Tarla Bitkileri I E-kitap okumak için tıklayın

Transkript

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2256
AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1253
TARLA B‹TK‹LER‹-I
Yazarlar
Doç.Dr. Abdullah KARASU (Ünite 1)
Prof.Dr. Nevzat YÜRÜR (Ünite 1, 3, 4)
Prof.Dr. ‹lhan TURGUT (Ünite 1, 5, 6)
Prof.Dr. Köksal YA⁄DI (Ünite 2, 9)
Doç.Dr. Ramazan DO⁄AN (Ünite 3, 4)
Prof.Dr. Yavuz EMEKL‹ER (Ünite 5, 6)
Prof.Dr. M. Sait ADAK (Ünite 7, 8)
Prof.Dr. Cemalettin Yaflar Ç‹FTÇ‹ (Ünite 7, 8)
Prof.Dr. Nazan DA⁄ÜSTÜ (Ünite 10)
Editör
Prof.Dr. Köksal YA⁄DI
ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹
Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.
“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.
‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t
veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.
Copyright © 2011 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹
Genel Koordinatör
Prof.Dr. Levend K›l›ç
Genel Koordinatör Yard›mc›s›
Doç.Dr. Müjgan Bozkaya
Ö¤retim Tasar›mc›s›
Yrd.Doç.Dr. Evrim Genç Kumtepe
Ö¤r.Gör.Dr. Zekiye Rende
Grafik Tasar›m Yönetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uçar
Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z
Ö¤r.Gör. Nilgün Salur
Ölçme De¤erlendirme Sorumlusu
Ö¤r.Gör. Günnur Tuba Türksavafl
Grafikerler
Nihal Sürücü
Ayflegül Dibek
Kitap Koordinasyon Birimi
Doç.Dr. Feyyaz Bodur
Uzm. Nermin Özgür
Kapak Düzeni
Prof. Tevfik Fikret Uçar
Dizgi
Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi
Tarla Bitkileri-I
ISBN
978-975-06-0930-5
2. Bask›
Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 4.000 adet bas›lm›flt›r.
ESK‹fiEH‹R, Ocak 2013
iii
‹çindekiler
‹çindekiler
Önsöz ............................................................................................................ xiii
Tarla Tar›m› .............................................................................
2
TARLA TARIMININ TANIMI VE ZiRAAT SiSTEMLERi.................................
Kuru Ziraat Sistemi........................................................................................
Sulu Ziraat Sistemi.........................................................................................
Nemli Ziraat Sistemi ......................................................................................
TOPRAK ‹fiLEME ...........................................................................................
NADAS ...........................................................................................................
Nadastan Beklenen Faydalar .......................................................................
EK‹M NÖBET‹ ...............................................................................................
EK‹M ..............................................................................................................
Ekim Zaman› .................................................................................................
Ekim Derinli¤i................................................................................................
Ekim S›kl›¤›....................................................................................................
Toprak......................................................................................................
Ekim Zaman› ...........................................................................................
‹klim .........................................................................................................
Çeflit .........................................................................................................
Ekim Yöntemleri ...........................................................................................
GÜBRELEME..................................................................................................
BAKIM............................................................................................................
Ç›k›fl›n Sa¤lanmas› .......................................................................................
Çapa Bitkilerinde Çapalama ve Seyreltme...................................................
Serin ‹klim Tah›llar›nda K›fla Giriflte Sapa Kalkman›n Önlenmesi.............
Zaman›nda Gübreleme .................................................................................
Yabanc› Ot Savafl› .........................................................................................
Sulama............................................................................................................
Zararl›larla Savafl ...........................................................................................
Hastal›klarla Savafl.........................................................................................
HASAT............................................................................................................
Özet................................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m......................................................................................
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ..............................................................................
Yararlan›lan Kaynaklar..................................................................................
3
4
4
4
5
6
6
7
7
7
8
8
8
9
9
10
10
11
11
11
11
12
12
12
12
12
12
12
13
15
16
16
17
Tohumluk .................................................................................. 18
TOHUMLUK KAVRAMI VE ÖNEM‹ .............................................................
Ekonomik Önemi ..........................................................................................
TOHUMLUK ÇEfi‹TLER‹................................................................................
Vegatatif Tohumluk.......................................................................................
Generatif Tohumluk......................................................................................
Tohum Yap›s› ................................................................................................
TOHUMLARIN YAfiAM SÜRELER‹................................................................
TOHUMLUK YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹N‹ ETK‹LEYEN FAKTÖRLER.......................
‹klim ..............................................................................................................
19
20
23
23
23
24
25
26
26
1. ÜN‹TE
2. ÜN‹TE
iv
‹çindekiler
Toprak......................................................................................................
Hastal›klar, Zararl› ve Yararl› Böcekler..................................................
Bitkilerin Kendi Yetifltirilme Alanlar› D›fl›nda Yetifltirilmesi .................
TOHUMLUKLARDA SERT‹F‹KASYON S‹STEM‹ .........................................
TOHUMLUK SINIFLARI ................................................................................
TOHUM ÜRET‹M‹ ........................................................................................
Kendine Döllenen Bitkilerde Tohumluk Üretimi........................................
Yabanc› Döllenen Bitkilerde Tohumluk Üretimi ........................................
Özet ...............................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m .....................................................................................
3. ÜN‹TE
26
27
27
27
28
29
31
32
33
35
36
36
37
Serin ‹klim Tah›llar› (Genel) .................................................. 38
SER‹N ‹KL‹M TAHILLARININ EKONOM‹K ÖNEM‹ ...................................
Dünya’da Serin ‹klim Tah›llar›n›n Ekonomik Önemi .................................
Serin ‹klim Tah›llar›n›n Türkiye’deki Önemi...............................................
SER‹N ‹KL‹M TAHILLARINDA ADAPTASYON ............................................
‹klim ‹stekleri.................................................................................................
S›cakl›k...........................................................................................................
Nem................................................................................................................
Toprak ‹stekleri .............................................................................................
SER‹N ‹KL‹M TAHILLARININ MORFOLOJ‹S‹ VE F‹ZYOLOJ‹S‹..................
Serin ‹klim Tah›llar›nda Tane .......................................................................
De¤irmencilik Yönünden Tane ....................................................................
SER‹N ‹KL‹M TAHILLARININ GEL‹fiME DEVRELER‹ ..................................
Çimlenme.......................................................................................................
Nem................................................................................................................
S›cakl›k...........................................................................................................
Oksijen ...........................................................................................................
Çimlenme Biyolojisi ve Fizyolojisi ...............................................................
Ç›plak Tanelerde: ...................................................................................
Kavuzlu Tanelerde: ................................................................................
SER‹N ‹KL‹M TAHILLARINDA KÖK S‹STEM‹..............................................
Embriyonal Kökler (Primer Kökler, Çim Kökleri).......................................
Adventif Kökler (Bitki Kökleri) ....................................................................
Kök Sistemi ve K›fla, Dona Dayanma ..........................................................
Kardefllenme Nedir? Nas›l Oluflur? ...............................................................
Kardefllenmenin Oluflu .................................................................................
TOPRAK ÜSTÜ ORGANLARI........................................................................
Bitki Boyu......................................................................................................
Yaprak Karakterleri ve Dayan›kl›l›k.............................................................
Çiçek ve Çiçeklenme ....................................................................................
Baflakç›k.........................................................................................................
Çiçek ..............................................................................................................
Çiçeklenme ....................................................................................................
Döllenme .......................................................................................................
Tanede Besin Maddeleri Birikmesi (Erme Devreleri) .................................
Tanede Dönme ve Dönmeye Etkili Faktörler .............................................
39
39
39
40
40
40
40
41
41
41
42
42
42
42
43
43
43
43
44
44
44
45
45
46
46
46
47
48
48
49
49
50
50
50
51
v
‹çindekiler
SER‹N ‹KL‹M TAHILLARININ STANDARD‹ZASYONU ................................
S›n›f ve Alts›n›f Faktörleri .............................................................................
Standardizasyonun Faydalar› ........................................................................
TANE ÜRÜNLER‹N‹N DEPOLAMA VE SAKLANMASI .................................
Depolama Prensipleri....................................................................................
Y›¤›n Kal›nl›¤› ................................................................................................
Ambarlarda K›z›flma ......................................................................................
Havaland›rma.................................................................................................
Saklama Yeri..................................................................................................
Özet ...............................................................................................................
Yararlan›lan ve Kaynaklar.............................................................................
51
52
53
54
54
54
54
55
55
57
58
59
59
60
Bu¤day, Arpa, Yulaf, Çavdar, Tritikale ................................. 62
BU⁄DAYIN EKONOM‹K ÖNEM‹ VE T‹CARET‹ .........................................
Dünyada Bu¤day Ekilifl, Üretim ve Verimi..................................................
Tükiye’de Bu¤day Ekilifl Üretim ve Verimleri .............................................
Türkiye’de Bölgelere Göre Bu¤day Ekilifl, Üretim ve Verimleri ................
Bölgelere Göre Ekimi Önerilen Bu¤day Çeflitleri................................
Dünya Bu¤day Ticareti .................................................................................
Türkiye’de Bu¤day Ticareti...........................................................................
BU⁄DAYIN KÖKEN‹ VE YERYÜZÜNDEK‹ DA⁄ILIfiI ...............................
BU⁄DAYIN ‹KL‹M VE TOPRAK ‹STEKLER‹................................................
‹klim ‹stekleri.................................................................................................
Toprak ‹stekleri .............................................................................................
Toprak ‹flleme................................................................................................
Gübreleme .....................................................................................................
Ekim ...............................................................................................................
Ekim Zaman› .................................................................................................
Ekim Derinli¤i................................................................................................
Ekim Metodlar› ..............................................................................................
Tohum............................................................................................................
Hasat Harman................................................................................................
BU⁄DAY HASTALIK VE ZARARLILARI .......................................................
Hastal›klar ......................................................................................................
Zararl›lar.........................................................................................................
ARPANIN EKONOM‹K ÖNEM‹ VE T‹CARET‹ .............................................
Dünyada Arpa Ekilifl, Üretim ve Verimi ......................................................
Türkiye’de Arpa Ekilifl, Üretim ve Verimi....................................................
Türkiye’de Bölgelere Göre Arpa Ekilifl, Üretim ve Verimleri.....................
ARPANIN KÖKEN‹ ........................................................................................
Arpada Baflak S›kl›¤› .....................................................................................
Arpa Tanesi (Birac›l›k Yönünden) ...............................................................
Çeflit Ayr›l›klar› Yönünden Arpa Tanesi ......................................................
ARPA KÜLTÜRÜ VE HASTALIKLARI ...........................................................
‹klim ‹stekleri.................................................................................................
Toprak ‹stekleri .............................................................................................
Toprak ‹flleme................................................................................................
63
63
64
64
64
65
65
65
66
66
66
67
67
67
67
67
68
69
69
70
70
71
71
71
72
72
72
72
72
73
73
73
73
74
4. ÜN‹TE
vi
‹çindekiler
Gübreleme .....................................................................................................
Ekim ...............................................................................................................
Hasat-Harman ................................................................................................
Arpa Hastal›klar›............................................................................................
YULAFIN EKONOM‹K ÖNEM‹ VE T‹CARET‹ .............................................
Dünyada Yulaf Ekilifl ve Üretimi ................................................................
Türkiye’de Yulaf Ekilifl, Üretim ve Verimi...................................................
Türkiye’de Bölgelere Göre Yulaf Ekilifl, Üretim ve Verimleri ....................
Yulaf Ticareti .................................................................................................
YULAFIN KÖKEN‹ VE TÜRK‹YE YULAF ÇEfi‹TLER‹ ..................................
YULAFIN KÜLTÜRÜ VE HASTALIKLARI .....................................................
‹klim ‹stekleri.................................................................................................
Toprak ‹stekleri ............................................................................................
Toprak ‹flleme................................................................................................
Gübreleme .....................................................................................................
Ekim Nöbeti...................................................................................................
Ekim ...............................................................................................................
Hasat-Harman ................................................................................................
Yulaf Hastal›klar› ...........................................................................................
ÇAVDARIN EKONOM‹K ÖNEM‹ VE T‹CARET‹ ..........................................
Dünya’da Çavdar Ekilifl, Üretim ve Verimi..................................................
Türkiye’de Çavdar Ekilifl, Üretim ve Verimi ................................................
Çavdar Ticareti ..............................................................................................
ÇAVDARIN KÖKEN‹ VE TÜRK‹YE ÇAVDAR ÇEfi‹TLER‹ ...........................
Türkiye Çavdar Çeflitleri:...............................................................................
Kültür Çavdarlar›nda Tane Rengi .................................................................
ÇAVDARIN KÜLTÜRÜ VE HASTALIKLARI..................................................
‹klim ‹stekleri.................................................................................................
Toprak ‹stekleri .............................................................................................
Toprak ‹flleme................................................................................................
Gübreleme .....................................................................................................
Ekim ...............................................................................................................
Hasat-Harman ................................................................................................
Çavdar Hastal›klar› ........................................................................................
TR‹T‹KALEN‹N EKONOM‹K ÖNEM‹ ..........................................................
Tritikalenin Dünyadaki Ekonomik Önemi ..................................................
Türkiyedeki Ekonomik Önemi ...................................................................
TR‹T‹KALEN‹N KÖKEN‹ VE ÇEfi‹TLER‹.......................................................
Türkiye Tritikale Çeflitleri..............................................................................
TR‹T‹KALEN‹N KÜLTÜRÜ VE HASTALIKLARI............................................
Toprak ‹stekleri .............................................................................................
Toprak ‹flleme................................................................................................
Ekim Zaman› .................................................................................................
Ekim Derinli¤i ve Miktar›..............................................................................
Gübreleme ....................................................................................................
Hastal›k, Zararl›lar ve Mücadele...................................................................
Hasat ve Harman...........................................................................................
Özet ...............................................................................................................
74
74
74
74
74
74
75
75
75
75
76
76
76
77
77
77
77
77
78
78
78
78
78
79
79
79
79
79
79
79
80
80
80
80
80
80
81
81
81
81
81
81
82
82
82
82
82
83
85
86
vii
‹çindekiler
86
87
S›cak ‹klim Tah›llar› I (M›s›r ve Dar›lar)................................. 88
MISIR (Zea mays L.)......................................................................................
M›s›r›n Ekonomik Önemi..............................................................................
Taksonomisi.............................................................................................
MISIRIN MORFOLOJ‹S‹.................................................................................
MISIRIN KÜLTÜRÜ ......................................................................................
‹klim ve Toprak ‹stekleri ..............................................................................
Toprak Haz›rl›¤› ...........................................................................................
Ekim ..............................................................................................................
Ekim Zaman› ..........................................................................................
Ekim Yöntemi..........................................................................................
Bak›m.......................................................................................................
Çapalama .................................................................................................
Sulama......................................................................................................
Gübreleme ...............................................................................................
Tar›msal Mücadele .................................................................................
Hasat ve Harman.....................................................................................
DARILAR (Sorghum sp. , Panicum sp. , Seteria sp.) ...................................
Sorgum (Sorghum sp) 2n=20..................................................................
Ekonomik Önemi....................................................................................
Kumdar› (Panicum miliaceum L.) 2n=36 ...................................................
Adaptasyonu ..........................................................................................
Cindar› (Seteria italica L.) 2n=18 .................................................................
Adaptasyonu ..........................................................................................
Dar›lar›n Beslenmedeki Önemi ....................................................................
Dar›lar›n Ekonomik Önemi ..........................................................................
DARILARIN KÜLTÜRÜ ..................................................................................
Özet ...............................................................................................................
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
89
89
91
92
95
95
96
96
96
97
97
97
98
98
99
99
99
99
100
103
104
105
105
105
106
106
108
109
110
110
111
S›cak ‹klim Tah›llar› II (Çeltik ve Kuflyemi)............................112
ÇELT‹K (Oryza L.).........................................................................................
Çelti¤in Ekonomik Önemi ............................................................................
Türkiye’de Çeltik Ekilifli, Pirinç Üretimi ve Verimi .....................................
Çelti¤in Taksonomisi.....................................................................................
ÇELT‹K ÇEfi‹TLER‹ ........................................................................................
Çeltik Çeflitlerinin S›n›fland›r›lmas›...............................................................
ÇELT‹⁄‹N KÜLTÜRÜ.....................................................................................
‹klim ve Toprak ‹stekleri ..............................................................................
‹klim istekleri...........................................................................................
Toprak Haz›rl›¤› .....................................................................................
Ekim ...............................................................................................................
Ekim Zaman› ..........................................................................................
Ekim Yöntemi ........................................................................................
5. ÜN‹TE
113
113
114
115
117
118
119
119
119
119
120
120
120
6. ÜN‹TE
viii
‹çindekiler
Tohumluk ................................................................................................
Bak›m .............................................................................................................
Sulama......................................................................................................
Gübreleme ...............................................................................................
Ekim Nöbeti ...........................................................................................
Tar›msal Mücadele ..................................................................................
Hasat ve Harman .........................................................................................
Kurutma .........................................................................................................
Çelti¤in Pirince ‹fllenmesi .............................................................................
KUfiYEM‹ (Phalaris canariensis L.) .............................................................
KUfiYEM‹N‹N MORFOLOJ‹S‹........................................................................
Özet................................................................................................................
7. ÜN‹TE
121
121
121
122
122
122
122
122
123
124
124
126
127
128
128
129
Yemeklik Tane Baklagiller 1 .................................................. 130
YEMEKL‹K TANE BAKLAG‹LLER .................................................................
YEMEKL‹K BAKLAG‹LLER‹N BESLENMEDEK‹ ÖNEM‹ ..............................
‹nsan Beslenmesindeki Önemi.....................................................................
Hayvan Beslenmesindeki Önemi .................................................................
YEMEKL‹K BAKLAG‹LLER‹N EK‹M NÖBET‹NDEK‹ ÖNEM‹......................
YEMEKL‹K BAKLAG‹LLER‹N EKONOM‹K ÖNEM‹ .....................................
Dünyadaki Ekonomik Önemi.......................................................................
Ülkemizdeki Ekonomik Önemi....................................................................
Ülkemiz ve Dünya Yemeklik Baklagil ‹thalat ve ‹hracat› ..........................
FASULYE (Phaseolus vulgaris L.) 2n=22......................................................
Kökeni, Tarihçesi ve Co¤rafi Da¤›l›fl› ..........................................................
Taksonomisi...................................................................................................
Phaseolus vulgaris Türünün S›n›fland›r›lmas›........................................
Fasulye Standart Çeflitleri ..............................................................................
Türkiye’de Tescilli Baz› Fasulye Çeflitleri ..............................................
Morfolojisi .....................................................................................................
Kök...........................................................................................................
Gövde ve Yapraklar ..............................................................................
Çiçek .......................................................................................................
Bakla ve Taneler ....................................................................................
Kimyasal Bileflimi .........................................................................................
Tanede Piflme ................................................................................................
‹klim ‹stekleri.................................................................................................
Toprak ‹stekleri .............................................................................................
Kültürü ...........................................................................................................
Toprak Haz›rl›¤› .....................................................................................
Ekim Zaman› ve Yöntemleri...................................................................
Tohumluk ................................................................................................
Gübreleme ...............................................................................................
Sulama......................................................................................................
Bak›m.......................................................................................................
Hasat ve Harman.....................................................................................
131
132
132
133
133
134
134
135
136
137
137
138
138
138
139
139
139
139
140
140
140
141
141
141
141
141
142
142
142
143
143
143
ix
‹çindekiler
BÖRÜLCE (Vigna sinensis L.) 2n=22 ...........................................................
Kökeni, Tarihçesi ve Yay›lma Alan›,............................................................
Taksonomisi...................................................................................................
Vigna Cinsinin S›n›fland›r›lmas›..............................................................
Börülce Standart Çeflitleri .......................................................................
Türkiye’de Tescilli Baz› Börülce Çeflitleri ..............................................
Kimyasal Bileflimi ..........................................................................................
Morfolojisi .....................................................................................................
Kök...........................................................................................................
Çiçek .......................................................................................................
Bakla ve Taneler ....................................................................................
‹klim ‹stekleri.................................................................................................
Toprak ‹stekleri .............................................................................................
Kültürü ...........................................................................................................
Toprak Haz›rl›¤› .....................................................................................
Gübreleme ...............................................................................................
Hasat ve Harman.....................................................................................
Özet ...............................................................................................................
Okuma Parças› ........................................................................................... ..
144
144
144
144
144
145
145
145
145
145
146
146
146
146
147
147
147
147
147
148
151
152
152
153
153
Yemeklik Tane Baklagiller II .................................................. 154
NOHUT (Cicer arietinum L.) 2n=16 ............................................................
Nohuttun Kökeni, Tarihçesi ve Co¤rafi Da¤›l›fl› ........................................
Taksonomisi...................................................................................................
Cicer arietinum Türünün S›n›fland›r›lmas›.............................................
Tescilli Baz› Nohut Çeflitleri ...................................................................
Morfolojisi .....................................................................................................
Kök...........................................................................................................
Çiçek .......................................................................................................
Bakla ve Taneler .....................................................................................
Tanede Piflme ..........................................................................................
‹klim ‹stekleri.................................................................................................
Toprak ‹stekleri .............................................................................................
Kültürü ...........................................................................................................
Toprak Haz›rl›¤› ......................................................................................
Tohumluk ve Ekim S›kl›¤› .....................................................................
Gübreleme ...............................................................................................
Bak›m.......................................................................................................
Hasat ve Harman.....................................................................................
Hastal›k ve Zararl›lar›..............................................................................
MERC‹MEK (Lens culinaris Medik.) 2n=14..................................................
155
155
155
156
156
156
156
156
157
157
157
158
158
158
158
158
158
159
159
159
159
160
160
8. ÜN‹TE
x
‹çindekiler
Mercime¤in Kökeni, Tarihçesi ve Co¤rafi Da¤›l›fl›......................................
Taksonomisi...................................................................................................
Mercime¤in S›n›fland›r›lmas›...................................................................
Lens culinaris Medik. Türünün S›n›fland›r›lmas› ...................................
Tescil Edilmifl Baz› Mercimek Çeflitleri ..................................................
Morfolojisi ......................................................................................................
Kök...........................................................................................................
Çiçek .......................................................................................................
Bakla ve Taneler ....................................................................................
‹klim ‹stekleri.................................................................................................
Toprak ‹stekleri .............................................................................................
Kültürü ...........................................................................................................
Toprak ‹flleme .........................................................................................
Ekim Yöntemi..........................................................................................
Tohumluk Seçimi ....................................................................................
Gübreleme ...............................................................................................
Bak›m.......................................................................................................
Hasat ve Harman.....................................................................................
Hastal›k ve Zararl›lar›..............................................................................
BAKLA (Vicia faba L.) 2n=12.......................................................................
Kökeni, Tarihçesi ve Co¤rafi Da¤›l›fl› ..........................................................
Taksonomisi...................................................................................................
S›n›fland›rma ..........................................................................................
Vicia faba Türünün S›n›fland›rmas›........................................................
Türkiye’de Tescilli Baz› Bakla Çeflitleri .................................................
Morfolojisi ......................................................................................................
Kök...........................................................................................................
Çicek .......................................................................................................
Bakla ve Taneler ....................................................................................
‹klim ‹stekleri.................................................................................................
Toprak ‹stekleri .............................................................................................
Kültürü ...........................................................................................................
Toprak Haz›rl›¤› .....................................................................................
Gübreleme ...............................................................................................
Bak›m.......................................................................................................
Hasat ve Harman.....................................................................................
BEZELYE (Pisum sativum L.) 2n=14............................................................
Kökeni, Tariçesi ve Yay›lma Alan› ...............................................................
Taksonomisi...................................................................................................
Pisum Cinsinin S›n›fland›r›lmas› .............................................................
Türkiye’de Tescilli Bezelye Çeflidi .........................................................
Kuru Bezelye Tanesinin Kimyasal Bileflimi ...........................................
Morfolojisi ......................................................................................................
Kök...........................................................................................................
160
160
161
161
161
161
161
162
162
162
163
163
163
163
163
164
164
164
165
165
165
166
166
166
167
167
167
167
167
167
167
168
168
168
169
169
169
169
169
169
170
170
170
170
170
171
171
171
171
172
xi
‹çindekiler
Çiçek .......................................................................................................
Bakla ve Taneler .....................................................................................
‹klim ‹stekleri.................................................................................................
Toprak ‹stekleri .............................................................................................
Kültürü ...........................................................................................................
Toprak Haz›rl›¤› ......................................................................................
Gübreleme ...............................................................................................
Bak›m.......................................................................................................
Hasat ve Harman.....................................................................................
Özet ...............................................................................................................
Okuma Parças› ........................................................................................... ..
172
172
173
173
173
173
173
174
174
174
175
177
178
178
179
179
Bitki Islah› ................................................................................ 180
B‹TK‹ ISLAHININ ÖNEM‹.............................................................................
B‹TK‹LERDE TOZLANMA VE DÖLLENME ..................................................
B‹TK‹ ISLAHI YÖNTEMLER‹ ........................................................................
Seleksiyon Islah›............................................................................................
Kombinasyon Islah› .....................................................................................
Pedigri Yöntemi ......................................................................................
Bulk Yöntemi (Kar›fl›k Parsel Yöntemi) ................................................
Hibrit Islah› ....................................................................................................
Mutasyon Islah› .............................................................................................
Yeni Islah Yöntemleri ...................................................................................
Özet ...............................................................................................................
Okuma Parças› ........................................................................................... ..
181
182
183
184
185
187
188
190
193
193
194
196
197
198
198
199
Tar›msal Biyoteknoloji ............................................................ 200
B‹TK‹ B‹YOTEKNOLOJ‹S‹ VE B‹TK‹LERDE UYGULANAN
B‹YOTEKNOLOJ‹K YÖNTEMLER ................................................................
TARIMDA B‹YOTEKNOLOJ‹ KULLANIM ALANLARI ..................................
TARIMDA B‹YOTEKNOLOJ‹ UYGULAMALARININ
OLASI DEZAVANTAJLARI.............................................................................
B‹TK‹ DOKU KÜLTÜRÜ LABORATUAR ORGAN‹ZASYONU ....................
STER‹L‹ZASYON TEKN‹KLER‹......................................................................
Çal›flma Alan›n›n Yüzey Sterilizasyonu........................................................
Kullan›lacak Cam Malzeme, Pens ve Bisturi gibi Aletlerin, Ekipman,
Kaplar ve Besi Ortamlar›n›n Sterilizasyonu
(Is› ile Bozulabilenler, Is› ile Bozulmayanlar) .............................................
BES‹ ORTAMI KOMPONENTLER‹................................................................
B‹TK‹ DOKU KÜLTÜRÜ YÖNTEMLER‹.......................................................
Kallus Kültürü................................................................................................
9. ÜN‹TE
201
202
202
203
204
205
207
209
212
212
10. ÜN‹TE
xii
‹çindekiler
Hücre Süspansiyon Kültürü..........................................................................
Organogenesis ...............................................................................................
Somatik Embriyogenesis ...............................................................................
Meristem Kültürü ve Mikroço¤alt›m.............................................................
Embriyo Kültürü............................................................................................
Anter ve Mikrospor Kültürü .........................................................................
Protoplast Kültürü .........................................................................................
Genetik Materyalin In vitro Muhafazas›.......................................................
Sekonder Metabolit Üretimi..........................................................................
GEN TRANSFER YÖNTEMLER‹ ....................................................................
Özet................................................................................................................
Okuma Parças› ..............................................................................................
214
214
214
216
217
217
219
219
220
221
222
223
224
225
225
226
Sözlük ................................................................................... 227
Dizin ...................................................................................... 231
Önsöz
Önsöz
Türkiye'de 24.5 milyon hektar olan toplam tar›m alanlar›n›n % 85'ini tarla bitkileri oluflturmaktad›r. Temel olarak tah›llar, yemeklik tane baklagil, endüstri bitkileri ve yem bitkilerinden oluflan tarla bitkilerinde üretimi yap›lan bitkilere örnek
olarak: tah›llarda; bu¤day, arpa, yulaf, çavdar, tritikale, m›s›r, çeltik, dar›lar ve kufl
yemi, yemeklik tane baklagillerde; fasulye, nohut, mercimek, bakla, börülce ve
bezelye, yem bitkilerinde; yonca, fi¤, korunga, k›lç›ks›z brom ve üçgüller, endüstri bitkilerinde ise ayçiçe¤i, soya, haflhafl, kolza, keten, kenevir, patates, fleker
pancar›, anason, flerbetçi otu verilebilir.
Ülkemiz çok say›da bitkinin yetifltirilmesine uygun olan ekolojisi ile tarla bitkileri üretiminde oldukça iyi bir yerdedir. Ayr›ca sahip oldu¤umuz biyolojik zenginlik de her ülkede bulunmas› mümkün olmayacak bir boyuttad›r. Bu nedenle tar›m› yap›lan tüm bitkilerinin iyi tan›n›p, do¤ru bir flekilde kültürünün yap›lmas› ülkemiz aç›s›ndan büyük bir önem arz etmektedir.
Tarla Bitkileri-I kitab› içerisinde yer alan 10 ünitede tarla tar›m›n›n genel prensipleri ile serin ve s›cak iklim tah›llar› ve yemeklik tane baklagiller gruplar›na giren bitkilerin tan›t›lmas› ve kültürleri detayl› olarak ele al›nm›flt›r. Ayr›ca kitab›n›zda bitki yetifltiricili¤inde ayr› bir önemi olan tohumluk konusu ile yeni çeflitlerin
gelifltirilmesi temel prensiplerinin aç›kland›¤› ›slah ve tar›msal biyoteknoloji konular›ndaki bilgilere de yer verilmifltir.
Kitab›n›zda yer alan üniteleri, ünite girifllerinde vurgulanan amaçlar› dikkate
alarak irdeleyiniz. Ayr›ca konu anlat›mlar› içerisinde yer alan “ S›ra Sizde” sorular›n› araflt›rmalar yaparak cevaplamaya çal›flman›z, konular› kavraman›z aç›s›ndan
çok yararl› olacakt›r.
Bu kitab›n haz›rlanmas›nda de¤erli bilgilerini paylaflan ve bu yo¤un çal›flma
periyodunda emeklerini esirgemeyen tüm yazarlar›m›za çok teflekkür ediyor,
flükranlar›m› sunuyorum. Ayr›ca yapm›fl olduklar› çok de¤erli çal›flmalar ile Tarla Bitkileri bilimine katk› sa¤lam›fl olan tüm araflt›r›c›lara en derin sayg›lar›m› sunuyorum.
Yararl› olmas› dileklerimle, baflar›lar dilerim.
Editör
Prof.Dr. Köksal YA⁄DI
xiii
1
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
N
N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;
Tarla tar›m› ve ziraat sistemlerini tan›mlayabilecek;
Toprak iflleme yöntemlerini ve nadas› aç›klayabilecek,
Ekim nöbeti ve ekim nöbetinin faydalar›n› aç›klayabilecek;
Ekim, ekim s›kl›¤› ve ekim yöntemlerini aç›klayabilecek;
Tah›llarda kullan›lan gübreleri ve verilme zamanlar›n› belirleyebilecek;
Bak›m ifllemlerinin nas›l yap›lmas› gerekti¤ini aç›klayabilecek;
Hasat yöntemlerini ve hasat zaman›n› aç›klayabilecek;
bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
Ziraat sistemleri
Toprak iflleme
Nadas
Ekim s›kl›¤›
•
•
•
•
Ekim nöbeti
Gübreleme
Bak›m
Hasat
‹çindekiler
Tarla Bitkileri-I
Tarla Tar›m›
• TARLA TARIMININ TANIMI VE
Z‹RAAT S‹STEMLER‹
• TOPRAK ‹fiLEME
• NADAS
• EK‹M NÖBET‹
• EK‹M
• GÜBRELEME
• BAKIM
• HASAT
Tarla Tar›m›
TARLA TARIMININ TANIMI VE ZiRAAT SiSTEMLERi
Tarla tar›m›n›n tan›m›na geçmeden önce tar›m ve tarlan›n tan›mlar›n› yapal›m. Tar›m, bitki ve hayvan yetifltirilmesi, bu faaliyetler sonucunda bitkisel ve hayvansal
ürünlerin üretilmesi ve bunlar›n ifllenip de¤erlendirilmesidir. Tarla, tar›ma elveriflli, s›n›rl› ve belirli bir toprak parças›n› ifade etmektedir. Bitkisel üretimde tarla genifl alanlar› içermektedir.
Tarla tar›m›, bölgelerin ekolojik koflullar›na ve yetifltirilecek ürünün cinsine
ba¤l› olarak toprak iflleme, ekim nöbeti, ekim, gübreleme, sulama, yabanc› ot mücadelesi, hasat ve harman gibi konular› aç›klayan bilim dal›d›r. Bu tan›mdan da anlafl›ld›¤› gibi tarla tar›m›, tarlaya ekilen tarla bitkilerinin yetifltirilme yöntemlerini
aç›klamaktad›r. Tarla tar›m›n›, genelde tek y›ll›k ve otsu bitkilerden oluflan tarla
bitkilerinin genifl alanlarda yap›lan yetifltirme faaliyetleri olarak da tan›mlamak
mümkündür.
Tarla bitkileri, yetifltirilen bitkilerin ve elde edilen ürünlerin cinslerine göre
gruplara ayr›l›r. Bunlar:
• Tah›llar
- Serin iklim tah›llar› (bu¤day, arpa, çavdar, yulaf, tritikale)
- S›cak iklim tah›llar› (m›s›r, çeltik, dar›lar, kuflyemi)
• Yemeklik Tane Baklagiller (nohut, mercimek, fasulye, bezelye, bakla, börülce)
• Endüstri Bitkileri
- Ya¤ bitkileri (ayçiçe¤i, kolza, susam, haflhafl, pamuk, aspir, soya fasulyesi,
yer f›st›¤› ve di¤erleri)
- Lif ve kauçuk bitkileri (pamuk, keten, kenevir, jüt, göksak›z› ve di¤erleri)
- Niflasta ve fleker bitkileri (fleker pancar›, fleker kam›fl›, patates)
- Keyf, ilaç ve baharat bitkileri (tütün, haflhafl, anason, flerbetçiotu, hardal, vanilya ve di¤erleri)
• Yem bitkileri ve çay›r mera
- Yem bitkileri (yonca, adi fi¤, korunga, üçgül, ayr›k, ve di¤erleri)
- Çay›r meralar (do¤al olarak yetiflen, biçilerek ve hayvanlara otlat›larak de¤erlendirilen alanlard›r)
Türkiye toplam karalar alan› 77.0 milyon hektard›r. Bu alan›n % 31.8’i tar›m arazisi, % 20.0’si cay›r ve mer’alar, % 21.7’si ormanlardan oluflmaktad›r.
Ülkemiz toplam ifllenen tar›m alan›n›n % 84.6’s› tarla, % 15.4’ü de ba¤-bahçe
arazisidir (Çizelge 1.1).
4
Çizelge 1.1
Ülkemizde Tar›m
Yap›lan Arazinin
Da¤›l›m› (2008 y›l›)
Tarla Bitkileri-I
Arazi Kullan›m Alanlar›
Toplam Tar›m Alan› ve Uzun Ömürlü Bitkiler
1000 hektar
%
24 505
Toplam ‹fllenen Tar›m Alan›
- Ekilen Alan
16 460
67.2
- Nadas Alan›
4 259
17.4
- Sebze Alan›
836
3.4
1 693
6.9
- Zeytin Alan›
774
3.1
- Ba¤ Alan›
483
2.0
Uzun Ömürlü Bitkiler
- Meyve ve Di¤er Bitkiler Alan›
Tarla alanlar›n›n kullan›lmas›nda ülkenin fizik, ekonomik ve sosyal koflullar›n›n
büyük etkisi vard›r. Ya¤›fl›n miktar›, mevsimlere da¤›l›fl›, kullan›lmaya haz›r ve
kontrol alt›ndaki haz›r su miktar› tarla tar›m›nda uygulanmas› gereken sistemleri
belirleyen en önemli etkenlerin bafl›nda gelir.
Tarla kültüründe üç ayr› sistem vard›r. Bunlar; kuru ziraat, sulu ziraat ve nemli
ziraat sistemidir. Bir bölgede bu ziraat sistemlerinden hangisinin uygulanabilece¤ini, yetifltirilecek ürüne etkili direkt olarak ya¤›fl miktar›, hava nemi, hava s›cakl›¤›
gibi ön planda gelen iklim faktörleri de¤il, hepsinden önce bunlar›n yetifltirilmek
istenen kültür bitkilerinin geliflme dönemlerindeki miktarlar› belli eder.
Kuru Ziraat Sistemi
Y›ll›k ya¤›fl› 500 mm civar›nda veya ya¤›fl›n mevsimlere da¤›l›fl› düzensiz ve vejetasyon devresinde ortalama 200 mm kadar ya¤›fl› olan yerlerde sulama yap›lmadan
kurak araziden faydalanma yollar›n› gösteren metotlara kuru ziraat ad› verilir. Bu
sistemde amaç, ya¤›fl sular›n›n hepsinin titizlikle toprakta biriktirilmesiyle kurak
flartlarda uygun bitkilerden yeteri kadar ürün almakt›r.
Sulu Ziraat Sistemi
Kuru ziraat ekolojik bölgelerinde bitkilerin büyümeleri ve ürün vermeleri için gerekli suyu, sulama suyu ile karfl›layan yerlerdeki ziraat sistemidir. Sulama, do¤al
ya¤›fllarla karfl›lanamayan ve bitki büyümesi için gereken suyun topra¤a verilmesidir. Sulu tar›mda üretim sürekli yap›lmakta ve nadas yoktur.
Nemli Ziraat Sistemi
Y›ll›k ya¤›fl miktar›n›n y›ll›k buharlaflmadan fazla oldu¤u ve toprakta su oran›n›
yüksek oldu¤u ekolojik alanlarda uygulanan ziraat sistemidir. Bu bölgelerin sorunu, fazla suyun ak›t›lmas›d›r. Do¤u Karadeniz bölgemizde yer alan baz› ovalarda
nemli ziraat uygulanmas› gerekmektedir.
Her üç ziraat sistemi de esas olarak birbirinden ayr› sistemler olmay›p, her üç
sistemde ayn› temeller üzerine kurulmufltur. Bir sistemde s›k s›k uygulanan bir metot, di¤er sistemlerde faydal› olarak kullan›labilir. Baz› geçit bölgelerinde bunlar
karfl›l›kl› olarak birbirini tamamlar. Ülkemizde ço¤unlukla uygulama alan› bulunan
ziraat sistemi kuru ziraat sistemidir. Nitekim, Türkiye’de toplam alan›n yaklafl›k %
40’›n› yar› kurak alanlardan oluflmakta ve bu alanlar›n da yaklafl›k % 60’› Orta Anadolu Bölgesinde, % 40’› da Güneydo¤u Anadolu, Kuzey ve Bat› Geçit Bölgelerin-
5
1. Ünite - Tarla Tar›m›
de bulunmaktad›r. Bu bölgelerde y›ll›k 300 - 450 mm civar›nda ya¤›fl al›nmaktad›r.
Ya¤›fl›n önemli bir k›sm› (% 68) k›fl ve ilkbahar aylar›nda, geri kalan ve daha az
olan k›sm› da (% 32) sonbahar ve yaz aylar›nda kaydedilmektedir. Di¤er taraftan
al›nan toplam ya¤›fl miktar› da y›llara göre önemli de¤ifliklikler göstermekte ve bu
durum ise düzenli bir verim elde edilmesini imkans›z k›lmaktad›r. Kuru ziraat sisteminin uyguland›¤› bölgelerde, y›l içinde al›nan ya¤›fl miktar›n›n az ve bunun
mevsimlere da¤›l›fl›n›n düzensiz oluflu ve ço¤unlukla k›fl ve ilkbahar aylar›nda yo¤unlaflm›fl olmas› bu bölgelerde tah›l tar›m›n› zorunlu k›lmaktad›r.
TOPRAK ‹fiLEME
Bitkilerin yetifltirilebilmesi ve yüksek bir verim alabilmek için uygun ortamlarda
yaflamlar›n› sürdürebilmeleri sa¤lanmal›d›r. Yetifltiricilik uygulamalar›n›n ilki say›lan toprak iflleme ile yetifltirilecek bitkiler için iyi bir ortam haz›rlamaya çal›fl›lmaktad›r. Dolay›s›yla toprak ifllemeyi, bitkilerin yetiflebilmesi için topra¤›n uygun duruma getirilmesi ve bu durumun korunmas› için de¤iflik tar›m aletleri ile ifllenmesi
olay› olarak tan›mlamak mümkündür.
Toprak ifllemenin amac›, yetifltirilecek bitki, topra¤›n yap›s›, topra¤›n ifllenme
zaman›, ekim nöbeti ve iklim flartlar›na göre de¤iflmektedir.
Topra¤› ifllemenin esas olarak iki amac› vard›r. Bunlar, üretilecek bitkinin yetiflece¤i yerde bulunan yabanc› otlar› yok etmek ve ekilecek tohuma uygun çim yata¤› haz›rlamakt›r. Bunun yan›nda bitki art›klar›, an›z, gübre ile baz› yabanc› ot öldürücü ilaçlar›n topra¤a gömülmesi de sa¤lanmaktad›r. Baz› yörelerimizde daha
iyi bir tohum yata¤› haz›rl›¤› için an›zlar yak›lmaktad›r.
An›z›n yak›lmas› ile ne gibi olumsuzluklar ortaya ç›kabilir?
SIRA S‹ZDE
Uygun toprak iflleme ile yukar›daki amaçlar gerçeklefltirilirken afla¤›da s›raD Ü fi Ü N E L ‹ M oluflmas›
lanan ve toprak ifllemeden beklenen di¤er özelliklerin kendili¤inden
sa¤lan›r.
• Toprakta su ve rüzgar erozyonunu önleyen bir yüzeyS pürüzlülü¤ü
oluflO R U
turulur.
• Toprakta bitki geliflmesini k›s›tlay›c› etmen olan nemin daha fazla birikimiD‹KKAT
ne olanak sa¤lan›r.
• Toprak geçirgenli¤i art›r›l›r ve iyi bir yap› oluflturulur.
SIRA ifllenmesinde
S‹ZDE
Kuru Ziraat Sisteminin uyguland›¤› alanlarda tah›l tarlalar›n›n
flu
toprak iflleme yöntemleri uygulanmaktad›r:
a- Y›rtarak Toprak ‹flleme Yöntemi: Diflli t›rm›klar, karasaban, kültüvatörler,
AMAÇLARIMIZ
taban y›rtan pulluklar ve benzeri gibi toprak iflleme aletleri topra¤› y›rtarak ifllerler.
b- Devirerek Toprak ‹flleme Yöntemi: Kulakl› (soklu) pulluklar, diskli pulluklar, diskaro ve benzerleri gibi toprak iflleme aletleri topra¤›K devirerek
‹ T A P ifllerler.
c- Alttan Toprak ‹flleme Yöntemi: Kazayaklar›, k›rlang›ç kuyru¤u pulluklar
ve benzeri gibi toprak iflleme aletleri topra¤› alttan ifllerler.
Topra¤›n ifllenmesi hangi flekil ve yöntemle olursa olsun, özellikle
kurak bölgeTELEV‹ZYON
lerde toprak yap›s›n› bozmakta, erozyona yol açmakta ve topraktan suyun uzaklaflmas›na neden olmaktad›r. Kuru ziraat bölgelerimiz için uygulanacak en elveriflli
toprak ifllemesi bu zararlar› azaltaca¤› gibi verimde de önemli art›fllar sa¤layacakt›r.
‹NTERNET
Günümüzde toprak ifllemenin ve bu konudaki masraflar›n düflürülmesi
amac›yla yürütülen araflt›rmalar devam etmektedir. Konu ile ilgili olarak gelifltirilen en yeni yöntem minimum toprak iflleme di¤er bir ifade ile en az toprak iflleme yöntemi-
An›z: Toprak yüzeyinde yer
alan sap, saman gibi
benzeri art›klara denir.
1
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Erozyon: ToprakS O R U
parçac›klar›n›n bulundu¤u
yerden baflka bir yere
götürülmesidir.
D‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
6
Tarla Bitkileri-I
dir. Mimimum toprak iflleme, bir ürünün yetifltirilmesinde uygun bir ekim, yeterli
çimlenme, büyüme ve verim için gerekli olan en az toprak iflleme olarak tan›mlanabilir. Tan›mdan da anlafl›ld›¤› gibi minimum toprak ifllemede, ekonomik bir verim elde etmek kofluluyla toprak iflleme ifllemlerinin en aza düflürülmesi amaçlanmaktad›r.
NADAS
Nadas, topra¤›n ifllenerek belli bir süre bofl b›rak›lmas›d›r. Nadas yap›lma zaman›na ve yap›lma flekline göre çeflitlere ayr›labilir. Örne¤in; güz nadas›, yar›m nadas,
bostan nadas›, kara nadas, an›zl› nadas ve tam nadas.
Güz Nadas›: An›z bozma ile bafllar. Ekim ay› bafl›na kadar devam eder. Bu nadas sistemi kuru ziraat sisteminde uygulanmaz.
Yar›m Nadas: An›z bozma k›fla girerken yap›l›r, ilkbaharda ekim yap›l›r.
Tam Nadas: Tarlan›n bir y›ldan fazla bir süre içinde ifllenerek bofl b›rak›lmas›d›r. An›z bozma ile bafllar. Sonbaharda derin (25 - 30 cm) ve ilkbaharda ise daha
az derinlikte (12-15 cm) sürülür.
Kara Nadas: Nadas ifllemesi Mart ortas› ile Nisan bafllar›nda bafllar, Ekim ay›na
kadar devam eder. Kurak bölgelerde uygulan›r. Bu bölgelerde hasattan sonra gölge tav› yoktur. Bundan dolay› an›z bozma da yap›lmaz. Sonbahar ifllemesi zararl›
olmamakla beraber faydal› da de¤ildir. ‹lk iflleme ilkbaharda tarla 2/3 otland›ktan
sonra pullukla yap›l›r. Daha sonra tarla otland›kça ikileme ve üçleme ise yüzeysel
toprak iflleme aletleri ile yap›l›r.
An›zl› Nadas: An›zl› nadasta toprak iflleme yüzeysel toprak iflleme aletleri ile
alttan yap›l›r. Toprak üstündeki an›z kal›nt›lar› oldu¤u gibi b›rak›l›r. Kuru ziraat sisteminde ilk iflleme k›fltan sonra tarlaya ilk girilebildi¤i zaman (Orta Anadolu’da
Mart sonu- Nisan bafl›) yap›l›r. Bundan sonra tarla otland›kça ikileme, üçleme ayn› aletlerle yap›l›r.
Nadastan Beklenen Faydalar
• Araflt›r›c›lar nadasla toprakta su ve besin maddesi biriktirilmesinin sa¤land›¤›n› belirtirler. Kuru ziraat ekolojilerinde nadas yapmakla esas olarak bitki
geliflmesini s›n›rlayan suyun toprakta biriktirilmesine olanak sa¤lan›r.
• Nadasta toprakta depo edilen su, ›s›n›n uygun oldu¤u s›cak aylarda mikroorganizma faaliyetinin artmas›na ve gerek nitrifikasyon bakterilerinin, gerekse havan›n azotunu tutan azotobakterilerinin toprakta nitrat biriktirmesine olanak sa¤lar.
• Nadas devresinde, toprakta bulunan fakat bitkinin alabilece¤i durumda olmayan besin maddeleri de bitkinin yararlanabilece¤i flekle dönüflürler.
• Nadasta yabanc› ot kontrolünün yan›nda, hastal›k ve zararlar›n kontolüne
de olanak sa¤lan›r.
Nadas çeflitlerinden kara nadas ve an›zl› nadas birbirleriyle karfl›laflt›r›ld›¤›nda
en uygun metodun an›zl› nadas oldu¤u görülmektedir. Kara nadasta ilk toprak ifllemesi pulluk ile yap›lmaktad›r. Bu durum kuru ziraat bölgelerinde tarla yüzeyinin
iyice ufalanmas›na, dolay›s›yla su ve rüzgar erozyonuna aç›k bir yüzey oluflmas›na
neden olmaktad›r. An›zl› nadasta ise, tarla k›rlang›ç kuyru¤u veya kazaya¤› ad› verilen toprak iflleme aletleri ile 5-8 cm derinlikte en fazla 10 cm derinlikte ifllenmektedir. Toprak alttan ifllenirken, bir yandan otlar kök bo¤az›ndan kesilmekte, öte
yandan üst toprak 3-5 cm yükseltilmektedir.
7
Topra¤› devirmeksizin alttan iflleyen aletler, toprak üstündeki an›z örtüsünü oldu¤u gibi b›rak›rlar.
An›z örtüsünün ne gibi faydalar› olabilir?
SIRA S‹ZDE
Nadasta en uygun toprak iflleme zaman› genç bitkilerin toprak yüzünde en çok
D Ü fi Ü N E L ‹ Mtoprak iflle5-10 cm veya 3-5 yaprakl› olduklar› devredir. Kuru ziraat bölgelerinde
meye ilkbaharda tarlaya ilk girildi¤i an bafllanmal›d›r. Ayr›ca tarla 2/3 otland›kça
yine yüzeysel toprak iflleme aletleri ile ifllenmelidir. Toprak iflleme
en fazS O Rderinli¤i
U
la 10 cm civar›nda olmal›d›r.
EK‹M NÖBET‹
2
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
Günümüzde, ifllenebilir tar›m alanlar›n büyük bir k›sm›nda az say›da bitki türü ard
SIRA S‹ZDE
arda yetifltirilmektedir. Böyle bir üretim sisteminde toprak verimlili¤i
giderek düflmekte, birim alandan al›nan ürün miktar› da azalmaktad›r.
Bitkisel üretimde tar›m alanlar›ndan daha yüksek verim elde etmek için üzerinAMAÇLARIMIZ
de durulan konulardan birisi de uygun ekim nöbetinin uygulanmas›d›r.
Tarla tar›m› içerisinde de¤iflik bitkilerin birbirini takip edecek flekilde ve belirli
bir s›ra ile ayn› tarlada yetifltirilmesine ekim nöbeti denir. Münavebe
rotasyon
K ‹ T A veya
P
olarak da adland›r›lan ekim nöbeti k›saca, ayn› tarlada arka arkaya farkl› bitkilerin
yetifltirilmesidir.
Bir bölgede uygulanacak ekim nöbeti; iklim koflullar›, arazinin
toprak yap›s›,
TELEV‹ZYON
sulama olanaklar›, yetifltirilecek bitki cinsleri, yabanc› ot, hastal›k ve zararl›lar›n görülme durumu ve ekonomik koflullar gibi hususlara göre de¤ifliklik gösterir.
Tarla tar›m› yapan bir iflletmenin, karl› bir üretim gerçeklefltirebilmesi için böl‹ N T E R Nvermelidir.
ET
gesinde rahatl›kla yetifltirilen ve fazla gelir getiren bitkilere öncelik
Ekim nöbetinin faydalar›n› ise maddeler halinde flöyle s›ralamak mümkündür:
• Erozyonu önlemek (azaltmak),
• Toprak canl›l›¤›n› derinlemesine artt›rmak,
• Topra¤›n de¤iflik katlar›ndan ayn› derecede faydalanmak,
• Hastal›k ve zararl›larla mücadele etmek,
• Topra¤›n yap›s›n› düzeltmek,
• Çeflitli ürünler yetifltirilerek ekonomik yönden fayda sa¤lamak.
N N
EK‹M
Ekim Zaman›
Türkiye’de, özellikle kuru ziraat sisteminin uyguland›¤› alanlarda, serin iklim tah›llar›n›n güzden ve k›fll›k olarak ekilmesi hem ürünü güvence alt›na al›r, hem de birim alandan daha yüksek verim kald›rmak için mutlak gereklidir. Güzlük ekimin,
daha yüksek verim sa¤layabilmesi için, bitkilerin 3-5 yaprakl› olarak k›fla girmeleri istenilen bir durumdur. Bitkilerin 3-5 yaprakl› devrede k›fla girebilmeleri içinde
ekimin k›fltan önce (sonbaharda) günlük ortalama s›cakl›¤›n 5-8 °C ‘ye düfltü¤ü zaman yap›lmas›n›n gerekli oldu¤u saptanm›flt›r. Bu devre Orta Anadolu’da 10-15
Ekim tarihleri aras›na rastlar.
Kuru tar›m alanlar›nda yeterli serin iklim tah›l› üretimi ve yüksek verim için k›fll›k ekim temel ilkedir.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
8
Tarla Bitkileri-I
Ekim Derinli¤i
K›fll›k ekimlerde tohumu çim k›n› uzunlu¤una ba¤l› olarak derine ekmek çim köklerinin geliflimi aç›s›ndan önemlidir. Örne¤in tohum 8 cm’lik bir derinli¤e ekilirse
çim kökleri ilk yaprak fotosentez bafllay›ncaya kadar 12-15 cm derinli¤ine kadar
inebilir. E¤er tohum 2-3 cm derinli¤e ekilirse çim kökleri ilk yaprak fotosenteze
bafllay›ncaya kadar 5-6 cm derinli¤e inebilmektedir. Ekim derinli¤ini s›n›rland›ran
en önemli etken bitkinin çim k›n› (coleoptyl) uzunlu¤udur. Uzun boylu bu¤day çeflitlerinde çim k›n› uzun, k›sa boylu bu¤day çeflitlerinde ise çim k›n› k›sad›r. E¤er
tohum çim k›n› uzunlu¤undan daha derine ekilirse genç bitkiler toprak yüzeyine
ç›kamaz ve sar› k›vr›m denilen olay meydana gelir. Ekim derinli¤i artt›kça çim k›n›n›n toprak yüzüne ç›kmak için geçirece¤i süre artar. Bu sürenin artmas›, çim
köklerinin uzamas›n› ve topra¤›n alt katlar›na inerek alttaki nemli toprak kat›ndan
yararlanmas›n› sa¤lar. Çim k›n› s›cak ortamda geliflti¤i zaman k›sa kalmas›na karfl›n, so¤uk ortamda (5 °C) geliflti¤inde çeflitlere göre 14-16 cm’ye kadar uzayabilmektedir. Çim k›n› düflük s›cakl›kta en uzun boyu ald›¤› halde, çim köklerinin s›cakl›k artt›kça uzunluklar› artmaktad›r.
Ekim derinli¤i bitki cinsi, topra¤›n tipi, ekim yata¤› haz›rl›¤› ve ekim zaman› gibi hususlara göre de¤iflmekle birlikte k›fll›k olarak serin iklim tah›llar›n›n 4-6 cm
derinlikte ekilmesi, di¤er bir ifade ile ekilen tohumun üzerine 4-6 cm kal›nl›¤›nda
bir toprak tabakas›n›n gelmesi önerilmektedir.
Ekim S›kl›¤›
Baflar›l› bir ekim için uygun ekim zaman›, ekim derinli¤i ve birim alana at›lacak tohum miktar› büyük önem arz eder.
Tohum miktar›; birim alana at›lacak tohum say›s› (m2’de tohum say›s›), tohumun a¤›rl›¤› (1000 tane a¤›rl›¤›), safiyeti ve çimlenme yetene¤ine (biyolojik de¤er)
göre belirlenir.
Ülkemiz tarla tar›m›nda tah›llar, özellikle bu¤day önemli bir yere sahip oldu¤undan ekim s›kl›¤›n› belirlemede etkili faktörler incelenirken bu¤day örnek olarak verilecektir.
Tah›llarda tane verimi m2’de baflak say›s›na, baflakta tane say›s›na ve tane
a¤›rl›¤›na ba¤l›d›r. Bu üç verim ö¤esi aras›nda ilk ikisi, ekim s›kl›¤› taraf›ndan
önemli derecede etkilenirken, 1000 tane a¤›rl›¤› daha çok y›l›n iklim koflullar›na
ba¤›ml›d›r.
Bu¤dayda birim alan verimi ekim s›kl›¤› ile çok yak›ndan iliflkilidir. Zira, ekim
s›kl›¤› artt›kça tane verimi belli bir s›n›ra kadar düzgün bir art›fl göstermekte, belli
bir s›kl›ktan sonra ise düflüfl ortaya ç›kmaktad›r.
Ekim s›kl›¤›n› belirlemede üzerinde durulan hususlardan toprak, ekim zaman›,
iklim ve çeflit büyük önem arz eder.
Toprak
Topra¤›n killi, t›nl›, killi-t›nl› veya di¤er toprak bünye s›n›flar›nda olmas›na göre
ekilecek tohum miktarlar› da farkl›l›klar göstermektedir. T›nl› yap›ya sahip topraklar, kardefllenme oran› üzerine olumlu etkide bulunduklar›ndan bu tip topraklarda
ekimde m2’de daha az tohum say›s› ile yetinilir.
Kireçli ve kumlu topraklarda veya ilkbaharda zor ›s›nan topraklarda çok daha
fazla say›da bitki gereklidir. K›fl›n neden oldu¤u kay›p yüzdesi bu tip topraklarda
daha önemlidir. Ayr›ca bu tip topraklarda kardefllenme de daha az olmaktad›r.
9
Ekim Zaman›
Erken ekim, teorik olarak yüksek verim için daha uygundur. Ancak, bu durumda
genç bitkiler baz› sorunlarla karfl› karfl›ya kalabilmektedirler. Erken ekilen bu¤day,
uygun s›cakl›kta daha sonraki devrede don tehlikesi mevcut iken sapa kalkmaya
bafllayabilir ve k›n içinde baflak oluflturabilir. Bunun yan›nda; yatma, hastal›klar ve
yabanc› otlarla yar›fl sorunlar› da ortaya ç›kabilmektedir.
E¤er ekim geç yap›lacak olursa, baflaklanma ve özellikle de tane doldurma döneminde görülebilecek yüksek s›cakl›klar verimi düflürebilecektir. Bu durum, geççi çeflitlerde çok daha önemlidir. Geç ekimde ç›k›fl koflullar› daha az uygundur.
Erken ekim ve geç ekimde ekim s›kl›¤› nas›l olmal›d›r?
SIRA S‹ZDE
Ekim ›l›man bir bölgede, erken olarak ve t›nl› derin profilli bir toprakta yap›l›D Ü fi Ü N E L ‹ M
yorsa kardefllenme fazla olaca¤›ndan bu koflullarda ekim s›kl›¤›n›
düflük tutmak
yerinde olur.
S Osonucu,
R U
m2’ye at›lacak tohum miktar›n›n hesaplanmas›nda en do¤ru
ekilecek
çeflit ile yap›lacak bölgesel ekim s›kl›¤› ve ekim zaman› denemeleri verir.
3
Ü fi Ü N E L ‹ M
Dikine al›nanDtoprak
kesitine” toprak profili”
denir.
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
‹klim
SIRA S‹ZDE
Tohumun çimlenebilmesi için hava, su ve s›cakl›¤a ihtiyac› vard›r. Bu üç faktörün
SIRA S‹ZDE
tohumun ekildi¤i ortamda dengeli bir flekilde bulunmas› arzulan›r.
Bilindi¤i gibi, bitkilerin baflak oluflturmalar› iklim koflullar›n›n etkisindedir (fiekil 1.1). m2’de baflak say›s›n›n belirleyicisi olan kardefl (otsu sap say›s›), bitkinin ç›AMAÇLARIMIZ
k›fl ile 1 cm baflak tasla¤› döneminde alm›fl oldu¤u s›cakl›¤a ve ›fl›¤a ba¤l›d›r. Ekim
geç yap›ld›¤›nda m2’de baflak say›s› ›l›man iklim bölgelerinde çok az s›n›rlan›rken,
so¤uk bölgelerde fazla etkilenmektedir. Dolay›s›yla bu olumsuz
kurtulK ‹ durumdan
T A P
mak için ya ekim tarihinin öne al›nmas› ya da ekim s›kl›¤›n›n art›r›lmas› gerekir.
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
fiekil 1.1
TANE/m2
BAfiAK POTANS‹YEL‹/m2
B‹TK‹/m2
Don tehlikesi
BAfiAK/m2
Don tehlikesi
Kardefllenme
Bafllang›c›
Ç›k›fl
Ekim
TELEV‹ZYON
Baflak tasla¤› (1cm)
‹NTERNET
Çiçeklenme
Kay›p
Oran›
Sap Say›s›,
Kök Oluflma Derinli¤i
- Mevcut Su
- S›cakl›k Fazlal›¤›
- Mineral Elementler
- Toprak tipi
- Ifl›k Al›m›
- S›cakl›k
- Ekim
Ekim-Ç›k›fl
Koflullar› Süresi
Ç›k›fl-Baflak Tasla¤› (1 cm) Safhas›
Ekim Tarihi
Ekim Tarihi
BAfiAKLANMA
T EEkim
LEV‹ZYON
Bu¤dayda
S›kl›¤›n› Etkileyen
Bafll›ca Faktörler
(Kaynak: Gate,
1992)
‹NTERNET
10
Tarla Bitkileri-I
Birim alandaki baflak say›s› üzerine, baflak tasla¤› döneminden sonra görülebilecek don tehlikesi büyük ölçüde etkilidir.
Oluflan otsu kardefllerin baflak vermeleri sapa kalkma döneminde öncelikle
topraktaki kullan›labilir su miktar›na, s›cakl›¤a ve mineral bitki besin maddelerine
ba¤l›d›r.
Çeflit
Her çeflidin kendine özgü bir verim gücü vard›r. Çeflit bu verim gücü ile en yüksek verimi sa¤layabilmesi için belli bir bölgede birim alanda en uygun baflak say›s›na ulaflmal›d›r. Çeflitlerin verim güçleri farkl› olduklar›ndan, birim alandaki baflak
say›lar› da birbirinden farkl›d›r.
K›fll›k tah›llarda Orta Anadolu flartlar›nda 400-500 bitki/m2 olmas› iyi bir verim
için uygundur.
Ekim Yöntemleri
Tarla bitkilerinde uygulanan bafll›ca ekim yöntemlerini afla¤›daki gibi s›ralayabiliriz.
A. Serpme Ekim
B. S›raya Ekim
• Düz mibzerlerle ekim
• Bask›l› mibzerlerle ekim
• Üstten bask›l› düz ekim yapan mibzerlerle ekim
• Yandan bask›l› mibzerlerle ekim
• Üstten bask›l› mibzerlerle ekim
• Gübre ile tohumu beraber veren kombine mibzerle ekim
• Gübre ile tohumu birlikte ayn› fleride veren kombine mibzerlerle ekim
• Gübreyi ayr› fleride, tohumu ayr› fleride veren kombine mibzerlerle ekim
• Haval› (Pnömatik) Mibzerlerle Ekim
C. Oca¤a Ekim
Yöntemler içerisinde en ilkel ekim yöntemi olan serpme ekimde tohumlar tarla yüzeyine elle ve de¤iflik serpici aletlerle at›l›r ve tohumlar›n üzeri çeflitli toprak
iflleme aletleri ile kapat›l›r. Bu ekim yönteminde tohumun tarla yüzüne da¤›l›m›
homojen olmamaktad›r. ‹stenilen bitki s›kl›¤›n› elde etmek zordur. Ayn› zamanda
bu ekim yönteminde bak›m ve hasat ifllemleri istenildi¤i gibi yap›lamamaktad›r. Bu
yöntem çeltik ekiminde yayg›n olarak kullan›lmaktad›r.
S›raya ekim günümüzde en çok kullan›lan ekim yöntemidir. Bu ekim yönteminde tohumlar›n s›raya ekilmesiyle yetifltirilen ürünün bak›m iflleri kolaylafl›r, hasat makine ile yap›labilmektedir. Di¤er taraftan s›raya makine ile ekim yap›ld›¤›nda s›ra aras› istenildi¤i gibi ayarlanabilmekte, birim alanda istenilen bitki s›kl›¤›
sa¤lanabilmekte, tohumlar ayn› derinli¤e ekildi¤inden ç›k›fl homojen olmakta,
gübre tohumla beraber verilebilmektedir.
Oca¤a ekim, daha önce aç›lan ocaklara tohumlar›n b›rak›l›p üzerlerinin toprakla kapat›lmas›d›r. Oca¤a ekim baz› bölgelerimizde m›s›r ve kocadar›da uygulanmaktad›r.
Kuru tar›m alanlar›nda k›fll›k tah›l ekiliflinde en uygun s›raya ekim flekli üstten
bask›l› düz ekim yapan ve gübre ile tohumu ayr› fleritlere b›rakan kombine mibzerlerle ekimdir. Bask›l› mibzerlerle ekim yap›ld›¤›nda topra¤›n bast›r›lmas›yla tohumun nemli toprak parçac›klar› ile temas› art›r›lmaktad›r. Dolay›s›yla tohum daha çok su emme olana¤›na kavuflarak h›zl› çimlenebilmektedir.
11
GÜBRELEME
Birim alandan elde edilen ürünü k›sa zamanda art›racak en önemli etken gübrelemedir. Türkiye’de tah›l topraklar›n›n hemen tümü temel besin maddeleri olan azot
(N) ve fosfor (P) bak›m›ndan fakirleflmifltir. Genifl tah›l alanlar› pratikte ah›r gübresi ve yeflil gübre ile pek gübrelenmezler. Bu yönden daha çok ticaret gübreleri
(inorganik) gübreler üzerinde durulacakt›r.
Mutlak gerekli bir bitki besin maddesi olan fosfor, kültür bitkilerinin geliflmelerine ve verimine önemli etkilerde bulunmaktad›r. Türkiye’nin de¤iflik yörelerinde
yap›lan araflt›rmalar fosforlu gübrelerin bitki kök geliflmesindeki önemini ve verim
art›fl›ndaki katk›s›n› aç›kça göstermifltir. Fosforlu gübrelerin kök geliflmesine olan
olumlu etkileri, bu gübrelerin ekimle birlikte verilmelerini zorunlu k›lmaktad›r. Tah›llar›n kuvvetli ve derin bir kök sistemi meydana getirmesini sa¤layan fosfor, genellikle ilk geliflme devrelerinde al›n›r. Fosfor, baflaklanma ve çiçeklenmeyi çabuklaflt›rmakta, erme devrelerini de k›saltmaktad›r. Böylece fosfor, bitkilerin daha erken hasat olgunlu¤una gelmelerini sa¤lamaktad›r.
Birim alandan fazla ürün almak için gerekli olan azotun ise bitkiler üzerinde daha de¤iflik etkileri vard›r. Yeterli dozda verilen azot, vejetatif geliflmeyi h›zland›rmakta, tah›llarda kardefllenmeyi art›rmakta ve erme devrelerini geciktirmektedir.
Fosforlu gübrelerin ekim döneminde verilmesine karfl›n azotlu gübrelerin bitkinin ihtiyaç duydu¤u devrelerde bölünerek verilmesi gerekmektedir. Serin iklim
tah›llar›nda bitkiye verilecek toplam azotun 1/3’ü ekimle birlikte, 2/3’ü sapa kalkma devresinde verilmelidir. Ancak protein oran› yüksek kaliteli bir ürün için toplam azotun 1/3’ü ekimle birlikte, 1/3’ü sapa kalkma devresinde, 1/3’ü de çiçeklenme zaman›nda verilmelidir. Ancak çiçeklenme döneminde verilen gübrenin faydal› olabilmesi için gübrelemeden sonra ya¤›fl olmal› ya da sulama yap›lmal›d›r.
Serin iklim tah›llar›nda 100 kg’l›k tane ürünü için verilen 2 kg azot bitkinin döllenmeye kadar olan gereksinmesi için yeterlidir. Bundan sonraki her 100 kg’l›k tane ürünü için ayr›ca 2 kg azot vermek gerekmektedir. Fosforlu gübrelerin verilmesinde ise genellikle 400 - 500 kg’l›k tane ürünü için 6 kg fosfor yeterli görülür.
Verilecek gübre miktar›n› belirlemede, toprak analiz sonuçlar›n›, ekolojik koflullar
ve yetifltirilecek çeflit gözönünde bulundurulmal›d›r.
Toprakta bitki besin maddelerinin koybolmas›n›n nedenleri nelerdir?SIRA S‹ZDE
4
BAKIM
Her bitkinin ekiliflinden hasat edilmesine kadar geçen süre içerisinde
ihtiyaç duydu¤u de¤iflik bak›m iflleri vard›r. Bitki gruplar›na göre farkl›l›k gösterebilen bu bak›m ifllemleri afla¤›daki gibi özetlenebilir.
S O R U
Ç›k›fl›n Sa¤lanmas›
D‹KKAT
Kil oran› yüksek olan topraklarda ekimden sonraki ya¤›fllar›n etkisiyle
oluflan kaymak tabakas› ç›k›fl› engelleyebilir.
SIRA S‹ZDE
E¤er tah›llar s›raya ekilmiflse bu kaymak tabakas›n› k›r›p bitkiler
toprak yüzeyine ç›kabilir.
Çapa Bitkilerinde Çapalama ve Seyreltme
AMAÇLARIMIZ
S O R U
D‹KKAT
Kil: Topra¤›n bilefliminde
bulunan kil, çok küçük
tanecikli bir yap›ya
SIRAsahip
S‹ZDE
olup su geçirgenli¤i çok
azd›r.
N N
Özellikle yazl›k ekilen çapa bitkilerinde yüksek verim için birim alanda (m2 de veya dekarda) bulunmas› gereken bitki s›kl›¤›n›n sa¤lanmas› gerekir. Çapalama ile
K ‹ T A P
fazla bitkiler yok edilirken yani seyreltme yap›l›rken, öte yandan tarlada görülen
yabanc› otlar da yok edilerek bitkilerin bo¤az› doldurulur.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
12
Tarla Bitkileri-I
Serin ‹klim Tah›llar›nda K›fla Giriflte Sapa Kalkman›n
Önlenmesi
K›fll›k çeflitlerde, çimlenme
ile sapa kalkma dönemleri
aras›ndaki devrede, 1-5 °C
aras›nda 5-60 günlük bir
düflük s›cakl›kta kalma
iste¤ine vernalizasyon
denir.
Vernalizasyon istek süresi az olan k›fll›k tah›llar (bu¤day, arpa, çavdar, yulaf, tritikale) baz› y›llar k›sa süreli so¤uklardan aldan›r ve sapa kalkmaya yönelir.
So¤uk dönemden sonraki iyi havalarda sapa kalkan bitki, havalar›n so¤umas›yla birlikte zarar görür. ‹flte bu zarar›n en aza indirilmesi için sapa kalkman›n önlenmesi gerekir. Bu gibi durumlarda ya merdane geçirilir ya da koyun otlat›larak ilk
geliflen saplar›n zarar görmesi, yok edilmesi sa¤lan›r. Ana sap› yok olan bitki yeniden kardefl oluflturacak ve normale yak›n bir verime ulaflacakt›r.
Zaman›nda Gübreleme
Bitkinin ihtiyaç duydu¤u besin maddelerinin, bitkinin ihtiyaç gösterdi¤i dönemlerde uygun flekilde ve miktarda bitkiye verilerek verim ve kalitenin olumlu yönde
geliflmesi sa¤lan›r.
Yabanc› Ot Savafl›
Yabanc› otlar, besin maddeleri ve suyu kültür bitkilerinin zarar›na kulland›klar›ndan bunlarla farkl› yollarla (çapalama, yabanc› ot öldürücü kimyasallar) mücadele
edilmelidir.
Sulama
Sulamaya ihtiyaç gösteren bitkilerde, bitkinin ihtiyaç duydu¤u suyun de¤iflik geliflme devrelerinde bitkiye ulaflt›r›lmas›yla ancak uygun bir verim elde edilebilir.
Zararl›larla Savafl
Kültür bitkilerine zarar veren zararl›lar›n yo¤unluk durumu dikkate al›narak, ilaçla
mücadele yoluna gidilir. Burada üzerinde önemle durulmas› gereken konu do¤al
dengeyi bozmamak, yani zararl› ilaçlama yo¤unlu¤una ulaflmam›flsa ilaçlamalardan kaç›nmakt›r.
Hastal›klarla Savafl
Hastal›klarla savafl, tohum ilaçlamas›yla bafllar ve gerekli oldu¤u devrelerde ilaçlama yap›larak hastal›k etkisi azalt›labilir.
HASAT
Hasattan, ermesini bitirmifl ve hasat olgunluk devresine girmifl ürünler anlafl›l›r.
Yurdumuzun de¤iflik bölgelerinde çeflitli hasat yöntemleri uygulanmaktad›r. El ile
yolarak, orakla, t›rpan (kosa) ile, orak makinalar› (dolapl› biçer, biçer ba¤lar) ile
hasat ve biçerdöverler ile hem hasat ve hem de harman bir arada yap›l›r.
Serin iklim tah›llarda hasat tarihinin saptanmas› çok önemli olup, geciken hasatta tane kayb› fazla olmaktad›r. Hasad›n, tane kayb›n› önlemek amac›yla tane ile
baflakç›¤›n ba¤› tam kopmadan ve tanedeki su oran› % 18.5-14.5 aras›nda iken yap›lmas› gerekir.
Ülkemizde uygulanan çok de¤iflik hasat flekilleri olmakla beraber, bunlar içerisinde en uygun olan› hasat ve harman› birlikte yapan, ifl gücü, zaman ve harman
kay›plar›n› en alt düzeyde tutan biçerdöver ile yap›lan hasatt›r.
13
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
Tarla tar›m› ve ziraat sistemlerini tan›mlamak.
Tar›m, bitki ve hayvan yetifltirilmesi neticesinde
elde edilen ürünlerin ifllenip de¤erlendirilmesidir. Bitkisel üretimde tarla genifl alanlar› ifade
eder. Tarla tar›m›, bölge ekolojik koflullar›na ve
yetifltirilecek ürünlere ba¤l› olarak toprak iflleme,
ekim nöbeti, ekim, gübreleme ve bak›m ifllemleri ile hasat ve harman gibi konular› aç›klayan bilim dal›d›r.
Tarla tar›m›nda üç ziraat sistemi bulunmaktad›r.
Bunlar: kuru ziraat, sulu ziraat ve nemli ziraat
sistemleridir. Ya¤›fl›n miktar›, mevsim içindeki
da¤›l›fl›, haz›r ve kontrol alt›ndaki su miktar› tarla tar›m›nda uygulanmas› gereken sistemleri belirleyen unsurlard›r. Kuru ziraat sistemi, bitki yetifltirme döneminde ortalama 200 mm kadar ya¤›fl› olan yerlerde sulama yap›lmadan kurak arazide faydalanma yöntemlerini içermektedir. Sulu
ziraat sisteminde, bitkinin ihtiyaç duydu¤u su,
sulama suyu ile karfl›lanmaktad›r. Nemli ziraat
sistemi, ya¤›fl miktar›n›n y›ll›k buharlaflmadan
fazla oldu¤u alanlarda uygulanmaktad›r.
Toprak iflleme yöntemlerini ve nadas› aç›klamak.
Bitkisel üretimde, yüksek verim alabilmek için
bitkilerin yetiflti¤i tarlan›n çok iyi haz›rlanmas›
gerekir. Toprak iflleme, bitkilerin yetiflebilmesi
için topra¤›n iyi bir duruma getirilebilmesi için
uygun tar›m aletleri ile ifllenmesi olarak tan›mlanmaktad›r. Topraklar; y›rtarak, devirerek ve alttan olmak üzere farkl› yöntemlerde ifllenmektedir. Toprak iflleme ile topra¤›n yap›s›n›n bozulmamas› sa¤lanmal›d›r. Ayr›ca, erozyona yol aç›lmamal›d›r.
Topra¤›n ifllenerek bir süre bofl b›rak›lmas›na
nadas ad› verilir. Farkl› nadas çeflitleri olmakla
beraber, uygulanmas› gereken nadas çeflidi
an›zl› nadast›r. Bu nadasta, tarla k›rlang›ç kuyru¤u veya kazaya¤› gibi toprak iflleme aletleri
ile 5-8 cm derinlikte en fazla 10 cm derinlikte
ifllenmektedir. Bu nadasta, topraktan su kayb›
daha az olmakta, erozyonun olumsuz etkisi ise
azalmaktad›r.
N
A M A Ç
3
N
A M A Ç
4
Ekim nöbeti ve ekim nöbetinin faydalar›n› aç›klamak.
Bitkisel üretimde, ifllenebilir tar›m alanlar›n›n büyük bir k›sm›nda az say›da bitkinin dönüflümlü
olarak yetifltirilmesi neticesinde o ürünlerin verimlerinde azalmalar olmaktad›r. Ekim nöbeti,
ayn› tarlada ard arda farkl› bitkilerin yetifltirilmesi olarak tan›mlanabilir. Uygulanacak ekim nöbetine iklim, toprak yap›s›, sulama olanaklar›,
bitki cinsleri, hastal›k ve zararl›lar›n görülme durumu, ekonomik koflullar gibi hususlar etkili olmaktad›r.
Ekim nöbeti ile erozyon azalt›labilmekte, topra¤›
de¤iflik katmanlar›ndan ayn› derecede faydalan›labilmekte, hastal›k ve zararl›larla mücadele edilebilmekte, topra¤›n yap›s› düzeltilebilmekte,
ekonomik yönden fayda sa¤lanabilmektedir.
Ekim, ekim s›kl›¤› ve ekim yöntemlerini aç›klamak.
Tar›mda yetifltirilen bitkilerden yüksek ve kaliteli ürün alabilmek için uygun zamanda, uygun
s›kl›kta ve uygun miktarda ekimin yap›lmas› gerekmektedir. Ülkemizin kuru tar›m alanlar›nda
yeterli serin iklim tah›l› üretimi ve yüksek verim
için k›fll›k ekim yap›lmal›d›r. Orta Anadolu koflullar›nda serin iklim tah›llar› için en uygun ekim
dönemi 10-15 Ekim tarihleri aras›d›r.
Bitkilerin ekimlerinde çim k›n› uzunlu¤una dikkat etmek gerekir. Serin iklim tah›llar›n›n 4-6 cm
derinlikte ekilmesi gerekmektedir.
Tohum miktar›n› belirlemede m2’ye at›lacak tohum say›s›, tohumun 1000 tanesinin a¤›rl›¤›, safiyeti ve biyolojik (çimlenme) de¤erini göz önünde bulundurmak gerekir. Ekim s›kl›¤›n› saptamada toprak, ekim zaman›, iklim ve çefliti göz önünde bulundurulmal›d›r. Tohum yata¤› haz›rl›¤›n›n
iyi yap›lamad›¤› durumlarda ve uygun olmayan
koflullarda gerçeklefltirilen ekimlerde ekim s›kl›¤›n› art›rmak gerekir. Il›man bir bölgede erken
yap›lan ekimlerde ekim s›kl›¤›n› düflük tutmak
gerekir. Orta Anadolu flartlar›nda k›fll›k tah›llarda
m2’de 400-500 bitkinin olmas› gerekir.
Tarla bitkilerinde serpme, s›raya ve oca¤a olmak
üzere üç ekim yöntemi uygulanmaktad›r. Günümüzde s›raya ekim en çok kullan›lan ekim yöntemidir.
14
N
A M A Ç
5
N
A M A Ç
6
Tarla Bitkileri-I
Tah›llarda kullan›lan gübreleri ve verilme zamanlar›n› belirlemek
Ülkemiz tah›l topraklar› azot ve fosfor bak›m›ndan fakirleflmifltir. Eksik olan bu besin elementlerinin bitki yetifltirme dönemlerinde verilmeleri
gerekmektedir. Azot, tah›l bitkilerinde kardefllenmeyi art›rmakta ve erme devrelerini geciktirmektedir. Azotlu gübreler ekim ve sapa kalkma
dönemleri olmak üzere iki dönemde verilmelidir. Kaliteli bir ürün için ise çiçeklenme zaman›nda azot verilmelidir. Fosfor baflaklanma ve çiçeklenmeyi h›zland›rmakta, erme devrelerini de
k›saltmaktad›r. Bu gübre ekim döneminde verilmelidir.
Bak›m ifllemlerinin nas›l yap›lmas› gerekti¤ini
aç›klamak.
Bitkilerin yetifltirildikleri dönemde farkl› bak›m
ifllemleri bulunmaktad›r. Bitki gruplar›na göre
farkl›l›k gösteren bu bak›m ifllemlerinin bafll›calar› bitki ç›k›fl›n›n sa¤lanmas›, çapa bitkilerinde
çapalama ve seyreltme iflleri, k›fll›k tah›llarda k›fl
öncesi sapa kalkman›n önlenmesi, gübreleme,
yabanc› otlarla mücadele, sulama, zararl› ve hastal›klarla mücadeledir.
N
A M A Ç
7
Hasat yöntemlerini ve hasat zaman›n› aç›klamak.
Ülkemizin de¤iflik yörelerinde farkl› hasat yöntemleri vard›r. El ile yolma, orakla ve t›rpan ile
biçme, orak makinalar› ile hasat, biçerdöver ile
hasat bafll›ca hasat yöntemleridir. Tane kay›plar›n›n en az oldu¤u biçerdöver en uygun hasat harman makinas›d›r. Serin iklim tah›llar› tanelerinde
su oran› % 18.5 - 14.5 aras›nda iken hasat yap›lmal›d›r.
15
Kendimizi S›nayal›m
1. Toprak parçac›klar›n›n bulundu¤u yerden bir baflka
yere tafl›nmas› olay›na ne ad verilir?
a. Vernalizasyon
b. Ekim nöbeti
c. Erozyon
d. Nadas
e. Münavebe
6. K›fll›k tah›llarda iyi bir verim için Orta Anadolu flartlar›nda m2’de kaç adet bitki olmal›d›r?
a. 100 - 200
b. 300 - 350
c. 400 - 500
d. 550 - 700
e. 750 - 900
2. Topra¤›n ifllenerek belli bir süre bofl b›rak›lmas›na
ne ad verilir?
a. Nadas
b. Ekim nöbeti
c. Toprak iflleme
d. Ekim s›kl›¤›
e. Münavebe
7. Ekim yöntemlerinden en ilkeli olan serpme ekim, afla¤›daki bitkilerin hangisinin ekiminde kullan›lmaktad›r?
a. M›s›r
b. Ayçiçe¤i
c. Pamuk
d. Çeltik
e. fieker pancar›
3. Afla¤›daki nadas çeflitlerinden hangisinde tarla, k›rlang›ç kuyru¤u veya kazaya¤› ad› verilen toprak iflleme
aletleri ile ifllenir?
a. Kara nadas
b. An›zl› nadas
c. Tam nadas
d. Yar›m nadas
e. Güz nadas›
8. Afla¤›dakilerden hangisi tohum miktar›n› belirlemede
etkili unsurlardan de¤ildir?
a. m2’de tohum say›s›
b. 1000 tane a¤›rl›¤›
c. Safiyet derecesi
d. Biyolojik de¤er
e. Hasat tarihi
4. Ayn› tarlada arka arkaya farkl› bitkilerin yetifltirilmesine ne ad verilir?
a. Toprak iflleme
b. Nadas
c. Ekim s›kl›¤›
d. Ekim nöbeti
e. Münavebe
9. Baflaklanma ve çiçeklenmeyi çabuklaflt›ran ve erme
devrelerini k›saltan bitki besin elementi afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Azot
b. Potasyum
c. Çinko
d. Demir
e. Fosfor
5. K›fll›k olarak ekilen serin iklim tah›llar›n›n en uygun
ekim derinli¤i afla¤›daki seçeneklerden hangisinde verilmifltir?
a. 1 - 3 cm
b. 4 - 6 cm
c. 8 - 10 cm
d. 12 - 16 cm
e. 18 - 20 cm
10. Tah›llarda kardefllenmeyi art›ran ve erme devrelerini k›saltan bitki besin elementi afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Azot
b. Fosfor
c. Potasyum
d. Demir
e. Çinko
16
Tarla Bitkileri-I
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
1. c
2. a
3. b
4. d
5. b
6. c
7. d
8. e
9. e
10. a
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toprak ‹flleme” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Nadas” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Nadas” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ekim Nöbeti” konusunu
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ekim” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
gözden geçiriniz.
gözden geçiriniz.
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Gübreleme” konusunu
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Gübreleme” konusunu
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
S›ra Sizde 1
An›z›n yak›lmas› ile do¤al denge olumsuz etkilenmektedir. An›z yakma ile yang›nlar görülebilmekte, toprak
su ve rüzgar erozyonuna daha hassas bir duruma gelebilmektedir. Toprakta bulunan ve organik maddeyi parçalay›p humus oluflmas›n› sa¤layan mikroorganizmalar
ölebilmektedir. Ayr›ca, toprakta ya¤›fl sular›n›n tutulmas›n›, topra¤›n havalanmas›n›, toprakta kümeleflmeyi sa¤layan organik madde an›z›n yak›lmas› ile yok edilmektedir. Ülkemiz topraklar›nda yetersiz oranda bulunan
organik maddenin an›z yakma ile kaybolmas› topraklar›m›z› verimsiz hale getirmektedir. Di¤er taraftan hayvan yemi olarak kullan›labilen sap ve saman da an›z›n
yak›lmas› ile yok edilmektedir.
S›ra Sizde 2
• An›z örtüsü tarla yüzünü ya¤murun çarpma gücünden korur, dolay›s›yla da kapillarlar›n t›kanmas›n›
ve tarla yüzünün kaymak ba¤lamas›n› önler.
• An›z örtüsü toprak yüzü ile kendisi aras›nda nisbi
nemi yüksek bir ortam yarat›r. Bunun sonucu olarak
buharlaflma ile topraktan su kayb› azal›r.
• An›z örtüsü, ya¤mur sular›n›n toprak yüzündeki ak›fl
h›z›n› keser. Ya¤›fllar›n topra¤a daha fazla ifllemesini sa¤lar. Bunun sonucu olarak da su erozyonu ve
yüzey tafl›nmalar› en aza iner.
• An›z örtüsü rüzgar etkisi ile toprak parçac›klar›n›n
hareketini önler. Harekete geçen toprak parçac›klar›n›n h›zlar›n› keser ve dolay›s›yla da rüzgar erozyonu en az düzeye iner.
S›ra Sizde 3
Ekilecek tohum say›s› erken ekimde geç ekime göre
çok daha azd›r. Erken ekimde kardefllenme çok erken
bafllamakta, uzun sürmekte ve kardefl say›s›nda da art›fl
görülmektedir. Ekim zaman› geciktikçe kardefl say›s› ve
m2’de baflak say›s› azalmaktad›r. Dolay›s›yla ayn› verim
düzeyini korumak için, eksik olan kardefl say›s› ve zay›f baflaklanma eksikli¤ini gidermek için ekim s›kl›¤›n›
art›rmak gerekir.
S›ra Sizde 4
Toprakta bulanan bitki besin elementleri bafll›ca flu yollarla kaybolabilmektedir:
• Bitkiler taraf›ndan al›nma
• Ya¤murun ve sulama suyunun etkisi ile y›kanma,
• Su ve rüzgar erozyonu,
• Buharlaflma.
17
Yararlan›lan Kaynaklar
Anonim, (2011). http://www.tuik.gov.tr
Fenster, C. R., (1960). Stuble Mulch Controls, Ronoff.
Nebr. Exp. Sta. Quanterley.
Foulkner, E. H., (1943). Plowman’s Folly, Norman,
Üniv. of Oklahoma Press.
Gate, Ph., (1992). Comment Choisir Sa Densite De
Semis, Perspectives Agricoles, 169:57-61, Paris.
Gerek, R., (1969). Nadas Haz›rlama ve Toprak Verimlili¤i Denemeleri, Eskiflehir Tohum Islah ve
Deneme ‹stasyonu. Neflriyat No: 6.
Hatipo¤lu, F., Alpaslan M, Taban S., (1991). Ülkemizde Bitkiler Baz›nda Gübre Tüketimi- Verim ‹liflkileri, II. Ulusal Gübre Kongresi.
Kaçar, B., (1989). Bitki Fizyolojisi, A.Ü. Ziraat Fakültesi Yay›nlar›.1153. Ankara.
Kelly, J.O., (1969). Kuru Ziraatta Toprak ve Su Muhafaza Prensipleri, Makinal› Kuru Ziraat Türkiye
Ziraat Odalar› Birli¤i Yay›nlar› No: 62, Ankara.
Konnecke, G., (1967). Münavebe, Türkiye fieker Fabrikalar›, A.fi. Yay. No: 207., 500 s.
Mc. Calla, T.M. and Arney T.J., (1961). Advence in Agronomy, Vol. 13. Ac. Pres. New York.
Özbek, N., (1970). Toprak Verimlili¤i ve Gübreler,
Ders Rotosu.
Tosun, O., (1975). Türkiye’de Tah›l Aç›¤›, Nedenleri
ve Çözüm Yollar›, Ankara Üniversitesi. Ziraat Fakültesi Yay›nlar›. 595. s.45.
Tosun, O., Eser, D., Yürür, N., (1981). Gübreleme Yöntemlerinin Bu¤day Verimine Etkileri, A.Ü. Ziraat Fakültesi Yay›nlar›. 752.
Tosun, O., Yürür, N., (1981). Serin ‹klim Tah›llar›,
Ders Notu. A.Ü. Ziraat Fakültesi Teksir No: 72, Ankara.
Turgut, ‹., Yürür, N., Karasu, A. (1997). Bu¤day Yetifltiricili¤inde Ekim S›kl›¤›n› Belirlemede Etkili
Faktörler, Uluda¤ Üniv.Ziraat Fak.Derg., 13:145153, Bursa.
Tükel, N„ Hatipo¤lu, R., (1988). Minimum Toprak ‹flleme, TÜB‹TAK Do¤a-Tar›m ve Ormanc›l›k Dergisi. Cilt: 12. Say›: 3. Sayfa: 436-443.
Weniger, F.C., (1973). Türkiye Tarla Kültürünün Temelleri, Türkçe: Ö. TARMAN. Mentefl Matbaas›, ‹stanbul.
Yürür, N., (1981). Kara Nadas ve Kimyasal Nadas›n
Bu¤day (Triticum aestivum L.)’›n Kök Sistemi
ve Tane Verimi ‹le Baz› Toprak Özellikleri Üzerine Etkileri, A.Ü. Ziraat Fakültesi Yay›nlar› 762.
Yürür, N., (1993). Tarla Tar›m›, Ders Notu. Uluda¤
Üniversitesi, Ziraat Fakültesi. Ders Notlar› No: 56,
Bursa.
Yürür, N., (1994). Serin ‹klim Tah›llar› (Tah›llar- I),
Uluda¤ Üniversitesi Bas›mevi, Bursa.
Yürür, N., Ayçiçek, M., (2002). Tarla Tar›m› (Tarla
Bitkileri), Aradolu Üniv. Aç›kö¤retim Fakültesi
Yay›n No: 721 Eskiflehir.
2
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
N
N
Tohumluk kavram›n› ve ekonomik önemini aç›klayabilecek;
Vegatatif ve generatif tohumluklar› tan›mlayabilecek;
Tohumlar› yaflam sürelerine göre s›n›fland›rabilecek;
Tohumluklarda sertifikasyon sistemlerini aç›klayabilecek;
Tohumluk s›n›flar›n› tan›mlayabilecek;
Tohumluk yetifltiricili¤inde etkin olan faktörleri listeleyebilecek;
Kendine ve yabanc› döllenen bitkilerde tohumluk üretimini aç›klayabilecek;
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
Tohumluk
Vegatatif Tohumluk
Generatif Tohumluk
Fiziksel, Biyolojik ve Genetik
De¤erler
• Tohum Üretimi
• Elit, Orijinal ve Sertifikal› Tohum
‹çindekiler
Tarla Bitkileri-I
Tohumluk
• TOHUMLUK KAVRAMI VE
ÖNEM‹
• TOHUMLUK ÇEfi‹TLER‹
• TOHUMLARIN YAfiAM SÜRELER‹
• TOHUMLUK YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹N‹
ETK‹LEYEN FAKTÖRLER
• TOHUMLUKLARDA
SERT‹F‹KASYON S‹STEM‹
• TOHUMLUK SINIFLARI
• TOHUM ÜRET‹M‹
Tohumluk
TOHUMLUK KAVRAMI VE ÖNEM‹
Günümüzde gübreleme, çapalama, sulama, ilaçlama gibi çok say›daki yetifltirme
tekniklerinin kullan›m amac› tohumda var olan genetik ve fizyolojik potansiyellerin ortaya ç›kmas›n› sa¤lamakt›r. Tüm bu uygulamalarda baflar›n›n üst s›n›r›n› tohumun genetik potansiyeli belirlemektedir. Tohumda bulunan bu genetik bilgi,
ona sa¤lanan çevre koflullar›n›n etkisiyle verimli-verimsiz, kaliteli-kalitesiz, dayan›kl›-dayan›ks›z gibi farkl› s›n›flar aras›nda yer alabilmesine neden olmaktad›r. Bu
de¤erli bilgi kuflaktan kufla¤a tohum yada daha genel anlam› ile tohumluk arac›l›¤›yla aktar›lmaktad›r. Generatif bir materyal olan tohum yan›nda vegatatif materyaller olan fide, fidan, yumru, çelik vb. dikim materyallerini de içeren tohumluk
materyalleri sayesinde bu bilginin nesilden nesile aktar›m› sa¤lanmaktad›r.
Bitki ›slah› çal›flmalar› ile genetik yap›s› de¤ifltirilen ve gelifltirilen tohumluk materyalleri, yüksek verim ve kalite, hastal›k ve zararl›lara dayan›kl›l›k, tüketici taleplerine yan›t verme gibi bir çok özellikleri ile büyük yararlar sa¤lamaktad›rlar. Öyle ki üretici için en önemli kriterlerden birisi olan tane verimi aç›s›ndan kaliteli tohumluk kullan›m› ile ortalama % 20-30 aras›nda art›fl sa¤land›¤›, hatta hibrit çeflitlerin kullan›m› ile bu art›fl›n konvansiyonel çeflitlere göre 3-5 kat aras›nda oldu¤u
bilinmektedir (Ya¤d› ve ark. 2010).
Bitkisel üretimde kullan›lan gübre, tar›msal ilaç ve hatta baz› sulama teknolojileri ile karfl›laflt›r›ld›¤› zaman tohumlu¤un son derece çevre dostu bir girdi oldu¤u
bilinen bir gerçektir. Özellikle hastal›k ve zararl›lara dirençli yeni bitki çeflitleri ve
tohumluklar, kimyasal kullan›m›n› azaltmak ve do¤al dengeyi korumak suretiyle
olumlu ve son derece önemli çevresel etkiler yapmaktad›rlar.
Tohumluk üretim programlar› istenilen miktarda kaliteli tohumlu¤u zaman›nda
üretme amac›na yönelik, birbirini tamamlayan çal›flmalardan oluflmaktad›r. Etkin
bir tohumluk program›nda karfl›l›kl› s›k› iliflkiler içerisinde bulunan çeflit ›slah›,
üretim, kalite kontrolü ve pazarlama konular› yer almaktad›r. Bu ifllemlerinin her
birinin uygun zamanda ve do¤ru olarak yap›lmas› baflar› için ön kofluldur (fiehirali 1997).
Ülkemizin önümüzdeki y›llarda istikrarl› bir tar›msal kalk›nma sa¤layabilmesi
için, temel bitkisel ürünlerde sa¤layaca¤› verimlilik art›fl›n›n en az›ndan nüfus art›fl›na paralel olmas› düflünülmektedir. Bu nedenle iç ve d›fl pazarlarda tüketici ve
kullan›c› taleplerine cevap verebilecek kaliteli ve verimli, rekabet gücü yüksek
ürünlerin yetifltirilmesi bir zorunluluk haline gelmifltir (DPT 2001). Yetifltiricilerin
20
Tarla Bitkileri-I
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
seçecekleri tohumlu¤un kalitesi bu yan› ile de do¤rudan ekonomik kalk›nman›n
ve toplumsal refah›n geliflmesine katk›da bulunmaktad›r.
SIRA S‹ZDE
Ülkemizde planl› ve sistemli tohumculuk faaliyetleri cumhuriyet ile birlikte bafllam›flt›r. Ancak 1960’l› y›llara kadar bu alanda sa¤lanan geliflmeler baz› kendine
döllenen bitki
çeflit gelifltirme çabalar› ve s›n›rl› tohumluk üretiminden
D Ü fi Ütürlerinde
NEL‹M
öteye gidememifltir.1963 y›l›nda “ Tohumluklar›n Tescil, Kontrol ve Sertifikasyonu
Hakk›ndaki SKanun”un
yürürlü¤e girmesi ile ülkemiz tohumlulu¤unda yeni bir döO R U
nem aç›lm›flt›r. Bu kanunla, G›da, Tar›m ve Hayvanc›l›k Bakanl›¤› ilk kez görevler
üstlenmifl ve tohumluk üretiminde etkin rol alm›flt›r. Bitki ›slah ve çeflit gelifltirme
D ‹ Kuzun
K A T bir geçmifli olmas›na ra¤men, çeflit tescili, tohumluklar›n üretiçal›flmalar›n›n
mi, sertifikasyonu, sat›fl›, da¤›t›m›, denetimi, ithali, ihrac› ve tohumculukla ilgili di¤er bütün faaliyetler,
SIRA S‹ZDE 2006 y›l›nda kabul edilen 5553 say›l› “Tohumculuk Yasas›”na
kadar, 1963 y›l›nda yürürlü¤e giren 308 say›l› “Tohumluklar›n Tescil, Kontrol ve
Sertifikasyonu Hakk›nda Kanun” esaslar› ve bu yasaya istinaden ç›kar›lan yönetAMAÇLARIMIZ
melik, tebli¤
ve talimatlar çerçevesinde yürütülmüfltür.
Dünyada tar›m ve tohumculuk sektörlerinin geliflmesine paralel olarak, tohumluk kontrolü, sertifikasyonu ve çeflit safiyetinin devam›n› sa¤layacak uygun kuralK ‹ T A P
lar› koymak ve gelifltirmek, çeflitlerin korunmas›n›, tohumluk ticaretini teflvik etmek, ülkeler aras›nda teknik engelleri kolaylaflt›rmak için çok say›da uluslar aras›
organizasyonlar (ISTA, OECD, UPOV, ve ISF gibi) oluflturulmufltur. Türkiye,1963
TELEV‹ZYON
y›l›nda ISTA
(Uluslararas› Tohum Test Birli¤i)’ya, 1968’de OECD tohum sertifikasyon sistemine baz› bitki türlerinde dahil olmufltur (Ya¤d› ve ark.2010).
N N
Tohumlukla‹ Nilgili
bilgilere ISTA için: www.seedtest.org, ISF için: www.worldseT E R Nde¤iflik
ET
ed.org, OECD için : www.oecd.org adreslerinden ulaflabilirsiniz.
Ekonomik Önemi
Tohumluk insanl›k tarihinde çok uzun y›llardan beri kullan›lan bir girdi olmas›na
karfl›l›k, ekonomik bir faaliyet olarak bir endüstri kolu haline gelifli oldukça yenidir. Özellikle 1970’lerden sonra dünya tohumculu¤u pek çok bak›mdan de¤iflim
göstermifltir. Geliflmifl ülkelerdeki tohumculuk firmalar› araflt›rma, üretim ve pazarlama faaliyetlerini di¤er ülkelere do¤ru geniflletmifller, 1980’den sonra kazan›lan
ivme ile 21’inci yüzy›l›n ilk y›llar›nda tüm dünyada kaliteli tohumluk üretimi, kullan›m›, pazarlanmas› ve ticaretinde önemli s›çramalar olmufltur. 1970’li y›llar›n sonunda ülkeler aras›nda tohum ticareti yaklafl›k olarak 10 milyar dolar iken, 2007 y›l›nda bu rakam 36.5 milyar dolara ç›karak 3 kat artm›flt›r. Yurdumuzda ise 1982-85
y›llar› aras›nda gerçeklefltirilen yasal düzenlemeler ile tohumculuk faaliyetleri serbest b›rak›lm›fl ve kamu kurulufllar› yan›nda özel sektör tohumculuk firmalar›n›n
da kat›l›m› sa¤lanarak, 2008 y›l›nda toplam ticaret hacmi 375 milyon dolara ulaflm›flt›r. Geçen 25 y›ll›k süreç içerisinde Türkiye yurt içi tohumluk ticaretinin her y›l
yaklafl›k olarak 20 milyon dolar bir art›fl gösterdi¤i bilinmektedir (TÜRK-TED 2009).
Uluslararas› Tohum Federasyonu (ISF),taraf›ndan bildirilen 36.5 milyar dolar
olan 2007 y›l› dünya tohumluk piyasas› hacmi içerisinde, ABD % 23.3, Çin % 10.9,
Fransa % 5.9 oranlar›yla ilk s›ralarda yer almaktad›rlar. AB içerisinde yer alan ülkeler dünya tohum piyasas›nda ki paylar› aç›s›ndan s›raland›¤›nda; Almanya % 4.1,
‹talya % 2.7, ‹spanya % 1.2 düzeyindeki oranlar› ile Fransa’y› takip etmektedirler.
Türkiye ise 350 milyon dolarl›k piyasa hacmi ile dünya tohum piyasas› içinde yaklafl›k olarak %1’lik bir oranda yer almaktad›r.
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
N N
AMAÇLARIMIZ
2. Ünite - Tohumluk
Yurdumuz her türlü kültür bitkisinin tohumlu¤unun sa¤l›kl› ve kaliteli olarak
‹ T A P
üretilebilmesi için çok uygun özellikler tafl›mas›na karfl›n tarlaK bitkilerinden
patates, melez m›s›r ve çim-çay›r otu ile bahçe bitkilerinden sebze tohumluklar›n›n hemen hemen tamam› ithalat yoluyla karfl›lanmaktad›r (Gençtan ve ark. 2005). Baz›
T E Lyurdumuz
E V ‹ Z Y O N tohumönemli tarla bitkilerinin 1995-2008 y›llar› aras›nda gerçekleflen
luk ithalat ve ihracat miktarlar› Çizelge 2.1 ve Çizelge 2.2’de verilmifltir.
Yurdumuz tohumculu¤u ile istatistiki bilgilere Tohum Sanayicileri ve‹ N Üreticileri
Alt BirliTERNET
¤inin www.tsuab.org ve Tar›msal Üretim ve Gelifltirme Genel Müdürlü¤ünün www.tugem.gov.tr/UploadDocument/ adreslerinden ulaflabilirsiniz.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
21
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Tohumluk ithalat›m›z y›llara göre miktar olarak de¤iflkenlik gösterse de, temel olarak; patates ve çim-çay›r otu, hibrit m›s›r, bu¤day ve yem bitkileri tohumluklar›ndan
oluflmaktad›r. Özellikle patates tohumlu¤u ithalat›m›z 1995 y›l›nda 5.646 tondan, 2007
y›l›nda 17.606 tona ulaflm›fl, 2008 y›l›nda ise 12.844 tona gerilemifltir. Bu¤day tohumlu¤u ithalat›m›z ise 1995 y›l›nda gerçekleflen 2585 tondan, 2008 y›l›nda 796 tona düflmüfltür. Hibrit m›s›r tohumlu¤u ithalat› ise 1995 y›l›nda 200 ton iken, 2005 y›l›nda
4568 tona ulaflm›fl, daha sonra azalarak 2007 y›l›nda 1695 tona gerilemifl, 2008 y›l›nda ise 3911 ton olarak gerçekleflmifltir. Tohumluk ithalat miktar› aç›s›ndan çim ve çay›r otu tohumluklar› da önemli bir yer tutmaktad›rlar. Bu ürünlerin tohumluk ithalat
de¤erleri 2000 y›l›nda 1963 tondan her y›l artarak 2008 y›l›nda 4164 tona ulaflm›flt›r.
Türler
1995
2000
2005
2006
2007
2008
Bu¤day
2585
892
563
638
1146
7964
Hibrit M›s›r
200
2694
4568
1133
1695
3911
Çeltik
-
45
32
-
-
Hibrit Ayçiçe¤i
-
49
125
155
147
299
fiekerpancar›
-
29
12
53
120
160
Patates
5646
15524
9712
17893
17606
12844
Pamuk
-
436
290
109
271
211
Yem Bitkileri
-
-
-
3230
3723
1318
Çim ve Çay›r Otu
-
1963
2859
4105
3169
4164
Yurdumuzun bir çok bölgesinin ekolojik koflullar›n›n tohumluk üretimine çok elveriflli olmas› yan›nda, kamu ve özel sektör kurulufllar›na ait çok say›daki tohumculuk tesislerinin, yeterli ve belli bir düzeyin üzerinde nitelikte olan tohumluk iflleme
birimlerinin olmas›na karfl›l›k tohumluk ihracat›m›z istenilen düzeyde de¤ildir. ‹hracat›m›z aç›s›ndan hibrit m›s›r ve ayçiçe¤i ile pamuk ve bu¤day tohumlu¤u önem
tafl›yan bitki gruplar›d›r. Özellikle özel sektör tohum firmalar›n›n etkinlikleri sonucu giderek artan miktarlarda hibrit tohum ihracat›m›z söz konusudur. Hibrit ayçiçe¤i tohumlu¤u ihracat› 1995 y›l›nda 1865 tondan, 2008 y›l›nda 5466 tona, 3038 ton
olan 1995 y›l› hibrit m›s›r tohumlu¤u ihracat› da 2008 y›l›nda 9567 tona ulaflm›flt›r.
Pamuk tohumlu¤u ihracat› ise 1995 y›l›nda söz konusu de¤ilken 2004 y›l›nda 455
ton ile bafllam›fl ve 2008 y›l›nda 3197 ton olarak gerçekleflmifltir. Bu¤day ihracat›m›zda ithalat›m›za göre önemli düzeyde pozitif durumdad›r. Y›llara göre de¤iflen
bu de¤er 1995 y›l›nda 5296 ton, 2000 y›l›nda 3715 ton ve 2008 y›l›nda 5191 tona
ulaflm›flt›r (Ya¤d› ve ark.2010).
Çizelge 2.1
Türkiye Tohumluk
‹thalat De¤erleri
(Ton)
Kaynak: Ya¤d› ve
ark. 2010
22
Tarla Bitkileri-I
Çizelge 2.2
Türkiye Tohumluk
‹hracat De¤erleri
(Ton)
Türler
1995
2000
2005
2006
2007
2008
Bu¤day
5296
3715
-
5070
310
5191
Hibrit M›s›r
3038
2418
6120
7008
5231
9567
Kaynak: Ya¤d› ve
ark.2010
Hibrit Ayçiçe¤i
1865
2128
3271
4325
3543
5466
fiekerpancar›
-
-
-
-
-
10
Pamuk
0
455
515
1162
1964
3197
Yem Bitkileri
-
-
-
-
-
314
Çim ve Çay›r Otu
0
31
24
95
88
316
Bir ülkede tohumluk kullan›m durumunu en iyi gösteren veriler, o türe ait ekim
alan›nda kullan›lmas› gereken tohumluk miktar›na karfl›l›k, o y›l da¤›t›lan tohumluk miktar›d›r. Bu iki rakam›n birbirine oranlanmas› ile elde edilen da¤›t›m›n gereksinimi karfl›lama oran›, o ülkede söz konusu tür için tohumlu¤un öneminin
kavran›p kavranmad›¤›n›n da bir göstergesidir. Türkiye’nin 2008 y›l›nda baz› tarla
bitkileri aç›s›ndan ekim alan›, tohumluk gereksinimi ve da¤›t›m›n gereksinimi karfl›lama oranlar›n› Çizelge 2.3’de verilmifltir.
Bu¤day tohumunun 2008 y›l› ekim alan› için hesaplanan gerekli tohum miktar› (üç y›lda bir tohumlu¤un yenilenmesi esas›na göre) 519.534 tondur. Bu y›l içinde yap›lan da¤›t›m ise 173.045 ton olup, da¤›t›m›n gereksinimi karfl›lama oran› %
30 ‘dur. Ayçiçe¤inde ise tohumluk gereksinimi 2.091 ton olup, da¤›t›m›n gereksinimi karfl›lama oran› %100’dür. Da¤›t›m›n gereksinimi karfl›lama oran›n›n %100 oldu¤u di¤er bir bitkiler ise Pamuk ve M›s›rd›r. Özellikle hibrit tohumun kullan›ld›¤›
Ayçiçe¤i ve M›s›r gibi yabanc› döllenen türlerde tohumluk her y›l yenilenmek zorunda olmas›na karfl›l›k verimde meydana gelen ciddi art›fllar nedeniyle önemi
kavranm›fl türlerdir.Çim ve Çay›r otunda ise üretim miktar› gereksinimi karfl›layamamaktad›r (Çizelge 2.3).
SIRA S‹ZDE
1
Bu¤day gibi SIRA
bitkilerde
S‹ZDE tohumluk kullan›m›n›n henüz yeterli düzeyde olmamas›na karfl›l›k
hibrit ayçiçe¤i ve m›s›rda %100 düzeyinde olmas› nas›l aç›klanabilir?
Çizelge 2.3
S O R U Baz›
Türkiye’de
Tarla Bitkilerinin
2008 Y›l› Ekim
Alan›,
D ‹ K KTohumluk
AT
Gereksinimi,
Da¤›t›m Durumu ve
Da¤›t›m›n
SIRA S‹ZDE
Gereksinimin
Karfl›lama Oran›
Bu¤day
AMAÇLARIMIZ
Arpa
Ekim
Alan›
(ha)
S O R U
‹NTERNET
Yenileme
Süresine
Göre
Tahmini
Tohumluk
Gereksinimi
(ton)
SIRA S‹ZDE
Üretim Durumu
(ton)
2007
2008
Da¤›t›m›n
Gereksinimi
Karfl›lama
Oran›
(%)
7.793.007
20
519.534
210.044
158.452
30
1.730.055
AMAÇLARIMIZ
20
115.337
20.645
20.180
17
800.487
3
24.015
14.592
34.097
100
Hibrit Ayçiçe¤i
522.632
0.4
2.091
6.190
8.727
100
Patates
57.806
300
86.709
44.919
45.621
53
401.734
2
8.035
14.141
10.948
100
Çim ve Çay›r
T E Lotu
E V ‹ Z Y O 238.328
N
-
-
799
454
-
Hib. M›s›r
K ‹ T A P
Pamuk
TELEV‹ZYON
Ekim
Normu
(kg/da)
D‹KKAT
N N
Kaynak: tugem.gov.tr,
2008
K ‹ T A P
Türler
‹NTERNET
TOHUMLUK ÇEfi‹TLER‹
Vegatatif Tohumluk
Bitkilerin üretimlerinde kullan›lan yumru, so¤an, kök gibi vegatatif bitki bölümleri vegatatif tohumluk olarak tan›mlanmaktad›r. Efleysiz olarak gerçekleflen bu üretme (ço¤altma) flekli d›fl›nda bu ünite içerisinde ele al›nmayacak olan baflka efleysiz ço¤alma (apomiksis) flekilleri de vard›r. Çok say›daki vegatatif tohumluk çeflitlerinden baz›lar› afla¤›da tan›mlanm›flt›r:
1. Rizom: S›n›rs›z geliflme kabiliyeti olan bo¤um ve gözleri kapsayan toprak
alt› gövde ve sap› ifade etmektedir. Bu tip ço¤almay› kanyafl bitkisinde görebilmekteyiz.
2. Stolon: Gövdenin genellikle toprak üstünde yatay olarak uzanan sap ve sürgünlerini ifade etmektedir. Üzerinde gövde ve bo¤umlar› olan sürgünlerin bo¤umlar›ndaki gözlerden yeni bitkiler meydana gelmektedir. Stolon tipi tohumlu¤a ak
üçgül ve çilek örnek olarak verilebilir.
3. Sap Yumrular›: Bu tüp yumrular hipokotilin (sapç›k) kuvvetli bir flekilde
kal›nlaflmas›yla ya da çok say›da bo¤um aras›ndan oluflan sap k›s›mlar› vas›tas›yla
meydana gelmektedir. Patateste oldu¤u gibi genellikle bitkinin besin depolanan
k›sm›d›r.
4. Kal›nlaflm›fl Kök: Bunlar tamamen yada k›smen kal›nlaflm›fl olan kökten
ibarettir. Bu organ bitkinin en büyük besin deposu olup fleker pancar› ve hayvan
pancar›nda bu tip bir yap› söz konusudur.
5. So¤an: Toprak alt›nda geliflen kal›nlaflm›fl ve etli pul yapraklar› kapsayan,
çok kuvvetli bir flekilde k›salm›fl bir saptan oluflmaktad›r. Bitkinin besin deposudur. So¤an bu gruba en iyi örnektir (Gençkan 1976).
6. Çubuk: Vegatatif olarak üreme yetene¤ine sahip, de¤iflik amaçlarla kullanmak üzere kesilen bir y›ll›k sürgünlerdir. Özellikle asmalar›n ço¤alt›m›nda
kullan›lmaktad›r.
7. Çelik (klon): De¤iflik amaçlarla kullan›lmak üzere kesilen, farkl› yafllarda ve
boylardaki sürgünlerden elde edilen, üzerinde en az iki göz bulunduran, köklendirilmek üzere haz›rlanm›fl vegatatif bitki k›s›mlar›d›r (Anonim 1999).
Generatif Tohumluk
Generatif tohumluk, bitkilerin efley organlar›nda, tozlanma ve döllenme sonucu
meydana gelen, bitki embriyosunu ve embriyo yedek besin maddesini (endosperm) tafl›yan bitkisel üretimde kullan›lan materyal olan tohumu tan›mlamaktad›r.
Afla¤›da tohumun oluflumunda birinci derecede önemli olan çiçek yap›s› ve döllenme tipleri ile ilgili genel bilgiler özet halinde verilmifltir:
Çiçek; genel olarak efleyli üreme organlar›n› (difli ve erkek organ/lar) kapsayan
organlar toplulu¤u olarak tan›mlanabilir. Genel olarak dört ana bölümden oluflmaktad›r. Bunlar; Çanak Yapraklar, Taç Yapraklar, Erkek Organ ve Difli Organd›r.
Efleyli üreme ile tohum üretimi, çiçek tomurcu¤u içinde erkek ve difli organlar›n oluflumu; çiçek organlar›n›n tozlanma ve döllenme olgunlu¤una eriflti¤inin belirtisi olarak çiçeklerin açmas›; çiçek tozlar›n›n diflinin tepeci¤i (stigma) üzerine tafl›nmas› ve orada çimlenmesi; çiçek tozu borusuyla yumurtal›¤a tafl›nan sperm çekirdeklerinin yumurta hücresi ve polar çekirdekle birleflmesi; döllenmifl yumurtan›n geliflmesi ve embriyo ile çevresinde tohum kabu¤u oluflturacak farkl›laflmala-
23
24
Tarla Bitkileri-I
r›n bafllamas› ve bitkisel besinlerin depolanmas›yla tohum oluflumunun tamamlanmas› aflamalar›n› içerir (flehirali 1997). Döllenmeyi gerçeklefltiren çiçek tozunu sa¤layan çiçe¤in durumu bitkilerin döllenme tiplerini belirlemektedir. E¤er bitki kendi çiçek tozu taraf›ndan dölleniyorsa bu tip bitkiler “Kendine Döllenen”, yabanc›
bir çiçe¤in çiçek tozu taraf›ndan dölleniyorsa “Yabanc› Döllenen” ad›n› almaktad›r.
Bunlar d›fl›nda baz› bitkiler de genellikle çevre koflullar›n›n etkisi ile, kendine döllenen bir bitkide belli bir oranda yabanc› döllenme yada yabanc› döllenen bir bitkide kendine döllenme de söz konu olabilmektedir. Bu tip bitkilere de “Hem kendine Hem de Yabanc› Döllenen” bitkiler ad› verilmektedir.
Tohum Yap›s›
Tohum döllenmifl tohum tasla¤›n›n geliflmesiyle meydana gelmektedir. Olgun bir
tohumun embriyo, besin kayna¤› olan endosperm ve bu yap›lar› koruyan tohum
kabu¤undan (testa) olufltu¤u bilinmektedir. Tohumun oluflmas› s›ras›nda bu k›s›mlar›n geliflmelerindeki farkl›l›klar yada tohumda bu k›s›mlar›n bulunup bulunmamas› nedeniyle bitki tohumlar› aras›nda baz› temel yap› de¤ifliklikleri ortaya ç›kabilmektedir. De¤iflik bitki türlerinin tohumlar› aras›nda büyüklük, endospermin
bulunmamas›, tohum kabu¤unun rengi, besin maddeleri içerikleri vb. yönlerden
ayr›cal›klar mevcuttur.
Tohum kabu¤u veya testa, örtü zarlar›n›n (integüment) de¤iflmesinden meydana gelmektedir. Tah›llar›n tohumlar›nda tohum kabu¤u ile meyve kabu¤u (perikarp) birleflmifl durumda olup bu yap›ya karyopsis denilmektedir. Baz› bitkilerin
tohum kabu¤unda ise hilum (göbek) ad› verilen flekli ve rengi ile büyüklü¤ü türlere göre de¤iflen bir yar›k mevcuttur. Hilum tohumun olgunlaflt›¤› zaman funikulustan (göbek ba¤›) koptu¤u anda üzerinde kalan ize verilen isimdir. Tohum kabu¤u su ve gaz geçiflini sa¤layan bir k›s›m oldu¤undan tohum içindeki doku ve organlar›n metabolizmas› üzerine etkili olmaktad›r.
Endosperm, embriyo kesesindeki iki polar çekirde¤in bir sperm çekirde¤iyle
birleflmesiyle oluflur. Bu k›s›m tohumda besin deposu görevini üstlenmifltir.
Embriyo, yumurta hücresinin sperm çekirde¤i ile döllenmesi sonucu oluflur.
Bitkinin küçük bir örne¤ini teflkil etmektedir. Kotiledonlar, çim k›n› (koleoptil),
tomurcuk (plumula), sapç›k (hipokotil) ve kökcük (radikula) k›s›mlar›ndan meydana gelmifltir. Tomurcuk ve sapç›ktan bitkinin gövdesi geliflmekte ve kökcükten
ise kök oluflmaktad›r. Kotiledonlar ise sapç›¤a ba¤l› olup besin maddelerini depo
etmektedir. Yukar›da aç›klanan embriyo k›s›mlar›n› çift çenekli (dikotiledon) bitkilerde kolayca ay›rt etmek mümkündür. Tek çenekli bitkilerde ise (monokotitedon) tek kotiledon kalkanc›k (skutellum) gibi emeçlere dönüflmüfltür. (Nemli
1995, fiehirali 1997). Foto¤raf 2.1’de baz› önemli tarla bitkilerinin genel tohum yap›lar› verilmifltir.
25
Fotograf 2.1
Embriyo
Hava
Bofllu¤u
Embriyo
Meyve
Kabu¤u
Endosperm
Tohum
Kabu¤u
Tohum
Kabu¤u
‹lk Yapraklar
Kökcük
Tohum
Kabu¤u
Kotiledon
TOHUMLARIN YAfiAM SÜRELER‹
Tohumlarda yaflam süresi, bitki türüne ve içinde bulundu¤u çevre koflullar›na ba¤l› olarak birkaç hafta ile pek çok y›l olarak de¤ifliklik gösterir. Yaflam süreleri bak›m›ndan tohumlar 3 gruba ayr›l›rlar;
1. Mikrobiyotik Tohumlar: yaflam süresi 3 y›ldan az olanlar.
Birkaç gün olanlar: Sö¤üt, Kavak, fieker Kam›fl›, Çay
Bir y›l olanlar: Yer F›st›¤›
‹ki y›l olanlar : So¤an, M›s›r
Üç y›l olanlar: Bezelye, Fasulye
2. Mezobiyotik Tohumlar: yaflam süresi 3-15 y›l aras› olanlar
Dört y›l olanlar : Mercimek, Hardal, Kuzu Kula¤›
Alt› y›l olanlar : Pancar, Bakla, Kabak
On y›l olanlar: H›yar, Hindiba
Onbefl y›l olanlar: Yüksük otu
3. Makrobiyotik: Yaflam süresi 15 y›ldan fazla olanlar
Nilüfergillerden baz› türlerde (Nelumbium speciosum) 250 y›l, Cassia türleri (sinameki) 100-115 y›l gibi çok uzun ömürlü bitkiler bu gruba dahildirler
(Akman ve Güney, 2005).
Tohumlar›n saklanm›fl oldu¤u yerin nem düzeyi tohum yaflam süresini etkileyen en önemli faktördür. Nem miktar›n›n artmas› yaflam süresini k›saltmaktad›r.
Benzer flekilde s›cakl›k artt›kça da yaflam süresi azalmaktad›r. Ayr›ca depolarda
nem ve s›cakl›¤›n s›k s›k de¤ifltirilmesi de tohumlar›n yaflam sürelerini olumsuz
olarak etkilemektedir.
Ayçiçe¤i, Bu¤day
ve Fasulye
Tohumlar›
26
Tarla Bitkileri-I
TOHUMLUK YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹N‹ ETK‹LEYEN
FAKTÖRLER
Tohumluk yetifltiricili¤inde; iklim, toprak, hastal›k ve zararl›lar ile bitkilerin kendi
yetiflme alanlar› d›fl›nda yetifltirilmesi gibi faktörler etkili olmaktad›r (fiehirali,1997).
‹klim
a) Ifl›k ve s›cakl›k: Bitki yetifltirmede çiçeklenmeyi s›n›rlayan faktörler aras›nda
gün uzunlu¤u (›fl›klanma süresi) ve s›cakl›k ilk s›ralarda gelmektedir. Gün uzunlu¤una tepkileri bak›m›ndan bitkiler 3’e ayr›l›r:
K›sa Gün Bitkileri: Çiçeklenme için 12-14 saatten daha az süreye gereksinim
duyan bitkilerdir. Bu sürenin üstünde gün uzunlu¤u söz konusu oldu¤unda vegatatif geliflme devam eder. M›s›r, dar›, tütün, çeltik bu grupta yer almaktad›rlar .
Uzun Gün Bitkileri: Genel olarak kritik süre olan 12-14 saatten daha uzun
gün uzunluklar›nda çiçeklenen ve meyve veren bitkilerdir. Bu¤day, arpa, çavdar,
yulaf, patates ve bezelye uzun gün bitkilerine örnek olarak verilebilir .
Nötr Gün Bitkileri: Çiçeklenmede gün uzunlu¤u süresinden etkilenmezler.
Bu gruba giren örnek bitkiler; pamuk, ayçiçe¤i, domates, fasulye ve baklad›r (Aç›kgöz 1994).
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
2
Bitkilerin gün
uzunlu¤una
tepkileri ekim zamanlar›n› nas›l etkileyebilir?
SIRA
S‹ZDE
Gün uzunlu¤u s›cakl›kla beraber düflünülmesi gereken bir faktördür. Gün uzunfi Ü N Ebile
L ‹ M s›cakl›k istenilen düzeyde de¤ilse yeterince çiçeklenme olmaz
lu¤u yeterliD Üolsa
ve tohum miktar› düfler. Özellikle ›l›man kuflaktaki çok say›daki bitkinin çiçeklenmeden önceki
S O bir
R U evrede so¤uklama ihtiyac› oldu¤u göz önünde bulundurulmal›d›r. Vernalizasyon ad› verilen bu so¤uklama gereksinimi, sapa kalkmay› tetikler ve
bu gereksinim karfl›lanmazsa bitki tohum ba¤layamaz.
D‹KKAT
b) Ya¤›fl ve Nem: Çok say›da bitkinin tohum verimi; orta ya¤›fll› ve nemli bölgelerde çok ya¤›fll› nemli bölgelere göre daha yüksek olur. Genellikle çiçeklenme
SIRA
S‹ZDE
ve tozlanma
dönemlerinde
ise kurak ve s›cak koflullar tercih edilmektedir. Ancak
afl›r› s›cak ve kurak havalar›n polen anormalliklerine yol açabilece¤i göz önünde
bulundurulmal›d›r. Sisli ve ya¤›fll› havalar da iyi bir tozlanmaya engel olmaktad›r.
AMAÇLARIMIZ
Çok s›cak geçen yaz aylar› ya da çok so¤uk geçen k›fl aylar› tohumculuk aç›s›ndan
istenmeyen koflullard›r. Fazla ya¤›fl bitkinin hastal›k ve zararl›lar›n›n ço¤almas›na
sebep oldu¤u
K ‹ Tgibi
A Ptohumun olgunlaflmas›n› da geciktiren bir faktördür (fiehirali
1997).
c) Rüzgar: H›zl› esen rüzgar çiçek ve tohum ba¤lama üzerine büyük zararlar
meydana Tgetirebilir.
M›s›r, fleker pancar›, ›spanak gibi rüzgar yard›m›yla döllenen
ELEV‹ZYON
bitkiler güneflli ve hafif rüzgarl› havalarda daha iyi tozlan›rlar (fiehirali1997).
N N
Toprak
‹NTERNET
T E R N E T verimi için bitkilerin en iyi yetifltirildikleri toprak koflullar›n›n
Yüksek bir‹ Ntohum
sa¤lanmas› gereklidir. Baz› bitkiler için a¤›r, baz› bitkiler için ise orta ya da hafif
topraklar en iyi sonucu vermektedir. Örne¤in; flekerpancar› tohumculu¤unda orta
derecedeki a¤›r ve t›nl› topraklar hafif topraklara göre daha iyi sonuç vermektedirler. Baklagiller için ise orta verimli topraklar daha uygundur. Bu tip bitkiler çok verimli alanlarda yetifltirilirlerse fazla miktarda yaprak vb. yeflil aksam olufltururlar ve
tohum verimleri düfler (fiehirali 1997).
Hastal›klar, Zararl› ve Yararl› Böcekler
‹yi bir tohum yetifltiricili¤i için tohum verimini düflürecek hastal›k ve zararl›lardan
bitkilerin korunmas› gerekmektedir. Ancak özellikle zararl› kontrolünde tozlanmaya yard›mc› olan canl›lara zarar verilmemesine dikkat edilmelidir. Yabanc› tozlanan çok say›daki bitkide oldu¤u gibi kendine döllenen bitkilerde bile ar›lar›n faaliyetleriyle tohum tutma oran›n› artt›rd›¤› bilinmektedir. Bu nedenle tohumculuk
prati¤inde ar› kovanlar›n›n tohumluk yetifltirilen alanlara, döllenmeyi baflar› ile
sa¤layacak flekilde ve say›da yerlefltirilmesi söz konusudur.
Bitkilerin Kendi Yetifltirilme Alanlar› D›fl›nda Yetifltirilmesi
Bitkinin yetifltirildi¤i ekolojiden farkl› bir bölgeye götürüldü¤ünde oradaki iklim,
toprak koflullar›, hastal›k ve zararl›lara uyum sa¤layamayabilece¤i ve tohum veriminin düflebilece¤i göz önünde tutulmal›d›r.
TOHUMLUKLARDA SERT‹F‹KASYON S‹STEM‹
Dünyada bitkisel ürünlerin ticareti ve buna ba¤l› olarak bitkisel üretimin temeli
olan tohumluk ticaretinin geliflmesini beraberinde getirmifltir. Ticaretin geliflmesi
ise tohumluklar›n kalite standartlar›n›n belirlenmesini gerekli k›lm›flt›r. Tohumluklar›n kalitesinin laboratuar ortam›nda test edilmesi amac›yla Dünyada ilk laboratuar 1869 y›l›nda Almanya’da kurulmufl, bunu 1871 y›l›nda Danimarka ve 1876’da ise
ABD’de kurulan laboratuarlar izlemifltir. Dünyada tohum sertifikasyonu ile ilgili organizasyonlar ise 1900’lü y›llar›n bafllar›nda kurulmaya bafllam›flt›r. 1906 y›l›nda Almanya’da oluflturulan Avrupa Tohumluk Kontrol Birli¤ini (ESTA), 1908 y›l›nda kurulan Amerika ve Kanada Resmi Tohumluk Sertifikasyon Ajanslar› Birli¤i (AOSCA)
izlemifltir. 1924 y›l›nda tohumluklardan numune al›nmas› ve laboratuar analizlerinde belli kurallar›n ortaya konulmas› amac›yla Uluslararas› Tohum Test Birli¤i (ISTA) kurulmufltur. Yine ayn› y›l Uluslararas› Tohum Federasyonu (ISF) faaliyetine
bafllam›flt›r. 1958 y›l›nda özellikle Birleflmifl Milletlere üye ülkelerin kat›l›m› ile dünya tohumluk ticaretini kolaylaflt›rmak ve ülkeler aras›ndaki uygulama farkl›l›klar›n› ve ticaret engellerini en aza indirmek amac›yla OECD tohum sertifikasyon sistemi oluflturulmufltur.
Ülkemizde tohumluklar›n sertifikasyon ifllemleri 1953 y›l›nda Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi bünyesinde bafllat›lm›fl olup, 1959 y›l›nda G›da, Tar›m ve Hayvanc›l›k Bakanl›¤›na ba¤l› Ankara Tohumluk Kontrol ve Sertifikasyon Enstitüsü
Müdürlü¤ü’nün kurulmas› ile tohumluklar›n kontrol ve sertifikasyon hizmetleri bu
kurum taraf›ndan yürütülmeye bafllanm›flt›r. Ülkemizdeki tohumluk sertifikasyon
hizmetlerinin yasal zemininin oluflturulmas› amac›yla 1963 y›l›nda 308 Say›l› “Tohumluklar›n Tescil, Kontrol ve Sertifikasyonu Hakk›ndaki Kanun” yay›nlanm›fl ve
ayn› y›l Uluslararas› Tohum Test Birli¤i (ISTA)’ ne üye olunmufltur. 1963’ten itibaren geçen süre içerisinde ülkemizde ve dünyadaki bitki ›slah› alan›ndaki bilimsel
ve biyoteknolojik çal›flmalar tohumluk üretimi, ticareti ve pazarlamas›n› kapsayan
tohumculuk sektöründe büyük geliflmeler, sektörün hukuki ve teknik gereksinimlerini karfl›lamaktan uzak kalm›flt›r. Bu nedenle sektördeki geliflmelere cevap veren, uluslararas› kural ve sistemlerle bütünleflmeyi hedefleyen, AB mevzuat›na teknik olarak uyumlu bitki çeflit koruma ve tohum sistemleriyle ilgili düzenlemelere
gereksinim duyulmufltur. Bu kapsamda, 2004 y›l›nda “Yeni Bitki Çeflitlerine Ait Islahç› Haklar›n›n Korunmas›na ‹liflkin Kanun” ve 2006 y›l›nda da “Tohumculuk Yasas›” yürürlü¤e girmifltir. 2007-2008 y›llar›nda ise bitki çeflitlerinin kay›t alt›na al›n-
27
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
28
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Tarla Bitkileri-I
K ‹ T A P
K ‹ T A P
mas›, tohum-fide kalitesi ve standartlar›n› kapsayan ikincil mevzuatlar uygulanmaya konulmufltur. Yurdumuzda tohum teknolojisi ve kalite testlerinde ISTA kurallar›, uluslararas› tohum ticareti ve çeflit sertifikasyonu konusunda OECD sistemi, yeTELEV‹ZYON
ni bitki çeflitlerinin tescili ve korunmas› ile ilgili teknik inceleme çal›flmalar›nda
UPOV ve AB teknik prensipleri uygulanmaktad›r (Y›lmaz ve ark., 2008).
TELEV‹ZYON
Yurdumuzda‹ Nyürütülen
T E R N E T tohumluk sertifikasyon ifllemleriyle ilgili bilgilere www.ttsm.gov.tr/
adresinden ulaflabilirsiniz.
‹NTERNET
Tohumluk sertifikasyonu tohumluklar›n tarla ve laboratuar kontrolleri sonucunda fiziksel, biyolojik ve genetik de¤erlerinin belirlenmesi olarak tan›mlanmaktad›r.
Tohumlu¤un fiziksel de¤eri denildi¤inde, tohumlu¤un safl›k derecesi (saf tohum miktar›), 1000 tane a¤›rl›¤› ile tohumlu¤un içinde bulunan canl› ve cans›z yabanc› madde miktar› anlafl›lmaktad›r. ‹yi bir tohumlukta, tohumlu¤un en az %
97’sinin saf tohum olmas› gerekir. Tohumlu¤un biyolojik de¤eri ise, tohumlu¤un
çimlenme h›z› ve gücü ile sürme h›z› ve gücünü kapsar (Yürür ve Ayçiçek, 2002).
ISTA taraf›ndan belirlenen kurallar çerçevesinde her türe özgü olarak yürütülen
çimlendirme denemelerin belirli günlerinde yap›lan say›mlar ile çimlendirme h›z›
ve gücü, genellikle kum havuzu içerisinde yürütülen denemeleri sonucunda, kum
yüzeyine ç›kanlar›n yüzdesi belirlenerek sürme h›z› ve gücü tespit edilir.
Fiziksel ve biyolojik de¤erler özellikle birim alana at›lacak tohumluk miktar›n›n
(ekim normu) hesaplanmas›nda da kullan›lan önemli de¤erlerdir. Bunun için m2
‘ye at›lmas› istenen tohum say›s›n›n, 1000 tane a¤›rl›¤›n›n, safiyetin ve biyolojik de¤erin bilinmesi gerekir. Formül olarak gösterilirse;
Tohum miktarı
( kg / da )
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
3
=
m 2'de
1000
Tohum Sayısı × Tane Ağırlığı
× 10
Safiyet Derecesi × Biyolojik Değer
Yap›lan analizler
sonucunda 1000 tane a¤›rl›¤› 50g, safiyet derecesi %95 ve biyolojik deSIRA S‹ZDE
¤eri %95 olan bir bu¤day çeflidi,m2’ye 500 adet tohum at›larak ekilmek istenmektedir. Bu
çeflit için dekara at›lacak tohum miktar› ne kadard›r?
Tohumlu¤un genetik de¤eri ise, tohumlu¤un gözle bak›ld›¤› zaman görülmeyen, ancak tohumlu¤u
ektikten sonra yetiflen üründe kendini gösteren özelliklerS O R U
dir. Bu özelliklerden en önemlileri; yüksek verim, erkencilik, k›fla - kura¤a dayan›kl›l›k ile hastal›klara ve zararl›lara dayan›kl›l›kt›r (Yürür ve Ayçiçek, 2002).
D‹KKAT
TOHUMLUK SINIFLARI
N N
SIRA
S‹ZDE
Yurdumuzda
tohumluklar
5553 say›l› yasa çerçevesinde sertifikal› derecelendirmeye (kademelendirme) tabi tutulurlar. Sertifikal› tohumluklar için bu kademeler cins
ve türlere göre farkl› derecelerde olabilirler. Bu kademeler;
AMAÇLARIMIZ
• Elit tohum
• Orjinal tohum
• Sertifikal›
tohum’dur.
K ‹ T A P
Sertifikal› tohumluklar, tescil edilmifl çeflitlere ait o y›l›n üretimin program›nda oldu¤u resmi gazetede ilan edilen, fiziksel ve biyolojik nitelikleri en yüksek düzeyde
bulunan, çeflit safiyetini devam ettiren, ambalajlan›p etiketlenerek sat›fla arz olmufl toTELEV‹ZYON
‹NTERNET
29
humluklard›r. Bu tohumluklar ancak belirli bir süre tekrar tohumluk elde etmek amac›yla kullan›labilirler. Tüm özellikleri yap›lan testlerde uygun de¤erlerde olsa bile bir
zaman sonra tohumluk üretiminden ç›kar›l›rlar. Bu tip tohumlarda en üst düzey olan
elit tohumluk kayna¤›ndan yeniden tohumluk al›narak üretim devam ettirilir.
A.B. ülkelerinde uygulanan tohumluk s›n›flar› nelerdir?
SIRA S‹ZDE
Elit Tohumluklar: Yeni ›slah edilmifl veya geçmifl y›llarda ›slah edilmifl olmakD Ü fi Ü N E ettirilen,
L‹M
la beraber, usulüne uygun olarak çeflit safiyeti muhafaza ve devam
do¤rudan do¤ruya ›slahç› taraf›ndan kontrol edilen orijinal tohumlu¤un bafllang›c› ve
di¤er s›n›flardaki tohumluklar›n kayna¤›n› teflkil eden tohumluktur.
S O R UBu tohumluk
hiçbir zaman çiftçiye da¤›t›lmaz, ›slahç›s›n›n izni ile bir araflt›rma yada ›slah kurulufluna üretim amac›yla verilebilir.
D ‹ elde
K K A T edilen çeflit
Orijinal Tohumluklar: Elit tohumluktan veya kendisinden
safiyetini devam ettiren araflt›rma, ›slah kurulufllar›nda yetifltirilen tohumluktur.
SIRAelde
S‹ZDEedilen çeflit
Sertifikal› Tohumluk: Orijinal tohumluk veya kendisinden
safiyetini devam ettiren, tarla ve laboratuar kontrolleri yap›larak standartlara uygunlu¤u belirlenen tohumluklard›r. Esas olarak üreticiye da¤›t›m› yap›lan tohumAMAÇLARIMIZ
luk grubudur.
Günümüzde sertifikal› tohumluklar›n kabul edilen döl kademeleri (dereceleri)
Çizelge 2.4.’de verilmifltir. Çizelgede cinslere özgü belirtilen y›llar tohumlu¤un koK ‹ T A P
flullar›n kanun, yönetmelik vb. belirtilen flartlara uygun olmas› halinde o kademede
kalabilece¤i en çok y›l› temsil etmektedir. Örne¤in; bu¤day orjinal kademede 2 y›l
(Orjinal I ve Orjinal II kademeleri), Sertifikal› kademede ise 3 y›l (Sertifikal› I, SertiTELEV‹ZYON
fikal› II, Sertifikal› III kademeleri) üretilebilecektir. Elit tohumluk için herhangi bir
kademe söz konusu de¤ildir. Hibrit M›s›r ya da Hibrit Ayçiçe¤i üretimlerinde anababa üretimi Orjinal, F1 melezinin üretimi ise Sertifikal› olarak de¤erlendirilir.
4
S O R U
D‹KKAT
N N
‹ N T E R NSertifikal›
ET
Tohumluk Cinsi
Orjinal
Bu¤day, Arpa Yulaf
2
3
Çavdar , Tritikale, Çeltik
2
2
Mercimek, Fasulye, Nohut
1
2
Patates
1
2
Pamuk
1
2
Hibrit M›s›r, Hibrit Ayçiçe¤i
1
1
Yonca
3
5
Tüm kademlerdeki tohumluklar›n sahip olmas› gereken minimum tarla ve laboratuar standartlar› G›da, Tar›m ve Hayvanc›l›k Bakanl›¤› taraf›ndan belirlenir ve ilan edilir.
TOHUM ÜRET‹M‹
Ülkemizde iç ve d›fl kaynaklardan temin edilen tescil edilmifl çeflitlerin tohumluk
üretimi 5553 say›l› yasaya uygun olarak kamu kurulufllar› ve özel sektör taraf›ndan
yap›lmaktad›r. Tohumluk program›n›n bafl›nda ›slahç›, sonunda da tohumlu¤u kullanan üretici bulunmaktad›r. Islahç›lar, uzun y›llar ve emek vererek ortaya ç›kard›klar› çeflitleri, tohumculuk kurulufllar› korur ve üreticiye sunarlar. Tohumluk yetifltiricili¤i yapanlar›n tohumun ekiminden sat›fl›na kadar olan her aflamada çok
dikkatli olmalar› gerekmektedir. Söz konusu aflamalar ve dikkat edilmesi gereken
noktalar özet olarak afla¤›da verilmifltir:
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Çizelge 2.4‹ N T E R N E T
Tohumluklara Ait
S›n›f ve Döl
Kademeleri
Kaynak: G›da, Tar›m
ve Hayvanc›l›k
Bakanl›¤›
30
Tarla Bitkileri-I
1. Tohumluk üretilecek tarla çok iyi haz›rlanmal›d›r. Tarla haz›rl›¤› yetifltiricilik
etkinliklerinde en önemli konulardan birisi olmakla beraber, tohumculukta
çok daha büyük bir öneme haizdir. Tohumluk yetifltiricili¤inde de¤iflik koflullar nedeniyle (ekonomik ve ekolojik vb.) tarla haz›rl›¤›n›n hiçbir aflamas›ndan kaç›nmak söz konusu olamaz. Çok de¤erli bir materyal olan tohumlu¤un tarlaya ekilen, dikilen ya da flafl›rt›lan her parças›n›n canl› olarak yüzeye ç›kabilmesi ve yetifltirilebilmesi için bu çok önemlidir.
2. Bitki cinsine göre gereken koruma ve izolasyon (soyutlama) mesafesine dikkat edilmelidir. Materyalin tarlaya ekiminden önce kanunlar ve ilgili yönetmeliklerle belirlenmifl olan izolasyon mesafesinin sa¤lanmas› hem yetifltiricili¤in do¤ru yap›labilmesi hem de yap›lan tarla denetimleri için çok önemli
bir ön kofluldur. Tohumculu¤u yap›lacak her bitki için bu mesafeler G›da,
Tar›m ve Hayvanc›l›k Bakanl›¤› taraf›ndan belirlenir ve ilan edilir. Tohumculuk etkinliklerinde bu ilan edilen izolasyon mesafelerinin asgari flartlar olarak alg›lanmas› do¤ru bir yaklafl›md›r. Bu mesafe örne¤in, kendine döllenen
bu¤day için mekanik kar›fl›m› önleyecek en az 2 m kadar olabilece¤i gibi,
yabanc› döllenen hibrit ayçiçe¤inde ar›lar›n bir çeflitten di¤erine toz tafl›mada aktif olarak rol alamayaca¤› 2000-3000 m kadar ç›kabilmektedir.
3. Bir önceki çeflit, tür vb. ne oldu¤una dikkat edilmelidir. ‹zolasyon mesafesinde
oldu¤u gibi farkl› türler için ön bitki flartlar› G›da, Tar›m ve Hayvanc›l›k Bakanl›¤› taraf›ndan belirlenir ve ilan edilir. Örne¤in, yonca tohumculu¤unda döl kademelerine göre de¤iflmek üzere ekim yap›lacak tarlaya 1-4 y›l yonca ekilmemifl olmas› flart› söz konusudur. Domates tohumculu¤unda ise tarlaya 3 y›l süre
ile domates, biber ve patl›can ekilmemifl olmas› ön bitki flart› olarak verilmifltir.
4. Ekim makinalar›n›n temiz olmas› sa¤lanmal›d›r. Bunun için tohum mibzere
konulmadan önce, makinan›n çok iyi temizlenmesine dikkat edilmeli, e¤er
kurum ayn› türe ait birkaç çeflidin tohumluk yetifltiricili¤ini yap›yorsa , her
çeflidin ekimi sonras›nda makinalar›n yeni bafltan temizlenmesi ve bu çeflidin ekim normuna göre ayarlanmas› büyük önem tafl›maktad›r.
5. Gübreleme ve yabanc› ot mücadelesi yap›lmal›d›r. Baflta ekonomik sebepler olmak üzere her ne sebeple olursa olsun tohumculuk etkinliklerinde türün en iyi flekilde yetifltirilmesini sa¤layacak gübreler ile ot mücadelesinin
kesinlikle aksat›lmamas› gerekmektedir.
6. Hasattan önce negatif seleksiyon yap›lmal›d›r. Türün kendine özgü özellikleri tam olarak tarla koflullar›nda ortaya ç›kt›¤›nda tip d›fl› bitkilerin uzaklaflt›r›lmas› gerekir. Ayr›ca özellikle hibrit tohum yetifltiricili¤inde, örne¤in m›s›rda
ana bitkilerde bulunan tepe püsküllerinin de (erkek organ) uzaklaflt›r›lmas› ve
toz vermelerinin engellenmesi sa¤lanmal›d›r. Ayr›ca daha önce belirtildi¤i gibi özellikle yabanc› döllenen türlerde böceklerin etkinli¤i yeterli de¤ilse, ar›lar vb. alana getirililerek tamamlay›c› tozlaman›n da yap›lmas› gerekir.
7. Hasat zaman› çok iyi ayarlanmal›d›r. Türün fizyolojik olgunlu¤u tamamlam›fl
ve nem oran›n da hasat için gereken düzeye düflmüfl olmas› yada yükselmifl
olmas› (özellikle çok s›cak havalarda büyük tane kay›plar›na sebep olma
olas›l›¤› nedeniyle ayçiçe¤i gibi bitkilerde nemin yükselmesinin beklenerek
gece hasad›n›n yap›lmas› gibi) gerekmektedir. Bu ayarlama bir yandan tohumlar›n hasat makinalar›nda k›r›lmas›, bir yandan da verim kay›plar›n›n en
aza indirilmesi için gerekli bir kofluldur.
8. Hasat makinelerinin temiz ve ayarlar›n›n tohumda k›r›lma vb. olumsuz koflullar
sonucunda tane kayb›na neden olmayacak flekilde düzgün olmas› sa¤lanmal›d›r.
31
9. Tafl›ma esnas›nda, kurutma ve depolamada tohum kar›fl›kl›klar› ve kay›plar›n›n olmamas›na dikkat edilmelidir. Özellikle higroskopik (nem çekici) yap›s› nedeniyle m›s›r gibi bitkilerin tohumculu¤unda tarladan depoya kadar
olan aflamada dahil olmak üzere, y›¤›n kal›nl›klar›na çok dikkat etmeli ve
gerekiyorsa y›¤›n içerisinde hava sirkülasyonunu sa¤layacak borular vb. konulmas›na dikkat edilmelidir. Hasat sonras› kurutulmas› gereken tohumlarda embiyoya zarar vermeyecek s›cakl›klarda bir an önce kurutman›n yap›lmas› sa¤lanmal›d›r.
10. Tane irili¤ine göre ay›rarak, yabanc› maddeler ve ot tohumlar› vb. selektörleme ifllemi ile temizlenmeli ve ilaçlanmal›d›r.
11. Sat›fl ve da¤›t›m ifllemine kadar uygun depo ve ambalajlarda saklanmal›d›r.
Bu ünitede gerek kendine döllenen bitkiler gerekse de yabanc› döllenen bitkilerin tohumluk üretimleri özet olarak verilecektir. Tarla bitkileri içerisinde bu iki
gruba giren bitkilerin üretimleri ile ilgili detayl› bilgiler bu kitapta ve Tarla Bitkileri- II ders kitab›n›n ilgili ünitelerinde verilmifltir.
Kendine Döllenen Bitkilerde Tohumluk Üretimi
Kendine döllenen bitkilerin tipik örnekleri tah›llard›r. Elit, orjinal ve sertifikal› olmak üzere üç kademeleri vard›r. Genellikle sertifikal› kademeden sonra üreticiye
da¤›t›lmaktad›rlar. Tohumluk yetifltirme ilkelerine uyarak, gerekli biyolojik ve fiziksel özellikleri korunursa 5 y›l süre ile tohumluk olarak kullan›labilirler. Afla¤›daki
flekilde bu¤day tohumluk üretimi için söz konusu olan döl kademeleri ve genel olarak her kademenin üreticisi olabilecek kurulufllar ile ilgili genel bir bilgi verilmifltir
(fiekil 2.1). Her bir kademe için gerekli olan tarla ve laboratuar standartlar› bakanl›k taraf›ndan yönetmelikler ile ilan edilir ve yap›lan incelemelerde bu hususlar›n tohum üreticisi firma taraf›ndan gerçeklefltirilip gerçeklefltirilmedi¤ine bak›l›r.
Orijinal- I kademesinde yetifltirilen bir tohumluk standartlara uymamas›
nedeniyle alt kaSIRA S‹ZDE
demelere düflebilir mi?
EL‹T
EL‹T
EL‹T
ORJ‹NAL-1
ORJ‹NAL-1
ORJ‹NAL-1
ORJ‹NAL-2
ORJ‹NAL-2
ORJ‹NAL-2
Islahç›n›n
Kontrolünde Üretim
S O R U
SERT‹F‹KALI-1
SERT‹F‹KALI-11
SERT‹F‹KALI-111
SERT‹F‹KALI-11
D‹KKAT
N N
AMAÇLARIMIZ
Kamu Kurulufllar› ve
Özel fiirketlerde Üretim
SERT‹F‹KALI-1
Bu¤dayda
Tohumluk Üretim
S O R U
Kademeleri
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
fiekilD2.1
Ü fi Ü N E L ‹ M
EL‹T
5
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
Çiftçiye
Da¤›t›m
SERT‹F‹KALI-111
32
Tarla Bitkileri-I
Yabanc› Döllenen Bitkilerde Tohumluk Üretimi
Ülkemizde üretimi yap›lan yabanc› döllenen tarla bitkilerine en iyi örnek ayçiçe¤i
ve m›s›rd›r. M›s›rda kendilenmifl döl, tek melez, çift melez gibi üretim hedeflerine
göre farkl› yöntem ve standartlar bulunmaktad›r.
1. Kendilenmifl Döl: Yabanc› çiçek tozlar› ile döllenen m›s›r›n kendi çiçek tozlar›yla döllenmeye zorlanmas› sonucu ortaya ç›km›fl, büyük oranda homozigotlaflman›n sa¤land›¤› döl kademesidir. Üretimi genellikle araflt›rma kurumlar›nda yap›lmaktad›r. 5-7 y›l sürede kendileme ifllemi tamamlanmaktad›r.
2. Tek Melez Üretimi: ‹ki kendilenmifl döl aras›nda yap›lm›fl melezlemenin birinci kademesidir (AxB). Tek melez üretiminde ana-baba hatlar›n oran› baba hatlar›n polen verme durumuna göre de¤iflmektedir. Genellikle 4-6 ana s›raya 2 baba
s›ra ekilmektedir.
3. Çift Melez Üretimi: ‹ki tek melezin birlefltirilmesinden elde edilen ilk
kuflakt›r.
AxB
CxD
AB
x
CD
Çift Melez
Çift melez tohumluk üretiminde, genellikle baba bitkilerde polen verme yönünden zay›fl›k söz konusu olmad›¤›ndan 6-8 ana s›raya 2 baba s›ra gelecek flekilde üretim yap›l›r.
M›s›r gibi farkl› aflamalarda üretimi gerçeklefltirilebilen tohumluklarda her aflamada uyulmas› gereken standartlar da farkl› olmaktad›r. Bununla ilgili kurallar
G›da, Tar›m ve Hayvanc›l›k Bakanl›¤› taraf›ndan yay›nlanmaktad›r. Tohum üreticisi
kurulufllar bu kurallar› çok yak›ndan takip etmek ve uygulamak durumundad›rlar.
Hibrit tohumluk üretiminde izolasyon mesafesi (soyutlama mesafesi yada tecrit
mesafesi), özellikle çok büyük bir öneme sahiptir. Tohumluk üretim alanlar›nda,
birbirini tozlay›p dölleyebilecek tür, cins ve çeflitlerin üretimleri aras›nda bulunmas› gereken, tozlanmay› veya mekanik kar›fl›m› engelleyecek minimum uzakl›k olarak tan›mlanabilen izolasyon mesafesi, ticari de¤eri yüksek olan baz› bitkileri için
afla¤›da verilmifltir;
Çizelge 2.5
Tarla Bitkilerinden
Baz›lar›na Ait
‹zolasyon Mesafeleri
Türler
Kaynak: G›da, Tar›m
ve Hayvanc›l›k
Bakanl›¤›
Orjinal
Sertifikal›
Hibrit (Melez) M›s›r
300 m
200m
Hibrit Ayçiçe¤i
3000 m
2000 m
Fasulye
50 m
20 m
Bu¤day, Arpa,Yulaf
2m
2m
Tritikale
50 m
20 m
Tütün
400 m
400 m
T›bbi ve Aromatik Bitkiler
400 m
200 m
Yonca
600 m
300 m
33
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
N
A M A Ç
3
Tohumluk kavram›n› ve ekonomik önemini
aç›klamak.
Bitkilerin üretilmesinde kulan›lan tohumlar gibi
generatif k›s›mlar ile fide, fidan, çelik, yumru,
so¤an gibi vegatatif bitki k›s›mlar› tohumluk
kavram› içerisinde yer al›r. 2007 y›l› itibariyle
dünyada tohum ticareti hacmi 36.5 milyar dolara
ulaflm›flt›r. Yurdumuzda ise bu rakam 375 milyon dolard›r. Dünya tohumluk ticaretinde
A.B.D. % 23.3, Çin %10.9 pay ile ilk s›ralarda
yer almaktad›rlar. Yurdumuz özellikle patates,
çim-çay›r otu, hibrit m›s›r, bu¤day ve yem bitkilerinin tohumluklar›n› ithal eden, hibrit m›s›r ve
ayçiçe¤i ile pamuk ve bu¤day tohuml›u¤u ihraç
eden bir ülke konumundad›r.
N
A M A Ç
4
N
A M A Ç
Vegatatif ve generatif tohumluklar› tan›mlamak.
Bitkisel üretimde kullan›lan vegatatif tohumluklar; rizom, stolon, sap yumrular›, kal›nlaflm›fl kök,
so¤an, çubuk, çelik gibi materyallerdir. Bu tip bir
tohumlu¤un en belirgin özelli¤i üretme için efley
organlar›n›n birleflmesine (döllenme) gereksinim
olmamas›d›r. Buna karfl›l›k generatif tohumluk,
bitkilerin efley organlar›nda bulunan difli ve erkek organ›n birleflmesiyle oluflan bitki embriyosunu ve endospermini tafl›yan bitkisel üretimde
kullan›lan materyaldir.
Tohumlar› yaflam sürelerine göre s›n›fland›rmak.
Tohumlar yaflam süresi 3 y›ldan az olan mikrobiyotik tohumlar, 3-15 y›l aras›nda olan mezabiyotik tohumlar, 15 y›ldan daha uzun yaflam süresine sahip olan makrobiyotik tohumlar olmak üzere üç k›s›mda ele al›nmaktad›r. Yaflam süresini
etkileyen faktörlerin bafl›nda, tohumlar›n saklanm›fl oldu¤u yerin nem ve s›cakl›k düzeyleri gelmektedir. Her iki faktöründe art›fl› tohumlarda
yaflam süresini k›saltmaktad›r.
5
Tohumluklarda sertifikasyon sistemlerini aç›klamak.
Tohumluklar›n tarla ve laboratuar kontrolleri sonucunda fiziksel, biyolojik ve genetik de¤erlerinin belirlenmesi Tohumluk Sertifikasyonu olarak
ifade edilmektedir. Yurdumuzda 2006 y›l›nda kabul edilen 5553 say›l› “Tohumculuk Kanunu” ve
buna paralel olarak ç›kar›lan yönetmelikler çerçevesinde sertifikasyon ifllemlerinin nas›l gerçeklefltirilece¤i belirlenmifltir. Yurdumuz tohum kalite ve teknoloji testlerinde ISTA kurallar›, tohum
ticareti ve sertifikasyon konusunda OECD sistemi, yeni bitki çeflitlerinin tescili ve korunmas›nda
UPOV ve AB teknik ilkelerini uygulamaktad›r.
Tohumluk s›n›flar›n› tan›mlamak.
Sertifikal› tohumluklar bitki cins ve türlere göre
farkl› derecelerde s›n›fland›r›lmaktad›rlar. Yurdumuzda; Elit, Orijinal ve Sertifikal› tohum olmak üzere üç kademe vard›r.Sertifikal› tohumluklar, tescil edilmifl çeflitlere ait o y›l›n üretimin
program›nda oldu¤u resmi gazetede ilan edilen,
fiziksel ve biyolojik nitelikleri en yüksek düzeyde bulunan, çeflit safiyetini devam ettiren, ambalajlan›p etiketlenerek sat›fla arz olmufl tohumluklard›r.Yeni ›slah edilmifl veya geçmifl y›llarda
›slah edilmifl olmakla beraber, usulüne uygun
olarak çeflit safiyeti muhafaza ve devam ettirilen, do¤rudan do¤ruya ›slahç› taraf›ndan kontrol edilen orijinal tohumlu¤un bafllang›c› ve di¤er s›n›flardaki tohumluklar›n kayna¤›n› teflkil
eden tohumluk Elit Tohum olarak tan›mlan›r.Orijinal Tohumluklar ise elit tohumluktan veya kendisinden elde edilen çeflit safiyetini devam ettiren araflt›rma, ›slah kurulufllar›nda yetifltirilen tohumluktur. Orijinal tohumluk veya kendisinden elde edilen çeflit safiyetini devam ettiren, tarla ve laboratuar kontrolleri yap›larak standartlara uygunlu¤u belirlenen tohumluklar ise
Sertifikal› Tohumluk olarak ifade edilir. Esas olarak üreticiye da¤›t›m› yap›lan tohumluk grubu
sertifikal› tohumluklard›r.
34
Tarla Bitkileri-I
N
A M A Ç
6
Tohumluk yetifltiricili¤inde etkin olan faktörleri
listelemek.
Tohumluk yetifltiricili¤inde iklim, toprak, hastal›k-zararl›lar ve yararl› böcekler ile bitkilerin kendi yetifltirme alanlar› d›fl›nda yetifltirilmesi gibi
faktörler büyük önem tafl›maktad›r. ‹klim faktörü
özellikle ›fl›k, s›cakl›k, ya¤›fl ve nem ile rüzgar etkisi ile tohumluk üretiminde etkili olmaktad›r.
Gün uzunlu¤u yada ›fl›klanma süresi bitkilerde
çiçeklenmeyi s›n›rlayan önemli etkenlerdir. Çiçeklenme olay›n›n normal seyri için türe özgü
olan ›fl›klanma süresinin sa¤lanmas› gerekmektedir. Afl›r› ya¤›fllar tozlanma ve döllenme üzerine
olumsuz etkide bulunurlar ve çok say›daki bitki
bu dönemlerinde s›cak ve kurak hava isterler.
Benzer flekilde h›zl› esen rüzgarlarda çiçeklenme ve tohum ba¤lama üzerine zararlar meydana
getirebilirler. Bitki türlerinin toprak istekleri de
birbirlerinden farkl›d›r. Baz› bitkiler a¤›r, baz› bitkiler ise orta yada hafif toprakta en iyi verimi verebilirler. ‹yi bir tohum verimi için hastal›k ve zararl›lar ile mücadele çok büyük önem tafl›maktad›r. Ancak bu mücadelede tozlanmaya yard›mc›
yararl› böceklerin zarar görmemesine dikkat edilmelidir. Ayr›ca bu tip canl›lar döllenmedeki baflar›y› artt›rabilmek için tohum üretimi yap›lan
yerlere yapay olarak ta bulundurulabilir. Bitkiler
yetifltirildikleri ekolojiden farkl› bir bölgeye götürüldüklerinde, yeni yerdeki çevre koflullar›na
uyum sa¤lamada baflar›l› olamayabilirler ve verimleri ciddi düzeyde düflebilir.
N
A M A Ç
7
Kendine ve yabanc› döllenen bitkilerde tohumluk üretimini aç›klamak.
Kendine döllenen bitkilerde elit, orijinal ve sertifikal› olmak üzere üç tohumluk kademesi bulunmaktad›r. Her kademede tohum üreticilerinin
uyaca¤› en az standartlar G›da, Tar›m ve Hayvanc›l›k Bakanl›¤› taraf›ndan ilan edilir. Bu tip
bitkilerin en bilinen örne¤i olan Bu¤dayda orijinal s›n›fta 2 kademe, sertifikal› s›n›fta 3 kademe
söz konusudur. Yabanc› döllenen bitkilerde ise
ana-baba üretini orijinal, hibrit tohum üretimi ise
sertifikal› olarak nitelendirilir. M›s›r tohumu üretiminde kendilenmifl döl, tek melez ve çift melez
gibi aflamalar söz konusudur. Kendilenmifl döl
eldesinde 5-7 y›l yabanc› döllenme engellenerek
bitkilerin kendine döllenmeye zorlanmas› ile saflaflmas› sa¤lan›r. Bu tip bitkilerden en yüksek verimi veren ikisinin melezlenmesiyle tek melez elde edilir. Çift melez üretiminde ise iki tek melezin tekrar çaprazlanmas› söz konusudur.
35
1. Türkiye ISTA (Uluslar Aras› Tohum Test Birli¤i)’ya
hangi tarihte dahil olmufltur?
a. 1958
b. 1961
c. 1963
d. 1972
e. 1987
6. Afla¤›dakilerden hangisi tohumluk yetifltiricili¤inde
etkili olan çevre faktörlerinden birisi de¤ildir?
a. ‹klim
b. Toprak
c. Yararl› böcekler
d. Mekanizasyon durumu
e. Kendi yetifltirme alanlar› d›fl›nda yetifltirilmesi
2. Dünya tohumluk piyasas› hacmi içerisinde ilk iki s›rada bulunan ülkeler afla¤›daki seçeneklerden hangisinde do¤ru olarak verilmifltir?
a. ABD ve Çin
b. ABD ve Hollanda
c. ‹srail ve Fransa
d. ‹srail ve ABD
e. Hollanda ve Fransa
7. Elit tohumluktan veya kendisinden elde edilen çeflit
safiyetini devam ettiren tohumluk s›n›f› afla¤›dakilerden
hangisidir?
a. Orijinal Tohumluk
b. Anaç Tohumluk
c. Sertifikal› Tohumluk
d. Kontrollü Tohumluk
e. Tescilli Tohumluk
3. S›n›rs›z geliflme kabiliyeti olan bo¤um ve gözleri
kapsayan toprak alt› gövde ve sap tan›m› hangi vegatatif tohumlu¤u ifade etmektedir?
a. So¤an
b. Çubuk
c. Çelik
d. Rizom
e. Stolon
8. Bu¤day, Arpa ve Yulafta Sertifikal› s›n›fta kaç kademe bulunmaktad›r?
a. 1
b. 2
c. 3
d. 4
e. 5
4. Afla¤›dakilerden hangisi tah›l tohumlar›nda tohum
kabu¤u ile meyve kabu¤unun birleflmifl durumda olmas›na verilen isimdir?
a. Karyopsis
b. Akene
c. Endosperm
d. Embriyo
e. Kotiledon
5. Afla¤›daki bitkilerin hangisi mikrobiyotik tohumlara
sahip de¤ildir?
a. fieker kam›fl›
b. Yer f›st›¤›
c. So¤an
d. Kabak
e. M›s›r
9. Yabanc› çiçek tozlar› ile döllenen m›s›r›n kendi çiçek tozlar›yla döllenmeye zorlanmas› sonucu ortaya
ç›km›fl, büyük oranda homozigotlaflman›n sa¤land›¤›
döl kademesi afla¤›dakilerden hangisinde do¤ru olarak
ifade edilmifltir?
a. Tek melez
b. Çift melez
c. Üçlü melez
d. Sentetik Çeflit
e. Kendilenmifl Döl
10. Hibrit Ayçiçe¤i üretiminde Orijinal kademede uyulmas› gereken izolasyon mesafesi ne kadard›r?
a. 1000 m
b. 200 m
c. 3000 m
d. 2000 m
e. 400 m
36
Tarla Bitkileri-I
1. c
2. a
3. d
4. a
5. d
6. d
7. a
8. c
9. e
10. c
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tohumluk Kavram› ve
Önemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ekonomik Önemi”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Vegatatif Tohumluk”
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tohum Yap›s›” konusunu
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tohumlar›n Yaflam Süreleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tohumluk Yetifltiricili¤i Etkileyen Faktörler” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tohumluk S›n›flar›”
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tohumluk S›n›flar›”
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tohumluk Üretimi”
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tohumluk Üretimi”
S›ra Sizde 2
Bitkilerin gün uzunlu¤una tepkileri özellikle ekim zamanlar›n›n belirlenmesinde en önemli etkenlerdendir.
Zira bitkinin çiçeklenme döneminde istemifl oldu¤u
gün uzunlu¤unu dikkate almadan yap›lan bir ekim ile
yeterli çiçeklenme ve tohum oluflumu sa¤lanamayacakt›r. Gün uzunlu¤u d›fl›nda toprak ve hava s›cakl›¤›,
nem vb. koflullar›n birlikte ele al›nmas› ile en uygun
ekim zaman› belirlenmektedir. Ancak s›cakl›k ve nem
uygun olsa bile, örne¤in uzun gün bitkisi olan bir türün çiçeklenme döneminin 12-14 saatten daha k›sa bir
döneme gelecek flekilde ekilmesi önemli kay›plara sebep olacakt›r.
S›ra Sizde 3
Avrupa Birli¤i ülkelerinde “Pre-basic Seed, Basic Seed,
Certified Seed-First Generation ve Certified Seed-Second Generation” olmak üzere dört tohumluk kademesi bulunmaktad›r.
S›ra Sizde 4
Verilen de¤erleri ekim normu formulünde yerine
koyarak;
Tohum miktarı =
S›ra Sizde 1
Bu¤dayda da¤›t›m›n gereksinimi karfl›lama oran› %30
civar›nda olup, oldukça yetersiz düzeydedir. Buna karfl›l›k hibrit m›s›r ve ayçiçe¤inde bu oran % 100 düzeyine ulaflm›flt›r. Buradaki ana etkenlerden birisi bu¤day›n
kendine döllenen bir bitki olmas› nedeniyle, üreticilerin tohumluklar›n› kendi ürünlerinden elde etme al›flkanl›klar›d›r. Tohumluk kullan›m›n›n öneminin yeterince anlafl›lamamas› da önemli bir etkendir. Oysa m›s›r
ve ayçiçe¤inde özel kurulufllar›nda etkisi ile geliflen hibrit tohum kullan›m› ciddi düzeyde verim art›fllar›na sebep olmufltur. Bu tip bitkilerin yabanc› döllenmeleri
nedeniyle F1 hibritlerinin sonraki y›llarda kullan›m›
mümkün olmamaktad›r. Yüksek verim ve dolay›s›yla
kazanç, ayçiçe¤i ve m›s›rda hibrit tohum kullanma bilincinin oluflmas›n› sa¤lam›flt›r.
500 ×50
95×95
×10 =
25.000
×10 = 22.6 kg / da
9025
Bu çeflit için 1 da araziye at›lacak tohum miktar› 22.6 kg
olarak hesaplanabilir.
S›ra Sizde 5
Islahç› taraf›ndan üretimi yap›lan Elit tohumluktan elde
edilen Orijinal-I kademedeki bir tohumluk, o kademe
için Bakanl›¤›n ilan etmifl oldu¤u standatlar› sa¤layamad›¤›nda alt kademelere düflebilir. Yeni kademesi standartlar›n› sa¤lad›¤› düzey olacakt›r. Baflka bir deyiflle
Orijinal - II olabilece¤i gibi, Sertifikal› -I, II yada III kademelerinden birisine de girebilir. E¤er yap›lan analizler ile hiçbir standart› yerine getiremedi¤i belirlenmifl
ise, tohumluk olarak de¤erlendirilememe olas›l›¤› da
bulunmaktad›r.
Aç›kgöz, E. (1994). Tar›msal Ekoloji. Uluda¤
Üniversitesi Ziraat Fakültesi Ders Notlar› No:8 Bursa.
Akman, Y. ve Güney, K. (2005). Bitki Biyolojisi,
Botanik. Palme Yay›mlar›. No: 345.
Anonim (1999). Tohumluk Standartlar› ve Uygulama Esaslar›. T. C. Tar›m ve Köy ‹flleri Bakanl›¤›,
Koruma Kontrol Genel Müdürlü¤ü Ankara.
DPT (2001). Bitkisel Üretim Özel ‹htisas Komisyonu
Tohumculuk Alt Komisyonu Raporu, Sekizinci
Befl Y›ll›k Kalk›nma Plan›. Ankara.
Gençkan, S. (1976). Tohumluk. Ege Üniversitesi Ziraat
Fakültesi Yay›nlar› No: 253. ‹zmir
Gençtan, T, Tugay, M.E. Geçit A.H., Bozkurt, B., Ergün
E., Ekiz H., Yalvaç K., Gevrek M.N., Elçi E. ve Balkan
A. (2005). Türkiye’de Tohumluk Fide ve Fidan
Üretimi ve Kullan›m›. Türkiye Ziraat Mühendisli¤i
4. Teknik Kongresi. 803-823. Ankara.
Nemli, Y. (1985). Tar›msal Botanik. Ege Üniversitesi
Ziraat Fakültesi Ders Notlar›, ‹zmir ( Erkan, S. 1998.
Tohum Patolojisi. Gözdem Ofis, ‹zmir’den
al›nm›flt›r).
TUGEM. ( 2009). www.tugem.gov.tr
TÜRK-TED.(2009). Türkiye Tohum Sektörü. Türkiye
Tohumculuk Endüstrisi Derne¤i Yay›m›.
fiehirali, S. (1997). Tohumluk ve Teknolojisi.
Fakülteler Matbaas›. ‹stanbul.
Ya¤d›. K., Y›lmaz K, Sezer N, Aydemir T, ve Ba¤c›. A.
(2010). Türkiye’de Tarla Bitkileri Tohumluk
Üretimi ve Kullan›m› ile Tohumculuk
Sisteminin Genel De¤erlendirilmesi. Türkiye
Ziraat Mühendisli¤i 7. Teknik Kongresi. Ankara.
Y›lmaz, K. Sezer, N. ve Kabakl› B. (2008).
Tohumluklarda
Kalite
Sistemi,
Bitki
Çeflitlerinin Kay›t Alt›na Al›nmas› ve AB’ye
Uyum Çal›flmalar›n›n Türkiye Tohumculuk
Sektörüne Etkileri. Ülkesel Tah›l Sempozyumu.
Konya.
Yürür , N. ve Ayçiçek M. (2002). Tarla Bitkileri.
Anadolu Üniversitesi Aç›kö¤retim Fakültesi No: 724.
Eskiflehir.
37
3
Amaçlar›m›z
N
N
N
Serin iklim tah›llar›n›n tan›m›n› yapabilecek ve ekonomik önemini özetleyebilecek;
Serin iklim tah›llar›n›n adaptasyonu, morfoloji ve fizyolojisini aç›klayabilecek;
Serin iklim tah›llar›n›n standardizasyonu, depolanmas› ve saklanmas›n›
aç›klayabilecek;
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
•
•
Ekim Alan›
Kardefllenme
Üretim
Baflakç›k
Verim
Çiçek ve Çiçeklenme
•
•
•
•
•
•
Adaptasyon
Dönme
Caryopsis
Y›¤›n kal›nl›¤›
Embriyonal kök
Adventif Kök
‹çindekiler
Tarla Bitkileri-I
Serin ‹klim
Tah›llar› (Genel)
• SER‹N ‹KL‹M TAHILLARININ
EKONOM‹K ÖNEM‹
• SER‹N ‹KL‹M TAHILLARININ
ADAPTASYONU, MORFOLOJ‹S‹ VE
F‹ZYOLOJ‹S‹
• SER‹N ‹KL‹M TAHILLARINDA TOPRAK
ÜSTÜ ORGANLAR
• SER‹N ‹KL‹M TAHILLARININ GEL‹fiME
DEVRELER‹
• SER‹N ‹KL‹M TAHILLARINDA KÖK
S‹STEM‹
• SER‹N ‹KL‹M TAHILLARINDA
STANDARD‹ZASYON
• TANE ÜRÜNLER‹N DEPOLANMASI VE
SAKLANMASI
Serin ‹klim Tah›llar› (Genel)
SER‹N ‹KL‹M TAHILLARININ EKONOM‹K ÖNEM‹
Serin iklim tah›llar›, Gramineae (bu¤daygiller) familyas›na giren bu¤day (Triticum), arpa (Hordeum), yulaf (Avena) çavdar (Secale) cinsleri ile bu¤day x çavdar
melezi olan Tritikale cinsini kapsamaktad›r. Dünya’da insan beslenmesinde %35’e
yak›n pay almaktad›r. Serin iklim tah›llar› ad› alt›nda toplanan bu cinsler; hem
ekim alan› ve üretim, hem de insan ve hayvan beslenmesi bak›m›ndan önde gelmektedir. Ayr›ca yüksek uyum özellikleri, tar›m›n›n kolay olmas› ve endüstrinin
birçok dallar›na temel hammadde sa¤lamas› bu bitkilerin önemini daha da artt›rmaktad›r. Bu¤day ve çavdar; bafll›ca insan beslenmesinde, arpa; özellikle hayvan
beslenmesinde ve bira sanayiinde, yulaf hayvan yemi olarak kullan›lmas› yan›nda
son y›llarda insan beslenmesinde, tritikale ise insan ve hayvan beslenmesinde kullan›lan›lmaktad›r.
Çeflitli ülkelerin insanlar› as›l besin maddelerini farkl› tah›llardan almaktad›rlar.
Bu tah›llar; Amerika, Bat› ve Orta Avrupa, Türkiye’de bu¤day, Rusya, Polonya, Almanya, Norveç, ‹sveç ve Danimarka’da çavdar, Afrika’da dar›lar ve Uzak Do¤u’da
ise pirinç’dir.
Dünya’da Serin ‹klim Tah›llar›n›n Ekonomik Önemi
Tah›l dünya çap›nda ekonomik öneme sahip önemli bir ticaret maddesi olup, 2009
y›l› verilerine göre dünya’da tah›llar için ayr›lan tüm alanlar›n %39,4’ünde (300,6
mil.ha) serin iklim tah›llar› yetifltirilmektedir. Toplam tah›l üretimi 2009 y›l›nda
2492,3 mil.ton olup, bunun da %35,7’sini (888,5 mil.ha) serin iklim tah›l› oluflturmaktad›r. Dünya’da ve ülkemizde serin iklim tah›l› ekim alanlar›n›n art›r›lmas› neredeyse tamamen imkans›z hale gelmifltir. Ancak son y›llarda bu olumsuz duruma
karfl›n üretimde h›zl› bir art›fl kaydedilmifltir. Bu üretim art›fl›n›n nedenini olarak
verimli çeflitlerin kullan›m› ve ya¤›fl›n bitkinin istedi¤i zamanda düflmesinden ileri
geldi¤ini kolayl›kla söyleyebiliriz.
Serin ‹klim Tah›llar›n›n Türkiye’deki Önemi
Türkiye’de 2009 y›l› verilerine göre ifllenen toplam alan 24,3 milyon hektard›r.
Bu ifllenen alan içerisinde tah›l ekim alan›(12,1 mil.ha) nadas (4,3 mil.ha) ile
birlikte bu alan›n %67,5’ini oluflturmaktad›r. Ülkemizin ekolojik koflullar›, nadas hariç tah›l tar›m›na ayr›lan alan›n %94,2’sinde serin iklim tah›l› yetifltirilmesini zorunlu k›ld›¤›n› görmekteyiz. Ülkemizde tah›l üretimi; 1948-52 y›l›nda 7,9
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
40
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Tarla Bitkileri-I
mil.ton iken,
bafllang›çta ekim alan› art›fl›, son y›llarda ticaret gübrelerinin ve
K ‹ T A P
üstün verimli çeflitlerin kullan›lmas› ile verim art›fl›n›n etkili olmas› nadeniyle
2009 y›l›nda 33,6 mil.ton’a kadar ç›km›flt›r. Tah›llar içerisinde de yine 2009 y›l›
verilerine göre 8,1 mil.ha ekim alan› ve 20,6 mil.ton üretim ile en büyük öneTELEV‹ZYON
mi bu¤day›n tafl›d›¤›n› söyleyebiliriz (%67,0). Bu¤day›, ekim alan› bak›m›ndan
arpa takip etmektedir.
Bu rakamsal‹ Nde¤erleri
T E R N E T FAO.www.fao.org.’da bulabilirsiniz
SER‹N ‹KL‹M TAHILLARINDA ADAPTASYON
Adaptasyon ya da uyum denilince o bitki çeflidinin yetifltirildi¤i yerin topra¤›na,
iklim flartlar›na, arazi yön, meyil ve yüksekli¤ine, k›saca çeflitli çevre koflullar›na
uyum sa¤lama derecesi ve durumu anlafl›l›r. Serin iklim tah›llar› kültür bitkileri
içerisinde istek s›n›rlar› genifl olanlar›n bafl›nda gelir. Tah›l grubunun yetiflmedi¤i yerlerde baflka tarla ürünlerinin yetiflmesi hemen hemen imkans›zd›r. Yüksek
rak›mlarda yetiflebilme bak›m›ndan serin iklim tah›llar› içerisinde bu¤day, arpa
ve tritikale en baflta gelirken bunlar› s›ras›yla çavdar ve yulaf izlemektedir. Ekim
alanlar› 2000 m yüksekli¤inin üzerinde olan yerlerde bu¤day tar›m› ekonomik
olmamaktad›r.
‹klim ‹stekleri
‹klim istekleri bak›m›ndan serin iklim tah›llar› genifl varyasyon gösteren bitkilerdir.
Bu tah›l grubu uzun gün bitkisi olduklar›ndan, vegetatif geliflme devrelerinde düflük s›cakl›k, kapal› ve nisbi nemi yüksek olan havalar›, generatif geliflme devresinde ise özellikle kaliteli tane alabilmek için havalar›n s›cak, güneflli (aç›k ve kuru)
ve nisbi nemin düflük olmas›n› isterler.
S›cakl›k
Serin iklim tah›llar›; vejetatif devrede düflük s›cakl›k ister, en düflük çimlenme s›cakl›¤› 1-4°C , en uygun çimlenme s›cakl›k 20-25 °C’dir. Asimilasyon yapabilmeleri için de en az 5-7 °C ’lik bir s›cakl›¤a ihtiyaç duyarlar. Toplam s›cakl›k ise 17502250 °C ’dir. Serin iklim tah›llar› içerisinde en düflük s›cakl›kta (1-2 °C ) çavdar çimlenir. So¤u¤a dayan›kl›l›k bak›m›ndan en dayan›kl› cins çavdar olup kar örtüsü olmaks›z›n -30 °C ’ye ve daha düflük s›cakl›klara uzun süre dayanabilirler. So¤u¤a
dayan›m bak›m›ndan çavdar› s›ras› ile tritikale, bu¤day, arpa ve yulaf izlemektedir
(Çizelge 1). Bu¤daylar içerisinde ise so¤u¤a en dayan›kl› tür ekmeklik bu¤day türü olup, makarnal›k bu¤daylar -15 °C ’den sonra zarar görürler.
Çizelge 3.1
Tah›llar›n
Çimlenme,
Asimilasyon ve
Toplam S›cakl›k
‹stekleri
Çimlenme S›cakl›¤› °C
En düflük
En uygun
En yüksek
Asimilasyon
S›cakl›¤› °C
Toplam
S›cakl›k °C
Serin ‹klim
Tah›llar›
1-4
20-25
28-32
5-7
1750-2250
S›cak ‹klim
Tah›llar›
8-12
30-35
36-44
14-17
2300-5000
Bitkiler
Nem
Bitkilerin yaflam›nda nemin önemi büyüktür. Nem istekleri bak›m›ndan da serin
iklim tah›llar› genifl varyasyon gösterir. Vegetatif ve generatif devrede en çok nem
isteyen serin iklim tah›l› yulaft›r. Bunu s›ras›yla arpa, bu¤day, çavdar ve tritikale
cinsleri izler. Serin iklim tah›llar›n›n 1 gram kuru madde oluflturmak için tükettik-
41
3. Ünite - Serin ‹klim Tah›llar› (Genel)
leri su miktar› 500-700 gram aras›ndad›r. Bitkilerin su istekleri bitkilerin cinsine ve
geliflme ortam›na göre de¤iflir.
Toprak ‹stekleri
Serin iklim tah›llar›n›n toprak seçicili¤i hemen hemen hiç yoktur. Fakat her tah›l
cinsinin en iyi yetiflebilece¤i en uygun toprak tipleri de de¤ifliktir. T›nl› killi dolma
topraklar bütün tah›llar için en iyi topraklard›r. Toprakta kil oran› topraklar›n s›n›fland›r›lmas›nda esas al›nmaktad›r.
Toprak istekleri bak›m›ndan, köklerinin yüzden geliflmesi nedeniyle en isteklisi arpa olup bunu bu¤day, yulaf, çavdar ve tritikale cinsleri izlemektedir.
SER‹N ‹KL‹M TAHILLARININ MORFOLOJ‹S‹ VE
F‹ZYOLOJ‹S‹
Çimlenmede ilk ünite tohumdur. Serin iklim tah›llar›nda, çiçekte difli organ›n döllenmesi sonucu oluflan tah›l tanesine “Caryopsis” denir.
Serin ‹klim Tah›llar›nda Tane
“Caryopsis” Tah›l tanesi
yerine kullan›lan, meyve ve
tohum kabu¤unun birbirine
yap›fl›k (üst üste) olma
durumunu anlatan bir
terimdir.
Serin iklim tah›llar›nda, harmandan sonra taneler; bu¤day, çavdar ve tritikalede
ç›plak, kavuzlu bu¤day, arpa ve yulafta oldu¤u gibi kavuzludur. Serin iklim tah›llar›nda tane bafll›ca üç ana bölümde incelenir (fiekil 3.1). Serin iklim tah›llar›nda
1000 tane a¤›rl›¤› 15-45 g aras›nda de¤iflmektedir.
Serin iklim tah›llar› genuslar›n›n tanelerinin s›k› yap›l› proteince zengin olmas›
hektolitre a¤›rl›¤› ile ilgilidir ve kaliteli bir taneye sahip oldu¤unu gösteren dünya’da
kabul gören bir kalite kriteridir. Genellikle proteince zengin olan makarnal›k bu¤daylarda hektolitre a¤›rl›¤› ekmeklik bu¤daylardan daha yüksektir (Çizelge 3.2).
fiekil 3.1
Tah›l tanesi bafll›ca üç ana bölümde incelenir:
Bunlar;
I. KABUK
Serin ‹klim
Tah›llar›nda Tane
ve Tane K›s›mlar›
Kabuk
A. Meyve Kabu¤u (Perikarp)
B. Tohum Kabu¤u (Testa)
II. ENDOSPERM
A. Aleuron
B. As›l Endosprem
Meyve Kabu¤u
Kaynak: http:
//portals.wi.wur.nl/f
oodnut
Tohum Kabu¤u
Aleuron Tabakas›
Endosperm
Kalkanc›k
III. EMBR‹YO
Genus
A. Kalkanc›k
Embriyo Tomurcuk
Kökcük
B. As›l Embriyo
Genel Olarak (kg)
Bu¤day
65-84
Çavdar
65-80
Tritikale
70-75
Arpa
50-76
Yulaf
33-55
Tah›l tanesi bafll›ca üç ana bölümde incelenir:
Çizelge 3.2
Serin ‹klim
Tah›llar›nda
Hektolitre A¤›rl›klar›
42
Tarla Bitkileri-I
De¤irmencilik Yönünden Tane
“Gluten”, özellikle bu¤day,
arpa, çavdar, yulaf gibi
tah›llarda bulunan ve
hamurun güçlü yap›s›ndan
sorumlu olan bir protein
grubudur.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
1
Serin iklim tah›llar›nda tane k›sm›n› de¤irmencilik yönünden ana bafll›klar alt›nda
k›sa k›sa inceleyelim.
Kabuk: Serin iklim tah›llar›nda tohum kabu¤u (Testa) renk pigmentlerini içerir ve tanenin sar›, kehribar, k›rm›z› ve de¤iflik tondaki renkleri verirler. Kabuk; tah›l cinsine, türüne ve çeflitlerine göre de¤iflmekle birlikte tanenin a¤›rl›kça % 1214’ünü oluflturur.
Endosperm: A¤›rl›kça ve hacimce en büyük yeri kaplar. Tane a¤›rl›¤›n›n ortalama %83,2’sini oluflturan ve Gluten kat›” da denilen aleuron ve modern de¤irmencilikte ö¤ütülen as›l endosperm olmak üzere iki bölümde incelenmektedir.
Tanenin aleuron k›sm› % 12-13 protein, % 7 ya¤ ve % 50 ham selüloz içermektedir.
Embriyo: Tohumun, uygun koflullar alt›nda yeni bir bitki oluflturan ve soyun
devaml›l›¤›n› sa¤layan canl› k›s›md›r. Tane a¤›rl›¤›n›n ortalama %3,0’ünü oluflturan
embriyo, protein ve ya¤larca zengindir. Embriyo renk maddesi ve ya¤ tafl›mas›
nedeniyle unun rengini ve tad›n› bozdu¤undan una kar›flt›r›lmaz.
Un: Cams› taneler kolay ö¤ütülür ve irmik gibi taneli un verirler. Ö¤ütleme ne
kadar ince olursa olsun unlar› taneli olur. Çünkü bu gibi cams› tanelerde endosperm çok s›k› yap›l› ve serttir. Unlu taneler ise ö¤ütülme esnas›nda valslere s›van›rlar ve elenmeleri de güçleflir. Bu¤day tanesinin iç k›s›mlar›ndan elde edilen
unun protein oran›, tanenin kabuk k›sm›ndan elde edilen unun yani kepekteki
unun protein oran›ndan daha azd›r.
S‹ZDE kaliteyi etkileyen faktörler nelerdir?
Makarnal›k SIRA
Bu¤daylarda
SER‹N ‹KL‹M TAHILLARININ GEL‹fiME DEVRELER‹
Tah›llarda, fizyolojik olumunu tamamlam›fl canl› tohumlar›n vejetatif geliflmelerini
bafllatabilmeleri için çimlenme faktörleri olarak bilinen nem (su), s›cakl›k ve havaO R U ve sürede ortamda en az düzeyde bulunmas› gereklidir. Tohun›n istenilenSmiktar
mun bu koflullar› yakalay›p generatif devreye geçebilmesine Vernalizasyon, Yaravizasyon Dya
da So¤uklama ad› verilmektedir.
‹KKAT
Tah›llarda bafll›ca befl geliflme devresi vard›r. a) Çimlenme ve Sürme, b) Kardefllenme, c) Sapa Kalkma (Kaleme kalkma, kucak yapma), d) Baflaklanma ve ÇiSIRA S‹ZDE
çeklenme, e)
Döllenme ve Erme
N N
Çimlenme
AMAÇLARIMIZ
Çimlenme geliflme devresinin ilkidir. Çimlenmenin olabilmesi için öncelikle tohumda canl›l›¤›n bulunmas› ve tohumun çimlenme olgunlu¤una gelmifl olmas›,
kalkanc›ktaki
bozulmam›fl, embriyosunun k›r›lmam›fl, zararl›larca
K ‹ hormonlar›n
T A P
yenmemifl, hastal›k ve zararl› taraf›ndan yaralanmam›fl olmas› gerekir. Tohumda
canl›l›¤›n yan›nda, çimlenebilmesi için, nem, s›cakl›k ve hava (O2)’n›n da uygun
miktar ve Tsürede
gerekir. Serin iklim tah›llar›nda ›fl›k bir çimlenme faktörü
E L E V ‹ Z Yolmas›
ON
de¤ildir.
Nem
‹ N T Es›ras›ndaki
RNET
Su, çimlenme
fiziksel ve kimyasal olaylar için gereklidir. Çimlenmenin
bafllamas› için tanenin kendi a¤›rl›¤›n›n en az›ndan % 35-70’i kadar su al›p fliflmesi gerekir. Bu oran ç›plak taneli tah›llarda (bu¤day, çavdar, tritikale) % 50-60, kavuzlu tah›llarda (arpa, yulaf) ise % 70 kadard›r.
43
S›cakl›k
Çimlenmede s›cakl›k kimyasal olaylar›n h›z›na, suyun emilmesine, tohumun oksijen almas›na etkilidir. Çimlenme, tah›l cinsinin en düflük çimlenme s›cakl›¤›n› bulmas›yla bafllar. En düflük çimlenme s›cakl›¤› bu¤day, arpa ve yulafta 4-5 °C , çavdar ve tritikalede ise 1-2 °C ’dir (Çizelge 3.3). Di¤er faktörler tam ise, çim yata¤› ortam›n›n s›cakl›¤› artt›kça çimlenme h›z› da artar. Serin iklim tah›llar›nda en uygun
çimlenme s›cakl›¤› cinslere göre de¤iflmekle birlikte 20-25 °C aras›ndad›r. En düflük çimlenme s›cakl›¤›ndan en uygun çimlenme s›cakl›¤›na gidildikçe, cinslerin
çimlenme süreleri de k›sal›r.
Cins
Çimlenme S›cakl›klar› (°C )
En düflük
En uygun
En yüksek
Bu¤day
3-4
25
30-32
Çavdar
1-2
25
30
Arpa
3-4
20
28-30
Yulaf
4-5
25
30
Oksijen
Solunum için gerekli olan oksijen, tohumdaki besin maddelerinin oksidasyonunu
ve cücü¤ün geliflmesi için gerekli enerjiyi sa¤lar. Çimlenmenin olabilmesi için tane yüzeyinin en az % 20’si hava ile temas etmelidir. Tohum yata¤›ndaki su miktar› artt›kça, hava da azalaca¤›ndan en uygun tohum yata¤› yeterince nemi olan ancak havas›z kalmayan topraklardan oluflur.
Çimlenme Biyolojisi ve Fizyolojisi
Çim yata¤›ndan yeteri kadar nem alan tane embriyonun bulundu¤u tarafta bir fliflkinlik gösterir. Bu duruma “tanenin kar›nlanmas›” denir. Bu s›rada tohumun hacminde de bir büyüme olur. Daha sonra kalkanc›ktaki enzimler faaliyete geçerek
besidokuyu eritmeye bafllarlar. Böylece suda eriyebilir hale gelen besin maddeleri kalkanc›k yoluyla kökçük ve tomurcu¤a ulafl›r. Bu olaylar s›ras›nda endosperm
yumuflayarak hamur ya da boza k›vam›n› al›r. H›zl› bir hücre bölünmesinin bafllamas›yla kökçük uyan›r ve kabuk k›sm›n› y›rtarak ç›k›nt› yapar bu duruma “tanenin burunlanmas›” denir.
Ç›plak Tanelerde
Bu¤day, çavdar ve tritikalede kökçük ç›kt›ktan hemen sonra ve tanenin ayn› ucundan tomurcuk (plumula) ç›kar. Bu s›rada, kabukta bütün embriyo boyunca, ortas› genifl bir yar›k oluflur. Tomurcuk ya da plumula, çim k›n› (koleoptil) ile birlikte
uzamaya bafllar. Çim k›n› ya da koleoptil (3-8 cm) uzad›ktan sonra, tepesindeki
aç›kl›ktan bitkinin ilk yapra¤› ç›kar. Genellikle, tohum 6-8 cm’den daha derine
ekildi¤i zaman ve ekimden sonra toprak yüzeyinde kaymak tabakas› olufltu¤u durumda çimlenen bitki toprak yüzüne eriflemez, bu organ›n içinden ç›kan ilk yaprak da toprak yüzeyine ulaflarak fotosenteze bafllayamaz ve kendi üzerine k›vr›l›p
kal›r ki bu duruma sar› k›vr›m ad› verilir. Çim k›n› uzunlu¤u ekim derinli¤i ve çeflitlere göre farkl›l›k gösterir. En uzun çim k›n› yulafta en k›sa çim k›n› ise çavdarda bulunmaktad›r.
Çizelge 3.3
Serin ‹klim
Tah›llar›n›n
Çimlenme
S›cakl›klar›
44
Tarla Bitkileri-I
Kavuzlu Tanelerde
Arpa ve yulaf tanelerinde kökçü¤ün ç›k›fl›ndan sonra, embriyo boyunca kabukta
yar›lma olmaz. Çünkü kavuzlar, koleoptilin d›flar›ya ç›kmas›n› önledi¤i için, ç›plak
tanelilerde oldu¤u gibi koleoptil hemen d›flar› ç›kamaz. Koleoptil tohum (testa) ve
meyve kabu¤unu (pericarp) deldikten sonra, iç kavuzla pericarp aras›nda ilerler
ve tanenin di¤er ucundan ç›kar. Koleoptilin ç›k›fl› her zaman, tanenin embriyonun
bulundu¤u ucun tam karfl›s›ndaki ucundan olmayabilir. Uca yak›n bir yerden zaten gevflemifl olan iç kavuzu y›rtarak kavuzlar›n d›fl›na ç›kabilir. Çimlenme s›ras›nda bazen anormal geliflmelere de rastlan›labilir. Özellikle iyi geliflmemifl tanelerde
çimk›n› (koleoptil), tohum ve meyve kabu¤unun alt›nda geliflir, fakat kabu¤u delerek taneden d›flar› ç›kamaz ve k›vr›larak endospermin içinde geliflmeye bafllar
özellikle arpa, yulaf ve kavuzlu bu¤daylarda bu durum görülür (fiekil 3.2).
fiekil 3.2
Serin ‹klim
Tah›llar›nda Çim
Kökü ve Çim
K›n›n›n Ç›kt›¤› yer
ARPA
BU⁄DAY
Çim kökü say›s›: 5-7
Çim k›n› : S›rttan
Çim kökü say›s›: 3
Çim k›n› : Embriyodan
YULAF
ÇAVDAR
Çim k›n› : S›rttan
Çim k›n› : Embriyodan
SER‹N ‹KL‹M TAHILLARINDA KÖK S‹STEM‹
Embriyonal Kökler (Primer Kökler, Çim Kökleri)
Embriyonal kökler bitkide kardefllenme bafl›na kadar oluflan kökler olup, primer,
birincil ya da çim kökleri ad›n› al›rlar. Her embriyoda bir kökçük (radicula) bulunur. Çimlenmede öncelikle bu kökçük meydana gelir. Çim köklerinin say›lar› ilk
yaprak çim k›n›ndan ç›kmadan önce cinslere göre de¤iflmekle birlikte sabit olup
çim k›n› say›lar›n› verir. Çim kökü say›s› bu¤dayda ve yulafta 3, çavdarda 4 ve arpada ise 5-7 aras›nda de¤iflmektedir. Yaprak oluflup klorofil yap›m› ile birlikte bu
çim kökü say›lar› h›zla artmaktad›r (fiekil 3.3).
45
fiekil 3.3
Çimlenme
Fide
Kardefllenme
Bo¤um
3. Yaprak
1. Yaprak
Adventif
(As›l) Kök
Koleoptil
(Sivrik) Çim
Kökü
1. Kardefl
2. Yaprak
1. Yaprak
Kökcük
Koleoptil
Birincil
Çim
Kökü
Adventif Kökler (Bitki Kökleri)
Bitkide vegatatif organlar büyümeye ve geliflmeye bafllad›¤›, besin maddesi ihtiyac›n›n artt›¤› devrede bitkinin beslenmesini sa¤layan, topra¤a s›k›ca tutunmas›na
yard›mc› olan kökler olup adventif, sekonder veya as›l kökler ad›n› al›rlar. Bu kökler toprak içerisindeki ilk yapra¤›n olufltu¤u yerde bafllar. Bu kök geliflmesi kardefllerin bafllad›¤› yerde devam eder (fiekil 3.3). Adventif kök geliflmesi daha sonra yeni kardefllerin ç›kt›¤› bo¤umlardan devam eder. Tohum erken ya da derine ekilmifl
ise embriyonal kökler ile kardefllenme bo¤umlar›ndan ç›kan köklerin meydana getirdi¤i kök tac› aras›nda kök-sap (rhizome) oluflur. Kök-sapl› ergin bir bitkide kökler, iki kademe halinde görülür. Kök sap›n oluflmas› istenmez.
Kök derinli¤i bak›m›ndan serin iklim tah›llar›; çavdar, triticale, yulaf, bu¤day ve
arpa fleklinde s›ralanabilir. Derine inme k›fll›klarda fazla, yazl›klarda ise daha azd›r.
Kökleri derine inen bitkilerde verim daha fazlad›r. Serin iklim tah›llar›nda kök geliflmesi, çeflitlere, ekim zaman›na-s›kl›¤›na, su ve besin maddelerine, ›s› durumuna,
topra¤›n yap› ve dokusuna ve havalanmas›na ba¤l›d›r. Kök geliflmesi gözenekli
topraklarda daha fazla olmaktad›r.
Kök Sistemi ve K›fla, Dona Dayanma
Bitkiye olumsuz etki yapan faktörlerin bafl›nda so¤uk ve don gelir. Ülkemiz iklimine göre Orta Anadolu, Trakya ve Do¤u Anadolu bölgelerimizde serin iklim tah›llar›n›n k›fla ve dona dayan›kl› olmas› önemlidir.
K›fla dayanma denilince uzun süreli so¤uklara dayanma anlafl›lmal›d›r. K›fla en
fazla dayanan cins çavdard›r. K›fll›k ekilen çeflitlerde kök sistemi derin, yazl›k ekilen çeflitlerde yüzdendir. K›fla dayan›kl› çeflitler kura¤a da dayan›kl›d›r.
So¤u¤a dayanma yönünden cinsler ve çeflitler aras›nda büyük farklar vard›r.
-10 °C ’den sonra zarar gören çeflitlerin yan›nda -30 °C ’nin alt›ndaki so¤uklara
kar örtüsü olmadan dayanabilen cins ve çeflitler de vard›r.
Dona dayanma deyince toprak s›cakl›¤›n›n 0 °C ’nin alt›na düflmesi halinde
topra¤›n donmas›na köklerin dayanabilmesi anlafl›l›r. Kök sistemi derine inen çeflitlerde bu zarar görülmez.
Don kesmesi; özellikle k›fllar› so¤uk geçen Do¤u Anadolu ve y›llara göre de¤iflmekle birlikte Orta Anadolu bölgelerimizin baz› yerlerinde tarlada biriken suyun donmas› sonucu meydana gelen buzun mekanik olarak bitkileri kesmesi ve
do¤al olarak bitkilere zarar vermesine denir.
Serin ‹klim
Tah›llar›nda Çim
kökleri ve Adventif
Kökler
http:
//www.geochembio.
com/biology
46
Tarla Bitkileri-I
Kardefllenme Nedir? Nas›l Oluflur?
Bu¤daygillerde çimlenen her tohumdan ço¤u kere birden fazla sap oluflur. Bu
saplar›n mutlaka kökleri vard›r. ‹flte bu flekilde bir tohumdan birkaç sap›n oluflmas›na kardefllenme denir. Di¤er bitkilerdeki duruma ise dallanma denir. Ekim
s›k yap›l›rsa kardefllenme artar. Serin iklim tah›llar› içerisinde arpa en çok kardefllenen cinsdir.
Kardefllenmenin Oluflu
Çimlenmenin ilerlemesiyle bo¤um aralar› uzamaya bafllar, iflte bu bo¤umdan ç›kan
yapra¤›n dip k›sm›ndan bir sap uzayarak birinci kardefli oluflturur. Daha sonra bu
devam ederek II. ve III.derecedeki kardefller meydana gelir (fiekil 3.4). Serin iklim
tah›llar›nda çeflit özelli¤i, ekim zaman› ve s›kl›¤›, besin maddeleri, ya¤›fl ve s›cakl›k durumlar› gibi faktörler kardefllenmeye etkili olan faktörler aras›nda say›labilir.
K›fll›k ekimlerde ve seyrek ekimlerde kardefllenme çok, yazl›k ekimlerde ve s›k
ekimde kardefllenme azd›r. Afl›r› kardefllenme tane verimini düflürür, ço¤u zaman
saman verimini art›r›r. Son y›llarda ülkemizde ve di¤er ülkelerde yüksek verim alabilmek için ana sap üzerinde bir baflak elde etme fikri yayg›nd›r. O nedenle hem
kurak hem de ya¤›fll› yerlerde kardefllenme yerine dolgun baflak verecek ana sap
say›s›n› art›rmak yerinde olacakt›r.
fiekil 3.4
Kardefllenme
Kaynak: http:
//www.kinsauto
.com
Dördüncü
yaprak
Beflinci
yaprak
Üçüncü
yaprak
‹kinci
kardefl
‹kinci
yaprak
Koleoptil
kardefl
Kök sap
Birinci
kardefl
Birinci
yaprak
Adventif
(As›l) kökler
Tohum
Çim kökleri
TOPRAK ÜSTÜ ORGANLARI
Kardefllenme ile sapa kalkma aras›ndaki devrede, k›fll›k çeflitlerde yapraklar yere paraleldir. Yazl›k çeflitlerde ise diktir. K›fll›k çeflitler, çimlenme ile sapa kalkma devresinde, çeflidin çimlenme ve asimilasyon minimum s›cakl›k dereceleri
(1-4°C) aras›nda 5-60 günlük bir düflük s›cakl›k devresine ihtiyaç duyar. Vernalizasyon denilen bu düflük s›cakl›kta kalma iste¤i, baz› yazl›k çeflitlerde de vard›r. Bu çeflitlerde 6-10 °C olup k›sa sürede vernalize olurlar. Vernalizasyonu tamamlayan bitkide gerekli gün uzunlu¤u da yakalanm›flsa basak tasla¤› oluflur,
bo¤um aralar› uzar ve bitkinin sap› yukar› do¤ru uzayarak bitki boyunu oluflturur, otsu görüntü kaybolur. ‹flte tah›llarda bu devreye sapa kalkma devresi ad›
verilir.
47
Bitki Boyu
Tah›llarda bitki boyu, toprak yüzeyi ile bafla¤›n en üstteki baflakc›¤› aras›nda kalan uzunluktur. Bu uzunluk serin iklim tah›llar›nda 40-200 cm aras›nda de¤iflir. Genelde bitki boyu 80-100 cm olmas› uygundur. Bitki boyu; sap, bo¤um ve bo¤um
aralar›ndan oluflur. Serin iklim tah›llar›nda bo¤um ve bo¤um aras› say›s› 7, en çok
9’dur. Toprak üstünde görülenlerin say›s› 6’y› geçmez. Bo¤umlar bitkide yaprak
k›n›n›n sapa ba¤land›¤› noktalard›r ve içleri özle doludur. Bo¤um aras› iki bo¤um
aras›ndaki sap uzunluklar›d›r. ‹ç k›s›mlar› bofltur. Yaln›z makarnal›k bu¤daylarda
en üst bo¤um aras›n›n yani bafla¤›n baflak eksenine ba¤land›¤› yerden itibaren
1/3’lük k›sm› özle doludur.
Tah›llarda Yatma: Ekim s›k yap›lm›flsa, toprakta çok fazla N varsa birim alanda fazla sap meydana gelir ve bitkilerin ›fl›k ihtiyac› artar ve boylanma meydana
gelir. Böyle uzun boylu bitkiler, ince sapl› olduklar›ndan kolayca yatarlar. Yine fakir flartlara uyum gösteren bitkiler verimli yerlere ekilince genel olarak yatarlar.
Yatmaya etkili olan faktörleri k›saca aç›klayal›m.
Çeflit Özelli¤i: Baz› çeflitler genotip olarak yatmaya dayan›kl›, baz›lar› da dayan›ks›zd›rlar. Kurak flartlara uyumlu olan bitki verimli alanlarda yetifltirilince yatmaya bafllarlar.
Sap Sa¤laml›¤›: Tah›l bitkisinin bo¤umu ve bo¤um aralar› kal›nl›¤› ne kadar
fazla ise o bitkiler yatmaya daha dayan›kl›d›r. Bo¤um ve bo¤um aras› ince olan bitkiler kolayca yatarlar.
Ekim S›kl›¤›: S›k ekim yap›ld›¤›nda bitkiler uzar ve uzun boylu olurlar. Bitkiler s›k ekimin yan›s›ra çevrenin etkisiyle daha da uzar ve yatarlar.
Bitki Boyu: Bitkilerin yatmamas› için uzun boylu olmalar› istenmez. Serin iklim tah›llar›nda en uygun boy 80-100 cm aras›ndad›r.
Toprakta Al›nabilir Azot Miktar›: Toprakta gere¤inden fazla N bulunmas›,
bitkilerin fazla boylanmas›na, dolay›s›yla yatmalar›na neden olur.
Kök Tac›: Serin iklim tah›llar›n›n kök tac› ne kadar derinde olursa, bitkinin
kökten yatmas› o kadar az olur. Ekim yüzeyden yap›lm›flsa bitkinin topra¤a tutunmas› zay›f olacak ve bitki kökten yatacakt›r. E¤er yatma dipten de¤ilse veya devrilme fleklinde ise yeniden do¤rulabilir. Ancak bu olay en çok iki kere olur. ‹stenilmeyen yatma baflaklanmadan sonra olan yatmad›r.
Yaprak: Yapraklar bitkinin asimilasyon organ›d›r. ‹lk yaprak çim k›n› içerisinden ç›kar.
Her yaprak bir bo¤umdan meydana gelir ve saYaprak
y›s› bo¤um say›s› kadard›r. Tah›l yapra¤›, yapAyas›
rak k›n›, yaprak, ayas›, kulakç›k ve yakac›ktan
oluflur (Foto¤raf 3.1).
Yaprak K›n›: Meydana geldi¤i bo¤umla
Yakac›k
onun üstündeki bo¤um aras›nda kalan ve boKulakc›k
¤um aras›n› saran k›s›md›r. Bo¤um aras›n› saraYaprak
K›n›
rak sap›n dik durmas›n› sa¤lar. Yaprak k›n›, arpa ve yulafta tüsüz; bu¤day, çavdar ve baz› yulaf çeflitlerinde tüylüdür.
Yaprak Ayas›: Bitkinin as›l asimilasyon ve
transpirasyon organ›d›r. Sap ve yaprak k›n›nda
oldu¤u gibi paralel damarl›d›r. Yaprak damar›
15-35 aras›nda olup arpada en fazlad›r.
Foto¤raf 3.1
Serin ‹klim
Tah›llar›nda
Yaprak ve K›s›mlar›
Kaynakça: http:
//alabamaplants.co
m/grasses/Avena_
sativa_
48
Tarla Bitkileri-I
Kulakç›k: Yaprak ayas›n›n sapa ba¤land›¤› yerde sap› kerpeten gibi kavrayan
küçük bir organd›r. Yaprak ayas›n›n devam›d›r. Bo¤um aras›n› s›k›ca sararak su,
hastal›k etmeni ve zararl›lar›n k›nla sap aras›na girmesini önler. Arpada en iyi geliflmifl, bu¤day ve çavdarda az geliflmifl, yulafda ise hiç geliflmemifltir (Foto¤raf 3.1).
Yakac›k: Yaprak ay›s›n›n sapa ba¤land›¤› noktada, sapla yaprak ayas› aras›nda yaprak k›n›n›n uzant›s› fleklinde bulunan, zars› yap›da bir organd›r. En iyi yulafta geliflmifl, bunu arpa, bu¤day ve çavdar izlemektedir (Foto¤raf 3.1).
Yaprak Karakterleri ve Dayan›kl›l›k
Çim k›n›ndan ç›kan ilk yapra¤›n rengi çavdarda morumsu koyu yeflil, bu¤day, yulaf ve
arpada renk gitgide aç›k bir renk al›r. Çeflidin yaprak rengi koyulaflt›kça hücreler küçük, kal›n duvarl› oldu¤undan k›fla ve kura¤a daha dayan›kl›d›rlar. K›fla dayan›kl› olan
çeflitler kura¤a da dayan›kl› olup genelde dar ve küçük yaprak ayas›na sahiptirler.
Çiçek ve Çiçeklenme
Compactoid: S›k›flt›r›lm›fl ya
da s›k anlam› vard›r.
Baflakc›klar›n s›k bir flekilde
diziliflidir.
Speltoid: Seyrek, yani
baflakc›klar›n aral›kl› dizilifli
anlam›ndad›r.
Serin iklim tah›llar›ndan bu¤day, arpa, çavdar ve tritikale de çiçekler baflak (spica),
yulafta ise panicula yani kar›fl›k salk›md›r. Çiçekler baflakc›k içerisinde bulunur.
Bir baflak baflakç›klar›n baflak eksenine dizilmesi ile oluflmufltur. Her bo¤umda arpada üç, di¤er cinslerde bir baflakc›k bulunur. Bu¤day, arpa, çavdar ve tritikalede
baflak bafl›na baflakç›k say›s› 20-30 adet iken yulaf salk›m›nda bu say› 60-70 adet
olabilir (Foto¤raf 3.2) Baflak eksenindeki bo¤umlar s›k ise baflak boyu k›sad›r ve
baflakç›klar compactoid dizilmifllerdir. Bo¤umlar seyrek ise baflak boyu uzun ve
baflakç›klar seyrektir ki bu tip bafla¤a da speltoid baflak denir.
Foto¤raf 3.2
Serin ‹klim
Tah›llar›nda
Baflak Tipleri ve
Kar›fl›k Salk›mda
Baflakç›k
Panicula (Salk›m Baflak)
Speltoid Baflak
A
B
C
A. Normal Baflak
B. Alts›k› Baflak
C. S›k Baflak
Compactoid Baflak
49
Baflakç›k
Baflakç›k; iki d›fl kavuz ve bu kavuzlar aras›nda bulunan çiçek ya da çiçekler toplulu¤u olarak tan›mlanm›flt›r (fiekil 3.5). D›fl kavuz bu¤dayda iyi geliflmifl, yulafta
çok uzun tüysüz ve kay›k fleklinde olup saydam yap›dad›r. Çavdarda d›fl kavuzlar
daralm›flt›r. Arpada iyice daralm›fl ve ince bir durum alm›flt›r.
fiekil 3.5
3
Serin ‹klim
Tah›llar›nda
Baflakç›k
3
3
2
2
2
1
1
1
Bu¤day
Arpa
3
2
2
1
1
1
Çavdar
Yulaf
1: D›fl Kavuz
2: ‹ç Kavuz
3: K›lç›k
Çiçek
Serin iklim tah›llar›nda çiçek erseliktir. Bu nedenle döllenmeleri kendinedir. Yaln›zca çavdar erselik oldu¤u halde yabanc› döllenir. Çiçek iç kavuz ve kapç›k aras›nda bulunur. ‹ç kavuz taneyi s›rttan, kapç›k kar›n k›sm›ndan sarar. K›lç›k iç kavuzun uzant›s› durumundad›r. Arpada bir baflakc›kta bir çiçek, bu¤day, çavdar, tritikale ve yulafta çiçek say›s› üçten fazlad›r ve en çok 11 olabilir. Bir baflakç›kta tane ba¤layan çiçek say›s› arpada1, bu¤day 2 ancak baz› çeflitlerde 3, en çok 6, çavdarda 2 ve yulafta 2-3’tür. ‹yi geliflmifl bir tah›l çiçe¤inde iç kavuz ve kapc›k içerisinde bir difli organ, erkek organlar ve bir çift pulcuk bulunur (fiekil 3.6, 3.7).
fiekil 3.6
Bu¤dayda
Baflakç›k fiemas›
6 5
4
5
6
4
1. Baflak Ekseni
2. Alt D›fl Kavuz
3. Üst D›fl Kavuz
4. ‹ç Kavuz
5. Kapç›k
6. Erkek Organlar
7. Difli Organlar
3
7
7
1
1
5
6
4
2
50
Tarla Bitkileri-I
fiekil 3.7
Diflicik Tepesi
Baflak, baflakç›k,
çiçek ve çiçek
k›s›mlar›
K›lç›k
Anter
Kaynak: http:
//www. fao.org
Kaynak: http:
//www.uamont.ed
u/AGRO3503
Kapç›k
Çiçek
‹ç Kavuz
Sapç›k
bafl›kç›k ekseni
Alt d›fl Kavuz
Kapç›k
Diflicik Borusu
Yumurtal›k
Pulcuk
‹ç Kavuz
Baflak ekseni
D›fl Kavuz
Baflak
Baflak Ekseni
Serin ‹klim Tah›llar›nda Çiçek
Çiçeklenme
Çiçeklenme, baflak ya da kar›fl›k salk›m›n en üstteki yaprak k›n›ndan ç›kmas›yla
bafllar. En üstteki yaprak k›n›n›n ba¤land›¤› bo¤um kendi alt›ndaki k›ndan ç›kt›¤›nda en üstteki k›nda bir fliflkinlik görülür. Bu duruma “gebeleflme” denir. Kurak ve
nisbi nemi düflük olan yerlerde çiçeklenme erken saatlerde en h›zl›d›r. Bir bu¤dayda çiçek açmas› ve çiçek tozu keselerinin sarkmas› 1-3 dakikada olur. Çiçek açma
bafla¤›n ortas›nda bafllar, afla¤› ve yukar› do¤ru devam eder. Baflaktaki bütün çiçekler 2-3 günde aç›l›r. Kurak ve s›cakl›k artt›kça bu süre k›sal›r. Bu¤dayda yabanc› tozlanma en çok % 1, arpada % 0,5’den daha azd›r. Yulafta bütün çiçekler 6-7
günde tamamlan›r, yabanc› döllenme % 1-2’dir. Çavdarda çiçekler 6-7 saat aç›k
kald›¤›ndan yabanc› döllenme oran› fazlad›r.
Döllenme
Difli çiçe¤in tepesinde çimlenerek yumurtal›¤›n alt k›sm›ndaki çiçek tozunun girifl
yapt›¤› bölüme micropil gelen çiçek tozu çekirde¤inin yumurta hücresi ve endosperm ana hücresiyle birleflmesidir. Çiçek tozu diflicik tepesine düfltükten 5 dakika
sonra çimlenir. 1/2 saat sonra çiçek tozu girifl bölgesine ulafl›r. 4-6 saat sonra yumurta hücresinin ve endosperm ana hücresinin döllenmesi tamamlan›r. 10-15 saatte zigot bölünür, bölünmelerin devam›nda embriyonun kökcük, tomurcuk ve
kalkanc›k k›sm› oluflur.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
2
SIRA S‹ZDE döllenmeyi etkileyen faktörler nelerdir?
Serin ‹klim Tah›llar›nda
Tanede Besin Maddeleri Birikmesi (Erme Devreleri)
Döllenmeden sonra endosperm hücreleri içerisinde besin maddesi birikimi bafllar.
Su oran›nda giderek azalma görülür, tane tane özelli¤ini kazanmaya bafllar.
R U
Süt ErmeS O(Protein
Birikmesi): Döllenmeden sonra endosperm hücreleri içerisine yaprak ve gövde de biriktirilen proteinin yar›s› tafl›n›r. Tanede biriken bu
proteinler, endosperm
içinde petek yap›s›nda bir a¤ doku dolufltururlar. Tane bu
D‹KKAT
devrede en büyük hacmini al›r. Bu süre 20-25 gündür. Tanede su oran› % 60’a kadar düfler.
SIRA S‹ZDE
Sar› Erme (Niflasta Birikmesi): Tanede su oran› % 60’›n alt›na düflmekte ve
protein birikimi sona ermektedir. Bu devre niflasta birikme devresidir. Bu niflasta
tanecikleriAMAÇLARIMIZ
protein a¤lar› içerisinde birikmeye bafllar. Endosperm balmumu k›vam›-
N N
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
51
n› al›r. Tane küçülür, devre sonunda besin maddesi birikmesi sona erer. Tanede
su oran› % 43’e düfler. Bu devrede süre 10-15 gün civar›ndad›r.
Fizyolojik Erme: Besin maddesi birikmesi durduktan sonra birikmifl maddelerin
oluflmas› devam eder. Bu devre kurak yerlerde 2-3 gün, nemli ve k›y› yerlerde 5-10
gün sürebilir. Tane tohumluk özelli¤ini kazanm›flt›r. Su oran› % 33-18,5 civar›ndad›r.
Tam Erme: Fizyolojik ermenin tamamlanmas›ndan sonra tane su kaybetmeye
devam eder. Tanedeki su oran› % 14,5’in alt›na düfltü¤ü zaman tam erme devresi
tamamlanm›fl olur.
Ölü Erme: Kurak bölgelerde tanedeki su oran› daha da azalma göstermektedir.
Bu su oran› % 7’e kadar düflebilir. Ölü ermede tane baflakc›kla ilgisini keser. Hasatta gecikme bu durumun oluflmas›na neden olur.
Tah›llarda hasat bölgelere göre de¤iflmekle birlikte genellikle tanedeki su oran› %13,5 civar›nda iken yap›l›r.
Tanede Dönme ve Dönmeye Etkili Faktörler
Dönme deyince, bir ekolojik bölgede asl›nda sert, cams› tane veren bir çeflitte tanelerin yumuflak ve unlu olmas› ya da asl›nda yumuflak taneli olan çeflitte tanelerin az çok sert yap›l› olmas› anlafl›l›r. Halk aras›nda çal›k”, “ala”, “a¤arma” da denilen dönmede protein a¤lar› aras›nda biriken niflasta fazla olursa protein a¤lar› parçalan›r ve unsu bir hal al›r. ‹flte buna dönme denir. Dönmeyi azaltan faktörler erme devrelerini de k›saltan faktörlerdir. Tane ister cams› olsun ister unsu olsun tanedeki niflasta oran› protein oran›ndan yüksektir.
Dönmeye etkili faktörler:
Tür ve Çeflit Özelli¤i: Dönme, baz› türlerde daha çok, baz› türlerde çok daha
az olur. Burada türlerin biyolojik k›fll›k, ya da yazl›k olmas›, erkenci ya da geç eren
türler olmas› rol oynar. Makarnal›k bu¤daylar, Türkiye ve Akdeniz çevresinden
baflka dünyan›n her yerinde yazl›k ekilirler ve dönmesiz tane verirler.
Yazl›k-K›fll›k Ekim: Alternatif olan bir çeflit, yazl›k ekildi¤inde cams›, k›fll›k
ekildi¤inde ço¤unlukla dönmeli tane verir. Yazl›klarda tane a¤›rl›¤› azd›r, fakat
protein yüzdesi k›fll›klardan daha yüksektir. K›fll›k ekim bol verim, yazl›k ekim ise
kaliteli ürün verir.
Besin Maddeleri: Yeni açmalarda, bol hümüslü topraklarda cams› taneler elde edilir. Erme devresinde verilen azotlu gübreler cams› tane verirler. Azotlu gübreler erken devrede verilirse, erme devreleri uzar ve tanede dönme fazla olur. Toprakta fazla potasyum bulunmas› unlu taneler oluflmas›na neden olur.
Ya¤›fllar: Havalar›n ya¤›fll› ve nemli geçti¤i yerlerde tanede unluluk artar
(Marmara ve Ege Bölgeleri). Geliflmenin ilk devresinde gelen ya¤›fllar›n fazlal›¤›,
generatif devrelerde az olmas›, dönmesiz, proteini yüksek ürün sa¤lar (Orta
Anadolu, Trakya ve Güneydo¤u Anadolu). Di¤er özellikler ne kadar yerinde olursa olsun, ya¤›fll› ve nemli yerlerde unlu taneler oluflur. Ancak dönmeyi art›ran bu
faktörler verimi de art›r›r.
SER‹N ‹KL‹M TAHILLARININ STANDARD‹ZASYONU
Tah›l ile ilgili meslek ya da tüketim gruplar›n›n, tah›l tanesinde bulmay› istedikleri
özellikler birbirinden farkl›d›r. Tüccar hektolitre a¤›rl›¤›n›n ve safiyetinin yüksek
olmas›n› ve al›c›s›n›n istedi¤i özelliklere sahip olan ürün ister. Çiftçi için verim, de¤irmenci için un rand›man› önemlidir. F›r›nc› fazla kabaran, bol su çeken ekmek
verimi yüksek un tercih ederken, pastac› ve börekçi; kolay kabaran zay›f ve gevflek özlü hamur veren un isterler. Bu örnekler daha da ço¤alt›labilir.
Dönme: Tah›llarda,
beklenilen tane özelli¤inin
yani sert tane beklenirken
yumuflak tane elde
edilimiflse, yada tersine
yumuflak tane beklenirken
sert tane elde edilmiflse bu
olaya dönme denir.
52
Tarla Bitkileri-I
Görüldü¤ü gibi de¤iflik meslek gruplar›n›n üründen bekledikleri özelliklerin
çok de¤iflik oluflu, ürünleri bu özellikler bak›m›ndan belli bir standart s›n›f ve kalite derecelerine ay›rmak zorunlulu¤unu ortaya ç›karmaktad›r.
‹flte ürünleri çeflitli tüketim gruplar›n›n isteklerine göre belli s›n›f, alt s›n›f ve kalite derecelerine ay›rmaya “standardizasyon” denir. Yani standardizasyon ürünleri
fizik ve kalite karakterlerini ele alarak s›n›fland›rmak demektir. Bu s›n›fland›rmalar
için üzerinde durulan belli faktörler, iki grupta toplan›r.
• S›n›f ve Alts›n›f Faktörleri
• Kalite Faktörleri
S›n›f ve Alts›n›f Faktörleri
‹lk ifl s›n›f ve alt s›n›f faktörlerinin saptanmas›d›r. Ürünün türü, ekolojisi, tane rengi, cams›l›¤› gibi durumlar›n› ele alarak saptanan bu s›n›flar, genel olarak farkl› istekleri olan tüketim gruplar›n›n isteklerini karfl›lar.
Bu istekler:
• Tür
• Ekolojik Bölge
• Tane Rengi
• Yazl›k-K›fll›k Ekim
Tür: Cins içerisindeki türlerin özellikleri farkl›d›r. Örnek; iki s›ral› arpalar birac›l›kta önemli, k›rm›z› yulafta kavuz oran› daha yüksek, makarnal›k bu¤day ununda protein yüksek olmas›na karfl›l›k çürük özlü oldu¤undan az su çekerler. Ekmekliklerde ise tersidir. Bunlar›n benzeri daha birçok örnek verilebilir.
Ekolojik Bölge: Ürünün yetiflti¤i ekolojik bölgenin ürün kalitesi üzerine etkisi
vard›r. Bat› Avrupa’da unlu taneler elde edilirken, Ukrayna ve Macaristan’da yüksek proteinli sert taneler elde edilir. Ürünler yetiflme bölgesinin tane kalitesine
olan etkileri nedeniyle piyasada ço¤unlukla yetifltirildikleri yerin ad›n› da tafl›rlar.
Örnek; Polatl› Kösesi,S‹HA (Seyhan, ‹çel, Hatay, Antalya) v.b. gibi.
Tane Rengi: Tane renkleri de¤iflik olabilirler ve cinslere göre de¤iflirler. Renk
maddesi tanenin de¤iflik yerlerinde olabilir. Renk maddesi endospermde olan taneler insan ve hayvan beslenmesinde kullan›lmaz. Kabuktaki renklilik öncelikle
de¤irmenciyi ilgilendirir. Çünkü k›rm›z› ve beyaz tanelerin ö¤ütme tekni¤i farkl›d›r. Özellikle ülkemizde son y›llarda koyu renkli tanelilerin tutulmas› ve fazla ekilmesi “Tane Rengine” daha fazla önem verilmesi gerekti¤inin bir göstergesidir.
Yazl›k-K›fll›k Ekim: Yazl›k ekimlerde vegetatif ve generatif devreler daha k›sa oldu¤undan, tanede protein oran› daha yüksektir. Yazl›klarda dönme yoktur.
K›fll›k çeflitlerin kökü daha derine indiklerinden, bitkiler daha yeflil kal›r ve erme
devreleri uzun olur, dolay›s›yla unsu-dolgun ve iri taneler oluflur. Bu gibi ürünlerin unu pastac›lar için uygun, ancak f›r›nc›lar için uygun olmayabilir. Makarnal›k
bu¤daylar dünyan›n bir çok yerinde yazl›k, Akdeniz ülkelerinde ve ülkemizde k›fll›k ekilirler. Ancak ayn› bölgenin yazl›k ekimi, k›fll›k ekimine oranla daha az verimli, buna karfl›l›k üstün kaliteli ürün verirler.
Kalite Faktörleri: Ürünler standart s›n›f ve alt s›n›flara ayr›ld›ktan sonra ayr›ca, her s›n›f kendi içerisinde kalite derecelerine ayr›l›r. Kalite dereceleri 11 madde
alt›nda incelenmektedir.
Hektolitre A¤›rl›¤›: Hektolitre a¤›rl›¤›n›n yüksek olmas›, tanelerin s›k› yap›l›
(sert) olmas› demektir. Tanelerin sert olmas› ise protein oran›n›n yüksek, kabuk
yüzeyinin az, un veriminin yüksek olmas› anlam›n› tafl›maktad›r. Görüldü¤ü gibi
hektolitre a¤›rl›¤› ürünün birçok özelliklerini bildiren bir ölçü oldu¤undan, dünya-
53
da önemli bir kalite faktörü konumundad›r. Makarnal›k bu¤daylarda hektolitre
a¤›rl›¤› 80 kg, ekmekliklerde 76 kg, biral›k arpada 65 kg, yulafta 41 kg, çavdarda
72 ve tritikalede 70 kg’›n üzerinde olmas› istenir.
Cams›l›k: Cams› tane yap›s› üründe protein oran›n›n yüksek oldu¤unu bildiren iyi bir ölçü oldu¤undan bütün dünyaca kalite faktörü olarak ele al›n›r. Makarnal›klarda cams›l›k ürünün protein oran›n› bildirir. Cams› taneler oran›, I.derecedeki makarnal›k bu¤daylarda %75, II. derecedekilerde %60, III.derecedekilerde ise %
40 olmal›d›r. Cams›l›k %80 ve üzerindeki ürünlere prim ödenir.
Safiyet: Ürünün kendi türü d›fl›ndaki tohumlar, ot tohumlar›, tafl-toprak, sapsaman, organizma art›klar› bak›m›ndan durumunu bildirir. Bu tip d›fl›ndan baz›lar›, kaliteyi bozarken baz›lar› da saklamay› zorlaflt›r›r, tafl›mada fazla para ödenmesine neden olur. Çeflitli standardizasyon sistemlerinde çeflitli kalite dereceleri için
kabul edilen yabanc› madde oran› yaklafl›k % 0-1’dir.
Yabanc› Maddeler ‹çinde Baflka Ürünler: Bu¤day içinde çavdar, yulaf, arpa kar›fl›kl›¤› olarak görülür. Arpa ve yulaf kar›fl›kl›¤› yurdumuzda % 0.5 kadard›r.
Bu oran dünya standartlar›n›n alt›ndad›r. Bizde önemli olan çavdar kar›fl›kl›¤›d›r ve
bu oran % 5’dir.
Yabanc› Maddeler ‹çinde Ot Tohumlar›: Tarla sarmafl›¤›, sar› ot, delice, yabani hardal, pelemir, köy göçüren, dü¤ün çiçe¤i ve pek çok fi¤ türleri tarla ürünlerimizi kirletmeleri nedeniyle k›y› ve geçit bölgelerimizde önem kazan›rlar.
Baflka S›n›ftan Taneler: Belli bir s›n›fa giren ürünün içinde öteki s›n›flardan
tanelerin bulunmas› demektir. Örnek; bir makarnal›k bu¤day s›n›f› içerisine di¤er
bir makarnal›k s›n›f›dan taneler veya ekmeklik bu¤day s›n›f›n›n kar›flmas›d›r. Türk
bu¤daylar› içinde baflka s›n›ftan bu¤day oran› yaklafl›k % 10’dur.
Bozuk Taneler ve K›z›flarak Bozulmufl Taneler: Her türlü böcek yeni¤i,
çimlenmifl, küflenmifl taneler, mantar sporlar›, böcek, yumurta ve larvalar› ile bulaflm›fl tanelerdir. Y›¤›n içinde olmalar› ürünlerin bozulmas›na sebeb olur. Standart
bir ürün içinde toplam bozuk tanelerin oran› % 5’i aflmamal›d›r. Bozuk taneler içinde k›z›flm›fl taneler oran› en fazla % 5 olmal›d›r.
Su Oran›: Üründe su oran› öncelikle al›fl verifl bak›m›ndan önemlidir. Al›c› tah›l yerine su almay› istemez. Nemli ülkeler için % 14,5 olarak al›nan üst su de¤eri,
ülkemizde % 13,5 olup, bunun üstündeki su oran› bulunan ürünler standart derecelerine sokulmaz. Suyu % 12’den afla¤› olan ürünlere ise prim ödenir.
Kalburalt›: Kalburalt› maddeleri eleme s›ras›nda 1.8 mm elek alt›na geçen
maddelerdir. Buna k›r›k taneli ve ince yap›l› taneler de dahildir.
Sürme Topu: Sürme sporlar›yla dolmufl taneler anlafl›l›r. Tanelerin içi siyah
sporlarla dolmufltur. Sürmeli tane parmakla ezilip koklan›rsa batakl›k kokusu hissi verir. Bu koku, sürmeli tanelere özel olan kokudur. 1 kg’l›k üründe sürme topu
say›s›n›n 3-5 aded’i geçmesi istenmez.
Koku: Bu¤day ürünü avuç içerisine al›p ovalan›r e¤er bu¤day kokusundan
baflka koku hissedilirse bu ürün temiz ve saf de¤ildir. Tafl›ma s›ras›nda baflka ürünlerden koku sinmifl demektir. Bu koku ürünün kalitesini ve standard›n› olumsuz
etkileyen bir durumdur.
Hektolitre A¤›rl›¤›: Ürünün
100 litresinin kg cinsinden
a¤›rl›¤› olup en önemli kalite
kriteridir.
Sürme hastal›¤›n›n serin iklim tah›llar›ndaki önemi nedir?
SIRA S‹ZDE
Standardizasyonun Faydalar›
Pazar›n çeflitli istekleri belli bir standart s›n›f›n belli bir kalite derecesinde
tam karfl›l›¤›n› bulaca¤›ndan, al›flveriflte dürüstlük ve de¤er ölçülerinin yerleflmesine yar-
3
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
54
Tarla Bitkileri-I
d›m eder. Aldanma ve aldat›lma ortadan kalkar. Ayn› tipten olan ürünlerin bir arada depolanmas›n› sa¤lar. Çiftçinin avans para ya da kredi bulabilmesi kolaylafl›r.
Çiftçiyi ürününü acele ve düflük fiyatla sat›lmas›ndan korur.
TANE ÜRÜNLER‹N‹N DEPOLAMA VE SAKLANMASI
Tane ürünleri sat›fltan yada kullan›lmadan önce ambar, depo ve silolarda bekletilmektedir. Bu süre özel günler ve zamanlarda birkaç y›l bile olabilir. Her canl› solunum yapt›¤›ndan kütlesi azalmaktad›r. ‹flte depolama ve saklaman›n amac›, tah›l
tanelerinin besin maddeleri kapsam›n›n, depoland›¤› andaki durumunu korumas›n› sa¤lamakt›r. Bunun gerçekleflmesi için;
• Tanenin depolanmas›nda zaman geçtikçe tanenin hayat› etkinli¤inin s›n›rland›r›lmas›,
• Tanenin içinde veya d›fl›nda bulunan bitkisel ve hayvansal zararl›lar›n ço¤almalar›n›n önlenmesi gerekmektedir.
Nem ve s›cakl›k tanenin canl›l›¤›n› ve mikro organizmalar ile hayvansal zararl›lar›n fonksiyonlar›n› etkileyen faktörlerdir. Ayr›ca depolamada tanenin cinsi, sa¤l›k durumu, genotipi, olgunluk derecesi depolamadan önce gördü¤ü di¤er ifllemler ile hasat metodu ve hasat s›ras›ndaki hava durumu önemli faktörlerdir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
S O R U
K D‹ ‹ TK KAA TP
SIRA S‹ZDE
TELEV‹ZYON
AMAÇLARIMIZ
‹NTERNET
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
4
SIRA S‹ZDEnedir ve koflullar› nelerdir?
Tah›llarda depolama
Depolama
Prensipleri
Ürünlerin iyi bir flekilde depolanma ve saklanmas›, ambar içi ve d›fl›ndaki havan›n
nemi ve s›cakl›¤› bak›m›ndan en uygun durumu sa¤lay›p devam ettirebilmesine
S O R U
ba¤l›d›r.
Y›¤›n Kal›nl›¤›
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
Ürün içindeki su oran› ile çok s›k› ilgilidir. Üründe su oran› % 10’dan az ise y›¤›n
kal›nl›¤› 6 m’yi geçebilir. % 10-12 ise 5 m’ye ç›kabilir. Su oran› % 13,5 ise 2,5 m’yi
SIRA S‹ZDE
aflmaz. Su Doran›
Ü fi Ü N E%
L ‹ M13,5-14,5 oldu¤u durumlarda y›¤›n kal›nl›¤› 1 m’yi geçmemelidir. E¤er su oran› % 14,5’in üzerinde ise y›¤›n kal›nl›¤› 25-30 cm’yi aflmamas› gerekir. Böyle AMAÇLARIMIZ
ürün mutlaka kurutulmal›d›r. Daha sonrada ürün mutlaka aktar›lmal›d›r.
S O R U
Y›¤›n içi s›cakl›¤› 2-3 °C ’yi aflarsa tehlike bafllam›fl demektir.
N N
Ambarda k›z›flma
uzun süreli sa¤l›kl› bir flekilde depolanmas› için çok önemlidir.
K D ‹‹ KTKürünlerin
A TP
Ambarlarda
K›z›flma
SIRA S‹ZDE
N N
Tah›l taneleri
T E L E›s›y›
V ‹ Z Y Oçok
N kötü iletirler, ambara konduklar› zamanki s›cakl›¤› hemen
hemen aynen devam ettirirler. Bu bak›mdan ürünü ambara koyarken günün düAMAÇLARIMIZ
flük s›cakl›ktaki
bir saatinin (10-15 °C ) seçilmesi çok uygundur.
Ambar içine giren havan›n s›cakl›¤› düflerken nisbi nemi yükselmektedir. Ne‹NTERNET
min yükselmesi mikroorganizman›n çal›flmas›na neden olur. Bu defada s›cakl›k ar‹ T A P o k›s›mlardaki taneler çimlenmeye bafllar ve bu olay bütün
tar. S›cakl›kK artt›kça
ambara h›zla yay›l›r. Bu olaya “k›z›flma” denir.
Bu durum özellikle silolarda görülür. Su oran› % 30’a ç›kabilir, mikroorganizma
T E L E V ‹ Zçimlenen
YON
faaliyeti artt›kça
tane artar y›¤›n›n üst k›sm› külçeleflmeye bafllar. Bu tabakay› yok etmek için y›¤›n›n ortas›na kuru ot demetleri ya da delikli borular konmal› ve ürün s›k s›k aktar›lmal›d›r.
‹NTERNET
55
Havaland›rma
Ambar d›fl›ndaki havan›n oransal nemi ambar içindeki havan›n oransal neminden
az ise; ambar› havaland›rmak gerekir. Ambar daha çok geceleri havaland›rmal›d›r.
Genel olarak s›cakl›¤›n üst s›n›r› 25 °C nisbi nemin üst s›n›r› % 60 say›lmal›d›r.
Bu flartlarda ise, ürün kal›nl›¤› hiçbir zaman 1,5 m’yi aflmamal›d›r.
Saklama Yeri
Ürünler kuyuda, ambarlarda ya da silolarda saklanabilir. Buralar nemin kolayca giremeyece¤i yerler olmal›, karanl›k olmamal›, hastal›k ve zararl›larla bulafl›k olmamal›, ambar yan yüzeylerinin 1/5 kadar› ›fl›klanmay› ve havalanmay› sa¤lamak için
pencere yüzey alan› olmal›d›r.
Kuyular: Anadoluda çiftçilerin bir k›sm› ürününü halen kuyularda saklamaktad›r. Kuyular ev içerisinde veya d›flar›da 1,5-2 m derinlikte, 1-1,5 m genifllikte
olur. Alt k›sm›na 15-20 cm saman döflenir, yan k›s›mlar sapla kaplan›r ve kapak
yerlefltirilir. Saklama süresi silolardan daha uzundur.
Ambarlar: Kuyulardan baflka, en çok tahta, kerpiç, tafl-tu¤la ambarlar kullan›l›r. Bu ambarlar›n yap› malzemeleri en iyiden bafllayarak; tahta, kerpiç, tafl-tu¤la,
beton, çelik, a¤aç ambarlar fleklinde s›ralan›r. Kerestedeki su oran› ürünün
bünyesindeki su oran›ndan düflük oldu¤undan üründeki suyu çekerler ürünün bozulmas›na naden olabilirler, ancak gözenekleri bol oldu¤undan havalanmay› kolayca sa¤larlar (Foto¤raf 3.3).
Çelik ambarlarda durum tersinedir. Havalanma hemen hemen hiç uygun de¤ildir. Ancak böcek ve hastal›k aç›s›ndan en uygunu ise çelik silolard›r.
Foto¤raf 3.3
Ahflap Ambar.
Kaynak: http:
//www.ulukayakoyu
.com
Silolar: Bugün beton ve çelik silolar yayg›n durumdad›r. Büyük kapasiteli silolar 25-30 metre yükseklik ve 12 metre çap›ndaki toprak üstü beton silindirlerin
2’li-3’lü paralel s›ralar halinde kurulmalar›yla meydana getirilir. Silolarda tafl›ma ve
aktarma iflleri kolayl›kla yap›l›r. Alttan kuru hava gönderilerek havaland›rma kolay,
saklama çok daha iyidir (Foto¤raf 3.4).
56
Tarla Bitkileri-I
Foto¤raf 3.4
TMO ait Çelik
Silolar
Kaynak: http:
//www.tarim.com.tr
Aç›kta Depolama: Ambar ve silolar›n yetersiz kald›¤› iyi ürün y›llar›nda tah›l
taneleri aç›kta depolanabilir. Aç›kta depolama k›sa zaman için yap›lacaksa sabit tesislere oranla daha az masrafl› olmaktad›r. Bu tip depolamada tane kayb› daha fazlad›r. Daha çok kurak ve s›cak iklime sahip bölgelerde daha uygun olup, tane kayb› en azda kalmaktad›r. Orta Anadolu gibi bölgelerde depolar ürün için iyi yal›t›l›rsa
böyle depolarda ürün 2-3 y›l kadar korunabilmektedir. Aç›kta depolama, ya¤mur
sular›n›n etkisinin olmayaca¤› gölleme olmayan yüksek yerlerde kurulurlar. ‹deal
bir aç›kta depolama kesiti fiekil 3.8’de verilmifltir.
fiekil 3.8
Aç›k Tah›l Deposu
Kesiti
POL‹ET‹LEN
TAHIL SAPI
1.75 m
Kanal
Taneleri
Tah›l
TOPRAK
Kanal
8m
Genellikle 7-8 m taban geniflli¤i al›n›r. Toprak yüzü iyice bast›r›l›r. Aç›kta depolama yap›lacak yerin çevresi 30-40 cm çukurla çevrilir. Taban›na önce polietilen
serilir ve üzerine 15-20 cm sap ve saman örtülür. Tah›l yüksekli¤i genelde 1.5-1.75
m olmal›d›r. Tah›l y›¤›ld›ktan sonra yine öncelikle sap örtülür, hemen arkas›ndan
üzerine polietilen serilir, polietilenin uçlar› kanallar›n içerisine sokulur. Polietilen
üzerine 10-15 cm toprak örtülerek bir aç›kta depolama ifllemi tamamlanm›fl olur.
57
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
Serin iklim tah›llar›n›n tan›m›n› yapmak ve ekonomik önemini özetlemek.
Dünya ve Türkiye ekonomisi bak›m›ndan önemli bir yere sahip olan bu¤day (Triticum) baflta olmak üzere, arpa (Hordeum), yulaf (Avena) çavdar (Secale) cinsleri ile bu¤day x çavdar melezi
olan tritikale Gramineae (bu¤daygiller) familyas›n› oluflturmakla birlikte dünya’da insan beslenmesinde %35’den fazla yer almaktad›r. Ayr›ca
ekim alan›, üretim, insan ve hayvan beslenmesi,
yüksek uyum özellikleri, tar›m›n›n kolay olmas›
ve endüstrinin birçok dallar›na temel hammadde
sa¤lamas› bu bitkilerin önemini daha da artt›rmaktad›r. Bu¤day ve çavdar; bafll›ca insan beslenmesinde, arpa; özellikle hayvan beslenmesinde ve bira sanayiinde, yulaf hayvan yemi olarak
kullan›lmas› yan›nda son y›llarda insan beslenmesinde, tritikale; insan ve hayvan beslenmesinde kullan›lmaktad›r. Çeflitli ülkelerin insanlar› as›l
besin maddelerini farkl› tah›llardan almaktad›rlar. Bu tah›llar; Amerika, Bat› ve Orta Avrupa,
Türkiye’de bu¤day, Rusya, Polonya, Almanya,
Norveç, ‹sveç ve Danimarka’da çavdar, Afrika’da
dar›lar ve Uzak Do¤u’da ise pirinç’dir.
Dünya’da tah›llara ayr›lan alan›n % 39,4’ünde
(300,6 mil.ha) serin iklim tah›llar› yetifltirilmektedir. Dünyada tah›l üretimi 2492,3 mil.ton, serin
iklim tah›llar› ise 888,5 mil.tondur. Verim art›fl›n›n
bafll›ca nedenleri ticaret gübreleri ve verimli çeflit,
zaman›nda al›nan ya¤›fl olarak s›ralayabiliriz. Türkiye’de ifllenen alan 24,3 mil.ha, nadas 4,3
mil.ha’d›r. Serin iklim tah›llar› ekim alanlar›, toplam tah›l ekiminin % 94,2’sini oluflturmaktad›r. 2009
y›l›nda 33,6 mil.ton tah›l üretimi gerçekleflmifltir.
Serin iklim tah›llar›n›n adaptasyonu, morfoloji
ve fizyolojisini aç›klamak.
Serin iklim tah›llar›n›n s›cakl›k istekleri incelendi¤inde, minimum s›cakl›k istekleri 1-4 °C, asimilasyon s›cakl›¤› ise 5-7 °C oldu¤u gözlenecektir.
Bu aç›klamalar do¤rultusunda so¤u¤a en dayan›kl› genus çavdar görülmektedir.
Tah›l tanesi kabaca 3 k›s›mdan oluflmakta, bunlar a) Kabuk, b) Endosperm, c) Embriyo.
Serin iklim tah›llar›nda ‹ki tip kök vard›r. 1) Embriyonal (Primer Kökler, Çim Kökleri) 2) As›l (Adventif, Sekonder) kökler. Embriyonal köklerin
say›lar› kardefllenme bafllang›c›na kadar sabit olup,
bu¤day ve yulafta 3, çavdarda 4 ve arpada 5-7
adettir.
Amaç yüksek verim ise m2’ye 600-700 tohum gelecek flekilde ekilmesi yeterlidir.
N
A M A Ç
3
Serin iklim tah›llar›nda bitki boyu 40-200 cm aras›nda de¤iflmekte ancak yatma zarar› dikkate
al›nd›¤›nda en ideal bitki boyunun 80-100 cm
oldu¤u belirtilmektedir.
Tah›llarda yatmaya etkili faktörler, çeflit özelli¤i,
sap sa¤laml›¤›, ekim s›kl›¤›, bitki boyu, toprakta
al›nabilir azot ve kök tac› olarak say›labilir.
Çeflitlerin yaprak rengi koyulaflt›kça, o çeflidin
k›fla ve kura¤a dayanmas› artar.
Serin iklim tah›llar›ndan bu¤day, arpa ve çavdarda çiçekler baflak; yulafta ise kar›fl›k salk›md›r.
Çiçekler baflakç›klar içerisinde bulunur ve geliflir. Her bo¤umda arpada üç, di¤erlerinde bir baflakç›k bulunur. Serin iklim tah›llar› bir difli organ, üç adet erkek organa sahiptir.
Serin iklim tah›llar›nda çiçek açma bafla¤›n ortas›nda bafllar, afla¤› ve yukar› do¤ru devam eder.
Döllenme sonras›nda tanede besin maddeleri birikimi bafllar, bu birikme dönemleri süt erme, sar›
erme, fizyolojik erme, tam erme, ölü erme olmak
üzere 5 grupta toplan›r. Erme devrelerine ba¤l›
olarak serin iklim tah›llar›ndan bu¤dayda dönme
oluflur. Genelde sert ve parlak olan makarnal›k
bu¤daylarda meydana gelen unsu yap›d›r. Dönmeye etkili olan faktörler; tür ve çeflit özelli¤i, yazl›k-k›fll›k ekim, besin maddeleri ve ya¤›fllard›r.
Serin iklim tah›llar›n›n standardizasyonu, depolanmas› ve saklanmas›n› aç›klamak
Meslek gruplar›n›n istekleri fazla olmas› sebebiyle, bu ürünleri özellikleri bak›m›ndan belli bir
standart ve kalite gruplar›na ay›rmak gerekir.
Standardizasyon a)s›n›f ve alt s›n›f, b)kalite faktörleri olarak iki grupta toplan›r. Standardizasyon, piyasada dürüstlük sa¤lar, kiflilerin aldanmas›n› ve aldat›lmas›n› ortadan kald›r›r, ayn› tip
mallar›n bir arada toplanmas›n› sa¤lar. Çiftçinin
kredi ve avans almas›n› kolaylaflt›r›r. Çiftçinin
ürününün ucuz sat›lmas›n› önler.
Tane ürünlerin hasad›n›n ard›ndan depolanmas›
da çok önem tafl›r. Depolamada amaç; tah›l tanelerinin besin maddelerin kapsam›n›n, depoland›¤› andaki durumunu elden ç›kar›lma tarihine kadar korumas›d›r.
Depolamada en çok dikkate al›nmas› gereken faktör, depodaki ve d›fl›ndaki s›cakl›k ve nem oran›d›r. Depolarda s›cakl›k, nem ve havaland›rma uygun de¤ilse k›z›flma meydana gelir. Bu durumda
en önemli faktör üründeki su oran›d›r. Türkiye’de
en önemli depolama flekli aç›kta depolamad›r.
58
Tarla Bitkileri-I
1. Afla¤›dakilerden hangisi serin iklim tah›l› de¤ildir?
a. Bu¤day
b. Çeltik
c. Arpa
d. Çavdar
e. Yulaf
2. Afla¤›dakilerden hangisi dünyada serin iklim tah›llar›n›n ekim alan›n› tan›mlamaktad›r?
a. 888,5 mil.ton
b. 300,6 mil.ton
c. 300,6 kg/da
d. 300,6 mil.ha
e. 888,5 mil.ha
3. Afla¤›daki verilerden hangisi ülkemiz’de tah›l ekim
alan› içerisinde serin iklim tah›llar›n›n ald›¤› pay› vermektedir?
a. %94,2
b. %67,5
c. %50,0
d. %33,5
e. %5,8
6. Afla¤›da verilen seçeneklerden hangisinde kar örtüsü olmaks›z›n -30 °C so¤u¤a dayanan serin iklim tah›l›
cinsi verilmifltir?
a. Bu¤day
b. Yulaf
c. Çeltik
d. Arpa
e. Çavdar
7. Afla¤›daki hangi seçenekte endosperm-embriyo ikilisinin tah›l tanesinde ald›¤› pay do¤ru olarak verilmifltir?
a. %90,0-10.0
b. %83,2-3,0
c. %80-20
d. %75-25
e. %62,5-37,5
8. Afla¤›dakilerden hangisi serin iklim tah›llar›nda en
uygun bitki boyu olarak verilmifltir?
a. 150-200 cm
b. 110-120 cm
c. 80-100 cm
d. 60-70 cm
e. 30-50 cm
4. Afla¤›daki seçeneklerden hangisinde ekonomik olarak bu¤day tar›m›n›n yap›lamad›¤› yüksekli¤inin üst s›n›r› verilmektedir?
a. 3500 m
b. 2000 m
c. 1500 m
d. 1000 m
e. 500 m
9. Afla¤›daki seçeneklerden hangisi bu¤day hasad›nda
en uygun tane nem de¤erini vermektedir?
a. %33,5
b. %22,5
c. %18,5
d. %13,5
e. %7,5
5. Afla¤›daki verilen de¤erlerden hangisi serin iklim tah›llar›n›n en düflük çimlenme s›cakl›¤›n› vermektedir?
a. 30-35 °C
b. 20-25 °C
c. 8-12 °C
d. 5-7 °C
e. 1-4 °C
10. Afla¤›daki seçeneklerden hangisi serin iklim tah›llar›nda kalite kriteri de¤ildir?
a. Safiyet
b. Cams›l›k
c. Su oran›
d. Tane rengi
e. Hektolitre a¤›rl›¤›
59
1. b
2. d
3. a
4. b
5. e
6. e
7. b
8. c
9. d
10. d
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Serin ‹klim Tah›llar›n›n Ekonomik Önemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Serin ‹klim Tah›llar›n›n
Dünya’daki Ekonomik Önemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz..
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Serin ‹klim Tah›llar›n›n
Türkiye’deki Ekonomik Önemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Serin ‹klim Tah›llar›nda Adaptasyon” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çizelge 1”i dikkatlice inceleyiniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Serin ‹klim Tah›llar›n›n Adaptasyon” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Serin ‹klim Tah›llar›nda De¤irmencilik yönünden tane” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Serin ‹klim Tah›llar›n›n Toprak Üstü Organlar›” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Serin ‹klim Tah›llar›nda Erme Devreleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Serin ‹klim Tah›llar›n›n Standardizasyonu ve Depolanmas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 1
Makarnal›k bu¤day›n kalitesini belirleyen temel kriter,
makarnal›k kalitesidir. Kaliteli makarna üretimi ancak
uygun bir durum bu¤day› ve iflleme teknolojisi ile mümkündür. Makarnal›k bu¤day›n makarnal›k kalitesi; tanenin sertlik ve cams›l›k oran›, test (hektolitre) a¤›rl›¤›,
protein miktar› ve kalitesi (gluten kuvveti), ö¤ütme kalitesi (irmik verimi ve kül oran›) gibi faktörler taraf›ndan etkilenmektedir.
S›ra Sizde 2
Döllenmenin olmas› için difli organ›n stigmas›n›n toz
kabul edebilir halde olmas›, polenin çimlenmesi, yumurta hücresinin canl› kalmas› gerekir. Polenlerin çimlenmesi, özellikle hava s›cakl›¤›n›n etkisine ba¤l›d›r.
Optimum s›cakl›k düzeyinin alt›nda ve üstündeki s›cakl›klar polenlerin çimlenmesini olumsuz etkilemektedir.
Düflük s›cakl›klarda polenler ya hiç çimlenmez ya da
çok geç çimlenir. Polen tüpü çok yavafl geliflir ve tozlanma ile döllenme aras›ndaki süre çok uzar, dolay›s›yla difli gamet canl›l›¤›n› yitirebilir. Yüksek s›cakl›klar erkek ve difli gametlerin canl›l›k süresini k›salt›r. Her iki
durumda da döllenme oran› düfler ve verimde azalma
olur.
S›ra Sizde 3
Sürme, memleketimizde kör, karado¤u, karamuk gibi
isimlerle de an›lan bir baflak hastal›¤›d›r. Sürme hastal›¤›n› iki etmen oluflturur. Bu¤day sürmesi enfeksiyonlar›nda ilk kaynak kör ad› verilen hastal›kl› tanelerdir. Hasat, harman s›ras›nda ezilen bu kör tanelerden ç›kan
sporlar sa¤lam tanelere ve topra¤a bulafl›r. Bulafl›k tohumlar ekildi¤inde, uygun koflullarda, tohumla beraber,
sporlar da çimlenir ve oluflturduklar› hifle, tohumun
genç sürgününü (koleoptil) delerek enfekte ederler.
Böylece bitki bünyesine giren misel, onunla birlikte geliflir, çiçek devresinde bafla¤a kadar ulafl›r. Burada ço¤al›r ve tanenin içi sürme sporlar› ile dolar. Tohum üzerinde bulunan sporlar›n enfeksiyonu yan›nda, topra¤a kar›flanlar›n da bitkiyi hastaland›rmas› mümkündür. Ancak
memleketimiz için önemli görülmemektedir.
S›ra Sizde 4
En ileri ülkelerde bile bu¤daylar›n ekmek olmadan
kayb› %5 (genelde %30’dur). Depolama bir ürünün bir
yerde belli bir süre bekletilmesi anlam›nda kullan›lmamal›d›r. Depolama; bir ürünün özelliklerindeki ve kalitesindeki de¤ifliklikleri en aza indirerek ürünü belli bir
süre korumak demektir. Depolamadan amaç, bafllang›çtaki kalitenin mümkün oldu¤unca korunmas› ve kalite üzerinde olumsuz etkide bulunan de¤iflimlerin en
aza indirgenmesi için depolama koflullar›n›n kontrol
edilmesidir. E¤er bu depo koflullar› iyi kontrol edilecek olursa tah›l kalitesinde bir de¤iflme olmadan bir
kaç y›l muhafaza edildi¤i takdirde depo ömrü birkaç
y›l uzat›labilir.‹yi bir depolama için ;Rutubet Miktar›, S›cakl›k, Oksijen,Yabanc› madde miktar›, Depo Tipi gibi
etmenler önemlidir.
60
Tarla Bitkileri-I
Anonim.(1978). Türkiye Arazi Varl›¤›, Kullanma S›fatlar›. Toprak Su Genel Md. Toprak Etüdleri ve
Haritalama Dairesi Bflk. Topraksu Kartografya Md.
Ankara.
Anonim (2011).http: //faostat.fao.org/site/339/default.aspx
Anonim.(2011). www.Ziraatciyiz.biz/Yulaf Yetifltiricili¤i.
Anonim (2011). http://www.tuik.gov.tr
Azman, M.A., Çoflkun, B., Tekik, H. ve Aral, S. (1997).
Tritikalenin yumurta tavu¤u rasyonlar›nda kullan›labilirli¤i. Hayvanc›l›k Araflt›rma Dergisi, 7,1:
11- 14.
Ba¤c›, S.A. ve Ekiz, H. (1993). Tritikale’nin insan ve
hayvan beslenmesinde önemi. 1.Konya’da Hububat Tar›m›n›n Sorunlar› ve Çözüm Yollar› Sempozyumu. Sayfa: 135-156. 12-14 May›s 1993. Konya.
Ba¤c›, S.A. (2001). Alternatif bir tah›l tritikale. Konya Ticaret Borsas› Dergisi. 10: 22-29.
Elgün, A., Türker, S. ve Ba¤c›, S.A. (1996). Paçal yap›m›nda tritikalenin yumuflak bu¤day yerine kullan›lmas›. Un Mamülleri Dünyas›, 4-10.
Gemalmaz, F. (1997). Arpada (Hordeum vulgare L.)
K›fll›k ve Yazl›k Ekimde Farkl› Azotlu Gübre Uygulamas›n›n Verim ve Baz› Verim Unsurlar›
Üzerine Etkisi. 73 s, Selçuk Üniv. Fen Bilimleri
Enstitüsü (Yüksek Lisans Tezi).
Güleç T.E., Sönmezoglu Ö.S. ve Y›ld›r›m A. (2010). Makarnal›k bugdaylarda kalite ve kaliteyi etkileyen faktörler. GOÜ. Ziraat Fakültesi Dergisi, 2010,
27(1), 113-120
K›rtok, Y. (1997). Genel Tarla Bitkileri, Serin ve S›cak ‹klim Tah›llar›. Çukurova Üniversitesi Ziraat
Fakültesi Ders Kitab› No: 30, Çukurova Üniversitesi
Ofset Atölyesi, Adana.
Kün E., (1988). Serin ‹klim Tah›llar›. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yay›nlar›: 1032, Ders Kitab›:
299, Ankara.
Süzer, S.( 2003). Tritikale Tar›m›. Tar›m ‹stanbul Dergisi. 83: 26-27. TMO, “2009 Y›l› Hububat Raporu”.
Yürür, N. (1998). Serin ‹klim Tah›llar› (Tah›llar-I). 2.
Bask› U.Ü. Yay›nlar› Yay›n No: 7-030-0256 s: 171172., Bursa.
4
Amaçlar›m›z
N
N
Bu¤day, arpa, yulaf, çavdar ve tritikalenin eknomik önemi, kökeni, taksonomisi ve Türkiye’deki çeflitlerini aç›klayabilecek;
Bu¤day, arpa, yulaf, çavdar ve tritikalenin iklim ve toprak isteklerini ve
kültürünü aç›klayabilecek;
Anahtar Kavramlar
• Toprak ve iklim istekleri
• Toprak iflleme ve gübreleme
• Ekim, ekim zaman›, derinli¤i ve
metodu
• Hasat-harman
• Hastal›k ve zararl›lar
• Köken ve taksonomisi
‹çindekiler
Tarla Bitkileri-I
Bu¤day, Arpa,
Yulaf, Çavdar,
Tritikale
• BU⁄DAYIN EKONOM‹K ÖNEM‹ VE
T‹CARET‹
• BU⁄DAYIN KÖKEN‹ VE
YERYÜZÜNDEK‹ DA⁄ILIfiI
• BU⁄DAYIN ‹KL‹M VE TOPRAK
‹STEKLER‹
• BU⁄DAY HASTALIK VE ZARARLILARI
• ARPANIN EKONOM‹K ÖNEM‹ VE
T‹CARET‹
• ARPANIN KÖKEN‹
• ARPA KÜLTÜRÜ VE HASTALIKLARI
• YULAFIN EKONOM‹K ÖNEM‹ VE
T‹CARET‹
• YULAFIN KÖKEN‹ VE TÜRK‹YE YULAF
ÇEfi‹TLER‹
• YULAFIN KÜLTÜRÜ VE HASTALIKLARI
• ÇAVDARIN EKONOM‹K ÖNEM‹ VE
T‹CARET‹
• ÇAVDAR KÖKEN‹ VE TÜRK‹YE ÇAVDAR
ÇEfi‹TLER‹
• ÇAVDARIN KÜLTÜRÜ VE
HASTALIKLARI
• TR‹T‹KALEN‹N EKONM‹K ÖNEM‹
• TR‹T‹KALEN‹N KÖKEN‹ VE ÇEfi‹TLER‹
• TR‹T‹KALEN‹N KÜLTÜRÜ VE
HASTALIKLARI
Bu¤day, Arpa, Yulaf,
Çavdar, Tritikale
BU⁄DAYIN EKONOM‹K ÖNEM‹ VE T‹CARET‹
Bu¤day çok eski zamanlardan beri ziraati yap›lan ve medeniyetin geliflmesinde
önemli yeri olan bir kültür bitkisidir. Arkeolojik kaz›lardan ç›kan karbonlaflm›fl bu¤day tohumlar›ndan anlafl›ld›¤›na göre, M.Ö. 7000 y›llar›nda kültüre al›nm›flt›r. Geçmiflte oldu¤u gibi günümüzde de insan beslenmesinde kullan›lan kültür bitkileri
aras›nda, dünyada en çok ekimi ve üretimi yap›lan ve dünya nüfusunun %35’i temel besin maddesi olarak bu¤daydan yararlanmaktad›r ( K›rtok, 1997). Bu¤day; gerek insan beslenmesinde gerekse hayvan beslenmesinde temel bir g›da maddesidir.
Ekmek ve di¤er unlu yiyeceklerin yeryüzünde kullan›lma alan› çok genifl oldu¤undan, dünya bu¤day üretiminde karfl›lafl›lan anormal y›llar›n ve bu¤day fiyatlar›nda
yap›lan de¤iflikliklerin piyasada çok önemli etkileri görülür (Yürür, 1998).
Dünyada Bu¤day Ekilifl, Üretim ve Verimi
Bu¤day ülkemizde oldu¤u gibi dünyada da ekilifl bak›m›ndan ilk s›ray› almaktad›r
ve dünyada ifllenen arazinin 1/6 s›n›n bu¤day ekimine tahsis edildi¤i bildirilmektedir (Kara 1996). 2009 y›l› verilerine göre dünyada tah›l için ayr›lan 708,5 milyon
hektar alan›n % 42,9’unda serin iklim tah›l› cinsleri, % 50,1’inde s›cak iklim tah›l
cinsleri ve % 7,0’sinde di¤er tah›l cinsleri yetifltirilmektedir. Dünya’da üretilen toplam 2489,3 milyon ton tah›l›n 888,5 milyon tonu serin iklim tah›l cinslerinden,
1550,4 milyon tonu s›cak iklim tah›l cinslerinden ve 50,4 milyon tonu da di¤er tah›l cinslerinden elde edilmektedir.
Bu¤day veriminin yeterli seviyeye ç›karma yollar› nelerdir?
SIRA S‹ZDE
1
Günümüzde dünyada tüm tah›l cinsleri içerisinde bu¤day 225,4 milyon hektar
ekim alan› ile % 31,8 gibi önemli bir paya sahip olmaktad›r. Bu alanda üretilen
681,9 milyon ton bu¤day üretimide tüm tah›l üretimi içinde % 27,4’lük bir orana
O R Uve üretim baulaflmaktad›r. Bu verilere göre bu¤day, tah›llar içerisinde ekim Salan›
k›m›ndan ilk s›rada yer almaktad›r. Dünya bu¤day verimi 99 kg/da iken 2009 y›l›nda 302,5 kg/da’a yükselmifltir. Son 40 y›l içerisindeki üretimdeki
D ‹ K K A Tart›fl; verimi
yüksek çeflitlerin üretilmesi, yetifltirme tekni¤indeki geliflmelerin yayg›nlaflt›r›lmas›,
mekanizasyon ve girdi kullan›m›ndaki art›fllar sonucu verimde meydana gelen arSIRA S‹ZDE
t›fllardan ileri gelmektedir.
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
64
Tarla Bitkileri-I
K›talar içerisinde en fazla ekim alan› Asya k›tas›nda (102,1 mil.ha), en az ekim
alan› da Güney Amerika K›tas›nda (8,5 mil.ha) görülmektedir.
Ekim alan› bak›m›ndan 8,1 mil.ha ile 8. s›rada yer alan Türkiye, üretim bak›m›ndan 20,6 mil.ton ile 10.s›rada, verim aç›s›ndan ise çok gerilerde yer almaktad›r.
En fazla üretim 115,0 mil.ton ile Çin ve bunu Rusya, Hindistan A.B.D., Fransa ve
Kanada izlemektedir (s›ras›yla; 61,7, 60,7, 60,3, 38,3 ve 26,5 mil.ton).
Tükiye’de Bu¤day Ekilifl Üretim ve Verimleri
Ülkemizin temel besin maddesi konumunda olan bu¤day, ülkemizin hemen her
bölgesinde üretilmekte olup, tarla ürünleri içerisinde ekilifl alan› ve üretim miktar›
bak›m›ndan ilk s›rada yer almaktad›r.
Türkiye bu¤day üretiminde 1923’den bugüne kadar çok büyük art›fllar olmufltur. 1949-51’de baz› yard›mlardan dolay› üretimimiz artm›flt›r. 1927 y›l›nda 6.629
mil.ha olan ifllenen alan 1965-69 y›llar›nda 24,0 mil.ha’a ulaflm›fl ve son y›llara kadar da önemsiz derecede de¤ifliklikler olmufltur (2009 y›l›nda 24,3 mil.ha).
‹fllenen alan içerisinde en büyük pay› bu¤day almaktad›r. 1927 y›l›nda bu¤day
ekim alan› 2.238 milyon hektar iken 2009 y›l›nda 8,1 milyon hektara ulaflm›flt›r. Bugün Türkiye’de her y›l ekilen alan›n % 67,5’inde tah›l ekiminin yap›ld›¤› ve bu alan›n da %66,9’unda bu¤day ekiliflinin olmas› bu¤day›n dünyada oldu¤u gibi Türkiye’de de büyük önem tafl›d›¤›n› ifade etmektedir.
Dünya’da en yüksek bu¤day verimine sahip ülkeler AB ülkeleri olurken, bafll›ca bu¤day üreticisi ülkeler içinde Türkiye Avustralya’dan sonra en düflük verimlili¤e sahip ülke olarak dikkat çekmektedir. Dünyada 2009-2010 y›l› itibariyle en yüksek bu¤day verimine sahip ülkeler AB ülkeleri oldu¤u bildrilmifltir. Fransa’da 711,
Almanya’da 780, Çin’de 483 kg/da’d›r. 2009-2010 döneminde Avustralya’da verimlilik dekar bafl›na 156, Türkiye’de ise 209 kg/da olarak öngörülmüfltür. Rusya’da verimlilik 224, ABD’de de 299 kg/da olarak tahmin edilmektedir (T.M.O., 2009).
Türkiye’de verilen istatistiki rakamlar›n ›fl›¤›nda bu¤day veriminin henüz yeterli ve istenilen düzeye ulaflamad›¤› bir gerçektir.
Türkiye’de Bölgelere Göre Bu¤day Ekilifl,
Üretim ve Verimleri
Türkiyenin bu¤day ekilifl, üretim ve verimi genellikle 11 bölgeye ay›rarak incelenmektedir. 2009 y›l›nda en fazla bu¤day ekim alan›n›n ve buna ba¤l› olarak da üretimin Orta Anadolu Bölgesinde oldu¤u görülmektedir. ‹kinci s›ray› Geçit Bölgesi
almaktad›r. Üretim yönünden yine Orta Anadolu Bölgesi, Geçit Bölgesi, Güneydo¤u Anadolu ve Akdeniz Bölgesi birbirine yak›n de¤erlere sahiptir. En yüksek verim ise baflta Trakya Bölgesi olmak üzere Marmara ve Akdeniz bölgelerinden al›nmaktad›r.
Bölgelere Göre Ekimi Önerilen Bu¤day Çeflitleri
Orta Anadolu; Anadolu Beyaz›, K›z›ltan-91, Alt›ntafl-95, Ahmeta¤a, Ayt›n 98, Bayraktar 2000, K›rg›z 95, Kunduru-1149, Çakmak-79, Bezostaja-1, Gerek-79, Atay-85,
Gün-91, Da¤dafl 94, Konya 2002, Sultan 95, Türkmen.
Geçit Bölgeleri; K›z›ltan-91, Kunduru-1149, Çakmak-79, Bezostaja-1, Meram
2002, Gerek-79, Atay-85, Ba¤c› 2002, Sagittario, Aksel 2000, Selçuklu 97.
Güney Do¤u Anadolu; Dicle-74, F›rat 93, Diyarbak›r-81, Özdemirbey 97, Penjamo-62, Bezostaja, Panda, Golia.
4. Ünite - Bu¤day, Arpa, Yulaf, Çavdar, Tritikale
Trakya; Akbaflak-073/44, Tunca-79, Saraybosna, Atilla-12, Kate-A-1, Gönen,
MV-20, Pehlivan, Golia, K›rkp›nar-79, Flamura, MV-17, Pamukova 97, Prostor, Tahirova-2000, Hanl›, Momtchill, Marmara 86.
K›y› Bölgeleri; Adana 99, Gökgöl-79, Sakarya-75, ‹zmir-85, Do¤ankent-1, Pamukova 97, Basribey.
Ege K›y› Bölgesi; Gediz-75, Cumhuriyet-75, Gemini, Golia, ‹zmir-85, Basribey,
Kaflifbey, Salihli 92, Ege 88, Seyhan 95, Dariel, Gönen, Pamukova 97, Pandas, Yüre¤ir 89, Galil.
Akdeniz K›y› Bölgesi; Dariel, Salihli 82, Seyhan 95, Orso, Çakmak-79, Ata-81,
‹zmir-85, Pandas,Golia, Seri-82, Seyhan 95, Yüre¤ir 89, Adana 99.
Do¤u Anadolu; Do¤u 88, Odeskaya 51, Palandöken 97, Gerek-79, Bezostaja1, Kutluk 94, Gün 91.
Dünya Bu¤day Ticareti
2008 y›l› rakamlar›na göre bu¤day pazar›na en çok bu¤day gönderen ülke ‹ngiltere, bafl al›c›s› ise M›s›r, Brezilya, Cezayir, Japonya’d›r. Sat›c› ülkelerin bafl›nda
A.B.D., Fransa, Kanada, Arjantin ve Avustralya yer almaktad›r (S›ras›yla; 30,5, 17,4,
16,0, 10,2, ve 8,6 mil.ton).
Bugün çok az d›fl al›m› yapan baz› ülkelerin oldukça fazla bu¤day d›fl sat›m› yapt›klar› görülmektedir. Örne¤in Rusya 0,199 mil.ton d›fl al›m›n›n yan›nda 2008 y›l›nda
12,3 mil.ton d›fl sat›m yapm›flt›r. 2008 y›l›nda dünya bu¤day pazar›nda en fazla d›fl al›m
yapan ülkeler M›s›r (8,3 mil.ton), Brezilya (7,0 mil.ton), Cezayir (6,9 mil.ton), Japonya
(5,8 mil.ton), ‹talya (5,5 mil.ton) ve ‹spanya (5,1 mil.ton) olarak s›ralanmaktad›r.
Türkiye’de Bu¤day Ticareti
Ülkemiz 1850’den sonra kendine yeter bir ülke durumundad›r. Türkiye’de artan
nüfusun beslenmesi için yeterli bu¤day ürünü ancak son befl y›lda dengeli bir flekilde üretilebilmifltir. 1927 y›l›ndan 1975 y›l›na kadar her y›l kendine yeter üretim
yap›lamad›¤› görülmektedir.
Bu¤day d›fl al›m› 1927 y›l›nda 400 bin ton iken 2008 y›l›nda bu daha da artm›flt›r ve 3,7 mil.ton’a ulaflm›flt›r. Son y›llar hariç tutulursa genellikle 50-450 bin ton civar›nda d›fl sat›m yap›lm›fl olup, bu¤day d›fl sat›m›m›z 1940 y›l›nda 640 bin ton,
1978 ‘de 2,1 mil.ton’a ç›km›flt›r. Bu¤daydaki bu d›fl sat›m y›llara göre dalgalanmalar göstermifl ve 2008 y›l›nda 1.7 mil.ton olarak gerçekleflmifltir.
BU⁄DAYIN KÖKEN‹ VE YERYÜZÜNDEK‹ DA⁄ILIfiI
Bu¤day ilk olarak Asya’da Spelta bu¤day› ise Avrupa ve Anadolu’da ortaya ç›km›flt›r. Bir araflt›r›c› Diploid bu¤day grubunun kökeninin ve gen merkezinin Anadolu,
Tetraploid grubun ise Güneydo¤u Asya, Hindistan’›n kuzeyi, Himalaya da¤lar›
etekleri, Afganistan ve Do¤u ‹ran oldu¤unu bildirmifltir.
De¤iflik araflt›r›c›lar›n yapt›klar› araflt›rmalar›n ›fl›¤›nda bu¤day›n gen merkezi
olarak Anadolu, Bat› ‹ran ve Kafkasya kabul edilmektedir.
S›n›fland›rmada ilk ele al›nan bitki bu¤dayd›r. Bu¤day s›n›fland›r›lmas›nda önce baflak özelliklerine dikkat edilmifltir. Daha sonralar› ise s›n›fland›rmada baflak
s›kl›¤› ele al›nm›flt›r.
Ancak sitoloji alan›ndaki ilerlemeler sonucunda bu¤day›n s›n›fland›rmas› kromozon say›lar›na göre yap›lm›flt›r. Bunlar;
• Diploid grup (2n=14),
• Tetraploid grup (2n=28),
• Hegzaploid grup (2n=42).
65
66
Tarla Bitkileri-I
Tetraploid gruptan makarnal›k bu¤day formu, durum bu¤day› olarak da bilinir.
Türkiye’de ve dünyada en önemli bu¤day türüdür.
Hegzaploid grup (Ekmeklik bu¤day), kromozom say›s› 2n=42’dir. As›l ekmeklik bu¤day grubudur. Bu türün ç›plak taneli kültür formu olan aestivum türü ekonomik önemi olan ekmeklik bu¤daylar›n 3/4’ünü oluflturmaktad›r.
Foto¤raf 4.1
Bu¤day baflak ve
tanesi (Kaynak:
http://www.sifaliotl
ar.org ve
http://www.acikuyu
.org)
De¤iflik bu¤day türleri içinde, ekstrem ekolojilere uyabilen çeflitler vard›r. Bu¤day›n
yay›lma alan› Ekvatora do¤ru 30°’den sonra bafllar. Sibirya’da 65°, Kanada’da 66° enlemlere kadar ç›kar. Güney yar›m kürede 21-41° enlemleri aras›nda yer al›r, Arjantin’de
44° enlemlere kadar iner. Türkiye’de ise (36°-42°) her bölgede ve yerde yetiflebilir.
BU⁄DAYIN ‹KL‹M VE TOPRAK ‹STEKLER‹
‹klim ‹stekleri
Bu¤day geliflmesinin ilk devresinde (kardefllenme) yüksek s›cakl›ktan hofllanmaz.
Bu devrede s›cakl›k 5-10 °C nisbi nem %60’›n üstünde geçerse bitki normal geliflmesini sürdürür. Vegetatif geliflmenin ileri devresinde (sapa kalkma) 10-15 °C s›cakl›k, %65 nisbi nem ve az ›fl›k iyi bir geliflme için uygundur.
Baflaklanmadan hemen önceki zamanda bu¤day nisbi nemi oldukça yüksek
hava ister. Bu devrede asimilasyon için bol ›fl›¤a ihtiyaç vard›r. Döllenme ile birlikte düflük nem ve yüksek s›cakl›k kaliteli tane sa¤lar.
Ekmeklik bu¤daylar -35 °C’lik k›sa süreli so¤uklara kar örtüsüz dayanabilir. 5
cm’lik kar örtüsü ile bu s›cakl›k -45 °C’ye kadar ç›kabilir. Makarnal›k bu¤daylar ise
-15 °C’den sonra zarar görürler. Bu nedenle makarnal›k bu¤daylar bütün dünyada
yazl›k ekilirler. K›fll›k ekilifller yaln›zca Türkiye ve Akdeniz çevresindeki ülkelerde
görülür.
Toprak ‹stekleri
Bu¤day›n her çeflit toprakta yetifltirilebilen varyeteleri vard›r. Toprak verimlili¤ine
isteklilik bak›m›ndan baflta makarnal›k bu¤daylar gelir, bunu ekmeklik bu¤daylar
izlemektedir.
Su tutan taban yerlerde makarnal›k çeflitler ekilmelidir. Derin killi-t›nl›, t›nl›-killi olan ve yeterli humusu fosfor ve kireci olan kumlu-t›nl› topraklar en iyi bu¤day
topraklar›d›r.
SIRA S‹ZDE
2
Humus nedir?
Humuslu
SIRA
S‹ZDE toprak ne demektir? Önemi nedir?
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
Toprak ‹flleme
Günümüzde özellikle kurak bölgelerde toprak ifllemede ana amaç, yabanc› otlar›
öldürmektedir. Bu¤day ekilecek alanda erozyonu önleyecek bir toprak iflleme yap›lmal›d›r. Bu tip toprak iflleme topra¤› alttan ancak yüzeysel iflleyen k›rlang›ç kuyru¤u aletlerle yap›lmal›d›r. 1950 y›llar›ndan sonra toprak ifllemede topra¤› derin ve
devirerek iflleyen pulluk kullan›lm›flt›r. Son 20-30 y›ld›r yap›lan araflt›rmalar ise bu
tip ifllemenin sak›ncalar›n› ortaya koymufltur. Derin ifllendi¤i zaman fazla kurutulan toprak derinli¤i artmakta, toprak un ufak olmakta bu nedenle su ve rüzgar
erozyonu oluflmakta dolaysiyle verimli topraklar elden gitmektedir. Ayr›ca iflleme
derinli¤inde sert bir tabaka oluflmakta bu durum bitki köklerinin derine inmesini
engellemekte ve dolay›s›yla bitkilerin belli bir toprak kat›ndan yararlan›lmas›n› zorunlu k›lmaktad›r.
Ülkemizde yap›lan araflt›rmalarda yüzlek ifllenen topraklardan elde edilen kazan›mlar; erozyonun en az indi¤i, su tutma gücünün artt›¤›, bunlar›n yan›nda hem
enerji hem de zaman tüketiminin daha az oldu¤u fleklinde s›ralanabilmektedir.
Gübreleme
Bütün kültür bitkilerinde oldu¤u gibi bu¤dayda da birim alan verimini art›rmak
için ele al›nacak önlemlerin bafl›nda uygun miktarlarda uygun zamanlarda ve uygun yöntemlerle ticaret gübrelerinin kullan›lmas› gelmektedir. Fosforlu gübreler;
bu¤daya veya serin iklim tah›llar›na kuru tar›m alanlar› için 6 kg/da, sulu alanlar
için 8 kg/da saf olarak P2O5 formunda ekimle birlikte verilir.
Azotlu gübreler, ya¤›fl›n 300 mm oldu¤u bölgelerde 4 kg/da N, 600 mm civar›nda olan bölgelerde ise koflullara ba¤l› olarak 16-20 kg/da saf N fleklinde kullan›lmal›d›r. Kaliteli yüksek proteinli tane elde etmek için azotlu gübrelerin bir k›sm› baflaklanmadan önce bafl gübresi olarak verilmesi uygundur.
Fosforlu gübrenin tamam› ve azotlu gübrenin yar›s›n›n ekim öncesi topra¤a kar›flt›r›lmas› veya ekimle beraber tohum yata¤›n›n 3-5 cm yan›na, 3-5 cm alt›na banda verilmesi en uygun gübreleme yöntemidir. Azotlu gübrenin di¤er yar›s›da kardefllenme sonu-sapa kalkma döneminde verilir.
Ekim
Ekim, tohumun topra¤a belli devrede, istenilen derinli¤e, uygun metodlarla istenilen miktarda gömülmesidir. Birim alandan elde edilecek ürünün az veya çok olmas› üzerine ekim zaman› ekim derinli¤i ve ekim metodlar› önemli etkilerde bulunur.
Ekim Zaman›
Türkiye’de bu¤day›n güzden ve k›fll›k olarak ekilmesi, hem ürünü emniyete almak, hem de birim alandan daha yüksek verim elde etmek için flartt›r. Dünya’da
oldu¤u gibi ülkemizde de y›ll›k ya¤›fl› 600 mm’nin alt›nda olan yerlerde k›fll›k bu¤daylar yazl›klardan bir kat daha fazla tane ürünü verirler. Güzlük ekimlerin daha
fazla verim oluflturmas› için bitkinin k›fla 3-5 yaprakl› girmesi gerekir. En uygun
ekim zaman› çim yata¤›ndaki hava s›cakl›¤›n›n 5-8 °C’ye düfltü¤ü zamand›r. Bu
devre Orta Anadolu’da 10-15 Ekim, Marmara Bölgesinde 15 Kas›m - 30 Aral›k tarihleri aras›na rastlar.
Ekim Derinli¤i
K›fll›k tah›llar›n köktac› ne kadar derinde olursa genç tah›l bitkisi k›fl donlar›ndan
o kadar az zarar görür. Kök tac› derinde olursa bitkinin adventif kökleri daha derinlere iner ve bitkinin sa¤l›kl› geliflmesini sa¤lar.
67
68
Tarla Bitkileri-I
Ekim derinli¤ini s›n›rland›ran en önemli etken, bitkinin çim k›n› uygunlu¤udur.
Tohum, çim k›n› uygunlu¤undan daha derine ekilirse genç bitkiler toprak yüzüne
ç›kamaz ve sar› k›vr›m denilen olay meydana gelir.
Bu bilgilerin ›fl›¤›nda k›fll›k bu¤daylarda ekilen tohumlar›n üzerinde 4-6 cm toprak örtüsü bulunmas› en uygundur. 6 cm’den daha fazla bir derinlik, özellikle küçük taneli çeflitler için tehlikelidir. 8 cm’den daha derine yap›lan ekimlerde tohum
çimlenirse de toprak yüzüne ç›kamaz veya güçlükle ç›kabilir. Bu durumda da endospermdeki besin maddeleri tamamen tükenece¤inden genç bitki çok c›l›z olur,
dolaysiyle hem so¤uktan hemde kurakl›ktan zarar görürler.
Ekim Metodlar›
Tohumun bölgenin ekolojisine göre zaman›nda ve en uygun flartlarda çimlendirip,
özellikle k›fll›k bu¤dayda dekardan al›nacak ürün miktar›n› 1 hatta 2-3 kat›na ç›karma olana¤› uygun ekim metodunun kullan›lmas›na (uygulanmas›na) ba¤l›d›r.
Serpme Ekim: En ilkel ekim yöntemidir. Tohumlar elle veya makine ile serpilerek at›l›rlar. Tohum üzeri de¤iflik flekilde kapat›l›r. Bu kapatma s›ras›nda baz› tohumlar derinde kal›r, baz›lar› ise aç›kta kal›r, bu nedenle ç›k›fllar yeknesak olmaz,
bu durumda istenilen flekilde k›fla giremeyen bitkiler k›fltan zarar görürler. Ancak
ekimde geç kal›nm›flsa, toprak çok nemli ise ya da araziler makinelerin çal›flmayaca¤› kadar dik ise bu sistem uygulan›r.
Serpme ekimin sak›ncalar› afla¤›da oldu¤u gibi s›ralanabilir;
• Birim alana at›lan tohum miktar› artar.
• Her tohumun yaflama alan› farkl› olur.
• Tohumlar ayn› derinlikte ekilmez, baz›lar› derin de baz›lar› ise yüzeyde kal›rlar.
• Tohumlar›n çimlenmeleri farkl› zamanda olur.
• Düzensiz ç›k›fla ba¤l› olarak olgunlaflma zamanlar› farkl›d›r.
• Verim düflük olur.
S›raya Ekim: Tohumlar›n ekim makinesiyle (Mibzer) belirli s›ra aral›¤›nda ve
s›kl›kta ekilmesidir (Foto¤raf 4.2). S›raya Ekimin Faydalar› ise;
• Tohumlar›n ç›k›fllar› ayn› zamanda (Yeknesak) olur.
• Tohumlar için en uygun yaflama alan› sa¤lan›r.
• S›raya ekildikleri için çapa ve yabanc› ot, hastal›k ve zararl›lar ile mücadele
iflleri makine ile kolayca yap›labilir.
• Tohumlar›n ayn› derinli¤e ekimleri yap›l›r.
• Baflaklar ayn› zamanda olgunlafl›rlar.
• Tohumda israf önlenir.
Foto¤raf 4.2
S›raya Ekim
(Kaynak:http://avci
muzaffer.blogspot.
com)
Sand›kl› ‹le S›raya Ekim: Tohumlar tarlaya sand›k içinde dökülür, küçük pulluk demiri ile kapat›l›rlar. Bu ekim yönteminde; s›ra aras› çok genifl olmakta, tohumlar ayn› derinli¤e düflmemekte, bu da serpme ekimde oldu¤u gibi olumsuzluklar meydana getirmektedir.
Düz Ekim Yapan Mibzerlerle Ekim: Disk ya da balta ayaklar› olan mibzerlerdir. Bu yöntemde tohumlar istenilen derinli¤e ve istenilen s›ra aral›¤›nda ekilirler. Ekilen tohumlar mibzerin arkas›ndaki zincir halkalarla kapat›l›r. Tohumlar
ekimden sonra bast›r›lmad›¤›ndan kuru tar›m alanlar› için uygun de¤ildir. Çünkü
tohumlar kuru alanda kal›r su ile temas kuramaz, az ya¤›flla çimlenir, daha sonra
gelen kurak devre nedeniyle bitkiler ölür. Bu olaya da alatav denir.
Ark Açarak Ark Taban›na Ekim Yapan Alet ve Makinalarla Ekim: Bu
ekim yönteminde tah›l tohumlar› güzden toprak yüzeyinden 10-15 cm derine ve
her zaman yeteri kadar nemi bulunan ark taban›na ekilirler. Bu yöntemde tohumlar›n üzerine 4-6 cm toprak tabakas› gelir, toprak bast›r›larak tohumlar›n
çimlenmesi sa¤lan›r.
Arkvari Ekim Yapan Bask›l› Mibzerlerle Ekim: Üstten bask›l› mibzerlerle
(ekim makinas›) ekimde düz mibzerlerin arkas›na bir bask› tekeri konularak bu
ekim aleti oluflturulmufltur. Bask› tekerle¤i ayn› zamanda tohum s›ralar› üzerinde
3-5 cm derinlikte ark oluflturur. Bu ekim yönteminde, daha önce yap›lan uygun
toprak iflleme ile oluflturulan sert tabaka içerisine tohum konup üzeri bast›r›l›rsa
tohumun nemli tabaka ile temas› sa¤lanarak çimlenmesi kolaylaflt›r›l›r. Bu ekim
yöntemi kuru tar›m alanlar› için en uygun ekim yöntemidir. Özellikle s›ra aras› dar
(15 cm) olan üstten bask›l› kombine mibzerler (tohum ve gübreyi ayn› anda tohum
yata¤›na b›rakan) hem kuru tar›m hem de ya¤›fl› 600 mm civar›nda olan (Marmara-Trakya) bölgeler içinde ideal bu¤day ekim makinalar›d›r.
Tohum
Topra¤›n verimini art›ran faktörler çok çeflitlidir. Bunlardan gübreleme, sulama,
toprak iflleme yöntemleri, ekim yöntemlerinin uygulanmas› ve bölge koflullar›na
uygun tohumluk kullanma ön planda yer alanlard›r. Bu¤day da ekilecek çeflidin iyi
tohumlu¤unu kullanmakla verimde % 15-20 art›fl sa¤lanabilir.
Bitkilerin üretilmesinde kullan›lan “Tohum” dedi¤imiz generatif organlar ile
“Çelik”, “Yumru” ve “So¤an” dedi¤imiz vegetatif organlar›n tümüne “Tohumluk”
denir. Konu ile ilgili genifl bilgiler Ünite 2’de verilmifltir.
Hasat Harman
Yeryüzündeki de¤iflik iklim koflullar› nedeniyle dünyada her ay bu¤day hasad› yap›lmaktad›r. Örne¤in; Arjantin ve Avustralya’da bu¤day hasad› Ocak ay›nda, Akdeniz ülkelerinde Nisan, Haziran vs. aylar›nda yap›l›r. Yurdumuzda hasat zaman›,
May›s-A¤ustos aylar› aras›ndaki 3-5 ayl›k devredir. En erken Akdeniz bölgesinde
en geç ise Erzurum, A¤r›, Kars, Ardahan’da yap›l›r. Marmara bölgesinde 1-15
Temmuzdur.
Tanedeki su oran› % 13,5 oldu¤u dönem serin iklim tah›llar›n›n en uygun hasat
zaman›d›r. Türkiye’nin çeflitli bölgelerinde de¤iflik hasat yöntemleri kullan›l›r. Bunlar;
• El ile yolarak,
• Orak,
• T›rpan,
• Orak makinalar›,
• Biçerdöver ile hasat.
69
70
Tarla Bitkileri-I
Biçerdöver d›fl›ndaki hasat yöntemlerinde hasat ve harman kayb› daha fazla olmakta, hasat ve harman daha uzun zaman almakta ifl gücü daha fazla olmaktad›r.
Bu¤dayda ve di¤er tah›l cinslerinde verim kayb›n› önlemek bak›m›ndan hasad›n zamanl› yap›lmas› önem tafl›r. Bu bak›mdan hasat ve harman› ehliyetli biçerdöver operatörü yapmal›d›r. Ayr›ca, en uygun hasat ve harman, birlikte ifl gücü,
zaman ve harman kay›plar›n› en alt düzeye indiren biçerdöverle yap›lan hasat-harmand›r. Biçerdöver ayar› çok önemlidir. Bu ekipman›n ayars›z olmas› durumunda
hasat kayb› çok fazla olmaktad›r.
BU⁄DAY HASTALIK VE ZARARLILARI
Bu¤day hastal›k ve zararl›lar oldukça fazlad›r. Bunlar milyonlarca lira zarar
yapmaktad›rlar.
Hastal›klar
Sürme: Türkiye’de bu¤day ürününde en çok zarar veren baflak hastal›¤›d›r. Enfeksiyon tohumla olur (Foto¤raf 4.3).
Foto¤raf 4.3
Sürme
(Kaynak:http://www.
bugdaysatisi.com)
Sürmeli Baflak Sa¤lam Baflak
Pas: Yapraklarda, sapta ve hatta baflak kavuzlar›nda görülür. Bafll›ca üç türü
vard›r.
Foto¤raf 4.4
Kara Pas ve Sar›
Pas
(Kaynak:http://sam
suntarim.gov.tr)
http://www.amasya
tarim.gov.tr)
• Karapas
• Kahverengi pas
• Sar›pas
71
Zararl›lar
Süne: Zararlar› bu¤day sap ve yapraklar›nda, erginleri süt olumundaki taneleri
emerek zarar yapar. Diyarbak›r, fianl›urfa, Mardin illerinde zarar % 70’e kadar ç›kar. Verimli ve kaliteli bir bu¤day için süne mücadelesi önemlidir.
Foto¤raf 4.5
Süne
K›m›l: Orta Anadoluda zarar yapmaya bafllam›flt›r. Zarar flekli sünede oldu¤u
gibidir.
Zabrus: Bütün Orta Anadoluda, geçit ve k›y› bölgelerinde önemli zarar yapar.
Larvalar› genç bitkileri keserek zarar yaparlar.
Bambul: Orta Anadoluda % 3-5 zarar yapar. Larvas› toprak yüzüne ç›karak
genç bitkilere zarar verir.
Çekirgeler: Güney-Do¤u ve Güney illerimizde zarar yaparlar. En iyi mücadele havadan uçakla ilaçlamad›r.
ARPANIN EKONOM‹K ÖNEM‹ VE T‹CARET‹
Arpa daha çok hayvan yemi, bira ve di¤er içkilerin yap›m›nda ana tah›l olarak önem
tafl›r. Dünyan›n geri kalm›fl ülkelerinde insan g›das› olarak de¤erlendirilmektedir.
Dünyada Arpa Ekilifl, Üretim ve Verimi
Dünya’da arpa, 2009 y›l› itibariyle ekiliflteki % 7,6 ‘l›k pay ile bu¤day, çeltik ve
m›s›rdan sonra dördüncü s›rada yer al›r. Son 40 y›l içerisinde dünya arpa ekim
alan›, üretim ve verimde önemli art›fllar olmufltur. 1948-52 y›llar›nda dünyada arpa ekim alan› 52,4 milyon hektar iken 2009 y›l›nda 54,1 milyon hektara ulaflm›flt›r. Üretim miktar› 1948-52’de 59,3 mil.ton, 2009 y›l›nda ise 150 mil.ton civar›nda
gerçekleflmifltir. Üretim art›fl›n›n nedenleri; verimli çeflitlerin ve gübre kullan›m›n›n art›fl göstermesi ve bunlara ba¤l› olarak birim alan veriminin artmas› fleklinde s›ralayabiliriz.
K›talar ve bafll›ca arpa üreten ülkeler incelendi¤inde; en yüksek üretim 62,4
milyon ton ile Avrupa, en düflük üretim ise Güney Amerika k›tas›ndan al›n›rken,
en yüksek ekim alan› Rusya, Türkiye, ‹spanya ve Kanada’da görülmektedir (s›ras›yla; 7,7, 3,0, 3,1 ve 2,9 mil.ha).
72
Tarla Bitkileri-I
Türkiye’de Arpa Ekilifl, Üretim ve Verimi
Türkiye’de yetifltirilen tah›llar içinde 2009 y›l› verilerine göre ekiliflte ve üretimde
% 26 pay ile bu¤daydan sonra ikinci s›ray› almaktad›r. 1927-30 y›llar›nda 1,2 milyon ton üretim varken, 2009 y›l›nda bu üretim 7,3 milyon tona ç›km›flt›r.
Türkiye’de Bölgelere Göre Arpa Ekilifl, Üretim ve Verimleri
Arpada bu¤day gibi yurdumuzun bütün illerinde az veya çok yetifltirilmektedir.
Ekolojik 11 bölgemiz içerisinde en fazla ekim ve üretim yapan bölge Orta Anadolu Bölgesidir.
Arpa ticareti denilince ilk akla gelen biral›k arpa ticaretidir. 1963 y›l›nda biral›k
arpa satan ülkeler, Danimarka, ‹ngiltere, Fransa ve Hollanda’d›r.
Biral›k arpada d›fl sat›m› bak›m›ndan Almanya ilk s›ralarda yer alm›flt›r. Türkiye’de ara ara biral›k arpa satm›flt›r.
2008 y›l›nda dünyada 27,2 mil.ton arpa d›fl sat›m› yap›lm›flt›r. En fazla sat›c› K›ta olarak Avrupa (11,5 mil.ton), en fazla d›fl al›m ise Asya k›tas›nda (15,6 mil.ton)
olmufltur. En fazla arpa alan ülkelerin bafl›nda S.Arabistan ve Japonya gelmektedir.
Türkiye’de hem yemlik (Alt› s›ral›) hem de biral›k (iki s›ral›) beyaz arpalar
yetifltirilir.
ARPANIN KÖKEN‹
‹lk kültüre al›nan bitkidir. Arpan›n kökeni Ege ve Do¤u Akdeniz çevreleridir. Ege
bölgemizin arpalar› I.Dünya Savafl›na kadar ‹zmir arpas› olarak dünyaca tutulan alt› s›ral› düz k›lç›kl› arpalar olarak kay›tlara geçmifltir.
Arpada Baflak S›kl›¤›
Alt› s›ral› s›k baflakl› arpalar dünyada en çok kültürü yap›lan s›k baflakl› arpalard›r.
‹ki s›ral› seyrek baflakl› arpalar dünyada ve bizde en çok ekilen arpa türleridir. ‹ki
s›ral› seyrek baflakl› arpa türleri dünya arpalar›n›n % 60’dan, Türkiye arpa tar›m›n›n % 65’den fazlas›n› oluflturur.
Arpa çeflitlerinin bölgelere göre da¤›l›m›, iki ve alt› s›ral› arpa çeflitlerinin tar›msal özellikleri de¤iflik kaynaklardan ö¤renilebilir.
Arpa Tanesi (Birac›l›k Yönünden)
Kültürü yap›lan, ticari önemi olan arpa çeflitlerinde tane kavuzludur. ‹ç kavuz ve
kapç›k tanede meyve kabu¤una yap›fl›kt›r. Biral›k arpalar ise kavuzludur.
Avrupa ve Amerika birac›l›¤›n›n arpadan arad›¤› renk birbirinden farkl›d›r. Alman ve Avrupa birac›l›¤›nda yaln›z beyaz renkli arpalar kullan›l›r.
Foto¤raf 4.6
Arpa Baflak ve
Tanesi
(Kaynak:http://www
.dstohumculuk.com
ve http://www.
sifabitkisi.net/firma/
arpa)
73
Biral›k arpalarda niflasta oran›n›n yüksek protein oran›n›n düflük olmas› istenir.
Genel olarak yüksek proteinli tane ürünü getiren topraklar cams› ve proteini yüksek arpa verirler. Biran›n ana maddesi malt olup, baflta arpa olmak üzere çeflitli tah›llardan elde edilir. Malt üretimi, arpa tanelerinin ›slat›lmas›, çimlendirilmesi ve
kavrulmas› gibi üç temel aflamay› kapsar.
Malt nedir? Bira üretiminde malt›n önemi nedir?
SIRA S‹ZDE
3
Hektolitre a¤›rl›¤› birac›l›k arpalarda en az 65 kg olmal›d›r. ‹ki s›ral› arpalarda
hektolitre a¤›rl›¤›, ayn› ekolojide yetifltirilen alt› s›ral› arpalardan daha yüksektir.
Biral›k arpalarda 1000 tane a¤›rl›¤› en az 35 g olmas› gerekir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
Çeflit Ayr›l›klar› Yönünden Arpa Tanesi
Arpa tanelerinde en belirgin çeflit özelli¤i tane rengidir. Taneler,D ‹beyaz,
K K A T çak›r kahverengi-mor -siyah olabilir. Çeflit özelli¤i olarak iç kavuz damarlar› da ele al›n›r.
S›rt damarlar› tanelerde belirli flekilde görülür. Tanenin embriyo taraf›ndaki yar›SIRA S‹ZDE
s›nda özellikle biral›k çeflitlerde kaybolmufl durumdad›r. Arpalar ço¤unlukla k›lç›kl› oldu¤undan, k›lç›¤› düz ya da kaba oluflu çeflit özelli¤i olarak ele al›n›r.
AMAÇLARIMIZ
D‹KKAT
N N
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Foto¤raf
4.7
Arpa tanesi
(Kaynak:http://www
K ‹ T A P
.bf.uni.lj.si/groups)
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
ARPA KÜLTÜRÜ VE HASTALIKLARI
‹klim ‹stekleri
Serin iklim tah›llar› içerisinde iklim istekleri en yüksek olan genus arpad›r. Fazla
s›cak ve so¤uk olmayan, nisbi nemi yüksek olan yerlerde iyi geliflir. S›cakl›¤›n 0
°C’nin alt›na düflmeyen ve 18-20 °C’nin üstüne ç›kmayan, nisbi nemi sürekli olarak %70-80 aras›nda bulunan yerler arpa için çok uygundur. Arpa kura¤a oldu¤u
gibi düflük s›cakl›klara da dayanamaz. Birçok çeflidi -10 °C’de zarar görür.
Toprak ‹stekleri
Toprak istekleri en fazla olan cins yine arpad›r. Kökleri yüzlek oldu¤undan besin
maddelerini bol ve haz›r olarak toprakta bulmak ister. En iyi arpa topraklar› milli,
havalanmas› ve nemlili¤i uygun, en az %5 organik maddesi bulunan reaksiyonu
nötr olan nemli bölge topraklar›d›r.
74
Tarla Bitkileri-I
Toprak ‹flleme
Çapa bitkilerinin ekim nöbetine giren arpan›n toprak ifllenmesi genelde devrilerek yap›l›r. Ancak kuru tar›m alanlar›nda k›rlang›ç kuyru¤u pullukla devirmeden, yüzlek toprak ifllemesi yap›l›r. Bu konunun anlafl›labilmesi ve yeterli bilgi
elde edilmesi için de de¤iflik kaynaklardan yararlan›labilir.
Gübreleme
Arpan›n dönümden (dekar) kald›rd›¤› azot, fosfor ve potasyum çok fazla oldu¤undan arpan›n gübre istekleri de fazla olmaktad›r. Özellikle ya¤›fll› bölgelerde dekara 8-12 kg N, 4-6 kg P2O5 ve 3-6 kg K2O verilmesi yeterli olabilir. Bu flekilde gübreleme arpa için iyi bir gübrelemedir. Arpa üretimini art›rmada tek yol yüksek verimli çeflitlerin seçimi (K›rtok ve ark., 1989) ve yeterli agronomik uygulamalar›n,
özellikle de azotlu gübrelemenin yap›lmas›d›r (Gemalmaz, 1997). Ya¤›fl› az olan
yerlerde verilecek gübre miktar› azalt›l›r. Fosfor tohumla birlikte, azotlu gübrelerin
yar›s› tohumla, yar›s› da bitkiler sapa kalkmaya bafllay›nca verilir.
Ekim
Arpa ekimlerinde öncelikle ekim dönemi göz önüne al›nmal›d›r. E¤er arpa k›fll›k
bir çeflit ise ekim derinli¤i 4-6 cm yazl›k ise 3-4 cm olmal›d›r. Ekim s›kl›¤› m2’ye
500-650 tohum gelecek flekilde hesaplan›r. Kardefllenmenin yüksek oldu¤u arpal›k topraklarda ekim daha seyrek yap›l›r. En uygun ekim normal mibzerle yap›lan
ekimdir.
Hasat-Harman
Arpa hasad›nda tanelerin tamamen kurumas› beklenmelidir. Taneler iyice kurumadan hasat yapmamak gerekir. Tanedeki su miktar› % 13,5’in alt›na düflmesini beklemek yerinde olur. Arpada tane dökme olmaz, ancak baflak k›r›lmas› fleklinde bir
hasat kayb› söz konusudur. Orak ve t›rpanla yap›lacak hasat-harman sabah saatlerinde, biçerdöverle ise günün her saatinde yap›labilir. Ancak uygun ve kay›ps›z bir
hasat ve harman için biçerdöver ayar›n›n iyi yap›lmas› flartt›r.
Arpa Hastal›klar›
Genellikle bu¤daya zarar veren bir çok hastal›k ve özellikle zararl› arpada da ürün
kayb›na neden olurlar. Arpaya ülkemizde büyük zarar veren hastal›klar flunlard›r:
• Arpa Kapal› Rast›¤›
• Arpa Aç›k Rast›¤›
• Arpa Siyah Rast›¤›
Bu hastal›klardan, yurdumuzda en çok zarar yapan› arpa kapal› rast›¤›d›r. Bu
hastal›¤›n etkisinin artmas›n›n bafll›ca nedeni olarak; toprak ifllemesinin fazla derin
yap›lmas›n› söyleyebiliriz.
YULAFIN EKONOM‹K ÖNEM‹ VE T‹CARET‹
Dünyada Yulaf Ekilifl ve Üretimi
Özellikle 20.yüzy›lda yulaf tar›m›n›n geniflledi¤i görülmektedir. 1948-52 y›llar›nda
dünya yulaf üretimi 61,7 mil.ton ve verim 114 kg/da’d›r. Son y›llarda dünyada insan beslenmesinde yulaf önemli bir yer almaktad›r. Ayr›ca yeflil yem olarak hayvan beslenmesinde, endüstride ve t›p alan›nda kullan›lmas› önemini daha da art›r-
m›flt›r. 2009 y›l›nda dünyada yulaf üretimi 23,0 mil.ton olarak gerçekleflmifltir. Son
y›llarda hem ekim alan›nda hem de üretimde azalmalar meydana gelmifltir. 194852 y›l›nda 54 mil.ha olan dünya yulaf ekimi, 2009 y›l›nda 10,3 mil.ha’a inmifltir. Verim ise 114 kg’dan 225 kg/da’a yükselmifltir.
Dünya’da en fazla ekim alan› Avrupa ile Kuzey ve Orta Amerika k›tas›ndad›r.
En az verim ise Afrika k›tas›nda görülmektedir (120 kg/da).
Yulaf üretiminde ilk s›ray› Rusya ve A.B.D. alm›fllard›r. En yüksek yulaf verimi
Avrupa ülkelerinden al›nmaktad›r.
Türkiye’de Yulaf Ekilifl, Üretim ve Verimi
Yulaf, Türkiye serin iklim tah›llar› ekiliflinde ve üretiminde bu¤day, arpa ve çavdardan sonra dördüncü s›rada yer alan bir üründür. Yulaf ekim alan› 1927-30 y›llar›nda 145 bin hektar iken 2009 y›l›nda 93 bin hektar olarak gerçekleflmifltir. Görüldü¤ü gibi yulaf ekim alan›nda dalgalanmalar görülmekle birlikte son y›llarda bir
hayli gerileme meydana gelmifltir. Üretimde de ayn› dalgalanmalar› görmek mümkündür. Ancak 1927-30 y›llar›nda 110 bin ton olan yulaf üretimi, 2009 y›l›nda 218
bin ton’a ulaflm›flt›r. 1927-30 y›llar›nda verim 73 kg/da iken 2009 y›l›nda yaklafl›k 3
kat artarak 235 kg/da’a ç›km›flt›r. Türkiye yulaf veriminin dünya yulaf veriminin
üzerinde yer ald›¤› saptanm›flt›r.
Türkiye’de Bölgelere Göre Yulaf Ekilifl, Üretim ve Verimleri
Yulaf yetifltiricili¤inde üç ana grupta toplanabilen bölgelerimiz içerisinde en fazla
yulaf yetifltiren bölgeler II.grupta toplanan Orta Anadolu ve Geçit Bölgeleridir. Bu
iki bölge Türkiye yulaf ekiminin yaklafl›k yar›s›n› oluflturmaktad›r.
Yulaf Ticareti
2008 y›l› verilerini inceledi¤imizde; 23,0 milyon ton olan dünya yulaf üretimine
karfl›l›k yulaf d›fl al›m› 3,4 mil.ton, d›fl sat›m› ise 3,2 mil.ton olarak gerçekleflmifltir
(FAO 2008).
Al›c› k›talar›n bafl›nda 2,4 milyon ton ile Kuzey ve Orta Amerika k›talar› gelmektedir. Ülkeler aç›s›ndan en fazla d›fl sat›m Kanada’dan yap›lmaktad›r. Türkiye’de d›fl
sat›m olmad›¤› gibi üretilen miktar yurtiçi isteklerini bile karfl›layamamaktad›r.
YULAFIN KÖKEN‹ VE TÜRK‹YE YULAF ÇEfi‹TLER‹
Bu¤day ve arpaya göre oldukça yeni bir kültür bitkisidir. Tarla kültürü olarak yulaf yetifltiricili¤inin M.S.1. yüzy›lda baflland›¤›n› kabul etmek do¤ru olur. Avrupada
ise 5. yüzy›lda yay›lmaya bafllam›flt›r. Ülkemiz tar›m›nda yulaf›n oldukça eski bir
yeri vard›r. Selçuklu ve Osmanl›lar yulaf yetifltiricili¤ine büyük önem vermifllerdir.
K›tl›k y›llar›nda yulaf Anadolu’da ekmeklik tah›l olarak kullan›lm›flt›r. Tane içeri¤indeki avenin maddesi nedeniyle bebeklerin, taylar›n ve çeki hayvanlar›n›n beslenmesinde de önemli bir yer almaktad›r.
Yulaf iç kavuz özelli¤ine göre;
• Sorguçlu yulaflar,
• Diflli yulaflar
olarak s›ralanmakad›r. Yulaflar ayr›ca kromozom say›lar›na göre de s›n›fland›r›lmaktad›r:
• Diploid (2n=14)
• Tetraploid (2n=28)
• Hegzaploid (2n=42)
75
76
Tarla Bitkileri-I
Dünyada ve Türkiye’de kültürü yap›lan yulaflar (Avena sativa L.) hexoplaid
gruba giren yulaflard›r.
Türkiye Yulaf Çeflitleri
• Arlington,
• Yeflilköy-1779,
• Ankara-76,
• Ankara-84
• Yeflilköy 330
• Faikbey olarak s›ralanabilir.
Foto¤raf 4.8
Yulaf Salk›m ve
Tanesi
(Kaynak:http://www
.acupuncturebrookl
yn.com ve
http://remediosparal
atos.blogspot.com/ )
YULAFIN KÜLTÜRÜ VE HASTALIKLARI
Yulaf kültürü, 64° kuzey, 35° güney enlemleri aras›na yay›lm›flt›r. Önemli yulaf
alanlar› ise kuzey yar›m kürede 40-55° enlemleri aras›nda yer almaktad›r.
‹klim ‹stekleri
Yulaf serin iklim tah›llar› içerisinde iklim istekleri en fazla olan bir cinstir. K›fllar›
kar örtüsüz fazla so¤uk geçen yerlerde so¤uktan zarar görür. Daha çok sahil bölgelerinde da¤ eteklerindeki ovalarda yetifltirilir.
Y›ll›k ya¤›fl› 700-800 mm olan yerler yulaf için en uygun yerlerdir. Yulaf›n hem
serin ve nemli iklimlerden hofllanmas›, hem de düflük s›cakl›klarda dayan›ks›z oluflu kültürünün yay›lmas›n› önleyen en belirgin özelli¤idir.
Toprak ‹stekleri
Çavdardan sonra toprak seçicili¤i en az olan serin iklim tah›l›d›r. Yeteri kadar nemi olan topraklarda (en fakir) bile yetiflir. ‹yi bir verim için yeterli besin maddesi
olan topraklar uygundur. Killi-t›nl› ve kumlu fakat humusu bol olan topraklarda
yeterli nem bulunursa üstün verim oluflturur. Batakl›k yerlerin kurutulmas›nda ve
tarlaya çevrilmesinde ilk ele al›n›p yetifltirilecek kültür bitkisidir. Yulaf tuzlulu¤a
arpadan daha dayan›kl› bir bitkidir.
Toprak ‹flleme
Toprak iflleme ürün miktar›na en etkili faktörlerin bafl›nda gelmektedir. Yulaf ya¤›fll› bölgelerde ekildi¤inden böyle yerlerde çok a¤›r olan topraklar devrilerek ifllenirler. Kuru ziraat alanlar›nda ise su kayb›n› en aza indirecek erozyonu önleyecek flekilde yüzeyden ifllenmelidir.
Gübreleme
Yulaf gübrelemesinde ah›r gübresi önemli bir yer tutar. Ah›r gübresi topra¤›n su
tutmas›n› ve havalanmas›n› sa¤lad›¤›ndan yulafta verimi çok art›r›r. Killi topraklarda dekara 2-2.5 ton ah›r gübresi vermek uygun bir gübrelemedir. Hasat s›ras›nda
baz› olumsuzluklar nedeniyle(farkl› olgunlaflma zamanlar›, düzensiz baflakc›k oluflumu v.b.) azotlu gübreler fazla verilmez. Azotlu gübrenin baflaklanmadan önce
verilmesi daha do¤ru olur. Genellikle kuru tar›m alanlar›nda dekara ortalama 4 kg
N, 4-6 kg P2O5 üzerinden hesaplanmal›d›r.
Ekim Nöbeti
Yulaf bitkisinin kökleri toprakta güç eriyen fosforlu ve potasyumlu bileflikleri çözerek bu maddelerden kolayca yararlanabilmektedir. Güçlü kök sistemi ile yulaf
toprakta fazla miktarda organik madde b›rak›r. Bu nedenle iyi bir ekim nöbeti bitkisidir. Yulaf çapa bitkilerinin ekim nöbetine girebilir. Gübrelenmifl patatesten
sonra iyi ürün al›n›r. Nematod zarar›ndan dolay› pancarla, ekim nöbetine al›nmamal›d›r. Hayvan yetifltirilen yerlerde yonca ile ekim nöbetine al›n›rlar. Yulaf silo
yemi olarak baklagil yem bitkilerinden t›rf›lla kar›fl›k olarak ekilir. Yulaf fi¤ kar›fl›m›nda yem üretimi aç›s›ndan önemlidir. Ayr›ca yeflil gübre olarak da kullan›l›r.
Ekim
Yüksek verim için, so¤u¤a dayanabildi¤i yerlerde ekimin k›fll›k yap›lmas› gereklidir. K›fll›k ekimlerde genelde bitkiler k›fla 3-5 yaprakl› girecek flekilde ekilmelidirler. Bu zaman genelde 15 Ekim-Aral›k sonudur. Yazl›k ekilecekse erken ekilmelidir. Çünkü yulaf›n vernalizasyonu uzun sürelidir. Ayr›ca s›cak ve kurak bast›rmadan baflaklanmas›n› tamamlam›fl olacak flekilde ekilmelidir. A¤›r topraklarda topra¤a serpilip üzeri çal› ile örtülür. Genellikle bu¤day ekim makinalar› ile ekim yap›l›r. Kumlu-milli, kumlu topraklarda ekimin erken yap›lmas›nda mibzer kullan›labilir. Kuru ziraat bölgelerinde k›fll›k ekim daha derine, en iyisi de arkvari ekim yapan üstten bask›l› düz mibzerle yap›lmas›d›r. Dekara (dönüm) 15-18 kg tohum iyi
bir verim için yeterlidir.
Hasat-Harman
Yulaf›n hasat zaman›n›n seçilmesi önemlidir. Baflaklardaki ve baflakc›klardaki tanelerin erme devreleri farkl›d›r. Yulaf genellikle ana saptaki tanelerin sar› erme ile
tam erme aras›nda bulundu¤u s›rada biçilmelidir. Biçilen bitkiler 3-5 gün kurutulduktan sonra harman› yap›l›r. Biçerdöverle ise hasat-harman biraz daha geciktirilir, birinci ve ikinci saptaki tanelerin de tam erme devresine girmesini beklemek
gereklidir.
77
78
Tarla Bitkileri-I
Yulaf Hastal›klar›
Pas:Dünyada ve Türkiye’de yulaf›n en önemli hastal›¤›d›r. ‹ki flekilde zarar yapan
pas vard›r. Bunlar:
• Karapas,
• Taçl› pas.
Her iki pas hastal›¤› da k›y› bölgelerimizde ve Orta Anadolu’da zarar yapar. Dayan›kl› çeflit kullan›lmal›d›r.
• Yaprak Leke Hastal›¤›
• Yaprak Çizgi Hastal›¤›
• Rast›k
ÇAVDARIN EKONOM‹K ÖNEM‹ VE T‹CARET‹
Çavdar, Almanya, Polonya ve Rusya’n›n Avrupa kesiminde ekmeklik, öteki ülkelerde hayvan yemi olarak kullan›l›r. Tanesi alkol ve viski yap›m›nda, saplar› ambalaj ve el ifllerinde kullan›l›r.
Dünya’da Çavdar Ekilifl, Üretim ve Verimi
2009 y›l› dünya tah›l ekilifl içerisinde çavdar 6,6 milyon hektar ile % 0,9 üretimde
ise 17,9 mil.ton ile % 0,8 pay almaktad›r. Dünya’da hem ekilifl ve hem de üretimde son s›rada yer alan çavdar›n 1948-52 y›llar›nda 37 milyon ton olan dünya üretimi, 2009 y›l›nda 17,9 mil.ton’a gerilemifltir.
K›talar aras›nda 2009 y›l›nda en çok üretim yapan k›ta Asyad›r. Dünya çavdar
verimi 319 kg/da’d›r. Ülkeler baz›nda en fazla ekim alan›na Rusya sahiptir. En yüksek çavdar verimi ise 569 kg/da ile Almanya’da al›nmaktad›r.
Türkiye’de Çavdar Ekilifl, Üretim ve Verimi
Çavdar, 2009 y›l› verilerine göre Türkiye’de 139 bin hektar ile tah›l ekiliflinde % 1,2
ve 343 bin.ton ile üretimde % 1,0 pay almaktad›r.
Çavdar ekim alan› bak›m›ndan Türkiye tah›llar› içerisinde saf çavdar olarak
bu¤day, arpa ve m›s›rdan sonra 4.s›rada yer almaktad›r. Üretimde ise bu¤day ve
arpadan sonra 2.s›rada bulunur. 1927-30 y›llar›nda 240 bin hektar olan çavdar ekimi, son y›llarda 139 bin hektara kadar gerilemifltir. Üretimde de ayn› durum gözlenmektedir. Ancak 1927-30 y›llar›nda verim 98 kg/da iken 2009 y›l›nda 247 kg/da’a
kadar ulaflm›flt›r.
Çavdar az veya çok Türkiye’nin bütün bölgelerinde yetifltirilmektedir. Ekonomik 11 bölge içerisinde en çok çavdar ekim alan› ve üretiminin Orta Anadolu bölgesinde oldu¤u anlafl›lmaktad›r.
Çavdar Ticareti
Çavdar ticaretine bir göz atacak olursak. Son y›llarda dünya çavdar d›fl sat›m kapasitesinde bir gerileme söz konusudur. 2008 y›l› verilerine göre çavdar d›fl sat›m› 940.833 ton’a kadar gerilemifltir. D›fl al›m›n ise ayn› y›lda 978.155 ton oldu¤u
görülmektedir.
Avrupa, gerek çavdar d›fl al›m› gerekse d›fl sat›m›nda en hareketli k›ta olmakla
birlikte, en fazla çavdar alan k›ta olarak da karfl›m›za ç›kmaktad›r. Ülkeler incelendi¤inde ise, en fazla d›fl sat›m yapan ülkeler Almanya, Kanada, Polonya ve Rusya
iken, çavdar al›c›s› olarak Almanya, A.B.D., Japonya, Polonya, Avusturya ve Danimarka ilk s›ralarda yer almaktad›r.
79
ÇAVDARIN KÖKEN‹ VE TÜRK‹YE ÇAVDAR ÇEfi‹TLER‹
Çavdar bitkisi de yulaf bitkisinde oldu¤u gibi kültür bitkileri içerisinde en geç tan›nan bir bitkidir. Çavdar›n tarihçesine ait ilk bilgiler De CANDOLLE’un 1882’de
yay›nlad›¤› “Kültür Bitkilerinin orijini” adl› eserinde rastlanmaktad›r. Çavdar›n gen
merkezinin Anadolu oldu¤u görüflü kabul görmüfltür.
Foto¤raf 4.9
Çavdar Baflak ve
Tanesi
(Kaynak:http://www.
varbak.com ve http://
www.
poljprivredaiselo.com
Türkiye Çavdar Çeflitleri
• Tetra-27
• Anadolu-83
• Asl›m-95
Kültür Çavdarlar›nda Tane Rengi
Çavdar tane rengi, aleuron, tohum kabu¤u ve meyve kabu¤unda renk pigmentlerinin yo¤unlaflmas›ndan ileri geldi¤i bildirilmektedir. Tane rengi aç›k sar›, gri-sar›,
aç›k-gri, yeliflimsi-sar› yeflil, koyu yeflil, kahverengimsi, k›rm›z›ms›, siyah, laciverte
kadar de¤iflir.
ÇAVDARIN KÜLTÜRÜ VE HASTALIKLARI
‹klim ‹stekleri
Çavdar daha çok yayla iklimine uymufl bir cinstir. Çavdar, kar örtüsüz so¤uklara,
di¤er cinslere oranla daha dayan›kl›d›r. Kar örtüsü olmaks›z›n uzun süre -30 °C’ye
dayanabilen çavdar çeflitleri mevcuttur.
Çavdar›n çimlenebilmesi için minimum 1-2 °C s›cakl›k yeterlidir. Toprak s›cakl›¤› 30 °C’nin üstünde ise çavdar›n geliflmesi yavafllar ve durur. Çavdar›n nem iste¤i tüm vegetasyon süresince çok fazla de¤ildir.
Toprak ‹stekleri
Çavdar fakir topraklardan en iyi flekilde faydalanan bir cinstir. En iyi çavdar topraklar› kumlu t›nl› ve milli topraklard›r. Batakl›k alanlar›n kültüre al›nmas›nda ilk
yetifltirilecek bitkilerin bafl›nda çavdar yer al›r.
Toprak ‹flleme
Bu¤day ve arpada oldu¤u gibi erozyonu azaltacak ve nemi (su) toprakta maksimum düzeyde tutacak flekilde devirmeden alttan iflleyen aletlerle yap›lmal›d›r.
Tuzlanma ve çoraklaflma olan yerlerde devirerek iflleme yap›l›r.
80
Tarla Bitkileri-I
Gübreleme
Genel olarak çavdar›n gübre iste¤i fazla de¤ildir. Ülkemiz koflullar›nda çavdar
gübrelemesinde ekimle beraber 4-6 kg/da P2O5 verilmelidir. Tohumla birlikte 12 kg/da N yeterlidir. Kuru tar›m alanlar›nda çavdara 4 kg/da N iyi bir verim için
uygun olmaktad›r.
Ekim
Çavdar tohumlar› toprak yüzüne yak›n ekilmelidir. Mibzerle ekim bu flart› kolayca
sa¤lamaktad›r. Serpme ekim yap›lmas› önerilir. Önce tarla sürülür, ekim yap›l›p
üzeri örtülür. Orta Anadolu Bölgemizde en uygun ekim zaman› Ekim ay›n›n 15’dir.
‹yi bir verim için m2’ye 500-700 tohum yeterlidir.
Hasat-Harman
Çavdarda kavuzlar aç›k oldu¤undan tane dökme fazlad›r, o nedenle hasata ve hasat zaman›na çok dikkat edilmelidir. Tane dökülmesini önlemek için, hasat orakla
yap›lacaksa sar› erme devresinin sonunda bitkilerin üst bo¤umlar› henüz yeflilimsi
iken hasada girilmelidir. Bitkiler birkaç gün kuruduktan sonra harman› yap›lmal›d›r.
Hasatta biçerdöver kullan›lacaksa tam olum devresi beklenmesi daha do¤rudur.
Çavdar Hastal›klar›
Çavdarda en önemli hastal›k, baflak hastal›¤› olan çavdar mahmuzudur. Tane yerine mahmuz fleklinde uzun bir ç›k›nt› meydana gelir. ‹çerisinde Ergotin, Ergotamin,
Ergosterin gibi alkoloidler olup zehirlidir. Hastal›kl› çavdar veya çavdar unundan
yap›lan besin maddelerini yiyen insan ve hayvanlarda ergotizm denilen bir hastal›k görülür. Çavdarda ayr›ca, di¤er tah›llarda oldu¤u gibi pas hastal›klar› da yayg›n
olarak görülmektedir.
TR‹T‹KALEN‹N EKONOM‹K ÖNEM‹
Tritikale bitkisi, bu¤day x çavdar melezi olup ABD, Polonya, Kanada ve Meksika
gibi bir çok ülkede uzun süre devam eden ›slah çal›flmalar› sonucu marjinal, fakir
tar›m alanlar›ndan dekardan al›nan verimi art›rmak suretiyle, h›zla artan dünya nüfusunun g›da ihtiyac›n› karfl›lamak amac›yla gelifltirilmifl bir tah›l cinsidir. Bu¤day
ile arpan›n verimli ve kaliteli olarak yetiflmedi¤i tarla koflullar›nda tritikale yüksek
verim potansiyeline sahiptir. Tritikale tane ürünü olarak ço¤unlukla hayvan beslenmesinde, bazen de has›l olarak kaba yem üretimi ve otlatma için de yetifltirilmektedir. Özellikle tanesi kanatl›lar›n beslenmesinde yayg›n olarak kullan›lmaktad›r (Azman ve ark., 1997). Tanesinin yemlik kalitesi m›s›r, bu¤day ve arpa ile eflit
kalitededir. Tritikale son y›llarda kaliteli bu¤day unuyla kar›flt›r›larak pasta, bisküvi, ekmek, kek ve makarna yap›m›nda da kullan›labilmektedir (Elgün, 1996).
Tritikalenin Dünyadaki Ekonomik Önemi
Dünya’da toplam 4,2 mil.ha tritikale ekim alan› vard›r. Bu ekim alan›n›n % 80’inde
k›fll›k, %20’sinde yazl›k olarak tritikale tar›m› yap›lmaktad›r. Dünya’da 2009 y›l› verilerine göre 15,1 mil.ton üretim gerçekleflmifltir. Dünya ortalama tritikale verimi
ise 364 kg/da’d›r. Ekim alan› bak›m›ndan Polonya, Belarus, Almanya ve Fransa ilk
s›ralarda yer alm›fllard›r. Dünya’da toplam 266 bin ton tritikale d›fl sat›m›na karfl›l›k 221 bin ton d›fl al›m yap›lmaktad›r.
81
Türkiyedeki Ekonomik Önemi
Türkiye’de, 2009 y›l› verilerine göre triticale, 28 bin hektar ekim alan›na, 99 bin ton
üretime ve 348 kg/da verime sahiptir. Türkiye tritikale verimi bak›m›ndan dünya
veriminin alt›nda yer almaktad›r. 2008 y›l› verilerine göre ülkemizde 142 ton d›fl sat›m yap›l›rken, 23 ton d›fl al›m gerçeklefltirilmifltir.
TR‹T‹KALEN‹N KÖKEN‹ VE ÇEfi‹TLER‹
Tritikale (xTriticosecale Wittmack) genetik olarak bu¤day ve çavdar›n melezlenmesi sonucunda elde edilmifl bir serin iklim tah›l cinsidir. Tritikale elde edilmesinde yap›lan melezlemede ana bitki olarak bu¤day ve baba bitki olarak çavdar kullan›lmaktad›r. Bu melezleme sonucu elde dilen döller, kromozom say›lar›na göre
tetrapoloid, hekzoploid veya oktoploid yap›da olabilir. Bugün baflar›l› olan tritikale tipleri, makarnal›k bu¤day ile çavdar melezinden elde edilen hekzoploid (2n=42)
genotipe sahip olan tritikalelerdir.
Foto¤raf 4.10
Tritikale Baflak ve
Tanesi
(Kaynak:http://poljo
privredaiselo.com
ve basc.org.uk)
Bu¤day
x
Çavdar
Tritikale
Türkiye Tritikale Çeflitleri
•
•
•
•
•
•
Tatl›cak-97,
Melez-2001,
Karma-2000,
Presto,
Tacettinbey,
Mikham-2002.
TR‹T‹KALEN‹N KÜLTÜRÜ VE HASTALIKLARI
Toprak ‹stekleri
Tritikale her tür toprak koflulunda yetiflmesine ra¤men, özellikle k›raç koflullarda
bu¤daya ve arpaya göre daha verimli olmaktad›r.
Toprak ‹flleme
Tritikale tar›m›nda toprak haz›rl›¤› bu¤day bitkisinde oldu¤u gibidir. Yazl›k ürünlerin hasad›ndan sonra bitki art›klar› tarlada iyice parçalan›p topra¤a kar›flt›r›larak
10-12 cm derinlikte yüzeysel ifllenmifl bir tohum yata¤› haz›rlan›r.
82
Tarla Bitkileri-I
Ekim Zaman›
Tritikale, Anadolu’nun iç bölgelerinde ve Trakya’da Ekim ay›nda, Akdeniz-Ege sahil kufla¤› ile Güneydo¤u Anadolu’da Kas›m ve Aral›k aylar›nda ekilebilir.
Ekim Derinli¤i ve Miktar›
Normal hububat mibzeri ile 5-6 cm derinli¤e ekim yap›labilir. Dekara 20 kg civar›nda tohum yeterli olmaktad›r. Ekim öncesi tohumluklar sistemik ilaçlarla sürme
gibi hastal›klara karfl› ilaçlanmal›d›r.
Gübreleme
Gübrelemede dekardan 600 kg ve üzeri tane verimi beklendi¤inde, kuru koflullarda 12 kg/da, sulu koflullarda 14 kg/da saf azot yeterli olmaktad›r.
Azotlu gübrelerin tiritikale üretiminde ideal uygulanmas› üçe bölünerek yap›an›d›r. Ancak uygulamas› zor oldu¤undan genellikle iki parça halinde verilmektedir. Sulu koflullarda ise dekardan al›nmas› hedeflenen verim daha yüksek oldu¤undan kuru koflullarda kullan›lan gübre miktarlar›n üzerine 2-3 kg/da daha ilave
edilebilir.
Hastal›k, Zararl›lar ve Mücadele
Yaprak hastal›klar›na tarla koflullar›nda toleransl›d›r. Tritikale tar›m›nda da yabanc› ot mücadelesi ayn› bu¤day tar›m›nda oldu¤u gibi kültürel tedbirlerle ve kimyasal yöntemlerle yap›lmaktad›r.
Hasat ve Harman
Tritikale hasad›, normal bu¤day hasad› için ayarlanm›fl biçerdöver ile yap›labilir.
Bitkiler hasat olgunlu¤una geldi¤inde bu¤day gibi normal yükseklikten hasad› yap›l›r. Bu¤dayla yaklafl›k ayn› zamanda hasat yap›lmaktad›r. Hasatta tanelerdeki
nem oran›n›n %12’nin alt›nda olmas›, emniyetli bir depolama için gereklidir. Tah›llar›n tümünde oldu¤u gibi tritikale depolanmas›nda da ürün depolar› temiz olmal›, depo içi s›cakl›k 28 °C alt›nda ve ürün rutubeti %12’nin alt›nda tutulmal›d›r.
83
Özet
N
A M A Ç
1
Bu¤day, arpa, yulaf, çavdar ve tritikalenin eknomik önemi, kökeni, taksonomisi ve Türkiyedeki çeflitlerini aç›klamak.
Dünya’da her y›l ifllenen alan›n 1/6’s›n› bu¤day
kaplar. 2009 y›l› verilerine göre 708,5 mil.ha tah›l
alan›n›n % 42,9’unda serin iklim, % 50,1’inde s›cak iklim ve % 7,0’sinde de di¤er tah›l cinsleri yetifltirilmektedir. Üretilen toplam tah›l›n (2489,3
mil.ton) 888,5 mil.ton’u serin iklim, 1550,4
mil.ton’u s›cak iklim ve 50,4 mil.ton’u da di¤er tah›l cinslerinden oluflmaktad›r. Bu¤day 225,4
mil.ha ekim alan› ile tah›llar içerisinde % 31,8’lik
pay al›rken, 681,9 mil.ton üretim ile % 27,4’lük
bir paya sahiptir. Verim 40 y›l içerisinde 99
kg/da’dan 302,5 kg/da’a ç›km›fl olup, bu art›fl›n
en önemli nedenini rahatl›kla birim alan veriminin art›fl› olarak söylenebilir. Dünyada en fazla
bu¤day üreten ülke Çin’dir.Türkiye’de ifllenen
alan 6.629 mil.ha iken 2009 y›l›nda 24,3 mil.ha’a
yükselmifltir. Bu alan içinde en büyük pay› 8,1
mil.ha ile üretimde de 20,6 mil.ton ve % 67,6’l›k
pay ile bu¤day almaktad›r.
Türkiye’de en fazla bu¤day ekim alan› ve üretim
Orta Anadolu ve Geçit bölgelerinde görülmektedir. Dünya’da bu¤day sat›c›lar›n›n bafl›nda ‹ngiltere, A.B.D. Fransa ve Kanada gelirken, al›c›lar› ise
Almanya’d›r. Türkiye’de y›llara göre de¤iflmekle
birlikte 2008 y›l›nda 1,7 mil.ton bu¤day d›fl sat›m›
yap›lm›flt›r. Bu¤day›n as›l anavatan› Anadolu, Bat›
‹ran ve Kafkasya oldu¤u bildirilmektedir.
S›n›fland›rma baflak karakterleri yan›nda kromozom say›lar›na göre de yap›lm›fl olup bu¤day; Diploid, Tetraploid ve Hezgaploid olarak
s›n›fland›r›lm›flt›r.
Türkiye’de bu¤day çeflitleri 5 bölgede (Orta Anadolu ve Geçit bölgesi, K›y› Bölgeleri, Güneydo¤u
Anadolu, Trakya ve Do¤u Anadolu) da¤›lm›flt›r.
Arpa daha çok hayvan yemi olarak de¤erlendirilirken, son y›llarda bira ve di¤er içkilerin yap›m›nda ana tah›l olarak önem tafl›r. Arpa dünya
tah›l ekiliflinde % 7,6’l›k pay almaktad›r. 2009 y›l›nda dünya arpa ekim alan› 54,1 mil.ha’d›r. En
fazla arpa üreten k›ta Avrupa, en fazla arpa ekim
alan› olan ülke ise Rusya, Kanada, Türkiye ve ‹spanyad›r. Türkiye’de tah›llar içerisinde ekiliflte
ve üretimde % 26 pay ile bu¤daydan sonra 2.s›rada yer al›r. 2009 y›l› verilerine göre arpa üretimi 7,3 mil tondur. En fazla Orta Anadolu’da ekilmektedir. Dünyada 27,2 mil. ton arpa d›fl sat›m›
yap›lm›flt›r. En fazla al›c› ülke Sudi Arabistan ve
Japonya’d›r. ‹ki s›ral› seyrek baflakl› arpalar dünya arpalar›n›n % 60’dan Türkiye arpalar›n›n %
65’den fazlas›n› oluflturur. Arpan›n (Hordeum)
kökeni Ege ve Do¤u Akdeniz çevreleridir. ‹klim
ve toprak istekleri en fazla olan cinstir. Toprak
ifllemesi ekimi bu¤dayda oldu¤u gibidir. Güre iste¤i en fazla olan cins olup, hasat›nda gecikme
olmamal›d›r. E¤er biçerdöver ile hasat yap›lacaksa bu¤dayda oldu¤u gibi yap›l›r.
2009 y›l›nda dünyada yulaf üretimi 23,0 mil.ton.
En düflük verim Afrika k›tas›ndad›r. En çok yulaf
üreten ülke Rusya ve A.B.D.’dir. En yüksek yulaf
verimi olan k›ta Avrupa’d›r. Türkiye’de 2009 y›l›nda 218 bin.ton üretim vard›r. Türkiye’de 2009
y›l›nda 93 bin ha ekim alan›na sahip olup, en
fazla Orta Anadolu ve Geçit bölgelerinde üretilir.
Dünya d›fl al›m› 3,4 ve sat›m› 3,2 mil.ton’dur. Yulaf (Avena) sorguçlu ve diflli olarak iki grupta
toplan›r. Nem iste¤i en fazla olan bir cinstir. Gübrelemesi ve hasad› di¤er tah›llardan biraz daha
farkl›d›r.
Çavdar, Almanya, Polonya ve Rusya’n›n Avrupa
kesiminde ekmeklik, öteki ülkelerde hayvan yemi olarak kullan›l›r. Dünya’da çavdar 2009 y›l›na
göre 6,6 mil.ha ekim alan›na, 17,9 mil.ton üretime sahiptir. En çok üretim yapan k›ta Asya’d›r.
En fazla ekim alan›na Rusya sahiptir. Türkiye’de
139 bin ha ekim alan›, 343 bin ton çavdar üretimi vard›r. Türkiye’de en fazla çavdar üretimi Orta Anadoludad›r. Dünya’da 2008 y›l›na göre
978.155 bin ton çavdar d›fl al›m› yap›lmaktad›r.
Çavdar›n (Secale) kökeni Anadolu olarak bildirilmifltir. Kültürü ayn› bu¤day da oldu¤u gibidir.
Dünyadaki toplam 4.2 mil.ha tritikale ekim alan›n % 80’ni k›fll›k, %20’si yazl›k olarak yap›lmaktad›r. Dünya’da toplam üretim 15,1 mil.ton,
verimi ise 364 kg/da’d›r. En fazla ekim alan›na
Polonya, Belarus, Almanya ve Fransa sahiptir.
Dünya’da 266 bin ton d›fl sat›m yap›l›rken, 221
bin ton da d›fl al›m yap›lm›flt›r. Türkiye’de, 2009
y›l› verilerine göre triticale, 28 bin hektar ekim
alan›na, 99 bin ton üretime ve 348 kg/da verime sahiptir. Ülkemizde de 2008 y›l› itibariyle
142 ton d›fl sat›m, 23 ton d›fl al›m yap›lm›flt›r.
Tritikale kültürü ayn› bu¤dayda oldu¤u flekliyle
yap›lmaktad›r.
84
N
A M A Ç
2
Tarla Bitkileri-I
Bu¤day, arpa, yulaf, çavdar ve tritikalenin iklim
ve toprak isteklerini ve yetifltirilmesini aç›klamak.
‹yi bir geliflme için 10-15 °C s›cakl›k, %65 nisbi
nem ve az ›fl›k yeterlidir. Ekmeklik bu¤daylar -35
°C’lik k›sa süreli so¤uklara dayanabilirler. Makarnal›k bu¤daylar ise -15 °C’de zarar görürler. Derin killi-t›nl›, t›nl›-killi ve bol hümüslü olan topraklar en iyi topraklard›r. Bu¤day alanlar›nda toprak iflleme yüzeyden ve topra¤› alttan iflleyen k›rlang›ç kuyru¤u aletle yap›l›r. Ancak a¤›r topraklar devrilerek ifllenmelidir. Türkiye’de kurak bölgelerde bu¤daya verilecek gübre miktarlar›, saf
olarak dekara 6 kg fosfor ve 4 kg azot, ya¤›fl› 600
mm civar›nda olan yerlerde ise dekara 8 kg fosfor ve 16-20 kg azot yeterlidir. Türkiye’de ürünü
emniyete almak ve üstün verim elde etmek amac›yla ekim güzden ve k›fll›k olarak yap›l›r. Verimin yüksek olmas› için bitkinin k›fla 3-5 yaprakl› girmesi gerekir. Bu¤day ekim yöntemleri; serpme, banda, sand›kl› ile ekim, düz mibzerle ekim
v.b. fleklinde olup kuru tar›m alanlar› için arkvari ekim yapan, üstten bask›l› kombine mibzerler
en uygunudur. Toprak verimini art›ran faktörlerin yerine getirilmesi ile birlikte uygun ve verimli bir tohumun kullan›lmas› verimi art›racakt›r.
‹yi bir tohumlukta 3 özelli¤in de bulunmas› gerekmektedir. Tohumluk mutlaka çimlenme özelli¤inde olmal›d›r. Birim alana at›lacak tohumlu¤un hesaplanmas› gerekir. Genelde m2’ye 600
tohumun at›lmas› bir ana sap için uygun miktard›r. Hasat yöntemleri de¤iflik olmakla birlikte hasat-harman kayb› en az olan biçerdöver kullan›m› çok önemlidir. Ayr›ca zaman›nda yap›lan hasat, hasat kayb›n› büyük oranda azaltmaktad›r
(Tanedeki su oran› % 13,5 civar›nda). Bu¤dayda
en tehlikeli hastal›k sürme ve pas hastal›klar›d›r.
Zararl›lar içerisinde ise süne, k›m›l, zabrus, bambul ve çekirgeler say›labilir.
Serin iklim tah›llar› içerisinde arpa iklim istekleri
en yüksek olan cinstir. Yine toprak istekleri en
fazla olan cins arpad›r. Toprak ifllemesi genelde
bu¤dayda oldu¤u gibidir. Arpa topraktan fazla
miktarda besin maddesi kald›rd›¤›ndan gübre ihtiyaçlar› da fazlad›r. Arpa hem yazl›k, hem de
k›fll›k çeflitlere sahip bir cinstir. K›fll›klarda ekim
derinli¤i 4-6 cm yazl›klarda 3-4 cm’dir. Arpa hasad› di¤er tah›llardan farkl›d›r. Hasatta en önemli husus tanelerin tam kurumam›fl olmas›d›r. Tanelerde su oran› % 13,5’in alt›na düflmelidir. Ar-
pa hastal›klar› olarak en önemlisi arpa kapal› rast›¤›d›r.
Yulaf, iklim istekleri en fazla olan cinstir. Genelde sahil bölgelerinde ve ovalarda yetiflir. Toprak
seçicili¤i en az olan genustur. Devirerek toprak
ifllemesi yap›l›r. Killi topraklarda 2-2,5 ton/da
ah›r gübresi verim için gereklidir. Azotlu gübreler fazla verilmez çünkü hasat zaman›n›n düzensiz olmas›na etki eder. Baflaklanmadan önce verilmesi daha do¤rudur. Kuru tar›m bölgelerinde
saf olarak 4 kg/da N ve 4-6 kg/da P2O5 yeterlidir. Çapa bitkileri ile ekim nöbetine girer. ‹yi bir
yeflil gübreleme bitkisidir. Genelde k›fll›k ekilirler. Vernalizasyon süresi uzundur. Hasat ana saptaki baflakç›klar›n olgunlaflma durumlar›na göre
yap›l›r. En önemli hastal›¤› past›r.
Çavdar, yayla iklimine uymufl bir cinstir. Kar örtüsüz -35 °C’ye dayanmaktad›r. Minimum çimlenme s›cakl›¤› 1-2 °C’dir. Fakir topraklardan en
iyi faydalanan cinstir. Bu¤day ve arpada oldu¤u
gibi toprak ifllemesi yap›l›r. Çavdar gübrelemesinde saf olarak 4-6 kg/da P2O5 ve 4 kg/da N verilmelidir. Serpme ekim yap›lmas› önerilir. Tane
dökme oldu¤undan çavdar›n hasat zaman› önemlidir. Çavdar hastal›klar› içerisinde en önemlisi
çavdar mahmuzudur.
Tritikale bitkisi, bu¤day x çavdar melezinden, fakir tar›m alanlar›ndan dekardan al›nan verimi art›rmak için gelifltirilmifltir. Bu¤day ile arpan›n verimli ve kaliteli yetiflmedi¤i tarla koflullar›nda tritikale yüksek verim potansiyeline sahiptir. Tritikale tane ürünü olarak ço¤unlukla hayvan beslenmesinde, bazen de has›l olarak kaba yem üretimi ve otlatma için de yetifltirilmektedir. Tritikale son y›llarda kaliteli bu¤day unuyla kar›flt›r›larak pasta, bisküvi, ekmek, kek ve makarna yap›m›nda da paçal olarak kullan›labilmektedir. Her
türlü toprakta yetiflen tritikalede toprak iflleme
ve ekim ayn› bu¤dayda oldu¤u gibidir. Dekara
20 kg tohum yüksek verim için yeterlidir. Kuru
koflullarda 14 kg/da, sulu koflullarda ise 16 kg/da
saf azot yüksek verim getirmektedir. Tritikale
yaprak hastal›klar›na toleransl› olup, hasad› bu¤day için kullan›lan biçerdöver ile yap›lmaktad›r.
Di¤er cinslerde oldu¤u gibi tritikalede de iyi bir
depolama için depo s›cakl›¤› 28 °C’yi geçmemeli ve ürün nemi ise %12’de tutulmal›d›r.
85
1. Afla¤›dakilerden hangisi 2009 y›l› dünya bu¤day ekim
alan›n› vermektedir?
a. 225,4 kg/da
b. 225,4 mil.ton
c. 225,4 kg/ha
d. 225,4 mil.ha
e. 225,4 mil.da
6. Afla¤›da zararl›lardan hangisi bu¤day için çok
önemlidir?
a. Çekirge
b. Bambul
c. Süne
d. K›m›l
e. Zabrus
2. Afla¤›dakilerden hangisi dünyada en fazla bu¤day
üretimi olan ülkedir?
a. Fransa
b. Çin
c. Rusya
d. Türkiye
e. Japonya
7. Afla¤›daki k›talardan hangisinde en yüksek yulaf
verimine ulafl›lm›flt›r?
a. Amerika
b. Asya
c. Afrika
d. Avustralya
e. Avrupa
3. Hangi seçenekte 2009 verilerine göre ülkemizde
bu¤day verimi verilmifltir?
a. 209 kg/da
b. 209 mil/da
c. 209 bin/ha
d. 209 kg/ha
e. 209 mil/ha
8. Bu¤dayda iyi tohumluk kullan›lmas› ile sa¤lanan de¤er hangi seçenekte verilmifltir?
a. %90-100
b. %50-60
c. %25-30
d. %15-20
e. %5-10
4. Afla¤›dakilerden hangisinde ilk s›n›fland›rmaya al›nan cins verilmifltir?
a. Bu¤day
b. Tritikale
c. Arpa
d. Çavdar
e. Yulaf
9. Afla¤›daki seçeneklerden hangisinde dünya tritikale
ekim alan› verilmifltir?
a. 4,2 mil.ha
b. 4,2 mil.ton
c. 4,2 mil.da
d. 4,2 bin ha
e. 4,2 bin ton
5. Afla¤›daki verilen cinslerden hangisinde toprak istekleri en fazlad›r?
a. Bu¤day
b. Arpa
c. Yulaf
d. Çavdar
e. Tritikale
10. Afla¤›daki cinslerden hangisi ile çavdar›n melezlenmesi sonucu uygun tritikale tipleri elde edilmifltir?
a. Ekmeklik bu¤day
b. Çavdar
c. Makarnal›k bu¤day
d. Yulaf
e. Arpa
86
Tarla Bitkileri-I
1. d
2. b
3. a
4. a
5. b
6. c
7. e
8. d
9. a
10. c
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dünyada Bu¤day Ekilifl,
Üretim ve Verimi” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dünyada Bu¤day Ekilifl,
Üretim ve Verimi” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye’de Bu¤ray Ekilifl,
Üretim ve Verimleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bu¤day›n Kökeni ve Yeryüzündeki Da¤›l›fl›” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Arpa Kültürü ve Hastal›klar›” bölümü, “Toprak ‹stekleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bu¤day Hastal›k ve Zararl›lar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dünyada Yulaf Ekilifl ve
Üretimi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bu¤day›n ‹klim ve Toprak
‹stekleri” bölümü “Tohum” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tritikalenin Dünyadaki Ekonomik Önemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tritikalenin Ekonomik Önemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 1
Ya¤›fllar›n yetersiz olmas›, düflmesi gereken zamandan
önce yada sonra düflmesi, normalin alt›nda yada üstünde olmas› verimi etkileyen unsurlardand›r. Ya¤›fl›n zaman›nda ve yeterli düfltü¤ü y›llarda verim yüksek olur.
Bu¤day üretiminde y›llara göre meydana gelen dalgalanmalar›n nedeni ya¤›fl düzensizli¤idir. Toprak yap›s›n›n ve derinli¤inin korunmas›, topra¤›n uygun zamanda ve uygun metodlarla haz›rlanmas›, sulaman›n düzenli yap›lmas› ile verim art›r›labilir. Türkiye topraklar›n›n binlerce y›l kullan›lmas›, her y›l ayn› bitkilerin ekilmesi ve erozyonun meydana getirdi¤i tahribat nedeniyle topraklar verimisizleflmifltir. Bu nedenle mutlaka bitkilerin istedi¤i besin elementlerini alabilmeleri için do¤ru ve zaman›nda uygun dozda ve flekilde gübrelenmesi gerekmektedir. Gübre ve sulama yan›nda iyi tohum-
luk ve uygun çeflidin kullan›lmas› ve uygun ekim nöbetinin uygulanmas› da verimi art›r›c› en önemli etkenlerdendir.
S›ra Sizde 2
Topra¤›n üstünde ya da içinde bulunan, çürümekte
olan bitki kal›nt›lar›d›r. Humus, kimyasal bak›mdan baflta karbon ve azot olmak üzere demir, kükürt, fosfor,
potasyum, kalsiyum, sodyum, magnezyum gibi elementlerden oluflur. Topra¤a düflen bitki art›¤›, ›s›, nem
ve mikroorganizmalar›n yard›m›yla ayr›flmaya bafllar.
Önce çürür ve parçalan›r, sonra organik moleküller, en
sonunda da mineraller haline dönüflür. Humus oluflumunu sa¤layan etkenler bitki örtüsü, iklim ve toprak
yap›s›d›r. Topra¤›n üstündeki bitki örtüsü humusun
kayna¤›n› oluflturur ve ne kadar s›k olursa o kadar çok
art›k b›rakaca¤›ndan humus oluflumu da fazla olur. Bitki art›klar›n›n ayr›flmas› için ›s› ve nem mutlaka gereklidir. Topra¤›n niteli¤i de humus oluflumunu kolaylaflt›r›r ya da zorlaflt›r›r. Genelde humus, içerdi¤i minerallerin bitkilerin büyümesinde temel maddeler olmas› nedeniyle topra¤›n niteli¤ini yükseltir; fiziksel özelliklerini iyilefltirir; suyun tutulmas›n› kolaylaflt›rarak toprak
afl›nmas›n› azalt›r. Bu yüzden tar›m için son derece yararl› bir maddedir.
S›ra Sizde 3
Arpalar önce temizlenir. ‹ri olanlar› malt tesisinde malt
yap›lmak üzere ayr›l›r. Ayr›lan arpalar ›slat›ld›ktan sonra çimlendirilir. Art›k yeflil malt halini alan arpa, f›r›nlan›p kurutularak malt elde edilir. Ö¤ütülmüfl malt, uygun sertlik derecesi ve minerallere sahip suyla kar›flt›r›l›p, bekletilir. Böylece malt fl›ras› elde edilir. Malt›n içindeki protein ve niflastan›n eriyerek suya kar›flmas›n›
sa¤layan bu iflleme mayfleleme ad› verilir. Malt fl›ras› süzülür ve içine biran›n aromas›n› veren flerbetçiotu eklenerek kaynat›l›r. fierbetçiotu ayn› zamanda, bira köpü¤ünün kal›c›l›¤›n› da sa¤lar. fi›ra, özel so¤utuculara aktar›l›r. So¤utulan fl›ra, içine maya kat›larak fermantasyon tanklar›na al›n›r. ‹ki hafta tanklarda bekletilerek,
bira elde edilir.
Anonim (1978). Türkiye Arazi Varl›¤›, Kullanma
S›fatlar›. Toprak Su Genel Md. Toprak Etüdleri
ve Haritalama Dairesi Bflk. Topraksu Kartografya
Md. Ankara.
Anonim (2011). http://turktuborg.com.tr
Anonim (2011). http://faostat.fao.org/site/339/default.aspx
Anonim (2011). www.Ziraatciyiz.biz/Yulaf Yetifltiricili¤i. Anonim (2011) .http://www.fao.org
Azman, M.A., Çoflkun, B., Tekik, H.ve Aral, S. (1997).
Tritikalenin yumurta tavu¤u rasyonlar›nda
kullan›labilirli¤i. Hayvanc›l›k Araflt›rma Dergisi,
7,1:11-14.
Ba¤c›, S.A. ve Ekiz, H. (1993). Tritikale’nin insan ve
hayvan beslenmesinde önemi. Konya’da Hububat Tar›m›n›n Sorunlar› ve Çözüm Yollar› Sempozyumu. Sayfa: 135-156. 12-14 May›s 1993. Konya.
Ba¤c›, S.A. (2001). Alternatif bir tah›l Tritikale. Konya Ticaret Borsas› Dergisi. 10:22-29.
Elgün, A., Türker, S. ve Ba¤c›, S.A. (1996). Paçal yap›m›nda tritikalenin yumuflak bu¤day yerine kullan›lmas›. Un Mamülleri Dünyas›, 4-10.
Gemalmaz, F. (1997). Arpada (Hordeum vulgare L.)
k›fll›k ve yazl›k ekimde farkl› azotlu gübre uygulamas›n›n verim ve baz› verim unsurlar› üzerine etkisi. 73 s, Selçuk Üniv. Fen Bilimleri Enstitüsü (Yüksek Lisans Tezi).
Kara K (1996). Tarla Bitkileri, Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yay›n No:191 Erzurum
K›rtok, Y. (1997). Genel Tarla Bitkileri, Serin ve S›cak ‹klim Tah›llar›. Çukurova Üniversitesi Ziraat
Fakültesi Ders Kitab› No:30, Çukurova Üniversitesi
Ofset Atölyesi, Adana.
Kün E., (1988). Serin ‹klim Tah›llar›, Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yay›nlar›: 1032, Ders Kitab›:299, Ankara.
Süzer, S. (2003). Tritikale Tar›m›. Tar›m ‹stanbul Dergisi. 83:26-27. TMO, “2009 Y›l› Hububat Raporu”.
Güleç T.E., Sönmezoglu Ö.A. ve Y›ld›r›m A.,(2010). Makarnal›k bugdaylarda kalite ve kaliteyi etkileyen faktörler. GOÜ. Ziraat Fakültesi Dergisi, 2010,
27(1), 113-120 TMO (2009) http://www.fao.org
Yürür, N. (1998). Serin ‹klim Tah›llar› (Tah›llar-I). 2.
Bask› U.Ü. Yay›nlar› Yay›n No:7-030-0256 s:171172., Bursa.
87
5
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
M›s›r›n önemini ve kullan›m alanlar›n› aç›klayabilecek ve m›s›r çeflit gruplar›n› tan›mlayabilecek;
M›s›r›n morfolojik özelliklerini aç›klayabilecek;
M›s›r yetifltirme yöntemlerini özetleyebilecek;
Dar›lar› oluflturan bitkileri ve önemlerini aç›klayabilecek;
Dar›lar›n yetifltirilme yöntemlerini özetleyebilecek;
bilgi ve becerileri kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• M›s›r
• Kocadar›
• Kumdar›
• Cindar›
‹çindekiler
Tarla Bitkileri-I
S›cak ‹klim Tah›llar›
I (M›s›r ve Dar›lar)
•
•
•
•
•
MISIR
MISIRIN MORFOLOJ‹S‹
MISIRIN KÜLTÜRÜ
DARILAR
DARILARIN KÜLTÜRÜ
S›cak ‹klim Tah›llar› I
(M›s›r ve Dar›lar)
MISIR (Zea mays L.)
M›s›r, s›cak iklim tah›llar› grubuna giren tek y›ll›k bir bitkidir. Büyüme ve geliflmesini y›l›n s›cak ve güneflli günlerinde yapar. Anavatan› Amerika k›tas›d›r ve bu k›tan›n keflfinden sonra dünyaya yay›lan önemli bitkilerden biridir.
Avrupal›lar, Amerika’ya gelmeden önce yerli halk (Indian ve K›z›lderililer) yüzy›llarca m›s›r yetifltirmifl ve büyük bir baflar› ile atdifli, sert, fleker, cin m›s›r ve unlu
m›s›r çeflit gruplar›n› gelifltirmifllerdir.
Birleflmifl Milletler G›da ve Tar›m Örgütü (FAO) 2008 y›l› istatistiklerine göre
dünyada ekim alan› bak›m›ndan m›s›r; bu¤day ve çeltikten sonra üçüncü, üretim
bak›m›ndan ise birinci s›rada yer al›r. En fazla ekilifl ve üretim Amerika k›tas›ndad›r. Dünyada yetifltirilen m›s›r›n ticari de¤eri yaklafl›k 40 milyar Amerikan Dolar›d›r. Yetifltirildi¤i ülke say›s› bak›m›ndan, tüm tah›llar›n önünde ilk s›ray› al›r. Günefl enerjisini en etkili flekilde kullanan (C4 bitkisi) ve birim alandan en fazla kuru
madde üreten tah›ld›r. A.B.D.’ de çiftçi koflullar›nda hassas tar›m tekni¤i ile dekara 1900-2000 kg tane m›s›r verimi al›nabilmektedir.
M›s›r›n Ekonomik Önemi
2008 y›l› FAO verilerine göre m›s›r bitkisi; dünyada tropik, suptropik ve ›l›man bölgelerde toplam 161 milyon ha ekilifl ve 826 milyon ton üretim düzeyine ulaflm›flt›r
(Çizelge 5.1.). Ayn› y›l dünya m›s›r verimi 513 kg/da’a yükselmifltir. M›s›r, dünya
toplam tah›l ekim alan› içinde % 22.8 ve toplam tah›l üretimi içinde % 33.0 pay
alan önemli bir cinstir. M›s›r, tah›llar içerisinde en yüksek verime sahiptir.
90
Tarla Bitkileri-I
Çizelge 5.1
Dünya, k›talar, en
fazla ekim alan›na
sahip ülkeler ile
Türkiye’nin 2008
y›l›na ait m›s›r ekim
alan›, üretim ve
verim de¤erleri
S›ra No.
K›talar ve
ülkeler
Ekilifl (ha)
Üretim (ton)
Verim (kg/da)
Dünya
161105730
826224247
513
Afrika
29295996
55278500
189
Amerika
64127871
439020367
685
Asya
52176847
238093175
456
Avrupa
15413406
93225951
605
Okyanusya
91610
606254
662
1.
A.B.D.
31796493
307142010
1
966
8
2.
Çin
29882998
166032097
2
556
28
3.
Brezilya
14444582
58933347
3
408
41
4.
Hindistan
8300000
19730000
6
238
61
5.
Meksika
7353940
24320100
4
331
52
6.
Endonezya
4003313
16323922
7
408
42
7.
Nijerya
3845000
7525000
15
196
77
8.
Arjantin
3412155
22016926
5
645
21
9.
Tanzanya
3100000
3659000
25
118
94
42.
Türkiye
593710
4274000
22
720
19
Kaynak:
http:// www.fao.org
M›s›r; Asya, Orta ve K. Amerika, Afrika, G.Amerika ve Avrupa’n›n birçok ülkesinde özellikle tane ürünü, yeflil yem-has›l m›s›r veya silajl›k m›s›r ile endüstri hammaddesi elde etmek amac›yla yayg›n biçimde yetifltirilmektedir.
Ülkemizde m›s›r bitkisi FAO 2008 y›l› verilerine göre; 593710 hektar ekim alan›, 4,27 milyon ton üretime sahiptir (fiekil 5.1.). Üretimin ço¤u Akdeniz, Karadeniz
ve Marmara bölgelerimizden sa¤lanmaktad›r. Adana, Sakarya, ‹çel ve Samsun illerimiz m›s›r üretiminde önemli bir paya sahiptir. Ülkelere göre m›s›r tüketimi farkl›
olmakla birlikte, do¤rudan insan g›das› olarak kifli bafl›na tüketim ülkemizde 16
kg/y›l düzeyindedir. Bu de¤er ülkelere ve yaflam biçimine göre de¤iflir.
fiekil 5.1
Türkiye
120
Türkiye’de m›s›r
ekilifl ve üretiminin
y›llara göre
da¤›l›m›
800
Ekilis
Ekilifl Alan› (bin ha)
100
700
Üretim
600
80
500
60
400
300
40
200
20
0
100
1961
1965
1970
1975
1980
1985
Y›llar
1990
1995
2000
2005
2008
0
91
5. Ünite - S›cak ‹klim Tah›llar› I (M›s›r ve Dar›lar)
2000’li y›llarda dünyada yetifltirilen m›s›r›n önemli bir bölümü (%65) hayvansal
üretimde, % 19’u do¤rudan insan beslenmesinde, %8’i prosesten geçmifl mamul
ürün olarak, % 4’ü at›k-kay›p ürün ve % 1’de tohumluk olarak de¤erlendirilmektedir (fiekil 5.2.). Yüksek karbonhidrat, düflük lif ve ya¤ içeri¤i ile lezzetli oluflu; birim alandan oldukça çok yeflil sap elde edilmesi bitkinin yem de¤erini art›rmaktad›r. Tane elde etme amac›yla yetifltirilen m›s›r tanelerinin bir bölümü de, k›rma
yem olarak hayvan beslemede kullan›lmaktad›r. ‹nsan beslenmesinde m›s›r; m›s›r
gevre¤i, m›s›r ekme¤i, m›s›r konservesi gibi ürünler fleklinde tüketilmektedir. Alkol, m›s›r niflastas›, m›s›r ya¤›, m›s›r flekeri m›s›r tanesinden elde edilen önemli endüstriyel ürünlerdir. Dünyadaki birçok g›dan›n m›s›r flurubu ile tatland›r›ld›¤› bilinmektedir. Birçok sanayi ürünü de m›s›rdan üretilmektedir. Örne¤in difl macunlar›n›n
tatland›r›lmas›ndan, pinpon toplar›n›n üretimine kadar m›s›rdan yararlan›lmaktad›r.
fiekil 5.2
M›s›r›n kullan›m
alanlar›
Alkollü
içecekler
Hayvan
yemi
Tohumluk
m›s›r
G›da
ürünleri
Endüstriyel
ve
kozmetik
sanayi
ürünleri
Benzin
‹hracat
Üretim fazlas›
Taksonomisi
Arkeolojik çal›flmalar sonucu Meksika ve Orta Amerika orjinli oldu¤u kan›tlanan
m›s›r, flimdilerde tüm tropik ve suptropik alanlarda yazl›k bitki olarak yetifltirilmektedir. Amerika’n›n keflfinden sonra Avrupa’ya getirilmifl, buradan dünyaya yay›lm›flt›r. Kuzey Afrika - M›s›r ve Suriye yolu ile 1600 y›llar›nda M›s›r’dan ülkemize getirilmifltir.
M›s›r (Zea mays L.), Bu¤daygiller (Poaceae (Syn. Gramineae)) familyas›n›n
Maydeae oyma¤›na giren bir cinstir. M›s›r tane ve kavuz karakterlerine göre baz›
araflt›r›c›larca alttür, baz›lar›na göre de varyete olarak kabul edilen gruplara ayr›lm›flt›r. M›s›r çeflitlerinin hepsi 2n=20 kromozomludur. M›s›r çeflitleri, 7 çeflit grubu
alt›nda toplanmaktad›r.
92
Tarla Bitkileri-I
Zea mays indendata
Atdifli m›s›r
Zea mays indurata
Sert m›s›r
Zea mays everta
Cin m›s›r
Zea mays saccharata
fieker m›s›r
Zea mays tunicata
Kavuzlu m›s›r
Zea mays amylaceae
Unlu m›s›r
Zea mays ceratina
Mumlu m›s›r
Bu çeflit gruplar›ndaki bitkiler, öteki çeflit grubuyla kolayl›kla döllenip, fertil bireyler verdiklerinden m›s›r, bir tür ad› (Zea mays L.) alt›nda toplanm›flt›r. Taksonomik birim olarak her çeflit grubunda yer alan çeflitlerin tane yap›s› ve renk bak›m›ndan farkl› tipleri olabilir. Örne¤in atdifli m›s›r grubunda tane rengi; beyaz, sar›,
turuncu, mor, k›rm›z›, yeflil, koyu yeflil, lacivert renkte olabilir. Tane yap›s› ise unsu endospermin çeflitli yo¤unluklar›nda oluflabilir.
M›s›r bitkisi %99 oran›nda yabanc› döllenir. Bunda bitkinin çiçek durumunun
monocie (tek evcikli) olmas›n›n büyük etkisi vard›r. Koçanlar›n dizilifli alttür-çeflitlere göre de¤iflir. At difli ve sert m›s›rlarda bitkinin orta üst bölümünde, cin m›s›rda tepe püskülüne yak›n yerde ve çok say›da koçan oluflumu, fleker m›s›rda ise orta alt bölümde koçan yer al›r.
Dünyada ekonomik olarak tar›m› yap›lan m›s›r çeflitleri atdifli ve sert m›s›rd›r.
Arjantin ve Brezilya’da unlu m›s›r ve cin m›s›r üretimi, Güneydo¤u Asya’da fleker
m›s›r üretimi çok yayg›nd›r. Ülkemizde üretimin büyük ço¤unlu¤u atdifli m›s›r olarak gerçekleflmekte ancak, Karadeniz Bölgesinde yerel ve evsel tüketim amac›yla
sert m›s›r tar›m› yap›lmaktad›r. Cin ve fleker m›s›r çeflitleri çerezlik olarak kullan›lmakta, di¤erlerinin ekonomik bir önemi yoktur. Mumlu m›s›r ülkemizde tekstil sanayindeki ihtiyaca göre belirli miktarda üretilmektedir.
MISIRIN MORFOLOJ‹S‹
Allogam: yabanc› döllenen
demektir.
M›s›r bitkisi tek y›ll›k iri yap›l›, saplar› 60-80 cm’den 3 metreye kadar boylanabilen
bir bitkidir (fiekil 5.3.). Tek evcikli (monocie) ve allogamd›r. Morfolojik yap›s› tah›llar›n genel karakteristiklerini gösterir.
Kök: M›s›r di¤er tah›llar gibi saçak kök sistemine sahiptir.
M›s›rda; çim kökü (k›lavuz kök), embriyonal kökler, adventif kökler (sürekli
kökler-harici kökler) ve destek kökler olmak üzere dört tip kök vard›r.
fiekil 5.3
M›s›r bitkisinin
flematik görünüflü
(Skerman and
Riveros, 1990)
E
B
D
C
F
H
I
J
A
G
93
a) Çim kökü: Çim kökü say›s› bir tanedir. ‹lk sürgün tanenin uç k›sm›ndan
(s›rt) ç›kt›¤›nda çim kökü de afla¤›ya do¤ru itilir. Bir kaç m›s›r çeflidi d›fl›nda ilk bir
kaç haftada, m›s›r bitkisi bundan baflka köke sahip de¤ildir.
b) Embriyonal kökler: Çimlenmenin ileri devresinde ilk yaprak koleoptilden
ç›k›p fotosentez yapmaya bafllad›¤› anda, tanenin yan taraf›ndan 3-7 adet embriyonal kök ç›kar ve çim kökü say›s› genellikle dört olur (fiekil 5.4.). Çimlenmeden 23 hafta sonra, genç m›s›r kökü toprakta tutunmufl ise, toprak alt›ndaki yeflil sap ile
tane aras›na ince, zay›f bir sap oluflur. Bu mezokotil olarak bilinir.
M›s›r tanesi tohumluk olarak 2,5-3,0 cm derinli¤ine
ekildi¤inde mezokotil uzunlu¤u genellikle çok k›sa olmaktad›r. Baz› Meksika hatlar›nda az geliflmifl bir kök
sistemine karfl›l›k, öteki hatlara göre daha uzun mezokotil vard›r. M›s›r derine ekilmiflse mezokotilin uzunlu¤u da artmaktad›r. Günümüze kadar m›s›r gen kaynaklar›n›n kök geliflmesini incelemede henüz bir standart
ortaya konamam›flt›r.
c) Adventif kökler: Çimlenmeyi takiben bitki sap›n›n toprak alt›ndaki (3-5 cm toprak alt›nda) bo¤umlar›ndan adventif kökler ç›kar. Toprak yüzeyinin hemen
alt›nda olgun bir m›s›r bitkisinde k›sa bo¤um aralar› ile
2-3, hatta 4 bo¤um vard›r. Bu bo¤umlardan adventif
kökler ç›kar. Bafllang›çta bunlar yatay olarak geliflirler.
Daha sonra derinlere do¤ru giderek baz› koflullarda 2-3
metre derinli¤e ulaflabilirler. M›s›r bitkisini 10-15 cm boylan›ncaya kadar gayet yüzlek çapa yapmak gerekir.
d) Destek Kökler: M›s›r bitkisinde daha sonra toprak yüzeyinin hemen üstündeki 2. veya 3. bo¤umdan destek kökler ç›kar. Destek kökler bitkinin yatmas›n›
önler. Yatma sorunu olan çeflitlerde ikinci çapada, bu destek köklerin geliflmesi
için bo¤az doldurma ifllemi yap›l›r ve bu çok önemlidir. Destek kökler afla¤›ya
do¤ru sarkarlar ve topra¤a ulafl›rlar.
Sap: M›s›rda sap bo¤um ve bo¤um aralar›ndan oluflmufltur. Di¤er serin iklim
tah›llar›ndan farkl› olarak sap›n içi özle doludur. En üst bo¤um aras›n›n ucunda tepe püskülü (erkek çiçek toplulu¤u-panicula durumunda) bulunur.
Sapta bo¤um say›s› 8-45 aras›nda de¤iflirse de, 9-12 bo¤um say›s› ço¤unluktad›r. Bo¤um say›s› ve bo¤um aras› uzunlu¤u kal›tsal bir özelliktir. M›s›rda di¤er bo¤umlar birer yapra¤›, ortadaki bir ya da bir kaç bo¤umda birer koçan tafl›r. Bitkide
boy çeflitlere ve yetifltirme koflullar›na göre 0,5-6,0 metre aras›nda de¤iflmektedir.
Ortalama bitki boyu 1,5-3,0 metre kadar tropik bölgelerde ise 6,0 metreye ulafl›r.
Bitki boyu en fazla atdifli, en az cin m›s›rdad›r. Sap çap› 3-5 cm aras›nda de¤iflir.
Kardefllenme: Kardefller veya dip sürgünler toprak yüzeyinin hemen alt›ndaki bo¤umlardan geliflir ve ç›karlar. M›s›r bitkisinde kardefllenme e¤ilimi çeflitlere
göre de¤iflir. Tane amac› ile yetifltirilen çeflitlerde kardefllenme istenmemesine karfl›n silajl›k çeflitlerde istenir. fieker m›s›r ve cin m›s›r çeflitlerinde kardefllenme e¤ilimi fazlad›r. Kardefller ço¤unlukla koçan ba¤lamazlar ve koltuk halinde kal›rlar,
bunlar›n ekonomik bir de¤eri olmaz. Kardefllerde koçan oluflumu genellikle ana
sapta koçan olufltuktan sonra olur.
Yaprak: Tah›llar›n genel özellikleri olarak her bo¤umdan bir yaprak ç›kar.
Yapraklar sap›n iki taraf›nda alternatifli olarak yer alm›fllard›r. Bitkide genellikle
16-18 yaprak bulunur. Yaprak orta damar› beyaz ve kahverengi tipler vard›r.
fiekil 5.4
M›s›r bitkisinde
genç bir fidenin
görünümü
Panicula: kar›fl›k salk›m.
94
Tarla Bitkileri-I
SIRA S‹ZDE
1
Tek
D Üevcikli:
fi Ü N E LDifli
‹ M ve erkek
çiçeklerin ayn› bitkinin
de¤iflik yerlerindeki
baflakç›klarda yer almas›d›r.
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
S O R U
Çiçek, Tozlanma ve Döllenme: M›s›rda çiçek durumu monocie (tek evcikli)
dir. Buna göre erkek çiçekler tepe püskülünde, difli çiçekler sap bo¤umlar›ndan ç›kan koçanlar üzerinde toplanm›flt›r. Bu çiçekler m›s›rda genel kural olarak yabanR U
c› tozlanma SveO döllenmeyi
düzenli bir flekilde yaparlar. Normal tarla koflullar›nda
kendilenmenin % 5’den fazla olmad›¤› tahmin edilmektedir.
Erkek çiçekler
sap›n›n üst k›sm›nda kar›fl›k salk›m (panicula) fleklinde buD ‹ K K A bitki
T
lunan baflakc›klara yerleflmifllerdir. Kar›fl›k salk›m bir ana sap ve de¤iflken say›da
ikincil ve üçüncül yan dallardan oluflmufltur.
SIRA S‹ZDE
Koçan uzunlu¤u çeflite göre 10-40 cm ‘dir. Genel olarak melez (hibrit) çeflitlerde koçan boyu 20-30 cm ‘dir. Koçan çap› da 3-6 cm aras›ndad›r. Koçanda tane say›s› 300-1000
aras›nda ise de 500- 600 tane ço¤unlukla yeterli say›lmaktad›r.
AMAÇLARIMIZ
Koçan birçok bo¤umdan meydana gelmifltir. Fakat bu bo¤umlar çok s›k oldu¤u için baflakç›klar birbiri üzerine oturmufl gibidir. Koçan asl›nda bir baflakt›r. Baflak ekseni Koldukça
‹ T A P kal›nlaflm›fl ve somak fleklini alm›flt›r. Baflak ekseni bo¤umlar›
çok s›kt›r. Koçan üzerindeki baflakç›klar çok k›sa süngerimsi yap›da sapç›klarla ikiflerli olarak koçan eksenine ba¤l›d›r. Bu baflakç›klar koçan uzunlu¤unca dizilirler
ve bunlar Tdöllenmeden
sonra taneleri olufltururlar. Bir baflakç›kta iki çiçek vard›r.
ELEV‹ZYON
Bunlardan genellikle biri tane ba¤lar di¤eri pasif durumda kal›r. Böylece koçanda
düzgün tane s›ralar› (4-20 adet) oluflur. E¤er her ikisi de tane ba¤larsa koçanda tanelerin dizilifli oldukça da¤›n›k olur ve s›ra say›s› çeflide ba¤l› olarak artar.
‹ N T E R N E Terkek organlar dumura u¤ram›flt›r. Baflakç›k kavuzlar› da k›sa
Difli çiçeklerde
veya dumura u¤ram›flt›r. Yaln›z kavuzlu m›s›rda bunlar çok iyi geliflmifltir. Baflakç›¤› ve taneyi çok iyi sarar. Baflakç›k ve çiçek kavuzlar› ço¤unlukla beyaz, baz› çeflitlerde de k›rm›z›d›r. Buna göre somak rengi beyaz ya da k›rm›z› olarak görülür.
Koçan: Bir bitkide iyi tane ba¤l›yan koçan say›s› genellikle 1-2’dir. Tam olgunlaflmam›fl bir koçanda morfolojik yap› olarak 4 halka görülür. En içte öz tabakas›
yer al›r. Bunun üzerinde kal›nlaflm›fl bir baflak ekseni bulunur. Birbiri üzerinde
oturmufl gibi çok s›k dizilmifl baflakç›klar üçüncü halkada soma¤› olufltururlar. Taneleri tafl›yan-tutan somak yumuflak bir yap› gösterir. Dördüncü halkay› ise baflakç›klarda döllenme sonucu oluflmufl tane oluflturur. Koçan üzerinde çeflide göre de¤iflen say›da, 4-20 adet tane s›ras› bulunur.
M›s›r yetifltiricili¤inde tane verimi düflük bir kaç koçan yerine, çok iyi geliflmifl ve tane verimi yüksek bir koçan yetifltirmek daha idealdir. Asl›nda bitki bir
sapta 5-7 bo¤umun her birinde koçan tasla¤› oluflturur. Tepe püskülü farkl›laflmas›ndan önce, yaprak koltuklar›ndaki koçan taslaklar› gözle görülebilecek kadar belirir. Bundan sonra bitkinin yukar›ya do¤ru büyümesi h›zlan›r, tepe püskülünün
oluflmas› ve geliflmesi bafllar, bitkide yanlara do¤ru büyüme - geliflme (koçan geliflmesi) yavafllar.
N N
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
S‹ZDE
Tah›l yap›s› SIRA
kaç k›s›mdan
oluflmaktad›r?
2
M›s›rda hangi
olgunluk
SIRA
S‹ZDE devreleri görülmektedir?
Tane: Biçimi daha çok genetik yap›ya, tane boyutlar› ise genetik yap›ya ve çevD Ü fi Üba¤l›d›r.
NEL‹M
re koflullar›na
Bin tane a¤›rl›¤› çeflitlere ve çevre koflullar›na göre 50-1000
gram aras›nda de¤iflir. Tane; kabuk, endosperm, embriyo k›s›mlar›n› tafl›r (fiekil
S O R Usoma¤a ba¤layan ve embriyoyu koruyan uç kapa¤› (sapç›k) var5.5.). Birde taneyi
d›r. Uç kapa¤› gerçekte kabu¤a ba¤l›d›r ve kabukla birlikte botanik olarak koçan›n
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
95
birer parças›d›rlar. Uç kapa¤› genellikle kabu¤un soyulmas›n› y›rt›lmas›n› engeller.
Bu kapak k›r›ld›¤›, aç›ld›¤› zaman embriyonun siyah örtüsü görülür. Bu örtü do¤ald›r ve çürüklük de¤ildir, tanede olgunlu¤un bir göstergesidir.
fiekil 5.5
Kabuk
M›s›r tanesinin
boyuna kesiti
M›s›r
Çimk›n›
(Coleoptile)
Andosperm
Tomurcuk
(Plumula)
Kökçük
(Radicula)
Kalkanc›k
(Scutellum)
Kökçük k›n›
(Coleorhiza)
M›s›r tanesi 4 k›s›mdan meydana gelir. Bunlar kabuk, endosperm, embriyo ve
sapç›kt›r. Tüm tanenin % 5’ini kabuk, % 82 ‘sini endosperm, % 12 ‘sini embriyo ve
%1 ‘ini sapç›k oluflturur. Çizelge 5.2.’de bu k›s›mlar›n kurumadde üzerinden oranlar› ile taneyi oluflturan bafll›ca maddelerin bu k›s›mlara da¤›l›fl oranlar› verilmifltir.
Bu de¤erler çeflide ve yetifltirme koflullar›na göre az çok de¤ifliklik gösterirler.
Tanenin
k›s›mlar›
Tane %
Niflasta %
Protein %
Ya¤ %
fieker %
Kül %
Tane
-
71,5
10,3
4,8
2
1,4
Kabuk
5,3
7,3
3,7
1
0,3
0,8
Endosperm
82,3
86,4
9,4
0,8
0,6
0,3
Embriyo
11,5
8,2
18,8
34,5
10,8
10,1
Sapç›k
0,8
5,3
9,1
3,8
1,6
1,6
MISIRIN KÜLTÜRÜ
‹klim ve Toprak ‹stekleri
M›s›r s›cak bölgelerin bitkisidir. Yüksek verim için fazla s›cak istemekte, bu yüzden
ilkbahar ve sonbahar›n so¤uk günlerinden etkilenmekte hatta, 10 °C’nin alt›ndaki düflük s›cakl›klarda zarar görmesi kaç›n›lmazd›r. M›s›r yazl›k bir bitki oldu¤u için büyüme ve geliflmesini y›l›n güneflli ve s›cak günlerinde yapar. Çimlenme minimumu 9-10
°C olup, optimum çimlenme s›cakl›¤› 18°C’nin üzeridir. Ekim zaman›, düflük s›cakl›klarda (10-12 °C) ç›k›fl gecikir. En uygun büyüme s›cakl›¤› 25-30 °C aras›d›r. Yüksek
bir verim için, m›s›r›n yetiflme dönemi içinde 400-750 mm su iste¤i vard›r. Ayr›ca bu
Çizelge 5.2
M›s›r tanesinin
k›s›mlar› ve
kurumaddenin
bunlara oransal
da¤›l›m›
96
Tarla Bitkileri-I
ya¤›fl›n aylara da¤›l›fl› düzenli olmal›d›r. Yurdumuzda Karadeniz ve k›smen de Marmara bölgesi hariç, sulama yapmadan m›s›r tar›m› yap›lmas› olanaks›zd›r. Ülkemizde,
günlük ortalama s›cakl›¤›n 10°C ‘den yüksek oldu¤u günlerin say›s› 112-308 gün
olup, bu süre Türkiye’de m›s›r için uygun yetifltirme süresi kabul edilmektedir.
M›s›r›n vejetasyonunu 80-90 günde tamamlayan erkenci, 110-130 günde tamamlayan orta erkenci ve 150 veya daha fazla günde tamamlayan geçici çeflitleri
bulunmaktad›r. Geççi çeflitler, ülkemizin ancak k›y› bölgelerinde yetifltirilebilmektedir. Vejetasyon dönemindeki s›cakl›k toplam›na göre FAO olum gruplar› dikkate al›nd›¤›nda; Türkiye’de farkl› ekolojik bölgelerde FAO 400-700 olum grubundaki çeflitler yetifltirilir. Ana ürün (1.ürün) veya ikinci ürün olarak, baz› sebze alanlar›nda ise domatesten sonra ara ürün olarak farkl› m›s›r çeflitleri, üretimde yetifltiriciler taraf›ndan kullan›lmaktad›r. M›s›r, büyüme süresince, özellikle de sapa kalkma ile çiçeklenme devreleri aras›nda çok su tüketir. Ya¤›fllar yeterli de¤ilse sulama
ile bu su muhakkak sa¤lanmal›d›r.
Toprak seçicili¤i fazla olmasa da toprak isteklerinin bafl›nda toprak s›cakl›¤› gelir. M›s›r bitkisinin yetifltirilece¤i alanlarda toprak s›cakl›¤› k›sa sürede, bitkinin çimlenme minimum s›cakl›¤›n›n (10 °C) üstüne ç›kabilmelidir. Geç ›s›nan, so¤uk ve ›slak, havas›z topraklar çimlenme ve ç›k›fl› geciktirir; ilk geliflmeyi yavafllat›r, verim düflüklü¤üne neden olur. Bitki en iyi geliflmesini organik madde ve al›nabilir besin
maddelerince zengin, drenaj› iyi olan; derin, s›cak, t›nl› topraklarda yapar ve yüksek
bir verim ortaya koyar. M›s›r besin maddelerince zengin, fazla asidik ve bazik olmayan, pH:5-8 aras›ndaki topraklarda iyi yetiflir. Afl›r› nemli, havas›z topraklarda iyi geliflemez. Nötre yak›n hafif asidik (pH: 6-7) topraklar m›s›r için en uygun topraklard›r.
Toprak Haz›rl›¤›
Tohum yata¤›n›n; temiz, yabanc› otlardan temizlenmifl ve tavda olmas› gerekir. ‹yi
bir tohum yata¤› haz›rlamak için yap›lacak olan toprak ifllemede iki amaç göz
önünde tutulmal›d›r. Bunlardan birincisi tohum yata¤› çimlenme, ç›k›fl ve fidelerin
büyümesi için optimum koflullar› sa¤layabilecek; ikincisi, erozyona neden olmadan su tutmay› teflvik edecek ve bitkinin büyümesi için al›nabilir suyun miktar›n›
art›racak biçimde toprak haz›rlanmal›d›r. Yayg›n uygulama olarak sonbaharda toprak uygun tavdayken 8-10 cm derinlikten an›z bozma yap›l›r. Yap›lmad›¤›nda ise
flubat-mart aylar›nda 15-20 cm derinlikten iflleme yap›larak, topra¤›n tava gelmesi
sa¤lan›r. Nisan-may›s aylar›nda toprak tava gelince, 10 -12 cm derinlikte kazaya¤›kültivatör ile toprak yeniden sürülür, t›rm›k çekilerek kesekler da¤›t›l›r ve tarla yüzeyi düzlenir. Yüzey sulamas› yap›lan alanlarda an›z bozma, döner kulakl› pulluk
ile yap›lmal›d›r. Toprak ve su erozyonunun sorun oldu¤u yerlerde toprak iflleme
mutlaka ilkbaharda yap›lmal›d›r. Ya¤›fllar›n k›s›tl›, su kayb›n›n yüksek oldu¤u yerlerde toprak iflleme devirmeksizin alttan yüzlek yap›lmal›d›r. M›s›r ikinci ürün olarak yetifltirilecekse ana ürün tarlay› boflaltt›¤› zaman toprak iflleme yap›l›r. Toprak
yap›s›na göre an›z bozma ya hemen ya da toprak sulan›p tava getirildikten sonra
yap›lmal›d›r. Son y›llarda ülkemizde azalt›lm›fl toprak ifllemeye bir geçifl vard›r.
Ekim
Ekim Zaman›
M›s›r için en uygun ekim zaman› toprak s›cakl›¤› erkenci çeflitler için 10-12 °C,
geççi çeflitler için 12-13 °C’ ye ulaflt›¤› zamand›r. Ekim zaman›n› belirleyen di¤er
faktör ise o bölgenin ilk ve son don tarihleridir. Ekimden sonraki ilkbahar son
donlar› ve hasat zaman›na yak›n sonbahar ilk donlar›, bitkiye büyük zararlar vererek verimin düflmesine neden olabilir. Bu iki tarih aras›ndaki sürenin uzun oldu¤u
yerlerde ekim mutlaka son don tarihinden sonra veya bir hafta önce yap›lmal›d›r.
Yetifltirme süresinin k›sa oldu¤u yerlerde ise, sonbahar ilk donlar›ndan korunacak
flekilde biraz daha erken ekim yap›labilir. K›y› bölgelerimizde nisan, Orta Anadolu ve Geçit bölgelerimizde may›s ay› ekim için uygun aylard›r. ‹kinci üründe ise
çeflitlere göre Haziran sonu - 15 Temmuza kadar ekim yap›lmal›d›r.
Ekim Yöntemi
M›s›r ekimi, özel m›s›r ekim makineleri ile s›raya ya da el ile serpilerek ve oca¤a
ekim yap›lmaktad›r. Ancak m›s›r bir çapa bitkisi oldu¤u için mutlaka s›raya ekilmelidir. S›raya ekim için hassas (pnömatik) mibzerler kullan›lmaktad›r. S›ra aras› aç›kl›k çeflitlere ve yetifltirme ortam›na göre 65-70 cm, s›ra üzeri s›kl›k ise 20-25 cm aras› uygundur. Verimi yüksek topraklarda s›ra aras› mesafesi dar (70 cm), verimi düflük topraklarda genifl s›ra aras› (100 cm) tutulur. S›ra aras› ve s›ra üzeri mesafeler
dekarda 6000-7000 bitki olacak flekilde ayarlanmal›d›r. Erkenci çeflitlerde dekarda
8000-10000 bitki olacak s›kl›k uygulanabilir. Suyu yeteri kadar bol olmayan topraklarda az tohum 2500 bitki/da, verimli ve yeteri kadar su durumu iyi olan topraklarda çok tohum ekilerek, 8000-10000 bitki/da s›kl›¤› kullan›lmal›d›r.
Silaj m›s›r› yetifltiricili¤inde, tane ürünü için hesaplanacak tohumluk miktar›n›n
% 50 fazlas› kullan›lmal›d›r.
Ocak usulü ekimde; ocaklar aras›nda 40 - 60 cm aral›k kalacak ve her oca¤a 3
tohum gelecek flekilde ekim yap›l›r.
Tohumun h›zla çimlenip, sürebilmesi için uygun nem, hava ve s›cakl›¤› olan
topra¤›n içinde bulunmas› gerekir. Genellikle 5-6 cm derinlik m›s›r için uygundur.
Dekara at›lacak tohumluk miktar›n› belirlemede çeflidin 1000 tane a¤›rl›¤›, ekim
yöntemi, m›s›r›n yetifltirme amac› önemlidir. Buna göre bu miktar dekara 1,5 -3 kg
aras›nda de¤iflir. Tohumluk miktar› üzerinde; topra¤›n verim gücü, topra¤›n nem
durumu ve tohumlu¤un çimlenme ve sürme gücü önemli rol oynamaktad›r.
Ekilecek tohumluk mantari-fungal hastal›klara ve toprak zararl›lar›na karfl› ilaçlanmal›d›r. Ekimden hasada kadar geçen sürede % 10-25 oran›nda bitki kayb› olur, tohumlu¤un biraz fazla olmas› uygun olur. Yeflil yem (has›l m›s›r) veya silaj amac›yla
m›s›r daha s›k ekilmelidir. Son y›llarda s›rta ekim yöntemi üzerinde durulmaktad›r.
Bak›m
M›s›r bitkisi geliflmesinin ilk döneminde iyi bir bak›m ister. Bak›m yap›lmazsa yabanc› otlarla rekabet edemez. Toprak kaymak tabakas› ba¤lam›flsa, yabanc› otlar
olmasa bile genç bitki havas›zl›ktan zarar görür. Çapalama, sulama, gübreleme ve
tar›msal mücadele iflleri bak›m ifllerinin bafl›nda gelir.
Çapalama
M›s›r bir çapa bitkisidir. Çapalaman›n amac› öncelikle yabanc› ot kontrolü ve en
az kay›pla toprak nemini muhafaza etmek, ayr›ca topra¤› havaland›rmak, topra¤a
üst gübreleme ile verilen besin maddelerinin topra¤a kar›flt›r›lmas›d›r. Birinci çapa, bitkiler 2-3 yaprakl› (5-10 cm boyda) oldu¤u dönemde yap›l›r. ‹lk çapada; yabanc› otlar öldürülür, kaymak tabakas› k›r›l›r, s›ra üzeri seyreltmesi yap›l›r ve hafifçe bo¤az doldurulur. ‹lk çapa yap›l›rken, bitkiler küçük boylu olduklar› için üstleri kolayca toprakla örtülebilece¤i için dikkatli olmak gerekir. ‹lk çapadan sonra,
tarla otland›kça, kuvvetli ya¤murdan veya sulamadan sonra tekrar çapa yap›lmal›d›r. Genellikle 2-3 çapa yap›l›r. As›l bo¤az doldurma 2. çapa ile birlikte bitkiler
97
98
Tarla Bitkileri-I
30-40 cm boydayken yap›l›r. Sulamadan 3-4 gün sonra kaymak tabakas›n› k›rmak
ve otlar› yok etmek için çapalama gerekebilir. Tekleme ve seyreltme bitkiler 1015 cm’ye ulafl›nca gecikmeden yap›lmal›d›r. Melez m›s›r yetifltiricili¤inde; bas›nçl›
sulama sistemlerinde y›ld›z ya¤murlama bafll›¤› veya tabancal› otomatik sulama
makinesi ile yap›lan ya¤murlama sulama ayr›ca, damla sulamalarda, bo¤az doldurma ifllemi gerekli de¤ildir. Hibrit m›s›r çeflitleri bo¤az doldurma ifllemine gerek duymamaktad›r.
Sulama
Bitkinin su ihtiyac› bak›m›ndan kritik dönmeleri; çimlenme - ç›k›fl, sapa kalkma, çiçeklenme ve tane dolum dönemleridir. Ekim döneminde toprakta yeterli nem yoksa ekimden önce tarla sulan›r ve tava getirilir. Ekimden sonra 1-2 defa ya¤murlama sulama yap›larak çimlenme ve ç›k›fl sa¤lan›r. Genellikle 2.çapa dönemine rast
gelen sapa kalkma dönemi, h›zl› sap büyümesinin oldu¤u ve koçan tasla¤›n›n
olufltu¤u verimi etkileyen önemli bir dönemdir. Çiçeklenme dönemi ise,su ihtiyac›n›n en üst seviyeye ç›kt›¤› dönemdir. Tepe püskülü ç›k›fl›ndan 8-10 gün önce yap›lacak bir sulama verimi önemli ölçüde art›r›r. Bu dönemdeki 1-2 günlük solman›n bile verimi düflürmede önemli etkisi vard›r. Tane dolum döneminde yap›lacak
sulama, tane dolum süresini uzataca¤›ndan tane irili¤i ve a¤›rl›¤›n› art›rarak verimi
yükseltir.
Sulamada fazla su vermekten kaç›n›lmal› ve kök sisteminin yo¤un oldu¤u 6065 cm kal›nl›ktaki toprak tabakas›n›n ›slat›lmas› yeterlidir. Sabah saatlerinde bitkilerde solma ve yapraklarda dürülme-k›vr›lma varsa sulama zaman›n›n geldi¤i anlafl›l›r ve vakit kaybetmeden sulama yap›lmal›d›r. Bitkiler 1-1,5 m boylan›ncaya kadar ya¤murlama sulama ile bundan sonraki dönmelerde, kar›k usulü sulama yap›lmal›d›r. Son y›llarda damla sulama yöntemi pratik olarak uygulamaya konmufltur.
Gübreleme
M›s›r, topraktan bol miktarda azot, fosfor ve potasyum al›r. N, P2O5 ve K2O ca zengin,
yüksek verimli dolma toprak ister. Tar›m›nda elde edilen 1000 kg tane ürünü için, 24
kg N/da, 9.2 kg P2O5 ve 27,7 kg K2O un verilmesi uygundur.
‹yi bir verim ve kalitesi yüksek tane için topra¤›n organik madde ve bitki besin
maddelerince zengin olmas› gerekir. Bu¤daygiller ve baklagillerle ekim nöbetine
al›narak, çiftlik gübresini sonbaharda topra¤a kar›flt›rarak, ekim zaman›nda ve daha sonra mineral gübre kullanarak büyümesi için gerekli olan besin maddeleri sa¤lan›r. Sonbahar toprak iflleme s›ras›nda topra¤a kar›flt›r›lacak dekara 1,5-2 ton çiftlik gübresi, topra¤› organik maddece ve besin maddelerince özellikle de mikro
elementlerce zenginlefltirir. Fi¤ ekilerek, yap›lan yeflil gübreleme ile topra¤›n organik madde miktar› art›r›labilir. Toprak analizleri ve çeflidin verim gücü dikkate al›narak verilecek besin elementlerinin miktar› belirlenir. Gübreleme yap›lmadan önce toprakta al›nabilir besin maddeleri bak›m›ndan verimlilik analizi yapt›r›lmal›d›r.
M›s›r di¤er tah›llara göre daha fazla yeflil aksam üretti¤i için ihtiyaç duydu¤u
azot miktar› fazlad›r. Toprakta bulunan yeterli miktardaki azotun verime ve tane
kalitesine etkisi çok fazlad›r. Çeflitli etmenlere ba¤l› olarak dekara at›lacak 15-20 kg
saf azot yeterli olmaktad›r. M›s›r sulama yap›larak yetifltirilen bir bitki oldu¤u için
tarlaya at›lan azot, y›kanma ile topraktan uzaklaflabilir. Bunu önlemek için bitkinin
ihtiyaç duydu¤u toplam azot ihtiyac› 2 veya 3 seferde verilmelidir. Buna göre ilk
büyüme ve geliflmeyi h›zland›rmak için toplam azot ihtiyac›n›n %30’u ekimle birlikte, %40’› sapa kalkmadan önce ve %30’u da tepe püskülü ç›k›fl›ndan bir hafta
önce verilmesi uygundur.
99
Fosforlu gübreler m›s›r bitkisinde kök geliflmesi ve olumu h›zland›r›r, çiçek ve
tane olumuna katk›da bulunur. Dekara verilecek 8-10 kg saf fosfor m›s›r için yeterlidir. Yurdumuz topraklar›nda potasyum eksikli¤i görülmese de ihtiyaç duyulan
yerlerde ekimle birlikte verilecek olan 6 - 8 kg/da saf potasyum yeterlidir.
Uygulama kolayl›¤› bak›m›ndan azotlu gübrenin yar›s› ve fosforlu gübrenin
tamam› ekim ifllemi s›ras›nda topra¤a verilmelidir. Dekara 40-50 kg kompoze
(20-20-0) gübre taban gübresi olarak ekimde, dekara 20-25 kg üre(%46 N) veya
35-40 kg amonyum nitrat (%26 N) gübresi üst gübre olarak birinci ve ikinci çapa
öncesinde iki defada ya da bitkiler 30-40 cm olunca bir defada verilmelidir.
Tar›msal Mücadele
Hastal›k (rast›k, yaprak yan›kl›¤› ve koçan çürüklü¤ü-Fusarium’a) ve toprak alt›
zararl›lar›; tel kurtlar›, dana burnu ve bozkurt için, toprak üstü zararl›lar›; m›s›r
kurdu, m›s›r koçan kurdu ve m›s›r maymuncu¤u için bitkinin tüm vejetasyon döneminde ilaçl› (insektisitle) mücadele yap›lmal›d›r. Yabanc› otlara karfl› ise, ekim
öncesi ya da ç›k›fl sonras› bitkinin 6. yaprak dönemine kadar herbisitlerle, daha
sonra gerekli olursa mekanik mücadele yap›lmal›d›r. Semiz otu, domuz p›tra¤›,
sirken, horoz ibi¤i, tilki kuyru¤u, kaynafl-geliç gibi birçok yabanc› otlara karfl›
sistemik ve kontakt herbisitler birlikte kullan›lmal›; tar›msal mücadele için yerel
tar›m teflkilat›ndan teknik yard›m al›nmal›d›r.
Hasat ve Harman
Tane ürünü için m›s›r hasad›, bitki yapraklar›, koçan kavuzlar› iyice sarard›ktan
ve tanelerdeki su oran› % 20’ye kadar düfltükten sonra yap›l›r. Hasat genellikle
koçanlar›n bitkilerden elle kopar›l›p, toplanmas› fleklindedir. Hasat edilen koçanlar sergi yerlerinde kavuzlar›ndan ayr›l›r. Tanelerdeki nem oran› % 18 veya
daha afla¤› düflünceye kadar kurutulur. Tah›l biçerdöverlerinde birkaç de¤ifliklik
(tabla de¤iflimi ve uygun ayarlar›n yap›lmas›yla) yap›ld›¤›nda, tane için m›s›r hasad› kolayl›kla biçerdöverle yap›lmaktad›r. Makineli hasat için, tane nem oran›n›n % 19’dan düflük olmas› gerekir. Yüksek nemde, hasat kayb› artar ve kurutma
için ek bir masraf gerektirir. Koçan yapraklar› sarar›p, kurumufl taneler sertleflmifl
ve tanenin soma¤a ba¤land›¤› uç k›s›m kaz›nd›¤›nda siyah tabaka oluflmuflsa, tanedeki nem oran› %20’ler civar›na inmifl ve hasat olgunlu¤una gelmifl demektir.
fieker m›s›r› süt olumu döneminde hasat edilmelidir. Tanenin olgunlaflma dönemleri ilerledikçe tanedeki fleker niflastaya dönüflmeye bafllamaktad›r.
Silajl›k m›s›r yetifltiricili¤inde hasat ne zaman yap›lmal›d›r?
SIRA S‹ZDE
DARILAR (Sorghum sp. , Panicum sp. , Seteria sp.)
3
Dar› kelimesi Gramineae=Poaceae familyas›nda biri (Sorghum)
Andropogeneae, ikisi (Panicum ve Seteria) Paniceae oyma¤›nda bulunan üç bitki cinsine verilen ortak isimdir. Ülkemizde baz› yörelerde m›s›r bitkisi için deS dar›
O R Ukelimesi kullan›lmaktad›r. Dünya üzerinde ve ülkemizde üç cinsten biri, ikisi veya üçü birden farkl› amaçlarda yetifltirilir.
D‹KKAT
Sorgum (Sorghum sp.) 2n=20
N N
SIRA
S‹ZDE
Tropik ve suptropik bölgelerin önemli besin kaynaklar›ndan biri
olan
sorgum-kocadar›, bu¤daygiller familyas›n›n Andropogoneae oyma¤›na giren ve genellikle tek y›ll›k, bir k›sa gün bitkisidir. Dünya literatüründe Sorghum vulgare Pers. ve Sorghum
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
100
Tarla Bitkileri-I
bicolor L. Moench. sinonim adlar›yla da yer almaktad›r. S›ca¤› seven yazl›k bir bitkidir. Afrika, Asya, Avustralya gibi de¤iflik k›talarda yabani formlar›n›n bulundu¤u bilinmektedir. Orijini hakk›nda de¤iflik görüfller vard›r. Muhtemelen Etiyopya ve Sudan orijinli olup, Afrika’n›n öteki k›s›mlar›na, Hindistan’a Güney Do¤u Asya’ya,
Avustralya ve A.B.D. ‘ne buradan da¤›lm›flt›r. Tropik Afrika’da n=10 olan yabani türler genifl bir form zenginli¤i içinde bulunmaktad›r. Sorgumun on binden fazla, farkl› tipi vard›r. Bitkilerdeki bu de¤iflim vejetasyon süresine, bitki boyuna, salk›m yap›s›na (uzunluk, dallanma gibi), tane rengine, yaprak flekli ve yapra¤›n sapla yapt›¤›
aç›ya göre, tane irili¤ine, tane-endosperm yap›s›na, beslenme de¤erine, bitkinin hastal›k ve zararl›lara dayan›kl›l›¤›na göre belirlenmifltir. Yüzlerce y›ldan beri Afrikal›n›n
ekme¤i sorgumdan yap›lmaktad›r. Sorgum baz› ülkelerde de alkollü içkilerin hammaddesi olarak kullan›lmaktad›r. Ayr›ca hayvan beslemede tane ve yeflil yem olarak,
niflasta ve flurup (flekerce zengin) elde etmede son derece önemli bir tah›l ürünüdür.
Ekonomik Önemi
Sorgum bu¤day, pirinç ve m›s›rdan sonra dünyada en fazla üretilen tah›l cinsidir.
Baflta tane ürünü, silajl›k, yeflil yem-has›l ve kuru yem, süpürgelik ve fl›ral›k olmak
üzere birçok çeflidi vard›r. Tüm k›talara da¤›lm›fl bulunan sorgum formlar›-co¤rafi
çeflitleri (Milo, Kafir, Shallu, Dura, Feterita, Hegari, Guinea, Kaoliang), morfolojik ve
fizyolojik özellikleri ve ekolojik istekleri bak›m›ndan büyük farkl›l›klar gösterirler.
Dünyada sorgum ekilifl azalma göstermekle birlikte hala önemini korumaktad›r. Ekim alan› ve üretim bak›m›ndan tah›llar içinde 5. s›rada yer al›r. Tane ve silajl›k-yemlik sorgum, ço¤unlukla uygun bir m›s›r yetifltiricili¤i için çok kurak ve s›cak olan alanlarda, m›s›ra alternatif olarak yetifltirilmektedir. Sorgum su basmalar›na, tuzlu ve bitki besin maddelerince fakir topraklara m›s›ra göre daha fazla tolerans gösterir. Bitki bu koflullara çeflitli özelliklerinden dolay› adapte olmufltur. Son
y›llarda kura¤a ve s›ca¤a daha dayan›kl› sorgum çeflitleri de bulunmufltur.
Sorgum, toplam 44.7 milyon hektarl›k ekim alan› ile dünya tah›l ekim alanlar›n›n % 6.6’l›k k›sm›n› kapsamakta, 58.6 milyon ton üretimle dünya tah›l üretiminin
% 2,8’ni sa¤lamaktad›r. Ekilifl alan› ve üretim bak›m›ndan; bu¤day, çeltik, m›s›r ve
arpadan sonra beflinci s›rada yer almaktad›r. Sorgumun 2005 y›l›nda dünya verim
ortalamas› 131 kg/da olarak bildirilmektedir (Anonymous 2005). En fazla yetifltirildi¤i ülkeler s›ras›yla Hindistan, Sudan,Nijerya, A.B.D, Nijer, Meksika, Burkina Faso, Etiyopya ve Mali’dir.
Sorgum tek y›ll›k ya da k›sa süreli çok y›ll›k bir bitkidir. Uzun boylu çeflitleri 4
metre bitki boyunda olup, tane ürünü tipleri d›fl›nda bitki hariç saplar› tatl›d›r. Çiçek salk›m› 8-40 cm uzunlu¤unda da¤›n›k ve s›k biçimde bulunur. Sapl› ve saps›z
baflakc›klar çiçek salk›m›nda bir arada bulunur. Olgunlaflmada saps›z baflakç›klar›n (fertil) d›fl kavuzlar› k›rm›z›, k›rm›z›ms› kahverengi, saman renginde veya sar›ms›d›r. Bazen de koyu k›rm›z› veya k›rm›z›ms› renklerle taneleri lekelenmifl gibidir. Taneler ço¤unlukla k›rm›z› veya k›rm›z›ms› kahverengidir. Olgunlukta bile
saps›z baflakç›klar dökülmez ve devaml› kal›r.
Dünya üretiminin yaklafl›k % 75’i insan beslenmesinde, % 16’s› hayvan yemi, %
9’u endüstri hammaddesi olarak tüketilir. Afrika ülkeleri, sorgumu genelde insan
g›das› olarak; A.B.D. ve Birleflik Devletler Toplulu¤u ise hayvan yemi olarak yetifltirir. Sorgumun kültür ve yabani bir çok türü vard›r. Bunlar flunlard›r:
Sorghum bicolor L.Moench: Sorgum-kocadar› (2n=20), tane sorgum tek y›ll›k bir bitki olup, tane ürünü için yetifltirilir. Taneleri iri, kavuzlar›ndan kolayca ayr›labilir. Bitki boyu 0,6-2,5 metre aras›nda olabilirse de, ›slah edilmifl çeflitlerde boy
101
oldukça k›salm›flt›r (90-100 cm) (fiekil 5.6, fiekil 5.7). Bu nedenle biçer-döverle hasad› yap›labilir. M›s›rda oldu¤u gibi bunda da hibrit çeflitler ortaya konmufltur. M›s›r›n yetifltirilmesinde zorluklar›n yafland›¤› alanlarda kolayl›kla yetiflebilir.
fiekil 5.6
Sorgum-kocadar›
(tane tipi)
bitkisinin genel
görünüflü
Çicek salk›m›
Yapraklar
Sap
Çiçek
Kökler
fiekil 5.7
Sorgum-kocadar›
bitkisinin flematik
görünüflü
102
Tarla Bitkileri-I
fiekil 5.8
Sudan otunun
Sorghum bicolor ssp. saccharatum: fieker dar›s› (2n=20), bitkileri bol fl›ral› olup, fl›ran›n fleker oran› yüksektir. Saplar› ezilerek veya s›k›flt›r›larak flerbeti ç›kar›l›r ve pekmezi yap›l›r. fieker dar›s› çeflitleri Trakya Bölgemizde küçük lokasyonlarda yetifltirilirken bugün kaybolmufltur. Beyaz, kahverengi ve siyah taneli çeflitleri varsa da beyaz tanelilerin flerbeti daha üstündür. Bitki boyu uzun (1,5-3,5
m), vejetatif aksam fazla olup tek y›ll›kt›r. Bitkide kardefllenme ile oluflan 3-5 kardefl ve ana sap, uzun bitki boyuna ra¤men destek kökleri ile ayakta kalabilmektedir. Bu köklerle topra¤a tutunabilen dik geliflme tabiatl› bitkide, baz› çeflitlerde üstten 1-2 dallanma görülebilir. Son y›llarda biyoetanol verimi ve fleker verimi yüksek
çeflitler gelifltirilerek, enerji bitkisi olarak de¤erlendirilmeye bafllam›flt›r. fieker bazl› ve selüloz bazl› biyoetanol verimi çeflitlere göre de¤iflmektedir.
Sorghum bicolor ssp. technicus: Süpürge dar›s› (2n=20), tek y›ll›k bir bitki
olup salk›m yan dallar› odunsu ve uzun oldu¤u için temizlikte ot süpürge yap›m›nda kullan›l›r. Az yapraklan›r ve gövdesi ç›plakt›r. Salk›m yan dallar› kopmaya dayan›kl› oldu¤undan süpürge yap›lmak üzere ülkemizde hemen her bölgede yetifltirilir, taneleri ise hayvan yemi olarak kullan›l›r. Özellikle Bal›kesir, Sakarya, Edirne ve Denizli illerimizde süpürge imalat› oldukça geliflmifltir. Ot süpürgesi geleneksel ürünlerimizden olup, yöresel farkl› süpürge dar›s› tipleri Edirne’de bulunmaktad›r. Sakarya tar›m alan›nda her y›l 3000-3500 da kadar süpürge dar›s› yetifltirilmektedir. Geleneksel tar›m ürünü olarak plastik süpürgelerle, hala rekabet etmektedir.
Sorghum bicolor ssp. sudanensis: Sudan otu (2n=20), dünyada hayvan yemi olarak genifl alanlarda yetifltirilen bir alt türdür. Bol yaprak ve kardefl meydana
getiren bir sorgum alttürüdür (fiekil 5.8.). Boy 0,8-2 metre aras›nda oldu¤u için çay›r otu, kuru ot ve silaj yemi olarak yetifltirilmeye elveriflli bir bitkidir. Çiçek toplulu¤u aç›k salk›m olup, tek y›ll›kt›r.
Dünyada ilk defa sudan otu çeflidi, 1915’lerde ortaya konmufltur.
Bundan sonra çeflitli seleksiyon ve
›slah yöntemleri ile bir çok çeflit,
hayvansal üretimin hizmetine sunulmufltur. Son y›llarda, Sorghum
bicolor L. Moench. x Sorghum sudanense Stapf. melezleri de ortaya
konmufltur. Bunlar genellikle daha
sulu ve flekerce zengin sapl› ayr›ca, yar› kurak koflullara daha iyi
adapte olmufllard›r. Bugün son derece h›zl› geliflen, afl›r› lezzetli, yeflil hayvan yemi olarak besleyici ve
bir mevsimde çok say›da otlatma
ve biçmeye elveriflli sudan otu çeflitleri vard›r.
Sorghum halepense: Kanyafl
(2n=40), çok y›ll›k ve rizomlar›yla
üreyen zararl› bir yabanc› ottur (fiekil 5.9.). Taban suyunun yak›n oldu¤u ve sulama olana¤› olan tarlalarda önemli bir sorun teflkil eder. Sorghum bicolor ile melezlenirse de, melezler yüksek oranda k›s›rl›k gösterirler. Sulanabilir tar›m alanlar›nda
önemli bir yabanc› ot olarak görülmekle birlikte kimyasal mücadelesi olanakl›d›r.
103
Ayr›ca kura¤a dayan›m›ndan dolay› Avustralya ve Yeni Zelanda’da yem bitkisi olarak de¤erlendirilmektedir. Ülkemizde m›s›r ekilen alanlar›n ve di¤er sulanan alanlar›n önemli bir yabanc› otu olup, mekanik mücadele yerine, seçici olmayan
Glyphosate terkipli ilaçlarla (300 ml/da) ç›k›fl sonras› aktif büyüme döneminde
mücadele edilmelidir.
Sorgum bitkisi tane ve sap ürünü olarak
farkl› flekillerde de¤erlendirilmektedir. Sorgum tanesi kuru veya yafl ö¤ütme ifllemleriyle, taneyi oluflturan kabuk, embriyo ve
endosperm birbirinden ayr›l›r. Ayr›lan kabuk ve embriyo yem sanayinde, endosperm una ifllenerek g›da sanayinde ve yine
endospermden elde edilen niflasta g›da,
kimya, tekstil ve fermantasyon sanayinde
de¤erlendirilebilmektedir.
Endüstride sorgumun tane ve yan ürünlerinin ifllenme ve kullan›lma alanlar› giderek artmaktad›r. Makarna, niflasta ve alkol
endüstrisinde sorgum tanesi genifl çapta
kullan›l›r. Tanesinden yüksek kaliteli Tapioca niflastas›na denk kalitede niflasta elde edilmesi yan›nda, duvar ka¤›tlar› ve kumafllar›n kolalanmas›, ka¤›t ve tutkal, ya¤
ve dekstroz, petrol sondaj borular›n›n ›s›nmas›n› önleyen maddelerin elde edilmesi, bira ve di¤er içeceklerin yap›m› gibi pek
çok alanda da sorgumdan yararlan›lmaktad›r.
Sorgum saplar›ndan baz› ülkelerde ka¤›t yap›m›nda yararlan›lmakta ve elde
edilen ka¤›t oldukça iyi kalitede olabilmektedir.
Fosil yak›tlar›n›n tükenmeye yüz tuttu¤u ve kullan›mlar›ndaki art›fla ba¤l› olarak çevre sorunlar›n›n h›zla artt›¤› günümüzde, yeni ve yenilenebilir özellikte alternatif enerji aray›fl› biyokütle enerjisini daha çok gündeme getirmektedir. fieker dar›s›, fleker kam›fl›, m›s›r gibi verimli bir fotosentetik sisteme sahip olan ve yüzeylerine gelen günefl ›fl›¤›n›n %2-3’ünü kullanabilen C4 bitkileri, di¤er bitkilere göre
karbondioksit ve suyu daha iyi kullanmalar›, enerji kayna¤› olarak de¤erlendirilmelerini daha da kolaylaflt›rmaktad›r.
Kumdar› (Panicum miliaceum L.) 2n=36
Dünya ülkelerinde beyaz Frans›z dar›s›, k›rm›z› Frans›z dar›s›, proso millet, hog
millet, kahverengi tane dar›s›, tane süpürge dar›s› ad›yla ve ülkemizde de boza dar›s› olarak bilinir. Uygun iklimlerde, bütün kültür alanlar›na yay›lm›flt›r. Tarih öncesi zamanlardan beri insan beslenmesinde, tane ürünü olarak yetifltirilmektedir.
Rusya, Yak›ndo¤u ve Hindistan’da önemli bir besin kayna¤›d›r. Bitkileri genellikle
k›sa boylu ve ufak habitusludur (fiekil 5.10).
Kumdar›n›n kökeni, henüz kesinlikle bilinmemektedir. Mo¤olistan, Kazakistan
ve Afganistan’da yabani kumdar› formlar› bulunmakta; genifl form zenginli¤i Asya’n›n do¤usundan bat›ya do¤ru gidildikçe azalmaktad›r. Filogenetik çal›flmalarda
kumdar›n›n 2n=l8, 36, 40, 49, 54 ve 72 kromozomlu türleri bulunmufltur. Yayg›n
olarak kültürü yap›lanlar›n ço¤unda bu say› 2n=36 olarak saptanm›flt›r.
fiekil 5.9
Kaynafl bitkisi
104
Tarla Bitkileri-I
Kumdar›n›n taksonomideki yeri, 4 alttüre ayr›lm›flt›r. Çiçek toplulu¤unun biçimi kar›fl›k salk›m olup, birincil yan dal say›s› 14-19 aras›nda de¤iflir. Yan dallar›n
salk›m eksenine olan durumlar›na, bin tane a¤›rl›¤› ve bitki bafl›na tane verimine
göre, 4 alttür belirlenmifltir. Bunlar; Panicum miliaceum L. ssp. effusum, Panicum
miliaceum L. ssp. contractum, Panicum miliaceum L. ssp. compactum ve Panicum
miliaceum L. ssp. erectum’ dur.
fiekil 5.10
Kumdar› bitkisinin
Büyüme ve geliflmesini yaz›n yapan kumdar›, dona karfl› hassast›r. Öteki dar›lara nazaran s›cak hava koflullar›na, daha iyi tolerans gösterip canl›l›¤›n› sürdürür.
Tane ürünleri içinde, birim kuru madde için en az su tüketen bitkidir. 1 kg kurumadde için 308-315 litre su tüketir. Ayr›ca yüksek sodyum karbonat dozlar›na da
iyi tolerans gösterir. Kumlu-killi s›cak topraklarda yüksek verim sa¤lar. Genifl bir
toprak aral›¤›nda yetifltirilebilir.
Adaptasyonu
K›sa gün bitkisi olan kumdar›, so¤u¤a çok hassast›r. S›cak iklimde öteki dar›lardan
daha iyi hayatiyetini korur. Çiçeklenme için mutlaka k›sa gün, geliflme için parlak
güneflli günler ister. Ekvatora göre 45° kuzey ve güney enlemlerine kadar olan enlemler aras›nda yetiflir. Saf olarak ekildi¤i gibi, otlatma amac›yla kar›fl›k olarak börülceyle de ekilebilir. Rusya’da yeflil yem bitkisi olarak fi¤le ve arkadafl bitki olarak
yonca ile birlikte yetifltirilir. Kumdar› ülkemizde Kuzey Anadolu, Karadeniz’e k›y›
bölgelerimizde Sinop civar›nda hala yetifltirilmektedir. Son y›llarda kufl yemi olarak tüketime sunulmaktad›r. Tohumlar›nda dormantl›k yoktur. Tar›m iflletmelerinde yazl›k ekilen m›s›r, pamuk gibi bitkilerin zarar görmesi durumunda yetifltirilebilecek, k›sa vejetasyon süreli bir bitkidir. 60-70 gün gibi çok k›sa süreli ve 120 gün
gibi uzun vejetasyon süreli çeflitleri vard›r.
105
Cindar› (Seteria italica L.) 2n=18
Dünyada yayg›n ismi; cüce dar›s›, dev dar›, Macar dar›s› (Hungarian millet), özgürlük dar›s› (Liberty millet), tilki kuyru¤u dar›s› (Foxtail millet) ve k›rm›z› rala (red rala ) olarak; bizim dilimizde ise cindar›
olarak bilinmektedir (fiekil 5.11.). Cindar›
da kumdar› gibi, en eski kültür bitkilerinden biridir. Ana yurdu Çin, Güney ve Do¤u Asya’d›r. Çin’deki do¤al ›rklar› göz ard›
edilirse, dünyada kültüre al›nan en eski
bitkilerdendir. Do¤uda Mançurya, bat›da
Kafkasya genifl bir form zenginli¤i gösteren, iki ayr› gen merkezidir. Birleflik Devletler Toplulu¤u (Rusya), Çin ve Hindistan’da yo¤un olarak yetifltirilmekle birlikte, dünyan›n baflka yerlerinde fakir insanlar›n günlük ekmek ihtiyac›n› karfl›lamaktad›r. Macaristan gibi baz› ülkelerde ise geleneksel olarak, pirinçle birlikte pilav yap›m›nda tüketilmektedir.
Cindar›n›n 100 kadar bilinen türü aras›nda, S. viridis yabani formu olarak bilinir. Ancak melezleri fertildir. Bitkinin 2n=18, 36 ve 72 olan diploid, tetraploid ve
oktoploid türleri vard›r. Kültür cindar›s› ve yabani formu diploiddir. Deneysel olarak hekzaploid türleri de elde edilmifltir. Kültür cindar›lar› çiçek toplulu¤u kar›fl›k
salk›m›n büyüklük ve biçimine göre 3 alttür içinde toplanm›fllard›r. Bunlar; Seteria italica L. ssp. moharia Al., Seteria italica L. ssp. media Kcke. ve Seteria italica L.
ssp. maxima Al.’d›r. Çeflitlerde salk›m büyüklü¤ü kal›tsal bir özelliktir.
Adaptasyonu
Tek y›ll›k, yazl›k geliflme tabiatl›; so¤u¤a karfl› ve su kesmesine karfl› tolerans› hiç
olmayan ancak, h›zl› geliflen 55-60 günde çiçeklenen, k›sa süreli ana ürün ve ikinci ürün olarak yetifltirilmeye elveriflli bir bitkidir. Kurakl›¤a karfl› oldukça toleransl›d›r. Ancak, uzun süreli kurakl›¤a sorgumun gösterdi¤i dayan›kl›l›k kumdar›da ve
özellikle cindar› da oldukça azd›r. Erken olgunlaflmas› nedeniyle, baz› kuraklardan
kaçabilir ve etkilenmeden yeterli bir verim sa¤lar. 500-700 mm ya¤›fll› yerlerde yaz›n en yüksek ürün verir. Sorgum ve m›s›ra göre nem iste¤i oldukça düflüktür. K›fll›k tah›llar›n yetiflti¤i toprak koflullar›nda yetiflir.
Yabani formlar› ülkemizde ve birçok ülkede do¤ada kendili¤inden yetiflmektedir. Salk›mda baflakç›k dibinde yer alan 2-3 adet k›l, baflakç›klar›n yap›flmas›n› sa¤lad›¤›ndan, taneleri her yere kolayca tafl›nabilir. Taneleri tah›llar içinde en küçüktür.
Dar›lar›n Beslenmedeki Önemi
Bu¤day, çeltik, m›s›r ve arpa flimdilerde dünyada yo¤un olarak yetifltirilen önemli
tah›llard›r. ‹nsano¤lu daima bu önemli tah›llara ya da yaln›zca bu tah›llara ba¤›ml› oldu¤unu düflünmüfltür. Oysa bu tah›llar son zamanlarda ana besin durumuna
gelmifllerdir. ‹nsanlar kendi ana besinleri kadar, öteki birçok tah›llar› da yetifltirmifllerdir. Bu öteki tah›llar ço¤unlukla dar›lar olarak bilinir. Bunlar tah›llar›n küçük ta-
fiekil 5.11
Cindar› bitkisinin
106
Tarla Bitkileri-I
neli bitkiler grubu olarak tan›mlanmakta, ›l›man kuflakta Muson bölgelerinde ve
tropik yada suptropik bölgelerin savan tipi çevre koflullar›nda ço¤unlukla yazl›k
bitki olarak yetifltirilmektedir.
Dar›lar›n Ekonomik Önemi
Kuzey Çin, Kore, Mançurya, Mo¤olistan, Türkistan ve Urallar bölgesinde insanlar›n ana besin maddeleri cindar› ve kumdar›d›r. Ülkemizde boza, cindar› ve kumdar›dan yap›lmaktad›r. Son y›llarda küçük kanatl› hayvanlar›n beslenmesinde kullan›lmaktad›r. Kocadar› ise Afrika ve Hindistan’da ekmeklik tah›l olarak kullan›lmaktad›r. Afrika’da; bira ve makarna endüstrisinde sorgum tüketimi yayg›nd›r. Ülkemizde ise Mu¤la ve Hatay illerimizde sorgumdan ekmek yap›lmaktad›r. Ekme¤i,
bu¤daya göre biraz daha serttir.
Kumdar› ve cindar› dünya FAO verilerinde tek isim millet ad›yla geçmektedir.
Küçük taneli bu dar›lar, toplam 35.7 milyon hektarl›k ekim alan› ile dünya tah›l
ekim alanlar›n›n %5.3’lük k›sm›n› kapsamakta, 28.5 milyon ton üretimle dünya tah›l üretiminin % 1.2’ni sa¤lamaktad›r. Küçük taneli dar›lar (kumdar› ve cindar›) ekilifl alan› ve üretim bak›m›ndan; bu¤day, çeltik, m›s›r, arpa ve sorgumdan sonra alt›nc› s›rada yer almaktad›r. Dar›lar›n 2005 y›l›nda dünya verim ortalamas› 80,0
kg/da olarak bildirilmektedir (Anonymous 2005).
En fazla yetifltirildi¤i ülkeler s›ras›yla Hindistan, Nijerya, Nijer, Sudan, Burkina
Faso, Çin, Senegal ve Rusya Federasyonu’dur. Ülkemizde dar›lar›n ekim alan› oldukça azalm›flt›r. Kütahya, Diyarbak›r, Mu¤la, Antalya, ‹çel, Isparta ve Bitlis illerinde toplam 4 bin ha ekim alan› ve 7000 ton üretim vard›r. Ekilifl alanlar›n›n ço¤u,
baflta bu¤day olmak üzere öteki tah›llara geçmifltir.
DARILARIN KÜLTÜRÜ
Dar›lar›n toprak isteklerinde afl›r›l›k yoktur. Kumdar›, cindar›; afl›r› nemli ve kireçli olmamak kofluluyla hemen hemen tüm topraklarda yetifltirilebilirler. Kocadar›;
toprak tuzlulu¤una ve alkalili¤ine kumdar› ve cindar›dan daha dayan›kl›d›r. Dar›lar k›sa ömürlüdürler. 50 - 60 günde vejetasyon sürelerini tamamlayan çok erkenci çeflitleri vard›r. Ekilen m›s›r ve soya son donlardan zarar gördü¤ünde veya pamukta su kesmesi gibi sorunlar yafland›¤›nda, yedek ürün olarak dar›lar ekilebilir.
Cindar›: Yabanc› otlardan temiz iyi bir tohum yata¤› ister. ‹lk geliflme devresinde yabanc› otlarla rekabetleri zay›ft›r. Yabanc› otlar ne kadar iyi yok edilir ve
tarladaki kesekler ne kadar iyi parçalan›p ezilirse, üründe o kadar yüksek olur.
Cindar›da büyüme ve geliflme, ekimden bir ay sonra h›zlan›r. Vejetasyon 75-90
günde tamamlan›r.
Kumdar›: Toprak iste¤i cindar›da oldu¤u gibidir. Ekim zaman› cindar›dan biraz daha geç ve m›s›rdan 20-25 gün sonra olmal›d›r. Dar›lar içinde vejetasyon süresi en k›sa olan› kumdar› olup, ömrünü 50-80 günde tamamlar. ‹ç Anadolu koflullar›nda ekim zaman› 1-15 Haziran aras›ndad›r.
Sorgum: Öteki dar›larda oldu¤u gibi çok iyi haz›rlanm›fl tohum yata¤› ister.
Geliflme devresinin bafl›nda yabanc› otlarla rekabeti oldukça zay›ft›r, bundan zarar
görmemesi gerekir. Ekimi m›s›rdan sonra toprak s›cakl›¤› 15-18 °C’ye ulaflt›¤›nda
yap›lmal›d›r. Ekim erken yap›l›rsa taneler dolmaz, c›l›z kal›r, verim kayb› olur.
Hektolitre a¤›rl›¤› ve bin tane a¤›rl›¤› düfler. K›sa gün bitkisi oldu¤undan vejetatif
geliflmesini uzun yaz günlerinde, generatif geliflmesini de sonbahar›n k›sa günlerinde tamamlamas› gerekir.
107
Ekimleri mibzerle s›raya yap›lmal›d›r. Yabanc› otlara karfl› herbisitlerle erken
dönemde (2-4 yaprakl›) mücadele yap›lmal›d›r.
Sulu tar›mda vejetasyon süresince sorguma 400 mm kadar su verilebilirse tane
verimi yüksek olur. Dekardan al›nan 1150-1750 kg sorgum ürünü (tane+sap), topraktan 11.2 kg azot, 4,5 kg fosfor ve 20.2 kg potasyum kald›rmaktad›r. Azotobacter chroococcum ve Azospirillum brasiliense bakterileri ile bitkinin simbiyotik olarak azot ihtiyac› karfl›lanabilmektedir. Baz› ülkelerde bakteri kullan›m› bafllam›flt›r.
Ekimde cindar› ve kumdar›da 20-30 cm s›ra aras›, sorgumda ise yetifltirme amac›na göre 45-70 cm s›ra aras› b›rak›l›r. Tohumluk miktar› 0.7-1.5 kg/da aras›nda de¤iflir. Tane hasad› biçerdöverle yap›lmaktad›r. Sudan otunda has›l veya silaj amaçl› hasat farkl› flekillerde yap›l›r. Silajl›k sorgumlar süt olum döneminde ; sudan otu
ve sorgum x sudan otu melezlerinde ise hasat bitkiler 120-150 cm boya gelince biçilir ve azotlu gübrenin ikinci yar›s› verilir, sulama yap›l›r.
fiurup için yetifltirilen fleker dar›s›, hamur olum dönemini tamamlad›¤›nda hasat edilmelidir. Dondan önceki zarar› azaltmak için yapraklar soyulup al›nmal›d›r.
Bu saplar soldurularak, hayvan beslemede kullan›labilir. Bitkiler biçilmeden önce
saplar ayaktayken yapraklar elle yolunmal› ve saplar›n tarlada kurumas› sa¤lanmal›d›r. fieker dar›s›nda sap oran› % 40-70 aras›nda de¤iflir. Saplar, kolay iflleme için
demetler halinde ba¤lanmal›d›r. Tanelerin üzerinde olufltu¤u çiçek salk›mlar›, saplar›n kesiminden önce ya da demet haline getirildikten sonra preslemeye al›nmadan önce kesilmelidir.
Enerji-yakacak hammaddesi elde etmek amac›yla hasat, bitkilerde su oran› %
65-70’e düflünce yap›lmal›d›r. Presleme ve balyalama iflleminden sonra parçalama,
ö¤ütme ve peletleme iflleminden geçirilerek odun briketlerine dönüfltürülür. Kat›
yak›t sobalar›nda saf halde veya kömür tozu ile yumurta-pelet haline getirilerek
kar›fl›m halinde yak›labilir. Özsuyu preslenerek al›nan fleker dar›s› sap posas›n›n
enerji de¤eri 3800-4300 kkal/kg olup; çam (4232 kkal/kg), kay›n (3992 kkal/kg)
ve mefle (3812 kkal/kg) odununun enerji de¤erine eflde¤erdir. fieker dar›s› saplar›ndan elde olunan odun briketleri t›pk› zeytincilikte elde olunan prina odunu gibi, kat› yak›t sobalar›nda de¤erlendirilebilir.
Herbisit: Yabanc› ot
öldürücü ilaç.
108
Tarla Bitkileri-I
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
N
A M A Ç
3
M›s›r›n önemini ve kullan›m alanlar›n› aç›klamak ve m›s›r çeflit gruplar›n› tan›mlamak.
M›s›r insan beslenmesinde, hayvan beslenmesinde ve endüstri hammaddesi olarak kullan›lmaktad›r. S›cak iklim tah›llar›nda yer alan tek
y›ll›k, Yüksek verimli bir bitkidir. Nitekim tah›llar içerisinde en yüksek verime sahiptir. Ülkemiz üretiminin ço¤u Akdeniz, Karadeniz ve Marmara olmak üzere k›y› bölgelerimizden sa¤lanmaktad›r. Dünyada yetifltirilen m›s›r›n önemli bir
bölümü hayvansal üretimde ve insan beslenmesinde de¤erlendirilmektedir. M›s›r çok önemli
bir silaj bitkisidir. ‹nsan beslenmesinde m›s›r
gevre¤i, m›s›r ekme¤i, m›s›r konservesi, m›s›r
ya¤›, m›s›r niflastas› gibi kullan›m alanlar› bulunmaktad›r. Günümüzde birçok g›da m›s›r flurubu
ile tatland›r›lmaktad›r. M›s›r; atdifli m›s›r, sert m›s›r, cin m›s›r, fleker m›s›r, kavuzlu m›s›r, unlu
m›s›r ve mumlu m›s›r olmak üzere yedi çeflit grubuna ayr›lmaktad›r.
M›s›r›n morfolojik özelliklerini aç›klamak.
M›s›r 50 cm’den 600 cm’ye kadar boylanabilen
bir bitkidir. Ancak ortalama bitki boyu 1,5 - 3,0
m aras›ndad›r. Saçak kök sistemine sahip olan
bitkide dört farkl› tip kök görülmektedir. Yabanc› döllenen bir bitkidir. Ayn› zamanda tah›llar
içerisinde tek evcikli olan bitkidir. Tanesi; kabuk, endosperm, embriyo ve sapç›ktan oluflmaktad›r. Tanesinde niflasta oran› yüksektir.
M›s›r yetifltirme yöntemlerini özetlemek.
M›s›r, s›cak bölgelerde yetifltirilmektedir. Çimlenme minimum s›cakl›¤› 9-10 °C olan m›s›r›n en
uygun büyüme s›cakl›¤› 25-30 °C aras›d›r. Ülkemizin k›y› bölgelerinde nisan, Orta Anadolu ve
Geçit bölgelerimizde may›s ay›nda ekilmektedir.
M›s›rdan yüksek verim elde etmek için ekimini
s›raya yapmak gerekir. S›ra aras› 65-70 cm, s›ra
üzeri mesafesi 20-25 cm olmal›d›r. Verimli topraklarda ve sulama imkan› olan yerlerde dekarda
8000 - 10000 bitki olmal›d›r. Geliflmesinin ilk dönemlerinde yabanc› otlara karfl› çok hassast›r.
Yabanc› otlarla iyi bir mücadele yap›lmal›d›r. M›s›r bitkisinde, tepe püskülü ç›k›fl›ndan 8-10 gün
önce yap›lacak bir sulama verimi önemli ölçüde
N
A M A Ç
4
N
A M A Ç
5
art›rmaktad›r. Dekara 15-20 kg saf azot gübresi
verilmelidir. Hasat tanedeki su oran› % 20’ye kadar düfltükten sonra yap›lmal›d›r.
Dar›lar› oluflturan bitkileri ve önemlerini aç›klamak.
Dar›; kocadar› (Soghum sp.), kumdar› (Panicum
sp.) ve cindar› (Seteria sp.) olmak üzere üç bitki
cinsine birden topluca verilen add›r. Sorgum; tane kocadar›s›, fleker dar›s›, süpürge dar›s›, sudan
otu ve kanyafl alt türlerine ayr›lmaktad›r. Cindar›
ve kumdar› boza yap›m›nda kullan›labilmektedir. Bunun yan›nda küçük kanatl› hayvanlar›n
beslenmesinde de kulan›lmaktad›r. Kocadar› Afrika ve Hindistan’da ekmeklik tah›l olarak kullan›lmaktad›r. Bira ve makarna endüstrisinde sorgum tüketimi yayg›nd›r.
Dar›lar›n yetifltirilme yöntemlerini özetlemek.
Dar›lar›n fazla toprak iste¤i yoktur. K›sa ömürlü
bitkilerdir. 50-60 günde vejetasyonunu tamamlayan çeflitleri bulunmaktad›r. Vejetasyon süresi en
k›sa olan dar› kumdar›d›r. Ekimlerinde iyi bir tohum yata¤› haz›rl›¤› yap›lmal›d›r. Ekimleri mibzer ile yap›lmal›d›r. Cindar› ve kumdar›da 20-30
cm, sorgumda yetifltirme amac›na göre 45-70 s›ra aras› uygundur. Tohumluk miktar› 0,7-1,5
kg/da aras›nda de¤iflmektedir. Tane hasatlar› biçerdöver ile yap›lmal›d›r. Silajl›k sorgumlar süt
olum döneminde biçilmelidir. fiurup için yetifltirilen fleker dar›s› ise hamur olum dönemini tamamlad›¤›nda hasat edilmelidir.
109
1. Afla¤›dakilerden hangisi m›s›r›n Latince ismidir?
a. Zea mays
b. Oryza sativa
c. Sorghum bicolor
d. Panicum miliaceum
e. Phalaris canariensis
2. Afla¤›dakilerden hangisi m›s›r çeflit gruplar›ndan
de¤ildir?
a. Atdifli m›s›r
b. Sert m›s›r
c. fieker m›s›r
d. Cin m›s›r
e. Yenebilir m›s›r
3. Ülkemizde en çok üretilen m›s›r çeflit grubu afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Cin m›s›r
b. Sert m›s›r
c. fieker m›s›r
d. Atdifli m›s›r
e. Unlu m›s›r
4. Afla¤›dakilerden hangisi m›s›r tanesinin k›s›mlar›ndan de¤ildir?
a. Kabuk
b. Endosperm
c. Çiçek tozu
d. Embriyo
e. Sapç›k
5. Ülkemizde Orta Anadolu ve Geçit bölgelerinde m›s›r›n en uygun ekim zaman› hangi ayd›r?
a. fiubat
b. Mart
c. Nisan
d. May›s
e. Haziran
6. M›s›rda çimlenme minimum s›cakl›¤› ne kadar olmal›d›r?
a. 1 - 2 °C
b. 3 - 4 °C
c. 5 - 6 °C
d. 7 - 8 °C
e. 9 - 10 °C
7. M›s›r bitkisinde dekara kaç kg saf azot verilmelidir?
a. 5 - 10
b. 12 - 14
c. 15 - 20
d. 28 - 35
e. 45 - 50
8. M›s›r bitkisinde kök geliflmesi ve olumu h›zland›ran,
çiçek ve tane olumuna katk›da bulunan gübre afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Azot
b. Fosfor
c. Potasyum
d. Demir
e. Molibden
9. Tah›llar içerisinde en küçük taneli tür afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Kocadar›
b. Cindar›
c. Kumdar›
d. M›s›r
e. Kuflyemi
10. Dar›lar içerisinde vejetasyon süresi en k›sa olan bitki afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Kumdar›
b. Kocadar›
c. Cindar›
d. Sorgum
e. Kuflyemi
110
Tarla Bitkileri-I
1. a
2. e
3. d
4. c
5. d
6. e
7. c
8. b
9. b
10. a
Yan›t›n›z yanl›fl ise “M›s›rda Taksonomi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “M›s›r›n Morfolojisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “M›s›r›n Kültürü” konusunu
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dar›lar” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dar›lar” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 1
Tah›l yapra¤› dört k›s›mdan oluflmufltur.
1. Yaprak Ayas›: Yaprak ayas›, hançer fleklindedir. Yanl›fll›kla hep yaprak olarak söylenir. Üzeri seyrek tüylerle kapl›d›r, üst yüzeyinde say›ca az büyükçe stomalar,
alt yüzeyinde say›ca fazla küçük stomalar bulunur.
2. Yaprak K›n›: Yaprak k›n›, ç›kt›¤› bo¤umun en üstündeki sap›n k›sa bölümü hariç sap› sarar ve çevreler, sap› iyice gizler. Yaprak k›n› uzunlu¤una paralel damarl›d›r.
3. Kulakç›k: Kulakc›k, belirsiz olup, baz› çeflitlerde dumura u¤ram›flt›r. Baz› m›s›r çeflitlerinde de kulakç›k yerine uzun tüyler vard›r.
4. Yakac›k: Yakac›k, yaprak k›n› ve yaprak ayas› aras›nda mentefle gibi yerleflmifltir. Yakac›k yaka fleklinde
olup sap içine su, toz ve böceklerin girifline engel olur.
Yakac›k küçük olup aç›k yeflil renkte, dalgal› ve yaprak
ayas› taban›nda üçgen fleklindedir. Yakac›k suyu sap
üzerinden afla¤›ya do¤ru çevirir.
S›ra Sizde 2
M›s›rda befl olum devresi vard›r.
1. Süt olum : Tane içindeki niflasta ak›c› flekildedir (döllenmeden yaklafl›k 20 gün sonra),
2. Sar› olum : Niflasta yumuflak bir peynir gibidir (döllenmeden yaklafl›k 35 gün sonra),
3. Fizyolojik olum : Niflasta sert kat› ve ezilmez durumdad›r (döllenmeden yaklafl›k 40 gün sonra),
4. Tam olum : Tane cam gibi ve parlakt›r (döllenmeden
45 gün sonra)
5. Ölü olum : Tane olgun durumdad›r (döllenmeden 50
gün sonra).
S›ra Sizde 3
M›s›r silaj›n›n kalitesi bitkinin hasat zaman›na çok ba¤l›d›r. Verim, saklama kolayl›¤›, yenme durumu gibi hususlar göz önüne al›nd›¤›nda en uygun hasat zaman›
bitkide kuru maddenin % 32 - 35 aras›nda (su oran› %
65 - 68) oldu¤u hamur olum dönemidir. Normal vejetasyon koflullar›nda, silajl›k m›s›rda en uygun kuru madde içeri¤inde koçanlar olgunlaflm›fl, koçak püskülleri
kurumufl, sap ve yapraklar henüz yeflildir. Bu dönemde
tane zorlukla ezilmekte, fakat t›rnakla kolayca çizilebilmektedir. Tanenin süt çizgisi nemin tahmin edilmesinde yar›mc› olabilir. Süt çizgisi olgun bir bitkide tanenin
tepesinden dibine do¤ur ilerler. Genellikle süt çizgisi
tanede 1/2’den 2/3’e düfltü¤ünde nem % 60 - 70 aras›nda olmaktad›r.
111
Anonim, (1983). 2 nci üründe Sorgum Tar›m›, Tar›m
ve Orman Bakanl›¤› Ziraat ‹flleri Genel Müdürlü¤ü, 2
nci ürün Tar›m› Araflt›rma-Yay›m Projesi Konu Uzmanlar› Yay›nlar›, 30 s.
Anonim, (1989). 1990 Y›l› Tohumluk Program›, Tar›m
Orman ve Köyiflleri Bakanl›¤›
Anonymous, (1989). Utilization of Tropical Foods :
Cereals, FAO Food and Nutrition Paper 47/1, 114 p,
Rome.
Anonymous, (2005). http//www.fao.org
Bor, N.L. (1968). Fiora of Iraq, Ed. C.C.Townsend, E.Guest and A.Al-Rawi. Ministry of Agriculture Republic
of ‹raq. Ba¤dad, 588 p.
Cox, G.W. and Atkins M.D., (1979). Agricultural
Ecology, W.H.Freman and Company, San
Francisco, 721 p.
Delorit, R.J., and Ahigren H.L., (1967). Crop Production
( 3rd Edition), Prentice-Hali, mc., Englewood Cliffs,
New Jersey, USA, 662 p.
Emeklier, H.Y., (2009). Tarla Bitkileri (S›cak ‹klim Tah›llar›). A.Ü. Ziraat Fakültesi Yay›nlar› : 1569, Ders
Kitab› : 521, S : 195-256, Ankara.
Göhi, B.O. (1975). Tropical Feeds. Feeds ‹nformation, and Nutri tive Value, FAO, Rome.
Gökgöl, M. (1969). Serin ‹klim Hububat› Ziraat› ve
Islah›, G›da, Tar›m Bakanl›¤› Ziraat ‹flleri Genel Müdürlü¤ü. Özayd›n Matbaas›, 407 s. Istanbul.
Kün, E. (1985). S›cak ‹klim Tah›llar›, A.Ü. Ziraat Fakültesi Yay›nlar› : 953, Ders Kitab› 275, 317 s. Ankara.
Kün, E. (1988). Serin ‹klim Tah›llar›, A.Ü. Ziraat Fakültesi Yay›nlar› : 1032. Ders Kitab› 299, 322 s. Ankara.
Ografl, M. (1987). Çeltik Tar›m›, TOKIB Ege Bölge Zirai
Araflt›rma Enstitüsü Müd. Yay›n No: 77. 25 s. Menemen- Izmir.
Pursegiove, J.W.(1985). Tropical Crops, Monocotyledons. Longman, 607 p.
Samson R.A., and Omielan, J.A.,(1992). Switchgrass: A
Potential Biomass Energy Crop For Ethanol Production, In: The Thirtheen North American Prairie
Conferance, Windsor, Ontario, p.253-258
Sanderson, M.A., Reed, R.L., McLaughlin, S.B., Wullschleger, S.D., Conger, V.B., Parrish, D.J., Wolf, D.D.,
Taiaferro, C., Hopkins, A.A.Ocumpaugh, W.R., Hussey, M.A., Read, J.C. and Tischler, C.R., (1996).
Switchgrass as a sustainable bioenergy crop, Bioresour. Tech. 56: 83-93.
Skerman, P.J. and Riveros F., (1990). Tropical Grasses, FAO Plant Product and Protection Serios No:
23, 823 p. Rome.
Turgut, ‹. (2002). Silajl›k M›s›r Yetifltiricili¤i, (Silaj
Bitkileri Yetifltirme ve Silaj Yap›m›), Hasad Yay›nc›l›k, s.36, ‹stanbul.
Vavilov, N.I. (K.S.Chester), (1951). The Origin, Variation, Immunity and Breeding of Cultivated
Plants, The Chronica Botanica Co., Waitham Mass.
6
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
Çelti¤in insan beslenmesindeki ve ekonomideki önemini aç›klayabilecek;
Çelti¤in botanik s›n›fland›rmadaki yeri ve orijinini tan›mlayabilecek;
Çeltik yetifltirme tekniklerini özetleyebilecek;
Kuflyeminin morfolojisini tan›mlayabilecek;
Anahtar Kavramlar
• Çeltik
• Çeltik yetifltirme sistemleri
• Çeltik gruplar›
• Çeltik tar›m›
• Pirinç
• Kuflyemi
‹çindekiler
Tarla Bitkileri-I
S›cak ‹klim
Tah›llar› II (Çeltik
ve Kuflyemi
•
•
•
•
•
ÇELT‹K
ÇELT‹K ÇEfi‹TLER‹
ÇELT‹⁄‹N KÜLTÜRÜ
KUfiYEM‹
KUfiYEM‹N‹N MORFOLOJ‹S‹
S›cak ‹klim Tah›llar› II
(Çeltik ve Kuflyemi)
ÇELT‹K (Oryza L.)
Çeltik, insan beslenmesinde, kültür bitkileri içerisinde en önemli bitkidir. Çeltik-pirinç iflleme teknolojisinden elde edilen pirinç, temel besinlerden biridir. Dünya nüfusunun yaklafl›k yar›s› pirinçle beslenmektedir. Bilefliminde az protein bulundurmas›na karfl›n, beslenme için mutlak gerekli aminoasitlerce zengin olmas› nedeniyle insan beslenmesinde bu¤daydan fazla kullan›lmaktad›r. Do¤al yetiflme alanlar› (habitat) ›slak-sulak ve batakl›k alanlar olan çeltik bitkisi, bütün tropik ve suptropik dünyaya yay›lm›flt›r.
Çeltik tar›m› dünyada su rejimine göre (De Datta,1981) üç yetifltirme sisteminde yap›lmaktad›r :
1. Susuz, tarlada su göllendirmeden (Upland) yap›lan k›rçelti¤i tar›m›. Japonya,
Çin gibi baz› ülkelerde ekilifl alan›n›n %30’u k›r çelti¤i tar›m›na ayr›lm›flt›r.
2. Sulu, tarlada 5-50 cm yüksekli¤inde su bulundurulmas›yla (Lowland-paddy
field) alçak tavalarda yap›lan çeltik tar›m›.
3. Derin su çeltik tar›m›, tarlada 51-600 cm yüksekli¤inde su bulundurularak
yap›lan derin su çeltik tar›m›d›r (Deepwater).
Buna göre çeltikte; k›r çelti¤i (upland), alçak tava (lowland) ve derin su (deepwater) çeltik çeflitleri ortaya konulmufltur. Buna göre çeltik yüksek yaylalarda, su
ve sulama olana¤›na göre çeltik tarlas›nda tavalar içinde veya Afrika k›tas›nda oldu¤u gibi sel basmalar› ile akarsu ve nehir kenarlar›nda yetifltirilebilir. Kültürel teknikler ve genifl ekolojik zonlar›n da¤›l›m›na göre de¤iflik varyete ve çeflitler gelifltirilmifltir.
Dünya çeltik ekim alanlar›n›n %4’ne k›rçelti¤i, %21’ne derin su ve %75’ne tava
çelti¤i çeflitleri yerleflmifltir. Ülkemizde hemen tamam› tava çelti¤i çeflitleridir.
Çelti¤in Ekonomik Önemi
Dünya Birleflmifl Milletler G›da ve Tar›m Örgütü (FAO)’nün 2008 y›l› istatistiklerine göre dünya çeltik ekim alan› 159.3 milyon hektar, üretimi ise 685.9 milyon tondur (Çizelge 6.1). Dünya toplam tah›l ekiliflinin %23.0, tah›l üretiminin % 27.4’ü
çelti¤e aittir. Ekim alan› bak›m›ndan dünyada tah›llar aras›nda bu¤daydan sonra
ikinci s›rada, üretim bak›m›ndan ise üçüncü s›rada yer almaktad›r. 1935’li y›llarda
150 milyon ton olan dünya çeltik üretimi, 1960’larda 288 milyon tona,1995’te 547
milyon tona ulaflm›flt›r. Bu art›flta ekim alanlar›n›n art›fl› yan›nda, yetifltirme tekni¤ine ba¤l› olarak birim alandaki çeltik veriminin art›fl› da etkili olmufltur.
Tava: Çeltik tarlalar›nda
suyu tutabilmek için etraf›
seddelerle çevrilmifl
alanlara denir.
114
Tarla Bitkileri-I
Çizelge 6.1
Dünya, k›talar, en
fazla ekim alan›na
sahip ülkeler ile
Türkiye’nin 2008
y›l›na ait çeltik ekim
alan›, üretim ve
verim de¤erleri
Kaynak:
http:// www.fao.org
K›talar ve ülkeler
Ekilifl (ha)
Üretim (ton)
Verim (kg/da)
Dünya
159 250 954
685 874 696
430,68
Afrika
9 517 482
23 618 482
248,15
Amerika
6 890 301
35 976 223
522,12
Asya
142 219 539
622 608 109
437,77
Avrupa
597 065
3 466 587
580,60
Okyanusya
26 567
205 295
772,74
2
336,95 47
1.
Hindistan
44 000 000
148 260 000
2.
Çin
29 493 292
193 354 175 1
655,58 11
3.
Endonezya
12 309 155
60 251 072 3
489,48 23
4.
Bangladefl
11 741 000
46 905 000 4
399,49 36
5.
Tayland
10 683 549
31 650 632 6
296,25 52
7
371,95 41
6.
Myanmar
8 200 000
30 500 000
7.
Vietnam
7 414 300
38 725 100 5
522,30 19
8.
Filipinler
4 459 980
16 815 548 8
377,03 39
9.
Pakistan
2 962 600
10 428 000 11
351,98 44
49.
Türkiye
99 493
753 325 35
757,16 5
Dünya çeltik verimi, 1960’l› y›llarda 185-220 kg/da aras›ndayken bu de¤er
1990’l› y›llarda 350-390 kg/da’a ve 2000’li y›llarda 390-410 kg/da düzeyine ç›km›flt›r. FAO 2008 y›l› verilerine göre dünya çeltik verimi 430,7 kg/da düzeyindedir. Ülkelere göre çeltik ekim alanlar›n›n da¤›l›m›nda Hindistan, Çin, Endonezya, Bangladefl ve Tayland ilk beflinci s›rada yer almaktad›r. Dünya çeltik üretiminin ilk befl
s›ras›n› Çin, Hindistan, Endonezya, Bangladefl ve Vietnam paylaflmaktad›r.
Türkiye’de Çeltik Ekilifli, Pirinç Üretimi ve Verimi
Türkiye çeltik ekim alanlar› ‹kinci Dünya Savafl› sonras›nda düzenli bir art›fl göstererek, 1980’li y›llarda 69 bin hektar alana ulaflm›flt›r (fiekil 6.1.). Bu tarihlerden sonra önemli dalgalanmalar gösteren çeltik ekimi, sulanan alanlardaki art›fla ba¤l› olarak yeniden art›fl e¤ilimine geçmifl ve 2008’li y›llarda 100 bin ha düzeyine ç›km›flt›r. Ekim alan›ndaki bu dalgalanmalar üretimi de etkilemifl ve ülkemiz d›fl al›mc› bir
duruma gelmifltir. 1980’li y›llardaki 185 bin ton üretim verilerinden sonra, 2001 y›l›ndan itibaren yeni çeflitlerin üretime katk›s›yla üretimde önemli art›fllar olmufl ve
çeltik üretimimiz 2008’te 753 bin tona ulaflm›flt›r. 2008 y›l›nda 757.2 kg/da’a yükselen Türkiye çeltik verimi, 430.7 kg/da olan dünya çeltik veriminden %76 daha fazlad›r. Dünya birim alan çeltik verimi s›ralamas›nda ülkeler aras›nda çok büyük
farkl›l›klar olmas›na karfl›n Türkiye 5.’ci s›ralara yükselmifltir.
115
6. Ünite - S›cak ‹klim Tah›llar› II (Çeltik ve Kuflyemi)
fiekil 6.1
Türkiye
120
600
80
500
60
400
300
200
40
20
Üretim (bin ton)
100
Ekilifl alan› (bin ha)
Çelti¤in y›llara göre
ekim ve üretim
alan› grafi¤i
800
700
100
0
0
1981 1985 1970 1975 1980 19851990 1995 2000 2005 2008
Y›llar
Çeltik ekim alanlar›n›n sivrisinekleri bar›nd›rd›¤› ve s›tma hastal›¤›na yol açt›¤›
gibi nedenlerle kesikli sulama rejimi ve toplu yerleflim yerleri d›fl›nda ekimine izin
verildi¤inden, çeltik üretimi sürekli bir k›s›tlama alt›ndad›r.
Türkiye tar›m bölgelerinde çeltik ekilifli ve üretimi incelendi¤inde, Marmara,
Karadeniz ve Orta Kuzey bölgeleri ekilifl ve üretimin %80’ni karfl›lamaktad›r. Çeltik ekiminin yayg›n oldu¤u illerimiz ise Edirne, Samsun, Çorum, Bal›kesir, Sinop,
Çanakkale, Çank›r›, Kastamonu illeri olup, bunlar› Diyarbak›r ve ‹çel illeri izlemektedir. Tuzlu ve alkali topraklar› ›slah etmek bak›m›ndan GAP alan›nda çeltik tar›m›n›n artmas› gündeme geldi¤inde, bölgedeki fazla iflgücüne de yeni ifl alanlar› ortaya ç›kabilir.
Türkiye pirinç ticareti incelendi¤inde, gerek tohumluk olarak, gerekse ürün
olarak çeltik ya da pirinç d›fl al›m›n›n ülkemizde ço¤unlukta oldu¤u görülür. Pirinç
fiyat›ndaki dalgalanmalar ekilifl ve üretimi etkilemekte ve kararl› bir üretim süreci
izlenememektedir. Pirinç tüketimi sürekli artt›¤›ndan, 1994-2004 y›llar› aras›nda
Türkiye ortalama 265 bin ton çeltik+pirinç d›fl al›m›nda bulunmufltur. 2000, 2002
ve 2003 y›llar›nda her y›l 300 bin tondan fazla d›fl al›m yap›lm›fl ve d›fla ba¤›ml› duruma gelinmifltir. 2000, 2001 ve 2003 y›llar›nda ortalama 4700 ton kadar çeltik d›fl
sat›m› yap›labildi¤inden, çeltik ticaretimiz aleyhimize bir durum göstermektedir.
Pirinç tüketimimiz son y›llarda art›fl göstererek 8 kg/y›l/kifli düzeyine ç›km›flt›r.
Günlük enerji ihtiyac›m›z›n %2 kadar› pirinçten karfl›lanmaktad›r.
Çeltik ekimi halk sa¤l›¤› bak›m›ndan, 11.06.1936 tarih ve 3039 say›l› yasa ile
ekimi izne tabi bir üründür. Çeltik ekilecek alanlar›n ekimi ile kontrolü il ve ilçelerde çeltik komisyonunca yürütülür. Çeltik üretim alanlar›nda ekim ve su nöbetlerinin düzene konulmas› çeltik komisyonlar›n›n görev ve yetkileri içindedir. Uygun
görülen alanlarda ruhsata ba¤l› ekim izni verilir. Ancak ekimin ruhsata ba¤l› olmas› ve sulama suyundaki k›s›tl›l›k çeltik ekimini bir anlamda s›n›rland›rmaktad›r.
Türkiye’de çeltik ekim alanlar›n›n s›n›rl› kalmas›na neden olan etmenler
nelerdir?
SIRA S‹ZDE
Çelti¤in Taksonomisi
1
D Ü fi Ü N E Larkeolojik
‹M
Çelti¤in orijini hakk›nda birçok çal›flma yap›lm›flt›r. Ancak yap›lan
ve
paleoco¤rafik araflt›rmalar, kültür çelti¤inin iki bölgede kültüre al›nd›¤›n› göstermektedir. Buna göre Oryza sativa, güney Asya’da Himalaya’lar›n
ve
S O eteklerinden
R U
Güneydo¤u Çin’den köken almaktad›r. Güneydo¤u Asya’da, Hindistan ve Çin Hindi’ndeki kültür formlar›ndaki zenginlik, çeltik cinsinin en önemli gen merkezinin
AMAÇLARIMIZ
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
116
Tarla Bitkileri-I
bu bölge oldu¤u hakk›ndaki görüflleri güçlendirmifltir. Kültürü yap›lan ikinci tür;
Oryza glaberrima’n›n orijininin ise, Nijer nehir deltas› oldu¤u bildirilmektedir
(Portores, 1956).
Güneydo¤u Asya’da 1966 y›l›nda Wilhelm G. Solheim taraf›ndan Tayland’›n
Korat Bölgesinde yap›lan arkeolojik çal›flmalarda bulunan çeltik tanesi ve kavuzlara ait bulgular, çelti¤in orijini M.Ö. 4000 y›l›ndan daha öncelere gitmektedir. Yine
Tayland-Burma s›n›r›nda Spirit ma¤aras›nda bulunan kal›nt›lar, çelti¤in kültüre
al›nmas›n›n M.Ö. 10000 y›l›na kadar gidebilece¤ini göstermifltir.
Çelti¤in kültürü yap›lan iki türü; Güneydo¤u Asya orijinli O. sativa ve Bat› Afrika orijinli O.glaberrima, bu¤daygiller (Poaceae) familyas›n›n Oryzae oyma¤›na
dahildir. Her iki türde kromozom say›s› 2n=24’tür. Oryzae oyma¤›nda, Oryza cinsine ait 21 yabani tür ve iki kültür türü bulunmaktad›r. Yabani türlerin 9’u tetraploid, kalan yabani türler ile iki kültür türü ise diploiddir.
Bugün O.sativa türüne ait 3 co¤rafi çeflit grubu ya da alt tür; indica, japonica ve
javonica gelifltirilmifltir. ‹ndica en eski (M.Ö.7000) genotiptir. ‹ndica çeltik çeflitleri
Çin’nin Chekiang eyaletinde; ›l›man alanlar›n japonica çeltik çeflitleri de Çin’in Hemutu bölgesinde bulunmufltur. Bu çeflitler daha sonra Kore, Japonya ve Rusya’ya
da¤›lm›flt›r. Çeflitlerin da¤›lma ve yay›lmas›nda göçler ve ticaret etkili olmufltur. Javanica çeflitleri de bugün Endonezya, Filipinler, Tayvan ve Japonya’da yetifltirilmektedir.
Çeltik bitkisi Asya k›tas›nda M.Ö. 3000 y›llar›nda Güney Hindistan’dan Çin’e,
M.Ö.1000 y›llar›nda Java’ya do¤ru yay›lm›flt›r. Büyük ‹skender’in Asya seferleri sonunda M.Ö. 300 y›llar›nda Avrupa’ya getirilmifltir. Anadolu’ya 15. yüzy›lda, baz›
kaynaklara göre de 5. veya 6. yüzy›ldan önce M›s›r üzerinden geldi¤i ve ilk ekimlerin Tosya (Kastamonu)’da yap›ld›¤› kabul edilmektedir.
Çelti¤in kültüre al›nmas› aflamas›nda birçok morfolojik ve fizyolojik karakterinde de¤iflimler oluflmufltur (fiekil 6.2.). Daha genifl yapraklar, daha uzun ve sa¤lam
sap ile daha uzun salk›mlar tafl›yan bitkiler seçilmifllerdir. Tropikal bölgeden suptropikal bölgelere do¤ru yay›l›rken de¤iflim devam etmifl ve melezlenme-seleksiyon sonucunda ortaya ç›kan çeflitlerle, çeltik bitkisi 55° kuzey enleminde Çin’de ve
36° güney enleminde fiili’de yetifltirilen bir bitki olmufltur.
fiekil 6.2
Çeltik bitkisinin
genel flematik
görünüflü
(Bor,1968)
1.Bitki habitusu;
2.Baflakç›k;
3.Taneleri
döküldükten sonra
d›fl kavuzlar›n
salk›m ekseni
üzerinde görünüflü;
4.Kapç›k; 5.‹ç
kavuz; 6.Erkek
organlar ve
yumurtal›k;
7.Çeltik tanesi;
8.Pulcuklar
(Ladicules);
9.Yakac›k (Ligula);
10.Kulakç›k
(Auricula);
11.Kargo.
8
6
1
11
3
7
4
9
10
5
2
117
ÇELT‹K ÇEfi‹TLER‹
Çeltik bitkisinin yeryüzünde 55° kuzey ve 36° güney enlemleri aras›nda birçok ülkenin iklim toprak koflullar›na adapte olan, çok farkl› çeflitleri ve ekotipleri bulunmaktad›r. Farkl› özelliklerde çok say›daki çeltik çeflidi 1930’da Kato ve ark. taraf›ndan ‹ndica ve Japonica alttür ya da co¤rafi çeflidi olarak iki gruba ayr›lm›flt›r. Morinaga (1954)’n›n önermifl oldu¤u s›n›fland›rmaya göre, Endonezya’n›n Bulu yada
Gundil varyeteleri de, Javonica ad› alt›nda üçüncü bir grup olarak s›n›fland›r›lm›flt›r. Bu s›n›fland›rmada morfolojik ve fizyolojik özellikler dikkate al›nm›flt›r.
Yeryüzünde halen tar›m› yap›lan O.sativa alttürleri ya da çeflit gruplar›; ‹ndica, Japonica ve Javonica çeflitlerinin genel özellikleri afla¤›da özetlenmifltir (Çizelge 6.2.).
Özellikler
‹ndica
Japonica
Javonica
Adaptasyonu
Daha çok tropik
Daha çok suptropik
Tropik ve suptropik
koflullar
Bitki boyu
Uzun
K›sa
Uzun
Kardefllenme
Fazla kardefllenir
Kardefllenmesi orta
Az kardefllenir
Yapraklar
Genifl aç›k yeflil
yaprakl›
Dar koyu yeflil yaprakl›
Genifl aç›k yeflil
yaprakl›
Bitki dokusu
Yumuflak dokulu
Sert dokulu
Sert dokulu
Sap sa¤laml›¤›
K›r›lmas› kolay
K›r›lmas› zor
K›r›lmas› zor
Bayrak yapra¤›
Dikçe
Yat›kça
Hafif yat›k
‹ç kavuz tüylülü¤ü
K›sa ve ince tüylü
Uzun ve kal›n tüylü
Uzun ve kal›n tüylü
K›lç›kl›l›k
Genellikle k›lç›ks›z
K›lç›ks›zdan uzun
k›lç›kl›ya kadar
Genelde k›lç›kl›
Tane kesiti ve
boyutlar›
‹nce, uzun ve yass›,
U/G = > 3
K›sa ve yuvarlak,
U/G = < 3
Genifl, kal›n ve oval,
U/G = < 3
Piflme özelli¤i
Tane biçimini korur
Çabuk yumuflar,
lapalafl›r
Genelde biçimini korur
Dormansi
Var
Yok
Çok az bir süre
Fotoperiyota duyarl›l›k
Duyarl›
Duyars›z
Duyars›z
‹ndica çeltik çeflitleri, çelti¤in orijin merkezinden güneye do¤ru Hindistan ve
Malezya’ya; kuzeydo¤uya do¤ru da Orta Çin’de da¤›l›m göstermifltir. Tropikal kökenli ‹ndica çeflitleri bugün; Hindistan, Tayland, Srilanka ve Malezya gibi ülkelerde yayg›n olarak yetifltirilmektedir. ‹ndica çeflitleri uzun boylu, zay›f sapl›, sap k›r›lmas› kolay, fazla kardefllenen, fotoperiyoda duyarl›, kolay tane döken, düflük
durumda sapa ba¤lanm›fl genifl ve aç›k yeflil renkli yapraklar›, çiçek kavuzlar› k›sa-s›k ve ince tüylü, taneleri genellikle k›lç›ks›z, tane kesiti ince uzun ve yass›,
uzunluk/genifllik oran› >3, taneleri piflti¤inde özelli¤ini korumalar›yla önemli bir
çeflit grubudur.
Japonica çeltik çeflitleri, çelti¤in orijin merkezi güneydo¤u Asya’dan kuzeydo¤uda Çin’in Yangtze nehrinin alçak havzalar›na ve Kore ile Japonya’da da¤›l›m
göstermektedir. Il›man iklim kökenli Japonica çeflitleri, daha bol yaprakl›, daha az
kardefllenen, k›sa boylu, dar-koyu yeflil yaprakl›, tane dökmeye az dayan›kl›, çiçek
kavuzlar› k›sa genifl ve uzun seyrek tüylü, k›lç›ks›zdan-uzun k›lç›kl›ya kadar farkl›
taneli, bitkileri fotoperiyoda duyars›z, taneleri düflük amiloz içeri¤ine sahip oldu-
Çizelge 6.2
Çeltik çeflit
gruplar›n›n genel
karakteristikleri
118
Tarla Bitkileri-I
¤undan çabuk lapalaflma özelli¤indedir. Tanelerinde dormansi olmay›p hemen
çimlenebilir, tane kesiti k›sa ve yuvarlak, uzunluk/genifllik oran› < 3 olan önemli
bir çeflit grubudur. Japonica çeflitleri düflük s›cakl›klara toleransl› oldu¤undan; Avrupa ve A.B.D.’nin Kaliforniya gibi yüksek kesimlerinde yetiflebilir.
Javonica çeltik çeflitleri, Endonezya’daki tropikal çeflitlerden seçilmifller ve
Filipinler, Endonezya, Tayvan ve Japonya’da da¤›l›m göstermifllerdir. Javonica çeflitlerinde bitki boyu uzun, kal›n sapl›, kardefllenme az, genifl-kal›n dokulu aç›k yeflil yaprakl›, kavuzlar› uzun ve kal›n tüylü, taneleri genellikle k›lç›kl›, sap k›r›lmas›
az, taneleri genifl, kal›n ve oval yap›da, uzunluk/genifllik oran› <3, piflti¤inde tane
biçimini korur, taneleri çimlenmede çok az bir dormansi görülmektedir.
Dünya üzerinde üç çeflit grubunun veya alttürün da¤›l›m› incelendi¤inde, Japonica çeflitlerinin daha yüksek alanlarda ve suptropik ya da ›l›man iklim kufla¤›nda;
‹ndica ve Javonica çeflitlerinin ise tropik kuflakta yetifltikleri söylenebilir. Bu yüzden Hindistan, Kuzey, Orta ve Güney Çin, Irak, Kamboçya, Vietnam, Myanmar gibi ülkelerin ço¤unlukla ‹ndica çeflitlerini; Filipinler, Java, Orta Amerika, Brezilya,
‹spanya gibi ülkelerin ço¤unlukla Javonica çeflitlerini ve Japonya, M›s›r, Kore ve
Madagaskar gibi ülkelerinde Japonica çeflitlerini yetifltirdikleri görülmektedir. Türkiye’de yetifltirilen çeflitlerin Japonica ve Javonica çeflit grubunda oldu¤u söylenebilir.
Bu üç çeltik çeflit grubu aras›nda morfolojik olarak farkl›l›k bulundu¤u gibi, alttürler aras›nda yap›lan melezlerde (japonica x iindica) tane ba¤lama oran› %0-30
(ortalama %5) aras›ndad›r. Ancak alttür içinde fertil tane oran› %80’lere kadar ç›kabilmektedir. Alttürlerin kendi çeflitleri aras›ndaki melezlerde normal çiçek tozlar›
oluflurken; ayr› alttürlerin melezlerin F1’lerinde, çiçek tozlar›n›n ço¤u canl›l›k-fertilite göstermemektedir.
Afrika çelti¤i O. glaberrima’da morfolojik yap›, O.sativa’dan farkl› olarak; taneleri az tüylü ve k›lç›ks›z, yakac›k daha küçük boyutlu, taneleri glütensiz, tane kesiti yuvarlakt›r. Son y›llarda Afrika k›tas›nda O.glaberrima üretimi azalarak yerini
giderek artan oranda O.sativa çeflitlerine ya da baflka ürünlere b›rakmaktad›r.
Çeltik Çeflitlerinin S›n›fland›r›lmas›
Çeltik bitkisinde tane; karyopsis ile onu s›k›ca saran (yap›flmadan) iç kavuz ve
kapç›ktan oluflur. Çeltik pirince ifllendi¤inde kepe¤e ayr›lan tane kabu¤unda
renk beyaz, aç›k kahverengi, benekli kahverengi, kahverengi, k›rm›z›, kar›fl›k
mor ve mor olabilir. Bu kavuzlar harman sonunda da karyopsisten ayr›lmaz. Kavuzlu ürüne “çeltik” denir. Yaln›z çiçek kavuzlar› soyulmufl ancak, pirince iflleme ve parlatma ifllemi görmemifl taneye de “kargo” (brown rice) ad› verilir. Dünya ve ülkemizde yetifltirilen çeltik çeflitleri tane irili¤ine ve vejetasyon süresine
göre s›n›fland›r›l›r.
Çeltikler kabuk soymadan sonra yada pirince ifllenmeden önce kargo (kahverengi çeltik - brown rice) boyutlar›na göre dört gruba ayr›l›rlar :
1. Tane boyu 5,5 mm ya da daha küçükler; küçük veya k›sa taneli çeltiklerdir.
Bunlar ticarette “s›ra mal›” olarak bilinirler.
2. 5.51-6.60 mm aras›nda olanlar; bunlar orta taneli çeltiklerdir. Bunlara ticarette “yayla mal›” ad› verilmektedir.
3. 6.60-7.50 mm aras›nda olanlar; “uzun taneli” çeltiklerdir.
4. 7.50 mm’den daha uzun taneliler; ekstra uzun taneli çeltiklerdir. Uzun ve
ekstra uzun taneli çeflitlere ticarette “lüks pirinç” ad› verilir ve ticarette daha
yüksek fiyatla sat›fllar› yap›l›r.
Oryza sativa çeltik çeflit gruplar›nda (Japonica, Javonica ve ‹ndica) k›sa taneli,
orta taneli ve uzun taneli çeltikler bulunmaktad›r. Çeltik çeflitlerine göre tane özellikleri de¤iflim gösterir.
Ülkemizde çeltik standard›na göre çeltik çeflitleri tane irili¤ine göre ;
a) K›sa taneli çeflitler (pirinç boyu) 5.0 mm den k›sa,
b) Orta taneli çeflitler (pirinç boyu) 5.0 - 6.0 mm,
c) Uzun taneli çeflitler (pirinç boyu) 6.0 mm nin üstünde olanlar olmak üzere
3’e ayr›l›r.
Çeltik çeflitleri vejetasyon süresine göre ;
a) Erkenci çeflitler, vejetasyon süresi en çok 120 gün,
b) Orta erkenci çeflitler, vejetasyon süresi 120 - 150 gün,
c) Geçci çeflitler, vejetasyon üresi 150 günden fazla olanlar
olmak üzere 3’e ayr›l›r.
ÇELT‹⁄‹N KÜLTÜRÜ
‹klim ve Toprak ‹stekleri
Çeltik, tah›l cinsleri aras›nda kökleri su alt›nda çürümeden yetiflebilen ve su içindeki erimifl oksijenden yararlanabilen tek tah›l cinsidir.
‹klim ‹stekleri
Minimum çimlenme s›cakl›¤› 12°C olmas›na ra¤men, günlük ortalama s›cakl›¤›n
20°C’nin üzerinde seyretti¤i yerlerde iyi yetiflir. Çiçeklenme ve tozlanma dönemindeki düflük s›cakl›klar (10-17 °C) salk›mda sterilite-k›s›rl›k oran›n› art›r›r ve bofl baflakç›klar›n veya salk›mlar›n miktar› artar.
Toprak iste¤i bak›m›ndan seçici bir bitki de¤ildir. Suyu tutabilen hemen her
cins toprakta yetifltirilebilir. Killi - milli, killi - t›nl›, a¤›r t›nl›, t›nl› kireçli ve bol humuslu topraklarda iyi yetiflir. Kumlu hafif topraklar uygun de¤ildir. Toprak tuzlulu¤una dayanmas› iyidir. Çeltik, toprak pH’s› 3-8 aras›nda olan topraklarda yetiflebilir.
Su isteklerinin bafl›nda sulama suyu s›cakl›¤› gelir. Su s›cakl›¤› 12°C’nin alt›na
düflmemelidir. Bir günlük s›cakl›¤› düflük su ile sulama zarar vermeyebilir ancak
bu süre 7 günü aflt›¤›nda bitkiler sar› renk al›r veya ölebilirler. Çeltik kökleri su alt›nda yetiflebildi¤inden fazla su isteyen bir bitkidir. Bitkinin geliflme dönemine göre ortamda bulunmas›n› istedi¤i su miktar ve seviyesi farkl›d›r. Ülkemiz çeltik tar›m›nda, 120-130 günlük sulama periyodunda 1800-2000 mm su bitki tüketimine sunulmaktad›r. Bir araflt›rmada Mustafa Kemalpafla ilçesi (‹zmir) koflullar›nda tarla
bafl› su tüketimi 1328 mm olarak saptanm›flt›r. Tohumun çimlenip, sürmesi s›ras›nda yüzeyin suyla kapl› olmas›, genç bitki için zararl›d›r. Tavalardaki su seviyesi asla yapraklar› örtecek düzeye ç›kmamal›d›r. Yapraklar havas›zl›ktan ölür. Sulama
suyu yüksekli¤i ise, en yüksek olarak salk›m oluflum döneminde 15 cm civar›nda
tutulmal›d›r.
Çeltik tavalar›nda yüzeyin suyla kapl› olmas›, geceleri s›cakl›¤›n fazla düflmesini engelledi¤inden genç bitkinin so¤uktan zarar görmesini engeller. Daha fazla erimifl oksijen bulunduraca¤› için suyun tavalarda hafif ak›nt›l› olmas›, çiçeklenme s›ras›nda havada % 70 - 80 oran›nda nispi nem bulunmas› uygundur.
Toprak haz›rl›¤›
Çeltik tar›m› yap›lacak topraklarda arazi tesviyeli olmal› veya tesviye yap›lmal›d›r.
Sulama için arazinin e¤imi %1 ‘den az olmal›d›r. Arazi tesviyesi traktörle çekilen
119
120
Tarla Bitkileri-I
tesviye b›ça¤› ile yap›labilir. ‹yi tesviye edilmifl arazilerde tavalar istenilen ebatta
düzenlenebilir. Toprak iflleme sonbaharda 20-25 cm derinlikte bir sürümle bafllar.
Tarlada ilkbaharda tavalar yap›l›r ve diskaro veya kazaya¤› ile hafif toprak ifllemesi yap›l›r.
Çeltik tarlalar›, kenarlar› belli yükseklikte setlerle çevrilmifl parçalara-tavalara
ayr›lmal›d›r. Bu parçalara çeltik tavas› denir. Tavalar›n büyüklü¤ü, daha çok arazinin e¤imine ba¤l›d›r. Çeltik tavalar›nda e¤im, % 0.2 - 0.4 olmal›d›r. Tava büyüklü¤ü, 10 dekardan büyük olmamal›d›r. 500 - 2000 m2’ lik tava büyüklü¤ü uygundur.
Tavalar› çok genifl yapmak, su kesme ve su salmadaki denetimi azalt›r. Çok küçük
yap›lmas› da çeltik yetifltirilecek alan›n küçülmesine ve hasat harman ifllerinin zorlaflmas›na neden olur.
Ekim
Ekim Zaman›
Çeltik için en uygun ekim zaman›n›, çeflidin vejetasyon süresi ve hava ve sulama
suyu s›cakl›¤› belirler. Çimlenme ve fide devresi için en uygun s›cakl›k 18-35 °C,
kritik s›cakl›k ise 12-15 °C’dir. Ülkemizde ekim zaman› bölgelere göre de¤iflmektedir. Nisan ortas› ile haziran sonuna kadar olan dönemde çeltik ekilebilir. ‹ç Anadolu bölgesinde 10-20 May›s aras›nda çeltik ekilebilir. Ekimin geç kalmas› tane verimine olumsuz etki yapar.
Ekim Yöntemi
Çeltik tar›m›nda uygulanabilen ekim yöntemleri a) Serpme ekim: El ile veya gübre da¤›t›c›larla serperek ve uçakla serpme ekim), b) Tohum ekme makineleri ile s›raya ekim, c) Fideleme (dikme) olarak s›ralanabilir.
a) El ile serperek ekim; Ülkemizde yo¤un bir flekilde kullan›lan yöntemdir.
Temizlenmifl ve ekime haz›rlanm›fl çeltik tohumlar›, önce belli bir süre (2-3 gün)
›slat›larak hafifçe çimlendirilir. Çimlenmesi uyanm›fl tohumluk, buland›r›lm›fl tavalara serpilir. Ekimden sonra 6-7 gün süreyle tavalar su alt›nda b›rak›l›r. Bundan
sonra tavalar›n suyu boflalt›l›r ve belli bir süre 6-7 gün susuz b›rak›l›r. Bu esnada
genç çeltik bitkisi sürer ve toprak yüzüne ç›kar. Daha sonra tavalara yeniden su
verilir. Verilen suyun kal›nl›¤› 2-3 cm’yi geçmemelidir. Genç bitki büyüdükçe tavalardaki su kal›nl›¤›-derinli¤i de yavafl yavafl art›r›l›r. Ancak, çeltik bitkisinin yapraklar› hiçbir zaman su alt›nda kalmamal›d›r.
Elle serpme ekimde, 24-36 saat su içinde tutularak fliflirilen ve ön çimlendirmesi yap›lm›fl tohumlar›n, arazi tesviyesi ve toprak haz›rl›¤› yap›lm›fl arazilere, bu ifllerde ehil ekici üreticiler taraf›ndan ekilmesiyle yap›l›r. Ekimden önce, tava içerisinde 5 - 10 cm derinlikte su göllendirilir. Bunun için arazide su tutulur, sürgü veya çal› geçirilerek hem su buland›r›l›r hem de tava taban› tesviye edilir. Bulan›k su
içerisine tohumlar serpilir. Dibe çöken tohum üzerine 1-2 cm kal›nl›kta toprak tabakas› gelir, tohum uygun bir derinli¤e ekilmifl olur. Serpme ekimlerde m2’ de 500600 aras›nda bitki olacak flekilde 8 - 12 kg/da tohumluk kullan›lmal›d›r.
Gübre da¤›t›c›larla serpme ekimde yine 24-36 saat su içinde tutulan ve daha sonra sudan ç›kar›larak 18-24 saat suyu s›zd›r›larak ön çimlendirmesi yap›lm›fl
tohumluklar›n makine ile ekimleri yap›l›r.
Uçakla serpme ekim; ABD ‘de büyük çeltik çiftçileri taraf›ndan kullan›lan bir
yöntemdir. 10-15 da’l›k dikdörtgen tavalar yap›lmakta, daha sonra tavalara 8-10 cm
kal›nl›¤›nda su verilmekte, uçakla çeltik tohumlar› serpilmektedir.
121
Uçakla serpme ekim, yine ön çimlendirmesi yap›lm›fl tohumlar›n genifl iflletmelerde su içerisine b›rak›lmas›yla yap›l›r. Uçakla ekim bizim ülkemizde yoktur.
b) Tohum ekme makineleri ile s›raya ekim; kuru tavalara ve sulu tavalara
olmak üzere iki flekilde uygulanmaktad›r. Kuru tavalara; bu¤day, arpa mibzerleri
ile çeltik tohumlar› da ekilmektedir. Daha sonra tavalara su verilir. Sulu tavalara;
k›zakl› özel çeltik mibzerleri ile tohum ekilmektedir. Bu iki yöntem de günümüzde kullan›lmamaktad›r.
Tohum ekme makineleri (mibzer) ile s›raya ekim yöntemi, kuru tarlaya tohumlar›n ekilmesiyle baz› ülkelerde yap›lmaktad›r. Ancak ekimden sonra tarlada 2-3 kez
su tutma ve salma ifllemi yap›larak tohumlar›n çimlenmesi ve fidenin geliflmesi sa¤lan›r. Bu durumda yabanc› ot kontrolü masraflar›, su kayb› ve iflçilik giderleri artar.
Mibzerle kuruya ekimde tohumlar› önemli bölümü, toprak yüzüne sürmeden su alt›nda kalarak öldükleri için tohumluk miktar› 15-18 kg/da’a kadar art›r›lmal›d›r.
c) Fideleme (dikme) ekim yöntemi, fidelerin yast›klarda 30-35 gün sürede
yetifltirilmesi ve 2-4 yaprakl› dönemde, çok iyi tesviye edilmifl tarlaya 1-2 cm derinlikte su verildikten sonra elle veya makine ile 1-2 fidenin bir oca¤a dikilmesiyle yap›l›r. Fideler topra¤a tutunduktan sonra ilk azotlu gübreleme yap›lmal›d›r.
Uzakdo¤u’da Japonya ve Çin’de en çok uygulanan yöntemdir. 8-10 dekarl›k alan
için, 1 dekarl›k fidelik yeterlidir. ‹ndica çeltik grubunda ve kardefllenmesi fazla
olan çeflitler fidelemeye uygundur. Ülkemizde yetifltirilen Japonica grubundaki
çeltik çeflitlerinde kardefllenme düflük oldu¤undan fideleme yöntemi uygulanmamaktad›r.
Çeltik ekiminde fideleme yönteminin yararlar› nelerdir?
SIRA S‹ZDE
2
Fideleme yöntemi Japonya’da gelifltirilmifl, daha sonra ‹talya ve ‹spanya’ya yaD Ü fi Ü N E L ‹ M
y›lm›flt›r. El ile serpme yönteminde oldu¤u gibi çimlenmesi uyand›r›lm›fl
çeltik tohumluklar› fideliklerde s›k bir flekilde (m2 ye 2000) ekilir. 30 - 50 gün sonra 10 O R Ufide flafl›rt›l›r.
20 cm boylanan fideler sökülerek istenilen s›kl›kta m2 ye 100 -S 200
Fideleme ifllemi kendi yürür makineler ile kolayca yap›labilir. Genellikle 4-6 s›ral›
makineler fideleri tek veya ikiflerli olarak tarlaya flafl›rt›r. Fideler 4-5 kardefl olufltuD‹KKAT
rup m2’de 500-600 salk›m oluflturur.
Tohumluk
SIRA S‹ZDE
N N
Kullan›lacak tohumluk, ekolojiye uygun ve temiz olmal›d›r. Genel olarak; k›lç›kl› çeflitler daha az verimli topraklarda, k›lç›ks›z çeflitler yüksek
verimli topraklara
AMAÇLARIMIZ
uygundur. Ülkemizde tar›m› yap›lan küçük taneli çeflitlerde 15 kg/da, orta taneli çeflitlerde 17-18 kg/da ve iri-uzun taneli çeflitlerde 20 kg/da tohumluk önerilmektedir.
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Bak›m
Sulama
TELEV‹ZYON
Çeltik bitkisinde bak›m ifllerinin bafl›nda sulama gelir. Çeltikte 2 faktör; serin hava
ve sulama suyu s›cakl›¤› so¤uk zarar› meydana getirebilir. Düflük s›cakl›ktaki suya
‹ N T EBitkiler
R N E T zay›f geekim yap›l›rsa çimlenme gecikir ve seyrek bir bitki örtüsü oluflur.
liflir, genellikle kardefllenme azal›r. Su s›cakl›¤› minimum 12 °C, optimum 25-30 °C
olmal›d›r. Geliflmenin her döneminde 30 °C’nin üstündeki su s›cakl›klar› ürüne zarar verir. Salk›m say›s› azal›r, baflakç›k sterilitesi artar.
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
122
Tarla Bitkileri-I
Çeltik bitkisi vejetasyon döneminde 450-700 mm su tüketir. Ülkemiz koflullar›nda su tüketimi ise 1328 mm olarak saptanm›flt›r. Aradaki önemli fark evaporasyonla kay›ptan ileri gelmektedir. Çeltik ülkemizde genellikle devaml› sulamayla yetifltirilmektedir. Hasattan 10-15 gün önce tavalarda su boflalt›l›r. Ancak su s›k›nt›s›ndan kesikli sulama ve ya¤murlama sulama yöntemleri hatta son y›llarda damlama
sulama yöntemleri gelifltirilmifltir.
Gübreleme
Kullan›lacak gübre miktar› toprak özelli¤i, ekilen çeflit ve ekim zaman›na göre de¤iflti¤inden 15 kg/da azot uygulanmal›d›r. Çelti¤in azotlu gübre iste¤i fazlad›r. Bu
iste¤i 80 kg/da amonyum sülfat veya 33 kg/da üre ile karfl›lanabilir. Azot üç dönemde verilirse daha iyi olur. 1/3’ü ekim öncesi, 1/3’ü kardefllenme bafllang›c› ve
1/3’ü de salk›m oluflum devresinde uygulanmal›d›r.
Fosfor ihtiyac›n› karfl›lamak üzere, topra¤›n verimlilik durumuna göre 15-20
kg/da triple süperfosfat gübresi veya 20.20.0 kompoze gübre 20-25 kg/da hesab›yla ekim öncesi topra¤a kar›flt›r›lmal›d›r.
Ülkemiz topraklar› potasça zengindir. Üst üste çeltik ekilen tarlalarda eksikli¤i
duyulursa 2-4 kg/da K2O uygulanabilir. Çinko eksikli¤i duyulan tarlalara 1-1.5
kg/da çinko sülfat veya çinko oksit olarak son toprak ifllemesinden önce topra¤a
uygulanabilir. Eksikli¤i görüldü¤ünde bitkilere salk›m oluflum bafllang›c›ndan 5 -7
gün önce spreyle verilebilir.
Ekim nöbeti
Ayn› tarlaya sürekli çeltik ekildi¤inde verim düfler. Bir tarlaya iki en çok ta üç y›l
çeltik yetifltirildikten sonra, o tarlaya kar›fl›m halinde (baklagil + bu¤daygil) yem
bitkisi ekilmesi uygundur
Tar›msal mücadele
Çeltikte görülen yan›kl›k hastal›¤›na ve nematod hastal›¤›na karfl› dayan›kl› çeflit
yetifltirilmeli, afl›r› azotlu gübrelemeden kaç›nmal›d›r. Dar›can, sivri saz, has›r otu,
su menekflesi ve k›z otu gibi yabanc› otlara karfl› granül haldeki herbisitlerle (dekara 3 kg’a kadar) mücadele yap›lmal›d›r. Mücadele s›ras›nda tavalara gelen su kesilmelidir.
Hasat ve harman
Çeltik bitkisin ve salk›m› tam sarar›p, salk›mlar afla¤›ya do¤ru sark›nca hasat zaman› gelmifltir. Taneler fizyolojik erme devresindedir. Hasada bafllamadan 6-7 gün
önce tavalar›n suyu boflalt›l›r, tavalar›n kurumas› beklenir. Hasat edilen bitkiler kurutulur ve harman edilir. Son y›llarda çeltik hasat ve harman› ayn› anda biçerdöverle yap›lmaktad›r. Ancak çeflitlerin yatmaya dayan›kl›, k›sa boylu, sa¤lam sapl›,
efl zamanl› oluma gelen tanelere sahip olmas› gerekir.
Kurutma
Çeltik hasat edildi¤i zaman % 20-25 nem içerir. Depolamadan önce tane nem içeri¤i % 14’e düflürülmelidir. Kurutma öncesi üründeki sap parçalar›, bofl veya ham
taneler, yabanc› ot tohumlar›, toprak gibi yabanc› maddeler temizlenmelidir.
SIRA S‹ZDE
3
Çeltik tanelerinin
kurutulma yöntemleri nelerdir?
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
123
Çelti¤in Pirince ‹fllenmesi
Harman› yap›l›p kurutulan çeltik ürününün üst k›sm›nda kavuz denilen çiçek organlar› ile, as›l tane üzerinde çeltik kepe¤ini oluflturan kabuk katmanlar› bulunmaktad›r. Çeltik tanesinin bu kavuzlar› ayr›ld›ktan sonra karyopsis haline gelen taneye “kargo”, kepe¤i oluflturan kabuk katmanlar› ve embriyonun taneden ayr›lmas›yla geri kalan çeltik tanesinin unlu k›sm›na (as›l endosperm) “pirinç” ad› verilir.
Elle ya da makina ile hasat edilen çeltik taneleri harmanlanmadan sonra saplar›ndan ayr›l›r. Çeltik veya ham çeltik olarak bilinen bu ürün daha sonra çeflitli ifllemlerden geçirilerek pirince dönüfltürülür. Çelti¤in pirince ifllenmesinde önce iç
kavuz ve kapc›k ç›kar›l›r, bunlar çeltik kepe¤ini meydana getirir. ‹kinci aflamada
testa ve perikarp ayr›l›r bu da pirinç unu olur. Üçüncü aflamada tane embriyosu ç›kar›l›r. Geriye kalan çeltik endospermi pirinç olarak tüketilir. Bu ürün cilalan›r,
parlat›l›r, sert plastik ya da kauçuk zeminden geçirilerek pürüzleri giderilir. Elde
edilen bu ürün parlak cams› - mikams› görünüflteki pirinçtir (fiekil 6.3.). Çelti¤in
pirince ifllenmesi dibek, dink veya çeltik fabrikalar›nda yap›lmaktad›r.
Çeltik fabrikalar›n›n ço¤u Trakya ve Güney Marmara, Orta Karadeniz ve Orta
Kuzey Anadolu Bölgelerimizde toplanm›flt›r. Kapasite kullan›m oranlar› düflük
olup, y›l›n belirli mevsiminde çal›fl›rlar. D›flal›mdan gelen çeltiklerin bu de¤irmenlerde ifllenmesi, katma de¤erin bir bölümün içerde kalmas›na neden olur.
fiekil 6.3
Hasat
Ham çeltik veya
kavuzlu çeltik
Kurutma
Ö¤ütme
Çelti¤in pirince
ifllenmesi
Depolama
Yar› kaynatma
(ön piflirme)
(Hafif ›slatma
ve ›s›tma)
K›rm›z›ms›
Elleme ve
ay›rma
Kabuk
soyma
Parlatma
çeltik
(Kargo)
Pirinç
cila unu
Pirinç
kepe¤i
Çeltik
embriyosu
Ekstraksiyon
+
Domuz
besisi
S›¤›r
besisi
Bafl pirinç
K›r›k pirinç
Elek alt›
Biral›k pirinç
Paketleme
(Ambalaj)
Pirinç unu,
Bira üretimi
Temizleme
Pazarlama
(ticari markete)
Pirinç
ya¤›
124
Tarla Bitkileri-I
Yenilebilir pirinç, kavuzlu çeltik ürününün kurutma ve temizlemeyi takiben çiçek kavuzlar›n›n soyulmas› (k›rm›z›ms› kahverengi ve koyu renkteki biyolojik yap›lar kepe¤e ayr›l›r) ile çeflitli ölçülerde beyaz, parlat›lm›fl tane olarak elde edilir.
Kepek; perikarp, testa ve aleuron tabakas›n›n kar›fl›m›d›r. Çelti¤in pirince ifllenmesinde parlatma ifllemi, asl›nda zararl›d›r. Çünkü cilalama esnas›nda vitaminler ve
di¤er besleyici k›s›mlar (proteinin bir k›sm›) kaybedilir. Çeltik pirince ifllenince 100
kg’da flu ürünler al›n›r :
50-60 kg Sa¤lam pirinç
Toplam›na pirinç ya da çeltik rand›man› denir.
10-20 kg K›r›k pirinç
13 kg Pirinç kepe¤i
3 kg Pirinç cila unu
20 kg kavuzlar
Tane rutubeti %14-15 oldu¤unda pirinç verimi daha yüksektir. Çeflitlerin tane
uzunlu¤u ve geniflli¤i de pirinç rand›man› üzerinde etkilidir. Elde edilen ürünler
baflta beslenme olmak üzere g›da sektörü, yem sanayi ve inflaat sektöründe yal›t›m malzemesi olmak üzere farkl› amaçlarla de¤erlendirilir. Sa¤lam pirinç taneleri
(bafl pirinç) ve k›r›k pirinç taneleri tüm dünya mutfaklar›nda s›cak ve so¤uk olarak
tüketilir. K›r›k pirinç taneleri belirli oranda bira üretiminde maltl›k olarak kullan›lmaktad›r. Pirinç kepe¤i ve pirinç cila unu, pirinç gevre¤i olarak kahvalt›l›k ürünler
ile pirinç unu olarak pastac›l›k sanayinde de¤erlendirilir. Kavuzlar ise yakacak ve
izolasyon malzemesi olarak kullan›lmaktad›r.
KUfiYEM‹ (Phalaris canariensis L.)
Bu¤daygiller familyas›n›n Phalarideae oyma¤›na giren kuflyeminin, bilinen 7 türü
vard›r. Bunlardan 4’ü yem bitkisi olarak önem tafl›r. Baz›lar› yar› yabani form olup,
›l›man ülkelerde çok y›ll›k olarak yetiflirler. Kuflyeminin gen merkezi Vavilov’a
(1951) göre, Bat› Akdeniz ülkeleridir. Kuflyemi tek y›ll›k ve yazl›k bir bitkidir. Kültür çeflitlerinde, kromozom say›s› 2n=12 olarak bulunmufltur. Yabanisi yumrulu
kanyaflt›r (P. tuberosa). En fazla kuflyemi olarak tüketilir. Arjantin, Meksika, Fas, ‹spanya, ‹talya ve Türkiye en fazla kuflyemi yetifltirilen ülkeler olmakla beraber, tar›m› gittikçe azalmaktad›r. Yurdumuzda daha çok, d›fl sat›m ürünü olarak önemlidir. Trakya bölgesinde, çok az bir kültürü vard›r.
KUfiYEM‹N‹N MORFOLOJ‹S‹
Çim kökü say›s› bir tanedir. Yüzlek, saçak kök sistemine sahiptir. Bitki boyu 30-60
cm, sap narin ince yap›l›, 3-4 mm çap›nda ve içi bofltur. Kuflyemi kardefllenebilir,
her sap uçta bir çiçek toplulu¤u tafl›r (fiekil 6.4.). Yaprakta kulakç›k yoktur. Yaprak k›n›, ç›kt›¤› bo¤umun üzerindeki bo¤um aras›n› sarar. 4-5 mm enindeki zar›ms› yakac›k sap› sarar. Yaprak ayas› çok k›sa, dar ve sivri uçludur. Sap ve yaprakta
protein oran›, di¤er tah›llara göre oldukça yüksektir. Bu nedenle daneleri küçük
evcil hayvanlar, saplar› ise, büyük bafl hayvanlar taraf›ndan sevilerek yenir. Vejetasyon süresi 60-65 gündür.
125
Çiçek toplulu¤u, bafla¤›ms› s›k salk›m görünümündedir. Salk›m ekseninden ç›kan yan dallar çok k›salm›fl olup, kar›fl›k salk›m baflak fleklini alm›flt›r. Salk›m 3-8
cm uzunluktad›r. 3-5 baflakç›k, bir sapç›kla salk›m eksenine ba¤lanm›flt›r. Baflakç›k
kavuzlar›, d›fl kavuzlar, çok iyi geliflmifltir. Çiçekte pulcuk çok zay›ft›r veya hiç yoktur. Olumda çiçek kavuzlar›, taneyi s›k›ca sarar. Döllenme genellikle kendine olur.
Tane boyutlar›; 4-6 mm uzunlukta, 2 mm genifllikte ve 1,5 mm kal›nl›kta olup, çiçek kavuzlar› ile sar›lm›fl bir karyopsistir. Tane uçlar›; sivri eliptik, bas›kça yap›dad›r. Çiçek kavuzlar›, harman sonunda da tane üzerinde kal›r. Tane üzerinde ince
ve s›k tüyler bulunur. Bin tane a¤›rl›¤› 7-8 gramd›r. Kavuzlar taneyi s›k›ca sard›¤›ndan, çimlenme geç olur (15-20 gün). Kuflyemi tanesinde kuru maddenin bileflimi;
% 54,0 N’siz öz madde, % 19,0 protein, % 5,3 ya¤, % 9,7 ham selüloz olarak bulunmufltur.
fiekil 6.4
Kuflyemi bitkisinin
126
Tarla Bitkileri-I
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
Çelti¤in insan beslenmesindeki ve ekonomideki
önemini aç›klamak.
Çeltik, kültür bitkileri içerisinde dünyada insan
beslenmesinde en çok kullan›lan tah›llardan birisidir. Dünyada yaflayan insanlar›n yaklafl›k yar›s›n›n temel besin kayna¤› pirinçtir. Beslenmede
büyük öneme sahip amino asitlerce zengindir.
Ülkemizin y›ll›k kifli bafl› pirinç tüketimi 8 kg civar›ndad›r. Dünya toplam tah›l ekiliflinin % 23’ü,
tah›l üretiminin % 27.4’ü çelti¤e aittir. Dünyada
bu¤daydan sonra en çok ekilen bitkidir. Dünya
çeltik verimi 430,7 kg/da’d›r. Dünyada en fazla
çeltik üreten ülke Çin’dir. Türkiye çeltik verimi
757.2 kg/da olup dünya ortalama veriminden oldukça fazlad›r. Ülkemizde en çok çeltik ekilimi
Marmara, Karadeniz ve Orta Kuzey bölgelerinde
yap›lmaktad›r. En çok çeltik yetifltiren illerimiz
ise Edirne, Samsun, Çorum, Bal›kesir, Sinop ve
Çanakkale’dir.
N
A M A Ç
3
N
A M A Ç
Çelti¤in botanik s›n›fland›rmadaki yeri ve orijinini tan›mlamak.
Çeltik, bu¤daygiller familyas›n›n (Poaceae) Oryzae oyma¤›ndand›r. Kromozom say›s› 2n=24’tür.
Oryzae oyma¤›nda, Oryza cinsine ait 21 adet yabani ve iki adet kültür türü bulunmaktad›r.
Araflt›rmalar, kültür çelti¤inin iki bölgede kültüre
al›nd›¤›n› göstermektedir. Oryza sativa, güney
Asya’da Himalaya’lar›n eteklerinden ve Güneydo¤u Çin’den köken almaktad›r. Dünyada kültürü yap›lan ikinci tür olan Oryza glaberrima’n›n
orijininin ise Nijer nehir deltas› oldu¤u bildirilmektedir.
Oryza sativa türüne ait üç co¤rafi çeflit grubu gelifltirilmifltir. Bunlar: indica, japonica ve javonica
çeflit gruplar›d›r.
4
Çeltik yetifltirme tekniklerini özetlemek.
Çelti¤in minimum çimlenme s›cakl›¤› 12 °C’dir.
Toprak iste¤i yönünden seçici bir bitki olmamas›na karfl›n, suyu tutabilen hemen her cins toprakta yetifltirilebilir. 120-130 günlük sulama döneminde 1800-2000 mm su tüketmektedir. Çeltik
yetifltiricili¤inde tavalar›n yap›lmas› gerekmektedir. Tavalarda e¤im % 0.2-0.4 olmal›d›r. Tavalar›n büyüklü¤ü 500-2000 m2 aras›nda olmal›d›r.
Ülkemizde yo¤un bir flekilde uygulanan elle serperek ekimde m2’de 500-600 bitki olacak flekilde
ekim yap›lmal›d›r. Azotlu gübre; ekim öncesi,
kardefllenme bafllang›c› ve salk›m oluflum dönemlerinde verilmelidir. Hasat, bitkinin ve salk›mlar›n sarard›¤›, salk›mlar›n afla¤›ya sarkt›¤›
dönem yap›lmal›d›r. Hasat esnas›nda % 25 olan
nemin depolamada % 14’e düflürülmesi gerekmektedir.
Kuflyeminin morfolojisini tan›mlamak.
Kuflyemi, Bu¤daygiller familyas›nda yer almaktad›r. Kuflyeminin 7 türü vard›r. Kültür çeflitlerinde kromozom say›s› 2n=12’dir. Bitki boyu 30-60
cm civar›ndad›r. Yaprak ayas› çok k›sa, dar ve
sivri uçludur. Çiçek toplulu¤u bafla¤›ms› salk›md›r. Tanenin kuru maddesinin bilefliminde % 19
oran›nda protein vard›r. Yurdumuzda daha çok
d›fl sat›m ürünü olarak önemlidir. Ülkemizde
Trakya bölgesinde yetifltirilmektedir.
127
1. Ülkemizde çeltik yetifltiricili¤inin tamam›na yak›n›
hangi çeltik çeflitleri ile yap›lmaktad›r?
a. Tava çelti¤i
b. Derin su çelti¤i
c. K›r çelti¤i
d. Düz çeflit
e. Ya¤mur çeflidi
2. Afla¤›dakilerden hangisi çeltik ekiminin yayg›n oldu¤u illerimizden biri de¤ildir?
a. Edirne
b. Ankara
c. Samsun
d. Çorum
e. Bal›kesir
3. Afla¤›dakilerden hangisi, yaln›z çiçek kavuzlar› soyulmufl ancak pirince iflleme ve parlatma ifllemi görmemifl taneye verilen add›r?
a. Çeltik
b. Pirinç
c. Kargo
d. Kavuz
e. Kabuk
4. Çelti¤in minimum çimlenme s›cakl›¤› afla¤›dakilerden hangisidir?
a. 7 °C
b. 12 °C
c. 18 °C
d. 22 °C
e. 28 °C
5. Ülkemiz çeltik tar›m›nda bir yetifltirme döneminde
kaç mm su, bitki tüketimine sunulmaktad›r?
a. 700 - 800
b. 1800 - 2000
c. 2800 - 3000
d. 3300 - 4000
e. 4100 - 4300
6. Çeltik tavalar›nda e¤im ne kadar olmal›d›r?
a. % 0.2 - 0.4
b. % 1,5 - 1,7
c. % 2,0 - 2,3
d. % 2,7 - 3,0
e. % 3,1 - 3,3
7. Ülkemizde çeltik ekiminde yo¤un olarak kullan›lan
yöntem afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Tohum makineleri ile s›raya ekim
b. Fideleme yöntemi ile ekim
c. Uçakla serpme ekim
d. El ile serperek ekim
e. Kuru tavaya ekim
8. Çeltik tanesinin depolanmadan önceki nemi ne kadar olmal›d›r?
a. % 7
b. % 8
c. % 9
d. % 11
e. % 14
9. Kuflyeminin Lâtince ismi afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Zea mays
b. Oryza sativa
c. Sorghum bicolor
d. Phalaris canariensis
e. Panicum miliaceum
10. Kuflyemi tanesinde kuru maddenin bilefliminde ne
kadar protein vard›r?
a. % 5
b. % 9
c. % 10
d. % 19
e. % 29
128
Tarla Bitkileri-I
1. a
S›ra Sizde 1
Türkiye’de çeltik ekim alanlar›n›n s›n›rl› kalmas›na neden olan etmenler;
1. Çelti¤in ülkemizde izne ba¤l› olarak ekilmesi,
2. Toplu yerleflim alanlar›na uzak olan yerlerde ekilme
zorunlulu¤u,
3. Yayg›n olarak ekildi¤i alanlarda kesikli sulama yap›lma zorunlulu¤u,
4. Kontrolü güç olan ve birbirinden uzak yerlerde çeltik ekimine izin verilmemesi,
5. Sulama suyunun k›s›tl› olmas› gibi nedenlerdir.
2. b
3. c
4. b
5. b
6. a
7. d
8. e
9. d
10. d
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çeltik” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çelti¤in Ekonomik Önemi”
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çeltik Çeflitleri” konusunu
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çelti¤in Kültürü” konusunu
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kuflyemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kuflyemi” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 2
Fideleme yönteminde, serpme ekime göre % 7-10 kadar verim art›fl› vard›r. Ayr›ca yabanc› ot kontrolünde
kolayl›k sa¤lamas›, homojen bitki örtüsü ve su tasarrufu sa¤lamas›, çeltik bitkilerinin ayn› zamanda efl zamanl› olumu sayesinde yüksek verim ve kalite sa¤lanmas›,
birim alana az tohumluk kullan›lmas›, istihdam yaratmas› gibi faydalar› vard›r.
S›ra Sizde 3
Çeltik tanesinde kurutma, güneflte ve mekanik kurutma
olarak yap›lmaktad›r. Güneflte kurutma ifllemi iki flekilde uygulanmaktad›r. Birincisi taneler saplar›yla birlikte
tarlada birkaç gün b›rak›larak kurutulur ve sonra harman› yap›l›r. ‹kincisinde ise taneler uygun biçerdöver
ayar› ile hasat edilir ve sert zemin üzerinde, günefl alt›nda kurutulur.
Mekanik kurutma ifllemi, ürün içerisinden ›s›t›lm›fl havan›n belirli bir süre geçirilmesiyle yap›l›r. Bu süre ürünün nemi belli bir oran›n alt›na düflünceye kadar devam eder. 4-8 saat aras›ndaki kurutma süresi s›cakl›¤a
ba¤l› olarak de¤iflir. Kurutmadaki hava s›cakl›¤› 40 °C’yi
geçmemelidir. Tohumluk üründe bu s›cakl›k daha düflük tutulmal›d›r. Tanede ve pirince ifllemede k›r›k oran›n› düflürmek için, kurutma s›cakl›¤›n› ve süresini çok
iyi ayarlamak gerekir.
129
Anonymous, (1988). Standard Evaluation System For
Rice (3 rd.E), The ‹nternational Rice Research ‹nstitute,Los Banos, Laguna,Philippines,54 p.
Anonymous, (1989). Utilization of Tropical Foods :
Cereals, FAO Food and Nutrition Paper 47/1, 114
p, Rome.
Bor, N.L. (1968). Fiora of Iraq, Ed. C.C.Townsend,
E.Guest and A.Al-Rawi. Ministry of Agriculture Republic of ‹raq. Ba¤dad, 588 p.
Cox, G.W. and Atkins M.D., (1979). Agricultural Ecology, W.H.Freman and Company, San Francisco,
721 p.
De Datta, S.K., (1981). Principles and Practices of
Rice Production. John Wiley and Sons. New York.
Delorit, R.J., and Ahigren H.L., (1967). Crop Production ( 3rd Edition ), Prentice-Hali, mc., Englewood
Cliffs, New Jersey, USA, 662 p.
Geçit, H.H., Çiftçi C.Y., Emeklier H.Y., ‹kincikarakaya
S., Adak M.S., Kolsar›c› Ö., Ekiz H., Alt›nok S., Sancak C., Sevimay C.S., Kendir H., (2009). Tarla Bitkileri (S›cak ‹klim Tah›llar›), A.Ü. Ziraat Fakültesi Yay›nlar› : 1569, Ders Kitab› : 521, S : 195-256,
Ankara.
Göhi, B.O. (1975). Tropical Feeds, Feeds ‹nformation,
and Nutri t ive Value. FAO, Rome.
Kün, E. (1985). S›cak ‹klim Tah›llar›, A.Ü.Ziraat Fakültesi Yay›nlar› : 953, Ders Kitab› 275, 317 s. Ankara.
Kün, E. (1988). Serin ‹klim Tah›llar›, A.Ü.Ziraat Fakültesi Yay›nlar› : 1032. Ders Kitab› 299, 322 s. Ankara.
Morinaga, T. (1954). Classification of Rice Varieties
on the Basis of Affinitey. Ministry of Apric. and
Forestry. Tokyo.
Ografl, M. (1987). Çeltik Tar›m›, TOKIB Ege Bölge Zirai Araflt›rma Enstitüsü Müd. Yay›n No: 77. 25 s. Menemen- ‹zmir.
Porteres, R., (1956).Taxonomie Agrobotanique des
Riz Cultives, Trop.Bot.Appl.3.
Pursegiove, J.W.(1985). Tropical Crops, Monocotyledons. Longman, 607 p.
Skerman, P.J. and Riveros F., (1990). Tropical Grasses, FAO Plant Product and Protection Serios No:
23, 823 p. Rome.
Vavilov, N.I. ( K.S.Chester ), (1951). The Origin, Variation, Immunity and Breeding of Cultivated
Plants, The Chronica Botanica Co., Waitham Mass.
Yakan, H., Sürek, H. (1990). Edirne Yöresinde Çeltik
Sulamas›, TOKIB. Köy Hizmetleri Genel Genel
Müd. K›rklareli Atatürk Araflt›rma Enstitüsü Müd.
Yay. Genel Yay›n No: 18, 28s. K›rklareli.
TARLA B‹TK‹LER‹-1
7
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
N
N
Yemeklik baklagillerin beslenme, toprak verimlili¤i ve ülke ekonomisindeki
yeri ve önemini aç›klayabilecek;
Yemeklik baklagillerin, ülkemizdeki ekimi, üretimi, ithalat ve ihracattaki pay›n› aç›klayabilecek;
Fasulye ve Börülce cinslerinin kökenlerini, tarihçelerini, co¤rafik da¤›l›fllar›n› ve s›n›fland›r›lmalar› aç›klayabilecek;
Fasulye ve Börülce cinslerinin kök, gövde ve yapraklar, çiçek, bakla (meyve) ile tane yap›lar›n› tan›mlayabilecek;
Türkiye’de tescilli Fasulye ve Börülce çeflitlerini, tanelerinin kimyasal bileflimlerini aç›klayabilecek;
Fasulye ve Börülce cinslerinin adaptasyonlar› kapsam›nda iklim ve toprak isteklerini aç›klayabilecek;
Fasulye ve Börülce cinslerinin toprak iflleme, ekim zaman› ve yöntemlerini, tohumluk, gübreleme, bak›m, hasat ve harmanlar›yla ilgili teknikleri önerebilecek;
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
•
Yemeklik baklagiller
Beslenmedeki önemi
Ekim nöbeti ve toprak verimlili¤i
Ekonomik önemleri
Fasulye (Phaseolus vulgaris L.),
• Börülce (Vigna sinensis L.)
• Orijin merkezleri
• Fasulye ve Börülcenin adaptasyonu
• Fasulye ve Börülcenin kültürü
‹çindekiler
Tarla Bitkileri-I
Yemeklik Tane
Baklagiller-1
• YEMEKL‹K TANE BAKLAG‹LLER
• YEMEKL‹K BAKLAG‹LLER‹N
BESLENMEDEK‹ ÖNEM‹
• YEMEKL‹K BAKLAG‹LLER‹N EK‹M
NÖBET‹NDEK‹ ÖNEM‹
• YEMEKL‹K BAKLAG‹LLER‹N
EKONOM‹K ÖNEM‹
• FASULYE (Phaseolus vulgaris L.) 2n=16
• BÖRÜLCE (Vigna sinensis L.) 2n=22
Yemeklik Tane Baklagiller-I
YEMEKL‹K TANE BAKLAG‹LLER
Ülkemiz tar›m alanlar›n›n %10’unu kapsayan yemeklik baklagil bitkileri, gerek sahip olduklar› yüksek protein içeri¤i nedeniyle beslenme ve gerekse azot ba¤lama
özelliklerinden dolay› ekim nöbeti sistemlerinde aranan bitkilerdir.
Yemeklik tane baklagiller binlerce y›ld›r insanlar›n diyetlerinin önemli bir k›sm›n› oluflturmufllard›r. Yemeklik tane baklagillerin, antik dönemlerde Akdenizliler,
Mezopotamyal›lar, M›s›rl›lar, Macarlar, Truval›lar ve ‹ngilizler taraf›ndan beslenmede kullan›ld›¤›, geçmifllerinin 5000 y›l öncesine dayand›¤› çeflitli delillerle ortaya
ç›km›flt›r. Baklagiller daha yak›n zamana kadar çiftçiler taraf›ndan “antik” besinler
yani eski beslenme al›flkanl›¤› olan besinler olarak bilinirdi. Ancak bu düflünce pirinç, ekmek ve et gibi “modern” temel besin maddelerinin gündeme gelmesi ile
de¤iflmifltir. Geliflmekte olan ülkelerde yerel tüketim azal›rken, A.B.D. ve baz› zengin Bat› Avrupa ülkelerinde baklagillere karfl› bir talep art›fl› görülmeye bafllanm›flt›r. Bunun nedeninin de baklagillerin baz› besin özelliklerinin daha belirgin olarak
ortaya ç›kmaya bafllamas› fleklinde ifade edilmektedir (Pekflen ve Art›k 2005).
Yemeklik tane baklagiller yararlanma ve kullanma flekillerine göre özellikle proteince zengin bitkilerdir. ‹nsan beslenmesinde hayvansal proteinler, bitkisel proteinlerden daha uygun olmas›na ra¤men gerekli olan hayvansal proteinin sa¤lanamad›¤› yörelerde besinleri biyolojik olarak tamamlayacak bitkilere gerek vard›r. Yap›lan çal›flmalar yemeklik tane baklagillerin bu yönden çok uygun oldu¤unu göstermektedir. Çeflitli cinslerin kuru taneleri bilefliminde % 18-36 oran›nda protein kapsamaktad›rlar. Bu proteinlerin hazmolunabilirlik dereceleri yüksek olup; vücutta
sentezlenemeyen de¤erli aminoasitleri içermektedir. Bu oran tah›llardaki protein
oran›n›n yaklafl›k 2 kat›d›r. Hayvansal ürünlerin çok pahal› oldu¤u düflünülürse, insanlar›n ihtiyac› olan günlük proteinini karfl›layabilmelerinde baklagiller, içerdikleri yüksek protein ile insan beslenmesinde büyük bir öneme sahiptirler ve vücudun
ihtiyac› olan kalori miktar›n›n karfl›lanmas›nda etkili rol oynamaktad›rlar. Ayn› zamanda baklagiller A, B ve D vitaminlerince, fosfor, demir, kalsiyum ve potasyumca
da zenginlerdir. Bütün bu avantajlar›ndan ötürü, açl›k ve yetersiz beslenme sorunu
ile karfl› karfl›ya olan dünya için baklagiller insan beslenmesinde önemli besin maddeleridir. Uygun teknolojinin gelifltirilmesine, ›slah edilmifl çeflitlerin kullan›lmas›na
ra¤men dünyan›n birçok monokültür tar›m yap›lan alanlar›nda bitkisel verimler
azalm›fl ve azalmaktad›r. Yap›lan denemeler baklagillerin ekim nöbetine al›nd›¤›
yerlerde bu sak›ncan›n önlendi¤ini göstermektedir (fiehirali 1988).
132
Tarla Bitkileri-I
Besin de¤erleri bak›m›ndan zengin olduklar› gibi yetifltirildikleri topra¤a da
olumlu etkilerde bulunmaktad›r. Baklagiller ile ortak yaflayan Rhizobium türü
bakteriler, havada serbest halde bulunan, ancak canl›lar taraf›ndan do¤rudan yararlan›lamayan azotu yaflad›klar› ortama ba¤layarak köklerinin yay›ld›¤› toprak
katlar›n› organik azotça zenginlefltirirler ve daha sonra ekilen bitkiler bu azottan
faydalan›rlar. Yemeklik baklagillerin topra¤a ba¤lad›klar› azot miktar› çeflide ve
çevre koflullar›na göre de¤iflmekle beraber, y›lda genel olarak 5-20 kg/da dolaylar›ndad›r (fiehirali 1988).
Biyolojik azot fiksasyonu yapabilmeleri ve ekim nöbetine uygun bitkiler olmalar› nedeniyle, baklagiller sürdürülebilir tar›mda da oldukça önemli bitkilerdir. Geliflmekte olan ülkelerde nüfus art›fl› besin maddelerinin art›fl›ndan fazla
olmakta, buna ba¤l› olarak beslenme yetersizli¤i gittikçe artmaktad›r. Yine bu
ülkelerde gelir da¤›l›m›ndaki adaletsizlik nüfusun büyük bir k›sm›n›n dengeli
beslenmesini de zorlaflt›rmaktad›r. Tüketiciler her iki durumda da hayvansal
kaynakl› proteinlerin pahal› oluflu ve üretim azl›¤› nedeniyle daha ucuz ve saklanmas› daha kolay olan bitkisel kaynakl› proteine yönelmektedir. Ayr›ca son
y›llarda artan damar ve kalp hastal›klar›, diyete ba¤l› beslenme ve bat› ülkelerinde görülen önemli ve tehlikeli hayvan hastal›klar› hayvansal kaynakl› proteinlerin tüketimini azaltm›fl ve bitkisel kaynakl› proteinleri ön plana ç›karm›flt›r.
Yemeklik baklagiller bütün bu olumsuzluklar› telafi edecek niteliklere sahip
bitkilerdir.
Ülkemizde yemeklik tane baklagiller ad› alt›nda nohut, mercimek, fasulye, bakla, börülce ve bezelye olmak üzere alt› tane cins incelenir ve önemleri, beslenmede, ekim nöbetinde ve ekonomik olmak üzere üç ana bafll›k alt›nda toplanabilir.
YEMEKL‹K BAKLAG‹LLER‹N BESLENMEDEK‹ ÖNEM‹
‹nsan Beslenmesindeki Önemi
Tüm baklagillerde oldu¤u gibi yemeklik baklagiller de bünyelerinde yüksek oranda (% 18-36) protein bulundurduklar› için beslenmede büyük önem tafl›rlar. Taneleri insan beslenmesinde önemli ölçüde kullan›l›r. Hayvansal proteinlerin önemli
bir protein kayna¤› olmalar›na ra¤men, maliyetlerinin yüksek olmas›, saklanmalar›n›n güç olmas›, çabuk bozulmalar›, beslenmeye trigliserit, lipit ve kolesterol bak›m›ndan uygun olmamalar› ve baz› bölgelerde insanlar›n et yememeleri (vejeteryan)
gibi sebeplerden dolay›, kolay üretilip saklanabilen, ucuza mal edilebilen bitkisel
proteinlerin önemi her geçen gün daha da artmaktad›r. Bitkisel proteinlerin bafl›nda hiç flüphesiz ki, kuru tanelerinde insan beslenmesine uygun kalitede yüksek
oranda protein içeren yemeklik tane baklagiller gelmektedir. Proteinlerin tüketici
için de¤eri biyolojik de¤er, hazmolma derecesi ve protein etkinlik derecesi (PER) ile
de¤erlendirilir. Biyolojik de¤er; g›da maddeleri ile bünyeye al›nan proteinlerin vücut proteinlerinde sentezlenme oran›, hazmolma derecesi; g›da maddesi olarak al›nan proteinlerin (ham) sindirim sistemi boyunca emilerek tutulan miktar›n›n oran›
ve proteinin etkinlik derecesi ise vücuda al›nan bir birim proteinin canl› a¤›rl›kta
oluflturdu¤u art›fl miktar› anlamlar›na gelen bu de¤erler hayvansal g›dalardaki proteinlerde bitkisel g›dalardaki proteinlerden daha yüksektir. Yemeklik baklagil tanelerindeki proteinlerin büyük bir ço¤unlu¤u kuru maddesinin % 27’ sinin proteinden
olufltu¤u kotiledonlarda yer al›r. Baklagil tanelerinin kuru madde olarak % 50’den
daha fazlas› karbonhidratlardan oluflur. Baklagil tanelerinde faydalanabilir fleker
miktar› % 10 civar›ndad›r. Baklagil taneleri önemli bir protein ve enerji kayna¤›d›r.
7. Ünite - Yemeklik Tane Baklagiller-I
Ancak üretimleri az oldu¤u için beslenmedeki paylar› düflüktür. Aminoasitlerin
sekiz tanesi (isoleucine, leucine, lycine, methionine, phenylalanine, threonine,
valin ve tryptophane) insanlar›n günlük besinleriyle mutlaka karfl›lanmal›d›r.
Bu aminoasitlerin günlük eksiklikleri, baflka günkü fazlal›klar›yla giderilemez
(fiehirali 1988).
Yemeklik baklagil türlerinin birim alanda temel aminoasit üretimleri aras›nda
farklar bulundu¤u, ancak yemeklik baklagillerin birim alandan baklagil olmayan
bitkiler ve hayvansal ürünlere göre daha fazla aminoasit ürettikleri saptanm›flt›r.
Beslenmedeki protein aç›¤›n›n giderilmesi yönünden yemeklik baklagillerin etkin
ve ekonomik bitki grubu oldu¤unu göstermektedir. Dünyada insan beslenmesinde ki bitkisel proteinlerin % 22’si, karbonhidratlar›n % 7’si; hayvan beslenmesinde
ki proteinlerin % 38’i ve karbonhidratlar›n % 5’i yemeklik baklagillerden sa¤lanmaktad›r (Anonim 2000).
Yemeklik baklagiller, ayn› zamanda vitaminlerce özellikle de A, B ve D vitaminlerince zenginlerdir ve bu özelliklerinden ötürü geliflmekte olan ülkelerde yemeklik baklagiller, düflük proteinli ve yüksek enerjili besinlerin eksiklerini giderici olarak kullan›lmaktad›r.
Hayvan Beslenmesindeki Önemi
Yemeklik baklagil tanelerinin insan beslenmesinde kullan›lmas›n›n yan›nda tane
ve saplar› hayvan beslenmesinde de kullan›lmaktad›r. Sap saman›n kalitesi selüloz
miktar›n›n düflüklü¤ü ile ölçülür. Sap samanda en düflük selüloz oran› mercimekte % 30, bezelyede % 40, fasulyede % 45’dir. Tanelerin iflleme art›klar›nda çok yüksek oranda protein (% 10-25) mevcuttur. Bu art›klar k›r›larak, ›slat›larak ya da piflirilerek belli oranlarda rasyonlara kat›l›r (Geçit ve Adak 1999).
Hayvan beslenmesinde büyük yeri olan tah›l saplar›n›n 1 tonu 70.5 kg protein
bulundururken, baklagillerde bu de¤er 137.4 kg’ d›r. Yani 2 ton tah›l sap›, 1 ton
baklagil sap›na eflde¤erdir. Ayr›ca baklagil saplar›nda ve tanelerinde bulunan proteinlerin hazmolunabilirlik dereceleri (% 78) de tah›llara oranla belirgin bir flekilde
yüksektir (Azkan 1999). Hayvan beslenmesinde oldukça büyük yem aç›¤›na sahip
olan ülkemizde yemeklik baklagillerin saman ve tane iflleme art›klar› hayvan beslemede çok büyük önem tafl›r.
YEMEKL‹K BAKLAG‹LLER‹N EK‹M NÖBET‹NDEK‹
ÖNEM‹
Ayn› tarla üzerinde de¤iflik bitkilerin belirli bir s›ra içerisinde birbirinin ard›ndan yetifltirilmesine ekim nöbeti denir. Bir bölgede uygulanacak ekim nöbetine bölgenin
iklimi, toprak karakteri, yetifltirilen bitki çeflitleri ve ekonomik koflullar etki etmektedir. Baklagiller ekildikleri topraklar›n verimliliklerini art›r›rlar. Ekim nöbetine baklagillerin sokulmas› ile o tarladan kald›r›lan ürün miktar›nda belirli bir art›fl sa¤lanabilmektedir. Baklagil köküyle ortak yaflama giren Rhizobium türü bakteriler, havada serbest halde bulunan, ancak canl›lar taraf›ndan do¤rudan yararlan›lamayan azotu yaflad›klar› ortama ba¤larlar. Atmosferden al›narak bitki köklerinde bakteriler taraf›ndan oluflturulan yumrular içersinde biriktirilen azot, bitkinin hasad›ndan sonra
mikroorganizmalar taraf›ndan parçalanarak elementer hale geçirilir. Bu flekilde baklagiller, köklerinin yay›ld›¤› toprak katlar›n› organik azotça zenginlefltirirler ve daha
sonra ekilen bitkiler bu azottan faydalan›rlar. Baklagillerin topra¤a ba¤lad›klar› azot
miktar› çeflide ve çevre koflullar›na göre de¤iflmekle beraber, y›lda genel olarak 519 kg/da kadard›r. Bu de¤er baklada 19 kg/da, mercimekte 12 kg/da, bezelye ve
börülcede 9 kg/da, nohutta 8 kg/da ve fasulyede 5 kg/da kadard›r (Geçit 1995).
133
134
Tarla Bitkileri-I
Bu da ortalama olarak 10 kg/da kabul edildi¤inde, % 20’lik amonyum sülfat
gübresinden 50 kg demektir. Baklagillerin ekim nöbetinde yer almas› azotlu ticari
gübrelerin kullan›m›n› azaltaca¤›ndan hem parasal, hem de toprak ve toprak suyu
kirlenmesi yönünden ayr› bir önem tafl›maktad›r.
Toprakta yüksek azot kapsaml› organik maddelerin daha k›sa sürede ayr›flt›¤›
bilinmektedir. Yap›lan çal›flmalar, C/N oran› 13:1 olan baklagil köklerinin parçalanma süresinin uygun koflullarda 1-2 hafta olmas›na karfl›n; C/N oran› 80:1 olan
tah›l köklerinde bu sürenin 4-8 hafta oldu¤u gözlenmifltir. Böylece baklagil kökleri toprakta b›rakt›klar› yüksek kapsaml› organik maddelerle mikroorganizma faaliyetlerini h›zland›rmakta, kök yay›lma bölgesinde toprak canl›l›¤›n›n artmas›n› sa¤lamaktad›r (fiehirali 1988).
Yemeklik baklagillerin ekildikleri topraklar› organik maddece zenginlefltirmeleri yan›nda, topra¤›n ›s›nma, havalanma ve su tutma güçlerini art›rmalar› ve baz› çapa gören baklagillerin tarlay› yabanc› otlardan ar›nm›fl halde b›rakmalar› nedeniyle, kendinden sonra ekilecek bitkilere uygun toprak koflullar› haz›rlayarak ekim
nöbetinde önemli ve olumlu rol oynamaktad›rlar. 1886-1888 y›llar›nda Almanya’da
Hellriegel ve Wilfarth, baklagil köklerindeki kök yumrusu bakterilerini bulmufl ve
bu bakterilerin havan›n elementer azotunu tespit yetene¤inde olduklar›n› aç›klam›fllard›r. Havan›n bilefliminde yaklafl›k olarak % 78 oran›nda elementer azot vard›r. Baflka bir deyiflle her dekar ekili alan üzerinde yaklafl›k 8750 ton elementer
azot bulundu¤u halde, bitki ve hayvanlar bundan do¤rudan do¤ruya yararlanma
yetene¤inde de¤ildirler. Rhizobium leguminosarum ve Rhizobium phaseoli adlar›yla an›lan bakteriler yemeklik tane baklagillerle ortak yaflam iliflkileri kurarak atmosferdeki elementer azottan yararlan›rlar. Bu bakteriler yaln›zca ortak yaflad›klar› baklagil bitkisinin tek hücreden oluflan kök tüylerinin uç k›sm›ndan genç köklere girerler. Kökün kenar dokusunda tetraploid bir hücreyle karfl›laflt›¤›nda, bu hücreler ve komflu diploid hücreler bölünme için uyar›l›rlar. Bu dönemde afl›lama borular› dallanarak tetraploid hücrelere da¤›l›rlar. Bakteriler ve büyüme hormonlar›n›n yard›m›yla uyar›lan kök dokusu anormal geliflerek sonuçta befl k›s›mdan oluflan kök yumrular› ortaya ç›kar (fiehirali 1988).
SIRA S‹ZDE
1
Yemeklik baklagillerin
SIRA S‹ZDE beslenmedeki ve ekim nöbetindeki önemi sizce nedir?
YEMEKL‹K BAKLAG‹LLER‹N EKONOM‹K ÖNEM‹
Dünyadaki Ekonomik Önemi
2009 y›l› dünya
baklagiller ekim alan›, üretim ve verim de¤erleri Çizelge
S O Ryemeklik
U
7.1.’de gösterilmifltir.
S O R U
D ‹ K K 7.1
AT
Çizelge
yemeklik baklagiller
SIRA alan›,
S‹ZDE üretim
ekim
ve verim de¤erleri
D‹KKAT
N N
(Anonim 2011 a)
AMAÇLARIMIZ
Fasulye
Üretim
(ton)
Verim
(kg/ha)
SIRA S‹ZDE
25 211 468
19 723 330
782
Bakla
2 507 855
4 096 682
1 633
Nohut
AMAÇLARIMIZ
11 081 938
9 774 082
882
3 637 008
3 595 177
988
6 158 809
10 379 890
1 685
11 862 341
5 689 562
480
60 459 419
53 258 723
Mercimek
K ‹ T A P
Ekim alan›
(ha)
Bezelye
K ‹ T A P
Börülce
Toplam
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
135
Çizelge 7.1. den görüldü¤ü gibi dünya toplam yemeklik baklagil ekim alan› 60
459 419 ha, üretimi ise 53 258 723 ton’dur. Dünya verilerine göre en fazla ekim alan›na sahip yemeklik baklagil cinsi 25 211 468 ha ile fasulyedir. Fasulyeyi 11 862
341 ha’l›k ekim alan›yla börülce ve 11 081 938 ha ile nohut izlemektedir. Bezelye,
mercimek ve bakla ekim alanlar› ise s›ras›yla 6 158 809, 3 637 008 ve 2 507 855
ha’d›r. 2009 verilerine göre dünyada 19 723 330 ton ile en fazla üretimi yap›lan cins
fasulyedir ve fasulyeyi 10 379 890 ton ile bezelye, 9 774 082 ton ile nohut izlemektedir. Börülce, bakla ve mercime¤in ise üretimleri s›ras›yla 5 689 562 ton, 4 096 682
ton ve 3 595 177 tondur.
Ülkemizdeki Ekonomik Önemi
Türkiye’de ifllenen toplam alan›n yaklafl›k % 74’ünü tah›llar, % 8. 3’ünü yemeklik
baklagiller kaplamaktad›r. 1970’li y›llar›n sonlar›na kadar devletin tah›llarla ilgili
çal›flmalara daha fazla önem ve destek vermesinden dolay› baklagil üretiminde art›fl sa¤lanamam›flt›r. Nadas Alanlar›n›n Daralt›lmas› Projesi (NAD) ile 1980’li y›llarda, yo¤un yay›m faaliyetleri ve destekleme politikas› uygulamas›na gidilmifl ve nadas alanlar›nda mercimek ve nohut üretilmifltir. Ancak 1991 y›l›ndan itibaren, makineli tar›ma uygun, çevre koflullar›na adaptasyonu yüksek, hastal›k ve zararl›lara
dayan›kl› çeflitlerin gelifltirilememesi ve uygulanan yanl›fl tar›m politikalar› sonucunda yemeklik tane baklagil ekim alan›nda önemli azalmalar görülmüfltür. 2009
y›l›nda toplam yemeklik baklagil ekim alan›m›z 936 742 ha’a kadar düflmüfltür,
üretim ise 831 504 ton olarak gerçekleflmifltir. 2009 y›l› ülkemiz yemeklik baklagil
cinsleri ve toplam ekim alan›, üretim ve verim de¤erleri Çizelge 7.2.’de verilmifltir.
Fasulye
98 233
154 630
1 570
Bakla
10 263
20 668
2 010
Çizelge 7.2
Türkiye’de 2008 y›l›
yemeklik baklagil
ekim alan›, üretim
ve verim de¤erleri
Nohut
505 165
518 026
1 030
(Anonim, 2011 b)
Mercimek
318 675
131 188
412
290 977
106 361
370
27 698
24 827
900
Bezelye
1 365
3 920
2 870
Börülce
3 041
3 072
1 010
Toplam
936 742
831 504
Ekim alan› (ha)
K›rm›z› Mercimek
Yeflil Mercimek
Üretim (ton)
Verim (kg/ha)
Son verilere göre ülkemizde en fazla ekim alan›na sahip yemeklik baklagil cinsi 505 165 ha ile nohuttur. Nohudu 318 675 ha ile mercimek, 98 233 ha ile fasulye, 10 263 ha ile bakla izlemektedir. Ülkemizde, bezelye ve börülce toplam yemeklik baklagiller içersinde ekim alanlar›n›n ald›¤› pay yönünden oldukça düflük
de¤erler göstermektedir. Bezelye 1 365 ha ekim alan› ile en az yetifltirilen baklagil
cinsidir. 2008 verilerine göre ülkemizde 518 026 ton ile en fazla üretimi yap›lan
cins nohuttur ve nohudu 154 630 ton ile fasulye, 131 188 ton ile mercimek, 20 668
ton ile bakla izlemektedir. Börülce üretimde 3 072 ton ile son s›rada yer almaktad›r. Ülkemizde yemeklik baklagil cinslerinde makineli tar›ma geçifl, yeni çeflitlerin
ve yetifltirme tekniklerinin gelifltirilmesi ile birim alan verimleri artm›fl ancak istenilen düzeye ulaflamam›flt›r.
136
Tarla Bitkileri-I
Ülkemiz ve Dünya Yemeklik Baklagil ‹thalat ve ‹hracat›
2008 y›l› ülkemiz yemeklik baklagil ithalat ve ihracat miktarlar› ile de¤erleri Çizelge 7.3. ve 7.4’de verilmifltir. 2008 y›l› toplam yemeklik baklagil ithalat›m›z 256 490
ton, ihracat›m›z ise 164 274 tondur. Ülkemiz son y›llarda önemli miktarlarda baklagil ithal etmektedir. 1994 y›l›na kadar ithalat›m›z›n hemen hemen tamam›na yak›n›n› fasulye olufltururken, 1994 y›l›ndan itibaren mercimek, 1999 y›l›ndan itibaren de nohut ithalat›m›z önemli ölçüde artm›flt›r. Üretimin azalmas› ve iç piyasada
fiyatlar›n yüksek olmas› d›flal›m› art›ran nedenlerdendir (Anonim 2000).
Çizelge 7.3
2008 y›l› ülkemiz
yemeklik baklagil
ithalat ve ihracat
miktarlar› (Anonim
2011 a)
‹thalat Miktar› (ton)
Fasulye
51 462
3 500
Bakla
2 769
1 942
Nohut
8 760
88 338
Mercimek
Çizelge 7.4
2008 y›l› ülkemiz
yemeklik baklagil
ithalat ve ihracat
de¤erleri (Anonim
2011 a)
‹hracat Miktar› (ton)
191 683
70 340
Bezelye
1 816
154
Toplam
256 490
164 274
‹thalat De¤eri (000 $)
Fasulye
‹hracat De¤eri (000 $)
56 269
5 424
Bakla
1 332
1 581
Nohut
9 154
76 758
243 967
101 249
Mercimek
Bezelye
1 783
213
Toplam
312 505
18 5225
Yemeklik baklagiller, ülkemizin tar›msal ürün ithalat› içersinde meyveden sonra ikinci s›rada yer almaktad›r. (Anonim 2000). Ülkemiz d›fl ticarette 1980’li y›llardan sonra üretimde görülen büyük art›fllar neticesinde önem kazanmaya bafllam›flt›r. ‹hraç etti¤imiz baklagil ürünleri içersinde mercimek ve nohut en önemli yeri
tutmakta, bu ürünleri ise fasulye izlemektedir. Mercimek ve nohut alan›nda NAD
projesi ile önemli bir ihracatç› ülke konumuna yerleflmiflken, bu projenin uygulamadan kalkmas› ile ihracat düzeyimiz ithalat düzeyinin alt›nda kalm›flt›r. Bu bitkilerin tar›m›n› Orta Anadolu’da yeniden yayg›nlaflt›rarak ve kaliteli ürün üreterek
dünya piyasas›nda yeniden yer edinebiliriz.
2008 y›l› dünya yemeklik baklagil ithalat ve ihracat miktarlar› ve de¤erleri Çizelge 7.5 ve Çizelge 7.6’da verilmifltir.
Çizelge 7.5
ithalat ve ihracat
miktarlar› (Anonim
2011 a)
‹thalat Miktarlar› (ton)
Fasulye
‹hracat Miktarlar› (ton)
3 214 195
3 312 773
Bakla
565 900
533 243
Nohut
993 415
928 671
Mercimek
1 323 975
1 319 914
Bezelye
2 809 781
3 359 926
Toplam
8 907 266
9 454 527
137
‹thalat De¤erleri (000 $)
Fasulye
Bakla
Nohut
‹hracat De¤erleri (000 $)
2 816 002
2 758 832
334 439
291 197
748 046
680 226
Mercimek
1 340 842
1 249 664
Bezelye
1 479 348
1 435 990
Toplam
6 718 677
6 415 909
Çizelge 7.6
ithalat ve ihracat
de¤erleri (Anonim
2011 a)
Dünya yemeklik baklagil ithalat ve ihracat›nda miktar ve de¤er olarak fasulye,
bezelye ve mercimek ilk s›ralar› almaktad›r .
Yemeklik baklagiller kapsam›na giren bitkilerin dünyadaki ve Türkiye’deki
ekim alanlar›,
SIRA S‹ZDE
üretimi ve verimleri ile ithalat ve ihracat verileri ve s›ralamas› sizce nedir?
FASULYE (Phaseolus vulgaris L.) 2n=22
Kökeni, Tarihçesi ve Co¤rafi Da¤›l›fl›
2
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
Kültür fasulyesinin (P. vulgaris L.) kökeni uzun süre tart›flma konusu olmufltur. 18.
yy ortalar›na kadar botanikçiler fasulyeyi Hindistan kökenli kabul etmifllerdir. De
D‹KKAT
Candolle (1959)’un aç›klamalar›na göre fasulyenin botanikçiler taraf›ndan 16. yy’da
“Türk Fasulyesi” ad›yla an›lmas›, Yunanl›lar›nda bu bitkiye fasiolus ve dolichus adSIRA S‹ZDE
lar› vermifl olmalar› fasulye’nin Bat› Asya kökenli oldu¤u kan›s›n›
uyand›rm›flt›r.
Peru’nun eski mezarlar›nda ç›kan tohumlar aras›nda fasulye tohumu bulunmas› ile
fasulye’nin Amerika kökenli oldu¤u anlafl›lm›flt›r. Fasulye’nin yabani formu kesin
AMAÇLARIMIZ
olarak bilinmemekle birlikte, morfoloji, co¤rafi da¤›l›fl, ekoloji ve genetik iliflkiler
yönünden yap›lan karfl›laflt›rmalar, Meksika ve Orta Amerika’da yabani olarak yetiflen sar›l›c› baklagil formlar›n›n P. vulgaris’in progenitörü oldu¤unu
K ‹ T A Pgöstermifltir.
Gentry (1968), yabani ve kültür formlar›n›n evolusyonunda Ph. harmsianus’un yabani form olabilece¤ini ileri sürmüfltür. Zhukovsky (1950), fasulye’nin tropik Amerika ve Quatemala’da 2400m yüksekliklerde yetiflen Ph. macrolepis’ten
T E L E V ‹ Z Y O N türemifl
olabilece¤ini bildirmifltir (fiehirali 1988’den).
Arkeolojik fasulye kolleksiyonlar› üzerinde C14 yöntemi ile yap›lan çal›flmalarda Güney-Bat› Amerika ve Orta Amerika’dan sa¤lanan fasulye örneklerinin
‹ N T E R N E1492
T
günümüzden 2300-1000 y›l öncesinin ürünü oldu¤u anlafl›lm›flt›r.
y›l›nda
Cristof Colomb’un keflfinden sonra ‹spanyol gemiciler taraf›ndan Avrupa’ya getirilen fasulye Avrupa’da ilk kez 1542 y›l›nda Tragus ve Fuschs daha sonra Gerard taraf›ndan tan›mlanm›flt›r. Fasulye’nin ülkemizdeki tan›m› ile ilgili olarak
kesin bilgiler yoktur. Yaklafl›k olarak 200 y›l önce girmifl olabilece¤i tahmin
edilmektedir.
Gün nötr olan Ph. vulgaris L. Yemeklik türler aras›nda en yayg›n yetifltirilen türdür. Fasulye tar›m› genellikle ›l›man kuflakta yayg›nd›r. Yurdumuzun tüm yörelerinde fasulye tar›m› yap›labilmektedir. Fasulye tar›m› tropik Amerika’da nötr ve hafif alkali topraklarda, denizden 2000 m yüksekliklere kadar, Meksika’da 1200-2800
m, Kafkaslar’da 1700 m, Kuzey Almanya’da 850 m yüksekliklere kadar yap›labilmektedir. Yurdumuzda Ni¤de’de 1500-1550 m, Burdur’da 1100 m, Konya’da 1054
m, Giresun’da 1000 m yüksekliklerde fasulye tar›m› yap›lmaktad›r.
N N
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
138
Tarla Bitkileri-I
Taksonomisi
Tak›m: Rosales
Familya: Leguminosae / Fabaceae
Alt familya: Papilionoideae
Oymak: Phaseoleae
Cins: Phaseolus
Tür: Phaseolus vulgaris
Phaseolus cinsine ba¤l› yaklafl›k 230 tür bulunmakta, ancak bu türlerin bir ço¤u yabani olarak yetiflmektedir.
Kültürü yap›lan Phaseolus cinsine ba¤l› türlere iliflkin olarak Hedrich (1931)’›n
haz›rlam›fl oldu¤u s›n›fland›rma (fiehirali 1988):
• Phaseolus aconitifolius
• Phaseolus mungo
• Phaseolus aureus
• Phaseolus calcuratus
• Phaseolus angularis
• Phaseolus coccineus
• Phaseolus acutifolius
• Phaseolus lunatus
• Phaseolus vulgaris
Phaseolus vulgaris Türünün S›n›fland›r›lmas›
Ph. vulgaris türünün s›n›fland›rmas› üzerindeki çal›flmalar oldukça eskidir. Araflt›r›c›lar, kullanma yerlerinin isteklerini dikkate alarak çeflitli morfolojik karekterlere
göre bu türü s›n›fland›rm›fllard›r. Bu tip s›n›fland›rmada bir sistematikçinin dikkate
ald›¤› karekteri bir baflkas› ayn› amaçla kullanmam›flt›r. Linne, 1763 y›l›nda bu cinsi sar›l›c› form Ph. vulgaris ile bodur form Ph. nanus olarak iki alt türe ay›rm›flt›r.
Gradinaroff (1939) Ph. vulgaris türünü tohumlar›n biçim ve büyüklü¤üne göre
(fiehirali 1988);
• Sphaericus (yuvarla¤a yak›n)
• Ellipticus (eliptik biçimli)
• Oblangus (uzun silindirik)
• Subcompressus (yar› yass›)
• Compressus (yass›)
Fasulye tanesinde renklenme durumlar›:
• Maculatus (lekeli)
• Pardinus (leopar desenli)
• Zebrinus (zebra flekilli)
• Variegatus (alacal›)
• Semivariegatus (yar› alacal›)
fiehirali (1988) Türkiye’nin çeflitli illerinden sa¤lad›¤› bodur fasulye örneklerinin s›n›fland›r›lmas›nda, Gradinaroff (1939)’un çal›flmalar›ndan yararlanarak bodur fasulyeleri 15 botanik grup alt›nda toplam›fl ve gruplara iliflkin ayr›nt›l› bilgiler vermifltir.
Fasulye Standart Çeflitleri
TSE ülkemizde yetifltirilen fasulyeleri kuru tane olarak botanik yap›lar›na göre çeflitlere ay›rm›flt›r. TSE 141’e göre bu çeflitler afla¤›da verilmifltir.
Tombul: Bu çeflide giren kuru fasulyelerin tane renkleri beyaz, flekilleri oval ve
taneler genellikle küçüktür.
Çal›: Bu çeflide giren kuru fasulyelerin tane renkleri beyaz, flekilleri böbre¤i and›r›r ve taneler genellikle orta büyüklüktedir.
Horoz: Bu çeflide giren kuru fasulyelerin tane renkleri beyaz, flekilleri uzun silindirik ve taneler genellikle orta büyüklüktedir.
Dermason: Bu çeflide giren kuru fasulyelerin tane renkleri beyaz, flekilleri dolgunca yass› olup bir uçlar› düz, di¤er uçlar› yuvarlakt›r. Taneler genellikle büyükçedir.
Selanik: Bu çeflide giren kuru fasulyelerin tane renkleri beyaz, flekilleri yandan
bas›k (yass›) uçlar› yuvarlak ve taneler genellikle büyüktür.
Battal: Bu çeflide giren kuru fasulyelerin tane renkleri beyaz, flekilleri böbre¤i
and›r›r oval›ms› yass› olup ve taneler Selanik çeflidinden daha büyüktür.
fieker: Bu çeflide giren kuru fasulyelerin tane renkleri beyaz, flekilleri yuvarlak
ve taneler genellikle büyükçedir.
Barbunya: Bu çeflide giren kuru fasulyelerin tane renkleri düz bej zemin üzerinde k›rm›z› çizgili veya alacal› flekilleri yuvarla¤a yak›n ve taneler genellikle büyüktür.
Bomba: Bu çeflide giren kuru fasulyelerin tane renkleri beyaz, flekilleri oval›ms› fliflkin ve taneler Battal çeflidinden daha büyüktür.
Türkiye’de Tescilli Baz› Fasulye Çeflitleri
Eskiflehir - 855, fieker fasulye, Karacaflehir- 90, fiahin- 90, fiehirali- 90, Yunus- 90,
Akman -98, Aras-98, Göynük-98, Önceller-98, Terzibaba,Yakutiye-98 Akda¤, Zülbiye-07, Elkoca-05, Kantar-05, Güngör, Noyanbey-98
Morfolojisi
Kök
Fasulye, zay›f geliflen, aç›k kahverengi ve dallanm›fl bir kök sistemine sahiptir.
Çimlenmeden sonra günde 3.0-3.5 cm kadar uzayan kökler, çiçeklenmeden sonra
yavafllayarak meyve ba¤lama döneminde iyice yavafllar. Kök sistemi genellikle
yüzlek geliflme gösterir. Kök yay›lmas› yanlara do¤ru 63.5 cm, afla¤›ya do¤ru ise
76.8 cm inebilmektedir (fiehirali 1988). Fasulyede kök geliflimi çeflitlere ve toprak
koflullar›na ba¤l› olarak de¤iflmektedir. Köklerinin üzerinde yumrucuk (nodozite)
oluflturan Rhizobium phaseoli bakterisidir. Yumrucuklar çiçek tomurcuklar›n›n
oluflumundan 5-10 gün kadar önce görülmeye bafllanmaktad›r. Nodozite say›s› çiçeklenmenin bafllamas› ile birlikte artar ve meyveler tane ba¤lad›¤›nda en yüksek
düzeye ulafl›r. Bu dönemden sonra içleri boflalarak renkleri koyulafl›r.
Gövde ve Yapraklar
Fasulyede gövde otsu ve tek y›ll›k, bo¤um ve bo¤um aralar›nda oluflur. Gövdenin
geliflme flekli bodur ya da sar›l›c›d›r. Bodur tiplerde son üçlü yapraktan sonra ana
sap çiçek salk›m› ile sonuçlan›r. Sar›l›c› formlarda ana sap ince ve uzun, yaklafl›k
19 tane üçlü yaprak bulundurur ve sülükle sonlan›r. Çiçeklenme bafllang›c›nda dal
say›s› en fazlad›r. Fasulyede bitki boyu çeflide ve çevresel koflullara ba¤l› olmak
17.0-164.0 cm aras›nda de¤ifliklik göstermektedir. Gövde kesiti ilk bo¤uma kadar
yuvarlak daha sonralar› alt› köfleli ve bo¤um aralar›n›n içi bofltur. Gövde rengi ço¤unlukla yeflildir. Ancak k›rm›z›ms› ve menekfle tonlara rastlanmaktad›r.
139
140
Tarla Bitkileri-I
Fasulyenin geliflme döneminde iki tip yaprak görülür. Bunlardan ilki olan kotilodon yapraklar›d›r. Bunlar tohumlar›n çimlenip toprak yüzüne ç›kmas› s›ras›nda görülen, kalp fleklinde ve iki tanedirler. ‹lk yapraklardan sonra üç yaprakc›ktan oluflan as›l yapraklar meydana gelir. Bu yapraklar›n gövde üzerindeki diziflli
spirald›r. Fasulye yapraklar›nda üçgen biçimli alt› adet kulakc›k (stipula) bulunmaktad›r.
Çiçek
Fasulyede çiçekler, yaprak koltuklar›nda ç›karlar. Salk›m sap›ndaki çiçek say›s›
3-15 aras›nda de¤iflmektedir. Fasulye çiçe¤inin rengi, çeflitlere göre beyaz, leylak, menekfle aras›nda de¤ifliklik gösterir. Bir difli organ (gynaecium) ve 10 erkek
organ (androecium) bulunduran fasulye çiçekleri erkek organlar bak›m›ndan
diadelphus durum (9+1) göstermektedir. Çiçe¤in befl tane çanak yapra¤› dipte
2/3 oran›nda birleflerek calyx tüpünü oluflturur. Çiçe¤in befl tane olan taç yapraklar› bayrak yapra¤›, kay›kc›k ve kanatc›klar olarak isimlendirilir. Bunlar da
dipte birleflerek corolla ad›n› al›rlar. Fasulye çiçe¤inin yumurtal›¤›nda 2-8 tohum
tasla¤› bulunmaktad›r. Çiçeklenme bitki ve salk›mda alt k›sm›ndan bafllayarak
üstte do¤ru olmakta ve çiçeklenme gece yar›s› ile sabah saatleri aras›nda olmaktad›r. Fasulyede çiçekler kendine döllenir, çok düflük düzeyde (%1-2) yabanc›
döllenme görülebilir.
Bakla ve Taneler
Döllenmeyi izleyen günlerde oluflmaya bafllayan fasulye baklalar›n›n say›s› h›zla
artarak en üst düzeye ulafl›r. Daha sonra bir k›sm› dökülerek sabit bir say›ya iner.
Bakla say›s› 3. ve 4. bo¤umlarda en fazlad›r. Bitkide bakla say›s› 4-23 aras›nda de¤ifliklik göstermektedir. Fasulye baklalar›n›n kuru olgunluktaki uzunlu¤u 8.2-12.6
cm, genifllikleri ise 6.8-25.0 mm aras›nda de¤iflmektedir. Fasulyede baklalar düz,
k›vr›k ve S fleklinde olabilir. Bakla ucu az ya da çok uzun gaga fleklindedir
Fasulye tanesinin en d›fl k›sm›nda yer alan tohum kabu¤u (testa), kotiledonlar
ve embriyoyu sarar ve tanenin yaklafl›k % 6.6-9.6’lik k›sm›n› oluflturmaktad›r. Fasulye tanesinde ikinci önemli k›s›m kotiledonlard›r. Fasulye tanesinde endosperm
yoktur. Bunun yerine endospermin görevini üstlenen ve çeflitli besin maddelerinin
depoland›¤› iki kotiledon vard›r. Bunlar, tanenin % 90’n›n› meydana getirir. Embriyo ise fasulyede tane a¤›rl›¤›n›n % 1’ini oluflturur. Fasulyede tane irili¤i çeflit ve yetifltirme koflullar›na göre büyük de¤ifliklik gösterir. Bin tane a¤›rl›¤› 150-1000 g aras›nda de¤iflir. Tam olgunluk döneminde testya tek renkli (beyaz, aç›k sar›, krem,
kahverengi, siyah, k›rm›z›) veya birden fazla renklidir. Birden fazla renkli olanlar
s›n›fland›rma bölümünde belirtilmifltir. Fasulye taneleri flekil bak›m›ndan da büyük
farkl›l›k gösterirler. Tane rengi ve flekilleri çeflit ay›r›m›nda kullan›lan kriterlerdir
Kimyasal Bileflimi
Fasulye tanesinde bulunan
proteinler bir çok proteinin
kar›fl›m›ndan oluflmufltur.
Bunlar›n %62-95 kadar›
suda erimekte, %13 kadar›
sodada ve %2-25 kadar› da
tuzda erimektedir.
Fasulye’nin olgunlaflmam›fl bakla ve taneleri sebze olarak kullan›l›rlar. Bu dönemde su oran› yüksek (%89) protein düflüktür. Bu dönemde en fazla % 10 protein
içerirler. Olgunlaflmada ise kuru tanelerinde %14.6-35.1 oran›nda protein vard›r.
Protein: %14.6-35.1
Vitamin A (karotin) : 0.35 mg/100 g
Nem : %12.6-13.4
Vitamin C (askorbik asit): 27-46 mg/100 g
K : 1.2-1.9 g/100 g
Vitamin B : 0.55 mg/100 g
P : 0.49-0.58 g/100 g
Vitamin B2 (riboflavin) : 0.22 mg/100 g
Ca : 0.1-0.2 g/100 g
Mg : 0.15-0.20 g/100 g
S : 0.05-0.23 g/100 g
Fe : 0.012-0.018 g/100 g
Mn : 0.002 g/100 g
Tanede Piflme
Kuru fasulye’nin piflme süresini etkileyen koflullar:
1- Tane kabu¤unun kimyasal bileflimi: Burada serbest pektin, Ca, Mg, iyonlar›
ve phytin aras›nda ba¤›nt› önemlidir. Bu ba¤›nt› pektin x (Ca++ + 1/2
Mg++)/phytin
phytin miktar› art›nca piflme süresi uzar.
2- Tane kabu¤unun lignin kapsam› art›nca piflme süresi uzar.
3- Tane kabu¤unda palizat hücreleri kat›n›n kal›nl›¤› art›nca piflme süresi uzar.
4- Mikropil ve çimlenme bölgesinin su emme yetene¤i azal›nca piflme süresi
uzar.
Ayr›ca yafll› tohumlar, fazla nemli tohumlar, rüzgarl› yerde yetiflen ürünün taneleride geç pifler. Piflme kalitesinin iyilefltirilmesi için: Çeflit ›slah› ve yetifltirme koflullar›n›n yan›s›ra uygun piflirme yönteminin de belirlenmesi gerekir.
‹klim ‹stekleri
Çimlenme için optimum s›cakl›k 16-20 °C’dir, 10 °C’nin alt›nda çimlenme yavafl
olur. Donlardan çok zarar görür, 105-120 gün don olmayan bir süre gereklidir. Fasulye, optimum geliflme için ortalama 18-24 °C s›cakl›¤a gereksinim duyan bir s›cak iklim bitkisidir. S›cakl›¤›n 30 °C olmas› baflar›l› yetiflmenin üst s›n›r›d›r. Bu s›cakl›¤›n üzerinde çiçeklerin dökülmesi h›zlan›r, 35 °C’ nin üzerinde ise tane tutma
çok zay›flar. Y›ll›k ortalama ya¤›fl› 500-1500 mm aras›nda olan yerlerde sulanmadan yetifltirilir. Çiçeklenme döneminde hava oransal neminin % 50’den fazla olmas›n› ister.
Toprak ‹stekleri
Fasulye hafif kumlu topraklardan a¤›r killi topraklara kadar de¤iflik toprak tiplerinde yetiflir. Kolay ufalanan, derin, iyi drene edilmifl toprak idealdir. Kötü drene edilmifl topraklarda çimlenme zay›f olur. pH’n›n 6.0-6.8 aras›nda olmas› uygundur,
pH: 5.2’nin alt›na düflünce manganez zehirlenmesi görülür, pH: 6.8-7.0’nin üzerine ç›k›nca da manganez eksikli¤i görülür. Fasulye’nin oldukça yüksek çinko iste¤i vard›r. Fasulye özellikle yüksek tuz ve alkali konsantrasyonuna karfl› duyarl›d›r.
Toprakta yüksek oranda bor bulunmas› bitkinin h›zla zarar görmesine neden olur.
Kültürü
Zaman›nda ve uygun biçimde yap›lan toprak iflleme yüksek verim için gereklidir.
Tah›llardan sonra ekim yap›ld›¤›nda, saplar›n sökülmesi için 10-15 cm derinlikte
sonbahar toprak ifllemesi yap›l›r. Yabanc› otlar›n yo¤un oldu¤u yerlerde bu derinlik 15 cm kadar olabilir. Fasulye di¤er yemeklik baklagillere (börülce hariç) oranla geç ekildi¤i için, ilkbahar toprak ifllemesinde toprak nemine ve yabanc› otlarla
savafla dikkat edilmelidir. ‹yi haz›rlanm›fl keseksiz tohum yata¤› iyi bir çimlenme
için gereklidir. Fasulye ekilecek alanlarda toprak tava gelir gelmez ifllenmelidir.
141
142
Tarla Bitkileri-I
Ekimden önce 2 defa toprak iflleme daha yararl› olmaktad›r. Nemli topraklarda ya
da a¤›r killi topraklarda erken ilkbahar ifllemesi derin yap›lmal›d›r. Bu ilk ifllemeden sonra ikinci iflleme ile toprak düzeltilir.
Ekim Zaman› ve Yöntemleri
Fasulye bitkisi 0 °C’nin üzerinde düflük s›cakl›k derecelerinden zarar görür. Bu nedenle fasulye ekiminde bölgedeki ilkbahar son donlar›ndan 3-4 gün önce bafllanmal› ve 15-20 günde bitirilmelidir. Bu koflullarda ç›k›fl, 7-10 gün sonra epigeal olarak gerçekleflir. Fasulye ekiminde en basitten en moderne kadar çeflitli ekim yöntemleri kullan›l›r. Tohumlar serpme, s›k s›ralar halinde mibzerle veya mekanik ifllemeye uygun flekilde aral›kl› s›ralar halinde ekilir. Fasulye ekiminde kullan›lan di¤er bir yöntem de ocak usulü ekimdir. Bu yöntemde 70-80 x 25-30 cm aral›klar 58 cm derinlikte aç›lan ocaklara 4-6 tohum b›rak›l›r, ç›k›fltan sonra bitkiler 10-15 cm
boylan›nca ocaklarda seyreltme yap›l›r. Yurdumuzda kuru tane ürünü için bodur
ve yar› s›r›k fasulye çeflitlerinin yetifltirilmesinde s›ravari ekim yöntemi uygulan›r.
S›ralar aras› 40-45 cm s›ralar üzeri 5-10 cm olacak flekilde ekim yap›l›r. S›r›k fasulye yetifltiricili¤inde 60-70 cm x 20-25 cm s›kl›k uygulan›r. Fasulye yetifltiricili¤inde
en uygun ekim yöntemi, bu amaçla gelifltirilmifl 40-100 cm aral›kla iki ya da daha
fazla s›ra ekim yapabilen makinalarla yap›l›r. Bunlar fasulye ya da fleker pancar›,
m›s›r, pamuk ekebilen mibzerlerdir. Ekim derinli¤i a¤›r topraklarda 2.5-5.0 cm, hafif topraklarda 5.0-10.0 cm’dir.
Tohumluk
Tohumluk, temiz olmal›, zay›f, bozuk ve k›r›k tanelerden ar›nm›fl; çimlenme güçleri % 80-95 aras›nda ve sertifikal› olmal›d›r. Tohumluk miktar›, çeflidin bodur ya
da sar›l›c› olmas›na, ekim s›kl›¤›na, ekim yöntemine ve tohum büyüklü¤üne ba¤l›
olarak de¤ifliklik gösterir. Buna göre ocak usulü ekimlerde 6-19 kg/da aras›nda de¤iflir. S›raya ekilifllerde küçük taneli çeflitlerde 6-7 kg/da, orta büyüklükteki çeflitlerde 7-10 kg/da tohum kullan›l›r. ‹klim, toprak ve çeflitlere ba¤l› olarak bodur
formlarda normal s›kl›kta 5.6-17 kg/da, sar›l›c› formlarda 2.2-3.4 kg/da tohum kullan›l›r. Yap›lan çal›flmalarda dekarda 22.000 bitki bulundu¤unda en iyi sonuçlar
vermifltir.
Gübreleme
Fasulye yetifltiricili¤inde bir hektarl›k alandan 1790 kg tane ve 1570 kg sap al›nd›¤›nda; kald›r›lan besin maddesi miktar› 165 kg N, 67 kg P2O5 ve 137 kg K kadard›r. Toprakta N miktar› az oldu¤unda, kök yumrusu miktar› artar, fakat bu
yumrular›n N ba¤lama yetene¤i di¤er baklagillerden daha azd›r. Fasulye azot uygulamalar›na, çeflitlere ba¤l› olarak de¤iflen ölçülerde olumlu tepki verir. Bu yönden sar›l›c› formlar›n tepkisi bodur formlara oranla daha yüksektir. Fasulye’ye verilecek gübre miktar›n›n saptanmas›nda toprak verimlilik analizlerinin yap›lmas›
yararl› olur. Genel olarak fasulyeye 2-4 kg N, 4-6 kg P2O5 ve 4-8 kg K/da gübre
verilmektedir. Kireçleme baz› topraklar için gerekmektedir. Kireçlemenin yap›laca¤› bol ya¤›fll› ve asitli topraklarda azotlu gübrelerin nitratl› (NO3) olmas›na dikkat edilmelidir. Fasulye yetifltiricili¤inde afl›lama denemelerinden çok de¤iflik sonuçlar al›nm›flt›r.
Tarla koflullar›nda bakteri (Rhizobium phaseoli) afl›lamas›n›n verimde % 14-45
aras›nda art›fl sa¤lad›¤› saptanm›flt›r.
143
Sulama
Fasulyenin haftal›k su tüketimi, topra¤›n su tutma kapasitesi, yüzey ak›fl›, evaporasyon h›z›na ve bitki çeflidine ba¤l› olarak 32-64 mm/ha/hafta aras›nda de¤iflir.
Üstün kuru tane verimi için, bitki geliflme süresinde 300-500 mm su gerekir. Bu
suyun:
• 125-175 mm’si ekim ile ilk çiçek açmas› aras›nda,
• 25-75 mm’sinin çiçeklenme döneminde,
• Yaklafl›k 150 mm’sinin de çiçeklenme ile ilk baklalar›n olgunlaflmas›na kadar
geçen dönemde verilmesi gerekir. Fasulye toprak-su dengesine çok duyarl›d›r. Çiçeklenme döneminde su azl›¤› verimi %20’ye kadar azalt›r. Bu nedenle
çiçeklenme süresince toprakta faydal› su miktar›n›n %50’nin üzerinde bulunmas› önemlidir. Fasulye yetifltiricili¤inde üç farkl› dönemde sulama yap›l›r.
• Çimlenme dönemi
• Ç›k›flla - çiçeklenme aras›ndaki dönem
• Çiçeklenmeden hasatta kadar olan dönem
Toprakta su eksikli¤inin ilk belirtisi, aç›k-yeflil renkli olan yapraklar›n koyu mavi-yeflil renge dönüflmesidir. Renk de¤iflimi görüldü¤ünde sulama yapmak zorunludur (fiehirali 1988).
Bak›m
Ekimi izleyen 10-15 gün içinde tohumlar toprak yüzüne çimlenerek ç›kar. Bu dönemde fazla ya¤›fl nedeniyle varsa oluflan kaymak tabakas› k›r›l›r. Bitkiler 4 yaprakl› dönemde (10-15 cm) iken ilk çapa yap›l›r. S›r›k fasulye yetifltiricili¤inde sülük
verme döneminde s›ralara s›r›klar konulur.
Hasat ve Harman
Fasulye hasad›nda en önemli konu, ürün kayb›n› en düflük düzeyde tutarak en
yüksek ve kaliteli ürün almakt›r. Fasulye taneleri çeflit ve hava koflullar›na ba¤l›
olarak 90-120 gün sonra olgunlafl›r. Hasat erken yap›l›nca, tanelerin burufluk ve
büzük olmas› nedeniyle verim azal›r. Geciktirilmesi ise baklalar›n çatlayarak tane
dökülmesine neden olur. Kuru tane üretimi için, baklalar›n büyük ço¤unlu¤unun
tamamen olgunlafl›p sarard›¤› ve tanedeki nem oran› % 40 oldu¤unda hasat yap›lmal›d›r. Bu nem düzeyinde bir çok çeflitte baklan›n % 80’i sarar›p olgunlaflm›flt›r.
Nem kapsam› % 40’dan az ise bakla çatlamas› ve tanelerde mekanik zarar artar.
Hasad› gelmifl bitkiler biçilerek veya yolunarak hasat edilirler. Biçilen bitkiler birkaç gün kurutulduktan sonra harman edilir. Fasulye harman› baklalar kolayl›kla
aç›labilecek kadar nem kapsad›¤›nda yap›lmal›d›r. Böylece harman s›ras›nda oluflabilecek mekanik zararlar en düflük düzeyde tutulur. Mekanik zararlar, kabu¤un
k›r›lmas›, kotiledonlar›n ayr›lmas› ve embriyonun kökcük ya da cücük k›sm›n›n zarar görmesi fleklinde olabilir. Harman bitkilerin harman makinelerinden geçirilmesi, traktörle ezilmesi veya sopalarla dövülmesi fleklinde yap›l›r.
Yemeklik baklagil bitkilerinin morfolojileri kapsam›nda ö¤rendi¤iniz
gövde ve yapSIRAkök,
S‹ZDE
raklar, çiçek, bakla ve tane yap›lar› ile ilgili bilgiler gerekli midir?
3
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
144
Tarla Bitkileri-I
BÖRÜLCE (Vigna sinensis L.) 2n=22
Kökeni, Tarihçesi ve Yay›lma Alan›,
Filogenetik özellikler dikkate al›narak börülce’nin kökeni olarak ‹ran ve Hindistan
aras›ndaki bölge gösterilmifl olmas›na karfl›n; Vavilov kendi çal›flmalar› sonucu olarak
börülce için iki ayr› köken belirtmifltir. Bunlardan birincisi Hindistan ve ‹ran ikincisi
ise Nijerya ve Etiyopya’d›r. Börülcenin Bat› ve Orta Afrika kökenli oldu¤unu ise ilk
aç›klayan Körnicke (1885) (fiehirali 1988’den) olmufltur. Afrika’da yayg›n olarak börülce örneklerinde genetik farkl›l›klar bulundu¤u saptanm›fl ve günümüzde buralar›n
börülcenin köken alanlar› oldu¤u birçok araflt›r›c› taraf›ndan kabul edilmektedir. Börülcenin yabani formu kesinlikle bilinmemektedir. Ancak, Afrika’da bulunan Vigna
nilotica ve Vigna vexillata’n›n Vigna sinensis’in ilk örnekleri oldu¤u bildirilmektedir.
Vigna sinensis’in Hindistan ve Afrika’dan sa¤lanan örnekleri aras›ndaki farkl›l›klar börülcenin hem Hindistan hem de Afrika’da yüzy›llardan beri yetifltirildi¤ini
göstermektedir. Börülce, ‹spanyollar taraf›ndan 16. yüzy›lda Bat› Hindistan ve 1706
y›l›nda da Amerika’ya tafl›nm›flt›r.
Bezelye tar›m›, 40° N enlemine kadar yap›lmaktad›r. Bilinen 170 Vigna türünün
120 tanesi Tropik Afrika’da 22 tanesi de Hindistan ve Güney-Do¤u Asya’da bulunmaktad›r. Günümüzde iklim koflullar›n›n uygun oldu¤u tüm kuflaklarda yayg›nd›r.
Taksonomisi
Oymak: Phaseoleae
Cins: Vigna
Tür: Vigna sinensis
Vigna Cinsinin S›n›fland›r›lmas›
Vigna cinsi ilk olarak 1824 y›l›nda Savi taraf›ndan aç›klanm›flt›r (fiehirali 1988).
Dünya üzerinde Vigna türleri dört grup alt›nda toplanmaktad›r. Her bir grup, birbirine çok yak›n olan formlar› içermektedir. Bu gruplar afla¤›da verilmifltir.
1. Vigna sinenesis
2. Vigna luteola
3. Vigna vexillata
4. Vigna lutea ( Vigna marina)
Tane kabu¤u rengi ve tane kabu¤unun renklenme durumu, tane flekli ve di¤er
tane özellikleri dikate al›narak Vigna sinenesis üç alt bölüme ayr›lm›flt›r. Bu alt bölümler baz› araflt›r›c›lar taraf›ndan alt tür, di¤er baz› araflt›r›c›lar taraf›ndan ise botanik varyete olarak tan›mlanm›flt›r. Bu alt bölümler flunlard›r:
var. sinensis: Kültür ve yabani formlar› bulunmaktad›r. Tane boyu 6-9 mm
uzunlu¤unda ve yar› böbrek fleklindedir. Baklalar› ise 20-30 cm boyundad›r.
var. sesquipedalis: Daneleri 8-12 mm uzunlu¤unda ve böbrek fleklindedir. Baklalar› 30-90 cm boyundad›r. Asparagus fasulyesi olarak bilinir.
var. cylindrica (Vigna cylindrica): Taneleri 5-6 mm uzunlu¤unda, uzun ya da
silindirik fleklindedir. Meyveleri 8-13 cm uzunlu¤undad›r.
Börülce Standart Çeflitleri
Türkiye’de TSE taraf›ndan haz›rlanan TS 3268 numaral› kuru tane börülce standard›na göre al›m› ve sat›m› yap›lan börülceler flunlard›r:
Ak börülce (beyaz börülce, üzümlü börülce, akk›z): Beyaz veya kirlimsi beyaz
tane renkli olan flekli böbre¤i and›ran börülcelerdir.
Karn›kara (karagöz, karak›z): Tane rengi kirli beyaz, göbek ba¤› etraf›nda siyah
halka bulunan ve taneleri silindirik olan börülcelerdir.
Sar› göbek: Tane rengi kirli beyaz, göbek ba¤› etraf›nda kahverengi halka bulunan ve taneleri silindirik olan börülcelerdir.
K›rm›z› börülce: Tane renkleri aç›k pembemsi kahverenginden koyu k›rm›z›ya
kadar de¤iflen, göbek ba¤› etraf›nda kahverengi siyah ince bir halka bulunan ve taneleri silindirik olan börülcelerdir.
Türkiye’de Tescilli Baz› Börülce Çeflitleri
Akk›z, Karagöz
Kimyasal Bileflimi
Börülcenin kuru taneleri oldukça yüksek beslenme de¤erine sahiptir. Börülce taneleri karoten, vitamin B1 yönünden zengindir. Börülce kuru tane ya da sebze olarak insan beslenmesinde kullan›l›r. Afrika’da kuru tanelerinden kahve de yap›lmaktad›r. Tanede bulunan yüksek protein miktar›na karfl›n bu proteinin methionin
bak›m›ndan eksiklidir.
Su: % 12.0
Protein: % 24.6
Ya¤: % 0.7
Karbonhidrat: % 55.7
Selüloz: % 3.8
Mineral madde: % 3.2
Kalsiyum % 0.7
Fosfor % 0.49
Demir % 3.8
Kalori 327 k.cal/100 g
Morfolojisi
Kök
Börülce iyi geliflmifl bir kaz›k köke sahiptir. Ana kök yan köklerden daha iyi geliflmifltir. Ancak fazla derinlere inemez, önüne ç›kan engelleri aflamaz ve büyümesini durdurur. Bu durumda da yan kökler geliflir ve ço¤unlukla ana kök kadar geliflirler. Köklerinin üzerinde yuvarlak flekilli yumrucuk (nodozite) oluflturan Rhizobium japonica bakterisidir. Börülce kök yumrular› arac›l›¤›yla topra¤a bir y›lda 9
kg/da kadar saf azot ba¤lad›¤› saptanm›flt›r.
Gövde ve Yapraklar
Börülce gövde yönünden fasulyeye çok benzer. Geliflim bak›m›ndan dik, yar› yat›k, sürünücü ve sar›l›c› formlar› bulunmaktad›r. Kesit olarak gövde altta yuvarlak,
yukar›larda alt› köflelidir. Bo¤um aralar›n›n içi bofl ve yüzeyleri ç›plakt›r. Börülcede gövde rengi yeflilden, bo¤umlarlarda yo¤unlaflm›fl mor renge kadar de¤ifliklik
gösterir. Gövde iyi geliflmifltir ve dallanma bütün gövde üzerinde devam eder. Bitki boyu çeflit ve iklim koflullar›na ba¤l› olarak 30-250 cm aras›nda de¤iflir. Bitki boyu bak›m›ndan bodur ve dik büyüyenler k›sa, sürünücü ve sar›l›c› büyüyenler ise
daha uzun olurlar.
145
146
Tarla Bitkileri-I
Börülcenin yapra¤› fasulye yapra¤›na oldukça benzer. Geliflme döneminde iki
tip yaprak görülür. Bunlardan ilki olan kotilodon yapraklar›d›r. Bunlar tohumlar›n
çimlenip toprak yüzüne ç›kmas› s›ras›nda görülen, kalp fleklinde ve iki tanedirler.
‹lk yapraklar üçgen fleklinde, parlak ve yüzeyleri düzdür. Sapa ba¤land›klar› yer
girintili de¤ildir. ‹lk yapraklardan sonra üç yaprakc›ktan oluflan as›l yapraklar meydana gelir. Yapraklar bo¤umlardan ç›kan ve uzunluklar› 3-25 cm olan yaprak saplar›na ba¤l›d›rlar. Yaprakc›klar›n yüzeyi tüysüz, düz, renkleri yeflilden parlak yeflile kadar de¤iflebilir. Bu yapraklar›n gövde üzerindeki dizilifli alternatiftir. Börülce
yapraklar›nda da fasulyede oldu¤u gibi üçgen biçimli alt› adet kulakc›k (stipula)
bulunmaktad›r.
Çiçek
Börülce çiçekleri, yaprak koltuklar›nda ç›kan 5.0-60 cm uzunlu¤undaki salk›m
saplar›n›n ucunda yer al›rlar. Salk›m sap›ndaki çiçek say›s› 8-12 aras›nda de¤iflir.
Toplam çiçek tomurcuklar›n›n % 10-15’i olgun meyve oluflturur. Börülce çiçe¤inin
rengi, çeflitlere göre beyaz veya mavidir. Bir difli organ (gynaecium) ve 10 erkek
organ (androecium) bulunduran börülce çiçekleri erkek organlar bak›m›ndan diadelphus durum (9+1) göstermektedir. Çiçe¤in befl tane olan taç yapraklar› bayrak
yapra¤›, kay›kc›k ve kanatc›klar olarak isimlendirilir. Bunlar da dipte birleflerek corolla ad›n› al›rlar. Fasulye çiçe¤inin yumurtal›¤›nda 2-8 tohum tasla¤› bulunmaktad›r. Börülce çiçekleri kendine döllenir, çok düflük düzeyde (%0.22-2.06) yabanc›
döllenme görülebilir.
Bakla ve Taneler
Börülce meyveleri salk›m sap›na as›l›, ço¤unlukla düz, silindirik, baz› çeflitlerde
k›vr›k ya da boynuz fleklinde k›vr›lm›fl olabilir. Baklalar›n uzunluklar› çeflitlere göre 11-100 cm aras›nda de¤ifliklik gösterir. Silindir kesimli ve bo¤umludur. Börülce
baklalar›n›n olgunlaflma dönemindeki renkleri yeflil, uçlar› mor olan yeflil, mor ya
da kahverengine kadar de¤ifliklik gösterebilir. Bitkide bakla say›s› çevre koflullar›
ve çeflitlere ba¤l› olarak 7-23 aras›nda de¤iflir.
Börülcede tane flekil olarak yuvarlaktan böbrek flekline kadar de¤iflir. Börülce
taneleri göbek ba¤› (hilum) çevresindeki renkli halka ve tane yüzeyinin pürüzlü
olmas› ile fasulyeden ayr›l›r. Hilum etraf›ndaki halkan›n rengi ve geniflli¤i çeflit ayr›m›nda kullan›lan bir kriterdir. Börülcede tane rengi beyaz, kirli beyaz, k›rm›z›n›n
çeflitli tonlar›nda olabilir. Börülcede tane irili¤i çeflit ve yetifltirme koflullar›na göre
de¤ifliklik gösterir. Bin tane a¤›rl›¤› 125-275 g aras›nda de¤iflir.
‹klim ‹stekleri
Vigna grubuna giren çeflitlerin büyük ço¤unlu¤u k›sa gün bitkisidir. Ancak gün
nötr çeflitler de bulunmaktad›r. Börülce düflük s›cakl›¤a karfl› fazla duyarl› olup, 1
°C’de dahi zarar görmektedir. Büyüme ve geliflmesini normal tamamlayabilmesi
için yeterli s›cakl›k ve nem bulunmas›n› ister. Özellikle çiçeklenme devresinde optimum s›cakl›¤›n üzerindeki s›cakl›klar meyve ba¤lamay› olumsuz yönde etkiler.
Börülcenin en yüksek kuru madde üretimi için gerekli s›cakl›k gündüz 27 °C, gece 22 °C olmal›d›r. Fasulyeye göre kura¤a ve s›ca¤a biraz daha toleransl›d›r.
Toprak ‹stekleri
Börülce iyi drene edilmifl her türlü toprakta yetiflir. Hafif kumlu topraklardan a¤›r
killi topraklara kadar de¤iflik toprak tiplerinde yetiflir. Tuzlu ve alkali topraklar›
147
sevmez, nötr ve hafif alkali topraklarda daha iyi yetiflir. Orta verimli topraklarda
daha iyi sonuçlar vermektedir.
SIRA S‹ZDE
Bu bitkilerin iklim ve toprak isteklerinin ö¤renilmesinin amac› nedir?
Kültürü
4
SIRA S‹ZDE
S O R U ve yabanc›
Börülce geç ekildi¤i için, ilkbahar toprak ifllemesinde toprak nemine
otlarla savafla dikkat edilmelidir. ‹yi haz›rlanm›fl s›k›, keseksiz ve kaba çöplerden
ar›nd›r›lm›fl tohum yata¤› iyi bir çimlenme için gereklidir. Börülce
alanlarD ‹ Kekilecek
KAT
da toprak tava gelir gelmez ifllenmelidir. Nemli topraklarda ya da a¤›r killi topraklarda erken ilkbahar ifllemesi derin yap›lmal›d›r. Bu ilk ifllemeden sonra ikinci iflleSIRA S‹ZDE
me ile toprak düzeltilir.
AMAÇLARIMIZ
N N
Börülce, toprak iyice ›s›nmadan ekilmemelidir. ‹lkbahar son donlar›ndan sonra
ekim yap›lmal›d›r. Kuru tane üretimi için yap›lan yetifltiricilikte ülkemizde ekim zaman› Nisan sonu May›s ay› bafllar›d›r. Börülce ekiminde serpme
K ‹ ekim
T A Piyi sonuçlar
vermez. Uygun ekim yöntemi s›ralar halinde mibzerle yap›lan ekimdir. Tane üretimi için yap›lan ekimlerde s›ra aral›klar› 60-90 x 5-12 cm olmal›d›r. Bodur formalar için ise bu aral›klar 60 x 10 cm olarak uygulanmal›d›r. Börülce
T E L E V yetifltiricili¤inde
‹ZYON
birim alana kullan›lacak tohum miktar› çeflidin geliflme formu, tane büyüklü¤ü,
ekim yöntemine göre de¤iflmektedir. Dik geliflen çeflitlerde 3-6, sar›l›c› formlarda
ise 2-3 kg/da tohumluk yeterlidir. Serpme ekimlerde ise bu miktar 9-15 kg/da ka‹NTERNET
dar ç›kmaktad›r. Ekim derinli¤i 4.0-5.0 cm’dir.
Gübreleme
Azot uygulamalar›nda çok fakir topraklarda iyi sonuçlar al›nmaktad›r. Bu gibi fakir topraklarda 4-5 kg N/da verilmelidir. Genel olarak börülceye 4-6 kg P2O5/da
gübre verilmektedir. Börülce yetifltiricili¤inde bitkilerin fosforlu gübrelere olan
tepkiler azot ve potasyuma göre daha fazla olmaktad›r. Kireçleme baz› topraklar
için gerekmektedir. Kireçlemenin yap›laca¤› bol ya¤›fll› ve asitli topraklarda miktar
1.6-2.8 ton/ha olmal›d›r.
Hasat ve Harman
Börülce hasad›nda dikkat edilecek en önemli nokta, baklalar›n çatlayarak tane dökülmesinin en düflük düzeyde tutulmas›d›r. Hasad›n erken yap›lmas› tane yüzenin
k›r›fl›k kalmas›na neden olur. Bu nedenle börülce hasad›, baklalar›n tamamen sarard›¤› fakat kupkuru olmad›¤› dönemde yap›lmal›d›r. Bu evrede taneler bakla
içinde sertleflmifl bakla k›r›ld›¤›nda hemen d›flar› ç›kabilecek durumdad›r.
Ülkemizde börülce hasad›, bitkilerin elle yolunmas› veya toprak yüzeyinde
orakla biçilmesiyle yap›l›r. Bu nedenle sabah›n erken saatlerinde yap›lmas› daha
uygundur. Elle hasattan sonra bitkiler iyice kurutulduktan ve tanelerdeki nem oran› % 10’a kadar düfltükten sonra harmanlan›r. Harman, elle çal›flan harman makinalar› ile ya da özel makinalarla yap›l›r.
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
148
Tarla Bitkileri-I
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
N
A M A Ç
3
Yemeklik baklagillerin beslenme, toprak verimlili¤i
ve ülke ekonomisindeki yeri ve önemini aç›klamak.
Yemeklik Baklagiller, Leguminsae familyas›na
giren nohut (Cicer), mercimek (Lens), Fasulye
(Phaseolus), bakla (Vicia), bezelye (Pisum) ve
börülce (Vigna) cinsleri ve bunlara iliflkin türleri
kapsayan bitki grubudurlar. Çok de¤iflik iklim
koflullar›nda yetiflebilen türlerin oluflturdu¤u Yemeklik baklagiller, bileflimlerindeki yüksek protein (% 18 - 36) nedeniyle, beslenmede önemli
bir yere sahiptirler.
Biyolojik azot fiksasyonu, toprak verimlili¤i ve
ekim nöbetindeki önemleri yönünden de tarla
bitkileri yetifltiricili¤inin vazgeçilmez bitkileridir.
Adaptasyonlar› yan›nda yetifltirme ve ›slah yöntemleri bak›m›ndan da farkl›l›k gösteren Yemeklik Baklagillerin kullan›m alanlar› da yörelere ve
ülkelere göre de¤ifliklikler göstermektedir.
Yemeklik baklagillerin, ülkemizdeki ekimi, üretimi, ithalat ve ihracattaki pay›n› aç›klamak.
Fasulye, mercimek ve nohut ülkemizde oldukça
fazla tüketilen ve geleneksel yemeklerimiz durumundad›r. 1980’li y›llarda uygulamaya konulan
“Nadas Alanlar›n›n Daralt›lmas›” projesi kapsam›nda özellikle mercimek ve nohut ekim alan›m›z ve üretimimiz h›zla artm›fl, mercimekte en
önemli ihracatç› ülke durumuna gelmifltik. 1994
y›l›nda Toprak Mahsulleri Ofisi’nin yemeklik baklagil al›m›na son vermesi nedeniyle özellikle mercimekte ekim alan›m›z ve üretimimiz h›zla azalm›flt›r. Mercimek ihracat›ndaki yerimizi bugün
Kanada, Avustralya ve ABD alm›flt›r.
Fasulye ve Börülce cinslerinin kökenlerini, tarihçelerini, co¤rafik da¤›l›fllar›n› ve s›n›fland›r›lmalar›n› aç›klamak.
Botanikçiler 18. yy ortalar›na kadar fasulyeyi Hindistan kökenli olarak kabul etmifllerdir. Ancak,
Peru’nun eski mezarlar›nda ç›kan tohumlar aras›nda fasulye tohumu bulunmas› ile fasulye’nin
Amerika kökenli oldu¤u anlafl›lm›flt›r. Fasulye’nin
ülkemize yaklafl›k 200 y›l önce girmifl olabilece¤i tahmin edilmektedir. Kültürü yap›lan Fasulye
ve Börülce tek y›ll›k bitkilerdir. Ülkemizde yetifltirilen fasulyeleri, kuru tane olarak botanik yap›lar›na göre TSE, 8 gruba ay›rm›flt›r.
Börülcenin kökeni olarak Vavilov iki ayr› köken
(Hindistan ve ‹ran ile Nijerya ve Etiyopya) belirtmifltir. Börülcenin Bat› ve Orta Afrika kökenli oldu¤unu ise ilk aç›klayan Körnicke’dir. Börülcenin yabani formu bilinmemekte, ancak, Afrika’da bulunan Vigna nilotica ve Vigna vexillata’n›n Vigna sinensis’in ilk örnekleri oldu¤u bildirilmektedir. Ülkemizde yetifltirilen börülceleri,
kuru tane olarak botanik yap›lar›na göre TSE, 4
gruba ay›rm›flt›r.
N
A M A Ç
4
Fasulye ve Börülce cinslerinin kök, gövde ve yapraklar, çiçek, bakla (meyve) ile tane yap›lar›n›
tan›mlamak.
Fasulye ve Börülce kaz›k köklü bitkilerdir. Fasulye, genellikle yüzlek geliflme gösteren kök sistemine sahip olup, yanlara do¤ru 63.5 cm, afla¤›ya
do¤ru ise 76.8 cm’ye kadar kökleri inebilmektedir. Fasulyede kök geliflimi çeflitlere ve toprak
koflullar›na ba¤l› olarak de¤iflmektedir. Fasulye
köklerinin üzerinde yumrucuk (nodozite) oluflturan Rhizobium phaseoli bakterisidir.
Börülcede ana kök yan köklerden daha iyi geliflmifl olmas›na ra¤men fazla derinlere inemez.Fasulyede gövde otsu ve tek y›ll›k, bo¤um ve bo¤um aralar›nda oluflur. Gövdenin geliflme flekli
bodur ya da sar›l›c›d›r. Bodur tiplerde son üçlü
yapraktan sonra ana sap çiçek salk›m› ile sonuçlan›rken, sar›l›c› formlarda ana sap ince ve uzun,
yaklafl›k 19 tane üçlü yaprak bulundurur ve sülükle sonuçlan›r. Fasulyede bitki boyu çeflide ve
çevresel koflullara ba¤l› olmak 17.0-164.0 cm aras›nda de¤ifliklik göstermektedir. Gövde kesiti ilk
bo¤uma kadar yuvarlak daha sonralar› alt› köfleli ve bo¤um aralar›n›n içi bofltur. Gövde rengi
ço¤unlukla yeflildir. Ancak k›rm›z›ms› ve menekfle tonlara rastlanmaktad›r. Börülce gövde yönünden fasulyeye çok benzer. Geliflim bak›m›ndan dik, yar› yat›k, sürünücü ve sar›l›c› formlar›
bulunmaktad›r. Kesit olarak gövde altta yuvarlak, yukar›larda alt› köflelidir. Bo¤um aralar›n›n
içi bofl ve yüzeyleri ç›plakt›r. Börülcede gövde
rengi yeflilden, bo¤umlarlarda yo¤unlaflm›fl mor
renge kadar de¤ifliklik göstermektedir. Bitki boyu çeflit ve iklim koflullar›na ba¤l› olarak 30-250
cm aras›nda de¤iflmektedir. Geliflme döneminde
Fasulyede iki tip yaprak görülmekte, bunlar tohumlar›n çimlenip toprak yüzüne ç›kmas› s›ras›nda görülen, kalp fleklinde ve iki tane olan kotilodon yapraklar› ve ilk yapraklardan sonra üç
yaprakc›ktan oluflan as›l yapraklard›r. Börülcenin yapra¤›, fasulye yapra¤›na oldukça benzer.
Geliflme döneminde iki tip yaprak görülür. Bunlardan ilki kotilodon yapraklar› olup, tohumlar›n
çimlenip toprak yüzüne ç›kmas› s›ras›nda görülen, kalp fleklinde ve iki tanedirler. ‹lk yapraklar
üçgen fleklinde, parlak ve yüzeyleri düz, sapa
ba¤land›klar› yer girintili de¤ildir. ‹lk yapraklardan sonra üç yaprakc›ktan oluflan as›l yapraklar
meydana gelmektedir. Fasulyede çiçekler, yaprak koltuklar›nda ç›karlar. Salk›m sap›ndaki çiçek say›s› 3-15 aras›nda de¤iflmektedir. Fasulye
çiçekleri kendine döllenir, Börülce çiçekleri, yaprak koltuklar›nda ç›kar 5.0-60 cm uzunlu¤undaki
salk›m saplar›n›n ucunda yer al›rlar. Salk›m sap›ndaki çiçek say›s› 8-12 aras›nda de¤iflmekte,
toplam çiçek tomurcuklar›n›n % 10-15’inde olgun meyve oluflmaktad›r. Börülce çiçekleri kendine döllenir, ancak çok düflük düzeyde (% 0.222.06) yabanc› döllenme de görülebilir. Fasulye
tanesinin en d›fl k›sm›nda yer alan tohum kabu¤u (testa), kotiledonlar ve embriyoyu sarar ve tanenin yaklafl›k % 6.6-9.6’lik k›sm›n› oluflturmaktad›r. Fasulye tanesinde ikinci önemli k›s›m kotiledonlard›r. Fasulye tanesinde endosperm yoktur. Bunun yerine endospermin görevini üstlenen ve çeflitli besin maddelerinin depoland›¤› iki
kotiledon vard›r. Bunlar, tanenin % 90’n›n› meydana getirir. Embriyo ise fasulyede tane a¤›rl›¤›n›n % 1’ini oluflturur. Fasulyede tane irili¤i çeflit
ve yetifltirme koflullar›na göre büyük de¤ifliklik
gösterir. Bin tane a¤›rl›¤› 150-1000 g aras›nda de¤iflir. Tam olgunluk döneminde testaya tek renkli (beyaz, aç›k sar›, krem, kahverengi, siyah, k›rm›z›) veya birden fazla renklidir. Birden fazla
renkli olanlar s›n›fland›rma bölümünde belirtilmifltir. Fasulye taneleri flekil bak›m›ndan da büyük farkl›l›k gösterirler. Tane rengi ve flekilleri
çeflit ay›r›m›nda kullan›lan kriterlerdir Börülcede
tane flekil olarak yuvarlaktan böbrek flekline kadar de¤iflmekte, börülce taneleri göbek ba¤› (hilum) çevresindeki renkli halka ve tane yüzeyinin
pürüzlü olmas› ile fasulyeden ayr›lmaktad›r. Hilum etraf›ndaki halkan›n rengi ve geniflli¤i çeflit
ayr›m›nda kullan›lan bir kriterdir. Börülcede tane
149
rengi beyaz, kirli beyaz, k›rm›z›n›n çeflitli tonlar›nda olabilir. Börülcede tane irili¤i çeflit ve yetifltirme koflullar›na göre de¤ifliklik gösterir. Bin tane a¤›rl›¤› 125-275 g aras›nda de¤iflmektedir.
N
A M A Ç
5
N
A M A Ç
6
Türkiye’de tescilli Fasulye ve Börülce çeflitlerini,
tanelerinin kimyasal bileflimlerini aç›klamak.
Türkiye’de fasulyede 20 nin üzerinde, börülcede
2 tane tescil edilmifl çeflit bulunmaktad›r. Bunlara y›llar içinde yenileri eklenmektedir. Bu bitkilerin tane kaliteleri üzerine yetiflme yerinin ekolojik koflullar› ve çeflidin genetik yap›s› genifl varyasyon oluflturur. Tanelerinin protein içeri¤i yüksek olan bitkilerdir. Protein miktar›n›n art›fl› ile
kalite daha da artar. Proteinlerin içerdi¤i amino
asit miktar› ve proteinin hazmolma oran› da
önemlidir. Piflme süresi ve kalitesi bu bitkilerin
önemli di¤er bir kalite özelli¤idir. Tanenin piflme
kalitesi üzerine kabu¤un kalsiyum içeri¤i (olumsuz etkiler) ve çevresel koflullar etkilidir. Piflme
süresi yüksek derecede kal›tsal bir karakterdir.
Piflme kalitesi, piflme sonras› görünüm, tat, koku
ve damak tad› ile iliflkilidir.
Fasulye ve Börülce cinslerinin adaptasyonlar›
kapsam›nda iklim ve toprak isteklerini aç›klamak.
Fasulye ve Börülce, s›cak iklim baklagilleri olarak da tan›mlan›rlar. Fasulyede çimlenme için
optimum s›cakl›k iste¤i 16-20 °C olup, 10 °C’nin
alt›nda çimlenme yavafllamaktad›r. Donlardan
çok zarar görür, Fasulye, optimum geliflme için
ortalama 18-24 °C s›cakl›¤a gereksinim duyar, s›cakl›¤›n 30 °C olmas› baflar›l› yetiflmenin üst s›n›r›d›r. Bu s›cakl›¤›n üzerinde çiçeklerin dökülmesi h›zlan›r, 35 °C’ nin üzerinde ise tane tutma çok
zay›flar. Y›ll›k ortalama ya¤›fl› 500-1500 mm aras›nda olan yerlerde sulanmadan yetifltirilir. Çiçeklenme döneminde hava oransal neminin %
50’den fazla olmas›n› ister. Börülce düflük s›cakl›¤a karfl› çok duyarl› olup, 1o C’de dahi zarar
görmektedir. Büyüme ve geliflmesini normal tamamlayabilmesi için yeterli s›cakl›k ve nem bulunmas›n› ister. Özellikle çiçeklenme devresinde
optimum s›cakl›¤›n üzerindeki s›cakl›klar meyve
ba¤lamay› olumsuz yönde etkiler. Börülcenin en
yüksek kuru madde üretimi için gerekli s›cakl›k
gündüz 27 °C, gece 22 °C olmal›d›r. Fasulyeye
göre kura¤a ve s›ca¤a biraz daha toleransl›d›r.
Fasulye hafif kumlu topraklardan a¤›r killi top-
150
Tarla Bitkileri-I
raklara kadar de¤iflik toprak tiplerinde yetiflmekte, iyi drene edilmemifl topraklarda çimlenme zay›f olmaktad›r. pH’n›n 6.0-6.8 aras›nda olmas›
uygundur, pH: 5.2’nin alt›na düflünce manganez
zehirlenmesi görülür, pH: 6.8-7.0’nin üzerine ç›k›nca da manganez eksikli¤i görülür. Fasulye’nin
oldukça yüksek çinko iste¤i vard›r. Fasulye özellikle yüksek tuz ve alkali konsantrasyonuna karfl› duyarl›d›r. Toprakta yüksek oranda bor bulunmas› bitkinin h›zla zarar görmesine neden olur.
Börülce iyi drene edilmifl her türlü toprakta yetiflir. Tuzlu ve alkali topraklar› sevmez, nötr ve hafif alkali topraklarda daha iyi yetiflir. Orta verimli topraklarda daha iyi sonuçlar vermektedir.
N
A M A Ç
7
Fasulye ve Börülce cinslerinin toprak iflleme, ekim
zaman› ve yöntemlerini, tohumluk, gübreleme,
bak›m, hasat ve harmanlar›yla ilgili teknikleri
önermek.
Fasulye ve Börülce yazl›k olarak ekilmektedir.
Zaman›nda ve uygun biçimde yap›lan toprak iflleme yüksek verim için gerekli olup, tah›llardan
sonra ekim yap›ld›¤›nda, saplar›n sökülmesi için
10-15 cm derinlikte sonbahar toprak ifllemesi yap›l›r. Yabanc› otlar›n yo¤un oldu¤u yerlerde bu
derinlik 15 cm’ye kadar olabilir. Fasulye di¤er
yemeklik baklagillere (börülce hariç) oranla geç
ekildi¤i için, ilkbahar toprak ifllemesinde toprak
nemine ve yabanc› otlarla savafla dikkat edilmelidir. Fasulye bitkisi 0 °C’nin üzerinde düflük s›cakl›k derecelerinden zarar gördü¤ünden, fasulye ekimine bölgedeki ilkbahar son donlar›ndan
3-4 gün önce bafllanmal› ve 15-20 günde bitirilmelidir. Ekim ifllemi, serpme, s›raya ve ocak usulü olmak üzere yap›lmaktad›r. Yurdumuzda kuru tane ürünü için bodur ve yar› s›r›k fasulye çeflitlerinin yetifltirilmesinde s›ravari ekim yöntemi
uygulanmaktad›r. Tohumluk, temiz olmal›, zay›f,
bozuk ve k›r›k tanelerden ar›nm›fl; çimlenme güçleri % 80-95 aras›nda ve sertifikal› tohumluk kullan›lmal›d›r. Tohumluk miktar›, çeflidin bodur ya
da sar›l›c› olmas›na, ekim s›kl›¤›na, ekim yöntemine ve tohum büyüklü¤üne ba¤l› olarak de¤ifliklik gösterir. Buna göre ocak usulü ekimlerde
6-19 kg/da, s›raya ekilifllerde küçük taneli çeflitlerde 6-7 kg/da, orta büyüklükteki çeflitlerde 710 kg/da,, iklim, toprak ve çeflitlere ba¤l› olarak
bodur formlarda normal s›kl›kta 5.6-17 kg/da,
sar›l›c› formlarda 2.2-3.4 kg/da tohum kullan›l›r.
Fasulyeye 2-4 kg N, 4-6 kg P2O5 ve 4-8 kg K/da
gübre verilmektedir. Kireçleme baz› topraklar
için gerekmektedir. Kireçlemenin yap›laca¤› bol
ya¤›fll› ve asitli topraklarda azotlu gübrelerin nitratl› (NO3) olmas›na dikkat edilmelidir. Fasulye
yetifltiricili¤inde üç farkl› dönemde sulama yap›l›r. Bu dönemler, a) Çimlenme dönemi, b) Ç›k›flla - çiçeklenme aras›ndaki dönem c) Çiçeklenmeden hasatta kadar olan dönemdir. toprakta su
eksikli¤inin ilk belirtisi, aç›k-yeflil renkli olan yapraklar›n koyu mavi-yeflil renge dönüflmesidir.
Renk de¤iflimi görüldü¤ünde sulama yapmak zorunludur.
Börülce geç ekildi¤i için, ilkbahar toprak ifllemesinde toprak nemine ve yabanc› otlarla savafla
dikkat edilmelidir. Börülce, toprak iyice ›s›nmadan ekilmemelidir. ‹lkbahar son donlar›ndan sonra ekim yap›lmal›d›r. Kuru tane üretimi için yap›lan yetifltiricilikte ülkemizde ekim zaman› Nisan
sonu may›s ay› bafllar›d›r. Börülce ekiminde serpme ekim iyi sonuçlar vermez. Uygun ekim yöntemi s›ralar halinde mibzerle yap›lan ekimdir. Tane üretimi için yap›lan ekimlerde s›ra aral›klar›
60-90 x 5-12 cm olmal›d›r. Bodur formalar için
ise bu aral›klar 60 x 10 cm olarak uygulanmal›d›r. Azot uygulamalar›nda çok fakir topraklarda
iyi sonuçlar al›nmaktad›r. Bu gibi fakir topraklarda 4-5 kg N/da verilmelidir. Genel olarak fasulyeye, 4-6 kg P2O5/da gübre verilmektedir. Börülce yetifltiricili¤inde bitkilerin fosforlu gübrelere olan tepkiler azot ve potasyuma göre daha
fazla olmaktad›r. Kireçleme baz› topraklar için
gerekmektedir. Kireçlemenin yap›laca¤› bol ya¤›fll› ve asitli topraklarda miktar 1.6-2.8 ton/ha
olmal›d›r.
151
1. Baklagil kökleriyle ortak yaflama giren bakteri
afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Clostridumlar
b. Mavi yeflil algler
c. Rhizobium
d. Aktinomisetler
e. Fungusitler
2. 2009 y›l› dünya verilerine göre en yüksek ekim alan›na sahip olan cins afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Mercimek
b. Nohut
c. Bezelye
d. Fasulye
e. Bakla
3. 2008 y›l› verilerine göre Türkiye’de en yüksek üretime sahip olan cins afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Mercimek
b. Nohut
c. Bezelye
d. Fasulye
e. Bakla
4. Fasulyenin kökeni neresidir?
a. Bat› Asya
b. Hindistan
c. Ortado¤u,
d. Avrupa,
e. Güney-Bat› Amerika ve Orta Amerika
5. Fasulyenin geliflme döneminde kaç tip yaprak görülür?
a. 1
b. 2
c. 3
d. 4
e. 5
6. Tane renkleri beyaz, flekilleri dolgunca yass› olup
bir uçlar› düz, di¤er uçlar› yuvarlak ve taneleri genellikle büyükçe olan kuru fasulye TSE 141’e göre hangisidir?
a. fieker
b. Tombul
c. Selanik
d. Dermason
e. Tombul
7. Fasulyenin çimlenme için istedi¤i optimum s›cakl›k
kaçt›r?
a. 24 - 30 oC
b. 20 - 24 °C
c. 16 - 20 °C
d. 8 - 10 °C
e. 5 - 8 °C
8. Fasulye yetifltiricili¤inde sulama kaç farkl› dönemde
önerilmektedir?
a. 6
b. 5
c. 4
d. 3
e. 2
9. Börülcenin ülkemizde ekimi ne zamand›r?
a. Nisan sonu May›s ay› bafl›
b. Kas›m bafl›
c. Eylül sonu
d. Aral›k bafl›
e. Ekim bafl›
10. Börülcenin kromozom say›s› (2n=?) kaçt›r?
a. 22
b. 18
c. 16
d. 14
e. 12
152
Tarla Bitkileri-I
Okuma Parças›
Türkiye’de Yemeklik Baklagil Üretiminin Art›r›lmas› ‹çin Öneriler
1994 y›l›na kadar özellikle mercimek ve nohut ekim alan›m›z, üretimimiz ve ihracat›m›z oldukça yüksek seviyelerde iken, an›lan y›lda Toprak Mahsulleri Ofisi (TMO)
bakliyat al›mlar›na son vermesi sonucu, giderek mercimek ve nohut ekim alanlar›m›zda dolay›s›yla üretimimizde önemli azalmalar yaflanm›flt›r. TMO mercimek, nohut
ve fasulyede al›m yapmaktayd› ve üretici ürününü satmada herhangi bir sorunla karfl›laflm›yordu. Özel sektör,
TMO’nin aç›klad›¤› taban fiyat›n üzerinde ya da ayn› fiyatla ürünleri almak zorunda idiler. Ayr›ca, TMO ülkemizde
üretilen mercimek, nohut ve fasulyenin ancak % 10 - 15’ini
al›yor, fiyat istikrar›n› sa¤l›yordu. Mercimek ihracat›ndaki
yerimizi bugün Kanada, Avustralya ve ABD alm›flt›r.
Baklagillerde fiyat oluflumunda en etkili olan kalite kriterleri; standardizasyon, homojenlik ve renk albenisidir. Bu kriterler, ürünün iç ve d›fl pazar de¤erini önemli ölçüde etkilemektedir. Baklagil ihracat›n›n artt›r›lmas› için standart ve yüksek kaliteli üretimi özendirici uygulamalar devreye sokulmal›d›r.
Yemeklik tane baklagil üretiminde at›l›m yap›labilmesi
için al›nmas› gereken sosyoekonomik önlemlerin yan›nda hastal›klara dayan›kl›, makineli hasada uygun ve
kaliteli baklagil çeflitleri gelifltirilerek, bu çeflitlerin üretim alanlar›nda yer almas› ve bunlara uygun yetifltirme
tekniklerinin (ekim, bak›m, hasat-harman, depolama
vb.) çiftçi taraf›ndan uygulanmas› sa¤lanmal›d›r.
Ekim nöbetinde baklagillere daha fazla yer verilmelidir.
Maliyeti düflürücü teknolojiler gelifltirilerek, daha ucuza
üretim sa¤lanmal›d›r. Üretim planlamas› yap›l›rken sadece iç tüketim de¤il, d›fl pazarlardaki kalite istekleri de
göz önünde bulundurulmal›d›r.
D›fl pazar araflt›rmalar› ile baklagil al›c›s› ülkelerin yemeklik tane baklagil ürünleri için çeflit özellik tercihlerinin incelenmesi, izlenmesi ve belirlenen standartlara
uygun çeflitlerin ülkemizde uygun ekolojilerde yetifltirilmesi planlanmal›d›r.
Gelifltirilen çeflitlerde, tohumluk üretim ve da¤›t›m zincirinin kurularak, en k›sa zamanda üreticiye ulaflt›r›larak çiftçinin daha fazla sertifikal› tohumluk kullanmas›
sa¤lanmal›d›r. Araflt›r›c›-yay›mc› ve çiftçi aras›ndaki koordinasyonun sa¤lanmas› için çal›flmalar yap›lmal›d›r.
Kaynak: Adak, M. S., Güler, M. ve Kayan, N. Yemeklik Baklagillerin Üretimini Art›rma Olanaklari. Zir.
Müh. VII. Teknik Kongresi, Cilt I: 329-341 (2010) ve
Çiftçi C.Y. (2004). Dünyada ve Türkiye’de Yemeklik
Tane Baklagiller Tar›m›, TMMOB Ziraat Mühendisler
Odas›, Teknik Yay›nlar Dizisi No: 5, (2004).
1. c
2. d
3. b
4. e
5. b
6. d
7. c
8. d
9. a
10. a
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Yemeklik Baklagillerin
Ekim Nöbetindeki Önemi” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Ekonomik Önemi” ana bafll›¤› alt›ndaki “Dünyadaki Ekonomik Önemi” konusunu yeniden
gözden geçiriniz
Ekonomik Önemi” ana bafll›¤› alt›ndaki “Ülkemizdeki Ekonomik Önemi” konusunu yeniden
gözden geçiriniz
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Fasulye” ana bafll›¤› alt›ndaki “Kökeni, Tarihçesi ve Co¤rafi Da¤›l›fl›” konusunu yeniden gözden geçiriniz
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “ Morfoloji” ana bafll›¤› alt›ndaki “Gövde ve Yapraklar” konusunu yeniden gözden geçiriniz
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Fasulye Standart Çeflitleri”
konusunu yeniden gözden geçiriniz
Yan›t›n›z yanl›fl ise, fasulyenin “‹klim ‹stekleri”
konusunu yeniden gözden geçiriniz
Yan›t›n›z yanl›fl ise, fasulyenin “Sulama” konusunu yeniden gözden geçiriniz
Yan›t›n›z yanl›fl ise, börülcenin “Ekim Zaman›
ve Yöntemleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Börülce Ana Bafll›¤›n›” yeniden gözden geçiriniz
153
S›ra Sizde 1
Yemeklik baklagiller, özellikle insan beslenmesinde oldukça önemlidirler. Kuru tanelerinde % 18 - 36 oran›nda protein bulunmaktad›r. ‹nsanlar›n günlük protein
gereksinimlerini hayvansal kaynakl› protein kaynaklar›ndan karfl›lanamad›¤› durumlarda, bu aç›¤›n yemeklik
baklagillerle karfl›lanmas› mümkündür. Bu bitkilerin
ekim alan›, üretimini ve verimini bilmek önemlidir.
Yemeklik baklagiller, Rhizobium bakterileri ile ortak
yaflama girerek köklerinde oluflan nodüllerde havan›n
serbest azotunu fikse etmekte, fikse edilen azotun bir
k›sm›n› kendi ihtiyaçlar› için kullanmakta, arta kalan
azotu kendisinden sonra ekilecek bitkinin kullan›m›na
sunmaktad›r. Bu nedenle baklagillerin ekim nöbeti sistemlerine dahil edilmesi oldukça önemlidir.
Anonim (2000). APK Raporu (yay›mlanmam›fl). Tarla Bitkileri Merkez Araflt›rma Enstitüsü. Ankara
Anonim (2011 a). http://faostat.fao.org/site/535/default.aspx#ancor
http://faostat.fao.org/site/567/default.aspx#ancor, Eriflim tarihi 07 Mart 2011
Anonim (2011 b). http://www.tuik.gov.tr/bitkisel
app/bitkisel.zul. Eriflim tarihi 07 Mart 2011
Azkan, N. (1999). Yemeklik Tane Baklagiller. Uluda¤
Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarla Bitkileri Bölümü.
Cubero, J. I. (1987). Mophology of Chickpea. The
Chickpea (Edit. by Saxena and Singh) s: 35-66.
Cubero, J. I. (1981). Origin, Taxonomy and Domestication. Lentils (Edit. by C. Webb and G. Hawtin)
s: 15-38.
Çiftçi C.Y. (2004). Dünyada ve Türkiye’de Yemeklik
Tane Baklagiller Tar›m›, TMMOB Ziraat Mühendisler Odas›, Teknik Yay›nlar Dizisi No: 5, 200 s. Ankara.
Eser, D. (1981). Yemeklik Baklagiller. Ders Notu, Ankara Ü. Ziraat Fakültesi, Teksir No: 59, 98 s.
Geçit, H. H. (1995). Yemeklik Tane Baklagiller Uygulama Klavuzu ( Gözden Geçirilmifl II. Bask›).
Ankara Ü. Ziraat Fakültesi Yay›n No: 1419, Uygulama Klavuzu: 241, 78 s.
Geçit H. H. ve Adak M. S. (1999). Yemeklik Dane Baklagiller Ders Notlar› (Bas›lmam›fl).
Maesen van der, L. J. G. (1987). Origin, History and
Taxonomy of Chickpea. The Chickpea (Edit. by
Saxena and Singh) s: 11-34
Pekflen E. ve Art›k C. (2005). Antibesinsel Maddeler
ve Yemeklik Tane Baklagillerin Besleyici De¤erleri, Ondokuz May›s Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü, Samsun. OMÜ Zir. Fak.
Dergisi, 20 (2):110-120
Saxena, M. C. (1987). Agronomy of Chickpea. The
Chickpea (Edit. by Saxena and Singh) s: 207- 232.
Saxena, M. C. and Hawtin, G. C. (1981). Morphology
and Growth Patterns. Lentils (Edit. by C. Webb
and G. Hawtin) s: 39- 52.
Saxena, M. C. (1987). Agronomy of Lentils. (Edit. by
C. Webb and G. Hawtin) s: 111- 129.
fiehirali, S. (1988). Yemeklik Tane Baklagiller. Ankara Ü. Ziraat Fakültesi Yay›nlar›: 1089, Ders Kitab›:
314, 435 s.
S›ra Sizde 2
Yemeklik baklagiller kapsam›na giren bitkilerin dünyadaki ve Türkiye’deki ekim alanlar›, üretimi ve verimleri
ile ithalat ve ihracat verileri bilinerek bir planlama yap›lmas› önemlidir.
S›ra Sizde 3
Yemeklik baklagil bitkilerin morfolojilerinin bilinmesi,
bunlar›n tan›nmas›, karfl›laflt›rmalarda hatalar›n ortadan kald›r›lmas›, bunlara yak›n di¤er baz› bitkilerden
ay›rt edilmesi ve gerekirse bu bilgilerin teflhislerde kullan›lmas› için gereklidir. Ayr›ca çiçek yap›s›n›n bilinmesi melezleme ›slah› için gereklidir. Tane morfolojisi
tohumluk, çimlenme, depolama ve kalite bak›m›ndan
önemlidir.
S›ra Sizde 4
Bunlar›n en uygun iklim ve topraklarda yetifltirilerek daha yüksek verim ve kaliteli ürünün al›nmas›, en uygun
ekim zaman› ve toprak iflleme yöntemlerin belirlenmesi
k›saca adaptasyon alanlar›n›n iyi bilinmesi içindir.
8
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
N
Nohut, mercimek, bakla ve bezelye cinslerinin kökenlerini, tarihçelerini,
co¤rafik da¤›l›fllar›n› ve s›n›fland›r›lmalar› aç›klayabilecek;
Nohut, mercimek, bakla ve bezelye cinslerinin kök, gövde ve yapraklar, çiçek, bakla (meyve) ile tane yap›lar›n› tan›mlayabilecek;
Türkiye’de tescilli nohut, mercimek, bakla ve bezelye çeflitlerini, tanelerinin
kimyasal bileflimlerini aç›klayabilecek;
Nohut, mercimek, bakla ve bezelye cinslerinin adaptasyonlar› kapsam›nda
iklim ve toprak isteklerini aç›klayabilecek;
Nohut, mercimek, bakla ve bezelye cinslerinin toprak iflleme, ekim zaman›
ve yöntemlerini, tohumluk, gübreleme, bak›m, hasat ve harmanlar›yla ilgili
teknikleri önerebilecek;
Nohut, mercimek, bakla ve bezelye cinslerinin hastal›k ve zararl›lar›n› tan›mlayabilecek;
Anahtar Kavramlar
• Yemeklik Baklagiller
• Nohut (Cicer arietinum L.),
Mercimek (Lens culinaris
Medik.), Bakla (Vicia faba L.),
Bezelye (Pisum sativum L.)
• Orijin merkezleri
• Yemeklik Baklagillerin
adaptasyonu
• Yemeklik baklagil kültürü
• Hastal›k ve zararl›lar›
‹çindekiler
Tarla Bitkileri-I
Yemeklik Tane
Baklagiller-II
•
•
•
•
NOHUT (Cicer arietinum L.)
MERC‹MEK (Lens culinaris Medik.)
BAKLA (Vicia faba L.)
BEZELYE (Pisum sativum L.)
Yemeklik Tane Baklagiller-II
NOHUT (Cicer arietinum L.) 2n=16
Nohuttun Kökeni, Tarihçesi ve Co¤rafi Da¤›l›fl›
Cicer arietinum L., dünyada kültürü yap›lan ilk yemeklik tane baklagillerden biridir. Nohut, Orta Do¤u ve Uzak Do¤u’da genifl ölçüde kullan›lan en eski yemeklik
baklagildir. Türkiye ve Suriye’de kültür nohutlar›na benzeyen nohut türleri vard›r.
Daha sonralar›, Anadolu kökenli Cicer pinnatifidum’un kültür nohutlar›n›n atas›
olabilece¤i kabul edilmifltir. Bu nedenle, nohut için çok say›da köken alan› verilmifl olmas›na karfl›n, Türkiye’nin Güneydo¤usu ile Suriye’yi içine alan bölge as›l
orijin alan› olarak verilmifltir (van der Maesen 1987). Ladizinsky (1975), Güneydo¤u Anadolu’da buldu¤u C. reticulatum türünün nohuttun yabani formu oldu¤unu
belirtmektedir (fiehirali 1988’den).
Filistin’de bulunan ve M.Ö. 4000 y›llar›na ait olduklar› saptanan nohut tanelerinin en eski örnekler oldu¤u belirtilmektedir. Buna karfl›n nohuttun kültüre kesin
al›n›fl tarihi bilinmemektedir. Nohuttun yabani türlerine iliflkin bilgiler Türkiye’de
Hac›lar (Burdur) kaz›lar›ndan sa¤lanm›flt›r. C14 yöntemiyle yap›lan yafl tespitinde
bu örneklerin M.Ö. 5450 y›llar›n›n ürünü oldu¤u belirlenmifltir
Nohuttun tar›m› bat›da Etiyopya, Yunanistan, Girit, Küçük Asya’da Türkiye,
‹ran, Irak, Suriye, ‹srail ve Kafkaslar; Do¤uda Orta Asya, Himalayalar ve Afganistan’a kadar olan bölgelerde yap›lmaktad›r. Nohuttun orijinal yetifltirme alan›, 2285° do¤u boylamlar› ile 30-52° kuzey enlemleri aras›nda kalan alanlard›r. Nohut
türleri deniz seviyesi ile 5600 m yükseklikler aras›nda yetiflebilmektedir. Baz› tek
y›ll›k türler 1000 m’nin üzerinde yetiflmektedir (fiehirali 1988).
Taksonomisi
Tak›m: Rosales
Oymak: Cicereae
Cins: Cicer
Tür: Cicer arietinum
Cicer cinsi ilk önceleri Vicieae oyma¤› içinde yer alm›fl; ancak daha sonralar›
kendine özel olan Cicereae oyma¤›na al›nm›flt›r. Cicer genusunun s›n›fland›r›lmas›
üzerine en son van der Maesan (1972) çal›flm›flt›r. Araflt›r›c› bitkilerin tek ya da çok
156
Tarla Bitkileri-I
y›ll›k olufluna, morfolojik karekterlerine göre 2 alt genus, 4 bölüm ve 14 alt bölüme,
Ladizinsky (1975) buldu¤u tek y›ll›k bir Cicer türünü de ekleyerek tür say›s›n› 40’a
ç›karm›flt›r (fiehirali, 1988). Bugün ise tür say›s› 44 olarak kabul edilmektedir.
Cicer arietinum Türünün S›n›fland›r›lmas›
Cicer türleri içinde kültürü yap›lan en eski tür Cicer arietinum’dur. Bu tür tane
morfolojisine göre çeflitli araflt›r›c›lar taraf›ndan s›n›fland›r›lm›flt›r. Bu s›n›fland›rma
ço¤unlukla sat›fllarda dikkate al›nan ve ekonomik önemi olan tane rengi ve formuna göre yap›lm›flt›r.
Türkiye nohutlar› üzerinde yap›lan çal›flmalarda ise tane flekli dikkate al›narak
nohutlar üç alttüre ayr›lm›fllar (TS 142).
Cicer arietinum. L Ssp. arieticeps (Koçbafl›): Taneler genellikle aç›k sar›, nadir
olarak hafif k›rm›z›ms›-sar›mt›rak renktedirler. Taneler, flekil olarak koçbafl›n› and›rd›klar›ndan, bu isim ile an›lmaktad›rlar. Di¤er iki alttüre göre taneleri daha iri,
köfleli ve uzundurlar. Genifllik ve derinlik birbirine eflittir. Kabuk ince ve k›r›fl›k
olup, dip tarafta ikiye bölünmüfl görünümdedir.
Cicer arietinum L. Ssp. intermedium (Kuflbafl›): Tane renkleri genellikle k›m›z›ms›-sar›, tane flekli yuvarla¤a yak›n ve orta iriliktedir. Kabuk kal›nca ve az k›r›fl›kt›r.
Cicer arietinum L. Ssp. pisiforme ( Bezelyemsi): Tane rengi genellikle aç›k sar›
ve flekilleri yuvarlakt›r. Tane büyüklü¤ü orta, tane kabu¤u düz ve buruncuk oldukça küçüktür.
Tescilli Baz› Nohut Çeflitleri
Can›tez 87
‹zmir 92
ILC 482
Gökçe
Er 99
‹nci
Hisar
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
1
Eser 87
Menemen 92
Damla 89
Cevdetbey 98
Küsmen 99
Ifl›k-05
Akçin 91
ILC 195-2 87
Aziziye 94
Sar› 98
Ça¤atay
Yafla-05
Ayd›n 92
Ak 71112
Diyar 95
Uzunlu 99
Gülümser
Dikbafl
SIRABaklagiller
S‹ZDE
Yemeklik Tane
II kapsam›na giren bitkilerin köken alanlar›n›n ülkemizi de içine alan bölgeler olmas› dikkatinizi çekmifltir. Bunun önemi sizce nedir?
Morfolojisi
Kök
S O R U
Nohut, tek y›ll›k bir bitki olmas›na karfl›n derin, kuvvetli bir kaz›k kök sistemine
sahiptir. Az ya da çok dallanabilen kökleri 1-2 m derinlere kadar inebilir. Bu neD‹KKAT
denle nohut kura¤a iyi dayanabilen bir bitkidir. Ana kök kal›n birinci derece yan
kökler kal›n ve bu kökler çok yayg›nd›r. Kök geliflimi, bitkinin olgunlaflmas›na kadar devam SIRA
eder.S‹ZDE
Köklerinin üzerinde karfl›l›kl› yerleflmifl ve böbre¤e benzeyen bir
çift yumrucuk (nodozite) vard›r.
N N
AMAÇLARIMIZ
Gövde ve Yapraklar
Bitki boyu çevresel faktörlere ba¤l› 20-100 cm aras›nda de¤iflkenlik gösterir. Baz›
uzun boyluK çeflitler,
uygun koflullar alt›nda 150 cm’ye kadar ç›kabilirler. Türkiye
‹ T A P
nohutlar›nda bu de¤erler 18-35 cm aras›nda de¤iflmektedir. Bitki geliflme flekli olarak dik, yar› dik ya da yat›k olabilir. Ana gövde üzerinde birinci, ikinci hatta üçüncü derece de dallanma görülebilmektedir.
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
8. Ünite - Yemeklik Tane Baklagiller-II
Yapraklar gövde üzerinde almafl›kl› olarak dizilmifltir. Uzunlu¤u 3-7 cm aras›nda de¤iflen yaprak sap› (rachis) üzerinde yer alm›fl 10-15 yaprakc›ktan oluflmaktad›r. Yaprak ekseni bir yaprakc›k ile sonlanmaktad›r. Yaprakc›klar yaprak ekseni
üzerinde karfl›l›kl› veya almafl›kl› olarak dizilirler. Uzun ovalden elips flekline kadar de¤iflen yaprakc›klar›n kenarlar› üstten 2/3 oran›nda difllidirler. Yaprak sap›n›n
gövde ile birleflti¤i yerde bir çift kulakc›k (stipula) vard›r. Nohutta tüm gövde ve
yapraklarda elma ve oksal asidi içeren tüyler bulunmaktad›r.
Çiçek
Nohuttun çiçekleri tipik kelebek çiçeklilerden olup, yaprak koltuklar›nda ç›karlar.
K›sa salk›m sap›nda genellikle tek çiçek nadiren de iki çiçek bulundurmaktad›r.
Bir difli organ (gynaecium) ve 10 erkek organ (androecium) bulunduran nohut çiçekleri, erkek organlar bak›m›ndan diadelphus durum (9+1) göstermektedir. Çiçe¤in befl tane çanak yapra¤› dipte 2/3 oran›nda birleflerek calyx tüpünü oluflturur.
Çiçe¤in befl tane olan taç yapraklar› bayrak yapra¤›, kay›kc›k ve kanatc›klar olarak
isimlendirilir. Bunlar da dipte birleflerek corolla ad›n› al›rlar. Nohut çiçe¤inin yumurtal›¤›nda 2-4 tohum tasla¤› bulunmas›na karfl›n, diflicik borusuna yak›n olan
ikisinin döllenip geliflme olana¤› fazlad›r. Nohut çiçek rengi çeflit özelli¤i olup, beyaz, yeflilimsi beyaz, pembe ve mor renklerle çeflitli düzeyde olabilir. Yüksek oranda kendine döllenen bir bitkidir.
Bakla ve Taneler
Nohut bitkisinde çevresel koflullara ba¤l› olarak 30-150 bakla oluflabilmektedir. Nohutta baklan›n fleklini tam olarak tan›mlamak kolay olmasa da baklalar, tek dikiflli,
fliflkin ve oval, 1-2 ender olarak ta 3 tane içerirler. Üzerleri seyrek tüylü, bakla duvar› 15-30 mm uzunlu¤unda, 7-14 mm kal›nl›¤›nda ve 8-15 mm geniflli¤indedirler.
Bitkide tohum say›s› bakla say›s›na ba¤l› olarak 20-240 aras›nda de¤iflebilmektedir. Taneler iki çenekten oluflmakta olup sadece tohum kabu¤u (testa) taraf›ndan
sar›lmaktad›r. Tanenin uzunlu¤u 4-12 mm, geniflli¤i ise 4-8 mm kadard›r. Uzunluk
genifllik oran› genellikle 1’dir. Çok büyük tanelilerde bu oran 1.5 olabilmektedir.
Tane kabu¤u düz, pütürlü, k›r›fl›k ya da tümsekli olabilir. Tane rengi, beyaz, sar›ms› beyaz, k›rm›z›ms›, kahverengi, yeflil ve siyaha kadar de¤iflebilen tonlarda olabilir. Tane a¤›rl›¤› 0.10-0.75 g aras›nda de¤iflebilmektedir.
Kimyasal Bileflimi
Yetiflme yerinin ekolojik koflullar› ve çeflit kimyasal bileflim üzerinde genifl varyasyon oluflturur. Nohut tanesinin a¤›rl›¤›n›n %1.2 embriyo, %84.2 kotiledon, %14.6
kabuk oluflturmaktad›r.
Nohut tanesinin kimyasal bileflimi (g/100g)
Ort.
Protein
12.4-31.5
23.0
Niflasta
41.0-50.8
43.7
fieker
4.8- 8.3
5.8
Karbonhidrat
52.4-70.9
63.5
Kül
2.5- 4.0
3.2
Ya¤
3.8-10.2
5.3
Ham lif
1.7-10.7
6.3
Nem
8.0-13.0
10.5
Kalori (Cal/100 g)
333.8-361.2
347.6
157
158
Tarla Bitkileri-I
Tanede Piflme
Nohut tanesi 18-24 saat suda fliflirildikten sonra 45-90 dakikada pifler. fiiflme iflleminden sonra taneler a¤›rl›klar›n› %54-133 oran›nda art›r›rlar (fiehirali, 1988). Tanenin piflme kalitesi üzerine kabu¤un Ca içeri¤i (olumsuz etkiler) ve çevresel koflullar etkilidir. Piflme süresi yüksek derecede kal›tsal bir karakterdir Piflme kalitesi, piflme sonras› görünüm, tat, koku ve damak tad› ile iliflkilidir
‹klim ‹stekleri
Nohut, ço¤unlukla kuzey yar›m (20°-40° N) kürede yetifltirilmektedir. Baz› nohut
çeflitlerinin 5 cm kar alt›nda -29°C, kar örtüsüz ise -12.9°C’ye dayand›klar›, bu dayan›kl›l›¤›n yaln›zca yeni çimlenmifl bitkilerde oldu¤u belirtilmektedir (fiehirali,
1988). Çimlenme s›cakl›¤› 15-30°C (optimum 20°C ) vejetatif geliflmenin erken dönemlerinde gece 21-24°C, gündüz 29-32°C, daha sonraki geliflme dönemlerinde ise
örne¤in çiçeklenmede gece 18-21°C, gündüz 26-29°C ister.
Derin köklü (1.5-2 m), gövde ve yapraklar› tüylerle kapl›, epidermis mum tabakas› ile örtülü olmas› nedeniyle, kurakl›¤a en dayan›kl› yemeklik tane baklagil cinsidir. Di¤er baklagillerin kurakl›ktan zarar gördü¤ü yerlerde kolayl›kla yetiflebilir.
Yeterli toprak neminde sulamaks›z›n yetiflir. Çiçeklenmede ya¤›fl ve yüksek nem
istenmez. Optimum tane için oransal nem %21-41 olmal›d›r. Yüksek nem hastal›klara uygun ortam haz›rlar
Toprak ‹stekleri
De¤iflik toprak tiplerinde yetiflebilen bir yemeklik baklagil cinsidir. Kumlu-t›nl›
topraklar en uygunudur. Ülkemizde nohut tar›m› kireçce zengin alanlarda yap›l›r.
pH: 6.0-9.0 olmal›d›r, (pH: 4.6 oldu¤unda fusarium solgunlu¤u artar). Kalsiyum
miktar›n›n fazlal›¤› piflme kalitesini olumsuz yönde etkiler. Nohut tuza en dayan›kl› yemeklik tane baklagildir. Bu nedenle topraklarda tuzluluk sorunu ortaya ç›kt›¤›nda ekim nöbetinde kullan›labilecek önemli bir baklagil durumundad›r. Fakat
5.8 mmhos/cm çimlenmeyi ve vejatatif geliflmeyi olumsuz etkiler. Toprak havas›zl›¤›na oldukça duyarl›d›r.
Kültürü
Toprak haz›rl›¤›, toprak tipi ve ekim sistemine göre de¤iflir. ‹yi haz›rlanm›fl tohum
yata¤›na gerek duymaz. ‹nce un ufak edilmifl topraklar çimlenmeyi olumsuz yönde etkiler. Kuru tar›m koflullar›nda toprak nemini korumak amac›yla gereksiz toprak ifllemeden kaç›n›lmal›d›r. Toprak iflleme derinli¤i 10-15 cm olmal›d›r. A¤›r ve
kötü havalanan topraklarda ve solgunluk hastal›klar›n yayg›n oldu¤u yerlerde hastal›¤› önleme yönünden derin sürüm önerilir. Tah›llardan sonra ekilecekse sonbaharda ve k›fl›n yap›lacak ifllemeyle tah›l saplar› topra¤a gömülür ve erken ilkbaharda ikinci sürümü ekim izler.
Ekim zaman› hava s›cakl›¤› ile yak›ndan iliflkilidir. Ülkemizde en uygun ekim zaman› fiubat ortas› Nisan aylar› aras›nda de¤ifliklik göstermektedir. fiubat ve mart
aylar› içersinde yap›lan ekimden daha yüksek verim al›nmaktad›r. Ancak ülkemizde, may›s ay›na kayan ekimler vard›r, bu da verimi oldukça düflürmektedir. ‹lkba-
har son donlar›ndan 7-10 gün önce ekilmesi önerilir. Türkiye’de nohut genellikle
serpme ekilir. En uygun ekim yöntemi s›ralar halinde makine ile yap›lan ekimdir.
Baz› yerlerde saban çizgisine de ekim yap›lmaktad›r. Kuzey Amerika, Güney Avrupa ve Avustralya’da ekim makina yap›l›r. Makina ile ekimde iri tohumluluk ve
düz olmayan tohum yüzeyi sorun oluflturabilmektedir. M›s›r, soya, pamuk ekim
makinalar› bu amaçla kullan›labilir
Tohumluk ve Ekim S›kl›¤›
Tohumlu¤un çimlenme gücü yüksek olmas› gerekir. S›ral› ekimlerde s›ralar aras›
25-30, s›ra üzeri 10-15 cm olmal›d›r. Tohumluk miktar› çeflidin bin tane a¤›rl›¤›na
göre de¤ifliklik göstermektedir. Örne¤in, 1000-tane: 200 g ise 8-12 kg/da olmal›d›r.
Ankara koflullar›nda küçük tanelilerde 80-100 tohum/ m2, büyük tanelilerde ise
60-80 tohum/ m2 iyi sonuçlar vermifltir.
Toprak nemi çimlenme için sorun olmad›¤› yerlerde ekim derinli¤i 5-7 cm olmal›d›r. Tohumlar derin (10 cm) ekilirse, bitkinin çiçeklenme zaman› gecikir, az
say›da çiçek ve meyve oluflur. Çimlenen tohumdan fide 10-12 gün sonra toprak
yüzüne ç›kar. Çimlenmede kotiledonlar toprak alt›nda kal›r (hypogeal).
Gübreleme
Nohut havan›n serbest azotundan yararlan›r. Ekim s›ras›nda bakteri (Mesorhizobium ciceri ve M. mediterreneum) afl›lamas› yapmak gerekir. Normal killi topraklarda bakteri afl›lamas› verimde % 37-74 art›fl sa¤lam›flt›r (fiehirali, 1988). Bu nedenle
azotlu gübrelerin fazla etkisi görülmeyebilir. Amonyum sülfat ve amonyum nitrat
olarak ekimle birlikte verilmelidir. Toprak analizlerine göre verilecek azotlu gübre
miktar› 3-4 kg N/da aras›nda de¤ifliklik gösterir. Ayr›ca, ekimle birlikte 2-6 kg
P2O5/da verilmesi uygundur. Fosforlu gübre yüksek verim garantisidir. Bu amaçla
en fazla süperfosfat gübresi kullan›l›r. Toprakta al›nabilir Ca fazlal›¤› kabuk sertleflmesine yol açar. Nohut yetifltiricili¤inde çiftlik gübresi fakir ve kumlu topraklara
verilmelidir. Normal verimli topraklara çiftlik gübresi verildi¤inde fusarium solgunlu¤unun yay›lmas›na neden olabilir. Çiftlik gübresinin, ekim nöbetinde nohuttan önceki bitkiye verilmesi daha uygundur.
Bak›m
Bitkiler 20-25 cm boylan›nca, yüzlek iflleme ile bo¤az doldurulabilir. En önemli bak›m› yabanc› otlarla savaflt›r. Yabanc› ot kontrolü elle, çapa ile mekanik olarak yap›labildi¤i gibi, ekimden bir hafta önce ilaçla da yap›labilir. Nohut yetifltiricili¤inde
kurak koflullarda sulama ürünün garantisidir. Sulamada, topra¤›n fazla suyla doymamas›na dikkat edilmelidir. ‹spanya, Fransa ve Meksika gibi ülkelerde 2-4 kez
kar›k yöntemiyle sulama yap›ld›¤› bilinmektedir. Türkiye’de nohut yetifltiricili¤inde genellikle sulama yap›lmaz.
Hasat ve Harman
Nohutta bitkiler, çeflitlere göre ekimden 95-150 gün sonra hasat olgunlu¤una gelir. Nohutta tane dökme sorunu yoktur. Bu nedenle tarlada bitkiler iyice olgunlafl›nca hasat yap›lmal›d›r. Kurumufl bitkiler yolunarak veya biçilerek hasat edilir. Biçilen bitkiler önce kurutulur ve sonra uygun harman makineleri ile harmanlan›r.
Dik geliflen nohut çeflitlerinin hasat ve harman› makina ile yap›labilir. Nohut çeflitlerinin ço¤u makinal› hasada uygundur. Harmandan sonra k›r›k taneler üründen
ayr›l›r ve depolan›r.
159
160
Tarla Bitkileri-I
Hastal›k ve Zararl›lar›
Hastal›klar›: En önemli hastal›klar› Fusarium solgunlu¤u (etmeni Fusarium oxysporum sp. ciceri) ve nohut antraknozu (etmeni Ascochyta rabiei)’dur. Ayr›ca, pas,
yaprak leke hastal›¤› ve virüs hastal›klar› da vard›r.
Zararl›lar›: Nohut bakla kurdu (Heliothis armigera) ve nohut bruchusu (Callosobruchus chinensis) en önemlileridir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
2
SIRA S‹ZDE
Yemeklik baklagil
bitkilerin morfolojileri kapsam›nda ö¤ren¤iniz kök, gövde, yapraklar,
çiçek, bakla ve tane yap›lar› ile ilgili bilgiler gerekli midir?
MERC‹MEK
(Lens culinaris Medik.) 2n=14
S O R UKökeni, Tarihçesi ve Co¤rafi Da¤›l›fl›
Mercime¤in
Çok eskiden kültüre al›nd›¤› bilinen mercime¤in (Lens culinaris Medik.) büyük tanelilerin (var.
kökeninin Akdeniz bölgesi; Orta büyüklükteki taneD ‹ Kmacrosperma)
KAT
lilerin (var. syrica) yurdumuzun iç k›s›mlar›ndaki da¤l›k bölgelerin; küçük tanelilerin (var. afganica) de Afganista’n›n yüksek yerleri, Himalaya ve Hindikufl da¤laSIRA S‹ZDE
r› oldu¤u belirtilmektedir. Cubero (1981) Türkiye’nin bat›s›ndan Kuzey Irak’a kadar uzanan bölgede tüm yabani mercimek çeflitlerinin bulunmas› nedeniyle buray› Lens cinsinin
do¤al kökeni olarak belirlemifltir.
AMAÇLARIMIZ
Kültür mercime¤in yabani formu kesinlikle saptanamam›flt›r. Ancak son çal›flmalar, yabani tür olan Lens orientalis’in kültür çeflidi olan Lens culinaris’e çok
benzedi¤i ve
mercime¤in yabani progenitörü olabilece¤ini göstermifltir
K ‹ bu
T Atürün
P
(fiehirali, 1988).
1787 y›l›nda Alman botanikçi Medikus tane fleklini dikkate alarak mercime¤i
Lens culinaris
T E L E Volarak
‹ Z Y O N adland›rm›flt›r. Mercime¤in kültüre al›n›fl› tar›m›n bafllang›c›na rastlamaktad›r. Kuzey Suriye’de Mureybit kaz›lar›nda bulunan küçük taneli
mercimek örneklerinin M.Ö. 8000-7500 y›llar›na ait oldu¤u saptanm›flt›r. Yurdumuzda Hac›lar (M.Ö.7000-5000) ve Çan Hasan (7000-6000) kaz›lar›nda bulunan ör‹NTERNET
neklerin ayn›
y›llara ait oldu¤u belirtilmektedir.
Mercimek tar›m› dünya üzerinde ›l›man ve subtropik iklim bölgelerinde yay›lm›flt›r. Kuzey yar› kürede ya¤›fll› y›llarda 57° 40›, kurak y›llarda daha kuzeye
(58°41›) ç›kabilmektedir. Güneyde ise 40° Güney enlemine kadar yay›lmaktad›r.
Mercimek yetifltiricili¤i Gürcistan’da 1760 m, Afganistan’da 2700-2800 m yüksekliklerde yap›lmaktad›r. Mercimek Pakistan ve Hindistan’da saf ya da kar›fl›k olarak
3000 m. yükseklikte yetifltirilir. Ülkemizde en yüksek yetifltirme alan› Erzurum’da
1893 m, A¤r› 1800 m, Van’da 1661 m, Hakkari’de 1630 m, Yozgat’da 1458, Ermenek’te 1250 m olarak saptanm›flt›r.
N N
Taksonomisi
Tak›m: Rosales
Alt Familya: Papilionoideae
Oymak: Vicieae
Cins: Lens
Tür: Lens culinaris Medik. ; Lens esculenta Moench. (sinonim)
Mercime¤in S›n›fland›r›lmas›
Lens cinsi Akdeniz Bölgesi ile Güney-Bat› Asya aras›nda yay›lma gösteren yabani
türleri kapsayan küçük bir genustur. Bu genus dördü yabani olmak üzere 5 türü
içermektedir.
1. Lens montbretti (L. Kotschianus): Tek y›ll›k, yat›k ve kuvvetli gövdeye sahip
Do¤u Anadolu Bölgesinde, bazalt kayal›klarda ve nadas alanlarda 10001300 m’de rastlanmaktad›r.
2. Lens nigricans: Tek y›ll›k, s›k tüylü, gövde ince, yurdumuzun çeflitli yörelerinde 900 m yükseklikte bulunabilmektedir.
3. Lens ervoides (L. lenticulate): Tek y›ll›k, s›k tüylü, gövde ince, yurdumuzun
çeflitli yörelerinde 20-610 m’lerde bulunmaktad›r.
4. Lens orientalis: Tek y›ll›k, s›k tüylü, gövde ince, yurdumuzun çeflitli yörelerinde, vadi nadas ve çam ormanlar›n›n alt›nda, 450-1300 m’de rastlanmaktad›r.
5. Lens culinaris (Lens esculenta): Tek y›ll›k, s›k tüylü, gövde ince, yurdumuzun çeflitli yörelerinde, 900 m’de kültürü yap›lmaktad›r.
Lens culinaris Medik. Türünün S›n›fland›r›lmas›
Genifl ölçüde morfolojik farkl›l›klar› gösteren çeflitleri içermektedir. Genel olarak
kültürü yap›lan mercimek çeflitleri tane iriliklerine iki alttür içinde toplanmaktad›r.
1. Lens culinaris ssp. macrosperma: 6-9 mm çapl› tanesi olan ve 2.4-2.6 mm
kal›nl›¤›nda yeflil kabuklu, sar› kotiledonlu, Akdeniz çevresi ve Yeni dünya’da yetiflir.
2. Lens culinaris ssp. microsperma: Taneleri 3-6 mm çap›nda, Hindistan’da
fazla yetifltirilen, kotiledon rengi sar› veya k›rm›z›d›r. Bu alttür içinde 46 çeflidin da¤›l›m gösterdi¤i alt› co¤rafi grup vard›r.
TSE 143’e göre mercimekler botanik bak›m›ndan yap›lar›na göre çeflitler özelliklerine göre de derecelere ayr›l›rlar:
Kabuklu mercimekler: Sultani mercimek: pul, yaprak: yeflil renkli, kotiledon
çap› > 6mm,
Yeflil mercimek: s›ra mercimek: yeflil, kotiledon sar›, çap› >3 mm,
Kabuklu k›rm›z› mercimek: K›rm›z›, kotiledon k›rm›z›, çap› >3 mm.
‹ç mercimekler: K›rm›z› iç mercimekler: Tanenin kotiledon rengi turuncu-k›rm›z›d›r.
Yeflilimsi sar› iç mercimek: Tanenin kotiledon rengi yeflilimsi- sar›d›r.
Tescil Edilmifl Baz› Mercimek Çeflitleri
K›fll›k Pul 11
Erzurum 89
K›fll›k Yerli k›rm›z›
Çiftçi
fiakar
K›fll›k Yeflil 21
Kay› 91
F›rat 87
Kafkas
Alt›ntoprak
K›fll›k Yeflil 81 Sultan 1
K›fll›k k›rm›z› 51 Emre 20
Seyran 96
Aliday›
Meyveci-1
Özbek
Ça¤›l
Morfolojisi
Kök
Mercimek, ince kaz›k kök sistemine sahiptir. Ana kök üzerinde çok say›da saçakl› yan kökler bulunur. Köklerin yay›l›fl› toprak koflullar›na ba¤l› olarak üç farkl› durum gösterir. Alüvyal topraklarda mercimek yüzlek ve dallanm›fl kök sistemi gelifltirir. Kurak toraklarda bitki kök sistemi daha derin buna karfl›l›k az dall›d›r. Bu iki
161
162
Tarla Bitkileri-I
sistem aras›nda birde geçit kök sistemi bulunmaktad›r. Köklerinin üzerinde yumrucuk (nodozite) oluflturan Rhizobium leguminosarum bakterisidir. En erken
yumrucuk oluflumu ç›k›fltan 15 gün sonra saptanm›flt›r. K›fll›k ekimlerde 90-110
gün sonra nodozite say›s› en üst düzeye ç›kmaktad›r. Yazl›k ekimlerde de benzer
bir e¤ilim vard›r. Her iki zaman›nda da nodozite say›s› çiçeklenme ile birlikte
azalmaktad›r.
Gövde ve Yapraklar
Mercimekte gövde ince, kesiti dört köfle ve yaslan›c›d›r. Genellikle gövde, otsu ve
zay›ft›r. Üzerinde çeflit ve genotiplere ba¤l› olarak de¤iflen s›kl›klarda tüyler bulunur. Bu farkl›l›k antosiyan içeri¤i yönünde de geçerlidir. Bitki boyu genotip ve
çevresel faktörlere ba¤l› 15 - 75 cm aras›nda de¤iflkenlik gösterir. Gövde üzerinde
çok ya da az say›da primer dal oluflur. Geliflmenin ileri dönemlerinde ana dal ve
yan dallar ay›rt edilemez.
Gövde üzerinde alternatif olarak dizilen yapraklar, uzunlu¤u 1 - 4.5 cm aras›nda de¤iflen yaprak sap› (rachis) üzerinde yer alan 1-8 yaprakc›ktan oluflmaktad›r.
Yaprak ekseni baz› çeflitlerde sülükle son bulur. Yaprakc›klar yaprak ekseni üzerinde karfl›l›kl› veya almafl›kl› olarak dizilirler. Uzun ovalden elips flekline kadar
de¤iflen yaprakc›klar›n üzerleri tüylü kenarlar› düzdür. Yaprak sap›n›n gövde ile
birleflti¤i yerde i¤ fleklinde iki kulakc›k (stipula) bulunmaktad›r.
Çiçek
Mercimekte çiçekler, yaprak koltuklar›nda ç›karlar. ‹nce uzun salk›m sap›nda (25.5 cm) genellikle iki çiçek, baz› durumlarda 7 çiçek bulunmaktad›r. Bitkide çiçek
salk›m› say›s› 10-150 aras›nda de¤iflmektedir. Çiçekler küçük, renk genellikle beyaz, aç›k mavi olabilir. Bir difli organ (gynaecium) ve 10 erkek organ (androecium)
bulunduran mercimek çiçekleri erkek organlar bak›m›ndan diadelphus durum
(9+1) göstermektedir. Çiçe¤in befl tane çanak yapra¤› dipte 2/3 oran›nda birleflerek calyx tüpünü oluflturur. Çiçe¤in befl tane olan taç yapraklar› bayrak yapra¤›,
kay›kc›k ve kanatc›klar olarak isimlendirilir. Bunlar da dipte birleflerek corolla ad›n› al›rlar. Mercimek çiçe¤inin yumurtal›¤›nda 1-2 tohum tasla¤› bulunmaktad›r. Çiçeklenme bitkinin alt k›sm›ndan bafllayarak üstte do¤ru olmakta ve bitkide tüm çiçeklerin aç›lmas› 9-11 günde tamamlanmaktad›r. Mercimekte çiçekler kendine döllenir, çok düflük düzeyde de (%0.01-0.08) olsa yabanc› döllenme görülebilir.
Bakla ve Taneler
Mercimekte baklalar dörtgen fleklinde, 6-20 mm uzunlu¤unda, 3.5-11 mm geniflli¤inde kenarlar› bas›k, taneler üzerinde fliflkin, üzerleri ç›plak, bir veya iki tane içerirler. Çiçek salk›m›nda oluflan tane say›s› 1-4 aras›nda de¤iflir, nadiren alt›ya kadar
ç›kabilir. Bitki bafl›na bakla say›s› çeflide ve ekim s›kl›¤›na ba¤l› olarak büyük de¤ifliklik gösterir.
Mercimekte tane tipik mercek ya da disk fleklindedir. Tanelerin çap› 2-9 mm,
kenarlarda ince ortas› kal›nd›r. Kal›nl›¤› 1.9-3.4 mm aras›nda de¤iflir. Tane kabuk
(testa) rengi aç›k k›rm›z›, yeflil, yeflilimsi k›rm›z›, gri, kahverengi ya da siyah ve ço¤unlukla üzerinde koyu kahve renkli veya siyah nokta ve desenler bulunur. Kotiledon rengi, turuncu, sar› veya yeflildir. Bitkide tane say›s›, bakla say›s› ile s›k› iliflkilidir. Bakla ve tane say›s›, tane a¤›rl›¤›n› da etkileyen önemli faktörlerdir. Bitkide
tane say›s› 17.6-139.6 aras›nda, 1000 tane a¤›rl›¤› ise 10.7-85.5 g aras›nda de¤iflti¤i
belirlenmifltir.
Kimyasal Bileflimi
Nem :
Protein :
Karbonhidrat:
Ya¤ :
Kül :
Ham selüloz :
%11-15.30
%20.40-30.90
%53.86- 63.10
%0.7- 2.01
%1.78-3.1
%1.36-4.4
‹klim ‹stekleri
Mercimek, serin iklimlere adapte olmufl bir bitkidir. Bunun yan›nda s›cak, ›l›man
ve subtropik bölgelerde ve tropik bölgelerin yüksek kesimlerinde ve serin mevsimlerde de yetiflebilmektedir. So¤u¤a en dayan›kl› yemeklik baklagil cinsidir. Genellikle uzun gün bitkisidir. Baz› çeflitlerin gün-nötr oldu¤u belirlenmifltir.
4-6 °C’de 1 ay kadar vernalizasyon iste¤i vard›r. Küçük tanelilerde optimum çimlenme s›cakl›¤› 10-20 °C, Büyük tanelilerde ise, optimum s›cakl›k 15-25 °C’dir. Genifl
s›cakl›k derecelerinde, ›fl›kl› ve ›fl›ks›z ortamlarda çimlenebilir. Yazl›k ekimlerde (90110 gün) toplam s›cakl›k iste¤i 1500-1800 °C’dir. K›fll›k ekimlerde arpadan önce hasat oluma gelir. Ya¤›fl iste¤i fazla de¤ildir, nohuttan sonra kurakl›¤a en dayan›kl›
cinstir. Çiçeklenme ve bakla doldurma s›ras›ndaki s›caklar ve kurakl›k tane verimini
düflürür. 300-450 mm ya¤›fll› Orta Anadolu’da yetiflip ekonomik verim verebilir. 750
mm ya¤›fl isteyen hatta M›s›r’da 3 defa sulanan mercimek çeflitleri de vard›r.
Toprak ‹stekleri
Mercime¤in toprak iste¤i yönünden fazla bir seçicili¤i yoktur. Hafif kumlu topraktan
a¤›r killi topraklara kadar de¤iflik toprak tiplerinde yetiflebilir. Yüksek verim için s›cak, iyi havalanan kumlu-t›nl› ve t›nl›-kumlu, kireçli topraklar önerilmektedir. Mercimek toprak havas›zl›¤›na karfl› duyarl›d›r. Köklerin yetiflti¤i toprak derinli¤inin fosfor
ve potasyumca zengin olmas› verimi art›r›r. Mercimek, hafif asidik (pH: 5.5-6.5) topraklarda iyi yetiflir. pH’n›n 9 ve fazla olmas› kök yumrular›n›n oluflumunu geciktirir
ve verim düfler. Besin maddelerince zengin a¤›r topraklar mercimek için uygun de¤ildir. Mercimekte genotiplerin ço¤u toprak tuzlulu¤una çok duyarl›d›r. M›s›r, Sudan, Libya ve Fas gibi ülkelerde sulanarak yetifltirilen yerlerde tuzluluk mercimekte
büyük sorunlar oluflturmaktad›r. Tuza dayanma bak›m›ndan fasulye, börülce ve soya’dan iyi oldu¤u halde, birçok tah›l türü ve nohuttan daha zay›ft›r.
Kültürü
Toprak ‹flleme
Mercime¤in ilk geliflme devresi zay›f oldu¤undan, tohum yata¤›n›n keseksiz ve yabanc› otlardan ar›nm›fl olmas› gerekir. Mercimek yetifltiricili¤inde toprak ifllemenin
yüzlek yap›lmas›, fazla kese¤in oluflmamas›, tohum yata¤›n›n yumuflat›lmamas› ve
canl› kök kanallar›n›n bozulmamas›na dikkat edilmelidir. K›fll›k tah›llardan sonra
ekilecekse tah›l hasatt›ndan sonra gölge tav›nda ilk toprak iflleme yap›lmal›d›r ya
da ilk ya¤›fllar beklenip ondan sonra ilk iflleme yap›lmal›d›r. ‹kinci ve yüzlek bir ifllemeyle tohum yata¤› haz›rlanmal›d›r. Bölgenin ekolojik koflullar›na göre ekim zaman›nda tohum yata¤›n›n haz›r olmas›n› sa¤layacak flekilde toprak ifllenmelidir.
163
Proteini %92 hazmolunabilir
durumdad›r. Mercimek
proteininde % 20.6 gluten,
%44.0 globulin, %1.8
prolamin bulunur. Proteini
oluflturan aminoasitlerin
suda eriyen miktarlar›
%25.9’dur. hazmolma
de¤erleri de di¤er
baklagillerden daha
yüksektir.
164
Tarla Bitkileri-I
Düflük s›cakl›klara dayan›kl› oldu¤u için hem k›fll›k hem de yazl›k ekilebilir. Tescil edilen k›fll›k çeflitler çok ekstrem so¤uklar d›fl›nda ülkemizin her yerinde k›fl›
tarlada atlatabilecek durumdad›rlar. Güney Do¤u, k›y› bölgeler, geçit bölgeleri ve
Orta Anadolu’nun büyük bölümünde k›fll›k ekim yap›l›r. Orta Anadolu ve Geçit
bölgelerin bir k›sm› ile Do¤u Anadolu’da yazl›k ekim yap›lmaktad›r. K›fll›k ekim
zaman› ekolojik koflullar ve çeflide göre de¤iflmekle birlikte; Orta Anadolu ve Geçit bölgeleri için Ekim ay›n›n ikinci yar›s›, Güney Do¤u ve Ege bölgesi için Kas›m
ay›d›r. Yazl›k ekimlerde ise tohum yata¤›n›n uygun bir flekilde haz›rlanabilece¤i en
erken tarihte ekilmelidir. Bölgelere göre de¤iflmekle beraber Ocak, fiubat ve Mart
aylar› uygundur. Yazl›k ekimin Nisan ay›n› geçmemesi gerekir. Yüksek tane verimi için k›fll›k ekim zorunlulu¤u vard›r. K›fll›k ekimden beklenen yarar›n al›nabilmesi için yabanc› ot kontrolünün iyi bir flekilde yap›lmas› gerekir.
Ekim Yöntemi
Günümüzde e¤imli ve tafll› arazilerde serpme ekim yap›l›r. Uygun ekim yöntemi
normal tah›l mibzeri ile yap›lan s›raya ekimdir. Ekimde topra¤›n bast›r›lmas› verimi art›rmaktad›r. Mercimek için en uygun ekim s›kl›¤› 15x2.5-5 cm s›ra aral›¤›nda
yap›lan ekimdir. K›fll›k ekim küçük tanelilerde 200-250 tane/m2, k›fll›k ekim büyük
tanelilerde 150-200 tane/ m2, erken yazl›k ekimde küçük tanelilerde 250-300 tane/
m2, erken yazl›k ekimde büyük tanelilerde 200-250 tane/ m2, ortalama olarak her
çeflit ve ekim zaman› için (s›ravari) gerekli olan tohum miktar› 10 kg/da’d›r. Ekim
derinli¤i 4-5 cm olmal›d›r. Tanede çimlenme hypogeald›r, yazl›k ekimlerde 7-9
günde ç›k›fl olur. Ekimde kullan›lan tohumluk miktar› tane irili¤ine göre afla¤›daki
gibidir.
Tane irili¤i
1000 tane a¤›rl›¤› m2’de tohum say›s› tohumluk miktar› (kg/da)
‹ri taneliler
60 g
150-250
9-15
Orta taneliler
45 g
200-250
9-11.25
Küçük taneliler
35 g
250-300
8.75-10.5
Tohumluk Seçimi
Tohum bölgeye uyan, yüksek verimli ve kaliteli olmal›d›r. Fazla yass› olmayan, yeterince kubbeli, aç›k renkli ve üzeri puslu olan taneler kaliteli tohumlard›r. Taneler dolgun olmal›, 1000 tane a¤›rl›¤› yüksek olmal›d›r. Tohumlu¤un safiyeti en az
%97-98 olmal›d›r. K›r›k tane, böcek yeni¤i tane, kabu¤u k›r›lm›fl tane olmamal›, yabanc› otlardan tamamen temizlenmifl, özgül a¤›rl›k, flekil bak›m›ndan homojen,
çimlenme ve sürme yetene¤i %80’nin üzerinde olmal›d›r.
ürün
tohumluk
Küçük taneliler
1000 tane a¤›rl›¤›
30-45 g
40-45 g
Orta taneliler
1000 tane a¤›rl›¤›
30-50 g
45-50 g
Büyük taneliler
1000 tane a¤›rl›¤›
50-65 g
60-65 g
Gübreleme
Bir baklagil bitkisi olan mercimek, azotlu gübrelere fazla reaksiyon göstermemektedir. Yüksek verim için 4 kg N/da, 4 kg P2O5/da uygulanmal›d›r. Ayr›ca 3-4 kg
K2O ve 10-15 kg kireç/da verilmelidir. Tah›llardan sonra ekiliyorsa mutlaka gübreleme özellikle de azotlu gübreleme yap›lmal›d›r. Mercimek bitkisi kulland›¤› azotun yaklafl›k % 85 Rhizobium bakterisi arac›l›¤›yla ortak yaflamdan sa¤lar. Fazla
azot, vejetatif aksam› art›rarak tane verimini düflürür. Kurak bölgelerde yetifltirildi¤inden kök geliflimini ve ermeyi h›zland›rd›¤› için yeterli fosfor verilmelidir. Verim
gücü düflük mercimek, toprakta fazla besin maddesi kald›rmaz. Ah›r gübresi vejetatif geliflmeyi art›rd›¤› ve yabanc› otlar›n ço¤almas›na neden oldu¤u için tavsiye
edilmez. Güneydo¤u Anadolu koflullar›nda 3 kg N ve 6 kg P2O5/da kullan›m› en
iyi sonuç vermifltir. 200 kg/da tane ürünü al›nd›¤›nda 10 kg N, 2.8 kg P2O5 ve 7.8
kg K2O/da topraktan besin maddesi kald›r›lm›flt›r. Azotlu gübreler (1-2.5 kg/da)
mutlaka ekimle birlikte verilmelidir. Bu azot simbiyotik yaflam bafllay›ncaya kadar
yeterlidir. Fosforlu gübrelerin tamam› ekimden önce veya ekimle birlikte verilmelidir. Sonbaharda kullan›lacak azotun amonyumlu, ilkbaharda kullan›lacak azotun
ise nitratl› olmas› önemlidir.
Bakteri Afl›lama, Mercimek ekiminin ilk defa yap›ld›¤› alanlar Rhizobium leguminosorum ile afl›lanmal›d›r. Topra¤a uygun bakterinin verilmesi ile verimde %1015 art›fl sa¤lanm›flt›r.
Bak›m
‹yi haz›rlanm›fl, yabanc› otlardan temiz bir tohum yata¤›na ekim yap›ld›¤›nda fazla bak›ma gereksinim duymaz. Tohum yata¤› iyi haz›rlanmam›flsa, kaymak k›rma
ve yabanc› ot kontrolü gerekir. ‹lk geliflme devresi yavafl ve ilk geliflme s›cakl›¤›
yüksek oldu¤undan, yabanc› otlar çok zarar verir. Mercimek yetifltiricili¤inde yabanc› otlar verimde %80-90 azalmalara neden olabilir. Bu nedenle toprak iflleme,
tohum yata¤› haz›rlama, ekim zaman› ve ekim s›kl›¤› iyi bir flekilde yap›larak yabanc› otlar yok edilmelidir. Yüksek tane verimi için ilk geliflme döneminde en az
bir defa ot al›m› yap›lmal›d›r. Yetiflme süresince 2 defa ot al›m› verimi en üst düzeye ç›kar›r. Ekimden önce baz› ilaçlarla (prometryn, simazin, aretit vb) ile yabanc› ot kontrolü yap›labilir. Kimyasallar do¤adaki dengeyi bozmas›, genom anormallikleri neden olmas› ve çimlenme oran›n› düflürmesi bak›m›ndan çeflitli zararlar
oluflturmaktad›rlar. Ç›k›fl sonras› baz› ilaçlar özellikle bu¤daygillerin yok edilmesi
amac›yla zorunlu olarak kullan›lmaktad›r.
Hasat ve Harman
Türkiye’de mercimek yetifltiricili¤inde makineli hasat henüz genifl olarak uygulanmamaktad›r.
Makineli hasatta engel olan nedenler: Homojen olgunlaflman›n olmamas›, uygun makinenin tam olarak gelifltirilmemifl olmas›, tane dökümü (hasat ve harman›n farkl› zamanda yap›lmas›), bitki boyunun çok k›sa ve yaslan›c› olmas›d›r. Hasat elle yolunarak, orak, t›rpan veya özel biçme makineleri ile yap›l›r. Tane dökümü önemli oldu¤u için hasat zaman›na dikkat edilmelidir. Elle yolunarak veya biçilerek yap›ld›¤›nda bitkilerin sar›ms› yeflil ve meyvelerin 2/3’nün sar› renkte oldu¤u devrede yap›lmal›d›r. Biçilerek hasatta tane dökümünü azaltmak için sabah›n
erken saatlerinde hasat yap›lmal›d›r. Gecikmelerde tane kayb› %50’lere varabilir.
165
166
Tarla Bitkileri-I
Erken hasat edilen bitkilerin taneleri solaca¤›ndan verim düfler. Bu nedenle erken hasatta zararl›d›r. Yolunarak ve biçilerek hasat edilen bitkiler kurutulur. Harman ifllemi, dövenle, harman makineleri ve biçerdöverle yap›l›r. Harman makinesi ve biçerdöverle yap›lan harmanlarda tanede canl›l›k azal›r. Yolunarak yap›lan
hasatta tafl ve toprak ürüne kar›flmakta (ayr›lmas› çok zor), kökler de yolundu¤undan toprakta organik madde ve N azalmaktad›r. Son y›llarda çay›r biçme makinelerinde yap›lan de¤iflikliklerle mercimek hasad› yap›lmaktad›r. Güneydo¤u Anadolu ve baz› bölgelerimizde biçerdöverle hasat-harman birlikte yap›lmaktad›r. Her
türlü harmanda ürün harman yerinde birkaç gün kurutulmal›d›r (nem %13.5-14.5).
Normal tanelilerde 100-140 kg tane/da, 80-110 kg saman/da, büyük tanelilerde ise
110-130 kg tane/da, 90-120 kg saman/da verim al›nmaktad›r.
Hastal›k ve Zararl›lar›
Mercimekte zarar yapan hastal›klar›n bafl›nda yaflamlar›n› toprakta geçiren Fusarium, phythium, rhizontanica türlerine ait mantarlar gelir. Bu mantarlar kök ve kökbo¤az›na zarar verirler (kök çürüklü¤ü). Uromycos fabae yapraklarda pas hastal›¤›n› ortaya ç›kar›r. Nemli s›cak havalarda mildiyö önemli zarar yapar. Erken ekim ve
s›cakl›klarda nem yeterli olursa antraknoz (Ascochyta lentis) zararl› olur. Bütün
bunlara karfl› dayan›kl› çeflit gelifltirmek gerekir. Ülkemizde en önemli zararl› Bruchus’tur. Buna karfl› çiçeklenme zaman› ilaçlama veya ürün fümigasyona al›nmal›d›r.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
3
SIRA S‹ZDE
Yemeklik baklagil
grubuna giren bu bitkilerin kültürü kapsam›nda toprak iflleme ile bafllay›p hasat ve harman ile sonlanan ifllerin zaman›, yap›lma yöntemlerinin önemi nedir?
BAKLA (Vicia faba L.) 2n=12
S O R U
Kökeni, Tarihçesi
ve Co¤rafi Da¤›l›fl›
Kültür baklas›n›n köken alan›, bat›da Atlas Okyanusu’ndan do¤uda Himalaya’lara
kadar uzanmaktad›r.
D ‹ K K A T Akdeniz yöresinde (Suriye, Filistin, Tunus, Cezayir, Fas, Yunanistan, Türkiye) büyük taneli bakla gruplar›, do¤u bölümü (‹ran’›n do¤usu, Güney-Bat› Asya) küçük taneli bakla gruplar› toplanm›flt›r. Vicia faba türünün tüm
SIRA S‹ZDE
özelliklerini gösteren çeflitlerin daha yayg›n oldu¤u do¤u bölgesi (Afganistan-Do¤u Akdeniz aras›) baklan›n ilk köken alan› olarak belirtilmektedir. Akdeniz bölgesi, çok yeni
büyük taneli gruplar›n ortaya ç›kt›¤› ikinci gen merkezi olarak aç›klanAMAÇLARIMIZ
maktad›r. Etiyopya’n›n da¤l›k yörelerinde yetiflen abyssinica formuna iliflkin bilgiler buran›n ayr› bir gen merkezi olabilece¤ini göstermektedir.
Bakla erken
dönemden beri kültürü yap›lan bir yemeklik baklagildir.
K ‹ T neolitik
A P
‹spanya, ‹talya, Fransa, ‹sviçre ve Almanya’da yap›lan kaz›larda bakla fosillerinin
bronz ve demir ça¤›n›n örnekleri oldu¤u saptanm›flt›r. Bakla kültürünün M.Ö.
7000-4000T Ey›llar›
bafllad›¤› belirtilmektedir. Bakla ilk kez Orta Do¤u’da
L E V ‹ Z Yaras›nda
ON
(Verimli hilal) kültüre al›nm›fl ve dört ana yoldan dünyaya yay›lm›flt›r. Bakla türlerinin yeni dünyaya 1602 y›l›nda ‹spanyollar taraf›ndan getirildi¤i saptanm›flt›r (fiehirali 1988).
‹NTERNET
Baklan›n kültürü bat›da Kalifornia sahillerinden bafllayarak yeni ve eski dünyan›n bir çok yerinde ve do¤uda Japonya’ya kadar yay›lmaktad›r. Erkenci kuzey çeflitleri Avrupa ve Rusya’da 60° N enlemine kadar yetiflir. Güneyde 30°’ye kadar inebilmektedir. Bakla tar›m›, Keflmir’de 2700-300, Afganistan’da 2400-4007 m, Etiyopya’da 1800-2800 m, Orta ve Güney Amerika’da 600-2700 m, tropik Amerika’da
3700 m’ye kadar ç›kabilmektedir.
N N
Taksonomisi
Oymak: Vicieae
Cins: Vicia
Tür: Vicia faba
S›n›fland›rma
•
•
•
•
•
Subgenus
Subgenus
Subgenus
Subgenus
Subgenus
Ervillia (Vicia ervilia)
Ervum (V. articulata, V. hirsuta.....)
Cracca (V. villosa, V. cracca..........)
Eu-Vicia (V. sativa, V. pannonica...)
Faba (V. narbonensis, Vicia faba)
Vicia faba Türünün S›n›fland›rmas›
Morfolojik olarak Vicia faba türü di¤er Vicia türlerinden iyi geliflmifl sülüklerinin
bulunmay›fl› ile ayr›l›r. Ayr›ca di¤er Vicia türleri ile melezlenemez. Vicia faba türünün alt tür ve varyete teflhis anahtarlar› (Muratova 1932 ve Kiffman 1952) (fiehirali, 1988’en):
A. Vicia faba L. ssp. paucijuga
B. Vicia faba L. ssp. eu-faba
• grex minor (küçük taneli çeflit grubu, bin tane a¤›rl›¤› 350-550 g)
• grex equina (büyük taneli çeflit grubu, bin tane a¤›rl›¤› 700-800 g)
• grex major (çok büyük taneli çeflit grubu, bin tane a¤›rl›¤› 900-1200, 14002000 g)
Türkiye’de toplanan 87 bakla populasyonu üzerinde Muratova’n›n yapt›¤› çal›flmada 73 grex majör, 13 grex equina, 1 grex minor oldu¤u saptanm›flt›r (fiehirali, 1988).
Türkiye’de Tescilli Baz› Bakla Çeflitleri
Sevile
Eresen 87
Filiz 99
K›t›k
Morfolojisi
Kök
Baklada çimlenme ile birlikte ç›kan çim kökü, geliflme dönemi boyunca bitkinin
ana kökünü oluflturur. Bu ana kök 100-110 cm kadar toprak derinli¤ine iner. Yan
kökler bitkinin ana kökünün üst taraf›ndan ç›karlar ve iyi geliflirler. Yanlara do¤ru
geliflme 30-35 cm olduktan sonra afla¤› inerler. Köklerinin üzerinde yumrucuk (nodozite) oluflturan Rhizobium leguminosarum bakterisidir. Yumrucuklar kuvvetli
kök gelifliminin oldu¤u k›s›mlarda bafllamaktad›r.
Gövde ve Yapraklar
Baklada gövde, otsu ve ç›plak, bo¤um ve bo¤um aralar›ndan oluflur. Gövdenin
kesitti dört köfle ve içi bofltur. Bitki boyu çeflit ve iklim koflullar›na ba¤l› olarak 20140 cm aras›nda de¤iflir. Bitkide meydana gelen dal say›s› 2-6 kadard›r.
Bakla yapraklar› de¤iflik say›da yaprakc›¤›n birleflmesiyle meydana gelen bileflik yaprak fleklindedir. Yapraklar gövdenin alt taraf›ndan bir çift yaprakc›kl›, orta
k›sm›nda iki çift yaprakc›kl› ve üst taraf›nda üç ya da dört çift yaprakc›kl›d›r. Yap-
167
168
Tarla Bitkileri-I
raklar gövde üzerinde almafl›kl› dizilmifllerdir. Yapraklar›n gövde ile birleflti¤i yerlerde bir çift kulakc›k (stipula) bulunmaktad›r. Bakla yapraklar› tüysüz, genifl ve
uzun eliptik aras›nda de¤iflen flekillerde bulunmaktad›r. Yaprakc›k uzunlu¤u 5.458.75 cm, geniflli¤i 2.75-4.65 cm aras›nda de¤iflir. Renkleri koyu mavimsi yeflil, hafif
mavi lekeli yeflil ya da hafif gri yeflildir.
Çicek
Bakla çiçekleri, yaprak koltuklar›nda ç›karlar. Salk›m sap›ndaki çiçek say›s› 2-12
aras›nda de¤iflmektedir. Bakla çiçe¤inin rengi, ço¤unlukla beyaz çeflitlere göre de¤iflik renkli çiçeklere rastlanabilir. Bir difli organ (gynaecium) ve 10 erkek organ
(androecium) bulunduran bakla çiçekleri erkek organlar bak›m›ndan diadelphus
durum (9+1) göstermektedir. Çiçe¤in befl tane çanak yapra¤› dipte 2/3 oran›nda
birleflerek calyx tüpünü oluflturur. Calyx ç›plak, aç›k yeflil ya da antosiyanl› ve içe¤in yar›s›na kadar uzar. Çiçe¤in befl tane olan taç yapraklar› bayrak yapra¤›, kay›kc›k ve kanatc›klar olarak isimlendirilir. Bunlar da dipte birleflerek corolla ad›n› al›rlar. Bir bitkide tüm çiçeklerin açmas› 14-20 gün sürer. Baklada açan çiçeklerin yaklafl›k % 10-35 kadar› bakla ba¤lamaktad›r. Çiçekler kendine ve yüksek oranda da
(%30-65) yabanc› döllenir.
Bakla ve Taneler
Baklada meyveler (baklalar) 1-9 aras›nda de¤iflen say›da yaprak koltuklar›nda yer
al›rlar. Dik ya da sark›k olabilirler. Uzunluklar› 4-35 cm aras›nda de¤iflir ve genifllikleri 1-2 cm kadard›r. Baklalar ço¤unlukla ç›plak nadiren tüylü olabilirler. Yuvarlak görünümden pürüzlüye kadar de¤iflir. Bir bakladaki tane say›s› 2-8 aras›nda
de¤iflir ancak kültürü yap›lan çeflitlerde 3-4 kadard›r.
Bakla tanesi tohum kabu¤u (testa), kotiledonlar ve embriyodan oluflturmaktad›r. Kabuk taneni a¤›rl›k olarak % 11-15’ini meydana getirir. Tane kabu¤un d›fl yüzeyi düzdür. Baklada tane flekil olarak büyük de¤ifliklik gösterir. Küçük tanelilerde flekil yuvarlak düzgün küre fleklinde, büyük tanelilerde ise tane yass› dikdörtgen prizma fleklindedir. Oval, köfleli hatta böbrek fleklinde olanlar› da vard›r. Tane hilum (göbek ba¤›) k›sm›nda biraz kal›nafl›r. Tane kabu¤u rengi yeni üründe
aç›kt›r giderek renk koyulafl›r ve tamamen kurumufl ve eskimifl tanelerde kahverengine döner. Baklada tane irili¤i çeflit ve yetifltirme koflullar›na göre büyük de¤ifliklik gösterir. Bin tane a¤›rl›¤› 150-2500 g aras›nda de¤iflir. Yuvarlak flekilli küçük
taneli çeflitlerde bin tane a¤›rl›¤› 500 gram›n alt›ndad›r.
‹klim ‹stekleri
Yetiflme süresi 120-200 gün olan bakla optimum bir verim için s›cakl›¤›n 18-27 °C’
aras›nda olmas›n› ister. Özellikle çiçeklenme dönemindeki yüksek s›cakl›klar, çiçeklerin dökülmesine ve tane tutman›n azalmas›na neden olur. Geliflmenin ilk
devrelerinde -4 ve -5 °C’ye dayanabilir. Türkiye’de yap›lan araflt›rmalarda k›fll›k
ekimlerde -10 °C’de ölüme gittikleri saptanm›flt›r. Kura¤a dayan›kl› de¤ildir. Buna
karfl›l›k, yazl›k ekimle zaman›nda yap›larsa sulamaks›z›n yetiflebilmektedir. Bakla
yetiflme süresince oldukça iyi da¤›lm›fl 600-1000 mm/y›l ya¤›fla gerek gereksinim
duyar. En yüksek nem iste¤i ç›k›fltan 9-12 gün sonra olmaktad›r (fiehirali, 1988).
Toprak ‹stekleri
Bakla de¤iflik toprak tiplerinde yetiflir toprak seçicili¤i fazla de¤ildir. Yüksek verim
için iyi drene edilmifl toprak idealdir. pH’n›n 6.0-7.0 aras›nda olmas› uygundur,
pH: 6.5’nin alt›na düflünce kireçleme yapmak gerekir. Bakla yüksek tuz konsantrasyonuna karfl› duyarl›d›r.
Kültürü
Bakla yetifltiricili¤inde uygun biçimde yap›lan toprak iflleme verimi art›r›r. K›fll›k
ekim yap›lan k›y› bölgelerde ekim ve kas›m aylar›nda tohum yata¤›n›n haz›rlanm›fl
oldu¤u toprak ifllemelerin yap›lm›fl olmas› gerekir. Bu amaçla bakladan önceki
ürün hasad›ndan sonra toprak iflleme yap›lmal›d›r. Daha sonra yap›lacak ifllemelerle tohum yata¤› haz›rlanm›fl olur. Yazl›k ekimlerde ise sonbahar toprak ifllemesini ilkbaharda yap›lacak yüzlek iflleme izler. ‹lk toprak iflleme derinlikleri 10-15
cm kadar olmal›d›r. ‹kileme ve gerekirse sonraki ifllemeler daha yüzlek olmal›d›r.
Düflük s›cakl›klara nispeten dayan›kl› oldu¤u için ›l›man iklim kuflaklar›nda k›fll›k olarak ekim, kas›m ve aral›k aylar›nda ekilebilir. Türkiye’de de Ege ve Akdeniz k›y› bölgelerinde k›fll›k olarak ekimi yap›lmaktad›r. Orta Anadolu ve geçit
bölgelerimizde yazl›k olarak ekim yap›lmaktad›r. Yazl›k ekimler flubat ve mart
aylar›nda yap›lmal›d›r.
Baklada tohumlar serpme veya s›ralar halinde mibzerle ekilir. S›ra aras› 20-30
cm ve s›ra üzeri 6-10 cm aras›nda de¤iflmekle birlikte tohum irili¤ine göre bu s›ra
aral›klar› de¤iflebilir. Bu durumda küçük taneliler daha s›k s›ra aral›klar›nda ekilmelidir. Yine yazl›k ekimlerde birim alana daha fazla tohum (küçük taneli 50-55
bitki/m2, büyük taneli 20-30 bitki/m2) kullan›lmal›d›r. Birim alana kullan›lacak tohumluk miktar› tane irili¤i ve ekim zaman›na ba¤l› olarak de¤iflmekle birlikte 8-16
kg/da olmaktad›r. Ekim derinli¤i küçük tanelilerde 5-6 cm, iri tanelilerde 7-8 cm
olmal›d›r. A¤›r topraklarda bu derinlik azalt›l›rken hafif topraklarda art›r›lmal›d›r.
Gübreleme
Baklada kök yumrular›n›n N ba¤lama yetene¤i fazlad›r. Yap›lan araflt›rmalarda
bakla bitkisinin gövdesindeki toplam azotun % 80’i simbiyotik yolla havadan sa¤lanm›flt›r. Genel olarak baklaya 1.5-5.0 kg N/da, 4-6 kg P2O5/da gübre verilmektedir. Kireçleme pH’s› 6.5 alt›nda olan topraklar için gerekmektedir. Tarla koflullar›nda bakteri (Rhizobium leguminosarum) afl›lamas›n›n topra¤a 19-21 kg/da/y›l saf
azot ba¤lad›¤› saptanm›flt›r. Yemeklik baklagiller içinde topra¤a en fazla azot ba¤layan cinstir.
Bak›m
Ekim s›ras›nda topra¤›n bast›r›lmas› tohumlar›n toprakla temas›n› sa¤lama bak›m›ndan yararl›d›r. Çimlenme döneminde fazla ya¤›fl nedeniyle varsa oluflan kaymak tabakas› mutlaka k›r›lmal›d›r. Bitkiler 10-15 cm iken yap›lacak çapa verimi olumlu yönde etkiler. Sulama gereksinimi yazl›k ekimlerde daha fazlad›r. Uygun bir sulamayla,
suya tepkisi iyi olan baklan›n verimini oldukça art›r›r. Bakla sulamas›nda topra¤›n 60
cm kök derinli¤ine kadar topra¤›n ›slat›lmas› verimi en üst düzeye ç›karmaktad›r.
169
170
Tarla Bitkileri-I
Hasat ve Harman
Hasad› güç olmayan bir baklagil bitkidir. Bakla bitkisinin gövdesi dik geliflir ve
meyveler de yüksekte oluflur. Meyvelerin çatlamas› az oldu¤undan, iyice olgunlaflma beklenebilir. Baklan›n hasad›na meyvelerin büyük ço¤unlu¤u siyahlaflt›ktan ve
tohumlar sertlefltikten sonra bafllanmal›d›r. Bu dönemde gövde üzerindeki tüm
yapraklar dökülmüfl, fakat gövde ve yaprak saplar› halen yeflildir. Küçük taneli çeflitlerde baklalar çatlamadan biçerdöver ile hasat yap›labilir. Tanedeki su oran› %
15-19 aras›nda olmas› durumunda biçerdöverle hasatta önemli bir güçlük bulunmamaktad›r. Di¤er taraftan elle hasatta baklalar iyice kuruduktan sonra yolunarak
veya toprak yüzeyinde orakla biçilerek yap›l›r. Biçilen bitkiler birkaç gün kurutulduktan sonra harman edilir. Harman bitkilerin harman makinelerinden geçirilmesi, traktörle ezilmesi veya sopalarla dövülmesi fleklinde yap›l›r.
BEZELYE (Pisum sativum L.) 2n=14
Kökeni, Tariçesi ve Yay›lma Alan›
Bezelye’nin kökeni birinci derecede Do¤u Akdeniz, ‹ran, Kafkasya, Afganistan ve
Tibet’e kadar uzanan bölgelerdir. Köken ikinci, derecede, Güney-Bat› Arabistan,
Etiyopya ve Kuzey Afrika’ya kadar uzan›r. Bezelyenin yabani ve kültür formlar›n›,
gen merkezi olan yak›n do¤uda görmek mümkündür. Birçok tarihi veriye göre bezelye yabani form olarak görülmemifltir. Ancak yurdumuzda tah›l tarlalar›nda yayg›n olarak görülen Pisum elatius’un morfolojik olarak P. sativum’a çok benzerli¤i
nedeniyle bu türün ilk tip olabilece¤i belirtilmektedir. Zohary (1973), P. elatius ve
P. humile’nin sitogenetik yönden kültürü yap›lan P. sativum’a çok benzedi¤ini belirtmektedir (fiehirali 1988).
Di¤er baklagillerde oldu¤u gibi bezelye de bu¤day ve arpa ile ayn› zamanda
kültüre al›nm›flt›r. Irak’ta Yarmo kaz›lar›nda bulunan ilk bezelye örneklerinin M.Ö.
6750 y›llar›n›n ürünü oldu¤u saptanm›flt›r. Türkiye’de Çatalhöyük kaz›lar›nda bu¤day ve arpa ile birlikte bulunan bezelye örnekleri M.Ö. 5850-5600 y›llar›na aittir.
Ukrayna’da bulunan örnekler M.Ö. 2700-2100 y›llar› dönemine iliflkindir. Bezelye
tar›m›, Orta Asya’dan Karadeniz yoluyla Avrupa’ya geçmifltir. ‹ngiltere’de XI. yüzy›ldan beri yetiflmektedir. Bugünkü ticari çeflitler 19. yüzy›lda ‹ngiltere’de yetifltirilen çeflitlerden meydana getirilmifltir. Bezelye tar›m›n›n Amerika’ya geçifli 1613 y›l›na rastlamaktad›r (fiehirali 1988).
Bezelye tar›m›, günümüzde iklim koflullar›n›n uygun oldu¤u tüm kuflaklarda
yayg›nd›r. Dünya üzerinde en genifl yay›lma alan› ›l›man iklim kufla¤›d›r. Bezelye
tar›m› Norveç’te 60° Kuzey enleminde yap›lmaktad›r.
Taksonomisi
Oymak: Vicieae
Cins: Pisum
Tür: Pisum sativum
Pisum Cinsinin S›n›fland›r›lmas›
Pisum formosum: Çok y›ll›k, Türkiye, Kafkasya, ‹ran’›n da¤l›k yörelerinde korunmufl yerlerde bulunur.
Pisum fulvum: Tek y›ll›k, Türkiye, Suriye, Filistin, Arabistan’da kayal›k yerlerde
bulunur.
Pisum abyssinicum: Tek y›ll›k, Güney Arabistan, Etiyopya da¤l›k (2000 m) yörelerde görülür.
Pisum humile: Tek y›ll›kt›r.
Pisum elatius: Tek y›ll›k, Akdeniz bölgesi Türkiye, Tibet’e kadar uzanan bölgede bulunmaktad›r.
Pisum sativum: Kültürü yap›lan bezelye formlar›n› kapsar, üç alttürü vard›r:
Pisum sat›vum ssp. asiaticum
Pisum sativum ssp. sativum
• convar. axiphium (fleker bezelyesi, bahçe tar›m›)
• convar. medullare (tarla bezelyesi)
• convar. medulle- saccharatum (tatl› pazar bezelyesi)
• convar. sativum (kuru tane bezelyesi)
• convar. speciosum (syn. P. arvense) (yem bezelyesi)
Pisum sativum ssp. transcaucassicum
Govorov, Türkiye’den toplanan 137 bezelye örne¤i üzerinde yapt›¤› çal›flmalarda örnekleri iki alttür ssp. arvense ve ssp. sativum alt›nda toplam›flt›r. Her alt tür
içindeki varyeteler hakk›nda bilgiler vermifltir (fiehirali, 1988).
Türkiye’de Tescilli Bezelye Çeflidi
Marmara
Kuru Bezelye Tanesinin Kimyasal Bileflimi
Su:
Protein:
Ya¤:
Karbonhidrat:
Selüloz:
Mineral madde:
%6.5-16.5
%18.3-28.4
%0.6-5.5
%26.3-62.1
%2.2-10.0
%2.4-3.4
Proteinin % olarak amino asitleri
Valin: 5.16
Leucine: 6.79
Isoleucin: 4.49
Lysin: 7.20
Methionin: 0.85
Phenylalanin: 4.56
Threonin: 3.76
Tryptophan: 0.92
Morfolojisi
Kök
Bezelyenin ince ana kökü ve yan kökleri bulunmaktad›r. ‹lk ç›kan yan kökler
uzunluk ve kal›nl›k bak›m›ndan ana kök kadar geliflirler. Köklerin uzamas› çiçeklenmeye kadar devam eder. Bu devrede en üst düzeye ulafl›r, baklalar›n oluflmas›yla birlikte kök geliflmesi yavafllar. Topra¤›n fiziksel koflullar›, nem ve besin maddelerine ba¤l› olarak bezelye kökleri 110-120 cm derinli¤e ve 50-75 cm yanlara
do¤ru geliflim gösterir (fiehirali, 1988). Yan kökler bitkinin ana kökünün üst taraf›ndan ç›karlar ve iyi geliflirler. Köklerinin üzerinde yumrucuk (nodozite) oluflturan
Rhizobium leguminosarum bakterisidir. Bezelyenin kök yumrular› arac›l›¤›yla topra¤a 9 kg/da/y›l saf azot ba¤lad›¤› saptanm›flt›r.
171
172
Tarla Bitkileri-I
Gövde ve Yapraklar
Bezelyede gövde, zikzaklar oluflturacak flekilde s›ralanm›fl bo¤um ve bo¤um aralar›ndan oluflmufltur. Bo¤um aralar› bitkinin alt k›sm›ndan üste gidildi¤inde uzar ve
kal›nlafl›r. Gövdenin kesitti yuvarlaktan belirsiz dört köfle kadar de¤iflir ve içi bofltur. Bitki boyu çeflit ve iklim koflullar›na ba¤l› olarak 20-200 cm aras›nda de¤iflir.
Bitki boyu bak›m›ndan bezelye de¤iflik formlar vard›r bunlar:
• Bitki boyu 75 cm’den k›sa olan bodur formlar
• Bitki boyu 75 - 125 cm’ aras›nda olan yar› s›r›k formlar
• Bitki boyu 125 cm’den uzun olan s›r›k formlar
Yar› s›r›k olan formlar iklim ve yetiflme koflullar›na ba¤l› olarak s›r›k veya bodur forma do¤ru geçifl gösterebilirler. Gövde de dallanma toprak alt›ndaki ilk iki
bo¤umda olmaktad›r.
Bezelye yapraklar› 2-4 yaprakc›¤›n birleflmesiyle meydana gelen bileflik yaprak
fleklindedir. Yaprakc›klar yaprak ekseni üzerinde karfl›l›kl› dizilmifl olup, flekilleri
ters yumurta biçiminden uzun eliptik flekle kadar de¤ifliklik gösterir. Kenarlar› diflli, derin diflli ve düz olabilir. Renkleri çeflitlere göre de¤iflmekle beraber ço¤unlukla mavimsi yeflil renklidir. Yapraklar›n gövde ile birleflti¤i yerlerde bir çift kulakc›k
(stipula) bulunmaktad›r. Bezelyede kulakc›klar oldukça büyük, yar›m kalp, oval
ya da yumurta fleklindedir. Yaprak ekseni, özellikle sar›l›c› formlarda iyi geliflmifl
ve 3-7 parçal› sülükle sonlan›rlar.
Çiçek
Bezelye çiçekleri, yaprak koltuklar›nda ç›karlar. Salk›m sap›ndaki çiçek say›s› tek
veya çok olabilir. Bu say› genetik yap›ya ve çevre koflullar›na ba¤l› olarak de¤iflir.
Bezelye çiçe¤inin salk›mla birleflti¤i yerde iki tane küçük brakte yapra¤› bulunur
ve bunlar erken dönemde dökülürler. Bezelye çiçe¤inin rengi, mavimsi viole,
aç›k ya da koyu k›rm›z›, viole veya pempe olabilir. beyaz çeflitlere göre de¤iflik
renkli çiçeklere rastlanabilir. Çiçe¤in befl tane olan taç yapraklar› bayrak yapra¤›,
kay›kc›k ve kanatc›klar olarak isimlendirilir. Bunlar da dipte birleflerek corolla
ad›n› al›rlar Bir difli organ (gynaecium) ve 10 erkek organ (androecium) bulunduran bakla çiçekleri erkek organlar bak›m›ndan diadelphus durum (9+1) göstermektedir. Çiçe¤in befl tane çanak yapra¤› dipte 2/3 oran›nda birleflerek calyx tüpünü oluflturur. Difli organ, say›lar› 3-10 aras›nda de¤iflen tohum tasla¤› kapsar.
Bir bitkide tüm çiçeklerin açmas› 10-21 gün sürer (fiehirali, 1988). Bezelye çiçekleri kendine döllenir.
Bakla ve Taneler
Bezelyede çiçeklerin döllenmesinden sonra taç yapraklar› dökülür. Yaln›zca çanak
ve meyve yapraklar› kal›r. Meyve kabuklar› h›zla geliflerek iki parçal› simetrik baklay› oluflturur. Genç baklalar k›sa ya da uzun, düz veya k›vr›k, uç k›sm› düz yada
küt olur. Kesiti yass›, oval ya da yuvarlak olabilir. Bezelye baklalar›n renkleri olgunlukta yeflilden menekfle rengine kadar de¤iflir. Kuru olgunlukta aç›k sar›dan
kahverengine kadar de¤ifliklik gösterir. Baklalar›n kar›n k›sm›nda plasenta ve içinde 5-10 tohum tasla¤› bulunmaktad›r. Uzunluklar› 3.6-12.4 cm aras›nda de¤iflir.
Bezelye tanesi tohum kabu¤u (testa), kotiledonlar ve embriyodan oluflturmaktad›r. Taneler, 6-8 mm çap›nda küre fleklinde, köfleli veya k›r›fl›k yüzeyli olabilir.
Tane rengi beyaz›ms› sar›, aç›k portakal, sar›s› yeflil, mavimsi yeflil, aç›k kahverengi olabilir. Tanenin hilum k›sm› 2 mm uzunlu¤unda ço¤unlukla beyaz›ms› nadiren
koyu renklidir. Kabuk tanenin a¤›rl›k olarak % 6-10’unu meydana getirir. Tane kabu¤un d›fl yüzeyi k›r›fl›k olanlar düz olanlara oranla % 5-6 daha fazla su ve % 30
oran›nda daha fazla niflasta içerirler. Bezelyede tane irili¤i çeflit ve yetifltirme koflullar›na göre büyük de¤ifliklik gösterir. Bin tane a¤›rl›¤› 80-350 g aras›nda de¤iflir.
‹klim ‹stekleri
Çimlenme için minimum s›cakl›k 2-4 °C ve optimum 30 °C kadard›r. Çimlenme ile
çiçeklenme aras›ndaki dönemde günlük ortalama s›cakl›¤›n 15-28 °C aras›nda olmas›, çiçeklenme ile olgunluk aras›ndaki dönemde ise 18-21 °C uygundur. Toplam
s›cakl›k iste¤i 1660-2800 °C kadard›r. Geliflmenin ilk devrelerinde -5 °C’ye kadar
dayanabilir. Yüksek s›cakl›¤a en duyarl› oldu¤u dönem çiçeklenmeden 5 gün sonraki dönemdir. Bu dönemde 30 °C üzerindeki s›cakl›klar verimi büyük ölçüde
azalt›r. Yetiflme süresince yeterli ve düzenli su ister. Kura¤a dayan›kl› de¤ildir. Y›ll›k ya¤›fl› 800-1000 mm olan yerlerde iyi sonuç verir.
Toprak ‹stekleri
Hafif kumlu-t›nl› topraklardan a¤›r killi topraklara çeflitli toprak tiplerinde yetiflir.
Serin, nemli iyi drene edilmifl, orta a¤›rl›ktaki topraklarda iyi yetiflir. pH’n›n 6.5-7.2
olmas› uygun olur. Büyük taneli kuru bezelye çeflitleri daha iyi toprak koflullar› ister. Buna karfl›l›k küçük taneli kuru bezelye çeflitleri daha az seçicidirler.
Kültürü
Bezelye yetifltiricili¤inde zaman›nda ve uygun biçimde yap›lan toprak iflleme verimi art›r›r. Tah›llardan sonra ekim yap›ld›¤›nda, saplar›n sökülmesi için 10-15 cm
derinlikte sonbahar toprak ifllemesi yap›l›r. ‹kileme ve gerekirse sonraki ifllemeler
ilk ifllemeye göre daha yüzlek olmal›d›r. ‹yi haz›rlanm›fl keseksiz tohum yata¤› iyi
bir çimlenme için gereklidir. Sonbaharda yap›lacak ifllemelerle ilkbaharda erken
ekime olanak sa¤lan›r. Sonbahar toprak ifllemesini ilkbaharda yap›lacak yüzlek iflleme izler ve bununla tohum yata¤› haz›rlan›r.
Serince iklimi sevdi¤inden ve düflük s›cakl›klara nispeten dayan›kl› oldu¤u için ›l›man iklime sahip bölgelerde k›fll›k olarak Ekim, Kas›m ve Aral›k aylar›nda ekilebilir. Türkiye’de de Ege ve Akdeniz k›y› bölgelerinde k›fll›k olarak ekimi yap›lmaktad›r. Orta Anadolu ve geçit bölgelerimizde yazl›k olarak ekim yap›lmaktad›r. Yazl›k ekimler k›fl sonu ve erken ilkbaharda (fiubat ve Mart aylar›nda) yap›lmal›d›r.
Günlük ortalama s›cakl›¤›n 3.5-9 °C oldu¤u zamanda bezelye ekimi yap›labilir.
Bezelye ekimi serpme veya s›ralar halinde mibzerle yap›lmaktad›r. K›sa boylu
ve dik büyüyen çeflitleri kuru tane için yetifltirildi¤inde, s›ra aras› 20-30 cm ve s›ra
üzeri 8-10 cm aras›nda olmal›d›r. Yat›k ve sar›l›c› formlarda s›ra aras› ve üzeri daha genifl tutulmal›d›r. Birim alana kullan›lacak tohumluk miktar› tane irili¤i, çeflide
ve tohumlu¤un safl›¤›na ba¤l› olarak de¤iflmekle birlikte 12-35 kg/da (50-60 bitki/m2) olmaktad›r. Ekim derinli¤i 5-7.5 cm, olmal›d›r. A¤›r topraklarda bu derinlik
azalt›l›rken hafif topraklarda art›r›lmal›d›r.
173
174
Tarla Bitkileri-I
Gübreleme
Bezelyede tohumun çimlenip bitkinin toprak yüzüne ç›kmas›na ve kök yumrular›n oluflmas›na kadar geçen sürede azota gereksinim fazlad›r. Bu 2-3 haftal›k sürede topraktaki azottan yararlanan bitkiye 1-2 kg /da düzeyinde azotlu gübre verilmelidir. Ayr›ca 4-6 kg/da fosforlu gübre verilmelidir. Fosforla birlikte yeterli potasyumlu gübreler köklerdeki yumru say›s›n›, bunlar›n azot ba¤lama yetene¤ini; ayr›ca toprakta, bitki ve tane kapsam›ndaki azot miktar›n› da art›rmaktad›r. Kireçleme
pH’s› düflük olan topraklarda iyi sonuçlar vermektedir.
Bak›m
Bitkiler 5-6 cm iken yap›lacak çapa ile yabanc› otlar›n temizlenmesi, topra¤›n havalanmas›, varsa kaymak tabakas›n›n k›r›lmas› verimi olumlu yönde etkiler. Sulama gereksinimi kurak yöre ve y›llarda daha fazlad›r. Sulama genellikle ç›k›fltan çiçeklenmeye kadar olan dönemde yap›lmal›d›r. Bu dönemde iki en çok üç defa sulama verimi olumlu yönde etkilemektedir.
Hasat ve Harman
Kuru tane üretimi için, bitkinin alt k›sm›ndaki baklalar›n büyük ço¤unlu¤unun tamamen olgunlafl›p sarard›¤› fakat çatlayarak tane dökmeden önce yap›lmal›d›r.
Özel makinelerle hasat ve harman yap›lacaksa baklalar›n çatlama s›n›r›na kadar
beklemek gerekir. Hasad› gelmifl bitkiler biçilerek veya yolunarak hasat edilirler.
Biçilen bitkiler birkaç gün kurutulduktan sonra harman edilir. Bezelye harman› da
fasulyede oldu¤u gibi, baklalar kolayl›kla aç›labilecek kadar nem kapsad›¤›nda yap›lmal›d›r. Böylece harman s›ras›nda oluflabilecek mekanik zararlar en düflük düzeyde tutulur. Harman bitkilerin harman makinelerinden geçirilmesi, traktörle ezilmesi veya sopalarla dövülmesi fleklinde yap›l›r.
175
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
Nohut, mercimek, bakla ve bezelye cinslerinin
kökenlerini, tarihçelerini, co¤rafik da¤›l›fllar›n›
ve s›n›fland›r›lmalar› aç›klamak.
Nohut, mercimek, bezelye ve bakla çok eskiden beri kültüre al›nd›¤› kabul edilmektedir.
Özellikle mercimek, bezelye ve nohut yetifltiricili¤inin 8-10 bin y›l öncesine dayand›¤› çeflitli
kan›tlarla ortaya ç›km›flt›r. Yay›lma alanlar› ve
kökenleri Türkiye’yi de içine alan bölgelerdir.
Kültüre ilk olarak buralarda al›nm›fllard›r. Bu
grupta yer alan bitkilerin gen merkezinin ülkemiz olmas› önemlidir. Bu bitkilerin tamam› Leguminosae/Fabaceae familyas› içinde yer al›rlar. Nohut di¤er üçünden farkl› olarak ayr› bir
oymakta (Cicereae) yer al›rken, mercimek, bakla ve bezelye Vicieae oyma¤›nda yer al›rlar. Bu
bitki cinsleri de¤iflik türler içermelerine karfl›n
kültürü yap›lan türler tek y›ll›kt›rlar.
ad› verilir. Nohut, mercimek ve bakla yüksek oranda (%97-99) kendine döllenirken, baklada yabanc› döllenme oran› %65’e kadar ç›kabilmektedir.
Meyveleri iplikle (k›lç›k) birbirine ba¤lanm›fl iki
parçadan oluflmufltur. Nohutta meyve içinde 1-2,
mercimekte 1-2 bazen 3, bakla ve bezelyede genellikle üçten fazla tane oluflur. Tanenin üzerinde
tohum kabu¤u testa, iki kotiledeon yapra¤› ve embriyodan oluflmaktad›r. Bunlar içinde tane irili¤i
en küçük olan mercimektir. Baklan›n major tipleri ise en iri taneli olan›d›r. Mercimek tane ve kotiledon renklerine göre yeflil ve k›rm›z› olarak ayr›l›rlar. Nohutlar tane yap› ve iriliklerine göre koçbafl›, kuflbafl› ve bezelyemsi diye isimlendirilirler.
Bakla minor ve major, bezelye tohum kabu¤u flekline göre düz ve k›r›fl›k olarak ayr›l›rlar.
N
A M A Ç
kök, gövde ve yapraklar, çiçek, bakla (meyve) ile
tane yap›lar›n› tan›mlamak.
Nohut, mercimek, bakla ve bezelye kaz›k köklü
bitkilerdir. Bunlar içinde en derin köklü olan nohuttun kökleri 1.5-2 m’ye kadar inebilir. Bu kök
özellikleri ile ekildikleri topra¤›n özelliklerini iyilefltirirler. Kökleri üzerinde bakterilerle (Rhizobium) birlikte oluflturduklar› ve azot fikse eden
yumrucuklar (nodoziteler) bulunmaktad›r. Gövdeleri otsudur, nohut ve baklada olgunlaflma döneminde su kaybederek biraz odunlafl›rlar. Mercimekte gövde boyu k›sa oldu¤u için makineli
hasatta engel oluflturmaktad›r. Nohut ve bakla
dik geliflme gösterirken, mercimek ve bezelye
yaslan›c› bir yap› gösterir. Bu bitkilerin yapraklar› bileflik yaprak formundad›rlar. Bir yaprak ekseni üzerinde de¤iflik say›da yaprakc›klardan
oluflmufltur. Yaprak eksenleri bezelyede çok geliflmifl sülükle son bulurken, mercimekte bu yap›
çok belirsiz, nohut ve baklada yaprakc›kla son
bulur. Yapraklar›n gövde ile birlefltikleri yerde
bir çift kulakc›k (stipula) bulundururlar. Kelebek
çiçeklidirler. Çiçekleri yaprak koltuklar›ndan ç›kar ve befl yap›dan oluflur, 5 tane olan çanak
yapraklar› dipte birleflerek calix, yine 5 tane olan
taç yapraklar› dipte birleflerek corolla tüplerini
oluflturur. Çiçekleri bir difli organ 10 erkek organdan bulundurur. Bu erkek organlardan 9 tanesi dip tarafta bir tüp içinde bulunurken bir tanesi ayr› durur. Bu yap›ya 9+1 ya da diadelphus
3
N
A M A Ç
4
Türkiye’de tescilli nohut, mercimek, bakla ve bezelye çeflitlerini, tanelerinin kimyasal bileflimlerini aç›klamak.
Türkiye’de nohutta 27 ve mercimekte 19 tane
tescil edilmifl çeflit bulunmaktad›r. Bunlara y›llar
içinde yenileri eklenmektedir. Bakla 4 ve bezelyede 1 ile daha az çeflide sahiptirler. Mercimek
ve nohut ülkemizde en fazla yetifltirilen baklagiller olmas› nedeniyle çeflit say›s› daha fazlad›r.
Bunlar farkl› ekolojik bölgeler, mercimekte yazl›k ve k›fll›k ekim için gelifltirilmifl çeflitlerdir. Bu
bitkilerin tane kaliteleri üzerine yetiflme yerinin
ekolojik koflullar› ve çeflidin genetik yap›s› genifl
varyasyon oluflturur. Tanelerinin protein içeri¤i
yüksek olan bitkilerdir. Protein miktar›n›n art›fl›
ile kalite daha da artar. Proteinlerin içerdi¤i amino asit miktar› ve proteinin hazmolma (mercimekte di¤er baklagillerden daha yüksektir) oran› da önemlidir. Piflme süresi ve kalitesi bu bitkilerin önemli di¤er bir kalite özelli¤idir. Tanenin
piflme kalitesi üzerine kabu¤un kalsiyum içeri¤i
(olumsuz etkiler) ve çevresel koflullar etkilidir.
Piflme süresi yüksek derecede kal›tsal bir karakterdir. Piflme kalitesi, piflme sonras› görünüm,
tat, koku ve damak tad› ile iliflkilidir. Ayr›ca mercimek ve bezelye gibi una ifllenerek de kullan›lanlarda un verimi ve kalitesi de önemlidir.
adaptasyonlar› kapsam›nda iklim ve toprak isteklerini aç›klamak.
Nohut, mercimek, bakla ve bezelye serin iklim
baklagilleri olarak da adland›r›l›rlar. Ancak bu
176
Tarla Bitkileri-I
dört cinsin iklim ve toprak istekleri birbirinden
farkl›l›k gösterir. Nohut, bezelye ve bakla çok düflük s›cakl›klara dayan›kl› bitkiler de¤ilken (geliflmelerinin ilk devrelerinde -4 ile -5°C dayanabilirler) mercimek içerdi¤i k›fll›k çeflitlerle s›f›r›n alt›ndaki daha düflük s›cakl›k derecelerinde rahatl›kla
yetiflebilir. Mercimek ve nohut sulanmadan yetifltirilirken, bezelye ve bakla iyi bir verim için sulamay› gerektirir. Toprak istekleri yönünden çok
seçici olmay›p genifl toprak tiplerinde yetiflirler.
Yüksek verim için s›cak, iyi havalanan kumlu-t›nl› ve t›nl›-kumlu topraklar uygundur. Özellikle
nohut ve mercimek düflük verimli topraklarda da
yetiflebilirler. Özellikle mercimek çok verimli topraklarda iyi tepki vermez, bu özellikteki topraklarda daha az bakla ve düflük tane verimi elde
edilir. Toprakta pH’n›n 6 ile 9 ars›nda olmas› uygundur. Genellikle tuza karfl› duyarl›d›rlar. Nohut
topraktaki tuz konsantrasyonuna bunlar içinde
en dayan›kl› (5.8 mmhos/cm çimlenmeyi ve vejatatif geliflmeyi olumsuz etkiler) olan›d›r.
N
A M A Ç
5
Nohut, mercimek, bakla ve bezelye türlerinin toprak iflleme, ekim zaman› ve yöntemlerini, tohumluk, gübreleme, bak›m, hasat ve harmanlar›yla
ilgili teknikleri önermek.
Bu bitkilerin yetifltiricili¤inde, zaman›nda ve toprak nemini koruyacak flekilde yap›lm›fl bir toprak iflleme yeterlidir. ‹ri taneli bitkiler olduklar›ndan un ufak edilmifl tohum yata¤› çimlenmeyi
olumsuz yönde etkiler. ‹lk toprak iflleme 10-15
cm derinli¤inde yap›lmal›, bunu daha yüzlek ikileme ve ekim izlemelidir. Nohut, bakla ve bezelye yurdumuzun k›y› bölgelerinde k›fll›k daha iç
bölgelerde ise sadece yazl›k olarak erken ilkbaharda ekilmelidir. Bunlar daha önce vurguland›¤› serin iklim baklagilleri oldu¤u için ve yüksek
verim için olabildi¤ince erken ilkbaharda ekilmelidir. Mercimek hem k›fll›k hem de yazl›k olarak iç bölgelerimizde ekilmektedir. K›fll›k ekim
zaman› bölgelere göre Ekim ay› ortalar› ile Kas›m aylar›d›r. Yazl›k ekimler ise di¤erleri gibi fiubat sonu ve Mart aylar›d›r. Yazl›k ekimlerin Nisan ay›n› geçmemesi gerekir. Türkiye’de nohut
genellikle serpme ekilir. En uygun ekim yöntemi
s›ralar halinde makine ile yap›lan ekimdir. M›s›r,
soya, pamuk ekim makineleri bu amaçla kullan›labilir. Mercimek ekiminde ise tah›l ekiminde
kullan›lan mibzerler rahatl›kla kullan›labilir. Bakla ve bezelye daha küçük alanlarda yetifltirildi¤inden ekimlerinde makine pek kullan›lmamaktad›r. Nohut ekiminde 60-80 tohum/m2 iyi sonuçlar vermifltir. Küçük tanelilerde bu miktar 100
N
A M A Ç
6
tohuma kadar ç›kabilir. Mercimekte bu s›kl›k k›fll›k ve yazl›k ekim, küçük ve iri taneli tohumlarda de¤iflmek üzere 150-350 tohum /m2 aras›nda
de¤iflmektedir. Baklada küçük tanelilerde 50-55
bitki/m2, büyük tanelilerde 20-30 bitki/m2 ve bezelyede 50-60 bitki/m2 tohum kullan›lmal›d›r.
Ekim derinlikleri 5-7.5 cm olmal›d›r. Bunlar›n
ekimlerinde bafllang›ç dozu olarak 2-4 kg/da azot
ve 2-6 kg/da fosfor verilmeli. Bu baklagiller de
havan›n serbest azotundan yararlan›r. Bu nedenle azotlu gübrelerin fazla etkisi görülmeyebilir.
Bu bitkilerin en önemli bak›m ifllemleri yabanc›
otlarla savaflt›r. ‹lk geliflimleri yavafl oldu¤u için
yabanc› otlarla rekabet edemezler. Yabanc› otlar›n neden oldu¤u verim kay›plar› %50’yi bulabilir, mercimekte bu oran bazen %80-90’a kadar ç›kabilir. ‹ki defa yap›lacak ot savafl› verimi en üst
düzeye ç›kar›r. Bakla ve bezelyede sulama bir
baflka bak›m ifllemidir. Bunun d›fl›nda fazla bak›ma gerek duymazlar. Hasat ve harmanlar›n›n elle yap›lmas› bu bitkilerin en büyük zorlu¤udur.
Bunlardan nohut ve bakla bitki boyu bak›m›ndan ve tane dökme sorunu olmad›¤›ndan makine ile hasat ve harmanlar› yap›labilir. Uygun bir
makine ile tanede k›r›lma ve yar›lmalara neden
olmayacak ayarlama ile bu ifllem yap›labilir. As›l
sorun mercimek hasad›nda yaflanmaktad›r. K›sa
ve yaslan›c› bitki boyu, tane dökme sorunu nedeniyle el iflçili¤i yo¤un olarak kullan›lmaktad›r
ki bu da maliyeti art›rmaktad›r. Elle yolunarak
veya biçilerek yap›ld›¤›nda bitkilerin sar›ms› yeflil ve meyvelerin 2/3’nün sar› renkte oldu¤u devrede yap›lmal›d›r. Biçilerek hasatta tane dökümünü azaltmak için sabah›n erken saatlerinde
hasat yap›lmal›d›r.
hastal›k ve zararl›lar›n› tan›mlamak.
Nohutta en önemli hastal›klar› fusarium solgunlu¤u ve nohut antraknozu (etmeni Ascochyta rabiei)’dur. Ayr›ca, pas, yaprak leke hastal›¤› ve virüs hastal›klar› da vard›r. En önemli zararl›lar› ise
bakla kurdu ve nohut bruchusu (Callosobruchus
chinensis) en önemlileridir. Mercimekte fusarium,
phythium, rhizontanica türlerine ait mantarlar gelir. Bu mantarlar kök ve kökbo¤az›na zarar verirler (kök çürüklü¤ü). Uromycos fabae yapraklarda
pas hastal›¤›n› ortaya ç›kar›r. Erken ekim ve s›cakl›klarda nem olursa antraknoz (Ascochyta lentis)
zararl› olur. Bütün bunlara karfl› dayan›kl› çeflit
gelifltirmek gerekir. Ülkemizde en önemli zararl›
Bruchus’tur. Buna karfl› çiçeklenme zaman› ilaçlama veya ürün fümigasyona al›nmal›d›r.
177
1. Afla¤›dakilerden hangisi kültür nohutunun yabani
formu olarak bilinmektedir?
a. Cicer pinnatifidum
b. Cicer reticulatum
c. Cicer arietinum. L Ssp. arieticeps
d. Cicer arietinum L. Ssp. i‹ntermedium
e. Cicer arietinum L. Ssp. Pisiforme
6. Tuzlu topraklarda yetiflebilme bak›m›ndan en önde
gelen yemeklik baklagil cinsi hangisidir?
a. Soya
b. Mercimek
c. Bakla
d. Nohut
e. Bezelye
2. Afla¤›dakilerden hangisi bir baklagil tanesinin k›sm›d›r?
a. Nodozite
b. Calyx
c. Gynaecium
d. Rachis
e. Testa
7. Mercimek yetifltiricili¤inde en büyük ve hemen çözülmesi gereken sorunlardan öncelik hangisinde olmal›d›r?
a. Makine ile ekim zorlu¤u
b. Hastal›klar›n fazlal›¤›
c. Zararl›lar›n yo¤un olmas›
d. Kalitenin düflüklü¤ü
e. Makine ile hasat
3. Afla¤›daki maddelerden hangisi bir baklagil tanesinde piflme kalitesini olumsuz etkiler?
a. Kalsium (Ca)
b. Protein
c. Karbonhidrat
d. Nem
e. Aminoasitler
4. Vicieae oyma¤› afla¤›daki baklagil cinslerinden hangisini içine almaz?
a. Lens culinaris
b. Vicia faba
c. Pisum sativum
d. Cicer arietinum
e. Lens esculenta
5. So¤u¤a en dayan›kl› yemeklik baklagil cinsi afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Nohut
b. Mercimek
c. Bakla
d. Fasulye
e. Bezelye
8. Yemeklik baklagil olarak bilinen bitkilerden hangisi
kg/y›l/da olarak topra¤a en fazla biyolojik azot ba¤lar?
a. Börülce
b. Mercimek
c. Bakla
d. Nohut
e. Bezelye
9. Bakla bitkisinin nem iste¤i en fazla olarak afla¤›daki
dönemlerden hangisidir?
a. Ekim s›ras›nda
b. Ç›k›fltan 9-12 gün sonra
c. Çiçeklenme dönemi
d. Meyve ba¤lama dönemi
e. Olgunlaflma zaman›
10. Bezelyenin kökeni birinci derecede afla¤›da verilen
bölgelerin hangisini içermez?
a. Do¤u Akdeniz
b. Kafkasya
c. Amerika
d. Afganistan
e. ‹ran
178
Tarla Bitkileri-I
Okuma Parças›
Türkiye’de Yemeklik Baklagil Üretiminin
Art›r›lmas› ‹çin Öneriler
Son y›llarda baklagil üretiminde görülen düflüfller dikkate al›narak, üretimin ve buna ba¤l› olarak d›flsat›m›n
artt›r›lmas› için sosyoekonomik, teknolojik ve politik
önlemler en k›sa zamanda al›nmal›d›r.
Baklagillerde fiyat oluflumunda en etkili olan kalite kriterleri; standardizasyon, homojenlik ve renk albenisidir.
Bu kriterler, ürünün iç ve d›fl pazar de¤erini önemli ölçüde etkilemektedir. Baklagil ihracat›n›n artt›r›lmas› için
standart ve yüksek kaliteli üretimi özendirici uygulamalar devreye sokulmal›d›r.
Yemeklik tane baklagil üretiminde at›l›m yap›labilmesi
için al›nmas› gereken sosyoekonomik önlemlerin yan›nda hastal›klara dayan›kl›, makineli hasada uygun ve
kaliteli baklagil çeflitleri gelifltirilerek, bu çeflitlerin üretim alanlar›nda yer almas› ve bunlara uygun yetifltirme
tekniklerinin (ekim, bak›m, hasat-harman, depolama
vb.) çiftçi taraf›ndan uygulanmas› sa¤lanmal›d›r.
Ekim nöbetinde baklagillere daha fazla yer verilmelidir.
Maliyeti düflürücü teknolojiler gelifltirilerek, daha ucuza
üretim sa¤lanmal›d›r. Üretim planlamas› yap›l›rken sadece iç tüketim de¤il, d›fl pazarlardaki kalite istekleri de
göz önünde bulundurulmal›d›r.
D›fl pazar araflt›rmalar› ile baklagil al›c›s› ülkelerin yemeklik tane baklagil ürünleri için çeflit özellik tercihlerinin incelenmesi, izlenmesi ve belirlenen standartlara
uygun çeflitlerin ülkemizde uygun ekolojilerde yetifltirilmesi planlanmal›d›r.
Gelifltirilen çeflitlerde, tohumluk üretim ve da¤›t›m zincirinin kurularak, en k›sa zamanda üreticiye ulaflt›r›larak çiftçinin daha fazla sertifikal› tohumluk kullanmas›
sa¤lanmal›d›r. Araflt›r›c›-yay›mc› ve çiftçi aras›ndaki koordinasyonun sa¤lanmas› için çal›flmalar yap›lmal›d›r.
Parasal kaynakla ürün pazarlama ve de¤erlendirme
olanaklar› sa¤lanm›fl, kapsaml› bir ülkesel programla
elde edilecek baflar›larla, Türkiye’de baklagillerde yeniden at›l›m yap›labilir. Yukar›da özetlenen konularda
sa¤lanan baflar›larla üretim art›fllar› gerçeklefltirilebilir.
Uygulamalar art›fllar›n, hem ekim alan› art›fl› hem de
daha önemlisi verim art›fl› ile sa¤lanaca¤›n› göstermektedir. Son y›llarda yaflanan d›flal›mlara karfl›, bu üretim
art›fllar› mutlaka sa¤lanmal›d›r. D›flal›m yerine önce
kendine yeterlilik ilkesi geçerli k›l›nmal›d›r. Bunun d›fl›nda, tüketim oranlar› aç›s›ndan dünyadaki konumumuzu uluslararas› organizasyonlardaki sorumluluklar›m›zla pekifltirmeliyiz. Ayr›ca, dünyadaki geliflmeleri
izleyerek, ülkemizde bu konularla ilgili gerekli yönlendirmeleri yaparak, baklagil sanayicisinin önünü de
açmak gerekir.
Kaynak: Adak, M. S., Güler, M. ve Kayan, N. Yemeklik Baklagillerin Üretimini Art›rma Olanaklar›.
Zir. Müh. VII. Teknik Kongresi, Cilt I: 329-341, (2010).
1. b
2. e
3. a
4. c
5. b
6. d
7. e
8. c
9. b
10. c
Yan›t›n›z yanl›fl ise, nohutun “Nohutun Kökeni,
Tarihçesi ve Co¤rafi Da¤›l›fl›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Morfoloji” ana bafll›¤ alt›ndaki “Bakla ve Tane” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, nohutta “Tanede Piflme”ve
“Gübreleme” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Taksonomi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Mercime¤in ‹klim ‹stekleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, nohuttun “Toprak ‹stekleri”
Yan›t›n›z yanl›fl ise, mercime¤in “Hasat ve Harman”konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, baklada “Gübreleme “konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, baklan› “‹klim ‹stekleri”konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, bezelyenin “Kökeni, Tarihçesi ve Yay›lma Alan›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
179
S›ra Sizde 1
Bu grup bitkilerin kökenlerinin ülkemizinde içinde oldu¤u bölgeler olmas›, bu bitkilerin ilk defa buralarda
kültüre al›nd›¤›n›, bunlar›n yabani akrabalar›n›n bu bölgelerde bulundu¤unu, gen kayna¤› olarak buralar›n
önemli oldu¤unu, ileride bu bitkilerin ortaya ç›kabilecek sorunlar›n› çözmede bu kaynaklara gereksinim oldu¤u için bilinmesi önemlidir.
Cubero, J. I. (1987). Mophology of Chickpea. The
Chickpea (Edit. by Saxena and Singh) s: 35-66.
Cubero, J. I. (1981). Origin, Taxonomy and Domestication. Lentils (Edit. by C. Webb and G. Hawtin) s: 15-38.
Eser, D. (1981). Yemeklik Baklagiller. Ders Notu, Ankara Ü. Ziraat Fakültesi, Teksir No: 59, 98 s.
Geçit, H. H. (1995). Yemeklik Tane Baklagiller Uygulama Klavuzu ( Gözden Geçirilmifl II. Bask›). Ankara Ü. Ziraat Fakültesi Yay›n No: 1419,
Uygulama Klavuzu: 241, 78 s.
Maesen van der, L. J. G. (1987). Origin, Hhistory and
Taxonomy of Chickpea. The Chickpea (Edit.
by Saxena and Singh) s: 11-34
Saxena, M. C. (1987). Agronomy of Chickpea. The
Chickpea (Edit. by Saxena and Singh) s: 207- 232.
Saxena, M. C. and Hawtin, G. C. (1981). Morphology
and Growth Patterns. Lentils (Edit. by C.
Webb and G. Hawtin) s: 39- 52.
Saxena, M. C. (1987). Agronomy of Lentils. (Edit. by
C. Webb and G. Hawtin) s: 111- 129.
fiehirali, S. (1988). Yemeklik Tane Baklagiller. Ankara Ü. Ziraat Fakültesi Yay›nlar›: 1089, Ders Kitab›: 314, 435 s.
S›ra Sizde 2
Yemeklik baklagil bitkilerin morfolojilerinin bilinmesi,
bunlar›n tan›nmas›, karfl›laflt›rmalarda hatalar›n ortadan
kald›r›lmas›, bunlara yak›n di¤er baz› bitkilerden ay›rt
edilmesi ve gerekirse bu bilgilerin teflhislerde kullan›lmas› için gereklidir. Ayr›ca çiçek yap›s›n›n bilinmesi melezleme ›slah› için gereklidir. Tane morfolojisi tohumluk,
çimlenme, depolama ve kalite bak›m›ndan önemlidir.
S›ra Sizde 3
Toprak iflleme zaman› ve yöntemleri toprak yap›s› ve
toprak nemi üzerine etkilidir. Bu bitkilerden özellikle
mercimek ve nohut sulama yap›lmadan yetifltirildiklerinden toprak neminin iflleme s›ras›nda korunmas›na
dikkat edilmelidir. Ekim zamanlar›ndan bazen 1-2 haftal›k gecikme büyük verim kayplar›na neden olur. Birim alana kullan›lacak tohum miktar› ve tohum kalitesi,
ekim yöntemleri (elle veya makine ile ekim), gübrelemenin ne zaman ve ne miktarda yap›laca¤›, hangi gübrelerin verilece¤i; bak›m olarak, yabanc› otlar ile rekabet etmede bu bitkiler zay›ft›rlar. Ayr›ca, sulama gereksinmelerinin olup olmad›¤›, hastal›k ve zararl›larla mücadele konular›n›n iyi bilinmesi ile ancak bu bitkilerden yeterli ve kaliteli bir ürün al›nabilir.
9
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
Bitki ›slah› kavram›n› ve önemini aç›klayabilecek;
Bitkilerde tozlanma ve döllenme olaylar›n› ve tiplerini tan›mlayabilecek;
Tarla bitkilerine seleksiyon ›slah yöntemi uygulama fleklini aç›klayabilecek;
Tarla bitkilerine kombinasyon ›slah yöntemi uygulama fleklini anlatabilecek;
Tarla bitkilerine hibrit ›slah yöntemi uygulama fleklini özetleyebilecek;
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
•
Bitki Islah›
Çiçek
Döllenme
Gen Etkileflimleri
Seleksiyon
•
•
•
•
Kombinasyon
Hibrit
Mutasyon
Biyoteknoloji
‹çindekiler
Tarla Bitkileri-I
Bitki Islah›
• B‹TK‹ ISLAHININ ÖNEM‹
• B‹TK‹LERDE TOZLANMA VE
DÖLLENME
• B‹TK‹ ISLAHI YÖNTEMLER‹
Bitki Islah›
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
B‹TK‹ ISLAHININ ÖNEM‹
Günümüzde ve gelecekte besin maddelerinin üretimi Dünyan›nS önünde
duran en
O R U
önemli problemdir. 2050 y›l›nda 9.1 milyar olaca¤› hesaplanan dünya nüfusunun
beslenebilmesi için geliflmifl ülkelerde tar›msal üretimin % 70, geliflmekte olan ülD‹KKAT
kelerde ise %100 oran›nda artt›r›lmas› gerekmektedir. FAO verilerine
göre, günümüzde açl›k s›n›r›nda olanlar›n say›s› 1 milyara ulaflm›fl durumdad›r. Özellikle geSIRA S‹ZDE
liflmekte olan ülkelerde açl›k problemi çok daha yo¤un yaflanmakta
ve genel olarak her alt› kifliden biri yeterli beslenememektedir (Diouf 2010). Giderek artan fliddette karfl› karfl›ya oldu¤umuz bu problemin çözümüne katk› sa¤layacak, en önemAMAÇLARIMIZ
li faktörlerin bafl›nda gerek insanlar›n gerekse de di¤er tüm canl›lar›n temel besin
maddesi olan bitkilerin üretimlerinin artt›r›lmas› gelmektedir. Ayr›ca insanlar›n yaflamlar›n› sürdürebilmeleri için tek bir bitki türünde üretim de yeterli de¤ildir. TeK ‹ T A P
mel karbonhidrat kayna¤›n› oluflturan tah›llar yan›nda ya¤ bitkileri, baklagiller, lif
bitkileri, endüstri bitkileri, yem bitkilerinin de yetifltirilip, üretimlerinin artt›r›lmas›
gerekir. Ayr›ca bitkilerin yetifltirilmesi, sadece g›da ve yem amaçl› olmay›p, çok saTELEV‹ZYON
y›daki bitki kimyasal içerikleri nedeniyle de¤iflik endüstri alanlar›nda önemli düzeyde ham madde sa¤lamaktad›rlar (Ekingen 1994).
N N
Tar›m ve g›da ile ilgili detayl› bilgilere www.fao.org adresinden ulaflabilirsiniz.
‹NTERNET
Bitkisel üretimi artt›rmak için kullan›labilecek 4 temel faktör bulunmaktad›r.
Bunlar; sulama, gübreleme, hastal›k ve zararl› kontrolü ve bitki çeflididir. Bunlardan ilk üçü bitkinin yetifltirildi¤i çevrenin iyilefltirilmesine yönelik etkinliklerdir. Dördüncü faktör olan bitki çeflidi ise, yetifltiriciler taraf›ndan haz›rlanan ortamda bitkinin ürün verebilme yetene¤i ile ilgilidir. Baflka bir deyiflle, daha yüksek verimli bitkiler ve daha çok besin üretimi için, en iyi koflullarda en üst düzey verim verebilme yetene¤ine sahip çeflitlerin yetifltirilmesi gerekmektedir
(Poehlman 1979). Gerçekten de tar›msal uygulamalarda sulama, gübreleme ve
hastal›k - zararl› kontrolü faaliyetlerinin en mükemmel flekilde yap›lmas›, yetifltirilen çeflidin genetik potansiyeli ile s›n›rl› olabilmektedir. Bu nedenle, daha
üstün bitki çeflitlerinin bulunmas›, seçilmesi ve gelifltirilmesi temel çal›flmalar
aras›ndad›r.
Bitki ›slah›; bitkilerin genetik yap›lar›n› de¤ifltirme ve gelifltirme bilim ve sanat›d›r. Özellikle ilk zamanlarda bitki ›slah› daha çok bir sanat olarak görülmüfltür.
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
Tarla Bitkileri-I
182
S O R U
Fenotip: Bir bireyin genetik
D ‹ K Kba¤l›
A T olarak, d›fl
yap›s›na
etkenlerinde etkisiyle ortaya
ç›kan görünüflüdür.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
S O R U düflünce ve yaratma gücüne sahip olan ›slahç›, ayn› tür içeriZira kiflisel gözlem,
sindeki farkl›l›klardan yararlanarak yeni bir çeflit ortaya ç›karabiliyordu. Bafllang›çta bitkiler ileD ‹ilgili
K K A Tbilgiler çok az oldu¤u için, bitki seleksiyonlar› (seçimleri) daha
yüzeysel ve daha çok fenotipe bakarak yap›lan etkinlikler fleklindeydi. Zamanla
genetik baflta olmak üzere botanik, sitogenetik, patoloji, entomoloji, istatistik gibi
SIRA S‹ZDE
bilim dallar›na iliflkin bilgiler artt›kça, bitki ›slah› giderek bir sanat u¤rafl›ndan daha çok bilim dal› olmaya bafllam›flt›r. Böylece ›slahç›lar bilimsel bilgi ve becerileriyle bitkilerin
kal›t›m›n› yönlendirme ve yönetme yetene¤ine sahip olmufllard›r
AMAÇLARIMIZ
(Ekingen 1994, Ya¤d› 2002).
N N
K ‹ T A anlamlar›n›
P
Genetik terimlerin
Karol ve ark. taraf›ndan yaz›lan Biyoloji Terimleri Sözlü¤ünden(Türk Dil Kurumu Yay. 1998) bulabilirsiniz.
K ‹ T A P
B‹TK‹LERDE
VE DÖLLENME
T E L E V ‹ Z Y O TOZLANMA
N
TELEV‹ZYON
Bitki ›slah› çal›flmalar›n›n baflar›l› bir flekilde yürütülebilmesi için, bilinmesi gereken en önemli faktörlerden ilki, üzerinde çal›fl›lan bitkinin üreme biyolojisidir. Bitkilerde tozlanma, döllenme ve tohum oluflumu yeterince bilinmeden,
‹NTERNET
yap›lacak ›slah programlar›n›n baflar› flans› yoktur. Bu nedenle tozlanma ve
döllenme olaylar›n›n gerçekleflti¤i yer olan çiçek yap›s›n›n bilinmesi büyük
önem tafl›maktad›r.
Bitkilerde çiçek, genel olarak dört temel organdan oluflmaktad›r. Bu organlar;
çanak yaprak, taç yaprak, erkek organ ve difli organd›r (fiekil 9.1).
‹NTERNET
fiekil 9.1
Çiçek Organlar›
Taç Yaprak
Anterler
Tepecik
Erkek
Organ
Sapç›k
Diflicik
Borusu
Difli
Organ
Ovaryum
Çanak
Yaprak
SIRA S‹ZDE
S O R U
1
Do¤ada dörtSIRA
temel
organ›n tümünü tafl›mayan bir çiçek yap›s› mümkün müdür?
S‹ZDE
Bitkilerde tohum, erkek ve difli organ›n önemli bir rol oynad›klar› döllenme soD Ü fiAnterlerde
ÜNEL‹M
nucu oluflur.
bulunan olgun çiçek tozlar›n›n (pollen) tepecik üzerine
aktar›lmas› tozlanma olarak tan›mlanmaktad›r. Tepecik üzerine konan çiçek tozlaO R U boyunca bir boru oluflturarak çimlenmesi ve ovaryuma ulaflr›n›n diflicik Sborusu
mas› sonucu döllenme gerçekleflir. Ovaryum içerisinde yumurta hücreleri ile birle-
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
183
9. Ünite - Bitki Islah›
flen çiçek tozu zigotu oluflturur. Burada çok özet olarak aç›klanan döllenme olay›n›n flekli türden türe farkl›l›klar gösterebilir. Baz› türlerde döllenme olay› çiçe¤in
kendi çiçek tozu taraf›ndan gerçeklefltirilirken, baz›lar›nda farkl› bir çiçe¤e ait çiçek tozlar› taraf›ndan gerçeklefltirilir. Kendi çiçek tozu ile gerçekleflen döllenme tipi “Kendine Döllenme”, yabanc› çiçek tozu ile gerçekleflen döllenme tipi ise “Yabanc› Döllenme” olarak isimlendirilir. Tarla bitkilerinin büyük ço¤unlu¤u ya kendine döllenen yada yabanc› döllenen bitkilerdir. Ancak bazen kendine döllenen
bitkilerde özellikle çevre koflullar›n›n etkisi ile bir miktar (% 5 ve daha çok) yabanc› döllenme yada yabanc› döllenen bitkilerde kendine döllenme söz konusu olabilmektedir. Bu nedenle pamuk, dar›, sudan otu gibi baz› bitkiler hem kendine
hem de yabanc› döllenen bitkiler olarak isimlendirilirler.
Kendine Döllenenler
Yabanc› Döllenenler
Adi Fi¤
Ak üçgül
Arpa
Aspir
Bakla
Ayçiçe¤i
Börülce
Çavdar
Bu¤day
Çay›r salk›m otu
Çeltik
Çay›r yuma¤›
Fasulye
Hardal
Haflhafl
‹ngiliz çimi
Keten
Kam›fls› yumak
Kufl Dar›s›
K›rm›z› üçgül
Mercimek
Kolza
Nohut
M›s›r
Patates
fieker kam›fl›
Soya
fieker pancar›
Susam
Yonca
Tütün
Tüylü Fi¤
Yerf›st›¤›
Yulaf
B‹TK‹ ISLAHI YÖNTEMLER‹
Islah çal›flmalar›na bafllamadan önce yap›lacak ilk ifl amac›n do¤ru ve net olarak
belirlenmesidir. Amaç belirlendikten sonra, bu hedefe ulaflmak için en h›zl› yöntemin saptanmas› ikinci aflamad›r.
Genel olarak ›slah, de¤iflkenlerin yani birbirinden genetik olarak farkl› formlar›n seçimi olarak tan›mlanmaktad›r. Baflar›l› bir seleksiyon için genetiksel olarak bir form zenginli¤inin bulunmas› ön kofluldur. Bu zenginlik ya do¤ada ›slahç›n›n hemen faydalanabilece¤i bir durumdad›r yada ›slahç› bunu önce deneysel olarak oluflturmak zorundad›r. Bu tür yapay genetik de¤iflkenliklerin yarat›lmas› ve istenen tiplerin seleksiyonundan sonra ›slahç›, ›slah baflar›s›n›n devaml›l›¤› için, çeflitli genetiksel yöntemlerden yararlan›r. De¤erli bir çeflit gelifltirmek için, bu çeflidin de¤erli bütün özelliklerini bir generasyondan (kuflak) di¤erine güvenle geçirilmesi sa¤layacak, genetiksel bir yap›da olmas›na çal›fl›lmal›d›r (Kuckkuck 1984).
Çizelge 9.1
Baz› Tarla
Bitkilerinin
Döllenme Tipleri
184
Tarla Bitkileri-I
Bu ilkelerin ›fl›¤› alt›nda ›slah yöntemleri befl ana grupta toplama olana¤› vard›r:
a. Seleksiyon Islah›
b. Kombinasyon Islah›
c. Hibrit Islah›
d. Mutasyon Islah›
e. Yeni Islah Yöntemleri
Seleksiyon Islah›
Homozigot: Kromozomlarda
verilen bir allel çift veya seri
bak›m›ndan ayn› genleri
tafl›yan bireydir.
Homozigotlar, belli bir özellik
bak›m›ndan sadece tek tip
gamet meydana getirirler ve
bu nedenle saf ›rkt›rlar (AA
veya aa bireyleri gibi).
Heterozigot: Belli bir allel
çift yada alllel serisi
bak›m›ndan birbirine
benzemeyen genlerin
bulundu¤u kromozomlar›
tafl›yan bireydir (Aa bireyi
gibi).
SIRA S‹ZDE
2
D‹KKAT
AMAÇLARIMIZ
Seleksiyon, toplu ve teksel seleksiyon olmak üzere iki flekilde uygulanmaktad›r.
SeleksiyondaS en
yol; yerli çeflitler gibi form kar›fl›mlar›ndan amaca en uygun
O R kolay
U
olanlar›n seçilmesi ve birlikte ço¤alt›lmas›d›r. Pozitif toplu seleksiyon olarak tan›mlanan bu teknik d›fl›nda istenmeyen tüm formlar›n yok edilmesi ve geriye kalanlaD‹KKAT
r›n üretilmesi esas›na dayanan seçim flekli olan negatif toplu seleksiyon tekni¤i de
bulunmaktad›r. Ancak bu seleksiyon flekli genellikle, ›slah› tamamlanm›fl çeflitlerin
SIRA S‹ZDEüretilmesinde, tarlada bir önceki hasattan yada ekim makinalatohumluk amac›yla
r›ndan kaynaklanan tip d›fl› bitkilerin uzaklaflt›r›lmas›nda kullan›lmaktad›r.
Toplu seleksiyonda ›slah amac›na uyan bitkiler, d›fl görünüfllerine (fenotip) göAMAÇLARIMIZ
re, toplu olarak seçilir, beraber hasat ve harman edilir ve tek bitki dölleriyle ilgili
herhangi bir döl kontrolü yap›lmaz. Fenotipin genotipi gösterdi¤i kabul edilir.
Toplu seleksiyonla
K ‹ T A Pgelifltirilen varyete (çeflit), populasyon halindedir. Bu neden-
N N
Populasyon: Çok say›da
bireylerden oluflan grup;
belli bir bölgede yaflayan bir
türün
K ‹ bireyleridir.
T A P
TELEV‹ZYON
Do¤ada ortaya
SIRAç›kan
S‹ZDEilk bitkinin Aa genetik yap›s›nda heterozigot bir birey oldu¤unu kabul ederek, kendine döllenme sonucunda bu bireyin uzun y›llar sonraki genetik yap›s›n›n
nas›l olabilece¤ini de¤erlendiriniz.
S O R U
SIRA S‹ZDE
Seleksiyon farkl› genetik yap›lara sahip bireyler aras›ndan istenilen özelliklere sahip olanlar›n belirlenerek seçilmesidir. Bitki ›slah› çal›flmalar›nda tane verimi, protein oran›, ya¤ oran›, bitki boyu, hastal›klara dayan›kl›l›k vb. gibi çok say›da özellik seleksiyon için hedef kriter olabilir. Bu tip bitkilerin seçilebilmesi için ›slahç›ya
bu flans› verebilecek bir bafllang›ç materyalinin bulunmas› büyük önem tafl›r. Özellikle tarla bitkilerinden tah›llar ve yem bitkilerinde yerli çeflitler, seleksiyon için uygun kaynaklard›r.
Yerli çeflitler kal›tsal yap›lar› bak›m›ndan çok farkl› bireyleri içeren form kar›fl›mlar› olup genetik çeflitliliklerinin bir sonucu olarak özellikle, yay›lm›fl bulunduklar› alanlar›n iklim koflullar›na çok iyi uyum gösterirler. Islah edilmifl yüksek
verimli çeflitlerle karfl›laflt›r›ld›klar›nda daha az fakat daha güvenli verimleri vard›r.
Yerli çeflitler çok say›da de¤iflik formlar› içerdiklerinden ve bu formlar y›llarca süren do¤al seleksiyonlar›n süzgecinden geçip yay›lm›fl bulunduklar› alanlar›n çevre koflullar›na çok iyi uyum gösterdiklerinden, ›slahç›lar aç›s›ndan çok de¤erli
bafllang›ç materyali olarak de¤erlendirilirler. Kal›t›m aç›s›ndan yerli çeflitler, bitkinin yabanc› döllenen yada kendine döllenen bir bitki olmas›na göre de¤ifliklikler
gösterirler. Kendine döllenen bitkilerin yerli çeflitleri, kal›t›m yap›lar› birbirlerine
oldukça benzeyen, homozigot formlardan oluflur. Bu tip bitkilerde her bireyin
dölleri “ saf hat” olarak tan›mlan›r. Buna karfl›l›k yabanc› döllenen bitkilerin yerli
çeflitleri kal›t›m› bak›m›ndan birbirinden farkl›, heterozigot formlardan oluflur.
Çünkü sürekli yabanc› döllenme sonucu, kendili¤inden sürekli bir homozigot yap› oluflamaz. Yabanc› döllenen bitkilerde genellikle, döllenme farkl› kal›tsal yap›ya sahip bir çiçek tozu (pollen) kar›fl›m› taraf›ndan geçekleflmektedir (Ekingen
1994).
TELEV‹ZYON
185
le buna ›slah edilmifl populasyon gözü ile bak›labilir. Nitekim özellikle yerli çeflitlerden toplu seleksiyon ile erkencilik, hastal›klara dayan›kl›l›k gibi özellikler bak›m›ndan yeni çeflitler meydana getirilmifltir. Bu tip bir seleksiyonda bitki say›s› genifl tutuldukça, baflar› flans›n›n artaca¤› kabul edilmektedir. Bu nedenle birkaç yüz
bitki yerine binlerce bitkinin toplu seçilmesi daha uygun bulunmaktad›r (Demir
1990).
Teksel seleksiyon yönteminde, bir populasyondan seçilen bitkiler birbirlerinden ayr› yetifltirilerek dölleri elde edilir. Seçilen bitkiler, döllerinin incelenmesinden yada kontrol edilmelerinden sonra de¤erlendirilirler. Bu döllerin aç›l›p aç›lmamas› ile ilgili gözlemler yaparak, anaçlar›n homozigot yada heterozigot olduklar›
sonucuna var›l›r. Bu yüzden, toplu seleksiyonda d›fl görünüfle (fenotip) göre yap›lan seleksiyon, teksel seleksiyonda genotipe göre gerçeklefltirilmektedir.
Bu iki seleksiyon flekli aras›ndaki fark› flu örnekle aç›klayabiliriz. Kendine döllenen bitkilerden fasulyede, meyvenin (bakla) k›lç›ks›z olmas›, dominant (bask›n)
bir özellik olup tek genle (FF) idare edilmektedir. Dolay›s›yla FF ve Ff genotipindeki bitkiler k›lç›ks›z, ff genotipindekiler ise k›lç›kl› olmaktad›rlar. F2 ve sonraki
generasyonlarda k›lç›kl› meyveye sahip bitkiler (ff) toptan seleksiyonla uzaklaflt›r›lsalar dahi, F3, F4 ve F5 generasyonlar›nda s›ras›yla % 16.7, % 10 ve % 5.5 oranlar›nda k›lç›kl› tipler ortaya ç›kmaya devam etmektedir. Her ne kadar bu tip bir seleksiyonla istenmeyen tiplerin say›s›nda azalma söz konusu ise de bu de¤er ›slah
aç›s›ndan bir baflar› olarak görülmez. Buna karfl›l›k çok say›daki k›lç›ks›z (FF ve Ff)
bitki, F3 kufla¤› yetifltirmek üzere ayr› ayr› yetifltirilirse, elde edilecek döllerin üçte
biri aç›lma göstermeyecek flekilde (FF) k›lç›ks›z olacakt›r. Böylece teksel seleksiyon ile ›slah amac›na henüz F3 generasyonunda ulafl›lm›fl olmaktad›r. Baflka bir ifade ile kendine döllenen bitkilerde dominant karakterlerin seleksiyonunda, teksel
seleksiyon yöntemi toptan seleksiyona göre belirgin bir üstünlük sa¤lamaktad›r
(Kuckuck ve ark. 1991)
R dominant geni pas hastal›¤›na dayan›kl›l›¤› sa¤layan bir gen olarak
SIRA düflünüldü¤ünde,
S‹ZDE
hangi genotipe sahip bireyler bu hastal›¤a karfl› dayan›kl› olacaklard›r?
Kombinasyon Islah›
Genotip: Bir bireyin çevre
faktörleri ile birlikte
fenotipini tayin eden genetik
yap›s›d›r.
3
Bitki ›slahç›s›n›n hedeflemifl oldu¤u amaca ulaflabilmesi için bafllang›ç materyali
S O R kal›yorsa
U
olarak kulland›¤› yerli çeflitler vb.’de bulunan varyasyonlar yetersiz
yada
yap›lan seleksiyon çal›flmalar› ile bu tiplerden büyük ölçüde yararlan›lm›fl ise de¤iflik çeflit ve türlerin melezlenmesiyle yeni varyasyonlar ortaya konulabilmekteD‹KKAT
dir. Farkl› bireylerin melezlenmeleri sonucunda kendine döllenen bitkilerde F2,
yabanc› döllenen bitkilerde F1 generasyonunda bafllamak üzere aç›lmalar söz koSIRA S‹ZDE
nusu olmaktad›r. Bu yeni bireyler gen içerikleri ve bunlar›n belirledikleri
özellikler bak›m›ndan yeni kombinasyonlar (rekombinasyon) olarak tan›mlan›rlar. Yeni
kombinasyonlar anaçlar›na (ebeveyn) tam olarak benzememektedirler.
AMAÇLARIMIZ
Gen yap›lar›nda oluflan düzen de¤iflikliklerinden kaynaklanan bu durum üç flekilde kendini göstermektedir:
1. Genlerin yeniden kombinasyonu ile genler taraf›ndan Kkontrol
‹ T A Pedilen özellikler de yeniden kombine olurlar. Her iki anaçtaki, ekonomik de¤erli özellikler yeni bir birey üzerinde toplanabilir ve aç›lma göstermeyecek flekilde
›slah edilebilir.
TELEV‹ZYON
2. Melezleme ile o zamana kadar her iki anaçta bilinmeyen, yeni özellikler ortaya ç›kabilir.
Melezleme: De¤iflik
özelliklere sahipSana
O R U
baban›n, melez meydana
getirmek üzere
çaprazlanmas› ifllemidir.
D‹KKAT
N N
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
186
Tarla Bitkileri-I
3. Melezleme sonucu meydana gelen bireyler, ele al›nan özellik yada özellikler yönünden pozitif yada negatif yönde, her iki anaçtan daha farkl› bir durumda bulunabilir. Benzer flekilde, bazen bu gen etkileflimleri sonucunda
her iki anac›n ortas›nda (intermediyer) bulunan bireyler elde edilebilir (Kuckuck 1984).
Kombinasyon ›slah›n› baflar›l› bir flekilde yürütebilmek için bitki ›slahç›s›n›n
üzerinde çal›flaca¤› bitkinin çiçek yap›s›n›, döllenme biyolojisini, tohum oluflumunu ve di¤er tüm özelliklerini çok iyi tan›yabilmesi ve bu özellikler üzerine gerek
genetik gerekse de çevre etkilerinin neler olabilece¤ini bilmesi büyük önem tafl›maktad›r. Islahç› bu bilgilerin ›fl›¤›nda kendisini hedefe ulaflt›rabilecek olan melezlemelerde kullanaca¤› anaçlar› tespit edebilir. Melezleme programlar›nda kullan›lacak anaçlar yak›n akraba olabildikleri gibi, baflka yörelerden gelmifl çeflitlerden
yada farkl› türlerden olabilirler. Yeni çeflidin yerini alaca¤› çeflitten verim ve adaptasyon (uyum) bak›m›ndan düflük olmamas› gerekir. Bu nedenle, melezlemede
kullan›lacak anaçlardan biri yerli çeflitler aras›ndan seçilmelidir. Di¤er anaç ise, seçilen ilk anaçtaki zay›fl›¤› tamamlayacak flekilde belirlenmelidir. Aranan karakterler bak›m›ndan anaçlar›n kesinlikle çok üstün durumda bulunmalar› bu nedenle istenir. Genellikle anaçlar›n bu flekilde sahip olduklar› karakterler, yavru döllere birbirini tamamlay›c› olarak geçerler (fiehirali ve Özgen 1988). Ancak melezlemelerde genlerin farkl› etkileflimleri nedeniyle her zaman istenen sonuçlar›n ç›kamayabilece¤ini de göz önünde bulundurmak gereklidir. Bu nedenle kombinasyon ›slah›n›n bafllang›c›nda olabildi¤ince çok say›da farkl› anaçla melezlemelerin yap›lmas›nda fayda vard›r.
Kombinasyon ›slah›nda ele al›nan bitkilerin kendine döllenen yada yabanc›
döllenen bir bitki olmas›n›n önemi büyüktür. Melezlemede kullan›lan bitkiler,
kendine döllenen bitkiler ise bunlar›n genetik yap›lar› büyük bir olas›l›kla homozigottur. Dolay›s›yla bu tip anaçlar›n birleflmesinden sa¤lanan F1 bitkileri heterozigot olup, büyük oranda birbirlerine çok benzer yap›dad›rlar. Bu tip yap›daki F1
bitkilerinin kendilenmeleri sonucunda oluflacak F2 bitkilerinde ise aç›lma söz konusu olacakt›r. Buna karfl›l›k yabanc› döllenen bitkiler do¤al olarak heterozigot yap›da olduklar›ndan yap›lacak melezlemelerde aç›lma F1 yavru dölünde gerçekleflecektir. Bu nedenle kendine döllenen bitkilerde en erken seleksiyona F2, yabanc› döllenen bitkilerde ise F1 generasyonunda bafllanabilir.
Kendine Döllenen Türler
Anaçlar:
AA x aa
F1:
F2:
Aa
AA Aa aa (aç›lma)
Yabanc› Döllenen Türler
AA x Aa
AA Aa aa (aç›lma)
Kombinasyon ›slah› hem kendine döllenen hem de yabanc› döllenen bitkilerde
uygulanabilen bir yöntem olmakla birlikte pratikte a¤›rl›kl› olarak kullan›m› kendine
döllenen bitkilerde olmaktad›r. Bu tip bitkilerde çok farkl› kombinasyon ›slah› yöntemi bulunmakla beraber bunlar›n ço¤u belirli yöntemlerin de¤ifltirilmifl flekilleridir.
Bu yöntemlerin bafll›calar› flunlard›r:
a. Pedigri Yöntemi
b. Bulk Yöntemi
c. Tek tohum Dölü Yöntemi
d. Geri Melezleme Yöntemi
e. Konvergens
Bu yöntemler aras›ndaki bafll›ca fark, ›slah amaçlar› ve seleksiyona bafllan›lan
generasyonlar› farkl› olmas›d›r. Örne¤in; melezlemelerden sonra, pedigri yönteminde seleksiyona F2 generasyonunda bafllan›rken, Bulk yönteminde F5 -F6 generasyonunda bafllanmaktad›r. Geri melezleme yönteminde genellikle az say›da genle idare edilen özelliklere ait genlerin bir çeflitten di¤erine aktar›lmas› söz konusu
iken konvergens ›slah›nda çok say›da genle (polygen) idare edilen birkaç özelli¤in
bir çeflitte bir araya getirilmesi söz konusu olmaktad›r (Ekingen 1994).
Tarla Bitkileri-I dersi kapsam›nda genel bir bilgi verebilmek amac›yla Pedigri
ve Bulk yöntemi k›saca aç›klanacakt›r.
Pedigri Yöntemi
A ve B çeflitleri aras›nda yap›lan melezlemeler sonucunda elde edilen F2 bitkilerinde seleksiyonun bafllad›¤› pedigri yönteminde afla¤›da belirtilen aflamalar söz konusudur (fiekil 9.2) :
1. Melezleme : A-çeflidi x B-çeflidi aras›nda melezleme yap›l›r.
2. F1 kufla¤›: 50-100 F1 bitkisi yetifltirilir. Hasattan önce kendileme ile oluflmufl
(melezlenmemifl) bitkiler uzaklaflt›r›l›r.
3. F2 kufla¤›: 2000-3000 F2 bitkisi yetifltirilir. Bitkilerin ekimi, tek tek gözlem yap›labilecek flekilde genifl aral›klar ile yap›l›r ve üstün özelliklere sahip bitkilerin seçimi bu aflamada yap›l›r. Seleksiyonda al›nacak bitki say›s› genellikle ekilen bitkilerin % 10-20’si kadard›r.
4. F3 kufla¤›: F2 bitkilerinden hasat edilen bitkiler ayr› ayr› döl s›ralar› olarak
ekilirler. Üstün s›ralar›n belirlenmesinden sonra, bu s›ralardan 3-5 adet bitki
al›n›r. Normal olarak F3 kufla¤›n›n sonunda 50-100 bitki hatt› (familyas›)
oluflturulur.
5. F4 - F6 kuflaklar›: En iyi bitki hatlar›n›n seçimine devam edilir. Üniformitenin
(tek düzelik) sa¤lanmas› için seleksiyonlar devam eder. Ancak üniform en
iyi bitki hatlar› bir sonraki kufla¤a aktar›l›r. Bu aflaman›n sonunda istenilen
özelliklere sahip 25-50 bitki hatt› kalmaktad›r.
6. F7 kufla¤›: Üniform s›ralar hasat edilir.
7. F8 kufla¤›: ‹lk verim denemelerine bafllan›r.
8. F9 - F12 kuflaklar›: Ticari çeflitler ile hatlar›n k›yasland›¤› verim denemeleri
yap›l›r. En yüksek de¤erlere sahip hatlar bir sonraki verim denemelerine aktar›l›rlar. Bu çal›flmalarda bitki boyu, yatma, hastal›k ve zararl›lara dayan›kl›l›k, kalite gibi özelliklerin kontrolleri de yap›l›r. Seleksiyonlar sonucunda
standart ticari çeflit yada çeflitlerden daha yüksek performans gösteren birkaç hat çeflit aday› olarak belirlenir (Poehlman, 1979)
9. F13 - F15 kuflaklar›: Çeflit tescil (patent) ifllemleri için G›da, Tar›m ve Hayvanc›l›k Bakanl›¤›na baflvuru yap›l›r ve Bakanl›k taraf›ndan çeflit adaylar› denemelere al›n›r. Bu arada tohumluk miktar›n› artt›rabilmek amac›yla ›slahç› taraf›ndan tohum üretimi gerçeklefltirilir.
Üzerinde çal›fl›lan karakterler gözle kolayl›kla incelenebiliyorsa, pedigri yöntemi ile ›slahta baflar› sa¤lanabilmektedir. Çünkü bafllang›ç kuflaklar›nda çok say›da
bitki yetifltirilmektedir. Bu yöntemin uygulanmas›nda baz› de¤iflikliklerde yap›labilmektedir. Örne¤in; verim denemelerine F4 yada F5 kuflaklar›nda bafllanmakta ve
seçilen hatlar›n saflaflt›r›lmas› daha sonraki kuflaklara b›rak›labilmektedir. Pedigri
yöntemi erken generasyonlarda (özellikle F2’de ) çok yo¤un çal›flma ve dikkatli
gözlem kay›tlar› gerektirmektedir (fiehirali ve Özgen 1988).
187
188
Tarla Bitkileri-I
fiekil 9.2
A
Pedigri Yöntemi
(Poehlman 1979)
X
B
Toplu Ekim
F1
Aral›kl› Ekim
F2
F3
F4
F5
F6
F7
F8
F9
F12
Bitki S›ralar›
Bitki Hatlar›
Bitki Hatlar›
Bitki Hatlar›
Bitki Hatlar›
Ön Verim
Denemeleri
Verim
Denemeleri
Bulk Yöntemi (Kar›fl›k Parsel Yöntemi)
Bu yöntem çeflitler aras›nda gerçeklefltirilen melezlemelerden sonra çok say›daki
genler bak›m›ndan ortaya ç›kan heterozigot genetik yap› ile bu yap›lar üzerindeki
do¤a koflullar›n›n farkl› etkilerine dayanan zorluklar› gidermek için kullan›l›r. Bu
yöntemde, kuflaklara göre izlenen aflamalar flöyledir (fiekil 9.3):
1. Melezleme kufla¤›: A çeflidi x B çeflidi aras›nda melezleme yap›l›r.
2. F1 kufla¤›: 50-100 adet F1 bitkisi yetifltirilir. Hasattan önce kendileme sonucu oluflan bitkiler uzaklaflt›r›l›r.
3. F2 kufla¤›: F2 bitkileri toplu olarak yetifltirilir ve tüm bitkiler kar›fl›k olarak
hasat edilirler.
189
fiekil 9.3
A
X
Bulk Yöntemi
(Poehlman 1979)
B
F1
Kar›fl›k Parsel
F2
Kar›fl›k Parsel
F3
Kar›fl›k Parsel
Kar›fl›k Parsel
F4
F5
Kar›fl›k Parsel
Aral›kl› Ekim
F6
F7
S›rayla Bitki ya da
Baflak Ekimi
F8
Ön Verim
Denemeleri
F9
F12
Verim
Denemeleri
4. F3 - F5 kuflaklar›: Herhangi bir seçim yap›lmaks›z›n, bitkilerin kar›fl›k parsellerde yetifltirilmesine devam edilir.
5. F6 kufla¤›: 5000-10000 adet tohum aral›kl› olarak ekilir. 500-1000 adet üstün
özelliklere sahip bitki seçilir.
6. F7 kufla¤›: Seçilen bitkiler ayr› s›ralarda (s›raya bitki yada s›raya baflak fleklinde) yetifltirilir. Üstün özelliklere sahip 50-100 bitki s›ras› hasat edilir.
7. F8 kufla¤›: ‹lk verim denemelerine bafllan›r.
8. F9 - F13 kuflaklar›: Pedigri yönteminde oldu¤u gibi verim denemelerine devam edilir (Poehlman 1979).
9. F14 - F15 kufla¤›: Yeni çeflidin tescili için G›da, Tar›m ve Hayvanc›l›k Bakanl›¤›na baflvurulur ve ayn› periyotta tohum miktar›n›n artt›r›lmas› için ›slahç›
taraf›ndan üretimi yap›l›r.
Bulk yönteminde, ›slahç› F5 yada F6 kuflaklar›nda elinde do¤al seleksiyon süzgecinden geçmifl, oldukça saflaflm›fl (homozigotlaflm›fl) bir materyal bulmaktad›r.
Bu yöntemle seçilen bitkilerin sonraki kuflaklarda aç›lmas› ve istemeyen özelliklere sahip bitkilerin görünmesi, seleksiyona F2 kufla¤›nda bafllanan pedigri yöntemi-
190
Tarla Bitkileri-I
ne göre daha az olacakt›r. Bu yöntem göreceli olarak basit ve ekonomik bir yöntemdir. Pedigri yönteminin aksine ilk aç›lma kuflaklar›nda daha az ifl gereksinimi
olmaktad›r. Buna karfl›l›k ilk y›llar tek bitkilerle ilgili daha az bilgi elde edilebilmektedir (Ekingen 1994, Ya¤d› 2002).
Bu kitapta kombinasyon ›slah› uygulamas› ile ilgili olarak genel bir fikir verebilmek amac›yla iki yöntemin aç›klanmas›yla yetinilecektir. Konuya ilgi duyanlar kaynaklar bölümünde verilen kitaplardan di¤er yöntemlerin detaylar›n› inceleyebilirler.
Hibrit Islah›
Hibrit ›slah› yöntemiyle elde edilen hibrit çeflitler (F1 hibritleri) saf hat ve saf çeflitler gibi homojen genetik bir yap›ya sahiptirler. Ancak hibritlerin saf çeflitlerden en
önemli ve belirgin ayr›l›klar›, sahip olduklar› özelliklerini döllerine sabit olarak aktaramay›fllar› ve F2 kufla¤›ndan itibaren aç›lmalar›n görülmesidir. Bu nedenle bir
hibrit çeflit ›slahç›s›, tohumluk piyasas›na sürekli olarak en az iki anaç hat yada çeflidin melezlenmesinden oluflan yeni hibrit tohumlu¤u (F1 hibridi) oluflturma ve
sa¤lama zorunlu¤undad›r. Anaç bitkiler, ancak genetik yap› bak›m›ndan birbirlerinden farkl› olduklar› ve homozigot (saf) durumda bulunduklar› zaman bir hibrit
çeflit elde etme olana¤› söz konusudur (Ekingen 1994).
Hibrit ›slah› ilk olarak yabanc› döllenen bitkilerde kullan›lm›fl ve özellikle verim yönünden büyük ilerlemeler kaydedilmifltir. Günümüzde F1 hibritleri sayesinde m›s›r, ayçiçe¤i gibi bitkilerde verim 4-5 kat artm›flt›r. Her ne kadar hibrit ›slah›
kendine döllenen bitkilerde de kullan›labiliyorsa da elde edilecek tohumluk miktar›n›n çok az olmas›, melezlemeler için çok fazla emek ve masraf gerektirdi¤inden, tohumculuk prati¤inde hibrit ›slah›n›n a¤›rl›kl› olarak kullan›m› yabanc› döllenen bitkilerdedir. Ancak domates gibi kendine döllenen bitkilerde sa¤lanan çok
yüksek verim art›fllar› nedeniyle, yap›lan masraf ve çaban›n karfl›lanabilece¤i durumlar›nda oldu¤unu gözard› etmemek gerekir. Yabanc› döllenen bitkilerin hibrit
›slah›nda üç aflama bulunmaktad›r:
SIRA S‹ZDE
4
S O R U
D‹KKAT
So : ‹ngilizce “Original
SIRA S‹ZDE
Selfed”
ifadesinin
k›salt›lmas›d›r.
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Kendine döllenen
bir bitki olan bu¤dayda klasik hibrit tohum eldesi nas›l gerçeklefltirilebilir?
SIRA S‹ZDE
a. Homozigot hatlar›n gelifltirilmesi: Saf hat ( Inbred Line) oluflturulmas› olarak
tan›mlanan
bu aflamada yabanc› döllenen bitkilerin 5-7 kuflak boyunca kendilenmeye zorlanmas› söz konusudur. Bu zorlanmaya paralel olarak giderek
S O R U
homozigotlaflan
bitki hatlar› (saf hatlar) ya geliflme, canl›l›k ve döl verebilme (fertilite) eksikli¤i nedeniyle yok olurlar ya da bunlardaki geliflme, canl›l›k ve
döl verebilme yetene¤indeki gerilemeleri belirli bir düzeyde durur.
D‹KKAT
Kendileme iflleminin as›l amac›, bitkilerde istenen özelliklerin homozigot
hale getirilip genetik yap›lar›n›n sabitlenerek, de¤iflmemelerinin sa¤lanmas›SIRA S‹ZDE
d›r. ‹lk
kendilenen bitkiler S0 ve bunlardan kendilenerek elde edilen di¤er
kuflaklarda S1, S2, S3... olarak isimlendirilirler.
b. Saf hatlar›n
kombinasyon yeteneklerinin saptanmas›: Saf hatlardaki, kendileAMAÇLARIMIZ
meler sonucu ortaya ç›kan geliflme, canl›l›k ve verimlilikteki azalmalar, melezlemeler ile ortadan kald›r›labilir. Baz› melez döller (hibritler) birçok özellik bak›m›ndan
geçerler. En iyi kombinasyonun hangi saf hatlar›n bir araK ‹ T anaçlar›n›
A P
ya gelmesiyle oluflabilece¤i ikinci aflamada yap›lan melezlemeler ile belirlenir.
Bunun için yap›labilecek en kolay yol, saf hatlar›n birbirleriyle tek tek melezlendikleri
melezlemelerdir. Örne¤in, kendilenme sonucu oluflmufl befl
T E L E V ‹ “Diallel”
ZYON
adet saf hatt›n ( A, B, C, D, E) diallel melezlenmesi flu flekilde olacakt›r :
N N
‹NTERNET
AxB
BxC
CxD
DxE
AxC
BxD
CxE
AxD
BxE
AxE
Befl hatt›n birbirleriyle tek tek melezlenmesi sonucunda oluflacak kombinasyon
say›s› 10’dur. Bu 10 adet melezleme sonucu oluflacak F1 bitkilerinin performanslar›na bak›larak, en iyi kombinasyonu sa¤layan anaçlar›n (saf hat) belirlenmesi yap›l›r. Ancak kendileme sonucu elde edilen saf hatlar›n say›s› hibrit ›slah›nda baflar›
için bir ön koflul oldu¤undan ›slahç›lar mümkün oldu¤unca çok say›da saf hat oluflturmaya çal›fl›rlar. Çok say›da saf hatt›n diallel melezlemeler ile tek tek test edilebilmesi her zaman mümkün olamamaktad›r. Örne¤in 60 adet saf hatt›n diallel melezleme ile kombinasyon yetene¤i araflt›r›lmak istenildi¤inde 1770 adet melezleme
yapmak gerekir. Bu nedenle tüm hatlar›n, genetik özellikleri çok iyi bilinen bir çeflitle (tester çeflit) melezlenmesi ve elde edilen F1 döllerinin birbirleriyle k›yaslanmas› sonucu anaçlar› hakk›nda de¤erlendirmelerin yap›ld›¤› “Top Cross” yöntemi s›kl›kla kullan›lmaktad›r. Bu bir anlamda babalar› bir (tester çeflit), anneleri farkl› (saf
hatlar) F1 döllerinin performanslar›na bakarak saf hatlar›n birbirleriyle k›yaslanmas› ifllemidir. Bu sayede say›lar› azalt›lan saf hatlar aras›nda diallel melezlemeler yap›larak en iyi kombinasyonlar›n belirlenmesi, daha kolayl›kla yap›labilmektedir.
Hibrit dölün, anaçlar›ndan hemen hemen tüm özellikler bak›m›ndan üstün olmas› melez gücü, melez azmanl›¤› yada heterosis olarak tan›mlanmaktad›r. Islahç›lar hibrit ›slah› uygulamas› ile çal›flt›klar› bitki materyalinde bu gücün elde edilmesini hedeflemektedirler.
c. Ticari tohum üretimi: Hibrit ›slah›nda son aflama, birbirleriyle iyi kombine
olabilen saf hatlar›n, büyük alanlarda üretilerek, F1 tohumlar›n›n üreticiye
sunulmas›n›n sa¤lanmas›d›r.En iyi kombinasyon iki saf hat aras›nda olabilece¤i gibi, üç yada dört saf hatt›n bir araya gelmesiyle de oluflabilmektedir.
Hibrit çeflitler melezlemelerinde kullan›lan anaçlar›n say›s›na göre farkl›
isimler almaktad›rlar. fiöyle ki:
A-Saf hatt› X B- Saf hatt›
Tek melez
AB X C- Saf hatt›
Üçlü Melez
AB
C- Saf hatt› X D- Saf hatt›
X
Çift Melez
CD
191
192
Tarla Bitkileri-I
Son y›llarda hibrit ›slah›n›n yo¤un olarak kullan›ld›¤› tarla bitkilerine örnek olarak m›s›r ve ayçiçe¤i olarak verilebilir. fiekil 9.3’de m›s›r bitkisinde kendileme ve
melezleme ifllemleri flematize edilmifltir.
fiekil 9.4
M›s›rda Kendileme ve Melezleme ifllemi
a. Befl generasyon boyunca koçan›n (difli organ) d›flar›dan toz almas›n› engelleyerek sadece kendi tepe püskülünden (erkek organ) toz almas›n›n sa¤lanmas› ile kendileme gerçeklefltirilir.
b. Kendileme sonucu elde edilmifl A ve B saf hatlar›n›n melezlenmesi. B saf hatt› ana çeflit olarak, A saf hatt›
ise baba çeflit olarak kullan›lm›flt›r. A hatt›ndan tepe püskülünden al›nan tozlar›n B hatt›n›n koçan›n› döllemesi sa¤lanm›flt›r. B koçan› üzerinde oluflan tohumlar F1 hibriti olarak bir sonraki y›l ekilecektir. Burada B
saf hatt›n›n erkek organlar› olan tepe püskülleri toz vermeden önce uzaklaflt›r›lmal›d›r. Ayr›ca A saf hatt›na
ait koçan›n da yine hasattan önce uzaklaflt›r›lmas› büyük önem tafl›maktad›r.
Erkek Organ
Difli
Organ
S0
S1
S2
S3
S4
a) Kendileme
A
X
B
Erkek Organ
Difli Organ
b) Melezleme
Mutasyon Islah›
Kültür bitkilerine istenilen özelliklerin kazand›r›lmas›nda kal›tsal yap›da ani de¤iflmeler (mutasyon) yapacak yöntemler kullan›lmas›yla yeni varyasyonlar ortaya konabilmektedir. Çeflitli mutasyon oluflturucu etkenler bitkilerin kromozom yap› ve
say›lar›nda ya da genlerin yap›lar›nda ani olarak bir tak›m de¤ifliklikler yaparak yeni özellikler kazand›rabilmektedir. Mutasyon sonucu oluflan yeni birey “mutant
tip” olarak isimlendirilmektedir. Genotipler aras› kombinasyonlar›n yan›s›ra mutasyonlar, ›slah çal›flmalar›n›n bafllang›c› olan genetik de¤iflkenliklerin temel nedenlerini olufltururlar. Bitki ›slahç›lar›, ellerinde bulunan bitki materyalindeki bireyler
aras› farkl›l›klar yeterli de¤ilse, bu farkl›l›klar› yaratmak amac›yla mutasyona baflvurabilir. Oluflturulan mutant tipler do¤rudan kullan›labilece¤i gibi melezlemeler
ile yeni kombinasyonlar›n oluflturulmas›nda da kullan›labilmektedir. Fiziksel ve
kimyasal çok say›daki maddeler ile gerçeklefltirilen mutasyon çal›flmalar› bitki ›slah›nda önemli bir yer tutmaktad›r.
Yeni Islah Yöntemleri
Yirminci yüzy›l›n sonlar›ndan bafllayarak artan oranda “Biyoteknoloji” çal›flmalar›
bitki ›slah›nda önemli bir yer tutmaya bafllam›flt›r. Tarla Bitkileri-I ders kitab›nda
bu konuyla ile ilgili çal›flmalar ayr› bir ünite olarak 10. Ünitede ele al›nm›flt›r.
193
194
Tarla Bitkileri-I
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
Bitki ›slah› kavram›n› ve önemini aç›klamak.
Bitki ›slah› bitkilerin genetik yap›lar›n› de¤ifltirme ve gelifltirme bilim ve sanat›d›r. ‹lk zamanlarda kiflisel gözlem, düflünce ve yaratma gücü ile
ayn› tür içerisindeki farkl›l›klardan yararlanarak
yeni bir çeflit ortaya ç›kar›lmas› nedeniyle, bitki
›slah› daha çok bir sanat olarak görülmüfltür. Bu
dönemde bitkiler ile ilgili bilgiler çok az oldu¤u
için, bitki seleksiyonlar› daha yüzeysel ve daha
çok fenotipe bak›larak yap›lm›flt›r. Zamanla genetik baflta olmak üzere botanik, sitogenetik, patoloji, entomoloji, istatistik gibi bilim dallar›na
iliflkin bilgiler artt›kça, bitki ›slah› giderek bir sanat u¤rafl›ndan daha çok bilim dal› olmaya bafllam›flt›r. Böylece ›slahç›lar bilimsel bilgi ve becerileriyle bitkilerin kal›t›m›n› yönlendirme ve yönetme yetene¤ine sahip olmufllar ve çok say›da
üstün tür yada çeflitleri ortaya koymufllard›r. Bitkisel üretim sulama, gübreleme, hastal›k ve zararl› kontrolü ve bitki çeflidi ana faktörlerinde yap›lacak olumlu de¤iflliklikler ile artt›r›labilir.Bunlardan ilk üçü bitkinin yetifltirildi¤i çevrenin iyilefltirilmesine yönelik etkinliklerdir. Dördüncü
faktör olan bitki çeflidi ise, yetifltiriciler taraf›ndan haz›rlanan ortamda bitkinin ürün verebilme
yetene¤i ile ilgilidir. Bitki ›slah› etkinlikleri ile ortaya konan yüksek verimli bitkiler, en iyi koflullarda en üst düzey verim verebilme yetene¤ine
sahip çeflitlerdir.
Bitkilerde tozlanma ve döllenme olaylar›n› ve
tiplerini tan›mlamak.
Bitkilerde tohum, erkek ve difli organ›n önemli
bir rol oynad›klar› döllenme olay› sonucu oluflmaktad›r. Erkek organ›n anterlerinde bulunan
olgun çiçek tozlar›n›n difli organdaki tepecik üzerine aktar›lmas› tozlanma, olgun çiçek tozlar›n›n
diflicik borusu boyunca bir boru oluflturarak çimlenmesi ve ovaryuma ulaflmas› ise döllenme olarak tan›mlanmaktad›r. Ovaryum içerisinde yumurta hücreleri ile birleflen çiçek tozu zigotu
oluflturur. Bitkilerde döllenme olay›n›n flekli türden türe farkl›l›klar gösterebilmektedir. Baz› türlerde döllenme olay› çiçe¤in kendi çiçek tozu taraf›ndan gerçeklefltirilirken, baz›lar›nda farkl› bir
çiçe¤e ait çiçek tozlar› taraf›ndan gerçeklefltirilir.
Kendi çiçek tozu ile gerçekleflen döllenme tipi
“Kendine Döllenme”, yabanc› çiçek tozu ile gerçekleflen döllenme tipi ise “Yabanc› Döllenme”
olarak isimlendirilir. Tarla bitkilerinin büyük ço¤unlu¤u kendine yada yabanc› döllenen bitkilerdir. Bununla beraber bazen kendine döllenen
bitkilerde özellikle çevre koflullar›n›n etkisi ile
bir miktar yabanc› döllenme, yada yabanc› döllenen bitkilerde kendine döllenme söz konusu olabilmektedir. Bu tip bitkiler “Hem Kendine Hem
de Yabanc› Döllenen Bitkiler” olarak tan›mlanmaktad›rlar.
N
A M A Ç
3
Tarla bitkilerine seleksiyon ›slah yöntemi uygulama fleklini aç›klamak.
Seleksiyon farkl› genetik yap›lara sahip bireyler
istenilen özelliklere sahip olanlar›n belirlenerek
seçilmesidir. Seleksiyonda baflar› için gelifltirilmesi istenen özelli¤i tafl›yan, nitelikli bafllang›ç
materyalinin bulunmas› en önemli faktördür.
Özellikle tarla bitkilerinden tah›llar ve yem bitkilerinde yerli çeflitler, seleksiyon için uygun kaynaklard›r. Yerli çeflitler kal›tsal yap›lar› bak›m›ndan çok farkl› bireyleri içeren form kar›fl›mlar›
olup genetik çeflitliliklerinin bir sonucu olarak
özellikle, yay›lm›fl bulunduklar› alanlar›n iklim
koflullar›na çok iyi uyum gösterirler. Islah edilmifl yüksek verimli çeflitlerle karfl›laflt›r›ld›klar›nda daha az fakat daha güvenli verimleri vard›r.
Yerli çeflitler çok say›da de¤iflik formlar› içerdiklerinden ve bu formlar y›llarca süren do¤al seleksiyonlar›n süzgecinden geçip yay›lm›fl bulunduklar› alanlar›n çevre koflullar›na çok iyi uyum
gösterdiklerinden, ›slahç›lar aç›s›ndan çok de¤erli bafllang›ç materyali olarak de¤erlendirilirler. Seleksiyon, toplu ve teksel seleksiyon olmak
üzere iki flekilde uygulanmaktad›r. Seleksiyonda
en kolay yol; yerli çeflitler gibi form kar›fl›mlar›ndan amaca en uygun olanlar›n seçilmesi ve birlikte ço¤alt›lmas›d›r. Toplu seleksiyonda ›slah
amac›na uyan bitkiler, d›fl görünüfllerine (fenotip) göre, toplu olarak seçilir, beraber hasat ve
harman edilir ve tek bitki dölleriyle ilgili herhangi bir döl kontrolü yap›lmaz. Fenotipin genotipi
gösterdi¤i kabul edilir. Teksel seleksiyon yönteminde ise, bir populasyondan seçilen bitkiler bir-
birlerinden ayr› yetifltirilerek dölleri elde edilir.
Seçilen bitkiler, döllerinin incelenmesinden yada
kontrol edilmelerinden sonra de¤erlendirilirler.
Bu yüzden, toplu seleksiyonda d›fl görünüfle (fenotip) göre yap›lan seleksiyon, teksel seleksiyonda genotipe göre gerçeklefltirilmektedir.
N
A M A Ç
4
N
A M A Ç
5
Tarla bitkilerine kombinasyon ›slah yöntemi uygulama fleklini anlatmak.
Bitki ›slahç›s›n›n hedeflemifl oldu¤u amaca ulaflabilmesi için bafllang›ç materyali olarak kulland›¤› yerli çeflitler vb.’de bulunan varyasyonlar yetersiz kal›yorsa yada yap›lan seleksiyon çal›flmalar› ile bu tiplerden büyük ölçüde yararlan›lm›fl
ise de¤iflik çeflit ve türlerin melezlenmesiyle yeni
varyasyonlar ortaya konulabilmektedir. Farkl› bireylerin melezlenmeleri sonucunda kendine döllenen bitkilerde F2, yabanc› döllenen bitkilerde
F1 generasyonunda bafllamak üzere aç›lmalar söz
konusu olmaktad›r. Bu yeni bireyler gen içerikleri ve bunlar›n belirledikleri özellikler bak›m›ndan yeni kombinasyonlar olarak tan›mlan›rlar.
Kombinasyon ›slah›nda ortaya ç›kan bu yeni ve
anaçlar›na tam olarak benzemeyen bireylerin belirlenerek, üstün olanlar›n seçilmesine çal›fl›lmaktad›r. Seçim iflleminde izlenen yola göre çok say›da kombinasyon ›slah› yöntemi vard›r. Bu yöntemlerden pedigri ›slah› yönteminde ilk aç›lma
kufla¤›nda seleksiyonlara bafllan›rken, bulk ›slah›
yönteminde do¤al seleksiyon süzgecinden geçmifl ve büyük oranda saflaflm›fl olan F6 kufla¤›nda seleksiyonlara bafllanmaktad›r.
Tarla bitkilerine hibrit ›slah yöntemi uygulama
fleklini özetlemek.
Hibrit ›slah› ilk olarak yabanc› döllenen bitkilerde kullan›lm›fl ve özellikle verim yönünden büyük ilerlemeler kaydedilmifltir. Günümüzde F1
hibritleri sayesinde m›s›r, ayçiçe¤i gibi bitkilerde
verim 4-5 kat artm›flt›r. Her ne kadar hibrit ›slah›
kendine döllenen bitkilerde de kullan›labiliyorsa
da elde edilecek tohumluk miktar›n›n çok az olmas›, melezlemeler için çok fazla emek ve masraf gerektirdi¤inden, tohumculuk prati¤inde hibrit ›slah›n›n a¤›rl›kl› olarak kullan›m› yabanc› döllenen bitkilerdedir. Yabanc› döllenen bitkilerin
hibrit ›slah›nda; homozigot hatlar›n gelifltirilmesi;
saf hatlar›n kombinasyon yeteneklerinin saptanmas› ve ticari tohum üretimi aflamalar› bulun-
195
maktad›r. Saf hat ( Inbred Line) oluflturulmas›
olarak tan›mlanan ilk aflamada, yabanc› döllenen
bitkiler 5-7 kuflak boyunca kendi tozuyla döllenmeye zorlanmaktad›rlar. Bu ifllemin as›l amac›,
bitkilerde istenen özelliklerin homozigot hale getirilip genetik yap›lar›n›n sabitlenerek, de¤iflmemelerinin sa¤lanmas›d›r. Saf hatlar›n kombinasyon yeteneklerinin saptanmas› aflamas›nda, kendilemeler sonucu ortaya ç›kan geliflme, canl›l›k
ve verimlilikteki azalmalar, melezlemeler ile ortadan kald›r›labilir. Baz› melez döller (hibritler)
birçok özellik bak›m›ndan anaçlar›n› geçebilirler. En iyi kombinasyonun hangi saf hatlar›n bir
araya gelmesiyle oluflabilece¤i bu ikinci aflamada yap›lan melezlemeler ile belirlenir. Hibrit dölün, anaçlar›ndan hemen hemen tüm özellikler
bak›m›ndan üstün olmas› melez gücü, melez azmanl›¤› yada heterosis olarak tan›mlanmaktad›r.
Islahç›lar hibrit ›slah› uygulamas› ile çal›flt›klar›
bitki materyalinde bu gücün elde edilmesini hedeflemektedirler. Hibrit ›slah›nda son aflama, birbirleriyle iyi kombine olabilen saf hatlar›n, büyük alanlarda üretilerek, F1 tohumlar›n›n üreticiye sunulmas›n›n sa¤lanmas›d›r.
196
Tarla Bitkileri-I
1. Afla¤›dakilerden hangisi bitkisel üretimi artt›ran temel faktörlerden birisi de¤ildir?
a. Hastal›k ve zararl›lar ile mücadele
b. Ürünün pazar de¤eri
c. Bitki çeflidi
d. Gübreleme
e. Sulama
2. Anterlerde bulunan olgun çiçek tozlar›n›n tepecik
üzerine aktar›lmas›, afla¤›daki olaylardan hangisi ile tan›mlanmaktad›r?
a. Döllenme
b. Kendine döllenme
c. Tozlanma
d. Yabanc› döllenme
e. Zigot
3. Afla¤›da verilen bitkilerden hangisi kendine döllenen bir tür de¤ildir?
a. Arpa
b. M›s›r
c. Bu¤day
d. Çeltik
e. Mercimek
4. Aflag›dakilerden hangisi bir ›slah yöntemi de¤ildir?
a. Seleksiyon
b. Koordinasyon
c. Hibrit
d. Mutasyon
e. Yeni ›slah yöntemleri
5. Farkl› genetik yap›lara sahip bireyler aras›ndan istenilen özelliklere sahip olanlar›n belirlenerek seçilmesi ifllemi afla¤›daki tan›mlardan hangisi ile ifade
edilmektedir?
a. Evrim
b. Mutasyon
c. Modifikasyon
d. Kombinasyon
e. Seleksiyon
6. Aa genotipindeki heterozigot bir bireyin kendilenmesi sonucunda oluflacak yavru bireylerin genetik yap›s› afla¤›daki seçeneklerden hangisinde verilmifltir?
a. AA
b. aa
c. AA ve aa
d. AA; Aa ve aa
e. Aa
7. Kendine döllenen bitkilerle ilgili olarak do¤ru olan
ifade hangi seçenekte verilmifltir?.
a. Genetik yap›lar› büyük olas›l›kla homozigottur
b. Genetik yap›lar›n› belirleyebilmek mümkün de¤ildir
c. Genetik yap›lar› büyük olas›l›kla heterozigottur
d. Genetik yap›lar› çevre koflullar›ndan çok etkilenir
e. Melezlemelerde F1 kufla¤›ndan itibaren aç›lmalar yo¤undur
8. A ve B çeflitleri aras›nda yap›lan melezlemeler sonucunda elde edilen F2 bitkilerinde seleksiyonun bafllad›¤› ›slah yöntemi hangisidir?
a. Bulk
b. Geri melezleme
c. Pedigri
d. Konvergens
e. Tek tohum dölü
9. Bulk yönteminde ilk seleksiyon hangi kuflakta yap›lmaktad›r?
a. F2
b. F3
c. F6
d. F8
e. F12
10. Afla¤›daki ifadelerden hangisi hibrit ›slah› aflamalar›ndan birisidir?
a. Homozigot hatlar›n gelifltirilmesi
b. Saf hatlar›n çevreye uyumlar›n›n sa¤lanmas›
c. Heterozigot hatlar›n gelifltirilmesi
d. Resesif genotiplerin seçimi
e. Saf hatlar›n serbest tozlanmaya aç›lmas›
197
Okuma Parças›
Yenilenen Yeflil Devrim
Bugün, Dünya nüfusundaki art›fl› durdurmak için yap›lan çabalara ra¤men, önümüzdeki on y›lda, her y›l 1
milyon insan›n açl›¤a mahkum olmas› beklenmektedir.
Bu problemli çözebilecekmiyiz? Geçmifl, bizim bu konuda iyimser olmam›z gerekti¤ini söylemektedir. 1950’lerde ve 1960’larda büyük bir nüfus art›fl› ile karfl›lafl›ld›¤›nda, tüm dünyadaki bitki bilimcileri, üç önemli bitki olan
bu¤day, pirinç (çeltik) ve m›s›r dahil, pek çok tar›m bitkisinin üretiminin art›r›lmas› için çal›flmalar yapm›flt›r.
Bu çaba Yeflil Devrim olarak adland›r›lm›flt›r. Çal›flmalar
üç amaca yönelikti: (1) daha verimli tohumlama, ilaçlama ve sulama yap›lmas›n› sa¤lamak (2) daha fazla ekili
alan oluflturmak ve (3) yo¤un ›slah çal›flmalar› ile tar›m
bitkilerinin daha geliflmifl türlerini yetifltirmek. Bu çaba
çok baflar›l› olmuflken son y›llarda verimli baflak elde
edilebilmesindeki art›fl azalm›flt›r. G›da üretiminin, dünya populasyonundaki art›fla ayak uydurabilmesi amac›yla bitki üreticileri bitkilerden çok fazla verim elde edebilmek için yap›lan genetik çal›flmalara giderek daha çok
ihtiyaç duyacaklard›r. Fakat bu mümkün müdür? Geliflmifl tar›m bitkilerinden fazla ürün elde etmenin s›n›r›na
m› yaklafl›yoruz? Pirinçlerle yap›lan çal›flmalar bu soruya
hay›r cevab›n› vermemize neden olmaktad›r.
Pirinç, bu¤day ve m›s›r›n ard›ndan tüm dünyada üçüncü
s›rada yer alan bir tar›m bitkisidir. Yaklafl›k 2 milyar insan, baflka bir deyiflle dünya nüfusunun üçte biri temel
g›da maddesi olarak pirinç kullanmaktad›r. Dünyada pirincin büyük bir k›sm› Asya’da üretilmekte ve tüketilmektedir, ancak orta Amerika ve Afrika’da da bafll›ca besin kayna¤›d›r. Yeflil Devrim 1969’ta, genel merkezi Filipinler’de Losbanos’ta olan Uluslar Aras› Pirinç Araflt›rma
Enstitüsünün yani (IRRI) kurulmas› ile bafllam›flt›r. Amaç,
hastal›klara karfl› dirençli ve yüksek verimli pirinç elde
etmekti. Üreticiler bunu neredeyse baflarmaktayd›lar. Elde edilen ilk yüksek verimli türün baflak taneleri okadar
a¤›rd› ki baflaklar yere y›k›l›yordu (bitki yetifltiricileri buna ‘ yere bas›lma’ ad›n› veriler). Yere do¤ru e¤ilmeyi
azaltmak için IRRI yetifltiricileri yüksek verimli bir tür ile
yerli bodur türü çaprazlad›lar ve çifçilere 1966’da tan›t›lan yar›-bodur türü elde ettiler. Bu yar›-bodur türün çok
büyük bir kesim taraf›ndan kabul görmesi üzerine, sonraki 25 y›lda pirinç üretimi 2 kat›na ç›km›flt›r.
Pirinç üreticileri kazan›lan bu flöhrete cevap verecek
gayreti gösteremediler, modern pirinç türlerinin veriminde son y›llarda fazla geliflim sa¤lanamam›flt›r. Tahminler, gelecek 30 y›l içindeki nüfus art›fl›na ayak uy-
durabilmek için, y›ll›k pirinç üretiminde %70 art›fl›n olmas› gerekti¤ini göstermektedir. fiimdi üreticiler yabani
pirinç türlerinin gelifltirmenin yollar›n› aramaktad›r.
Böyle bir çal›flma, Cornell Üniversitesinden Susan
McCouch, Steven Tanksley ve arkadafllar› taraf›ndan
yürütülmektedir. Yabani pirinç türlerinin kültürü yap›lan türlerin verimini art›ran genleri tafl›d›¤›n› test etmek
için, kültürü yap›lan pirinç (Oryza sativa) ile düflük verimli atasal yabani türü (Oryza ruf›pogon) çaprazlad›lar
ve daha sonrada, tür içi melezleri kültürü yap›lan pirinç
ile geri çaprazlayarak üç nesil elde ettiler. Teorik olarak
bu ifllem, genomu %95 O.sativa’ya ve %5 O. rufipogpn’a
ait olan bir türü oluflturacakt›. Bu geri çaprazlar tane verimi aç›s›ndan test edildi¤inde, pek ço¤unun ( % 30’dan
fazlas›n›n) kültürü yap›lan ürünü oluflturdu¤unu gördüler. Bu sonuç yabani pirinç akrabalar›n›n, düflük verimli olsa bile kültürü yap›lan pirinç için alt tür oldu¤unu
göstermifltir ve bunlar hala seçkin pirinç türlerini oluflturan genleri tafl›maktad›rlar. Yetifltiriciler yabani pirinç
akrabalar›ndan faydalanabileceklerdir.
‹stenilen genleri klasik ›slah yollar› ile yabani akrabalar›ndan kültürü yap›lan türlere aktarmak çok uzun sürer
ve 10 y›l ve daha fazla sürebilecek çaprazlama çal›flmalar›n› gerektirir. Tar›m ürünlerinin nüfus art›fl› ile bafledebilmesi için, kültürü yap›lan türleri gelifltirme çal›flmalar›n›n çok h›zl› olmas› gerekir. fians eseri, modern
genetik haritalama teknikleri, verimlilik ve hastal›k dirençlili¤i gibi karmafl›k özellikleri kontrol eden kantitatif özellik lokuslar›n›n (QTL) haritalanmas›n›n sa¤lamaktad›r. Bu geliflmifl geri çapraz QTL yöntemi ad› verilen
teknik, tah›l üretimine do¤rudan bir yaklafl›m sa¤lar.
Önce, kültürü yap›lan türler aynen O.sativa ile O. rofipogon ile yap›lan çaprazlama gibi yaban›l tip akrabalar› ile çaprazlan›r. Sonra, elde edilen melez tür, kültürü
yap›lan tür ile geri çaprazlanarak ‘ yaban›l’ genomun
sade küçük bir parças›n› içeren bir tür yarat›l›r. En iyi
kalitedeki geri çaprazlar (yüksek verimli ve hastal›klara
dirençli) seçilir ve yüksek performanstan sorumlu olan
“ yaban›l QTL” detayl› moleküler ba¤lant› haritalamalar› ile belirlenir. Yararl› QTL belirlenince, di¤er kültürü
yap›lan türlere aktar›labilir.
Bu stratejinin baflar›l› olabilmesi için yaban›l akrabalar›n potansiyel faydal› genleri tafl›yan depolar olarak korunmas› gerekir. 1970’lerde birçok bitkinin kendi do¤al
ortam›ndaki yaban›l akrabalar›n›n varl›¤›n› korumak ve
onlar› tohum bankas› olarak kullanmak için çal›flmalar
bafllam›flt›r. McCough, Tankslley ve di¤erlerinin çal›fl-
198
Tarla Bitkileri-I
malar›n›n gösterdi¤i gibi, yabani türlerden hangisinin
10 y›l yada 100 y›l boyunca yararl› allellerinin kültürü
yap›lan türlere aktarabilmesi için gerekti¤ini flimdiden
tahmin etmek imkans›zd›r. Üstün genlerin kaybolmas›n› önlemek için, belirli yararl› özelli¤i olmayan türlerde
dahil olmak üzere çok genifl spekturumdaki yabani türlerin korunmas› gerekebilir.
Yaklafl›k 60 y›l önce, büyük Rus bitki genetikçisi N. I.
Vavilov, tar›m bitkilerinin yaban›l akrabalar›n›n tar›m›
gelifltirecek genlerin kayna¤› oldu¤unu ileri sürmüfltü.
Yirmi birinci yüzy›lda, yeni moleküler yöntemlerle belirlenen ve uzun süre unutulan yabani bitki türlerinin
Yeflil Devrimi tekrar canland›ran bir k›v›lc›m olaca¤›
gerçe¤ine ba¤l› olarak Vavilov’un görüflü nihayet anlafl›labilecektir.
Kaynak: William S. Klug ve Michael R. Cummings, Genetik Kavramlar, çev: Cihan Öner ve ark. Palme Yay›nc›l›k, 2002.
S›ra Sizde 1
Çanak yaprak, taç yaprak, erkek organ ve difli organ
genel olarak çiçek tan›mlamalar›nda kullan›lan dört temel organd›r. Esas olarak çiçekler tam ve tam olmayan
çiçekler olmak üzere iki gruba ay›r›lmaktad›rlar. Tam
çiçeklerde dört temel organ›n tamam› bulunmaktad›r.
Pamuk, tütün, patates, soya, yonca gibi bitkiler bu gruba girerler. Buna karfl›l›k m›s›r, bu¤day, arpa, yulaf, çeltik gibi baz› bitkilerde çanak yaprak ve taç yaprak bulunmaz. Bu tip çiçek yap›s›na tam olmayan çiçek ad›
verilmektedir.
S›ra Sizde 2
Aa heterozigot bir bireyin kendine döllenmesi sonucu
ortaya ç›kacak durum flu flekilde olacakt›r:
‹lk Birey
Aa x Aa
1. Kuflak
AA
2.Kuflak AA
Aa
AA
Aa
aa
aa
(üç farkl› tipte
birey oluflur)
aa
3.Kuflak AA AA AA Aa aa aa aa
1. b
2. c
3. b
4. b
5. e
6. d
7. a
8. c
9. c
10. a
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitki Islah›n›n Önemi”
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkilerde Tozlanma ve Döllenme” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkilerde Tozlanma ve Döllenme” konusunu yeniden gözden geçiriniz..
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitki Islah› Yöntemleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Seleksiyon Islah›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Seleksiyon Islah›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kombinasyon Islah›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Hibrit Islah›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
4.Kuflak AA AA AA AA Aa aa aa aa
Görüldü¤ü gibi henüz befl kuflak geçmesine karfl›l›k,
kendine döllenme nedeniyle bireyler artan oranda homozigotlaflmakta ve heterozigot bireyin oran› ciddi
oranda azalmaktad›r. Milyonlarca y›l süren do¤al süreç, heterozigot bireylerin do¤ada kaybolmas›na ve
kendine döllenen bitkilerin homozigot olmas›na sebep
olmufltur.
S›ra Sizde 3
R dominant genini tafl›yan RR veRr genetik yap›s›ndaki
bireyler pas hastal›¤›na dayan›kl›, resesif genleri tafl›yan
rr bireyi ise dayan›ks›z olur. RR ve Rr bireyleri kendine
döllendiklerinde RR’nin yavru kufla¤›n›n tamam› dayan›kl›, Rr bireyinin yavru kufla¤›n›n bir k›sm› dayn›ks›z
olacakt›r. Yavru bireylerin (döllerin) bu tip kontrolü ile
anaçlar›n›n homozigot olup olmad›klar› belirlenerek,
RR tipindeki çeflitlerin ›slah edilmesine çal›fl›l›r.
RR x RR
Rr x Rr
RR
(%100 Dayan›kl›)
RR Rr rr
(Dayan›kl›) (Duyarl›)
199
S›ra Sizde 4
Bu¤dayda çiçek yap›s› baflak fleklinde olup, her bir baflak çok say›da baflakç›klardan oluflmaktad›r. Her bir
baflakç›kta ise 3-6 aras›nda de¤iflen say›da çiçek bulunmaktad›r. Bu çiçeklerin her birinin içerisinde 3 adet erkek organ ve 1 adette difli organ bulunur. Melezleme iflleminde ana (difli) olarak kullan›lacak bitkiye ait bafla¤›n kendi çiçek tozu ile döllenmesine izin vermemek
için, her bir çiçekte bulunan 3 adet erkek organ›n pens
yard›m› ile kopar›lmas› ve uzaklaflt›r›lmas› gerekir. Melezlemede baba (erkek) olarak kullan›lacak çeflide ait
erkek organlar da benzer flekilde al›narak ana baflakta
bulunan difli organlar›n yan›na ya tek tek yerlefltirilerek
ya da ana baflak etraf›nda tüm baba bafla¤›n çevrilmesi
fleklinde tozlama yapmas› sa¤lan›r. Bu ifllemler hem
çok zaman al›c› hem de çok fazla çaba gerektiren ifllemlerdir. Bu flekilde melezlenmifl bir baflaktan iyi koflullarda elde edilebilecek en çok tohum miktar› 1 g civar›ndad›r. Dolay›s›yla dekara yaklafl›k 20 kg tohum at›larak tar›m› yap›lan bu¤day yetifltiricili¤inde, 1 da alan
için 20 000 adet bu flekilde elde edilmifl olan bafla¤a gereksinim olacakt›r. Bu nedenle hibrit ›slah› kendine döllenen bitkilerde, tohum üretimi daha kolay olan yabanc› döllenen bitkilere göre, daha az uygulanmaktad›r.
Diouf J. (2010). http. fao.org/docres/fao/meeting/018
Ekingen, H.R. (1994). Bitki Islah›. U.Ü.Z.F. Ders Notlar›: 31 Bursa 1994.
Poehlman, J.M. (1979). Breeding Field Crops. The Avi
Publishing Company.Inc. Westport,Connecticut.
Ya¤d›, K. (2002). Tarla Bitkileri. Anadolu Üniversitesi
Yay›nlar›.
Karol, S., Suludere, Z. ve Ayval›, C. (1998). Biyoloji Terimleri Sözlü¤ü. Atatürk Kültür, Dil ve tarih Yüksek
Kurumu, Türk Dil Kurumu Yay›nlar›:699. Ankara
Kuckkuck, H. (1984). Bitki Islah›n›n Temel ‹lkeleri.
Ege Bölge Zirai Araflt›rma Ens. Yay›nlar›. No: 47.
Çeviren: Halidun Eresen.
Demir, ‹. (1990). Genel Bitki Islah›. Ege Üniversitesi
Ziraat Fakültesi Ofset Atölyesi. Bornava ‹zmir.
Kuckkuck, H., Kobabe, G ve Wenzel G. (1991). Fundamentals of Plant Breeding. Springer-Verlag.
Berlin.
fiehirali, S. ve Özgen M. (1988). Bitki Islah›. Ankara
Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yay›nlar› 1059, Ders Kitab› No: 310.
10
Amaçlar›m›z
N
N
N
Bitki biyoteknolojisi ve doku kültürü bilim ve u¤rafl›lar›n› tan›mlayabilecek,
Tar›mda biyoteknolojik yöntemleri, avantaj ve dezavantajlar›n› ve transformasyon yöntemlerini aç›klayabilecek,
Bitki biyoteknolojisinde çok s›k kullan›lan bitki doku kültürü yöntemlerini,
kullan›m amaçlar› ve faydalar›n› aç›klayabilecek;
Anahtar Kavramlar
• Tar›msal biyoteknoloji
• Bitki doku kültürleri
• In vitro teknikler
• Gen transfer yöntemleri
‹çindekiler
Tarla Bitkileri-I
Tar›msal
Biyoteknoloji
• B‹TK‹ B‹YOTEKNOLOJ‹S‹ VE
B‹TK‹LERDE UYGULANAN
B‹YOTEKNOLOJ‹K YÖNTEMLER
• TARIMDA B‹YOTEKNOLOJ‹N‹N
KULLANILMA ALANLARI
• TARIMDA B‹YOTEKNOLOJ‹
UYGULAMALARININ OLASI
DEZAVANTAJLARI
• B‹TK‹ DOKU KÜLTÜRÜ
LABORATUAR ORGAN‹ZASYONU
• STER‹L‹ZASYON TEKN‹KLER‹
• BES‹ ORTAMI KOMPONENTLER‹
• B‹TK‹ DOKU KÜLTÜRÜ
YÖNTEMLER‹
• GEN TRANSFER YÖNTEMLER‹
Tar›msal Biyoteknoloji
B‹TK‹ B‹YOTEKNOLOJ‹S‹ VE B‹TK‹LERDE
UYGULANAN B‹YOTEKNOLOJ‹K YÖNTEMLER
Tar›msal üretimi artt›rman›n amac› h›zla artan dünya nüfusunun yeterli ve dengeli
beslenmesini sa¤lamakt›r. Bu amaçla uzun y›llard›r melezleme ve seleksiyon yöntemleri kullan›lm›fl, kontrollü olarak üreme sa¤lanm›fl ve zaman içinde kalite ve
agronomik özellikler artt›r›lm›flt›r. Yeflil Devrim olarak adland›r›lan 1945’ li y›llar
döneminde klasik ›slah metotlar›n›n kullan›lmas› ile hastal›k ve zararl›lara dayan›kl›, yüksek verimli çeflitlerin gelifltirilmesi, kimyasal gübre ve tar›m ilaçlar›n›n kullan›m›n›n artmas› ile tar›msal üretim artm›flt›r. Bununla beraber y›llarca uygulanan
yo¤un tar›msal uygulamalar ekosistemin y›prat›lmas›na ve do¤al dengenin bozulmas›na neden olmufltur. Ekim alanlar›n›n artt›r›lamamas›, tar›msal üretimde kullan›lacak olan su kaynaklar›n›n azalmas›, do¤al dengeyi bozmadan tar›msal üretimin yap›lmak istenmesi vb. nedenlerden ötürü biyoteknoloji olarak adland›r›lan ve klasik
›slah yöntemlerinden daha karmafl›k olan bir teknolojinin aray›fl› içersine girilmifltir.
Biyoteknoloji; Rekombinant DNA, nükleik asitlerin hücre veya organellere do¤rudan enjekte edilmesini içeren “in vitro nükleik asit teknikleri” ya da “geleneksel
›slah ve seleksiyon yöntemlerince kullan›lmayan teknikler” olup do¤al fizyolojik
üreme veya rekombinasyon engellerini ortadan kald›ran, s›n›fland›r›lm›fl familyan›n ötesinde hücrelerin füzyonu olarak adland›r›lmaktad›r (Cartagena Biyogüvenlik Protokolü, 2004). Tar›msal Biyoteknoloji; ürün veya tar›msal ifllem gelifltirmede
organizmalar›n tek veya çok hücreli canl›lar›n, organ veya dokular›n genetik olarak yap›lar›n›n de¤ifltirilmesi ile ekonomik de¤eri yüksek olan ürünlerin elde edilmesidir.
Bitki biyoteknoloji yöntemleri olarak isimlendirilen yeni ›slah yöntemleri, klasik bitki ›slah› yöntemleri ile çözümü mümkün olmayan ›slah problemlerinin çözülmesi, kalite ve kantite yönünden yüksek bitkisel ürünlerin daha ekonomik ve
k›sa sürede elde edilmesi amaçlar› ile bitki ›slah›nda kullan›lmaktad›r.
Bitkilerde uygulanan biyoteknolojik yöntemler iki grup alt›nda toplanmaktad›r.
I. Bitki doku kültürü teknikleri (Bitki hücre, doku, organ ve protoplast kültürü),
II. Genetik mühendisli¤i (Genetik manipulasyon teknikleri, transgenik bitkiler).
Burada dikkat edilmesi gereken husus, genetik manipulasyon tekniklerinin in vitro kültür teknikleri ile birlikte karfl›l›kl› olarak iliflki halinde olmas›d›r. Gen aktar›lm›fl hücre ve/veya dokunun tam bitki oluflturma potansiyeli olmal› ve in vitro kültür teknikleri kullan›larak elde edilmesi gerekmektedir.
202
Tarla Bitkileri-I
Genetik mühendisli¤i:
Genlerin seçici ve bilinçli
de¤iflim tekni¤inin, insanlar
taraf›ndan uygulanmas›d›r.
Gen mühendisli¤i olarak da
kullan›lan bu tan›m; genetik
bir yap›n›n insan eliyle
de¤ifltirilerek, hedeflenen
do¤rultuda yeni genetik
yap›lar›n elde edilmesidir.
In vitro bitki doku kültürü teknikleri ⇔ Genetik mühendisli¤i
TARIMDA B‹YOTEKNOLOJ‹ KULLANIM ALANLARI
Tar›mda biyoteknoloji çeflitli alanlarda kullan›lmaktad›r. Bu alanlar› afla¤›da gösterildi¤i biçimde özetleyebiliriz;
1. Ekonomik de¤eri yüksek bitki türlerinin k›sa sürede ço¤alt›lmas›
2. Ekonomik de¤eri yüksek olan baz› bitkisel sekonder ürünlerin ve biyokimyasal maddelerin elde edilmesi (örne¤in ilaç, morfin, atropin, lezzet ve kalite maddelerinin eldesi)
3. ‹stenen iki veya daha fazla karakterin tek bir bitkide k›sa sürede kombine
edilmesi
4. Belirli bir karakterin izole edilmifl gen halinde direkt aktar›m›
5. Yüksek verimli bitki varyetelerinin k›sa sürede seçimi
6. Besin kalitesini artt›rma (yüksek oleik asit veya düflük linolenik asit içeri¤ine sahip çeflitler, beta karoten/A vitamini içeri¤i yükseltilmifl çeflitler vb.)
7. Kimya endüstrisi için hammadde üretimi sa¤lama (sabun ve deterjan yap›m›
için daha ucuz ham madde sa¤layan yüksek laurate asit içeri¤ine sahip çeflit gelifltirme)
8. Etilen sentezinin bloke edilmesiyle olgunlaflman›n geciktirilmesi ve uzun süre dayanma, raf ömrünü artt›rma
9. Genetik materyalin uzun süre muhafazas›
10. Bozulmufl tarla alanlar›n›n onar›lmas› ve toprak erozyonunun önlenmesi
11. Hastal›k, zararl›, herbisit ve ekstrem çevre koflullar›na (düflük ve yüksek s›cakl›klar, kurakl›k, tuzluluk, kireç, çevre kirlili¤i vb., dayan›kl› bitki seçimi
12. Transgenik hayvanlar›n bioreaktör olarak kullan›m› (hayvanlar›n süt, kan
vb. k›s›mlar›ndan ilaç üretimi)
13. Yeni (novel) özelliklere sahip bitkilerin üretilmesi
14. Biyolojik olarak parçalanabilir sentetik plastik üretimi ve topraktaki a¤›r metallerin giderilmesi
TARIMDA B‹YOTEKNOLOJ‹ UYGULAMALARININ
OLASI DEZAVANTAJLARI
1. Faydal› genler yan›nda zararl› genler de canl› sistemlere sokulabilir
2. Aktar›lan genler farkl› canl›larda önceden tahmin edilemeyen davran›fllar
gösterebilir
3. Aktar›lan genler kontrol d›fl› geliflip ço¤alabilir ve çevredeki baflka canl›lar›
yok edebilir
4. Besin maddesi üretim zincirlerinin bozulmas›na sebep olabilir
5. Yeni türlerin (zararl› yabanc› otlar›n) ortaya ç›kmas› söz konusu olabilir
6. Geleneksel olarak sürdürülen tar›msal üretim sistemi bozulabilir
7. Mono kültürlerin artmas› mümkündür
8. Kullan›lan tar›m ilaçlar›na dayan›kl›l›¤›n artmas› söz konusu olabilir
9. Tar›m sektöründe ekonomik yap› bozulabilir
SIRA S‹ZDE
1
Tar›msal biyoteknoloji
SIRA S‹ZDE uygulamalar›n›n avantaj ve dezavantajlar› bilindi¤ine göre gelecekte
dünyada ve ülkemizde bu teknolojinin uygulanmas› konusunda ne düflünülmektedir?
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
10. Ünite - Tar›msal Biyoteknoloji
B‹TK‹ DOKU KÜLTÜRÜ LABORATUAR
ORGAN‹ZASYONU
Doku kültürü laboratuar› kurulmas›nda en fazla önem verilmesi gereken husus
sterilitedir. Kontaminasyondan kaynaklanan kay›plar ekonomik aç›dan çok önemlidir. Bu kay›plar›n oran› %1 ile %50 aras›nda de¤ifliklik gösterebilir. Rutin temizlik
ve aseptik ifllemler bu kay›plar› %1 den daha az oranlara kadar azaltabilir.
Bitki doku kültürü laboratuar› kurulmas› planlan›rken, laboratuar duvarlar› ve
zeminin kolay y›kanabilir olmas›na dikkat edilmelidir. Akrilik ya da mikroorganizma bar›nd›rmayan renksiz plastik bir malzeme kullan›lmas› tavsiye edilmektedir.
Yüksek rand›manl› partikül tutan hava filtreleri (HEPA) laboratuar›n giriflinde hava
ak›m›n›n oldu¤u üst k›s›mlara yerlefltirilmelidir. E¤er mümkünse, etraf› çevrilmifl
bir giriflin laboratuar›n ön k›sm›nda yer almas› uygun olacakt›r. Ayr›ca d›flar›dan
gelecek pisli¤i toplamak amac›yla yap›flkan paspaslar girifl k›sm›na serilebilir, ya
da ayakkab›lar ç›kar›labilir. Elektrik ve yang›n güvenli¤i için oluflabilecek beklenmedik durumlar› ortadan kald›rmak için elektrik güç kayna¤›n›n binan›n içersine
yerlefltirilmesi zorunludur. Elektrik kesintileri s›ras›nda meydana gelecek aksakl›klar› ortadan kald›rabilecek ve temel donan›m› çal›flt›racak bir acil durum jeneratörü bulunmal›d›r. ‹yi organize edilmifl bir laboratuarda bulunmas› gereken temel
bölümleri flu flekilde s›ralayabiliriz;
1. Ön haz›rl›k odas› (kullan›lan malzemelerin y›kand›¤› ve sakland›¤›, besi ortam›n›n haz›rland›¤›, sterilizasyonun yap›ld›¤› oda),
2. Aseptik ifllemlerin yap›ld›¤› transfer odas›
3. ‹nkübasyon odas› (›fl›k, s›cakl›k ve nemin kontrol edildi¤i kontrollü çevre
koflullar› alt›nda kültür gelifltirme odas›) ya da iklim dolaplar›
4. D›fl ortama al›flt›rma odalar› ve/veya iklim kabinleri (in vitro’ dan in vivo’ ya
geçifli sa¤layan çevresel faktörlerin kontrol edildi¤i kabinler)
5. Gözlem, deneme ve sonuçlar›n al›n›p de¤erlendirmenin yap›ld›¤› odalar
6. +4 °C so¤ukta materyal ve malzeme saklama odalar›
7. Seralar (saks› ve toprakta bitki yetifltirmeye uygun ›fl›k, s›cakl›k ve nemin
kontrol edildi¤i modern seralar)
Yukar›da say›lan fonksiyonlar›n grupland›r›lmas› bir laboratuardan di¤er bir laboratuara göre büyük farkl›l›klar gösterebilir. Doku kültürü laboratuarlar›nda çok
çeflitli alet ve ekipmanlar bulunmaktad›r. Bunlar;
1. Buzdolab›/derin dondurucu: Baz› kimyasallar›n saklanmas› ve stok solüsyonlar›n belli s›cakl›klarda (4-6 °C) depolanmas› için bünyesinde derin dondurucu bulunduran buzdolab› ve derin dondurucu gereklidir.
2. Su saflaflt›rma (ar›tma) cihaz›: Suyun saflaflt›r›lmas› birkaç yöntem uygulanmas›na ra¤men bütün mikroorganizmalar›n ve bulafl›c› maddelerin sudan
uzaklaflt›r›lmas› oldukça güçtür. Özellikle depolanm›fl su içersine cam, plastik bidon veya kaplardan çeflitli kimyasal maddeler geçer. Depolanan suda
ayr›ca CO2 gaz›, atmosferde bulunan hava kirleticileri ve mikroorganizmalar
birikebilir. Çeflme suyu bitki doku kültürü çal›flmalar›nda kullan›lmaz. Çünkü çeflme suyunda; katyonlar (amonyum, kalsiyum, demir, magnezyum, potasyum, sodyum vb.), anyonlar (bikarbonat, karbonat, klorit, florit, nitrat,
fosfat, sülfat vb.), belirli maddeler (metalik oksitler, ya¤lar, organik madde,
silikat, kum, pas yap›c› maddeler), mikroorganizmalar (alg, bakteri, mantar,
virüs) ve gazlar (amonyak, karbondioksit, klorin, hidrojen sülfit, oksijen)
bulunmaktad›r. Saf su bünyesinde gaz ve organik maddeleri içermemeli,
elektriksel iletkenli¤i >1.0 MΩcm ve elektriksel kondaktivitesi <1.0 µmho/cm
203
204
Tarla Bitkileri-I
3.
4.
5.
6.
7.
8.
olmal›d›r. Çeflme suyunun saflaflt›r›lmas›nda adsorbsiyon filtrasyonu, deiyonizasyon, destilasyon, membran filtrasyonu ve ters osmos gibi yöntemler
Hassas terazi: Yüksek kalite teraziler bir doku kültürü laboratuar› için temel
gerekli olan materyaldir. Besi ortam› haz›rlan›rken hormon ve vitaminlerin
miligram düzeyinde a¤›rl›klar›n›n ölçülmesi s›ras›nda hassas bir teraziye ihtiyaç duyulurken, agar ve karbonhidratlar›n a¤›rl›klar› belirlenirken daha az
hassas bir terazi kullan›l›r.
Is›t›c›/kar›flt›r›c›: Bünyesinde otomatik kar›flt›r›c›l› ve ›s›t›c›y› bulunduran bu
alet, inorganik maddelerin daha k›sa sürede çözünmesi için gereklidir. Ayr›ca ›s›n›rken besi ortam›n› el ile kar›flt›rma ve f›r›n kullanarak ›s›tma ifllemini elimine eder.
pH-metre: Besi ortam›n›n asit ve baz durumunun ayarlanmas› için pH metre gereklidir. Baz› laboratuarlar pH indikatör kâ¤›d› kullanmaktad›rlar. Fakat
bu yöntem pH metre kullan›lmas›na nazaran daha az hassast›r ve sonuçlar›
ciddi bir flekilde etkileyebilmektedir.
Aspiratör ya da vakum pompas›: Aspiratörler kolayca bir su kayna¤›na ba¤lanabilir ve kimyasallar›n filtre sterilizasyonu için kullan›labilir. Bitki materyallerinin dezenfekte edilmesi için de kullan›labilir. Vakum pompalar› daha
h›zl›d›r ve daha efektiftir, ama daha pahal›d›r.
Otoklav ve etüv: Bir otoklav veya bas›nçl› ›s›t›c› (düdüklü tencere), doku
kültürü laboratuar›n›n temel vazgeçilmez bir aletidir. Besi ortam›, su, cam
malzeme ve aletlerin sterilizasyonu için yüksek bas›nç ve s›cakl›k gereklidir.
Mantar ve bakterilerin baz› türlerinin sporlar› ancak 121 F s›cakl›k (121
F~50°C) ve 15 psi bas›nçta öldürülebilir. Ticari olarak üretilen elektrikli f›r›nlar (etüv) sterilizasyon ve otoklavdan ç›kan nemli materyallerin kurutulmas› amac› ile kullan›lmaktad›rlar.
‹ste¤e ba¤l› ekipmanlar: Genel laboratuar ihtiyaçlar›, denemelerden elde
edilmek istenen veri çeflitlerine ba¤l› olarak önemli derecede de¤ifliklik gösterir. Dolay›s›yla doku kültürü laboratuarlar› için zorunlu olmayan çeflitli
ekipmanlar da mevcuttur. Özel ihtiyaçlar ve ekipmanlar›n maliyeti ne tür bir
ekipman›n sat›n al›naca¤›n› belirler. Mikrodalga f›r›nlar donmufl stoklar›
çözmek ve agar ortam›n› ›s›tmak için uygundur. Uygun bir el büyüteci ve inceleme mikroskoplar›, laboratuarda meristemlerin izole edilmesi, çiçek ve
filizlerini bitki parças›ndan ayr›lmas›, bitki kültürünün büyümesini inceleme
ve kültürlerin detayl› olarak araflt›r›lmas› için kullan›lmaktad›r. Foto¤raf makinas› parçalar› ve bilgisayar ba¤lant›s› ile donat›lm›fl bir araflt›rma mikroskobu günümüzde birçok laboratuarda bulunmaktad›r. Ayr›ca laboratuar zeminini temizleyen araçlar ve bulafl›k makinesi al›nabilir. Protoplastlar›n saflaflt›r›lmas› çal›flmalar› için masa üstü tip santrifüje ihtiyaç duyulmaktad›r.
Bütün laboratuarlarlar ilk yard›m ünitesi ve yang›n söndürücülerle donat›lmal›d›r.
STER‹L‹ZASYON TEKN‹KLER‹
Bitki doku kültürü çal›flmalar› s›ras›nda temizlik, hijyen ve steril bir çevrenin bulundurulmas› k›saca sterilizasyon son derece önemlidir. Sterilizasyon (aseptik ifllemler), in vitro kültür çal›flmalar›nda kullan›lan eksplant, besi ortam›, kültür kaplar›, kullan›lan her türlü araç ve gerecin bütün zararl› mikroorganizmalardan (bakteri, mantar, virüs, afit vb.) çeflitli yöntemler kullan›larak ar›nd›r›lmas›d›r. Laboratu-
205
ar ortam›nda en s›k karfl›lafl›lan mikroorganizmalar; bakteriler (Agrobacterium, Bacillus, Lactobacillus, Pseudomanas, Stapbyllococcus, Enterobacter ve Xanthomonas) ve mantarlard›r (Penicillium spp., Botrytis spp., Alternaria spp.). Bakteriler,
besi ortam›n›n üzerinde veya içinde beyaz, krem, pembe veya sar› renkte genellikle fleffaf koloniler halinde ortaya ç›karlar. Mantarlar (funguslar), eksplantla birlikte besi ortam›na gelerek bulaflmaya neden olabilece¤i gibi, kültür sonras›nda alt
kültürlere alma aflamas›nda hava kaynakl› olarak bulaflabilir veya akarlar (mite) taraf›ndan ortama tafl›nabilirler. De¤iflik renkte ve lifli görünümde olup genellikle
besi ortam›n›n ve kültürlerin üzerini a¤ gibi sararlar. Virüsler ve mikroplazma türü organizmalar kolayl›kla tespit edilemezler. Bu nedenle en tehlikeli olanlar›d›r.
Çünkü tespit edilemeden kültürden kültüre geçebilirler ve uzun süreli bir çal›flman›n bozulmas›na sebep olabilirler. Bakteriyel veya fungal mikroorganizmalar kültürden birkaç gün sonra ç›kabilirler. Bu nedenle laboratuarda çal›flacak kiflinin bütün sterilizasyon ifllemlerini dikkatli bir flekilde yapmas› gerekmektedir.
Aseptik ifllemlerin en iyi kullan›lma örne¤i herkes taraf›ndan bilinen cerrahlar
taraf›ndan konulan kat› kurallar›n uyguland›¤› modern hastanelerdeki ameliyat
odalar›d›r. Bu koflullar›n doku kültürü çal›fl›lacak ortamlarda da yarat›lmas› ve uygulanmas› gerekmektedir. Bitki doku kültürü çal›flmalar›nda uygun bir çal›flma
odas›n›n seçilmesinde en önemli faktör steril alanda bulunan hava ak›m› hareketidir. Kontaminasyona sebep olan mikroorganizma sporlar›n›n hava ak›m› ile tafl›nmas›n›n mümkün olmas› nedeni ile çal›flma alan›n›n bu gibi hava ak›m›ndan uzak
tutulmas› flartt›r. Aç›k kap› hava ak›m› yarat›r, aseptik ifllemler s›ras›nda kap›n›n
üzerine girilmez iflareti as›lmal›d›r. Hava ak›m› bulunmayan bir odada gerekli önlemlerin al›nmas› durumunda aç›kta b›rak›lan tezgâhlar çal›flmalar için kullan›labilir.
Aseptik ifllemlerin baflar›l› olarak yürütülmesi için üzeri kapat›lm›fl baz› tip transfer odalar›, bakteri giriflini engelleyen banko üzerine yerlefltirilebilecek steril muhafazal› kutular veya laminer steril kabin içersinde çal›flma tercih edilmektedir (fiekil 10.1, 10.2).
Steril kabinlerin arka k›sm›nda bulunan cam elyaf ka¤›t veya hepa filtreler çok
küçük parçalar› (<mikron) filtre edebilmektedir. Baz› tip steril transfer kabinleri,
mikroorganizmalar› öldüren ultraviyole ›fl›n› veren lamba ile donat›lm›flt›r. Ifl›¤›n
253.7 nm’ deki yay›m› ile mikroplar yavaflça öldürülmektedir, fakat bu ›fl›n yüzeylerin içine ifllememekte toz bulunan yüzeylerde oluflan bulaflmalar› engellememektedir. Bu lambalar yayg›n olarak kullan›lmakla birlikte steril bir çevre yaratma
konusundaki etkinlikleri ve baz› sa¤l›k sorunlar›n› da beraberinde getirmeleri nedeni ile kullan›rken çok dikkatli olunmas› gerekmektedir (Dods ve Roberts, 1982).
Doku kültürü laboratuar›nda çal›flan kiflinin temizlik bak›m›ndan baz› hususlara dikkat etmesi gerekmektedir. Laboratuvarda çal›flmak için önlük giyilmeli, uzun
saçlar toplanmal›, gerekirse ince dokulu bir bone tak›lmal›, ellerin temiz, t›rnaklar›n k›sa olmas›, tak› bulundurulmamas› gerekmektedir. Aseptik ifllem uygulamalar› s›ras›nda mikroorganizma bulaflmas›n›n en önemli faktörlerinden birisi kirli ellerdir. Sadece su ile elleri çalkalamak yeterli de¤ildir. Ellerin yeterli miktarda sabun
ve s›cak su ile birlikte etkin bir biçimde birkaç dakika y›kanmas› gerekir. Eller, seyreltilmifl etanol veya isopropanol (%70 v/v) solüsyonu ile sprey edilerek temizlenmelidir. Sterilizasyon yöntemleri, sterilize edilecek yer ve materyale göre 3 k›s›ma
ayr›labilir; 1) Çal›flma alan›n›n yüzey sterilizasyonu, 2) Kullan›lacak cam malzeme,
pens ve bisturi gibi aletlerin, ekipman, kaplar ve besi ortamlar›n›n sterilizasyonu
(›s› ile bozulabilenler, ›s› ile bozulmayanlar), 3) Bitki materyalinin sterilizasyonu
(Babao¤lu ve ark., 2001, Gönülflen, 1987, Hatipo¤lu, 1999).
Eksplant: In vitro kültür
çal›flmalar›n› bafllatmak için
kullan›lan, bitki üzerinden
kesilip al›nan yapay besi
ortamlar›na aktar›larak
gelifltirilen bitkinin herhangi
bir hücre, doku ve organ›d›r.
Çal›flma Alan›n›n Yüzey Sterilizasyonu
Steril koflullar›n gerekli oldu¤u tüm çal›flmalar, steril hava sirkülasyonu bulunan laminar ak›fll› kabinlerde yap›l›r. ‹ki tip steril kabin bulunmaktad›r.
206
Tarla Bitkileri-I
Kabin ‹çersine Yatay Hava Veren Kabinler; Hava kabin üstündeki HEPA filtre
sisteminden geçer, arka k›s›mda bulunan daha hassas filtrelerde steril edilip kabin
içine bas›nçl› bir flekilde yatay olarak verilir (Foto¤raf 10.1). Hava direk olarak çal›flan›n yüzüne gelir bu yüzden mikroorganizmalarla ilgili çal›flmalar için uygun olmay›p doku kültürü çal›flmalar›nda kullan›l›rlar.
Foto¤raf 10.1
Kabin içersine
yatay hava veren
steril kabinler (a,b)
a)
Hepa
Filter
b)
Horizantal Hood
Work
Surface
Starts
Pre-filter
Kabin ‹çersine Düfley Hava Veren Kabinler; Hava kabin üstündeki filtrelerden
geçerek steril edilir bas›nçl› bir flekilde alt k›sma düfley olarak verilir (Foto¤raf
10.2). Hava yukar›dan afla¤›ya akt›¤› için çal›flan›n mikroorganizmalardan etkilenmesi önlenir. Bu nedenle mikroorganizmalarla u¤raflan bilim adamlar› taraf›ndan
tercih edilen kabinlerdir.
Foto¤raf 10.2
a)
Kabin içersine
düfley hava veren
steril kabinler (a,b)
b)
HEPA Filter
(exhaust)
HEPA
Filter
(air supply)
Glass
Shield
Intake
Blower
Çal›flma alanlar›n›n (steril kabinin iç k›sm›, laboratuar tezgah›, laboratuar zemini vb.) sterilizasyonu, kimyasal sterilizasyon yöntemine göre yap›lmaktad›r. Steril
kabinin içi genel olarak etanol veya isopropanol (%70 v/v) ile yüzeysel olarak sterilize edilir. Laboratuar zemini ve tezgâhlar› haftada en az 2 kere kullan›mdan en
az 10-15 dk önce %10’ luk ticari sodyum hipoklorit solüsyonu (%5 aktif NaOCl içeren) ile silinir. E¤er steril kabin içinde bir UV lamba varsa, çal›flma öncesinde lamba belli bir süre mikroorganizmalar› öldürmek amac› ile aç›l›r. Çal›flmaya bafllama
an›nda UV lamba kapat›lmal›d›r. Aksi halde cilt yan›klar› ve özellikle göz dokular›n›n ciddi derecede zarar görmesi gibi bir risk bulunmaktad›r. UV lamba aç›k oldu¤u s›rada, kabin içinde hiçbir ifl yap›lmaz ve canl› bitki materyali aç›kta bulundurulmaz (Anonim, 2011).
Kullan›lacak Cam Malzeme, Pens ve Bisturi gibi Aletlerin,
Ekipman, Kaplar ve Besi Ortamlar›n›n Sterilizasyonu
(Is› ile Bozulabilenler, Is› ile Bozulmayanlar)
Kuru S›cakl›k ile Sterilizasyon: Bu metot içersinde yüksek s›cakl›k ile yanarak
kömür haline gelmeyen cam malzemeler, metal araç ve gereçler veya di¤er materyaller için kullan›l›r. Pamuk veya pamuklu malzeme, ka¤›t veya plastik içeren malzemeler kuru s›cakl›k ile steril edilemezler. Sterilizasyon sonras› so¤utma amac›yla bekleme h›zl› s›cakl›k düflmesi ile meydana gelebilecek cam malzemelerdeki
çatlakl›klar›n engellenmesi için tavsiye edilmektedir. Sterilizasyondan sonra paketlenmifl malzemeler transfer odalar›na al›n›r.
Nemli S›cakl›k ile (Yüksek Bas›nç ve Buharda) Sterilizasyon: Bu sterilizasyon tekni¤i bas›nç alt›nda buharla çal›flan otoklav kullan›m›n› kapsamaktad›r.
E¤er laboratuarda otoklav bulunmuyor ise evde kullan›lan düdüklü tencereler bu
amaçla kullan›labilmektedir. Bu yöntemde ka¤›t, cam, metal malzemeler ve s›v›
malzemeler (saf su, besi ortam› vb.) 121°C ‘de 15 lb/in2 buhar bas›nc›nda 15 dakika tutularak steril edilir. Otoklav veya düdüklü tencere arzu edilen s›cakl›¤a ulaflana ve içerisindeki hava buhar ile yer de¤ifltirene kadar sterilizasyon süresi bafllat›lmaz. Sterilizasyon iflleminin sonunda bas›nc›n atmosfer seviyesine yavaflça inmesine imkan verilmesi gerekmektedir aksi taktirde h›zl› bas›nç düflürülmesi cam kaplar içerisinde yer alan s›v›n›n d›flar›ya do¤ru taflarak akmas›na sebep olur. Uzun süre otoklav ile sterilizasyon yap›lmas› besi ortam› içersinde bulunan kimyasal maddelerin bozulmas›na sebep olur. Herhangi bir kâ¤›t ile kapl› malzeme otoklav ifllemi bittikten sonra yo¤un halde bulunan nemin uçurulup kurutulmas› için kurutma
f›r›n›na (<60°C) al›nmal›d›r. Otoklav›n kaynat›lmas› s›ras›nda ihtiyaç duyulan buhar› sa¤lamak için saf su kullan›lmal›d›r.
Mikrodalga Sterilizasyonu: Doku kültürü çal›flmalar›nda kullan›lacak malzemelerin ve besi ortamlar›n›n sterilizasyonunda alternatif bir di¤er yöntem olarak
mikrodalga sterilizasyonu uygulanabilmektedir. Özellikle filtre sterilizasyonu pahal› olup az miktarda s›v› ortam için uygun olmaktad›r. Otoklav ile sterilizasyon ise
uzun zaman almakta olup sterilize edilecek malzemelere bazen zarar verdi¤i için
mikrodalga sterilizasyonuna baflvurulmaktad›r.
Etilen Oksit Gaz›: Plastik petri kaplar ve plastik sentrifuj tüpleri vb. kaplar
yüksek s›cakl›klarda steril edilemezler sadece etilen oksit gaz› ile sterilize edilirler.
Bu kaplar steril edilerek sat›l›rlar ve ikinci kez steril edilmedikleri için bir kez kullan›ld›ktan sonra at›l›rlar.
Alev (Bunsen Beki), Cam Boncuk Sterilizatörü ve K›z›lötesi Ifl›nla Çal›flan Sterilizatörler ile Yüzey Sterilizasyonu: Kullan›lacak aletler (bisturi, pens
vb.) kullan›mdan önce %70’ lik etil alkol içine bat›r›ld›ktan sonra bunsen bekinin
kullan›ld›¤› alevden geçirilerek (Foto¤raf 10.3) yüzey sterilizasyonuna tabi tutulur.
K›zg›n durumdaki aletler asla alkole bat›r›lmamal›d›r. Bistüri uçlar›, kullan›m nedeniyle afl›nd›kça de¤ifltirilmelidir. Kullan›lmad›¤› durumlarda etanol kutusunun üzeri evoporasyonu önlemek amac› ile kapat›lmal›d›r. Alkol ve alevin bir arada bulunmas› nedeniyle dikkatli çal›flmak gereklidir. E¤er bu durum rahats›z edici bulunuyorsa, elektrikli, k›z›lötesi ›fl›nla çal›flan ve kullan›lan aletlerin yüksek s›cakl›kta birkaç saniye tutulmas›yla sterilizasyonu sa¤layan cam boncuk ve k›z›lötesi ›fl›nla çal›flan sterilizatörlerden de yararlan›labilir (Foto¤raf 10.4, 10.5).
207
208
Tarla Bitkileri-I
Foto¤raf 10.3
Bunsen beki
Foto¤raf 10.4
Cam boncuk sterilizatörü
Foto¤raf 10.5
K›z›lötesi ›fl›nla
çal›flan sterilizatör
Filtre sterilizasyonu: Bitki doku kültürü besi ortam›nda kullan›lan baz› kimyasal maddeler yüksek s›cakl›klara maruz b›rak›ld›¤›nda özelliklerini muhafaza
edemezler. Bu maddelerin oda s›cakl›¤›nda çok ince filtreler kullan›larak steril
edilmesi zorunludur. Genellikle az bir yo¤unluk dereceli enjektörün ucuna yerlefltirilen çok ince filtreden geçirilerek steril edilirler. Steril edilmifl uygun miktardaki
s›v› direkt olarak otoklav edilmifl ve el de¤ecek s›cakl›kta olan besi ortam› içersine
ilave edilir. Bakteri ve eukaryotik mikroorganizmalar›n tamamen uzaklaflt›r›lmas›
için delik çap› 0.22 µm olan filtrelerin kullan›lmas› uygun olur. Gibberallik asitler
(GA3) yüksek s›cakl›klarda h›zl› bir biçimde bozulurlar. Vitaminler ve antibiyotikler de¤iflik stabilite derecelerine sahiptir. Bu tip kimyasallar›n genel olarak oda s›cakl›¤›nda filtre sterilizasyonu ile ortama verilmeleri tercih edilmektedir.
Bitki Materyalinin Sterilizasyonu: Bitki materyalinin yüzey sterilizasyonu,
sodyum hipoklorit (NaOCl), kalsiyum hipoklorit (Ca [OCl]2), civa klorür, gümüfl
nitrat ve hidrojen peroksit s›v› solüsyonlar› ile baflar›l› olarak yap›labilir. Birçok laboratuar domestos gibi evlerde kullan›lan çamafl›r suyunu dezenfektan olarak kullanmaktad›r. Bu ticari ürünler genellikle %5.25 NaOCl içerir. D›fl ortamdan (tarla,
sera vb.) al›nan eksplantlar (yumru, yaprak, gövde, sürgün ucu vb. ) öncelikle
musluk suyu alt›nda en az 10-30 dakika tutularak mikroorganizma populasyonu
nun azalmas› sa¤lan›r. Bunu takiben tohum, yumru veya kök gibi kaba dokular 120 saniye %70’ lik etil alkol içinde tutulduktan sonra yaklafl›k olarak 10-30 dakika
kadar tamam› ile hipoklorit çözeltisi içersine bat›r›larak yüzey sterilizasyonu yap›lm›fl olacakt›r. Hipoklorit solüsyonu içersine Teepol veya Tween-80 gibi (%0.05
v/v) az miktarda deterjan ilave edilir. Hipoklorit uygulamas›n› takiben bitki materyali dezenfektan›n bütün izlerini tamam› ile uzaklaflt›rmak amac› ile steril distile
edilmifl su ile birkaç kez çalkalanmal›d›r (Dodds ve Roberts, 1982).
E¤er baz› bitki dokular› eksplant olarak al›nan parçalar›n›n iç k›s›mlar›nda endojen kaynakl› mikroorganizma içerirler ise yüzey sterilizasyonu yapma etkisiz
olur. Eksplant olarak seçilen yeflil bir organ (doku) herhangi bir içsel renk bozuklu¤u gösteriyorsa (yeflil rengi kaybetmifl ise) materyal olarak kullan›lmaktan kaç›n›lmal›d›r. Endojen kontaminasyon etmeni tafl›mayan sa¤l›kl› materyal kullan›lmal›d›r. Bununla beraber bu tip eksplantlar›n sterilizasyonunda biyositler (örn. PPM)
kullan›l›r. Yüzey sterilizasyonunun hedefi kültüre al›nan bitki türüne minimum zarar vererek mikroorganizmalar›n tamam›n› uzaklaflt›rmakt›r. Sterilize edilmifl kaptan yine steril olan bir pensle (kesinlikle el de¤meden) kullan›lacak bitki gövdesinden bir parça al›n›r. Her iki ifllem aras› bu aletler alkole bat›r›l›r ve alev ile tekrar sterilize edilir. Örnek al›nacak bitki materyalinden 2-3 cm uzunlu¤unda ve en
az bir yapra¤› bulunan parçalar kesilir ve gövde alt k›sm› agar besi ortam›na gelecek flekilde bat›r›larak kültüre al›n›r. Her kavanoza bir tane eksplant konulmal›d›r
çünkü bu ifllem enfeksiyonu önleme aç›s›ndan önemlidir ve temiz kültür baflar›s›n› artt›r›r. Daha sonra kültür kab›n›n üzeri kapat›l›r ve etraf› paraflim ile çevrilerek
kültür odas›nda geliflme için inkübe edilir.
Antibiyotikler: Hayvan hücre kültürlerinde rutin olarak kullan›lmas›na ra¤men bitki doku kültürlerinde yayg›n olarak kullan›lmamaktad›r. Antibiyotikler veya onlar›n indirgenmifl ürünleri beklenmedik sonuçlara neden olacak biçimde bitki dokular› taraf›ndan metabolize edilebilir. Genellikle transformasyon sonucunda
gen aktar›l›p aktar›lmad›¤›n› tespit etmek amac› ile bitki doku kültürü çal›flmalar›nda kullan›lmaktad›r.
BES‹ ORTAMI KOMPONENTLER‹
Bitki doku kültürlerindeki baflar› kültür yapmak amac› ile kullan›lan besi ortam›n›n yap›s› ile çok yak›ndan ilgilidir. Do¤ada yetiflen bitkiler sa¤l›kl› ve iyi bir geliflme gösterebilmek için topraktan nispeten çok büyük miktarlarda baz› inorganik
iyonlar›, temel makro bitki besin maddelerini (azot, fosfor, potasyum, kalsiyum,
magnezyum ve sülfür tuzlar›) ve az miktarlarda mikro besin maddeleri, iz elementlerini (demir, manganez, çinko, bor, bak›r, molibden ve kobalt) al›rlar. Temel olarak bitkilerin almas› gerekli mineral elementlerine ilave olarak, kesilen eksplant
parças› kültür besi ortam›ndan organik maddeler almaya gereksinim duyar. Çünkü
tam kesilmemifl bir bitkide bu maddeler baflka bir organda sentezlenip kök sistemine tafl›narak temin edilmektedir. Bitki doku kültürü besi ortam› sadece major ve
minör besin maddelerini karfl›lamakla kalmaz ayn› zamanda bitkilerin fotosentez
209
210
Tarla Bitkileri-I
s›ras›nda ço¤unlukla atmosferden fikse etti¤i karbonun yerine geçebilecek karbonhidrat› içerir. Bu bölümde bitki doku kültürü besi ortam›na ilave edilen; inorganik
tuzlar, bitki büyüme regülatörleri, vitaminler, amino asitler ve kompleks organik
maddeler, karbonhidratlar, su ve besi ortam›n›n fiziksel durumu incelenecektir.
‹norganik Tuzlar: ‹norganik tuzlar ayn› zamanda makro ve mikro elementler
olarak bilinmektir. Normal bir bitkinin gereksinim duydu¤u gibi kültüre al›nan bitki dokular› da belirli inorganik elementlere sürekli olarak ihtiyaç duymaktad›r.
Karbon, hidrojen ve oksijen elementlerinden baflka nispeten büyük miktarlarda ihtiyaç duyulan temel elementler azot (N), fosfor (P), potasyum (K), kalsiyum (Ca),
magnezyum (Mg) ve sülfür (S) olup bunlara makro elementler ad› verilmektedir.
Besi ortam›na ilave edilen azot; nitrat, amonyum veya bu iyonlar›n kombinasyonu
fleklinde verilir. Magnezyum sülfat (MgSO4.7H2O) hem magnezyum hem de sülfür
ihtiyac›n› karfl›lar. Bitkiler besi ortam›nda bulunan yüksek miktarlardaki sülfat
iyonlar›na nispeten dayan›kl›d›r. Yüksek konsantrasyonlarda çözülmüfl fosfat iyonlar› Zn, Fe ve Cu gibi iz elementlerin al›m›n› azaltt›¤› için büyümeyi azalt›r. Fosfor
ya NaH2PO4.H2O veya KH2PO4 formunda ortama ilave edilir. Büyük miktarlarda
ortamda bulunan katyon potasyum, KCl, KNO3 veya KH2PO4 formunda kullan›labilir. Kalsiyum ihtiyac›, CaCl2.2H2O, Ca(NO3)2.4H2O veya di¤er su içeren formlardan karfl›lanabilir. Klorin iyonu KCl veya CaCl2 formunda bulunur. Az miktarda
klorin bitki büyümesi için gereklidir fakat bitkiler genellikle ihtiyaçlar›ndan daha
fazlas›n› ortamdan al›rlar. Yüksek bitkiler genellikle sodyum elementine ihtiyaç
duymasada halofit dokular, C4 fotosentetik döngüsünü yapan bitkiler (C4 bitkileri)
ve krasulasyon asit metabolizmal› bitkiler (CAM) için temel element olabilir.
Makro elementlere ilave olarak bitki hücreleri iz miktarda belli mikro elementlere ihtiyaç duyar. Baz› elementler oldukça küçük miktarlarda kullan›ld›¤› için ileride kullan›lmak üzere konsantre stok solüsyonlar haz›rlan›r. Demir (Fe), manganez (Mn), çinko (Zn), bor (B), bak›r (Cu), molibden (Mo) ve klorin (Cl) olarak bilinen temel mikro elementler metabolik ve fizyolojik olarak bitki hücre proteinlerinin temel elemanlar›n› oluflturur ve birçok bitki taraf›ndan ihtiyaç duyulurlar. Demir ve molibden elementlerinin eksikli¤i bitkilerde klorofil azalmas›na ve kloroplastlar›n zay›f geliflmesine sebep olmaktad›r. Demir stok solüsyonu demirin çözünürlülük probleminden ötürü ayr› haz›rlan›r. Genellikle demir stok solüsyonu demir-sodyum etilen diamin tetra-asetat (NaFeEDTA) gibi flelat formunda haz›rlan›r.
Bilinen temel mikro elementlere ilave olarak baz› besi ortamlar› iz miktarda kobalt
ve iyot içerir. ‹norganik tuzlar çok de¤iflik olabilir; bununla beraber Murashige ve
Skoog (MS, 1962) formulü en yayg›n olarak kullan›lan besi ortam›d›r. Di¤er besi
ortamlar› ile karfl›laflt›r›nca MS inorganik tuzlar›n›n belirgin olarak ayr›lan özelli¤i,
nitrat, potasyum ve amonyumu yüksek oranda içermesidir.
Bitki Büyüme Düzenleyicileri (Hormonlar): Büyüme ve geliflme üzerinde
regülatör görevi yapan bileflikler, bitki dokular› içersinde do¤al olarak (endojen
olarak) meydana gelirler. Genellikle çok düflük konsantrasyonlarda aktif olurlar.
Bitki büyüme maddeleri ile benzer fizyolojik aktivitelere sahip sentetik kimyasallar bitki büyüme regülatörleri, bitki büyüme düzenleyicileri veya hormon olarak
isimlendirilirler. Bitki büyümesinde etkili olan maddeler flu flekilde s›n›fland›r›labilir; 1. Oksinler, 2. Sitokininler, 3. Gibberelinler, 4. Etilen, 5. Absisik asit veya dorminsler. Bitki doku ve organ kültürü çal›flmalar›nda morfogenesis ve büyümenin
regüle edilebilmesi için gerekli olan en önemli büyüme düzenleyicileri oksin ve sitokininler olup en uygun olan›n›n seçimi ve ne kadar kullan›laca¤› bitki türüne ve
kültür amac›na göre de¤iflmektedir.
Oksin grubu fitohormonlar birçok bitki hücresinin hücre bölünmesi, uzamas›
ve kök oluflumunun bafllang›c› için gerekli olup, kallus, hücre süspansiyon kültürleri veya organogenesis (örn. meristem, sürgün ve kök uçlar› gibi) geliflimini ilerletmek için besi ortam›na ilave edilirler. Özellikle sitokininler ile birlikte kullan›ld›klar› durumlarda morfogenesisi uyard›klar› için mikroço¤alt›m çal›flmalar›nda
yayg›n olarak kullan›l›rlar. Ayr›ca sürgün hücrelerinin ço¤almas› ve geliflmesini de
uyarmaktad›rlar. En s›k kullan›lan oksinler; IAA (indol-3-asetik asit), NAA (nafhelenasetik asit), 2,4-D (2,4-diklorofenoksiasetik asit), IBA (indo-3-bütürik asit), Dicamba (3,6-dikloro-2-metoksi-benzoik asit), Picloram (4-amino-3,5,6-trikloropikolonik asit), 2,4,5-T ‘dir (2,4,5-triklorofenoksi asetik asit). Besi ortam›na düflük konsantrasyonlarda (0.1-2.0 mg/l) ilave edilirler.
Sitokininler hücre bölünmesi, sürgün ço¤alt›m› ve sürgünden morfogenesis
oluflumunu uyar›rlar. Genellikle kök oluflumunu engellerler. En s›k kullan›lan sitokininler kinetin (6-furfuryl-aminopurine), BAP (6-benzil aminopurin), IPA (izopentenil adenozin), zeatin, 2iP (2 izopentenil adenin) ve benzil adenindir (BA). Kinetin ve BA sentetik bileflikler olup zeatin do¤al olarak meydana gelir. Di¤er do¤al
olarak meydana gelen sitokininler 6-(γ, γ-dimethhylallyl-amino) pürin veya N6-[∆2isopentyl]-adenindir. Haz›rlanm›fl sterilize edilmifl hindistan cevizi sütü sitokinin
kayna¤› olarak besi ortam›na %10-15 olacak flekilde ilave edilir.
Gibberallinler di¤er bir grup bitki büyüme regülatörleridir. Do¤al olarak oluflan bileflikler olarak karakterize edilirler. Bitki doku kültürü denemelerinde en
çok kullan›lan formu gibberallik asittir (GA3). Bitkilere uyguland›¤› durumlarda
gibberallinler çeflitli flekillerde büyüme ve geliflmeyi etkileyebilirler (örn. gövde
uzunlu¤unu artt›rma, çiçek oluflumunu uyarma, embriyo ve ovül kültürlerinin
geliflimi, kallus geliflimi, meyve ba¤lamay› teflvik etme ve adventif kök oluflumunu engelleme).
Absisik asitin (ABA) doku kültüründeki rolü tam olarak bilinmemekle beraber
somatik embriyogenesis çal›flmalar›nda embriyo olgunlaflt›r›lmas›nda ve embriyolar›n bitkici¤e dönüfltürülmesinde yayg›n olarak kullan›lmaktad›r. Ayr›ca yaprak ve
meyve dökümü, yaprak gözeneklerinin kapanmas›n›n düzenlemesi di¤er etkileri
aras›nda say›labilir. Absisik asit ›fl›¤a hassast›r. ABA bitki geliflimini engelleyen güçlü bir hormondur.
Etilen bir gazd›r ve oldukça uçucu bir hormondur. Bu yüzden kültür ortam›nda kullan›lacak malzemelerin flekli, büyüklü¤ü ve kültür kaplar›n›n kapat›lmas› bu
hormonun ucucu etkisini minimize edebilmek için çok önemlidir. Etilen köklerin
uzamas›n› engelleyerek enine büyüme ve ço¤almay› artt›rmaktad›r.
Vitaminler: Vitaminler enzim sisteminde reaksiyonun h›zland›r›lmas›na yard›mc› olur ve çok az miktarlarda ihtiyaç duyulurlar. Baz›lar› sadece tiaminin (vitamin B1) hemen hemen bütün bitki doku kültürlerinde temel vitamin kayna¤› oldu¤unu kabul etsede nikotinik asit (niasin) ve pyrodoksin (B6) vitaminleri de büyümeyi uyarabilirler. Tiamin, tiamin-HCl formunda yaklafl›k olarak 0.1-30 mg/l aras›nda de¤iflen oranlarda besi ortam›na ilave edilir. Baz› vitaminler s›cakl›¤a hassast›r. Bu yüzden haz›rlanm›fl vitaminlerin fitrelerden geçirilerek sterilize edilmesi ve
otoklavdan geçirilmifl ›l›k besi ortam›na pipet ile ilave edilmesi tavsiye edilir.
Amino Asitler ve Kompleks Organik Tamamlay›c›lar: Glisin (amino asetik
asit) d›fl›nda amino asitler genellikle bitki kültürü ortam›na ilave edilmezler. E¤er
organik azot kar›fl›m›n›n gerekli oldu¤u düflünülürse, besi ortam› kazein hidrolaz
veya kazomino asitler taraf›ndan zenginlefltirilebilir. Belirli bir fizyolojik tepkiyi
uyarmak için spesifik bir amino aside gereksinim duyulabilir. Etilen biosentetik
211
212
Tarla Bitkileri-I
döngüsünde fonksiyon gösteren L-metioninin iz miktarda ortama ilave edilmesi,
ksilem oluflumunda uyar›c› etki yapar. Arjinin, üre, glutamin, asparagin ve amonyak gibi spesifik organik azotlu bilefliklere ihtiyaç gösteren kültürlerin bulundu¤u
bildirilmifltir. Meyve sular› da besi ortam›na ilave edilen önemli kompleks organik
tamamlay›c›lard›r.
Karbonhidratlar: Bütün besi ortamlar› karbon ve enerji kayna¤› olarak flekerin varl›¤›na gereksinim duyar. Sukroz genellikle 20-45 g/l konsantrasyonlar›nda
ilave edilir. Birçok laboratuvar sukrozu besi ortam›n›n di¤er elementleri ile birlikte steril eder. Sukroz bir dereceye kadar s›cakl›¤a dayanabilir. Otoklavdan geçirilmifl besi ortam› asl›nda sukroz, D-glikoz ve D-fruktozun bir kombinasyonunu içerir. Myo-inositol 100 mg/l konsantrasyonun da büyütme faktörü olarak baz› besi
ortamlar›na ilave edilir. Kullan›lacak fleker konsantrasyonu ve fleker seçimi hem
denemenin amac›na hem de kültüre al›nacak olan bitki dokular›na ba¤l›d›r.
Su: Kültüre alma ifllemleri dahil bütün doku kültürü besi ortamlar›n›n haz›rlanmas›nda kullan›lan suyun iki kere distile edilmesi veya minerallerden ar›nd›r›lm›fl
olmas› gerekir (Bak›n›z bitki doku kültürü laboratuar organizasyonu).
Besi Ortam› Fiziksel Yap›s›: Kültürler hücre süspansiyon kültürleri olarak haz›rlanmad›¤› sürece yar› kat› ortamlarda gelifltirilirler. Agar, besi ortam›n› yar› kat›
hale getirmek için ilave edilir. Besi ortam›n›n fiziksel yap›s› kültürü yap›lan dokunun beslenmesine katk›da bulunabilir. Bir çok sabit kültür %0.6-1.0 (w/v) aras›nda de¤iflen oranlarda agar içeren ortamlarda yetiflir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
2
Bitki doku kültürü
çal›flmalar› s›ras›nda ortaya ç›kabilecek olas› sa¤l›k riskleri neler olabilir?
SIRA S‹ZDE
B‹TK‹ DOKU KÜLTÜRÜ YÖNTEMLER‹
D Ü fitar›msal
Ü N E L ‹ M biyoteknoloji ve bitki ›slah›nda en s›k kullan›lan bitki doku
Bu bölümde
kültürü yöntemleri üzerinde durulacakt›r. Bitki doku kültüründe yayg›n olarak kullan›lan yöntemleri
S O R U on grup alt›nda incelemek mümkündür. Bu yöntemler;
1. Kallus kültürü
2. Hücre süspansiyon kültürü
D‹KKAT
3. Organogenesis
4. Somatik embriyogenesis
SIRA S‹ZDE
5. Meristem
kültürü ve Mikroço¤alt›m
6. Embriyo kültürü
7. Anter ve Mikrospor kültürü
AMAÇLARIMIZ
8. Protoplast kültürü
9. Genetik materyalin in vitro muhafazas›
10. Sekonder
üretimi
K ‹ T Ametabolit
P
N N
Kallus Kültürü
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Kallus; sa¤l›kl›
bitki hücrelerinin bölünmesi ile oluflan gevflek ve/veya kompakt
TELEV‹ZYON
yap›l› hücrelerden meydana gelen organize olmam›fl flekilsiz dokular›n oluflturdu¤u hücre topluluklar› olarak tan›mlanmaktad›r. Kallus kültürü ise izole edilmifl
hücre y›¤›nlar›n›n steril olarak kültüre al›nmas›d›r. Bitkilerin mekanik yaralanmas›
‹ N T Eparças›n›n
RNET
sonucu (bitki
içten veya üstten yaralanmas›, mikroorganizma veya böcekler ile veya stres ile) kallus oluflumu bafllat›labilmektedir. Kallus dokusunun en
belirgin özelli¤i normal olmayan büyümenin bitki oluflumuna sebep olan embriyoid, kök ve sürgün gelifltirme potansiyeline sahip olmas›d›r. Herhangi bir eksplanttan kallus oluflumu hemen hemen 3 farkl› aflamada meydana gelmektedir. Bunlar;
213
kallus oluflumunun bafllat›lmas› (indüksiyon), hücre bölünmesi ve hücre farkl›laflmas›d›r. ‹ndüksiyon aflamas› eksplant hücrelerin bölünmeye haz›rlanmas› için uyar›lmas› ile bafllar. Bunu takiben aktif hücre bölünme aflamas› gelmektedir. Bu aflamada eksplanttaki hücrelerin bölünmeleri ile meristematik hücreler oluflur. Üçüncü aflama hücre farkl›laflmas›n›n görülmesi ve belli metabolik olaylar›n bafllad›¤›
aflamad›r.
Baz› kallus türleri oldukça fazla lignin içerir ve sert bir yap›ya sahip olurken baz›lar› ise küçük parçalara kolayca ayr›labilecek kadar yumuflak dokulu olabilir.
Kallus pigment durumlar› bak›m›ndan farkl› renklerde olabilir. Birçok kallus pigment maddesi tafl›maz beyaz renkli olmaktad›r. Bununla beraber kallus sar›ms›
(karotenoid), yeflil (klorofil) veya mor (antosiyanin) renklere sahip olabilir. Kallusun belli bir süre büyümesinden sonra yeni besi ortam›na aktar›lmas› baflka bir deyiflle alt kültürlerinin yap›lmas› gerekmektedir. Uzun süre ayn› besi ortam›nda büyümeye b›rakma temel besin maddelerinin azalmas›na sebep olur ve azar azar
agar›n su kaybetmesi sonucu belli bir süre sonra kallus kurur ve ölür. Geliflen ve
yafllanan kallustan salg›lanan metabolitler besi ortam›nda toksik seviyelerde birikebilir ve eksplant›n geliflmesini durdurup ölümüne neden olabilir. Alt kültür zaman› kallusun büyüme oran›na ba¤l› olarak de¤iflebilir. Baflar›l› alt kültürler genellikle 15 gün veya 1 ay ara ile taze besi ortam› içeren kaplara aktar›larak yap›l›r.
Kallus Kültürünün Kullan›m Amaçlar›
Kallus kültürlerinin kullan›m amaçlar›; 1. In vitro ço¤alt›m, 2. Somaklonal varyasyon (efley hücreleri d›fl›ndaki di¤er bütün hücrelerde in vitro doku kültürü tekniklerinin uygulanmas› ile meydana gelen genetik varyasyon), 3. S›v› hücre süspansiyon kültürlerinin oluflturulmas›, 4. Gen transformasyon çal›flmalar›na kaynak materyal oluflturmad›r.
Kallus Dokusundan Bitki Rejenerasyonu
Kallus dokusu bünyesinde rejenerasyon yetene¤ine sahip dokular ile rejenerasyon
yetene¤ine sahip olmayan dokular› bulundurur. Genellikle bitkicik veya organ
oluflturma potansiyeline sahip dokular kompakt yumru halinde olur. fieffaf görünümlü dokular ise rejenerasyon yetene¤i göstermezler (Foto¤raf 10.6). Kallus dokusundan iki tip rejenerasyon mümkündür.
1. Adventif organ oluflumu (bak›n›z, organogenesis)
2. Somatik embriyo oluflumu (bak›n›z, somatik embriyogenesis, Foto¤raf 10.6)
Foto¤raf 10.6
a)
b)
c)
Embriyogenik ve
embriyogenik
olmayan kallus
dokusu (a, b, c) ve
indirekt somatik
embriyo üretimi
(a, b) ve sürgün
rejenerasyonu (c)
214
Tarla Bitkileri-I
Hücre Süspansiyon Kültürü
Uygun s›v› besi ortamlar›nda yumuflak ve gevflek dokulu kallus kümelerinin bir
çalkalay›c› üzerinde hücreler birbirinden bölünerek ayr›l›ncaya kadar çalkalanarak
elde edilen s›v› kültürlere hücre süspansiyon kültürleri denilmektedir. Hücre veya
süspansiyon kültürleri genellikle s›v› besi ortam› içersine gevflek dokulu kallus y›¤›n›n›n aktar›lmas› ile bafllat›l›r.
Hücre Süspansiyon Kültürlerinin Kullan›m Alanlar›
Hücre süspansiyon kültürlerinin bitki doku kültürü çal›flmalar›nda kullan›m alanlar›;
1. In vitro seleksiyon; tek hücre düzeyinde çeflitli faktörlere (tuz, herbisitler,
patojenler vb.) karfl› dayan›kl› hücrelerin seçilmesi esas›na göre yap›lan seleksiyon,
2. Protoplast kültürlerinin elde edilmesi (hücre süspansiyon kültürleri protoplast izolasyonu için bafllang›ç materyalini oluflturur),
3. Sekonder metabolitlerin üretilmesi (alkoloid, glikozit, eterik ya¤lar, steroidler vb. bitkilerin üretti¤i fakat direkt olarak kullanmad›¤› metabolitlerin biyosentezi mümkün olmaktad›r),
4. Mikro ço¤alt›m çal›flmalar›nda hücre süspansiyon kültürleri bitkinin çok h›zl› ço¤alt›lmas› imkân›n› sa¤lar.
Organogenesis
Kültüre al›nan bitki dokular›ndan adventif olarak sürgün, kök veya yaprak gibi organlar›n oluflmas›d›r. Organogenesis ayn› zamanda morfogenesis olarak da adland›r›l›r. Kallustan kök ve sürgün rejenerasyonu tamam› ile birbirinden ba¤›ms›z olarak meydana gelir. Kallustan bitki rejenerasyonu yap›lmak istendi¤inde sürgün gelifltirmek için ilk önce kallus, düflük oksin ve yüksek sitokinin içeren besi ortam›na aktar›l›r (Foto¤raf 10.6c). Bundan sonra kök oluflumu teflvik edilir. Bu amaçla
sürgün oluflturan kalluslar yüksek oksin düflük sitokinin bulunan ortama aktar›l›r.
E¤er ilk önce kallus üzerinde kök oluflumu gerçekleflirse bundan sonra sürgün
oluflumu ya hiç olmaz yada çok az say›da oluflur. Rejenere olan bitkiler çok hücre
orijinli olup genetik stabilite göstermezler bu yüzden genetik materyalin muhafazas› ve vegetatif ço¤alt›m çal›flmalar›nda organogenesis kullan›lmamaktad›r.
Organogenesis arac›l›¤› ile bitki rejenerasyonu iki yolla yap›lmaktad›r; 1. Direkt
organogenesis (Kallus oluflmadan organ oluflumu), 2. Indirekt organogenesis (Kallus olufltuktan sonra organ oluflumu, Foto¤raf 10.6c). Organogenesis ile rejenerasyonun avantajlar› vard›r. Hücre veya dokulardan yeni bitki bireyleri meydana getirebilir ve generatif yoldan ço¤alt›lmas› zor olan bitkilerin üretimi mümkün olabilmektedir. Ayr›ca bitki transformasyon çal›flmalar›nda oldukça önemlidir. Bununla
beraber bütün bitki türleri için evrensel bir rejenerasyon protokolünün olmay›fl› ve
her bitki türü, hatta her bitki çeflidi için spesifik bir sistemin optimize edilmesinin
zorunlu olmas› dezavantajlar› içersindedir.
Somatik Embriyogenesis
Totipotent: Bir organizmada
yer alan bütün hücre
tiplerinin, yeni biçimlere
dönüflebilme ve birey
oluflturabilme yetene¤inde
olmas›d›r.
Çiçekli bitkilerin embriyo üretme kapasitesi, döllenmifl yumurtan›n geliflmesi ile s›n›rl› de¤ildir. Totipotent özelli¤e sahip somatik dokulardaki hücreler uygun besi
ortamlar›nda embriyo üretme potansiyeline sahiptir. Somatik embriyogenesis, somatik hücrelerden normal erkek ve difli gametlerin birleflmesi olmaks›z›n karakteristik embriyo geliflim evreleri göstererek embriyoya benzer yap›lar›n üretilmesidir
(Williams ve Maheswaran, 1986). Somatik embriyo oluflumu iki farkl› flekilde meydana gelmektedir. 1. Direkt somatik embriyogenesis; baz› kültürlerde direkt olarak
embriyogenik hücrelerden herhangi bir kallus oluflumu olmaks›z›n embriyo oluflumunun meydana gelmesidir. 2. ‹ndirekt somatik embriyogenesis; oksin içeren be-
215
si ortam›nda kallus ad› verilen organize olmam›fl yap›lardan embriyo oluflumunun
bafllat›lmas› ve kültür ortam›ndan oksin fito hormonunun uzaklaflt›r›lmas› ile embriyolar›n geliflmesidir. Somatik embriyolar genellikle hücre kümelerinin yüzeylerinde bulunan tek hücrelerden meydana gelmektedir. Embriyo oluflturma yetene¤i yüksek olan bu hücre kümeleri proembriyogenik hücre topluluklar› (Agregat)
olarak tan›mlanmaktad›r (Dods ve Roberts, 1982).
Somatik Embriyo Geliflim Aflamalar›
Her proembriyogenik hücre zigotik embriyonun geçirdi¤i bir dizi embriyo geliflim
aflamas› geçirir. Bu aflamalar; 1. küresel flekilli embriyo oluflum safhas› (dairesel
hücre oluflum safhas›), 2. kalp flekilli embriyo oluflum safhas›, 3. uzun kalp flekilli
(torpedo) embriyo oluflum safhas›, 4. kotiledon oluflum safhas› (Foto¤raf 10.7).
Proembriyogenik hücre
topluluklar› (Agregat):
Proembriyogenik hücre
topluluklar› küçük çapl›
(20 µm), küçük vakuollü,
yo¤un sitoplazmal›, büyük
niflasta taneleri içeren ve
k›smen büyük koyu renkte
boyanan çekirde¤e sahip
hücrelerden oluflan y›¤›nd›r
(Dods and Roberts, 1982).
Somatik Embriyogenesisin Kullan›m Alanlar›
Somatik embriyogenesis 3 alanda kullan›l›r. Bunlar; klonal ço¤alt›m, sentetik tohum üretimi ve gen aktar›m›d›r.
Somatik Embriyogenesis Oluflumu Üzerinde Etkili Olan Faktörler
1. Genotip ve bitki parças› (eksplant), 2. Besi ortam›n›n içeri¤i, 3. Azot kayna¤› ve
miktar›, 4. Karbonhidrat kayna¤› ve büyüme regülatörleri, 5. Çevresel faktörlerdir
(›fl›k, kültür kaplar›, gaz kompozisyonu ve hücre yo¤unlu¤u).
Foto¤raf 10.7
Havuç bitkisinde
somatik embriyo
geliflim aflamalar›,
bitkicik oluflumu,
d›fl ortama
al›flt›rma, saks› ve
serada bitki
gelifltirme, in vitro
geliflen havuç
bitkisi çiçe¤i ve
hasat olgunlu¤una
gelmifl havuç
tohumu
216
Tarla Bitkileri-I
Meristem Kültürü ve Mikroço¤alt›m
Meristem devaml› olarak bölünme yetene¤ine sahip hücrelerin oluflturdu¤u dokulard›r. Bitkilerin büyüme konileri veya büyüme konisi yan›nda bir kaç yaprak primordias›n›n steril koflullarda suni besi ortamlar›nda kültür edilerek bunlardan tam
teflekküllü bitkiler elde edilmesine meristem kültürü denir. Meristem dokular› bitkide bulunduklar› bölgeye göre; apikal (uç), interkalar (ara) ve lateral meristemler
olmak üzere üç grup alt›nda toplanmaktad›r. Bitki parças›n›n büyüklü¤ü artt›kça
mikroço¤alt›m amac› ile sürgün ucu ve tomurcuk parçalar› kullan›lmakta olup bu
k›s›mlar›n kültüre al›nmas›na da sürgün ucu ve tomurcuk kültürleri denilmektedir.
Sürgün ucu kültürü, büyümekte olan sürgünlerin (1 mm > 2 cm <) steril koflullarda suni besi ortamlar›nda kültür edilerek bunlardan tam teflekküllü bitkiler elde
edilmesi olarak tan›mlan›rken tomurcuk kültürü ise büyümekte olan veya dormant
durumdaki sürgünlerden izole edilen tepe veya koltuk alt› tomurcuklar›n›n steril
koflullarda suni besi ortamlar›nda kültür edilerek bunlardan tam teflekküllü bitkiler
elde edilmesidir.
Mikroço¤alt›m; bir bitkiden al›nan tam bir bitki oluflturma potansiyeline sahip
bitki k›s›mlar›ndan yapay besi ortam›nda ve aseptik koflullar alt›nda yeni bitkilerin
elde edilmesi olarak tan›mlan›r. Genellikle ço¤alt›lmas› normal koflullarda güç olan
bitkisel materyalin h›zl› ve klonal olarak ço¤alt›lmas› amac›yla yap›lmaktad›r. Ekonomik öneme sahip türlerin (süs bitkileri, çilek, muz, kivi vb.) h›zl› ve çok say›da
az bir maliyetle ço¤alt›lmas› amac›yla kullan›l›r.
Bitki Yetifltirme ve Islah›nda Meristem, Sürgün Ucu ve Tomurcuk
Kültürünün Kullan›m Alanlar›
Meristem, sürgün ucu ve tomurcuk kültürlerinin bitki doku kültürlerinde uygulama alanlar› afla¤›da belirtildi¤i gibi özetlenebilmektedir; 1. Virüs içermeyen bitkiler
elde etmek, 2. Mikroço¤alt›m, 3. Gen kaynaklar›n›n in vitro muhafazas›, 4. Genetik transformasyon, 5. Bitki materyallerinin uluslararas› de¤iflimi, 6. Bakteri ve
mantarlardan uzak bitki elde etmektir.
Meristem Kültüründe Baflar›y› Etkileyen Faktörler
Meristem kültürü çal›flmalar›nda baflar›y› etkileyen faktörler bulunmaktad›r. Bunlar; 1. Bitkisel materyal (eksplant›n büyüklü¤ü, donör bitkinin geliflme ve sa¤l›k
durumu, genotip), 2. Besi ortam›n›n yap›s› (temel besi ortam›, fleker, agar, büyümeyi düzenleyici maddeler), 3. Kültür koflullar›d›r (s›cakl›k, ›fl›k fliddeti, fotoperiyot)
Meristem Kültürünü S›n›rland›ran Faktörler
Meristem kültürü yap›lmas›n› s›n›rland›ran faktörler; 1. Virüssüz bitki elde etme çal›flmalar›nda eksplant boyutu ile kontaminasyon derecesi aras›nda negatif bir iliflki
bulunmaktad›r, 2. Virüssüz bitkilerin elde edilmesinde donör bitkinin fizyolojik
durumunun etkili olmas› önemlidir. Virüssüz bitki eldesi sezon ile de¤iflmekte ve
her mevsim virüssüz bitki elde etme flans› bulunmamaktad›r, 3. Virüs eleminasyonunda meristem kültürü etkili bir yöntem olarak tan›mlanmas›na karfl›n her zaman
meristemlerin virüsten tamam› ile ar›nd›r›lm›fl olmad›¤›n›nda unutulmamas› gerekmektedir.
Mikroço¤alt›m Aflamalar›
Mikroço¤alt›m çal›flmalar› baflar›l› olarak 5 aflamada gerçekleflir.
1. Seleksiyon ve ana bitkinin haz›rlanmas› aflamas›; aseptik koflullarda anaç
bitkinin yetifltirilmesi, eksplant seçimi (tepe, koltuk alt› tomurcuklar›, kök,
sürgün ucu vb.), sterilizasyon (kullan›lacak dezenfektan›n cinsi, konsantrasyonu ve uygulama süresi) ve çevresel faktörler (›fl›k, s›cakl›k, vb.).
2. Kültürün bafllat›lmas› aflamas›; eksplant bafllang›ç ortam›na b›rak›l›r.
3. Sürgün ço¤alt›m› ve sürgün geliflimi aflamas›; eksplant sürgün besi ortam›na
transfer edilir; sürgünler durmadan bölünerek ço¤al›r. 3 tip ço¤alt›m yöntemi vard›r; a. Adventif sürgün oluflumu (yaprak koltuk alt› yada sürgün tepeleri d›fl›nda herhangi bir yerde oluflan tomurcuklar adventif tomurcuk olarak
adland›r›l›r), b. Kallus oluflumu aflamas› (bitkilerin farkl›laflmas› sürgün-kök
oluflumu veya somatik embriyo üretimi kallus oluflumu ile meydana gelir, c.
Aksiller (koltuk alt›) sürgün oluflumu aflamas› (aksiller tomurcuk meristemi
genellikle yaprak koltuklar›nda bulunur, terminal tomurcu¤un zarar görmesi yada ortadan kalkmas› ile aksiller tomurcuk oluflumu desteklenir, her tomurcuk bir sürgün gelifltirme potansiyeline sahiptir).
4. Köklendirme aflamas› (sürgün oluflturan eksplant köklendirme besi ortam›na transfer edilir; kökler durmadan bölünerek ço¤al›r).
5. D›fl ortama al›flt›rma aflamas› (aklimatizasyon), eksplant topra¤a flafl›rt›l›r
(aktar›l›r); d›fl koflullardaki ortama al›flt›r›l›r.
Embriyo Kültürü
Bitkilerin tohum ve tohum taslaklar›ndan olgunlaflm›fl veya olgunlaflmam›fl zigotik
embriyolar›n aseptik olarak izole edilmesi ve optimum koflullar alt›nda geliflmeleri için endosperm koflullar›n›n sa¤land›¤› yapay besi ortamlar›nda kültüre al›narak
tam bitki gelifltirilmesi olarak tan›mlanmaktad›r.
Embriyo Kültürünün Kullan›m Alanlar›
Embriyo kültürünün kullan›m alanlar›; 1. Biyolojik temel araflt›rmalar›n yap›lmas›,
2. Tohum çimlendirmesi zor veya mümkün olmayan türlerin tohumlar›n›n çimlendirilmesi, 3. Yetifltirme ve ›slah sürecinin k›salt›lmas›, 4. Uyuflmazl›k nedeni ile embriyolar›n geliflemedi¤i veya embriyonun yetersiz geliflmesi durumlar›nda normal
embriyo geliflmesinin sa¤lanmas› amac›yla, 5. Haploid bitkilerin elde edilmesinde,
6. Tohum canl›l›klar›n›n h›zl› test edilmesi istendi¤i durumlarda, 7. Do¤ada ender
bulunan ve tohumlar› çimlenemeyen türlerin ço¤alt›lmas› istendi¤i durumlarda
Embriyo Kültüründe Baflar›y› Etkileyen Faktörler
1. Genotip
2. Embriyonun kültüre al›nd›¤› dönem
3. Besi ortam›n›n bileflimi
4. Donör bitkilerin yetifltirilme koflullar›
5. Embriyonun izolasyonu
6. Çevre koflullar› (›fl›k, s›cakl›k, oksijen)
Anter ve Mikrospor Kültürü
Bitkilerden olgunlaflmam›fl polenleri (mikrosporlar›) bulunduran anterlerin tomurcuklardan ayr›larak in vitro steril koflullarda suni besi ortamlar›nda kültüre al›nma-
217
Aklimatizasyon: In vitro
koflullarda rejenere edilen
bitkilerin sera veya tarla
koflullar›na al›flt›r›lmas›
218
Tarla Bitkileri-I
s› ve bunlardan normal kromozom say›s›n›n yar›s›n› tafl›yan haploid bitkilerin elde
edilmesidir. Islah aç›s›ndan önemli olan bu teknik ile haploid bitki elde etmek
amac›yla, diploid bitkilerden izole edilen anterler in vitro koflullarda gelifltirilmektedir. Böylece klasik ›slah yöntemleri ile uzun y›llar alan homozigot hatlar, anter
kültürü ile birkaç ay gibi k›sa bir sürede elde edilebilmektedir. Anter kültürü ile elde edilen haploid bitkilere kolhisin uygulamas›ndan sonra homozigot saf bitki elde edilebilmektedir. Foto¤raf 10.8’ de bu¤day bitkisinde anter kültürü aflamalar›
görülmektedir.
Olgunlaflmam›fl mikrosporlar›n anter içersinden izole edilerek in vitro koflullarda özel haz›rlanm›fl besi ortamlar›nda gelifltirilmesi ve bunlardan haploid embriyolar›n elde edilmesi ifllemine mikrospor kültürü (polen kültürü) denmektedir.
Anter Kültüründen Haploid Bitki Oluflumu Üzerinde Etkili Olan Faktörler
1. Genotip
2. Çevre
3. Donör bitkinin yetiflme koflullar›
4. Polen geliflme dönemi
5. Anterlere ön so¤uk uygulamas›
6. Kültür ortam›n›n bileflimi ve koflullar›
7. Genotip x çevre interaksiyonu
Foto¤raf 10.8
Bu¤day bitkisinde
anter kültürü
aflamalar›. (a)
uygun devredeki
baflak, (b) izole
edilen anter, (c)
uygun devredeki
mikrospor, (d,e)
anterden kallus ve
embriyo oluflumu,
(f) yeflil bitkicik
oluflumu
a)
b)
c)
d)
e)
f)
Protoplast Kültürü
Çok hücreli dokularda bitki hücreleri birbirine hücreler aras› ba¤larla ba¤lan›rlar.
Mekanik olarak veya enzimlerle hücrelerin birbirinden ayr›lmas› ve hücre duvar›n›n uzaklaflt›r›lmas› sonucu oluflan hücre duvar› olmayan ç›plak hücrelere protoplast denir.
Protoplast izolasyonunda üzerinde durulmas› gereken iki önemli nokta, kullan›lan enzimin safl›¤› ve kültür ortam›n›n ozmotik bas›nc› olup protoplastlar›n canl›l›¤› üzerinde en büyük etkiye sahiptir. Halen üzerinde çal›fl›lan birçok bitki türünde yeterli say›da protoplast elde edilmesine ra¤men, izolasyondan sonra hücre duvar› rejenerasyonu, mitotik bölünmenin bafllamas›, kallus oluflumu ve bitki rejenerasyonu sadece baz› bitki türlerinde baflar›l› olarak elde edilebilmifltir.
Protoplast Kültürünün Kullan›m Alanlar›
Protoplast kültürünün kullan›m alanlar› afla¤›da verilmifltir.
1. Somatik Melezleme: Protoplastlar›n füzyonu (kaynaflmas›) yoluyla somatik
melezleme yak›n akraba veya akraba olmayan türlerin melezlerini elde etmede kullan›lan bir yöntemdir.
2. In vitro Seleksiyon: Baz› bakteri ve mantarlar taraf›ndan üretilen toksik bileflikler hassas bitkilerin protoplastlar› üzerinde zararl› etki yapmakta dayan›kl› bitkilerin protoplastlar›n› ise etkilememektedir. Protoplastlar bu toksik
maddeleri içeren besi ortamlar›nda kültüre al›narak dayan›kl› bitkiler protoplast düzeyinde selekte edilebilmektedir.
3. Gen Transferi: ‹zole edilmifl protoplastlar çekirdek ve kloroplast gibi bitki
organellerini içine alabilmektedir. Ayr›ca protoplastlar›n protein, DNA ve di¤er makro molekülleri içine ald›¤› bilinmektedir. Bakteri ve di¤er organizmalar›n DNA’ s› protoplastlar taraf›ndan al›nabilmektedir. Bu yolla protoplastlara genetik transfer yap›labilmektedir.
4. Protoplastlar, hücre zar›ndan besin maddesi girifli ve tafl›nmas›, hücre organellerinin (nukleus, kromozomlar, kloroplast, mitokondri ve vakuol) izolasyonu ve hücre klonlamas› ile ilgili çal›flmalarda da kullan›labilirler.
Genetik Materyalin In vitro Muhafazas›
Yüksek verimli, hastal›k ve zararl›lara dayan›kl› kültür bitki çeflitlerinin gelifltirilebilmesi için ›slah programlar›nda kullan›lacak genetik materyalin toplanmas› ve
bunlar›n uygun biçimde muhafaza edilerek gereksinim duyuldu¤unda kullan›ma
haz›r bekletilmesi gerekir. Bu teknik in vitro olarak gen kaynaklar›n›n muhafazas›
aç›s›nda önemli olup gen ve tohum bankalar›na alternatif bir saklama fleklidir. Gen
kaynaklar›n›n in vitro muhafazas›nda günümüzde iki temel yöntem kullan›lmaktad›r; 1. Bitki materyalinde büyümenin yavafllat›lmas› veya azalt›lmas›: Bitki kültürlerinin canl› kalabilmelerine izin verdi¤i oranda kültür ortam›n›n ve kültür koflullar›n›n de¤ifltirilmesi esas›na dayan›r. Bitki doku kültürlerinin fiziksel veya beslenme koflullar›nda yap›lan s›n›rlamalarla yar› optimal koflullarda muhafaza edilmesi
bu kültürde büyümenin yavafllamas›na neden olmaktad›r, 2. Bitki materyalinin so¤ukta muhafaza edilmesi (krayoprezervasyon): Biyolojik materyalin canl› olarak
dakikada birkaç derece, kademe kademe so¤utulmas› daha sonra s›v› azot içinde
çok düflük s›cakl›klara (-196 °C) dald›r›larak dondurulmas› esas›na dayanmaktad›r.
219
220
Tarla Bitkileri-I
In vitro Gen Kaynaklar›n›n Muhafazas›n›n Sa¤lad›¤› Avantajlar
Doku kültürleri yolu ile bitki gen kaynaklar›n›n uzun süreli muhafazas›n›n sa¤lad›¤› avantajlar› afla¤›da verildi¤i biçimde s›ralayabiliriz;
1. Arazide muhafazaya göre oldukça az bir yere ihtiyaç duyulmas›
2. Kültür flartlar›nda bitkilerin ço¤altma h›z›n›n çok yüksek olmas›
3. Kültürlerin sel, don, çok yüksek s›cakl›k ve kurakl›k gibi bitkiye zarar veren
çevre flartlar›na maruz kalmamas›
4. Kültür flartlar›nda patojenlerden temizlenmifl olarak bulunan bitkilerin uluslar aras› tafl›mac›l›¤›n›n kolay ve ucuz olmas›
5. Genetik erozyonun minimum düzeylere inmesi
6. Bak›m masraflar›n›n yüksek olmamas›
In vitro Gen Kaynaklar›n›n Muhafazas›n›n Sa¤lad›¤› Dezavantajlar
Doku kültürleri yolu ile bitki gen kaynaklar›n›n uzun süreli muhafazas›n›n sa¤lad›¤› dezavantajlar› afla¤›da verildi¤i biçimde s›ralayabiliriz;
1. Her bitki tür ve çeflidinin doku kültürleriyle üretiminin baflar›lamamas›
2. Muhafazaya al›nan bitkinin üzerinde de¤erlendirme çal›flmas› yap›labilmesi
için kültür aflamas›ndan mahsule yat›ncaya kadar geçecek zamana ihtiyaç
duyulmas›
3. Bilinen yöntemlerle kültür flartlar›ndaki bitkilerin karakterizasyonunun yap›lamamas›
4. Muhafaza s›ras›nda kültürde baz› genetik de¤iflikliklerin oluflabilmesi
5. Kültür aflamas›nda bitkide meydana gelen genetik de¤ifliklikler veya mutasyonlar› saptaman›n zor olmas›
6. Yang›n, elektrik ar›zalar› gibi faktörler sonucu tüm kültürlerin kaybolma riskinin olmas›
7. Kültürlerin transfer s›ras›nda çeflitli mikroorganizmalarla bulaflma riski
Sekonder Metabolit Üretimi
Bitkiler, birçok maddeyi sentez edebilecek kapasitede bir yap›ya sahiptirler. Bitkiler bünyelerinde karbonhidrat, protein, ya¤ gibi temel insan besin kaynaklar›n›
olufltururken odun, selüloz, zamk ve kauçuk gibi maddelerin üretimlerini de gerçeklefltirebilirler. Buna ek olarak baflta ilaç sanayi olmak üzere, kimya, besin, kozmetik ve z›rai mücadele sektörlerinde ekonomik aç›dan çok önemli baz› kimyasal
maddelerde yine bitkilerden elde edilebilmektedir. Bu kimyasallara genel olarak
sekonder (ikincil) metabolitler ad› verilmektedir.
Sekonder Metabolitleri Hücre Kültürü Yolu ‹le Üretmenin Avantajlar›
Sekonder metabolitler bitkisel do¤al ürünler olup birçok ilaç ham maddesi gibi
ürünler, besin katk› maddeleri ve kozmetikler gibi birçok alanda kullan›lma alan›
bulmaktad›r. Sekonder metabolitleri hücre kültürü yöntemleri ile üretmenin faydalar› afla¤›da verilmektedir;
1. Ana bitkinin kültürü veya toplanmas› s›ras›nda karfl›lafl›lan çevresel etkenlerin (iklim, co¤rafi zorluklar, ulafl›m güçlükleri vs.) ortadan kald›r›lmas›
2. Kültüre al›nm›fl hücre ve dokular hastal›k ve zararl›lardan ar›nm›flt›r
3. Sabit kalite ve verimlilikte üretim söz konusudur
4. Arz-talep istekleri göz önüne al›narak, ihtiyaç duyuldu¤u zaman ve miktarda
üretiminin sa¤lanabilmesi ve böylece piyasan›n düzenli bir flekilde kontrolü
sa¤lan›r.
221
5. Kültürü yap›lan bitkiler için daha az arazi kullan›m› söz konusudur.
6. Politik bask›lardan uzak, daha serbest bir üretim yap›lmas›n›n mümkün olmas›d›r.
Belli bir bitki türünde çal›fl›rken hangi bitki doku kültürü yöntemini
Bitki
SIRAuygulars›n›z?
S‹ZDE
doku kültürü yöntemi seçilirken nelere dikkat edilir?
GEN TRANSFER YÖNTEMLER‹
3
SIRA S‹ZDE
Gen transferlerinin yap›labilmesi için öncelikle genin tan›mlanmas› gerekmektedir.
S O DNA’s›n›n
R U
Bunun için DNA’ n›n ekstraksyonu (istenilen organizman›n tüm
ekstrakte edilmesi), klonlanmas› (DNA içerisindeki genin yerinin tespit edilerek kopyalama iflleminin gerçeklefltirilmesi), genin dizayn edilmesi (ilgili genin kopyalanD‹KKAT
d›ktan sonra bitki içerisinde eksprese olabilmesi için modifiye edilmesi) gen transferinden önce yap›lmas› gereken ifllerdir. Bu ifllemlerden sonra çeflitli transformasSIRA S‹ZDE
yon metodlar›n›n bir tanesi kullan›larak, klonlanm›fl yeni genlerin,
bitki hücrelerine aktar›lmas›, transformasyonu yap›lmaktad›r. Gen transformasyonu, yabanc›
DNA’ n›n do¤rudan veya direkt transfer yöntemleri ile hücre içine al›nmas› ifllemiAMAÇLARIMIZ
dir. Gen aktar›m›nda kullan›lan en önemli vektörler konukçu hücreye girme yolunu kendisi bulan genetik yap›s› de¤ifltirilmifl bakteri ve virüsler olup yak›n zamana
kadar yayg›n olarak kullan›lmaktayd›lar. Bununla beraber bunlar›n
biçimde
K ‹ T Aetkin
P
kullan›lmad›¤› durumlarda farkl› bitki türleri için do¤rudan gen aktar›m yöntemleri gelifltirilmifltir. Gen aktar›m›nda kullan›lan yöntemler;
I. Dolayl› gen aktar›m›: Agrobacterium arac›l›¤›yla gen aktar›lmas›.
T E L E V ‹ Z Y O N Bu bakterinin do¤al bir özelli¤i bitki hücrelerine tutunmas› ve koloni oluflturmas› ve
T-DNA’n›n bitki genomuna nakledilmesidir. Virulent bakterinin bitki genomuyla birleflmesiyle transformasyon sonuçlan›r. Bitki genomunda tümöre
‹NTERNET
neden olan genlerle plasmidler yer de¤ifltirir.
II. Do¤rudan gen aktar›m teknikleri:
1. Kimyasal yöntem: Polietilen glikol (PEG), polivinil alkol veya kalsiyum
fosfat gibi kimyasallar ile protoplastlar›n hücre geçirgenliklerinin artt›r›lmas› ve DNA’n›n aktar›lmas› ilkesine dayan›r.
2. Elekroprasyon: Protoplastlar› veya di¤er bitki dokular›n› elektrik ak›m› etkisinde b›rakarak membran stabilitesini k›sa süreli bozmak ve oluflan
porlardan DNA’n›n hücre içine al›m›n› sa¤lamakt›r.
3. Makro enjeksiyon: Aktar›lmak istenen DNA’ y› tafl›yan plazmid solüsyonunun fideciklere enjeksiyonu ile gen aktar›m› gerçeklefltirilir.
4. Mikro enjeksiyon: Hücrenin istenilen bölmesine DNA’n›n en kesin biçimde enjekte edilmesini sa¤layan mikroenjeksiyon, k›lcal mikropipetler yard›m›yla ve mikroskop alt›nda do¤rudan protoplast, izole edilmifl hücre,
zigotik ve somatik hücre vb. yap›lar›n çekirde¤ine DNA’n›n aktar›lmas›
ile gerçeklefltirilmektedir.
5. Biyolistik (partikül tabancas› veya bombard›man›): Yüksek derecede h›zland›r›lm›fl mikrotafl›y›c› ad› verilen 1-2 µ çap›ndaki metal partiküller arac›l›¤la, bir ateflleme mekanizmas›ndan yaralanarak DNA’n›n hedef dokulara aktar›lmas›d›r. Burada önemli olan kriter, seçilen hücrenin veya dokunun transformasyona uygun olmas› ve gen aktar›m›ndan sonra tam bir
bitki rejenerasyon potansiyeline sahip olmas›d›r (Bajroviç, 2002, Özcan
veark., 2001, Topal, 2006).
N N
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
222
Tarla Bitkileri-I
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
Bitki biyoteknolojisi ve doku kültürü bilim ve u¤rafl›lar›n›n tan›mlamak.
Biyoteknoloji; Rekombinant DNA, nükleik asitlerin hücre veya organellere do¤rudan enjekte edilmesini içeren “in vitro nükleik asit teknikleri” ya
da “geleneksel ›slah ve seleksiyon yöntemlerince
kullan›lmayan teknikler” olup do¤al fizyolojik
üreme veya rekombinasyon engellerini ortadan
kald›ran, s›n›fland›r›lm›fl familyan›n ötesinde hücrelerin füzyonu olarak adland›r›lmaktad›r. Tar›msal Biyoteknoloji ise ürün veya tar›msal ifllem gelifltirmede organizmalar›n tek veya çok hücreli
canl›lar›n, organ veya dokular›n genetik olarak
yap›lar›n›n de¤ifltirilmesi ile ekonomik de¤eri
yüksek olan ürünlerin elde edilmesidir. Bitkilerde uygulanan biyoteknolojik yöntemler iki grup
alt›nda toplanmaktad›r. I. Bitki doku kültürü teknikleri (Bitki hücre, doku, organ ve protoplast
kültürü), II. Genetik mühendisli¤i (Genetik manipulasyon teknikleri, transgenik bitkiler). Burada dikkat edilmesi gereken husus, genetik manipulasyon tekniklerinin in vitro kültür teknikleri
ile birlikte karfl›l›kl› olarak iliflki halinde olmas›d›r. Gen aktar›lm›fl hücre ve/veya dokunun tam
bitki oluflturma potansiyeli olmal› ve in vitro kültür teknikleri kullan›larak elde edilmesi gerekmektedir.
Tar›mda biyoteknolojik yöntemleri, avantaj ve
dezavantajlar›n› ve transformasyon yöntemlerini aç›klamak.
Biyoteknoloji uygulamalar› en genifl anlamda tar›m sektöründe kendini göstermifltir. Kaliteli ve
fazla miktarda ürün almak amac›yla geleneksel
kültür çeflitleri veya bunlar›n yabani akrabalar›n›n genetik yap›lar› bu teknoloji ile de¤ifltirilmektedir. Tar›msal biyoteknoloji aç›s›ndan en
çok üzerinde çal›fl›lan özellikler; hastal›klara ve
zararl›lara dayan›kl›l›k, yabanc› ot ilaçlar›na dayan›kl›l›k, hem yabanc› ot hemde hastal›klara dayan›kl›l›k kazand›rma, meyve olgunlaflma sürecinin de¤ifltirilmesi, besin de¤erinin zenginlefltirilmesi ve iyilefltirilmesi, raf ve depolama ömrünün
uzat›lmas› ve aroman›n artt›r›lmas› yönünde olmufltur. Tar›msal biyoteknolojik yöntemlerin risk
oluflturma ihtimali bulunan bafll›ca alanlar; insan
ve hayvan sa¤l›¤›, biyolojik çeflitlilik, çevre ve
sosyo-ekonomik yap›d›r. Gelecekte Dünya nüfusunu beslemek için yeterli tar›msal üretim yapmada tek çözüm olarak Tar›msal Biyoteknoloji
görülmektedir. Ancak bu alanda, çevremize ve
gelecek nesillere etkileri olabilecek risklerin minimuma indirilmesi ve bunun için gerekli önlemlerin al›nmas› gerekmektedir.
N
A M A Ç
3
Bitki biyoteknolojisinde çok s›k kullan›lan bitki
doku kültürü yöntemlerini, kullan›m amaçlar›n› ve faydalar›n› aç›klamak.
Bitki doku kültürü yöntemleri on grup alt›nda
incelenmifl olup bu yöntemler; kallus kültürü,
hücre süspansiyon kültürü, organogenesis, somatik embriyogenesis, meristem kültürü ve mikroço¤alt›m, embriyo kültürü, anter ve mikrospor
kültürü, protoplast kültürü, genetik materyalin
in vitro muhafazas› ve sekonder metabolit üretimidir.
223
1. Afla¤›daki ifadelerden hangisi tar›msal biyoteknoloji
yöntemlerinin amaçlar›ndan de¤ildir?
a. Klasik ›slah yöntemleri ile çözümü mümkün olmayan ›slah problemlerine çözüm getirmek
b. Kalite ve kantite yönünden yüksek verim art›fllar› sa¤lamak
c. Ekonomik olarak bitkisel üretim gerçeklefltirmek
d. K›sa sürede ›slah amac›na uygun bitki yetifltirmek
e. Mono kültürlerin artmas›n› sa¤lamak
2. Bitkilerde uygulanan biyoteknolojik yöntemlerden
do¤ru olan› bulunuz?
a. In vitro kültür teknikleri
b. Protoplast kültürü ve somatik melezleme
c. Genetik manipulasyon teknikleri
d. Anter ve mikrospor kültürü
e. In vitro kültür teknikleri ve genetik mühendisli¤i teknikleri
3. Afla¤›daki yöntemlerden hangisi in vitro doku kültürü yöntemleri içersinde yer almaz?
a. Kallus kültürü
b. Agrobacterium arac›l›¤› ile gen transformasyonu
c. Somatik embriyogenesis ve somaklonal varyasyon
d. Embriyo kültürü
e. Protoplast kültürü
4. Afla¤›dakilerden hangisi çeflme suyunun doku kültürü çal›flmalar›nda kullan›lmama nedeni de¤ildir?
a. Katyonlar (amonyum, kalsiyum, demir, potasyum ve sodyum) içermesi
b. Anyonlar (bikarbonat, karbonat, klorid, florit,
nitrat, fosfat ve sülfat) içermesi
c. Metal oksitler, ya¤lar, organik maddeler ve silt
gibi partiküller gibi maddeleri içermesi
d. Mikroorganizmalar› içermesi
e. Çeflme suyunda çamafl›r suyu bulunmas›
5. Afla¤›dakilerden hangisi iyi organize olmufl bir doku
kültürü laboratuar›nda bulunmas› gereken bölümlerden biri de¤ildir?
a. ‹nkübasyon Odas›
b. Transfer Odas›
c. Y›kama Odas›
d. Sera ve Deneme Alanlar›
e. Karanl›k ve So¤uk Odas›
6. Afla¤›daki ifadelerden hangisi embriyo kültürünün
kullan›m alan›d›r?
a. Kendileme depresyonu nedeni ile homozigotlaflmaya ulaflman›n zor oldu¤u türlerde kullan›m› baflar›l› sonuçlar verir.
b. Resesif mutasyonlar›n aç›¤a ç›kart›lmas›nda kullan›l›r.
c. Tohum çimlendirmesi zor veya mümkün olmayan türlerin tohumlar›n›n çimlendirilmesinde
kullan›l›r.
d. Somatik melezleme çal›flmalar›nda kullan›l›r.
e. Kendilemenin olanaks›z oldu¤u baz› türlerde saf
erkek bitkileri elde etmek mümkündür.
7. Afla¤›dakilerden hangisi anter kültüründen haploid
bitki oluflumu üzerinde etkili olan faktör de¤ildir?
a. Polen geliflme dönemi
b. Alt kültür zaman› ve s›kl›¤›
c. Kültür ortam›n›n bileflimi ve koflullar›
d. Genotip
e. Donör bitkinin yetiflme koflullar›
8. Protoplast kültüründe baflar›y› etkileyen en önemli
faktörler nelerdir?
a. Hücre duvar›n›n uzaklaflt›r›lmas›
b. Kullan›lan enzimin safl›¤› ve kültür ortam›n›n
ozmotik bas›nc›
c. Mekanik veya enzimler arac›l›¤› ile hücrelerin
birbirinden ayr›lmas›
d. Protoplast füzyonu
e. Genotip ve çevre
9. In vitro kültür yöntemleri ile genetik materyalin muhafaza edilme nedeni afla¤›dakilerden hangisi olamaz?
a. Arazide muhafazaya göre oldukça az yer tutmas›
b. Genetik erozyonun minimum düzeylere inmesi
c. Kültür flartlar›nda bitkilerin ço¤altma h›z›n›n çok
yüksek olmas›
d. Muhafaza s›ras›nda kültürde baz› de¤iflikliklerin
oluflmas›n›n istendi¤i durumda
e. Kültür flartlar›nda bitkilerin ço¤altma h›z›n›n çok
yüksek olmas›
10. Transformasyon nedir?
a. Bakteriye plazmidin al›nmas›d›r
b. Bakterideki genin ifadesidir
c. Hücrenin bakteriofaj› almas›d›r
d. Bitki hücresinden plazmidin izolasyonudur
e. Bitki hücresinin kendini yenilemesidir
224
Okuma Parças›
Tarla Bitkileri-I
225
1. e
S›ra Sizde 1
Biyoteknoloji ve biyogüvenlik (risk de¤erlendirmeleri)
araflt›rmalar› için, k›sa vadede risk de¤erlendirmeleri ile
her hangi bir ürünün (tohum veya g›da olarak ifllenmifl
ürün) transgenik bir ürün içerip içermedi¤inin tespitine
yönelik analizler için merkez referans laboratuarlar›
oluflturulmal› ve bunun için gerekli alt yap›, bilgi (metodoloji) ve uzman personel sa¤lanmal›d›r. Ayr›ca tar›msal biyoteknoloji ile gelifltirilen ürünlerin üretilmesi,
tüketilmesi, ithalat ve ihracat› konusundaki tüketicinin
kayg›lar›n›n giderilmesi için daha kapsaml› ve uzun dönem çal›flmalar›n yap›lmas›, bir bilim kurulu taraf›ndan
halk›n bilgilendirilmesi uygun olacakt›r. Bununla beraber bilimsel araflt›rmalar›n devam edip insanlar›n kayg›lar›n›n giderilmesi ve s›f›r risk veya insan sa¤l›¤›na ve
do¤al yaflama alan›m›za zarar vermeyecek yöntemler
ile üretimin gerçeklefltirilmesi çal›flmalar›n›n yap›lmas›na devam edilmelidir.
2. e
3. b
4. e
5. d
6. c
7. b
8. b
9. d
10. a
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tar›mda Biyoteknoloji Kullan›m Alanlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitki Biyoteknolojisi ve Bitkilerde Uygulanan Biyoteknolojik Yöntemler”
bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitki Doku Kültürü Yöntemleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitki Doku Kültürü Laboratuar Organizasyonu” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitki Doku Kültürü Laboratuar Organizasyonu” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Embriyo Kültürünün Kullan›m Alanlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Anter Kültüründen Haploid Bitki Oluflumu Üzerinde Etkili Olan Faktörler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Protoplast Kültürü” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “In vitro Gen Kaynaklar›n›n
Muhafazas›n›n Sa¤lad›¤› Avantajlar” konusunu
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Gen Transfer Yöntemleri”
S›ra Sizde 2
E¤er steril kabin içinde bir UV lamba varsa, çal›flmaya
bafllama an›nda UV lamba kapat›lmal›d›r. Aksi halde cilt
yan›klar› ve özellikle göz dokular›n›n ciddi derecede zarar görmesi gibi bir risk bulunmaktad›r. Laboratuar kazalar›ndan kaç›n›lmal›d›r (yan›klar, kesikler, mineral asit,
kostik alkali maddeler, virülent kültür yutulmas›, zehirlenmeler). Laboratuarda çal›flan kifliler güvenlik önlemleri ve ilk yard›m konular›nda bilgi sahibi olmal›d›r.
S›ra Sizde 3
Bitki doku kültürü seçimi kullan›m amac›na, bitkinin
rejenerasyon potansiyeline, optimum sterilizasyon yöntemine cevap vermesine göre belirlenir.
226
Tarla Bitkileri-I
Anonim. (2011). Doku Kültürlerinde Sterilizasyon
Teknikleri.http://www.agri.ankara.edu.tr/bahce/1099_Bitki_doku_4.pdf.
Babao¤lu, M., Gürel, E., Özcan, S., (2001). Bitki Biyoteknolojisi. 1. Doku Kültürü ve Uygulamalar›. S.Ü.
Vakf› Yay›nlar›, Selçuk Üniversitesi, Konya, syf: 374.
Bajroviç, K. (2002). Bitkilere Gen Aktar›m›. Tübitak
Bilim ve Teknik Dergisi, syf : 14-15.
Cartagena Biyogüvenlik Protokolü. (2004). http://www.
tarimsal.com/ asayonetmelik/ artagenabiyoguvenlikprotokolu.htm
Ç›rako¤lu, B. (2002). Yenilebilir Afl›lar. Tübitak Bilim
ve Teknik Dergisi, syf : 8
Dodds, J.H. And Roberts, L. W.(1982). Experiments in
Plant Tissue Culture. Cambridge University Press,
Cambridge. pp.1-178.
Gönülflen, N. (1987). Bitki Doku Kültürleri Yöntemleri ve Uygulama Alanlar›. T.C. Tar›m Orman ve
Köy ‹flleri Bakanl›¤› Ege Tar›msal Araflt›rma Enstitüsü Müdürlü¤ü Yay›n No: 78, Menemen, ‹zmir.
Hatipoglu, R. (1999). Bitki Biyoteknolojisi, Ç.Ü. Ziraat Fakültesi Genel Yay›n No: 190, Ders Kitaplar› Yay›n No: A-58, Adana, syf: 176.
Murashige, T. ve Skoog, F. (1962). A revised medium
for rapid growth and bioassays with tobacco
tissue cultures. -Physiol. Plant., 15: 473- 497.
Özcan, S., Gürel E., Babao¤lu, M. (2001). Bitki Biyoteknolojisi. Genetik Mühendisli¤i ve Uygulamalar›. S.Ü. Vakf› Yay›nlar›, Selçuk Üniversitesi, Konya, syf: 456.
Topal, R. fi. (2006). Biyogüvenlik ve Biyoteknoloji.
Cemturan Ofset Reklamc›l›k ve Matbaac›l›k San ve
Tic. Lim. fiti., ‹stanbul, Syf. 312.
Williams E.G., ve Maheswaran, G. (1986). Somatic
embryogenesis: factors influencing coordinated behaviour of cells as an embryogenic group, Annals of Botany, 57, 443-462.
Sözlük
227
Sözlük
A
Biyoteknoloji: Bir organizmay› (ço¤unlukla mikroorganizma
veya onun salg›lad›¤› enzimi) endüstriyel ifllemde kulla-
Absizik Asit (ABA): Dormansi ve yafllanma olaylar›nda rol
oynayan bir bitkisel hormon. Büyüme engelleyici hormon olarak da bilinmekte.
narak ürün elde etme.
Bulaflma (Kontaminasyon): Bakteri veya funguslar gibi istenmeyen mikroorganizmalar›n kültür ortam› veya eks-
Adventif: Organlar›n (kök, tomurcuk, sürgün, çiçek vb.) ve-
plant üzerinde geliflmeye bafllamas›.
ya embriyolar›n (embriyo benzeri yap›lar›n); kallus dokusu ve eksplant üzerinde rastgele meydana gelerek geliflmesidir. Örne¤in, yaprak ayas›n›n yüzeyinden haz›rlanan bir eksplant›n üzerinde oluflan adventif kökler gibi.
Agar: Deniz yosunlar› ve alglerden ekstre edilen, polisakkarit
yap›s›nda bir maddedir. Besi ortamlar›n› yar›-kat› (jel)
k›vama getirmek için kullan›lmakta olup, genellikle kul-
D
Deiyonize su: ‹norganik bilefliklerden ar›nd›r›lm›fl su.
Dormansi: Çimlenme, büyüme ve geliflmenin çeflitli içsel ve
d›flsal faktörler nedeni ile engellenmesi.
Döllenme: Difli ve erkek üreme hücrelerinin çekirdeklerinin
birleflme olay›.
lan›m dozu % 0.6-8 (6-8 g/l) aras›nda.
Aklimatizasyon: In vitro koflullarda rejenere edilen bitkilerin
sera veya tarla koflullar›na al›flt›r›lmas›
Aksiller: Yaprak koltu¤u kökenli. Örn; aksiller sürgün, aksil-
E
Eksplant: In vitro kültür çal›flmalar›n› bafllatmak için kullan›lan, bitki üzerinden kesilip al›nan yapay besi ortamlar›-
ler tomurcuk vb.
na aktar›larak gelifltirilen bitkinin herhangi bir hücre,
Alkol: Ortam›n mikroorganizmalardan uzaklaflt›r›lmas› için
kullan›lan bir kimyasald›r. Etil alkol (C2H5OH), metanol
gibi türevleri vard›r. Genellikle % 70 oran›nda kullan›l›r.
Alt kültür: Kültüre al›nm›fl hücrelerin, doku veya organlar›n
çeflitli sebeplerden ötürü taze besi ortamlar›na transfer
doku ve organ›.
Embrioid: Embriyoya benzer, embriyo gibi farkl›lafl›p geliflen yap›lar.
Embriyo: Yumurtadan meydana gelen, yumurta zar›, yumurta kabu¤u ile korunan ya da vucudun içinde bulunan ve
edilmesi.
Amino asitler: Protein biyosentezinde yap›tafl› olan organik
bilefliklerin bulundu¤u grup.
geliflmesini erken evrelerinde olan genç organizma.
Embriyogenesis: Yeni bir embriyonun meydana gelmesi.
(A) Zigotik embriyogenesis: Erkek ve difli gametlerin
Androgenesis: Olgunlaflmam›fl polen tanesinden (erkek ga-
birleflmesi sonucunda embriyo oluflmas›, (B) Somatik
met hücresinden) haploid yap›da embriyo geliflmesi ve
embriyogenesis: Somatik bitki dokular›ndan embriyo
bitki oluflumu.
ve/veya embriyo benzeri yap›lar›n oluflmas›, (C) Game-
Apikal meristem: Sürgün veya kökün en uç k›sm›nda bulu-
tik embriyogenesis: Bir bitki türünün sahip oldu¤u kro-
nan, hücre bölünmesinin en fazla oldu¤u hücrelerden
mozom say›s›n›n yar›s› kadar kromozoma sahip gamet
oluflan doku.
hücrelerinden, döllenme olmaks›z›n embriyo ve/veya
Aseptik: Bütün mikroorganizmalardan ar›nm›fl, mikroorganizma (mantar, bakteri, maya, virüs, mikoplazma, vs.)
bulundurmayan.
embriyo benzeri yap›lar›n oluflmas›.
Endosperm (Besi doku): Tohum çimlenip ilk yapraklar›
olufluncaya kadar geçen sürede gerekli besini sa¤layan
B
doku.
Besi ortam› (Medium)/(ço¤ul: Media): Yar› kat› veya s›v›, eksplantlar›n kültüre al›nmas› için haz›rlanan besi çözeltisi.
Bitki ›slah›: Bitkilerin kal›tsal yap›lar›n› de¤ifltirme ve gelifltir-
F
Farkl›laflma: Özel ifllevleri olan hücrelerin veya dokular›n
geliflmesi ve/veya organ ya da organ benzeri yap›lar›n
me bilim ve sanat›.
(kök, sürgün vb.), (pro) embriyolar›n oluflmas›.
Biyolojik de¤er: Tohumluk olarak kullan›lan çeflitlerinin canl›l›¤›n›n, çimlenme yüzdesinin belirlenmesi ifllemi.
Biyosentez: Bitki ve hücreler taraf›ndan bilefliklerin sentezlenmesi.
Biyosit: Eksplantlar›n endojen veya eksojen mikroorganizmalardan sterilizasyon amac› ile besi ortamlar›nda uzun
süreli koruma amaçl› kullan›lan bileflikler.
G
Genetik de¤er: Tar›msal üretimde kullan›lan bir tohumlukta
meydana gelen yeni bitkilerde ortaya ç›karak kendini
gösteren tüm kal›tsal özelliklerin toplam›.
228
Tarla Bitkileri-I
Gibberellinler: Hücre uzamas›n› ve hücre bölünmesini teflvik eden, bunun yan›nda dormansiyi ortadan kald›rma
gibi di¤er baz› etkileri de bulunan bitki hormonlar› gru-
L
Laminar ak›fll› kabin: ‹çerisinde steril edilmifl havan›n dolaflt›r›ld›¤›, çevresi kapat›lm›fl çal›flma alan› olarak kulla-
bu (GA3, GA7 vb.).
H
Haploid (Monoploid): Somatik hücrelerinde, ait oldu¤u bitki türünün temel kromozom say›s›n›n yar›s› kadar kro-
n›lan kabin.
M
Makro elementler: Bitkilerin beslenmesinde, normal geliflme için büyük miktarlarda ihtiyaç duyduklar› element-
mozom tafl›yan bitkilere verilen isim.
Hibrit (Melez) : Bir veya daha çok say›da gen bak›m›ndan
farkl› olan iki bireyin çaprazlanmas› sonucu ortaya ç›kan
birinci nesil döller.
Hindistan cevizi sütü: Hindistan cevizinin s›v› endospermi.
lerdir (N, P, K, Ca ve Mg gibi).
Meristem: Bölünme yetene¤inde olan hücrelerden oluflmufl
hücre toplulu¤u veya doku.
Mikro ço¤alt›m: Bitkilerin sürgün uçlar›ndan veya bo¤um
eksplantlar› kullan›larak, in vitro koflullar alt›nda alt kül-
zeatin sitokinini bulundurdu¤u ve olgunlaflm›fl hücrele-
türler yaparak ve böylece k›sa sürede yüksek ço¤alt›m
rinin de bölünmeyi ve yeniden kallus oluflturmaya teflvik
katsay›s› elde etmek suretiyle klonal ço¤altma iflleminin
etti¤i bilinmektedir.
Hormonlar: Büyüme düzenleyicileri. Genellikle sentetik hormonlar kullan›l›r ve büyüme üzerinde kuvvetli etkileri
gerçeklefltirilmesi.
Mikro elementler: Bitkilerin beslenmesinde küçük miktarlarda ihtiyaç duyulmakla birlikte, büyük önem tafl›yan
vard›r (sitokininler, oksinler ve gibberellinler).
inorganik elementler (Fe, Cu, B, Zn, Mo, Mn gibi).
Mutasyon: Genomik DNA dizilerinde kendili¤inden ya da
K
›fl›n, kimyasal maddeler gibi etkenler sebebiyle meydana
Kallus: Organize olmam›fl, farkl›laflmam›fl ve düzensiz olarak
gelen herhangi bir de¤ifliklik.
ço¤alan hücre y›¤›n›.
Kambiyum: Gövdede bulunan, odun ve kabuk (ksilem ve
floem) yap›lar›n› oluflturan, bölünebilir özellikteki hücrelerden oluflan doku.
O
Oksinler: Hücre uzamas›n› ve hücre bölünmesini teflvik eden;
ço¤unlukla adventif kök oluflumunu uyaran, adventif to-
Karbonhidratlar: Enerji kayna¤› olarak hizmet eden kimya-
murcuk ve sürgün oluflumunu ise engelleyici etkisi bu-
sal bileflikler (ör: glukoz, sukroz, vb.)
Kendileme: Bir bitkinin kendi çiçek tozu veya kardefl çiçek
tozuyla tozlanarak döllenmesi.
lunan do¤al veya sentetik yap›l› bitkisel hormonlar.
Organogenesis: Hücrelere ve dokulara bask› uygulan›p baz›
de¤iflikliklere sebep olunarak sürgün veya kök tasla¤›
Kimerik bitki: Bitki yap›s›n›n bir k›sm›nda veya tamam›nda
olarak isimlendirilen tek kutuplu ve vasküler sistem kö-
birbirine komflu iki farkl› genotipin geliflmesi sonucu
kenini ald›¤› dokuya ba¤l› olan bir yap›n›n meydana gel-
meydana gelen bitki.
Klon: Tek bir bitkiden tamamen vejetatif olarak ço¤alt›lm›fl
genetik olarak birbirine benzer bireylerin yarat›lmas›
mesi ifllemi.
Otoklav: Kuru veya s›v› materyalleri, besi ortamlar›n›; bas›nç
alt›nda, buharla sterilize etme kapasitesine sahip cihaz.
Klonal ço¤alt›m: Tek bir bitkisel kaynaktan, ya da bir eksplantan, efleysiz (vegetatif) ço¤altma yöntemleri kullan›larak ço¤alt›m yap›lmas› ve genetik özellikleri bir örnek
olan bitkilerin elde edilmesi.
Krayoprezervasyon: Bitki hücre, doku veya organlar›n›n
dondurularak saklanmas›.
Kültür: Biyoteknoloji çal›flmalar›nda In vitro koflullarda gelifltirilen bitki.
Kültür odas›: Kültürlerin gelifltirilmek üzere b›rak›ld›¤› (inkübe edildi¤i); ›fl›k, s›cakl›k ve nem bak›m›ndan kontrol alt›nda tutulan oda.
P
Partenogenesis: Erkek gametin kat›l›m› olmaks›z›n, difli gametten embriyo oluflumu.
Patojen: Hastal›¤a yol açan organizma.
Petiol (Yaprak sap›): Yaprak ayas›n› gövde üzerindeki bo¤uma ba¤layan bitki k›sm›.
Petri kutusu: Camdan veya plastik materyalden yap›lm›fl, düz
ve çevresi yuvarlak, tabak gibi bir alt parça ile bunun
üzerini kapatan kapaktan oluflan yetifltirme kab›.
pH: Besi ortam›n›n asit veya bazik durumunu gösterir. Bitki hücre ve doku kültürleri için en uygun pH aral›¤› 5.5-6.0 aras›ndad›r. pH çok düflük olursa (3.0-4.0) agar kat›laflmaz.
Sözlük
Primordium: Belli hücre, doku veya organ oluflturmak üze-
Totipotensi: Olgun bir organizmada yer alan bütün hücre
tiplerinin, tam bir bitki meydana getirebilme yetene¤in-
re geliflen hücre grubu, olgunlaflmam›fl yap›lar.
de olmas›.
Protoplast: Hücre duvar›n›n enzimatik olarak parçalanmas›
sonucunda elde edilen, hücre duvar› bulunmayan bitki
Tozlanma: Polen tanelerinin rüzgar, böcek, su gibi etkenlerle difli üreme hücrelerine ulaflmas›.
hücresi.
Protoplast füzyonu: ‹ki veya daha fazla protoplast›n birbirleri ile kaynaflarak tek hücre haline gelmeleri.
229
V
Vitro: Sözlük anlam›, cam içinde. Deney tüpü, petri kutusu,
R
cam kutu, kavanoz vs. içinde. In vitro, labortuvar orta-
Rejenerasyon: Bitki doku kültüründe, organ, embriyo veya
m›nda, cam içinde olarak alg›lanabilir. Ex vitro; canl›
tüm bitkinin oluflumuyla sonuçlanan, herhangi bir uya-
materyalin (bitkici¤in) tüp veya cam kaplardan ç›kart›l›p
rana karfl› verilen morfogenetik bir yan›t.
d›fl ortamda gelifltirilmesi anlam›nda kullan›lmakta.
Vivo: Canl›, yaflayan organizma. in vivo, canl›n›n üzerinde,
S
ondan ayr›lmadan, canl›n›n içinde anlam›n› tafl›maktad›r
Sekonder metabolit: Hücrenin temel metabolik faaliyetlerinin bir ürünü olmayan bileflikler.
Seleksiyon ( Seçim): Baz› organizmalar›n özellikle yeni oluflan karakterlerle yaflamaya devam etmesi ve baz›lar›n›n
ise ço¤al›p yaflayamamalar› ile sonuçlanan do¤al ya da
yapay bir olay.
Sentetik (yapay) tohum: Besi maddesi ve koruyucu bileflikler içeren özel maddelerle kaplanm›fl somatik embriyolar.
Sitokininler: Hücre bölünmesini teflvik eden; adventif tomurcuk veya sürgünlerin oluflmas›n› uyaran ve sentetik
yap›l› bitkisel hormonlardan oluflan bir fitohormon.
Somaklonal varyasyon: Efley hücreleri d›fl›ndaki di¤er bütün hücrelerde (somatik hücrelerde) in vitro doku kültürü tekniklerinin uygulanmas› ile meydana gelen genetik
(kal›tsal) varyasyon.
Steril: (A) Hiçbir canl›n›n bulunmad›¤› ortam, yer, (B) Fonksiyonal gametler oluflturma yetene¤inden yoksun olma durumu, (C) Mikroorganizmalardan ar›nd›r›lm›fl kültürler.
T
Tescil: Yurt içinde ve yurt d›fl›nda ›slah edilmifl farkl›, yeknesak ve durulmufl oldu¤unun, biyolojik ve teknolojik özellikleri ile hastal›k ve zararl›lara dayan›kl›l›¤›, tar›msal de¤erleri, bitki çeflitlerinin tescil edilmesine iliflkin yönetmelik dahilinde tespit edilerek bir kütü¤e kaydedilmesi.
Testa: ‹ntegümentlerin geliflerek meydana getirdi¤i gömlek
fleklinde embriyoyu koruyan sert tabaka.
Tohum: Meydana geldi¤i bitkinin genetik tüm özelliklerini
tafl›yan döllenme sonucu meydana gelen ve embriyoyu
tafl›yan generatif k›s›mlar›.
Tohumluk: Bitkilerin ço¤alt›m›nda kullan›lan tohumlar gibi
genetik k›s›mlar ile fide, fidan, çubuk, yumru, so¤an, rizom, stolon gibi vegatatif bitki k›s›mlar›.
(in situ). Serada, aç›k arazide vs. yetifltirilen tam bitki
üzerindeki geliflmeyi anlat›r.
Dizin
231
Dizin
A
Cicer arietinum L. Ssp. intermedium 156
Aç›k rast›k 74
Adi fi¤ 3, 183
Adventif kökler 45, 67, 92, 93
Ak börülce 145
Ak üçgül 23, 183
Aleuron 42, 79, 124
Androecium 140, 146, 157, 162, 168, 172
Andropogeneae 99
An›z 5, 6, 7, 13, 96
An›zl› nadas 6, 13
Antraknoz 160, 166, 176
Arpa 3, 12, 22, 26, 29, 32, 39-50, 52, 53, 57, 71-75, 78-81, 83,
84, 100, 105, 106, 121, 163, 170, 183
Ascochyta rabiei 160, 176
As›l endosperm 42, 123
Askorbik asit 140
Aspir 3, 183, 204
Atdifli m›s›r 92, 108
Avena 39, 57, 83
Ayçiçe¤i 3, 21, 22, 26, 29, 30, 32, 33, 190, 192, 195
Cicer arietinum L. Ssp. pisiforme 156
Cicereae 155
Cin dar› 105
Cin m›s›r 89, 92, 93, 108
Compactoid 48
Corolla 140, 146, 157, 162, 168, 172, 175
Cüce dar›s› 105
Çal› 77, 120
Çavdar 29, 39- 41, 43, 47- 49, 53, 57, 62, 78-81, 83, 84
Çay 25
Çay›r salk›m otu 183
Çay›r yuma¤› 183
Çekirge 71, 84
Çelik 19, 23, 33, 55
Çeltik 10, 26, 58, 71, 111-124, 126, 198
Çift melez 32, 34, 191
Çim kökü 44, 92, 93, 124, 167
D
De Candolle 79, 137
De Datta 113
Dermason 139
B
Bakla 3, 25, 26, 135, 140, 143, 146, 147, 148, 157, 160, 162,
163, 166, 168-170, 172, 175, 176
Bambul 71
Barbunya 139
Battal 139
Beyaz börülce 145
Bezelye 3, 25, 26, 132, 133, 135, 137, 144, 148, 170-176
Biyolojik de¤er 8, 28, 132
Bomba 139
Börülce 3, 104, 132, 133, 135, 144-150, 163, 183
Bruchus 160, 166, 176
Bu¤day 3, 8, 9, 21, 22, 28-31, 33, 34, 39-53, 57, 63-72, 74, 75,
Destek kökler 92, 93, 102
Dev dar› 105
Diadelphus 140
Dikotiledon 24
Domates 26, 30, 96, 190
Döllenme 11, 23, 24, 27, 32-34, 41, 42, 49, 50, 57, 66, 94, 125,
140, 146, 149, 162, 172, 175, 180, 182-184, 186, 194
Dönme 98
E
Elit tohum 28, 29, 33
Embriyo 23, 24, 33, 38, 42-45, 50, 57, 73, 92-95, 103, 108,
123, 140, 143, 149, 157, 168, 172, 175, 211-215, 217, 218,
77, 78, 80-84, 89, 100, 105, 106, 113, 121, 126, 170, 183,
190, 218
Bulk 186, 187, 188, 189, 195
222
Embriyonal Kökler 44, 45, 57, 92, 93
Endosperm 23, 24, 33, 42-44, 50, 52, 57, 68, 92, 94, 95, 100,
C-Ç
C. reticulatum 155
Callosobruchus chinensis 160
Calyx 140, 157, 162, 168, 172
Cassia 25
Cicer 148, 154-156, 159, 177
Cicer arietinum 154-156, 177
Cicer arietinum L. Ssp. arieticeps 177
103, 108, 123, 140, 149, 217
F
Fabacea 138, 144, 155, 160, 167, 170, 175
Fao 40, 50, 75, 89, 90, 96, 106, 113, 114, 181
Fenotip 182, 184, 185, 194
Fizyolojik Erme 51, 57, 122
Frans›z dar›s› 103
232
Tarla Bitkileri-I
Fusarium 99, 158-160, 166, 176
Fusarium oxysporum sp. ciceri 160
G
Generasyon 183, 185-187, 192, 195
Generatif Tohumluk 18, 23, 33
Genetik de¤er 28, 33
Genotip 47, 54, 81, 116, 162, 163, 184, 185, 193-195, 215-218
Geri Melezleme 186, 187
Globulin 163
Gluten 42, 163
Glyphosate 103
Gramineae 39, 57, 91, 99
Grex Equina 167
Grex Major 167
Grex Minor 167
Güz Nadas› 6
Gynaecium 140, 146, 157, 162, 168, 172
H
Hardal 25, 53, 183
Haflhafl 3, 183
Heliothis Armigera 160
Heterozigot 184-186, 188
H›yar 25
Hibrit Ayçiçe¤i 21, 22, 29, 30, 32
Hibrit M›s›r 21, 22, 29, 33, 98
Higroskopik 31
Hilum 24, 146, 149, 168, 172
Hindiba 25
Hipokotil 23, 24
Hog Millet 103
Homozigot 32, 184-186, 189, 190, 195, 218
Hordeum 39, 57, 83
Horoz 99, 139
Hypogeal 159, 164
‹
K
Kahverengi tane dar›s› 103
Kal›nlaflm›fl Kök 23, 33
Kam›fls› yumak 183
Kanatc›k 140, 146, 157, 162, 168, 172
Kanyafl 23, 102, 108, 124
Kapal› Rast›k 74, 84
Kara nadas 6
Kara Pas 70
Karagöz 145
Karak›z 145
Kardefllenme 8, 9, 11, 14, 42, 44-46, 57, 66, 67, 74, 93, 102,
117, 118, 121, 122, 126
Kargo 118, 123
Karn›kara 145
Karotin 140
Kavak 25
Kavuzlu m›s›r 92, 94, 108
Kay›kc›k 140, 146, 157, 162, 168, 172
Kendilenmifl döl 32, 34
Kendine döllenme 24, 34, 183, 184, 194
Keten 3
K›m›l 71, 84
K›rm›z› börülce 145
K›rm›z› rala 105
K›rm›z› üçgül 183
Koca-dar› 99
Koleoptil 24, 43, 44, 93
Kolza 3, 183
Kombinasyon 180, 184-186, 190, 191, 193, 195, 210, 212
Konvergens 186, 187
Kotiledon 24, 132, 140, 143, 149, 157, 159, 161, 162, 168, 172,
175, 215
Kulakc›k 140, 146, 157, 162, 168, 172, 175
Kuru Ziraat Sistemi 4-7, 13
Kufl Dar›s› 183
Kuflak 19, 26, 32, 106, 118, 137, 144, 169, 170, 183, 187-190,
195
‹ndica 116-119, 121
‹ngiliz Çimi 183
Isf 20, 27
Ista 20, 27, 28, 33
‹zolasyon 30, 32
L
Leguminosae 138, 144, 155, 160, 167, 170, 175
Lens culinaris 154, 160, 161
Lens esculenta 160
J
Lens nigricans 161
Japonica 116-119, 121, 126
M
Javonica 116-119, 126
Macar dar›s› 105
Macrosperma 160, 161
Dizin
Maydeae 91
Phaseolus calcuratus 138
Medikus 160
Phaseolus coccineus 138
Mercimek 3, 25, 29, 132, 133, 135-137, 148, 154, 160-166,
Phaseolus lunatus 138
175, 183, 196
Phaseolus mungo 138
Mesorhizobium ciceri 159
Phaseolus vulgaris 130, 137, 138
M›s›r 3, 10, 15, 21, 29, 33, 65, 71, 78, 80, 88, 89, 108, 116, 118,
Pisum abyssinicum 171
131, 142, 159, 163, 176, 183, 190, 192, 195
Pisum elatius 170, 171
Microsperma 161
Pisum fulvum 171
Mumlu m›s›r 92, 108
Pisum humile 171
N
Pisum sat›vum ssp. asiaticum 171
Pisum sativum 154, 170, 171
Nadas 2, 4, 6, 7, 13, 39, 57, 135, 148, 161
Pisum sativum ssp. sativum 171
Nelumbium speciosum 25
Plumula 24, 43
Nemli ziraat sistemi 4, 13
Poaceae 91
Nodozite 139, 145, 148, 156, 162, 167, 171, 175
Polen 26, 32, 59, 218, 223
Nohut 3, 29, 132, 133, 135, 136, 148, 154-160, 163, 175, 183
Populasyon 184, 185
O-Ö
Oca¤a ekim 10, 97
OECD 20, 27, 28, 33
Primer Kökler 44, 57
Prolamin 163
Proso millet 103
Orijinal tohum 29, 33
R
Oryza 109, 113, 126, 197
Rast›k 78
Oryza glaberrima 116, 126
Rhizobium japonica 145
Oryza sativa 109, 115, 119, 126, 197
Rhizobium leguminosarum 134, 162, 167, 171
Oryzae 116, 126
Rhizobium phaseoli 134, 139, 148
Ölü erme 51, 57
Rizom 23, 33, 102
Ön bitki 30
Rosales 138
Özgürlük dar›s› 105
P
233
S-fi
S. viridis 105
Pamuk 3, 21, 22, 26, 33, 104, 142, 159, 176, 207
Saf hat 184, 190, 191, 192, 195
Pancar 3, 23, 26, 77, 142
Sap yumru 23, 33
Panicula 93, 94
Sar› erme 50, 77, 80
Panicum 99, 104, 108, 127
Sar› göbek 145
Panicum miliaceum 103, 104
Sar› k›vr›m 8, 43, 68
Panicum miliaceum l. Ssp. compactum 104
Secale 81
Panicum miliaceum l. Ssp. effusum 104
Selanik 139
Panicum miliaceum l. Ssp. erectum 104
Seleksiyon 30, 102, 116, 180, 183-185, 189, 194, 201, 217, 222
Papilionoideae 155, 160, 167, 170
Serpme ekim 10, 68, 69, 80, 84, 120, 121, 147, 150, 164
Pas 70, 78, 80, 84, 166, 176, 185, 198, 203
Sert m›s›r 92, 108
Patates 3, 21, 22, 26, 29, 33, 183, 198
Sertifikal› tohum 18, 28, 29, 33, 150, 178
Pedigri 186-190, 195
Seteria 99, 105, 108
Pericarp 44
S›raya ekim 10, 13, 68, 69, 97, 120, 121, 164
Phalarideae 124
Siyah Rast›¤› 74
Phalaris canariensis 109, 124
Skutellum 24
Phaseolus aconitifolius 138
So¤an 23, 25, 33, 69
Phaseolus acutifolius 138
So¤uklama 26, 42
Phaseolus angularis 138
Sorghum 99, 100, 102, 109
Phaseolus aureus 138
Sorghum bicolor 99, 100, 102
234
Tarla Bitkileri-I
Sorghum bicolor ssp. saccharatum 102
Sorghum bicolor ssp. sudanensis 102
Sorghum bicolor ssp. technicus 102
Sorghum halepense 102
Sorghum vulgare 99
Soya 3, 106, 159, 163, 176, 183, 198
Sö¤üt 25
Speltoid 48
Stipula 140, 146, 157, 162, 168, 172, 175
Stolon 23, 33
V
V. articulata 167
V. cracca 167
V. hirsuta 167
V. narbonensis 167
V. pannonica 167
V. sativa 167
V. villosa 167
Vavilov 124, 144, 148
Vegatatif Tohumluk 18, 23, 33
Sudan otu 102, 107, 108, 183
Vernalizasyon 12, 26, 42, 46, 77, 84, 163
Sulu ziraat sistemi 4, 13
Vicia ervilia 167
Susam 3, 183
Vicia faba 154, 166, 167
Süne 71, 84
Vicia faba L. Ssp. eu-faba 167
Süpürge dar›s› 102, 108
Vicia faba L. Ssp. paucijuga 167
Sürme 28, 53, 59, 70, 82, 84, 97, 164
Vicieae 155, 160, 167, 170, 175
Süt erme 50, 57
Vigna lutea 144
Syrica 160
Vigna luteola 144
fieker 3, 102, 132, 171, 212
Vigna marina 144
fieker dar›s› 107, 108
Vigna sinenesis 144
fieker kam›fl› 3, 103
Vigna vexillata 144, 148
fieker m›s›r 92, 108
fieker pancar› 183
W
Wilhelm G. Solheim 116
T
Taçl› pas 78
Y
Tam erme 51, 57, 77
Yabanc› döllenme 24, 34, 50, 140, 146, 149, 162, 175, 183,
Tam nadas 6
184, 194
Tane süpürge dar›s› 103
Yaprak çizgi hastal›¤› 78
Tek Melez 32, 34, 190, 191
Yaprak leke hastal›¤› 78, 160, 176
Tek Tohum Dölü 186
Yaravizasyon 42
Tescil 20, 27-29, 33, 130, 139, 145, 149, 154, 156, 161, 164,
Yar›m nadas 6, 15
167, 171, 175, 187, 189
Yerf›st›¤› 183
Testa 24, 42, 44, 123, 124, 140, 149, 157, 162, 168, 172, 175
Yeflil devrim 197, 198, 201
Tilki Kuyru¤u Dar›s› 105
Yonca 3, 30, 32, 77, 104, 183, 198
Tohumluk 18-23, 26-33, 51, 69, 82, 84, 91, 93, 97, 107, 108,
Yulaf 12, 26, 29, 35, 39-45, 47-50, 52, 53, 57, 62, 74- 78, 83,
115, 120, 121, 130, 142, 147, 150, 154, 159, 164, 169, 173,
176, 184, 187, 190, 195
Tombul 139
183, 198
Yumrucuk 139, 148, 156, 162, 167, 175
Tozlanma 23, 26, 27, 32, 34, 50, 94, 119, 180, 182, 194
Z
Triticum 39, 57
Zabrus 71, 84
Tritikale 3, 12, 29, 32, 39, 40-43, 48, 49, 53, 57, 62, 80-83
Zea mays 89, 91, 92
Tütün 3, 26, 32, 183
Zea mays amylaceae 92
Tüylü Fi¤ 183
Zea mays ceratina 92
U-Ü
Zea mays everta 92
Zea mays indendata 92
Unlu M›s›r 89, 92, 108
Zea mays indurata 92
Üzümlü Börülce 145
Zea mays saccharata 92
Zea mays tunicata 92

Tarla Bitkileri I E-kitap okumak için tıklayın

Transkript

Benzer belgeler

PE Körkasa Bandı

000 ODTUbulten kasim

ButylSeal (TDS)

EPDM Fix