GÖKOVA ÖZEL ÇEVRE KORUMA BÖLGESİ

T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı
Özel Çevre Koruma Kurumu Başkanlığı
GÖKOVA ÖZEL ÇEVRE KORUMA BÖLGESİ
BONCUK KOYU KUM KÖPEKBALIĞI (Carcharhinus plumbeus)
KORUMA VE İZLEME PROJESİ
“Her ülkenin üç çeşit zenginliğe sahip olduğu söylenebilir: ekonomik, kültürel ve biyolojik.
İlk ikisini çok iyi anlıyoruz; zira bunlar günlük yaşantımızın esas meseleleridir. Biyolojik
zenginlik çok daha az ciddiye alınmaktadır. Bu öyle vahim ve stratejik bir hatadır ki zaman
geçtikçe bu hatadan artan bir şekilde pişmanlık duyulacaktır.”
Edward 0. Wilson
T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı
Özel Çevre Koruma Kurumu Başkanlığı
Alparslan Türkeş Caddesi 31. Sok.
10 No’lu bina 06510 Beştepe/ Yenimahalle/ANKARA
Tel
: (0312) 222 12 34
Faks
: (0312) 222 26 61
E-posta : [email protected]
Web
: www.ockkb.gov.tr
SAD Sualtı Araştırmaları Danışmanlık Mühendislik San. Tic. Ltd. Şti.
Sancak mah. Tiflis cad. 54/2 Çankaya/Ankara
Tel
: (0312) 440 3520
Faks
: (0312) 440 3560
E-posta : [email protected]
Web
: www.sad-sualti.com.tr
2008
T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı
Özel Çevre Koruma Kurumu Başkanlığı
GÖKOVA ÖZEL ÇEVRE KORUMA BÖLGESİ
BONCUK KOYU KUM KÖPEKBALIĞI (Carcharhinus plumbeus)
KORUMA VE İZLEME PROJESİ
Murat BİLECENOĞLU
Ankara, 2008
Gökova Özel Çevre Koruma Bölgesi Boncuk Koyu Kum Köpekbalığı (Carcharhinus plumbeus) Koruma
ve İzleme Projesi
Bu kitap
Özel Çevre Koruma Kurumu Başkanlığı ile
Sualtı Araştırmaları Danışmanlık Mühendislik San. Tic. Ltd. Şti.
arasındaki sözleşme gereği basılmıştır
Hazırlayan:
Doç. Dr. Murat Bilecenoğlu
Adnan Menderes Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi,
Biyoloji Bölümü, 09010 Aydın;
Sualtı Araştırmaları Derneği Bilim Kurulu
Atıf:
Bilecenoğlu, M. (2008): Gökova Özel Çevre Koruma Bölgesi Boncuk Koyu Kum Köpekbalığı (Carcharhinus
plumbeus) Koruma ve İzleme Projesi. Özel Çevre Koruma Kurumu Başkanlığı, T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı,
Ankara, 32 s.
Kapak ve grafik tasarımı: BAYT Bilimsel Araştırmalar Basın Yayın ve Tanıtım Ltd.Şti., : 0 312 431 3062
CBS haritaları: Gökhan Kaboğlu
Kapak Fotoğrafı: Carcharhinus plumbeus türünün önden görünüşü Tahsin Ceylan©/SAD
Telif Hakkı: Sualtı Araştırmaları Danışmanlık Mühendislik San. Tic. Ltd. Şti. ve Murat Bilecenoğlu
Önsöz
Uluslararası koruma sözleşmeleri ve çevre mevzuatı da dikkate alınarak Özel Çevre Koruma Bölgelerinin
kara, kıyı, akarsu, göl ve deniz kaynaklarının verimliliklerinin korunması, geliştirilmesi ve rehabilitasyonu
amacıyla her türlü icraatta bulunmak, araştırma ve incelemeler yapmak ve yaptırmak Özel Çevre Koruma
Kurumu Başkanlığının görevleri arasında yer almaktadır.
Bu kapsamda kurumumuz 2008 yılında Özel Çevre Koruma Bölgelerinde bulunan nadir, nesli tehlikede,
tehlikeye düşebilir bitki ve hayvan türlerinin bulundukları bölgelerdeki popülasyonlarının tespit edilmesi;
bunlara yönelik tehditlerin belirlenmesi ve korunmalarına yönelik öneriler geliştirilmesi amacıyla projeler
yaptırmıştır. Gökova Özel Çevre Koruma Bölgesi Boncuk Koyu Kum Köpekbalığı (Carcharhinus plumbeus)
Koruma ve İzleme Projesi bunlardan biridir.
Bu proje ile Kum Köpekbalığının Boncuk Koyu ile birlikte Ülkemizdeki bilinen en önemli bir yaşama alanı
olan Gökova Körfezi’ndeki üreme ve yayılım alanlarının güncel kullanımı tespit edilmiş ve türe yönelik
tehditler ortaya konmuştur. Proje kapsamında araştırma sonuçlarını da içeren “Gökova Özel Çevre Koruma
Bölgesi Boncuk Koyu Kum Köpekbalığı (Carcharhinus plumbeus) Koruma ve İzleme Projesi” kitabının yanı
sıra kamuoyunu bilgilendirme amaçlı bir adet broşür hazırlanmış ve dağıtılmıştır.
Bu çalışma göstermiştir ki Boncuk Koyu Türkiye’deki Kum Köpekbalığının bilinen tek üreme alanı olma özelliğini korumaktadır. Bu nedenle, türün Türkiye’deki varlığının sürdürebilmesi açısından Gökova Özel Çevre
Koruma Bölgesi içersinde kalan Boncuk Koyu’nın korunması büyük önem taşımaktadır. Kurumumuz bugüne kadar olduğu üzere bundan sonraki çalışmalarında bunun bilinciyle hareket edecektir.
Bu çalışma ile elde edilen veriler esas alınarak gelecek yıllarda türün Gökova Körfezi’ndeki popülasyonun
izlenmesi, varsa değişimlerin belirlenmesi ve gerekli tedbirlerin zamanında alınması mümkün olabilecektir.
Ayrıca, gerek bu yayın gerekse bu proje kapsamında hazırlanan diğer malzemeler, Kum Köpekbalığının
tanıtımı ve korunması çabalarına önemli katkılar sağlayacaktır.
Gerek araştırmanın yürütülmesinde, gerekse bu değerli yayının hazırlanmasında emeği geçen herkese çok
teşekkür ederim.
Ş. Önder KIRAÇ
Kurum Başkanı
3
İçindekiler
1. Giriş
5
2. Çalışma Alanı – Boncuk Koyu ................................................................................................................. 7
3. Kum Köpekbalıkları Hakkında Genel Bilgiler .................................................................................... 8
3.1. Taksonomi ...................................................................................................................................... 8
3.2. Bölgesel İsimler ............................................................................................................................ 8
3.3. Coğrafik Dağılım .......................................................................................................................... 8
3.4. Morfolojik Karakterler ................................................................................................................ 9
3.5. Habitat ............................................................................................................................................. 11
3.6. Üreme Alanları .............................................................................................................................. 11
3.7. Yaş ve Büyüme .............................................................................................................................. 14
3.8. Üreme ............................................................................................................................................. 15
3.9. Beslenme ....................................................................................................................................... 15
4. Boncuk Koyu Çalışması Hakkında Genel Bilgiler ............................................................................. 16
4.1. Projenin Amaçları ........................................................................................................................ 16
4.2. Metodoloji ..................................................................................................................................... 16
4.3. Sonuçlar ......................................................................................................................................... 18
4.4. Tehditler .......................................................................................................................................... 23
5. Koruma Statüsü ........................................................................................................................................... 24
Teşekkür .............................................................................................................................................................. 26
Kaynakça ............................................................................................................................................................ 27
Ekler ...................................................................................................................................................................... 29
4
1. Giriş
A
kdeniz, yaklaşık 2.5 milyon km2 alanı kaplayan yarı kapalı bir deniz konumunda olup,
dünyanın toplam deniz yüzeyinin %0.8’ini
oluşturmaktadır. Genellikle oligotrofik karaktere sahip bir deniz olduğu kabul edilmektedir ve batı havzasındaki trofik potansiyelin, doğu havzasına göre
daha yüksek olduğu bilinmektedir (Stergiou ve diğ.,
1997). Dünya okyanus ve denizleriyle karşılaştırıldığında oldukça küçük boyutlarıyla karakterize edilen
Akdeniz’in en önemli özelliklerinden birisi, dünyadaki toplam deniz faunasının %5.5’ini temsil eden
yüksek tür çeşitliliğidir (Farrugio ve diğ., 1993).
Dünya balıklarını inceleyen Nelson (1994), bu önemli çalışmasında 24618 geçerli türün varlığını ortaya
koymuştur ve bu sayının 815’ini elasmobranşlar
(köpekbalıkları ve vatozlar) oluşturmaktadır. Güncel
Tablo 1. Akdeniz’in farklı bölgelerinde elasmobranşların
(köpekbalığı ve vatoz) faunadaki oranları (Quignard ve
Tomasini, 2000; Bilecenoglu ve diğ. 2002).
Lokalite
∑ balık
türü
∑ elasmobranş
türü
Elasmobranş
balıkların
yüzdesi
Dünya
31000
1120
3.6
Akdeniz
700
71
10.1
Lion Körfezi
352
61
17.3
Kuzey Afrika
422
71
16.8
Adriyatik Denizi
402
52
12.9
Gabès Körfezi
267
54
20.2
Levant Havzası
415
57
13.7
Akdeniz (TR)
400
61
15.3
Ege Denizi (TR)
405
58
14.3
Marmara
(TR)
249
33
13.3
152
8
5.3
Denizi
Karadeniz (TR)
çalışmalarda bu sayı, 1120 civarında türü köpekbalığı ve vatozlar olmak üzere yaklaşık 31000’e kadar
yükselmiştir (bkz. Fishbase, Froese ve Pauly, 2008).
Akdeniz ekosisteminde 700 kadar balık türünün yaşadığı bilinmekle beraber, köpekbalığı ve vatoz türlerinin kesin sayısı hakkında çok net bilgiler mevcut
değildir. Quignard ve Tomasini (2000) toplam 86
elasmobranş türünden bahsederken, bu sayı Serena (2005)’ya göre 84’dür. Akdeniz’de yaşayan kıkırdaklı balıkların korunma statüleri hakkında gerçekleştirilen güncel bir çalışmada ise 80 tür bildirilmiş,
ancak bunlardan dokuz türün ya son derece nadir,
ya da taksonomik problemlerden ötürü varlığının
tartışmalı olduğu rapor edilmiştir (Cavanagh ve Gibson, 2007). Her ne kadar dünya deniz alanlarının
%1’inden azını kapsıyor olsa da, küresel elasmobranş faunasının %6.5’luk kısmının yaşadığı Akdeniz,
biyoçeşitlilik açısından son derece ilgi çekici bir ortam durumundadır (Tablo 1).
Akdeniz’deki köpekbalığı ve vatozlar, dünyanın genelinde de geçerli olduğu gibi, biyoekolojik açıdan
tüm balık türleri arasında en az bilgi sahibi olunan
gruptur. Bu türlerin yaşam parametreleri hakkındaki bilimsel veriler, sadece ticari amaçla avlanan az
sayıdaki yaygın tür için mevcuttur. Elasmobranşlar
ile ilgili bilgiler, bu balık grubunun biyolojik özelliklerinde oldukça büyük farklılıkların bulunduğuna
işaret etmektedir; örneğin vivipar (canlı doğuran)
türlerin bir batında dünyaya getirdikleri yavru sayısı 1 ile 300 arasında, ilk eşeysel olgunluk yaşı 2 ile
25 yıl arasında değişebilmekte, ve türlerin ömrü 7
yıl kadar kısa ve 75 yıl kadar uzun olabilmektedir
(Fowler ve diğ., 2005). Sonuç olarak köpekbalıklarının yaş, büyüme, bolluk, dağılış, üreme, ölüm ve
benzeri yaşam parametreleri, mevcut populasyonların sürdürülebilirliği açısından son derece büyük
önem taşımaktadır.
Özellikle Atlantik ve Pasifik okyanusunda yer alan
çoğu ülkede derileri, yüzgeçleri, etleri ve süs eşyası
5
1.000.000
900.000
800.000
700.000
600.000
500.000
400.000
300.000
200.000
100.000
0
25.000
Üretim (ton)
Üretim (ton)
20.000
15.000
10.000
5.000
0
1950 1955 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005
Yıllar
1970
1975
1980
1985
1990
1995
2000
2005
Yıllar
Şekil 1. 1950 – 2005 yılları arasındaki dünya kıkırdaklı balıklar
üretimi (FAO, 2007)
Şekil 2. Akdeniz ve Karadeniz’de 1970 – 2005 yılları arasındaki
kıkırdaklı balıklar üretimi (FAO, 2007)
olarak çeneleri için ticari olarak köpekbalığı avcılığı
yapılmakta, ve belirgin şekilde artan balıkçılık baskısının neticesinde toplam üretimin artık düşme
eğiliminde olduğu gözlenmektedir. Dünya kıkırdaklı balık üretimi 1970’li yıllarda yarım milyon tondan 1980’lerde 600000 tona kadar düzenli şekilde
artmış, son on yılda ise 800000 tonun üzerine kadar
çıkmıştır (Şekil 1). Akdeniz genelindeki köpekbalığı
av miktarlarında da belirgin bir azalma söz konusu
olup, özellikle 1990’lı yılların ortalarından itibaren
en az %50 oranında keskin bir düşüş gerçekleşmiştir
(Şekil 2). FAO balıkçılık istatistiklerinin sadece ticari
avcılığı yapılan türleri yansıttığının, fakat küresel
elasmobranş avcılığının en azından %50’sinin hedef
dışı veya ıskarta avdan oluştuğu ve bu yüzden resmi istatistiklerde değinilmediğinin altı çizilmektedir
(Stevens ve diğ., 2000).
Denizlerimizde varlığı bilinen köpekbalıklarından
28 türün IUCN Kırmızı Liste kategorileri içinde yer
aldığı göz önüne alınırsa (bkz. Fricke ve diğ., 2007
tarafından yapılan bölgesel değerlendirme), ilerleyen tarihlerde yapılacak koruma çalışmalarına
sağlam temel oluşturması bakımından, türe özgü
bilimsel araştırmaların yapılmasına acilen ihtiyaç
duyulmaktadır.
Türkiye kıyılarındaki köpekbalıkları üzerine sınırlı
sayıda araştırma yapılmış olup, bunlardan önemli
bir kısmı türlerin dağılımı ile ilgili bilgiler vermektedir (bkz. Bilecenoğlu ve diğ., 2002; Kabasakal, 2002).
Denizlerimizden kaydedilmiş olan 36 köpekbalığı
(Fricke ve diğ., 2007) arasından populasyon dinamiği parametreleri üzerine bilimsel araştırma yapılmış oldukça az tür vardır; örnek olarak mahmuzlu
camgöz - Squalus acanthias (Avşar, 2001; Filiz ve
Mater, 2002; Düzgüneş ve diğ., 2006), kedi köpekbalığı - Scyliorhinus canicula (Cihangir ve diğ., 1997;
Kabasakal, 2001; Filiz ve Mater, 2002), boz camgöz
- (Kabasakal, 2004) ve adi köpekbalığı - Mustelus
mustelus (Filiz & Mater, 2002) verilebilir.
6
Bu bağlamda T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı, Özel
Çevre Koruma Kurumu Başkanlığı (ÖÇKKB) tarafından sergilenen tavır öncü bir girişim olarak değerlendirilmedir, zira 2006 yılından beri Gökova Özel
Çevre Koruma Bölgesi’ndeki Boncuk Koyu kum
köpekbalıkları (Carcharhinus plumbeus) üzerine
gerçekleştirilen bilimsel araştırmalara destek vermektedir (Ergün, 2008). Kum köpekbalıkları yılın belirli dönemlerinde düzenli şekilde Boncuk Koyu’na
üremek amacıyla gelmektedir ve bu özelliğinden
dolayı “köpekbalığı koyu” olarak ünlenen bölge,
uluslararası bir ilginin odağı durumundadır. Çünkü
Boncuk Koyu, kuzeybatı Atlantik’te yer alan diğer
üreme alanı ile birlikte, dünyada en fazla tanınan
iki aktif üreme alanından birisidir. Bununla birlikte,
bölge halkı henüz bu nadide köpekbalığının önemini yeterince fark edememiş olduğundan, mevcut
köpekbalıkları gerek kıyısal balıkçılık faaliyetleri,
gerekse çeşitli teknelerden kaynaklanan atık sular
nedeniyle halen tehdit altında bulunmaktadır.
2. Çalışma Alanı – Boncuk Koyu
B
oncuk Koyu, “v” şeklinde küçük bir koy olup,
1988 yılından bu yana Özel Çevre Koruma
Bölgesi statüsüne sahip Gökova Körfezi’nin
(12.06.1988 tarih ve 88/13019 sayılı Bakanlar Kurulu
Kararı ile tespit ve ilan edilmiştir) içerisinde yer almaktadır (Şekil 3).
Bölgeye Marmaris yolu üzerinden, Sedir (Kleopatra)
Adası yol ayrımı vasıtasıyla ulaşılabilmektedir. En yakın yerleşim merkezi, Boncuk Koyu’na 9 km uzaklıkta
yer alan ve Marmaris’e bağlı olan Çamlı Köyü’dür.
Boncuk Koyu yaklaşık olarak 4 km’lik bir kıyı şeridine sahiptir ve batı kısmı açık denize dönüktür. Kum köpek-
balıkları genellikle koyun kayalık habitattan oluşan kuzey bölgelerinde gözlenmektedir. Kıyıdan açık denize
doğru gidildiğinde, deniz dik bir duvar ile hızla derinleşmektedir. Kıyıdaki derinlik 3 ile 6 metreler arasında
değişirken, kıyının 5 m açığında 15 m derinliğe ulaşmaktadır. Koyun ortasındaki derinlik ise yaklaşık olarak
60 m’dir. Boncuk Koyu’nun bu aniden derinleşen yapısı
ve kıyı bölgesindeki dik kayalıkları, kum köpekbalıklarının etrafta dolaşabilmeleri ve korktukları zaman kaçabilecekleri son derece uygun bir ortam oluşturmaktadır.
Bölgenin diğer önemli özelliklerinden birisi de, denize
karışan tatlısu kaynaklarıdır.
BONCUK
KOYU
Şekil 3. Boncuk Koyu’nun Türkiye’deki
konumu
7
3. Kum Köpekbalıkları Hakkında Genel Bilgiler
3.1. Taksonomi
Carcharhinus plumbeus türü, ilk defa İtalyan doğa
bilimci Giovanni Domenico Nardo (1802-1877) tarafından 1827 yılında (Squalus plumbeus ismiyle) Adriyatik denizinde tanımlanmıştır. Bu tarihten itibaren, kum köpekbalıklarının sınıflandırılmasında pek
çok farklı isim (sinonim) kullanılmıştır; örnek olarak
Carcharias (Prionodon) milberti Müller & Henle (ex
Valenciennes) 1839; Lamna caudata DeKay, 1842;
Squalus caecchia Nardo, 1847; Carcharias (Prionodon) japonicus Temminck & Schlegel, 1850; Carcharias obtusirostris Moreau, 1881; Carcharias stevensi
Ogilby, 1911; Carcharhinus latistomus Fang & Wang,
1932; Eulamia plumbeus Fowler, 1936 ve Galeolamna dorsalis Whitley, 1944 verilebilir.
Cins ismini oluşturan Carcharhinus, Yunanca kökenli
“karcharos = keskin, sivri” ve “rhinos = burun”. Kelimelerinden türetilmiştir. Tür ismi olan plumbeus ise
Latincede “kurşundan yapılmış, ağır, hantal” anlamlarına sahiptir. Kum köpekbalığının sistematikteki yeri
aşağıda verilmektedir (Eschmeyer, 2008):
Sınıf: Elasmobranchii
Takım: Carchariniformes
Aile: Carcharhinidae
Cins: Carcharhinus Blainville, 1816
Tür: Carcharhinus plumbeus (Nardo, 1827)
3.2. Bölgesel İsimler
Kum köpekbalığı için dünyanın farklı bölgelerinde kullanılan toplam 110 farklı isim Fishbase veritabanında listelenmiştir (Froese & Pauly, 2008).
İngilizce’de “sandbar shark”, FAO tarafından da kabul edilen ve en yaygın kullanıma sahip isimdir,
bununla birlikte bölgelere göre farklılık göstermek üzere “brown shark” (Küba, A.B.D.), “queriman
shark” (Guyana) ve “thickskin shark” (Avustralya,
Endonezya, Malezya) gibi farklı İngilizce karşılıklara da rastlanabilmektedir. Diğer ülkelerde ve dil8
lerde kum köpekbalığı şu isimlerle anılmaktadır:
arenero, cazón, tiburón aletón (İspanyolca), tauro
glis (Katalan), barriga-dágua, cação-baleeiro, marracho de milberto, tubarão-cinzento (Portekizce),
kum köpekbalığı, büyük camgöz, camgöz (Türkçe),
pas trupan (Hırvatça), sivi morski pes (Slovence),
braunhai (Almanca) carcharias, karcharynos tefros,
skylópsaro, staktocarcharias (Yunanca), jarjur, kelb
gris, qarsh rmâdy (Arapça), kelb griz (Malta), manô
(Hawaii), mejirozame (Japonca), pas sivonja (Sırpça),
peshkagen i hirte (Arnavutça), requin gris (Fransızca), sandbankhaai (Afrika), squalo grigio (İtalyanca),
zandbankhaai (Hollandaca), and zarlacz brunatny
atlantycki (Polonya).
3.3. Coğrafik Dağılım
Carcharhinus plumbeus ılıman ve tropikal denizlerde yaşayan ve geniş dağılıma sahip bir türdür (Şekil
4). Türün dünya ki dağılımı Compagno (1973, 1984,
1998, 2002) ve Bonfil ve Abdallah (2004) temel alınarak aşağıda özetlenmiş, ayrıca bazı güncel bilgiler de ilave edilmiştir:
Batı Atlantik: Güney Massachusetts’ten Florida’ya
kadar, kuzey ve batı Meksika Körfezi, Bahamalar,
Küba, Nikaragua, Kosta Rika, Venezuella ve güney
Brezilya.
Doğu Atlantik: Portekiz, İspanya, Fas, Madeira adası, Senegal, Cape Verde adaları, Gine Körfezi, Zaire. Kum köpekbalıkları aynı zamanda Kanarya
adaları’nda da dağılım göstermektedir (Brito, 1991),
ancak Azorlar civarındaki varlığı kesinlik kazanmamıştır (Branstetter, 1984; Compagno, 1984).
Akdeniz: Karadeniz ve Marmara Denizi hariç olmak
üzere tüm kıyılar.
Batı Hint Okyanusu: Güney Afrika, Madagaskar, Mozambik, Tanzanya, Mauritius, Seyşel adaları, Kızıldeniz, Umman Körfezi.
Şekil 4. Kum köpekbalığının dünyadaki dağılımı
Batı Pasifik: Vietnam, Çin (Tayvan bölgesi dahil), Japonya, Endonezya (Aru adası), Avustralya (Queensland, batı Avustralya), Yeni Kaledonya. Türün Kore
kıyılarından yeni bir kaydı Kim ve diğ. (2005, in Froese ve Pauly, 2008) tarafından verilmiştir.
Orta Pasifik: Hawaii adaları.
Doğu Pasifik: Kum köpekbalıklarının doğu Pasifik
Okyanusu’ndan verilen kayıtları, uzun yıllardır şüpheyle karşılanmıştır (bkz. Compagno, 1984, 1998
vb.). Bölgedeki adalardan sadece Galapagos ve Revillagigedo civarında Grove ve Lavenberg (1997, in
Froese ve Pauly, 2008) tarafından değinilen bir kayıt
mevcuttur.
Carcharhinus plumbeus, günümüzde kuzey batı Atlantik Okyanusu’nda en bol bulunan kıyısal köpekbalığı türüdür. Markalama çalışmaları ve genetik
analizler, Cod Burnu’ndan (Massachusetts, A.B.D.)
kuzey Yucatan yarımadasına kadar dağılım gösteren kum köpekbalıklarının bir birim stok oluşturduklarını ve Trinidad’dan Brezilya’ya uzanan kıyılardaki kum köpekbalıklarından farklı bir populasyon
olduklarını ortaya koymuştur (Fowler ve diğ., 2005).
Springer (1960) tarafından doğu Atlantik kum köpekbalığı populasyonunun ekvatoryal akıntıları
kullanarak güney Amerika populasyonlarına katıldığı yönündeki hipotez henüz kanıtlanmamış olup,
ancak markalama çalışmaları sonucunda kesin bilgiye ulaşılabilecektir (Compagno, 1984).
3.4. Morfolojik Karakterler
Carcharhinidae ailesi, dünyada 12 cinse ait 50’den
fazla türle temsil edilmektedir. Bu aileye dahil olan
cinslerden Carcharhinus, barındırdığı 31 tür ile en
kalabalık gruptur (Fowler ve diğ., 2005; Froese ve
Pauly, 2008). Akdeniz’de Carcharhinus cinsine ait sekiz tür rapor edilmiştir (Cavanagh ve Gibson, 2007),
bunlar arasından beş türün Türkiye kıyılarından da
kaydı vardır (Bilecenoğlu ve diğ., 2002). Bununla beraber bazı türlerin Türkiye’deki varlığı oldukça şüphelidir (örneğin C.longimanus ve C.obscurus) ve bölgesel balık faunası kompozisyonu içine en azından
kayıtları doğrulanmadıkça dahil edilmemelidir.
Carcharhinus cinsinin bütün üyeleri oldukça kalın
ve kuvvetli bir vücuda sahip olup, maksimum boyları 1 – 4 m arasında değişmektedir. Burun şekli türden türe değişiklik göstermekle beraber genellikle
kaba, yuvarlak hatlı, üçgensi veya sivrilmiş biçimdedir. Spirakulumlar, kaplan köpekbalığı - Galeocerdo cuvieri hariç, hiçbir zaman bulunmaz. Kuyruk
sapının hem üzerinde, hem de altında bulunan iyi
gelişmiş prekaudal çukurlar cinsin tipik özellikleri
arasında yer alır. Birinci sırt yüzgeci genellikle üçgensidir ve daima ikinci sırt yüzgecinden daha büyük boyutludur. Göğüs yüzgeçleri kısa, geniş, ince
veya uzun şekillere sahip olabilir. Kuyruk yüzgeci
oldukça iyi gelişmiştir ve üst lobu, alt lobun yaklaşık
iki katı uzunluktadır.
Kum köpekbalıkları, aşağıda bahsedilen morfolojik
karakter kombinasyonuyla Akdeniz’de yaşayan di9
Üçgensi ve yüksek
sırt yüzgeci
Sırt yüzgeç kaidesi göğüs
yüzgeci kaidesinin üzerinde
İnterdorsal tepe
mevcut
Burun geniş ve
yuvarlak
Göğüs yüzgeçleri
üçgensi
Şekil 5. Carcharhinus plumbeus türünün karakteristik özellikleri
ğer tüm Carcharhinus türlerinden ayırt edilir: Burun
kısa olup uç kısmı yuvarlak şekillidir; burun boyu
ağız genişliğinden daha kısadır; geniş yapılı ağız,
karın tarafından bakıldığında parabolik şekillidir;
birinci sırt yüzgeci üçgensi ve yüksektir, ayrıca göğüs yüzgeci kaidesinin hemen üzerinden başlar; birinci sırt yüzgecinin yüksekliği, hemen hemen göz
– üçüncü solungaç yarığı arasındaki mesafeye eşittir; dördüncü ve beşinci solungaç yarıkları göğüs
yüzgeci kaidesinin üzerinde yer alır; ikinci sırt yüzgeci, anal yüzgeçle aynı hizadadır; göğüs yüzgeçleri
üçgensi ve uzun yapılıdır; iki sırt yüzgeci arasında
bir yükselti (interdorsal tepe) mevcuttur (bkz. Şekil
5, 6 ve 7).
Dişlerin şekli, her iki çenede de farklılık göstermektedir. Üst çene dişlerinin kenarları testere şeklinde
tırtıklı, dik ve üçgensi iken alt çene dişleri daha ince
yapılı ve kenarları daha küçük tırtıklıdır (Şekil 8).
Kum köpekbalığının maksimum boyu erkek bireyler için 225 cm, dişi birey için ise 248 cm olarak
rapor edilmiştir (Capapé,1984). Bazı kaynaklarda
C.plumbeus türünün 300 cm boya erişebildiği ifade edilmekle beraber (örneğin Compagno, 1984;
Bauchot, 1987, v.b.), bu değer genellikle şüpheli
Şekil 6. Kum köpekbalığının yandan görünüşü (Fotoğraf: Tahsin Ceylan©/SAD)
10
Şekil 7. Kum köpekbalığının önden görünüşü (Fotoğraf: Tahsin Ceylan©/SAD)
karşılanmaktadır (bkz. Tablo 2). Bugüne kadar rapor
edilmiş en ağır kum köpekbalığı 117.9 kg’dır (Froese
ve Pauly, 2008), fakat erkek bireyler genellikle 50 kg,
dişi bireyler ise 60 kg civarında ağırlığa sahiptirler.
Konuyla ilgili literatür, dişilerin erkeklere göre daima daha büyük ve daha ağır olduğunu ortaya koymaktadır.
Vücut rengi sırt tarafta gri veya kahverengimsi,
karın tarafında ise beyazımsıdır. Yüzgeçlerin arka
kenarlarında çoğunlukla koyu bir renklenme gözlenir, ancak vücudun hiçbir bölgesinde belirgin bir
lekelenmeye rastlanmaz. Kum köpekbalıklarının
vücutlarının yan taraflarında bazen beyaz bir bant
bulunabilir.
koylarda ve nehir ağızlarında yaygın olarak bulunabilir, ancak kumluk sahiller, dalgaların kırılma bölgeleri, mercan resifleri, sert zeminli dipler ve yüzeyden
uzak durmaktadır (Compagno, 1984). Bahsi geçen
söz konusu habitat tercihlerinin aksine, 2006 yılından bu yana Boncuk Koyu’nda yapılan çalışmalar,
türün çoğunlukla sert zeminler ve kayalık ortamlarda bulunduğunu göstermektedir (Şekil 9).
Ergin bireyler göç etme eğiliminde olup genellikle
kıyıdan açık sularda biraraya gelirler, neonatlar ve
juvenil (genç) bireyler ise yaz aylarının kıyısal üreme bölgelerinde geçirirler (Costantini ve Affronte,
2003).
3.6. Üreme Alanları
3.5. Habitat
Kum köpekbalıkları kıta sahanlığının sığ kıyısal sularında, dip ve dibe yakın sularda yaşayan deniz balıklarıdır. Normal şartlar altında birinci sırt yüzgeci su
dışındayken gözlenmez. Her ne kadar türün 280 m
derinliğe kadar dağılım gösterebildiği rapor edilmiş
olsa da (Serena, 2005), 100 m’den derin sulardaki
gözlemler oldukça nadirdir (Fowler ve diğ., 2005).
Carcharhinus plumbeus koy ve körfez ağızlarında,
liman içlerinde, kumlu veya çamurlu dibe sahip sığ
Köpekbalığı üreme alanları, hamile dişilerin yavruladıkları (ya da yumurta bıraktıkları) ve yavruların
hayatlarının ilk aylarını veya ilk yılını geçirdikleri bölgeler olarak tarif edilebilir. Kum köpekbalıklarının
kıyısal üreme alanları batı Atlantik’te Chesapeake,
Bulls ve Delaware Koylarını da içine alan Cod Burnu
ile Canaveral Burnu arasındaki bölgede (Merson ve
Pratt, 2001) ve Meksika Körfezi’nin kuzeydoğusunda (Carlson, 1999) oldukça iyi tanımlanmıştır. Son
zamanlarda yapılan çalışmalarda Brezilya’nın Per11
Şekil 8. Carcharhinus plumbeus türünde üst ve alt çene dişleri. Çeneler, İskenderun Körfezi’nden kıyı balıkçıları tarafından tesadüfen yakalanan yaklaşık 150 cm boydaki bir bireye aittir (Fotoğraf: Murat Bilecenoğlu©/SAD).
nambuca kıyılarında da muhtemel bir üreme alanının varlığı ortaya konulmuştur (Hazin ve diğ., 2007).
Yavrulama alanı olarak açık denizlerin seçildiğine
dair halen sağlam bir kanıt elde edilememiştir.
En azından 1990’lı yılların başından beri bilinen
Boncuk Koyu’ndaki üreme alanı, kum köpekbalıkları için muhtemelen Akdeniz’deki en meşhur bölge
konumundadır (Öztürk, 2006). Vücutlarındaki yara
ve diğer işaretlere dayanılarak 2001 – 2004 yılları
arasında 100’ün üzerinde birey fotoğraflar sayesin12
de tanımlanmış ve bir kum köpekbalığının yavrulaması ilk defa olarak filme alınmıştır (Clo ve Sabata,
2004). Özel Çevre Koruma Kurumu tarafından 2006
yılından beri koordine edilen projeler ise devam etmektedir.
Yakın tarihte yapılan bazı bilimsel araştırmalar, Akdeniz ekosistemindeki diğer muhtemel kum köpekbalığı üreme alanlarına işaret etmektedir. Costantini ve Affronte (2003) kuzey Adriyatik denizinde
total boyları 46.5 – 68.8 cm arasında değişen altı ne-
Şekil 9. Boncuk Koyu’ndaki kayalık bölgede gözlenen bir kum köpekbalığı (Fotoğraf: Tahsin Ceylan©/SAD)
onatal birey elde etmişler ve bölgenin üreme alanı
Kum köpekbalıkları Tunus kıyılarında yıl boyunca
olduğu hipotezlerini, dokuz canlı embriyosuyla bir-
ticari olarak avlanmaktadır, ancak özellikle Gabes
likte aynı alandan daha önce yakalanan 200 cm boy
Körfezi’nde yaz dönemi yapılan avcılık dikkati çek-
ve 70 kg ağırlıktaki hamile dişiyle desteklemişlerdir.
mektedir. 2001 ve 2004 yılları arasında yapılan ça-
Kuzey Adriyatik Denizinin Piran kıyılarından iki ju-
lışmalarda toplam 96 embriyo barındıran 14 hamile
venil bireyin daha kaydı mevcuttur (Lipej ve diğ.,
dişi ve 120 neonat elde edilmiştir (Bradai ve diğ.,
2004).
2005); mevcut bulgular bölgenin köpekbalığı üre-
Şekil 10. Carcharhinus plumbeus türünün dünyada rapor edilmiş üreme alanları
13
me faaliyetleri açısından uygun bir ortam olduğunu göstermektedir.
Kuzey Adriyatik ve Gabes Körfezi’ndeki muhtemel
üreme alanlarının yanı sıra, Türkiye kıyılarında ilave
bir üreme bölgesinin varlığından şüphe edilmektedir, ancak ilerleyen tarihlerde yapılacak çalışmalarla
detaylı verilerin toplanması gerekmektedir. 1996
yılından bu yana İskenderun Körfezi’nde yapılan
dip trol av kompozisyonu gözlemleri, boyları 60
– 70 cm civarındaki kum köpekbalıklarının (çok bol
olmasa bile) düzenli şekilde yakalandığını göstermektedir (M.Bilecenoğlu, yayınlanmamış veri). Yumurtalık açıklarında 15 – 20 m derinlikte yakalanan
57 cm total boyda C.plumbeus neonatı (Başusta ve
Erdem, 2000) ve aynı bölgede türün varlığını ortaya
koyan çalışmalar (Kabasakal, 2002), Türkiye’de yeni
bir üreme alanı bulunma ihtimalini güçlendirmektedir. Şekil 10’da verilen haritadaki lokaliteler dışında, dünyanın geri kalan bölgelerindeki durum çok
iyi bilinmemektedir.
3.7. Yaş ve Büyüme
Kum köpekbalıkları uzun ömürleri, yavaş büyümeleri, büyük vücut boyları, düşük fekonditeleri ve geç
yaşlardaki üreme özellikleriyle tipik bir k-seçilimli
türdür. Buna rağmen büyük deniz akvaryumlarında yapılan gözlemler, türün vahşi doğaya göre çok
daha hızlı büyüdüğünü göstermektedir (Compagno, 1984). Günümüze kadar C.plumbeus türünün yaş
tayini üzerine pek çok çalışma yapılmıştır, fakat uy-
gulanan tayin yöntemlerinin uyuşmazlığı nedeniyle
(örneğin markalama yöntemi, omurlardan yapılan
tayinler vb.) elde edilen sonuçlar karşılaştırılabilir
olamamıştır. Casey ve Natanson (1992) markalanan
kum köpekbalıklarını 22 yaşında (155 cm çatal boy)
ve 32 yaşında (157 cm çatal boy), tekrar yakalamada ise 40 yaşın üzerinde (185 cm çatal boy) hesaplamıştır; 22 yaşındaki bireylerin eşeysel olgunluğa
erişmedikleri de saptanmıştır. Aynı araştırıcılar, elde
ettikleri verilere dayanarak kum köpekbalıklarının
50 yıldan fazla yaşayabileceği sonucuna varmışlardır.
Tayvan’ın kuzey kıyılarında yapılan bir çalışmada en
yaşlı erkek kum köpekbalıkları 19.8 yaşında (187 cm
total boy) ve en yaşlı dişiler ise 20.8 yaşında (210 cm
total boy) hesaplanmıştır (Joung ve diğ., 2004). Bu
bölgeden yakalanan bireylerin ortalama büyüme
oranları 22.2 cm/yıl (0–1 yaş), 18.7–11.2 cm/yıl (2–
5 yaş), 9.5–4.8 cm/yıl (6–10 yaş), ve 4.1–2.1 cm/yıl
(11–15 yaş) şeklinde bulunmuştur.
Hawaii kıyılarında yaşayan C.plumbeus türünün
omurlarından yapılan yaş tayinleri, dişilerin maksimum 23 yaşında (196 cm total boy ve 146 cm prekaudal boy) ve erkeklerin 19 yaşında (179 cm total
boy ve 128 cm prekaudal boy) olduklarını göstermiştir (Romine ve diğ., 2006). Sminkey ve Musick
(1996), daha önce omurlar kullanılarak yapılan yaş
tayini çalışmalarına dayanarak türün maksimum yaşının 30 yıl civarında kabul edilebileceğini öne sürmüşlerdir. Fowler ve diğ. (2005), benzer bir yaklaşım
Tablo 2. Kum köpekbalıklarının, dünyanın farklı bölgelerindeki ilk eşeysel olgunluk ve maksimum boyları (Lm = ilk eşeysel
olgunluk boyu; Lmaks = maksimum boy; * = prekaudal boy).
Lm (cm)
Erkek
Lmax (cm)
Dişi
Erkek
180
179
180
192
190
190
176
184
180
166
139*
130
156
189
185
170
184*
144
158
130
130
155
170
131
180
167
165
14
147
166
179
144
183
169
185
226
213
204
226
190
223
225
233*
230
220
234
247
203
229
248
270*
300
-
249
194
226
172
226
191
179
Kaynak
Dişi
250
183
177
185
163
Bölge
219
234
190
234
199
225
Batı Atlantik (ABD)
Batı Atlantik (ABD)
B. Hint Okyanusu (Mauritius)
Batı Atlantik (ABD)
Akdeniz (İtalya)
B. Hint Okyanusu (G.Afrika)
B. Hint Okyanusu (Kızıldeniz)
B. Atlantik (Meksika Körfezi)
Doğu Atlantik (Senegal)
Akdeniz (Tunus)
Kuzeybatı Atlantik
Akdeniz
B. Pasifik (Avustralya)
D. Pasifik (Galapagos)
Adriyatik Denizi
Akdeniz (Tunus)
Atlantik
Orta Pasifik
K. Atlantik
Hint Okyanusu
D. Atlantik (Senegal)
Bigelow ve Schroeder (1948)
Springer (1960)
Wheeler (1962)
Clarke ve Schmidt (1965)
Bini (1967)
Bass ve diğ. (1973)
Baranes ve Ben-Tuvia (1978)
Branstetter (1981)
Cadenat ve Blache (1981)
Capapé (1984)
Casey ve diğ. (1985)
Bauchot (1987)
Stevens ve McLoughlin (1991)
Grove ve Lavenberg (1997)
Lipej ve diğ. (2004)
Saidi ve diğ. (2005)
Fowler ve diğ. (2005)
Cope (2006)
Cope (2006)
Cope (2006)
Diatta ve diğ. (2008)
sergileyerek, 35 yıllık bir ömrün kum köpekbalıkları
için kabul edilebilir olduğunu belirtmişlerdir.
3.8. Üreme
Carcharhinus cinsine ait diğer türlerde olduğu gibi,
kum köpekbalıklarında da plasentalı viviparite üreme özelliği görülür, yani yavrularını canlı olarak dünyaya getirirler. Dişiler en fazla 12 ay süren bir hamilelik dönemi geçirirler ve üremeleri her iki veya üç
yılda bir gerçekleşir. Bir batında dünyaya getirilen
yavru sayısı genellikle 5 – 12 arasında değişmekle
birlikte, kabaca 1 – 14 arasındadır. Doğurulan yavru sayısı ile annenin total boyu arasında pozitif bir
ilişki gözlenmektedir; büyük boylu dişiler daha fazla
yavru dünyaya getirirler (Compagno, 1984). Genellemelerin dışında bazı istisnalara da rastlanabilir,
örneğin Tunus kıyılarından yakalanan 192 cm total
boya sahip hamile bir dişi bireyin 16 embriyo taşıdığı rapor edilmiştir (Saidi ve diğ., 2006). Çiftleşme
zamanı, populasyonlara göre değişmekle beraber
ilkbahar veya yaz mevsimlerine denk gelir. Erkek
bireyler ısrarcı bir şekilde dişileri takip edip ısırırlar,
ve baş aşağı yüzmeye başladıktan sonra klasperleri
vasıtasıyla çiftleşirler (Compagno, 1984). Söz konusu kur davranışı, çoğunlukla dişi bireyin vücudunda
kalıcı izler ve yaralar bırakmaktadır.
Yeni doğan yavruların boyları bölgesel farklılıklar
göstermekte ve 56 – 75 cm total boy arasında değişmektedir, ancak dünyanın pek çok kesiminde
yavru boyları 60 – 65 cm civarındadır (Fowler ve
diğ., 2005). Akdeniz’deki ilk doğum boyları, dünya
ortalamalarının daha altında olup 45 – 65 cm aralığındadır (Saidi ve diğ., 2005).
Tablo 2’den de görülebileceği gibi, ilk eşeysel olgunluk boyları bölgeden bölgeye değişmektedir.
Akdeniz kıyıları göz önüne alındığında en küçük ergin dişilerin 144 cm (Bauchot, 1987), 147 cm (Lipej
ve diğ., 2004) ve 166 cm (Saidi ve diğ., 2005) olduğu
belirtilmektedir.
3.9. Beslenme
Dünyanın farklı bölgelerindeki kum köpekbalıklarının mide içeriği analizi sonuçları, türün temel
olarak piskivor (balıkla beslenen) olduğunu ortaya
koymaktadır. Beslenme faaliyetleri esnasında hem
su kütlesi içinde, hem de dibe yakın sulardaki avları
tercih etmektedir. Carcharhinus plumbeus türünün
besininde balıklar Atlantik Okyanusunda %98’lik
önemli bir orana sahipken (Bowman ve diğ., 2000),
bu oran Avustralya’da %88 (Stevens ve McLoughlin,
1991) ve Hawaii kıyılarında %71’dir (Papastimatiou
ve diğ., 2006). Beslenme gün boyu devam etmektedir, ancak gece saatlerinde bu faaliyetin daha aktif
gerçekleştirildiği gözlenmiştir (Compagno, 1984).
Kum köpekbalıkları besin olarak belirli türleri tercih
etmek yerine, yaşadığı ortamda mevcut bulunan
besinleri tüketmektedir, bu yüzden coğrafik bölgeler arasında beslenme kompozisyonu değişebilmektedir.
Ellis (2003) tarafından Atlantik kıyılarında yapılan
beslenme analizleri sonucunda, kum köpekbalıklarının midelerinde en az 65 farklı av türü saptanmış,
bunlar arasından 28 balık familyası, 12 krustase familyası, 6 elasmobranş familyası ve 2 kafadanbacaklı
familyası tayin edilmiştir. Boyları 60 cm’den (prekaudal boy) küçük köpekbalıkları temel olarak krustaseler ile beslenirken, daha büyük köpekbalıklarının
balıkları yoğun şekilde tükettiği ortaya konmuştur.
Kum köpekbalıklarının Hawaii populasyonunda da
kemikli balıkların yaygın şekilde tüketildiğine dair
sonuçlar elde edilmiştir; mevcut balıklar 27 farklı aileye dahil olup, besin içeriğinde daha az miktarlarda krustase ve yumuşakçaya rastlanmıştır (Papastimatiou ve diğ., 2006).
Atlantik kıyılarındaki kum köpekbalıklarının mevsimsel ve günlük beslenme oranları hakkındaki detaylı bir çalışmada, populasyonun üreme alanında
geçirdiği 4.5 aylık süre içerisinde toplam 124000 kg
civarında besin tükettiği hesaplanmıştır (Dowd ve
diğ., 2006).
15
4. Boncuk Koyu Çalışması Hakkında Genel Bilgiler
4.1. Projenin Amaçları
Gökova Özel Çevre Koruma Bölgesi Boncuk Koyu
Kum Köpekbalığı’nın (Carcharhinus plumbeus) Korunması ve İzlenmesi başlıklı proje çalışmasının temel hedefleri şu şekilde sıralanabilir:
• Yerinde gözlemler yapılarak C.plumbeus türünün
çalışma bölgesindeki varlığının ve alan kullanımı
verilerinin saptanması,
• Kum köpekbalığı populasyonunu tehdit eden
muhtemel faktörlerin belirlenmesi,
• Arazi gözlemleri ve tehdit verileriyle ilgili tüm
bilginin 1/25000’lik haritalara Coğrafi Bilgi Sistemleri kullanılarak işlenmesi,
• Bölgede yapılan fotoğraf ve video çekimlerinden bir envanter oluşturulması,
• Halkı bilinçlendirme çalışmalarının bir parçası
olarak broşür hazırlanması ve dağıtımının sağlanması.
4.2. Metodoloji
Bölgede yapılan gözlemler sualtı görüntüleme ve bilimsel verilerin toplanması çalışmalarına dayanmaktadır. Arazi çalışması 14 ve 30 Haziran 2008 tarihleri
arasında Sualtı Araştırmaları Derneği’nin düzenlemiş
olduğu Prof. Dr. Erdoğan Okuş Boncuk Kum Köpekbalıkları Bilim Kampı katılımcısı 22 gönüllünün de
desteği ile yapılmıştır. Bu süre içinde, 5 şamandırayla
Şekil 11. Boncuk Koyu’nda 5 şamandıra ile işaretlenen gözlem bölgesi (Fotoğraf: Nilay Akça©/SAD)
16
Şekil 12. Kamp alanının genel görünüşü (Fotoğraf: Umut Aksu©/SAD)
belirlenen bölge 2 veya 3’er kişilik ekipler ile sabah
7:00’dan başlayarak 17:00 ye kadar hava koşulları el
verildiği sürece 2 saatte bir su yüzeyinden serbest
dalış takımları ile taranmıştır (Şekil 11).
Gözlenen bireyler sualtında yazılabilir PVC plakalara not alınmış olup, bu notlarda bireyin görüldüğü
bölge, saat, bireyin yaklaşık boyu (150 cm’nin üzerindekiler ergin birey olarak varsayılmıştır), eğer
gözlenebilmişse eşey karakterini ve belirleyici özelliklerini (vücuttaki yara veya diğer izler) içermiştir.
Bu veriler deniz gözlemi sonrasında gözlemi yapan
kişilerce kamp alanında gözlem formlarına girilmiştir (Şekil 12 ve 13)..
Şekil 13. Her dalış sonrası gerçekleştirilen veri girişleri (Fotoğraf: Haluk Camuşcuoğlu©/SAD)
17
0
100
metre
200
BONCUK KOYU
PARSEL SİSTEMİ
Şekil 14. Boncuk Koyu’nda kullanılan parsel sistemi (Quickbird uydu görüntüsü)
Gökova Özel Çevre Koruma Bölgesi Boncuk Koyu
kum köpekbalığı izleme çalışmaları için oluşturulan
Coğrafi Bilgi Sistemi, tür gözlem verilerinin bir parsel sisteminde değerlendirilmesine dayanmaktadır
(Şekil 14). Bu yaklaşımdaki amaç, 2006 yılındaki çalışmada oluşturulan ve bir kısmı şamandıralar ile
işaretlenen alt bölgelerde toplanan gözlem verileri
ile 2008 yılı verilerini aynı sistemde haritalanmasına
ve kıyaslanabilmesine olanak sağlamaktır.
4.3. Sonuçlar
Boncuk Koyu’nda toplam 85 serbest dalış gerçekleştirilmiş, tek veya küçük gruplar halinde olmak üzere
125 defa kum köpekbalığı gözlemi yapılmıştır. Tüm
bireyler arasında 6 köpekbalığının boyu 150 cm total
boydan daha küçük olup, geri kalan bireyler ergin dişi
ve erkeklerden oluşmaktadır. 14 – 30 Haziran 2008
tarihleri arasındaki çalışmalarda, kum köpekbalıkları
en yoğun 5 günlük bir periyot içerisinde (15 – 19 Ha-
18
ziran) gözlenmiş olup, toplam gözlemlerin yaklaşık
%75’ini temsil etmektedir (Şekil 15).
21 Haziran tarihinden itibaren köpekbalığı gözlem
sayısında çok belirgin bir azalma söz konusudur;
25, 29 ve 30 Haziran tarihlerinde hiçbir birey gözlenmemiştir. Kum köpekbalığı gözlemleri sabah
saatlerinde yoğunlaşmakta olup, gün içinde azalan
bir eğilim ile sonlanmaktadır (Şekil 16). Gözlemlerin
yaklaşık %67’si sabah 07:00 – 11:00 saatleri arasında
gerçekleşmiştir (bkz. Şekil 17-22).
Boncuk Koyu’ndaki 8 seçilmiş alandan kuzey kıyılarındaki şamandıralar ile işaretlenmiş 5’inde düzenli
izleme çalışması yapılmışken, deniz çayırlarının bulunduğu (Şekil 12’de PO ile gösterilen bölge) ve sığ
güney kıyısındaki (Şekil 12’de G1 ve G2) toplam üç
noktada araştırma başında ve geçtiğimiz yıl yapılan
araştırmalar sonucunda kum köpekbalığının çok
nadir bulunduğu ortaya konmuştur.
27
24
Gözlem Sayısı
21
18
15
12
9
6
3
30.6.08
29.6.08
28.6.08
27.6.08
26.6.08
25.6.08
24.6.08
23.6.08
22.6.08
21.6.08
20.6.08
19.6.08
18.6.08
17.6.08
16.6.08
15.6.08
14.6.08
0
Tarih
Şekil 15. Kum köpekbalıklarının günlük gözlem frekansı
50
45
40
Gözlem Sayısı
35
30
25
20
15
10
5
0
07:00-08:59
09:00-10:59
11:00-12:59
13:00-14:59
15:00-17:00
Periyotlar (Saat)
Şekil 16. Kum köpekbalıklarının gün içerisindeki gözlem frekansı
19
07:00-09:00 GÖZLEMLERİ
90
45
9
0
100
metre
200
GÖZLEM SAYISI
BİREY SAYISI
Şekil 17. Kum Köpekbalıklarının gün içindeki gözlem ve birey sayıları (Periyot: 07-00-09:00)
09:00-11:00 GÖZLEMLERİ
32
16
3,2
0
100
metre
200
GÖZLEM SAYISI
BİREY SAYISI
Şekil 18. Kum Köpekbalıklarının gün içindeki gözlem ve birey sayıları (Periyot: 09:00-11:00)
20
11:00-13:00 GÖZLEMLERİ
34
17
3,4
0
100
metre
200
GÖZLEM SAYISI
BİREY SAYISI
Şekil 19. Kum Köpekbalıklarının gün içindeki gözlem ve birey sayıları (Periyot: 11:00-13:00)
13:00-15:00 GÖZLEMLERİ
7
3,5
0,7
0
100
metre
200
GÖZLEM SAYISI
BİREY SAYISI
Şekil 20. Kum Köpekbalıklarının gün içindeki gözlem ve birey sayıları (Periyot: 13:00-15:00)
21
15:00-17:00 GÖZLEMLERİ
12
6
1,2
0
100
metre
200
GÖZLEM SAYISI
BİREY SAYISI
Şekil 21. Kum Köpekbalıklarının gün içindeki gözlem ve birey sayıları (Periyot: 15:00-17:00)
TOPLAM GÖZLEMİN ALANSAL DAĞILIMI
150
75
15
0
100
metre
200
TOPLAM GÖZLEM SAYISI
TOPLAM BİREY SAYISI
Şekil 22. Kum Köpekbalıklarının gün içindeki gözlem ve birey sayıları (tüm periyotlar)
22
4.4. Tehditler
Boncuk Koyu ekosistemini ve ortama üremek amacıyla gelen kum köpekbalıklarını tehdit eden muhtemel faktörler, arazi çalışmaları esnasında düzenli
olarak tespit edilmeye çalışılmıştır. Toplam iki temel
tehdidin bölgedeki varlığından bahsedilebilir; çeşitli tekneler tarafından ortama salınan pis su tank
atıklarının özellikle meltem rüzgarları etkisiyle bölgeye kadar ulaşması ve alandaki amatör kıyı balıkçılığı faaliyetleri (Şekil 23, Ek 1). Her ne kadar Boncuk
Koyu’na özel bir biyolojik çeşitlilik çalışması bulunmasa da, ortamın köpekbalıklarının besinini oluşturan balık ve diğer omurgasız canlılar açısından
oldukça zengin olduğu söylenebilir (Ek 2).
Bölge balıkçıları özellikle olta ve sepetler ile Boncuk
Koyu’nda yoğun şekilde avcılık yapmaktadır. Bunun
yanı sıra, koyun kuzeybatısında yer alan Domuz
burnunun önlerinden, zaman zaman koy ortalarına kadar giriş yapan günübirlik balıkçı tekneleri de
gözlenmekte ve alandaki her türlü balıkçılık faaliyetinin, üremek amacıyla koyda bulunan kum köpekbalıklarını rahatsız ettiği düşünülmektedir. Halkı
bilinçlendirme faaliyetlerinin bir parçası olarak bölgedeki insanlar hem kum köpekbalıkları hakkında,
hem de mevcut tehditlerin nasıl önlenebileceği konusunda bilgilendirilmişlerdir.
GÖZLENEN TEHDİTLER
0
100
metre
200
KİRLİLİK VE BALIKÇILIK GÖZLENEN ALANLAR
KİRLİLİK GÖZLENEN ALANLAR
Şekil 23. Tehditlerin Boncuk Koyu’ndaki parsellere göre dağılımı
23
5. Koruma Statüsü
IUCN Kırmızı Listesi, kum köpekbalıklarını global ölçekte Düşük Riskli/Tehdite Yakın, kuzeybatı Atlantik
populasyonunu ise Düşük Riskli/Korunmaya Bağlı
şeklinde sınıflandırmıştır (Camhi ve diğ., 1998).
Akdeniz’de yaşayan 71 kıkırdaklı balık türünün
(köpekbalıkları, vatozlar ve tümbaşlılar) IUCN Bölgesel Kırmızı Liste kriterlerine göre değerlendirme
raporu yakın tarihte yayınlanmıştır (Cavangh ve Gibson, 2007). Bu raporda değinilen bütün kıkırdaklı
balıkların %18’i kritik (CR), %11’i tehlikede (EN) ve
%13’ü duyarlı (VU) olmak üzere toplam %42’si (30
tür) tehdit kategorileri altında yer almaktadır. Geri
kalan türlerden %18’si (13 tür) Tehdite yakın (NT)
olarak kategorize edilmişken, %26’si bilgi eksikliğinden dolayı yetersiz verili (DD) şeklinde listelenmiştir. Sadece 10 tür (toplamın %14’ü) düşük risk (LC)
grubundadır.
Tablo 3. Türkiye’deki köpekbalıklarının Kırmızı Liste durumları (CR – kritik; EN – tehlikede; VU – duyarlı; NT – tehdite yakın; DD
– yetersiz verili; TM – tehdit altında göçmen) (Fricke ve diğ., 2007; Cavanagh ve Gibson, 2007).
Kırmızı Liste Statüsü
Tür
Heptranchias perlo (Bonnaterre, 1788)
Hexanchus griseus (Bonnaterre, 1788)
Carcharias taurus Rafinesque, 1810
Odontaspis ferox (Risso, 1810)
Carcharodon carcharias (Linnaeus, 1758)
Isurus oxyrinchus (Rafinesque, 1810)
Lamna nasus (Bonnaterre, 1788)
Cetorhinus maximus (Gunnerus, 1765)
Alopias vulpinus (Bonnaterre, 1788)
Alopias superciliosus (Lowe, 1841)
Galeus melastomus Rafinesque, 1810
Scyliorhinus canicula (Linnaeus, 1758)
Scyliorhinus stellaris (Linnaeus, 1758)
Galeorhinus galeus (Linnaeus, 1758)
Mustelus asterias Cloquet, 1821
Mustelus mustelus (Linnaeus, 1758)
Mustelus punctulatus Risso, 1827
Carcharhinus altimus (Springer, 1950)
Carcharhinus brevipinna (Müller&Henle, 1841)
Carcharhinus limbatus (Valenciennes, 1841)
Carcharhinus melanopterus (Quoy & Gaimard, 1824)
Carcharhinus plumbeus (Nardo, 1827)
Prionace glauca (Linnaeus, 1758)
Sphyrna tudes (Valenciennes, 1822)
Sphyrna zygaena (Linnaeus, 1758)
Etmopterus spinax (Linnaeus, 1758)
Oxynotus centrina (Linnaeus, 1758)
Dalatias licha (Bonnaterre, 1788)
Centrophorus granulosus (Schneider, 1801)
Centrophorus uyato (Rafinesque, 1810)
Squalus acanthias Linnaeus, 1758
Squalus blainville (Risso, 1827)
Echinorhinus brucus (Bonnaterre, 1788)
Squatina aculeata Cuvier, 1829
Squatina oculata Bonaparte, 1840
Squatina squatina (Linnaeus, 1758)
24
Türkiye
Akdeniz
Global
DD
VU
CR
CR
CR
TM
CR
TM
EN
EN
VU
VU
EN
DD
DD
DD
DD
EN
EN
EN
DD
EN
TM
TM
TM
VU
VU
DD
VU
VU
EN
EN
DD
CR
CR
CR
VU
NT
CR
EN
EN
CR
CR
VU
VU
DD
LC
LC
NT
VU
VU
VU
DD
DD
DD
DD
EN
VU
VU
LC
CR
DD
VU
EN
DD
CR
CR
CR
NT
NT
VU
DD
VU
NT
VU
VU
DD
NE
NE
LC
NE
VU
LC
LC
NE
NE
NT
NT
NT
NT
NT
NE
NE
DD
VU
VU
DD
EN
EN
CR
Türkiye’de yaşayan bütün tatlısu ve deniz balıklarına
yönelik hazırlanan Kırmızı Liste (Fricke ve diğ., 2007),
bu konuda atılmış ilk adım niteliğindedir ve sonraki
çalışmalara temel oluşturacak bir yaklaşım olarak düşünülmelidir. Kıyılarımızdan varlığı bilinen 36 köpekbalığı türü (Tablo 3) Kırmızı Liste kategorilerine göre
değerlendirilmiş, ayrıca IUCN kategorileri içinde yer
almayan “tehdit altında göçmen” (TM) şeklinde ilave
bir gruba daha yer verilmiştir. Tehdit altında göçmen,
teorik olarak tehlikede (EN) veya kritik (CR) altında
değerlendirilebilecek, ancak tehditin Türkiye sınırları
dışından da kaynaklanabileceği göç kabiliyeti yüksek
türler için uygulanmıştır. Kum köpekbalıkları, gerek
IUCN Akdeniz bölgesel listesinde, gerekse Türkiye’de
“tehlikede” kategorisine sahiptir.
Köpekbalıkları dünyanın pek çok ülkesinde ticari
avcılığı yapılan balıklardır, ancak Türkiye iç pazarında köpekbalığı eti tüketimi son derece düşük
düzeylerde seyretmekte ve yakalanan bireyler genellikle ihraç edilmektedir. FAO (2007) kayıtlarına
göre Türkiye’deki toplam köpekbalığı üretim miktarı 1979 yılında zirve yapmış (avın büyük kısmını
27º 10’
27º 20’
27º 30’
27º 40’
mahmuzlu camgöz oluşturmaktadır), daha sonra
1990 – 2000 yılları arasında belirgin şekilde azalarak
yıllık 1436 – 2880 ton aralığında seyretmiştir. Bilimsel araştırma eksikliğinden dolayı Türkiye’deki kum
köpekbalıklarının populasyon büyüklüğü bilinmemektedir, fakat türün genel olarak nadir bulunduğu
söylenebilir. Kum köpekbalıkları kıyılarımızda hiçbir
zaman hedef av kapsamında olmamış, sadece dip
trolleriyle hedeflenmeyen bir av olarak yakalanan
ve çoğunlukla ıskarta şeklinde değerlendirilen bir
tür konumunda bulunmuştur.
Türkiye’deki kum köpekbalıklarının her türlü ticari
ve sportif avcılığı, T.C. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı
Koruma Kontrol Genel Müdürlüğü tarafından yayınlanan su ürünleri tebliğine göre tamamen yasaklanmıştır (2/1 ve 2/2 numaralı tebliğler, 01.09.2008
- 31.08.2012 tarihleri arasında geçerli). Bunların yanı
sıra, Gökova Körfezinin doğu kısımlarını içeren bölgede, her türlü trol ve gırgır balıkçılığı yasaklanmış
durumdadır (Şekil 24), ve bu kısıtlamalar türün korunmasın önem arz etmektedir.
27º 50’
28º 00’
28º 10’
28º 20’
37º 10’
37º 00’
GÖKOVA
KÖRFEZİ
Boncuk
Koyu
36º 50’
36º 40’
36º 30’
Şekil 24. Gökova Körfezi’nde av yasağı bulunan bölgeleri gösteren harita. Kırmızı çizginin doğusunda kalan bölgede her türlü trol
avcılığı, siyah çizginin doğusunda kalan bölgede ise her türlü gırgır avcılığı kanunen yasaktır.
25
Teşekkür
Gökova Körefezi’ndeki koruma faaliyetlerinin tarihi bakımından özel bir önemi ve yeri olan Kum Köpekbalıklarını kamuoyunda tanıtılmasına ve türün korunması çalışmalarına önemli katkılar sağlayacağına inandığımız bu çalışmayı SAD Sualtı Araştırmaları Ltd. Şti. adına büyük bir özveri ve titizlikle yürüten Proje Sorumlusu Doç.Dr. Murat BİLECENOĞLU’na,
Arazi çalışmaları sırasında verdikleri destek ve katkıları için Sualtı Araştırmaları Derneği Yönetim Kuruluna,
SAD’ın düzenlemiş olduğu Prof.Dr. Erdoğan OKUŞ Boncuk Kum Köpekbalıkları Bilim Kampı düzenleyicileri
Dr. Harun GÜÇLÜSOY’a, Nilay AKÇA’ya, Mutlu PAYASLIOĞLU’na, D. Haluk CAMUŞCUOĞLU’na, ve Haluk
Erdemir’e., bu kampın katılımcıları Prof. Dr. Bülent CİHANGİR’e, Yrd.Doç.Dr. Murat EGİ’ye, Tamer ÖZYİĞİT’e,
Tahsin CEYLAN’a, Erhun YAKAR’a, Gökhan KABOĞLU’na, N. Ozan VERYERİ’ye, Volkan KORKMAZ’a, Mustafa
OR’a, Bengiz ÖZDERELİ’ye, Elanur YILMAZ’a, Umut AKSU’ya, Ali Yalçın AVŞAR’a, Nurettin BEŞER’e, Özgür
GEDIKOĞLU’na, Halide GÖKTÜRK’e, Çiçek GÜMÜŞ’e, Selin KÜÇÜKAVŞAR’a, Burak ÖZKIRLI’ya, N. Sinan
ÖZALP’e, Can UĞURCAN’a, Levent ÜLKER’e ve Erman GÜNGÖR’e, Kampın kurulması için desteklerini
esirgemeyen Boncuk Kamping’e, Mustafa ve Fatma MERZİFONLU’ya,
Fotoğraflarını kitaba koymamıza izin veren, Sualtı Araştırmaları Derneği’ne, Tahsin CEYLAN’a, Dr. Murat
BİLECENOĞLU’na, Nilay AKÇA’ya, Umut AKSU’ya, Burak ÖZKIRLI’ya ve D. Haluk CAMUŞÇUOĞLU’na,
Kitabın tasarımını özenle hazırlayan Evren Çağlayan’a,
Kurumumuz adına çalışmalara destek veren ve çalışmaları yürüten Kurum Başkan Yardımcısı Sayın Ahmet
ÖZYANIK’a, ÇKAİ Daire Başkanı Sayın Mehmet MENENGİÇ’e, Koruma Şube Müdürü Ümit TURAN’a, İnceleme
Şb.Md. Güner ERGÜN’e, Biyolog Emrah MANAP’a, Muğla ÖÇK Müdürü Mesut AVCI’ya, Muğla ÖÇK Müdür
Yard. Bekir ERDOĞAN’a, Uzman Ahmet ERYİĞİT’e ve tüm müdürlük çalışanlarına;
Teşekkür ederiz.
Özel Çevre Koruma Kurumu Başkanlığı
26
Kaynakça
Avşar, D. (2001): Age, growth, reproduction and feeding of the spurdog (Squalus acanthias L., 1758) in the South-eastern Black
Sea. Est. Coast. Shelf Sci., 52 (2): 269-278.
Baranes, A., Ben-Tuvia, A. (1978): Occurrence of the sandbar shark
Carcharhinus plumbeus in the northern Red Sea. Isr. J. Zool.,
27: 45-51.
Bass, A. J., d’Aubrey, J. D., Kistnasamy, N. (1973): Sharks of the
east coast of southern Africa. I. The genus Carcharhinus (Carcharhinidae). Inst. Rep. Oceanogr. Res. Inst., 33: 1-168.
Başusta, N., Erdem, Ü. (2000): İskenderun Körfezi balıkları üzerine
bir araştırma. Tr. J. Zool., 24 (supp.): 1-19.
Bauchot, M.-L. (1987): Poissons osseux. In: W. Fischer, M.-L. Bauchot & M. Schneider (Eds.), Fiches FAO d’identification pour les
besoins de la pêche, Rev.1., Méditerranée et mer Noire, Zone de
pêche 37. Vol.2: 891–1421.
Bigelow, H. B., Schroeder, W. C. (1948): Sharks. In: Fishes of the
western north Atlantic. Mem. Sears Found. Mar. Res., New Haven, 1 (1): 59-579.
Bilecenoglu, M., Taskavak, E., Mater, S., Kaya, M. 2002. Checklist of
the marine fishes of Turkey. Zootaxa, 113: 1-194.
Bini, G. (1967): Atlante dei Pesci delle coste italiane. 1 - Leptocardi,
Ciclostomi, Selaci Edit. Mondo Sommerso, Milano, 106 p.
Bonfil, R., Abdallah, M. (2004): Field identification guide to the sharks
and rays of the Red Sea and Gulf of Aden. FAO Species Identification Guide for Fishery Purposes, Rome, FAO, 71 p.
Bowman, R.E., Stillwell, C.E., Michaels, W.L., Grosslein, M.D. (2000):
Food of northwest Atlantic fishes and two common species of
squid. NOAA Tech. Memo. NMFS-NE 155, 138 p.
Bradai M.N., Saidi B., Bouain A., Guélorget O. & Capapé C. (2005):
The Gulf of Gabès (southern Tunisia, central Mediterranean):
nursery area for sandbar shark, Carcharhinus plumbeus (Nardo,
1827) (Chondrichthyes: Carcharhinidae). Annales, Ser. Hist.
Nat., 15: 187-194.
Branstetter, S. (1984): Carcharhinidae. In: Whitehead, P.J.P., Bauchot,
M.-L., Hureau, J.-C., Nielsen, J. & Tortonese, E., (eds.), Fishes
of the North-eastern Atlantic and the Mediterranean. UNESCO,
Paris, Vol 1, pp.102-114.
Brito, A. (1991): Catalogo de los pesces de las Islas Canarias. Francisco Lemus, la Laguna, 230 p.
Cadenat, J., Blache, J. (1981): Requins de Méditerranée et de
l’Atlantique. Faune tropicale, 21: 1-330.
Camhi, M., Fowler, S., Musick, J., Brautigam, A., Fordham, S.
(1998): Sharks and their relatives – ecology and conservation.
Occasional Paper of the IUCN Species Survival Commission No.
20. IUCN/SSC Shark Specialist Group. IUCN, Gland, Switzerland
and Cambridge, UK, 39 p + annex.
Capape, C. (1984): Nouvelles données sur la morphologie et la biologie de la reproduction de Carcharhinus plumbeus (Nardo, 1827)
(Pisces, Carcharhinidae) des côtes tunisiennes. Inv. Pesq.,
48(2): 115-137.
Carlson, J.K. (1999): Occurrence of neonate and juvenile sandbar
sharks, Carcharhinus plumbeus, in the northeastern Gulf of
Mexico. Fish. Bull., 97: 387-391.
Casey, J.G. and Natanson, L.J. 1992. Revised estimates of age and
growth of the sandbar shark (Carcharhinus plumbeus) from the
western North Atlantic. Can. J. Fish. Aquat. Sci., 49: 1474–1477.
Casey, J.G., Pratt, H.L., Stillwell, C.E. (1985): Age and growth of the
sandbar shark (Carcharhinus plumbeus) from the western North
Atlantic. Can. J. Fish. Aquat. Sci., 42: 963–975.
Cavanagh, R. D., Gibson, C. (2007): Overview of the conservation
status of cartilaginous fishes (Chondrichthyans) in the Mediterranean Sea. IUCN, Gland, Switzerland and Malaga, Spain, 42 p.
Cihangir, B., Ünlüoglu, A. & Tirasin, E.M. (1997) Kuzey Ege
Denizi’nde, kedibalığı (Chondrichthyes, Scyliorhinus canicula
Linnaeus, 1758)’nın dağılımı ve bazı biyolojik özellikleri. Akdeniz
Balıkçılık Kongresi, Izmir, 585-603.
Clo, S., de Sabata, E. (2004): In the sharks’ cradle. 8th European
Elasmobranch Association Conference, 21-24 October 2005,
Zoological Society of London, (abstract).
Compagno, L.J.V. (1973): Carcharhinidae. In: J.C. Hureau & Th.Monod
(eds.), Check-list of the fishes of the north-eastern Atlantic and of
the Mediterranean, Unesco, Paris, Vol.1, p.23-31.
Compagno, L.J.V. (1984): FAO species catalogue. Vol. 4. Sharks of
the world. An annotated and illustrated catalogue of shark species known to date. Part 2 - Carcharhiniformes. FAO Fish. Synop.
125(4/2): 251-655.
Compagno, L.J.V. (1998): Sharks. In FAO species identification guide
for fishery purposes (Carpenter, K.E.; Niem, V.H., editors).The
living marine resources of the Western Central Pacific. Volume
2. Cephalopods, crustaceans, holothurians and sharks. Rome,
FAO, pp. 687-1396.
Compagno, L.J.V. (2002): Sharks. In The living marine resources
of the Western Central Atlantic (Carpenter, K., editor). Volume
1: Introduction, molluscs, crustaceans, hagfishes, sharks, batoid fishes, and chimaeras, FAO Species Identification Guide for
Fishery Purposes and American Society of Ichthyologists and
Herpetologists Special Publication, 5: 1-600.
Cope, J.M. (2006): Exploring intraspecific life history patterns in
sharks. Fish. Bull., 104: 311-320.
Costantini, M., Affronte, M. (2003): Neonatal and juvenile sandbar
sharks in the northern Adriatic Sea. J. Fish Biol., 62: 740–743.
Diatta, Y., Seck, A.A., Reynaud, C., Guelorget, O., Capape, C. (2008):
New biological observations on the sandbar shark Carcharhinus
plumbeus (Chondrichthyes: Carcharhinidae) from the coast of
Senegal (Eastern Tropical Atlantic). Cah. Biol. Mar., 49: 103111.
Dowd, W.W., Brill, R.W., Bushnell, P.G., Musick, J.A. (2006): Estimating consumption rates of juvenile sandbar sharks (Carcharhinus
plumbeus) in Chesapeake Bay, Virginia, using a bioenergetics
model. Fish. Bull., 104: 332-342.
27
Düzgüneş, E., Okumuş, İ., Feyzioğlu, M., Sivri, N. (2006): Population
parameters of spiny dogfish, Squalus acanthias, from the Turkish Black Sea coast and its commercial exploitation in Turkey.
Proceedings of the International Workshop on Mediterranean
Cartilaginous Fish with Emphasis on Southern and Eastern Mediterranean. Turkish Marine Research Foundation, 23: 1-9.
Ellis, J.K. (2003): Diet of the sandbar shark, Carcharhinus plumbeus, in Chesapeake Bay and adjacent waters. The Faculty of the
School of Marine Science, The College of William and Mary in
Virginia, M.Sc. Thesis, 90 p.
Ergün, G. (2008): Gökova özel çevre koruma bölgesi Boncuk Koyu
kum köpekbalığı (Carcharhinus plumbeus) koruma sahası
oluşturulması ve gözlem sisteminin kurulması projesi. Türkiye’nin
Kıyı ve Deniz Alanları VII. Ulusal Kongresi Bildiriler Kitabı, 1: 225231.
Eschmeyer, W.N. (2008): The catalog of fishes online. California
Academy of Sciences, http://research.calacademy.org/research/
ichthyology, version (10/2008).
FAO (2007): Fishstat Plus: universal software for fishery statistical
time series, version 2.32.
Farrugio, H., Oliver, P., Biagi, F. (1993): An overview of the history,
knowledge, recent and future trends in Mediterranean fisheries.
Sci. Mar., 57 (2-3): 105-119.
Filiz, H., Mater, S. (2002): A preliminary study on length-weight relationships for seven elasmobranch species from North Aegean
Sea, Turkey. E.U. J. Fish. Aqua. Sci., 19(3-4): 401-409.
Fowler, S.L., Cavanagh, R.D., Camhi, M., Burgess, G.H., Cailliet, G.M.,
Fordham, S.V., Simpfendorfer, C.A. and Musick, J.A. (2005):
Sharks, Rays and Chimaeras: The Status of the Chondrichthyan
Fishes. Status Survey. IUCN/SSC Shark Specialist Group. IUCN,
Gland, Switzerland and Cambridge, UK., 461 p.
Fricke, R., Bilecenoglu, M., Sarı, H.M. (2007): Annotated checklist of
fish and lamprey species of Turkey, including a Red List of threatened and declining species. Stuttgarter Beitrage zur Naturkunde,
Serie A (Biologie), 706: 1-169.
Froese, R., Pauly, D. (2008): Fishbase. World Wide Web electronic
publication. www.fishbase.org, version (11/2008).
Hazin, F.H.V., Oliveira, G.V., Macena, B.C.L. (2007): Aspects of the reproductive biology of the sandbar shark, Carcharhinus plumbeus
(Nardo, 1827), in coastal waters off Pernambuco, Brazil. Col.
Vol. Sci. Pap. ICCAT, 60 (2): 629-635.
Joung, S.J., Liao, Y.Y., Chen, C.T. (2004): Age and growth of sandbar
shark, Carcharhinus plumbeus, in northeastern Taiwan waters.
Fish. Res., 70: 83-96.
Kabasakal, H. (2001): Preliminary data on the feeding ecology of
some selachians from the north-eastern Aegean Sea. Acta Adriatica, 42: 15-24.
Kabasakal, H. (2002): Elasmobranch species of the seas of Turkey.
Annales, Ser. Hist. Nat., 12: 15-22.
Kabasakal, H. (2004): Preliminary observations on the reproductive biology and diet of the bluntnose sixgill shark, Hexanchus
griseus (Bonnaterre, 1788) (Chondrichthyes: Hexanchidae), in
Turkish Seas. Acta Adriatica, 45, 187–196.
Lipej, L., Maddalena, A., Soldo, A. (2004): Sharks of the Adriatic
Sea. Knjiznica Annales Majora: Koper, 254 pp.
28
McAuley, R. B., Simpfendorfer, C. A., Wright, I.W. (2007): Gillnet
mesh selectivity of the sandbar shark (Carcharhinus plumbeus):
implications for fisheries management. ICES J. Mar. Sci., 64(9):
1702-1709.
Merson, R.R., Pratt, H.L. (2001): Distribution, movements and
growth of young sandbar sharks, Carcharhinus plumbeus, in the
nursery grounds of Delaware Bay. Env. Biol. Fish., 61: 13-24.
Nelson, J.S. (1994): Fishes of the world. John Wiley & Sons, Inc.,
3rd edition, 600 p.
Öztürk, B. (2006): Save the sandbar sharks of Boncuk Bay, Turkey.
Proceedings of the International Workshop on Mediterranean
Cartilaginous Fish with Emphasis on Southern and Eastern Mediterranean. Turkish Marine Research Foundation, 23: 42-47.
Papastamatiou, Y.P., Wetherbee, B.M., Lowe, C.G., Crow, G.L. (2006):
Distribution and diet of four species of carcharhinid shark in the
Hawaiian Islands: evidence for resource partitioning and competitive exclusion. Mar. Ecol. Prog. Ser., 320: 239-251.
Quignard, J.P., Tomasini, J.A. (2000): Mediterranean fish biodiversity.
Biol. Mar. Medit., 7(3): 1-66.
Romine, J.G., Grubbs, R.D., Musick, J.A. (2006): Age and growth of
the sandbar shark, Carcharhinus plumbeus, in Hawaiian waters
through vertebral analysis. Env. Biol. Fish., 77: 229-239.
Saidi, B., Bradai, M.N., Marouani, S., Guelorget, O., Capape, C.
(2006): Atypical characteristics of an albino embryo of Carcharhinus plumbeus (Chondrichthyes: Carcharhinidae) from the
Gulf of Gabès (southern Tunisia, central Mediterranean). Acta
Adriatica, 47(2): 167-174.
Serena, F. (2005): Field identification guide to the sharks and rays
of the Mediterranean and Black Sea. FAO Species Identification
Guide for Fishery Purposes. Rome, FAO. 97p.
Sminkey, T.R., Musick, J.A. (1996): Demographic analysis of sandbar
sharks in the western North Atlantic. Fish. Bull., 94: 341–347.
Smith, S. E., Au, D. W., Show, C. (1998): Intrinsic rebound potentials
of 26 species of Pacific sharks. Mar. Freshw. Res., 49 (7): 663678.
Springer, S. (1960): Natural history of the sandbar shark Eulamia
milberti. Fish. Bull., 61(178): 1-38.
Stergiou, K. I., Christou, E. D., Georgopoulos, A., Zenetos, A., Souvermezoglou, S. (1997): The Hellenic Seas: physics, chemistry,
biology and fisheries. Oceanography and Marine Biology: An Annual Review, 35: 415-538.
Stevens, J.D., Bonfil, R., Dulvy, N.K., Walker, P.A. (2000): The effects
of fishing on sharks, rays, and chimaeras (chondrichthyans),
and the implications for marine ecosystems. ICES J. Mar. Sci.
57:476–494.
Stevens, J.D., McLoughlin, K.J. (1991): Distribution, size and sex
composition, reproductive biology and diet of sharks from Northern Australia. Aust. J. Mar. Freshw. Res., 42: 151–199.
Branstetter, S. (1981): Biological notes on the sharks of the north
central Gulf of Mexico. Contrib. Mar. Sci., 24: 13-34.
Clark, E., von Schmidt, K. (1965): Sharks of the central Gulf
coast of Florida. Bull. Mar. Sci., 15 (1): 13-83.
Wheeler, J. F. G. (1962): Notes on the three common species of
sharks in the Mauritius-Seychelles area. Proc. R. Soc. Arts
Sci. Maurit., 2(2): 146-160.
EK 1
Boncuk Koyu’nda Saptanan Tehditlere Örnekler
Tekneler tarafından ortama bırakılan pissu atıkları (Fotoğraf: Burak Özkırlı©/SAD)
Bölgeden geçen bir turistik tekne (Fotoğraf: SAD©)
29
EK 2
Boncuk Koyu’nda Yaşayan Bazı Omurgasız ve Balıklar
Echinaster sepositus - Deniz Yıldızı
(Tahsin Ceylan©/SAD)
Bothus podas – Pisi balığı
(Tahsin Ceylan©/SAD)
Dasyatis pastinaca – İğneli Vatoz
(Tahsin Ceylan©/SAD)
30
EK 2
Echeneis naucrates – Vantuz Balığı
(Tahsin Ceylan©/SAD)
Hypselodoris picta – Deniz Tavşanı
(Tahsin Ceylan©/SAD)
Chromis chromis – Papaz balığı
(Umut Aksu©/SAD)
31
T.C. ÇEVRE VE ORMAN BAKANLIĞI
ÖZEL ÇEVRE KORUMA KURUMU BAŞKANLIĞI
ÇKAİ Daire Başkanı
Mehmet MENENGİÇ
Koruma Şube Müdür V.
Ümit TURAN
Biyolog
Emrah MANAP
Muğla Özel Çevre Koruma Müdürü
Mesut AVCI
Muğla Özel Çevre Koruma Müdür Yrd.
Bekir ERDOĞAN
Uzman
Ahmet ERYİĞİT
SUALTI ARAŞTIRMALARI DANIŞMANLIK MÜHENDİSLİK SAN. TİC. LTD. ŞTİ.
Proje Yürütücüsü
Doç. Dr. Murat BİLECENOĞLU
Proje Yürtücüsü Yardımcısı
Nilay AKÇA
Proje Çıktıları CBS Haritası Hazırlama
Gökhan KABOĞLU
Görsel Sorumlu
Mutlu PAYASLIOĞLU
Saha Sorumlusu
D. Haluk CAMUŞÇUOĞLU
Malzeme Sorumlusu
Haluk ERDEMİR
32
T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı
Özel Çevre Koruma Kurumu Başkanlığı
GÖKOVA ÖZEL ÇEVRE KORUMA BÖLGESİ
BONCUK KOYU KUM KÖPEKBALIĞI (Carcharhinus plumbeus)
KORUMA VE İZLEME PROJESİ
“Her ülkenin üç çeşit zenginliğe sahip olduğu söylenebilir: ekonomik, kültürel ve biyolojik.
İlk ikisini çok iyi anlıyoruz; zira bunlar günlük yaşantımızın esas meseleleridir. Biyolojik
zenginlik çok daha az ciddiye alınmaktadır. Bu öyle vahim ve stratejik bir hatadır ki zaman
geçtikçe bu hatadan artan bir şekilde pişmanlık duyulacaktır.”
Edward 0. Wilson
T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı
Özel Çevre Koruma Kurumu Başkanlığı
Alparslan Türkeş Caddesi 31. Sok.
10 No’lu bina 06510 Beştepe/ Yenimahalle/ANKARA
Tel
: (0312) 222 12 34
Faks
: (0312) 222 26 61
E-posta : [email protected]
Web
: www.ockkb.gov.tr
SAD Sualtı Araştırmaları Danışmanlık Mühendislik San. Tic. Ltd. Şti.
Sancak mah. Tiflis cad. 54/2 Çankaya/Ankara
Tel
: (0312) 440 3520
Faks
: (0312) 440 3560
E-posta : [email protected]
Web
: www.sad-sualti.com.tr
2008