Yüklə

1
ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ ÌÈËËÈ ÅËÌËßÐ ÀÊÀÄÅÌÈÉÀÑÛ
ÙÖÑÅÉÍ ÚÀÂÈÄÈÍ ÅÂ ÌÓÇÅÉÈ
ÙÖÑÅÉÍ ÚÀÂÈÄ
ßÑßÐËßÐÈ
5 ÚÈËÄÄß
2
ÙÖÑÅÉÍ ÚÀÂÈÄ
ßÑßÐËßÐÈ
ÁÈÐÈÍÚÈ ÚÈËÄ
ØÅÐËßÐ Âß ÏÎÅÌÀ
3
Òÿðòèá åäÿíè: Òóðàí ÚÀÂÈÄ
Ðåäàêòîðó: Òåéìóð ÊßÐÈÌËÈ
Þí ñþç: Ýöëáÿíèç ÁÀÁÀÕÀÍËÛ,
Òåéìóð ÊßÐÈÌËÈ
×àïà ùàçûðëàéàí: Ýöëáÿíèç ÁÀÁÀÕÀÍËÛ
4
ÁÈÐ ÍÅ×ß ÑÞÇ...
«Áàáàì Ùöñåéí Úàâèä áèð ýöíÿø èäè. Éöêñÿëäè,
ïàðëàäû, éàðàñàëàðûí ýþçöíö êîð åòäè. Ëàêèí äóìàíëàð îíóí ãàðøûñûíû àëäûëàð...»
Ãàðäàøûì ßðòîüðîë Úàâèä áó ñþçëÿðè 1939-úó èëäÿ éàçûá. Ìÿí èñÿ Ùöñåéí Úàâèä ùàããûíäà ùå÷ âàõò
éàçìàìûøàì, äåìÿê îëàð êè, éàçìàìûøàì. Áóíà
èíäè åùòèéàú äóéóðàì. Õàòèðÿëÿð ãàëàã-ãàëàãäûð.
Ùÿð øåéè òÿôÿððöàòûíà êèìè ãÿëÿìÿ àëìàã íèééÿòèíäÿéÿì. Èíäèëèê èñÿ ìÿòíëÿðè áÿðïà åäèá áåøúèëäëèéè
÷àïà ùàçûðëàéàðêÿí âÿ îíóí ãàðøûñûíäà þâëàä îëàðàã ñîí áîðúóìó éåðèíÿ éåòèðÿðêÿí ñÿáÿáèíè áèëìÿäèéèì áèð äóéüó ìÿíè áó êèòàáà þí ñþç éàçìàüà
ñþâã åäèð.
ßðòîüðîëóí èôàäÿ åòäèéè êèìè, êîð éàðàñàëàð
1937-úè èëäÿí ñîíðà Úàâèäèí àèëÿñèíÿ äÿ, îíóí
ÿñÿðëÿðèíÿ äÿ ùÿãàðÿò åäèáëÿð. Áó èñÿ 1956-úû
èëÿúÿí äàâàì åäèá. Ñîíðàëàð äà àðà-ñûðà áó ùÿãàðÿòëÿðèí øàùèäè îëìóøàì. Úàâèäèí ÿñèë áÿðàÿòè
1981-úè èëäÿ 100 èëëèê éóáèëåéèíèí êå÷èðèëìÿñè èëÿ
ÿëàãÿäàð Ìÿðêÿçè Êîìèòÿíèí 21 èéóë òàðèõëè ãÿðàðûíäàí ñîíðà áàø âåðäè. Áèð êöëë ùàëûíäà èñÿ ìÿòíëÿðèíèí, ÿñÿðëÿðèíèí áÿðàÿòè èíäè, éÿíè áó áåøúèëäëèéèí âàñèòÿñèëÿ ýåð÷ÿêëÿøèð.
Õàòûðëàòìàã èñòÿéèðÿì êè, áåøúèëäëèê Úàâèä ÿñÿðëÿðèíèí ÿí ìöêÿììÿë íÿøðèäèð âÿ îõóúóëàðûí, òÿäãèãàò÷ûëàðûí, ðåæèññîðëàðûí, íàøèðëÿðèí, áèð ñþçëÿ, Úà5
âèäÿ öç òóòàúàã ùÿð áèð êÿñèí èíäÿí áåëÿ éàëíûç áó
íÿøðÿ èñòèíàä åòìÿñèíè èñòÿðäèì. Áóíóí èñÿ áèð ñûðà
ñÿáÿáëÿðè âàð:
ßââÿëà, èìëàñûíûí ãîðóíìàñû Ùöñåéí Úàâèä
ö÷öí ÷îõ ÿùÿìèééÿòëèéäè âÿ åëÿ áó ñÿáÿáäÿí äÿ î,
áÿçÿí ÿëéàçìàëàðûíûí ñîíóíäà áóíó õöñóñè õàòûðëàäûðäû: «Èìëàñûíà òîõóíìàìàëû !». Áèð ùàëäà êè, þçö
áåëÿ èñòÿìèøäè, äåìÿëè, áó ñþçëÿðè îíóí áèð ìöÿëëèô
îëàðàã âÿñèééÿòè êèìè äÿ ãÿáóë åòìÿê îëàð.
1958-úè èëäÿí åòèáàðÿí íÿøð åäèëìÿêäÿ îëàí êèòàáëàðûíû èñòèñíàñûç îëàðàã ìÿí òÿðòèá åòñÿì äÿ äèëèíèí, èìëàñûíûí ãîðóíìàñû íàìèíÿ ýþñòÿðäèéèì
áöòöí úÿùäëÿð óüóðñóçëóãëà íÿòèúÿëÿíèá. Áÿçÿí
Ìÿðêÿçè Êîìèòÿ, áÿçÿí Éàçû÷ûëàð Èòòèôàãû, áÿçÿí
äÿ íÿøðèééàòëàð ñÿâèééÿñèíäÿ éàðàäûëàí ÿíýÿëëÿðè
îðòàäàí ãàëäûðìàã ìöìêöí îëìàéûá. Úàâèä ÿñÿðëÿðèíèí èíäèéÿãÿäÿðêè áöòöí íÿøðëÿðèíèí ðåäàêòÿëÿðèíè îíóí äèëèíÿ êîáóä ìöäàõèëÿäÿí áàøãà íÿ
àäëàíäûðìàã îëàð?
Èíäè Ùöñåéí Úàâèäèí îðèæèíàë ìÿòíèíè îõóúóéà
ìöÿëëèôèíèí éàçäûüû øÿêèëäÿ òÿãäèì åäÿðêÿí ßëèàüà
Âàùèäè äÿ ðÿùìÿòëÿ àíìàã èñòÿéèðÿì. 1958-úè èëäÿ
Úàâèäèí áÿðàÿòäÿí ñîíðàêû èëê êèòàáûíû «Àçÿðíÿøð» ÿ òÿãäèì åòäèì. Ìÿòíè ñàäÿëÿøäèðìÿéè, Úàâèäèí äèëèíè «èñëàù» åòìÿéè î çàìàí åùòèéàú è÷ÿðèñèíäÿ éàøàéàí ßëèàüà Âàùèäÿ òÿêëèô åòäèëÿð. Âàùèä èñÿ:
– Ìÿí íÿ êàðÿéÿì êè, óñòàäûí éàçäûüûíà ÿë ýÿçäèðèì? – äåéÿ òÿêëèôäÿí èìòèíà åòìèøäè. «Àçÿðíÿøð» äÿ ÷àëûøàí ðÿôèãÿì Ùÿáèáÿ Ìÿììÿäõàíëû áó
ñþùáÿòèí øàùèäèéäè. Íÿùàéÿò, áó «øÿðÿôëè ìèññèéàíû» ßêðÿì Úÿôÿð éåðèíÿ éåòèðäè…
Úàâèä éàðàäûúûëûüûíà áÿçÿí ùÿòòà êîáóä çîðàêûëûã ñÿâèééÿñèíäÿ ìöäàõèëÿëÿð ÷îõ îëóá. Áó áàõûìäàí òÿêúÿ «Ùÿðá âÿ ôÿëàêÿò» øåèðèíè õàòûðëàòìàã
áÿñ åäÿð. Øåèð ÿñëèíäÿ ö÷ ùèññÿäÿí èáàðÿòäèð. 1958úè èëäÿ îíóí éàëíûç áèðèíúè ùèññÿñè, 1984-úö èëäÿ
6
íÿøð îëóíàí äþðäúèëäëèê «ßñÿðëÿð» äÿ èñÿ áèðèíúè âÿ
ö÷öíúö ùèññÿëÿðè ÷àï îëóíóá. «Ùÿðá âÿ ôÿëàêÿò» èí
áàøëûúà ãàéÿñè èñÿ îíóí èêèíúè ùèññÿñèíäÿ èôàäÿ
îëóíóð. Áó, àðòûã èìëà ìÿñÿëÿñèíäÿí äàùà úèääè áèð
ïðîáëåìäèð. Éàõóä, 1918-úè èëäÿ éàçäûüû âÿ áöòöí
äèýÿð íÿøðëÿðäÿ «Ìÿçëóìëàð ö÷öí » áàøëûüû èëÿ âåðèëìèø øåèðèí ÿñëè «Êàðñ âÿ Îëòó ÿòðàôûíäà ñÿáÿáñèç
(!?) îëàðàã àë÷àãúàñûíà ãÿòë âÿ éÿüìà åäèëÿí ìÿçëóìëàð è÷èí» àäëàíûð.
Ìöõòÿëèô èëëÿðäÿ ýóéà Ùöñåéí Úàâèäè ìöàñèð
îõóúó ö÷öí äàùà àíëàøûãëû åòìÿê íèééÿòèíäÿ îëàí
íàøèð âÿ ðåäàêòîðëàðû áàøà äöøìÿêäÿ ÷ÿòèíëèê ÷ÿêìèøÿì. Àõû áåëÿ áèð òÿøÿááöñäÿ áóëóíàíëàðûí ùå÷
áèðè Úàâèä ìÿòíëÿðèíèí ÿäÿáè-åñòåòèê, òàðèõè âÿ
ìÿôêóðÿâè ìàùèééÿòèíÿ âàãèô îëìàéûáëàð. Äàùè
òöðêîëîã Ìåùìåò Ôóàä Êþïðöëö éàçûðäû êè, Ùöñåéí
Úàâèä òÿìèç âÿ êàìèë áèð öñëóáà ìàëèêäèð. Àììà
òÿÿññöô êè, î èëëÿðäÿ Êþïðöëöíöí ñÿñè áóðàëàðäà
åøèäèëÿ áèëìÿçäè.
Úàâèäèí äèëè áàðÿäÿ íèñáÿòÿí ìöôÿññÿë âÿ
îáéåêòèâ ãÿíàÿòëÿðè èëê äÿôÿ Ìóñòàôà Ùàããû Òöðêÿãóë éàçäû: «Úàâèäèí äèëè èñòÿð Àçÿðáàéúàí äàõèëèíäÿ, èñòÿðñÿ Àçÿðáàéúàí õàðèúèíäÿ ÿí ÷îõ ìöíàãèøÿ
âÿ ìöáàùèñÿ îëóíàí áèð ìþâçóäóð. Ìÿëóì îëäóüó
êèìè Èñòàíáóë òöðêúÿñè èëÿ Àçÿðáàéúàí òöðêúÿñè àðàñûíäà óôàã äà îëñà áèð ëÿùúÿ ôÿðãè âàðäûð. Úàâèä
Èñòàíáóë òöðêúÿñèíè ìÿíèìñÿìèø, áó øèâÿíè áöòöí
èíúÿëèêëÿðèíÿ ãÿäÿð þéðÿíìèøäèð. Éàðàäûúûëûüûíûí
èëê äþâðëÿðèíäÿ, áèëõàññÿ øåèðëÿðèíäÿ, Èñòàíáóë øèâÿñèíè ìÿùàðÿòëÿ êóëëàíàí øàèð, ñîíðàëàð éàðàòäûüû
ÿñÿðëÿðèíäÿ áó øèâÿíè Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè òöðêúÿñèíÿ
éàõûíëàøäûðìàüà ÷àëûøìûø âÿ äåìÿê îëàð êè, áó èøäÿ ìöâÿôôÿã îëìóøäóð. Áóíóí ö÷öí äÿ Úàâèäèí
òöðêúÿñèíÿ íÿ òàìàìèëÿ Èñòàíáóë òöðêúÿñè, íÿ äÿ
òàìàìèëÿ Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè òöðêúÿñè äåìÿê ãàáèëäèð. Úÿñàðÿòëÿ äåéÿ áèëÿðèê êè, Úàâèä áó èêè òöðêúÿ
7
øèâÿ àðàñûíäà áèð êþðïö éàðàòìûø âÿ áó èêè øèâÿ
àðàñûíäàêû ìÿñàôÿíè ãûñàëòìûøäûð... Úàâèäèí èøëÿòäèéè òöðêúÿ îëäóãúà äàäëû âÿ èøëÿíìèø, ýþçÿë áèð
òöðêúÿäèð. Øèìàëè âÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí, Òöðêèéÿ
âÿ Òöðêèñòàí âÿ ñ. òöðê åëëÿðèíäÿ òÿê áèð ìöíÿââÿð
áóëóíìàç êè, Úàâèäè îõóñóí âÿ àíëàìàñûí .»
...1937-úè èëäÿ ÍÊÂÄ íöìàéÿíäÿëÿðèíèí åâèìèçäÿí àïàðäûüû «Àòòèëà» , «×èíýèç» , «Òåëëè ñàç »,
«Øÿùëà » âÿ «Èáëèñèí èëùàìû » ôàúèÿëÿðè èñòèñíà îëóíàðñà Úàâèä ÿñÿðëÿðèíèí êöëëèééàòû ùåñàá åäÿ áèëÿúÿéèìèç áó íÿøðäÿ èñòÿð Êþïðöëöíöí äÿéÿðëÿíäèðäèéè ùÿìèí òÿìèç âÿ êàìèë öñëóá, èñòÿðñÿ äÿ
Ìóñòàôà Ùàããû Òöðêÿãóëóí öìóìòöðê ÿäÿáè äèëèíèí
XX éöçèë Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäàêû éåýàíÿ òèìñàëû îëàðàã ñÿúèééÿëÿíäèðäèéè Úàâèä éàðàäûúûëûüûíûí
ÿëäÿ îëàí áöòöí íöìóíÿëÿðè îëäóüó êèìè, éàçûëäûüû
øÿêèëäÿ èëê äÿôÿäèð êè, òÿãäèì åäèëèð.
Ãåéä åòäèéèì êèìè ÿââÿëêè íÿøðëÿðäÿ òÿùðèôëÿð
÷îõ îëóá. Áó áàðÿäÿ Àçÿð Òóðàíûí «Úàâèä ßôÿíäè»
êèòàáûíäà ÿòðàôëû áÿùñ îëóíäóüóíäàí ìÿí èíäè îíëàðûí öçÿðèíäÿ àéðûúà äàéàíìàã èñòÿìèðÿì. Áó
íÿøðäÿêè ìÿòíëÿðëÿ ÿââÿëêè íÿøðëÿðèí ìöãàéèñÿñè
äÿ áóíó àéäûí ýþñòÿðÿúÿê.
Áåøúèëäëèéÿ Ùöñåéí Úàâèäèí èíäèéÿ ãÿäÿð áèçÿ
ìÿëóì îëìàéàí øåèðëÿðè, ìÿêòóáëàðû (ÿââÿëëÿð èõòèñàðëà äÿðú îëóíìóø ìÿêòóáëàðûí òàì ìÿòíè) ùÿòòà
éàðàäûúûëûüûíûí èëê äþâðëÿðèíäÿ ôàðñ äèëèíäÿ éàçäûüû
øåèðëÿðèí òÿðúöìÿëÿðè äÿ äàõèë åäèëìèøäèð. Áåëÿëèêëÿ
áåøúèëälèêäÿ Úàâèä äèëèíèí òÿêàìöëöíö äÿ ìöøàùèäÿ åòìÿê ìöìêöí îëàúàãäûð.
Áèëèðÿì êè, Úàâèä ÿñÿðëÿðèíèí áó íÿøðè ùàìû òÿðÿôèíäÿí ùå÷ äÿ áèðìÿíàëû ãàðøûëàíìàéàúàã. Áó
ìÿíàäà åòèðàô åòìÿê èñòÿðäèì êè, ùÿéàòûìû ùÿñð
åòäèéèì ìöãÿääÿñ áèð èøè éåêóíëàøäûðàðêÿí ìÿí
éàëíûç áåëÿ ùÿðÿêÿò åòìÿëèéäèì. «Èìëàñûíà òîõóíìàìàëû! » Áó, àòàìûí òþâñèéÿñè âÿ âÿñèééÿòèéäè.
8
***
Éåðè ýÿëìèøêÿí Ùöñåéí Úàâèäèí «Ïåéüÿìáÿð»
ÿñÿðè èëÿ áàüëû áèð íå÷ÿ êÿëìÿ äåìÿê èñòÿðäèì.
Òþâñèéÿì õöñóñè èëÿ òåàòðëàðûìûçà àèääèð. Úàâèä
«Ïåéüÿìáÿð» äðàìûíû ñÿùíÿ ö÷öí éàçìàìûøäû âÿ
ÿñÿðèí òàìàøàéà ãîéóëìàìàñûíäà èñðàðëûéäû. Áóíó
íÿçÿðÿ àëìàüûíûçû èñòÿðäèì.
***
Òÿÿññöô êè, Úàâèä ÿñÿðëÿðèíèí áó ìöêÿììÿë
íÿøðèíè ýþðìÿê îíóí áþéöê òÿÿññöáêåøè Ùåéäÿð
ßëèðçà îüëóíà íÿñèá îëìàäû. Ùÿð øåéÿ ýþðÿ – àòàìû Âÿòÿí òîðïàüûíà ãîâóøäóðäóüóíà, ÿçèçëÿðèìè
áèð ñÿðäàáÿäÿ – Úàâèä ìÿãáÿðÿñèíäÿ ýþðöøäöðäöéöíÿ, Úàâèä îúàüûíûí ÷ûðàüûíû éåíèäÿí éàíäûðäûüûíà... âÿ íÿùàéÿò, Úàâèä êöëëèééàòûíûí áó ìöêÿììÿë íÿøðè ö÷öí ñÿðÿíúàì âåðäèéèíÿ ýþðÿ: óíóäóëìàç Ùåéäÿð ßëèéåâÿ Òàíðûäàí ðÿùìÿòëÿð äèëÿéèðÿì.
Òóðàí ÚÀÂÈÄ
19 ìàðò, 2004-úö èë
Ï.Ñ. Óçóí îíèëëèêëÿð áîéó öçÿðèíäÿ èøëÿäèéè âÿ
äåìÿê îëàð êè, èëêèí âÿçèééÿòèíäÿ áÿðïà åòäèéè áó
íÿøðè áþéöê Úàâèäèí ñåâèìëè ãûçû Òóðàí Úàâèäèí
ýþðìÿìÿñè áèçè äÿ éàíäûðûð. Éåýàíÿ òÿñÿëëèìèç —
îíóí ìöÿééÿí åòäèéè éîëëà ýåòìÿê — Úàâèäèí èìëàñûíà òîõóíìàìàãäûð. Àíúàã áåøúèëäëèéèí èíäèéÿäÿê
Úàâèä íÿøðëÿðèíèí ÿí ìöêÿììÿë íÿøðè îëàúàüû Òó9
ðàí Úàâèäèí ðóùó èëÿ éàíàøû, áèçäÿ äÿ áþéöê ãöðóð
âÿ ãûâàíú äóéüóëàðû äîüóðìàãäàäûð. Ãîé Òàíðû
áöòöí Úàâèäëÿðèí ðóùóíó øàä åëÿñèí! Ãîé îíëàðûí
íàðàùàò ðóùó áó áåøúèëäëèêäÿí àçàúûã äà îëñà òÿñêèíëèê òàïñûí.
Òåéìóð ÊßÐÈÌËÈ,
áåøúèëäëèéèí ðåäàêòîðó,
8 éàíâàð, 2005-úè èë
10
ÙÖÑÅÉÍ ÚÀÂÈÄÈÍ ÙßÉÀÒ Âß
ÉÀÐÀÄÛÚÛËÛÜÛ
Ôèëîñîô øàèð, áþéöê äðàìàòóðã Ùöñåéí Úàâèä
Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû òàðèõèíäÿ þíúöë éåðëÿðäÿí
áèðèíè òóòóð. Àäÿòÿí îíó ÿäÿáèééàòûìûçûí Íèçàìè
Ýÿíúÿâè, Ìÿùÿììÿä Ôöçóëè, Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäçàäÿ, Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ, Úÿôÿð Úàááàðëû êèìè êëàññèê ñÿíÿòêàðëàðû èëÿ ìöãàéèñÿ åäèðëÿð. Ëàêèí
áóíóíëà éàíàøû, Ùöñåéí Úàâèä ñÿíÿòäÿ ùå÷ êèìÿ
áÿíçÿìÿéÿí, îðèæèíàë áèð éàðàäûúûëûã éîëó êå÷ìèø
âÿ þçöíäÿí ñîíðà þëìÿç ÿñÿðëÿð ãîéóá ýåòìèø ñþç
óñòàëàðûíäàí áèðèäèð. Ìèíèëëèê Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí íþâáÿòè èíêèøàô ìÿðùÿëÿñè ñàéûëàí ÕÕ
ÿñð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà ÕÛÕ éöçèëëèê Ãÿðá
ðîìàíòèçìèíèí òÿñèðè èëÿ éàðàíìûø ðîìàíòèçì ÿäÿáè
úÿðÿéàíûíäàí ñþùáÿò à÷àðêÿí îíóí ÿí áþéöê
íöìàéÿíäÿëÿðèíäÿí áèðè êèìè Ùöñåéí Úàâèäèí àäûíû ÷ÿêìÿìÿê ìöìêöí äåéèë. «Øåéõ Ñÿíàí», «Èáëèñ», «Òîïàë Òåéìóð», «Ïåéüÿìáÿð», «Õÿééàì»,
«Ñåéàâöø» êèìè äðàìëàðû, «Àçÿð» ïîåìàñû, áöòþâ
áèð ñèëñèëÿ ëèðèê-ôÿëñÿôè øåèðëÿðè èëÿ Ù.Úàâèä þç àäûíû
Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí ãûçûë ñÿùèôÿëÿðèíÿ ÿáÿäè
ùÿêê åòìèøäèð. Þç äàùèéàíÿ ÿñÿðëÿðè èëÿ Ùöñåéí
Úàâèä Àçÿðáàéúàí äðàìàòóðýèéàñûíû èñòÿð ìþâçó,
èñòÿð õàðàêòåð âÿ îáðàçëàð ãàëåðåéàñû, èñòÿðñÿ äÿ
õðîíîòîï áàõûìûíäàí îëäóãúà çÿíýèíëÿøäèðìèø,
äðàìàòóðýèéàìûçû äàð ëîêàë ìÿêàíäàí ÷ûõàðàðàã
ãëîáàë ìÿêàíà ñàëìûø, öìóìáÿøÿðè èäåéàëàðûí òÿá11
ëèüè èëÿ äöíéà ñÿâèééÿñèíÿ ãàëäûðìûø, Àçÿðáàéúàí
äðàìàòóðýèéàñûíûí áàíèñè Ì.Ô.Àõóíäçàäÿäÿí, äðàìàòóðýèéà ìÿêòÿáèíèí áàøãà íöìàéÿíäÿëÿðè îëàí
Íÿúÿôáÿé Âÿçèðîâ, ßáäöððÿùèìáÿé Ùàãâåðäèéåâ,
Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿäÿí ñîíðà áó æàíðûí òàðèõèíÿ éåíè óüóðëó ñÿùèôÿëÿð éàçìûøäûð.
Ùöñåéí Àáäóëëà îüëó Ðàñèçàäÿ 1882-úè èë
îêòéàáð àéûíûí 24-äÿ Àçÿðáàéúàíûí ãÿäèì åëì âÿ
ñÿíÿò, ìÿäÿíèééÿò ìÿðêÿçëÿðèíäÿí áèðè îëàí Íàõ÷ûâàí øÿùÿðèíäÿ ðóùàíè àèëÿñèíäÿ àíàäàí îëìóøäóð. Èëê èáòèäàè òÿùñèëèíè åâäÿ àëàí, ñîíðà èñÿ 18911896-úû èëëÿð àðàñûíäà ìîëëàõàíàäà äàâàì åòäèðÿí
Ùöñåéí 1896-1898-úè èëëÿðäÿ ýþðêÿìëè ìààðèôïÿðâÿð çèéàëû âÿ èñòåäàäëû ïåäàãîã Ìÿùÿììÿäòàüû
Ñèäãèíèí «Òÿðáèéÿ» ìÿêòÿáèíäÿ îõóìóø, äàùà ñîíðà èñÿ ðåýèîíóí ïåäàãîæè ìÿðêÿçëÿðèíäÿí ñàéûëàí
Òÿáðèçèí «Òàëèáèééÿ» ìÿäðÿñÿñèíèí ìöäàâèìè îëìóøäóð. Î äþâðäÿ Éàõûí âÿ Îðòà Øÿðãèí øåèð äèëè
ñàéûëàí ôàðñ äèëèíè ÷îõ ýþçÿë ìÿíèìñÿìèø Ùöñåéí
èëê ãÿëÿì òÿúðöáÿëÿðèíè äÿ ìÿùç áó äèëäÿ ÿðñÿéÿ
ýÿòèðìèø, ìöÿëëèìëÿðè âÿ ÿäÿáè-ìÿäÿíè ìöùèòè òÿðÿôèíäÿí òÿøâèã åäèëìèø, ýÿëÿúÿéèí áþéöê øàèðè êèìè åòèðàô åäèëìèøäèð.
Þìðö áîéó êàñûá éàøàìûø, þç ÿëèíèí çÿùìÿòè èëÿ
áèð òèêÿ ùàëàë ÷þðÿê ãàçàíìûø Ùöñåéí Úàâèä 1904úö èëäÿí — 22 éàøëû áèð ýÿíú èêÿí ÿìÿê ôÿàëèééÿòèíÿ áàøëàìûø âÿ Ýöðúöñòàíûí Êàõåòèéà ÿðàçèñèíäÿ
øîññå éîëó ÷ÿêÿí èäàðÿäÿ ïîäðàò÷ûëûã åòìèøäèð.
1906-1908-úè èëëÿð àðàñûíäà Òöðêèéÿäÿ ùÿì ýþçëÿðèíè ìöàëèúÿ åòäèðÿí, ùÿì äÿ Èñòàíáóë Óíèâåðñèòåòèíèí ßäÿáèééàò Áþëöìöíöí ìöäàâèìè îëàí
Ùöñåéí Ðàñèçàäÿ 1909-úó èëäÿ «Úàâèä» ÿäÿáè òÿõÿëëöñöíö ñå÷ìèø âÿ áóíäàí ñîíðà îíóí àèëÿñè áó
ñîéàäû àëòûíäà òàíûíìûøäûð. Àüûð ìàääè äóðóì
öçöíäÿí Òöðêèéÿäÿ ãàëà áèëìÿéÿí Ùöñåéí Úàâèä
1910-úó èëäÿ Àçÿðáàéúàíà ãàéûäûð âÿ áèð ìöääÿò
12
Ýÿíúÿäÿ à÷ûëìûø ðóùàíè ñåìèíàðèéàñûíäà ìöÿëëèì
èøëÿìÿéÿ áàøëàéûð. Áóíäàí ñîíðà Ù.Úàâèä áèð
ìöääÿò Ýÿíúÿäÿ âÿ Òèôëèñäÿ ïåäàãîæè ôÿàëèééÿòëÿ
ìÿøüóë îëìóø, ùÿòòà Ýÿíúÿ äÿìèðéîëóíäà ìöùàñèáëèê äÿ åòìèøäèð.
1915-úè èëäÿí Áàêûéà êþ÷ÿí Ù.Úàâèä «Ñÿôà»
ìÿêòÿáèíäÿ ìöÿëëèì èøëÿìèø, Áàêûäà òÿøêèë îëóíìóø «ßäÿáèééàò êîìèññèéàñû»íà öçâ ñå÷èëìèøäèð.
1918-úè èëäÿ åðìÿíè ãóëäóð äÿñòÿëÿðèíèí Áàêûäà
òöðê ýåíîñèäè òþðÿòäèêëÿðè çàìàí Ùöñåéí Úàâèä
Òÿáðèçÿ, îðàäàí èñÿ äîüìà âÿòÿíè Íàõ÷ûâàíà ýåòìèø, ùÿìèí øÿùÿðäÿêè «Ðöøäèééÿ» ìÿêòÿáèíäÿ
ìöÿëëèì èøëÿìèø, ýÿëÿúÿê þìöð-ýöí éîëäàøû Ìèøêèíàç õàíûìëà àèëÿ ùÿéàòû ãóðìóøäóð.
1919-úó èëäÿ áöòöí äöíéàäà áàø âåðÿí ãëîáàë
ïðîñåñëÿðèí òÿñèðè àëòûíäà Ìèëëè ùþêóìÿò — Àçÿðáàéúàí Äåìîêðàòèê Ðåñïóáëèêàñû ãóðóëäóãäàí ñîíðà éåíèäÿí Áàêûéà êþ÷ÿí Ù.Úàâèä ùàçûðëûã êóðñëàðûíäà ÿäÿáèééàò ôÿííèíè òÿäðèñ åòìèø, áèð ìöääÿò
ãûç ìÿêòÿáèíäÿ øÿðèÿòäÿí äÿðñ äåìèøäèð. 1919-úó
èëèí ìàéûíäà êå÷èðèëÿí Ìöÿëëèìëÿð Èòòèôàãûíûí èúëàñûíäà èäàðÿ ùåéÿòèíèí öçâö, ùÿìèí èëèí èéóëóíäà èñÿ
Àçÿðáàéúàí Ìöÿëëèìëÿð êîíôðàíñûíäà Òÿëèôàò Ùåéÿòèíÿ ñå÷èëìèøäèð.
Þìðöíöí ñîí îí éåääè èëèíè Áàêû Ìöÿëëèìëÿð
Ñåìèíàðèéàñû
—
Äàðöëìöÿëëèìèíëÿ
áàüëàéàí
Ù.Úàâèä áóðàäà þç öðÿèéíúÿ îëàí óüóðëó ïåäàãîæè
ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèø, äàùè øàèð âÿ äðàìàòóðã îëìàãëà éàíàøû, ùÿì äÿ èñòåäàäëû áèð ìöÿëëèì êèìè äÿ
òàíûíìûø âÿ ÿäÿáè-èúòèìàè ìöùèòäÿ åòèðàô åäèëìèøäèð.
Åëÿ áó èëëÿð Úàâèäèí áèð éàçû÷û âÿ ÿäÿáèééàò õàäèìè êèìè ôÿàëèééÿòèíèí ÷îõ úîøüóí âÿ ñÿìÿðÿëè áèð
äþâðöíö òÿøêèë åäèð. Áèç îíó 1920-úè èëèí ìàðòûíäà
«Éàøûë ãÿëÿì» äÿðíÿéèíèí öìóìè èúëàñûíäà úÿìèééÿòèí íèçàìíàìÿñèíè ùàçûðëàéàí êîìèññèéàíûí,
13
1921-úè èëèí àâãóñòóíäà «Òÿíãèä-òÿáëèü» òåàòðûíûí
ðåïåðòóàð êîìèññèéàñûíûí, 1923-úö èëèí éàéûíäà
Àçÿðáàéúàí éàçû÷û, ÿäèá âÿ øàèðëÿðèíèí òÿøêèëàò
êîìèññèéàñûíûí, áèð íå÷ÿ àé ñîíðà òÿøêèë îëóíìóø
«Àçÿðáàéúàí ÿäèá âÿ øàèðëÿð äÿðíÿéè»íèí èäàðÿ
ùåéÿòèíèí öçâö êèìè ýþðöðöê. Áó çàìàí î, ãûðõ
éàøûíû òÿçÿúÿ êå÷ñÿ äÿ, àðòûã òÿêúÿ Àçÿðáàéúàíäà
äåéèë, åëÿúÿ Çàãàôãàçèéà âÿ áöòþâëöêäÿ Èòòèôàã
ìèãéàñûíäà àüñàããàë ÿäèáëÿðäÿí áèðè êèìè øþùðÿò
ãàçàíà áèëìèøäè. Áó èëëÿðäÿ Ù.Úàâèäèí ÿñÿðëÿðè
ìöõòÿëèô þëêÿëÿðèí ñÿùíÿëÿðèíäÿ äàëáàäàë áþéöê
óüóðëà òàìàøàéà ãîéóëìóø, ýþðêÿìëè Àçÿðáàéúàí
áÿñòÿêàðû Ìöñëöì Ìàãîìàéåâ Ù.Úàâèäèí åéíèàäëû
ôàúèÿñè ÿñàñûíäà «Èáëèñ» îïåðàñûíû éàçìûøäû. Áèð
ñþçëÿ, ùå÷ íÿ ôàúèÿëÿð ìöÿëëèôè Ù.Úàâèäèí òàëåéèíäÿ
éàõûíëàøàí ôûðòûíàäàí õÿáÿð âåðìèðäè. Àíúàã ôûðòûíà
äà éàõûíëàøûðäû…
Àíúàã ñþíìÿçäÿí ÿââÿë ÷ûðàã äàùà ïàðëàã øþëÿ
ñà÷äûüû êèìè, Ù.Úàâèäèí äÿ ôèçèêè ÿáÿäèééÿòÿ ãîâóøìàçäàí þíúÿ øþùðÿòè çèðâÿéÿ ãàëõìàãäà äàâàì
åäèðäè. Áþéöê ÿäèá úàíëû êëàññèêÿ ÷åâðèëèðäè. 1924úö èëäÿ «Ïåéüÿìáÿð» äðàìû Àçÿðáàéúàí Õàëã Ìààðèô Êîìèññàðëûüûíûí íÿøðèééàòûíäà ÷àï åäèëìèø, åëÿ
ùÿìèí èëäÿ Áàêûäàêû ÛÛ äÿðÿúÿëè 16-úû ãûç ìÿêòÿáèíÿ Ù.Úàâèäèí àäû âåðèëìèø, «Èáëèñ» ôàúèÿñè èëê äÿôÿ
êèòàá øÿêëèíäÿ ÷àï åäèëÿðÿê îõóúóëàðûí èñòèôàäÿñèíÿ
âåðèëìèøäè.
1925-úè èëèí ôåâðàëûíäà Ù.Úàâèä Áàêûäà êå÷èðèëÿí
Û Òöðêîëîæè ãóðóëòàéäà èøòèðàê åòìèøäèð. 1926-úû èëèí
èéóí-îêòéàáð àéëàðûíäà ýþçëÿðèíè ìöàëèúÿ åòäèðìÿê
ö÷öí Áåðëèíÿ åçàì åäèëÿí Ù.Úàâèä îðàäàí áþéöê
ÿäÿáè-áÿäèè, ôÿëñÿôè-èúòèìàè, ìÿäÿíè-ìÿíÿâè òÿÿññöðàòëà ãàéûäûð âÿ «Àçÿð» ïîåìàñûíäà, åëÿúÿ äÿ áó
ñÿôÿðèí òÿÿñöðàòëàðûíûí ìÿùñóëó îëàí «Êíéàç»
ôàúèÿñèíäÿ áó òÿÿññöðàòäàí óüóðëà èñòèôàäÿ åäèð.
14
1926-úû èëäÿ íÿøð åäèëÿí «Òîïàë Òåéìóð» ÿñÿðè
Àçÿðáàéúàí Àêàäåìèê Òåàòðûíäà òàìàøàéà ãîéóëóð, áèð èëäÿí ñîíðà èñÿ Õàëã Êîìèññàðëàðû øóðàñûíûí
ãÿðàðû èëÿ Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí èíêèøàôûíäà
ýþñòÿðäèéè ÷îõèëëèê õèäìÿòëÿðÿ ýþðÿ Ù.Úàâèäÿ ôÿõðè
òÿãàöä âåðèëìÿñè ìÿñÿëÿñè èðÿëè ñöðöëöð.
1928-úè èëäÿ «Øåéõ Ñÿíàí» ôàúèÿñè Òÿáðèç òåàòðûíäà òàìàøàéà ãîéóëìóøäóð. Ñîíðàêû èëëÿðäÿ Úàâèä Éåíè ÿëèôáà êîìèòÿñèíèí êîíôðàíñûíäà, Áàêûäà
Ýöðúöñòàí éàçû÷ûëàðû èëÿ áèðýÿ êå÷èðèëìèø ÿäÿáèáÿäèè òÿäáèðäÿ éàõûíäàí èøòèðàê åòìèøäèð. Ùÿìèí
èëèí èéóíóíäà î, Çàãàôãàçèéà Øóðà éàçû÷ûëàðû âÿ
èíúÿñÿíò õàäèìëÿðè áèðëèéèíèí òÿøêèëàò êîìèññèéàñûíà öçâ ñå÷èëìèø, Øóðà éàçû÷ûëàðûíûí ìöøàéèÿòè èëÿ
Ýöðúöñòàíà âÿ Åðìÿíèñòàíà ñÿôÿð åòìèøäèð. 1930úó èëèí ìàðòûíäà Òèôëèñ Äþâëÿò Ãûðìûçû Îðäó òåàòðûíäà Úàâèäèí «Êíéàç» ïéåñè èëê äÿôÿ òàìàøàéà
ãîéóëìóøäóð. Áþéöê ìàðàãëà ãàðøûëàíìûø ùÿìèí
ÿñÿð áèð àéäàí ñîíðà Áàêû øÿùÿðèíäÿ Òöðê Áÿäàéå
Òåàòðûíäà òàìàøà÷ûëàðûí ìöçàêèðÿñèíÿ âåðèëìèøäèð.
1931-1932-úè èëëÿð àðàñûíäà Úÿíóáëó-Øèìàëëû âÿòÿíèí þâëàäðàíûíûí òàëåéèíäÿí áÿùñ åäÿí «Òåëëè
ñàç» âÿ áþéöê Èðàí øàèðè ßáöëãàñèì Ôèðäþâñèíèí
1000 èëëèê éóáèëåéèíÿ ùÿñð åäèëìèø «Ñåéàâöø»
ôàúèÿñè Ù.Úàâèäèí ãÿëÿìèíäÿí ÷ûõìûøäûð.
Ñîíðàêû èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí Øóðà Éàçû÷ûëàðû Úÿìèééÿòèíäÿ ôÿàë èøòèðàê åäÿí Ù.Úàâèä ùÿìèí úÿìèééÿòèí òÿøêèëàò êîìèòÿñèíèí Û ïëåíóìóíäà èøòèðàê
åòìèø, Àçÿðáàéúàí Øóðà Éàçû÷ûëàðû Èòòèôàãûíûí Òÿøêèëàò êîìèòÿñèíäÿ ãÿáóë êîìèññèéàñûíûí èøèíäÿ èøòèðàê åòìèøäèð.
1934-úö èëäÿ «Ñåéàâöø» ÿñÿðè «Àçÿðíÿøð»äÿ ÷àï
îëóíóð âÿ Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Òåàòðûíäà òàìàøàéà
ãîéóëóð. ßëáÿòòÿ, áöòöí áó óüóðëàð Úàâèäè éàçûáéàðàòìàüà ðóùëàíäûðìàéà áèëìÿçäè âÿ íÿòèúÿ îëàðàã áèð-áèðèíèí àðäûíúà áþéöê ÿäèáèí ãÿëÿìèíäÿí
15
«Õÿééàì» âÿ «Øÿùëà» ïéåñëÿðèíèí ÷ûõìàñûíà ñÿáÿá îëóð. Áó èëëÿðäÿ àðòûã Àçÿðáàéúàí éàçû÷ûëàðûíûí
ÿí ùþðìÿòëè âÿ íöôóçëó öçâëÿðèíäÿí áèðè êèìè
Ù.Úàâèä 1935-úè èëèí äåêàáðûíäà êå÷èðèëÿí Çàãàôãàçèéà äðàìàòóðãëàðûíûí Áàêû ìöøàâèðÿñèíäÿ, Ìîñêâà, Ëåíèíãðàä âÿ Ìèíñê øÿùÿðëÿðèíäÿ êå÷èðèëÿí
Àçÿðáàéúàí ïîåçèéàñû âÿ äðàìû ýöíëÿðèíäÿ éàõûíäàí èøòèðàê åòìèøäèð.
Ìÿøóì òàðèõÿ — Úàâèäèí ùÿáñ åäèëìÿñèíÿ áèð èë
ãàëìûø Úàâèäèí «Õÿééàì» ïéåñè ÿäÿáè ÿñÿðëÿð
ìöñàáèãÿñèíäÿ ìöêàôàòà ëàéèã ýþðöëöð âÿ ÿäèáÿ
ïóë ìöêàôàòû âåðèëìÿñè íÿçÿðäÿ òóòóëóð.
Àçÿðáàéúàí çèéàëûëûüûíûí áèð ÷îõ ýþðêÿìëè
íöìàéÿíäÿëÿðè êèìè, 1937-úè èë Úàâèäèí òàëåéèíäÿ
äÿ ÷îõ àüûð òàëåéöêëö áèð òàðèõÿ ÷åâðèëèð. Ùÿìèí
èëèí èéóí àéûíûí 3-äÿ Úàâèäÿ ãàðøû ìèëëÿò÷è èòòèùàìû
èðÿëè ñöðöëöð, åðòÿñè ýöí áþéöê øàèð âÿ äðàìàòóðã
ùÿáñ åäèëèð. Òàì èêè èë ìöääÿòèíäÿ Úàâèä êåøëÿ âÿ
Áàéûë ùÿáñõàíàëàðûíäà àüûð äóñòàãëûã øÿðàèòèíäÿ
éàøàäûãäàí ñîíðà 1939-úó èëèí 4 èéóëóíäà àíòèñîâåò
òÿáëèüàòûíäà èøòèðàêûíà ýþðÿ 8 èë ùÿáñ úÿçàñû àëàðàã
Ñèáèðÿ ñöðýöí åäèëìèøäèð. Óçóí èëëÿðèí ìÿíÿâèïñèõîëîæè òÿçéèãëÿðèíäÿí ñîíðà îíñóç äà ñÿùùÿòè
ïîçóëìóø øàèð, 1941-úè èë äåêàáðûí 5-äÿ Èðêóòñê
âèëàéÿòèíèí Òàéøåò ðàéîíóíóí Øåâ÷åíêî ãÿñÿáÿñèíäÿ âÿôàò åòìèøäèð. ßëàìÿòäàðäûð êè, Àçÿðáàéúàí
ÿäÿáèééàòûíûí ÿí ýþðêÿìëè ñèìàëàðûíäàí áèðè îëàí
Ù.Úàâèä ãàðäàø Óêðàéíà ÿäÿáèééàòûíûí ÿí ýþðêÿìëè ñèìàëàðûíäàí áèðè îëàí Òàðàñ Øåâ÷åíêîíóí àäûíû
äàøéûàí ãÿñÿáÿéÿ ïÿíàù ýÿòèðìèø âÿ ìÿùç áóðàäà
äöíéàñûíû äÿéèøÿðÿê ÿáÿäèééÿòÿ ãîâóøìóøäóð.
***
Ù.Úàâèä ÿäÿáèééàò àëÿìèíÿ øåèðëÿ ýÿëìèø âÿ
áöòöí þìðö áîéó ïîåòèê éàðàäûúûëûüûíû äàâàì åò16
äèðìèøäèð. Ùÿëÿ èëê ãÿëÿì òÿúðöáÿëÿðèíäÿí îíóí
èñòåäàäëû áèð øàèð îëäóüó íÿçÿðÿ ÷àðïûð. ßäÿáè éàðàäûúûëûüà øàèð âÿ ïóáëèñèñò êèìè áàøëàìûø Ùöñåéí
Ðàñèçàäÿ èëê ìÿòáó ÿñÿðëÿðèíè 1904-úö èëäÿ «ØÿðãèÐóñ» ãÿçåòèíäÿ îõóúóëàðà òÿãäèì åòìèøäèð. Ñåâèìëè ìöÿëëèìè Ìÿùÿììÿäòàüû Ñèäãèíèí âÿôàòû ìöíàñèáÿòèëÿ Óðìèéàäàí éàçäûüû ìÿêòóá ãÿçåòèí 23
éàíâàð ñàéûíäà íÿøð îëóíìóøäóð. Áóíäàí ñîíðà
ýÿíú ÿäèáèí ìöíòÿçÿì îëàðàã «Ùÿéàò», «Èðøàä»,
«Òÿðÿããè», «Ùÿãèãÿò», «Èãáàë», «À÷ûã ñþç» êèìè
ìÿòáó îðãàíëàðûíäà ÷ûõûø åòäèéèíè ýþðöðöê.
Ùöñåéí Úàâèä äðàìàòèê éàðàäûúûëûüà 1910-úó èëäÿ éàçäûüû «Àíà» ïéåñè èëÿ áàøëàìûøäûð. ßñÿð
1913-úö èëäÿ Òèôëèñäÿ íÿøð îëóíìóøäóð. Ñÿùíÿúèéèí
ìþâçóñó îðòà ÿñð èòàëéàí íîâåëëàñûíäàí ýþòöðöëñÿ
äÿ (áó ôàêò éàçû÷û Åë÷èí òÿðÿôèíäÿí ìöÿééÿí åäèëìèøäèð), Úàâèä îíó éåðëè øÿðàèòÿ, Àçÿðáàéúàí-òöðê
ìåíòàëèòåòèíÿ óéüóíëàøäûðìûø âÿ îðèæèíàë áèð ÿñÿð
ìåéäàíà ýÿòèðìèøäèð. Áóðàäà ùÿëÿ ïàðëàã ôàúèÿâè
îáðàçëàð éàðàòìàüà ìöâÿôôÿã îëìàìûø Ù.Úàâèä
ôàáóëàíûí þçöíöí ôàúèÿâèëèéèíäÿí âÿ îðèæèíàëëûüûíäàí óñòàëûãëà áÿùðÿëÿíìÿêëÿ ìàðàãëû áèð ÿñÿð ìåéäàíà ãîéìóøäóð.
1913-úö èëäÿ Ù.Úàâèäèí áèð ñûðà øåèðëÿðè «Êå÷ìèø
ýöíëÿð» àäû àëòûíäà Òèôëèñäÿ íÿøð åäèëìèøäèð. Úÿìèñè 24 ñÿùèôÿäÿí èáàðÿò îëàí áó êè÷èê ìÿúìóÿäÿ
Ùöñåéí Úàâèäèí 1905-1913-úö èëëÿð àðàñûíäà éàçäûüû ëèðèê âÿ ðîìàíòèê, èúòèìàè âÿ èíòèì ìÿçìóíëó
ÿñÿðëÿðè òîïëàíìûøäûð. Áó øåèðëÿðäÿ Ù.Úàâèä ôÿðäèí
àðçóëàðû èëÿ úÿìèééÿòèí òÿëÿáëÿðè àðàñûíäàêû çèääèééÿòëÿðè à÷ûá ýþñòÿðìÿéè áèð ìöòÿôÿêêèð ñÿíÿòêàð, ùóìàíèñò øàèð êèìè ãàðøûéà ãîéóð.
Ù.Úàâèäèí èíñàí òàëåéèíèí ïðîáëåìëÿðè áàðÿäÿ
íàðàùàòëûüûíû, þç ìèëëÿòèíèí êå÷ìèøè, áóýöíö âÿ
ýÿëÿúÿéè ùàããûíäà ãàéüûëàðûíû èôàäÿ åäÿí øåèðëÿð
1905-1917-úè èëëÿð àðàñûíäà ãÿëÿìÿ àëûíìûø þðíÿê17
ëÿðè ÿùàòÿ åäèð âÿ «Áàùàð øÿáíÿìëÿðè» àäëàíàí
èêèíúè ïîåòèê òîïëóäà úÿìëÿíìèøäèð.
Ùÿëÿ 1906-1908-úè èëëÿðäÿ Èñòàíáóë Óíèâåðñèòåòèíèí ßäÿáèééàò áþëöìöíäÿ òÿùñèë àëäûüû çàìàí
Òöðêèéÿ ìÿòáóàòûíäà øåèðëÿðè äÿðú îëóíàí Ùöñåéí
Úàâèä ãàðäàø þëêÿíèí ÿäÿáè ìöùèòèíäÿ äÿ òàíûíìûø,
«Âÿðÿìëè ãûç» àäëû ïîåòèê ÿñÿðè Èñòàíáóëäà êå÷èðèëÿí øåèð ìöñàáèãÿñèíäÿ ìöêàôàòà ëàéèã ýþðöëìöøäö.
Ù.Úàâèä áþéöê äðàìàòóðã îëìàçäàí þíúÿ áþéöê
øàèð, áþéöê ëèðèê îëìóø âÿ ëèðèê-ôÿëñÿôè éàðàäûúûëûüûíû áöòöí þìðö áîéó äàâàì åòäèðìèøäèð. Îíóí
øåèðëÿðèíè îõóäóãúà ñàíêè áàøëàíüûúäà ñàêèò àõàí,
ãûæûëäàéàí, äàøëàðäàí òþêöëäöêúÿ èñÿ åòèðàçëû áèð
íÿðÿ ÷ÿêÿí äàü ÷åøìÿñèíèí, äàü ÷àéûíûí ñÿñèíè åøèäèðñÿí. Åëÿ áóíà ýþðÿäèð êè, Ù.Úàâèäèí øåèð äèëè
ñÿìèìè, ñàô èíñàí äóéüóëàðûíûí òÿðÿííöìöíäÿ íÿ
ãÿäÿð ùÿçèí, êþâðÿê, ëèðèêäèðñÿ, èíñàíëàðà çöëì âÿ
ìöñèáÿò ýÿòèðÿí øÿð ãöââÿëÿðÿ, ùåéâàíè èíñòèíêòëÿðÿ òàáå îëóá þç ùÿìúèíñëÿðèíè çöëìÿò âÿ úÿùàëÿòäÿ
ñàõëàéàí ðèéàêàðëàðà ãàðøû ìöáàðèçÿäÿ î ãÿäÿð
êÿñêèí, àìàíñûç, ãÿòè âÿ ùàéãûðòûëûäûð. Áó áàõûìäàí Ù.Úàâèäèí ïîåçèéàñûíäà ðîìàíòèêà èëÿ ðåàëèçìèí ùåéðÿòàìèç áèð âÿùäÿòèíè ýþðöðöê. Øàèð õåéèðèí
òÿíòÿíÿñèíÿ íÿ ãÿäÿð èøûãëû ðîìàíòèê õÿéàëëàð áÿñëÿéèðñÿ, øÿðèí ìÿùâè ö÷öí äÿ î ãÿäÿð ñÿáèðñèç,
àúûãëû òÿäáèðëÿð èðÿëè ñöðöð.
Ù.Úàâèä áèð øàèð êèìè îðèæèíàëäûð, òÿêðàðåäèëìÿçäèð, éàëíûç þçöíÿ, þç ñÿíÿòèíÿ õàñ îëàí ïîåòèê èôàäÿ âÿ âàñèòÿëÿðèí ìöÿëëèôè êèìè ÷îõ óüóðëó áèð äÿñòè-õÿòòè âàðäûð.
Úàâèäèí øåèð éàðàäûúûëûüûíäàêû ðîìàíòèê áÿäáèíëèê, ðóù äöøêöíëöéö âÿ öìèäñèçëèê çàìàí êå÷äèêúÿ
ìöáàðèç áèð îâãàòà, íèçàìèâàðû áèð «èíãèëàá÷ûëûüà»
÷åâðèëèð. Øàèðèí èëê ïîåòèê þðíÿêëÿðè äèäàêòèê ìÿçìóíó, êå÷ìèøèí èäåàëëàøäûðûëìàñû èëÿ ñå÷èëèð.
18
«Ùöáóòè-Àäÿì» («Àäÿìèí (úÿííÿòäÿí) åíìÿñè»),
«Éàäè-ìàçè» («Êå÷ìèøèí éàäà ñàëûíìàñû») êèìè
«Êå÷ìèø ýöíëÿð» ïîåòèê òîïëóñóíà äàõèë îëàí øåèðëÿð áó ãÿáèëäÿíäèð.
Ëÿðçàí åäèéîð ðóùóìó áèí äöðëö ìÿçàëèì,
ßôñóñ… êè, ìàçè ÿäÿì, àòè èñÿ ìöçëèì…
Ù.Úàâèä ïîåçèéàñûíûí áó äþâðö ö÷öí ñîëüóí,
õÿñòÿ áÿíèçëè ýþçÿëëÿðäÿí, îíëàðûí òåçëèêëÿ ùå÷ëèéÿ
ãîâóøàúàüûíäàí äàíûøìàã — î äþâð ðîìàíòèçìèíèí
àéðûëìàç ÿëàìÿòëÿðèíäÿí áèðè êèìè íÿçÿðÿ ÷àðïìàãäàäûð. Àíúàã ìàðàãëûäûð êè, öìóìáÿøÿðè ïðîáëåìëÿðäÿ áÿäáèíëèê ýþñòÿðÿí øàèð, ôåìèíèçì ìÿñÿëÿëÿðèíäÿ ñàíêè áó áÿäáèíëèêäÿí ñèëêèíèá ÷ûõûð, áÿøÿðèééÿòèí õèëàñ éîëóíó ãàäûíà ìÿùÿááÿòäÿ, ãàäûí
ýþçÿëëèéèíäÿ, ãàäûí ñåâýèñèíäÿ ýþðöð. Áó áàõûìäàí
«Áÿíèì Òàíðûì» øåèðè ïðîãðàì ñÿúèééÿñè äàøûéûð:
Ùÿð ãóëóí úèùàíäà áèð ïÿíàùû âàð,
Ùÿð ÿùëè-ùàëûí áèð ãèáëÿýàùû âàð.
Ùÿð êÿñèí áèð åøãè, áèð èëàùû âàð;
Áÿíèì Òàíðûì ýþçÿëëèêäèð, ñåâýèäèð.
Ùÿçç åòìÿäèì ôèðãÿäÿí, úÿìèééÿòäÿí,
Çåâã àëàìàì ùÿðáäÿí, ñèéàñÿòäÿí,
Áèð øåé äóéìàì ôÿëñÿôÿäÿí, ùèêìÿòäÿí;
Áÿíèì ðóùóì ýþçÿëëèêäèð, ñåâýèäèð.
Ýþçÿë ñåâèìëèäèð, úÿëëàä îëñà äà,
Ñåâýè õîøäóð, ñîíó ôÿðéàä îëñà äà.
Óüðóíäà áÿíëèéèì áÿðáàä îëñà äà,
Ñîí äèëäàðûì ýþçÿëëèêäèð, ñåâýèäèð.
Ýþçÿëñèç áèð ýöëøÿí çèíäàíà áÿíçÿð,
19
Ñåâýèñèç áèð áàøäà ÿãðÿáëÿð ýÿçÿð,
Íÿ ýþðñÿì, ùàíêè áÿçìÿ åòñÿì ýöçÿð,
Ùÿï äóéäóüóì ýþçÿëëèêäèð, ñåâýèäèð.
Ãîøìà æàíðûíäà éàçûëìûø áó øåèðäÿ Ùöñåéí Úàâèä Ôöçöëè ïîåòèê ìÿêòÿáèíèíè áèðáàøà âàðèñè êèìè
÷ûõûø åäèð. «Ñåâýèñèç áèð áàøäà ÿãðÿáëÿð ýÿçÿð» ïîåòèê èôàäÿñè Ôöçóëèíèí Ùÿáèáèéÿ éàçäûüû òÿõìèñèíäÿêè «êÿëëÿìèí ñöìöêëÿðè è÷èíäÿ ÿãðÿáëÿð ìÿñêÿí
ñàëäûãäà áåëÿ ñÿíèí ìÿùÿááÿòèíè óíóòìàðàì» àíëàìëû ìèñðàëàðû ÷îõ õàòûðëàäûð. «Êå÷ìèø ýöíëÿð»
òîïëóñóíäà øàèðèí àç ñàéäà îëñà äà, ãÿçÿëëÿðè âàðäûð
êè, áó æàíðäà ãÿëÿìÿ àëûíìûø ÿí éàõøû þðíÿêëÿðëÿ
éàðûøà ýèðÿ áèëÿð. ÕÛÕ ÿñðèí ÿäÿáè ÿíÿíÿñèíÿ
óéüóí îëàðàã, Úàâèä ôàðñ äèëèíäÿ äÿ ãÿçÿëëÿð éàðàòìûøäûð. Àíúàã àéäûíäûð êè, îíóí àíà äèëèíäÿ ãÿëÿìÿ àëäûüû ãÿçÿëëÿðèíè áÿäèè-åñòåòèê úÿùÿòäÿí ôàðñäèëëè øåèðëÿðè èëÿ ùå÷ úöð ìöãàéèñÿ åòìÿê îëìàç.
Úàâèäèí áèð òöðêúÿ, èêè ôàðñúà ãÿçÿëè âàðäûð.
Òöðêúÿ ãÿçÿë:
Ìÿíäÿí àéûðäû ôÿëÿê úÿôàïèøÿ éàðèìè,
Òàð åòäè çöëôè-éàð êèìè ðóçèýàðèìè.
áåéòè èëÿ áàøëàéûð.
Ôàðñúà ãÿçÿëëÿðèí áèðè âÿòÿí ìþâçóñóíäà, î áèðè
èñÿ ìÿùÿááÿò ìþâçóñóíäàäûð. Ù.Úàâèäèí èëê ãÿëÿì
òÿúðöáÿëÿðèíäÿí áèðè êèìè, Ùàúû Çåéíÿëàáèäèí
Òàüûéåâÿ ùÿñð åòäèéè ôàðñúà ãÿñèäÿ äÿ ìàðàã äîüóðóð. Öìóìèëèêäÿ, Úàâèäèí øåèðëÿðèíäÿ äÿðèí áèð
ùÿéàò ôÿëñÿôÿñè, ñàüëàì áèð ìÿíòèã, èíñàíûí êàìàëûíà ìþùêÿì èíàì þçöíö ýþñòÿðìÿêäÿäèð. Ýÿëÿúÿêäÿ äðàìëàðûíäà ãîéóá ùÿëë åäÿúÿéè áèð ÷îõ
ïðîáëåìëÿðèí «åñêèçèíè» øåèðëÿðèíäÿ úûçûð Úàâèä:
Ïÿê òóùàô!.. Áèð ôèðãÿ äèýÿð ôèðãÿíèí
20
Õàëèãèíäÿí äèêñèíèá îëìàç ÿìèí.
Ùàëáóêè, ùÿð êÿñúÿ ùàã áèð, òàíðû áèð…
Éà áó ñÿðñÿìëèê, áó àçüûíëûã íÿäèð?!
Àíúàã ïîåçèéàñûíäà Úàâèä ùÿð øåéäÿí þíúÿ,
áþéöê áèð ëèðèêäèð, öëâè ìÿùÿááÿòëÿ ñåâÿí âÿ áÿçÿí
ìÿøóãóíà ÿðêëÿ øèêàéÿòëÿíÿí, ùÿòòà îíäàí êöñÿí
áèð àøèãäèð:
Áàíà àíëàòìà êè, åøã, àëÿìè-ñåâäà íÿ èìèø,
Áèëèðèì áÿí ñÿíè, ýåò! Ùÿð ñþçöí ÿôñàíÿ èìèø.
Ýåò, ýöëöì, ýåò, ýþçÿëèì! Áàøãà áèð àøèã àðà, áóë!
Äóéäóì àðòûã ñÿíèí åøãèíäÿêè ìÿíà íÿ èìèø!..
Áèâÿôàñûí, ìÿëÿê îëñàí áåëÿ óéìàì äàùà, ýåò!
Êèì êè, óéìóø ñàíà, ýþíëöì êèáè äèâàíÿ èìèø.
Éåòèøèð, ýåò! Áÿíè ãÿùð åéëÿìÿ, òÿðñà ãûçû, ýåò!
Àíëàäûã øÿôãÿòè-àéèíè-ìÿñèùà íÿ èìèø…
1912-1918-úè èëëÿð Ù.Úàâèä éàðàäûúûëûüûíäà äàùà
÷îõ äðàìàòèê æàíðûí éöêñÿëèøè èëÿ õàðàêòåðèçÿ îëóíóð. «Ìàðàë» (1912) ÿñÿðèíèí ìþâçóñó Àçÿðáàéúàí
ãàäûíëàðûíûí ôàúèÿñèíè þçöíäÿ ÿêñ åòäèðèð. Þçöíäÿí
õåéëè éàøëû îëàí âàðëû Òóðõàí áÿéÿ ÿðÿ âåðèëÿí Ìàðàë ìöñÿëìàí ãàäûíûíûí ùöãóãñóçëóüó èëÿ áàðûøìàã
èñòÿìèð, þç öðÿéèíèí ñÿñè èëÿ ùÿðÿêÿò åòìÿê ãÿðàðûíà ýÿëèð. Àììà Ìàðàëäà áó, éàëíûç àðçó øÿêëèíäÿäèð âÿ ëàçûì ýÿëäèêäÿ î, êèôàéÿò ãÿäÿð ãÿòèééÿò
ýþñòÿðÿ áèëìèð. Ìèëëè ÿõëàã íîðìàëàðûíûí ãîéäóüó
òàáóëàð Ìàðàëûí àçàäëûüà âÿ ñÿðáÿñòëèé2ÿ äîüðó
ýåäÿí éîëóíó àìàíñûçëûãëà êÿñèð, îíó ôèçèêè ìÿùâÿ
ìÿùêóì åäèð.
Êëàññèê ôàúèÿ êèìè «Ìàðàë»äà áèð ÷îõ íþãñàíëàðûí îëäóüóíó ýþðöðöê. Áó ÿñÿðäÿ Ù.Úàâèä ùÿëÿ
þçöíöí áöòöí äðàìàòèê óñòàëûüûíû à÷ìàüà âÿ ðåàëëàøäûðìàüà íàèë îëìàìûøäûð. Áóíà ýþðÿ äÿ
Ù.Úàâèäèí èëê äàùà êàìèë, öëâè áèð ñåâýè äàñòàíû
21
êèìè àäÿòÿí «Øåéõ Ñÿíàí» ôàúèÿñè íÿçÿðäÿí êå÷èðèëèð.
«Øåéõ Ñÿíàí» (1914) — Ùöñåéí Úàâèäèí èëê
óüóðëó ôàúèÿñè ñàéûëûð. Éàçûëäûüû ýöíäÿí ÿñÿð Àçÿðáàéúàí òåàòðëàðûíäà ìöíòÿçÿì îëàðàã òàìàøàéà
ãîéóëìóø, øÿðÿôëè áèð ñÿùíÿ éîëó êå÷ìèø, òàìàøà÷ûëàðûí áþéöê ðÿüáÿòèíè âÿ ìÿùÿááÿòèíè ãàçàíìûøäûð.
Ùÿëÿ ôàúèÿíè ãÿëÿìÿ àëìàçäàí þíúÿ éàçäûüû
«Øåéõ Ñÿíàí» øåèðèíäÿ Úàâèä þç áÿäèè-åñòåòèê ãàéÿñèíè áó úöð èôàäÿ åäèðäè:
«Íÿäèð ìÿíàñû åøãèí?» Ñþéëÿéÿíëÿð íåðäÿ, áèð ýÿëñèí,
Ýþðöá ãöäñèééÿòè-Ñÿíàíû ëàë îëñóí õÿúàëÿòäÿí!..
«Øåéõ Ñÿíàí»ûí éàçûëìàñûíäàí õåéëè ÿââÿë ïîåçèéàìûçäà «åøãèí ìÿíàñû» ùàããûíäà ñÿíÿòêàð
ñþçöíö ùÿëÿ ÕÛÛ ÿñðäÿ Ýÿíúÿ äàùèñè Íèçàìè äåìèøäè. «Õîñðîâ âÿ Øèðèí»äÿ, «Ëåéëè âÿ Ìÿúíóí»äà
Íèçàìè èëàùè ñÿâèééÿéÿ ãàëõàí èíñàí ìÿùÿááÿòèíèí
éàðàòäûüû ìþúöçÿëÿðè à÷ûá îðòàéà ãîéìóøäóñà, Úàâèä äÿ ãÿôèë áèð áÿëà êèìè èíñàí ãÿëáèíè ÷óëüàéàí
åøãèí ìþúöçÿëè äÿéèøäèðèúè ýöúöíö äðàìàòèê áèð
äèëëÿ èôàäÿ åòìÿéÿ íàèë îëìóøäó.
Ù.Úàâèä áó ÿñÿðèíäÿ ñèìâîëèê îáðàçëàð êèìè èñòèôàäÿ åòäèéè Øåéõ Ñÿíàí âÿ Õóìàðûí âàñèòÿñèëÿ
äöíéÿâè ìÿùÿááÿòè èíêàð åäÿí äèí õàäèìëÿðèíè —
èñòÿð ìöñÿëìàí, èñòÿð õðèñòèàí îëñóí — òÿíãèä åäèð
âÿ òÿáèÿòèí ýþçÿëëèéÿ âÿ öëâèëèéÿ ÷àüûðûøû êèìè ìÿíàëàíäûðäûüû èíñàíè åøãèí òÿáëèüè òÿðÿôèíäÿ äàéàíûð.
Åëÿ áóíà ýþðÿäèð êè, ãàäûíëàðäàí óçàã ãà÷ìàã ôÿëñÿôÿñè èëÿ éàøàéàí Øåéõ Ñÿíàí âÿ ìîíàñòûðà ýåäÿðÿê þçöíö Àëëàùà èáàäÿòÿ ùÿñð åòìÿê èñòÿéÿí Õóìàð åéíè áèð áÿëàéà — ìÿùÿááÿò áÿëàñûíà äö÷àð
îëóðëàð.
Ù.Úàâèäèí èêèíúè áþéöê ôàúèÿñèíäÿ — «Èáëèñ»äÿ
äÿ ùàäèñÿëÿð êîíêðåò ëîêàë ìÿêàíäà äåéèë, äàùà
22
÷îõ ñèìâîëèê áèð õðîíîòîïäà úÿðÿéàí åäèð êè, áó äà
öìóìèééÿòëÿ, Ù.Úàâèä ñÿíÿòèíèí àïàðûúû õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí áèðèäèð.
Ùöñåéí Úàâèäèí öìóìáÿøÿðè ãëîáàë ìþâçóëàðäàí äàùà êîíêðåò âÿ ëîêàë ìþâçóëàðà êå÷èäèíè îíóí
1917-úè èëäÿ òàìàìëàäûüû «Øåéäà» ôàúèÿñèíäÿ
ýþðöðöê. ßñÿð ôÿùëÿ ìþâçóñóíà, áèð íþâ èíãèëàáè
âÿ ñîñèàëèñò èäå1éàëàðûí òÿáëèüèíÿ ùÿñð åäèëñÿ äÿ,
îíóí ãÿùðÿìàíëàðûíû áó éîëäà ôàíàòèê áîëøåâèêëÿð
îáðàçûíäà ýþðìöðöê. Úàâèä áþéöê áèð ñÿíÿòêàð êèìè, äàùà ÷îõ ÿòðàôûíäà ýþðöá ìöøàùèäÿ åòäèéè ðåàë
èíñàíëàðû âÿ ôàêòëàðû ãÿëÿìÿ àëìûøäûð.
1920-1926-úû èëëÿð àðàñûíäà Ùöñéåí Úàâèä
«Ïåéüÿìáÿð» âÿ «Òîïàë Òåéìóð» ïéåñëÿðèíè ãÿëÿìÿ àëìûøäûð.
Êöòëÿâè âÿ êå÷èúè ùàêèì òÿìàéöëëÿðÿ, ðåôîðìèñò
âÿ ðàäèêàë èíãèëàá÷û òÿñèðëÿðÿ, à÷ûã èäåîëîæè ñîéãûðûìûíà áÿäèè ìöãàâèìÿòèí êëàññèê þðíÿéè îëàðàã áó
äþâðäÿ Úàâèä éàðàäûúûëûüûíû íÿçÿðäÿí êå÷èðìÿê
ìöìêöíäöð. «Ïåéüÿìáÿð» ÿñÿðèíèí ìþâçóñó âÿ
ãÿùðÿìàíû òàðèõäÿí àëûíñà äà, ÿñÿðäÿêè ôÿëñÿôÿ âÿ
èäåàë éàçûëäûüû äþâðöí ùàäèñÿëÿðè èëÿ éàõûíäàí
áàüëû èäè. «Çàìàíûí ãûðûëìûø áàüëàðûíû» (Øåêñïèð,
«Ùàìëåò») éåíèäÿí áàüëàìàã âÿçèôÿñèíè Ìÿëÿê
Ìÿùÿììÿäÿ ùÿâàëÿ åäèð. Úàâèä «äöøöíöá ùàããû
áóëàí àðèô» èíñàíû ïåéüÿìáÿð, òàíðû ñÿâèééÿñèíÿ
ãàëäûðûð, äöíéàíû þç ìÿùâÿðèíÿ ãàéòàðìàã âÿçèôÿñèíè îíóí öçÿðèíÿ ãîéóð.
«Òîïàë Òåéìóð»óí (1922) åñòåòèê ìàùèééÿòè âÿ
îáéåêòèâ-ôÿëñÿôè ìàùèééÿòè ÷àüäàø «úàùàíýèðúèêëÿð»ÿ, úûðòäàí òèðàíëàðà ãàðøû åòèðàç âÿ èñòåùçà èëÿ
äîëó èäè. Úàâèä íèôðÿò åòäèéè âÿ ëÿíÿòëÿäèéè «ãàí
ïöñêöðÿí, àòÿø ñàâóðàí» øàùëàð âÿ õàãàíëàð ùàããûíäà ìÿäùèééÿ éàçìàçäû âÿ Òåéìóðëÿíý äÿ ñÿù23
íÿéÿ áó ìÿãñÿäëÿ ýÿòèðèëìÿìèøäè. Áÿëêÿ ÿêñèíÿ,
Úàâèä «Èáëèñ»äÿ øÿðè øÿð äöùàñûíûí — Èáëèñèí äèëè èëÿ
èôøà åòäèéè êèìè, «Òîïàë Òåéìóð»äà äà òèðàíëûüû
ìöùàðèáÿ òàíðûñûíûí — Òåéìóðóí äèëè èëÿ èôøà åäèðäè.
Èáëèñ èíñàíûí þçöíäÿ îëàí éàìàíëûã âÿ øÿð äåìÿêäèð. Òåéìóð äà Úàâèäè ìÿùç «þçöíö äÿðê åòìèø
òèðàí» êèìè úÿëá åäèðäè. ßñÿðäÿ ýåð÷ÿêëÿøÿí âÿ
àíúàã ýåð÷ÿêëÿøäèêäÿí ñîíðà ãàâðàíûëàí ìÿíÿâè
êîðëóã âÿ òîïàëëûã-øèêÿñòëèê ÿí ïàðëàã øÿêèëäÿ
Òåéìóðóí Àíêàðà ñàâàøûíà ãÿðàð âåðäèéè àíäà
þçöíö ýþñòÿðèð. Ôàúèÿäÿ áó ãÿðàð áöòöí Èñëàì, Éàõûí âÿ Îðòà Øÿðã ìèéãàñûíäà áèð ýöíàù, «ñèéàñÿò
âÿ ðÿéàñÿò» áÿëàñû, «ãàðäàã ãûðüûíû» îëàðàã äàìüàëàíûð. «Ãàíëàð òþêöëöá, Àíêàðàäà ãèéàìÿò ãîïäóãäàí» (Ì.ß.Ñàáèð) ñîíðà Òåéìóðóí ñîí ñþçëÿðè áó
ñàâàøäàêû ãàëèáèééÿòè áèð ìÿüëóáèééÿò îëàðàã äÿðê
åòäèéèíè ýþñòÿðèð: «Ùè÷ ìÿðàã åòìÿ, õàãàíûì! Ñÿí
êîð áèð àáäàë, áÿí äÿ äÿëè áèð òîïàë! ßýÿð äöíéàíûí
çÿððÿ ãàäàð äÿéÿðè îëñàéäû, éûüûí-éûüûí èíñàíëàðà,
óúó-áóúàüû éîã ìÿìëÿêÿòëÿðÿ ñÿíèí êèáè áèð êîð,
áÿíèì êèáè áèð òîïàë ìöñÿëëÿò îëìàçäû.»
Ùÿð èêè äðàìäà òÿùëèë âÿ òÿñâèð ÿíÿíÿâè ìààðèô÷è-ðîìàíòèê ìÿúðàäà, òàðèõè âÿ äèíè ìþâçóëàð ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ, ÕÕ éöçèë Àçÿðáàéúàí ðîìàíòèçìèíÿ
âåðèëÿí ôÿëñÿôè, åñòåòèê ñîí øÿêëèí, îâãàòûí âÿ áÿäèè
ðèòìèí äàâàìû êèìè úÿðÿéàí åäèð.
Ùöñåéí Úàâèäèí éàðàäûúûëûüû áèð òÿðÿôäÿí ÿ
Òöðêèéÿ-Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè ÿëàãÿëÿðèíè ÿêñ åòäèðìÿê áàõûìûíäàí ñîí äÿðÿúÿ ñÿúèééÿâèäèð. Îíóí
ïéåñëÿðèíèí ÿêñÿðèééÿòèíäÿ ùàäèñÿëÿð Òöðê-Òóðàí
äöíéàñûíäà úÿðÿéàí åäèð âÿ ãÿùðÿìàíëàð áó
äöíéàäàí ñå÷èëìèø èýèä òöðê îüóë âÿ ãûçëàðûäûð.
Ìÿùç áóíà ýþðÿ áþéöê Ñÿìÿä Âóðüóí óñòàäû òÿíãèä åäÿðÿê:
24
Íÿäÿí øåèðèìèçèí áàø ãÿùðÿìàíû
Ýàù Òóðàíäàí ýÿëèð, ýàù äà Èðàíäàí?
äåéÿ ñóàë âåðèðäè.
1932-úè èëèí ìàéûíäà, áþéöê Èðàí øàèðè ßáöëãàñûì Ôèðäþâñèíèí àíàäàí îëìàñûíûí ìèí èëëèéè ìöíàñèáÿòèëÿ ãÿëÿìÿ àëûíìûø «Ñåéàâöø» ôàúèÿñè Úàâèäèí
éàðàäûúûëûã õîðóíäà êÿíàð ñÿñ êèìè ãÿáóë åäèëÿ
áèëìèð. Òÿñàäöôè äåéèë êè, ÿñÿðÿ éàçäûüû åïèãðàôãåéääÿ Úàâèä áó ñþçëÿðè èøëÿäèð: «Áàøäà ùÿêèì
Ôèðäåâñè îëàðàã øó âàãèÿéè òÿñâèð åäÿíëÿð àç äåéèë.
Ìöÿëëèô äÿ éîðüóí äóéüóëàðûíû äèíëÿòìÿê öçðÿ øó
ìåâçóéà äîãóíäó âÿ «Øàùíàìÿ»éÿ éàãëàøìàã èñòÿðêÿí óçàãëàøìûø áóëóíäó.»
ßëáÿòòÿ, Úàâèä áó óçàãëàøìàã ñþçö èëÿ îíóíëà
Ôèðäþâñè àðàñûíäà êå÷ÿí ìèí èëäÿ èíñàí ïñèõîëîýèéàñûíûí íåúÿ äÿéèøäèéèíè áèëäèðìÿê èñòÿìèøäè. Áèð
Èðàí-Òóðàí ãàðøûëàøìàñû éàðàòìàã èñòÿéÿí Ôèðäþâñèäÿí ôÿðãëè îëàðàã, Úàâèä áèð èíñàí éàõûíëàøìàñû
ñÿùíÿñè òÿñâèð åòìÿê âÿ áó éîëäà ùàíñû åùòèðàñëàðûí
ìàíåÿ éàðàòäûüûíû ýþñòÿðìÿê èñòÿìèøäè.
1923-úö èëäÿí éàçûëìàüà áàøëàíìûø âÿ åëÿúÿ äÿ
áàøà ÷àòäûðûëìàìûø «Àçÿð» ïîåìàñû Àçÿðáàéúàí âÿ
Àâðîïà ëþâùÿëÿðèíè, õàëãûìûçûí ùÿéàòûíäàí àëûíàí
àéðû-àéðû ñÿùíÿëÿðè ÿêñ åòäèðèð.
Áöòöí éàðàäûúûëûüû áîéó õåéèðëÿ øÿðè ãàðøûëàøäûðàí âÿ öìóìáÿøÿðè õåéèðèí ãÿëÿáÿñèíÿ þç ñÿíÿòêàð
òþùôÿñèíè âåðÿí Úàâèä, ñÿíÿòêàð ãÿëÿìèíèí áó ñîí
ãó ãóøóíäà ùÿì äÿ èêè ôÿðãëè ùÿéàò âÿ äöíéàýþðöøö òÿðçè êèìè Øÿðãëÿ Ãÿðáè ãàðøûëàøäûðìûø, ñîí
íÿòèúÿäÿ öñòöíëöéö éåíÿ äÿ èíñàíëûüà âåðìèøäèð.
Ýþçëÿðèíè ìöàëèúÿ åòäèðìÿê ö÷öí Àâðîïàéà ýåäÿí Úàâèä áó ÿñÿðèíè úàíëû ìöøàùèäÿëÿðè âÿ òÿÿññö25
ðàòëàðû ÿñàñûíäà ãÿëÿìÿ àëìûøäûð. ßñÿðäÿ õöñóñÿí
Ðóñèéà ãà÷ãûíëàðûíûí Àâðîïàäàêû àúûíàúàãëû ùÿéàòû,
øÿðã õàëãëàðûíûí àçàäëûã ìöáàðèçÿñè òÿáèè âÿ ñÿìèìè áîéàëàðëà âåðèëìèøäèð.
«Àçÿð» ëèðèê-åïèê, ôÿëñÿôè áèð ïîåìàäûð. Øàèð
þìðö áîéó îíó äöøöíäöðÿí ïðîáëåìëÿðè áó îðèæèíàë
ãóðóëóøëó ïîåìàäà áÿäèè øÿêèëäÿ òÿñáèò åòìèøäèð.
«Àçÿð» ÿñëèíäÿ, ïîåìà èëÿ ìÿíçóì äðàì àðàñûíäà
êå÷èä ìþâãåéèíäÿ äóðàí áèð ÿñÿðäèð. ßñÿðèí áèð
ñûðà ùèññÿëÿðè ëèðèê, áèð ñûðà ùèññÿëÿðè åïèê ïîåìà
òÿñèðè áàüûøëàéûðñà, áèð ñûðà ùèññÿëÿðèíäÿ ìÿíçóì
äðàì öíñöðëÿðèíè ýþðìÿìÿê ìöìêöí äåéèëäèð. Áåëÿëèêëÿ, Úàâèä þç áÿäèè-åñòåòèê âÿ èäåéà àìàëûíû
èôàäÿ åòìÿê ö÷öí ïîåòèê æàíðûí áöòöí ôîðìàëàðûíäàí èñòèôàäÿ åäèð.
1930-1937-úè èëëÿðäÿ Ùöñåéí Úàâèä «Òåëëè ñàç»,
«Ñåéàâöø», «Øÿùëà», «Èáëèñèí èíòèãàìû», «Õÿééàì»
äðàìëàðûíû ãÿëÿìÿ àëìûøäûð. Ìþâçóñó áöòþâ Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí Ýöíåé âÿ Ãóçåéäÿêè ùÿéàòûíäàí
ýþòöðöëìöø «Òåëëè ñàç» áèçÿ ýÿëèá ÷àòìàìûø, éàëíûç
îíóí ôàáóëàñû ãàëìûøäûð. Áó ÿñÿðëÿðäÿí ÿí ÷îõ
óüóð ãàçàíàíû «Ñåéàâöø»äóð.
«Ñåéàâöø» ôàúèÿñèíè Úàâèä áþéöê Èðàí øàèðè Ôèðäîâñèíèí 1000 èëëèê éóáèëåéèíÿ áèð ñÿíÿòêàð òþùôÿñè
êèìè ãÿëÿìÿ àëìûøäû. Áó ÿñÿðäÿ àðòûã òàðèõè ìþâçó
éåíè äþâðöí ÿäÿáè òÿëÿáëÿðè ñÿâèééÿñèíäÿ ùÿëë åäèëèðäè. Ù.Úàâèä àðòûã þç ÿäÿáè-åñòåòèê àêòóàëëûüûíû
éåíè äÿéÿðëÿð èøûüûíäà åùéà åòìÿëè îëàí «Øàùíàìÿ» ìîòèâëÿðèíÿ, î ñûðàäàí «Ñÿéàâóø» äàñòàíûíà
éåíè áàõûìäàí éàíàøûðäû. Úàâèä òàðèõäÿí àëûíìûø
áó ìþâçóíó þç ÿäÿáè-ìÿäÿíè, èúòèìàè-ñèéàñè ìöùèòè ö÷öí éåíèäÿí èøëÿìÿéÿ, îíäàí äèäàêòèê-ïñèõîëîæè
ôàéäà ÿëäÿ åòìÿéÿ ÷àëûøûð âÿ áöíà íàèë îëóðäó.
26
ßéàëÿòäÿí ÷ûõìûø áèð èíñàí êèìè, Úàâèä áó ÿñÿðäÿ áÿçÿí êÿíäëÿ øÿùÿðè ãàðøû-ãàðøûéà ãîéóð âÿ
öñòöíëöéö ñàäÿëèéè, ñÿìèìèëèéè, à÷ûãöðÿêëèëèéè þçöíäÿ òÿìñèë åäÿí êÿíäÿ âåðèðäè. Áåëÿëèêëÿ, Úàâèäèí
ãÿùðÿìàíû ÿñëèíäÿ øàùçàäÿ, àðèñòîêðàò äåéèë, êÿíä
ìöùèòèíäÿ òÿðáèéÿ àëìûø äåìîêðàòèê çèéàëûëûüûí
íöìàéÿíäÿñè êèìè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè âÿ áó äåìîêðàòèçìëÿ Úàâèä äþâðöíäÿ ùþêì ñöðÿí òîòàëèòàðèçìèí ìöáàðèçÿñèíäÿ Ñåéàâöøöí ôàúèÿâè òàëåéè ÷îõ
òÿáèè ýþðöíöðäö.
Ù.Úàâèä éàðàäûúûëûüûíäà óçóí ìöääÿò èòìèø ñàéûëàí âÿ íÿùàéÿò. Øàèðèí þâëàäû òóðàí úàâèäèí Òèòàíèê
ñÿéëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ ÿëäÿ åäèëÿí «Õÿééàì» ïéåñèíèí õöñóñè éåðè âàðäûð. «Ñåéàâöø» êèìè, «Õÿééàì»
äà ìöÿééÿí ÿäÿáè-òàðèõè ìöíàñèáÿòëÿ — áþéöê øàèð
âÿ àëèì Þìÿð Õÿééàìûí 1000 èëëèê éóáèëåéè ìöíàñèáÿòèëÿ ãÿëÿìÿ àëûíìûø áó ïéåñ ôèëîñîô-ñÿíÿòêàðûí
úÿìèééÿòäÿ ÷ÿêäèéè àüðû-àúûëàðûí òÿñâèðèíäÿ Úàâèä
ö÷öí äîüìà áèð ìþâçóíó ÿêñ åòäèðèðäè.
Úàâèäèí ÿêñÿð äðàìëàðû êèìè, «Õÿééàì»ûí äà
ìþâçóñó «Èðàíäàí» ýÿëèðäè. Ýþðêÿìëè àëèì, ôèëîñîô
âÿ øàèð Þìÿð Õÿééàìûí áöòöí ìöòÿðÿããè áÿøÿðèééÿò òÿðÿôèíäÿí êå÷èðèëÿí ìèíèëëèê éóáèëåéèíÿ
áþéöê Øÿðã øàèðè Úàâèä äÿ þç òþùôÿñèíè âåðìÿëè èäè.
Àíúàã òÿáèè êè, Úàâèä áèð òöðê øàèðè êèìè Õÿééàì
ôåíîìåíèíè äîüóðàí èúòèìàè-ÿäÿáè ìöùèòè äÿ þí
ïëàíà ÷ÿêìÿëè èäè. Ôèðäþâñèíè òöðê äþâëÿòèíèí äåìîêðàòèçìè, øåèðÿ-ñÿíÿò âåðäèéè éöêñÿê þíÿì
äîüóðìóøäóñà, Õÿééàìû äà åéíèëÿ îõøàð ìöùèò —
áèð òöðê ùþêìäàðû îëàí Àëï Àðñëàí âÿ îíóí îüëó
Ìÿëèêøàùûí åëì, øåèð âÿ ñÿíÿò ö÷öí éàðàòäûüû
ìöíáèò ìöùèò äîüóðìóøäó. Úàâèä áóíóí âóðüóëàíìàñûíà õöñóñè ôèêèð âåðèð âÿ ñàíêè áóíäàí áèð
òöðê øàèðè êèìè ãöðóð äóéóð, òöðê ùþêìäàðûíûí áÿ27
øÿð òàðèõè ãàðøûñûíäà õèäìÿòèíè âóðüóëàìàãëà þç
åòíèê ìÿíøÿéè èëÿ ôÿõð åäèð.
Ôàúèÿíèí ÿñàñûíäà ôÿðä âÿ úÿìèééÿò ãàðøûäóðìàñûíäàí äàùà ÷îõ, Ìîñàðò âÿ Ñàëéåðè ñèíäðîìó —
èñòåäàäëà úûëûçëûüûí ãàðøûëàøìàñû âÿ áó ìöáàðèçÿäÿ
èêèíúè òÿðÿôèí ùÿð úöð õÿéàíÿòÿ ÿë àòàðàã áóòàôîðèê
ãÿëÿáÿ ÷àëìàñû äóðóð. ßñëèíäÿ èñÿ, «Òîïàë Òåéìóð»äà îëäóüó êèìè, áó éàëàí÷û «ãÿëÿáÿäÿí» óäóçàí áöòöí áÿøÿðèééÿò îëóð. Øåéõ ñÿíàíäàí ñîíðà
Õÿééàì Úàâèä éàðàäûúûëûüûíäà éåíè ìîíóìåíòàë
àøèã îáðàçû êèìè úàíëàíûð. Áöòöí éàðàäûúûëûüû áîéó
áèð àøèã êèìè òÿçàùöð åäÿí Úàâèä ëèðèê ãÿùðÿìàíû
äþðääÿ áèð ÿñðäÿí ñîíðà õÿééàìäà éåíèäÿí ÿòÿãàíà äîëóð, þç øèðèí âÿ úÿëáåäèúè åøãèíè îõóúóéà âÿ
òàìàøà÷ûéà éîëóõäóðà áèëèð. Áþéöê äðàìàòóðã ýþñòÿðìÿê èñòÿéèð êè, õåéèðëÿ øÿð éàëíûç èúòèìàè ìöíàñèáÿòëÿð ñôåðàñûíäà, ìöùàðèáÿ âÿ ñöëù ìÿñÿëÿëÿðèíäÿ äåéèë, åéíè çàìàíäà øÿõñè ìöíàñèáÿòëÿð ñôåðàñûíäà äà áþéöê ôàúèÿëÿðÿ ñÿáÿá îëóð, èúòèìàè èíêèøàôà þç ìÿíôè òÿñèðèíè ýþñÿòÿð áèëèð, èíñàí üàëåëÿðèíè ñûíäûðìàãëà êÿíàð ìöøàùèäÿ÷èëÿðäÿ êàòàðñèñ
äîüóðóð.
Ñîñèàëèñò ðåàëèçìèíèí «êîíôëèêòñèçëèê» íÿçÿðèééÿñèíäÿí õåéëè ÿââÿë ãÿëÿìÿ àëûíìûø «Õÿééàì»
ôàúèÿñèíäÿ Úàâèä ñîñèàëèñò úÿìèééÿòèíäÿ ñÿíÿòêàðûí
äöøäöéö àüûð âÿçèééÿòè, ãÿëÿì àçàäëûüûíà âóðóëàí
äÿùøÿòëè çÿðáÿíè äÿ èíúÿ åéùàìëàðëà èôàäÿ åòìÿéÿ
íàèë îëìóøäóð. ßñÿðäÿ òöðê ùþêìäàðû Ìÿëèêøàùà íÿ
ãÿäÿð ùþðìÿò âÿ ìÿùÿááÿò èôàäÿ îëóíñà äà, öìóìèëèêäÿ, ñÿíÿòêàð øÿõñèééÿòèíè äàð ÷ÿð÷èâÿéÿ àëàí
èíçèáàòè-àìèðëèê ñèñòåìè èìïåðèéàíûí òèìñàëûíäà
äÿðèí òÿíãèäÿ ìÿðóç ãàëìûøäûð.
Ùöñåéí Úàâèäèí þðíÿêñÿë ùÿéàòû âÿ éàðàäûúûëûüûíûí ÿñàñ èäåéà èñòèãàìÿòè îëàí ðîìàíòèçìè ÕÕ ÿñð
28
Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí ìöðÿêêÿá, ÷îõøàõÿëè âÿ
çÿíýèí ýåäèøèíäÿ þç ñÿñè âÿ íÿôÿñè èëÿ ñå÷èëÿí ãàíóíàóéüóí âÿ ÿëàìÿòäàð áèð ùàäèñÿ êèìè áó ýöí äÿ
þç ìÿíà âÿ ÿùÿìèééÿòèíè ñàõëàìàãäàäûð.
Áåøúèëäëèê òÿðòèá îëóíàðêÿí ìÿðùóì Òóðàí Úàâèäèí ýþçëÿäèéè ÿñàñ ïðèíñèï — «èìëàñûíà òîõóíìàìàëû!» ïðèíñèïèíèí ýþçëÿíèëìÿñèíèí áèð òÿçàùöðö äÿ
éåíè îðôîãðàôèéà ãàéäàëàðûíäà þç ÿêñèíè òàïìàéàí
àïîñòðîô èøàðÿñèíèí ñàõëàíìàñû îëìóøäóð. Õöñóñÿí
Úàâèäèí øåð äèëèíäÿ áó èøàðÿíèí ÷îõ áþéöê ÿùÿìèééÿòè âÿ ìþâãåéè âàðäûð.
Ýöëáÿíèç Áàáàõàíëû-Êÿíýÿðëè,
Òåéìóð Êÿðèìëè,
29
30
ØÅÈÐËßÐ
31
32
ÊÅ×ÌÈØ ÝÖÍËßÐ
33
34
ÙÖÁÓÒÈ-ÀÄßÌ
Äèéîðëàð áèð çàìàí Àäÿìëÿ Ùÿââà
Éàøàðìûø ðþâçåéè-úÿííÿòäÿ òÿíùà.
Î áèð ìÿ’âà êè, ïÿê áèýàíÿéèç áèç,
Áó òîïðàãäàí óçàã, ãÿìñèç, êÿäÿðñèç.
Î áèð ìÿ’âà êè, ðóùàíè, ìöíÿââÿð,
Ó÷àðìûø îðäà çÿððèíïÿð ìÿëÿêëÿð.
Î áèð ìÿ’âà êè, íÿøð åéëÿð ñÿðàñÿð
ßìÿëëÿð, íÿø’ÿëÿð, ýöëëÿð, ÷è÷ÿêëÿð.
Ýþçÿë, àñóäÿ áèð ìÿ’âàéè-ñåâäà;
Ýåíèø, àçàäÿ áèð ñÿùðàéè-õóëéà.
Õÿçàíñûç áèð áàùàðèñòàíè-úàâèä,
Êè ñîëìàç îðäà ÿñëà áÿðýè-öììèä.
Ôÿðÿùäÿí àüëàð èíñàí áÿëêÿ, áèëìÿì!
Áóëóíìàç îðäà ëàêèí ùöçíö ìàòÿì.
ßâÿò, áèð þéëÿ õîø ìÿ’âàäà òÿíùà
Éàøàðìûø ãàéüûñûç Àäÿìëÿ Ùÿââà.
Éàøàðìûø ìÿñòö øåéäà, øàäö õÿíäàí;
Éàøàðìûø âÿãôè-ñåâäà, ñàôö öðéàí.
Äåýèëìèø ñöñ ýåéèì îíëàðúà àäÿò;
Ôÿãÿò ýåéäèêëÿðè áèð òöë êè, èôôÿò.
Èêè äèëäàäåéè-çåâãö øÿòàðÿò,
Îëóá âöñëÿòýöçèíè-áÿçìè-èñìÿò;
Ýöëöìñÿð äàèìè áèð ñóð è÷èíäÿ,
Éàøàðêÿí þéëÿ íóðàíóð è÷èíäÿ,
Ùöúóì åòìèø äÿ ñöôëè åùòèðàñàò,
Ãàáàðìûø àäÿìèééÿò ùèññè... ùåéùàò!
Î öëâèééÿò, î öëâè ñÿðìÿäèééÿò
35
Çÿáóíè-åùòèðàñ îëìóø íèùàéÿò,
Íèùàéÿò, èíúÿ áèð âÿùøè òÿìàéèë,
Î öëâè åøãè åòìèø ìÿùâö çàéèë.
Áèðÿð ùåéêÿë êèáè ìÿáùóòö ùåéðàí,
Ùèúàá àëòûíäà ãàëìûøëàð ùÿðàñàí.
Ñàðàðìûø áÿò-áÿíèç, ó÷ìóø òÿðàâÿò;
Ùöúóì åòìèø ùàìàí ðÿíýè-ñÿôàëÿò,
Î äÿì ÿíâàðÿ ìöñòÿüðÿã, ñÿðàçàä;
Ýþçÿë áèð ãûç, ñÿìàâè áèð ïÿðèçàä
Ýÿëèá Hÿã úàíèáèíäÿí ÿëäÿ ôÿðìàí,
Äåìèø: ×ûã, åé ñÿôàëÿòïÿðâÿð èíñàí!
×ûã, åé ãàôèë áÿøÿð! Äÿô îë, ÷ÿêèë, ýåò!
Áó ëàùóòè òÿôÿððöúýàùû òÿðê åò!
Äåýèë ëàéèã ñàíà ýöëçàðè-úÿííÿò...
Î ñöôëèééÿòëÿ ùèññè-àäÿìèééÿò
Áó öëâèééàòû ùè÷ åéëÿðìè èäðàê?
«×å íåñáÿò õàêðà áà àëÿì-å ïàê!?»*
Äöøöí, áàã íåðäÿñèí, áèð êÿððÿ àíëà!
Áó ìÿ’âà þéëÿ áèð ôèðäåâñè-ÿ’ëà
Êè, ùÿð áèð ëåâñäÿí, ùÿð ìÿôñÿäÿòäÿí,
Áöòöí âÿùøÿòäÿí àðè áèð íèøèìÿí...
Ñÿí ÿââÿë õåéðö øÿðäÿí áèõÿáÿðäèí,
×îúóã ðóùèëÿ áèïÿðâà ýÿçÿðäèí;
Íÿ áóëäóí, ãöðáè-Hÿãäÿí áþéëÿ ñàïäûí?
Äöøöí! Íàãèñ áÿøÿð, áèð áàã íÿ éàïäûí!?
Áó ýöí ãöäñèééÿòèí îëìàãäà áÿðùÿì;
Éàçûã! Àëäàíäûí, åé áè÷àðÿ Àäÿì!
Òÿÿññöô áèÿñÿð... Ïÿê ÷îã éàíûëäûí,
Íÿäàìÿò áèñÿìÿð... Ïÿê ýåú àéûëäûí.
Åäÿð ëàùóòèéàí ñÿíäÿí øèêàéÿò,
Ñÿíèí÷èí áóðäà ïÿê ìöøêöë èãàìÿò.
×ÿêèë, ýåò! Ðÿùáÿðèí øÿùìàðè-èñéàí;
À÷ûëìûø îíäà áàã áèð ãþâðè-íèñéàí
Êè, ùÿï ìöçëèì, êÿäÿðçà, òàáôÿðñà,
Ìöëÿââÿñ áèð úÿäÿëýàù: èøòÿ äöíéà!
*
Òîðïàã ïàê àëÿìÿ éàðàøàðìû? (ðåä.)
36
Äåýèëìèøñèí ùÿðèìè-ãöäñÿ ìÿùðÿì;
Åøèí Ùÿââàéû àë êÿíäèíëÿ áàùÿì.
Åíèá ãûë àëÿìè-íàñóòè ìÿñêÿí,
Íÿäèð ÿçâàãè-äöíéà àíëà, þýðÿí!
ßçèë, ãÿùð îë, êå÷ÿíëÿð êå÷äè, ùåéùàò!
Áóäóð Hÿãäÿí ñÿíèí÷èí ñîí ìöêàôàò!
Ãîøàðñûí áèð çàìàí ìÿùêóìè-õöñðàí,
Àðàðñûí ýöëøÿíè-ëàùóòè ýèðéàí.
Éàøàðñûí âàäèéè-çèëëÿòäÿ ìÿ’éóñ,
Ôÿãÿò äþíìÿç, î ýöíëÿð ýå÷äè, ÿôñóñ!
Úèùàí äóðäóãúà ùÿï íÿñëèí áÿðàáÿð,
Áó ìöäùèø çÿðáÿäÿí ãóðòóëìàç, èíëÿð.
Áó ãÿôëÿò, þéëÿ áèð ñöôëè úèíàéÿò
Êè, âåðìÿç êèìñÿéÿ áèð ëÿùçÿ ðàùÿò.
Áó ýöí ÿõëàô è÷èí ñÿíäÿí ÿìàíÿò
Ãàëàí éàëíûç ôÿëàêÿòäèð, ôÿëàêÿò!..
ßìèí îë, íåðäÿ íÿôñ îëìóøñà ùàêèì;
Ùÿãèãè åøãè ìÿùâ åòìèø ìÿçàëèì.
Êèìèí öëâèéñÿ ðóùó, ñþç îíóíäóð,
ßñèðè-íÿôñ îëàí äàèì çÿáóíäóð.
37
ÁÀÊÛÄÀ
Áàëàõàíû íåôò ìÿ’äÿíëÿðèíÿ ýåäÿðêÿí Ì ÿ ñ’ ó ä èëÿ Ø ÿ ô è ã ÿ
àðàñûíäà áèð ìöñàùèáÿ
Øÿôèãÿ áèð àç õÿéàëïÿðâÿðäèð, óçàãäàí íåôò áóðóãëàðûíû ýþðöíúÿ ñåâèíÿðÿê Ìÿñ’óäà ýþñòÿðèð.
Øÿôèãÿ
Óçàã, óçàã, ïÿê óçàã éåðäÿ èøòÿ áèð îðìàí!
Íàñûë äà õîø, íÿ ãÿäÿð øàèðàíÿ ñÿðâèñòàí!
Áàã, èøòÿ áàã, íÿäèð îíëàð? Íÿ ñþéëÿäèíñÿ éàëàí...
Ýÿçèá äîëàøñà — äèéîðäóí — áó øÿùðè áèð èíñàí,
×è÷ÿêëè áèð êö÷öúöê áàü÷àäàí ÿñÿð áóëìàç.
Î ñÿðâëÿð ñÿíè òÿñäèã è÷èíìè? Àé ãóðíàç!
Íÿäèð î ìÿíçÿðÿ? Áèð áàã, íàñûë äà úàçèáÿäàð
Êè, ùÿð áàãûøäà äîüàð ãÿëáÿ áèð ñöðóðè-áàùàð.
Î ñÿðâëèêäÿ ýÿçÿíëÿð äåýèëìè ùÿï ìÿñ’óä?
Äåýèëìè — Àëëàù è÷èí ñþéëÿ — ùÿïñè âÿúäàëóä?
(áèðäÿí-áèðÿ ùåéðÿòëÿ)
Äÿýèøäè áÿò-áÿíèçèí, øþéëÿ çÿùðõÿíäèíëÿ
Íÿ ñþéëÿìÿê äèëèéîðñóí? Àìàí, ÷àáóã ñþéëÿ!..
Ì ÿ ñ’ ó ä
Íÿ ñþéëÿéèì, íÿ äöøöíäöíñÿ ùÿïñè íÿø’ÿïÿçèð,
Ýþçÿë, ñåâèìëè, ôÿãÿò øàèðàíÿ áèð òÿñâèð...
38
Áó áèð ùÿãèãÿòÿ áÿíçÿð õÿéàëè-ìöçëèìäèð
Êè, ïèøýàùè-íèýàùûíäà øþéëÿ äàëüàëàíûð.
«Õÿéàë è÷èíäÿ áÿøÿð äàèìà ñÿàäÿò àðàð,
Ùÿãèãÿòèí éöçö ëàêèí, ýöëöìñÿìÿç, àüëàð».1
Î ñÿðâëÿð êè, óçàãäàí ñàíà òÿáÿññöì åäÿð,
Áèð àç äà éàãëàøàëûì: áàã, ùÿìÿí òÿúÿññöì åäÿð:
Þíöíäÿ áèð ñöðö äÿùøÿòëè, ñèñëè àáèäÿëÿð
Êè, äàèìà ñà÷àð ÿòðàôà êèðëè ðàéèùÿëÿð.
Î ñÿðâëèêäÿ ÷àéûðäàí, ÷è÷ÿêäÿí èç éîãäóð,
Ýþðöðêÿí àíëûéàúàãñûí êè, ùÿï áàòàãëûãäûð.
Ýþçÿë, òÿìèç ñó áóëóíìàç, úÿùÿííÿìè áèð ÷þë...
Êè, çèôò àãàð, áèðèêèð, ùÿð òÿðÿô îëóð ýþë-ýþë...
Øó «ñÿðâëèê» äåäèýèí ùÿï ìöëÿââÿñ åùðàìëàð,
×àìóðëó, èñëè áóðóãëàðäûð, þéëÿ ìÿíçÿðÿäàð.
Éûüûí-éûüûí áÿøÿðèééÿò î ìöçëèì îðìàíäà
Éàøàð, ãîøàð, ÷àëûøûð çèôò è÷èíäÿ, ùÿð éàíäà.
Ùÿéàòû ýöëäöðÿúÿê áèð öìèäÿ áàüëàíàðàã,
Èø àðãàñûíúà ãîøóøìàãäà ùÿïñè ÷ûðïûíàðàã.
Áèð àç äà éàãëàøàëûì, ýþð çàâàëëû èíñàíëàð
Íÿëÿð ÷ÿêÿð éàøàìàã÷ûí! Íàñûë éàøàð îíëàð!
Ýþðöíúÿ òàá åäÿìÿçñèí, àúûðñûí, àüëàðñûí,
Íÿäèð áÿëàéè-ìÿèøÿò, äóéàðñûí, àíëàðñûí.
Øÿôèãÿ
Õàéûð, î ëåâùÿéè áÿí ýþðìÿê èñòÿìÿì, äþíÿëèì...
Ì ÿ ñ’ ó ä
Ôÿãÿò íè÷èí ÿúÿáà! Ñþéëÿìÿçìèñèí, ýþçÿëèì?
1
«Àç, ÷îã õÿéàëäàí ýÿëèð èíñàíÿ òÿñëèéÿò,
Ïöðèüáèðàðäûð, éöçö ýöëìÿç ùÿãèãÿòèí».
ßáäöëùÿã Ùàìèä
39
Øÿôèãÿ
Íè÷èíìè? Ýþêñöìö ýÿë äèíëÿ, ñîíðà ùàëûìû áèë,
Áàã èøòÿ, þéëÿ òàìàøàéà âàðìû òàãÿòè-äèë?
Áèðÿð-áèðÿð áàíà àíëàòäûüûí î ìÿíçÿðÿäÿí
Ýþíöëäÿ ùàñèë îëóð ñàäÿ ýèçëè áèð øèâÿí.
Ùÿìÿí äþíöá ýåäÿëèì, áÿíúÿ ôÿçëÿ ñåéð åòìÿê…
Éàçûã!.. Áÿëàéè-ìÿèøÿò ùÿéàòû ìÿùâ åäÿúÿê.
Àüûð äÿìèðëÿðèí àëòûíäà ùÿï ÿçèëìÿê è÷èí
Óçàã, ôÿãÿò ïÿê óçàã, ïÿê éàáàíúû þëêÿëÿðèí
Ôÿãèð, çàâàëëû, ñÿôàëÿòêÿøèäÿ åâëàäû
Ãîøóá ýÿëèð èø è÷èí, ùÿïñèíèí áó ìþ’òàäû...
×îëóã-÷îúóã, àíà, ùÿìøèðÿ, ãûç, íèøàíëû, ýÿëèí;
Âÿòÿíäÿ ùÿï ýþçö éîëëàðäà ìöçòÿðèá, ãÿìýèí...
Ìÿëàëè-ùÿñðÿòÿ äöøýöí êÿäÿðëè àèëÿëÿð,
Áó ýöí, éàðûí äèéÿ ùÿï èíòèçàð è÷èíäÿ ìÿëÿð.
Éàðûíêû ýöí, êèìè ìÿ’éóñ îëóá òÿâÿððöì åäÿð;
Ñþíöá ýåäÿð, éàøàìàç, úöìëÿ êàèíàòà êöñÿð.
Ôÿãÿò éàøàð êèìè, éÿ’ñö öìèä è÷èíäÿ éàøàð,
Ñîëóã ùÿéàò èëÿ àãøàì, ñÿùÿð éàíàð, ñûçëàð.
Î áèíÿâàëàðû éàä åéëÿäèêúÿ ùÿï áóíëàð
Úÿôàéà, çÿùìÿòÿ ãàðøû ýþêöñ ýÿðèá ÷àáàëàð.
Áó ðÿçìýàùè-ìÿèøÿòäÿ éûïðàíûð ùÿïñè,
Î çèôò àãàí ãóéóëàð îíëàðûí ÿúÿë ãàïûñû...
Ñÿãÿòëÿíèð ÷îãó ãîëäàí, ãàáûðüàäàí, áåëäÿí,
Éàðûì úÿñÿä, éàðûì èíñàí ãàëûá äöøÿð äèëäÿí.
Èêèíúè áèð éåíè çèëëÿò òÿìÿñõöð åéëÿéÿðÿê
Ýöëÿð çàâàëëûéà, áÿäáÿõò àäàì íÿ éàïñà ýÿðÿê...
Õàéûð, áó ùàëû äöøöíäöêúÿ àðòûéîð êÿäÿðèì;
Î ãàíëû ìÿçáÿùÿ ýåòìÿêäÿí åùòèðàç åäÿðèì.
Î ñÿðâëÿð íÿ èìèø øèìäè àíëàäûì, áèëäèì;
Áèðÿð ìÿçàð äàøûäûð ùÿï êÿäÿðíöìà, ìöçëèì.
Óçàãäàí þéëÿ ýþçÿëêÿí, òÿãÿððöá åòäèêúÿ
Õÿéàëû, ùèññè öçÿð úàíýöçà áèð èøýÿíúÿ.
Õàéûð, øó êèðëè, ìöëÿââÿñ ìöùèòÿ áÿí âàðàìàì!
Ùÿìÿí ÷àáóã äþíÿëèì, ùÿð øåé àíëàøûëäû, òàìàì.
40
Ì ÿ ñ’ ó ä
Ôÿãÿò ÷îã àëäàíûéîðñóí, áÿíèì ýþçÿë ìÿëÿéèì,
Äöøöíäöýöí ýþçÿë, àììà éàíûëìà, ñåâäèúèéèì.
Áó íÿø’ÿñèç, áó êÿäÿðçà, áó ìöçëèì àëÿìäÿí
Çèéàëàíûð áöòöí åâëÿð, úèùàí îëóð ðþâøÿí.
Î çèôò àãàí ãóéóëàð ìÿíáÿéè-ñÿàäÿòäèð;
Àãûá ýåäÿí ñóëàð àëòûíäûð, åéíè-ñÿðâÿòäèð.
Áàã, èøòÿ ùÿï î áóðóãëàð áèðÿð áþéöê áöòäöð
Êè, ïèøýàùèíÿ ÷îã êèìñÿ âàðìàäàí áöêöëöð.
Áó øÿùð è÷èíäÿ ýþðöá äóéäóüóí î ùèññè-íèøàò,
Áöòöí î äÿáäÿáÿëÿð, ùÿï î àíëû, øàíëû ùÿéàò,
Áöòöí î òÿíòÿíÿëÿð, ùÿï î ñöñëö ùåéêÿëëÿð (?!)
Áó ñèñëè, èñëè áóðóãëàðëà èôòèõàð åéëÿð.
Øÿôèãÿ
ßâÿò!.. Î ñÿðâÿòö ñàìàí è÷èíäÿ çÿíýèíëÿð
Êÿäÿð íÿ... áèëìÿéÿðÿê èñòèðàùÿò åòñèíëÿð!
Ôÿãÿò çàâàëëû ôÿãèð îðòà éåðäÿ ãÿùð îëñóí,
Çÿùÿðëè ãàçëàðû éóòñóí äà éûïðàíûá ñîëñóí.
Ñÿáÿá íÿ? — ñÿùùÿòÿ äöøìàí — î íÿìëè éåðëÿðäÿ
Ôÿãèð îëàí ÷öðöñöí!.. Ùàããö ìÿ’äÿëÿò íåðäÿ?
Ì ÿ ñ’ ó ä
Áó àíëàøûëìàéàúàã áèð ñóàëè-ìöøêèëäèð
Êè, ùÿëë åäèëìÿñè çÿííèìúÿ, ãåéðè-ãàáèëäèð.
Áó ôèêðÿ ãàðøû íÿ ìàçè úàâàá âåðäè, íÿ ùàë;
Ñÿíèí áó ôèêðèíè êÿøô åéëÿð àíúàã èñòèãáàë...
41
ÉÀÄÈ-ÌÀÇÈ
Ìàçè!.. Î ýþçÿë õàòèðåéè-øåâãö-øÿòàðÿò
Ùÿð àí îëóéîð ùàôèçÿïèðàéè-òÿùÿññöð.
Àòè!.. Î ãàðàíëûã ýåúÿ, ïöðòåéôè-ìÿðàðÿò
Äàèì åäèéîð ðóùóìó ëÿáðèçè-òÿÿññöð.
Ùÿðäÿì íÿçÿðèì ìàçèéè-ïöðíÿøâÿéÿ íàçèð,
Úóøèø âåðèéîð ýþíëöìÿ ùàëà î ìÿíàçèð.
Ùàëà î ìÿíàçèð, î öôöãëÿð, î ñÿìàëàð!..
Ðóùóìäà îéàíäûðìàäà áèí ñöáùè-ðÿáèè.
Òÿ’ãèá åäÿðÿê áèð-áèðèíè ëåéëè-ñÿôàëàð,
ßééàìè-ÿëÿì ÿãëèìÿ ýÿëìÿçäè òÿáèè.
Áèð ëÿùçÿ äöøöíìÿê íÿäèð àíìàçäûì î äÿìëÿð,
Éàêìàêäà áó ýöí ðóùóìó ñóçèøëè ÿëÿìëÿð.
Ùÿð øåé áàíà õÿíäàí ýþðöíöðäö î çàìàíëàð,
Îãøàðäû êö÷öê ãÿëáèìè ùÿï òàçÿ ÷è÷ÿêëÿð.
Ïÿððàí èäè áèð éàíäà òÿðÿáçà êÿëÿáÿêëÿð,
Ýóéà ñåâèøèðëÿð, þïöøöðëÿðäè ùÿï îíëàð.
Ýöëãþí÷ÿëÿð åéëÿðäè ñÿùÿð âÿãòè òÿáÿññöì,
Áöëáöëëÿð èñÿ ùÿïñè éåêàâàç òÿðÿííöì...
ßôëàêà áàãàðêÿí áÿíè ìÿôòóí åäèéîðäó
Ïàðëàã ýöíÿøèí ìÿíçÿðåéè-øÿ’øÿÿäàðû.
Àãøàì äóðàìàç, ãÿðáÿ ìèñàôèð ýåäèéîðäó
42
Øÿðãèí î ýþçÿë áàêèðåéè-ëÿì’ÿíèñàðû.
Ëàêèí ýåúÿ áèð áàøãà òÿìàøà áóëóéîðäóì,
Éûëäûçëàðà ùåéðÿòëÿ áàãûá øàä îëóéîðäóì.
Éûëäûçëàðà ùåéðÿòëÿ áàãàð, þéëÿ ñàíûðäûì,
Ùÿï òàçÿ ýÿëèíëÿð ýÿçèíèð ðóéè-ñÿìàäà.
Áèð ùåéêÿëè-ñåâäà êèáè ïöðøþ’ëÿ ñàíûðäûì,
Ýþðäöêúÿ î ìÿùçóí ãÿìÿðè ñåéðö ñÿôàäà.
Ùÿð ìÿíçÿðÿ áèíëÿðúÿ ëÿòàôÿò ñà÷ûéîðäó,
Ýóéà êè, áÿäàéå’ áàíà àüóø à÷ûéîðäó.
ßôñóñ!.. Î ýþçÿë ýöíëÿðè åòäèêúÿ òÿõÿòòöð,
Úîøìàãäà áó ýöí äóéüóëàðûì áþéëÿ äÿìàäÿì.
Ìÿùâ åòìÿäÿ øèìäè áÿíè àëàìè-òÿùÿññöð;
Ùÿðäÿì ãàðà õöëéàëàð îëóá ãÿëáèìÿ ìÿùðÿì.
Ëÿðçàí åäèéîð ðóùóìó áèí äöðëö ìÿçàëèì,
ßôñóñ... êè ìàçè ÿäÿì, àòè èñÿ ìöçëèì...
43
ÎÒÓÇ ÉÀØÛÍÄÀ
Îòóç éàøûíäà ñàðàðìàã, à÷ûëìàäàí ñîëìàã;
Áó, èøòÿ áèð ìÿëÿéèí âèðäè-øàèðàíÿñèäèð.
Îòóç éàøûíäà ýþìöëìÿê ìÿçàðà, ìÿùâ îëìàã;
Áó, áèð øèêÿñòÿÿìÿë äèëáÿðèí òÿðàíÿñèäèð.
ßâÿò, áó ñèñëè, äÿéÿðñèç ùÿéàò è÷èí ùÿð êÿñ,
Íÿ óìñà úöìëÿ ùÿäÿð, ùÿï áèðÿð ÷îúóãúà ùÿâÿñ...
Îòóç éàøûíäà!? Ôÿãÿò ïÿê òóùàô... íàñûë? Íÿ äåìÿê!
Áó ñèððè áèëìÿê è÷èí áèð ýöí åéëÿäèì èñðàð,
Î íàçëû ÷þùðÿ øÿôÿãëÿð ñà÷ûá ýöëöìñÿéÿðÿê;
Ñåâèìëè ýþçëÿðè òà ãàðøûñûíäà õÿíäÿíèñàð
Îëàí áèð àéíàéà ìÿ’òóô îëóá äà ñþéëÿäè: «Áàã!
Ýöëöìñÿéÿí øó ðÿñèì éîãìó? Ñåâäèéèì àíúàã
Øó ëåâùÿäÿí, øó ýþçÿë ÷þùðÿäÿí èáàðÿòäèð,
Áÿí èñòÿðèì î òÿðàâÿòëÿ äàèìè éàøàìàã...
Î, éèðìè áèð ñÿíÿëèê ãþí÷åéè-ëÿòàôÿòäèð
Êè, ùÿï òÿðàâÿòè-ùöñíèéëÿ çåâãéàá îëàðàã
Ùÿéàòÿ ãàðøû ýöëÿð ýþçëÿðèíäÿ èñòèüíà,
Íàñûë äà áÿíçèéîð - èíñàô è÷èí - î ÷þùðÿ áàíà...
ßâÿò, øÿáàáûìû òÿñâèð åäÿí î êþëýÿ è÷èí,
Ïÿðÿñòèø åéëèéÿðÿê áÿí ùÿéàòû ñåâìÿäÿéèì.
Äóéóíúà áèð óôàúûã èíùèòàò î ÷þùðÿ è÷èí
44
È÷èìäÿ ùèññ åäÿðèì ñàíêè áèð ÿçàáè-ÿëèì.
Øÿáàáö ùöñíëÿ àç-÷îã ùÿéàòà èìðÿíèëèð;
Øÿáàáè-àôÿë è÷èí ùÿôðåéè-ìÿçàð èéèäèð.
Áöòöí ãàäûíëûüû òÿñìèì åäÿí, ÿçèá áèòèðÿí,
×îëóã-÷îúóãëó, ìöøÿââÿø ùÿéàò è÷èí äàèì.
Áèð èøòèêà äóéóëóð ðóùè-ëÿðçÿäàðèìäÿí,
Ñöðÿêëè þìðÿ îíóí÷èí òÿíÿôôöð åòìÿäÿéèì.
Áÿí èñòÿìÿì êè, øÿáàá þìð è÷èí ñöðöêëÿíñèí:
Áó ôèêðÿ áèð äåéÿúÿê âàðìû? Ñþéëÿ, Àëëàù è÷èí!»
— Õàéûð, ýþçÿë ìÿëÿê! Èíñàô è÷èí äöøöíäöéöíöç
Áèð àç õÿéàëà, áèð àç øå’ðÿ áÿíçèéîðñà äà... ñèç
ßìèí îëóí êè, ïÿê àëäàíìûéîðñóíóç: éàëûíûç
Áó òàòëû ôèêðè éàøàòìàã ãîëàé äåéèë, áèëèíèç!
Áó ýöí, éàðûí äÿéèøèð ðóùóíóç, òÿáèÿòèíèç,
Î éîëäà áàøãàëàøûð çåâãè-øàèðèééÿòèíèç.
Áó ýöí ñûãûíòûëû çÿíí åòäèéèí ñöðÿêëè ùÿéàò,
Ùÿéàòè-àèëÿ áèëñÿí éàðûí íàñûë ñåâèëèð?
×îëóã-÷îúóã ñàíà èòùàô åäÿð äÿ õîø íÿüÿìàò,
Î äÿì ýþçöíäÿ úèùàí ïÿðäÿ-ïÿðäÿ úèëâÿëÿíèð.
Èíàí, î òöððÿéè-øÿáðÿíýèí îëñà áÿðôàëóä,
Ùÿéàòà ñÿí éåíÿ ìÿôòóí îëóðñóí... îëìà ÿíóä!
45
ÝÅÚßÉÄÈ…
Ýåúÿéäè... Ùÿð éåðè ñàðìûøäû áèð ñöêóòè-ùÿçèí,
Äîíóã çèéàëû ôÿíÿðëÿð áàãàðäû ùÿï ãÿìýèí.
Éàâàø-éàâàø ýåäèéîðäóì éîëóìëà ïöðôèêðÿò,
Þíöìäÿ ÿðçè-âöúóä åòäè áèð ñîëóã ñóðÿò.
Î, áèð úàâàí èäè, êöñêöí áàãûøëû, ùÿì éîðüóí;
Âöúóäè õÿñòÿ, ìöêÿääÿð, ùÿéàòû ïÿê äóðüóí...
Êÿñèê íÿôÿñëÿ éöðöð, ñþéëÿíèð äÿ, èíëÿðäè,
Î áèð õÿéàëè-áÿèä àðãàñûíúà òèòðÿðäè.
Íÿäÿíñÿ úÿçá åäèéîðäó î ùÿð àäûìäà áÿíè,
Ùÿìÿí ìÿðàã èëÿ òÿ’ãèáÿ áàøëàäûì èçèíè.
Îíóíëà, èøòÿ îíóí êþëýÿñèëÿ ïÿê ìÿùçóí
Éöðöð, ýåäÿð, äöøöíöðäöì; ýþðöíäö áèð áàëêóí
Êè, ñöñëö ïåíúÿðÿñè, øûã, èïÿêëè ïÿðäÿëÿðè
Íàñûëñà åéëÿäè äèëõóí çàâàëëû äÿðáÿäÿðè.
Äàéàíäû ãàðøûäà, ùÿñðÿòëÿ ÿøêáàð îëàðàã,
Ùÿçèí-ùÿçèí áàãûíûá ñþéëöéîðäó ñûçëàéàðàã:
«Ñÿí, åé ñåâèìëè ìÿëÿê! Àù... çàëûì, åé çàëûì!
Ñÿí åé íÿäèìåéè-ðóùóì, öìèäè-èãáàëûì!
Ñÿí, èøòÿ ùÿï ñÿí èäèí úèëâÿýàùè-àìàëûì,
Êå÷ÿðäè ýöíëÿðèì ÿââÿë ñÿíèíëÿ øàòèðö øÿí.
Íÿ îëäó? Ñþéëÿ, íè÷èí áþéëÿ áèâÿôà ÷ûãäûí?
Øèêÿñòÿ ýþíëöìö áèëìÿì íè÷èí éàãûá-éûãäûí?
Íè÷èí öìèäèìè ìÿùâ åéëÿäèí? Íÿäÿí áûãäûí?
Íÿäÿí àòûá áÿíè, ÿüéàðà ùÿìäÿì îëäóí ñÿí?!
Áÿí åøãÿ óéìàç, èíàíìàçäûì, åé ïÿðèéè-ñÿùÿð!
46
Î ùèññè áÿíäÿ ôÿãÿò ñÿí éàðàòäûí... åé äèëáÿð!
Ùöçóðè-ãÿëáèìè àëäûí äà, þìðöì îëäó ùÿäÿð,
Òóòóëäóì èøòÿ î äàìè-áÿëàéà ãàôèë èêÿí...
Áÿíèìëÿ ùÿð ýåúÿ ùÿìáÿçì îëóá ýöëöìñÿð èäèí,
Ìÿùÿááÿò îëìàñà àëÿì õàðàá îëóð äåð èäèí.
Äîäàã-äîäàãäà þïöøäöêúÿ õåéëè ñþç âåðäèí,
Íÿ îëäó, éöç ÷åâèðèá, ãà÷äûí àãèáÿò áÿíäÿí?
Ôÿãÿò áàùàðè-øÿáàáûìäà áèð ÷è÷ÿê áóëäóì,
Ãà÷ûðäûì ÿëäÿí, îíóí ùÿñðÿòèëÿ ìÿùâ îëäóì.
Î ñÿíñèí, àù... ñÿí! Óüðóíäà áàã íàñûë ñîëäóì?
Ñÿíèíëÿ ñþíäö ùÿéàòûì, éàíûá êöë îëäóì áÿí.
Ýÿë, èøòÿ ãÿëáèìè ýÿë éàð, ÷ûãàð ìÿùÿááÿòèíè!
Ýþçÿë ìÿëÿê! Áÿíè ýÿë ãóðòàð, àë ÿìàíÿòèíè!
Éåòÿð, éåòÿð!.. ×ÿêÿìÿì ãåéðè áàðè-ôèðãÿòèíè,
Ãàïûíäà êÿíäèì è÷èí ãàçìàã èñòÿðèì ìÿäôÿí.»
Çàâàëëû ýÿíúèí î òèòðÿê ïöðèøòèêà ñÿñèíè,
Ñöêóòè-ëåéëè éàðàí íÿø’ÿñèç òÿðàíÿñèíè
Êèì àíëàð, àù... îíà êèì å’òèíà åäÿð? Ùåéùàò!..
Î àøèéàíà ýèðÿí øåé ôÿãÿò ñöðóðè-íèøàò...
Î èíôèàëû, î ñóçèøëè ùàëû êèì äèíëÿð?
Âåðèð úàâàá îíà àíúàã ñèòÿìëè ãÿùãÿùÿëÿð.
Ãîïóá ýÿëÿí î øÿòàðÿòëè ñÿñ áèð èñòèüíà
Êè, äàèìà îíó éàãìàãëà ùÿçç àëûð ýóéà...
Î ñÿðñÿðè, î ñÿôèë... îíúà ôÿçëÿäèð éàøàìàã,
Éàøàðñà, ùÿï éàíàðàã éÿ’ñ è÷èíäÿ ìÿùâ îëàúàã.
Ñþíöê âöúóäó ñà÷àð ùÿð äÿì àòÿøèí ôÿðéàä,
Ôÿãÿò íÿ ÷àðÿ! ßñÿðñèç áöòöí áó èñòèìäàä...
Íèùàéÿò, îëäó ðÿùàêàðè-èçòèðàáû îíóí
ßëèíäÿ ïàòëàéàí àòÿøëè áèð úûëûç ãóðøóí.
Àéàãäà äóðìàã è÷èí îíäà éîãäó òàáö òÿâàí;
47
Ñÿðèëäè éåðëÿðÿ, ëàêèí ïöðèçòèðàáö ôÿüàí.
Äèéîðäó: «Éîã äàùà ñÿáðèì, ýåúèêìÿ, ýÿë, ìÿëÿéèì!
Ýÿë, èøòÿ, ýåòìÿëèéèì; ÿëâèäà!.. Ýþçÿë ìÿëÿéèì!..»
48
ÁÈÐ ÐßÑÌ ÃÀÐØÛÑÛÍÄÀ
Ùÿçèí áèð ÷þùðÿ, áàéüûí áèð íÿçÿð, ñóçèøëè áèð ìÿíçÿð,
Ýåíèø áèð úÿáùÿ, öëâè áèð çÿêà, äöøêöíúÿ áèð ñèìà.
ßâÿò, äöøêöíúÿ áèð ñèìà; ôÿãÿò ïÿê íàçëû, ïÿê äèëáÿð...
Áÿíèì ÿí ñåâäèéèì áèð ëåâùÿ, áèð òÿñâèðè-ïöðìÿ’íà.
Î äàëüûí ýþçëÿðÿ áàãäûãúà ðóùóì åéëÿð èñòå’ëà,
Î ýþçëÿð ùÿð áàãûøäà ôèêðÿ éöç áèí ðÿìç åäÿð èìà.
Î ëàùóòè áàãûøëàð ïÿê äÿðèí, ïÿê ùåéðÿòÿôçàäûð,
Íÿ ùèêìÿòëÿð àðàð áèëìÿì êè, ÿëâàùè-òÿáèÿòäÿí?
Î ñîëüóí ÷þùðÿäÿ áèð íóðè-ñÿôâÿò âàð êè, ïÿê íàäèð...
Î, áÿíúÿ, ìöðòÿñÿì áèð ëåâùÿäèð ðÿíýè-ùÿãèãÿòäÿí.
Ìÿùÿááÿò, éà ñÿìèìèééÿò òÿúÿññöì åòñÿ àëÿìäÿ,
Òÿúÿëëè åéëÿð àíúàã áþéëÿ áèð ðóùè-ìöúÿññÿìäÿ.
Íÿ êöñêöí áèð íÿçÿð, éà Ðÿá? Íÿ ìÿ’ñóìàíÿ
áèð ñóðÿò!
Íÿ äöøêöí áèð ñåùèð, éà Ðÿá? Íÿ ìÿçëóìàíÿ
áèð ôèòðÿò!
Ýöëÿðìè, áèëìÿì àüëàðìû? Áöòöí èúçèìëÿ ùåéðàíûì,
Ôÿãÿò áèð íàçÿíèí ñèìà êè, òÿãäèñÿ øèòàáàíûì.
Ñèëèíìÿç ëåâùè-ãÿëáèìäÿí î íÿãøè-íàçÿíèí,
þëñÿì;
Îíà ðóùóìëà, âèúäàíûìëà ìÿôòóíèì. Íè÷èí?
Áèëìÿì!
49
ÅËÌÈ-ÁßØßÐ
«Áèð ìÿêòóá ìöíàñèáÿòèëÿ»
Áÿðàäÿðèìÿ:
«Êÿñáè-èðôàí è÷èí, ôÿçèëÿò è÷èí
×àëûø, óüðàø!» äèéîðñóí... Èøòÿ áÿíèì
ßí áþéöê, ÿí ñåâèìëè àìàëûì,
Ãàéåéè-ìÿãñÿäèì áóäóð. Ëàêèí,
Íÿ è÷èí ýèçëÿìÿê ýÿðÿê, éåòèøèð...
Íÿ ãÿäÿð ïöðöìèäö áèàðàì
Ýåúÿ-ýöíäöç ÷àëûøñàì, óüðàøñàì,
Éåíÿ ÿí ñîí íÿòèúÿ ùè÷ëèêäèð.
«Àðàìàã, áóëìàã, èúòèùàä åòìÿê,
Àðèô îëìàã...» äèéîðäóí, èøòÿ áó áèð
Ðóùïÿðâÿð, ñåâèìëè õöëéàäûð
Êè, èíàíìàã ÿáÿñ... íàñûë, íÿ äåìÿê.
Èñòÿðèì àíëûéîðìóñóí? Ìÿñÿëà:
Øèìäè éåðäÿí ñÿìàéà äîüðó äÿðèí,
Ïÿê äÿðèí áèð ôÿçà òÿñÿââöð åäèí,
Éöêñÿëèá áèð áÿéàç ãàíàòëû ùöìà
Òèçïÿðâàç áèð ôèðèøòÿ êèáè —
Øþéëÿ äàëñûí îíóí äÿðèíëèéèíÿ;
Íÿ îëóð? Øöáùÿ éîã êè, øÿùïÿðèíÿ
Áèð ðÿõàâÿò îëóð äà ìöñòåâëè;
Éîðóëóð, ñîíðà ÷ûðïûíûð, áàéûëûð,
Ñþíÿð ÿââÿëêè å’òèëà ùÿâÿñè;
Ó÷àìàç àðòûã, èøòÿ ñîí íÿôÿñè...
Ãàôèë èíñàí äà ùÿï î ôèêðÿ ÿñèð.
50
Áÿøÿðèééÿò çàâàëëû, ïÿê ìÿ’ñóì...
Äàèìà áèð ñÿðàáà àëäàíàðàã,
Ãîøóéîð, ñàíêè áèð äÿíèç áóëàúàã,
«Áèëìÿê, þéðÿíìÿê» þéëÿ áèð ó÷óðóì
Êè, îíóí èíòèùàñû éîã, äèáè éîã...
«Áèëèðèì» ñþéëÿéÿí äÿ âàð ïÿê ÷îã.
Íÿìÿ ëàçûì... î áèð õÿéàëÿòäèð.
«Åëìö èðôàí» íÿäèð, áÿí àíëàìàäûì,
×öíêè ùÿï úÿùëÿ äîüðóäóð ùÿð àäûì.
«Áÿøÿðèééÿò êàìàëû áóëäó» äåíèð...
Èøòÿ áöðùàí! «Áó ýöí äÿ áèð ãàíóí
Êÿøô îëóíìóø...» ôÿãÿò áèòÿðìè çöíóí?!
Áèð ùÿãèãÿò áó ýöí ìöñÿëëÿì èêÿí,
Îíó ìöòëÿã éàðûíêû ùèêìÿòëÿð
Çÿùðõÿíäèëÿ þðñÿëÿð, çÿäÿëÿð,
Èêè ýöí ñîíðà åéíè ùèêìÿòäÿí
Äàùà ÷îã øöáùÿëÿð, òÿðÿääöäëÿð
Äóéàð èíñàí, áó èøòÿ åëìè-áÿøÿð!..
51
ÃÀÄÛÍ!
Ãàäûí! Åé ñåâýèëè ùÿìøèðÿ, îéàí!
Àíà! Åé íàçëû ãàäûí, ãàëã! Óéóéàí
Äàèìà ìåâòëÿ ùÿìäóø îëóéîð,
Çèëëö ìåùíÿòëÿ ùÿìàüóø îëóéîð,
Èøòÿ ñûéðûëìàäà ùÿï çöëìÿòëÿð!..
Àüàðûð äàí éåðè, ãàëã, èøòÿ ñÿùÿð!..
Îéàí, ÿòðàôûíû ñåéð åò äÿ, äöøöí!
Áöòöí åâëàäè-âÿòÿí èøòÿ áó ýöí
Éàëûíûç ñÿíäÿí óìàð ñÿäðÿ øÿôà,
Éàëûíûç ñÿíäÿ áóëóð ðóùà ãèäà.
Àíà åâëàäûíû áÿñëÿð, áþéöòöð,
Àíàñûç ìèëëÿò, ÿâÿò, þêñöçäöð.
Ñÿíèí àëÿìäÿ âÿçèôÿí, ùèññÿí
Íÿ áþéöê, ùÿì íÿ àüûðäûð, áèëñÿí?!
Ãàäûí! Åé ñåâýèëè, øÿôãÿòëè ìÿëÿê!
Áó ãÿäÿð ñÿáðö òÿùÿììöë íÿ äåìÿê?
Î ëÿòàôÿò, î íÿúàáÿòëÿ ñàíà
Áó ÿñàðÿò, áó ùÿãàðÿò íÿ ðÿâà!?
Ñÿí íÿñèí?.. Êÿíäèíè áèë, çÿ’ôè áûðàã!
Ùÿï íÿñèáèíìè ñÿíèí ñèëëÿ, äàéàã?
×ÿêìÿ àù þéëÿ ìöêÿääÿð, ìÿùçóí,
Àüëà, ýþç éàøëàðûí àãñûí, úîøñóí!
Àüëà, ôÿðéàäûíû äóéñóí ÿðëÿð,
Áÿëêÿ èíñàôà ýÿëèá ðÿùì åäÿëÿð.
Àüëà, ÷ûðïûí! Î ëÿòèô, èíúÿ ñÿñèí
×ûíëàñûí, ìåâúëÿíèá éöêñÿëñèí.
52
Î ñÿñèí ãöââÿòè, òÿ’ñèðè áþéöê...
Àüëà, òà ëÿðçÿéÿ ýÿëñèí éåð, ýþê.
Áàã, áàã èíñàí íÿ ãÿäÿð àëäàíûéîð?
Õàéûð, ÿñëà áÿíè ñÿí äèíëÿìÿ, äóð!
«Àüëà, ùÿï àüëà!» äåäèì, ïÿê éàíûëûø.
Àüëàìàãäàí íÿ ÷ûãàð ñàíêè? ×àëûø!
Îëóéîð èøòÿ ùöãóãóí ïàìàë,
×àëûø, þéðÿí, àðà, áóë, ùàããûíû àë!
Ïÿðäåéè-çöëìÿò è÷èíäÿí ñûéûðûë!
Ãÿùðÿìàíëàð êèáè ãàâüàéà àòûë!
Ôÿçëö èðôàíëà ìöúÿùùÿç îëàðàã
Úÿùëè éûã, ãÿôëÿòè éàã, èúçè áûðàã!
Êèìñÿäÿí ýþçëÿìÿ éàðäûì ÿñëà;
Éàëûíûç êÿíäèíÿ êÿíäèí àüëà!
53
ÊÖ×ÖÊ ÑßÐÑßÐÈ
Óéóéîð... úàìÿõàáû òîç, òîïðàã;
Íÿ áèð öììèäè âàð, íÿ êèìñÿñè âàð.
Î áèð þêñöç, î áèð ñîëóã éàïðàã;
Íÿ äÿ ìÿùçöí ýþêöñ êå÷èðìÿñè âàð!?
Îíà éîëäàí ýå÷ÿíëÿðèí éöðÿýè
Äàø êÿñèëìèø äÿ éàñäûã îëìóøäóð.
Éîã îíóí øèìäè êèìñÿäÿí äèëÿýè;
Óéóéîð... áèíÿâà éîðóëìóøäóð.
Ýöíÿøèí ãûçüûí, îäëó çÿðáÿñèíÿ
Ùÿäÿô îëìóø âöúóäó; ùÿì äÿ ÿëèë...
Áèð êö÷öê ãóëáÿ éîã êè, êþëýÿñèíÿ
Èëòèúà åéëÿñèí çàâàëëû ñÿôèë!
Çöëìö ôèñãèí, úèíàéÿòèí éîëóíó,
Ñÿää è÷èí ùÿáñõàíàëàð éàïûëûð.
Øèìäè ìÿ’ñóì èêÿí, ñÿôàëÿò îíó
Ìöúðèì å’ëàí åäÿð, éàðûí àñûëûð.
Ùàããà âàðìàã, ïÿðÿñòèø åòìÿê è÷èí
Éöúÿëèð áèð òÿðÿôäÿ ìÿ’áÿäëÿð.
Äàø, ÷àìóð, ùàã ðèçàñû íàìöìêöí...
Àëäàíûð, àëäàíûð çàâàëëû áÿøÿð.
54
ÞÊÑÖÇ ßÍÂßÐ
Äîãóç éàøûíäà çÿêè, óñëó áèð ÷îúóã: ßíâÿð...
Ñûíûôäà òàì èêè éûëäûð, áèðèíúèëèêäÿ îíóí
Øÿðÿôëè áèð àäû âàð; äàèìà ìöÿëëèìëÿð
Ñåâÿðäèëÿð îíó. Ëàêèí î øèìäè ïÿê éîðüóí.
Î øèìäè ïÿê ìöòÿôÿêêèð... úèùàíäà èøòÿ îíóí
Ùÿéàòû, íÿø’ÿñè, öììèäè òÿê áèð àííÿñè âàð.
Ôÿãÿò î, áÿëêÿ ö÷ àé âàð êè, õÿñòÿ, ýèðéÿíöìóí
Íÿçÿðëÿðèëÿ öçÿð áèíÿâàéû ëåéëö íàùàð.
Çàâàëëû àííÿñè ñþíäöêúÿ éàâðóúóã éàíûéîð,
Éàíûá äà ãàâðóëóéîð; ÿí áþéöê äöøöíúÿëÿðè
Éàðûíêû ìàòÿìè ýöëäöðìÿê öçðÿ àëäàíûéîð,
Ôÿãÿò ãàäûí ÿðèìèø, îíäà éîã ùÿéàò ÿñÿðè.
×îúóã äàâàì åäèéîð äÿðñÿ ùÿð ñàáàù; ëàêèí
Íÿ ñþéëöéîðñà ìöÿëëèì, î áèð øåé àíëàìûéîð.
Äàëûá, äàëûá ýåäèéîð, äÿðñ è÷èí, âÿçèôÿ è÷èí,
Òîãàò éèéîðñà äà áè÷àðÿ ñóñìóø, àüëàìûéîð.
Ñÿêèç ýöí îëäó êè, àðòûã õÿáÿð éîã ßíâÿðäÿí,
Î øèìäè äÿðñÿ äàâàì åòìèéîð, ãàäûíúûüàçûí
Ãîøàð ìÿçàðûíà, þêñöçúÿ àüëàð, èíëÿðêÿí
Ýÿëèíúÿ õàòèðÿ ìàçè, äöøöá ãàëûð áàéüûí.
Ñîðàð ñûíûôäà ìöÿëëèì î êèìñÿñèç ÷îúóüó,
55
Ãûçàð äà ñþéëÿíÿðÿê ùÿð ýöí àðãàñûíúà îíóí:
«Àìàí, íàñûë éàðàìàç! Áàã, áó ùÿôòÿ êå÷äè
äÿõè
Íÿ áèð õÿáÿð, íÿ áèð èç âàð? Äåìÿê î áèð
÷àïãûí...»
Éàðûíêû ýöí î ñîëóã ÷þùðÿ ïöðìÿëàëö òÿÿá,
Ñûíûôäà ÿðçè-âöúóä åòäè. Äÿðñÿ áàøëàíàðàã
Ìöÿëëèì ÿêøè, ÷àòûã éöçëÿ ïöðèòàáö ãÿçÿá,
Ýþðöíúÿ ßíâÿðè, ãàëäûðäû:
— Åé! ×îúóã, áàíà áàã!
Ñÿí, èøòÿ ùàíêè úÿùÿííÿìäÿ, ñþéëÿ, íåðäÿ èäèí?
Äöøöíìÿ, ñþéëÿ!
— ßôÿíäèì, øåé...
— Àù, äÿíè, éàðàìàç!
Íàñûë äà áàã äàëûéîð, ñàíêè òèëêèäèð ãóðíàç!..
×îúóãúûüàçäà úàâàá: èøòÿ áèð ñöêóòè-ùÿçèí...
Ýþçöíäÿ äàëüàëàíûð èíúÿ áèð áàùàð áóëóäó,
Î ùÿï áàãûá äóðóéîð, éîãäóð îíäà ùèéëÿ
âÿ ñó÷...
Ñöêóòà ãàðøû ìöÿëëèì ãÿçÿáëÿ áèð, èêè, ö÷
Òîãàòëàéûíúà, ÷îúóã áèðúÿ êÿððÿ ùû÷ãûðäû:
«Àìàí, âàé, àííÿúèéèì!..», ñîíðà ãÿøø îëóá ýåòäè;
Áó ñÿñ ñûíûôäà îëàí úöìëÿ ãÿëáè òèòðÿòäè.
56
ÈËÊ ÁÀÙÀÐ
Êö÷öê áèð ìÿêòÿáëèéÿ
Áàùàð, áàùàð ýÿëìèø, éåíÿ èëê áàùàð;
Ýöëëÿð, ÷è÷ÿêëÿð ýöëÿð, ãóøëàð îéíàð.
Ýþéöí àëòûí ñà÷ëû ãûçû íóð ñà÷àð,
Èíñàíëàðûí òóòãóí ýþíëöíö à÷àð.
Äàüëàð, ÷ÿìÿíëÿð ýåéèíèð àë, éàøûë;
Éåðëÿð, ýþéëÿð ïàðûëäàð ûøûë-ûøûë.
Áöëáöëëÿð þòöøöð, úÿù-úÿù âóðóðëàð,
Ýöëëöêëÿðäÿ äöéöí, äÿðíÿê ãóðóðëàð.
Ñåâýèëè áèð ÷îáàí, îí áèð éàøûíäà,
Äöäöê ÷àëàð àãàð ñóëàð áàøûíäà.
ßòðàôûíäà ãîéóí, ãóçó ùîïëàøûð,
Îéíàð, ìÿëÿð, ãîøàð éåíÿ òîïëàøûð.
Áèð éàíäà áèð äóë ãàäûí àüûð-àüûð
Õÿñòÿ éàâðóñóíó þïöá îéíàäûð.
Áèð éàíäà ìÿêòÿáëè áèð ÷îã ãûç, îüëàí
Îéíàøûá îãóøóð ùÿï áèð àüûçäàí.
ßë-ÿëÿ, ãîë-ãîëà øàäàí îëóðëàð,
Ùàããûí ãöäðÿòèíÿ ùåéðàí îëóðëàð.
57
ÃÛÇ ÌßÊÒßÁÈÍÄß
— Ãóçóì, éàâðóì! Àäûí íÿäèð?
— Ýöëáàùàð.
— Ïÿêè, ñÿíèí àíàí, áàáàí âàðìû?
— Âàð.
— Íàñûë, çÿíýèíìèäèð áàáàí?
— ßâÿò, çÿíýèí, áÿéçàäÿ...
— Þéëÿ èñÿ, ýåéäèéèí ýåéèì íè÷èí áþéëÿ ñàäÿ?
Éîãìó ñÿíèí èíúèëÿðèí, àëòûí áèëÿçèêëÿðèí?
Ñþéëÿ, éàâðóì! Ùè÷ ñûãûëìà...
— Âàð ÿôÿíäèì, âàð... ëàêèí
Ìöÿëëèìÿì ùÿð ýöí ñþéëÿð, îíëàðûí éîã ãèéìÿòè,
Áèð ãûçûí àíúàã áèëýèäèð, òÿìèçëèêäèð çèéíÿòè.
— Ïÿê äîüðó ñþç... Áó äöíéàäà ñÿíèí ÿí ÷îã ñåâäèéèí
Êèìäèð, ãóçóì, ñþéëÿðìèñèí?
— ßí ÷îã ñåâäèéèì èëêèí
Î Àëëàù êè, éåðè-ýþéö, èíñàíëàðû õÿëã åéëÿð.
— Ñîíðà êèìëÿð?
— Ñîíðà îíóí ýþíäÿðäèéè åë÷èëÿð.
— Áàøãà ñåâäèêëÿðèí íàñûë, éîãìó?
— Âàð...
— Êèìäèð îíëàð?
— Àíàì, áàáàì, ìöÿëëèìÿì, áèð äÿ áöòöí èíñàíëàð...
58
×È×ßÊ ÑÅÂÝÈÑÈ
ßäèáè-ìþùòÿðÿì ßëèáÿé Ùöñåéíçàäÿéÿ
Ñåâèìëè, íÿø’ÿëè; äþðò-áåø éàøûíäà áèð ñàðûøûí,
Ìÿëÿê áàãûøëû, ýþçÿë áèð ãûç èøòÿ îéíàéàðàã
Ãîøàðäû áàü÷àäà... áèð øåé ýþðöá äÿ åòäè ìÿðàã:
— ßôÿíäèì, àííÿúèéèì! Øþéëÿ ñà÷äûüûí íÿ?
— Ñàãûí,
Ãóçóì, àéàãëàìà! Áóíëàð ÷è÷ÿê òîõóìëàðûäûð.
Ñÿíèí÷èí èøòÿ áèð àç ñîíðà ïÿìáÿ, ìàâè, ñàðû
Ýþçÿë ÷è÷ÿêëÿð à÷àð ùÿïñè; àíëàäûíìû?
— Õàéûð,
Õàéûð, áÿí îíëàðû ñåâìÿì; áÿíèìêè ïÿê àéðû,
Øó éàíäà, áàã øó êö÷öê éåðäÿ àéðû îëìàëûäûð.
— Ïÿêè, ìÿëÿê ÷îúóüóì, ùÿð òîõóìäàí àë äà áèð àç,
Áÿéÿíäèéèí éåðÿ ñà÷... Êÿíäèí èøòÿ ãþí÷åéè-íàç!..
×îúóãúûüàç ýöëÿðÿê ùÿï áèðÿð-áèðÿð àéûðûð;
— Áó ïÿê ýþçÿë, áó íàñûë? — äåð, ñà÷àðäû
ùÿïñèíäÿí,
Î, øèìäè áèð êÿëÿáÿê... ùîïëóéîð ñåâèíúèíäÿí.
59
Øó âÿã’ÿäÿí àçàúûã áèð çàìàí êå÷èá ýåòäè...
Ýöëöìñÿìÿêäÿ èêÿí øÿìñ, î íåâÿðóñè-áàùàð,
Òÿáÿññöì åòìÿéÿ éöç òóòäó áöñáöòöí ÿçùàð,
Ñàðûá äà áàü÷àéû ùÿï ðÿíýÿ, íóðà ãÿðã åòäè.
Ôÿãÿò î íàçëû ìÿëÿê íåðäÿ?!
Øèìäè éàïéàëûíûç,
Äÿðèí áèð óéãóéà äàëìûø ìÿçàð è÷èíäÿ î ãûç!
60
ÁÀÙÀÐ
ØßÁÍßÌËßÐÈ
61
62
ÙßÐÁ Âß ÔßËÀÊßÒ
Àíàäîëó ùÿðáçÿäÿëÿðèíÿ éàðäûì ìöíàñèáÿòèëÿ
Ó÷àð, ó÷àð, éåíÿ ðóùóì äèéàðè-ùöçíÿ ãîøàð,
Óçàã, óçàã, ïÿê óçàã áèð ìöùèò è÷èíäÿ éàøàð.
Ñîüóã, ñîüóã!.. Ýåúÿ êå÷ìèø, áöòöí úèùàí ñóñìóø,
Óçàãäà èíëèéîð àíúàã çàâàëëû áèð áàéãóø.
Ýþçöìäÿí óéãó ÷ÿêèëìèø äÿ ÷àðïûéîð ãÿëáèì,
Íÿäÿíñÿ áèëìèéîðóì, àù! Õåéëè ìöçòÿðèáèì.
Þíöìäÿ äàëüàëàíûð òåéôëÿð, ãûçûë ãàíëàð,
Áàøûìäà ïàòëûéîð àòÿøëè, ñèñëè âóëêàíëàð.
Òÿúÿññöì åòìÿäÿ ãàðøûìäà áèð úèùàíè-ÿëÿì,
Äþíöá äÿ òÿðñèíÿ ýóéà éàíàð áöòöí àëÿì.
Éûüûí-éûüûí áÿøÿðèééÿò þëöìëÿ ïÿíúÿëÿøèð,
Ôÿäàéè-íÿôñ åäÿðÿê ùàã è÷èí ãîøàð, ýöëÿøèð.
Éàêàð, éûêàð, ÿçèëèð, ìÿùâ îëóð, áàñàð, áàñûëûð,
Âÿòÿí éîëóíäà þëöð, þëäöðöð, àñàð, àñûëûð.
Î òîï, òöôÿê, î ãûëûúëàð, çÿùÿðëè ãóìáàðàëàð
Íÿ èñòÿð, àù, íè÷èí áþéëÿ ýöðëÿéèá ïàðëàð!?
Íÿäèð øó ãÿùðö ôÿëàêÿò? Íÿäèð áó ãÿùòö ãÿëà?
Íÿäèð øó êèíö ÿäàâÿò, íÿäèð áó äÿðäö áÿëà?
Àìàí, íÿ ìÿíçÿðÿ! Äóéäóãúà ñàðñûëûð âèúäàí.
Íÿ äÿùøÿò, àù!.. Äöøöíäöêúÿ ÷ûëäûðûð èíñàí.
Òÿìÿääöíöí ñîíó âÿùøÿòìèäèð, íÿäèð ÿúÿáà?..
Õàéûð, õàéûð... íÿ äèéîð áàã ðèúàëè-áÿçìàðà;
Ñèéàñÿò ÿðëÿðè ýöð-ýöð ýöðöëäöéîð ùÿð àí,
Áþéöê ñÿàäÿò óìàð ùÿï øó ãàíëû ôûðòûíàäàí.
Áöòöí øó âÿëâÿëÿ îíëàðúà áèð áÿøàðÿòäèð.
63
Éàðûíêû áàéðàìû òÿáðèê è÷èí èøàðÿòäèð.
“Áþéöê, êö÷öê, ãàðà, àü, ùÿï õðèñòèéàí, èñëàì,
Øÿùÿðëè, êþéëö, ìààðèôïÿðÿñò, úàùèëè-òàì.
Áöòöí áÿøÿð íÿ ùöãóã èñòèéîðñà, ùÿï àëàúàã;
Ãÿâè çÿèô èëÿ áèð éåðäÿ êàìðàí îëàúàã... ”
Äåìÿê êè, ãàëìàéàúàã çöëìäÿí úèùàíäà íèøàí...
Àìàí, íÿ òàòëû áèð ÿôñàíÿ, ùÿì íÿ ñöñëö éàëàí!
ßâÿò, áó íÿø’ÿëè, ùÿì øàèðàíÿ áèð õöëéà,
Õÿéàëà, ùèññÿ ïÿê óéüóí, ñåâèìëè áèð ðþ’éà...
Áó òàòëû ùèññ èëÿ ùÿï ÿíáèéà, áöòöí öðÿôà,
Ôöíóíö ôÿëñÿôÿäÿí çåâã àëàí áþéöê öäÿáà,
Çÿèô è÷èí äèäèíèá, ÷ûðïûíûá éîðóëìóøëàð,
Ôÿãÿò íÿòèúÿäÿ ùÿï ÿñêè ùàëû áóëìóøëàð.
Ãóúàã-ãóúàã åäèëÿí òàòëû âÿ’äëÿð ïÿê ÷îã;
Ñàãûí èíàíìà! Éàëàí... Éîã, çÿèô è÷èí ùàã éîã!..
Èíàíìà! Àúèç è÷èí éîã ùöãóã, èíàíìà, õàéûð,
Úèùàíäà ùàã äà, ùÿãèãÿò äÿ ùÿïñè ãöââÿòäèð.
***
Áèð çàìàíëàð øÿðÿôëè Òóðàíûí,
Î úèùàíè üÿéóðè ãàâüàíûí
Ãÿùðÿìàí, áÿðýöçèäÿ åâëàäû,
Òöðêëÿðèí àíëû-øàíëû ÿúäàäû
Ñàëäûðûá òèòðÿòèðäè éåð éöçöíö,
Ùþêì åäÿð, äèíëÿòèðäè ùÿð ñþçöíö.
Íÿ çàìàí êèøíÿñÿéäè òöðêöí àòû,
Ãûðûëûðäû áèð þëêÿíèí ãàíàòû.
Ùÿï êðàëëàð, ïðåíñëÿð, õàíëàð,
Óëó øàùëàð, êèáèðëè õàãàíëàð1,
Ïàïàëàð, ùÿï õÿëèôÿëÿð ùÿð ýöí
Äèç ÷þêÿðëÿðäè òöðêÿ ãàðøû áöòöí.
×öíêè ïàðëàðäû ÿðëÿðèí ãûëûúû,
Ùÿïñè ãàðòàë êèáèéäè ñàëäûðûúû.
Ùÿïñè áèð çåâã àëûðäû ãöââÿòäÿí,
1
×èí ùþêìäàðëàðû.
64
Óëóëóãäàí, ìöçÿôôÿðèééÿòäÿí.
Áóíó ýþðäöêäÿ ãîìøó äåâëÿòëÿð,
Ìÿìëÿêÿòëÿð, çàâàëëû ìèëëÿòëÿð
Ùÿï áîéóí áöêäö, òöðêÿ éàëâàðäû,
Ìÿðùÿìÿò ýþðäö... úàíû ãóðòàðäû.
Ñîíðà ëàêèí áó ìÿðùÿìÿò, áó àìàí,
Èøòÿ òàðèõ!.. Òöðêÿ âåðäè çèéàí.
Ãàâðóëóá ÿñêè ñûçëàéàí éàðàëàð,
Ôûøãûðûá äóðäó îäëó ãóìáàðàëàð.
Ìÿðùÿìÿòêàðû ìÿðùÿìÿòëÿ äåéèë,
Ãÿùðö øèääÿòëÿ ãûëäûëàð òÿíêèë.
Áþéëÿ äÿùøÿòëè, ãàíëû ìÿíçÿðÿëÿð,
Ùÿð çàìàí åéëÿìÿêäÿ úÿëáè-íÿçÿð.
Èøòÿ áèð ëåâùÿ! 1 Ýþðìÿê èñòÿðñÿí,
Áàã äà ýþð!.. Àù áèð áàãûá ýþðñÿí?!
Î øÿùàìÿòëè òöðêöí åâëàäû
Øèìäè òîïðàã éèéîð äà, ôÿðéàäû
×ûãìûø ÿôëàêà, ùÿï éàíàð, ñûçëàð.
Èøòÿ áàã! Éàâðóëàð, õàíûì ãûçëàð
Òèòðèéîð ïÿíúåéè-ôÿëàêÿòäÿ,
Ùÿï þëöì ãàðøûñûíäà, çèëëÿòäÿ...
Ùÿïñè àâàðÿ, ùÿïñè àú-÷ûïëàã,
Ùÿïñè áè÷àðÿ... Áàã, ýþçöíäÿí èðàã?!
Ùÿïñè ãàí àüëûéîð äà çàðö çÿáóí,
Ùÿïñè ìÿùçóí, øèêÿñòÿïÿð, äèëõóí…
Ùÿïñè ãàðäàøúà áèð íèýàù àðûéîð,
Áèð êþìÿê, áèð ïÿíàùýàù àðûéîð.
Äèíëÿéÿí êèì... ôÿãÿò î ôÿðéàäû?
Àâóòàí êèì... î ãÿëáè-íàøàäû!?
Íÿ ôÿëàêÿò áó, ùÿì íàñûë ìöäùèø!?
Àù, þëöì ÿí áþéöê ñÿàäÿò èìèø...
***
Àðãàäàø, éîëäàø! Åé âÿòÿíäàø, îéàí!
1
Àíàäîëó ùÿðáçÿäÿëÿðèíäÿí êèíàéÿ
65
Éàòìà àðòûã, éåòÿð... Äÿéèøäè çàìàí;
Ñûéðûëûð, áàã, éàâàø-éàâàø çöëìÿò,
Áàðû äàí éûëäûçûíäàí àë èáðÿò!
Íÿ äèéîð, áàã, î ïÿìáÿ ÷þùðÿëè íóð?
Ñÿùÿð îëìóø, äåìÿê, ýöíÿø äîüóéîð.
Àçàúûã âàðñà ùèññö âèúäàíûí,
Ãàëã, îéàí! Ñþíìÿìèøñÿ èìàíûí,
Ãàëã, îéàí! Ýþð íÿ ôèêðÿ õàäèìñèí?
Êèìëÿðèí îüëóñóí? Íÿñèí? Êèìñèí?
Ñöðöíöá äóðìà áþéëÿ, áèð éöêñÿë!
Áèð äöøöí, ýþð áåø-àëòû ÿñð ÿââÿë
Íÿ èäèí? Øèìäè íåðäÿñèí? Áó íÿ éÿ’ñ?
ßúÿáà éîãìó ñÿíäÿ èççÿòè-íÿôñ?
Áèð ãÿäÿð ñÿðõîø îëäóí, èøòÿ éåòÿð,
Äèêñèíèá áèð àéûë äà ýþð íÿ õÿáÿð!?
Àäÿì åâëàäû ãîë-ãàíàò à÷àðàã,
×àðïûøûð éåðäÿ, ýþéäÿ îä ñà÷àðàã.
Éåòèøèð, ùàéäû çÿ’ôè, ÿúçè áûðàã!
Ãàí, àëåâ ïöñêöðÿí ìöùèòèíÿ áàã!
Áàã äà áèð àí òÿñÿââöð åò éàðûíû,
Äàùà ñöð’ÿòëÿ àò àäûìëàðûíû!
Êèì áàãûá äóðñà áèë êè, ãåéá åäÿúÿê,
Àéàã àëòûíäà ìÿùâ îëóá ýåäÿúÿê...
Ñöðöñöíäÿí êÿíàð îëàí ãîéóíó
Úàíàâàð ïàð÷àëàð, ýþðöá äÿ áóíó
Äîíà ãàëìàãäà âàðìû áèð ìÿ’íà?
Áóíúà çèëëÿò éåòèøìèéîðìó ñàíà!?
×îã ÿçèëäèí, éåòÿð, ÿð îüëó ÿð îë!
×ûðïûíûá úàðåéè-õèëàñ àðà, áóë!
Ãîøàðàã íóðà, úÿùëè åò ïàìàë!
Ùÿï ñÿíèíäèð øÿðÿô, öìèä, èãáàë.
Øàøûðûá äóðìà áþéëÿ... Áèð àéäûí
Èäåàë àðãàñûíúà ãîø, ÷ûðïûí!
Èäåàëñûç íèúàò öìèäè ìÿùàë...
“Èòòèùàä!” Èøòÿ ÿí áþéöê èäåàë!
Ñÿíè ãóðòàðñà, ãóðòàðûð áèðëèê,
66
×öíêè áèðëèêäÿäèð ôÿãÿò äèðëèê!..
Êàíóíè-ÿââÿë 1916
67
ÄßÍÈÇ ÒÀÌÀØÀÑÛ
Ýöíÿø ãöðóá åäèéîð; ýþé... ìöùèòèìèç ýþìýþé...
Ýþç èøëÿäèêúÿ ýþíöë ó÷ìàã öçðÿ ÷ûðïûíûéîð,
Ýöíÿø ãöðóá åäèéîð; ýþé... ôÿçà, äÿíèç ýþìýþé...
Óçàãäà, éàëíûç öôöãëÿðäÿ âàð áèð àëÿìè-íóð.
Áöòöí ýþçÿëëèéè ùÿï ñàíêè òîïëàìûø Éàðàäàí,
Äÿíèçäÿ õÿëãÿ íèøàí âåðìÿê èñòèéîð ÿë’àí.
Óçàãäà áàü÷àëàð, ÿëâàí ÷àäûðëàð, îðìàíëàð,
Àëåâëÿíèá äÿ ïàðûëäàð, ýöìöø ñóëàð ÷àüëàð.
Ìÿëÿêëÿð ÿë-ÿëÿ âåðìèø ó÷àð, ãà÷àð, îéíàð;
Ìÿíÿêøÿ, ïÿìáÿ ÷è÷ÿê ïöñêöðöð éàíàðäàüëàð.
Ãöðóáà ãàðøû äÿíèç ñÿùíåéè-ëÿòàôÿò îëóð,
Ãöðóáà ãàðøû äÿíèç áàøãà áèð ãèéàìÿò îëóð.
×îúóãêÿí, èøòÿ ýþçÿë õàòèðèìäÿäèð, ýåúÿëÿð
Þéöá äÿ úÿííÿòè òÿñâèð åäÿðäèëÿð... äàèì
Ìàðàãëàíûð, äöøöíöðäöì: íÿäèð øó áèëìÿúÿëÿð?
Éàëàíìû? Äîüðóìó - äåðêÿí éàíàðäû èäðàêûì.
Ôÿãÿò áó ýöí øó öôöãëÿðäÿ ïàðëàéàí ÿëâàí,
Èíàí, - äèéîð áàíà, - úÿííÿòäÿí åòìÿ øöáùÿ, èíàí!
Ýöíÿø äàëûá ýåäèéîð, êþøêö àíäûðàí ýÿìèìèç
Ó÷àð, ó÷àð, ãîúà ãàðòàë ãàíàòëàðèëÿ ó÷àð.
Äÿðèí-äÿðèí äöøöíöðêÿí ñþíöê áàãûøëû äÿíèç
Îíóí ñöêóòóíó éûðòàð äà, áèð ýöðöëòö ñà÷àð.
Ýöíÿø ñþíöá ýåäèéîð, àé ùÿçèí-ùÿçèí äîüóéîð,
Ùàâà ñÿðèíëèéîð, ÿñìÿðúÿ çÿððÿëÿð éàüûéîð.
Ôÿçà, äÿíèç, áöòöí ÿòðàô êþëýÿ, ùÿï êþëýÿ...
Êþïöê ñà÷àí ýÿìèíèí òà óúóíäà áÿí òÿíùà,
68
Ãîéóëìóøóì êþïöðÿí õûçëû íÿùðè äèíëÿìÿéÿ
Êè, ÷àüëàéûá ýåðè àãäûãúà ñàðñûëûð äÿðéà.
Áàëûãëàð îéíàøàðàã ùÿï èíàäö ùèääÿòëÿ
Ùöúóì åäÿð, àòûëûð àðãàìûçúà øèääÿòëÿ.
Ýþíöë ÷îúóã êèáè ñåéð åéëÿäèêúÿ ÿéëÿíÿðÿê,
Øó òÿðñ àãûíòûéû êå÷ìèø ùÿéàòà áÿíçÿòèéîð.
Áàãûá-áàãûá äöøöíöðêÿí, äÿíèç ÷è÷ÿêëÿíÿðÿê,
Äàüûòäû ôèêðèìè íàýàù áèð øÿëàëåéè-íóð.
Î, èøòÿ þçëÿäèéèì, ñåâäèéèì ýþçÿë ìåùòàá...
Êè ùÿð äÿãèãÿ åäÿð ðóùà ýèçëè-ýèçëè õèòàá.
Ãóúàã-ãóúàã ÿðèòèëìèø ýöìöø äÿíèçäÿ àãàð;
Àãàð äà äàëüàëàíûð, úÿçá åäÿðäè ùÿð íÿçÿðè.
Ýþíöë áó ëåâùÿéè äóéäóãúà éöêñÿëèð, ãàëãàð,
Ó÷àðäû ýþéëÿðÿ, òÿãäèñ åäÿðäè ùÿï ãÿìÿðè.
Ôÿãÿò ãÿìÿðëÿ áÿðàáÿð èøûãëû éûëäûçëàð,
Ïàðûëäàøûð, àãûøûð, òèòðÿøèðäè õÿíäÿíèñàð...
ßâÿò, ÿíýèí ôÿçàäà ðóù ó÷àðàã,
Êÿøô åäÿð ñàíêè áèð éûüûí ìÿ’íà.
Êÿùêÿøàí ñöòëö íÿùðè àíäûðàðàã,
ßçÿëè áèð êèòàá îãóðäó áàíà.
Ýþé, äÿíèç èøòÿ áèð-áèðèíäÿí óçàã,
Åéëèéîð àéðû-àéðû úÿëáè-ìÿðàã.
Ýþéäÿ áèð áèòìÿéÿí äÿðèíëèê âàð
Êè, äîíàð ùÿð äöøöíúÿ ùåéðÿòäÿí.
Ó÷à áèëñÿéäè áÿëêÿ èíñàíëàð,
Áèð øåé àíëàðäû áÿëêÿ ãöäðÿòäÿí.
Áó äÿðèíëèê, áó þë÷öñöç áîøëóã
Âåðèéîð ùèññÿ, ôèêðÿ ñÿðõîøëóã.
Áó äÿðèíëèêäÿ áèð ùÿãèãÿò âàð,
Ýèçëèäèð ýÿð÷è êîð áåéèíëÿð è÷èí;
Ëàêèí öëâèééÿòèëÿ ùÿï ïàðëàð,
Áÿëëèäèð ýþðìÿê èñòÿéÿíëÿð è÷èí.
Ùÿð òÿôÿêêöð êè, èñòèéîð úþâëàí,
Èøòÿ áèð áèòìÿéÿí ýåíèø ìåéäàí!
Áó òàìàøàéà ãàðøû áèð ìöääÿò
Ãàïûëûá ýåòäè ðóùè-ìöçòÿðèáèì.
69
Àðûéîðêÿí ôÿçàäà áèð ãöââÿò,
×àðïûíûá äóðäó íàýÿùàí ãÿëáèì.
Äÿëè, ñÿðñÿì äöøöíúÿëÿð úîøàðàã,
Ýþéäÿ ó÷ìàã äèëÿðäè ùÿï ãîøàðàã.
Àçàúûã êå÷ìÿìèøäè... áèð òóôàí
Ãîïàðàã, ÷ûëäûðûá ãóäóðäó äÿíèç.
Áàãäûì îéíàð äà ñàëëàíûð ùÿð àí,
Áèð áåøèêäÿí ñå÷èëìèéîð ýÿìèìèç.
Ôûðëàìûø áèð ýöðöëòö îðòàëûüà,
Äàëüà, ùÿï äàëüà, ùÿð òÿðÿô äàëüà...
Éóúà äàüëàð ãÿäÿð, ÿâÿò, ãîúàìàí
Äàëüàëàð ýöðëÿéèá ýÿëèð ùÿð àí.
Ýÿìè ñÿðñÿìëÿéèá øó ôûðòûíàäàí,
Áàüûðûð, ñàíêè èñòèéîð äà àìàí.
Éöêñÿëèð, éöêñÿëèðäè ÿðøÿ ãÿäÿð,
Àë÷àëûð, àë÷àëûðäû ôÿðøÿ ãÿäÿð.
Âàðäû ùÿð ýþçäÿ áèð òÿëàø ÿñÿðè,
Ãîðãó ÷þêìöøäö ùÿð êÿñèí éöçöíÿ.
Þíäÿ áèð ìþùòÿðèç áàãûøëû ïÿðè
Äöøöíöðêÿí, áàãûá àëà ýþçöíÿ,
Ýþðäöì àòÿøëè áèð ÿìÿë ñàãëàð,
Òà óçàãëàðäà áèð òÿñÿëëè àðàð.
Áó ùÿçèí ëåâùÿäÿí íÿäÿíñÿ áÿíèì
Ñàðñûëûá ðóùóì èíëÿð, àüëàðäû.
Áîðà øèääÿòëÿ ùàéãûðûð äàèì,
Ýþé ýöðöëäÿð, äÿíèç äÿ ÷àüëàðäû.
Éàëâàðûá ùàããà äèíëè éà äèíñèç,
“Àëëàù, àëëàù!” ñÿñèëÿ äîëäó äÿíèç.
Áó êåøàêåøäÿ ìþùòÿøÿì, ìÿüðóð,
Ãîúà, ñÿêñÿí éàøûíäà áèð ñèìà,
Óëó áèð äàü ìÿòàíÿòèëÿ âÿãóð
Ãîúà áèð òöðê åäèá íàìàçû ÿäà;
Âèðä îãóð, ùàããà åéëÿð ÿðçè-íèéàç,
Áÿëêÿ äàü ñàðñûëûð, î ñàðñûëìàç.
Îíúà òÿ’ñèðè éîã øó òóôàíûí,
Ïàðëûéîð ãÿùðÿìàíúà íàñèéÿñè;
70
Îãóíóð ÷þùðÿñèíäÿ Òóðàíûí
Øàíëû òàðèõè, êå÷ìèø ÿí’ÿíÿñè;
Þéëÿ äàèì ìöùèá, àüûð, äöøêöí
Áàãûíûðêÿí ÿçÿð ìöùèòè áöòöí.
Ýþéäÿí àéðûëìàéàí àëåâëè ýþçö
Ñà÷àð ÿòðàôà øþ’ëåéè-èìàí.
Áóäóð àíúàã äóàñû, âèðäè, ñþçö:
“Åé áþéöê Òàíðû! Åé áþéöê Éàðàäàí!
Ùÿð áÿëàäfí ÿñèðýÿ éóðäóìóçó,
Êàìðàí åéëÿ øàíëû îðäóìóçó...”
Ãàðà äÿíèç, 1912
71
ØÅÉÕ ÑßÍ’ÀÍ
Òöðáÿñè þíöíäÿ
Îéàí, åé ïèðè-õîøäèë! Ãàëã, àéûë áèð õàáè-ðàùÿòäÿí!
Ãèéàìÿòäèð, ãèéàìÿò!.. Ãàëã, îéàí, çåâã àë áó ôöðñÿòäÿí.
Ìÿëÿêëÿð ýþéäÿí åíìèø, ôåéç àëûðëàð õàêè-ïàêèíäÿí,
Ñå÷èëìÿç øèìäè ÿñëà ìÿãáÿðèí ýöëçàðè-úÿííÿòäÿí.
Äîíàíìûø ùÿð òÿðÿô ïöðøþ’ëÿ éûëäûçëàðëà... úàèçäèð
Êè, Òèôëèñ ÿðøè-ïöðÿõòÿðëÿ äÿì âóðñóí ðÿãàáÿòäÿí.
Àéûë, åé øåéõè-âÿúäàâÿð! Àéûë, áàã ýþð íÿ àëÿìäèð?
Úèùàí ñÿðìÿñò îëóá ðÿãñ åéëèéîð øåâãö-øÿòàðÿòäÿí.
Óéóá ñÿí áèð ìÿëÿêñèìàéf ñàòäûí äèíè, èìàíû,
Àòûá åùêàìè-Ãóð’àíû, óçàãëàøäûí òÿðèãÿòäÿí.
Ôÿãÿò õîø áèð òÿðèãÿò ãîéäóí, ÿñëà ìÿùâ îëóá ýåòìÿç,
Úèùàí äóðäóãúà ïàðëàð, éöêñÿëèð, äöøìÿç òÿðàâÿòäÿí.
Çèéàðÿòýàùûíû ýöëáóñÿëÿð òÿçéèí åäÿð ùÿð àí,
Ñÿí ÿùëè-åøã è÷èí áèð Êÿ’áÿ éàïäûðäûí ìÿùÿááÿòäÿí.
“Íÿäèð ìÿ’íàñû åøãèí?!” ñþéëÿéÿíëÿð íåðäÿ? Áèð ýÿëñèí,
Ýþðöá ãöäñèééÿòè-Ñÿí’àíû, ëàë îëñóí õÿúàëÿòäÿí.
Ìÿùÿááÿòñèç áöòöí ìÿ’íàéè-õèëãÿò øöáùÿñèç ùè÷äèð,
Ìÿùÿááÿòäèð ÿâÿò, ìÿãñÿä øó ïöðÿôñàíÿ õèëãÿòäÿí.
Òèôëèñ
72
ÐßÃÑ
Ðóùóì éåíÿ ëÿáðèçè-ñÿàäÿò...
Éà Ðÿá, áó íÿ òóôàíè-ëÿòàôÿò?!
Ýþéäÿí éåðÿ åíìèø êèáè úÿííÿò,
Éåð-éåð ñà÷ûëûð íóðè-ìÿñÿððÿò.
Ùÿï ãîë-ãîëà ïöðøåâãö øÿòàðÿò
Ðÿãñ åòìÿäÿ - àçàäåéè-ñÿíÿò ßðâàùè-ëÿòèôè-ìÿëÿêèééÿò.
Áèëìÿì áó íÿ ùàëÿò, íÿ ãèéàôÿò?
Éà Ðÿá, áó íÿ ñÿôâÿò, íÿ ñÿáàùÿò!
Ùÿï øå’ðëÿ ÿëùàíè-çÿðàôÿò
Ìÿìçóú îëàðàã ñàíêè áó ñàÿò,
Ãàðøûìäà ýöëöìñÿð ÿáÿäèééÿò.
Áó ëåâùåéè-öëâèééÿòÿ, ÿëáÿò,
Ðþ’éà äåéÿìÿì, åéíè-ùÿãèãÿò...
Îëìàç áó ãÿäÿð íÿø’ÿëè ðþ’éà,
Ðóùóì áóíà ãàíå äåéèë ÿñëà.
Ùåéùàò!.. Áó áèð ñÿùíåéè-ñåâäà...
Áèð ñÿùíåéè-ñåâäà êè, ñÿðàïà
Ìÿúçóá îíà ùÿð áèð äèëè-øåéäà.
ßðâàùè-ìÿëàèê áåëÿ ýóéà
Åéëÿð îíó ùÿñðÿòëÿ òÿìàøà.
ßíâàðÿ áöðöíìöø êèáè ùÿð éåð,
Àùÿíýè-ìÿñÿððÿòëÿ ýöëöìñÿð;
Áèí íàç èëÿ ùÿð ÷þùðåéè-äèëáÿð
73
ßðç åòìÿäÿ áèð íÿø’åéè-äèýÿð;
Ýþçëÿð, ùÿëÿ ýþçëÿð, ùÿëÿ ýþçëÿð!..
Éà Ðÿá, íÿ ãÿäÿð úàçèáÿïÿðâÿð!?
Éà Ðÿá, íÿ ãÿäÿð õàðèãÿýöñòÿð!?
Òèòðÿê, äàüûíûã, øóõö ôöñóíêàð,
Ãóìðàë, ñàðûøûí, äàëüàëû ñà÷ëàð.
ßíçàðè-òàìàøàýÿðÿ éîëëàð
Ìÿíñóð îëàðàã áèð éûüûí ÿø’àð,
Ýàùè îëóá ÿçâàãèëÿ ñÿðøàð,
Ïöðõÿíäÿ åäÿð ùÿð ëÿáè-ñÿùùàð
Ïàðëàã âÿ áÿéàç èíúèëÿð èñàð.
ßôñóñ êè, þìðöì êèáè ùÿð àí,
Ùÿð õÿòâÿäÿ áó ëåéëè-çÿðÿôøàí
Áèð ùè÷ëèéÿ îëìàãäà øèòàáàí,
Ùÿñðÿòëÿ áàãûá èøòÿ óçàãäàí
Äàí éûëäûçû ýóéà åäÿð å’ëàí:
“Éàãëàøìàäà àðòûã äÿìè-ùèúðàí,
Åé ìÿñòè-ìÿùàñèí îëàí èíñàí!
Àë! Èøòÿ ýöíÿøäÿí ñèçÿ ôÿðìàí!..”
74
ÙßÐ ÉÅÐ ÑßÔÀËÛ, ÍßØ’ßËÈ...
Ùÿð éåð ñÿôàëû, íÿø’ÿëè, ùÿð øåé òÿðÿáíèñàð...
Ùÿð äÿì ýöëöìñÿäèêúÿ ýöíÿø ìÿñò îëóð áàùàð.
Äàüëàð ÷è÷ÿêëÿ ñöñëÿíÿðÿê ñÿáçö äèëýöøà...
Ãóøëàð þòÿð, ñóëàð àãûá ÿòðàôà ýöë ñà÷àð.
Ñåéð åéëÿäèêúÿ áÿí øó ýþçÿë êàèíàòû, ùÿï
Ðóùóì ó÷àð, ó÷àð, ÿáÿäè áèð ñÿôà äóéàð.
Úÿííÿò ãÿäÿð áó ìÿíçÿðÿ ìþ’úöçíöìà... ôÿãÿò
Ùÿï áèñÿìÿð, äåéèëñÿ íÿñèáèì âèñàëè-éàð.
Äèäàðè-éàð, èøòÿ îäóð úÿííÿòèì áÿíèì;
Èíñàí îëàí úèùàíäà íàñûë ñåâýèñèç éàøàð!?
Ùÿï ñåâýèäèð ýþçÿëëèéè èíñàíà ñåâäèðÿí,
Ìÿùðóìè-åøã îëóíúà ýþçÿëëèê äÿ úàí ñûãàð.
Äöíéàäà âàðñà äåâëÿòè-úàâèä, î, åøãäèð;
Îëìàç ñåâèá-ñåâèëìÿéÿí þìðöíäÿ áÿõòèéàð.
75
×ßÊÈÍÌß, ÝÖË!..
×ÿêèíìÿ, ýöë! Î ëÿòèô, èíúÿ, íàçëû ãÿùãÿùÿëÿð
Ñèìàõè-ðóùèìè þïäöêúÿ ìÿñòè-çåâã îëóðóì.
Øàãûð-øàãûð þòöøöíäÿí, åé ÿíäÿëèáè-ñÿùÿð,
Áèð å’òèëà äóéàðûì, áàøãà áèð ñÿôà áóëóðóì.
Íÿäÿí øÿôÿãëè áóëóòúóãëàð þéëÿ ÷þùðÿíäÿ
Áèð åùòèçàç èëÿ íÿøð åéëÿìÿêäÿ øÿáíÿìëÿð?
Ýöíÿø ýöëÿð, áóëóò àüëàðñà, åé ìÿëÿêõÿíäÿ,
Ñÿìàäà ãåâñè-ãöçåùëÿð ñà÷àð òÿáÿññöìëÿð.
Áöòöí áèð þìðÿ áÿðàáÿðäèð þéëÿ ùÿð ýöëöøöí,
Áèëèðìèñèí, ýþçÿëèì, àù, ñÿí íÿ àôÿòñèí!?
Áó àáö òàá èëÿ áèð ìåâúåéè-ëÿòàôÿòñèí.
×ÿêèíìÿ, ýöë! Ëÿáè-ëÿ’ëèí ùÿéàòû ýöëäöðñöí;
Øó ùàëÿ ãàðøû áöòöí áÿíëèéèì ãàëûð ìÿáùóò,
Áàã, èøòÿ ùåéêÿëè-úàìèä ãàäàð ÿñèðè-ñöêóò...
76
ÑÅÂÈÍÌß, ÝÖËÌß, ÃÓÇÓÌ!..
Ñåâèíìÿ, ýöëìÿ, ãóçóì, êèìñÿíèí ôÿëàêÿòèíÿ,
Áó ùàë, ÿâÿò, åéè áèð øåé äåéèë, ñåâèíìÿ, ñàãûí!
Ñåâèíìÿ áàøãàñûíûí ùàëè-ïöðñÿôàëÿòèíÿ,
Òîãóíìà ãÿëáèíÿ áèêÿñëÿðèí, çàâàëëûëàðûí.
Èíàí êè, áèð àúû ñþç, áèð áàãûø, áèð èíúÿ ýöëöø
Êÿäÿðëè, ñûòìàëû áèð ãÿëáè òûðìàëàð, éàðàëàð.
Î ãÿëá àâóíñà äà, àëäàíìà, èíúèíèá êöñìöø,
Ñàüàëìàç èøòÿ î, éûëëàð êå÷ÿð äÿ ùÿï ñûçëàð.
Òîãóíìà, ðóùóì! ßâÿò, êèíëèäèð ôÿëÿê, áèð ýöí
Ãûçàð, ùÿìÿí ýöúÿíèá èíòèãàì àëûð ñÿíäÿí.
Áó ýöí ýöëÿí éàðûí àüëàð, ñàãûí þéöíìÿ, äöøöí!
Äöøöí äÿ ìóíèñ îë! Èíúèòìÿ, ãûðìà êèìñÿéè ñÿí!..
77
ÏßÌÁß ×ÀÐØÀÔ
Ïÿìáÿ, øÿôôàô, èïÿêëè áèð ÷àðøàô,
Ëÿðçèøè-ñÿôâÿòèëÿ ùÿð ñàÿò;
Ðóùè-ìÿúðóùà åéëèéîð èòùàô,
Íàçÿíèí áèð ôèðèøòÿ, áèð àôÿò.
Áó òÿñÿòòöð íàñûë äà úàçèáÿäàð!
Áóíäà ïÿê èíúÿ áèð ëÿòàôÿò âàð.
Ñàíêè áèð íåâøöêóôòÿ ýöë ôèäàíûí
Ïÿìáÿ òöëëÿð èùàòÿ ãûëìûøäûð.
Éà êè áèð êåâêÿáè-äèðÿõøàíûí
Öñòöíö ùÿï øÿôÿãëÿð àëìûøäûð.
Áÿí à÷ûã øå’ðäÿí äÿ ùÿçç åäÿðèì,
Ôÿãÿò ÿí ýèçëè øå’ðè ïÿê ñåâÿðèì.
À÷àðàã ñèâðèëèð ÷îã àôÿòëÿð,
Ñàô âÿ àçàäÿ ñàíêè áèð çàíáàã...
Ñÿí ÿìèí îë êè, åé øöêóôåéè-òÿð,
Ýöëÿ ïÿê áàøãà ôÿð âåðèð éàïðàã!
Ñþéëÿ! Äöíéàäà ùàíêè ñÿí’ÿòêàð,
Êþëýÿñèç áèð ðÿñèìäÿ ñÿí’ÿò àðàð!?
Î âöúóäè-ëÿòèôè ãîé ñàðñûí
Íóðäàí èøëÿíÿí èïÿê òåëëÿð.
Áÿíúÿ ìÿüðóðö ìþùòÿðèç áàãûøûí
Ðóùè òÿëòèô è÷èí êèôàéÿò åäÿð.
Þðòöí! Þðòöí!... Ôÿãÿò óíóòìà, ñàãûí!
Ñÿíèí à÷ìàã çàìàíûí: èøòÿ éàðûí!..
78
ÕÓÐÀÌÀÍ-ÕÓÐÀÌÀÍ
Ñÿùÿð âàãòû, éà Ðÿá, íÿ ýþðäöì êè, úàíàí
Ýÿëèð øàäö õÿíäàí, õóðàìàí-õóðàìàí.
Î ìÿñòàíÿ ýþçëÿð ñöçöëäöêúÿ ùÿð àí
Àëûð úàí, äþêöð ãàí, õóðàìàí-õóðàìàí.
×ÿêèëäèì òÿùÿññöðëÿ éîëäàí êÿíàða,
Äàéàíäûì éåøèë, ñàéÿáàí áèð ÷èíàða.
Áàãûá ýþðäöì ÿçì åéëèéîð ëàëÿçàða,
Î ñåâäàéè-ðÿãñàí, õóðàìàí-õóðàìàí.
Àãûá ýåòäè... áÿí áèãÿðàð èçëèéîðäóì,
Íèùàéÿò, éåòèøäèê ÷ÿìÿíçàða, äóðäóì.
Êÿñèëìèøäè ùÿï òàãÿòèì, áÿí îòóðäóì,
Î åéëÿðäè ñåéðàí, õóðàìàí-õóðàìàí.
Úèùàí úÿííÿò îëìóø äà, ýþðäöì ýöëöìñÿð,
À÷àð ãÿëáè à÷äûãúà ýöëëÿð, ÷è÷ÿêëÿð.
Ýöíÿø ðóùè-èíñàíà áèí íÿø’ÿ ñÿðïÿð,
Ôöðóçàíö òàáàí, õóðàìàí-õóðàìàí.
Ýÿçèíäèêúÿ áàãäûì î ïàðëàã ñèòàðÿ,
Øÿòàðÿò âåðèð àäÿòà, íåâáàùàðÿ:
Ñÿôà áÿõø åäÿð ñàíêè ÿüéàðÿ, éàðÿ
Òÿáÿññöìëÿ ùÿð àí, õóðàìàí-õóðàìàí.
Íÿëÿð áÿêëèéîðäóì î äèëáÿð ìÿëÿêäÿí?
79
Øàøûðäûì, áèëèíìÿç íÿëÿð ñþéëÿäèì áÿí,
Ýþíöë ÷ûðïûíûð, ñûçëàð, àììà î ùÿï øÿí...
Ñàãûíìàç, àëûð úàí, õóðàìàí-õóðàìàí.
Òÿðÿùùöì áóëóíìàç î àôÿòäÿ ÿñëà;
ßâÿò, ôÿðã éîã îíúà ùÿï àüëà, ñûçëà...
Òÿáàù îëñà äöíéà, ýöëöìñÿð î ùàëà,
Ñà÷àð ãÿëáÿ òóôàí, õóðàìàí-õóðàìàí.
Íÿ ñåùð åéëÿìèø äåðêÿí, àõûð íÿ åòìèø!?
Äàëûá ýåòìèøèì, áÿíëèéèì ñàíêè áèòìèø;
Àéûëäûì êè, ùàëûìäàí öðêöá äÿ ýåòìèø,
Ùÿðàñàíö ùåéðàí, õóðàìàí-õóðàìàí.
80
ÓÉÓÉÎÐ
ßñìÿ, äóð! ßñìÿ, åé íÿñèìè-áàùàð!
Óéóéîð, éàðè-èøâÿêàð óéóéîð.
Äàëüàëàíäûãúà çöëôè-çÿððèíòàð,
Ñàðûéîð ïÿìáÿ ùöñíö àëòûí íóð.
Î ýþçÿë ÷þùðÿíèí ÿñèðè èêÿí,
ßúÿáà, ãûñãàíûðìûñûí áÿíäÿí?!
ßñìÿ, áèð äóð! Áûðàã, áûðàã óéóñóí
Íåâáàùàðûí øó íàçÿíèí ãûçûíû.
Þòöøÿí ãóøëàð! Èøòÿ ñèç äÿ ñóñóí!
Ñóñóí àðòûã! Øó Çþùðÿ éûëäûçûíû
Ñåéð åäèí èøòèéàãö ùÿñðÿò èëÿ,
Áó ýþçÿë ëåâùÿ ñîíðà äöøìÿç ÿëÿ.
Áó ÷è÷ÿêëèêäÿ, ñèç ÿìèí îëóíóç,
Áþéëÿ áèð ýöë éåòèøìÿìèø ÿñëà.
Êèì áèëèð! Äöøñÿ úÿííÿòÿ éîëóíóç,
Áóëóíóð áÿëêÿ áþéëÿ áèð ñèìà,
Áóëóíóð áÿëêÿ áþéëÿ áèð àôÿò!
Î äà øàéàíè-øöáùÿäèð, ÿëáÿò...
Ýöíÿø! Åé õèëãÿòèí ýþçÿë ýÿëèíè!
Óéóéîð èøòÿ íàçëû ùÿìøèðÿí!
Ñÿí äÿ äóð! Ñà÷ìà áèð çèéàëÿðèíè,
Ñÿí äÿ áèð àí è÷èí ÷ÿêèë, ýèçëÿí!
Áèð àç ÿéëÿí áóëóòëó äöíéàäÿ,
81
Ìàíå îëìà áó òèôëè-íåâçàäÿ.
Áÿñòÿðè-íàçû ùÿï ÷è÷ÿêëÿðäèð,
Îãøàéîð èøòÿ ýöë éàíàãëàðûíû,
Éåøèë îòëàð þïÿð äÿãèãÿäÿ áèð
Ïÿìáÿ, òîìáóë, ëÿòèô àéàãëàðûíû.
Àãûøûá ÿí êö÷öê ñóëàð õÿíäàí,
Íèííè ñþéëÿð î øóõ è÷èí ùÿð àí.
Óéóéîð... áèõÿáÿð øó âÿëâÿëÿäàð,
Øó ñÿôàñûç, âÿôàñûç àëÿìäÿí.
Óéóéîð... áàã íÿ õîø, ýöëÿð éöçö âàð,
Øàøûðûð øöáùÿñèç áó ùàëû ýþðÿí.
Øèìäè ðþ’éàäà êèì áèëèð, áó ìÿëÿê
Ùàíêè àëÿìäÿ ÿéëÿíèð ýöëÿðÿê.
Óéóéîð... ïÿê ñåâèìëè, ïÿê ìÿ’ñóì,
Áèð ÷îúóã ðóùè âàð øó ôèòðÿòäÿ.
Ùÿëÿ ðàñò ýÿëìÿìèø áó òàëåéè-øóì
Áþéëÿ áèð íàçÿíèíÿ õèëãÿòäÿ.
Ùöñíè-ìöòëÿã åíÿðñÿ éåð éöçöíÿ,
Ãîíàð àíúàã áóíóí ýöëÿð éöçöíÿ.
Óéóéîð... Îô! Åé áÿëàëû ýþíöë,
×ûðïûíûá äóðìà! Ñÿí äÿ ñóñ àðòûã,
Âóðìà, ñóñ! Èøòÿ ñóñäó ùÿì áöëáöë;
Äóð, ùÿéàòûì äà ýåòñÿ, äóð àçàúûã,
Óéóéîð ÷öíêè àøèíàéè-õÿéàë,
Óéóéîð ÷öíêè ãàéåéè-àìàë...
82
ÝÞÐÌßÄÈÌ
Áèëìÿäèì, óéäóì øó ìÿúíóí ýþíëöìöí ôÿðéàäèíÿ,
Åøãÿ äèë âåðäèì, áÿëàäàí áàøãà áèð øåé ýþðìÿäèì.
Ðóùè-ìÿúðóùóì ýþçÿëëÿðäÿí âÿôà áÿêëÿð éåíÿ,
Áÿí ùÿíóç ÿñëà úÿôàäàí áàøãà áèð øåé ýþðìÿäèì.
Ýþðìÿäèì ÿñëà äèêÿíñèç ýöë, ãàðàíëûãñûç èøûã,
Ùÿð âèñàëû äàèìà òÿ’ãèá åäÿð áèð àéðûëûã.
Ñþéëöéîðëàð: “Äàèìè çåâãè-ñÿàäÿò âàð”, éàçûã!
Ñåéð åäèá áîø èääèàäàí áàøãà áèð øåé ýþðìÿäèì.
Ýþðäöéöì ùÿð ìöçòÿðèá ñèìàéà äóéäóì ìÿðùÿìÿò,
Éàðà, ùÿì ÿüéàðà éàð îëäóì äà, ñåâäèì áèúèùÿò;
Àøèíà çÿíí åòäèéèì ùÿð éöçäÿ ùåéùàò!... Àãèáÿò
Áîø òÿìÿëëöãäÿí, ðèéàäàí áàøãà áèð øåé ýþðìÿäèì.
Ùÿð ìÿùÿááÿò áèð õÿéàíÿò, ùÿð ýöëöø áèð ùèéëÿäèð,
Ùÿð ñÿàäÿò ðóùó îãøàð ïÿê ñþíöê áèð øþ’ëÿäèð.
Áÿëêÿ âàð ñÿùâèì? Ôÿãÿò ýþðäöêëÿðèì ùÿï áþéëÿäèð...
Ýþðìÿäèì, ÿñëà áÿëàäàí áàøãà áèð øåé ýþðìÿäèì.
83
ÁßÍ ÈÑÒßÐÈÌ ÊÈ...
Áÿí èñòÿðèì êè, ýþçÿëëÿð, áöòöí ýþçÿëëèêëÿð
Óçàã-óçàã, ïÿê óçàã áèð öôöãäÿ ÿéëÿíñèí.
Óçàã âÿ èíúÿ òÿáÿññöìëÿðèëÿ øàìö ñÿùÿð
Ùÿéàòà íóðè-ñÿôà ñÿðïÿðÿê ÷è÷ÿêëÿíñèí.
Ýþçÿë ìÿëÿêñÿ... áóëóòëàðäà ýþé éöçöíäÿ éàøàð:
Óçàã, áÿøÿðäÿí óçàã áèð ìöùèòÿ ìàèë îëóð.
Óçàã, áÿøÿðäÿí óçàã, ýèçëè áèð ôÿçàéà ãîøàð;
Éàøàð ìÿëÿê êèáè, õîø áèð õÿéàëè-ìöüôûë îëóð.
ßâÿò, óçàãäà ñÿàäÿò âàð, åøãÿ ùþðìÿò âàð,
Éàãûí çÿùÿðëèäèð, àììà óçàãäà úÿííÿò âàð;
Óçàãäà âàð ÿáÿäèééÿò êè, áàøãà íå’ìÿòäèð.
Úèùàíû úÿííÿòÿ òÿøáèù åäÿð äÿ áèð øàèð,
Ýþçÿë áèð àôÿòè áÿ’çÿí ìÿëÿê ñàíûð, ñåâèíèð,
Ôÿãÿò ñÿàäÿòè - àëäàíìà, ïÿê ìöâÿããÿòäèð!
84
ÂßÐßÌËÈ ÃÛÇ
Ñàðû ýöë! Åé øèêÿñòÿ, ñîëüóí íóð!
Íè÷èí àëóäåéè-õÿéàë îëäóí?!
×åøìè-íàçûíäà áàøãà ðÿìç îãóíóð,
Ñþéëÿ, áèð ñþéëÿ, ñÿí íè÷èí ñîëäóí?!
Äöøöíöá äóðìà áþéëÿ èíúÿ, äÿðèí;
Èíúÿëèê éà äÿðèíëèê àôÿòäèð.
Íåðäÿ ÿââÿëêè òàòëû úèëâÿëÿðèí?
Áó íÿ ùàëÿò, íàñûë ãèéàôÿòäèð!?
Áÿí äèëÿðäèì êè, úöìëÿ çöââàðûí
Ñàíà ùÿìøèðåéè-ñÿôà äåéÿëÿð!
Íè÷èí àüëàð íèýàùè-áèìàðûí,
Ñÿíè ãîéíóíäà áÿñëÿìèøìè êÿäÿð?!
Àù... áèëìÿì íÿ ñåùð âàð ñÿíäÿ,
Ýþíöë àíúàã ñÿíèíëÿ íÿø’ÿ áóëóð.
Ñÿí ìÿëÿêñèí, òÿâÿððöì åòñÿí äÿ,
Éåíÿ ðóùóì ñÿíèí ÿñèðèí îëóð.
85
ÊÀÐÑ Âß ÎËÒÓ ßÒÐÀÔÛÍÄÀ
ÑßÁßÁÑÈÇ (!?) ÎËÀÐÀà ÀË×ÀÃÚÀÑÛÍÀ
ÃßÒË Âß ÉßÜÌÀ ÅÄÈËßÍ
ÌßÇËÓÌËÀÐ È×ÈÍ
Âåðèí!.. Âåðèí äÿ, ÿâÿò, ñóñäóðóí øó ôÿðéàäû,
Àìàí! ßñèðýÿìÿéèí ìÿðùÿìÿòëÿ èìäàäû.
Âåðèí! Âåðèí!.. Ýþçö éîëëàðäà áèð éûüûí áÿøÿðèí,
Íÿ ùåéðÿò, àù! ßñÿðñèçìè áóíúà àùö ÿíèí!?
Î ÷ûðïûíàí, ÿçèëÿí, ãÿùð îëóá ýåäÿí ôöãÿðà
Äåéèëìè? Éîãñà î ñèçäÿí äåéèëìèäèð ÿúÿáà!?
Î òèòðÿøèá-ìÿëÿøÿí éàâðóëàð íè÷èí ÷àáàëàð?
Íè÷èí éàíàð ÿëè ãîéíóíäà ìöçòÿðèá àíàëàð?
Î ãûç, ýÿëèí, î ñþíÿí ùèúëÿýàù, î éàñëû äöýöí,
Íÿäèð î ìÿíçÿðÿ? Áèð àí òÿñÿââöð åò äÿ äöøöí.
Òóùàô äåéèëìè!? Ùÿíóç èðìÿäÿí áàùàðè-öìèä,
Êÿôÿíëè ÷þëëÿðè àë ëàëÿëÿð ãûëàð òÿìúèä.
Î ãàðëû äàüëàðû òÿçéèí åäÿí ãûçûëýöëëÿð
Äåéèë úÿíàçÿ... áèðÿð õÿíäÿäèð, ùÿéàòà ýöëÿð.
Ýöëÿð áÿíè-áÿøÿðèí äóéüóñóç ñÿôèëëÿðèíÿ,
Ýöëÿð ùÿìèééÿòÿ áèýàíÿ ñÿíýäèëëÿðèíÿ.
Ýöëÿð ÿäàëÿòÿ, èíñàôà, ùàããà, âèúäàíà,
Ýöëÿð ùÿãàéèãè-Èíúèëÿ, ùþêìè-Ãóð’àíà,
Î ïàðÿ-ïàðÿ úÿñÿäëÿð äåìÿê áó ýöí ìÿñ’óä...
Ýÿìèðìÿç îíëàðû àðòûã áèð åùòèéàúè-ÿíóä.
Ôÿãÿò ãàëàíëàð, î áèêÿñëÿð — àù éà Ðÿááè!
Íÿ éàïñûí!? Èøòÿ ãîøàð úàíëû áèð úÿíàçÿ êèáè.
Ãîøàð çÿëàìè-ôÿëàêÿòäÿ àú, ñîëóã, áèùóø,
86
Ãîøàð öìèäè-ñÿàäÿòëÿ ìöçòÿðèá, ìÿäùóø.
Ãîøàð, ãîøàð äà àðàð áèð øÿðàðåéè-èìàí,
Àðàð çÿëàìè-ôÿëàêÿòäÿ øþ’ëåéè-âèúäàí.
Ôÿãÿò íÿ ÷àðÿ!? Ñþíÿð ùÿïñè, éîã öìèäè-íèúàò.
Ãóëàãëàð èøòÿ ñàüûð, êèìñÿ äèíëÿìÿç, ùåéùàò!..
ßâÿò, áóäóð áó ÷îáàíñûç ãîéóíëàðûí ùàëû,
Éàòàíëàðûí áóäóð ÿôñóñ, ùàëû, èãáàëû...
Àù, ÿâÿò, ùÿï äÿéèøäè ðóùè-áÿøÿð,
Ùþêì åäÿð øèìäè áàøãà ôÿëñÿôÿëÿð.
Ùàã, ÿäàëÿò, òÿáèÿò èøòÿ áó ýöí
ßáäè-ìÿçëóìà ãàðøû ïÿê êöñêöí...
Éàøàäàí êàèíàòû ãöââÿòäèð,
Ýöúñöçöí ùÿï íÿñèáè çèëëÿòäèð.
ßâÿò, àúèçëÿðèí úÿçàñû áóäóð,
Êèì êè, ìÿçëóì îëóðñà, çàëûì îäóð!
Ùÿï úèùàí ãàíëû áèð êèòàá ÿë’àí,
Áó, ôÿãÿò áèð ñÿùèôÿäèð îíäàí.
Ãîïóéîð ùÿð òÿðÿôäÿ áèí ôÿðéàä,
Ñåéð åäèí, èøòÿ ùÿð òÿðÿô áÿðáàä.
Êöððåéè-ÿðçè ãàïëàìûø ùÿéÿúàí,
Âåðèëèð ùÿð äÿãèãÿ áèð ãóðáàí.
Ïàòëûéîð ùÿð òÿðÿôäÿ áèð âóëêàí,
Øÿðãö ãÿðá èøòÿ ïöñêöðöð àë ãàí...
ßúÿáà, áóíúà ÷àðïûøàí, âóðóøàí,
Ãàí òþêÿí, úàí âåðÿí, ãîøàí, áîüóøàí,
Ìÿùâ åäÿí, ìÿùâ îëàí, êÿñèá-êÿñèëÿí,
Ãÿùð åäÿí, ãÿùð îëàí, ÿçèá-ÿçèëÿí,
Äöøöíöí áèð, íè÷èí, íè÷èí ÿúÿáà!?
Áó ãèéàìÿò íè÷èí îëóð áÿðïà?
Àíëàìûø ÷öíêè ùÿð íÿôÿð ìóòëàã,
Ãàëèá îëìàãäàäûð áó ýöí ùÿð ùàã.
Ùÿï äàìàðëàðäà èøòÿ ãàí úîøóéîð,
Ùÿïñè éàëíûç ùöãóã è÷èí ãîøóéîð.
Êèì êè, áèýàíÿäèð ùöãóãà, ÿâÿò,
87
Õàèí ÿëëÿðäÿ ìÿùâ îëóð ÿëáÿò.
Èøòÿ, ãàðøûíäàäûð ìèñàëû áó ýöí,
Ñÿíäÿ ýþç âàðñà ñåéð åäèá äÿ äöøöí!..
Áèñÿáÿá (?) ãÿùð îëàí çàâàëëûëàðûí
Ñàíà øàìèë äåéèëìè ùàëû éàðûí?
Éàøàìàã èñòÿñÿí ÷àëûø, ÷àáàëà,
Ðÿ’ä îëóá ýóðëà, áÿðã îëóá ïàðëà!
Éîãñà ôÿðéàäö íàëÿ çàèääèð,
Áèð ùÿãèãÿò áó: “ÿçìÿéÿí ÿçèëèð!..”
Íàõ÷ûâàí, êàíóíè-ÿââÿë, 1914
88
×ÎÁÀÍ ÒÖÐÊÖÑÖ
À÷ìàñûí ÷è÷ÿêëÿð, ýöëìÿñèí ýöëëÿð,
Þòöøìÿñèí øèðèí äèëëè áöëáöëëÿð,
Äÿðäèì ÷îãäóð, åëëÿð, åëëÿð, àé åëëÿð!
Éàð-éàð äåéèá ýåúÿ-ýöíäöç àüëàðûì.
Ýþç éîëà äèêìÿêäÿí áàüðûì îëäó ãàí,
Áèð õÿáÿð éîã ùèëàë ãàøëû éàðûìäàí,
Éàðàëû ýþíëöìö îëìàç îãøàéàí,
Éàð-éàð äåéèá ýåúÿ-ýöíäöç àüëàðûì.
Ýöëìÿç, éöç áàùàð îëñà, ýöëìÿç éöçöì,
Éàðäàí áàøãà áèð ýþçÿë ýþðìÿç ýþçöì,
Ñàíêè àíàäàí àéðûëìûø þêñöçöì,
Éàð-éàð äåéèá ýåúÿ-ýöíäöç àüëàðûì.
Þç éóðäóìäà áèð ãÿðèáäÿí ñå÷èëìÿì,
ßñèð êèáè áèð äîñò, áèð éàãûí áèëìÿì.
Úèùàí úÿííÿò îëñà áèð ëÿùçÿ ýöëìÿì,
Éàð-éàð äåéèá ýåúÿ-ýöíäöç àüëàðûì.
Ìÿúíóí ýþíöë Ëåéëàñûíû óíóòìàç,
Áàøãà áèð ýþçÿë äÿðäèìè óéóòìàç.
Áèð ìÿñÿëäèð: “Òÿðëàí éåðèí ñàð òóòìàç!”
Éàð-éàð äåéèá ýåúÿ-ýöíäöç àüëàðûì.
Ýþé éöçöíäÿ ýþðöð-ýþðìÿç ùèëàëû,
89
Êå÷ÿð ôèêðèìäÿí éàðûìûí õÿéàëû,
Äÿðáÿäÿð ýþíëöìöí àðòàð ìÿëàëû,
Éàð-éàð äåéèá ýåúÿ-ýöíäöç àüëàðûì.
Õàòèðÿ ýÿëäèêúÿ ìàâè ýþçëÿðè,
Ñöçýöí áàãûøëàðû, òàòëû ñþçëÿðè,
Äîëàøûðûì äàüû, äàøû, äöçëÿðè,
Éàð-éàð äåéèá ýåúÿ-ýöíäöç àüëàðûì.
Éîñìà äèëáÿðèì äåéèëìèø ÿäàñûç,
Ïÿê íàçëûäûð, àììà äåéèë âÿôàñûç,
Íÿ ÷àðÿ!? Åøã ÿùëè îëìàç áÿëàñûç,
Éàð-éàð äåéèá ýåúÿ-ýöíäöç àüëàðûì.
90
ÄÖÍ Âß ÁÓ ÝÖÍ
Äöí ñÿàäÿòëÿ ïàðëàéàí ýþçëÿð
Øèìäè éÿ’ñö êÿäÿð íèñàð åéëÿð.
Äöí òÿùÿââöðëÿ ýöðëÿéÿí ñþçëÿð
Øèìäè áèð áàøãà ìàúÿðà ñþéëÿð.
Äöíêö õÿíäàí ýþíöë áó ýöí ñûçëàð,
Äöí ñþíÿí áèð ÿìÿë áó ýöí ïàðëàð.
Ìÿðùÿìÿòñèçäèð èøòÿ êþùíÿ ôÿëÿê,
Áÿøÿðèééÿòëÿ ÿéëÿíèð äàèì.
Áÿøÿðèééÿòëÿ ÿéëÿíèð ýöëÿðÿê...
Äöíêö ìÿùêóì îëóð áó ýöí ùàêèì,
Äöíêö áÿäáÿõò îëóð áó ýöí ìÿñ’óä,
Äöíêö ìÿñ’óä îëóð áó ýöí ìÿðäóä.
Áàøãà, ïÿê áàøãà øèìäè çåâãè-úèùàí,
Äöíêö ïåéìàíÿëÿðäÿ ãàí úîøóéîð.
Äöíêö ìÿ’ìóðÿëÿð áó ýöí âèðàí,
Äöíêö âèðàíÿëÿð áó ýöí ìÿ’ìóð...
Ùÿï ïîçóëìóø äà äöíêö ïåéìàíëàð,
Éåíè äîñò îëìóø ÿñêè äöøìàíëàð.
Éîã òÿáèÿòäÿ þéëÿ áèð ãöââÿò,
ßáÿäè, ùÿì äÿ ïàéäàð îëñóí.
Ùÿï äÿéèøìÿêäÿäèð áöòöí õèëãÿò,
Ùÿï äÿéèøìÿêäÿäèð ùÿéàòö ôöíóí,
Îëìàéàí âàðìû èíãèëàáà çÿáóí?
91
Âàðìû ñàðñûëìàç þéëÿ áèð ãàíóí?!
Ñåéð åäèí èøòÿ êàèíàòû áöòöí,
Äåâðèëèð ùÿð àäûìäà áèð ÿçÿìÿò,
Äèíëÿìÿç äöíêö ùàäèñàòû áó ýöí,
Ïàðëûéîð ùÿð äÿãèãÿ áèð ùèêìÿò.
Ùÿð ãàðàíëûãäà ÷ûðïûíûð áèð íóð,
Ùÿð ùÿãèãÿòäÿ áèð õÿéàë óéóéóð.
Áàêû, 1915
92
ÃÖÐÓÁß ÃÀÐØÛ
Éàíàð ðóùóì äÿìàäÿì, ðóùè-ìÿúðóùóì éàíàð, ñûçëàð,
Áöòöí àëÿì äÿéèøìèø ñàíêè, ùÿï ãÿñâÿòíöìà,
ìÿùçóí...
Áöòöí ÿòðàôû ñàðìûø áèð ìÿëàë; àüëàð, úèùàí àüëàð;
Ýþíöë ìÿùçóí, ùàâà ìÿùçóí, ýöíÿø ìÿùçóí, ñÿìà
ìÿùçóí...
Ýöíÿø, äèëáÿð ýöíÿø ñûéðûëñà éàëíûç ñèñëè ÷àðøàôäàí,
Îëóð çÿííèìúÿ ùÿð êÿñ, ùÿð ýþíöë áèð àí è÷èí õÿíäàí.
Ýöíÿø, ÿíýèí, íèùàéÿòñèç ôÿçàíûí íàçëû ñóëòàíû,
Íè÷èí? Áèëìÿì íè÷èí ÷ûãìàç î õÿëâÿòýàùè-èñìÿòäÿí?
Íè÷èí àôàãû ñàðìàç øþ’ëåéè-ùöñíè-çÿðÿôøàíû?
Íè÷èí ìÿùðóì åäÿð ùèññö õÿéàëû ôåéçè-ñþùáÿòäÿí?
“Íè÷èí? Áèëìÿì íè÷èí!?” äåðêÿí, àìàí éà Ðÿá, íÿëÿð
äóéäóì!?
Áóëóòëàð ñûéðûëûá íàýàù ìöäùèø áèð õÿáÿð äóéäóì:
Ýöíÿø, ùåéùàò!.. Î, ãÿùðèíäÿí ãûçàðìûø ãàíëû áèð ñèìà
Êè, ùÿð áèð íÿçðåéè-õóíèíè áèð äÿùøÿò áÿéàí åéëÿð.
ßâÿò, ùÿð íÿçðÿñèíäÿí áÿëëè áèð ÿñðàð, áèí ìÿ’íà;
Ãîïàí ùÿðáö âÿüàäàí ñàíêè éöç áèí ìàúÿðà ñþéëÿð,
Äÿìàäÿì ôûøãûðàí àòÿøëè, çÿùðàýèí äóìàíëàðäàí
Î ýöëýöí ÷þùðÿ ýóéà ñàðñûëûð, ìÿùúóá îëóð ùÿð àí.
ßâÿò, äàëüûí ýöíÿø, òóòãóí ýöíÿø ùàãñûç äåéèë, çèðà
Áöòöí éèðìèíúè ÿñðèí ìöñòÿáèä åâëàäû ùÿï àëèì...
ßâÿò, äàëüûí ýöíÿø, éîðüóí ýöíÿø ùàãñûç äåéèë, çèðà
93
Áöòöí éèðìèíúè ÿñðèí ìöñòÿèä åâëàäû ùÿï çàëèì...
ßéèëìÿçêÿí ìÿëÿê èíñàíà, îëìóø àãèáÿò øåéòàí,
Íÿäÿí øåéòàíà ÿáä îëñóí áó ýöí àëèíèæàä èíñàí!?
Úèùàí áèð ãÿòëýàù îëìóø, àìàí éîã çöëìö âÿùøÿòäÿí,
Áó èíñàí ìÿçáÿùèíäÿí êèìñÿ ÷ûãìàç, êèìñÿ
ãóðòóëìàç.
Áöòöí òàðèõè ùÿï ýþçäÿí êå÷èð òà áöä’è-õèëãÿòäÿí,
ßâÿò, áèð áþéëÿ ùöçíàâÿð, ÿëÿìïÿðâÿð áàùàð îëìàç.
Ýþíöëëÿð ãàí, ÷è÷ÿêëÿð ãàí, áöòöí ÷þëëÿð, ÷ÿìÿíëÿð
ãàí,
Äÿíèçëÿð ãàí, áóëóòëàð ãàí, ùàâà ãàí, èøòÿ ùÿð éåð ãàí...
Áþéöê áàøëàð äóìàíëàíìûø äà, àòÿø ïöñêöðöð ùÿð àí,
Ãûëûúëàð, ñöíýöëÿð, òîïëàð, òöôÿêëÿð ýöðëÿéèá ïàðëàð.
Íÿ èñòÿð áèð-áèðèíäÿí àíëàøûëìàç, ñàéüûñûç èíñàí!?
Îëóð ìÿ’ìóðÿëÿð âèðàí, ãîïàð àòÿøëè òóôàíëàð.
Ôÿãÿò áóíëàð, áó âÿùøÿòëÿð, áó äÿùøÿòëÿð íè÷èí áèëìÿì?
ßúÿá, õàëèìè èíñàôö ìöðöââÿòäÿí áöòöí àëÿì!?
Áó ãÿñâÿòëÿð íè÷èí áèëìÿì? “Íè÷èí? Éà Ðÿá, íè÷èí?”
äåðêÿí,
Ãîïóá áèð ñåéùÿ, ìöäùèø áèð ñÿäà, áèð íÿ’ðåéè-ùåé-ùåé!
Ùÿìÿí ñàðñûëäû ðóùóì, òöêëÿðèì öðïÿðäè äÿùøÿòäÿí;
Äÿìàäÿì éûëäûðûì, øèìøÿê ÷àãàð, ïàòëàðäû ïåéäÿðïåé,
Áó ãûçüûí ñåéùÿ ýóéà ýöðëÿéèá ñþéëÿðäè: - Åé ãàôèë!
Ôÿëàêÿòñèç ñÿàäÿò, ãàéüûñûç ðàùÿò äåéèë ãàáèë.
ßìèí îë, íåðäÿ äèðëèê âàðñà, ìöòëÿã îðäà ãàâüà âàð;
Áó áèð ãàíóíè-ùèêìÿò, ñèððè-õèëãÿòäèð êè, ìÿùâ îëìàç.
Áàñûá-êÿñìÿê, éàãûá-éûãìàã àçàëìàç, äàèìà àðòàð;
Áó áèð áàçè÷åéè-ãöäðÿò êè, áóíäàí êèìñÿ ãóðòóëìàç.
×àëûø ùÿï ãàëèá îë, ìÿðä îë! Áó, àéäûí áèð ùÿãèãÿòäèð:
“Úèùàí áèð íàçÿíèí äèëáÿð êè, éàëíûç ìÿðäÿ ãèñìÿòäèð...”
Ãîúóð, 1915
94
ÙßÐÁ ÈËÀÙÛ ÃÀÐØÛÑÛÍÄÀ
Åé îäëó øÿùïÿðèëÿ ñà÷àí çÿùðè-èíòèãàì!
Åé ùÿðá èëàùû! Åé ñûðûòàí êèíëè ÿæäÿùà!
Îëäóíñà áóíúà ãÿùðö ôÿëàêÿòëÿ øàäêàì,
Àðòûã áèòèð øó ñÿùíÿéè, åé ìöôòÿðèñ äÿùà!
Åíäèð øó ãàíëû ïÿðäÿéè, åé ðÿùíöìàéè-øÿð!
Åíäèð äÿ áèð ãÿäÿð íÿôÿñ àëñûí áÿíè-áÿøÿð.
Ñàðìûø áöòöí úèùàíû ùÿéàùóéè-äÿùøÿòèí:
Éàëíûç áÿøÿðìè ïÿíúåéè-ãÿùðèíäÿ ñàðñûëàí?
Ùàêèì ùàâàäà, éåðäÿ, ñó àëòûíäà âÿùøÿòèí,
Âÿùøèëÿðèí äÿ çöëìäÿí îëìàãäà áàüðû ãàí.
Ãàïëàíëàð èçòèðàá èëÿ ùÿð àí äèëÿð àìàí,
Ãàðòàëëàð èøòÿ åòìÿäÿ ùÿï òÿðêè-àøèéàí.
Åé øèääÿòö ãÿçÿá ñàâóðàí ùàìèéè-çÿôÿð!
Àðòûã éåòÿð, óñàíäû úèùàí, ñÿí äÿ áèð óñàí!
Òÿðê åò øó ãàíëû òîïðàüû, àðòûã ÷ÿêèë, éåòÿð:
Ùÿð êÿñ äèäèøìÿäÿí éîðóëóá, øèìäè ðóù à÷àí
Àçàäÿ áèð ùàâàäà ÷è÷ÿêëÿíìÿê èñòèéîð,
Ïÿê òàòëû áèð öìèäèëÿ ÿéëÿíìÿê èñòèéîð.
Øÿðð îëìàäûãúà õåéðÿ ãàâóøìàã ìÿùàë îëóð,
Ãÿñâÿòëè, ñèñëè ùÿð ýåúÿäÿí áèð ýöíÿø äîüàð.
Ùöððèééÿò þéëÿ íàçëû áèð àôÿò êè, ïÿê âÿãóð,
Ãàí àãìàäûãúà êèìñÿéÿ ýöëìÿç î èøâÿêàð.
Çàòÿí áó, êþùíÿ éóðäóìóçóí êþùíÿ àäÿòè,
95
Ùÿð òàíðûíûí ãàí è÷ìÿéÿ âàð ùöñíè-ðÿüáÿòè.
Çöëìÿò äàüûëäû, çöëìö ôÿñàä îëäó ïàéèìàë,
Ùÿð éåðäÿ ñàíêè ùàããö ÿäàëÿò ýöëöìñöéîð.
Àë áàéðàüûí ãàíàòëàðû àëòûíäà, ïöðìÿàë
Ùÿð ÷þùðÿ, ùÿð äîäàã ñà÷ûéîð ëÿì’ÿ-ëÿì’ÿ íóð.
Ùöððèééÿò? Àù, î áÿíúÿ ôÿãÿò òàòëû áèð õÿéàë...
Äöíéàäà âàðìû ùöðð, ÿúÿáà? Èøòÿ áèð ñóàë!...
Áàêû, 17 íèñàí, 1917
96
ÈØÒß ÁÈÐ ÄÈÂÀÍßÄßÍ ÁÈÐ ÕÀÒÈÐß
“Ñÿí íÿñèí? Êèìñèí?” äåéÿí àðèôëÿðÿ
Àðãàäàøëàð! Ñîðìàéûí, ùè÷ ñîðìàéûí!
Ñûçëàéàí áèð ãÿëáÿ àòÿø âóðìàéûí!
Ñîðìàéûí, àðèôëÿð! Åé ôÿðçàíÿëÿð!
Àíëàìàç äÿðä ÿùëèíè áèýàíÿëÿð.
Ñîðìàéûí ÿñëà, êèìèì áÿí? Éà íÿéèì?
Øèìäè áÿí áèð ãàéüûñûç äèâàíÿéèì.
Èøòÿ ýþíëöì áèð éûãûã âèðàíÿäèð,
Ùÿð íÿ ñþéëÿðñÿì áöòöí ÿôñàíÿäèð.
“Áÿí íÿéèì?” Êÿíäèì äÿ áèëìÿì, âàç êå÷èí!
Ñÿí íÿñèí? Áîø áèð ñóàë èíñàí è÷èí.
Áèð ìöÿììàäûð êè, “áÿíëèê” - ùÿëë åäÿí
Éöêñÿëèð ëàùóòà ôÿðòè-íÿø’ÿäÿí.
Áÿí ùè÷èì, ùè÷äÿí ÷ûãàí ùè÷äèð ôÿãÿò,
Çÿíí åäÿðñÿì ñèçäÿ äÿ éîã ìÿ’ðèôÿò.
Ýþç-ãóëàã - ýþðìÿê, åøèòìÿê àëÿòè,
×îã çàìàí àëäàòìûø èíñàíèééÿòè.
Ùÿð íÿ ýþñòÿðñÿì, íÿ ñþéëÿðñÿì ñèçÿ,
Å’òèáàð åòìÿçñèíèç ùè÷ áèð ñþçÿ.
×öíêè áÿí äèâàíÿ, ñèç ãàôèëñèíèç,
Äèëñèçèì áÿí, éîã ñèçèí äÿ ùèññèíèç.
Ñþùáÿòÿ ìàèëñÿíèç, äèêñèíìÿéèí!
Äèíëÿéèí! Àù, ÿôâ åäèí, èíúèíìÿéèí!
×öíêè àíëàøìàã äåéèëäèð ïÿê ãîëàé,
Ëàéëàëàéëàé, ëàéëèëàéëàé, ëàéëàëàé.
Áèð çàìàíëàð áÿí ÿíèñè-éàð èäèì,
97
ßùëè-ìÿ’íà, ìÿùðÿìè-ÿñðàð èäèì.
Ýöëøÿíè-âÿùäÿòäÿ ùÿï øàìö ñÿùÿð
Ñåéð åäÿðäèì ãàéüûñûç, àçàäÿñÿð.
Áèõÿáÿðäèì... ñåçìèéîðäóì õèëãÿòè,
Áèëìèéîðäóì ÷öíêè ìåâúóäèééÿòè.
Ùè÷ëèê, àù... ÿí õîø äÿìè-ñÿìòö ñöêóí,
Áèð ýþçÿë úÿííÿòäè, ùåéùàò!.. ßí çÿáóí,
ßí äÿíè áèð ùèññ, ÿâÿò áèð êîð áóüà,
Ðóùóìó éîãëóãäàí àòìûø âàðëûüà.
Áèð çàìàí áàãäûì êè, éîã íóðö ñÿôà;
Áèð êö÷öê ìÿùáÿñäÿéèì: çöëìÿòíöìà...
×ûðïûíûá äóðäóì, ôÿãÿò éîã ãóðòóëóø,
Ãÿøø îëóá ãàëäûì ùÿìÿí, áèòàáö ùóø.
Ñÿññèç, öíñöç àüëûéîðäóì ìÿñòè-õàá;
Íàýÿùàí áèð ñåéùÿ, áèð ìöäùèø õèòàá:
“Ãàëã! Åé èíñàí îüëó, ãàëã!” ÿìð åéëÿäè,
Ñàðñûëûá áåéíèì ùÿìÿí ñÿðñÿìëÿäè.
“Âàé!” äåéèá áèðäÿí áàüûðäûì, çàð-çàð,
Û÷ãûðûá ùÿï ñûçëûéîðäóì áèãÿðàð.
Ñîíðà ýþðäöì áàøãà áèð àëÿìäÿéèì,
Áèð éûüûí èíñàí è÷èí ÿéëÿíúÿéèì.
Ùÿïñè õöððÿì, ùÿïñè ïöðâÿúäö òÿðÿá,
Àíëàìàçäûì áÿí, íÿäèð, àéà, ñÿáÿá?!
Àüëàìàãäàí ãàëìàìûøäû áÿíäÿ ùàë,
Áèð êö÷öê ìÿúíóí èäèì ïÿæìöðäÿùàë.
Îíëàð àììà ýàù ýöëÿð, ýàù ÿéëÿíèð,
Áÿí ñöêóò åòäèêúÿ äóðìàç, ñþéëÿíèð.
Íèííè ñþéëÿðëÿðäè ýàù àðàì èëÿ,
Áÿ’çÿí îãøàðëàðäû ùÿï ïöðâÿëâÿëÿ.
Êå÷äè àç-÷îã, áÿí äÿéèøäèì áöñáöòöí,
Òàëåéè-ìÿíùóñóìà äîüìóøäó ýöí.
Àüëàìàçäûì, øèìäè ïÿê äèëøàä èäèì,
Ãàéüûñûç, àçàäÿ áèð íåâçàä èäèì.
Ùÿð íÿ ýþðñÿì çåâã àëûðäûì áèëìÿäÿí,
Éàð èäèì ùÿì éàðà, ùÿì ÿüéàðà áÿí.
Ñàíêè áèð úÿííÿò êÿñèëìèø êàèíàò,
98
Áàøëàìûø àðòûã ìöíÿââÿð áèð ùÿéàò.
Äàèìà ìÿñ’óäö ôÿððöõáàë èäèì,
Äàèìà õîøáèí èäèì, õîøùàë èäèì.
Èøòÿ áèð ìÿ’ñóì èäèì, àçàäÿñÿð,
Ó÷ìàã èñòÿðäèì ìöçÿôôÿð, íÿø’ÿâÿð.
Àíáààí áóëäóãúà áÿí íÿøâö íöìà,
Ðóùóìó ãàïëàðäû áèòìÿç áèð ñÿôà.
Àðòûéîðäó þìðÿ ùÿð ýöí ðÿüáÿòèì,
×öíêè áèïàéàí èäè ùöððèééÿòèì.
Ãàéüû áèëìÿç áèð ÷îúóãêÿí, íàýÿùàí
Ôèêðèìè úÿçá åòäè äèýÿð áèð úèùàí.
Êÿñáè-èðôàí åòìÿéÿ ÿçì åéëÿäèì,
Åëìÿ ãîøäóì, ùÿð íÿ äóéäóì, áÿëëÿäèì.
Ðóùè-ìÿ’ñóìàíÿì îëìóø äÿðáÿäÿð,
Ôÿçë è÷èí ùÿð ëÿùçÿ éöêñÿëìÿê äèëÿð.
Èñòÿìÿçäèì ðàùÿò, àðòûã áèãÿðàð,
×ûðïûíûðäûì ðóçö øÿá ïÿðâàíÿâàð.
ßëäÿ êÿñêèí áèð ñèëàù îëìóø ãÿëÿì,
Ôèêðèìÿ ùþêì åéëèéîðäó äÿìáÿäÿì.
Ùÿð íÿ ýþðñÿéäèì ìÿðàãàâÿðäè ùÿï,
Ìöòëÿãà äóðìàç, àðàðäûì áèð ñÿáÿá.
Àðòàðàã ôÿçëö êàìàëûì àíáààí,
Éöêñÿëèðäèì, éöêñÿëèðäèì äóðìàäàí.
Ôèêðèìè èøüàë åäÿí ùÿð áèð õÿéàë,
Ðóùóìó åéëÿðäè èëãà áèí ñóàë;
Êÿøô è÷èí ñÿðñÿì ýþíöë ìÿôòóí èäè,
Êèì îíó ùÿëë åòñÿ ßôëàòóí èäè.
×ûðïûíûðäûì äàèìà èðôàí è÷èí,
Ùè÷ ñàíûðäûì þìðö áèð íàäàí è÷èí.
Ìÿëúÿ’èì îëäóãúà ìÿêòÿá, ìÿäðÿñÿ,
Ãÿëáèìÿ ýÿëìÿçäè ùè÷ áèð âÿñâÿñÿ.
Çåâã àëûðäûì ìÿñúèäö ìåéõàíÿäÿí,
Ôåéç àëûðäûì àãèëö äèâàíÿäÿí.
Ñà÷ìà áèð äÿôòÿð÷ÿ, ñÿðñÿì áèð êèòàá,
Ðóùóìó åéëÿðäè äàèì ùèññèéàá.
Ôÿçëö èðôàí ÿùëèíÿ ùåéðàí èäèì,
99
Åëì è÷èí áàøäàí êå÷ÿð èíñàí èäèì.
Êàèíàòè-åëì, î áèð äèëáÿð ùÿéàò,
ßí ìöãÿääÿñ áèëäèéèì áèð êàèíàò...
Åëì, ÿâÿò, ïÿê ñåâäèéèì äèëäàð èäè,
ßí ýþçÿë áèð éàðè-ÿôñóíêàð èäè.
Åëìÿ âåðìèøäèì ýþíöë àðèôìèñàë,
Áèëìèéîðäóì áàøãà àëÿì, áàøãà ùàë.
Áèëìèéîðäóì ãÿì íÿäèð, ñåâäà íÿäèð,
Áèëìèéîðäóì àøèãè-ðöñâà íÿäèð.
Âàðäû òÿê áèð ùÿìäÿìèì: ôÿçëö êàìàë,
Âàðäû òÿê áèð ìóíèñèì: ÿðáàáè-ùàë.
Ùÿï ÷àëûøìàã, óüðàøûá äóðìàãëà áÿí,
Ãîøäóðóðäóì ôèêðèìè ùèññ åòìÿäÿí.
Àãèáÿò, áèð ýöí éîðóëäóì, èíëÿäèì;
Ñîíðà êöñêöí ðóùóìó ùÿï äèíëÿäèì;
×îã äöøöíäöì, ÷îã äàøûíäûì, áèð çàìàí
Ýóøåéè-öçëÿòäÿ òóòäóì àøèéàí.
Åòìÿäèì èíñàíà àðòûã å’òèáàð,
Àäÿì îüëóíäàí ôÿðàð åòäèì, ôÿðàð.
Áÿíúÿ ìÿðäóä îëäó ùÿð äÿôòÿð, êèòàá,
Ùÿï òÿôÿêêöðäÿí îëóðäóì çåâãèéàá.
Áèëäèéèì ùÿð áèð ùÿãèãÿò ÿñêèäè,
Áàøëàäûì òÿìéèçÿ ùÿð íèêö áÿäè.
Ýþðäöéöì ùÿð øåéäÿ áèð ìÿ’íà àðàð,
Èúòèùàä åòìÿê äèëÿðäèì áèãÿðàð.
Àðòûéîðêÿí èçòèðàáûì àíáààí,
Õåéëè äàëäûì... áèð äÿ áàãäûì, íàýÿùàí
ßñêè áöòëÿð ãàëìàìûø, ùÿï ãûðìûøûì,
Ó÷ìóø ÿãëèì, áöñáöòöí ÷ûëäûðìûøûì.
Ýþçëÿðèìäÿí ãàëäûðûëìûø ïÿðäÿëÿð,
Áàãäûì, àüëàð ýþðäöéöì ùÿð øåé ýöëÿð.
Ùåéðÿòèìäÿí áÿí äÿ ýöëäöì, àãèáÿò,
Ýþçëÿðèì ýþðäöì éàøàðìûø áèúèùÿò.
Òöêëÿðèì öðïÿðäè, ùÿï ñÿðñÿìëÿäèì,
Áàãäûì, àðòûã áàøãà áèð àëÿìäÿéèì;
Ñû÷ðàéûá áåéíèìäÿ ãàí âóëêàí éàïàð;
100
Ýàù åíÿð ãÿëáèìäÿ áèð òóôàí éàïàð.
Áÿíúÿ ùÿï ìàùèééÿòè-ÿøéà áöòöí
Áàøãà ðÿíý àëìàãäàäûð ýóéà áó ýöí.
ßñêè ùèññèééàò ÿçèëìèø ñÿðáÿñÿð,
ßñêè “áÿí”äÿí ùè÷ áóëóíìàç áèð ÿñÿð.
Ùÿð ùÿãèãÿò ñàíêè þëýöí áèð õÿéàë...
Ùþêì åäÿð ðóùóìäà àðòûã áàøãà ùàë.
Áÿíúÿ, õèëãÿò øèìäè áèð ÿôñàíÿäèð,
Êèì êè, ùÿëë åòìÿê äèëÿð, äèâàíÿäèð.
Áèð îéóíúàãäûð úèùàí áàøäàí-áàøà,
Ãàôèë èíñàíëàð äà áÿíçÿð ñÿðõîøà.
Ñÿíäÿëÿð ùÿð êÿñ ÿìÿëñèç, ãàéüûñûç,
Ùÿïñè êÿíäèíäÿí õÿáÿðñèç, ñàéüûñûç.
Ñþéëÿøèðëÿð, àíëàøûëìàç ñþçëÿðè,
Ùÿï áàãàðëàð, ýþðìÿç àììà ýþçëÿðè.
Äàèìà ìèñêèí, äöøöíìÿç, ñÿðñÿðè...
Áèð ÷öðöê õóëéàéà ùåéðàí ÿêñÿðè.
Ýàù öáóäèééÿò åäèá éûëäûçëàðà,
Ýàù ÿéèëìèøëÿð äèëàðà ãûçëàðà.
×îã çàìàí ìÿüëóá îëóá áèð ùåéâàíà,
Òàíðû çÿíí åòìèø, òàïûíìûøëàð îíà.
Áþéëÿ, ýÿìñèç áèð éûüûí ìÿðêÿá êèáè,
Îòëóéîðêÿí... èøòÿ - ìÿñëÿê ìþâúèáè
Ôûðëàìûø ìåéäàíà áèð ãà÷ äàùèéÿ,
Êîðëàðû èðøàä è÷èí ýÿëäèê äåéÿ.
Êÿøô åäèá éîãëóãäà áèð ìåâúóäè-ùàã,
Áèðäèð, å’ëàí åòäèëÿð, ìÿ’áóäè-ùàã.
Áèðäèð, àììà ùþêì åäÿð ùÿð áèð øåéÿ,
Ùÿì äÿ ÿñëà áÿíçÿìÿç ùè÷ êèìñÿéÿ.
Õÿëã åäÿð, ùÿì ìÿùâ åäÿð, ïÿê ìöãòÿäèð...
×öíêè ùÿð áèð ãöââÿòèí ôåâãèíäÿäèð.
Ùþêì åäÿð, ñþéëÿð, îíóí èëùàìèíÿ
Âàãèô îëìàç àúèç èíñàíëàð... éåíÿ
Äóéñà áèð øåé, ùÿï î äàùèëÿð äóéàð,
Ñîíðà îíëàð õÿëãè åéëÿð ùèññÿäàð.
Õÿëã, õàëèãäÿí óçàã, ùÿì áèõÿáÿð,
101
Éàëíûç îíëàð ÿìð åäÿð, éà íÿùé åäÿð.
×öíêè îíëàð ïÿê éàãûí öëâèééÿòÿ,
Ùÿì äÿ ïÿê ëàéèã õèòàáè-ãöäðÿòÿ;
Ïàðëàìûø ùÿð êèìäÿ ÿíâàðè-äÿùà,
Àëÿìè-ÿñðàðà îëìóø àøèíà.
Èøòÿ îíëàð, ùÿð áèðè áèð ãÿùðÿìàí,
Ùÿï ÷àëûøìûø äóðìàäàí, ñàðñûëìàäàí.
Áèð äöýöí... îíëàðúà ùÿð áèð òÿùëèêÿ,
Ùÿïñè îëìóøëàð ôÿäà áèð ìÿñëÿêÿ.
Ùÿïñèíèí àìàëû áèð, ÿôêàðû áèð,
Ùÿïñèíèí èãáàëû áèð, èäáàðû áèð.
Ùÿïñè éàëíûç áèð ùÿãèãÿò àøèãè,
Ùÿïñè áèð âèúäàíëà äèíëÿð õàëèãè.
Ùÿïñèíèí ãÿëáèíäÿ áèð ñåâäàñû âàð,
Ùÿïñè Ìÿúíóí, ùÿïñèíèí Ëåéëàñû âàð.
Ùÿïñèíèí ðóùóíäà áèð úÿííÿò ýöëÿð,
Ùÿïñè øÿôãÿò áÿñëÿð, öëâèééÿò äèëÿð.
Àüëàìûøëàð ùÿïñè èíñàíèééÿòÿ,
Õàäèì îëìóøëàð áöòöí áèð íèééÿòÿ.
Ïàðëàìûø ùÿïñèíäÿ áèð ùàã øþ’ëÿñè,
Õåéðÿ ìóíèñ, øÿððÿ äöøìàí úöìëÿñè.
Ùàãäàí àëìûø ùÿïñè èëùàìàòûíû,
Äèíëÿìèø ùÿì êÿíäè ùèññèééàòûíû.
Ùÿð êÿñ èíøàä åéëÿìèøäèð áèð êèòàá,
Òà êè, èùçàð åéëÿñèí áèð èíãèëàá.
Áàøãà áèð “áÿíëèê” àðàðêÿí ùÿð áèðè,
Óéìàç îëìóø áèð-áèðÿ ÷îã ñþçëÿðè.
Èøòÿ ùÿð äàùèäÿ âàð áèð å’òèéàä,
Éàí áàãûá òÿãëèäÿ, åéëÿð èúòèùàä.
Ïÿê òÿáèèäèð êè, ùÿð ñàùèáùöíÿð
Áèð òÿúÿääöä, áèð õöñóñèééÿò äèëÿð.
Ýÿð÷è àç-÷îã áèð-áèðèíäÿí ôÿðãè âàð,
Èøòÿ îíëàð ùÿïñè áèð øàùðàù àðàð.
Äèíëÿéèá ÿñëàôû ùÿï ôèêð åòäèëÿð,
Ýþñòÿðèá ÿõëàôà áèð éîë, ýåòäèëÿð.
Ñîíðà, ëàêèí ñîíðà ïÿê ÷îã ñöðìÿäÿí,
102
Ôûðëàéûá ìåéäàíà áèð ÷îã ðàùçÿí,
Îíëàðûí ôèêðèíäÿ áóëìóøëàð òÿçàä;
Ùÿð áèðè áèð éîëäà åòìèø èúòèùàä.
Áèð-áèðèíäÿí õÿëãè èñòèêðàù è÷èí
Ùÿð áèðè áèð äöðëö îëìóø õóøÿ÷èí.
Áèð éûüûí ÿôñàíÿ, áèí ëàôö ýÿçàô
Óéäóðóá ùÿð êÿñ ÷ûãàðìûø èõòèëàô.
Ùÿð áèðè áîø áèð õÿéàë àëìûø ÿëÿ,
Óüðàøûá äöíéàéà ñàëìûø âÿëâÿëÿ.
Àéðûëûá áèð ìöðøèäèí ïåéðÿâëÿðè,
Àéðû ìÿçùÿáëÿð ÷ûãàðìûø; ùÿð áèðè
Áèð éûüûí áþùòàíëàð èúàä åéëÿìèø,
Ïèðèíÿ ùÿçéàíëàð èñíàä åéëÿìèø.
Àíëàìàç, êîð õàëãû ãàíäûðìûø áöòöí,
Ùÿð íÿ ãóñìóø, ùÿï èíàíäûðìûø áöòöí.
Ãöááÿ éàïìûøëàð êö÷öê áèð ùÿááÿéè,
Ñþéëÿìèø: “ùàã áÿíäÿ...” ùÿð êöëõàíáÿéè.
Ùàêèì îëìóøëàð áöòöí èçàíëàðà,
Ùÿð êÿñ óéìóøäóð î áèâèúäàíëàðà.
Ôèðãÿëÿð òÿøêèë åäèëìèø àíáààí,
Îëìàìûø ÿñêèê íèçà ùè÷ áèð çàìàí.
Èçëÿéèá ùÿð ôèðãÿ ÷ûãìàç áèð ÷ûüûð,
Áèð äöýöí-äÿðíÿê ãóðóëìóø çûðùàçûð.
Ùÿð êÿñ óéìóø êÿíäè ñÿðñÿì ôèêðèíÿ,
Äöøìàí îëìóø ÷îãëàð þç ùÿìôèêðèíÿ.
Åéëÿìèø ùÿð êÿñ òÿñÿââöð ãàéÿñèç,
Áàøãà éîë, áèð áàøãà õàëèã, áàøãà èç.
Ùÿð êÿñ àëäàíìûø äà ñàïìûø áèð éàíà,
Áèí ÷åøèä áöòëÿð éàïûá òàïìûø îíà.
Ùÿð êÿñèí ðóùóíäà áèð õàëèã ýöëÿð,
Þéëÿ áèð õàëèã êè, õÿëã åòìèø áÿøÿð.
Ïÿê òóùàô!.. Áèð ôèðãÿ äèýÿð ôèðãÿíèí
Õàëèãèíäÿí äèêñèíèá îëìàç ÿìèí.
Ùàëáóêè, ùÿð êÿñúÿ ùàã áèð, òàíðû áèð...
Éà áó ñÿðñÿìëèê, áó àçüûíëûã íÿäèð?!
Áèð éûüûí èíñàí àðàð çöëìÿòäÿ íóð,
103
Áèð éûüûí: ùàã áèçäÿäèð, ñþéëÿð äóðóð.
Áèð ýöðóù åéëÿð ïÿðÿñòèø âÿùäÿòÿ,
Áèð ýöðóù åéëÿð òÿìÿëëöã êÿñðÿòÿ.
Ùÿð êÿñ àðòûã èçëÿéèá áèð éîë ýåäÿð,
ßéðè, äöç, ÷èðêèí, ýþçÿë - èìàí åäÿð.
Úàùèë - àðèô, áèð ÷îáàí - áèð ôåéëÿñóô
Êÿíäèíè ñàíìàãäà... ÿðáàáè-âöãóô.
Ùÿð êèì ÿââÿëäÿí èíàíìûø ùÿð íÿéÿ,
Áèð äÿ ðàì îëìàç î äèýÿð áèð øåéÿ.
Ùàã òÿúÿññöì åòñÿ áèðäÿí ùÿïñèíÿ,
Òóòäóüóíäàí êèìñÿ âàç êå÷ìÿç éåíÿ.
×öíêè ïÿê ýöúäöð óíóòìàã êå÷ìèøè,
Ùÿì äöøöíìÿê èñòÿìÿç áèð ÷îã êèøè.
Ùþêì åäÿð “ìàçè” áöòöí âèúäàíëàðà,
“ßñêèëèê” åéëÿð íöôóç èçàíëàðà.
ßñêè àäÿòëÿð áèðÿð çÿíúèð îëóá,
Äÿìáÿäÿì åòìÿêäÿ òÿñõèðè-ãöëóá.
Ñîðñàëàð: äöíéàäà êèìäèð ùþêìäàð?
Áÿí äåðèì: þëìöøëÿð, þëìöø äóéüóëàð.
Áèð ùÿãèãÿòäèð áó... âàðñà øöáùÿíèç;
Òà ÷îúóãëóãäàí íÿ þéðÿíìèøñÿíèç,
Ùÿð íÿ éàä åòìèøñÿíèç äöí éà áó ýöí,
Ãÿëáèíèçäÿí ùÿï ñèëèí áèð-áèð áöòöí:
Âàëèäåéí àüóøó, ìÿêòÿá, ìÿäðÿñÿ,
Ãîðãó, öììèäö òÿâÿêêöë, âÿñâÿñÿ.
Å’òèãàä, ÿõëàãö àäÿò, ùÿð íÿ âàð,
Ùÿï êþêöíäÿí ãàëäûðûí äèâàíÿâàð...
Ùÿï ãûðûí, ùÿï ÷åéíÿéèí, ùÿï ìÿùâ åäèí!
Ùè÷ çÿðÿð éîã, áèð ìöâÿããÿò ñÿùâ åäèí!
Ñÿùâèíèçäÿí òà êè äîüñóí øöáùÿëÿð,
Ùÿï ñå÷èëñèí ùàããö áàòèë, õåéðö øÿð.
Èøòÿ áèð ìåéäàí êè, èñòÿð ãÿùðÿìàí,
Ùÿð êèìèí âàð ìåéëè, åòñèí èìòèùàí.
Åòñÿíèç áèð áþéëÿ úöð’ÿò, øöáùÿñèç,
Ãàðøûíûçäàí ïÿðäÿëÿð ãàëãàð òÿìèç.
104
Áèð äÿ àëäàíìàçñûíûç ùÿð êàùèíÿ,
Ôèêðè ÷àëäûðìàçñûíûç ùÿð õàèíÿ.
Áàøëàéûá àðòûã ìöíÿââÿð áèð ùÿéàò,
Ìÿùâ îëóð ùÿï ÿñêè, þëýöí êàèíàò.
Êþùíÿ ìåâùóìàòà éîë âåðìÿçñèíèç,
Ùàããû äèíëÿð, áàøãà øåé ýþðìÿçñèíèç.
Ñåéð åäèá èíñàíëàðûí ÿô’àëûíû,
Ôèêðèíè, àìàëûíû, ùÿð ùàëûíû,
Ùåéðÿò åéëÿð, äàèìà àüëàðñûíûç,
Äàèìà àüëàðñûíûç, ñûçëàðñûíûç;
Ùàëûíûç ÿíçàðû úÿëá åéëÿð áöòöí,
Ñåéð åäÿíëÿð ùÿï ýöëöìñÿðëÿð áöòöí.
×öíêè Ìÿúíóí çÿíí åäÿð ùÿð êÿñ ñèçè,
Êèìñÿ äÿðê åòìÿç ôÿãÿò Ëåéëàíûçû.
Êèìñÿäÿí ýÿëìÿç êþìÿê ùè÷ áèð çàìàí,
Öðêÿðÿê ñèçäÿí ãà÷àð éåêñÿð úèùàí.
Ñèç äÿ áèïÿðâà îëóá ìÿðäöìýèðèç,
Íåðäÿ èíñàí ýþðñÿíèç öðêÿðñèíèç.
ßðçè-äèäàð åòñÿ ñèçëÿðäÿí áèðè,
Ýþñòÿðèá ùåéðÿòëÿ áèð ÷îã ñÿðñÿðè,
Õàëãà ñþéëÿðëÿð: “Ãà÷ûí áóíäàí, àìàí!
Øàðëàòàíäûð, øàðëàòàíäûð, øàðëàòàí!
Ñþçëÿðè ùÿï ñà÷ìà... éîã ìÿ’íà, ôèëàí,
Ùÿï éàëàíäûð, ùÿï éàëàíäûð, ùÿï éàëàí...”
Èøòÿ äèããÿò ëàçûì... åé ÿðáàáè-ùàë!
Èìòèùàí èñòÿð, íÿ ëàçûì ãèëöãàë.
Áèð úÿñàðÿòäèð áó... èãäàì åòñÿíèç,
Áþéëÿ áèð àçàäÿ éîëäàí ýåòñÿíèç,
Ñèç äÿ áèð ìÿúíóí îëóá àüëàðñûíûç;
Áÿí íÿéèì? Éàõóä êèìèì, àíëàðñûíûç;
ßí íèùàéÿò, ùÿð ùÿãèãÿò áÿëëÿíèð,
Ùàã íÿäèð? Íÿéìèø? Íèùàéÿò áÿëëÿíèð.
Þíúÿ “áÿíëèêäÿí” òÿúÿððöä ãûëìàéàí,
Êÿíäè íÿôñèíäÿí óçàãäûð ùÿð çàìàí.
Êèì êè, ÿãë èñòÿð, î, ìÿúíóí îëìàëû;
Ùÿð ôÿëàêÿò ýÿëñÿ ìÿìíóí îëìàëû;
105
Éîãñà ýåâøÿê, äóéüóñóç, áîø áèð áåéèí,
Ñèððè-õèëãÿòäÿí íÿ àíëàð, ñþéëÿéèí!?
Úàíëû ìåééèòëÿðúÿ çîð èäðàêè-ùàã,
Ýþðìÿç ÿ’ìà, äîüñà ùÿòòà áèí øàôàã.
Íóðè-ùàã áèð ÷þùðÿäèð, äàèì ýöëÿð,
Äÿðêäÿí àúèç ôÿãÿò áèýàíÿëÿð.
Äÿðê åäÿíëÿð ìöòëÿãà ìÿúçóá îëóð,
Ôÿðòè-åøãèíäÿí ùÿìÿí, èëëÿò áóëóð.
×ûëäûðûá ñÿðñÿìëÿð, àüëàð, ùÿì ýöëÿð,
Áàøãà áèð àëÿìäÿ ðÿãñ åòìÿê äèëÿð.
Òÿðê åäèá úàíàíà áèõóä úàíûíû,
Ùÿï àðàð ìÿ’øóãåéè-âèúäàíûíû.
Áèãÿðàð èñòÿð ñàðûëñûí áîéíóíà,
Íàýàù àíëàð: éàðû ýèðìèø ãîéíóíà.
Ðóùà àðòûã áàøãà öëâèééÿò ýÿëèð,
Àëÿìè-ëàùóòà ãàëãàð, éöêñÿëèð.
Éöêñÿëèð, ÿíýèí ôÿçàëàðäàí àøàð,
ßðøè-èñòèüíàäà áèïÿðâà éàøàð.
Òÿøíåéè-èðôàí èêÿí äÿðéà áóëóð,
Ìåâò àðàðêÿí çèíäåéè-úàâèä îëóð.
Òèôëèñ, 1912
106
ÓÍÓÒÓËÌÓØ ØÅÉËßÐ
107
108
ÅÉ ÐÓÙÈ-ÏÖÐÑÖÊÓÍ!..
Åé áÿíëèéèìäÿ ùàêèì îëàí ðóùè-ïöðñöêóí!
Åé ðóùè-ìöíôÿèë! Ñÿíè ýþðäöêúÿ ùÿï çÿáóí;
Ýþðäöêúÿ äàèìà ñÿíè ñÿðýÿøòåéè-çöíóí,
Ùÿï âàðëûüûì ùàìàí îëóéîð ñàíêè òàðöìàð.
Ñÿí áÿõòèéàð èäèí î çàìàíëàð êè, áöñáöòöí
Áèð øå’ðö çåâã è÷èíäÿ éàøàðäûí... Ôÿãÿò áó ýöí,
Áàã, çèøòáèí îëóá äà íÿ áóëäóí? Áèð àç äöøöí!
Ùÿï êàèíàòà ãàðøû íÿäèð áóíúà èüáèðàð?
Ùÿð øåé ñÿíèí ýþçöíäÿ áèð ÿôñàíÿ, áèð éàëàí...
Áèð àëäàíûø äåìÿê áöòöí àëàéèøè-úèùàí.
Ñåâìÿê, ñåâèëìÿê, åøã, âÿôà, õÿíäÿ éà ôÿüàí;
Áóíëàð äà ýþñòÿðèøìèäèð, åé ðóùè-ñÿð’ÿäàð!?
Àëäàíìàìàã, áó ñÿíúÿ áó ýöí èøòÿ ñîí ìÿðàã...
Ýóéà ñÿðàáè-ìöüôèë èìèø ùÿï éàãûí, óçàã;
Ëàêèí éåòÿð, øó ùàëû áûðàã, èñòÿìÿì, áûðàã!
ßñëà òÿùÿììöë åòìÿéÿ éîã áÿíäÿ èãòèäàð.
Àëäàí áèð àç, éàçûã ñàíà!.. Ãÿùð îëäóüóí éåòÿð,
Áàã, àëäàíûá äà, ÷ûðïûíàðàã çöìðåéè-áÿøÿð
Äàèì ãîøàð öìèäè-ñÿàäÿòëÿ áèõÿáÿð,
Äàèì õÿéàë è÷èíäÿ éàøàð, ùÿì äÿ áÿõòèéàð...
×ûã øöáùÿäÿí, ñöêóíó áûðàã, à÷ äà áàëö ïÿð,
109
×ûðïûí ôÿçàéè-çåâãö øÿòàðÿòäÿ ïöðçÿôÿð.
Ãîø äàèìà ìÿùÿááÿòÿ, íèôðÿòäÿí åò ùÿçÿð!
Áÿäáèí îëóá äà êÿíäèíÿ äöíéàéû ãûëìà òàð!
×ûðïûí êÿäÿðëÿðèíëÿ, ñöðóðóíëà äàèìà;
Áÿ’çÿí êÿäÿð, äöøöíúÿ, ãûðûãëûã äà áèð ñÿôà...
Ñåâ, àüëà, èíëÿ! Áÿëêÿ áóëóðñóí áèð àç øÿôà,
×ûðïûí õÿéàëö ùèññ èëÿ ùÿï ìÿñòö áèãÿðàð.
Áèð íàçëû ÷þùðÿ, éà äöøöíöð áèð ùÿçèí íèýàù,
Áèð ýèðéÿ, áèð òÿáÿññöìè-íàçèê, äÿðèí áèð àù,
Áèð øàèðàíÿ ìÿíçÿðÿ, áèð ãàíëû ùÿðáýàù,
Õîø áèð øöêóôÿçàð âÿ éà òàçÿ áèð ìÿçàð.
Ùÿð ëåâùÿ áèð ùÿãèãÿòè ñþéëÿð òÿðàíÿäèð,
Ùÿð êþëýÿ ùèññè îãøàéàúàã áèð áÿùàíÿäèð.
Äöíéà íÿäèð? Î, èøòÿ ôÿðÿùíàêö ìöíêÿñèð,
Áèð àøèéàíè-çåâãö ñÿôà, áèð õÿðàáÿçàð...
110
ÊÖ×ÖÊ ÁÈÐ ËÅÂÙß
Åùòèçàç åòìÿäÿ ùÿð éàíäà áåùèøòè íÿôÿõàò,
Îãøóéîð ñÿùíè-÷ÿìÿíçàðû éåíÿ ðóùè-áàùàð.
Øÿìñ, î íåâçàäè-òÿáèÿò ýöëöéîð øÿ’øÿÿáàð,
Ñà÷ûéîð ùÿð òÿðÿôÿ ðÿíýè-ñÿôà, íóðè-ùÿéàò.
Ñàíêè ùÿð øåé ýöëöéîð, ÿðçö ñÿìà ùÿï ìÿñðóð,
Ùÿð òÿðÿô ìåâúåéè-íóð...
Êàèíàòà âåðèéîð íÿø’ÿ íÿñèìè-ñÿùÿðè,
Ñÿðâëÿð ãàìÿòè-ìåâçóí èëÿ ùÿï ìÿñòè-ãöðóð...
Áèð òÿðÿôäÿ þòöøöð øåâãö øÿòàðÿòëÿ òöéóð,
Ïÿðäÿ-ïÿðäÿ åíèéîð, éöêñÿëèéîð íÿüìÿëÿðè.
Ñöñëÿíèá íàç èëÿ áèð éàíäà ýöëöìñÿð ÿçùàð,
Ïöðñÿôà, ëÿì’ÿíèñàð...
Ýÿçèíèð ãàðøûäà áèð òèôëè-ìÿëàùÿò éàëûíûç...
Ùÿð ÿäàñèëÿ î øóõ àëÿìè åéëÿð ìÿñùóð.
Èøòÿ, ñÿééàð ÷è÷ÿê äåíìÿéÿ øàéàí áèð ãûç!
×åøìè-ìÿõìóðèíÿ áàãäûãúà éöðÿê ÷ûðïûíûéîð,
Àëëàù, Àëëàù! Íÿ ãÿäÿð öëâè... î ìàâè ýþçëÿð!
Î ñÿìàâè ýþçëÿð!
Ùÿï ÷è÷ÿêëÿðäÿ òÿìÿââöú åäÿí ÿëâàíè-ñöðóð,
ßêñ åäèá ÷þùðåéè-ýöëýóíóíà åéëÿð ëÿì’àí;
Çöëôè-çÿðòàðûíû éàëäûçëàð èëàùè áèð íóð,
Èøòÿ áèð ëåâùÿ êè, ùÿð çàèðè åéëÿð ùåéðàí;
Èøòÿ áèð øå’ð êè, ùÿð øàèðè åéëÿð òÿëòèô,
Íÿ ãÿäÿð øå’ðè-ëÿòèô!
Áþéöêäÿðÿ
111
ÈÊÈ ÙßÌØÈÐÅÉÈ-ËßÒÀÔßÒÂÀÍ
Áÿ’çÿí ÿñëà óìóëìàéàí éåðäÿí
Íÿ ãÿäÿð áÿõòèéàð îëóð èíñàí!
Èøòÿ, áÿí éÿ’ñ è÷èíäÿ èíëÿðêÿí,
Ðóùè-ìÿúðóùèìè åäÿí õÿíäàí,
Èêè ñåâäà ïÿðèñè ëÿì’ÿôÿøàí.
Áèðè - íåâðÿñòÿ, íåâäÿìèäÿ ÷è÷ÿê...
Áèðè - íàäèäÿ, íàøÿíèäÿ ìÿëÿê...
Áèðèíèí ÷þùðåéè-äèëàøóáè,
Ëÿáè-ýöëýóíè, ñåøìè-ìÿõìóðè,
Çöëôè-øÿáðÿíýè, ðÿíýè-ìÿùúóáè,
Üÿðã åäÿð íóðà ãÿëáè-ðÿíúóðè;
Øÿðãÿ ìÿõñóñ î áèð ýþçÿë ùóðè...
Êèì áèëèð! Áÿëêÿ øèìäè úÿííÿòäÿí
Éåðÿ åíìèø ýÿçÿð î ãþí÷ÿäÿùÿí.
Ëàêèí ÿôñó...ñ ãåéðè-ãàáèëäèð,
Áÿíúÿ òÿñâèðè-ùàëû äèýÿðèíèí.
Î, áèð öëâè õÿéàëà áÿíçÿòèëèð
Êè, åäÿð ùÿð áàãûøäà øàèð è÷èí
Ïöðìÿàëè íÿøèäÿëÿð òÿëãèí.
Ñþéëöéöð èøòÿ ùÿð áèð ÿ’çàñè
Êè, áÿíèì ÿñðèí ÿí ýþçÿë Âåíöñè.
Ýÿðäÿíè-ñàôûíû þïÿí î õÿôèô,
Î òÿìÿââöúíöìà èïÿê ñà÷ëàð
Íÿøð åäÿð êàèíàòà ãàðøû ëÿòèô,
112
Ïöðçÿùÿá áèð çèéàéè-ðàéèùÿäàð,
Íÿøâÿçà áèð áàùàðè-ïöðÿçùàð.
Î ñÿìàâè íèýàùà ãàðøû ôÿãÿò
Äóéàð èíñàí ìÿäèä áèð ùåéðÿò.
Øó äèëàðà, ñåâèìëè ìÿíçÿðÿäÿí
Ðóùà áèð áàøãà å’òèëà ýÿëèéîð.
Î ýþçÿë ÷þùðÿëÿð ýöëöìñÿðêÿí
Ñà÷àð ÿòðàôà ñàíêè íóðè-ñöðóð,
Àù, ìöìêöíìö îëìàìàã ìÿñùóð?!
Ãàäûí! Åé ìþùòÿðÿì ÿíèñè-áÿøÿð!
Ñÿíñèç þêñöç ãàëûðäû ùèññè-áÿøÿð!
Áþéöêàäà
113
ÁÈÐ ÃÛÇÛÍ ÑÎÍ ÔßÐÉÀÄÛ, ÉÀÕÓÄ
ÇÈÍÄÀÍ ÝÓØßÑÈÍÄßÍ ÁÈÐ ÑßÑ
Éöðÿêäÿ ãàëäû ìÿðàìûì, äóéóëìàç îëäó ñÿñèì;
Ýþçöìäÿ ãàëìàäû íóð, àù, èøòÿ ñîí íÿôÿñèì!..
Ìÿçàëèì àòÿøè éàãäûãúà ãàâðóëóð áÿäÿíèì,
Íÿ ùàëè-ìöäùèø! Àìàí, ñîí ýöíöì áóìóéäó áÿíèì!?
Ñîëóá áàùàðè-øÿáàáûì, äÿéèøäè ùÿð ùàëûì;
Áó ñóðÿòèì, áó âöúóäóì, áó äþíìöø èãáàëûì;
Áÿíèìëÿ äîüìóø èìèø ñàíêè èçòèðàáö êÿäÿð!..
Çÿìàíè-øÿá... óéóéîð ùÿð êÿñ, èñòèðàùÿò åäÿð.
Áöòöí úèùàí óéóéîð, áèñÿäà, òöéóðö âöùóø,
Íöúóìè-çàùèðÿ ùÿï íèìõàá, ùÿï áèùóø...
Ñöêóíö ùåéðÿòÿ äàëìûø ôÿçàéè-íàìÿùäóä.
Òÿáèÿò àëÿìè îëìóø äà ñàíêè õàáàëóä;
Áàíà ÿíèñ îëàúàã èøòÿ áèð ñîëóã ñèìà!
Ãÿìÿð, áÿíèì êèáè ìöüáÿð, î øÿáíÿâÿðäè-ñÿìà.
Áÿíèì êèáè î äà áèõàáö ìöçòÿðèá-ÿùâàë...
Áÿíèì êèáè î äà áèòàá, ùÿì ãÿðèíè-çÿâàë...
Áó ôÿðãèìèç âàð: î, âàðÿñòåéè-ìÿçàëèìäèð,
Áÿíèì íÿñèáè-ùÿéàòûìñà çöëìè-çàëèìäèð.
Î, áÿõòèéàðäûð, àðòûã ÿñàðÿò àíëàìûéîð,
Ýþçÿë-ýþçÿë ýÿçèíèð, ùöð éàøàð î ñîëüóí íóð.
Ôÿãÿò, öçÿð áÿíè ùÿð ëÿùçÿ áèð âÿðÿìëè õÿéàë,
ßúÿëìè éàãëàøûéîð? Éà íÿäèð áó êöñêöí ùàë?
Íÿäèð áó òåéôè-ìÿãàáèð ýþçöìäÿ øþ’ëÿôöðóç!?
Òöêÿòäè ñÿáðèìè, éà Ðÿá, áó ùàëè-âèúäàíñóç.
Õàéûð, õàéûð, éàøàìàì ãåéðè, åé êÿäÿðëè ùÿéàò!
114
×ÿêèë äÿ ýåò, áàíà ðàùÿò âåð! Èñòÿìÿì ùåéùàò!..
Áÿí èñòÿìÿì éàøàìàã, ùÿð öìèäèì îëäó òÿáàù,
Éöðÿêäÿ ãàëäû áöòöí äÿðäö ùÿñðÿòèì, åéâàù!..
Ñÿí, èøòÿ åé ýåúÿíèí àøèíàéè-ðàçè ãÿìÿð!
Ýÿçèá äîëàøäûüûí àôàãà åéëÿäèêúÿ íÿçÿð;
Ýóçÿðýÿùèíäÿêè ùÿìøèðÿëÿð, õàíûì ãûçëàð
Ñÿíèíëÿ ñþéëÿøÿðÿê ùÿñáèùàë åäÿð, çèíùàð!
Óíóòìà, ùàëûìû à÷ ñþéëÿ! Éàëíûç îíëàð è÷èí
Áó úàí ÷ÿêèøìÿéÿ âåðäèì ðèçà êè, áÿëêÿ éàðûí
Áó çöëìö äóéìàéàðàã áÿõòèéàð îëóð îíëàð.
ßâÿò, áó íÿìëè, èøûãñûç, áó êèðëè çèíäàíëàð
Éåðèì äåéèëäè, ôÿãÿò êÿíäèì èõòèéàð åòäèì,
Áÿíèì áó, èøòÿ, âÿçèôÿìäè. ßëâèäà!. Ýåòäèì.
Òèôëèñ
115
ÃÎÌØÓ ×È×ßÉÈ
Ñàðûøûí áàëêîíóí êÿíàðûíäà,
Éàçûí àòÿøëè çÿðáÿñèëÿ ñîëóá
Ôÿðè ó÷ìóø áåø-àëòû ñàãñû ÷è÷ÿê,
Ýàù áèùèññ, ýàù òèòðÿéÿðÿê,
Áÿêëèéîð ìàâèýþçëö áèð ìÿëÿéèí
Íóðäàí äþêìÿ íàçèê ÿëëÿðèíè.
Ùÿïñèíèí ùöñíè-ïöðãöáàðûíäà
Àðòûéîð ùÿð äÿãèãÿ ùöçíè-ãöðóá;
Ýÿëÿðÿê øèìäè áèð ïÿðèéè-øÿáàá,
ßëäÿ áèð äÿñòè åéëèéîð ñèðàá;
Èøòÿ áàéüûí áàãûøëû ùÿð ÷è÷ÿéèí
Ýöëäöðöð ÷þùðåéè-ìöêÿääÿðèíè.
Íÿ ãàäàð õîø... î íàçÿíèí ðÿôòàð!
Íÿ äèëàøóá... î çöëôè-çÿððèíòàð!
Ùÿï î ñèìàéè-øóõ, î íèìíèýàù,
Î øÿùàìÿòëè, àòÿøèí ýþçëÿð
Ðóùè-ÿø’àðÿ áèð òÿúÿëëèýàù
Îëàðàã íóðè-å’òèëà ñÿðïÿð.
Áèð ÷è÷ÿêäÿí ñå÷èëìèéîð ùÿðýèç,
Ùÿì äÿ áèð ãþí÷ÿäèð êè, ïÿê íàäèð...
Î ýöë ÿíäàìû èøòÿ ñåéð åäèíèç!
Ïÿìáÿ ýöëäÿí ýþçÿë äåéèë äÿ íÿäèð?!
Ìöòÿñÿââèðìèäèð êè, áèð èíñàí
Îíó ýþðñöí äÿ îëìàñûí ùåéðàí?
116
ÍßÚÌÈ-ÝÅÉÑÓÄÀÐ
Ñÿí åé éöêñÿê ôÿçàëàðäàí àøàí ñÿééàùè-çÿððèíïÿð!
Óçàã, åé íÿúìè-ýåéñóäàð! Óçàã ýÿç, ÿðçÿ éàãëàøìà!
Óçàãäàí ïÿê ýþçÿëñèí, ìÿíçÿðÿí ïÿê òàòëû, ïÿê äèëáÿð,
Ìÿùÿááÿò éîã òÿãÿððöáäÿ, øó ìÿùðÿêäÿí ñàãûí, øàøìà!
Òÿôÿððöúýàùûí åé ñÿééàðè-öëâè, ïÿê ýåíèø... éöêñÿë!
Áó àë÷àã éåð ñàíà ëàéèã äåéèë, éöêñÿë, éàãûí ýÿëìÿ!
Ìöíÿââÿð ñà÷ëàðûíìûø ñàíêè çÿùðàëóä áèð ìÿø’ÿë,
Éàãàðìûø õÿëãè!.. Ùÿð êÿñ ãîðãóéîð, ó÷ ýåò, ñàãûí ýÿëìÿ!
Áèçèì òîïðàãäà íàìÿãáóë îëóð áèýàíÿëÿð äàèì,
Îíóí÷öí ñåâìÿç èíñàíëàð ñÿíè, ùÿð êÿñäÿ íèôðÿò âàð.
Ìÿðàìûí ãÿùð èñÿ, ýåò! Îíëàðû òÿñìèì åäÿð äàèì
Øó ÿðç öñòöíäÿ éöç áèíëÿðúÿ ýåéñóäàð éûëäûçëàð.
Áàêû
117
ÈÁÒÈËÀÉÈ-ÃßÐÀÌ
Äèíëèéîðêÿí ëèñàíè-øå’ðèìè áÿí,
Áèð éåòèìèí ëèñàíè-ùàëû êèáè,
Éöêñÿëèð áèð èíèëòè ãÿëáèìäÿí,
Òèòðÿòèð ðóùè-ëÿðçÿäàð øÿáè.
Äàèìà áèð ñÿðàáà àëäàíûðûì;
Àüëàðûì, ñûçëàðûì, ôÿãÿò î çàìàí,
Ðóùè-øå’ðèìäÿ ÷ûðïûíûð ñàíûðûì
Áèð ãûðûãëûã, áèð åùòèéàúè-íèùàí.
Þéëÿ áèð åùòèéàúè-ìöáùÿì êè;
Îíà âàáÿñòÿ å’òèëàéè-õÿéàë,
Øå’ðè-øàèð áóëóð îíóíëà êàìàë.
Èøòÿ àùÿíýè-ëåéë, ñÿìòè-ñÿìà,
Èøòÿ äàëüûí äÿíèç, äèéîð ñàíêè
Ùÿï ñöêóòè-áÿëèü è÷èíäÿ áàíà:
Ðóùè-øàèðäÿ ìåâúèäè-èëùàì
Áèð ìÿçèééÿò âàð: “Èáòèëàéè-ãÿðàì!..”
118
ØÅ’Ð ÌßÔÒÓÍÓ
Ïöðùÿâÿñ, øå’ðÿ ìöáòÿëà áèð ãûç:
Íóðà àøèã ñåâèìëè áèð éûëäûç.
Êÿíäè áèð øå’ðè-ïöðìÿëàùÿò èêÿí,
Øå’ðÿ áèëìÿì áó èíúèçàá íÿäÿí?!.
Äàèìà ýþçëÿðèíäÿ øå’ð îãóíóð,
Ýÿëèéîð èøòÿ, ùÿì äÿ ïÿê ìÿñðóð...
Ýþéäÿí åíìèø ìÿëÿê êèáè ïöðíóð,
Ýþéÿ ÷ûãìûø áÿøÿð êèáè ìÿüðóð...
Áó íÿ ôèòðÿò! Íÿ ùàëè-âÿúäÿôðóç?
Èøòÿ ùÿð áèð ÿäàñû òàãÿòñóç.
Íÿ ãÿäÿð øàèðàíÿ áèð ñèìà!
Ùÿï ýþçÿëëèêëÿð îíäà úèëâÿíöìà...
Áèð ùÿçèí êþëýÿ âàð î ñà÷ëàðäà,
Ýåúÿ ãîéíóíäà áÿñëÿìèø ýóéà.
Íÿ ìöÿëëà áÿøÿð? Íÿ íàçëû ìÿëÿê!..
Ýþéäÿí ÿñëà àéûðìûéîð ýþçöíö,
Î áèð àôÿò, î áèð ñåâèìëè ÷è÷ÿê
Êè, þïÿð ïÿìáÿ äàëüàëàð éöçöíö.
Îíà áèýàíÿäèð úèùàíäà êÿäÿð,
Äàèìà øóõ, äàèìà äèëáÿð...
Ùöñíö åøã åéëÿñÿ òÿúÿññöì ÿýÿð,
Áþéëÿ áèð ãûç ãèéàôÿòèíäÿ ýÿçÿð.
Èñòàíáóë
119
ÄßÍÈÇ ÏßÐÈÑÈ
Ùÿð òÿðÿô íÿø’ÿäàð, ùÿð éåð øÿí...
Éåíÿ ùÿð øåéäÿ áèð òÿðàâÿò âàð.
Ýöíÿøèí úèëâåéè-ëÿòèôèíäÿí
Âÿúäÿ ýÿëìÿêäÿ íåâÿðóñè-áàùàð.
Äÿíèçèí ñÿôùåéè-ñÿìà ðÿíýè
Éåíÿ åëìàñïàðÿëÿð ñà÷ûéîð.
×ûðïûíàí ðóù è÷èí îãóð ñàíêè
Ùÿð êö÷öê äàëüà áèð íÿøèäåéè-íóð.
Ïÿìáÿ øÿìñèééÿñèëÿ áèð äèëáÿð,
Èøòÿ ñàùèë áîéóíúà ñàëëàíàðàã,
Ñöçöëÿí ïÿìáÿ áèð ãàéûãäà éöçÿð,
Áèð ìÿëÿêäèð êè, õàáýàùè-øÿôÿã...
Ìàéûñ îãøàð äà ýöë éàíàãëàðûíû,
Áàéûëûð, ìÿñòè-çåâã îëóá òèòðÿð.
Ýàù þïÿð ìþùòÿðèñ äîäàãëàðûíû
ßíäÿëèáàíÿ òàòëû çöìçöìÿëÿð.
Àù... áèëìÿì áó ùöñíè-õîøÿëùàí
Ùàíêè ãÿëáèí øöêóôòÿ ãþí÷ÿñèäèð?
Áó ìÿëÿê ãûç, áó íóðè-õîøúÿðÿéàí
ßúÿáà, áèð äÿíèç ïÿðèñèìèäèð!?
Êàüûçõàíÿ
120
ÁÈËÌßÌ ÊÈÌß?..
×îúóãëóüóìäà åøèòìèøäèì åøãèí àòÿøè âàð,
Äèéîðäóëàð êè, î ùÿð ùàíêè ãÿëáÿ äöøñÿ éàãàð.
Áó èíúÿ ñþç î çàìàí ïÿê òóùàô ýÿëèðäè áàíà,
Ýöëöìñÿéèá äÿ äèéîðäóì: çàâàëëû èíñàíëàð!
Íàñûë äà ùÿð ñþçÿ áåë áàüëàéûá äà àëäàíûéîð?
Íÿäÿí áó åøã ÿúÿáà õàëãû åéëÿñèí áèçàð?
Áó éîëäà éàíñà äà, ãÿùð îëñà, êèìñÿ äþíìÿç èìèø!
Äåìÿê, áó þéëÿ áèð ÿôñàíÿäèð êè, ÿôñóíêàð!
Áó ñèððè äóéìàã è÷èí óéãóñóç ãàëûá, ýåúÿëÿð
Äöøöíúÿ ðóùóìó ÿçäèêúÿ åéëÿäèì èñðàð...
Øó âÿã’ÿäÿí íÿ ãÿäÿð êå÷äè áèëìÿäèì, áèð ýöí
Þíöìäÿ ÿðçè-âöúóä åòäè áèð ìÿëÿêðöõñàð.
Áàãûá-áàãûá äóðóéîðêÿí ñèòÿìëè ýþçëÿðèíÿ,
Éàøàðäû ýþçëÿðèì, îëäóì î ýöíäÿí åøãÿ äö÷àð.
Î ýöíäÿí èøòÿ áöòöí áÿíëèéèì ÿñèð îëàðàã,
Îíóí õÿéàëè-áÿäèèéëÿ áèð òÿñÿëëè àðàð.
Ôÿãÿò î íàçëû ìÿëÿê êèìäè? Îô, áèëìÿì êè!
Î áèð ïÿðèééè-ñÿìàâèäè: øóõö úàçèáÿäàð.
Ñÿí!.. Àù, ÿâÿò, î ïÿðè÷þùðÿ íàçÿíèí ñÿí èäèí,
Ñÿíèíëÿ ðóùóìà èëùàì îëóíäó ùÿï ÿñðàð.
Íÿ âàð êè, áèëìÿì î øàùèí áàãûøëû ýþçëÿðäÿ?!
Ýÿëèíúÿ õàòèðÿ ãÿëáèìäÿ áèí úÿðèùÿ à÷àð.
Ýþíöë, áÿëàëû ýþíöë éàäè-ùÿñðÿòèíëÿ ñÿíèí,
Ýþçÿë ìÿëÿê, ýåúÿ-ýöíäöç éàíàð, éàíàð, ñûçëàð.
Úèùàíäà ùÿð íÿ ýþçÿëëèê òÿñàäöô åòñÿ áàíà,
Ýþçöì ôÿãÿò ñÿíè èçëÿð, ñÿíèíëÿ íÿø’ÿ äóéàð.
Ñÿí îëìàñàí âåðÿìÿçäèì áÿí åøãÿ áèð ìÿ’íà,
121
Áó éîëäà ñÿí áàíà ðÿùáÿðñèí, åéëÿìÿì èíêàð.
Áó éîëäà ùÿï áàíà òÿëãèíè-ùèññ åäÿí ñÿíñèí,
Ýþíöë ôÿãÿò ñÿíè ñåâìÿêäÿ áèð ñÿàäÿò óìàð,
ßñèðè-åøãèíè ëàêèí óíóòìà, èíñàô åò!
Î áèð òÿáÿññöìÿ ãàíå... î áèð õÿéàëà ãîøàð.
Õÿéàë!.. ßâÿò, éàøàòàí éàëíûç ÿùëè-ùàëû îäóð,
Éàøàðñà áèð ýþíöë, àç-÷îã õÿéàë è÷èíäÿ éàøàð.
122
ÁÓ ÝÅÚß
Äÿðèí-äÿðèí ó÷óðóìëàð, âÿðÿìëè ôûðòûíàëàð
Áöòöí-áöòöí ñûãûá ÿçìÿêäÿ ðóùóìó áó ýåúÿ.
Ñÿíèíëÿ, àù, ñÿíèí éàäè-ùÿñðÿòèíëÿ éàíàð,
Éàíàð, ñÿíè àíàðûì, äèëáÿðèì! Ôÿãÿò ñÿíúÿ,
Áó áèð ùÿéàòè-ìöõÿééÿë, ùÿçèí áèð ÿéëÿíúÿ...
Ýþçÿë ìÿëÿê! Ýåúÿëÿð äàèìà ñÿìàéà áàãàð,
Ãÿìÿðäÿí, àù... î ñîëóã ÷þùðÿäÿí ñÿíè ñîðàðûì.
Îíóí çèéàéè-ðÿãèãèéëÿ ùÿï ó÷àð, ãàëãàð,
Àðàð, áóëóð, ñÿíè äèíëÿð êÿäÿðëè äóéüóëàðûì,
Êÿñèê òÿðàíÿëÿðèì, ùÿï çÿùÿðëè ãàéüóëàðûì.
Áöòöí úèùàí óéóéîð, êàèíàò ùÿï äàëüûí...
Ìÿýÿð õÿéàëè-áÿèäèíëÿ ðóùè-ìÿúðóùóì,
Ãÿìÿðäÿ áèðëÿøÿðÿê ïÿê àúûãëû, ïÿê ÷ûëüûí
Áèð èøòèéàã èëÿ ýèðéàíäûð, åé áÿíèì ðóùóì!
Ñèçèí öôöãäÿ ãÿìÿð áþéëÿ, ïÿêìè íàçëû äîüàð?
Íÿäÿí úÿáèíè-ëÿòèôèí ñÿùàáÿïóøè-ùèúàá!?
Ùÿðèìè-íàçèíÿ ïÿðâàç åäÿí øöàè-íÿçÿð
Ãàëûð çöëàìè-òÿùÿééöðäÿ ìöíêÿñèð, áèòàá...
123
À…Ù, ÉÀËÍÛÇ ÑßÍ!
Ðóùóì, åé àøèéàíè-ÿñðàðûì!
Ùÿï óçàã, áÿçìè-âöñëÿòèíäÿí óçàã,
Ãöðáÿò åëëÿðäÿ òÿëõêàì îëàðàã,
Ñÿíè þçëÿð äÿ ñûçëàéûá éàíàðûì.
Ýåúÿ-ýöíäöç ùÿéàòè-ìöçòÿðèáèì
Ñÿíèí àëàìè-ùÿñðÿòèíëÿ ñþíÿð;
Ôèêðÿ ýÿëäèêúÿ ùÿï êå÷ÿí ýöíëÿð,
Äàèìà ÷ûðïûíûá äóðóð ãÿëáèì.
Ñÿíäÿí àéðûëäûüûì çàìàí î ýþçÿë,
Òàòëû, ñöçýöí áàãûøëàðûí ýóéà
Ïÿê äÿðèí áèð ñöêóò è÷èíäÿ áàíà
Äåìÿê èñòÿðäè: “Ýåò, ôÿãÿò òåç ýÿë!”
Þïöá ÿìäèêúÿ òîìáóë ÿëëÿðèíè,
Ðóùóì àüëàðäû, èøòÿ ñÿí î çàìàí
Îãóäóí ýþçëÿðèìäÿ ïöðùÿéÿúàí
Áèð ÿñèðèí ñþíÿí ÿìÿëëÿðèíè.
Ñîíðà òèòðÿê, êÿñèê ÿäà èëÿ ñÿí
Éàëûíûç: “Ýåò, ñàãûí óíóòìà!” - äåäèí.
Ó÷à áèëñÿí äÿ øèìäè áèð ýÿëñÿí,
Ùàëûìû ñåéð åäèá îëóðäóí ÿìèí.
Èøòÿ! Ùÿð íåâáàùàðà íÿø’ÿ âåðÿí
Ãþí÷ÿëÿð, íÿüìÿëÿð, òÿáÿññöìëÿð,
Àë øÿôÿãëÿð, íÿñèìè-øóõè-ñÿùÿð
Áàíà áèýàíÿ... à…ù! Éàëíûç ñÿí!
124
ÃßÌßÐ!..
À.Ñóðà
Îäàìäà áèð ýåúÿ ñÿáðèì òöêÿíäè, áèòäè ìàúàëûì;
Âöúóäóì àòÿøè-ùóììà è÷èíäÿ ùÿï éàíûéîðäó.
Áöòöí ìöùèòèìè ñöçäöêúÿ àðòûéîðäó ìÿëàëûì,
Ýþçöìäÿ áèð ñöðö òåéôè-ÿìÿë ãàíàòëàíûéîðäó.
Ñÿìà ýþçÿëäè, ùàâà ñàôö õÿíäÿðèç... ôÿãÿò áÿí
Áó èüáèðàðè-ñèéÿùðÿíý è÷èíäÿ ìÿùâ îëóéîðäóì;
Äÿíèç êÿíàðûíà åíäèì, äÿðèí-äÿðèí äöøöíöðêÿí,
Êÿäÿðëÿðèì áÿíè öçìöøäö, áèð òÿðÿôäÿ îòóðäóì.
Äÿíèç äÿ ùåéðÿòÿ äàëìûø, áÿíèì êèáè î äà äöøýöí...
Áÿíèì êèáè î äà ìöñòÿüðÿãè-õÿéàë èäè; ëàêèí
Áÿí àüëûéîðäóì, î, õàìóø... áÿí ùÿéàòûìà êöñêöí,
Î åéëèéîðäó äÿðàüóø þíöìäÿ áèð òÿíè-ñèìèí.
Ãÿìÿð, î ÷þùðåéè-äèëáÿð, î íóðè-úàçèáÿïÿðâÿð,
×è÷ÿêëÿíèðäè îíóí ñèíÿñèíäÿ ùÿð éåðè öðéàí;
Ãÿìÿð, î ìèñðÿ’è-áÿðúÿñòÿ, à…ù î øå’ðè-ìöíÿââÿð,
Ýöëöìñöéîð, îíó ÿìäèêúÿ ìàâè áèð ëÿáè-ðÿééàí.
Áÿíè î íóðè-ëÿòèô åéëÿìèøäè êÿíäèíÿ ìÿôòóí;
Î ñèìáÿð ãûçû äàëüûí íÿçÿðëÿðèìëÿ þïÿðêÿí
“Ãÿìÿð! Ãÿìÿð!..” äåéÿ ãàðøûìäà ñàíêè áèð
äèëè-ìÿùçóí
Àíàð äà êå÷ìèøè, ùÿï ÷ûðïûíûðäû èíëèéÿðÿêäÿí.
“Áó ùàíêè ñÿñ, áó íàñûë áèð èíèëòèäèð?” äåéÿ äàëäûì,
Ùÿìÿí þíöìäÿ ñÿíèí ÷þùðåéè-ùÿçèíèíè áóëäóì.
125
ÍÈ×ÈÍ!?
Áÿí íè÷èí ìÿñòè-åøãè-éàð îëäóì?
Áó íÿ õöëéà êè, áÿí äö÷àð îëäóì?
Áÿí íè÷èí áþéëÿ äèëôèêàð îëäóì?
Íèéÿ ìÿôòóíè-çöëôû-òàð îëäóì?
Íèéÿ áÿäáÿõòè-ðóçèýàð îëäóì?
Ìÿðùÿìÿòñèç ìÿëÿê, ÿäàëû ýþçÿë;
Ýþð íÿëÿð éàïäû áèð âèñàëÿ áÿäÿë!
Éåíè ýöëìÿê äèëÿðäè øÿìñè-ÿìÿë,
À…ù ïÿê áÿõòèéàð èäèì ÿââÿë...
Áÿí íè÷èí ìÿñòè-åøãè-éàð îëäóì?
Ñåâÿðèì... Ñîí íÿôÿñäÿ èíëÿðêÿí
Éåíÿ àòìàì î íàçëû äèëáÿðè áÿí.
Î ýþçÿë ýþçëÿð, à…ù î ãþí÷ÿ äÿùÿí,
×ûãìûéîð áèð äÿãèãÿ ôèêðèìäÿí,
Áó íÿ õöëéà êè, áÿí äö÷àð îëäóì?
Ñÿùÿð àøèã î íóðóí èñìÿòèíÿ;
Áàéûëûð ïÿìáÿ ýöë òÿðàâÿòèíÿ;
Úöìëÿ ùåéðàí èêÿí íÿçàêÿòèíÿ,
Óéàð-óéìàç îíóí ìÿùÿááÿòèíÿ,
Áÿí íè÷èí áþéëÿ äèëôèêàð îëäóì?
Ùÿð ýþíöë áàüëû áèð âÿôàêàðÿ;
Àðûéîð äÿðäè-åøãÿ áèð ÷àðÿ.
Áÿí íè÷èí áþéëÿ ãàëäûì àâàðÿ?
126
Íè÷èí óéäóì î ÷åøìè-ñÿùùàðÿ?
Íèéÿ ìÿôòóíè-çöëôè-òàð îëäóì?
Íÿ îëóð? Áåø äÿãèãÿ ëÿááÿðëÿá
Éàøàñàéäûã îíóíëà ìÿñòè-òÿðÿá;
Îô, áèëìÿì êè... Ìÿðùÿìÿò, éà Ðÿá!
Áÿíè ãÿùð åòäè èçòèðàáö òÿÿá,
Èøòÿ! Áÿäáÿõòè-ðóçèýàð îëäóì.
127
ÝÅÒ!
Áàíà àíëàòìà êè, åøã, àëÿìè-ñåâäà íÿ èìèø?
Áèëèðèì áÿí ñÿíè, ýåò! Ùÿð ñþçöí ÿôñàíÿ èìèø.
Ýåò, ýöëöì, ýåò, ýþçÿëèì! Áàøãà áèð àøèã àðà, áóë!
Äóéäóì àðòûã ñÿíèí åøãèíäÿêè ìÿ’íà íÿ èìèø!..
Áèâÿôàñûí, ìÿëÿê îëñàí áåëÿ óéìàì äàùà, ýåò!
Êèì êè, óéìóø ñàíà, ýþíëöì êèáè äèâàíÿ èìèø.
Éåòèøèð, ýåò! Áÿíè ãÿùð åéëÿìÿ, òÿðñà ãûçû, ýåò!
Àíëàäûã øÿôãÿòè-àéèíè-ìÿñèùà íÿ èìèø!
Ñÿíè áèð ñàäÿäèë, àçàäÿ ìÿëÿê ñàíìûø èäèì,
Íåéëÿéèì!.. À…ù ýþíöë ðóùóíà áèýàíÿ èìèø.
Ñÿíè òÿãäèñ åäÿðÿê áèð äàùà ñåâìÿì ÿñëà,
Íÿ èìèø ñàíêè áó åøã!?.. Àøèãè-øåéäà íÿ èìèø!
Àëÿìè-çåâãö ñÿôàäàí áàíà áÿùñ åòìÿ, ñàãûí!
Áèëäèê àðòûã áó úèùàí ìöëêö íÿ âèðàíÿ èìèø!..
128
Ìß’ÉÓÑ ÁÈÐ ÃßËÁÈÍ ÔßÐÉÀÄÛ
Åé íÿøâÿëè, åé èøâÿëè öììèä!
Ëÿ’íÿò ñàíà, åé àôÿòè-úàâèä!
Àðòûã éåòÿð, ÿë ÷ÿê, áÿí óñàíäûì;
ßââÿë ñÿíè áèð áàêèðÿ ñàíäûì,
Àðãàí ñûðà ýÿçäèì éàïà-éàëíûç,
Ùÿð ìÿêðèíÿ óéäóì ñÿíèí, àé ãûç!
Ýåò! Àíëàäûì àðòûã íÿ èìèøñèí,
Äóéäóì êè, íàñûë ôèòíÿ èìèøñèí.
Áèð áàøãà äèëàøöôòÿéè ýåò, áóë!
Êå÷, ýåò! Ñûðûòûá äóðìà, êÿíàð îë!
Äÿô’ îë êè, ýþçöì ýþðìÿñèí ÿñëà,
Éàãäûí áÿíè, åé ñûòìàëû õóëéà!
Ãàðøûìäà äóðóá òèòðÿìÿ, åé çèëë!
Áèòäèì, äàùà éîã áÿíäÿ òÿùÿììöë.
Èíñàí íÿ ãÿäÿð ìàèëè-ãÿôëÿò!?
Ñÿíäÿí óìóéîð çåâãè-ñÿàäÿò!
Âàð áèð ãóðó ùèêìÿò, î äà éàíëûø...
Öììèä èëÿ ýóéà éàøàíûðìûø!
Áèð ñþç êè: éàëàí, ñà÷ìà, õóðàôàò...
Àëäàíìàì î ÿôñàíÿéÿ, ùåéùàò!..
Åé éÿ’ñ! Ñÿí åé ùöçíè-ñÿðàçàä!
Àüóøóìà ýÿë, ãûë áÿíè äèëøàä!
Ðóùèìëÿ áÿðàáÿð éàøà éàëíûç,
Ýÿë ýÿëáèìÿ ýèð, åé ñàðû éûëäûç.
Éàëíûç áàíà îë ìóíèñö ùÿìäÿì!
Éàëíûç îëàéûì áÿí ñàíà ìÿùðÿì,
129
Ñåâäèì ñÿíè, åé ñåâýèëè äèëáÿð!
Ýÿë, àüëàéàëûì øèìäè áÿðàáÿð.
×þùðÿí ìöòÿâÿððèì êèáè êöñêöí...
Ñÿíäÿí ÷ÿêèíèð ùÿð êÿñ îíóí÷öí.
Äàëüûí áàãûøûíäàí ãà÷àð èíñàí,
Áèëìÿì íÿäÿí åòìèø áÿíè ùåéðàí?
Àëÿì ñÿíè çÿíí åòñÿ äÿ ÷èðêèí,
Ëàêèí áàíà ñîð! - áÿíúÿ ýþçÿëñèí.
Ùöðð îëìàã è÷èí õåéëè éîðóëäóì,
Åø êÿíäèìÿ éàëíûç ñÿíè áóëäóì.
Çèðà ñàíà éàð îëìàéàí èíñàí
Çÿíúèðè-ÿñàðÿòäÿ âåðèð úàí!
Ðóùóì èðÿð öëâèééÿòÿ ñÿíäÿí,
Ñÿíñèç ÿçèëèð, ìÿùâ îëóðóì áÿí.
Ãÿëáèìäÿ ÿýÿð âàðñà ìÿòàíÿò,
Ñÿíäÿí, éåíÿ ñÿíäÿíäèð î ãöââÿò.
Öììèä èëÿ èíñàíà ýÿëÿí ùèññ
Éà êèçáö ðèéàäûð, éà òÿáÿñáöñ.
Ëàêèí ñàíà ìÿôòóí îëàí ÿùðàð,
Ëàãåéä îëóð, åé éàðè-ôöñóíêàð!
Ìèñêèí éàøàìàç, çöëìÿ òàïûíìàç,
Ðàùÿò íÿ, ñÿôàëÿò íÿäèð àíìàç.
Ñÿíñèç éàøàñàì, áàüðûì îëóð ãàí,
Ãîø, ýÿë áàíà, åé ðÿùáÿðè-âèúäàí!
Ó÷, ýÿë áàíà, åé ùÿìäÿìè-ùèññèì,
Áèð äÿðáÿäÿðèì, éîã áèð ÿíèñèì.
Ñÿíñèç éàøàìàã áÿíúÿ òÿíÿççöë,
Ñÿíñèç ýÿáÿðèðñÿì î äà áèð çöëë...
Ýÿë, ðóùóìó ýöëäöð äÿ ÷ÿêèë, ýåò!
Éà ãÿëáèìè éàð, ïàð÷àëà, ìÿùâ åò!..
130
ÑÎÍ ÁÀÙÀÐÄÀ
Ùÿìøèðÿçàäÿì è÷èí
Êÿäÿðëè, ñèñëè áèð àãøàìäû, àüëûéîðäó ñÿìà;
Áöòöí öôöãëÿðè ñàðìûøäû ìþùòÿðèç, ìÿùúóá
Áóëóòëàð... èøòÿ î ìàòÿìíèñàð äÿìäÿ áàíà
Óçàòäû äÿñòè-ãÿçà ïÿê àúûãëû áèð ìÿêòóá.
Î áèð êèòàáåéè-ìÿãáÿðäè, åéëÿéèíúÿ íÿçÿð,
Ýþçöì ãàðàðäû, òÿÿññöðëÿ ìöíôÿèë, ìÿáùóò.
Äöøöíäöì, àüëàäûì; àðòûã î øÿá ñàáàùà ãÿäÿð,
Ýþçöìäÿ äàëüàëàíûá äóðäó ñöñëö áèð òàáóò.
Ñÿíèí î íóðè-òÿáÿññöì ñà÷àí äîäàãëàðûíû,
Î íàçëû ÷þùðÿíè àíäûãúà òèðÿ îëäó õÿéàë.
Èíàíìàã èñòÿìèéîðäóì êè, ýöë éàíàãëàðûíû
ßúÿë õÿçàí êèáè ÷þêñöí äÿ åéëÿñèí ïàìàë.
Éàçûã!.. Î éàøäà êèì öìèä åäÿð êè, áþéëÿ,
ñÿíèí
Áàùàðè-ùöñíöí îëóð çèáè-ùèúëÿýàùè-ÿäÿì?
Äîãóç éàøûíäà óìóëìàç áèð èôòèðàãè-ùÿçèí!
ßúÿá, øöêóôåéè-ñåâäàìûñûí?1 Íÿñèí? Áèëìÿì...
Íè÷èí, íè÷èí ñîëó âåðäèí, çàâàëëû Ìÿ’ñóìÿì?
Éàðàøìûéîð î êÿôÿí äóøè-íàçÿíèíèíäÿ!
1
Øöêóôåéè-ñåâäà - Áèð ãà÷ ýöíäÿ à÷ûá ñîëó âåðÿí áèð ÷è÷ÿêäèð (ìöÿëëèô).
131
Íÿäèð î ÷èíè-ìöÿááÿä, ãóçóì, úÿáèíèíäÿ?
Áó êàèíàòà íÿäÿí êöñäöí, åé ìÿëÿê, áèëìÿì!?..
Íÿäÿí ùÿéàòà ýöúÿíäèí? Áèëèíìèéîð ñÿáÿáè;
Õóäàìû ýþðäö ñÿçàâàð ãöðáè-ðÿùìÿòèíÿ?
Êèòàáè-ùöñíöíö áèð øå’ðè-íàøÿíèäÿ êèáè,
Îãóð-îãóð, äîéàìàçäûì îíóí ñÿáàùÿòèíÿ.
Àíàð î äÿìëÿðè áÿí øèìäè ìöçòÿðèá, äöøêöí,
Êàìàëè-éÿ’ñëÿ òèôëàíÿ àùó çàð åäÿðèì.
Ñÿíèíëÿ, áàã, ñÿíèí àëàìè-ùÿñðÿòèíëÿ áó ýöí
ßíèíè-ìàòÿìÿ áÿíçÿð áöòöí íÿøèäÿëÿðèì.
Ýþçöìäÿ øèìäè úèùàí áèð ñÿðàáè-ýèðéÿíöìóä...
Áöòöí òÿáèÿòè ñàðìàãäà áèð ìÿëàëö êÿäÿð;
Ñåâèìëè, òàçÿ ÷è÷ÿêëÿð îëóá õÿçàíàëóä,
Î ùöñíè-íàèìè-úàâèäÿ ñàíêè ìàòÿì åäÿð.
Éàðûí ñÿíèí êèáè îíëàð äà ùÿï ñþíöá áèòÿúÿê,
Áó ýöíäÿí èøòÿ î ñîëüóí, âÿðÿìëè ÷þùðÿëÿðè
Éàðûíêè ëåâùåéè-ìàòÿìýöçèíè ÿðç åäÿðÿê,
Äèéîð êè, ùÿð ôÿðÿùèí âàð ñîíóíäà áèð êÿäÿðè.
ßâÿò, ýþçÿë ìÿëÿéèì! Ùÿð ñÿôà ÿëÿìëÿ áèòÿð;
Áó áèð ëÿòèôåéè-ãöäðÿò, áó áèð ùÿãèãÿòäèð.
Ôÿãÿò áàùàðè-øÿáàáûíäà áèð øöêóôåéè-òÿð
À÷ûëìàäàí ñàðàðûá ñîëñà, ìöòëÿãà àúûíûð.
Áó íöêòÿ, èøòÿ, áóäóð ðóùóìó ìöÿççÿá åäÿí,
Äöøöíäöðÿí áÿíè àíúàã áó... éîãñà èíëÿéÿðÿê Ñþíÿí ùÿéàòè-áÿøÿð ñàäÿ áèð òÿùÿââöëäÿí,
Áèð èíãèëàáè-ùÿçèíäÿí èáàðÿò îëñà ýÿðÿê...
Èñòàíáóë, 1909
132
ÌÖÕÒßËÈÔ
ØÅ’ÐËßÐ
133
134
***
Âåðäèì î ýöí êè, çöëôè-ïÿðèøàíÿ ýþíëöìö,
Ñàëäû íèýàð î çöëôäÿ çèíäàíÿ ýþíëöìö.
Éàëâàðäûì èúçèíÿí îíà, áÿëêÿ õèëàñ åäÿ,
Çÿíúèðè-çöëôÿ áàüëàäû äèâàíÿ ýþíëöìö.
Ùÿð ãÿäð óéäóì îë áöòè-òÿðñà úÿìàëèíÿ,
Éàíäûðäû øÿì’è-ùöñíÿ ÷ö ïÿðâàíÿ ýþíëöìö.
Ýöëçàðè-ùöñíÿ Éóñèôè-äèë ÷ûõäû ñåéð åäÿ,
Ñàëäû î éàð ÷àùè-çÿíÿõäàíÿ ýþíëöìö.
Åòäèêúÿ ìÿí ìÿùÿááÿò î êàôÿð áàëàñèíÿ,
Åòäè úÿôàéè-íàç èëÿ âèðàíÿ ýþíëöìö.
Âÿñëÿ éåòèðìÿéèá, ýåúÿ-ýöíäöç ôÿðàãäÿ
Òÿáäèë åäèáäè ëàëÿñèôÿò ãàíÿ ýþíëöìö.
Áÿçìè-âöñàëÿ ùÿñðÿòè-öììèäâàð èäèì.
Ñàëäû áÿëàéè-ôèðãÿòÿ ìÿñòàíÿ ýþíëöìö.
Ýöë÷èíè-áèíÿâà èäèì, îëäóì ìöðèäè-øåéõ,
Éàíäûðìûøàì ìÿí àòÿøè-ùèúðàíÿ ýþíëöìö.
135
ÃßÇßË
Ãÿëáèìè ÷àëäû éàðûí íàçëà Ìÿñèùà íÿôÿñè,
Íÿ åäèì, éîõäó éàçûã àøèãèíèí äàäðÿñè.
Ìÿíè ìÿôòóí åëÿìèø íàçëû ýþçÿëëÿð äàèì,
Áèðúÿ àí äà êþíöëöí åøãÿ àçàëìàç ùÿâÿñè.
Êèìÿ èçùàð åëÿéèì äÿðäèìè, þëäöì ãÿìäÿí,
Íÿ öðÿê ãàëäû, íÿ éàðûí ìÿíÿ õîø ñþç äåìÿñè.
Âåðìèøÿì ãÿëáèìè áèð èøâÿëè òÿðñà ãûçûíà,
Êè ÷îõ àøèãëÿð èëÿ äîëìóø îíóí äàèðÿñè.
Îíà ùóðè äåìÿðÿì, ùóðèäÿ îëìàç áåëÿ íàç,
Ýþðìÿìèøäèð áåëÿ áèð íàçëû áÿøÿð ñèëñèëÿñè.
Ãÿëáèìèí Éóñèôèíè ñàëäû çÿíÿõäàí ÷àùûíà,
Ñàíêè áèð áöëáöëö ùÿáñ åòäè îíóí úàí ãÿôÿñè.
Äå éàçûã Ýöë÷èíÿ, ìÿúíóíëóüóíó òÿðê åëÿñèí,
×öíêè Ëåéëè äÿâÿñèíäÿí êÿñèëèá çÿíý ñÿñè.
(Ôàðñúàäàí òÿðúöìÿ åäÿíè Ì.Ñîëòàí)
136
ÃßÇßË
Ðóùóìäà éàð ö÷öí éåíÿ ñåâäà úÿëàëû âàð,
Ùöñíöíäÿ ýþð îíóí íåúÿ Éóñèô úÿìàëû âàð!
À÷ìûøäû ãîë-ãàíàä éåíÿ øÿùáàçû òÿá’èìèí,
Åøãèí ôÿçàñû þâúöíÿ ó÷ìàã õÿéàëû âàð.
Éÿ’ãóá êèìè êîð îëäó ýþçöì àüëàìàãëà, àù,
×öí Éóñèôèí ôÿðàãû óúóíäàí ìÿëàëû âàð.
Àé öçëö éàðûìûí ãÿäè áèð ñÿðâäèð ñÿùè,
Öçäÿ — ýöíÿø, ãàøûíäà ýþçÿë úöò ùèëàëû âàð.
Ñÿùâÿí ãÿäèíÿ ñÿðâ äåäèì, ñÿðâ áàüëûäûð,
Éàãóò ëÿáëÿðèíäÿ îíóí ìåé õèñàëû âàð.
Àëìûø õóìàð ýþçëÿðè ñÿáðö ãÿðàðûìû,
Åòìèø øèêàð êþíëöìö, ãÿòë åùòèìàëû âàð.
Ãÿääèì ÿéèëäè îë ñÿíÿìèí ÿéðè çöëôöòÿê,
Ãÿëáèì ÿñèðè îëäó î çöëôöí, çÿâàëû âàð.
Çàùèä! Íÿñèùÿòèí áèçÿ ëàçûì äåéèë, áóðàõ,
Éàðûí äîäàãëàðûíäà äà Êþâñÿð çöëàëû âàð.
Ýöë÷èíÿ éàð âÿñëè áåùèøòäÿí äÿ éàõøûäûð,
×îõ ñþéëÿìÿ êè, îðäà ïÿðèëÿð âöñàëû âàð.
(Ôàðñúàäàí òÿðúöìÿ åäÿíè Ì.Ñîëòàí)
137
ÃßÇßË
Ìÿíäÿí ôÿëÿê àéûðäû âÿôàïèøÿ éàðèìè,
Òàð åòäè çöëôè-éàð êèìè ðóçèýàðiìè.
Ñÿáðèì òöêÿíäè, éîõ ãÿìè-ùèúðàíÿ òàãÿòèì,
Ùèúðè-íèýàð ÿëèìäÿí àëûá èõòèéàðèìè.
Áèð ÿùëè-äÿðä éîõäó áó âèðàíÿ øÿùðäÿ,
Òàèíêè êÿøô åäèì îíà ìÿí ùàëè-çàðèìè.
Äÿðäè-ôÿðàã äÿùðäÿ áèð ìöøêöë ÿìð èìèø,
Éà Ðÿá, òöêÿòäè òàãÿòö ñÿáðö ãÿðàðèìè.
Áÿçìè-âöñàëÿ ìÿùðÿì îëàí âÿãòäÿ áèëìÿäèì
Ìÿíäÿí ôÿëÿê êÿíàð åäÿð îë ýöëöçàðèìè.
Áèð àøèãÿì êè, ëàëÿñèôÿò òóø ãûëìûøàì
Òèðè-áÿëàéà ìÿí áó äèëè-äàüäàðèìè.
Éà Ðÿá, ÿñèá ñÿìóìè-úÿôà áèð äÿãèãÿäÿ
Ãûëäû ÿâÿç õÿçàíà ìÿíèì íþâáàùàðèìè.
Áàøÿ ÿúÿë éåòèøäè, ôÿðàã þëäöðöð ìÿíè,
Áèð ýþðìÿäèì î àùó áàõûøëû íèýàðèìè.
Ùÿð êÿñ êè, Àðèôà, ÷ÿêèá åøãèí áÿëàñèíè,
Ìÿí’ åéëÿìÿç ýþðÿíäÿ ìÿíèì àùö çàðèìè.
138
ÃßÇßË
Îëóáäó ãÿëáèìÿ ùàêèì ìÿíèì ìÿëàëè-âÿòÿí,
Áàøûìäà øóð èëÿ ìÿñêÿí ñàëûá õÿéàëè-âÿòÿí.
Âÿòÿí, âÿòÿí äåéÿðÿê ùÿð äèéàðà ñÿñ ñàëûðàì.
Äöøÿðìè áèðúÿ äèëèìäÿí ìÿíèì ìÿãàëè-âÿòÿí1?
Âÿòÿí ìÿùÿááÿòèíè ÿìð åäèáäè ïåéüÿìáÿð,
Õîø îë êÿñÿ, îíà ùÿìäÿì îëóá âöñàëè-âÿòÿí...
Íå÷öí øÿðàôÿòèíè, ôÿõðèíè âåðèá ÿëäÿí,
Áó ãÿäÿð éóðäóíà áèýàíÿäèð ðèúàëè-âÿòÿí?
Öðÿê äîëóáäó íÿäÿí, ñàíêè ãàí ïèéàëÿñèäèð,
Òàïûáäûð ÿêñèíè ãÿëáèìäÿ áÿëêÿ ùàëè-âÿòÿí?
Çÿìàíÿ þòñÿ äÿ ìþùíÿòëè, ãàíëû ãÿëáèìäÿí,
ßìèíÿì, ùå÷ äÿ ñèëèíìÿç áó èáòèçàëè2 - âÿòÿí.
Òÿðÿùùöì åéëÿ ìÿíÿ, ùöäùöäè-Ñÿáà, ÷àòäûð,
Ñÿëàìûìû åøèäÿ áÿëêÿ íþâíèùàëè-âÿòÿí.
Ýÿðÿêäè ÿçì èëÿ, ùöììÿòëÿ èòòèùàä åòìÿê!
1
2
Âÿòÿí ñþùáÿòè (ðåä.)
Çèëëÿò (ðåä.)
139
Ñèçèíëÿ áàüëûäûð èãáàëö ùÿì çÿâàëè-âÿòÿí.
ßýÿð ñóàë åäÿëÿð — Ñàëèêèí õÿéàëû íÿäèð?
Äåéèí ùÿãèãÿòè, àíúàã îëóá ìÿàëè-âÿòÿí.
(Ôàðñúàäàí òÿðúöìÿ åäÿíè È.Úÿôÿðïóð)
140
ÙÀÚÛ ÇÅÉÍÀËÀÁÈÄÈÍ ÒÀÜÛÉÅÂÈÍ
ÉÀÐÄÛÌÛ ÌÖÍÀÑÈÁßÒÈËß
ßäèáëÿðèí ãÿëÿìè áåëÿ ùåêàéÿ éàçäû,
Áöëáöëëÿðèí äèëèíäÿí ýöëçàðÿ íàìÿ éàçäû.
Øÿí íÿüìÿëè òóòèëÿð éàøûë ðÿíýëè ãÿëÿìëÿ,
×îõ áÿçÿêëÿð éàðàòäû, ýöëøÿíñÿðàéÿ éàçäû.
Ùÿð þëêÿäÿ, äèéàðäà, øÿùÿð, êÿíä ìÿêòÿáèíÿ,
Íàìÿëÿðëÿ áÿðàáÿð ÷îõëó õèòàáÿ éàçäû.
Ìÿúëèñëÿðäÿ äåéèëÿí ñþçëÿð, õèòàáÿëÿðäÿí,
Îíóí ö÷öí êàòèáëÿð áèð ÷îõ ùåêàéÿ éàçäû.
Íàõ÷ûâàíäà ýþçÿë áèð éåíè ìÿêòÿá à÷ûëäû,
Î áþéöê øÿõñ àäûíà äàøäà àáèäÿ éàçäû.
Ìöñÿëìàíëàð îíóíëà ñåâèíäè, ôÿðÿùëÿíäè,
Ñþçñöç áó áèð äÿðìàíäûð, õàëãûí äÿðäèíÿ éàçäû.
Áóäóð î ñÿõàâÿòëè Ùàúû Çåéíàëàáèäèí,
Ñîéàäû Òàüûéåâäèð, ùÿìèí öíâàíÿ éàçäû.
Ìèí ìàíàò áÿõøèø âåðèá, áþéöê áèð éàðäûì èëÿ,
Éåðëÿðäÿ âÿ ýþéëÿðäÿ áèð ïàðëàã àéÿ éàçäû.
Òöêÿíìÿç ÿòàñèëÿ öìóìõàëã àðàñûíäà,
Ýöíÿø êèìè íóð ñà÷ìûø ýåíèø ñÿìàéÿ éàçäû.
Ãûçëàðûí òÿùñèëèé÷öí áèð ÷îõ ìÿêòÿáëÿð à÷äû,
Îíëàð ö÷öí àðõàéûí, ìþùêÿì ùèìàéÿ éàçäû.
Ãàäûíëàðà îõóìàã, áþéöê éà êè÷èê îëñóí,
Äàùà ëàçûìäûð ùÿð áèð øåéäÿí çèéàäÿ éàçäû.
Áàêûäà ìÿäÿíèééÿò èøûãëàðû éàíäûðäû,
Ìÿòáóàò îíóí ùàãäà ùÿð ýöí áèð íàìÿ éàçäû.
Äÿìèðéîë èøëÿðèíè ÿëèíÿ àëìàñûéëà,
Øÿ’íè ìöñÿëìàíëàðûí ãàëõäû óúàéÿ éàçäû.
141
Êèìäèð Ùàòÿì Òàè êè, îíà áÿðàáÿð îëñóí,
Òàéû éîõ, Ñöëåéìàíà îíó ùÿìïàéÿ éàçäû.
Àâðîïàäàêû ìÿøùóð æóðíàë, ãÿçåòëÿð áåëÿ,
Ùàããûíäà ÷îõ òÿ’ðèôëÿð äåéèá ìÿãàëÿ éàçäû.
Íóøèðÿâàíà áÿíçÿð, þëìÿçäèð î, éàøàéàð,
Àäû èòìÿç, þìðöíÿ îëìàç íÿùàéÿ éàçäû.
Ñÿõàâÿòèí ýöúèëÿ áöòöí äÿðäëÿð ñàüàëàð,
Ñÿõàâÿòëÿ ìèñ áåëÿ äþíÿð êèìéàéÿ éàçäû.
Åëì ÿñàñûíû ãîéàí, ìààðèôèí ùàìèñè,
Åëì ÿùëèíÿ ñöä âåðÿí ìåùðèáàí äàéÿ éàçäû.
Áèð ÷îõ ïóëëàð ñÿðô åòäè åëì, ùöíÿð éîëóíäà,
Ìöäðèê àäû, øþùðÿòè ãàëõûð ñÿìàéÿ éàçäû.
Áèëèéèí ôàéäàñû âàð ùÿì äöíéà, ùÿì öãáàäà,
Áèëèêëÿ ÿëäÿ îëàð ìÿãñÿä âÿ ãàéÿ éàçäû.
Åëì — ýöëöñòàíäûðñà, î, åëìèí áàüáàíûäûð,
×è÷ÿêëÿíÿúÿê ìÿêòÿá éàõûí çÿìàíÿ éàçäû.
Àüàúëàð éàøûëëàøûð åëìèí èøûüû èëÿ,
Ýåéèíäèðèð îíëàðû éàøûë ãÿáàéÿ éàçäû.
×îõ ÷ÿêìÿäÿí àüàúëàð ýþçÿë ìåéâÿëÿð èëÿ,
Ðÿíýàðÿíý èíúèëÿðäÿí àëàð ïèðàéÿ éàçäû.
Èíäè Ãàôãàç ÿùëèíÿ âàúèáäèð åëì îõóìàã,
Ýþç à÷ìàëûäûð ÿùëè èøûã äöíéàéÿ éàçäû.
Áàøãà ìèëëÿòëÿð ùàìû áÿùðÿ àëìûø åëìäÿí,
Áèçÿ ãàëìûøäûð àíúàã áàõìàã ÿòàéÿ éàçäû.
Õàðèúè õàëãëàð äàèì ùÿðÿêÿòäÿ çàìàíòÿê,
Öìèäè ìöñÿëìàíûí ãàëìûø àù-âàéÿ éàçäû.
Èíäè ùàìûäàí àðòûã åëì ýÿðÿêäèð áèçëÿðÿ,
Ñàâàäñûçëûã ãóë åäÿð, ñàëàð áÿëàéÿ éàçäû.
Íàõ÷ûâàíäà áàøëàíìûø éåíè òÿäáèð áó éîëäà,
Øöêð îëñóí î ãöäðÿòëè, áþéöê Õóäàéÿ éàçäû.
Äèýÿð õàëãëàðòÿê áó õàëã åëìÿ ñàùèá îëàúàã,
Áó õàëãûí öìèäèíÿ éîõäóð íÿùàéÿ éàçäû.
Õàëã åë÷èëÿðè þìðö óçóí îëñóí, ÿáÿäè,
Åëìèí òàëèáëÿðè äÿ ÷àòñûí ñÿôàéÿ éàçäû.
×îõ ÷ÿêìÿç êè, áèçëÿð äÿ ìÿäÿíèééÿò àëàðûã,
Øöêöð áþéöê Àëëàùà, î áèùÿìòàéÿ éàçäû.
142
Ùàúû Çåíàëàáèäèí óçóí èëëÿð þìð åòñèí,
Ðÿùèì Àëëàùäàí îëñóí îíà ùèìàéÿ éàçäû.
Òàè èñòÿðäè îëñóí ñÿõàâÿòäÿ èêèíúè,
Äàìëà îëìàç áÿðàáÿð ñîíñóç äÿðéàéÿ éàçäû.
Îíäàí ìèíëÿðëÿ éàðäûì åäèëäè ìÿêòÿáëÿðÿ,
×àòäûðàã Øÿðã õàëãûíû ïàðëàã çèéàéÿ éàçäû.
Äóðäóãúà äöíéà, àäû ÷ûõìàéàúàã éàäëàðäàí,
Ùå÷ âàõò îëìàéàúàã î, õàëãà áèýàíÿ, éàçäû.
Àëëàù áÿíäÿñè è÷ðÿ ñÿí éåýàíÿ éàðàíìûø,
Äþâðàí øàùûòÿê ñàëäûí ñÿí éåðÿ ñàéÿ éàçäû.
Àäûí áþéöê, ëàêèí ÷îõ òÿâàçþêàð îëìóñàí,
Ñÿíè êè÷èëäÿí íàäàí äöøñöí áÿëàéÿ éàçäû.
Îõóòäóí éåíè ñèñòåì ìöÿëëèì ìÿêòÿáèíäÿ,
Áàõìà, äåéèëäè ñÿíÿ ìèíëÿð êèíàéÿ, éàçäû.
Ýþíäÿðèëäè áó øåèð øàýèðäèíäÿí Ñèäãèéÿ,
Íþãñàíëû îëñà äà î, áþéöê óñòàäÿ éàçäû.
Áó ñþçëÿðè ÿí êè÷èê øàýèðäèí éàçìûø ñÿíÿ,
Îäëó øàì ÿòðàôûíäà ó÷àí ïÿðâàíÿ éàçäû.
(Ôàðñ äèëèíäÿí òÿðúöìÿ)
143
ÌßÐÑÈÉß
Êÿðáÿëà ïàäøàùûíûí àäûíû åøèäÿí êÿñ,
Äÿðùàë î ÿçà ìÿúëèñèíÿ ìàòÿì ñàõëàð.
Ìàòÿì ìÿúëèñèíäÿ áàøûíà äþéÿð,
Ùÿìèí ìÿúëèñäÿ øàù èëÿ ýÿäà àðàñûíäà ôÿðã îëìàç.
Åé öðÿê, ñÿí áèð àí äà áó ìöñèáÿòäÿí ãàôèë îëìà,
Úÿçà ýöíöíäÿ îíóí øÿôàÿòèíäÿí áàøãà ùå÷ áèð
ìöêàôàò éîõäóð.
ßýÿð áèð àí à÷ûã ýþçëÿ áàõñàí,
Øÿùèäëÿð àüàñû, ñóñóç øàùà ñÿí;
Ôàòèìÿ áèð êöíúäÿ êÿäÿðëè îòóðäóüóíó ýþðÿðñÿí.
Î ýåúÿ íàëÿ åäÿðÿê, ÿçà ñàõëàìûøäûð.
Îüëóíóí úÿíàçÿñèíÿ áàõàðàã, äåéèð:
Ìÿýÿð ñÿíèí ãàòèëèí Àëëàùäàí øÿðì åòìÿéèá?
Çåéíÿá èñÿ ýþç éàøëàðûíû àõûäàðàã,
Ñÿùÿðäÿí àõøàìàäÿê øÿùèä øàùûíà
ìàòÿì ñàõëàìûøäûð.
Áèð àí, Àðèô, áó ìöñèáÿòäÿí ãàôèë îëìà,
Àðèôëÿð ìÿúëèñèíÿ ñÿíèí âöúóäóí áèð ãÿíèìÿòäèð.
(Ôàðñ äèëèíäÿí ñÿòðè òÿðúöìÿ)
144
ÍÞÂÙß
Ýþíëöì ãóøó ýåéèá ýåíÿ ìàòÿì ëèáàñûíû,
Àüàç åäèáäè íÿüìåéè-ìþùíÿò ôÿçàñûíû.
Ýÿëìèø ôÿüàíÿ íåéòÿê óúàëäûá íÿâàñûíû,
Áÿðïà ãûëûá íÿ íþâ ìöñèáÿò ÿñàñûíû,
Òà áèð äîéóíúà ñàõëûéà ìèëëÿò ÿçàñûíû.
Ìèëëÿò âöúóäè ôàíè îëóá, èêè ýþç ãàëûá,
Èñëàì äèíè òÿðê îëóá, àíúàã êè, ñþç ãàëûá,
Õàêè-âÿòÿí ùÿâàéà ýåäèá, áÿëêÿ òîç ãàëûá,
Ñþíìöø òÿìÿääöí àòÿøèìèç, áèðúÿ êþç ãàëûá,
Ñþíäöðìÿê èñòèéîðëàð îíóí äà çèéàñûíû.
Îëäóã úÿùàëÿòèëÿ ÿúÿá äÿñòýèðè-üÿì,
Ùÿð ñÿìòäÿí áèçÿ éåòèøèð ìþùíÿòö ÿëÿì.
Òàá åéëÿäèê íÿ çèëëÿòèëÿ, éåòäè ùÿð ñèòÿì.
Ìÿùñóá ãûëäû áèçëÿðè ÿüéàðè-êÿë’ÿäÿì,
Èíäè ðÿâà áèëèð áèçÿ ùÿð áèð úÿôàñûíû.
Áèùèììÿò îëäóã, îëìàäû áèçëÿðäÿ áèð õÿéàë,
ßüéàð è÷èíäÿ îëäóã îäóð êèì ôöñöðäÿùàë,
×öí ÿìð åäèáäè ùèììÿò è÷èí ìöðøèäè-êÿìàë,
«Ùàí òÿãëÿöë-úèáàë ìÿÿ ùèììÿòöð-ðèúàë»*
Ùèììÿòëÿ êÿñá åäèáëÿ, òÿìÿääöí ñÿôàñûíû.
*
«Êèøèëÿðèí ùèììÿòè äàüû éåðèíäÿí ãàëäûðàð»
145
Ùÿð ìèëëÿò þç ùöãóãóíà ÷îõ ìàèë îëäóëàð,
Ùÿð áèð ðÿøàäÿò åéëÿäèëÿð, ñàèë îëäóëàð.
Àõûðäà èñòÿäèêëÿðèíÿ íàèë îëäóëàð.
Îäëàð òþêöëäö ýÿð÷è, âÿëè õîøäèë îëäóëàð,
×îõ êèìñÿ ÷öí ìÿìàòäà òàïìûø áÿãàñûíû.
Ãèñìÿò ýÿð èñòÿñÿí ñàíà àáè-ùÿéàò îëà,
Çöëìàòà ãîé ãÿäÿì êè, íÿçÿðäÿ ìÿìàò îëà,
Ùåéùàò î êÿñ êè, íÿðäè-ìÿàðèôäÿ ìàò îëà,
Ëàçûìäû íÿðäáàç öãóëöë-çÿâàò îëà,
Ìèëëÿò éîëóíäà ýþçëÿéÿ òà ùàã ðèçàñûíû.
Ùÿð ìèëëÿò þç òÿðèãèíÿ ùöððèéÿò àõòàðûð,
Êÿñá åòäèýè ìÿàðèôÿ áèð ãèéìÿò àõòàðûð,
Ùÿð íÿùâ îëóðñà, þç èøèíÿ ñóðÿò àõòàðûð.
Úÿùä èëÿ ìöñëèìèí þçöíÿ òþùìÿò àõòàðûð,
Ýåéìèø ùÿìèøÿ ÿýíèíÿ ãÿôëÿò ëèáàñûíû.
Ýþçäÿí ðÿâàäû ñó éåðèíÿ õóíè-äèë ýÿëÿ,
Ãàí àüëà, åé áÿëàëû ýþç, àðàìñàí ùÿëÿ?
Àëÿì êþ÷öá, éàòûáäû áèçèì ìèðè-ãàôèëÿ,
Âà ùÿñðÿòà, ÿúÿá èøèìèç äöøäö ìöøêöëÿ,
Áó èøëÿðèí ôÿíà ýþðöðÿì èíòèùàñûíû.
Þýðÿòäè áèëìèðÿì áèçè êèì áó úÿùàëÿòÿ?
Âÿùøèëèê èðñ îëóá áó ýöí ÿáíàéè-ìèëëÿòÿ.
Ìþ’òàä åäèáëÿ éàõøû áèçè õàáè-ãÿôëÿòÿ.
Áèç ìèëëÿòèí àéûëìàüû ãàëäû ãèéàìÿòÿ,
Áàèñëÿðèí Xóäà þçö âåðñèí áÿëàñûíû.
Îëäó ÿúÿá áó ÿñðäÿ ïÿæìöðäÿ ùàëûìûç,
Ëàë îëäó ãÿôëÿòiëÿ ëèñàíö ìÿãàëûìûç,
Íÿ àð âàð, íÿ åëìö ùöíÿð, íÿ êàìàëûìûç,
Éîõ áèðúÿ ìÿêòÿá à÷ìàüà ÿñëà õÿéàëûìûç,
Òà ýþðìÿéÿê áó ùàëèëÿ ìèëëÿò áÿëàñûíû.
146
Ùÿëë åéëÿìÿê ãàáàãúà ýÿðÿê òåç áó ìöøêöëè,
Áèëñèí âÿòÿí ÷îúóãëàðû ÿââÿë âÿòÿí äèëè.
Ýÿëìÿç íÿâàéÿ ýþðìÿñÿ áöëáöë ÷ÿìÿí ýöëè,
Òÿñäèã åäÿð äàíûøäûðàñàí ùÿð áèð àãèëè,
Ùÿð ìèëëÿò þç äèëèíäÿ òàïûá ìöääÿàñûíû.
Èøëÿð ôÿíàäû, áèð íå÷ÿ ìÿêòÿáëÿð îëìàñà,
Îíëàðäà úàííèñàð ìöÿëëèìëÿð îëìàñà,
Ãàôãàçäà éîõ ìöÿëëèìèìèç, äèýÿð îëìàñà,
Áóíëàð êè, âàð ñÿëàùèäè, âàëëàù ýÿð îëìàñà,
Ìöòëÿã õÿðàá åäèáëÿ òÿìÿääöí áèíàñûíû.
Èñëàìäàí ãàëàí áèçÿ áèð àä îëóá ôÿãÿò,
Úÿùëèëÿ ìÿ’ðèôÿò åâè áÿðáàä îëóá ôÿãÿò.
ßáíàéè-ìèëëÿò þç äèëèíÿ éàä îëóá ôÿãÿò,
Úàíñûç âöúóäëàð áèçÿ óñòàä îëóá ôÿãÿò,
Âèðàí åäèáëÿ çöëìèëÿ ìèëëÿò ÿñàñûíû.
Áó õîø çàìàíäà éöç ÷åâèðèá áÿùúÿò àëÿìè,
Ãûëìûø ÿùàòÿ íå’ìÿòè-ùöððèééÿò àëÿìè,
Ëÿüâ îëäó ìöñòÿãèëÿ îëàí äåâëÿò àëÿìè,
Ùóøéàð îëóí, àìàíäû, ýåäèá ãÿôëÿò àëÿìè,
Øèìäè ùàìû óúàëäûð ÿäàëÿò ëèâàñûíû.
Õàí, áÿé çàìàíû ýåòäè, ÿäàëÿò çàìàíûäûð,
Êå÷äè úÿùàëÿò àëÿìè, ãåéðÿò çàìàíûäûð.
Õàì îëìóéóí êè, ìöòëÿãà äåâëÿò çàìàíûäûð.
Èíäè ìààðèô ÿñðè, ñÿàäÿò çàìàíûäûð,
Ùÿð ìèëëÿò þç ùöãóãóíóí èñòÿð áÿùàñûíû.
Ãàôãàçäà ôèêð ãûëñàëà ñàùèáêÿìàëëàð,
Àðòûã òÿíÿááþù àðòûðû áó ãèëö ãàëëàð,
Ùÿð áèð ýþíöëäÿ íÿãø îëóíóá ìèí õÿéàëëàð,
Þç úÿùëèìèçëÿ éåòäè áèçÿ èíôèàëëàð,
Ñåéð åòäèê åëìñèçëèéèí àõûð âÿôàñûíû.
147
Îëäó áÿëàéè-ìèëëÿòÿ ùÿð êÿñ êè, ìöáòÿëà,
ßùëè-âÿôàäû, áèøÿê, îëóá ëàéèãè-áÿëà.
Äèëõóí îëóáäó Ñàëèêè-áè÷àðÿ áÿðìÿëà.
Ìèëëÿò ãÿìèëÿ àç ãàëûá àõûð úöíóí îëà,
Ùÿð äÿì îäóð êè, íåéòÿê óúàëäûð íÿâàñûíû.
Õåéèðõàùè-âÿòÿí: Ù.Ðàñèçàäÿ
«Èðøàä», 18 éàíâàð 1906
148
ÙÀËÈ-ßÑßÔÈØÒÈÌÀËÛÌÛ ÒßÑÂÈÐÄß
ÁÈÐ ÀÙÈ-ÌßÇËÓÌÀÍß:
Ùÿð êÿñ àëÿìäÿ áèð áÿëàéà äö÷àð
Îëóð, àììà áÿíèì êèáè îëàìàç.
Êöíúè-ìþùíÿòäÿ ãàëìûøàì íà÷àð,
Øó ýþíöë äÿðäèíÿ äÿâà áóëàìàç.
Üÿìè-ùèúðèëÿ áèãÿðàð îëìóø,
×öíêè ìÿùúóðè-áÿçìè-éàð îëìóø.
Ýþíëöìöí ùàëûíû åäÿð òÿñâèð
Ðóéè-çÿðäèìëÿ ÷åøìè-õóíáàðûì,
ßùëè-çåâã èñòÿð åéëÿñèí òÿãäèð
Êè, íàñûë éàðèìèø áÿíèì éàðûì.
Ùÿð êÿñèí çèêðè áÿçìè-çåâãö ñÿôà,
Âèðäèì îëìóø áÿíèì äÿ âà ÿñÿôà.
Åäÿð åøã ÿùëè ðÿñìè-éàðà ìÿðàã,
Åùòèìàë, àëñûí îíëà ùÿñðÿòèíè.
Éàðûì îëìàç áÿíèì ýþçöìäÿí èðàã,
Áóëìóøóì ÷öí ýþíöëäÿ ñóðÿòèíè.
Éöðÿýèì ðÿíýè-ÿðüÿâàí îëìóø,
ßðèìèø, ëàõòà-ëàõòà ãàí îëìóø.
Áàíà ëàéèã ýþðöðñÿ ÿùëè-ãÿðÿç,
149
Áÿíçÿòèì éàðûìû ÷ÿìÿí ýöëöíÿ.
Èñòÿìÿì, âåðñÿëÿð úèùàíû ÿâÿç,
Äàüûíûã çöëôöíöí êÿñèê òåëèíÿ.
Äåéÿìÿì êè, íÿ äöðëö çèáàäûð,
Õÿëÿò îë éàðà ãàíëû äèáàäûð.
Éàðàëàð úèñìè-íàçÿíèíèíäÿ
Ãûçàðûð, ñàíêè ãþí÷åéè-ýöëäöð.
Çÿ’ô ìÿøùóääóð úÿáèíèíäÿ,
Áÿíúÿ òÿñâèðè-ùàëû ìöøêöëäöð.
Ìÿùâ îëóð ôèêð åäèíúÿ úèñìö òÿíèì,
Àìàí Àëëàù! Îäóð áÿíèì âÿòÿíèì!
Áèð çàìàí øó âÿòÿí ìààðèôúÿ
Ñàéûëûðäû éåð öçðÿ áèð ýöëøÿí.
Êÿñáè-ãÿôëÿò åäèá òÿñàäöôúÿ
Øèìäè îëìóø ëèáàñû ãàíëû êÿôÿí.
Ýåò-ýåäÿ ãàáèëè-çÿâàë îëìóø,
Àéàã àëòûíäà ïàéìàë îëìóø.
Áèç, ùÿãèãÿò, çàâàëëû éàâðóëàðûç,
Øó âÿòÿí áèð ñåâèìëè âàëèäÿäèð.
ßáÿñ ÿüéàðäàí âÿôà óìàðûç,
Áàáàìûç éîã êè?! Øþéëÿ ùàëäÿäèð.
Áèçÿ ýþç äèêìèø îë âÿôà êàíû,
Ìàäÿðèí éàâðóñèëÿäèð øàíû.
Åé âÿòÿí! Åé ýþíöë ïÿðÿñòàðû!
Âàð öìèäèì, ãöñóða áàãìûéàñàí,
Áèçÿ òÿðúèù åäèá äÿ ÿüéàðû
Áûðàãûá íàðè-ùèúðÿ éàãìûéàñàí.
Ñÿíè áó ùàëa ñàëäû ãÿôëÿòèìèç,
150
Äàùà ÿôâ åò, éåòÿð íÿäàìÿòèìèç.
Ýöëöéîð ùÿï òàìàì ÿùëè-úèùàí
Øó ÿñÿôèøòèìàëè-ùàëèìèçÿ,
Àìàí Àëëàù! Íÿ äÿðäè-áèäÿðìàí,
Ýÿëèéîðìèéäè ùè÷ õÿéàëèìèçÿ?
Áèçè, åé éåð! Éàðûë äà êàìûíà ÷ÿê!
Åéèäèð áó ùÿéàòäàí þëìÿê.
Ìàéåéè-èôòèõàðû ÿð êèøèíèí
Âÿòÿí óüðóíäà áÿçëè-ùèììÿòäèð.
Ëàôÿ áàãìàçëàð, èøòÿ ùÿð êèøèíèí
Èøè àéèíÿñèíäÿ ìöñáÿòäèð.
Ãåéðÿò èñòÿð êè, úàí íèñàð åäÿëèì,
Ìÿäÿíèééÿòëÿ èôòèõàð åäÿëèì.
Äàùà ìÿùâ åòäè àðòûã èñòèáäàä,
Éàãäû çöëì àòÿøèíÿ úàíûìûçû.
Îëäó ùÿð áèð ùöãóãóìóç áÿðáàä,
Äèíëÿìÿç êèìñÿ ÿëàìàíûìûçû.
Áó íÿ äÿùøÿòëè ùàëäûð, éà Ðÿá,
Áèëÿìÿì êè, íÿäèð áó ùàëa ñÿáÿá.
Åé âÿòÿí! Ñÿíäÿ ïàðëàéàíäà çèéà
Áöñáöòöí ÿùëè-ãÿðá úàùèëèìèø.
Øèìäè áóëìóø âöãó ÿêñè-ãÿçà,
ßúÿáà áó íàñûë òÿüàôèëèìèø?
Êèì òÿñÿââöð åäÿðñÿ áó ùàëè,
Âàðëûüû ùèññäÿí îëóð õàëè.
Áèçè áó ùàëà ñåâã åäÿí áèàð
151
Ìöòëÿãà õàáè-úÿùëÿ òàëìûø èìèø.
Áèçè èüôàë åäÿí çàìàí ÿüéàð
Äåâðè-àëÿìúÿ ìàò ãàëìûø èìèø.
Øèìäè ãåéðÿò åäÿðñÿ ìèëëÿòèìèç,
Éåíÿ åâäÿò åäÿð ñÿàäÿòèìèç.
Ùÿð øèòà áèð áàùàðû ìåâúèá îëóð,
Âàðäûð ÿìíèééÿòèì áó ùàëà áÿíèì.
Éåíÿ îíëàð ÿí ÿñêè ùàëû áóëóð,
Ùè÷ ìÿðàã åòìÿ, íàçÿíèí âÿòÿíèì.
Áàíà ýÿë! Ýÿë áàíà, çàâàëëû âÿòÿí!
Ùè÷ óíóòìàì ñÿíè áó ùàëèëÿ áÿí.
Äÿõè éàä åòìÿ áèð äÿ ìàôàòû,
Ìþùòÿìèë, øàùðàùà éîë áóëàëûì.
Ùÿëÿ ñà÷ìàãäà îë ôöéóçàòû,
Ëÿìÿàòèëÿ ôåéçèéàá îëàëûì.
Âàðäûð öììèä ñöáùè-èãáàëÿ,
Øÿáè-ùèúðàíà éîãìó äöíáàëÿ?!
1907
152
ÃÎÚÀ ÁÈÐ ÒÖÐÊÖÍ ÂßÑÈÉÉßÒÈ
Éàâðóëàðûì! Åé þìðöìö øÿíëÿíäèðÿí, ýöëäöðÿí,
Àëíû à÷ûã îüóëëàðûì, ýþçÿë, éîñìà ãûçëàðûì,
Áèð ãàéÿñèç ó÷óðóì âàð, àéðûëìûéîð þíöìäÿí,
Þìðöì âÿôà åòìÿç áàíà, áÿëêÿ ïÿê àç éàøàðûì.
Àðòûã áàíà äàð ýÿëèéîð ùÿï øó ÿíýèí öôöãëÿð,
Ñàíêè ðóùóì ãàíàòëàíûá øèìäè ïÿððàí îëàúàã.
Ãàðøûìûçäà éàíüûí êèáè ýþðöíÿí àë øÿôÿãëÿð,
Åùòèìàë êè, éàðûíêû ýöí áÿíè ñþíìöø áóëàúàã.
ßúÿë ýöúëö, áÿí ýöúñöçöì, êèìñÿ îíäàí ãóðòóëìàç,
Òîïëàøûíûç, âàðäûð ñèçÿ áèð ãà÷ ñþçöì, äèíëÿéèí.
Ýåòìÿëèéèì, âÿñèééÿòñèç þëñÿì ðóùóì øàä îëìàç,
Ãóëàã âåðèí ñþçëÿðèìÿ, áèðÿð-áèðÿð áÿëëÿéèí.
Èëê èñòÿéèì: ùè÷ áèð çàìàí ñåâýèäÿí ÿë ÷ÿêìÿéèí,
Èíñàí îüëó ñåâýè è÷èí éàðàòûëìûø, äîüìóøäóð.
Éåð éöçöíö ãàðäàø áèëèí, èíñàí ãàíû äþêìÿéèí,
Áó äöíéàäà áèð ãàøûã ñó ÷îã çàëûìëàð áîüìóøäóð.
Êèìñÿéÿ êèí áàüëàìûéûí, éèýèò îëóí, ìÿðä îëóí,
Âèúäàíûíûç åëìàñ êèáè íóð ñà÷àðàã ïàðëàñûí.
Ãîíóì-ãîìøó, éàãûí-óçàã ùÿð êÿñëÿ ùÿìäÿðä îëóí,
Ãûðûã ýþíöëëÿðè éàïûí, áûðàãìûéûí ñûçëàñûí.
Çöëìÿ ùÿðýèç éàãëàøìûéûí, äîüðó éîëäàí øàøìûéûí,
153
Òàíðû ùàãäûð, ùàããû ñåâÿð, ÿäàëÿòäÿí õîøëàíûð.
Éàëòàãëûüà èìðÿíìÿéèí, êèáðÿ ùè÷ éàíàøìûéûí,
Þç ùàããûíû áèëìÿéÿíëÿð ÿí ñîíóíäà äàøëàíûð.
Àðñëàí êèáè úÿñóð îëóí, ôÿãÿò ùàãñûç ÷ûãìàéûí,
Ùàãñûçëûüà ãàðøû ãîéóí, áûðàãìàéûí øûìàðñûí.
Çàëûìëàðû, úÿëëàäëàðû ÷åéíÿéèí, ùè÷ ãîðãìàéûí,
Òöðê ìèëëÿòè, ýþðöëìÿìèø, áîéóí áöêñöí, éàëâàðñûí.
Áàã! Øó éàíäà ýöëöìñöéÿí éåíè äîüìóø àé íÿäèð?
Øÿôÿãëÿðèí äîüóðäóüó áèð ãûçäûð êè, ùÿð éåðäÿ
Òöðê àäûíû å’ëàí è÷èí áèð ñÿìàâè àéíÿäèð,
Èøòÿ! Áèçèì òàðèõèìèç… ùÿì éåðäÿ, ùÿì ýþéëÿðäÿ.
Åé ñåâýèëè ãóçóëàðûì! Ñèçäÿí áÿí àéðûëûðêÿí,
Áÿíäÿí ñèçÿ ñîí âÿñèééÿò: ùÿðýèç ìÿùçóí îëìàéûí.
Âèúäàíûìëà, íàìóñóìëà éàøàð, ùàããû áèëèðêÿí,
Ýöúëöêìö âàð ùèììÿòèíÿ ãàâóøìàãäà Tàíðûíûí!?
Íàìóñ, âèúäàí èíñàíëàðäà èêè áþéöê ãàíàòäûð,
Îíëàð èëÿ Àäÿì îüëó éöêñÿê ýþéëÿðäÿí àøàð.
Íàìóñ, âèúäàí áèçëÿð è÷èí äàèìi áèð ùÿéàòäûð,
Òöðê åëè ùÿp î ùèññ è÷èí äîüìóø, îíóíëà éàøàð.
Áèð ìèëëÿòèí òàðèõèäèð êþêö, éóðäó, éóâàñû,
Òàðèõèíèç áàø óúóíäàí ùÿðýèç ÿñêèê îëìàñûí.
«Àëòàé» äàüû, «Ìàêàí» ÷þëö, ùÿì äÿ «Éàñûí» îâàñû»*
Áèðÿð àéäûí ñÿùèôÿäèð, ùÿð òöðê ýÿðÿê àíëàñûí.
Ñöäö òÿìèç, ÿñèë îüóë áèëìÿçìè êè, ÿúäàäû
Íàñûë äîüóá éàøàìûøëàð, íÿ ÿðëèêëÿð åòìèøëÿð.
Áèëìÿëè êè, òåç ìÿùâ åäÿð çàìàí íàíêîð åâëàäû,
*
Áó éåðëÿðèí ùÿð ö÷ö òöðê òàðèõè-öìóìèñèíúÿ áþéöê áèð ÿùÿìèééÿòè
ùàèçäèð — Ù.Ú.
154
Þç íÿñëèíè óíóòàíëàð ÷îãäàí ñþíöá ýåòìèøëÿð.
Áèð ìèëëÿò þç êþêö öñòÿ áèòÿð, áþéöð, éöêñÿëèð,
Êþêñöç àüàú ÷àáóã ãóðóð, ÷è÷ÿê à÷ìàç, áàð âåðìÿç.
Áàãûí, ýþðöí òàðèõèíèç ñèçÿ íÿëÿð ýþñòÿðèð,
Ùÿï øÿðÿô, ùÿï áþéöêëöêäöð, àíúàã øàøûëàð ýþðìÿç.
Ìÿðä àòàëàð éèýèòëèêäÿ íàì àëìàìûø éàëûíûç,
Òà ÿñêèäÿí îíëàðäà âàð åëì, ùèêìÿò ùÿâÿñè.
Ýöíÿø êèáè òàðèõëÿðè ïàðëàòûéîð, áàãñàíûç,
Ñÿìÿðãÿíäèí äàðöëôöíóíëàðû, ðÿñÿäõàíÿñè.
ßâÿò, àðñëàí éàâðóëàðûì! Òöðê åëè ùÿï øàíëûäûð,
Åëìàñ êèáè ëÿêÿñèçäèð, ñàãûí, ãàôèë îëìàéûí.
ßñð, èéèðìèíúè ÿñðäèð! Âÿçèôÿñè ïÿê àüûð…
Àðø èëÿðè!
Ãîìøóëàð éîë àëäû, ýåðè ãàëìàéûí!
155
ÁßÍÈÌ ÒÀÍÐÛÌ
Ùÿð ãóëóí úèùàíäà áèð ïÿíàùû âàð,
Ùÿð ÿùëè-ùàëûí áèð ãèáëÿýàùû âàð,
Ùÿð êÿñèí áèð åøãè, áèð èëàùû âàð,
Áÿíèì òàíðûì ýþçÿëëèêäèð, ñåâýèäèð.
Ùÿçç åòìÿäèì ôèðãÿäÿí, úÿìèééÿòäÿí,
Çåâã àëàìàì ùÿðáäÿí, ñèéàñÿòäÿí,
Áèð øåé äóéìàì ôÿëñÿôÿäÿí, ùèêìÿòäÿí,
Áÿíèì ðóùóì ýþçÿëëèêäèð, ñåâýèäèð.
Ýþçÿë ñåâèìëèäèð, úÿëëàä îëñà äà;
Ñåâýè õîøäóð, ñîíó ôÿðéàä îëñà äà;
Óüðóíäà áÿíëèéèì áÿðáàä îëñà äà,
Ñîí äèëäàðûì ýþçÿëëèêäèð, ñåâýèäèð.
Ýþçÿëñèç áèð ýöëøÿí çèíäàíà áÿíçÿð,
Ñåâýèñèç áèð áàøäà ÿãðÿáëÿð ýÿçÿð,
Íÿ ýþðñÿì, ùàíêè áÿçìÿ åòñÿì ýöçÿð,
Ùÿï äóéäóüóì ýþçÿëëèêäèð, ñåâýèäèð.
156
ÁÈÐ ÇÀÌÀÍËÀÐ
Áèð çàìàíëàð ñÿíèí ïÿìáÿ êþëýÿíäÿ
Ïÿê áÿõòèéàð èäèì, íàçëû äèëáÿðèì.
Ùÿíóç áÿõòèéàðëûã äóéóëìàç áÿíäÿ,
Éàëíûç ýöëöìñÿðäè ìÿùçóí ýþçëÿðèì.
Àéðûëûã íÿ éàìàí äÿðä èìèø, àìàí!
Ñÿíñèç ùàëûì ýöíäÿí-ýöíÿ ïÿðèøàí,
Âöñëÿò äÿìëÿðèíè àíàð äà ùÿð àí,
Èçëÿð éîëëàðûíû éîðüóí ýþçëÿðèì...
Ñÿíñèç áöòöí äóéüóëàðûì áóíàëìûø1,
Çåùíèì, ôèêðèì äóðìóø, ùÿï äîíà ãàëìûø,
Óéãóì ÷ÿêèëìèø, ýþíëöìö ãÿì àëìûø,
Éàëíûç àðàð ñÿíè âóðüóí ýþçëÿðèì.
1
Ñûãûëìûø, áîüóëìóø
157
ÍÎÂÐÓÇ ÁÀÉÐÀÌÛ
Èøòÿ íîâðóç! Éåòèøäè ôÿñëè-áàùàð,
Ýÿëäè èøðÿò çàìàíû, ãàðäàøëàð!
Íÿ ýþçÿë áàéðàì... Àù, íÿ õîø ôöðñÿò!
Ñàéûëûð ÿùëè-çåâãÿ áèð íå’ìÿò!..
Áþéëÿ øàä ýöí äöøÿðìè áèð äÿ ÿëÿ?
Êå÷èðèí áåø ýöí þìðö ëÿççÿò èëÿ.
Éàëûíûç ùàíêè åâäÿ éàñ âàðñà,
Áèð îíóí áîðúóäóð êè, òóòñóí ÿçà.
Áèðèíèí þëñÿ ãàðäàøû íà÷àð,
Ãàðà áàéðàì òóòàð... áèð àäÿò âàð.
Ùÿð êèìèí éîãñà áþéëÿ áèð öçðè,
Åéøö íóø åéëÿñèí î... éîã çÿðÿðè.
Ýÿð÷è «ÿëìþìöíöí öõöââÿ» äåìèø
ßìðè-ïåéüÿìáÿðè ùåêàéÿ èìèø.
Úöìëÿ ãàðäàø, — äèéîð Ðÿñóëè-Õóäà,
Ùàíêè èñëàìÿäèð áó ñþç ÿúÿáà?
Áÿëêÿ áèð áàøãà õÿëãÿäèð áó êèòàá?
Íÿéÿ ëàçûì, úàíûì, ñûãûíòû, ÿçàá.
Áöòöí Èðàíäà, úöìëÿ Áàëêàíäà,
×ûðïûíûð ãàðäàøûí ãûçûë ãàíäà!
Èøòÿ áèð ãÿòëýàùà äþíìöø éåð!
Ìÿùâ îëàí éöç äåéèë êè! Éöç áèíäèð.
Àíà! Ùÿìøèðÿ! Åé íèøàíëû ýÿëèí!
158
Ñèç äÿ ÿñëà ñûãûëìàéûí, ñåâèíèí.
ßçèëèá ìÿùâ îëóðñà àèëÿëÿð,
Ñèçÿ àèä äåéèë áó ãÿìëè õÿáÿð.
Ýåòñÿ èôôÿò, êÿñèëñÿ ÿìúÿêëÿð,
Ñåâèíèí!.. Èñòÿìÿç äöøöíúÿ, êÿäÿð.
Áöòöí àëÿì äàüûëñà, îä òóòñà,
Áèçÿ ëàçûìäû øèìäè çåâãö ñÿôà.
Áèð ìöñÿëìàí êè, îíäà ãåéðÿò âàð,
Ñåâèíèð, êåéô åäÿð, ÷àëàð, îéíàð.
Ñåâèíèí! Çóðíà, òîé ÷àëûí, ñåâèíèí,
Íÿ ýþçÿë áàéðàì! Îô, ýöëöí, ñåâèíèí!
Äèíÿ, íàìóñà êöñäöíöçñÿ, ýöëöí!
Ñåâèíèí, ùÿï ýöëöí!.. Íÿ íÿø’ÿëè ýöí?!
159
«ÈÑÌÀÉÛË ÁßÉ»
Ìÿêòÿá ÷îúóãëàðûíà
Èñìàéûë áÿé, î áèð áþéöê òöðê èäè,
Áèð ýöíÿøäè, Êðûì öôöãëÿðèíäÿí
Ïàðëàéûá ÿòðàôû íóðà ãÿðã åòäè,
Éûëäûçëàð éàðàòäû øÿôÿãëÿðèíäÿí.
Èñìàéûë áÿé òöðê éóðäóíà øàí âåðäè,
Þêñöç, þëýöí ìèëëÿòèíÿ úàí âåðäè.
Èñìàéûë áÿé à÷äû éóìóã ýþçëÿðè,
À÷äû ñàüûð ãóëàãëàðû, äèíëÿòäè.
Ãàí úîøäóðàí ðóùëó, êÿñêèí ñþçëÿðè
Äèëñèçëÿðÿ éöðÿê âåðäè, ñþéëÿòäè.
Èñìàéûë áÿé òöðê éóðäóíà øàí âåðäè,
Þêñöç, þëýöí ìèëëÿòèíÿ úàí âåðäè.
ßðÿá, ÿúÿì, õöñóñÿí òöðê åâëàäû,
Ãÿëáèíäÿ áèð éûüûì ìÿùÿááÿò áÿñëÿð.
Áþéöê òàíûð î ñåâýèëè óñòàäû,
Î ôàçèë ìöðøèäÿ áèí ùþðìÿò áÿñëÿð.
Èñìàéûë áÿé òöðê éóðäóíà øàí âåðäè,
Þêñöç, þëýöí ìèëëÿòèíÿ úàí âåðäè.
Îíóí ìÿñëÿêè áó èäè äàèìà:
160
«Èøäÿ áèðëèê; äèëäÿ, ôèêèðäÿ áèðëèê…»
Èø, ôèêèð, äèë áèðëèéè, îëìàéûíúà,
ßâÿò, ïÿê ÷ÿòèíäèð úèùàíäà äèðëèê.
Èñìàéûë áÿé òöðê éóðäóíà øàí âåðäè,
Þêñöç, þëýöí ìèëëÿòèíÿ úàí âåðäè.
Èñìàéûë áÿé þëìÿç, éàøàð, ùÿï éàøàð,
Òàðèõëÿðäÿ, ýþíöëëÿðäÿ, äèëëÿðäÿ.
Áþéöê ðóùó éöêñÿê ýþéëÿðäÿí àøàð,
Áþéöê àäû éàä îëóíóð ùÿð éåðäÿ!..
Èñìàéûë áÿé òöðê éóðäóíà øàí âåðäè,
Þêñöç, þëýöí ìèëëÿòèíÿ úàí âåðäè.
1914
161
ÒÖÐÊ ßÑÈÐËßÐÈ 1
Åðêÿê, ãàäûí, ÿñêÿð, ÷îúóã, èõòèéàð
— ßñèð — äåéÿ, áèíëÿðúÿ òöðê åâëàäû:
Ûññûç áèð àäàíûí ãîéíóíäà ñûçëàð,
Ñîðóëìàç äÿðäè, äóéóëìàç ôÿðéàäû.
Èøòÿ êèíëè áèð ìÿçàðëûã êè, ùÿð ýöí
Éûüûí-éûüûí èíñàí éóòàð äà, äîéìàç;
Ñàüëàì âöúóäëàð áåëÿ äöøýöí, þëýöí,
Öìèäñèç áèð ùåéêÿëäÿí ôÿðã îëóíìàç.
Ýöëöìñÿðëÿð, ôÿãÿò ùÿï ýþçëÿðèíäÿ
Èíòèãàìëû øèìøÿêëÿð ÷àãàð, äóðóð.
×ûðïûíûðëàð, ñîëìóø áÿíèçëÿðèíäÿ
Áèð ÷îã ýèçëè, ñþíöê ÿìÿëëÿð óéóð.
Éàëíûç ñîüóê, éàüìóð, áîðà, ôûðòûíà
Îãøàð äóðóð øó ìÿùçóí ýþíöëëÿðè;
Öðéàíëûã, õÿñòÿëèê, àúëûã áèð éàíà,
Ñóñóçëóãäàí ùÿï ãóðóìóø äèëëÿðè.
Àìàíñûç ãàðòàëûí âÿùøè äûðíàüû,
Ìÿ’ñóì éàâðóëàðû äèäèá ïàð÷àëàð.
Èøòÿ ÿäàëÿò! Éûëàíëàð éàòàüû
Èíñàíëàðà ìÿñêÿí âåðèëìèø ãÿðàð.
1
Áàêûäà, Íàðýèí àäàñûíäà.
162
Íåðäÿ î ñÿðõîøëàð êè, ùÿï «ãàðäàøëûã,
Áèðëèê, áÿðàáÿðëèê» äåéÿ ñàéûãëàð.
Èøòÿ áèð âÿùøÿò êè ÷ÿêèëìÿç àðòûã,
Äîñò äåéèë, äöøìàí áåëÿ ýþðñÿ àüëàð.
Åé òöðê åëè! Åé ìèëéîíëàð þëêÿñè!1
Ñàãûí, äóéìà íÿäèð áó ùàë, áó äÿùøÿò;
Òèòðÿòìÿñèí ñÿíè øó ãàðäàø ñÿñè,
Êîðëóã, ñàüûðëûã î äà áèð ñÿàäÿò!..
1
Áàêû
163
ÃÀ×ÃÛÍ
Þðòöíìÿ, äóð! Êèìñèí, íåðÿëèñèí ñÿí?
Ýþçÿë ãà÷ãûí, áàøû áÿëàëû ãà÷ãûí!
Ýöë êè, íóð ñà÷ûëñûí ãîí÷ÿ ëÿáèíäÿí,
Åé ùÿð ùàëû ìÿëÿê ÿäàëû ãà÷ãûí!..
Çöëôöíö ãîéíóíäà áÿñëÿìèø ýåúÿ,
Ñöçýöí ýþçëÿðèí, ýöë éöçöí ïÿê èíúÿ,
Ýþíöë ìÿñò îëóð ñÿí ýöëöìñÿäèêúÿ,
Åé íàçëû äàüëàðûí ìàðàëû ãà÷ãûí!
Áÿí èñòÿðèì þìðöì ñÿíèíëÿ ýöëñöí,
Ñþéëÿ, íÿ äÿðäèí âàðñà àíëàò áöòöí;
Àìàí, íÿ îëäó êè, ñÿí áþéëÿ äöøäöí
Éóðäóíäàí, åëèíäÿí àðàëû, ãà÷ãûí!
Àù, ñÿíè ýþðäöì äÿ äàüûëäû ùóøóì,
Âóðóëäóì ñàíà, ñàíêè áèð ñÿðõîøóì,
Áÿí äÿ ñÿíèí êèáè ãÿðèá áèð ãóøóì,
Ýÿë áàíà, åé ýþíëö éàðàëû ãà÷ãûí!..
164
ÑÎËÜÓÍ ÌßÍßÊØßËßÐ
Áèð ìöñàìèðÿ õàòûðàòûíäàí.
Áîéíó áöêöê, åé þêñöç ìÿíÿêøÿëÿð!
Àù íÿ ÷àáóã ñàðàðäûíûç, ñîëäóíóç?
Íåðäÿ î äöíêö ñåâäàëû íÿø’ÿëÿð?
Íÿäÿí áþéëÿ ùÿï ïÿðèøàí îëäóíóç?
Øÿôÿãäÿí äîüìà ëÿáëÿðè þïÿðêÿí,
Ñèç êè áÿõòèéàðúà ýöëöìñÿðäèíèç;
Éîãñà î íóðäàí äþêöëìöø ÿëëÿðäÿí
Àéðûëûíúà, ÷è÷ÿêëÿíäè äÿðäèíèç?
Ýþçÿë, ùÿð ùàëûíûç ýþçÿë... Äàèìà
Õÿñòÿ ýþíëöì îãøàð ñèçè, àëãûøëàð;
Óô, íÿäÿíñÿ ïÿê äîãóíóð ðóùóìà
Âÿðÿìëè ÷þùðÿëÿð, ìÿùçóí áàãûøëàð...
165
×ßËÈÊ ÃÎËËÀÐ
(Áàêû èø÷èñèíÿ)
Îíëàð, î ÷ÿëèê ãîëëàð, î ãîëëàðäàêû ãöââÿò
Ñà÷ìàãäà ãóäóç êèíëÿðÿ äÿùøÿò,
Éîã, áèð äàùà ýþðìÿç î ÷ÿëèê ãîëëàðû çÿíúèð,
×ûëäûðñà äà ùÿð ãàíëû úèùàíýèð.
Òóíú éöçëö áþéöê äàëüà! Ñÿíèí ãöäðÿòèí àéäûí,
Äöøìàíëàðû äàèì ùå÷ÿ ñàéäûí,
Ãîø ñöëùÿ, ÷àëûø, àëÿìÿ ãöââÿòëÿ ûøûã âåð,
×àðïûøìàã è÷èí ÿçìèíè ýþñòÿð.
Åé øàíëû ÿìÿê îðäóñó, åé øàíëû ìöáàðèç!
×îãëàð ñÿíè çÿíí åòñÿ äÿ àúèç,
Ñÿí éöêñÿëÿúÿê, ïàðëàéàúàã, ïàðëàäàúàãñûí,
Ùÿð ãöòáÿ øÿòàðÿò ãàòàúàãñûí.1
1
×åëéóñêèí÷èëÿðÿ èøàðÿäèð.
166
ØßÐà ÃÀÄÛÍÛ
Áÿí íÿ èäèì? Øÿðãèí ÿçèëìèø ãàäûíû!
(Áèð àç ñöêóò...)
Áÿí íÿ èäèì? Óô, îíó ùå÷ ñîðìàéûíûç!
Âàðëûüûì áèð ãóðó ùå÷!
Êå÷ìèøèí ÿí ãàáà, ÿí âèúäàíñûç,
Êèðëè äûðíàãëàðû ãÿùð åòäè áÿíè.
Ýþðìÿäèì ýöí ûøûüû;
Äîüäóüóì ýöíäÿí — ÿâÿò — òàðèõèí
Ïàñëû çÿíúèðëÿðè èíëÿòäè áÿíè;
Ùÿð òÿðÿôäÿí ãàðà áèð ìåâùóìàò
Ïÿðäÿëÿð ÷ÿêäè ùÿìÿí ýþçëÿðèìÿ...
Ãîïàðûðêÿí ôÿðéàä,
Åòäè ãàíóí èëÿ äèí èñòåùçà
Áÿíèì þêñöçúÿ ãûðûã ñþçëÿðèìÿ.
Éîã, éàëàí ñþéëÿäèì, àëäàíìàéûíûç;
Âàðäû áèð ÷îã òàïûíàíëàð äà áàíà.
×öíêè ïÿê äèëáÿð èäèì,
Ñöñëö êàøàíÿëÿðèí ãîéíóíäà,
Áÿíè ñàðìûøäû èïÿêëÿð, òöëëÿð...
Àüëàéûðäûì ýöëÿðÿê,
Àëûøûá ìÿùáÿñÿ, àëòûí ãÿôÿñÿ,
Ñþíäöðöðäöì ãàáà øÿùâÿòëÿðè áÿí...
«Ïÿê ýþçÿëñèí» — ãàíè÷ÿí ñóëòàíëàð
Áÿíè ÿéëÿíúÿ éàïàð,
×îã çàìàíëàð äà áàüûøëàð áèðèíÿ,
167
«ßí íÿôèñ èøâÿëè áèð ãöââÿ» — äåéÿ,
Îù, íÿ ìèñêèíúÿ ùÿéàò!?
Éåðè ýÿëäèêäÿ àòàðëàð Íèëÿ,
Éàõóä àòÿøêÿäÿéÿ...
Äóéüóñóç òàíðûéà ãóðáàí îëàðàã,
Êöë îëóðäóì éàíàðàã, ãûâðûëàðàã.
Äàùà äÿùøÿòëè áÿëà, — ÷èðêèí èñÿí, —
Àòàúàãëàð äÿðùàë
Áèð ÷óãóð, áèð ãóéóéà, áèð êàíàëà.
Éàïñàëàð ùÿð ãàáàëûã, àë÷àãëûã,
Áàø ÿéÿðäèì ñóñàðàã îô äåìÿäÿí...
Áèð çàìàíëàð áÿí, ÿâÿò, áèð ùå÷ èäèì,
Ãèñìÿòèì ñèëëÿ, äàéàã, ýþíëöì ÿñèð,
Áèð áþúÿêäÿí äÿ ùÿãèð.
Øèìäè ëàêèí î äèêÿíëÿðäÿí óçàã —
Ýöëÿðÿê, îéíàéàðàã,
Éàøàìàã çåâãèíè äóéìàãäàéûì àíúàã, àíúàã...
Éîã, áÿí àðòûã ñöðöíÿí ùå÷ äåéèëèì,
Ïàð÷àëàíìûø äà ãàðàíëûãäàí þðöëìöø êÿôÿíèì.
Ýÿìèðèëìÿç áåéíèì,
Èøòÿ, ÿí øàíëû öôöãëÿðäÿ ó÷àí
Øÿðãèí àçàäÿ, ýöëÿð áèð ãûçûéûì;
Óúà ùÿøìÿòëè ôÿçàëàðäàí àøàí
Ïÿìáÿ áèð éûëäûçûéûì!..
168
ÏÎÅÌÀ
169
170
ÀÇßÐ
ÄÖØÖÍÄÖÌ ÊÈ...
Äöøöíäöì êè, ÿìÿë ÷ÿìÿíçàðûíäà
À÷àð ãûçûë ýöëëÿð, çöìðöò éàïðàãëàð;
Äöøöíäöì êè, þìðöí èëê áàùàðûíäà
Àë øÿôÿãëÿð ñà÷àð ãîí÷à äîäàãëàð.
Äöøöíäöì êè, ñóñàð ãàíëû òóôàíëàð,
Êå÷ÿð çàëûì ôûðòûíàëàð, áþùðàíëàð,
×ÿêèëèð äóìàíëàð, ñþíÿð âóëêàíëàð,
Íèííè ñþéëÿð áàíà úîøüóí ûðìàãëàð.
Äöøöíäöì êè, áèòÿð ùèúðàí äÿìëÿðè,
Óíóòäóðóð úàíàí ùÿï ñèòÿìëÿðè.
Ýöëçàðû ñöñëÿðêÿí õîø ãÿäÿìëÿðè
Áîéóí áöêÿð ìÿíÿêøÿëÿð, çàíáàãëàð.
Éàçûã!.. Îðòàëûüû çöëìÿòëÿð àëäû,
Þëöì éàðû éàðäàí àðàëû ñàëäû,
Ùÿñðÿòëÿð è÷èíäÿ ðóùóì áóíàëäû,
Ãàíàòäû ýþíëöìö õàèí äûðíàãëàð.
171
Àé ãûç1
Åé ñÿùÿð éûëäûçû, åé éîñìà äèëáÿð!
Óòàíìà ýöë, áóíúà íàçëàíûø éåòÿð.
Ýöë!.. Ñóññóí áöëáöëëÿð, ãûçàðñûí ýöëëÿð
Ùÿð ýöëöøöíäÿí, ùÿð ñþçöíäÿí, àé ãûç!
Ýþçëÿðèìäÿ äöíéà ýöëÿð, ñÿí ýöëñÿí;
Ãèéàìÿò îëìàç êè, èíñàôà ýÿëñÿí?!
Àëÿì áèëèð, íÿëÿð ÷ÿêäèì, àù, áèëñÿí,
Íÿëÿð ÷ÿêäèì ñÿíèí éöçöíäÿí, àé ãûç!
Íàçëû õóðàìàíû ñåéð åòäèêúÿ áÿí,
Âóðüóí ýþíöë ðÿãñ åäÿð ñåâèíúèíäÿí,
Îëìàçìû àøèãÿ áèð áóñÿ âåðñÿí
Î àùó áàãûøëû ýþçöíäÿí, àé ãûç?!
ÀÇßÐ ÄÖØÖÍÖÐÊßÍ...
«ß»2
Àçÿð äöøöíöð... Áÿëêÿ îòóç éûëäûð î ùÿð àí
Äöøêöí áÿøÿðèí åøãèíè, ôÿðéàäûíû èíëÿð.
Éàãäûãúà éàãàð áåéíèíè áèð êþëýÿëè áþùðàí,
ßôëàêà ñîðàð äÿðäèíè, éûëäûçëàðû äèíëÿð.
Ýþç ãûðïàðàã àíúàã îíà éûëäûçëàð åäÿð íàç,
Äèëñèç âÿ ñàüûð ýþéëÿð îíóí ùàëûíû äóéìàç.
Áÿñëÿíäè êö÷öê äóéüóñó àçàäÿ ÷îúóãêÿí,
Ïÿê èíúÿ òÿðÿííöìëÿð þïÿí íåéëÿð è÷èíäÿ.
Âóðüóíäó î ùÿï øå’ð èëÿ àùÿíýÿ ÿçÿëäÿí,
Àüëàð âÿ ýöëöìñÿðäè òÿüÿííèëÿð è÷èíäÿ.
1
2
Àé - åé éåðèíÿ ãóëëàíûëìûøäûð
Ùÿð ïàð÷àíûí ÿââÿëèíäÿ «ß» - ÿðóç, «Ù» - ùåúà âÿçíèíè ýþñòÿðèð.
172
Ùÿð ýöí éàðàëàð ãÿëáèíè áèð ñûòìàëû ðþ’éà,
Ùÿð ýöí óéóòóð äÿðäèíè áèð íÿø’ÿëè õöëéà.
Àòÿøêÿäÿëÿð, ôûðòûíàëàð éàâðóñó Àçÿð
Úîøäóãúà àëåâëÿð âÿ êþïöêëÿð êèáè ÷ûëüûí...
Áÿ’çÿí áàéûëûá ñÿð’ÿëè áèð ùåéêÿëÿ áÿíçÿð,
Éîðüóí ýþçö ùÿñðÿòëè öôöãëÿð êèáè äàëüûí.
Áÿ’çÿí î áàãûøëàð éåíÿ øèìøÿê êèáè ïàðëàð,
Ãÿñâÿò ñàâóðàí ùè÷ëèéè áèð àíäà éàãàðëàð.
Áèð ýöí àúû áèð ñèñ î ýöëöìñÿð éöçö ñàðäû,
Éàëíûçëûüà èìðÿíäè, óçàãëàøäû áÿøÿðäÿí.
Áèð ãóëáÿéÿ ñàãëàíäû êè, ûññûçúà ìÿçàðäû,
Ìÿùðóì èäè äöíéàéû ñàðàí õåéð èëÿ øÿðäÿí,
Éûëëàðúà äàëûá ýåòäè î áþùðàíëû ãÿôÿñäÿ,
Èíñàíëàðû þçëÿðäè ùÿð àòÿøëè íÿôÿñäÿ.
«Ñÿðñÿì, äÿëè, õóäáèí!» - äåéÿ èòùàì èëÿ ùÿð êÿñ
Áÿùñ åòäèëÿð Àçÿðäÿí, î àëäûðìàäû ÿñëà!
Ùÿï îíúà áèð àëãûøëà ñþéöøäÿí êþïöðÿí ñÿñ,
Àðèô êå÷èíÿíëÿð îíà éàí áàãìàäà ùàëà.
Ìþ’ìèíëÿðÿ ñîðñàí åäÿúÿê êöôðöíÿ ôÿðìàí,
Äèíñèçëÿðÿ ýåò, îíäà áóëóð øöáùÿëè èìàí.
Àçÿð äàùà ÷îã çåâã àëûð àéäûí ýåúÿëÿðäÿí,
Ùÿòòà ñàðûøûí Àé îíà ýöëìöøäö áèð àãøàì.
Ýöëìöøäö áóëóòëàð àðàñûíäàí ñöçöëöðêÿí,
«Ùöðð îë!» äåéÿ ãÿëáèíäÿ äîüóðìóø éåíè èëùàì.
Àðòûã î ñþíöê ÷ÿð÷èâÿ øÿí Àçÿðè ñûãìûø,
Ñÿééàù îëàðàã Àéëà áÿðàáÿð éîëà ÷ûãìûø...
Ñåâäèðìèø è÷èíäÿí îíà áèð úèëâÿ ùÿéàòû,
Èíñàíëàðà ãîøìàã âÿ ãàâóøìàã äèëÿð ÿë’àí.
Äóéìàã âÿ äóéóðìàãäà áóëóð çåâãè, íèøàòû,
Éàëíûçëûüà, ûññûçëûüà ãÿëáÿí åäÿð èñéàí.
Èñòÿð áóëóò îëñóí äà äÿíèçëÿð êèáè àãñûí,
173
Èñòÿð Ýöíÿø îëñóí äà ãàðàíëûãëàðû éàãñûí.
Ýåúÿ àéäûíëûüû âÿ Ýöí äîüóøó
«ß»
Èøòÿ àéäûí âÿ ñÿðèí éàç ýåúÿñè
Âåðèéîð Àçÿðÿ ó÷ìàã ùÿâÿñè,
Àñìàëûãäàí éöðöéîð ðÿãñ åäÿðÿê,
Ùÿð áÿéàç êþëýÿ áèðÿð úàíëû ÷è÷ÿê...
Íÿø’ÿäÿí ñÿíäÿëÿéÿí ùÿð éàïðàã
Ñàëëàíûð ñàíêè ýöìöø áèð ëåéëàã.
Èíúÿ, éàëäûçëû, ñÿäÿô ãóìëàðäàí
Êå÷èéîðêÿí... Îíà ùåéðàí-ùåéðàí
Áóñÿëÿð ÿðç åäÿðÿê áàãäû ýöëÿð
Òà óçàãäàí ÷þêÿí àòÿøêÿäÿëÿð.
Äàëäû ðþ’éàëàðà åòäèêúÿ ìÿðàã ßñêè ìÿ’áóäëàðû õàòûðëàéàðàã.
Éöðöéîð, ùÿï éöðöéîðêÿí Àçÿð
Äóéäó ñàùèëäÿ äÿðèí çöìçöìÿëÿð.
Ñàíêè ùÿð çöìçöìÿ åéëÿð èëùàì,
Ýåúÿíèí ðóùóíà áèð òàòëû ïÿéàì.
Áöòöí ÿøéà ùÿðÿêÿòñèç, ñÿññèç,
Éàëíûç èíëÿð êèáè ñåâäàëû äÿíèç.
Äàëüàúûãëàð þïöøöá òèòðÿðêÿí
Áàãûøûðëàðäû ýþéöí ýþçëÿðè øÿí,
Éîë óçóí... éîë÷ó éîðóëìóø àðòûã,
Äèíëÿíèá äóðäó ñààòëàðúà... éàçûã!
Î äÿìèí ýþðäöéö äèëáÿð ìåùòàá,
Õàñòà áèð ÷þùðÿéÿ áÿíçÿðäè õÿðàá.
Îíà äàí éûëäûçû áàêèð áèð ãûç
Êèáè ùåéðÿòëÿ ýöëöìñÿð éàëûíûç.
Èøòÿ öñòöí ýÿëèéîð çöëìÿòÿ íóð;
Áÿëëè, áÿñáÿëëè - ñÿùÿð éàãëàøûéîð.
174
Ñþíöéîð úàí ÷ÿêèøÿí éûëäûçëàð.
Àçÿð à÷ìûø äà ãàíàò ñàíêè ó÷àð,
Î, Ýöíÿøäÿí äàùà ÿââÿë îéàíàí,
Úàíëàíàí øÿùðÿ éàíàøìûø ÿë’àí.
Áèð éåøèë áàü÷à êè, ñàùèë áîéóíà
Íÿø’ÿ ñÿðïÿðäè, ùÿìÿí ãîøäó îíà.
Ñåéð åäèá áàü÷àéû äèíëÿíäè áèð àç,
Ñåð÷ÿëÿð, ýþðäö, åäÿð ðàçö íèéàç.
Ùÿïñè áèðäÿí þòöøöá ãàéíàøàðàã
Íèííèëÿð ñþéëÿäèëÿð îéíàøàðàã.
Ãîïäó áèð ëÿùçÿäÿ ÷ûüëûã, òóôàí,
Ùÿð àüàú äàëüàñû áèð áàøãà úèùàí...
Áóíúà àëãûøëàðà áàèñ éàëíûç
Øó äÿíèçäÿí äîüàí àëòûí áèð ãûç.
... Èøòÿ äàëìûø äóðóéîð áèð ðÿññàì,
Î äà àëìàãäà Ýöíÿøäÿí èëùàì,
Äóðìàäàí éàëâàðûéîð ôûð÷àñûíà,
Éàçûéîð, ùÿï ïîçóéîð... Ñàíêè îíà
Ýÿëäè éîðüóíëóüà áÿíçÿð áèð ùàë,
Ñöçÿðÿê Àçÿðè çÿíí åòäè õÿéàë:
Áÿòáÿíèç éîã, ýþçö äöøìöø ÷óãóðà,
Áÿëêÿ âóðüóí êèáè áèð øåé... Îëóð à!
Õàéûð, àëíûíäà çÿêà øþ’ëÿñè âàð,
Áÿëëè, èëùàìûíû áèð åøã îéàëàð.
Ñîðäó: «Êèìñèí, íåðÿäÿíñèí, ÿùáàá?!»
Îíà Àçÿð ýöëÿðÿê âåðäè úàâàá.
Àçÿðèí úàâàáû
«Ù»
Áÿí éåòèøäèì àòÿøëÿ ñó
Þïöøäöéö áèð þëêÿäÿí.
Èçëèéîðêÿí ñåâýè éîëó
175
Àúû äóéäóì ùÿð êþëýÿäÿí.
Áèð éîãñóëóì, ùÿð äèëÿéèì
Äèç ÷þêäöðöð çÿíýèíëÿðè.
Áèð àðèôèì, áèëìÿäèéèì,
Àøàð äóðóð ÿíýèíëÿðè.
Áÿí ìöëàéèì áèð äÿíèçèì,
Àòÿøëèäèð äàëüàëàðûì.
Ñöëùÿ ãîøàí áèð àúèçèì,
ßñêèê îëìàç ãàâüàëàðûì.
Áèð àâúûéûì, åøã óìàðûì
Ùÿð àùóíóí ýþçëÿðèíäÿí.
Äÿðä ÿùëèéèì, ðÿìç àíëàðûì
Ùÿð øàèðèí ñþçëÿðèíäÿí.
Áèð àøèãèì, ôåéç àëûðëàð
Áÿíäÿí èðôàí ÷îáàíëàðû.
Áèð ÷îáàíûì, ãàâàë ÷àëàð,
Èíëÿòèðèì âèúäàíëàðû.
Áÿí ÿáÿäè ùöððèééÿòèí
Ñåâäàëû áèð úèëâÿñèéèì.
Àíëàøûëìàç áèð õèëãÿòèí
Ïàðëàð, ñþíÿð øþ’ëÿñèéèì.
***
«ß»
Ñöçÿðÿê Àçÿðè ùåéðàí-ùåéðàí,
Áèð ðèúà åéëÿäè ðÿññàì îíäàí,
Ýþñòÿðèá áèð ãîúàìàí äàø, äåäè: «Ýÿë,
Éàïàéûì ðÿñìèíè, áèð áàã, íÿ ýþçÿë!?
Ñåéðÿ äàë ñÿí éåíè äîüìóø Ýöíÿøè,
176
Íÿ äÿ õîø ìÿíçÿðÿ!.. Áàã, âàðìû åøè?
Äîüóéîð ñàíêè äÿíèçäÿí áèð ãûç,
Ùÿì äÿ àëòûí ñà÷û éàëäûç-éàëäûç.»
Ýöëäö Àçÿð, îòóðóá äàëäû ùÿìÿí,
Ôÿðã îëóíìàçäû î áèð ùåéêÿëäÿí.
Áèòèðèá ëåâùÿéè éîðüóí ðÿññàì:
— Ãàëã, ÿçèçèì! — äåäè — ãàëã!..
Èøòÿ òàìàì!..
Áèð ãàäàð àã÷à äà èêðàì åòäè.
Ñöçäö Àçÿð îíó ùåéðÿòëÿ, äåäè:
— Àðãàäàø! Àã÷à íè÷èíäèð ÿúÿáà!
— Î ñÿíèí ðÿñìèí è÷èí...
— Ùà, ùà, ùà!..
Ýöëäö, ùÿï ýöëäö... áàãûá ðÿñìÿ äåäè:
«Íÿ Ýöíÿø?! Ñàíêè áàãûð áèð òÿïñè...
Ùÿëÿ ýþçëÿð!.. Øó áÿíèì ýþçëÿðèìèí,
Ñþéëÿ, ìÿ’íàñû íÿäèð? Èíñàô è÷èí.
Áÿíçèéîð éàïäûüûí Àçÿð ýóéà
Áóçëàð öñòöíäÿ øàøûðìûø ÷îúóüà.
Äåéÿúÿê éîã øó ìöáàðÿê äÿíèçÿ,
Àúûðûì ñÿðô åäèëÿí ñÿ’éèíèçÿ.
Ñåéð åäÿíëÿð øó ýþçÿë ëåâùÿíèçè
Áÿíè éîã, áÿëêÿ ýþðöð îíäà ñèçè.
Ñàíêè þëýöí áîéàëàðäàí íÿ ÷ûãàð?!
Áóðäà ñÿí’ÿòäÿí èðàã ùÿð øåé âàð.
Èíúÿñÿí’ÿò äåäèéèí ïÿê òÿííàç
Áèð ýþçÿë ãûç êè, ÷àáóã ðàì îëàìàç.
Áàøãàäûð îíäàêû ùÿøìÿò, ÿçÿìÿò,
Áèð òÿñàäöôëÿ éàãûí ýÿëìÿç, ÿâÿò.
Áÿëêÿ éûëëàðúà äàéàíñàí íàçûíà,
Ñàäÿ, áèð êÿððÿ ýöëöìñÿð î ñàíà.
Éîãñà ÿçìèíäÿ ÿýÿð ñÿáðö ñÿáàò,
Áîø ÿìÿêäèð ÷ÿêèéîðñóí, ùåéùàò!..»
Ñöçäö ðÿññàì îíó àëòäàí-éóãàðû,
177
Ñà÷àðàã ýþçëÿðè êèí äàëüàëàðû.
Àëûá ÿøéàñûíû íèôðÿòëÿ, ùÿìÿí
Ãà÷äû ùèääÿò êþïöðÿí ñàùèëäÿí.
Îíäàí àéðûëìàéàðàã Àçÿð äÿ
Ýèðäè èñ1 éàüäûðàí Àëòûí øÿùÿðÿ2.
Ùÿï éöðöð, ùÿï äöøöíöðêÿí... éîëäà
Ðàñò ýÿëèá áèð ñàðûøûí ãûçúûüàçà,
Ýþðäö, àüëàð äà ñèëÿð ýþç éàøûíû...
Äåäè: «Éàâðóì, áó íÿ? Ãàëäûð áàøûíû,
Ñþéëÿ äÿðäèí íÿ?..» ×îúóã è÷ ÷ÿêÿðÿê
Äåäè: «Àííÿì, þýåé àííÿì äþéÿúÿê,
Âåðÿúÿê áÿëêÿ ìöÿëëèì äÿ úÿçà!..»
— Äóð, íè÷èí?
— Ñîðìà!
— Áó ùè÷ îëäóìó éà?!
— Àù, ãàïûá ãà÷äû ÿëèôáàìû äÿìèí
Áèð ñîêàã éàâðóñó, ÷àïãûí, ìèñêèí!
— Éà áàáàí éîãìó?
— Î, èøäÿí ãîâóëàí
Áèð ôÿãèð èø÷è, ñÿãÿò áèð èíñàí.
— Ùè÷ ìÿðàã åòìÿ, ãóçóì, èøòÿ ïàðà,
Ñàüàëûð åëì èëÿ ùÿð òöðëö éàðà.
Îãøàéûá Àçÿð îíóí ñà÷ëàðûíû,
Äåäè: «Ýåò, áèëýè àë, þéðÿí éàðûíû.»
Áèð ôÿðÿù ýÿëäè ãûçûí ýþçëÿðèíÿ,
Óòàíûá äóðäó... òÿøÿêêöð éåðèíÿ
Î ñîëóã ÷þùðÿ ýöëöìñöíäö ùÿçèí,
Ãîøàðàã ýåòäè êèòàá àëìàã è÷èí.
Áóíó ýþðäöêäÿ óçàãäàí éàðàìàç
Áèð ÷îúóã — îëìàç îí ö÷äÿí éàøû àç —
Ñîãóëóá Àçÿðÿ ùÿï ÿë à÷àðàã:
— Ïàðà âåð, áÿí äÿ àúûì — ñþéëÿäè — áàã!
1
2
Èñ - ùèñ
Áàêû
178
Ñàüëàì èíñàíäà áó àäÿò íÿ èäè?
Áàãäû Àçÿð îíà ùåéðÿòëÿ, äåäè:
«Ñàíà ëàéèãìè äèëÿíìÿê, àé îüóë!
Äóðìà ýåò, ùàéäû, ÷àëûø, áèð èø áóë.»
Þéëÿ áîø ñþçëÿðè äèíëÿðìè ÷îúóã?
Ñûðûòûá èçëèéîð, àéðûëìàñû éîã.
Ãàëäû Àçÿð øó ñûðûòãàíëûüà ìàò,
Îíà åøã åòäè áèð àòÿøëè òîêàò.
Ñåéð åäÿíëÿð áóíó ùÿçì åòìÿäèëÿð,
«Ìÿðùÿìÿòñèç, ãàáà èíñàí!..» äåäèëÿð.
Äèíëÿéèá îíëàðû Àçÿð ýöëÿðÿê
Äåäè: — ßçäàä èëÿ äîüäóì, ýåð÷ÿê.
Áèð ÿëèì èøòÿ ñó, àòÿø áèð ÿëèì,
×àðïàúàã ãÿëáèì, ÿýÿð ñóññà äèëèì.
Àúûäûì ýÿð÷è äÿìèíúèê áèðèíÿ,
Ñîíðà àòäûì äà òîêàò äèýÿðèíÿ.
Ñèçè, éîã øöáùÿ êè, öðêöòäö áó ùàë,
Íÿ éàïàðñûí, ùÿïèíèç êîð, àáäàë!
Þéëÿ ãóø âàð êè, éèéîðëàð ÿòèíè,
Ãóø âàð, ÿò âåð äÿ, äóéàð ëÿççÿòèíè.
Áèð òîêàò âàð, äîéóðóð àú ãàðûíû,
Ìÿðùÿìÿò âàð êè, çÿùÿðëÿð éàðûíû.
ÌßÑÚÈÄÄß
Áèð ýöí Àçÿð äîëàøûðêÿí... éöêñÿê,
Óëó áèð ìÿ’áÿä þíöíäÿí êå÷ÿðÿê,
Áàãäû ñàâðóëìàäà ùÿð ïÿíúÿðÿäÿí
Äóéüóñóç ýþéëÿðÿ ÷ûüëûã, øèâÿí.
Ïÿê ìÿðàã åòäè, ùÿìÿí ýèðäè î äà,
Øàøûðûá äóðäó, íÿ äÿùøÿò, ÿúÿáà!?
Òîïëàøûá áèð éåðÿ èïñèç äÿëèëÿð;
Êèìè ýöðëÿð, êèìè ñûçëàð, èíëÿð.
Êèìè áèð éàíäà ÷àìóðëàð éöçöíö,
Êèìè äûðíàãëà äèäÿð ãàø-ýþçöíö.
179
Áèðè êöëëÿð ñàâóðóðêÿí áàøûíà,
Éàëâàðûð äèýÿðè ùÿï ýþç éàøûíà.
Êèìè áèð äàø, êèìè çÿíúèð àëàðàã
Ãÿùð åäÿð êÿíäèíè; ýþçëÿðäÿí èðàã!..
Ôûðëàéûá ìèíáÿðÿ áèð øåéõ î çàìàí
«ßëâåðèð — ñþéëÿäè — ôÿðéàäö ôÿüàí.
Éåòèøèð èíëÿäèíèç, àüëàäûíûç,
Äóë ãàäûíëàð êèáè éàñ ñàãëàäûíûç.
Ýÿëèí àðòûã àçàúûã êÿíäèíèçÿ,
Ãàíëû ýþç éàøëàðû úÿííÿòäÿ ñèçÿ
ßáÿäè çåâã, ñÿàäÿò âåðÿúÿê,
Îëàúàã ùÿìäÿìèíèç ùóðè, ìÿëÿê...»
Äèíëèéîðêÿí îíó ùÿð êÿñ... áèðäÿí
Éåíè áÿùñ à÷äû úÿùÿííÿìëÿðäÿí.
Ãîðãóäàí òèòðÿøÿðÿê ùÿï òÿêðàð
Ìÿëÿøèá àüëàäûëàð, àüëàäûëàð...
ßí íèùàéÿò áèòèðèá ñþçëÿðèíè,
À÷äû ÿòðàôû ñöçÿí ýþçëÿðèíè.
Øèìäè àðòûã ñûðà ýÿëìèø ïàðàéà,
Ýöìöø, àëòûí áèðèêèá áèð àðàéà,
Äîëäó áèð ëÿùçÿäÿ øåéõèí ãóúàüû,
Ñàòûëûð àëòûíà úÿííÿò áóúàüû.
Ãàëäû Àçÿð øó òóùàô «àëâåðÿ» ìàò,
Àúûëàð äóéäó è÷èíäÿí, ùåéùàò!..
«Íÿ ÿúàéèá ñöðö, éàùó, áóíëàð,
Þíäÿ ðÿùáÿðëèê åäÿð ìàéìóíëàð.
Úöùÿëà åëì, ôÿçèëÿò ñàòûéîð,
Õàëãû ÿôñóíëàéàðàã àëäàòûéîð.
Êÿíäè ÿõëàãû ñþíöêêÿí ùÿïñè
Éåëòÿíèð âåðìÿéÿ ÿõëàã äÿðñè.
Ñàäÿ ìèíáÿðäÿ äåéèë, ÷îã éåðäÿ
Ýþç áîéàð ùÿï øó ãàðàíëûã ïÿðäÿ.
Ùàíêè áèð ñÿðõîøó ñþéëÿòäèì, èíàí
Áÿùñ åäÿð, ýþðäöì, î ùóøéàðëûãäàí.
180
Íåðäÿ áåø êþëýÿ ýþðöð þðäÿêëÿð
Áàøëàéûá íèòãÿ ùÿìÿí ñàç êþêëÿð.
Ðÿãñè òÿ’ëèì åäèéîð àãñàãëàð,
ßçÿìÿò äöøêöíöäöð àë÷àãëàð.
Çåâãÿ áèýàíÿ ñÿôèëëÿð áîë-áîë
Øå’ðö ñÿí’ÿòäÿ àðàð áèð éåíè éîë.
Ñàäÿäèë, ùèññÿ óéàí àáäàëëàð
Ùÿï ñèéàñè êÿñèëèá àò íàëëàð.
Áèð éûüûí êîð ãûëàâóçëóã éàïàðàã
Ýþñòÿðèð çöëìÿòè àéäûí, ïàðëàã.
Ùÿð ýöëÿð éöçäÿ þëöì, ãàí ýþðöðÿì,
Ïÿê éàãûí äîñòëàðû äöøìàí ýþðöðÿì.
Éóðäó ñàðìûø ãàáàëûã, éàëòàãëûã,
Éöêñÿëèø âàðñà, ñÿáÿá àë÷àãëûã...»
Ñöçäöëÿð Àçÿðè øàøãûí-øàøãûí...
Àçÿðèí äÿðäè áàøûíäàí àøãûí,
Ìöòÿÿññèð, äöøöíöðêÿí, áèðäÿí
Ýþðäö âàèç åíèéîð ìèíáÿðäÿí.
Îíà éàãëàøäû ùÿìÿí ïÿê ñàêèí,
Ñà÷ûéîðêÿí ÿñÿáè ýþçëÿðè êèí.
Äåäè: — Øåéõèì! Áèð àç äà èíñàô åò,
Íÿ îëóð, áèð ãàäàð äà äöç éîë ýåò.
Áèçè ãàíäûðìà; ùàã âåðèá, ùàãã àë,
Ñÿí äåéèëñèí íàìóñëó áèð áàããàë.
Ùÿï éàëàí ñàò äà àëòûí àë, íÿ äåìÿê?!
Ýþç éàøûíäàí äîüàðìû ùóðè, ìÿëÿê.
ßí ýþçÿë äèíäèð èøòÿ äèíè-ùÿéàò,
Áàøãà éîë éîã, éà ôÿíí, éà ìåâùóìàò!..
Èñòÿð óé äèíÿ, èñòÿð óé ôÿííÿ,
×àüûðûð õàëãû êÿíäè úÿííÿòèíÿ.
Áèðè íÿãä èøòÿ, íèñéÿäèð áèðèñè,
×îã îëóð áÿëëè, íÿãä ìöøòÿðèñè.
Àðòûã ÿôñàíÿ äåâðè êå÷äè, éåòÿð!
Îãøàìàç ðóùó ÿñêè áèëìÿúÿëÿð.
181
Úàí ÷ÿêèøäèêúÿ êþùíÿ çåâãö øöàð
Éåíè áèð úèëâåéè-äÿùà ïàðëàð.
Î äà éîã øöáùÿ — ñàðñûëûð áèð ýöí,
Áàøãà áèð èúòèùàä îëóð öñòöí.
ßñêè äàùèëÿð «èøòÿ ùàã» äåäèëÿð,
×ûðïûíûá áèð ùÿãèãÿò èçëÿäèëÿð,
Î ùÿãèãÿò áó ýöí õÿéàë îëóéîð,
Äöíêö øÿí áàüúàëàð áó ýöí ñîëóéîð.
Äÿéèøèðêÿí, ÿâÿò áÿøÿð ãàôàñû,
Äÿéèøèð Òàíðûíûí äà ñèìàñû.
Øåéõ
(÷ûëüûí)
Ñóñ éåòÿð, àù, øÿðÿôñèç, àëëàùñûç!..
Àçÿð
Ãûçìà, øåéõèì, ñèçèí éàðàòäûüûíûç
Òàíðû þëìöø äÿ, éîãäóð àüëàéàíû.
Øåéõ
(éàíûíäàêûëàðà)
Íÿ äèéîð, áàã, ùàëàëäûð èøòÿ ãàíû.
Áÿëëè, ùÿï ñþéëÿäèêëÿðèí ùÿçéàí,
Áèçè äöíéàäà éîãìó áèð éàøàòàí?..
Àçÿð
Éàøàòàí âàðñà èøòÿ õèëãÿòäÿ,
Ìÿ’äÿ... ùÿï ìÿ’äÿ... ùÿçðÿòè-ìÿ’äÿ...
182
(ÿëèíè øåéõèí ãàðíûíà âóðàðàã èñòåùçàëû òÿáÿññöìëÿ)
Áàã, ùÿãèãÿò äÿ, áÿëêÿ ùàã äà áóäóð,
Ñÿíè ùÿð êèì äîéóðñà òàíðûí îäóð.
Äèí è÷èí, ôèðãÿ, éà ñèéàñÿò è÷èí
Íåðäÿ áÿñëÿíñÿ áèð ÿäàâÿò, êèí,
Íåðäÿ ãàí, éà þëöì, ÿëÿì ýþðñÿí,
Áóíà éàëíûç ñÿáÿá ñÿíèí ìÿ’äÿí...
Øåéõ
(ùåéðÿòëÿ)
Ñà÷ìà, ùÿï ñà÷ìà, àíëàìàì ñÿíè áÿí,
Íÿ äåìÿê ìÿãñÿäèí øó âÿñâÿñÿäÿí?
Àçÿð
Øåéõèì, àëäàòìà õàëãû, äèíëÿ áÿíè,
Áöòöí ÿôñóíëó ñþçëÿðèí õöëéà...
Ýÿë áûðàã ýþéëÿðèí ùåêàéÿñèíè,
Åíÿëèì êÿíäè äîüìà éóðäóìóçà.
Áóðäà úÿííÿò äÿ âàð, úÿùÿííÿì äÿ,
Îíó, éîã øöáùÿ, áèçëÿðèç éàðàòàí.
«Úèôÿ» çÿíí åòäèéèí øó àëÿìäÿ
Áàøãà çåâã àëìàã öçðÿ ùÿð èíñàí.
Êèìè úÿùë àòÿøèíäÿ ãàâðóëàðàã,
Ùÿï éàíàð, ãÿùð îëóð ñÿôàëÿòäÿí.
Êèìè èðôàíëà øàäêàì îëàðàã,
Äÿì âóðóð íÿø’ÿäÿí, ñÿàäÿòäÿí.
(Úàìààòà)
183
Ýþíëöíöç úÿííÿò èñòèéîðñà ÿýÿð,
Øåéõèìèç áàøãà íÿüìÿ áóëìàëûäûð.
Ìöòÿâÿêêèë äóðàí øó ìÿ’áÿäëÿð
Ùÿï êöòöáõàíÿ, ìÿêòÿá îëìàëûäûð.
Î çàìàí ôÿçëö ìÿ’ðèôÿò ýöíÿøè
Þëýöí, àçüûí úèùàíû ùÿï ñöñëÿð.
Øó ñþíöê òîïðàüûí áóëóíìàç åøè,
Ãóðóëóð ùÿð áóúàãäà úÿííÿòëÿð.
Î çàìàí ãàíëû, êèíëè ãöââÿòëÿð
Ñÿíè äÿùøÿòëÿðèéëÿ èíëÿòìÿç.
Øÿðÿôèí, áÿíëèéèí îëóá äà ùÿäÿð,
Àéàã àëòûíäà ÷åéíÿíèá ýåòìÿç!..
ßÑÊßÐËßÐ Òß’ËÈÌ ÅÄßÐÊßÍ...
Ñîí áàùàðûí àúû áèð íÿø’ÿñè âàð,
Àçÿðèí ýþíëöíö ùÿñðÿòëÿ éàêàð.
Ñàíêè áèð êþëýÿ êàéàð éîëëàðäàí,
Îíó ùåéðÿòëÿ ñöçÿð ùÿð èíñàí.
Î äà ùÿð ÷þùðÿäÿ áèð ðÿìç àíëàð,
Ùÿð êå÷ÿí êþëýÿéè ñöçäöêúÿ äàëàð.
Îíúà äöíéà ãîúà áèð ñÿùíÿ äåìÿê,
Ùÿð êÿñ àêòþðëöê åäÿð áèëìèéÿðÿê.
Êèìè àðèô, êèìè äèëáÿð âÿ ÿñèë,
Êèìè ãóðíàç, êèìè äèâàíÿ, ñÿôèë...
Êèìè úàíè... äöøöíöð ôèòíÿ-ôÿñàä.
Êèìè çåâã ÿùëè, äèëÿð ùÿð êÿñè øàä.
Êèìè ïÿê ñàäÿäèë, îéíàã, øàãðàã,
Êèìè ïÿê äóéüóñóç, àáäàë âÿ áóíàã...
Êèìè èñìÿò, êèìè íàç, èøâÿ ñàòàð,
Êèìè ùÿï âàðëûüà áèð òÿêìÿ àòàð.
Ýþç éóìóá îíëàðà Àçÿð, êþïöðÿí,
Ýöðëÿéÿí øÿùðÿ âèäà åòäè ùÿìÿí.
184
Åíäè áèð áàü÷àéà, ñàùèë áîéóíà,
Ñàíäû ùÿð äàëüà ñàëàì åéëÿð îíà...
Áàü÷à ñîëìóø äà àüàúëàð ÷ûïëàã,
È÷ëè áöëáöëëÿðè þòìÿç øàêàðàã.
Úàí ÷ÿêèøìÿêäÿ ñîëóã éàïðàãëàð,
Íÿ ÷è÷ÿêëÿð, íÿ ýöëÿí ýöëëÿð âàð.
Ùÿð õèéàáàíäà ôÿãÿò ÿñêÿðëÿð
Ãîøàðàã «àðø!» äåéÿ òÿ’ëèì åéëÿð.
Áàüûðûð îíáàøûëàð: áèð, èêè, ö÷!..
Ïàðëàð ÿëëÿðäÿ ñèëàù... Ãàéÿñè: ýöú!..
Áèð éûüûí èøñèç àäàì áèð éàíäà
Äàëàðàã ñåéðÿ, áóëóð çåâã îíäà.
Öðÿôà òàñëàüû áèð ãà÷ êèøè äÿ
Åäèéîð îíëàðû òÿíãèä: èøòÿ!
Áèðèíúè òàìàøà÷û
Íÿ ôÿëàêÿò!.. Þëöá-þëäöðìÿê è÷èí
Ñà÷ûéîð ïàñëû ýþíöëëÿð ùÿï êèí.
Èêèíúè òàìàøà÷û
Èøòÿ òÿ’ëèì îëóíóð úÿëëàäëûã,
Éàçûã, èíñàíäàêû âèúäàíà éàçûã...
Ö÷öíúö òàìàøà÷û
Àù, íÿ õîøäóð ÿáÿäè ñöëù îëñà,
Áÿøÿðèééÿò àúûäàí ãóðòóëñà...
Äþðäöíúö òàìàøà÷û
Çàëûì ÿëëÿð íÿ ãàäàð öñòöíñÿ,
Ãóðòóëóø éîãäóð ÿçèëìèø úèíñÿ.
185
Áåøèíúè
òàìàøà÷û
ßí ôÿëàêÿòëè áþéöê éàíüûíëàð
Áèð ãûâûëúûìëû õÿòàäàí áàøëàð.
Àëòûíúû
òàìàøà÷û
Ãàíàòûì îëñà ó÷àðäûì äà ùÿìÿí,
Ãóðòóëóðäóì áÿøÿðèí øÿððèíäÿí.
Éåääèíúè
òàìàøà÷û
Íÿ ñÿàäÿò!.. Îëà èíñàí äÿðâèø,
Ùè÷ äÿ àëäûðìàéà äöíéà íÿ èìèø.
Äèíëÿéèá îíëàðû Àçÿð ýöëÿðÿê,
Äöøöíöá äóðäó, áó ñþçëÿð íÿ äåìÿê!?
Ïàðëàéàí ýþçëÿðè äèããÿò ñà÷àðàã
Éàãëàøûá ñþéëÿäè: Éàùó, áàíà áàã!
(Àúû ýöëöøëÿ ñîí ñåéèðúèéÿ)
ßâÿò, ÿí õîø òÿðàíÿ, ÿí åéè éîë:
Ùÿð ÷åøèò ãåéäè àò äà äÿðâèø îë!..
Éàøàéûá ãàéüûñûçúà áèð êþøÿäÿ,
Çåâãÿ äàë... ßí ýþçÿë ùÿéàò èøòÿ!
Ìÿñêÿíèí äàèìà øÿí îðìàíëàð,
Ùÿìäÿìèí õîø áàãûøëû úåéëàíëàð.
(Áó ñûðàäà áèð ãà÷ äÿëèãàíëû äà
Àçÿðèí ÿòðàôûíà òîïëàíûð)
Êÿëÿáÿêëÿð ãîøàðêÿí îéíàøûíà
Éöðö, åí áèð éåøèë ïûíàð áàøûíà.
Ãóøëàð þòäöêúÿ ñÿí äÿ äÿìñàç îë,
Ýöëöøÿí ùÿð ÷è÷ÿêëÿ ùÿìðàç îë.
186
Íÿ þú àë êèìñÿäÿí, íÿ ÿç, íÿ ÿçèë,
Íÿ ãàí è÷, óô!.. Íÿ ãàíëû ýþç éàøû ñèë!
Áèðèíúè
òàìàøà÷û
Áó, ôÿãÿò øàèðàíÿ áèð õöëéà!..
Ðóùà óéüóí ñåâèìëè áèð ðþ’éà!..
Èêèíúè òàìàøà÷û
Ïÿê ýþçÿë ñþéëÿäèêëÿðèí, ùåéùàò,
Íåðäÿ? Êèì ñöðäö þéëÿ òàòëû ùÿéàò?
Ö÷öíúö
òàìàøà÷û
Áàðûøûá ùÿï ñåâèøñÿ ìèëëÿòëÿð,
Áÿëêÿ àçúûã ñóñàð øó âÿùøÿòëÿð.
Àçÿð
(Àúû ýöëöìñÿéèøëÿ)
... ßâÿò, èíñàí îëóðñà èíñàíëàð,
Øöáùÿñèç, ïàðëàéûá äà âèúäàíëàð
Ñåâýè íóðèëÿ êàèíàòû áÿçÿð,
Áûðàãûá êèíè, ãóðò ãîéóíëà ýÿçÿð.
Áÿëëè.. Òà ÿñêèäÿí áþéöê áàøëàð
Ñöëù è÷èí óüðàøûá ÷àëûøìûøëàð.
×ûãàðàã ùÿðáÿ ãàðøû ùÿï öðÿôà,
ßáÿäè ñöëù è÷èíäÿ áóëäó øÿôà.
Êèìè «ãàí-ãàí!..» äåéèá äÿ ÷ûëäûðàðàã,
Ñöëùÿ äöøìàí êÿñèëäè, èøòÿ ìÿðàã...
Áèçúÿ êèì ùàãëû! Ãàí äþêÿíëÿðìè?
Èìðÿíèá ñöëùÿ, äèç ÷þêÿíëÿðìè?
Î íÿ? Ùÿï äàëüà êå÷äèíèç... ÿúÿáà,
Ùàíêè õîø, ùàíêè ïÿê äèêÿíëè, ãàáà...
187
Øöáùÿ éîã, ñöëùÿ ìåéë åäÿð ùÿð êÿñ,
×öíêè ùÿð ýþçäÿ ïàðëûéîð áó ùÿâÿñ.
Ïÿê áþéöê ñÿëòÿíÿòñÿ äÿðâèøëèê,
Îëàìàì áÿí î õàñòà ôèêðÿ øÿðèê.
Þëö, ìèñêèíúÿ þìðÿ áèí íèôðÿò!..
Ñèçè áÿí ñöëùÿ åéëÿìÿì äÿ’âÿò.
ßáÿäè ñöëù öìèäè ùàããû áîüàð,
Éàøàìàã÷ûí ôÿãÿò ìöáàðèçÿ âàð.
×àðïûø, åëìè áèð èíãèëàá èëÿ ñÿí
Ãÿùðÿìàí îë, þú àë äà âÿùøÿòäÿí.
Áÿíëèéèí øèìäè èíëèéîðñà, éàðûí
Ãàëèáèééÿòëÿ ïàðëàñûí àëíûí.
Ñÿíè éàëíûç þéöíäöðöð ãöââÿò,
Ãöââÿòèí âàðñà, ùàã ñÿíèíäèð, ÿâÿò.
Ëàêèí èíñàíäà éîãñà ÿãëö çÿêà,
Ñàäÿ ãöââÿòäÿ éîã ñÿìÿð ÿñëà.
ßëäÿ ìå’éàð îëóðñà ÿãëèí ÿýÿð,
Þë÷öëöð ïÿê ãîëàéúà õåéð èëÿ øÿð.
Äåäèëÿð: «Çöëìÿ ãàðøû äóðìà, ÿéèë!»
Äåäèëÿð: «Ùÿðáÿ ãîø, éà ÿç, éà ÿçèë!»
Áÿí äåðèì: «Ùÿïñè ëàô, èíàíìà, ñàãûí!
Ðÿùáÿð îëñóí äà ãöââÿòèí, àüëûí.
Éåðè ýÿëäèêäÿ ñöëù è÷èí ÷àáàëà,
Þéëÿ éåð âàð êè, ùÿðáè àëãûøëà.
Ãóçó ýþðäöíìö ñåâ, î, êèí áèëìÿç;
Úàíàâàð ãàðøû ýÿëñÿ ïàð÷àëà, ÿç.
Ãöââÿò öñòöíäÿ âàðñà ÿãëè-ñÿëèì,
Ñàíà ùÿï êàèíàò îëóð òÿñëèì!»
ÃßÐÁß ÑßÉÀÙßÒ
Èëê áàùàðûí ñîí ýåúÿñè... äàí éûëäûçû ýöëöìñÿðêÿí,
Àçÿð ìÿðàã åäèá ÷ûãäû Ãÿðáÿ äîüðó ñÿéàùÿòÿ.
Éîðüóí äÿíèçäÿí ñàùèëÿ áàéüûí ðöçýàðëàð ÿñÿðêÿí,
Õöëéà äîëó Àëòûí øÿùÿð äàëìûøäû èñòèðàùÿòÿ.
188
Àçÿð ñÿùÿð ùàâàñûíû íóø åäÿðÿê ñÿôà áóëäó,
ßòðàôûíû ñåéð åäÿðêÿí òðåí ýÿëäè, éîë÷ó äîëäó,
Î äà àòÿø îúàüûíà âèäà åäèá ðÿâàí îëäó,
Ðàñò ýÿëäè ùÿï éîë áîéóíúà áèí áèð ÷åøèò ãèéàôÿòÿ.
Ýóðóëòóëó âàãîíëàðäà ùÿð ìèëëÿòäÿí íöìóíÿ âàð,
Òàíûøäûãúà ùÿð ýþíöëäÿ ãàðøûëûãëû ñåâýè äîüàð,
Éàøàéûøäàí áÿùñ åäÿðêÿí áèðè ýöëñÿ, áèðè àüëàð,
Êèìè ìÿñ’óä îëóá, êèìè óüðàìûø áèð ôÿëàêÿòÿ.
Òðåí êå÷èëìÿç éîëëàðû îðàã êèáè êÿñèá áè÷äè,
Ãàðøû ýÿëäèêúÿ éàð-ãàéà áèð îã êèáè äÿëèá êå÷äè,
Áèð ýöí Àçÿð éåíè äîüàí Ýöíÿøäÿí áèð õÿáÿð ñå÷äè:
«Îðòà Ãÿðáÿ âàðûëìûø äà, éîë èðèéîð íèùàéÿòÿ».
Ùÿð ýþíöëäÿ ÷îúóãúà áèð ìÿðàã àëåâëÿíèá äóðäó,
Ïÿíúÿðÿëÿð ãàðøûñûíäà ñåéð åäÿíëÿð ùÿëãÿ âóðäó,
Ùÿð òÿðÿôäÿí éåøèëëèêëÿð íÿçÿðëÿðè îãøûéîðäó,
Äàëüàëû ýöë áàü÷àëàðû èñéàí åäÿðäè úÿííÿòÿ.
Ñöñëö êþéëÿð òðåíëÿðè ãàðøûëàðäû àðà-ñûðà.
Ùÿð ýóøÿ áèð ýÿëèí êèáè ýöëöìñÿðäè éîë÷óëàðà,
ßìÿê ïÿðèñè ìóíèñäè ùÿð ýÿíúÿ, ùÿð èõòèéàðà,
Èøñèç ãàëàíëàð, øöáùÿ éîã, ìÿùêóì èäè ñÿôàëÿòÿ.
Åðêÿê-ãàäûí ùÿï ÷àëûøûð àðû êèáè ãàéíàøàðàã,
Äàëüàëàíäûãúà òàðëàëàð àëòûí êÿñÿð åëìàñ îðàã,
Äîëüóí þêöçëÿð, èíÿêëÿð áÿíçÿðäè — ýþçëÿðäÿí èðàã
Øÿùÿðëÿðäÿ äÿðèñèíÿ ñûüìàéàí ÿùëè-ñÿðâÿòÿ.
Èøòÿ Ãÿðáèí øÿí ýþáÿéè!.. Òðåí äóðäó, Àçÿð åíäè,
Ïÿíúÿðÿëÿðäÿí ôûøãûðàí ÷è÷ÿêëÿðÿ ïÿê èìðÿíäè,
Ùÿð ñÿùíÿéè ñöçöá ýÿçäè, àç ýþðöá äÿ ÷îã þéðÿíäè,
Ìÿôòóí îëäó ýþçëÿðäÿêè úèääèééÿòÿ, íÿçàêÿòÿ.
189
Áèð ýöí ÷è÷ÿê áàü÷àñûíäà áèð ýÿíú îíà äîüðó ãîøäó,
Ñåâèíúèíäÿí ùîïëàéàðàã ûðìàã êèáè äàøûá úîøäó,
Àâðîïàíûí ùÿð ñÿùíÿñè, ùÿð úèëâÿñè îíúà õîøäó,
«Áàã!» äåäè: «Ðàñò ýÿëäèíìè ùè÷ áèð áþéëÿ
ÿçìö ùèììÿòÿ?
Ýþçÿëëèêäÿ þðíÿê àëìûø êþé øÿùÿðäÿí, øÿùÿð êþéäÿí,
Ùÿð éåð ñàíêè áèð ðÿññàìûí ñÿí’ÿòèäèð ùÿìÿí-ùÿìÿí,
Âàðëû-éîãñóë áèð ìóñèãè äèíëÿð, ÿâÿò, ùÿð ãóëáÿ øÿí...
Ùÿð ýþíöëäÿ áèð ùÿâÿñ âàð èíúÿëèéÿ, íÿçàôÿòÿ.
Ùÿð îúàãäà, ùÿð áóúàãäà áèëýè, ùöíÿð ìÿ’áÿäè âàð,
Ùÿð éöçäÿ ðóù éöêñÿêëèéè, ùÿð ýþçäÿ áèð çÿêà ïàðëàð,
×ÿëèê ÿñÿáëÿð äóðìàäàí ùÿï éåíè áèð çÿôÿð àðàð,
Ùÿð ãàôàäà áèð èìàí âàð ÿìÿêäÿêè ñÿàäÿòÿ.
Ýþçÿë!.. Øó íÿø’ÿëÿð äîëó ùÿøìÿò äöíéàñû ïÿê ýþçÿë,
Ùöððèééÿò èçëÿéÿí ýåíèø, ñàüëàì ùàâàñû ïÿê ýþçÿë,
Éåð äåéèë, ýþéëÿðè ñàðñàí éûëìàç äÿùàñû ïÿê ýþçÿë,
Áþéöê-êö÷öê ùÿï òàïûíûð àíúàã âÿ àíúàã ãöââÿòÿ.
Áó éåðëÿðäÿ éàëàí, ãÿðÿç, ãàéüûñûçëûã äà éîã äåéèë,
Êþëýÿëè âèúäàíëàð äà ÷îã... çàùèðäÿ ïÿê êèáàð, ÿñèë.
Ñöñëÿð è÷èíäÿ ãûâðûëàí ýþâÿð÷èíëÿð äÿ âàð: ñÿôèë...
Ôÿãÿò éåíÿ ùÿï öñòöíäöð ôÿçèëÿò åøãè çèëëÿòÿ.
Èø÷èëÿðè ÷îã äèíëÿäèì áóëóíäóãúà áèð àðàäà,
Ùÿð ýöí éåíè ÷ÿêèøìÿ âàð ìÿ’äÿíëÿðäÿ, ôàáðèêàäà,
Àüûðëûãäàí, ñûãûíòûäàí êÿñêèí ÷ûãûøëàð îëñà äà,
Çîðëà-õîøëà ùÿïñè éåíÿ úÿëá îëóíóð èòàÿòÿ.
Áóðäà ÿñëà äèëÿí÷è éîã... ìÿðùÿìÿò éîã ÷öíêè îíà,
Éàí áàãûëûð àúèç, ñÿôèë, þëö, úàùèë áèð èíñàíà.
Øÿðãèí áþéöê áèð øàèðè1 îäóð êè, âàðñà ùÿð éàíà,
Àìàí áèëìÿç Ãÿðáè ùÿð ýöí äÿ’âÿò åäÿð ìÿðùÿìÿòÿ».
1
Ðàáèíäðàíàò Òàãîðóí î ýöíëÿðäÿ àâðîïàëûëàðà âåðäèéè êîíôðàíñëàðà
èøàðÿò.
190
Àçÿð ùÿìÿí ýöëöìñÿäè, ÿâÿò, äåäè, ïÿê ùàããû âàð,
Ùÿï «ñåâýè»äÿí çåâã àëûðëàð þéëÿ çÿðèô èõòèéàðëàð.
×îãäàí áÿðè Øÿðãèí ñàçû ùÿï áó ðóùäà èíëÿð, àüëàð,
Ñàãûí! Ãóëàã âåðèð ñàíìà ùÿðèñ áàøëàð î äÿ’âÿòÿ.
Ùèíäèí ÿçèëìèø áÿíëèéè éàïñà ùÿð ñþçäÿ ìþ’úöçÿ,
Ñîéóããàíëû Ãÿðá àëûøìûø ýþç ñöçÿ, éà äîäàã áöçÿ.
Ìÿçëóì åëëÿð è÷èí àíúàã áèð éîë âàðñà: ìöáàðèçÿ!
Îíñóç, øöáùÿ éîã, èðÿìÿç Øÿðã àëÿìè ùöððèééÿòÿ.
ßâÿò, àíúàã ìöáàðèçÿ áÿíëèê âåðèð ùÿð ìèëëÿòÿ,
Íÿø’ÿ ñÿðïÿí éàëíûç îäóð ùÿð øÿõñÿ, ùÿð úÿìèééÿòÿ.
Ùÿð éóðäó èðäèðÿí îäóð þçëÿäèéè ñÿàäÿòÿ,
Îäóð àíúàã ãàâóøäóðàí èíñàíëàðû ìÿùÿááÿòÿ!
Áåðëèí
ÀÇÀÄ ßÑÈÐËßÐ
«ß»
Ìþùòÿøÿì áèð ñàëîí... àùÿíýè-øÿòàðÿòëÿ ýöëÿð:
Áàäÿëÿð, çöìçöìÿëÿð, øÿ’øÿÿëÿð, äÿáäÿáÿëÿð.
Ñàíêè åëìàñëà äîíàíìûø ùÿð éåð,
Èøòÿ áèëëóð êöðÿúèêëÿð âÿ ñöòóíëàðäà äþíÿð
Áèð éûüûí ðÿíý èëÿ íóð;
×àüëàéàíëàð êöðÿëÿðäÿí äàøàðàã,
Ñöçöëÿí ýþçëÿðè îãøàð âÿ þïÿðêÿí... øàãðàã,
Èíúÿ áèð øå’ð îãóíóð.
Äÿéèøèá ìÿúëèñèí ÿââÿëêè áÿäàéå ðÿíýè,
Ìóñèãè èíëÿéÿðÿê áàøëàäû ðÿãñ àùÿíýè.
Ùÿð ýþíöë êÿíäèíÿ áèð åø áóëàðàã,
Ãîéóëóá ðÿãñÿ, ùàìàí çåâã èëÿ ñÿðìÿñò îëàðàã,
191
Áöêöëöá ãûâðûëàðàã,
Ñàðäû øÿí ýþçëÿðè áàéüûí áèð ùàë;
×àëüûëàð èíúÿëÿðÿê ñþíäö èøûãëàð, äÿðùàë
Äîüäó áèð áàøãà øÿôÿã.
Ñà÷ûëûá ãóìðàë öôöãäÿí ïàðëàã,
Áèð éûüûí éûëäûçà áÿíçÿð éàïðàã,
Ó÷äóëàð ýèçëè ãîíàí áóñÿëÿð öñòöíäÿ áèð àç
Îëàðàã ìÿùðÿìè-ðàç.
Ñîíðà áèð ãàç êÿñèëèá ùÿð äèâàð,
ßðç åäèá äóðäó áèð åøñèç ýöëçàð.
Ñà÷äû ôÿââàðÿëÿð ÿòðàôà ÷è÷ÿê, ðÿíýö çèéà,
Áó äåéèë áèð ðþ’éà...
Î ýþçÿë ìÿíçÿðÿ áèðäÿí ñîëäó,
Ìóñèãè ñóñäó, ãÿäÿùëÿð äîëäó.
Îëäó öëôÿò âÿ ìÿùÿááÿò äÿìñàç
Ñÿðïÿðÿê èøâÿâö íàç.
×þêäö áèð èíúÿ ãàðàíëûã... éàëûíûç
Ïàðëàéûá ñÿùíÿäÿ øÿí áèð éûëäûç,
Òàòëû, úàçèá ñÿñè úÿëá åòäè ìÿðàã,
×ûðïûíûá ñûçëàéàðàã.
«Ù»
Åøñèç áèð éóâàíûí éåøèë ãîéíóíäà
Þïÿðäè ðóùóìó áàéüûí íÿôÿñëÿð.
Àëäàòäû, àù, ÿâÿò, áÿíè àëäàòäû
Éàëäûçëû ñåâýèëÿð, õàèí ùÿâÿñëÿð.
Âÿùøè ýöëëÿð ãàðøûìäà äèç ÷þêÿðäè,
Ãóìðóëàð ïåøèìúÿ áîéóí áöêÿðäè.
Ùÿð ýöí è÷èìäÿ áèð øÿôÿã ñþêÿðäè,
Îãøàðäû ýþíëöìö ñåâäàëû ñÿñëÿð.
Ýöëöìñÿðêÿí áàíà ÷îáàí éûëäûçû,
Ñàíûðäûì êÿíäèìè ýþéëÿðèí ãûçû,
192
Þìðöìäÿ äóéìàçêÿí èíúÿ áèð ñûçû,
Ãûðäû ãàíàòûìû àëòûí ãÿôÿñëÿð.
«ß»
Ãàïàíûá ïÿðäÿ, ùÿìÿí úîøäó ïÿðÿñòèø, àëãûø...
Ðÿãñÿ äÿ’âÿò åäÿðÿê ÷àëüû ñÿñè,
Éåíèäÿí ïàðëàäû ùÿð ÷þùðÿäÿ ñåâäàëû áàãûø,
Éåíèäÿí äîüäó ñàðûëìàã ùÿâÿñè.
Éåíèäÿí äîëäó ãÿäÿùëÿð, ùÿð êÿñ
Àçàúûã àëäû íÿôÿñ;
Ñÿùíÿäÿí ïàðëàäû õîø áèð ìåùòàá,
Âåðäè ùÿð ãÿëáÿ úàâàá.
Úàíëû ùåéêÿëëÿð! Î ùÿð ñöñäÿí óçàã, ñàô, öðéàí
Ýöë áÿäÿíëÿð âåðèéîð ðóùà ãèäà.
Ìóñèãè ìÿ’áÿäèíèí òàíðûñû äèëáÿð ãûç äà
Äöøöíöð îðòàäà ùåéðàí-ùåéðàí.
Áó íÿ ñÿí’ÿò, íÿ çÿðàôÿò, íÿ ìÿëàùÿò äåðêÿí,
Ïÿðäÿëÿð åíäè ùÿìÿí.
×ûãäû ùÿð êÿñ, àçàúûã ìþùòÿðèñ èíñàí ãàëäû,
Ìÿúëèñ àðòûã éåíè áèð ðÿíý àëäû.
Ñöçöëäö íÿø’ÿëè ýþçëÿð, ýþíöëëÿð à÷äû ÷è÷ÿê,
Ùÿð àâúû áóëäó øèêàð.
Áåø-îí àìåðêàëû çÿíýèí äÿ ñîíðàäàí ýÿëÿðÿê
Ñà÷ûëäû àëòûíëàð.
Äÿìèí öðéàí äóðàí ïÿðèëÿð äÿ
Ñöñëÿíèá ãîíäóëàð áèðÿð ìàñàéà;
Ùÿð ãÿäÿù áóëäó ÷àðÿ áèð äÿðäÿ,
Êèìñÿ äöíéàéû àëìûéîðäó ñàéà.
Íÿø’ÿäÿí äþíäö ìþùòÿðèñ ãàôàëàð,
×ûëüûí åøëÿð ÷ÿêèëäè ëîæàëàðà.
Ïÿðäÿëÿðäÿí äóéóëäó ãàùãàùàëàð,
193
Äàùà ìÿùðÿìúÿ çåâãÿ ýÿëäè ñûðà.
Ñà÷ûá äà îðòàéà ìÿüðóð Àìåðêà ñÿðâÿòèíè,
ßìÿðäè èøâÿëè Àâðîïàíûí áÿêàðÿòèíè.
Ôÿãÿò áó ñöñëö òàìàøàéà ãàðøû Àçÿðäÿ
Îéàíäû íèôðÿòëÿð.
Éàãûíäà ðÿíýè ñîëóã ö÷ ãàäûí ýÿëèá äÿðäÿ,
À÷ûëäû ñþùáÿòëÿð.
Áèðèíúè ãàäûí
Áÿíèì ãûçûì äàùà ýÿíú... èøòÿ ãàëäûã ÿòìÿêñèç,
Íÿ éàïàðñûí, äèêÿíëè áèð éàøàéûø!..
Øó êèðëè úÿííÿòÿ âàðäûã ãàðàðäû ýþçëÿðèìèç,
Ãûçû ñàïäûðäû áèð éûüûí àëãûø.
Èêèíúè ãàäûí
Áÿíèì äÿ ãàâüàäà ìÿùâ îëäó ãàðäàøûìëà ÿðèì,
Èêè ãûç ãàëäû, áèð äÿ éîãñóëëóã.
(Áèð ëîæàéû ýþñòÿðèð)
Íÿ èø áóëóíäó, íÿ åø... Àù, øó íàäèð èíúèëÿðèì
Øèìäè ùÿð çåâãè îãøàéàí ìÿõëóã...
Ö÷öíúö ãàäûí
Áÿíèìêè èøòÿ øó àë ïÿðäÿäÿí ýöëöá äÿ áàíà,
«Áèð àç äà áÿêëÿ!» — äèéîð.
Íÿ ÷àðÿ, áÿêëÿðèì, àç-÷îã íÿ àã÷à ýÿëñÿ îíà
Áÿíèìëÿ ñÿðô åäèéîð.
Èíúÿ áèð éàø áÿëèðäè ýþçëÿðäÿ,
Àúû áèð èç áûðàãäû Àçÿðäÿ,
194
Äöøöíäö: «Áÿëêÿ!..» äåäè.
«Áèð çàìàí áÿëêÿ äöíêö Àñèéàäà,
ßñêè Ãàôãàñäà, âÿùøè Àôðèêàäà
Ãûçû úÿáðÿí ñàòûá àëûðëàðìûø.
Îíà Àâðîïà õàëãû ïÿê ôàùèø
Áèð ôÿëàêÿò äåìèø äÿ ùàéãûðìûø,
Òàáëî éàïìûø, ðÿñèìëÿð àëäûðìûø.
Ýöëìöø, ÿéëÿíìèø, åéëÿìèø ùåéðÿò,
Áÿñëÿìèø áÿëêÿ áèð éûüûí íèôðÿò...
Ôÿãÿò áó ùàë íÿ èäè!?
Áóíó ýþðìÿçìè èíúÿ ýþçëöêëÿð?
Ñàòûëûð áóðäà ãûçëàð àçàäÿ,
Ùÿì òÿáèè áèð èø ãàäàð ñàäÿ.
Àíà áèð éàíäà òèòðÿéèá áÿêëÿð.»
Ìÿäÿíèééÿòäÿ ÷ûðïûíàí âÿùøÿò
Äàùà éàëäûçëû, øàèðàíÿ, ÿâÿò.
Áóðäà þç èñòÿýèëÿ úàðèéÿëÿð
Ñàíà øàãðàãúà íèííèëÿð ñþéëÿð.
Áèð ãÿôÿñ õîøäóð, àëòûí îëñóí äà,
Àú ýþâÿð÷èíëÿð ÿéëÿíèð îíäà...
«Áûðàã, áûðàã, éåòèøèð! Áèòäèì, àù, àìàí, èìäàä!..»
«Íÿäèð áó ñÿñ?» äåð èêÿí ãîïäó ñèñëè áèð ôÿðéàä,
Ùÿìÿí áèðèíúè ãàäûí ãîøäó êÿíäè éàâðóñóíà:
«Ìÿëÿê ãûçûì!» äåäè: «Êèìëÿð ìöñÿëëÿò îëäó ñàíà?»
Èïÿêëè ïÿðäÿ à÷ûëäûãäà ãþí÷ÿ ñîëìóøäó,
Ñÿáÿá úèíàéÿòÿ áèð êèðëè øÿùâÿò îëìóøäó.
Î øÿí ñàëîíäà ôÿãÿò äàëüàëàíäû ùöçíö ñöêóò,
Ñöêóò è÷èíäÿ ýöëöìñÿðäè ñöñëö áèð òàáóò...
Áåðëèí, àüóñòîñ 1926
195
ÐßÑÑÀÌÛÍ ÃÛÇÛ
«Ù»
×è÷ÿêëè áèð áàü÷àäà ãîñ-ãîúà áèð éàïûíûí
Ýåíèø ñàëîíëàðûíäà áèíëÿðúÿ åðêÿê-ãàäûí
Ãàïäûðìûøäû ñÿí’ÿòÿ áöòöí õÿéàëû, ùèññè,
Ùÿíóç ýþðöëìÿìèøäè áþéëÿ «ðÿñèì ñÿðýèñè».
Èíúÿ-äèëáÿð òàáëîëàð, ïàðëàã-çÿíýèí ëåâùÿëÿð
Ìÿðàãëà ñåéðÿ äàëìûø íÿçÿðëÿðè úÿçá åéëÿð.
Ñàëîíëàðû êå÷äèêúÿ ïàðëàð éåíè ìÿíçÿðÿ,
Ùÿð ëåâùÿ ÿðç åäÿðäè êå÷ìèøäÿí áèð õàòèðÿ.
Áàø ñàëîíäà ýþçëÿðè îãøàðäû áèð ìàäîííà;
Ðàôàåëèí ÿë èøè!.. Ùåéðàíäû ùÿð êÿñ îíà.
Ùÿôòÿëÿðúÿ, àéëàðúà áó îðæèíàë ÿñÿðèí
Ãàðøûñûíäà äàëìûøëàð ðÿññàìëàð äÿðèí-äÿðèí.
Áèð àç ñîëà ñàïûíúà ñþíäö áöòöí ëåâùÿëÿð,
Úàíëû áèð ëåâùÿ ñà÷äû ýþíöëëÿðÿ íÿø’ÿëÿð.
Åëçà, áîùåìéàëû áèð àäëû ðÿññàìûí ãûçû,
Ìàâè òöëÿ áöðöíìöø î áèð èëùàì éûëäûçû!..
Òÿñâèðÿ éåëòÿíèðäè îíó ö÷ ôûð÷à áèðäÿí,
Ãûç õÿáÿðñèç êèáèéäè ùöñíöíäÿêè òÿ’ñèðäÿí.
Îíóí ñöçýöí âÿ ìÿüðóð àùó áàãûøëàðûíäà
Ýöëöìñÿðäè ìþùòÿøÿì, ùÿçèí áèð ðÿíýè-ñåâäà.
... Áèð ýöí Àçÿð àãøàìëàéûí
Øÿùÿð êÿíàðûíà ÷ûãäû.
Áàüëàðû ñöñëÿéÿí Àéûí
Ñîëüóí íóðó ïÿê ûëûãäû.
Áþéöê-êö÷öê, ãàäûí-åðêÿê
Òÿáèÿòäÿí ôåéç óìàðäû.
Ùÿð ýþçäÿ áèð ñåâýè, äèëÿê,
Ùÿð ãÿëáèí áèð åøè âàðäû.
Éàëíûç èêè òèï Àçÿðè
Áèð êþøÿéÿ úÿëá åòìèøäè.
Áèðè Åëçà, åøñèç ïÿðè,
196
Áèðè ñåâäàëû áèð ýÿíúäè.
Åëçà éåøèë áàëêîíóíäà
×è÷ÿêëÿðÿ ýþìöëìöøäö,
Àãøàì ãÿðèáëèéè îíäà
Ùàëÿ êèáè þðöëìöøäö.
Èíúÿ ðöçýàð ãûçûí èïÿê
Òåëëÿðèëÿ ÿéëÿíèðêÿí,
Áèð íåé êèáè èíëÿéÿðÿê,
Ýÿíú ìöëàçèì úîøäó ùÿìÿí:
«ß»
×ûã áóëóòëàðäàí, åé ÿôñàíÿëè ãûç!
Ýÿë àâóò ðóùóìó, åé øÿí éûëäûç!
Áàíà äöíéàäà òÿñÿëëè éàëûíûç,
Ýþçÿëèì, ùÿï ñÿíñèí.
Ñÿí íÿ íàçÿíäÿ ìÿëÿêñèí, áèëñÿí?!
Ñÿíñèç àâàðÿ áèð þêñöçäöì áÿí.
Íÿø’ÿñèç þìðöìÿ ñåâäà ñÿðïÿí
Ýþçÿëèì, ùÿï ñÿíñèí
Ýÿíúëèéèì, èøòÿ áöòöí äóéüóëàðûì,
Ñÿíèí àøãûíëà ýöëöìñÿð, éàâðûì!
Áÿíèì ÿí ñåâýèëè, åøñèç òàíðûì
Ýþçÿëèì, ùÿï ñÿíñèí.
«Ù»
Ãûç éàðàëû ãÿëáÿ ãàðøû
Ìÿðùÿìÿòñèç äàâðàíûðäû.
Äèíëÿäèéè éàëâàðûøû
×îúóãúà áèð ùàë ñàíûðäû.
Ùÿòòà áèð àç ýöëöìñÿäè,
Ñîíðà ïÿìáÿ ðÿíýè ñîëäó.
Ãÿëáèíäÿ áèð øåé òèòðÿäè,
Ýþçëÿðèíÿ ìàòÿì äîëäó.
Øàøãûí êèáè áàãûá äóðàí
197
Âóðüóí ýÿíúè áó ùàë ñûãäû.
Áó ñûðàäà éàí ãàïûäàí
Âöãàðëû áèð ãàäûí ÷ûãäû.
«Îüëóì!» äåäè: «äÿðòëè ãÿëáè
Ñÿí áèð äàùà äÿðäÿ ñàëäûí.
Ãûç ÷ÿêèëäè êþëýÿ êèáè,
Ñÿí úàâàáñûç, ìÿ’éóñ ãàëäûí».
— «Ñÿáÿá, ñÿáÿá!» äåéÿ ýÿíúèí
Àëåâ ñàðäû ýþçëÿðèíè:
«Î ýöëöø, î íèôðÿò íè÷èí?
Íè÷èí àòûá ýåòäè áÿíè?»
Ãàäûí
Ö÷ ýöí îëäó, èçëÿð-äóðóðñóí îíó;
Éàçûã êè, áèð éàíà ÷ûãûëìàç ñîíó,
×öíêè î äèëñèçäèð, åø äåéèë ñàíà!
Çàáèò
Äèëñèç îëñà äà áÿí âóðóëäóì îíà.
Ãàäûí
Âóðóëñàí äà ùåéùàò! Î ñåâìÿç ñÿíè,
Ùÿðá ÿùëèíÿ ãàðøû àç äåéèë êèíè.
Çàáèò
Ñÿáÿá! Àù, áó êèíÿ ñÿáÿá íÿ? Ñþéëÿ!
Ãàäûí
Áó êèí îíà ýÿëìèø úèùàí ùÿðáèéëÿ.
Î çàìàí êè, äöíéà áèð ìÿçáÿù îëäó,
Ùöäóä áîéó ÿñêÿð ëåøèéëÿ äîëäó.
Òèëêè äèïëîìàòëàð äþíöá ãàïëàíà,
198
Áîéàäûëàð éåð éöçöíö àë ãàíà.
Ùÿð òÿðÿôäÿ þëöì äàëüàñû âàðäû,
Ýþéäÿí äîëó êèáè ãóðøóí éàüàðäû.
Àù, î çàìàí êèíëè áèð ñÿñ áàüûðäû:
«Èñéàí! Èñéàí! Èñéàí!» — äåéÿ ùàéãûðäû.
Î ñÿñ «ùÿðáÿ ãàðøû ùÿðá» èñòèéîðäó.
«Ãûëûúëàðäàí îðàã éàïûí!» äèéîðäó.
Åëçàíûí áàáàñû, î úîøüóí ðÿññàì
Áîùåìéà õàëãûíà âåðèðäè èëùàì.
Ùþêóìÿò ÿðêàíû îíà ãûçäûëàð,
Î ýöí å’äàìûíà ôÿðìàí éàçäûëàð.
Î ýöí Åëçà ñÿêèç éàøà äîëìóøäó,
Äîüóø áàéðàìûíà ùàçûð îëìóøäó.
Áàáàñûíûí þëöì õÿáÿðè ýÿëäè,
Çÿùÿðëè îã êèáè áåéíèíè äÿëäè.
«Åéâàù!» äåéÿ ãûçû áèð äÿùøÿò àëäû,
Î ýöíäÿí áÿðèäèð êè, äèëñèç ãàëäû.
Àðòûã äóéóëìàäû î øàãðàã ñÿñè,
Ôÿííÿ ñîðäóã, áóëóíìàäû ÷àðÿñè.
Àù, î ýöíäÿí áÿðè Åëçà íåðäÿ áèð
Ùÿðá àäàìû ýþðñÿ öðêöá äèêñèíèð.
Äöøìàíäûð ýþçöíÿ ùÿðáè ãèéàôÿò,
Ãàðäàøû îëñà äà äóéìàç ìÿðùÿìÿò.
Ãàäûí ñóñäó... Ýÿíúè áèð øþ’ëÿ éàãäû,
Âèúäàíûíäà àúû áèð èç áûðàãäû.
Àçÿð äóéóá îíó éàãàí øþ’ëÿéè,
«ßâÿò, äåäè, ùÿðáÿ ãàðøû ùÿðá! Åéè.
Ýÿð÷è áó ýöí ùÿð ãàí è÷ÿí «ñöëù» àðàð1,
Ùÿð ñàëîíäàí äîüàð éåíè áèð øèàð.
«Òÿðêè-ñèëàù» íÿüìÿëÿðèéëÿ àíúàã
Ìÿçëóìëàðà ãàðøû ãóðóëóð òóçàã.
Êÿøô îëóíóð ùÿð ýöí çÿùÿðëè ãàçëàð,
1
Áó ìèñðà «Ýÿð÷è áó ýöí êàïèòàëèçì ñöëù àðàð» øÿêëèíäÿ äÿ îãóíà
áèëèð.
199
Éàðûí áèëèíìÿç êèì êèìè áîüàçëàð.
Ùÿíóç äöíêö ãàíëàð ãóðóìàìûøêÿí,
Éåíè áèð ùÿðá è÷èí ïëàíëàð ÷ÿêÿí
Âÿùøè äèïëîìàòëàð, ãóäóç íàçûðëàð
Àçàäëûã éåðèíÿ çÿíúèð ùàçûðëàð.
Î ïàñëû çÿíúèðëÿð ãûðûëìàäûãúà
Äàð ýÿëÿúÿê èíñàíëàðà áó äöíéà».
... Çàâàëëû ýÿíú âèäà åòäè ãàäûíà,
Äþíäö ãûøëàñûíà áàøäà ôûðòûíà.
Ýþçöíäÿ úàíëàíäû ãàíëû ñÿùíÿëÿð,
Áöòöí ýåúÿ ñàíäû úèùàíû ìÿãáÿð.
Ýöëöìñÿðêÿí îíà ñÿùÿð éûëäûçû,
Óéãóéà äàëìûøäû ðÿññàìûí ãûçû.
ÊÞÌÖÐ Ìß’ÄßÍÈÍÄß
(Àëìàíèéàäà, Ðóð úèâàðûíäà éàçûëìûøäûð)
Éàüìóðëó áèð ñàáàù èäè, ùÿð éåðè ñèñ àëìûøäû,
Ýöëÿðéöçëö Ýöíÿø õÿçàí óéãóñóíà äàëìûøäû.
Àçÿð ãîøäó äóìàíëû äàüëàðûí éàíûã áàüðûíà,
Èñéàí äîëó îúàãëàðäàí èñ éàüàðäû ùÿð éàíà.
Ùÿð ìàüàðà þëöì òöòÿí ìÿçàðëûüà áÿíçÿðäè,
Î ìÿçàðûí ãóðáàíëàðû ùÿï íàñûðëû ÿëëÿðäè.
Êèðäÿí, ÷àìóðäàí áóíàëìûø ýþçëÿðäÿ êèí ÷àãàðäû,
Áèð àç ÿòìÿê ÷ûãàð äåéÿ ýöëÿí éöçëÿð äÿ âàðäû.
Ùÿòòà ÷îãó áó äèðëèéè áàéðàì ñàíûð, îéíàðäû,
Øàðãû ñþéëÿð äÿ áèð éèýèò þç éóðäóíó àíàðäû:
Øàðãû
Ñÿôàëûäûð áèçèì äàüëàð, áèçèì åëëÿð,
Ãàéüû áèëìÿç áèçèì áàüëàð, áèçèì ýöëëÿð,
×àüëàéàí áèð éàíäà ÷àüëàð, îðìàí ýöëÿð,
Áóëóòëàð áèð éàíäà àüëàð, ÷îáàí äèíëÿð,
Ñÿôàëûäûð áèçèì äàüëàð, áèçèì åëëÿð.
200
Áèçèì äàüëàð ìàéûñ ðþ’éàñûíà áÿíçÿð,
Éàìàúëàðäà ñöðö-ñöðö úåéðàí ýÿçÿð,
Úåéðàí áàãûøëû éîñìàëàð ùÿï úàí öçÿð.
Èøâÿ, ÿäà áèëìÿç, áèëìÿäÿí ýþç ñöçÿð,
Áèçèì äàüëàð ìàéûñ ðþ’éàñûíà áÿíçÿð.
Ñåâäàëûäûð áèçèì äàüëàð, áèçèì åëëÿð,
Ñåâèìëèäèð, øÿíäèð áèçèì èíúÿáåëëÿð.
Íåðäÿ î ùÿð ýöí äóéäóüóì øèðèí äèëëÿð?
Ùÿð ýöí þïöá îãøàäûüûì èïÿê òåëëÿð?
Ñåâäàëûäûð áèçèì äàüëàð, áèçèì åëëÿð.
Øó áÿõòèéàð ýÿíúèí òàòëû ñþçëÿðè
Äöøöíäöðöá äóðäó éîðüóí Àçÿðè.
Ýþíëöíäÿ áèð éûüûí äóìàíëû èñéàí,
Êå÷äè ãîðãóíú, ÿéðè, ñàïà éîëëàðäàí,
— Éîãñóëëàð ìÿçàðû øó êèðëè ìÿ’äÿí
Ñå÷èëìÿç Äàíòåíèí úÿùÿííÿìèíäÿí.
Àçÿð àéäûíëûãäà èøäÿí ãîâóëìóø
Áèð èõòèéàð ýþðäö, áÿíèçè ñîëìóø...
Ìöäèðÿ éàëâàðûá äèéîð: «Éîã éåðèì,
Þëñÿì áåëÿ áóðäà þëìÿê èñòÿðèì».
Øèøìàí ìöäèð àëäûðìûéîðäó ÿñëà,
Î ùàëäà áèð âÿêèë ýèðäè îðòàéà.
Äåäèëÿð êè: «Èø÷è íöìàéÿíäÿñè!..»
Èõòèéàðû à÷äû îíóí ýÿëìÿñè.
Î, ïÿê «ñîë» òàíûíìûø «ñîñéàëèñò» èêÿí,
Ìöäèðÿ ùàã âåðèá ýåòäè áèëìÿäÿí.
Áó ùàë èõòèéàðû ãàðñûá-ãàâóðäó,
Øó õàèí àðãàéà ñþéöá-ñàâóðäó.
Àçÿð è÷èíäÿí òèòðÿäè,
«Ùåé!...» äåäè:
«Ùåé çàâàëëû, ñàãûí, éîðìà êÿíäèíè!
Ãöââÿòäÿí äöøöíúÿ òèòðÿê ÿëëÿðèí,
201
Äöøìàíëàðûí äåéèë, ùÿòòà ðÿùáÿðèí,
Àðãàëàðûí áåëÿ ñàòàðëàð ñÿíè.
Ñÿí áèð ìàêèíàñûí: ãûðûã âÿ ìèñêèí...
×ÿêìÿëèñèí éöêëÿíäèéèí ùÿð áàøû,
Áó áàø îëñà áåëÿ õûðñûç îéíàøû —
×àðÿ íÿäèð, êÿíäèí þéöá áÿéÿíäèí.
ßâÿò, ñÿí àúûíäàí þëöì äèëÿðêÿí,
Î ÷àïãûíëàð ñàðàéëàðäà ÿéëÿíèð,
Ñà÷ìàëàð ñþéëÿíèð, ñàçëàð êþêëÿíèð,
Ôÿãÿò ùÿï ÿçèëÿí, ùÿï ãÿùð îëàí ñÿí!..»
Èõòèéàð ÷ûëäûðäû,
Ìöäèð øàøûðäû.
«Õàéûð, ýåòìÿì, — äåäè — àúûì, éîã éåðèì,
Þëñÿì áåëÿ áóðäà þëìÿê èñòÿðèì».
Êèíëè ýþçëÿðèíäÿ àòÿø ïàðëàäû,
Î ÷þêìöø èñêåëåò ùÿìÿí ôûðëàäû.
Áèð ïàð÷à äàø êþìöð àëûá äà éåðäÿí,
Ñàéüûñûç ìöäèðÿ ùöúóì åäÿðêÿí,
«Ìöúðèì» äåéÿ êèðëè éàëàí ñàòäûëàð,
×ûëüûí èõòèéàðû ùÿáñÿ àòäûëàð.
ÌÖÙÀÚÈÐËßÐ ÉÓÂÀÑÛ
«ß»
Àçÿð éöðöðäö ÿëäÿ óôàã éîë÷ó ÷àíòàñû,
Áèðäÿí ýþðöíäö ãàðøûäà «Ìîñêîô ëîêàíòàñû».
Éîðüóíäó, àúäû, ýèðäè äÿ àçúûã «éåìÿê», äåäè,
Äîëüóíúà áèð ãàäûí îíà «õîø ýÿëäèí» åéëÿäè.
Ïàðëàðäû ÷þùðÿñèíäÿ ñþíÿí êþùíÿ åùòèøàì,
Õèäìÿò÷èëÿð äÿ åéíè ÷àìóðäàí: ÿñèë ìàäàì.
Äöí «øàíëû õàíÿäàíëàðà» ìÿíñóá èêÿí, áó ýöí
Áèð ïàð÷à ÿòìÿê îëñà ñÿàäÿòëè áèð äöýöí!..
Éîã ùè÷ áèðèíäÿ äöíêö òÿùÿêêöì ñàòàí ãöðóð,
202
Ùÿð êÿñ ÿìÿêëÿ êÿíäèíè òÿ’ìèí åäèá äóðóð.
Éîãñóë, áèð àç äà êèðëè ñàëîí ýÿð÷è úàí ñûãàð,
Ëàêèí íÿäÿíñÿ ìöøòÿðèëÿð ÷îã ýèðèá ÷ûãàð.
Áèð ãûñìû áÿëëè, èøòÿ ìöùàúèðäè ïÿê ñÿôèë,
Àâðîïà õàëãû, éåðëè úàìààò äÿ àç äåéèë.
«Èñà»éà áÿíçÿéÿí ñàðû áèð ÷þùðÿ Àçÿðèí
Äàëìûøäû ãàðøûñûíäà õÿéàëàòà ïÿê äÿðèí.
Àçÿð ìÿðàã åäèá îíó ñþéëÿòìÿê èñòÿäè,
Äàëüûí ìöùàúèð àù ÷ÿêÿðÿê «Àðãàäàø! — äåäè —
Òàì ñÿêèç éûëäûð èøòÿ áèç áóðàäà,
Ãàëìûøûç êèìñÿñèç, ñÿôèë, àðàäà.
Èíãèëàá àòÿøèëÿ öðêöøäöê,
Äàüûëûá áþéëÿ äÿðáÿäÿð äöøäöê.
Íÿ áÿëà âàðñà Òàíðûäàí áóëäóã,
Íÿ «ðÿçàëÿò» äåñÿí äö÷àð îëäóã.
Àù, ÿâÿò, áÿí, çàâàëëû ñÿðñÿì áÿí!..
Éåíè äàðöëôöíóí áèòèðìèø èêÿí,
Áÿíè ãàíäûðäû áàã, øó àáäàëëàð,
×îã øöêöð, øèìäè ùÿïñè àò íàëëàð».
Êèìäèð îíëàð? Ñîðóíúà... Äàëüûí àäàì
Äåäè: — Áàã, ýþðäöéöí øó íàçëû ìàäàì,
Êè ñå÷èëìÿç ñåìèç èíÿêëÿðäÿí,
Áèð ãðàô çåâúÿñèéäè çÿíýèí, øÿí.
Áó!.. Ñàðàéäàí éåòèøìÿ áèð àôÿò,
Øèìäè ÷þêìöø çàâàëëû áèð ÿçÿìÿò...
Øóðàúûãäàí êå÷ÿí ñîìóðòãàí äà
Áèð ïðåíñåñäè, íàìû ùÿð éàíäà
Äóéóëóðêÿí åäÿðäèëÿð ñÿúäÿ,
Îíà ÿë’àí þëöì äÿ áèð ìöæäÿ...
Øó ãîïóã, èøòÿ ÿñêè áèð úåíåðàë!..
Ïÿê óçóí ñÿðýöçÿøòè âàð, õÿáÿð àë.
Îíà ðÿùìÿòëè, ýîðáàýîð Íèêîëà
×îã íèøàí âåðäè, ýÿð÷è ïÿê áóäàëà...
Ìèðàëàéìûø!.. Êå÷ÿí ñîëóã ÷þùðÿ,
Áó ýöí àðòûã î áèð ãûðûã úÿùðÿ...
203
(Ñÿùíÿäÿêèëÿðè ýþñòÿðèð)
Øó ùÿðèôëÿð äÿ ÿñêè ãàðóíëàð,
Ùÿïñèíèí øèìäè áàøãà ñÿí’ÿòè âàð.
Àú ãàðûí âåðäè ìóñèãè ùÿâÿñè,
Èøòÿ ñàç êþêëÿéèá äóðóð ùÿïñè.
Øó ìàäàìëàð, ÿôÿíäèëÿð î çàìàí
Êÿñèëèá èíãèëàáà ùÿï äöøìàí
Úèáäÿ àëòûí; ãà÷ûá äà ãóðòóëäó,
Éåíè áèð çåâã è÷èíäÿ ìÿñò îëäó.
Áóðäà àëìàíëàð åéëÿìèø èôëàñ,
Âàðäû ùÿð åâäÿ ñàíêè áèð ãàðà éàñ.
Ïàðàëàð ùÿï êàüûç, êàüûçëàð ùè÷...
Éîãñà àëòûí, ùÿéàòäàí âàç êå÷!
Î çàìàí ùÿï øó éàäèýàðëàð, ÿâÿò
Ñàòûéîðëàðäû áàøãà áèð ÿçÿìÿò;
ßëäÿ ïûðëàíòàëàð âÿ åëìàñëàð
Ùÿïñè øàùàíÿ áèð ÿäà òàñëàð.
Ãóðóëóá ùÿð ñàëîíäà èøðÿòëÿð,
Óçàéûá ýåòäè ùÿï ñÿôàùÿòëÿð.
Ùÿð êÿñèí ÷öíêè å’òèãàäû ãÿâè:
Èêè-ö÷ àéäà èíãèëàá àëåâè
Áèòÿðÿê, ùÿï ýóðóëòóëàð ñþíÿúÿê,
Áÿõòèéàðëàð ñàðàéëàðà äþíÿúÿê.
Áèð éûüûí èõòèëàë÷û àú, ÷ûïëàã
Áÿëëè, áåø ýöíäÿ õóðäóõàø îëàúàã.
×îã òÿÿññöô êè, òàòëû òÿõìèíëÿð
Áèð éàëàí íÿüìÿ îëäó... êèì äèíëÿð!
Óçàéûá äóðäó èíãèëàá àðòûã,
Äöíêö ùÿøìÿòëÿð îëäó áåø ïàðàëûã.
Ïàðà áèòäèêúÿ áèòäè áóíëàð äà,
Ãàðà èø áóëäóëàð ñàëîíëàðäà.
Ìÿùâ îëóá ýåòäè ùÿï øÿðÿô, íàìóñ,
Äàùà áèëìÿì íÿëÿð!? Áó ïÿê ìÿíùóñ...
Úàíëàíûá äóðäó ìöôëèñ àëìàíëàð,
Ãàëäû àú ýþðäöéöí ãóäóðüàíëàð...»
204
Ðÿãñ åòäè ñàëîí íÿø’ÿëè áèð ÷àëüû ñÿñèíäÿí,
Áèð ãûç ñöçöëöá ÷ûãäû ýþâÿð÷èí ãÿôÿñèíäÿí.
Ðÿããàñÿ!.. Ãðàô éàâðóñó, ïÿê èøâÿëè áèð ãûç,
Ìîñêîôäàí ó÷óá Ãÿðáÿ ãàâóøìóøäóð î éûëäûç,
Ùåéðÿò!.. î íÿ ùàëÿò, íÿ øÿòàðÿò, íÿ ãèéàôÿò!
Äÿùøÿò!.. î íÿ ñÿôâÿò, íÿ òÿðàâÿò, íÿ ëÿòàôÿò...
Ïÿê íàçëû, øÿôÿã äàëüàëû, ôÿââàðÿëè áèð íóð,
Ùÿð úèëâÿñè, ùÿð ùàëû åäÿð ýþçëÿðè ìÿñùóð.
Ðÿããàñÿ äåéèë, õàðèãÿäèð èøòÿ î àôÿò,
Ùÿð ãûâðûëûøûíäàí äîüóéîð áàøãà çÿðàôÿò.
Ìÿôòóí êèáèäèð êÿíäèíÿ, äöíéàëàðû ñàéìàç,
Ãîéíóíäà áþéöòìöø îíó áèí àëè ùåéè-íàç.
Àëãûøëàäûëàð... ýöëäö, ÷ÿêèëäè,
Àëãûøëàäûëàð... áèð äàùà ýÿëäè,
Ìÿúëèñ ýÿëèéîðêÿí ùÿéÿúàíÿ,
Ãûç áàøëàäû áèð áàøãà òÿðàíÿ.
Ãûçûí òÿðàíÿñè
«Ù»
Àéäûí áèð ýåúÿéäè ðþ’éàéÿ äàëäûì,
Áàãäûì úÿííÿòäÿéèì, ùåéðÿòäÿ ãàëäûì,
Þïäö àë ãàíàòëû ìÿëÿêëÿð áÿíè.
Áèëìÿì íÿ ùàë îëäó, ùÿìÿí áàéûëäûì,
Áöëáöëëÿð þòÿðêÿí... ñÿùÿð àéûëäûì,
Þïÿðäè õàðÿëè èïÿêëÿð áÿíè.
Ðþ’éà ôöñóíèëÿ î ýöí ñÿðõîøäóì,
Áèð êÿëÿáÿê êèáè ýöëçàðÿ ãîøäóì,
Þïäö ýþçöéàøëû ÷è÷ÿêëÿð áÿíè.
Âóðüóí êèáè ýþçö áÿíäÿ ùÿð êÿñèí...
Óô, èñòÿìÿì, õàéûð, õàéûð, þïìÿñèí
Ýþçëÿðäÿ òèòðÿøÿí áÿáÿêëÿð áÿíè...
205
«ß»
Áèòèðäè èøâÿëè ðÿããàñÿ õîø òÿðàíÿñèíè,
Þïöíúÿ ñàìèÿëÿð ðóùó úÿçá åäÿí ñÿñèíè,
Ñþíöê ýþíöëëÿðÿ ñÿðïèëäè èíúÿ áèð ùÿéúàí,
×ÿêèëäè, ýÿëìÿäè... àëãûø ãîïàðäû ùÿï òóôàí.
Éåíÿ «Èñà»éà áÿíçÿéÿí éöçäÿí
Áèð òÿáÿññöì áÿëèðäè... ñþéëÿäè: «ßí
×îã áÿéÿíäèì øó íàçëû àôÿòè áÿí,
×öíêè ùÿð êÿñ îíóí ÿñèðè èêÿí
Åíìÿê, àë÷àëìàã èñòÿìÿç ÿñëà.
Ëÿêÿñèçäèð ÷îúóã ãàäàð ùàëà...
Éåíè à÷ìûø øó ãþí÷ÿíèí áàáàñû
Áèð ãðàô... õàñòà, ùÿì áîçóã ãàôàñû.
Îíó òÿ’ìèí è÷èí ôÿãÿò áþéëÿ
Ðÿãñÿ ìÿúáóð îëóð áèí èøâÿ èëÿ.
Áàáà äóðñóí, øó ýþðäöéöí «ùÿçÿðàò!..»
Î ãûçûí ñàéÿñèíäÿ áóëäó ùÿéàò.
Øöáùÿñèç, ðÿüáÿò îëìàñàéäû îíà,
Êèìñÿ ýÿëìÿçäè áþéëÿ áèð ñàëîíà».
... ×ÿêèëèá ýåòäè ùÿï ìèñàôèðëÿð,
Ãàëäû êèí ïöñêöðÿí áåø-àëòû íÿôÿð.
Áóíëàð, èøñèç ãàëàí ìöùàúèðëÿð,
Åòìÿê èñòÿðëÿð ÿñêè éóðäà ñÿôÿð.
Áûðàãûðëàðìû?.. Êèì áèëèð, íÿ îëóð!?
Áóðäà ãàëìàã äà õåéëè ãîðãóëóäóð.
Éàøàìàã ýöú... ÷àëûøìàã èñòÿðñèí,
Èø áóëóíìàç, áóëóíñà... ïÿê ÷èðêèí,
Ïÿê àüûð èø âåðèðëÿð, ÿí êþòöñö:
Èø÷èëÿð áàüëûéîð ñÿíèíëÿ êöñö,
Êèìè òÿùãèð åäèá äîäàã áöçÿúÿê,
Êèìè áèíáèð àëàéëà ýþç ñöçÿúÿê...
Ñàíêè èø âàðìû, îëñà øàä îëóðóç,
206
Ãàðà ÿòìÿê éåéèá ñÿôà áóëóðóç.
Àù, áèð àç ñþíñÿ èíãèëàá àëåâè!..
Ùÿð êÿñèí êÿíäè éóðäó, êÿíäè åâè...
Îðäà èíñàí àúûíäàí þëñÿ áåëÿ
Éåíÿ õîøäóð... Ôÿãÿò øó åëäÿí-åëÿ
Ãîøìàíûí ñàíêè âàðìû ìÿíàñû?
Àäàìûí ùÿð ýöí àüëûéîð àíàñû.
Àù, ÿâÿò ÿí áþéöê áÿëà, áèëñÿí,
Ïàðà éîã, êþ÷ìÿê èñòÿñÿí áåëÿ ñÿí;
Ùÿäÿð îëìàçìû ÷ÿêäèéèí çÿùìÿò?
Éàãàëàíäûíñà èøòÿ ñîí äÿùøÿò!..
Äåéÿúÿêëÿð áó êþùíÿ áèð úàíàâàð,
ßñêè ìèëéîí÷ó... þë! Ýÿáÿð! Íÿ ÷ûãàð!?
Ñàðäû ÿòðàôû áèð âÿðÿìëè ñöêóò,
Áàãûøûá äóðäóëàð áöòöí ìÿáùóò.
Øó ñöêóò àðãàñûíúà è÷ îäàäàí
Èíúÿ áèð ñÿñ äóéóëäó, ãîïäó ôÿüàí!..
Íàçëû ðÿããàñÿ èíëèéîðäó... ÿâÿò,
Ãðàô åòìèøäè àíñûçûí ðåùëÿò!
ÍÈË ÉÀÂÐÓÑÓ
Éûüûí-éûüûí àãûøàí àâòîëàð, òðàìâàéëàð
×è÷ÿêëè, ñöñëö, òÿðàâÿòëè áèð úèùàíà ãîøàð.
Áó þëêÿíèí éàçû øÿí áèð ìàéûñ ãàäàð äèëáÿð,
Ñÿôàëû ìÿíçÿðÿëÿð ðóùà áóñÿëÿð ñÿðïÿð.
Ýþç èøëÿäèêúÿ ýöëöìñÿð éåøèë õèéàáàíëàð,
Éåøèëäè ïÿíúÿðÿ, áàëêîí... éåøèëäè ìåéäàíëàð.
×è÷ÿêëÿðèí àðàñûíäàí éöðöðäö àôÿòëÿð,
Ó÷àðäû ãÿùãÿùÿëÿðäÿí ãîïàí ñÿàäÿòëÿð.
Ýþðöëìÿìèø áó «÷è÷ÿê ñÿðýèñè»íäÿ ÿí ðÿ’íà
Ýþçÿëëÿð èøòÿ ýöëöìñÿðäè ùÿð éåøèë ôèäàíà.
Ôÿãÿò áèð àôÿòè èçëÿð äóðóðäó ùÿï ýþçëÿð,
Î ýöí ùÿìÿí îíà àèääè ñþéëÿíÿí ñþçëÿð.
207
Àäû Øÿìñà, ôöñóíëó áèð õèëãÿò,
Ñà÷àð ÿòðàôà ùÿï ãöðóð, ÿçÿìÿò...
Î áàãûøëàðäà áèð ãûâûëúûì âàð,
Ùàíêè áèð ãÿëáÿ ÿêñ åäÿðñÿ éàãàð.
Øÿðãèí ÿñìÿðúÿ áèð áÿäèÿñèäèð,
Éåíè Ìûñðûí þú èçëÿéÿí ñÿñèäèð.
Éåäè éûëäûð êè, Íèëè òÿðê åäÿðÿê,
Ãÿðáÿ ó÷ìóø î íàçÿíèí êÿëÿáÿê.
Áàøäà ùöððèééÿò àøãû, ñåâäàñû
Äàøûéàí áèð ÿäèá èìèø áàáàñû.
Ìÿùáÿñ îëìóø ýþçöíäÿ ùÿï éóðäó;
«Ùàã»! — äèëÿðêÿí... áèð èíýèëèç ëîðäó
Ñöðýöí åòìèø þëöìëö áèð àäàéà.
Áó õÿáÿðäÿí ñþíöá áèòÿí Øÿìñà
Êþ÷ÿðÿê ÿìúÿñèéëÿ áèð éåðäÿ,
Éàøûéîð áþéëÿ ãöðáÿò åëëÿðäÿ...
Ûñûíûá øÿí ìöùèòÿ ýåòäèêúÿ,
Ùöñíö ÿòðàôû ñÿðõîø åòäèêúÿ
Îíäà ùÿï ïàðëàð åùòèøàìö ãöðóð,
Éöçö ëàêèí íÿäÿíñÿ àç ýöëöéîð.
Äöøöíöð... èøòÿ, äàèìà äàëüûí,
×ûðïûíàí ðóùó íÿø’ÿñèç, ÷ûëüûí,
Äàèìà êèíëè áèð ïÿéàì àðûéîð,
Àíàðàã Ìûñðû èíòèãàì àðûéîð.
... Ñþíöéîðêÿí Ýöíÿøèí ñîí èøûüû...
Ñàðäû áèð ðÿíýö çèéà îðòàëûüû.
Êå÷äèéèí éîëëàðà áàãñàí ùÿð éåð
Äöðëö àùÿíýè-áÿäàéå’ëÿ ýöëÿð.
Ñîãóëóá øåâã èëÿ åðêÿê ãàäûíà,
Ùÿð ñÿôàùÿò éàïûëûð çåâã àäûíà.
Ñöñëö êàøàíÿëÿðèí àëÿìè âàð,
Ùÿð ýþíöë áèð éåíè ÿéëÿíúÿ àðàð.
Øó òóùàô ìÿíçÿðÿëÿðäÿí Àçÿð
×îã äà çåâã àëìàäû!... Éàëíûç äèëáÿð,
Úàíëû áèð ëåâùÿéÿ ìÿôòóí îëàðàã,
208
Äîüäó ýþíëöíäÿ áèð àòÿøëè ìÿðàã.
Áàãäû Øÿìñà êå÷èéîð ìÿñòè-ãöðóð,
Øèìäè ýöíäöçêöíÿ ùè÷ áÿíçÿìèéîð.
Ïÿìáÿ êþêñöíäÿêè òöëäÿí äóâàüû,
Þïöéîð áèð êðèçàíòåì äîäàüû.
Ýþðñÿ ùÿð êèì îíó Ìûñðûí ìÿøùóð
Áèð ôöñóíêàðûíû1 ýþðìöø ñàíûéîð.
Î øÿòàðÿòëè, ýöëöìñÿð éöçäÿ,
Àë äîäàãëàðäà, î ãóìðàë ýþçäÿ
Þéëÿ áèð èíúÿ òÿðàâÿò âàðäû
Êè, áöòöí ýþçëÿðè ÿôñóíëàðäû.
Áàãàðàã íàç èëÿ ùÿï ñàü-ñîëóíà,
Ýèðäè ïÿê äàëüàëû, øÿí áèð ñàëîíà.
Èêè-ö÷ õóðìàúûüàç áèð êþøÿäÿí
Èøâÿêàð àôÿòè úÿçá åòäè ùÿìÿí.
Ñàðäû ÿòðàôûíû áèð ãà÷ òÿëÿáÿ,
Ùÿïñè áÿíçÿðäè éöçöíäÿí ÿðÿáÿ,
Ùÿïñèíèí óìäóüó áèð òàòëû õÿéàë:
Ãóðòóëóø åøãè, ýåíèø èñòèãëàë.
... Êå÷äè àçúûã... ñûðûòàí áèð ìÿ’ìóð,
Èíýèëèç ëîðäóíà áÿíçÿð, ìÿüðóð,
ßçÿìÿò òàñëàüû, áèð òèï ýÿëäè,
Îíó Øÿìñà ñöçöéîðêÿí, áèëäè.
Ýþñòÿðèá, áàã! — äåäè éîëäàøëàðûíà,
Ýÿëñÿ ùÿð òÿùëèêÿ Ìûñðûí áàøûíà,
Øó áàêûð ÷þùðÿëè èíñàí éàïûéîð,
Âÿòÿíèí ÿí ãàðà úÿëëàäû îäóð.
Ýþðöíöð, «ñÿðýè»éè ñåéð åòìÿê è÷èí
Ãÿðáÿ êå÷ìèøäèð î ãóðíàç õàèí.
Äÿéèøèá úöìëÿñèíèí áÿò-áÿíèçè,
Ñàðäû ùÿð ÷þùðÿéè áèð íèôðÿò èçè.
Áèðè ãàëãûá äåäè: — Àðòûã ýåäÿëèì.
Ýöëäö Øÿìñà, äåäè: — Éîã, ðÿãñ åäÿëèì,
1
Êëåîïàòðà.
209
Ýöëÿëèì, ÿéëÿíÿëèì áèð ñàÿò...
Åòäè ùÿð êÿñ áóíà àç-÷îã ùåéðÿò.
Ðÿãñè ÿââÿëäÿí î ùè÷ ñåâìÿç èêÿí
Áó øÿòàðÿò îíà ýÿëìèø íåðÿäÿí?!
Ýþçëÿðèíäÿí ñöçöëÿí èøâÿ, ÿäà
Ëîðäó úÿçá åòäè ùÿìÿí áèð àíäà.
Éàíàøûá ðÿãñÿ åäÿðêÿí äÿ’âÿò,
Îíó ðÿää åòìÿäè Øÿìñà... Ôöðñÿò!
Ãîøäóëàð ðÿãñÿ áÿðàáÿð, ìÿìíóí...
Ýÿíú ÿðÿáëÿð øàøûðûá ãàëäû çÿáóí.
Ùÿï éöðÿêäÿí ãûçà êèí áÿñëÿäèëÿð,
«Èøòÿ ñàïãûí âÿ øÿðÿôñèç!» — äåäèëÿð.
... Íÿø’ÿ ÷ûëüûíëûüû ëîðäóí ýþçöíö
Éàïäû áèð ôàë÷û äàøû.
Ìåé ãûçûëëàòäû áàêûðäàí éöçöíö,
Ñàëëàíûá äóðäó áàøû.
Ñöçÿðÿê ãûç îíó, ãÿëáèíäÿêè þú àòÿøèíè
Éåíèéîð ãÿùâÿ èëÿ,
Ëîðäà òåç-òåç ñóíàðàã áàäÿ áûðàãìàç ïåøèíè
Éåíè áèð øèâÿ èëÿ.
... Ñàëëàíûá äóðäó ùÿðèô ÿñíÿéÿðÿê:
Éåòèøèð — ñþéëÿäè — ýÿë!
Ñöñëö, øàùàíÿ îäàì âàð, ýåð÷ÿê,
Ýåäÿëèì, áàã, íÿ ýöçÿë!..
Îíó ðÿää åòìÿäè Øÿìñà, ýåòäè
Áèð ìèñàôèð êèáè øÿí.
Èíýèëèç çåâãèíè òÿáðèê åòäè
Éîëäà ùÿð ãàðøû ýÿëÿí.
... Éàðûí åðêÿí Ýöíÿøèí òàòëû, ãûçûë áóñÿëÿðè
Àçÿðèí ðóùóíà ýöë ñÿðïÿðêÿí,
Ýåéèíèá ÷ûãäû áèð àç äèíëÿéÿ áàêèð ñÿùÿðè,
Áèð õÿáÿð äóéäó ùÿìÿí:
Ãîìøóëàð áèð éåíè øåé ýþðìÿê è÷èí òîïëàøàðàã,
210
Ñàðäû ùÿð ÷þùðÿéè ýåòäèêúÿ
ìÿðàã.
Ýþðöíöá ãàðøûäà áèð äÿñòÿ ïîëèñ, ÿí àðàäà
Êå÷äè Øÿðã àôÿòè ÿñìÿð Øÿìñà.
«Èøòÿ, ãàòèë øó ýþçÿë ãûç!..» — äåéÿ åðêÿê âÿ ãàäûí
Ñöçäöëÿð ùÿï îíó øàøãûí-øàøãûí.
Èêè ãóðøóíëà áèòèðìèø ýåúÿ àçüûí ëîðäó,
Áÿëêè àçúûã íÿôÿñ àëñûí éóðäó.
Áÿëêè àçúûã íÿôÿñ àëñûí ÿçèëÿí èíñàíëàð,
Àãìàñûí Íèëÿ ýöíàùñûç ãàíëàð.
Äöíêö éîëäàøëàðû íèôðÿòëÿ àòàðêÿí ñàëîíó,
Øèìäè èçëÿðäè îíó.
Áèð èëàùÿéäè î, ùöððèééÿòè òÿìñèë åäÿðÿê,
Ýþðìÿê èñòÿðäè äèêÿíëèêäÿ
÷è÷ÿê...
Áåðëèí
ÒÛÑÁÀÜÀÍÛÍ ÇÅÂÃÈ
«Ù»
Àâðîïàíûí éåøèë áèð éàéëàñûíäà
Êîíñåðò è÷èí áþéöê ùàçûðëûã âàðäû.
Ñåéðÿ ýÿëÿí áöòöí åðêÿê, ãàäûíäà
Ïÿê éåíè áèð øåéÿ ìÿðàã ó÷àðäû.
Îðêåñòðî ÷àëäû, ïÿðäÿ à÷ûëäû,
Ìÿðàãëû ýþçëÿðäÿí ùåéðÿò ñà÷ûëäû.
Ñÿùíÿ áîøäó, éàëíûç ÿí îðòà éåðäÿ
Éóâàðëàãúà, áîç áèð ëÿêÿ ýþðöíäö.
Äÿéèøäè ìóñèãè ùÿï ïÿðäÿ-ïÿðäÿ,
Ýåòäèêúÿ èíúÿëÿí áèð øå’ðÿ äþíäö.
Áàüàíûí ãàôàñû ÷ûãûá ãûëûôäàí,
Î òàòëû àùÿíýè äèíëÿðäè ùåéðàí.
Çöðàôÿ áîéíóíà áÿíçÿðäè áîéíó,
211
Ìÿüðóð, ÿäàëû áèð äóðóøó âàðäû.
Ìóñèãèäÿí ñÿðõîø îëóðêÿí... îíó
Êèì ñåéð åäÿðñÿ áèð ñåâèíú äóéàðäû.
Áèðäÿí ÷àëüû ñóñäó, àùÿíý ïîçóëäó,
Èíúÿ ùåéâàíúûüàç ýþðöíìÿç îëäó.
... Àüñà÷ëû áèð ïðîôåññîð, ïàðèñëè áèð ëèñàíúû
Àçÿðèí éàíûíäà ýöëöìñöéîðäó.
Î äóéìóøäó: Áó ìöùèòÿ Àçÿð áèð àç éàáàíúû...
«Ýþðäöíìö? Ëåâùÿ ïÿê ýþçÿë!» äèéîðäó.
«Òûñáàüàëàð áåëÿ áèçäÿ ìóñèãèäÿí çåâã àëûð.
Ñèçäÿ íàñûë, áó ñûíàãëàð âàðìûäûð?»
Àçÿð ýöëöá «Õàéûð!» äåäè: «Áèçäÿ äåéèë òûñáàüà,
Èíñàí áåëÿ ýþðìÿç áó çåâãè ÿñëà!
Øÿðãèí áèð ÷îã þëêÿñèíè áÿí ýÿçèá äÿ äîëàøäûì,
×îã åëëÿðÿ éàíàøäûì.
Îðäà èíñàí ñöðöëÿðè éûüûí-éûüûí ìÿùâ îëóð,
ßòìÿéèíè ýöú áóëóð.
×îëóã-÷îúóã àú-éàëàâàú ïà÷àâðàéà áöðöíöð,
×þïëöêëÿðäÿ ñöðöíöð.
Àø÷ûëàðûí àòäûãëàðû ýÿìèêëÿðè ãûðàðëàð,
Áèð àç èëèê àðàðëàð.
Î ìÿùñóëëó Øÿðãèí ùàëû ïÿê ñÿôèë...
Þéëÿ éîãñóë âàð êè, îò éåéèá éàøàð.
Ôÿãÿò áóðäà éàëíûç èíñàíëàð äåéèë,
Òûñáàüàëàð áåëÿ åøãèíäÿí úîøàð.
×îã äöøöíäöì áóíó äÿìèíäÿí áÿðè,
Ùÿð çåâãè áèð àúû áÿñëÿð, äöøöíñÿí!
Èøòÿ Ãÿðáèí àçüûí ñÿàäÿòëÿðè
Àëûð ãèäà Øÿðãèí ôÿëàêÿòèíäÿí.»
ØßÐÃß ÄÎÜÐÓ
«ß»
212
Ãÿðáè ñàðìûøäû äóìàíëàð, ñèñëÿð...
Àúûëàð äóéäó è÷èíäÿí Àçÿð.
Þçëÿéèá Øÿðãè, ùÿìÿí ÷ûãäû éîëà,
Áÿëêÿ áèð äöøêöíÿ éàðäûì÷û îëà.
Áÿëêÿ Øÿðãèí î ñûúàã ãîéíóíäà
Öøöéÿí ýþíëöíö àçúûã àâóòà.
Éîãäó éîëëàðäà òàìàøàéà ìÿðàã.
Òàðëàëàð þëýöí, àüàúëàð ÷ûïëàã...
Ãÿñâÿòèíäÿí óéóéàí éîë÷óëàðà
Íèííè ñþéëÿðäè óüóëòóéëà áîðà.
Áèð ñÿùÿð Àçÿð óéóðêÿí, øàãðàã
Áèð ñÿäà ñàçëà ùÿìàâàç îëàðàã,
Îíó ãàëäûðäû éàòàãäàí åðêÿí,
Áÿëëè... âàðìûøäû î ýöí Øÿðãÿ òðåí.
Åøèäèëÿí òöðêö
«Ù»
Âÿôàëû éàð èêÿí, áèð äöøìàí êèáè
Ãûéäû áàíà ùåéðàí îëäóüóì ýþçÿë.
Ñàëäû ýþçäÿí, éûëëàðúà Ñÿí’àí êèáè
Ãàïûñûíäà ÷îáàí îëäóüóì ýþçÿë.
Äåäèì «Þëäöð áÿíè»! ñàëëàíûá êå÷äè,
Ñöçýöí áàãûøëàðû ãÿëáèìè äåøäè,
Áèð êÿëÿáÿê êèáè ãàíûìû è÷äè
Äÿðäèíäÿí ïÿðèøàí îëäóüóì ýþçÿë.
Àù, íÿ ÷ûãûëìàç éîë èìèø áó ñåâäà,
Òÿ’í åòäè ùÿð ýþðÿí, ýöëäö ùÿð ýÿäà,
Õàñòà áèð ãóø èêÿí áÿíè éóâàìäà
Äóñòàã åòäè ãóðáàí îëäóüóì ýþçÿë.
213
«ß»
Òöðêö ñóñìóøäó, ýöëöìñÿðäè Ýöíÿø,
Ùÿð ýþíöë àëäû Ýöíÿøäÿí àòÿø.
Òà óçàãäàí ÷þêÿí àòÿøêÿäÿëÿð,
Úîøüóí åëìàñ äÿíèç èíëÿð âÿ ýöëÿð,
Äöøöíÿí Àçÿðÿ åéëÿðäè ñÿëàì,
Êÿíäèñèíäÿí óìàðàã áèð èëùàì.
Éåíè âàðìûøäû î, «Àëòûí øÿùèð»ÿ,
Éàíàøûá äóðäó áèð þëýöí ÷þùðÿ.
«Éàðäûì åò! — ñþéëÿäè — àçúûã ïàðà âåð,
Éåéÿúÿêñèç, ýåéÿúÿêñèç áÿêëÿð
Éåäè áàø àèëÿ ãóëáÿìäÿ áÿíè,
Þëöäöð ùÿïñè, ôÿãÿò éîã êÿôÿíè».
Îíó Àçÿð ñöçöéîðêÿí òàíûäû,
Áèð çàìàí ùþêìè-ðÿâàí ñóëòàí èäè.
Õåéëè çÿíýèíäè øó ìèñêèí úàùèë,
ßñêè ìèëéîí÷ó èêÿí, øèìäè ñÿôèë...
Þíúÿ áÿíçÿðäè î áèð òîðáà ÿòÿ,
Øèìäè áÿíçÿð äèðè áèð èñêåëåòÿ.
ßë à÷ûá ñþéëÿäè òÿêðàð åäÿðÿê:
«Ýþðöéîðñóí êè, àúûì, åéëÿ êþìÿê».
Äåäè Àçÿð: — Áó äèëÿíìÿê íÿ èìèø,
×àëûø, óüðàø, áóëàðàã ñÿí äÿ áèð èø.
Éîã äåéèë èø÷èéÿ ÿòìÿê ïàðàñû...
Ùÿðèôèí äþíäö áó ñþçäÿí ãàôàñû,
Äåäè: — Ùè÷ ýÿëìÿç ÿëèìäÿí ãàðà èø...
Àçÿð
Éà!? Áó àäÿò êþòö... ùÿì ïÿê ìöäùèø!..
214
Ñÿíäÿ áàø âàð éà!
Î
(ãàôàñûíà èøàðÿòëÿ)
Øàøûðäûíìû, áó íÿ?
Àçÿð
Çàùèðèíäÿí íÿ ÷ûãàð, áàã è÷èíÿ,
Âàðìû åëìèí?
Î
Õàéûð!..
Àçÿð
Àðòûã éåòèøèð,
Ñàíà þëìÿê éàøàìàãäàí åéèäèð.
×öíêè áàø éîã, ÷àëûøàí ÿëëÿð éîã.
Þëöñöí... Ýåò, äèäèíèá ñþéëÿìÿ ÷îã.
Î
Ñóñ, éåòÿð, ñóñ! — íÿ äèéîðñóí áÿ, ñÿíèí
Àëëàùûí éîãìó? Áó ùÿçéàí íÿ è÷èí?
Àçÿð
Àëëàùûí áóðäà, ÿçèçèì, èøè íÿ!?
Î ñöðöëìöø êè, âÿòÿí õàðèúèíÿ...
Î
Éà áó ÷àíëàð, áó ÿçàíëàð íÿ äåìÿê?
215
Àçÿð
Éàñ òóòàð êå÷ìèøÿ ùÿï èíëÿéÿðÿê.
Î
Ñÿí äÿ ñàïìûø êèáèñèí, áÿñáÿëëè...
Ñàðñûëûá ýåòäèìè äèíèí òÿìÿëè!?
Àçÿð
Ýöíäÿ áèð ðÿíýÿ ýèðèðêÿí äöíéà,
Ùàíêè øåéäèð êè, äÿéèøìÿç ÿúÿáà?
Èíãèëàá!.. Èøòÿ äÿéèøäèí áåëÿ ñÿí,
Òèëêè îëäóí, ãîúà áèð àñëàí èêÿí.
Ñàíà áÿíçÿð áèëèðèì áèíëÿðúÿ.
Ýöúëö, ñÿðñÿì áóüà ùÿï îëäó úöúÿ.
Î
Ñÿí êè, áèð ÿãðÿá èìèøñèí ýåð÷ÿê,
Áó çÿùÿðëÿð, áó äèêÿíëÿð íÿ äåìÿê!?
Ñÿðâÿòèì ÿëäÿ áóëóíñàéäû, ñàãûí,
Áàíà ýöëìÿçäè áó ýöí ùÿð ñàïãûí.
Àçÿð
Þéöíöá äóðìà, î ñÿðâÿò ÿñëà
Ñàíà àèä äåéèë, àçüûí, áóäàëà!
Îò ñàòàí, ïàìáûã àòàí, ùàëâà ãàïàí
Ùÿð ýÿëÿí áÿùñ åäèéîð ìèëéîíäàí.
ßúÿáà, ñÿí îíó íåðäÿí àëäûí,
Øöáùÿñèç, áàøãàëàðûíäàí ÷àëäûí.
Î ñÿíèí êÿíäè ãàçàíúûíñà, íè÷èí
Øèìäè ãóð-ãóð þòÿð àúëûãäàí è÷èí?
216
Ýåò ãàçàí, øèìäè äÿ èø âàð, ïàðà âàð,
×àëûøûð øèìäè äÿ áàøëàð, ãîëëàð.
Ùÿï ÿìÿêäÿí ÷ûãûéîðêÿí ÿòìÿê,
Áþéëÿ àðñûçúà äèëÿíìÿê íÿ äåìÿê?
Áèð äÿ, éöêëÿíäèéèíèç àëòûíëàð
Ùàíêè áèð õåéð èøÿ îëìóøäó ìÿäàð?!
Êèìèíèç îëäó õóðàôàòà ÿíèñ,
Êèìèíèç éîãñóëà úÿëëàä, èáëèñ...
Ñèçè úÿëá åòäè ñîêàê òþùôÿëÿðè,
Âàðûíûç ñöñëÿäè àøöôòÿëÿðè.
Óéóòóðêÿí ñèçè ãÿôëÿò âÿ ãöðóð
Ãîïäó òóôàí, ÿçèëèá ùÿð ìÿüðóð,
Ïàðàëàð ýåòäè, úÿùàëÿò ãàëäû.
Åâèíèç ÿòìÿéÿ ùÿñðÿò ãàëäû.
Èøòÿ, åâëàäûíûç àáäàë, ñÿðõîø,
Ùÿïñè úàùèë, áÿúÿðèêñèç, áàøû áîø.
Àúûðûì áÿí ñèçÿ, ëàêèí, åéè áèë,
Ìÿðùÿìÿò ÷îã äà ýþçÿë òþùôÿ äåéèë.
Áó ñÿôàëÿò áàòàüûíäàí àíúàã,
Ñèçè ãóðòàðñà þëöì ãóðòàðàúàã.
ÊÎÐ ÍÅÉÇßÍ
Àçÿð éåøèë îðìàíëàðäàí ãóëáÿñèíÿ äþíÿðêÿí,
Àãøàì ãÿðèáëèéè ñà÷àí öôöãëÿðè äèíëÿäè.
Çöìðöä äàüëàð öñòöíäÿêè àë øÿôÿãëÿð ñþíÿðêÿí,
Ãîìøó áàü÷àëàðäà ùÿçèí áèð íåé ñÿñè èíëÿäè.
Áó ñÿñ éîðüóí Àçÿðäÿ ïÿê àúû áèð èç áûðàãäû.
ßñàñûíà äàéàíàðàã àäûì-àäûì éöðöäö.
Ñóéà ýåäÿí êþé ãûçëàðû îíà ùåéðÿòëÿ áàãäû,
×îã ñöðìÿäè, ýþé éöçöíö áèð ÿñìÿðëèê áöðöäö.
Ýþç ãûðïàðàã ýöëöìñÿäè îíà Çþùðÿ éûëäûçû,
Ñàíêè î äà äèíëèéîðäó áó ñèíèðëè ôÿðéàäû.
Áó ñûðàäà éàâàø-éàâàø ñóñäó íåéäÿêè ñûçû,
217
Úîøüóí, éàðàëû áèð ñÿñëÿ éàíûã òöðêö áàøëàäû.
Òöðêö
Ýþçÿëñèí, åøèí éîã áèçèì åëëÿðäÿ,
Äèëáÿðñèí, äîëàøûð àäûí äèëëÿðäÿ.
Èíúÿñèí, éåòèøìèø èíúÿ áåëëÿðäÿ
ßñëà ñàíà áÿíçÿð ÷è÷ÿê ýþðìÿäèì,
Ñÿíèí êèáè øÿí áèð ìÿëÿê ýþðìÿäèì.
Øÿùëà ýþçëÿðèíäÿ ñÿàäÿò ýöëÿð,
Ñàíêè ùÿð àôÿòäÿí ïÿðÿñòèø äèëÿð.
Ñÿíèí Ìÿúíóíëàðûí Ëåéëàéû íåéëÿð?
Ñÿíñèç úÿííÿò õÿðàáÿçàðÿ áÿíçÿð,
Ñÿíñèç ýþíöë ûññûç ìÿçàðÿ áÿíçÿð.
Àçÿð ùÿìÿí ãàðøûäàêû áèð áàü÷àéà éàíàøäû,
Ýèðìÿê è÷èí èçí èñòÿäè, áèð ñÿñ äóéäó «ýÿë!» äåéÿ.
Ýèðäè, ýþçö ÷àðäàã àëòûíäà áèð êîðà ñàòàøäû,
Õîø-áåø åòäè, ýþðäö áÿíçÿð î ïÿê àðèô êèìñÿéÿ.
— Íåðÿëèñèí?
— Èðàíëûéûì.
— Àäûí íÿäèð?
— Ãÿùðÿìàí.
— Íåé ÷àëàí, òöðêö ñþéëÿéÿí êèìäè?
— Áÿíèì, ÿìðèíèç?
— Åøèòäèì äÿ ìÿðàã åòäèì, îëóðìó áèð äÿ ÷àëñàí?
— «Îëóð» äåéÿ, àëäû íåéè, äÿðäëè èäè, øöáùÿñèç.
×àëäû, ÷àëäû, èíëÿäèêúÿ, äàüû-äàøû èíëÿòäè,
Êþéÿ äþíÿí ãóçóëàðû áåëÿ éîëäàí åéëÿäè.
Àúû áèð ùàë êå÷èðÿðÿê áèðäÿí íåéè òÿðê åòäè,
Êå÷ìèøèíè àíàð êèáè ùÿçèí-ùÿçèí ñþéëÿäè:
Éàä åëëÿðÿ äöøäöì, ýÿëèá-ýåäÿí éîã,
Éàíàðûì, ñûçëàðûì, èëàú åäÿí éîã,
Óüðóíäà áèòäèéèì íàçèê áÿäÿí éîã.
Äÿðä àëäû ñàüûìû, þëöì ñîëóìó,
218
Íàìÿðä Àðàç êÿñäè áÿíèì éîëóìó.
Áèëìÿäèì, âóðóëäóì éîñìà áèð ãûçà,
ßðèäèì éöðÿêäÿí ãàí ñûçà-ñûçà,
Ñþéëÿñÿì äÿðäèìè Àéà, éûëäûçà,
Éûëäûçëàð ýöëöìñÿð, Àé àãûá ýåäÿð,
Äèíëÿìÿç ùàëûìû, éàí áàãûá ýåäÿð.
Óðìè áèð øÿùÿðäèð, ÿòðàôû ýöëçàð,
Ýöë áàüëàðû âàð êè, ýÿçÿíëÿð àçàð,
Çÿðäöøòöí ýöíÿøè îðäà àç ãûçàð.
×îã çàìàí ìàéûñäàí ñå÷èëìÿç éàçû;
Õîøäóð î òîïðàüûí ùÿð ñþçö, ñàçû.
Î ýöë äèéàðûíäà øÿí áèð áöëáöëÿ
Óéóá ãîíäóì áÿí äÿ ãþí÷ÿ áèð ýöëÿ.
Õàèí áèð àâúûíûí íàìÿðä ÿëèëÿ
Þìðöìöí áàùàðû õÿçàíà äþíäö,
Äöíéà ýþçëÿðèìäÿ çèíäàíà äþíäö.
Áó ñûðàäà éàøëû áèð áàü÷ûâàí öçöì ýÿòèðäè,
Çàâàëëû êîð äÿðèí áèð àù ÷ÿêèá ñþçö áèòèðäè.
Ìàíå îëìàã èñòÿìÿäè îíó ýþðÿí èõòèéàð,
Éåíÿ ýåòäè «áàüûøëàéûí» äåäè, «áèð àç èøèì âàð».
Î ýåäÿðêÿí àúû-àúû ýöëöìñÿäè Ãÿùðÿìàí,
Àíëàòäû êè, áÿíèì äàéûìäûð øó éàøëû áàü÷ûâàí.
Èñòÿìÿäè ÿë à÷àéûì ùÿð âèúäàíñûç ñÿôèëÿ,
Àëûá ýÿòèðäè Èðàíäàí áÿíè áó ãöðáÿò åëÿ.
Âàðäûì Àðàñ êÿíàðûíà... ùÿì äèðèëäèì, ùÿì þëäöì,
×ûëüûíúà áèð ÷îúóã êèáè ùÿì àüëàäûì, ùÿì ýöëäöì.
Ñåâýèëèì äÿ, úÿëëàäûì äà ÷öíêè Èðàíäà ãàëäû...
Ùè÷ àëäûðìàã èñòÿìÿäèì, éåíÿ áÿíè äÿðä àëäû.
Àçÿð äåäè: — Ýþíöë èñòÿð ùÿìäÿðä îëà ñÿíèíëÿ...
Çàâàëëû àù ÷ÿêèá äåäè: — Ìÿðàã åòäèíñÿ, äèíëÿ!
Óðìè úèâàðûíäà ßôøàð åëèíäÿí
219
Àíàñûç-áàáàñûç áèð ýÿíú èäèì áÿí.
Îí éûë ÿââÿë êàòèá îëäóì áèð õàíà,
Ùþêìö ðÿâàí èäè îíóí ùÿð éàíà.
Ùÿð êÿñúÿ áÿëëèäèð Áÿáèð õàí àäû,
Áàø ÿéäèðìÿìèø áèð èíñàí ãîéìàäû.
Î ïÿê ìÿüðóð èäè, õåéëè ãóðíàçäû,
Áÿ’çÿí ùþêóìÿòè áåëÿ ñàéìàçäû.
Ùÿøìÿòè, ñÿðâÿòè, øàíû, øåâêÿòè
Îëìóøäó ùÿð éåðäÿ äèëëÿð çèéíÿòè.
Åâëàä äåéÿ Ìÿëÿêñèìà àäûíäà
Òÿê áèð ãûçû âàðäû: ëÿòèô, õîø ÿäà...
Ýþçÿëëÿð ýþçÿëè, ñåâäà ýöíÿøè,
Î äèéàðäà áÿëêÿ áóëóíìàç åøè.
Ùÿð úèëâÿñè äèëáÿð, èíúÿ ùÿð ùàëû,
Îíó òÿñâèð è÷èí øàèð îëìàëû.
Áöòöí ÿøðàô èêÿí îíóí âóðüóíó,
Áÿáèð õàí êèìñÿéÿ âåðìÿäè îíó.
Îí ñÿêèç áàùàðëûã î ãþí÷ÿ ýöëäÿí
Ùÿð ñÿùÿð ýþç áóñÿñè àëûðäûì áÿí.
Ïÿê ÷åâèê áèð àâúû èäèì... ×îã çàìàí
Êÿíäèñèíäÿí àéûðìàçäû Áÿáèð õàí.
Áèð ýöí éåíÿ àâà ùàçûðëàíûðêÿí,
Ãûç «Ñÿí ýåòìÿ!» äåéÿ ñþç àëäû áÿíäÿí.
Ýåòìÿäèì, äèíëÿäèì ÷ûëüûí ýþíëöìö,
Ýþçÿ àëäûðìûøäûì î ýöí þëöìö.
Àâúûëàð àòëàíûá éîëà äöøäöëÿð,
Àðòûã äóðóá äöøöíìÿéè êèì äèíëÿð?
Ìÿëÿêñèìà ýöëëö áàüà ñàâóøäó,
Ýþíöë ÷ûðïûíàðàã ïåøèíúÿ ãîøäó.
ßòðàôûíû ñàðäû ýöë ôèäàíëàðû,
Ñàãëàäû áÿíäÿí î íàçëû øèêàðû.
Àðàäûì, àðàäûì, åïåé éîðóëäóì,
Ïöñêöëëö ñþéöäöí1 àëòûíäà áóëäóì.
Éöç-éöçÿ ýÿëèíúÿ, äÿéèøäè ùàëû,
Áàãûøûíäàí áÿëëè èäè õÿéàëû.
1
Ìÿúíóí ñþýöò.
220
Åùòèðàñ àëåâè ýþçöíö ñàðäû,
Ïÿìáÿ éöçö áèð ýöë êèáè ãûçàðäû.
«Íÿ ñþéëÿéèì!?» äåéÿ áÿí äöøöíöðêÿí,
Èíúÿ ãÿùãÿùÿëÿð ãîïàðäû áèðäÿí.
Úîøäó åðêÿêëèéèì, éàãëàøäûì îíà,
Ñàðûëäûì ñàðìàøûã êèáè áîéíóíà.
Ñàíêè áèð ýþâÿð÷èí äþíäö ãàðòàëà,
Öðêöá ÷ÿêèëÿðÿê äåäè: «Åøã îëà!
Øàøûðäûíìû, íÿäèð, åøìèéèì ñàíà!?»
Áó ñþçäÿí è÷èìäÿ ãîïäó ôûðòûíà.
Öìèäèìè êÿñèá äþíìÿê èñòÿäèì,
×öíêè éîãñóë èäèì, «ùàãëûñûí» äåäèì,
Óçàãëàøäûì... Éåíÿ íÿäÿíñÿ ýöëäö,
Ýöëäö, øÿùëà ýþçö éåíÿ ñöçöëäö.
Ãîëëàðûíû à÷äû «Ýåòìÿ, ýÿë!» äåäè.
Éàãëàøûá ñåâèíäèì, ãà÷ìàã èñòÿäè.
Éàãàëàéûì äåðêÿí ãà÷ûá éîã îëäó,
Áàãäûì áó íàçëàíûø áèð àç ÷îã îëäó.
×èíàðëûãäà éàëíûç áàøûìà ýÿçäèì,
Áó ùàëäà èíúÿ áèð èíèëòè ñåçäèì.
Ùÿìÿí ãîøäóì, ñàüà-ñîëà ñàïàðêÿí,
Áàãäûì êè, ñÿñ ýÿëèð ìÿíÿêøÿëèêäÿí.
Âàðûá ýþðäöì êè, àù, î øå’ðè-ìÿíñóð
×è÷ÿêëÿð ãîéíóíäà ÷ûðïûíûá äóðóð.
Êþêñöíö ýþñòÿðèá, äåäè: «Äÿìèíúèê,
Çÿùÿðëÿäè áÿíè ñÿìëè áèð áþúÿê.»
Èïÿêëè, òöë êþìëÿéèíè éûðòàðàã
Èíúÿ áèð èç áóëäóì ãûðìûçûìòðàã.
Òÿëàø åòäèì, ùÿìÿí ãûçàðìûø éåðè
ßìèá ñîðäóì, áÿëêÿ ôöñóíêàð ïÿðè
Àúûäàí ãóðòóëóð, äåðêÿí... Áàéûëäû,
Òÿêðàð ÿìèá ñîðäóì, áèð àç àéûëäû.
Ñîðäóãúà êþêñöíäÿ ýöëëÿð à÷ûëäû,
Ýþçëÿðèíäÿí ùÿéàò íóðó ñà÷ûëäû.
Äóéäóì êè, ãûç áÿíè ÷îãäàí ñåâÿðìèø,
Éàëíûç áàáàñûíäàí ùÿçÿð åäÿðìèø.
221
ßëëÿðèì ÿëèíäÿ ýÿëèðêÿí äèçÿ,
Æàëÿäÿí ìåé ñóíäó ÷è÷ÿêëÿð áèçÿ.
Î ýöë ãþí÷ÿñèíè ãîïàðäûüûì ýöí
Áöëáöëëÿð øàêàðàã éàïäûëàð äöýöí.
Àãøàì îëäó, áîç áóëóòëàð
Äþíäö âóëêàíëû äàüëàðà...
Ãàðà ýåéäè éåøèë îòëàð,
Ñàíêè éàñ ÷þêäö áàüëàðà.
Ýþé êèøíÿäè, ÷àãàí øèìøÿê
Ùÿð êÿñè ãîðãóéà ñàëäû.
Àâúûëàð àâäàí äþíÿðÿê
Áÿáèð õàíëà êåéôÿ äàëäû.
Ìÿýÿðñÿ áèð áàéãóø áèçè
Ýþðöá õÿáÿð âåðìèø îíà.
Àðòûã ñþíöá ñåâèíú èçè,
Ãîïäó àúû áèð ôûðòûíà.
Ìÿúëèñ äàüûëäûüû àíäà
Ñÿðõîø Áÿáèð àéûëìûøäû,
Áóíó äóéàí ãûç áèð éàíäà
Ãîðãóñóíäàí áàéûëìûøäû.
«Àù, áó ðÿçèëëèê íÿ äåìÿê,
Î ãûç ñàíà åøìè!?» äåäè;
Ùÿìÿí áÿíè ùÿáñ åäÿðÿê
Èíòèãàì àëìàã èñòÿäè.
Ýåúÿ êå÷äè... Õèäìÿò÷èëÿð
Ãîëëàðûìû áàüëàäûëàð,
Ýþçëÿðèìÿ ìèë ÷ÿêäèëÿð,
Öðÿýèìè äàüëàäûëàð.
Î ýöíäÿí áÿðèäèð úèùàí
Ýþçöìäÿ áèð ìÿùáÿñ îëäó.
Áàèñ àíúàã ãóäóç ãàïëàí,
Î âèúäàíñûç íàêÿñ îëäó.
Àù, íîëóðäó çöëì àøèãè
Úÿëëàä ùàêèìëÿð îëìàñà,
Êîð èíñàíëàð ùÿð ôàñèãè
Êÿíäèíÿ ðÿùáÿð áóëìàñà...»
222
Áÿäáÿõò àäàì ùþíêöð-ùþíêöð
×îúóã êèáè àüëûéîðäó;
Àçÿð äåäè: «Ïÿê ýöëöíúäöð,
Øó àüëàìàã Øÿðãè éîðäó.»
ÉÀØÀÌÀÃ Âß ÉÀØÀÒÌÀÃ
Éîðüóí Àçÿð ùÿíóç éåíè ãóëáÿñèíÿ âàðìûøäû,
Àðãàäàøëàð, âÿòÿíäàøëàð ÷åâðÿñèíè ñàðìûøäû.
Èõòèéàðëàð áèðÿð äîíóã ùåéêÿë êèáè áàãàðäû,
Ýÿíúëèéèí åëìàñ ýþçëÿðè øèìøÿê êèáè ÷àãàðäû.
Ùÿð éöçäÿ ïÿê ìÿðàãëû áèð ùàë âàðäû,
Ùÿð êÿñ Àâðîïàäàí õÿáÿð ñîðàðäû.
Àçÿð ýöëöìñÿéèá äåäè: — Áÿí ýþðäöéöì èíñàíëàð
Áèð-áèðèíäÿí àéðû äåéèë, ùÿïñè áèð øåé ñàéûãëàð.
Ùÿïñè áèð éóâàíûí ãóøó, ùÿïñè áèð áàü ìåéâÿñè,
Áèð ñàç ÷àëàð ùÿð þëêÿíèí, ùÿð äèëáÿðèí øèâÿñè.
Ùÿð êÿñ áèð àâúûäûð êè, àâ äöøýöíö,
Ãàéÿ àíúàã õîø êå÷èðìÿê ö÷ ýöíö.
Øÿðã åëëÿðè èðèøèëìÿç «õÿéàë» è÷èí éàøàðêÿí,
Ãÿðá àëÿìè àç äà îëñà «ùÿãèãÿò»äÿí õîøëàíûð.
Øÿðãèí ñþíöê äóéüóñóíó àôéîí ðóùó îãøàðêÿí
Îíëàð éåíè áèð ñèëàù êÿøôèíè ñÿàäÿò ñàíûð.
Øÿðã óüðàøûð éàëíûç «þëìÿéèì» äåéÿ,
Ãÿðá åëëÿðè ìàèëäèð þëäöðìÿéÿ.
Éà î, éà áó ãîøàð äóðóð ùÿï áèð äèëÿê ïåøèíúÿ,
Ìÿãñÿä àíúàã éàðûíû éîã, áèð ùÿéàòû õîø áóëìàã.
Øÿðãÿ ýþðÿ î äèéàðäà àçàä èêÿí äöøöíúÿ,
Éàçûã!.. Éåíÿ ìöìêöí äåéèë äèäèøìÿäÿí ãóðòóëìàã.
Àðòäûãúà áèëýèëÿð àðòàð åùòèðàñ,
Ùè÷ ôÿðãè éîã, ÿñêè ùàìàì, ÿñêè òàñ...
Áèð èõòèéàð
223
Îô!.. «Éàøàìàã, éàøàòìàìàã» äóéüóñó
Ýöíö-ýöíäÿí âèúäàíëàðû ýöðëÿòèð.
Èíñàíëàðûí áÿíúÿ ÿí óüóðëóñó
«Éàøàòìàã» çåâãèíè äóéàí êèìñÿäèð.
Ùè÷ áèð øÿðÿô âåðìÿç õóäêàìëûã ñàíà,
Éöêñÿëìÿê èñòÿðñÿí — àúû äöøìàíà.
Áèð ýÿíú
Áó éöêñÿëèø, õàéûð!.. Ñÿôèë òîïðàãäà
Ùÿíóç áèð êèìñÿéÿ íÿñèá îëìàäû.
Áó éîëóí éîë÷óñó ãàëûá òóçàãäà,
Ñûçëàéàí ãÿëáèíÿ èëàú áóëìàäû.
ßçìÿê èñòÿìÿéÿí áèð ýöí ÿçèëäè,
«Ñåâýè» èçëÿéÿíëÿð äàðà ÷ÿêèëäè.
Úèùàí áèð áàòàãëûã... èíñàí àäûíäà
Áèð éûüûí ìþùòÿðèñ áþúÿêëÿ äîëìóø.
Áèð-áèðèíè éåéèá éàøàðëàð îíäà,
Ùÿð êèì ýöúñöç îëìóø, ùÿìÿí áîüóëìóø.
Ùÿð øåé éàëàí, ýöúëö îëìàüà ÷àëûø!
ßçèëìÿéÿ äåéèë, ÿçìÿéÿ àëûø!
Àçÿð
Ùåé, ãîúà äöíéà, ùåé! Ñÿíäÿ íÿëÿð âàð!?
Ùÿð ýÿëÿí ñÿíè áèð áàøãà øåé ñàíûð.
Êèìè áèð áàòàãëûã äåéÿ õîð áàãàð,
Êèìè, èôðèòÿäèð äåéÿ àëäàíûð.
Êèìè çèíäàí äåéÿ ãûçàðêÿí ñàíà,
Öñòöí äàð ýÿëèíúÿ êå÷ÿð àëòûíà.
(Èõòèéàðëà ýÿíúÿ)
Õàéûð, äöíéà øÿí áèð ýöëçàðà áÿíçÿð,
Îíäà úèôò àéàãëû «ìàðàëëàð» ýÿçÿð.
Î íÿø’ÿëÿð äîëó ýåíèø ýöëøÿíäÿ
224
Èñòÿäèéèí ÷è÷ÿê äÿ âàð, äèêÿí äÿ.
Óñëó ÿëëÿð ÷è÷ÿê äÿðèð, ýöë òîïëàð,
Òÿìáÿëëÿðè ÷àëû, äèêÿí òûðìàëàð.
Äèéîðëàð, èíñàí éîíóëìóø ìàéìóíäóð,
Áó ñþç ùÿãèãÿòÿ ïÿê àç óéüóíäóð.
Øèìäè äÿ «ìàéìóíëàð» ýÿð÷è àç äåéèë,
Ùÿð ùàëäà áèð ùàúûëåéëÿê ãàç äåéèë.
Èíñàí éîíóëìóø áèð ùåéâàí îëñà äà,
Åíäèðèëìÿç ùè÷ÿ îíäàêû çÿêà.
Î éàëíûç äöøöíìÿç, äöøöíäöðöð äÿ,
Êÿøô åäÿð ýöíäÿ áèð ãàðàíëûã ïÿðäÿ.
Ùÿð ýöí áåéíèíäÿ áèð éûëäûðûì ÷àãàð,
Äèëÿðñÿ áèð àíäà áèð úèùàí éûãàð.
Èíñàí ïÿê òóùàôäûð, î ùÿð øåé éàïàð,
Îíäà éàøàìàã äà, éàøàòìàã äà âàð.
«Éàøàòìàì, éàøàðûì» äåéÿí ñÿôèëëÿð
Ãàí è÷ÿí âÿùøèëÿð éîëóíó èçëÿð.
Ñÿí íÿ ìÿëÿêñèí, íÿ äÿ áèð ãàïëàíñûí:
Íÿ ýöëñöí, íÿ äèêÿí... éàëíûç èíñàíñûí.
×àëûø, ïàðëà, éöêñÿë! Óíóòìà àíúàã,
Éàøàìàã áèð ùàãñà, éàøàòìàã äà ùàã!..
ÉÓÐÄÑÓÇ ×ÎÚÓÃËÀÐ
«ß»
Ãûøûí àãøàìûäû... Áöòöí äàø, òîïðàã
Ñàâðóëàí ãàðëà äîíàíìûøäû éåíÿ.
Ùÿð òÿðÿôäÿí ãàäûí-åðêÿê ãîøàðàã,
Âàðìàã èñòÿðäè ñûúàã åâëÿðèíÿ.
Éîë êÿíàðûíäà áþéöê, çèôò ÿðèòÿí
Ãàçàí àëòûíäà êö÷öê éóðòñóçëàð
Éàãìûø àòÿø... ûñûíûðêÿí áèðäÿí
Èíúÿ áèð ðóçýàð èíèëäÿð, ñûçëàð.
225
Ôÿãÿò îíëàð áó ñîüóãäàí, ãàðäàí
Áèõÿáÿðìèø êèáè ÿéëÿíúÿ éàïàð.
Ñþéëÿíÿí ñþçëÿðè ùÿï ñà÷ìà-ñàïàí,
Ñàéà ýÿëìÿç éàðàìàçëûãëàðû âàð.
Áèðèíèí ûñëàòàðàã áîéíóíó ãàð,
Ïÿê ñèíèðëÿíäè ùÿìÿí êöôð åäÿðÿê:
«Íÿ òóùàô, ñàíêè ãàðûí íÿøòÿðè âàð,
Àü áèð ÿãðÿáìè áó, éà áóçëó ñèíÿê?!»
Áèðè «Ñóñ!» äåðäè: «ßçèçèì, áóíó ñÿí
Ýåò äÿ, çÿíýèíëÿðÿ ñîð! Ýþð íÿ äèéîð?
Èøòÿ áàã, ãàðøûäà áèð ïÿíúÿðÿäÿí
Áèçè áèð èíúÿ ãàäûí ñåéð åäèéîð.
Îíúà áóíëàð, áó àìàíñûç ãàðëàð
Ðÿãñ åäÿí áèð êÿëÿáÿêäÿí äÿ ýþçÿë...
Ñÿíè êÿñêèí áîðàëàð ãûðáàúëàð,
Íèííè ñþéëÿð îíà ïöðøå’ðè-ÿìÿë.»
Áèðè ûñëàã, ãàðà ÿòìÿê éåéÿðÿê
Ãîìøóäàí ÷àëäûüû áèð àëìà èëÿ,
Ñîíðà àçúûã ñûðûòûá ÿñíÿéÿðÿê,
Äåäè: «Éîëäàø, áàíà áàã, áèð ñþéëÿ,
ßúÿáà âàðëû ÷îúóãëàð íÿ éèéîð?»
Áèðè îéíàòäû ùÿìÿí ãàø-ýþçöíö,
Äåäè: «Ùÿð øåé... Îíó éàëíûç áàíà ñîð!
Îíëàðûí áÿí áèëèðèì è÷ éöçöíö...»
(Êÿíäèíÿ ìÿõñóñ ìÿñõÿðÿ áèð ÿäà èëÿ,
êîìèêúÿ áèð àùÿíý èëÿ òÿãëèä åäÿð)
×îúóã
Àííÿ! Áèð øåé éåìÿê èñòÿð ýþíëöì.
226
Àíàñû
Íÿ äèëÿðñÿí áóëóíóð, àë éå, ýöëöì!
Áÿé áàáàí øèìäèúÿ àëìûø õàâéàð,
Òàçÿ éàü âàð, éåíè ýÿëìèø áàë âàð.
×îúóã
Áàøãà øåé éîãìó?
Àíàñû
Òàâóê âàð, ýåð÷ÿê,
Øèìäè õèäìÿò÷è ãûçàðòûá âåðÿúÿê.
×îúóã
Áûãäûì àðòûã, éåíÿ ùÿð ýöíêö éåìÿê,
Øöáùÿñèç, ìÿ’äÿìè áÿðáàä åäÿúÿê.
Àíàñû
Øîêîëàò âàðäûð.
×îúóã
Î ãàëñûí äà ñàíà,
Ìàðìåëàò éîãìó?
Àíàñû
Õàéûð...
×îúóã
Èøòÿ ôÿíà,
Ïîðòàüàë îëñà áàòûðñàì øÿêÿðÿ,
227
Âàð öìèäèì áèð àç èøòàù ýÿòèðÿ.
Àíàñû
Ñþéëÿðèì øèìäè àëûðëàð, ëàêèí
Éàðàìàç áÿëêÿ î, áîø ìÿ’äÿ è÷èí...
Àðãàäàøëàð ñîãóëóá áèð-áèðèíÿ,
Ýöëäöëÿð ìÿñõÿðÿíèí ñþçëÿðèíÿ.
Áóíó Àçÿð äÿ — éàãûíäàí ýöëÿðÿê —
Äèíëÿéèá äåðäè: «ßâÿò, ïÿê ýåð÷ÿê,
Íàçö íåìÿòäÿ éàøàðêÿí îíëàð,
Ãàðà ÿòìÿê áåëÿ áóëìàç áóíëàð.
Ýåúÿëÿð... áþéëÿ ãàð àëòûíäà éàòàð,
Éåíÿ ñàüëàì âÿ äÿìèð úàíëàðû âàð.1
Êèì áèëèð, áÿëêÿ áöòöí èíñàíëàð
Þðíÿê àëñàéäû äà ùåéâàíëàðäàí,
Äàùà ñàüëàì, äàùà ýöðáöçúÿ éàøàð,
Áÿëêÿ óììàçäû ùÿêèìäÿí äÿðìàí.»
Óçóí áûéûãëàðû ñàðãûã, ãàëûíúà áèð ýåâäÿ
È÷èá-è÷èá äÿ ñàïûòìûøäû áèð éàãûí åâäÿ.
Ñÿíäÿëÿð, ñþéëÿíèðäè ÿñíÿéÿðÿê,
Êþùíÿ úàíäàðìàëàðäàí îëñà ýÿðÿê.
Áèð ÷îúóã éàãëàøûá áåø-àëòû àäûì
Äåäè: «Éîëäàø! Àúûç, áèð àç éàðäûì!..»
Ñÿðõîø
(Ãûçüûí âÿ ÷ûëüûí)
Íàñûë, íàñûë? Ñàíà éîëäàøìûéûì áÿí, àù, àçüûí!
1
Úàíëàðû - éàõóä - òÿíëÿðè
228
Êþïÿê éóìóðúàüà áàã!.. Þë, ýÿáÿð äÿ, ýÿëìÿ éàãûí.
×ÿêèë äÿ ýþðìÿéèì àðòûã, ÷ÿêèë, ðÿçèë, àë÷àã!
Áÿíèìëÿ éîëäàø èìèø ùÿð äîìóç, úÿñàðÿòÿ áàã!?
Áó ùàëû ñåéðÿ äàëûá áèëìÿäÿí ýöëöìñÿéÿðÿê,
Éöðöðäö ãàðøûäà øûã áèð ìàäàì, éàíûíäà êþïÿê.
Øÿí, óôàã áèð êþïÿêäè ïÿê îéíàã,
Áèð àüûçëûã äà âàðäû àüçûíäà.
Äåäè ãóðíàç ÷îúóã: — «Õàíûì! Áàíà áàã,
Âÿùøèëèêäÿí áèð èç êè, éîã îíäà,
Î êè, ãàïìàç, âåðèí, àüûçëûüû áÿí
(ñÿðõîøó ýþñòÿðèð)
Òàãàéûì áèð øó çÿâçÿéÿí ùÿðèôÿ,
Õàëãû òà ãàïìàñûí ñÿáÿá éîã èêÿí,
Áóíà ïÿê óéüóí þéëÿ áèð òþùôÿ...»
Ýöëöøäöëÿð äÿ êö÷öê ñÿðñÿðèëÿð ÿéëÿíÿðÿê,
«ßâÿò, ÿâÿò — äåäèëÿð — ïÿê äèêÿíëèäèð øó êþïÿê».
Áóíà Àçÿð äÿ ýöëäö ãÿëáèíäÿ,
Äåäè: Ïÿê ùàãëûñûí, ÿâÿò áÿí äÿ
Òàíûðûì þéëÿ àçüûí èíñàíëàð
Êè, àüûçëûã âóðóëìàäûãúà ãàïàð.
Áÿ’çè äîñòëàð äà âàð êè, éöçëÿðè øÿí,
È÷è ëàêèí äàøûð çÿùÿðëè äèêÿí.
Ãÿëáè êèí ïöñêöðöá äÿ éöçäÿ ýöëÿí
Äàùà ãîðãóíú îëóð êþïÿêëÿðäÿí.
ÁÀÉÐÀÌÄÛ
Áàéðàìäû... Ýöíÿø èíúÿ áóëóòëàð àðàñûíäàí
ßòðàôà ñà÷ûá èøâÿ, ýöëöìñÿðäè òÿáèÿò.
Ïöðíÿø’ÿ áàùàðûí ÿðèéÿí áóñÿñè ùÿð àí
229
Ñÿùðàëàðà, îðìàíëàðà ñÿðïÿðäè òÿðàâÿò.
Ùÿð ýþç éåíè áèð ñåâýè àðàðäû,
Ùÿð éöçäÿ ñåâèíú èçëÿðè âàðäû.
×îã éåðäÿ ãóðóëìóøäó ñÿôà ìÿúëèñè, éàëíûç
Éîãñóëëàðû áèð éàñ êèáè õîø ýöí äÿ ñûãàðäû.
Ãûø õûðïàëàìûø, îíëàðû ÿçìèøäè àìàíñûç...
Ùÿð ãÿñâÿòè éàëíûç áèð öìèä åøãè éàãàðäû:
Áèð ýöí ýÿëÿúÿê éàç îëàúàãäûð,
Ùÿð êÿñ áèð àç ÿòìÿê áóëàúàãäûð.
Áàéðàìäû... áþéöê áèð åâè ñàðìûøäû øÿòàðÿò,
Ùÿï äàëüàëàíûð ãÿùãÿùÿëÿð, çöìçöìÿúèêëÿð.
Ñåâäàëû áàãûøëàðäà ýöëöìñÿðäè çÿðàôÿò,
Îãøàðäû ýþçÿëëèêëÿðè ñöñëÿð âÿ èïÿêëÿð.
ßëëÿðäÿ ãÿäÿùëÿð þïöøöðêÿí,
Áèð èíúÿ êàìàí ñûçëàäû áèðäÿí...
... Áó äÿìäÿ Àçÿðÿ éàãëàøäû íàçëû áèð õèëãÿò,
×è÷ÿêëè äàüäà éåòèøìèø î ïÿìáÿ ýöëäÿ ôÿãÿò.
Èç áûðàãìûø ýöëÿð îí àëòû áàùàð.
Êå÷ÿí ìàéûñ îíó Àçÿð òàíûðäû áèð êþéäÿí,
Î áèêðè-èñìÿòÿ àäÿò áÿëàñû ïÿê åðêÿí
Ìÿùðÿì îëìóøäó ïóäðàëàð, áîéàëàð.
Øó éàïìà ñöñëÿðè Àçÿð ýþðöíúÿ ñöçäö áèð àç,
Ýöëöìñöéîð êèáè ùåéðÿòëÿ áàãäû... ïÿê ãóðíàç,
Èíúÿ áèð øåéäè ãûç, ùÿìÿí äóéäó.
230
Ñåâèìëè ÷þùðÿñè àçúûã ãûçàðäû, ñþéëÿäè: «Áàã,
Ýÿëèíúÿ øÿùðÿ äÿéèøäèì, äåéèëìè? Èøòÿ ìÿðàã!
Ýþíöë àç-÷îã íÿ ýþðñÿ ùÿï óéäó».
«Õàéûð, õàéûð... - äåäè Àçÿð: — øó ïóäðàëàð, áîéàëàð
Äåéèë ýþçÿëëÿð è÷èí... êèì ñöðÿðñÿ èëëÿòè âàð,
Ñàðû éöçëÿðäÿ ïÿìáÿëèê éàðàòûð.
ßâÿò, î, ÷èðêèí è÷èí áÿëêÿ áèð òÿñÿëëè îëóð,
Ñöðöíúÿ éàøëû ãàäûí áÿëêÿ àçúà íÿø’ÿ áóëóð,
Áóíà àëäàíìà ñÿí, èíàíìà, õàéûð!
Ùè÷ óíóòìàì, ñÿùÿðäè, ïÿê åðêÿí
Êþéäÿ ÷ûãäûì äà áàü÷à ñåéðèíÿ áÿí.
Ãîïäó òóôàí, ó÷óøäó òîç-òîïðàã,
Ñîëäó áèð àíäà ùÿð éåøèë éàïðàã.
Òîçäà ýþðäöêúÿ ãþí÷ÿ ýöëëÿðè áÿí
Íÿ òÿÿññöôëÿð åéëÿäèì, áèëñÿí!
Øèìäè áèðäÿí ýþðöíúÿ áþéëÿ ñÿíè,
Àíàðàã äöíêö ýöë ùåêàéÿñèíè,
Àúûëàð äóéìàã öçðÿéèì éåíèäÿí,
ßúÿáà, àíëàäûíìû Àçÿðè ñÿí!?»
Ùÿð òÿðÿôäÿí ñöçöëÿí ýþçëÿðè ñàðìûøäû ìÿðàã.
Þéöíÿí ñöñëö õàíûìëàð ýöëöøöá îéíàøàðàã,
Ñàðäûëàð Àçÿðè ñîëäàí-ñàüäàí.
Þíúÿ öçð èñòÿäèëÿð, «Ñÿí ùÿêÿì îëñàí — äåäèëÿð —
Áóðäà âàð äöðëö ÷è÷ÿê ùÿð áàüäàí,
Ùÿïñè äöíäÿí áÿðè àðòûã áóíó äÿðä åéëÿäèëÿð.
ßí ýþçÿë êèì, ÿúÿáà ùàíêè ãàäûí?
Áèð úÿâàá èñòÿðèç, àíúàã àéäûí.»
Ýöëäö Àçÿð, äåäè: «Ñþç éîã, ùÿïèíèç øèìäè ýþçÿë...
Ñå÷ÿìÿì áèð-áèðèíèçäÿí ñèçè áÿí, ÿí ÿââÿë
Ñûéðûëûí ùÿï áîéàëàðäàí, òîçäàí.
231
Î çàìàí àéðûëûð ÿëáÿòòÿ ýþçÿëäÿí ÷èðêèí,
Î çàìàí áÿëëè îëóð äîüðó, éàëàí.
Àêòðèñäèð äåéÿ ñàíäûì ñèçè ÿââÿë, ëàêèí
Ñîíðà äóéäóì êè, áó åâ ñÿùíÿ äåéèë,
Áó îéóí ñîí ìîäàäûð, êþùíÿ äåéèë...»
Àçÿðèí ñþçëÿðè áèð èéíÿ êèáè
Ãàíàòûá äóðäó ýöëÿí ùÿð ãÿëáè.
Êèìè íèôðÿò, êèìè ùåéðÿòëÿ áàãàð,
Êèìèíèí ýþçëÿðè áèð øþëÿ ÷àãàð.
Êèìèíèí éåð ñöïöðöð ãàøãàáàüû,
Áîçóëóð ðÿíýè ñèëèíìèø äîäàüû.
Êèìè êöñêöí, êèìè ÿçýèí-áåçýèí...
Áèðèíèí ïàðëàäû ãÿëáèíäÿêè êèí.
Äåäè: «Áèëìÿì áó äèêÿíëÿð íÿ è÷èí?
Áèð äöøöí, ñÿí áèçè òÿùãèð åòäèí.»
Àçÿðèí ýþçëÿðè ýåòäèêúÿ ýöëöìñÿð êèáè øÿí...
Äåäè: «Àëäàíìà õàéûð, áÿíäÿ íÿ êèí âàð, íÿ äèêÿí.
Áèë’ÿêèñ, ñèçäÿêè ìÿíôè ñöñëÿð
Èíúÿ áèð äóéüóéó òÿùãèð åéëÿð.
Õàéûð, Àçÿðäÿ áóëóíìàç ãàáàëûã,
Ñèçÿ äöøìàíäûð î ñÿðñÿì âÿ àëûã
Êè, «ýþçÿëñèí» äåéÿ òÿãäèñ åéëÿð,
Ñîíðà òÿùãèð èëÿ àðãàíúà ýöëÿð.
Áèðè äåð: «Áàã, íÿ ýþçÿë ïóäðà, áîéà!
Øó ýþçÿëëèê êèð îëóð ýèðñÿ ñóéà.»
Áèðè äåð: «Ïÿìáÿ ùè÷ óéìàç ñàðûéà,
Áÿíçèéîð áàã, øó ãàäûí ñîéòàðûéà.»
Ôÿãÿò Àçÿð äöøöíöð ïÿê áàøãà,
Õîøëàìàç ÷öíêè éàëàí ñþç âÿ ðèéà.
Îíúà áèð ýöë ëÿêÿñèç, òàçÿ ýÿðÿê,
Îãøàìàç ðóùóíó ùÿð éàïìà ÷è÷ÿê.
«ßñêèëèê» çåâãè éîðàð, ùÿð «éåíèëèê»
Ïÿê òÿáèè... îëóðóì áÿí äÿ øÿðèê.
Éåíèëèê õîø, ìîäà õîøäóð, ëàêèí
Áþéëÿ ñÿðñÿì éåíèëèê ïÿê ÷èðêèí.
Ùÿð äÿýèðìÿí òîçó, ùÿð êèðëè áîéà
232
Áèð ýþçÿëëèêìè âåðèð? Éîã, ùàøà!
Ùÿïèíèç õàñòà, öçöëìöø, ãàíñûç,
Áàøãà, ïÿê áàøãà ñèçèí äÿðìàíûíûç.
Î äà éàëíûç: ñó, Ýöíÿø, áèð äÿ ùàâà!..
«Ñó, Ýöíÿø, áèð äÿ ùàâà» ÿí ðÿ’íà,
ßí ýþçÿë áèð òóàëåòäèð... áàíà áàã,
Øó ãàðàíëûã îäàëàðäàí ãà÷àðàã,
Ùöðð îëóí, òà ñèçè þïäöêúÿ Ýöíÿø,
Ãûçàðûá ùÿð éàíàã îëñóí ýöëÿ åø.
Ùÿðÿêÿòñèç áèð àâóú ÿò êèìèñèç,
Ãàïàíûá ìÿùáÿñÿ ýöí ýþðìÿñÿíèç,
Íÿ ýþçÿëëèê, íÿ äÿ ñÿùùÿò ãàëàúàã,
Ýöíäÿ áèð ÷þùðÿ âÿðÿìäÿí ñîëàúàã.
Ñîðäóíóç: «êèì äàùà äèëáÿð âÿ ýþçÿëäèð» äåéÿðÿê
Ñåâäèéèìäÿí ñèçè áÿí õûðïàëàäûì áèëìèéÿðÿê,
Éöçö äèëáÿð, ñþçö äèëáÿð ïÿê ÷îã...
Þçö äèëáÿð ýþçÿë àç, áÿëêÿ äÿ éîã.
Åøñèç îëñóí äà úàìàëûí, íÿ ÷ûãàð,
Ìÿ’íÿâè ùöñíöíö áèð éîãëà íÿ âàð?
Áèð ÷îã àôÿò áèëèðèì éöçëÿðè õîø,
Ðóùó äöøêöí âÿ ñþíöê, è÷ëÿðè áîø...
Øöáùÿñèç, íàçö ãöðóð, èøâÿ, ÿäà
Òàòëûäûð øÿí âÿ ýþçÿë áèð ãûçäà.
Ýþçÿëèí, áÿíúÿ, ÿí öëâè ñèôÿòè:
Èíúÿ ðóù, ÿãëö çÿêà ñÿëòÿíÿòè...
Èíãèëàá èøòÿ! Àòûá ÷àðøàôû ñèç,
Î ñèéàù ïÿðäÿéè ðÿää åéëÿäèíèç.
Ãåéä åäÿðêÿí áóíó òàðèõ, àíúàã
Áèð ôÿçèëÿò äåéÿ àëãûøëàéàúàã.
Ñèçè àëäàòìàñûí àììà áó ãöðóð,
×àðøàô àòìàãëà áèòÿð ñàíìà ãöñóð.
×îã áåéèíëÿð éåíÿ ùÿï ïÿðäÿëèäèð,
Ìÿ’íÿâè ïÿðäÿéè äÿô’ åòìÿëèäèð.»
Àçÿðèí ñþçëÿðè ÷èìäèêëÿäè ÷îã äóéüóëàðû,
Ñöçäö ãóìðàë, àëà ýþçëÿð îíó àëòäàí-éóãàðû.
«Éåòèøèð, àíëàäûã àðòûã!» äåäèëÿð,
233
Ñþéëÿíÿí «ñà÷ìàéû» ùÿçì åòìÿäèëÿð.
Þïöøöðëÿðäè ýåäÿðêÿí ùÿïñè,
Ïÿê òóùàôäûð áó þïöøìÿê ùÿâÿñè.
Õàñòà, ñàüëàì íÿäèð? Àëäûðìàçëàð,
Âÿðÿì îëñàí äà ýþíöë ãûðìàçëàð.
Áó ÷öðöê àäÿòÿ Àçÿð äàðûëûá ãûçäû ùÿìÿí,
Äåäè: «Öçð èñòèéîðóì,
Áó, úèíàéÿò êèáè áèð øåé... ãàáàëûã îëñà äà, áÿí
Ñèçÿ ãàòèë äèéîðóì.
Ñèçÿ ãàòèë äèéîðóì! ×öíêè áó ãîðãóíú àäÿò
Ìÿäÿíè áèð âÿùøÿò!..
Áó þïöøëÿð ñàéà ýÿëìÿç àúû, õàèí âÿ àüûð
Èçòèðàáëàð éàðàòûð.
Áèð ÷îã èíñàí áó þïöøëÿðäÿ ñÿàäÿò äÿ áóëóð,
Îíó øàèðëÿðÿ ñîð!
Áÿí ñÿàäÿò äåéèë, àíúàã äóéàðûì òÿùëèêÿëÿð,
Êèðëè, ìöñðè ëÿêÿëÿð.
Ãîðãóí, àçüûí ëÿêÿëÿðäÿí ãîðãóí,
Åâ éûãàí òÿùëèêÿëÿðäÿí ãîðãóí!
ËÀËß
«Ù»
Øÿùÿð ãàäûíëàðû «ïÿìáÿýöë» äåéÿ
Ùÿïñè âóðóëìóøäó ýþçÿë Ëàëÿéÿ.
Ñèñëè äàüëàðûí î åøñèç ïÿðèñè
Îãøàð äóðóðäó ùÿð õÿéàëû, ùèññè.
Òàòëû áèð ìóñèãè ýöëÿð ñÿñèíäÿ,
Èëùàì èçëÿðè âàð ùÿð úèëâÿñèíäÿ.
Ýþçëÿðèíäÿí ó÷àí áàéüûí êþëýÿëÿð
Ùÿð èíúÿ äóéüóäàí ïÿðÿñòèø äèëÿð.
Éöðöðêÿí ýþâÿð÷èí ðÿãñ åäÿð êèáè
×ûðïûíäûðûð î ùÿð éàðàëû ãÿëáè.
234
... Ãÿäÿùëÿð äîëìóøäó, ÷àëüû èíëÿðäè,
Ýþçÿë ãûç èíëÿéÿí ñÿñè äèíëÿðäè.
Áöòöí ýÿíúëÿð ÿòðàôûíà ãîíäóëàð,
Øó êþé äèëáÿðèíÿ áàäÿ ñóíäóëàð.
È÷ìÿê èñòÿìÿäè, èñðàð åòäèëÿð,
Áèð àç è÷äè, ùÿìÿí òÿêðàð åòäèëÿð.
Öðïÿðäè òöêëÿðè øó èëê àäûìäà,
Äóéäó âèúäàíûíäà àúû áèð ñÿäà.
×îã ñöðìÿäè äàëüàëàíäû íÿø’ÿñè,
Úÿçá åòäè ùÿð êÿñè íàçû, èøâÿñè.
È÷äèëÿð... è÷äèëÿð... Ýþçëÿð áàéûëäû,
Ñèíèðëÿð ýåâøÿäè, ãîëëàð éàéûëäû.
Ýåúÿ êå÷ìèø... «Àðòûã âàãûòäûð» äåéÿ
Ùÿð ãàäûí ñîêóëäó øÿí áèð åðêÿéÿ.
Ñÿôà ìÿúëèñèíÿ âèäà åòäèëÿð,
Áèëëóð ãÿùãÿùÿëÿð ñà÷ûá ýåòäèëÿð.
Ëàëÿ äÿ áèð ýÿíúëÿ ãîë-ãîëà ÷ûãäû,
ßñðàðëû ýåúÿéäè, ùàâà à÷ûãäû.
Áàùàð ìåùòàáûíûí ñÿôàñû âàðäû,
Ñåâäàëû áóñÿëÿð øÿí ãûçû ñàðäû.
Åùòèðàñ àòÿøè îëóíúà êÿñêèí,
Éàãäû èñìÿòèíè äàü ïÿðèñèíèí.
Ñÿôèë áèð îäàíûí âÿùøè ãîéíóíäà
Ñèëèíìÿç áèð ëÿêÿ ãàëäû áîéíóíäà.
Ñÿùÿð äàí éûëäûçû ýöëÿðêÿí îíà,
Ðóùóíäà ãîïäó áèð àúû ôûðòûíà,
Éàòàãäà ÷ûðïûíäû, ùÿìÿí áàéûëäû...
Éàðûí ñîí èìòàùàí èäè, ñîí éûëäû.
Î ýÿëìèøäè èðôàí ùÿéàòû ýþðñöí,
Êþéëÿðèíÿ íóðëó èçëÿð ýþòöðñöí.
Î èñòÿðäè éîãñóë, àúèç âÿ ìèñêèí
Ãûç-ýÿëèíÿ äîüðó éîëëàð ýþñòÿðñèí.
Ôÿãÿò øèìäè!?.. Ùÿïñè, ùÿïñè íàôèëÿ!..
235
Èíñàíëàðäàí ãà÷ûá åíäè ñàùèëÿ.
Êþïöêëö äàëüàëàð úîøóá ÷àüëàðêÿí
Àëåâëÿð, çÿùÿðëÿð àãäû è÷èíäÿí.
Áàáàñû, àííÿñè, ãàðëû äàüëàðû,
Éàâóç íèøàíëûñû, éåøèë áàüëàðû,
Ïàðëàäû áèð ðþ’éà êèáè ýþçöíäÿ,
Äÿùøÿòëÿð îéíàøäû ïÿìáÿ éöçöíäÿ.
Ýöíÿø ýöëöìñÿðêÿí Ëàëÿ äÿ ýöëäö,
Áèðäÿí-áèðÿ äàëüàëàðà ýþìöëäö.
Ýþðÿí áàëûã÷ûëàð èìäàäà ãîøäó,
ßôñóñ!.. Î áèòìèøäè, õÿéàë îëìóøäó.
... Úÿíàçÿéè ñàðäû àðãàäàøëàðû,
Ñà÷ûëäû ýþçëÿðäÿí èíúè éàøëàðû.
Ãûç-ýÿëèí ñîðóøóá ìÿðàã åäÿðäè:
«Ëàëÿ íÿäÿí ñîëäó, íÿ èìèø äÿðäè?»
Àçÿð äåäè: «Ëàëÿ íÿø’ÿäÿí ñîëäó,
Òàòëû øÿðàá äàëüàñûíäà áîüóëäó.»
Áó ùàëäà êèíëè áèð ñÿñ
Èñéàí åòäè àïàíñûç,
×åâðèëèá áàãäû ùÿð êÿñ,
Øàùèí áàãûøëû áèð ãûç.
«Õàéûð!..» äåäè, «õàéûð!.. áÿí
Ýþç éàøû äþêìÿì îíà,
Îíóí áó çèëëÿòèíäÿí
Ùåéðÿò ýÿëèð èíñàíà.
Áó ùàë ÿñêèäÿí áèçÿ
ßí àúû áèð éàäèýàð...
Ãàäûíëûã ÷þêöá äèçÿ
Áèð ÷îã ÿñèð îëäóëàð.
Øÿí ñàðàéëàð êå÷ìèøäÿ
Áèçè àëûá-ñàòàðäû.
236
Ñîëóá ýþçäÿí äöøöíúÿ
Ùè÷ëèêëÿðÿ àòàðäû.
Áöòöí äèíëÿð, ãàíóíëàð
Ãàäûíëàðà õîð áàãäû,
Èñéàí åäèíúÿ îíëàð
Ñó éåðèíÿ ãàí àãäû.
Áèð ÷îãëàðû íàäàíëûã
Ïÿíúÿñèíäÿ ñûãûëäû.
Êèìè îëóá ãóðáàíëûã,
Àòÿøëÿðäÿ éàãûëäû.
Ëàêèí ãàäûíëûã áó ýöí
Ùÿð çÿíúèðè ãûðàðêÿí,
Áó ùàë íè÷èí?.. Áèð äöøöí!
Ùè÷ äÿ ÿôâ åòìÿäèì áÿí.
Ëàëÿ øÿí áèð ÷è÷ÿêêÿí
Íè÷èí ñîëñóí ùè÷ éåðÿ?
Áóíóí çÿèôëèéèíäÿí
Çèëëÿò ýÿëèð áèçëÿðÿ.
Î ñàéüûñûç âÿùøèäÿí
Ëàëÿ þú àëìàëûéäû,
ßâÿò, îíó ãÿùð åäÿí
ßëëÿð ãûðûëìàëûéäû.
Î êèðëè äûðíàãëàðäà
×îã äèäèëäèê, ÿëâåðèð.
Éåòÿð, áó ýöíäÿí ñîíðà
Ãàäûíëûã äåéèë ÿñèð.»
... Ãûç êþïöðäöêúÿ îíäàí
Åøëÿðè þðíÿê àëäû.
237
Î, Àçÿðèí ðóùóíäàí
Ãîïàí áèð òåëè ÷àëäû.
ÌßÇÀÐËÛÃÄÀÍ ÊÅ×ßÐÊßÍ...
«Ù»
Ýöíÿø ýöëöìñÿðäè, íèñàí àüëàðäû...
Àçÿð ÷ûãìûø èäè ñÿùðà ñåéðèíÿ.
Ãàðøûäà áèð éåøèë ìÿçàðëûã âàðäû,
Ùÿð äàøû áÿíçÿðäè ùèúðàí øå’ðèíÿ.
Éàãûíäà ÷ûðïûíàí ñîëóã áèð êþëýÿ
Áèð ìÿçàð þíöíäÿ äóðóá èíëÿðäè:
Î, ýÿíú áèð àøèãäè, êöñìöø äèðëèýÿ,
Àçÿð ìÿðàã åäèá îíó äèíëÿðäè:
Èøòÿ áÿí ñàíà ýÿëäèì,
Áó ýöí ïÿê øÿíäèì.
Ýþç éàøëàðûìû ñèëäèì,
Äÿðäèì éîã áÿíèì.
Àðòûã éåòÿð, ãàëã, îéàí!
Áöòöí ÷è÷ÿêëÿð,
Áàø ãàëäûðûá éàòàãäàí,
Ùÿï ñÿíè áÿêëÿð.
Áèð åøã èëÿ éàøàðêÿí
Ñÿí àòäûí áÿíè.
Âÿôàñûç îëñàí äà, áÿí
Óíóòìàì ñÿíè.
Ùÿð ýöí ûññûç òöðáÿíäÿ
Áèð àç þëäöì áÿí.
Îëìàçìû øèìäè ñÿí äÿ
Áÿíè äöøöíñÿí...
238
Ùÿéàò ýþçÿëìèø!.. Îíäà
Àðòûã éîã ýþçöì.
Éåð âåð àíúàã ãîéíóíäà,
Èøòÿ ñîí ñþçöì...
Ùÿíóç ñûòìàëû ýÿíúèí áèòìÿìèøäè ôÿðéàäû,
Áèðäÿí-áèðÿ ÿëèíäÿ áèð òàáàíúà ïàðëàäû.
Èíòèùàð íèééÿòèëÿ íèøàí åòäè àëíûíû,
Àçÿð «ùåé, àáäàë!» äåéÿ õûðïàëàäû øàøãûíû.
Äèêñèíÿðÿê áó ñÿñäÿí äöøäö ÿëäÿí ñèëàùû,
Þëöäÿí ôÿðãè éîãäó, äóéóëìàñàéäû àùû.
Éàâðóì! — äåäè — à÷ áàíà, ãÿëáèíè êèì ãàíàòäû?
Çàâàëëû äÿðäÿ ýÿëäè, àù ÷ÿêÿðÿê àíëàòäû:
Øÿí áèð ñàáàù èäè, âóðóëäóì îíà,
Ýþçëÿðèíäÿ ìàéûñ ðþ’éàñû âàðäû.
Åøãèìè èíëÿðêÿí èíúÿ ðóùóíà
Áàøûìäà áèð äÿëè ñåâäàñû âàðäû.
Èïÿê ñà÷ëàðûíû ýöëëÿð þïÿðêÿí
Ùÿð ñèððèìè îíà à÷ûá äþêäöì áÿí.
Áèð ìÿíÿêøÿ âåðäè áàíà êþêñöíäÿí,
Àù, î ãûçäà ìÿëÿê ÿäàñû âàðäû.
Ùÿìÿí áèð áàãûøäà àëäû ýþíëöìö,
Ö÷ áàùàð îëóð êè, ÷àëäû ýþíëöìö,
ßí ñîíóíäà äÿðäÿ ñàëäû ýþíëöìö,
Áèð ýþíöë êè, áèí áèð áÿëàñû âàðäû.
Àçÿð äåäè:
Î, øèìäè áèòìèø àðòûã,
Ïÿê éàçûã!..
Áèð éàïðàã êèáè ñîëìóø,
×öðöìöø, òîïðàã îëìóø.
239
Áÿðàáÿð þëñÿí áåëÿ,
Öìèä éîã éöçöí ýöëÿ.
Ùèíäèí ÿñêè àäÿòè
Éàïñà äà áó âÿùøÿòè,
Ùàã äöøöíÿí áèð èíñàí
Õîøëàíìàç áó îéóíäàí.
Íÿôñÿ ãûéàíëàð àéäûí...
Éà õàñòàäûð, éà ÷ûëüûí.
Áó ñÿðñÿìëèê ÷îã çàìàí
Åäÿð ýÿíúëèêäÿ òöüéàí.
Èõòèéàðëàð þëöìäÿí
Ãóøãóëàíûá òèòðÿðêÿí,
Ñàéüûñûç áèð éûüûí ýÿíú
Áóëóð ùÿéàòû èéðÿíú,
Èøëÿð äóðóð íèùàéÿò,
Óìóëìàç áèð úèíàéÿò.
Ñàãûí, áàíà äàðûëìà,
Ýþçÿë äöøöí, éàíûëìà!
Þëöì âàð êè, ùÿéàò ãàäàð äÿéÿðëè,
Ùÿéàò âàð êè, þëöìäÿí äÿ çÿùÿðëè...
Éàøàìàã äà õîøäóð, þëìÿê äÿ õîøäóð,
Ãàéÿñèç ùÿéàòäà þëöì äÿ áîøäóð.
Ùÿð ñþíöê åøã è÷èí öçöëìÿê ôÿíà,
Äàð ýÿëìÿñèí äöíéà ýåíèøêÿí ñàíà.
Åð-ýåú ìÿçàð àëûð áèçè ãîéíóíà,
Óéìà, ñàãûí, âàãòû ýÿëìÿäÿí îíà.
Ìàòÿìëÿðÿ áîüìà ñèñëè þìðöíö,
×àëûø äà õîø êå÷èð øó ö÷-áåø ýöíö.
«Þëöì äÿ õîø...» äåäèì, ãàïûëìà ùèññÿ,
Áþéöê áèð åøã è÷èí ëàçûì ýÿëèðñÿ,
Íÿôñèíÿ õîð áàãàí áèð ãÿùðÿìàí îë,
Ùàãã è÷èí áàøûíäàí êå÷ÿí èíñàí îë!
«Åë è÷èí àüëàéàí ýþç êîð» îëñà äà,
Èíàíìà, àðãàäàø! Î, áîø áèð ñÿäà!
Õàéûð, õóäêàì îëóá ñàïìà äàð éîëà,
240
Ùÿï åë è÷èí àüëà, åë è÷èí ñûçëà!
Àüëà äåìÿê – ÷àðïûø, âóðóø äåìÿêäèð,
Àüëàìàã èíñàíà ìèñêèíëèê âåðèð.
Áèð åéèëèê éàïñàí ûññûç éóðäóíà,
Ñÿàäÿò ïÿðèñè ýöëöìñÿð ñàíà.
Ùàã äà, ùÿãèãÿò äÿ ýþç þíöíäÿäèð,
Éåð àëòûíäà äåéèë, éåð öñòöíäÿäèð.
Áÿõòèéàðñûí, ÿýÿð ÷ÿêäèéèí ÿìÿê
Úèùàí ñÿðýèñèíÿ âåðñÿ áèð ÷è÷ÿê.
ÄßÍÈÇ ÊßÍÀÐÛÍÄÀ
«Ù»
Øÿòàðÿòëè áèð ìàéûñäû... Àçÿð åíìèø ñàùèëÿ,
Çöìðöä äàëüàëàðû ñåéðÿ äàëìûøäû.
Ïÿê éàãûíäà ÷îëóã-÷îúóã âåðìèø äÿ ùÿï ÿë-ÿëÿ,
Øÿí êÿëÿáÿêëÿðäÿí þðíÿê àëìûøäû.
Ñÿäÿôëè ãóìëàð öñòöíäÿ òîï îéíàðäû îüëàíëàð,
Ãûçëàð äà áèð éàíäà øàðãû ñþéëÿðäè.
Áèð òÿðÿôäÿ ìöðýöëÿéÿí áåø-îí ñþíöê èõòèéàð
Áó ÷ûüëûüà ãàðøû íèôðÿò åéëÿðäè.
Ãûçëàðûí øÿðãèñè
Ñÿùÿð ÷àüû ýÿçÿ-ýÿçÿ
×ûãìûøäûì åðêÿí äÿíèçÿ,
Ýöíÿø ýöëöìñÿðêÿí áèçÿ,
Äàëüàëàð äþíäö åëìàñà,
Ñûðìà èøëÿíäè àòëàñà.
Àü éåëêÿíëÿð ãàíàò à÷àð,
Ñöçöëöá íàç èëÿ ó÷àð,
ßíýèíëÿðÿ ôÿðÿù ñà÷àð.
Äàëüàëàðûí ÷àüûëòûñû
Ñàëàìëàð åøñèç ìàéûñû.
241
Ôûðòûíà éîã, à÷ûã ùàâà...
Áàëûã÷ûëàð ÷ûãìûø àâà.
Äàëüàëàðû ãàâà-ãàâà
Ãàòëàíûð ùÿð öçöíòöéÿ;
Éàëíûç «àú ãàëìàéûì» äåéÿ...
Èõòèéàðëàð
— Àðòûã éåòÿð.
— ×îã îëäóíóç...
— Àù, éàðàìàç ÷àïãûíëàð!
— Åé, áàíà áàã!
— Áûðàã úàíûì, ñþç àíëàìàç
ñàïãûíëàð.
— Ùÿéà, ÿäÿá, òÿðáèéÿ éîã...
— Áàã øó êå÷ÿí ãóðíàçà!?
— Ãàðûøìûø îüëàí ãûçà.
Èêè-ö÷
ãàäûí
— Çÿìàíÿíèç çûíãûëäàñûí,
— Îüëàí äà, ãûç äà àçüûí...
— Âàãòèëÿ áèç äÿ ýÿíú èäèê.
Áþéëÿ éàïìàäûã, ñàãûí!
— Õàéûð, Àëëàù ÿñèðýÿñèí!
Áèç ñàéüûñûç äåéèëäèê,
Áþéöêëÿðèí ãàðøûñûíäà ùÿìÿí ñóñäóã, ÿéèëäèê.
Áàã î ÷èìÿí éóìóðúàüà!
— Áûðàã, áàòñûí, ýÿáÿðñèí!
— Ñèçèí ãîìøóíóí ÷îúóüó...
— Îíà ÷îúóãìó äåðñèí!?
Áèçèìêèëÿð åâäÿí ÷ûãìàç.
— Áÿíèìêèëÿð äÿ þéëÿ...
— Éöçìÿê äÿ áèð ÿéëÿíúÿìè éöðÿê öçöíòöñöéëÿ?
242
Áèð èõòèéàð ÷ûëüûí êèáè ùÿìÿí áàüûðäû, äóðäó,
Àù! — Ùÿï ýÿíúëèê àçäû, ÷îëóã-÷îúóã ãóäóðäó.
Ãûçëàð áó ñþçëÿðÿ ãàðøû ñàðñûëàðàã öçöëäö,
Àçÿð áóíó ñåéð åäÿðÿê ãÿùãÿùÿëÿðëÿ ýöëäö;
Ýöíö êå÷ìèø íàñåùëÿðÿ éàãëàøàðàã «äóð!» — äåäè;
Ñèçèí òÿðáèéÿíèç àðòûã áó ýöí è÷èí ÿñêèäè.
— Ñèç íÿñèíèç? — Ãîðãó, çèëëÿò áàéãóøëàðû... úöìëÿíèç
Êÿêëèê êèáè áàøû ãàðäà, ãóéðóüóíäàí õÿáÿðñèç.
Áèð-áèðèíÿ ãàðûøäûðäû îüëàíëàðû, ãûçëàðû,
Ñàãûí! — äåäè — äèíëÿìÿéèí òåëè ãûðûã ñàçëàðû.
Ùÿð ñþçÿ áåë áàüëàéûá äà ìÿ’éóñ îëìàéûí, õàéûð;
Äóéäóüóíóç ëàãûðäûëàð áàøäàí-áàøà ñà÷ìàäûð.
Ùÿð ñà÷ìàéà àëäàíìàéûí «ùàã âÿ ùÿãèãÿò» äåéÿ, —
Îíëàð ñèçè ñöðöêëÿéèð ñþíöêëöéÿ, ùè÷ëèéÿ,
ßñðèí éàâðóëàðû îëóí... ÿâÿò, àíúàã úÿñàðÿò,
Àíúàã ÷ÿëèê ãîëëàð âåðèð èíñàíëàðà ñÿàäÿò.
×ûðïûíûø ñöêóòäàí ýþçÿë, ýöëöø èíèëòèäÿí õîø,
Ýöíÿø êþëýÿäÿí óüóðëó... ÷àëûø íóðà äîüðó ãîø!
×îúóã äöøÿ-äöøÿ áþéöð, ÿçèëìÿéÿí äöçÿëìÿç,
Ìèñêèíëÿðÿ, àúèçëÿðÿ úÿííÿò ïÿéàìû ýÿëìÿç.
Áàã, éöçöéîð ÿíýèíëÿðäÿ áèð áàëûã÷û éàâðóñó,
Áàëûã êèáè îéíàð äóðóð, áèëìÿç äÿíèç ãîðãóñó.
Éåäèéèíèç áàëûã ãàäàð ñèçäÿ éîãìóäóð ùöíÿð?
Òàâóê êèáè êöìÿñëÿðäÿ ñþíöá áèòäèíèç, éåòÿð!
Àðòûã éåòÿð, åâèíèçèí ÷ÿïÿðèíè àøìàëû,
Ãàðòàë êèáè ýåíèø öôöãëÿðÿ äîüðó ãîøìàëû...
Áó ùàëäà áèð øåé ýóðëàäû, ìàðàãëàíäû ÷îúóãëàð:
— Íÿäèð áó ñÿñ?
Éûëäûðûììû?
— Ùÿð íÿ âàðñà ýþéäÿ âàð,
— ßâÿò, äîüðó...
Áàãûí, èøòÿ!
— Ãîñ ãîúà áèð òÿééàðÿ...
— Êèì áèëèð íåðäÿí ýÿëèéîð, éîëó ùàíêè äèéàðÿ?
243
Àçÿð äåäè: – Áÿí áèëèðèì, øó ãÿùðÿìàí éîë÷óëàð,
Øÿðãÿ ó÷àí áèð êàðâàí êè, áóëóòëàðû ãàì÷ûëàð.
È÷ëÿðèíäÿ áÿëêÿ ñèçëÿð êèáè ÷îúóãëàð äà âàð,
Èøòÿ, Ãÿðáè àòûá ýÿëìèø, éåíè ìöùèòëÿð àðàð.
Áóçëó ãöòöáëÿðè àøàð, ÿýÿð ôöðñÿò áóëóðñà,
Áó ýöí-éàðûí éöêñÿëÿúÿê ùè÷ øöáùÿ éîã êè, Ìàðñà.
Ùÿð ãöââÿòÿ öñòöí ýÿëèð àíúàã ãîðãóñóç áÿøÿð,
Úèùàí éèýèò ÿðëÿðèíäèð, ãîðãàã ýþçÿ ÷þï äöøÿð.
Ãîðãó-ñèíñè áèð ìÿðÿç êè, àçàð-àçàð þëäöðöð,
Íÿø’ÿñèç áèð þìðö àíúàã ìöáàðèçÿ ýöëäöðöð.
ÂßÙØÈ ÃÀÄÛÍ
Éàçûí àòÿø ñàâóðàí ñûòìàëû, ãûçüûí ýöíÿøè
Áèð-áèðèíäÿí àéûðûðêÿí ùÿð åøè,
Àçÿð åòìèøäè éàíûá þðñÿëÿíÿí øÿùðÿ âèäà,
Íÿôÿñ àëñûí äà áèð àç äàüëàðäà.
Òàðëàëàðäàí, äÿðÿëÿðäÿí, òÿïÿëÿðäÿí êå÷ÿðÿê,
Ãàéíàøàí áóçëó ñóëàðäàí è÷ÿðÿê,
Ñåéðÿ äàëäûãúà éåøèëëèêëÿðè åéëÿðäè ìÿðàã,
«Èøòÿ úÿííÿò» äåéÿ ùåéðàí îëàðàã,
Äóéäó îðìàíëàð è÷èíäÿí ñöçöëöðêÿí äèëáÿð,
Èíúÿ, øàêðàê âÿ ýþçÿë çöìçöìÿëÿð.
Ðóçýàð èíëÿð äÿ, åäÿð ñÿúäÿ éåøèë éàïðàãëàð,
Ñÿñ âåðèð îíëàðà øÿí ûðìàãëàð.
Ýöëÿðÿê áèð òÿïÿúèêäÿí ñàðû, âÿùøè ýöëëÿð,
Ñàëëàíûð äàëüàëû, ìîð ñöíáöëëÿð.
Áèð éûüûí ÷èíýÿíÿ ãîíìóø äà ïûíàð áàøëàðûíà,
Áó ýöíöí çåâãèíè ñàòìàç éàðûíà.
ßéëÿíèð, íÿø’ÿëÿíèð òîçëó øÿùÿðëÿðäÿí óçàã,
Äèíëÿìÿçëÿð íÿ èìèø ãàéüû, ìÿðàã.
Áèð ÷îã èíñàíëàðû ñàðñàí àúûëàð, ôûðòûíàëàð
Îíëàðûí øÿí ÷àäûðûíäàí ãîðãàð.
Ñåéð åäÿðêÿí øó ýþçÿë ëåâùÿéè äàëüûí Àçÿð
244
Éåíè áèð ñÿùíÿ ñà÷ûá äóðäó êÿäÿð.
Ãàðøûäàí áèð àúû ñÿñ éöêñÿëäè,
Øàøûðàí ýþçëÿðÿ äÿùøÿò ýÿëäè.
Áèð ãàäûí ÷ûãäû éåøèë ÷àìëûãäàí,
Éöç-ýþçöíäÿí éàüàðàã êèí, èñéàí,
Îíó áóëìóøäó ÷îáàíëàð öðéàí,
Áÿíçèéîð áàéãóøà, ëàêèí èíñàí...
Þðòÿí àíúàã î áöðöøìöø úÿñÿäè
Áèð ãàðûø êèðëè âÿ éûðòûã áåçäè.
Ùÿëÿ éûðòûã ñÿñè, âÿùøè áàãûøû,
Î áàãûøëàðäàêû øèìøÿê ÷àãûøû
Ïÿê äöøöíäöðäö òàìàøà÷ûëàðû,
Ñöçäö ùÿð êÿñ îíó àëòäàí-éóãàðû.
Ñîðóéîðêÿí îíà «Êèìñèí? Íÿ÷èñèí?»
Äàø êÿñèëìèøäè, áèëèíìÿç êè íè÷èí?
Áèð êþéëö
Øó ãàäûí, áÿëëè, ñàüûð éà äèëñèç...
Ãàäûí
(Øàøãûí âÿ ùÿéÿúàíëû)
Áèð ñó÷óì éîã, áÿíè þëäöðìÿéèíèç!
Êþéëö
Ùè÷ òÿëàø åòìÿ, ñàãûí, àüëàìà, áèç
Èíñàíûç, éûðòûúû ãàïëàí äåéèëèç.
Ãàäûí
Íÿ áÿëà ýÿëñÿ äÿ ãàïëàíëàðäàí,
Éåíÿ áÿí ãîðãàðûì èíñàíëàðäàí.
245
Èêèíúè êþéëö
Ñþéëÿ, êèìëÿð ñàíà ãûéìûø áþéëÿ?
Ãàäûí
Ñîðìà, àçüûí áÿøÿðèí çöëìöéëÿ
Øó êå÷ÿí ãàâüàäà áÿõòèì äþíäö,
Âàð-éîãóì éàíäû, ÷ûðàüûì ñþíäö.
×àðïûøûðêÿí ãóäóðàí ìèëëÿòëÿð,
Áèçè ìÿùâ åòäè àüûð äÿùøÿòëÿð.
Àòäûëàð àòÿøÿ äèëñèç ãûçûìû,
Ñöòÿìÿð éàâðóìó, øÿí éûëäûçûìû.
Òÿêúÿ áèð êþðïÿúÿ îüëóì ãàëäû,
Éîëäà úàíèëÿð ÿëèìäÿí àëäû.
Ïàð÷àëàðêÿí îíó... óô, éàíäû äèëèì!
Áÿí î ýöíäÿí áÿðè èíñàí äåéèëèì.
... Ñóñäó áèðäÿí-áèðÿ áè÷àðÿ ãàäûí,
Ñöçäö ÿòðàôûíû øàøãûí-øàøãûí,
Éåíÿ îðìàíëàðà ãà÷ìàã äèëÿäè.
Îíà áèð êþéëö ùÿìÿí äèø áèëÿäè,
Éàãàëàðêÿí äåäè: «Áèð ñÿðñÿìÿ áàã!
Êÿíäè ùÿìúèíñèíÿ íèôðÿò ãûëàðàã
Éåíÿ âÿùøèëÿðÿ ìàèë ýþðöíöð,
Îíúà èíñàí äàùà ãàòèë ýþðöíöð.»
Ýöëÿðÿê ñþéëÿäè Àçÿð: «ßúÿáà,
Ùàãëû êèì? Áèçìè, î áè÷àðÿìè éà!?
Îíà òÿ’í åòìÿéÿëèì õîð áàãàðàã,
Áèð ùÿãèãÿòäèð î, àéäûí-÷ûïëàã...
Îíó éàãìûø áÿøÿðèí «ìÿðùÿìÿòè!»
Èøòÿ ùÿðáèí àúû áèð àãèáÿòè.
Èøòÿ îí éûëäûð î, èíñàíäàí óçàã,
×þëäÿ âÿùøèëÿðÿ ìÿ’íóñ îëàðàã
Éàøàìûø... éàñäûüû ùÿï äàø, òîïðàã,
246
Éàøàìûø òþ’ìÿñè ùÿï îò, éàïðàã.
Éåíÿ õîø îíúà áó ýöí îðìàíëàð,
Úàíàâàðëàð, àéûëàð, ãàïëàíëàð.
Îíà ùÿìúèíñèäèð àíúàã äöøìàí,
Îãóòóð âÿùøèéÿ ðÿùìÿò èíñàí.»
... Ùÿð àüûçäàí úîøàðàã ëàô àãûíû,
Êþéëöëÿð ñàðäûëàð öðêÿê ãàäûíû.
«Åäÿðèç áèç ñàíà éàðäûì» äåäèëÿð,
ßí éàãûí áèð êþéÿ ÿçì åéëÿäèëÿð.
Áåø-àëòû ýöí àðàäàí êå÷äè... áèð ñÿùÿð Àçÿð
Êå÷èíúÿ êþéäÿêè ìåéäàí÷àäàí, äîêóíäó îíà
Àúû áèð ëåâùÿ, áèð äèêÿíëè õÿáÿð.
«Âóðóí, âóðóí!» äåéÿ êèí ïöñêöðÿí áåø-àëòû íÿôÿð
Ùöúóì åäÿðäè î éóðäñóç âÿ êèìñÿñèç ãàäûíà,
Ùÿð òÿðÿôäÿí éàüàðäû íèôðÿòëÿð.
Òàìàøà÷ûëàð
— Áûðàã, éåòÿð!
— Ýÿáÿð, àë÷àã!
— Éåòÿð, áûðàã!
— Ñó÷ó íÿ?
— Áûðàã çàâàëëûéû...
— Õûðñûçëûã åéëÿìèøìè éåíÿ?
Áèð äöêàí÷û
Îíó ùè÷ ñîðìà, ýåòäè âàð-éîãóìóç,
Îáóð ãàäûí, áèð àç àú ãàëñà ùÿð íÿ âàð ÷àëûéîð,
ßëèíäÿ áèð ãîúàìàí ÿòìÿê, èøòÿ ïàð÷àëûéîð.
Î áèð èíñàí ãûëûãëû êèðëè äîìóç.
Àçÿðèí ýþçëÿðè øèìøÿê êèáè áèðäÿí ÷àãàðàã,
Äåäè: «ßë ñàãëàéûí, àðòûã éåòèøèð ñèëëÿ, äàéàã.
247
Ñèçúÿ õûðñûçëàðà ëàçûìñà úÿçà,
Äîëóäóð ùÿï äöíéà.
Þéëÿ õûðñûç áèëèðèì: ÷àëäûüû ìèëéîíëàðëà
Ìþùòÿøÿì, ñöñëö ñàëîíëàðäà åäÿðêÿí òóüéàí,
Îíó òÿùãèð åäÿí îëìàç ÿñëà!
ßçèëèð ãàðøû ãîéàí.
Âàðëû õûðñûçëàðû àëãûøëàéàðàã ùÿð êÿñ þéÿð,
Áÿëêÿ ùåéêÿë äÿ éàïàðëàð àäûíà,
«×àëäû áèð ïàð÷àúûã ÿòìÿê» äåéÿ ùÿð êþëýÿ ñþéÿð,
Áÿñëÿíèð êèí øó ñÿôèë, àú ãàäûíà.
Îíà õûðñûç äåéÿí àáäàëëàðà ùåéðÿò!.. Éàëûíûç
Àú âÿ éîãñóëäóð î äèëñèç ìÿõëóã,
ßâÿò, àíúàã ñó÷ó éîãñóëëóã... Îíóí÷èí ùàãñûç...
ßí ñèëèíìÿç ëÿêÿäèð éîãñóëëóã!»
ÊÞÉÄß
«Ù»
Êþéäÿ èêÿí Àçÿð áèð àãøàì ÷àüû
Ãÿùâÿõàíà ãàðøûñûíäà ÿéëÿíäè.
Èðàíëû áèð äÿðâèø ÿëäÿ íàúàüû
«Ùó, ìÿäÿä, éà ßëè!» äåéÿ ñþéëÿíäè.
Áÿùñ åäÿðÿê ãÿäèì ÿôñàíÿëÿðäÿí,
Êå÷ìèø ÿðÿáëÿðè þéöá äóðóðäó.
Ñîíðà «ùè÷äèð èíñàí, ùè÷äèð íÿ ýþðñÿí,
Ùè÷äèð úèùàí...», — äåéÿ ñà÷ûá ñàâóðäó.
Àçÿð ýöëöìñÿäè: «Òóùàô øåé! — äåäè,
Ùÿðèôèí ñàòäûüû ìÿòà: ùè÷, éàëàí...
Àëäûüû áèð àâóú ýöìöø... ùåé, ýèäè!
Íÿ áîëäóð áó êþéäÿ ìåâùóìàò àëàí!?
Øó ñÿðñÿðèäÿíñÿ, ýþçÿë äåéèëìè
ßéëÿíäèðñÿ áèçè ñàç àøûãëàðû.
Âàð, äåäèëÿð, àììà äàéàçäûð åëìè,
Ñþéëÿäèéè ñþçëÿð ùÿï ÷îáàíâàðû.
248
Áó ùàëäà øÿí áèð àøûã
Ñàëàìëàäû ìÿúëèñè,
Ñûçëàéûíúà ñàç àðòûã
Úîøóá äóðäó ýóð ñÿñè.
Àøûã
Áÿí áèð ãàðòàëûì êè, çöìðöä äàüëàðûí
×è÷ÿêëè ãîéíóíäà éåøèë éóâàì âàð;
Ýöë áÿíèçëè, øàùèí áàãûøëû éàðûí
Ýþíëöìÿ ñà÷äûüû éåíè èëùàì âàð.
Êå÷ÿí ãûø áèð ìàðàë èçèëÿ ãîøäóì,
Ãà÷ûðäûì àâûìû, îíà ãàâóøäóì.
Ãàôàì äþíäö, ñàíêè äÿëè, ñÿðõîøäóì,
Äåäèì: áèð àâúûäàí ñàíà ñàëàì âàð.
Ýöëöìñÿðêÿí éöçö, äîäàüû, ñîëäó,
Ôûðòûíàäàí öðêöá áàíà ñîãóëäó.
Ñåâèøäèê... àéðûëäûã... àðòûã éîã îëäó,
Î ýöíäÿí ñåâäàëû áàøäà áÿëàì âàð.
Áó ùàëäà êþé ìåéäàíûíäà
Äàâóë, çóðíà ñÿñè úîøäó,
Ìÿúëèñ äàüûëäû áèð àíäà,
Ùÿð êÿñ ýóðóëòóéà ãîøäó.
Êþéäÿ äöýöí âàðìûø äåéÿ
Àçÿð äÿ ïÿê ìÿðàã åòäè,
Óéäó ãàéüûñûç äÿñòÿéÿ,
Äöýöí øÿíëèéèíÿ ýåòäè.
Áèð òÿðÿôäÿ ãàäûí, åðêÿê
Éàëëû1 ýåäÿð, îéíàøûðäû,
×îëóã-÷îúóã ýöëöøÿðÿê
Àðû êèáè ãàéíàøûðäû.
Øÿðãè ñþéëÿð áèð òÿðÿôäÿ
1
Ãàäûí âÿ êèøèëÿðèí ÿë-ÿëÿ ðÿãñ åòìÿñè.
249
Éîñìà ãûçëàð, øÿí ýÿëèíëÿð.
Éèýèò ÿðëÿð áèð òÿðÿôäÿ
Ñåâäàëû ñþçëÿðè äèíëÿð.
Áó ñûðàäà ÷àëüû áèðäÿí
Àùÿíýèíè äÿéèøäèðäè.
Áèð ïÿùëèâàí ãîøóá ùÿìÿí
Ýöëÿø ìåéäàíûíà ýèðäè.
Ùîïëàðêÿí þíÿ, ýåðèéÿ,
Áàëûã ÿòëÿð øèøèá äóðäó.
Áàíà áèð åø éîãìó? - äåéÿ
Ùÿð êÿñÿ ìåéäàí îãóðäó.
Áó ùàëäà ãàëûí ýåâäÿëè,
Ñîéóíìóø áèð êþéëö ýÿëäè,
ßëèíÿ äÿéìÿäÿí ÿëè
Éåíèëäè, ùÿääèíè áèëäè.
Ñîíðà ýöðáöç, ÷åâèê, ÿñìÿð
Áèð ýÿíú àòûëäû ìåéäàíà,
Øàøà ãàëäû ñåéèðúèëÿð,
Åø äåéèëäè ÷öíêè îíà.
Áåø-îí ìÿêòÿáëèäÿí áàøãà
Ùÿð êÿñ áèð àç øöáùÿëÿíäè.
Êþéëöëÿð áóíó áèð øàêà
Ñàíûð êèáè ùÿï ÿéëÿíäè.
×öíêè î áèð ìöÿëëèìäè,
Òàíûìàéàí éîãäó îíó.
Áÿêëÿìÿçäè êèìñÿ øèìäè
Îíäàí áó ãîðãóíú îéóíó.
Ýþíöëëö ýÿíú ÷îã ñöðìÿäÿí
Äþíäö ÷åâèê áèð ãàïëàíà.
Öñòöí ýÿëäè øþùðÿò ýöäÿí
Àéû êèáè ïÿùëèâàíà.
Ùÿðèô ñàðñûëäû, àíñûçûí
Óìóëìàç áèð çÿðáÿ éåäè.
ßë ÷àëàðàã åðêÿê, ãàäûí
×ÿëèê ãîëà «Âàð îë!» äåäè.
250
Ýÿíú ìöÿëëèì ýåéèíÿðÿê
Ýÿëäè Àçÿðèí éàíûíà,
Öçð èñòÿéèá äåäè: «Ýåð÷ÿê,
Áó ùàë óéüóí äåéèë áàíà.
Íÿ åòìÿëè? Åë àäÿòè...
Êþéöí áàøãà àëÿìè âàð,
Áóíà øÿùÿð úÿìàÿòè
Áÿëëè áèð øåé êè, éàí áàãàð.»
Àçÿð äåäè: «Ùè÷ éàíûëìà, äèíëÿ áÿíè,
Åë àäÿòè öðêöòìÿñèí áþéëÿ ñÿíè.
Øÿùÿðëÿðè ñûòìà, âÿðÿì ñàðìûø áöòöí,
Ùÿðÿêÿò éîã, ãàí éîã, ùÿïñè õàñòà, þëýöí...
Ýåúÿ-ýöíäöç áöëáöë êèáè ùÿï ãÿôÿñäÿ,
Ýöíÿø ýþðìÿç, ùàâà éóòìàç áèð íÿôÿñäÿ.
Øÿùÿð äóðñóí, éàãûíäàêû ÷îã êþéëÿðè
Ýþðÿíëÿðèí öðïÿðèéîð ùÿï òöéëÿðè.
Ñûòìàäàí, ïèñ õàñòàëûãäàí ÷öðöìöøëÿð,
Îíëàðäà éîã ñèçëÿðäÿêè øÿí ýöëöøëÿð.
Îíëàðäà éîã ñèçëÿðäÿêè ÷åâèê áÿäÿí,
Îíëàðäà éîã ÿñÿð ñèçäÿêè øÿíëèêäÿí.
Äÿìèí ýöëÿøìÿéÿ «ÿñêè àäÿò» äåäèí,
Áÿí øàøûðäûì, áÿëêÿ îíó ôÿðã åòìÿäèí.
ßñêè îëñóí, áó õîø àäÿò ÿí ìÿäÿíè,
ßí éàëäûçëû àäÿòëÿðäÿí äàùà éåíè...
Áÿíèì ÿí ÷îã äèëÿäèéèì ñèçëÿð è÷èí:
Ñàüëàì áÿäÿí, ñàüëàì ñèíèð, ñàüëàì áåéèí.
Äöíéà ýåíèø áèð ìåéäàí êè, ùåéâàí, èíñàí
Àìàí áóëìàç ÷àðïûøìàäàí, âóðóøìàäàí.
Ùÿð êÿñ áèðÿð ïÿùëèâàíäûð î ìåéäàíäà,
Áèðèíúèëèê ãàëûð àíúàã öñò îëàíäà.
Úàùèë-àëèì ùÿï ÷àðïûøûð, ùÿï ýöëÿøèð,
Ìåéäàíäà òÿê ãàëìàã è÷èí ïÿíúÿëÿøèð.
Èíñàí âàð êè, ýöëöá äóðóðêÿí ãöââÿòÿ,
Ãàðøû ýÿëñÿ ìÿúáóð îëóð èòàÿòÿ.
251
Òóòäóüóí éîë áþéöê... Ñÿí åë ðÿùáÿðèñèí,
Áöòöí ñÿñëÿðäÿí öñòöíäöð ñÿíèí ñÿñèí.
Áàüûð, ùàéãûð, úàí âåð ûññûç áóúàãëàðà,
Áèëýè íóðó éàüäûð ñþíìöø îúàãëàðà.
Çÿèô áèëÿêëÿðäÿí ÷ÿëèê ãîëëàð éàðàò!
Ùÿð óéóøìóø áåéèíÿ áèð ãûâûëúûì àò!
×àëûø áöòöí áîøëóãëàð ÿçìèíëÿ äîëñóí,
Ùÿð áàòàãëûã ÷è÷ÿêëè áèð úÿííÿò îëñóí.
Áèëýè ñà÷àð ùÿð ãàðàíëûã éóðäà èøûã,
Éàëíûç ÿìÿê âåðèð áèçÿ áÿõòèéàðëûã.
ÝßËÈÍ ÊÞ×ßÐÊßÍ
Ãûøûí, ûëûã — ñåâäàëû áèð ýåúÿíèí ãîéíóíäà
Ñåâèíú äîëó áèð îäà õóëéàëàðû îãøàðäû.
Éûüûí-éûüûí ãûç-ýÿëèí ÷àëàð îéíàðäû îíäà,
Ýöðáöç äÿëèãàíëûëàð ûðìàã êèáè úîøàðäû.
Éàëíûç ýþçÿë Ñÿðâèíàç, î è÷ëè-äèëáÿð ýÿëèí
Öçöíòöäÿí áóíàëìûø, ìàòÿìëÿðÿ áàòìûøäû.
×öíêè õóäêàì àííÿñè îíó ñÿðâÿòúÿ çÿíýèí,
Ìÿ’ðèôÿòúÿ ïÿê éîãñóë áèð àáäàëà ñàòìûøäû.
Ñÿðâèíàç èíúÿ ðóùëó, äöøöíúÿëè áèð ãûçêÿí
Áþéëÿ óüóðñóç èøÿ «õåéèð» äåéÿ ñóñìóøäó,
Îíóí ñÿðýöçÿøòèíè áèð êþøÿäÿ áÿêëÿéÿí
Ýÿíú ìöÿëëèì Àçÿðëÿ êÿñèê-êÿñèê ãîíóøäó.
«Áó ãûç!» äåäè: «Éîãñóë áèð äÿìèð÷èíèí éàâðóñó…
Èêè éûëäûð ÿëèíäÿí ÷ÿêèúèíè áûðàãäû.*
Àðãàñûç, àú ãàëäûëàð Ñÿðâèíàçëà ãàðûñû,
Àíà ãàëûí áèð êþòöê, ãûç èíúÿ áèð éàïðàãäû.
Ýöíäÿí-ýöíÿ øó éàïðàã ñîëóá-ñîëóá áóíàëäû,
Ýþçÿë àëà ýþçëÿðÿ ãîíäó þêñöçëöê ñèñè.
Ãàäûí áèð àé êå÷ìÿìèø îíó ìÿêòÿáäÿí àëäû,
Ôàáðèãàéà éàçäûðûá éàðûì áûðàãäû äÿðñè.
*
«Þëäö» ìÿíàñûíà àëûíìàëû
252
Ôàáðèãàäà òöòöíäÿí ó÷àí çÿùÿðëè òîçëàð
Ãûçûí òÿðàâÿòèíäÿí ùÿð ýöí áèð àç ÷àëûðäû.
Ïÿìáÿ, ëÿòèô éàíàãëàð ùÿð ýöí ñîëóð áèð ãàäàð,
Àúëûã óúóíäàí ãàäûí áóíà ìÿìíóí ãàëûðäû.
Áèç ãàïûáèð ãîìøóéóç… àãøàì åâÿ ýÿëèíúÿ
Ãûç ñûãûëìàñûí — äåéÿ äÿðñëÿðèíÿ áàãàðäûì.
Ùÿð àé áèçÿ õîø ýÿëäè áó ìÿðàãëû ÿéëÿíúÿ,
Ùÿòòà àíàì-áàáàì äà àç-÷îã åäÿðäè éàðäûì.
Èêèíúè éûë áÿí àðòûã òÿùñèëèìè áèòèðäèì,
Óçàãëàðäà ùöúðà áèð êþéÿ ìöÿëëèì îëäóì.
Óüóðëó áèð éîë äåéÿ ìÿñëÿêèìÿ úàí âåðäèì,
×àëûøäûãúà ýþíöëäÿ áèí äöðëö íÿø’ÿ áóëäóì.
Ùÿð àé ìÿêòóá éàçàðäû, óíóòìàçäû Ñÿðâèíàç,
Ùÿð úöìëÿñè éîðóëìóø äóéüóìà ýöë ñÿðïÿðäè.
Áèð ýöí íÿäÿíñÿ áèðäÿí ñóñäó áèçèì èíúÿ ñàç,
Ìÿêòóá êÿñèëäè øàøäûì, ùÿï òöêëÿðèì öðïÿðäè.
Õÿáÿðëÿøèá äóéäóì êè, àííÿñè ãîðãóíú, àüûð
Éàòàëàüà òóòóëìóø, úàí ÷ÿêèøìÿê öçðÿäèð.
Ùÿìÿí øó çÿíýèí, ãûçû øèêàð è÷èí éàãëàøûð,
Àëòûí ñà÷ûá óüóðñóç úÿíàçÿéè äèðèëòèð.
Ãàäûí íàíêîð ÷ûãìàìûø, ãàðøûëûã îëñóí äåéÿ
Ãûçû íèôðÿò åòäèéè øó áÿõòèéàðà âåðìèø;
Àìàí âåðìÿìèø áåëÿ ýþç éàøûíû ñèëìÿéÿ,
Åâëàä àíà ÿëèëÿ àëòûí ìÿçàðà ýèðìèø.
Øó èíãèëàá ÿñðèíäÿ àçàä èêÿí ãàäûíëàð
Áó çÿ’ôÿ ãàðøû áèëìÿì úàí äàéàíûðìû?… Àñëà!
Ñÿðâèíàçûí ãÿëáèíäÿ áèð àç äà õàñòàëûã âàð,
Èøòÿ áó ÿí ãîðãóëó, ÿí ÷ÿêèëìÿç áèð áÿëà…»
…Òàð ÷àëûíäû áó ùàëäà, ùÿð êÿñ ñþçö áèòìÿéÿí
Äÿðäëè ýÿíúÿ éàëâàðäû, áèð àç òöðêö ñþéëÿñèí.
Çàâàëëûíûí è÷èíäÿ ùÿìÿí ãîïóá áèð øèâÿí,
Ùÿçèí-ùÿçèí èíëÿäè ýþìäöéö áèð åøã è÷èí:
Ùè÷ ñîðìà ùàëûìû éàðàëûéàì áÿí,
253
Øÿí îëìàç áèð äàùà âèðàíÿ ýþíëöì.
Áåéíèìè éàãàí áèð éûüûí ùè÷ëèêäÿí
Ñàíêè áèð øåé ñîðàð äèâàíÿ ýþíëöì.
Ûññûç áèð éóâàíûí ãîéíóíäà äàèì,
Ãÿðèá áèð ãóø êèáè ñþíÿð áÿíëèéèì.
Áèëìÿì êè, äÿðäèìè êèìÿ ñþéëÿéèì?!
Ãàëäû ùÿð ñåâýèéÿ áèýàíÿ ýþíëöì.
Ñÿíäÿí íÿëÿð óìäóì éàçûã, ïÿê éàçûã!..
Éàíüûí îëäó øÿôÿã ñàíäûüûì èøûã.
Îô, éåòÿð áèð äàùà âóðóëìàç àðòûã
Ùÿð ñöçýöí áàãûøà ïÿðâàíÿ ýþíëöì.
Ùÿð êÿñ àëãûøëûéîðêÿí øó òèòðÿê, éàíûã ñÿñè,
Ñÿðâèíàçûí ãÿëáèíäÿ ñàíêè áèð øåé ãûðûëäû,
Ùÿìÿí öçýöí áàãûøëà òÿðê åòäè øÿí ìÿúëèñè,
Ýÿíú ìöÿëëèì áèð äàùà èëùàìûíà ñàðûëäû:
Îô íÿ éàìàíäûð î êöñêöí áàãûøëàð,
Åé èïÿê òåëëÿðè çÿðÿôøàí ýÿëèí.
Ùÿð êÿñ ñåâèíúèíäÿí ñÿíè àëãûøëàð,
Éàëíûç áÿíèì ùàëûì ïÿðèøàí, ýÿëèí!
Ýåòìÿ äóð, ýþíöëäÿ áèí ùÿñðÿòèì âàð,
Ñþéëÿíÿúÿê äÿðäèì, ôÿëàêÿòèì âàð,
Ñÿíäÿí ñàíà ýèçëè øèêàéÿòèì âàð,
Åé ìÿëÿê ÿäàëû õóðàìàí ýÿëèí!
Íÿ ñþéëÿéèì, ùàëûì ÿéàíäûð ñàíà,
Ñÿíñèç ýöëöñòàíëàð çèíäàíäûð áàíà,
Ñÿí áèð éàíà, áöòöí äöíéà áèð éàíà,
Åé ñåâäà áàüûíäàí ÿðìÿüàí ýÿëèí!
Ùÿð êÿñ èíëÿéÿí ýÿíúè ùÿñðÿòëÿ äèíëèéîðêÿí,
254
Áèðäÿí-áèðÿ äûøàðäà áèð ýóðóëòó äóéóëäó.
Áàü÷à, îäà áèð àíäà áÿé òÿðÿôèíäÿí ýÿëÿí,
Ýöëÿí, øàðãû ñþéëÿéÿí ãàäûí-åðêÿêëÿ äîëäó.
Çàâàëëû ýÿíú áó ùàëû áÿêëÿìèéîðìóø ñàíêè,
Ñîëüóí áèð äóìàí êèáè øÿí îäàäàí ÷ÿêèëäè.
Ìÿðàãëû Àçÿð øèìäè, ãûçûí ìÿ’øóãó ùàíêè
Áèð ýþíöëìöø àíëàäû, êþëýÿëè ñèððè áèëäè.
×àë îéíàñûí, âóð ýÿëñèí! Ùÿð êÿñÿ ìåé ñóíóëäó.
«Âàð îëñóí ýÿëèí!» äåéÿ àëãûø òóôàí åäÿðêÿí
Áèðäÿí ãûçûí àííÿñè ÷ûëäûðûá äà ñà÷ éîëäó,
«Àìàí éàðäûì!» äèéîðäó «Ýåòäè éàâðóì ÿëèìäÿí».
Áöò êÿñèëèá ãûç-ýÿëèí ìÿúëèñÿ êöë ñàâðóëäó,
Ùÿìÿí áèð ÷ûüëûã ãîïóá ÿòðàôû äÿùøÿò àëäû.
Áþéöê-êö÷öê áó ñûðà éàíûá-éàíûá ãàâðóëäó,
Éàëíûç äàëüûí Àçÿðè äÿðèí áèð ùåéðÿò àëäû.
… Áèð ýöí ñîíðà þéëÿéèí Ýöíÿø òöëëÿð þðòöíìöø
Ñîëüóí áèð ýÿëèí êèìè êàèíàòû ñöçÿðäè.
Ýþç áÿáÿéè Ñÿðâèíàç òàáóò è÷èíäÿ ñþíìöø,
Ùÿñðÿòèíäÿí ÷ûëäûðàí àííÿñèíè öçÿðäè.
Ñó÷ëó ãàäûí ÷è÷ÿêëÿð, èïÿêëÿðëÿ ñöñëÿíÿí
Úÿíàçÿ ãàðøûñûíäà éàïðàã êèáè òèòðÿäè.
Àéðûëìàã èñòÿìÿçäè ñîâóðäóüó ÷è÷ÿêäÿí,
«Õàéûð, ûññûç ìÿçàðà îíó áûðàãìàì!» äåäè.
Î ñàéüûñûç àííÿéè Àçÿð äÿõè äèíëÿäè,
Ñàïãûí ìöùèòÿ ãàðøû áó ôÿðéàäû èíëÿäè:
Áèð ÷è÷ÿê êè, äóéüóëàðû îãøàéàðàã ýöëöìñÿð,
Õóëéàëàðà íÿø’ÿ ñÿðïÿð, ýþíöëëÿðÿ íóð ñà÷àð.
Éàçûã! Îíó þíúÿ êÿíäè ÿëëÿðèìèç ãÿùð åäÿð,
Ñîíðà øàøãûí âèúäàíûìûç áèð ùå÷ëèéè ñàëàìëàð.
Áèð ãóøúóüàç øèìäè þòÿð ýöëäÿí-ýöëÿ óéàðêÿí
Õàèí àâúû áèð àíäà ñóñäóðóð î øàãðàã ñÿñè.
Ñîíðà àúûð àë äàìëàëàð ÿëëÿðèíè áîéàðêÿí,
255
ßôñóñ î áèòìèø, äóéóëìàç ýþíöë à÷àí íÿüìÿñè.
Ýþíöë âàð êè, âóëêàí êèáè àëåâ ñà÷àð ùÿð éàíà,
Ùàã ñþéëÿéÿí èëùàìëàðû þëìöøëÿðÿ úàí âåðèð.
Äöøöíìÿäÿí ñþíäöðöá äÿ ìàòÿì òóòàðëàð îíà,
Éàëíûç ñàâðóëìóø êöëëÿðè ìÿçàðëàðà øàí âåðèð.
Éàçûã! Ýåäÿí ýÿëìÿç àðòûã, àíìà ãÿùð îëìóøëàðû,
Áûðàã ûññûç ìÿçàðëàðû, áèð àç èíñàí îë áàðû!
Éàøàìàã ýÿð÷è õîø ÿìÿë,
Éàøàòìàã äàùà ýþçÿë!..
ÑßËÌÀÍÛÍ ÑßÑÈ
Îêòéàáð è÷èí
«Ù»
Ùÿð ýöíÿøÿ âàðäûì, ëÿêÿëè ýþðäöì,
Ùÿð âèúäàíà ýèðäèì, êþëýÿëè ýþðäöì.
Ïàðëàã èìàíëàðû øöáùÿëè ýþðäöì,
Ìÿýÿðñÿ ùÿð úèëâÿ áèð õöëéà èìèø.
Àëòûí ÿñèðèäèð ùÿï èðçö íàìóñ,
Éîãñóëëàðà ýöí éîã, éà ìÿùâ îë, éà ñóñ!
Ùÿð êÿñ èíñàíëûãäàí äÿì âóðóð, ÿôñóñ!
Ùÿï éàëàí, òÿìÿëñèç áèð ñåâäà èìèø.
Éàðàëû ýþíëöìö äèêÿíëÿð äåøäè,
Êèìäÿí âÿôà óìäóì, ãàíûìû è÷äè.
Úàâàí þìðöì ôÿðéàä è÷èíäÿ êå÷äè,
Ñÿàäÿò ÿìÿëè áèð ðþ’éà èìèø.
«ß»
256
Áóíó Àçÿð êå÷èéîðêÿí äóéäó,
«Íÿ ýþçÿë ñÿñ!» äåéÿ äÿðùàë óéäó.
Ïÿê ìÿðàã åòäè, äÿðèí çåâã àëäû,
Õèëãÿòèí øå’ðèíÿ ùåéðàí ãàëäû.
Ñîðäó: «Êèìäèð ÿúÿáà?» — áèëäèêëÿð:
«Áèð éåòèì ãûç, àäû Ñÿëìà» äåäèëÿð.
Þíúÿ éîãñóëäó, àëûá áèð ìàêèíÿ,
×àëûøûð, éàðäûì åäÿð àííÿñèíÿ.
Äèêèéîð èíúÿ-èïÿê êþìëÿêëÿð,
Ùÿì ýþçÿë øÿðãè òÿüÿííè åéëÿð.
Ñàíäû Àçÿð ýþðöéîð áèð ðþ’éà,
Ýèðäè ïÿê ñàäÿ êö÷öê áèð îäàéà.
Ýÿëäè Ñÿëìà, ýöëÿðÿê ÿë âåðäè,
«Íÿ ñÿàäÿò!» äåéÿ éåð ýþñòÿðäè.
(Õàñòàëûãäàí éåíè ãàëãìûø àííÿñèíÿ èøàðÿòëÿ)
Èøòÿ àííÿì éåíè ãàëãìûø, áàãûíûç,
Ñàüàëûá ùÿï ñèçè þçëÿð éàëûíûç.
Ãîíóøóá è÷äèëÿð àçúûã ãÿùâÿ,
Éàä äåéèëäèð ÿâÿò, Àçÿð áó åâÿ.
Áèð çàìàíëàð éàüàðàã äÿùøÿòëÿð
Èêè áè÷àðÿéè åòäèêäÿ ùÿäÿð.
Ãóðòóëóø éîëëàðû áóëìóø Àçÿð,
Ãîøàðàã éàðäûìà îëìóø ðÿùáÿð.
Ùÿñáèùàë åéëÿäèëÿð, ñþéëÿäèëÿð,
Ýÿëäè ùÿï õàòèðÿ êå÷ìèø ýöíëÿð.
Äåäè Àçÿð: «Íÿ ÷ûãàð êå÷ìèøäÿí,
Ôÿçëÿ áÿùñ åòìèéÿëèì áèð ùè÷äÿí.
Âàðñà ÿí äîüðó ùÿãèãÿò, î – «áó ýöí!»
«Áó ýöí»öí ùþêìöíö þéðÿí äÿ äöøöí!
Êå÷èéîðêÿí áÿíè úÿëá åòäè ñÿñèí,
Ñþçëÿðèíäÿí ñÿíè ýþðäöì áÿäáèí.»
257
Àííÿñè
Íåéëÿñèí, ùÿï ÷àëûøûð, çÿùìÿòè ÷îã,
Éåíÿ áèð ýöëäöðÿúÿê òàëåéè éîã...
Ýöëäö Àçÿð, äåäè: «Òàëå íÿ äåìÿê!?
Éåòèøèð îëñà òÿøÿááöñëÿ ÿìÿê.
Þíúÿ êÿøô åòìÿëèñèí áÿíëèéèíè,
Åòñÿ ìÿñ’óä åäÿð àíúàã î ñÿíè.
Âàð ùÿð èíñàíäà áþéöê èñòå’äàä,
Îíó áóë, éîãñà íÿ éàïñàí – áÿðáàä...
Ýåäÿëèì, ýÿë! — äåäè ýÿë, èçëÿ áÿíè,
Ñàíà Àçÿð òàíûòûð òàëåéèíè.»
Óéäó Ñÿëìà îíà, ãàëãûá ýåòäè,
Øó òóùàô ðÿùáÿðè òÿ’ãèá åòäè,
Êå÷äèëÿð äàð âÿ ýåíèø éîëëàðäàí,
Âàðäûëàð áèð åâÿ... Àçÿð î çàìàí
Ýþñòÿðèá áàã äåäè: «Éàâðóì! Áóðàñû
Ìþùòÿøÿì áèð éàïû, ñÿí’ÿò éóâàñû.
Ñÿíäÿ âàð áöëáöëÿ áÿíçÿð áèð ùàë,
Ýÿë øó ÿëùàí îúàüûíäàí ôåéç àë!
Ìóñèãè ðÿìçèíè þéðÿí, ëàêèí
Ýåúÿëÿð åâäÿ ÷àëûø ÿòìÿê è÷èí.»
Äóðäó Ñÿëìà...
Äåäè: — ×îã ãûç ëÿêÿëÿíìèø áóðàäà,
Øó ìöùèò èøòÿ ïÿê àçüûí, ùÿòòà
Ìÿëÿê îëñàì äà ýþðÿí òÿ’í åäÿúÿê,
Áÿíè ÿõëàãû ñþíöê çÿíí åäÿúÿê.
Äåäè Àçÿð:
Ñàüûð îë, äèíëÿìÿ ùÿð êþëýÿéè ñÿí,
Èíúÿëèð ùÿð ãàáàëûã ñÿí’ÿòäÿí.
Áÿøÿðèí óéäóüó ÿõëàã, àäÿò
Áèð éûüûí éûïðàìûø þëýöí ùèêìÿò.
Ýöëäö Ñÿëìà, äöøöíöá ùàã âåðäè,
Àãèáÿò èñìèíè ãåéä åòäèðäè.
Êå÷äè éûëëàð, äÿéèøèá ìåâñèìëÿð,
258
Éàçûí àãøàìäû... Éöðöðêÿí Àçÿð
Äàëäû áèðäÿí-áèðÿ... ìóíèñ, øàãðàã,
Èíúÿ áèð ñÿñ äóéàðàã åòäè ìÿðàã.
Ñàïàðàã ýèðäè øÿùÿð áàü÷ÿñèíÿ,
Áóëäó ïÿê ñöñëö, áþéöê áèð ñÿùíÿ.
Áàãäû, ñÿñ éàç êóëóáóíäàí ýÿëèéîð,
Äàëüàëàð íÿø’ÿëÿíèá éöêñÿëèéîð.
Ñÿëìàíûí ñÿñè
«Ù»
Ùÿð ýöëøÿíÿ âàðäûì, ÷è÷ÿêëÿð ýöëäö,
Ñåâäàëû áöëáöëëÿð ñÿëàìà ýÿëäè.
Ùÿð áÿçìÿ óüðàäûì, ìåéëÿð òþêöëäö,
Ãÿäÿùëÿð þïöøöá õóðàìà ýÿëäè...
Åëìàñëàð, èíúèëÿð ãàðøûìäà ñþíäö,
Ýþçÿëëÿð éàíûìäà õÿéàëà äþíäö.
Áèëëóð ãÿùãÿùÿëÿð ñóñìóø ýþðöíäö,
Ñóñìóø êàìàí÷àëàð èëùàìà ýÿëäè.
Ïÿðèøàí çöëôöìö äàüûòäûì éöçÿ,
Ñåùð åòäè ùÿð òåëè ñàíêè áèð ýþçÿ,
Ýþðäöëÿð ãàðûøìûø ýåúÿ ýöíäöçÿ,
Þëöëÿð íÿø’ÿäÿí ãèéàìà ýÿëäè.
«ß»
Áàãäû Àçÿð, úîøàðàã àëãûøëàð,
Ãàäûí, åðêÿê ãûçû ùÿï ñàðìûøëàð.
«Éàøà, âàð îë!» — äåéÿ ñÿñ éöêñÿëäè,
Òþùôÿëÿð, ñöñëö äÿìÿòëÿð ýÿëäè.
259
Ãûçäà ïàðëàðäû ãöðóð, èñòèüíà,
Ãîøäó ùÿð êÿñ êèìè Àçÿð äÿ îíà,
Äåäè: «Òÿáðèê åäÿéèì ýÿë ñÿíè áÿí,
Ñàíà íåðäÿí áó ñÿàäÿò áèëñÿí?
Äöøöí ÿââÿëêè ñÿôàëÿò äÿìèíè!
Èíãèëàá àòÿøè ïàðëàòäû ñÿíè.
Èíãèëàá à÷äû ñÿíèí øÿùïÿðèíè...»
Ãûç ýöëöìñÿð êèáè, øÿí ðÿùáÿðèíè
Þïäö ðóùóíäàêû øå’ðèééÿòëÿ,
Ýþçëÿðèíäÿí ñöçöëÿí ùþðìÿòëÿ...
«ÈÍÃÈËÀÁ ÕÛÐÑÛÇÛ»
Àçÿð ãîíàã* ýåòìèøäè áèð ýöí ãîìøó áèð êþéÿ
Î êþé øþùðÿò àëìûøäû «êö÷öê áèð øÿùÿð» äåéÿ,
Äÿýèðìÿíëÿð éàíûíäàí éàâàø-éàâàø éöêñÿëäè.,
ßòðàô âÿùøè îðìàíëûã… ìÿíçÿðÿ ïÿê ýþçÿëäè.
Éåøèë ÷èíàð äèáèíäÿ áèð éûüûí êþéëö ýþðäö.
×ûëüûí áèð äÿíèç êèáè ùÿïñè êèí ïöñêöðöðäö,
Ùÿð êÿñ ùöúóìà ùàçûð àü ñûâàëû áèð åâÿ,
Îðäà áèð ãûç éàøàðìûø, àäû: çÿùÿðëè úèâÿ.
Áèðèíúè êþéëö
«Àù áó àë÷àã ôàùèøÿ ýÿáÿðìÿëè, þëìÿëè».
Èêèíúè êþéëö
Ýÿáÿðìÿëè, þëìÿëè, êþéöí éöçö ýöëìÿëè…
Ö÷öíúö êþéëö
Îíóí ÿëèíäÿ ýÿíúëèê ãûâðûëûð è÷èí-è÷èí.
*
ßñëè — ãîíóãäóð
260
Äþðäöíúö êþéëö
Õàéûð, áèç ñàü îëäóãúà ãóðòóëóø éîã îíóí÷èí.
Áèðèíúè êþéëö
Èøòÿ õàèí ãàðøûêè ïåíúÿðÿäÿí ýþðöíäö.
Èêèíúè êþéëö
Áÿëëè, ãà÷ìàã èñòèéîð, áàã áèð øàëà áöðöíäö.
À ç ÿ ð ä å ä è:
Áÿí øàøàðûì èíñàíëàðûí àüëûíà
Íè÷èí ùÿð êÿñ äöøìàí êÿñèëìèø îíà!?
Áèð èõòèéàð
×öíêè êþéö ùÿï î ñàïãûí àçäûðäû.
À ç ÿ ð ñ î ð ä ó:
Ïÿêè îíó ùàíêè ñàïãûí àçäûðäû?
Áèð êþéëö
Ñþç éîã êè, èðçÿ êÿì áàãàí áèð åðêÿê.
Àçÿð
Î ùàëäà õàèíäÿí þú àëìàã ýÿðÿê…
Äöí î ãûç ëÿêÿñèç áèð ìÿ’ñóì èêÿí,
Íè÷èí áó ýöí «ãÿùáÿ» äåñèí ùÿð ýÿëÿí?
Íè÷èí àúèçëÿðÿ ëÿêÿ ñöðöëñöí,
Åðêÿê ôàùèøÿëÿð ùàãëû ýþðöëñöí.
261
Áÿíúÿ ÿñèë ãÿùáÿ: øÿùâÿò âóðüóíó
Î àë÷àã êè, þíúÿ ñàïäûðìûø îíó.
Îíà… éàëíûç îíà úÿçà âåðìÿëè.
Êèìñÿ, ãûðûëìàëû ñàéüûñûç ÿëè.
Áèðäÿí — õàéûð! … äåéÿ áèð ñÿñ ýöðëÿäè:
«Ñþéëÿäèéèí ñþçëÿð ÿáÿñäèð» äåäè.
Î áèð èõòèéàðäû, éàíûã ÷þùðÿñè,
Êèíëè ãÿùãÿùÿñè, àúû íÿ’ðÿñè.
Éûëäûðûì òÿ’ñèðè éàïäû Àçÿðÿ.
- Õàéûð, õàéûð!… äåäè: Ñàãûí áîø éåðÿ
Ùè÷ éîðìà êÿíäèíè, ýöúëö ñÿôèëëÿð
Áèçäÿí úÿçà äåéèë, ïÿðÿñòèø äèëÿð.
Ùÿð øåé ãöââÿòäÿäèð, ãàëàí ùÿï éàëàí…
Ýöúñöçëöê ÿí áþéöê ãöñóðäóð, èíàí!
Áöòöí úèùàí ãöââÿò òÿðÿôäàðûäûð,
Ãÿâè èáëèñ îëñà áåëÿ òàíðûäûð.
Àúèçëÿðèí ùàããû þëöìäöð àíúàã,
Áó ãûç äà èøòÿ þéëÿ áèð îéóíúàã…
(Áó ñûðàäà êþøÿ áàøûíäà ýþðöíÿí âÿ îíëàðà äîüðó ýÿëÿí
øèøìàí âÿ ìÿüðóð áèð øÿõñè ýþñòÿðèð)
Áóíó ÿýðè éîëà ñàïäûðàí úÿñóð
Ãóðò äåäèê ãóëàüû ÷ûãäû — áàã îäóð.
Èëê þíúÿ êåéôèíè ñöðäö áèð çàìàí,
Äîéóíúà äÿô åòäè ùÿìÿí áàøûíäàí.
Èøòÿ ÿñèë õàèí! … âóðóí, þëäöðöí,
Ñîëìóø áÿíèçëÿðè áèð àç ýöëäöðöí.
Õàéûð, áó ùè÷ ìöìêöí äåéèë, ÷öíêè ñèç
Êþëýÿñèíäÿí ãîðãàí òèëêèëÿðñèíèç.
Ùÿì äÿ îíà ãàðøû ÷ûãìàã ãîëàéìû?
«Øóðà ñÿäðè!» Î ùÿð ñÿôèëÿ òàéìû?
Éàêûá éûêàð, áàñûá êÿñÿð, ìÿùâ åäÿð,
Àìèðè-ìöòëÿãäèð, íÿ éàïñàí ùÿäÿð…
Øóðà ñÿäðè éàãëàøäû,
262
Ùÿð êÿñ éåðèíäÿ øàøäû.
Êèìè ñûðûòûá äóðäó,
Êèìè áîéíóíó áóðäó.
Ùÿðèô àëòäàí éóãàðû
Ñöçöíúÿ èõòèéàðû,
Íÿ âàð? — äåäè — íÿ îëìóø,
Íÿ ñþéëÿíèð øó áàéãóø?
Îíà óéàí ñÿðñÿìëÿð
Áèëìÿëè êè, àç ýöëÿð.
Î áèð êþùíÿ éàäèýàð,
Ùÿð ñþçöíäÿ çÿùÿð âàð.
Ùÿð ýöí óéäóðóð ôèòíÿ
Ùþêóìÿò ÿëåéùèíÿ.
Èõòèéàð áó ñþçëÿðäÿí
Ñàðñûëûá úîøäó áèðäÿí.
Ñóñ! — äåäè, ñóñ! … áó áþùòàí
Éàëàí, éàëàí, ùÿï éàëàí…
Îíóí ôÿðéàäû ñÿäðÿ,
Êàð åòìÿäè áèð çÿððÿ.
Éàëíûç êÿíàðäàí ýÿëÿí
Ñîëóã áèð ãàäûí ùÿìÿí
Èõòèéàðà ñîãóëäó,
Àìàí — äåäè — ÷îã îëäó.
Ýÿë ýåäÿëèì, ýÿë éåòÿð,
Âàðñà ÿäàëÿò ÿýÿð
Õàèí åð-ýåú ìÿùâ îëóð,
ßçèëÿíëÿð ãóðòóëóð.
«Ùàãã, ÿäàëÿò» ñþçëÿðè èõòèéàðû ýöëäöðäö,
Èñéàíëû áèð áàãûøëà áèð ùå÷ëèéÿ òöêöðäö.
Ãàäûíúûüàç éàëâàðäû: «Áàáàúûüûì, ýÿë!» äåéÿ…
×ÿêèëäèëÿð, ýåòäèëÿð… ïÿê ùÿçèíäè î ëåâùÿ.
Àçÿð ìÿðàã åòäè äÿ, ýþçëÿðè øèìøÿê ÷àãàí
Áèð ýÿíúÿ ñîðäó: Éàâðóì! Ñÿäðÿ ãàðøû áó èñéàí
Íè÷èí?… Íÿ éàïìûø ùÿðèô èõòèéàðëà ãàäûíà?
263
Ýÿíú, Àçÿðè ãîëóíäàí òóòóá ÷ÿêäè áèð éàíà,
Äåäè: «Øó èõòèéàðûí ìÿøùóð «Ìèðçÿ»äèð àäû.
Ñîëóã ãàäûíúûüàç äà îíóí òÿêúÿ åâëàäû…
Àù çàâàëëû Ìèðçÿíèí ýþçÿë êå÷ìèøè âàðäû,
Áöòöí êþéëöëÿð îíó ñåâýèëÿðëÿ àíàðäû».
«Ìèðçÿ» éàðûì ÿñðëèê áèð áèëýè ùåéêÿëèéäè,
Äöøêöíëÿðè ãàëäûðàí éàëíûç îíóí ÿëèéäè.
Î ñàðñûëìàç þìðöíö èðôàí åøãèíÿ âåðäè,
Ùÿð îáàéû, ùÿð åâè àéäûíëàòìàã èñòÿðäè.
Î èñòÿðäè úàí âåðñèí þëýöí, ûññûç åëëÿðÿ,
Ìåâùóìàò èñëÿðèëÿ ïàñëàíìûø ýþíöëëÿðÿ.
Ùÿð äöðëö çöëìÿ ãàðøû ýþêöñ ýÿðäè ÿð êèáè,
Çöëìÿòÿ öñòöí ýÿëäè ïàðëàã áèð ñÿùÿð êèáè.
Î, äîíìóø áåéèíëÿðÿ èñéàí àòÿøè âåðäè,
Éöç-ýþçöíö óíëàäû* äîüðó éîëó ýþñòÿðäè.
Àù, î éîãñóë ìöÿëëèì ÷îã çàìàíëàð àú ãàëäû,
À÷äû äà êîð ýþçëÿðè, úÿùàëÿòäÿí þú àëäû.
Áèçèì øóðà ñÿäðè äÿ î êîðëàðäàí áèðèéäè,
Ãîòóð òóòìóø ÿíäàìû áèð êÿìèê, áèð äÿðèéäè.
«Ìèðçÿ» ÷îúóãêÿí îíó ñàüàëòäû «þêñöç» äåéÿ,
Áÿñëÿéÿðÿê åâèíäÿ áåø éûë åòäè òÿðáèéÿ.
×îã ñöðìÿäè Ìèðçÿíèí ãûçû Ñîíàéû àëäû,
Éîãñóëëóüà äàø àòäû, àúëûüà ùÿñðÿò ãàëäû.
… Éàçûí, éàéëàüà ýÿëÿí áÿéëÿð èëÿ ñàç îëäó,
Áèð âÿçèôÿ àëûíúà áèçëÿðè ñàéìàç îëäó.
Áöòöí ÿðçàã èøëÿðè êå÷äè îíóí ÿëèíÿ,
Ùÿð êÿñ ÿýèëäè àðòûã øó áÿéëÿð âÿêèëèíÿ.
Î éûë ãóðàãëûã îëäó, éåíè âÿêèë ÷ûëäûðäû,
Àúëûãäàí ñîëàíëàðà éûëàí êèìè ñàëäûðäû.
Äöíêö éåòèì ÿí ãàáà úàíäàðìàëàðû ýå÷äè,
Éîãñóëëàðûí ãàíûíû áèð úÿëëàä êèìè è÷äè.
*
Аêòþðëöüÿ èøàðÿò
264
Ùÿòòà Ìèðçÿ éöç êÿðÿ ÷îúóã êèáè éàëâàðäû,
Ùÿðèô ãóëàã âåðìÿäè, ýöíäÿí-ýöíÿ øûìàðäû.
Áèð ýöí ñÿðõîø îëìóøäó, àüëû áàøäà äåýèëäè,
Áèð ãàäûíû ÿçÿðêÿí àëòû àé ùÿáñ åäèëäè.
Ýöíëÿð, àéëàð êå÷äè… ìåâñèì áàùàðäû,
Èíãèëàá àëàâû ÿòðàôû ñàðäû.
Éöðÿêëÿð ÷àðïàðàã ÷àòûëäû ãàøëàð,
Äèêñèíäè ãàéüûñûç äóìàíëû áàøëàð.
Øàøãûí äèïëîìàòëàð òàâóüà äþíäö,
Ïàðëàã äöøöíúÿëÿð áèð àíäà ñþíäö.
Êèìè èíãèëàá÷û êöðêöíÿ ýèðäè,
Êèìè éåëêÿíèíè ñóéà åíäèðäè.
Ñÿðâÿòëÿ þéöíÿí éîãñóë áåéèíëÿð
Øþùðÿò ýöäöá «áÿíèì-áÿíèì» äåéÿíëÿð
Áèð øèìøÿê ÷àãûíúà áîéóí áöêäöëÿð,
Ãöââÿò ãàðøûñûíäà ùÿï äèç ÷þêäöëÿð.
Áèçèì êþéëÿðäÿ äÿ èøëÿð äÿéèøäè,
Áÿéçàäÿëÿð ãà÷äû, êþéëöëÿð øèøäè.
Âàðëûëàð éîãñóëà ÿìÿêäàø îëäó,
Áàøëàð ãóéðóã îëäó, ãóéðóã áàø îëäó.
Éîãñóëëàð ñåâèíäè úÿííÿò âàð äåéÿ,
Ñîëüóí ÷þùðÿëÿð áàøëàäû ýöëìÿéÿ.
ßôñóñ!… ÷îã àç ñöðäö ñåâèíú èçëÿðè,
Äÿùøÿòëè áèð êàáóñ ÿçäè áèçëÿðè.
Àù, î êàáóñ èøòÿ äÿìèí ýþðäöýöí
Øóðà ñÿäðè èäè… Àéûëäûã áèð ýöí
Îíó áàøûìûçûí öñòöíäÿ ýþðäöê,
Ýþðöíúÿ ìàò ãàëäû ùÿï áþéöê, êö÷öê.
Ìÿýÿðñÿ ìÿùáÿñäÿ øó úàíëû ôèòíÿ
Èíãèëàá÷û ñîéó âåðìèø êÿíäèíÿ.
Éåíè ðÿíýÿ ýèðìèø äöíêö áèð õÿáèñ,
Ñÿùÿð ìÿëÿê îëìóø ýåúÿêè èáëèñ.
265
Ùÿðèô þíúÿ ïÿê äÿ ãàáà äåýèëäè,
Éîãñóëëàðà ãàðøû áèð àç ÿýèëäè.
Óíóòäóëàð êþùíÿ êö÷öê Íåðîíó,
Øóðà ñÿäðè ñå÷äè êþéëöëÿð îíó.
Áèð àé êå÷ìÿäè êè, î äîíìóø éûëàí
Úàíëàíûá áàøëàäû éåíè áèð òóüéàí.
Éåíÿ ùÿð ýÿëÿíÿ áèð òóçàã ãóðäó,
Éåíÿ ñþéöá äþéäö, éåíÿ ãóäóðäó.
Ìèðçÿ ùÿð òÿðÿôäÿ ÷ûãàðäû ãàâüà,
Ãàðøû ÷ûãäû áöòöí áó ùàãñûçëûüà!
Ùÿðèô ùÿìÿí îíóí åâèíè àëäû,
Ìÿêòÿáëÿðäÿí ãîâóá ÷þðÿêäÿí ñàëäû.
Ùþêóìÿòÿ éàëàí õÿáÿðëÿð âåðäè,
«Èíãèëàá äöøìàíû» äåéÿ ýþñòÿðäè.
Ñîíðà ãûçûíû äà áÿéÿíìÿç îëäó,
Ö÷ ýöí êå÷ìÿäè êè, åâäÿí ãîâóëäó.
Èêè éàâðóñóíó ÿëèíäÿí àëäû,
Ãàäûíà àíúàã áèð ýþç éàøû ãàëäû.
(Ãàðøûäàêû åâÿ èøàðÿòëÿ)
Ñîíðà øó åâäÿêè ãûçà âóðóëäó,
Áèð çàìàí êåéôèíè ñöðöá éîðóëäó.
Áó äà ýþçäÿí äöøäö… îíäàí ÷ûãàëû,
Ìÿ’ñóì áèð ãûç èêÿí îëäó «åë ìàëû».
ßí ñîíóíäà ÿâÿò, áó ñîí àéëàðäà,
Áàøãà áèð ãûç áóëäó áèçèì úèâàðäà.
Î áèð àôÿò, î áèð ñåâäà éûëäûçû,
ßäàëû, èøâÿëè áèð êíéàç ãûçû…
Ýåúÿ-ýöíäöç äèíëÿð îíóí ñàçûíû,
Äöíéà áàòñà ÷ÿêÿð îíóí íàçûíû.
Áèçèì ñÿäðèí è÷è-òûøû áàøãàäûð,
Ìàéìóí êèáè áèçè ÿëäÿ îéíàäûð.
266
Íàñûðëû ÿëëÿðÿ ãàðøû äàèìà
Ãÿñèäÿëÿð ñþéëÿð, àëãûøëàð, àìà
Àúëûãäàí éàíàðàã äþíñÿëÿð êöëÿ,
Éöçëÿðèíÿ áàãìàã èñòÿìÿç áåëÿ.
ßôñóíëàìûø îíó éîñìà ãàäûíû,
Èíúÿ ÿëëÿð áàøäàí àëûð àüëûíû.
×öíêè çåâã ÿùëèäèð, èíúÿ ðóùó âàð,
Èêèéöçëö øåéòàí ùÿð èøäÿí ÷ûãàð.
Àçÿð
Ôÿíàëûüû, çöëìö òÿðâè÷ åäÿíëÿð,
Î ïèñ áàòàãëûãäà êÿíäèñè èíëÿð.
Áèð àë÷àüà ãàðøû ãóéðóã ñàëëàéàí,
Î àë÷àãäàí äàùà ñÿôèëäèð, èíàí!
Ýÿíú
Êþéëö íÿ éàïñûí êè, íåðÿéÿ ýåòñÿ,
Ðàñò ýÿëÿúÿêäèð øó õàèí èáëèñÿ,
Ïîñòàõàíÿ, äèâàí îíóí ÿëèíäÿ…
Êèì å’òèðàç åòñÿ… Ùÿìÿí áèð ýöíäÿ
«Èíãèëàá äóøìàíû» äåéÿ ùÿáñ åäÿð,
Éóðäóíäàí, åâèíäÿí îëóð äÿðáÿäÿð.
Àçÿð
Î ùàëäà áèð ìîëëà ÷àüûð… Áèð êÿðÿ
Ôàòèùÿ ñþéëÿñèí ñèçèí êþéëÿðÿ.
Áèð þëêÿ êè, ñÿñè-öíö ÷ûãìàéà,
Ùàãñûçëûüà ãàðøû éóìðóã ñûãìàéà,
Î áèð ìÿçàðëûã êè, ýþðÿíëÿð øàøàð,
È÷èíäÿ ùÿï úàíëû þëöëÿð éàøàð.
Áó ùàëäà áèð òàòëû ñÿñ óçàãäàí «Àçÿð!» äåäè,
Êþéëÿðè òÿôòèø è÷èí ýÿëìèø î áèð ýÿíú èäè.
267
Àíëàòäû êè, ö÷ ýöíäöð èøäÿí áàøû éîðóëìóø,
Âÿçèôÿëÿð áèòìèø äÿ øèìäèúÿ ðàùàò îëìóø…
Àçÿð äåäè: Òÿôòèøäÿí íÿëÿð áóëäóí, íÿ âàðìûø?
Ýÿíú ìöôÿòòèø ñþéëÿäè: Áàëûã áàøäàí ãîãàðìûø!?
Àçÿð
Íåðäÿ ìèñàôèðñèíèç?
Ìöôÿòòèø
Èøòÿ úèúèì ïÿê éàãûí…
Àçÿð
(èñòåùçàëû òÿáÿññöìëÿ)
Äèéîðëàð ñÿäðèí åâè ýþçÿëìèø!..
Ìöôÿòòèø
Ñàãûí! Ñàãûí!..
Äÿìèí ñàíà äåäèì éà áàëûã áàøäàí ãîãàðìûø,
Ñÿäðèí ñàéüûñûçëûüû ÷ûãûëìàç éîëà âàðìûø…
Î, èíãèëàá õûðñûçû, áèð ðÿçèë êè, éîã åøè,
Áó ýöíäÿí ñþêöëìÿëè ãóäóç ãàïëàíûí äèøè…
Àçÿðèí éàíûíäàêû êþéëö ýÿíúèí ýþçëÿðè
Íÿø’ÿäÿí ýöëöìñÿäè äóéàðêÿí áó ñþçëÿðè.
Áó ùàëäà êþé ãàðûøäû äàâóë-çóðíà ñÿñèíäÿí,
×îëóã-÷îúóã ãîøàðäû, ùîïëàðäû íÿ’ðÿñèíäÿí.
Ùÿð êÿñ òîïëàíäû ìÿñúèä éàíûíäàêû ìåéäàíà,
Ãîñãîúà áèð ìàêèíÿ ñÿñ ñàëìûøäû ùÿð éàíà.
Ãîìøóäàêû òàðëàäà èøëÿäèêúÿ òðàêòîð,
Éàðûá éåðèí áàüðûíû áèð äåâ êèáè ýóðëóéîð.
Äèêñèíÿí ÷îúóãëàðûí áÿðÿëìèøäè ýþçëÿðè,
Ãàäûí-åðêÿê ñöçÿðêÿí ýöëöìñÿðäè éöçëÿðè.
268
Óçàã êþéëÿðäÿí ýÿëÿí ìÿðàãëûëàð äà âàðäû,
Ùÿð áàãûøäà ùåéðÿòëÿ ñåâèíú èçè ïàðëàðäû.
Åïåé çàìàí êå÷äè äÿ ñåéð åäÿíëÿð áûãìàäû,
Øóðà ñÿäðè íÿäÿíñÿ, ùÿíóç ýÿëèá ÷ûãìàäû.
Áèðè äåäè àâòîäà1 ÿëäÿ ñöíýö ö÷ íÿôÿð,
Îíó àëûá ýþòöðäö, áÿëëè äóòñàã2 åòìèøëÿð.
Áóíó ýþðÿí ñåâýèëè ìåòðÿñè êûíàüûíà
Àëäû áöòöí äÿéÿðëè øåéëÿðèíè ôàéòîíà,
Êþéÿ âèäà åéëÿäè ñàëëàéàðàã ãîëóíó,
Þìöðëöê áèð ñÿðâÿòëÿ òóòäó øÿùÿð éîëóíó.
Ùÿð êÿñ äåäè: ÷îã øöêöð øó òàóíäàí ãóðòóëäóã…
Ýåòñèí äÿ ùè÷ ýÿëìÿñèí, éåòÿð áóíúà ãóë îëäóã.
Áó ñûðàäà áèð ÷îáàí
Ãàëûí ñÿñëÿ óçàãäàí
Áàüûðäû: «Ùåé éîëäàøëàð!
Àìàí ýÿëèí, éàíüûí âàð!»
Ùÿð êÿñè äÿùøÿò àëäû,
Ñåâèíú èçè àçàëäû.
Åðêÿê-ãàäûí úîøäóëàð,
Éàíàí éåðÿ ãîøäóëàð.
Ìÿðàã åäèá Àçÿð äÿ
Ìöôÿòòèøëÿ áèð éåðäÿ
Éàðäûì è÷èí ýåòäèëÿð.
Éàãëàøûðêÿí áèð íÿôÿð
Äåäè: Èøòÿ áó ìöäùèø!?
Éàíàí ñÿäðèí åâèéìèø.
Ýþðöíöð, ñîí ãàäûíû
Ìÿõñóñ éàïìûø éàíüûíû.
Áàøäàí-áàøà åâè àëåâ ñàðìûøäû,
Òîç, äóìàí òà áóëóòëàðà âàðìûøäû,
Êþéëöëÿðäÿí êèìè åäÿðäè éàðäûì,
Âàðìàäû éàãûíà êèìè áèð àäûì.
×îãó ñåâèíèðäè è÷èíäÿí áóíà,
1
2
Аâòîìîáèë
Äóñòàã
269
Éàëíûç ãîúà Ìèðçÿíèí ãûçû Ñîíà
Ñÿäðèí èëê ùÿðÿìè î ñîëìóø ãàäûí
«Éàðäûì åäèí!» äåäè: «Àìàí, äóðìàéûí!»
Àëûúû áèð øàùèí êèáè ñîãóëäó,
Àëåâëÿð è÷èíÿ ùÿìÿí ãàéá îëäó.
×öíêè éàíûéîðäó èêè éàâðóñó,
Îíó ãîðãóòìàäû þëöì ãîðãóñó.
Ö÷ äÿëèãàíëû äà âåðèá ÿë-ÿëÿ
Éàðäûìà ãîøäóëàð îíóí èçèéëÿ.
×îã ñöðìÿäè ãàäûí ýåðèéÿ äþíäö,
Ãóúàüûíäà áàéüûí áèð ãûç ýþðöíäö.
Ãûçû ûñìàðëàéûá ãîìøó ãàäûíà,
Éåíèäÿí ñîãóëäó àçàí éàíüûíà.
… Áèð àç ñîíðà ÷ûãäû äÿëèãàíëûëàð,
Äåäèëÿð: Ìèðçÿíèí, ãûçû ùÿï ñûçëàð,
«Éàâðóì!… Îüëóì!» äåéÿ ÷ûðïûíûá äóðóð,
Éàçûã êè, îüëóíäàí èç áåëÿ éîãäóð.
×ûã äåéÿ éàëâàðäûã, áàãàðìû? Àñëà
×ûëüûí êèáè ãîøóð ùÿï ñàüà-ñîëà,
Ùû÷ãûðûð, áàüûðûð, èíèëäÿð, àüëàð,
«Éàâðóì!…» äåéÿ ùÿð êþëýÿéè ãóúàãëàð.
Áèð ýÿíú «Àìàí!» — äåäè — ùÿìÿí ýåòìÿëè,
Ýåòìÿëè äÿ îíó õèëàñ åòìÿëè…
Áó ùàëäà áèð «Éàâðóì!..» ñÿñè äóéóëäó,
Òàâàíëàð ÷þêöá äÿ ãàäûí ìÿùâ îëäó.
Àíà ãóðáàí ýåòäè åâëàä óüðóíà,
Ùÿð ýþíöëäÿ ãîïäó àúû ôûðòûíà.
Ãûç-ýÿëèíäÿí ùÿçèí áèð àù éöêñÿëäè,
Êþéöí ãàäûíëàðû ôÿðéàäà ýÿëäè.
Éöêñÿëÿí ôÿðéàäû Àçÿð äèíëÿäè,
«Èøòÿ àíà ãÿëáè… ñåéð åäèí — äåäè.
Àíà ãÿëáè, àíà âèúäàíû áàøãà…
Éàíüûí, ôûðòûíà, éûëäûðûì, ãàñûðüà
Òèòðÿäèð áÿëêÿ ÿí ýöúëö åðêÿéè,
270
Ôÿãÿò èíúÿ ðóùëó àíà éöðÿéè
Éàâðóñóíó õèëàñ è÷èí ùÿð äÿðäÿ,
Ùÿð äÿùøÿòÿ ãàðøû èñéàí åäÿð äÿ,
Ãîðãó áèëìÿç î áèð øÿôãÿò ùåéêÿëè!..
Ùÿð êÿñ î ùåéêÿëè òÿãäèñ åòìÿëè…»
Àòÿøëÿð è÷èíäÿ àíà ñþíÿðêÿí
Îüëó áóëóíìóøäó áèð åâúèéÿçäÿí.
Éàíüûíäàí öðêÿðÿê øó ãóìðàë ÷îúóã
Ãîðãóäàí ñàðàðìûø, áÿò-áÿíèç ó÷óã…
Áàü÷àäàí ñàâóøóá éàãûí ãîìøóäà
Áóëìóø ñàãëàíàúàã ýèçëè áèð îäà,
Áèð éöê àðãàñûíà ñûüûíûá ãàëìûø,
Ùÿð êÿñäÿí õÿáÿðñèç… óéãóéà äàëìûø…
Ñöçÿðêÿí ÷îúóüó ùÿï ýÿíú, èõòèéàð
Êöë îëìóø áèð âöúóä è÷èí éàíäûëàð.
Áöòöí êþéö ñàðäû àúû áèð ñûçû,
Äèëëÿðäÿí äöøìÿäè Ìèðçÿíèí ãûçû.
Áèð àé êå÷ìÿäè êè, àüëàð ýþçëÿðè
Áèð ñÿùÿð áöðöäö ñåâèíú èçëÿðè.
Äÿðäëè êþéÿ øÿí áèð õÿáÿð éàéûëäû,
Î ýöí ùÿð êÿñ è÷èí áàéðàì ñàéûëäû;
×öíêè ùàã àëìûøäû î ýöí éåðèíè,
Øÿùÿð ìÿùêÿìÿñè «Øóðà ñÿäðè»íè
«Èíãèëàá õûðñûçû» å’ëàí åòìèøäè,
Ùÿìÿí ùÿáñÿ àëûá äèâàí åòìèøäè.
271
ÈÑÉÀÍ
Àçÿð äöøöíöð, äàëüà êå÷ÿðêÿí...
Áèðäÿí-áèðÿ ùÿï äàëüàëû, ùÿï øÿí
Áèð âÿëâÿëÿ ãîïäó,
Áèð ôûðòûíà, áèð çÿëçÿëÿ ãîïäó.
Ñàðìûøäû áöòöí þëêÿéè ùåéðÿò,
Ëàêèí...
×îã éöçäÿ ýöëöìñÿðäè øÿòàðÿò,
Ùÿð íÿø’ÿëè ýÿíúèí
Ðóùóíäà à÷ûëìûøäû ÷è÷ÿêëÿð,
Úîøìóøäó äèëÿêëÿð.
Áèð éàíäà øÿôÿã äàëüàëû, íàçÿíäÿ àãûíëàð,
Ãûçëàð âÿ ãàäûíëàð
Îéíàð, ñåâèíèð, øÿíëèê åäÿðëÿð,
Ùÿï ïÿìáÿ äîäàãëàðäà çÿôÿð øàðãûñû ýöðëÿð.
Ãûçëàð âÿ ãàäûíëàð!..
Ùÿñðÿòêÿí ûøûã àëÿìÿ îíëàð,
Çèëëÿòäÿ àñûðëàðúà áóíàëìûø äà ÿçèëìèø,
Ùöððèééÿòè àíúàã éåíè áèëìèø...
Ñûéðûëäû Ýöíÿø ñèñëè áóëóòäàí,
Ùÿð êÿñ ñöçöéîðêÿí îíó ùåéðàí...
Ïàðëàðêÿí öôöãëÿð,
Áèðäÿí-áèðÿ ÷àðøàôëàð àòûëäû,
Ùÿï úîøäó íöòöãëÿð.
Åðêÿêëÿðÿ ìåéäàí îãóíóðêÿí,
Îíëàð äà ãàòûëäû,
×àðøàô êèáè, ãàëïàã äà éîã îëñóí... äåéÿ áèðäÿí
Åðêÿê âÿ ãàäûí äàëüàëàíûá ýöðëÿäè, úîøäó,
Ìÿ’áÿäëÿðÿ ãîøäó.
Ýÿíúëèê äåäè: «Îíëàð äà äÿéèøñèí,
Ìÿêòÿá âÿ êöòöáõàíÿéÿ êå÷ñèí.»
Èñéàí!..
Èñéàí äèéÿ ùÿð ýþçäÿí, àüûçäàí
272
Áèð íèôðÿò ó÷àðäû.
Èñéàí!..
Êå÷ìèøëÿðÿ, êå÷ìèøäÿêè àäÿòëÿðÿ èñéàí!
Ùÿð éöçäÿ òÿùÿêêöì èçè âàðäû.
Èñéàí!..
Ìÿ’áÿäëÿðÿ, ãàëïàãëàðà, ÷àðøàôëàðà èñéàí!..
Øàøãûíëûüà éîã çÿððÿúÿ èìêàí.
Ùÿð ôÿëñÿôÿ, ãàíóí äÿéèøèðêÿí,
Áèð íþãòÿäÿ äóðñàí äà äöøöíñÿí,
Ìÿãáÿð éàïàúàãëàð êÿìèéèíäÿí.
Èñéàí!..
Ùÿï ÿñêè ùöðóôàòà äà èñéàí!..
Èñéàí!..
Ùÿï êþùíÿ õóðàôàòà äà èñéàí!..
ßòðàôû ñöçÿí éàøëàðû êå÷êèí
Åðêÿê âÿ ãàäûíëàð áóíà øàøìûø...
×àðøàôëàðûí àëòûíäà äóéóëìàãäà ãÿçÿá, êèí,
Ùÿï ùþâñÿëÿ äàøìûø...
— Áèð áàã íÿ ðÿçàëÿò!..
Àðòûã íÿ ùÿéà ãàëäû, íÿ èñìÿò!..
Ýÿíúëèê àçàðàã, ùÿääèíè áèëìÿç,
Éîã, éîã, áó ÷ÿêèëìÿç,
— Ùÿð ýöí áèð îéóí, áèð éåíè ôèòíÿ,
Ìÿ’áÿäëÿ èøèí íÿ?!
— Áÿí Tàíðûéà òàïäûì, íÿ âÿçèôÿí,
Ìÿí’ åòìÿäèì ÿñëà ñÿíè éîëäàí ñàïûéîðêÿí...
×àðøàôëàð àòûëñûí! — äèéÿí ÿëáÿò
Íàìóñà òÿúàâöç åäèéîð, áÿëëè ùÿãèãÿò.
Îíëàð êþïöðöðêÿí...
Àçÿð ýöëÿðÿê ñþéëÿäè: «Ñèçäÿí
Ùè÷ áèð éåíèëèê óììàäû áèð êèìñÿ, ÿçèçèì!
Áèëìÿì áó êþïöðìÿê íÿéÿ ëàçèì?..
Éîã, ñèçëÿðÿ àèä äåéèë ÿñëà ÷àëûíàí ñàç;
Áÿñáÿëëè, êþòöêëÿð àøûëàíìàç.
273
Éàëíûç éÿøÿðÿí òàçÿ ôèäàíëàð
Àç-÷îã éåíèëèê çåâãèíè àíëàð.
ßúäàäûìûçûí àäÿòè áÿëëè,
Ùÿð ùàëÿòè áÿëëè...
Ëàêèí áèç î àäÿòëÿðè àòäûã,
Àòäûã, áó ýöí àðòûã
Îíëàðäàêû ÿôñàíÿëè øåéëÿð,
Áèçëÿðúÿ ñþíöê óéãóéà áÿíçÿð.
Ñþç éîã êè, áó ýöí ýÿíúëèéÿ áàãñàí,
Áèð ñåë êèáè ùÿð àí
Ñàüëàì, éåíè ìÿôêóðÿëÿð èçëÿð.
Áèçëÿð!?
Áèçëÿðäÿêè àäÿò äÿ òÿáèè
Áóíëàðúà ñþíöê, éûïðàìûø ÿñêè...
Áèëìÿì êè, áó éîðüóí éöðöéöøëÿ
Ýÿíúëèê íè÷èí óéñóí áèçÿ, ñþéëÿ!
Áèçëÿð éåíèëÿøñÿê áèëÿ, äàèì
Áèð ÿñêèëèê àç-÷îã áèçÿ ùàêèì...
ßí äîüðó éîë èøòÿ!
Ùå÷ îëìàéàëûì îíëàðà ÿíýÿë áó ýåäèøäÿ.
Îíëàð ãîøàúàã, ÷àðïûøàúàãëàð,
Áèð ÷îã ó÷óðóìëàð àøàúàãëàð.
Ëàçèìñÿ úÿùàëÿòëÿ ýöëÿøìÿê,
Áèð ÷àðÿ âàð: àíúàã éåíèëÿøìÿê!..
Îíëàðäàêû ùèììÿò âÿ ìÿòàíÿò
Ãûðáàúëàéàúàã Øÿðãè íèùàéÿò.
Îíëàðäàêû ãöäðÿò âÿ ìÿùàðÿò
Åð-ýåú âåðÿúÿê õàëãà ñÿàäÿò.
Îíëàð ìÿäÿíèééÿòëÿ ýöíÿøëÿð éàãàúàãëàð,
Êå÷ìèøëÿðÿ öñòäÿí áàãàúàãëàð.
Îíëàð ýöëÿúÿê, éöêñÿëÿúÿêëÿð,
Ùÿï éöêñÿëÿúÿê, ùÿï ýöëÿúÿêëÿð.
Îíëàð ýöëÿúÿê, ýöëäöðÿúÿêëÿð,
Áèçäÿí äàùà õîø ýöí ýþðÿúÿêëÿð!»
274
ËÖÜßÒ
À
Àëàéèøè-úàùàí
Àëàì
Àëèùÿ
Àôÿë
Àòè
Àôàã
Àôéîí
Àëèíèùèæàò
Àëûã
ˋֈ
Àëàé
Àøöôòÿ
Äöíéàíûí áóëàøûã èøëÿðè, áîø, ìÿíàñûç
äÿáäÿáÿ âÿ çèíÿòëÿðè
ßëÿìëÿð, êÿäÿðëÿð, ãöññÿëÿð
Éàðàäàí (àëëàù ñþçöíöí ãàäûí úèíñè.
Êå÷èúè, ñþíìöø, éîõ îëìóø
Ýÿëÿúÿê, íþâáÿòè
Öôöãëÿð
Òèðéÿê
ßñèëçàäÿ, ÿñèë-íÿúàáÿòëè
Àõìàã, ñÿôåù
Ïóë
Çàðàôàò, èñòåùçà
Àøèã, âóðüóí, ìÿôòóí, äèëàøöôòÿ — ãÿëáäÿí àøèã îëìóø, âóðóëìóø
Á
Áèëÿêèñ
Áèð ãà÷
Áûéûã
Áÿäàéå
Áÿäÿë
Áÿëèü
Áÿäèÿ
Áóäàëà
Áóíàëìàã
Áöä’
Áèìàð
Áÿñòÿð
Áÿøàðÿò
Áîðà
Áöòè-òÿðñà
Áÿçë
Áöðùàí
Áàëûã ÿò
Áàð
ßêñèíÿ
Áèð íå÷ÿ
Áûü
Áÿäèèëèê, ýþçÿëëèê
ßâÿç
Ýþçÿë äàíûøàí
Íàäèðÿ, ýþçÿë øåé
Àõìàã, ñÿôåù
ßëäÿí äöøìÿê
Áàøëàíüûú
Õÿñòÿ
Éàòàã
Õîø õÿáÿð
×îâüóí
Õðèñòèàí ýþçÿëè
Ñÿõàâÿòëÿ ïàéëàìàã, ñÿðô åòìÿê
Äÿëèë
ßçÿëÿ
Éöê
275
Áàùÿì
Áèñÿìÿð
Áèÿñÿð
Áÿçì
Áàçè÷ÿ
Áàêûð
Áöä’è-õèëãÿò
Áÿèä
Áÿðã
Áÿðý
Áÿíè-áÿøÿð
Áÿðôàëóä
Áèïÿðâà
Áèðýÿ
Áîø, íÿòèúÿñèç
Òÿ’ñèðñèç
Ìÿúëèñ
Îéóíúàã
Ìèñ
Éàðàäûëûøûí èáòèäàñû, áàøëàíüûú
Óçàã; õÿéàëè-áÿèä — óçàã õÿéàë
Øèìøÿê
Éàðïàã, áÿðýè-öììèä — öìèäèí îëìàñû
Èíñàí îüëó
Ãàð êèìè, àü
Ãîðõìàç, úÿñóð
Ú
×àïóã
Úàâèä
Úàìÿõàá
Úàìèä
Úàíýöçà
Úÿáèí
Úÿáùÿ
Úÿäÿëýàù
Úÿðèùÿ
Úèëâÿíöìà
Úèôÿ
×èíýÿíÿ
Úöùÿëà
×àí
×àìëûã
×àïãûí
×àòûã
×àù
×ÿëèê
×åøìè-ìÿõìóð
×èí
×ûüëûã
Úÿëä
ßáÿäè; áàùàðèñòàíè-úàâèä — ùÿìèøÿáàùàð
îëàí éåð
Ýåúÿ ïàëòàðû
Äîíìóø; ùåéêÿëè-úàìèä — ùåéêÿë êèìè
ùÿðÿêÿòñèç
ßçàá âåðÿí, èíúèäÿí
Àëûí; úÿáèíè-ëÿòèô — ýþçÿë àëûí
Àëûí
Âóðóøìà ìåéäàíû, ãîâüà éåðè
Éàðà
Ïàðëàéûá ýþðöíÿí, úèëâÿëÿíÿí
Ëåø
Ãàðà÷û
Úàùèëëÿð, àâàìëàð
Çÿíý
Øàì ìåøÿñè
Äÿúÿë, ÿðêþéöí, ãóëäóð
×àòìà; äöéöíëÿíìèø (ãàø)
Ãóéó
Ïîëàä
Õóìàð ýþç
Ãûðûø
Ãûøãûðûã
276
×ûëäûðìàã
Àüëûíû èòèðìÿê
D
Äàðöëôöíóí
Äàéàã
Äàìè-áÿëà
Äàùèéÿ
Äèë
Äèëýöøà
Äèëàøóá
Äèëõóí
Äèëôèêàð
Äèëàøöôòÿ
Äöíêö
Äöðëö
Äöíáàëÿ
Äöýöí
Äÿíè
Äÿìèí
Äÿðíÿê
Äÿðàüóø
Óíèâåðñèòåò
Äþéìÿê, çîïà
Áÿëà òîðó
Äàùè àäàìëàð, áþéöê àüûë ñàùèáëÿðè;
áþéöê èøëÿð; áÿëà, ìöñèáÿò
Öðÿê, êþíöë
Êþíöëà÷àí, ãÿëáÿ ôÿðÿù âåðÿí
Êþíöë ãûðàí, öðÿéè ùÿéÿúàíëàíäûðàí
Öðÿéè ãàíà äþíìöø
Ãÿëáè éàðàëû îëàí
Öðÿéè ñûíûã
Äöíÿíêè, êå÷ìèø
Úöðáÿúöð
Áóðàäà: ñîí
Òîé
Àë÷àã
Èíäèúÿ
Éåéèá-è÷ìÿê ìÿúëèñè
Ãóúàãëàìàã
E
Åòèçàð
Åòèéàä
Åùòèðàç
Åâäÿò
Åø
Åøñèç
Åðêÿê
Öçð èñòÿìÿê
Àäÿò, âÿðäèø
×ÿêèíìÿ
Ãàéûäûø
Éîëäàø
Òàéñûç
Êèøè
ß
ßáä
ßìúÿ
ßìÿë
ßìíèééÿò
Ãóë, êþëÿ; áÿíäÿ
ßìè
Àðçó
ßìèíëèê
277
ß’ìà
ßë’àí
ßëìþ’ìöíöíÿ
öõöââÿ
ßë’àìàí
ßëùàí
ßëâàù
ßçà
ßçâàã
ßçàáè-ÿëèì
ßçùàð
ßçäàä
ßíáèéà
ßíäÿëèá
ßíèñ
ßíèí
ßíóä
ßðâÿüàí
ßðáàáè-ùàë
ßðç
ßðóñ
ßðâàù
ßðøè-ïöðÿõòÿð
ßñÿôèøòèìàë
ßúç
ßëàô
ßõëàô
ßùáàá
ßùðàð
ßøêáàð
ßøðàô
ßòìÿê
ßôëàê
ßô’àë
ßêøè
Êîð
Èíäèúÿ
Ìþ’ìèíëÿð ãàðäàøäûð
Àìàí èñòÿìÿê
Íÿüìÿëÿð, òÿðàíÿëÿð
Ëþâùÿëÿð
Éàñ
Çþâãëÿð
Øèääÿòëè ÿçàá
×è÷ÿêëÿð, ýöëëÿð
Çèääèééÿòëÿð
Íÿáèëÿð, ïåéüÿìáÿðëÿð
Áöëáöë; ÿíäÿëèáàíÿ — áöëáöë êèìè
Äîñò
Àù-íàëÿ, ñûçûëòû
Èíàäêàð, òÿðñ
Òöíä ãûðìûçû, ýöë
Ùàë ÿùëè îëàíëàð
Éåð, éåð êöðÿñè
Ýÿëèí
Ðóùëàð
Óëäóçëó ýþé
Òÿÿññöô äîüóðàí
Àúèçëèê
Ñÿëÿôëÿð, àòà-áàáàëàð
Õÿëÿôëÿð, þâëàä
Äîñò, éàõûí éîëäàø
Ùöðð àäàìëàð, àçàä éàøàéàíëàð
Àüëàéàí, ýþç éàøû òþêÿí
Àðèñòîêðàòëàð, âàðëû âÿ íöôóçëó àäàìëàð
×þðÿê
Ýþéëÿð
Èøëÿð, ùÿðÿêÿòëÿð
Òóðø
Ô
Ôàñèã
Ôàùèø
Ïîçüóí
Ùèääÿòèíè àøàí
278
Ôÿðàð
Ôÿðò
Ôÿðçàíÿ
Ôÿðèøòÿ
Ôÿðø
Ôÿððöõáàë
Ôÿíí
Ôÿçëÿ
Ôèðäþâñè-ÿ’ëà
Ôèòðÿò
Ôöðóçàí
Ôöíóí
Ôöéóçàò
Ãà÷ìàã
Ùÿääÿí àðòûã, èôðàò
Àãèë, àëèì, áèëèéè èëÿ ôÿðãëÿíÿí
Ìÿëÿê, ìÿëàèêÿ; ÷îõ ýþçÿë
Éåð; ÿðøö ôÿðø — éåð âÿ ýþé
Õîøáÿõò, ðàùàò ãÿëáëè
Åëì
Àðòûã
Óúà ýþéëÿðäÿêè úÿííÿò
Éàðàäûëûø, õèëãÿò, òÿáèÿò
Ïàðëàéàí, ïàðëàã
Åëìëÿð
Ôåéçëÿð
Ý
Ýÿì
Ýèäè
Ýèðéÿíöìóí
Ýèðéàí
Ýåâøÿìÿê
Ýóøåéè-öçëÿò
Ýöðáöç
Úèëîâ
Éàðàìàç, ñûðòûã
Àüëàð, àüëàð ýþðöíÿí
Àüëàð
Çÿèôëÿìÿê, éóìøàëìàã
Òÿêëèê áóúàüû
Ñàüëàì, ýöúëö, ìþùêÿì
Ù
Ùàë
Ùàìè
Ùàôèçÿïèðà
Ùÿãàèã
Ùÿìäóø
Ùÿðàñàí
Ùÿíóç
Ùÿìèééÿ
Ùÿçéàí
Ùÿááÿ
Ùÿïñè
Ùÿìøèðÿ
Ùÿðèì
Èíäè
Ùèìàéÿ åäÿí, ñàõëàéàí
Õàòèðÿ áÿçÿéÿí, éàääà ñàõëàéàí
Ùÿãèãÿòëÿð
×èéèí-÷èéèíÿ
Ãîðõàí, öðêÿí
Ùÿëÿ
Ãåéðÿò, íÿúàáÿò
Áîø ñþç, úÿôÿíýèééàò
Äÿí, òîõóì
Ùàìûñû
Áàúû
Þçýÿéÿ, íàìÿùðÿìÿ ýèðìÿê ãàäàüàí
îëàí éåð
279
Ùÿôðÿ
Ùè÷ëÿýàù
Ùè÷ëÿýàùè-ÿäÿì
Ùöáóò
Ùöððèééÿò
Ùöìà
Ùöäóä
Ùóììà, àòÿøèùóììà
×óõóð, ãóéó
Ýÿðäÿê
Éîõëóã îòàüû, ãÿáèð, ìÿçàð
Åíìÿ, éóõàðûäàí àøàüû äöøìÿ
Àçàäëûã
Äþâëÿò ãóøó, úÿííÿò ãóøó, ñÿàäÿò ýÿòèðÿí
Ñÿðùÿä
Ãûçäûðìà
Õ
Õàâéàð
Õàëò åòìÿê
Õàìóø
Õàáàëóä
Õàê
Õÿíäÿíèñàð
Õÿòâÿ
Õöñðàí
Õóäêàì
Õóøÿ÷èí
Õîøáèí
Õûçëû
Õûðïàëàìàã
Õûðñûç
Äÿíÿâÿð êöðö, êöðöëÿðèí ÿí áàùàëûñû
Ãÿëÿò åòìÿê
Ñàêèò, äèíú
Éàòìûø
Òîðïàã, éåð
Ýöëÿí, ýöëöø âÿ ñåâèíú ñà÷àí
Àääûì
Çèéàí, çÿðÿð
Þçöíö ñåâÿí, åãîèñò
Áàøàã éûüàí
Íèêáèí, îïòèìèñòè
Ñöð’ÿòëè
Ýåéèá êþùíÿëòìÿê, êîáóä äàâðàíìàã
Îüðó
Û
Ûññûç
Ñàùèáñèç, êèìñÿñèç, óúãàð
È
Èãáàë
Èäáàð
Èáòèëàéè-ãÿðàì
Èüáèðàð
Èüôàë
Èç’àí
Èëãà
Õîøáÿõòëèê, óüóð
Áÿõòñèçëèê
Åøãÿ ìöáòÿëà îëìà, ñåâäàéà òóòóëìà
Ãÿìÿ äöøìÿ, ãóáàðà ãàïûëìà, ãöññÿ
Àçäûðìàã, àäëàòìàã
Àüûë, çÿêà, ôÿðàñÿò
Òÿëãèí åòìÿ
280
Èëòèúà
Èòòèùàä
Èìðÿíìÿê
Èìà
Èíôèàë
Èíúèçàá
Èíøàä
Èðøàä
Èñàð
Èñòå’ëà
Èñòèüíà
Èñòèêðàù
Èñòèðùàì
Èñòèãáàë
Èñòèìäàä
Èùçàð
Èúòèùàä
Èøòèêà
Èëëÿò
Èõòèëàë
Èõòèéàð
Èøòÿ
Èôôÿò
Ïÿíàù àïàðìà, ñûüûíìà
Áèðëèê
Àðçóëàìàã, ãèáòÿ åòìÿê
Èøàðÿ, èøàðÿ èëÿ àíëàòìà, áèëäèðìÿ
Ãÿìëÿíìÿ, êÿäÿð äóéìàã, ðóùè íàðàùàòëûã
Úàçèáÿ, ìÿôòóíëóã, áþéöê ùÿâÿñ
Äåêëàìàñèéà, èôàäÿëè îõó
Äîüðó éîëà éþíÿëòìÿ, ìöðøèäèí ìöðèäëÿðèíÿ ùÿãèãÿò éîëó ýþñòÿðìÿñè
Ñà÷ìà, éàéìà; ñÿõàâÿò ýþñòÿðìÿ, áàüûøëàìà
Óúàëòìà, éöêñÿëòìÿ
Åùòèéàúñûç îëìàu, þçöíö âàðëû áèëìÿê
Èéðÿíìÿ, íèôðÿò åòìÿ
Ðÿùì èñòÿìÿê, ÿôâ èñòÿìÿê
Ýÿëÿúÿê
Êþìÿê èñòÿìÿê, éàðäûì äèëÿìÿê
Ùàçûð åòìÿ
Äèí éîëóíäà úèää-úÿùä èëÿ ÷àëûøìà,
ìöúòÿùèäëèê
Øèêàéÿò åòìÿ
Õÿñòÿëèê; ñÿáÿá
Ãàðìàãàðûøûãëûã, öñéàí
Ãîúà
Áàõ, áóäóð
Áÿêàðÿò, íàìóñëóëóã
Ê
Êàùèí
Êÿäÿðçà
Êÿíäè
Êÿëÿáÿê
Êÿñðÿò
Êèçá
Êþâêÿá, êþâêÿáèäèðÿõøàí
Êþé
Ðóùàíè ðÿèñ, ãåéáäÿí õÿáÿð âåðÿ áèëìÿéè
èääèà åäÿí
Êÿäÿð ýÿòèðÿí
Þçö
Êÿïÿíÿê
×îõëóã, áîëëóã
Éàëàí
Óëäóç, ïàðûëäàéàí óëäóç
Êÿíä
281
Êþòö
Êöððåéè-ÿðç
Êöìÿñ
Êöíù
Êöëõàíáÿéè
Ïèñ, éàðàìàç
Éåð êöðÿñè
Ùèí
Áèð øåéèí âÿ éà áèð ìÿñÿëÿíèí êþêö, ÿí
äÿðèí íþãòÿñè, ìàùèééÿòè
Õóëèãàí, ôûðûëäàã÷û
Ã
Ãàíäûðìàã
Ãàôà
Ãÿùð
Ãÿâè
Ãÿñâÿòíöìà
Ãÿ’âð
Ãóøãóëàíìàã
Ãóðíàç
Ãöäñèééÿò
Ãöëáÿ
Ãöðá
Ãÿëà
Ãÿùð-õÿíä
Ãåéä
Ãûëàâóç
Ãûâûëúûì
Ãîøìàã
Àëäàòìàã
Áàø, êÿëëÿ
Ãÿçÿá, àúûã
Ýöúëö
Ñûõûíòûëû, ùöçíëö, ãöññÿ ýÿòèðÿí
×óõóðóí äÿðèí éåðè, äèáè; ìÿú.: áèð èøèí
êþêö, ùÿãèãÿòè
Øöáùÿëÿíìÿê, åùòèéàòëàíìàã
Ùèéëÿýÿð, îéàíûã, çèðÿê
Ìöãÿääÿñëèê, ïàêëûã
Îòàã
Éàõûíëûã, ãöðáè-ùÿã - Àëëàùà éàõûíëûã
Áàùàëûã, ãÿùòö ãÿëà — ãûòëûüà ýþðÿ øåéëÿðèí ãÿùÿò îëìàñû
Àúû-àúû, ÿñÿáè ýöëöø
Ãàéüû
Áÿëÿä÷è
Ãûüûëúûì
Ãà÷ìàã
Ë
Ëàô
Ëàôö ýÿçàô
Ëàùóòè
Ëÿááÿðëÿá
Ëÿáðèç
Ëÿì’àí
Áîø äàíûøìàã
Ëöçóìñóç, ìÿíàñûç ëàããûðòû, áîø ñþùáÿò,
áîø ñþçëÿð
Ðóùàíè àëÿìÿ ìÿíñóá, ìÿ’íÿâè àëÿì,
öëóùèééÿò àëÿìè; èëàùè
Àüçûíà êèìè
Äîëó, àüçûíà ãÿäÿð äîëó; ëÿáðèçè-ñÿàäÿò —
ñÿàäÿòëÿ äîëó
Ïàðëàìà, ïàðûëäàìà
282
Ëÿì’ÿíèñàð
Ëÿðçàí
Ëÿðçÿäàð
Ëÿðçèø
Ëåâñ
Ëåéë
Ëåéëàã
Ëåéëö íàùàð
Ëèñàí÷û
Ëèñàí
Øþ’ëÿëÿíÿí, ïàðûëäàéàí, ëÿì’ÿñà÷àí
Òèòðÿê, òèòðÿéÿí
Òèòðÿê, òèòðÿéÿí; ðóùè-ëÿðçÿäàðè-øÿá —
ýåúÿíèí òèòðÿéÿí ðóùó
Òèòðÿòìÿ
×èðê, ìóðäàðëûã; ëåâñè-ðèéà — ðèéàêàðëûüûí
÷èðêèíëèéè
Ýåúÿ
Éàñÿìÿí
Ýåúÿ-ýöíäöç
Äèë÷è
Äèë
Ì
Ìàäÿð
Ìàôàò
Ìàçè
Ìåâò
Ìÿáùóò
Ìÿãàáèð
Ìÿäèä
Ìÿäàð îëìàã
Ìÿçàëèì
Ìÿçáÿù âÿ ìÿçáÿùÿ
Ìÿëÿêèééÿò
Ìÿëÿêðöõñàð
Ìÿëúÿ’
Ìÿìçóú
Ìÿíÿêøÿ
Ìÿíàçèð
Ìÿí’ åòìÿê
Ìÿ’íóñ
Ìÿðàã åòìÿê
Ìÿðàðÿò
Ìÿðäóä
Ìÿðêÿá
Àíà
Èòèðèëìèø, çÿðÿð
Êå÷ìèø çàìàí
Þëöì
×àøìûø, þçöíö èòèðìèø
Ìÿãáÿðÿëÿð, ìÿçàðëàð; òåéôè-ìÿãàáèð —
ãÿáðèñòàíëûã êàáóñó (òåéôè)
Óçóí, ñöðÿêëè
Õåéèð èøÿ âàñèòÿ îëìàã, õàëã õåéðèíÿ ñÿðô
îëóíìàã
Çöëìëÿð, ÿäàëÿòñèçëèêëÿð
Ñàëëàãõàíà; ãûðüûí éåðè. Úàâèääÿ èíñàí
ìÿçáÿùè, ìöùàðèáÿ ìåéäàíû
Ìÿëÿêëèê, ïàê, ýþçÿëëèê
Ìÿëÿê éàíàãëû, ýþçÿë
Ñûüûíàúàã éåðè, ïÿíàù éåðè
Ãàðûøûã, ãàðûøäûðûëìûø
Áÿíþâøÿ
Ìÿíçÿðÿëÿð
×ÿêèíäèðìÿê
Äîñò, éîëäàø
Íàðàùàò îëìàã
Àúûëûã, òÿëõêàìëûã, äèëõîðëóã
Ðÿää åäèëìèø, ãîâóëìóø
Ìèíèê ùåéâàíû
283
Ìÿðäöìýèðèç
Ìÿñÿððÿò
Ìÿñèùà
Ìÿñùóð
Ìÿôñÿäÿò
Ìÿùàáÿò
Ìÿùàñèí
Ìöùàë
Ìÿùçóð
Ìÿùçóí
Ìÿùòàá
Ìÿúçóá
Ìÿ’âà
Ìÿøùóä
Ìÿäôÿí
Ìÿ’äÿëÿò
Ìÿ’ìóð
Ìÿ’òóô
Ìèñàôèð
Ìèíè-ìèíè
Ìèðàëàé
Ìþâúÿ
Ìþâúèä
Ìþùíÿòôÿçà
Ìþùòÿðèç
Ìþùòÿìèë
Ìþùòÿñèð
Ìþ’òàä
Ìöáðÿì
Ìöüôèë
Ìöüáÿð
Ìöÿççÿá
Ìöÿëëà
Èíñàíëàðäàí ãà÷àí
Øÿíëèê, øàäëûã
Èñà ïåéüÿìáÿðèí ëÿãÿáè
Ñåùð åäèëìèø, ñåùð èëÿ àëäàäûëìûø; âóðüóí,
âóðóëìóø
Ôèòíÿ-ôÿñàä, ïîçüóíëóã
Ùåéáÿòëè ýþðöíöø
Ýþçÿëëèêëÿð
Ãåéðè-ìöìêöí, ÷ÿòèí
Òÿùëöêÿ, ãîðõó, òÿùëöêÿëè
Ùöçöíëö
Àé èøûüû, àéëû ýåúÿ
Úÿçá îëóíìóø; àøèã
Éåð, ìÿñêÿí
Øàùèä îëóíìóø
Ãÿáèð
ßäàëÿò
Àáàä
Òóø ýÿëìèø, ýþçëÿðè áèð àéíàéà ìÿ’òóô
îëäó — áàõäû
Ãîíàã
Áàëàúà-áàëàúà
Ïîëêîâíèê
Äàëüà, ëÿïÿ
Éàðàäàí, äîüóðàí; ìþâúèäè-èëùàì — èëùàì ýÿòèðÿí, èëùàìà ýÿòèðÿí (øàèð)
Ãÿì àðòûðàí, ÿçèééÿò ÷îõàëäàí, áÿëàéà
ñàëàí
×ÿêèíÿí, ãîðõàí
Åùòèìàë îëóíàí
Åùòèðàñëû, éàíüûëû
Àäÿò åòìèø
Ìþùêÿì, äÿô’ åäèëìÿç; åùòèéàúèìöáðÿì — þäÿíèëìÿñè çÿðóðè åùòèéàú
îëàí
Àëäàäûúû, éàëàí÷û; ñÿðàáè-ìöãôèë — àëäàäûúû èëüûì
Àúûãëû, èíúèê
ßçàá ÷ÿêÿí, ÿçèééÿò è÷èíäÿ îëàí
Éöêñÿê, ÿçÿìÿòëè
284
Ìöçëèì
Ìöçòÿðèá
Ìöãòÿäèð
Ìöêÿääÿð
Ìöêÿððÿð
Ìöëàçèì
Ìöëÿââÿñ
Ìöëòÿúè
Ìöíÿââÿð
Ìöíêÿñèð
Ìöíôÿèë
Ìöðòÿñÿì
Ìöñÿëëÿò
Ìöñÿëëÿì
Ìöñòÿèä
Ìöñòÿüðÿã
Ìöñòåâëè
Ìöñðè
Ìöúðèì
Ìöúÿùùÿç
Ìöòÿâÿððèì
Ìöòÿùÿññèðóí
Ìöòÿúÿññèñ
Ìöòÿôÿêêèð
Ìöòÿñÿââÿð
Ìöôòÿðèñ
Ìöõÿééÿë
Ìöùÿéé
Ìöùèá
Ìöùëèê
Ìöøÿââÿø
Ìóúèá
Ãàðàíëûã, çöëìÿò è÷èíäÿ îëàí; ìÿúùóë
Èçòèðàáëû
Ãöäðÿòëè, áàúàðûãëû
Êÿäÿðëè, òóòãóí
Òÿêðàð îëóíàí, äÿôÿëÿðëÿ
Ëåéòåíàíò
Ìóðäàð, ÷èðêèí, áóëàøûã
Èëòèúà åäÿí, ïÿíàù àïàðàí, ñûüûíàí
Èøûãëû, íóðëó
Ñûíûã, ãûðûã
Ïÿðò îëìóø, óòàíìûø
Ðÿñì åäèëìèø, ñóðÿòè ÷ÿêèëìèø
Çÿùëÿòþêÿí
Äîüðó, èíêàðåäèëìÿç
Ìåéèëëè, ùàçûð, ãàáèë
Ãÿðã îëìóø, áàòìûø; ÿíâàðÿ ìöñòÿüðÿã —
áàøäàí-áàøà íóð è÷èíäÿ
Ôÿòù åäÿí, ùàêèì îëàí
Éîëóõóúó
Ýöíàùêàð
Òÿúùèç îëóíìóø
Âÿðÿìëè, õÿñòÿ
Ùÿñðÿòëÿ
Àðàéûá àõòàðàí, áèëìÿê èñòÿéÿí
Áóðàäà: ôèêèðëè, ãàéüûëû
Òÿñÿââöð îëóíàí
Éûðòûúû
Õÿéàëà ýÿòèðÿí, õÿéàëè
Ùàçûð, áèð èøè ýþðìÿéÿ ùàçûð îëìàã
Ãîðõóíú, ùåéáÿòëè
Ùÿëàêåäèúè, þëäöðöúö
Ùÿéÿúàíëàíìûø, ãàðûøìûø
Ñÿáÿá
Í
Íàì
Íàäèì
Íàçèð
Íàèì
Àä
Ïåøìàí
Áàõàí, òàìàøà åäÿí
Éàòàí; ùöñíè-íàèìè-úàâèä — ÿáÿäè ñóñàí
285
Íàñèéÿ
Íàñóò
Íàñåù
Íàñûë
Íàøèíèäÿ
Íàôèëÿ
Íà÷àã
Íàðè-ùèúð
Íÿäàìÿò
Íÿùé
Íÿüÿìàò
Íÿçàôÿò
Íÿçðåéè-õóíèí
Íÿôÿõàò
Íÿúìè-ýåéñóäàð
Íÿøâÿçà
Íÿø’ÿïÿçèð
Íÿøèäÿ
Íåâäÿìèäÿ
Íèçà’
Íèýàù
Íèñàí
Íèñéàí
Íèìõàò
Íèøèìÿí
Íåâøöêöôòÿ
Íåâçàä
Íåâ’ÿðóñ
ýþçÿëëèê
Àëûí
Èíñàíëûã, èíñàí àëÿìè, ëàùóòóí ÿêñè
Íÿñèùÿò÷è
Íåúÿ
Åøèäèëìÿìèø
Áîø éåðÿ, ùÿäÿð
Áóðàäà: äÿðâèøëÿðäÿ îëàí òÿáÿðçèí
Àéðûëûã îäó
Ïåøèìàíëûã
Ãàäàüà
Íÿüìÿëÿð, ìàùíûëàð
Òÿìèçëèê
Ãàíëû áàõûø, ãàíëû ýþçëÿð
Íÿôõÿëÿð, íÿôÿñëÿð
Ãóéðóãëó óëäóç, êîìåòà
Íÿø’ÿëè
Íÿø’ÿ àëàí
Íÿüìÿ, øå’ð, øÿðãè
Éåíè ýþéÿðìèø (÷ÿìÿí)
×ÿêèøìÿ, äàâà-äàëàø
Áàõûø
Àïðåë
Óíóäóëìà
Éàðûéóõóëó
Îòóðàúàã éåð, éàøàéûø éåðè; ìÿúëèñ
Éåíè à÷ûëìûø (ýöë)
Éåíè äîüóëìóø, áàëà; íåâçàäè-òÿáèÿò —
òÿáèÿòèí áàëàñû (ýöíÿø ùàããûíäà)
Òÿçÿ ýÿëèí, ìÿú.: èëê áàùàð
Î
Îéàëàìàã
Îáóð
Îðìàí
Ôèêðèíè éàéûíäûðìàã, ÿéëÿíäèðìÿê
×îõ éåéÿí, ãàðûíãóëó
Ìåøÿ
Þ
Þðñÿëÿìÿê
Þðñÿëÿíìÿê
ßçìÿê, äàüûòìàã, ÿëäÿí ñàëìàã
ßçèëìÿê, áöçöøìÿê
286
Þêñöç
Éåòèì
Ï
Ïà÷àâðà
Ïåéðþâ
Ïåéäÿðäÿðïåé
Ïÿéàì
Ïÿððàí
Ïÿìáÿ
Ïÿê
Ïÿêè
Ïèð
Ïèøýàù
Ïöðüöáàð
Ïöðçÿùÿá
Ïöðñöêóí
Ïöðòåéô
Ïöðçÿôÿð
Ïöðèüáèðàð
Ïöðèøòèêà
Ïöðìÿàë
Ïöðìÿàëè
Ïöðìÿëàë
Ïöðôèêðÿò
Ïöð’ÿçùàð
Ïöð’èòàá
Ïöðçÿùÿá
Ïûðëàíòà
Ïûíàð
ßñêè, úûð-úûíäûð
Áèðèíèí àðõàñûíúà ýåäÿí, áèðèíè èçëÿéÿí
Äàëáàäàë
Ñèôàðèø
Ó÷àí, ãàíàäëàíàí
×ÿùðàéû
×îõ
×îõ éàõøû
Ãîúà; ðÿùáÿð; ïèðè-ìöðøèä — ãîúà ðÿùáÿð,
éîë ýþñòÿðÿí
Þí òÿðÿô; ïèøýàùè-íèýàù — ýþç ãàáàüûíäà
îëàí éåð, òÿðÿô
Òîçëó, òîçà áóëàøìûø; äÿðäëè, êÿäÿðëè
Ãûçûë äîëó, ãûçûëëû
Ñÿññèç, ñàêèò
Êàáóñëà äîëó
Çÿôÿðëÿ, ãàëèáèééÿòëÿ; ãÿëÿáÿëè
Òîçëó, ãóáàðëû
Øèêàéÿòëè, ÷îõ øèêàéÿòëè îëàí
Ìÿ’íàëû
Éöêñÿê êåéôèééÿòëÿðè îëàí
×îõ ãÿìýèí, ÷îõ êÿäÿðëè
Ôèêèðëè, ÿíäèøÿëè; àüûëëû
×è÷ÿê äîëó éåð
Òþùìÿòëè, ìÿçÿììÿòëè
Ãûçûëëà äîëó
Áðèëéàíò
Áóëàã
Ð
Ðàùçÿí
Ðÿáèè
Ðÿãèã
Ðÿçìýàù
Ðÿééàí
Éîëêÿñÿí, ãóëäóð
Èëê áàùàðà ìÿõñóñ
Èíúÿ, çÿðèô
Ìöùàðèáÿ éåðè, ùÿðá ìåéäàíû
Ñóäàí äîéìóø; ëÿáè-ðÿééàí — ñóäàí
287
Ðÿùàêàð
Ðÿùíöìàéè-øÿð
Ðÿõàâÿò
Ðÿ’ä
Ðÿ’íà
Ðÿíúóð
Ðèùëÿò åòìÿê
Ðèúàë
Ðóçö øÿá
Ðþâçÿ
Ðþâøÿí
äîéìóø äîäàã; äÿíèç
Õèëàñåäèúè, ãóðòàðûúû
Øÿðÿ àïàðàí, çèéàí éîëóíó ýþñòÿðÿí
Ñöñòëöê
Èëäûðûì
Ýþçÿë
Õÿñòÿ, êÿäÿðëè
Þëìÿê, âÿôàò åòìÿê, êþ÷ìÿê
Áþéöê, ùþðìÿòëè àäàìëàð; äþâëÿò àäàìëàðû
Ýöíäöç-ýåúÿ
Áàü÷à, áàü, ýöëëö-÷è÷ÿêëè éåð
Èøûãëû
Ñ
Ñàìèÿ
Ñàãûí
Ñàêèí
Ñÿáàùÿò
Ñÿáç
Ñÿäð
Ñÿì
Ñÿìëè
Ñÿíýäèë
Ñÿãÿò
Ñÿëèì
Ñÿð’ÿäàð
Ñÿðâÿòö ñàìàí
Ñÿðýÿøòÿ
Ñÿðìÿäèééÿò
Ñÿðøàð
Ñÿôâÿò
Ñÿùàáÿïóø
Ñÿùùàð
Ñèíÿê
Ñèìàõ
Äèíëÿéÿí, ãóëàã àñàí ãûç, ãàäûí
Áàõ ùà, åùòèéàòëû îë
Ñàêèò
Ýþçÿëëèê
Éàøûë
Äþø, ñèíÿ
Çÿùÿð; ñÿìëè áþúÿê — çÿùÿðëè úöúö
Çÿùÿðëè
Äàøãÿëáëè, ðÿùìñèç, ìÿðùÿìÿòñèç
Øèêÿñò
Ñàüëàì
Åïèëåïòèê
Âàð-äþâëÿò
Àâàðà; ùåéðÿòäÿ îëàí
ßáÿäèëèê
Äîëó, àüçûíà ãÿäÿð äîëäóðóëìóø; áîë,
ýåí-áîë
Ñàôëûã, òÿìèçëèê, ïàêëûã
Áóëóäëà þðòöëö; ñÿùàáÿïóøè-ùèúàá — ùèúàá
ïÿðäÿñèëÿ þðòöëö
Ñåùð åäÿí, ñåùðáàç; ìÿú.: ÷îõ úàçèáÿëè
ýþçÿë; ëÿáè-ñÿùùàð — ÷îõ ýþçÿë äîäàã
Ìèë÷ÿê
Ãóëàã, ãóëàã éîëó, åøèòìÿê éîëó
288
Ñèìèí, òÿíè-ñèìèí
Ñèíñè
Ñèéÿùðÿíý
Ñèòàðÿ
Ñîéòàðû
Ñóð
Ñóçèø
Ñöìò
Ñöñëö
Ñöêóò
Ñöôëè
Ñöôëèééÿò
Ñûðìà
Ñûúàã
Ñûòìàëû
Ñåìèç
Ñåéùÿ
Ñîìóðòãàí
Ñîêàã
Ñûðûòìàã
Ýöìöøö, ýöìöø áÿäÿí
Ýèçëè; ñèíñè ìÿðÿç — ýþçÿ ýþðöíìÿç
õÿñòÿëèê
Ãàðà ðÿíýëè
Óëäóç
Ìÿñõÿðÿ÷è, éàëòàã, õàëãû ýöëöíú ùÿðÿêÿòëÿðèëÿ ýöëäöðÿí àäàì
Çèéàôÿò, òîé, øàäéàíàëûã
Éàíüû
Ñÿññèçëèê, ñöêóò
Áÿçÿêëè
Ñàêèòëèê
Àë÷àã, éåðÿ ìÿõñóñ
Àë÷àãëûã
Ýöìöøö âÿ éà ãûçûëû ñàïëà âóðóëìóø
áÿçÿê
Èñòè
Ãûçäûðìàëû
Êþê
Ãûøãûðûã
Ãàøãàáàãëû
Êö÷ÿ
Ñûðòûëûá ýöëìÿê
Ø
Øàéàí
Øàêà
Øàùðàù
Øÿáàá
Øÿìñ
Øÿùàìÿòëè
Øÿòàðÿò
Øÿêêèééàò
Øÿùïÿð
Øóì
Øÿáíÿâÿðä
Øÿáðÿíý
Øÿðàðÿ
Ëàéèã
Çàðàôàò, ÿéëÿíìÿ
Áàø éîë, ïðîñïåêò
Ýÿíúëèê
Ýöíÿø
Èýèä, âöãàðëû
Úÿëäëèê, âóðíóõìà
Øÿêêëÿð, øöáùÿëÿð
Ãàíàä; ó÷óø ëÿëÿêëÿðè
Óüóðñóç
Ýåúÿ ýÿçèá äîëàøàí, øÿáíÿâÿðäè-ñÿìà —
ýåúÿëÿðè ñÿìàíû, ýþéëÿðè äîëàøàí (àé)
Ãàðà, ãàðàíëûã ýåúÿ ðÿíýèíäÿ îëàí
Ãûüûëúûì
289
Øàùìàðè-öñéàí
Øÿùðàù
Øÿ’øÿÿáàð
Øèòàáàí
Øöêóôÿçàð
Àñèëèê èëàíû; ìÿú.: úèíàéÿòëè ùÿðÿêÿò
Áàø éîë, áþéöê éîë
Øþ’ëÿñà÷àí, çèéà ñà÷àí
Òÿëÿñÿí, òÿëÿñìÿ
Ýöëëöê, ÷ÿìÿíëèê
Ò
Òàáàí
Òàáôÿðñà
Òàñëàìàã
Òàòëû
Òàãÿòñóç
Òÿáäèë
Òÿáÿñáöñ
Òÿâÿððöì
Òÿãäèñ
Òÿãÿððöá
Òÿÿá
Òÿáàù
Òÿçéèí
Òÿçéèð
Òÿìÿââöú åäÿí
Òÿìÿääöí
Òÿìÿëëöã
Òÿìÿñõöð
Òÿìéèç
Òÿìúèä
Òÿêìÿ
Òÿííàç
Òÿíÿôôöð
Òÿíè-ñèìèí
Òÿðÿáçà
Òÿðÿáíèñàð
Òÿðÿùùöì
Òÿðÿá
Òÿðúèù
Òÿðñà
Ïàðëàã, èøûã ñà÷àí
Ýöúäÿí, òàãÿòäÿí ñàëàí
Þçöíö éàëàíäàí ùöíÿðëè ýþñòÿðìÿê,
þçöíäÿ îëìàéàí øåéè âàð êèìè ýþñòÿðìÿê, ëîâüàëàíìàã
Øèðèí
Òàãÿòäÿí ñàëàí
Äÿéèøìÿê
Éàëòàãëûã, àë÷àëìà
Âÿðÿì îëìàã, âÿðÿìëÿìÿ
Ìöãÿääÿñëÿøäèðìÿ, øþùðÿòëÿíäèðìÿ
Éàõûíëàøìà
ßçèééÿò, èçòèðàá
Äàüûëìûø, ïîçóã
Áÿçÿìÿê
Ñàõòàëûã, ãåéðè-ñÿìèìè
Äàëüàëàíàí, òèòðÿéÿí
Ìÿäÿíèëÿøìÿ, ìÿäÿíèééÿò
Éàëòàãëûã
ßëÿ ñàëìà, èñòåùçà åòìÿ, òÿùãèð åòìÿ
Ñå÷ìÿ, ôÿðã ãîéìà
Åùòèðàì ýþñòÿðìÿ, áþéöòìÿ
Òÿïèê
Ýþçÿë, áîéëó-áóõóíëó
Íèôðÿò åòìÿê
Ýöìöø áÿäÿí; ìÿú.: àé, ãÿìÿð
Çþâã âåðÿí, ñåâèíú éàðàäàí
Ñåâèíú ñà÷àí, ñåâèíäèðÿí
Ðÿùì åòìÿê
Ñåâèíú, øàäëûã
Öñòöíëöê; òÿðúèù åòìÿê — öñòöí òóòìàã
Õðèñòèàí
290
Òÿëõêàì
Òÿüÿííè
Òÿùÿññöð
Òÿùÿââöë
Òÿñÿòòöð
Òÿúÿääöä
Òÿñìèì
Òÿñõèðè-ãöëóá
Òÿôÿððöúýàù
Òÿùÿââöð
Òÿõÿòòöð
Òÿúÿëëè
Òÿúÿððöä
Òÿüàôèë
Òÿùÿêêöì
Òîãàò
Òèçïÿðâàç
Òèìàðõàíà
Òèð
Òèðÿ
Òèôëàíÿ
Òðåí
Òÿïñè
Òóçàã
Òóùàô
Òöéóð
Òöððÿéè-øÿáðÿíý
Êåôè ïîçóã, áÿäáÿõò
Íÿüìÿ îõóìàã
Ùÿñðÿò ÷ÿêìÿê
Äÿéèøìÿ, ÷åâðèëìÿ
Áöðöíìÿê
Éåíèëÿøìÿ
Çÿùÿðëÿìÿ
Öðÿêëÿðè ôÿòù åòìÿ, ìÿôòóí åòìÿ
Ýÿçèíòè éåðè, ñÿéàùÿò éåðè
Øèääÿò âÿ ãÿçÿá ýþñòÿðìÿ, àúûãëà öñòöíÿ
ùöúóì åòìÿ
Éàäà ñàëìà
Ïàðûëòû, ýþðöíìÿ
Àéðûëûá òÿêëÿøìÿ, ãàðûøìàìà
Õÿáÿðñèçëèê, þçöíö õÿáÿðñèçëèéÿ âóðìàã
Èñòåùçà
Ñèëëÿ
Èòè ó÷àí, òåç ãàíàäëàíàí
Õÿñòÿõàíà; äÿëèëÿð õÿñòÿõàíàñû
Îõ
Ãàðà, ãàðàíëûã
Óøàãúàñûíà
Ãàòàð
Ìÿúìÿéè
Òÿëÿ
Ãÿðèáÿ, ÿúàèá
Ãóøëàð
Ãàðà ñà÷ëàð
Ó
Óôàã
Óñëó
Óüðàøìàã
Óñëàíìàã
Êè÷èê
Àüûëëû
×àëûøìàã
Äèíú äóðìàã, éàðàìàçëûã åòìÿìÿê
Ö
Öáóäèééÿò
Öðÿôà òàñëàüû
Ãóë îëìà, èòàÿò åòìÿ
Éàëàí÷û ðóùàíè, ñàõòà àðèôëèê
291
Öðÿôà
Öðéàí
Àðèôëÿð
×ûëïàã
Â
Âà ÿñÿôà
Âàëèäÿ
Âàðÿñòÿ
Âÿã’ÿ
Âÿñâÿñÿ
Âÿãóð
Âÿãô
Âÿüà
Âÿúäàëóä
Âÿùäÿò
Âÿúäÿôðóç
Âèðä
Âöñëÿòýöçèí
Âöùóø
Âåíöñ
Ùåéèô, ÷îõ òÿÿññöô
Àíà
Àçàä îëìóø, ãóðòóëìóø, âàðÿñòåéèìÿçàëèì — çöëìëÿðäÿí õèëàñ îëìóø
Ùàäèñÿ
Øåéòàí ïû÷ûëòûñû
Âöãàðëû
Áèð õåéèð èøÿ àéðûëìûø (ìàë); âÿãôè-ñåâäà;
éàøàðìûø âÿãôè-ñåâäà, ñàôö öðéàí þçöíö åøãÿ, ñåâäàéÿ âÿñô åòìèø, âåðìèø…
Ýóðóëòó, ãîâüà
Âÿúä è÷èíäÿ, þçöíö èòèðìèøúÿñèíÿ åøãÿ
òóòóëìóø
Áèðëèê
Âÿúäÿ ýÿòèðÿí, âÿúä àðòûðàí, ùÿéÿúàí
îéàäàí ùàäèñÿ
Äóà, òÿêðàð-òÿêðàð îõóíàí Ãóð’àí àéÿñè,
éà ùÿð ùàíñû áèð ùÿäèñ, ñþç
Âöñàë àõòàðàí, ìÿøóãÿñèíÿ ÷àòìàüà
÷àëûøàí
Âÿùøè ùåéâàíëàð
Âåíåðà
É
Éàëäûçëû
Éàâóç
Éàâðó
Éàðûí
Éåêàâàç
Éåëòÿíìÿê
Éîñìà
Ãûçûë ñóéóíà ÷ÿêèëìèø; àëäàäûúû
Ñÿðò, úÿñóð
Áàëà, êþðïÿ
Ñàáàù
Áèð ñÿñëÿ
Ýöúÿ äöøìÿê
Øÿí, íàçëû
Ç
292
Çàèä
Çàèð
Çàùèð
Çÿëàì
Çÿáóí
Çÿêè
Çÿðàôÿò
Çÿððèíïÿð
Çÿùðàëóä
Çÿùðõÿíä
Çÿ’ô
Çèá
Çèëë
Çèøòáèí
Çèôò
Çèíäÿ
Çöââàð
Çöëë
Çöíóí
Öñòÿýÿë, öñòöí; àðòûã
Çèéàðÿò åäÿí, çèéàðÿò÷è
Ïàðëàã, àéäûí; íöúóìè-çàùèðÿ — ïàðûëäàéàí óëäóçëàð
Ãàðàíëûã, çöëìÿò; çÿëàìè-òÿùÿééöð —
ùåéðÿò ãàðàíëûüû
Çÿèô, êþìÿêñèç
Àüûëëû
Çÿðèôëèê, èíúÿëèê
Çÿðãàíàäëû, ñÿééàùè-çÿððèíïÿð — ãóéðóãëó óëäóç, êîìåòà
Çÿùÿðëè, çÿùÿðÿ áóëàøìûø; ÷îõ àúû (ñþç
âÿ ñ.)
Àúû ýöëöø, èñòåùçàëû ýöëöø
Çÿèôëèê
Áÿçÿê, éàðàøûã
Êþëýÿ
Ïèñ ýþðÿí, ÷èðêèí áèëÿí, ïåññèìèñò
Ãûð
Éàøàéàí, äèðè
Çèéàðÿò÷èëÿð
Çèëëÿò, àë÷àãëûã
Çÿííëÿð, ýöìàíëàð, øöáùÿëÿð
ßêðÿì Úÿôÿð,
Òåéìóð Êÿðèìëè
293
294
ÌÖÍÄßÐÈÚÀÒ
Áèð íå÷ÿ ñþç (Òóðàí Úàâèä) .............................................5
Ùöñåéí Úàâèäèí ùÿéàò âÿ éàðàäûúûëûüû
(Ý. Áàáàõàíëû-Êÿíýÿðëè, Ò.Êÿðèìëè) ...............................11
ÊÅ×ÌÈØ ÝÖÍËßÐ
Ùöáóòè-Àäÿì .................................................................35
Áàêûäà.............................................................................38
Éàäè-Ìàçè.......................................................................42
Îòóç éàøûíäà ...................................................................44
Ýåúÿéäè… ......................................................................46
Áèð ðÿñì ãàðøûñûíäà.........................................................49
Åëìè-áÿøÿð ......................................................................50
Ãàäûí!.............................................................................52
Êö÷öê ñÿðñÿðè .................................................................54
Þêñöç ßíâÿð ..................................................................55
Èëê áàùàð..........................................................................57
Ãûç ìÿêòÿáèíäÿ..............................................................58
×è÷ÿê ñåâýèñè ..................................................................59
ÁÀÙÀÐ ØßÁÍßÌËßÐÈ
Ùÿðá âÿ ôÿëàêÿò ..............................................................63
Äÿíèç òàìàøàñû ...............................................................68
Øåéõ Ñÿíàí .....................................................................72
Ðÿãñ................................................................................73
Ùÿð éåð ñÿôàëû, íÿø’ÿëè….................................................75
×ÿêèíìÿ, ýöë!.................................................................76
Ñåâèíìÿ, ýöëìÿ, ãóçóì!.. .............................................77
Ïÿìáÿ ÷àðøàô ..................................................................78
Õóðàìàí-õóðàìàí..........................................................79
Óéóéîð............................................................................80
Ýþðìÿäèì ......................................................................82
Áÿí èñòÿðèì êè….............................................................84
Âÿðÿìëè ãûç ....................................................................85
Êàðñ âÿ Îëòó ÿòðàôûíäà ñÿáÿáñèç (!?) îëàðàã
àë÷àãúàñûíà ãÿòë âÿ éÿüìà åäèëÿí
ìÿçëóìëàð è÷èí................................................................86
295
×îáàí òöðêöñö ................................................................89
Äöí âÿ áó ýöí ................................................................90
Ãöðóáÿ ãàðøû ...................................................................93
Ùÿðá èëàùû ãàðøûñûíäà ......................................................95
Èøòÿ áèð äèâàíÿäÿí áèð õàòèðÿ...........................................97
ÓÍÓÒÓËÌÓØ ØÅÉËßÐ
Åé ðóùè-ïöðñöêóí!.. ......................................................109
Êö÷öê áèð ëåâùÿ ............................................................111
Èêè ùÿìøèðåéè-ëÿòàôÿòâàí ...............................................112
Áèð ãûçûí ñîí ôÿðéàäû, éàõóä
çèíäàí ýöøÿñèíäÿí áèð ñÿñ.............................................114
Ãîìøó ÷è÷ÿéè................................................................116
Íÿúìè-ýåéñóäàð ...........................................................117
Èáòèëàéè-ãÿðàì...............................................................118
Øå’ð ìÿôòóíó.................................................................119
Äÿíèç ïÿðèñè ..................................................................120
Áèëìÿì êèìÿ?..............................................................121
Áó ýåúÿ.........................................................................123
À…ù, éàëíûç ñÿí! .........................................................124
Ãÿìÿð...........................................................................125
Íè÷èí!? ..........................................................................126
Ýåò ................................................................................128
Ìÿ’éóñ áèð ãÿëáèí ôÿðéàäû ............................................129
Ñîí áàùàðäà ..................................................................130
ÌÖÕÒßËÈÔ ØÅ’ÐËßÐ
Âåðäèì î ýöí êè, çöëôè-ïÿðèøàíÿ ýþíëöìö… ................135
Ãÿçÿë ............................................................................136
Ãÿçÿë ............................................................................137
Ãÿçÿë ............................................................................138
Ãÿçÿë ............................................................................139
Ùàúû Çåéíàëàáèäèí Òàüûéåâèí
éàðäûìû ìöíàñèáÿòèëÿ....................................................140
Ìÿðñèéÿ ........................................................................144
Íþâùÿ ...........................................................................145
Ùàëè-ÿñÿô — èñòèìàëûìû òÿñâèðäÿ
áèð àùè-ìÿçëóìàíÿ .......................................................149
296
Ãîúà áèð òöðêöí âÿñèééÿòè.............................................153
Áÿíèì òàíðûì................................................................156
Áèð çàìàíëàð .................................................................157
Íîâðóç áàéðàìû............................................................158
«Èñìàéûë áÿé» ...............................................................160
Òöðê ÿñèðëÿðè..................................................................162
Ãà÷ãûí ..........................................................................164
Ñîëüóí ìÿíÿêøÿëÿð ......................................................165
×ÿëèê ãîëëàð...................................................................166
Øÿðã ãàäûíû ...................................................................167
ÏÎÅÌÀ
Àçÿð..............................................................................171
Ëöüÿò………………………………………………….275
297
298
Ù. ÚÀÂÈÄ
ßÑßÐËßÐÈ
5 ÚÈËÄÄß
I ÚÈËÄ
Áàêû — 2006
Äèðåêòîð: Ø.Àëûøàíëû
Áàø ðåäàêòîð: Ò.Êÿðèìëè
Êîìïöòåð òÿðòèá÷èñè: Ú.Ãàñûìîâ
Ôîðìàòû 84õ108 1/32. Ùÿúìè 19 ÷.â.Òèðàæû 1000.
Ñèôàðèø ¹. 154. Ãèéìÿòè ìöãàâèëÿ ÿñàñûíäà.
Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí «Åëì» Ðåäàêñèéà-Íÿøðèééàò
âÿ Ïîëèãðàôèéà Ìÿðêÿçèíäÿ éûüûëûá ñÿùèôÿëÿíìèøäèð.
299
ìÿòáÿÿñèíäÿ ÷àï îëóíìóøäóð
300