ìàòåðèàëëàðû - Folklor İnstitutu

Transkript

«Îðòàã Òöðê Êå÷ìèøèíäÿí Îðòàã Òöðê Ýÿëÿúÿéèíÿ»
II Óëóñëàðàðàñû Ôîëêëîð Êîíôðàíñû
Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Åëìëÿð Àêàäåìèéàñû
Ôîëêëîð Èíñòèòóòó
II Óëóñëàðàðàñû Ôîëêëîð Êîíôðàíñûíûí
ÌÀÒÅÐÈÀËËÀÐÛ
17 – 21 ìàðò 2004
ÁÀÊÛ-2004
1
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
Ðåäàêòîðó: ÀÌÅÀ Ôîëêëîð Èíñòèòóòóíóí äèðåêòîðó,
ô.å.í.äîñ. Ùöñåéí Èñìàéûëîâ
Òÿðòèá åäÿíëÿð: ßëè Øàìèë, Àôàã Õöððÿìãûçû
Êîíôðàíñûí Òÿøêèëàò Êîìèòÿñè /
Ñåìïîçèóìóí Äöçåíëåìå Êóðóëó
Ñÿäð: Àêàä. Ìàùìóä Êÿðèìîâ
Ñÿäð ìöàâèíè: Äîñ.Äð.Ùöñåéí Èñìàéûëîâ
Öçâëÿð: ôèë.å.í.Îðóú ßëèéåâ
Òàùèð Îðóúîâ
Åë÷èí Àááàñîâ
Áàø Êàòèá / Ýåíåë Ñåêðåòåð
Àôàã Õöððÿìãûçû
Êàòèáëÿð / Ñåêðåòåðëåð
Îôåëéà Éóíèñ ãûçû
Òöíçàëÿ Ðöñòÿìãûçû
Íóðèäÿ Çàáèòãûçû
Ýöíàé Åëýèçãûçû
Àéýöí Àëëàùâåðäèãûçû
Åë÷èí Ðàìàçàíîâ
Äÿéÿðëÿíäèðìÿ Ùåéÿòè / Äåéåðëåíäèðìå Êóðóëó
Àêàä. Òîôèã Ùàúûéåâ
Ïðîô. Äð. Èñðàôèë Àááàñëû
Ïðîô. Äð. Êàìèë Àëëàùéàðîâ
Ïðîô. Äð. Èñìàéûë Âÿëèéåâ
Ïðîô. Äð. Êàìðàí ßëèéåâ
2
Àç.ÌÅÀ-íûí ìöõáèð öçâö
Àüàìóñà ÀÕÓÍÄÎÂ
”ÎÐÒÀÃ ÒÖÐÊ ÊÅ×ÌÈØÈÍÄßÍ ÎÐÒÀÃ ÒÖÐÊ ÝßËßÚßÉÈÍß”
II ÓËÓÑËÀÐÀÐÀÑÛ ÔÎËÊËÎÐ ÊÎÍÔÐÀÍÑÛÍÛÍ À×ÛËÛØ
ÈÚËÀÑÛÍÄÀÊÛ ÍÈÒÃÈ
Ùþðìÿòëè úÿíàáëàð âÿ õàíûìëàð! II Óëóñëàðàðàñû êîíôðàíñ áèçèì þëêÿìèç
ö÷öí, õàëãûìûç ö÷öí, áÿëêÿ äÿ áöòöíëöêäÿ Øÿðã ö÷öí ÷îõ ÿëàìÿòäàð ýöíëÿðÿ
òÿñàäöô åäèð. Äöíÿí õàëãûìûç þçöíöí ÷îõ ìöãÿääÿñ áàéðàìëàðûíäàí áèðè îëàí àõûð
÷ÿðøÿíáÿíè ãåéä åëÿäè, ñàáàù èñÿ àðòûã éåíè èë òîðïàüûìûçà ãÿäÿì ãîéàúàã. Áåëÿ
áèð ÿðÿôÿäÿ áó êîíôðàíñûí áàøëàíìàñû ÿëáÿòòÿ ÷îõ äèããÿòè úÿëá åäÿí ùàäèñÿ
îëìàãëà áÿðàáÿð åéíè çàìàíäà îíà áàéðàì ÿëàìÿòè, áàéðàì ñèìàñû ãàòûð. Áó
êîíôðàíñ, åéíè çàìàíäà, þç ìþâçóñóíà ýþðÿ äÿ äèããÿòè úÿëá åäèð: îðòàã òöðê
êå÷ìèøèíäÿí îðòàã òöðê ýÿëÿúÿéèíÿ. Áàõìàéàðàã êè, áåëÿ êîíôðàíñëàð êå÷ÿí ÿñðèí
ñîíóíúó îíèëëèéèíäÿí áàøëàéàðàã ÷îõ òåç-òåç êå÷èðèëèð, àíúàã áåëÿ êîíêðåò ìþâçó
ùå÷ âàõò ãîéóëìàìûøäûð.
Òöðê õàëãëàðûíûí îðòàãëûüû, áÿëêÿ äÿ áöòöí õàëãëàðäà îëäóüó êèìè êå÷ìèøäÿ
äàùà ÷îõ îëìóøäóð. Óçàã êå÷ìèøäÿ áèð îëàí õàëã óçóí ÿñðëÿð ÿðçèíäÿ äåìÿê îëàð
êè, éåð êöðÿñèíÿ éàéûëìàüà áàøëàéûð, óçàã ×èíäÿí òà Ðîìà èìïåðèéàñûíà ãÿäÿð òöðê
õàëãû þç ãÿëÿáÿ àääûìëàðû èëÿ áþéöê áèð éîë êå÷ìèøäèð. ßëáÿòòÿ, áó òöðê õàëãëàðûíûí
÷îõ øàíëû, øþùðÿòëè òàðèõèäèð. Àíúàã áóíóíëà áåëÿ áó òàðèõèí þçöíöí äÿ éàðàòäûüû
ïðîáëåìëÿð îëìóøäóð. Éÿ’íè çàìàí êå÷äèêúÿ, þëêÿëÿðÿ éàéûëäûãúà òöðê õàëãëàðûíûí
îðòàãëûüûíäà ìöÿééÿí çÿèôëÿìÿëÿð áàø âåðìèøäèð. Ùÿòòà åéíè áèð äèëäÿí ìöõòÿëèô
äèëëÿð äÿ éàðàíìûøäûð. Áó, öìóìèééÿòëÿ, áöòöí äöíéàäà òèïîëîæè áèð ùàäèñÿäèð.
Ýåðìàí, ðîìàí õàëãëàðûíûí òàðèõèíäÿ äÿ áåëÿ îëóá. Áó, àéðû-àéðû õàëãëàðäà
ìöøàùèäÿ îëóíàí áèð ïðîñåñäèð êè, áöòþâëöêäÿí àéðûëûüà âÿ ñîíðàäàí àéðûëûãäàí
áöòþâëöéÿ úàí àòìàã âÿ ìÿñÿëÿí ýþðöðñöíöç èíäè Àâðîïàíûí þçöíäÿ áèðëÿøìÿéÿ
úàí àòûëûð. Ùÿòòà ïóë âàùèäèíè äÿ áèðëÿøäèðìÿéÿ úàí àòûðëàð (àâðî). Éÿ‘íè êè, öìóìè
áèðëÿøìÿ ùàäèñÿñè ýåäèð. Áó ñàùÿäÿ òöðê õàëãëàðû äà þç òàðèõè ðîëóíó îéíàìàëûäûð âÿ
áó ðîëó îéíàìàüà áàøëàéûáäûðëàð. 1992-úè èëèí ìàéûíäà Òöðêèéÿ Êöëòöð Áàêàíëûüû
áèð îðòàã òöðê äèëè éàðàòìàã ö÷öí áþéöê áèð ãóðóëòàé êå÷èðäè, îíäàí ãàáàã áèð
ãóðóëòàé äà îðòàã ÿëèôáà éàðàòìàã áàðÿñèíäÿ êå÷èðèëìèøäè. Éÿ‘íè òöðê õàëãëàðûíäà áó
áèðëÿøìÿ ìåéëè àðòûã îí áåø èëÿ éàõûíäûð êè, ÷îõ ôÿàëëàøìûøäûð. 1998-úè èëäÿ òöðê
õàëãëàðûíûí áèðëÿøäèðèëìÿñè ìÿãñÿäè èëÿ Áèëêÿíä Óíèâåðñèòåòèíäÿ áèð êîíôðàíñ
êå÷èðèëäè, Äàøêÿíääÿ äÿ îðòàã òöðê äèëèíèí éàðàäûëìàñû ìÿãñÿäèëÿ áèð êîíôðàíñ
îëäó. Öìóìèëèêäÿ áó ïðîñåñ áèçèì èíêèøàôûìûç ö÷öí ÷îõ âàúèá áèð ïðîñåñäèð.
Èíäè áó ýöí ìöçàêèðÿéÿ ÷ûõàðûëàí áó ìÿñÿëÿ þç àêòóàëëûüû èëÿ äèããÿòè îíóíëà
úÿëá åäèð êè, îíóí ìþâçóñó îðòàã òöðê êå÷ìèøèíäÿí îðòàã òöðê ýÿëÿúÿéèíÿäèð.
Ìÿí áöòöí êîíôðàíñ èøòèðàê÷ûëàðûíû ñàëàìëàéûðàì, ùàìûñûíà áèçèì þëêÿìèçÿ
õîø ýÿëäèíèç äåéèðÿì. Áóðàéà ãàðäàø Òöðêèéÿäÿí, Áàøãûðäûñòàíäàí, Òöðêìÿíèñòàíäàí, Ãàðà÷àé-Áàëêàðäàí âÿ ìöõòÿëèô òöðê äþâëÿòëÿðèíèí ùàìûñûíäàí ãîíàãëàð
ýÿëìèøäèð, îíëàðû ÀÌÅÀ-íûí àäûíäàí, ÷îõ öçöðëö ñÿáÿáÿ ýþðÿ áóðàäà èøòèðàê åäÿ
áèëìÿéÿí ÀÌÅÀ-íûí ïðåçèäåíòè ÷îõ ùþðìÿòëè Ìàùìóä Êÿðèìîâóí àäûíäàí äà
ñàëàìëàéûá, òÿáðèê åäèðèê.
3
ÔÎËÊËÎÐÓÌÓÇÓÍ ×ÀÜÄÀØ ÏÐÎÁËÅÌËßÐÈ
Äîñ.Äð. Ùöñåéí ßëÿñýÿð îüëó
Èéèðìèíúè éöçèëëèéèí èêèíúè éàðûñûíäàí áàøëàéàðàã äöíéàíûí ùÿð éåðèíäÿ
ôîëêëîðóí òîïëàíìàñû, þéðÿíèëìÿñè, íÿøðè âÿ õàëãà ãàéòàðûëìàñû ïðîñåñèíÿ
äèããÿò âÿ ìàðàã àðòìàüà áàøëàäû. Ìàðêåñèí, ×èíýèç Àéòìàòîâóí, Ìþâëóä
Ñöëåéìàíëûíûí, Éóñèô Ñÿìÿäîüëóíóí âÿ áàøãàëàðûíûí áÿäèè ÿñÿðëÿðèíèíÿ ýåíèø
îõóúó êöòëÿñèíèí äèããÿòèíè úÿëá åòìÿñèíÿ ñÿáÿá, Ìèðúàâàä êèìè ðÿññàìëàðûí
þëìÿç òàáëîëàðûíûí, åëÿúÿ äÿ êèíîäàêû ñàéñûç-ùåñàáñûç áÿäèè âÿ úèçýè
ôèëìëÿðèíèí áþéöê óüóðëàðû îíëàðûí áÿøÿðèééÿòèí èëêèí äþâðöíäÿ éàðàäûëìûø
áÿäèè ìÿùñóëëàðäàí, áó ýöí ôîëêëîð àäëàíàí íöìóíÿëÿðäÿí áàúàðûãëà èñòèôàäÿ
åòìÿëÿðè îëäó.
Áó ùå÷ äÿ ñÿáÿáñèç äåéèëäè. XIX éöçèëëèéèí 50-úè èëëÿðèíäÿ Ìàðêñ âÿ Åíýåëñèí ñþéëÿäèéè «Àâðîïàíû áèð êàáóñ-êîììóíèçì êàáóñó äîëàøìàãäàäûð», –
ôèêðè XX éöçèëäÿ àðòûã äöíéàíû áöðöìöøäö. Ëàêèí éàõøû êè, áó èäåîëîýèéà
óçóí ìöääÿò éàøàéà áèëìÿäè. ÕÕ éöçèëëèéèí èêèíúè éàðûñûíäàí áàøëàéàðàã
èôëàñà óüðàìàüà áàøëàäû. Áþéöê áÿøÿðè èäåàëëàðëà éàøàéàí, äöíéàíû õàîñ âÿ
ôÿëàêÿòëÿðäÿí õèëàñ åëÿìÿê èñòÿéÿí ùóìàíèñò äöøöíúÿ âÿ ìÿñëÿê àäàìëàðû
éåíè ôèêèð, èäåéà àõòàðûøëàðûíà áàøëàäûëàð. Áó çàìàí îíëàðû áÿøÿðèééÿòèí èëêèí
÷àüëàðûíäà éàðàäûëàí áÿäèè ìÿùñóëëàð ùåéðÿòëÿíäèðìÿéÿ áàøëàäû.
Ìàòåðèàëèñòëÿðèí èíñàíûí ìåéìóíäàí èíñàíà ÷åâðèëìÿ äþâðö àäëàíäûðäûãëàðû
äþâðäÿ éàðàäûëàí àðõàèê äöøöíúÿ ìÿùñóëëàðûíûí åëìè-òåõíèêè òÿðÿããèíèí ÿí
ñîí ìÿðùÿëÿñèíèí íÿòèúÿëÿðè èëÿ öñò-öñòÿ äöøìÿñè, èáòèäàè ýþðöíÿí ôèêèð âÿ
äöøöíúÿíèí àðõàñûíäà áþéöê áÿøÿðè ïðîáëåìëÿðèí äàéàíìàñû èíñàíëàðû þçöíÿ
áèð ìàãíèò êèìè úÿëá åòìÿéÿ áàøëàäû.
ßñëèíäÿ ôîëêëîðóí òîïëàíìàñûíà âÿ òÿäãèãèíÿ ìàðàã ùÿìèøÿ îëìóøäóð.
Áóíó áèç «Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä»óìóçóí éàçûéà àëûíìàñû íöìóíÿñèíäÿ,
Ðÿøèäÿääèíèí «Îüóíàìÿ»íè òàðèõè ÿñÿðèíÿ äàõèë åòìÿñèíäÿ, åëÿúÿ äÿ
ßáóáÿêð Äÿâÿäàðèíèí òàðèõè ÿñÿðèíäÿ ãûï÷àãëàðûí åòíîýåíåçèñèíäÿí áÿùñ
åäÿí îüóçíàìÿëÿðäÿí ñþùáÿò à÷ìàñûíäà, îíëàðäàí ïàð÷àëàð âåðìÿñèíäÿ
ýþðìÿê îëàð. «Êÿëèëÿ âÿ Äèìíÿ» êèòàáû èñÿ ùÿòòà ùþêìäàðëàðûí ôîëêëîð
íöìóíÿëÿðè òîïëóñóíà íåúÿ éöêñÿê ãèéìÿò âåðäèêëÿðèíÿ, îíó íåúÿ
ìÿùÿááÿòëÿ ãîðóéóá ñàõëàäûãëàðûíà ýþçÿë íöìóíÿäèð.
Àçÿðáàéúàíûí Ðóñèéà òÿðÿôèíäÿí èøüàëûíäàí ñîíðà ôîëêëîðóìóçóí
Àâðîïà ìåòîäëàðû èëÿ þéðÿíèëìÿñè âÿ òÿäãèãè ìÿðùÿëÿñè áàøëàäû. Áó èøäÿ
Àâðîïàäàí ýÿëÿí òÿäãèãàò÷ûëàðëà éàíàøû, ðóñèéàëû ìöòÿõÿññèñëÿð âÿ
ùÿâÿñêàðëàð äà õöñóñè ôÿàëëûã ýþñòÿðèðäèëÿð. Áóíëàðûí òÿñèðè òåçëèêëÿ þçöíö
ýþñòÿðìÿéÿ áèëìÿçäè. Àçÿðáàéúàíäà éåòèøÿí éåíè íÿñèë õàëã éàðàäûúûëûüûíûí
òîïëàíìàñûíà âÿ òÿäãèãèíÿ Àâðîïà ìåòîäëàðû èëÿ éàíàøìàüà áàøëàäû.
Êîììóíèñòëÿðèí ùàêèìèééÿòÿ ýÿëìÿñè âÿ ùÿð øåéÿ ñèíôè ìÿíàôå âÿ
ìþâãåäÿí éàíàøìàñû ôîëêëîðóìóçóí òîïëàíìàñû âÿ íÿøðè ñàùÿñèíäÿ éåíè
ìÿðùÿëÿíèí áàøëàíüûúû îëäó. Éàçûëû ÿäÿáèééàòû ñàðàé ÿäÿáèééàòû, çàäÿýàí
ÿäÿáèééàòû àäëàíäûðàí áîëøåâèêëÿð áó áîøëóüó äîëäóðìàã ö÷öí ôîëêëîðà öç
òóòäóëàð. Õàëã ÿäÿáèééàòû àäëàíäûðäûãëàðû, ëàêèí ùÿð áèð âÿúùëÿ îíó þç
èäåîëîýèéàëàðûíà óéüóíëàøäûðäûãëàðû ôîëêëîð þðíÿêëÿðèíèí òîïëàíìàñû, íÿøðè âÿ
òÿäãèãè ñàùÿñèíäÿ éåíè áèð äþâð áàøëàíäû.
1923-úö èëäÿ Íÿðèìàí Íÿðèìàíîâóí òÿøÿááöñö èëÿ Àçÿðáàéúàí Òÿäãèã
Òÿòÿááþ Úÿìèééÿòè (ÀÒÒÚ) éàðàäûëäû. Àçÿðáàéúàíûí òÿáèè ñÿðâÿòëÿðèíè,
èãòèñàäèééàòûíû, òàðèõèíè, ôÿëñÿôÿñèíè, èíúÿñÿíÿòèíè, åòíîãðàôèéàñûíû âÿ
ôîëêëîðóíó þéðÿíìÿê ìÿãñÿäèëÿ éàðàäûëìûø áó úÿìèééÿò þç ÿòðàôûíäà õåéëè
èñòåäàäëû ìöòÿõÿññèñëÿð òîïëàéà áèëäè. Âÿ ÿäàëÿò íàìèíÿ äåéÿê êè, îíëàð õàëã
éàðàäûúûëûüûíûí þéðÿíèëìÿñèíäÿ àç èø ýþðìÿäèëÿð. Úÿìèééÿòèí Íàõ÷ûâàí,
4
Ãàðàáàü, Ýÿíúÿ, Øÿêè âÿ áàøãà áþëýÿëÿðäÿ øþáÿëÿðè éàðàäûëäû. 1925-úè èëäÿ
Àçÿðáàéúàí Òÿäãèã Òÿòÿááþ Úÿìèééÿòèíèí èøèíè äàùà äà éàõøûëàøäûðìàã
ö÷öí îíó Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ Ìÿðêÿçè Èúðàèééÿ Êîìèòÿñèíèí òàáåëèéèíÿ âåðäèëÿð.
Îíóí 1925-29-úó èëëÿðäÿ «Àçÿðáàéúàí Òÿäãèã Òÿòÿááþ Úÿìèééÿòèíèí
õÿáÿðëÿðè», «Àçÿðáàéúàí Òÿäãèã Òÿòÿááþ Úÿìèééÿòèíèí ÿõáàðû»,
«Àçÿðáàéúàí Àñàðè-ßòèãÿ», «Àçÿðáàéúàíû þéðÿíìÿ éîëó» êèìè íÿøðëÿð
ôÿàëèééÿòÿ áàøëàäû. Âÿëè Õóëóôëó, Ùÿíÿôè Çåéíàëëû, ßìèí Àáèä, Àòàáàáà
Ìóñàõàíëû âÿ áàøãà âÿòÿíïÿðâÿð àðàøäûðûúûëàðûìûç ÷îõ äÿéÿðëè ÿñÿðëÿð éàçûá
îðòàéà ãîéà áèëäèëÿð. «Êîðîüëó» äàñòàíûíûí, «Áàéàòûëàð», «Àòàëàð ñþçëÿðè» âÿ
áàøãà êèòàáëàðûí íÿøðè äåäèêëÿðèìèçèí áàðèç íöìóíÿëÿðèäèð.
1929-úó èëäÿ áó úÿìèééÿòèí áàçàñû ÿñàñûíäà Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò ÅëìèÒÿäãèãàò Èíñòèòóòó òÿøêèë åäèëäè. 1932-úè èëäÿ èñÿ Èíñòèòóò ÑÑÐÈ Åëìëÿð
Àêàäåìèéàñû Çàãàôãàçèéà ôèëèàëûíûí Àçÿðáàéúàí øþáÿñèíÿ ÷åâðèëäè. Øþáÿéÿ
Àçÿðáàéúàíûí èëê êîììóíèñòëÿðèíäÿí, î äþâðäÿ Àçÿðáàéúàí Êîììóíèñò
Ïàðòèéàñû Ìÿðêÿçè Êîìèòÿñèíèí êàòèáè èøëÿéÿí Ðóùóëëà Àõóíäîâ ðÿùáÿð òÿéèí
åäèëäè. Ñîâåò èäåîëîãëàðû ôîëêëîðäàí þç ìÿãñÿäëÿðè ö÷öí ìàêñèìóì èñòèôàäÿ
åòìÿéÿ ÷àëûøûðäûëàð. Ôîëêëîð òîïëàíäûãúà, òÿäãèã åäèëèá þéðÿíèëäèêúÿ õàëãûí þç
êå÷ìèøèíÿ áàüëûëûüû äàùà äà àðòûðäû.
Ñîâåò èäåîëîãëàðû áóíó à÷ûã-àøêàð ýþðöðäöëÿð. Ìÿùç áóíà ýþðÿ äÿ 37-úè
èë èðòèúàñûíäà Àçÿðáàéúàí çèéàëûëàðûíûí ÿí ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿëÿðè,
ôîëêëîð÷óëàðûí èñÿ äåìÿê îëàð êè, ùàìûñû áèðìÿíàëû øÿêèëäÿ ìÿùâ åäèëäè.
Îíëàðûí éàçäûãëàðû, òîïëàäûãëàðû òàðèõèí ãàðàíëûãëàðûíà àòûëäû. Áåëÿëèêëÿ, áó
ñàùÿéÿ äèããÿò àçàëìàüà áàøëàäû. 1945-úè èëèí 23 éàíâàðûíäà èñÿ ÑÑÐÈ Õàëã
Êîìèññàðëàð Ñîâåòèíèí ãÿðàðû èëÿ Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí Àçÿðáàéúàí ôèëèàëû
Ìöñòÿãèë Àçÿðáàéúàí Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíà ÷åâðèëäè.
II Äöíéà ìöùàðèáÿñè èëëÿðèíäÿ Ñîâåòëÿð Áèðëèéè ìÿüëóá îëìàã òÿùëöêÿñè
èëÿ öçëÿøäèéèíÿ ýþðÿ ÿñàðÿò àëòûíäà îëàí õàëãëàðûí ôîëêëîðóíóí þéðÿíèëìÿñèíÿ
âÿ òÿáëèüèíÿ, áóíóíëà äà ìèëëè ðóùóí ìöáàðèçÿ åùòèðàñûíûí àðòûðûëìàñûíà
øÿðàèò éàðàòäûëàð. Ëàêèí ìöùàðèáÿíè ãÿëÿáÿ èëÿ áàøà âóðäóãäàí ñîíðà
èìïåðèéà éåíèäÿí ìèëëè ðóùóí ìÿùâ åäèëìÿñè èñòèãàìÿòèíäÿ þç ôÿàëèééÿòèíè
áÿðïà åòäè. Áàøãûðäûñòàí, Òàòàðûñòàí ùàããûíäà Ñîâ.ÈÊÏ ÌÊ-íèí õöñóñè ãÿðàðû
ãÿáóë åäèëäè. Àçÿðáàéúàíäà «Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä»óí ÿëåéùèíÿ êîìïàíèéà
áàøëàäû. Ôîëêëîðóí òîïëàíìàñû âÿ íÿøðè èëÿ ßäÿáèééàò Èíñòèòóòóíóí íÿçäèíäÿ
êè÷èê áèð ãðóï ìÿøüóë îëìàüà áàøëàäû. Îíëàðà äà ìèôëÿðèìèçè, ìèëëè øöóðóí
ôîðìàëàøìàñûíà õèäìÿò åäÿúÿê ôîëêëîð þðíÿêëÿðèíèí òîïëàíûá âÿ íÿøð
åäèëìÿñèíÿ èúàçÿ âåðèëìèðäè. Òîïëàíàí ìàòåðèàëëàð èñÿ íÿøðÿ ùàçûðëàíàðêÿí
áîëøåâèê èäåîëîýèéàñûíûí òÿëÿáëÿðèíÿ óéüóíëàøäûðûëûðäû.
Áó óçóí ýåäÿ áèëìÿçäè. Íåúÿ êè, 80-úè èëëÿðäÿ ìèëëè øöóðóí îéàíìàñû
ôîëêëîðóí òîïëàíìàñû íÿøðèíÿ äèããÿòèí àðòìàñû èëÿ þçöíö ýþñòÿðäè. Ñîâåòëÿðèí
÷þêöøö õàëãëàðû þç êå÷ìèøèíÿ, òàðèõèíÿ äàùà ÷îõ äèããÿò éåòèðìÿéÿ ñþâã åòäè.
Áó èøäÿ îíëàðà ÿí áþéöê éàðäûì÷û éåíÿ äÿ ôîëêëîð îëäó.
Àçÿðáàéúàíäà äà ìöñòÿãèëëèê óüðóíäà ìöáàðèçÿ ãàíñûç-ãàäàñûç
þòöøìÿäè. Áó éîëäà ÷îõ èòêèëÿð âåðäèê. Áóíà áàõìàéàðàã õàëãûìûç àçàäëûüûíû
ÿëäÿ åòäè. Ìöñòÿãèëëèê ÿëäÿ åòäèêäÿí ñîíðà 1994-úö èëäÿ ßäÿáèééàò
Èíñòèòóòóíóí Ôîëêëîð øþáÿñèíèí áàçàñû ÿñàñûíäà Åëìè-Ìÿäÿíè Ìÿðêÿç
éàðàäûëäû.
Ôîëêëîð Åëìè Ìÿäÿíè Ìÿðêÿçè àç ìöääÿòäÿ áþéöê èøëÿð ýþðäö. Þç
ôÿàëèééÿòè èëÿ íÿèíêè Àçÿðáàéúàíäà, ùÿì äÿ Ðåñïóáëèêàìûçûí ùöäóäëàðûíäàí
êÿíàðëàðäà äà åëìè èúòèìàèééÿòèí äèããÿòèíè þçöíÿ úÿëá åòäè.
Ôîëêëîð Èíñòèòóòó Àêàäåìèéàíûí ìöñòÿãèë ñòðóêòóð âàùèäèíÿ
÷åâðèëäèêäÿí ñîíðà îíóí åëìè âÿ òÿøêèëàòè ôÿàëèééÿòèíäÿ îëäóãúà ÿùÿìèééÿòëè
êÿìèééÿò âÿ êåéôèééÿò äÿéèøèêëèéè éàðàíäû. Ñîí áåø èëäÿ 60-à éàõûí íÿøðèí åëìè-òÿäãèãàò ìîíîãðàôèéàëàðû, Àçÿðáàéúàíûí ìöõòÿëèô ðåýèîíëàðûíû ÿùàòÿ
5
åäÿí ôîëêëîð àíòîëîýèéàëàðû, åëìè ìÿúìóÿëÿðèí èøûã öçö ýþðìÿñè, ìöõòÿëèô
áþëýÿëÿðäÿí òîïëàíìûø ôîëêëîð ìàòåðèàëëàðûíäàí èáàðÿò ôîëêëîð àðõèâèíèí
éàðàäûëìàñû, íÿøðè ïëàíëàøäûðûëàí 100 úèëäëèê ôîëêëîð êöëëèééàòûíûí
ìàòåðèàëëàðûíûí íÿøðÿ ùàçûðëàíìàñû Èíñòèòóòóí áþéöê óüóðëàðûíäàí õÿáÿð
âåðèð.
Õàëãûìûçûí ãàí âÿ ýåí éàääàøûíà ÿí þíÿìëè òàðèõè øÿõñèééÿòëÿðäÿí áèðè
êèìè äàõèë îëìóø ÿáÿäèéàøàð ìèëëè þíäÿðèìèç Ùåéäÿð ßëèéåâèí þç ìèëëÿòèíÿ,
îíóí ìÿíÿâè-ÿõëàãè äÿéÿðëÿðèíÿ èíòÿùàñûç ñåâýè âÿ ìÿùÿááÿòèíèí ïàðëàã
òÿçàùöðëÿðèíäÿí áèðè îëàí Ôîëêëîð Èíñòèòóòóíóí éàðàäûëìàñû òÿê Àçÿðáàéúàí
õàëãûíûí äåéèë, áöòþâëöêäÿ Òöðê õàëãëàðûíûí òàëåéèíäÿ îëäóãúà ÿùÿìèééÿòëè
ðîë îéíàéàí, îðòàã ìÿíÿâè äÿéÿðëÿðèí ãîðóíìàñûíäà ìöñòÿñíà ÿùÿìèééÿò
êÿñá åäÿí, ùå÷ íÿ èëÿ ÿâÿç îëóíìàéàí òàðèõè áèð ùàäèñÿäèð. Õàëãà, îíóí òàðèõè
êå÷ìèøèíÿ ìèëëè-ìÿíÿâè äÿéÿðëÿðèìèçÿ ùÿññàñ ìöíàñèáÿòèí òÿçàùöðö îëàí áó
ýÿíú Èíñòèòóò àðòûã òöðê äöíéàñûíûí ìÿíÿâè ìÿáÿäýàùûíà ÷åâðèëìÿêäÿäèð.
Àçÿðáàéúàíûí Ãóáà, Ýÿíúÿ, Ëÿíêÿðàí áþëýÿëÿðèíäÿ, åëÿúÿ äÿ Áàêû
øÿùÿðèíäÿ 1997-úè èëèí 6 íîéàáðûíäà Ýöíåé Àçÿðáàéúàíà ùÿñð îëóíìóø áþëýÿ
êîíôðàíñëàðûíûí ÿíÿíÿñèíÿ äàéàíàðàã 2003-úö èëèí éàíâàðûíäà «Îðòàã Òöðê
êå÷ìèøèíäÿí Îðòàã Òöðê ýÿëÿúÿéèíÿ» Óëóñëàðàðàñû ôîëêëîð êîíôðàíñûíûí
ÿñàñûíû ãîéäó. Áó êîíôðàíñûí ñîðàüû ùÿð éåðÿ éàéûëäû. Ùàçûðäà ùÿð éàíäà
Àçÿðáàéúàí éåíè òöðê ôîëêëîðóíóí ìÿðêÿçè êèìè äÿéÿðëÿíäèðèëìÿêäÿäèð.
Þòÿí èëèí ïàéûçûíäà Àøûã Øÿìøèðÿ ùÿñð åòäèéèìèç Áåéíÿëõàëã Ôîëêîð
Êîíôðàíñûìûç áèð äàùà ñöáóò åòäè êè, Èíñòèòóòóìóç ýÿíú îëñà äà îíóí
éàðàäûúûëûã èìêàíëàðû, åëìè ïîòåíñèàëû äàùà áþéöê óüóðëàð ãàçàíìàã ö÷öí
êèôàéÿò ãÿäÿðäèð. Áöòöí áóíëàð áèçè II Óëóñëàðàðàñû «Îðòàã Òöðê
Êå÷ìèøèíäÿí Îðòàã Òöðê Ýÿëÿúÿéèíÿ» Áåéíÿëõàëã Ôîëêëîð Êîíôðàíñûíû
éöêñÿê ñÿâèééÿäÿ êå÷èðìÿéÿ ðóùëàíäûðäû. Íÿòèúÿ ôÿðÿùëÿíäèðèúè îëäó:
Êîíôðàíñûìûçà 22 þëêÿäÿí 203 àðàøäûðûúû ãàòûëìàã ö÷öí òåçèñ ýþíäÿðäè. Òåçèñ
ýþíäÿðÿí àðàøäûðûúûëàðû þëêÿëÿðèíÿ ýþðÿ áó úöð ñûðàëàéà áèëÿðèê. Òöðêèéÿ 26,
Èðàí 24, Áàøãûðäûñòàí 14, Þçáÿêèñòàí 12, Ãàðà÷àé 9, Áàëêàð 8, Ãàçàõûñòàí 5,
Óêðàéíà-Êðûì 5, Äàüûñòàí 5, Òöðêìÿíèñòàí 4, Ðóìûíèéà 3, Òàòàðûñòàí 3,
Ìîëäàâèéà 3, Áîëãàðûñòàí 2, Êûïðûñ 2, Àëìàíèéà 2, Ìàêåäîíèéà 2, Êîñîâà 2,
Ýöðúöñòàí 2. Ãàëàíëàðû èñÿ Àçÿðáàéúàíäàí îëàí àðàøäûðûúûëàðäûð.
Þíúÿäÿí ìöÿééÿíëÿøäèðäèéèìèç äÿéÿðëÿíäèðèúè ùåéÿò áó ãÿäÿð áþéöê
áèð ìàòåðèàëû ýþçäÿí êå÷èðÿðÿê îíëàðûí 63-íö ïðîãðàìà ñàëìàüû ìöíàñèá
áèëìèøäèð. Ìàääè ÷ÿòèíëèêëÿðèìèçÿ ýþðÿ ïðîãðàìà ñàëûá äÿâÿò åäÿ
áèëìÿäèéèìèç àðàøäûðûúûëàðûí äÿéÿðëè ìÿðóçÿëÿðè «Øèôàùè õàëã ÿäÿáèééàòûíà
äàèð òÿäãèãëÿð»äÿ, åëÿúÿ äÿ «Äÿäÿ Ãîðãóä» äÿðýèñèíäÿ ÷àï îëóíàúàãäûð.
Áöòöí áóíëàð ãàðøûìûçäà éåíè ïåðñïåêòèâëÿð à÷ûð. Áèç òöðê õàëãëàðûíûí ôîëêëîð
àðàøäûðûúûëàðûíû áèð àðàéà ýÿòèðìÿê, ãàðøûëûãëû åëìè ÿëàãÿëÿðèìèçè
ýöúëÿíäèðìÿêëÿ îðòàã ìÿíÿâè äÿéÿðëÿðèìèçèí þéðÿíèëìÿñè âÿ áÿðïàñû êèìè
áþéöê âÿ ìöãÿääÿñ áèð ìèññèéàíû ùÿéàòà êå÷èðìÿê èñòÿéèíäÿéèê.
Ôîëêëîð Èíñòèòóòó ùÿëÿ Ôîëêëîð Åëìè-Ìÿäÿíè Ìÿðêÿçè êèìè ôÿàëèééÿò
ýþñòÿðäèéè ÷àüëàðäàí áàøëàéàðàã õàëãûìûçûí çÿíýèí ìÿíÿâè èðñèíè äöíéàéà
÷ûõàðìàã, îíóí èíêèøàôûíà òÿêàí âåðìÿê ö÷öí ìöòÿìàäè áåéíÿëõàëã âÿ
ðåñïóáëèêà ìèãéàñëû êîíôðàíñëàð, ñèìïîçèóì âÿ ìöçàêèðÿëÿð êå÷èðìÿéè þç
åëìè ôÿàëèééÿòèíèí áàøëûúà èñòèãàìÿòëÿðèíäÿí áèðèíÿ ÷åâèðìèøäèð. Ôîëêëîðóí
òîïëàíìàñû, þéðÿíèëìÿñè, õàëãà ãàéòàðûëìàñû åëÿ ÿùÿìèééÿòëè áèð ùàäèñÿäèð êè,
îíà áèýàíÿëèê ìèëëÿòèí âàðëûüûíû øöáùÿ àëòûíà àëà áèëÿúÿê ãÿäÿð ìèñëè
ýþðöíìÿìèø áèð ôÿëàêÿòÿ ñÿáÿá îëà áèëÿð.
Òöðê õàëãëàðû åéíè ýåíåòèê êîäëàðûí äàøûéûúûñû êèìè îðòàã òàðèõè-ìÿíÿâè
äÿéÿðëÿðèí òàìùöãóãëó âàðèñëÿðèäèð. Ãàí âÿ ýåí ãàðäàøëàðûíûí íÿ áó ýöí
ìöõòÿëèô úîüðàôè ÿðàçèëÿðÿ ñÿïÿëÿíìÿñè, íÿ äÿ óçóí èëëÿðèí ìöõòÿëèô òàðèõè
ïðîñåñëÿðèíèí äîüóðäóüó ìöÿééÿí äèë, èíàì, êöëòöð, òÿôÿêêöð ôÿðãëÿðè áó
6
õàëãëàðûí ùå÷ áèðèíè áó ùàãäàí ìÿùðóì åëÿéÿ áèëìÿç. ×öíêè îíëàðûí óçóí
ÿñðëÿðèí äÿðèíëèéèíäÿí ñöçöëöá áó ýöíöìöçÿ ãÿäÿð éàøàòäûãëàðû ñàéñûçùåñàáñûç ôîëêëîð ìÿòíëÿðèíäÿ âÿ îíëàðäà éàøàéàí ñèðëè-ñåùðëè èíôîðìàñèéàëàðäà
îðòàã éàøàì, ùÿéàò òÿðçèìèçèí, äöøöíúÿ âÿ òÿôÿêêöðöìöçöí íÿ ãÿäÿð èçëÿðè
ãàëìàãäàäûð. Óëó ÿúäàäëàðûìûçûí éàðàòäûüû, íå÷ÿ ìèíèëëèêëÿð áîéó ãîðóéóá
áó ýöíöìöçÿ ýÿòèðèá ÷àòäûðäûãëàðû áó þëìÿç ñÿíÿò àáèäÿëÿðè áèçèì ùàìûìûçûí
îðòàã ìÿíÿâè äÿéÿðëÿðèìèçäèð. Îíà ýþðÿ ãÿòèééÿòëÿ äåìÿê îëàð êè, òöðê
õàëãëàðûíà ìÿõñóñ ùÿð ùàíñû áèð ôîëêëîð àáèäÿñè öìóìòöðê ìÿíÿâè-ìÿäÿíè
äÿéÿðëÿðèíèí áèð ïàð÷àñû îëàðàã åéíè ùàãëà ùàìûìûçûí ùåñàá åäèëìÿëèäèð.
Äàìàðëàðûíäà òöðê ãàíû àõàí ùÿð áèð êÿñ ö÷öí óëó ÿúäàäëàðûìûçäàí áèçÿ
éàäèýàð ãàëàí áó ìèñèëñèç ñÿðâÿòëÿðè ýþç áÿáÿéè êèìè ãîðóìàëû, îíëàðû
äÿðèíäÿí þéðÿíÿðÿê îðòàã òàðèõè êå÷ìèøèìèçèí áÿðïàñû ö÷öí îíëàðäàí
ìàêñèìóì áÿùðÿëÿíìÿëèéèê. ßñêè Òöðêöí áþéöê ãöäðÿòèíè þçöíÿ
ãàéòàðìàüûí, ÿçÿëè-ÿáÿäè ãàðäàøëûüûìûçûí áÿðïàñûíûí ìöãÿääÿñ éîëó áåëÿ
òîïëàíòûëàðäàí, áåëÿ èñòÿê âÿ íèééÿòëÿðäÿí êå÷èð. Îíà ýþðÿ áó éîëäàêû
÷ÿòèíëèêëÿð, ìÿùðóìèééÿòëÿð áèçè ãÿòèééÿí ãîðõóòìàìàëûäûð. Àõû áó éîë áèçè
«Îðòàã Òöðê êå÷ìèøèíäÿí Îðòàã Òöðê ýÿëÿúÿéèíÿ» àïàðàí éåýàíÿ éîëäóð.
7
ÌÀÒÅÐÈÀËËÀÐ
ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ ÅÏÎÑÓÍÓÍ ÍÖÌÓÍßËßÐÈ Âß
ÒÖÐÊ ÄÀÑÒÀÍ ßÍßÍßËßÐÈ
Ïðîô. Äð. ÀÃÈË ÙÀÚÛÉÅÂ
Áàêû-Àçÿðáàéúàí
Òöðê õàëãëàðû éöçèëëèêëÿð êå÷ñÿ äÿ þç îðèæèíàë âÿ ìöäðèêëèéè èëÿ ñå÷èëÿí ñàéñûç-ùåñàáñûç åïîñ íöìóíÿëÿðè éàðàäàðàã öìóìáÿøÿð ìÿäÿíèééÿòèíÿ äÿéÿðëè øèôàùè
ÿäÿáèééàò íöìóíÿëÿðè áÿõø åòìèøëÿð. Òöðê õàëãëàðûíûí çÿíýèí øèôàùè õàëã éàðàäûúûëûüûíäà õåéëè ñàíáàëëû ÿñÿðëÿð âàðäûð êè, îíëàð ìÿçìóí, äèë, öñëóá. Ãóðóëóø âÿ
îáðàçëàð ñèñòåìè èëÿ îõóìàëàðû äöøöíäöðöð, îíëàðà çÿíýèíìÿíÿâè äöíéà áÿõø åäèð.
Áåëÿ ãèéìÿòëè ôîëêëîð íöìóíÿëÿðè è÷èíäÿ áöòöí äöíéàäà – Øÿðãäÿ âÿ Ãÿðáäÿ –
ìÿøùóð îëàí Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí éàðàòäûüû «Êèòàáè Äÿäÿ-Ãîðãóä» âÿ «Êîðîüëó»
åïîñëàðû õöñóñè éåð òóòóð.
Õöñóñèëÿ äèããÿòÿëàéèãäèð êè, ùÿð èêè Àçÿðáàéúàí åïîñóíóí àíà õÿòòè ìöñáÿò
ãÿùðÿìàíëàðûí øÿõñè ìàðàüû äåéèë, èúòèìàè ùÿéàòäà òóòäóãëàðû ìþâãå èëÿ áàüëûäûð.
Ìÿùç áóíà ýþðÿ äÿ ÿñÿðëÿðèí áåëÿ ãÿùðÿìàíëàðûíûí ùÿð áèð ùÿðÿêÿòëÿðè, àääûìëàðû
õåéèðõàùëûã ìÿãñÿäè ýöäöð, áÿä ãöââÿëÿðè ìÿùâ åòìÿéÿ, âÿòÿíèí ìöäàôèÿñèíÿ,
õàëãûí áèðëèéèíÿ éþíÿëäèëèð.
Åïîñëàðûí ÿí âàúèá åëåìåíòëÿðèíäÿí áèðè äÿ îäóð êè, áóðàäà òÿêúÿ Äÿäÿ
Ãîðãóä éàõóä Êîðîüëó òÿñâèð îëóíìóð, åéíè çàìàíäà Ñàëóð Ãàçàí, Áàéàíäóð õàí,
Áàìñû Áåéðÿê âÿ äèýÿðëÿðè (áèðèíúè åïîñäà), Êîðîüëóíóí àòàñû Àëû, ñåâýèëèñè Íèýàð,
îüóëëóüó Åéâàç (èêèíúè åïîñäà) âÿ áàøãàëàðûíûí äà ùÿéàòûíäàí áÿùñ îëóíóð, áóíà
ýþðÿ äÿ äàñòàíëàð ùÿì÷èíèí ñàëíàìÿ õàðàêòåðè äàøûéûð.
Åïîñëàðäà òàðèõè ùÿãèãÿòëÿð, òöðê õàëãëàðûíûí ãîíøó õàëãëàðà ìöíàñèáÿòè, äöøìÿíëÿðëÿ ñàâàø, èúòèìàè ùÿéàòûí óçóí îíèëëèêëÿð äþâðöíäÿ èíêèøàôû ýåíèø òÿñâèð
îëóíìóøäóð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí, åïîñëàð áþéöê áèð äþâðö ÿùàòÿ åäèð, ýåíèø ãóðóëóøà
ìàëèêäèð; áó ÿñÿðëÿðäÿ õàëãûí ùÿéàòû ùÿðòÿðÿôëè òÿñâèð îëóíóð, ãÿùðÿìàíëàðûí
óøàãëûãäàí ãîúàëûüà ãÿäÿðêè ùÿéàò éîëó ýþñòÿðèëèð.
Åë÷èëèê âÿ òîé àäÿòëÿðè, èäìàí éàðûøëàðû, îâ, áàéðàì âÿ éàñ ìÿðàñèìëÿðè,
ãÿëÿáÿ âÿ ìÿüëóáèééÿòëè ìöùàðèáÿëÿð äÿ äàñòàíëàðäà þç ÿêñèíè òàïìûøäûð.
Äàñòàíëàðûí àíà õÿòòèíäÿ âÿ îáðàç àëÿìèíèí à÷ûãëàíìàñûíäà òÿáèÿò òÿñâèðëÿðè
ìöùöì éåð òóòóð. Ãÿùðÿìàíëàð äöøäöêëÿðè øÿðàèò âÿ âÿçèééÿòëÿðäÿí, åéíè çàìàíäà, þç õàñèééÿòëÿðèíäÿí àñûëû îëàðàã áó âÿ éà äèýÿð øÿêëÿ äöøöðëÿð.
Éóõàðûäà äåäèêëÿðèìèçè öìóìèëÿøäèðÿðÿê áåëÿ áèð ôèêðÿ ýÿëìÿê îëàð êè,
«Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä» âÿ «Êîðîüëó» åïîñëàðû ùÿì ôîðìàñûíà, ùÿì ùÿúìèíÿ, ùÿì
ìÿçìóíà ýþðÿ áàøãà õàëãëàðûí äàñòàíëàðûíäàí ôÿðãëÿíìèø, öìóìáÿøÿðè ìÿäÿíèééÿòäÿ îðèæèíàë áèð íöìóíÿ êèìè þçöíÿìÿõñóñ éåð òóòìóø, âàðëûüûíäà òöðê õàëãëàðûíûí êå÷ìèøèíè âÿ ýÿëÿúÿéèíè ÿêñ åòìèøëÿð.
Óçóí ÿñðëÿð áîéó úèëàëàíûá ôîðìàëàøàí áó åïîñëàð þçöíäÿ õàëã òÿôÿêêöðöíö
âÿ áóíóí ÷îõÿñðëèê òÿúðöáÿñèíè ÿêñ åòäèðìèøëÿð. Àçÿðáàéúàí åïîñëàðû öìóìáÿøÿðè
ìÿäÿíèééÿò þðíÿéè îëìàãëà áÿðàáÿð åéíè çàìàíäà òöðê äàñòàíûíûí ïàðëàã íöìóíÿñèäèð. Îíëàðû äèããÿòëÿ òÿùëèë åòäèêäÿí ñîíðà ùÿð èêèñèíäÿ òöðê õàëãëàðûíûí àøàüûäà
ãåéä îëóíàí ÿíÿíÿëÿðèíè àøêàð åòìÿê ìöìêöí îëìóøäóð:
1. ßñàñ ãÿùðÿìàíûí îáðàçû öìóìõàëã âÿòÿíïÿðëèéèíèí íöìóíÿñè êèìè. Ùÿì
òöðê õàëãëàðûíû áèð èäåéà – ãÿùðÿìàíëûã èäåéàñû ÿòðàôûíäà áèðëÿøäèðÿí Äÿäÿ Ãîðãóä,
ùÿì òöðê õàëãëàðûíà ÷îõëó ãÿëÿáÿ ýÿòèðÿí Êîðîüëó ùöíÿðè öìóìõàëã âÿòÿíïÿðâÿðëèéè êèìè ãÿáóë åäèëìèøäèð. Áåëÿ êè, îíëàðûí ùÿð èêèñèíèí àäëàðûíûí ÿñÿðëÿðèí áàøëûãëàðûíà ÷ûõàðûëìàñû îíëàðûí ÿñÿðäÿêè ìÿðêÿçè ðîëëàðûíà èøàðÿ åäèð. Ìÿñÿëÿí, Äÿäÿ
Ãîðãóä ÿñÿðèí éåýàíÿ ãÿùðÿìàíûäûð êè, îíóí áöòöí áîéëàðûíûí èøòèðàê÷ûñûäûð. ßñÿðèí äèýÿð ãÿùðÿìàíëàðû ÷ÿòèí àíëàðäà ìÿùç îíà ìöðàúèÿò åäèð, ùÿòòà óøàüà àä ãî8
éàíäà, ãûçà úåùèç âåðÿíäÿ, òîéà ùàçûðëàøàíäà âÿ ñ. Äèýÿð òÿðÿôäÿí î áèðè åïîñóí
ãÿùðÿìàíû Êîðîüëó 1941-1945-úè èëëÿð Âÿòÿí ìöùàðèáÿñè äþâðöíäÿ Àçÿðáàéúàí
ýÿíúëÿðèíäÿ âÿòÿíïÿðâÿðëèê ùèññëÿðè îéàòìûø âÿ þçëÿðèíè Êîðîüëóéà áÿíçÿäÿíëÿð
õàëã ãàðøûñûíäà, àçàäëûã éîëóíäà ãåéðè-àäè ùöíÿð ýþñòÿðìèøëÿð.
2. Ãÿùðÿìàíûí äþéöø ýåéèìèíèí éà ùàíñûñà ÿøéàñûíûí ãöäðÿòè. «Êèòàáè Äÿäÿ
Ãîðãóä»óí ãÿùðÿìàíëàðûíäàí îëàí Òÿïÿýþçÿ àíàñû òÿðÿôèíäÿí áàüûøëàäûüû öçöê
îíà þëöìñöçëöê ýÿòèðìèøäèð. «Êîðîüëó» äàñòàíûíûí ÿñàñ ãÿùðÿìàíû èíñàíëàðûí ýåéèìèíäÿí ôÿðãëè îëàí ãåéðè-àäè ýåéèìÿ ìàëèêäèð âÿ åëÿ áóíà ýþðÿ îíà íÿ îä òÿñèð
åäèð, íÿ áàëòà îíó éàðà áèëèð, íÿ äöøìÿí îíà ãàëèá ýÿëÿ áèëèð.
3. Åïîñóí ùÿì øåð, ùÿì íÿñðëÿ éàçûëìàñû. Äèýÿð òöðê äàñòàíëàðû êèìè
(«Ìàíàñ», «Àëïàìûø», «ßñëè âÿ Êÿðÿì», «Àøûã Ãÿðèá» âÿ ñ.) «Äÿäÿ Ãîðãóä» âÿ
«Êîðîüëó» åïîñëàðûíûí øåðëÿ éàçûëàí ùèññÿëÿðè íÿñðëÿ äàâàì åäèëèð âÿ éàõóä ÿêñèíÿ.
4. Ãÿùðÿìàíëàðûí þç äþéöø àòëàðû èëÿ éàõûíëûüû. Òöðê äàñòàíëàðûíäà ãÿùðÿìàíûí äþéöø àòëàðûíà ìöíàñèáÿòëÿðè ãåéðè-àäèäèð. Ùÿð áèð äþéöø àòûíûí ùÿòòà þç àäû âàð.
«Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä»óí ãÿùðÿìàíëàðûíûí þç äþéöø àòëàðûíà îëàí ìöíàñèáÿòè
õöñóñÿí ñå÷èëèð âÿ ùþðìÿò âÿ åùòèðàì ÿñàñûíäà ãóðóëóð. Þç íþâáÿñèíäÿ Êîðîüëó äà
Ãûðàòà àäè úàíëû êèìè áàõìûð – áó àò îíóí äàéàüûäûð, éàõûí ñèðäàøûäûð. Î, àòëà èíñàí
êèìè ñþùáÿò åäèð, Ãûðàò äà Êîðîüëóäàí áàøãà ùå÷ êÿñè éàõûíà áóðàõìûð. Îíëàð áèð
àí áåëÿ áèð-áèðèíäÿí àéðû äóðà áèëìèðëÿð.
5. Ãÿùðÿìàíûí þç íèøàíëûñû èëÿ äþéöøÿ ÷ûõìàñû âÿ ýÿëèíèí íèøàíëûñûíà òîé
ýåúÿñè ìöãàâèìÿò ýþñòÿðìÿñè. «Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóäóí» ö÷öíúö áîéóíóí ÿñàñ
ãÿùðÿìàíû Áàìñû Áåéðÿê äåéèêëèñè Áàíó ×è÷ÿê èëÿ äþéöøöð âÿ ìÿüëóá îëàðàã
åâëÿíìÿéÿ ðàçûëûã âåðèð. «Êîðîüëó» äàñòàíûíäà Íèýàð õàíûì óçóí ìöääÿò Êîðîüëóíóí äÿðèí ìÿùÿááÿòèíÿ åòèíà åòìÿñÿ äÿ îíëàð, íÿùàéÿò ãîâóøóðëàð.
Áóíóíëà éàíàøû Àçÿðáàéúàí åïîñóíóí áó ïàðëàã íöìóíÿëÿðè àéðû-àéðûëûãäà
òöðê äàñòàí ÿíÿíÿëÿðèíäÿí áÿùðÿëÿíìèø âÿ îíëàðû þçöíäÿ ÿêñ åòìèøäèð. Áåëÿ êè,
éóõàðûäà ãåéä îëóíàíëàðëà éàíàøû, «Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóääà» àøàüûäà ýþñòÿðèëÿí
òöðê äàñòàí ÿíÿíÿëÿðè þç ÿêñèíè òàïìûøäûð:
6. Ãÿùðÿìàíûí (éà ãÿùðÿìàíëàðûí) ùåéâàíûí äèøèñè òÿðÿôèíäÿí ÿìèçäèðìÿéè.
«Êèòàáè Äÿäÿ Ãîðãóäóí» ãÿùðÿìàíëàðûíûí èêèñè – Ñàëóð Ãàçàí âÿ îíóí îüëó Ãîúà
Àãóç ùåéâàíëàðûí äèøèëÿðè òÿðÿôèíäÿí ÿìèçäèðèëìèøëÿð; áèðèíúèíèí àíàñûíû ãóø ÿâÿç
åòìèø, èêèíúèñèíèí – àñëàíûí äèøèñè. Áó ñÿïêèäÿí îëàí ãÿùðÿìàíëàð àäÿòÿí òöðê
äàñòàíëàðûíûí ÿñàñ îáðàçëàðû îëóð âÿ åëÿ áóíà ýþðÿ Ñàëóð Ãàçàí ÿñÿðèí áàø ãÿùðÿìàíëàðûíäàí áèðè ñàéûëûð.
7. Äàñòàí ãÿùðÿìàíëàðûíäàí áèðèíèí ÿôñàíÿâè ïÿðè èëÿ ýþðöøìÿñè âÿ áó
ýþðöøöí ÿñÿðäÿ ÿêñ îëóíàí ùàäèñÿëÿðÿ òÿñèðè. «Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä»óí ñÿêêèçèíúè
áîéóíäà Ãîúà Àðóçóí ÷îáàíû Êîíóð Ãîúà Ñàðû ×îáàí ÿôñàíÿâè ïÿðè èëÿ ýþðöøöá
îíà òÿúàâöç åäèð. Ãÿçÿáëÿíÿí ïÿðè áóíóí îüóçëàðà ôàúèÿ ýÿòèðÿúÿéèíè âÿä åäèð âÿ
áó ýþðöøöí íÿòèúÿñèíäÿ ùÿéàòà ýÿëÿí Òÿïÿýþç ùÿãèãÿòÿí ìèëëÿòÿ þëöì âÿ
áÿäáÿõò÷èëèê ýÿòèðèð.
8. Ãÿùðÿìàíûí ÿñèð äöøöá ñîíðàäàí àçàä îëóíìàñû. Òöðê äàñòàíëàðûíûí
ÿíÿíÿâè ìîòèâè îëàí ãÿùðÿìàíûí ÿñèð äöøìÿñè «Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä»äà Áàìñû
Áåéðÿéèí âÿ Ñàëóð Ãàçàíûí îüëó Óðóçóí ÿñèðëèê òàëåéèíäÿ þç ÿêñèíè òàïìûøäûð.
9. Ãÿùðÿìàíûí éàäåëëè ýþçÿë òÿðÿôèíäÿí õèëàñ åäèëìÿñè. «Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä»óí ÿñàñ ãÿùðÿìàíëàðûíäàí îëàí Áàìñû Áåéðÿê îí àëòû èëëèê ÿñèðëèêäÿí ñîíðà
éàäåëëè ýþçÿëèí êþìÿéè èëÿ ÿñèðëèêäÿí ãà÷ûð.
«Êîðîüëó» åïîñóíà ýÿëäèêäÿ, áóðàäà «Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä»äà ÿêñèíè òàïìàéàí àøàüûäàêû òöðê äàñòàí ÿíÿíÿëÿðè ìþâúóääóð:
10. Äàñòàíäà ñèëñèëÿ âàðëûüû. «Êîðîüëó» ñèëñèëÿëè êëàññèê äàñòàí íöìóíÿñèäèð,
÷öíêè ÿñàñ ãÿùðÿìàí, îíóí äîñòëàðûíûí, éÿíè äÿëèëÿðèíèí ùÿéàòû ùàããûíäà ñàëíàìÿ,
ÿùâàëàòëàð àéðû-àéðû áþëìÿëÿðäÿ äàâàì åòäèðèëèð, íÿòèúÿäÿ ÿäÿáè ñèëñèëÿ éàðàíûð.
11. Ãÿùðÿìàíûí àäè èíñàíëàðà áÿíçÿìÿéÿí ùÿéàò éîëó. Êîðîüëóíóí (Ðþâøÿíèí) àòàñû Àëû êèøèíèí ýþçëÿðèíè õàíûí ÿìðè èëÿ ÷ûõàðäûëàð âÿ úàâàí, éåíèéåòìÿ îüëàí
9
àòàñûíûí ãèñàñûíû éåðäÿ ãîéìàìàüà àíä è÷èð âÿ áó àíäà ñàäèã ãàëàðàã ãåéðè-àäè
ÿùâàëàòëàðëà ãàðøûëàøûð.
12. ßñàñ ãÿùðÿìàíûí ñÿíÿòêàð àøûã îëìàñû. Òöðê äàñòàíëàðûíûí ÿêñÿðèééÿòèíäÿ ÿñàñ ãÿùðÿìàí èñòåäàäû àøûã îëóð. Òÿáèèäèð êè, Êîðîüëó äà áåëÿ àøûãëàðäàíäûð, âÿ
àøûãëûã ùÿð ìÿãàì îíóí ùàðàéûíà ÷àòûð.
13. Äàñòàíûí ìþúöçÿâè îëìàñû. Ðÿâàéÿòÿ ýþðÿ äàñòàí þç ìþúöçÿëÿðèéëÿ àüûð
õÿñòÿëÿðÿ, ùàìèëÿ ãàäûíëàðà, ñîíñóçëàðà, òÿáèè ôÿëàêÿòäÿí ÿçàá ÷ÿêÿíëÿðÿ êþìÿê
åäèð.
14. ßñàñ ãÿùðÿìàíûí þëìÿçëèéè. Ðÿâàéÿòÿ ýþðÿ, Êîðîüëó þëìöð, Ãûðàòëà
áèðýÿ éîõà ÷ÿêèëèð. Ìÿëóìäóð êè, àíúàã ìöãÿääÿñ àäàìëàðûí òàëåéè áåëÿ îëóð.
15. Äàñòàíûí îíëàðëà ïîåòèê ìèñðàñû åë àðàñûíäà çÿðá-ìÿñÿëÿ ÷åâðèëèá, äèëëÿð
ÿçáÿðè îëìàñû. «Êîðîüëó» åïîñóíóí «Äóðàò ýåäèá, Ãûðàò äóðóð», «×öíêè îëäóí äÿéèðìàí÷û, ÷àüûð ýÿëñèí äÿí Êîðîüëó», «Éà þëëÿì, éà Ãûðàòû ýÿòèðÿðÿì», «Àò èýèäèí
ãàðäàøûäûð», «Àëà ýþçëö Íèýàð õàíûì, öçöí ìÿíäÿí íèéÿ äþíäö» âÿ ñ. êèìè ìèñðàëàðû äèëèìèçèí õÿçèíÿñèíÿ ÿáÿäè äàõèë îëìóøäóð âÿ õàëãûí éàääàøûíäà ÿáÿäè ãàëàúàã.
Ýþñòÿðèëÿí îí áåø õöñóñèééÿò òöðê äàñòàíëàðûíûí ÿêñÿðèééÿòèíäÿ ìþâúóääóð
âÿ áó áèð äàùà Àçÿðáàéúàí åïîñóíóí ïàðëàã íöìóíÿëÿðè îëàí «Êèòàáè-Äÿäÿ
Ãîðãóä» âÿ «Êîðîüëó»íóí òöðê äàñòàí ÿíÿíÿëÿðè èëÿ áàüëû îëìàñûíû ýþñòÿðèð.
10
«ÄÈÂÀÍÈ ËÖÜßÒ ÈÒ-ÒÖÐÊ»Äß ÒÖÐÊ×ÖËÖÊ ÈÄÅÉÀÑÛ
Àüàâåðäè ÕßËÈË
ÀÌÅÀ Ôîëêëîð Èíñòèòóòó
×àüäàø àíëàìäà òöðê÷öëöê áèð ìèëëè èäåîëîæè êîíñåïñèéà êèìè ÕÕ éöçèëèí
ÿââÿëëÿðèíäÿí áàøëàíûð. Èñìàéûë áÿé Ãàñïûðàëû, Çèéà Ýþéàëï, ßëè áÿé Ùöñåéíçàäÿ
êèìè ìèëëÿòñåâÿð øÿõñèééÿòëÿð, ôÿäàêàð èíñàíëàð òÿðÿôèíäÿí ìöêÿììÿë îëàðàã èøëÿíèð âÿ ìöìêöí âàñèòÿëÿðëÿ òÿáëèü îëóíóð. Î äþâðäÿ òöðê úöìùóðèééÿòëÿðèíèí, ÷àüäàø òèïëè òöðê äþâëÿòëÿðèíèí éàðàíìàñûíäà áó èäåîëîýèéàíûí õöñóñè ðîëó îëìóøäó.
Òöðê÷öëöê èäåîëîýèéàñûíûí ÿñàñûíäà äàéàíàí ìÿäÿíè òöðê÷öëöê áèð ñûðà ÿùÿìèééÿòëè, êîíñåïòóàë ìöääÿàëàðû íÿçÿðäÿ òóòóðäó:
- òöðê ìèëëÿòèíèí áèð áöòþâ îëìàñû, ñîéêþêöíö äÿðê åòìÿñè;
- ìèëëè øöóð âÿ ìèëëè èäåéàíûí äèð÷ÿëäèëìÿñè;
- «òöðê ìèëëÿòè», «òöðê äèëè» àäëàðûíûí äþâëÿò ñÿâèééÿñèíäÿ ãÿáóëó;
- òöðê òàðèõèíèí, ìÿäÿíèééÿòèíèí þéðÿíèëìÿñè;
- öìóìòöðê ÿäÿáè äèëèíèí éàðàíìàñû;
- òöðê ìèëëÿòèíèí âàùèä ÿëèôáàñûíûí ãÿáóëó;
- òöðê õàëãëàðû àðàñûíäà ñûõ ÿëàãÿëÿðèí éàðàíìàñû;
- òöðêúÿíèí ñàäÿëÿøäèðèëìÿñè, òÿìèçëÿíìÿñè âÿ èíêèøàôû.
Òöðê÷öëöéöí íÿçÿðè ÿñàñëàðûíû ùàçûðëàìûø øÿõñèééÿòëÿðäÿí áèðè îëàí Çèéà
Ýþéàëï éàçûðäû: «òöðê÷öëöê åëìè, ôÿëñÿôè, åñòåòèê áèð ìÿêòÿáäèð, áàøãà áèð äåéèìëÿ,
êöëòöðëÿ áàüëû áèð ÷àëûøìà âÿ éåíèëÿøìÿ éîëóäóð». Ùå÷ øöáùÿñèç êè, éåíè äþâð òöðê÷öëöéöíöí ÿñàñûíäà îðòà ÷àü èúòèìàè-ôÿëñÿôè ôèêðèíèí ñîñèîëîæè ÿíÿíÿëÿðÿ ñþéêÿíÿí
åòíèê-ìÿäÿíè ìîäåëè äàéàíûð. Áó àíëàìäà, îðòà ÷àüûí áþéöê ôèêèð àäàìëàðû ÷àüäàø
ìèëëÿò èäåéàñûíûí ìÿíÿâè þë÷öëÿðèíè ìöÿééÿíëÿøäèðìèø, ñîñèàë-ìÿäÿíè äàâðàíûøëàðûí ôîðìóëëàðûíû ùàçûðëàìûøëàð. Êîíêðåò îëàðàã, òöðê÷öëöê éþíöìöíäÿ éàçûëìûø, î
úöìëÿäÿí Ðÿøèäÿääèíèí «Úàìè-ÿò-òÿâàðèõ», ßëèøèð Íÿâàèíèí «Ìöùàêèìÿò-öë ëöüÿòåéí», ßáöëãàçè Áàùàäûð õàíûí «Øÿúÿðåéè-òöðêè» âÿ á. ÿñÿðëÿðäÿ òöðê÷öëöê èäåéàñû
ýåíèø øÿêèëäÿ éåð àëìûøäûð. Áó òèïëè ÿñÿðëÿð ñûðàñûíäà ÕÛ éöçèëäÿ Ìàùìóä Êàøãàðëûíûí éàçäûüû «Äèâàíè ëöüÿò èò-òöðê» êèòàáû ìöùöì éåð òóòóð.
Þíúÿ ãåéä åäèì êè, Ì.Êàøãàðëûíûí ìöùöì õèäìÿòëÿðèíäÿí áèðè, áÿëêÿ äÿ ÿí
áàøëûúàñû, ÿðÿáëÿøìÿ âÿ ôàðñëàøìàíûí ýöúëö îëäóüó áèð äþíÿìäÿ êèòàáûíû òöðêëöê
ìþâãåéèíäÿí èøëÿìÿñè, èñëàìà ñàéüû èëÿ éàíàøàðàã öììÿòëÿ ìèëëÿòè ìöñòÿãèë
êàòåãîðèéàëàð êèìè òÿãäèì åòìÿñè îëìóøäóð.
Êèòàá ÿðÿáëÿðÿ âÿ ÿðÿá äèëè âàñèòÿñèëÿ áàøãà õàëãëàðà òöðê äèëèíè âÿ òöðê
ìÿäÿíèééÿòèíè þéðÿòìÿê ö÷öí éàçûëìûøäûð. Êàøãàðëû áó ñÿáÿáäÿí òöðêëÿðèí èñëàì
òîïëóìó è÷ÿðèñèíäÿêè éåðèíè áèëäèðìÿéÿ çÿðóðÿò äóéìóøäóð.
Òàíðû âÿ ïåéüÿìáÿð àäûíû àëãûøëà çèêð åäÿíäÿí ñîíðà àëèì éàçûð: «Èíäè áóíäàí ñîíðà Ìÿùÿììÿä îüëó Ùöñåéí, Ùöñåéí îüëó Ìàùìóä äåéèð êè; Òàíðûíûí äþâëÿò ýöíÿøèíè Òöðê ñÿìàñûíäà äîüäóðìóø îëäóüóíó âÿ îíëàðûí ìöëêëÿðè öçÿðèíäÿ
ýþéëÿðèí áöòöí áöðúëÿðèíè äþíäöðìöø îëäóüóíó ýþðäöì. Òàíðû îíëàðà Òöðê àäûíû
âåðäè âÿ îíëàðû éåð öçöíÿ Åëáÿé ãûëäû. Çÿìàíÿìèçèí õàãàíëàðûíû îíëàðäàí ÷ûõàðäû.
Äöíéà ìèëëÿòëÿðèíèí èäàðÿ éîëëàðûíû îíëàðûí ÿëëÿðèíÿ âåðäè. Îíëàðû ùÿð êÿñäÿí öñòöí
åëÿäè. Þçëÿðèíè ùàãëàðûíà ýþðÿ ãöââÿòëÿíäèðäè. Îíëàðëà áèðëèêäÿ ÷àëûøàíû, îíëàðûí
òÿðÿôèíäÿ îëàíû ÿçèç òóòäó âÿ òöðêëÿðÿ ýþðÿ îíëàðû ùÿð äèëÿêëÿðèíÿ éåòèøäèðäè. Áó
êèìñÿëÿðè ïèñëÿðèí àéàã òàãûìûíûí øÿðèíäÿí ãîðóäó. Îõëàðû òîõóíìàãäàí ãîðóíà
áèëìÿê ö÷öí àüëû îëàíà äöøÿí øåé áó àäàìëàðûí òóòäóüó éîëó òóòìàãäûð. Äÿðäèíè
äèíëÿäÿ áèëìÿê ö÷öí îíëàðûí äèëëÿðèíäÿ äàíûøìàãäàí áàøãà áèð éîë éîõäóð. Áèð
êèìñÿ þç ãþâìöíäÿí àéðûëûá îíëàðà ñûüûíìûø îëàðñà, î ãþâìöí ãîðõóñóíäàí
ãóðòóëóð. Áó àäàìëà áèðëèêäÿ áàøãàëàðû äà ñûüûíà áèëÿð». Äþâðöíÿ ýþðÿ òöðê àäûíûí
áåëÿ óúà òóòóëäóüó, òöðêÿ áåëÿ þíÿì âåðèëäèéè îõøàð þðíÿê òàïìàã ÷ÿòèíäèð. Ì.Êàøãàðëûíûí êèòàáäà âåðäèéè èêè ùÿäèñ (ùÿäèñëÿðèí íÿ äÿðÿúÿäÿ ýåð÷ÿê îëäóüó èëÿ èøèìèç
éîõäóð) äÿ òöðêö ëàéèã îëäóüó éöêñÿêëèêäÿ òÿãäèì åòìÿê ìÿãñÿäèíè èçëÿéèð:
11
«Òöðê äèëèíè þéðÿíèí, ÷öíêè îíëàðûí ùþêìðàíëûüû óçóí ñöðÿúÿêäèð».
«Óúà Òàíðû, ìÿíèì Òöðê àäëû îðäóì âàðäûð, îíëàðû Øÿðãäÿ éåðëÿøäèðäèì.
Ãÿçÿáëÿíäèéèì óëóñóí öçÿðèíÿ îíëàðû ýþíäÿðèðÿì».
«Òöðê äèëèíè þéðÿòìÿê, òÿáëèü åòìÿê, éàéìàã íèééÿòèíè à÷ûã, ïðîãðàì áèð
øÿêèëäÿ ãàðøûéà ãîéäóüóíó áèð äÿ î ñöáóò åäèð êè, Êàøãàðëû áó ìÿãñÿäè þç àðçóñó
øÿêëèíäÿ éîõ, Ïåéüÿìáÿðèí ìåñàæû âÿ âÿñèééÿòè ñÿâèééÿñèíäÿ áèð ÷àüûðûø êèìè èðÿëè
ñöðöð» (É.Ãàðàéåâ).
Òöðêÿ àäû Òàíðûíûí âåðìÿñè, îíëàðû «þç îðäóñó» àäëàíäûðìàñû êèìè èíôîðìàñèéàëàðûí êèòàáà äàõèë åäèëìÿñè, åëìè äþâðèééÿéÿ áóðàõûëìàñû îðòà ÷àü ðåàëëûüûíäà
ÿñÿðèí èäåîëîæè åôôåêòèíè ãåéðè-àäè äÿðÿúÿäÿ àðòûðìø îëóð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí õàëã äåéèìëÿðè, õàëã áèëèìëÿðè, õàëã éàðàäûúûëûüûíûí ÷åøèäëè þðíÿêëÿðè èëÿ òöðê÷öëöê èäåîëîýèéàñûíûí åñòåòèê áàçàñûíû éàðàäûð, äèíè âÿ ìèôîëîæè ýþðöøëÿðëÿ áàüëû ìÿëóìàòëàðäà
îíóí ñàêðàë ñÿâèééÿñèíè òÿìèí åäèð. Éÿíè, «Äèâàí»äà òöðê÷öëöê ö÷ ñÿâèééÿäÿ èôàäÿ
îëóíóð:
1. Ôèêèð ñÿâèééÿñèíäÿ. Õàëèñ èäåîëîæè êîíòåêñòäÿ. Òöðê õàëãûíûí ýöúö, ãöäðÿòè, àüûë âÿ ôÿðàñÿòè, éöêñÿê ÿõëàãû âÿ ìÿäÿíèééÿòè òÿãäèì îëóíóð.
2. Ñàêðàë êîíòåêñòäÿ. Òöðê åòíèê-ìÿäÿíè êàìèëëèéèíèí Òàíðû áàøëàíüûúû,
îíóíëà ÿëàãÿñè, îíóí èðàäÿñèíèí òöðêäÿ èôàäÿñè áèëäèðèëèð. Òöðê ìöãÿääÿñ, ãóòñàë,
ñàêðàë ìÿãàìà óúàëäûëûð. Áóíóí ö÷öí ùÿäèñëÿð ýÿòèðèëèð, òöðê õàëã ìöäðèêëèéèíèí
Àòà ñþçö ìÿëóìàòëàðû Ãóðàí àéÿëÿðè èëÿ ìöãàéèñÿ åäèëèð. Áó ïàðàëåëëÿð äÿ þç
íþâáÿñèíäÿ ñàêðàëëûüûí òÿñäèãèíÿ õèäìÿò åäèð.
3. Ñÿíÿò êîíòåñòèíäÿ. Êàøãàðëû þç ôèêèðëÿðèíè âÿ ìöíàñèáÿòèíè èôàäÿ åòäèéè
èäåîëîæè ìÿëóìàòëàðû (ãÿùðÿìàíëûã òàðèõè, àëïëûã, éåíèëìÿçëèê, îðäó âÿ äþâëÿò ãóðóúóëóüó êèìè ÿíÿíÿëÿðè) ñàêðàë èíôîðìàñèéà èëÿ áèðëÿøäèêäÿí ñîíðà îíà åñòåòèê áè÷èì
âåðèð. Ýÿòèðäèéè ôîëêëîð þðíÿêëÿðè, õàëã áèëèìëÿðè, ÿôñàíÿ âÿ ðÿâàéÿòëÿð èäåéàéà åñòåòèê-åìîñèîíàë êåéôèééÿò ãàçàíäûðûð. Øó õàãàí Èñýÿíäÿð Çöëãÿðíåéíÿ, Àëï ßð Òîíãà áöòöí äöøìÿíëÿðèíÿ ãàëèá ýÿëèð. Áó òöðê àëïëûüûíûí ÿôñàíÿâè, ìèôîëîæè òÿðÿôëÿðèäèð. Äöøöíúÿäÿ àëïëûã ðóùóíóí ãîðóíìàñû Ñóëòàí Òîüðóë áÿéèí Áàüäàäû âÿ Áèçàíñû
àëìàñû ö÷öí çÿðóðè îëàí ìÿíÿâè åíåðæè ìèíèìóìóíóí ýåð÷ÿê òàðèõè àñïåêòèäèð.
Éåíè äöíéà ìöêÿììÿë îëàíäà ìÿãñÿäÿ ÷àòìàã äà àñàí îëóð. Ùÿð áèð òöðê
ÿñýÿðè áèëèðäè êè, î Òàíðû éîëóíäà, ùàãã èøè óüðóíäà äþéöøöð. Îíà áó ìèññèñéàíû
Óúà Òàíðû þçö âåðìèøäèð.
Ì.Êàøãàðëûíûí òöðê ñåâýèñè âÿ òöðêö «ñåâäèðìÿ ñèéàñÿòè» úèääè åëìè-íÿçÿðè,
êîíñåïòóàë-èäåîëîæè ÿñàñëàðà ìàëèêäèð. Ùÿòòà ýóìàí åòìÿê îëàð êè, Êàøãàðëû áó
ìþùòÿøÿì ñþçëöéö äÿ, ìöêÿììÿë ãðàììàòèêàíû äà, áÿäèè þðíÿêëÿðè âÿ åíñèêëîïåäèê ìÿëóìàòëàðû äà òöðêö òÿáëèü åòìÿê, òàíûòìàã, îíà øÿðÿô ãàçàíäûðìàã ö÷öí
äöøöíìöøäöð.
Ìÿíèì ìÿãñÿäèì «Äèâàíè ëöüÿò èò-òöðê» êèòàáûíûí òöðê÷öëöê éþíöìöíäÿí
äÿ àðàøäûðìà ö÷öí ìàòåðèàë âåðäèéèíè áó ñàùÿäÿ òÿäãèãàò àïàðàíëàðûí íÿçÿðèíÿ
÷àòäûðìàãäûð; åéíè çàìàíäà òöðê ìèëëè èäåéàñûíûí äÿðèí êþêëÿðèíèí ìþâúóäëóüóíó
äèããÿòÿ ÷àòäûðìàãäûð. Òöðê ìèëëÿòèíèí ýÿëÿúÿéèíè äöøöíìÿê, ìèëëÿòèìèçèí ìÿäÿíè
âàðëûüûíû âÿ ìÿíÿâè ùÿéàòûíû òÿìèí åòìÿê ö÷öí ÷àëûøìàëàð àïàðìàã ãàðøûìûçäà
äóðàí âÿçèôÿëÿðäèð. Áó éîëäà ÿñêè îðòàã äÿéÿðëÿðèìèçÿ àðõàëàíûá áèðýÿ ÷àëûøìàìûç
ýÿðÿêäèð. Òöðêëöê éîëóíäà âÿ òöðê ö÷öí àòûëàí ùÿð áèð àääûìûíûç óüóðëó îëñóí!
12
ТЕМЫ ТЮРКСКОГО ФОЛЬКЛОРА В РУССКОМ
ЛИТЕРАТУРНОМ ПРОЦЕССЕ ПЕРВОЙ ПОЛОВИНЫ XIX ВЕКА
Айнур ГАСЫМОВА
Баку-Азербайджан
Первая половина XIX века – время, когда Россия открыла Восток. Среди преподавателей только что открывшихся в этот период факультетов востоковедения, как это сказали бы в наши дни, было немало высококвалифицированных специалистов тюркских языков, немало сделавших для пропаганды
тюркского фольклора среди русских читателей. Их переводы образцов тюркского фольклора сыграли выдающуюся роль в ознакомлении русской стающей публики с образцами тюркского фольклора, что, в свою очередь, обогатило русскую литературу новыми темами и мотивами, восходящими к тюркскому фольклору. В этом повальном увлечении тюркским фольклором видную роль сыграли писатели пушкинского окружения, которые независимо от
своих политических пристрастней интенсивно осваивали тюркский фольклор, черпая в нем темы для своих новых произведений. Для нас, азербайджанских читателей, особый интерес представляет тот факт, что своеобразным мостом между тюркским фольклором и русской литературой часто всего
выступал именно фольклор азербайджанского народа, через который русские
писатели (и читатели) фактические и знакомились с тюркской культурой.
Здесь особо следует выделить деятельность профессора Петербургского университета О.И.Сенковского, писавшего турецкие повести под специфическим
псевдонимом Тютюнчу-оглу. Именно О.И.Сенковский первым в начале 1820ых годов перевел на русский язык азербайджанскую сказку и опубликовал её
в альманахе декабристов «Полярная звезда» под названием «Деревянная красавица», сопроводив публикацию уточнением: «с татарско-азербайджанского
наречения». Краткое содержание «Деревянной красавицы» таково. Четверо
попутчиков, устав после долгой дороги, решают заночевать в пути, но, опасаясь нападения, решают поочередно бодрствовать. Первым по жребию бодрствует ваятель, вырезавший из дерева красивую статую женщины, вторым –
портной, приодевший её, третьим - серебряник, украсивший статую драгоценностями, и, наконец, последним дервиш, своими молитвами вдохнувший
в неё жизнь и ожививший её. После всеобщего пробуждения попутчики
вступают в спор за ожившую девушку и, не разрешив его, обращаются за
помощью к кади. Последний приказывает изгнать «создателей» девушки из
города и поместить её в свой гарем. Народная мудрость, естественно, не
может позволить торжествовать тому, кто нечестным путем присваивает чужое, а потому деревянная красавица вновь становится «бездушным деревом»,
а кади теряет рассудок.
Внимательно просмотрев многочисленные издания азербайджанских
сказок, мы не обнаружили в них сказки с таким названием, но содержание
перевода О.И.Сенковского почти точно повторяло вставную сказку к азербайджанской народной сказке «Золотой подсвечник», записанной и обработанной фольклористом Нуреддином Ситовым. Здесь в отличии от «Деревянной
красавицы» три попутчика – портной, столяр и врач. Далее ситуация повторяется – по дороге они решают заночевать, но, опасаясь зверей, решают «спать
по очереди». Первым бодрствует столяр, выстрогавший из дерева статую
13
девушки, вторым – портной, свивший ей красивое платье, третьим врач, с
помощью зелья ожививший статую. Утром попутчики вступают в спор, и
каждый заявляет о своих правах на девушку. Сказка завершается риторическим вопросом, обращенным к золотому подсвечнику (отсюда и название азербайджанской сказки): «А ты, золотой подсвечник, скажи, пожалуйста, кому
должна принадлежать девушка?». В докладе рассмотрены многочисленные
случаи использования русскими писателями темы азербайджанской сказки
«Золотой подсвечник, переведенной и интерпретированной О.И. Сенковским.
ЛИТЕРАТУРА
1. «Полярная звезда», изданная К.Ф.Рылеевым и А.А.Бестужевым.
Москва, Наука, 1960.
2. Азербайджанские сказки. Собрал и обработал Нуреддин Сеидов.
Баку, Гянджлик, 1969.
14
«ÊÈÒÀÁÈ – ÄßÄß ÃÎÐÃÓÄ» ÄÀÑÒÀÍËÀÐÛÍÄÀ
ÃÀÄÛÍÛÍ ÑÎÑÈÀË ÑÒÀÒÓÑÓ
Ô.å.í. , äîñ. Àéòÿí ÀÉÄÛÍÃÛÇÛ
Áàêû Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòè
Áàêû – Àçÿðáàéúàí
Òöðê õàëãëàðûíûí ÿäÿáèééàòû òàðèõèíäÿ ÿí äÿéÿðëè àáèäÿëÿðäÿí áèðè îëàí
«Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä» (áóíäàí ñîíðà–ÊÄÃ) äàñòàíëàðû èëÿ áàüëû áèð ÷îõ ìÿñÿëÿëÿð
åëìè ÿäÿáèééàòäà ýåíèø òÿäãèãèíè òàïñà äà, áó áþéöê åïîñóí íèñáÿòÿí àç èøëÿíìèø,
ýåíèø àðàøäûðìà òÿëÿá åäÿí ìÿãàìëàðû äà àç äåéèëäèð. ÊÄÃ-äà ñîñèàë ìîòèâëÿð,
úÿìèééÿò âÿ èäàðÿ÷èëèê ïîðáëåìëÿðè, èíñàíûí òîïëóìäàêû éåðè, ôÿðäëÿð àðàñûíäàêû
ìöíàñèáÿòëÿðèí ïñèõîëîæè ÷àëàðëàðû âÿ äèýÿð áó êèìè ìþâçóëàð ìÿùç ýåíèø àðàøäûðìà
òÿëÿá åäÿí ìÿñÿëÿëÿð ñûðàñûíà àèä åäèëÿ áèëÿð.
Áèëàâàñèòÿ ìþâçóéà êå÷ìÿçäÿí ÿââÿë ãåéä îëóíìàñû ýÿðÿêÿí èëê ìÿãàì
ÊÄÃ äàñòàíëàðûíäà òÿñâèð îëóíìóø ùàäèñÿëÿðèí áàø âåðäèéè ìÿêàíûí ìÿùç
Èñëàìèééÿòèí éàéûëìàñû ÿðÿôÿñèíäÿ âÿ èëê ÷àüëàðûíäàêû Àçÿðáàéúàí òîðïàüû,
òîïëóìóí èñÿ îüóçëàðäàí èáàðÿò îëìàñûäûð. ÊÄÃ-äà ñîñèàë ìîòèâëÿðèí, î úöìëÿäÿí
ìÿðóçÿíèí ïðåäìåòèíè òÿøêèë åäÿí ãàäûíûí ñîñèàë ñòàòóñó ïðîáëåìèíèí òÿäãèãè
çàìàíû äöçýöí åëìè íÿòèúÿëÿðèí ÿëäÿ åäèëìÿñè ö÷öí ìÿùç éóõàðûäà ýþñòÿðäèéèìèç
èëêèí ìöääÿàíûí þíÿ ÷ÿêèëìÿñè çÿðóðèäèð.
Áó ôèêèð áèð ÷îõ ìÿøùóð ãîðãóäøöíàñëàðûí îðòàã ðÿéèíè ÿêñ åòäèðìÿêëÿ
÷îõèëëèê èíúÿëÿìÿëÿðèí ìÿùñóëó êèìè íÿçÿðäÿí êå÷èðèëìÿëèäèð. Áåëÿ êè, àêàäåìèê
Â.Â.Áàðòîëä þçöíöí «Òöðê åïîñó âÿ Ãàôãàç» ìÿãàëÿñèíäÿ ýþñòÿðèð: «Ãÿùðÿìàíëàðûí ùÿéàò äþâðö óçàã êå÷ìèøÿ, Èñëàìûí èëê ÿñðèíÿ àèääèð». Äèýÿð òàíûíìûø
ãîðãóäøóíàñ À.É.Éàêóáîâñêè èñÿ þçöíöí «Êèòàáè-Ãîðãóä âÿ åðêÿí îðòà ÿñðëÿð
äþâðöíäÿ òöðêìÿí úÿìèééÿòèíèí þéðÿíèëìÿñè ö÷öí ÿùÿìèééÿòè» ìþâçóñóíäà
ìÿðóçÿñèíäÿ áèðáàøà ãåéä åäèð: «Êèòàáè-Ãîðãóääà ùàäèñÿëÿðèí úÿðÿéàí åòäèéè
ìÿêàí Àçÿðáàéúàíäûð...».
ÊÄÃ-äà òÿñâèð îëóíìóø îüóç òîïëóìó éàðûìîòóðàã-éàðûìêþ÷ÿðè ùÿéàò òÿðçè
êå÷èðèð. Îüóç òÿñÿððöôàòû ãîéóí, àò âÿ äÿâÿ ñöðöëÿðèíäÿí èáàðÿòäèð. ÊÄÃ-äà
Èñëàìþíúÿñè ÷àüäà îüóç òîïëóìóíóí ñîñèàë-èãòèñàäè äàéàãëàðû, èúòèìàè äÿéÿðëÿð
ñèñòåìè þçöíöí ïàðëàã èíèêàñûíû òàïìûøäûð. Òÿäãèãàò÷ûëàðûí ôèêðèíúÿ, ÊÄÃ-à ãÿäèì
îüóç úÿìèééÿòèíèí äöðöñò òÿñâèðè áàõûìûíäàí òàðèõè-åëìè ìÿíáÿ êèìè äÿ ìöðàúèÿò
åòìÿê îëàð. Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä Åíñèêëîïåäèéàñûíûí (áóíäàí ñîíðà-ÊÄÃÅ) 2-úè
úèëäèíäÿ ïðîôåññîð Òîôèã Ùàúûéåâ ÊÄÃ-íèí ñîñèîëîæè áàõûìäàí äÿéÿðëè òàðèõè
ìÿíáÿ îëäóüóíó åëìè äÿëèëëÿðëÿ ÿñàñëàíäûðûð. Î ãåéä åäèð: «Äàñòàíûí èëê áîéóíäàí
ýþðöíöð êè, Îüóç åëèíäÿ âÿ öìóìèééÿòëÿ òöðê úîüðàôèéàñûíäàí èíñàí óøàãëûüûíäàí
ãî- úàëàíà ãÿäÿð, áåøèê åâèíäÿí ýîð åâèíÿäÿê èúòèìàè ùèìàéÿäÿäèð... Áóðàäà àèëÿ
âÿ äþâëÿò èíñòèòóòëàðûíûí áèð-áèðè èëÿ ÿëàãÿñè, áèð èíêèøàô õÿòòè òÿøêèë åòìÿñè ýþðöíöð»
(ÊÄÃÅ, 2-úè úèëä. Á, 2000. Ñ.73).
ÊÄÃ-äà ÿñêè îüóç òîïëóìóíóí ÿí äÿéÿðëè òÿñèñàòû êèìè àèëÿ ÷ûõûø åäèð. Áó
ìÿñÿëÿ ãîðãóäøöíàñëûãäà íèñáÿòÿí àç èøëÿíèëñÿ äÿ, àéðû-àéðû ìöÿëëèôëÿð îíóí áÿçè
àñïåêòëÿðèíÿ òîõóíìóøäóð.
Áåëÿ êè, À.É.Éàêóáîâñêè þçöíöí àäû ÷ÿêèëìèø «Êèòàáè-Ãîðãóä âÿ åðêÿí
îðòà ÿñðëÿð äþâðöíäÿ òöðêìÿí úÿìèééÿòèíèí þéðÿíèëìÿñè ö÷öí îíóí ÿùÿìèééÿòè»
ìþâçöñöíäà ìÿðóçÿäÿ ÊÄÃ-äà òÿñâèð îëóíìóø îüóç òîïëóìóíäà ãàäûíûí, àèëÿíèí
éöêñÿê ñòàòóñà ìàëèê îëäóüóíó ãåéä åäèð. Ïðîôåññîð Òîôèã Ùàúûéåâ ÊÄÃÅ-íèí 2-úè
úèëäèíäÿêè «Àèëÿ» ìÿãàëÿñèíäÿ áàðÿñèíäÿ äàíûøûëàí ìþâçóéà äàèð áèð ñûðà ìàðàãëû
ìöëàùèçÿëÿð èðÿëè ñöðìöøäöð. Îíóí ôèêðèíúÿ, «Îüóçäà àèëÿ ãóðóúóëóüóíóí
ìÿçìóíó åâëÿíìÿ ìÿðàñèìèíäÿ áÿéëÿ ýÿëèíèí áèð-áèðèíè áÿéÿíìÿñè, âàëèäåéíëÿðèí
ðàçûëûüû, õåéèð-äóàñû öñòöíäÿ äóðóð» (ÊÄÃÅ. 2-úè úèëä, Á, 2000. ñ.16). Áöòþâëöêäÿ
ÊÄÃ-ó äèããÿòëÿ íÿçÿðäÿí êå÷èðäèêäÿ äàñòàíäà ãÿäèì îüóç àèëÿ ìÿäÿíèééÿòèíèí
éöêñÿê äÿéÿðëÿðèíèí èôàäÿ åäèëäèéè òÿñäèã îëóíóð.
15
Äàñòàíäà òÿñâèð îëóíìóø îüóç òîïëóìóíóí õöñóñèééÿòè âÿ àèëÿ èíñòèòóòóíóí
ñÿúèééÿâè åëåìåíòëÿðè ãàäûíûí ñîñèàë ñòàòóñóíà éàíàøìàäà ìöÿééÿíåäèúè àìèëëÿð
êèìè ÷ûõûø åäèð. Öìèìèééÿòëÿ, òÿÿññöôëÿ åòèðàô åòìÿê ëàçûìäûð êè, ìöñÿëìàí, î
úöìëÿäÿí òöðê-îüóç òîïëóìóíäà ãàäûíûí éåðè ìÿñÿëÿñèíÿ Àâðîïà øÿðãøöíàñëûüûíäà
ãåéðè-àäåêâàò ìöíàñèáÿò ýåíèø éàéûëìûøäûð. Ùàëáóêè ôàêòëàð áóíóí òàì ÿêñèíè ñöáóò
åäèð. Áåëÿ êè, ùÿì ÊÄÃ-äà, ùÿì äÿ äàñòàíäà òÿñâèð îëóíìóø ùàäèñÿëÿðäÿí áèð
ãÿäÿð ÿââÿë íàçèë îëóìóø ìöãÿääÿñ êèòàáûìûç Ãóðàíè-Êÿðèìäÿ þç ÿêñèíè òàïìûø
ìÿãàìëàð èñëàì úîüðàôèéàñûíäà, î úöìëÿäÿí òöðê òîïëóìóíäà ãàäûíûí éöêñÿê
äÿéÿðÿ ìàëèê îëäóüóíó, îíóí úÿìèééÿòèí ùÿéàòûíäà ìöùöì ðîë îéíàäûüûíû ñöáóò
åäèð. Áåëÿ êè, Ãóðàíè-Êÿðèìäÿ ùÿì êèøèëÿð, ùÿì äÿ ãàäûíëàð ùÿð ùàíñû áÿøÿðè
âàðëûüûí äåéèë, ìÿùç Àëëàùûí ãóëó êèìè íÿçÿðäÿí êå÷èðèëèðëÿð. Ìöãÿääÿñ
êèòàáûìûçäà ãàäûíëàðà ùÿñð îëóíìóø àéðûúà ñóðÿíèí («ßí-Íèñà») ìþâúóäëóüó èñÿ
ìÿñÿëÿéÿ Èñëàìèééÿòäÿ úèääè äèããÿò éåòèðèëäèéèíè, þíÿì âåðèëäèéèíè ÿéàíè ñóðÿòäÿ
ñÿðýèëÿéèð. Èñëàìèééÿòäÿ ãàäûíûí ìþâãåéèíè òÿõìèíÿí áåëÿ èôàäÿ åòìÿê îëàð:
«Ãàäûí òîïëóìóí äÿéÿðëè öçâöäöð, îíóí ùöãóãëàðû òàíûíûð âÿ ãîðóíóð, ëàêèí ãàäûí
êèøèäÿí áèð àääûì àðõàäàäûð». Áó èñÿ ùå÷ äÿ áÿçè àâðîïàëû ìöÿëëèôëÿðèí èääèà
åòäèêëÿðè êèìè ãàäûíà ãàðøû àéðûñå÷êèëèêäÿí äåéèë, îíóí úÿìèééÿòèí äàùà çÿðèô öçâö
êèìè êèøèëÿðèí ùèìàéÿñèíäÿ âÿ ìöäàôèÿñè àëòûíäà îëìàñûíäàí ãàéíàãëàíûð âÿ
êèøèëÿðÿ ãàäûí öçÿðèíäÿ ñàùèáêàðëûãäàí äàùà ÷îõ ìÿñóëèééÿò àøûëàéûð. Åéíè
éàíàøìàíû áèç ÊÄÃ äàñòàíëàðûíäà äà ìöøàùèäÿ åäèðèê. Äàñòàíäà ãàäûíûí õöñóñè
ìþâãåéÿ ìàëèê îëäóüóíó áèð ÷îõ ìÿñóëèééÿò àøûëàéûð. Åéíè éàíàøìàíû áèç ÊÄÃ
äàñòàíëàðûíäà äà ìöøàùèäÿ åäèðèê. Äàñòàíäà ãàäûíûí õöñóñè ìþâãåéÿ ìàëèê
îëäóüóíó áèð ÷îõ òÿäãèãàò÷ûëàð ãåéä åäèð. Áåëÿ êè, àêàä. Â.Â.Áàðòîëä,
À.É.Éàêóáîâñêè ÿñêè îüóç òîïëóìóíäà ãàäûíà éöêñÿê ñÿâèééÿëè ìöíàñèáÿò
ýþñòÿðäèéèíè, îíóí ñîñèàë îðãàíèçìäÿ ìöùöì éåð òóòäóüóíó ýþñòÿðìèøëÿð. Áó
ìÿñÿëÿéÿ äàèð ïðîô. Ò.Ùàúûéåâèí ôèêèðëÿðè ïðîáëåìèí äóðóìóíó õöñóñèëÿ äöðöñò
øÿêèëäÿ ÿêñ åòäèðèð: «Òöðêöí åðêÿê âÿ äèøè þâëàäà èúòèìàè áàõûìäàí óéüóí áàõûøû,
þýåé-äîüìà ìöíàñèáÿòäÿ îëìàìàñû äèë âàùèäëÿðèíèí ëöüÿòè ìÿíàñûíäà äà ýþðöíöð:
ùÿì ãûçà, ùÿì äÿ îüëàíà îüóë äåéèëìÿñè, áàúûíûí ãûç ãàðäàøû àäëàíäûðûëìàñû áó
úÿùÿòè ÿêñ åòäèðèð» (ÊÄÃÅ, 2-úè úèëä, Áàêû, 2000. ñ.17).
Îüóç òîïëóìóíäà ãàäûíûí ñòàòóñóíó àéäûíëàøäûðìàã ö÷öí åëÿ äàñòàíûí
ìÿòíèíÿ íÿçÿð ñàëìàã êèôàéÿòäèð. ÊÄÃ-äà «ãàäûí ìþâçóñó» àðòûã ìöãÿääèìÿäÿí
áàøëàíûð. Áåëÿ êè, ìöãÿääèìÿäÿ Äÿäÿ Ãîðãóäóí äèëèíäÿí ãàäûíëàðûí îðèæèíàë
«òÿñíèôàòû» âåðèëìèøäèð: «Îçàí äåéèð: Àðâàäëàð äþðä úöðäöð: áèðèñè ñîé ñîëäóðàíäûð;
áèðèñè òîé äîëäóðàíäûð; áèðèñè åâèí äàéàüûäûð; áèðèñè, íåúÿ äåñÿí, áàéàüûäûð» (ÊÄÃ.
Á., 1988, ñ.131). Ýþðöíäöéö êèìè, îçàí áèð ãÿäÿð éóìîðèñòèê äèëëÿ ãàäûíëàðûí ÿñàñ
ïñèõî-ñîñèàë òèïëÿðèíè ñÿúèééÿëÿíäèðèð.
Ëàêèí áó éàíàøìàäà ãàäûíëàðà ãàðøû ãåéðè-áÿðàáÿð ìöíàñèáÿòÿ ãÿòèééÿí
ðàñò ýÿëìÿê ìöìêöí äåéèëäèð, «òÿíãèäè íîòëàð» èñÿ òîïëóìóí ãàäûíäàí
ýþçëÿäèêëÿðèíè ÿêñ åòäèðèð.
Îüóç òîïëóìóíäà ãàäûíûí íåúÿ éöêñÿê òóòóëäóüóíó, îíà þíÿì âåðèëäèéèíè
åëÿ «Äèðñÿ õàí îüëó Áóüàúûí áîéó»íäà ýþðìÿê ìöìêöíäöð. Áåëÿ êè, Äèðñÿ õàí þç
ãàäûíûíà éöêñÿê åïèòåòëÿðëÿ ìöðàúèÿò åäèð, îíó áþéöê ìÿùÿááÿò âÿ ùåéðàíëûãëà
âÿñô åäèð:
«..áàøûìûí áàõòû, åâèìèí òàõòû!
Åâäÿí ÷ûõûá éåðèéÿíäÿ ñÿðâ áîéëóì!
Òîïóüóíà ñàðìàøàíäà ãàðà ñà÷ëûì!
Ãóðóëìóø éàéà áÿíçÿð ÷àòìà ãàøëûì!
Ãîøà áàäàì ñûüìàéàí äàð àüûçëûì!
Ïÿðâèç àëìàñûíà áÿíçÿð àë éàíàãëûì!
Ãàäûíûì, äàéàüûì, äþë âåðÿíèì!»
(ÊÄÃ. Áàêû.1988, ñ. 133).
Áó ìöðàúèÿòèí þçö îüóç òîïëóìóíäà ãàäûíà íåúÿ éöêñÿê äÿéÿð âåðèëäèéèíè,
ãàäûíûí ñåâèëäèéèíè, þéöëäöéöíö, îíóí ùàíñû éöêñÿê ñòàòóñà ìàëèê îëäóüóíó áöòöí
16
àøêàðëûüû èëÿ ñÿðýèëÿéèð. Þçö äÿ íÿçÿðÿ àëûíìàëûäûð êè, áó ìöðàúèÿòèí ìöÿëëèôè
òîïëóìóí ñûðàâè öçâö äåéèë, õàíäûð, úÿìèééÿòèí áàøáèëÿíèäèð. Õàíûí þç ãàäûíûíà
«äàéàüûì» äåìÿñè íÿèíêè îüóç ãàäûíûíûí êèøèëÿðëÿ áÿðàáÿð ñòàòóñà ñàùèá îëäóüóíó
ñöáóò åäèð, áóíäàí äà ÿëàâÿ, äàñòàíäà àíàõàãàíëûüûí èçëÿðèíèí ìþâúóäëóüó áàðÿäÿ
ìöëàùèçÿëÿðèí ìåéäàíà ÷ûõìàñûíà éîë à÷ûð. Áåëÿ êè, ÊÄÃÅ-äà äà äàñòàíäà
àíàõàãàíëûüûí èçëÿðèíèí ìþâúóä îëóá-îëìàìàñû èëÿ áàüëû ìþâãåëÿð þç ÿêñèíè
òàïìûøäûð.
Ïðîô. Ñöëåéìàí ßëèéàðëûíûí ôèêðèíúÿ, «ÊÄÃ áîéëàðûíäà òàðèõäÿí þíúÿêè
÷àüëàðëà ñÿñëÿøÿí àíëàéûøëàðäàí áèðè «àíà ùàããû àíëàéûøûäûð. Áó àíëàéûøà ýþðÿ àíà
Òàíðû øÿðàôÿòëè áèð âàðëûãäûð, «Òàíðû ùàããû» äàøûéûúûñûäûð. Ùöãóãè áàõûìäàí
òîõóíóëìàçäûð, áèð íþâ «äåìîíèê ìöäàôèÿ» ùàããûíà ìàëèêäèð... Àíà ùàããûíûí
Òàíðû ùàããûíà áÿðàáÿð òóòóëìàñû àíàõàãàíëûã (ìàòðèàðõàò), éÿíè Óëó Èúìà éàøàéûø
òàðèõèíèí ãàëûíòûñûäûð» (ÊÄÃÅ. 2-úè úèëä, Áàêû., 2000, ñ.24).
Îõøàð ôèêèðëÿðè ïðîô. Êàìàë Àáäóëëà äà áþëöøöð. «ÊÄÃ-äà àíàõàãàíëûüûí ÿí
àáñòðàêò øÿêèëäÿ èçëÿðèíÿ ðàñò ýÿëìÿê ìöìêöíäöð. ... ÊÄÃ-äÿ àíà âÿ àíàëûã ùàããû,
àíà ñèòàéèøè âÿ àíà èëÿ áàüëû äèýÿð ÿõëàãè äàâðàíûøäà äàøëàøàí ìöíàñèáÿò
ôîðìàëàðûíû äà Àíàõàãàíëûã äþâðöíäÿí ãàëìà ÿëàìÿòëÿð êèìè ãèéìÿòëÿíäèðìÿê
ìöìêöíäöð» (ÊÄÃÅ. 2-úè úèëä, Á. 2000, ñ.25).
Äàñòàíäà òÿñâèð îëóíìóø îüóç àíàñûíûí ÿí ïàðëàã îáðàçû èñÿ Áóðëà õàòóí
ñóðÿòèíäÿ òÿúÿññöìöíö òàïìûøäûð. ÊÄÃ-óí ìöõòÿëèô áîéëàðûíäà ìöõòÿëèô àíà
îáðàçëàðû òÿñâèð îëóíñà äà, îíëàðûí àðàñûíäà ìÿùç Áóðëà õàòóí öìóìèëÿøäèðèúè
õàðàêòåð êÿñá åäèð. Îíóí òèìñàëûíäà îüóç ãàäûíûíûí ÿí éöêñÿê êåéôèééÿòëÿðè
òÿúÿññöì îëóíìóøäóð.
Áóðëà õàòóíëà Ãàçàí õàíûí ìöíàñèáÿòëÿðè ãÿäèì îüóç àèëÿñèíäÿ ãàäûíûí
éöêñÿê ñòàòóñà ìàëèê îëäóüóíó ÿéàíè øÿêèëäÿ íöìàéèø åòäèðèð. Óðóçóí Áóðëà
õàòóíëà ìöíàñèáÿòëÿðè èñÿ «Àíà ùàããû – òàíðû ùàããû» äåéèìèíèí ÿí ïàðëàã áÿäèè
èôàäÿñè êèìè ÷ûõûø åäèð. Áó ùÿãèãÿòè ïðîô. Ò.Ùàúûéåâ îëäóãúà äÿãèã èôàäÿ åòìèøäèð.
«Îüóç õàëãûíäà àíàíûí ùàããûíà òàíðû ùàããû êèìè áàõûëûð. Òàíðû éàðàäûúû îëäóüó
êèìè Àíà äà éàðàäûúûäûð, òþðÿäèúèäèð. Äöíéàéà þâëàä ýÿòèðèð. Îíó þç úàíû èëÿ
áÿñëÿéèð» (ÊÄÃÅ. 2-úè úèëä. Áàêû., 2000, ñ.17).
Îüóç òîïëóìóíäà ãàäûíûí éöêñÿê ñòàòóñóíóí òÿúÿññöìö, àèëÿ-íèêàù
ÿíÿíÿëèðèí, ÿð-àðâàä ìöíàñèáÿòëÿðèíèí èíèêàñû áàõûìûíäàí Áåéðÿê-Áàíû÷è÷ÿê õÿòòè
õöñóñè ÷ÿêèéÿ ìàëèêäèð. Áåëÿ êè, äàñòàíäà ýþñòÿðèëäèéè êèìè, âàëèäåéíëÿðèí õåéèðäóàñû èëÿ éàíàøû, ýÿíúëÿðèí áèð-áèðèíè ñåâìÿñè, êþíöë âåðìÿñè çÿðóðè øÿðò êèìè
íÿçÿðäÿí êå÷èðèëèð. Áóíà ýþðÿ äÿ îüóç àèëÿñèíèí òÿìÿëèíè ñàô ìÿùÿááÿò òÿøêèë åäèð.
Ãàäûíà ÿøéàâè ìöíàñèáÿòèí ìþâúóä îëäóüó áÿçè äèýÿð ìÿäÿíèééÿòëÿðäÿí ôÿðãëè
îëàðàã ÊÄÃ-äà þç èíèêàñûíû òàïìûø îüóç-òöðê ìÿäÿíèééÿòèíäÿ ãàäûíà éöêñÿê, óúà
ìöíàñèáÿò áèð äàùà þçöíö áöðóçÿ âåðèð. Áó ôàêòû áèð ÷îõ ãîðãóäøöíàñëàð ãåéä
åòìèøëÿð. Áåëÿ êè, À.É.Éàêóáîâñêè þçöíöí «Êèòàáè-Ãîðãóä âÿ åðêÿí îðòà ÿñðëÿð
äþâðöíäÿ òöðêìÿí úÿìèééÿòèíèí þéðÿíèëìÿñè ö÷öí îíóí ÿùÿìèééÿòè» ìþâçóñóíäà
ìÿðóçÿñèíäÿ ýþñòÿðèð: «Òöðêìÿíëÿðèí àðàñûíäà ÷îõàðâàäëûëûã éîõäóð. Áîéëàðäà
ýþñòÿðèëèð êè, ùÿð áèð èýèäèí ñåâäèéè, ñàéäûüû áèðúÿ ãàäûíû âàðäûð».
ÊÄÃ-äà ãàäûíûí ñîñèàë ñòàòóñó, àèëÿäÿêè ìþâãåéè èëÿ áàüëû áèð íå÷ÿ äèýÿð
äèããÿò÷ÿêÿí ìÿãàìû äà ãåéä åòìÿê çÿðóðèäèð. Áóíëàðäàí áèðè èòêèí äöøìöø ÿðèí
þëäö-ãàëäû õÿáÿðè ìÿëóì îëìàéûíúà ãàäûíûí îíó ýþçëÿìÿñèäèð. Áåëÿ êè, Áåéðÿéèí
èòêèí äöøìÿñèíäÿí ñîíðà Áàíû÷è÷ÿê îíó îí àëòû èë ýþçëÿéèð. Éàëíûç Áåéðÿéèí þëöì
õÿáÿðè ÷ûõäûãäàí ñîíðà Áàíû÷è÷ÿéèí ÿðÿ ýåòìÿñè ìÿãáóë ñàéûëûð. Áóíóíëà áàüëû
äàùà áèð èíúÿ ìÿãàìû ïðîô. Òîôèã Ùàúûéåâ õöñóñè ãåéä åòìèøäèð: «ßðñèç ãàäûíûí
ñóáàé–áåêàð ãàëìàìàñû äà Îüóç íÿñëè àèëÿ-ÿõëàã íîðìàñûíà äàõèëäèð. Àäûí ùÿð
äåäè-ãîäóäàí ãîðóíìàñûíû Îüóç íÿñëè àèëÿ-ÿõëàã íîðìàñûíäà íÿçÿðÿ àëûá: ñóáàé
ãàäûí ìöòëÿã ÿðÿ ýåòìÿëèäèð» (ÊÄÃÅ. 2-úè úèëä. Áàêû, 2000. ñ.17).
Îüóç òîïëóìóíäà ãàäûíà âåðèëÿí ÿí éöêñÿê òÿëÿá, îíäàí ÿí áþéöê ýþçëÿíòè
èôôÿòëè îëìàã, íàìóñóíó ãîðóìàãäûð.
17
Áó ùàëû ïðîô. Ò.Ùàúûéåâ áåëÿ èôàäÿ åòìèøäèð: «Îüóç-òöðê àèëÿñèíèí âàðëûüûíäà
ÿí óúà ÿëàìÿò íàìóñäóð. Íàìóññóçëóã ÿí áàüûøëàíìàç úèíàéÿòäèð... Íàìóñ
êðåäîñóíäà ÿñàñ þë÷ö ÿðèí àäûíû, ùåéñèééÿòèíè ãîðóìàãäûð» (ÊÄÃÅ. 2-úè úèëä,
Áàêû, 2000. ñ.18).
Áåëÿëèêëÿ, ÊÄÃ äàñòàíëàðûíäà ãàäûíûí ñîñèàë ñòàòóñó ïðîáëåìèíèí öìóìè
øÿêèëäÿ íÿçÿðäÿí êå÷èðèëìÿñè àøàüûäàêû íÿòèúÿëÿðè èôàäÿ åòìÿéÿ èìêàí âåðèð:
1. ÊÄÃ-äà îüóç òîïëóìóíóí ÿí äÿéÿðëè òÿñèñàòû êèìè àèëÿ ÷ûõûø åäèð.
2. Îüóç òîïëóìóíäà ãàäûíà éöêñÿê þíÿì âåðèëìÿñè äàñòàíäà àíàõàãàíëûüûí
èçëÿðèíèí ìþâúöäëóüóíó äöøöíìÿéÿ ÿñàñ âåðèð.
3. Ãàäûíà ÿøéàâè ìöíàñèáÿòèí ìþâúóä îëäóüó áÿçè äèýÿð ìÿäÿíèééÿòëÿðäÿí
ôÿðãëè îëàðàã îüóç àèëÿñèíèí òÿìÿëèíè ñàô ìÿùÿááÿò äóéüóëàðû òÿøêèë åäèð.
ßëáÿòòÿ, ÊÄÃ êèìè íÿùÿíý áèð àáèäÿäÿ ãàäûíûí ñîñèàë ñòàòóñó èëÿ áàüëû
ìÿñÿëÿëÿðè áèð ìÿðóçÿíèí ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ òàì ÿùàòÿ åòìÿê õàðèúèíäÿäèð. Áèç ñàäÿúÿ
áó ìþâçóíóí ÿñàñ ìÿãàìëàðûíà òîõóíìàüà ÷àëûøäûã. Àììà ùå÷ øöáùÿñèç,
ýÿëÿúÿê òÿäãèãàòëàðäà áó ìÿñÿëÿëÿðèí äàùà ýåíèø èøëÿíìÿñèíÿ, ïðîáëåìèí èëê
áàõûøäàí ýþðöíìÿéÿí ãàòëàðûíûí, ïñèõîëîæè ÷àëàðûíûí èíúÿëÿíìÿñèíÿ úèääè çÿðóðÿò
ìþâúóääóð.
18
«АЛПОМИШ» ДОСТОНИ КАДИМГИ ТУРКИЙ
ДУНЁКАРАШ ИНЪИКОСИ СИФАТИДА
(поэтик-структур тахлил тажрибаси)
Абдували ЭШКОБИЛОВ
Ñÿìÿðãÿíä-Þçáÿêèñòàí
Сунгги ун йилликларда собик советлар мамлакати худудида яшовчи
туркий халкларнинг кадим маданиятининг энг ноёб намунаси булган фольклор эпосларини тубдан янгича талкин этиш, урганиш юзага келган ижтимоий-сиёсий-маданий мухитда фольклоршунослик фанининг энг долзарб
муааммосига айланди.
«Алпомиш» эпоси Марказий Осиё худудида истикомат килиб келаётган туркий халкларнинг кадим давлатчилик тарихини, узига хос дунёкарашини, аждодларимиз бадиий тафаккурини узида жамлаган мухим дурдонадир.
Мазкур достоннинг хозирги ёзма холатда шаклланган матнининг
поэтик-структур тахлили, бадиий хусусиятларининг замонавий талаблар
нуктаи назаридан илмий анализ килиниши, кадимий достоннинг генезиси,
халкларимизнинг узок утмишдаги дунёкараши, таъбир жойиз булса, менталитети хусусида муайян хулосалар чикариш имконини беради.
Маърузада аник далиллар асосида-тасвирий ифода воситалари, топонимик номлар, сюжет линиялари, муайян мотивлар ва бошкалар воситасида
кадимий туркий дунёкараш хамда маълум даврдаги ижтимоий турмуш
хусусидаги фикрлар асосланади.
Масалан, Алпомишнинг машхур оти Бойчиборнинг номида узок утмишдаги тотемизм акидаси акс этган. Достонда «Бойчибор» сузининг талкини йук. Бирок сузнинг семантика ва этимологик жихатларига хамда хозирги
жонли туркий тиллардаги талкинига эътибор берилса, узига хос чукур маъно
кузга ташланади: бой-баланд, юксак, буюк (проф. Сувонку -лов И.), чиборчавкар, кулранг, дона-дона холли от зотининг рангидир. Шунингдек, Бойчиборнинг пешонасида кашка, узига хос «ой, хилол» рамзи мавжуд. Бу бадиий
тасвирда Бойчибор нафакат кахрамоннинг чиройли отининг сурати, балки,
кадимги туркий кавм тафаккуридаги юлдузли осмон ва порлаётган ойнинг
акси туширилган лексик полотнодир. Маърузада бир катор шундай мисоллар
тахлил этилади ва уларнинг семантик майдонини ёритишга харакат
килинади.
Матн поэтикаси ижтимоий, маиший, территориал атамалар тарзида
маълум циклларга булиниб тахлил килинади. Бунда асосий эътибор кадимги
тушунчаларнинг хозирги хаётдаги сакланиш даражасига алохида эътибор
берилади.
19
ÔÎËÊËÎÐ ÍÖÌÓÍßËßÐÈÍÄß ÉÅÐ ÀËÀÍ ÁßÇÈ
ËÅÊÑÈÊ ÌÖÂÀÇÈËÈÊ ÙÀËËÀÐÛÍÀ
ÏÑÈÕÎËÈÍÃÂÈÑÒÈÊ ÀÑÏÅÊÒÄßÍ ÁÀÕÛØ
Àéòÿí ÙÀÚÛÉÅÂÀ
Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Äèëëÿð Óíèâåðñèòåòè
Áèð ÷îõ òÿäãèãàò÷ûëàðûí ãåéä åòäèéè êèìè, «øèâÿíèí ÿäÿáèééàò ôîðìàñû»íû òÿøêèë
åòäèéèíäÿí (15;70) õàëã ñþç ñÿíÿòè èíúèëÿðè, àèä îëäóãëàðû äþâðöí äèàëåêò ðÿíýàðÿíýëèéèíè
âÿ îíäàí äîüàí âÿ ìöõòÿëèô äèë éàðóñëàðûíäà éåð àëàí ëèíãâèñòèê ñïåñèôèêëèéè þçöíäÿ
àøêàð øÿêèëäÿ ÿêñ åòäèðèð. Áåëÿ þçÿëëèêëÿðäÿí ñàéûëàí ëåêñèê ñÿâèééÿäÿêè ùîìîýåí
êþêëÿðäÿí òþðÿìèø ñåìàíòèê êîððåëéàíòëàðûí áÿçèëÿðèíèí åòèìîëîæè ìöñòÿâèäÿ òÿùëèëè
ìÿñÿëÿíèí êþêöíöí ïñèõîëèíãâèñòèê àìèëëÿðëÿ øÿðòëÿíäèéèíè îðòàéà ãîéóð. Áåëÿ êè,
ôîëêëîð íöìóíÿëÿðèíäÿ ðàñò ýÿëäèéèìèç âÿ ÁÈ× êþêöíäÿí (Ìàùìóä Êàøüàðè «Äèâàíè
ëöüÿòèò-òöðê»äÿ «áè÷» ôåëèíè –«êÿñìÿê», «áè÷ìÿê» ìÿíàñûíäà òÿãäèì åäèð) ñåìàíòèê
øàõÿëÿíìÿ íÿòèúÿñèíäÿ òþðÿéÿí ñþçëÿðèí ìÿíà éöêöíöí âÿ ôîíåòèê úèëäèíèí ìöãàéèñÿëè
òÿùëèëè, ùÿìèí ëåêñåìëÿðèí åòèìîíóíóíñÿñ ñèìâîëèçìè èëÿ ÿëàãÿëèëèéèíè åùòèìàë åòìÿéÿ
ÿñàñ âåðèð. (ìÿñ., Ñà÷û áó÷óü, ñà÷û êÿñèëìèø!- Òîé ýåúÿñèíèí ñÿùÿðè ñà÷û êÿñèëÿðÿê àòà
åâèíÿ ãàéòàðûëàí ýÿëèí (I;71); Ñàáàùäàí áó÷óüà ãûéìàéàí áèðÿðäÿí èêèëÿ îëìàç- «Ñöáù
òåçäÿí áèð íå÷ÿ ãÿïèéÿ ãûéûá ïóë õÿðúëÿìÿéÿíèí áèðè èêè îëìàç» (øÿðù Ñ.ßëèçàäÿíèíäèðÀ.Ù.);Ãàâûí-ãàðáóç âàãòûíäà áû÷ãûñóç îëàí éàíûí ãàðáûíóð; Áàëûüà áû÷àã éîã; Îã
àòàíûí ýöíäÿ áó÷óã çèéàíû îëóð( II;127, 211, 152,79,63); Äàü áàøûíäà ñÿð÷ÿëÿð, Áèðè
áèðèí ïàð÷àëàð. Ýåäèá áþéöê àüàëàð, Ãàëûá õóðäà áå÷ÿëÿð (V;182). Èëêèí åòèìîí àðàéûøû Ñ.
Âîðîíèí òóâèí äèëèíäÿêè «áè÷ÿ»-«áàëàúà»; éàêóò äèëèíäÿêè «áó÷óã»-«àç ìèãäàð» ñþçëÿðè
èëÿ áàüëû èðÿëè ñöðäöéö ìöëàùèçÿíèí (äèë÷è êîíêðåò ìÿíà* éöêëÿðèíè ãåéä åòìÿñÿ äÿ, áèð
÷îõ èíýèëèñ, îñåòèí, ñåëêóï, áóðéàò âÿ ñ. äèëëÿðäÿêè ñþçëÿðëÿ áèð ñûðàäà, ñþçöýåäÿí
ëåêñåìëÿðè áèð íþâ «ìàñêàëàíìûø» ñÿñ òÿãëèäè ñþçëÿð êèìè õàðàêòåðèçÿ åòìèøäèð)
äîüðóëóüóíó îðòàéà ãîéóð(2;152). Ôîëêëîð þðíÿêëÿðèíäÿ éåð àëàí ñåìàíòèê êîððåëéàíòëàðûí Á+âîêàë+× îðòàã êþêöíäÿí øàõÿëÿíäèéèíè íÿçÿðÿ àëàðàã ïðîáëåìèí ïñèõîëèíãâèñòèê ìöñòÿâèäÿêè òÿùëèëèíÿ äÿ, èëê íþâáÿäÿ, êîíñîíàíò ñèìâîëèçìè ïðèçìàñûíäàí
éàíàøìàã ëàçûìäûð. Ãåéä åäèëÿí ëåêñåìëÿðèí ôîíåòèê úèëäèíèí ìÿùç áó áàõûìäàí, äèýÿð
äèëëÿðäÿêè àíàëîæè ìÿçìóíëó ìàòåðèàëëà ìöãàéèñÿëè àíàëèçè, èëêèí åòèìîíóí «úÿëä
ÿñìÿ»íèí ñÿñ òÿãëèäè îëìàñû åùòèìàëûíû ñÿñëÿíäèðìÿéÿ ÿñàñ âåðìèøäèð: À.ÃàçîâÃèíçáåðã áó ìÿíàíûí èôàäÿñè ö÷öí ëåêñåìèí êîíñîíàíò òÿðêèáèíèí, ÿñàñÿí, àôðèêàò âÿ
…ê âÿ éà ð ñÿñëÿðèíèí èøòèðàêû èëÿ òÿðòèáëÿíäèéèíè ãåéä åäèð(3;65)
Ôîëêëîð íöìóíÿëÿðèíäÿ ðàñò ýÿëäèéèìèç âÿ èëêèí åòèìîíó ïñèõîëèíãâèñòèê ðàêóðñäàí òÿùëèë òÿëÿá åäÿí äèýÿð ôóçèéîí ìåõàíèçì ìÿùñóëó îëàí ëåêñèê ìöâàçèëèê ùàëû
òàâøàí-òàâûøàí-òàâûøüàí-òàáûñüàí…-äîâøàí** ïàðàëåëëèéè èëÿ áàüëûäûð. Ìÿñ., Òàâøàí òóòàí
èò äèøèí ýþñòÿðìÿç. Òàâøàíûí ãà÷ûøûíà áàãäóì äà ÿòèíäÿí èýðÿíäèì (II,130,134), Êåéèê
éèéö, òàáûñüàí éèéö îëóðóð åðòèìèç- «êåéèê éåéÿðÿê, äîâøàí éåéÿðÿê îòóðóðäóã»,
(Òîíéóêóê àáèäÿñè, òÿðú.ß.Ðÿúÿáîâ, É.Ìÿììÿäîâ) (III;118.122); Òàáûøüàí éûëû
áèñèíã àéíà….»äîâøàí èëèíèí áåøèíúè àéûíà òÿê…» (Ìîéóí ÷îð àáèäÿñè) (IV;147.150).
Òöðê äèëëÿðèíäÿêè ìöâàôèã ñåìàíòèêàëû ëåêñèê âàùèäëÿðè àðàøäûðìûø À. Øåðáàê îíóí (äîâøàí ñþçöíöí) ùÿìèí äèëëÿðäÿ , ÿñàñÿí,[ òàâøàí – òàâ(û)øüàí , òîøêàí – ò(à)óøüàí – òàâûøüàí] âàðèàíòëàðûíäà òÿçàùöð òàïäûüûíû âÿ Ùàëåâèíèí àðàìè äèëèíäÿêè òàôçà ñþçö èëÿ
àïàðäûüû åòèìîëîæè ïàðàëåëèí òàì ÿêñè îëàðàã ÿñëè òöðê ñþçö îëàí òàáûø – «òóëëàíìàã»,
*Â.Àñëàíîâ áè÷/áû÷ âàðèàíòëàðûíûí åùòèìàë åäèëÿí «áè» êþêöíäÿí òþðÿäèéèíè áèëäèðèð(
;149).
**«Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä»äà òàâøàí âàðèàíòûíäà ÿêñèíè òàïàí ëåêñåì ãÿäèì ãûðüûç éàçûëû
àáèäÿëÿðèíäÿ, òÿêúÿ ãåéä îëóíàí ôîíåòèê úèëääÿ äåéèë,(Àçÿðáàéúàí äèàëåêòëÿðèíäÿ îëäóüó êèìè:
äîóøàí,äîøàí) äèôòîíãëàøìàéà ìÿðóç ãàëìûø: òàóøê âÿ éà óçóí ñàèòëÿ èôàäÿ îëóíàí òó¨øêí
(ÿëèôáà òöðê âîêàëèçìèíè òàì äîëüóíëóüó èëÿ ÿêñ åòäèðìèð) ôîðìàëàðûíäà òÿãäèì îëóíóð(5)
20
«ãà÷ìàã» ôåëèíäÿí (ãÿäèì þçáÿê äèëèíäÿ : òàâûø- «ãà÷ìàã») ÿìÿëÿ ýÿëäèéèíè
áèëäèðìèøäèð.(14;137) Ê.Áðîêåëìàíûí ùÿðôè òÿðúöìÿñè äÿ (òàâûøüàí – «îðà –áóðà ãà÷àí»)
(8;316) ñþçöí ìÿíøÿéè áàðÿäÿ øöáùÿ éåðè ãîéìóð. ßýÿð ëåêñåìèí àñàíëûãëà öçâëÿíÿí
ñîíëóüóíóí – ãàí(-üàí) àôôèêñèíèí ùåéâàí âÿ áèòêè àäëàðûíäà (ìÿñ., ñàüñàüàí, áþéöðòêÿí, êöìöðãÿí( äàü ñîüàíû) âÿ ñ. ) äåíîòàòûí ñïåñèôèê þçÿëëèéèíèí èôàäÿñèíÿ éàðäûì÷û
îëìàñû ôàêòû (8;316) ìöáàùèñÿñèç ýþðöíöðñÿ, ñåìàíòèê éöêöí íöâÿñèíè òÿøêèë åäÿí òàáûø
– ÿñàñûíûí êþêö âÿ èëêèí åòèìîíó èëÿ áàüëû áèðìÿíàëû ôèêðèí ìþâúóä îëäóüóíó ñþéëÿìÿê
÷ÿòèíäèð. Áåëÿ êè, òÿäãèãàòëàðäà ôóçèéîí áèðèêìÿíè ìöìêöí åäÿí ö÷ êîìïîíåíò
áèðëÿøìÿñèíèí òÿðêèá ùèññÿëÿðèíÿ áþëýöñö, ãåéä îëóíàí ñÿääè (òàâûø/òàáûø+ãàí) àøìàéàðàã, ÿñàñûí «è÷ÿðè»ëÿðèíÿ äîüðó íöôóç åòìèð.Ùàáóêè, òöðê êþêöíöí ãóðóëóø õöñóñèééÿòëÿðè âÿ –ûø øÿêèë÷èñèíèí ñþç éàðàäûúûëûüûíäà èñòèôàäÿ åäèëÿí àôôèêñàë èíâåíòàðäà òÿìñèë
îëìàñû ôàêòû 2* ÿñàñûí åùòèìàë åäèëÿí òàï- êþêöíÿ âÿ –ûø êþìÿê÷è ìîðôåìèíÿ áþëýöñöíö ãà÷ûíûëìàç åäèð. Êþêöí ôîíåñåìàíòèê òÿùëèëè îíóí, Ô.Úÿëèëîâóí ìîðôîíîëîæè ðåêîíñòðóêñèéà âàñèòÿñèëÿ ìöÿééÿíëÿøäèðäèéè äÿá-/äàá- éóâàñûíà äàõèë îëàí òÿïìÿê, òÿïèíìÿê, òÿïðÿíìÿê (-òÿðïÿíìÿê), äÿáÿðìÿê, òàïäàìàã, äàáàí âÿ åëÿúÿ äÿ, äèàëåêòëÿðèìèçäÿ éåð àëàí äàâóø (àéàã ñÿñè), äàáðûìàõ(èòè éåðèìÿê), äÿâäÿìÿê( êîð êèìè éåðèìÿê), òàâëàíìàã(éöéöðìÿê) âÿ ñ. áó êèìè ñþçëÿðëÿ (äèë÷è, äÿá-/äàá- éóâàñûíäà øàõÿëÿíÿí ñþçëÿðèí, ñåìàíòèê áàõûìäàí, «ÀÉÀÃËÀ ÁÀÜËÛ ÙßÐßÊßÒ»-(êóðñèâ áèçèìäèðÀ.Ù.) îðòàãëàøäûüûíû âÿ þç èíêèøàôëàðûíäà áó èëêèí ìÿíàäàí áèð î ãÿäÿð äÿ óçàãëàøìàäûüûíû áèëäèðèð)(12;67-68) ýåíåòèê áàüëûëûüûíûí îëäóüóíó åùòèìàë åòìÿéÿ ÿñàñ âåðèð. ßýÿð
Å.ßçèçîâóí äàáûðìà (òåç-òåç, ýÿëä, ñöðÿòëÿ) çÿðôèíèí « þç ôîðìà âÿ ìÿíàñû áàõûìûíäàí
ãÿäèì òöðêúÿäÿêè òàâðà «úàíëàíäûðìàã, ùÿðÿêÿòÿ ýÿëìÿê» âÿ òàâðàí «òÿëÿñìÿê, úàí
àòìàã» ôåëëÿðèíÿ, äåìÿê îëàð Êè, óéüóí ýÿëìÿñè ôèêðèíè, Ò.Ãàðàéåâèí Ýöðúöñòàí ÿðàçèñèíäÿêè Àçÿðáàéúàí äèëè øèâÿëÿðèíäÿêè äàâðàõ( òåç, úÿëä, ñöðÿòëè) ñþçöíöí «ñöðÿò» ìÿíàñûíû âåðÿí, åùòèìàë åäèëÿí òàü êþêöíäÿí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè èëÿ áàüëû ìöëàùèçÿñèíè (6;272273) äÿ íÿçÿðÿ àëñàã, îíëàðûí (ùÿìèí ñþçëÿðèí) ëåêñèê-ñåìàíòèê èíêèøàôûíäà, óíèâåðñàë
ñÿúèééÿ äàøûéàí êîíêðåòëèêäÿí – àáñòðàêòëûüà êå÷èä ìåõàíèçìèíè (ÿêñ òðàéåêòîðèéà öçðÿ)
èçëÿìÿê ö÷öí ÿëàâÿ ìÿëóìàò ÿëäÿ åòìèø îëàúàüûã. Áåëÿ êè, ýåíåòèê éàõûíëûüû øöáùÿ
äîüóðìàéàí ùÿìèí ëåêñèê âàùèäëÿðèí, öìóìèëÿøäèðìÿ ÿñàñûíäà áÿëèðëÿøÿí ñåìàíòèê
éöêö («àéàãëà áàüëû ùÿðÿêÿò», «ñÿñ»**, «ñöðÿò») ïðîáëåìèí ÷þçöìöíö ôîíîñèìâîëèçìäÿ àðàíìàñûíû ëàáöä åäèð. Áåëÿ êè, íÿçÿðäÿí êå÷èðäèéèìèç ëåêñèê ïàðàëåëëèéèí åùòèìàë
îëóíàí êþêö, èñòÿð ôîíåòèê úèëä, èñòÿðñÿ äÿ, àðòûã ìöÿééÿíëÿøäèðèëäèéè êèìè, ìÿíà òóòóìó áàõûìûíäàí, ôîíîñåìàíòèê éþíöìëö àðàøäûðìàëàðäà, õöñóñè îíîìàòîïëàð ñèíôè ãèñìèíäÿ äÿéÿðëÿíäèðèëÿí âÿ «îëäóãúà ãûñà» («àíè») (ìöã. åò: «ñöðÿò» ñåìàíòèêàñû èëÿÀ.Ù.) àêóñòèê çÿðáÿíèí èôàäÿñèíÿ õèäìÿò åäÿí èíñòàíòëàðëà (ìÿñ: èíýèëèñ äèëèíäÿ òàïâóðìàã) (2;46) éåêúèíñ îëìàñû, çÿííèìèçúÿ, øöáùÿ äîüóðà áèëìÿç. Äèýÿð òÿðÿôäÿí,
äåíàòóðàëèçàñèéà ìÿðùÿëÿñèíè áàøà âóðàðàã, ìöàñèð øÿêëèíäÿ, òÿãëèäè áàøëàíüûúû, äåìÿê
îëàð êè, ñåçèëìÿéÿúÿê äóðóìà ýÿëìèø «äîâøàí» ñþçöíöí, ÿñëèíäÿ, ôîíåòèê ìîäèôèêàñèéàéà óüðàìûø âÿ øÿêèë÷è øÿáÿêÿñè ôîíóíäà òàíûíìàçëàøìûø èíñòàíòèê îíîìàòîïäàí
áàøãà áèð øåé îëìàìàñû èëÿ áàüëû ìöëàùèçÿíè, îíóíëà («äîâøàí» ñþçö èëÿ) ýåíåòèê áàüëûëûüû òÿñáèò îëóíàí «òîïóã», «òÿïèê» (1) «äàáàí» âÿ ñ. áó êèìè ñþçëÿðèí ìèìåìëÿðäÿí
òþðÿäèéèíèí âÿ áèð ÷îõ äèëëÿð ö÷öí óíèâåðñàë ñÿúèééÿ äàøûéàí Ò(ä)+ñàèò+ï(á) ìîäåëèíÿ
óéüóí ýÿëäèéèíè(1;1) ìöÿééÿíëÿøäèðìèø òÿäãèãàòëàð äà, äîëàéûñû èëÿ, òÿñäèãëÿéèðëÿð.**
*Òöðêîëîæè ÿäÿáèééàòäà -ûø øÿêèë÷èñèíèí ùå÷ äÿ ùÿìèøÿ ÿëàâÿ åäèëäèéè êþêÿ ãàðøûëûãëûìöøòÿðÿê íþâ ñåìàíòèêàñûíû ãàçàíäûðìàäûüû(13,35), åëÿúÿ äÿ ðåçóëòàòèâëèéè:ïðîñåñ âÿ
îíóí íÿòèúÿñèíèí ìöíàñèáÿòèíè ÿêñ åòäèðìÿéÿ, äàùà äÿãèã äåñÿê, ñîíóíúóíó (íÿòèúÿíè)
àäëàíäûðìàüà õèäìÿò åòäèéè ãåéä îëóíóð.(9;140,11;262)
** Ùÿìèí êþêäÿí òþðÿéÿí òîïûð-òàïïûëòû, àéàããàáû ñÿñè, äàáûë- äàâóë. íàüàðà íþâö, äàáûðñÿñ-êöé,ãàëìàãàë, äöïèëäå-öðÿéèí äüéöíìÿñè âÿ ñ. áóê èìè ñþçëÿðäÿ «ñÿñ» ñåìàíòèêàñû
þçöíö õöñóñè ãàáàðûãëûãëà áöðóçÿ âåðìÿêëÿ þí ïëàíà êå÷ìèøäèð.
*
«Çÿðáÿ, íÿéÿ èñÿ âóðìà» ìÿíàñûíû áèëäèðÿí ñþçëÿðäÿ «Ò», «Ä» ôîíåìëÿðèíèí òåçëèéèíèí
éöêñÿêëèéèíè èçàù åòìÿéÿ à÷ëûøàí Ìàð÷àíä, þçöíöí èíýèëèñ äèëèíèí ñþç éàðàäûúûëûüûíäà
ôîíîñèìâîëèçìèí ðîëóíó äÿéÿðëÿíäèðÿí òÿäãèãàòûíäà, ùÿìèí ñÿñëÿðèí òÿëÿôôöçö çàìàíû
21
Äåéèëÿíëÿðäÿí áåëÿ áèð ìÿíòèãè íÿòèúÿ ùàñèë îëóíóð êè, ñþçöýåäÿí ëåêñåì äèë èøàðÿëÿðèíèí ñûðô êîíâåíñèîíàë ìàùèééÿòÿ ìàëèê îëìàñû èëÿ áàüëû äîãìàëàðûí ÿêñèíÿ îëàðàã
«….èøàðÿíèí….èëê «ýþçÿ ýèðÿí» õöñóñèééÿò ãèñìèíäÿ îðòàéà ÷ûõìàñû» (16;112) ôèêðèíè
ÿéàíè øÿêèëäÿ ñöáóòà éåòèðìÿêëÿ, îíóí(èøàðÿíèí) ìîòèâëÿíäèðèëÿ áèëìÿ (êîíêðåò îëàðàã,
áó ëåêñèê âàùèäèí ôîíåòèê úèëäè, þç èëêèí âÿçèééÿòèíäÿ, (òàï+ûø+ãàí) «úÿëä ãà÷ûø»ûí
àêóñòèê åôôåêòèíè ñèìâîëèçÿ åòìÿêëÿ ìîòèâëÿíäèðèëìèøäèð) ïðåçóìïñèéàñûíà ùàãã ãàçàíäûðûð. Ãåéä îëóíàíëàð, îõøàð ôàêòëàðû- áÿøÿð äèëèíèí éàðàíìàñû, äèë-òÿôÿêêöð ÿëàãÿëÿðè
êèìè îðòàã ôÿëñÿôè-ëèíãâèñòèê ïðîáëåìëÿðèí êÿñèøìÿ ìöñòÿâèñèíäÿ ÷þçìÿéÿ ÷àëûøìûø
À.Ñïèðêèíèí ôèëîýåíåòèê ïðîñåñëÿðèí êþêöíäÿ òÿãëèä àìèëèíèí ùå÷ äÿ ñîíóíúó ðîë îéíàìàìàñû; éöç ìèí èëëÿðëÿ äàâàì åòìèø òÿêàìöë éîëóíäà, þç èëêèí ôîíåòèê úèëä âÿ ìÿíà
éöêöíäÿí áó âÿ éà äèýÿð ýÿðÿúÿäÿ óçàãëàøà áèëìÿñèíÿ áàõìàéàðàã, áèð ÷îõ ñþçëÿðèí
ìÿùç èìèòàòèâ âÿ ôîíîñèìâîëèê áàøëàíüûúà ìàëèê îëìàñû èëÿ áàüäû åùòèìàëëàðûíûí(9;31)
äîüðóëóüóíó ÿéàíè øÿêèëäÿ îðòàéà ãîéóð. Åðêÿí äþâð ñþç éàðàäûúûëûüû äþíÿìëÿðûíÿ àûä
ëåêñåìëÿðäÿ ïñûõîëîæû ìîòûâëÿøìÿíûí äàùà ýöúëö îëìàñû, ôîëêëîð íöìóíÿëÿð éåð àëàí
ñþçö ýåäÿí ãÿáèëäÿí îëàí ôàêòëàðûí òÿäãèãè èøèíÿ, ñûðô ëèíãâèñòèê äåéèë, ïñèõîëèíãâèñòèê
íþãòåéè-íÿçÿðäÿí éàíàøìàñûíû ëàáöä åäèð.
ßÄßÁÈÉÉÀÒ:
1. Àäèëîâ Ì. Òÿãëèäè ñþçëÿð. Ìöàñèð Àçÿðáàéúàí äèëè.Á.,1980.
2. Воронин С. Основы фоносемантики Л.,1982
3. Газов-Гинзберг А.М. Был ли язык избразителен в своих истоках? М.,1965.
4. Гукасян В. Асланов В. Исследования по истории азербайджанского языка
дописьменного периода Б.,1986
5. Джумагулов Ч. Язык сиро-тюркских (несторианских)
памятников
Киргизии.Фрунзе.,1971
6. ßçèçîâ Å.Àçÿðáàéúàí äèëèíèí òàðèõè äèàëåêòîëîýèéàñû.Á.,1999
7. «Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä» äàñòàíëàðûíûí ñòàòèñòèê òÿùëèëè.Á.,1997
8. Севортйан Э.В. Аффиксы именного словообразования в азербайджанском
языке. М.,1966
9. Спиркин А.Г. Происхождение языка и его роль в формировании
мышления.Мышление и язык.М.,1957
10. Хабичев М. Карачаево-Балкарское именное словообразование. Черкесск, 1971
11. Хусаинов К.Ш.Звукоизобразительность в казахском языке
12. Úÿëèëîâ Ô. Àçÿðáàéúàí äèëè ìîðôîíîëîýèéàñûíäàí î÷åðêëÿð.Á.,1585
13. Юлдашев А.А. Система словообразования и спряжение глагола в башкирском
языке.М.,1958
14. Щербак А.М. Названия домашних и диких животных в тюркских
языках.Историческое развитие лексики тюркских языков.
15. Оссовецский И.А. О языке русского традиционного фольклора. Вопросы
языкознания. 1975,№5
16. Резников Л.О. Гносеологические вопросы семиотики. Л.,1964
ÌßÍÁßËßÐ:
I.Êÿðêöê ôîëêëîðó àíòîëîýèéàñû.Á.,1990
II.Îüóçíàìÿ. Á.,1987
III. Ðÿúÿáîâ ß., Ìÿììÿäîâ É. Îðõîí-Éåíèñåé àáèäÿëÿðè .Á.,1993
IV.Øöêöðëö ß. Ãÿäèì òöðê éàçûëû àáèäÿëÿðèíèí äèëè. Á.,1993
V. Õöððÿìãûçû À. Àçÿðáàéúàí ìÿðàñèì ôîëêëîðó. Á.,2002
äèëèí «äèøëÿðÿ âÿ éà àëâåîëëàðà äÿéèá ïàðòëàìà èëÿ àéðûëìàñû»íûí ùÿìèí ñåìàíòèêàíûí,
èíñòèíêòèâ ïàðàëëåëèçì ÿñàñûíäà, èôàäÿ åäèëìÿñè èëÿ ÿëàãÿëÿíäèðìèø À.Ãàçîâ-Ãèíçáåðã áó
äÿéÿðëÿíäèðìÿíè äÿãèãëÿøäèðÿðÿê àðòèêóëéàñèéàäà áÿðê îðãàíëàðûí (äèø âÿ àëâåîëëàðûí-À.Ù)
èøòèðàêûíûí âÿ ùÿðÿêÿòèí àíèëèéèíèí äÿ þíÿìëè ðîë îéíàäûüûíû áèëäèðìèøäèð (3;29)
22
ŞİİR DİLİ ve DEDE KORKUT
HİKÂYELERİNDE MÜZİKAL YAPI
Yard. Doç. Dr. Ali EROL
Ege Universitesi Törk Dönyasû
Araøtûrmalarû Enstitusu
Èçìèð-Òöðêèéÿ
Bir edebî eseri bayağılıktan uzak tutan, onu seviyeli zevklere muhatap kılan
unsurlar içerisinde, kelimelerin yapı taşları olan seslerin ve ses kaidelerinin büyük
rolü vardır. Bu vakıa, musiki ile şiirin vazgeçilmez unsurlarından olan ses ve ritmin,
insan psikolojisi üzerindeki etkileri ile açıklanabilmektedir. Çünkü ritm duygusunun
verdiği hazzı ilk olarak beşikte tatmış olan insanoğlu, var olduğu andan itibaren ruh
dünyasını harekete geçiren ahenkli uyarıcılara karşı daima açık olmuş, his ve
heyecanlarını daha etkili bir şekilde aktarabilmek için de daha rafine ifade şekilleri
aramıştır. Bu kaygı, sözün daha özel ve daha güzelini arayan söz üstadlarının da
daha kalıcı eserler ortaya koymasını sağlamıştır. Hemen hemen bütün toplumlarda
görülen destan ve diğer sözlü ürünlerin müzikal açıdan oldukça zengin malzemelerle
donatılmış olması, yine aynı kaygıların göstergeleri olarak karşımıza çıkar.
İfadeyi daha çarpıcı hâle getirme, farklı çağrışımlarla fikir yolunu açarak
öğrenmede kolaylık sağlama gibi özellikleri ile zihinlerde daha kalıcı etkiler bırakan
müzikal unsurlar, baştan sona kafiye ve secilerle bezenmiş olan Dede Korkut
hikâyelerinin de en dikkat çekici özelliklerinden biridir. Eserin, ozanlar tarafından
yüzyıllarca terennüm edilerek son derece etkin ve hızlı bir şekilde aktarılmış
olmasında, sahip olduğu armonik ve ritmik yapı son derece önemli bir rol
oynamıştır. Özellikle her hikayeye adeta vezinsiz bir manzume havası veren seciler,
öğütlerin daha kolay bellenmesi ve tasvirlerin hiç zorlanmaksızın birer tablo halinde
zihinlere nakşedilmesinde belirleyici faktör olmuştur.
Bu tebliğde amacımız, sözleri birer nağme haline getiren müzikal unsurların
tercih edilme sebeplerini ve bu tercihlerin Dede Korkut hikâyelerine ne şekilde
yansıdığını genel bir çerçeve içerisinde değerlendirmek olacaktır. Ancak söz konusu
hikâyelere geçmeden önce dil musikisi ve şiir dili gibi kavramlar üzerinde, kısaca da
olsa, durmak yerinde olacaktır.
Müzik, resim ve edebiyat. Amaçları malzemeleri ve fonksiyonları açısından
zaman zaman birbirleri üzerinde etkili olabilmiş, birbirlerinden belli ölçülerde
yararlanabilmiş sanat dallarıdır. Sadece Empresyonizm, Parnasizm Realizm ya da
Sürrealizm gibi sanat akımlarının bu alanlardaki tezahürleri bile, resim, musiki ve
şiir için bir ortak payda teşkil eder.
Güzel sanatlar kapsamında değerlendirilen birçok alana teşmil edilebilecek bu
münasebet, özellikle şiir ve musiki açısından son derece farklı ve özel bir konuma
sahiptir. Zira ses, âhenk, ritm, armoni, melodi gibi birçok terim ve kavram, her iki
sahada da eserin değer ölçüsünü belirleyen en önemli kriterlerdendir. Bu nedenledir
ki, edebiyat dünyasında zaman zaman şiir ile musiki bir bütünün ayrılmaz iki
parçası olarak değerlendirilmiş, Paul Verlaine şiir anlayışını "Herşeyden önce müzik,
yine ve her zaman müzik" sözleri ile özetlerken, Yahya Kemal Beyatlı, şiir ile
musikiyi kardeş olarak değerlendirmiş, Ahmet Haşim şiiri "musiki ile söz arasında
sözden ziyade musikiye yakın mutavassıt bir lisan" şeklinde tanımlamış, Nihat Sami
Banarlı müziğin şiir için ayrılmaz bir parça olduğunu vurgulamıştır. Yine Azerî şair
Abdulla Şaik de şiirin, insanlardaki ritm duygusunun bediî ifadeler şeklinde
23
yansıtılması gayretleriyle geliştirilmiş bir tür olduğunu söylerken aynı düşünceden
hareket etmiştir. Ayrıca şunu da ilave etmek gerekir ki, bu yöndeki değerlendirmeler
sadece şahsî birer yorum olarak kalmamış, daha çok şiirin ritmi ile ilgili olan
vezinler “prozodi “ kapsamında musikiye uyarlanmış ve ses-söz uyumu üzerine
çalışmalar yapılmıştır1. Nitekim edebiyatımızda da, nota ve ses birimleri arasındaki
münasebeti birebir ölçüler içerisinde açıklayan Danişzade Şevked Gavsi2 ile, şiirde
vezinlerle sağlanan ahengin, musiki usûlleri ile daha da dolgun hâle getirilebileceği
yönündeki düşüncelerini bazı çalışmalarına da yansıtan Enis Behiç Koryürek3, bu
yöndeki kanaatleri pratiğe aktarma gayretine giren isimler arasında ilk akla
gelenlerdendir.
Edebiyatın aslî malzemesi dildir. Meramı ifade vasıtası olan dil, şüphesiz ki
duygu ve düşüncelerin aktarılmasında en önemli vasıtadır. Ancak edebiyatın bir
sanat dalı olması, aslî malzemesini oluşturan dilin de özel bir kıvam içerisinde
sunulmasını gerektirmektedir ki, anlatımlarda duyulan müzikal kaygının aslî
nedenlerinden birisi budur. Hele hele ne söylendiğinden çok, nasıl söylendiğinin
önemli olduğu halk ürünleri ve özellikle de destansı anlatımlarda bu tür kaygılar
kendini daha fazla gösterir. Öyle ki, destan anlatıcıları çoğunlukla daha serbest
olmaları gereken mensur söyleyişlerde bile bu kaygıdan kendilerini alamazlar:
Bilindiği üzere edebiyat terimi olarak kelimelerin belli esaslar dahilinde nizama
sokulması anlamına gelen "nazım" a karşı nesir, aynı kelimelerin gelişigüzel
saçılması demektir ve destanlar şekil açısında nazım, nesir ya da nazım-nesir karışık
olarak söylenmekte ve yazıya geçirilmektedir. Ancak destan anlatıcıları icra
sırasında ritm ve armonik yapı gereği manzum kısımları nağmeler halinde türkü gibi
okurlarken, mensur bölümleri de periyodik ölçüler (Prosimetrik) dahilinde
okumakta, müzikal bir bütünlük sağlamaya çalışmaktadırlar. Dede Korkut
hikâyelerinde de mensur kısımlarını adeta ölçüsüz birer manzumeye dönüştüren bu
yaklaşım, epik destanlarımızın birçoğunda da karşılaştığımız genel bir özelliktir.
Nitekim Kırgız, Kara Kalpak, Kazak, Özbek destan söyleyicilerinin icralarını
inceleyen Karl Reichel, "Türk Boylarının Destanları"4 adlı eserinde, bu kaygının
hemen hemen bütün destan söyleyicilerinde bulunduğunu özellikle vurgulamaktadır.
Yine Başta Dede Korkut olmak üzere hemen bütün destanlar anlatmalarında
müzikal ifade kaygısını ortaya koyan bir diğer unsur da katkı sağlayan diğer bir
unsur anlatımlarda bir müzik enstrumanının kullanılmış olmasıdır. Destan
anlatıcılarının farklı bölgelerde dombıra, dutar, komuz, gıydak veya Türkiyede
olduğu gibi bağlama eşliğinde destan söylediklerini biliyoruz. Eski Türk
Topluluklarında İlk dönemlerde ve hekimlik, büyücülük, müzisyenlik gibi işler
yapan “Kam”, “Baksı”, “Şaman”, “Oyun”, “Ozan” gibi halk sanatçıları birer
psikolog, birer sosyolog ve pedagog olarak müziği toplumun manevî ihtiyaçları
doğrultusunda kullanmışlar, bu gelenek İslâmiyet'tin kabûlünden sonra da “Ata”lar
veya “Baba”lar tarafından özellikle menkıbe anlatımlarında yaşatılmıştır.
Şüphesiz ki anlatımlarda bir müzik enstrumanının kullanılmış olması, en
azından anlatıcının ifade de musiki kaygısını ortaya koyması bakımından büyük
1
Arel, H. Saadettin, Prozodi Dersleri ( Haz. Murat Bardakçı), Pan. Yay.,1. bs.,İst.1992
Danişzade Şevket Gavsi , “Mûsıkînin Edebiyata Tatbiki”, İstanbul, Peyâm-ı Edebî, 34,
s.5
3
Koryürek, Enis Behiç, “Mûsıkî Usûllerinin Edebiyata Tatbiki”, İstanbul, Şehbâl,
86, 15 Teşrin-i Sâni-1329)
4
Reichel, Karl; Türk Boylarının Destanları (Çev. Metin Ekici), AKDTYK Yay.
Ankara-2002
2
24
önem taşır. Ancak bize göre bu uygulamanın şiir dili açısından asıl önemli yönü,
sözün daha rafine bir şekilde söylenmesi açısından büyük katkılar sağlamış
olmasıdır. Anlatıcılar musikide belli ses değerleri açısından uyum teşkil eden
notaların sağladığı akorları, bir anlamda harf ve hecelerde arayarak en zarif, en
güzel ve en yumuşak ahengi yakalamaya çalışmışlardır. Bu katkıyı Nihat Sami
Banarlı “Dillerin bir ses güzelliği kazanmasında, sazlardan yükselen seslerin büyük
tesiri vardır. Bu sesler zamanla hem kelimeleri hem de kelimelerle söylenen
mısraıları musikileştirmiştir”5 sözleri ile ifade edilmektedir
Anlatımda müzikal yapının tercih edilme nedenlerinden bir diğeri de, ses
unsurlarının yarattığı çağrışım imkanları ile hatırlamayı ve ezberlemeyi
kolaylaştırmak, ifadenin daha çarpıcı ve kalıcı olmasını sağlamaktır. Özellikle
atasözlerimiz, deyim ve tekerlemelerimizde kendini daha bariz hissettiren bu
husûusiyet “Sakla samanı, gelir zamanı; Ak akçe karagün içindir; Bir elin nesi var,
iki elin sesi var", "Ar eden kâr edemez" gibi nasihat içerikli ifadelerin çok çabuk
benimsenmesini ve ezberlenebilmesini sağlamıştır. Zeki Ömer Defne Dede Korkut
hikâyelerinin de önemli bir özelliğini oluşturan bu konuda şunları söylemektedir:
“Gerçekle kulak yoluyla öğrenmede secilerin, yani cümle içinde veya
cümlelerin iki ucundaki ses ahenginin rolü büyüktür ki bunu Dwelshawers de
öğrenme çabukluğunda bir ritmin kullanılması kaydıyla belirtiyor. Sonra bu tür
kelimeler, okumuş yazmışlar üzerinde sadece kulaklan öğrenme ile de kalmazlar
yazılışlarmdaki benzerlikleri dolayısıyla onların okuyarak görerek öğrenme ile de
yakın ilgileri vardır. İşte bu sebepler yüzündendir ki seciler, hem daha kolay ve
çabuk öğrenmeyi hem de benzer ses ve imajların çağrışımındaki berraklık ve
süratten dolayı daha kolay hatırlamaya yardım ediyor. Ve gene bu sebepledir ki
Dede Korkut'u okuduktan sonra ‘At ayağı külük, ozan dili çevik olur. Amıt suyunun
aslanı. Karacugıın kaplanı, konur atın eyesi, kalmış yiğit arkası Hanım Kazan’ gibi
bir çok kısımların, bir müzikten parçalar halinde zihnimizde kalmış olduğunu
görüyoruz" 6
Dil ile musiki arasında biraz önce sözünü ettiğimiz etkilenişimde en büyük
pay, ritm ve armoni kaidelerinin, ahenk kavramı üzerindeki belirleyici rolüdür.
Daha çok bir müzik terimi olarak kullanılan ritm ve armoninin, şiirdeki karşılığı ise
vezin ve kafiyedir. Musiki eserlerinde akor, oktav, arpej gibi terimlerle
ifadelendirilmiş olan ahenk çalışmaları, şiirde vezin, kafiye, redif, aliterasyon,
asonans gibi ses ve ritm unsurları olarak tezahür etmiştir. Türk dilinin ifade
zenginliği içerisinde daha ilk dönemlerden itibaren kendini gösteren bu unsurlar,
Göktürk Kitabeleri’nde olduğu gibi, Dede Korkut hikâyelerinin de ağdalı üslûbunu
sağlayan temel özelliklerdendir.
Şiir dili ve destan anlatımlarındaki dil tercihi hakkında yaptığımız bu kısa
girişten sonra, yukarıda saydığımız bütün ahenk unsurlarına fazlası ile sahip olan
Dede Korkut hikâyelerine geçebiliriz. Ancak şunu ifade etmek gerekir ki Dede
Korkut hikayelerinde mevcut olan ritm ve armoni unsurlarını bir bir ortaya koymak
demek, eseri tekrar baştan sona yazmak demektir. Hatta armoni ve ritmi oluşturan
unsurların kompleks yapısı düşünülürse, böyle bir çalışma için eserin sentaktik,
leksikal, fonetik, morfolojik yapılarını, bu yapıların simetrilerini, aliterasyon,
5
Banarlı, Nihat Sami; Resimli Türk Edebiyatı Tarihi I, MEBas., İstanbul 1971, s. 151
Defne, Zeki Ömer, Dede Korkut Hikayeleri Üzerinde Edebî Sanatlar Bakımından
Bir Araştırma. TDK Yay.548, Ankara, 1988 s. s. 116
6
25
asonans özelliklerini ve bu unsurların yatay- dikey, konumlarını, paralel yapılarını
şematik olarak izah etmek için
aynı cümleleri tekrar tekrar yazmak gerekecektir. Daha ilk cümleden itibaren
Korkut Ata tanımlanırken "Oğuzuñ ol kişi tamam biliçisi-y-idi. Ne dir-ise olur idi.
Ġayıbdan dürlü ħaber söyler idi. Ĥak Tā'la anuñ köñline ilham ider idi." şeklinde
başlayan ve " Ķorķut Ata oğuz ķavmınuň müşkülini ĥall ider- idi. Her ne iş olsa
Ķorķut Ata'ya şanışmayınca işlemezler idi. Her ne ki buyursa ķabul iderler idi.
Sözin ŧutup tamam iderler idi."7 şeklinde devam eden ifade şekli, eserin tamamı bir
tarafa, tek bir hikayedeki ses unsurlarının bile kelime kelime, hece hece
incelenmesini böyle bir çalışma kapsamında imkansız kılmaktadır. Bu nedenle
değerlendirmemiz, müzikal yapı açısından eserdeki dikkat çekici ana çizgileri
örnekleri ile ortaya koymak şeklinde olacaktır. 8
Dede Korkut hikâyelerinde genel anlamda nesir kısımlarda özellikle kahraman,
tabiat ve mekân tasvirlerinde, dua ve nasihatlerde seciler, manzum bölümlerde ise
gücünü daha çok redif ve iç kafiyelerden alan bir müzikalite vardır. Eserin müzikal
yapısını ritm ve armoni başlıkları altında değerlendirmek gerekirse konuyu önce
vezin ve kafiye düzeni açısından ele almak gerekecektir.
Bilindiği üzere manzum destanlarımızda daha çok hece ya da parmak ölçüsü
adını verdiğimiz ve genellikle 11 veya 7, 8 ya da 12 'li hecelerden oluşan ölçüler
kullanılmıştır. Ritme hareket kazandırması, monotonluğun giderilmesi amacıyla bu
ölçüler bazen karışık olarak da kullanılabilmektedir. Kafiye düzeni açısından ise
yine baba (xaxa) -ccca-ddda-eee... tercih edilmiştir.
Ancak büyük ölçüde ilk dönem şiirimizin özelliklerini de ihtiva eden Dede
Korkut Hikayele'rindeki ritmik unsurlar bu özelliklerden oldukça uzak olup eseri
bugünkü nazım ve şiir terimleri ile açıklamak mümkün değildir. Eserde,
Ağzuñ içün öleyim oğul
Dilüñ içün öleyim oğul9
Gelimlü gidimlü dünya
Soñ uçı ölümlü dünya 10
örneklerinde olduğu gibi, zaman zaman eşit hecelere sahip mısralar olmakla
birlikte belli bir ölçü kullanıldığını söylemek mümkün değildir. Daha önce de ifade
ettiğimiz gibi eserde ölçüden beklenilen ritm, Oğuzların hayat tarzlarının da
şekillendirdiği ifade kalıpları ve entonasyonla birlikte ses, kelime ve cümlelerin
linguistik özellikleri ile sağlanmıştır ki bu nitelik, manzum bölümlerle birlikte,
mensur bölümlerin de başlıca ritm kaynağını oluşturur. Muharrem Ergin "Ölçüsüz
bir mısra yapısı içinde bir iç ahengi meydana getirebilmiş ve meçhul sanatkar, bu
parçaların taşıdığı içlilik ve sadeliği, ölçünün baskısından uzak tutarak, serbest
nazmın çok başarılı örneklerini vermiştir".11 ifadesini kullanırken, bu noktaya işaret
etmektedir.
Dede Korkut hikâyelerinde yazılı edebiyatımızda belirtildiği şekliyle belli bir
kafiye düzeni de yoktur. Bir örnek verelim: .....
7
Ergin, Muharrem; Dede Korkut Kitabı (Metin Sözlük) Ebru Yay. 1986-İstanbul, s.9
Geniş bilgi için Bknz: Nerimanoğlu, Kamil Veli, The Poetics of "The Book of Dede
Korkut" Atatürk Culture Center Publications, 1998, Ankara.
9
Ergin, Muharrem, age, s. 109
10
11
Ergin,Muharrem "Dede Korkut'un Adı", Bayburt'un Sesi, Dede Korkut Özel Sayısı
S.11 21 Şubat 1997 s.37
8
26
İvden çıkup yorıyanda selvi boylum
Topuğında sarmaşanda ķara śaçlum
Ķurılu yaya beñzer çatma ķaşlum
Ķoşa badem śığmayan ŧar ağuzlum
Güz almasına beñzer al yanaķlum
Ķavunum viregüm düvlegüm12
Dirse Han'ın, hanımına hitaben söylediği bu ifadelerde, mısra sonlarında
fonksiyon açısından farklı, ancak ses açısından benzerlik oluşturan bir kafiyeleniş
göremeyiz. O halde bir kafiye düzeninden de bahsedemeyiz. Ancak söz konusu
parçada mısra sonu kafiyelerinin sağladığı bir ritm açıkça hissedilmektedir.
Öyle zannediyoruz ki, çelişki gibi görünen bu durumun cevabı kafiye
kavramının tanımı ile ilgili bir meseledir ve bu konuyu biraz açmamız gerekecektir.
Çin, Sanskrit, İbrani ve Eski Lâtin gibi şiir dillerinde rastlanılamayan kafiye,
Türkçe açısından kökleri oldukça eskilere uzanan bir ses unsurudur. Ancak bu
noktada dikkat edilmesi gereken husus kafiyenin ilk şiirlerimizde bugünkü
anlamından uzak, “basit ve iptidaî ahenk unsurları”13 olarak kullanılmış olmasıdır.
Hatta eski nesrimizde de, nesir kafiyesi olarak bilinene seciler de dahil olmak üzere,
aliterasyon, asonans, redif gibi ses unsurları genel olarak kafiye kapsamında ele
alınmıştır.
Klâsik Dönem edebiyatımızda ise" İlm-i Kavafî" adı altında son derece katı
kurallarla tanımlanmış olan kafiye, Halk şiirimizde yine oldukça esnek bir çerçeve
içerisinde değerlendirilmiştir. Kafiye oluşturulurken genellikle kelimelerin isim, sıfat,
fiil gibi özelliklerine bakılmamış, yazılış ya da söyleniş özellikleri üzerinde
durulmamış, kulağa göre kafiye anlayışı çerçevesinde en küçük bir benzerlik dahi
ahenk unsuru kabul edilip kullanılmıştır ki, bu tavır birçok kural dışı kafiyelere
sebep olmuştur. Bu nedenle günümüzde de Halk şiiri incelemeleri üzerinde yapılan
çalışmalarda kafiyelerin belirli tasniflerle izah edilmesi çalışmalarında büyük
güçlükler yaşanmaktadır.14
Söz gelimi Dede Korkut hikâyelerinde:
Ķuru ķuru çaylara śu saldum
Ķara ŧşonlu dervişlere neźirler virdüm 15
ya da,
Elli Biñ er gördüm ise el virmedüm
Altmış biñ er gördüm ise aytışmadum 16
mısralarında yer alan ve bizim bugün için redif kapsamında değerendirdiğimiz ve
sesçe aynîlik aradığımız ünlüler, büyük ünlü uyumu gereği, incelik ve kalınlık
özellikleri dikkate alınmaksızın eş sesler olarak kafiye kapsamında düşünülmüştür.
Şüphesiz ki bu ve benzeri örneklerin en önemli sebeplerinden birisi sözlü halk
ürünlerinin irticalî bir icraaat olmasıdır. Nitekim Türk Halk edebiyatının kafiye
12
Ergin, Muharrem; Dede Korkut Kitabı (Metin Sözlük) Ebru Yay. 1986-İstanbul, s. 12
Köprülü, M.Fuad; Türk Edebiyatı Tarihi, Ötüken Yay., 3. bs., İstanbul- 1981 s.80
14
Türk halk edebiyatının anonim ve ferdi eserleri incelendiğinde, bu günkü edebiyatımıza
ait kafiye bilgilerimize ters düşen bir çok örnekle karşılaşmaktayız. Prof. Dr. Saim
Sakaoğlu, 7-9 Mayıs 1989 tarihleri arasında Eskişehir’de düzenlenen 4. Uluslararası
Türk Halk Edebiyatı Semineri’nde sunduğu ‘Halk Edebiyatında Kafiye Meselesi’
başlıklı tebliğinde bu konuda oldukça zengin örnekler vermiştir.
15
16
13
27
özellikleri üzerinde bir araştırma yapan Nail Tan, bu tür kafiye oluşumlarındaki
başlıca nedenleri şu ifadeleri ile açıklamaktadır:
1). Türk halk edebiyatının yazılı değil, sözlü geleneğe bağlı bir edebiyat oluşu,
dolayısıyla kelimeler arasında yazılışa göre değil, söylenişe göre kafiye bağı
kurulması.
2) Yaratılan eserlerin bölge ağızlarıyla seslendirilmesi, bu sırada ünlülerin ve
ünsüzlerin kolaylıkla benzeştirilmesi.
3) Halk şiirlerini yaratanların genellikle okur-yazar olmayışları, edebî
eğitimden geçmemeleri.
4) Saz şairleninin, saz eşliğinde irticalen şiir söylemeleri, bu sırada en küçük
ses benzerliğinden faydalanmaları ( karşılaşmalar hariç) bazen kafiye bulamayıp,
sadece redifle yetinmeleri.
5) Usta-çırak sisteminden faydalanmayan halk şairlerinin varlığı." 17
Halk edebiyatı ürünlerindeki ses yapısı üzerinde belirleyici olan bu faktörler
Dede Korkut hikâyelerinde sadece armonik unsurlar için değil ritmi sağlayan unsurlar için de geçerlidir. Bu açıdan bakıldığında ve Dede Korku'tun manzum bölümlerinde ahengi oluşturan aslî unsur olan redifleri de kafiye düzeni açısından dikkate
aldığımızda, gerek dualarda gerek dialog ve soylamalarda, gerekse tasvirlerde ses
açısından kendi içerisinde bir bütünlük oluşturan mısra kümeleri ile karşılaşırız.
Sözgelimi ilk hikayenin 8. manzum biriminde olduğu gibi aa bc bc bc...18, 9.
birimde olduğu gibi abc, abc,abc, abc,abc, abc, dc19 ve 10. birimde olduğu gibi abc
abc abc dbc dbc dbc20 gibi kendi iç ritmini hissettiren kümeler karşımıza çıkar.
Türkçe morfolojik açıdan bitişken diller grubundan olduğuna göre Türkçe
yazılan bir şiirde ahenk, kafiye, redif asonans ve aliterasyonlar üzerine kurulacaktır.
Dede Korkut'un manzum bölümlerinde de armoni daha çok redif, aliterasyon ve
asonans gibi yatay ve dikey iç kafiyelerle sağlanmıştır. Mısra sonu kafiyeler nispeten
daha az olup genellikle yarım ya da tam kafiye olarak adlandırdığımız bir ya da iki
seslik benzeşmelerden oluşmuştur:
....
Han kızı sebebi nedür digil maña
Katı kazab iderem şimdi saña 21
mısraılarındaki "añ" sesleri,
Alan śabaĥ ŧurmışsın
Ağ ormana girmişsin22
mısraılarındaki "r" sesleri bu tür kafiye örnekleri arasındadır.
Yine Türkçe’nin morfolojisi gereği, Dede Korkut hikâyelerinin manzum
kısımlarında ritm ve armoniyi oluşturan asıl ses unsuru, aynı şekilde ses
benzerliğine dayanan, ancak fonksiyon açısından kafiyeden ayrılmakla birlikte, çoğu
kez kafiye kapsamında değerlendirilmiş olan “redif”tir. Özellikle Türk Halk şiirinde
sıklıkla kullanılmış olan redif, günümüzde birçok kaynakta “kafiyeden sonra gelen”
ifadesiyle birlikte tanımlanmaktadır. Ancak bu unsur, Dede Korkut hikâyelerinde
çok zengin bir çeşitlilik içerisinde: Bazen kafiyesiz,
17
Tan, Nail, "Türk Halk Edebiyatınının Bazı Kafiye Özellikleri", Türk Dili, Ankara,
Ağustos 1991, Nu:. 476 ,s. 137
18
19
20
21
22
28
Beri gelgıl başum baħtı ivüm taħtı
İvden çıķup yorıyanda selvi boylum
Topuğında sarmaşanda ķara śaçlum
Kurılu yaya beñzer çatma ķaşlum
Ķoşa bādem śığmayan ŧar ağızlum
Güz almasına beñzer al yañaķlum
Ķavunum viregüm düvlegüm
Görür misin neler oldı 23
bazen ses ve sesler halinde, bazen heceler, bazen kelimeler, hatta bazen cümleler
halinde kullanılmıştır. Yine,
Ķarşu yatan Ala Şağdan bir oğul uçurduñ -ise digil maña
Ķamın aķan yügrük sudan bir oğul aķıtduñ-ise digil maña
Aślan ile ķaplana bir oğul yidürdüñ ise digil maña
Ķara ŧonlu azġun dinlü kāfirlere bir oğul aldurduñ ise digil maña 24
mısraılarında geçen "var ise digil bana" ifadesi redif olarak söz tekrarının ifadeye
kattığı vurgu ve ahenk açısından örnek olarak gösterilebilir. Bu uygulama bazen,
Boynı uzun bidevi atlar gider-ise menüm gider
Senüñ de içinde binidüñ var-ise yigit digil maña
"Şavaşmadın urışmadın alı vireyim döngil girü"
Ağayıldan tümen koyun gider ise menüm gider
Senüñ de içinde şişligüñ var ise digil maña
"Şavaşmadın urışmadın alı vireyim döngil girü"
....25
örneğinde olduğu gibi başlı başına bir mısra olarak da karşımıza çıkabilmektedir.
Dede Korkut hikâyelerinde, adeta vezinsiz birer manzume niteliğinde olan
mensur bölümlerde de tekrar edilen kelime ve kelime gruplarının müzikal efekt
açısından son derece etkin bir rolü vardır. Eserde sık sık kalıp ifadelere (Petrificatıon) yer verildiğini görürüz. Kalıp ifadeler halinde sık sık tekrar edilecek olan bu
kelime veya kelime gurupları, Türk boylarında, destan ifade tarzının şekillenmesinde
büyük rol oynamıştır. Özellikle nesirden nazma geçişlerde karşılaşılan bu tür formulüze edilmiş hazır ifade şekilleri, anlatıcıya kolaylık sağlarken, anlatıma da bariz
bir bir iç ahenk kazandırmıştır:
"Dede Korkut śoylamış",26 "Dede Korkut bir daħı śoylamış"27, "Dede Korkut
bir daħı śoylamış, görelüm ħanum ne śoylamış"28 "Dede Korkut gine śoylamış,
görelüm ħanum ne śoylamış" 29
Bazen cümleler halinde bazense kelime ve kelime grupları halinde bulunan bu
tür formel ifadeler, vakaların bütünlüğünü sağlayan birer ortak payda olarak da ayrı
bir öneme sahiptirler. Ayrıca aynı ifade kalıplarının sıkça tekrar edilmesinin,
23
25
26
27
28
29
24
29
özellikle kahramanların ve vurgu gerektiren kavramların hafızalara yerleştirilmesinde de büyük rolü vardır. Mesela yılda bir kez toy edip Oğuz beylerini konuklayan
Bayındır Han'ın emrinde yer alan "kara otağ"," kara kiçe"," kara koyun yahnısı"
hemen hemen aynı ifadelerle Bayındır Hanı'ın yiğitleri tarafından Dirse Han'a, Dirse
Han tarafından Hanımı'na aktarılır:
"Kimin ki oğlı kızı yok ķara otağa ķonduruñ , ķara kiçe altına döşeñ , ķara
ķoyun yaħnısından öñine getürüñ" 30
"Getürüp ķara otağa ķondurdılar. Ķara kiçe altına döşediler. Ķara ķoyun
yahnısındañ öñine getürdiler." 31
...."Oğlı ķızı olmayanı ķara otağa ķonduruñ , ķara kiçe altına döşeñ, ķara
ķoyun yaħnısından öñine getürüñ,...dimiş."32
...." ķara otağa ķondurdılar, ķara kiçe altuma döşediler, ķara ķoyun ya ħ
nısından öñüme getürdiler"33
Dede Korkut hikâyelerine müzikal değer kazandıran ve bir çeşit kafiye olarak
değerlendirebileceğimiz aslî unsurlar arasında rediflerle birlikte özellikle
aliterasyonlar da önemli bir yer tutar. Bilhassa Altay Yakut ve Kırgız Türkleri'nde
mısraları birbirine bağlamak için kullanılmış olan aliterasyonlar “Bir veya birden
fazla mısra içinde aynı ünsüzlerin sıkça tekrarından elde edilen armoni” olarak
tanımlanabilmektedir. Dede Korkut’taki iç kafiyeleri sağlayan, eseri akıcı hale
getiren, ona sıcak ve canlı bir ahenk kazandıran bu ses husûsiyeti Lütfullah Sami
Akalin'in de ifade ettiği gibi ilk dönem şiirimiz hakkında bize son derece önemli
veriler sağlayabilecek bir zenginliğe sahiptir.
Dede Korkut hikâyelerinde giriş kısmındaki ilk cümlede yer alan "Ķorķut Ata
dirler bir er ķoptı"34 ifadesinde yer alan "ķ" ünsüzü eserde en çok kullanılmış ünsüz
olarak dikkatlerimizi çeker. Eserin genelinde aliterasyon oluşturan ünsüzler:
"Karvan kibi ķondı köçdi"35 "
Çağnam çağnam ķayalardan çıķan śu" 25
"Beri gelgıl başum baħtı ivüm taħtı 36
örneklerinde olduğu gibi bazen bağımsız mısralar halinde yatay olarak, bazen
Ķuru ķuru çaylara śu saldum
Ķara şonlu dervişlere nezirler virdüm 37
ve
Ķarşu yatan Ala Şağdan bir oğul uçurduň-ise digil maňa
Ķamın akan yügrük śudan bir oğul aķıtduň-ise digil maňa 38
veya:
Śalķum śalķum şañ yilleri esdüginde
Śaķallı bozaç turĝay sayraduķda
Śaķalı uzun tat eri bañladuķda 39
veyahut:
30
32
33
34
Ergin, Muharrem; age,s.10
35
36
37
38
39
31
30
Yaluñuz oğul yollarından dönmeyeyim
Yaluñuz oğul ħaberin a Dirse Ħan digil maña40
örneklerinde olduğu gibi dikey şekilde iç ve başkafiyeler olarak kullanılmıştır.
Aliterasyonlar açısından Dede Korkut hikâyelerinde gördüğümüz bu zenginlik
ve çeşitlilik, nispeten daha az olsa da aynı ünlünün bir veya birden fazla mısra
içinde sık tekrar edilmesi ile elde edilen bir armoni şeklinde tanımladığımız asonans
için de geçerlidir. Manzum kısımlarda
Aķar senüñ śularıñ Ķażılıķ Ŧağı
Aķar iken aķmaz olsun41
örneğinde olduğu gibi iç ve baş kafiyeler oluşturan asonans, özellikle mensur
bölümlerde de tasvirî anlatım ve nasihatlerde kendini gösterir:
"Ķan Şuralı baķdı gördi bu ķonduğu yirde ķuğı ķuşları, turnalar turaçlar
keklikler uçarlar. Śovuķ sovuķ śular çayırlar, çemenler ..." 42
" Allah allah dimeyince işler oñmaz, ķādir tañrı virmeyince er bayımaz.
Ezelden yazılmasa ķul başına ķaża gelmez, ecel va'de irmeyince kimse ölmez. Ölen
adam dirilmez, çıħan can girü gelmez..... "43
Şiir dili ile üzerine araştırmaları bulunan Prof. Dr. Doğan Aksan bir
çalışmasında, şiirlere iç ahenk kattığı ifade edilen bu tür ses unsurlarının çoğunlukla
tesadüflere bağlı olarak ortaya çıktığını vurgulamaktadır44. Şüphesiz ki bu tesadüf,
biraz da şairliğin bir maharet olduğu gerçeğiyle alâkalıdır ve bu yöndeki yorumlar
bir kanaat olmaktan öteye gidemez. Ancak ahenk unsurları açısından Dede Korkut
hikâyelerinde gördüğümüz zenginliğin bir tesadüf eseri olmadığı aşikardır. Sondan
eklemeli bir dil olan Türkçe'nin getirdiği avantajların yanı sıra, eseri baştan sona
çepeçevre kuşatan ses unsurlarının bilinçli bir tercin ürünü olduğu oldukça açıktır.
Birkaç örnek vermek gerekirse söz gelimi aşağıdaki parçada ilk mısralarda :
....
Ķalķubanı yirümden şurmağum yoķ
Yilisi ķara ķażılık atuma binmegüm yoķ
Arķu bili Ala avlayuban aşmağum yoķ
Ağ alınlı Bayındıru ñ divanına varmağum yoķ
Ķazan kimdir men anuñ elin öpmegüm yoķ
şeklinde mısra sonunda yer alan "yok" redifi, yerini "içün" redifine bıraktığı andan
itibaren mısra içlerinde yatay ve dikey olarak bir "ç" sesi hakimiyeti başlar:
....
Ķan derledi çapdurayım senüñ içün
....
Yin yakalar dikdüreyim senüñ içün
....
Gafillüçe başlar keseyim senüñ içün
....
Göksinden er śançayım senüñ içün
....
Erden ere kiçüreyim senüñ içün
40
42
43
44
Doğan Aksan, Şiir Dili ve Türk Şiir Dili, BE-TA Yay., İstanbul, y.t.y., s. 209.
41
31
....
Din-i Muĥammed yolına dürişeyim senüñ içün 45
Mısra kuruluşlarında iç seslerin bir tercih ürünü olduğunu gösteren bu yapı,
aşağıdaki parçada da her mısraya bağımsız olarak kendi iç ahengini kazandırmıştır:
Biň biň erden yağı gördüm-ise öyünüm didüm
Yigirmi biň bin er yağı gördüm ise yiylemedüm
Otuz biň er yağı gördüm-ise ona śaydum
Ķırk biň er yağı gördüm ise ķıya baķdum
Elli biň er gördüm ise el virmedüm
Altmış biň er gördüm ise aytışmadum
Seksen biň er gördüm ise segsenmedüm
Toksan biň yağı gördüm ise ŧonanmadum
Yüz biň er gördüm ise yüzüm dönmedüm
.......(s.117)
Meçhul ozan'ın mahareti dışında Dede Korkut'taki aliterasyon ve ahenk
unsurlarını tesadüfi bir benzerlik olmaktan uzak tutan bir diğer etken de Banarlı'nın
ifadesi ile "ses bakımından zengin ve çeşitli bir kafiye ikliminde, âdeta kafiyeler
lisanı halinde gelişmiş46" olan Türkçe'nin etimolojik yapısı ve bu yapı içerisinde bir
deyimler dili hâlinde gelişmiş olmasıdır. Eserde sıkça karşılaştığımız "Ķara başum
kurban olsun", "geldi geçti", "ķondı köçdi", "Göksi gözel, ķaba ŧağlar" gibi,
taşıdıkları ses ve mana bütünlüğü içerisinde birer deyim haline gelmiş olan ikileme
ve tamlama gibi kelime grupları zaten yüzyıllar içerisinde yoğrularak halk
ürünlerinin hazır ifade kalıplarını oluşturmuşlardır ki bu kalıplar, biraz sonra da
bahsedeceğimiz gibi tekrarlar yolu ile epik eserlerimize müzikal efekt kazandıran
başlıca unsurlar olmuştur.
Başta da ifade ettiğimiz gibi özellikle epik ürünlerde, hatta daha genel bir
ifade ile bütün kültürel tavır ve birikimlerde hayat şartları, coğrafi konum önemli
bir rol oynar. Mesela halk dansları figürleri açısından günümüzde Karadeniz ve Ege
yöresini karşılaştırdığımızda iklime bağlı farklılıklar hemen kendini gösterecektir.
Yine deve yürüyüşünden esinlenilerek oluşturulan aruz vezni kalıpları ile "Varsağı"
gibi türlerimizde yer alan ifade kalıplarının hayat şarları ile doğrudan bağlantısı
olduğu bir vakıadır. O halde göçebe hayat tarzının getirdiği mücadele ortamı
içerisinde sürekli gergin bir atmosferin betimlendiği ifadelerin ses ve mana
açısından bu gerginliği çağrıştıracak ifadelerle yüklü olması kaçınılmazdır ki, bu
özellik Dede Korkut hikâyelerinde de eserin ritmini sağlayan unsurlardan biri olarak
sıkça karşımıza çıkar. Eserde toplumun ya da kahramanların korku şefkat, öfke
saygı gibi duygularına paralel olarak zaman zaman şiddetini artıran ya da kaybeden
bu ritm, özellikle nida içeren ünlemler, emir ve soru cümleleri, övgü ya da sövgüler
ya da seslerin fonetik özellikleriyle kendini gösterir ki bu yapı aynı zamanda
anlatımlarda entonasyon sağlar. Söz gelimi ekolayzır adıyla bilinen ve ses grafik
aletinde göstergeyi daima en üst çizgiye taşıyan, bu özelliği ile ses kontrollerinde
mikrofonlara öncelikli olarak verilen “s” ile birlikte, süreksiz olarak nitelenen ve
ağızdan patlama yolu ile çıkan. “p”, “ç”, “t”, “k” ünsüzleri diğer ünsüzlere göre
kulaklardaki etkisi açısından daha güçlü seslerdir. Dede Korkut hikâyelerinde
frekansı diğer seslere göre yüksek olan bu ünsüzlerin özellikle tansiyonu yüksek
sahnelerde daha çok kullanıldığını görürüz:
45
46
Ergin, Muharrem; age,s.104,105
Banarlı, Nihat Sami; age, s. 54.
32
"Gürz ile dögişdiler, ķara polad öz ķılıç ile ŧartışdılar, serpe serpe meydanda
ķılıçlaşdılar, çiginleri toğrandı, ķılıçları uvandı, bir birin alımadı. Ķarġu ŧalı süňüler
ile ķırışdılar, meydanda buğa gibi süsişdiler..." 47
"Deve kibi kükredi, arślan gibi añradı, na'ra urup hay ķ ırdı, apayaluñuz k
āfire at depti, ķılıç urdı, Döne döne bir zaman yaħşı śavaş eyledi. Kāfiri alam didi
alamadı. Bir sa'attda kāfire üç kerre at depti. nāgāh gözi ķapağına ķılıç ŧoķındı. Ķara
ķanı şorladı gözine indi Özin śarp yirlere śaldı" 48
Aynı tercihi manzum bölümlerde de görmek mümkündür:
Mere ķavat ağ sa ķallı babamı ağlatmışsın
Ķarıçu ķ ağ pürçekli anamı buzlatmışsın
Ķarındaşım Ķıyanı öldürmişsin
Ağça yüzlü yingemi ŧul eylemişsin
Ala gözlü bebeklerin öksüz ķomışsın
Ķor mıyam seni
Ķara polat öz ķılıcum ŧartmayınca
Ķafalu börklü başu ň kesmeyincçe
Alça ķanun yir yüzine tökmeyince
Ķardaşum Ķıyanuň ķanın almayınça
Ķomazam. 49
Şiirsel anlatımlarda ifadede musiki unsurlarını ortaya koyan en önemli
gösterge şüphesiz ki tercih edilen dilin armonik ve ritmik yapısıdır. Ahenk başlığı
altında ise bu alan biraz daha genişletilebilmekte ve anlambilimi devreye
girmektedir. Bu açıdan klasik anlamda herhangi bir manzumenin müzikal yapısı ele
alınırken önce mevcut şekil özellikleri belirlenir, ritmi ve armoniyi sağlayan vezin,
kafiye, asonans, aliterasyon ya da kelime varlığının kullanım şekli gibi hususiyetler
incelenir aynı çalışma "seci" başlığı altında mensur kısımlar için yapılır. Günümüzde
de manzum eserler incelenirken genel anlamda "şekil" başlığı altında bazı ilavelerle
bu metod uygulanmakta, eserin müzikal yapısı ortaya konulmaktadır. Biz de bu
çalışmamızda aynı yolu izlemeye çalıştık.
Ancak sözlerimizi burada bitirmeden önce bir noktaya dikkat çekmek isteriz
ki, manzum ya da mensur söyleyişin ön planda olduğu bir eserde müzikal yapı eğer
bütün dünya edebiyatlarında zaman zaman aralarındaki münasebetin dile getirildiği
şiirle müziğin buluştuğu noktadan değerlendirilecekse, böyle bir değerlendirme için
sadece şeklî özellikleri incelemek yeterli olmayacaktır. Kanaatimiz odur ki, dile ve
anlatıma müzikal bir efekt kazandıran unsurlar sadece yukarıda saydığımız ses
özelliklerinden ibaret bulunmamaktadır. Zira şiirdeki musiki, yalnızca müzik kulağı
ile algılanabilecek bir melodi değildir. Bu müziğin bir piano sesi ile ya da Bach
müziği ile doğrudan ilintisi yoktur. Bu müzik eğer sadece şekil ile ilgili olsa idi, aynı
kültürün evlatları olarak, Dede Korkut'u okurken ya da dinlerken aldığımız melodik
hazzı, anlamını bilmediğimiz, ancak ses unsurları açısından mükemmel olan
herhangi bir dilde yazılmış, herhangi bir eserden de alabilmemiz gerekirdi. Aynı
ölçü, aynı ritm ve aynı enstrumanlarla icra edilecek olan bir ilahi ile, bir rock
müziğinin etkileyeceği kulaklar mutlaka birbirinden çok farklı olacaktır. Aynı
şekilde bir şiirin, ruh dünyasında yarattığı akisleri, sadece ses unsurları üzerindeki
istatistikî verilere dayandırarak açıklamaya çalışmak yeterli olmayacaktır. Çünkü
47
49
48
33
vezinli ve kafiyeli şiirler bile, duygu ve hayâller noktasında bediî tefekkür
kompozisyonu haline getirilememiş ise, kulaklarda ve gönüllerde istenilen etkiyi
sağlayamaz. Sözgelimi:
Ne bileyin oğul arslandan mı oldı
Yoħsa ķaplandan mı oldı ne bileyin oğul 50
mısralarında mana ve ses bütünlüğü içerisinde sunulan "arslan" ve "kaplan"
kelimelerini bir başka dile çevirdiğimizde kulaklarımızla birlikte gönüllerimizdeki
akislerin de değiştiğini görürüz. Yine, "Şāmí günligi yir yüzine dikdürmiş-idi, Ala
śayvanı gök yüzine aşanmış idi51" cümlelerinde ve,
Ķara şonlu kāfirlere uğraduñ mı
Ala gözlü yigitlerüñ ķırdurduñ mı52
mısralarında yer alan "yeryüzü" ve "gökyüzü" ile "kara" ve "ala"
kelimelerindeki ahenk bütünlüğü, sadece şekli özelliklere bağlı bir husususiyet
değildir ki işte bu nokta, "bir eserdeki müzikal etkinin ancak mânâ ve ses
unsurlarının imtizacıyla elde edilebileceği" fikrinde olan Eliot'un da"53 çıkış
noktasını teşkil eder. Yine Dede Korkut hikâyelerindeki edebî sanatlar üzerine bir
araştırma yapan ve daha çok eserdeki hayâl, imaj, benzetme gibi mana yapısı ile
ilgili özellikleri ele alan Zeki Ömer Defne'nin "Seci" başlığı altında ayrı bir bölüm
oluşturarak müzikal unsurlara yönelmesi de ses ve mana arasında aranması gereken
bütünlüğün bir ifadesidir. Öyle zannediyoruz ki bütün bu husûsiyetlere fazlası ile
sahip olan Dede Korkut hikâyelerini, beste ve güfte bütünlüğü içerisinde,
kulaklarımızda iz bırakacak bir melodiye dönüştüren temel özellik de budur.
50
52
53
Eliot, T.S.:, Edebiyat Üzerine Düşünceler, (Çev: Prof.Dr. Sevim Kantarcıoğlu),
Ankara, KB, 564, s.133.
51
34
ОСОБЕННОСТИ ИНТЕРПРЕТАЦИИ МЕЖДУНАРОДНОГО
ЭПИЧЕСКОГО МОТИВА “ПОИСК СЕКРЕТА ВЕЧНОЙ ЖИЗНИ”
В БАШКИРСКОМ НАРОДНОМ ЭПОСЕ “УРАЛ-БАТЫР”
Акад.Ахмет СУЛЕЙМАНОВ
РАН Уфимский Научный Центр Исторический –
Литературный Институт
Уфа-Башкирия
Башкирский народный эпос “Урал-батыр” в мировоззренческой аспекте относится к мифологическим эпическим памятникам, а по жанровой форме — к эпическому кубаиру. По хронологии же охвата действительности это
произведение отличается от других эпических памятников не только башкирского народа, но ряда других народов: оно описывает возникновение
новой жизни человечества после двух пережитых им всемирных потопов,
рассказывает о новом расселении людей, о переходе от охоты к скотоводству,
о завоевании жизненного пространства, о борьбе с темными силами, олицетворяющими собой еще не социальное противостояние, а взаимоотношения
со стихией природы, хотя сам человек здесь еще не отделен от природы. По
этой причине эпический кубаир “Урал-батыр” насквозь проникнут мифологизмом. Урал-батыр одерживает победу над повелителями сил зла Катилом
и Азракой; женится на мифической красавице Хумай — дочери Солнца и
небесного владыки Самрау; породнившись с богами, он сам выполняет роль
мифического героя и даже демиурга — творца миров: из тел поверженных им
драконов творит он высокие горы, а в финале его собственное тело превращается в Уральские горы, являющиеся национальной гордостью башкир,
считавших их не только Родиной, Отчизной, но и своими родителями.
Недаром в песне “Урал”, являющейся неофициальным национальным гимном башкир сказано: “Атам да син, Урал, анам да син” — “И отец ты нам,
Урал, И матерью являешься ты”.
Способность многих персонажей перевоплощаться (сын Азраки Заркум
превращается то в рыбу, то в водяную крысу, то в змею, Хумай — в лебедя,
Айхылу — в утку) является тоже ярким свидетельством мифологической
основы эпоса “Урал-батыр”.
В эпосе “Урал-батыр” есть общие с мировыми эпическими сюжетами и
мифами мотивы, образы, идейно-тематические параллели. Одни из них
близки генетически, другие — типологически, третьи — связаны с тесным
общением этносов или основываются на общекультурных архетипах. Каковы
бы ни были причины этого сходства, объяснить такое совпадение напрямую,
как это пытаются делать иные исследователи, достаточно проблематично.
Основная философская сущность эпоса “Урал-батыр” заключается в
раскрытии смысла жизни и смерти, утверждение вечности природы и рода
человеческого. Философ С.С. Парсамов в свое время обратил внимание на
двоякое отношение к Смерти в эпосе “Урал-батыр”. Действительно, из начальной части его, по смыслу являющейся прологом, мы узнаем, что
родители Шульгэна и Урала Янбика и Янбирде, бросив насиженные места,
бежали от смерти. Мотив “страха Смерти и бегства от нее” весьма
распространен в мифологии первобытного общества. Поэтому вслед за
Чоканом Валихановым С.С. Парсамов считает, что легенды о Коркоте,
35
который старался спастись от Смерти бегством, могли возникнуть еще до
принятия тюрками Ислама (3, 81-83). Говоря так автор, конечно, имел в виду
не сами легенды о Коркоте, а мотив “страха Смерти и бегства от нее”,
лежащий в основе сюжета этих легенд. Цель и средства или способ решения
конфликта со Смертью делают созвучными такие легенды с эпосом “Уралбатыр”. Однако по результатам действий героев они сильно различаются. В
отличие от Коркота, которого смерть настигает, Янбирде и Янбика, родители
Урала, на островке, окруженном с четырех сторон морем, находят надежное,
как им кажется, убежище от Смерти. Но они , считающие себя смертью для
зверей и птиц, живут в постоянном страхе перед ней. Когда Янбирде стал
бить Шульгэна за то, что тот нарушил его святой запрет — пригубил звериную кровь из заветной раковины – Урал предупреждает отца, что в любой
момент может прийти Смерть и наделать свои дела. И тогда старик, подумав:
“Да, невидимая Смерть может прийти в любой момент”, —перестает бить
старшего сына.
Юного Урала тоже беспокоит проблема жизни и смерти. Если кто-то
может победить другого, то он является для него смертью, человек же —
смерть для всех живых существ. Тем не менее, он задается вопросом:
“Смерть-невидимка не встанет ли перед нашими очами?” (2, 32). Но в
отличие от своих родителей и деде Коркота он не собирается спастись от
Смерти бегством:
“Атай, если поискать,
Можно ли найти (обнаружить) Смерть?
Найдя же [Смерть], можно ли ее убить?” (2, 33).
Таким образом, путь спасения от Смерти Урал видит в ее уничтожении.
По этому поводу С.С. Парсамов считает, что эти слова передают скрытое
сопротивление мусульманской идеологии (3, 83). Он пишет: “Подобное же
явление наблюдается и в эпическом тволрчестве ряда тюркоязычных народов
(узбекском, казахском, каракалпакском и др.)” У многих народов, в том
числе у русских, татар, башкир и др. широкое распространение получили
юмористические бытовые сказки о том, как герой обхитривает Судьбу или
Смерть и Нужду (1, №№ 105-107; С. 366-367) Следовательно, видеть в
активной борьбе Урал-батыра против Смерти оппозиционное отношение к
Исламу, значит, ограничить смысл его намерений и значимость его подвига.
Стремление искоренить Смерть с земли — есть стремление найти
секрет бессмертия.
Мотив “поиска секрета вечной жизни на земле” является международным фольклорным мотивом. Он присутствует и занимает центральное место
в шумеро-аккадском эпосе о Гильгамеше, персидском — об Александре
Двурогом, есть он и в персидской “Авесте”, в эпосе угузских тюрков о
Коркот-ата. Однако общность мотива не означает общности их по существу.
Герои названных произведений ищут бессмертия в личных интересах, только
для себя. В отличие от них Урал-батыр с самого начала вступает в борьбу за
вечную жизнь всех живых существ. Путь, который он преодолевает для
достижения этой заветной цели, в эпосе разделен как бы на три этапа.
Хотя цель остается неизменной, уровень осознания ее смысла
соответствено этим трем этапам пути претерпевает крутые изменения.
Прежде всего Урал собирает все живое — всех зверей и птиц и
призывает их уничтожить “оставшуюся в одиночестве Смерть”.
36
Устами Урала в эпосе “Урал-батыр” абстрактное понятие Смерти
персонифицируется, хотя облик его не изображается, даже пунктирно не
обозначается. В эпосе эта незавершенность образа Смерти формально
оправдывается: оказывается Смерть — невидимка. Но для Урала, юноше, еще
ни разу никого из живых существ не убившего и не видевшего мертвого,
важно не это, а, собственно, понимание того, что она все-таки является
самым великим и страшным злом на земле. Следовательно, искоренение ее с
лица земли, по его представлению, и есть главное средство для достижения
своей заветной цели — установление вечной жизни на земле. Известно, что
не всякое благородное намерение, благородный поступок тем более, не всеми
воспринимаются адекватно. Здесь срабатывает закон обратного действия.
Случай с юным Уралом, конечно же, не мог быть исключением. Когда на
собрании зверей и птиц он огласил свое намерение и призвал всех покончить
с “оставшейся в одиночестве Смертью”, хищные звери и птицы, и те, которые
питаются их остатками, при молчаливом согласии слабых, оправдывают
Смерть, доказывая ее жизненную необходимость, исходя, естественно, исключительно из своих интересов, потому, что они сами представляют собой
смерть для более слабых. Если выразиться по-современному, всеобщий
референдум зверей не дал ожидаемый Уралом результат. Но, если посмотреть
на проблему, поднятую Уралом с другой стороны, то пришлось бы прийти к
выводу, что как раз в этом есть резон: ведь звери фактически выступают за
сохранение баланса живых существ и их жизненного пространства. Эта идея
далее будет перекликаться с пожеланиями дряхлого старика, страдающегося
от своей навечно приобретенной бессмертности. В любом случае результаты
звериного “референдума” не могли не наложить свой отпечаток на дальнейшие действия и поступки Урала. Причем нельзя упускать из виду высказывания отца, которые для него тоже не проходят бесследно. А Янбирде сказал:
Против нее (Смерти. — А.С.) есть только одно единственное средство,
Говорят же, что в стране дэвов есть Родник [жизни],
Кто пригубит его,
Тот обеспечивается вечной жизнью (2, 33).
(Подстрочный перевод).
Янбирде фактически ведет речь об альтернативном средстве достижения бессмертия всего живого на земле, о чем мечтает его младший сын, но
путем уничтожения Смерти. Сообщая Уралу об альтернативном средстве для
достижения его заветной цели, Янбирде сказал ему:
“То зло, которое называется Смертью,
Никогда не видана глазами
Невозможно узнать, как она приходит...” (2, 33).
Вместе с тем отец Урала допускает возможность реализации и варианта
сына. Об этом говорит то, что он сам стал инициатором проведения собрания
зверей и птиц, сказав: “Не может быть, чтобы никто не видел [своими
глазами] Смерть. Надо собрать всех зверей и птиц (кош-кортто), провести
опрос” (2, 35). Отсюда мы можем прийти к выводу о том, что юный Урал
бросает кличь зверям и птицам на их собрании убить “оставшуюся в
одиночестве Смерть”, уже зная о существовании альтернативного пути
достижения своей заветной цели. По какой причине? Из-за сомнений о
правильности слов отца? Или чтобы еще раз убедиться, какой из двух
вариантов средств достижения его заветной цели правилен. Мы склонны
37
думать в пользу последнего варианта ответа на поставленный вопрос, ибо
Урал, уже доказавший свою «отцепослушность» в эпизоде, связанном с
дилеммой “пить или не пить запретную кровь из роговицы, чтобы овладеть
силой того зверя, кому принадлежала она, не мог и на этот раз позволить себе
ослушаться отца.
Как уже было сказано, звери и птицы приводят свои доводы, резко
отличающиеся от доводов Янбирде, в пользу сохранения Смерти. В отличие
от Янбирде, они не предлагают свой альтернативного пути для достижения
той цели, которую поставил Урал перед собой для их же пользы.
Слова Янбирде о Смерти-невидимке и решение собрания зверей и птиц
о сохранении “жизни” Смерти становятся завершающим моментом первого
этапа действий Урала для решения своей основной задачи и началом
второго, который характеризуется уже поисками Живого Родника.
Таким образом, герой эпоса находит секрет бессмертия, по словам
Янбирде, то “одно единственное средство” решения основной проблемы,
стоящей перед собой: нужно лишь испить из источника живой воды. Это
решение подкрепляется, наконец, словами Хумай о том, что после рождения
мать омыла ее водой Живого Родника, и потому она несъедобна и бессмертна
(2, 39). Разумеется,
прежде ему предстоит преодолеть множество
препятствий. Батыру придется истребить драконов и их повелителей. Без
этих подвигов нельзя и представить себе героя эпоса.
Однако сказанное ни в коей мере не говорит о том, что Урал-батыр
совсем отказался от мысли найти и убить Смерть, не только потому, что это
было его первое самостоятельно принятое решение, но и потому, что,
отправляя его с братом за Живым родником, отец в напутствии сказал:
“Надо найти Живой Родник,
Если встретиться в пути Смерть,
То отрубить ей голову,
И принести ее домой”(2, 39).
Намерение не отказываться от своего решения, Урал подтверждает и
собственными словами. Вот как сказал он об этом, прибыв в страну царя
Катила:
Я отправился в путь,
Чтоб невинную Смерть сразить...(2, 49).
Но батыр не ограничивается желанием сделать бессмертными всех
живых, он мечтает воскресить и всех умерших. Относительно своей конечной
цели, после прибытия в страну Катила, он также сказал и такие слова:
И мертвых воскресить, —
Вот для этого я батыром родился! (2, 49)
Хорошо понимая не только социальное назначение батыра, но и свой
долг перед всеми живыми и даже мертвыми, Урал он добровольно осложняет
свою первоначальную задачу. Заранее отметим, что ему удается решить эту
задачу лишь частично – он узнает секрет вечной жизни. Но встретить
воочию Смерть ему не удается. Остается нереализованным и его желание о
воскрешении мертвых. Зато конечной цели сделать всех живых существ
бессмертными, которую Урал поставил перед собой в самом начале, он
остается верным и любой ценой стремится к ней. Ему теперь известно
38
средство достижения этой цели. На начальном этапе его действий не
случайно сообщение о Живом Роднике повторяется три раза — один раз оно
исходит от мифической птицы Хумай, два раза от отца. Но пока пути
достижения цели ему неведомы. Хотя в эпосе ничего об этом не говорится, и
ни слова не сказано о его озабоченности по этому поводу, его активные
действия доказывают, что он все время находился в поисках путей
овладения тем чудесным средством, которое и называется Живой Родник.
Обычно в сказках и в ряде легенд присутствует мотив тайны,вернее,
мотив «о недоступности тайны», художественная функция которого заключается в том, что он озадачивает героя и стимулирует принятие им определенного решения и способа действия. Следовательно, в подобных произведениях
он играет сюжетообразующую роль. «Недоступность» тайны в сказках иногда
символизируется крепко запертыми замками. В эпосе “Урал-батыр” такого
символа нет. Тем не менее, мы со всей определенностью можем сказать, что
мотив “о недоступности тайны” в нем присутствует, но не в буквальном, а
перефразированном средствами образности виде. Хумай подтверждает существование чудесного Родника — средства, делающего живых бессмертными, о
чем Урал знал со слов отца. Но ни он, ни его отец, ни старший брат Шульгэн
не успевают расспросить ее ни о местонахождении чудесной воды, ни о
препятствиях на пути к ней. Вот это “недостача”, с одной стороны, выполняет функцию первого “замка” из семи замков, под которыми заперта тайна в
легендах и сказках. С другой стороны, именно это “недостача” и заинтриговала отца Урала, чтобы он отправил своих сыновей за Живым Родником.
Вторая встреча с Хумай и исполнение ее задачи освободить ее сестру
Айхылыу из плена у дэвов, с условием получения сведений о местонахождении чудесного родника и о дороге к нему; приобретение небесного богатырского коня-тулпара — Акбузата за победу в состязании за руку Хумай (в
скобках отметим, что эти задания фактически являются отражением обряда
предбрачного испытания жениха, характерного для матриархата); борьба с
дэвами и братом Шульгэном, перешедшим в их сторону — участие во всех
этих историях отвлекают и делают затяжным движение Урал-батыра к его
основной цели. Но их также можно причислить к числу более образных
интерпретаций мотива “о недоступности тайны”. “К более образной”,
поскольку, если в сказках и легендах такое абстрактное понятие как понятие
о недоступности тайны олицетворяется лишь в символическом образе замка,
то в эпосе — посредством развертывания этого мотива в малые сюжеты,
являющиеся составляющими компонентами сюжета всего произведения.
Таким образом, в эпосе “Урал-батыр” международный мотив “поиск
секрета вечной жизни” приобретает совершенно особую интерпретацию.
Вместо ликвидации Смерти Урал-батыр находит другое, более перспективное
средство. От Хумай он узнает, что, испив из этого родника, можно обрести
бессмертие, но лишь для себя. Но такой исход не устраивает, так как
обретение только личного бессмертия не входит в его задачу. Так герой эпоса
ставится перед дилеммой: “за свое бессмертие или бессмертие всех
живущих”. Но встреча Урал-батыра со стариком, который тысячу лет
существует, страдая, от своего бессмертия, дает ему возможность понять, как
следует поступить.
Теперь пойдем и из Живого Родника
Воду вычерпаем всю,
39
Всем людям раздадим.
От Смерти, невидимой для глаз,
От недугов и болезней
Мы избавим людей,
Всем радость принесем,
Бессмертными сделаем [всех].
Обретем вечную жизнь,—
так обращается Урал-батыр к своим сыновьям (2, 113).
Герой приходит к пониманию того, что вечная жизнь на земле заключается не в
личном бессмертии людей, а в вечном обновлении природы и человеческого рода.
Осознание этого и приводит Урал-батыра к отказу от личного бессмертия и
окрапливание им земли волшебной водой. Этот процесс в эпосе показан как
обрядовое действие. Окрапливая природу волшебной водой Живого Родника, Уралбатыр произносит строки алгыша-благопожелания:
“Пусть зеленеют горы и леса,
Пусть обретут вечный цвет,
Пусть птицы воспевают [мир],
Пусть люди в песнях восхваляют его,
А враги, сбежавшие с нашей земли,
Пусть завидуют ее красоте,
Быть стране достойной любви!
Быть саду достойным земли!
На зависть нашим врагам
Пусть сияет [наша] земля (2, 117)!
Воплощая идею вечной жизни на земле, Урал-батыр становится по
значимости своих деяний в ряд богов. В этой связи хочется оспорить оценку
последнего поступка Урал-батыра некоторыми исследователями. “Цель, к
которой он (Урал-батыр. — А.С. ) так стремился, оказалась недостижимой, идеал бытия без Зла — невозможным” (4, 64). Такой вывод делает
философ З.Н. Рахматуллина, принизив, тем самым, значимость человеческого
и космического подвига Урал-батыра. Автор не принял во внимание
глубокую осмысленность действий героя в результате его духовного роста до
понимания с одной стороны смысла жизни, и необходимости смерти в круге
жизни, с другой стороны.
Таким образом, сущность эпических событий в “Урал-батыр”е имеет
общемировое значение. Эпос “Урал-батыр” составляет важную часть
мирового эпоса и мифологии, пронизан идеей общечеловеческой судьбы,
спасения жизни на земле. Несмотря на сходство отдельных мотивов, образов,
мифов с шумерскими, индо-иранскими, тюрко-монгольскими памятниками,
эпос “Урал-батыр” отличается неповторимой самобытностью и имеет
глубокие духовные корни. Он возник на конкретном месте, в конкретной
этнической среде, неразрывно связан со своей родной землей и страной, той
страной, которую сотворил сам Урал-батыр.
В народном творчестве слово “ил” — “страна” равнозначно понятию
“халык” — “народ”. Перед смертью Урал-батыр обращается к людям:
“Слушай, страна!
Народ мой, особо обращаюсь к тебе:
40
Зло в попутчики не берите.
Не посоветовавшись, не делайте ничего.
Сыновья мои, к вам слово мое:
На землях, что очистил я,
Счастье найдите для людей,
Будет битва — возглавьте [войска],
Благоустраивайте страну для людей,
Славными батырами станьте вы,
Чтите старшего по годам,
Не пренебрегайте советами его,
Младшего чтите за молодость [его],
Не лишайте совета [своего].
А всем вам вместе так скажу:
Пусть добро станет вашим конем,
Человек — пусть будет имя вам.
Не уступайте дорогу злу,
Не сторонитесь добра! (2, 120)
Наследники Урал-батыра остались верны богоравному предку. В песне
об Уральских горах, соединяющих Европу и Азию, и которые с древнейших
времен олицетворяли для башкир Родину и Отечество, не зря есть такие
строки:
Колчан и лук да быстроногий конь
Башкиру были спутники всегда.
Ни крови он, ни жизни не жалел,
Чтоб над Уралом не прошла беда.
1.
2.
3.
4.
Список литературы
Башкирское народное творчество: Сказки. Кн.5/Сост., авт. предисл. А.М.
Сулейманов; Коммент. Л.Г. Барага и А.М. Сулейманова; Отв. ред. Н.Т.
Зарипов. — Уфа: Башкнигоиздат, 1983 (На башкирском языке).
Башкирское народное творчество. Т.3. Эпос/Предисл. М.М. Сагитова;
Послесл. А.М. Сулейманова и Р.Ф. Ражапова; Отв. ред. Н.Т. Зарипов;
Коммент. М.М. Сагитова и А.М. Сулейманова. — Уфа: Китап, 1998 (На
башкирском языке).
Парсамов С.С. К вопросу об отражении мифологических воззрений в
башкирском народном эпосе “Урал-батыр”//Башкирский фольклор. Вып
4/Под ред. А.М. Сулейманова и Г.Р. Хусаиновой. — Уфа: Гилем, 2000. — С.
81-91.
Рахматуллина З.Н. Идеи бессмертия в башкирском эпосе “Урал-батыр”//
Эпос “Урал-батыр” и мифология: Материалы Всероссийской научной
конференции 27-28 мая 2003 г. Уфа. — Уфа: Гилем, 2003. — С. 63-65.
41
ВОСТОЧНЫЕ МОТИВЫ В ПОЭЗИИ ДАУТ-ХАДЖИ ШАВАЕВА
к.ф.н., доц. Борис ТЕТУЕВ
Кабардино-Балкарский Государственный Университет
Нальчик- Россия
Исследование интертекстуальных взаимоотношений, вне всякого
сомнения, является универсальным ключом для осмыслении культурноисторических корней литературы. Появление первых известных письменных
памятников балкарской и карачаевской словесности, как и во многих других
литературах народов Северного Кавказа (1), связано с процессом углубления
всесторонних связей с Востоком. Геофизическая близость к Востоку, усвоение
духовных ценностей Ислама оказывает существенное влияние на развитие
этнического сознания балкарцев. Рецепция Ислама, литературы, созданной
на арабском языке, сыграла заметную роль в формировании мировоззренческих основ, менталитета, духовных ценностей балкарского народа.
Приобщение балкарцев и карачаевцев к основам Ислама сопровождалось открытиями и светского характера. В значительной степени этому
способствовали путешествия паломников из Балкарии и Карачая в Мекку с
целью совершения Хаджа, активизировавшиеся со второй половины XIX
века. Знакомясь со святыми местами, связанными с именем Аллаха и его
пророками, будущие священнослужители не только обретали духовное
знание, но и получали возможность приобщиться к богатейшему
поэтическому наследию Востока. В результате, как религиозные (библейские,
коранические) тексты, так и поэзия светского содержания (классические
восточные поэмы о любви), дали импульс развитию словесной культуры
балкарцев и карачаевцев, стимулировали возникновение авторской поэзии.
Благодатной почвой для появления первых произведений авторской
поэзии в балкаро-карачаевской литературе стали широко известные в
восточном культурном мире романтические повествования о трагической
любви Тахира и Зухуры, Лейли и Меджнуна, Юсуфа и Зулейхи. Имена этих
героев к XIX веку уже настолько известны в тюркоязычных литературах
Северного Кавказа, они зачастую используются как своеобразные интертекстемы-лексемы. К примеру, в балкарской народной песне поётся: Мен сен
арюканы / чексиз бек сюеме, Тахир Зухураны сюйгенча - Я безмерно тебя,
красавицу, люблю, как Тахир любил Зухуру. С другой стороны, агиографическая литература, содержащая рассказы о жизни пророка Мухамеда,
Юсуфа, Мусы способствует развитию литературы религиозного толка. Как
правило, названия текстов и первой, и второй группы сохраняются в произведениях балкарских и карачаевских авторов, налицо паратекстуальность.
Арабоязычный поэтический материал в ином культурном пространстве
трансформируется, обогащаясь реалиями бытия, присущими новой
национальной среде. Показательной в этом плане является актуализация
архетипической фабулы о запретной любви молодых героев, которой
препятствует родительская воля. В арабской, тюркоязычной и персидской
литературах данная фабульная конструкция встречается повсеместно (2) и
развивается по традиционной схеме. Начинается повествование с эпизода
чудесного рождения детей (мальчика и девочки) у пожилых родителей, уже
отчаявшихся их иметь. Родители связаны узами дружбы, а после рождения
42
детей и обетом соединить их судьбы. Детская дружба, перерастающая в
глубокую взаимную любовь, подготавливает логику читателя к тому, что
взаимоотношения молодых героев
завершатся достижением семейной
идиллии. Но у художественной логики свои законы: разлад между
родителями создает препятствие на пути счастья влюбленных, разлучает их и
приводит к гибели.
В истории балкарской словесности указанный сюжет встречается в
целом ряде произведений поэта Шаваева Д.: "Юсуф и Зулейха", "Меджнун и
Лейла", "Тахир и Зухура". Сюжет об истории жизни Тахира и Зухры
использован и Кязимом Мечиевым. Среди весьма значительного количества
произведений романтической литературы, в которых реставрируется
сюжетная первооснова восточных поэм, произведения Шаваева Д. представляют особый интерес в силу их типичности для авторов, творивших в русле
"попыток создания национальной литературы." (3) Ориентальная архетипическая фабула становится основой для изображения существенных вех
социальной и духовной жизни балкарского народа и приобретает
востребованную читателем национальную художественную форму.. В то же
время создание самобытного произведения свидетельствует о формировании
творческой индивидуальности автора.
Проследить трансформацию классического восточного сюжета в деталях, даже на материале только двух поэм в рамках статьи, представляется
проблематичным. В данном исследовании мы сосредоточим своё внимание
на одной смысловой линии, связанной с особенностями развития конфликта.
Поэма К.Мечиева "Тахир и Зухура"(1891) широко известна балкарскому читателю. Обстоятельный комментарий к поэме в двухтомнике К. Мечиева, сделанный А.Теппеевым (4) исследование произведения в контексте
всего творчества К. Мечиева (5), позволяют утверждать о том, что она
введена в научный оборот. Иначе обстоит дело с одноименной поэмой Даута
Шаваева (1800 -1892), известного в народе под именем Даут-Хаджи. В числе
ряда других поэм, принадлежащих поэту, она была записана и возвращена к
жизни благодаря изыскательской и атрибутивной работе известного
фольклориста Х. Малкондуева уже в наши дни.
Экспозиция поэмы содержит традиционное для восточной поэзии
указание на источник сюжета. Следуя традиции, поэт мотивирует своё обращение к истории судеб Тахира и Зухры и подчеркивает духовно-воспитательный смысл поэмы. Её подтекст отягощен мощным назидательным зарядом,
но что важно, назидательность ориентирована не во внешний мир человека, а
в сферу внутренней жизни.
Бек бурундан сюймеклик,
С самой древности любовь
Адам жюрек къозгъагъанд.
Человеческое сердце волновала.
Бу дуньяны халындан
О состоянии этого мира
Кёб затлагъа кёз ачханд (6)
На многое глаза раскрыла ( с. 1)
(подстрочный перевод цитируемых стихов Шаваева Д.-Х
здесь и далее – автора статьи).
Вступительная часть поэмы К. Мечиева заключает в себе просьбу поэта
о благословении Аллаха на этот труд и ссылку на поэтические источники, и
используемые художественные традиции. Признанием наличия авторского
43
начала в поэме является подробная справка о жизни поэта:
/тридцатидвухлетний срок преодолен// и наукам и хадисам слал поклон//сам
любил. Был верен кузнице отца.//и хромой, ковал железо без конца,//.
Поучительность истории Тахира и Зухры у К. Мечиева носит более
утилитарный социальный смысл: она в общности судеб влюбленных, чьи
сердца разбиты жестокостью этого мира. Не случайно поэт использует каскад
глаголов со “страдательной” коннотацией, усиливающих идею насилия над
человеческим чувством:
Бизде да кеб Тахир кибик таралгъан,
Зорлукъ жетиб, жюреклери къанагъан,
Зухурача, жау чыракълай эриген.
Бу дуьяны азабындан безиген (7)
Как Тахир, страдают многие у нас.
И сердца кровоточат у них подчас.
Как Зухура, сгорают многие до тла,
В этом мире, безумствует жестокость
Важным движущим началом сюжета поэмы является бездетность
пожилых родителей и чудесное рождение героев. Рождение Тахира и Зухуры
в поэме К. Мечиева становится возможным благодаря молитве звездочета,
произнесенной над яблоком, половинки которой съедаются ханом и его
визирем. Волшебная (магическая) сила в поэме Д. Шаваева трансформируется в волю Всевышнего, который внимает мольбе ханов. Предсказание о
появлении ребенка приобретает драматический характер благодаря
появлению старца-язычника. Он пророчествует “гносеологическому
адресату” о трагической судьбе его будущего сына Тахира, причиной которой
станет сам отец. Примечательно, что предсказатель, "знающий язык неба и
звезд", оставляет бухарскому хану шанс избежать трагедии. Хан может стать
хозяином своей судьбы, счастливым отцом, если сумеет понять сына, и,
подавив собственную жестокость, принять его систему ценностей, только
тогда небо может оказаться благосклонным к нему. Такая метафизическая
осведомленность героя позволяет отметить переосмысление канонического
сюжета в соотнесенности с установкой в Коране: человеку предоставлено
самому сделать выбор между добром и злом. Акцент делается не на
неизбежности судьбы, а на возможности личности трансформировать её,
предварительно изменив своё онтологическое положение.
В аксиологической системе Х. Шаваева образы природы занимают
первостепенное место, поэтому автор нередко прибегает к ним, определяя
внешний и психологический облик человека. Так, воспевая физическую
красоту героя, автор использует традиционные для восточной поэзии
сравнения с миром природы: /Тахир похож был на луну, освещающую небо/.
Особенно часто используется для сравнения мир небесных светил. Так,
влюбленный Тахир обращается к Зухуре:
Сен мени жулдузумса
Жарып тургъан айымса
44
Жылыу берген кюнюмсе
Чагъып тургъан гюлюмсе.
Ты - моя звезда,
Постоянно светящая луна,
Тепло дающее солнце,
Всегда цветущий цветок. ( с. 21)
В то же время поэт прибегает к образам природы для характеристики
внутреннего состояния героев. Неожиданно сравнение с образом нарта,
гиперболизирующее, придающее чувству вселенский характер.
Ол бирде ушай эди,
Жел жилягъан тауушха.
Бирде сундура эди
Къабырда нарт къопханнга. ( с. 20)
Порою похожи они были
(мелодии песен Тахира)
На звуки плачущего ветра.
Порою можно было подумать,
Что это нарт, встающий из могилы.
Силу любви, её стихию поэт образно передает посредством сравнения с
энергией природных явлений:
Къарны чачып Тотурда
Жанкъоз жерден чыкъгъанча
Сюймеклик макъамла да
Бек теренде къайнайла (с. 28)
Как снег, взрывая в месяц март,
Подснежник из земли выходит,
Так и мелодии любви
Очень глубоко вскипают.
Природа отсутствует, она не воспринимается теми, кто преследует
любовь, напротив, видима, ощутима теми, кто обладает даром любви. Небо,
звезды предстают только перед взором Тахира и Зухуры - это открытое
пространство, мир гармонии, противопоставленный миру земному, ограниченному, где "царят жестокость и несправедливость". Природа никогда не
остаётся равнодушной к переживаниям героев. Даже в статике предложения
"река Итиль течет как всегда", содержится не равнодушие к мольбам Зухуры,
как может показаться на первый взгляд, а комплекс идей, связанных с
вечным движением, обновлением, очищением души. Водный поток, ночные
звезды, предрассветная Луна, - все пластичные образы природы вселяют
веру в победу любви.
Прибегает поэт и к характерной форме балкарской народной песни
инар, предполагающей описание внешних черт героя ради выражения личного отношения поэта к идее предсказанности судьбы. Подобное фаталис45
тическое умонастроение берёт начало от традиции карачаево-балкарской
песни-плача (кюй), нацеленной на трагическую развязку и, содержащей
переживаемое нарратором чувство тревоги за будущее героев:
Тахир, кезлеринг къара,
Этдинг мени ауара,
Не кёрдюнг Зухурадан
Хар санынгы жаралта?
Тахир, глаза твои черные,
Сделал ты меня беспокойным,
Что ты увидел в Зухуре,
Каждую часть тела своего раня? (с. 2)
Начальные эпизоды, знакомящие с центральными героями, важны для
определения характера конфликта. В поэме К. Мечиева диспозиция героев
аналогична архетипу фабулы: отцы Тахира и Зухры являются визирем и
ханом, занимают различное положение на ступенях иерархической лестницы.
Любовь становится запретной по причине сословного неравенства героев. В
поэме Д. Шаваева герои являются детьми казанского и бухарского ханов, и
конфликт между ними обусловлен соперничеством между равными.
Завязкой конфликта в поэме К. Мечиева является клятва, данная ханом
и визирем друг другу соединить судьбы будущих детей при условии, что у
них появятся разнополые дети. В поэме Шаваева клятва бухарского хана
женить сына Тахира на ханской дочери, которая родится в тот же день, дана
самому себе как благодарность Аллаху, даровавшему ребенка. Интересно, что
как в семье бухарского, так и в семье казанского ханов имена Тахира и
Зухуры называются ещё до появления на свет. Поэт исходит из того, что
повествование о жизни героев известно читателю. Тем самым, эффект
"присутствия одного текста в другом" ощущается постоянно.
Дальнейшее развитие сюжетной линии в поэмах К. Мечиева и Д.
Шаваева дает возможность увидеть процесс формирования "индивидуальнотворческих черт" в освоении одной и той же темы. К. Мечиев создает поэму
в традициях восточного народного романа, в котором событийная канва
излагается прозой, а внутренние переживания героев передаются в
стихотворных монологах. Несмотря на то, что поэт следует архетипу фабулы,
изображая мир, в котором много сказочного, колдовского, в поэме отчетливо
просматриваются социально-бытовые реалии Балкарии второй половины
XIX века. В этом проявляется характерная особенность кязимовской версии её историческая достоверность. Конфликт между влюбленными и окружающим миром обусловлен социальными обстоятельствами. Уже вначале поэмы
визирь Бахир подвергает сомнению обещание хана Бабахана породниться с
ним, данное последним ещё до рождения детей:
Сен жюйюсхан, мен а сени къулунгма,
Я твой слуга- ты, господин
Ханны къызын тилеялман улума.
Как дочь твою возьмет мой сын!
(с. 259)
Мотив социального неравенства, только обозначенный отношениями
вассалитета, находит продолжение в изображении придворной реальности.
Хан Бабахан намерен сдержать свое слово, но ханша быстро отрезвляет его:
"…готов…ты выдать дочь за сына того, кто был твоим слугой! Чем же,
скажи, я хуже других ханш?" Нужно отметить психологическую досто46
верность образа хана Бабахана. Не сразу удается ханше переубедить его.
Только при помощи колдуньи и услуг коварного Арапа она добивается того,
чтобы хан принял её сторону.
Поэт резко противопоставляет героев по социальному признаку. Хан
следует общепринятым нормам сословной морали: "хан-хану, къул-къулу".
Следуя этому принципу, хан и его приближенные преследуют влюбленных,
обрекая их на тяжелые испытания и гибель. Жестокости и безнравственности
хана противостоит простой народ. В разных художественных воплощениях
архетипа восточной фабулы Тахиру во время его испытаний помогают или
пророк Хызыр, или божественная сила. В поэме К. Мечиева Тахир
рассчитывает не только на Бога, но и на помощь добрых героев, его
поддерживают выходцы из народа. Освободиться из тюрьмы в Мардине ему
помогает такой же несчастный влюбленный певец Келулан. Незнакомые
путники спасают Тахира от голодной смерти во время его бегства из царства
Гула.
Кичливость и спесь ханши представляется поэтом не только олицетворением духа феодального соперничества. Поэт, всегда выступающий в
защиту женщин, в данном случае делает обобщения о женском всевластии,
ведущем ко злу:
Жокъ эр киши, чюйре къатын бюкмеген,
Оноу да жокъ къатын бичип тикмеген.
(с. 287)
Женой сварливой всякий муж сражен…
Да, часто мы живем под гнетом жен!
В то же время интересно, что социальный характер конфликта или
выпады против женского "бесовства" не проявляются с наивной прямолинейностью. Более того, приведенный нами микротекст является негативным
образцом семейных отношений, в этимологии которых отсутствует любовь.
По мысли автора это закономерный результат союза, основанного на
прагматических принципах. Обладание любовью (умение любить) служат
критерием человечности, но дар любви делает молодых героев уязвимыми.
Они представляются обывателям людьми лишенными разума. "В те века
большая любовь воспринималась как сумасшествие. Самоотверженная
любовь считалась постыдной, неправильной. Поэтому человека, в чьём
сердце была большая любовь считали сумасшедшим. Согласно шариату
"сумасшедшего не женить, сумасшедшую замуж не выдавать”. Трансформируя эту мысль, поэт изображает влюбленных, слывущих безумными,
понимающими мир яснее и глубже окружающих, потому что они опираются
на извечные человеческие чувства. "Разумные" опять же по обывательским
представлениям, на самом деле оказываются лишенными разума, ибо
нарушают клятвы, данные им людям, Богу, нарушают вековечные обычаи и
законы во имя собственной выгоды. Именно в нарушении клятв, данных
пятнадцать лет назад, обвиняет хана его супруга.
В поэме Д. Шаваева, созданной предположительно в первой половине
XIX века, общество запечатлено в своем родовом единстве; социальная
дифференциация ещё отчётливо не проявляется. Единство родового
коллектива, отсутствие в нём антагонистического начала заметно в изображении поэтом радостных событий. Так, радость рождения Тахира воспринимается как всенародный праздник; хан велит своим приближенным:
47
Амалсыгъа, малсызгъа
Болгъан затдан казнадан
Аямай болушугъуз!" - деп
Ол буйрукларын берди,
Барын къалмай бухар ханы
Керти да ариу кёрди." (с. 6)
Бедным, не имеющим скота,
Из всего, что есть в казне,
Не жалея, помогайте, сказав,
Дал распоряжение он
Всех подряд бухарский хан
И вправду красиво принял.
Такая же атмосфера родового единства царит во всех событиях, происходящих в Казанском ханстве. Проводы Тахира из Казани превращаются во
всенародное торжество, в котором участвуют не только все слои населения,
но даже иноверцы:
Кетер заман да болду
Жыйылдыла ахлула
Бийле, байла эм ханла.
Къобузчула, къарсчыла
Жулдузчула, садакъчыла.
Мал бакъгъанла, шапала
Чаришчиле, гёжефчиле
Муслиманла, гяурла
Саулай Къазанны халкъы
Ариу кёрюп ашырды
Бухардан келгенлени. (с. 18)
Настало время отъезда.
Собрались близкие:
Богатые и ханы,
Гармонисты и хлопальщики,
Звездочеты и лучники,
Скотоводы и повара,
Бегуны и борцы,
Мусульмане и гяурыВесь народ казанский.
Красиво приняв, проводил
Пришедших из Бухары.
Как отмечено ранее, договор, заключенный между бухарским ханом
Темиром и казанским ханом Ахматом, оказывается нарушенным из-за спора
о том, кто первым должен пойти в гости к другому. Дух соперничества
оказывается сильнее клятвы, а честолюбие важнее простоты нравов. Если
бухарский хан сдержан в своих амбициях, то казанский хан рьяно утверждает свое превосходство:
48
Къазан хан билдирди:
"Мен бийкме Бухардан
Шуёх болурбуз анда
Келсе Темир биринчи манга
Итиль бойнунда къалам,
Мангъа бермейн салам.
Киши ётмеид былайдан.
Жерим кёпдю жулдуздан"
Казанский хан сказал:
"Я выше Бухары!
Будем друзьями тогда,
Когда Темир первым придет ко мне.
На берегу Итиля моя башня,
Не приветствуя меня,
Не проходит никто мимо.
Земли больше у меня, чем звезд" (с. 3)
Реалии социальной жизни отчетливо отражаются во взаимоотношениях
между героем и народом. Интересно сопоставить отличительные приметы
этой жизни в сходных сюжетных ситуациях произведений Шаваева Д. и К.
Мечиева. Тахир, вызвавший своим непокорством гнев отца, получает поддержку от всех людей, живущих в ханстве, что является признаком родового
единства, родовой общности:
Ол хапарны эшитгенле,
Бухар ханны билгенле
Саудюгер таматасы, эллерини башчысы
Арбазгъа оноу этген, казначысы, балчысы,
Аны аллына келдиле,
Баш уруп тиледиле. (с. 39)
"Все, кто услышали эту весть,
все, знавшие бухарского хана,
старшины купцов, предводители сел,
управляющий двором, казначей, пчеловоды придя к нему (Хану),
Склонив голову, просили…"
В аналогичном эпизоде поэмы К. Мечиева пощады для Тахира у хана
Бабахана просят только его приближённые, знавшие визиря Бахира, что
является свидетельством только сословной солидарности. Дальнейшее развитие сюжета поэмы Шаваева связано с переосмыслением взаимоотношений
между главными героями. Сохраняя диспозицию героев, имеющуюся в
архетипе фабулы, поэт акцентирует внимание на конфликте Тахира со своим
отцом - бухарским ханом. Мотив соперничество вух ханов полностью
“свертывается”, выдвигая на первое место внутрисемейный личностный
49
конфликт, что создает условия для изображения интимных сердечных переживаний. Образ Тахира в такой ситуации лишается "внешней" активности,
герой не совершает каких-либо действенных поступков. Но при этом бунт
человеческого чувства против духовного насилия обретает драматический
характер. Безумная любовь Тахира противозаконна с точки зрения общественных нормативов, поскольку сталкивается с сыновним долгом. Таким
образом, присущая поэме К. Мечиева историческая точность социальнобытовых реалий сменяется психологической достоверностью изображения
чувства любви, которая одухотворяет поэзию. Удивительные по силе слова
передают эту установку поэта:
Жыр къобуздан келмейди
Ол жюрекден келеди
Песня идет не от гармонии,
Она идёт от сердца (с. 28)
Поэт обстоятельно фиксирует стадиальность развития чувства влюбленных. Следуя романтической традиции, он изображает любовь героев с
первого взгляда, которая зародилась ещё в детстве. В год, когда Тахиру
исполнилось тринадцать лет, свидетельствует мать, детская любовь не
прошла, а стала смыслом его жизни :
Бир бирлени кёрге керекд
Тахир бла Зухура.
Сабийликде бир кёрюп
Тахир атын айтханлай турад.
Жюреги анга кетип,
Бир тохтамай сагъынад (с. 12)
Должны увидеть друг друга
Тахир и Зухура.
В детстве, раз увидев,
Тахир повторяет её имя.
Сердцем он с ней.
Беспрестанно вспоминает о ней
В дальнейшем поэт вновь датирует временное пространство, в котором
живут влюбленные: /Пять лет прошло с тех пор как я (Тахир) тебя не
видел/. Через определенное время вновь называется возраст Тахира (ему
пятнадцать лет) и просьба отпустить его в Казань к Зухуре хотя бы на один
день. Влюбленность с первого взгляда, идиллия любви не лишает героев
чувства реальности, осознания испытаний, которые могут встретиться на их
пути. Метафорическим обозначением трудностей, с которыми они могут
столкнуться, становится интертекстема-лексема Меджнун и Лейла :
О, Зухура, сен билсенг,
Кёб китапланы ачдым
Меджнун бла Лейладан
Болду мени хапарым.
Биз да алагъа ушай,
Бир бирге сакъ болайыкъ
Тилге, етюрюк сёзге Азчыкъ да хорлатмайакъ
50
О,Зухура, если б ты знала
Как много книг я раскрыл!
О Меджнуне и Лейле
Узнал я рассказ.
Мы, следуя им,
Будем внимательны друг к другу
Сплетням, лживым словам
Не дадим победить (с. 14)
В диалогах Тахира и Зухуры автор вновь использует прием инара,
предполагающий интенсивный обмен влюбленных репликами с иносказательным смыслом. Препятствия, ожидающие Тахира, стягиваются в один
образ - образ дороги.
51
Атынг арып жыгъылса
Сен къалай къобаллыкъса?
Тюенг ачдан бармаса
Сен не эталлыкъса?
Если конь падет уставший,
Как ты сумеешь встать?
Если верблюд твой станет от голода,
Что ты сможешь сделать? (с. 15)
Мотив дороги, которую должен осилить влюблённый, становится ключевым, передающим силу любви Тахира. Ответствуя Зухуре, он перечисляет
препятствия в пути, которые не пугают его, а рождают в нем силу преодоления. Любовь становится действенной силой, изменяющей характер героя
:
Атларым ауса, Зухурам,
Мен жияулай келирме
Тюелерим жыгъылса
Кече бла жетерме (с. 15)
Если лошадь падет,
Я приду пешком.
Если верблюд упадет,
Ночью я дойду.
Если верблюд упадет,
Ночью я дойду".
Земное, реальное и духовное, романтическое – два начала, определяющие мировидение Тахира. Дорога связана со вторым. Метафорическое
изображение пути к возлюбленной создает впечатление открытости и
возвышенности чувства любви.
Ажашдырмай элтир мени,
Жулдуз жолу Къазаннга.
Жулдуз жолу жарыкъды,.
Жер жолу къыйын.
Жулдузла ыз юйретип
Жолум болур мени къысха<…>.
Эски Бухар шахардан
Къарай келди жулдузгъа. (с. 29)
Не дав заблудиться, веди меня,
Звездная дорога, в Казань.
Звездный путь светел
Земной путь тяжел
Звезды научат
Дорога будет коротка <…>
Из старого города Бухары
Шёл, смотря на звезду.
Не понятый на земле, Тахир апеллирует к небу, к звездам. Только они
могут помочь возлюбленным, когда на земле царит такая жестокость. Не
случайно хан называет Тахира язычником, ибо тот, по его мнению,
52
поклоняется не Аллаху, почитает не отца, а взывает к природе.
В этом конфликте отца и сына образ хана Темира предстает более
сложным и богатым, чем несколько однозначный образ его соперника казанского хана. Ограниченность его жизненной философии проявляется
многообразно, но самой существенной чертой её является непринятие дороги,
открытости пространства. Так, Темир-хан удерживает Тахира от желания
учиться "подальше от Бухары": Сын должен оставаться рядом с отцом.
Пытаясь уговорить сына забыть Зухуру, он вновь упоминает расстояние:
Кёб ариу къыз ёсед,
Узакъ болмай, къонншуда.
Тюркмен, къыргъыз байлада,
Хункар, Шамда, къайда да
Много красивых девушек растут
По соседству, невдалеке.
У туркменских, киргизских баев,
В Хункаре, Шаме – везде (с. 24)
Поступки бухарского хана лишены демонического характера. Советы,
которые он дает Тахиру, выдают в нем практичного богатого крестьянина,
который пытается жить по разуму, не увлекаясь эмоциями, чувствами:
Сен Зухура бла болсанг
Жашаунг ётер къыйын
Сен анга къул болурса
Кетиб анга эсинг, мыйынг.
Если будешь ты с Зухурой,
Жизнь твоя будет трудной:
Ты будешь ей слугой
Принадлежать ей сознанием, умом. (с. 24)
Хан рассудителен, рачителен; все взаимоотношения в семье изображаются в пределах бытового правдоподобия. Он - заботливый отец, желающий для сына "покорной жены, которая любовью разума не лишила бы".
Отец сам выберет жену для Тахира. Так повелось от века, ведь и ему, в свое
время, отец выбрал жену, разве плохо им жилось? Прагматизм хана выражается в стремлении удержать сына рядом, "чтобы искусству ханством
управлять у отца учился"(38).
Поэт вносит новые акценты в характеристику образов Тахира и хана.
Проблема выбора между любовью и материальным благом (ханством)
определяет всю остроту психологического конфликта в сознании героев.
Традиционный конфликт мира любви с прагматическим бездуховным миром
приобретает горский колорит, выражающий сущностные черты феодальной
чести. Оказаться в плену любви, утверждает отец, недостойно мужчины - это
признак его слабости:
Сюймекликге хорлатхан
Ол эр киши болалмаз
Ханлыкъ анга къалсада
Ол тюз оноу эталмаз! Деп айтды ол Тахирге (с. 25)
53
Он справедливо управлять не сможет! Сказал он Тахиру.
Тот, кто любовью побежден,
Не сможет стать мужественным мужчиной.
Если ханство достанется такому,
Тахир не приемлет псевдоэтических принципов отца, его концепцию
мужской чести, в которой нет места любви. Ибо, "как бы не сладостна власть,
как бы не приятно богатство, но свет любви Зухуры сильней всей Бухары!"
Соответственно изменению акцентов в изображении конфликта событийная
канва восточной фабулы в значительной степени упрощается. В поэме К.Мечиева злоключения Тахира описываются подробно, в такой же последовательности, что и в архетипе фабулы. В произведении Шаваева Д. Х. Сюжетные линии, знакомящие читателей с событиями из внешнего мира, отсутствуют, ибо поэта больше интересует душевное состояние и переживания
героев.
Анализ поэм Д.Шаваева и К.Мечиева позволяет утверждать, что
классическая древневосточная фабула подвергается национальной адаптации,
подчиняясь эстетическим нормам и этнопсихологическим закономерностям
принимающей карачаево-балкарской литературы. В них воплотился синтез
традиций письменной культуры Востока и балкарской народной лирики.
Исследование конкретных текстов подтверждает особую роль восточной
(арабской) литературы в становлении балкарской художественной культуры,
обогащённой ориентальными образными структурами, мотивами, фабульными архетипами.
ПРИМЕЧАНИЯ
1. См. об этом подробнее: Р. Гамзатов. Дореволюционная литература
Дагестана, М., 1986
2. Первые сюжеты датируются уже XII веком: Низами “Лейла и
Меджнун” (1188); Джами "Юсуф и Зулейха"(1483), "Лейла и Меджнун" (1484);
Навои "Лейла и Меджнун" (1485)
3. Караева З. Художественный мир Исмаила Семенова М., 1997, с. 7
4. Теппеланы А. Ал сёз. - Мечиланы К. Чыгъармаларыны экитомлугъу. 1
том, Нальчик, 1989
5. Толгуров З. Движение балкарской поэзии, Нальчик, 1984
6. Архив отдела карачаево-балкарского фольклора КБИГИ, Фонд
Малкандуева Х. Х. с. 1 В дальнейшем сноски даны по цитируемой рукописи с
указанием страницы в тексте.
7. Мечиев Кязим. Стихи и поэмы Нальчик 2003, с. 251 В последующем
номера страниц даны по указанному изданию в тексте.
54
ХУДОЖЕСТВЕННЫЕ ОСОБЕННОСТИ ВЫСЕЛЕНЧЕСКОГО
ФОЛЬКЛОРА
КАРАЧАЕВЦЕВ И БАЛКАРЦЕВ
к.ф.н. Бурхан БЕРБЕРОВ
Институт гуманитарных исследований
правительства КБР и КБНЦ РАН
Нальчик- Россия
Особое место в современной карачаево-балкарской литературе занимает
цикл “сюргюн жырла” – “песни выселения” со своей сложившейся поэтикой
и трагическим пафосом. Выселенческий фольклор, зародившийся и сформировавшийся в годы депортации 1943-1957 гг., отразил силу духа народа,
преодолевшего нечеловеческие страдания, ужас политической и духовнопсихологической репрессии. Высшая форма человеческой трагедии, связанная с потерей родины и угрозой насильственной смерти народа, нашла
отражение в карачаево-балкарских произведениях о выселении. Данный
цикл, наполнив понятие “трагедия” особенным содержанием, открыл новую
страницу в художественно-философском осмыслении категории “трагическое”. По нашему убеждению, её принципиальная новизна заключается в
следующем: если до сих пор в пределах общечеловеческой социальной
истории репрессивная сила власти была направлена против отдельного
индивидуума, то теперь субъектом “трагической вины” и объектом преследования и наказания оказывается народ в целом.
К сожалению, выселенческий фольклор долгое время оставался вне
поля зрения исследователей. Подобный "культурологический нигилизм"
объясняется общей идеологической ситуацией в обществе, когда из-за
отсутствия принципов гласности отдельные темы и проблемы относились к
разряду "запретных". События, связанные с народной трагедией замалчивалось средствами массовой информации, в учебниках истории о них почти
не упоминалось, поэты и прозаики отражали их, лишь прибегая к эзопову
языку и аллегорическому иносказанию. Но при этом, как теперь выясняется,
была мощная сила, которая не страшилась никаких запретов, ограничений и
угроз. Имя этой силе – устное народное творчество.
Общественная потребность была велика в произведениях, направленных на преодоление невиданной по масштабам трагедии, поэтому, художественное сознание народа с первых минут, со стука колёс, уже в поезде
начало осмысливать происходящее. В стихах, песнях, устных рассказах остались зафиксированными не просто общие контуры депортации, а многочисленные и очень значимые детали выселения, которые могли быть замечены только цепким народным взглядом. По этому богатейшему и ценнейшему материалу, который по своей познавательной силе превосходит любые
исторические труды, сегодня можно не только восстановить конкретику событий, но и сделать глубокие и обоснованные выводы о психологических особенностях народа, его моральной и духовной силе. Все эти годы фольклорные
произведения о депортации хранились в народной памяти. Память, в данном
случае, имеется в виду в буквальном смысле, потому что не каждый отваживался хранить стихи о выселении в материализованной форме, воплотив
их в графическую плоть, и, поместив на тетрадные страницы.
55
Позитивные изменения в обществе, связанные с перестройкой, сделали
достоянием гласности целую народно-поэтическую антологию о национальной трагедии 1943-1957 гг. Через прессу, радио, телевидение читатели,
слушатели, зрители знакомятся с новыми антологиами карачаево-балкарской
лирики, в которых звучит голос депортированного народа, не смиряющегося
с трагизмом своего положения и упорно верящего в победу сил добра и света.
Следует подчеркнуть, что в последнее время интерес к фольклору
выселения заметно возрос, ценный в научно-историческом и художественном
отношении фактический материал собирается, систематизируется. Большая
работа в этом направлении проделана карачаевской поэтессой и фольклористом Ф. Байрамуковой, которая собрала десятки песен, документальных
рассказов, созданных народом в период пребывания в Средней Азии и
Казахстане, и издала книгу "Бушуу китаб" (Книга Скорби) (1).
В 1991 году исследование выселенческой темы обогатилось поэтическим сборником "Кёзлерибизден къан тама" (Из глаз наших капала кровь)
(2), в состав которого вошли произведения нескольких народных певцовсказителей, свидетелей геноцида. Книга вышла при активном содействии её
редактора и издателя поэта Х. Джаубаева.
Важным событием в филологическом мире стало также издание Т.
Хаджиевой в 1997 г. в Нальчике сборника "Кёчгюнчюле эсгермеси" (Словесные памятники выселения), вобравшего значительное количество фольклорных текстов, созданных в годы депортации (3).
Все выше отмеченные нами источниковедческие работы следует
квалифицировать как чрезвычайно своевременные и полезные труды, которые подводят итоги изысканиям многих фольклористов и существенно облегчают работу современных литературоведов. На данном этапе актуальной
является задача изучения и системного анализа фольклорных произведений о
выселении, определения их жанровой природы, тематического, идейного
своеобразия и других художественных особенностей.
В большей мере в песенном цикле о переселении присутствуют
элементы исторической достоверности. Указывается день выселения:
2 ноября – карачаевцы, 8 марта – балкарцы. Вот характерная для этих
песен конкретизация хронологической точки:
Ой, жил карачаевский народ
У Кавказских гор.
Но пришла беда для горского народа
Второго ноября.
"Плач о выселении" с.90.
Кн."Словесные памятники выселения"
(Здесь и далее подстрочные переводы выполнены автором
данной работы).
В сорок третьем году, ноябре месяце
Рухнула Кавказская башня.
Утром в четыре часа, второго числа
Не стало Карачая.
"В сорок третьем году…" с.119.
Кн. "Книга скорби". 2 часть.
56
В 1944 году 8 марта
Почернел наш день.
Мирные балкарские сёла
Наполнились печалью.
"Превратили в тюрьму" с.123.
Восьмого марта в четыре часа
Наш двор наполнился солдатами.
Старики и дети, что вам остается делать?
Ваша участь решена.
"Тяжкий день" с.162.
Кн."Словесные памятники выселения".
Тексты насыщены географическими названиями, указывающими
места, откуда горцы уезжают, пути их передвижения и конечные пункты
(Кавказ, Карачай, Балкария, Уллу Эл, Джалан Къол, река Волга, Пахта-Арал,
Покун-Сырты, Мерке, Джамбул и т.д.).Воспроизводятся приметы эпохи (эшелоны, комендант, солдат, часовой, десятидворники, студебеккеры, спецпропуски, ХХ съезд). Называются исторические лица, в той или иной мере
связанные с описываемым историческим событием (Сталин, Берия, Калинин,
Хрущев и другие).
В песенном цикле о выселении звучит голос безвинно страдающего
народа, передаются душевные переживания и психологическое состояние
уехавших (или уезжающих) в Среднюю Азию. В них выражен физический и
душевный надлом. Это объясняется особыми историческими причинами:
целый народ без надежды на возвращение был отторгнут от родной земли и
поставлен в крайне тяжелые условия.
Авторами песен выражается противоестественность и чудовищность
производимого акта выселения. Этот день сравнивается с концом света.
Рушатся устои самого бытия. По-своему реагируют все слагаемые Вселенной:
"солнце погасло", "солнце и луна вместе плачут", "водопады высохли",
"Эльбрус тает и проваливается сквозь землю", "деревья согнулись вдвое",
"облака чернеют", "травы дрожат", "камни (мечети, могилы) рыдают",
"мёртвые тянут руки, чтобы удержать переселенцев". Этот "вселенский рёв"
дополняется "ржанием лошадей", "мычанием коров", "блеянием овец", "лаем
собак", "мяуканьем кошек". С небольшими вариациями подобная "адская"
картина мира воспроизводится почти во всех песнях-плачах.
Довольно постоянным и устойчивым образом в текстах является собака,
бегущая за машиной, на которой покидают родину переселенцы. Собака в
данном случае выступает как промежуточное звено между миром человека и
миром природы и ее отчаянный многокилометровый бег по извилистой
горной дороге – это своеобразный протест против разрыва двух миров. В
принципе протестует вся "горная фауна", вся природа, но характерно, что
последней сдается собака.
Перечитывая эти песни, убеждаешься в том, что, может быть, и не
стоит искать в них какого-то особого, потаенного, проявляемого смысла. Они
до предела насыщены конкретной информацией, в них втиснуто как можно
больше реальных фактов. Все "этажи" стиха забиты описанием с натуры как
57
бы по принципу "главное доставить, не забыть, не оставить здесь, а там
разберемся". В каком-то смысле их можно сравнить со стенографической
фиксацией всего происходящего или с дневниковой передачей событий. Это
сгусток, сконцентрированный поэтический "сироп", который потом можно
будет долго разбавлять философскими размышлениями и художественной
декорацией.
Документальность, "реализм факта" – их главное качество. Порой
встречаются такие детали, имена, факты, которые не вошли в хронику.
Другими словами, своей содержательной стороной песни могут в известной
мере дополнять исторические документы. При самом создании они наряду с
художественно-эстетическими целями имели и познавательную конкретноисторическую установку.
Если день выселения безымянные авторы сравнили с апокалипсисом,
то пункт прибытия представился им адом. Что такое ад для горца? Тут
прежде всего приходится говорить о чисто климатических и географических
различиях. Это самые зримые и физически ощутимые стороны "ада",
лежащие на поверхности.
Народу, выросшему среди гор, сообщающих ему чувство защищенности, уюта, кажется противоестественным и враждебным широко распахнутое земное пространство. Многими авторами передается это ощущение
незащищённости, дискомфорта: "голая степь", "безграничная плоскость",
"пустая долина". На протяжении 13-14 лет горцы будут бороться с этой
пустотой: "старик целует камень", "девушка обсаживает огород кукурузой",
чтобы "перебить" пустынную бесконечность, "юноше мерещатся горы" и т.д.
Неизбывная тоска по родным грядам приобретает и вовсе "болезненные"
формы:
Когда мне совсем невмоготу,
Иду и гляжу на географическую карту Кавказа.
Или смотрю на здание санатория,
Которое носит название "Кавказ".
"Горе наше приумножается" с.84.
Кн."Словесные памятники выселения”.
Можно себе представить страдание и ужас народа, выросшего около
высокогорных ледников и в одночасье переброшенного в совсем противоположную климатическую зону, составными частями которой являются 40градусная жара, пески и ветер. Природа столетиями подготавливает,
адаптирует человека к новой среде, максимально подгоняя внешние и
внутренние качества к соответствующей климатической зоне. Характерный
прищур глаз, пигментация, цвет волос, обычаи, традиции, многовековой
опыт азиат – все это в максимальной степени сообразуется с условиями их
жизни. Карачаевцы и балкарцы переброшены в эти края в обход
естественных законов "разумной" природы, поэтому природа мстит человеку
за самовольство и попрание ее законов: горцы гибнут и калечатся в
непривычной среде. Их организм не адаптировался к зною. Чалму и ватные
халаты, предохраняющие от солнечного удара, они не носят.
Недаром в этих стихах высшим мерилом счастья предстает прохлада,
ручей, горный родник, постоянным становится чисто осязательный эпитет
"прохладный Кавказ". А. Веселовский пишет, что "за иным эпитетом, к ко58
торому мы относимся безучастно…лежит далекая историко – психологическая перспектива"(4).
Привезли и рассыпали нас по пустынным степям,
Колючки стали нашей едой.
Как только наступила весна, ой, много умерло
Наших стариков и молодежи".
"Снизу приехавшие военные машины…" с.129
Кн. "Книга скорби" 2 часть.
Вышеприведенные строки являются свидетельством необычайной
наблюдательности народа. Наибольшее количество переселенцев погибло в
первую весну эмиграции. Это общеизвестный факт. И связан он со следующими обстоятельствами. Горец Кавказа, тесно связанный с природой,
обычно хорошо ориентируется в растительном мире. Он практически не
умрет с голода, даже если не будет употреблять в пищу мясо животных и
птиц. Он способен прокормить себя дикими фруктами, съедобными травами
и кореньями.
В этом плане трагедией многих переселенцев стало то, что различные
виды трав и плодов сильно напоминали по внешнему виду съедобные.
Изголодавшиеся горцы ели их, а они оказывались ядовитыми. Почему
именно в первую весну особенно много погибло? Во-первых, потому что ей
предшествовала самая голодная зима за всю переселенческую историю, вовторых, позже горцы стали осторожнее обращаться с растительностью.
"На родине и вода слаще" говорят горцы. Ознакомившись с выселенческим фольклором, невольно задумываешься о том, не имеет ли это идиоматическое выражение материалистической, физической сущности? Безымянный балкарский автор оставил горестную песню о мальчике, который тяжело
заболел, бредит в лихорадке. И даже, умирая от жажды, не берет в рот воду
из местного арыка, прося "принести ему воды из Баксана в глиняной кружке".
Возможно, есть на каком-то "анатомическом" уровне фактор соответствия или несоответствия той или иной воды человеческому организму, раз
фольклор многократно обращается к этой проблеме.
Ой, проклятый Пахта-Арал,
Испепеляет как огонь ада.
И воду в арыке, где змеи плавают,
Пьем, как будто она с медом.
"Ой, жил карачаевский народ…" с. 132.
Кн."Книга скорби" 2 часть.
Физические параметры "ада" (жара, холод, голод, жажда) сочетались
с параметрами духовного порядка и, трудно сказать, которые из них
вызывали наибольшие затруднения и страдания. Народные сказители, улавливая в переменах облика горцев угрозу растерять свои антропологические
особенности, высказывают свои переживания:
Ой, на Кавказе выросшие белолицые девушки,
Стали постепенно темнеть.
"Горе наше преумножается…" с.84.
Кн. "Словесные памятники выселения"
59
У горцев очень сильно развит культ семьи и культ предков. И самые
горькие переживания связаны с тем сокрушительным ударом, который был
одновременно нанесен обоим этим культам. Единство семьи ещё до
переселения, на Кавказе было нарушено отбытием кормильца семьи, хозяина,
отца семейства на фронт Великой Отечественной войны. Дальнейший распад
происходил на среднеазиатских железнодорожных остановках, где нередко
спецпереселенцев поджидали с подводами председатели местных колхозов,
которые отбирали рослых, здоровых, наиболее работоспособных людей.
Фольклорный материал изобилует песнями-плачами детей, оторванных от матерей и обреченных на годы разлуки с родными на чужбине.
Получается как бы двойное выселение из родины и еще из семьи. Так, в песне
записанной Хубиевым Аланом от Кульчаевой Асият в 1959 г., рассказывается
о горькой доле и мытарствах молодой карачаевки, оторванной от семьи и
работающей на хлопковой плантации в Пахта-Арале. Из повествования мы
узнаем, о том, что отец и два её старших брата на фронте, а с матерью их
разлучили на одной из станций. Девушке известно примерное местонахождение матери (колхоз в Меркенском районе Джамбульской области), но
строгая комендатура не разрешает отлучаться за пределы зоны. Далее
девушка тяжело заболевает, попадает в больницу.
Разлука с родственниками и переживания, связанные с ней – центральная тема многих песен-плачей. В некоторых из них повествование
ведётся от имени погибших людей:
Я стала могилой в киргизской степи Моим саваном стал маленький войлочный коврик.
Мучительно хотела встретиться с матерью,
Этого ли я ожидала?
"У меня были добрые надежды…" с.129.
Кн. "Книга скорби" 2 часть.
Благодаря культу предков, у горцев совершенно особые взаимоотношения с мёртвыми. Для общества горцев, отличающихся коллективным
разумом, родовым мышлением, мир мёртвых - некая высшая гуманистическая инстанция, с которой принято соотносить свои действия, соизмерять
поступки. Кроме того, у горца есть внутренняя потребность после смерти
лечь именно в ту землю, где лежат его предки. Это даёт ему необходимое
чувство того, что он является продолжением и что его биографию тоже
продлят потомки. Поэтому столь большое значение придается обряда
оплакивания связанным с процессом захоронения умерших.
Фольклор наглядно показывает, как болезненно переживается народом
разлучение с мёртвыми, могилами предков. Смерть сама по себе естественна,
тем более, если человек дожил до старости. Горец к этому относится по
философски. Другое дело, когда разрываются эти два мира.
Ой, некому будет смотреть за могилами,
Кто станет их покровителем?
"Ой, жил карачаевский народ…"с.131.
Кн. "Книга скорби", 2 часть.
60
Существуют какие-то основы бытия, определяющие полноценность
человеческой жизни. К ним, без всякого сомнения, относится обряд предания
тела умершего человека земле. Невозможность соблюсти традиции в данном
случае воспринимается
балкарцами и карачаевцами как величайшая
трагедия. Так, на Кавказе женщины по традиции совершенно не принимают
участия в процессе захоронения человека. В отличие от последователей
православной веры они не ходят на кладбище в день похорон. Издревле так
было. И этот обычай связан как с мусульманским представлением, также с
древнейшим языческим, согласно которому душа умершего человека три дня
находится в доме и в течение этого времени женщина, как хранительница
очага не должна никуда отлучаться.
Как величайшую противоестественность, как высшую степень
отклонения от нормы воспринимает народ причастность женщин к процессу
захоронения. Это огромное потрясение, находящее выражение в произведениях устного творчества.
Отцы, матери, не отрывая
Глаз от детей (своих) умирают.
Теперь умерших на кладбище
Женщины несут.
"Наше горе преумножается…" с.85
По традиции в день смерти человека мулла взбирался на минарет и
пропевал специальную оповещательную молитву "салах". На чужбине предана забвению и эта традиция:
С тех пор, как мы здесь оказались, не говорят
В честь наших умерших салах.
"Наше горе преумножается…" с.85
Кн."Словесные памятники выселения".
Согласно горским традициям могильная яма должна быть обложена
камнями или досками, а умершего надлежит завернуть в саван. Отсутствие
средств не позволяет соблюсти эти требования:
В проклятом Пахта-Арале умершего
Кладут в голую яму.
"Не видевшие горя горские народы…" с.124
Кн."Книга скорби" 2 часть.
После предания тела мёртвого человека земле в первые три дня в
раннее утро мужчины, как правило, приходят к могиле на утренний молебен
"эртден дууа". Подневольный народ лишен возможности соблюдать и этот
обычай:
Скажи мне, моя прародительница,
Где времена, когда мы ходили на эртден дууа?
"В сорок третьем году…" с.119.
Кн. "Книга скорби".
61
Только у народа, придающего столь большое значение категории
смерти, могли родиться стихи, в которых героиня выражает благодарность
человеку, предавшему её тело земле:
Я приехала из Кавказа. Моё (мёртвое) тело
Лежало в киргизской степи.
Бабоев Осман, прервав свой путь,
Поместил меня в лоно земли.
"У меня были добрые надежды…" с.128
Кн. "Книга скорби"
Удивительно, как наблюдателен народ и замечает все тонкости, все
детали вплоть до плотности грунта. Балкарцы и карачаевцы боятся доверять
своих покойников земле на чужбине из-за песчаных бурь. Так, в одной из
песни встречаем горькое, но необходимое напутствие:
Ой, для умерших здесь бедных юношей,
Могилы поглубже копайте.
"В Азии шеитами стали!" –
Такую надпись сделайте на их деревянных табличках.
"Снизу приехали военные машины…" с.130.
Кн."Книга скорби", 2 часть.
Темой специального исследования может быть проблема взаимоотношений спецпереселенцев с животным миром. Мы хотя бы вкратце выскажем
свои наблюдения. Когда-то в незапамятные времена человек приручил,
одомашнил животных. Оторвав их от дикой природы, он подписал как бы
негласный "договор", что ручается за них, что будет их покровителем.
Животные "доверились" человеку, позабыли повадки и инстинкты, воспитанные в них дикой природой. Выселение 1943-1944 годов заставило, вынудило
человека оставить домашних животных на произвол судьбы. Народ,
оказавшись без вины виноватым, нарушил тот великий гуманистический
закон перед ними, который очень точно выразил классик французской
литературы А. де Сент-Экзюпери: "Ты навсегда в ответе за всех, кого
приручил". Кстати, мысль об ответственности человека перед братьями
нашими меньшими зафиксирована и в карачаево-балкарском пословичном
фонде. "Юйретме, юйретсенг къуру этме" (Не приручай, а если приручил, не
лишай заботы и внимания). В другой карачаево-балкарской максиме "Мал
тейриси – адам" (Бог домашних животных – человек) ещё более определенно
подчеркивается идея зависимости судьбы и жизни животного от его
"верховного божества" – человека.
Так, фольклорные тексты изобилуют мотивами человеческой вины
перед оставленными без присмотра домашними животными и чувством
глубокого сострадания к ним. В этих песнях
мотивным полем,
организующим внутренний смысл, является
непреднамеренная
вина
человека перед животными. Читатель может судить об этом по строчкам,
выбранным нами из книги "Словесные памятники выселения".
"…Итле ыстаууатда таугъа, ташха улуй,
Сюрюуле къалдыла баулада".
62
В подворье собаки воют горам, камням,
Стада остаются в хлевах. с.43.
"Хайдагъыз, таула, тау а кийикле,
Тау жугъутурла, маралла!
Сизни бек сюйген, сизнича ёсген
Таулула кетип баралла.
Хайдагъыз, къушла, тау а кийикле…"
Оставайтесь с добром, горы и горные туры,
Горные козы, маралы!
Вас сильно любивших и росших как вы,
Горцев увозят от вас.
Прощайте, орлы, горные туры… с.102.
Фактически спецпереселенцы отправляясь на погибель, ясно
осознавали, что впереди их ждут голод, холод, унижение, смерть. Тем более
удивляет, что среди раздумий спецпереселенцев одно из центральных мест
занимают тревожные мысли об оставленных в горах четвероногих друзьях.
Почти нет упоминаний о материальных ценностях, но великая скорбь, судя
по фольклорной хронике, охватывает душу лирического героя из-за вины
перед высшими представителями природы – животными, приручёнными
человеком, разделявшими его труды и дни.
На наш взгляд, эта анималистическая тема в памятниках выселенческого фольклора имеет широкое культурологическое значение, так как здесь
пересекаются вопросы этики и эстетики. По этим текстам можно судить о
нравственном кодексе народа, о его высоком духе, даже в экстремальных
ситуациях способном преодолеть родовой человеческий эгоизм.
Тут, конечно, и чисто крестьянское сознание, связанное с практичностью. И всё же "утилитарность" этих образов "взрывается", открывая перед
нами особые философско-художественные глубины. Особенно, когда читаешь
такие строки:
Бу къыйынлыкъланы кётюрюп туралмай,
Бюгюлюп, жиляйла терекле.
Хужу къалдыла да, байтамал болдула
Къарачайда къолан ийнекле.
Это горе не в силах вынести,
Согнувшись, плачут и деревья.
Обречены, оставшись без хозяев – байтамалами стали
В Карачае рябые коровы.
"Эльбрус остался, оплакивая нас…" с.53.
Кн. "Словесные памятники выселения…"
К сожалению, слово "байтамал" не имеет даже приблизительного
эквивалента в русском языке. Это слово означает заброшенность человеком
на произвол судьбы одомашненного животного. Человек нарушает своё
обязательство перед природой, он обманывает представителей дикой природы, доверившихся ему, он становится клятвопреступником. Это страшное
63
преступление, которое народ совершил не по своей воле и, судя по
фольклору, сильно об этом переживает.
Исследованный материал свидетельствует о том, что в 1943-1957 гг.
балкарцами и карачаевцами был создан целый пласт устно-поэтического
творчества, характеризующий уровень поэтического мышления народа. В
общем смысле, песни, созданные в эти годы, следует отнести к историческим
песням, так как их главное свойство – конкретный историзм в воспроизведении реальности. Исторические песни ценны как поэтические памятники
стойкости народа, его несгибаемости. По ним можно судить о восприятии
народом беспрецедентного исторического события, об отношении к трагедии
и путях её преодоления.
Что касается их жанровой классификации, песни о выселении можно
отнести к жанру элегических, ибо "в них типизированы чувства горя, тоски,
грусти, вызванные разными обстоятельствами жизни… народными бедствиями", смертью близких, разлукой, несчастной любовью, неудачами…"
(5). Содержание и тон песен укладываются в это определение, данное
теоретиком фольклора В. Гусевым, и соответствуют выделенным признакам
жанра. На наш взгляд, в этот ряд правомерно добавить и потерю родины как
высшую форму человеческого несчастья. В новейшем карачаево-балкарском
фольклоре отразилось бедствие целого этноса, в нём типизированным героем
в целом является сам народ.
Что касается выселенческого детского фольклора, то его сбор
производится отдельными учёными-энтузиастами, к числу которых относится
Х. Малкондуев, любезно предоставивший из своего личного архива подборку
поэтических текстов автору данного исследования. Научная оправданность
выделения детского фольклора в самостоятельную область творчества
объясняется его особой художественной функциональностью и проявлением в
нём особенностей мировосприятия детей-спецпереселенцев. В этом отношении детский фольклор выселения представляет неоценимый источник для
изучения основ народной педагогики и психологии, тесно связанных со всем
укладом жизнеустройства в трагический период народной истории.
Среди тем, отчетливо отразившихся в данных стихах, первостепенное
место занимает тема детского голода. В стихотворении "Село Папан" заворожённый взгляд маленького героя сосредоточен на трёх мельницах, "пережёвывающих пшеницу и ячмень". Рядом находится хозяйский верблюд, "плюющий на детвору," действие которого в сознании голодающих ассоциируется с
блажью пресыщения и вызывает смешанное чувство зависти и отвращения.
В другом случае маленький горец, по злой воле судьбы оказавшийся
среди среднеазиатских песков, высказывает обиду в адрес своего друга,
который "не взял его с собой в поход за съедобными кореньями" ("Есть
поляна в ущелье…"). Ребёнок, то ли сохранивший воспоминания о
кавказских национальных блюдах, то ли почерпнувший их названия из
разговоров взрослых, сетует на то, что "никак ему не доведётся увидеть
воочию хычыны, сохту, масло и сыр". Напрашивается версия и "гастрономической картины-галлюцинации" в воспалённом сознании больного (или
умирающего) ребёнка, поскольку следом идут строки:
Ачдан ёлдю аммабыз,
Къарыусузду жаныбыз.
64
Уллу Аллах, сен болуш,
Тирилирча саныбыз.
Бабушка умерла с голоду,
Наши души изнемогают,
Великий Аллах, помоги,
Возроди (восстанови) нашу мощь.
("Мой любимый Хурзук")
В форме благодарственной молитвы написано ещё одно стихотворение, в котором ребёнок "просит Аллаха даровать здоровье" старой киргизской женщине Гюльчюн эне, спасшей его от голодной смерти ("Гюльчюн
эне"). В мире, где хлеб является пределом мечтаний маленьких невольников,
такое традиционное детское лакомство как "конфета" мыслится чем-то
запредельным, фантастическим и упоминается только в условных, гипотетических предложениях. Мотив "голод и ребёнок" является одним из самых
устойчивых в лирике выселения и профессиональных поэтов. Так, лирическая героиня поэмы С. Мусукаевой самым большим мужеством женщины
называет "её способность смотреть в голодные глаза голодного ребёнка":
Тиширыуну уллу кишилиги – ол
Ач сабийни ач кёзюне къарагъан.
Другим постоянным мотивом в детском фольклоре является идея
"движения", "перемещения", выражающая укоренившееся в детском сознании
заветное желание вернуться к "родной Золотой Горе". Особенно яркое, зримо-пластическое и завершённое олицетворение эта идея получает в стихотворении "Тарпанчыкъды атчыгъым", дающее описание трудовых хлопот
мальчика: он растит, кормит-поит, воспитывает и закаляет коня, с которым
связывает надежду на возвращение. Ту же функцию "метафизического перемещения" выполняет образ "белой змейки", которой мальчик "передает привет" ("Жайда Къуркъургъа кетдик" – Весной поедем в Къуркъур). В системе
ценностей маленького человека особо значимое место занимает "путь к Золотой Горе" (к Родине), поэтому, желая наказать своего обидчика, он бросает
ему:
Алтын таугъа баргъанда,
Сени жолда къоярма.
Когда отправимся к Золотой Горе,
Я тебя оставлю на полпути.
Тема трагической разъединённости людей в среде спецпоселенцев
достаточно широко освещена во "взрослом" фольклоре. А вот как глазами
ребёнка фиксируется эта трагедия. Юную Джамилю насильственно
вырывают из привычного мира и увозят к Садыку, в жизни с которым "не
будет радости, конфет, походов к Иссык-Кулю, игры с волчком". Тот же
мотив разрыва связей между близкими, родными людьми звучит в
стихотворении "Посадили на деревянные сани".
Таков далеко не полный перечень компонентов тематического
комплекса детского фольклора выселения, но даже эти образцы дают
представление о масштабе народной трагедии, в которой наибольшая доля
страдания выпала на долю детского населения. Их особая художественная
65
ценность определяется и тем, что в них устами ребёнка звучит идея
нетерпимого отношения к депортации как к абсолютному злу.
На основании вышеизложенного можно сделать вывод о том, что на
сегодняшний день в карачаево-балкарской литературе сложился эпос
принудительного выселения со своими достаточно устойчивыми жанровыми
признаками. Произведения о депортации возникли как выражение
исторического сознания народа, имея целью возвеличить социальные и
нравственные идеалы народа. Энергией поэтического слова безымянные
авторы борются против всего, что чуждо и враждебно творческим и
созидательным началам народного бытия. В рассмотренных произведениях
толерантность и всеобщий мир признаются самой высокой ценностью, а
репрессия, депортация, война рассматриваются как тягчайшее преступление
против личности и всего человеческого рода.
ЛИТЕРАТУРА
1. Байрамукова Ф. Бушуу китаб (Книга скорби). – 1ч. Черкесск,1991. 2 ч.
Черкесск, 1997.
2. Джаубаев Х. Кёзлерибизден къан тама (Из глаз наших капала кровь).
Черкесск, 1991.
3. Хаджиева Т. Кёчгюнчюле эсгермеси (Словесные памятники выселения).
Нальчик, 1997.
4. Веселовский А. Историческая поэтика. М., 1989. С. 59.
5. Гусев В. Эстетика фольклора. Л., 1967. С. 147.
66
AZERBAYCAN VE TÜRKİYE TÜRKLERİNDE NEVRUZ RİTÜELİ’NİN
ŞİİR, SEYİRLİK OYUN VE MUSİKİYE YANSIMASI YARATICILIĞIN
ORTAK PAYDALARI VE HALK İLİŞKİLERİNE KATKISI
CENGIZ Daimi
Äîðòìóíä-Àëìàíèéà
Orta Asya ve Ön Asya Halklarının geleneksel ritüelleri arasında yer alan
Nevruz, özellikle Orta Asya’dan İran’a, Anadolu’dan Mezopotamya’ya ve Mısır’a
kadar uzanan geniş bir alanda kutlanır.
21 Martta coğrafya halklarınca kutlanan Nevruz, Halkların edebiyatı, seyirlik
oyunu ve musiki yaratıcılığında önemli yer edinir. Nevruz; doğal dinsel, ulusal ve
sosyal motiflerin bezediği ritüel olarak kültür ve sanat ağırlıklı icra edilen etkinliktir.
Nevruza dair edebiyat, seyirlik oyun (tamaşa) ve musiki yaratmalarından ve
bu yaratıcılığın ortak paydalarından, kavramsal ortak değerlerin halk ilişkilerine
katkılarından örneklerle söz edeceğiz.
Bir dilek ve temeni bayramı olan Nevruz; adalet, eşitlik, bariş, özgürlük,
diriliş, üreme, bolluk-bereket gibi temsili kavram ve sembollerle anılır.
Sasaniler, Abbasiler, İran Şahları, Selçuklular ve Osmanlılar da devlet erkanı
ve halk arasında kutlanan Nevruz şiir, halk tiyatrosu ve musiki sanatının yaradıcılığında formalaşır.
Kış ile yazın, yeni ile eskinin kıtlık ile bolluğun, tutsaklık ile azadlığın, savaş
ile barışın adaletsizlik ile eşitliğin, karanlık ile aydınlığın yani karşıtların mücadelesinin ifadesi olarak Nevruz’un tarihsel bir arka planı vardır.
Antik dönem söylencelerinde ışık tanrısı ile ejderha arasındaki mücadele ile
yeni yıl festivalleri arasında ilişki vardır. Kışı, soğuğu, zorbalığı kıtlığı ve karanlığı
temsil eden ejderha ile; yazı, sıcağı, eşitliği, bolluğu ve aydınlığı temsil eden ışık
tanrısı arasında kıyasıya mücadele vardı.
Örneğin Hititler’in yeni yıl festivali Prulliyas; firtina tanrısının yılan
İlluyanka’yı öldürmesi ile bağlantılı olup aydınlık karanlık, kıtlık ile bolluk
temasının işlendiği 21 Mart’a denk düşen kutlamadır.(1)
21 Mart’ta yapılan Babil’in Akitu Festivali, Babil Yaratılış Destanı’ndaki
ejder Tiamat’ın tanrı Marduk tarafından öldürülmesini konu edinir.(2)
Hint Mitolojisi’nde ejder Vrtra ile tanrı İndra arasındaki çatışma teması yeni
yıl ile ilişkilidir. Eski Mısır’da tanrı Apofis ile tanrı Ra arasındaki mücadele de
yeni yıl kutlamaları ile alakalıdır.(3)
Frigya’daki Attis, Fenike ve Grekler’de Adonis ve Eski Mısır’da Osirus olan
Sümer Dumuzisi adına yapılan Festivaller 21 Mart’a denk düşmektedir. Ölen ve
kazanan ışık tanrısı ile ölen ve dirilen tanrı mitoslar adına yapılan diriliş, bolluk ve
bereket Festivali bu döneme denk düşmektedir.
Günümüzde kutlanan 21 Mart mevsim ritüelinin mekanı geniş, zamanı derin
tutulduğunda, antik dönemin ölüm-diriliş temalı festivallerinin günümüzdeki kültürel sürekliliğinin ifadesi olan 21 Mart Nevruz ritüelinin tarihsel arka planı ve mirası
olduğu görülecektir.
Ölüm ile dirilişin, kıtlık ile bolluğun, karanlık ile aydınlığın mücadelesini
yansıtan antik festivallerle günümüz Nevruz’unun farkı, daha toplumsal içerik ile
67
kutlanmasıdır. Astrolojik, kozmik düalizmin süreç içinde toplumsal düalizme
dönüşmesidir.54
Kardeş halkların Nevruz ritüelinin şiire yansımış yaratıcılığından şiirdeki
ortak paydalardan söz etmek istiyorum.
Anadolu Alevi-Bektaşilerince kutsal sayılan yedi halk ozanından ( 4) üçü olan
Seyit Nesimi, Hatayi ve Fuzuli’nin nefes, bahariye, deyiş ve gazel formundaki
eserleri ayin-i cemlerde ve Nevruz Sultan Cemi’ nde ve Nevruz’ uın melo-poetik
repertuarında önemli yer teşkil etmektedir.
Azerbaycan Halk Edebiyatı’ nda ve Nevruz Ritüeli’ne dair oluşmuş literatürde
Seyit Nesimi’ nin bahariyeleri ve nefesleri, Hatayi’ nin deyişleri ve nefesleri ve
Fuzuli’ nin gazelleri de mühim ve müstesna yer tutmaktadırlar.
Her iki kardeş halkın ritüelinde sözü edilen şairler şahsiyetleri ve temalarıyle ortak
payda teşkil ederler.
Örneğin bunlardan Seyit Nesimi; baharı, yeni yılın gelişini ‘bahariye’ adlı
manzumesinde aruz şiiri ile şöyle tasvir eder:
‘Bahar oldu gel ey dilber, tamaşa kıl ki bu gülzara
Buraxdı gonceler perde beşaret bülbül u zara’ (5)
Nevruz’ u bahara, baharı tanrının sureti olarak gören Nesimi’ nin
Azerbaycan Edebiyatı’ nda karşılaştığımız ve Nevruz’ a hasrettiği diğer bir
bahariyesinde, yüzünü bahara değil duvara çeviren koyu softa zihniyeti tasavvufi
pencereden eleştirir:
‘Meni men etme ey zahid
Güvenme zikre ey sofu
Ki sen mağruresin zikre
Menem müştak didare’ ( 6)
Seyit Nesimi’ nin aruz vezinli şiir dili Anadolu Alevi-Bektaşi Edebiyatı’ nda
ve Hazreti Ali’ nin doğumu için yapılan Nevruz Ayin-i Cemi repertuarındaki
nefeslerinde hece vezinli halk dili oluverir:
‘ Seyit Nesimi’yem meydanda serim
Doğruyu söylersem yüzerler derim
Bu dünyada olan hayırla şerim
Ali defterine yazılıp gitti’ ( 7)
Azeri ve Türkiye Alevi ve Bektaşi Edebiyatı’nda ön sıralarda yer alan
Hatayi’ nin nefesleri ve deyişleri Alevi-Bektaşi Ayin- i Cemleri ve Nevruz Sultan
Ayin i Cemi’ nin vazgeçilmezleri arasındadır. Aruz ve halk şiiri örneklerine
rastladığımız Hatayi’nin, Nevruz Sultan Cemi’ nde kaydettiğimiz hece ölçülü
tasavvufi deyişlerinden örnek dizeler:
54
Azerbaycan ve Türkiye Türkleri Edebiyatında Gazel, Kaside, Mersiye, Bahariye
ve Nevruziye adı altında Nevruz’a hasredilmiş yüzlerce şiir ve mani vardır. Dua ve
Gülbanklar da Nevruz repertuarında önemli yer tutar. Nevruz’a hasredilmiş şiirlerde
Nevruz’un ortak tasviri, içeriği ve çağrışımlarını görmek mümkündür.
68
‘Şah Hatayı’m eder bu sırra beyan
Kamil midir cahil, sözüne uyam
Bir baştan ağlamak ömürden ziyan
İki baştan muhip yar olmayınca’ (8)
Şah Hatayi’ nin bahara ve nevruza hasredilmiş şiirleri Azeri Edebiyatı’ nda
tasvire yönelik iken, Alevi-Bektaşiler’ in Nevruz ve diğer Ayin i Cemleri’ nde dini
tema ağırlıklıdır. Ama Azerbaycan ve Türkiye Türkleri Edebiyatı’ nda bahar ve
nevruzun vazgeçilmez ortak konuk şairidir Hatayi...
Nevruza dair gazellerde ‘ adalet’ isteğinin sık sık tekrarlandığı dizelerle
kaşılaşılır. Bu isteğe Türkiye Azeri Türkleri’ nin, hatta Türk Dünyası’ nın ortak
büyük şairi Fuzuli’ nin dizeleri tanıklık eder:
‘Bağıban, Sultani adil devrüdür tenbih kıl
Urmasın gülzara ateş, zulmedip zinhar gül’ (9)
Azeri Edebiyatı’ nda bahariye ve gazelleri ile de bilinen Fuzuli, Türkiye’
de Alevi – Bektaşilerce kutsal bilinen 7 ozandan biri olan ve bazı gazelleri Rumeli
Şehir Bektaşileri’ nin Ayin-i Cemi ve Nevruz Sultan Ayin-i Cemi repertuarına da
gazel ve bahariye olarak geçen ortak şairlerdendir. Bir kaç tanık dize;
‘Gonceler açıldı seyr-i bağ eden ey dil
Kim görür güller, gönüller bağıdır bu bağ
Mahrem olmaz rindler bezmine mey nuş etmeyin
Ey Fuzuli, çek ayağ ol bezmden ya çek ayağ ‘ (10)
Aruz ile yazan Fuzuli’ nin bazı beyitleri Anadolu Türk Alevi-Bektaşi Edebiyatı’ nda halk şiiri kalıbına, hece veznine dökülür. Nevruz’ un ve Ayin-i Cem’in
vazgeçilmez repertuarı olur. Fuzuli’ nin aruz ile yazdığı bazı gazelleri Anadolu’ da
hece ölçülü dörtlük ( kıta) nefes oluverirler. Yada yer yer Şehir Bektaşileri ve Mevleviler’ in dini musikisi repertuarında nefes, mersiye ve gazel olarak icra edilirler.
Fuzuli’ nin Trakya Alevi- Bekaşiler’ in Nevruz Sultan Ayin-i Cemi’ nde okunan
halk şiirine örnek nefesi:
‘Hep güzeller bir araua dizildi
Pir önünde ulu divan kuruldu
Rakipler divanda saçla sürüldü
Şimdi diri huri canan bizimdir
Çok şükür muradım aldım hüdadan
Hecatim kalmadı boy u gedadan
Ferih ol Fuzuli kuru kavgadan
Alimi cihanda seyran bizimdir’ ( 11)
Nevruz’ u gece ile gündüzün eşitlenmesi olarak gören Türk halkları bu
inançlarını gülbang ve dua formunda astrolojik, kozmik eşitlemeden toplumsal
eşitlemeye indirgemişlerdir. Nevruz’ a dair okunan bir Azeri duasında;
69
‘ Kasip ile varlıyı apar gece ile gündüzün tarazlığına’ ( 12)
( Yoksul ile zengini eşitle gece ile gündüzün eşitliğine)
Anadolu saha çalışmalarında Alevi yerleşim alanında derlediğimiz, Nevruz
gecesi okunan temenni ( rızk) duasında da bu eşitliği, adaleti ve humanizmayı
görmek mümkündür:
‘ Ey bu gecenin hayırlı melaıkesi
Ey kutsal yerin sahibi
Önce cümle aleme
Sonra kapı komşuma
Ve yabandaki aç kurda ver
En son da biz naçarlarına ver’ (13)
Adalet ve eşitlik kavramları her iki coğrafyada Nevruz ile bütünleşen
kavramlardır. Bu kavramların tarihsel arka planı da bu coğrafyada hep var
olmuştur.
Cristensen, Sasani döneminde din adamının hanedanın karşısına geçip O ‘ na;
‘ Ey hanedan uzun yıllar yaşa, şad ol! Yüksel! Halka karşı adaletli ve doğru ol!
Kartalın yüksek uçsun! Alimler ve iş bilenler yanında toplansın. Evin abad mülkün
geniş olsun... Bu Fervendin ( Mart) ayının bayramında ( Nevruz- D.C.) azadlığa
destek ol !’ (14) diye yazar.
Nizamü’l- Mülk, Siyaset-name adlı kitabında Türk hanedanların Nevruz’ da
adil davranma adetlerine örnek olarak İran’ da hanedanların Baş Kadı’nın önünde
Nevruz günü diz çökerek halkla birlikte yargılanmak istediklerinden hareketle
Nevruz’ u ‘adalet’ ve ‘ eşitlik’ sağlanan gün olarak izah eder. ( 15)
Sasani döneminde devam eden gelenek daha sonraki devirlerde İran Şahları,
Abbasıler, Selçuklular ve Osmanlılar döneminde devam etti. Türk devlet erkanına azatlık,
barış ve af talebi her 21 Mart Nevruz kutlamalarında halkın talebi olarak iletilirdi.
Bayramlaşmak, küskünleri barıştırmak adetti. Örneğin komşu beylikler, devletlerle olan
anlaşmazlıklar karşılıklı elçi gönderilerek, bayramlaşma ve hediye jest ile günün hatırına
çözülürdü. Bariş, özgürlük, eşitlik kavramları Nevruz’un özüdür.
Hanedanlar Nevruz bayramında sembolik olarak her gün bir beyaz kartal
azat ederlerdi. “Beyazlık” barışı, “uçurmak” özgürlüğü sembolize eder.
Bölge halklarının Nevruz kutlamalarının temelinde çiftçilik, ekincilik, yerleşik
hayat evvelinin izlerini görmek mümkündür. Yeşertilen semeni, tokuşturulan renkli
yumurtalar, secde edilen toprak, arınılan atş ve su, seyirlik oyunlardaki hayvan kültleri,
Nevruz honcasına konan çörekler ve yedi sinli nametler kardeş ve komşu halkların
kültüründeki bolluk ve bereketi, diriliş ve hayatı temsil eden ortak unsurlardır.
Cemşit’in tahta çıkışı, Dehhak’tan kurtuluş, Hz. Ali’nin doğumu, Isa’nın dirilişi,
Ergenekon’dan çıkış gibi tarihi ve mitolojik hadiseler Nevruz’a sonradan eklemlenmiştir.
Nevruz’un özünde “kurtuluş” ve “diriliş” teması vardır. Kıştan, soğuktan, eski yıldan,
kıtlıktan, tutsaklıktan, ekonomik sıkıntılardan kurtuluşu ifade eden Nevruz’a 20. yy ‘ da
toplumsal sınıfsal ve ulusal kurtuluş içeriği ile de sahip çıkılmıştır.
20 yy. Başlarına değin esas olarak bahar ve yeni yıl bayramı ve şii, AleviBektaşı çevrelercede Hz. Ali’ nin doğum günü olarak da kutlanan Nevruz, ulusal
toplumsal motıvasyon için kullanıldı. ‘ Komşu halkların uyuyan bazı efsaneleri
kamçılanarak koşuma sürüldü’. Örneğin kendi başlarına Türk dünyasında bir
70
efsane olan Ergenekon ile Irani halklarda Dehhak-Demirci Kawe efsaneleri Nevruz
ile 20. yy’da, yani sonradan buluşturuldu. 55
Örneğin Azerbaycan’ın “kosa kosa” oyununda kosa eski yılı sembolize
etmektedir. Seyrek ve uzun sakalıyla ak renkli giysi giydirilen kosanın beline
çıngıraklar, süpürge ve kemikler asılır. Karekterine uygun elementlerle sahneye
çıkan kosa eski ve negatif rolun temsilcisidir. Yazı temsil eden keçi tarafından
boynuzlanarak öldürülür. Böylece yaz kışa galıp gelir.(16)
Bu oyun Türkiye’in doğu bölgelerinde Ağrı, Diyarbakır vd. İllerde “kosa
gelende” adı ile varyant farkı ile oynanır.
Azerbaycan Nevruz programında yer alan diğer bir seyirlik oyunda “ekende yoh,
biçende yoh, yiyende ortak gardaş” oyunudur. Emek eksenli köylü, toprak-ağa ikilemi
üzerine kurulu olan bu ekincilik ve toprak ilişkisini anlatan oyunda ağa kovulur. Benzer
temalı seyirlik oyuna Türkiye’ nin Trakya Bölgesi’nde ve Balkanlarda da rastlanılır.
Osmanlı’nın mir-i toprak sistemini eleştiren bu köy seyirlik oyunununda;
“Şalvarı şaltak Osmanlı
Eyeri kaltak Osmanlı
Ekende yok, biçende yok
Yiyende ortak Osmanlı” ( 17)
dizeleri hakim temayı oluşturur. Emek vermiyen yerilir, kovulur.
Azerbaycan’da özellikle Nahçivan’da Nevruz kutlamaları programında “Han
Bezeme” gösteriside yapılır. Bir çok ritüel kompleksini itiva eden “Han Bezeme”,
ölüp-dirilme motifi ile bağlantılı merasimdir. Geçen yıldan kalan Han sembolik
olarak öldürülür. Yeni Han seçilir. Eski Han eski yılı , yeni Han yeni yılı temsil
eder. Burda da eski-yeni çatişması sembolize edilir.(18)
Nevruz’a dair musiki melodileri ve makamlarına İran Tarihi üzerine yapılmiş
araştırmalarda karşilaşiyoruz. İran’da Sasaniler Dönemi’nde Nevruz merasimi
icrasında yer alan melodilerin olduğunu ancak bile biliyoruz. Bunların hangisinin
makam olduğu, melodi kalıbı olduğunu bilemiyoruz.
Prof. Seid Nefisi’nin “İran Medeniyet Tarihi”nde, Dr. Ebul Kasım İsmailpur’un
“İran Şenaht” adlı eserinde (19) ve Prof. Maqali Todua’nın “Onbeş Kapıdan” adlı
eserinde (20) bahsedilen ortak melodiler şunlardır: Nevruze Bozork, Nevruze Kiçik,
Nevruze Keykubat, Xarı Nevruz, Yeni Bahar,Şen Bahar ile Dada Ferid, Sebz der Sebz,
Peykar ile Gerd’dır. Bunların bir kesimi Azeri, ve bir kesiminin de Fars melodileri,
makamları olduğu anlaşılmakla birlikte, kesin bir ayrıma gidemiyoruz.
Nevruz’a dair, komşu halkların geniş bir repertuarı vardır. Nevruz merasimi
çerçevesinde her yıl icra edilen ezgi kalıpları ve formları, makamları vardır. Nevruz
musikisini dini ve din dışı musiki içinde tasnıf edebiliriz. Bahar ve yeni yıl amaçlı
kutlamalarda din dışı tema ve eski kalıpları ağırlıktadır.
Hz.Ali’nin doğum günü olarak kutlayan Bektaşiler’de dini tema ön plandadır.
Dua, Gülbank ve Nevruz nefesleri özelikle standart ezgi kalıpları ile icra ediliyor.
Geleneksel ve sürekliliğe sahiptir.
Nevruz’a dair Türk ve Azeri şiirinden yüzlerce Nevruziye örneği olmasına
rağmen elimizdeki Nevruz musikisi repertuarı 50 cıvarında eserle sınırlıdır. Türk ve
Azeri ezgileri geleneksel halk musikisi ve makam musikisi dahilinde tarihsel
55
21 Mart Nevruz Merasimi programında halk tiyatrosu önemli yer tutar. Nevruz
coğrafyası halkları bir birinden farklı ama aynı temayı işleyen seyirlik oyunlar
sergilerler... Doğan ile ölenin, kazanan ile kaybedenin, yeni ile eskinin, sıcak ile soğuğun
mücadelesini konu edinen seyirlik oyunları sahnelerler.
71
derinliğe sahiptirler. Musiki repertuarı olarak elimizde Azeri ve Türk musikisinden
Nevruziyeler, Bahariyeler var. Bu ezgiler makam itibarıyle % 50 Şur (Hüseyni)
Makamından, %20 si Segah, %25 i Mahur makamından oluşmaktadır.56
Musikide, tıyatro ve edebiyatta ortak tema ettrafındaki işleyiş; ortak duygu,
düşünce ve ruhi şekillenmeyi melodiye, şiire ve artıstik jeste döken, ortak anlatım
biçimlerini, motif ve simgelerle aktaran bölge halkları arasında yakınlaşma,
dayanısma,kardeşlik duygularını, ortak sosyal psıkolojiyi, hareket tarzını geliştirir.
Nevruz renklerle, tabiatla örtüşen etkinliktir. Çok sesliliğin ve renkliliğin
armonisidir. Ortak kültürel değerler, yabancılaşmayı engeller, ulusal çitleri kırar,
uluslararası ilişkilerin basamağı olurlar. Ortak duyarlılığın gelişmesine vesile
olurlar. Kültür, uluslararası ilişkilerde elçilik misyonuna sahiptır.
Nevruz’a kişilik kazandıran bölgenin Türk komşu halkları, Nevruz’un
şahsında uluslararası ortak insani, demokratik ve kültürel değerleri bilince
çıkardılar. Nevruz ile ortak kültürel değerler-yeni ortak paydası altında buluştular.
KAYNAKLAR
1)E.O.James, TheAnsient Gods, s.94, London 1960
2)Fromm, İnsandaki Yıkıcılığın Kökenleri, c.1 s.258
3)Mircae Eliade, Dinin Anlamı ve Sosyal Fonksiyonu, s.178, Ankara 1990
4) Eyüboğlu İ. Zeki, Bütün Yönleriyle Bektaşilik, Der Yay. s. 308, İstanbul 1993
5) Nesimi Seid İmadeddin, Nesimi Divanı, akt.Azerbaycan Irs, sayı 6/7 Bakü
2001
6) Saadet Şixiyeva, Nesimi Divanı’dan akt. Azerbaycan ırs, sayı 6/7, s.121 Bakü
2001
7) Cengiz Daimi-Aksüt A., Denizli-Saray Köy İlçesi-Uyanık Köyü derlemeleri
(Özel arşiv) Ekim 2003
8) Cengiz Daimi-Aksüt A., Denizli-Saray Köy İlçesi-Uyanık Köyü derlemeleri
(Özel arşiv) Ekim 2003
9) Fuzuli Mehemmed, Azerbaycan Klasik Ed. Küt.c.7 s.196 Bakü 1986
10) Makas Z. Abidin, Türk Milli Kültüründe Nevruz, TDA. Vakfı Yayınları, s.
15, İstanbul 1987
11) Engin Refik, Özel Arşivi, Tekirdağ Kılavuzlu Köyü 2004
12) Cengiz Daimi, Prof. Dr. A. M. Tebrizoğlu ile Röportaj, Bonn 2002
13) Cengiz Daimi, Saha Derlemeleri/ Özel arşiv, Tunceli 1986
14)Crıstensen Artur, Sasaniler Devrinde İran, s.324, Ibn-i Sina Neş. Tahran 1966
15) Nizamu’l Mülk, Siyaset-Name, Kültür Bakamlığı Yay. S. 53, İstanbul 1990
16)Beydilli Cabbar Celil, Qam Şamancılığının Etnomedeniyetimizdeki yeri s.134
Bakü, Ağrı Dağ 2000
17) Cengiz Daimi, Trakya Derlemeleri, Kırklareli-Demirkapı 1991
18)Süleymanlı Mübariz, Nevruz Anane ve Muasırlık s.10, Bakü 2001
19) İsmailpur Dr.Ebulkasım, İran Şenaxt, s.32-33 Tahran 1997
20)Todua Prof Maqali, Onbeş Kapıdan, s.122, Tahran
56
Aynı gün geniş bir coğrafyada ciddi inanç ve dil ( lehçe ve ağız farkı) farklılıkları olmayan milyonlarca insan adalet, eşitlik, yenilik, doğuş, bereket ve bolluk, aydınlık,
sağlık ve şifa gibi ortak temeniler ile ayağa kalkıyor ve coşkuyla bu bayramı kutluyorlar.
72
ÄßÄß ÃÎÐÃÓÄ ÙÀÃÃÛÍÄÀ ÄÖØÖÍÚßËßÐÈÌ
Ïðîô.Äð. Úàâàä ÙÅÉßÒ
«Âàðëûã» äÿðýèñèíèí áàø ðåäàêòîðó
Òåùðàí-Èðàí
«Äÿäÿ Ãîðãóä» äàñòàíëàðû, Äÿäÿ Ãîðãóä êèòàáûíûí ÿââÿëèíäÿ äÿ éàçûëäûüû
êèìè, Îüóç òöðêëÿðèíèí äàñòàíûäûð. Áó äàñòàíëàð Îüóç åëëÿðèíèí éàøàìëàðûíûí áèð
àéíàñû âÿ ãÿäèì êöëòöð âÿ Ôîëêëîðóìóçóí çÿíýèí õÿçèíÿñèäèð. Äàùà þíúÿêè
éàçûëàðûìäà âÿ Äÿäÿ Ãîðãóä ãóðóëòàéëàðûíäà èçàù åòäèéèì êèìè, Äÿäÿ Ãîðãóä
áèçèì (îüóçëàðûí þâëàäëàðû îëàí Àçÿðáàéúàí Òöðêëÿðè) ÿí ãÿäèì ìèëëè ÿäÿáè
àáèäÿìèçäèð. Ùàäèñÿëÿð Àçÿðáàéúàíäà áàø âåðìèø âÿ äèëäÿ Àçÿðáàéúàí òöðêúÿñèíÿ
áàøãà òöðê äèëëÿðè, ùÿòòà Àíàäîëó òöðêúÿñèíäÿí äàùà éàõûíäûð. Àíúàã áóíó äà ÿëàâÿ
åòìÿëèéÿì êè, Äÿäÿ Ãîðãóä àáèäÿñè, áèçèìëÿ áÿðàáÿð áöòöí Îüóç Òöðêëÿðèíèí,
éÿíè Àçÿðè âÿ Àíàäîëó Òöðêëÿðèíèí îðòàã àáèäÿñèäèð. Âÿ äèëèäÿ îüóçúàäûð, éÿíè
Îüóç Òöðêúÿñè ùÿëÿ Àçÿðè âÿ Àíàäîëó Ëÿùúÿëÿðèíÿ àéðûëìàäàí þíúÿéÿ àèääèð.
Áóðàäà ÿëàâÿ åòìÿëèéÿì êè, Äÿäÿ Ãîðãóäóí äèëèíäÿí áàøãà îðäà êå÷ÿí éåð àäëàðû
âÿ áó éåðëÿðäÿ éàøàéàí õàëãëàðûí ÿùâàëàòû âÿ ùàäèñÿëÿð áóíëàðûí Ãÿðáè
Àçÿðáàéúàíäà âÿ Òöðêèéÿíèí øÿðãè óúóíäà áàø âåðäèéèíè ýþñòÿðèð. Áóðàäà þðíÿê
îëàðàã áó àäëàðûí áÿçèëÿðèíÿ èøàðÿ åäèðèê: Äÿìèð ãàïû Äÿðáÿíä, Áÿðäÿ, Ýÿíúÿ,
ßëèíúÿ, Ãàçëûäàü, Ãàðàäÿíèç, Áàéáîðä ãàëàñû, Àìèò (Äèéàðáàêèð), Ýþéúÿ Äÿíèç,
Ñöðìÿëè, Äÿêÿðøàì, Òðàáçîí, Òóìàíûíãàëàñû…
Ñöðìèÿëè (Ãàðñ-Èüäûð ãÿçàñûíäà áèð êÿíääèð). Ìàðäèí ãàëàñû âÿ Áàéáóðä
Àíàäîëóíóí ãóçåé äîüóñóíäà, Òðàáçîí äà Òöðêèéÿíèí ãóçåé äîüóñóíäà
Ãàðàäÿíèç ñàùèëèíäÿäèð.
Ìàðäèí, Áàéáóðä âÿ Òðàáçîí ýàâóð øÿùÿðëÿðèäèð, ÷öíêè äàùà ìöñëöìàí
Îüóçëàðû òÿðÿôèíäÿí àëûíûá ìöñëöìàíëàøäûðûëìûøäûð.
Àìèò (Äèéàðáàêèð) äÿ Òöðêèéÿíèí øÿðãèíäÿ âÿ ãàðà äÿíèç äÿ øèìàëûíäàäûð.
Àíúàã Òöðê Äöíéàñûíûí ìÿøùóð òàðèõ÷èñè ìÿðùóì ïðîôåññîð Çÿêè Âÿëèäè
Òîüàíûí ôèêðèíÿ ýþðÿ «Äÿäÿ Ãîðãóä»äàêû òàðèõè âÿ úîüðàôèéàéè àäëàðûí ÷îõó áó
ùèêàéÿëÿðèí Îüóçëàðûí äàùà Òðöêöñòàíû òÿðê åòìÿäèêëÿðè áèð çàìàíà àéèä îëäóüóíó
ýþñòÿðèð. Ìÿñÿëÿí, Ãàðà÷óã Äàüû, Ãàðøû Éàòàí Ãàðà Äàü âÿ Àëà Äàü, Ãàíëû Ãîúà,
Óøóí Ãîúà âÿ ñ.
Éåíÿ áöòöí «Áàìñû Áåéðÿê» ùèêàéÿñè äÿ Òöðêöñòàíäà ñþéëÿíìÿêäÿäèð.
Àíúàã Îüóç Òöðêëÿðè áóíëàðû áàòûéà ýÿòèðÿðêÿí îðàéà ýþðÿ ìÿùÿëëèëÿøäèðìèøëÿð. Âÿ
áàòûäà îëóá-êå÷ÿí âÿãàéå èëÿ ãàðûøäûðìûøëàð. Îíóí ö÷öí áó ùèêàéÿëÿðäÿêè òàðèõè âÿ
úîüðàôèéàéè àäëàðû äîüðó òÿéèí åäÿ áèëìÿê ÷îõ ÷ÿòèíäèð». (Äÿäÿ Ãîðãóò êèòàáû,
Îðõàí Øàéèã Ýþêéàé). Ïðîô. Çÿêè Âÿëèäè Ôàðñúà Îüóçíàìÿäÿêè (Úàìå – îë òÿâàðèõäÿêè) ãåéäëÿðÿ äàéàíàðàã äåéèð êè: «Ùåêàéÿëÿðèí ñàùèáè îëàðàã ýþñòÿðèëÿí
Äÿäÿ Ãîðãóä Ýþéòöðêëÿðèí çàìàíûíà àèääèð. Ôàðñúà Îüóçíàìÿäÿ Äÿäÿ Ãîðãóä
Îüóç Òöðêëÿðè ñèëñèëÿñèíäÿí 10-úó îëàðàã ýÿëÿí Ãàéû Èíàë Õàí çàìàíûíäà îíóí áàø
ìöøàâèðè îëìóø. Ìÿíãÿáÿ ãàéû Èíàë Õàíû ïåéüÿìáÿðèí ÷àüäàøû ýþñòÿðèð. Îäà èêè
âÿçèðèíè ïåéüÿìáÿðÿ åë÷è ýþíäÿðèï, èñëàìëûüû ãÿáóë åòìèø âÿ Ãîðãó äà ìöñÿëìàí
îüóçëàðûí ïèøâàñû îëìóøäóð».
Äåìÿëè, Äÿäÿ Ãîðãóä Ýþéòöðêëÿð çàìàíûíäàêû éàáüóëàðû íÿðäèíäÿ áèð Òöðê
ùàêèìè îëàáèëèð. Äÿäÿ Ãîðãóä êèòàáûíäà Áàìñû Áåéðÿê àäûéëà áèëèíÿí Àëïàìûøà
äàèð áèð Îðòà Àñèéà ùèêàéÿñè «Øÿúÿðÿ-éè-Òÿâàêèìÿ» äÿ äÿ ÿêñ åòäèðèëìèøäèð.57
Áÿçè Àçÿðáàéúàíëû ìöÿëëèôëÿð Äÿäÿ Ãîðãóäó àíúàã Àçÿðáàéúàí Îüóçëàðûíûí
àáèäÿñè ùåñàá åäèðëÿð âå äàñòàíëàðûí éàðàíìàñûíû, äàùà ãÿäèì, éåíè èñëàìäàí
þíúåêè çàìàíà àéèä åäèðëÿð. Åëÿ áóíà ýþðÿ äÿ 4 èë áóíäàí ÿââÿë (ìèëàäè 1999-úó
èë) Áàêûäà Äÿäÿ Ãîðãóäóí (øÿðòè îëàðàã) ìèí ö÷ éöç èëëèéè ãåéä åäèëäè. Àçÿðáàéúàí
Äÿäÿ Ãîðãóä øöíàñëûüûíäà áåëÿ áèð ôèêèð éàéüûíäûð êè, Êèòàá-è Äÿäÿ Ãîðãóä äàêè
1.
Äÿäÿì Ãîðãóò, Îðõàí Øàèã Ýþêéàé.
73
Îüóçëàðëà Èáí-è Ôÿçëàíûí âîëãà áîéóíäà ðàñëàøäûüû îüóçëàð áàøãà-áàøãà õàëãëàðäûð.
Èáí-è Ôÿçëàíûí ýþðäöéö Îüóçëàðûí àäÿòè öçðÿ ÿð þëÿíäÿ îíóí þâëàäûíû, àòûíû, ãóëãàðàâàøëàðûíû äà þëäöðÿðìèøëÿð. Êèòàá-è Äÿäÿ Ãîðãóääà áó àäÿòèí èçè-ñîðàüû
éîõäóð.
Ìÿíúÿ áó ôÿðãëÿð Èáí-è Ôÿçëàíûí ýþðöøäöéö Îüóçëàðûí äàùà ìöñëöìàí éîõ,
øàìàí îëìàãëàðûíäàí âÿ Äÿäÿ Ãîðãóä Îüóçëàðûíûí ìöñëöìàí îëìàãëàðûíäàí èðÿëè
ýÿëèð, íåúÿ êè, îðòà Àñèéàäàí ýÿëÿí ñÿëúóãëàð (ìöñÿëìàí Îüóçëàð) äà äà áó àäÿòëÿð
ãàëìàìûøäûð.
Ùàáåëÿ Äÿäÿ Ãîðãóä îüóçëàðûíûí øÿðàá è÷ìÿêëÿðèíè, òÿê àðâàäëû îëìàãëàðûíû
âÿ àíä è÷ÿðêÿí ãûëûíúëàðûíà àíä è÷äèêëÿðèíè âÿ þëöìäÿí ãîðõìàãëàðûíû âÿ Ãóðàíû
éåìÿ-è÷ìÿ àðàñûíäà ýÿòèðèá îíà ÿë áàñûá àíä è÷ìÿêëÿðèíè âÿ íÿùàéÿò ãóðäó
ìöáàðÿê ñàéìàãëàðûíû îíëàðûí ìöñÿëìàí îëìàäûãëàðûíà äÿëèë ýþñòÿðèðëÿð, ùàëáóêè
åëàò è÷èíäÿ èíäè äÿ õàí âÿ áÿéëÿð øÿðàá è÷ÿðëÿð,ëàêèí Ãóðàíà ÿë áàñûá àíä è÷ìÿê
îíëàðûí ìöñÿëìàí îëäóãëàðûíû ýþñòÿðèð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí Îüóç Õàí åôñàíÿñèíäÿ
Îüóç Õàíûí èêè àðâàäû âàðäûð. Áèðèíúèñèíäÿí 3 áþéöê îüëó âÿ èêèíúèñèíäÿí 3 êè÷èê
îüëó äîüóëìóøäóð. Þëöìäÿí ãîðõìàã ìöñÿëìàíëàðäà áàøãà ìèëëÿòëÿðäÿí äàùà
÷îõ îëìàñà äà, ùÿëÿ äÿ àç-÷îõ ùàìûìûçäà ìþúóääóð. Ãóðäó èíäè äÿ áÿçè òöðê
åëëÿðèíäÿ ìöáàðÿê âÿ óüóðëó ñàéàðëàð. Ãàøãàéëàðäà îíóí ãóðäó óëàìûø äåéÿ áèð
àòàëàð ñþçö âàð, éÿíè îíóí áÿõòè ýÿòèðìèø, áÿõòè éàð îëìóø. Èñëàì ìîòèâëÿðè,
ìÿôùóì, ÿãèäÿ âÿ òåðìèíëÿðè Äÿäÿ Ãîðãóä áîéëàðûíäà î ãÿäÿð ÷îõäóð êè, îíëàðû
ìÿòèíäÿí ÷ûõàðòìàãëà áîø éåðëÿðèíè äîëäóðìàã ìöìêöí äåéèë. Áóíëàð éàëíûç
êèòàáûí íÿñèð ùèññÿñèíäÿ éîõ, øåð ùèññÿñèíäÿ äÿ áîë-áîë ýþðöëìÿêäÿäèð.
Ìöããÿääèìÿäÿí ñþç åòìèðÿì, ÷öíêè, ñîíðàäàí éàçûëìûøäûð. Àììà áîéëàðäà,
ìÿñÿëÿí Äÿëè Äóìðóë áîéóíäà ßçðàéèëäÿí âÿ îíóí õàëãûí úàíûíû àëìàüûíäàí
ñþùáÿò ýåäèð, ñîíðà êÿôÿí âÿ òàáóòäàí äàíûøûëûð.
Áîéëàðûí ùàìûñûíäà Èñëàì ÿãèäÿëÿðè þçöíö ýþñòÿðèð âÿ áîéëàð Èñëàìè ñþçëÿðëÿ
ãóðòàðûð. Ìÿñÿëÿí Áàñàò Òÿïÿýþçö þëäöðäöéö áîé áåëÿ ãóðòàðûð:
Äÿäÿì Ãîðãóä ýÿëöáÿí øàäëûã ÷àëäû, àëï ÿðÿíëÿð áàøûíà íÿ ýÿëäèéèíè àéäû
âåðäè, ùÿì Áàñàòà ÷ûëãûø âåðäè… ÿðëèêëÿ ãàðäàøûí ãàíûí àëäûí, ãàëûí îüóç Áÿéëÿðèíè
áóíäàí ãóðòàðäûí, ãàäèð àëëàù éöçöí àü åòñöí. Áàñàò äåäè: Þëöì âàõòû ýÿëäöýèíäÿ
àðû èìàíäàí àéûðìàñóí!
Ýöíàùûìûçû àäû ýþâêëö Ìÿùÿììÿäè Ìóñòàôàéà áàüûøëàñóí. Õàíûì ùåé!
Áóðàäà Äÿäÿ Ãîðãóäóí äèëèíäÿí Áàñàò ùàããûíäà äåéèëÿí ãàðè ñþçö ùÿì
ÿðÿá, ùÿì äÿ èñëàìè áèð ñþç âÿ öíâàíäûð. (Êàôèð äöøìàíû þëäöðÿí âÿ éà îíëàðû
ìÿüëóá åäÿí ãÿùðÿìàí ãîìàíäàíà âåðèëÿí öíâàíäûð). Ñîíðà «ãàäèð àëëàù»,
«èìàí», «ýöíàù» (ôàðñúà), «Ìÿùÿììÿäè Ìóñòàôàéà áàüûøëàñóí». Áóíëàð ùàìûñû
èñëàìè ÿðÿáúÿ ñþçëÿðäèð. Ñîíðà Äÿëè Äîìðóëäàí òàíûéà õèòàáÿí éàëâàðûøà äèããÿò
éåòèðÿê:
Éöúÿëÿðäÿí éöúÿñèí
Êèìñÿ áèëìÿç íåúÿñèí
Êþêëö òàíðû.
Íåúÿ úàùèëëÿð ñÿíè,
Ýþâäÿ àâàð, éåðäÿ èñòÿð,
Ñÿí õóä ìþìöíëÿðèí, ýþýëöíäÿñèí.
Äàéèì òóðàí úÿááàð òàíðû,
Áàããè ãàëàí ñÿòòàð òàíðû,
Óëó éîëëàð öðÿéèíÿ,
Èìàðÿòëÿð éàïàéûì ñÿíöí è÷öí…
Àëóðñàí, èêèìèçöí úàíûí áèëëÿ àëüûë,
Ãîðèñàí, èêèìèçèí úàíûí áèëëÿ ãîüèë,
Êÿðÿìè ÷îã ãàäèð òàíðû-äåäè.
Áó øåðäÿ èñëàìè (ßðÿáúÿ) òåðìèíëÿðäÿí úàùèë, ìþìèí, ñÿòòàð, úÿááàð, èìàðÿò,
êÿðÿì, ãàäèð âÿ (Ôàðñúà) õóä, úàí áèð éàíà äóðñóí, òàíðûíûí ýþéäÿ éîõ,
ìþìèíëÿðèí êþíëöíäÿ îëìàüû òÿìàìèëÿ èñëàìè ÿãèäÿäèð, ÷öíêè Òöðêëÿð èñëàìäàí
74
þíúÿ øàìàí âÿ éà Ýþéòàíðû äèíèíÿ èíàíûðäûëàð âÿ òàíðûíûí ýþéäÿ îëäóüóíó ãÿáóë
åòìèøäèëÿð. 12-úè áîéäà Òàø Îðóç Áÿéè âÿ Ãàçàí Õàíûí äàéûñû Îðóç òÿðÿôèíäÿí
Áåéðÿýÿ êàüûç ýþíäÿðèá îíó Îðóçóí åâèíÿ äÿâÿò åäèðëÿð.
Áåéðÿê Ãàçàíà õÿéàíÿò åòìÿýè ãÿáóë åòìÿéèíúÿ Îðó çîíó ãûëûíúëàéûð âÿ
íÿòèúÿäÿ ãàíû øîâ-øîâ áÿäÿíèíäÿí àõûð. Îíóí èýèäëÿðè Áåéðÿéè åâèíÿ ýÿòèðèðëÿð.
Áåéðÿê þëìÿäÿí áóíëàðû ñþéëÿéèð:
Éèýèòëÿðèì, Àðóç îüë Áàñàò ýÿëìÿäèí.
Åëöì, ýöíöì ÷àïìàäûí,
Ãàéòàáàíäà äÿâÿëÿðèì áîçëàòìàäûí,
Ãàðàãóúäà ãàðëûã àòûí êèøíÿòìÿäèí,
Àüúà ãîéóíëàðûì ìÿíðèøìÿäèí,
Àüúà éöçëö ãûçóì-ýÿëèíöì ÿíýÿøèøìÿäèí (ñûçûëäàìàäàí, àüëàìàäàí),
Àüúà éöçëö ýþðêëöìè Àðóç îüëó áàñàò ýÿëöï àëìàäûí,
Åëöì, ýöíöì ÷àïìàäûí,
Ãàçàí áàíà éåòèøñöí.
Áÿíöì ãàíóì Àðóçà ãîìàñûí.
Àüúà éöçëö ýþâêëöìè, îüëèíà àëûâåðñöí,
Àõèðÿò ùÿããèíè ùÿëàë åòñöí.
Áåéðÿê ïàäèøàùëàð ïàäèøàùû,
Ùÿããÿ âàñèë îëäè, áÿëëö áèëñöí-äåäè.
Áó øåðäÿ ïàäèøàùëàð ïàäèøàùû âÿ éà áàøãà íöñõÿëÿðäÿ áÿéçàäÿ ñþçëÿðè Ôàðñ
êöëòöðö òÿñèð äàèðÿñèíÿ ýèðìèø ìöñëöìàí Îüóçëàðûí (Òöðêëÿðèí) öíâàíûäûð (áó äà
ìèí èëè êå÷ìÿç). Àëëàùûíà ãîâóøìàã äà èñëàìè áèð èíàíúäûð. Åííà ---- âÿ åííà
ÿëÿéùåí âàúèóí. Áó ãóðàí àéÿñèäèð âÿ òÿðúöìÿñè áåëÿäèð: Àëëàùäàí ýÿëäèê, éåíÿ
àëëàùà ãîâóøàúàüûã.
Äÿäÿ Ãîðãóääàêè áîéëàðûí ùàìûñû èñëàìèäèð. Ìöñëöìàí Îüóçëàð ãåéð-è
ìöñëèìëÿðÿ ýàâóð (êàôèð) äåéèðëÿð. Èíäè äÿ Àíàäîëóäà ìöñëöìàí îëìàéàíëàðà
ýàâóð äåéèðëÿð.
Áóðàäà áó ñóàëëàðëà ãàðøûëàøûðûã:
Ýþðÿñÿí èñëàìäàí þíúÿ Àçÿðáàéúàíäà êàüûç âàðèäèìè, ñîíðà ìÿêòóáó ùàíñû
äèëäÿ âÿ ùàíñû ÿëèôáàäà éàçäûëàð, éàçû âàðäèéñà, íÿäÿí áîéëàðû î çàìàí éàðûéà
êå÷èðìÿäèëÿð?
ßúàáà áó èäåàëëàðà ìþòÿáÿð ãàéíàã âàðìûäûð, éîõñà áóíëàð ùèêàéÿ âÿ
äàñòàíëàðäà óéäóðóëàí ñþçëÿðäèðìè? Èñëàì òàðèõèíÿ ýþðÿ êàüûçû ìöñëöìàíëàð
Ñÿìÿðãÿíäè àëäûãäàí (720 ì) ñîíðà òàíûäûëàð. Ñîíðà (Ì 794-äÿ) Áàüäàääà
ãóðäóãëàðû êàüûç Ôàáðèêàñûíäà êÿòàí õÿìèðè éåðèíÿ ïàìáûüû èøëÿòäèëÿð âÿ 9-úó
ÿñðäÿí áàøëàéàðàã êàüûç èñëàì þëêÿëÿðèíäÿ éàéûëìàüà áàøëàäû. Àíúàã 12-úè ÿñðäÿ
Èñïàíèéàäà (Àíàäîëóäà) êàüûç ôàáðèêàñû áÿðïà îëóíóá, ãÿðáè Àâðóïàéà êàüûç
éàéûëìàüà áàøëàäû, ùàëáóêè øÿðãè Àâðóïàäà, êàüûç Øàìäàêè Ôàáðèêàäàí òÿìèí
åäèðäè. Áóíäàí ÿëàâÿ êàüûç ñþçö ôàðñúàäûð âÿ ãÿðá òöðêëÿðèíèí äèëèíÿ Ìöñÿëìàí
îëàíäàí ñîíðà ýèðìèøäèð. Îðòà Àñèéà Òöðêëÿðè (×èí âàñèòÿñèëÿ) êàüûç,
ìöñÿëìàíëàðäàí äàùà ÿââÿë òàïûá ãàéèðìûøëàð. Âÿ ìÿêòóá ñþçöíÿ áèòèê äåìèøëÿð.
Äÿäÿ Ãîðãóä äèëèíäÿ ÷îõëó ÿðÿá âÿ ôàðñ ñþçëÿðè âàðäûð. Áó äà Äÿäÿ Ãîðãóä
Îüóçëàðûíûí Ìöñÿëìàí îëäóüóíó ýþñòÿðèð, ÷öíêè òöðêëÿð ìöñÿëìàí îëìàãäàí þíúÿ
äèëëÿðèíäÿ íÿ ÿðÿáúÿ, íÿ äÿ ôàðñúà ñþçëÿð îëìàìûøäûð. Áóíà ýþê Òöðê àáèäÿëÿðè âÿ
Øàìàí Ìàíè, Áóäà äèëëÿðèíè ãÿáóë åòìèø Óéüóð àáèäÿëÿðèíè äÿëèë ýþñòÿðÿ áèëÿðèê.
Èñëàìèééÿòè ãÿáóë åòäèêäÿí áèð ÿñð ñîíðà, 11-úö ÿñðäÿ éàçèëìûø Ãóòàäüó áèëèê Øåâ
êèòàáèíäà Äÿäÿ Ãîðãóääàí äà äàùà àç ÿðÿáúÿ-ôàðñúà ñþçëÿð âàðäûð.
Áèð ÷þë ìöÿëèëèôëÿð (Áè÷óðíè êèìè) Îüóç õàíûí Ìÿòÿ – (íóí) èëÿ åéíè øÿõñ
îëäóüóíó ãÿáóë åäèðëÿð âÿ ùÿòòà áóíäàí áåëÿ íÿòèúÿ àëìàã èñòÿéèðëÿð:
«Îüóç Õàí ñîíðàëàð ÿñàòèðëÿøäèðèëìèø, äàùà ñîíðà èñëàìëàøäûðûëìûø ----- òàðèõè
øÿõñèééÿò, áèð õàëãûí åïîíèìèäèð, èñëàìèééÿòäÿí âÿ ùÿòòà ìèëëàäàí áèð íå÷ÿ ÿñð
ãàáàã éàøàìûøäûð âÿ þí Àñèéà âÿ Ãàôãàçëà âÿ ìöøÿííÿñ îëàðàã Àçÿðáàéúàíëà
áàüëûäûð».
75
Áèç áóíëàðûí òàðèõèíäÿí (×èí ãàéíàãëàðû âÿ ñ.) áèëèðèê êè, Ùóí èìïåðàòîðó
Ìåòåõàíèí âÿ Ùóíëàðûí Ìÿðêÿçè áó ýöíêö Ìîüîëèñòàíäà, Îðõóí-Ñåëåíüà ÷àéëàðû
åòðàôû âÿ Þòöêÿí Áþëýÿñè îëìóøäóð. Ìÿòÿ õàí 209 ìèëàääàí ãàáàã àòàñû Òóìàí âÿ
éà Òöìÿí õàíûí éåðèíÿ êå÷ìèø, 174 èë ìèëàääàí ÿââÿë þëìöøäöð. Ìÿòÿ õàí ×èíèí
øèìàëûíû àëäû âÿ áèð ÷èíëè øàùçàäàñû èëÿ åâëÿíäè âÿ Áàéêàë ýþëöíäÿí èðòèðèø
÷àéûíàäÿê áöòöí Ýöíåé Ñèáåðè áîçãûðëàðûíû àëûá, î çàìàíêè Òöðê åëëÿðèíèí ùàìûñûíè
þç áàéðàüû àëòûíà òîïëàäû. Ýþðöíöð êè, Ìÿòÿ õàí Îüóç õàíëà åéíè àäàì îëñà äà, áèð
áàøà Àçÿðáàéúàíëà éîõ, îðòà Àñéà èëÿ áàüëûäûð. Ùÿì äÿ î çàìàí Àçÿðáàéúàí Ìÿòÿ
Õàíà éîõ, ÿøêàíèëÿð èìïåðàòîðëóüóíà òàáå èäè.
Äÿäÿ Ãîðãóä áîéëàðûíûí äèëèíÿ ýÿëèíúÿ, äàùà ÿââÿëäÿ ñþéëÿäèéèìèç êèìè,
ìöãÿääèìÿäÿí áÿùñ åòìèðèê. ×öíêè ÿêñÿð ìöÿëëèôëÿðèí ôèêðèíÿ ýþðÿ ìöãÿääèìÿäÿ
ñîíðàäàí, 15-úè ÿñðèí ñîíó âÿ éà 16-úû ÿñðèí ÿââÿëèíäÿ éàçûëìûøäûð. Áîéëàðûí äèëè
áöòöí Òöðê äèëëÿðèíäÿí (âÿ éà ëÿùúÿëÿðèíäÿí) ÷îõ Àçÿðáàéúàí Òöðêúÿñèíÿ éàõûíäûð
âÿ áàòû Îüóç äèëèäèð âÿ êèòàáäà êå÷ÿí ùàäèñÿëÿðèí éåðëÿðèíè äÿ ýþç þíöíäÿ òóòàðñàã,
îüóçúàíûí äàùà Àçÿðè âÿ Àíàäîëó äèë âÿ éà ëÿùúÿëÿðèíÿ àéðûëìàäàí þíúÿêè äþâðÿ
àèääèð. Áó ôèêðè Òöðêèéÿ Ãîðãóäøöíàñëàðû éÿíè Ìóùÿððÿì Åðýèí, Îðõàí Øàéèã âÿ
äèýÿðëÿðè äÿ ãÿáóë åäèð. Áîéëàðûí ìÿòíè áó èäåàíû ñöáóò åäèð. Òöðê Äèëëÿðè âÿ éà
ëÿùúÿëÿðèíè àç-÷îõ áèëÿí ùÿð êÿñ Äÿäÿ Ãîðãóä áîéëàðûíû îõóðñà, èñòÿð-èñòÿìÿç áó
ôèêèðè ãÿáóë åäÿúÿê.
Äÿäÿ Ãîðãóäóí äèëè áó ýöíêö äèëèìèçÿ î ãÿäÿð éàõûíäûð êè, äèëèìèçäÿ
îõóìà-éàçìà áèëÿí ùÿð Àçÿðè, ìÿòíèí ÷îõóíó ðàùàòúà áàøà äöøÿ áèëÿð.
Àììà ìÿòíäÿ Àíàäîëó Òöðêúÿñèíÿ àèä ñþçëÿð, ñþç áèðëÿøìÿëÿðè ãðàìåð
õöñóñèééÿòëÿðè âÿ úöìëÿëÿð äÿ âàðäûð. Ùÿì äÿ áîëäóð. Ìÿí áó âóðóøäà Áàêûäà
1999-úó èëäÿ êå÷èðèëÿí Äÿäÿ Ãîðãóä ãóðóëòàéûíäà áèð áèëäèðè ñóíäóüóì ö÷öí
áóðàäà áèð íå÷ÿ íöìóíÿ âåðìÿéÿ êèôàéÿò åäÿúÿéÿì.
Àëàí (ìåéäàí), Àéà (ÿëèí è÷è), áÿíèç (éàíàã), áó÷óã (éàðû), áóëóøìàã
(ýþðöøìÿê), áèíàð-ïèíàð (áóëàã-÷åøìÿ), áóíàëäû (áàøû äþíäö), àüëûíû èòèðäè, áÿáÿê
(áàëà, ýèëÿ), ÷ûíëàð (ñÿéèðèð-ãóëàã), äåðèäèì (äåéèðäèì âåé à äèéÿðäèì), äöéöí
(Òîé), ÿâÿò (áÿëè), íÿñíÿ (øåé), áèðäóðëó (áèð òÿùÿð), óéàðìàã (òÿùðèê, òÿíáèù),
ñîëóìàã (íÿôÿñ ÷ÿêìÿê), ôûðëàäû (àòëàäû, ñöðÿòëÿ ÷èõäû), ýàâóð (êàôèð, ãåéð-è
ìöñëöì), ãàâüà (ñàâàø), éàðûí (ñàáàù), ýöðáöç (ýöúëö), þê÷ÿ (äàáàí), ýþìëÿê
(êþéíÿê), ñó÷ (ýöíàù), ùûðñûç (îüðó), þéëÿí (ýöíîðòà), îéëóã (áóä), êÿäè (ïèøèê) âÿ
ñàéèðÿ…
Ìÿí áó ñþçëÿðäÿí éöç äàíàñûíû òÿñáèò åäèá, áèëäèéèìäÿ íÿãë åòìèøäèì.
Ãðàììåð õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí Åñêè Àíàäîëó òöðêúÿñèíÿ éàõûí îëìàãëà éàíàøû
ôåëëÿðèí ñÿðôèíäÿ áó ýöíêö çàìàí ö÷öí (éîð) øÿêèë÷è âàðäûð. Ìÿñÿëÿí, íÿëÿð îëóéîð.
Öìóìèééÿòëÿ éóâàðëàã (äîäàãëàíàí) âÿ ñ. (ó) ùàêèìäèð: âåðäöì, úàüûðóá, àëòóí,
ùûðñóç, åéö…
Ôàñúàäàí àëûíìà «êè» (êå) âàðäûð.
Ñþç áèðëÿøìÿëÿðè âÿ èôàäÿ øÿêèëëÿðèíäÿí íöìóíÿëÿð: 1-úè áîéäàí: ñÿíöí
íÿéèíÿ ýÿðÿê. Ýåéèêÿ àòàð ýèáè îëóð, ÷ûãñûí áÿíöì ýþðöð ýþçöì, àòûí þëúÿëÿäè
(ìåùìèçëÿäè), áàíà éàçóã äåéèë (ìÿíÿ ùåéèô äåéèë). Áó áîéäà 19 äàíà áó ÷åøèä
ñþç áèðëÿøìÿëÿðè âÿ èôàäÿ øÿêèëëÿðè âàðäûð. 2-úè áîéäà: Éîãìóäóð (éîõäóðìó),
þëöìöñöí, äèðèìèñèí, áóìóäóð (þëöñÿí ìè…) àëòóí êöïÿëö (ãûçûë ñûðüàëû), äèýÿð
áîéëàðäà äà áó òèï ñþç áèðëÿøìÿëÿðè ìþâúóääóð. Úöìëÿëÿðäÿí íöìóíÿ: Àëëàù
åøãèíÿ ãàïóéà à÷ ÷ûãàéûì, äåäè. ñÿìöçöíö àëûã î, àðóüóíó ãîéó âåð, äåäè (êþêöíö
àë, àðûüûíû ãîé ãàëñûí). Àçÿðè òöðêúÿñèíäÿ «ãîí» âÿ «âåð» éàðäûìà ôåë êèìè
èøëÿíìÿç, àë, ãîé äåéèëèð. Éóõàðûäà ýÿòèðäèéèìèç ìèñàëëàð ýþñòÿðèð êè, Äÿäÿ
Ãîðãóäóí äèëèíäÿ Àçÿðè Òöðêúÿñè þçÿëëèêëÿðëÿ áèðýÿ Àíàäîëó Òöðêúÿñèíèí
õöñóñèééÿòëÿðè äÿ âàðäûð58.
58
. Äÿäÿ Ãîðãóä äàñòàíëàðûíûí äèëèíäÿ Òöðêèéÿ Òöðêúÿñè þçÿëëèêëÿðè, Îð. Úàâàä
Ùåéÿò, Áàêû 1999.
76
Âàõòèëÿ Òöðêèéÿíèí ìÿøùóð òàðèõ÷èñè âÿ «îüóçëàð» òàðèõèíèí ìöÿëëèôè
ðÿùìÿòëèê äîñòóì Ïðîô. Ôàðóã Ñöìåð äÿ áèð ìÿãàëÿñèíäÿ «Äÿäÿ Ãîðãóä òÿêúÿ
Àíàäîëó Òöðêëÿðèíÿ àèääèð» - äèéÿ éàçäûüû çàìàí ìÿí îíà åòèðàç åòìèøäèì âÿ î
ðÿùìÿòëèê äÿ èêèíúè ìÿãàëÿñèíäÿ ôèêðèíè èñëàù åòìèøäè. Èíäè èñÿ áîéëàðûí äèëè âÿ
îíëàðûí éàøû áàðÿäÿ äöøöíúÿëÿðèìè èôàäÿ åòìÿê èñòÿéèðÿì: áÿçè ìöÿëëèôëÿð Äÿäÿ
Ãîðãóä áîéëàðûíûí äèëèíè èñëàìäàí ÿââÿëêè äþâðÿéÿ, éÿíè ÿí àçû 1300-1400 èë
áóíäàí ÿââÿëÿ, àèä îëäóüóíó ãÿáóë åäèð âÿ ìÿòíèäÿ êè ÿðÿáúÿ-ôàðñúà ñþçëÿðèí àç
îëäóüó âÿ îíëàðûí äà êàòèá òÿðÿôèíäÿí ÿëàâÿ åäèëäèéèíè èðÿëè ñöðöðëÿð.
Äÿäÿ Ãîðãóääà êè ßðÿáúÿ-Ôàðñúà ñþçëÿð äàùà ÷îõ äèíè-ìÿçùÿáè âÿ èúòèìàè
ñþçëÿð âÿ áÿçÿí äÿ áÿäèè ñþçëÿðäèð. Áó ñþçëÿðè Îüóçëàð ìöñÿëìàí îëóá Èðàíà
ýÿëäèêäÿí ñîíðà, éÿíè Èðàíëûëàðëà ÿëàãÿ éàðàòäûãäàí ñîíðà ìöñÿëìàíëàðäàí
àëìûøëàð. Áó áàðÿäÿ äÿ ðÿùìÿòëèê ïðîô. Äÿìèð÷èçàäÿ Àçÿðáàéúàí äèëèíèí òàðèõè
êèòàáûíäà ìàðàãëû èçàùàò âåðìèøäèð.
Äÿäÿ Ãîðãóä äèëèíèí éàøûíû àøêàðà ÷ûõàðòìàã ö÷öí òàíûäûüûìûç ÿñêè Òöðê
ìÿòíëÿðèíäÿ áó ýöíêö äèëèìèçè äÿ íÿçÿðäÿ òóòàðàã ìöãàéèñÿ åòìÿìèç ëàçûìäûð.
Áó ýöíêö ÿëèìèçäÿ ÿí ÿñêè Îüóç ìÿòíè Éåíè Ñåé âÿ ñîíðà Îðíóí
êÿòèáÿëÿðèäèð. ßí ÿñêè ãÿáèð äàøû Áàðëûã (âàðëûã) ÷àéûíûí êÿíàðûíäà òàïûëìûø 5-6-úû
ÿñðäÿ éàøàìûø áèð îüóç áÿéýèíÿ àèääèð. Áó ãÿáèð äàøû öçÿðèíäÿ áó ñþçëÿð Éåíè Ñåé
ÿëèôáàñèëÿ ùÿêê åäèëìèøäèð:
1. ßð ßðäÿìè àòûì òàïäûì ßðäÿìè.
2. Þçÿéèíäÿí Àëï Òóðàí àëòû Îüóç áóäóíäà ö÷ éûüûðìè (éàøûìêà)
àäèðèëäèì.
3. Áÿý ÿðèêèìÿ ñèçèìÿ àäèðèëäèì.
Áó ýöíêö Òöðêúÿìèçäÿ:
ßð ÿðäÿìè àäèìè òàïäûì ßðäÿìè.
Þçÿéèíäÿí Àëï Òóðàí àëòû Îüóç åëèíäÿí 13-éàøûìäà àéðûëäûì.
Áÿýëèê ãöäðÿòèìäÿí, ñèçäÿí àéðûëäûì.
Áóíäàí ñîíðà Îðõóí êÿòèáÿëÿðè ýÿëèð. Îðõóí êÿòèáÿëÿðèíèí åí þíÿìëèëÿðè
Òîíéóêóê, Êöëòèýèí âÿ Áèëýÿ Êàüàí ãÿáèðäàøëàðûäûð. Áóíëàð äàùà èíêèøàô åòìèø
Îðõóí ÿëèôáàñèëÿ éàçûëìûø âÿ ìèëàäè VIII ÿñðÿ àèääèð. Èíäè èñÿ Êöëòèýèí êÿòèáÿ âÿéà
àáèäÿñèíèí ìÿòíèíäÿí áèð ïàð÷àñûíû íöìóíÿ ö÷öí íÿãë åäèðèê: Òåíãðè òÿã òåíãðè äÿ
áîëìóø Òöðê Áèëýÿ Êàüàí áó þäêÿ îëóðòóì. Ñàáûìûí òöêÿòè åøèäýèë îëàéó èíè
éèýÿíöì, îüëàíûì, áèðèêè îüóøóì, áîäóíóì, áèðèéëÿ øàäïèò Áÿéëÿð, áèðèéà Òàðêàò
Áóéðóê Áÿéëÿð, Îòóç Òàòàð…
Áó ýöíêö Òöðêúÿìèçëÿ:
Òàíðû êèìè ýþéäÿ îëìóø Áèëýÿ Êàüàí áó çàìàíäà îòóðäóì, ñþçöìö
òÿìàìèëÿ (ùàìûñûíû) åøèò, õöñóñÿí ãàðäàø îüëó, îüëóì, áöòöí ãîùóìóì, ìèëëÿòèì,
ýöíåéäÿêè øàäïûò Áÿéëÿðè, Ãöçåéäÿêè Òàðêàò Áóéðóã Áÿéëÿðè, Îòóç Òàòàð…
Èíäè èñÿ Äÿäÿ Ãîðãóääàí áÿçè íÿñð âÿ øåð íöìóíÿëÿðèíÿ ôèêèð âåðÿê:
Áàáàì àò ñÿéèðäèøèìÿ áàãñûí, ãèâàíñûí, îõ àòûøûìà áàãñûí, ýöâÿíñèí,
ãûëûú ÷àëûøûìà, áàãñûí ñåâèíñèí, äåð èäè (Äèðñÿ Õàí Îüëó Áîüàú Õàí Áîéó). Âÿ éà
éóìóðó-éóìóðó àüëàäû, éàíóã úèéÿðèìè òàüëàäû (Ñàëóð Ãàçàí Áîéó). Âÿ éà îë
çàìàíäà áÿéëÿðèí àëãûø, ãàðãûøû ãàðãûø èäè. (Áàìñû Áåéðÿê Áîéó). Âÿ éà
øåðëÿðèíäÿí:
Éöúÿëÿðäÿí éöúÿñèí,
Êèìñÿ áèëìÿç íåúÿñèí.
Éà âàðàì, éà âàðìàéàì,
Éà ýÿëÿì éà ýÿëìÿéÿì.
Èëê áàõûøäà, Äÿäÿ Ãîðãóä ìÿòèíäÿí íÿãë åòäèéèìèç ìÿòíëÿðèí áó ýöíêö
Òöðêúÿìèçëÿ åéíè îëìàéàíäà, îíà ÷îõ éàõûí îëäóüó ìÿëóì îëóð.
Áó ìÿòíëÿðèí äèë þçÿëëèêëÿðè ãàøüàðëû Ìàùìóäóí «Äèâàí-Ëóüàò öò-òöðê»
ÿñÿðèíäÿ èçàù åòäèéè îüóç Òöðêúÿñèëÿ óçëàøûð. Ìÿñÿëÿí Åñêè Òöð÷ÿäÿêè «ä» îëìóø
(àäðûëäûì=àéðûëäûì) àáëàòèô øÿêèë÷èñè (äàí, äÿí) òÿøÿêêöë åòìèø: (Áîäóíäà=Áîäóí1.
2.
3.
77
äàí), (ßðèêÿìÿ=ßðêèìäÿí), (ñèðèìÿ-ñèçäÿí), « » ôîíåìè= «â» îëìóø: (áàðìàãâàðìàã) âÿ éà äöøìöøäöð: (áîëìóø=îëìóø)… Âÿ áÿçè ñþçëÿðèí òÿëÿôôöçö äÿéèøìèø
âÿ áó ýöíêö øÿêëèíè àëìûøäûð, ìÿñÿëÿí: (îëóðòóì=îòóðäóì, òåíýðè=òàíðû, ñàá=ñàâ,
ñþç, åøèäýèë=åøèä, åøèäý:ë). Ñîíðà ñàéû ñèñòåìèíèí äÿéèøìÿñè âÿ áó ýöíêö øÿêëèíè
àëìàñû (ö÷ éèýèðìè=ê) äèããÿò ÷ÿêèúèäèð.
Ùÿì äÿ äèëèìèçÿ ôàðñúà, ÿðÿáúÿ ñþçëÿð ýèðìèøäèð, ìÿñÿëÿí úèýÿð, áàáàì âÿ
çàìàí êèìè, Äÿäÿ Ãîðãóäóí äèëèíè óéüóð ìÿòèíëÿðèëÿ äÿ ìöãàéèñÿ åòñÿê, îíëàðäàí
äà äàùà éåíè îëäóüó ìÿëóì îëóð.
ßñàñÿí Äÿäÿ Ãîðãóääàí íÿãë åòäèéèìèç íåñð âÿ øåð ïàð÷àëàðû ãÿäèì Òöðêúÿ
èëÿ ìöãàéèñÿ äèëèíèí ýöíöìöçÿ äàùà éàõûí îëäóüóíà äÿëèëäèð.
Ìÿí äèë õöñóñèééÿòëÿðèíè íÿçÿðäÿ òóòàðàã, áóíëàðûí ñîí øÿêèëëÿðèíèí äèëèíè 1011-úè ÿñðäÿí äàùà ãÿäèìÿ àïàðà áèëìèðÿì.
ßëáÿòòÿ ñÿëúóãëó Îüóçëàðäàí ÿââÿë äÿ Àçÿðáàéúàíäà Òöðê äèëè åëëÿð âÿ
Õàëãëàð ñàêèí îëìóøëàð. Ñàêàëàðûí ùàêèì òÿáÿãÿñèíè âÿ õàãàíëàðû ßôðàñèéàá: (Àëï -Òóíüàíû) Òöðê ãÿáóë åòäèýèìèçÿ ýþðÿ, ìèëàääàí éåääè éöç èë ÿââÿëäÿ èíäèêè
éóðäóìóçà Òöðê òàéôàëàðûíûí ñàêèí îëäóãëàðû ìÿëóì îëóð. Ìèëàääàí ñîíðà Ùóíëàð,
Ñàáèðëÿð, Êÿíýÿðëèëÿð, Îí Îüóç, Ñàð Îüóç, Õÿçÿðëÿð, àüàúÿâèëÿð (àüàú ÿðèëÿð),
Ïå÷ÿíÿêëÿð âÿ íÿùàéÿò ãûï÷àãëàðëà îüóçëàð îðòà Àñèéàäàí äàùà ÷îõ õÿçÿðèí
øèìàëûíäàí ýÿëèá Àçÿðáàéúàíäà éåðëÿøìèøëÿð (ùåðàäîò, àáàøêàòèíà, ìóññà õþðÿð âÿ
äöðâÿòèê òÿéÿúàí….) Àíúàã áó Òöðê åëëÿðèíèí äèëëÿðè âÿ éà ëÿ ëÿùúÿëÿðè (ãûï÷àã
õàðèú) îüóç òöðêúÿñèíäÿí îëäóãúà ôÿðãëè îëìóøäóð.
Îõàí Øàéèãèí «Äÿäÿ Ãîðãóä Êèòàáû»íäà ãàéíàã êèìè ýþñòÿðäèýè «úàì-úÿì
àéèí» êèòàáûíäà îüóç õàãàíëàðûíäàí Òöðê Òÿìóðóí ìÿìóí õÿëèôÿ çàìàíûíäà
îüóçëàðûí Ýöðúöñòàíà âÿ Ðóìà üÿçà åòäèêëÿðèíÿ âÿ Àããîéóíëó Óçóí Ùÿñÿí àäûíà
éàçûëìûø îëàí «Êèòàá-äèéàð-è áèêðèéÿ»Íèí áàéûíäûð áîéóíóí Àçÿðáàéúàíäà
éåðëÿøìÿñèíè ïåéüÿìáÿðèìè çàìàíûíà ãÿäÿð àïàðäûüûíà âÿ ùà áåëÿ Áÿùðöë-íèñàá
àëäû ìÿíãèáÿðè áèð áàøãà òàðèõäÿ äàùè áàéûíäûðëûëàðûí Àçÿðáàéúàíà âÿ Äîüó
Àíàäîëóéà éàéûëìûø âÿ îðàäà éåðëÿøìÿëÿðèíè åéíè ÷àüëàðà ÷ûõàðäûüûíà äàéèð
ìÿëóìàò âàðäûð (Ïÿðòÿâ Íàéèëè Áóðàòîâ).
Ãàéíàãëàðû ìþòÿáÿð ãàéíàãëàð êèìè ãÿáóë åòñÿê Áàéûíäûð Áîéóíóí
(Îüóçóí) ïåéüÿìáÿð çàìàíûíäàí ìöñÿëìàí îëìàãëàðûíû ãÿáóë åòìÿìèç ýÿðÿêäèð.
Àíúàã áîéëàðûí äèë õöñóñèééÿòëÿðè äàùà þíúÿäÿí äÿ ñþéëÿäèéèì êèìè îíëàðû îíóíúó
ÿñðäÿí ãÿäèìÿ àïàðà áèëìèð.
Áóðàäà áèð øåé äÿ ÿëàâÿ åòìÿëèéÿì êè, áîéëàðûí ñîí øÿêëè Àçÿðáàéúàíà âÿ
Àíàäîëóíóí äîüó óúóíà àèä îëäóüó ùàëäà îíëàðûí êþêö ÷îõ ãÿäèìëÿðÿ, ÷îõ
åùòèìàë òöðêëÿðèí Òöðêöñòàíäà éàøàäûãëàðû çàìàíëàðà ýåäèá ÷ûõûð.
Áóðàäà áèð ìÿñÿëÿäÿ äàùè îòàéäàêè áÿçè àëèìëÿðèìèçèí ôèêðèëÿ ðàçûëàøà
áèëìèðÿì. Ìÿí Òöðêëÿðèí àíà éóðäëàðûíû îðòà Àñèéà, Àëòàé äàüëàðû âÿ ãÿäèì
Ìîüîëèñòàí ÿðàçèñè áèëèðÿì, ãÿðá òöðêëÿðèíè äÿ ìöõòÿëèô çàìàíëàðäà îðàëàðäàí
ìöùàúèðÿò åäèá, èíäèêè âÿòÿíëÿðèíäÿ éåðëÿøèá, éóðä ñàëäûãëàðûíà èíàíûðàì. Áó òÿêúÿ
ìÿíèì ôèêðèì äåéèë, áÿëêÿ äÿ äöíéà òöðêîëîãëàðûíûí êëàññèêëÿøìèø ÿãèäÿëÿðèäèð.
Ìÿøùóð Àçÿðè Äÿäÿ Ãîðãóäøöíàñ Õ Êîðîüëóíóí äà éàçäûüû áóíó ýþñòÿðèð.
«11-úè ÿñðèí èëê èëëèêëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàíà ýÿëìèø îüóç êöòëÿëÿðè êèôàéÿò äÿðÿúÿ äÿ
êîìïàêò éåðëè òöðê äèëëè ÿùàëè èëÿ ãàðøûëàøäûëàð…
Ýÿëìÿëÿðèí Îüóç Ãûï÷àãëàðûí, ÿñàñ åòèáàðèëÿ Ùóí ìÿíøÿëè òöðêëÿðëÿ, àðòûã
Àçÿðáàéúàíûí éåðëè ÿùàëèñè îëìóø òöðêëÿðÿ åòíèê éàõûíëûãëàðû áèð ÷îõ ôàêòëàðëà
òÿñäèãëÿíèð».
Àììà áó ìÿñÿëÿ éàëíûç òöðêëÿðÿ, ùÿëÿ ãÿðá òöðêëÿðèíÿ ìÿõñóñ äåéèë,
Àðéàëûëàð (ìàäëàð, Ïàðñëàð, Åðìÿíèëÿð) âÿ áèð ÷îõ ìèëëÿòëÿðèí äÿ äóðóìó åéíèäèð.
Åðìÿíèëÿð Ìèëàääàí 600 éöç èë þíúÿ Áàëêàíëàðäàí Àíàäîëóíóí ãöçåé äîüóñóíà
ýÿëèá éåðëÿøìèøëÿð. Î çàìàí Àøóðèëÿðèí øèìàëûíäà éåðëÿøäèêëÿðè ö÷öí Àøóðèëÿð
îíëàðà Åðìÿíè (Àðìèíà) «øèìàëäàêû Õàëã» àäûíû âåðìèøëÿð. Îíëàð áó ýöíêö
âÿòÿíëÿðèíÿ ÷îõ-÷îõ ñîíðàäàí ýÿëèá éåðëÿøìèøëÿð. Ùÿòòà îíëàðûí ïàéòÿõòè îëàí
Èðàâàí øÿùðè äÿ óçóí ÿñèðëÿð ìöñÿëìàí òöðêëÿðèí (àçÿðáàéúàíëûëàðûí) øÿùðè
78
îëìóøäóð.59 Àìà áó ýöí Èðàâàíûí éåíè éàðàäûëàí Åðìÿíèñòàíûí ïàéòÿõòè îëìàüûíû
äöíéà (ùÿòòà áèçëÿð) ãÿáóë åòìèøäèð.
Òöðêèéÿ òöðêëÿðè þçëÿðèíèí äÿ ãöðóðëà åòèðàô åòäèêëÿðè êèìè, 1071-äÿí ñîíðà
(Ìàëàçýèðä Ìåéäàí ìöùàðèáÿñèíäÿí ñîíðà) Àíàäîëóéà ýèðìèøëÿð âÿ Èñòàíáóëó
1453-äÿ Áèçàíñ (Øÿðãè Ðóì)ëàðäàí àëìûøëàð, àììà áó ýöí ùàìû áèëèð êè, áó þëêÿ
òöðêëÿðèí éóðäó, âÿòÿíèäèð âÿ àäû äà Òöðêèéÿäèð.
Ìÿãàëÿíèí ñîíóíäà äöøöíúÿëÿðèìèí éåêóíëàðûíû áåëÿ èôàäÿ åäèðÿì:
Äÿäÿ Ãîðãóä äàñòàíëàðû îüóçëàðûí ìèëëè äàñòàíëàðû âÿ åí ãèéìÿòëè ìèëè-ÿäÿáè
àáèäÿëÿðäèð. Äàñòàíëàð ãÿðá: Àçÿðáàéúàí (îòòàé-áóòàé) âÿ Òöðêèéÿíèí Øÿðãè óúóíäà
áàø âåðÿí ùàäèñÿëÿðëÿ ñîí øÿêëèíè àëìûøäûð. Äàñòàíëàðûí äèëè Îüóç òöðêúÿñè îëìàãëà
éàíàøû áóýöíêö Àçÿðáàéúàí òöðêúÿñèíÿ äàùà éàõûíäûð. Éåð àäëàðû âÿ äèë
õöñóñèééÿòëÿðèíè äÿ äèããÿò-íÿçÿðÿ àëàðñàã, äàñòàíëàðûí ñîí øÿêèëëÿðèíèí ìèí èëè
êå÷ìÿäèýè ãÿíàÿòèíäÿéÿì.
59
1. Äîêòîð Ñÿìÿä Ñÿðäàðèíèéà, Èðàâàí Éåê Âåëàéåò-è ìîñÿëìàí íåøèí Áóä.
79
ÕÀÎÑ ÀÍËÀÉÛØÛ ÌÈÔÎËÎÝÈÉÀÄÀ
ôèë.å.í.Úÿëàë ÁßÉÄÈËÈ
Áöòöí ìèôîëîæû ñèñòåìëÿðäÿ ÿêñèíè òàïàí õàîñ èäåéàñû Àâðîïà ÿíÿíÿñèíäÿ èëê
äÿôÿ Ùåñèîäóí äèëèíäÿ ñÿñÿëÿíèáäèð. Àíòèê ÷àüûí áèð ÷îõ ôèëîñîôëàðûñà éàðàäûëûøûí
áàøëàíüûúû îëàðàã ùÿìèí èëêèí õàîñó äàùà ÷îõ ñó èëÿ åéíèëÿøäèðìèøëÿð.
Õðèñòèàí åðàñûíûí áàøëàíìàñûíäàí ñîíðà õàîñ àíëàéûøû àðòûã áèðìÿíàëû îëàðàã
ìÿíôè ÷àëàð ãàçàíäû âÿ áóíóíëà äà ÿñëèíäÿ èäðàêûí éîëóíäà áèð ÿíýÿëÿ ÷åâðèëìèø
îëäó. Õàîñ àðòûã éàðàäûëûøûí èëêèí ãàíàüû îëà áèëìÿçäè. ×öíêè Áèáëèéàéà ýþðÿ äöíéà
áèð ùå÷äÿí éàðàíìûøäûð. Îðòà ÿñðëÿðäÿ éåíèäÿí õàîñó õàòûðëàäûëàð. Ëàêèí éåíè
äþâðäÿ î, éåíÿ äÿ óíóäóëäó. Áóíóíëà áåëÿ, áèð íå÷ÿ ÿñðëèê ôàñèëÿäÿí ñîíðà – ÕÕ
ÿñðèí áàøëàíüûúûíäà, ÿñàñÿí áÿäèè âÿ ùóìàíèòàð äöøöíúÿäÿ îëñà äà, õàîñ àíëàéûøûíà
ùÿð ùàëà áèð äÿ ãàéûäûëäû.
Õàîñ àíëàéûøûíà íþâáÿòè âÿ ùÿëÿëèê ñîí îëàí ãàéûäûø XX ÿñðèí II éàðûñûíäà
îëäó. È. Ïðèãîæèíèí àäû èëÿ áàüëû áó ãàéûäûø äà õàîñ âÿ íèçàì áèð áöòöíöí áèðè
äèýÿðèíè òàìàìëàéàí, áèðèíèí äèýÿðèíÿ åùòèéàúû îëàí èêè ïàð÷àñû îëàðàã ýþòöðöëöð.
Õàîñ áóðàäà àðòûã èððàñèîíàëëûüûí, ùå÷ëèéèí, éîõëóüóí ñèíîíèìè äåéèëäèð.
Ìèôîëîýèéàäàêû õàîñ àíëàéûøûíûí äà ñèíåðýåòèêàäàêû óéüóí òÿðçäÿ áèð äÿ áó
áàõûø áóúàüû àëòûíäà ýþçäÿí êå÷èðèëìÿñè, ÿëáÿòòÿ, áèð ñûðà ìàðàãëû íÿòèúÿëÿðÿ
ýÿëìÿê èìêàíû âåðÿðäè.
Õàîñ àíëàéûøûíûí êþêö äöøöíúÿíèí ìèôîëîæè ãàéíàëû îëäóüó ÷àüëàðäàí ýÿëèð.
Äöíéà, éàðàäûëûø âÿ ñ. ùàãäà èáòèäàè òÿñÿââöðëÿðèí àéðûëìàç ïàð÷àñû îëàí ìèôèê
äöøöíúÿäÿ äöíéàíû õàîñäàí êîñìîñà ÷åâèðèá îíó áèð áöòöí øÿêëèíäÿ ãàâðàìàã
èìêàíû âåðèð. ×öíêè î, ýåð÷ÿêäÿ äÿ äöíéà âÿ éàðàäûëûø ùàãäà áÿëëè òÿñÿââöðëÿð
ñèñòåìèäèð âÿ áó ìÿíàäà ìèôèí èøè éàðàäûëûøëàäûð. Ìèôîëîæè äöíéà ìîäåëèíèí þçÿéèíè
êîñìîñ âÿ õàîñ ùàããûíäà ÿêñè òÿñÿââöðëÿð òÿøêèë åäèð. Ìèôîëîæè äöøöíúÿ ÷àüûíû ÿêñ
åòäèðÿí ìÿòíëÿðèí ìÿçìóíó ñåìèîòèê àíëàìäà «íèçàìëàéûúû êîñìèê áàøëàíüûúëà
äàüûäûúû õàîòèê áàøëàíüûúûí ìöáàðèçÿñèíè» íèí òÿñâèðèíäÿí èáàðÿòäèð. Àðõåòèï
ñòðóêòóðëàðûí èôàäÿñè îëàí ìèôèí äÿ áàøëûúà ìþâçóñó áó ìÿíàäà õàîñóí äÿô
îëóíìàñû, êîñìîñóí áÿðïàñû, äöíéàíûí íèçàìà äöøìÿñè, éàðàäûëûøûí ñàùìàíà
ñàëûíìàñûäûð.
Ìèôîëîýèéàéà ýþðÿ, êîñìîñ õàîñäàí òþðÿéèð. Õàîñäàí òþðÿìèø îëàí Êîñìîñ
ìÿùâ îëóíúà äà õàîñà ãàéûäûá îíäà ýþìöëöð, òÿêðàð-òÿêðàð îíäà ÷þçÿëÿíèá
éåíèëÿíÿðÿê, ñîíðà éåíÿ äÿ îíà ãàéûäûð. Ùÿð äÿôÿñèíäÿ èñÿ õàîñ éåíÿ äÿ êîñìîñóí
áàøëàíüûúû îëìàüà äàâàì åäèð. ×öíêè êîñìîñó éàðàäàí ùÿìèí õàîñ þçëöéöíäÿ áèð
ùå÷ëèê äåéèëäèð. Ùÿìèí ùå÷ëèê êè, ÿí áþéöê àáñòðàêñèéà êèìè âÿ ìèôîëîæè
äöøöíúÿíèí ãàíóíàóéüóíëóãëàðû áàõûìûíäàí äà èáòèäàè òÿôÿêêöð ö÷öí ñîíàúàí
äÿðêîëóíìàçäûð. Éóíàí ìèôëÿðèíäÿ ùÿéàòûí ìÿíáÿéè ìÿùâ áåëÿ áèð àáñòðàêñèéà
îëàí ãàðàíëûã õàîñäóð.
Êîñìîñóí ïàð÷àñû îëóá ñàêðàë åäÿíëÿð õàðèúèíäÿ – êîñìîñäàí ãûðàãäà íÿ
âàðñà õàîñäóð, ãàðûøûãëûãëàð àëÿìè âÿ òÿñàäöôëÿðäÿí èáàðÿò áèð äöíéàäûð. Ìèôîëîæè
ñèñòåìëÿðèí áèð ÷îõóíäà èëêèí ñóéóí õàîñëà áàüëûëûãäàí äöøöíöëìÿñè äÿ áèð ÷îõ
áàõûìäàí êîñìîñóí õàîñóí þçöíäÿí, þç è÷ÿðèñèíäÿí éàðàíäûüûíû ìÿíàëàíäûðûð.
Ñèñòåìëÿðèí þçëÿðèíè íåúÿ àïàðûëìàñûíûí àðàøäûðûëìàñû ýþñòÿðèð êè, áöòöí
ïðîñåñ áîéó îíëàð íèçàìñûçëûã âÿ ùÿì äÿ åéíè çàìàíäà áèð íèçàì éàðàäûðëàð.
Áåëÿúÿ, êîñìîñ âÿ õàîñ – ùÿð èêèñè þçö-þçöíö òÿíçèìëÿìÿíèí ýÿðÿêëè éîëëàðûäûð.
Êîñìîñ õàîóñóí þçöíäÿí âÿ îíó äÿéèøèêëèéÿ óüðàäàã îíóí þç öçÿðèíäÿ òÿøÿêöë
òàïûð. ×öíêè õàîóñ áèð ãàðàíëûã êèìè áöòöí ìöìêöí èìêàíëàðû þçöíäÿ áèðëÿøäèðèð.
Êîñìîñóí áó þçö-þçöíö òÿøêèëè ïðîñåñèíäÿ õàîóñ ìÿðêÿçèííÿí ãûðàüà ñûõûøäûðûëûð.
Äöíéà ùÿìèí þçöíöòÿøêèë âÿ þç-þçöíö òÿíçèìëÿìÿ ïðîåñåñèíäÿ áèð àí àðà
âåðìÿäÿí äàèì òÿçÿëÿíèð. Áó çàìàí õàîóñ êîñìîñà, íèçàìà àïàðàí òÿêàìöë
80
éîëëàðûíûí ñå÷èëìÿñèíäÿí áèð óçëàøäûðûúû ðîëóíó îéíàéûð. Áóíóí ñàéÿñèíäÿ áöòöí
îëàí, ïàð÷àëàðà íèñáÿòäÿ äàùà ñöðÿòëè áèð èíêèøàô êå÷èðèð. Ùÿìèí íèçàì, êîñìîñ âÿ
éà ñàùìàíäûð êè, äöíéàíû áèð áöòöí ùàëûíà ýÿòèðèð. Áöòöí îëàí èñÿ áöòþâëöêäÿ âàð
îëàíûí, ìþâúöäàòûí þç ìàùèééÿòèäèð.
ßñêè, ìèôîïîåòèê âÿ ÿíÿíÿâè äöíéàýþðöøäÿ êàèíàòûí þç íèçàìûíû, þç
ñàùìàíû, äöçöìö âàðäûð. Áó íèçàì è÷èíäÿ íÿ èñÿ áèð íÿñíÿ éåðèíäÿí åäèëñÿéäè,
ùàíñûíûíñà ñûðàñû äàüûäûëñàéäû, áöòþâëöêäÿ ùÿìèí ñàùìàíûí äà ïîçóëàúàüûíà
èíàíûëàðäû. Ùÿìèí äöøöíúÿíèí èçëÿðè ñîíðàêû ÷àüëàðäà äà èíàíúëàðäà éàøàìàüà
äàâàì åòìèøäèð. Ìÿñÿëÿí, Àçÿðáàéúàí òöðêëÿðèíèí ìèôîëîæè èíàìûíà ýþðÿ, ýþéäÿí
äóðíà ãàòàðû ó÷àí âàõò äàøà òîõóíìàçäûëàð êè, ñÿôëÿðè ïîçóëàðäû âÿ äàø
éààòûëìàüûéëà ëåéëÿéèí êöñöá ýåäÿúÿéèíÿ, áó öçäÿí äÿ éàçûí éóáàíàúàüûíà
èíàíûëìûøäûð âÿ ñ.
Ùÿãèãÿòèí ìàùèéÿòè îíó òÿøêèë åëÿéÿí ïàð÷àëàðäà ýþðöíìöð, ÷öíêö Ùÿãèãÿò
ìàùèééÿòäÿ þçö áèð áöòöíäöð. Áöòöí âàð îëàíëàðûí ùàìûñû äà ìàùèééÿòäÿ áèðäèð
âÿ êþêäÿ áàüëàíäûãëàðû Áèð îëàíäàí ýÿëèðëÿð. Òÿêàìöëöí ñîí ìÿãñÿäè èñÿ
íÿñíÿëÿðèí èëêèí òÿáèÿòèíÿ õàñ îëàí áöòöíëöéÿ éåòìÿêäèð. Ïàð÷àäà áöòöíöí
ìàùèééÿòèíè àíëàìàã áó öçäÿí ÷ÿòèí îëóð.
Íèçàì, êîñìîñ äàèìà èíêèøàôäà îëàí, úàíëû ïðîñåñäèð; äöíéà ùÿð àí
éàðàäûúûëûã è÷ÿðèñèíäÿäèð. Êîñìîñóí õàîñäàí òÿøÿêêöë òàïìàñû ôèêðè áó ìÿíàäà
äöíéàíûí áèð àíëûã äà îëñà áåëÿ, àðà âåðìÿäÿí éàðàíûø ùàëûíäà îëäóüó ýåð÷ÿêëèéèíè
èôàäÿ åäèð. Âàðëûã ùÿð àí òÿçÿëÿíèð âÿ äÿéèøèð. Ùÿð àí éåíè áèð éàðàäûø âàð. Áó
òÿçÿëÿíìÿ âàðëûüûí ÿñàñûäûð. Ùÿìèí òÿçÿëÿíìÿ ùàëûíûí þçö èñÿ áèð âàð îëìà âÿ áèð
éîõ îëìà êèìèäèð. Äàèìè ñóðÿòäÿ äàâàì åëÿéÿí çÿíúèðâàðè áèð ùÿðÿêÿò âàð âÿ
ùÿìèí ùÿðÿêÿò âàð âÿ ùÿìèí ùÿðÿêÿò âàðëûüà äàèì áèð éåíèëèê ýÿòèðèð. Áóíëàðûí ùå÷
áèðè ùå÷ äÿ áèð àí ÿââÿëêè äåéèë. Áèð íÿñíÿíèí éåðèíè äàèì î áèðè àëûð. Ùÿéàò áèð ñó
êèìè éåíèëèéÿ äîüðó àõûá ýåäèð. Âàðëûã ñàíêè ùÿð àí þëöá ùÿð àí äà éåíèäÿí äèðèëèð.
Áèçèì áèð àí ÿââÿëêè êþùíÿ ýþðäöêëÿðèìèç äÿ ÿñëèíäÿ ùÿð àí âÿ éåíèäÿí-éåíèäÿí
òÿçÿëÿíèð. Õàîñäàí êîñìîñóí íåúÿ ìåéäàíà ÷ûõäûüûíû ÿêñ åòäèðÿí áó ìèñòèê
äöøöíúÿ áàõûìûíäàí èñÿ ìèôîëîýèéàíûí âÿ òÿñÿââöôöí úûäûüû ìÿíçÿðÿëÿð áèð-áèðèíÿ
÷îõ éàõûíäûð.
Ìèôîëîæè øöàðäà äöíéàíûí ñàùìàíà äöøìÿñè, éÿíè òÿøÿêêöë ïðîñåñè,
êîñìîýåíåçäèð, êîñìîñóí õàîñäàí äîüóëìàñûäûð. Ñòðóêòóðñóç Èëêèí Õàîñ îáðàçû
ïîòåíñèàëäà âàð îëàí ìöìêöí ôîðìàëàðûí áöòöí ñïåêòðèíè þçöíäÿ òîïëàéûáäûð.
Íèçàì âÿ õàîñóí éàí-éàíà îëäóüó ùÿð áèð ñèñòåìäÿ èêè ÿêñ èñòèãàìÿòëè
ïðîñåñ ýåäèð; áó ýöúëÿðäÿí áèðè àíòèñèñòåì ìàùèééÿòëè îëóá ùÿìèí ñèñòåìèí
ñòðóêòóðóíó äàüûòìàüà, íèçàìñûçëûã âÿ ãàðûøûãëàð òþðÿòìÿéÿ, î áèðè èñÿ ñàùìàíà
ñàëìàüà éþíÿëìèøäèð. Áóíóí äà òÿáèè íÿòèúÿñèäèð êè, ñàùìàí, íèçàìþçö õàîñëà
ãàðøûëûãëû áàüëûëûãäà éàðàíûð âÿ ìþâúöä îëóð. Äèññèïàòèâ ñèñòåìëÿðäÿ õàîñ âÿ
êîñìîñ èêèñè äÿ éàí-éàíà ìþâúöääöð.
Õàîñäàí êîñìîñà êå÷èäèí äèíàìèêàñû áóíäàí èáàðÿòäèð êè, ÷îõ ñàéäà
ìöìêöí îëàíëàðäàí éàëíûçúà áèð ýåð÷ÿê îëóð. Ëàêèí áó ýåð÷ÿêëÿøìÿíèí þçö äÿ áèð
òÿñàäöô ÿñÿðèäèð. ×öíêè òÿê áèð ìöìêöí îëàíûí ýåð÷ÿêëÿøÿ áèëìÿñè çÿðóðèäèð.
Íèçàìûí õàîñäàí ñïîíòàí éîëëà éàðàíäûüû áÿíçÿð ùàëëàðäà ýåð÷ÿêëÿøÿíëÿð îëà
áèëÿúÿêëÿð è÷ÿðèñèíäÿ éåýàíÿ ìöìêöí îëàíû äåéèë, ýåð÷ÿêëÿøÿ áèëÿíëÿðäÿí éàëíûç
áèðèäèð.
Áåëÿúÿ, õàîñäàí êîñìîñà êå÷èä ùàëûíäàêû ùÿð áèð ùàäèñÿ þçëöéöíäÿ
ìöÿééÿí ìÿíàäà òÿñàäöôèäèð âÿ ìöÿééÿí ìÿíàäà äà çÿðóðèäèð. Áó öçäÿí äÿ
òÿñàäöôëÿ çÿðóðÿò-ìöìêöí îëà áèëÿíèí ýåð÷ÿêëèéÿ ÷åâðèëÿ áèëìÿéÿíèí äÿéèøèê
éîëëàðûäûð.
Ìþâëÿâè òÿðèãÿòèíÿ ìÿíñóá äÿðâèøëÿðèí ñÿìàù îéóíó éàðàäûëûøû, áöòöí
êàèíàòûí íåúÿ ãóðóëìàüûíû ñèìâîëëàøäûðûð.
Ñÿìàõàíàéà ýèðÿí äÿðâèøëÿðèí
úöááÿëÿðèíèí éîõëóüó, ãàðàíëûüû, ãàðàëûüû, õàîñ ùàëûíû òÿìñèë åäèð. Ñÿìàù ö÷öí
îòóðóá ñîíðà öñòëÿðèíäÿí îíó àòìàëàðû âÿ àü ýåéèìëÿ àéàüà ãàëõìàëàðû èñÿ
ùÿãèãÿòäÿ âàðëûüûí éàðàäûëìàüûíû, õàîñäàí êîñìîñà êå÷èä ùàëûíû ðÿìçëÿíäèðèð.
81
Íèçàìûí, êîñìîñóí ñòðóêòóðëàðûíà ìöíàñèáÿòäÿ õàîñóí èêèëè ðîëó ÿñêè
ýþðöøëÿðäÿ õàîñóí «äîüóðóá éàðàäûúû âÿ äàüûäûá ìÿùâäèúè» òÿáèÿòè èëÿ áàüëûäûð.
Éàðàäûëûøûí éåíèëÿíìÿñè óüóðóíà èëêèí (ìÿäÿíè) ãÿùðÿìàí õàîñóí äÿðèíëèêëÿðèíÿ
åíèð. Õàîñ äàüûäûúû áàøëàíüûúäûð, äèýÿð éàðàäûúû ýöúäöð. Áåëÿëèêëÿ, ìèôîëîæè àëÿìèí
äèíàìèêàñû þçëöéöíäÿ Õàîñäàí Êîñìîñà êå÷èäëÿ ìöÿééÿí îëóíóð.
Ùÿð ùàíñû ìèôîëîæè ñèñòåìèí þçöíäÿ äàéàíàí êîñìîãîíèê ìèôëÿðäÿ éàðàäûëûø
àêòû, äöíéàíûí íåúÿ éàðàíìàñû òÿñâèð îëóíóð. Áöòöí åòíèê-ìÿäÿíè ñèñòåìëÿðäÿ
åòíîñëàðûí éàðàòäûãëàðû êîñìîãîíèê ìèôëÿðäÿ áèð èëêèí áàøëàíüûú êèìè õàîñ
ýþòöðöëìöøäöð. Áèð åòíîñ ö÷öí ùÿìèí áàøëàíüûú áîøëóã îëìóø, äèýÿð áèðè ö÷öí
ãàðàíëûã çöëìÿò, áèð áàøãà ÿíÿíÿ ö÷öí èñÿ ñòðóêòóðéàðàäûúû ñàéûëàí Ñó îëìóøäóð.
Èëêèí Ñó õàîñëà åéíèëÿøäèðèëèð. Ìèôîëîæè ÿíÿíÿëÿðäÿ áè÷èìñèç ìöùèòèíäÿí –
«äÿðéàéè-ìöùèò»äÿí éåðèí éàðàäûëìàñû äöíéàíûí ñàùìàíà ñàëûíìàñû éîëóíäà ÿí
ìöùöì àêò êèìè êîñìîãîíèê ìèôëÿðäÿ òÿñâèðèíè òàïûð. Éàðàäûëìûø ìèôëÿðèíÿ ýþðÿ
êîñìîñ – íèçàì è÷èíäÿ îëàí, äöçöìëö, ñàùìàíëû ìöíàñèáÿòëÿð öçÿðèíäÿ ãóðóëìóø
äöíéà-àëÿì õàîñóí þçöíäÿí òþðÿéèáäèð.
Ìèôîïîåòèê äöøöíúÿíèí ãàíóíàóéüóíëóãëàðû éàëíûç äèíè-ìÿðàñèìè
ìàùèééÿòëè äöíéàäà åòèáàðëûäûð. Áó ãàíóíàóéüóíëóãëàðäàí ãûðàãäà ãàëàí íÿ âàðñà
ùàìûñû òÿñàäöôëÿðèí ùàêèì îëäóüó õàîñäóð. Ñòðóêòóðñóç õàîñäàí ñàùìàíëû
êîñìîñà êå÷èääèð êè, ìèôîëîýèéàíûí äàõèëè ìÿíà âÿ ìÿçìóíóíó òÿøêèë åäèð.
Ùÿìèí ìÿíà âÿ ìÿçìóí èñÿ ÿí ÿñêè éàðàäûëûø ìèôëÿðäÿ ãîðóíóá ãàëìûøäûð. Èíñàí
ùÿéàòûíûí ýöíëöê ìÿèøÿò éþíö áó ìÿíàäà ìèôîïîåòèê äöøöíúÿíèí éöêñÿê
äÿéÿðëÿðè ñèñòåìèíÿ äàõèë äåéèë.
Éàðàäûëûø ìèôëÿðè ÷îõ çàìàí äöíéàíûí õÿëã îëóíìàçäàí ãàáàãêû õàîòèê
÷àüûíûí ìÿíçÿðÿñèíè úûçìàãëà áàøëàéûð. Áó ìÿòí òèïëÿðè àéðû-àéðû ÿíÿíÿëÿðäÿ
ìöñòÿñíà äÿðÿúÿäÿ áèð-áèðèíÿ áÿíçÿð âÿ éàõûí îëóá ùÿòòà áèðè äèýÿðèíèí òÿêðàðû
òÿñèðè äÿ áàøëàéûð. Òöðê ôîëêëîð ìÿòíëÿðèíèí áèð ÷îõóñó, ìÿñÿëÿí, øîð ãÿùðÿìàíëûã
ùåêàéÿòëÿðèíèí áàøëàíüûú áþëöìöíäÿ ìèôîëîæè äöíéà ìÿíçÿðÿñè úàíëàíäûðûëûð âÿ
ùåêàéÿò áåëÿúÿ, êîñìîñóí õàîñäàí éàðàäûëìàñû àêòûíûí òÿñâèðè èëÿ áàüûøëàéûð.
Ìèôîïîåòèê äöøöíúÿéÿ ýþðÿ, Òàíðû âÿ ìÿäÿíè ãÿùðÿìàíëàðûí äöíéà
öçöíäÿêè ôÿàëèééÿòëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ àëÿì íèçàìà ñàëûíìûøäûð. Äöíéàíûí êîñìîëîæè
ìîäåëèíè âåðÿí ùÿìèí êîñìîãîíèê ìèô ìÿòíëÿðèíèí äÿ áàøëûúà ìÿçìóíóíó
«íèçàìëàéûúû êîñìèê áàøëàíüûúëà äàüûäûúû õàîòèê áàøëàíüûúûí ìöáàðèçÿñè»,
àëÿìëÿðèí éàðàäûëìàñû, òÿáèÿò îáéåêòëÿðèíèí ìåéäàíà ýÿëìÿñè âÿ á. òÿøêèë åäèð.
Ìèôîëîýèéàäà äöíéàíûí éàðàäûëìàñû èëÿ áàüëû ùÿìèí òÿñÿââöðëÿð ñèñòåìèíèí
áàøëûúà èôàäÿ øÿêëè éàðàäûëûø ìèôëÿðè, áàøãà äåéèëèøëÿ, êîñìîãîíèê ìèôëÿðäèð êè, áó
ìèôëÿðèí äÿ áàøëûúà ìÿçìóíó éåíÿ õàîñóí êîìîñà ÷åâðèëìÿñèäèð. Áó éàðàäûëûø àêòû
ìèôîëîæè øöóðóí ãàíóíàóéüóíëóãëàðû áàõûìûíäàí äàùà ÷îõ êþùíÿ èë òÿùâèë îëóá
òÿçÿ èëÿ ãÿäÿì ãîéóëàí çàìàí êå÷èðèëÿí òÿãâèì ìÿðàñèìëÿðèíäÿ éåíèäÿí
úàíëàíäûðûð.
Õàîñ ùÿð ùàíñû êîñìîãîíèéà ùàäèñÿñèíèí áàøëàíüûú ìÿãàìûäûð. Îíóí
áàøëûúà ÿëàìÿòëÿðè íèçàìñûçëûã, ñòðóêòóðñóçëóã, ùÿð øåéèí ãàòìà-ãàðûøûã îëìàñûäûð.
Êîñìîãîíèéàëàðäà ùÿìèí õàîñ àëÿìè ùå÷ íÿéèí îëìàäûüû áèð áîøëóã, éîõëóã,
ãàðàíëûã äîëó áèð ùå÷ëèê îëìàãäàí áàøëàìûø õòîíèê âàðëûãëàðäàí, éà äà éåð öçöíöí
áàøäàí-àéàüà ñóëàðäàí èáàðÿò îëìàüûíà ãÿäÿð ÿí ìöõòÿëèô øÿêèëëÿðäÿ òÿñâèð
îëóíìóøäóð. Ùÿìèí õàîñóí êîñìîñà ÷åâðèëìÿñè ïðîñåñèíèí èñÿ ìÿðùÿëÿ-ìÿðùÿëÿ
ýåòäèéèíè äöøöíìÿê îëàð. Éÿíè ùÿð áèð ìèôîëîæè ÿíÿíÿíèí éàðàäûëûø ùàãäà
þçöíÿìÿõñóñ òÿñÿââöðëÿð ñèñòåìè âàðäûð. Áó ýþðöøëÿðÿ ÿñàñÿí, èëê èíñàí éàðàíûð,
èëê èíñàíûí úèñìèíäÿí àéðû-àéðû òÿáèè îáéåêòëÿð éàðàäûëûð, èëê ìÿäÿíè ñèìâîëëàð
ìåéäàíà ýÿòèðèëèð. Ìÿäÿíè ãÿùðÿìàíëàð ìåéäàíà ÷ûõûðëàð êè, áèð ÷îõ
êîñìîãîíèéàëàðäà ùÿìèí âàðëûãëàð õàîñó òÿìñèë åäÿí ãöââÿòëÿðäÿ, õòîíèê âàðëûãëàð
îëàí ÿæäàùàëàðëà âÿ á. ÷àðïûøûðëàð.
Ìèîëîýèéàéà äàèð ÿäÿáèééàòëàðäàí áÿëëè îëäóüó êèìè, ÿñêè êîñìîëîæè
(ìèôîïîåòèê) äöíéà ìîäåëèíèí òÿñâèðè âåðèëÿðêÿí èêèøÿð ãàðøûäóðìàëàðäàí èñòèôàäÿ
åäèëìèøäèð. Áóíëàðûí è÷ÿðèñèíäÿ äàùà ìöùöì îëàíëàðû äà âàðäûð êè, êîñìîñ – õàîñ
82
ãàðøûäóðìàñû åòíèê-ìÿäÿíè ñèñòåìëÿðäÿ äÿéèøìÿéÿí áåëÿ óíèâåðñàë èøàðÿ
êîìïëåêñëÿðèíäÿíäèð. Áó øÿêèë èêèøÿð ãàðøûäóðìàëàð èñÿ ÿñëèíäÿ àðõàèê äöøöíúÿíèí
èëêèí ìÿðùÿëÿñè îëàðàã äöíéàíû àíëàìàã ö÷öí îíó òÿñíèô åòìÿéÿ ÷àëûøìàüûí
éîëóäóð. Îíà ýþðÿ äÿ ìèôîïîåòèê äöíéà ìîäåëè ö÷öí áåëÿ ñèìâîëëàðäàí áèðè âÿ
ÿí ÿùÿìèééÿòëèñè êîñìîñ – õàîñ ãàðøûäóðìàñû ñàéûëûð.
Èíñàí òÿôÿêêöðöíöí èëêèí ãàòëàðûíû ÿêñ åòäèðÿí àðõàèê äþâðöí ìèôîëîæè
òÿôÿêêöðöíäÿ òÿñíèôàò ñàäÿ òóòóøäóðóëìàëàð éîëó èëÿ àïàðûëûð, áó òóòóøäóðóëìàëàð
èñÿ áàøëûúà îëàðàã èêèëè (âÿ éà èêèøÿð) ãàðøûäóðìàëàð öçÿðèíäÿ ãóðóëóðäó. Áàøëàíüûú
äþâðëÿðèí áåëÿ ÿí êþêëö ãàðøûäóðìàëàðû è÷ÿðèñèíäÿ õàîñ - êîñìîñ, þëöì-ùÿéàò,
ãàðà-àü, éóõàðû-àøàüû, ñîë-ñàü, þçýÿëÿð-áèçèìêèëÿð, òÿáèÿò-ìÿäÿíèééÿò âÿ á. êèìè
áèíàð îïïîçèñèéàëàð äàùà ÷îõ ñå÷èëèð. Þçöíö ýþñòÿðÿí áöòöí øÿêèëëÿðèéëÿ åòíèêìÿäÿíè ñèñòåìëÿðäÿ äÿéèøìÿç ãàëàðàã ÿêñ ãöòáëÿð àðàñûíäàêû òàðàçëûüû ãîðóéàí âÿ
íèñáÿòè ñàõëàéàí áó òèï ãàðûøäóðìàëàð àðàñûíäà õàîñ-êîñìîñ ãàðøûäóðìàñû ìöùöì
éåð òóòóð.
Ùÿìèí èêèëè ãàðøûäóðìàëàð àðàñûíäà ìöíàñèáÿòëÿðèí òàðàõëûüûíûí òÿìèí
åäèëìÿñè ö÷öí áèð áàðûøìà íþãòÿñèíÿ åùòèéàú äóéóëóð êè, áåëÿ áèð âàñèòÿ÷è
ôóíêñèéàñûíû äà ÿíÿíÿâè ìÿäÿíèééÿòëÿðäÿ ÷îõ çàìàí òÿáèÿòëÿ ìÿäÿíèééÿòè àéûðàí
ñÿðùÿääÿ éåðëÿøÿí îáéåêòëÿð éåðèíÿ éåòèðèëìèøäèð. Áåëÿ îáéåêòëÿðèí áèð ãàéäà
îëàðàã «êþùíÿ», «õàðàáàëûã» êèìè ñÿúèééÿëÿíìÿëÿðè ìèôîëîæè äöøöíúÿíèí þç
ìÿíòèãè âÿ äàõèëè ãàíóíàóéüóíëóãëàðû áàõûìûíäàí îíëàðûí ìÿùç þç ôóíêñèîíàëëûüû
èòèðÿðÿê ïîçóëìóø, éàðûì÷ûã ãàëìûø îëìàëàðû øÿêèëèíäÿ ìÿíàëàíäûðûëà áèëÿð. Èêèëè
ãàðøûäóðìàíûí îðòàã êå÷èä íþãòÿëÿðè êèìè òàðàçëàéûúû ôóíêñèéàñû äàøûìàëû îëàí áó
îáéåêòëÿð íèçàìëàéûúû ãöââÿ îëìàãäàí ÷ûõûá õàîñ ãöââÿëÿðèíèí ÿñèðèíÿ ÷åâðèëÿ
áèëèð. Áóíóí èñÿ áàø âåðìÿìÿñè ö÷öí ùÿìèí îáéåêòëÿðäÿ õàîñóí êîìîñà
÷åâðèëìÿñèíè ðÿìçëÿíäèðÿí áèð ñûðà ìÿäÿíèééÿò àêòàðû ýåð÷ÿêëÿøäèðìÿëèäèð.
Àðàøäûðûúûëàðûí ôèêðèíúÿ, ìÿñÿëÿí, Àçÿðáàéúàí òöðê ôîëêëîðóíäà ÿñêè ìèôîëîæè
äöøöíúÿäÿí ýÿëÿí áèð úÿùÿò îëàðàã èêèëè ãàðøûäóðìàëàðûí áåëÿ ïîçóëìà âÿ
òàðàçëàíìà éåðè êèìè ÿí ÷îõ äÿéèðìàí, ãàëà÷à, ìàüàðà âÿ á. ÷ûõûø åäèð. Òöðê
õàëãëàðûíûí ÿíÿíÿâè òÿñÿââöðëÿðèíäÿ äÿ åëÿúÿ òÿáèÿòëÿ ìÿäÿíèééÿòèí ñÿðùÿäèíäÿ
éåðëÿøÿí ùÿìèí ìàääè îáéåêòëÿð õàîñ ãöòáö èëÿ áàüëû îëóá, èíñàíû çÿñòÿ åäÿí, îíà
àçàð-áåçàð ýÿòèðÿí òÿùëöêÿëè éåðëÿð îëàðàã äöøöíöëìöøäöð.
Áöòþâëöêäÿ èêèøÿð ãàðøûäóðìàëàðûí ÿñëèíäÿ áèð êþêäÿí áàø àëûá ýÿëäèéè
ýåð÷ÿêëèê îëóá ñöáóòà éåòèðèëìèø ñàéûëà áèëÿð. Áåëÿ êè, ùÿìèí èêèëè ãàðûøäóðìàëàð
þçëöéöíäÿ åéíèééÿòèí äÿéèøèê éþêëÿðèíè ÿêñ åòäèðèð. Áó ìÿíàäà äà õàîñëà êîñìîñ
àíëàéûøëàðû ãàðøûëûãëû áàüëûëûãäûð.
Íèçàìûí þçö äàèì èíêøàôäà îëàí, òÿøÿêöë êå÷èðÿí ïðîñåñäèð. Ëàêèí ìèôîëîæè
øöàðäà äöíéà íèçàìû êîñìîñäàí õàîñäàí éàðàíìàñû, êîñìîýåíåç, òÿøÿêêöë,
ïðîñåñèíèí þçöäöð. Òÿáèÿòè åòèáàðèëÿ õàîñóí «éàðàäûúû âÿ äàüûäûúû» îëìàãëà èêèëè
òÿáèÿò âàð. õàîñóí ùå÷ áèð çàìàí éîõ îëìàäûüû, íèçàìûí þçöíäÿ áåëÿ ãÿðàð òóòóá
îíóí äÿðèíëèéèíäÿ âàð îëäóüóíà äàèð êîñìîãîíèê èäåéàéà ýþðÿ, äöíéà èëêèí
õàîñäàí éàðàíûáäûð.
Àðõàèê âÿ ÿíÿíÿâè úÿìèééÿòëÿðäÿ ÿòðàô àëÿì
áèð ìèêðîêîñì
êèìèäöøöíöëöð. Áó ìèêðîêîñìóí ùÿð ãàðûøûíäà ñàêðàë åíåðæè, ìèñòèê ýöú âàð.
ßíÿíÿâè úÿìèééÿòäÿí þòðö þçöíöí ìÿñêóíëàøäûüû éåð ñàêðàë åíåðæèñèíèí ÿí ÷îõ
òîïëàíäûüû ìÿêàíäûð. Ùÿìèí éåðè ÿùàòÿ åëÿéÿí àèðÿ è÷ÿðèñèíäÿ íÿ âàðñà íèçàìëû
äöíéàíûí òèìñàëûäûð. Áóíà ýþðÿ éàðàäûëûøûí ýöú ãàéíàüû äà äöíéàíûí òÿí
îðòàñûíäàäûð. Ùÿìèí éåðäÿí – ñàêðàë åíåðæèíèí òîïëàíäûüû äàèðÿäÿí ãûðàüà ÷ûõäûãúà
âÿ îðàäàí ýåäÿðÿê óçàãëàøäûãúà ãàëàí áöòöí éåðëÿð þçýÿ ìÿêàíû îëàðàã ãàâðàíûëûð.
Äàùà óçàã éåðëÿð èñÿ àðòûã äåìîíèê ýöúëÿðèí õàîòèê ìÿêàíû êèìè ìÿíôè ÷àëàð
ãàçàíûð.
Ìèôîëîýèéàéà ýþðÿ êîñìîñóí þçöíö òþðÿäÿí õàîñ êîñìîñóí åëÿ þçöíäÿúÿ
ýþìöëöðäöð. Ìèôîëîæè ñèñòåìëÿðäÿ éàðàäûëûø ÷àüûíäàí äàíûøûëàí çàìàí õàîñóí èëêèí
ñó èëÿ áàüëûëûãäà äöøöíöëìÿñè äÿ êîñìîñóí ÿñàñûíäà õàîñóí äàéàíäûüûíäàí õÿáÿð
83
âåðèð. Õàîñóí áó øÿêëèéÿ ìèôîëîýèéàäàêû ìÿíàëàíäûðûëìàñû ÷àüäàø åëìèí õàîñëà
áàüëû ýÿëäèéè ñîí ãÿíàÿòëÿðëÿ,äåìÿê îëàð, öñò-öñòÿ äöøöð.
Õàîñ îäóð êè, îíäà îëàíûí áèðè î áèðèíäÿí ñå÷èëìèð. Ýþðöíÿðëèê éàðàíìàñû
ö÷öí èñÿ îíóí êîñìîñà, íèçàìà, ñàùìàíà åùòèéàúû âàð. Õàîñäàí òþðÿìèø îëàí
êîñìîñ ìÿùâ îëóð, õàîñà ãàéûäûá îíäà ýþìöëöð, éåíèëÿíÿðÿê ñîíðà éåíÿ äÿ îíà
ãàéûäûð êè, ùÿìèí ïðîñåñ àðàëûãñûç äàâàì åëÿéèð. Áó çàìàí èñÿ ùÿð äÿôÿñèíäÿ äÿ
êîñìîñóí ÿáÿäè áàøëàíüûúû õàîñ îëìàüà äàâàì åäèð. Êîñìîñóí ïàð÷àñû îëóá îíó
ñàêðàë åäÿíëÿð õàðèúèíäÿ, êîñìîñäàí ãûðàãäà íÿ âàðñà-õàîñäóð, ãàðûøûãëûãëàð àëÿìè
âÿ òÿñàäöôëÿðäÿí èáàðÿò áèð äöíéàäûð. Áóíóíëà áåëÿ èøûã ãàðàíëûãñûç îëìàäûüû êèìè
êîñìîñ äà õàîñäàí àéðûëìàçäûð âÿ áÿçÿí íèçàì, äöçöì þç áàøëàíüûúûíû ãåéðè àäè
äÿðÿúÿäÿ ìöðÿêêÿá òÿáèÿòëè õàîñóí þçöíäÿí àëûð.
Êîñìîñ, íèçàì þç ìàùèééÿòèíäÿ éàðàíäûüû õàîñóí èçèíè äàøûéûð. Õàîñ
äàüûäûúû ñàéûëàí òÿáèÿòèéëÿ ÿñëèíäÿ àðòûã éàøàìàã ýöúö îëìàéàí, ñèñòåìèí öìóìè
ñòðóêòóðóíäà þçöíÿ éåð òàïà áèëìÿéÿí éàðàðñûç âÿ ýÿðÿêñèç ñòðóêòóðëàðû «þçöíäÿ
ÿðèäèá éîõ åäèð». Õàîñóí áó ìÿíàäà íèçàìéàðàäûúû ýöúö âàð. Î, ùå÷ äÿ ìöòëÿã
äàüûäûúû âÿ éà øÿð áàøëàíüûúû äåéèë, ÿêñèíÿ, þçöíö òÿíçèìëÿìÿ, þçö-þçöíö òÿøêèë
åòìÿ ïðîñåñèíèí ýÿðÿêëè áèð éþíöäöð. Ìèôîëîæè äöøöíúÿäÿ äÿ îíóí ôàñèëÿñèç îëàðàã
êîñìîñëà ìöáàðèçÿñè õàîñóí äÿðèíëèêëÿðäÿêè íèçàìëàéûúû òÿáèÿòèíäÿí ýÿëèð. Ôðàíñûç
ôèëîñîôó âÿ ñîèîëîãó Æèðàðûí ôèêðèíúÿ, àðõàèê úÿìèééÿòäÿ ãóðáàí âåðèëìÿñè
ãîðóéóúó ôóíêñèéà äàøûéûáäûð êè, ùÿìèí ôóíêñèéà äà øÿðèí õàîñà àïàðàí
àääûìëàðûíûí ãàðøûñûíû àëìàã, äöíéà íèçàìûíû ãîðóéóá ñàõëàìàãäàí èáàðÿòäèð.
Áöòöí åòíîñëàðûí êîñìîãîíèê ìèôëÿðèíäÿ èñÿ èëêèí éàðàäûúû áàøëàíüûú êèìè õàîñóí
ýþòöðöëìÿñè õàîòèê áàøëàíüûúûí áó ìÿíàäà òèïîëîæè ñÿúèééÿ äàøûäûüûíäàí õÿáÿð
âåðèð. Éàðàäûëûø àêòû èëÿ áàüëû îëàí ùÿìèí êîñìîãîíèê ìèôëÿðäÿ õàîòèê áàøëàíüûú
êèìè Èëêèí Ñóéóí èçëÿðèíÿ ðàñò ýÿëèíèð.
Ìèôîëîæè ìÿòíëÿðäÿí àíëàøûëäûüûíà ýþðÿ, òöðê òàíðû÷û ìèôîëîæè äöíéà
ýþðöøöíäÿ éàðàäûëûøûí ñàùìàíà äöøìÿçäÿí þíúÿêè õàîñ ùàëûíà «òåíãèç//òåíèç»
äåéèëìèøäèð êè, ñåìàíòèêàñû áàõûìûíäàí ñó, öììàí, äÿðéà, äÿíèç èëÿ áàüëû áó
àíëàéûø ñòðóêòóðñóçëóüó àéäûí èôàäÿ åäèð. ×öíêè ÿçÿëè éåð öçö, áàøäàí-áàøà áèð ñóëàð
àëÿìè îëàðàã äöøöíöëìöøäöð. Éÿíè äöíéà áàøëàíüûúäà áàøäàí-áàøà áèð òÿê
äÿíèçäÿí, ñóëàð àëÿìèíäÿí âÿ éà áàøãà ñþçëÿ äåéèëñÿ õàîñäàí èáàðÿò èäè.
Ìèôèê ìàùèééÿòëè íàüûë îáðàçû êèìè ÿæäàùàíûí äà íèçàìëû äöíéàéà ãàðøû
äàâàñû îíóí õàîñ äöíéàñû èëÿ áàüëû îëìàüûíäàí ýÿëèð. Áóíà ýþðÿäèð êè, ñèíêðåòèê
ýþðöíöøëö ÿæäàùà îáðàçû ÿí ÿñêè ìÿäÿíèééÿòëÿðèí éàðàäûúûëàðûíäàí öçö áÿðè ùÿð
çàìàí èíñàíëàðûí äöøöíúÿñèíè ìÿøüóë åòìèøäèð. ßæäàùà ùàããûíäà ìèô óíèâåðñàë
ùàäèñÿ êèìè î äÿðÿúÿäÿ ýåíèø éàéûëìûøäûð êè, Èñâå÷ðÿëè ïñèõèàòð âÿ äèíëÿð òàðèõ÷èñè
Ê.Éóíã îíó ùÿòòà àðõåòèïëÿð ñèñòåìèíÿ àèä åòìèøäèð.
Äèí òàðèõ÷èëÿðè, ìèôîëîãëàð ö÷öí ÿæäàùà îáðàçûíûí ýåíåçèñèíèí ùÿëÿ êè, áöòöí
ìÿðùÿëÿëÿðèíè èçëÿìÿê ÷ÿòèíäèð. Öìóìèééÿòëÿ èñÿ àéäûíäûð êè, éàøàéûøû ñèìâîëëàðà
áöðöíÿí, ìèôîëîæè äöøöíúÿëè ÿñêè èíñàíûí ýþçöíäÿ êþêö äÿðèí êå÷ìèøëÿðäÿí ýÿëÿí
ÿæäàùà äà áèð ðÿìçäèð. Î, þçöíäÿ ùÿëÿ òàì òÿøÿêêöë ìÿðùÿëÿñè êå÷èðìÿìèø îëàí
øÿêèëñèç, àìîðô ãöââÿòëÿðè òÿúÿññöì åòäèðèð, áóíóíëà éàíàøû î, ùÿì äÿ êîñìîñó –
íèçàìëû äöíéàíû éàðàäàúàã ñóëàð àëÿìèíèí ñèìâîëóäóð. Áó ìÿíàäà ÿæäàùà
àìáèâàëåíò àíëàìëû àðõàèê äåìîíèê îáðàç îëóá êîñìîñóí õàîñäàí äîüóëìàñûíû
ñèìâîëèçÿ åäèð. ßæäàùà áó áàõûìäàí ñòðóêòóðñóç èëêèí õàîñ îáðàçûíûí ïîòåíñèàëäà
âàð îëàí ìöìêöí øÿêèëëÿðèíèí áöòöí ñïåêòðèíè þçöíäÿ òîïëàéûáäûð.
Áåëÿúÿ, ÿæäàùà îáðàçû þçöíöí ñèìâîëèêàñûíà ýþðÿ õàîñëà êîñìîñóí
ìöáàðèçÿñèíè, õàîñëà êîñìîñ àðàñûíäàêû êå÷èä ùàëûíû þçöíäÿ òÿúÿññöì åòäèðèð âÿ
îíà ýþðÿ äÿ ñòðóêòóðñóç òÿáèÿòëè îëóá àìîðô þçÿëëèéè èëÿ ñå÷èëèð. ßæäàùà áàøëàíüûúäà
áàøäàí-áàøà ñóëàðäàí èáàðÿò îëàí, ëàêèí ùÿëÿ õàîñ ùàëûíäà ãóðòóëìàìûø áèð àëÿìè
ðÿìçëÿíäèðèð.
Áèð ñûðà ìèôîëîæè ñèñòåìëÿðäÿ êàèíàòûí èëêèí ñóäàí-õàîñäàí éàðàíìûø îëäóüó
äöøöíúÿñè áèð äàùà áåëÿ ãÿíàÿòÿ ýÿëìÿéÿ ÿñàñ âåðèð êè, õàîñóí ñàäÿúÿ ìÿíôè,
äàüûäûúû áàøëàíüûú åëàí îëóíìàñû ÿñëèíäÿ äöíéàíûí íèçàìûíûí, êîñìîñóí òÿáèÿòèíè
84
àíëàøûëìàñûíû ÷ÿòèíëÿøäèðèð. Õàîñëà êîñìîñóí ùÿð àí äÿéèøÿí âÿ ùÿð àí äà
éåíèëÿøÿí äöíéàíûí éàðàäûëûøûíäà íèñáÿòè àç ãàëà áÿðàáÿðäèð. Ìÿùç õàîñóí
ñàéÿñèíäÿ äöíéà éåíèäÿí âÿ éåíèäÿí òÿçÿëÿíèð. Áó ìÿíàäà õàîñ þçëöéöíäÿ
äöíéàíûí íèçàìûíû òÿìèí åäÿí áèð ùàäèñÿäèð. Êîñìîñóí þç âàðëûüûíäà îëàí ýöú
èêÿí õàîñó äåñòðóêòèâ áàøëàíüûú åëàí åäèá éàðàäûëûøû îíñóç òÿñÿââöð åòìÿê áó
öçäÿí éàíëûø íÿòèúÿëÿðÿ àïàðûá ÷ûõàðà áèëÿð.
Ìèôîëîýèéàäàêû õàîñ, ÷îõ çàìàí äöøöíëäöéö êèìè, ñàäÿúÿ ìÿíôè ãöòáäÿí
äàéàíàí âÿ äàüûäûúû áàøëàíüûúû òÿìñèë åäÿí äåñòðóêòèâ ãöââÿëÿðèí ãàéíàüû äà äåéèë.
Õàîñ ùàããûíäà áèëýèëÿð äÿðèíëÿøäèêúÿ Õàîñóí éàëíûç äàüûäûúû áàøëàíüûú îëäóüóíà
äàèð òÿñÿââöðëÿðèí éàëíûø îëäóüó ýåð÷ÿéè îðòàéà ÷ûõûð. Áåëÿ êè, ñòðóêòóð âÿ õàîñ
àíëàéûøëàðû þçëöéöíäÿ áèð-áèðèíäÿí òÿúðèä åäèëìèø äåéèëäèð. Éÿíè õàîñóí þçöíäÿ
ìöìêöí îëà áèëÿúÿê èìêàíëàð êèìè ñòðóêòóðéàðàäûúû áàøëàíüûú äà âàð âÿ õàîñëà
áàüëûëûãäà äöøöíöëÿí èëêèí ñó, òÿñàäöôè äåéèë êè, áèð ñûðà ìèôîëîæè ñèñòåìëÿðäÿ
êîñìîñóí áèð þíúÿêè âÿçèééÿòèíè ÿêñ åòäèðèð. Áó ìÿíàäà äöíéàíûí, éàðàäûëûøûí,
êîñìîãîíèéàíûí þçöíäÿ õàîñ àíëàéûøûíûí àéðûúà éåðè âàð. Äöíéàíûí ñàùìàíà
äöøìÿñè, íèçàìûí éàðàíìàñû éîëó ãàðàíëûãäàí äîüóëàí ãöââÿò êèìè ìÿùç õàîñäàí
âÿ îíäàêû ìöìêöí èìêàíëàðäàí êå÷èð.
Áàøëàíüûúäà ðóùàíè-äèíè àéèí ìàùèééÿòëè îëìàüû èëÿ ñå÷èëÿí áèð ñûðà
áàéðàìëàð þç ñòðóêòóðëàðû èëÿ êîñìîñóí õàîñäàí ìåéäàíà ýÿëäèéè ñèòóàñèéàíûí
ñÿðùÿäëÿðèíè ìöÿééÿí åäèðäè. Ñàêðàë çàìàíëàðäà êå÷èðèëÿí áó áàéðàìëàðäà èëêèí
÷àüà ãàéûäûëàðàã ìèôèê çàìàíûí éåíèäÿí úàíëàíäûðûëäûüû äöøöíöëìöøäöð. Òöðêëÿðèí
Áàùàð áàéðàìû èëÿ áàüëû ÿñàòèðè ýþðöøëÿðèíÿ ýþðÿ, ìÿñÿëÿí, èëê áàéðàì ýåúÿñè
àëÿìäÿ íÿ âàðñà ùàìûñû áèð àíëûüà äàéàíûá äóðóð. Áó èíàíú þçëöéöíäÿ êþùíÿ
çàìàíûí, éÿíè õàîñóí
áèòèá, éåíè çàìàíûí «áàøëàíüûú»û îëàí êîñìîñóí
éàðàíìàñûíû ìÿíàëàíäûðûð. Ùÿìèí «áàøëàíüûú»äà- õàîñäàí êîñìîñóí éàðàäûëûøû
àíûíäà îëàí ñèòóàñèéàäûð êè, áàéðàì âàõòû áèð äÿ òÿêðàðëàíàðàã àêòóàëëàøûð.
Áàùàðûí ýÿëèøè, Éåíè èëèí ãàðøûëàíìàñû ìÿðàñèìè ìèôîïîåòèê äöøöíúÿ
ùàäèñÿñè êèìè áåëÿúÿ õàîñäàí êîñìîñà êå÷èäè ñèìâîëèçÿ åäèð. Êîñìîñóí õàîñäàí
éàðàíìàñû àêòû áó øÿêèëäÿúÿ ìÿðàñèìäÿ úàíëàíäûðûëûð. ×îõëó àéèí âÿ ìÿðàñèìëÿðèí
êå÷èðèëäèéè ìöãÿääÿñ Íîâðóç àõøàìû ýåúÿñè, èíàíúà ýþðÿ, áèð àíëûüà ñóëàðûí
äàéàíìàñû ùÿãèãÿòäÿ õàîñäàí êîñìîñà ÿáÿäè êå÷èøèí áèð àíûíûí ðÿìçèäèð. Àëÿìèí
éàòàí âàõòû äåéèëÿí áó çàìàíäà, åòèãàäà ýþðÿ, ñóëàð, àüàúëàð éàòûð. Ýåúÿ èëÿ
ýöíäöçöí «òàðàç îëäóüó» áó çàìàíäà òÿáèÿòäÿ íÿ âàð èñÿ ùàìûñû òÿçÿëÿíèð. Ùÿìèí
çàìàíäûð êè, êþùíÿäÿí, êþùíÿ èëäÿí âÿ îíà áàüëû îëàí õàîñäàí ãàëìà íÿ âàðñà î
àí ùàìûñû ñèìâîëèê îëàðàã éàääàøëàðäàí ñèëèíèð. Ùÿð èë áåëÿúÿ äöíéàíûí éàðàäûëûøû
áó áéàðàìäà úàíëàíäûðûëûð. Òÿáèÿòèí, éàðàäûëûøûí êþùíÿ íèçàìû äàüûëûð, éåíèñè
ãóðóëóð. Êþùíÿäÿí ñàéûëàí íÿ âàðñà, ùàìûñû õàîñóí äÿðèíëèéèíäÿ ñàíêè ÿðèéèá éîõ
îëóð.
Áó, ÿëáÿòòÿ, èëêèí õàîñó ðÿìçëÿíäèðèð, ÷öíêè ìèôîëîæè äöøöíúÿäÿ èëêèí õàîñ,
ãåéä îëóíäóüó êèìè, þçö ñóëàðäàí èáàðÿò áèð àëÿì îëàðàã äöøöíöëìöøäöð. Êîñìîñ,
êàèíàò äà î èëêèí ñóäàí éàðàíìûøäûð. Áöòöí áöíëàð éàðàäûëûøûí òÿçÿëÿíèá éåíèäÿí
Íîâðóçäà úàíëàíìàñûíû ñèìâîëèçÿ åäèð, éÿíè ùÿð ýÿëÿí èëè äöíéà õàîñäàí
òÿìèçëÿíÿðÿê ñàíêè éåíèäÿí éàðàíûð. ßñëèíÿä èñÿ ùÿð ýÿëÿí èë âÿ àí éàðàäûëûøûí
áàøëàíüûú àííû, îíóí éåíèäÿí éàðàäûëäûüû çàìàíäûð.
Ìèôîëîýèéàäàêû õîñ àíëàéûøû ùàããûíäà áèð ãÿäÿð äÿ ýåíèø òÿñÿââöð
éàðàòìàãäàí þòðö åòíèê-ìÿäÿíè ÿíÿíÿíèí äèýÿð ôàêòëàðûíà ìöðàúèÿò åäèëÿ áèëÿð.
Ìÿñÿëÿí, éàñ ìÿðàñèìëÿðèíäÿ ùàëâà áèøèðèëìÿñè àêòû áåëÿ þëöìö, õàîñó,
íèçàìñûçëûüû òÿìñèë åäÿí ìÿíâè ãöòáö ãöââÿòëÿðÿ äàéàíìàã ö÷öí ùàëâàíûí ýöú
âåðäèéèíÿ, áöòöíëöêäÿ îíóí ùÿéàòè ýöúöíÿ âÿ éàðàäûúû ñÿúèééÿñèíÿ îëàí èíàìäàí
èðÿëè ýÿëìèøäèð. Ùàëâàíûí ÷àëûíìàñû, ìàùèééÿòèíÿ ýþðÿ áóðàäà äà ñåìèîòèê èøàðÿ
êèìè õàîñóí êîñìîñà ÷åâðèëìÿñèíè ðÿìçëÿíäèðèð.
Ìèôîëîæè äöøöíúÿäÿ õàîñ àíëàéûøû èëÿ áàüëû îëàðàã øÿð ãàðûøàí âàõò ùàãäà
òÿñÿââöðëÿð äÿ äèããÿòè ÷ÿêèð. Òöðê ìèôîëîæè äöøöíúÿñèíäÿ òîðàí ãîâóøàíäàí
ñîíðàêû áó çàìàí äèëèìè – «øÿð âàõòû» øÿð ãöââÿëÿðëÿ áàüëàíûëàí âÿ ÿñàñÿí ìÿíôè
85
àíëàìëàðëà éöêëÿíÿí áèð çàìàíäûð. Øÿð ãàðûøàí åëÿ âàõòäûð êè, áó çàìàí î áèðè
äöíéàíûí õàîñó òÿìñèë åäÿí ýöúëÿðèíèí áèð íèçàìëû äöíéàéà ìöäàõèëÿëÿðè íèñáÿòÿí
äàùà èíòåíñèâ áèð øÿêèë àëûð. Áåëÿëèêëÿ, òÿáèÿòëÿ ìÿäÿíèééÿòèí áèðáàøà ñÿðùÿäèíäÿ
éåðëÿøÿí âÿ ùÿéàò ýöúöíöí îëìàìàñû èëÿ ñÿúèééÿëÿíÿí áèð ñûðà ìÿêàíëàð
ôóíêñèîíàë ïîçóëìà, éàðûì÷ûãëûã îëàðàã àíëàøûëäûüû êèìè èøûãëà ãàðàíëûüûí àðàñûíäà
þç ôóíêñèéàñûíû éåðèíÿ éåòèðìÿéÿí çàìàí äèëèìè îëàí øÿð ãàðûøàí âàõò äà õàîñ êîñìîñ ãàðøûäóðìàñûíäà áèðèíúè – õàîñ òÿðÿôèíè ñèìâîëèçÿ åäèð.
Äèíè-ìàýèê ìÿçìóíëó àíëàéûø îëàí éàñàãëàð äà þçöíöí õàîñëà ÿëàãÿëè
ñåìàíòèê éîçóìóíó áÿëëè ìèôîëîæè ýþðöøëÿð àõàðûíäà òàïà áèëèð. Òÿáèÿòëÿ
ìÿäÿíèééÿòèí, õàîñëà êîñìîñóí, þëöìëÿ ùÿéàòûí, ãàðàíëûãëà èøûüûí ñÿðùÿäèíèí
êå÷èëìÿñè ìèôîïîåòèê äöøöíúÿäÿ áèðèíúèëÿðèí äàøûéûúûñû îëàí ýöúëÿðèí èêèíúèëÿðèí
èøëÿðèíÿ ãàðûøìàñû êèìè äÿðê îëóíìóøäóð. Õàîñ, þëöì âÿ éà ãàðàíëûã – ÿñëèíäÿ «î
áèðè äöíéà», «áàøãà éåð»äèð âÿ êîñìîñà, ùÿéàòà, èøûüà ãàðøû ãîéóëóð. Äöíéàëàð
àðàñûíäàêû ñÿðùÿäè êå÷ÿí çàìàí õàîñà éåíèëìÿê ñòðóêòóð-ñåìàíòèê ïëàíäà êîñìîñà
ãàðøû ãîéóìëàüà ýÿòèðèá ÷ûõàðûð. Áóíäàí ãîðóíìàã ö÷öí äÿ áÿëëè éàñàãëàðà áîéóí
ÿéìÿê ýÿðÿêäèð âÿ ñ.
Åñõàòîëîæè ìèôëÿðÿ ýÿëäèêäÿ, áóðàäà äöíéàíûí ñîíóíó ñÿúèééÿëÿíäèðÿí
ÿëàìÿòëÿðäÿí, ìÿùøÿð ýöíöíäÿí, êîñìèê ãÿçàäàí äàíûøûëûð. Áó ìÿíàäà êîñìîëîæè
ìîäåëèí ñîí ñÿðùÿäèíèí èøÿðàñè êèìè ÷ûõûø åäÿí ùÿìèí ìèôëÿð ÿñëèíäÿ êîñìîãîíèê
ìèôëÿðèí äÿéèøèê øÿêèëäÿ, éÿíè áóðàäà êîñìîñäàí õàîñà äîüðó ÿêñ ïðîñåñ áàø âåðèð,
õàîòèê äöíéà ýöúëÿðèíèí ôÿàëëàøìàñû íÿòèúÿñèíäÿ éåð öçöíäÿ áèð ñûðà ìÿíôèëèêëÿð
áàø àëûá ýåäèð êè, áó äà äöíéà íèçàìûíûí ïîçóëìàüûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðûð. Òöðê ìèôîëîæè
äöøöíúÿñèíäÿ äöíéàíûí ñîíó ìÿùç áåëÿ òÿñâèð îëóíóð. Åñõàòîëîæè ìèôëÿðäÿí õàîñó
òÿìñèë åäÿí âÿ ÿõëàãñûçëûüû, ÿäàëÿòñèçëèéè éàéàí ýöúëÿð éàðàäûëûø ÷àüûíäàí áÿðè
äöíéàíûí òàðàçëûüûíû, äöíéà íèçàìûíû ïîçìàüà ÷àëûøàí ùÿìèí ãöââÿëÿðäèð êè,
íèçàìëàéûúû êîñìîñëà äàüûäûúû õàîñ àðàñûíäàêû ìöáàðèçÿíèí ÿñàñûíäà äàéàíûð.
Áåëÿëèêëÿ, ìèôîëîýèéàäàêû õàîñ àíëàéûøû ìàùèééÿòèíÿ ýþðÿ ìöàñèð åëìèí
õàîñ ùàããûíäà ýÿëäèéè ãÿíàÿòëÿð èøûüûíäà àðàøäûðûëäûüû çàìàí îíóí êîñìîñëà,
íèçàìëûëûã âÿ ñàùìàíëà ñûõ áàüëû îëäóüó ýåð÷ÿéè öçÿ ÷ûõûð. Õàîñ àíëàéûøû ÷àüäàø
åëìèí þçöíäÿ íèçàìñûçëûã, ãàòìàãàðûøëûã àíëàéûøëàðûíûí ñèíîíèìè îëìàãäàí
÷ûõàðàã àðòûã ñòðóêòóð, äöçöì àíëàéûøû èëÿ äÿðèí áàüëûëûüû îëàí áèð ìÿçìóí
ãàçàíûáäûð. Ùÿãèãÿòÿí äÿ, ìþâúóä îëàí íÿ êè ñòðóêòóð âàð, ùàìûñû åëÿ õàîñ
äåéèëÿíèí þçöíäÿí äîü(óë)ìóøäóð. Ñòðóêòóð àíëàéûøû èëÿ ñèñòåìèí àéðû-àéðû
åëåìåíòëÿðè àðàñûíäà áàüëûëûüûí òà þçöäöð. Áó áàõûìäàí ìèôîëîýèéàäàêû õàîñ
àíëàéûøû ùÿì äÿ êîñìîãîíèéàíûí àéðûëìàç áèð åëåìåíòèäèð.
ÁÀØËÛÚÀ ÃÀÉÍÀÃËÀÐ
1. Й.Мелетинский. Поетика Мифа., М, 1976.
2. В.Топоров. Космогоническийе мифы; хаос первобытный//Мифы
народов мира. Енсиклопедийа, т.2, М., 1982.
3. И.Пригожин, И.Стенгерс. Порйадок из Хаос: новый диалог человека с
природой, М., 1986.
4. А.Байбурин. Космогенез // Народные знанийа. Фолклор. Народное
искусство, в. 4, М., 1991.
5. À.Àúàëîâ. Ìèôîëîýèéà // Àçÿðá. ÌÅÀ ßäÿáèééàò Èíñòèòóòóíóí Åëìè Àðõèâè,
ÿëéàçìà, 1999, èíâ. ¹ 68.
86
KAZAN TATAR BEYİTLERİNDE ÖLÜM MOTİFİ
Ïrof. Är. Ålfine ÑIBGATULLINA
Àlabuga Äevlet Ïedagoji Óniversitesi
Éelabuga-Òàòàðûñòàí
“Beyit”(beyt) terimi tüm edebiyat biliminde arapçadan girmiş olan “iki
mısradan oluşan nazım birimi” olarak anlatılsa da, Kazan tatar folklorunda başka
bir anlamı daha vardır, o özel bir liro-epik tür adı olarak ta geçiyor.
Tatar beyitlerinin temelinde facialı veya ilginç vakia yatıyor. Kazan Tatar
beyitleri genellikte Türk agıtlarina benziyorlar ama beyitler anonimleşmiş ve halk
edebiyati eserleri olarak söyleniyorlar.
Folklor alimleri beyitleri konu açısından birkac gruba ayırıyorlar:
1)Tarihi vakialar hakkındaki beyitler. Onlar birinci ve ikinci Dunya savaşları,
rus-fransız, rus-japon, rus-turk savaşları, inkılab, vatandaşlar savaşı v.b. vakiaları
yansıtan eserlerdir. Bu grub içerisinde birçok “savaş beyiti” vardır, onlarda şehit
gidenler yad kılınır.
2) Tarihi şahsların ve milli kahramanların ölümü neticesi yakılan beyitler ,
mesela: “Aksak Timer beyiti”, “Süyümbike beyiti”,“Ekaterina patşa beyiti”,
“Pugaçov”, “Salavat”, “Akmulla”, “Şamil”,“Tukay” beyitleri v.b.
3) Şahsların özel facialari ile ilgili eserler. Bu tür beyitler çogunlukta olup
onlar içerisinde ölüm şekli ve ölüm sebebine göre birkac tasnıfı gösterelebiliriz:
1) Kaza neticesi ölümlere yakılan beyitler: “Şöfer Enes beyiti”, “Yanıp ülgen
ike yeget beyiti” v.b.
2) Boğularak ölme neticesi yakılan beyitler: “Suga batkan Gayşe” , “Gayşe
matur belen gaşıyk Kamil beyiti”, “Balamişkin”, “Şemsekamal beyiti” v.b.
3) Afet ve tabiat olaylarında ölüm neticesi yakılan beyitler. (Şimşek düşmesi,
yıldırım çarpması, fırtına, soğuk, deprem v.b.) – “Buranda adaşkan Ilhamiye beyiti”,
“Komga basılıp ülgen Galime beyiti”,“Aşhabad zilzilesi” v.b.
4) Cinayet neticesi yakîlan beyitler (Öldüren ekiyadr): “Kurama
beyiti”, “Ben kitmedim bazarga”, “Mühemmetzeki beyiti” v.b.
Savaş-askerlik-emniyet mensubu ölümleri, hayvanlar tarafından öldürülme,
yaşlılık veya doğal ölüm neticesi, sevda ve aşk uğruna ölümler neticesi yakılan,
hastalık neticesi ölümlere yakılan beyitler de bu gruba girer.
Beyitlerin kompozisyon sırasına gore tasnıfı. Beyitlerde zaman ve mekan çok
önemlidir. Ölüm hadisesinin olduğu yer ve zaman eserin başında gösterilir:
- “Cersembe kön ker yuarga nik ciberdeng, enkeyem?”( Suga batkan Gayşe”)
- “Tarih meng de sigez yöz de ille tugızıncı yılda
Ike balam şehit buldı noyabr ahırında” (“Yanıp ülgen ike yeget beyiti”) v.b.
Ölen kişinin son gittiği yer, cenaze merasiminin yapıldığı yer, ölenin mezarımezarlık gosterilir:
Ak keletke yatkırdım kiçten ike balamnı,
Ut yalkınnarı çornagan tübe-tüşem salamnı.
(“Yanıp ulgen ike yeget beyiti”)
Nida (İtiraz-Sesleniş-İstek-Soru). Ölenin anne-babasina, akrabalarına
seslenip acı yaratması:
Şakmaklı külmekkeyemneng tabalmadım işleren.
Ule geudem kaytıp kergeç, enekeyem, nişledeng?
(“Şöfer Enes beyiti”).
87
Etkey, ceyge çıkkactın da yana öyler salırsız.
Ilhamiye bar ide dip, mine iske alırsız.
( “Buranda adaşkan Ilhamiye beyiti”)/
Beyitlerde ölenin defin işlerini yürütenlere seslenmesi, eşya, alet, giysi ve
hayvanlarına seslenmesi, vasiyet olarak akrabalarından dua sorması de çok
yaygındır:
I enkeyem, enkeyem, vasiyatem şul singa,
Herber comga kiçlerde heyr-doga kıyl minga.
(“Mühemmetzeki beyiti”).
Ölenin rüyasında vefat olan akrabasını görmesi facia olasını önceden
sezmesini bilirtir.
Birçok beyitlerde ölenin fiziki yapısı, nezaketi, süsü, cesareti hakkında övgüler
söylenir. Mesela:
“Cersembe kön ker yuadır, atna kiçke tuy iken.
Ozın çeçle, kara kaşlı, neçke zifa buylı iken.
(“Gayşe matur belen gaşıyk Kamil beyiti”).
Kalıp ifadeler (tekerlemeler-deyimler), klişe söz kümeleri beyitlerde çok sık
kollanılır:
Bismillahi ve billehi, citte korban gayete,
Bez eytebez, sez tınglagız Zinnetulla beyete.
(“Koyı çıstartucı Zinnetulla beyete”),
“Bismillahi ve billehi bu beyetneng başları….”
“Bismilla dip başlıymin oşbu beyetneng başların…” v.b.
Beyitler – Kazan Tatar halk edebiyatının en az araştrılmış sahalarından
birisidir.
Bugün de icad edilmekte olan beyitlerin motif ve kompozisyon tasniflarını
ögrenmek ve Turk agıtlarıyla karsılaştırmak – çok ilgi çeken ve önemli bir konudur.
88
ÊÈÏÐ ÒÖÐÊ ÍÀÜÛËËÀÐÛ ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ ÍÀÜÛËËÀÐÛ ÈËß
ÌÖÃÀÉÈÑßÄß
Åëìèðà ÔÈÊÐßÒÃÛÇÛ
ÀÌÅÀ Øÿðãøöíàñëûã Èíñòèòóòó
Áèð æàíð åòèáàðèëÿ äöíéà õàëãëàðûíûí ôîëêëîðóíäà ìöùöì ÿùÿìèééÿò êÿñá
åäÿí íàüûëëàð Êèïð òöðê ôîëêëîðøöíàñëûüûíäà ìàñàë àäû èëÿ áèëèíìÿêäÿäèð. Òöðê âÿ
îñìàíëû ëöüÿòëÿðèíäÿ «ìàñàë» ñþçöíöí ÿðÿáúÿ «ìåñåë» êÿëìÿñèíèí ìÿíà âÿ
ñþéëÿéèø äÿéèøèêëèéè ãàçàíìàñû èëÿ îðòàéà ÷ûõäûüû èôàäÿ åäèëìèøäèð. Õàëã äèëèíäÿ
«ìåñåë» þéöä ìÿíàñûíäàäûð. ßñðëÿðèí èðôàí âÿ ùÿéàò ãàíóíëàðûíû, éàøàìàã ìÿúáóðèééÿòèíäÿ îëäóãëàðûìûçëà éàøàìàã èñòÿäèêëÿðèìèçè áèð àðàäà þçöíÿìÿõñóñ áèð
àòìîñôåðäÿ âÿ öñëóáäà ñïåñèôèê ìÿíòèã ñèëñèëÿñè è÷èíäÿ àíëàäàí ìàñàëëàð øèôàùè õàëã
ÿäÿáèééàòû íöìóíÿëÿðèíèí ÿí ÷ÿêèúè îëàíûäûð.[1, 41]
Ìÿëóìäóð êè, äöíéà õàëãëàðûíûí ôîëêëîðøöíàñëûüûíäà íàüûëëàðûí òîïëàíìàñû,
íÿøðè, òÿäãèãè èøèíÿ ùÿëÿ êå÷ÿí ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿí áàøëàíûëìûøäûð. ÕÛÕ ÿñðèí
ÿââÿëëÿðèíäÿ Àëìàíèéàäà Ãðèìì ãàðäàøëàðûíûí ôÿàëèééÿòè îíëàðà ãÿäÿð ýþðöëÿí
èøëÿðèí çèðâÿñè âÿ îíëàðäàí ñîíðà íàüûë àðàøäûðûúûëûüûíäà àïàðûëàí òÿäãèãàòëàðûí
áàøëàíüûúû ðîëóíó îéíàìûøäûð.
Êèïð òöðê íàüûëëàðûíûí òîïëàíìàñû âÿ òÿäãèãèíÿ ÷îõ ýåú áàøëàíìûøäûð. Èëê
íàüûë êèòàáû èñÿ 1986-úû èëäÿ áàñûëìûøäûð. (Êûáðûñ Òöðê Ìàñàëëàðû. Ñ. Ñàêàîüëó.1986)
Èêèíúè íàüûë êèòàáûíûí íÿøðè èñÿ Îüóç Éîðãàíúûîüëóíóí àäû èëÿ áàüëûäûð.
(Ìàñàëëàð.Îüóç Éîðãàíñûîüëó.1998) Ëàêèí íÿ áèðèíúè, íÿ äÿ èêèíúè êèòàá ÿëèìèçäÿ
îëìàäûüû ö÷öí áèç Êèïð íàüûëëàðûíäàí áÿùñ åòäèêúÿ, Å. Ñàðàúîüëóíóí «Êûáðûñ Àüçû»
êèòàáûíäà âåðèëÿí íàüûëëàðà èñòèíàä åäÿúÿéèê. Ùÿìèí êèòàáäà òîïëàíàí íàüûëëàð
àøàüûäàêûëàðäûð: «Äèâèí íàüûëû», «Ö÷ ãàðäàø íàüûëû», «Õîúà ãûçû íàüûëû», «Îí èêè
ãàðäàø íàüûëû», «Àëòóí ãûç íàüûëû»
Òÿäãèãàòûìûçû àñàíëàøäûðìàã âÿ íàüûëëàð ùàããûíäà òÿñÿââöð éàðàòìàã
ìÿãñÿäèëÿ Êèïð íàüûëëàðûíûí ìîòèâëÿðè âåðäèéèìèç úÿäâÿëäÿ ñûðàëàíìûøäûð.
Áèðèíúè íàüûë äèâèí ãûçëàðû àïàðìàñû ìîòèâè èëÿ áàøëàéûð. Ùÿìèí ìîòèâÿ
Àçÿðáàéúàí íàüûëëàðûíäàí «Ðåéùàíûí íàüûëû», «Êÿë Ùÿñÿíèí íàüûëû», «Áàðõóäàðûí
íàüûëû»íäà òÿñàäöô åäèðèê. Íàüûëäà òÿñâèð åäèëÿí äèâ ñóðÿòè ÿñàñ ìèôîëîæè
ïåðñîíàæëàðäàí áèðè êèìè äèããÿòè úÿëá åäèð âÿ Àçÿðáàéúàí íàüûëëàðûíäà äèâèí éåðèíÿ
éåòèðäèéè ôóíêñèéà(Àçÿðáàéúàí íàüûëëàðûíäà äèâ äàùà ÷îõ øÿð ãöââÿëÿðèí òÿìñèë÷èñè
êèìè ÿêñ îëóíìóøäóð. Äèâëÿð ùÿéàò ìÿíáÿéè îëàí ñåùðëè âàñèòÿëÿðè âÿ ýþçÿë ãûçëàðû
îüóðëàìàãëà èíñàíëàðû ÿáÿäè ñÿàäÿòäÿí ìÿùðóì åòìÿéÿ ÷àëûøûðëàð. [2, 65]) Êèïð
íàüûëëàðûíäà äà ïàðàëåë øÿêèëäÿ þçöíö ýþñòÿðèð.
Áèð ÷îõ ñåùðëè íàüûëëàðäà îëäóüó êèìè àäû ÷ÿêèëÿí íàüûë äà ö÷ëÿìÿ öçÿðèíäÿ
ãóðóëìóøäóð. Áó ö÷ëÿìÿ ùÿì áàúûëàðûí ñàéûíäà, ùÿì îíëàðû äèâÿ òÿñëèì åäÿðêÿí
ìöãàáèë îëàðàã àëûíàí ïóëäà(ö÷ àëòóí), ùÿì äèâèí òÿêðàð îëóíàí ùÿðÿêÿòëÿðèíäÿ,
ùÿì äÿ áàúûëàðûí éåðèíÿ éåòèðäèêëÿðè ôóíêñèéàëàðäà þçöíö ýþñòÿðèð. Áó ö÷ëÿìÿäÿ
ùàäèñÿëÿð áèðè-äèýÿðèíäÿí óüóðëó îëìàã øÿðòè èëÿ èíêèøàô åäèð. Ùàäèñÿëÿð ùÿð éåíè
ðÿãÿìèí àðòìàñû èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã òÿäðèúÿí àðòûð âÿ ãöââÿòëÿíèð. [3, 47]
Áåëÿëèêëÿ, ùÿìèí íàüûëäà äà ÿââÿëêè áàúûíûí þùäÿñèíäÿí ýÿëÿ áèëìÿäèêëÿðè èøè
êè÷èê áàúû éåðèíÿ éåòèðèð áó ,íàüûëëàðäà êè÷èê áàúûíûí (ãàðäàøûí) èäåàëëëàøäûðûëìàñû
èëÿ èçàù îëóíà áèëÿð.
Úÿëèë Ãÿðèáîüëó èñÿ ùÿìèí íàüûëäàí ñþùáÿò à÷àðêÿí îíóí «Ìÿëèê
Ìÿùÿììÿä íàüûëû» èëÿ öñò-öñòÿ äöøÿí ìÿãàìëàðûíû ãåéä åäèð: « Àçÿðáàéúàí
íàüûëûíäà ïàäøàùûí ö÷ îüëó, Êèïð ìàñàëûíäà ãàðûíûí ö÷ ãûçû âàð. «Ìÿëèê
Ìÿùÿììÿä íàüûëû»íäà ïàäøàùûí áàüûíäà îëàí àëìàëàðû äèâ îüóðëàéûð, «Äèâèí
ìàñàëû»íäà èñÿ äèâ ãàðûíûí ãûçëàðûíû àïàðûð. Ïàäøàùûí êè÷èê îüëó
Ìÿëèê
Ìÿùÿììÿä, ãàðûíûí êè÷èê ãûçû Áèð Þíýÿ äèâÿ ãàëèá ýÿëèð. Áó ìàñàëëàðûí ùÿð
èêèñèíäÿ ýþñòÿðèëèð êè, äèâ ÷îõ èñòè éåðäÿí êå÷èð.» [4, 72]
89
Íàüûëäà ðàñò ýÿëèíÿí ñà÷ëàðûíäàí àñûëìà ìîòèâèíÿ áèð ÷îõ Àçÿðáàéúàí
íàüûëëàðûíäà òÿñàäöô åäèëèð.
Íàüûëäà íþâáÿòè ýåäèøÿ ãÿäÿðêè ùàäèñÿëÿð âÿ åéíè çàìàíäà äèâäÿí ãà÷àí
ãûçûí ñàíäûãäàí(äîëàá) èñòèôàäÿ åòìÿñè ìîòèâè Àçÿðáàéúàí íàüûëëàðûíäàí «Ö÷
áàúûíûí íàüûëû»íäà äà þçöíö ýþñòÿðèð.
Áèð ìÿãàìû ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, ñåùðëè âÿ äåìîíèê âàðëûãëàðäàí õèëàñ
îëìàã ö÷öí ãÿùðÿìàíëàð áèð ñûðà âàñèòÿëÿðäÿí èñòèôàäÿ åäèðëÿð. [5, 8];éà ñèìàëàðûíû
äÿéèøèðëÿð, éà äà áó íàüûëäà îëäóüó êèìè, ñàíäûüûí (ãóòóíóí, äîëàáûí) è÷èíÿ ýèðèðëÿð.
Öìöìèééÿòëÿ, ùÿì ùàããûíäà ñþùáÿò à÷äûüûìûç íàüûëäà, ùÿì äÿ äèýÿð Êèïð
ìàñàëëàðûíäà ñàíäûüûí è÷èíäÿ ýèçëÿíìÿ ýåíèø øÿêèëäÿ òÿñàäöô îëóíàí öñóëëàðäàíäûð.
Íàüûëäà íþâáÿòè ýåäèø ãûçûí (äèâäÿí ãóðòóëàí êè÷èê áàúûíûí) øàùçàäÿ èëÿ ðàñòëàøìàñû
èëÿ áàøëàéûð âÿ «þçýÿñèíÿ ãóéó ãàçàí þçö äöøÿð» àòàëàð ñþçö èëÿ ìàñàë ñîíà ÷àòûð.
«Êûáðûñ Àüçû» êèòàáûíäà âåðèëÿí èêèíúè ìàñàëûí – «Ö÷ ãàðäàø íàüûëû»íûí
Àçÿðáàéúàí âàðèàíòëàðû «Ö÷ ãàðäàøëà íóðàíè ãîúà» âÿ «Ö÷ ãàðäàø» íàüûëëàðûäûð.
Ùÿð áèð âàðèàíò åäèëÿí õåéèðõàùëûüûí ÿâÿçèíè éàõøûëûãëà þäÿìÿê èäåéàñû öçÿðèíäÿ
ãóðóëìóøäóð âÿ ùÿìèí òÿëÿáÿ éåíÿ äÿ èäåàëëàøäûðûëìûø êè÷èê ãàðäàøûí ñèìàñûíäà
úàâàá âåðèëèð. Áó íàüûëûí ìöõòÿëèô âàðèàíòëàðûíäà äà åïèê òÿêðàðëàð (èõòèéàðûí âÿ éà
íóðàíè ãîúàíûí åéíè ãàéäà èëÿ ãàðäàøäàðû ö÷ äÿôÿ ñûíàìàñû, àðçóëàðûí éåðèíÿ
éåòèðèëìÿñè âÿ éåíèäÿí ñûíàìà) ôîðìà âÿ ìÿçìóí áàõûìûíäàí áèð-áèðèíè
òàìàìëàéûð. Áåëÿëèêëÿ, áèð ÷îõ õöñóñèééÿòëÿðè èëÿ îõøàð îëàí âàðèàíòëàðäà ôÿðãëè
úÿùÿò Êèïð ìàñàëûíäà þçöíö ýþñòÿðÿí «èìòàùàíëà åâëÿíìÿ» ìîòèâèíÿ Àçÿðáàéúàí
íàüûëëàðûíäà òÿñàäöô îëóíìàìàñûäûð. Äèýÿð ôÿðãëè úÿùÿò èñÿ Êèïð âàðèàíòûíäà ñîíäà
þëöá-äèðèëìÿ ìîòèâèíäÿ íàüûëà èñëàìëà áàüëû åëåìåíòëÿðèí (óøàüûí «Ãóðàí»
îõóìàñû) äàõèë îëìàñûäûð.
À. Ààðíåíèí ñöæåò ýþñòÿðèúèñèíäÿ 510 Á íþìðÿñèíäÿ ãåéä îëóíàí íàüûëûí
Êèïð âàðèàíòû «Õîúà ãûçû íàüûëû»äûð. Ãûçû èëÿ åâëÿíìÿê èñòÿéÿí àòà (èí÷åñò)
ìîòèâèíÿ äàéàíàí ùÿìèí íàüûëûí Àçÿðáàéúàí âàðèàíòëàðû «Õîøãÿäÿì» âÿ
«Øöêóôÿ» àäëàíûð. Àíàíûí þëìÿñè èëÿ áàøëàéàí ñöæåò àòàñû èëÿ åâëèëèêäÿí ãà÷àí ãûçûí
éóõàðûäà òîõóíäóüóìóç íàüûëëàðäà îëäóüó êèìè è÷ÿðèäÿí êèëèäëÿíÿí ñàíäûãäàí
èñòèôàäÿ åäÿðÿê óçàãëàøìàñû èëÿ äàâàì åäèð âÿ íþâáÿòè ýåäèø ãûçûí ýÿëèá ñàðàéà
äöøìÿñè èëÿ áàüëûäûð. Áåéíÿëõàëã ñöæåò ýþñòÿðèúèñèíäÿ ãóëëóã÷ó ñèôÿòèíäÿ ñàðàéà
äöøÿí ãûç Êèïð ìàñàëûíäà ñàíäûüûí è÷èíäÿ ñèðëè ùàëäà ïåéäà îëóð.
Ùÿð èêè âàðèàíòäà íàüûë òîé ìÿðàñèìè èëÿ áèòèð. Ëàêèí òàíûìà ìîòèâèíäÿ ôÿðãëè
úÿùÿòëÿð ÿøéàëàðäà (áàøìàã âÿ öçöê) þçöíö ýþñòÿðèð.
Ýþðêÿìëè ôèí òÿäãèãàò÷ûñû À. Ààðíåíèí «Íàüûë ñöæåòëÿðèíèí ýþñòÿðèúèñè»íäÿ
éåð àëìàéàí «Îí èêè ãàðäàø íàüûëû»íûí «Éåääè ãàðäàø áèð áàúû» àäëû Àçÿðáàéúàí
íàüûëû èëÿ êÿñèøÿí íþãòÿëÿðè àøàüûäàêûëàðäûð.
Ùÿð èêè íàüûë ãàðäàøëàðûí åâäÿí àéðûëìÿñû ìîòèâè èëÿ áàøëàéûð. Ëàêèí Êèïð
âàðèàíòûíäà áó àéðûëìà àíàëûüûí öçöíäÿí îëóðñà, Àçÿðáàéúàí âàðèàíòûíäà ïàõûë
ãîíøóíóí çèéàíêàð ôÿàëèééÿòè èëÿ áàüëûäûð. Ùÿð èêè âàíèàíòäà óéüóí ýÿëÿí
úÿùÿòëÿðäÿí áèðè îüóðëàìà ìîòèâèäèð. Éàëíûç îüóðëàíàí ïðåäìåòëÿð ôÿðãëèäèð.
Àçÿðáàéúàí âàðèàíòûíäà îä îüóðëàíäûüû ùàëäà, Êèïð âàðèàíòûíäà ÿò âÿ ÷þðÿê
ýþòöðöëöð. Êèïð âàðèàíòûíäà äèâ ãàðûñû øÿêÿð äöçÿëäèð.Ùÿìèí äèâ ãàðûñûíûí äàøûäûüû
ÿëàìÿòëÿðäÿí áèðè äÿ êîðëóãäóð.
Ùÿð èêè íàüûëäà öñò – öñòÿ äöøÿí ìîòèâëÿðäÿí áèðè äÿ ãûçû òàïìàãëà áàüëûäûð.
Äèôåðåíñèàëëàøàí úÿùÿò èñÿ ùÿëèì («Îí èêè ãàðäàø íàüûëû») âÿ èï («Éåääè ãàðäàø áèð
áàúû») âàñèòÿñèëÿ òàïìàëàðäàêû ìöõòÿëèôëèêäèð.
Çèéàíêàðûí ôÿàëèééÿòè íàüûëäà ôÿðãëè ìîòèâëÿðäÿ äàâàì åòäèðèëèð. «Îí èêè
ãàðäàø íàüûëû»íäà áó, þëöá-äèðèëìÿ âÿ éà äèðè-äèðè ýþìöëìÿ ìîòèâè, «Éåääè ãàðäàø
áèð áàúû» íàüûëûíäà èñÿ ÷åâðèëìÿ ìîòèâèäèð. Ðóùóí ÿøéàäà éåðëÿøìÿñè èëÿ èçàù
îëóíàí ùÿð ùàíñû áèð ÿøéàíûí (öçöê, áîéóíáàüû âÿ ñ.) èíñàíûí öñòöíÿ òàõûëìàñû âÿ
îíäàí ýþòöðöëìÿñè èëÿ þëìÿ ìîòèâè Êèïð âàðèàíòûíäà îüëàíà áàòàí ñöìöêäÿ -áó
íàüûëûí «Éåääè ãàðäàø» àäëû áàøãà áèð âàðèàíòûíäà äà ãûç äèâèí äèøèíèí îíà
90
áàòûðûëìàñû èëÿ þëöð [6, 71]-Àçÿðáàéúàí âàðèàíòûíäà èñÿ äèâèí ãÿáðè öñòöíäÿ áèòÿí
ïåíúÿðäÿ þç ôóíêñèéàñûíû ñàõëàéûð.
Àçÿðáàéúàí âàðèàíòûíäà äèâèí úàíû ìîòèâè èëÿ íàüûë ñîíà éåòèðñÿ, Êèïð
âàðèàíòûíäà ñöæåòÿ åâëÿíìÿ ìîòèâè èëÿ éåêóí âóðóëóð.
Íàüûë ãÿùðÿìàíû åâëÿíìÿê ö÷öí ãàðòàëûí áåëèíäÿ ñÿéàùÿòÿ ÷ûõûð. Àçÿðáàéúàí õàëã íàüûëëàðûíäà èñÿ ãÿùðÿìàí, àäÿòÿí, áó ìÿãñÿäëÿ Ñèìóðã ãóøóíäàí èñòèôàäÿ åäèð. Ùÿìèí ìÿñÿëÿéÿ äèããÿò éåòèðÿíëÿðäÿí áèðè – Ýöëëö Éîëîüëó «Ïàäøàùûí
àëìà àüàúû» íàüûëûíû àðàøäûðàðêÿí ñàäÿúÿ îëàðàã ãóøäàí áÿùñ åäèð. «Ãàðòàë ãÿäèì
òöðêëÿðèí òîòåìëÿðè ñûðàñûíäà þçöíÿìÿõñóñ éåð òóòóð. Òÿñàäöôè äåéèë êè, ãàãàóç
ãÿùðÿìàíëàðû ãàðàíëûã äöíéàäàí èøûãëû äöíéàéà ÷ûõàðàí äà ìÿùç ãàðòàëäûð. Êèïð
òöðêëÿðèíäÿ î éàëíûç «ãóø» øÿêëèíäÿ âåðèëèð.» [7, 6] Äèýÿð áèð ìÿíáÿäÿ èñÿ ùÿìèí
ãóø ùÿããûíäà äåéèëèð: «Éàõûí Øÿðã íàüûëëàðûíäà ãÿðèáÿ âàðëûã îëàí Çöìðöä ãóøó
ãÿùðÿìàíëàðû áåëèíÿ àëàðàã ÷ÿòèíëèêëÿðäÿí ãóðòàðûð. Î, ãÿùðÿìàíûí èíàíûëìûø
êþìÿê÷èñè îëàðàã îíó ùÿð áèð ÷ÿòèíëèêäÿí ãóðòàðàðàã, ïàäøàù ãûçû èëÿ åâëÿíìÿñèíÿ
êþìÿê åäèð.»[5, 8]
Íÿçÿðäÿí êå÷èðÿúÿéèìèç ñîíóíúó íàüûë – «Àëòóí ãûç íàüûëû» êîíòàìèíàñèéà
öçÿðèíäÿ ãóðóëìóøäóð. Ñöæåòëÿðèí áèðëÿøìÿñèíÿ äàéàíàí ùÿìèí íàüûëäà èëê ñöæåò
Àà-Òù êàòàëîãóíäà 480-úè íþìðÿäÿ ãåéä îëóíìóøäóð. «Éàõøûëûã åäÿí éàõøûëûã
ýþðÿð-ìÿñÿëèíÿ äàéàíàí áó ìîòèâ äöíéà ôîëêëîðóíäà îëäóíúà éàéüûíäûð. Àà-Òù òèï
êàòàëîãóíäà äþðä àéðû âàðèàíò (480, 480À, 480Á, 480Ú) îëàðàã ãàðøûìûçà ÷ûõàí áó
ìîòèâ Åáåðùàðä âÿ Áîðàòàâûí «Òöðê Ìàñàëëàðû Òèïëÿðè » (ÒÒÂ) êàòàëîãóíäà 68
íþìðÿëè ìàñàë êèìè âåðèëìèøäèð.Áîðàòàâûí 1953-úö èëäÿ éàéûìëàíàí áó ÿñÿðèíäÿí
ñîíðà òöðê ôîëêëîðóíäà áó ìîòèâÿ áàøãà ìàñàë þðíÿêëÿðèíäÿ äÿ òÿñàäöô åäèðèê.
Áóíäàí áàøãà Ñêàíäèíàâèéà þëêÿëÿðèíäÿí Íîðâå÷, Èñâå÷, Èòàëèéà, Ôèíëàíäèéà, Èðëàíäèéà, Ðóñèéà, Ïîëøà, Ìàúàðûñòàí, Ñëîâåíèéà, Éóíàíûñòàí âÿ Òöðêèéÿ êèìè þëêÿëÿðäÿí ÿëàâÿ, Èñïàíèéà Àìåðèêàñû, Ïóåðòî Ðèêî, Àôðèêà ôîëêëîðóíäà äà ìÿëóìäóð.» [4,
18]
Áóíäàí þíúÿ äèããÿò éåòèðäèéèìèç íàüûëäà îëäóüó êèìè áó ìàñàëäà äà ñöæåò
ãûçûí þýåé àíàíûí òÿùðèêè èëÿ åâäÿí àéðûëìàñû ìîòèâè èëÿ áàøëàéûð. Åâäÿí àéðûëàí
ãûçà ñåùðëè êþìÿê÷è ðîëóíäà Õûçûð ïåéüÿìáÿð éàðäûì åäèð. Öìóìèééÿòëÿ, Õûçûð
Èëéàñ îáðàçû òöðê õàëãëàðû ôîëêëîðóíóí àéðû-àéðû æàíðëàðûíäà õåéèðõàù âÿ õèëàñåäèúè
ðóù, ìèôîëîæè ùàìè êèìè þçöíö ýþñòÿðèð. [2, 71] Áó ìàñàëäà äà åéíè ôóíêñèéàíû
éåðèíÿ éåòèðÿí Õûçûð ßëåéùèññÿëàì «Ýþé÷ÿê Ôàòìà» àäëû Àçÿðáàéúàí íàüûëûíäà
ãàðûíûí éåðèíÿ éåòèðäèéè âÿçèôÿíè äÿ èúðà åäèð.
Íàüûëäàêû èêèíúè ñöæåò À.Ààðíåíèí òÿðòèá åòèäèéè êàòàëîãäà éîõäóð. Áó ñöæåò
«Øÿðãè Ñëàâéàí Íàüûëëàðû Ñèñòåìè»íäÿ 437-úè íþìðÿäÿ, Åáåðùàðä-Áîðàòàâûí òÿðòèá
åòäèéè ñöæåò òèïè êàòàëîãóíäà èñÿ 240-úû íþìðÿäÿ ãåéä îëóíìóøäóð. ßëäÿ åäèëìèø
ìîòèâëÿð(ýöëÿíäÿ ýöë à÷ìà, àüëàéàíäà èíúè ñà÷ìà,éåðèéÿíäÿ àðõàñûíäàí éàøûë
÷ÿìÿíëÿðèí áèòìÿñè) ÿëàâÿ ñöæåòèí êîìïîçèñèéàñûíäà áàøëàíüûú êèìè ÷ûõûø åäèð.
Àëïòÿêèí ßëè Áàðàò òÿðÿôèíäÿí àïàðûëàí òÿäãèãàòäà áó ìîòèâëÿðèí òöðê õàëãëàðûíûí
ôîëêëîð íöìóíÿëÿðè èëÿ («Îüóç», «Ìàíàñ», «Øó», «×èíýèç õàí» äàñòàíëàðûíäà,
ßðúèøëè ßìðàùûí øåðëÿðèíäÿ âÿ ñ.) èëèøýèëè âàðèàíòëàðû ìåéäàíà ÷ûõàðûëìûøäûð. [9, 4550] Ùÿìèí ìîòèâëÿð ãàçàõ õàëã íàüûëûíäà ãóøà àèä ÿëàìÿò êèìè äèããÿòè úÿëá åäèð.
[10, 112]
Èêèíúè ñöæåòäÿ ÿñàñ ìîòèâ ýþçöí ÷ûõàðûëìàñûäûð. Áó, çèéàíêàðûí éåðèíÿ
éåòèðäèéè ôóíêñèéàäà òÿçàùöð åäèð âÿ ñöæåò «éàëàí÷û ãÿùðÿìàí»ûí èôøà îëóíìàñû èëÿ
ñîíà éåòèð. Ùÿìèí ñöæåòÿ «Èéíÿäàí», «Èíúèëÿð ñà÷ûð, ýöëëÿð à÷ûð», «Ö÷ áàúû» âÿ ñ.
êèìè Àçÿðáàéúàí íàüûëëàðûíäà äà òÿñàäóô åäèðèê.
Áåëÿëèêëÿ, Êèïð âÿ Àçÿðáàéúàí íàüûëëàðûûí ìöãàéèñÿëè òÿùëèëè åéíè åòíèê
ãðóïà àèä õàëãëàðûí øèôàùè õàëã éàðàäûúûëûüû íöìóíÿëÿðèíèí áèð êþêäÿí
ãàéíàãëàíìàñû ãÿíàÿòèíÿ ýÿëìÿéèìèçÿ èìêàí âåðèð.
91
ßäÿáèééàò:
1. Ö÷öíúö Óëóñëàðàðàñû Êûáðûñ Àðàøòûðìàëàðû Êîíýðåñè, 13-17 Êàñûì, 2000.
Ýàçèìàüóñà, úèëò 4
2. Àçÿðáàéúàí øèôàùè õàëã ÿäÿáèééàòûíà äàèð òÿäãèãëÿð, ÂIII êèòàá.Áàêû, 1999
3. Àçÿðáàéúàí øèôàùè õàëã ÿäÿáèééàòûíà äàèð òÿäãèãëÿð, II êèòàá.Áàêû, 1966
4. Èêèíúè Óëóñëàðàðàñû Êûáðûñ Àðàøòûðìàëàðû Êîíýðåñè, 24-27 Êàñûì, 1998. Ýàçèìàüóñà, úèëò 4
5. Стеблева И.В. Турецкие сказки XX в. Сказки и мифы народов Востока,
1986
6. Ãÿäèì äþâðäÿí áó ýöíÿ ãÿäÿð Òöðêèéÿ òöðê ÿäÿáèééàòû.Òöðê Îúàêëàðû Åýèòèì
âå Êöëòöð Âàêôû.Àíêàðà, 1999
7. Ýöëëö Éîëîüëó. Áöòöí äèíëÿðèí ôþâãöíäÿ äàéàíàí òàðèõè àáèäÿ. «Äþâðàí»
ãÿçåòè, 18 ìàé, 2000, ñ.6
8. Сравнительный указатель сюжетов Восточнославянская сказка.
Ленинград, 1979
9. IV Ìèëëåòëåðàðàñû Òöðê Ùàëê Êöëòöðö Êîíýðåñè Áèëäèðèëåðè. Àíêàðà , 1992, úèëò II
10. Ãàçàõ õàëã íàüûëëàðû. Áàêû, 1988
11. Àçÿðáàéúàí íàüûëëàðû. 5 úèëääÿ. II úèëä. Áàêû, 1961
12. Àçÿðáàéúàí íàüûëëàðû. 5 úèëääÿ. III úèëä. Áàêû, 1962
13. Àçÿðáàéúàí íàüûëëàðû. 5 úèëääÿ. V úèëä. Áàêû, 1964
14. Àçÿðè íàüûëëàðû, I úèëä. Áàêû, 1967
15. Àçÿðáàéúàí õàëã íàüûëëàðû. Áàêû, 1988
16. Àëëàù éûõàí åâè ãûçëàð òèêÿð. Áàêû, 1994
17. Àçÿðáàéúàí íàüûëëàðû. 5 úèëääÿ. I úèëä. Áàêû, 1960
18. Русский фольклор, т.XIII. Ленинград, 1972
19. Åðäîüàí Ñàðàúîüëó. Êûáðûñ Àüçû. ÊÊÒÚ Ìèëëè Åýèòèì âå Êöëòöð Áàêàíëûüû
Éàéûíëàðû.21.êèòàï.1992
92
DOÜU TURKÈSTAN’DA NEVRUZ KUTLAMASI
Yrd. Doc. Dr. Erkin EMET
Àíêàðà Óíèâåðñèòåñè
Àíêàðà- Òöðêèéå
Sayûn Divan Baøkanû, Sayûn èlim Adamlarû, Hurmetli meslektaølarûm
hepinizi saygûyla selamlûyorum. ben bugunku konuømamda butun Turk Dunyasûnûn ortak bayramû olan Nevruz’un Doüu Turkistan’daki Uygur Turklerindeki
kutlanma øekli ve Doüu Turkistan’daki Folklor Araøtûrmalarûndan bahsedeceüim.
Tarihi kaynaklarda, Orta Asya’da yaøayan eski Turk boylarûnûn avcûlûk ve
hayvancûlûk yaøam biciminden ciftcilik ve bahcecilik yaøam bicimine gecmelerinin
ardûndan, yûlûn donuøumlu mevsimlerinde ceøitli toren bayramlarû kutlama
geleneüini baølatmalarû hakkûnda bir cok bilgiler vardûr. Ûøte boyle bir tiyatro ozelliüi taøûyan toren ve bayramlar, o donemdeki kolelik devrinde sosyal hayat
duzenini oluøturmayla ilgili olduüundan, Nevruz bayramû, sosyal ve eüitici onemi
olan baharda tabiatûn uyanmasû munasebetiyle kutlanan, yûlûn mevsimlerini yucelten torenlerden biridir. Nevruz bayramû eski devirlerden baølayarak, Turkistan’da
yaøayan Uygur, Ozbek, Kazak, Kûrgûz, Turkmen ve Azeri gibi halklar arasûnda
geniø olcude kabul gormuø ve yaygûnlaømûøtûr.
Uygur Turklerinin bu eski geleneksel bayramû, øemsi takvime gore, yûlûn
sona erip, yeni yûlûn girdiüi ilk gun kutlanûr. Bu bayram aslûnda yeni yûl bayramû
olup, miladi takvime gore, gece ile gunduzun eüitlendiüi Mart ayûnûn 21-23
gunlerine denk gelir.
Nevruz, cetin kûø koøullarûnûn sora erip, butun tabiatûn uyandûüû, kar, buz ve
donlarûn eriyip, daülardaki karlarûn ve nehirlerdeki sularûn øûrûl øûrûl akmaya
baøladûüû, aüaclarûn ve bitkilerin suya kavuøup, yeøerip ciceklenmeye yuz tuttuüu,
ciftcilerin ilk bahar calûømalarûna giriøtiüi guzel bahar mevsiminin baøladûüûnûn
iøaretlerini verir. Nevruz baharûn sembolu niteliüinde, insanlarûn kalbinde sevinc
dolu guzel duygular uyanäûrûr. Bu durum Nevruz øarkûlarûnda pek acûk ifade
edilmiøtir:
Noruz keldi cahanüa, cahan bolur erzanlik,
Yaüdilar abensan buüdaylar bolur danlik.
Ac-oruk kembeüel barcisi bolur nanlik,
Nanüa toyup her gaday oyide kilur hanlik,
Tohular tuhum basip, cociler kunidur bu kun.
(Cihana Nevruz geldi. Cihan ucuzluk olur. Bahar yaümuru yaüdû. Buüdaylar
iri olur. Aclarûn da fakirlerin de hepsinin ekmeüi olur. Yiyeceüe kavuøan her fakir
evinde hanlûk eder. Tavuklar kuluckaya yatar. Bugun civcivler gunudur. Bugun
tum insanlarûn gunudur.)
Nevruz bayramûnûn Uygurlarda ne zaman kutlanmaya baøladûüû hakkûnda
acûk bir bilgiler yoktur. Ama Turkistan arkeoloji calûømalarûnda bulunan bazû
comlekler ve taülardaki Nevruz torenlerini gosteren resimler, bayramûn cok eski
zamanlarda øekillenmeye baøëadûüûna øuphe bûrakmaz.
Meøhur alim Kaøgarlû Mahmut Divan-i Lugat-it Turk’te nevruzdan
bahsedip, Nevruzdan onceki ilk bahar ayûna oülak ayû derler. Cunku bu ayda
oülaklar buyumuø olur diye belirtir. 14.asûrda yaøamûø buyuk alim, øair Ali øir
Nevai Car Divan adlû eserinde muzik makamlarûnû verirken, nevruz makamûndan
bahseder. Bu makamûn Noruz Buzruz, Noruz Huseyin, Noruz Kucek, Noruz
Bosbilla, Noruz Rast, Noruz Sultani gibi bircok makamû olduüu acûktûr.
Kûsaca butun kaynaklarda Uygur Turklerinde Nevruz bayramûnûn cok eski
tarihlerden beri kutlana geldiüinde øuphe yoktur.
Ben bugunku konuømamda gunumuz Uygurlarû arasûndaki Nevruz
bayramûnûn kutlanûø øekillerini kûsaca anlatmak istiyorum.
93
Uygur Turklerinin tarihinde iøgalci gucler defalarca Nevruz bayramûnû
yasaklamûø olmasûna raümen, Nevruz bayramû Uygurlar arasûnda gunumuze kadar
coøkuyla kutlana gelmiøtir.
Nevruz’un baølamasûyla insanlar yeni yûlûn øerefine sevinc duygusunu ifade
eden ceøitli øiirler, øarkûlar (Nevruzname) yazûp hazûrlarlar. Nevruz gunu insanlar
guzel bayramlûk elbiselerini giyerek kutsal ibadet yerlerine, havadar ve manzaralû
yerlere, nehir kenarlarûna ve iølek alûøveriø merkezlerine toplanûrlar. Bu meydanda
ilginc yerli milli oyunlar oynanûr. Ozanlar øiir ve turku atûøûrlar. Øarkûcû ve
calgûcûlar øarkûlarûnû soylerler. Danscûlar dans ederler. Meddahlar, destan ve
kûssalarûnû hikaye ederler. Gureøci gencler gureø tutup, kendilerini sûnarlar.
Yetenekli at cambazlarûnû ve guclu atlarû ortaya koyarlar. Donme dolap ustundeki
genc kûzlar ve oülanlar mutluluktan bulutlar ustunde ucarlar. Yuksekte ip uzerinde
buyuk beceri gosteren cambazlar cesaretleri ve korkusuzluklarûyla butun
seyircilerin dikkatlerini uzerlerine toplarlar... kûsacasû, her bir kiøi, kendisine has
becerisini ortaya koyar. Sonsuz mutluluk icinde bayram øatafatû yaøarlar. Hatta,
Nevruz torenlerinde okul cocuklarû da toplu øekilde katûlûrlar. Duzenli sûralar
oluøturup, ciceklerle bezenmiø tahtalara guzel yazûlarla yazûlmûø Nevruznameleri
ellerinde tutarak, øarkû øeklinde soylerler ve øiir tarzûnda okurlar. Nevruz hediyeleri
verilerek ve Nevruz selamû vasûtasûyla, bu halk bayramûnû en uctan duygularla
tebrik ederler. Bu turdeki nevruznameler genc oürencileri ilim oürenmeye, ahlaklû
ve faziletli olmaya caøûrûr. Orneüin:
Keliptur huø mubarek uøbu kun yarenler yarenler,
Ecep muzluk derehlerni yarar kun – kunde boranlar,
Tereddut birle mektepte okup, oülanlar oülanlar.
Bolup bir kuni alemde zor insanlar oülanlar.
Bundan baøka oürencilerin kendi evlerine, akrabalarûna, komøularûna ovgu
dolu medhiyeler duzen Nevruznameleri vardûr. Bu nevruznamelerde cocuklarû
okutup onlarû iyi insan yapma yolunda nasihat edilir. Orneðin:
Keldi noruz keldi bugun, erüi bina etkili,
Barce adem konglini øad-huram etkili.
Her kiøi mollisidin alsun dua konglini,
Maripetke toldurup guli gulzar etkili.
(Bugun Nevruz gok yuzunde bir cennet yaratmak icin geldi. Butun
insanlarûn gonlunu øad etmek icin geldi. Her insan hocasûndan dua alsûn. Boylece
golunu marifetle doldursun. Gonlunu gul bahcesine dondursun.)
Bazû bolgelerde Nevruz bayramlarûnda (Pamir eteklerindeki Uygurlar
arasûnda) bir cok eski, geleneksel Kaplan oyunu, aslan oyunu oynanûr. Bir kiøi
kaplan kûlûüûnda bir maske takûp, iki Hotan øapkasûyla kulaklarûíû orter. Elleriyle
yere cokup, dort ayaklû olur ve kaplan hareketlerini taklit ederler. Bir kiøi elinde
kûrmûzû gul tutup,kaplanû ceøitli hareketlerle dans ettirir. Saz olarak da, coban
ravabû ile balman ve tef ahenkli olarak calûnûr. Sonunda kaplan kûlûüûna giren kiøi
maskesini cûkarûr ve ona kûrmûzû gul takdim edilir. Yine bazû bolgelerde Arûømak
oyunu oynanûr. Bir kiøi tahta at ile, bayram elbiselerini giyip, dans ederek meydana
girer. O anda sazla tempo tutulur. Bu oyunlarûn hepsinde baharû karøûlama, kotu kûø
koøullarûnû kovma ana temadûr.
Nevruz bayramlarûndaki Nevruz torenleri tamamlandûüûnda, bu insanlar bir
araya toplanûr. Buyuk bir kazan hazûrlanûr. Bazû aileler guclerinin yettiüince
Nevruz aøû hazûrlayûp (Nevruz aøû coüunlukla buüday, mûsûr, arpa unu, nohut, taze
fasulye, kurutulmuø erik, iøde, sarûmsak, et gibi malzemeleri karûøtûrarak
piøirmeyle koce yada un corbasû ismi konularak yapûlûr), toren meydanûna
gotururler. Nevruz aøû genelde Abensan diye adlandûrûlûr. Bu yemeüi oradakiler
oturarak yerler. Nevruz bayramûnûn bilinen bu tur kurallarû, Uygurlarûn yoüun
yaøadûüû Doüu Turkistan’ûn guneyindeki koylerde, ciftcilik ve hayvancûlûkla
gecinenler arasûnda gunumuze kadar temel ozellikleriyle aynen korunup gelmiøtir.
94
Buyuk alim Kaøgarlû Mahmud’un Opal’daki mezarûna (Hazreti Mollam
Mezarû) gectiøimiz yûllara kadar, Kaøgar civarûndaki bolgelerden bircok ziyaretciler
gelip, Nevruz bayramûnû kutlamaktaydûlar. Bu sebeple bu yer gunumuzde Noruz
Bulak ismiyle meøhur olmuøtur.
Bu geleneksel milli bayram, diüer bolgelerde sosyal ve siyasi sebepler
dolaysûyla øimdiya kadar zaman zaman acûkca kutlanma imkanûndan mahrum
kalmûøtûr.
1 Ankara Universitesi Cada_ Turk Lehceleri ve Edebiyatlar1 Bolumu Oretim Gorevlisi
2 Turkiy Tillar Divan1, Uygurca Ne_ri, 1-cilt, 54. Sayfa
3 A. Memetemin, Uygur Klasik Muzikisi, 12 Mukam Hekkide, Uygurca
Ne_ri, 42.sayfa.
4 Uygur halk Calg1lar1
5 Uygur halk calg1lar1
6 Uctuuna inan1lan efsanevi at.
95
ОТРАЖЕНИЕ ТРАГИЧЕСКОЙ СУДЬБЫ КРЫМСКИХ ТАТАР
В ПЕРЕСЕЛЕНЧЕСКИХ ПЕСНЯХ XIX ВЕКА
Энвер Абдуллаев
НИЦ Крымоведения
Симферополь-Украина
Крымские татары являются носителями богатейшего фольклорного
наследия. Особый пласт его духовной культуры составляют так называемые
переселенческие песни (муаджир йырлары), появившиеся в период конца
ХVIII – начала ХХ веков, когда в результате жестокой колониальной
политики царской России сотни тысяч крымских татар вынуждены были
эмигрировать в Турцию и Румынию, а так же песни высылки (сюргюнлик
йырлары), появившиеся после трагедии 18 мая 1944 г., когда весь
крымскотатарский народ был выслан со своей исторической родины.
Этот более чем двухсотлетний период в истории крымскотатарского
народа можно квалифицировать как «период геноцида, в ходе которого
инокультурный сосед, колонизовав Крымское ханство, попытался стереть с
этнической карты мира не только один из европейских народов, но и его
следы в виде социальных, культурных, экономических традиций и даже
топонимии исторической родины крымских татар».1
Исследуемая тема имеет важное значение для изучения этнической
истории, особенностях национального мировоззрения, языка и культуры
крымских татар.
После аннексии Крыма Российской империей в конце ХVIII в. древнее
автохтонное население полуострова подверглось жестокому колониальному
гнёту. Захват лучших земель, дикий, беззастенчивый грабёж, притеснения и
насилие, принуждение к эмиграции – весь этот произвол ярко характеризует
колониальную политику царизма.
Концепция имперской колониальной политики в Крыму была
разработана еще в 1676 г. Юрием Крижаничем. В своем плане завоевания
Крыма он, в частности, пишет: «Когда Бог даст нам овладеть Перекопом, мы
должны, принимая татар в подданство, обещать им на первый раз не больше,
как одну жизнь, в последующее время, укрепясь совершенно в стране,
объявить им, что из татар, которые не хотят креститься, должны непременно
оставить страну. Покоривши же землю, мы должны будем дать свободу
жительства в приморских и наиболее важных городах только русским,
полякам, да славянам вообще; в меньших городах и областях пусть живут
иных племён жители».2
Жестокий колониальный гнет, установленный царским режимом в
Крыму, сопровождавшийся массовым физическим уничтожением коренного
населения,3 вызвал массовую эмиграцию крымских татар. До 1790 г. Крым
покинуло свыше 300 тысяч преимущественно горных татар.4 Всячески
притесняя и изгоняя крымцев из Крыма, царское правительство в целях
колонизации края, щедро раздавало русским дворянам и сановникам
освободившиеся таким образом земли в Крыму.
Особенно большие размеры приняла эмиграция крымских татар после
Крымской войны. В 1860-63 гг. «из Крыма лишь по официальным данным
96
ушло 181 177 человек»,5 при этом «около 60 000 татар погибло, не
добравшись до Турции».6
В 1891г. началась третья массовая эмиграция, достигшая высшего предела
в 1893г. Тогда ушло приблизительно 18 000 человек (А. Маркевич, 1928г.).
Следующая вспышка эмиграции – в 1902-1903 гг.: ежедневно уезжало до 600-800
человек.7 Этот процесс, фактически, не прекращался до 30-х гг. ХХ в.
Как писал известный крымскотатарский поэт Абдулла Лятиф-заде «…
катастрофа эмиграции каждый день все более потрясала народ, приводила
его к обнищанию, к потере своей земли и имущества, и была причиной того,
что сотни тысяч людей гибли в дороге, портах, на берегах Крыма и
Анатолии. В этот период могли возникнуть лишь переселенческие песни…
Народ всецело поглощён лишь царской тиранией, бедствиями эмиграции,
принудительным призывом в армию и другими гонениями. В этот период
народ лишь плачет…».8
Горькая и незавидная доля «муаджиров» (переселенцев), людей
лишённых родины, вынужденных скитаться под чужим небом, нашла
отражение в историческом фольклоре крымских татар в виде песен и
поэтических текстов. Эти произведения неодинаковы по объёму и
содержанию, но все они объединены одной темой – темой горя, страдания и
тоски, связанных с утратой родной земли.
Специфические обороты (агъларым Къырымны – оплакиваю Крым; эй,
яр; айтыр да джыларман! – говорю и плачу!) многократно повторяющиеся в
песнях, придают особую трагедийность муаджирским песням.
Кочь йыры
Биз кетермиз Къырымдан, эй, яр,
Иттифакъ олуп.
Айтыр да агъларым!
Не ерлерде олюрмюз, эй, яр,
Ахлар чекип.
Айтыр да агъларым!…
Санъа асрет китемиз, эй, яр,
Гузель Къырым.
Айтыр да агъларым
Гъурбет эллерге тюшип, эй,яр,
Къыйнашырмыз.
Айтыр да агъларым!
«Ватан-ватан!» дие биз, эй, яр,
Джан верирмиз.
Айтыр да агъларым!…9
Переселенческая песня
(Мы уходим из Крыма, эй, яр,
Объединившись.
Говорю и плачу!
Неизвестно где умрём, эй, яр,
Со стонами.
97
Мы уходим тоскуя по тебе, эй, яр,
Прекрасный Крым.
Попав на чужбину, эй, яр,
Страдаем мы.
«Родина-родина!» повторяя, мы, эй, яр,
Отдадим (Богу) душу.
Говорю и плачу!)
Ряд песен этого цикла выражают мысли и чувства народа и перед
переселением, и в самый момент эмиграции. Эти песни глубоко реалистичны
в обрисовке картины переселения. Трагическое прощание с родной землёй,
нежелание уезжать, обреченность и безысходность, тема горя и скорби по
утраченной родине достигает в них своего апогея.
Муаджир джыры I
Биз Къырымдан щыгъармыз, достлар,
Къапыны щеклеп.
Къаерлерде джурермиз, достлар,
Къалентир беклеп.
Параходкъа минермиз, достлар,
Манърашкъан къойдай.
Акъыллыгъа олюмдий, достлар,
Акъмакъкъа тойдай.
Сувукъ-Сувда айтувлы, достлар,
Чаталлы-Къая,
Джандан сюйген джуртумыз, достлар,
Кетти де зая.10
Песня эмигранта I
(Мы уйдем из Крыма, друзья,
Закрыв двери
Где же будем скитаться, друзья,
В ожидании карантина.
Мы погрузимся на пароход, друзья,
Как блеющие овцы.
Для умного это (будет) как смерть, друзья.
А для дурака – свадьба.
В селе Сувук-Сув, друзья,
Есть знаменитая скала Чатал
Больше жизни любимая Отчизна
Потеряна нами).
Читая эти песни, вникнув в суть их содержания, пропустив каждый
текст через сердце, можно отчётливо представить себе состояние души
человека, вынужденно покидающего своё горячо любимое село, Родину,
нередко родителей и близких родственников и отправляющегося в
неизвестность, возможно даже на смерть.
98
Муаджир джыры II
Кетеджекмиз кой ташлап дерьялар ашып
Къатеджегимизни бильмей къалдыкъ шашып…
Бек джель эссе тёгюлий теректе япракъ,
Алалмадыкъ коюмизде бир авуч топракъ…
Кетмейик десенъ, къатыйыкъ? Помещик айта.
Дерьяларда ольсек олюмизни балыкълар юта11…
Песня эмигранта II
(Мы уходим, бросив село, переправляясь через моря,
Растерянные, не зная, что делать…
Когда дует сильный ветер, осыпаются листья с деревьев
Не смогли мы взять в нашем селе даже горсти земли…
Невозможно сказать «не поеду!». Помещик принуждает.
Если суждено погибнуть в море, станем пищей для рыб…)
Песни о переселении носят трагический и явно пессимистический
характер. Они реалистичны и правдивы в отношении обрисовки действия и
чувств народа, покидающего родные очаги. В них отсутствует героика, т.к.
такое трагическое явление, как эмиграция, не могло быть вдохновляющим
фактором для создания песен героического характера. Эти произведения
более похожи на песни-оплакивания, песни-плачи.
Кельди дувулдап вапур, порткъа янашты,
Беклеп тургъан тувгъан-урув, зув-чув джылашты.
Биз вапургъа минген сонъ, копюрди денъиз.
Адымызны унутынъыз «муаджир» денъиз.12
(С гудками подошел пароход, пристал к пристани,
Ожидающие его родственники-сельчане начали взахлёб плакать.
Когда сели мы на пароход, море взбурлило.
Теперь вы забудьте наши имена, называйте нас «эмигрантами»).
* *
*
Къырым, Къырым дегенинъ бир ешиль ада,
Акъмесджит меним озь коюм, оюм онда…
Келиятыр гемилер, тютюни будакъ
Гонълюмиз къалды Къырымда, джолумыз узакъ.13
(Крым, Крым – ты как зеленый остров,
Акмесджит моё село, все мои думы о нём…
Вот подходят корабли, пуская клубами дым
Наша душа осталась в Крыму, а путь далёк).
Одной из самых ранних переселенческих песен – «Муаджир тюркюси»,
присуща острая социальная направленность. Песня резко осуждает
господствующую верхушку крымских татар (ага и мурз), которая, предав
свой народ, пошла в услужение к завоевателям-москалям.
Къырым дедиклери элли бир хандыр
Акъибет Къырымнынъ сонъу верандыр.
Джумле мырзалар халкъкъа душмандыр,
Имдат ола Мевлядан, агъларым Къырымны!
99
Къырымнынъ агъалары московгъа таби олдулар,
Къалпакъларына аман пускюль такътылар,
Дживан йигитлерни московгъа саттылар,
Имдат ола Мевлядан, агъларым Къырымны!
Къырымнынъ чевреси багъчадыр, бостан
Айрылдыкъ сой-соптан, эштен эм досттан.
Бизлер кетемиз ватанымыздан,
Имдат ола Мевлядан, агъларым Къырымны!14
(Крымом правил 51 хан
В конце концов Крым опустошён.
Все мурзы враги своему народу
О, боже, помоги, я оплакиваю Крым!
Господа Крыма подчинились москалям,
И сразу нацепили на свои колпаки кокарды
Продали молодых джигитов москалям,
О, боже, помоги, я оплакиваю Крым!
Повсюду в Крыму сады и огороды,
Разлучились мы с роднёй, приятелями и друзьями,
Мы уходим со своей Родины,
О, боже, помоги, я оплакиваю Крым!)
Первые волны переселенцев разместились в европейской части
османской империи (Болгария, Румыния, Румелия). Переселившиеся позже –
в Стамбуле и Анатолии (в окрестностях Эски-Шехира, Коньи, Анкары). Их
положение было крайне тяжелым. От голода, лишений, различных болезней,
невыносимых условий жизни гибло много муаджиров (переселенцев).
Оставшимся в живых турецкое правительство выделяло для проживания
каменистые или болотистые места. Бесконечно горьким и безрадостным было
существование скитальцев в чужом краю. Всё здесь оказалось чужим: и
земля, и люди, и даже соль не такая солёная. Песни этого периода
проникнуты жгучей тоской по утраченной родине и ненавистью к тем, кто
подтолкнул народ к эмиграции.
Акъ топракънынъ ялысы, эй, яр, бизге де кульмий,
айтыр да агълерим,
Падиша берген эки огюз, эй яр, «кях» - десем джурьмий,
айтыр да агълерим.
Ашкъа салсанъ, татымаз, эй яр, Варнанынъ тузы,
Этеклик кийип джуре экен, эй яр, пашанынъ къызы
Билялмадым мен мында, эй яр, къыбламы, сыртым,
Эр шейден татлы экен, эй яр, озь тувгъан юртым,
Тюшсе Къырым акъылгъа, эй яр, ичим къайнай,
100
Тюрли тарлыкъ сыкъынты, эй яр, джурегим чайнай,
«Хиджрет ваджип» – дедилер, эй яр, улемалар,
Ох болсын, шимди озьлери, эй яр, зар къылалар,
айтыр да агълерим.15
(Берега Счастливой земли* нам не улыбаются
говорю и плачу.
Я погоняю двух волов, которых дал падишах**, но они не идут,
Положишь в еду соль Варны, но она не даёт вкуса,
Оказывается, дочь паши, одевает юбку,
Так и не знаю я, где здесь юг, а где север,
Слаще всего на свете оказывается, моя родная Отчизна,
Как вспомню я о Крыме, всё во мне закипает,
Тоска, грусть, стеснение охватывают моё сердце,
«Переселение необходимо» – сказали богословы,
Сейчас сами стонут, так им и надо,
говорю и плачу).
В национальной политике, проводимой царским правительством в
Крыму, отчётливо видны начала осознанного, а позднее, в годы Крымской
войны и после неё, «обоснованного» шовинизма и практического геноцида.16
Уже в начале ХIХ в. из Крыма начали высылать в глубь России представителей мусульманского духовенства. «Высылка лиц, попавших в разряд
политически неблагонадёжных, производилась русской администрацией в
громадных размерах. Так происходило всякий раз, когда возникала война
России с Турцией. Причём в числе высланных во внутренние губернии были
и крестьяне, и чиновники, и дворяне, а также много лиц духовного звания».17
Отбор шёл по признаку авторитетности того или иного деятеля в народе.
Всем сосланным навсегда запрещалось возвращаться в Крым. Песня «Сибирь
джолу» (Дорога в Сибирь), бытующая до сих пор в среде крымскотатарской
диаспоры Румынии, возможно, запечатлела именно эти события.
Сибирь джолу
Сибирья дюньянынъ энъ узакъ джолу,
Онда да тюрк-татар, муслюман толу.
Эй Аллахым, сен къуртар шу залымнынъ къолундан,
Хич бир вакъыт чыкъмамыз, сенинъ догъру джолундан!
Сибирья возлары токътамай кетер,
Джуртумдан айырылмакъ – олюмден бетер.
101
Эй Аллахым, сен къуртар шу руснынъ къолундан,
Хич бир вакъыт чыкъмамыз, сенинъ догъру джолундан!18
(Дорога в Сибирь самая длинная в мире,
И там полно тюрко-татар, мусульман.
Эй Аллах, ты спаси нас от лап этого тирана,
И мы никогда не сойдём с твоего верного пути!
Сибирские повозки едут не останавливаясь,
Разлучиться с родиной – горше смерти.
Эй Аллах, ты спаси нас от лап русского (царя),
И мы никогда не сойдём с твоего верного пути!)
Муаджирские песни дают ясно понять причины переселения крымских
татар: это прежде всего жестокая колонизаторская политика царизма, а также
предательская деятельность некоторых местных мурз и духовенства. За почти
полуторавековой период российского колониального режима численность
крымскотатарского населения, составлявшая по некоторым сведениям,
несколько миллионов человек, к 1917 г. сократилось до 150 000 человек.
Примечания
*
Акъ топракъ (Счастливая земля) – так называли крымские татары
Османскую империю.
**
Падишах – турецкий султан.
Литература
1 Возгрин В.Е. Империя и Крым – долгий путь к геноциду. Бахчисарай.
1994. С.4.
2 Бережков М. План завоевания Крыма, составленный Юрием
Крижаничем. // Журнал Министерства народного просвещения. М. 1916. С. 144.
3 Джемилев М. Национально-освободительное движение крымских татар//
Кримські татари: історія і сучасність. Київ. 1995. С.5.
4 БСЭ, т.35. М., 1937. С.308.
5 Брокгауз, Ефрон, СПб, т ХLА, 1904. С. 753.
6 БСЭ. т. 35. М., 1937. С. 309.
7 Крым: Путеводитель. СПб., 1914. С.287-288.
8 Къуртумеров Э.Э. Къырымтатар иджрет эдебияты. А. 2002. С.3.
9 Ахмет-Наджи Джафер Али. Бозторгъай. Бухарест. 1996. С.46.
10 Там же. С.45.
11 Там же. С.51.
12 Там же. С.44.
13 Алиев Ф. Антология крымской народной музыки. С.2002, С.72, 94.
14 Озенбашлы А. Кърым фаджиасы. А. 1997. С.144-145.
15 Возгрин В.Е. Исторические судьбы крымских татар. М. 1992. С.305.
16 Ахмет-Наджи Джафер Али. Бозторгъай. Бухарест. 1996. С.55.
17 Губогло М.Н., Червонная С.М. Крымскотатарское национальное
движение. Т. 1. М. 1992. С. 72.
18 Кричинский А. Очерки русской политики на окраинах. Ч.I. Баку. 1919. с.3.
102
«ÊÎÐÎÜËÓ» ÄÀÑÒÀÍÛÍÛÍ ÏÀÐÈÑ ÍÖÑÕßÑÈÍÄß
ÒÀÐÈÕÈ Âß ÄÈÍÈ ÖÍÑÖÐËßÐ
Åë÷èí ÀÁÁÀÑÎÂ
Òàðèõè öíñöðëÿð. «Êîðîüëó» äàñòàíûíûí ÕIX ÿñðèí I éàðûñûíà àèä Ïàðèñ
íöñõÿñèíäÿ ÿñàñÿí ö÷ àñïåêòäÿ òàðèõè ôàêòëàðûí ÷îõëóüó äèããÿò ÷ÿêèð:
1) Úÿëàëèëèê;
2) Ãûçûëáàøëûã;
3) Òöðêìàíëûã.
Áóðàäà Úÿëàëèëÿð ùÿðÿêàòû èëÿ ÿëàãÿëè ôàêòëàð êèôàéÿò ãÿäÿð îëñà äà
(Êîðîüëójà áÿçÿí “Úÿëàëè Êîðîüëó” äåjèëìÿñè, Íÿçÿð Úÿëàëè îáðàçû âÿ ñ.),
ãûçûëáàøëûã âÿ òöðêìàíëûã òåíäåíñèjàñû äàùà ãàáàðûã þçöíö ýþñòÿðèð.
Ùÿì ìÿòí-éóðä ùèññÿäÿ, ùÿì øåðëÿðäÿ Òöðêöñòàíûí, Òÿêÿ-Òöðêìàíûí
ùÿëÿ àêòèâ éåð òóòäóüóíó ýþðöðöê:
Òöðêöñòàí åëèíäÿ ÿëÿ àëäûüûì,
Þìðöìöíÿí áÿñëÿäèéèì Ãûðàò, ýÿë (1, ñ.91).
Êîðîüëó þç äÿëèëÿðèíè ÷àüûðûðêÿí «èñòÿðÿì Òÿêëóäàí áÿéëÿðèì ýÿëñèí»
âÿ éà «èñòÿðÿì Òöðêìàíäàí áÿéëÿðèì ýÿëñèí» äåéèð. Áÿëëèäèð êè, òÿêÿëè
Àüãîéóíëó òöðêìàí òàéôàëàðûíäàí îëìóøäóð. Òöðêèéÿíèí úÿíóáóíäàêû òàðèõè
Ìÿíòàøÿ, Àéäûí, Ñÿðõàí, Ùàìèä, Êåðìèéàí âÿ Àäàñéà åëëÿðè âàõòèëÿ
öìóìèëèêäÿ Òÿêÿ åëè (Òÿêÿëó) àäëàíìûø âÿ áó òàéôà òÿðÿôèíäÿí
ìÿñêóíëàøìûøäû (2, ñ.16). Òÿêÿëèëÿð 1510-1511-úè èëëÿðäÿ Øàù Èñìàéûëûí
òÿðÿôèíÿ êå÷ìèø âÿ Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíÿ êþ÷ìöøëÿð. Ñîíðàëàð I Øàù Àááàñûí
ìÿðêÿçëÿøìÿ ñèéàñÿòèíÿ ãàðøû ÷ûõûø åòäèêëÿðè ö÷öí îíëàðûí áþéöê ùèññÿñè
ìÿùâ åäèëìèø, ãàëàí ùèññÿñè Àçÿðáàéúàíûí ìöõòÿëèô áþëýÿëÿðèíÿ ñÿïÿëÿíìèøäèð. Îëà áèëñèí êè, áó òàðèõè ùàäèñÿëÿðèí ÿêñ-ñÿäàñû «Êîðîüëó» åïîñóíäà þç
èçëÿðèíè ñàõëàéûð (÷îõëó âàðèàíòëàðäà Êîðîüëóíóí Èðàí øàùûíäàí ãà÷àã
äöøìÿñè, Øàù Àááàñ òÿðÿôèíäÿí âÿ éà îíóí çàìàíûíäà þëäöðöëìÿñè âÿ ñ.).
Ìÿëóì áèð Êîðîüëó ãîøìàñûíäà Øàù Èñìàéûëûí (Øåéõ îüëóíóí) àäûíûí
êå÷ìÿñè, Ïàðèñ íöñõÿñèíäÿ éóðä ùèññÿäÿ Êîðîüëóíó äîëàéûñû èëÿ ãûçûëáàø
àäëàíäûðûëìàñû äàñòàíäà Úÿëàëè ùÿðÿêàòûíäàí äàùà ÿñêè òàðèõè äþâðëÿðèí ÿêññÿäàñûíûí îëäóüóíäàí õÿáÿð âåðèð:
Êîðîüëó äåð: áó ìÿíèéÿ äàëìàéà,
Ìöõÿííÿòëÿð áó äöíéàäà ãàëìàéà.
Èñòàíáóëóí õÿðàúûíû àëìàéà
Øåéõ îüëóíóí ãûçûëáàøû ýÿðÿêäè (3, ñ.433).
Êîðîüëó áàøûíà «øèêÿñòÿ-ãÿúÿðè» ïàïàã ãîéóá, ãàðà ìàùóääàí ãûçûëáàø
êþéíÿéè ýåéèð (1, ñ.60). Ìÿòíäÿ áèð éåðäÿ Êîðîüëó «÷àëìàáàø» äà àäëàíäûðûëûð
(1, ñ.98). Êîðîüëóíóí þç ãîøóíóíó «Èñëàì îðäóñó» àäëàíäûðìàñû äà ìàðàã
äîüóðóð:
Êîðîüëó äåð: äÿì áó äÿìäè,
Èñëàì ëÿøêÿðè ìþùêÿìäè,
Ñàâàø áèð òîéäó, áàéðàìäû,
Êþíöë ãÿìäÿí à÷àí ýÿëñèí (1, ñ.19).
VI ìÿúëèñäÿ Õóíèñ åëèíèí áàø÷ûñû, Ãûðàòû îüóðëàòäûðàí ïàøà - Ùÿñÿí
ïàøàíûí äà òàðèõè øÿõñèééÿò - I Øàù Èñìàéûë Õÿòàèíèí âàõòûíäà Õóíèñ åëèíèí
(Õûíûñëû) áþéöê ÿìèðè âÿ ßðçèíúàí âàëèñè Ùÿñÿí áÿé Åéãóòîüëó èëÿ ìöÿééÿí
øòðèõ îõøàðëûãëàðû äèããÿòÿ ëàéèãäèð. Ç.Â.Òîüàí «Êîðîüëó»äà êå÷ÿí Õûíûñ
103
(Õóíèñ) òîïîíèìèíè ñþçöýåäÿí åïîñäà Îðòà Àñèéàéà – Òîõàðûñòàíà áàüëû òàðèõè
ôàêòëàðäàí ùåñàá åòñÿ äÿ (4, ñ.64-65), XV-XVI ÿñðëÿðäÿ Õûíûñëû åëè Àíàäîëóíóí
Õûíûñ, Òÿðúàí âÿ Ãàðàùèñàð áþëýÿñèíäÿ ìÿêñóíëàøìûøäû.
Áèçèì ãÿíàÿòèìèçúÿ, «Êîðîüëó» åïîñ êèìè òÿðÿêÿìÿ-òöðêìàí
äþâðöíöí ôîëêëîð ùàäèñÿñè îëàðàã îðòàéà ÷ûõìûø, ñîíðà èñÿ òÿõìèíÿí XVIXVII ÿñðëÿðèí ùöäóäóíäà, Úÿëàëèëÿð ùÿðÿêàòû áàø âåðäèéè äþâðäÿ åïîñóí øÿðã
âÿ ãÿðá âàðèàíòëàðûíûí äèôåðåíñèàëëàøìàñû áàø âåðìèøäèð. Ùÿìèí
äèôåðåíñèàëëàøìàéà àøàüûäàêû àìèëëÿð òÿñèð åäÿ áèëÿðäè:
1) Àçÿðáàéúàí Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòèíèí éàðàíìàñû. Ìÿùç áó âàõòäàí
åòèáàðÿí òöðêìÿí àíëàéûøû ÿââÿëêè ìàùèééÿòèíè èòèðèð âÿ Àçÿðáàéúàíûí òöðê
ÿùàëèñèíÿ ìöíàñèáÿòäÿ èøëÿäèëìèð;
2) Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòèíèí éàðàíìàñû èëÿ áàøëàéàí âÿ ñîíðà ùÿìèí
äþâëÿòäÿêè ìèãðàñèéà ïðîñåñëÿðè;
3) Àçÿðáàéúàí àøûã ñÿíÿòèíèí éàðàíìàñû âÿ éöêñÿëèøè;
4) Úÿëàëèëÿð ùÿðÿêàòûíûí Àçÿðáàéúàí «Êîðîüëó»ñóíà òÿñèðè;
Îõøàð àðãóìåíòëÿðè ìöàñèð òöðêìÿíëÿð ö÷öí äÿ ñàäàëàìàã îëàð:
1) Ìöàñèð òöðêìÿíëÿðèí ìèëëè âÿ úîüðàôè äèôåðåíñèàëëàøìàñû;
2) Òöðêìÿí áàõøû ñÿíÿòèíèí èíêèøàôû âÿ ñ.
Áó ñÿáÿáëÿðäÿí Úÿëàëèëÿð ùÿðÿêàòû ùàíñû ñÿâèééÿäÿ «Êîðîüëó»íóí øÿðã
âàðèàíòëàðûíäà éåð òóòóðñà (áèð ãà÷àã, öñéàí÷û Êîðîüëó), ùÿìèí ñÿâèééÿäÿ äÿ
áèð àüà, áÿé, õàí, ùþêìäàð Êîðîüëó Àçÿðáàéúàí «Êîðîüëó»ñóíäà âàðäûð.
Àçÿðáàéúàí Êîðîüëóñó îñìàíëû ïàøàëàðû èëÿ íÿ úöð âóðóøóðñà, òöðêìÿí
Ýîðîüëóñó äà ùÿìèí ÿçìëÿ ãûçûëáàøëàðëà ìöáàðèçÿ àïàðûð.
Äèíè öíñöðëÿð. Ïàðèñ íöñõÿñèíäÿ Ì.Ù.Òÿùìàñèáèí äÿ ãåéä åòäèéè êèìè,
øèÿ òÿÿññöáêåøëèéè ãàáàðûãäûð. Êîðîüëóäà ìöÿééÿí äèíè ãÿùðÿìàí úèçýèëÿðè
âàðäûð. Îñìàíëû-Ñÿôÿâè (ñöííè-øèÿ) ãàðøûäóðìàñûíûí èçëÿðè äàñòàíäà áÿçè
ôàêòëàðäà ãîðóíìóøäóð.
Äèýÿð áèð ìÿñÿëÿ «Êîðîüëó» åïîñóíóí èäåéà-ìÿçìóí ïëàíûíäà õàëã
ñóôèçìèíÿ áàüëû ìÿãàìëàðûí éåð òóòìàñûäûð. Äàñòàíøöíàñ àëèìëÿðäÿí áèð ÷îõó
Êîðîüëóíóí àøûãëûüûíûí äèíè-òÿñÿââöôè ýþðöøëÿðëÿ áàüëàíòûñûíäàí, Êîðîüëóíóí
ùàãã àøûüû îëìàñûíäàí áÿùñ åòìèøëÿð. Í.Úÿôÿðîâ éàçûð êè, «Êîðîüëó éàëíûç
ôèçèêè ýöúö èëÿ äåéèë, ùàãã àøûüû îëìàñû èëÿ äÿ ùàãëû îëàðàã þéöíöð:
Ìåéäàíà ýèðÿíäÿ ìåéäàí òàíûéàí,
Ùàããûí âåðýèñèíÿ ìÿí äÿ ãàíûéàì.
Áèð èýèäÿì, èýèäëÿðèí õàíûéàì,
Áó ÿòðàôäà áöòöí ùÿð éàí ìÿíèìäè!...
Âÿ áåëÿëèêëÿ, àøûã «Êîðîüëó»äà þçöíöí ñÿíÿò èäåîëîýèéàñû êèìè âàúèá
îëàí ö÷ ôÿëñÿôè-åñòåòèê êîìïîíåíòèí, þçöíÿìÿõñóñ «êîìïîçèñèéà»ñûíû òÿãäèì
åäèð: ìèôîëîýèéà – ñóôèëèê – ùÿéàòèëèê (ðåàëèçì)» (5, ñ.10).
Ô.Áàéàò
áó ìÿñÿëÿäÿ äàùà ãÿòèééÿòëè ìþâãå òóòàðàã Êîðîüëó
îáðàçûíûí ôîðìàëàøìàñûíäà «õàëã ñóôèçìè ìÿðùÿëÿñèíäÿí» áÿùñ åäèð. Àëèìÿ
ýþðÿ, ùÿòòà «÷îõ ýöìàí êè, Àíàäîëó âÿ Àçÿðáàéúàí «Êîðîüëó»ñóíäà òàðèõè
èçëÿðè ãàëìûø Øåéõ Úÿëàëè öñéàíûíäà äà ÷îõëó òöðê áàáà äÿðâèøëÿðè èøòèðàê
åòìèøëÿð. Êîðîüëó ìÿùç áó áàáà äÿðâèøëÿðèí öìóìèëÿøìèø, åïèêëÿøìèø
ñóðÿòèäèð» (6, ñ. 83).
Ïàðèñ íöñõÿñèíäÿ ùÿìèí õàëã ñóôèçìè ôàêòëàðû ùÿì éóðä ùèññÿäÿ
(ìÿñÿëÿí, Êîðîüëóíóí áèð ãàá êþïöêëö ñó è÷äèêäÿí ñîíðà (áóòà) èýèäÿ âÿ
àøûüà ÷åâðèëìÿñè), ùÿì äÿ øåðëÿðäÿ þçöíÿ éåð òóòóð:
Ýèðìèøäèì ôàë÷û äîíóíà,
Éàøûíà-éàøûíà ýÿëäöì,
104
Éÿãèí áàüëàäûì èõëàñûí,
ßðÿíëÿð ïèøèíÿ ýÿëäöì (1, ñ.107).
Âÿ éà:
Êîðîüëó äåð: áó äöíéàéà ýÿëìöøÿì,
Êå÷ÿí ýöíöí ìÿí ãÿäðèíè áèëìöøÿì,
Ìÿí àíàäàí îëàí ýöíö þëìöøÿì,
Áèð àòäó, áèð ãûëûíú ãàðäàøûì, äàüëàð (1, ñ.190).
Õàëã ñóôèçìèíäÿ ìöùöì éåð òóòàí Ùÿçðÿò ßëè îáðàçû Êîðîüëóíóí ïèðè,
ìÿäÿòêàðû êèìè ÷ûõûø åäèð:
ßëèíè ìÿí éàð áèëìöøÿì,
Àüàéè-Ãÿìáÿð áèëìöøÿì,
Êÿíäèìäÿ ùöíÿð áèëìöøÿì,
Íåé÷öí êå÷ÿðÿì ñàíäàí ìÿí? (1, ñ.114)
Âÿ éà:
Êîðîüëó äåð: àòäà ùöíÿð âàð îëà,
Øàùè-ìÿðäàí ãî÷ èýèäÿ éàð îëà,
Øÿìøèð äàâà ýöíö ÿëäÿ äàë îëà,
Äÿñòýèðèì Ìÿùÿììÿä, ßëè ýÿðÿêäè (1, ñ.90).
Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, áèð ñûðà âåðñèéàëàðäà (õöñóñÿí Òöðêèéÿ
âàðèàíòëàðûíäà) ãÿùðÿìàí - Êîðîüëó åëÿ ßëè (Àëè) àäû äàøûéûð. Àçÿðáàéúàí
âåðñèéàñûíäà ßëè (Àëû), áÿëëèäèð êè, Êîðîüëóíóí àòàñûäûð. Þçáÿê ôîëêëîðøöíàñû
Í.Çÿðèôîâóí àðõèâëÿðäÿí àøêàðëàäûüû, XIX éöçèëÿ àèä åäèëÿí áèð «Êîðîüëó»
âàðèàíòûíäà Ùÿçðÿò ßëè Êîðîüëóíóí ïàðòîíîýåíåòèê àòàñû, Úàìáèë (×ÿíëèáåë)
èñÿ àíàñûäûð (7, ñ.30). Òèôëèñ íöñõÿñèíäÿ Ùÿçðÿò ßëè Êîðîüëóíóí ùèìèàéÿäàðû
îëìàãäàí ÿëàâÿ, îíà ìÿüëóáåäèëìÿçëèê, ãÿùðÿìàíëûã âÿ àøûãëûã èñòåäàäûíû
éóõóäà áóòà âåðèð.
ßÄßÁÈÉÉÀÒ
1. Êîðîüëó. Ïàðèñ íöñõÿñè (÷àïà ùàçûðëàéàí È.Àááàñëû). Á., 1997.
2. Ãûçûëáàøëàð òàðèõè. Á., 1993.
3. Êîðîüëó (÷àïà ùàçûðëàéàí Ì.Ù.Òÿùìàñèá). Á., 1956.
4. Ú.Àíàäîë. Êî÷éèýèò Êþðîüëó. Èñòàíáóë, 1997.
5. Í.Úÿôÿðîâ. «Êîðîüëó»íóí ïîåòèêàñû. «Äèë âÿ ÿäÿáèééàò» æóðíàëûíà
ÿëàâÿ. Á., 1997.
6. Ô.Áàéàò. Êîðîüëó îáðàçûíûí ôîðìàëàøìàñûíäà õàëã ñóôèçìè ìÿðùÿëÿñè.
– «Óëäóç» æóð., ¹1, Á., 1999.
7. Ô.Áàéàò. Êþðîüëó: øàìàíäàí àøûêà, àëïòàí åðåíå. Àíêàðà, 2003.
105
«ÊÈÒÀÁÈ-ÄßÄß ÃÎÐÃÓÄ» ÄÀÑÒÀÍÛÍÄÀ ÀÍÀ – ÎÜÓÇ ÅËÈÍÈÍ
ÙßÉÀÒ ÊÐÅÄÎÑÓ, ÌÖÃßÄÄßÑ ÁÈÐ ÃÖÂÂßÄÈÐ
(èëàùè áèð âàðëûãäûð)
Åëìèðà Ðÿùèìîâà
1. Ãîðãóäøöíàñëûãäà îüóçëàðûí åòèê ÿõëàã íîðìàëàðû ùÿðòÿðÿôëè òÿäãèã
îëóíìàñûíà áàõìàéàðàã ùÿð áèð äþâðäÿ îëäóüó êèìè áó ýöí äÿ äàñòàíäà ãàäûíà ìöíàñèáÿò àñïåêòèíèí äÿðèíäÿí þéðÿíèëìÿñèíÿ úèääè åùòèéàú äóéóëìàãäàäûð.
Áó àñïåêòÿ éåíè áàõûø ìÿíÿâè êþêëÿðèìèçè áèð äàùà éàäà ñàëàúàã âÿ ÿí
áàøëûúàñû, õàëãûìûçäà áó êþêëÿðÿ ñàäèã ãàëìàã ùèññèíè àøûëàéàúàãäûð.
2 «Ãàäûíûì, äèðÿéèì, äþëÿéèì! – «Êèòàáè – Äÿäÿ Ãîðãóä» äàñòàíûíäà
ãÿùðÿìàíëàðûí áó ìöðàúèÿòè îüóçëàð äöíéàñûíäà ãàäûíûí èëàùè âàðëûã, ìöãÿääÿñ áèð ãöââÿ îëäóüóíó áèð äàùà ñöáóò åäèð.
3. Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí óúàëûã, ãÿùðÿìàíëûã ðÿìçè îëàí áó äàñòàíäà
àïàðûúû åëèí äàéàüû – Àéèøÿ, Ôàòèìÿ ñîéëó îüóç ãàäûíëàðûäûð.
4. Äàñòàíûí áèðèíúè áîéóíäà àíà, 40 íàìÿðä éàøûäëàðûíûí ôèòíÿ-ôÿñàäû èëÿ
àòàñû òÿðÿôèíäÿí þëöìÿ ìÿùêóì îëóíìóø îüëóíó Ãàçëûã äàüûíäà àõòàðûá òàïûð,
ìöãÿääÿñ Õûçûðûí ìÿñëÿùÿòèíÿ ÿìÿë åäÿðÿê, Áóüàúû àíà ñöäö, äàü ÷è÷ÿéè èëÿ
ñàüàëäûð âÿ îíó éåíèäÿí ùÿéàòà ãàéòàðûð. Àòà, îüóë àðàñûíäà ùþðìÿò âÿ ìÿùÿááÿòèí ãîðóéóúóñó îëàí àíà áóíóíëà êèôàéÿòëÿíìèð. Î, àòà-îüóë àðàñûíäà
îëàí íèôàãû íÿèíêè àðàäàí ãàëäûðûð, ùÿòòà Áóüàúäàí àòàñû Äèðñÿ õàíû áÿä ÿìÿëëÿð ñàùèáëÿðèíèí ÿñèðëèéèíäÿí õèëàñ åòìÿéÿ ñþâã åäèð. Áóüàú àíàñûíûí áó òÿëÿáèíÿ ÿìÿë åäÿðÿê, àòàñû Äèðñÿ õàíû ÿñèðëèêäÿí õèëàñ åäèð. ßââÿëëÿð îëäóüó
êèìè, îüóç àèëÿñèíäÿ éåíèäÿí ôèðàâàí ùÿéàò ùþêì ñöðìÿéÿ áàøëàéûð. Áó èñÿ
ãàäûí ìöäðèêëèéèíèí òÿíòÿíÿñè âÿ ãÿëÿáÿñè èäè.
5. Äàñòàíûí VIII áîéóíäà Îüóç åëèíèí ãÿùðÿìàí îüëó Áàñàò îíäàí èìäàä äèëÿéÿí àíàíûí òÿêèäè èëÿ îüóçëàðûí è÷ äöøìÿíè Òÿïÿýþçö ìÿùâ åäèð âÿ
áåëÿëèêëÿ äÿ Îüóç áÿéëÿðèíè àüûð éöêäÿí ãóðòàðàðàã, åë-îáàñûíà ÿìèí-àìàíëûã
áÿõø åäèð.
6. Îüóç åëèíäÿ àíàëàð åéíè çàìàíäà ÷îõ ìöáàðèç, ÷îõ èýèä, ìÿðä âÿ ãî÷àã úÿíýàâÿðëÿðäèð. Äàñòàíûí IV áîéóíäà ãÿùðÿìàí àíà óúà áîéëó Áóðëà Õàòóí ÿñèð äöøìöø îüëó Óðóçó õèëàñ åòìÿê ö÷öí ùÿéàò éîëäàøû Ãàçàí õàíëà áèðëèêäÿ áþéöê ìÿðäëèêëÿ äþéöøÿ àòûëûð, àçüûí äöøìÿíÿ ãàëèá ýÿëÿðÿê, ìÿãñÿäèíÿ
íàèë îëóð.
7. Îüóç åëèíèí ìÿíÿâèééàò çèðâÿñèíäÿ äóðàí àèëÿ íàìóñó âÿ øÿðÿôèíèí
ãîðóéóúóëàðûíäàí áèðè äÿ àíàäûð. Äàñòàíûí áàø ãÿùðÿìàíû Ãàçàí õàíûí ãîúà
àíàñû âÿ àðâàäû Áóðëà Õàòóíóí ÿñèðëèêäÿ áåëÿ þç ãöðóð, ìÿíëèê âÿ ëÿéàãÿòëÿðèíè ìÿüðóðúàñûíà ãîðóéóá ñàõëàéà áèëìÿñè áóíà ïàðëàã ñöáóòäóð.
8. Îüóç åëèíèí ãÿùðÿìàí îüëó Ãàçàí õàí àíàñûíûí äà Øþêëö Ìÿëèéèí
ÿñèðëèéèíäÿ îëìàñûíû þçöíÿ áàüûøëàéà áèëìèð âÿ äöøìÿíäÿí éàëíûç «Ãàðûúûã
àíàñûíûí» ãàéòàðûëìàñûíû òÿëÿá åäèð. Áó èñÿ áèð äàùà îíó ñöáóò åäèð êè, îüóç
åëèíèí ùÿéàò êðåäîñó, îüóçëàðûí ñÿúäÿýàùû, ýèáëÿýàùû àíàäûð. Àíà ùàããû – òàíðû
ùàããûäûð. «Äàñòàíûí ëåéòìîòèâè îëàí áó ôèêèð áèð ÷îõ áîéëàðäà þç ÿêñèíè
òàïìûøäûð.
9. «Êèòàáè–Äÿäÿ Ãîðãóä» äàñòàíûíäà îüóç àíàëàðûíûí ìÿíÿâè ùÿéàò
ñàôëûüû, ìöãÿääÿñëèéè ÿñðëÿð áîéó êëàññèê ÿäÿáè èðñèìèçäÿ, åë àøûãëàðûíûí àðàñûíäà äàùà ýåíèø éàéûëìûø âÿ áóíóíëà äà îüóç õàëãûíûí åñòåòèê çþâãöíöí òÿêàìöëûíäÿ, åòèê ÿõëàã íîðìàëàðûíûí ôîðìàëàøìàñûíäà äà áþéöê ðîë îéíàìûøäûð.
106
ХЯСТЯ ЩЯСЯНИН ДОЬУМ ВЯ ЮЛЦМ ТАРИХИНЯ
ДАИР БЯЗИ МЦЛАЩИЗЯЛЯР
Яли Шамил
АМЕА Фолклор Институту
Бакы-Азярбайъан
Азярбайъан фолклоршцнаслыьында Хястя Щясянин адына илк дяфя 1963-ъц
илдя Бакыда няшр олунан “Ашыг Ялясэяр” китабында раст эялмишик. Мараглы
бурасыдыр ки, Советляр Бирлийи Тцркийя иля юзц арасында “дямир пярдя” чякся дя,
орадан китаб, журнал, гязет эятирилмясини, инсанларын эялиб-эетмясини йасагласа
да, буна уйушмайан бир чох мясяляляр тяхминян ейни вахтда орада да баш
вериб, бурада да. Юрняйи, Хястя Щясянин ады Тцркийя мятбуатында да
Азярбайъанла тяхминян ейни вахтда эюрцнмяйя башламасыдыр.
“Ашыг Ялясэяр” китабындакы «даимцл-ювгат» гафийяли мцстязада верилян
изащда йазылыб: “Иряван ашыгларындан Хястя Щясян адлы бириси Хястя Гасымын
«даимцл-ювгат» гафийяли мцстязад гыфылбяндини юз ясяри кими йаздырыб, бир цзцнц
Ялясэяря, бир цзцнц дя Ашыг Мискин Бцръцйя эюндярир. Ашыг Ялясэяр гыфылбянди
щаман мцстязад иля ачыр, алтынъы бянддя дя гыфылбяндин Хястя Гасымын ясяри
олдуьуну она хатырладыр. Хястя Гасымын гыфылбянди белядир:
Бир чаршыда дюрд дярвишя уьрадым,
Дюрдц бир-бирийнян ейляр ихтилат.
Дюрдцнцн дя дили айры, дини бир,
Ики дя биз онларынан шеш ъащат.
Ясил каинат.
Бир шящярин эюрдцм падишащыны,
Гулун, йасовулун, щяр дясэащыны,
Цч йцз алтмыш алты хош сцпащыны
Онлар бир кишидян истяди сцрсат,
Хош чякяр сяффат.
Алты, сяккиз, доггуз иди бинасы,
Отуз ъялалы вар, бяйаз синяси,
Алты мин алты йцз мяддц мянасы,
Яряб иди, яъям иди, тцркц, тат,
Бир исмя фярйад.
Алтыдан гырхатан сярэярдан иди,
Ики йцз отуздан юзцн таныды;
Алты мин алты йцз пасибан иди,
Кими йащу чякяр, кими яссалат,
Ким едяр фярйад.
Ики дярйа хош эюрцнмцр эюзцня,
Ики гырх дюрд эялмяз ярин дизиня;
Хястя Гасымын бу шериня, сюзцня
Газы, молла, мцътящидляр галды мат,
Тапмады кялмат.
Мискин Бцръцнцн Хястя Щясяня эюндярдийи ъавабы да бурада вермяйи
мяслящят билдик:
107
Ариф олан, бизя бир намян эялди,
Амма она бахдым, тялх олду ювгат.
Шаир буну ня нювиля дцзялтди,Имласы рякикди, иншасы гялят.
Вердим чапарлара минди сямянди,
Дяйди оймаглара, эяздирди кянди,
Ня гядяр вар иди алим, яфянди,
Онлар да бу сюзя тамам галды мат.
Апардым дердеря: “асет инча сяс? “
Деди:“асдех йеэнин дун уй умес “.
Анд ичди мащраса: “хаъы-кидумчес“,
Поп сказал: “Йей богг, низнайем, брат!”
Сян ол ящли-хибря, биз олаг даьлы,
Сюзцн мядди эяряк мянайа баьлы.
Ня чярян-пярянди мярщумун оьлу,
Сянями галыбды щяр ъяфянэиййат?
Мцсямма Мискиням, мян зишди-ъамал,
Чцн адам эцдмцшям, ня гойун, ня мал,
Сян ки ъцз етмисян бу нязми-камал,
Бизя лазым дейил, юзэяляря сат!60
Кимдян топландыьы, щансы гайнаьа ясасландыьы эюстярилмядян верилмиш бу
кичик информасийа иля Хястя Щясян ядяби оьру кими таныдылыб вя узун илляр бу
мясяля сцкутла гаршыланыб. Бизъя, бунун бир сябяби Ахысга тцркляринин
Газахыстана сцрэцнц, о бири сябяби дя Тцркийя иля ялагяляримизин зяифлийи иди. Ашыг
Ялясэярин анадан олмасынын 150 иллийи мцнасибятиля ясярляри тякрар няшря
щазырлананда бу йанлышлыг бир даща тякрарланыб.61
Бу йанлышлыьы щягигят кими гябул етдийимдян эянълик илляримдя Ашыг
Ислам Ярдянярля мян дя бош йеря мцбащися етмишям. 1973-ъц илин йазында
тялябя йолдашым Осман Ящмяд оьлу щяйяъанла кяндляриня Тцркийядян бир ашыг
гонаьын эялдийини хябяр верди. Онда Бакы Дювлят Университетинин журналистика
факцлтясинин сон курсунда охуйурдум. Еля щямин эцн дярсляри йарымчыг
бурахыб гатарла Кешялийя (Эцръцстан Республикасынын Марнеули району) йола
дцшдцк. Ашыг Ислам Ярдяняр Тцркийядян – Ярдащанын Кцмбятли кюйцндян
гощумларына гонаг эялмишди.
Фолклора, хцсусян дя ашыгларын йарадыъылыьына мараг эюстярдийимиздян
Ашыг Исламын сющбятлярини диггятля динляйирдик. Щямин иллярдя Тцркийядян
Азярбайъана китаб, гязет, журнал чох аз эялирди. М.Ф.Ахундов адына
Республика Китабханасынын абунячиси олдуьу «Тцрк Фолклор арашдырмалары»,
«Йеддитяпя», «Дил» вя с. журналлары марагла охуйурдуг. Орадан вя Тцркийя
радиосунун верилишляриндян таныдыьымыз ел сяняткарлары – Сцмманы, Шенлик,
Зцлали, Ашыг Бейщани (Ибращим Янэин) вя б. щаггында Ашыг Исламдан ялавя билэи
алмаьа чалышыр, бир аз да юзцмцзцн мялуматлылыьымызы эюстярирдик.
Ашыг Ялясэяр. Ясярляри. Редактору Щ. Араслы. “ Елм”няшриййаты, Бакы,1963, сящ.470-472
Ашыг Ялясэяр. Ясярляри. 2 ъилддя. Топлайаны Ислам Ялясэяров, тяртиб едянляри Я.Ахундов,
М.Щ.Тящмасиб. "Елм”няшриййаты, Бакы,1973, I ъилд, сящ.317.
60
61
108
Сющбят заманы «Тцрк фолклор арашдырмалары»нын 238-240-ъы сайларындан
язбярлядийим Ярбабинин «Сяни» рядифли гошмасыны сюйлядим, орада ашыьын «Бир
су вер» диванисиндян йалныз бир бейти чап олундуьуна тяяссцфляндим вя сяняткарлыьыны йцксяк гиймятлиндирмяйя чалышдым. Щямин бейти беляйди:
Щясрятиндян хястяйям, тяшни зябаным, бир су вер.
Щюрмят ейля эял мяня, ей мещрибаным, бир су вер.
Ашыг Ислам диггятля мяни динляйиб Ярбабу щаггында тярифими ешитдикдян
сонра шерин Хястя Щясяня нязиря олдуьуну билдирди.
Османла мян етираз етдик. Хястя Щясянин олдугъа зяиф вя истедадсыз бир ашыг
олдуьуну, Хястя Гасымын гыфылбяндини юз адындан Ашыг Ялясэяря эюндярдийини, о да
гыфылбянди ачдыьыны вя мющцрбяндиндя шерин ясл йазарынын ким олдуьуну эюстярдийини
сюйлядик. Топлантыда яйляшянляр ашыг йарадыъылыьы иля йахындан таныш олдугларындан
бизим тяряфимизи сахладылар вя Хястя Щясяни ядяби оьурлугда гынадылар. Щятта тез
Ашыг Ялясэярин шерляри чап олунмуш китабы тапыб мяшщур гыфылбянди охудуг да.
Ашыг Ислам чох тяяссцфлянди. Ярбабинин да, Хястя Щясянин дя “Бир су вер”
диванилярини язбярдян сюйляди вя деди:” “Ашыг Ялясэяр бюйцк сяняткарды. Она беля йамаг
вурмаг йарамаз. Хаста Щасан кими бир устады да беля алчалтмаг олмаз.Хаста Щасан
Иряванлы дейил. Ахыркяляйин Лебис кяндиндяндир. Ашыг Ялясэярля дя йашыд олмайыб. Мян
Тцркийядя Ашыг Шенлийин шерляр китабыны чап етдирмишям. Орада Хястя Щасанын шяйирди –
чыраьы Ашыг Нуру йенийетмя Щасаны- сизлярин Шенлик кими таныдыьыныз ашыьы сынаьа
чякяркян, она устадынын цч шерини сюйлядийини вя ейни гафийя иля ъаваб алдыьыны йазмышам.
Йенийетмя Щасан сынагдан уьурла чыхдыгдан сонра Ашыг Нуру она сянятин сирлярини
юйрядиб, «устад шилляси вурдугдан» сонра ашыглыг етмясиня иъазя вериб“.
Ашыг Ислам чап етдирдийи “Ашыг Шенлик диваны”62 китабыны эятиря билмямишди. Бу китабла узун илляр кечяндян сонра – 1992-ъи илдя таныш ола билдим.
Фолклошцнаслыьымызын сявиййясиня, китабы тяртиб едян алимляримизя чох
архайын олдуьумуздан Ашыг Исламын дедикляри иля разылашмадыг. Амма онун
Хястя Щясяндян дедийи шерляр бизи юзцня неъя чякдися йазыб юзцмцздя сахладыг.
Бакыйа дюняндя ешитдикляримизи бизя фолклоршцнаслыгдан дярс дейян Вагиф
Вялийейя сюйлядик вя топладыьымыз шерлярин бир сурятини дя она тягдим етдик.
Вагиф мцяллим дя бизим кими мясяляйя инамсыз йанашды.
Лакин щявясдян дцшмядик. Шерлярин бир сурятини о заман “Ядябиййат вя
инчясянят“ гязетиндя фолклор сящифяси щазырлайан Мяммяд Аслана вердик. Хястя
Щясянин вя Шенлийин шерлярини охуду. Мягсядимизи биляндя-Хястя Щясянин ядяби
оьурлуьу мясялясиня шцбщя иля йанашдыьымызы эюряндя ясябиляшди. Ондан сонра
да щансы редаксийайа цз тутдугса ейни вязиййятля гаршылашдыг.
Ашыг Исламын якдийи шцбщя тохуму юз бящрясини вермишди. Хястя Щясян
щаггында йазыланлары диггятля охуйанда бир нечя йанлышлыг цзя чыхармышдыг. Мискин
Бцръцйя аид едилян шерин мющцрбяндиндя “Мцсямма Мискиням” дейилир. Мискин
Бцръцдя “мискин” тяхяллцс-лягяб кими верилир, дилчилик бахымындан сифятдир. Мцсямма Мискиндя ися Мискин тяхяллцс дейил, аддыр, дилчилик бахымындан исимдир. Тялябя
олсаг да ачыг-ашкар эюрцрдцк ки, арашдырыъыларымыз адла тяхяллцсц гарышдырыблар.
Азярбайъан тцркъясиндя шер йазан ермяни ашыглары щаггында дяйярли арашдырмаларын мцяллифи Исрафил Аббасов, Якбяр Йереванлы, Йусиф Рамазанов вя б.
Мискин Буръунун Мцсяммя Мискин имзасыйла шер йаздыьыны эюстярмирляр. Мискин
Бцръцнн ялйазмасы иля йахындан таныш олан проф. И.Аббасов М.Бцръцнцн пешякар
ашыг олмадыьыны, шерляринин дя бядии ъящятдян зяиф, вязни, гафийяси позуг олдуьуну
йазыр. Мцсяммя Мискинин шериндя ися вязн, гафийя, ритм йерли-йериндядир.
Цчцнъц: Мискин Бцръц 1848-ъи илдя юлцб. Онда Эюйчядя Аь Ашыг (Аллащверди), Ашыг Алы кими устад сяняткарлар варды. Ялясэяр ися Ашыг Алынын йанында
шаэирд иди. Устадлары гойуб шаэирдя баьлама йолламмаг инандырыъы дейил.
62
Ашыг Ислам Ерденер. Ашыг Ислам диваны. Карс, “Буэцн” мятбяяси, 1960, 84 сящифя.
109
Дюрдцнъцсц: Иряван ятрафында “Хястя Щясян” адлы ашыьын олдуьуну ня
гайнаглар тясдигляйир, ня ашыглар вя йашлы инсанлардан кимся хатырлайырды. Иряван
ятрафынын тцркляри беля бир ашыьы танымырдылар.
Мясяляйя айдынлыг эятирмяк цчцн узун илляр ахтармалы олдум. Ашыг
Ислам эедяндян сонра да онунла мяктублашдым.Йашлы ашыгларымызла эюрцшяндя
сющбяти Хястя Щясяндян салдым. “Таныдым“ дейян йох иди. Рящмятлик Ашыг
Щцсейн Сараълы мяслящят эюрдц ки, Аьбабалы Ашыг Исэяндяри тапым. Бился бир о
биляр. О йанылмамышды.
Мяктуб васитясиля Аьбабалы Ашыг Исэяндярин Ермянистан ССР Амасийа
районунун Елляр кяндиндя йашадыьыны юйряндим. Онунла мяктублашмаьа
башладым. Ашыг Исэяндярин васитясиля Хястя Щясянин 1944-ъц илдя Газахыстан
ССР-я сцрэцн олунмуш, щазырда Талгар районунда йашайан нявя-нятиъяляринин
вя гощумларынын цнванларыны юйряндим. Онларла да мяктублашмаьа башладым.
Ашыг Исэяндярля эюрцшяндя, мяктубларындан вя Хястя Щясянин гощуму
Ашыг Муртазадан хейли материал топладым. Ялимдя бяс гядяр бялэяляр олса да,
ону мятбуат сящифяляриня чыхара билмирдим. Йанлышлыг ися давам едирди. Мяс.,
мцяллимим профессор Вагиф Вялийев 1981-ъи илдя чап етдирдийи “Гайнар сюз
чешмяси“ китабында йазырды: “Ашыг Шенлийин щяйатынын мцяййян дюврц
Азярбайъанла баьлы олмушдур. Тядгигатчы (мцяллиф Тцркийяли арашдырыъы, “Ашыг
Шенлик” китабынын мцяллифи Енсар Асланы нязярдя тутур- Я.Ш. ) эюстярир ки, ашыьын
(йяни Ашыг Шенлийин-Я.Ш.) тясирляндийи сяняткарлардан бири Хястя Щясяндир. Бу ел
шаири Йереван яразисиндя йашамыш, Ашыг Шенлийя саз чалмаьы юйрядян Ашыг
Нурунун устады олмушдур. Бу щямин Хястя Щясяндир ки, Хястя Гасымын
“Даимцл- ювгат” гыфылбянд айаглы гошмасыны юз адына чыхыб, Ашыг Ялясэяря
эюндярмишдир. Ашыг Ялясэяр щямин гыфылбянди ачмыш вя щятта Хястя Щясяня
ейщам вурмушдур: "Гасым гафнанды, Щясян щейнян, хейир тапмаз устадындан
дейинян…” Беляликля Ашыг Ялясэярля мцгайисядя сюнцк шама бянзяйян Хястя
Щясян Ашыг Шенлийя тясир етдийи щалда, Ашыг Ялясэяря Шенлийин тясири ола
билярдими?”63
Енсар Аслан 1975-ъи илдя Анкарада чап етдирдийи “Чылдырлы Ашыг Шенлик.
Щайаты, шиирляри ве щикайелери (инъелеме-метин-сюзлцк)” китабында Азярбайъандакы ядябиййатдан, хцсусян ашыг йарадыъылыьындан илщамла сюз ачыб. Лакин
имкансызлыгдан Азярбайъанда йазыланларла йахындан таныш ола билмядийиня
эюря, бир аз да арашдырдыьы мювзуйа- Ашыг Шенлик шяхсиййятиня алцдялийиндян
мцяййян мягамларда йанлышлыглара йол вермишдир.
Енсар Асланын сящвляриндян ясябиляшян проф. Вагиф Вялийевин юзу дя ондан
узаьа эетмямишдир. Хястя Щясянин щяйат вя йарадыъылыьыны диггятля юйрянмядян
онун щаггында сярт иттищамлар иряли сцрмцшдцр. Проф. В.Вялийевин ситат эятирдийи
парчадан бир аз юндя Е.Аслан йазыб: “Бу ашыглыг кцлтуруну Шенлик Азярбайъан
ашыгларындан алмышдыр. Чцнки бу дюврдя Анадолуда Шенлийя тясир едяъяк бир
ашыг йокту… Шенлик азяри сащасында алдыьы бир чок цнсцрц Анадолуда йайараг,
ашыг ядябиййатымыза йенилик эятирмиш, бу тарзын эелишиб даща мцкяммял ясярляр
вермясиня йардым етмишдир”.
Арашдырычынын фикирляри иля там разылашмаг олмур. Хцсусян дя “бу дюврдя
Анадолуда Шенлийя тясир едяъяк бир ашыг йокту” ифадясиля. Чцнки ашыглар йалныз
устаддан дярс алмагла йетярлянмяйибляр. Юмцрляринин ахырынадяк ахтарышда
олублар. Няинки пешякар ашыглардан, садя шер щявяскарларындан да хошларына
эялян шерляри алмаьы юзляриня ар билмяйибляр. Буну Шенлик йарадыъылыьыны диггятля
арашдыранда да эюрцрцк. Она няинки Гараъаоьлан, Дадалоьлу кими ашыглар,
щятта Йунис Имря, Щаъы Бякташ Вяли, Мювлана кими суфиляр дя дярин тясир
бурахмышлар.
63
Вялийев В. Гайнар сюз чешмяси. “Йазычы” няшриййаты, Бакы, 1981, сящ. 100.
110
Хястя Щясянын щаггында Тцркийядя эениш арашдырмалара раст эялмямишик.
Ясасян Чылдырлы Ашыг Шенликдян йазан Ашыг Ислам Ярдяняр,64 Алптякин Али
Берат65, Ашыкоьлу Исмаил66, Орхан Юзбяк67, Аслан Енсар68 вя б. Шенлийин устады
Ашыг Нурудан бящс едяркян Хястя Щясяндян дя сюз ачмыш, шерляриндян
нцмуняляр вермишляр. 1966-ъы илдя Анкарада чап олунан “Карс или. Чылдыр,
Ардащан, Щанак, Пософ. I сайы. юзял сай” нда Ашыг Гараныдан бящс едяркян
йазылыб: “Гараны. Дяйирман кюйлц. 18-ъи йцзйыл. Ахыркялякли Хаста Щасанын
чаьдашы.” 69
Орхан Юзбяк 1969-ъу илдя Анкарада чап етдирдийи “Ашыг Шенлик
(дейишмяляр, гаршылашдырмалар)” китабында йазыр: “… Дайысы (Ашыг Шенлийин-Я.Ш.)
Ибращим Доьунун мяшщур халг шаирляриндян Хястя Щасанын чыраьы (шаэирдиЯ.Ш.) танытыб юйрятмяк гярарындайды.Бир эцн дайысы иля Шенлик
Гафгаз
шящярляриндян Ахыркялякя доьру йола чыхырлар. Бир кач эцн сонра Ашыг Нурунун
евиня вардылар.”70
Рявайятдя эянъ Шенлийин Ашыг Нуру иля эюрцшц, Нурунун Шенлийи сынаьа
сякмяси, сынаьа чякяркян устады Хястя Щясянин шерляриндян дя истифадя етмяси
тясвир олунур. Ислам Ярдянярин китабындакындан бир аз дяйишик олан бу
рявайятдян Енсар Аслан да юз китабынын щяр ики няшриндя71 истиффадя едиб.
Низамяддин Онк ися 1983-ъц илдя Гярби Алманийада чап етдирдийи “Бир
эцняшин зяррясийиз ( Шаирляримиздян сечмяляр), ъилд I” китабында Хястя Щясянин
“Бир су вер” рядифли диванисини вериб вя мцяллифин 19-ъу йцзилин сону, 20-ъи йцзилин
яввялляриндя йашадыьыныны йазыб72. Хястя Щясянин щяйаты вя йарадыъылыьы иля баьлы
1980-ъи иллярдя мятбуатда чап олунмуш73 мягалялярля растлашмадыгларындан
ашыьын шерлярини топлуларда чап етдирян Азярбайъанлы арашдырыъылар 1990-ъы иллярдя
бу йанлышлыглары тякрарлайыблар.74
Азярбайъан ашыгларынын IV гурултайына щазырлыг вя гурултайын 1984-ъц илдя
кечирилмяси мятбуатын ашыг йарадыъылыьына диггят йетирмясиня сябяб олмушду.
Хястя Щясянын щаггында да илк дольун билэинин мятбуата чыхмасына сябяб
ашыгларын дюрдцнъц гурултайы олмушдур. Беля ки, “Совет Эцръцстаны” гязетиндя
В.Щаъыйевин “ Хястя Щясян кимдир?”75 мягаляси “Азярбайъан ашыгларынын IV
гурултайы гаршысында”, “Совет Нахчываны” гязетиндя Яли Шамиловун “Ел
сяняткарларымыз: Хястя Щясян” мягаляси “Бакыда Азярбайъан ашыгларынын IV
гурултайы ачылмышдыр”76 рубрикасы алтында чап олунмушдур.
Ашыг Ислам Ерденер. Ашыг Ислам диваны. Карс, “Буэцн” мятбяяси, 1960, 84 сящифя.
Берат. Чылдырлы Ашыг Шенлик библографийасы.Щайаты, санаты ве шиирлеринден юрнеклер,
Анкара, 1989.
66 Ашыкоьлу Исмаил. Ашыг Шенлик. “Кован” йайынлары, Измир, 1964.
67 Юзбяк Орхан. “Ашыг Шенлик.(дейишмяляр гаршылашдырмалар), “ Ай улдуз” няшриййаты,
Анкара,1969, сящ.
68 Аслан Енсар. Чылдырлы Ашыг Шенлик. Щяйаты, шиирляри вя щикайяляри.( инъялямя-мятин-сюзлцк),
Анкара, 1975 вя 1993.
69 Карс или. Чылдыр, Ардащан,Щанак, Пософ. I сайы. юзял сай.Карс туризм вя Танытма дярняйи
йайынлары.Сайы 5, сящ.76
70 Юзбяк Орхан. “Ашыг Шенлик.(дейишмяляр гаршылашдырмалар), “ Ай улдуз” няшриййаты,
Анкара,1969, сящ.
71 Аслан Енсар. Чылдырлы Ашыг Шенлик. Щяйаты, шиирляри вя щикайяляри.( инъялямя-мятин-сюзлцк),
Анкара, 1975 вя 1993.
72 Онк Низаметдин. Бир эцнешин зерресийиз. Шаирлеримизден сечмелер. Буелфелд(Гярби Алманийа),
1983, сящ.106.
73 В. Щаъыйев.Хястя Щясян кимдир?, “Совет Эцръцстаны” гязети, 1983, 12 апрел,с.4, Яли Шамилов.
Ел сяняткарларымыз. Хястя Щясян, “Шярг гапысы” гязети, 1984, 20 март, с.4.
74 Щаъылы Асиф. Вятян гцрбятдя галды.(Ахысга тцркляринин етник мядяниййяти). “Эянълик”
няшриййаты, Бакы,1992.
75В. Щаъыйев.Хястя Щясян кимдир?, “Совет Эцръцстаны” гязети, 1983, 12 апрел,с.
76 Шамилов Яли. Ел сяняткарларымыз. Хястя Щясян, “Шярг гапысы” гязети, 1984, 20 март, с.4.
64
65Алптекин,Али
111
Хястя Щясянля баьлы эялдийим гянаяти вя чап олунан мягаляляри
мяктубла мцяллимим, мяндя ядябиййата бюйцк щявяс ойатмыш, Ашыг Ялясэярин
нявяси вя китабынын тяртибчиляриндян олан филолоэийа елмляри намизяди Ислам
Ялясэярова йолладым. О, 1983-ъц илин 4 февралында мяня йолладыьы мяктубунда
йазырды: «Хястя Щасан Ашыг Ялясэяря баьлама йолламады. Ашыг Ялясэяря
йолладыглары баьлама Хястя Гасымындыр. Ашыг Ялясэяри сынамаг цчцн «Хястя
Щясян ады иля она йоллайыблар ки, эюряк ъаваб веря билирми. Ашыг Ялясэяр ися
шерин Хястя Гасымын олдуьуну билирди. Ъавабында «Гасым «гаф»ынанды, Щясян
«щей»инян», дейяряк ейщамла ишаря етмишди ки, шер Хястя Гасымындыр. (Бу
щагда да рявайят дя вар)».77
Чох тяссцф ки. Ислам мцяллим бу мясяляйя сойуг йанашды вя 1988-ъи илдя чап
етдирдийи “Ашыг Ялясэяр” китабында яввялки няширлярдя верилянляри ейниля
тякрарлады.78
Ислам мцяллим Ашыг Ялясэярин анадан олмасынын 175 иллийиня щяср етдийи
китабында ися йазыр: «Ашыьын шяйирдляринин сюйлядикляриня эюря, Иряван
йахынлыьындакы Канкан кяндиндя кечирилян бир шянлик мяълисиндя Хястя
Гасымдан сюз дцшмцш, онун баьламаларынын
щяля щеч кяс тяряфиндян
ачылмадыьыны етираф етмишляр. Щямин кянддя йашайан Абуталыб (о, Ашыг
Ялясэярля сиья гардаш имиш) дейир ки, ня ъцр чятин баьлама олса, Ашыг Ялясэяр
ачар. Бир атдан мяръ эялирляр. Хястя Гасымын ашаьыдакы баьламасыны «Хястя
Щясян ады иля йазыб, бир цзцнц Ашыг Ялясэяря, бир цзцнц ися Мискин Бцръцйя
эюндярирляр. Ашыг Ялясэяр баьламаны ачыр… Ашыг Ялясэяр баьламанын ъавабыны
эюндяряндян бир гядяр сонра Абуталыбдан она бир мяктуб эялир. О, мяктубда
ящвалатын неъя олдуьуну вя мяръи апардыьыны Ашыг Ялясэяпя билдирир».79
Эеъ дя олса Ислам мцяллим мясяляйя нисбятян айдынлыг эятириб.
В.Щаъыйев илк арашдырыъыдыр ки, Азярбайъан мятбуатында Хястя Щясяни
“зянэин вя щяртяряфли йарадыъылыьа малик гцввятли бир сяняткар,…бюйцк истедад
сащиби” адландырыр вя тяънис, дивани вя гошмаларынын ахыъы, сямими, цряйяйатан
олдуьуну сюйляйир. Арашдырыъы йазыр: “Месхет-Ъавахетидя, бу яразинин эцръц вя
ермяни кяндляриндя ону бюйцк бир устад кими йад едян вя шерлярини язбярдян
билянляр инди дя вардыр. Бавра, Котелийа, Толоши, Пртена кяндляриндя, Ахалкалаки
шящяринин юзцндя биз бунун шащиди олдуг”.80
Мягалядян айдын эюрцнцр ки, мцяллиф Эцръцстандан хатиря вя рявайятляри,
ашыг шерлярини топламагла кифайятлянмяйиб, тарихи сянядляря вя Тцркийядя Ашыг
Шенликля баьлы йазыланларын бязиляриня дя баш вурараг Хястя Щясянин йашадыьы
дюврц мцяййянляшдирмяйя чалышыб вя истядийиня дя наил олуб. Мягалясинин
сонунда да ашыьын ики шерини-“Кимдя вар?” диванисини вя “Мяни” гошмасыны
вериб.
“Ел сяняткарларымыз: Хястя Щясян” мягаляси В.Щаъыйев арашдырмасындан
сонра ишыг цзц эюрся дя, мцяллифин ондан юнъя йазыландан хябяри олмамышдыр.
Буна бахмайараг, щяр ики мцяллифин фикирляриндя, мясяляйя мцнасибятиндя
охшарлыг чохдур. Икинъи мягалядя мцяллиф Эцръустан, Ермянистан,
Газахыстандан топланмыш материалларла йанашы, Тцркийядя чап олунмуш
китаблардан да истийадя етмишдир. Ясас диггят дя Хястя Щясянин ядяби оьру
олмадыьына вя онун тяръцмейи-щалынын дягигляшдирилмясиня, чаьдашы олмуш
танынмыш ашыгларын ясярляринин топланмасына йюнялдилмишдир.
77
Ìöÿëëèôèí øÿõñè àðõèâèíäÿí
Ашыг Ялясэяр. (Тяртиб едяни, юн сюз вя гейдляр мцяллифи филолоэийа елмляри намизяди Ислам
Ялясэяров.), “Йазычы”няшриййаты, Бакы,1988, , сящ.176-177.
78
79
Àøûã ßëÿñýÿð. ßñÿðëÿðè äàñòàí-ðÿâàéÿòëÿð õàòèðÿëÿð… Òîïëàéûá òÿðòèá åäÿíè, þí ñþçöí âÿ
ãåéäëÿðèí ìöÿëëèôè Èñëàì ßëÿñýÿð. «Øÿðã-Ãÿðá» íÿøðèééàòû, Áàêû 1999, ñ 561.
80
В. Щаъыйев.Хястя Щясян кимдир?, “Совет Эцръцстаны” гязети, 1983, 12 апрел,с.4
112
Мцяллиф В.Щаъыйевин мягаляси иля таныш олдугдан сонра мювзу цзяриндя
йенидян ишлямиш вя “Хястя Щясян вя мцасирляри” мягалясини “Совет Эцръыстаны”
гязетиндя сап етдирмишдир81. Бурада да Хястя Щясянин ядяби оьру дейил, гцдрятли
сяняткарларымыздан олдуьу дейился дя, ясас диггят, онун мцасири олан, онунла
дейишян, щяйат вя йарадыъылыглары фолклоршцнасларымыз тяряфиндян юйрянилмяйян
Гул Гараны, Уста Полад, Урфани (Илфаны-Рущани), Молла Хялис, Ашыг Тейфи,
Кцфдади, Дяли Тамы вя б. йюнялдилир. Мцяллифя еля эялирб ки, бу сяняткарларын
яксяриййяти Ахыска, Ахыркяляк, Чылдыр, Карс, Ярдащан бюлэяляриндя
йашадыгларындан онларын щаггында Эцръцстандан даща чох билэи топламаг
мцмкцндцр.
Щяр ики мцяллиф бир чох мясялялярдя фикирбирлийи нцмайиш етдирсяляр дя, Хястя
Щясянин доьум йерини башга-башга эюстярмишляр. В.Щаъыйевя эюря, ашыг
Дыргына кяндиндя доьулуб. Онун Лебися кючмясини ися беля изащ едир: “Хястя
Щясян дя диэяр еллиляри иля бирликдя 1831-ъи илдя Дыргына кяндиндян Лебися кючцр.
Топладыьымыз рявайятлярдян айдын олур ки, ашыг щяля Дыргынада йашайаркян юз
шерляри иля танынырмыш. Рявайятлярдян бириндя дейилир ки, Ъавахетийанын кичик
кяндляриндян олан олан Дыргынайа Тцркийя ермяниляринин кючцрцлмяси хябярини
Хястя Щясян йахшы гаршылыйыр, онларла мещрибан гоншу олаъаьыны дцшцнцб
севинир. Лакин бир эцн сящяр тязя гоншуларынын ашыгдан хябярсиз онун от сащясини
бичдиклярини эюрян Хястя Щясян бунун сябябини сорушдугда онлар: “Сяня ня?” дейиб Хястяни щядяляйирляр. Ашыг бу ишя мат галыб :
Чайырлары дцз эюрдцляр,
Юзлярини йцз эюрдцляр,
Хястяни йалгыз эюрдцляр,
Чалщачалды Дыргынада.дейир вя бир нечя эцн сонра аиляликля Лебися кючцр.”82
Хястя Щясянин Дыргынада йашадыьына даир топладыьымыз материалларда щеч бир
билэи йохдур. Йенийетмя чаьларында Дыргынада гыз севдийиня даир хатиряляр вя
“Яфяндим” гошмасындакы “Дыргынада бир эюзяля нюкярям” мисрасы онун ады
чякилян кяндля баьлы олдуьуну эюстярир.
Топладыьымыз хариря вя рявайятлярдя, Тцркийядя чап олунан йазыларда Щясянин
Лебис кяндиндя йашадыьы, орада да Аллащын рящмятиня говушдуьу эюстярилир. Ел
арасында щагг ашыьы, ювлийа сайылдыьындан гябриня зийарятя эедярмишляр. Ил
гураглыг кечяндя мцсяллайа чыханлар ашыьын гябирдашындан тцтйя кими гопарыб
чайа, булаьа салсалар йаьыш йаьаъаьына инанармышлар.
В. Щачыйевин “Тцркийя ермяниляринин кючцрцлмяси хябярини” Хястя
Щясянин йахшы гаршыламасы, “мещрибан гоншу олаъаьыны дцшцнцб севинмяси”
фикрини дя Совет дюврцнцн сензурундан йаха гуртармаг кими гиймятляндирмяк
олар. Русийа Эцръцстаны асанлагла юз ъянэиня кечирся дя Ахысга пашалыьыны ишьал
етмяк она баща баша эялмишдир. Чцнки йерли ящали сярт мцгавимят эюстярмишди.
Буну дюйцшлярин иштиракчысы олан рус эенераллары да дяфялярля етираф етмишляр.
Гафгазын ишьалына рящбярлик едян “Паскевичин корпусу 1928-ъи илин 5
августунда Ахысгайа эялиб чатыр.15 августда рус гошунлары шящяр ятрафындакы
шам щасарлары йарыб кечир. Шящяр ятрафында йашайан ящали гейри-ади
гящраманлыгла мцдафия олунур…щяр бир ев уьрунда дюйцш эедир, щеч бир тцрк
аман истямир, щятта гадынлар да сон няфясядяк хянъярля мцдафия олунур,
йаралылар беля дикялиб вурушурлар. Бцтцн эеъяни сящяряъян дюйцш давам едир,
йаньынлар башлайыр, кцчяляр мейидля долур.
Хястя Щясян вя мцасирляри. “Совет Эцръцстаны” гязети, 1986, 1 ийул, №79 (9162).
В. Щаъыйев.Хястя Щясян кимдир?, “Совет Эцръцстаны” гязети, 1983, 12 апрел,с.4, Щаъыйев
Валещ. Фолклорумузун цфцгляри.(Азярбайъан- Эцръцстан фолклор ялагяляри тарихиндян). “Йазычы”
няшриййаты,1991, с.25
81
82
113
…Эенерал Муравйов вя эенерал Сакен елчи кими галайа дахил олуб тцрк
пашасына вязиййятин чыхылмазлыьыны сюйляйир вя тяслим олмаьы тяляб едирляр…
Вязиййятин имкансызлыьыны эюрян Кюся Мящяммяд паша тяслимя разылыг вермяк
истядикдя ахысгалылыр гязяблянир вя гяти етираз едирляр. Ахысгалыларын аьсаггалы
олан Фятулланын чыльын етиразы хцсусиля гейд олунур. Муравйов ону да ялавя
едир ки, даь ящалиси олан Ахысга тцркляри щеч вахт, щеч кимя бойун
яймямишдиляр вя инди дя тяслим олмаг истямирдиляр.”83
Беля дюйцшлярдян сонра Хястя Щясян кими дцнйаэюрмцш бир инсанын
ермяниляри Ахыркялякдя йерляшдирилмясиндян разы галдыьыны сюйлямяк инандырыъы
эюрцнмцр.
В. Щачыйев Хястя Щясянин сойкюкцндян бяс едяркян йазыр: “Рус-Тцрк
мцщарибясиндян сонра, 1830-ъу илдя Тцркийядя йашайан ермянилярин бюйцк бир
гисминин Ъавахетийя кючмяси иля ялагядяр олараг 1831-ъи илдя тярякямялярин бир
щиссяяси “Русийа сярщядиня дахил олан вя тарихи мянбялярдя Нийал дцзц адланан
яразийя кючцрцлцр. Онлар Лебис, Ван, Гарзамет, Киондра, Дашлыгышла, Ялинъя
кяндляриндя мяскунлашдылар вя Лебис ъямиййятини йаратдылар. Лебис ъямиййятинин
тярякямяляри Имирщясянни тайфасына аид иди.”84
Арашдырыъынын Хястя Щясянин Имирщясянни тайфасындан олмасы фикри
долайысы иля Ашыг Исэяндяр Аьбабалыдан топладыьымыз бир рявайятдя дя
тясдиглянир. “Хястя Щясянин Ашыг Поладла дейишмяси” адланан бу рявайятдя
Ахыркяляйя долу дцшдцйцндян мящсул гыт олдуьу, Хястя Щясянин кяндлиляри иля
бирликдя Дашдыгуллара тахыл алмаьа эялмясиндян, ашыьын йатыб йухуйа
галдыьындан, юкцзлярини гарьыдалы зямисини йемясиндян, тарла йийясинин гызынын юз
ряфигяляриля бирликдя ону дашламасындан данышылыр. Хястя Щясян ону дашлайан
гызлар барядя дейир:
Бири чалмасыны яйри чалайыр,
Бири йаваш-йаваш йахын эяляйир,
Бириси бириндян хябяр алайыр,
О да дейир, “Имирщасанныды!”85
Ашыьын юз шери дя онун Имирщасанны тайфасындан олдуьуну долайысы иля
сцбут едир. Имирщасаннынын да Оьузун 24 тайфасындан бири еймурлуйа дахил
олдуьу щаггында чох йазылыб.
Щаъылы Асиф эюрцнцр йухарыда йазыланларла таныш олмадыьындан
Азярбайъанда йашайан Ахысга тцркляриндян топладыьы материаллары чап
етдиряндя йазыб: “Хаста Щасан Дерсел кяндиндяндир. XIX ясрин сону XX ясрин
яввялляриндя йашайыб, гызы 1982-ъи илдя Газахыстанын Талгар шящяриндя 90
йашында вяфат едиб. Гыз нявяляри Мящяррям, Казым Мцзяффяровлар Талгарда,
башга гощумлары Азярбайъанда йашайыр. Бу устад ашыьын сон дяряъя камил лирик
шерляри халгын щафизясиндя индийядяк горунуб. Дейиляня эюря, орижинал бир
дастанын да йарадыъысы олуб.”86
Бу гейддян сонра арашдырыъы ашыьын 4 шерини верир. “Ахысга тцркляринин
фолклору” китабында да ашыьын 9 шери верилмишдир. 87 Лакин бу китабда Хястя
Щясянля баьлы ялавя бир билэи верилмир.
Щаъылы Асиф. Вятян гцрбятдя галды.(Ахысга тцркляринин етник мядяниййяти). “Эянълик”
няшриййаты, Бакы,1992, с. 11.
84 Щаъыйев Валещ. Фолклорумузун цфцгляри.(Азярбайъан- Эцръцстан фолклор ялагяляри
тарихиндян). “Йазычы” няшриййаты,1991, с.24
85 Мцяллифин шяхси архивиндян
86 Щаъылы Асиф. Вятян гцрбятдя галды.(Ахысга тцркляринин етник мядяниййяти). “Эянълик”
няшриййаты, Бакы,1992, с. 196.
87 Ахысга тцркляринин фолклору(Топлайанлар вя тяртиб едянляр Асиф Щаъылы вя Айдын Поладоьлу)
“Мцтяръим” няшриййаты, Бакы,1998,с.181-185.
83
114
Ф.е.д. И. Казымов Ахысга тцркляринин диалектини арашдыраркян о йерин
цнлц инсанлары сырасында Хястя Щясянин адыны чякиб ясярляриндян нцмуня
эюстярся дя, ашыьын тяръцмейи-щалыны дягигляшдиряъяк йазысына раст эялмядик.
Арашдырыъы 17-18-ъи йцзилин сяняткарлары сырасында “Ащыркелекли Щаста Щасан”ын
да адыны чякир.88 Шерляриндя 18-19-ъу йцзилликдя йашамыш Вагифин, Эювщяринин
адыны чякян Гул Гараны, Ашыг Урфаны, Уста Полад кими сяняткарларла
гаршылашан, нявя-нятиъяси эцнцмцзядяк йашайан бир инсанын 17-ъи йцзилдя
йашамасы инандырыъы дейил.
Санк-Петербургда чалышан щямйерлимиз, ф.е.н. Фаиг Чяляби 1997-ъи илин 15 декабырында Бакыда кечирилян Алберт Бейс адына Бейнялхалг Конфрансын
Тяшкилат Комитяси, Азярбайсан ЕА Низами адына Ядябиййат Институту вя Хятаи
Район Иъра Щакимиййятинин бирэя кечирдийи “VI Лорд Бейс Конфрансы вя
Дядям Горгудун китабы” конфрансында “Хястя Щясян дастаны” адлы мярузя иля
чыхыш етди. Арашдырыъы ясас диггяти Газахыстан Республикасынын Чимкянд
бюлэясиндя йасайан ахысга тцркляриндян Хястя Щясянля баьлы топладыьы шер вя
рявайятляря йюнялтди вя чыхышыны Ашыг Илйас Дадашовдан топладыьы материал
цзяриндя гурду. Бурада да Хястя Щясянин тяръцмейи-щалына дягиглик эятирян
факт вя рягямляря тохунулмады.
Эюз юнцня сярдийимиз гайнаглар ону эюстярир ки, арашдырыъылардан щеч
бири Хястя Щясянля баьлы йазылы гайнаг ялдя едя билмяйиб. Беля олан щалда
сяняткарын йашадыьы дюврц мцяййянляшдирмяк цчцн ян тутарлы сяняд кечмишдя
йазылмыш ъцнэляр олур. Хястя Щясянин шерляри олан йеэаня чцнэц Икинъи Дцнйа
Савашында щялак олмуш, Аьбаба мащалынын Елляр кяндиндян (индики Ермянистан
Республикасы) олан Дашдан Дашданов тяртиб едиб. Орада Хястя Щясянин цч
шерини вериб вя алтындан 5.II.1935 гейди едилиб.
Беля вязиййятдя яняняви цсулдан- хатирялярдян, рявайятлярдян вя ашыьын
юз шерляриндян истифадя етмякля онун дюврцнц мцяййянляшдирмяк лазым эялир.
Бу бахымдан топладыьымыз цч рявайят, 82 шер вя беш хатирядян арашдрыъыйа ян
чох информасийа верян Хястя Щясянин “Бир” рядифли диванисидир. Диванинин
ялимиздя йедди нцсхяси вар. Бунлар арасындакы фярг чох аздыр. Анъаг илк бахышда
кичик эюрцнян бу фяргляр бюйцк зиддийят йарадыр. Чцнки бу тарих эюстярян
мисрададыр. 5 бянддян ибарят олдуьуну эцман етдийимиз диванинин ялимиздя
олан нцмуняляринин щамысы 4 бянддян ибарятдир.
Бу шер цзяриндя даща чох дураъаьымыздан Ашыг Ислам Ярдянярдян
топланмыш варианты бцтювлцкдя веририк.
Аби чешмя эюлляриндя сона да бир, газ да бир.
Сцсян сцнбцл, мор бянявшя, бцлбцл ютяр йазда бир.
Вагиф дярддян хябярдардыр, Эювщяринин гиймяти йох.
Гул Гараны, Гара Зцлал, Ашыь Омар сюздя бир.
Гурбаны щагг ашыьыйдыр, дайыма хамнан сюкяр.
Дястиня алып гялями, хяддиня бир хядд чякяр.
Чюллц Исмаил таъ иди, ъаннан гасаввят тюкяр.
Кярям ки йанды атяшя, од да бирди, кюз дя бир.
Молла Хялис дялалятдян ичди ешгин бадасын,
Кйфтадийя пай вердиляр оннан да зийадасын,
Ирфаны дярйа-цмманды кечмяк олмаз адасын,
Ашых Сейфи, Уста Полад, Дяли Тамы сазда бир.
Казымов И. Ахысга тйркляринин иман йери-кобилйанлы Ашыг Сяфили. “Дядя Горгуд” йурналы ,
2002, сайы 4, сящ.133
88
115
Ишдим ешгин бадасыны, щям охуйам, щям йайам,
Бюйля эетмяз бу рцзиэар, щялбят эяляр бир айам,
Сяня мин ики йцз он сяккиз, йох тарихин сайам,
Чох ашыхлар эялди-эетди, Хястя Щясян йцздя бир.
Шерин йаранмасы иля баьлы ялимиздя ейни мязмунлу цч рявайят вар.
Бунлар Ашыг Ислам Ярдянярдян, Ашыг Исэяндярдян вя Ашыг Муртазадан
топланыб. Орада дейилир ки, Щясян йенийетмя чаьларында бир гыза вурулса да
она говуша билмир. Ашыг гоъа вахтларында кяндки Фяди адлы эялин севэилисиня
бянзядиб она шерляр гошар, эюряндя сюз атармыш. Бир дяфя дя кяндя яриксатан
ъялибмиш. Ашыг йашыдлары иля ярик алыб йейяркян Фяди дя кянд арвадлары иля ярик
алмаьа эялибмиш. Ашыг йедийи ярийин дянясини Фядийя атыр ки, дюнцб она бахсын.
Ашыьын бу щярякятиндян щирслянян Фяди мясяляни аилясиня дейир. Аиля цзвляри
мяслящят-мяшвярятдян сонра билдирирляр ки, кими танынан Хястя Щясянин щюрмяти
ел арасында чохду. Она бир шей етсяляр юзляри чятин вязиййятя галарлар. Йахшысы
будур о тайфанын вуруб-тутаны, ашыьын гардашы Дяли Авдылланы шяриятя кцфцрдя
шярляйиб щябс етдирсинляр. Бунунла йалныз гоъа ашыьа дейил, бцтцн тайфаларфна
зярбя вурмуш оларлар. Онлар планларыны щяйата да кесирирляр. Ашыг мясялянин ня
йердя олдуьуну бился дя, цстцнц вурмур. Заманыны эюзляйир. Рамазан байрамы
эцнц сазыны голтуьуна вуруб Дяли Авдылланы щябсдян азад етдирмяйя йолланыр.
Бундан гаршы тяряф дя хябяр тутуб якс тядбир щазырлайыр. Бюлэянин цнлц
ашыгларындан олан Ирфаныны да эютцрцб Хястя Щясянин эетдийи йеря эялир вя
ашыгларын гаршылашмасына наил олурлар. Ирфаны Хястя Щясяни баьлайа билмир. Ня
дейирся ъавабыны алыр. Мяълисдякиляр онун щцнярини алгышлайыб явязсиз ашыг
олдуьуну сюйляйяндя Хястя Щясян йухарыдакы шерля онлара ъаваб верир.
Онун бу тявазюкарлыьы, щятта ону баьламаг истяйян Ирфаныны беля йцксяк
гиймятляндирмяси мяълисдякиляри разы салыр. Ашыьа янам- щядиййя вермяк
истяйяндя “Гул азад олур” шериля гардашы Дяли Авдылланы азадлыьа бурахылмасыны
истяйир вя истядийиня наил олур.
Диванинин мющцрбяндиндяки дюрдцнъц мисра Ислам Ярдяняр вя Осман
Ящмяд оьлуда “Сяня мин ики йцз он сяккиз, йох тарихин сайам”, Ашыг Искяндяр
Аьбабалыда “Мин ики йцз он дюрд сяня, йох тарихим сайам”, Ашыг Муртазада
“Мин ики йцз гырх сяняди, тарихим йохду сайам”, Орхан Юзбякдя“Сяня бин ики
йцз дохсан, щесабы йох ки сайам”, Енсар Асланын“Йыл мин цс йцз он сяккиз,
щесабы йох ки сайам” кимидир. Буну милади тягвиминя чевиряндя биринъи 1803ъц иля, икинъи 1799-ъу иля, цчцнъц 1825-26-чы илляря, дюрдцнъц 1873-ъц иля, бешинъи
ися 1903-ъц иля уйьун эялир.
Биринъиси: Шенлийин доьум тарихи 1850-1853-ъц илляр эюстярилир. Дайысы
Ибращим ону сынаг цчцн устад йанына эятиряндя йягин ки, 17-20 йашында
олармыш. Ашыг Нуруйа чаваб веряндя шерлярини йеткин ашыглар кими тяхяллцсля
битирир. Демяк, Ашыг Нуру иля Шенлийин эюрцшц ян тези 1867-1873-ъц иллярдя ола
билярди. Щяр ики китабдакы рявайятдя дейилир ки, дайысы Ибращим йенийетмя
Щасаны- эяляъяйин Ашыг Шенлийини Левис кяндиня устад сынаьына эятиряндя Хястя
Щясян щяйатда йохмуш. Ашыг Нуру да бюлэядя устад ашыг кими таныныбмыш ки,
Шенлийи онун йанына эятирибляр. О да, устадынын даща бишкин сайдыьы шерляриля
сынаьа Шенлийи чякиб вя сянятин сирлярини она юйрядиб. Нядянся шердяки тарихля
рявайят арасындакы уйьунсузлуг арашдырыъыларын диггятини чякмяйиб.
Икинъиси: Рявайятдян айдын эюрцнцр ки, Ахысга щяля Русийанын ишьалы
алтына дцшмяйиб. Йяни 1829-ъу илдян яввялдир. Адамларын щябси вя
бурахылмасында Русийа мямурларынын ролу йохдур.
Цчцнъцсц: Хястя Щясянин шерляриндя Рус дилиндян эялмя бир сюзя беля раст
эялмирик. Щалбуки Русийа ишьалы алтында йашайан ашыгларымызын яксяриййятинин
шерляриндя буна ряст эялирик.
116
Дюрдцнъцсц: Шенлик Ашыг Нуру иля эюрцшяндя Ашыг Нурунун 40-45 йашы
олмасы эяряк иди. Хястя Щясян дя, сюзсцз ки, шаэирдиндян бюйцк олмалыйды. Бу
щалда 1290 вя1318 щягигятя уйьун эялмир.
Бцтцн нцсхялярдя, еляъя дя Хястя Щясянин ялимиздя олан юз шерляриндя вя
дейишдийи ашыгларын шерляриндя ил явязиня “сяня” ишлядилир. Йалныз Ерсар Арслан
нысхясиндя “йыл” йазылыб. Бу да мисранын сонралар дяйшиклийя уьрадяьына бир
тутальаъдыр.
Бешинъиси: Гощумларынын хатиряляриня эюря, ашыьын Мядяд вя Исмайыл адлы
оьлу, Сяням адлы гызы олуб. Мядядин дя 4 нявясини вя Исмайылын оьлу Щясяни
хатырлайырлар. Щясянин оьлу Мурадын 1984-ъц илдя 94-95 йашларында олдуьуну,
гардашы нявяси Мядядин 1982-ъи илдя 117 йашында дцнйасыны дяйишдийини нязяря
алыб йашларыны тяхмини щесаблайанда шерлярдяки 1290 вя 1318 рягямляриля уйьун
эялмир.
Галыр 1214, 1218, 1240 тарихляри. Бир-бириндян о гядяр дя чох
фярглянмяйян бу тарихлярдян сонунъуну даща мцнасиб сайырыг. Чцнки, биринъиси
бу рягям ашыьын юз няслиндян топланмыш шердяндир. Икинъиси, ашыьын нявянятиъясинин доьум тарихляриля щесаблайанда бир уйьунлуг йараныр.
Хястя Щясянин нявя-нятиъяляри ашаьыдакы бяндляр истинадян ашыьын 83
йашында дцнйасыны дяйишдийини сюйляйирляр.
Хястя Щясян дейяр: Хястя синнидир,
Эей, гуршан яйнини, хаста синнидир,
Юлцм щахдан эяляр, хасда сяннидир,
Эял кясмя цстцмнян айаьын, эюзял.
Хястя Щясян, гямли-гямли сюйлярям,
Гара хянъяр вуруб баьрым тейлярям,
Сяксян цчдя юмрц тамам ейлярям,
Сайылмаз тарихи гядярим мяним.
Русийанын Ахысганы ишьалы, бурайа ермяниляри кючцрмяси, сонракы ики рустцрк мцщарибяси бюлэянин мцсялман ящалисиня аьыр зярбя
вурмушдур.
Мцщаридялярдян саь чыхмыш ящалинин бир гисми вятяндян дидярэин дцшмцшдцр.
Биринъи Дцнйа Савашы илляриндя бюлэя ящалисиня бир тяряфдян рус гошунлары вя
мямурлар диван тутмушдурса, о бири тяряфдян дя эялмя ермяниляр гырьынлар
тюрятмишляр. Бу гырьынын гаршысыны алмаг вя сойдашларыны хилас етмяк цчцн цнлц
публисист, Мирзя Ъялилля бирэя “Молла нясряддин” журналынын ясасыны гойан Юмяр
Фаиг Неманзадянин башчылыьы иля Ахысга Тцрк Республикасы гурулмушдур.
Лакин бу узун сцрмямиш, болшевиклярин эялишиля щяр шей даьыдылмышдыр. Щяля бу
азмцш кими 1944-ъц илин нойабрында Ахысга тцркляри елликля сцрэцн едилмиш вя
щяля дя вятянляриня дюнмяляриня иъазя верилмямишдир. Хястя Щясянин нявянятиъяси дя Аспинза районунун Лебис кяндиндян сцрэцн едилмишдир. Бу
мцщарибяляр вя ясасян дя сцрэцн бюлэядя йашамыш ашыгларын шерляринин
топланмасына, няшриня вя Азярбайъанда йайылмасына янэял олмушдур.
117
СЛОВЕСНОЕ ИСКУССТВО ТЮРКСКИХ НАРОДОВ:
ОТ ИСТОКОВ ДО НАШИХ ДНЕЙ
Фатима БАТЧАЕВА
Фонд «Карачай»
Карачаевск -Россия
Замечательным плодом народного творчества, игравшем большую роль
в духовной жизни народов XVI-XVIII вв., являлся богатый и разнообразный
фольклор Северного Кавказа. Фольклор горцев свидетельствует о близких
контактах между отдельными народности и этническими группами.
Вершиной в развитии средневековой духовной культуры народов
Северного Кавказа является героический нартский эпос, воспевающий подвиги богатырей-нартов. Нартские сказания принадлежат к числу лидеров
устного народного творчества и заслуженно получили мировую известность.
Яркие образы нартов – Урызмека, Сосрука (Сослана), “матери-нартов”,
“мудрого Сослана”, поведение этих героев, представляющее своеобразный
кодекс чести северокавказского средневекового рыцаря – все это оказывало в
течение веков глубокое воздействие на всю общественную жизнь. Поэтому
нартский эпос имеет не только художственно-эстетическую ценность, но и
является интересным источником для познания далекого прошлого народов
Северного Кавказа. При всех случаях представляется несомненным
интернациональный характер нартских сказании, ибо в их развитии,
обогащении и совершенствовании в эпоху средневековья участвовали также
другие этнические группы Северного Кавказа – предки карачаевцев и
балкарцев, народов Чечено-Ингушетии и Дагестана.
Фольклор связан с историей того народа, среди которого он бытует.
Национальные версии эпоса “Нарты” тоже связаны с историей, культурой,
нравственными и моральными ценностями тех народов, среди которых
бытует эпос “Нарты”. Около двухсот лет ученные мира (нартоведы)
пытаются расшифровать этимологию слова нарт, собственных имен главных
героев эпоса “Нарты”. Пытались этимологизировать их на всех языках
евроазиатского континента, кроме тюркских наречий, но достичь
научнообоснованного результата не смогли.
Героический эпос нарты “Нарты” является одним из древнейших
эпических памятников и популярен среди многих народов Кавказа: абазин,
абхазцев, адыгов (адыгейцев, кабардин и черкесов), балкаро-карачаевцев,
дагестанцев, осетин, рачинцев и сванцев, убыхов и чечено-ингушей. Предки
этих народов жили испокон веков по соседству, входили в состав сменявших
друг друга федерации племен, начиная со времен гуннской державы Атиллы
(370-500гг.), первого Тюркского (древнетюркского) Каганата (500-774 гг.), и
сами они находятся на протяжении многих веков в культурном,
экологическом и языковом контакте друг с другом. Поэтому героический
эпос “ Нарты” стал их общим культурным достоянием.
За свою многовековую историю балкарцы и карачаевцы создали
богатейший фольклор. Центральное место в их устном поэтическом
творчестве занимает героический нартский эпос, который является одной из
национальных версий общекавказкой Нартиады.
118
Изучение балкаро-карачаевского эпоса началось в конце 18 века. Уже
к началу xx века в балкаро-карачаевском фольклоре “были зафиксированы
не только варианты общекавказских нартских сказаний, где выступают
традиционные герои, известные и другим народам Кавказа, но и сказания,
повествующие о героях , специфических для данной версии.” Все эти труды
(публикации) говорят о широком бытовании и популярности нартских песен
и сказании в балкаро-карачаевской среде.
Судьба духовного наследия карачаево-балкарского народа была
трагичной, как и судьба самого народа. Разрушение традиционного уклада
жизни, особенно геноцид и переселение балкарцев и карачаевцев в Среднюю
Азию и Казахстан, совершенные по приказу Берии в начале 40-х годов,
привели к гибели половины нации и разрыву поколений. Усилия собирателей
после возвращения на родину в конце 50-х годов смогли восполнить многое,
но далеко не все: то, что утрачено, утрачено навсегда, ушло вместе с
носителями этой части духовного наследия. И все же, можно полагать, что
свою духовную культуру в целом балкарцы и карачаевцы сохранили.
Записаны и частично опубликованы мифы, нартские сказания, сказки,
пословицы, поговорки, загадки, детская поэзия, историко-героические песни,
народная лирика.
Балкарцы и карачаевцы являются одним из высокогорных тюркских
народов, они же являются древнейшим народом Кавказа. Истоки их истории
и культуры неразрывно и тесно связаны с историей и культурой
многочисленных тюркских народов от Якутии до Турции, от Азербайджана
до Татарстана, от кумыков и ногайцев до алтайцев и хакасов. Историкокультурное наследие карачаево-балкарского народов вобрало в себя многое
из культуры кавказских народов и всего тюркского мира. Это нашло
отражение в мифологии, эпических сказаниях и других жанрах фольклора.
Нартский героический эпос давно и широко известен карачаевобалкарскому народу. Первая публикация балкаро-карачаевских сказаний
появилась в 1879 г. Она принадлежит П. Острякову. Информаторами П.
Острякова были князья Урусбиевы. Балкарские князья (таубийле) братья
Сафар-Али и Науруз Урусбиевы, как и их отец Исмаил, который был знаком
с Вс. Ф. Миллером, М. М. Ковалевским, С. И. Танеевым, И. И. Иванюковым
и неоднокраино сопровождал их в поездках по Кавказу, отлично знали
родной фольклор и вели большую работу по его собиранию.
В 1881г. один из братьев Урусбиевых-Сафар-Али в первом выпуске
“Сборника материалов для описания местностей и племен Кавказа”
опубликовал четыре нартских сказаний своего народа: “Урузмек”, “Шауай”,
“Сосурка”. В отличие от публикации П. Острякова – это развернутые тексты,
по которым читатель мог составить более полное представление о карачаевобалкарском эпосе. В 1883г. учитель Карачаевского горского училища М.
Алейников напечатал в третьем выпуске СМОМПК два карачаевских
сказания – “Ачемез и Хубун”, и “Эмегены”. Автор публикации отмечал
широкое бытование нартского эпоса в среде карачаевцев, подчеркивал, что у
карачаевцев “встречаются почти все сказания о нартах, записанные
Урусбиевым у татар и имеют тот же самый характер, отличаясь от них
только в деталях.
В 1896г. в двадцать первом выпуске СМОМПК опубликован
балкарский вариант нартского сказания о юном мстителе Ачемезе “Богатырь
119
Ецемей, сын Ецея”,
записанный учеником Закавказской учительской
семинарии А. Б. Боташевым.
В 1898г. известный кавказовед А. Н. Дьячков-Тарасов напечатал шесть
карачаевских сказаний – “Сосруко и Эмеген пятиголовый”, “Алауган”,
“Генджакешеуай”, “Смерть Орузмека”, “Чюэрды”, “Княгиня Сатанай”, которые он записал во время путешествия по Большому Карачаю.
В 1962г. В. М. Гацак обнаружил в архиве академика Вс. Ф.Миллера
рукопись под названием “Нарты” (черкесские былины). Рукопись
помеченная 1901г., включает стихотворные переводы четырех нартских
балкаро-карачаевских сказаний: “Про первого нарта Дебета Золотого”,
“Сыновья Дебета Гу и Цехни”; “Как вошло зло в нартовский род”; “Шевай,
сын Алавгана”.
В 1903г. были опубликованы балкаро-карачаевские сказания
Н.П.Тульчинским. В примечаниях к шести нартским текстам автор отмечает,
что два из них (“Орюзмек”, “Созар Гезохов”) были заимствованы из тетради
науруза Урусбиева. Остальные (“Орюзмек и Сатанай”, “Сосурка”, нартская
песня и сказания об Орюзмеке) записаны им в Верхней Балкарии и Хуламе.
К 1903г. относится и публикация нартского сказания “Кто сильнее?”
записанного одним из неутомимых собирателей и популизаторов фольклора
кавказских народов – журналистом Е.Барановым.
В1924г. украинский ученый М.П.Гайдай во время своей экспедиции в
Балкарию записал более 100 песен и наигрышей и несколько нартских
сказаний.
В 1962г. проф. В.И.Филоненко опубликовал часть работы своей
экспедиции по Балкарии.
В годы депортации балкарского и каркчаевского народов в Среднюю
Азию (1943-1957), понятно, не могло быть и речи о собирании, а тем более о
публикации произведении их народного поэтического творчества. Особое
место среди собирателей балкаро-карачаевских эпических текстов
принадлежит Народному поэту КБР С.О.Шахмурзаеву (1886-1976), поэту
С.А.Отарову (1903-1975).
Первые записи нартских песен и сказаний карачаево-балкарского
народа относятся к 1959году. Наиболее полное научное издание нартских
песен и сказаний на языке оригинала было осуществлено в 1966году.
Составитель А.З.Холаев – один из первых собирателей и исследователей
балкаро-карачаевского эпоса в советское время. В издание вошли лучшие
образцы нартских песен и сказаний, записанные 1958-1965гг. Ценные
наблюдения над балкаро-карачаевскими эпическими текстами содержат
“Предисловия Л.Г.Лопатинского к некоторым выпускам “Сборника
материалов для описания местностей и племен Кавказа”.
В работах же балкарских и карачаевских фольклористов проблемы
нартского эпоса долгое время освещались только в отдельных статьях или
главах исследовании, посвященных различным вопросам их фольклора и
литературы.
Карачаево-балкарский эпос о нартах к настоящему времени почти не
изучен. По этой причине большинство читателей имеет слабое представление
об этой гениальной народной поэме, одной из важнейших частей
национальной духовной культуры и может быть, самом великом ее
достижении. Прежде чем говорить о героях карачаево-балкарской Нартияды,
120
нужно дать краткое пояснение о том, что она представляет. Эпос о
богатырях-нартах бытует и у многих других народах Кавказа – осетин,
абазин, кабардинцев, адыгейцев, абхазов, черкесов. В них много общего, но
есть и различия. Одна из особенностей нартских сказаний балкарцев и
карачаевцев – это то, что большая их часть имеет два варианта – стихотворно
– песенный и прозаический. Уже в XIX в. ученые, которые стали
записывать эпические сказания, сетовали на то, что они постепенно
забываются, что меньше остается людей, которые могли бы спеть эти древние
песни. И все же до наших дней дошло не так уж мало, хотя количество
утраченного, видимо, очень велико (речь идет о балкарцах и карачаевцах,
потерявших в годы сталинского геноцида половину народа, в числе которого
многие и многие сказатели). И все-таки, несмотря на то, что карачаевобалкарский эпос стали собирать и записывать тогда, когда остальные версии
его были уже собраны и даже изданы, удалось найти не менее семи тысяч
строк стихотворно-песенных текстов, не считая прозаических вариантов.
В результате сложившихся в течение веков тесных экономических,
политических и культурных связей между кавказскими народами в разных
версиях Нартияды много общего. Но при всей их близости “у каждого из
народов Кавказа нартские сказания по содержанию и бытовым реалиям,
форме, поэтике, стилю, манере исполнения несут черты национальной
фольклорной традиции, национального колорита. Так, в частности, в
карачаево-балкарской версии кавказские и локальные самобытные эпические
традиции сочетаются с эпической традицией тюрко-монгольских народов.
Если кавказские традиции объясняются кавказским субстратом и
типологическим единством, то тюрко-монгольские параллели помимо
типологического сходства обусловлены генетической общностью, этническим
и языковым родством, общей эпической архаикой.
Существование в эпосе балкарцев и карачаевцев двух эпических
традиций – общекавказской и тюрко-монгольской – особенно
ярко
проявляется в сказаниях, повествующих о судьбе нартского племени после
того, как оно уничтожило на земле всех своих врагов. В карачаевобалкарском эпосе бытует сказания, которые связаны с именами так
называемых “местных героев” (Шырдан, Негер, Чюерди, Бора-Батыр). В них
обычно развернут один сюжет.
Нартские песни и сказания балкарцев и карачаевцев, как и сказания
других версий Нартияды, могут быть сгруппированы по циклам. Каждый
цикл представляет собой ряд небольших и в основном “одноконфликтных”
сказаний о различных этапах и событиях эпической жизни героев. Основные
темы этих сказаний:
1.
Чудесное рождение героев.
2.
Борьба нартов с чудовищами – эмегенами и драконами. В
образах эмегенов или целых племен эмегенов часто изображаются народы, с
которыми пришлось сталкиваться в сражениях предками балкарцев и
карачаевцев. Поэтому эти эмегены в таких сказаниях как свирепые и
безобразные великаны, вполне владеющими всем, чем владеют люди –
речью , обычаями, оружием, конями и т.д.
3.
Во многих сказаниях отражаются исторические события,
происшедшие в отдаленные времена – войны, сражения, в которых
участвовали предки балкарцев и карачаевцев (скифы, аланы, болгары).
121
4.
Добывание героем-нартом жены или каких-либо волшебных
предметов – поющего дерева, золотой шубы, меча и т.п.
5.
Междоусобица из-за угона табунов или месть героя за убитого
отца или братьев.
6.
Приключения героев на охоте, в пути и т.д.
А если изучать обычаи и обряды нартов, то напоминают обычаи
балкарцев и карачаевцев. Например, свадебный обряд, погребальный обряд,
обычаи гостеприимства. Все это почти сохранилось до наших дней. Мир, в
котором живут нарты карачаево-балкарского эпоса – это мир, в котором
герои не пытаются избежать тревог, а наоборот, сами ищут их. Следует
сказать, и о той роли, которую играют в эпосе балкарцев и карачаевцев их
языческие божества. Имена этих божеств часто звучат в сказаниях, они во
всем покровительствуют своим любимцам-нартам. Именами божеств герои
клянутся, что мы замечаем в последнее время, сохранилось и это.
Особенность карачаево-балкарского нартского эпоса состоит в том, что
именно в традиционных зачинах наиболее полно сохранились реликты
этиологических и космогонических мифов древних балкарцев и карачаевцев.
В них чаще всего указывают на время действия, которое относится к
мифологическому прошлому. В некоторых зачинах фиксируются одновременно и время и место:
“В давние-давние времена
Около Минги Тау (Эльбрус)
Нарты жили …” .
В эпическом повествовании большой интерес представляет моделирование пространства, которое имеет ряд специфических особенностей. Некоторые сказания имеют концовки, характерные для эпических памятников
тюркоязычных народов. Это утверждение о правдивости рассказанного;
восхваление героя и т.д.
Сама величественная и суровая природа Кавказа способствовала тому,
что в устной поэзии балкарцев и карачаевцев встречаются постоянные
описания пейзажа. Но в нартском эпосе эти описание не очень часты.
Однако, несмотря на свою немногосклонность, эти описание содержательны
и поэтичны. Большую роль играет пейзажные зарисовки в сказаний. В них
показывается какие трудности большие и препятствия должен преодолеть
герой во время похода, охоты (глубокие ущелья, отвесные скалы, дремучие
леса и т.д.). Чем более сложен эпический пейзажный антураж, тем более
героическими предстают усилия нартов в преодолении трудностей и
достижении цели (“Карашауай испытывает Гемуду”). В Балкаро-карачаевских сказаниях встречаются и монологи-клятвы, которые играют значительную роль в развитии сюжета (сказания о борьбе Ерюзмека с Фуком, о
кровной мести Ачемеза).
Основным художественным приемом в художественно-изобразительной
системе Карачаево-балкарского нартского эпоса является гипербола. Она
носит здесь универсальный характер. Гипербализуется персонажи сказаний,
окружающие их предметы, явления природы, описания их роста и размеров
их аппетита и т.п. При создании их образов поэтическая гипербола
используется для воспевания и идеализации, а при создании образов их
врагов с помощью гиперболы показываются их нечеловеческая сила и
122
величина, уродство и глупость – одним словом, изображаются все их
низменные качества (при описании эмегенов – гротескно-карикатурное
изображение, уродство и т.д.)
Эмегены фигурируют не только в карачаево-балкарской версии эпоса
“Нарты”, но и ойратской богатырской сказке “Ирин-Сайын-Гунын-НастайМекеле”, записанный Потаниным. Слово “Эмеген” бытует не только в
карачаево-балкарском языке, но и в тюркских
языках. Например: в
алтайском (ойратском) – oбеген означает “старик”, “oбoго” “предок”.
На наш взгляд, эмеген надо отождествлять с монгольским племенем
жужань IV-VI вв., которому с 439 по 545 г. н.э. починялись тюркюты,
добывали для них железо в горах Алтая и служили им кузнецами –
оружейниками. В европейской литературе говорится главным образом о
Полифеме “Одиссей”. Тогда как в фольклоре Сибири, Казахстане и Средней
Азии в настоящее время собран материал об одноглазых великанах. Сюжет
об Эмегене в карачаево-балкарском эпическом сказании “Ерюзмек и
одноглазый Эмеген”, на наш взгляд связан с древностью предков карачаевобалкарского народа (тюркютов) и сложен еще во времена их проживания на
Алтае. Освобождение Ерюзмека из пещеры и убийство одноглазого Эмегена
тесно связано с легендой тюркитов об их выходе из пещеры. Это сказание
(“Ерюзмек и одноглазый Емеген”) полностью совпадает сюжетом о Полифеме
(“Одиссей”). На наш взгляд, эпическое сказание “Ерюзмек и одноглазый
Эмеген” досталось в наследство карачаевцем м балкарцам от тюркютов,
пришедших на Кавказ с Алтая.
Возвращаясь к выше сказанным героям эпоса, попробуем истолковать
некоторые тюркизмы, встречающихся в нартских сказании в карачаевобалкарском эпосе. Эмегены фигурируют не только в карачаево-балкарском
языке, но и в тюркских языках. Значение слова “Эмеген” выяснили выше.
Думается, что слово “Эмеген” восходит к урало-алтайской общности, amе,
ama. Оно отмечается в тюркских (туркменском – amе “мама”, чувашском –
ата “мать”, “самка”, алтайском – еmеg, киргизском – еmе “старуха”),
монгольских (бурят, монг. – еm, еm “женщина”, “жена”, финно-угорских –
еmе “мать”, хантском – imi “старуха”, “бабушка”) языках.
Гемуда – имя коня Къарашацая; состоит из двух компонентов: гему+да.
Гемм является вариантом этнического названия “Гум” (“гунн”), а -да- имя
обрающий аффикс. Таким образом, имя коня “Гемуда” тюркского
происхождения. Из карачаево-балкарского языка вошло в адыгский фольклор
название Джемуда.
Эпос “Нарты” давно начали переводить на русский язык. На
сегодняшний день мы имеем в поэтическом переводе на русский язык
абазинский, адыгский, абхазкий, карачаево-балкарский и осетинский
национальные версии эпоса “Нарты”. Эпос “Нарты” вышел за рамки
народов, населяющих не только Кавказ, но и за рамки нашей страны и
переводится на иностранные языки наравне с эпосами “Манас”, “Алпамыш”,
“Амирани”, “Кер-оглы”, “Олонхо”, “Калевала”, “Давид Сосунский”,
“Гэсэриада”, “Махабхарата”, “Рамаяна”, “Илиада”, “Одиссея”. Эпос “Нарты”
привлек и привлекает к себе внимание крупных зарубежных ученых своим
богатым и оригинальным содержанием. Содержание нартского эпоса,
отраженная в нем живая и полнокровная историческая действительность
подтверждают сказанное. Сходство многих образов и сюжетов нартского
123
эпоса северокавказских народов делают вопрос о происхождении его
основного ядра необычайно сложным.
На современном этапе сбором карачаево-балкарского фольклора, в
частности нартского эпоса, успешно занимаются в Балкарии научные
сотрудники КБНИИФЭ Х.Х Малкондуев, А.И. Рахаев, М.Ч. Рахаев, М.Ч.
Джуртубаев, Т.М. Хаджиева, в Карачае Р.А.-К. Ортабаева.
Выдающийся памятник коллективного творчества – “Нарты”,
воплотивший в своих лучших образах представления народа об лучших
образах представления народа об идеальном герое – защитнике родной земли,
во все эпохи имел огромное воспитательное значение. В народном сознании
до наших дней сохранилось представление о нартах как реально
существующих людях.
В сознании людей с нартами ассоциируются не только понятие о
воинской доблести. С их именами связываются и определенные категории
духовной культуры.
Карачаево-балкарский эпос является гимном именно мужеству и
самоотверженности предков, и вообще человека, а не богов. Но этот же эпос
является органическим продолжением языческой мифологии нашего народа.
Поэтому нарты, являясь людьми, в то же время – сыновья и внуки бога кузни
Золотого Дебета, который сам является действующим лицом эпоса, первым
нартом. Богиней Луны является и Сатанай-бийче, “мать-нартов” как именуют
во многих сказаниях, человек, мать и жена.
Изучение выдающегося памятника духовной культуры карачаевобалкарского народа еще только впереди. Конечно, дать на нескольких
страницах хотя бы краткое описание словесного искусства народа
невозможно. О многом мы только упомянули. Что касается нашей задачи, то
мы будем считать ее выполненной, если краткий обзор (очерк) пробудит в
читательской массе тюркских народов интерес к народной культуре и ее
изучению, пусть это будет несколько человек. Как говорили наши предки:
“Атала сезю – акъылны кезю” - Слово предков – око разума.
Использованная литература:
1. История народов Северного Кавказа с древнейших времен до кон.
XVIII в. М., Наука, 1988 стр. 252, 132, 477.
2. История народов Северного Кавказа кон. XVII в. – 1917 г., М., Наука
1988, стр. 493, 518.
3. “Нарты”, Героический эпос балкарцев и крачаевцев, М., 1994, стр. 813, 18, 20.
4. К.Т. Лайпанов, И.М. Мизиев, “О происхождении тюркских народов”,
Ч., 1993, стр.97.
5. У.З.Байрамуков “Генезис и ономастика эпоса “Нарты””, Карачаевск,
КЧГУ, стр. 125, 237, 262.
6. Ас-Алан, “Мир дому твоему”, М., 1998, стр. 138, 146.
7. Самойлович А.Н. Кавказ и Турецкий мир, Баку, 1926, стр. 37, 39.
8. Хауссих Г.В. К вопросу о происхождении гуннов. Византийский
временник, т. 62, стр. 344.
124
ÏÎÅÌÀËÀÐÄÀ “ÄßÄß ÃÎÐÃÓÄ” ÌÎÒÈÂËßÐÈ
ôèë.å.í. Ýöëáÿíèç ÁÀÁÀÕÀÍÎÂÀ
ÀÌÅÀ ßäÿáèééàò Ìóçåéè
Èëê Àçÿðáàéúàí Ñîâåò ïîåìàëàðû èëÿ ôîëêëîð àðàñûíäàêû ÿëàãÿëÿðèí
þéðÿíèëìÿñè éåíè òÿôÿêêöð èøûüûíà, îáéåêòèâëèéÿ ìþùòàúäûð. ×öíêè èíäèéÿ
ãÿäÿð èñòÿð ôîëêëîðóìóç, èñòÿðñÿ äÿ ÿäÿáèééàòûìûç èäåàëëàøäûðûëìûø øÿêèëäÿ
ýþòöðöëìöø, ùÿð áèð ìöñáÿò îáðàç ïàðëàã, ìÿíôè îáðàç èñÿ òóòãóí ðÿíýëÿðëÿ
òÿãäèì åäèëÿðÿê, ñõåìàòèê òóòóøäóðìàëàð àïàðûëìûøäûð.
Õöñóñè ùàëäà “Äÿäÿ Ãîðãóä” äàñòàíëàðûíäà ñèíôè çèääèééÿòëÿð ñõåìèõåéèðëÿ øÿðèí çèääèééÿòè ñõåìèíÿ ìöíúÿð åäèëÿðÿê ñîñèàëèçì èäåîëîýèéàñûíà
óéüóíëàøäûðûëìûøäûð. ßëáÿòòÿ, àéäûíäûð êè, áöòöí áóíëàð ìåòîäîëîæè
ìÿñÿëÿëÿðäèð âÿ ìÿðóçÿäÿ îíëàðûí ùÿëëè ãàðøûéà ìÿãñÿä ãîéóëìàìûøäûð.
Éàëíûç ìþâçó èëÿ áàüëû áèð äàùà áóíëàðû ùþðìÿòëè ùÿìêàðëàðûìûí íÿçÿðäèããÿòèíÿ ÷àòäûðìàüû ëàçûì áèëäèì.
Ôîëêëîðäàêû ãàáàãúûë èäåéà âÿ ïîåòèê îáðàçëàðäàí áÿùðÿëÿíìÿ
ÿäÿáèééàòûí áöòöí èíêèøàô òàðèõè áîéó àðàñûêÿñèëìÿç áèð ïðîñåñ êèìè äàâàì
åòñÿ äÿ, åëÿ äþâðëÿð îëóð êè, áó ïðîñåñ äàùà èíòåíñèâ, äàùà ñöðÿêëè õàðàêòåðè
èëÿ ñå÷èëèð. Áó, àäÿòÿí úÿìèééÿòèí ìöÿééÿí òàðèõè-èíãèëàáè êå÷èä äþâðö èëÿ,
ÿäÿáèééàòûí èíêèøàô èñòèãàìÿòèíäÿ áàø âåðÿí êþêëö äÿéèøèêëèêëÿðëÿ ÿëàãÿäàð
îëóð. XX ÿñðèí 20-30-úó èëëÿðè Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû ö÷öí ìÿùç áåëÿ áèð
äþâðö òÿøêèë åäèð. Ëàêèí ùÿð áèð êå÷èä äþâðöíÿ õàñ îëàí çèäèééÿòëÿð áó äþâð
ö÷öí äÿ èñòèñíà òÿøêèë åòìèðäè. Õàëã éàðàäûúûëûüûíûí ïÿðÿñòèøêàðû îëàí
ñÿíÿòêàðëàðëà éàíàøû, ôîëêëîðà äöøìÿí ìþâãå òóòàíëàð, îíóí ÿäÿáèééàòäàêû
ðîëóíó ìöðòÿúå ùåñàá åäÿíëÿð äÿ âàð èäè. “20-úè èëëÿðèí áèð ÷îõ ÿäÿáè
ãðóïëàøìàëàðû éà øèôàùè õàëã ÿäÿáèééàòûíûí çÿíýèí ÿíÿíÿëÿðèíè èíêàð åäèð, éà
äà ÿìÿëè øÿêèëäÿ îíëàðäàí èñòèôàäÿ åòìèðäèëÿð”. Õöñóñÿí, âóëãàð-ñîñèîëîæè
íÿçÿðèééÿëÿðèí òÿñèðè àëòûíäà éåíè Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí èíêèøàôûíäà õàëã
ÿäÿáèééàòûíûí ðîëó éà íÿçÿðÿ àëûíìûð, éà äà ùå÷ÿ åíäèðèëèð, èíêàð åäèëèð. Ñîâåò
äþâðö Àçÿðáàéúàí åëìè ÿäÿáèééàòøöíàñëûüûíûí, ÿäÿáè òÿíãèäèíèí âÿ ÿäÿáèééàò
íÿçÿðèééÿñèíèí áàíèëÿðèíäÿí áèðè îëàí ßëè Íàçèì 1924-úö èëäÿ éàçäûüû “Éåíè
ùÿéàò âÿ éåíè ÿäÿáèééàò” àäëû ïðîãðàì ñÿúèééÿëè ìÿãàëÿñèíäÿ íÿèíêè øèôàùè
õàëã ÿäÿáèééàòûíûí ðîëóíó ëàçûìûíúà ãèéìÿòëÿíäèðìèð, ùÿòòà ÿäÿáèééàòûí
áÿäèè-åñòåòèê éöêöíö áåëÿ õåéëè éöíýöëëÿøäèðìÿéÿ ñÿé ýþñòÿðèðäè. “… ÿñêè
ÿäÿáèééàòûí ãàéÿñè éàëíûç èíñàíëàðûí ùèññèééàòëàðûíû ãûúûãëàìàã, îíëàðûí
ãÿëáèíäÿí, ìÿíòèãäÿí áÿùñ îëóíìóðäó (7 - Ý.Á.); ÷öíêè ÿñêè ÿäÿáèééàòûí
áóíëàðëà ùå÷ áèð áàüëûëûüû îëìàäûüû èääèà åäèëèðäè.
Ùàëáóêè éåíè ÿäÿáèééàòûí, éåíè ÿäÿáèééàò÷ûëûüûí öçÿðèíÿ áþéöê áèð
âÿçèôÿ äÿ äöøöð êè, áóíó ÿñêè ÿäÿáèééàòäà ýþðìöðöê: áó äà ïñèõîëîýèéàëàðû
òÿðáèéÿ åòìÿêëÿ ýÿëÿúÿê úÿìèééÿòÿ éàõûíëàøäûðìàãäàäûð”.
Éåíè ÿäÿáèééàòûí, õöñóñÿí äÿ ïîåìàëàðûí ïñèõîëîýèéàëàðû íåúÿ òÿðáèéÿ
åòäèéèíè ýþðìÿê ö÷öí Àçÿðáàéúàí ñîâåò ïîåìàñû ñàéûëàí “Ãûç ãàëàñû” èëÿ
“Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” àðàñûíäà áèð ìöãàéèñÿ àïàðàã.
Àéðû-àéðû åïèçîäëàðäà Ú.Úàááàðëûíûí “Ãûç ãàëàñû” ïîåìàñûíäà ôîëêëîð
ÿíÿíÿñèíÿ ýþðÿ áàüûøëàíìàç, ìÿùâÿ ìÿùêóì øÿð ãöââÿ ñàéûëàí Ãàíòåìèðÿ
ðÿüáÿò äÿ ýþñòÿðèð, îíóí ãåéðè-òÿáèè åøãèíè ðîìàíòèê ñÿíÿòèí òÿëÿáëÿðè
áàõûìûíäàí øÿðù åäèð.
Ìàðàãëûäûð êè, “Ãûç ãàëàñû” ïîåìàñûíäàêû ìÿùÿááÿòèí ãåéðè-òÿáèè
õàðàêòåðèíÿ áÿðàÿò ãàçàíäûðìàüà úÿùä ýþñòÿðÿí òÿäãèãàò÷ûëàð äà îëìóøäóð.
Ìÿñ., àêàä. Ì.Àðèô ïîåìàéà ùÿñð åòäèéè ìÿãàëÿñèíäÿ éàçûð:
125
“Ïîåìàäà åøã, íÿôñ âÿ íàìóñ êèìè ãöââÿòëè åùòèðàñëàð ìöúÿððÿä
ìÿôùóìëàð ùàëûíäà äåéèë, úàíëû èíñàí õàðàêòåðëÿðèíäÿ èôàäÿ åäèëìèøäèð.
ßôñàíÿâè ïîåìàíûí ãÿùðÿìàíû Áàêû õàíû Ãàíòÿìèð þç ãûçû ýþçÿë Äóðíàéà
âóðóëìóøäóð…”
Ìÿùÿááÿòèí òÿáèèëèéè âÿ íîðìàëëûüû áàõûìûíäàí “Ãûç ãàëàñû”íäàêû
àíàëîæè åïèçîäëàðûí èøëÿíìÿñèíäÿ ìöÿëëèô èíòåðïðåòàñèéàñûíûí ìöãàéèñÿñè
ìàðàãëû ìàòåðèàë âåðèð. Ìÿùÿááÿò íÿ ãÿäÿð áþéöê îëóð-îëñóí, öëâè õàðàêòåð
äàøûéûð-äàøûñûí- ÿýÿð äåìîêðàòèâ ÿõëàã ãàíóíëàðûíà, õàëã è÷ÿðèñèíäÿ éàøàéàí
àäÿò-ÿíÿíÿëÿðÿ óéüóí ýÿëìèðñÿ, ìöòëÿã èíêàð åäèëÿúÿê, ëÿíÿòëÿíÿúÿê.
Ìÿñÿëÿí, òóòàã êè, ôîëêëîðäà àòàíûí þç ãûçûíà ãàðøû ãåéðè-òÿáèè ìÿùÿááÿòèíÿ
(áó ùèññ íÿ ãÿäÿð ýöúëö îëóð-îëñóí) ùå÷ âàõò Ú.Úàááàðëûíûí “Ãûç
ãàëàñû”íäàêû êèìè ùàãã ãàçàíäûðìàçäû:
Àòà, àðòûã ìÿíèì äåéèëñÿí àòàì,
Ìÿí ñÿíÿ, àíëàäûíìû, èíäè éàäàì.
Êå÷ìèø àðòûã íÿ îëñà, ãîé îëñóí,
Ñÿíÿ ùÿï ñîí ìÿçàðûì åøã îëñóí”!
Ãîé äåñèíëÿð, éàëàíäûð, àëäàíìàì,
Äèíëÿ, çþâúöì, ìÿíèì äöíÿíêè àòàì!
Ãîé äåñèíëÿð: î áèð ðÿçèë ãîúàäûð;
Ìÿíúÿ åøãèí ñÿíèí ôÿãÿò óúàäûð.
Ñÿí þçöí ùå÷, ñþçöí äÿ áèìÿ’íà,
Åøãèí àíúàã áþéöê, âóðóëäóì îíà.
Òÿñàäöôè äåéèë êè, ïîåìàäàêû áó õÿòòè òÿäãèã åòìèø Ìÿììÿä Àðèô,
ùàäèñÿëÿðèí áó úöð èíêèøàôûíû. Áó ãåéðè-òÿáèè ìÿùÿááÿòÿ úàâàáû ìÿùç
Äóðíàíûí õàëãäàí óçàãëàøìàñû êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèð:
“Äóðíà áó áþéöê åøãÿ âóðóëìóøäóð. Èíäè îíóí ãàðøûñûíäà äóðàíãîúà àòàñû, ùþêìäàð Ãàíòÿìèð äåéèë, áþéöê âÿ ïàê áèð åøã ìöúÿññÿìÿñèäèð.
Î, úàíëû èíñàíäàí àðòûã äÿðèí ìÿíàëàð èôàäÿ åäÿí ìöúÿððÿä, õÿéàëè áèð
ìÿôùóìäóð. Äóðíà áó åøãèíäÿ ìþùêÿìäèð. Áó åøãè î, áèð ãöäñè àääûì ùåñàá
åäèð âÿ àäè èíñàíëàðûí òþùìÿòèíäÿí (îõó: õàëãûí ìÿçÿììÿòèíäÿí-Ý.Á.)
ãóðòàðìàã ö÷öí, õàëãäàí óçàãëàøûá (êóðñèâ áèçèìäèð-Ý.Á.) þç ìÿíÿâè ùÿéàòû
èëÿ éàøàìàã ö÷öí äÿíèçäÿ áèð ãàëà òèêäèðìÿñèíè àòàñûíäàí ðèúà åäèð.”
Àéäûíäûð êè, Ì.Àðèô Äóðíà âÿ Ãàíòÿìèð îáðàçëàðûíà íÿ ãÿäÿð ùàãã
ãàçàíäûðìàüà ÷àëûøñà äà, ïåøÿêàð òÿíãèä÷è èíòóèñèéàñû èëÿ îáðàçûí ÿñàñ
íþãñàíûíû- õàëã ìöùèòèíäÿí, ìèëëè õàðàêòåð çÿìèíèíäÿí óçàãëàøìàñûíû äóéà
áèëìèøäèð. Åëÿ Äóðíàíû ìÿùâÿ ñöðöêëÿéÿí äÿ ìÿùç áó ðîìàíòèê õÿñòÿëèêäèð.
Ìèí èëëÿð áîéó èúòèìàè ùÿéàòäà ñûíàãäàí êå÷ÿðÿê ìÿíÿâè-åñòåòèê òóòóìó
òÿñäèã åäèëìèø ÿõëàã ïðèíñèïëÿðèíÿ äàáàí-äàáàíà çèää îëàí õÿñòÿ áèð ùèññè
“áþéöê åøã” àäëàíäûðìàã îëìàç. Èñòÿð Ãàíòÿìèð, èñòÿðñÿ äÿ äóðíà þç
äàâðàíûøëàðû âÿ äàõèëè ñàðñûíòûëàðû èëÿ õàëã òÿôÿêêöðöíÿ, ôîëêëîð ìîòèâëÿðèíÿ
çèää ìþâãå òóòóðëàð.
“Ãûç ãàëàñû” ïîåìàñûíäàêû ìÿùÿááÿòèí ôîëêëîð ìÿùÿááÿòèíäÿí
êÿñêèí àéðûëìàñû ùàäèñÿñè äÿ ìÿùç áó úöð îáéåêòèâ áàõûìäàí þéðÿíèëìÿëè,
áàøà äöøöëìÿëèäèð.
“Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”äà äà áó ìÿñÿëÿéÿ úèää ìöíàñèáÿò þçöíö
áöðóçÿ âåðèð. Îüóç åëèíèí áàøûíà ýÿëÿí ÿí áþéöê áÿëàëàðäàí áèðèíèí ñÿáÿáè
ìÿùç ãåéðè- ãàíóíè ìÿùÿááÿò ìÿúàðàñûíûí éåòèðìÿñè îëàí Òÿïÿýþçäöð.
Õàëãûí ÿõëàã ãàíóíëàðûíà ýþðÿ, ãåéðè-ãàíóíè, òàìàùà, øÿùâÿòÿ ÿñàñëàíàí
ÿëàãÿëÿð øÿð ãöââÿëÿð äîüóðìàãäàí áàøãà ùå÷ áèð õåéèð âåðÿ áèëìÿç. “×îáàí
èëÿðè âàðäû, ýþðäö êèì, áèð éûüíàã éàòûð, éûëäûð-éûëäûð éûëäûðäûð.
Ïÿðè ãûçû ýÿëäè, àéäûð:
126
-×îáàí! ßìàíÿòèí ýÿë àë! Àììà Îüóçóí áàøûíà çàâàë ýÿòèðäèí, äåäè”
“Îüóçóí áàøûíà çàâàë ýÿòèðÿí” íÿäèð? ×îáàíûí ìèëëè ïñèõîëîýèéàíû,
àäÿò-ÿíÿíÿíè, ÿõëàã íîðìàëàðûíû ýþçëÿìÿñè, èíêàð åòìÿñè. Ìàðàãëûäûð êè,
íþâáÿòè äÿôÿ “îüóçóí”- Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí áàøûíà çàâàë ýÿòèðÿí äÿ
ïðîëåòêóëò÷óëóã, “äàëîé ñòûä, “äîëàé ïàïàõ” âÿ ñ. õàëã ñûíàüûíäàí êå÷ìÿìèø,
ìèëëè çÿìèíÿ ÿñàñëàíìàéàí, øöáùÿëè íÿçÿðèééÿëÿð òÿðÿôèíäÿí èðÿëè ñöðöëÿí
ïðèíñèïëÿð îëäó âÿ áó ïðèíñèïëÿðäÿí áÿçèëÿðè èëê Àçÿðáàéúàí ñîâåò
ïîåìàëàðûíäà þç ÿêñèíè òàïäû.
Ìÿñÿëÿí, ÿýÿð “Äÿäÿ Ãîðãó” ãÿùðÿìàíëàðû:
“Àëëàù àäûí àíìàéûíúà èøëÿð þíìÿç”- äåéèðëÿðñÿ, ùÿð èøèí ÷ÿòèíëèéèí
ãàðøûñûíäà “àäû ýþðêëö Ìÿùÿììÿäÿ” ñàëàâàò ýÿòèðèðëÿðñÿ, àüûð äþéöøäÿí
ÿââÿë íàìàç ãûëûðëàðñà, Àçÿðáàéúàí ñîâåò ïîåìàëàðûíäà áöòöí áóíëàðà ãàðøû
ýåíèø úÿáùÿ à÷ûëäûüûíû ýþðöðöê.
“Öñéàí”, “Øàèðèí õÿéàëû”, “Ìàúÿðà” âÿ á. ïîåìàëàðäà äèíÿ,
ïåéüÿìáÿðÿ, èñëàìà ãàðøû áàðûøìàç ìþâãåéèí øàùèäè îëóðóã. ßëáÿòòÿ,
úÿùàëÿòè, õöðàôàòû, ìèñòèêàíû ÿëèíäÿ ñèëàù åäÿðÿê ñàäÿëþâù àäàìëàðû
àëäàäàíëàð, ñàéàíëàð èíäè äÿ àç äåéèëäèð. Ëàêèí áóðàäà Èñëàì äèíèíè, îíóí
ïåéüÿìáÿðèíè ýöíàùêàð ñàéìàüûí íÿ ÿùÿìèééÿòè âàð? Þç êþêëÿðè èëÿ äàùà
÷îõ øàìàíèçìÿ, çÿðäöøòëöéÿ, áóääèçìÿ áàüëàíàí ôàë÷ûëûã, úèíäàðëûã, ÷þï÷öëöê
âÿ ñ. ôûðûëäàã÷ûëûãëà èñëàì äèíèíèí íÿ ÿëàãÿñè âàð? Àéäûíäûð êè, ùå÷ áèð ÿëàãÿñè.
Àíúàã áöòöí áó ÷èðêàáëàðäàí Èñëàìà ãàðà éàõìàã ö÷öí úèää-úÿùäëÿ èñòèôàäÿ
åäèëèðäè.
ßëáÿòòÿ, “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” äàñòàíëàðû âÿ 20-30úó èëëÿð
Àçÿðáàéúàí ñîâåò ïîåìàëàðû àðàñûíäà ìþâçó, ìîòèâ, îáðàç, èäåéà, áÿäèè èôàäÿ
âàñèòÿëÿðè áàõûìûíäàí èñòÿíèëÿí ãÿäÿð ïàðàëåëëÿð àïàðìàã, ñÿñëÿøìÿëÿð,
áÿùðÿëÿíìÿëÿð, òÿñèðëÿíìÿëÿð àøêàðà ÷ûõàðìàã ìöìêöíäöð. Áèç éàëíûç
òÿäãèãàò îáéåêòèìèçäÿêè èêè ìîòèâ àðàñûíäàêû þçöíö ýþñòÿðÿí çèääèééÿòëÿðè
íÿçÿðÿ ÷àòäûðìàãëà, áèð äàùà òàðèõèí äÿðñëÿðèíèí áÿäèè ÿäÿáèééàòäà ÿêñè
ìÿñÿëÿñèíÿ ãàéûòäûã âÿ òàðèõèí ñûíàüûíäàí ÷ûõìûø ÿñÿðëÿðèí, ÿíÿíÿëÿðèí
ÿáÿäèëèéèíè åëìè úÿùÿòäÿí ÿñàñëàíäûðìàüà ÷àëûøäûã.
127
ÀÉÈÍËßÐÄß ÌÓÑÈÃÈÍÈÍ ÐÎËÓ
Ïðîô.Äð. Ýöëíàç ÀÁÄÓËËÀÇÀÄß
Áàêû Ìóñèãè Àêàäåìèéàñû
Ìèôîëîæè øöóðäàí èðÿëè ýÿëÿðÿê ìÿðàñèìëÿðèí, àäÿò âÿ ÿíÿíÿëÿðèí ÿñàñûíû
àéèí òÿøêèë åäèð.
Àéèí èíñàíûí ñîñèàë ìöíàñèáÿòëÿð ñèñòåìèíäÿ ùÿéàò äÿéÿðëÿðèíèí
ñèìâîëèê èôàäÿñèäèð. Áó èôàäÿíèí ùÿéàòè ÿùÿìèééÿòè îíóí úèääè àêò öçÿðèíäÿ
ãóðóëìàñû âÿ ÷ÿð÷èâÿéÿ ñàëûíìàñû, áèð íþâ èáàäÿò õàðàêòåðëè åêñòàòèê ðóùè
éöêñÿëèøëÿð ÿñàñû äàøûéàí áèð òÿÿññöðàò õàðàêòåðëè òÿíòÿíÿëè ñåðåìîíèéà
îëìàñûíäàäûð. Áåëÿ àéèíëÿð ìöòëÿã ìóñèãè âàñèòÿñèëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèð.
Àéèíëÿðäÿ èôà îëóíàí ìàùíû âÿ ùàâàëàð õöñóñè òÿëÿáëÿðÿ úàâàá âåðìÿëèäèð:
à) þçöíÿìÿõñóñ õîð (áèðëèêäÿ) âÿ ñîëî (àïàðûúû) îõóìà (áÿðàáÿð òÿêÿ
ãàðøû èëêèíäèð);
á) þçöíÿìÿõñóñ ðèòìèê õöñóñèééÿòëÿð;
ú) èíòîíàñèéà çÿíýèíëèéè;
÷) ìóñèãèíèí áóðäîí ÿñàñûíäà ãóðóëóøó (åìîñèîíàë-ïñèõîëîæè ÿùâàëðóùèééÿëè ìóñèãè ôîíóíóí éàðàäûëìàñû);
ä) èíòîíàñèéà âóðüóëàðûíûí ýåíèøëÿíìÿñè éîëóéëà åêñòàòèê éöêñÿêëèéÿ
ãàëäûðûëìà õöñóñèééÿòëÿðè.
Àéèíëÿðäÿ èëêèí ìÿãñÿä - áó äöíéà èëÿ î äöíéà àðàñûíäà ÿëàãÿíè
éàðàòìàã àðçóñóäóð âÿ áó àéèíèí ýÿðýèí åìîñèîíàë ïñèõîëîæè ÿùâàëðóùèééÿñèíèí ÿñàñûíû òÿøêèë åäèð. Àéèíèí ìÿãñÿäëÿðèíäÿí áèðè-èíñàíûí äàõèëè
àëÿìèíäÿ õöñóñè åêñòàòèê ÿùâàë ðóùèééÿ âàñèòÿñèëÿ ÿêñ òÿðÿôëÿð àðàñûíäà ÿëàãÿ
éàðàòìàãäûð âÿ àõèðÿò äöíéàñûíà íÿçÿð éåòèðìÿêäèð.
Àéèíëÿðäÿ áåëÿ áèð ãöââÿéÿ ìÿùç ìóñèãè âÿ ðÿãñ âàñèòÿñèëÿ íàèë îëóíóð.
Ãÿäèì çàìàíëàðäàí áàøëàéàðàã ìóñèãè úÿìèééÿòèí âÿ èíñàíûí
ùÿéàòûíäà ìöùöì éåð òóòìóøäóð. ßí ãÿäèì äþâðëÿðäÿí ìóñèãè äèíè
ðèòóàëëàðäà èñòèôàäÿ åäèëèðäè. Øåðëÿ éàçûëìûø ìöãÿääÿñ ìÿòíëÿð, áÿðêäÿí
îõóíóðäóñà ùÿâÿñëÿ ãÿáóë îëóíóðäó. Åïîñëàðäà ÿñàòèðëÿðäÿ ìàùíû êèìè
îõóíóðäó. Ìóñèãè âÿ ðÿãñ òåàòð òàìàøàëàðûíûí àéðûëìàç ùèññÿñè èäè. Øàùëàðû âÿ
ÿéàíëàðû þç ñàðàéëàðûíäà ïåøÿêàð ìóñèãè÷èëÿð ÿéëÿíäèðèðäèëÿð. Ýþéëÿðäÿ éåð
àðèñòîêðàòëàðû êèìè ùÿéàò òÿðçè êå÷èðÿí àëëàùëàð áåëÿ ñÿìà ìóñèãè÷èëÿðÿ âÿ
ðÿããàñÿëÿðÿ ìàëèê èäèëÿð. Îíëàðûí ñÿíÿòèíäÿí çþâã àëìàã úÿííÿòäÿí ùÿéàòûí
ÿí ìöùöì øÿðòëÿðèíäÿí áèðè ùåñàá îëóíóðäó. «Èíñàíûí ùÿéàò øèðÿñè íèòã,
íèòãèí ùÿéàò øèðÿñè, ùèìí, ùèìíèí ùÿéàò øèðÿñè - íÿüìÿ, íÿüìÿíèí ùÿéàò øèðÿñè
- ìöãÿääÿñ ùåúà «îì»äóð. Ãÿäèì ìóñèãè ìÿäÿíèééÿòèíèí ìöùöì
úÿùÿòëÿðèíäÿí áèðè ìóñèãè ïðàêòèêàñûíûí äèíè-ìèñòèê ïðàêòèêà èëÿ ðèòóàë âÿ
ìÿðàñèìëÿ ÷óëüàëàøìàñûäûð.
Ìóñèãè ðèòìëÿðè àëëàùëàðà õîø ýÿëÿí îëóá, òÿêúÿ øÿð ãöââÿëÿðè ãîâìàãëà
êèôàéÿòëÿíìÿéèá, ùÿì÷èíèí àäàìëàðäà èáàäÿòåòìÿ ÿùâàë-ðóùèééÿñè éàðàäûð. Îíà
ýþðÿ äÿ ìèëëè ìóñèãè ìÿäÿíèééÿòè èëÿ öíñèééÿòäÿ îëìà àèëÿëÿðèí ìÿíÿâè ùÿéàòûíûí
ñÿúèééÿâè úÿùÿòëÿðèäèð. Ìÿáÿäëÿðäÿ äÿ äàèì ìóñèãè àëÿòëÿðèíäÿ ÷àëûðëàð. Ìóñèãèñèç
âÿ íÿüìÿñèç Àëëàùëàðà ùÿñð îëóíìóø ùå÷ áèð äèíè ïðîñåñ, ùå÷ áèð âàúèá ìÿðàñèì
ãåéðè-ìöìêöíäöð. Ñÿñèí âÿ ðèòìèí ðîëó èáàäÿò ïðîñåñèíäÿ ôþâãÿëàäÿ äÿðÿúÿäÿ
éöêñÿê èäè. Íÿüìÿ âÿ ìóñèãè òÿêúÿ ñàôëàøäûðûúû ãöââÿ äåéèë, åéíè çàìàíäà
éàðàäûúûëûã åíåðæèñè éàðàòìàã ãàáèëèééÿòè âÿ îíóí òÿçàùöðöíÿ èìêàí âåðÿí ãöââÿ
áàøà äöøöëöðäö.
Ìèôëÿðÿ, ÿôñàíÿ âÿ òðàêòàòëàðà ÿñàñÿí äåéÿ áèëÿðèê êè, íÿüìÿ âÿ
ìóñèãèéÿ îíóí ïðàêòèêè ÿùÿìèééÿòèíÿ ôèëîñîôëàð âÿ ìóñèãè íÿçÿðèééÿ÷èëÿðè
íåúÿ éöêñÿê ãèéìÿò âåðèðäèëÿð. Ìóñèãè ñèíòåçèíèí îáéåêòèâ ÿñàñûíû (ìóñèãè
128
ÿòðàôûíäà èíúÿñÿíÿòèí ñèíòåçè) Á.Â.Àñàôéåâ äÿ ãåéä åäèðäè: «Ìóñèãè
èíòîíàñèéàñû ùå÷ âàõò íÿ ñþçëÿ, íÿ ðÿãñëÿ, íÿ äÿ ìèìèêà (ïàíòîìèìà) èíñàí
áÿäÿíè èëÿ ÿëàãÿñèíè èòèðìèð, ÿêñèíÿ, þç ìóñèãè èôàäÿ âàñèòÿñèíèí öíñöð
ôîðìàëàðûíû òÿøêèë åäÿí ãàíóíàóéüóíëóãëàðû «òÿçÿäÿí ýþòöð-ãîé åäèð». Áó
ìóñèãè èíòîíàñèéàñûíûí ìóñèãèéÿ ýåäÿí éîëó, èíòîíàñèéàíûí ìöñòÿãèë
àøêàðëàíìàñû, áöòöí ìóñèãè ùàäèñÿëÿðèíèí ãàðøûëûãëû ÿëàãÿñèíè âÿ îíëàðûí
èúòèìàè øöóðäà ìþùêÿìëÿíìÿñè ïðîñåñèíè èôàäÿ åäèð».
Èíñàí êàèíàòûí ìÿðêÿçè ùÿëãÿñèäèð, îíà ýþðÿ äÿ î, êàèíàòûí ðèòìèê
øÿðÿêÿòèíÿ ãîøóëóð âÿ öìóìè ùàðìîíèéàäà þç âàðëûüûíûí òàðàçëûüûíû ãîðóéóá
ñàõëàéûð. Èíñàíà úàíëû òÿãëèä äàõèëÿí õàñ îëäóüóíäàí âÿ ôèêðèíè ãåéðè-ìÿùäóä
èíêèøàô åòäèðÿ áèëäèéèíäÿí î, ìåëîäèê ùÿðÿêÿòè ôîðìàëàøäûðûð. Ìåëîäèéà âÿ
ðèòìèí ÿëàãÿñè ðÿãñäÿ þçöíö ýþñòÿðèð. Ðÿãñ ìóñèãèñè âÿ õîðåîãðàôèê ñÿíÿò
ãÿäèì çàìàíëàðäàí: «ðÿãñ äðàìëàðû», «ìóñèãè ïàíòîìèìàëàðû», ìöõòÿëèô
êëàññèê öñëóáëàð (îíëàð ùÿðòÿðÿôëè øÿêèëäÿ èøëÿíìèøäèð) âÿ áèðëÿøìèøäèð. Ùÿð áèð
öñëóá þçöíöí ùÿðÿêÿò ëöüÿòèíÿ - «ÿë ëöüÿòèíÿ» ìàëèêäèð.
Ãÿäèì ùèíä ìöäðèêëÿðèíÿ ýþðÿ èíñàíûí ÿí áþéöê èñòÿéèð Àëëàùëà ãîâóøìàãäûð, áóíóí ö÷öí èñÿ àëëàùû þçöíäÿ, þçöíö èñÿ Àëëàùäà äÿðê åòìÿê çÿðóðèäèð.
Áó èøÿ êþìÿê åäÿ áèëÿí èêè áèð-áèðèëÿ ãàðøûëûãëû ÿëàãÿäÿ îëàí âàñèòÿëÿð èñÿ
ìÿùÿááÿò âÿ ìóñèãèäèð. Àíúàã Àëëàùà ìÿùÿááÿò âàñèòÿñèëÿ èíñàí ãÿëáè Àëëàùà
éàõûíëàøûð âÿ îíà ãîâóøóð. Éàëíûç èëàùè ìóñèãèíèí ñèðëÿðèíÿ éèéÿëÿíÿíäÿí ñîíðà
öðÿê àëëàùà ñåâýè ö÷öí à÷ûã îëóð. Àëëàùà ìÿùÿááÿòñèç ìóñèãèíè íÿ áàøà äöøìÿê,
íÿ äÿ éàðàòìàã îëàð. Ìóñèãèñèç äÿ àëëàùû ñåâìÿê, îíà éàõûíëàøìàã âÿ ãîâóøìàã
ãåéðè-ìöìêöíäöð.
Áÿçè ðàãàëàð ùèíä ìóñèãèñèíäÿ ìàýèéà õàññÿëÿðèíÿ ìàëèêäèð. Ìÿñÿëÿí,
Ìåãõà ðàãàñû éàüûø éàüäûðìàã ãàáèëèééÿòèíÿ, Äèïàê ðàãàñû îä, éàíüûí âÿ ñ.
îéàòìàã ãàáèëèééÿòèíÿ ìàëèêäèð. «Ñàíýèòàäàðøàíà» òðàêòàòûíäà áèð ÷îõ
ðàãàéà ïîåòèê òÿñâèð âåðèëìèøäèð. Íöìóíÿ êèìè îíëàðäàí èêèñèíÿ íÿçÿð ñàëàã:
«Ðàãëàð» ñûðàñûíäà Áõàâàðà (Øèâà) ýöúëö ïàðûëäàéûð. Î, Ãàíã ÷àéûíû ñàõëàéûð,
Òèëàê èøàðÿñè êèìè àé îíóí àëíûíäàäûð. Îíóí ö÷ ýþçö âàð, èëàíëàðëà áÿäÿíè
áÿçÿíìèøäèð, ôèë äÿðèñèíÿ áöêöëìöøäöð. ßëèíäÿ öñáàøëû ÿñàñû âàð, èíñàí
áàøëàðû èëÿ íàõûøëàíìûø êÿìÿð áàüëàìûø, ïàëòàðû èñÿ àüàïïàãäûð»... «ùèíäîëà
ðàãàñû (éåëëÿíúÿê) éàøûë ïàëòàðëû ëèëèïóòäóð. Ýþçÿë áàëäûðëû ãàäûíëàð ÷àëà-÷àëà
îíó éåëëÿíúÿêäÿ îòóðòìóø âÿ íÿçàêÿòëÿ éåëëÿíäèðèðëÿð».89
Ãÿäèì ÿôñàíÿëÿðèí áèðèíäÿ ïîåòèê îáëàðäà áèð ñîíñóçëóüó - èíñàí
ùèññëÿðè îêåàíûíû äèýÿð ñîíñóçëóüó - èíñàí ùèññëÿðè îêåàíûíû äèýÿð ñîíñóçëóüóí
(åìîñèéà, ÿùâàëè-ðóùèééÿ, íèýàðàí÷ûëûã âÿ ñ.) ìóñèãè îêåàíû (áèòèá-òöêÿíìÿç,
ìåëîäèê, ðèòìèê êîìïîçèñèéà ñòðóêòóðóíóí) âàñèòÿñèëÿ ùöúóìóíóí ãàðøûñûíû
àëûð. 6 ðàã (ùèíäîëà, éÿíè áàùàð ýÿòèðÿí), Øðè - ñåâèíú, òÿñÿëëè âåðÿí, Ìåãõ éàüûø ýÿòèðÿí, Äèïàê - îä, àëîâ äîüóðàí, Áõàðàâà - ãóøëàðûí îõóìàñûíäàí âÿ
èøûãëû ýöíäÿí ñåâèíú ýÿòèðÿí, Ìàëêàóñ - ýÿðýèíëèêäÿí àçàä åäÿí éàðûìàëëàù
ñèìàñû ãÿáóë åäÿðÿê âÿ 5 Íèêôà ðàýèíéà èëÿ êÿáèí êÿñäèðìèøëÿð. Ùÿìèí
êÿáèíäÿí ìöõòÿëèô õàðàêòåðëè 36 éåíè ìåëîäèéà äîüóëìóøäóð. Éåíè ðàãàëàð âÿ
ðåýèíéàëàð þç íþâáÿñèíäÿ þç àðàëàðûíäà íèýàù áàüëàìûø âÿ íÿòèúÿäÿ éåíè
ìåëîäèéàëàð éàðàíìûøäûð êè, îíëàðûí äà ùÿð áèðè èíñàí ùèññëÿðè âÿ ÿùâàëèðóùèééÿñèíè àéðû-àéðû úÿùÿò âÿ úèçýèëÿðèíè ÿêñ åòäèðìèøëÿð. Ôàñèëÿñèç îëàðàã òîéáàéðàì âÿ ôàñèëÿñèç îëàðàã äîüóëàí éåíè-éåíè ìóñèãè - áóíëàð èñÿ þçëöéöíäÿ
äàùà ÷îõ ìöðÿêêÿá âÿ ìöêÿììÿë ðàãà âÿ ðàýèíéàëàð äåìÿêäèð.
Ìÿëóì îëäóüó êèìè ùèíä ìóñèãèñè òÿêñÿñëèäèð (èôà÷ûëàðûí ñàéûíäàí àñûëû
îëìàéàðàã ùàìû óíèñîí îõóéóð), îíà ýþðÿ äÿ áóðàäà ðèòì (òàëà) õöñóñè éåð
òóòóð: «ßýÿð ðàãà ÿùâàëè-ðóùèééÿ òÿðàíÿñèäèðñÿ, ðèòìè (òàëàíû) ùèíä
89
Музыкальная эстетика стран Востока. с. 134
129
ìóñèãèñèíèí «ùÿéàò ÿñÿáè», àäëàíäûðìàã îëàð».90 Êîíñåïñèéà òàëà ïåðèîäèêëèéè,
þç ìöõòÿëèôëèê ôîðìàëàðû, ñöðÿêëèéè âÿ ìàíåðàñû èëÿ îíóí àðõèòåêòîíèêàñûíûí
ãóðóëäóüó ÿñàñû ìåëîäèéàíûí äèíàìèê ìÿíáÿéèäèð.91 Áöòöí áóíëàð èñÿ
êîíñåïñèéàñû èëÿ ùèíä ìóñèãèñèíèí óíèêàë òÿêðàðñûç õöñóñèééÿòèíè òÿøêè åäèð.
Ùÿð áèð ðàãà ëàä âÿ òÿðàíÿäÿí ÿëàâÿ þçöíöí ðèòìèê ãóðóëóøóíà
ìàëèêäèð. Áöòöí ðèòìèê âàðèàíòëàð 120-äÿí ÷îõäóð. «Íàòéàøàñòðà»äà
äåéèëìèøäèð: «Îõóìàã, èíñòðóìåíòàë ìóñèãè âÿ ðÿãñ ðèòìÿ ÿñàñëàíûð. Áÿäÿíèí
ÿñàñ öçâö ñèìàäûð, áóðóí ñèôÿòèí îðòàñûíäà éåðëÿøèð. Ðèòìñèç ìóñèãè áóðóíñóç
ñèôÿò êèìèäèð». Ðèòìèí êþìÿéèëÿ åìîñèîíàë âÿçèééÿò, ðóùè ÿùâàë, ùÿçç, éàõóä
àüðû, ñåâèíú âÿ êÿäÿð, èñòèãàíëûëûã âÿ ñîéóããàíëûëûã, ãîðõó âÿ åùòèðàñ èôàäÿ
îëóíóð. Áóíäàí ÿëàâÿ ùèíä ìóñèãè åñòåòèêàñûíäà ðèòì òÿêúÿ ôèçèêè, òåõíèêè
âàñèòÿ êèìè äåéèë, î åéíè çàìàíäà ìåòàôèçèê éöê êèìè øÿðù îëóíóð. «Ðèòìäÿí
òàðàçëûã ÿìÿëÿ ýÿëèð, òàðàçëûã ñàéÿñèíäÿ áó ðåàë âÿ àõèðÿò äöíéàäà àçàäëûüà
íàèë îëìàã ìöìêöíäöð».92
Þç ãÿäèìëèéè âÿ þçöíÿìÿõñóñëóüó èëÿ ×èíèí ìóñèãè ìÿäÿíèééÿòè éàëíûç
Ùèíäèñòàíûí ìóèãè ìÿäÿíèééÿòè èëÿ ìöãàéèñÿ åäèëÿ áèëÿð. Ùèíä ìóñèãèñè êèìè
×èí ìóñèãèñè äÿ èíúÿñÿíÿòèí ðèòóàë-ìÿðàñèì ôîðìàñûíäàí ìÿíøÿ ýþòöðöð.
Ìÿùñóë éûüûìû, ðóùëàðà ãóðáàí áàéðàìû - ìàùíû, ðÿãñ âÿ ìöõòÿëèô çÿðá âÿ
íÿôÿñëè àëÿòëÿðäÿ ÷àëûíàí ìóñèãè èëÿ ìöøàéèÿò îëóíóðäó.
×èí ìóñèãèñè èëêèí èíêèøàô ìÿðùÿëÿëÿðèíäÿ ìàýèê, ñèìâîëèê, íàòóð ôÿëñÿôè
âÿ êîñìîëîúè ôîðìàëàðäà ãàâðàíûëûð âÿ øÿðù îëóíóðäó. Ìèôëÿðäÿ ìóñèãèíèí
ñåùðëè õàññÿëÿðè ùàããûíäà ùåêàéÿòëÿð âàð èäè: ìóñèãèíèí êþìÿéè èëÿ éàüûø
éàüäûðûëûð, áèòêèëÿðèí áîéó óçàíûð, ÷è÷ÿê à÷ûð âÿ ñ. èýèäëÿðèí ãÿùðÿìàíëûüû
ìóñèãè èëÿ ÿëàãÿëÿíäèðèëèðäè. Ìÿñÿëÿí, Øóí ùàêèìèíèí ìöêÿììÿë ÷àëüûñû îíóí
áöòöí õåéèðõàù èøëÿðèíèí ìÿíáÿéè ùåñàá îëóíóðäó.
Ñîñèàë ðåãëàìåíòàñèéàíûí âàñèòÿñè êèìè ìóñèãè úèääè øÿêèëäÿ íèçàìëàíìàëûäûð. Ìóñèãèíèí ùÿì éàðàäûëìàñû, ùÿì äÿ èôàñû úèääè øÿêèëäÿ íÿçàðÿò
àëòûíäà îëìàëûäûð. Ìóñèãèíèí (ðèòóàë êèìè) éàðàíìàñû ö÷öí èêè øÿðòèí áèðáèðèíÿ óéüóí ýÿëìÿñè òÿëÿá îëóíóð; áèðèíúèñè, ìóñèãèíè éàðàäàí àëè ñîñèàë
ñòàòóñà ìàëèê îëìàëûäûð, éÿíè «ñÿìà îüëó» ùàêèì îëìàëûäûð; èêèíúèñè, éöêñÿê
ìÿíÿâè êåéôèééÿòëÿðÿ ìàëèê îëìàëûäûð. Øöáùÿñèç, áó èêè øÿðò ùå÷ äÿ ùÿìèøÿ
ðåàëëûüà óéüóí ýÿëìèðäè, áó èêè øÿðò ùå÷ äÿ ùÿìèøÿ ðåàëëûüà óéüóí ýÿëìèðäè,
ëàêèí òàáå îëàíëàðûí øöóðóíäà áèðèíúèñè èêèíúèñèíè òÿëÿá åäèðäè.
Äþâëÿòèí èäàðÿ åäèëìÿñèíèí ÿñàñ âàñèòÿëÿðèíäÿí äàíûøàðàã, «ÉóåÒñçè»íèí ìöÿëëèôè ìóñèãèí ðèòóàëëà ìöãàéèñÿ åäèð âÿ áóðóäà ìóñèãèéÿ à÷ûãàøêàð öñòöíëöê âåðèðäè. «Ìóñèãè áèðëèê éàðàäûð, ðèòóàë âÿ äàâðàíûø ãàéäàëàðû ôÿðãëÿð éàðàäûð. Áèðëèê - ãàðøûëûãëû ìÿùÿááÿòäèð, ôÿðãëÿð èñÿ - ãàðøûëûãëû
ùþðìÿòäèð. Ìóñèãè ãÿëÿáÿ ÷àëàíäà ùÿð øåé ãàéäàñûíäà ýåäèð, ðèòóàë ãÿëÿëÿ
÷àëàíäà, äàâðàíûø ãàéäàëàðû òÿíòÿíÿëÿðè øÿêëèíäÿ áàéðàì åäèð, àäàìëàð áèðáèðèíäÿí óçàãëàøûð». Ëè-íèí âÿ ìóñèãèíèí áèð-áèðèíÿ óéüóí ýÿëìÿñè ãàðûøûãëûüà
âÿ åùòèðàñëàð îéóíóíà ãàðøû äóðóð âÿ ùèññëÿð ñàùÿñèíÿ ùàðìîíèéà ýÿòèðèð».
Ìóñèãè èëÿ ðèòóàëûí ÷îõñàéëû ìöãàéèñÿëÿðè è÷ÿðèñèíäÿ áÿçèëÿðèíè äÿ ãåéä
åäÿê; ìóñèãè - ýþéöí âÿ éåðèí ùàðìîíèéàñûäûð, ðèòóàë - ýþéäÿ âÿ éåðäÿ
ãàéäàäûð, ýþéäÿ ìóñèãèíèí ìÿíáÿéèäèð, éåðäÿ ðèòóàëûí ìÿíáÿéèäèð, áÿøÿðèëèê
ìóñèãèéÿ éàõûíäûð, ÿäàëÿò ðèòóàëà éàõûíäûð, ìóñèãè-áàøëàíüûúäûð, ðèòóàëéåêóíäóð, ìóñèãè-ÿê àõøû êåéôèééÿòëÿðèí òÿçàùöðöíÿ êþìÿê åäèð, ðèòóàë ïîçüóíëóüóí ãàðøûñûíûí àëûíìàñûäûð». Ìóñèãè ñåâèíúè èôàäÿ åäèð, ðèòóàë
ùþðìÿòè ýþñòÿðèð, ìóñèãè-êàìèëëèéè øþùðÿòÿ ìèíäèðèð, ðèòóàë åòèêåòÿ øàùèäëèê
åäèð, ìóñèãè öìóìèíè áèðëÿøäèðèð, ðèòóàë ìöõòÿëèôëèéè ôÿðãëÿíäèðèð, ìóñèãè
90
Виды искусства в социалистической худоъественной культуре. М., 1985, с. 107
Сумати Мутаткар. Знакомьтесь: Индия. с. 3
92
91
130
èíñàíûí äàõèëè âÿçèééÿòèíÿ òÿñèð åäèð, ðèòóàë-îíóí çàùèðè úÿùÿòèíè èôàäÿ åäèð,
ìóñèãèíèí ìÿãñÿäè - ùàðìîíèéàäûð, ðèòóàëûí ìÿãñÿäè èòàÿòêàðëûãäûð, ðèòóàë
ãÿëáèí èñòÿêëÿðèíè ìÿùäóäëàøäûðûð, ìóñèãè èñÿ îíó äàùà äà çÿíýèíëÿøäèðèð».
Ìóñèãè èëÿ ðèòóàëûí ôÿðãëÿðèíÿ áàõìàéàðàã, îíëàðäà öìóìè úÿùÿòëÿð äÿ
÷îõäóð. ßñàñ ìÿñÿëÿ îäóð êè, ìóñèãèíèí âÿ ðèòóàëûí âÿçèôÿñè òÿáÿÿëÿðÿ þç
áîðúëàðûíû «ùþðìÿòëÿ âÿ ùàðìîíèê» éåðèíÿ éåòèðìÿéè þéðÿòìÿêäèð». Áó
îëäóãúà âàúèáäèð, ÷öíêè ÿêñ ùàëäà, «õàëãû ÷îõ àñàíëûãëà ïîçìàã îëàð».
Êîíôóòñèîí÷ó êàíîíèê êèòàáû «Ëè-òñçè»íèí «Éóå-òñçè» áþëìÿñèíäÿ þç ÿêñèíè
òàïàí ìóñèãè êîíñåïñèéàñûíäà ÿñàñ ïðîáëåìëÿð âÿ îíëàðûí ùÿëëè ÿòðàôëû øÿêèëäÿ
ýþñòÿðèëìèøäèð.
×èí ìóñèãè åñòåòèêàñûíûí àïàðûúû òåíäåíñèéàñû ìóñèãèíèí íàòóðôÿëñÿôè,
êîñìîëîúè âÿ ìàýèê øÿðùäÿí âÿ ãàâðàéûøäàí ðàñèîíàë úÿùÿòäÿí
ÿñàñëàíäûðûëìûø âÿ óòèëèòàð-ïðàãìàòèê èñòèãàìÿòëè èñòèôàäÿéÿ êå÷èäëÿ èôàäÿ
îëóíóð.
Áöòöí õàëãëàðäà âÿ áöòöí çàìàíëàðäà ìóñèãè äèíè êóëòóí âàúèá
ùèññÿñèíè òÿøêèë åòìèøäèð. «Ùèíäëèëÿðèí ìöãÿääÿñ êèòàáëàðû (Âåäëÿð), ôàðñëàðûí
äèíè êèòàáëàðû (Çåíäàâåñòà), áàáèëëÿðèí, ôèíèêèéàëûëàðûí, àññóðèéàëûëàðûí
ìèñèðëèëÿðèí, ãÿáèðëÿðè öçÿðèíäÿêè áàðåëéåôëÿð, òàðèõ÷èëÿðèí ãàëëàð ùàããûíäà
ùåêàéÿòëÿðè, Àâðîïà, éóíàí, Ðîìà õàëãëàðûíûí ìàääè âÿ éàçûëû àáèäÿëÿðè
õàëãëàðûí äèíè êóëò çàìàíû ìóñèãèéÿ ýåíèø éåð âåðäèêëÿðèíÿ ÿéàíè ñöáóòäóð».93
Ìöñÿëìàí äèíè éåíè ôåîäàë ìöíàñèáÿòëÿðèíè èíêèøàô åòäèðÿðÿê, áöòïÿðÿñò
ïîëèòåèçìèí ÿâÿçèíÿ ìîíîòåèçìè áÿðãÿðàð åòìèø, áöòïÿðÿñò èíúÿñÿíÿòèí, î
úöìëÿäÿí ìóñèãèíèí ÿëåéùèíÿ ÷ûõûø åòìèøäèð. Áÿçè ÿôñàíÿëÿðÿ ýþðÿ
Ìÿùÿììÿä ïåéüÿìáÿðèí þçö ìóñèãèíèí âÿ ðÿãñèí ÿåéùèíÿ ÷ûõûø åäÿðÿê
îíëàðû ãóìàðëà, øÿðàá âÿ äèýÿð ãàäàüàí îëóíìóø ÿéëÿíúÿëÿðëÿ («ìÿëÿùè»)
åéíèëÿøäèðìèøäèð. Áóíóíëà éàíàøû áÿçè ìöñÿëìàí ìöÿëëèôëÿð èíúÿñÿíÿòè
ìöäàôèÿ åäÿðÿê, Ìÿùÿììÿäèí íöôóçóíà, îíóí «êÿëàìëàðûíà» ÿñàñëàíûðäû.
Ýóéà ùÿìèí «êÿëàìëàðäà» ìóñèãèíèí ôàéäàñû ùàããûíäà ìöñáÿò ôèêèðëÿð
éöðöäöëöðäö. Ëàêèí Èñëàì ôàíàòèêëÿðè ãàëèá ýÿëäèëÿð. Òàðèõè ÿñÿðëÿðäÿ
ãàäàüàíëàðàìÿùÿë ãîéìàéàí ìóñèãè÷èëÿð âÿ ìöüÿííèëÿðÿ ôèçèêè úÿçà
âåðèëìÿñè ùàããûíäà ÷îõëó éàçûëàð îõóìàã ìöìêöíäö. Íÿùàéÿò èñëàìûí 4 ÿñàñ
úÿðÿéàíû (ùÿíáÿëèëÿð, ìàëèêèëÿð, øàôèëÿð âÿ ùÿíÿôèëÿð) ìóñèãèéëÿ ìÿøüóë îëìàüû
ãàäàüàí åäÿí ïðèíñèïëÿðè êàíîíèê øÿêëÿ ñàëäûëàð. Ëàêèí õÿëèôÿëÿðèí
ÿêñÿðèééÿòè (õöñóñèëÿ ÿìÿâèëÿð) ìóñèãè÷è ãóëëàðà ùèìàéÿäàðëûã åäèðäèëÿð.
Îíëàðûí ñàðàéëàðûíäà ôèëîñîôëàð, àëèìëÿð, øàèðëÿðëÿ éàíàøû ìóñèãè÷èëÿð äÿ âàð
èäè. Þçö äÿ ùÿìèí ìóñèãè÷èëÿð ùÿì áÿñòÿêàð, ùÿì øàèð, ùÿì ìóñèãè
àëÿòëÿðèíäÿ èôà÷û, åéíè çàìàíäà ìóñèãè íÿçÿðèééÿñè âÿ òàðèõ÷èñè êèìè
õöñóñèééÿòëÿðÿ ìàëèê èäèëÿð.
Ìöñÿëìàí ìóñèãè÷èñè âÿ íÿçÿðèééÿ÷èëÿðè ñûðàñûíäà ÿðÿá ñÿññûðàñûíûí
éàðàäûúûëûñû ùåñàá åäèëÿí çÿíúè Èáí Ìöñÿääèã õöñóñèëÿ ñå÷èëèðäè. Î. 8 ÿñàñ ëàä
âÿ 6 ðèòìèê ìîäóì ñèñòåìèíè éàðàòìûøäûð. Îíóí òÿëÿáÿñè ôàðñ ãóëóíóí îüëó
Ìöñëèì èí Ìóùðèç ìóñèãè èëÿ ìÿòíèí ãàðøûëûãëû ÿëàãÿñè íÿçÿðèééÿñèíè èøëÿéèá
ùàçûðëàìûøäûð. Èíäèéÿ ãÿäÿð ÿðÿáëÿðèí ïåéüÿìáÿð ùàìèëÿðè Ìöùðèçèí òÿøêèë
åòäèéè êèìè èêè ìöðÿêêÿá ñèììåòðèê äþâðäÿí (1 ìöêÿììÿë îëìàéàí
êàäàíñëà âÿ 2 ìöêÿììÿë êàäàíñëà) èñòèôàäÿ åäèëìÿêëÿ îõóíóð.
Ìöñÿëìàí ìóñèãè ìÿäÿíèééÿòèíèí ÷è÷ÿêëÿíìÿñè äþâðö ÿðÿá
ìÿäÿíèééÿòèíèí «Ãûçûë äþâðö» ùåñàá åäèëÿí Àááàñè õÿëèôÿëÿðèíèí ùþêìðàíëûã
åòäèéè áèðèíúè éöçèëëèêäÿ (750-857) îëìóøäóð. «Õÿëèôÿ ñàðàéûíäà èäîíèñòèê
ÿùâàë-ðóùèééÿëè ìóñèãè ñàðàé ñåðåìîíèàëûíûí ìÿðàñèìèíèí) àéðûëìàç âÿ
93
Грубер Р. Всеобщая история музыки. ч. 1, М., 1965, с. 151
131
ìÿúáóðè òÿðêèá ùèññÿñè ùåñàá îëóíóðäó».94 Ãÿáóëëàð çàìàíû ñàðàé
ìóñèãè÷èëÿðè ÿââÿëúÿäÿí ùàçûðëàíìûø ïðîãðàì ÿñàñûíäà ÷ûõûø åäèðäèëÿð.
Äèíè ðèòóàëëàðäàí ìóñèãè òÿúðèä åäèëìèøäè. «Ìöñÿëìàí ðóùàíèëèéèíèí áèð
ñÿñëÿ èúàçÿ âåðäèêëÿðè ìóñèãè ôÿàëèééÿòèíèí éåýàíÿ íþâö ìöÿççèíèí ìÿñúèäèí
ìèíàðÿñèíäÿí èôà åòäèéè «àçàíûí îõóíìàñû» (èáàäÿòÿ ÷àüûðûø) âÿ Ãóðàíûí
àâàçëà îõóíìàñû «òèëàâàò» èäè. Ìóñèãèéÿ øÿðèÿòèí áó úöð ìöíàñèáÿòè ùÿì äÿ
ìöñÿëìàí èëàùèééàò÷ûëûüûíäà þçöíö ýþñòÿðèðäè. Áóðàäà íÿ äèíè ìàùíû
îõóíìàñû âÿ íÿ äÿ äèíè ìÿðàñèìëÿðèí ìóñèãè èëÿ ìöøàéèÿòè éîõ èäè».95
Áÿçè õðèñòèàí ìöÿëëèôëÿðèíèí ôèêðèíúÿ, àøàüûäàêû àôîðèçì ìöñÿëìàí
òåîëîãëàðûíûí ìóñèãèéÿ ìöíàñèáÿòèíè ñÿúèééÿëÿíäèðèð: «Ìóñèãèéÿ ãóëàã àñìàã
– ãàíóíó ïîçìàã, ìóñèãè éàðàòìàã, äèíè ãàéäàëàðà ðèàéÿò åòìÿìÿê,
ìóñèãèäÿí ùÿçç àëìàã, åòèãàäà ÿìÿë åòìÿéèá äèíñèçÿ ÷åâðèëìÿê äåìÿêäèð».96
«ßýÿð ìóñèãè ñèçèí äóàëàðûíûçûí ùèññÿñèäèðñÿ, òöòÿê ñÿñè âÿ ÿë âóðìàãëà
ãóðòàðàúàãäûð».97 ßëáÿòòÿ, áó ìöääÿàëàðûí ùàìûñû èëÿ òàì øÿêèëäÿ ðàçûëàøìàã
îëìàç. ×öíêè ìöñÿëìàí þëêÿëÿðèíèí ùàìûñûíäà èíúÿñÿíÿòèí ìöõòÿëèô íþâëÿðè,
î úöìëÿäÿí ìóñèãè ìþâúóä îëìóø âÿ äàùà äà ýåíèø èíêèøàô åòìèøäèð. Áóíäàí
ÿëàâÿ, ìóñèãè ñóôè ìÿðàñèìëÿðèíäÿ ìöùöì ðîë îéíàìûøäûð. Ìèñòèêëÿð Ãóðàíû
îõóéàðêÿí îíóí ìÿçìóíóíäàí ÷îõ àâàçëà ñèðàéÿòèíÿ äèããÿò éåòèðèðäèëÿð.
Áóðàäà Àëëàù ãàðøûñûíäà ãîðõó îéàäàí ìóñèãèíèí ìÿëóì íþâöíÿ èñòèíàä
åäèëäèéè ãåéä åäèëèðäè.98 Áÿçè ñóôè ãàðäàøëûãëàðûíäà åêñòàòèê ðÿãñÿ àëëàùëà
ìÿíÿâè ãîâóøìàíûí âàñèòÿñè êèìè áàõûðäûëàð. Úÿëàëÿääèí Ðóìè òÿðÿôèíäÿí
ÿñàñû ãîéóëàí Ìþâëÿâè îðäåíèíèí ìèñòèê ðèòóàëûíûí ÿñàñ àòðèáóòëàðûíäàí áèðè
ðÿãñ îëìóøäóð. Åëÿ áó ýöíà ýþðÿ äÿ áó îðäåí «ðÿãñ åäÿí äÿðâèøëÿð»
ãàðäàøëûüû àäëàíûðäû.99 Ãàôãàçäà, Ìîñêâàäà âÿ íÿùàéÿò, Ôðàíñàäà ìÿøùóð
ìèñòèê òÿëèìëÿðèí ÿñàñûíû ãîéìóø âÿ þç ìÿêòÿáèíäÿ ñóôè åêñòàòèê ñóôè
ðÿãñëÿðèíè òÿòáèã åòìèø Ê.È.Ýöð÷èéåâ ìÿøùóð îëìóøäóð.100
Ìóñèãè åéíè çàìàíäà äöíéÿâè ìóñèãè êèìè èíêèøàô åòìèøäèð. Àâðîìÿðêÿç÷èëèéÿ ýþðÿ ìóñèãè ìöõòÿëèô áàõûìäàí ãèéìÿòëÿíäèðèëèðäè. Ìÿñÿëÿí,
Ìàñèíéîí éàçûðäû: «Àâðîïàëûëàðûí ÿêñÿðèééÿòè øÿðã ìóñèãèñèíè äèíëÿéÿðêÿí
äÿðèí êÿäÿð ùèññè êå÷èðèðëÿð. ×öíêè îíëàðà åëÿ ýÿëèð êè, îíëàð ùÿìèøÿ åéíè íîòó
äèíëÿéèðëÿð».101
Áóíà ãàðøû ÿí àçû 4 åòèðàçû ãåéä åòìÿê îëàð. Áèðèíúèñè àâðîïàëûëàðûí ùå÷
äÿ «ÿêñÿðèééÿòè»íÿ ýþðÿ øÿðã ìóñèãèñè êÿäÿð íîòó äîüóðìóð. Áóðàäà
àâðîïàëûëàðûí éöçëÿðëÿ ìöñáÿò ðÿéèíè ãåéä åäÿ áèëÿðèê. Îíëàðäàí ö÷ö èëÿ
êèôàéÿòëÿíÿê. Ð.È.Ãðóáåðèí ôèêðèíúÿ, øÿðã ìóñèãèñèíäÿ òåç-òåç øÿõñèééÿò
ùàããûíäà ÿí äÿðèí åìîñèîíàë âÿ ñ. ôèêèðëÿðÿ ðàñò ýÿëìÿê ìöìêöíäöð. Áó –
ìåëèçìàòèêàíûí óñòàëûãëà òîõóíìóø íàõûøûíû, ìöõòÿëèô òåìáðëÿðèí åéíè âàõòäà
ñÿñëÿíìÿñèíè, ðèòìëÿðèí ùÿìúèíñëèéèíè (îéóíóíó), ðåýèñòðëÿðèí âÿ ñÿñ ìÿõðÿúè
öñóëëàðûíûí äÿéèøäèðèëìÿñèíè ãàâðàìàã (äàí) (ÿçèééÿòèíäÿí) øèðèí, çÿðèô ùèññè
ëÿççÿò äàëûíúà ãà÷ìàãäûð (õàòûðëàäûüûìûç êèìè, áåëÿ ýåäîíèñò ùÿéàòûí çþâã-
94
Бах: Всеобщая история искусств. Том II, книга II, Искусство средних веков. М.,
1961, с. 21
95
96
Шахназарова Н. Музыка Востока и музыка Запада. М., 1983, с. 26
97
Кузнецов К. Арабская музыка. Бах: Очерки по истории и теории музыки. Т. 2, Л.,
1940, с. 267
98
99
Йеня орада.
100
Бах: Рациональное и иррациональное. Сб. III, М., Инион, 1980
101
Арабская средневековая культура и литература. с. 55
132
ñÿôà ö÷öí éàðàíäûüûíû èääèà åäÿí) ìöíàñèáÿòè Ãÿðáäÿ ïàòðèñòèêà (II-VIII ÿñð.
õðèñò., äîãìàòèê ôÿëñÿôÿñè íöìàéÿíäÿëÿðè äÿ òÿãèá åäèðäèëÿð)».102
Ã.Õóáîâ «Ïðàâäà» ãÿçåòèíäÿ 1938-úè èëäÿ éàçûðäû: «Õàëã ÷àëüû àëÿòëÿðè
îðêåñòðèíèí èôàñûíäà «×àùàðýàù», «Øóð», «Áàéàòû-Øèðàç» ìóüàìëàðû
äèíëÿéèúèíè ìåëîäèéàíûí (ùàâàíûí – Ý.À.) þçöíÿìÿõñóñëóüó, ñÿñëÿðèí èíúÿ
ðèòìèê íàõûøû âÿ èôàäÿ ýþçÿëëèéè èëÿ ÿñèð åäÿí ÿëà ñèìôîíèê ïéåñëÿð êèìè
ñÿñëÿíèð».103
Òàíûíìûø ñîâåò áÿñòÿêàðû âÿ ìóñèãè íÿçÿðèééÿ÷èñè, àêàäåìèê
Á.Â.Òñàðéåâ éàçûðäû êè, êàìàí÷àäà èôà îëóíàí ìóüàìëàðûí ñÿñëÿíìÿñè
«éàääàøëàðäà Äåáöññè âÿ Ñêðéàáèí êèìè ÷îõ èíúÿ àâðîïàëû ñÿñ ñÿíÿòêàðëàðûíûí
îáðàçûíû úàíëàíäûðûð».104
Øÿðã ìóñèãèñèíèí ðÿìçè àëëåãîðèê âÿ ìèñòèê ìÿíÿâè (ðóùè) ìÿçìóíó
ùàããûíäà ìöùàêèìÿëÿð èñÿ öìóìè áèð ìþâçóéà ÷åâðèëìèøäèð. Ýåäîíèçì äÿ,
ðöùàíèëèê äÿ êÿäÿðëÿ (öçöíòö èëÿ) áèð ãÿäÿð ïèñ óéüóíëàøûð. Èêèíúèñè, øÿðã
ìóñèãèñèíÿ áåëÿ ãèéìÿò âåðèëìÿñè îíóí ìàùèééÿòèíèí åëåìåíòàð øÿêèëäÿ áàøà
äöøöëìÿìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàðäûð. Áó èñÿ, íåúÿ äåéÿðëÿð, áàøà äöøìÿéÿíèí ýöíàùû
äåéèë, îíóí áÿäáÿõòëèéèäèð. Åùòèìàë êè, Èáí Ðöøä (Àâåððîññ) áåëÿ âÿçèééÿòè
ÿââÿëúÿäÿí ýþðöá, ùÿëÿ XII ÿñðäÿ þçöíöí «Òÿêçèáèí òÿêçèáè» òðàêòàòûíäà
éàçûðäû êè, êèìñÿ ùÿð ùàíñû èíúÿñÿíÿò ÿñÿðèíè ìöøàùèäÿ åòìÿçäÿí ÿââÿë áó
ÿñÿðèí ùèêìÿòè îíóí ö÷öí ÿñÿðäÿ èôàäÿ åäèëìÿñè èñòÿíèëÿí ùèêìÿò âÿ ãàðøûéà
ãîéóëàí ìÿãñÿä à÷ûëìàäàí à÷ûëà áèëìÿç. ßýÿð î, áó ùèêìÿòè ãÿòèééÿí áàøà
äöøìöðñÿ, îíà åëÿ ýÿëÿ áèëÿð êè, áó ÿñÿð ùÿð ùàíñû ôîðìàéà, òÿñàäöôè þë÷öéÿ,
ùèññÿëÿðèíèí ùÿð ùàíñû òÿñàäöôè ñûðàëàíìàñûíà âÿ óéüóíëóüóíà ìàëèê îëà
áèëÿð… Èíúÿñÿíÿò ÿñÿðëÿðèíÿ ìöíàñèáÿòäÿ áåëÿ ñÿòùè ðÿéëÿð, ôèêèðëÿð òÿðÿôäàðû
îëàí êÿñ íÿ áó ÿñÿðëÿðè, íÿ äÿ îíëàðûí éàðàäûúûëàðûíû àíëàéûð, ÷öíêè îíóí
ôèêèðëÿðè (ðÿéëÿðè) äöçýöí äåéèë.105
Ö÷öíúö; ÿñÿðëÿðÿ áåëÿ ãèéìÿò âåðìÿñèíÿ àâðîïàìÿðêÿç÷èëèê éàíàøìà,
áàøà äöøìÿê àðçóñóíäà îëìàìàãëà ÿëàãÿëèäèð, áó èñÿ àðòûã áÿäáÿõòëèê äåéèë,
áàøà äöøìÿìÿéèí ýöíàùûäûð.
Âÿ íÿùàéÿò, äþðäöíúö, áó çþâã èøèäèð âÿ áóðàäà «çþâã ùàããûíäà
ìöáàùèñÿ åòìèðëÿð» çÿðá-ìÿñÿëè òàìàìèëÿ ùÿìàùÿíý îëìóøäóð.
Ìöñÿëìàí ìóñèãèñèíäÿ ÿñàñ åìîñèîíàë-èôàäÿ àüûðëûüû àùÿíý-èíòîíàñèéà
ñôåðàñûíà äöøöð. Ãÿðáè Àâðîïà âÿ Øÿðã ìóñèãèëÿðèíäÿ àùÿíý (ëàä) ìÿôùóìó
ùèññ îëóíàí äÿðÿúÿäÿ ôÿðãëÿíèð.
Øÿðã ëàäëàðûíûí ìåëîäèéàíûí òÿøêèëèíèí, íèçàìûíûí, äàõèëè ãàíóíëàðû èëÿ
øÿðòëÿíÿí òÿáèÿòè, äàäûí ùöäóäëàðûíû ÷îõ ìóòÿðÿääèä åäèð..
Áó, èôà çàìàíû äåòàëëàðà ìöñòÿñíà ùÿññàñ ìöíàñèáÿò âÿ ìåëîäèéàíûí ÿí
êè÷èê «ÿéðè-öéðöëÿðèíè» ñåçìÿéÿ ãàáèë ñàô ãàâðàéûøû òÿëÿá åäèð. Ìÿùç èíòåðâàëëàðûí
(ìèêðîèíòåðâàëëàðûí) çÿðèô ñÿñ éöêñÿêëèéè ÷àëàðëàðûíà ðèàéÿò åäèëìÿñè ëàääàõèëè
äèôôåðåíñèéàñûíûí áþéöê ñÿðâÿòèíÿ éåòèøìÿéÿ âÿ îíóíëà äà ñîíñóç ñàéäà
åìîñèîíàë-îáðàçëû ÿëàãÿëÿð, àññîñèà÷èéàëàð éàðàòìàüà èìêàí âåðèð. Îðòà ÿñðëÿð
ìöñÿëìàí ìóñèãè íÿçÿðèééÿ÷èëÿðè éöçäÿí àðòûã ëàä ìöÿééÿíëÿøäèðèðäèëÿð. Áó,
Øÿðã ìóñèãè ñèñòåìëÿðè Ãÿðá ñèñòåìëÿðèíäÿí ôÿðãëÿíäèðÿí áàøëûúà
õöñóñèééÿòëÿðäÿí áèðèäèð.
Éàõûí Øÿðã ìóñèãèñèíäÿ ìåëîäèéàíûí «òÿìòÿðàãëû» âÿ ñÿõàâÿòëè
åìîñèîíàë-êîëîðèòëè çÿíýèíëèéèíÿ ãåéðè-àäè äÿðÿúÿäÿ èíúÿëèêëÿ èøëÿíìèø
ìåëèçìàòèêà óéüóí ýÿëèð. Ìöñÿëìàí ìóñèãè åñòåòèêëÿðè îðíàìåíòèêàäàí
102
Грубер Р. История музыкальной культуры. М.-Л., 1941
«Правда», 1988, 16 апреля, № 105
104
«Огонек», 1927, № 48
105
Ибн Рушд. Опроверъение. Бах: Избранные произведения мыслителей стран
Блиънего и Среднего Востока. М., 1961, с. 433
103
133
(áÿçÿê-äöçÿêäÿí) ìÿùðóì ìàùíûíû ñóñóç ÷àéëà, ÷è÷ÿêñèç äàüëà (Èáí Ñèíà)
ìöãàéèñÿ åäèðäèëÿð.
Ïðàêòèêàäà ìåëîäèéàíû ýóðóëòóëó áÿçÿìÿ çþâãö âÿ íÿçÿðèééÿäÿ
òåðìèíîëîýèéàíûí ìöâàôèã øÿêèëäÿ èøëÿìÿñè äàùà ñîíðàëàð Øÿðãäÿí Àâðîïàéà
êå÷äè. Ìöòÿõÿññèñëÿð ãåéä åäèðëÿð êè, ãðèãîðèàí õîðàëëàðûíäà (äóà ìÿçìóíëó
õîðëà îõóíàí õðèñòèàí ìàùíûëàðû) 80-ÿ ãÿäÿð ìåëèçìàòèê öñóë èøëÿíèð, ìóñèãè
îðíàìåíòèêîâêàñûíûí Àâðîïà èøàðÿëÿðè àðàñûíäà èñÿ «ÿðÿá òåðìèíîëîýèéàñûíûí
èçëÿðèíÿ ðàñò ýÿëèíèð».106
Øÿðã âÿ Ãÿðá ìóñèãèñè àðàñûíäàêû öìóìèëèê âÿ ôÿðã, ãàðøû-ãàðøûéà
ãîéóëìà âÿ âàðèñëèê íÿçÿðäÿ òóòàí äèàëåêòèê ãàðøûëûãëû ÿëàãÿ âàðäûð.
Â.Ñ.Âèíîãðàäîâ ãåéä åäèð: «Øÿðã ìóñèãèñèíèí êå÷ìèøäÿ Ãÿðáëÿ, ÷îõëó òÿìàñ
íþãòÿëÿðè îëìóø âÿ èíäè äÿ âàðäûð… Ìåëîäèéàíûí èíêèøàôûíûí âàðèàíò-âàðèàñèéà
ìåòîäó, îíóí ìåëèçìàòèê ÿëâàí áîéàëàðû, òÿãëèäåòìÿ, àíòèôîíëóã
êóëìèíàñèéàíûí ôîðìà éàðàòìà ðîëó, ÿñÿðèí ãóðóëóø ÿëàìÿòè âÿ èôà÷ûëûã
õöñóñèééÿòè êèìè èìïðîâèçàñèéàëûã âÿ ñ. Ãÿðá ìóñèãèñèíèí, îíóí
þçöíÿìÿõñóñëóüóíó òÿøêèë åäÿí áÿçè õöñóñèééÿòëÿðè, Øÿðã ìóñèãèñèíäÿ
áöíþâðÿñè ãîéóëìóø ùÿìèí åëåìåíòëÿðäÿí íÿøÿò åòìèøäèð, ëàêèí Ãÿðá
øÿðàèòèíäÿ îíëàð äàùà ÷îõ èíêèøàô åòìèø, þç àñïåêòëÿðèíè êÿñá åòìèøëÿð».107
Ëàêèí Øÿðã âÿ Ãÿðá ìóñèãèëÿðè àðàñûíäà ôÿðãëÿð éöçèëëèêëÿð êå÷äèêúÿ
áþéöìöøäöð. Èíäè îíëàð áèð-áèðèíäÿí åëÿ ôÿðäè õöñóñèééÿòëÿðëÿ ôÿðãëÿíèð êè, áÿçÿí
îíëàðûí àðõàñûíäàí öìóìèíè öçÿ ÷ûõàðìàã ÷ÿòèí îëóð. Øÿðã ìóñèãèñè êèìè, Ãÿðá
ìóñèãèñèíÿ äÿ õàñ îëàí ÷îõëó âàñèòÿ âÿ öñóëëàð îðàäà âÿ áóðàäà äà î ãÿäÿð
ìöõòÿëèô øÿêèëäÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèð êè, áÿçÿí ñàíêè áèð-áèðèíÿ ãàðøû äóðóðëàð. Áåëÿ
êè, ÿýÿð âàðèàñèéàëûëûã Øÿðãäÿ ÿñÿðèí ÿñàñ ìåëîäèéà îáðàçûíûí òÿäðèúè
òÿøÿêêöëöäöðñÿ, Ãÿðáäÿ, ÿêñèíÿ, - àðòûã ÿñÿðèí ëàï ÿââÿëèíäÿ âåðèëìèø áó îáðàçûí
òÿäðèúè äÿéèøìÿñèäèð. Ìèñàë ýÿòèðìÿêäÿ äàâàì åòìÿê îëàðäû. Áóíà ýþðÿ äÿ Øÿðã
âÿ Ãÿðá ìóñèãèñèíèí öìóìèëèéè ôàêòëàðû, áóíóí ñàéÿñèíäÿ äöíéà ìóñèãè
õÿçèíÿñèíè çÿíýèíëÿøäèðìèø áó èêè ìÿäÿíèééÿòèí òàìàìèëÿ àøêàð ôÿðãëÿðè, îëäóãúà
þçöíÿìÿõñóñ, òÿêðàðîëóíìàç ÿëàìÿòëÿðèíèí îëìàñû ôàêòëàðûíà çèää äåéèë.
Ìóñèãèñåâÿð õàëãëàðûí îðòà ÿñðëÿð ìóñèãè ìÿäÿíèééÿòèíäÿ ñîñèàë
èñòèãàìÿòèíÿ ýþðÿ ùÿð áèðèíèí èäåéà-òåìàòèê, ñòèëèñòèê âÿ êîìïîçèñèéà õöñóñèééÿòëÿðè îëàí ö÷ ìöñòÿãèë ñôåðà íÿçÿðÿ ÷àðïûð: ôîëêëîð (õàëã) ñôåðàñû, ïåøÿêàð
(ÿíÿíÿâè - êëàññèê) ñôåðà âÿ êóëò (äèíè ìÿðàñèì) ñôåðàñû.
Ôîëêëîð ìóñèãèñè ñîí äÿðÿúÿ ñàäÿëèéè âÿ ìèñèëñèçëèéè, äàùà ÷îõ áöòþâëöéö èëÿ
õàëãûí ìÿíÿâè àëÿìèíè èôàäÿ åäèðäè: áåëÿ êè, Â.Ãóñåâèí ÿäàëÿòëÿ ãåéä åòäèéè êèìè,
ôîëêëîð – «ôîðìàñûíà ýþðÿ» èíúÿñÿíÿò âÿ ôóíêñèéàñûíà ýþðÿ èíúÿñÿíÿò îëìàéàí áèð
øåéäèð.108 Õàëã ìóñèãèñèíäÿí ôÿðãëè îëàðàã ïåøÿêàð êëàññèê ìóñèãè çÿðèô
äåêîðàñèéàëû, êóëò ìóñèãèñè èëÿ – åìîñèîíàë úîøüóíäóð. Ìóñèãè ìÿäÿíèééÿòèíèí ÿí
èíêèøàô åòìèø ñôåðàñû ìöðÿêêÿá òÿìàéöëÿ ìÿðóç ãàëìûø ïåøÿêàð ìóñèãè
îëìóøäóð. Î, ùàêèì òÿáÿãÿéÿ õèäìÿò åäÿ-åäÿ ùÿéàòâåðèúè õàëã ãàéíàãëàðûíäàí
àéðûëûá, èëêèí äåìîêðàòèçìèíè èòèðìèø âÿ ñÿðò ãàíóí-ãàéäàíûí (êàíîí) ÿñèðè
îëìóøäóð. XV ÿñðÿ éàõûí îíóí ìöòÿðÿããè èíêèøàôû òîðìîçëàíìûøäûð êè, áó äà
ìöñÿëìàí áÿäèè ìÿäÿíèééÿòèíèí öìóìè òÿíÿççöëö äåìÿê èäè. Ïåøÿêàð âÿ õàëã
èíúÿñÿíÿòèíèí ÿëàãÿñè çÿðóðÿòèíè ìöñÿëìàí ìÿäÿíèééÿòè ñÿíÿòêàðëàðû äÿðê
åäèðäèëÿð. Áó, àøàüûäàêû øöàðäà þç ÿêñèíè òàïìûøäûð: «Åëÿ éàçìàëû êè, ñàâàäñûçëàð
äà áàøà äöøÿ áèëñèí; åéíè çàìàíäà åëÿ éàçìàëû êè, ñàâàäëûëàð (îõóìóøëàð,
òÿùñèëëèëÿð) äÿ áÿéÿíÿ áèëñèí».109
106
Кузнецов К. Арабская музыка. Очерки по истории и теории музыки. Т. 2, Л., 1940,
с. 85
107
Виноградов В.С. Музыка Советского Востока. М., 1968, с. 11
108
Гусев А. Эстетика фольклора. Л., 1967, с. 78
109
Бартольд В. Мусульманский мир. Пг., 1922, с. 36
134
Îðòà ÿñðëÿð ìöñÿëìàí ìóñèãè ìÿäÿíèééÿòèíäÿ õöñóñè éåðè äèíè ìÿðàñèì
êóëò ìóñèãèñè òóòóðäó. Î, áöòöí ìöñÿëìàí õàëãëàðû ö÷öí âàùèä îëìàñû èëÿ ñå÷èëèðäè
(ìèëëè õöñóñèééÿò êÿñá åäÿí ôîëêëîðäàí âÿ ïåøÿêàð ìóñèãèäÿí ôÿðãëè îëàðàã). Úèääè
íÿçàðÿò àëòûíäà ãàäàüàíëàð âÿ íèçàì-èíòèçàì ìÿíýÿíÿñèíäÿ ãàëàí äèíè ìÿðàñèì
(âîêàë) ìóñèãèñè éöêñÿê áÿäèè çèðâÿëÿðè ôÿòù åäÿ áèëìÿäè. Õðèñòèàí ìÿðàñèì
ìóñèãèñè èëÿ ìöãàéèñÿäÿ, Ìöñÿëìàí ìóñèãèñèíèí äèíè ìÿðàñèì úàíðëàðûíäà
ìÿùäóäèééÿò, éåêíÿñÿêëèê, åéíèééÿò ìþùöðö âàð. Ìöñÿëìàí äèíè ìÿðàñèìëÿðè
ñôåðàñûíäà ìóñèãèíèí ö÷ ìöõòÿëèô íþâö âàð èäè: àçàí, çèêð (ðèòìèê áÿäÿí
ùÿðÿêÿòëÿðè èëÿ ìöøàéèÿò îëóíàí ìÿðàñèì ìàùíûëàðûíûí áèð íþâö) âÿ Ãóðàí
ñóðÿëÿðèíèí àâàçëà (ìåëîäåêëàìàñèéà) îõóíìàñû. Áöòöí áóíëàð õöñóñè
äÿéèøèêëèêëÿðÿ óüðàìàäàí áó ýöíëÿðÿäÿê ýÿëèá ÷àòìûøäûð (äîüðóäóð èíäè
øÿùÿðëÿðäÿ àçàí – íàìàçûí ìóñèãèëè äÿðàìÿäè ðàäèîëàøäûðûëìûøäûð).
Ìöñÿëìàíëàðûí ìóñèãè èëÿ ìÿøüóë îëìàñûíà îðòîäîêñàë èñëàìûí ãîéäóüó
ìÿùäóäèééÿòëÿðÿ áàõìàéàðàã ÿðÿá õèëàôÿòèíèí âàðëûüûíûí áèðèíúè
îíèëëèêëÿðèíäÿí åòèáàðÿí ìóñèãè, èíúÿñÿíÿòèí, åëìèí âÿ ïåøÿíèí äèýÿð
ôîðìàëàðû èëÿ éàíàøû õöñóñè èõòèñàñ îëìóøäóð. Îíà äèíè àéèíèí, ùÿðÿêÿòèí, èøèí,
ñàðàé ìÿðàñèìèíèí áèð òÿòáèãè åëåìåíòè êèìè éîõ, ìóñèãè÷èíèí ùÿéàòûíûí ÿñàñ
èøè, ìöñòÿãèë áèð ñÿðâÿò êèìè áàõûëìûøäûð. Ïðîôåññèîíàëëàøìà áöòöí îðòà ÿñðëÿð
äþâðö ö÷öí ñÿúèééÿâè îëàí òÿáÿãÿëÿðÿ âÿ ñèíôè ñòðóêòóðëàðà àéûðìà
÷ÿð÷èâÿñèíäÿ áàø âåðèðäè. Áóíà ýþðÿ äÿ, ìóñèãè éåýàíÿ éàøàéûø öñóëó îëàí
àäàìëàðëà éàíàøû, úÿíýàâÿð éàõóä ÿñèëçàäÿ ÿéàí äà ìÿøùóð ìöüÿííè,
ìóñèãè÷è îëà áèëÿðäè âÿ ÷îõ âàõò îëóðäó äà».110
Ìóñèãè ùàããûíäà åëì-ìóñèãè íÿçÿðèééÿñè âÿ åñòåòèêàñûíûí ÷è÷ÿêëÿíìÿñè
äÿ ìóñèãè ïðàêòèêàñûíûí éöêñÿê ïåøÿêàð ñÿâèééÿñèíÿ óéüóí ýÿëèðäè. Ìóñèãè
åëìè þçöíöí ÿí éöêñÿê çèðâÿñèíÿ IX ÿñðäÿ Áàüäàääà, íÿçäèíäÿ éóíàí
ìÿòíëÿðèíèí òÿðúöìÿ÷èëÿðè âÿ øÿðù÷èëÿðèíèí õöñóñè ùåéÿòè èøëÿéÿí «Ùèêìÿò
åâè»íèí éàðàíäûüû âàõò ÷àòäû. Àðèñòîòåëèí, Íèêîìàõûí, Åâêëèäèí, Ïòîëîìåéèí,
Àðèñòîòåëèí âÿ áàøãàëàðûíûí ìóñèãè ùàããûíäà ÿñÿðëÿðè ÿðÿá äèëèíÿ òÿðúöìÿ
îëóíäó âÿ øÿðù åäèëäè.
Ìöñÿëìàí îðòà ÿñðëÿð âÿ «Èíòèáàù»û ýþðêÿìëè ìóñèãè íÿçÿðèééÿ÷èëÿðè âÿ
åñòåòèêëÿðèíäÿí ÿë-Êèíäèíè, ÿë-Ôÿðàáèíè, ßáöë-Ôÿðÿú ÿë-Èñôàùàíèíè, Èáí-Ñèíà
(Àâèòñåííà), Ñÿôèÿääèíè, «Ñàôëûã ãàðëàøëàðû»íû, ÿë-Øèðàçèíè, ÿë-ßìóëèíè, ÿëÃàäèðè, ÿë-Ùöñåéíèíè, Úàìèíè, Äÿðâèøèíè, Àëèíè, Êþâêÿáèíè âÿ áàøãàëàðûí
ýþñòÿðìÿê îëàð.
TÜRK DÜNYASINDA HALK ÇALGILARININ ATASI KOPUZ
Dr. Halil ATILGAN
Òöðêèéå Kültür Bakanlığı Güzel Sanatlar Genel
Müdürlüğünde Devlet Türk Halk Müziği Korosu
Àíêàðà-Òöðêèéÿ
Kopuz Türk Ağızlarında : Kopuz, kobuz, komuz, komus, komız, komıs,
şeklinde de söylenmektedir. Türk illerinde yüzyıllardır kullanılan Kopuz
Anadolu'daki telli halk çalgılarının da atasıdır. Değerli müzik adamı, araştırmacı
Mahmut R. Gazimihal "Bağlama geçen asırların bir icadı değil, Türk kültürünün
ozanlık geleneği olarak kopuzun devamıdır. Onu aziz kılan noktada işte budur"
denilenleri doğrulamaktadır.
Prof. Dr. Bahaeddin Ögel ise bu konudaki düşüncelerini şöyle dile
getirmektedir : "Kopuz ; her gün sesleriyle iç içe olduğumuz Anadolu sazlarının
110
Шахназарова Н. Музыка Востока и музыка Запада. М., 1983, с. 26
135
ünlü ve şanlı bir atasıdır. Anadolu'daki sazların İç Asya'da Türkçe konuşan
kuzeydeki tundralarda eşlerini bulabiliriz. Hem de aynı adla, aynı biçimle. Bu da
Anadolu Türklerinin Anadolu Türk kültürünün köksüz olmadığını göstermektedir."
"Kopuz; eski Anadolu'da yazılmış kitaplarda da çok geçen bir deyimdir. Eski
Anadolu'da , Osmanlı devletinde ve belki de Selçuklular çağında sazlarımızın tek ve
köklü adı kopuz idi. Bu konuda eski Anadolu kitaplarında sık sık örnek verilmiştir.
Bundan da anlaşılıyor ki ; gerek Anadolu'da, gerekse İç Asya ve Kuzey Asya
Türklerinde musiki alanında ana deyim her şeye hükmeden, tek çalgı kopuz idi. Bu
açık ve kesindir" demektedir.
Görülülüyor ki, kopuz türk halk çalgılarının atasıdır. Yaylı sazların tezeneli
sazlardan sonra ortaya çıktığı düşünülürse, Anadolu'da kopuzun ilk torunları
bağlama, ırızva, bulgarı, çagur ilk sırada yer alır. Kopuz zaman içinde çeşitli
evrelerden geçmiş, yeni halk sazlarımızın türemesine de vesile olmuş, köklü bir
geçmişe ve gelişime sahiptir.
Mahmut R.Gazimihal "Ülkelerde Kopuz ve Tezeneli Sazlarımız" adlı
eserinde"Orta Asya'da Kopuz" başlığıyla yayınladığı bölümde aynen şöyle
demektedir: "Vambery; iptidai Türk cemiyetinin ilk musiki aleti olarak sipuzgayı
kabulle, kopuzu daha gelişmiş bir cemiyete mahsus saymıştır. Iklığ kopuz, yaysız
kopuzdan sonraki merhale olduğu için, yaylı kopuz hakkında dediği su götürmez
surette doğrudur. Sazların genel tarihinde bir prensip faraziyesi var. Nefesli sazlar
tellilerden her ülkede daha eskidir. Çünkü nefes sazı ıslığın iliksiz kemik veya
boynuz gibi içi kav bir nesneye üflenerek taklitinden doğmuştur, deniliyor. Bu
prensibe göre Vambery haklıdır. Bütün eldeki metinlerde Türk çalgıları aşağı yukarı
aynı belirli yazı merhalesinde hep anılmışlardır (Neden sonra Kaşkarlı Mahmut hem
kopuz, hem sipuzga hem de başkalarını anmıştır. ) diye üstteki genel prensibi
değiştirerek kopuz daha eskidir, çünkü türkünün tek elden desteğidir diyemiyeceğiz.
Açık olan taraf, yaysız kopuzun menşei ilk çağda bulunduğudur. Nasıl ki kopuz
kelimesinin Türkçeliği aynı kuvvette sarihtir."
Aynı eserinde Gazimihal"Türkoloğ Prof. Dr. A. N. Samayloviç Çin'de kovzı
kelimesinin ağızla çalınan anlamıyla bilindiğini ilave etmişti. Bazı Çin dilcilerinin
kendisine dediğine göre kovzı nın etimolojisi Çince değil Türkçedir. Profesör,
kelimenin aslı kop- boğz olabileceği ihtimalini belirtti." ( Boğz , bizdeki boğazdır)
diyerek kopuz sözcüğünün buradan türediği konusunda Prof. Dr. Samayloviç'in
yorumunun dikkate değer olduğunu, aynı kanaatı benimsediğini belirterek ;
"Kopuzun kov ile kovı kökü bana kalırsa içi oyuk şey, anlamlı kovu kelimesinden
ziyade kopsamak gibi ilgili eski fiilerin köküne bağlı olmalıdır. Zira bu fiillerin hem
kopsamak, fırlamak seğirtmek, def etmek gibi haraki anlamları vardır. Hem de saz
çalanın el ve parmak cerbezesini ifade edebilirler. Kopuz adından önceleri
kopsamak gibi fiiller bulunmuş olabilirdi. Böyle bir tekaddüm her şeyden önce doğal
bir gelişimin verimi sayılabilirdi. Bizce tezenenin hızına göre kopuz adı doğmuş
olabilir. Düşünceyi destekleyen şu noktaya da işaret etmiştik. Aynı fiilerin mecazlı
anlamları mübalağa etmek, alaylı bir dille övmek gibi kopuzcu terennümlerinden
kinayeli ifadelere de yol açmışlardır. Kovmak fiili Çağataycada alaya alarak övmek
anlam larıyla kullanılırken aynı kopzamak fiilini Kaşkarlı Mahmut kopuz çalmak
anlamıyla vermiştir" diyerek belirttiği görüşünü;"Şimdiki halde güvenim bu son
kendi düşüncem den çok fazlasiyle Prof.Dr. Samayloviç'in baştaki inancına
tercihan bağlıdır" demektedir.
Prof. Dr. Bahaeddin Ögel ; "Bu çalgının adı çeşitli türk ağızlarında kobuz,
kobus kobız, kobıs komuz, komus, komız, komıs deyişleriyle söylenmiştir.
136
Katonov'a göre Başkır Türkleri bu saza kubıç, Yakut Türkleri ise, homıs diyorlar
dı. Bunlar ağız değişiklikleridir...
Kemençe ise; Kırgız, Altay ve Kuzey Türkleri gibi dış tesirlere açık olan
bölgelerde kopuz sözünü karşılayan gerçek bir alet idi... Bu çalgılarını çalan
Türkler kemençelerine de kopuz diyorlardı.
Radlof'a göre kopuz Kırgız ve Güney Rusya'daki Karayim Türklerinde
kemençe anlayışı ile söyleniyordu. Doğu Türkistanda ise telli sazların hepsine
kopuz deniyordu. Bizce bu sınırı aşmak gerekmektedir. Kopuzların çeşitleri
üzerinde az sonra duracağız. Ancak Abdulkadir İnan hocamızın da söyledikleri
gibi Kırgız Türklerinde Manas destanını söyleyen Manasçılar ile türkü veya
destandan bazı epizodları söyleyen ırcılar iki telli kemençeye hem komus hem de
kıyak yani kemençe diyorlardı."
Görülüyor ki bazı Türk boyları telli sazların hepsine kopuz diyor. Türkiye'de
: Cura, divan, tam bura, bağlama, bulgarı, ırızva, çağur Anadolu'da bağlama ailesini
meydana getiriyor ise, Orta Asya'daki bazı Türk boylarında da telli sazların hepsi
kopuz ailesini meydana getiriyor. Kopuzlar yaylı olduğu gibi yaysız da olabiliyor.
Yapılış, çalınış, özelliklerine göre değişik isimler alan kopuz oldukça da çeşitlilik
gösteriyor. İşte; Asya Türkleri kopuzu yapısal özelliklerine göre yorumlayarak,
çeşitli adlar vermişler, Prof. Dr. Bahaaddin Ögel çeşitlerini Türk Kültür Tarihine
Giriş adlı eserinde şu şekilde sırlamış. (Cilt 9, s.254. )
Hayvan Tırnağından Kopuz
Ağaç Komuz
Bıçı Kopuz
Temir Kopuz
Kat Komus ( Teleüt )
Kıl -Kopuz
Kaylaçang Kopuz
Kolça Kopuz
Kökle Kopuz
Okça Komıs
Ozan Kopuzu
Çertme Kopuz
Çartı Kopuz
Serçeng Komıs
Çerçer Komus
Şertpe Komıs
Yadıngı Komıs
Telli bir saz değildir
Telli bir saz değildir
Orta Asya'da yüzyıllardır kullanılan kopuz Anadolu'daki telli sazların da
atasıdır. Kopuzun Dede Korkut tarafından icad edildiğine inanılır. Ozanların
çalgısı olarak tüm Türk boylarında kullanılmıştır. Uzun saplı kopuza kolca kopuz
denmiş ki ; Türkiye'deki bağlamanın uzunluğu ile kolca kopuzun boy ölçüleri
birbirine yakındır. Uzun saplı kopuz anlamına gelen kolca kopuz gemici ozanlar
vasıtasıyla Avrupa ülkelerine tanıtılmış, ilgi çeken bu çalgı müzelerde saklanmış,
bilim adamları hakkında yazılar yazarak kopuzun Türklere ait olduğunu ifade
etmişlerdir. Daha önce at kılı, kiriş, ipek ve ağaçtan teller yapılarak çalınan kopuz,
Anadolu'ya geldiğinde tel burgularının ve perdelerinin olması özellikle dikkati
çakmiştir. Tarihçi Hammer yazdığı Osmanlı tarihinin ek kısmında madeni tellerin
137
Avrupa'ya Türkler tarafından tanıtıldığını, kopuzla geldiğini kaynak göstermeden
yazmıştır. Sap boyunun uzaması, madeni tellerin takılması, kopuzun tekamül
etmesini sağladığı gibi, daha çok ses elde edilmesine de vesile olmuştur. Kopuzun
Türk illerinden dünyaya yayıldığı kesindir.
Dr. Ahmet Caferoğlu'da kopuzun ; Uygurlar vasıtasıyla doğuya, sonra
Kıpçak ülkelerine, Türkistan'a, Anadolu'ya, Rumeli, Litvanya, Rus ve Ukrayna
topraklarına, Almanya ve Afrika'ya kadar yayıldığını, Türkler tarafından
tanıtıldığıni ifade ederek yukarıdaki görüşümüzü doğrulamaktadır.
Gazimihal da; "kopuz bağlamasının 17. yüzyılda güney Avrupa'ya bile kolca
sıfatıyla geçtiğini kayıtlarıyla göreceğiz" diyerek, "Miladi 8. yüzyılda kopuzun
Akdeniz'e yönelmişliğine dair izler vardır. Bu asır Endülüs Arap devletinin Asya
kültürüyle meşbu bir seviyede başlangıcı, 11. yüzyılda Garp Selçuki devletinin
Anadolu'yu baştan başa açmaya koyulduğu bir çağdır" demekte. Evliya çelebi ise
seyahatnamesinde ince tambura teli çeken esnaftan bahsetmektedir.
Banim çocukluğumda Çukurova'da bağlamaya dambıra denilirdi. İcracıyada
dambıracı. Dombıra Asya Türklerinde de kullanılmaktadır. Dombıra da kopuzun
torunların dandır. Doğu ve Batı Türkistan'da yaşayan Türklerde, Kazak ve
Kırgızlarlarda dombıra kullanılmaktadır. Dombıranın aslı, atası da kopuzdur.
Anadolu'da bağlama alilesinin birinin adı da tamburadır. Tambura ile dombıra
arasındaki benzerlik oldukça dikkat çekicidir. Asya dombırası Anadolu'da tambura
olmuştur.
Kopuz; Orta Asya Türklerince çok kutsal sayılırdı. Ona düşman
dokunamaz, yere konulmazdı. Çalmaya başlamadan önce öpülerek başa konur,
kendinden usta bir kopuzcu varsa destur istenir, sonra çalmaya başlanırdı.
Orta Asya'daki kopuza duyulan saygı bugün halâ Anadolu'da devam
etmektedir. 1991 yılında Şanlı Urfa'nın Kısas beldesinde katıldığım cem töreninde
zakirler, kopuzun torunu olan bağlamayı önce başına koydu. Sonra öptü. Dededen
destur isteyerek çalmaya başladı. Bu gelenek Orta Asya'da Dede Korkut'a duyulan
saygının, Kısas'taki bir görüntüsü olarak karşımıza çıkmakta, kopuzun da
kutsallığını göstermektedir. Onun için ozanlarımız hicivlerini, övgülerini, ağıtlarını,
kahramanlıklarını kopuzlarıyla dile getirmişler. Alevi cemlerinde deyişler Allah için
çalınıp söylenmiştir. Kopuz; ozanlarımızın gözü kulağı, eli ayağı olmuştur.
Aşağıya aktardığımız efsanede bile kopuzun kutsallığını görmek mümkündür.
Efsa neye göre ; Cengiz'in torunu, Coşu Han'ın oğlu avlanırken yabani atlar
tarafından öldü rülür.Coşu Han, oğlunun acı haberini getirenin kulağına kurşun
döktüreceğine dair yemin eder. Bunu duyan halk Coşu Han'a varıpta oğlunun
yabani atlar tarafından öldürüldüğünü söylemeye cesaret edemez. Ancak ; kopuzun
kutsallığına inanan, cesaretini ondan alan ozan çıkar Coşu Han'ın karşısına :
"Alaşa Han Coşu Han
Aksak kulan ürkmüş
Kulan tepmiş öldürmüş
Başın yere getirmiş"
diyerek acı haberi kopuzuyla dile getirir. Haberi duyan Coşu Han ozanın kulağına
kurşun döktürmek istemez. Ama yeminini bozmakta işine gelmez. Düşünür taşınır.
Yeminini bozmamak için ozanın kopuzunun göğsüne erimiş kurşunu döktürür.
Dökülen kurşun kopuzun göğsünde üç delik açar. Bu efsaneden sonra kopuzların
göğsü üç deliklidir.
138
Yakın zamana kadar Anadolu'daki bağlamaların göğsüde üç delikliydi. (Deliklerin matkap olmasına rağmen kızgın tığlarla yakılarak delinmesi kopuza kurşun
dökme efsanesinden kaynaklanıyor olmalı.) Sonra bağlamaların göğsündeki bu
delikler kapatıldı, tekne arkasından yuvarlak bir delik açıldı. Bağlamalarda arkadan
açılan deliklerin daha iyi ses vermesini sağlamak amacıyla kullanıldığı, sonradan da
mikrofon konulduğu bir gerçektir. Bu deliğin efsaneyle ilgisi olduğunu sanmıyorum.
Ama bağlamadan daha iyi ses alınması için yapıldığı kesindir.
Baştan beri anlatmaya çalıştığımız ve de Orta Asya'dan çeşitli vasıtalarla
Anadolu'ya gelen kopuz, Yunus Emre'ye de konu olmuş. Yunus Emre:
"Ey kopuz ile çeşte
Aslın nedir bu işte
Eydür aslımdır ağaç
Koyun kirişi birkaç
Ağaç deri derildi
Kiriş ile bir oldu
Işk denüzine daldı
Beane yok bu işti
Mevlâna sohbetinde
Saz ile işret oldu
Arif mâniye daldı
Çün biledür ferişte
Yunus imdi Süphanı
Vasfeylegil gönülde
Ayru değül ariften
Bu kopuz ile şeşte"
139
diyerek şiirinde kopuzu işlemiştir. Yunus Emre'nin 1238 -1320 yılları arasında
yaşadığı düşünülürse, o tarihlerde Anadolu'da kopuz vardı. Yunus'un şiirine konu
olan kopuzun telleri kiriş, sayısı da altı idi.
Anadolu'ya çeşitli vesilelerle giren telli kopuz, zaman içerisinde gelişerek
neslinin devam etmesini sağlamış, çağur, ırızva, bulgarı ve bağlama gibi halk
sazlarımızın türemesine vesile olmuş, türeyen bu sazlar kopuzun torunları olarak da
günümüze kadar gelmiştir. Geleneğini devam ettirerek zamanımıza kadar ulaşan bu
sazlar bağlama ailesini meydana getirmiş, Türk halk müziğimizinin de ana sazı
olmuştur.
Güney Anadolu'da, özellikle Çukurova'da, çeşitli folklor derlemeleri ve halk
çalgı larıyla ilgili araştırma yapan Ali Rıza Yalgın"Cenupta Türkmen Çalgıları"
adlı kitabında tespitlerini :
1- Depki Çalgıları
: ( Vurmalı Çalgılar)
2- Soluk Çalgıları
: ( Nefesli Çalgılar )
3- Telli Sazlar
: ( Mızraplı Çalgılar )
olmak üzere üç grupta toplamış,"Muhitimizde Türkmenlerin en çok kullandıkları
müzik aletleri çağur, bağlama, ırızva, bulgarı ve santurdur." dedikten sonra
çalgılarla ilgili tespit ettiği özellikleri de kısaca açıklamıştır. Biz; Yalgın'ın
tespitlerindeki depki, soluk ve mız raplı çalgılardan santur hariç diğerlerini aynen
alıyoruz.
"Çağur : Bugün yalnız Tahtacılar ve Kızılbaşlar tarafından kullanılan bu
saz dokuz tellidir. Bazan altı tel olduğu vakidir. Perde adedi on beş olup
burmalara geçtiği ilk perdeye baş perde, 2. 3. 4. 5. perdelere otra perde 6. perdeye
sağır 7.8.9. ve 15. perdeye kadar olanlara ise zil perde, yalnız 9.ve 10. perde
arasına yine sağır denir.
Kızılbaşlar bu sazın yukardan başlayan ilk beş perdesiyle çalınan havalara
Kulak Havaları, diğer perdelerle çalınan havalara ise Yumuşak Havalar adını
verirler. Bu sazlarda düzen (Akort ) üç sesle yapılır. Bu seslerin adına zil, sarı
orta, ağır hava derler. Çağur , bağlama, bulgarı, ırızva sazlarında aşağıdaki
parçaların adı müşterektir. Teli sıkıştırmaya mahsus olan çivilere burma, telin
altından geçtiği ilk madeni perdeye baş eşik, son perdeye kadar devam eden sapa
kundak, sazın göğsüne döş, eşiğine darak, teknesine çanak adları verilir. Çağur ile
ayin havaları, semai , nefes gibi havalar çalınır" demektedir.
Çağur - Çöğür
Yalgın'ın"Cunupta Türkmen Çalgıları" adlı eserinde tespit ettiği çağur
resimde görülendir. Gazimihal"Ülkelerde Kopuz ve Tezeneli Sazlarımız" adlı
kitabında, Yalgın'ın çağur ve diğer sazlarla ilgili tespitlerini aynen aktarmış. Prof.
Dr. Bahaaddin Ögel ise ; Türk Kültür Tarihine Giriş adlı eserinde ( Cilt 9, sayfa 72
) Çağur-Çöğür konusuna yer vermiş. İran Türklerinde, Yeniçeri dervişlerinde,
Yeniçeri ozanlarında Germiyanoğullarında, Azerilerde, Dağıstan bölgesinde çağurun
- çöğürün kullanıldığını yazmıştır. Ögel ; "Çöğür sözünün aslı çağur veya çogur
mu idi. Türkiye dışındaki Türklerde nefesli sazlar dışında çöğür adlı bir sazın
bulunmadığına bakılırsa bunun üzerinde önemle durmak gerekir...Çöğür batı ve
doğu Türk kültür çevrelerinde ayrı anlayışlarla söylenmiştir. Doğu Türk kültür
çevreleri içinde çöğür daha çok nefesli sazlar için söylenen bir deyim olmuştur.
Bunun yanında kuş sesi, böcek cırlaması, ıslık gibi seslerin mânalarını da içinde
140
toplamıştır" diyerek, Mahmut R. Gazimihal'in bu gerçeği bildiğini de söylemeyi
ihmal etmemiştir. ( Cilt 8, sayfa 471)
Evliya Çelebi seyahatnamesinde "Çöğür sazının mucidi Germiyan
padişahlarından âlûde-i aşk-ı ilahi Yakup Germiyani'dir. Kütahya'da Zırhkeş
bağlarında yatır. Bu saz levandane beş kıllı, tahta göğüslü, 36 perdeli, gövdesi
büyük bir sazdır. Ekseri Yeniçeri ocağına mahsustur." ( C.1, s. 638 )
Henay George Farmer, On Yedinci Yüzyılda Türk Çalgıları ( Çeviri Dr. M.
İlhami Gökçen ) adlı eserinde de :"Çağuru Kütahya'da Yakup Germiyani icat
etti.Tahta göğüslü, beş telli, ve yirmi altı perdelidir. Ekseriya Yeniçerililer
kullanır" demektedir.
Görüldüğü gibi Anadolu'da kopuzun torunu olarak ortaya çıkan ÇağurÇöğür, maalesef yeni türetilen kısa saplı bağlamaların da adı olmuştur. Bu ad
çağurun tarihi gelişimiyle mütenasip değildir. Ayrıca çöğürün kısa saplı bir saz
olduğuna dair de hiç bir bilgi yoktur. Kopuzun sap boyu uzatılarak daha fazla ses
elde edilirken, şimdi bunun tersi yapılmakta adına da çöğür denmektedir. Müzik
piyasasında maalesef çöğür deşelpe gibi yanlış kullanılmaktadır.
1996 da Fethiye'de üç telliyle ilgili yaptığım araştırmalarda başta Ramazan
Güngör olmak üzere yöredeki bütün üç telli çalanları dinledim. Şelpe diyene
rastlamadım. Hatta Fethiye Esenler köyünden Mehmet Bodur kaynak kişilerin en
yaşlısıydı. ( Belki şimdi sağ değildir ) O : Şelpeyi ilk defa benden duyduğunu,
yörede bu sözcüğün hiç kullanılmadığını defelarca ifade etmişti. Konuyu Bağlamam
Var Üç Telli adlı yazımla dile getirmiş, şelpenin ; bağlamayı tezene kullanmadan
çalmanın adı olmadığını, bu çalma tekniğinin içinde ayrı bir tavır ve uslup olduğunu
ifade etmiştim. Şimdi de çöğürün yanlış kullanıldığını, hatta Orta Asya'da bir kaval
çeşidinin adı olduğunu söylüyorum.
Çağurun, bulgarı ve ırızvaya göre sap boyunun çok daha uzun olmasına
rağmen, normal sazların sapları kesilerek güdükleştirildi. Ortaya çıkan"kısa saplı
bağlama" da çöğür tahtına oturdu. Türkiye'de metodu yazılarak piyasaya sürüldü.
Bir sazın tarihi gelişimi incelenmeden, özellikleri bilinmeden metot yazılamaz. Metot
yazmak ciddi bir iştir. Bilimsel temellere dayanması gerekir. Eğer bu özelliklere haiz
değilse ticaridir. Ticari amaçlarla ülkemizde Çöğür Metodu yazılıyorsa: Eline
"Kısa saplı bağlama" yı alan yağız delikanlım da işte bu çöğürdür diyerek
tezenesini vuracaktır tellere. Aman Allah'ım ne büyük gaflet..
Durum böyle iken, bağlama ailesine nasıl katıldığı bilinmeyen"kısa saplılar"
a artık herkes çöğür demeye başladı. Bu ad nasıl ortaya çıktı, bu adı kim koydu
bilinmez. Bilinen odur ki ; Türk Dil Kurumu'nun 1988 yılında ( Yeni baskı )
yayınlamış olduğu Türkçe Sözlükte'de : Çöğür : Maalesef,"İri gövdeli kısa saplı bir
Türk halk sazı" olarak ifade edilmektedir. ( Sayfa 320. Çöğüre kısa saplı bir Türk
halk sazıdır diyen benim bildiğim ilk ve tek kaynaktır. )
Bu konuda çalışmalar yapan İTÜ Türk Musikisi Devlet Konservatuvarı
Çalgı Yapım Bölüm Başkanı Sn. Cafer Açın, Türk Halk Müziği ve Oyunları
Dergisi'nde ( S. 5, s. 216, 1983 ) yayınladığı"Türk Halk Çalgıları" (II) başlıklı
yazısında konuyla ilgili tespitlerini aynen şöyle dile getirmiş. Aktarıyorum.
"Çöğür : Divan sazına yakın büyüklükte, 9 ile 6 tel takılmakta 15 kadar
perdesi bulunmaktadır. Akordu : Alttaki şekilde görüldüğü gibi ; Alt iki tel Lâ, orta
tellerin birisi Lâ diğeri Re, üst teller Sol sesine akort edilir.
Cafer Açın'ın yukarıda anlattığı çöğür akordu.
141
Çöğür ile; nefes ayin ve semai gibi havalar çalınır. Bugün daha ziyade curası
çalınmaktadır. Yeni yetişen gençlerimiz cura bağlamadan az farklı bu saza çöğür
diyerek, aslını curası ile karıştırmaktadırlar. Cura: Adı geçen sazın bir oktav tizi ve
küçüğüdür" diyen Açın ; yazısında bağlama ailesini büyükten küçüğe doğru 13 çeşit
olarak sıralamış. Çöğür: üçüncü büyük saz olarak sırada yerini almış,kısa saplı halk
sazının adıdır ibaresini hiç kullanmamıştır. Sözcüğün de yanlış kullanıldığını da
ifade etmiştir.Çöğürün kısa saplı bir halk sazı olduğu sadece Türk Dil Kurumu'nun
Türkçe sözlüğünde görülmektedir.
Kurumun1974 baskısından tıpkı basımını yaparak 1982 de yayınladığı
Türkçe Sözlükte ise çöğür : ( Madde 1-Sayfa 192 ) İri olan gövdesine göre sapı
kısa bir çeşit tam-bura" açıklaması bulunmaktadır ki yanlıştır. Çünkü ; tambura
bağlama alilesinde ayrı çeşittir. Kendine has ölçüleri vardır.
İrfan Kurt, Bağlamada Düzen ve Pozisyon adlı kitabında tamburanın
ölçülerini :
Tekne boyu
: 40 cm.
Sap Boyu
: 53 cm.
Tel Boyu
: 85 cm. olarak vermiş.
Cafer Açın aynı sazın ölçülerini Türk Halk Çalgıları ( II ) adlı yazısında :
Tekne Boyu
Sap Boyu
Tel Boyu
: 38 cm.
: 50 cm.
: 80 cm.
olarak vermiştir. Mehmet Özbek, Muammer Sun, Ertuğrul Bayraktar, Erdal
Tuğcular , Burhan Önder'in müştereken hazırlamış oldukları Türk Halk Müziği
Çalgı Bilgisi adlı kitapta da ölçüler Cafer Açın'la aynıdır. Sapı da kısa değildir. Sap
kısaldığı zaman tını değişir ki o saz tambura olmaktan çıkar. Tamburanın kendine
has bir tınısı vardır. Tambura sözcüğü kısa saplı bağlamalar için kullanılamaz. Türk
Dil Kurumu'nun Türkçe sözlüğündeki 1982 ve 1988 baskısındaki çöğürle ilgili
anlam farklılığıda ilginçtir. Bu tür değişiklikler Anadolu daki kopuzun torunlarının
bir bozulması ve de aslını kaybetmesinin bir ifadesidir.
Halk oyunları ekiplerine maalesef"yıllardır folklor ekibi" denildiği gibi kısa
saplı bağlamalara da çöğür denilmiş ve sözlüğe de böyle geçmiştir. Piyasada şakır
şakır sözüm ona çöğür, metoduyla birlikte satılıyorsa. Spiker anonsunda çöğür
diyorsa, sap samana karışmıştır. Yakında"Foklor ekibinden çöğürle bir açış
dinleyeceksiniz" denildiğinde şaşırmamamız gerekir.
Çağur- çöğürden sonra ele alacağımız kopuzun torunu olan ikinci telli halk
sazımız ise ırızvadır. Ali Rıza Yalgın adı geçen eserinde ırızva ile ilgili şu bilgileri
vermektedir."Irızva : dört burmalı üç tellidir. Üst tel baş tel, 2. tel orta tel, alt tele
sarı tel denir. Bur maların bir tanesi kullanılmaz. Irızvanın ikinci adı kara
düzendir. Irızvalar ikiye bölünür. Bunların farkları birinin diğerinden küçük
olmasından ibarettir. Büyük ırızvalar baz, küçüklerine cura denir. Perde sayısı on
üçtür" demektedir.
Ali Rıza Yalgın'ın Cenupta Türkmen Çalgıları adlı eserindeki ırızva
Daha çok Güney Anadolu Türkmenlerinin kullandığı Irızva, Osmaniye'nin
Düziçi ilçesinin Gökçayır köyünde ve Bahçe ilçesinde halâ kullanılmaktadır.
Düziçi'nin Gökçayır köyünden Âşık Kır İsmail, ( İsmail Güngör 1936 yılında Bela
142
Bartok'un derleme yaptığı kaynak kişilerden biridir. 1972 yılında vefat etmiştir.) yeni
yakında kaybettiğimiz Âşık Köroğlu (Mehmet Demirci) Âşık Mahmet Ova, 1981
yılında kaybettiğimiz Bahçeli Âşık Kıro ( Mehmet Şahin ) ırızva kullanan ve de Orta
Asya'daki Manascıların Düziçi ve Bahçe temsilcileri olarak geleneği günümüze
taşıyan mahalli sanatçılardır. Irızvaları üç teli olup 60-70 cm boyundadır. Yörede bu
çalgıyı kullananlar farklı bir âşıklık geleneğine sahiptirler. İrticali söylemeleri ve
atışmaları yoktur. Hikâyeleri dramatize ederek anlatırlar, yeri geldiğinde de aldı
bakalım sazı görelim ne dedi diyerek türküsünü söyler. Anlattıkları hikâyelerin
dışındaki türküleri çalıp söyleyemezler. Yukarıda da belitttiğim gibi bunlar destancı
âşıklardır. Kısaca Asya'daki Dede Korkut'un devamıdırlar. Parayla düğün çalarlar.
Geçimleri bu gelenek üstüne kurulmamakla birlikte yaptıkları işten para
almaktadırlar.
Yörede bahsettiğim âşıkların uygulamaya koyduğu; hikâyeli türkü söyleme
geleneğine bozlak denilmektedir. Daha çok, Köroğlu, Hurşit, Genç Osman, Âşık
Garip, Öksüz Ali, Esma ile Zeycan, Elbeyli, Bey Mayıl bozlakları bilinir. Yöre
bozlaklarının halk müziğimizde bir uzun hava çeşidi olan bozlak formuyla hiçbir
ilgisi yoktur. (Hikâye arasında okunan türkülerin uzun hava formunda oluşu
bozlakla ilgili ilinti kurmamızı sağlayabilir.) Bir bozlağın dramatize edilerek
anlatılması, türkülerinin söylenmesi saatlerce sürebilir. 1986 yılında Düziçi'nin
Gökçayır köyünde rahmetli Aşık Köroğlu'dan derlediğim Öksüz Ali Bozlağı yaklaşık
4 saat sürmüştü. Âşık Kır ismail hariç diğer yörenin mahalli sanatçılarını 1977 1986-1987 yılarında yaptığım derleme çalışmalarında tanımış, sazlarını incelemiş ve
çeşitli bozlaklar derlemiştim. 1977-1986-1987 yıllarında Osmaniye, Düziçi ve
Bahçe ve yöresinde yaptığım araştırmalarda kopuzun torunları olarak : Bulgarı,
ırızva ve bağlama, tespit ettiğimiz tezeneli sazlar arasında yer almıştı.1986 yılındaki
derleme çalışmalarımızda kaynak kişimiz Gökçayırlı Âşık Köroğlu (Mehmet
Demirci) idi. Köroğlu ; çağur diye bir saz bildiğini ve elindeki ırızvayı
göstererek"İşte bunun biraz büyüğüne çağur denilir. Ama biz hiç çağur çalmayız.
Irızva çalarız. Çalarkende tezene kullanmayız. Bulgarıyı Aşık Kır İsmail bilirdi.
Irızvanın üç telli,teknesinin yuvarlak, bulgarının ise dört telli, dört burgulu,
teknesinin ırızvaya göre biraz daha köşeli olduğunu söylerdi. Irızvanın büyüğüne
baz derdi. Bazın aslında ayrı bir saz olmadığını ırızvaların boy farkını belli etmek
için kulla nırdı" diyerek halk çalgıları konusunda bizi bilgilendirmişti.
Ali Rıza Yalgın'da bu yörelerde araştırmalar yapmış, yörenin âşıklarını
tanımış, bozlaklar (Hikâyeli türkü ) derlemiş, ırızva, bulgarı ve çağurla ilgili bilgiler
toplamış. Çalgılarla ilgili bilgileri Osmaniye'nin Yarpuz köyünden Âşık Mehmet ve
Haruniye'nin Gökçayır köyünden Âşık Kır İsmail'den ( İsmail Güngör ) derlemiştir. (
Gökçayır, Düziçi ilçe olmadan Haruniye nahiyesine, Haruniye'de Bahçe'ye bağlı idi.
Zaman içerisinde Haruniye Hacılar kasabasıyla birleşerek Düziçi oldu ve de
Osmaniye'ye bağlandı.)
Yalgın'ın çağur ve ırızva ile bilgilerini daha önce aktarmıştık. Bulgarı ile
ilgili tespitleri ise şöyle :
"Bulgarı" : Tıpkı ırızva gibi dört burguludur. Yalnız bunun muhitimizde üç
telli olmayıp dört tellidir. Aşık Veysel'in anlattığına göre bulgarının iki tellisi de
vardır. Bulgarı on altı perdeli olup çivilerle burmanın birinci perdesine baş perde,
diğer perdelere umumiyetle zil perde adı verilir. Diğer aksamları ırızvayla aynıdır.
Cenubi Anadolu'da Çağurdan başkasında mızrap kullanılmaz. Hepsi de kitera gibi
şahadet parmağı ile çalınır" (Dikkat edilecek olursa rahmetli Yalgın'da tezenezis
143
çalmaya şelpe deyimini kullanmamaktadır. ) diyerek kopuzun torunlarından olan
bulgarıyı da kısaca özetlemeye çalışmıştır.
Bulgarı sözcüğü ; "Türki", "Avrupai" gibi gibi nisbet eki aldığı için ilk
etapta çalgının Bulgarlara ait olduğunu akla getiriyor. Aynı düşünceye kapılan
Gazimihal bu konuyla ilgili düşüncesini Musiki Sözlüğü adlı eserinde; "Bulgarının
Bulgar tamburasıyla hiç alakası yoktur. Eski Volga boylarında yerleşip
müslümanlığı da kabul etmiş olan Bulgar isimli Türk boyundan bazı oymaklar
Kars yoluyla Anadolu'ya inerek Toroslar'a komşu bazı yaylalara konup göçer
olmuşlardı. Bulgarı sazının onlardan kalmalığı şüphe sizdir. Bu saz kuzey Anadolu
ve Rumelide kullanılmakla beraber Tamburi-Bulgari adıyla geçen yüzyılda
güneyden Mısır'a kadar yaygındı. Çağlar arasında bazı tertip farklarına uğradığı
anlaşılıyor.
Evliya Çelebi'nin saz çeşitlerimiz arasında bundan bahsetmemesi XVII
yüzyılda da Istanbul'un meçhulü kaldığına delildir. Izleri hep Güney
Anadolu'dadır" dedikten sonra"Anadolu'nun güney batısında Çukurova
taraflarından Kayseri bölgesine doğru hala epey revaçta görülen küçük boy bir
bağlama çeşidir" diyerek bulgarıyı tarif etmektedir.
Ali Rıza Yalgın'ın Cenupta Türkmen Çalgıları adlı eserinde tespit ettiği bulgarı .
SONUÇ: Anadolu'da kopuzun torunları olarak türeyen bağlama ailesi
araştırmacılar vasıtasıyla değerlendirilmiş tespitleri yapılarak sınıflandırılmış.
Cafer Açın bu aileyi : Büyükten küçüğe doğru ; meydan sazı, divan sazı ,
çöğür, bağlama, bozuk, âşık sazı, tambura, cura bağlama, iki telli, bulgarı, ırızva ve
kara düzen olarak sıralamış.
Türk Halk Müziği Çalgı Bilgisi'nde"Divan sazı, meydan sazı, tambura,
cura, on iki telli , çöğür, bozuk, ırızva, kopuz, vb." çeşitlerinin olduğu ifade
edilerek kabul gören üç ana çalgı esas alınmıştır. Bunlar da sırasıyla küçükten
büyüğe doğru; cura, tambura, divan olarak sıralanmış.
Savaş Ekici ; Bağlama ve Etüdler ve Tezene Çalışmaları adlı kitabında
bağlama ailesini: Cura, bağlama curası, tambura, bağlama , divan şeklinde
sınıflandırarak ölçülerini vermiş .
Gazimihal ise bağlama ailesini: Bağlama, bozuk, cura, çöğür, kara düzen,
tambura, ırızva, bulgarı, iki telli, on iki telli, cura bağlama olarak belirlemiştir.
Tespitler göstermektedir ki ; Kopuz Orta Asya'dan, Avrupa'ya, Anadolu'ya,
Osmaniye-Düziçi'den Âşık Kır Ismail'e, Muğla-Fethiye'den Ramazan Güngör'e,
Trakya-'dan Tamburacı Osman Pehlivan'a kadar geniş bir alana yayılmış, zaman
içerisinde gelişerek tel sayısına, şekline göre çeşitli isimler almış, varlığını günümüze
kadar getirmiştir. Muğla - Fethiye, Osmaniye - Düziçi'deki tespit ettiğimiz üç telli
sazlar Diğer Türk illerinde olduğu gibi tezene kullanılmadan elle çalınmaktadır.
Asya'daki dombıra çalmayla aynıdır. Onun için bağlama, ırızva, çagur, üç telli ve
bulgarı Anadolu'da kopuzun torunlarıdır. Kopuz Türk Dünyasındaki halk sazlarının
genel adı, halk çalgılarının da Atasıdır. Buna çok iyi sahip çıkarak Türk Dünyası
Halk Çalgılarının atası olan kopuza sadakatimizi göstermemiz gerekir.
KAYNAKÇA
Açın Cafer
Atılgan Halil
: Türk Halk Çalgıları Türk Halk Müziği ve Oyunları Dergisi
S. 5. s. 216.
: Kısaslı Âşıklar Özdal Basım Yayın Tic. Ltd. Şti. 1991
Şanlı Urfa.
144
Atılgan Halil
: Çukurova Türküleri Adana Valiliği Yayınları, Burcu Ofset
1998 Ankara.
Atılgan Halil
: Bağlamam Var Üç Telli, Folklor Edebiyat,S. 12, s. 158,
1997.
Bartòk Bèla
: Folk Musıc Research In Turkey, Kıado Akademisi 1976
Budapeşte.
Ekici Savaş
: Ramazan Güngör ve Üç Telli Kopuzu, Kültür Bakanlığı
HAGEM Yayınları, 1993 Ankara.
Ekici Savaş
: Bağlama Için Etütler ve Tezene Çalışmaları, Gazi Antep
Üniversitesi Basımevi 2000 Gazi Antep .
Farmer Henay George
: Onyedinci Yüzyılda Türk Çalgıları Kültür Bakanlığı
HAGEM (Çeviri Dr.M.İlhami Gökçen) yayınları, 1999 Ankara.
Gazimihal Mahmut R. : Ülkelerde Kopuz ve Tezeneli Sazlarımız Kültür Bakanlığı
MİFAD yayınları, Ankara Üniversitesi Mat.,1975 Ankara.
Gazimihal Mahmut R. : Asya ve Anadolu Kaynaklarında Iklığ, Ses ve Tel
Yayınları 1958 Ankara.
Gazimihal Mahmut R. : Musiki Sözlüğü , İstanbul Milli Eğitim Basımevi 1961İstanbul.
Gazimihal Mahmut R. : Şarki Anadolu Türkü ve Oyunları, Evkaf Matbaası 1929
Istanbul.
Kurt İrfan
: Bağlamada Düzen ve Pozisyon, Pan Yayıncılık 1989
İstanbul.
Ongan Halit
: Niğde Halk Türküleri, Niğde Vilayet Matbaası 1937,
Niğde.
Ögel Prof. Dr. Bahaeddin
: Türk Kültür Tarihine Giriş, Kültür Bakanlığı
Yayınları Cilt
8- 9.
Özbek Mehmet, Muaammer Sun: Türk Halk Müziği Çalgı Bilgisi Kültür Bakanlığı
Güzel
Genel Müdürlüğü Yayınları, 1989 Ankara.
Yalgın Ali Rıza
: Cenupta Türkmen Çalgıları Seyhan Basımevi 1940 Adana.
Yalgın Ali Rıza
: Cenupta Türkmen Oymakları Kültür Bakanlığı Yayınları
1977 Ankara. (Haz. Sabahat Emir )
145
GÜNÜMÜZ ÂŞIKLARINDA GÖRÜLEN SANAT
AKSAKLIKLARI
Hayrettin İVGİN
Türkiye’de yaşayan ve Türkiye’de yetişmiş günümüz âşiklari; âşik tarzi şiir
gelenegi ile âşiklik geleneginden giderek uzaklaşmaktadirlar. Yeni yetişen âşiklar,
âşiklik gelenegini ve âşik tarzi şiir söyleme (yazma) gelenegini yeteri kadar
bilmedikleri için, geçmişten günümüze intikal eden bu kültürel degerleri, gelecek
nesillere nakletmek eksik ve yetersiz kalmaktadir.
Âşik Kimdir?
Halk içinde yetişen, deyişlerini sazla söyleyen, sözlü şiir gelenegine bagli halk
şairine, âşik diyoruz. Âşik terimi yerine saz şairi, çögür şairi, halk âşigi, ozan
terimleri de kullanılır. Ancak, âşik deyince, halk arasında yalnızca saz şairlerimiz
kastedilir.
Halkımızın kastetdiği her zaman doğru değildir. Kendisine âşik lâkabını
yakıştıran pek çok şair, saz çalmasını bilmiyor. Onlara sazsız ozan, sazsız âşık
diyebilir miyiz? Diyebiliriz. Genelde biz bunlara kalemşűrasi veya kalam şairleri
diyoruz Âşiklar arasinda okur-yazar olmayan da var, saz çalmayan da...
Âşik kelimesinin yaygin olarak bilinen anlami budur. Ama açiniz ansiklopedileri, sözlükleri ve bu gelenekle ilgili kitaplari; göreceksiniz ki “âşik” kelimesi
ile “âşiklik” kavraminin birbirini tutmayan tarifleri ve açiklamalari bulunuyor.
Kim ne derse desin; önemli olan bu iki kelimenin halk arasındaki aldığı mânâ
önemlidir.
Bana sorarsanız “Âşik” kelimesi bir şemsiyedir. Bunun altinda; kalem şairi,
halk âşigi, hak âşigi, ozan, halk ozani, saz şairi, halk şairi vb. hepsi var. Ben
hepsine “âşik” diyerek işin içinden çikmak istiyorum.
Âşik nasil olunur? Kendi çabalari ya da çeşitli etkilerle âşik olma olayini
siniflandirmak mümkün mü? Evet, şöyle siralayabiliriz:
a. Usta-çırak geleneği içinde âşık olanlar.
b. Usta malı şiir söyleyerek ve yöresindeki tanıdığı âşıklardan etkilenerek âşık
olanlar.
c. Halk hikâyeleri veya hikâyeli türküler dinleyerek âşik olanlar.
d. Köyünde, çevresinde sazlı-sözlü ortamlarda çokça bulunduktan sonra âşık
olanlar.
e. Manevî etkilenmeler sonunda âşik olanlar.
f. Sıkıntı, dert, üzüntü, gurbet vb. çileli ortamların etkisi ile âşık olanlar.
g. Sevda sebebiyle âşik olanlar.
h. Millî duygular, savaş, etkileyici sosyal olaylar sebebiyle âşik olanlar.
ı. Rüyasında veya rüya sonrasında bade içerek âşık olanlar.
Âşik olmaya sebebiyet veren bu durumlarin her birisi bizlere inandirici
gelebilir. Ancak rüyasinda veya rüya sonrasinda bâde içerek âşik olmayi izah edene
ve izahi ikna edici olanina ben henüz rastlamadim.
Aslına bakarsanız âşık olmaya ulaşmanın sebepleri bu kadar değil. Şu anda;
gelenek içerisinde âşıklığa ulaşma, büyük çapta ortadan kalkmış durumdadır.
Bugünkü âşıklar, kendi çaba ve diğer karmaşık etkilerle âşık olmuşlardır. Acaba
âşık olmuşlar mıdır? Bu sorunun cevabını açık bırakıyorum.
Âşiklik Gelenegi
146
Peki âşiklik gelenegi nedir? Bu konuda da herkes birşeyler söylüyor. Ben
bunlari şöyle özetleyebilirim. Sözlü halk edebiyati ürünleri yazili hale geldikten
sonra, onlari ortaya koyanlar tarafindan bir topluluk huzurunda söyleme ihtiyaci
dogunca, âşiklik gelenegi de ortaya çikmiştir. Âşiklik gelenegi, diger kültür
degerlerinde oldugu gibi, bir işlevi yerine getirmek, bir ihtiyaci karşilamak üzere
geleneksel kültürün ortaya koydugu bir degerdir.
Âşik kelimesinin açiklamasinda oldugu gibi “âşiklik gelenegi” konusunda da
kitaplar, sözlükler ve ansiklopediler birbirini tutmayan pek çok şeyler yaziyor.
Bu yazımda benim asıl söylemek istediğim de günümüzdeki âşıklık geleneğinin
durumu ile âşıklarımızın bu geleneği ne derece bildiklerini vurgulamaktır.
Bu konuda çok olumlu şeyler söylemek durumunda maalesef degiliz. Çok
şeyler ifade etmek mümkündür. Ama ben, bazi önemli gördügüm hususlari
siralamak istiyorum. Buradan da hiç güzel bir sonuç çikacagini zannetmiyorum.
Usta-Çırak İlişkileri
Âşiklik geleneginde, yüzyillar boyu yaşatilan geleneklerin en önemlisi ustaçirak ilişkileridir.
Bu geleneğin en güzel tarafı; âşıklar ustalarından öğrendiklerini, yani usta
mallarını çırakları aracılığıyla geleceğe taşımış olmalarıdır.
Âşiklik geleneginde, yol vardir, erkân vardir. Bu gelenekte, âşiklar bir usta
âşigin önüne diz çöküp onun çiragi olarak sanat ögrenmeye çalişirlar. Ne ögrenirler?
Tür öğrenirler, usta malı öğrenirler, vezin ve kâfiye (uyak) öğrenirler ve saz
öğrenirler. Yıllarca ustasının yanında diyar-diyar dolaşırlar ve tecrübe edinirler.
Ama günümüz âşiklarinin böyle endişeleri olmamiştir. Bir ustanin yaninda
yetişmeyi göze alamamişlar ve her şeyi kendi kendilerine ögrenmeye çalişmişlardir.
Günümüz âşiklarinin büyük bir bölümü okumayi sevmezler ve gelenegi okuyarak da
elde edememişlerdir.
Bu şunu getirmiştir, daha dogrusu götürmüştür: Eski usta mallari gelecek
kuşaklara aktarilamaz olmuştur. Sözlü gelenekte yaşayan kurallar ve yol-yöntem
ortadan kaldirilmiştir. Âşiklar bireysel hareket ederek, bütün dünyanin kendi
eksenleri etrafinda döndügüne inanmaya başlamişlardir. Söylediklerinin ve
yazdiklarinin çok dogru ve düzgün olduguna inanmaya başlamişlardir.
Geleneğimizde âşıklar; katıldıkları toplantılarda kendi şiirini söylemeden önce
mutlaka ustasının şiirini okurlar. Öncelikle kendisini yetiştiren ustasına dua eder,
şükranlarını ifade eder. Buna “usta malı söyleme” veya “usta malı satma” denir.
Hattâ, kendi ustasının yanında, ustasının ustasına aynı saygı, sevgi gösterilir.
Ustalar da âşik toplantilarinda kendi çiraklarini över, onunla gurur
duydugunu ifade eder.
Günümüzde bu usta-çırak ilişkisi kurulmadığı için, bu ilişki ile ilgili
gelenekler de ortadan kalkmıştır.
Mahlâs Alma
Âşiklik sanatinda mahlâs alma gelenegi de bugün saptirilmiş ve gelenek dişina
çikmiştir. Eskiden mahlâs kullanmak siradan bir durum degildi. Mahlâs almanin da
kurallari vardi. Mahlâslar, dönemin üstat olarak taninan kişiler tarafindan verilirdi. Üstat,
âşigin özelligine uygun düşecek mahlâsi bir dörtlükle veya bir manzume ile açiklardi ki
bu şiirlere “mahlasnâme” denilirdi. Verilen bu mahlâs bir tören çerçevesinde verilirdi.
Âşigin bundan sonra söyledigi bütün şiirlerde asil adinin yerine kullanilirdi. Zamanla
âşigin asil adi unutulur ve mahlâs ile taninirdi.
Günümüzde mahlâs alma geleneğine uyulduğunu sanmıyorum. Şimdi âşıklar
mahlâsını bir ustadan, bir pîr veya mürşidden almıyor, kendi mahlâsını kendisi
147
seçiyor. Hatta, adını ve soyadını mahlâs yerine kullanıyor. Veya yalnızca adını,
yalnızca soyadını mahlâs olarak belirliyor. Bazıları da adı yerine yaşayışına,
sanatına uygun olarak seçtiği bir adı mahlâs olarak alıyor.
Âşik Tarzi Şiirlerde Ölçü ve Uyak
Âşik tarzi şiirlerde ölçü ve uyakin (kafiye) ahenginin önemli oldugunu
söylemeye bilmem gerek var mi? Âşik tarzi şiirlerde ölçü, hecedir. Yani dizeler
(misralar) arasi hece sayisinin uygunlugudur. Hece ölçüsü ile söylenen şiirlerde
nazim birimi dörtlüktür. Hece sayisi; 3, 4, 5, 6, 7, 8, 10, 11, 12, 14, 15, 16 ve 20
arasinda degişmekle birlikte daha çok 7, 8, 11, 14, 15 ve 16 heceli şiirleri rastlanir.
Ama en yaygin olarak 7, 8, 11’li olanlar kullanilir.
a. 7 heceliler : 4+3 duraklı ve duraksız
b. 8 heceliler : 4+4, 5+3 duraklı ve duraksız
c. 11 heceliler : 6+5, 4+4+3 duraklı ve duraksız olarak söylenirler.
Âşik tarzinda, aruz ölçüsü ile söylenen şiirler de bulunur ama son 50 yildir bu
tarz şiir yazana ben rastlamadim.
Kendini âşik olarak nitelendiren pek çok kişinin; şiirlerinde ölçüleri
tutturmakla birlikte, duraklara uymadiklarini üzülerek müşâhade etmekteyiz. Hatta
“durak nedir?”, diye soran pek çok âşika rastladigimi söylesem bilmem inanilir mi?
Uyaklar, âşik tarzi şiirimizde; (a) dize başinda, (b) dize ortasinda, (c) dize
sonunda olabilir. Aliterasyonlar yapilabilir. Daha çok yarim ve tam uyak kullanilir.
Uyaklar, rediflerle takviye edilir.
Ama, günümüz âşiklari bunlari pek fazla bilmemekte, önemsememekte, redif
ve uyagi birbirinden ayirt edememekte, hatta uyaklari hep dize sonlarinda aramak ve
kullanmak istemektedirler. Bu da halk şiirimizin zenginligini ve çeşitliligini ortadan
kaldirmaktadir. Bazi âşiklarimiz dize sonlarindaki ses benzerligini uyak
zannetmekte, dizeler arasindaki uyak uygunlugunu maalesef saglayamamaktadir.
Hele çift uyakin ne oldugunu bile bilememektedirler. Tabiki bu söylediklerim bütün
âşiklar için söz konusu degildir. Işi çok iyi bilen âşiklarimiz, şükür ki halâ var.
Âşik Karşilaşmalari
Hele günümüz âşiklarinin büyük bir bölümünde tekellüm dediğimiz âşık
karşılaşmalarındaki gelenek neredeyse tamamen ortadan kalkmaya başlamıştır. Ayak
açma, ögütleme, muamma, sicilleme, medhiye, lebdeğmez (dudakdeğmez) gibi
karşilaşmalarda önemli olan adâb ve usulleri bilen âşiklarimiz çok az kalmiştir. Dedimdedi tarzı söyleyiş, tarih bildirme, nazire söyleme neredeyse ortadan kalkmıştır.
Âşik Edebiyatinda Türler
Âşik edebiyatinda biçim ve tür kavramlarini-birakiniz âşiklarimizi-, benim
diyen edebiyatçilarimiz dahi birbirinden ayirt edememektedir. Biçim ve tür nedir? Bu
konudan yazımda söz etmeyeceğim ama şu gerçeğin tespitini yapmak istiyorum:
Âşıklarımız maalesef halk şiiri türlerini bilmemekte, şiirlerini koşma diyebileceğimiz
tür içinde dörtlüklerle ve tek bir tarzda ortaya koymaktadırlar. Ortaya koydukları bu
şiirin de koşma olup olmadığını dahi bilmemekte, hangi türü kullandığının veya
kullanacağının bilincinde değillerdir. Dörtlükleri arka arkaya sıralamak 3-5 dörtlüğü
alt alta koymak, onlar için yeterli olmaktadır.
Âşiklarimizin büyük bir bölümü, düz koşma, ayakli koşma, musammat koşma,
musammat ayakli koşma, zincirbent koşma (zincirleme), zincirbend ayakli koşma,
yedekli koşma, yedekli manili koşma, yedekli beşli koşma nedir, kesinlikle
bilmemektedirler.
148
Bırakınız koşmanın tür özelliklerini bilmek, konularını dahi ayırt
edememektedirler. Güzelleme, koşma, taşlama, agit nedir, birbirinden nasıl ayrılır,
bunların dahi farklılıklarının idrakinde değillerdir.
Semai, varsağı, sicilleme nedir? Hangi türlerle hangi konular söylenir?
Maalesef bunlar günümüz âşiklarindan uzaktadir.
Günümüz âşiklarindan uzakta olan ve hiç kendilerine yakinlaşmayan bazi
türler var ki onlarin adlarina bile duyduklarini zannetmiyorum. Divan, selis semai,
kalenderi, satranç, vezn-i aher gibi aruzlu türleri bilmemeleri acaba normal bir
durum mu?
Bazı yaşlı âşıklarımızla görüştüğümüzde kendilerinden “tasavvufa yöneldim”
sözlerini çok duyuyorum. Ancak, tasavvufun gerektirdiği türlerden; ilâhi, nefes,
ayin, hikmet, devriye, şathiye, tevhid, nutuk, deme, duvaz gibi türleri bilmediklerini
hayretle görmekteyim.
Hikâye Anlatma Geleneği
Genellikle âşik sanatinin kendine göre bir anketi (soruşturmasi) vardir. Bu
soruşturma aşagidaki sorulardan ibarettir:
a) Ustan (üstazın) kimdir?
b) Hangi hikâyeleri (destanları) bilirsin?
c) Hangi âşiklarin deyişlerini bilirsin? (Hangi ustalarin mallarindan
söylersin?)
d) Kaç dizi şiir bilirsin?
e) Kaç çırak yetiştirdin?
Bu sorulara alınan cevaplar âşığın bir sanatkâr olarak değerini ortaya çıkarır.
Her bir usta âşik, kendi yetiştirdigi çiraginin bütün noksanliklarindan ve
kusurlarindan da sorumludur. Usta âşik, yetiştirdigi çiraginin ahlâkindan, hatta
başkalarinin yaninda nasil davrandigindan bile sorumludur.
Özellikle hikâye bilmek, hikâyeyi ifade etmek, âşigin nasil bir sanatkâr oldugunu
degerlendirmekte ve ortaya koymakta, tek bir ölçü olmuştur. Âşiklar, yeni yeni hikâyeler
düzüp-koşmak, bununla beraber gelenekte söylenegelen hikâyeleri de bilmek, söylemek
durumundadirlar. Ancak, birakiniz yeni hikâyeler ortaya koymayi, gelenekte söylenegelen
hikayelerin bir tanesini bile bilmeyen âşiklar bugün çogunluktadir.
Bilindiği gibi hikâye söyleme geleneğinin sistemi aşağıdaki gibidir:
1. Soylama : Üstadnâme (Ustamalı söyleme)
2. Boylama : Destan (Hikâye) anlatma
3. Yumlama : Duvakkapma (Hikâyeyi bitirme)
Buna göre âşik, hikâye söylemeye başladiginda bu sistemi, yani ana bölümleri
yerine getirir. Şu hususu baştan söyleyebilirdim: Burada “hikâye söyleme” denilince,
“destan anlatma”yi da kastedmekteyiz.
Âşiklar toplum huzurunda hikâye anlatmaya şöyle başlar:
“Evvelâ üstadları yada salalım. Üstadlardan bir üstadnâme diyelim.” Ve bir
ustamalı söyler. Daha sonra der ki “Üstadlar, üstadnâmeyi bir demez iki der. Biz de diyelim
ki iki olsun, dostların kalbi şad olsun”. İkinci üstadnâmeyi söyledikten sonra; “Üstadlar ustadnâmeyi iki demez, üç der. Biz de diyelim ki üç olsun, mertlerin gönlü açılsın” Ve üçüncü
üstadnâmeyi söyler. İşte bu bölüme “Soylama” denir. “Boylama” bölümünde ise âşik söze
şöyle başlar: “Ey benim doslarım, azizlerim, size nerden diyeyim, kimlerden haber vereyim.”
Hikâyesine (destana) başlar ve anlatir. “Boylama” bölümü bitince âşik sazini gögsüne basar
“Duvakkapma” söylemeye başlar. Böylece hayir dualarla birlikte deyişini söyler. Bu bölüme
“Yum” veya “Yumlama” adı verilir. Yani neticelendirme, kapatma bölümü. Destan (yani
hikâye anlatma) bitmiş olur. Bazen hikâyenin sonu “Cahannâme” denilen deyişle biter.
149
“Duvakkapma”lar genellikle 10 mısralı (bazen 8 mısralı) kıtalardan meydana
gelir ki 4+4 = 8 ölçülüdür. “Cahannâme”ler ise dörtlüklerden meydana gelen 11
hece ölçülü deyişlerdir. Üstadnâme adı verilen deyişler ise tanınmış âşıklardan
alınan ve çok bilinen deyişlerdir.
Şimdi şu anda hikâye düzen, bilinen eski hikâyeleri anlatan, kaç âşigimiz var?
Âşiklarimiz bu hikâye anlatma gelenegini biliyorlar mi? Saniyorum bunlari bilen 5
âşik bulamayacagimiz düşüncesindeyim.
Sonuç
Türkiye’de yaşayan günümüz âşiklari; âşik tarzi şiir gelenegi ile âşiklik
geleneginden giderek uzaklaşmaktadirlar. Yeni yetişen âşiklar; âşiklik gelenegini
gerektigi kadar bilemedikleri için geçmişten günümüze intikal eden kültürel
degerleri, gelecek kuşaklara aktarmakta eksik ve yetersiz kalmaktadirlar.
Aynı durum Türkiye dışında yaşayan Türkiyeli âşıkların da durumu aynıdır.
Ancak şükür ki Azerbaycan’daki âşıklar gördüğüm kadarıyla bu geleneği şimdilik
daha dinamik olarak yaşatmaktadırlar.
Şiir dünya durdukça var olacaktir. Ama âşiklik gelenegine uygun âşik tarzi şiir ortadan
kalmakta, nitelik degiştirmekte ve yozlaşmaktadir. Gelenegin gelişmesi, âşik sayisinin artmasi
ile dogru orantili degildir. Türkiye’de şu anda kendini âşik olarak niteleyen 600’e yakin şair
bulunuyor. Ama o oranda, gelenek giderek zayifliyor ve ortadan kalkiyor.
KAYNAKLAR
1) Erman ARTUN, Günümüzde Adana Âşiklik Gelenegi ve Âşik Feymanî,
Adana Valiliği Yayını, Adana 1996
2) Pertev Naili BORATAV, 100 Soruda Türk Halk Edebiyatı, Gerçek Yayınevi,
İstanbul 1969
3) Pertev Naili BORATAV, Folklor ve Edebiyat, Adam Yayınları, İstanbul 1982
4) Hikmet DİZDAROĞLU, Halk Şiirinde Türler, Türk Dil Kurumu Yayınları.
Ankara 1969
5) Şükrü ELÇIN, Halk Edebiyatına Giriş, 2. Baskı, Kültür Bakanlığı Yayını,
Ankara 1986
6) Umay GÜNAY, Âşik Tarzi Şiir Gelenegi ve Rüya Motifi, Atatürk Kültür Dil
ve Tarih Yüksek Kurum Atatürk Kültür Merkezi Yayını, Ankara 1986
7) Hasan KARTARI, Doğu Anadolu’da Âşık Edebiyatının Esasları, Ankara
1977
8) Doğan KAYA, Sivas’ta Âşiklik Gelenegi ve Âşik Ruhsatî, Cumhuriyet
Üniversitesi Yayınları, Sivas 1994
9) M. Fuad KÖPRÜLÜ, Türk Saz Şairleri, C. I-V, Millî Kültür Yayınları,
Ankara 1962
10) Salih ŞAHIN, Ozanlık Gelenekleri ve Doğulu Saz Şairleri, Ankara 1983
11) Metin TURAN, Ozanlık Gelenekleri ve Türk Saz Şiiri, Ankara 1996
12) Mehmet YARDIMCI, Başlangiçtan Günümüze Halk Şiiri-Aşik Şiiri-Tekke
Şiiri, Ürün Yayınları, Ankara 1998
13) M. Öcal OĞUZ, “Halk Şiirinde Tür ve Şekil Meselesi”, Millî Folklor
Dergisi, Güz 1993, Sayı:19, s. 16
14) Saim SAKAOĞLU, “Ozan, Âşik, Saz Şairi ve Halk Şairi”, II. Milletlerarası
Türk Folklor Kongresi Bildirileri Genel Konular, C.1, Ankara 1986
15) Hüseyin İSMAYILOV, Göyçe Dastanları ve Aşıq Revayetleri, Azerbaycan
Milli Elmler Akademiyası Folklor Elm-i Medeni Merkezi yayını, Bakı 2001
16) Hüseyin İSMAYILOV, Göyçe Aşiq Mühiti: Teşekkülü ve Inkişaf Yollari,
Azerbaycan Milli Elmler Akademiyası Folklor Elm-i Medeni Merkezi yayını, Bakı 2002
150
SOSYAL AÇIDAN OSMANLI KADINI
VE TÜRK FOLKLORÜNE KATKISI
Ïðîô.Dr. Hayri ERTEN
Áàêû Äåâëåò Óíèâåðñèòåñè Èëàùèéàò Ôàêöëòåñè
Áàêû-Àçåðáàéúàí
Bilindiği üzere Türk dünyası başlangıcından günümüze kadar oldukça büyük
bir coğrafyayı içine almaktadır. Bu büyük coğrafyada Türkler çok zengin folklora
sahip olmuşlardır. Türk folkloru araştırmacılar için büyük ve geniş bir alan
sunmaktadır. Aslında folklor tabirinin özü de oldukça geniştir.
Folklor “bir halkın adet ve ananelerinin, inanışlarının, efsane, masal, musiki
ve edebiyatının tamamını içermektedir”.111 Folklor Türkiye’de “Halkiyat” tabiri ile
de kullanılmış ve “halkın maddi ve manevi kültürünü özel metotlarla derleyen,
sınıflandıran, çözümleyen ve yorumlayan bilim dalı”112 olarak algılanmıştır.
Türk milletinin, ortak geleceğini teşekkül ettirmek için, ortak geçmişinin iyi
anlaşılması gerekmektedir. Bu sebeple de bu milletin kültür ve folklorunun aydınlığa
çıkarılması önemli hale gelmektedir. İnsan topluluklarını temelde oluşturan kadın ve
kişi (erkek) bir milletin folklorunun oluşmasında en önemli rolü yerine getirmektedir.
Dolayısıyla bu önemli unsurlardan birisi olan Türk kadınının toplumdaki
statüsü, rolleri, ailenin kurulmasındaki pozisyonu ve kıyafeti gibi folklorik ve
kültürel hususların ortaya çıkarılması icap etmektedir. Bu amaçla bazı araştırma ve
incelemeler yapılmıştır ve bunları İslam öncesi ve İslam sonrası olmak üzere iki ana
hissede ele almak mümkündür.
İslam öncesi Türk kadını ile alakalı olarak yapılan çalışmaların bir kısmı
doğrudan konuyu ele almakta113 bir kısmı da dolaylı şekilde konuyla ilgili olarak
bilgi vermektedirler114. Elbette çalışmaların Türk kültürünün ve folklorunun
anlaşılmasına katkısı olmuştur. Özellikle İslam öncesi Türk kadının sosyal hayattaki
yeri, statüsü ve rolü gibi hususlar incelenirken doğal olarak eski tarihi bize aktaran
sözlü, yazılı ve şekilli belgelere başvurulmaya çalışılmıştır. Hususiyetle efsaneler, bu
alanda ilk başvuru kaynaklarını teşkil etmişlerdir.
Efsanelerin, bir toplumun sosyal hayatını bütün yönleriyle yansıtması
beklenemez. Ayrıca efsanelere konu olan ve onlarda rol oynayanlar toplumda
sıradan insanlar olmaktan ziyade toplumun kahramanlarıdır. Ne var ki, çok eski
tarihi periyotta yaşayan toplumlar hakkında çok detaylı ve çeşitli done sunan
belgeler bulmak oldukça zordur. Bu sıkıntıya rağmen; eski Türk kadının sosyal
durumunu ortaya koymaya çalışan eserler, halk arasında yaşayan sıradan kadınları
bize yeterince tanıtmakta eksik kalabilmektedirler.
111
Seyfettin Altaylı, Azerbaycan Türkçesi Sözlüğü, C.I, İst.: M.E.B. Yay., 1994, s. 429.
Aydın Oy, “Halkiyat” maddesi, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 15, İst, 1997,
s.367.
113
Misal olarak; Burhan Göksel, Çağlar Boyunca Türk Kadını ve Atatürk, Ank.:
Kültür Bakanlığı Yay., 1993; Necdet Sevinç, Eski Türklerde Kadın ve Aile, İst.: Türk
Dünyası Araştırmaları Vakfı Yay., 1987.
114
Osman Turan, Türk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi, 7.bs., İst.: Boğaziçi Yay.,
1994; Jean-Paul Roux, Türklerin ve Moğolların Eski Dini, Çev. Aykut Kazancıgil, İst.:
İşaret Yay., 1994; Ü. Günay-H. Güngör, Türk Din Tarihi, İst.: Laçin yay., 1998.
112
151
Örneğin, “Çağlar Boyunca Türk Kadını ve Atatürk”115isimli çalışma
sayfalarca kadınların dünyadaki durumundan bahsetmekte, sadece sekiz sayfa eski
Türk kadınları hakkında mitolojik bilgiler vermekte, İslam’dan sonrasını ise Kur’an-ı
Kerim ve hadisi şeriflerden hareketle izah etmekte ve günümüz Türkiye kadınları
hakkında tespitlerde bulunmaktadır.
Gerçekten ciddi bir gayretin sonucu ortaya konulan “Eski Türklerde Kadın ve
Aile116” isimli eser de, çoğunlukla efsanelerdeki bilgilerle, eski Türk kadınının
toplumsal durumunu ortaya koymaya çalışmıştır. Maalesef belirtmek gerekir ki,
İslam sonrası da Müslüman toplumlar hakkında bize bilgi veren tarih kaynakları da
sosyal yaşamla alakalı bilgilerden ziyade, savaşlar ve siyasi konularla ilgili bilgi
suna gelmişlerdir. Dolayısıyla sosyal yaşamla alakalı mevzuları inceleyecek olan
araştırmacılar için ilgili toplumun istifade ettiği dili en azından anlayabilmeleri ve
ondan istifade edebilmeleri önemlidir. Çünkü
özgün, birinci el ve çeşitli
kaynaklardan faydalanmak bilimsel araştırmaları daha güvenilir ve gerçekçi
kılmaktadır.
Bu bağlamda İslam’dan sonra Osmanlı kültürü ve folklorunu anlamak ve
aydınlığa çıkarmak için istifade edilen özgün ve birinci el kaynaklar arasında
divanlar, fermanlar, fetvalar, gravürler, günlükler, mecmualar, mektuplar,
salnameler, seyahatnameler, minyatürler, narh defterleri, tahrir defterleri, şer’iyye
sicilleri (Osmanlı mahkeme kayıtları) ve benzerleri sayılmaktadır117. Gerçekten bu
belgeler sıradan insanların sosyal yaşamlarıyla alakalı önemli bilgiler sunmaktadır.
Bu bakımdan İslam’dan sonra Türk kadınının toplumdaki durumuyla ilgili olarak bu
belgelere müracaat etmek Müslüman Türk kadının kültürel ve folklorik tarzını
anlamaya önemli katkı sağlayacaktır. Biz de bu çalışmamızda çoğunlukla mahkeme
kayıtlarındaki donelerden faydalanarak Osmanlı kadınını sosyolojik açıdan
çözümlemeye ve ortak Türk kadın kültür ve folkloruna bir nebze de olsa katkıda
bulunmaya çalışacağız.
a) Osmanlı Kadının Kıyafetinden Bazı Kesitler
Osmanlı kadınının kıyafetini ev içi ve ev dışı diye iki hisseye ayırmak
mümkündür. Tüm orta Anadolu’da iç giysileri olarak belden aşağıya doğru giyilen
don ve dizlik, belden yukarıya doğru zıbun, içlik-işlik ve gömlek bunların üzerine de
kalçalara kadar uzanan mintan ve boydan diz kapaklarına kadar uzanan ve aynı
zamanda dış elbisesi olarak da giyilebilen entari ve fistanın kullanıldığı
anlaşılmıştır.118
Dış kıyafeti olarak ise belden aşağısı için yukarıdan aşağıya doğru inen mintan
ve entarinin uçlarını toplayarak don ve dizliğin üzerine giydikleri çuha, şal ve şalvar,
mintan, entari ve fistan giyilmiştir. Bunların üzerine de libade, hırka ve yelekler,
ayrıca vazgeçilmez olarak görülen uçkur, kemer ve kuşak kullanılmıştır.119 Bütün bu
giysileri örten ev dışı kıyafeti olarak, baştan aşağı uzanan aba, kaftan, ferace ve
115
Bkz.Burhan Göksel, a.g.e.
Bkz.Necdet Sevinç, a.g.e.
117
Aydın Oy, a.g.madde, C.15, s369.
118
Ö.Demirel-M. Tuş-A.Gürbüz, “Osmanlı Anadolu Ailesinde Ev, Eşya ve Giyim Kuşam’
Sosyo-Kültürel Değişme Sürecinde Türk Ailesi, C. II, Ank.:Aile Araştırma Kurumu
Yay., 1992, s. 721; Konya Şer’iyye Sicilleri, 40, s.218/2; 43, s.16/3, 137/2; 57, s. 62/4.
119
Aynı yer
116
152
yağmurlukların seçildiği anlaşılmıştır.120 Mahkeme kayıtlarında baş kıyafeti olarak
da tülbent veya çembere rastlanmıştır.121
Toplumda yüksek statüde yer alan kadınların ev içerisindeki kıyafetleri,
gösterişli ve şatafatlı olmuş, toplumdaki sıradan kadınların kıyafetinden zerafet,
güzellik ve kalite bakımından farklılaşmıştır. XVIII. Yüzyılda konak ve saraylardaki
kadın giysileri ile alakalı olarak Lady Montegu şu tasvirlerde bulunmuştur. “Evvela
çok geniş bir şalvarım var. Bu şalvar çok ince gül pembesi, kenarları sırmalı,
demiskodan yapılmış. Terliklerim beyaz deriden ve sırma işlemeli, şalvarın
üzerinde beyaz ipekliden çevresi tamamen işlemeli bir gömlek sarkıyor. Gömleğin
kolları geniş ve kolun yarısına kadar geliyor. Yakası elmas bir düğme ile ilikli
gömlekten göğsün renk ve şekli tamamen görünüyor. Entari sanki vücuda göre
biçilmiş bir ceket gibi. Kenarları çok kalın, sırma işlemeli, düğmeler elmas ve inci
olmalı. Mintan ve şalvar aynı kumaştan olup uzunluğu ayaklarına kadar ve
üzerine dört parmak eninde kuşak bağlanıyor. Evde giyilen kürkler bakım ve
samur. Başa kalpak denilen bir başlık giyiliyor. Bunlar kışın inci elmasla işlenmiş
kadifeden, yazın ise; bol sırmalı kumaşlardan yapılıyor.122
Yukarıda tasvir edilen tarzdaki kıyafetler, dinsel, geleneksel ve toplumsal
değer veya normlardan kaynaklanan sosyal baskının ortaya çıkardığı kıyafetler
olmuştur. Ferace ve benzeri kıyafetler, ev içinde giyilen bu elbiselerin güzelliğini ve
şatafatlığını örtmüştür.123 Halen müzelerimizde veya kıymetli koleksiyonlarda
bunlara benzer kıyafetleri bulabilmek mümkündür.
İstanbul’da kadınların yüzlerini örterek sokağa çıkmayı sevmedikleri
belirtilmiştir124 Anadolu’da ise bu kadınların yüzlerini örtmeleri için baskının daha
fazla olduğuna işaret edenler olmuştur.125 Ancak toplumda kılık ve kıyafetin
bölgelere, hatta şehirlere göre farklılıklar gösterdiği düşünüldüğünde her şehir ve
bölgenin bu konuda derin ve detaylı şekilde arşivlerden de yararlanılarak incelenmesi
icap etmektedir. İncelediğimiz mahkeme kayıtlarında yüzü tamamen örten giysi
adına rastlanılmadığını belirtmemiz gerekir.
Ekonomik statüsü aşağı olan kadınlar giyim kuşamda beledi denen ucuz
kumaşlar kullanırken; sosyal statü ve zenginliğin belirtileri olarak zengin kadınlar
ipek ve kadifeden yapılan giysiler kullanmışlardır.126 Bu ayrımı takı ve süs
eşyalarında da görmek mümkündür. Bazı mahkeme kayıtlarında çok çeşitli takıların
ismi yer alırken, bazılarında nadir şekilde takı ve ziynetlerin adı yer almıştır. Tespit
edilen takı ve ziynet eşyaları, inci, küpe, bilezik, mercan, sim (gümüş) kuşak ve
kemer, yüzük, sim bilezik, tuğralı altın, altın saç bağı ve raşmadır. Kadınlar bu takı
120
Konya Şer’iyye Sicilleri, 40, s. 218/2;.43, s. 16/3, 137/2; 44, s. 134/2, 32/1; 47, s.
90/4, 302/1,219/3; 57, s.62/4; 53, s. 45/2
121
Konya Şer’iyye Sicilleri, 57, s. 62/4; 47, s. 302/1, 219/3.
122
Lady Montegu, Türkiye’den Mektuplar (1717-1718) ,Çev. Aysel Kurtoğlu, İst.:
Tercüman 1001 Temel Eser, Tarihsiz, ss. 40-70.
123
Serpil Çakır, Osmanlı kadın Hareketi, İst.: Metis Yay., 1994, s. 175.
124
Lady Montegu, a.g.e., s.123.
125
Lucy M.J. Garnet, Woman of Turkey and Their Folk-lore, London, David Nutt,
1891,s. 429.
126
Bkz. Raphaela Lewis, Osmanlı Türkiye’sinde Gündelik Hayat (Adetler ve
Görenekler) Çev. Mefkure Poray, İst.: Doğan Kardeş Yay., 1973, ss.94-95; M. De.
D’ohsson, 18. Yüzyıl Türkiye’sinde Örf ve Adetler, Çev. Zerhan Yüksel, Yayın yeri
yok, Tercüman 1001 Temel Eser, Tarihsiz, ss. 79-101.
153
ve ziynetlerin bazılarını saçlarının arasına bazılarını da başa giyilen başlıkların
etrafına sarılan çevrenin üstüne inci gibi dizmişlerdir.127
İnsanların kılık kıyafetlerinin belirlenmesinde insanların gelenekleri,
görenekleri, örfleri, dini değerleri, meslekleri, sosyal statü ve ekonomik gelirleri
tesirli olmaktadır. Bu bağlamda Osmanlı kadın kıyafetlerinde ev içi ve ev dışı olmak
üzere iki kıyafet biçimi ortaya çıkmıştır. Bu ayırım aslında erkeklerde de vardır.
Ancak erkeklerdeki ayırım çok farklılığı içermemektedir. Zira kadınların örtünmesi
gereken beden uzuvları İslam’a göre daha kapsamlı olduğu için bu farklılık
kadınlarda belirgin olmuştur. Kadınların kıyafetindeki bu ayırıma bakarak,
kadınların sosyal yaşamdan yasaklandığını söylemek güçtür. Bu konudaki
araştırmaları ve değerlendirmeleri özellikle harem gizemiyle anlatılan tasvirlerden
öteye taşımak gerekmekte ve başka türlü kaynaklara da müracaat edilmelidir.
b) Otorite Bakımından Osmanlı Kadınının Durumu
Kadının toplumdaki yerinin belirlenmesi, genelde karşı cinsin durumuna
bakılarak yapılmaya çalışılmaktadır. Tarih boyunca farklı toplumlarda kadın değişik
pozisyonlara malik olmuştur. Anaerkil aile şeklinin geçerli olduğu bazı topluluklarda
kadın kutsallaştırılmış, bazılarında ise erkekle eşit statüye sahip olabilmiştir Ataerkil
toplumlarda da ikinci derecede yer almıştır. Elde edilebilen kaynakların çoğuna göre
İslam Öncesi Türklerde kadın neredeyse erkekle eşit statüde görülmektedir. Özellikle
doğum yapan kadınlar-analar, Türk toplumunda daha itibar sahibi olmuşlardır. 128
İslam öncesi Arap toplumunda ve başlangıcından itibaren çeşitli değişikliklere
maruz kalan Yahudilikte, kadının pozisyonu, ataerkil toplum yapısına uygun olarak
biçimlenmiştir. Ortaçağ Hıristiyan dünyasında kadınlar kötülenmiş, onun ruhunun
olup olmadığı tartışma konusu olmuş ve bunun sonucu olarak da kadının sosyal
hayattaki konumu düşmüştür.129
İslam Dini ise kadın ile erkeği bir bütün olarak telakki etmiştir. Kur’an-ı
Kerim “Kaynaşmanız için size kendi (cinsi) nizden eşler yaratıp aranızda sevgi ve
merhamet peyda etmesi de O’nun delillerindendir. Doğrusu bunda iyi düşünen bir
kavim için ibretler vardır.”130 Ancak İslam’ın kadınlara verdiği bu mevkiinin
toplumsal hayata ne kadar yansıdığı önemlidir. Bu durum ise çok geniş ve çok çeşitli
bilimsel araştırmaların yapılmasını ihtiyaç hissettirmektedir.
Osmanlıda erkeklerin eşlerine gerektiği gibi kıymet vermediği, onları dövdükleri kadınların bu duruma boyun eğdikleri ve itiraz edemedikleri işlenmiştir.131Osmanlı toplumsal yaşamının bazı kesitlerine göz attığımızda ise; ilginç
sonuçlara rastlamaktayız.
Mahkeme kayıtlarında, karılar, kendilerine bir haksızlık yapıldığında veya
dövme benzeri davranışla karşılaştıklarında, kocalarını mahkemeye dava etmişlerdir.
Çoğu zaman sarhoş olan, bu halde iken hanımını döven ve ona çeşitli eziyetler eden
kocayı, karısı gereğinin yapılması için mahkemeye şikayet ettiği başvuru, şu şekildedir.
“...Ekseri eyyamda şürbi hamr idüp sekranen üzerime gelip darp ve enva-i cevr ve eziyet
127
Raphaela Lewis, a.g.e., s. 94, 181.
Jean-Paul Roux, a.g.e., s 140.
129
Ö. Faruk Harman, “Kadın” Maddesi, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 24, İst.,
s. 86.
130
Kur’an-ı Kerim, Rum, 30/21
131
Nükhet Esen, “Türk Ailesindeki Değişmenin Romanımıza Yansımaları”, SosyoKültürel Değişme Sürecinde Türk Ailesi, C.II, Ank.: Aile Araştırma Kurumu Yay.,
1992, s. 668.
128
154
etmekten hali değildir. Sual olunup mucibi şer’iyyesi icra olunması matlubumdur.”
Mahkeme bu şikayet üzerine erkeğin kontrol altına alınmasına karar vermiştir.
On sekizinci Asrın ilk yıllarında karısını yemek pişirirken “odunu ocakta çok
kullandın” diye döven koca, karısı tarafından dava edilmiş ve tazir132 cezasıyla
karşı karşıya kalmıştır.133 Rahime isimli hatun, kocası Veliyi şu şekilde mahkemeye
şikayet etmiş ve cezaya çarptırtmıştır. “Kocam duha vaktinde benim başım ve
koluma vesair azama hatab (odun) ile darp idüp, cemi azam gök bere olmuştur. Sual
olunup takrir ve tahrir olunmak matlubumdur.” Diye kadın durumunu arz etmiş,
mahkeme de kocayı tazirle cezalandırmıştır.134
Bu konuda daha ilginç bir misal de saçı kesilen kadının itirazıdır. Fatma isimli
kadın, aynı yatakta yatarken saçının kesildiğini ve bunu yoldaşının (kocasının)
yapmış olabileceğini iddia ederek kocasını dava etmiştir.135 Kendini döven kocasını
dava eden daha başka olaylara rastlamak mümkündür.136
Yukarıdaki olaylarda görüldüğü üzere yetkisini aşan erkekler kadınların kocaları
dahi olsa, itirazla karşı karşıya kalmışlar, dava edilmişler ve cezalandırılmışlardır.
Kocasını dava eden kadınların yabancı erkekleri dava edememesi veya onlara karşı
haklarını savunamaması düşünülemez. Mahkeme kayıtlarına göz atıldığında, davaların en
az üçte birinin, kadınların açtığı davalar olduğu anlaşılmaktadır.137
Fransız ihtilalinden sonra Batı toplumunda erkeğin hakimiyeti devam ederken,
kadın kocadan izinsiz olarak sokağa çıkamazken ve her hangi bir kimse ile
görüşemezken ve sadece doğurganlık yönü ön plana çıkarken Osmanlıda bu tarihten
önce kadınlar, kocalarını dahi sorgulayabilmişler ve dava edebilmişlerdir.
b) Ekonomik Cihetten Osmanlı Kadının Mevkii
Bir insanın toplumdaki ekonomik statüsü, öncelikle onun özel mal-mülk edinip
edinemediği, şahsi mal ve kazancını tasarruf edip edemediği veya gelirini kullanıp
kullanamadığı ile tespit edilebilir. Bu bağlamda genelde Müslüman kadınların,
özelde Osmanlı kadınlarının haklardan yoksun oldukları ve kazançlarını istedikleri
gibi tasarruf edemedikleri seslendirilmiştir.
Elbette toplumdaki yerini ve haklarını bilmeyen, şahsiyetlerini
olgunlaştırmayan ve hiç sorgulanmayan yanlış geleneklerin içerisine tamamen
boğulan kadınlar için yukarıdaki şekilde düşünülebilir. Ancak, sosyal realiteye
baktığınızda durumun yukarıda seslendirildiği gibi olmadığı anlaşılmaktadır.
Anadolu şehirleri olan Bursa138, Ankara, Kayseri139 ve Konya140 ile ilgili
olarak gerçekleştirilen incelemelerde kadınların ayrı ayrı mal-mülk edinebildikleri,
132
Genellikle Kur’an ve Sünnet tarafından yasaklanmakla beraber cezası belirtilmeyen
veya mübah olduğu halde, zamanla toplum içinde zararlı bir özellik kazandığından dolayı
suç sayılan fiillere karşı verilen bir ceza türüdür. Ceza olarak azarlama, hapis, sürgünden
başlayıp, 79 değnek dayağa kadar çıkabilen bir uygulamayı içermektedir. Geniş bilgi için
bkz. Yusuf Kardavi, İslam Hukuku, çev. Y.Işıcık-A. Yaman, 2.bs., İst.: Marifet Yay.,
1987, ss. 51-54.
133
Konya Şer’iyye Sicili, 41, s. 70/3.
134
135
136
Bkz. Konya Şer’iyye Sicilleri, 44, s. 100/2, 175/1; 52, s. 184/2; 54, s. 278/4; 48, s.
117/2, 118/4.
137
Hayri Erten, Konya Şer’iyye Sicileri Işığında Ailenin Sosyo-Ekonomik ve Kültürel
Yapısı (XVIII.Y.Y.İlk Yarısı), Ank.: Kültür Bakanlığı Yay., 2001, s. 74.
138
Geniş bilgi için bkz Abdurrahman Kurt, Bursa Sicillerine Göre Osmanlı Ailesi
(1839-1876), Bursa: Uludağ Ünv. Basımevi, 1998.
155
servetlerini ellerinde tutabildikleri, bu servetlerini diledikleri gibi harcama hakkına
sahip olabildikleri ve bu haklarını korumak için kadınların kocalarını dahi dava
edebildikleri, tespit edilmiştir.
Çumra kent (köy)inde eyleşen (oturan) hacı Şerife isimli kadın kocasının izni
veya müdahalesi söz konusu olmadan, aile haricindeki kimselere, her yıl 500
kuruşunu geri almak üzere 1440 kuruş borç pul (para) vermiştir.141
Iraz isminde bir kadın, Gayrı Müslim bir erkeğe 50 kuruş borç vermiş, 20
kuruşunu geri alabilmiş ve geriye kalanını alabilmek için de borçluyu şikayet etmiştir.142
Mahkeme kayıtlarında kadınların kendi (öz) paralarıyla bağ, bahçe, ev ve dükkan gibi
mal ve gayrı menkul satın aldıkları ve satttıkları onlarca kayıta rastlanmıştır.
c) Kadınların Ev Dışındaki Sosyal Rolleri
Rol, statünün davranış boyutunu ifade eder. Rol, “belirli bir statünün
gerektirdiği görevleri yapma ve onun ayrıcalıklarından ve haklarından
yararlanma biçimidir.”143 Bir toplum kadına hangi statüleri uygun görmüşse,
kendisinden beklediği rollerde ona uygun roller olacaktır.
Osmanlı kültürünün önemli bir dinamiğini oluşturan İslam, dini değerlerine
aykırılık içermemek kaydıyla sosyal yaşamda öğretmenlik, tacirlik, doktorluk, ev
sahibeliği, işçilik, satıcılık , hastabakıcılık, vâsilik, vekillik vesaire gibi rollerde kadınların
bulunmasına herhangi bir yasak koymamıştır. Fakat Müslüman toplumlarda bu husus
gelenek ve kültürel faktörlerin etkisiyle farklı tezahürler göstermiştir. Bu konuda Osmanlı
kadınının pozisyonu hakkında bazı yanlış kanaatler bulunmaktadır.
Özellikle Anadolu’da göçebe hayat tarzından yerleşik hayat tarzına
geçildiğinde, kadınların, ev dışı hayatla ilgilerinin kesildiği, şeklinde düşünlere
rastlayabilmekteyiz. Oysa bu alanda gerçekleştirilen monografik incelemeler,
durumun farklı olduğuna işaret etmektedirler.
XVII yüzyılda yaşayan Kayserili kadınlarla alakalı bir araştırma yapan
Jennings, kadınların kendi davalarını aramak için, bizzat kendilerinin % 80 oranında
mahkemede iş takibinde bulunduklarını, % 20 oranında da vekalet gönderdiklerini
tespit etmiştir.144 Bursalı kadınların durumunu araştırma konusu yapan Haim Gerber
de kadınların ev dışında sosyal hayatta yer alabildikleri sonucuna varmıştır.145
Batıda 1870’den önce anneye, çocuklarının velayetini paylaşma hakkı
tanımamışken146; İslam öncesi Türklerde babanın ölümünden sonra anne, aileden
sorumlu olmuştur147. Osmanlı ailesinde de anneler veya diğer kadınlar, çocukların
139
Geniş bilgi için bkz. Sureiya Faroqhi, Men of Modest SubstanceHouse Owners and
House Property in Seventeenth-Centry Ankara and Kayseri, London: Cambridge
Univ. Press, 1987, s.200;
140
Hayri Erten, a.g.e., ss. 78-84.
141
142
143
İsmail Doğan, Sosyoloji Kavramlar ve Sorunlar,İst.: Sistem Yayıncılık, 2000, s. 131.
144
R.C. Jennings, “Women in Early 17 th Century Ottoman Judical Records...”, Jurnal of
the Economic and social History of the Orient, Vol. XVIII, Part 1, Leiden, 1975, ss. 6265.
145
Haim Gerber, “Bir Osmanlı Şehri Olan Bursa’da Kadının Sosyo-Ekonomik Statüsü
(1600-1700)”, Çev. Hayri Erten, S. Ü.İ.F.Dergisi, sayı.8, Konya, 1988, ss..328, 330-332.
146
Şefika Kurnaz, II Meşrutiyet Döneminde Türk Kadını, İst.: M. E. B. Yay., 1996,s.
15.
147
Orhan Türkdoğan, “Türk Ailesinin Genel Yapısı”, Sosyo-Kültürel Değişme
Sürecinde Türk Ailesi, C.I, Ank.: Aile Araştırma Kurumu Yay.,1992, ss. 35.
156
vasiliğini üstlenebilmişlerdir. Hicri 1127 yılında Şerife Aişe ve Şerife Safiye isimli
iki kadının, bir hamamı işletmek üzere kiralamaları148, kadınların nece fiilî olarak ev
dışında rol alabildiklerini açık bir şekilde göstermektedir. Babalarından kalan
mirasla “şeriket-i muvafaza” (üyelerin yetkilerinin eşit ve her şeylerinin ortaklığa ait
olduğu şirket) kurarak ticaret yapmışlardır149 Anadolu kadınları arasında ticaret
yapması için başkalarına borç para verenler vardır.150
Kadınlar bağ ve bahçelerini işleyip sebze ve meyve üretmişlerdir. Ayrıca
tarladan gelen buğdaydan un ve bulgur yapmış böylece masraf giderlerini
azaltmışlardır Bunun yanı sıra, yünü tarama, eğirme, dokuma, ağartma ve boyama
işlerinde büyük oranda yer almışlardır151. Tekirdağ’da 1720’li yıllarda kadınlar
pamuk ekmekle, toplamakla, satmakla veya dokumakla meşgul olmuşlardır.152 Bu
faaliyetler, ev içi roller gibi görünseler de ev dışı roller olarak nitelendirilebilir.
Belirttiğimiz roller, sosyal rollerin oldukça farklılaştığı ve iş bölümünün yoğunlaştığı
günümüz toplumlarında ev dışı roller haline dönüşmüşlerdir.
d) Kadınların Evliliğe Öz İradeleriyle Karar Verebilmeleri
Toplumun temel kurumlarından biri olan ve toplumun devamı için yeni neslin
oluşmasını temin eden ailenin sevgi ile kurulması, önemli bir husustur. Sevgi ise,
gönül rızasına bağlıdır. Bu bakımdan evlenecek insanların özlerinin rızası mühimdir.
Eski Türk geleneğinde sevgi, evliliğin önemli unsurları arasında yer almıştır.153
Mendil, kızların evliliğe olan rızalarını gösteren bir sembol olmuştur.154
Türkler İslam’ı kabulle birlikte İslam’a uyan eski geleneklerini daha da yaygın
olarak devam ettirmişlerdir. Evlilikte kadınların rızalarının alınması da bunlardan bir
tanesidir. Konumuzu alakadar eden Osmanlı kadınlarının bu husustaki durumları
tespitimizi desteklemektedir. Özellikle Osmanlı arşivleri bu bağlamda önemli bilgiler
sunmaktadır.
Osmanlı mahkemeleri, rızası olmadığı halde evlendirilmek istenen kadınların
başvurularını kabul etmiş ve onların zorla evlendirilmelerine kesinlikle izin
vermemiştir. Konya’nın Karkın köyünde yaşayan kadın hicri 1128 yılında rızasız
olduğu halde; evlendirilmek istendiğinde mahkemeye müracaat ederek Mustafa
isimli erkeği kendisiyle evlenmekten men ettirmiştir155.
On iki yaşında öz rızasıyla evlenen kızını, babası istemediği erkekle evlendiği için
dava ettiğinde, mahkeme babayı reddetmiştir156. Mahkeme burada babanın değil; kızın
rızasını dikkate almıştır. Mahkeme kayıtlarında bunun gibi onlarca kayda rastlamak
mümkündür. Dolayısıyla haklarından haberdar olan kadınları zorla istemediği erkeklerle
evlendirmek, mahkeme kayıtlarına göre pek mümkün olmamıştır. Başka bir ifade ile
kadınların genelde öz rızalarıyla evlilik kararı verdiklerini söylemek mümkündür.
Kayseri157 ve Tokat158 şehirleriyle alakalı gerçekleştirilen incelemelerde de aynı tespitlere
148
150
Halil İnalcık, An Economic and Social History of the Ottoman Empire 1300-1914,
Cambridge University Press, 1994, s. 605.
151
Ahmet Tabakoğlu, “Osmanlı İktisat Sistemi”, Osmanlı Ansiklopedisi, C. V, İst.: İz
Yay., 1996, s. 19.
152
Kelemen Mikes, “Türkiye Mektupları”, Lady Montegu’nun a.g.e. içerisinde, s. 156.
153
Necdet Sevinç, a.g.e., s. 68.
154
Bahaeddin Ögel, Türk Kültürünün Gelişme Çağları, Ank: Kömen Yay., 1979, s.184.
155
156
157
R.C.Jennings, a.g.makale, s. 76.
149
157
varılmıştır. Yaptığımız bir araştırmada nişandan ayrılma davalarının % 79,02’sini
kadınların açtığı davalar oluşturmuştur. Bunların arasında ise, nişanlısı ile evlenmek
istemeyen ve bir başkasıyla evlenen kadınların oranı % 30,07’dir159. Bütün bunlar ortaya
koymaktadır ki eski Türk geleneğindeki kadınların evlenmeye öz rızalarıyla karar
vermeleri, İslam sonrası Osmanlıda artarak devam etmiştir.
e) Kadınların Boşanma Talebinde Bulunabilmeleri
Toplumda evliliğin gerçekleşmesi ne kadar ihtiyaç ise, bu birliktelikte sevgi,
huzur ve mutluluk bittiği zaman, ayrılık da neredeyse o kadar gerekli hale
gelebilmektedir. Ancak; kadınlar bu ayrılığı istediklerinde taleplerinin yerine getirilip
getirilmediği sürekli tartışma konusu olmuştur.Şayet kadınlar istemedikleri aile
ortamından ayrılamıyorlarsa bu onlara bir haksızlığı beraberinde getirmektedir.
Başka toplumlarda farklı uygulamalar olmasına karşın, İslam öncesinde
Türklerde ayrılma kararını her iki tarafın alabildiği araştırmalarda belirtilmektedir160. Katolik Hıristiyan kilisesi, boşamayı tamamen yasaklarken, İslam zaruret
(şiddetli geçimsizlik, hastalık, din değiştirme ve benzeri sebepler) ortaya çıktığında,
boşanmaya izin vermiştir. Boşama hakkı, İslam’a göre erkeğin uhdesinde olmakla
birlikte161, kadınlara da bu kararı alma hakkı tanınmıştır162.
Osmanlı arşivlerine dayanılarak yapılan araştırmalar, kadınların kocalarını
boşayabildiklerini göstermektedir.1655-1656 yıllarında Türkiye’de bulunan Fransız
oryantalist Jean Thevenot’a göre Osmanlıda kadınlar, kocalarından ayrılabilmişlerdir163. Kadınlar boşanmak istediklerinde, mehirlerinden ve iddet müddetince
nafaka almaktan vazgeçerek daha çok kocalarıyla anlaşarak (muhalaa) boşanmayı
seçmişlerdir. Osmanlıda kocasına “ben boşanmak istiyorum” diyen bir kadını, nikah
altında tutmaya devam etmek isteyen bir erkeğin davranışını toplum, olumlu olarak
görmemiştir. On sekizinci yüzyılda Konya’da boşanma kayıtlarının % 86’sı kadınların açtığı boşanma davalarının oluşturması164, kadınların kocalarından boşanabildiklerine önemli bir işarettir. Tanzimat döneminde Bursa ile alakalı araştırmanın
tespitleri de kadınların eşlerinden ayrılabildiklerini ortaya koymuştur165.
Kocalarından ayrılan kadınlar, ömürleri boyunca dul yaşamamışlar, yeniden
evlenebilmişlerdir. Toplum boşanan kadınlarla evlenilmesine, olumlu yaklaşmıştır.
Kadınların yeniden evlenebilmelerinde İslam Dininin getirdiği mehr ve nafaka
müessesi yardımcı olmuştur.
f)
Sonuç Olarak Eski Türk Kadın İmajına Osmanlı Kadınının Katkıları
Bir toplumun gelenek, görenek ve kültürünü oluşturması ve değiştirmesi kısa
süreli ve kolay değildir. Bu yüzden Osmanlı kadınlarının kıyafetlerinde İslam öncesi
Türk kadınlarının kıyafet izleri bulunmaktadır. Bu izler, onların ev dekorlarına dahi
yansımıştır. Eski Türklerde kadınlar, toplumda çağdaş diğer toplumlarda
olduğundan önemli ölçüde ileri konuma sahip olabilmişlerdir.
158
Saim Savaş, Fetva ve Şer’iyye Sicillerine Göre Ailenin Teşekkülü ve Dağılması”,
Sosyo-Kültürel Değişme Sürecinde Türk Ailesi, C.II, Ank.: Aile Araştırma Kurumu
Yay.,1992, ss. 513-514.
159
Hayri Erten, a.g.e., s. 35.
160
Necdet Sevinç, a.g.e., s. 47.
161
Bkz. Kur’an-ı Kerim, Nisa, 4/35.
162
Ahmet Yaman, İslam Aile Hukuku, Konya: Post Matbaası, 1998, ss. 97-107.
163
Orhan Türkdoğan. “Türk Aile Yapısı ve Tarihi Gelişimi”inden naklen, Türk Dünyası
Araştırmaları, sayı. 96, 1995, s. 29
164
Hayri Erten, a.g.e., s. 110.
165
Abdurrahman Kurt, a.g.e., s. 57.
158
Kadınların mal-mülk edinebilme hakları hukuki anlamda Osmanlıda daha da
pekişmiştir. Bu bağlamda kadınlar, kocalarından ve çocuklarından dahi ayrı
mülkiyet hakkına sahip olmuşlardır. Bu konumları sebebiyle ticaret yapmışlar,
başkalarına borç para vermişler ve en önemlisi kendi ayakları üzerinde durabilme
becerisini gösterebilmişlerdir. İddia edilenlerin aksine, kendilerini döven erkeklere
itiraz etmişler ve onları cezai müeyyidelerle karşı karşıya getirmişlerdir.
Türk kadını ev dışında sosyal yaşama olan katılımını, İslam sonrası da devam
ettirmiştir. Osmanlı toplumu ve kadınlar, İslam’ın bu konudaki değerlerini mevcut
gelenekleriyle içselleştirmiş, aileye ve topluma pozitif katkılar sağlamıştır. Eskiden
olduğu gibi kadınlar, Osmanlı’da ev dışında rollerde yer almışlardır.
Eski Türk kadınlarının evliliğe özlerinin karar verebilme geleneğini, Osmanlı
kadını bu geleneği İslam’ın nikah müessesesi vasıtasıyla hukuki hakka dönüştürmüş
ve bu durumu daha kalıcı ve güçlü konuma taşımada önemli mesafeler almıştır.
Evlilik kararları alabildikleri gibi boşanma konusunda da haklarını muhafaza
etmişler ve mahkemeleri gerekli olduğunda, çekinmeksizin kullanabilmişlerdir.
Kocalarından ayrıldıktan sonra, yeniden evlenebilmişlerdir.
Bütün bunlar göstermektedir ki, mitolojik hayattan öğrendiğimiz eski Türk
kadınlarının sosyal statüsü, sıradan insanların yaşayışlarından kesitler sunan özgün
bilgi kaynaklarıyla da büyük ölçüde uyuşmaktadır. Eski Türk ve Osmanlı kadınlarıyla alakalı olarak mevcut yanlış kanaatler, özgün kaynaklara dayanılarak yapılan
benzeri araştırmalar sayesinde değişecek, bilimsel ve genel tespitlere ulaşılacaktır.
Yayinlar listesi
1. Leys b. Sa‘d ve Hadis Cüz’ü, M.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, (yüksek lisans
tezi), İstanbul, 1988.
2. Halkın İslâm Anlayışının Kaynakları: Vaaz ve Kıssacılık, İstanbul, 2002.
3. “Vâiz ve Kıssacıların Hadis İlmiyle Münâsebetleri”, Diyanet İlmi Dergi, c.
36, sy. 1, (Ankara, 2000), s. 19-54 (makale).
4. “II. Hicrî Asır Muhaddis ve Fakihlerinden Leys b. Sa‘d, İlmî Kişiliği ve
Eserleri" Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, sy. 18, (İstanbul, 2002), s.
183-201 (makale).
5. Khalil Athamina'nın "Al-Qasas: Its Emergence, Religious Origin and Its SocioPolitical Impact on Early Muslim Society” [Stvdia Islamica, LXXVI, (Paris 1992), s.
53-74] yer alan makalesinin “el-Kasas: Doğuşu, Dînî Temeli ve İlk Dönem İslam
Toplumu Üzerindeki Sosyo-Politik Etkisi” adıyla İngilizceden tercümesi. (Sakarya
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı, 6).
6. “Hz. Peygamber’in Sünnetine Uymanın Önemi ve Sünnet Kavramının
Boyutları”, Elmi Araşdırmalar 1-2; (Bakı, 2003), s. 251-255 (makale).
7. “Kussâs” maddesi, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, XXVI, 46365.
159
TÜRK-İSLÂM BİLGİNİ İMAM BUHÂRÎ,
“el-CÂMİ‘U’S-SAHÎH” ADLI ESERİ ve
TÜRK KÜLTÜRÜNDEKİ YERİ
Yrd.Doç.Dr. Hasan CİRİT
M.Ü. İlâhiyat Fakültesi
Giriş
Milletlerin, müşterek değerler etrafında bütünleşmesinde, bazı şahısların ve
eserlerin, büyük ölçüde rol oynadığı tarihi bir gerçektir. Hicrî III./milâdî IX.
yüzyılda yaşamış olan Türk-İslâm bilgini İmam Buhârî’de el-Câmi‘u’s-sahîh adlı
eseriyle İslâm ve Türk dünyasını bütün asırlarda oldukça etkilemiş en büyük hadis
alimlerindendir. Ortak Türk geçmişinden, ortak Türk geleceğine denildiğinde de,
İmam Buhârî ilk akla gelen bilge şahsiyetlerdendir.
Bilindiği gibi Folklor, XIX. yüzyılda Avrupa’da ortaya çıkan ve İngilizce
folklore (folk “halk, avam”; lore “bilim”) terimiyle adlandırılan bir bilim dalı olup,
Türkçe’de kullanılan ilk karşılığı halkiyattır. Daha sonraki yıllarda hikmet-i avâm,
halk bilgisi, budun bilgisi gibi terimler kullanılmaya başlanmışsa da son yıllarda
folklor ve bunun yanı sıra halk bilimi (halkbilim) terimleri yaygınlık kazanmıştır.
Folklor ya da halkiyatın başlıca konuları arasında; düğün, bayram, kandil,
doğum, ölüm, ad koyma, kan kardeşliği gibi gelenekler; cin, peri, büyü, efsun, mâni,
masal, efsane, tekerleme, bilmece, atasözü gibi halk edebiyatı ürünleriyle halk
mûsikîsi, halk tiyatrosu ve halk oyunları yer almaktadır166. Buhârî’nin, elCâmi‘u’s-sahîh’i bu açıdan tetkik edildiğinde, onda insanı, doğumundan ölümüne
kadar hatta ölüm sonrası bütün yönleriyle ilgilendiren; söz, uygulama, takrir veya
ahlâkî tavır olarak Hz. Peygamber’den pek çok bilgi ve belgenin yer aldığı görülür.
Sahih-i Buhârî’deki bu rivayetler tabiî olarak ulaştığı coğrafyalardaki
milletlerin dini inanç ve kültürlerini etkilemiş ve zamanla iç içe girmiştir. Bunları tek
tek tespit edip değerlendirmeler yapmak uzun ve yorucu çalışmalar gerektirdiği
hazirűnun malumlarıdır.
Burada özellikle, Buharî’de yer alan kısa ve özlü hadisler ile ata sözleri
ilişkisi; Hz. Peygamber’den nakledilen tarihi kıssalar ile teşbih ve kıyas yoluyla
eğitici, öğretici, ibret ve öğüt verici bir takım temsili anlatımların (meseller) Türk
kültür ve folklorünün dini temellerinin tespiti ve ona tesirleri bakımından ayrı bir
önem taşıdığını vurgulmak isterim.
Bildiride öncelikle İmam Buhârî ile el-Câmi’u’s-sahîh adlı eseri kısaca
tanıtılacak ve Türk kültüründeki yeri tesbit edilmeye çalışılacaktır. Sonra da söz
konusu eserden bazı seçme hadislere yer verilecektir.
A. İmam Buhârî’nin Kısa Biyografisi
İslâm ilim tarihinde “Buhârî” diye şöhret bulan Ebû Abdillah Muhammed b.
İsmâil b. İbrahim el-Cûfî hicrî 13 Şevval 194/milâdî 20 Temmuz 810 yılında
Buhâra’da doğmuştur. Doğduğu yere nispetle, Buhârî diye şöhret bulmuştur.
Yakın çevresi itibariyle mütedeyyin bir aileye mensup olan Buhârî’nin babası
ilimle meşgul bir zât, annesi de oldukça dindâr bir hanımdı. Onların da etkisiyle,
* BDU İlâhiyat Fakültesi İslâmi İlimler Kafedrası, Professör.
166 Oy, Aydın, “Halkiyat” md., TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul, 1997, XV, 367.
160
daha on yaşlarında ilim tahsiline özellikle hadise ilgi duymaya ve yöresinin
muhaddislerinden hadis dinleyip ezberlemeye başlamıştır. On altı yaşına geldiği
zaman İbnü’l-Mübârek ve Vekî‘ b. Cerrah’ın kitaplarını tamamen ezberlediği
belirtilmektedir. Bu sırada annesi ve kardeşi Ahmed ile birlikte hacca gitmiş, hac
sonrası onlar memleketlerine döndükleri halde Buhârî Mekke’de kalarak yörenin
âlimlerinden hadis tahsil etmiştir. Daha sonra bu maksatla ilim merkezlerini
dolaşmaya başlamış, sekiz defadan fazla seyahat ettiği Bağdat’ta, her seferinde
Ahmet b. Hanbel ile görüşerek ondan faydalanmış, ayrıca Basra, Dımaşk, Humus,
Kûfe, Merv, Mısır, Belh ve Nişâbur’da dönemin bilginlerinden hadis öğrenmiş,
farklı pek çok kültür ve fikirle tanışmıştır. Kendi ifadesine göre, binden fazla
hocadan hadis yazmış, yüz bin sahih, iki yüz bin de illetli ve zayıf hadisi
ezberlemiştir. Hocaları arasında İshâk b. Râhûye (ö. 238/852), Mekkî b. İbrahim (ö.
215/830), Ubeydullah b. Mûsâ (ö. 210/825), Muhammed b. Yûsuf el-Firyâbî (ö.
212/827), Ebû Nuaym Fadl b. Dükeyn (ö. 219/834) ve Süleyman b. Harb (ö.
224/838) en tanınmış olanlardır.
Çok güçlü bir hafızaya sahip olan Buhârî’nin, Bağdat muhaddislerinin
düzenlediği bir mecliste, senet ve metinleri birbirine karıştırılarak (maklûb) on kişi
tarafından onar onar kendisine arzedilen yüz hadisi ezbere düzelterek hafıza gücünü
ispat ettiği rivayet edilir.
Hocalarının ve akranlarının pek çok övgüsüne mazhar olan İmam Buhârî’den
Firebrî, İmam Müslim, Tirmizî, Ebû Hâtim, Ebû Zür’a, Muhammed b. Nasr elMervezî, Sâlih Cezere ve İbn Huzeyme gibi bir çok ünlü muhaddis ders almışlardır.
Sahih hadisleri bir araya toplamanın yanında, onları fıkıh bablarına göre
tasnif eden ilk hadisçilerden sayılan Buhârî, hadislerden hüküm çıkarmadaki
becerisiyle, fıkıh/hukuk sahasında da otorite olduğunu kanıtlamış müçtehid
imamlardandır. O aynı zamanda zühd ve takva sahibi, dünya malına kıymet
vermeyen, emir ve sultanların heves ve arzularına göre hareket etmeyi reddedecek
kadar ilim haysiyetine düşkün bir şahsiyetti. Bu üstün karakterinin bir neticesi
olmalıdır ki, hayatının ileri devrelerinde bazı üzüntü verici hadiselerle karşılaşmış ve
bir hayli sarsılmıştır. Buhârî uzun seyahatleri sonunda Nişabur’a yerleşmek
istemişse de, şehrin ileri gelen imamlarından Muhammed b. Yahyâ ez-Zühlî’nin (ö.
268/871) kıskançlıktan kaynaklanan haksız iddia ve kışkırtmalarıyla karşı karşıya
kalmış ve buradan ayrılarak Buhâra’ya dönmüştür. Bu kez Buhâra valisi Halid b.
Ahmed ez-Zühlî’nin (ö. 269/882), saraya gelip ders verme teklifini reddetmesi,
aralarının açılmasına ve oradan da sürülmesine sebep olmuştur.
Buhârî’yi Türklükten ve Türk dünyasından uzak görme ve gösterme
çabalarına rağmen, çok sayıda ilim ve fikir adamı onun Türk dünyasının pek
kıymetli bir ferdi olduğu kanaatindedir. Doğma büyüme Buhâralı olan İmam Buhâri,
onbir asır öncesinin Mâverâunnehir Türk illerinde yetişmiş, kendini o devrin Türk
kültürü içinde bulmuştur. Kişiliğini o kültürle kazandığına, ahlakını o kültürle
yoğurduğuna şüphe yoktur. Bu bakımdan Buhârî’yi o çevrenin insanlarından ayrı
düşünmek imkansızdır. Ata binmede ve özellikle ok atmada son derece mahir
olduğu, Türklere has ata sporu güreşi de çok sevdiği kaydedilen ve ömrünün son
günlerini Semerkant’a bağlı bir kasaba olan Hartenk’de geçiren Buhârî, hicrî 256
yılının ramazan bayramı gecesi burada vefat etmiş, ertesi gün (1 Eylül 870 Cuma)
aynı yerde toprağa verilmiştir.
Buhârî elli yılı aşkın ilim hayatı boyunca el-Câmi’us-sahîh, el-Edebu’lmüfred, et-Târîhu’l-kebîr, et-Târîhu’l-evsat, et-Târîhu’s-sağîr, Ref‘u’l-yedeyn fi’s161
salât, el-Kırâe halfe’l-imâm, Halku ef‘âli’l-ibâd, Kitâbü’l-ilel, Kitâbü’l-künâ,
Kitâbü’d-duafâ gibi hadis, tarih, tabakât, rical, fıkıh/hukuk ve kelam sahasında pek
çok eser telif etmiştir167.
Bunlar arasında, yıllar süren hadis tahsili ve derleme faaliyetinin akabinde,
uzun yıllar hummalı bir tasnif faaliyeti sonucu ortaya koyduğu, kendisine haklı bir
şöhret sağlayan ve İslâm alimlerinin büyük bir çoğunluğu tarafından Kur’ân-ı
Kerîm’den sonra en güvenilir kitap olarak kabul edilen ve yalnız sahih hadisleri
topladığı el-Câmi‘u’s-sahîh adlı eserinin ayrı bir yeri ve önemi vardır.
B. el-Câmi‘u’s-sahîh (Sahîh-i Buhârî)
Kısaca “el-Câmi‘u’s-sahîh”, “Sahîhu’l-Buhârî”, halk arasında “Sahîh-i
Buhârî” hatta bazen müellifiyle özdeşleştirilerek sadece “Buhârî” diye şöhret bulan
eserin tam adı “el-Câmi‘u’l-müsnedü’s-sahîhu’l-muhtasar min umûri Resûlillahi
sallallahü aleyhi ve sellem ve sünenihi ve eyyâmih” dir.
Hicrî III. (milâdî IX) yüzyıla kadar meydana getirilen hadis külliyatı sahih
hadislerin yanı sıra hasen ve zayıf hadisleri de ihtiva etmekteydi. Buhârî’nin hocası
İshâk b. Râhûye’nin (ö. 238/852) sadece sahih hadisleri ihtiva eden muhtasar bir
kitaba duyulan ihtiyaçtan söz etmesi üzerine Buhârî el-Câmi‘u’s-sahîh’i topladığı
600.000 hadis içerisinden çok sıkı ve titiz bir elemeyle seçtiği sahih hadislerden on
altı yılda oluşturmuştur. Eserin hacmini büyütmemek düşüncesiyle sahih hadislerin
tamamını kitabına almamıştır.
Buhârî, kitabına verdiği adla, aslında onun ana hatlarıyla özelliklerini ifade
etmiştir. “el-Câmî‘”, kitabın, belli bir veya birkaç konuyla sınırlı olmayıp vahyin
geliş şeklinden başlayıp gelecekle ilgili olaylara (fiten ve melâhim) kadar dinin çok
değişik konularına dair hadisler ihtiva ettiğini; “es-sahîh” kelimesiyle eserine
yalnızca sahih hadisleri aldığını; “el-müsned” sözüyle kitabına aldığı hadislerin
isnadının muttasıl olduğunu; “el-muhtasar” ifadesiyle de bütün sahih hadisleri
kitabında toplamak amacında olmadığını, dolayısıyla sahih olduğu halde ihtisar
düşüncesiyle kitabına almadığı başka sahih hadislerin de bulunduğunu anlatmak
istemiştir.
Buhârî eserini bir ibadet vecdi içinde hazırlamış, her hadisi önce abdest alıp
veya gusledip iki rekat namaz kıldıktan sonra yazmıştır. Böylece onun maddi kontrol
(usul) esaslarına göre titizlikle seçtiği hadisin sıhhatinden mütmain olmak için
manevi kontrol yoluna da başvurması, ilimde niyet ve ilmi emanete riayet açısından
oldukça dikkat çekicidir.
el-Câmi‘u’s-Sahîh, Concordance’a (el-Mu‘cemu’l-mufehres li-elfâzi’lhadisi’n-Nebevî) göre 97 kitap (ana bölüm) ve 3730 bâb (alt başlık)’tan
167 Buhârî’nin hayatı ve eserleri hakkında geniş bilgi için bk. Zehebî, Siyeru
a‘lâmi’n-nübelâ (nşr. Ţuayb el-Arnaűt v.dğr), Beyrut 1406/1986, XII, 392 vd.;
Uğur, Müctebâ, Buhârî, Ankara 1989; Koçyiğit, Talat, Hadis Tarihi, Ankara 1998,
s. 251-257; Sezgin, Fuâd, Buhârî’nin Kaynakları Hakkında Araştırmalar, İstanbul
1956; Koçkuzu, Ali Osman, Hadis İlimleri ve Hadis Tarihi, İstanbul 1983, s. 314;
Çakan, İsmail Lütfi, Hadis Edebiyatı, İstanbul 1989, s. 52-58; A‘zamî,
Muhammed, “Buhârî” md., DİA, VI, 368-372; Kufralı, Kasım, “Buhârî” md.,
M.E.B. İslâm Ansiklopedisi, II, 771-772; Âşıkkutlu, Emin, Sâhîh-i Buhârî’nin İman
Bölümü Üzerine Bir Şerh Denemesi (Ders Notları), İstanbul 2001, s. 3-4.
162
müteşekkildir. Ýbnü’s-Salah (ö. 643/1245) Buhârî’nin Sahih’inde, tekrarlarla
birlikte 7275, tekrarsız 4000 kadar hadis olduğunu belirtmektedir. İbn-i Hacer’in (ö.
852/1448) tespitine göre ise, muallâk ve mütâbî‘ hadisler dışında mükerrerlerle
birlikte 7397 hadis ihtiva eden Sahih’te 1341 muallak ve 341 mütâbî‘ hadis vardır.
Bu hesaba göre Sahih’te, mevkûf ve maktû rivayetler hariç olmak üzere tekrarlarla
birlikte toplam 9079 hadis mevcuttur.
Buhârî eserini önce ‘kitap’ adı altında ana bölümlere, sonra da ‘bab’ dediği alt
başlıklara ayırmıştır. Bablar arasında ve bablar içindeki hadislerin sıralanışında bir
ilginin bulunmasına gayret etmiştir.
“Terceme” (çoğulu: terâcim) de denilen bab başlıklarında, o başlık altında
zikredeceği hadislerin konularına uygun olmak üzere, bazen ayetlerden, bazen
hadislerden alıntılar yapar; bazen da o konuda kendi fikrini yansıtan ifadelere yer
verir. Böylece o, hadisleri peş peşe sıralamakla yetinmeyip onlardan hüküm çıkarma
amacında olduğunu da göstermiş olur. Bu durum, “Buhârî’nin fıkhî görüşleri bab
başlıklarındadır (Fıkhu’l-Buhârî fî terâcimih)” denilmesine sebep olmuştur.
Buhârî’nin bir başka özelliği de, bir hadisi hüküm çıkarmak amacıyla ilgili
olduğu birden çok yerde bölerek (taktî‘) tekrarlamasıdır. Bir hadisi Sahîh’in 13
yerinde tekrarladığı olmuştur. Fakat bunu yaparken hadisi her tekrarında ayrı bir
senet ve-varsa-değişik lafızlarla vermeye gayret eder. Böylece hem hadisin sıhhatini
güçlendirir, hem de aynı hadisin farklı senet ve lafızlarıyla daha iyi anlaşılmasına,
yorumlanmasına dolayısıyla değişik hükümlerin çıkarılmasına imkan verir.
Buhârî, Sahîh’ini onbinlerce talebeye bizzat okutmuştur. Bunlardan bin
kadarı da Sahîh’in râvisi olmuştur. Ne var ki bu râvilerden Firebrî’nin (ö. 320/932)
rivâyeti, Buhârî’nin Sahîh’ini sonraki nesillere taşıyan ve özellikle VI/XII. asırdan
sonra Sahîh ile ilgili araştırmaların dayandığı yegâne nüsha olmuştur. Bu nüshayı
esas alan Ali b. Muhammed el-Yűnînî (ö. 701/1302), Firebrî’den gelen değişik
‘Sahih’ nüshaları arasındaki farkları gidermeye çalışmış ve günümüzde mevcut
Sahîh-i Buhârî baskılarının çoğunun esas alındığı bir nüsha meydana getirmiştir168.
İslâm dünyasında Kur’an-ı Kerîm’den sonra en büyük ilgiyi Buhârî’nin elCâmi‘u’s-sahih’i görmüştür. Hadislerinin titizlikle seçilmesi, mükemmel bir tertibe
sahip olması, muhtevasının zenginliği ona bu itibarı kazandırmıştır169. Sahih-i
Buhârî gördüğü rağbete paralel olarak değişik türde pek çok çalışmaya konu
olmuştur. Bu tür çalışmalardan günümüzde yaygın olarak kullanılanların başında
Buhârî şerhleri gelmektedir. Büyük Türk alimi Aynî’nin (ö. 855/1451), Buhârî
üzerine yazdığı ‘Umdetü’l-kârî fî şerhi Sahîhi’l-Buhârî adlı şerh, İbn Hacer el168 Buhârî’nin el-Câmi‘u’s-sahîh adlı eseriyle ilgili daha geniş bilgi için bk.
Koçyiğit, Talat, a.g.e., s. 253-257; Uğur, Müctebâ, a.g.e., s. 63-70; Çakan, İsmail
Lütfi, a.g.e., s. 53-58; Âşıkkutlu, Emin, Ders Notları, s. 5-8; Kandemir, Mehmet
Yaşar, “el-Câmi‘u’-Sahîh” md., TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 1993, VII, 114123.
169 Sahih-i Buhârî’ye daha sonraki dönemlerde bazı tenkitler yöneltilmişse de,
hadis âlimlerinin büyük çoğunluğu bu tenkitleri isabetsiz bulmuşlardır. Konuyla
ilgili geniş bilgi için bk. Polat, Selahattin, “Buhârînin Sahîh’ine Yapılan Bazı
Tenkitlerin Değerlendirilmesi”, Hadis Araştırmaları, İstanbul 1997, s. 91-108;
Hatiboğlu, Mehmet Said, “Müslüman Âlimlerin Buhârî ve Müslim’e Yönelik
Eleştirileri”, İslâmî Araştırmalar, Ankara 1997, X, 1-14; Kandemir, Mehmet
Yaşar, “Sahîhayn’e Yöneltilen Tenkitlerin Deđeri”, Sünnetin Dindeki Yeri, İstanbul
1997, s. 335-369.
163
Askalânî’nin (ö. 852/1449) Fethu’l-bârî’si ile birlikte Buhârî şerhleri içinde en fazla
itibar görenidir.
C. Sahîh-i Buhârî’nin Türk Kültüründeki Yeri
Bütün ilim dallarına olduğu gibi hadis ilmine de büyük ilgi gösteren Türklerin
kültür hayatında Sahîh-i Buhârî’nin özel bir yeri vardır. Öncelikle şunu kaydetmek
gerekir ki, Buhârî’nin Sahih’i dünyanın değişik yerlerinde bir çok defa basılmış
olmasına rağmen, bunların içinde en mükemmeli, Yûnîni nüshası esas alınarak
kenarında diğer nüsha farkları gösterilmek suretiyle Osmanlının son
hükümdarlarından II. Abdülhamid’in emriyle yapılan neşirdir (I-IX, Bulak 13131315). Bunu Hacı Zihni Efendi’nin tashihiyle yapılan baskısı takip eder (I-VIII,
İstanbul 1315). Bugün Türkiye’de küçük yerleşim birimlerine varıncaya kadar her
nereye gidilirse gidilsin gerek resmî ve gerekse şahıslara ait kütüphanelerde bir
Buhârî nüshasına rastlamak mümkündür. Ayrıca pek çok kütüphanede usta hattatlar
tarafından yazılmış, büyük sanatkarların mahir elleri ve göz nuruyla nefis bir şekilde
tehzîb edilmiş kıymetli yazmaları bulunmaktadır.
Sahih-i Buhârî Türklerin eğitim ve kültür hayatında önemli bir yer tutmuştur.
Nitekim medreselerde, dârülhadîs denilen ve sadece hadis okunmak üzere açılan özel
medreselerde, mescitlerde, halka açık derslerde ve dergâhlarda asırlarca elCâmi‘u’s-sahîh okunmuştur. Hatta yalnızca Sahih okutmak gayesiyle vakıf
kuranlar, kurduğu vakfa Sahih-i Buhârî okunsun diye imkan ayıran ve şartlar koyan
hayırseverler görülmüştür. Böyle bir himmetin sonunda zamanla Buhârîhânlık yani
Sahih-i Buhârî okutmak görevi ortaya çıkmış ve adetâ bir meslek haline gelmiştir.
‘Buhârîhân’ adıyla anılan ve herhangi bir yerde Sahîh okutan alimler her devirde
toplumda büyük itibar görmüşlerdir. Ayrıca Türkler arasında Sahih’i baştan sona
ezberleyen Buhârî hafızları dikkat çekmektedir.
Meselenin fıkhî yönü bir tarafa, kıtlık, zelzele, harp, salgın hastalık gibi kötü
ve zor günlerde Sahih-i Buhârî hatimleri okumak diğer bazı İslam memleketlerinde
olduğu gibi, öteden beri Türkler arasında da adet olmuştur. Nitekim 23 Nisan
1920’de Birinci Türkiye Millet Meclisi açılmadan önce Mustafa Kemal Atatürk’ün
emriyle Hacıbayram Camii ile Zincirli Camii’nde Kur’ân-ı Kerîm hatimlerinin
ardından Sahih-i Buhârî hatimleri yapılmıştır. Ayrıca Mustafa Kemal yayınladığı
bir beyanname ile bütün Anadolu camilerinde bir hafta boyunca Sahîh okunmasını
emretmiş ve okunmasını sağlamıştır. Aynı şey Sakarya Meydan Muharebesi’nden
önce de yapılmıştır. Bütün bunlar göstermektedir ki, Türklüğün Anadolu’daki ölüm
kalım savaşı sürecinde Kur’ân-ı Kerîm ve Sahîh-i Buhârî hatimlerinin manevî
desteği hep göz önünde bulundurulmuştur170.
D. Sahih-i Buhârî’den Seçmeler
Şimdi de İmam Buhârî’nin söz konusu eserinden seçip derlediğimiz çeşitli
konulara ait hadislere bir göz atalım.
Niyet Hadisi
Buhârî’nin Sahih’inde yer verdiği ilk hadis, “niyet hadisi” diye şöhret
bulmuştur. Buhârî ilk olarak bu rivayete yer vermekle, eserini halisane bir niyetle
derlemeye başladığını ve her davranışımızda içimizden geçirdiğimiz duygu ve
düşüncelerin oldukça önemli olduğunu belirtmek istemiştir.
170 Uğur, Mücteba, a.g.e., s. 68-70.
164
“Yapılan işler niyetlere göre değerlenir. Herkes yaptığı işin karşılığını niyetine
göre alır. Kimin niyeti Allah’a ve Resûlü’ne varmak, onlara hicret etmekse, eline
geçecek sevap da Allah’a ve Resûlü’ne hicret sevabıdır. Kim de elde edeceği bir
dünyalığa veya evleneceği bir kadına kavuşmak için yola çıkmışsa, onun hicreti de
hicret ettiği şeye göre değerlenir” (Buhârî, Bed’ü’l-vahy, 1, İman 41, Nikah 5).
İslam Dininin Temelleri
“İslam beş temel üzerine bina kılınmıştır: Allah’tan başka ilah olmadığına ve
Muhammed’in Allah’ın Resûlü olduğuna şahitlik etmek. Namazı dosdoğru kılmak,
zekatı hakkıyla vermek, Allah’ın evi Kâbe’yi haccetmek ve ramazan orucunu
tutmak” (Buhârî, İman 1, 2).
İlim ve İlim Karşısında İnsanlar
“Kolaylaştırınız, güçleştirmeyiniz; müjdeleyiniz, nefret ettirmeyiniz” (Buhârî,
İlim, 11).
“Allah’ın benimle göndermiş olduğu hidâyet ve ilim, yeryüzüne yağan bol
yağmura benzer. Yağmurun yağdığı yerin bir bölümü verimli bir topraktır: Yağmur
suyunu emer, bol çayır ve ot bitirir. Bir kısmı da suyu emmeyip üstünde tutan çorak
bir yerdir. Allah burada biriken sudan insanları faydalandırır. Hem kendileri içer,
hem de hayvanlarını sular ve ziraatlarını o su sayesinde yaparlar. Yağmurun yağdığı
bir yer daha vardır ki, düz ve hiçbir bitki bitmeyen kaypak ve kaygan arazidir. Ne su
tutar, ne de ot bitirir. İşte bu, Allah’ın dininde anlayışlı olan ve Allah’ın benimle
gönderdiği hidayet ve ilim kendisine fayda veren, onu hem öğrenen hem öğreten
kimse ile, buna başını kaldırıp kulak vermeyen, Allah’ın benimle gönderdiği hidayeti
kabul etmeyen kimsenin benzeridir” (Buhârî, İlim, 20).
İçtimâî Sorumluluk
“Allah’ın çizdiği sınırları aşmayarak orada duranlarla bu sınırları aşıp ihlal
edenler, bir gemiye binmek üzere kur’a çeken topluluğa benzerler. Onlardan bir
kısmı geminin üst katına, bir kısmı da alt katına yerleşmişlerdi. Alt kattakiler su
almak istediklerinde üst kattakilerin yanından geçiyorlardı. Alt katta oturanlar:
Hissemize düşen yerden bir delik açsak, üst katımızda oturanlara eziyet
vermemiş oluruz, dediler.
Şayet üstte oturanlar, bu isteklerini yerine getirmek için alttakileri serbest
bırakırlarsa, hepsi birlikte batar helak olurlar. Eğer bunu önlerlerse, hem kendileri
kurtulur, hem de onları kurtarmış olurlar” (Buhârî, Şirket, 6; Şehâdât, 30).
Müslümanların Birlikteliği ve Kardeşliği
“Mü’minler birbirlerini sevmede, birbirlerine acımada, ve birbirlerini
korumada bir vücuda benzerler. Vücudun bir uzvu hasta olduğu zaman, diğer
uzuvlar da bu sebeple uykusuzluğa ve ateşli hastalığa tutulurlar (Buhârî, Edeb, 27).
“Birbirinize kin tutmayınız, hased etmeyiniz, sırt dönmeyiniz ve ilginizi
kesmeyiniz. Ey Allah’ın kulları, kardeş olunuz. Bir müslümanın, din kardeşini üç
günden fazla terk etmesi helâl değildir” (Buhârî, Edeb, 57, 58, 62).
Hz. Peygamber’in Ümmetine Olan Şefkat ve Merhameti
“Benim ve sizin durumunuz, ateş yakıp da, ateşine cırcır böcekleri ve
pervaneler düşmeye başlayınca, onlara engel olmaya çalışan adamın durumuna
benzer. Ben sizi ateşten korumak için kuşaklarınızdan tutuyorum, siz ise benim
elimden kurtulmaya, ateşe girmeye çalışıyorsunuz” (Buhârî, Rikâk, 26).
165
Elinin Emeğiyle Geçinmek
“Sizden herhangi birinizin sırtına bir bağ odun yüklenip satması, herhangi bir
kişiden dilenmesinden hayırlıdır. O da ya verir, yahud vermez” (Buhârî, Zekat, 50,
53).
“Hiçbir kimse, asla kendi kazancından daha hayırlı bir rızık yememiştir...”
(Buhârî, Büyû‘, 15, Enbiyâ, 37).
Ağaç Dikmek:
“Bir müslüman bir ağaç diker veya ekin eker de ondan bir insan veya kurt-kuş
yerse, bu, o müslüman için sadaka olur.” (Buhârî, Hars, 1; Edeb, 27).
Hayvanlara Merhamet Etmek:
“Vaktiyle bir adam yolda giderken çok susadı. Bir kuyu buldu ve içine indi;
su alıp dışarı çıktı. Bir de ne görsün, bir köpek, dili bir karış dışarıda soluyor ve
susuzluktan nemli toprağı yalayıp duruyordu. Adam kendi kendine “bu köpek de
tıpkı benim gibi pek susamış” deyip hemen kuyuya indi, ayakkabısını su ile doldurup
ağzına alarak yukarıya çıktı ve köpeği suladı. Onun bu hareketinden Allah Teâlâ
hoşnut oldu ve adamı bağışladı” (Buhârî, Müsâkât, 9, Edeb, 27).
Sağlık ve Boş Vakit:
“İki nimet vardır ki, insanların çoğu bu nimetleri kullanmakta aldanmıştır:
Sıhhat ve boş vakit” (Buhârî, Rikâk, 1).
Sahîh-i Buhârî’nin Son hadisi
İmam Buhârî niyet hadisiyle başladığı eserine, Resûlullah efendimizin tesbih
ve tahmid ifade eden şu mübarek sözleriyle son veriyor.
“Dile hafif, mizana konduğunda ağır gelen ve Rahman olan Allah’ı hoşnut
eden iki söz vardır: ‘Sübhânallâhi ve bi-hamdihî’, ‘sübhânallâhi’l-azîm’ (Buhârî,
Tevhid, 58)”. Anlamı ise: “Ben Allah’ı ulûhiyyet makamına yakışmayan sıfatlardan
tenzih eder ve O’na hamd ederim. Ben Yüce Allah’ı ulûhiyyet makamına
yakışmayan sıfatlardan tekrar tenzih ederim”
Sonuç
Kur’ân-ı Kerîm’den sonra bütün İslam ve Türk dünyasının en önemli başvuru
kaynaklarından birisi olan Sahîh-i Buhârî, bugün de, iman, ibadet, ahlâk
konularında olduğu kadar, toplumun daha iyiye yönlendirilip eğitilmesinde, sağlıklı
ve doğru bilgiye ulaşmasında, öncelikle dikkate alınması gerekli bitmez tükenmez bir
hazine konumundadır.
Bu amaçla başta kutsal kitabımız Kur’ân-ı Kerîm olmak üzere, Sahih-i
Buhârî’yi okuyup okutacak, iyi niyetle anlamaya çalışacak nesiller yetiştirmek
müslüman Türk milletinin geleneğini yaşatmak adına en büyük hedef ve ideallerimiz
arasında yer almalıdır. Buhârî ve benzeri geçmiş alimlerimizle haklı olarak iftihar
ederken, geleceği de aynı inanç ve fikir temelleri üzerinde inşa etmenin yol ve
yöntemlerini hep beraber düşünüp, hayata geçirmeliyiz.
166
КЫБРЫС’ТА ОПЕРЕТ ЧАЛЫШМАЛАРЫ ВЕ
АЗЕРБАЙЪАН’ДАН ИКИ ЕСЕР
Ùàðèä Ôåäàè*
Лефкоша-Кыбрыс
Эириш: Кыбрыс Тцрклери Ада’нын сийаси ойунларла 1878 де Инэилиз Импараторлуьу’на сюзде кира суретийле ве де “эечиъи оларак” теслиминден сонра щеп
езиклик ичинде йашамышлардыр. Османлы Импараторлуьу Ы. Бцйцк Саваш’та (1914–
18) Алманлардан йана чыкты дийе Инэилизлер Кыбрыс’ы тек тарафлы оларак 5 Касым
1914 де кенди топракларына каттыкларыны ачыкладылар. Сыкы сыкыйа баьлы олдуклары
Анаватанларынын саваштан йеник чыкмасыйле Ада Тцрклери ен буналымлы эцнлерини
йашамайа башлар; ама, чок кечмеден 19 Майыс 1919 да Анадолу’да милли
мукавемете дюнцшеъек олан диренишин илк адымларыйла йениден умуда капылманын мутлулуьуну йашарлар.
Йабанъы бир идаре алтында йашасалар да Анадолу’даки диренише кайытсыз
каламазларды. Силащла катылмасалар биле щич олмазса сосйал бакымдан дестек
олманын йолларыны арамалыйдылар. Бу бакымдан йайын йолкйла дестек верилдиьи
эиби сосйал еткинликлер де дцзенлемейе башланды. Бу мцсамерелерде топланылаъак паралар бир йолуну булуп Анаватан’а эюндерилмели, онлары йалныз быракмаманын щузуру йашанмалыйды. Нитеким 1912 Балкан савашлары сцресинъе ордумуза, савашлар сонрасында да Анаватан’а сыьынан эючменлерле ватан уьрунда
шещит дцшенлерин аркада бырактыкларына бир нефеслик пара йардымы олсун дийе
Кыбрыс Тцрклери чырпынып дурдулар.
Бу “мцсамелере” йани сосйал эеъелере щалкы чекменин ен ийи йолу темсиллер
вермек, йани тийатро есерлери сащнелемекти. 1920’ли йылларын Кыбрыс басынына
бакылдыьында эазете сайфалары щеп бу тцрден еткинликлер ве де Щимайе-и Етфал йани
Чоъук Есирэеме Куруму’на йапылан баьышларын листелерийле долу олдуьу эюрцлцр.
Эерчи Кыбрыс 24 Теммуз 1923 деки Лозан Антлашмасы иле ресмен Инэилизлерин бир сюмцрэеси олмушту; ама цч ай эиби кыса бир сцре сонра да 29 Еким
1923 де эенч Тцркийе Ъумщурийети курулмушту. Бу олэу Кыбрыс Тцрклерине
ращат бир нефес алдырыр.
Курулушун щемен ардындан да эиришилен инкылаплара, йабанъы бир идаре
алтында олмаларына раьмен Ада Тцрклеринин колайлыкла айак уйдурма суреъи
башлар; кендилерини Анаватан’ын щедевлери доьрултусунда булурлар. Бир бюлцмц
апар-топар Тцркийе’йе эючедерлеркен каланлар да бу топраклара даща ийи
тутунманын йолларыны арарлар. Кыйафет инкылабы сессиз-седасыз ве дереъе дереъе
щедефине улашыр. Ен четинлеринден бири олан йазы инкылабы исе Тцркийе’де бир йыл
сонра, 1929 сонбащарында башлатылыр ве чок щызлы бир суретте эелишир.171
Оперет Туткусу: 1920’ли йылларын сонларына доьру Тцркийе’де класик сащне
ойунларынын йанысыра опера ве оперетлере де илэи эиттикче йайылмайа башлар. Базы
оперет эрупларынын Кыбрыс’а эелмелери бурада да бу илэинин башламасына весиле
олур. Ве де чок эечмеден йерли санатчыларын калем денемелери кендини эюстермеье башлар. Нитеким 1929 да Назим Али Илери (1897–1977)’нин Зещирли Чичек иле
Эцлзар172 ве 1930 башларында Ащмед Саид Ефенди’нин Елиф Щаным173 оперетлери
*
Кузей Кыбрыс Тцрк Ъумщурийети
Федаи, Щарид, Дил Девриминин Илк Он Йылында Кыбрыс’тан Саптамалар,
Кыбрыс Тцрк Кцлтцрц, Билдирилер-1, Анкара, 2002, 104-148 сс.
172
Дедечай, Др. Сервет Сами Назим Али Илери, Щайаты ве Есерлери, Лефкоша
1991, 13-44 ве 45-65 сс.
173
Елиф щаным Оперети, ККТЪ. Милли Еьитим ве Кцлтцр Баканлыьы Йайынлары48, Анкара 2001.
171
167
цретилир. 1931 Майысында Мущлис Сабащеддин Бей’ин башында булундуьу оперет
щей’етинин Кыбрыс’а эелмеси илэинин даща да йайылмасына ийи бир весиле олаъакты.
(Оперет Щей’ети, Сюз эазетеси, 7 Майыс 1931, Сайы: 486) 1932 йылында Исмаил
Щикмет Бей’ин (Орд. Проф. Исмаил Щикмет Ертайлан, 1889–1967) Лефкоша Тцрк
Лисеси’не Мцдцр атанмасы Кыбрыс Тцрклери ичин бцйцк бир казанч олур. Баку’да
да эюрев йаптыьы ичин Азерилер ону чок ийи билмектедирлер. Еким 1931 де чыкан
Рум Исйаны сонуъунда Тцркийе’ден китап акышы йасакландыьы дюнемде заманын
Еьитим Даиреси Инэилиз Мцдцрцнц икна едерек илкокуллар ичин бир алфабе ве беш
кыраат (окума) китабы щазырламайы башарыр. Кыбрыс’та Тцрк дилинин севилмесинде
бу китапчыкларын чок бцйцк каткылары вардыр.174 Иште бу Исмаил Щикмет Бей де о
эцнлерин дцшкцнлцьцне айак уйдурарак 1933 йылында Ефенин Дцьцнц ве Корсанын Эюздеси адлы ики оперет китабы йайымлар; ве де бунлары кенди эюзетими алтында
сащнейе койдурур. Ефенин Дцьцнц ве Корсанын Эюздеси адлы ики оперет китабы
йайымлар; ве де бунлары кенди эюзетими алтында сащнейе койдурур. Ефенин Дцьцнц оперетийле илэили бир эазете дуйурусуну екте верийоруз: Ек-1. Тцрк ве Баты
мцзэини чок ийи билен истанбуллу Кевакиб-заде Мес’уд Бей’ин Лефкоша’да
булунмасы бу оперет парчаларынын бестеленмеси ичин бцйцк фырсатты. Ве де Исмаил
Щикмет Бей китабындаки оперет парчаларынын бестелерини она йаптыраъакты. Мес’уд Бей’ин Кыбрыс’та булундуьу сцре башка бестелеринин де олдуьу ве Кыбрыслыларын мцзик аланындаки илэилеринде онун да пайы булундуьу бу весилейле белиртмелидир. Ефенин Дцьцнц йалныз Лефткоша’да деьил, Маэос’да да башары иле сащнеленмиштир: Ек-2.
Биркач сене юнъесине эиделим: Оперет илэиси бакымындан бу ортамда
булунан Кыбрыс Тцрклери’ни бир сцприз беклемектейди. 28 Шубат 1929 тарищ ве
378 сайылы Сюз эазетесинде бир илан йайымланыр; ону да щалка даьытылан ел-иланы
излер: Ек-3. Иланда, о заманларын мусики топлулуьу олан Дарцл’-Елщан’ын Мешщед-и Ибад оперетини сунаъаьы дуйурулмакта. Ел-иланларында еткинлиьин щанэи
тарищ ве йерде йер алаъаьы; эеъенин проэрамы, оперетин кишилери, билет фийатлары иле
сатыш йерлери белиртилмектедир. Ел-иланында шюйле бир де ачыклама йер алыр:
“Азербайъан ыркдашларымызын шиве ве иътимаи’и щайатларыны вазищ бир сцретде ифаде ве тереннум еден бу оперет; бизи щиссиййат, лисан ве зевк щусусунда
ыркдашларымыза йаклашдыраъакдыр. ’Лебледиъи Щорщор Аьа’дан сонра сарсылмаз
мевки’ казанын ве бирчок миллетлерин лисанына теръеме едилен бу есери; щалкын
тевеъъцщцне истинаден Дарц’л Елщан темсил едеъекдир.
“Азерилерин “Мешщед-и Ибад”ы щатыраларда ебедиййен йашайаъакдыр. Инсан;
пийеси эюрдцкъе эцлер, щатырладыкъа йине эцлер. Тарз-ы телеббцс, лисанын шивеси,
вак’анын тарз-ы ъерейаны; Азербайъанлылар щаккында ийи бир фикир верир”.
Оперет 4 перде олдуьу щалде Кыбрыс’та 3 пердейе индирилдиьини де бу арада
белиртмелийиз.
Дарц’л-Елщан ичин бюйле бир есери сащнелемек щич де колай деьилди. Щер
шейден юнъе ойунда Эцлзар ве Санем адыйла ики кыз варды ве Кыбрыс’та кыз роллери ичин ойунъу булмак епей мцшкил бир ишти. Нитеким Исмаил Щикмет Бей де кенди оперети ичин кыз/кадын ойунъулары эеъе кцлцплеринден темин еттиьи ъищетле
бцйцк елештирилер алмышты. Бу ексиклиьи кону едилен йазылара о заманын эазетелеринде щер весилейле растланмактадыр. Бу ексиклик 1950 ли йыллара деьин сцрер.
Еркеклерин кадын кылыьына сокуларак сащнейе сцрцлмеси ен пратик йолларданды.
Кону иле илэили йазылардан цч юрнек верийоруз: Ек-4-5-6.
1935 йылынын йаз айларында Тцркийе’ден Ертурьул Са’адеддин Топлулуьу
Кыбрыс’а эелир. Топлулуьун сащнелейеъеьи ойунлар арасында “Карым Кызым,
Кызым Карым” адлы цч перделик бир де оперет йер алмакта. Оперет 13 Аьустос
174
Федаи, Щарид, Исмаил Щикмет Бей’ин Кыбрыс Тцрк Еьитимине Каткылары,
Кыбрыс Тцрк Кцлтцрц, Билдирилер-1, Анкара 2002, 277-280 сс.
168
1935 Салы акшамы Маъик Палас’ын йазлкы сащнесинде щалка сунулур (Бкз. Сюз
эазетеси, 13 Аьустос 1935, Сайы: 875). Йыл сонуна доьру да Кыбрыс Тцрклери,
Азербайъан бакымындан, икинъи супризле каршылашырлар: 27 Аралык 1935 тарищли Сюз
эазетесинде Цзейир Щаъыбеков’ун икинъи бир оперетинин, Аршын Мал Алан’ын ертеси
акшам Пападопудос Тийатрощанеси’нде Тийатро ве Сес Академиси (ТАВС)
тарафындан сащнеленеъеьи дуйулуйорду.
Цзейир Щаъыбейов (1885–1948) илк операсы Лейла иле Меънун’у йаздыьында (1908) щенцз 22 йашында иди. Бу есер бир Доьу/Ислам цлкесинде йазылан илк
опера дийе билинир. Дащасы, Доьу’да мцзикли-комеди эеленеьини де башлатан
Одур. Коъа ве Аврат (1910), Мешщед-и Ибад (1911) ве Аршын Мал Алан (1913)
адларында йаздыьы цч комеди иле оперети щалка индирмиш, Мцслцман топлумлардакы кадын сорунларыны елештирел бир йорумла сащнейе актармыштыр. Баку’да бир
Мцслцман кызыны илк кез (1912) сащнейе чыкаран да О дур. Ама, Шефкат
Меммедова тутуъу кесимин аьыр елештирилерине дайанмайарак сащненин
аркасындаки капыдан дышары фырлайып ортадан кайболаъакты.
Шимди де Кыбрыс’та сащнеленен бу ики оперетин конуларыны кысаъа
юзетлемейе чалышалым:
Ы. Мешщеди Ибад: Рцстем Бей ифлас етмиш бир ишадамыдыр. Куртулушунун
тек чаресини бириъик ве эцзел кызы Эцлназ’ы; кендисинден 35 йаш бцйцк, дул, эери
кафалы, факат чох зенэин бир тцъъар олан Мешщед-и Ибад’ла евлендирмекте булур.
Евде Санем адлы бир де щизметчи вардыр ки Эцлназ’а аннелик етмиштир. Анъак
Эцлназ’ын щуйу щуйуна, бойу бойуна уйэун, Сервер адлы бир севэилиси вардыр.
Сервер, Эцлназ’дан бу теклифе олумлу йаныт вермесини, ишин сонрасыны да
кендисине быракмасыны истер. Оьлан юртцпцнб Эцлназ’мыш эиби дамат адайынын
евине эидер. Мешщед-и Ибад йцзцнц ачтыьында каршысында оьланы эюрцр. Сервер
силащыны чекерек ону тещдид едер; ве Эцлназ’ла деьил де онларын щизметъиси
Санем’ле евленмеьи кабул еттиьине даир она бир каьыт имзалатыр. Шикайетчи олмак
шюйле дурсун, сонучтан Мешщед-и Ибад дащи мемнун калмыштыр. Есерин “О
Олмасын Бу Олсун” эиби икинъи бир адла да алынмасы бу йцздендир. Тарафлар
муратларына ерерлер ве щаллеринден мемнун олурлар.
ЫЫ. Аршын Мал Алан: Варсыл бир аиленин оьлу олан Аскер, кендиси эиби бекар
олан тейзеси Ъищан иле айни евде йашамактадыр. Аскер, евленеъеьи кызын эюрцп
беьенеъеьи бир кимсе олмасыны аклына коймуштур. Аркадашы Сцлейман’ын тавсийеси цзерине евленеъеьи кызы эюрцп сечмек ичин аршынла кумаш сатан йани “аршын
малчы” кимлиьинебцрцнцр ве капы капы долашыркен Султан Бей’ин евине де эелип
кызы Эцлчещре’йи чок беьенир.
Эцлчещре’дир, о да Аскер’е каршы айни щислери ташымактадыр. Аскер, севдиьи
кызы тейзесине эюстермек ичин Султан Бей’ин евине эидерлер. Бу еснада Султан
Бей Ъищан’ы беьендиьинден она евленме теклифи йапар. Щазыр фырсат еле эечмишкен Аскер де Эцлчещре’йи бабасындан истер; ама, Султан Бей, онун “аршын
малчы” олдуьуну санарак юфкеленир.
Деврейе эирен Сцлейман, Эцлчещре’йи Аскер адына, бабасындан истер.
Султан Бей, Ъизан’ы алаъаьыны дцшцнерек бу теклифе олумлу бакар; ве кызына варсыл бир талиби чыктыьыны сюйлер. Кыз исе бу талибин, севдиьи Аскер олдуьуну билмедиьинден олумсуз давраныр. Султан Бей, бу дурум каршысында, кызыны качырмалары
ичин Сцлейман’а юнериде булунур.
Качырылып Аскер’ин евине эютцрцлен Эцлчещре башка бир адамла евленеъеьинин коркусу ве де ъанына кыйма телашы ичинде икен Аскер чыкаэелир ве Она
ойнадыклары ойуну анлатыр.
Арада, Сцлейман исе Эцлчещре’нин амъа-кызы Асйа иле эюрцшцп бирбирлерини
севмишлердир. Эцлчещре’нин качырылмасында йардымы эечен Вели адлы деликанлы да
евин щизметчиси Телли’йи беьенмиштир. Бу цч чифте Султан Бей’ле Ъищан да
екленинъе айны эцнде евленмелери ичин дцьцн щазырлыкларына башланыр.
169
Кыбрыс Тцрклери’нин Мешщед-и Ибад иле Аршын Мал Алан’дан сонра илэинъ
булуп узун йыллар белледиклеринде калан бир башка есер де Лебледиъи Щорщор
Аьа’дыр. 1876 йылында Дикран Чущаъыйан адлы бир Истанбуллу тарафындан олуштурулан 3 перделик оперетин либреттосу Тафкур Налйан’а аиттир. Есерин ен мцщим
юзеллиьи йерел мотифлерле чоксесли мцзиьин бцйцк бир усталыкла баьдаштырылмасыдыр.
Йунаныстан’да, Мысыр’да сащнеленеъек; чок тутундуктан сонра да Йунанъа,
Алманъа ве Франсызъайа чеврилеъектир. Истанбул’да илк кез Эцллц Аэоб тийатросунда сащнеленир; Ъумщурийет сонрасы исе Истанбул Шещир Тийатросу (1937) иле
чешитли топлулукларъа сащнеленир. Цнцнцн йайэынлыьына бакарак Кемал Флим
1923 йылында ону синемайа актарыр. Он йыл сонра да ИТпек Филм айни шейи
йапар. Бу кез филмде Шазийе Морал, Мащмут Моралы, Бещзад Бутак ве Ферди
Тайфур эиби цнлцлер вардыр. Тцркийе’ден Кыбрыс’а эетирилен филмлер арасында
Леблебиъи Щорщор Аьа чок тутунаъак ве ЫЫ. Бцйцк Саваш (1939–45) ’а кадар
олдуьу эиби саваш йылларында да, перделерде калмайы башараъактыр.
Еклер: 6
Ек-1
Османлы Кыраатщанеси Кардеш Оъаьы, Испор
Кулцбц ве Дарц’л-Елщан’дан:
Кадын еркек, бцйцк кцчцк щер Тцрк эюрмелидир. Бу оперете иштирак
етмекле йалныз талебе кардашларыныза йардым етмиш олмакла калмайаъаксыныз;
айны заманда:
1. Йени Тцрк дилинин инъелик ве татлылыьыны,
2. Тцрк мусиклисинин оперетлере елверишли олдуьуну
3. Анадолу кюй щайатыны, кюй дцьцнлерини, зейбек кыйафетлерини ве зейбек
ойунларыны,
4. Анадолшу шаркыларыны ве манилерини эюрцп динлейерек пек татлы бир эеъе
эечирмиш олаъаксыныз.
16 Канун-ы Еввел Ъум’а-ертеси акшамы Пападопуло Тийатрощанесинде
Ма’сум Миллет
13 К. Еввел 1933
Чаршамба, Сайы 134
Ек-2
Мущтерем Сюз Эазетеси
Мцдцрийетине
Ефенин Дцьцнц оперетинин темсили максадыйла Маьус’йа эиден
щай’етимизе Маьуса ещсал-и мущтеремеси тарафындан эюстерилен йцксек алака ве
тевеъъцщтен долайы щиссеттиьимиз бцйцк миннетдарлыьын иблаьына ме’тебер
эазетенизин тавассутуну реъа едериз, Бейим.
Щей’ет Намына М.Назым Али
Сюз 31 К. Еввел 1933
Пазар, Сайы: 697
170
Ек-3
Дарц’л Елщанын Бцйцк Мцсамереси
Ъезиреде Тцрклер Арасында Илк Деф’а Темсил Едилеъек Олан
3 Перделик
(Мешщед-и Ибад) Оперети
- Дарц’л-Елщанын Оркестрасыйле (Пападопулос) Тийатрощанесинде 13 Март 1929 Чаршамба Эцнц Акшамы
Са’ат Секиз Бучукда
1.
2.
3.
4.
Дарц’л-Елщан Биринъи Оркестрасы Тарафындан Феращ-феза Фаслы.
Дарц’л-Елщан Икинъи Оркестрасы тарафындан Бир Фасыл.
Кцчцк Щаным Кызлар Тарафындан Теэанни
(Мешщед-и Ибад) Оперети (Цч Перде).
- Оперетин Ешщасы -
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Рцстем Беэ
Эцлназ
Сервер
Санем
Щасан Кули Беэ
Риза Беэ
Мешщед-и Ибад
(Аъем)
8. Ъемал
Мцфлис Бир Таъир
Рцстем Беэин Кызы
Эцлназын Севэилиси
Эцлназын Щизметчиси
Рцстем Беэин Аркадашы
Эазетечи
Щарб Зенэини бир Черчи
Мешщед-и Ибадын Чыраьы.
Азербайъан ыркдашларымызын шиве ве иътима’и щайатларыны вазищ бир суретде
ифаде ве тереннцм еден бу оперет; бизи, щиссиййат, лисан ве зевк щусусунда
ыркдашларымыза йаклашдыраъакдыр. (Лебледиъи Щорщор Аьа)дан сонра сарсылмаз
мевки’ казанан ве бирчок миллетлерин лисанына теръеме едилен бу есери; щалкын
тевеъъцщцне истинадан Дарц’л-Елщан темсил едеъекдир.
Азерилерин (Мешщед-и Ибад)ы щатыраларда ебедиййен йашайаъакдыр. Инсан;
пийеси эюрдцкъе эцлер, щатырладыкъа йине эцлер. Тарз-ы телеббцс, лисанын шивеси,
вак’анын тарз-ы ъерейаны; Азербайъанлылар щаккында ийи бир фикир верир.
Фиатлар
Лоъалар
15 ве 10 Шилин
мевки’лер
1 шилин олуп щанымлар ичцн мевк’и-мащсус вардыр.
2
Колтуклар
Шилин. Диэер
Билетлер Дарц’л-Елщанда ве Тцъъар Сейфи Беэин Тиъаретщанесинде сатылыр.
Ек-4
Кардеш Оъаьы’ндан:
Кардеш Оъаьы’нын
Фукарайа Йардым Проэрамы
171
……. Чобан пийесини ве мемлекетимизин зевкле сейреттиьи Мешщеди
оперетинин бир парчасыны ойнайаъаьыз. Чобан пийесинде щаным роллери, федакар
ве илери дцшцнъели Оъак азаларынын кызлары тарафындан темсил едилеъектир. Бу
щанымлар бизимле сащнейе чыкмакла щем бцйцк бир федакарлык эюстермишлер ве
щем де бир щайыр иши ичин еркеклеримиз кадар белки де даща зийаде
щанымларымызын чалышмайа щазыр олдукларыны исбат етмиш олуйорлар. Биз мемлекет
фукарасына чок кцчцк бир армаьан вермек ичин елимизден эелени йапыйоруз…
Ы Икинъи Канун 1935
Салы, Сайы: 812
Ек-5
Тийатройа Даир Биркас Сюз
Тийатро йапан кулцплеримизин эечирдиклери мцшкилатын ен башта эелени
кадын ролц мес’елеси олуйор. Бу асырда ортаойуну шеклинде кадын кыйафетине
эирмиш еркекле тийатро йапылмайаъаьына назарен, аиле кызларымызын да бираз
федакарлык йапарак аиле чоъуклары йанында мевки алмалары ве бу мевкии
биртакым кабаре кадынларына быракмамаларынын заманы эелмиштир, санырым. Бу
суретле щарекет едилдиьи такдирде сащне щич шцпщесиз незищ калаъак ве аматюр
эенчлеримиз де сащнедеки вазифелерини даща ийи щисседеъеклердир.
…Тцрклцьцн медени инкилабыны йаптыьы буэцнлерде ону щенцз узактан
такиб еден Кыбрыс кадынлыьы да артык щер ъищеттен вазифесине башламалыдыр…
Шереф Рессам.
Сюз 19 Шубат 1938
Ъумартеси, Сайы: 1130
Милли Сащнеде Тцрк Кызы
Ек-6
Сон йылларда эенчлиьин тийатройа вердиьи юнем йалныз Лефкошада деьил,
каза меркезлернден тутунуз да ен уфак кюйлере варынъайа кадар эюзе
чарпмакта ве эюстерилен башарылар умуми бир такдир казанмактадыр. Милли,
иътимаи ве инсани максатлар ичин тертип едилен бу эиби темсиллере иштирак едип рол
алан кызларымызы да не кадар ювсек йеридир.
Бизде тийатро ве сащне щайаты 907 Мешрутийет инкылабында башламыш исе де,
милли сащнеде аиле кызларымызын рол алмаьа башламалары щенцз пек йенидир. Даща
юнъелери кадын роллерини башка унсурдан олан шантозлар алыйор ве милли сащнемиз
ичин бу щал бцйцк бир тезат тешкил едийорду. Щеле бунларын базан мцщим бир
пара истемелери, кадын ролцнцн еркеклер тарафындан йапылмак меъбурийети щасыл
олуйор ве темсил едилен ойунларын рущ ве ъазибесини чок эаип едийорду.
Тешеккцре шайандыр ки, Истибдат зинъирини парчалайып инсанлык щцррийетине
кавушан Тцрк кадыны, сащне щайатына атылмакла даща еввелки тезат ве зорлуклары
ортадан калдырмыш ве эюстердиьи кабилийетле эюьслеримизи эурурла кабартмыштыр.
Вакыа базы дефалар верилеъек темсиллерде кыз булмак зорлуьу щасыл олмуш исе де,
бу бир анлашылмазлык йцзцнден илери эелдиьини ве бунун щер вакит баш
эюстермейеъеьини заннедериз.
Йалныз есеф едилеъек бир ъищет варса, милли ве инсани максатлар ичин тертип
едилен темсиллерде рол алан кызларымыз щаккында, йенилиьи щазмедемийен базы
эери кафалылар:
172
“Кызларымыз тийатроъу олуйор. Иш бюйле эидерсе баштан чыкаъаклар!..”
йолунда бир такым зещирли фикирлер йайарак дедикоду, йапмалары, ъещалетин ен
койу юрнеклериндендир.
Бунлара щабер верелим ки сащнейе чыкан кызларымыз, бир тилуат
кумпанйасиле иш йапып пара казанмак ичин деьил, ъемаатын щер щанэи бир
йарасыны капатмак ичин рол алыйорлар. Мукаддес бир эайе иле кан кардешлериле
милли вазифесини йапан Тцрк кызынын баштан чыкаъаьыны сюйлийен кимселер, бу
качыклыьын кюкцнц милли сащнеден еввел, башка ъищетлерде аларларса фикирлеринде
даща ийи исабет етмиш олурлар.
Не йапалым ки, тийатро, санат ве еснафлыьы бу заманда щала даща байаьы
эюрен салтанат девринин йадиэарлары ексик деьилдир. Факат бунларын сайысы щер не
кадар олурса олсун, мцпщем дцшцнъелери, бу эцнцн Тцрк кызыны милли
вазифесинден щичбир вакит алыкойамыйаъаьы эиби, енержилеринден де зерре кадар
эаип еттиремийеъектир.
Эцнцн Ъилвелери, Йавуз,
Милли Сащнеде Тцрк Кызы,
Щалкын Сеси, 6 Теммуз
1945, Сайы: 699
173
ÕÎÐÀÑÀÍ ÒÖÐÊËßÐÈÍÈÍ ÄÀÑÒÀÍ ÐÅÏÅÐÒÓÀÐÛÍÀ ÄÀÈÐ
Ùöñåéí Mÿùÿììÿäxàíè GÖÍÅÉËÈ
Tehran - IIR
Õàëãûìûçà Àçÿðáàéúàí òöðêëÿðè âÿ äèëèìèçÿ Àçÿðáàéúàí òöðêúÿñè äåéèëÿíäÿ
áèð ÷îõ àäàìà áåëÿ ýÿëèð êè, áó õàëã éàëíûç Àçÿðáàéúàí ñàéûëàí ìÿíòÿãÿëÿðäÿ
éàøàéûð. Áó äèë èñÿ éàëíûç ùÿìèí áþëýÿëÿðäÿ èøëÿíìÿêäÿäèð, ùàëáóêè áèç Òöðê
äèëëÿðèíèí áèðè îëàí âÿ áàøãà òöðê äèëëÿðè èëÿ àç-÷îõ ôÿðãëÿíÿí àíà äèëèìèçè áàøãà
òöðê äèëëÿðèíäÿí ñå÷ìÿê ö÷öí Àçÿðáàéúàí òöðêúÿñè àäëàíäûðìûøûã âÿ ùÿìèí äèëäÿ
äàíûøàíëàðûí äà ÷îõó Àçÿðáàéúàíäà éàøàìàãäà îëäóüó âÿ éà áó òîðïàãäà äöíéàéà
ýþç à÷äûãëàðû ö÷öí Àçÿðáàéúàí òöðêëÿðè àäëàíûðëàð.
Èíäè òöðê äèëè, ÿäÿáèééàòû, ìÿäÿíèééÿòè âÿ áèð ñþçëÿ, òöðêëöê èäåéàëàðû èëÿ
ìàðàãëàíàíëàð éàõøû áèëèðëÿð êè, áó ýöí àçû 25 ìèëéîí ñàéû îëàí áó äÿðèí òàðèõëè
ìèëëÿòèí éàëíûç éàðûñû äþâëÿòëÿðèí ÷ÿêäèêëÿðè õÿðèòÿëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí áþëýÿëÿðèíäÿ
äöíéàéà ýÿëìèø âÿ îíëàðûí äà áèð ùèññÿñè ìöÿééÿí ñÿáÿáëÿðÿ ýþðÿ ñîíðàäàí
êþ÷ìöøëÿð. Áåëÿ èñÿ, áó õàëãûí ãàëàí éàðûñû ùàðàëàðäà äöíéàéà ýÿëìèø âÿ éà
Àçÿðáàéúàíäà äöíéàéà ýÿëÿíäÿí ñîíðà ùàðàéà êþ÷ìöøëÿð?
Áöòöí äöíéà õàëãëàðûíûí áèëäèéè êèìè, Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðû òÿõìèíÿí 180
èë áóíäàí ãàáàã þç ãàðû äöøìÿíëÿðèíèí ÿëè èëÿ ïàð÷àëàíìûø, Øèìàëè âÿ Úÿíóáè
Àçÿðáàéúàíà áþëöíìöøäöð. Íöôóñ ñàéû áàõûìûíäàí áó õàëãûí ÷îõ ùèññÿñè Àðàç
÷àéûíûí úÿíóáóíäà éåðëÿøÿí ßðäÿáèë, Äîüó Àçÿðáàéúàí, Áàòû Àçÿðáàéúàí, Ýöíåé
Àçÿðáàéúàíäà (Çÿíýàíäà) òîïëóì øÿêèëäÿ âÿ áó ÿéàëÿòëÿðÿ éàõûí îëàí Ùÿìÿäàí,
Òÿáðèç, Òåùðàí, Ãóì ÿéàëÿòëÿðèíäÿ ÿêñÿðèééÿòëÿ Ìÿðêÿçè Èñôàùàí, Ôàðñ, Ñèìíàí,
Êèðìàí, Õîðàñàí, Éÿçä ÿéàëÿòëÿðèíäÿ âÿ ãàëàí ÿéàëÿòëÿðäÿ àçëûã âÿ äàüûíûã
øÿêèëäÿ éàøàìàãäàäûðëàð âÿ áóíëàðûí ñàéû àçû 30 íÿôÿðäèð.
Òöðêèéÿíèí Øèìàë-Øÿðã ÿéàëÿòëÿðèíäÿ âÿ Èðàã þëêÿñèíèí øèìàë ãÿðáèíäÿ
ìèëéîíëàðúà Àçÿðáàéúàí òöðêúÿñè èëÿ äàíûøàí ñîéäàøëàðûìûç éàøàìàãäàäûðëàð. Àðàç
÷àéûíûí øèìàëûíäà èñÿ èíäèêè Àçÿðáàéúàí Úöìùðèééÿòèíèí 8 ìèëéîíëóã ÿùàëèñèíäÿí
ÿëàâÿ âàõòûèëÿ Àçÿðáàéúàíäàí àéðûëûá Ýöðúöñòàíà ãîøóëàí âÿ Àçÿðáàéúàíûí
øèìàëûíäà Äàüûñòàí âÿ áó êèìè þçÿë ðåñïóáëèêàëàðà ÷åâðèëÿí éåðëÿðäÿ äÿ
ìèëéîíëàðúà ñîéäàøëàðûìûç éàøàéûðëàð.
Ñîí éöçèëëèêäÿ áó çÿíýèí ìÿäÿíèééÿòëè õàëãûí äèëè, ÿäÿáèééàòû, ôîëêëîðó âÿ
òàðèõè öçðÿ òÿäãèãàò àïàðûëìàüà áàøëàíûëìûø, þçÿëëèêëÿ äÿ, Øèìàëè Àçÿðáàéúàí,
ùàáåëÿ Èðàíäàí êÿíàðäà îëàí äèëäàøëàðûìûçà áþéöê èøëÿð ýþðöëìöøñÿ äÿ, áèð ñûðà
ñèéàñè øÿðàèòÿ ýþðÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí âÿ úÿíóáè àçÿðáàéúàíëûëàðëà îðòàã òàëåëè
îëàí áàøãà Èðàí òöðêëÿðèíèí äèëè, ÿäÿáèééàòû, ôîëêëîð âÿ áèð ñþçëÿ, ìÿäÿíèééÿòè
ýÿðÿêÿí ãÿäÿð àðàøäûðûëìàìûø, àç-÷îõ ýþðöëìöø èøëÿð äÿ äþâëÿòëÿð òÿðÿôèíäÿí
áÿçÿí ñûõûëìûø âÿ áîüóëìóøäóð. Ñîí âàõòëàðäà èñÿ áó ñûõìà-áîüìàëàð
ýþòöðöëìöøñÿ äÿ, ùÿëÿëèê äþâëÿò äÿñýàùëàðûíäà ñþçöêå÷ÿí ÿñêè ðåæèìèí ãàëûãëàðû
ìÿäÿíèééÿò èñòèùàëÿ÷èëÿðè âÿ ôàðñ øîâèíèçìèíèí òÿñèðèíäÿ äþâëÿò òÿðÿôèíäÿí
äÿñòÿêëÿíìÿéÿí àðàøäûðûúûëàð áÿçÿí éàðû éîëäà éîðóëóð, äàéàíûð, äàéàíìàéàíëàð äà
ìàääè ÷ÿòèíëèêëÿðÿ ýþðÿ ýþðäöêëÿðè èøëÿðè áèð éåðÿ éåòèðÿ áèëìÿéèðëÿð. Àíúàã ùÿì
õàëãûìûç, ùÿì äÿ ñþçöýåäÿí, áó þçöíö ùàìûäàí èéè ñàíàíëàð áóíà èíàíìàëûäûðëàð
êè, ãûø ÷ûõàúàã, öçö ãàðàëûã êþìöðÿ ãàëàúàãäûð. Áóíà ýþðÿ êè, áèçèì õàëãûìûç ýåú
äÿ îéàíñà, ýöú îéàíìûøäûð. Èíäè éöçëÿðëÿ ýÿíú àðàøäûðûúû ìÿäÿíèééÿòèìèçÿ
éèéÿëÿíìÿéÿ âÿ àðàøäûðìàüà ÷ûðìàëàíûá, òöêÿíìÿç âÿ Àëëàù âåðýèñè îëàí ïàê åøã
èëÿ ìåéäàíà ýèðìèøëÿð. Åë ýöúö, ñåë ýöúö-äåéÿ ÷îõ íÿùÿíý èøëÿð èñÿ ýþðöëöð âÿ
ýþðöëÿúÿêäèð.
Éåðè ýÿëìèøêÿí, áöòöíëöêëÿ ùÿì þçö èëÿ éàäëàøìûø éàøëû ñàâàäëûëàðà, ùÿì äÿ
ýÿíú ñàâàäëûëàðûìûçà õàòûðëàòìàëûéàì êè, áó ýöí áó ãàôèëÿäÿí ýåðè ãàëàí âÿ áó
ãàôèëÿéÿ ãîøóëìàéàí ñàáàù ÿââÿëúÿ þçöíö ãûíàéàúàãäûð. Éåðäÿ ãàëìûø áó ìÿäÿíè
òÿêëèô èíäè áöòöí èñòåäàäëû âÿ ñàâàäëû îüóëëàðûìûç âÿ ãûçëàðûìûçûí áîéíóíà äöøöð âÿ
ùå÷ áèðèìèç áîéóí ãà÷ûðà áèëìÿðèê. Áóíà äà àðõàéûíûã êè, éóõàðûäà ñþçö ýåäÿí
174
ÿéàëÿòëÿðäÿ éàøàéàí ñîéäàøëàðûìûçûí ñèíÿëÿðèíäÿ øèôàùè ùàëäà, ÿëëÿðèíäÿ èñÿ
éàçûëìûø øÿêèëäÿ èøëÿíìÿìèø, þéðÿíèëìÿìèø þçöíÿìÿõñóñ ôîëêëîð íöìóíÿëÿðè íÿ
ãÿäÿð äåñÿí ÷îõäóð. Ùÿòòà áÿçÿí áåëÿ íöìóíÿëÿðÿ ðàñò ýÿëìÿê îëóð êè, ùå÷ àäûñàíû äà Àçÿðáàéúàíûìûçûí ùå÷ áèð áþëýÿñèíÿ âÿ àðàøäûðûúûñûíà ýÿëèá ÷àòìàéûáäûð.
Áó èääèàíûí ñöáóòó ö÷öí Õîðàñàí ÿéàëÿòèíèí Òàâ÷àã øÿùðè âÿ ùÿíäÿâÿðèíäÿ îëàí
êÿíäëÿðäÿ éàøëû àäàìëàðûí äèëëÿðèíèí ÿçáÿðè îëàí âÿ áÿçÿí êàüûç öçÿðèíÿ ýÿòèðèëìèø
÷îõëó ëèðèê äàñòàíëàðäàí ñþç à÷ìàã îëàð. Áó äàñòàíëàðûí áèðè îëàí «Ìÿùÿììÿä
Ùÿíèôÿ âÿ Çåéíÿëÿðÿá» äàñòàíû áàðÿäÿ «Âàðëûã» äÿðýèñèíèí ùèúðè 1382-úè èë ïàéûç
ñàéûíäà âåðäèéèìèç «Ôîëêëîð õÿçèíÿìèçäÿí «Çåéíÿëÿðÿá-Ìÿùÿììÿä Ùÿíèôÿ
äàñòàíû» áàøëûãëû ìÿãàëÿäÿ áèð ñûðà ìÿëóìàòëàð âåðèëìèø, øåð íöìóíÿëÿðèíäÿí âÿ
äèë þçÿëëèêëÿðèíäÿí þðíÿêëÿð ýþñòÿðèëìèøäèð. Èíäè áó ñÿòèðëÿðäÿ éåíÿ äÿ îíëàðûí
áàøãà áèð ëèðèê-ÿôñàíÿâè äàñòàíûíäàí ñþç à÷ìàã èñòÿéèðèê.
Áóíóí áàøëûüû «Øàù Áÿùðàì-Áàíó Ùöñí»äöð. Áó, «Áèñìèëëàùèð-ðÿùìàíèððÿùèì» èëÿ áàøëàíûð âÿ îíóí àðäûíúà «Ùÿçÿ êèòàáó Øàù Áÿùðàì-Áàíó Ùöñí» (Òÿðú:
Áó Øàù Áÿùðàì-Áàíó Ùöñí» êèòàáûäûð) èáàðÿòè ýþçÿ ÷àðïûð. 45 ñÿùèôÿëèê ÿëéàçìàäà
éåðëÿøÿí áó ÿôñàíÿâè-ëèðèê äàñòàíû ãÿëÿìÿ àëàí ðÿùìÿòëèê Ìîëëà Èáðàùèì Øàðè
Ýöëìÿùÿììÿä îüëó îëìóøäóð. Òàâúàí øÿùðèíèí ßëèàáàä êÿíäèíäÿí îëàí Ìîëëà
Èáðàùèì áó ÿñÿðè îüëó Ìÿììÿäðçà ö÷öí éàçìûø âÿ ùèúðè-ãÿìÿðè òàðèõè èëÿ 1357-úè
èëèí Ðÿúÿá àéûíûí 25-èíäÿ (éÿíè 67 èë áóíäàí ÿââÿë) áèòèðìèøäèð. Î, òöðêúÿ éàçäûüû
áó ÿñÿðè ÿðÿá, òöðê âÿ ôàðñúà éàçäûüû úöìëÿëÿðëÿ ñîíà ÷àòäûðìûøäûð. ßñÿðèí ñîí
úöìëÿëÿðè áåëÿäèð:
Òÿùðèð-ýÿðäèä úÿùÿäè íóð÷åøìåéè Ìÿùÿììÿäðçà
Òàìàì îëäó êèòàáûí èíòàùàñû
Ýÿðÿêäèð êàòèáÿ õÿëÿò áÿùàñû
Ùàððàðàùÿ áèéÿäèë-ùàãèð-ÿë-ôàãèð-ÿë ìöùòàú-ÿë ìèñêèí Ìîëëà Ìÿùÿììÿä
Èáðàùèì Øàðè ôÿðçÿíäè ìÿðùóì Ýöëìÿùÿììÿä ñàêåíå ßëèàáàä. ßçõàíÿíäå
åëòåìàñå äóà äàðÿì. Äÿðõàíäÿíå ùÿðìÿúëåñ ùÿãèðà ÿç-äóà ôÿðàìóø íÿõàùÿíä
êÿðä: (òÿðú: Ìèñêèí, ìþùòàú, ôÿãèð, ùÿãèð Ìîëëà Ìÿùÿììÿä Èáðàùèì Øÿðèè ìÿðùóì
Ýöëìÿùÿììÿä îüëóíóí ÿëè èëÿ íÿøð îëóíäó. Îõóúóäàí õàùèø îëóíóð êè, ùÿð áèð
ìÿúëèñäÿ îõóäóãäà ùÿãèðÿ äóà åòìÿéè óíóòìàñûí.
25 Ðÿúÿá 1357-úè èë Ùèúðè ãÿìÿðè.
Àíàñû Õîðàñàí òöðêëÿðèíäÿí îëìóø äîñòóìóç ìöùÿíäèñ Ñÿèä Òåùðàíèçàäÿíèí
âàñèòÿñèëÿ, ÿëèìèçÿ ÷àòàí áó äàñòàíûí äèëè êå÷ÿí ñÿòèðëÿðäÿ ñþçöýåäÿí âÿ íÿøðÿ
ùàçûðëàäûüûìûç «Ìÿùÿììÿä Ùÿíèôÿ – Çåéíÿëÿðÿá» äàñòàíû èëÿ âàùèä þçÿëëèêëÿð
äàøûéûðñà, áó äàñòàíäà îõóäóüóìóç øåðëÿð âÿçí, ãàôèéÿ âÿ áàøãà éàðàäûúûëûãëàð
áàõûìûíäàí îëäóãúà ýöúëö âÿ ñàüëàìäûð.
Àçÿðáàéúàíäà éàðàíìûø âÿ Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí éàðàäûúûëûã ìÿùñóëó îëàí
øåðëÿð âÿ äàñòàí øåðëÿðè, öìóìèééÿòëÿ, ãîøìà, ýÿðàéëû âÿ áÿçÿí áàéàòû àäû èëÿ
òàíûíàí øåð ãÿëèáëÿðèíäÿ ãîøóëìóøëàðñà, áó äàñòàíëàðäà îëàí øåðëÿðèí áèð ùèññÿñè
ùÿìèí ãÿëèáëÿðäÿ ãàëìûø, áèð ùèññÿñè èñÿ ÿðóç øåðèìèçèí ÷åøèäëè ãÿëèáëÿðèíäÿ
éàðàíìûøäûð.
Õàëãûí àðçó âÿ èñòÿêëÿðè ÿñàñûíäà éàðàíìûø áöòöí äàñòàíëàð êèìè áó
äàñòàíëàðäà äà åíèøëè éîëëàðû àðõàäà ãîéäóãäàí ñîíðà ìÿãñÿä âÿ ìÿðàìûíà ÷àòûð,
ùàãã ãÿëÿáÿ ÷àëûð, çöëì âÿ ÿäàëÿòñèç ãûíàíûð.
Ìöÿééÿí áèð äþâðöí èíàì, äöøöíúÿñè òÿñèðèíäÿ âÿ õàëã áàúàðûüû èëÿ éàðàíàí
âÿ ýÿëèøÿí äàñòàíûí äàøûäûüû ôèêèðëÿð, äöøöíúÿëÿð âÿ èíàìëàðà ÿñàñëàíàðàã îíà
éàðàíìà äþâðö òÿéèí åëìÿêäÿí âàç êå÷èð, éàëíûç äàñòàíûí äèëèíèí ãóðóëóøó áàðÿäÿ
áèð ñûðà áèëýè âåðìÿéÿ ãÿíàÿò åäèðèê.
Äèëèìèçäÿ úÿì øÿêèë÷èëÿðè ãàëûí ñþçëÿðäÿ « - ëàð», èíúÿ ñþçëÿðäÿ « - ëÿð» êèìè
èøëÿíèðñÿ Õîðàñàí òöðêëÿðèíÿ àèä îëàí áó äàñòàíëàðäà èíúÿ ñþçëÿðèí úÿì øÿêèë÷èñè
êèìè òàíûíàí « - ëÿð» øÿêèë÷èñèíäÿí ùå÷ áèð õÿáÿð éîõäóð; äåìÿê ùÿì èíúÿëÿðäÿ,
ùÿì äÿ ãàëûíëàðäà áó « - ëàð» êèìè èôàäÿ îëóíóð. Áó øåð íöìóíÿëÿðèíÿ äèããÿò åäèí:
Ýóéà ÿââÿë ãÿìçÿñè îõ, ëÿáëÿðè éàãóò ìèñàë,
×óí ãàðàëìûø ãàøëàðû ÿââÿë éàéÿ äöøäè ýþçëÿðèì.
175
âÿ éà:
Äþíìÿíÿì ñÿíäÿí ïÿðèì, ìóíúÿ úÿôàëàð âåðñàëàð,
Êöëëè àëÿì äèâëàðû ãÿñäèìÿ áèð ýöí ýÿëñÿëàð.
Ùàáåëÿ:
Ãà÷óá ÷ûõäûì ÿëëàðûíýäÿí (ÿëëÿðèíäÿí)
Ñÿíèí éàðûí ìÿí äåýèëÿì.
éåíÿ äÿ:
Éåíýè áàøäÿí áàøûì ãàëäû äÿðäëàðÿ
Ýÿë õÿáÿð âåð äÿ øÿùðå Ñÿáçèíý éîëûíû.
Ýþçèì ãàëäû òîçàíëàðÿ, ãÿðäëàðÿ.
Ýÿë õÿáÿð âåð øÿùðå
Àøàüûäàêû íÿñð úöìëÿëÿðèíäÿ äÿ ùÿìèí îëàéëàð èëÿ ãàðøûëàøûðûã:
Áèð òÿðÿôäÿí áöëáöëëàð úÿù-úÿù óðäû âÿ ãóøëàð ñàéðÿøóðäûëàð âÿ êþøêëàð ùÿð
òÿðÿôäÿí áèíà ãûëìûøäûëàð. ßëáÿòòÿ Øàù Áÿùðàì áó ñþçëàðû äåéÿíäÿí ñîíý… Áó
ïÿðèçàäëàð âÿ èôðèòëàð ùàìóñû êè, õèäìÿòäÿäèëàð… Äèâ ùàìó î õÿëÿòëàðû øàù
Áÿùðàìÿ áàüûøëàäû.
Úÿì øÿêèë÷èëÿðèíèí ùàìûñûíûí ãàëûí ýåòäèéèíèí ÿêñèíÿ îëàðàã ñÿñëèëÿðè
éóâàðëàã îëìàéàí ôåëëÿð âÿ èñèìëÿð èíúÿ ñÿñëè èëÿ ñîíà ÷àòûð âÿ éà ñîí ñÿñëèñè èíúÿ
îëóð. Àøàüûäàêû þðíÿêëÿðÿ äèããÿò éåòèðèí:
«Ñÿáð âÿ ãÿðàðûì ãàëìÿäû». «Ìÿíè ãîéìÿ ñÿí àçàäÿ». «ßëè Çöëôèãàðûí
÷àëñÿì».
«Àüû Ãîøà àøÿ áèð ýöí». «Àü éöçÿ àøèãÿì, ýöëýöí éÿíãàüÿ (éàíàüà)»,
«Éåääè ãàò àñèìàíäÿ îëñÿ ìÿòëÿáèí», «Ýåòìÿýèìè ýþçëÿ êè, øÿùð Ñÿáçäÿ
òàëÿðñÿí», «Îë ïÿðèçàääóð, ñþâäàýÿðÿ éàðàøìûç».
«Òîé ãûëàðìÿí – òîé åëÿéèðÿì». Õîðàñàí òöðêëÿðèíèí äèëèíäÿ «Íóíüÿííÿ»
áîë-áîë èøëÿíèð. Ýþñòÿðäèéèìèç øåð âÿ íÿñð íöìóíÿëÿðèíäÿ ýþðäöéöìöç êèìè,
«ßëëàðûíäÿýäÿí-ÿëëÿðèíäÿí», «ñÿíèíý-ñÿíèí»,
«éàðûíý-éàðûí», «éîëëàðûíäàí-éîëëàðûíäàí»,
«ñîíý-ñîí»» âÿ ñ.
Òöðêúÿìèçäÿ êå÷ìèø äþâðëÿðäÿ èøëÿíÿí, èíäè èñÿ éåðèíè áàøãà ñþçëÿðÿ, áÿçÿí
ôàðñ âÿ ÿðÿá ñþçëÿðèíÿ âåðìèø ñþçëÿð Õîðàñàíäà èíäè äÿ èøëÿíìÿêäÿäèð. Ìÿñÿëÿí,
«Óëóñ-õàëã, åë».
«Áóðäÿ éîõäóð áèð ÿíèñèì-ìóíèñèì» ñþçö.
Âèëàéÿòäÿ ãàëäû åëèì, óëóñûì.
Ùàáåëÿ, ýþðý-ýþçÿë, éîõñóë, óüóðëó ñþçö.
Áó ñþçÿ àðòûã ÿñêè ìÿòíëÿðäÿ âÿ äàùà ÷îõ «Äÿäÿ Ãîðãóä» êèòàáûíäà ðàñò
ýÿëèðèê. Þðíÿê îëàðàã:
«Éóúàëàðäàí éóúàñàí
Êèìñÿ áèëìÿç íåúÿñÿí
Ýþðêëö Òàíðû».
«Áÿðó ýÿëýèë Ñàëóð áÿýè, Ñàëóð ýþðýè».
Ñþçö ýåäÿí áó äàñòàíäà äà:
Ýþçö äöøäè ÷öíêè Áàíó Ùöñíÿ
Áó øàù Áÿùðàìèí úöìëÿ àëÿì ýþðýè îë ñóëòàíÿ àøèã îëìûøÿì.
«Óðìàã-âóðìàã» ñþçöíö äÿ ÿñêè ìÿòíëÿðäÿ, î úöìëÿäÿí, «Äÿäÿ Ãîðãóä»
êèòàáûíäà äàùà ÷îõ ýþðöðöê. «Äÿäÿ Ãîðãóä» êèòàáûíäàí íöìóíÿëÿð:
«Óðóøìàäûí, ñàâàøìàäûí, àëû âåðÿéèì âóðóøìàìûø, ñàâàøìàìûø àëûá.
«ßëèí áþýðèíÿ óðàð, àéûäàð – ÿëèíè áþéðöíÿ âóðàð, ñþéëÿéÿð».
«Áèð òàìà äèðÿê óðàðëàð, îë òàìà òàéàã îëóð – Áèð äàìà äèðÿê âóðàðëàð, î
äàìà äàéàã îëàð».
176
Áó äàñòàíäàí èñÿ àøàüûäàêû ìèñðàëàð âÿ úöìëÿëÿð þðíÿê îëà áèëÿð:
Øÿðèìñèç, øóì ãÿùáÿ ôÿëÿê,
Òÿôðÿ óðÿð (âóðàð) èøèìèçÿ.
Ãÿñä åòìèø ÷ûõìûø ìÿíèì ãÿëáèìÿ
Õÿíúÿð óðÿì. Ýöíáÿýöí áèð êàôÿðè – óáðèééÿ äöøäè ýþçëàðèì.
«Óä âÿ ÿìáÿð äîäàãëàðûíà óðóá=Óä âÿ ÿìáÿð äîäàãëàðûíà âóðóá».
«Äÿäÿ Ãîðãóä» êèòàáû âÿ áàøãà ÿñêè ìÿòíëÿðèìèçäÿ, ùÿì äÿ Òöðêèéÿäÿ
èøëÿíÿí «èøëÿòìÿê» èáàðÿòè Õîðàñàíäà äà èðÿòìÿê øÿêëèíäÿ èøëÿêäèð. Ìÿñÿëÿí:
«Ùþêì åëÿäè áó áèíÿìÿêè áåëÿ èðÿòóá éóõàðó êè – Ùþêì åëÿäè áó íàíêîðó
áåëÿ éóõàðûéà ãàëäûðûí êè».
«Òà èðÿòóá øÿùðå Ñÿáçè íèøàí âåðóì – Òà èëÿòèá (ãàáàüà àïàðûá) øÿùðå Ñÿáçè
íèøàí âåðèì».
Éàõûíà èøàðÿ ÿâÿçëèéè îëàí «áó» èáàðÿòè áÿçÿí «ìó» øÿêëèíäÿ èøëÿíèð.
Ìÿñÿëÿí:
«Ìóíäàí» þíýÿðàã ìÿíè áó éåðÿ ýÿòóðñÿéäèíý. Áóíäàí ãàáàã ìÿíè áóðàéà
ýÿòèðÿéäèí».
«Ìóíû äåéóá äóðäû – Áóíó äåéèá äóðäó».
«Ìÿí Áàíó Ùöñíè ýþðöá âÿ àøûãëûüûíó ìóíÿ èçùàð åäóì – Ìÿí Áàíó Ùöñíö
ýþðöá âóðüóíëóüóìó áóíà áÿëëè åäèì».
Áó êèìè îëàé, éÿíè «áó ñþçöíöí áÿçÿí «ìó» îëìàñû Äÿäÿ Ãîðãóä êèòàáûíäà
äà ýþðöíöð:
«Õàíûì, ìóíû ìÿíÿ âåðèí – Åé õàí, áóíó ìÿíÿ âåðèí».
«Ìóíû ìÿíÿ íå÷óí äåìÿçäèí – Áóíó ìÿíÿ íèéÿ äåìèðäèí?»
Òöðêèéÿäÿ âÿ ÿñêè Àçÿðáàéúàí ìÿíòëÿðèíäÿ èøëÿíäèéè êèìè, Õîðàñàíäà äà
«áó» ÿâÿçëèéè áÿçÿí «Øó», áÿçÿí äÿ «Øîë», áÿçÿí äÿ «áó» êèìè ìåéäàíà ÷ûõûð.
«Åòìÿê âÿ åëÿìÿê» ôåëè àðòûã «ãûëìàã» êèìè èøëÿíèð. Ìÿñÿëÿí:
«Ùàìóñûí òÿìàøà ãûëóá – Ùàìûñûíà òÿìàøà åëÿéèá».
«Îíóí áèð ïÿðèñè âàð, áèçÿ ýþíäÿðóáäóð êè, òîé ãûëàðìÿí, ýÿëóí! – Îíóí áèð
ïÿðèñè âàðäûð, (îíó) áèçÿ ýþíäÿðèá (âÿ õÿáÿð åëÿéèáäèð) êè, ìÿí òîé åëÿéèðÿì, (ñèç
äÿ òîéà) ýÿëèí!
«Äåéèá» ñþçöíäÿ «á» ñÿñè «â» ñÿñèíÿ ÷åâðèëèð, äèããÿò åäèí:
«Áèð ýöë àüàúûíûí äèâèíäÿ ýöë òÿê éåêêÿ éàòóá» «Øàù Áÿùðàì ýöë áóòàíûí
äèâèíäÿí ÷ûõäû».
Àçÿðáàéúàíäà ôåëëÿðäÿ I òÿê øÿõñ ÿâÿçëèéè èøëÿíÿí «ì-ÿì» âÿ I úÿì
ÿâÿçëèéè èøëÿíÿí «ûã-èê» êèìè èôàäÿ îëóíóð. Àíúàã Õîðàñàíäà áó I òÿê øÿõñ
ÿâÿçëèéè «ìÿí», I úÿì ÿâÿçëèéè èñÿ «-ìûç» êèìè èøëÿíìÿêäÿäèð. Ìÿñÿëÿí:
«Òîé åëÿéèðÿì» èáàðÿòè «òîé ãûëàðìÿí» âÿ «ñûüûíûðûã» èáàðÿòè «ñûüûíóðìóç»
îëóð. Ùàáåëÿ «Ñÿíè þç âèëàéÿòèíÿ éåòèðóðìÿí» úöìëÿñè «Ñÿíè þç âèëàéÿòèíäÿ
éåòèðóíìÿí» êèìè, «Éàëâàðûðûã î Àëëàùûí þçöíÿ» «Éàëâàðóðìóç øó Àëëàùûíý
þçöíÿ» êèìè ñþéëÿíèð.
Áÿçè ëöüÿòëÿðäÿ äÿ áÿçè ñÿñëÿð äÿéèøèð. Ìÿñÿëÿí:
- «ýÿçÿð» ñþçö «ýèçÿð» âÿ «ÿâÿç» ñþçöíö «èçÿð» êèìè èøëÿäèðëÿð.
Áÿçÿí «î» ñÿñè éåðèíè «áî» ñÿñèíÿ âåðèð.
Ìÿñ: - «Ýÿðÿê áîëñÿ áóúàí – ýÿðÿê îëñà áó úàí».
Äèë÷èëèê áàõûìûíäàí áó êèìè ìàðàãëû ìèñàëëàð òàïìàã îëàð. Öìèä åäèðèê êè,
äèë÷è àëèìëÿðèìèç îüóç òöðêúÿñèíèí áó ãîëóíóí þçÿëëèêëÿðè öçðÿ äàùà éåòêèí åëìè
áèëýèëÿð ÿëäÿ åäÿðÿê îõóúóëàðà ÷àòäûðàúàãëàð.
177
ТИПОЛОГИЧЕСКОЕ И ИНДИВИДУАЛЬНОЕ В ПОЭМЕ
ШАВАЕВА ДАУД-ХАДЖИ “МЕЖНУН И ЛЕЙЛА”
Др.фил.н.Хамид МАЛКОНДУЕВ
Институт гуманитарных
исследований правительства
КБР и КБНЦ РАН
НАЛЬЧИК-РОССИЯ
Поэма “Межнун и Лейла” - уникальное, самобытное произведение,
написанное на карачаево-балкарском языке талантливейшим автором XIX
века Шаваевым Дауд-Хаджи, представляющее большой интерес для научного
исследования. Она записывалась мной в 1974 – 1979 годах в устной и
рукописной традиции у жителей Чегемского ущелья, откуда и происходил
родом стихотворец. Содержание поэмы говорит о том, что Д.-Х. Шаваев
хорошо владел сюжетами и мотивами данного произведения. Согласно
устным преданиям и архивным документам XIX века, он был для своего
времени человеком образованным, провёл в странах Арабского Востока 17-18
лет своей жизни, владел персидским, арабским и турецким языками.
Сопоставительный анализ поэмы с древнейшими текстами арабской,
персидской и тюркоязычных литератур показал, что наряду с каноническими
романтическими мотивами, в карачаево-балкарском варианте “Межнуна и
Лейлы” значительно преобладает поэтико-стилевая и сюжетно-повествовательная самобытность. Кратко остановимся на них.
Действие в поэме происходит в далёком арабском мире между двумя
состоятельными семьями. У жителя пустыни, хозяина больших родовых
земель и коньёнов, где пасутся бесчисленные стада овец, коз, верблюдов и
табуны лошадей, жизнь проходит в печали, так как у него нет детей. Но
спустя двадцать лет, после нескольких браков бог посылает ему сына,
которого нарекают Межнун. Растёт он красавцем, словно библейскокоранический Иосиф – Юсуф, любуясь красотой природы, сочиняя стихи и
песни о цветах, ручьях и грациозности экзотических животных.
Как бы случайно вступает в действие зачинная сюжетно-композиционная ориентальность, дающая объяснение произошедшим в будущем
событиям. Наблюдая за своими стадами в пустыне, Межнун видит в седле на
белой верблюдице необыкновенной красоты девушку, караван которой,
навьюченный ценностями, следует в далёкий торговый путь.
Образ её настолько запечатлевается в памяти Межнуна, что он, желая
увидеть её ещё раз, не знает покоя, несколько дней сторожит тропу, по
которой следовали купцы. На девятые сутки появляется долгожданный
караван, среди которого особо выделялись белоснежная верблюдица и
сидящая на ней красавица Лейла.
Тепло встреченный ими, Межнун без стеснения признаётся в том, что
он сложил много песен о Лейле, готов воспевать её всю оставшуюся жизнь и
здесь же исполняет их. В ответ девушка говорит, что она с интересом
послушала его песни, но пожелала, чтобы Межнун был несколько сдержаннее
в своих эмоциях, а она в свою очередь готова помочь ему обогатиться и дарит
ему любимую белую верблюдицу, тем самым, как бы подчёркивая своё
тёплое отношение к Межнуну.
178
Корректно прощаясь с ним, караван продолжает свой урочный путь, а
Межнун, оказавшись в плену своих чувств, полный печали, желая ещё раз
увидеть Лейлу, следует за ним несколько дней.
Здесь зачинная романтическая сцена успешно выполняет свою
композиционную роли вступает в силу ряд модусных лиро-драматических
повествований, содержание которых ведёт к развитию дальнейших событий в
произведении.
Межнун девять раз встречает на берегу Фейрата (Евфрата) караван, в
котором находилась Лейла, исполняя свои любовные песни. И наконец,
думая о Лейле, потеряв покой, покидает отчий дом и уходит далеко в
пустыню, где живёт в уединении, продолжая сочинять песни о своей
возлюбленной.
Межнуна посещает мать, за тем отец, сцена встречи и разговор между
которыми представляет весьма трогательный эпизод. В произведении
имеются схожие сюжетные элементы с поэмой великого Низами “Лейла и
Межнун”. Это эпизод, где отец ведёт Межнуна к святым местам ислама –
Каабу, вершине горы Араф Тау, могиле пророка Мухаммеда с тем, чтобы
разум его стоял над чувствами и был бы он управляем родителями.
Интересна и сцена контакта Межнуна со зверями в пустыне,которые сочувствуют ему. Этот момент прекрасно описан Навои в его поэме “Лейла и
Межнун”.
Глубоко лиричны сцены встречи одинокого Межнуна в далёком
коньёне с отцом и матерью, а за тем и прощальный его монолог над их
могилами.
Особое место в поэме отводится внутреннему конфликту Межнуна,
который до конца своей жизни остаётся верным своим идеалам и превыше
всего на свете ценит любовь, которой он поклоняется как всевышнему.
Вступая в противоречие со своими родственниками и друзьями, которые
предлагают ему изменить характер жизни и вернуться в семью, Межнун
отстаивает свою правоту и пытается убедить их, что им никогда не понять
таинственную силу любви, которая движет им.
Накал страстей, сопровождающийся десятками романтических
повествовательных элементов, приводит к главной сюжетно-композиционной
формуле поэмы – кульминации, когда Лейла отвечает взаимностью Межнуну,
за что приходится ей много страдать, так как родовые и феодальные законы
деспотизма в арабском мире были весьма суровы.
Завершается поэма канонической сюжетной развязкой: смертью Лейлы,
а затем и Межнуна и совместным оплакиванием их непримиримыми родами.
Наряду с устоявшимися древнейшими традиционными мотивами, в произведении много индивидуальных авторских монологов, композиционных
элементов и художественно-стилевых символов, что придаёт поэме самобытность и позволяет говорить о ней как об оригинальном произведении.
179
“КЮЧ” РОМАНЫ АЗЯРБАЙЖАН ФОЛКЛОРУНУН ВЯ
ЕТНОГРАФИЙАСЫНЫН АЙНАСЫ КИМИ
фил. е. н. Х. БЯШИРЛИ
Эяляжяйя йол кечмишдян кечир, йяни варолманын, мювжудлуьун дайаьы
кюклярдян эялир. Мцасир мядяниййят эяляжяк мяняви дцнйамыз “Китаби-Дядя
Горгуд”, “Короьлу”, “Манас”, Физули, Йунус Имря, онлардан юнжя Орхон
Йенисей йазылары вя диэяр йцзляржя мадди-мядяниййят абидяляринин давамыдыр.
Совет дюняминин идеолоэийасы тцрк дилли халглары юз кюкцндян, сойундан
гопмаьа доьру атдыьы сяйлярин нятижяси кими мангурт бир нясил доьду. Нясил
няжабятини эизлядян, бабасыны данан, юз дилиндя данышмаьа беля утанан,
йаддашы итян бир нясил гопду: 60-жылар. Йаш етибары иля 60-жылардан эянж Мювлуд
Сцлейманлынын йаддашы, дцнйаэюрцшц, ич дцнйасынын эенишлийи ися мин иллярин
щадисялярини тарихини, фолклоруну чевряляйяжяк дяряжясиндядир.
Истедад да колоритдир, рущдан, йаддашдан эяляндир. Азярбайжан ядябиййатында Дядя Горгуд бойларындан сонра милли колорити юзцндя бу дяряжядя
ещтива едян икинжи бир ясяр М. Сцлейманлынын “Кюч”цдцр. Даща чох,
йаддашсызлыьа цсйан (бу гатына эюря Ч. Айтматовла бярабярляшдирилян), шцур
алтына эириб защири оланлары дармадаьын едиб ясля енмяк, бунунла да милли
ляйагяти, гцдряти, гящряманлыьы байраг етмяк ( бу йюнцня эюря ися Г.
Маркесля ейниляшдирилян ) “Кюч”цн ана хяттидир.
Милли кюклярин, мянявиййатын, тарихин итмясиня гаршы етираз абидяси олан
“Кюч”, кечмиши юйрянмякля, кюкя, сойа енмяйин кюрпцсцнц бярпа етмякля
эяляжяйя ял узадыр. “Тарих дейилян шей еля буйду. . . Кечмишими ахтарырдылар,
эяляжяйими, кечмишдянми эялирдиляр, эяляжякдянми, билян йохдур. . . Дцнйанын
тозлу-тозлу, ганлы-ганлы йолларындан, дюйцшляриндян, йцрцшляриндян кечя-кечя
эцнляри, айлары габаглайа-габаглайа кечмишями, эяляжяйями эедян бу бюйцк,
узун сяфярляр Гаракялля кюкцнц торпагдан араламышды”. (“Кюч”, Бакы, Йазычы,
1984, сящ. 55, 56, бундан сонра истинад, мятнин дахилиндя йалныз сящифялярля
эюстяриляжяк ).
Романда, йазычы бир халгын тарихиндян, мювжудлуьундан гопан бу суаллары еля бу халгын мяняви дяйярляриня сюйкяняряк жавабландырыр. Халг ядябиййатынын эюзял билижиси кими, аьыз ядябиййатынын йорулмаз тядгигатчысы кими М. Сцлейманлынын шаман институтуна, дастан, наьыллара, байаты, лайлалара, халг тябабятиня бяляд сяняткар гялямиля “Кюч”дя ежазкар бир дцнйаны тяряннцм едир.
Бу мянада “Кюч”ц дастан адландыранлар чох да йанылмырлар. Йазычы,
тцрк епос тяфяккцрцндян доьан монументаллыьы- гцдряти: дюйцш сящняляри, азман тцрк оьулларынын образлары, зяриф, ляйагятли тцрк гыз-эялинляринин сядагяти,
шцжаяти, нясил-нясил йаддашдан кечян тцрк инсанынын йашантыларыны Гаракялля
сойунун тимсалында гцдрятли бир гялямля тяряннцм етмишдир. Ясяр гядим йерйурд адлары, адят-яняняляри, алгыш- гарьыш, аталар сюзляри, яфсаня вя инамлар,
йуху, бутанын верилмяси кими символлар, халг тябабяти, етнографик материалларын
боллуьуиля сечилир.
Цмумиййятля, Мювлуд Сцлейманлы эенетик кодларла мифолоъи йаддаша ян
баьлы сяняткарлардандыр. Онун йаддашынын сярщядляри бир ужу илкин няьмяляр,
лайлалар, бир бужаьы халгынын мядяниййяти, гящряманлыг тарихи, бир йюнц ися
мяишят дцнйасыны якс етдирян эцндирлийидир. Ян башлыжасы бунларын фонунда тцрк
инсанынын мяняви- рущи аляминин дайаглары олан милли дяйярляридир. М. Сцлей180
манлы йарадыжылыьында, о жцмлядян конкрет “Кюч”дя даща чох Халгын образы
вар, бцтюв, камил Халг образы. Халгы чевряляйян тябият, дцнйа, инсанлар, йашам тярзи - щяр шей Онун харектерини эюстярмяйя йюнялдян вясиля-лярдир. Фикримизжя, еля бу сябябдяндир ки ясяр дя “Кюч” адланмышдыр. “Дцнйанын бели
узуну” арамсыз, из сала-сала, даш-гайалара мющцр вура-вура, вахтын цстцйля
аддымлайан бир халгын кючц. Йазычы санки бу “Кюч”цн тимсалында, тямсил етдийи
халгын, кюкцн тарихини, мядяниййятини, эцндирлийини, мяишят гайьыларыны, адятянянялярини шякилляндирир. Бу, садяжя етнографик сящнялярин гуру тясвири дейил.
Торпаг, тябият гядяр гядим, улу бир халгын еля су, даш, гайа кими тябии, бянзярсиз эцн- дирлийинин, мянявиййатынын бир сюзля йашам тярзинин эюрцнян вя
эюрцнмяйян гатларынын айнасыдыр. "Кюч”дя ади аиля мцнасибятляриндян тутмуш
мящялля, тайфа, нясил, кичик дювлят, жямиййят ялагяляринядяк мцнасибятляр вар.
Гожайа, бюйцйя щюрмят наьыл, дастанларымызда, оьузнамяляр вя Дядя Горгуд
бойларында сых-сых раст эялинян юрняклярдир. Мядяниййятин бу деталлары тцрк
естетик тяфяккцрцнцн ян юнямли жящятляриндяндир. Гожайа, валидейня щюрмят,
аиляйя, ода-ожаьа баьлылыг, инам романда ана хятлярдяндир. Ясярдя эялин кючян
гызлара беля нясищят едирляр: “Гары габаьа эялди. Ялиндякини Чичяйя узатды.
Балажа даш одлуг иди. Ичиндя гор варды, сещрли- сещрли кюзярирди:
-Ал, - деди, - гызым, - эюзцм, бу, одун олсун, бу сяннян - мяннян йедди
Чичяк ойананын кюзцдц. Ахшам кцля гор басдыр, сящяря сахла, эюзцн цстцндя
олсун. Ал, бу унду, бярякятин олсун. Биринжи чюряйини буннан бишир. Щалал еля,
щарам гатма”. (сящ. 62)
Вя йа наьыл, дастанларымызда сых-сых ишлянян бута верилмяси мотиви
“Кюч”дя аиля гуран эянжлярин щяр биринин талейиндя эюрцнцр. Романда бу гящряманларын бута алмалары шаманлыгла баьлыдыр. Билиндийи кими шаманлар екстаз
вязиййятиндя мцвяггяти йухуйа эедиб рущларла тямасда олур вя бу просесдя бир
сыра юзялликляр, сялащиййятляр ала билирляр. Еля “Кюч”цн гящряманы Имир бу
сяжиййяли образдыр, йухусунда 300 иллик бир няслин тарихини, мядяниййятини, йенийени нясиллярин дцнйайа эялмяси вя кючмяси йашантыларыны эюрцр, эяляжяйи щисс
едир. Вя йа Алай-Чямян, Аман-Елла, Бякил-Чичяк сцъети дя мящяббят дастанларымызда олдуьу кими, иэидин юз бутасынын, севэилисинин архасынжа эетмяси вя
сынагдан чыхараг истяйиня наил олмасы цзяриндя гурулмушдур. “Алайы йуху
апарды, бу йашында илк дяфя няняси йухусуна эялди. Ялиндя бир габ су йахынлашыб
Алайа ичиртди.
-Ахтарырдым сяни, - деди- он илдян сонра тапдым, - ич, дярдин алым, су
дюйцл, сяня дедийим гызды, ич”.
Еля щямин эежя Ганыг евиндян Гутлуьун гызы Чямяня дя бута верилир.
“Сонра бир гары ялляри Чямянин дя йухусуна бир габ су узатды.
-Ич, гызым, су дюйцл бу, оьланды. Ич гисмятини, ады Алайды, эюрдцнмц?”...
(сящ. 92. 93)
Бута алан эянжляр инама эюря санки бир жанда бирляшир, бир сонда, бир
вахтда да юмцрлярини баша вурурлар. Мцяллиф бу зяриф мцнасибяти, бута телляри иля
бирляшян издиважын сонлуьуну беля гялямя алыр: “Гожа Бякил йериндя узанмышды
цряйи дартынырды. Тяк Чичяк бяйим гарынын эетдийи йол галмышды. Бу йолдан башга дцнйанын бцтцн сямтляри гаранлыг иди. Йурддан гябиристанлыьажан балажа бир
сцд кими аьаппаг ишыг ичиндя Чичяйин сясийля гожа Бякили сясляйирди. Гожа
Бякилин дцнйада эюря биляжяйи бир иш галмышды ки, о да юлмяк иди. ” (сящ. 113)
“Кюч”цн унудулмаз сящняляриндян бири дя од рягсинин, шаманлара
мяхсус жязволунманын, юзцнц унудуб илащи мягама говушманын рясминя щяср
олунмушдур. “Ойнайанларын ичиндя тякжя бир арвад вя бир гыз йаваш-йаваш
юзлярини унутдулар. Арвадын готазлы йалын топуглары одда йанмаз олду, яллярини
ода салыб тонгалдан кюсюв чыхартды, башына кюз сяпяляди. Ожаьын цстцндя
181
гайнайан газандан су эютцрцб гайнар-гайнар ичди. Амма рущу сойумады,
балажа, арыг арвад йайылыб еля бил эюй цзц бойда олду. Бу биржя ан чякся дя
мин-мин юмря тай бир шей иди. Арвад артыг няфяс алмырды, ичини чякиб синясиня
дюйцрдц, еля-беля дя эюзляри йумулу тонгала сары эялди, одлу, ири кюсювлярин
цстцня чыхыб ойнады. . . ” (сящ. 50)
“Кюч” романында халг йарадыжылыьынын даща гядим мотивляриня, адятяняняляриня раст эялмяк мцмкцндцр. Дядя- Горгуд бойларындан бизя мялум
олан ад гоймаг тюряниндяндя дя йазычы юзял шякилдя йарарланмышдыр.
“Бейряк чюкцб бабасынын ялини юпдц. . .
-Бу кичийимизди, ад гоймамышам, адыны сян вер, юмрцнц танры версин,
ады Бякил олсун. Гаракялля Бякил. Адымы чаьырмайын даща, адым йохду. Гойунумнан гоч кясин, сыьырымнан жюнэя кясин, аьырымнан аьыр елийин, йцнэцлцмнян йцнэцл… О Бейряйин йурдуну бу Бейряйя тапшырырам, йурдуну шен елясин,
рущуну шад елясин. ” (сящ. 112).
“Кюч” романында реаллыгла бядиилийин сярщядлярини охужу итирир, наьыла дастана говушдуьунун щяззини йашайыр. Йазычы Анарын бу мягамла баьлы чох
дяйярли ифадясини йазыйа эятиряк: “Мювлуд санки наьылы наьыл билмир, щяйаты наьыл
билир…”
Щадисялярин ахары, ширин халг дили, фолклордан эялмя сцъет, мотивлярин боллуьу, образларын хялгилийи охужуну йахшы мянада чаш- баш салыр. Наьыл гящряманлары, дастан образлары, жюмярд эюркямляри, горхмаз, яйилмяз характерляри, бянзярсиз иэидликляри иля романда диггяти чякир: “Кянддя дейирдиляр Домрул
эцжцндян дяли олуб. Бир бойун улаг Домрулун тутдуьу арабаны чякя билмирди.
Малын ашыглыг сцмцйцнц ялийля сындырырды. Сырыглысыны ялляриня долайыб дяйирманда дяйирман дашыны тутуб сахлайырды, чийниня ат эютцрцб он аддым апарырды…
Юйнядя отуз йумурта йейярди, бир сярниж атлама ичярди… ” (сящ. 21)
Чох эцман ки, йазычы ясяри йазаркян щеч Дядя Горгуд бяйляри, оьуз
иэидляри вя йа наьыл гящряманлары йадында дейилди, юз тяхяййцлцнцн, йаддашынын
гатлары санки ачылырмыш кими бядии ясяр гящряманларындан да юнжяки тцрк щяйаты,
йашам тярзи, елат обаларынын иэидляринин сярэцзяштляри, характерляри, торпаьы,
суйу дуйуб онлара гарышараг ятрафа манеясиз йайылмыш, йийялянмиш тцрк ярляринин гайа, даь- даш кими эюркямлярини, эцл- чичякдян сечилмяйян гыз- эялинляринин сималарыны чох тябии шякилдя эюрцр,
дуйур.
М. Сцлейманлынын
гяляминдян чыхан Бякил, Оьуз, Алай, Аман, Бейряк, Айла, Чичяк, Чямянин
жизэиляри йазычынын йурд йувасынын шяклиня, эюрдцйц, ешитдийи доьмаларынын
сималарына даща чох охшайыр: “Шцмшад бойлу, гуршаьы зянжирдян, чомаьы
гармагдан, дямир ялли, дямир дизли оьланды. Дяли- дяли атлары гуйруьундан
тутарды. Юкцзляри данабойну еляйярди, кяллярля арабалара гошуларды. ”, “Илхычы
Гаракялля Ана сящярдян дашларын арасында отуруб гамчы щюрцрдц. Ужабойлу
адам иди, ата миняндя айаьы йеря дяйирди. ” (сящ. 72).
Наьыл, дастанларымызда раст эялинян эцжлц сяс, няря вя онларын маэик
юзялликляри щаггында елми ядябиййатда дяйярли тядгигатлар олдуьундан биз
бурада йазычынын бу фактдан усталыгла нежя бящрялянмясини эюстярмякля кифайятляняжяйик: “Бякил йурда чатщачатдайды. Арабадан бир ат мянзили араланмышды
ки, йери- эюйц горхулу бир сяс бцрцдц, бу сяс о гядяр эцжлцйдц ки, даьлар да
дуруш эятиря билмяди, титряйиб цстцндян даш салды. Бякил яввял еля билди эюй
эурултусуду… Алайын сясиндян анасынын цряйи эетмишди, тяк юкцз титряйиб- титряйиб жаны сяйрийя- сяйрийя айагларыны бцкцб йатды. Эюйдя, эюйлцкдя ня гядяр
жанлы варды, гачыб гуртулмаьа чалышырды… ” (сящ. 76)
“Кюч” романында кюч яйляйиб, ожаг гурмаг, биня- гядим олмаг, йурд
салмаг да йаддашындан сцзцлцб эялян яняняйя садиг, тарихя, ютянляря рущян
бялядлилик юзцнц беля бялирляди: “Дядя атлылары бюлцб щярясини бир сямтя эюндярди.
182
(Алы кишинин Чянлибели сечмяйи мянзярясини йада салаг)… - Ня эюрдцнцз?
Гузейи учурумду, Дядя. Эцнейи эюзялликди, бир чайы вар, балыьы суйуннан
чохду… - Бу йурдлары шенялдин, бир йарыныз ахтарын, мешя тапын. Бураларда
мешя олмалыды. Бир эюл цстя булуд йыьылар, бир мешя. . . ” (сящ. 66)
М. Сцлейманлынын кичик, вя йа ири щяжмли ясяриндян истянилян бир жцмляни
эютцрсяк беля, орада охужуйа йени, гядим етнографик, тарихи информасийа верилир: адят, инам, алгыш, гарьыш, эейим, силащ, сырф хялги етикет, рущани дуйьулар,
топонимляр вя с. вя и. Бу мянада “Кюч” романы етнографик мянбя кими хцсуси ящямиййят кясб едир. Ясярдя тцрк мяишят щяйатынын ян хырда деталларындан
тутмуш инсан мцнасибятляриня кими мянзярясини мцшащидя етмяк мцмкцндцр.
Бу садяжя гуру, схоластик тясвирляр, зорла тятбиг вя тягдим едилян гайнаглар
дейил. Бу билэиляр йазычынын ганындан кечян, йаддашына сюйкянян, эцжлц
интуисийасы иля арадыьы, чох бяляд олдуьу бир дцнйанын бцнювря дашларындандыр.
Диггят чякян факт кими дейим: мцяллиф бунлары севя- севя, дядя- бабаларынын
йашам тярзини, дцнйа эюрцшцнц, адят- янянясини, малдарлыг, якинчилик, атчылыг
мядяниййятини бюйцк гурур щисси иля йазыр вя севэилярля тягдим едир. Сойунла,
кюкцнля, тарихинля, мядяниййятинля таныш етдикжя, сяни ону севмяйи юйрядир вя
цзцнц, йюнцнц юзцня, кюкцня йюнялдир: “Гарайазы мешясинин ятяйиндян бир
кюч чыхды. Габагда кящяр атлар, белиндя йараглы- йасаглы оьланлар, онлардан
сонра атлы гызлар, эялинляр эялирди. Эябялярля, килимлярля юртцлмцш, бязянмиш
кюч арабаларында гарылар, гадынлар эялирди. Тохунма иплик эейинмиш оьлан
ушагларыны юкцзляря миндирмишдиляр. Гызыл инякляр, гырма гойунлар эцнцн щансы
вахтында, дцнйанын щансы йериндяся саьылажагларыны дуйа- дуйа ота янжяря баш
узадыб сцддяня- сцддяня йашыл даьлара сары дартынырдылар. Ири эювдяли, йашлы
кишиляр бу эюрцнян дцз- дцнйаны юзляри йарадыбмыш кими, дцнйайа йийяляняйийяляня даьлар аьырлыьыйла йол эедирдиляр. Онлардан габагда йцклц дявяляр
варды. Аь дявянин белиндя аь саггаллы бир гожа яйляшмишди”, (сящ. 44)
Вя йа той гуруларкян гыз алачыьынын бязядилмяси сящняси: “Гызлар Чичяйи
арайа алдылар, башына гырмызы кяляьай салыб алажыьа апардылар, Бякили дя оьланлар
апарды. Чичяйин алачыьы йцз йериндян бязядилди, ипяк готазлар асылды, готазлара
аллы- эцллц дурна тели дцзцлдц, мунжуглар салынды. Эялинлярин бири бир дястя
дурна тели эютцрцб Гаракялляляря сары эетди, юзц юз ялийля Бякилин бухара
папаьына дурна тели санжды”. (сящ. 55). Йени гурулан аиляйя бцтцн няслин, кяндин ял тутмасыны башлыжасы, йазычы бу хейирхащ адяти вермякля ейни заманда йени
бир информасийа да (мяишят яшйаларынын адлары, чешидляри. . . ) тягдим едир: “Щяря
бир шей эятирди, кимин гулпундан ня чыхды, баьышлады, гулплу газанлар, чюмчяляр, сапылжалар, цршядляр, сярнижляр, гашыглар, йорьан- дюшяк, килим- халча
кючлянди; йаваш- йаваш аь дявянин ардынжа дцшдцляр. ” (сящ. 63).
Эятирилян юрняклярдя бир халгын эейим- кежими (ушагдан йашлысынажан),
кючцн дцзцмц, алажыгларын тясвири, йцклярин бюлцнмяси, той адят- яняняляри,
шах бязядилмяси йени тойлулара бцтцн елатын ял тутмасы вя с. вя и. Етнографик
деталларын боллуьу о дяряжядя айдын, дцзэцн, жялбедижи шякилдя охужуйа тягдим
едилир ки, бу билэи сащибинин тяхяййцлцнцн эенишлийиня, мараг даирясинин сярщядсизлийиня щейран галмайа билмирсян.
Романда йерли- йериндя ишлянян аталар сюзляри, алгыш- гарьышлар, адятяняняляр, инам, дейимляр, халг тябабяти, йуху, наьыл- дастанларымыздан эялян,
мотив, образ вя с. вя и. кими шифащи халг ядябиййатынын инжиляри “Кюч”цн рущунда, майасындадыр. Халг ядябиййатындан бу вя йа башга шякилдя йарарланма
йюнцндян даща чох, зяннимизжя, лап дягиг ифадя олунса ясярдя тясир,
файдаланма механизми “гарышыг шякля” дцшмцшдцр. Йухарыда сюйлянян “йерлийериндя” ифадясини юзцм тякзиб едиб дейим ки, роман еля “йерли- йериндянин”
юзцдцр, шякли, габыьы дейил. Халг ядябиййатыны эюзял билян бир сяняткарын гял183
бинин, бейнинин интишарыдыр. Тякжя романын дилинин юйрянилмяси проблеми, айрыжа
жидди елми тядгигатын обйектидир. Алман алими Лейбнисин беля бир фикри вар: “мяня мцкяммял дил верин, сизя мцкяммял мядяниййят верим”. Дил, мядяниййятин, халгын мювжудлуьунун ян мцтляг шяртляриндяндир. Бу мянада “Кюч”цн
дили Азярбайжан мядяниййятинин дашыйыжысы кими явязсиздир. Онун дили, ифадяси,
сяслянмяси чох мцкяммял, сещирли, айдын вя хялгидир: “Эцн галхмышды, кяндин
мал- гойуну юрцшляря чыхмышды. Дцзляр нахырлы иди, тяпяляр, йамажлар сцрцлцйдц.
Чайлардан су сяси, эюйлярдян гуш сяси эялирди. Илхылар кишняйиб торпаьы сяксяндиря-сяксяндиря, ойандыра- ойандыра бир- биринин йелиня учурдулар. Имирин габагжадан эюрдцйц эцн беляжя юз- юзцня гурулмагдайды. Йухусунда гисмят эюрян галхыб базарлыьына эедирди, су эюрян тязя иш башлайырды; щаначы щана гурурду, якинчи якиня чыхырды, сяпинчи сяпиня. Йол эюрян эедянини эюзляйирди, ган эюрян говушуг эюзляйирди” (сящ. 12).
184
KIBRIS TURKLERI’NDE NEVRUZ GELENEGI:
MART DOKUZU
Èñìàèë ÁÎÇÊÓÐÒ
ÊÈÁÀÒÅÊ áàøêàíû
Ãàçèìàüóñà - ÊÊÒÚ
I. GENEL OLARAK NEVRUZ
Nevruz gelenegi cok genis bir cografyaya yayılmıs bulunan cesitli Turk
topluluklarında yuzyıllardır yasatılmaktadır.
Cok degisik varsayımlara karsın; degisik soylenis bicimleriyle Nevruz, Sultan
Nevruz, Mart Dokuzu, Mart Bozumu, Ergenekon Bayramı, Yuce Ulusun Gunu,
Bozkurt Bayramı, Hızır Nebi, Hızır Ilyas, Hıdrellez, Karga Toreni, Karga
Bulamacı, Karga-toy, Paskalle, Yumurta Gunu, Kızıl, Kırmızı, Cagan, Mesir
Bayramı, Kıs Tompuzu, Bahar Bayramı(1) gibi adlar tasıyan tum bayram ya da
geleneklerin tumunun niteligi aynidir. Degisik adları kullanılmasını; cografya, iklim,
doga kosullarının ve baska insan toplulukları ile kulturel etkilesimin dogal sonucu
olarak gormek gerekir.
Kutlamaların degisik tarihlerde yapıldıgı da bilinmektedir. Yine de tumu
bahar ve ilkyaz dedigimiz donem icindedir. Tarihlerdeki degiskenligi de, adlardaki
farklılık gibi, degisik cografya, iklim, doga kosulları ve baska insan toplulukları ile
kulturel degisime baglamak gerekir.
Kutlama bicimlerinde de bazı farklılıklar gorunur; oysa oz aynıdır. Hangi adla
ve hangi tarihte kutlanırsa kutlansın, tumunde de, kıra cıkma ozel yemekler, oyunlar,
yarısmalar vardır.
Bu gelenegin koku nerelere dayanıyor sorusu hep sorulur. Cesitli savlar ve
varsayımlar oldugunu; konuya ideolojik ve dinsel acıdan bakanlar oldugu gibi, olayı
insan-doga iliskisi acısından bahar bayramı olarak niteleyenler de oldugu
biliniyor.(2)
Gelenegin yalnız etnik kokeni ayni toplumlarda degil, benzerlerinin
degisik kokenli toplumlarda oldugu da biliniyor.
Biz Turkler bakımından, yukarıda sozunu ettigim cografya, iklim, doga kosulları ve baska topluluklarla kulturel etkilesimi gozardı etmeden, olayın kokunun
Ergenekon’dan cıkısa baglanabilecegi gorusune katılıyorum.
Cin kaynaklarına gore eski Turklerin mayıs ayında Ergenekon’dan cıkısı
kutladıkları; Hun’larda, Tabgaclar’da, Gokturkler’de de benzer kutlamalar oldugu
biliniyor. Bu konuda kaynaklar vardır.(3) Bugun de farklılıkları karsın tum Turk
topluluklarında kutlandıgından ve Hun’lardaki kutlama “Nevruz”un ilk bicimi ve
moda deyimiyle proto-tipi olduguna(4) gore Ergenekon’dan cıkısla baslayan ve
bugune kadar gelen bir surecten soz edilebilir.
II. KIBRIS’TA NEVRUZ YA DA MART DOKUZU
Kıbrıslı Turkler’de de Nevruz’un, gecmiste Nevruz adıyle kutlandıgına iliskin
kaynaklar vardır.(5) Degerli halk kulturu arastırmacısı Mahmut Islamoglu, bir
kaynak kisiye atfen Nevruz’un Lefkosa’da canlı bir bicimde kutlandıgını, bu
185
kutlamalarda yeme-icmenin yanında mani yarısmaları ve baska eglenceler de
duzenlendigini yazar.(6) Islamoglu, Kıbrıs Turkleri’nde Nevruz’un kutlandıgına bir
kanıt olarak da Nevruz adının kullanılmasını gosterir. Kendi anasının adının da
Nevruz oldugunu da belirtir.
Bu bilgilerin otesinde Kıbrıs’ta Nevruz ya da Nevruz benzeri bir gelenek, bazı
yorelerde Mart Dokuzu adıyle ve Mart ayının 9’uncu gunu, halen de kutlanmaktadır.
Cesitli kaynaklarda 1974 oncesinde Mart Dokuzu’nun Bogazici, Gecitkale, Tatlısu,
Otuken, Alaminyo, Terazi, Alanici, Besevler, Taskent, Kalavasan, Pile, Akhisar,
Akıncılar, Cevizli, Ucsehirler, Vuda, Koccat ve Matyat koylerinde kutlandıgı
belirtiliyor.(7) 1974’te Turk Silahlı Kuvvetleri’nin gerceklestirdigi Barıs
Harekatı’ndan sonra Pile haric, diger saydıgımız koylerdeki Kıbrıslı Turkler, Guney
Kıbrıs’taki koylerini terkederek Kuzey Kıbrıs’a goc ettiler. Mart Dokuzu, simdilerde
Guney’deki Gecitkale’ye atfen ayni adı alan Kuzey Kıbrıs Turk Cumhuriyeti’ndeki
Gecitkale (eski Lefkonuk) ve yine Guney’deki Bogazici koyunun anısını yasatmak
icin Yeni Bogazici adını alan eski Aysergi koylerinde, cevre koyleri halklarının
katılımı ile kutlanmaktadır.
Nevruz en yaygın olarak 21 veya 22 Mart’ta toplanır. Kıbrıs’taki Mart
Dokuzu kutlamaları ise 9 Mart gunu yapılır. Kutlama Turkiye’nin pekcok
bolgesinde, ozellikle de Orta Anadolu bolgesinde Mart Dokuzu adıyle, ancak 21
veya 22 Mart’ta yapılır.(8)
Turkiye’de Mart Dokuzu adını kullanan yerler olarak Amasya, Kırklareli,
Izmir-Urla, Sivas/Divrigi, Bolu(9), ornek olarak verilebilir.
Bulgaristan’ın guneydogu Rodoplar bolgesindeki bazı yorelerde de Nevruz
Mart Dokuzu olarak bilinir.(10)
9 Mart ve 22 Mart tarihleri, bilindigi gibi miladi ve rumi tarihlerde ayni gune
rastgelmektedir. Miladi 22 Mart, Rumi takvimde 9 Marttır. Diger yandan, bazı
yazarların “Turklerin tek bulusu”(11) olarak nitelendirdikleri oniki hayvanlı eski
Turk takviminin(12) baslangıcı, yani yılbasısı 21 Mart’tır.
Kıbrıs’ta Mart Dokuzu olayının diger yerlerdeki gibi 21 veya 22 Mart’ta degil
de 9 Mart’ta kutlanmasının acıklaması bize soyle yapılabilir: Kıbrıs, Nevruz’un
kutlandıgı cografyanın en Guney’indedir, ılıman bir iklime sahiptir ve bahar da daha
erken gelmektedir. Ingiliz somurgesi olarak miladi takvimle 1878’de tanısan
Kıbrıs’ta, ılıman iklime baglı olarak erken gelen baharın 9 Mart’ta kutlanmaga
(Mart Dokuzu adına uygun olarak) baslanmıs oldugu ve zaman icinde bu tarihin
genellenmis ve geleneksellesmis oldugunu dusunuyorum.
Zaten yukarıda da ifade ettigim gibi tarih bana gore cok onemli degildir;
cunku Nevruz’u degisik tarihlerde kutlayan baska topluluklar da vardır.
III. KIBRIS’TA 1974 ONCESI MART DOKUZU KUTLAMALARI
Kıbrıs’taki Mart Dokuzu ile ilgili olarak, sayısı az da olsa bazı kaynaklar
vardır (13)ю Bu calısmanın yazarı da Mart Dokuzu’nun en canlı bicimde kutlandıgı
Bogazici koyunde dogup buyumus biri olarak kaynak kisi ozelligine sahiptir.(14)
Kaynaklardaki bilgilere ve yazarın yasanmıs anı, gozlem ve deneyimlerine
gore Mart Dokuzu, “iki el kanda bile olsa”(15) kutlanması gereken bir olaydır.
Ozelliklerini ve baska yerlerdeki kutlamalarla olan benzerliklerini soylece
sayabiliriz:
1. Mart Dokuzu, Mart ayının 9’uncu gunu kırlara cıkılıp kutlanılır. Eskiden
bu kutlama genellikle bir su kenarında toplanılarak yapılırdı. Bunu eski Turk
186
inancındaki su kultu ile iliskili oldugu dusunulebilir. Cin kaynaklarının sozunu ettigi,
eski Turklerin Ergenekon’dan cıkıs kutlamalarından tutun; Hun’larda; Gokturk’lerde
ve cagımızdaki cok degisik cografyalardaki kutlamalar da kıra cıkılarak yapılmıs ve
yapılmaktadır.(16)
2. O gun icin gunlerce onceden ozel yemekler ve tatlılar yapılması baska bir
gelenektir.(17) Kıbrıs’taki Mart Dokuzu kutlamaları da oyle idi. Gunlerce once ozel
yemekler yapılırdı. Tatlı olarak Kıbrıs’a ozgu bir tatlı olan nor boreginin yapılması
zorunlu gibi bir seydi. Sogan kabugundan kırmızıya, papatyadan sarıya boyanmıs
yumurta da “olmazsa olmaz”lardandı.(18)
Genel olarak Nevruz kutlamalarında ozenle hazırlanmıs yemekler onemlidir.
Bu ozel yemekler ulke ve yorelere gore degisir.(19)
Renklendirilmis yumurta ozel yemekler arasındadır ve oldukca yaygındır.
Kaynaklar, Anadolu’da (Taktacı Turkmenleri’nde, Bolu’da, Igdır’da, Amasya’da,
Kırklareli’nde) (20), Azerbaycan’da(21), Dobruca Turkleri’nde(22), KaracayBalkanlarda (23) renklendirilmis yumurta geleneginin var oldugunu gostermektedir.
Gorulecegi gibi Kıbrıs’taki Mart Dokuzu ile ilgili ozel yemek ve bu arada
renklendirilmis yumurta gelenekleri de baska Turk topluluklarındakilere benzemektedir.
3. Nevruz kutlamalarında cesitli eglenceler ve yarısmalar duzenlenmesi de
ortak bir ozelliktir.(24) Kıbrıs’taki kutlamalarda da bu eglence ve kutlamalar
vardır.(25) 1921 dogumlu annem, ilkokulda ogrenci iken bir Mart Dokuzu
kutlamasında siir okudugunu soylemektedir.(26)
4. Yazarın belleginde kalan bir eglence de genclerin atıs uzerinden
atlamalarıdır. Benzer eglencenin baska Turk topluluklarında da yaygın olması
ilginctir(27) ve dogal olarak eski Turk inancındaki ates kultu ile ilgili bazı
baglantılar kurulmasına olanak verir.
IV. 1974 SONRASINDA KUZEY KIBRIS’TA MART DOKUZU
Yukarıda da belirttigimiz gibi 1974’te Turk Silahlı Kuvvetleri’nin gerceklestirdigi Barıs Harekatı’ndan sonra Kıbrıslı Turkler Guney Kıbrıs’ı terk ederek
Kuzey’e gectiler ve Kuzey’deki Kıbrıslı Turklerle birlikte Kuzey Kıbrıs Turk
Cumhuriyeti’ni kurdular. Guney Kıbrıs’ta Mart Dokuzu’nu kutlayan Gecitkale,
Bogazici ve cevrelerindeki koylerin Turk halkı da koylerini bırakarak Kuzey’e goc
ettiler; ancak ayni yoreye yani toplu olarak degil, degisik yorelere yerlestirildiler.
Yeni bir cografyada baslayan yeni yasam, bir ana gelenekleri ve bu arada
Mart Dokuzu’nu unutturdu gibi olduysa da, simdi Mart Dokuzu her yıl 9 Mart’tan
hemen onceki ya da sonraki pazar gunu iki yerde topluca katlanmaktadır. Bunlardan
biri Gecitkale’nin Kuzey’inde Besparmak Dagları uzerinde Mersinlik denen yer(28);
digeri Yeni Bogazici’nin Dogu’sunda Salamis Ormanı olarak bilinen yerdedir.(29)
Mersinlik’teki kutlama Gecitkale Belediyesi, Salamis Ormanı’ndaki kutlama
kısa adı YEKSAD olan, Yeni Bogazici Kultur, Sanat ve Cevre Dernegi tarafından
orgutlenmektedir. Halkın yeyip ictigi bu kutlamalarda halkoyunları oynamakta,
cesitli eglenceler ve yarısmalar yapılmaktadır.
V. MART DOKUZU’NUN VERILEN ONEMI GOSTEREN
BAZI ORNEKLER
Mart Dokuzu’nun kutlandıgı yerlerde, bilinc altında ne denli yer ettigi ve
187
onemsendigini gosteren iki ornek vermek istiyorum. Bu ornekler, daha once de
degindigimiz, “iki eli kanda olsa bile”(30) Mart Dokuzu’nun kutlandıgı yonundeki
sozu de guclendirir niteliktedir.
Orneklerden biri Kıbrıs Turk Direnis Savası’ndaki bazı olaylarla ilgilidir. Bu
Direnis Savası’na katılan ve Mucahit olarak adlandırılan direnisciler bir tur Kuva-i
Milliyeci idiler. Mart Dokuzu’nun kutlandıgı baslıca yerlerden biri olan GecitkaleBogazici yoresi, stratejik bir onem tasıyordu ve guclu bir direnis noktası idi.
1965’ten itibaren direnisciler egitimden gecirilmeye ve askeri bir duzene sokulmaya
baslandı. Bu baglamda Gecitkale ile Bogazici arasında bir askeri kamp kuruldu ve
askeri egitim baslatıldı. Egitilmis askeri birlige uniforma giydirme ve kampın acılısı
icin saptanan gun, bilincli bir bicimde Mart Dokuzu’na yani 9 Mart 1965’e
rastgetirildi. O gun cevre halkı sıcak savas ortamına karsın kıra cıkıp Mart
Dokuzu’nu kutladı; sonra da ilk uniformalı birligin katılımı ile duzenlenen toreni
izledi.(31)
Bu olay Mart Dokuzu’na verilen onemi ve degeri iyi anlatır sanırım.
Ikinci ornek de sudur: Guneydeki Bogazici’nde ta 1930’larda kurulan bir
dernek vardı. 1974’ten hemen sonra Bogazicililerin topluca yerlestigi Yeni
Bogazici’nde bu dernek canlandırıldı. Dernegin kurulus yılı 1933 olarak
anımsanıyordu; ancak Guney’den hicbir belge gelmedigi icin kesin tarihi
bilinmiyordu. Yeni Tuzuk yapılırken Mart Dokuzu’nun koy icin olan onemine
dayanılarak, kurulus gunu olarak 9 Mart gunu benimsendi ve Tuzuge de Dernegin 9
Mart 1933’te kurulmus oldugu yazıldı.
VI. KISA BIR DEGERLENDIRME
Kıbrıs’taki Mart Dokuzu geleneginin onemli bir ozelligi vardır. Bu ozellik,
Mart Dokuzu’nun, karma olan koylerde bile yalnız Turkler tarafından kutlanılmasıdır. Yazarın dogup buyudugu Bogazici koyu yarı yarıya Turk ve Rum nufusa sahipti. Buna karsın Turklerin kapı komsusu olan Rumlar bile bu kutlamaya katılmıyorlardı.(32)
Boylece “Turklere ozgu” bir bayram ya da gelenek olarak Mart Dokuzu,
Turk kimliginin bir ogesi olarak da ortaya cıkıyor. Bu bayramı kutlayan Kıbrıslı
Turklerin bunun bilincinde oldugunu sanıyorum. Nitekim 1965’te, GecitkaleBogazici yoresinde, Kuzey Kıbrıs Turk Cumhuriyeti’nin silahlı kuvvetleri olan
Kıbrıs Turk Guvenlik Kuvvetleri’nin nuvesi olan uniformalı ve askeri duzene gore
olusmus ilk askeri birlik icin, ozellikle 9 Mart’ta toren yapılması da buna kanıttır.
Bir kaynak kisi olarak ayni duyguları yasadıgım icin bunu rahatca soyleyebilirim.
Bir yazarımızın, bir kaynak kisiye dayanarak, Aytotro (Bogazici)’lu yaslı bir adamın
Mart Dokuzu’nun, “cok eskiden Turklerin daga cıkması ile ilgili bir vakadan” dolayı
kutlandıgını soylemesi(33) ilginctir. Prof. Dr. Abdulhaluk Cay bu ifadeyi Nevruz’un
Turklerin Ergenekon’dan cıkısı ile ilgili gelenegin gunumuze kalmıs parcalarından
birinin kanıtı olarak one surer.(34) Bildiri icinde daha once belirttigimiz gibi, eski
Turk’lerin Mayıs ayında Ergenekon’dan cıkısı kutladıkları; Hun’larda,
Tabgac’larda, Gokturk’lerde de benzer kutlamalar oldugu(35) ve tarihsel surec
icinde tum Turk topluluklarında benzer kutlamalar oldugu gercegi karsısında, genel
anlamda Nevruz kutlamalarının Ergenekon’dan cıkısla ilgili gelenegin gunumuzde
kalmıs parcalarından birisi oldugu savı ya da varsayımının yabana atılmaması
gerektigine inanıyorum.
188
NOTLAR VE KAYNAKLAR
1. - TEZCAN, Mahmut; “Nevruz”, Anayurttan Atayurda Turk Dunyası, Yıl
5, Sayı 12, T.C. Kultur Bakanlıgı, Ankara, 1997, s.29.
- TACEMEN, Ahmet; “Bulgaristan Turkleri Inancları Ilkyaz Gundonumu”,
Anayurttan Atayurda Turk Dunyası, Yıl 5, Sayı12, T.C. Kultur Bakanlıgı, Ankara,
1997, s.29-34.
- CAY, Abdulhaluk (x); Turk Ergenekon Bayramı Nevruz, Turk Kulturunu
Arastırma Enstitusu, Ankara, 1993, s.12-18.
- Nevruz-Yenigun (21 Mart), TIKA, Tarih(ı).
- TURKEL, Ali; Bolu’da Nevruz Kulturu, (Yayımlanmamıs Bildiri Metni)
2. AKSOY, Mustafa; “Kultur Sosyolojisi Acısından Nevruz Kavramı”,
Anayurttan Atayurda Turk Dunyası, Yıl 5, Sayı 12, T.C. Kultur Bakanlıgı, Ankara,
1997, s.109-128.
3. - EKREM, Nuraniye-ERKIN H.; “Uygarlarda Nevruz Kutlamaları”,
Anayurttan Atayurda Turk Dunyası, Yıl 5, Sayı 12, T.C. Kultur Bakanlıgı, 1997, s.
73-95.
- CAY, Abdulhaluk (xx); “Tarih Boyunca Turkler’de Bayramlar”
Anayurttan Atayurda Turk Dunyası, Yıl 5, Sayı 12, T.C. Kultur Bakanlıgı, 1997,
s.14-23.
- AKSOY, a.g.m.,
- TEZCAN, a.g.m..
- CAY (x); a.g.e., s.46-49.
4. EKREM-ERKIN; a.g.m., s.75.
5. ISLAMOGLU, Mahmut; Kıbrıs Turkleri’nde Eskiden Gunumuze Nevruz
veyaz Mart Dokuzu Etkinlikleri (Basılmamıs Bildiri Metni)
6. ISLAMOGLU, a.g.m..
7. - YORGANCIOGLU, Oguz; Kıbrıs Turk Folkloru, Magusa, 1980, s.88.,
s.129-131.- ISLAMOGLU, a.g.m..
8. CAY (x); a.g.e., s. 130-133.
9. - CAY (x); a.g.e., s. 130-133, - TURKEL; a.g.m..
10. TACEMEN; a.g.m..
11. CAGATAY, Neset; “Eski Turklerde Takvim”, Anayurttan Atayurda
Turk Dunyası, Yıl 5, Sayı 12, T.C. Kultur Bakanlıgı, Ankara, 1997.
12. CAY (x); a.g.e., s.29-42.
13. - YORGANCIOGLU, a.g.e., s. 88.
- CAY (x); a.g.e., s. 116-117.
- ISLAMOGLU; a.g.m..
14. Kaynak kisi olan calısmanın yazarı Ismail Bozkurt 1940 Bogazici
dogumludur.
15. - YORGANCIOGLU; a.g.e., s.88.
- Kaynak kisi olarak yazarın kendisi de sozu edilen ifadenin dogrulugunu
kabul etmektedir.
16. CAY, a.g.m., s.46-47.
17. - BAYTANREV, B.A.; “Tarih ve Cografya Acısından Nevruz (Yeni
Gun) (Kaynak ve Adetler)”, Anayurttan Atayurda Turk Dunyası, Cilt 5, Sayı 12,
T.C. Kultur Bakanlıgı, Ankara, 1997, s. 102-108
- HACIYEVA, Maarife-GOKTURK, Sahin; “Azerbaycan Turklerinde
189
Nevruz Gelenegi”, Anayurttan Atayurda Turk Dunyası, Cilt 5, Sayı 12, T.C. Kultur
Bakanlıgı, Ankara, 1997, s.44-51.
- GENC, Resat; “Turk Tarihi’nde ve Kulturu’nde Nevruz”, Anayurttan
Atayurda Turk Dunyası, Cilt 5, Sayı 12, T.C. Kultur Bakanlıgı, Ankara, 1997, s.17.
- KALAFAT, Yasar; “Yenigun/Nevruz ve Doneme Baglı Merasimlerde
Bereket Motifi”, Anayurttan Atayurda Turk Dunyası, Cilt 5, Sayı 12, T.C. Kultur
Bakanlıgı, Ankara, 1997, s.35-43.
- EKREM, a.g.m., s.93-94.
- TEZCAN, a.g.m., s.26.
18. Kaynak kisi olarak yazarın gozlemleri ve dogrudan yasadıkları
anlatılmaktadır.
19. Bkz.: 17 No.lu not.
20. - CAY (x); a.g.e. - TURKEL, a.g.m.
21. HEYET, Cevat. “Nevruz Bayramı Iran’da”, Anayurttan Atayurda Turk
Dunyası, Cilt 5, Sayı 12, T.C. Kultur Bakanlıgı, Ankara, 1997, s.131.
22. - AKSOY, a.g.m., s. 113.
- TACEMEN, a.g.e., s.33.
23. SAMANOV, Ibrahim. “Kafkasyalı Karacay-Malkar Turklerinin Halk
Takviminde Yeni Yıl Nevruz”, Anayurttan Atayurda Turk Dunyası, Cilt 5, Sayı 12,
T.C. Kultur Bakanlıgı, Ankara, 1997, s. 96-99.
24. SAMANOV, a.g.m., s.99
25. - YORGANCIOGLU, a.g.e., s. 88.
- CAY (x); a.g.e., s. 116-117.
- Yazar da kaynak kisi olarak Mart Dokuzu’nda cesitli eglenceler yapıldıgını
ifade etmektedir.
26. Yazarın annesi 1921 dogumludur. Dolayısı ile anlatılan siir okuma olayı
1920’li yılların sonu veya 1930’lu yılların basında gerceklesmistir.
27. - SAMANOV, Ibrahim; a.g.m.
- TACEMEN, a.g.e., s. 33-34.
28. Mersinlik, 1974 Barıs Harekatı’na kadar Rum Muhafız Alayı’nın Kampı
idi.
29. Salamis Ormanı, yazarın yasadıgı yorededir.
30. YORGANCIOGLU, a.g.e., s.88.
31. Yazar, sozu edilen tarihte Gecitkale-Bogazici bolgesinde mucahit komutanı idi ve toreni bizzat duzenlemisti.
32. Yazar Turk-Rum karma koy Bogazici’nde yasadıklarını anlatıyor.
33. CAY (x), a.g.e., s. 116-117.
34. CAY (x), a.g.e., s. 116-117.
35. Bkz.: 2 No’lu not.
190
ÕÛÄÛÐ-ÈËÉÀÑ Âß ÎÑÓÐÈÑ ÌÈÔÈÊ ÎÁÐÀÇËÀÐÛÍÛÍ
ÃÀÐØÛËÛÃËÛ ßËÀÃßÑÈ
Ïðîô.Äð. Èñìàéûë ÂßËÈÉÅÂ
“Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Åíñèêëîïåäèéàñû”ÍÏÁ
Дцнйа халгларынын тарихиндя, ядябиййат вя мифолоэийасында бязи мифик образларын хцсуси олараг сечилмяси, йцзилляр бойу яфсаня вя рявайятлярдя йер алмагла йанашы, сосиал щяйатда иштирак етмяси диггяти ъялб едир. Мцхтялиф динлярин
вердийи юням вя кечилян узун тарихли йол, тез-тез дяйишян иътимаи-сийаси мцщитляр
беля мифик образлары унутдура билмямиш, онларын бир гисминя олан инам чаьдаш
дюврцмцзя гядяр эялиб чыхмышдыр. Онлардан бири дя Тцрк мифолоэийасында йер
алан Хыдыр-Илйас образыдыр. Бу образын халг ичярисиндя эениш танынмасы, йаз
байрамларында йад едилмяси, инсанларын айрыъа чятинлийи вя дара дцшяндя онун
адыны чякмяси вя кюмяйя чаьырмасы бязян ади щал кими эюрцнцр. Защирян ХыдырИлйасла баьлы халг ичиндя щяр шей бяллидир вя онун тарихи изащына ещтийаъ йохдур.
Лакин дцнйа мифик тяфяккцрц эениш шякилдя юйрянилдикъя щекайят, яфсаня, дастан,
наьыл сцжетляри юйрянилдикъя айры-айры мифик образларын даща дярин вя зянэин
тарихи олдуьу ортайа чыхыр вя онун ятрафлы юйрянилмясиня мараг артыр.
Халгын Хыдыр-Илйас култу щаггында тясяввцр вя биликляринин юйрянилмяси иля
баьлы индийядяк хейли ишляр эюрцлмцшдцр. Тцрк алимляри Зийа Эюкалп, Ящмяд Йашар Оъак ясярляриндя бу сащядя мювъуд олан елми арашдырмаларын, дини вя елми
билэилярин эениш хцласясини вермишляр. Эюркямли Азярбайъан алими Миряли
Сейидовун Хызырла баьлы арашдырмалары да фолклор тарихимиздя ящатялилийи иля
диггяти ъялб етмишдир. Ящмяд Оъак ящатяли арашдырмаларында Хызыр култу, онун
тяшяккцлц, антропонимикасы, ъоьрафи тясир даиряси барядя мараглы гянаятляря
эялмишдир175. Онун илащиййат, тарих, тясяввцф, ядябиййат вя фолклор гайнагларында
мювъуд олан билэилярини цмумиляшдирмяйя чалышмыш вя йери эялдикъя бу бюйцк
мифик образын йаранмасы, башга образларла охшар ъящятляри барядя дя зянэин
мцлащизялярини ортайа гоймушдур.
Хыдыр-Илйас йахуд айрыъа Хызр дини китабларда да йер алан, чох бюйцк
ъоьрафийада йайылан, мювъуд динлярдя хатырланан вя цмумиликля бцтцн тцрк
халгларында, о ъцмлядян дя Азярбайъан халг щяйатында, ядябиййат вя
фолклорунда эениш йер тутан тарихи, дини, мифик-яфсаняви бир шяхсиййятдир.
“Гурани-Кярим”дя хатырланан, “Тюврат” вя “Инъил”дя ады гейд олунан бу мифик
шяхсиййят барядя чохлу мцбащисяли мягамлар, щяля дя айдын олмайан мясяляляр
вардыр.
Хызырла баьлы арашдырмаларда бир чох хцсусиййятляр юйрянился дя, онун
Муса Пейьямбяр тяряфиндян ахтарылмасы, ондан елм юйрянмяк истямяси, бу
елмин нядян ибарят олмасы, инсанын вя ъанлынын юлцб-дирилмя имканына малик
олмасы кими чох мараглы ъящятляр вар ки, ня мифоложи мятнлярдя, ня дя тарихи
гайнагларда онларын изащыны вермяк мцмкцн олмамышдыр. Хцсусиля, юлцмсцзлцйя чатмаьын, йяни Хызыра бянзярлийин сябябяляринин мцяййянляшдирилмясиня дя
наил олунмамышдыр. Щятта Щязряти Муса иля Хызырын эюрцшцндя Хызырын щадисяляри
юнъядян эюрмяси, бир эянъин бюйцдцкдян сонра ата вя анасыны юлдцряъяйи барядя билэи вермяси хатырланса да юлцб-дирилмянин сирр вя сябяби щагда ачыглама верилмямишдир. Щязряти Муса иля эюрцшцн тяхмин едилян ики дянизин бирляшдийи йердя
баш тутмасы, орада гурудулмуш дузлу балыьын дирилиб суйа гярг олмасы “факты”
да изащатсыз галмышдыр. Мювъуд дини китаб вя щадисялярдян о да мялум олур ки,
Ащмет Йашар Оъак. Ислам-тцрк инанълары Щыхыр йащут Щызыр-Илйас култу. Анкара,
1985.
175
191
Хызыр пейьямбяр юзцндян сонракы пейьямбярлярдян аьыл, билик, фящм, юнэюрмя
габилиййятляри иля йанашы чох зянэин дцнйяви елми-билийя вя сирляря сащиб
олмушдур. Хызырын шяхсиййят вя мифик образ кими портретини мцяййянляшдирян
ъизэиляр щялли олса да, онун ады, сойады, кимлийи, йашадыьы заман, ябяди щяйат
газанмасы барядя мювъуд гайнагларда чох аз мялуматлар вардыр. Ящмяд
Йашар Оъаг Хызырла баьлы мювъуд гайнаглар ясасында зянэин иъмал вермиш вя
мювзунун елми арашдырылмасында бцтцн билэилярин яля алынмасына чалышмышдыр. Бу
бахымдан тарихдя юлцмсцзлцк газанмыш мифик образларын диггятя алынмасы да
чох ящямиййятлидир. А.Й.Wенсинскинин “Енсиклопедийа де л’Ыслам”дакы “алкщадир” мягалясиндя цч мянбянин хатырланмасы да мараглыдыр.176 Онлар
“Билгамыс дастаны” “Исэяндяр яфсаняси” вя “Йащуди ясаняси”дир. Беля мцгайисяляря даща ятрафлы Исраил Фредлайндерин вя Локис Массигнонун ясярляриндя дя
йер айрылмышдыр. Бцтцн мцгайисялярдя юлцмсцзлцйя чатан образларла Хызырын
мцгайисяси олдугъу мараглы гяанятляря эялмяйя имкан верир.177
Тарихдя юлцмсцзлцйя говушан инсанлар барядя рявайят вя яфсаняляр ня
гядяр чох олса да, образларын мцгайисяси эюстярир ки, онларын портретляриндя,
щяйат фяалиййятляриндя вя мифик образ кими функсийаларында чохлу охшар ъящятляр
вардыр. Бу охшарлыглар щятта арашдырмачылары образлары ейниляшдирмяйя гядяр бир
йол тутмаьа вадар етмишдир. Бурада адын мяншяйи, Хызырын ъоьрафи фяалиййят
реэионлары да аз ящямиййят дашымыр. Бу бахымдан яряб мянбяляриндя ял-Щадр,
йахуд ял-Кадыр, тцрклярдя Щызыр вя Щыдыр, иранлыларда Кщезер охшарлыглары да
ашкар олунур (Бах: Ящмяд Оъаг, с. 59). Сюзцн мяна ачымы да бу бахымдан
мараглыдыр. Ярябъя ял-Ащдар - йашыл, йашыллыьы чох олан йер мянасыны верир. Бязи
щядислярдя “ял-Щадыр гуру йердя отуранда йерин йашыллашдыьы” гейд олунур.
А.Й.Wенсинскинин тящлилиня эюря “Китаби-мцгяддяс”дя о беля тягдим олунур:
“Ады йашыл олан, отурдуьу йердян биткилярин ъцъяриб эюйяряъяйя адам”178.
Wенсински “ял-Щадыр, йахуд ял-Щыдыр кялмясинин шумер дастанында Билгамысын
атасынын ады Щасистра вя йа Щасисатранын ярябъяляшмиш олмасы фикриндядир.
Фриедлаендер ися башга ъцр изащат веряряк Щызыры Искяндяр яфсанясиля, хцсусян
она чох бянзяйян Элаукос наьылы иля ялагяляндирир. Мцяллифя эюря, Элаукос да
йашыл демякдир вя ярябъяйя ял-Хыдыр кими тяръцмя едилмишдир.179
Ящмяд Оъаг Хызырын башга адларла мцгайисялярини груплашдырараг гейд
едир ки, мянбялярдя онун Адям Пейьямбярин нявяси олдуьу, няслинин Нущ
Пейьямбярля ялагялилийи, Ибращим пейьямбярля гощумлуьу сюйлянилир. Мцяллиф
"Китаби-Мцгяддяс"дяки Илейа адынын ярябъяляшмиш Белйа кялмясиндян олдуьуну
эюстярян гайнаглара да диггят йетирмишдир. Курани-Кяримдя "Зякяриййя, Йящйа, Иса иля бярабяр Илйасын да ады чякилир ки, бязи мянбяляр ону Хызырла бир щесаб
едир, бязиляри ля онларын айры шяхсиййятляр, йахуд гардаш олдугларыны иряли
сцрцрляр". Ящмяд Оъаг тясяввцфдя мювъуд олан Хызыр вя Илйас образларынын
функсийаларынын тящлил йолу иля беля гянаятя эялир ки, ясас вязифяляри Хызыр йериня
йетирдийиня эюря "Илйас да Хызырдан башгасы дейилдир, йалныз ад олараг ондан
фярглянир" (сящ. 100).
Ону да гейд едяк ки, Илйас ады иля дя баьлы чохлу мцбащисяляр вардыр вя
онларын яксяриййятини – Ящмяд Оъаг тящлиля ъялб етмяйя чалышмышдыр. Арашдырмачылар Илйас пейьямбярля баьлы ону Хызырла ейниляшдирян вя фяргляндирян чохлу
ъящятляр олдуьуну гейд едирляр. А.Wенсински вя Э.Важда Илйасла Идриси дирилик
суйундан ичян Андеасла ейниляшдирир, Ислам мифолоэийасындакы Хызырын щям дя
Искяндярля ейни олдуьуну гейд едирляр (сящ. 74). Башга бир мянбядя исраил
Енъиклопедие де лслам. А.Й.wенсински, 1-2 (Бах: Я.Оъак, с. 57)
Енъиклопедиа оф Релиэион анд Етщиъс. 1950, ъ. ВЫЫ
178 Бах: Китаби-мцгяддяс, Зякарйа, ВЫ, 12.
179 Бах: Ящмяд Оъак, с. 61.
176
177
192
оьулларынын имансызлыьындан безикяряк Аллащдан кюмяк истямяси вя онун
эюндярдийи атяшдян йаранмыш ата миняряк эюйцзцня чякилмяси вя йерини Елйаса
вердийиндян бящс олунур (с. 75-76). Мараглыдыр ки, арашдырмалар заманы ады
чякилян мифик шяхсляри, эерчякдян бирляшдирян, щятта ейниляшдирян чохлу ъящятляр
мейдана чыхыр ки, бу да яски заманларда, йяни мифоложи чаьларда халглар
арасында инанъларын формалашма просесинин охшарлыьыны ортайа чыхарыр.
Хызырын башга бир бянзяринин Чин дини инанъларында мювъуд олмасы да
мараглыдыр. Таоизмля Ъщанэ Кио-Лао адында бир илащинин бяйаз гатыра миниб
узаг мясафяляря эетмяси тясвир олунур. Бу илащи дя юлцмсцзлцйя чатмышдыр. О
йери эяляндя гатырыны адиъя каьыз парчасына чевириб ъибиня гойур.180 Монголларда
Тсащэан Ебуэен, йяни бяйаз адам да илащи варлыг кими тясвир олунур. Бу мифик
шяхсиййят дя аь эейимли, аь сачлы вя аь саггаллы, ялиндя яждаща башлы яса эяздирян
бир инсандыр. Бунлары цмумиляшдиряряк, демяк олар ки, башга ядябиййатларла
йанашы бцтцн тцрк халглары ядябиййатларында Хызырла баьлы чохлу охшар ящвалат,
щекайя вя сцжетляр мювъуддур. Елми арашдырмаларда ябяди щяйат газанмыш мифик образларын кифайят гядяр мцгайисяси апарылса да тяяссцф ки, Хызырла мисир мифи
Осирисин мцгайисяси диггятдян кянарда галмышдыр. Щалбуки онлар арасында
диггяти чякян ъидди охшарлыглар мювъуддур. Илк юнъя гейд едяк ки, Осирис ады
онун йунанлашдырылмыш формасыдыр. Адын илкин формаларындан бири Усир,ийахуд
Исирдир. Бу адын Осир, Узир, Озир вя с. вариантлары да вардыр. Мисир мядяниййятиндя хцсуси йер тутан Ещрам йазыларында ады хатырланан вя щаггында йазылы няьмяляр вя шифащи рявайятляр йайылан, йералты дцнйанын щакими олан, щям дя бащары
йашыллашманы — йяни щяйатын ъанланмасыны тямсил едян Осирис йер танрысы Геб вя
эюй илащяси Нутун оьлудур. О инсанлара якинчилийи, биткичилийи, щейвандарлыьы вя
цзцмчцлцйц юйрятмишдир. О гышын тямсилчиси Сет тяряфиндян юлдцрцлцр. Арвады вя
баъысы олан Исида вя диэяр баъысы Нефтида онун мейиди цзяриндя эюз йашы тюкцрляр.
Буна кядярлянян Илащи Ра чаггал эюркямли Анибусу эюндярир ки, Осирисин
доьранмыш бядянини бярпа едиб, она балзам сцртсцн. Баъысы Исида шащин гушуна
чеврилиб гардашынын мейиди цзяриня ениб ону гуъаглайыр вя онларын тямасындан
Гор танрысы дцнйайа эялир. Гор атасынын гисасыны алыр, эюзлярини гурбан вермякля
(она уддурмагла) атасыны дирилдир. Лакин Осирис гаранлыг дцнйада галмаьы
цстцн тутур, йералты дцнйадан йерцстц дцнйайа пай эюндярир, она эюря дя
мящсулдарлыг култу кими таныныр, йашыллыьын вя бярякятин йарадыъысы, щимайячиси
сайылыр. Ещрам диварларында да Осирис цзцм салхымлары вя шанаэцл (лотос) эцдц
иля, бязи йерлярдя ися шам йарпаглары иля бирликдя тясвир олунур. Щятта онун
бядянинин дяриси дя йашыл рянэдя тясвир олунмушдур. Онун гябри цзяриндя дюрд
аьаъ вя яфсаняви симург (феникс) гушу тясвир олунур.
“Юлцляр” китабында Осурис юзц щаггында дейир: “Мян — Осурисям…
Битки дяни кими йашайырам вя дян кими бюйцйцрям… Мян — буьдайам”.
Ещрам мятнляриндя Осурис щям дя “тямиз су”йа бярабяр тутулур. Бу да онун
дирилик суйу иля баьлылыьына ишарядир. Нил суйу кими о да щяйатвериъидир. Бязи
мялуматлара эюря Нил онун айагларындан ахыр. Осурис аь таъы иля башга
чарлардан фярглянир. Йяни онун да хариъи эюркями, эейими аь рянэля сечилир.
Осурисин мязар тясвирляриндя онун узандыьы йерин йашыллашдыьы якс олунур. Буну
биз Хызырын отурдуьу йерин йашыллашмасы иля ейниляшдиря билярик181.
Осурусин характерик хцсусиййятляри юлдцкдян сонра дирилмяси, ъямиййятдя
инсан няслинин чохалмасына гайьы эюстярмяси, гадынлары вя касыблары, инамсыз,
цмидсиз адамлары щимайя етмяси, тарлаларын вя тахылын беъярилмяси, торпагларын
суварылмасына йардым эюстярмяси, гураглыьа гаршы су боллуьу йаратмасы, йашылМ.Наби Юздямир. Чин дининин мяншяйи вя инанълар. Беллтен ХХВЫ, 1962, с. 97
(Я.Оъакда с. 114).
181
Матье М.Э. Древнеегипетские мифы. М. — Л., 1965, с.
180
193
лыьы вя тябияти горумасы, щакимляря юйцд-нясищят вериб “о дцнйада щамынын
бярабяр олдуьуну” сюйлямякля тярбийяви иш эюрмяси вя с. кими гябул олуна биляр.
Эюрцндцйц кими, бу хцсусиййятлярин яксяриййяти юлцмсцзлцйя, чатмыш мифик образлардан бири кими Хызырда да якс олунмушдур. Осурисин тарихи мянбяляр
ясасында тящлил эюстярир ки, ян гядим дюврлярдян Мисир ъямиййятинин юзцндя
Осурися инам заман-заман дяйишмиш, онун йени кейфиййятляри йаранмыш,
формалашмыш вя инкишаф етмишдир. Бу гыса мцгайисяляр эюстярир ки, мифик образ
кими Хыдыр-Илйасла баьлы тядгигатларын ъоьрафийасынын эенишляндирилмяси, мянбяляр
ясасында йени арашдырмалар апарылмасы ваъиб вя ящямиййятлидир.
194
ÒÓÐÀÍËÛËÀÐÛÍ ÒÓÐÀ (ÍÎÂÐÓÇ) ÁÀÉÐÀÌÛ
Ïðîô.Äð.Êàìèë Àëëàùéàðîâ
Àçÿðáàéúàí ÌÅÀ Ôîëêëîð Èíñòèòóòó
Íîâðóç áàéðàìû áàðÿäÿ åëìäÿ ÷îõñàéëû ìàòåðèàëëàð äÿðú åäèëñÿ äÿ,îíóí
ãÿäèì êþêëÿðè âÿ ìÿíøÿéè áàðÿäÿ èíäèéÿäÿê ùå÷ áèð äÿãèã âÿ èíàíäûðûúû
ìÿëóìàòëàð àøêàð åäèëìÿìèøäèð. ×öíêè «Íîâðóç áàéðàìû» àäû àëòûíäà éàçûëû
ìÿíáÿëÿðäÿ âåðèëÿí ìÿëóìàòëàð 10-úó ÿñðäÿí óçàüà ýåòìèð.Ùÿìèí äþâðÿ ãÿäÿð
èñÿ áó ãÿäèì áàéðàì íÿèíêè úèääè äÿéèøèêëèêëÿðÿ ìÿðóç ãàëìûø,ùÿòòà îíóí àäû äà
èêè äÿôÿ äÿéèøäèðèëìèøäèð. ßúäàä áàéðàìûíäàí áàùàð âÿ ÿêèí÷èëèê áàéðàìûíàäÿê
óçóí áèð éîë êå÷ìèø áó ãÿäèì Òóðàí áàéðàìû Éàõûí âÿ Îðòà Øÿðã õàëãëàðû
àðàñûíäà ÿñàñÿí çÿðäöøòèëèê äèíè âàñèòÿñèëÿ éàéûëìûøäûð. ×öíêè Çÿðäöøòöí þçö (å.ÿ.
6-úû ÿñðäÿ éàøàìûøäûð) ìÿíøÿúÿ òóðàíëû îëìóøäóð âÿ þç äèíèíèí èëêèí ÿñàñëàðûíû äà
Òóðàíäà âÿ Òóðàí ðåàëëûãëàðû ÿñàñûíäà éàðàòìûøäûð. Àíúàã áèð ñûðà áàøãà
ïåéüÿìáÿðëÿð êèìè,Çÿðäöøòöí òÿëèìè äÿ þç ùÿìâÿòÿíëÿðè òÿðÿôèíäÿí ðÿää åäèëìèø
âÿ
î, ÿúäàäëàðûí àäÿò-ÿíÿíÿëÿðèíÿ ìöõàëèô ÷ûõìûø ãèéàì÷û êèìè äîüìà
âÿòÿíèíäÿí ãîâóëìóøäóð. Îí èë ìöõòÿëèô þëêÿëÿðäÿ ñÿðýÿðäàí ýÿçäèêäÿí ñîíðà
Ïàðôèéàéà (èíäèêè Òöðêìÿíèñòàí âÿ ßôãàíûñòàí ÿðàçèñèíÿ) ýÿëÿí Çÿðäöøò áóðàäà
ßùÿìÿíèëÿðèí úàíèøèíè îëàí Âèøòàñïàíûí (1-úè Äàðàíûí àòàñûíûí) ñèìàñûíäà þçöíÿ
ãöäðÿòëè ùàìè òàïûð.Âèøòàñïà îíóí äèíèíè ãÿáóë åòäèêäÿí ñîíðà Çÿðäöøòöí òÿëèìè
ÿââÿëúÿ Ïàðôèéàäà, å.ÿ. 522-úè èëäÿ 1-úè Äàðà ßùÿìÿíèëÿð èìïåðèéàñûíûí ùàêèìè
îëäóãäàí ñîíðà èñÿ áöòöí Èðàíäà éàéûëûð.
Çÿðäöøò ãöðáÿòäÿ éàøàìàüà ìÿúáóð îëñà äà, äàèìà òÿëèìèíè þç äîüìà
âÿòÿíèíäÿ äÿ éàéìàüà ÷àëûøûðäû.Áóíóí ãàðøûñûíû àëìàã ìÿãñÿäèëÿ òóðàíëûëûð
Çÿðäöøòö þëäöðìÿê ö÷öí Ïàðôèéàéà Áðàòàðâàùøà àäëû úàñóñ ýþíäÿðäèëÿð. 77 éàøëû
Çÿðäöøò Áÿëõäÿ èáàäÿò åòäèéè çàìàí Áðàòàðâàùøà îíó õÿíúÿðëÿ þëäöðäö. Áóíäàí
ñîíðà èðàíëûëàð þç ïåéüÿìáÿðëÿðèíèí ãàòèëè ùåñàá åòäèêëÿðè òóðàíëûëàðû «ñàêà» («èò»)
àäëàíäûðäûëàð. Èðàíëûëàðûí òóðàíëûëàðà âåðäèêëÿðè áó àä éóíàíëàð òÿðÿôèíäÿí «ñêèô»
(èñêèò) øÿêëèíäÿ ãÿáóë åäèëìèøäèð. Àíúàã éóíàíëàð òóðàíëûëàðûí ùÿéàò òÿðçèíäÿí ÷ûõûø
åäÿðÿê,áó àäû äàùà ÷îõ «êþ÷ÿðè» ìÿíàñûíäà èøëÿäèðäèëÿð.
Éóõàðûäà äåéèëäèéè êèìè,Çÿðäöøò þç òÿëèìèíè Òóðàí ðåàëëûãëàðû ÿñàñûíäà
éàðàòìûøäû. Áóíóíëà î, Òóðàí àäÿò-ÿíÿíÿëÿðè âÿ èíàíúëàðû è÷ÿðèñèíäÿ èñëàùàò
êå÷èðìÿéÿ,áèð ÷îõ çÿðÿðëè ÿíÿíÿëÿðè,î úöìëÿäÿí àçéàøëû óøàãëàðûí ãóðáàí
êÿñèëìÿñèíè òÿëÿá åäÿí «éàëàí÷û àëëàùëàðû» ëÿüâ åòìÿéÿ âÿ îíëàðûí ÿâÿçèíÿ
ìÿðùÿìÿòëè Àùóðà-Ìÿçäàéà èíàì éàðàòìàüà ÷àëûøûðäû. Áàøãà ñþçëÿ, Çÿðäöøò
òÿêàëëàùëûã äèíèíè òÿáëèü åäèðäè.Àíúàã áóíó òàì øÿêèëäÿ ùÿéàòà êå÷èðìÿê îíà
ùÿòòà Âèøòàñïàíûí þëêÿñèíäÿ äÿ íÿñèá îëìàäû; î, Àùóðà-Ìÿçäàíû áàø àëëàù,áèð
íå÷ÿ éåðëè áöòïÿðÿñòëèê àëëàùíû èñÿ «ðóù» àäû èëÿ îíóí êþìÿê÷èñè åëàí åòìÿêëÿ
êèôàéÿòëÿíìÿéÿ ìÿúáóð îëäó.
Çÿðäöøò ùÿëÿ Òóðàíäà þç äèíèíè òÿáëèü åòìÿéÿ áàøëàéàðêÿí
ùÿìâÿòÿíëÿðèíè áó äèíÿ èíàíäûðìàã ö÷öí áèëäèðìèøäè êè, ïåéüÿìáÿðëèê îíà
ìÿùç òóðàíëûëàðûí ÿí ñåâèìëè áàéðàìû îëàí Òóðà (ÿúäàä) áàéðàìû
ìÿðàñèìèíäÿ èøòèðàê åòäèéè çàìàí âåðèëìèøäèð: ñöáù çàìàíû õàîìà
ùàçûðëàìàã ö÷öí 30 éàøëû Çÿðäöøò ñó äàëûíúà ÷àéà ýåòìèø, îðàäà ñóéà
ýèðèá,÷àéûí îðòàñûíäàí ñó ýþòöðÿí çàìàí Âîùó-Ìàíà îíà éàõûíëàøûá,îíó
Àùóðà-Ìÿçäàíûí éàíûíà àïàðìûø âÿ îðàäà Çÿðäöøòÿ ïåéüÿìáÿðëèê
âåðèëìèøäèð.
Òóðàíëûëàðûí òÿãâèìèíäÿ èëèí áèðèíúè àéû îíëàðûí ÿúäàäû Òóðóí
(«Àâåñòà»äà âÿ äèýÿð ãÿäèì ìÿíáÿëÿðäÿ «Òóðà» àäëàíûð) àäûíû äàøûéûðäû âÿ
ìàðòûí îðòàëàðûíäàí àïðåëèí îðòàëàðûíàäûê îëàí ìöääÿòè ÿùàòÿ åäèðäè.Òóðàí
òÿãâèìèíäÿ èë èêè ôÿñëÿ – éàé âÿ ãûø ôÿñèëëÿðèíÿ áþëöíöðäö (èëèí äþðä ôÿñëÿ
195
áþëöíìÿñè ôèêðè ñîíðàäàí éàðàíìûøäûð) âÿ Òóðà àéûíûí áèðèíäÿí,éÿíè ìàðòäà
ýåúÿ èëÿ ýöíäöçöí áÿðàáÿðëÿøäèéè ýöíäÿí ïàéûçäàêû (ñåíòéàáðäà) ýåúÿýöíäöç áÿðàáÿðëèéèíÿ ãÿäÿð îëàí ìöääÿò éàé ùåñàá åäèëèðäè.Òóðà (ÿúäàä)
áàéðàìû éàé ìþâñöìöíöí ÿââÿëèíÿ äöøöðäö âÿ õöñóñè ùàçûðëûã òÿëÿá
åäèðäè.Òóðàí õàëãëàðûíäàí îëìóø ñöâàðëàðûí âàðèñëÿðèíäÿí ñàéûëàí ÷óâàøëàð
(Òóðàí ìèôîëîýèéàñûíà ÿñàñÿí «ñöâàð» àäû Òóðóí «ãàíóíè àðâàäû» Ñèâ
èëàùÿñèíèí àäû èëÿ áàüëûäûð âÿ «Ñèâ-ÿð» èôàäÿñè «Ñèâ àäàìëàðû», «Ñèâ íÿñëè»
ìÿíàñûíû âåðèð) ìîíîòåèñò õðèñòèàí äèíèíè ÷îõ ýåú - 18-úè ÿñðäÿ ãÿáóë
åòäèêëÿðèíÿ ýþðÿ îíëàðäà Ãÿäèì Òóðàíûí áöòïÿðÿñ àäÿò-ÿíÿíÿëÿðè äàùà ýöúëö
øÿêèëäÿ ñàõëàíûëìûøäûð âÿ ÷óâàøëàð Òóðà áàéðàìûíû èíäè äÿ ÷îõ òÿíòÿíÿëè
øÿêèëäÿ êå÷èðèðëÿð.À.À.Âîëêîâà «Óðàë âÿ Âîëãàÿòðàôû õàëãëàðûí åòíîãðàôèéàñû»
àäëû êèòàáûíäà éàçûð êè,÷óâàøëàðûí áàéðàìëàðû ñûðàñûíäà «ýöíÿøÿ,Òóðà
àëëàùûíà âÿ ÿúäàäëàðà ãóðáàíêÿñìÿ áàéðàìû õöñóñè éåð òóòóð.Áó áàéðàì
ìàðò àéûíäà êå÷èðèëèð âÿ áèð íå÷ÿ ýöí äàâàì åäèð.×óâàøëàð
îäà,ñóéà,ýöíÿøÿ,éåðÿ åùòèðàì ýþñòÿðèð âÿ áàø àëëàù Ñèëò Òóðà áàøäà îëìàãëà
õåéèð àëëàùëàðûíà âÿ ðóùëàðûíà èíàíûðäûëàð».
Òóðà (Íîâðóç) áàéðàìû èëÿ áàüëû àäÿò-ÿíÿíÿëÿðèí çÿðäöøòèëèéèí
éàðàíìàñûíäàí ÿââÿë äÿ Òóðàíäà ìþâúóä îëìàñûíû òÿñäèã åäÿí ìÿëóìàòëàð
÷îõäóð.Àøàüûäà îíëàðäàí äàùà áèðèíè ýþñòÿðèðèê.
Å.ÿ. 1-úè ìèíèëëèéèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Òóðàí òàéôàëàðû Áàéêàë (Âîðóêàøà)
ýþëöíäÿí Ãàðà äÿíèçÿ (Òóðàí äÿíèçèíÿ) ãÿäÿð óçàíàí áþéöê áèð ÿðàçèäÿ
ìÿñêóíëàøìûøäûëàð.Òóðàíûí ìÿðêÿçè ùåñàá åäèëÿí Êÿíý ÿéàëÿòè èñÿ
Áàéêàëûí ãÿðáèíäÿ – èíäèêè Òóðàí ÷àéû èëÿ Êÿí ÷àéû àðàñûíäàêû Êÿí ÷þëöíäÿ
éåðëÿøèðäè.Òóðàí òàéôàëàðûíäàí ÿí ãÿðáäÿ éåðëÿøÿíëÿðè êèììåð âÿ ìàäà
òàéôàëàðû èäèëÿð.ßââÿëëÿð îíëàð þç ùÿìòàéôàëàðû îëàí òóðëàðëà (ñêèôëÿðëÿ)
ìöòòÿôèã èäèëÿð.Àíúàã å.ÿ. 8-úè ÿñðèí ñîíëàðûíäà ñêèôëÿðëÿ êèììåðëÿð àðàñûíäà
ìöùàðèáÿ áàøëàíäû.Êèììåð ìèôîëîýèéàñûíäàêû «Òóðàíûí îüëàíëàðûíûí
àãèáÿòè» àäëû äàñòàíà ÿñàñÿí åéíè áèð òàéôà áèðëèéè – Äàíó èëàùÿñè òàéôàëàðû
(«Àâåñòà»äà äà (5-úè Éÿøò,39) Äàíó òóðàíëûëàðûíäàí áÿùñ åäèëèð) òÿðêèáèíäÿ
îëàí
êèììåðëÿðëÿ òóðàíëûëûð àðàñûíäà ìöùàðèáÿéÿ ñÿáÿá Òóðàíûí êè÷èê
îüëó Áðèéàíûí («Àâåñòà»äà áó àä «Ôðèéàí» øÿêëèíäÿ âåðèëèð) êèììåðëÿðèí
áàø÷ûñû Êèéàíû þëäöðìÿñè îëìóøäóð.Òóðàí ìèôîëîýèéàñûíäà èñÿ êèììåðëÿð
«õÿéàíÿòêàðëûãäà,ãàíòþêÿíëèêäÿ âÿ ñåùðáàçëûãäà» ýöíàùëàíäûðûëûðëàð.
Ìöùàðèáÿíèí ñÿáÿáëÿðè äÿãèã ñóðÿòäÿ àéäûí îëìàñà äà,ìÿëóìäóð êè, å.ÿ. 8-úè
ÿñðèí ñîíëàðûíäà ñêèôëÿð (òóðëàð) êèììåðëÿðè Ãàðà äÿíèç ñàùèëëÿðèíäÿí
ãîâäóëàð âÿ ñîíóíúóëàðûí ÿñàñ ùèññÿñè Ãÿðáè Àâðîïàéà ýåäèá, èíäèêè Ôðàíñà,
Øèìàëè Èòàëèéà âÿ Øèìàëè Èñïàíèéà ÿðàçèñèíäÿ ìÿñêóíëàøàðàã, êåëò òàéôàëàðû èëÿ
áèðëÿøäèëÿð.Áèð íå÷ÿ ÿñðäÿí ñîíðà ùÿì êåëòëÿðèí, ùÿì äÿ êèììåðëÿðèí áþéöê
ÿêñÿðèééÿòè ðîìàí âÿ ýåðìàí òàéôàëàðû òÿðÿôèíäÿí àññèìèëéàñèéàéà
óüðàäûëñàëàð äà,êèììåðëÿðèí àäû 10-úó ÿñðÿäÿê Àâðîïà ìÿíáÿëÿðèíäÿ «êèìð»
øÿêëèíäÿ ãåéä îëóíóðäó.Ýþñòÿðèëÿí ÿðàçèëÿðäÿ òóðàíëû êèììåðëÿðëÿ áàüëû áèð
ñûðà òîïîíèì âÿ ùèäðîíèìëÿð (Ôðàíñàäà Òóð âÿ Êÿí øÿùÿðëÿðè,Òóðàí àäëû
òàðèõè ÿéàëÿò, Èòàëèéàäà Òóðèí øÿùÿðè,Èñïàíèéàäà Òóðèéà ÷àéû âÿ ñ.) èíäèéÿäÿê
ñàõëàíûëìûøäûð. Àíúàã áóðàäà áèçè ìàðàãëàíäûðàí ÿñàñ ìÿñÿëÿ ùÿëÿ
çÿðäöøòèëèéèí éàðàíìàñûíäàí (å.ÿ. 6-úû ÿñðäÿ) õåéëè ÿââÿë – å.ÿ. 8-úè ÿñðäÿ
Òóðàíäàí ãîïóá àéðûëìûø êèììåð òàéôà áèðëÿøìÿñè äàõèëèíäÿ Òóðà áàéðàìû
âÿ àòÿøïÿðÿñòëèê àäÿòëÿðè èëÿ áàüëû îëàí ãÿäèì Òóðàí ÿíÿíÿëÿðèíèí îëìàñûíû
ýþñòÿðìÿêäèð. «Êåëò ìèôîëîýèéàñû åíñèêëîïåäèéàñû»íäà èíýèëèñ òÿäãèãàò÷ûëàðû
âàõòèëÿ êåëòëÿðÿ ãîøóëìóø êèììåðëÿðèí ìèôîëîýèéàñûíäàí äà áÿùñ åäèðëÿð âÿ
áó áàðÿäÿ áåëÿ éàçûðëàð: «Ãÿäèì êèììåðëÿðäÿ èë èêè ìþâñöìÿ –éàé âÿ ãûø
ìþâñöìëÿðèíÿ áþëöíöðäö.Éàçäàêû ýåýÿ-ýöíäöç áÿðàáÿðëèéè éàéûí,ïàéûçäàêû
èñÿ ãûøûí áàøëàíüûúû ñàéûëûðäû… Áèðèíúè áàéðàì Áåëòåéí (éàé), èêèíúèñè èñÿ
Ñàìåéí (ãûø) àäëàíûðäû.Áåëÿ ùå÷ñàá åäèëèðäè êè,áàùàðäà ýåúÿ-ýöíäöç
196
áÿðàáÿðëèéèíè áèëäèðÿí Áåëòåéí áàéðàìû çàìàíû øÿð ãöââÿëÿðèí ýöúö
àçàëûð,èøûã âÿ õåéèð ãöââÿëÿðè îíëàðà ãàëèá ýÿëèð,þëöì ñèìâîëó îëàí ãûø
éóõóñóíäàí ñîíðà òÿáèÿò ãöââÿëÿðè îéàíûð.Áåëòåéí ÿðÿôÿñèíäÿ ùöíäöð
éåðëÿðäÿ áþéöê òîíãàëëàð ãàëàíûðäû.Éàíäûðûëìûø òîíãàëëàð öçÿðèíäÿí àëîâ
ýöúëö îëàí çàìàí êèøèëÿð, àëîâ çÿèôëÿéÿíäÿ ãàäûíëàð âÿ òîíãàë ñþíöá òöñòö
âåðÿí çàìàí èñÿ ìàë-ùåéâàí êå÷ìÿëè èäè.Áåëÿ ùåñàü åäèëèðäè êè,Áåëòåéí
áàéðàìûíäà ÿúäàäëàðûí ðóùëàðû åâëÿðèíÿ ãàéûäûð âÿ ìÿëåéêÿëÿð äÿ
ìÿðàñèìëÿðèí èúðàñûíà äàùà äèããÿòëÿ ôèêèð âåðèðëÿð.Áàéðàì ýöíö ÿúäàäëàðà âÿ
ìöõòÿëèô ðóù-àëëàùëàðà ÷îõëó êöë÷ÿ âÿ ïå÷åíéå ùàçûðëàíûðäû,ìàë-ùåéâàí
êÿñèëèðäè.Ùÿì÷èíèí êöòëÿâè ýÿçèíòèëÿð,ãîíàãëûãëàð òÿøêèë åäèëèð,ñàêèíëÿð
ìöõòÿëèô éàðûøëàðäà âÿ àò ÷àïìàãäà éàðûøûðäûëàð. Öìóìèééÿòëÿ,àòÿøïÿðÿñòëèê
êèììåðëÿðäÿ ýåíèø éàéûëìûøäû âÿ îäà ñèòàéèø êèììåð ìÿäÿíèééÿòèíäÿ ìöùöì
éåð òóòóðäó.
Çÿðäöøòèëèê äèíèíèí éàðàíìàñûíäàí ÿââÿë Òóðàí àëÿìèíäÿí àéðûëìûø
êèììåðëÿðèí ìèôîëàýèéàñûíäà äà «èøûã îüóëëàðû èëÿ çöëìÿò áÿäùåéáÿòëÿðè
àðàñûíäàêû áþéöê ìöùàðèáÿëÿð», «ýóíäöç, èøûã, ùÿéàò, áÿðÿêÿò, ìöäðèêëèê âÿ
õåéèð òàíðûëàðû èëÿ ýåúÿ, ãàðàíëûã, þëöì, ãûòëûã âÿ øÿð òàíðûëàðûíûí ìöáàðèçÿñè»
òÿñâèð åäèëäèéèíÿ ýþðÿ òàìàìèëÿ àéäûíäûð êè,çÿðäöøòèëèê äèíèíèí ÿñÿñûíäà
äàéàíàí áó äóàëèñò èäåéàëàð âÿ ïðèíñèïëÿð ùÿëÿ Çÿðäöøòäÿí ãàáàã äà
Òóðàíäà ìþâúóä îëìóøäóð. Çÿðäöøò èñÿ îíëàðû ñèñòåìëÿøäèðìÿê âÿ
òóðàíëûëàðûí ñîñèàë ùÿéàòûíäà áÿçè èñëàùàòëàð àïàðìàã èñòÿìèøäèð.
Çÿðäöøòöí äþâðöíäÿ èëèí èëê àéûíû Òóðàí õàëãëàðûíäàí áÿçèëÿðè
«Òóðà»,áÿçèëÿðè èñÿ «Òóðàí» àéû àäëàíäûðûðäûëàð.Âàõòèëÿ ãÿäèì Òóðàí
ÿðàçèñèíäÿ ìÿñêóíëàøìûø áèð ñûðà Ñèáèð õàëãëàðûíûí (øîðñëàð,åâåíêëÿð âÿ á.)
ìèëëè òÿãâèìëÿðèíäÿ ìàðò àéûíûí îðòàëàðûíäàí àïðåëèí îðòàëàðûíà ãÿäÿðêè
ìöääÿòÿ èíäè äÿ «Òóðàí àéû» äåéèëèð.Àíúàã Çÿðäöøòöí þëöìöíäÿí õåéëè
ñîíðàëàð, ßùÿìÿíèëÿð äþâðöíäÿ Èðàíäà ùàçûðëàíìûø çÿðäöøòèëèê òÿãâèìèíäÿ
èëèí èëê àéû íÿäÿíñÿ «Ôðàâàøåé» («ßúäàä àéû») àäëàíäûðûëìûøäûð. ×îõ ýöìàí
êè,áó äÿéèøèêëèê Òóðóí âÿ éàõóä Òóðàíûí çÿðäöøòèëèê äèíèíèí äöøìÿíè ñàéûëàí
òóðàíëûëàðûí ÿúäàäû îëìàñû èëÿ áàüëû îëìóø âÿ äåìÿëè, ñèéàñè-èäåîëîúè ñÿúèééÿ
äàøûìûøäûð.
Çÿðäöøòèëèê òÿãâèìèíäÿ ùÿð àé 30 ýöíäÿí èáàðÿò èäè âÿ ùÿð èëèí
ñîíóíäà îíà äàùà áåø ýöí ÿëàâÿ åäèëèðäè. Ñàñàíèëÿð äþâðöíäÿ äÿ áó òÿãâèì
ñàõëàíûëûðäû âÿ 1 Ôðàâàøåé (ùàë-ùàçûðäà áó àéà Èðàíäà «Ôÿðâÿðäèí àéû»
äåéèëèð) Çÿðäöøòÿ ïåéüÿìáÿðëèê âåðèëìÿñè ýöíö âÿ áóíóíëà áàüëû éåíè èëèí
áàøëàíüûúû êèìè ãåéä åäèëèðäè. Èñëàìûí ãÿáóëóíäàí ñîíðà èñÿ áó áàéðàì
áöòïÿðÿñòëèê äèíèíèí ãàëûüû êèìè ìöñÿëìàí ðóùàíèëÿðè òÿðÿôèíäÿí ãàäàüàí
åäèëäè. Ìöñÿëìàí ùàêèìëÿðèíèí ùÿäÿëÿðèíäÿí éàéûíìàã ìÿãñÿäèëÿ õàëã
àðàñûíäà ÷îõ ñåâèëÿí áó áàéðàì áóíäàí ñîíðà «Íîâðóç» «Éåíè ýöí») àäû
àëòûíäà ãåéä åäèëìÿéÿ áàøëàíäû. Èñëàì òÿãâèìè äÿ çÿðäöøòèëèê òÿãâèìèíè
ñûõûøäûðûá ÷ûõàðà áèëìÿäè âÿ õàëã è÷ÿðèñèíäÿ ùÿð èêè òÿãâèìäÿí èñòèôàäÿ
åäèëèðäè. Àíúàã çÿðäöøòèëèê òÿãâèìè èëÿ òÿáèÿò ùàäèñÿëÿðè àðàñûíäàêû áÿçè
óéüóíñóçëóãëàð ìöÿééÿí ÷ÿòèíëèêëÿð òþðÿäèðäè. Áóíà ýþðÿ äÿ ñÿëúóã ñóëòàíû
Ìÿëèê-øàù áó ãÿáèëäÿí îëàí óéüóíñóçëóãëàðû àðàäàí ãàëäûðìàã ìÿãñÿäèëÿ
ìÿøùóð øàèð âÿ àñòðîíîì Þìÿð Õÿééàì áàøäà îëìàãëà ýþðêÿìëè àñòðîíîì
âÿ ðèéàçèééàò÷ûëàðäàí èáàðÿò áèð êîìèññèéà òÿøêèë åòäè.Áó êîìèññèéà äöíéàäà
ÿí äÿãèã òÿãâèìëÿðäÿí áèðèíè äöçÿëäÿðÿê,áàùàðäà ýåúÿ èëÿ ýöíäöçöí
áÿðàáÿðëÿøäèéè ýöíö (Òóðàí òÿãâèìè èëÿ 1 Òóðà âÿ éà 1 Òóðàí,çÿðäöøòèëèê
òÿãâèìè èëÿ – 1 Ôðàâàøåé âÿ éà 1 Ôÿðâÿðäèí òàðèõèíè) Ãðèãîðèéàí òÿãâèìè èëÿ
21 ìàðò òàðèõèíÿ òÿéèí åòäè. Áóíäàí ñîíðà ãÿäèì Òóðà âÿ éà Òóðàí áàéðàìû
ðÿñìè îëàðàã «Íîâðóç» àäû àëäû.
197
ÕÀÐßÇÌËßÐÈÍ ÌßÍØßÉÈ (ÉÀÐÀÍÌÀÑÛ) ÙÀÃÃÛÍÄÀ
ÐßÂÀÉßÒËßÐ Âß ÒÀÐÈÕÈ ÝÅÐ×ßÊËÈÊËßÐ
Ïðîô.Äð.Øÿìñÿääèí Êÿìàëÿääèí
À.Í.Ð.Ó.Ç Òàðèõ Èíñòèòóòó
Äàøêÿíä - Þçáÿêèñòàí
Ýþðêÿìëè þçáÿê åíñèêëîïåäèñò-àëèìè, äÿãèã åëìëÿð ñàùÿñèíäÿ þç òÿäãèãàòëàðû
èëÿ øþùðÿò ãàçàíìûø Õàðÿçìëè Ðåéùàí ßáó Áèðóíè (973-1048) ìÿëóìäóð êè, ýþçÿë
òàðèõ÷è åòíîãðàô âÿ úîüðàôèéàøöíàñ îëìóøäóð. Îíóí áó ñàùÿäÿ ÿí ìÿøùóð
ÿñÿðëÿðèíäÿí áèðè «ßë ßñÿð ßë-Áàêèéÿ Àí Èë-Ãóðàí Àë Õàëèéà» (êå÷ìèø íÿñëèí
àáèäÿëÿðè) òàðèõè åòíîãðàôèê ÿñÿðèäèð. Áó ÿñÿð ÿðÿá äèëèíäÿ éàçûëìûøäûð. Îíó «Øÿðã
õàëãëàðûíûí õðîíîëîýèéàñû» äà àäëàíäûðûðëàð. Áó ÿñÿðèíäÿ Áèðóíè þç äþâðöíöí ìöõòÿëèô õàëãëàðûíäàí, îíëàðûí äèíè, àäÿò-ÿíÿíÿëÿðèíäÿí, ìÿðàñèì âÿ ÿôñàíÿëÿðèíäÿí,
ùÿì÷èíèí òàðèõëÿðè, òÿãâèìëÿðèíèí ìöõòÿëèôëèéè ùàããûíäà ìöÿééÿí ìÿëóìàòëàð
âåðèð. ßñÿð àðòûã äÿðú îëóíìóø, ðóñ âÿ þçáÿê äèëëÿðèíÿ òÿðúöìÿ åäèëìèøäèð.1 Áóíà
áàõìàéàðàã áó òàðèõè, åòíîãðàôèê âÿ úîüðàôè ìÿëóìàòëàð áèçèì ôèêðèìèçúÿ òàì
äÿðèíëèêëÿ þéðÿíèëìÿéèá âÿ ùÿëÿ äÿ àðàøäûðûúû éîëó ýþçëÿéèð.
Ï.Ã.Áóëãàêîâ Áèðóíèíèí ùÿéàòû âÿ åëìè ÿñÿðëÿðèíèí þéðÿíèëìÿñèíÿ ùÿñð
åòäèéè ôóíäàìåíòàë ÿñÿðèíäÿ áó òÿäãèãàò÷ûíûí òÿôÿêêöðö, þçöíÿ ãàðøû òÿëÿáêàðëûüû,
ÿñë ùÿãèãÿò àõòàðû÷ûñû âÿ ñ. êèìè õàðàêòåðèê õöñóñèééÿòëÿðèíè ýþñòÿðìèøäèð.2
Òÿäãèãàò÷ûíûí Áèðóíè ùàããûíäà áó úöð õàðàêòåðèñnbêà âåðìÿñè, îíóí îðòà
ÿñðëÿðÿ òÿñàäöô åäÿí ðÿâàéÿò õàðàêòåðè äàøûéàí ìöÿééÿí òàðèõè ìÿëóìàòëàðû
þçöíäÿ ÿêñ åòäèðÿí òÿäãèãàòëàðûíà äàùà âÿ úèääè éàíàøìàüà èìêàí âåðèð.3
Þç «Õðîíîëîýèéà»ñûíäà Áèðóíè ãåéä åäèð êè, «Õàðÿçì ÿùëè èëëÿðè þç
þëêÿëÿðèíÿ ìÿñêóíëàøìàüà áàøëàäûãëàðû âàõòäàí ùåñàáëàéûðäûëàð. Áó Èñýÿíäÿðÿ
ãÿäÿðêè 980 èë ÿðçèíäÿ áàø âåðìèøäèð. Ñîíðà èñÿ èëëÿðè Êåéêàâóñóí îüëó Ñèéàâóøóí
Õàðÿçìÿ ýÿëìÿñè âÿ Êåéõîñðîâóí îðàäà ùàêèìèééÿòè èëëÿðèíäÿí ùåñàáëàìàüà
áàøëàäûëàð. Áó Õàðÿçìäÿ ìÿñêóíëàøäûãäàí 92 èë ñîíðà îëìóøäóð».4
Áó ìÿëóìàòëàðëà áàøãà áèð ÿôñàíÿäÿ ãåéä îëóíàí «ßë ìöãÿääÿñè» ùàããûíäà
ìÿëóìàòëàð öñò-öñòÿ äöøöð. Áåëÿ êè, «Øÿðã ùþêìäàðûíûí þç þëêÿñèíäÿí 400 íÿôÿð
àäàìà ãÿçÿáè òóòìóø âÿ îíëàðû éàøàäûãëàðû éåðëÿðäÿí àðàëûéà àïàðìàã ÿìðè
âåðìèøäèð. Îíëàð Õàðÿçìÿ ýÿòèðèëìèø âÿ ùþêìäàðûí ÿìðè èëÿ 400 íÿôÿð òöðê ãûçû
îíëàðûí éàíûíà ýþíäÿðèëìèøäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ èíäèéÿ ãÿäÿð îíëàðäà òöðêëÿðëÿ
îõøàðëûã ìþâúóääóð. Íÿòèúÿäÿ ùÿìèí éåðäÿ Êàò øÿùÿðè éàðàíäû âÿ ïàéòàõò Õàðÿçì
îëäó».5
Áó èêè ðÿâàéÿòÿ ýþðÿ Õàðÿçì ÿðàçèñèíäÿ ìÿñêóíëàøìà å.ÿ. XIV ÿñðÿ
òÿñàäöô åäèð. Ìÿñêóíëàøàí òöðêëÿð áóðàäà þç ùàêèìèééÿòëÿðèíè éàðàòìûøëàð. Á.å.ÿ.
XIII ÿñðäÿ èñÿ áóðàéà èðàíëûëàð êþ÷ìöøäöð. Îíëàð äà Õàðÿçìäÿ þç ùþêóìÿòëÿðèíè
éàðàòìûøëàð. Ùÿð èêè àäÿò-ÿíÿíÿ Õàðÿçìëèëèëÿðèí ãàðûøûã ìÿíøÿéèíÿ þç òÿñèðèíè
ýþñòÿðìèøäèð.
198
«Õóâàðèçì» ñþçö ãÿäèì Èðàí ñþçö îëóá «õóàð» âÿ «çåì» ñþçëÿðèíäÿí ÿìÿëÿ
ýÿëìèøäèð. Áóíóí ìÿíàñû «Õóâÿððè òîðïàüû» âÿ éà «Ýöíÿøèí òîðïàüû» äåìÿêäèð.
Áåëÿ áèð ôèêèð äÿ ìþâúóääóð êè, áó ñþç áèðèíúè øÿõñèí ìÿíñóáèééÿò øÿêèë÷èñè îëàí ì- ùÿðôèíèí (õóàðàñì) èøòèðàêû èëÿ «õóàð» âÿ «àñ» êèìè òöðê ñþçëÿðèíäÿíäèð âÿ «÷àé
àäàìëàðû» ìÿíàñûíû âåðèð.
ßùÿìÿíèëÿð äþâðöíöí (á.å.ÿ. V ÿñð) ãÿäèì ôàðñ éàçûëàðû10 âÿ Ùåðàäîòóí
«Òàðèõ»è êèìè ìÿíáÿëÿðäÿ Õàðÿçìëÿðèí àäû Õîðàñìè àäû11 êèìè ÷ÿêèëèð. Ìèñèðäÿ,
Íèë ÷àéûíûí ñàü ñàùèëèíäÿ éåðëÿøÿí Éåò øÿùÿðúèéèíäÿ àïàðûëàí ãàçûíòûëàð çàìàíû,
ãÿäèì éÿùóäè äèëèíäÿ – Èâðèòäÿ ïàïèðóñëàð öçÿðèíäÿ éàçûëìûø ñÿíÿäëÿð òàïûëìûøäûð.
Á.å.ÿ. V ÿñðÿ àèä áó ñÿíÿäëÿðèí áèðèíäÿ Õàð÷èíîüëó Äàðãìàí àäëû áèð Õàðÿçìëè
ùàããûíäà äàíûøûëûð. Ìÿëóìàòà ýþðÿ î, ÿùÿìÿíèëÿð îðäóñóíóí ùÿðáè éöðöøëÿðèíÿ
áàø÷ûëûã åòìèø âÿ áó øÿùÿðèí ùþêìäàðû îëìóøäóð.12 Ùÿð èêè ùþêìäàðûí àäëàðû òöðê
àäûäûð âÿ áó áèð äàùà ñöáóò åäèð êè, Õàðÿçì òöðêëÿðè ÿùÿìÿíèëÿðèí Ìèñèðÿ
éöðöøöíäÿ èøòèðàê åòìèøëÿð. Áó àäëàðäàí èêèíúèñèíÿ éÿíè Äàðãìàí àäûíà, ùÿì÷èíèí
îðòà ÿñðëÿðèí èëêèí ìÿðùÿëÿëÿðèíäÿ äÿ ðàñò ýÿëìÿê îëóð: Äàðãìàí-ßë-Ôÿðãàíè13 âÿ
Òÿðúöìàí.14 Áó ìÿëóìàòëàð á.å.ÿ. I ìèíèëëèéèí îðòàëàðûíäà Õàðÿçìäÿ èðàíäèëëè âÿ
òöðêäèëëè Õàðÿçìëèëÿðèí ìÿñêóíëàøìàñûíû áèð äàùà ñöáóò åäèð.
Îðòà Àñèéàäà ìÿùç ïîëåîëèò äþâðöíäÿí, èêè ìöõòÿëèô ÿíÿíÿ åéíè âàõòäà
ìþâúóä îëìóøäóð. Îíëàðäàí áèðè Ìÿðêÿçè âÿ Øÿðãè Àñèéà ìÿäÿíèééÿòè î áèðè èñÿ
Þí Àñèéàíûí âÿ Àâðîïàíûí ìÿäÿíèééÿòè îëìóøäóð. Îðòà Àñèéà áó ÿíÿíÿëÿðèí
ñÿðùÿääè äåéèë, äÿùëèçè ðîëóíó îéíàìûøäûð.15 Àõåîëîæè ìàòåðèàëëàð áó èêè ìöõòÿëèô
òàðèõè-ìÿäÿíè öìóìèëèéèí ãàðøûäóðìàñû äåéèë, ìÿùç ñöëùëÿ èíêèøàôûíû áèð äàùà
ñöáóò åäèð – ìàëäàðëûã (øèìàë ùèññÿäÿ) âÿ ÿêèí÷èëèê (úÿíóá ùèññÿäÿ).16 Ìÿðêÿçè
Àñèéàäà ìÿíøÿúÿ ìöõòÿëèô ìÿäÿíèééÿòèí áó úöð ïàðàëåë èíêèøàôû, äàùà äÿãèã
äåñÿê, Øÿðã âÿ Ãÿðá ìÿäÿíèééÿòè, áó ðåýèîíóí òàðèõèíäÿ ìöùöì éåð òóòóð.
ßðàçèíèí îòóðàã ÿêèí÷èëÿðè âÿ êþ÷ÿðè ìàëäàðëàðû áèð-áèðèëÿ ÿëàãÿëè âÿ áèð-áèðèíè
òàìàìëàéàí òÿñÿððöôàòëàðàðàñû-èãòèñàäè ÿëàãÿëÿð ñèñòåìè éàðàòìûøëàð. Îòóðàã
ÿêèí÷èëÿð âÿ øÿùÿð ÿùàëèñè ÿêèí÷èëèê âÿ ñÿíÿòêàðëûãëà ìÿøüóë îëóð, êþ÷ÿðèëÿð èñÿ
ùåéâàíäàðëûã ìÿùñóëëàðûíûí òÿäàðöêöíö ýþðöðäöëÿð. Îíëàð ÿêèí÷èëèê ñàùÿëÿðèíè
äöøìÿíëÿðäÿí âÿ áàøãà êþ÷ÿðè òàéôàëàðûí áàñãûíûíäàí ãîðóéóðäóëàð.17 Áóíà ýþðÿ
äÿ ãÿäèì êþ÷ÿðèëÿðèí äþâðöìöçÿ ýÿëèá ÷ûõàí éåýàíÿ ìÿäÿíèééÿò àáèäÿëÿðè îëàí
êóðãàíëàð (òÿïÿëÿð) äåìÿê îëàð êè, ãÿäèì øÿùÿð âÿ ÿêèí÷èëèê ñàùÿëÿðèíèí
éàõûíëûüûíäà éåðëÿøìèøëÿð.18 Áó ñÿáÿáäÿí äÿ ñûõ èãòèñàäè-òèúàðÿò âÿ òàðèõè ìÿäÿíè
ÿëàãÿëÿð éàðàäàí êþ÷ÿðèëÿð âÿ ÿêèí÷èëÿð áèð-áèðëÿðèíÿ ãàðøû ñÿää ÷ÿêìèðäèëÿð.19
Ñàñàíèëÿð äþâðöíäÿ éàøàìûø ôàðñëàð óçóí ìöääÿò þç ùàêèìèééÿòëÿðèíè
ñàõëàéà âÿ éåðëè êþ÷ÿðèëÿðè þçëÿðèíÿ òàáå åäÿ áèëìÿäèëÿð.20 Îíà ýþðÿ äÿ îíëàð
ìöäàôèÿ äèâàðëàðû âÿ ñÿðùÿä èñòåùêàìëàðû ãóðìàüà ìÿúáóð îëäóëàð.21
Á.å.ÿ. II ìèíèëëèéèí îðòàëàðûíäà Õàðÿçì ÿðàçèñèíäÿ ÿââÿëúÿ òöðê ñîíðà èñÿ
èðàíëûëàðûí ìÿñêóíëàøìàñû ùàããûíäà ìÿëóìàòëàð Ùèíä-Àðèé òàéôàëàðûíûí Îðòà
Àñèéàéà éöðöøö ùàããûíäàêû ðÿâàéÿòëÿðëÿ óçëàøûð.22
Òàðèõè ìÿëóìàòëàðà ÿñàñÿí äåéÿ áèëÿðèê êè, Ùèíäè-Àðèé òàéôàëàðûíûí èñòèëàñû
çàìàíû Îðòà Àñèéàäà ö÷ òàðèõè-ìÿäÿíè öìóìèëèê âàð èäè: Îðòà Àñèéàíûí øèìàëãÿðáèíäÿ îâ÷óëóã âÿ áàëûã÷ûëûãëà ìÿøüóë îëàí êöëòè-ìèíàð ìÿäÿíèééÿòèíèí
äàøûéûúûëàðû îëàí ïðîòî-Óðàë òàéôàëàðû, úÿíóáè-øÿðãäÿ ïàìèð-ùèíäèãóø äàü òàéôàëàðû,
îíëàðû «Ùèññàð» ìÿäÿíèééÿòèíÿ äÿ àèä åäèðëÿð, úÿíóáè-ãÿðáäÿ èñÿ îòóðàã ÿêèí÷èëèê
êèìè ýåíèø èíêèøàô åòìèø ãÿäèì ìÿäÿíèééÿò.23 Ìÿëóìäóð êè, îòóðàã ÿêèí÷èëèêùåéâàíäàðëûã èúìàñû á.å.ÿ. IV-V ìèíèëëèêäÿ Îðòà Àñèéàíûí úÿíóáóíäà èíêèøàô
åòìèøäèð, äàùà äîüðóñó áó ùèíäè-èðàí òàéôàëàðûíûí áóðàéà êþ÷ìÿñèíäÿí ÷îõ
ÿââÿëëÿð îëìóøäóð.
Îðòà Àñèéàíû çÿáò åòìèø Àðèé òàéôàëàðû èíêèøàô ñÿâèééÿñèíÿ ýþðÿ ùèíäè-èðàí
ìÿäÿíèééÿòèíäÿí àøàüû èäè. Îíëàð îòóðàã ùÿéàòà áàøëàäûãäàí ñîíðà éåðëè
ìÿäÿíèééÿòè ìÿíèìñÿéèá, áó þçöë öçÿðèíäÿ éåíèëèêëÿð åòäèëÿð. Áó ìöõòÿëèô
àäÿòëÿðèí, ìÿäÿíèééÿòèí áèð-áèðèíÿ ãàðûøìàñû íÿòèúÿäÿ éåíè, á.å.ÿ. I ìèíèëëèêäÿ
èíêèøàô åòìèø áèð ñèâèëèçàñèéàíûí éàðàíìàñûíà ñÿáÿá îëäó.27 Àðõåîëîæè ìàòåðèëëàð äà
199
ùÿì÷èíèí á.å.ÿ. II ìèíèëëèéèí îðòàëàðûíäà Îðòà Àñèéàäà áàø âåðìèø ìöùöì òàðèõè
ùàäèñÿëÿðè òÿñäèãëÿéèð. Ìÿùç áó âàõò áþéöê øÿùÿðëÿð ïàð÷àëàíìàüà, îðàäàêû ùÿéàò
èñÿ ÿââÿëúÿ éàâàø-éàâàø ñþíìÿéÿ, ñîíðà èñÿ òàìàìèëÿ ìÿùâ îëìàüà áàøëàäû.
ßùàëè þç äîüìà éåðëÿðèíè òÿðê åäèá éåíè òîðïàãëàðäà ìÿñêóíëàøìàüà áàøëàäûëàð.
Áó ùàäèñÿëÿðèí ñÿáÿáêàðëàðû Êîïåòäàü äàüÿòÿéè ñàùÿëÿðèíèí ãÿäèì ÿêèí÷èëèê
ìÿðêÿçëÿðèíè äàüûäàí, Àâðàñèéà äöçëÿðèíäÿí ýÿëÿí ùåéâàíäàðëûãëà ìÿøüóë îëàí
òàéôàëàð èäè.28
Éåíè òîïîíèìèê âÿ ëèíãâèñòèê òÿäãèãàòëàð á.å.ÿ. II ìèíèëëèêäÿ äðàâèä äèëèíèí
äàøûéûúûëàðûíûí ïðîòî-òöðê äèëèíèí äàøûéûúûëàðû èëÿ ãîíøóëóã ÿëàãÿëÿðèíèí îëäóüóíó
òÿñäèãëÿéèð.31 Îíëàðûí áó ÿëàãÿëÿðè ùèíäè-àðèé òàéôàëàðûíûí ýÿëìÿñèíäÿí ñîíðà
èòìèøäèð.32 Ðóñèéàíûí Àâðîïà ùèññÿñèíäÿ (áóëãàð, õÿçÿð, ÷óâàø), Ñèáèðäÿ (éàêóò) âÿ
Óçàã Øÿðãäÿ ïðîòî-òöðê äèëè ìöÿééÿí äÿðÿúÿäÿ ùÿëÿ äÿ ãîðóíóá ñàõëàíûëûð êè, áó
äà Îðòà Àñèéàíûí Úÿíóá ùèññÿñèíäÿ ãÿäèì äþâðëÿðäÿ ÷îõ ýåíèø éàéûëìûøäûð. Áó
ãàëûãëàð áó äèëèí äàøûéûúûëàðûíûí þç äþâðëÿðèíäÿ Îðòà Àñèéàíûí úÿíóáóíà ýÿëìÿñè âÿ
ñîíðàëàð øèìàëà äîüðó ìÿñêóíëàøìàñûíû òÿñäèãëÿéèð.33 Ëèíãâèñòèê ìÿëóìàòëàðà
ÿñàñÿí, ùèíä-àâðîïà ìÿäÿíèééÿòèíÿ ãÿäÿðêè íöìàéÿíäÿëÿðèí ìöõòÿëèô äèëèí
äàøûéûúûëàðû îëäóüóíóí, äàùà äîüðóñó, ôèí-óéüóð (óãîð), äðàâèä, àëòàé âÿ éåíèñåé äèë
ãðóïëàðûíà àèä îëäóüóíó äåéÿ áèëÿðèê. Òöðê äèëëÿðèíäÿ Îðòà Àñèéàíûí ÷îõñàéëû
ãÿäèì äèë ãðóïëàðûíûí èçëÿðè ùÿëÿ äÿ ãîðóíìàãäàäûð. Íÿçÿðÿ àëìàã ëàçûìäûð êè, áó
èçëÿð äèëèí ÿñàñ ëöüÿò ôîíäàíà àèä îëàí ùèññÿñèíäÿ ãîðóíìóøäóð.35 Ñîí èëëÿðèí
òÿäãèãàòû ùèíä-àâðîïà äèëëÿðèíèí ÿí ãÿäèìè îëàí ïðîòî-òîõàð äèëèíèí äàøûéûúûëàðûíûí,
á.å.ÿ. II ìèíèëëèêäÿ Þí Àñèéàäàí Øÿðãè Òöðêöñòàíà êå÷ÿðÿê áóðàäà ïðîòî-éåíèñåé
âÿ ïðîòî-òöðê äèëëÿðèíèí èëêèí äàøûéûúûëàðû èëÿ ÿëàãÿ éàðàòäûüûíû ñöáóò åäèð. Áåëÿ
ýöìàí åäèëèð êè, ÿëàãÿ éàðàòìûø ãðóïëàð àðàñûíäà óçóí ìöääÿò èêèäèëëèëèê
îëìóøäóð.36 Áó éåíè ëèíãâèñòèê íÿçÿðèééÿ ñîí çàìàíëàðûí àðõåîëîæè òÿäãèãàòëàðûíäà
èíàíäûðûúû ñöáóòëàð îðòàéà ÷ûõàðûð.37 Òîïîíèìèêàíûí ìÿëóìàòëàðûíà ÿñàñÿí
ïîëåîàçèéàòëàð, äàùà äîüðóñó ïðîòî-éåíèñåé âÿ ïðîòî-òöðê äèëëÿðèíèí äàøûéûúûëàðû,
ùÿëÿ I ìèíèëëèéèí ñîíóíà ãÿäÿð Îðòà Àñèéà ÿðàçèñèíäÿ ìöÿééÿí ùèññÿíè ÿùàòÿ
åäèðäèëÿð. Îíëàð Àëòàé-õóíí õàëãëàðûíûí êîíãëîìåðàòûíûí ôîðìàëàøìàñûíäà ÷îõ ôÿàë
ìþâãåéÿ ìàëèê îëìóøëàð.38
Áåëÿëèêëÿ ìöõòÿëèô éàçûëû ìÿíáÿëÿðèí ìÿëóìàòû, òÿáèè êè, àðõåîëîæè
òîïîíîìî-ëèíãâèñòèê âÿ òàðèõè-ôèëîëîæè òÿäãèãàòëàðûí ñîí èëëÿðäÿêè íÿòèúÿëÿðè á.å.ÿ.
II-I ìèíèëëèêäÿ Îðòà Àñèéàíûí îòóðàã âÿ øÿùÿð ÿùàëèñèíèí áèð ùèññÿñèíè òöðêëÿðèí
òÿøêèë åòäèéèíè ñöáóò åäèð. Ùèíäè-àðèé òàéôàëàðûíûí Îðòà Àñèéàíû èøüàë åòìÿñèíäÿí
ñîíðà òöðêäèëëè õàëãëàðûí áèð ãèñìè ýÿëìÿëÿð òÿðÿôèíäÿí øèìàëà äîüðó ñûõûøäûðûëäû.
Áó ùàäèñÿëÿðèí èçëÿðè ñàäÿúÿ èòÿ áèëìÿçäè. Îíëàðûí òÿñèðè ùÿëÿ ÿñðèí îðòàëàðûíà
êèìè Îðòà Àñèéà õàëãëàðûíûí àðàñûíäà þçöíö ýþñòÿðèðäè. Áóíó ÷îõñàéëû õàëã
ÿôñàíÿëÿðè, ìèôëÿðè, ùÿì÷èíèí äÿ éóõàðûäà ùàããûíäà äàíûøäûüûìûç ßáó Ðåéùàí
Áèðóíèíèí òöðêëÿðèí Õàðÿçìäÿ ìÿñêóíëàøìàñû ùàããûíäà ìÿëóìàòû áèð äàùà ñöáóò
åäèð.39 Õàðÿçì òöðêëÿðèíèí þçöíÿìÿõñóñ áèð òöðê äèàëåêòëÿðè îëìóøäóð.40 Áó äèë
ÿñðèí îðòàëàðûíäà íÿèíêè Õàðÿçìäÿ ùÿòòà øèìàëè Õîðàñàí, Øÿðãè Õÿçÿðéàíû âÿ
Øèìàëè Àðàëéàíû ÿðàçèëÿðäÿ ýåíèø éàéûëìûøäûð.41 XII-XIV ÿñðëÿðäÿ áó äèë éàçûëû
ÿäÿáèééàò äèëèíÿ ÷åâðèëìèøäèð.42
Áåëÿëèêëÿ ãåéä åòäèêëÿðèìèçäÿí áåëÿ áèð ãÿíàÿòÿ ýÿëìÿê îëàð:
1. Õàðÿçìëÿðèí ãàðûøûã ìÿíøÿëÿðè, éåðëè òöðêëÿðëÿ àññèìèëéàñèéà îëóíìóø
èðàíëû ýÿëìÿëÿðèí îíëàðûí åòíîýåíåçèíäÿ èøòèðàêû ùàããûíäà ðÿâàéÿòëÿð, àðõåîëîæè,
ëèíãâèñòèê âÿ òîïîíèìèê ìàòåðèëëàðäà þç èñáàòûíû òàïìûøäûð.
2. Ãÿäèì Õàðÿçì ÿùàëèñè àðàñûíäà òöðê äèëèíèí Õàðÿçì äèàëåêòè êèìè Èðàí äèë
ãðóïóíà àèä îëàí Õàðÿçì äèàëåêòè äÿ ýåíèø éàéûëìûøäûð.
3. Áåëÿ ýöìàí åòìÿê îëàð êè, ãÿäèì Õàðÿçìëèëÿð àðàñûíäà èêè äèëëèëèê
ìþâúóä îëìóøäóð. ßðÿá èñòèëàñûíà ãÿäÿð Õàðÿçìèí ðÿñìè âÿ ÿäÿáè äèëè Õàðÿçì
èðàí äèëè îëìóøäóð. Ñîíðà îíóí éåðèíè ÿðÿá, äàùà ñîíðà èñÿ Õàðÿçì òöðê äèëè
òóòìóøäóð.
200
4. Õàðÿçìøàùëàðûí ùàêèìèééÿòè çàìàíû Õàðÿçì-èðàí äèëè òàìàìèëÿ èøëÿìäÿí
÷ûõäû âÿ íÿòèúÿäÿ Õàðÿçì-òöðê äèëèíèí ðîëó àðòäû. Ñîíðàëàð î ÿäÿáè äèë êèìè î
äþâðöí ÿêñÿð òöðê ùþêóìÿòëÿðèíäÿ èñòèôàäÿ îëóíäó.
201
ßÄßÁÈÉÉÀÒ
1. Абу Рейхан Бируни (973 – 1048). Памятники минувших поколений /
Перевод с арабского и примечания М.А.Салье // Избранные произведения. Т. 1.
Ташкент, 1957. ñ.488
2. Булгаков П.Г. Жизнь и труды Беруни. Ташкент: Фан, 1972. ñ.96.
3. О роли народных преданий как исторического источника см.: Мифы
народов мира. Энциклопедия в 2-х томах. Т. 1. М., 1991. ñ.302 (Гильгамеш), 129
(Афрасиаб); Т. 2. М., 1992. ñ.240; Ртвеладзе Э.В. Легенды об основании
среднеазиаьских городов и археологическая действительность // Культура юга
Узбекистана в древности и средневековье. Ташкент, 1987. S. 47 – 56.
4. Абу Рейхан Беруни. Памятники минувших поколений. ñ. 47.
5. Shams ad-din Abu ‘Abdallah Mohammad ibn Ahmad al-Moqaddasi. Descriptio
Imperii Moslemici. Ed. M.J. de Goeje, Bibliotheca geographorum arabicorum, pars 3.
Lugduni – Batavorum: E.J.Brill, 1877, ñ. 285 – 286.
6. Толстов С.П. По следам древнехорезмийской цивилизации. М.;Л., 1948.
ñ. 74 – 75.
7. Так передается название области в арабских источниках, в том числе и в
трудах самого Беруни.
8. Толстов С.П. По следам древнехорезмийской цивилизации. С. 80 – 81.
9. Mir Fatih Zekiyev. On ve Orta Asya, Kafkasya, Karadeniz’in Kuzeyi, IdilUral, ve Bati Sibirya’daki eski Turkler. Turkler. Yeni Turkiye yayinlari, ?ilt 1. Istanbul,
2002, s. 425-432.
10.Надписи из Персеполя, надпись Дария I (Накш-и Рустам) и
Бехистунская надпись. См.: Ахмедов Б.А. Ўзбекистон халклари тарихи
манбалари. Тошкент, 1991. 45 – 50 бетлар.
11. Доватур А.И., Каллистов Д.П., Шишова И.А. Народы нашей страны в
«Истории» Геродота. Тексты, перевод, комментарии. М.: Наука, 1982. С. 97, 165,
198 – 200.
12. Meyer Ed. Der Papirusfund von Elfantine. Leipzig, 1912, s. 28.
13. Abu Djafar Mohammed ibn Djarir at-Tabari. Annales, ed. M.J. de Goeje,
serie I (t. I – VI), serie II (t. I – IV), serie III (t. I – III). Lugduni-Batavorum: E.J.Brill,
1964, ser. Ш, p. 1562, 1595.
14. А.Zeki Velidi Togan. Umumi Turk Tarihine giri?, ?ilt 1. En eski devirlerden
16. asra kadar. 3-baski. Istanbul, 1981, s. 416, ? 124
15. Алексеев В.П., Аскаров А.А., Ходжайов Т.К. Историческая
антропология Средней Азии (палеолит – эпоха античности). Ташкент: Фан, 1990.
С. 95 – 96.
16. Ширинов Т.Ш. Древнейшие торговые пути Средней Азии (III – II
тысячелетия до н.э.) // Формирование и развитие трасс Великого Шелкового пути
в Центральной Азии в лревности и средневековье. Ташкент, 1990. С. 42.
17. Литвинский Б.А. Даханинский могильник эпохи бронзы в Западной
Фергане // Краткие сообщения Института истории материальной культуры АН
СССР. Вып. 80. М., 1962. С. 52; Заднепровский Ю.А. Типология и динамика
развития городских поселений древней Ферганы // Древний город Средней Азии.
Л., 1973. С. 18 – 20.
18. Мандельштам А.Н. Кочевники на пути в Индию // Труды Таджикской
археологической экспедиции. Т. 5. М.; Л., 1966. С. 6 – 9.
19. Виноградова Н.В. Контакты земледельческих и степных культур
Средней Азии в эпоху бронзы // Восточный Туркестан и Средняя Азия в системе
культур древнего и средневекового Востока. М., 1986. С. 148 – 149. О различных
202
точках зрения в вопросах взаимоотношений кочевников и земледельцев см.:
Крадин Н.Н. Кочевники и земледельческий мир: хуннская модель в исторической
перспективе // Восток, 2000, № 3. С. 5 – 16.
20. О строительстве оборонительных стен против кочевников
Ахеменидами, греко-македонцами, Сасанидами и арабами см.: Древние авторы о
Средней Азии (VI в. до н.э. – III в. н.э.). Хрестоматия. Ташкент, 1940. С. 66 – 67,
81; The Encyclopaedia of Islam. New edition. Prepared by a number of leading
orientalists. 6 vols. Leiden: E.J.Brill, 1960 – 1986, vol. 2, p. 1141; Markwart J.A.
Catalogue of the provincial capitals of Eranshahr (Pahlavi text, version and
commentary). Roma, 1931, p. 12; Kodama ibn Djafar. Accedunt excerptae Kitab alKharadj, ed. M,J, de Goeje, BGA, Pars 6, Lugduni-Batavorum, 1889, p. 261 – 262;
Зайончковский А. Старейшие хадисы о тюрках (VIII – IX вв.) // Тюркологический
сборник. М., 1966. С. 197 – 198.
21. Эти стены воздвигались оккупантами также для того, чтобы
воспрепятствовать связям и совместным действиям оседло-земледельческого и
кочевого скотоводческого населения против иноземных завоевателей. См.:
Мухамедов Х. Ўзбекистоннинг кадимги дехкончилик вохалари тарихидан.
Тошкент, 1964. 16 – 21 бетлар.
22. Уже более 150 лет ведется дискуссия о том, откуда пришли индо-арии
на территорию Средней Азию и Иранского плато. Однако, до сих пор ученые не
пришли к единому мнению и этот вопрос все еще остается открытым. О
различных мнениях по этой проблеме см.: Мэллори Дж.П. Индоевропейские
прародины // Вестник древней истории, 1997, № 1. С. 61 – 82.
23. И.В.Пьянков. Некоторые вопросы этнической истории древней Средней
Азии // Восток: Афро-азиатские сообщества: история и современность, 1995, №
6. С. 27 – 46.
24. Массон В.М. Формирование древних цивилизаций в Средней Азии и
Индостане // Древние культуры Средней Азии и Индии. Л., 1984. С. 59 – 60.
25. Толстов С.П. Города гузов // Советская этнография, 1947, № 3. С. 100.
26.Зеймаль Е.В. К периодизации древней истории Средней Азии (середина
I тысячелетия до н.э. – середина I тысячелетия н.э.) // Центральная Азия. Новые
памятники письменности и культуры. М., 1987. С. 152.
27. Бонград-Левин Г.М., Грантовский Э.А. От Скифии до Индии. М., 1983.
С. 175 – 185; Ренфрю К. Индоевропейская проблема и освоение евразийских
степей. Вопросы хронологии // Вестник древней истории, 2002, № 2. С. 20 – 32.
28. Сарианиди В.И. Тайны исчезнувшего искусства Каракумов. М.: Наука,
1967. С. 90 – 93, 102.
29. Зеймаль Е.В. К периодизации древней истории Средней Азии. С. 152.
30. Известно, что дравидизмы составляют значительную часть словарного
состава санскрита. Об этом см.: Воробьев-Десятовский В.С. К вопросу о роли
субстрата в развитии индоарийских языков // Советское востоковедение. 1956, ?
1; Barrow T. The Sanskrit language. London, 1955, а также Пьянков И.В. Некоторые
вопросы этнической истории древней Средней Азии С. 27-46..
31. Мусаев К.М. Лексикология тюркских языков. М.: Наука, 1984. С. 148 –
153.
32. Исхакова З.Е. К вопросу о тюркско-индийских лексических параллелях
// Мате-риалы I и II научных чтений памяти В.П.Юдина. 1993 – 1994 гг. Алматы,
1999. С. 251 – 255.
33. А.Zeki Velidi Togan. Umumi Turk Tarihine giri?, s. 22. Эти
лингвистические данные могут быть сопоставлены с некоторыми данными
археологических исследований, согласно которым, предками носителей
203
карасукской культуры Минусинской котловины (середина II тысячелетия до н.э.)
были именно скотоводческие племена, пришедшие туда из степей Центральной
Азии. См.: Новгородова Э.А. Центральная Азия и карасукская проблема. М.:
Наука, 1970. С. 176.
34. Мусаев К.М. Лексикология тюркских языков. М.: Наука, 1984. С. 148 –
153.
35. Толстова Л.С. Отголоски ранних этапов этногенеза народов Средней
Азии в ее исторической ономастике // Ономастика Средней Азии. М., 1978. С. 8 –
9.
36. Гамкрелидзе Т.В., Иванов В.В. Первые индо-европейцы в истории –
предки тохар в древней Передней Азии // Вестник древней истории, 1989, № 3. С.
25 – 27; Гамкрелидзе Т.В. К проблеме «азиатской прародины» индо-европейцев //
Ирано-афразийские языковые контакты. М., 1987. С. 41.
37. Сарианиди В.И. Переднеазиатские арии в Центральной Азии // Древние
цивилизации Евразии. История и культура. М., 1998. С. 90 – 92.
38. Яйленко В.П. Палеоазиаты и этническая история древней Средней
Азии // Проблемы этногенеза и этнической истории народов Средней Азии и
Казахстана. М., 1988. С. 133.
39. Эти данные могут быть сопоставлены с сообщением Махмуда Кашгари,
согласно которому, «все города Мавераннахра были основаны и принадлежали
тюркам. После того, как здесь значительно возросло количество персов, они
стали похожи на города Аджама», т.е. Персии. См.: Махмуд Кошгарий. Девону
луготит турк. Туркий сўзлар девони / Таржимон ва нашрга тайёрловчи
С.М.Муталлибов. 3 жилдлик. Тошкент: Фан, 1963. 3-жилд. 164-бет. Заслуживает
внимания также сообщение Наршахи, согласно которому, Бухарский оазис
впервые был заселен тюрками, а город Бухару основал сын Кара Чурин Тюрка по
имени Шири Кишвар. См.: Абу Бакр Мухаммад ибн Жаъфар ан-Наршахий.
Бухоро тарихи / Форс тилидан А.Расулев таржимаси. Тошкент, 1991. 91-бет.
40. Хорезмийский диалект тюркского языка назывался кочат. См.: Махмуд
Кошгарий. Девону луготит турк. 1-жилд. 338–бет.
41. Распространение хорезмийско-тюркского языка на этих территориях
было связано с образованием государства хорезмшахов и повышением роли
Хорезма во второй половине XII – начале XIII вв. См.: Буниятов З.М.
Государство хорезмшахов-ануштегинидов (1097 – 1231 гг.). М.: Наука, 1986. С.
118 – 128.
42. Наджип Э.Н. Исследования по истории тюркских языков ХI – ХIV вв.
М.: Наука, 1989. С. 244.
204
“ßÐÈÍ ÞÇ ÀÐÂÀÄÛÍÛÍ ÒÎÉÓÍÀ ÝßËÈÁ ×ÛÕÌÀÑÛ”
ÑÖÆÅÒÈ ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ ÔÎËÊËÎÐÓÍÄÀ
ôèë.å. í.Êÿìàëÿ ÈÑËÀÌÇÀÄß
Ôîëêëîðøöíàñëûãäà “áåéíÿëõàëã, “ñÿééàð (ýÿçÿðýè), “ÿíÿíÿâè âÿ ñ.
àäëàíäûðûëàí ñöæåòëÿð ìöõòÿëèô õàëãëàðûí àüûç ÿäÿáèééàòû íöìóíÿëÿðèíèí èëêèí
çÿìèíèíè, þçÿéèíè òÿøêèë åäèð. Åéíè ñöæåòèí éàõûí âÿ óçàã, òàðèõÿí ÿëàãÿñè îëàí âÿ
îëìàéàí õàëãëàðûí øèôàùè éàðàäûúûëûüûíäà þçöíö ýþñòÿðìÿñè êèìè ìàðàãëû ùàäèñÿ
äàèì òÿäãèãàò÷ûëàðûí äèããÿò ìÿðêÿçèíäÿ îëìóøäóð. Áÿçè àëèìëÿð áó ñöæåòëÿðèí áèð
õàëãäàí äèýÿðèíÿ êå÷ìÿñè, èãòèáàñ îëóíìàñû ôèêðèíè ìöäàôèÿ åòìèø, äèýÿðëÿðè à÷ûãàøêàð îõøàðëûüû ôÿðãëè õàëãëàðûí òàðèõè èíêèøàôûíäà öìóìè ãàíóíàóéüóíëóãëàðûí
ìþâúóäëóüó èëÿ áàüëàìûøëàð. Áàøãà ñþçëÿ, èêèíúèëÿð ùÿìèí ñöæåòëÿðèí þç-þçöíÿ
äîüìàñû èääèàñûíû èðÿëè ñöðìöøëÿð. Ãåéä åäÿê êè, êîíêðåò ùàëà òÿòáèã åäÿðêÿí áÿçÿí áèðèíúè, áÿçÿí äÿ èêèíúè ìþâãå þçöíö äîüðóëäóð. Éåð öçöíäÿ ñÿéàùÿòèíè ÷îõ
ãÿäèì äþâðëÿðäÿí áàøëàìûø áåéíÿëõàëã ñöæåòëÿðäÿí áèðè äÿ “ßðèí þç àðâàäûíûí
òîéóíà ýÿëèá ÷ûõìàñûäûð. Áó ñöæåò áèð ñûðà ìÿøùóð ôîëêëîð íöìóíÿëÿðèíèí ÿñàñûíû
òÿøêèë åäèð. Éóíàíëàðûí “Îäèññåéàñû, ðóñëàðûí Äîáðûíéà ùàããûíäà áûëèíàñû, ñëàâéàí
õàëãëàðûíûí Øàùçàäÿ Ìàðêîéà ùÿñð îëóíìóø íÿüìÿëÿðè, ïîëéàêëàðà ìÿõñóñ
“Äîìáðîâ ùàããûíäà íÿüìÿ ïîåìàñû, Ãÿðáè Àâðîïà õàëãëàðû àðàñûíäà (øîòëàíä,
èíýèëèñ, ôðàíñûç âÿ ñêàíäèíàâ õàëãëàðûíäà) éàéûëìûø Ãîðí ùàããûíäà ðÿâàéÿòëÿð,
íÿúèá Ìåðèíãåð, Âîëô Äèòðèõ âÿ Êðàë Ðîòåðäÿí áÿùñ åäÿí àëìàí íÿüìÿëÿðè,
ùèíäëèëÿðèí “Ðàìàéàíà âÿ “Ìàùàáùàðàòàñû, ìîíãîëëàðûí Ùåññåðõàí ùàããûíäà
ðÿâàéÿòëÿðè âÿ ñ. áó ãÿáèëäÿíäèð. Ýþðöíäöéö êèìè, þðíÿêëÿð ìöõòÿëèô æàíðëàðû ÿùàòÿ
åäèð. “ßðèí þç àðâàäûíûí òîéóíà ýÿëèá ÷ûõìàñû ñöæåòè òöðê õàëãëàðûíäà, î úöìëÿäÿí
Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðóíäà äà èøëÿíèëìèøäèð. “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä äàñòàíëàðûíäàêû
“Áàìñû Áåéðÿéèí áîéó, “Øàùçàäÿ ßáöëôÿç, “Àøûã Ãÿðèá äàñòàíëàðû áóíà ìèñàë îëà
áèëÿð.
“ßðèí þç àðâàäûíûí òîéóíà ýÿëèá ÷ûõìàñû ñöæåòè Í.Ï.Àíäðåéåâèí Ààðíå
ñèñòåìè ÿñàñûíäà òÿðòèá åòäèéè íàüûë ñöæåòëÿðèíèí ýþñòÿðèúèñèíäÿ äÿ òÿñâèð îëóíìóøäóð
(2; ñ.64). Áåëÿ êè, ÿð áèð ìöääÿò åâäÿí àéðû äöøöð, ùÿìèí âàõòäà îíóí àðâàäû
áàøãàñûíà ÿðÿ ýåòìÿëè îëóð, ÿââÿëêè ÿð ÷îõ çàìàí áàøãà ãèéàôÿäÿ ìþúöçÿëè éîëëà
àðâàäûíûí òîéóíà ýÿëèá ÷ûõûð, þçöíö íèøàí âåðÿðÿê èçäèâàúà ìàíå îëóð.
Ñöæåòè òÿøêèë åäÿí ìîòèâëÿð ìöõòÿëèô õàëãëàðûí ôîëêëîðóíäà îíëàðëà ôÿðãëè
âàðèàñèéàëàðäà òÿçàùöð åäèð. Ìÿñÿëÿí, ÿðèí âÿòÿíèíäÿí óçàãëàøìàñûíûí ñÿáÿáëÿðè
ùÿð íöìóíÿäÿ áèð úöð âåðèëèð. ßñàñ ãÿùðÿìàí ìàúÿðàëàðà îëàí ùÿâÿñäÿí, ñÿéàùÿò
åäèá äöíéàíû ýþðìÿê ö÷öí, ùàíñûñà áèð ìöãÿääÿñèí ãÿáðèíè çèéàðÿò åòìÿêäÿí þòðö,
áàøëûã ïàðàñû ãàçàíìàã ìÿãñÿäèëÿ, ìöùàðèáÿéÿ, éàõóä ÿñýÿðëèéÿ àïàðûëàðàã
åëèíäÿí àéðû äöøöð. Áåëÿ ðÿíýàðÿíýëèéè äèýÿð ìîâòèëÿð öçðÿ äÿ ìöøàùèäÿ åäÿ
áèëÿðèê. Ãÿùðÿìàíûí åâäÿ îëìàäûüû ìöääÿò 1 èë 1 àé 1 ýöíëÿ 32 èë àðàñûíäà äÿéèøÿ
áèëÿð. Íöìóíÿëÿðäÿ 3, 5, 6, 7, 8, 9, 12, 16, 30 èëëèê àéðûëûãäàí áÿùñ åäèëèð. Äàùà áèð
ìîòèâ “ÿðèí òåç áèð çàìàíäà åâÿ ãàéûäà áèëìÿìÿñèäèð êè, áóíóí äà êîíêðåò
íöìóíÿëÿðäÿ ñÿáÿáëÿðè ìöõòÿëèô øÿêèëäÿ ýþñòÿðèëèð. ßí ÷îõ éàéûëìûø ñÿáÿá
ãÿùðÿìàíûí ÿñèð äöøìÿñèäèð. Ëàêèí äöíéà ÿäÿáèééàòû áèçÿ ãÿùðÿìàíûí
õÿñòÿëÿíìÿñè, ñÿéàùÿòèí óçóí ñöðìÿñè âÿ ñ. ñÿáÿáëÿðè äÿ òÿãäèì åäèð.
“Àðâàäûíûí éåíèäÿí ÿðÿ ýåòìÿñè áàðÿäÿ õÿáÿðèí ãÿùðÿìàíà ÷àòìàñû
ìîòèâè äÿ úöðáÿúöð âàðèàñèéàëàðäà þçöíö ýþñòÿðèð. Ãÿùðÿìàí áó õÿáÿðè îíóí
þëêÿñèíäÿí ýÿëÿí òàúèðëÿðäÿí, øåéòàíäàí, éîëäà ðàñòëàøäûüû äèëÿí÷èäÿí, àíàñûíäàí,
àòäàí àëà áèëÿð. Éàõóä äà áó ìÿñÿëÿ îíà éóõóäà ÿéàí îëà áèëÿð.
Àäÿòÿí ãÿùðÿìàíûí þç þëêÿñèíÿ ìþúöçÿëè éîëëà, ÿôñàíÿâè ãöââÿëÿðèí
êþìÿéè èëÿ ãàéûòäûüûíû ýþðöðöê. ×öíêè àðòûã âÿäÿ áèòìèøäèð. Ãÿùðÿìàíûí îëäóüó
éåðëÿ þç þëêÿñè àðàñûíäà èñÿ ÷îõ áþé4öê áèð ìÿñàôÿ âàðäûð. Áåëÿ îëàí òÿãäèðäÿ
205
ñåùðëè ãöââÿëÿðèí èøÿ ãàðûøìàñû âàúèáäèð. Áóðàäà ùÿð õàëã þç äöíéàýþðöøöíÿ,
ôîëêëîð ÿíÿíÿëÿðèíÿ óéüóí îëàðàã îðèæèíàë âàðèàíòûíû òÿãäèì åäèð. Ãÿùðÿìàí Ãÿðá
õàëãëàðûíäà, ÿñàñÿí, øåéòàíûí, ðóñ íàüûë âÿ áûëèíàëàðûíäà “ëåøèé àäëàíàí ÿôñàíÿâè
îáðàçûí, Øÿðã õàëãëàðûíäà, î úöìëÿäÿí Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðóíäà ìöãÿääÿñ Õûçûð
ïåéüÿìáÿðèí éàðäûìû èëÿ âÿòÿíèíÿ äþíöð.
“Úèëääÿéèøìÿ, áàøãà ñþçëÿ, âàõòûíäàí ÿââÿë òàíûíìàìàã ö÷öí “òÿüéèðèëèáàñ îëìà ìîòèâè, äåìÿê îëàð êè, áöòöí õàëãëàðûí ôîëêëîð þðíÿêëÿðèíäÿ âàðäûð.
Ãÿùðÿìàí äèëÿí÷è, òÿëõÿê, ðàùèá ýåéèìèíäÿ, éà äà ÿêñèíÿ, ÷îõ çÿíýèí, áàùàëû
ëèáàñäà òîéà ýÿëèð. Áóðàäà þçöíö ìóñèãè÷è, îçàí, àøûã êèìè òÿãäèì åòìÿ ùàëëàðû
öñòöíëöê òÿøêèë åäèð. Ãÿùðÿìàíûí ÿëèíäÿêè àëÿò ùÿð õàëãûí þçöíÿ ìÿõñóñ îëàí ñèìëè
àëÿòäèð. Áó, ãóñëè, àðôà, ãîïóç âÿ éà ñàç îëà áèëÿð. Ëàêèí ãÿùðÿìàíûí þç àðâàäûíûí
òîé ìÿúëèñèíäÿ ÷àëûá-îõóìàñû ãîíàãëàðäà âÿ àðâàäûíäà øöáùÿ éàðàòñà äà, ùÿëÿ
îíóí òàíûíìàñû ö÷öí êèôàéÿò äåéèëäèð. “Òàíûíìà ìîòèâè òàíûíìà ÿëàìÿòèíèí
îëìàñûíû åùòèâà åäèð. Áó ðîëó ÷îõ çàìàí öçöê îéíàéûð. ßð-àðâàä àéðûëàðêÿí èêè éåðÿ
áþëäöêëÿðè öçöéöí ùèññÿëÿðèíè òóòóøäóðìàãëà òàíûíìà àêòû áàø âåðèð. Éàõóä
ãÿùðÿìàí öçöéö øÿðàá áàäÿñèíÿ àòàðàã îíó àðâàäûíà óçàäûð. Øÿðàáû è÷ÿí àðâàäû
áàäÿíèí äèáèíäÿ öçöéö ýþðöá ÿðèíè òàíûéûð. Öçöéöí õöñóñè íèøàíÿëÿðÿ ìàëèê îëìàñû
äà ìöìêöíäöð. Ãÿùðÿìàíûí ÷àïûüûíäàí, ùÿðÿêÿòëÿðèíäÿí òàíûíìàñû ùàëëàðû äà
òÿñâèð åäèëèð.
ßñë ÿðèí ýÿëèá ÷ûõìàñû òîéóí äàüûëìàñûíà, íèêàùûí ëÿüâèíÿ ñÿáÿá îëóð.
Ìöõòÿëèô õàëãëàðûí íöìóíÿëÿðèíäÿ áó çàìàí ïèñ âÿçèééÿòäÿ ãàëàí òÿçÿ áÿéÿ ôÿðãëè
ìöíàñèáÿò þçöíö ýþñòÿðèð. ßñë ÿðèí éåðèíè òóòìàüà ÷àëûøàí ùÿìèí øÿõñ, àäÿòÿí,
îíóí ýóéà þëäöéö ùàããûíäà éàëàí ìÿëóìàòû ýÿòèðÿí àäàìäûð. Áÿçè íöìóíÿëÿðäÿ
ãÿùðÿìàí ðÿãèáèíèí ýöíàùûíäàí êå÷ÿðÿê îíó áàøãà áèð ãûçëà åâëÿíäèðèð.
Ãÿùðÿìàíûí ðÿãèáèíè áàüûøëàìàäûüûíäàí, îíäàí èíòèãàì àëàðàã þëäöðäöéöíäÿí
áÿùñ åäÿí þðíÿêëÿð äÿ âàðäûð.
ßêñÿð âàðèàíòëàðäà ãàäûíûí þçö èñòÿìÿäÿí, çîðëà ÿðÿ ýåòìÿéÿ ìÿúáóð
åäèëäèéè, ÿðèíÿ ñÿäàãÿòëè îëäóüó ýþñòÿðèëèð. Àäÿòÿí àðâàä ñîí ìÿãàìäà ñÿôÿðäÿí
ãàéûäàí ÿðèíè ñåâèíúëÿ ãàðøûëàéàðàã îíó ãÿáóë åäèð. Ãàäûíûí þç èñòÿéè èëÿ ÿðÿ
ýåòäèéèíè, ùÿòòà ÿñë ÿðèíè éóõóäà èêÿí þëäöðäöéöíö òÿñâèð åäÿí âàðèàíòëàðà íàäèð
ùàëëàðäà ðàñò ýÿëèðèê.
Ñöæåòè òÿøêèë åäÿí ìîòèâëÿðèí ôÿðãëè øÿêèëäÿ òÿçàùöðö ùÿð áèð õàëãûí ùÿéàò
òÿðçè, ìÿèøÿòè, àäÿò-ÿíÿíÿëÿðè, äöíéàýþðöøö èëÿ øÿðòëÿíèð. “ßðèí þç àðâàäûíûí
òîéóíà ýÿëèá ÷ûõìàñû ñöæåòè ùÿëÿ XIX ÿñðäÿí ôîëêëîðøöíàñëàðûí äèããÿòèíè úÿëá
åòìèø, îíóí òÿäãèãèíÿ âÿ òÿùëèëèíÿ ùÿñð îëóíìóø áèð ñûðà ìÿãàëÿëÿð ìåéäàíà
÷ûõìûø âÿ ñöæåò þç àäûíû äà åëÿ î çàìàí àëìûøäûð. Í.Ñóìòñîâ 1893-úö èëäÿ ÷àï
åòäèðäèéè “ßð þç àðâàäûíûí òîéóíäà àäëû ìÿãàëÿñèíäÿ ÿñàñûíäà áó ñöæåòèí äóðäóüó
ìöõòÿëèô õàëãëàðà ìÿõñóñ íöìóíÿëÿðèí ãûñà ìÿçìóíóíó âåðìèø, îíëàðû ìöãàéèñÿ
åäÿðÿê ôÿðãëÿðè öçÿ ÷ûõàðìûø, ñîíäà èñÿ öìóìèëÿøäèðìÿëÿð àïàðàðàã ìöÿééÿí
íÿòèúÿëÿðÿ ýÿëìèøäèð. Î, ñÿùâ îëàðàã áó ñöæåòè ìîòèâ êèìè òÿãäèì åòìèøäèð.
Ìÿëóìäóð êè, ìîòèâ ìÿòíèí áþëöíìÿéÿí åëåìåíòè, ñöæåòèí ÿí êè÷èê, ìèíèìàë
âàùèäèäèð. Í.Ñóìòñîâ ñöæåòè òÿøêèë åäÿí ìîòèâëÿðè áèð-áèð ñàäàëàéûá, àéðûúà øÿðù åòñÿ
äÿ, îíëàðû þç è÷èíÿ àëàí òàìû, áöòþâö ôÿðãëÿíäèðìÿéè ëàçûì áèëìÿìèøäèð.
Í.Ñóìòñîâ éàçûðäû: “Õàëãëàð àðàñûíäàêû ÿäÿáè öíñèééÿòèí ýåíèø ìÿíçÿðÿñèíè
à÷äûüûíäàí âÿ éàçûëû ÿäÿáèééàòëà øèôàùè ñþç ñÿíÿòè àðàñûíäàêû ãàðøûëûãëû ÿëàãÿëÿðè
àéäûíëàøäûðäûüûíäàí áó ìîòèâëè ïîâåñò âÿ íÿüìÿëÿðèí þéðÿíèëìÿñè ÿäÿáèééàò
òàðèõ÷èñè âÿ åòíîãðàô ö÷öí ìàðàã êÿñá åäèð (8; ñ.1).
“ßðèí þç àðâàäûíûí òîéóíà ýÿëèá ÷ûõìàñû ñöæåòè öçÿðèíäÿ ãóðóëìóø ðóñ
áûëèíàëàðû èëÿ Ãÿðáè Àâðîïà ïîâåñò âÿ áàëëàäàëàðûíû ãàðøûëàøäûðàí Í.Ñóìòñîâ ñöæåòèí
àéðû-àéðû äåòàëëàðûíûí éàä íöìóíÿ öçðÿ éåðëÿøäèðèëäèéèíè ÿñàñ òóòàðàã ðóñëàðûí îíó
èãòèáàñ åòäèéèíè èðÿëè ñöðìöøäöð. Î ùåñàá åäèðäè êè, ñöæåò ÿââÿëúÿ “úÿíýàâÿðëèê
äþâðöíäÿ ðîìàí õàëãëàðû çÿìèíèíäÿ éàðàíìûø, Ðóñèéàéà Øèìàë âåðñèéàëàðû (èíýèëèñ,
ñêàíäèíàâ) âàñèòÿñèëÿ êå÷ìèøäèð. (8; ñ.21).
206
Í.Ñóìòñîâäàí áèð ãÿäÿð ñîíðà È.Ñîçîíîâè÷ ÿìèíëèêëÿ éàçûðäû êè, “áöòöí
Ãÿðá ÿäÿáèééàòûíû äîëàøìûø ýþçëÿíèëìÿäÿí þç àðâàäûíûí òîéóíà ýÿëèá ÷ûõàí ÿð
ùàããûíäàêû îðòà ÿñðëÿð ùåêàéÿòè, Îäèññåéèí Ïåíåëîïàíûí éàíûíà ãàéûòìàñû
áàðÿñèíäÿêè êëàññèê ÿùâàëàò ÿñàñûíäà ìåéäàíà ÷ûõìûøäûð. (7; ñ.537).
È.Ñîçîíîâè÷ëÿ ðàçûëàøìàéàí È.È.Òîëñòîé ñöæåòèí íàüûëëàðäà âÿ ãåéðè-Àâðîïà
õàëãëàðûíûí ôîëêëîðóíäà ìþâúóäëóüóíäàí ÷ûõûø åäÿðÿê éàçûðäû: “Áèç áó ñöæåòÿ
Ùåññåðõàí ùàããûíäàêû ìîíãîë åïîñóíäà, “Îúèáâà âÿ îíóí àðâàäû Ãûðìûçû Ãó ãóøó
áàðÿäÿ Àìåðèêà ùèíäóëàðûíà ìÿõñóñ ðÿâàéÿòäÿ, Éàâà àäàñûíäà, Ëåðìîíòîâóí
“Àøûã Ãÿðèá òöðê íàüûëûíäà, ùÿì÷èíèí îíóí Áàêû âàðèàíòû îëàí òÿáðèçëè éîõñóë
ìöüÿííè èëÿ âàðëû ýþçÿë Øàùñÿíÿìäÿí áÿùñ åäÿí òàòàð íàüûëûíäà ðàñò ýÿëèðèê. Áó âÿ
áàøãà ôÿðãëè, ëàêèí ìþâçó áàõûìûíäàí ãîùóì îëàí ùåêàéÿòëÿðèí þç ñöæåòèíè éàëíûç
âÿ éàëíûç “Îäèññåéàäàí ýþòöðäöéöíö äöøöíìÿê ÷ÿòèíäèð. (10; ñ.513).
È.È.Òîëñòîéóí áó ôèêðè áèçèì ö÷öí áèð äÿ îíà ýþðÿ ìàðàãëûäûð êè, áóðàäà
“Àøûã Ãÿðèá äàñòàíûíûí àäû ÷ÿêèëèð. Ñöæåòèí íàüûë âàðèàíòëàðûíûí âàðëûüû âÿ åéíè
ñöæåòëè åïîñëàðäà áåëÿ, íàüûë åëåìåíòëÿðèíèí þçöíö áöðóçÿ âåðìÿñè òÿäãèãàò÷ûíûí þç
ìöëàùèçÿñèíäÿ ùàãëû îëäóüóíó ýþñòÿðèð. ×öíêè ôîëêëîðäà ñöæåòëÿð ÷îõ çàìàí þç
ùÿéàòûíû íàüûëëàðûí òÿðêèáèíäÿ áàøëàéûð, éàéûëûð, ñåâèëèð, ñîíðàäàí èñÿ äàùà áþéöê
æàíð îëàí äàñòàíà òðàíñôîðìàñèéà åäèð. Ñöæåò åïîñóí æàíð õöñóñèééÿòëÿðè
÷ÿð÷èâÿñèíäÿ éàøàìàãäà äàâàì åäèð.
“ßðèí þç àðâàäûíûí òîéóíà ýÿëèá ÷ûõìàñû ñöæåòèíèí ìÿíøÿéèíè, òàðèõè
êþêëÿðèíè, ìåéäàíà ÷ûõìà ñÿáÿáëÿðèíè àðàøäûðìàã áàõûìûíäàí íàüûëëàð äàùà ÷îõ
ìàòåðèàë âåðèð. Ñöæåòè íàüûë æàíðû ùöäóäëàðûíäà þéðÿíÿí Â.É.Ïðîïï âàõòèëÿ îíó
ìîòèâ ùåñàá åòìèø, ìÿíøÿéèíè èíèñèàñèéà ìÿðàñèìè èëÿ áàüëàìûøäûð. “Þëöá-äèðèëìÿ,
“éåíèäÿí äöíéàéà ýÿëìÿ ìÿíàñûíà óéüóí ýÿëÿí, ìàùèééÿò åòèáàðèëÿ èñÿ ùÿääèáöëóüà ÷àòàí îüëàí óøàãëàðûíà ìåøÿäÿ òèêèëìèø, ãàðàíëûã äöíéàíû, þëöì äÿðýàùûíû
ñèìâîëèçÿ åäÿí äàõìàäà àüñàããàëëàð òÿðÿôèíäÿí òàéôà ñèðëÿðèíèí à÷ûëìàñû,
áèðýÿéàøàéûø
ãàíóíëàðûíûí
þéðÿäèëìÿñèíäÿí,
îíëàðûí
àèëÿ
ùÿéàòûíà
ùàçûðëàíìàñûíäàí èáàðÿò îëàí áó ìÿðàñèìèí ñþçö ýåäÿí ñöæåòëÿ ÿëàãÿñè èëê áàõûøäà
àéäûí äåéèëäèð. Ëàêèí Â.É.Ïðîïï íàüûëëàðäà âÿòÿíèíäÿí àéðûëàí ãÿùðÿìàíûí ÷îõ
çàìàí “þëöì ñÿëòÿíÿòèíÿ, “ãàðàíëûã äöíéàéà äöøäöéöíö, áÿçÿí áàëûã âÿ éà áàøãà
ùåéâàí òÿðÿôèíäÿí óäóëäóüóíó, ùÿìèí éåðäÿ èëëÿðúÿ ãàëàí ãÿùðÿìàíà áó ìöääÿòèí
1 ýöí êèìè ýþðöíäöéöíö éàäà ñàëàðàã þç ôèêðèíäÿ èñðàð åäèð. Íàüûëëàðäà þëöì
ñÿëòÿíÿòèíäÿ êå÷ÿí èëëÿðèí èíñàíà 1 àí, 1 ýöí òÿñèðè áàüûøëàäûüû áàðÿäÿ ÷îõ
äàíûøûëûð. Î äà ìÿëóìäóð êè, èíèñèàñèéà ìÿðàñèìèíèí èúðàñû ö÷öí ìåøÿäÿ òèêèëÿí
äàõìà ôîðìà åòèáàðèëÿ ùàíñûñà áèð ùåéâàíû õàòûðëàäàð, äàõìàéà ýèðèø ãàïûñû îíóí
úÿùÿíýè êèìè äöçÿëäèëÿðäè. Áÿçÿí äàõìà áàëûã øÿêëèíäÿ ãóðóëàðäû. Ñàíêè ùåéâàíûí
àüçûíäàí è÷ÿðè äàõèë îëàí ìÿðàñèì èøòèðàê÷ûëàðû îðàäà ãàëäûãëàðû ìöääÿò ÿðçèíäÿ
þëÿð, ìÿðàñèì áàøà ÷àòäûãäàí ñîíðà èñÿ ùåéâàíûí úÿùÿíýèíäÿí ÷ûõàðàã éåíèäÿí
äöíéàéà ýÿëÿð, àðòûã áàøãà ñòàòóñäà, ÿñë êèøè êèìè òàéôàéà ãàéûäàðäûëàð.
Â.É.Ïðîïï ñöæåòèí àäû ÷ÿêèëÿí ìÿðàñèìëÿ ÿëàãÿñèíè áåëÿ ÿñàñëàíäûðûð: “Áó
çàìàí áèç èíèñèàñèéà ìÿðàñèìèíäÿí ÿââÿë êÿñèëìèø íèêàùëà ãàðøû-ãàðøûéàéûã.
Ñîíðàäàí ÿð “ìåøÿéÿ ýåäèð (éÿíè ìÿðàñèìè êå÷ìÿëè îëóð- Ê.È.), óçóí ìöääÿò àéðû
äöøöð âÿ åâäÿ ãàëàí àðâàä éåíè íèêàùà ýèðìÿéÿ úÿùä ýþñòÿðèð. Áÿñ, áó íèêàùà
ýèðìÿê ãàéäàñûíà çèää äåéèëìè? Àõû èíèñèàñèéà ìÿðàñèìèíè êå÷ìÿê åâëÿíìÿê ö÷öí
âàúèá øÿðòëÿðäÿí áèðè èäè? Áóðàäà áèç çèääèééÿòëÿ äåéèë, äàùà ñîíðàêû ôîðìà èëÿ öçöçÿéèê. Áó àäÿò ñûðàäàí ÷ûõäûãúà äàùà ýåú-ýåú, ùÿòòà 10 èëëèê âÿ áóíäàí äà àðòûã
ôàñèëÿëÿðëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèðäè… Îüëàíëàð áþéöéöð, èíèñèàñèéà ìÿðàñèìèíè êå÷ìÿäÿí
åâëÿíèð, ñîíðàäàí, áÿçÿí ùÿòòà ãûðõ éàøûíäà ìÿðàñèì èúðà îëóíóðäó (6; ñ.138-139).
Â.É.Ïðîïï áóíóíëà äåìÿê èñòÿéèðäè êè, ãÿäèì àäÿòèí äèêòÿ åòäèéè ìÿíòèãÿ
ýþðÿ ÿð-àðâàäûí óçóí ìöääÿò àéðûëìàñûíà, áèð ÷îõ ÿçàá-ÿçèééÿòëÿðÿ äö÷àð îëìàñûíà
ñÿáÿá îíëàðûí åâëÿíÿðêÿí ìþâúóä ÿíÿíÿäÿí êÿíàðà ÷ûõìàñûäûð. Áóíóí
íÿòèúÿñèíäÿ îíëàð úÿçàëàíûðëàð. Éàëíûç ÿð þëöì ñÿëòÿíÿòèíÿ äöøìÿêëÿ (áó, ìöõòÿëèô
øÿêèëëÿðäÿ òÿçàùöð åäÿ áèëÿð- Ê.È.) ñÿùâèíè äöçÿëòìèø îëóð, ìÿðàñèìè êå÷èð âÿ
207
àèëÿñèíÿ ãîâóøóð. “ßðèí þç àðâàäûíûí òîéóíà ýÿëèá ÷ûõìàñû ñöæåòèíè äîüóðàí èëêèí
òàðèõè âÿ ñîñèàë çÿìèí áó èìèø.
Ñöæåò Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðóíäà ìèëëè òÿôÿêêöðÿ, äàñòàí éàðàäûúûëûüû
ÿíÿíÿëÿðèíÿ óéüóí îëàðàã áèð íå÷ÿ äÿôÿ èøëÿíèëìèøäèð âÿ ùÿð áèð íöìóíÿ åéíè
ñõåì öçðÿ ãóðóëìàñûíà áàõìàéàðàã, îðèæèíàë, ìàðàãëû ÿñÿð òÿñèðè áàüûøëàéûð.
Ýþðöíöð, ìèëëè ìåíòàëèòåòèí, ìöÿééÿí ÿõëàã íîðìàëàðûíûí, òöðê õàëãëàðûíûí ùÿéàò
âÿ ìÿèøÿòèíäÿ äÿðèí êþê ñàëìûø àäÿò âÿ ÿíÿíÿëÿðèí òÿñèðè èëÿ ñöæåò êè÷èê
äÿéèøèêëèéÿ óüðàìûø, “Îüëàíûí þç íèøàíëûñûíûí òîéóíà ýÿëèá ÷ûõìàñû øÿêëèíè
àëìûøäûð. Ìèëëè ôîëêëîð éàðàäûúûëûüûíäà áó ñöæåòèí ôÿðãëè òÿçàùöðëÿðè, ìöõòÿëèô
ìîäèôèêàñèéàëàðû þçöíö ýþñòÿðèð. ßýÿð “Áàìñû Áåéðÿê áîéóíäà ìÿëóì áåéíÿëõàëã
ñöæåò ãÿùðÿìàíëûã åïîñëàðûíà õàñ îëàí þçÿëëèêëÿðëÿ, åïèçîä âÿ íöàíñëàðëà ÿòÿ-ãàíà
äîëóðñà, “Àøûã Ãÿðèáäÿ ìÿùÿááÿò äàñòàíëàðû ö÷öí ñïåñèôèê ñàéûëàí ìÿãàì âÿ
òÿôÿððöàòëàðëà çÿíýèíëÿøèð. Ìÿëóìäóð êè, áöòöí õàëãëàð þç èíêèøàôûíäà åéíè
ìÿðùÿëÿëÿðäÿí êå÷ìèøëÿð. Èíèñèàñèéà ìÿðàñèìèíèí êå÷èðèëìÿñè áàøãà õàëãëàð êèìè
áèçèì ÿúäàäëàðûìûçûí äà òàðèõèíäÿ áèð ñÿùèôÿäèð. Ùÿìèí ìÿðàñèìèí àøêàð èçëÿðèíè
áèç ÿââÿëëÿð “Øàù Èñìàéûë äàñòàíûíäà ìöøàùèäÿ âÿ òÿùëèë åòìèøèê (14, ñ.169-171).
“ßðèí þç òîéóíà ýÿëèá ÷ûõìàñû ñöæåòè ÿñàñûíäà ãóðóëìóø äàñòàíëàðûìûçäà äà áóíó
èçëÿéÿ áèëèðèê. Ìÿñÿëÿí, Áàìñû Áåéðÿéèí 16 èë ãàðàíëûã ìÿùáÿñäÿ ÿñèð ãàëìàñû
áóíà ñöáóò îëà áèëÿð. Éàõóä, “Øàùçàäÿ ßáöëôÿç äàñòàíûíäà ðÿãèáè òÿðÿôèíäÿí
äîüðàíàí ãÿùðÿìàíûí Èðÿì áàüûíäàí ýÿòèðèëìèø ãîéóíóí äÿðèñèíÿ áöêöëÿðÿê úàíà
ýÿòèðèëìÿñè äÿ “þëöá-äèðèëìÿ ìÿðàñèìèíè õàòûðëàäûð. (11; ñ.273-274). Ëàêèí áöòöí
áàøãà õàëãëàðûí ôîëêëîðóíäà ìöøàùèäÿ åòäèéèìèç õîøáÿõò ñîíëóã áó äàñòàíäà þçöíö
ýþñòÿðìèð. Â.É.Ïðîïïóí ùàããûíäà áÿùñ åòäèéè ìÿðàñèìè ýåú äÿ îëñà êå÷ìÿñèíÿ,
úÿçàñûíû ÷ÿêìÿñèíÿ áàõìàéàðàã, ãÿùðÿìàí ñåâýèëèñèíÿ ãîâóøà áèëìèð.
Ñþçö ýåäÿí ñöæåò ÿñàñûíäà éàðàíìûø ôîëêëîð íöìóíÿëÿðèìèçèí èäåéàìÿçìóí âÿ ïîåòèêà áàõûìûíäàí àðàøäûðûëìàñûíà, âàðèàíòëàðûí ìöãàéèñÿëè òÿùëèëèíÿ
ùÿñð îëóíìóø ìàðàãëû ìîíîãðàôèéàëàð ìþâúóääóð. Áó ìÿñÿëÿëÿð áàðÿäÿ êèôàéÿò
ãÿäÿð äàíûøûëäûüûíäàí áèç îíëàðûí öçÿðèíäÿ äàéàíìàã ôèêðèíäÿ äåéèëèê. Ëàêèí
éóõàðûäà àäëàðû ÷ÿêèëÿí äàñòàíëàðûìûçûí ùàíñû âåðñèéà âÿ âàðèàíòûíûí äàùà èëêèí
îëìàñû áàðÿäÿ ìöáàùèñÿëÿðÿ òîõóíìàã èñòÿðäèê. Áåëÿ ìöáàùèñÿëÿð “Áàìñû Áåéðÿê
áîéó èëÿ þçáÿê åïîñó “Àëïàìûø, åëÿúÿ äÿ “Àøûã Ãÿðèá äàñòàíûíûí Ãàôãàç-Êè÷èê
Àñèéà âÿ Îðòà Àñèéà âåðñèéàëàðû ÿòðàôûíäà ìþâúóä îëìóøäóð. Îíó äà äåìÿëèéèê êè,
èëêèí âåðñèéàíû ìöÿééÿíëÿøäèðìÿê ìöìêöíäöð, áóíóí ö÷öí áèð âåðñèéàéà õàñ îëàí
ñïåñèôèê òÿôÿððöàòëàðûí äèýÿð âåðñèéà òÿðÿôèíäÿí ùàçûð øÿêèëäÿ ÿõç îëóíìàñû,
ùàäèñÿëÿðèí úÿðÿéàí åòäèéè úîüðàôè àðåàë âÿ ñ. ôàêò êèìè ÷ûõûø åäÿ áèëÿð. (Ìÿñÿëÿí,
Ñ.À.Àíäðåéåâ- Êðèâè÷ (1; ñ.21) âÿ Õ.Ã.Êîðîüëó (5; ñ.120) áåëÿ ùåñàá åäèðëÿð êè,
“Àøûã Ãÿðèá äàñòàíû èëêèí îëàðàã Îðòà Àñèéà ÿðàçèñèíäÿ éàðàíìûøäûð. Ëàêèí
Ñ.Éàãóáîâà òóòàðëû äÿëèëëÿðëÿ áóíóí ÿêñèíè ñöáóò åäèð. Î éàçûð: “ßýÿð áåëÿ îëñàéäû,
îíäà Ãàôãàç-Êè÷èê Àñèéà äàñòàíëàðû Îðòà Àñèéà âàðèàíòëàðûíà õàñ îëàí ùàíñûñà áèð
ÿëàìÿò âÿ éà õöñóñèééÿòè þçöíäÿ ãîðóéóá ñàõëàéàðäû. Ëàêèí áèç áóíà ðàñò
ýÿëìèðèê. (Ùàëáóêè, Ãàôãàç-Êè÷èê Àñèéà âåðñèéàñû ö÷öí ñïåñèôèê ñàéûëàí åïèçîäëàð
Îðòà Àñèéà âåðñèéàñûíäà êèôàéÿò ãÿäÿðäèð- Ê.È.) áó ìÿãàì ìöõòÿëèô õàëãëàðäà
ìþâúóä îëàí åéíè ñöæåòëè ÿñÿðëÿðèí èëêèí ÿñàñûíû ìöÿééÿíëÿøäèðìÿê ö÷öí àç
ÿùÿìèééÿò äûøûìûð… ùÿì÷èíèí Îðòà Àñèéà âåðñèéàñûíäà ùàäèñÿëÿðèí èíêèøàô åòäèéè
ÿðàçè Ãàôãàç-Êè÷èê Àñèéà ìöùèòèäèð. (Äèéàðáÿêèð, Øèðâàí, Øàìàõû, Ùÿëÿá âÿ ñ. Ê.È.) (11; ñ.82-83).
“Àøûã Ãÿðèá äàñòàíûíûí Àçÿðáàéúàí âàðèàíòûíûí äà äàõèë îëäóüó ÃàôãàçÊè÷èê Àñèéà âåðñèéàñûíäà ñöæåòëÿðèí ãîâóøìàñû, ñèíòåçè êèìè ìàðàãëû ôîëêëîð
ùàäèñÿñèíèí äÿ øàùèäè îëóðóã. Áåëÿ êè, “Àøûã Ãÿðèáèí àñòðàë ñöæåò öçÿðèíäÿ
ãóðóëäóüó ýöìàí åäèëÿí âàðèàíòû äà âàðäûð. Âàõòèëÿ áó úÿùÿò Ì.Ù.Òÿùìàñèáèí
äèããÿòèíè ÷ÿêìèø, î, îáðàçëàðûí òÿìñèë åòäèéè ñÿìà úèñèìëÿðèíèí àäëàðûíû âÿ äàñòàí
áîéó ñóðÿòëÿðèí ôÿàëèééÿòèíèí ìöõòÿëèô ñÿééàðÿëÿðèí ýþéäÿêè ùÿðÿêÿòèíÿ
óéüóíëóüóíó øÿðù åòìèøäèð. “Àøûã Ãÿðèáèí áó øÿêèëäÿ òÿùëèëè Ì.Ù.Òÿùìàñèáè áåëÿ
áèð íÿòèúÿéÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðìûøäûð êè, “áó äàñòàí ÿí àçû èêè äÿôÿ ìöõòÿëèô çàìàíëàðäà,
208
ìöõòÿëèô àäàìëàð òÿðÿôèíäÿí èøëÿíìèøäèð. Áóíëàðäàí áèðè ñþçöí äÿãèã ìÿíàñûíäà
ùÿãèãè àøûã äàñòàíû, èêèíúèñè èñÿ “Ãèññåéè-Éóñèô, “Ùåêàéåéè-Ñÿããà, “Ãèññåéè-Øèðçàä
âÿ ñ. êèìè ãèññÿ øÿêëèíäÿ îëìóøäóð… Áèçúÿ, ãèññÿ øÿêëèíäÿ îëàí âàðèàíò ñàâàäëû
áèð àäàì òÿðÿôèíäÿí àñòðàë ÿñÿð øÿêëèíäÿ èøëÿíèáìèø (9; ñ.224).
Äàñòàíûí áåëÿ áèð âàðèàíòûíûí ìþâúóäëóüó éàçûëû ÿäÿáèééàòëà ôîëêëîð
àðàñûíäàêû ãàðøûëûãëû ÿëàãÿëÿðèí ÿéàíè ñöáóòó îëìàã íþãòåéè-íÿçÿðèíäÿí äèããÿòÿëàéèãäèð. ßñÿðèí ñöæåòèíèí, îáðàçëàð àðàñûíäàêû ìöíàñèáÿòëÿðèí ïëàíåòëÿðèí âÿ ýþé
úèñèìëÿðèíèí ñÿìàäàêû ùÿðÿêÿòèíÿ óéüóí øÿêèëäÿ ãóðóëìàñû êëàññèê ÿäÿáèééàòûìûçäà íöúóì åëìèíèí èíêèøàôûíà, çèéàëûëàð àðàñûíäàêû ïîïóëéàðëûüûíà ñþéêÿíÿí
äÿðèí êþêëÿðÿ, óçóíÿñðëèê ÿíÿíÿéÿ ìàëèêäèð.
Îíó äà ãåéä åòìÿëèéèê êè, “ßðèí þç àðâàäûíûí òîéóíà ýÿëèá ÷ûõìàñû ñöæåòè
éàçûëû ÿäÿáèééàòà äà êå÷ìèø, Àâðîïà þëêÿëÿðèíäÿ áó ìþâçóäà ÿñÿðëÿð éàðàíìûøäûð.
Ìÿñÿëÿí, Áîêêà÷èîíóí “Äåêàìåðîí ÿñÿðèíäÿ X ýöíöí IX íîâåëëàñû áó
ìþâçóäàäûð.
Áåëÿëèêëÿ, þç ìÿíøÿéè èëÿ èíèñèàñèéà ìÿðàñèìèíèí êå÷èðèëäèéè ãÿäèì
äþâðëÿðÿ ýåäèá ÷ûõàí “ßðèí þç àðâàäûíûí òîéóíà ýÿëèá ÷ûõìàñû áåéíÿëõàëã ñöæåòè
äöíéà öçÿðèíäÿ ñÿéàùÿòèíè áó ýöí äÿ äàâàì åòäèðèð. Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðó äöíéà
ÿäÿáèééàòû õÿçèíÿñèíÿ ñöæåòèí ÿí ýþçëÿíèëìÿç, îðèæèíàë ìîäèôèêàñèéàëàðûíû òþùôÿ
âåðìèøäèð.
ИСТИФАДЯ ОЛУНМУШ ЯДЯБИЙЙАТ:
1. Андреев -Кривич С.А. М.Ю.Лермонтов. Вопросы творчества и
биографии. М., 1955
2. Андреев Н.П. Указатель сказочных сюжетов по системе Аарне. Л.
1929, №-891
3. Азярбайъан дастанлары. V ъ. Бакы, 1965
4. Исламзадя К. “Шащ Исмайыл вя Эцлзар” дастанында гядим мотивляр.
Фолклоршцнаслыг мясяляляри. V бурахылыш, Бакы, 2002
5. Кор Оглу Х.Г. “Шасенем и Гарып”- народный дастан. М., 1955
6. Пропп В.Я. Исторические корни волшебной сказки. Ленинград, 1986
7. Созонович И. К вопросу о западном влиянии на славянскую и русскую
поэзию. Варшава, 1898, ч.II
8. Сумцов Н. Муж на свадьбе своей жены. Этнографическое обозрение.
Москва, 1893, №-4
9. Òÿùìàñèá Ì.Ù. Àçÿðáàéúàí õàëã äàñòàíëàðû (îðòà ÿñðëÿð). “Åëì, Áàêû,
1972
10.
Толстой И.И. Возвращение мужа в Одиссее и в русской сказке.
Сборник статей, посвящённый к пятидесятилетию научнообщественной
деятельности.
С.Ф.Ольденбурга.
Ленинград,
Издательство АНСССР, 1934
11.
Якубова С. Азербайджанское народное сказание “Ашыг-Гариб”.
Баку, 1968
209
ßËßÂÈ ÌßÐÀÑÈÌËßÐÈÍÄß ÌÓÑÈÃÈÍÈÍ ÐÎËÓ Âß
ÑßÚÈÉÉßÂÈ ÕÖÑÓÑÈÉÉßÒËßÐÈ
Сян. нам. Гани ПЕКШЕН
Еэе Университети Консерваторийасынын мцдир
йардымчысы. Измир-Тцркийя
Тцрк халг мусигиси системиндя мелодийа, сюз, ритм вя ифасы иля Яляви мусигисинин айры бир йери вардыр. Бу мусиги бу эцня гядяр кифайят гядяр арашдырылмадыьындан онун хцсусиййятляри щаггында лазыми гядяр мялумат ялдя едилмямишдир. Яляви мусигиси щагда тцрк елми фикриндя чох заман ‘’эизли мусиги‘’ термининдян истифадя едилир.
Ващит Лцтфи Салжы 1940-жы илдя Истанбул нцмуня мятбяясындя чап олунмуш
“Эизли тцрк щалк мусикиси вя тцрк мусикисинде армони меселелери” адлы китабында
йазыр: “...Эизли халг мусигиси Тцркийядя бир чох ясрлярдян бяри ифа вя давам етдирилян чох жанлы вя инкар олунмаз бир щягигятдир. Лакин бу о гядяр эизли
галмышдыр ки, мусигижиляримиз бир йана, чох гцдретли мусиги алимляримиз беля
бунларын фяргини эюрмямишдыр. Бязилари ися даща иряли эедяряк, бу нюв мусигинин
биздя варлыьы сюйляндийи заман буну инкар етмиш вя щятта дили токажлы, ели кырбажлы
щцжумлар едяряк, юз елмлярини биля суи-истимал етмишляр”.182
Эизли мусиги ясрлярля давам вя инкишаф етмишдир. Тцрк халг ядябиййатынын
бири ачыг вя диэяри эизли олмаг цзря ики жябщяси олдуьу кими тцрк халг мусигисинин дя бири ачыг, бири эизли олмаг цзря ики жябщяси вардыр.
Халг мусигисинин эизли гатларына аид Яляви ядябиййаты вя мусигиси щагда
кифайят гядяр мялуматлар ялдя етмяк индийя гядяр мцмкцн олмамышдыр. Эизли
халг ядябиййаты анжаг ясрин дюрддя бириндян бяри йазылы мяжмуя вя топлулар,
айры-айры мягалялярдя ишыгландырылдыьы щалда, халг мусигиси ня ачыг, ня дя эизли
олараг нота алынмамыш, мяжмуялярдя ашкарланмамышдыр. Халг мусигисинин топланмасы вя йазыйа алынмасы Жумщуриййят дюврцндя интенсивляшдирилмишдир. «Лакин «эизли мусиги» щягигят хятриня дяниздян бир дамла нисбятиндя беля топланмамышдыр. Бунун сябябляриндян башлыжасы tцрк Яляви вя тясяввцф инанышынын
гадаьан едилмясинин гцввятли бир инад вя сарсылмаз бир инанж иля ясрляржя давам
етмяси олмушдур.183
Тцрк халг Яляви топлулары вя тясяввцфи инаныш кцтляляри арасында йайылмыш
эизли мусигини йахшы гаврамаг вя баша салмаг цчцн илк яввял ону ики ясас
щиссяйя айырмаг лазымдыр.
1-Шящяр (Тяккя) эизли мусигиси – бекташы мусигиси;
2-Кянд эизли мусигиси - Яляви мусигиси.
Шящяр тяккя184 мусигисини анламаг цчцн илк олараг, Истанбул (шящяр) эизли
мусигисиня бахмаг лазымдыр. Истанбулда эизли ибадят йерляри дедикдя Бекташи
тяккяляри нязярдя тутулур. Бекташи тяккяляриндя ХВЫЫЫ ясрдян ХХ ясря гядяр бир
мцддятдя охунан “няфяс”лярдя Эайэусуз, Хятаи, Пир Султан, Кул Щиммет, Мущиддин Абдал, Серсем Яли вя Тураби кими гядим Яляви ядябиййаты усталарынын
ясярляриндян истифадя едилир.
Salcı V.L. Gizli Türk Halk Musikisi ve Türk Halk Musikisinde Armoni
meseleleri. İstanbul, Nümune Matbaası, 1940, с. 16
183 Salcı V.L. Gizli Türk Halk Musikisi ve Türk Halk Musikisinde Armoni
184 Tяkkя - ibadяt edilяn yerдир.
182
210
«Эизли мусигиляр, эизли ядябиййата бястялянян вя охунан мусигидир ки, ясрлярдян бяри эизли характерли олан Яляви жямляриндя вя ибадятляриндя ифа олунурду.
Жямлярдян, мящяббятлярдян хариждя няфяс охумаг, мусиги чалмаг вя чаьырмаг
чох эцнащдыр. Буну щеч бир Яляви етмир вя едя дя билмяз. Жямляр ики мцнасиятля
топланылыр. Бири “айини жям” адланыр. Айини жямляр щяр щансы бир адамын Ялявилийя
эирмяси мярасиминин кечирилмяси эежяляриндя кечирилир. Буна, Яляви вя йа бекташи
олмаг - нясиб алмаг дейирляр. Икинжи сябяб дя (мящяббятляр)дир. Мящяббятляр ибадят демякдир. Бунлар ниййят вя мцстянид олур».185
Бязян бу жямляр тцрбя дейилян вя кечмишдя ямялляри иля из бурахмыш, мцгяддяс инсанларын мязары башында да щяйата кечирилир. Охуйажаглары няьмяляр
жямин харижиндя чох охунмаз вя эялиши эюзял щяр йерде чалыныб сюйлянмяз.
Яляви мусигиси бу яняняляри йашадан халг ашыглары тяряфындан ижра едилир.
Бу озанлар йа юзляринин, йа да юзляриндян яввял йашамыш ашыгларын, озанларын
дейишлярини мцяййян мусиги гялибляри ичиндя чалыр вя сюйляйирляр. Озанларын
сюйлядийи дейишляр, няфясляр онларын юз бястяляри дейил, бу эцня гядяр мювжуд
олан щавалардыр.
Яляви озан186 яняняви мялуматы мцяййян гялиблярдя ифа едир. О юз мярамыны, фикирлярини дейил, юзц дя дахил олмагла жямиййятин алышдыьы, эюзлядийи
яняняви мирасы ифадя едир. Бу няьмялярдя вя онларын мятниндя бюлэядя
кечмишдян бяри йашадылан вя бу бюлэенин сяжиййяви хцсусиййятляри якс
олунмушдур.
Яляви озанларын фяалиййятляри даща чох ящямиййятлидир, чцнки онлар Яляви
жямиййятляриндя щяр кясин дцшцнцб, анжаг ифадя едя билмядиклярини, щям
кечмишя, щям дя щяйатларына уйьун вя юзлц бир формада ифадя едя билирляр.
Онлар мярасимлярдя сюйлянилмяси зярури олан ядяби-поетик ирси там,
мцфяссял билмялидирляр. Ейни заманда яняняви мятнля йанашы юзляриня мцвафиг
цслубда шер дя гоша билярляр.
Жям мярасимини сюз, мусиги вя семащлардан йаранма бир структур кими
эиймятляндирмяк лазымдыр. Там олараг жям, йалныз юзцнц тяшкил едян парчаларын (шер, мусиги, рягс) топлумундан ибарят олмайыб даща чох мянаны вя факторлары ифадя едир. Жям мярасиминдя иштирак едян инсанлар, топлулуьун ичиндяки йерляриня эюря щяр кяс тяряфиндян гябул едилян давраныш формаларына уйьун щярякят
едир. Он ики имамла ялагяли мялуматлар, топлулуьа йабанжы олмайан бир щяйат
вя символик мяналар чярчивясиндя гавранылыр. «Он ики имамын адлары, онлардан
сюз едян вя динляйян топлулуьун, йалнызжа онлар щаггындакы севэиляриндян вя
баьлылыьындан ибарят дейилдир. Мцяййян бир хронолоэийа, сюйлянилдийи вя
динлянилдийи дюврцн щисс, арзу вя щюкмляриндян гопуг тарихи мялуматлар кими
дцшцнцлмяси дейилдир».187
Жямлярдя ифа едилян бу мусигилярин мцяййян бир мювзуда олдуьуну, бу
мювзуну ишляйян дядялярин, буну юзляринин юйряндикляри цсул олан уста-шаэирд
мцнасибятийля анладырлар. Бу янянянин йашамасында вя эяляжяк нясилляря чатдырылмасында да дядялярин бюйцк ролу вар. Дядяляр щадисяляри ишляркян мцяййян
ардыжыллыьы сахлайыр, жямдя оланларын психолоъи вязиййятини дя нязяря алараг дейишляр, няфясляр охумагла, бязян щадисяляри мянтиг йолуйла щялл етмякдя, бязян дя
186 Taxtaчыlarda onlar zakir, bektaшilяrdя aшыq adlanыr.
187 Erol A. “Birlik ve Farklılık Ekseninde Alevilik ve Alevilik Müziği”, Folklor/
Edebiyat, Alevilik Özel Sayısı 1, C.8, S.29, 2002/1, Ankara, Başkent Matbaası, s.
293
185
211
тарихи щадисяляри юзц йашамыш, эюрмцш кими анладараг орада оланлара чатдырырлар. Мювзулар дидактик, щяйати нясищятляр цслубунда сюйлянилир.
Ялявилярин ян ясас хцсусиййятляриндян бири шер вя мусигийя йахын олмаларыдыр. Сцнниляр арасында мусигинин ибадят, дини мярасимлярдя мусиги вя шерин
охунмасы эцнащ сайылыб, гадаьан едилдийи дюврлярдя беля, Ялявиляр арасында
мусиги вя шер инкишаф етмишдир. Бу бахымдан Ялявиляр арасында сарайда ифа
едилян мусигийя вя шеря гаршы щягиги халг мусигиси вя шери йашамышдыр. Ялявиляр
бюйцк халг озанлары йетишдирмиш, тцрк дилинин сафлыьынын горунмасында бюйцк
рол ойнамышлар. Тцркийядяки саз вя сюз яняняси йахын иллярядяк йалныз Ялявилярин
ялиндя галмышдыр.
Саз вя сюз яняняси доьрудан да гядим тцрк мядяниййятинин давамыдыр. Мусиги
гядим тцрк жямиййятиндя йашамы сясляндирян бир елементдир. Дини
мярасимлярдя, ов яйлянжяляриндя, тякя-тяк вурушмаларда, бюйцк савашларда,
доьум вя адвермя мярасимляриндя, ешг етирафларында чальы вя ашыг ифасы ясас бядии
ифадя васитяси кими бюйцк рол ойнамышдыр. Дядя Горгуд бойларында тяхминян
бцтцн ишлярдя мусиги мцщцм йер тутурду. Дастан гящряманлары голча гопузу
чалараг цсйана башларлар. Бюйцк, тящликяли вурушмалара гопузун сясляри иля
щазырланарлар. Ясасян гырх еш, гырх йолдашдан ибарят олан иэидляр султанларыны
голжа гопузларла тяриф едярляр. Султана мусигили сюйляшилярдя кюнцл эцжц верярляр.
Шаман дини мярасимляри дя мусиги мцшайияти алтында щяйата кечирилир, шаман кос
чалар, Яляви жяминдя ися саз чалынар.
«Мцхтялиф Тцрк сазлары арасында ян гядими гопуздур. Гопуз Орта Асийа
тцрклцйцнцн чох гядим дюврялярдяки сазыдыр. Анадолуйа эялян тцркляр бу сазы
бир аз дяйишдирмишляр. Гопуз, яввялжя узун голлу, телли, каманча шяклиндя бир саз
шяклини алыр. Бу сазын бармаг, мызраб вя йай иля чалынан шякилляри вардыр. “Дядя
Горгуд”да, демяк олар ки, щяр бир гящряманын ялиндян голжа гопузу дцшмяз.
Голжа гопузун сапы гол бойунжа узаныр».188
“Ялявилярин топлу ибадят тцрц олан Жям айинляри баьламасыз, шерсиз,
няфяссиз вя мусиги мцшайияти алтында дюнцлян семащсыз (дини рягс) дцшцнцле билмяз. Сцнниликдя Исламда рясм, мусиги, шер вя башга эюрсял сянятляр иля мяшьул
олмаг эцнащ ишлямякля, кафирликля ейни сайылыркян, Ялявиликдя сайгы дуйулан
мяслякляр олараг гябул едилир.”189
Саз еля мцгяддяс сайылыр ки, жямде сазы чалажаг олан закир сазыйла эялир вя
дядядян чалмасы цчцн изн дуасы алыр. Сазсыз жям олмаз.
«Икинжи бир зцмря дя вар ки, яввялкилярин архаларындан эяляряк Бекташи вя
Яляви ядябиййатыны даща чох инкишаф етдирмишдир. Онлар да Сейрани, Дертли, Емращ, Щенэами, Зикри, Федайи, Кензи, Щаки, Мирати вя Босневи кими бу эцн ясярляри сюз бирлийи иля вя щейрятлярля тягдир едилян дяйярли Бекташи халг шаирляридир».190
Бекташиляр арасында щежа вязниндян башга яруз вязни дя эениш йер алмышдыр вя яруз вязниндян истифадя едян шаирляр дя Бекташи жямляриндя чалыб-охуйурлар.
Мущаббетлярдяки ашыг сазы чох мцгяддясдир. Шящяр тяккяляри мущаббетляриня сонрадан каман, канун, уд кими алятляр дя дахил едилмиш, амма кянд
Ялявиляри саздан башга щеч бир мусиги аляти гябул етмямишляр. «Саз о гядяр
мугяддяс сайылмышдыр ки, бюйцк мейдан сазынын он ики телли олмасы, он ики имаBozkurt F. Алевилийин ижтимаи бойутлары. Анкара, Текин йайыневи, 1990, s. 116-177
Şener,C. Şaha doğru giden kervan. Alevilik Nedir? İstanbul, Şahkulu Sultan
Külliyesi Vakfı Yayınları, 1997, s. 68
190 Salcı V.L. Gizli Türk Halk Musikisi ve Türk Halk Musikisinde Armoni
meseleleri. İstanbul, Nümune Matbaası, 1940, s. 17-18
188
189
212
ма ишаре олдуьу гянаятини щасыл етмиш вя бу инаныш бцтцн Яляви голларынын яфкарында-ярканында йерляшмишдир».191
Саз Анадолуда еля йайылмышдыр ки, эцнцмцздя тцрк халг мусигисинин
пианосу йериндядир. Яляви жямляриндя мцтляг саз олур. Анадолу Ялявиляри сазыны
ялиндян бурахмамыш, йашадыглары язиййятляри, дярдлярини, севинжлярини сазыйла диля
эятирмиш, ибадятляриндя дя саза бюйцк йер вермишляр. Беля ки, жямляриндя саз
чалажаьы заман ейниля Гуранда олдуьу кими сазы юпцб, башына гойараг чалар,
сазы йериня асажаьы вя йа бир башгасына веряжяйи заман тякрар юпяряк, башынын
цстцня гойуб верярляр.
Мусиги иля ибадят вя “зикр” етмянин, Аллащы чаьырманын, она дуа етмяйин
гаршылыьы Османлыда “юлцм” иди. Яляви озан Ашыг Дярдли бу зещниййятя гаршы
беля сяслянир:
«Телли саздыр бунун ады,
Ня Айят билир ня гады,
Буну чалан анлар юз,
Шейтан бунун щарасында?
Венедикдя эялир тели,
Ярикдяндир бунун голу,
Щей Аллащын сярсям гулу,
Абдяст алсан алдын демяз,
Намаз гылсан кылдын демяз,
Гады кими щарам йемяз,
Ичиндями чюлцндями,
Бурэусунун башында мы,
Синясинин нахышында мы,
Тут аьажындан тякняси,
Киришдян баьлы пярдяси,
Бе щей инсанын тяряси,
Дярдли кими сарыгсыздыр,
Айаьы да чарыгсыздыр,
Буйнузу йох гавугсуздур,
Шейтан бунун щарасында?».192
Мусиги иля щяйата кечирилян топлу ибадят шяклиня о гядяр ящямиййят верилир
ки, ибадятя башларкян баьламаны (йяни сазы) чалан закир, ашыг, сазяндяр вя б.
баьламаны ялиня алыр вя цч дяфя нийаз едяряк, башына эютцрдцкдян сонра телиня
тохунараг чалмаьа башлайар. «Баьламанын ады Яляви жямляриндя “Телли Гуран”
дыр. Инсан, “Данышан Гуран”, баьлама ися “ Телли Гуран”дыр».193
Йеня орада, с. 21
Zelyut R. Halk şiirinde gerçekçilik. Ankara, Ayko Yayınları, Tomurcuk
Matbaası, 1982, s. 155-156
193 Şener C. Benim Kabem İnsandır. İstanbul, AD Yayıncılık,1996, s. 118
191
192
213
Ялявиликдя мювжуд олан “мювсцм мярасимляри” Бекташиликдя дя вардыр.
Бу мярасимлярин бурахылмаз елементляриндян олан мусиги вя рягс, щяр мярасимдя ейни мараг вя щюрмяти эюрцр. Анжаг, кянд вя шящяр чальыларынын вя
мусигиляринин айрылыьы бу тядбигдя юзцнц эюстярир. Яляви мусигиндя олан пентатоника ясаслы няьмяляр Бекташи мусигисиндя йохдур. Яксиня, Бекташи
мусигисиндя юзцнц чох эюстярян кома сясляр Яляви мусигиндя йохдур. Яляви
баьламасы (сазы) вя каманы йерини Бекташиликдя сянят мусигиси чальыларына
вермишдыр.
Неъат Бирдоьан “Анадолунун эизли кцлтцрц Алевилик” адлы китабында, жемлярдя ифа едилян баьламанын истифадя шяклинин чох кечмишляря ясасландыьыны
билдирир: “Яляви баьламасы дейяркян, бу чальы цзяриндя бир аз дурмаг лазымдыр.
Бизе еля эялир ки, Асийалы кючяри тцрк, Анадолуйа эяляркян юз гопузуну белиня
алыб эятирди. Анадолуда Елам вя Щитит сазыны эюрдц. Чалэы алятляри устасы мечщул
сянятчы ики сазы бирляшдирди. Щазырки саз ортайа чыхды. Анадолунун щяр йериндя
эюрцнян баьлама чешидляри (Диван, Мейдан, Тамбура, Жура, Ребап, Зурба,
Икителли, Чюьцр, Дцтар) жоьрафийа вя етник сябяблярдян кичик фяргляр эюстярди.
Анжаг ня олурса-олсун, сазын мцгяддяслийиня щеч бир хялял эялмяди”.194
Жемал Шенер йазыр: ”Баьламайа вя ону чалан дядяйе мцгяддяс эюзцйля
бахылыр. Бу инанж бялкя гядим тцрк тарихиндян шаманизм дюврцндян галма бир
анлайышдыр. Дядя вя баьлама ялагяси бялкя дя, шаман иля гопуз арасындакы
ялагянин Анадолуйа, Ялявилийя дашынмасыдыр”.195
Ялявилийин шаманизмдян тясирлянмяси щагда елми ядябиййатда кифайят
гядяр фикир йцрцдцлмцшдцр. Мялум олдуьу кими, шаман дини мярасимляри дя
мусигинин мцшайияти иля щяйата кечирилирди. Шаман давул чалырды, Яляви жяминдя
ися саз чалыныр.
Ялявилийин шаманизм вя башга динлярля ялагяси щаггында Фуат Бозкурт
беля йазыр: “Анжаг мусигили дини мярасимляр дцнйанын бир чох дининдя вардыр.
Манищеизмдян гядим Йунан дининядяк бир чох дини мярасимдя мусигинин
сещрли вя тясирли эцжцндян истифадя едилир. Бу бахымдан тцрклярдяки саз вя сюз
янянясини доьрудан бир диня баьламаг сящв оларды. Йалныз баьланмайажаг бир
йер варса о да Исламлыгдыр”.196
Бу анлатмалара Илщан Жям Ерсевен тарихи бир йанашмайла озан вя
озанлыг янянясини оьуз бойларында кечирилян мярасимлярин шяклиня охшатмагда
вя онларын мярасим шякилляриндян бящс едяркян, “Тцркляр, Исламлыьы гябул етмядян яввял дя мярасимляриндя шер, ядябиййат, мусиги вя рягся бюйцк йер верирдиляр. Оьуз Тцркляриндя кечирилян байрамлар, рущун юз араларына эялмяси вя бирликдя олмаларыны тямин етмяк цчцн тяшкил едилян тамашаларды. Бу тамашаларда
гурбанлар кесилир вя щяр оьуз бойуна, кесилян гурбанлардан бир парча верилирди.
Бу байрамларда, Оьуз щюкмдары башда вя тяк отурур, Хатун да гаршысында йер
алырды. Щюкмдарын саь йанында Бозок дейилян цч оьлу, сол йанында да Цчох
дейилян диэяр цч оьлу отурарду. Мейданын ортасында гурбан тыьланыр, орада
олан ики озан (шаман) мярасимин мцхтялиф бюлцмляриндя, мярасимин эедишиня
эюря шерляр охуйурларды...”197- дейир.
Беляликля, Анадолу Ялявилийини шиялярдян айыран ян важиб хцсусиййятляриндян
бири, онун озанлара олан ваьлылыьы вя щюрмятидир. Ибадятляриндя он ики хидмятдян
Birdoğan N. Anadolunun gizli kültürü Alevilik. İstanbul, Berﬁn Ya yı nl ar ı ,
1994, s. 429-430
195
Şener C. Benim Kabem İnsandır. İstanbul, AD Yayıncılık,1996, s. 116
194
196
197
Bozkurt F. Алевилийин ижтимаи бойутлары. Анкара, Текин йайыневи, 1990, s. 117
Erseven İ.C. Alevilerde Semah. İstanbul, ANT Yay. 1996, s. 19
214
бири, бу вязифяйля ялагядар оланыдыр. Анадолу Ялявилийинин бу сащядяки кюкляри бу
тяригятин яслини тяшкил едян гядим инанжларын ян бюйцк ики мянбяйиня ясасланыр.
Бунлардан бири Эюй Танры-Шаман дини, о бири дя Зярдцшт динидир. Щяр ики диндя дя
дини мярасимлярин ян важиб цнсцрц шерля ситайиш етмядир. О бири тяряфдян, гядим
оьузларын щям дин мярасимлярини кечирян, щям дя мяишятляриня йюнялдян шаман
(кам), бахшылар сюйляйяжяклярини шерля сюйляйирлярди. Анадолу озанларынын да бу
мцгяддясликляри вардыр.
Сцнниляр арасында мусиги вя шерин эцнащ щесаб едилиб гадаьан едилдийи дюврлярдя беля, Ялявиляр арасында мусиги вя шер бцтцн гцввясийля ишлянмишдир. Бу
бахымдан сарайда ифа едилян мусигийя вя шеря гаршы щягиги халг мусигиси вя шери
Ялявиляр арасында йашамышдыр. Онлар бюйцк халг озанлары йетишдирмиш, тцрк дилинин
позулмадан йашамасына вя тякмилляшмясиня кюмяк етмишляр.
Яляви мусигиси нцмуняляри аз олса да мювжуддур. Бекташи мусигиси щаггында ися мялуматлар йох дяряжясиндядир. Тцрк дини мусигисини арашдыран
тядгигатларда Бекташи мусигисиндян даща чох, Бекташи мярасим дюврляриня аид
мялуматлар вардыр.
Яляви мусигисинин ясас щиссясини дини мусиги тяшкил едир. Дейишляр ики нювя
бюлцнцр: дини мязмунлу вя дцнйяви мязмунлу. Дцнйяви мязмунлу дейишляр дя
даима инсан йахшылыьыны, камил олмаьын важиблийини эюстярилир. Ялбяття ки, ясас
мювзу - севэи мювзусудур. Бу жцр дейишлярдя тцрк халг мусигисинин бцтцн ясас
мелодик хцсусиййятляри якс олунур. Ана юлчцляр, дцз олмайан юлчцляр истифадя
едилир, тякмилляшдирилир. Закирлик юзлцйцндя бир иш, пешя сащясидир. Йени няьмялярля
йанашы йени юлчцляр дя кяшф едирляр. Гарышыг юлчцляр, тязийя тярзляри беляжя ифа просесиндя мейдана чыхыр.
Неъат Бирдоьан «Анадолунун эизли галмыш мядяниййятц Ялявилик» китабында Ялявилярин кечирдикляри мярасимлярдя бязи мусиги нцмуняляринин ики сясли олдуьуну билдирир вя беля йазыр: “Халг мусигимиздя чох аз олмагла бярабяр арасыра чохсясли мусиги нцмуняляри олдуьу ирели сцрцлмякдя, бязи мисаллар верилир.
Бу чохсясли мусиги савлары, сазларда вя инсан сясляриндя олмаг цзря ики сащядя
дя эюрцлцр. Олдугжа мараглыдыр ки, чохсяслилик (полифони) мисаллары щяр заман дя
Яляви кясимдя эюрцлцр.”198
Ейни дцшцнжядя олан Ващид Лцтфц Салжы ися “Эизли халг мусигиси илк эюрцнцште тяккя мусигиси кими эюрцнсе дя, бу эюрцш сящв бир эюрцш олур. Эизли халг
мусигиси, ачыг халг мусигиси иля бярабяр вя гардаш олан вя ейни тярз вя шякил
ифадя едян вя диэяр нювлярдян бюйцк фярглярля айрылан Тцрк Яляви, Бекташи вя
Гызылбаш мусигисидир. О бири тяригятляр ядябиййат вя мусиги парчаларына-шякилляриня эюря-нитг, семаи, илащи, гязял, девриййя кими адлар вермишляр”199 дейир.
Анжаг Яляви халг озанларынын фяалиййятини жямлярдя вя жям харижиндя тядгиг етмяк лазымдыр. Жямлярдяки вязифянин цмуми ады, дядя иля бирликдя жямин
эедишини тямин етмякдир. Бу хидмят цчцн сечилян закирлярин сайы, бюлэяляря эюря
дяйишир. Жямин нювцня эюря мярасимляри бир озан да ижра едя биляр. Бязян
дядялярин юзляри дя закирлик едир. Дядя йахшы саз чалыб вя охуйурса, илк дуазимамы юзц ифа едир. Бир башга бюлэядян эялян Дядя дя закирлик вязифясини дя юз
бойнуна ала биляр. Анадолуда мцхтялиф бюлэялярдя айры адларла олса беля, бу
вязифя щяр заман вардыр. Жям дядясиз, рящбярсиз олмадыьы кими озансыз да ола
билмяз. Бу озанлар Тцркийядяки жямлярдя фяргли адларла гаршымыза чыхырлар;
Birdoğan N. Anadolunun gizli kültürü Alevilik. İstanbul, Berﬁn Ya yı nl ar ı ,
1994, s. 433-434
199
meseleleri. İstanbul, Nümune Matbaası, 1940, s. 36
198
215
1. Закир: мярасимин дюврляриня эюря чалыб-сюйляйян демякдир. Анадолу Ялявиляриндя ян чох бу ад ишлянилир. Яряб дилиндя бир сюз олуб, Зикр едян, сюйляйян,
сясли олараг “йада салан” демякдир. Яляви олмайан Анадолу халгы арасында да
истифадя едилир.
2. Эцвяндя: Фарс дилиндяки “эцйяндя” сюзцнцн тящриф олунмуш бир шякилдя
дейилишидир. Тахтачыларда, Абдал Муса тяккясиндя бу термин озан ашыг мянасында
истифадя едилир. ”Эцй” яслиндя сюйляйижи демякдир. Она эюря “Эцйендя” дейилиши
сюзцн язяли мянасыны йох едир. Беля ки, “Эцвяндя” олараг ишлядилмяси сящвдир.
Эцвяндя, Балыкесир бюлэясиндяки бир сыра халг ойунунун адыдыр. Сюзцн мянасы ися
“гарачы гызы”дыр. Бязи Яляви бюлэяляриндя саз чалмадан чох эюзел няьмя
охуйанлара бу ад верилир. Бу бюлэялярдя саз чаланлара “сазяндяр” дейилир.
3. Сазяндяр: Еэей Тахтачыларында, Тунжели Сары Салтыглыларында ишлянир.
“Саз” сюзцня ялавя едилян “яндя” фарс дилиндян тяржцмядя “саз чалан” мянасыны
верир. “Сазяндяр”, бу сюзцн тящриф олунмуш формасыдыр.
4. Ашык Баба: Сивас, Токат, Чорум, Анкара Ялявиляринин ишлятдийи бир
тяйиндир. Ейни заманда Бекташилярдя истифадя едилян вя онларын айинляриндя саз
чалан кишийя дейилдир.
Закир, жям башладыьында салона эиряркян дядяйя (баба, мцршцд, пир)
нийазыны едиб хейир-дуасыны алыр. Сазын сап гисми цстя эялмяк шяртиля текне
ашаьыда вя эериде галараг саь голтуг алтына сыхышдырылыр. Дядянин гаршысына кечиб
сырада дурулур. Дядяйя:
Пенче-и ал-и абадан вар нийазым щаггына
Щак-и Баьдад дурнасындан бу авâзым щаггына
Щизмет-и зикря талибим гыл шяфаат щагг цчцн
Йад-ы Шащ-ы Кербелайы едян сазым щаггына
Дястурун ей Шащ! Щиммят ет Ярянляр!
Дейилиб, хейир-дуасы истянилир. Дядя дя бу хейир-дуа истяйиня “Щиммет
Ерянлярдян” дейя жаваб верир.
Яляви мусигисинин нювляри онун рянэарянэлийиня дялалят едир. Жямлярдя
ижра едилян мусиги мярасимлярини тящлил едяк.
Гейд едяк ки, Ялявилярин мусиги янянясиндя ики тип мярасим мювжуддур.
Онлары шярти олараг ‘’бюйцк мярасим’’ вя ‘’кичик мярасим’’ адландырардыг.
Бюйцк вя кичик тяйинляри мярасимлярдяки мусиги бюлцмляринин сайы вя ижра
мцддятини якс етдирир.
Ялявилярдя «бюйцк мярасим»
Дейиш
дуаз имам
Мярсийя
Тювщид
мещражлама
семащ
Тахтачыларда, чепнилярдя, бекташилярдя «бюйцк мярасим»
Няфяс
дуаз
имам
мярсийя
Мещражлама
Бу мярасимляр Ялявилярдя 3-4 саат, тахтачыларда 1,5-2 саат давам едир.
Мярасимин мусиги драматуръи инкишаф хяттинин кулминасийасы семащдыр.
Эюрцндцйц кими, Ялявилярдя бюйцк мярасим даща мющтяшям, рянэарянэдир. Бура артыг мцхтялиф мусиги мязмунуна малик 6 нюв дахилдир.
216
Беляликля, Яляви мусигиси, жямлярдя иштирак едян Дядя, Закир, Мцряббиляр
тяряфиндян ифа едиляряк, йашадылыр. Яляви мусигисиндя бир жох мусиги мядяниййяти
гатларынын яняняси бирляшмишдир. Яски тцркляр Анадолуйа эяляркян юзляринин яски
мядяниййятлярини, кючяри щалда мяскунлашдыьы йерлярдян вя кечиб-эялдикляри
бюлэялярдян юзляриня йахын олан мусиги янянялярини эятирмиш, ейни заманда
индики Тцркийя яразисиндя онлара гядяр мювжуд олан мусиги янянялярини дя яхз
етмишляр.
Лакин Тцркийядя дя заман-заман мядяниййяти йашадан, давам етдирян
шяхсляр, бязи чятинликляря, тязйигляря дя мяруз галмышлар. Бу чятинлик вя тязйигляр
Османлы императорлуьунун йеритдийи айрысечкилик иди. Сцнни идеолоэийасыны
дювлят идаряляри, сцнни дин анлайышыны вя щяйат тярзини гябул вя тяблиь едир,
Ялявилийи ися гябул етмяйяряк, писляйир вя гаралайырдылар.
Ялявилик ялявиляринин фикринжя, игтидар идеолоэийасындан хейли фяргляняряк
жямиййятин даща адил идаря едилмясини мцдафия едир. Дини ибадят сцнни гайдаларындан фяргли бир тярздя дцшцнян вя ижра едян Ялявилийя гаршы гадаьа гойулмуш,
фярманлар йазылмыш, Ялявилик щяр заман олмаг горхусу алтында мювжуд олмушдур. Яляви Жямляриндя “Телли Гуран” адландырылан вя мяишятдя дя щяр заман ишлянилян саз Османлы щакимиййяти дюврцндя гадаьан едилмиш, щятта шейтан ижады
елан едилмишди. Бцтцн бу тязйиг вя гадаьанлара бахмайараг Ялявиляр сазы, Яляви
ядябиййатыны, дцшцнжя вя инанжыны эизли шякилдя йашатмыш, бу эцня гядяр горуйуб
сахламышдыр.
Жямлярдя ифа едилян мусиги Ялявилярин инанж, йашайыш, дцшцнжя тярзини,
фялсяфясини анладыр.
217
TÖRKİYE VE AZERBAYCAN CUMHURİYETLERİ ARASINDAKÛ
İLİŞKİLERİN GELİŞTİRİLMESİNDE
FOLKLORİK ÖNSÖRLßRÈN GÖÚÖ ÂE ÞNEMİ
Érd. Äoç. Är. Gamze Güngörmüş KONA
Èstanbul Éeditepe Óniversitesi Èãòisadi ve
Èdari Áilimler fakóltesi, Èñòàíáóë-Òöðêèéÿ
SSCB’nin dağılmasından sonra bağımsızlığını kazanan Azerbaycan Cumhuriyeti’ni tanıyan ilk devlet Türkiye olmuştur. Özellikle 1993 sonrasında gelişme gösteren ilişkiler yine de istenen düzeye ulaştırılamamış ve bu süreçte istenmeyen bazı
duraksamalarla karşılaşılmıştır. Bu duraksamaların asıl nedeni; Azerbaycan
Cumhuriyeti ile ilişkilerin geçmişte paylaşılan ortak kültürel unsurlar arka plana
itilerek, ekonomik ve siyasi temellere dayandırılması idi. Azerbaycan hükümetleri ile
bugüne dek imzalanan 100’ün üzerindeki anlaşmanın büyük bir kısmını ekonomik
nitelikteki anlaşmalar oluşturmaktadır. Bu süreçte göz ardı edilen; iki dost ve kardeş
ülke arasındaki kültürel benzerlik ve ortaklıkların günümüzün jeopolitik unsurları ile
birleştirilerek bu iki ülkenin jeopolitik birer güce dönüşmesini sağlamak için çaba
sarf edilmesi gerektiği gerçeği olmuştur. Makalede iki ülke arasındaki ortak folklorik
unsurların mevcut ilişkilerin geliştirilmesindeki güç ve öneminden yola çıkılarak
Türkiye ve Azerbaycan hükümetlerinin ikili ilişkileri üst seviyelere çıkarabilmek için
izlemeleri gereken stratejiler ele alınacaktır.
GİRİŞ
Azerbaycan kendi başına bir jeopolitik önem arz etmekten ziyade Kafkasya
bölgesinin jeopolitik önemini oluşturan bir unsur olarak önem taşımaktadır.
Kafkaslar; Rusya-Orta Doğu, Rusya-Akdeniz ve Rusya-Afrika arasında tek geçit
konumundadır. Ayrıca Kafkasya, Anadolu ve Orta Asya arasında bir geçiş yolu
özelliği taşımakta ve bu iki coğrafyanın kesişme yolu üzerinde bulunmaktadır.
Kafkasya bu jeopolitik değerini sahip olduğu petrol ve diğer yer altı kaynakları ile
pekiştirmektedir. Kafkasya bölgesinde yer alan Azerbaycan ise Soğuk Savaş
döneminde Doğu Bloku için önemli bir savunma hattı oluşturuyor, Anadolu ve Orta
Doğu’ya çıkış yolu üzerinde bulunması ile jeopolitik değer kazanıyordu. Ayrıca,
Hazar Denizi, Kara Deniz ve Kafkas Dağları ile Doğu Avrupa için güney kanatta
önemli bir güvence oluşturuyordu. Ermenistan ile birlikte güneye karşı tampon
oluşturuyor ve gerektiğinde bir çıkış noktası olma özelliği taşıyordu. SSCB’nin
dağılmasından sonra ise Azerbaycan Rusya Federasyonu’nun kontrolunda olduğu
takdirde Kafkaslar yönünde bir tampon bölge olarak kullanılabilecek coğrafi
konuma sahip durumdadır. Bu nedenlerle Rusya Federasyonu iki kutuplu dönemde
kendisine bağlı olan ve yeni dönemde pekçok konuda bölgede yer alan diğer ülkelere
bağımlı duruma gelen Azerbaycan ile ilişkilerini koparmamaya ve kendisine bağlı
tutmaya çalışmaktadır. Mevcut düzende Azerbaycan; Rusya Federasyonu, Ýran,
Gürcistan ve Ermenistan ile komşudur. Azerbaycan’ın Rusya Federasyonu
hududundaki komşularının çoğu ise Türk kökenli ve Müslamandırlar. Bu nedenle
Rusya Federasyonu’nda demokratikleşme çabalarının artması Azerbaycan için
güvenli bir ortam yaratacaktır. Komşuları arasında yer alan Ermeniler ile yoğun ikili
sorunları, Rusya Federasyonu’nun kontrol çabaları, Ýran’ın Ţii propagandası,
Gürcistan’ın geleceğinin belirsizliği Azerbaycan’ı sıkıntıya sokmaktadır.
218
Azerbaycan’ın Türkiye için coğrafi önemi ise Türkiye’nin bulunduğu
coğrafya ile Orta Asya bölgesi arasında bir bağlantı oluşturmasından
kaynaklanmaktadır. SSCB döneminde Anadolu’nun Orta Asya’ya bağlanması bir
önem teşkil etmez iken SSCB dağıldıktan sonra Orta Asya bölgesinde bağımsızlığını
kazanan devletlerde yoğun bir Türk varlığının ortaya çıkması Kafkasya’yı Türkiye
için son derece önemli bir coğrafya durumuna getirmiştir. Azerbaycan’ın çok partili
demokratik sisteme geçmesi ve serbest pazar ekonomisine dönüşümü TürkiyeAzerbaycan, Türkiye-Orta Asya ve Azerbaycan-Orta Asya ilişkilerinin gelişimini
sağlayarak bu bölgelerde ortak bir kültür çevresinin oluşturulmasına önemli bir
karkıda bulunacaktır.
Bu makale kapsamında, Türkiye ile Azerbaycan arasında mevcut ikili
ilişkilerin geliştirilmesini gerekli kılan itici güçler açıklanarak, ilişkilerin
geliştirilmesi için yapılması gerekenler tartışılacak ve geliştirilen ilişkilerin Türk ve
Azerbaycan devletlerine sunacağı avantajlar ortaya konacaktır.
1. Türkiye ve Azerbaycan arasındaki ilişkilerin geliştirilmesini gerekli kılan
itici güçler
Sovyetler Birliği’nin dağılmasını takiben Güney Kafkasya bölgesinde yer alan
Azerbaycan’ın bağımsızlığına kavuşması bu devleti olumlu yönde olduğu kadar
olumsuz yönde de etkilemiştir. Bağımsız devlet, bağımsız toprak ve bağımsız
parlamentosuna kavuşan Azerbaycan; bölgesel ve bazı Batılı aktörlerin güç
mücadelesine maruz kalma, serbest piyasa ekonomisinin kurum ve kurallarını
geliştirememe, Rusya Federasyonu’nun etkinlik kurma isteğiyle karşılaşma,
demokrasi kültürünü yeterince olgunlaştıramama, sahip olduğu petrolü istediği
şekilde yönlendirememe türünden bir dizi sorunla yüzleşmek durumunda kalmıştır.
Bu başlık altında, Türkiye ve Azerbaycan arasındaki ilişkilerin geliştirilmesini
gerekli kılan unsurlar açıklanacaktır.
a. Güç Mücadelesi
SSCB’nin dağılmasının ardından Moskova’nın Sovyetler Birliği döneminde
kendisine bağlı bulunan diğer cumhuriyetlerin yanı sıra Kafkasya’daki cumhuriyetler
üzerinde de kontrolü kaybetmesiyle birlikte 20. yüzyılın başında bölgede yaşanan
güç mücadelesi yeniden gündeme gelmeye başlamıştır. Kafkasya bölgesi ve Hazar
havzasında bulunan enerji kaynakları ve bu kaynakların taşınması için önerilen
güzergahlara ilişkin güç mücadelesine İran ve Rusya bölge ülkesi olarak, Çin ise
bölge dışından katılırken, ABD Rusya Federasyonu’nun etkinliğini kırmak için
Türkiye’yi yanına alarak bu güç mücadelesinde yerini almıştır. Bölgede yer alan
petrolün çıkarılması ve dünya pazarlarına ulaştırılması bölgede yer alan ülkeler
üzerinde olumlu bir etki yaratacak olmasının yanı sıra, petrolün çıkarılması ve
ulaştırılmasını finanse edecek Batılı ülkelerin bu oluşumda alacakları payın
büyüklüğü bu ülkelerin bölgeye olan ilgisini artırmaktadır. (Rick Swinson; Caucasus
Regional Security for the 21th century, Tbilisi-Georgia, March 13-14/1999,
http://geolinks.virtualave.net/caucasus/sia.htm) Bu bağlamda, bölgede yaşanan
‘Büyük Oyun’un ‘Büyük Kazanç’ anlayışına dönüştüğünü söylemek mümkündür.
(Richard Girgasion; NagornoKarabagh Democracy: ‘Great Game’ becomes ‘Great
Gain’, The Analyst Biweekly Briefing, April 26, 2000, Sahip olduğu petrol
rezervleri nedeniyle bölgede çekim merkezi haline dönüşen Azerbaycan’a yönelik
olarak sergilenen güç mücadelesinde yer alan devletleri ve bu devletlerin oynamakta
oldukları güç oyununu şu şekilde açıklamak mümkündür.
219
İran
İran’ın Azerbaycan nezdinde uyguladığı güç mücadelesi üç yönlü ele
alınmalıdır: İran’da bulunan Azerbaycan Türkleri, Talışlar ve petrol. 80’e yakın
etnik grubun bulunduğu İran’da Azerbaycan Türkleri bu etnik grupların arasında
sayıca ilk sırada yer almaktadır. İran’daki Azerbaycan Türklerinin sayısı kabaca 30
milyon olarak belirtilmektedir.
SSCB’nin dağılmasından sonra Azerbaycan Cumhuriyeti’nin bağımsızlığını
kazanması İran’da yaşayan Azerbaycan Türklerinin bilinçlenmesine destek
olmuştur. Bu süreci takiben uzun yıllardır süregelen ‘İran vatanımızdır’ şeklindeki
İran söylemi zedelenmeye başlamış ve Azerbaycan’da oluşan siyasi örgütlerden
bazıları yayınladıkları bildirilerde Güney Azerbaycan’ın İran’dan ayrılması ve
Kuzey Azerbaycan’la birleşmesi gerektiğinden bahsetmeye başlamışlardır. (David
Nissman, 1995, ss.20-24) 1989 yılında kurulmuş olan Halk Cephesi lideri Ebulfeyz
Elçibey’in uzun dönemde İran’da yaşayan Azerbaycan Türkleri ile Kuzey
Azerbaycan’ın birleşeceğini açıklaması, Tahran’ı bölgeye ilişkin yeni politikalar
oluşturmaya yönlendirmiştir. (Milliyet, 5 Şubat 1990) Elçibey’in Birleşik
Azerbaycan Birliği yapılandırıldıktan sonra gerçek Azerbaycan Cumhuriyeti’nin
Kuzey Azerbaycan ile Güney Azerbaycan’ın birleşmesinin ardından kurulacağını
belirtmesi ve bu birleşmenin Birleşik Azerbaycan Yurtları (Devleti) şeklinde
adlandırılmasına ilişkin ısrarlı tavrı (bkz. Elçibey, 1998) İran’ın Azerbaycan
karşısındaki güç mücadelesini Rusya nezdinde güçlendirmesini teşvik etmiştir. Bu
gelişmelerin yanı sıra, ABD’nin kendisini bölgeden dışlama çabalarını da dikkate
alan İran yönetimi bölge bağlamında Moskova ile işbirliği geliştirmeyi olmazsa
olmaz kabul etmeye başlamıştır.
İran’ın Azerbaycan karşısında yürüttüğü güç mücadelesinin bir diğer
unsurunu Azerbaycan’daki azınlıklar arasında bulunan Talışlar oluşturmaktadır.
İran pekçok azınlık arasında yoğunlukla Azerbaycan’ın güney doğu kesiminde
yaşayan yaklaşık 100 bin civarındaki Talış’ı Şiiliği ve dil yakınlığını kullanarak
Azerbaycan’a karşı kışkırtmaktadır. Azeriler ve Talışlar arasında tarih boyunca
etnik nedenlere dayalı bir çatışma tespit edilmemiştir. Ancak, Azerbaycan
Cumhuriyeti’nin bağımsızlık mücadelesi esnasında güçlenen Türk milliyetçiliği
karşısında Talış kimliğinin vurgulanmaya başlanması bölgede gerginliği
tırmandırmıştır. Gerginlik en üst noktaya, Güney bölgesinin merkezden ayrılma
hareketlerinin arttığı 1993 yılında ulaşmıştır. (Musabeyov, 2001, ss.189-190)
İran’ın Azerbaycan üzerinde etkinlik kurma ve Azerbaycan’ı yönlendirme
çabalarının üçüncü unsurunu ise İran’ın Hazar petrollerine ilişkin tavrı
oluşturmaktadır. Hazar petrollerinin Batı doğrultusunu takip ederek taşınması Rusya
Federasyonu hariç pek çok devletin tercihidir. Ancak, petrolün taşınması konusu
tartışılırken Hazar’ın statüsü meselesi de gündeme getirilmektedir. Hazar’a kıyısı
bulunan devletler genelde bu meselenin çözümünü milli sektörlere bağlı olarak
istemektedirler. Ancak, bölge devletlerinden Rusya ve İran Hazar’ın bu şekilde
tasnif edilmesine katılmamaktadırlar. Rusya ve İran Hazar’ın milli sektörlere
bölünmesini değil 1921 anlaşmasına göre göl olarak kabul edilerek, Hazar’daki
kaynakların ortaklaşa paylaştırılmasını talep etmektedirler. (Sarıahmetoğlu, 1998,
s.33) Hazar petrolünün %80’inin Azerbaycan ve Kazakistan’a ait sektörlerinde
bulunduğu dikkate alınırsa Rusya ve İran’ın göl hukukuna dayanan ortak mülkiyet
220
ilkesi gereğince Hazar petrollerinin ortak paylaşımı üzerinde niçin ısrarlı oldukları
anlaşılacaktır.
İran, Azerbaycan karşısındaki güç mücadelesi oyununa bu üç unsuru
kullanarak katılarak, Azerbaycan’ı etkinsizleştirmek ve kontrol edilebilir duruma
getirmek istemektedir.
Çin
Dünya ekonomisinde gayet önemli bir yer tutan Çin’in genişleyen ekonomisi
için yakın bir gelecekte Orta Doğu, Kafkasya ve Orta Asya bölgelerinde yer alan
kaynaklara yönelerek, bu kaynakları değerlendirmesi kuvvetle muhtemeldir. Çin
mevcut durumda enerji kaynaklarının yaklaşık 4/3’ünü kömürden karşılamaktadır.
Kömürün yanısıra genişleyen ekonomisinin enerji ihtiyacını karşılamak üzere
özellikle son dönemlerde doğalgaza yönelmiştir. Çin, doğalgaz ve petrol talebinde
karşılaşacağı artış nedeniyle Hazar havzası ülkeleriyle görüşmelere başlamıştır. (D.
Shambaug, 2000, s.74) Bunun yanısıra Çin; Azerbaycan ve Ýran gibi bölge
ülkeleriyle ilişkilerini güçlendirmek amacıyla girişimlerde bulunmaktadır. Kafkasya
bölgesine ilişkin beklentileri ve somut girişimleri dikkate alındığında Çin gibi büyük
bir devletin Kafkasya genelinde sergilenmekte olan güç mücadelesinde yerini
almakta olduğunu ve böylelikle yakın bir gelecekte bu mücadelenin genişleyip,
derinleşeceğini iddia etmenin yanlış olmayacağını belirtmek yerinde olacaktır.
ABD
ABD’nin Kafkasya’ya ilişkin politikası temel olarak beş unsur üzerinde
yoğunlaşmaktadır: Herhangi bir bölgesel ya da bölge dışından devletin bu bölge
üzerinde kısmi ya da tam hakimiyet kurmasını engellemek, bölgede yer alan enerji
kaynaklarını Ýran ve Rusya’nın kontrolü olmaksızın kendi tercih ettiği
güzergahlardan dünya pazarlarına sunulmasını sağlamak, bölgesel çatışmaların
barışçı yollardan çözüme kavuşturulması sağlanarak bölge devletlerinin öncelikle
kendi aralarında daha sonra ise dünya ile entegrasyonunu temin etmek, bölge
devletlerinin demokratikleşme ve Pazar ekonomisine geçişlerini kolaylaştırmak ve
sağlamlaştırmak, Ermenistan’ın menfaatlerini kollamak ve korumak. 1997 yılına dek
bölge devletleri ile mesafeli ilişkiler kurmayı prensip edinen ABD, 1997 yılında
bölgeye yönelik dış politika algılamasında yaptığı radikal değişiklikler neticesinde bu
beş temel unsur uzerinde yoğunlaşmaya başlamıştır. ABD’nin Kafkasya bölgesine
ilişkin olarak geliştirdiği dış politikası belli bazı amaçları gerçekleştirmeyi
amaçlamaktadır. ABD, herhangi bir bölgesel ya da bölge dışından bir gücün
Kafkasya’da tam ya da kısmi kontrol tesis etmesini engelleyerek bölgedeki
etkinliğini artırmak ve bu bölgede en temel belirleyici devlet olmak istemektedir. Öte
yandan, bölgede Rusya’nın enerji kaynakları üzerindeki mevcut ve olası artan
kontrolünü azaltarak ya da tümü ile ortadan kaldırıp, bölgenin enerji kaynaklarını
kendi tercih ettiği ülkeden geçirerek kendisi için büyük önem taşıyan enerji
kaynaklarının güvenliğini kontrolü altına almayı planlamaktadır. (Efegil, 2000,
ss.188-190) Böylelikle ABD, hem Rusya’nın bölgedeki etkinliğini kırabilecek hem
de kendisine Orta Doğu petrolüne alternatif bir petrol bölgesi yaratabilecektir.
Ermenistan’a en çok kayırılan ülke muamelesi yaparak ise ABD kongresindeki
yönlendirme gücü tartışılmaz olan Ermeni lobisini tatmin edebilecektir.
221
ABD’nin Azerbaycan özelinde yürüttüğü politikalar ise daha çok Azeri enerji
kaynaklarının Bakü-Tiflis-Ceyhan hattından taşınmasını sağlamak üzerinde
yoğunlaşmıştır. ABD, Kafkasların istikrarının sağlanması ve bölgede Rus
etkinliğinin azaltılması için Karabağ sorununun çözümünü kaçınılmaz olarak
değerlendirmektedir. İkinci Irak opersyonunu takiben gündeme getirdiği Büyük Orta
Doğu Projesi’ kapsamında ABD, Orta Doğu, Kafkasya ve Orta Asya coğrafyalarını
birbirini tamamlayan bir bütünün parçaları olarak algılamakta demokratikleşme,
enerji güvenliği, bölgesel ve uluslararası entegrasyon gibi kavramları bu bütünü
oluşturan tüm devletlerde eş zamanlı olarak geliştirmek istemektedir. Bu nedenle,
ABD’nin Azerbaycan’a yönelik girişimlerinin yakın dönemde yoğunlaşacağı
düşünülmelidir.
Rusya Federasyonu
SSCB döneminde Moskova-Azerbaycan ilişkileri Merkez-eyalet düzeyinde
tesis edilmiştir. Moskova’nın Azerbaycan üzerindeki mutlak hakimiyet sistemi
SSCB’nin yıkılması ve Azerbaycan’ın bağımsızlığını ilan etmesiyle ortadan
kalkmıştır. Sahip olduğu enerji kaynakları ve önemli coğrafi konumu gibi nedenlerle
Rusya Federasyonu bağımsızlığını kazanan Azerbaycan üzerinde halen çeşitli
araçlarla askeri, siyasi ve ekonomik etkinliğini yoğunlaştırmak istemektedir.
Mutellibov döneminde Rusya ile ortak hareket eden Azerbaycan, Azerbaycan Halk
Cephesi iktidarı sürecinde ise Rusya ile eşit ortaklık fikrine dayanarak Rus ordusunu
ülkeden çıkarmış, BDT üyeliğini reddetmiş, RF’yi petrol görüşmelerinde saf dışı
bırakmıştır. Rusya karşıtı Elçibey’e darbe girişiminde bulunularak, iktidardan
düşürülmesi ve Rusya’nın Yakın Çevre Doktrininin ilanıyla 1993 yılından sonra
ilişkiler farklı bir düzleme kaymıştır. (Lepingwell, 1994, ss.72-89) Ýktidara gelen
Aliyev yönetimi öncelikle Rusya’nın tepkisini azaltmak ve zamanla Batıya yönelmek
gibi amaçları ilke edinmiştir. Rusya’yı dengede tutarak ancak fazla tavizler
vermeden Batıyla ilişkiler geliştirilmiş, pek çok petrol anlaşması imzalanarak Batılı
şirketlerin yatırımları ülkeye çekilmiştir. Ancak Putin’in iktidara gelişiyle birlikte
Rusya SSCB coğrafyasındaki ülkelerle ilişkilerini BDT çerçevesinde sürdürmeyi
amaçladığını açıklayarak, bölge üzerinde etkinliğini artıracağının sinyallerini
vermiştir.
Rusya’nın Azerbaycan’a yönelik politikaları iki temel unsur çerçevesinde
şekillenmektedir: Azerbaycan’ın coğrafi konumu ve sahip olduğu enerji kaynakları.
Bu temel iki unsur çerçevesinde Rusya’nın Azerbaycan’a ilişkin dış politika
amaçları ise şu şekilde özetlenebilir: (Cafersoy, 2001, ss.287-288) Rusya
Azerbaycan üzerinde etkinliğini artırarak Anadolu, Yakın Doğu ve Orta Doğu
coğrafyalarına geçişini sağlayabilir, Kafkasya ve Orta Asya coğrafyalarında yer
alan müslüman ve Türk kökenli halklarla ilişkilerini geliştirmek isteyen Türkiye için
Azerbaycan coğrafi açıdan bir geçit oluşturmaktadır. Türkiye’nin bu coğrafyalara
ilişkin etkinliğini kırmak Rusya için Türkiye’nin jeokültürel bir havza yaratmasını
engelleyecektir. Bu amaca ulaşmak için ise Rusya, Azerbaycan üzerindeki
kontrolünü artırmayı hedeflemektedir. Bunun yanısıra Azerbaycan’ın zengin enerji
kaynakları Rusya için büyük önem taşımaktadır. Azeri petrolünü kendisine siyasi ve
ekonomik yarar sağlayacak güzergahtan geçirmek hem Batının hem de Türkiye’nin
Azerbaycan ve Kafkasya üzerindeki etkinliğinin kırılmasını sağlayacak ayrıca
Azerbaycan’ın Rusya’ya olan bağımlılığını artıracaktır. Rusya ayrıca Şii İran’ın Şii
222
Azerbaycan üzerindeki olası etkinlik artırma teşebbüslerini de engellemeye
çalışmaktadır.
Sıralanan bu amaçlar içinde yegane belirleyenin petrol olduğunu belirtmekte
fayda vardır. 20 Eylül 1994 yılında imzalanan anlaşma ile Azeri petrolünün Batılı
şirketlere açılmasını engelleyemeyen ve sadece %10’luk bir hisse ile yetinmek
durumunda kalan Rusya bu tarihten itibaren Azerbaycan’ın yaptığı petrol
anlaşmalarından daha yüksek pay almaya ve Azeri petrolünü Batı pazarlarına
ulaştıracak boru hattının kendi toprakları üzerinden geçmesini sağlamaya
çalışmaktadır. Rusya bu iki hedefe ulaşmak için Azeri ana petrolünün Bakü-TiflisCeyhan güzergahından taşınmasına karşı çıkmakta ve Bakü-Novorossisk hattını
gündemde tutmaya çalışmaktadır. Bunun yanısıra Rusya, Hazar’ın statüsünün deniz
olduğunu savunarak, Hazar Denizi’ndeki kaynakların ortak kullanılması gerektiğini
vurgulamaktadır. (Nesibli, 2000, s.17)
Rusya için sıralanan nedenlerle büyük bir önem arz eden Azerbaycan’da Rus
etkinliğinin ABD’ye rağmen devam edeceği ve Rusya’nın Azerbaycan’ı çeşitli
araçları kullanarak etkinliği altında tutmaktan vazgeçmeyeceği açıktır. Bu şartlar
altında ise Rusya yoğunlukla Azerbaycan’la ilişkili olmak üzere bölgede güç
mücadelesinde başat aktör olma konumunu sürdürecektir.
Ermenistan
Azerbaycan’ın Ermenistan ile yaşadığı Karabağ sorunu Azerbaycan’ın kendi
bölgesinde yüzleştiği güç mücadelesi kategorisine direkt biçimde entegre edilemese
de Azerbaycan’ın diğer ülkeler karşısında maruz kaldığı güç oyununda Ermenistan
sorunu bu ülkenin siyasal, ekonomik ve sosyal açılardan yıpranması ile
neticelendiğinden bu başlık altında incelenmesi uygun olacaktır. Muhtar Cumhuriyet
statüsünde bulunan Dağlık Karabağ’ın sorun olarak belirmesi, SSCB’nin dağılma
sürecinde Dağlık Karabağ Ermenilerinin Ermenistan’a bağlanma istekleri
neticesinde ortaya çıkmıştır. Bu istekleri takiben silahlı çatışmaya dönüşen Dağlık
Karabağ sorunu bu bölgenin dışına taşarak Ermeniler Azerbaycan’ın içlerine kadar
ilerlemişlerdir. 1993 yılına gelindiğinde ise Ermeniler Dağlık Karabağ’ın tümünü
işgal ettikleri gibi Azerbaycan topraklarının da yaklaşık 1/15’ini işgal etmiş
durumdaydılar. (Cohen, 1994, ss.62-63) Bu süreç esnasında Ermenistan’da
Türklerin yer aldığı 200’ün üzerinde Türk yerleşim birimi Ermenilerce boşaltılarak 1
milyondan fazla Azerbaycan Türkü göçe zorlanmıştır. Bu göçmenler; barınma,
geçinme, işsizlik, eğitim ve sağlık sorunları gibi bir dizi halli zor sorunu da
beraberlerinde getirmişlerdir.
Ermenistan’ın Azeri topraklarını işgali sürecinde Türkiye içte Azerbaycan’a
tam destek veren politikalar izlemesine rağmen Fransa ve ABD’de yaşayan
Ermenilerin gücünü, Ermenistan’ın Türkiye’ye yönelik Büyük Ermenistan
hayallerini, Rusya’nın olası tepkisini, ABD’nin dış politikadaki tavrını ve kendi
siyasi-ekonomik engellerini dikkate alarak tarafsız bir politika izlemeyi tercih
etmiştir.
Ülkeler bazında incelemeye çalıştığımız Azerbaycan nezdinde sergilenen güç
oyunu Türk ve Azeri ilişkilerini geliştirmeyi gerekli kılan itici unsurlardan en başat
olanıdır.
b. Serbest Piyasa Ekonomisine Geçiş Aşamasında Yaşanan Zorluklar
223
SSCB’nin dağılmasını izleyen süreçte liberal ekonomi politikalarına ilişkin
hemen hiçbir pratikleri olmayan eski Sovyet cumhuriyetleri bağımsızlığın ilk beş
yılında ekonominin çeşitli alanlarında ciddi zorluklarla karşılaşmışlardır. Eski
Sovyet cumhuriyetlerinden biri olan Azerbaycan da benzer zorluklarla derinden
yüzleşmiştir ve halen kısmen de olsa bu zorlukların etkisini hissetmektedir.
Azerbaycan bağımsızlığın hemen ertesi üretim güçlükleriyle birlikte BDT pazarlarını
da kaybetmişti. Gerekli ekonomik reformları yapacak bilgi ve tecrübeye sahip
olmaması, Ermenistan’la olan savaşa büyük miktarlarda para ayrılması, yabancı
yatırımların ülkeye çekilememesi, özelleştirmenin başlatılamaması gibi nedenlerle
Azerbaycan özellikle bağımsızlığın ilk beş yılı ekonomik açıdan darboğaza
sürüklenmiştir. (Oğan, 1996, s.59) Devletin ekonomideki rolünü azaltmak amacıyla
1995 yılından sonra uygulanmaya başlanan birinci özelleştirme ve gecikmeli olarak
uygulamaya konan ikinci özelleştirme programları ekonomiye ciddi bir ivme
kazandıramamıştır. Ancak 1996 yılından sonra uygulanan özelleştirme programları
ile devlet büyük bir gelir elde etmiştir. Ýklim çok elverişli olmasına rağmen bilgi,
tecrübe ve ekipman yetersizliği gibi nedenlerle tarım sektörünün ekonomiye katkısı
coğrafi şartların tarım sektörüne sunduğu katkı oranında değildir. Nüfusun yarıya
yakın bir kısmının tarım sektöründe istihdam edilmesine ve tarım sektötünün enerji
sektöründen sonra Azerbaycan ekonomisinde ikinci sırada yer almasına rağmen
tarımın ekonomik kalkınmaya desteği beklenen düzeyde değildir. (Bkz. AzerbaycanTarım ve Tarıma Dayalı Sanayinin yapısı ve Türkiye ile Ýlişkilerin
Değerlendirilmesi, TOBB Yy., Ankara, 1995) Sanayi sektöründe ise SSCB’den
kalma düşük teknolojiye sahip, atıl tesisler sanayi üretiminin istenen seviyelere
yükselmesini engellemektedir. Ayrıca SSCB döneminde Moskova tarafından
yoğunlukla bir tarım ülkesi olarak değerlendirilen bu nedenle kendi sanayisini
kurmaktan mahrum bırakılan Azerbaycan bağımsızlığını elde ettikten sonraki
dönemde sanayi sektöründe önemli bir gelişme kaydedememiştir. Sanayi sektöründe
petrol ve petrol ürünleri ilk sıralarda yer almaktadır. Mevcut durumda Azerbaycan,
petrolünün büyük bir kısmını işlenmemiş bir kısmını ise yarı işlenmiş olarak
satmaktadır. Yeni bir mali sistemi yapılandırma aşamasında bulunan Azerbaycan’ın
bu süreçte en büyük zorluğu gerekli maddi kaynağa sahip olmamasıdır. Merkez
Bankası’nın mali piyasalar üzerindeki kontrolü halen sıkıdır. Bankalara güven
duymayan halk tasarrufunu banka sistemi dışında değerlendirmektedir. Bankacılık
sektöründe, zamanında çok düşük sermayelerle kurulmuş gereğinden fazla, genelde
tek şubeli, yeterli sermayeye sahip olmayan ticari bankalar bulunmaktadır.
Enflasyon oranları çoğunlukla yüksek seyretmektedir. Azerbaycan’ın dış ticaret
hacmindeki bariz büyümeye 1995 sonrası dönemde rastlanmaktadır. İhraç
kalemlerinin büyük bir kısmını petrol ürünleri oluşturmaktadır. Petrol fiyatlarındaki
artış Azerbaycan’ın ticaret açıklarını kapatmasına yardımcı olmaktadır.
Ekonomik alanda yüzleşilen darboğazın 1995 sonrasında kısmen aşılmasında
en önemli etken, 20 Eylül 1994 yılında Bakü’de imzalanan ve ‘asrın anlaşması’
olarak bilinen anlaşmadan sonra pek çok Batılı şirketin Azerbaycan’da yatırım
yapmaya başlamasıdır. 2001’de 15 milyon ton civarında olan Azerbaycan ham
petrol üretiminin 2010’da 70 milyon ton, 2020’de 120 milyon ton’a yükseleceği,
buna paralel olarak 2001’de 9 milyon ton olan yıllık petrol ihracatının 2010 yılında
55 milyon ton, 2020’de ise 94 milyon ton’a yükselmesi beklenmektedir.
(International Energy Agency-Caspian Oil and Gas, The Supply Potential of Central
Asia and Transcaucasia, OECD/IEA Pub., Paris, 1998) Böylece, ham petrol
üretiminden ihracata ayrılan pay da oldukça yükselecektir.
224
Türkiye’nin Azerbaycan’ın yüzleştiği bu ekonomik sorunların halline ilişkin
katkısı, Azerbaycan’ın ise dış ekonomik ilişkiler bağlamında Türkiye’yle olan ilişkisi
farklı nedenlerle istenen düzeylere ulaşamamıştır. Özellikle yabancı yatırımcıların
Azerbaycan ekonomisindeki paylarının genişlemesiyle birlikte Türkiye’nin
Azerbaycan’a olan ihracatında bir gerileme olmuştur. Direkt karayolu bağlantımızın
olmaması ise diğer bir olumsuz faktördür. Azerbaycan’ın BDT üyesi oluşu bu
devleti diğer BDT üye ülkeleriyle ekonomik ilişkiye bir ölçüde zorlamaktadır.
Rusya’nın halen eski SSCB ülkeleri üzerindeki etkinliği de Türk-Azeri ekonomik
ilişkilerini sınırlamaktadır. Azerbaycanla karayolu bağlantısını sağladığımız
Gürcistan’ın koyduğu yüksek vergiler, İran’ın getirdiği tonaj sınırlamaları, ayrıca
gümrükleme sıkıntıları, vize uygulamaları, Pazar ekonomisiyle çelişen bazı yasa ve
uygulamalar, kayıt dışı ekonomiden kaynaklanan haksız rekabet ortamı,
bürokrasinin hantallığı Türkiye ve Azerbaycan arasındaki ekonomik ve ticari
ilişkilerin gelişmesini engellemektedir. (Oğan, 2001, s. 77)
Değinilen bu aksaklıkların zaman içinde giderilebilmesi, bu türden
aksaklıkları 1983 sonrası dönemde Pazar ekonomisine geçiş sürecinde derinden
yaşamış olan Türkiye’nin bilgi ve tecrübelerinden azami derecede faydalanılmasıyla
mümkündür. Azerbaycan’ın yaşamakta olduğu ekonomik zorluklar bu aşamada iki
ülke arasındaki işbirliğinin geliştirilmesini gerektiren itici unsurlardan biri
durumundadır.
c. Demokrasiye Geçiş Aşamasında Yaşanan Zorluklar
Azerbaycan SSCB yönetiminde yer almış olan diğer tüm Sovyet
cumhuriyetleri gibi uzun yıllar komünist sistemin bir parçası durumundaydı.
Bağımsızlığını ilan ettiği 1991 yılından bu yana ise demokratik sistem ve kültürün
kurum ve kurallarını yapılandırma çabası içindedir. 1990 yılından hemen sonra
demokrasiye geçiş aşamasında ilk yoğun telkin ve destek, bu eski Sovyet
cumhuriyetlerini Rusya Federasyonu’nun etki alanından kurtarabilmek ve bu yeni
bağımsız cumhuriyetlerin Batı ve dünya ile tam entegrasyonunu sağlamak amacıyla
Batılı devletler tarafından verilmiştir. Ancak, çeşitli nedenlerle Azerbaycan ve diğer
cumhuriyetlerin çok partili demokratik sisteme tam anlamıyla geçmeleri
sağlanamamıştır. Bu sancılı süreci yaratan çeşitli nedenler bulunmaktadır.
(Alexander Rondeli, 2000, ss. 56-61)
Öncelikle, mevcut düzende Güney Kafkasya coğrafyasında baskın durumda
bulunan sosyal değer ve prensipler demokratik olmayan SSCB öncesi ve SSCB
dönemlerinin doğal bir sonucu olarak düşünülmelidir. Uzun yıllar sistemi
şekillendiren bu demokratik olmayan sosyal değer ve prensipler üzerine
yapılandırılmaya çalışılan demokratik kurum ve kurallar hem devleti yöneten
komünist kültür içinde yetişen şu anki siyasi elit hem de bu eski yapılanma içinde
uzun yıllar yaşamış olan halk tarafından yadırganmış ya da bu iki kesim tarafından
dirençle karşılanmıştır. Bu nedenle, demokrasinin tam anlamıyla tesis edilebilmesi
için gereken en önemli unsur, alışmayı kolaylaştıracak zaman ve bu devletlere
verilecek maddi ve manevi destektir.
Eski komünist kültürün demokrasiye geçiş aşamasında yarattığı
‘alışkanlıkların bırakılamaması’ türünden zorlukların yanısıra, etnik milliyetçiliğin
sebep olduğu ayrılıkçı hareketler, bu ayrılıkçı hareketlerin bölgesel ya da global bir
güç ya da güçler tarafından desteklenmesi gibi unsurlar da demokrasiye geçişi
zorlaştırmaktadır. Bölgesel ve uluslararası değer ve ideolojilerin gelişimini ve
225
kabulünü adeta yasaklayan etnik milliyetçilik bu bölgede ve Azerbaycan’da
demokrasiye geçiş aşamasında ciddi bir engel oluşturmaktadır. Etnik nedenlere
dayanan ayrılıkçı hareketler devam ettiği ve başka devletlerce desteklendiği sürece
güçlü devletlerin kurulması ve demokrasinin tesisi güç olacaktır.
Eski ekonomik ve siyasal sistemden yeni ekonomik ve siyasal sisteme geçiş
aşamasında her devletin güçlü bir devlet yapılanmasına ihtiyacı vardır. Oysa,
Azerbaycan’da yapılandırılmaya çalışılan güçlü devletin bölge bazında örnek
alabileceği herhangi bir güçlü devlet oluşumu bulunmamaktadır. Ayrıca, ciddi
sosyo-ekonomik krizlerin ve etnik kökenli ayrılıkçı hareketlerin yoğun olarak
yaşanmakta olduğu, güvenliğin gayet kırılgan yapıya sahip olduğu, bölgesel ve
global devletlerin güç oyununu yoğunlukla sergilemekten kaçınmadıkları düzende
güçlü bir devletin oluşturulması gayet güçtür. Böylece, devletin bu denli kırılgan
yapısı çerçevesinde demokratik sisteme tam entegrasyon süreci Azerbaycan için
sancılı olmaktadır.
Bölgesel çelişki ve çatışmaların yoğun olduğu devletler, devlet oluşturma ve
bölgesel devletlerle işbirliği süreçlerinde diğerlerine kıyasla daha az avantajlı
durumdadırlar. Bu türden çatışmalar bu devletlerin iç güvenliklerini etkilediği gibi
demokratikleşmelerine de zarar vermektedirler. Çünkü, demokratik kurum ve
kuralların oluşturulabilmesi için maddi kaynağa ihtiyaç duyan devletler bu
devletlerin demokratik kurum ve kuralları oluşturmalarına maddi destek vermeye
hazır olan diğer devletleri süre gelen çatışmalardan dolayı uzaklaştırmaktadırlar.
Demokrasiye geçiş aşamasında beliren bir diğer engel de konsensüs eksiğidir.
Ekonomik, siyasal ve sosyal yapılarını yeniden inşa etme sürecinde olan Azerbaycan
gibi devletlerde mevcut ekonomik ve sosyal krizlerden ötürü yöneten ve yönetilenler
arasında derin bir ayrılık söz konusudur. Genelde sosyal kutuplaşmayla neticelenen
bu ayrılık ise demokratikleşmenin gerçekleştirilmesi için gerekli olan konsensüsün
oluşumunu engellemektedir.
Azerbaycan’ın mevcut anayasası da bu devletin demokratik bir sistem kurma
ve demokratik sistemin kurumlarını oluşturma aşamasında bir engel teşkil
etmektedir. Anayasada yürütmenin aşırı biçimde güçlendirilmiş olması Azerbaycan
gibi totaliter pratikleri uzun süre uygulamak zorunda kalmış bir devlet için avantajlı
bir durum değildir. Yürütme yetkisi Başkan’a verilmiştir. Böylece, halk tarafından
seçilen Başkan hem devletin hem de hükümetin başıdır. Başkanın meclise karşı
siyasi bir sorumluluğu yoktur ve yetkileri çok geniştir. Bakanlar Kurulu yürütme
görevini yerine getirmede Başkana yardımcı bir niteliğe sahiptir. Başkan Milli
Meclisin onayını almadan da Başbakanı atayabilir. Hükümet Başkana karşı
sorumludur. Yürütmenin bu denli güçlendirilmiş olması, yürütmenin istendiği anda
kişiselleştirilebileceği ihtimalini de gündeme getirmektedir. Belli başlı insan hakları
kuruluşları tarafından yayınlanan raporlarda, Azerbaycan’da yargı sisteminin
yürütmenin etkisine açık olduğu ve yolsuzluk olaylarının yaşandığı tespitlerine yer
verilmektedir. (Gönenç, 1998, s.216)
Azerbaycan Cumhuriyetinin demokrasiye geçiş aşamasında yüzleştiği bu
sorunların giderilebilmesi ve demokratik kurum ve kuralların oluşturulabilmesi için
Türkiye gibi bir dost ve kardeş ülkenin deneyimlerinden faydalanması kaçınılmazdır.
Böylece, Azerbaycan’ın demokratikleşme sürecinde karşı karşıya kaldığı sorunlar
Türk-Azeri ilişkilerinin geliştirilmesini zorunlu kılmaktadır.
d. Ortak Tarihi ve Kültürel Unsurlar
226
Azeri Türkleri, Türk kökenli gruplar içinde Anadolu Türklerinden sonra
sayıca ikinci sırayı almaktadır. Azeri Türkleri, bugünün Azerbaycan Cumhuriyeti ve
İran’ın Azerbaycan bölgelerinde yerleşmiş durumdadırlar. Bu genel yerleşim
birimlerinin yanısıra Azeriler, Gürcistan, Ermenistan, Orta Asya ve diğer bazı
devletlerde de yaşamaktadırlar. Tarihsel süreçte Azeriler çeşitli devletler
kurmuşlardır. Azerbaycan, 18. yüzyılın başında Rusya ve İran tarafından işgal
edilmiş ve ikiye bölünmüştür. Kuzey bölümü Rusya’da Güney bölümü ise İran
sınırları dahilinde kalmıştır. Kuzey Azerbaycan 1928 tarihinde bağımsızlığını
kazanmış ve Azerbaycan Cumhuriyeti kurulmuştur. Ancak, 1920 yılında
Azerbaycan Cumhuriyeti Rusya tarafından işgal edilmiş ve SSCB’nin bir parçası
durumuna gelmiştir. Sovyetler Birliği’nin dağılmasının ardından 1991 yılında Kuzey
Azerbaycan bağımsızlığını kazanmış ve bağımsız Azerbaycan Cumhuriyeti
kurulmuştur. Azeriler Türk kökenli bir ulustur, Azeri dili ise Türk dillerinin Oğuz
dil grubuna aittir. Anadolu Türklerinin dili de aynı dil grubuna aittir. Bunun
yanısıra, Azeri ve Anadolu Türklerinin dini İslamdır, Türk ve Azeriler Latin alfabesi
kullanmaktadırlar. (Mütercimler, 1993, ss. 103-104)
SSCB’nin dağılmasının ardından kurulan Azerbaycan Cumhuriyeti ve Orta
Asya’da bağımsız devletler yapılandıran Türk kökenli Orta Asya Cumhuriyetleri
coğrafi yakınlık itibarıyla bir Türk kökenli ve müslüman havza oluşturmaktadırlar.
Coğrafyanın Anadolu Türkleri, Azeri Türkleri ve Orta Asya Türklerine sunduğu bu
coğrafi avantajlar, bu bölgelerde yaşayan Türk kökenli ve müslüman uluslar
arasında mevcut din, dil, köken ve alfabe gibi ortak unsurlarlarla birleştirildiğinde
ortaya güzel bir jeokültürel işbirliği imkanı çıkmaktadır. Türkiye ile Azerbaycan’ın
başlatacağı bir çok yönlü işbirliği girişimi bu yakın coğrafyalarda bulunan diğer
Türk kökenli ve müslüman devletler için de bir örnek teşkil edecek ve bu ulusların
kalkınmasını sağlayacaktır.
e. Azeri Petrolü
Bağımsız Azerbaycan’ın sahip olduğu petrol rezervleri bölge genelinde başta
Rusya ve İran olmak üzere pek çok Batılı devletin ilgisini çekecek düzeydedir.
Petrolün daha uzun bir süre dünya genelinde en büyük paya sahip enerji özelliğini
devam ettireceğine ilişkin genel görüş de Azerbaycan petrolüne yönelik ilgiyi
derinleştirmektedir. Bölge ve ülkeler bazındaki günümüz üretim düzeyleri veri olarak
kabul edildiğinde 2002 yılı başı itibariyle dünyanın 41 yıl yetecek petrolü kalmış
bulunmaktadır. (British Petroleum-Statistical Review of World Energy, June 2002,
London) Tüm bu veriler dikkate alındığında, Hazar Denizi’ne kıyısı bulunan
Azerbaycan’ın bir petrol üreticisi olarak önemi daha iyi anlaşılacaktır. Hazar
Denizi’ne kıyısı olan diğer ülkeler; Kazakistan, Türkmenistan ve İran ile bölge
hinterlandında yer alan Özbekistan’dır. Ancak, Rusya Federasyonu ve İran’ın Hazar
kıyısında önemli bir petrol rezervi bulunmamaktadır. Hazar bölgesi ispatlanmış ve
muhtemel petrol rezervleri 200 milyar varil civarındadır. Bölgede ispatlanmış petrol
rezervinin dünya ispatlanmış petrol rezervlerinin %4’üne denk geldiği öne
sürülmektedir. (İnternational Energy Agency-Caspian Oil and Gas, The Supply
Potential of Central Asia and Transcaucasia, OECD/IEA Pub., Paris, 1998)
Kaşağan petrol yatağının keşfinden sonra ise bu rakamın 4 yıl içinde 250 milyar
varil civarına yükseldiği tahmin edilmektedir. (United Nations, Energy Information
Administration, Caspian Sea Region,: Reserves and Pipeline Tables, New York,
2002, ss. 4-6) Hazar bölgesinde daha pek çok rezervin tespit edilmemiş olduğu
227
düşünülürse, yakın gelecekte bölgenin öneminin daha da artacağı söylenebilir. Hazar
bölgesi sadece sahip olduğu petrol rezervleri açısından dünyada önem
taşımamaktadır, bölgenin önemini artıran bir diğer unsur da OECD üyesi devletler
ile Avrupa ve Pasifik bölgelerinde yer alan ülkelerin gelecek dönemlerde petrol
tüketim oranlarının artacağıdır. (Ýnternational Energy Agency-Key World Energy
Statistics, OECD/IEA, Paris, 2001, s. 42)
Gelecekte dünyanın önemli enerji üretim bölgelerinden biri olacağı düşünülen
Hazar bölgesinde petrol üretim ve ihracat potansiyeli açısından Azerbaycan ve
Kazakistan öne çıkmaktadır. Hazar bölgesinde Azerbaycan’a ait petrol sahalarında
30 milyar varil civarında ham petrol rezervi olduğu tahmin edilmektedir.
Azerbaycan’ın mevcut üretim kapasitesini artırması; teknolojik gelişmelere, yeni
yatırımlar yapılmasına ve petrol ihracatını sağlayacak güvenilir ihraç boru hatları
inşasına bağlıdır.
Bu bağlamda, Azerbaycan’ın sahip olduğu petrolü dünya pazarlarına
bağlayacak boru hattı projeleri gündeme gelmektedir. Sovyetler Birliği döneminde
yapılmış olan boru hatları sadece Rusya’ya hizmet verecek şekilde tasarlanmış olup
petrolü günümüzde gündeme gelen ihracat merkezlerine taşımaktan uzaktır. Ayrıca
bu boru hatları bakımsızlık ve teknoloji geriliği gibi sebeplerle atıl durumdadır.
Diğer bir deyişle, bu boru hatları Azerbaycan’ın ihracat potansiyeline cevap
vermekten uzaktır. Bu nedenle bölgede faaliyetlerini sürdüren uluslararası enerji
şirketleri alternatif boru hattı güzergahları önermektedirler. Hazar bölgesinde
faaliyet gösteren batılı devletlerin amacı, Hazar petrolünü Orta Doğu, İran ve
Rusya’yı dahil etmeyen bir projeyle, makul bir maliyette ve güvenilir bir
güzergahtan dünya pazarlarına ulaştırmaktır. Azeri petrolünün dünya pazarlarına
ulaştırılması için önerilen güneyde İran yolu ABD tarafından, batıda Ermenistan
yolu ise Azerbaycan tarafından kabul edilmemiş, her iki devlet tarafından da en
uygun güzergah olarak Bakü-Tiflis-Ceyhan (BTC) hattı tercih edilmiştir. BTC boru
hattı projesiyle, başta Azeri petrolü olmak üzere Hazar bölgesinde üretilecek
petrollerin Ceyhan’a aktarılması, buradan da tankerlerle dünya pazarlarına
ulaştırılması planlanmaktadır. Projenin fizzibilite raporu 1997 yılının sonunda
tamamlanmış, iki ülke arasında çeşitli prosedürlerin yerine getirilmesini takiben
2002 yılı Eylül ayında Bakü ve Adana’da temel atma törenleri gerçekleştirilmiştir.
Tüm hattın tamamlanması ve devreye alınması için planlanan tarih 2005 Baharıdır.
BTC boru hattının gerçekleşmesiyle birlikte Türkiye önemli siyasi ve ekonomik
kazanımlar elde edecektir. (Pala, 2003, ss.36-37) Öncelikle, Türkiye geçiş vergisi ve
işletmecilik hizmetleri karşılığında önemli bir gelir elde edecektir. İnşaat aşamasında
yaratılacak istihdam imkanları ise pek çok vatandaşımıza geçim kaynağı
oluşturacaktır. Ceyhan terminalindeki ham petrol kriz dönemlerinde Türkiye için
yeni bir petrol kapasitesi sunmuş olacaktır. Bu proje ile Ceyhan terminali önemli bir
uluslararası dağıtım terminali olacak, böylece Akdeniz’de ikinci bir Körfez bölgesi
doğacak, Adana ve Mersin bir petrol borsası durumuna gelecektir. (Gül ve Gül,
1999, s. 69)
BTC boru hattı projesini, Azeri doğal gazını Türkiye ve Avrupa’ya
ulaştıracak Şah Deniz Doğal Gaz Boru Hattı Projesi, Türkmen gazını Türkiye ve
Avrupa’ya ulaştıracak Hazar Geçişli Türkmenistan-Türkiye-Avrupa Doğal Gaz
Boru Hattı Projeleri izleyecektir. Bu hatlar, mevcut durumda ilerleme gösteren
Türkiye-Yunanistan-İtalya ve Türkiye-Bulgaristan-Romanya-Macaristan-Avusturya
Doğal Gaz Boru Hattı projelerine bağlandığında Doğu-Batı enerji koridoru projesi
tamamlanmış olacak Türkiye büyük bir enerji terminaline dönüşecektir. Böylece,
228
Türkiye’nin Doğu ile Batı’yı bağlayan jeostratejik konumuna Orta Doğu, Kafkasya,
Balkanlar üçgenindeki merkez ülke konumu eklenecek ve Türkiye bir enerji köprüsü
olacaktır. (Aydın, 1999, s. 146) BTC projesi tamamlandığında Azerbaycan ve
Gürcistan ise ekonomik ve siyasi istikrar kapsamında gayet avantajlı duruma
gelecektir.
Açıklanan bu nedenlerle, Azerbaycan ve Türkiye arasındaki ilişkilerin
geliştirilmesi petrol hususunda da önem arz etmektedir. İki ülke arasında
geliştirilecek ilişkiler BTC boru hattına yönelik olası olumsuz teşebbüsleri
engelleyecektir.
2. Türkiye ve Azerbaycan arasındaki ilişkilerin geliştirilmesi için yapılması
gerekenler
Makalenin birinci bölümünde Türkiye ve Azerbaycan arasındaki ilişkilerin
geliştirilmesini gerekli kılan itici güçleri açıklamaya çalıştık. Bu açıklamalardan
sonra varılabilecek yegane sonuç, hem Türk ve Azeri halkları hem de Türkiye ve
Azerbaycan Cumhuriyetleri arasında işbirliğinin geliştirilmesini gerektiren ve bu
işbirliğinin gelişmesini kolaylaştıracak siyasal, ekonomik ve kültürel pek çok unsur
bulunmaktadır. Ancak, Azerbaycan’ın bağımsızlığını ilan ettiği 1991 yılından
günümüze dek iki ülke arasındaki ilişkiler olması gerekenden ve beklenen seviyeden
oldukça aşağıda kalmıştır. Bu bölümde, iki ülke arasındaki mevcut ilişkilerin
gelişmesini sağlayabilecek bazı öneriler sunulmaktadır. Bu öneriler resmi düzeyde
ele alınıp incelendikten sonra uygulama aşamasına geçildiğinde, ilişkilerin arzulanan
düzeye yükseleceğine olan inancımız tamdır. Bu öneriler şu şekilde sıralanabilir.
a. Güney Kafkasya devletleri arasındaki ilişkilerin gelişmesini sağlamak
Azerbaycan-Türkiye ilişkilerini Azerbaycan’ın bulunduğu coğrafyada yer
alan diğer devletleri göz ardı ederek değerlendirmek yanlış olacaktır. Güney
Kafkasya’da Gürcistan ve Azerbaycan’ın sorunlarının bulunduğu Ermenistan
devletlerine rağmen Türkiye-Azerbaycan ilişkilerinin gelişmesi mümkün değildir. Bu
nedenle, öncelikle Azerbaycan ve Ermenistan ilişkilerinin normalleştirilmesi,
Ermenistan’ın Azeri topraklarını işgale son vermesi ve Gürcistan-AzerbaycanErmenistan ilişkilerinin geliştirilmesi gerekmektedir. Bu bağlamda, Türkiye’nin
arabuluculuk girişimleri kaçınılmazdır. Güney Kafkasya’da sağlanacak istikrar hem
bölge devletleri arasında işbirliğinin doğmasına neden olacak hem de bu barış ortamı
Azerbaycan’ın bölge dışı diğer devletlerle ilişkilerini daha rahat ve çekinmeden
geliştirmesini sağlayacaktır. Ayrıca, bu türden bir güç birliği Rusya’nın Güney
Kafkasya’da tekrar güçlenmesini engelleyeceği gibi Türkiye’nin güvenliğine yönelik
olası Rus yayılmacılığı karşısında Güney Kafkasya Türkiye için bir tampon bölge
oluşturabilecektir.
b. Çok partili demokratik yapı ve Pazar ekonomisine tam geçişin sağlanması
Azerbaycan’ın çok partili demokratik yapıya geçmesi ülke içindeki sosyal
kutuplaşmanın büyük ölçüde giderilmesini ve Azerbaycan üzerinde emelleri olan
bazı bölgesel ve uluslararası devletlerin bu arzularını dizginlemelerini sağlayacaktır.
Ayrıca, Pazar ekonomisinin kurum ve kurallarının tam anlamıyla yapılandırılması
ise Azerbaycan ile ekonomik ve ticari ilişkilerini geliştirmek isteyen bölgesel ve
229
Batılı devletlerin tereddüt etmeden bu tür bir ilişki geliştirme isteklerini
güçlendirecektir. Azerbaycan ekonomisi yoğunlukla petrol ve petrol ürünlerinin
ihracından elde edilen gelir ve bu gelirin bu devletin ticari açıklarını kapatması
üzerine yoğunlaşmıştır. Oysa, bir zaman diliminde dünyanın başka bir bölgesinde
ortaya çıkarılacak petrol rezervleri neticesinde Batılı devletlerin Azerbaycan’a ilişkin
ilgilerini petrolün bulunduğu başka bir bölge devletine yönlendirmeleri neticesinde
Azerbaycan, ekonomisindeki tek rekabet unsurunu da kaybedecek ve ülke ekonomik
krize girecektir. Tüm bu nedenlerle, Azerbaycan’ın çok partili demokratik yapıya
geçebilmesini, demokratik sistemin ve Pazar ekonomisinin kurum ve kurallarını tam
anlamıyla yapılandırabilmesini sağlamak amacıyla dost ve kardeş ülke Türkiye’nin
özellikle maddi desteği kaçınılmazdır. Demokratik ve Pazar ekonomisine sahip bir
Azerbaycan direkt olarak Türkiye’nin bu devletle çok yönlü ilişki geliştirmesini
kolaylaştıracaktır.
c. İlişkilerde tarihi, kültürel ortaklıkların ve coğrafi yakınlığın ön plana
çıkarılması
Azerbaycan-Türkiye ilişkilerinin geliştirilme aşamasında her iki devlet
tarafından ön plana çıkarılması gereken unsur; siyasal ve ekonomik menfaatler değil,
tarihi, kültürel ortaklıklar ve iki ülke arasında mevcut coğrafi yakınlığın yaratacağı
olası avantajlar olmalıdır. Bu jeokültürel unsurlar her iki ülke tarafından öne plana
çıkarılıp, geliştirilip, zenginleştirilmelidir. Bu jeokültürel temele dayanan ikili
ilişkiler, Türkiye ve Azerbaycan ile aynı kültürel ortaklık ve coğrafi yakınlık gibi
özelliklere sahip diğer ülkelere doğru genişletilmeli böylece Tükiye’den başlayan ve
Kafkasya-Orta Asya coğrafyalarına uzanan bir jeokültürel havza yaratılmalıdır.
d. Azerbaycan-Ermenistan arasındaki sorunların halli
Karabağ sorunu Azerbaycan ve Ermenistan devletleri arasında giderilemezse
ya da bu süreçte Türkiye-Ermenistan diyaloğu sağlanamazsa uluslararası platform
ve Batılı devletlerden bu sorunun halline ilişkin beklentiler bir süre askıya alınmalı
ve iki devlet arasında değinilen bu sorunun çözümü için Türkiye-AzerbaycanKırgızistan-Türkmenistan-Özbekistan ve Kazakistan arasında bir işbirliği ve dostluk
platformu oluşturulmalıdır. Bu platformun oluşturulması için Türkiye’nin öncülüğü
kaçınılmazdır.
e. Faaliyet programlarının oluşturulması
Azerbaycan-Türkiye arasındaki ilişkilerin geliştirilmesi ve gelişen ilişkilerden
verimli netice alınması amacıyla hem Türkiye hem de Azerbaycan nezdinde kısa ve
orta vadeli faaliyet programları hazırlanmalıdır. Programların; iki ülkenin karşılıklı
beklentileri ve bugüne dek ilişkilerde durgunluk yaratan faktörler dikkate alınarak,
Türkiye ve Azerbaycan’ı iyi bilen akademisyen, işadamları ve Sivil Toplum
Kuruluşları’ndan seçilecek kişilerce hazırlanması programların verimliliğini
artıracaktır.
f. Azerbaycan’ın Türkiye’ye tam destek vermesi
230
Azerbaycan devletinin Türkiye ile birlikte hareket ettiği ve Türkiye’yi
desteklediği ölçüde kendi bölgesinde güç mücadelesi ve ekonomik sorunlar
karşısında güçleneceği kesindir. Bu nedenle, ülke üzerinde siyasal ve ekonomik
nüfuz alanını çeşitli araçları kullanarak genişletmeyi planlayan Rusya Federasyonu
ve Batıya karşı Azerbaycan Türkiye’ye ‘en çok kayırılan ülke’ önceliğini
tereddütsüz vermelidir. Bu süreçte Türk Petrolleri Anonim Ortaklığı’nın Azerbaycan
ile mevcut petrol anlaşmalarının sayısı artırılmalı, Azerbaycan Bakü-Tiflis-Ceyhan
boru hattının inşa aşamasında hiçbir bölgesel ya da Batılı devletin etkisinde
kalmamalı, Türkiye’ye yönelik Ermenilerin toprak talebi ve soykırım iddialarını
etkinsizleştirmek için uluslararası platformlarda Türkiye’yi desteklemelidir.
Türkiye’nin kendi bölgesinde siyasi ve ekonomik ağırlığının artmasını sağlayacak
olan Azeri petrollerinin Türkiye üzerinden dünya pazarlarına aktarılması projesi
Türkiye’nin enerji ihtiyacını garantili biçimde karşılamasını sağlayacak,
Azerbaycan’ı ise Rusya’dan geçen, kullanılamaz durumdaki boru hatlarından ve
Rus kontrolünden kurtaracaktır.
Demiryolu bağlantısının sağlanması
Bağımsızlığın ilanından hemen sonra Batıya yönelen Azerbaycan’ın açık
denizlere çıkışı bulunmadığı gibi karayolu bağlantısı ile ilgili sıkıntıları da
mevcuttur. Azerbaycan’ın Türkiye ile direkt karayolu bağlantısının olmaması ise iki
ülke arasındaki ilişkilerin istenen düzeye çıkmasını engelleyen önemli bir negatif
faktör durumundadır. Mevcut durumda iki ülke arasındaki karayolu eksiğini
giderebilecek tek alternatif olarak demiryolu bağlantısının kurulması ön plana
çıkmaktadır. Bu nedenle, uzun yıllardır planlamadan öteye geçemeyen Kars-TiflisBakü demiryolu inşaatının ivedilikle başlatılması gerekmektedir. Bu türden bir direkt
demiryolu bağlantısı siyasal ve ekonomik açılardan her iki ülke için de avantajlar
sağlayacaktır.
h. ABD’nin Azerbaycan üzerindeki olası kontrolünü engellemek
11 Eylül 2002 tarihinde maruz kaldığı terör olaylarının hemen akabinde
düzenlediği Afganistan ve Irak operasyonları yeni ABD politikasının ilk ip uçlarını
vermişti. Terörle mücadele kapsamında Orta Doğu’yu yeniden şekillendirmeye ve
dünyada aksayan düzeni yeniden tesis etmeye başlayan ABD, Azerbaycan’da üs
kurmuştur. Petrol üretim ve ihracat potansiyeline sahip olmanın stratejik bir önem
arz ettiğinin bilincinde olan ABD yetkilileri herhangi bir bölgede var olan bu
stratejik unsura sahip olabilmek için Irak’ta uyguladığı türden politikalar
geliştirmektedir. Hazar bölgesinde ciddi petrol rezervlerine sahip bir ülke
konumunda olan Azerbaycan’ın sadece ABD değil hiç bir ülkeye sahip olduğu bu
yegane lüksünü teslim etmemesi gerekmektedir. Gelecek dönemlerde Azerbaycan
devletinin siyasal ve ekonomik sorunlarını çözme aşamasında ve uluslararası
piyasalarda rekabet gücüne sahip bir ülke olma durumunda bu devletin en önemli
aracı, sahip olduğu petrol rezervleri ve petrolü ihracı olacaktır.
İki ülke arasındaki ilişkileri tek yönlü (Bakü-Tiflis-Ceyhan petrol boru hattı
projesi) olmaktan kurtarabilmek ve çok boyutlu özelliğe sahip kılabilmek amacıyla
izlenmesi gereken stratejileri aktarmaya çalıştık. Bu stratejiler özveriyle
uygulandığında iki ülke arasındaki ilişkiler hak ettiği düzeye ulaşacaktır.
231
SONUÇ
Bağımsızlık ilanını izleyen dönemde Azerbaycan bazı siyasal, sosyal ve
iktisadi sorunlarla yüzleşmiştir. Yeterli bilgi birikimi, tecrübe ve mali güce sahip
olmayan Azerbaycan devleti komşusu Türkiye’ye yönelmiştir. Ancak, petrol
rezervlerinin tespiti, çıkarılması ve aktarılmasını sağlayacak güce sahip olmayan
Azerbaycan, bu üç alanda Batılı devletlerin desteğini alabilmek için uluslararası
petrol anlaşmaları yapmayı tercih etmiştir. Azerbaycan ekonomisine büyük katkı
sağlayan bu girişim ne yazık ki Türkiye ile ilişkilerin yoğunlaşmasını engellemiştir.
Ermenistan devletinin Azerbaycan topraklarını hukuksuz işgali, Rusya
Federasyonu’nun Azerbaycan üzerinde bitmeyen kontrol arzusu, bölgesinde gelişen
istikrarsızlık, bölgede ulusal ve uluslararası güç mücadelesi Türkiye-Azerbaycan
ilişkilerinin olgunlaşmasını engelleyen diğer faktörler olarak belirmiştir. Ancak,
Azerbaycan tüm bu olumsuz faktörlerin etkisini azaltabilmek ya da bu faktörleri
tamamen ortadan kaldırabilmek için kendisi üzerinde emelleri olmayan, çıkar amaçlı
değil, ortak tarihsel ve kültürel unsurlar zemininde ilişkileri geliştirmekten yana olan
Türkiye ile ilişkilerini derinleştirme yolunu tercih etmelidir. Orta Asya ile bağlantı
kurma bağlamında stratejik bir koridor oluşturan, tarihi ve kültürel ortaklıklar
nedeniyle bir moral kaynağı olan, doğu-batı enerji koridorunda kilit ülke olmasını
sağlayacak olan, Rusya’nın olası girişimleri karşısında adeta bir güvenlik duvarı
oluşturacak özellikte bir coğrafi konumda yer alan Azerbaycan, Türkiye için
vazgeçilmezliğini sürdürmektedir.
Çok sayıda ortak nokta ve karşılıklı yardıma duyulan ihtiyaç göz önüne
alındığında her iki ülke de çok yönlü ilişkilerin geliştirilmesi için azami gayret
göstermek zorundadır. İlişkilerin geliştirilmesi kendi bölgesinde Azerbaycan’a ve
kendi coğrafyasında Türkiye’ye siyasal, ekonomik ve kültürel sayısız fırsat
sunacaktır.
KAYNAKÇA
1. AYDIN, Nehir; Orta Asya-Hazar-Ceyhan Boru Hattı ve Milli Güce Etkileri,
Harp Akademileri Yayını, 1999.
2. Azerbaycan-Tarım ve Tarıma Dayalı Sanayinin yapısı ve Türkiye ile
İlişkilerin Değerlendirilmesi, TOBB Yy., Ankara, 1995.
3. British Petroleum-Statistical Review of World Energy, June 2002, London.
4. CAFERSOY, Nazim; ‘Bağımsızlığın Onuncu Yılında Azerbaycan-Rusya
İlişkileri (1991-2001)’, Avrasya Dosyası, İlkbahar 2001, cilt 7, sayı 1.
5. COHEN, Ariel; ‘Rusya ve Komşuları’, Avrasya Dosyası, sayı 1, 1994.
6. EFEGİL, Ertan; ‘Washington’un Hazar Havzası Politikası ve Türkiye’,
Avrasya Dosyası, Yaz 2000, cilt 6, sayı 2.
7. ELÇİBEY, Ebulfeyz; Bütöv Azerbaycan Yolunda, Ecdad Yy., Ankara,
1998.
8. GIRGASION, Richard; NagornoKarabagh Democracy: ‘Great Game’
becomes ‘Great Gain’, The Analyst Biweekly Briefing, April 26, 2000,
Error! Bookmark not defined.
9. GÖNENÇ, L.; ‘Azerbaycan Anayasası Üzerine Notlar’, Ankara Üniversitesi
Hukuk Fakültesi Dergisi, cilt 47, sayı 1-4, Ankara 1998.
10. GÜL, Atakan ve Ayfer; Avrasya Boru Hatları ve Türkiye, Bağlam Yy.,
İstanbul, 1999.
232
11. International Energy Agency-Caspian Oil and Gas, The Supply Potential of
Central Asia and Transcaucasia, OECD/IEA Pub., Paris, 1998.
12. İnternational Energy Agency-Key World Energy Statistics, OECD/IEA,
Paris, 2001.
13. LEPINGWELL, John W.R.; ‘The Russian Military and Security Policy in the
‘Near Abroad’, Survival, Autumn 1994, vol.36, no.3.
14. Milliyet, 5 Şubat 1990.
15. MUSABEYOV, Rasim; ‘Azerbaycan’daki Etnik Azınlıklar’, Avrasya
Dosyası, İlkbahar 2001, cilt:7, sayı:1.
16. MÜTERCİMLER, Erol; 21. Yüzyılın Eşiğinde Uluslararası Sistem ve
Türkiye-Türk Kökenli Cumhuriyetleri İlişkiler Modeli, Anahtar Kitaplar
Yayınevi, İstanbul, 1993.
17. NESİBLİ, Nesip; ‘Azerbaycan’ın Geçmiş ve Geleceğinde Petrolün Yeri’,
Azerbaycan Jeopolitiği ve Petrol, Hazar Üniversitesi Yy., Bakü, 2000.
18. NISSMAN, David; ‘The Two Azerbaijans: A Common Path and a Common
Future’, Caspian Crossroads, Spring 1995.
19. OĞAN, Sinan; ‘Azerbaycan’ın tanımlanamayan Ekonomisi’, Avrasya
Dosyası, İlkbahar 2001, cilt 7, sayı 1.
20. OĞAN, Sinan; Türkiye-Azerbaycan İlişkilerinin Geliştirilmesi Konferansı,
İAV-TİKA, Bakü 1996.
21. PALA, Cenk; ‘21. Yüzyıl Dünya Enerji Dengesinde Petrol ve Doğal Gazın
Yeri ve Önemi: ‘Hazar Boru Hatlarının Kesişme Noktasında Türkiye’,
Avrasya Dosyası, Bahar 2003, cilt 9, sayı 1.
22.
RONDELİ, Alexander; ‘The Forces of
Fragmentation in the Caucasus’, Building A Secure Eurasia for the 21th
Century, International Conference by Arı Movement, Friedrich Naumann
Foundation and East-West Institute, İstanbul, June 8-9, 2000.
23. SARIAHMETOĞLU, Nesrin; ‘Kafkasya Ötesindeki Siyasi Gelişmeler ve
Hazar Petrolleri’, Türk Cumhuriyetleri ve Petrol Boru Hatları, Alaeddin
Yalçınkaya (der.), Bağlam Yy., İstanbul, 1998.
24. SHAMBAUG, D.; ‘China’s Military Views on the World’, İnternational
Security,Winter 1999/2000.
25. SWINSON, Rick; Caucasus Regional Security for the 21th century, TbilisiGeorgia, March 13-14/1999,
26. United Nations, Energy Information Administration, Caspian Sea Region,:
Reserves and Pipeline Tables, New York, 2002.
233
OGUZ-TǛRKMENLERIŇ GADYMY
ZERGÄRÇILIK SUNGATY
Ïðîô.Äð. Ãûçûëýöë Êèéàñîâà
Òöðêìÿíèñòàí Ïðåçèäåíòè éàíûíäà Åëì âÿ òåõíèêà öçðÿ Àëè Øóðàíûí
Ìàõòóìãóëó àäûíà Äèë âÿ ßäÿáèééàò Èíñòèòóòó
Àøãàáàä-Òöðêìÿíèñòàí
Beıik Saparmyrat TÜRKMENBAŞY:
- Tǜrkmen zergärleriniň altynda, kümüşden,
gymmat bahaly daşlardan ıasan şaılary dünıä
gymmatlyklarynyň bir bölegi hökmünde taryhda
mynasyp orunlaryny tapypdyrlar.
Tǜrkmen halkynyň gadymy we kämil milli mirasy bar. Şolaryň biri-de zergärçilik sungaty bolup, onuň emele gelişi adamzat taryhynyň irki sahypalary bilen baglanyşyklydyr. Bu sungat öz gözbaşyny asyrlaryň çuňluklaryndan alyp gaıdıan
gözellige baı bolan milli mirasdyr. Beıik Saparmyrat Türkmenbaşynyň mukaddes
Ruhnamada Nuh pygamberiň wesıetlerine salgylanıan pähimli jümlelerini mysal
getirmek hem şaı-sepleriň taryhynyň haısy döwürlerden gözbaş alıandygyna we
türkmen milletiniň zenan maşgalalara nähili derejede sarpa goıandygyna, arzylanıandygyna göz ıetirmek üçin ygtybarly çeşmedir. “Gyz-gelinleriňize zümerret daşlaryny
gysganmaň. Nirede bar bolsa, tapyp getirip beriň. Gyz-gelniň göwnüni ıykan türk
iman (türkmen) däldir. Ejiz, naçar göwni näzikdir. Olary näzik saklajak bolsaňyz,
göwnüne ıetiň. Bezeg daşyny boınuna, arkasyna, döşüne dakyň, ıöne ıüzüne degmäň,
ıüzüň özi müň zümerretden zyıatdyr. Beıik Taňrynyň ıürekdäki mähir-nury ıüzde
jemlenendir, dünıäni çyraglandyrıandyr. Şonda olar has owadan görner, näzik bolar,
göwnüňizi açar, ruh berer” diıip, Nuh pygamber wesıet edıärdi”1.
Zergärçilik sungaty il arasynda ileri tutulэan hьnärleriň biridir. Türkmen şaısepleri çeperçilik taıdan kämilligi, dürli-dürlüligi we mazmuny boıunça köp öwüşginliligi bilen tapawutlanıar. Olaryň ıasalyşynda, atlandyrylyşynda, nagyşlanyşynda
oguz halkynyň geçmiş taryhy, milli we medeni aıratynlyklary, ruhy dünıäsi, dini
ygtykady, döredijilik ukyby öz beıanyny tapypdyr. Halkyň aň eleginde elenip,
ıugrumy ıetirilip, paıhas gönezligine öwrülen “Zer gadyryny zergär biler”, “Dǜr
эasalmaz ussatsyz”, “Sabyr dǜэbi sary altyn”, “Senet eliň altyn bilezigidi”,
“Atam altyn sagdagym, enem unly bogdagym” эaly nakyllaryň jeminde paıhas eserdeňligini ıörelge edinip beıik sungata, ylma, gözellige, dile, dine gol beren milletiň
azaply hem şöhratly geçmişi, ıagty geljegi, asuda, parahat, durnukly, häzirli şu güni
göz öňünde janlanıar.
Oguz zamanyndan bäri türkmeniň zergärçilik sungaty bilen, esasan, erkek
kişiler meşgul bolupdyrlar. Olar şaı-sep ıasanlarynda nepisden sünnäläpm halal
etmäge çalşypdyrlar. “Ýedi ölçäp, bir kesen” zergär ata-babalarymyzyň şaı-seplere,
gymmatbaha daşlara we metallara, göwhere, zьmerrede, zeberjede, hakyga, pöwrizä, эakuda, kьmşe, gyzyla bolan garaэyşlaryna üıtgeşik äheň çaıylypdyr. Zergärleriň
arasynda şaı-sepleriň зapraz-зaňňa, heıkel, örküçli tumar, hasawa, bukaw эaly uly
görnьşleri ıasalmaga başlanmanka, ıasaljak bezeg şaıyň şowly, nepis sungatyň piri
hasaplanıan Dawut pygamberiň ıoluna janly aıdylyp, sähetli, sähetsiz günler
seljerilipdir. Biziň günlerimize çenli gelip ıeten “Işiň ileri”, “Sähetli gün iş bola”,
1
Saparmyrat Türkmenbaşy, Ruhnama, Aşgabat, 2001, 12 s.
234
“Piriň goldasyn”, “Hünärli çeşmäň egsilmesin” kimin alkyş-dilegleri mysalynda
bu ıagdaı has hem äşgär görünıär.
Mukaddes Ruhnamada aıal-gyzlaryň dakynıan şaı-seplerinde gadymy harby
serenjamlaryň şekiliniň görünıändigi has aıdyň ıüze çykarylıar: “Türkmen gyzlarynyň şaı-seplerine üns beriň: gupba – tuwulga, çekelik – bukaw – boıundan gylyç
salynmazlygyny üpjün edıär, gülıaka döşi, gursagy goraıar. Bilezik goly, donuň
öňüne, arka tarapyna dakylıan dürli apbasylar, dürli şaılar peıkamdan goraıar,
türkmen gyzyny doly şaı-sep bilen bezeseň – ol doly söweş geımine giren söweşiji
gyz bolıar. Hasaplanyp görülse, bir aıal ähli şaı-sepilerini dakynsa, otuz alty
kilogram altyn-kümüş götermeli bolıar”1.
Эazuw çeşmeleriniň, ylmy barlaglaryň berıän maglumatlaryna görä, geçmişde
zenan bezegleri sadadan ıönekeı görnüşde bolupdyr. Irki adamlar ösümlik (bugdaı,
arpa) dänejiklerinden, soňabaka bolsa süňkden, daşdan bezegleri dakynypdyrlar.
Türkmenistanyň çäklerinde geçirilen gazuw-agtaryş işleriniň netijesinde adamzat
medeniıetiniň has irki galyndylarynyň üsti açyldy.
Ata-babalarymyz hak tarapyn berlen zehinleri bilen kemala getiren şaıseplerine özleriniň ıagşy umyt-arzuwlara beslenen yrymlaryny hem siňdiripdirler.
Irki döwürlerde sap kümüşden bolan şaı-seplere gyzyl (tylla, altyn, zer) çaımak işine
üıtgeşik äheň berlipdir. Gyzyl çaımak işi ir säherde, daňdanyň tämiz howasynda,
janly-jandaryň süıji ukuda ıatan, ıagşyzadalaryň, perişdeleriň rysgal-döwlet paılaıan
wagtynda ıerine ıetirilipdir. Sebäbi, daňdanyň päkliginde dünıä inıän, ıüzüne endigan
gyzyl çaıylan, hakyk, pöwrize эaly gaşlar oturdylan, aэgyzyl, ǜzǜlmez, alma зigdi,
hǜwi, goзbuэnuz, guşgözi эaly nagyşlar bilen bezelıän gǜlэaka, heэkele, dagdana,
tumara, bazbende, asyga эa-da beэleki şaı-seplere milletimiz keramat hökmünde
garapdyrlar.
Zergärçilik sungatynyň gadymy bolşy ıaly, onuň bilen bagly sözler, söz
düzümleridir adalgalarhem gadymydyr. Zergärçilige degişli sözleriň we söz
düzümleriniň aglaba köpüsi önümçilik, döredijilik işi netijesinde ıüze çykan sözlerdir
we söz utgaşmalarydyr. Kümüş ussalary gelin-gyzlaryň bezegleri bolan, gupba,
зekelik, sǜmsǜle, gǜlэaka, hasawa, egme, saзlyk эaly şaılardan başga-da,
göwǜsbent, alagaэyş, bazbent, guşgözi, sytara we ş. m. at esbap-şaılaryny (bezeglerini) we hojalykda ulanylıan birnäçe närseleri döredipdir, sünnäläpdir we olara
mynasyp at goıupdyr.
Türkmen dilindäki zergärçilik ıa-da kümüşçilik sungaty bilen bagly sözler bir
tarapdan, diliň sözlük düzüminiň iň gadymy gatlaklarynyň birini emele getirıän
bolsa, beıleki tarapdan, onda irki döwürlerden başlap, halkymyzyň gözellige bolan
garaışynyň yzlary görnüp dur. Şeıle hem, sözleriň bu gatlagynda halkymyzyň
gadymy ıaşaışynyň we dilimiziň gadymy ıagdaıynyň alamatlary köp saklanypdyr.
Ony öwrenip, halkymyzyň ruhy dünıäsiniň ösüşine, beıleki halklar bilen taryhy
gatnaşyklaryna degişli gymmatly maglumatlary almak mümkin.
Türkmen dilinde zergärçilik sözleriniň emele geliş çeşmeleri we ösüş kanunalaıyklary bolsa bu ıagdaıy has-da äşgär ıüze çykarmaga ıardam edıär. Zergärçilik
sözleriniň ösüşiniň, kämilleşişiniň kanunalaıyklygyny öwrenip, türkmenleriň maddy,
ruhy dünıäsiniň ösüşine we kämilleşişine-de aıdyň göz ıetirmek mümkin. Şu ıerde
öňi bilen zergärçiligiň düıp mazmunyny öz içine alıan «zergär» adalgasynyň nähili
manyda ulanylıandygyny anyklalyň.
1
Saparmyrat Türkmenbaşy, Ruhnama, Aşgabat, 2001, 378 s.
235
Şaı-sepler bilen bagly düşünjeleri aňladıan esasy adalga «zergär» sözi bolup,
ol kǜmǜşden, altyndan şaı-sep ıasaıan ussa ıaly manyny aňladıar. Zergäriň käri,
onuň hünäri türkmen diliniň öz söz ıasaıjy goşulmalary bilen (-lik, -çilik) aňladylıar:
zergärlik ıa-da zergärçilik. Görnüşi ıaly, zergärlik we zergärçilik manydaş sözler
hökmünde ulanylıar.
Zergär sözüniň «zer» bölegi tǜrkmen dilinde «gyzyl», «altyn» sözleri bilen
manydaş bolup, onuň soňky «-gär» bölegi kesp-kär bilen bagly at эasaэan
goşulmadyr.
«Gadymy tǜrki sözlǜkde» zer sözǜniň hasaba alnyp, zergär sözüniň hasaba
alynmazlygy, soňky söz birliginiň soňra peıda bolandygyny belli bir derejede
delillendirıär. Eısem gymmatbaha metallardan, daşlardan şaı-sep ıasaıan ussalar şol
döwürlerde nähili atlandyrylypdyr? «Gadymy tǜrki sözlǜkdаki» maglumatlara görä,
ol «altynзy» diэen söz bilen atlandyrylypdyr1. Dura-bara altynçy könelip, oňa Derek
kümüşçi ulanylyşa giripdir2. Häzir tǜrkmen dilinde kǜmǜşçi bilen zergär we
kümüşçilik bilen zergärçilik//zergärlik golaı manyly adalgalar hökmünde ulanylıar.
Hünärmentçiligiň bu nepis sungaty adamzat taryhynyň örän irki sahypalary
bilen baglanyşykly. Olar şaı-sep ıasamakda ıokary kämillige hem-de ussatlyga
ıetipdirler. Häzir alymlar bu sungatyň döreışi, ösüşi, kemala gelşi hakynda dürli
pikirleri (çaklamalary) öňe sürıärler. A. Amangeldiıewiň3, S. Öwezberdiэew4 aэalgyzlaryň dakynıan şaı-seplerinde gadymy harby serenjamlaryň şekiliniň görünıändigini belleıärler. Gupbanyň şekili, içiniň boşlugy (oıuklygy), daş ıüzündäki
zolaklar irki wagtdaky amazonka zenanlarynyň söweş meıdanyna çykanlarynda
kellelerine geııän demir telpegini ıatladyp dursa, apbasy, gülıaka, bäzbent, bilezik,
ıeňselik, teneçir, sümsüle, egme känbir özgerişe-de uçramandyr. Olaryň şu wagtky
görnüşem söweşde geıilıän demir lybasdan – sowutdan o diıen uzaklaşmandyr5.
Tǜrkmenlerde zergärçilik sungatynyň gadymy döwürlerde emele gelip
başlandygyny we soňra çylşyrymly şertlerde ösendigini getirilen taryhy maglumatlar
tassyklaıar. Diımek, bu türkmen diliniň sözlük düzümindäki zergärçilige degişli
adalga gatlagy esasynyň hem örän irki döwürlerde goılandygyny, döreıiş çeşmeleriniň dürli bolandygyny we soňra jemgyıetiň ösüşiniň kanunlaryna laıyklykda dürli
ıollar bilen baılaşandygyny subut edıär. Başga söz bilen aıdylanda, zergärçilik
sungaty bilen bagly önümçiligiň, önümçilik usulynyň ösüşi, kämilleşişi zergärçilige
degişli adalgalary «iэmitlendiren» köp sanly зeşmeleriň bir bölegidir. Şu ıerde şolar
hakynda-da maglumat bermek möhümdir.
Gadymy döwürlerden başlap, tä biziň günlerimize çenli zergärçilik sungatyna
degişli düşünjeleri atlandyrmak üçin esasy çeşme bolup türkmen diliniň öz içki
serişdeleri hyzmat edipdir. Türkmen diliniň öz içki serişdeleriniň hasabyna dörän
adalgalaryň köpüsi zergärçilik sungatynda örän durnukly bolup, irki döwürlerden
bäri ses we many keşbini düıpli özgertmän zergärçilige degişli adalgaşynaslykdan
düşmän gelıär. Meselem, altyn, gyzyl, kǜmǜş, monjuk, körük, gaıçy, ige, bukaw,
gönjük, üşgi, bezeg, çaımak, gaş, bilezik, ilik, hünji, düwme, demir, daş, bakyr,
syrga // ysyrga, biz we beэlekiler.
1
Древнетюркский словарü, Л., 1969. 40 с.
Радлов В. В. Опыт словаря тюрксих наречий. т. 2, ч. 2. СПБ. 1899. 1339 с.
3
Амангелдиев А., Голоса тревожных дней // Памятники Туркменистана, 1988, № 2, 22 с.
4
Öwezberdiэew S. Эadygärliklerdäki taryh yzlary, Edebiэat we sungat. 3.07.1972 э.
5
Şol ýerde.
2
236
Soňra söz ıasaıjy goşulmalaryň kömegi bilen, sözleriň goşulyşyp ıa-da
utgaşyp gelmegi bilen dörän türkmen diliniň adalga häsiıetli öz sözleri-de zergärçilige degişli sözler-de uly orun tutıar.
Türkmenlerde beıleki halklar, taıpalar bilen özara gatnaşyklaryň täsiri
zergärçilik adalgalarynda mese-mälim duıulıar. Bu, elbetde, tebigydyr. Adamzadyň
zergärçilik ıaly inçe, nepis sungata höwesi, islegi, meıli ony hemişe täze-täze
gözleglere, döredijilige itekleıär. Şu höwes türkmenleriň hem beıleki halklaryň,
taıpalaryň zergärçilik sungaty bilen gyzyklanmagyna, olardan iň oňat nusgalaryny
almagyna sebäp bolupdyr. Şol nusgalar bilen bilelikde täze düşünjeler we täze sözler
dilden-dile aralaşyp başlapdyr. Köp düşünjeler we söz birlikleri pars we arap
dillerinde-de birmeňzeş ulanylıar. Kä halatlarda köp dillere ıaıranlygy hem-de
geçmişde bolup geçenligi sebäpli, zergärçilige degişli alynma sözleriň haısy dilden
gelendigini ıa-da haısy dile degişlidigini takyk kesgitlemek hem aňsat düşmeıär.
Zer, zergär, sim, simap, göwher, jyga, kemer, зaraэna, pöwrize, kebşir, merwerit, tylla, ussa, ussahana, hünär, hünärment, ataşhana, ätişgir, abzal, serişde,
enjam, almaz, zynjyra, bäzbent we beэlekiler pars dilinde-de gabat gelэär.
Sadap, mähek, sowut, eşrepi, apbasy, lagyl, zeberjet, zümerret, sümsüle, dür,
merjen, jöwher, jowahyr, ıakut, halka, gupba we ş. m. sözler bolsa arap dilinde-de bar.
Ýokarda görkezilen sözleriň aglabasy beıleki türki dilleriň köpüsinde duş
gelıär, emma käbir ıagdaılar manylary biri-biriniňkä gabat gelenok. Türki dillerde
irki döwürlerde dörän ıa-da başga dillerden aralaşan gymmat bahaly daşlaryň,
metallaryň, gurallaryň atlary birmeňzeş görnüşde we manyda şu güne çenli
ulanylıar. Mysal üçin, türkmen dilindäki altyn, kǜmǜş, zer, merjen, almaz, pöwrize,
monjuk, bilezik, gaıçy, syrga // ysyrga, simap эaly sözler tǜrki dilleriň ençemesinde
(gazak, azerbaıjan, garagalpak, özbek, gyrgyz, başgyrt) meňzeş aıdylıar.
Zergärçilik sungatyna degişli sözleriň bir dilden beıleki bir dile aralaşyşy we
dürli dillerde ulanylyşy bilen baglylykda şu ıerde ıene-de bir ıagdaıy ıatlamak
zerurdyr. Şu hili sözleriň aıratynlyklarynyň, olaryň aňladıan düşünjeleriniň, alamatlarynyň, häsiıetleriniň, şol zatlaryň tebigatda ösüşiniň dürli ceşmelerde düşündirilişi
kä halatlarda birmeňzeş däl. Elbetde, çeşmeleriň berıän maglumatlarynyň ygtybarly
bolmagy zergärçilik sungatynda ulanylıan adalgalaryň öz aňladıan ıa-da atlandyrıan
düşünjeleriniň häsiıetlerini doly we dogry görkezip bilıändigini ıa-da bilmeıändigini
anyklamak üçin ähmiıetlidir. Başga söz bilen aıdylanda, şol adalgalaryň nähili
esaslandyrmalara laıyklykda emele gelendigine düşünmek üçin çeşmeleriň dürs
maglumatlary gerek.
Käbir çeşmelerdäki, gymmat bahaly metallar, daşlar barada berilıän
düşündirişlere, maglumatlara üns bereliň. «Tǜrkmen diliniň sözlüginden» olar hakda
şeıle maglumatlar almak mümkin: göwher, dür, jöwher – gymmatbaha daş, dür –
mollıusklaryň bedeninde emele gelıän däne, hünji görnüşli gyzgylt ıa-da sarymtyl-ak
reňkli gymmatbaha gaty jisim; merwerit – mollıusklaryň bedeninde däne-däne
görnüşde döreıän gaty jisim; zümerret, lagyl – gyzyl reňkli daş; zümerret – açyk
ıaşyl reňkli daş; merjen – deňziň düıbündäki hereket haıwanlaryň çökündilerinden
döreıän açyk gyzyl ıa-da ak reňkli daş; sadap-bezeg üçin ulanylıan dürli öwüşginli
gymmatbaha jisim we şulara meňzeşler1.
Tǜrkmen nugsawy edebiэaty boэunça dǜzǜlen sözlǜkde-de maglumatlar
эokarda görkezilenlere golaэ. Emma onda jöwhere göwher, göwhere brilliant, dǜre
göwher, merjene bezeg ǜзin ulanylэan daş, piruzä gögümtil reňkli daş diılip
1
Türkmen diliniň sözlügi, Aşgabat, 1962.
237
düşündiriş berilıär1. Tǜrkmen dilinde altyn, tylla, gyzyl sözleri manydaş bolup, zeriň
«altyn» manysy könelen hasaplanэar. Oňa derek onuň soňky eıe bolan manylary –
gyzyl, kümüş çaıylan ıa-da şolar ıaly reňk berlen sapak we ondan edilen nagyş,
bezeg manylary ıörgünli hasaplanıar2. Şeıle sapak geçirilen matalara «zerli mata»,
ondan tikilen köэneklere «zerli köэnek» diэlişi köpçüligiň dilinde häli-şindi gabat
gelıär. Fizik alym B. Orazgulyıewiň berıän maglumatlary-da özüne çekiji: «Altynyň
üç görnüşi bar: gyzyl (sary), ak, gara. Altynyň gyzyl (sary) görnüş-ä hemmä belli,
oňa gyzylam diııäris. Emma altynyň ak görnüşine tylla, garasyna bolsa sowut
diıilıändigini bilıänler az-az bolsa gerek. Sowut arap sözi bolup, gara diımekdir»3.
Eger şu maglumatlary hakykata ıakyn hasaplasak, onda diňe bir altyn bilen
atlandyrylıan düşünjäni aňlatmak üçin türkmen dilinde altyn, gyzyl, sowut sözleri
ulanylэar. Bu bolsa tǜrkmen diliniň baılygyny ıüze çykarıar.
Getirilen mysallar, bir tarapdan, türkmen diliniň sözlük düzüminiň ösüşiniň
bir çeşmesini görkezıän bolsa, beıleki tarapdan, türkmenleriň durmuşynda
zergärçilik sungatynyň örän ähmiıetli ornunyň bolnadygyna güwä geçıär. Diımek, bu
ıagdaı türkmenleriň jemgyıetinde zergärleriň hem hormatly orunlarynyň bolandygyny
delillendirıär. Muny «Görogly» şadessany hem tassyklaıar:
Kyrk mǜň gul gerekdir, zergär hǜnärli,
Kyrk mǜň bedew gerek, tylla eэerli.
Il teşnedir, aıdym-saza, pentlere,
Külal, zergär, nöker, serdar, han gelsin!
Эazuw эadygärliklerinden nusgawy şahyrlarymyzyň döredijiliginden getirilen
mysallar türkmen dilinde zergärçilik sungatynyň we bu sungat bilen gös-göni bagly
bolan adalgalaryň kemala gelşiniň, ösüşiniň döwürlerini görkezıän uly maglumatlaryň ujypsyz bölegidir. Şeıle-de bolsa, bu maglumatlar türkmen jemgyıetiniň we
türkmen diliniň ösüşinde ıüze çykan kanunalaıyk hadysanyň – zergärçilik
sungatynyň hem-de diliň sözlük düzüminiň zergärçilige degişli gatlagynyň emele
gelşiniň we kämilleşişiniň esasy ugurlaryny görkezıär.
Ýokarda görkezilenler esasy ugurlar bolsa-da, derňelıän adalgalaryň ösüşiniň
ugurlarynyň hemmesi däldir. Adalga häsiıetli sözleriň, şeıle hem umumy ulanylyşdaky
söz birlikleriniň uzak ösüşiň dowamynda dürli ıagdaılaryň netijesinde özgermelere
sezewar bolup, başga manylarda ulanylyp başlamagy köp ıagdaılarda diliň sözlük
düzüminiň, şol sanda zergärçilik adalaglarynyň baılaşmagyna oňyn täsir edıär.
Sözleriň bir adalgaşynaslyk ulgamdan beıleki bir ulgama ıa-da sözlük gatlaga
aralaşyp durmagy söz birlikleriniň, sözlük düzüminiň, umuman, diliň sözlük
düzüminiň ösüşini, kämilleşişini dyngysyz üpjün edıän kanunalaıyklyklaryň biridir.
Türkmen diliniň zergärçilik adalgalarynyň ösüşinde-de bu kanunalaıyklygyň
ähmiıetli ornuny görmek bolıar. Şu kanunalaıyklygyň tebigatyna has oňat göz
ıetirmek üçin käbir sözleriň emele gelşini we many taıdan ösüşini yzarlalyň.
Türkmen dilinde gadym wagtlardan bäri ulanylıan we gymmat bahaly metal
hasaplanıan altyn alymlaryň tassyklamalaryna görä, iki bölekden düzülipdir: al
«gyzyl» (reňk) we tyn (tun, ton) «mis, metal»4. Elbetde, bu bahaly metalyň gelip
1
Meredow A., Ahally S. Türkmen klasyyky edebiэatynyň sözlüşi, Aşgabat, 1988.
Türkmen diliniň sözlügi, A., 1962, 322 s.
3
Orazgulyэew B. Özi bar-da, ady эok // Syэasy sцhbetdeş, 1991, № 12, 47 s.
4
Севортян Э. В. Этимологический словарь тюркских языков (Общетюркские и
межтюркские основы на гласные). М., 1974. 142-143 с.; Цинциус В. И., Бугаева Т. Г.
2
238
çykyşy hakynda türkişynaslykda köp ıaıran düşündirişleriň has ygtybarlysydyr.
Häzir al tǜrkmen dilinde özbaşdak ulanylıanam bolsa, altyn sözi goşma
hasaplanmaıar. Altyn bilen manydaş gyzyl sözüniň hem şonuň ülňüsinde emele
gelendigini çaklaıarys. Gyzyl başda haısy-da bolsa bir metaly (kümüş, mis) aňladıan
söz birligi bilen utgaşyp gelip (meselem, gyzyl mis), soňra düzümiň soňky böleginiň
düşüp galandygyny çaklamak bolar.
Türki dillerde giň ıaıran we zergärçilik adalgalarynda ir aralaşan эǜzǜk sözǜnde-de birinji bölegiň (эǜz) öň metaly, has takygy misi aňladandygy we soňky bölegiň
söz ıasaıjy goşulmadygy ylmy işlerde nygtalıar1. Эǜzǜk sözi W. W. Radlowyň
tassyklamagyna görä, bilezik sözǜnde-de ilkinji bölek bolup gelэär2. Aslynda bilek
we эǜzǜk böleklerinden dǜzǜlen bilezik häzirki zaman tǜrkmen diliniň zergärçilik
adalgalarynda şaı-sepiň ady hökmünde ıörgünli we böleklere bölünmeıär.
Türkmen diliniň gadymy ıazuw ıadygärliklerinde «gandal, kǜnde», manyly
bokagu3 sözi hem soňra goşmaça mana eıe bolup, zergärçilik adalgalaryna aralaşdy
we gelin-gyzlaryň şaı-sepleriniň birini aňladyp başlady. «Tǜrkmen diliniň sözlüginde» bu söze şeıle düşündiriş berilıär: «Bukaw – aэallaryň boıunlaryna dakynıan kümüşden ıasalan gaşly, şelpeli şaıy»4. Bukawyň türkmen diliniň zergärçilik adalgalaryna aralaşanyna onçakly uzak döwrüň geçmedik bolmagy mümkin, sebäbi
nusgawy şahyrlarymyzyň eserlerinde-de ol, esasan, özüniň köne manysynda ulanylypdyr. Türkmen diliniň käbir ıerli gepleşiklerinde bukaw häzirem özüniň öňki
manylaryna golaı many alamatlaryny özünde saklap, ol «atyň aıagyna urulıan
zynjyry» aňladıar5.
Gadymy sözlerin emele gelşini, ösüşini, zergärçilik adalgalaryna aralaşyşyny
takyk bilmek üçin, irginsiz derňew geçirmek gerek. Ýokarda derňelen sözleriň gelip
çykyşy, ösüşi hut şeıle derňewleriň netijesinde anyklanyldy. Türkmenleriň şaısepleriniň arasynda meşhur bolan düwme sözi-de gadymy. Şeıle-de bolsa, onuň işlik
kökünden (düw-/düg-) we goşulmadan düzülendigi äşgär görnüp dur6. Эöne şu zeıilli
emele gelişleri mese-mälim bolup duran gadymy sözler zergärçilik adalgalarynda
onçakly köp däldir.
Emele gelişlerlerini yzarlamak, zergärçilik adalgalaryna nähili ıol bilen
aralaşyşyny anyklamak, ylaıta-da, başga dillerden geçen söz birliklerinde kyn bolıar.
Şoňa garamazdan, şu hili sözleriňem geçen ıollaryny derňemegiň öz usullary, tärleri
ylymda bar. Mysal üçin, zer ir wagtlarda tǜrkmen diliniň zergärçilik adalgalaryna
aralaşyp altyn, gyzyl bilen manydaş ulanylyp başlaıar. Pars dilli çeşmelerde zer
sözüniň aslynda zerd «sary» söz birliginden emele gelendigi nygtalэar. Sözǜň
ahyryndaky «d» sesiniň düşmegi sypatyň ada öwrülmegine sebäp bolupdyr.
Şeılelikde, eıran we türki dilleriň ählisinde meşhur bolan gymmat bahaly metalyň
ady emele gelipdir.
К этимолонгии названий металлов и их сплавов в алтайских языках // Иссл. в обл.
этимол. в алт. яз-х. Л., 1979, 18-51 с.
1
Хабичев М. А. Карачаева-балкарское именное словобразование (опыт
сравнителüно-исторического изучения). Черкесск, 1971, 75 с.
2
Радлов В. В. т. IV, с. 1338, 1762, 1794.
3
Древнетюркский словарü. Л., 1969, 112 с.
4
Türkmen diliniň sözlügi, Aşgabat, 1962, - s.
5
Arazkulyэew S. we beэlekiler. Türkmen diliniň gysgaça dialektologik sözlügi. Aşgabat.
1977, 41 s.
6
Севортян Э. В. Этимологический словарü тюркских языков, М., 1980, 307-308 с.
239
Şu ıerde ıene-de bir aıratyn nygtalmaly ıagdaı - türkmen diliniň zergärçilik
adalgalary diňe bir beıleki sözlük gatlaklarynyň ıa-da ulgamlaryň hasabyna ösüp
durman, ol şol sözlük gatlaklary we ulgamlary dyngysyz «iэmitlendirip»dur, эagny
zergärзilik adalgalaryna ornaşan sözleriň köp sanlysy ıuwaş-ıuwaşdan diliň beıleki
ulgamlaryna aralaşyp dur. Muny anyk mysallaryň üsti bilen düşündireliň.
Эǜzǜk tǜrkmen diliniň zergärçilik adalgalarynda gadymy wagtlardan bäri iň
ıörgünli sözleriň biri. Indi köp ıyllardan bäri ol türkmen diliniň sport
adalgaşynaslygyna, milli oıunlara-de aralaşdy.
Indi gymmat bahalay metallaryň, daşlaryň atlarynyň ençemesi gyz-gelinleriň
atlary bolup gelıär. Şu ıol bilen onlarça has atlar döredi: Altyn, Kümüş, Merjen,
Göwher, Sadap, Tylla we beılekiler.
Zergärçilik sungatyna degişli adalgalaryň täsiriniň has äşgär ıüze çykan ıeri
türkmen diliniň durnukly söz düzümler ulgamydyr. Onda gymmat bahaly
metallaryň, daşlaryň atlary bilen baglylykda dörän durnukly meňzetmeler,
aňlatmalar, atalar sözi we nakyllar köp gabat gelıär. Olar эaly sözi bilen gelende,
esasan, bir zat bahaly metalyň, daşyň bir alamaty, häsiıeti, aıratnlygy bilen
deňeşdirilıär: gyzyl эaly, apbasy эaly, eşrepi ıaly, mähek ıaly, gyzylyň gyryndysy
ıaly, dür ıaly, sadap ıaly we şulara meňzeşler.
Nakyllaryň köpüsinde gymmat bahaly metallaryň, daşlaryň gymmaty,
jemgyıetdäki orny, häsiıeti we ş. m. alamatlary nygtalıar: «Kǜmǜş-gyzylyň könesi
bolmaz, Ata-enäniň bahasy bolmaz», «Altyn arzysyz galmaz», «Altyna pos
эokmaz», «Altyn saklan aз ölmez», «Altynyň näзe bolsa, abraэyň şonça», «Altyn
эerde эatmaz, эagşylyk ıolda galmaz», «Эa zer gerek, эa zor», «Zer zoruňky, zagara
– körüňki», «Gyzyň gözi gyzylda», «Gyzly gyzyldan doэmaz» we ş. m.
Gymmat bahaly metallar, daşlar nähili arzyly bolanam bolsa, türkmenler üçin
olardanam arzyly, gymmat bahaly zatlaryň bolandygy hemme zady gyzyl bilen ölçäp
bolmaıandygy nakyllardan görünıär: «Altyn-kǜmǜş – daş eken, Arpa, bugdaı – aş
eken», «Altyn alma, alkyş al», «Altyn artdyrma, dost artdyr» we ş. m.
Şeılelikde, ıokarda aıdylanlar türkmen diliniň zergärçilik sungatyna degişli
adalgalarynyň diliň beıleki sözlük gatlaklarynyň we ulgamlarynyň hasabyna
dyngysyz baılaşyp durıandygyny hem-de öz nobatynda şol gatlaklary, ulgamlary
dyngysyz kämilleşdirip durıandygyny subut edıär. Bu edil beıleki türki dillerde bolşy
ıaly, türkmen diliniň ösüşinde yzygider ıüze çykıan kanunalaıyk hadysadyr. Diliň
sözlük gatlaklarynyň, ulgamlarynyň özara täsiri üznüksiz ösüşi üpjün edıär.
240
МИРОВОЗЗРЕНИЕ ДРЕВНИХ ТЮРКОВ КАК ПРЕДМЕТ
ФИЛОСОФСКО-АНТРОПОЛОГИЧЕСКОГО ИССЛЕДОВАНИЯ
к.фил.н.,доц. Лейсан ИТКУЛОВА
Башкирский Государственный Университет
Уфа-Башкирия
Человек, являясь, прежде всего духовным существом, всегда пытался осмыслить протекающие вокруг него природные и социальные процессы. Наблюдение за ними, непосредственное участие в этих процессах самого человека,
оценка с точки зрения определенных моральных, эстетических и других
социальных ценностей приводит к возникновению целостного образа мира.
Наиболее ранняя форма сознания – мифология, в которой выразились
мировоззренческие основы бытия древнего человека. Выделение из животного мира (уход из рая) и возникновение духовного отношения к мирозданию
порождает основной вопрос мировоззрения, вопрос о взаимоотношении ОНО
и МЫ. Он может быть конкретизирован в осмыслении взаимоотношений
человека и космоса, человека и Природы, человека и общества. Конечно, речь
не идет о теоретических изысканиях древних. Но уже в рамках мифологического сознания на основе соответствующего ему способа мышления возникает
представление о сверхъестественном бытии. Так возникают мировоззренческие мифы о происхождении мироздания и человека. Они рассказывают о
творении космоса из хаоса, о конце света, о сотворении первочеловека и
первопредков народа, о культурных героях, дарующих людям различные
предметы культуры, о происхождении природных и космических циклов и
т.д. Эти мотивы в той или иной степени присутствуют в мифологии каждого
народа. Общемировые мифологические сюжеты чаще всего фрагментарно
сохранились в сказке, эпосе, преданиях и легендах. Следовательно, для
реконструкции древнетюркского мировоззрения, необходимо изучение в
сравнительно-сопоставительном плане фольклорного богатства тюркских
народов. Обобщение такого обширного эмпирического материала позволила
бы выявить общие тенденции и закономерности в функционировании
мировоззрения, а также особенности сознания представителей тюркского
кочевого мира.
Л.Н.Гумилев особо отмечал наличие у древних тюрок “четко отработанного мировоззрения”, которую они противопоставляли культуре Китая,
Ирана, Византии и Индии (2,5). Как свидетельствуют орхонские тексты,
причиной этого была в стремлении соседей к активной культурной
экспансии, к навязыванию тюркам своих духовных ценностей: “у народа табгач… была речь сладка, а драгоценности мягкие (т.е. роскошные,
изнеживающие); прельщая сладкой речью и роскошными драгоценностями,
они столь сильно привлекали себе далеко (жившие) народы. (Те же), поселясь
вплотную, затем устраивали себе там дурное мудрование (1,354). Из этого
небольшого фрагмента видно, что тюрки сознательно отрицали китайскую
культуру, так как ясно понимали негативные последствия ее влияния.
Древние тюрки в процессе духовного творчества создали своеобразную
модель мироздания. Эта картина мира включает в себя образы Пространства
и Времени, морально-нравственные ценности, экологические принципы
взаимодействия с Природой, способы события с другими народами и
241
духовного освоения мира. Мировоззренческие принципы древних тюрков в
форме культурных архетипов, отдельных фрагментов сохранились в духовной сокровищнице тюркских народов. Поэтому для реконструкции древнетюркского мировоззрения необходимо наряду с историческими источниками исследовать архаические элементы в этнокультуре тюркских народов,
которые наиболее полно дошли до нас именно в произведениях устного
народного творчества.
Сегодня тюрками называют народы, языки которых входят в тюркскую
языковую семью. Например, в этногенезе башкир большую роль сыграла
массовая миграция кочевых тюркских племен, которые смогли объединить
население Южного Урала в рамках одного этноса (7,44). В конце концов
“активное проникновение различных кипчакских диалектов в XIII-XIV вв. в
башкирскую среду отразилось и в языке народа, который…включают…в
кипчакско-булгарскую подгруппу тюркской группой группы языков (7,34).
Таким образом, тюркский компонент важный, но не единственный и не
самый древний в структуре этногенеза башкирского народа. Возможно, этим
обусловлен тот факт, что у башкир система древнетюркских религиозномифологических представлений сохранилась относительно хуже, чем,
например, у алтайских тюрков. Для изучения мировоззрения древних башкир
необходимо привлекать материал по индоевропейским (савроматы) и
финноугорским племенам, которые также участвовали в его этногенезе. Так
же обстоит дело со многими современными тюркскими народами, в состав
которых когда-то вошли остатки древнетюркского этноса. Но несмотря на
это можно утверждать, что народы, объединяемые ныне под общим
названием тюрки, переняли у древних тюрков не только язык, но и систему
мировоззрения.
Применение философско-антропологического метода позволяет выявить обобщенный “идеальный” тип древнего тюрка, что предполагает абстрагироваться от конкретной личности. Тем более что произведения фольклора
часто представляют не индивида, а некий обобщенный образ.. Персонажи,
например сказки, представляют собой, прежде всего тип, о чем писали
многие исследователи этого вида фольклора. В ней действуют такие типы,
как “герой”, “злодей”, “красавица”, “мачеха”, “падчерица”, “мудрый советчик” и мн. др. Дальнейшее обобщение позволяет свести многочисленные
персонажи сказки к архетипам Духа, Анимы, Анимуса, Тени, Младенца,
являющихся, согласно концепции К.Г.Юнга, продуктами коллективного
бессознательного. Для решения задачи реконструкции древнетюркского мировоззрения идеальный тип служит методологическим ориентиром осмысления экзистенциальных ценностей и мировоззренческих основ бытия древнего тюрка.
“…Мировоззрение как образ бытия человека в бытии есть квинтэссенция знаний, ценностей, смыслов, идеалов и т.д…В мировоззрении выражается прежде всего дух народа (индивида), его “жизневоззрение”, т.е. оценка
своего бытия и своей судьбы (истории)с точки зрения добра и зла, прекрасного и безобразного, справедливости и несправедливости” (4,77). Эта
мысль, высказанная о башкирском духе, справедлива в отношении любого
народа. Формирование мировоззрения идет под воздействием различных
факторов – это и среда обитания, тип хозяйства, культурный диалог с
другими народами. В надписи Тоньюкука на реке Селенга говорится:
242
“…тюрки, следуя за травой и водою, не имеют постоянного местопребывания
и упражняются только в военных делах” (2,333). Кочевой образ жизни
определял особенности древнетюркского мировоззрения. Если мир земледельца ограничивался территорией сельской общины, то перед кочевником
лежала бескрайняя степь. Но это огромное пространство было хорошо
освоено и не пугало его. На нем были обозначены места кочевок, пастбищ,
проведения религиозных ритуалов, былых сражений, т.е пространство
разнородно и каждая его часть имеет особую значимость, связана с эмоционально окрашенным восприятием. Как подчеркивают исследователи, “это
пространство контакта, индивидуальных событий контакта, пространство
скорее тактильное, чем визуальное, в противоположность расчерченному
пространству Евклида…(3,20). Думается, что психологический тип тюрков
сложился под влиянием присущего им образа жизни и пространственных
ощущений. Один из идеологов евразийства Н.С. Трубецкой отмечал в свое
время, что “…типичный тюрк…предпочитает оперировать с основными, ясно
воспринимаемыми образами и эти образы группировать в ясные и простые
схемы” (5,147). Картина духовного мира тюрка пишется в основных тонах,
широкими мазками. Для нее чужда детализация и полутона, она развивается
вширь и в длину.
Согласно верованиям древних тюрков вертикальная модель мира
включает в себя три яруса - верхний, средний и нижний. Подобные представления были широко распространены в древности, что нашло отражение и
в фольклоре. Во многих сказках герои попадают то в нижний, то в верхний,
небесный миры и благополучно возвращаются в мир людей. Таким образом,
три космических уровня сообщаются между собой.
С вертикальной
структурой мира были тесно связаны религиозные воззрения, пережитки
которых сохранились в обычаях современных тюркских народов.
Время воспринималось древними тюрками как последовательная смена
поколений. Для каждого человека важно было знать свою генеалогию. Часто
прародителем считали определенного культурного героя, историческую
личность, животное (волк). Древность рода определяла социальную значимость его представителей. Например, Кюль-тегин начинает свою родословную со времен сотворения мира. Древний тюрк не чувствовал себя случайно
заброшенным в этот мир, он был продолжением длинной череды предков его
рода и имел собственное продолжение в потомстве.
Для более точной датировки того или иного события использовался
заимствованный у китайцев звериный цикл, в котором каждый год
соответствовал какому-нибудь животному. В жизни кочевников-скотоводов
жизненный цикл животных имел знаковое значение. Широко было распространено гадание по внутренностям животных. Таким образом, восприятие
времени было тесно связано с преемственностью поколений и с хозяйственным объектом древних тюрков – животными, короткий жизненный
цикл которых разворачивался на их глазах. Если Кок Тенгри олицетворяло
бесконечность, то Умай – конечное земное время, состоящее из актов рождения, вступления в брак и ухода из жизни. Каждая веха в жизни человека
сопровождалось совершением особых обрядов. Но время для человека не
заканчивалось с уходом из земной жизни, оно продолжалось уже в потусторонней жизни. У башкир для обозначения наступления смерти используют
слово “уткан”, т.е. “прошел” - прошел через ту грань, что отделяет мир живых
243
от мира мертвых. Для благополучной жизни в ином мире рядом с покойником размещали разные, необходимые для хозяйства полезные вещи.
Древнетюркский обычай ставить на могиле каменное изваяние умершего и
совершение перед ним жертвоприношений свидетельствует о том, что со
смертью человек не вычеркивался из жизни живых, он незримо присутствовал среди них, был их заступником перед Тенгри. Верили, что дух умершего
может воплощаться в птиц и животных – реликты таких верований сохранились у башкир (6т,211).
Все это говорит о том, что древним тюркам было чуждо механистическое восприятие времени как простого чередования событий. Через память о
предках, через предания о великих богатырях и военных сражениях история
органично входила в жизнь человека. Время для него имело сакральный
смысл, пространство было одухотворено осознанием включенности человека
и общества в природу. Традиция предписывала древнему тюрку жить в
гармонии с Природой, чтить предков, соблюдать обычаи своего народа.
Коллективная память в форме Традиции хранила способы противостояния
Хаосу и спасения Космоса как организованного начала.
Резюмируя, надо сказать, что древним тюркам было присуще осознание
этнической и культурной идентичности. Если даже судить по тем фрагментам, которые сохранились в фольклоре тюркских народов, они имели богатую традицию устного народного творчества. Для восстановления целостной
картины древнетюркской духовной культуры необходимо объединить усилия
фольклористов, этнографов, культурологов, лингвистов, философов и археологов, занимающихся проблемами истории и культуры тюркских народов.
Примечания:
1. Базен Л. Человек и понятие истории у тюрков Центральной Азии в VIII
в. //Зарубежная тюркология. Вып.1.- М.,1986.
2. Гумилев Л.Н. Древние тюрки. – М.:Товарищество “Клышников,
Комаров и К”,1993.
3. Кульшарипова Н.М. Человек и пространство: специфика пространственно-временных представлений кочевников//ж-л Ядкярь,1995.
4. Рахматуллина З.Я. Башкирская традиция (социально-философский
анализ). -Уфа.:Изд-во Башкирск. Ун-та,2000.
5. Трубецкой Н.С. Наследие Чингисхана. – М.:Аграф,2000.
6. Фатыхова Ф.Ф. Представления башкир о мире и человеке // Бикбулатов
Н.В., Юсупов Р.М., Шитова С.Н., Фатыхова Ф.Ф. Башкиры: Этническая история
и традиционная культура. Уфа.:Научное издательство “Башкирская энциклопедия”, 2002.С.210-219.
7. Юсупов Р.М. Антропологический состав и его формирование // Бикбулатов Н.В., Юсупов Р.М., Шитова С.Н., Фатыхова Ф.Ф. Башкиры: Этническая
история и традиционная культура. Уфа.:Научное издательство “Башкирская
энциклопедия”, 2002, С. 21-45.
244
ÒÖÐÊ ÄÀÑÒÀÍ ÄÖØÖÍÚßÑÈÍÄß ÚÀÙÀÍØÖÌÓË ÄÞÂËßÒ
ÈÄÅÉÀÑÛ (“ÅÄÈÝÅ” Âß “×ÎÐÀÁÀÒÛÐ” ßÑÀÑÛÍÄÀ)
ôèë.å.í. Ìàùìóä ÀËËÀÙÌÀÍËÛ
Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Ïåäàãîæè Óíèâåðñèòåòè
Äàñòàíëàð áèð èñòèãàìÿòäÿ òöðêöí ñàëíàìÿñèäèð. Îíëàð þçëöéöíäÿ æàíð ñïåñèôèêàñè èëÿ äÿ òöðêëÿðäÿ äàùà ÷îõ áóíà õèäìÿò åäèð. Ñèáèðäÿí òà Áàâàðèéàéà ãÿäÿð àò
÷àïàí àëï-ÿðÿíëÿðèí, “ìÿíèì ö÷öí ÿí ýþçÿë ìóñèãè äþéöø çàìàíû àòëàðûí êèøíÿìÿñè, ãûëûíú çÿðáÿëÿðèíèí ñÿñèäèð» äåéÿí úÿíýàâÿðëÿðèí ãÿùðÿìàíëûüûíûí òàðèõèí
äÿðèíëèêëÿðèíäÿí ýÿëÿí ÿêñ-ñÿäàñûäûð. Ùÿìÿí ãÿùðÿìàíëûãëàð òöðêöí úàùàíøöìóë
äþâëÿò ãóðìàã èäåéàñûíà õèäìÿò åäèð. Áó èäåéà «Îüóç Êàüàí»äàí «×îðàáàòûð»à
ãÿäÿð àïàðûúûëûãëà äàâàì åòäèðèëèð. Îíëàð àðàñûíäà ôÿðã îëñà-îëñà äöøöíúÿíèí ùÿéàòà
êå÷èðèëìÿ ôÿðãëèëèéè ãÿäÿðäè. Áóðàäà áàø èäåéà äöíéà íèçàìûäûð. Áó íèçàì òöðêöí
úàùàíøöìóë äþâëÿò èäåéàñûíûí ðåàëëàøìàñû èñòÿéè ãÿäÿðäè. Òàðèõèí ìöõòÿëèô ÷àüëàðûíà áàüëàíàí äàñòàí íöìóíÿëÿðèíäÿ ùàäèñÿëÿðèí âÿ òÿñâèðëÿðèí ìöõòÿëèôëèéèíè
ýþðìÿê îëàð. Àíúàã öìóìèëèêäÿ îíëàðäà ôÿðãëèëèêäÿí ÷îõ åéíèééÿò âàð. «ÊèòàáèÄÿäÿ Ãîðãóä» äà, «Ìàíàñ» äà, «Àëïàìûø» äà, «Åäèýå» äÿ, «Óðàë Áàòûð» äà, «Êîðîüëó» äà, «Ãà÷àã Êÿðÿì» äÿ âÿ ñ. âÿ ñ. ùàìûñû áóðàéà äàõèëäèð. Îíà ýþðÿ äÿ
ìÿñÿëÿéÿ ùÿì öìóìèëèêäÿ, ùÿì äÿ êîíêðåò éàíàøìàäà áàõìàã çÿðóðÿòè éàðàíûð.
Áó äöøöíúÿíè áÿçè èñòèñíàëàð íÿçÿðÿ àëûíìàçñà êðûìòàòàðëàðûí èêè äàñòàíû, «Åäèýå»
âÿ «×îðàáàòûð» ÿñàñûíäà øÿðù åòìÿéÿ ÷àëûøàúàüûã.
«Îüóç Êàüàí»äà áöòöí äàñòàí áîéó à÷ûëìà ìÿãñÿäè äàøûéàí áèð ìÿãàì
âàð. Áó äà «ìÿí Îüóçóí êàüàíû îëäóì, èíäè äÿ äöíéàíûí êàüàíû îëìàüûì ýÿðÿê»
ãÿíàÿòèäèð. Îüóç Êàüàí ÿââÿëäÿí àõûðà ãÿäÿð áó èäåéàíûí ùÿéàòà êå÷èðèúèñè êèìè
ýþðöíöð. Âÿ äöíéà èëÿ âèäàëàøìàã ÷àüûíäà ùÿìèí íèçàìûí ãîðóíìàñûíû ýöíÿø
øöàñû èëÿ ýÿëÿí ãàäûíäàí îëàí îüóëëàðûíà âÿ àüàú êîüóñóíäàêû ãàäûíäàí îëàí îüóëëàðûíà òàïøûðûð. Åéíè çàìàíäà áóíëàðû ñûíàã ö÷öí øÿðãÿ âÿ ãÿðáÿ ýþíäÿðèð. Èëê ÿââÿë
îíó ãåéä åäÿê êè, ùÿìèí Øÿðã âÿ Ãÿðá áóíëàðûí ýÿëÿúÿê ùÿðÿêÿò èñòèãàìÿòëÿðèäèð.
Îíóí èëêèí óüóðëàðû ùÿìèí ñÿôÿðäÿí òàïûëàí éàé âÿ îõëàðäàäûð. Ùàêèìèééÿò âÿ ýöú
ðÿìçè îëàí áó òàïûíòûëàð áàø ãóðóúó ö÷öí ðàùàòëûã èäè. Àðòûã Îüóç Êàüàí äþâëÿòèí
âÿ ìÿìëÿêÿòèí òàëåéèíäÿí ðàùàòäû. «Åäèýå»äÿ ùÿìèí ðàùàòëûüû ìöÿééÿí ìÿíàäà
Òîõòàìûø, Òåìèð, Åäèýå éåðèíÿ éåòèðèðñÿ, «×îðàáàòûð»äà Íàðèêèí îüëó Úîðà ãîðóìàüà ÷àëûøûð. «Àâåñòà»äà áèð ìÿãàì âàð. Îðàäà Àùóðàéà ìöðàúèÿòëÿ äåéèëèð: «áóíó
ñîðóøóðàì äöç äå Àùóðà, íåúÿ ãóðóëàúàã ÿí éàõøû ùÿéàò». Áó ñóàë ÿââÿëäÿí àõûðà
ãÿäÿð áöòöí úàùàí þâëàäûíûí äöøöíäöéö áèð ñóàëäû. «Éàðàäûëûø» äàñòàíûíäà Êàéðà
õàíëà Àü àíà äà, «Áèëãàìûñ»äà Áèëãàìûñ äà «Ìàíàñ»äà Ìàíàñ äà, «Êîðîüëó»äà
Êîðîüëó äà áó ñóàëû ðåàëëàøäûðìàüà ÷àëûøûð. Ùÿòòà áåø ïîåìàñû äöíéàíûí áåø ìþúöçÿñè ùåñàá åäèëÿí Íèçàìè Ýÿíúÿâè äÿ «Èñýÿíäÿðíàìÿ»ñèíäÿ áó äöøöíúÿëÿðèí è÷ÿðèñèíäÿ ýþðöíöð. Åéíè çàìàíäà «Áÿðäÿíèí òÿðèôè», ùÿìèí ìöùèòè ýþðìÿéèí óòîïèéàñûäûð. Èñýÿäÿð áöòöí ôÿàëèééÿòè èëÿ îíó ðåàëëàøäûðìàüà ÷àëûøûð. Äöíéà íèçàìûíäàêû
áó ùàë èíñàí äöøöíúÿñèíäÿ îëàíëàðà ýÿëèá ÷ûõìûð. «×îðàáàòûð»äà ×îðàíûí ãåéðèàäèëèêëÿ àïàðäûüû ñàâàø áóíóí áèð ùèññÿñèäèð. Êðûìòàòàð äàñòàíëàðûíäà ùÿìèí
ìöãÿääÿñ ñàâàøûí ìöõòÿëèô ÷àëàðëàðäà äàøûíàí èñòèãàìÿòëÿðè âàð.
×îõ òÿÿññöô êè, êðûìòàòàðëàðûí éàðàòäûüû äàñòàí íöìóíÿëÿðè ùÿìèí äöøöíúÿíè áöòöí èíúÿëèêëÿðè èëÿ áèçÿ äàøûéûá ÷àòäûðà áèëìèð. Áóíóí áàøëûúà îëàí ñÿáÿáè 1944-úö èëèí
18 ìàéûíäàêû ùàäèñÿ èëÿ áàüëûäû. Áó ùàäèñÿ õàëãûí ôèçèêè âàðëûüûíû, ìþâúóäëóüóíó
ñàðñûòäûüû êèìè, ìÿíÿâè ìÿäÿíèééÿòèíÿ äÿ áþéöê çÿðáÿ âóðäó. Èëê ÿââÿë áó äöíéà
íèçàìûíû ðåàëëûãäà âÿ èíñàí äöøöíúÿñèíäÿ ýöìàíñûçëûüà ãÿäÿð ýÿòèðèá ÷ûõàðäû. Ëàêèí
úàùàíøöìóëëóã åëÿ áèð èäåéàäûð êè, ìöÿééÿí ÷àüëàðäà áÿäýöìàíëûüà ãÿäÿð ýÿëèá ÷ûõñà
äà ñîíóúëàíàí èñòÿê äåéèë. Äàùà äîüðóñó èíñàíëûãëà ãîøà àääûìëàéàí è÷ äöøöíúÿñèäèð.
Õàëãûí àüûð ìÿãàìëàðûíäà äà áó èñòÿê éàøàíûð. Êðûìòàòàðëàðûí òàëåéè ãÿäÿð äÿ ìÿñóì
îëàí äàñòàíëàðû âàð. Äöíéà áèíÿ îëàíäàí áÿëêÿ äÿ áåëÿ áèð ôàúèÿ èëÿ öçëÿøìÿìèøäè.
245
Ùàíñû êè, èêè ñààò ìöääÿòèíäÿ ýåúÿ éàðû áþéöê áèð õàëã éåðèíäÿí ãàëäûðûëûá íàìÿëóì áèð
èñòèãàìÿòÿ äàøûíûðäû. Àéðû-àéðû ôÿðäëÿðèí, èíñàíëàðûí ñöðýöí åäèëäèéèíè ýþðìöøäöê, äàùà
äîüðóñó ÿäÿáèééàòëàðäàí îõóìóøäóã. Àíúàã áöòþâëöêäÿ õàëãûí ñöðýöí îëóíäóüó àüûëà
ýÿëìÿçäè. ÕÕ ÿñð áó áÿëàíû äà þç ÷èéèíëÿðèíÿ éöêëÿäè.
Òÿêúÿ õàëã ñöðýöí îëóíìàäû. Îíóí áöòþâëöêäÿ ìÿíÿâè ìÿäÿíèééÿòè, ôîëêëîðó, èíäè ùàããûíäà äàíûøìàã èñòÿäèéèíèç äàñòàíëàðû, «Åäèýå» âÿ «×îðàáàòûð»û ñöðýöí îëóíäó. Úàùàíøöìóë áèð äöøöíúÿ èëÿ éàøàéàí õàëã ôÿëàêÿòëÿðèí ýèðäàáûíäà ñöðöêëÿíäè. Êðûìòàòàð äàñòàíëàðû áöòþâëöêäÿ òöðê äàñòàíëàðûíûí áèð ùèññÿñèäèð. Áóðàäà
áþéöê òöðêöí áþéöê èäåàëëàðû éàøàíûð. Çàìàí-çàìàí àòàäàí îüóëà þòöðöëöð. Òàðèõèí
ðåàëëûãäà âÿ äàñòàí äöøöíúÿñèíäÿ éàääàøûíà ùàêèì êÿñèëèð. Áèð äöøöíúÿäÿ çÿèôëÿéÿíäÿ äèýÿðèíäÿ ôÿàëëàøûð. Ìÿñÿëÿí, êðûìòàòàðëàðäà ìÿëóì ùàäèñÿäÿí ñîíðà áÿäèè
äöøöíúÿ îíóí ãîðóéóúóñóíà ÷åâðèëäè. «Åäèýå» âÿ «×îðàáàòûð» þí õÿòäÿ äàéàíäû.
Áèçÿ áó äàñòàí íöìóíÿëÿðè òàìëûãëà ýÿëèá ÷àòìàéûá. Äàùà äîüðóñó õàëãûí
äöøöíúÿñèíäÿ îëàí êèìè äåéèë. Áóðàäà ÿí àøàüûñû ìöÿééÿí òÿñèðëÿð, èäåîëîýèéàíûí,
éàçûéà àëàíûí ÿëàâÿëÿðè âÿ äÿéèøìÿëÿðè âàð. Ùÿòòà áèð ãÿäÿð ìöêÿììÿë ùåñàá
åòäèéèìèç Â.Â.Ðàäëîâóí äà òîïëàäûãëàðûíäà áåëÿ áèð âÿçèééÿò ìþâúóääó.
Â.Â.Ðàäëîâ «Åäèýå»íèí äþðä, «×îðàáàòûð»ûí ö÷ âàðèàíòûíû òîïëàéûá. Îíó äà
ãåéä åäÿê êè, áó øÿðãøöíàñ àëèìèí åòäèêëÿðè ìöñáÿò ìÿíàäà ÿâÿçñèçäèð. Áàõìàéàðàã êè, áóðàäà ìöÿééÿí òîïëàéûúû ÿëè, ñèéàñû ìöùèòèí àá-ùàâàñû âàð. Éåðè ýÿëìèøêÿí
äèýÿð áèð ìÿñÿëÿíè äÿ ãåéä åäÿê êè, Â.Â.Ðàäëîâóí òîïëàäûüû áó íöìóíÿëÿð äåìÿê
îëàð ñûðô òöðêöí ãÿùðÿìàíëûüûíà õèäìÿò åäèð. Áó ãÿùðÿìàíëûã áèð íþâ òîïëàéûúûíûí
þçöíö äÿ âàëåù åòìèøäè. «Àëï-ÿðÿíëÿðèí èýèäëèéèíè ÿêñ åòäèðÿí ôîëêëîð íöìóíÿëÿðèíèí, õöñóñèëÿ äàñòàíëàðûí òîïëàíûá íÿøð îëóíìàñû òîïëàéûúû òÿðÿôèíäÿí áàøëûúà
ìÿãñÿä êèìè ýþðöíöð» (4. ñ.4). Ùÿìèí íöìóíÿëÿð èíäè áèçèì ö÷öí òàðèõè îëàéëàðûí
éàøàì ôàêòûäûð. Äöíéà íèçàìûíû ãóðìàã èñòÿéÿíëÿðèí öçëÿøäèéè ôÿëàêÿòëÿðäèð. Äàùà
äîüðóñó íèçàì ãóðìàüà ÷àëûøàíëàðûí íèçàìûíûí ïîçóëìàñûäûð.
Åëÿ «Åäèýå»íèí áàøëàíüûúûíäàêû îðòà áèð éåðäÿ ýþë ñàëìàã úÿùäè äÿ áó íèçàìûí èôàäÿñèäèð. «Àâàðäà àëòìûø õàí âàðìûø. ×àéûêäà éåòìèø õàí, Êûðüûçäà èñÿ ãûðõ
õàí âàðìûø. Áèð ýöí áó õàíëàð éûüûëûá áåëÿ ìÿñëÿùÿòÿ ýÿëèðëÿð êè, îíëàðûí ùàìûñûíà
éàõûí îëàí îðòà áèð éåðäÿ ãàçëû-þðäÿêëè áèð ýþë ñàëñûíëàð» (4, ñ.21). Áó ñàëûíàí ýþë
áèðëèéèí, éàõûíëûüûí, äàùà äîüðóñó éàõûíëûüû éàðàòìàüûí áàøëàíüûúûäûð. Ùàäèñÿëÿðèí
ñîíðàêû àõàðäà ùàíñû éþíÿ èñòèãàìÿòëÿíìÿñè èñÿ áàøãà ìÿñÿëèäèð. Äàñòàíäà íàýàùàíäàí ïîçóëàí áó íèçàìûí áÿðïàñû âàð. «Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä»äà áó íèçàìû áàøäà
Áàéóíäóð õàí îëìàãëà Ãàçàí éàðàäûð. Áóðàäà îüóç åëèíèí Äÿäÿ Ãîðãóä êèìè
ìöäðèê îçàíû, Ãàçàí õàí êèìè àëï ÿðÿíè âàð. Äîããóç äÿôÿ íàýàùàíäàí éåðèíäÿí
ïåðèêÿí Îüóç åëèíè þç éóðäóíà-éóâàñûíà ãàéòàðàí èýèäëÿð àõûðà ãÿäÿð áó àìàë
óüðóíäà ÷àðïûøûðëàð. È÷è Äÿäÿ Ãîðãóä ãàðûøûã ùàìû áþéöêäÿí êè÷èéÿ áóíà õèäìÿò
åäèð. Òÿïÿýþç áó íèçàìûí ïîçóúóñó, öìóìèëÿøäèðèëìèø äöøìÿí îáðàçûäûð. Áóíäàí
ÿëàâÿ äàñòàíäà èêèíúè, ö÷öíúö äÿðÿúÿëè äöøìÿí ãöââÿëÿð äÿ âàð. Îüóç èýèäëÿðè
îíëàðà ãàðøû ùàìûëûãëà áèðëèêäÿ ìöáàðèçÿäÿ ýþðöíöðëÿð. Áèð íþâ äöíéà íèçàìû
«Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä»äà îüóç åëè òèìñàëûíäà ãóðóëìà ìÿãñÿäè äàøûéûð. «×îðàáàòûð»äà èñÿ áó íèçàìû ãóðìàíûí ôÿðãëèëèéè âàð. Àäè áèð òÿñâèðëÿ áàøëàíàí ùàäèñÿëÿð
ñîí àíäà Êàçàíäàêû ãàðøûäóðìà èëÿ þçöíöí ÿí éöêñÿê çèðâÿñèíÿ ÷àòûð.
Òÿêðàð åäèðèê, ×îðàíûí àòàñû Íàðèêäèð. Àíàäàí, àòàäàí éåòèì ãàëàí Íàðèê âÿ
îíóí áþéöê ãàðäàøû Àðèê áèð ïàð÷à ÷þðÿê åùòèéàúûíäàäûð. Íþêÿð÷èëèê ùÿéàòû éàøàéûðëàð. Õàíûí èëõèñèíè îòàðûðëàð. Òàëå åòèáàðèëÿ Úîðà èëÿ Êîðîüëó åéíèòèïëèäèð. Êîðîüëó äà
ìåùòÿð îüëóäóð. Àòàñû Àëû êèøè Ùàñàí õàíûí èëõûñûíû îòàðûð. Àüàñûíà ñÿäàãÿòëÿ
ãóëëóã åäèð. Àíúàã ÿâÿçèíäÿ èêè ýþçö èêè äàéà ãóðáàí åäèëèð. Ðÿèééÿò è÷ÿðèñèíäÿí
÷ûõàí Êîðîüëó ùàãñûçëûãëàðû ÷îõ ýþðìöøäö. Ùå÷ øöáùÿñèç è÷èíäÿ ùÿìèí áÿëàëàðà
ãàðøû áèð íèôðÿò áþéöìÿêäÿ èäè. «Êîðîüëó»äà áó íèôðÿòèí áèð óúó úÿìèééÿòäÿ
òÿêðàðëàíûðñà âÿ Ðþâøÿí äÿ ðÿèééÿò îüëó êèìè áóíëàðû ýþðÿ-ýþðÿ áþéöéöðñÿ, äèýÿð
áèð óúó àòàñûíà îëàí àìàíñûçëûãëà ñîíóúëàíûð. Ðþâøÿíäÿí Êîðîüëóéà áþéöê ìÿñàôÿ
âàð. Áó äöíéàíûí äÿðêèíäÿí, ïîçóëìóø ìèçàíû äöçÿëòìÿê èñòÿéèíäÿí îíó
ðåàëëàøäûðìàüà ãÿäÿð îëàí ìöääÿòäè. Áó çàìàí ìöääÿòèíäÿ Ðþâøÿí Êîðîüëó
246
îëóð. Êîðîüëóíóí áèð ãÿùðÿìàí êèìè áþéöê èøÿ áàøëàéàíà ãÿäÿðêè éîëóíäà àòàñû
Ìåùòÿð Àëû éàðäûì÷ûäû. Áèð íþâ î ùÿìèí ôÿàëèééÿòè èëÿ ìöäðèê ãîúà ôóíêñèéàñûíû
éåðèíÿ éåòèðèð. Âÿ ìöÿééÿí ìÿãàìëàðäà ýþðöíöøö (ôÿàëèééÿòè) åòèáàðèëÿ «Îüóç
Êàüàí»äàêû Óëóã Òöðêö, «Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä»äàêû Äÿäÿ Ãîðãóäó, «Áèëãàìóñ»äàêû Óòíàïèñòèíè õàòûðëàäûð. Ëàêèí Àëè êèøèíèí ôÿàëèééÿòè ÷îõ ãûñà îëñà äà, èøè
áþéöêäö. Áàø ãÿùðÿìàíà áþéöê èø ö÷öí íÿ ëàçûìäû åòäèêäÿí ñîíðà î, èøèíè áèòìèø
ùåñàá åäèð. Ñàíêè Ðþâøÿíÿ Êîðîüëóëóã ö÷öí ðöñõÿò âåðèð. Ãîøà áóëàãäàí ñó è÷èá
éåíèäÿí éàøàìàã ùàããûíà ÷àòà áèëìÿéÿí Ìåùòÿð Àëû îüëóíà ñîíóíúó ñþçöíö äåéèá
ùÿéàòëà âèäàëàøûð. «Àé êå÷ÿð, èë äîëàíàð, ñÿíèí àäûí ìÿüðèáäÿí ìÿøðèãÿòÿí áöòöí
äöíéàäà ìÿøùóð îëàð. Î êþïöêäÿí ñÿíèí ãîëëàðûíà ãöââÿò, þçöíÿ äÿ øàèðëèê âåðèëäè.
Áèð äÿ ñÿíèí ñÿñèíÿ, íÿðÿíÿ åëÿ áèð ãöââÿò ýÿëÿúÿê êè, Èñðàôèëèí ñóðó îíóí éàíûíäà
ìèë÷ÿê âûçûëòûñû îëàúàã. Áÿéëÿð, õàíëàð, ïàøàëàð ñÿíèí àäûí ýÿëÿíäÿ ãîðõóäàí äèç
÷þêÿúÿêëÿð. Íÿ ãÿäÿð êè, Ìèñðè ãûëûíú ñÿíèí áåëèíäÿ, ñÿí äÿ Ãûðàòûí áåëèíäÿñÿí,
þçöí äÿ ×ÿíëèáåëäÿñÿí, ñÿíÿ ùå÷ êÿñ äîâ ýÿëÿ áèëìÿéÿúÿê... Ýåò, ñÿíèí àäûíû
Êîðîüëó ãîéäóì» (5, ñ.16). Áóðàäà Àëû êèøè îüëó ö÷öí àòàëûã ôóíêñèéàñû éåðèíÿ
éåòèðìÿêäÿí ÷îõ áèð åë ìöäðèêèíè õàòûðëàäûð. Àäè áèð ìåùòÿð îüëóíà Êîðîüëóëóüóí
éîëëàðûíû ýþñòÿðèð. Ìÿùç áó ìÿãàìäà Äÿäÿ Ãîðãóäóí õÿëÿôè îëàí Àëû êèøè íóðàíè
ãîúà êèìè õöñóñèëÿ äèããÿòè úÿëá åäèð. Äÿäÿ Ãîðãóä Îüóç ãÿùðÿìàíëàðûíà èýèäëèê
ýþñòÿðäèêäÿí ñîíðà àä âåðèð. Îíëàðûí ýÿëÿúÿê ôÿàëèééÿòèíÿ áèð íþâ éàðäûì÷û îëóð.
Àëû êèøè èñÿ áèð ãÿäÿð ôÿðãëèëèêëÿ áó èøè ýþðöð. Äàùà äîüðóñó Ðþâøÿíÿ ùÿëÿ ùå÷ áèð
èýèäëèê ýþñòÿðìÿìèøäÿí ãàáàã Êîðîüëó àäûíû âåðèð. Äöíéàíûí ïîçóëìóø íèçàìûíû
áÿðïà åòìÿéÿ ñÿñëÿéèð. Âÿ Êîðîüëóíóí áóðàäàí Êîðîüëóëóüó áàøëàéûð.
«×îðàáàòûð»äàêû Íðèê áÿçè èñòèñíàëàð, íÿçÿðÿ àëûíìàçñà «Êîðîüëó»äàêû Àëû
êèøèíè õàòûðëàäûð. Ñàíêè áóíëàð òàëå ãàðäàøûäûð. Î äà èëõû÷ûëûã åäèð,ýöí-ýöçàðàíûíû
áóíóíëà êå÷èðèð. Âÿ áàøûíà ýÿëÿí ìöñèáÿòëÿð íþêÿð÷èëèê åòäèéè çöìðÿäÿí ýèð. Íàðèêèí èëõûäàí ñå÷äèéè àòëà, Àëû êèøèíèí èêè ýþçöíÿ ãèéìÿò åäèëÿí àòëàð àðàñûíäà åëÿ äÿ
ôÿðã éîõäó. Áó áèð íþâ ùàäèñÿëÿðèí áàøëàíüûú íþãòÿñèäèð.
«Õàí ÿôÿíäè:
– Íàðèê,25 éàøûíàúàí èëõû÷ûëûã åòäèí èíäè óìàúàüûíû àë ìÿíäÿí – äåéèð.
Õàíûí èëõûñûíû ãîâóá ýÿòèðèá îâëàüà äîëäóðóðëàð. Íàðèê áèëÿéèíè ÷èðìÿéèá èëõûíûí è÷èíÿ ýèðèð. Àòëàðûí áèðèñèíèí ãóéðóüóíäàí éàïûøûá àòûð, èêèñèíè ýþòöðöá òóëëàéûð.
Áó éîëëà àòëàðû áèð-áèð éîõëàéûð. Áó àòëàðäàí ùå÷ áèðè àéàã öñòÿ äöøìÿéèð. Áèð ýþäÿê
äàé àéàãëàðû öñòÿ äöøöð» (4, ñ.51). Áÿëè, Íàðèêèí àõòàðäûüû, ãÿùðÿìàíûí ñàáàùûíà
ýåäÿí éîëäà éàðäûì÷û îëàúàã àò òàïûëûð. Êðûìòàòàðëàðûí áó äàñòàíû «Áèëãàìóñ»,
«Ìàíàñ», «Àëïàìûø», «Êîðîüëó» ãÿäÿð ìöêÿììÿë äàñòàíäûð.
«×îðàáàòûð»äà ùàäèñÿëÿðèí èíòóèòèâ äóéóìó âÿ ðåàë ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè ôàêòû
äà âàð. «Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä»äà Äÿäÿ Ãîðãóäóí ãåéáäÿí õÿáÿð âåðìÿñè âàð âÿ
áó áèð êåéôèééÿò êèìè ÿââÿëäÿí àõûðà ãÿäÿð äàñòàí áîéó ìöøàùèäÿ îëóíóð. «×îðàáàòûð»äà èñÿ åïèçîäèê ñÿúèééÿ äàøûéûð. Äàùà äîüðóñó ìöäðèêëÿðèí éîçóìó êèìè ýþðöíöð. Åéíè çàìàíäà ïîçóëàúàã äöíéà íèçàìû ùàããûíäà îëàí èíôîðìàñèéàíû õàòûðëàäûð. Îüóç Êàüàí äà, Áèëãàìóñ äà, Ìàíàñ äà, ×îðàáàòûð äà áó íèçàìû áÿðïà
åòìÿéÿ, úàùàíøöìóë äþâëÿò ãóðìàã äöøöíúÿñèëÿ ýÿëÿí áÿëàíûí ãàðøûñûíû àëìàã
èñòèãàìÿòèíäÿ àääûì àòàí ãÿùðÿìàíëàðäûð. «Íàðèê ãàðäàøûíûí éàíûíà ýåäÿðêÿí áèð
ñöðö ãîéóí ýþðöð. Àììà áèð ãóçó àüûëûí áèð áàøûíäàí ýèðèá î áèðè áàøûíäàí áèð ñöðö
ãîéóíó ÿìÿ-ÿìÿ ÷ûõñà äà, éåíÿ äÿ ìÿëÿéèðäè. Áóðàäàí óçàãëàøàíäàí ñîíðà î,
éîëóí ãûðàüûíäà áèð ãàíúûã èòèí éàòäûüûíû ýþðöð. Áó ãàíúûã èò ñÿññèç-ñÿìèðñèç
óçàíìûøäûð, àììà ãàðíûíäàêû áàëàëàðû ùöðóðäöëóð. Áèð àç ýåäÿíäÿí ñîíðà ýþðöð êè,
îúàüûí öñòöíäÿ ö÷ ãàçàí àñûáëàð. Îðòàäàêû ãàçàíäà ñó, ãûðàãäàêû ãàçàíëàðäà èñÿ ÿò
ãàéíàéûðäû. Ãûðàãäàêû ãàéíàéàí ãàçàíëàðäàí ÿòëÿð ñû÷ðàéûá îðòàäàêû ãàçàíûí
öñòöíäÿí êå÷èá î áèðè ÿò ãàçàíûíà äöøöðäöëÿð» (4, ñ.52). Íàðêèí éîë áîéó
ðàñòëàøäûüû áó ùàäèñÿëÿð ùå÷ øöáùÿñèç éàõøû îëàúàã áèð øåé âÿä åòìèð. ßêñèíÿ
äöíéàíûí ñàáàùêû òàëåéèíäÿ áàø âåðÿ áèëÿúÿê îëàúàãëàð ùàããûíäà õÿáÿðäàðëûãëàðäû.
Áèð íþâ áóíëàð Íàðèê âàñèòÿñèëÿ úÿìèééÿòÿ, èíñàí þâëàäûíà ÷àòäûðûëûðäû. Ö÷ ùàäèñÿ
247
âÿ îíóí éîçóìó ñþçöí ùÿãèãè ìÿíàñûíäà äöíéà íèçàìûíûí áÿðïàñûíà õèäìÿò åäèð.
Âÿçèééÿòè ãàðäàøûíà äàíûøàí Íàðèê ìàðàãëû îëàúàã ðåàë úàâàáëàð åøèäèð.
«Ãàðäàøû:
– Î ýþðäöéöí ãîéóíëàð áèçäÿí ñîíðà éàøàéàí àúýþç âàðëûëàðûí îëàúàãäûð. Îíëàð õàëãûí áöòöí âàð-äþâëÿòèíè ÿëèíäÿí àëûá éåñÿëÿð áåëÿ, ýþçëÿðè éåíÿ äÿ äîéìàéàúàãäûð. Áàõ î áèð ñöðöíöí áàøûíäàí âóðóá àéàüûíäàí ÿìÿ-ÿìÿ ÷ûõûá ìÿëÿéÿí ãóçó
áóíà èøàðÿäèð. Áèçäÿí ñîíðà éàøàéàí àäàìëàðûí þâëàäëàðû þçëÿðèíäÿí ÿââÿë äèëëÿíÿúÿêëÿð. Áàõ î ãàíúûã èò äÿ áóíà èøàðÿäèð. Èêè ãûðàãäàêû ÿòëÿ äîëó ãàéíàéàí ãàçàíëàð
âàðëûëàðûíäûð. Âàðëûëàð áèð-áèðèíè ãîíàã åäèð, êàñûá õàëã èñÿ îðòàëûãäà àú ãàëûð. Áàõ
îðòàëûãäà áîø-áîøóíà ãàéíàéàí ãàçàí äà áóíà èøàðÿäèð» (4, ñ.52-53). Áó àðòûã ïîçóëìàãäà îëàí äöíéà íèçàìûäûð. Áèð íþâ ãåéáäÿí ýÿëÿí äöðëö õÿáÿðäàðëûãäû. Òöðêöí áöòöí ãÿùðÿìàíëûã äàñòàíëàðû ùÿìèí ïîçóëàúàã íèçàìûí ãàðøûñûíû àëìàüà éþíÿëìèøäèð. Áèçèì ö÷öí áó ÿôñàíÿ âÿ ìèôëÿðäÿêè, ñÿìàâè êèòàáëàðäàêû äöíéà äàøãûíûíû, Íóù òóôàíûíû õàòûðëàäûð. Ùÿìèí åïèçîä ×îðàáàòûðûí àïàðäûüû ñàâàø ãÿäÿð
ÿùÿìèééÿòëèäèð. Áåëÿ áèð ùàäèñÿíèí èñÿ ãàðøûñûíû àëàúàã ãÿùðÿìàíëàð áèð íþâ þç
ôÿàëèééÿòëÿðè èëÿ äöíéà íèçàìûíû íèçàìëàéûð. Ìÿñÿëÿí, «Áèëãàìûñ»äà Óðóê ùþêìäàðû Áèëãàìûñ áþéöê èøëÿð ýþðöð, Óðóê øÿùÿðèíè ñàëäûðûð, ìöäðèêëèéÿ éåòèøèá äöíéàíû
äÿðê åäèð.
Äöíéàíûí áó áàøûíäàí, î áàøûíà ùàãëàìûø,
Äÿíèçëÿðè àäëàìûø, óúà äàüëàðû àøìûø.
Äîñòó èëÿ áèðëèêäÿ äöøìÿíëÿðè ùàãëàìûø,
Ìöäðèêëèéÿ éåòèøìèø, äöíéàíû äÿðê åòìèø
Áèð èíñàí ùàããûíäàäûð áèçèì áó äàñòàíûìûç (2, ñ.8).
Áó äàñòàíûí áàøëàíüûú ìÿãàìûäûð. Âÿ áöòöí äàñòàíëàðäà îëäóüó êèìè èëêèí
ìÿëóìàò ùèññÿñèäèð. Áàø ãÿùðÿìàíûí êèìëèéè, ùàíñû êåéôèééÿòëÿðÿ ìàëèê îëìàñû
ùàããûíäà âåðèëÿí áèëýèäèð. Ùàíñû Áèëãàìûñ êè, î ùÿð øåéè áèëèð âÿ ýþðöðäö, éåðè ñó
áàñìàñûíäàí õÿáÿð âåðèðäè. Àíúàã áöòöí áó êåéôèééÿòëÿðÿ, ãåéðè-àäèëèêëÿðÿ áàõìàéàðàã
ñîí àíäà Áèëãàìûñ äà äöíéà íèçàìûíû äöçÿíëÿìÿéÿ ñîíà ãÿäÿð ãàäèð äåéèë. Îíóí
òÿðÿôèíäÿí ãóðóëàí úàùàíøöìóë ìÿìëÿêÿò òÿçÿäÿí ñàðñûëûð, íèçàì ïîçóëóð. Äöíéà
íèçàìûíûí ñîíà ãÿäÿð úàùàíøöìóëëóãëà äàâàìû àïàðûëìûð. Î ùàñàðëû Óðóêóí êàùèíè
Áèëãàìûñ åéíè çàìàíäà áàø ãÿùðÿìàíäûð, äþéöø çàìàíû þíäÿ òÿïÿí ÿðäèð.
Óðóüóí äèâàðûíû îäóð óúàëäàí áåëÿ,
×ûëüûíëûãäà, ãöââÿäÿ îõøàéûð ãûçìûø êÿëÿ,
Äþéöøäÿ ñèëàùûíûí éîõ òàéû – áÿðàáÿðè (2, ñ.9).
×îðàáàòûðûí äà, Êîðîüëóíóí äà, Ìàíàñûí äà ñèëàùûíûí òàéû-áÿðàáÿðè éîõäó.
Áóíëàð âÿ äèýÿð áó êèìè îëàíëàð åéíè òàëåíè éàøàéàí, åéíè èäåàëëàðà úàí àòàí ãÿùðÿìàíëàðäû. Îíëàðûí áþéöê ãèñìèíèí áàøëàíüûú éàøàéûøû ÷îõ ñàäÿ, ÷ÿòèíëèêëÿð è÷ÿðèñèíäÿ îëàí áèð éàøàì òÿðçèäèð. Ìÿñÿëÿí, ×îðà íþêÿð÷èëèêëÿ éàøàéàí ìåùòÿð îüëóäóð.
Ëàêèí î áèð ãÿùðÿìàí êèìè ïîçóëìóø äöíéàíûí íèçàìûíû áÿðïà åòìÿéÿ ÷àëûøûð âÿ
áóíóí ö÷öí äÿ àüûð ñàâàøëàðà àòûëûð. Ãåéðè-àäè ýöú, ãåéðè-àäè äöøöíúÿ ùàãñûçëûãëàðûí
ÿëèíäÿí òÿíýÿ ýÿëèá ãÿùðÿìàíû ìöãÿääÿñ ñàâàøëàðà áàøëàìàüà ãÿäÿð áèð èøÿ òÿùðèê
åäèð. Àüàñûíäàí àéðûëàí Íàðèêèí þâëàäû éîëäà äöíéàéà ýþç à÷ûð. Àíúàã áó äîüóëóø
àäè äåéèëäè. «Éîëäà ýåäÿðêÿí îíóí àüðûñû òóòóð âÿ óøàã äîüóëóð. Óøàã àíàäàí îëàíäà îä-àëîâ îëóá äîüóëóð. Ñîíðà óøàüûí àéàüû äÿéÿí éåðäÿí ñó ÷ûõûá àëîâó ñþíäöðöð» (4, ñ.55). Áó ùàäèñÿëÿðèí ñîíëóüó ö÷öí õÿáÿðäàðëûãäû. Áèð íþâ ãÿùðÿìàíûí
òàëåéèíèí, áàøûíà ýÿëÿíëÿðèí ÿâÿëúäÿí ÿéàí îëìàñûäû. Àäè îëìàéàí äîüóëóø àäè
îëìàéàí äà ùàäèñÿëÿðèí áàø àëûá ýåòìÿñèíÿ ñÿáÿá îëóð. Ìÿñÿëÿí, ×îðàíûí éîëäàøëàðûíäàí, ÿòðàôûíäàêûëàðäàí ôÿðãëè àüûëà, ãàáèëèééÿòÿ ìàëèê îëìàñû âÿ ñ. Ùàäèñÿëÿðäÿí áèðèíäÿ ýþñòÿðèëèð: «Êàðà õàí ×îðàéà áèð êèñÿ ãûçûë âåðèð âÿ
– Èíäè, ×îðàì, ÷ûõûá ýåäÿ áèëÿðñÿí – äåéèð. Ñîíðà èñÿ Êàðà õàí ïÿùëÿâàíëàðûíà:
– ×îðàéà áèð êèñÿ ãûçûë âåðèá éîëà ñàëäûì. Ýåäèí îíóí áàøûíà-ýþçöíÿ âóðóá
ÿçèøäèðèí, ãûçûëëàðûíû òóòóá ÿëèíäÿí àëûá ýÿòèðèí – äåéèð.
Ïÿùëÿâàíëàð ýåäèá ×îðàéà ÷àòûðëàð. Îíà ãûðõ ãàì÷û âóðóðëàð. ×îðà òóëëàíûá àòäàí
äöøöð, îíëàðû òóòóá àòëàðûí ãóéðóüóíà áàüëàéûð» (4, ñ.57). Áó âÿ áó êèìè åïèçîäèê ùàäèñÿëÿð
248
ãÿùðÿìàí ùàããûíäà àðòûã áöòþâ òÿñÿââöð éàðàäûð âÿ ñîí îëàúàãäà îíóí èøèíÿ ùàãã
ãàçàíäûðûð. Àäàìûí àüëûíà ÿí àüûð ìÿãàìäà áåëÿ ùÿìèí èýèä äöøöð âÿ áèð íþâ õèëàñêàð
ôóíêñèéàñûíäà ÷ûõûø åäèð. Àðòûã Êàçàíûí áàøûíûí öñòöíö òÿùëöêÿ àëàíäà äà åéíÿí áåëÿ îëóð.
Õàí: – «Äöøìÿíëÿð Êàçàíûí öñòöíÿ ùöúóì åòìÿéÿ ùàçûðëàøûðëàð. Ñèç áóíóí ãàðøûñûíû
àëìàëûñûíûç, – äåéèð» (4, ñ.70). Äöøìÿíëÿð äîüóðäàí äà Êàçàíà ùöúóì åäèð. Íÿ ãÿäÿð êè,
×îðà áó äþéöøëÿðäÿí óçàãäû, ñàâàøà ãàòûëìàéûá äöøìÿí ãàëèá êèìè ýþðöíöð. Õàíäàí èíúèê
îëàí ×îðà ö÷öí (õàíûí ãûçû Ñàðû õàíûì) ùÿð øåé àéäûí îëàíäàí ñîíðà îíà âåðèëÿí ãûëûíúëà î
äþéöøÿ àòûëûð. ×îðàíûí þçö êèìè äÿ ãûëûíúû ãåéðè-àäè ýþðöíöð. Áó ãûëûíú ãûðõ àðøûí éåðè áèðäÿí
äîüðàéûð. ×îðà éåääè ýöí, éåääè ýåúÿ äöøìÿíëÿ âóðóøóð. Ìàðàãëû ìÿñÿëÿ áóðàñûíäàäûð êè,
Êàçàíà ùöúóì åäÿí äöøìÿí êèìäèð. Âÿ áó äàñòàí ùàíñû äþâðöí ùàäèñÿëÿðèíÿ äàùà ÷îõ
óéüóíëàøûð? Áó äàñòàíäà äåìÿê îëàð ÷îõ ÷ÿòèíëèêëÿ ñåçèëèð. Ùå÷ øöáùÿñèç áó ðóñëàðûí Êàçàíà
ùöúóìó ôàêòû èëÿ áàüëûäûð. Äàñòàí äöøöíúÿñèíäÿ áó ÿí àüðûëû ùàäèñÿëÿðäÿí áèðè êèìè õàòûðëàíûð.
Êàçàíûí äöøìÿí òÿðÿôèíäÿí èøüàë îëóíìàñûíû ãÿáóë åòìÿéÿí ×îðà òàòàðëàðûí öìóìè
äöøöíúÿñèíèí èôàäÿñèäèð. Äàùà äîüðóñó òöðêöí äþâëÿò ãóðìàã, ìþâúóä íèçàìû ãîðóéóáñàõëàìàã àìàëûíà õèäìÿò åäèð. «×îðàáàòûð» äàñòàíû äà òöðê-ðóñ ãàðøûëàøìàñûíäàêû ùÿìèí
ùàäèñÿëÿðè ÿêñ åòäèðèð. ×îðà èñÿ áàø ãÿùðÿìàí ñÿâèééÿñèíäÿ äþéöøÿ ðÿùáÿðëèê åäèð. Áèëãàìóñ
Óðóê øÿùÿðèíäÿ äöíéà íèçàìûíû áÿðïà åäèð. Èäåàë îëàúàã úÿìèééÿòè ùÿìèí ìöùèòäÿ ãóðìàüà
÷àëûøûð. Êîðîüëó èñÿ ×ÿíëèáåëèí òèìñàëûíäà áóíó ãóðóð. Àëû êèøè îüëóíà íÿñèùÿòëÿðèíäÿ áöòöí
äöøöíúÿëÿðèíè ùÿéàòà êå÷èðìÿê ö÷öí ðåàë ìÿêàíûí ×ÿíëèáåë îëäóüóíó äåéèð. «Ðþâøÿí äåäè:
– Àòà áóðà ùÿð òÿðÿôè ñûëäûðûì ãàéàëûã, ÷ÿíëè, ÷èñêèíëè áèð äàü áåëèäèð...
Àëû êèøè äåäè:
– Îüóë, ìÿíèì àõòàðäûüûì éåð åëÿ áóðàäûð. Ìÿí áóðàíû ÷îõ éàõøû òàíûéûðàì.
Úàâàí âàõòëàðûìäà áóðàäà ÷îõ àò îéíàòìûøàì, ÷îõ úåéðàíëàðà îõ àòìûøàì, ÷îõ
úöéöðëÿð îâëàìûøàì. Áóðà ìÿíèì êþùíÿ îâëàüûìäûð. Áóðàéà ×ÿíëèáåë äåéÿðëÿð»
(5, ñ.14). Òöðêöí äöøöíúÿñèíäÿí êå÷ÿí äöíéà íèçàìû ýþðöíöø áàõûìûíäàí äàñòàí
íöìóíÿëÿðèíäÿ, áèð-áèðèíäÿí ôÿðãëÿíñÿ äÿ ìàùèééÿò åòèáàðèëÿ åéíèäèð. Îíëàð áèð
íþâ òàíðû òàïøûðûüûíûí éåðèíÿ éåòèðèúèñè êèìè ýþðöíöðëÿð. Ôÿðãè éîõäóð ùàíñû íÿòèúÿ
èëÿ ñîíóúëàíûð, íÿ èëÿ èôàäÿñèíè òàïûð. Ùàìûñûíäà áèð äöûøöíúÿ âàð, úàùàíøöìóë
äþâëÿò ãóðìàã äöøöíúÿñè. Äàùà äîüðóñó øÿðäÿí, ãîâüàäàí óçàã, èíñàíëàðûí ðàùàò
éàøàéûá, ðàùàò íÿôÿñ àëàúàüû áèð ìÿêàí. Êîðîüëó Íèýàð õàíûìû ýÿòèðÿíäÿ îíà
«Íèýàð, ×ÿíëèáåë áóäó» äåéèð.
Õîòêàðëàð áàòà áèëìÿéÿí,
Úîìÿðäëÿð òóòà áèëìÿéÿí,
Êþêñöíÿ éàòûëà áèëìÿéÿí
Íèýàð ×ÿíëèáåë áóäó, áó!
×ÿíëèáåë èíñàí îüëóíóí äöíéà áèíà îëàíäàí áÿðè àðçóñóíäà îëäóüó, ëàêèí
îíóí áÿðãÿðàð åäÿ áèëìÿäèéè áèð ìÿêàíäû. «Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä» äà, «Áèëãàìóñ»
äà, «Ìàíàñ» äà, «×îðàáàòûð» äà ùàìûñû áó íèçàìûí ñîíà ãÿäÿð áÿðïàñûíà õèäìÿò
åäèð. «×îðàáàòûð»äà áó ñîí îëàðàã Êàçàí óüðóíäà ñàâàøäà öçÿ ÷ûõûð. Äöøìÿí ãÿùðÿìàíûí ôèçèêè ìþâúóäëóüóíäà íèééÿòèíÿ íàèë îëà áèëìèð. Íàýàùàí ãàðøûëàøìàäàí
ñîíðà ùÿéàòëà âèäàëàøûð. ×îðàáàòûðûí òàëåéèíäÿ äÿ áó âàð. Àðòûã ×îðà äöøìÿíèí ÿí
çîðáà ïÿùëÿâàíû èëÿ ãàðøûëàøìàëû îëóð.
«×îðà:
– Êûëûí÷àã áàòûð, ñàü ãàëàí äàùà âàðìû? – äåéÿ ñîðóøóð.
Êûëûíúàã:
– Òÿêúÿ áèðè ãàëûá, àììà ÿí çûðïûñûäûð äåéèð (4, ñ.72).
Áàø ãÿùðÿìàí «ÿí çûðïû îëàíà» äà ãàëèá ýÿëèð. Îíóí ìÿüëóáèééÿòè èñÿ òàìàìèëÿ áàøãà ñÿáÿáëÿ áàüëûäûð. ×îðàáàòûð Êàçàí óüðóíäà ñàâàøäà ãàëèá ÷ûõûð. Ëàêèí
áó ãÿëÿáÿ ñîíà ãÿäÿð äàâàì åòìèð. Äàùà äîüðóñó áó äþéöøöí äàñòàíäà 15-20 èëëèê
çàìàíû þçöíöí ÿêñèíè òàïûð. Äàñòàíûí öìóìè ìàùèééÿòèíäÿ áèðúÿ ìÿñÿëÿ âàð êè, î
äà ðóñ-òöðê ìöùàðèáÿñèíèí èôàäÿñèäèð. Áó ìöùàðèáÿ áèð-èêè èëëèê çàìàíû ÿùàòÿ
åòìÿäèéè êèìè, ×îðàáàòûðûí äà ãÿùðÿìàíëûüû, ñàâàøû èëëÿðëÿ äàâàì åäèð. Áöòöí äþéöøëÿðäÿí ãÿëÿáÿ èëÿ ÷ûõàí ×îðà ñîí àíäà äöøìÿíäÿí îëàí þâëàäû èëÿ ãàðøûëàøûð.
Âÿ äîüóëàíäà îä-àëîâ îëàí ×îðàíûí ñîí àãèáÿòè äÿ ñóäà îëóð. Áó àãèáÿò òöðêöí
249
Êàçàí óüðóíäà ñàâàøûíûí àãèáÿòèäèð. Îíà ýþðÿ äÿ ñîâåò èäåîëîýèéàñû áó äàñòàíûí
òàëåéèíäÿ áèð äîëàøûãëûã éàðàòìàüà, ùàäèñÿëÿðèí ðåàë éþíöìöíö òàìàìèëÿ áàøãà
ñÿìòÿ èñòèãàìÿòëÿíäèðìÿéÿ ÷àëûøäû. Áó ìÿãñÿäëÿ äÿ ×îðàíû äöøìÿí òÿðÿôäÿ
òÿãäèì åòìÿéÿ öñòöíëöê âåðäè. Âÿ áó èñòèãàìÿòäÿ èøëÿð äÿ ýåòäè. Àíúàã íÿòèúÿ
îëìàäû. Òöðêöí äàñòàí éàääàøû åïèê ÿíÿíÿäÿ ðåàëëûüû áÿðïà åòäè.
×îðàáàòûð îüëó èëÿ ãàðøûëàøûð. Áó ñàâàø àðòûã áàøãà ñàâàøäû. Äöøìÿíèí êèìëèéèíäÿí õÿáÿðñèç îëàí ×îðàáàòûð ñîí àíäà õàòûðëàéûð âÿ «íåúÿ òÿñèð åòñèí ãûëûíúûì
ìÿíäÿí äîüàí áàëàéà» äåéèð. Äàñòàíäàí ýþðöíäöéö êèìè ñîí àíäà Êàçàíûí öçÿðèíäÿ îëàí íèçàì ïîçóëóð. Äàùà äîüðóñó ãÿùðÿìàíûí éîõëóüó äöøìÿíèí Êàçàíà
àéàã àëìàñûíà ñÿáÿá îëóð. «Êîðîüëóíóí ãîúàëûüû»íäà äà äöøìÿí ×ÿíëèáåëÿ éöðöø
åäèð. Àíúàã êþùíÿ àëï ÿðÿíëÿð áó õÿáÿðè åøèäèá éåíèäÿí áèð àðàéà ýÿëèðëÿð. Âÿ äöøìÿíèí ãàðøûñûíà ñèïÿð ÷ÿêèðëÿð. Ñîí ìÿãàìäà áåëÿ éàüû ×ÿíëèáåëÿ àéàã áàñà áèëìèð. Êîðîüëóíóí ùàðäàíñà óçàãäàí ñÿñè ýÿëèð.
Ìÿðä äàéàíàð, íàìÿðä ãà÷àð,
Ìåéäàí ýóìáóð-ýóìáóðëàíû,
Äÿëèëÿðèì ìåéäàí à÷àð,
Äöøìÿí ýóìáóð-ýóìáóðëàíû.
Ìÿðä ñàâàøûíäà ìåéäàíäà äöøìÿí äÿ ýóìáóðëàíûð. Áó àðòûã ñîí ñàâàøûí, ñîí
îëàúàüûí ÿêñ-ñÿäàñûäûð. Äàùà äîüðóñó Êîðîüëóíóí Êîðîüëóëóüóíó éåðÿ ãîéäóüó
çàìàíäû. Ñîí àíäà áó äà äÿðê îëóíóð êè, Êîðîüëóëóã éåðÿ ãîéóëàíäà äöøìÿí îáàéàîéìàüà àéàã à÷ûð. Éóðä éåðëÿðè éàüûëàðûí òàïäàüûíäà îëóð. Áÿëêÿ äÿ áó ìÿãàì
Êîðîüëóäàêû ãÿäÿð ùå÷ áèð äàñòàíäà þçöíöí èôàäÿñèíè òàïìàéûá. ×îðàáàòûðûí
éîõëóüóíäà äöøìÿí Êàçàíà àéàã àëûð. Åëÿúÿ äÿ Êîðîüëóíóí ãîúàëûüûíäà äöøìÿíèí
äöøìÿíëèéè áèð äàùà äÿðê îëóíóð. «Åëÿ êè, äàâà ãóðòàðäû, äÿëèëÿð ùàìûñû ýÿëäè, Êîðîüëó
àòûí áàøûíû ÷åâèðäè êè, ×ÿíëèáåëÿ ãàëõñûí. Àøûã Úöíóí ÿë àòûá éàïûøäû Ãûðàòûí
éöéÿíèíäÿí. Êîðîüëó äàéàíäû. Äÿëèëÿð äÿ äàéàíäûëàð. Àøûã Úöíóí ñþçÿ áàøëàäû, äåäè:
– Êîðîüëó, áó íå÷ÿ âàõò èäè êè, äÿëèëÿðè áàøûíäàí äàüûòìûøäûí. Êîðîüëóëóüó
éåðÿ ãîéìóøäóì. Äå ýþðöì èíäè íÿ ôèêèðäÿñÿí? Ñÿí äÿ òÿê ãàëìàã èñòÿéèðñÿí, éà
äÿëèëÿðè éàíûíäà ñàõëàéûðñàí?
Êîðîüëó äåäè:
– Éîõ, Àøûã Úöíóí! Äöçäö, ìÿí Êîðîüëóëóãäàí ÿë ÷ÿêìèøäèì. Àììà áàõûðàì
êè, áó îëàí øåé äåéèë. Íÿ ãÿäÿð êè, õîòêàðëàð, ïàäøàùëàð, ïàøàëàð, õàíëàð áó íàìÿðä
äöíéàäà àüàëûã åäèðëÿð, ìÿí Êîðîüëóëóüó éåðÿ ãîéà áèëìÿéÿúÿéÿì» (5, ñ.364). Áÿëè,
Êîðîüëóëóüóí éåðÿ ãîéóëäóüó éåðäÿ èíñàíëûüûí ôàúèÿñè áàøëàéûð, äöíéàíûí íèçàìû
ïîçóëóð. Òöðêöí úàùàíøöìóëëóã èäåéàñûíû éåðÿ ãîéäóüó çàìàíäàí ïÿðÿíè ïîçóëäó.
Òöðêöí ãÿùðÿìàíëûüûíäà òÿêðàð åäèðèê áèð úàùàíøöìóëëóã äöøöíúÿñè âàð. Áó
äöøöíúÿ áöòöí èíúÿëèêëÿðè èëÿ òöðêöí äàñòàíëàðûíà éöêëÿíèð. Êðûìòàòàðëàðûíûí «Åäèýå»
äàñòàíû äà åéíèëÿ áó äöøöíúÿéÿ õèäìÿò åäèð. Äàñòàíäà îðòàã áèð ÿðàçèäÿ ýþë éàðàòìàã
ìÿñÿëÿñè éàõûíëûüûí, ìöíàñèáÿòëÿðèí ãîðóíóá ñàõëàíìàñû èñòèãàìÿòèíäÿ àòûëàí àääûìäû.
Áó áèð íþâ âàñèòÿäèð. Íàðàçûëûãëàð äà åëÿ áó âàñèòÿäÿí áàøëàéûð. Òîõòàíûø õàíûí àëûúû
ãóøóíóí îüóðëàíìàñû áöòöí ìÿñÿëÿëÿðÿ íþãòÿ ãîéóð. Áèð íþâ ýÿëÿúÿê çèääèééÿòëÿðèí
áàøëàíüûúû îëóð. Áó ùàäèñÿ êèìè, äàùà äîüðóñó äàñòàí ôàêòû îëàðàã äöçÿíëÿíèð. Êóòëóãàéà èñÿ áöòöí äîëàøûãëûãëàðûí ñÿáÿáêàðû ôóíêñèéàñûíäà ýþðöíöð âÿ ÿìÿëèíèí ãóðáàíû
êèìè Êàðà äàüà, ýåäÿð-ýÿëìÿçÿ ýþíäÿðèëèð. Áó äîëàøûãëûüûí öñòöíö èñÿ Òîõòàìûø áèëèúè
âàñèòÿñèëÿ à÷ûð. Áåëÿëèêëÿ õàíëàð áèðëèê éàïìàã èñòÿäèêëÿðè ùàëäà àðàëàðûíà íèôàã òîõóìó
ñÿïèëèð. Òîõòàìûø ùÿòòà úÿçàíû äà áèëèúè âàñèòÿñè èëÿ âåðèð. Êóòëóêàéà ö÷öí áó äÿðñ îëìóð,
ñîíðàêû ìÿãàìëàðäà äà ãîéóëìóø ãàäàüàëàðû (øÿðòëÿðè) ïîçóð. Îíà ýþðÿ äÿ õàíûìû «ñÿí
áèçèì øÿðòèìèçè ïîçäóí, àðòûã ìÿí áóðàäà ãàëà áèëìÿðÿì. Àëòû àéäû ùàìèëÿéÿì, îíó
éîë ãûðàüûíäà äîüñàì éîëà, ñó ãàðûüàíäà äîüñàì ñóéà àòàúàì» äåéèð. Áèð íþâ õàíëàðûí
ãóðà áèëìÿäèéè íèçàì ìÿùç áó ãåéðè-íîðìàë äîüóøäàí îëàí ýÿëÿúÿê ãÿùðÿìàí âàñèòÿñè
èëÿ íèçàìëàíûð. Àðóç Ãîúàíûí îüëó Áàñàòëà Êóòëóãàéàíûí îüëó Åäèýå òàëå ãàðäàøûäûð.
Àòàäàí ýÿëÿí áÿëàíûí éîëóíà ãîéóëìàñû îüóë òÿðÿôèíäÿí îëóð. Áàñàò Îüóç åëèíè áÿëàäàí
ãóðòàðûð. Îüóç åëèíäÿ Äÿäÿ Ãîðãóä áåëÿ áó ìöøêöëö ñîíà ãÿäÿð ùÿëë åäÿ áèëìèð. Èíñàí
îüëóíóí áàøûíà Òÿïÿýþç òÿðÿôèíäÿí ýÿòèðèëÿíëÿð àäè ãÿùðÿìàíûí ñîíóúëàéàúàüû èø äåéèë.
250
Ñàðû ×îáàíûí ñÿùâèíäÿí ïåéäà îëàí Òÿïÿýþçö àñëàíûí ùèìàéÿñèíäÿ áþéöéÿí Áàñàò
éåíèð. Äàùà äîüðóñó Îüóçóí ìöøêöëöíö ùÿëë åäèð. Åäèýåíè èñÿ Åñåâàé àäëû ãîúà
ñàõëàéûð. Äàùà äîüðóñó Åñåâàéûí ñàðû êå÷èñè áþéöäöð, ñîíðà áó èøè Åñåâàé äàâàì åòäèðèð.
Äöíéà íèçàìûíû äöçÿíëÿéÿúÿê, áàø âåðÿíëÿðè, îëàúàãëàðû éîëóíà ãîéàúàã
ãÿùðÿìàí ìöÿééÿí âàõòäàí ñîíðà êå÷ìèøè èëÿ ìàðàãëàíûð, äàùà äîüðóñó àòà àõòàðûøûíäà îëóð. Ãÿùðÿìàíûí òàëåéè þçöíÿ ÿéàí îëóð. Àðòûã áó ìÿãàìäàí Åäèýåíèí
èìêàíëàðû à÷ûëûð. Îíóí ãåéðè-àäè àüûëà, ãåéðè-àäè ýöúÿ ìàëèê îëìàñû àéäûíëàøûð. «Î,
äþâðöí ÿééàìûíà ýþðÿ ýåúÿíèí éàðûñûíäà éàõøû àäàìëàðûí áàøûíà íóð éàüàðìûø,
ýåúÿ éàðûäàí êå÷ÿíäÿí ñîíðà ýöúëö áèð éåë ÿñèð, òóôàí ãîïóð. Åäèýåíèí áàøûíà íóð
éàüûð, ùàðäàíñà îíóí éàíûíäà éàðàã âÿ àò ïåéäà îëóð» (4, ñ.26).
Ýþðöíäöéö êèìè ãåéðè-àäè äîüóëóø, ãåéðè-àäè éàøàì òÿðçè âÿ áóíóí ñîíóúóíäà
íàýàùàíäàí, èëàùèäÿí ýþíäÿðèëÿí íóð ïàéû. Áóíóí ñîíðàñûíäà òàëåéèí äÿ ãåéðè-àäèëèêëÿ
äàâàìû äóðóð. Àðòûã ãÿùðÿìàí èëàùè ãöââÿíèí éàðäûìû èëÿ ñàáàùêû ìöøêöëö ùÿëë åòìÿéÿ
éöêëÿíèð. Íåúÿ êè áóíó Áèëãàìûñäà, Ìàíàñäà, Êîðîüëóäà, Áàñàòäà ýþðöðöê. Áó
êðûìòàòàðëàðûí «Åäèýå»ñèíäÿ ôÿðãëè ôîðìàäà òÿêðàðëàíûð. Ñàíêè áó ãÿùðÿìàíëàð
÷ÿòèíëèéèí, ìöøêöëöí ñîí àíûíäà çöùóð åäèð. Åäèýå áöòöí ýþðöíöøö èëÿ àäè ùÿéàòà
óéüóíëàøà áèëìèð. Úöíêè úÿìèééÿòèí äöíéà áèíà îëàíäàí áÿðè ïîçóëäóüó ìèçàí-òÿðÿçèíè
éåðèíÿ ãîéìàã, ïîçóëìóø ìèçàíû áÿðïà åòìÿê àäèëèéèí èøè äåéèë. Åäèýå äÿ ìÿùç áöòöí
âàðëûüû èëÿ áóíó äöçÿíëÿìÿéÿ äîüðó èíêèøàôäà ýþðöíöð.
Àðòûã Åäèýå Òîõòàìûøû íàðàùàò åäèð. Îíóí ùàããûíäà äöøöíìÿê ìÿúáóðèééÿòèíäÿ
ãàëûð. Àíúàã ôöðñÿò ôþòÿ âåðèëìèøäè. Áó òàðèõè ùàäèñÿíèí äàñòàíà ýÿëèøèäè. Âÿ äàñòàíäà
ýþðöíäöéö êèìè þçöíÿìÿõñóñëóãëà äöçÿíëÿíìÿñè âàð. ßêñ òÿðÿôäÿ Òåìèð õàíûí äà
èøëÿðè äîëàøûãëûüà äöøöð. Äàñòàíäà Òîõòàìûø//Åäèýå, Òåéìóð//Åäèýå, Åäèýå//Íóðàäèí
õÿòëÿðè ñîí äÿðÿúÿ äöøöíäöðöúö õÿòëÿðäèð. Áóíëàðûí òàðèõèëèê âÿ äàñòàí ôàêòû êèìè
èçëÿíìÿñè åïèê ÿíÿíÿäÿêè èíôîðìàñèéà éöêöíö ìöÿééÿíëÿøäèðìÿéÿ èìêàí âåðèð. Âÿ
áöòöíëöêäÿ ïîçóëìóø íèçàìû áÿðïàéà õèäìÿò åäèð. Àòàäàí îüóëà êå÷ÿí ôàêò êèìè
Åäèýåäÿí Íóðàäèíÿ þòöðöëÿíëÿð ùÿëÿ úàùàíøöìóëëóã äöøöíúÿñèíèí ñîíà ãÿäÿð
ðåàëëàøìàäûüûíû äèãòÿ åäèð. Òöðêöí ãÿùðÿìàíëûüû äà, äàñòàíëàðûíäà îëàí äöøöíúÿ äÿ áó
äöøöíúÿíèí ðåàëëàøìàñûíà éþíÿëèð. Àíúàã äàñòàíäà ìöìêöí îëàíëàð ÷îõ òÿÿññöô êè, ðåàë
ùÿéàòäà ÷ÿòèí ðåàëëàøûð. «Åäèýå», «×îðàáàòûð» äàñòàíûíäàêû áó áþéöê ñàâàø àäè ùÿéàò
ùÿãèãÿòèíäÿí þç áàøëàíüûúûíû ýþòöðöðñÿ äÿ ãåéðè-àäèëèéÿ èñòèãàìÿòëÿíèð. Áèð íþâ òöðêöí
úàùàí äþâëÿòè ãóðìàã èñòÿéèíè ÷þçÿëÿéèð âÿ áèð ýÿðÿêëè ôàêò êèìè äàñòàí ôîðìàñûíäà
éàøàòìàãëà áó äöøöíúÿíè ýÿëÿúÿéÿ þòöðöð. Îíóí ýåð÷ÿêëèéèíè ÿñàñ åäèð. Áó áàõûìäàí
êðûìòàòàðëàðûí «×îðàáàòûð» âÿ «Åäèýå» äàñòàíû ÿâÿçñèçäè. Òöðêöí ðåàëëàøäûðìàüà
÷àëûøäûüû äöøöíúÿíèí ñàáàùà äàøûíûøûäû.
ßÄßÁÈÉÉÀÒ
1. Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû èíúèëÿðè. Äàñòàíëàð. Áàêû, Éàçû÷û, 1987.
2. Áèëãàìûñ. Áàêû, Ýÿíúëèê, 1985.
3. Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä. Áàêû, Ýÿíúëèê, 1978.
4. Êðûìòàòàð äàñòàíëàðû. Áàêû, Íóðëàí, 2003.
5. Êîðîüëó. Áàêû, Ýÿíúëèê, 1975.
6. Ìàíàñ. Áàêû, 1995.
7. Îüóçíàìÿëÿð. Áàêû, ÁÄÓ-íóí íÿøðèééàòû, 1993.
8. Ôÿçóëëàù Ðÿøèäÿääèí. Îüóçíàìÿ. Àçÿðíÿøð, 1992.
251
TURKMEN HALKYNYN RUHY GALKYNYSYNDA
FOLKLORYN ROLY
ôèë..å.í.Ìàðàë ÒÀÃÀÍÎÂÀ
Òöðêìÿíèñòàí Ïðåçèäåíòè éàíûíäà Åëì âÿ Òåõíèêà Àëè Øóðàñûíûí
Ìàõòóìãóëó àäûíà Äèë âÿ ßäÿáèééàò Èíñòèòóòó
Àøãàáàä-Òöðêìÿíèñòàí
Garassyzlyk dowrunde Beyik Saparmyrat Turkmenbasy durmusyn ahli
ugurlarynda turkmen halkyna dogry yoly salgy beryar. Su gysga dowurde tukrmen
halkynyn ruhy galkynysy on gorlup-esidilip beyik dereja galdy. Halkymyz oz taryhy
koklerine ser salyp, hic bir pasgelciliksiz taryhyny, edebiyatyny, dilini we beyleki
ruhy baylyklaryny cunnur, hakyky turkmenin gozi bilen owrenmage oran uly,
densiz-taysyz mumkincilik aldy.
Turkmen halkynyn ruhy galkynsynda, onun ruhy koklerini dikeltmekde folklor
eserlerinin ahmiyeti oran uludyr. Turkmen halk doredijilik eserleri halk durmusynyn
aynasy, olar turkmen halkynyn gecmisde nahili yasandygy, haysy kesp-kar bilen
mesgullanandygy, nahili dap-dessurlarynyn, ahlak yorelgelerinin bolandygy barada
gin maglumat beryarler. Folklor eserlerine turkmenin ruhy, milli ayratynlyklary cun
sinipdir diysek yalnys bolmaz.
Belli folklorcy alym Gurbanjemal Ylyasowa oz islerinde halk doredijilik eserlerinin turkmen halkynyn durmusyndaky roly barada oran gowy delillendirip, gurrun
etmegi basaryar. Onun islerinden kop meselelerin cozgudini gormek bolyar. Turkmenlerin gecmisde haysy kesp-kar bilen mesgullanandyklary maglumata halk doredijiligin huwdi zanryna degisli eserlerden gormek bolyar. Turkmenler gadymy dowurden bari mata dokamak bilen mesgullanypdyrlar. Olar matalaryn durli gornuslerini
dokapdyrlar. Matalar toyda, oyde, yssyda, sowukda geymek ucin gerekli geyimleri
tikmage niyetlenipdirler. Turkmenlerin gyz-gelinlerinin geyyan esikleri renkleri bilen
hem tapawutlanypdyrlar. Yaslar gyzyl, acyk renkli ketenileri, orta yaslylar yasyl,
garrylar has goyy renklilerini geyipdirler. Seyle-de Sowsamy, alaca, darayy, cit yaly
milli matalary onduripdirler. Sowsany barada huwdilerde seyle diyilyar:
Alley-alley, al seni,
Arassa saklar suw seni,
Haysy bagyn guli sen,
Gul yapragyn sowsany.
Darayy matasy yaz aylary geymage niyetlenen, ersi gyzyl, argajy yasyl,
gyzyl-yasyl owsup duran, syk dokalan, yuka yupek matadyr. Ol barada hem
folklorda kan eserlerde dusyar. Mysal hokmunde seyle huwduni getirmek bolar:
Dayzasyna menzese,
Durli yupek sacbagy,
Yennesine menzese,
Darayy koynek, gyrmyz don,
Ejesine menzese,
Huyr perizat balasy.
Su gunlerde adam ucin in peydaly matalaryn biri bolan cit barada hem
turkmen halk doredijilik eserlerinden maglumat almak bolyar:
Ay aydyndyr, suyt yaly,
Bil gusagyn cit yaly,
Kop gelmegin giyew han,
Yenjilersin it yaly.
252
Turkmenler yunden hem mata dokapdyrlar.Olara mawut, begres yaly matalary mysal getirmek bolar. Bu matalar in yorgunli matalaryn biri bolupdyr.
Ala dagyn arcasy,
Mawut, begres parcasy,
Enem-atam gul bolsa,
Men solaryn nowcasy.
Turkmen gelin-gyzlary erkek adamlaryn esikleri ucin niyetlenen matalary hem
dokapdyrlar. Olara cakmenlik, gusaklyk yaly matalar degislidir.
Agar cakmen etegi,
Etegi guslar yatagy,
Seyle balasy bolanyn,
Ucmahdadyr otagy.
Gelin-gyzlaryn nahili say-sepleri dakynandygyny hem halk doredijilik eserlerinden bilmek bolyar. Dagdan, gonjuk, monjuk yaly saylar barada monjukatdyda
seyle diyilyar:
Gelin, gyzlar uysuban,
Biz atalyn monjugy.
Yaryn goren dakynsyn,
Dagdan bilen gonjugi
Cykar, Jeren jan monjugy
Turkmen gelin-gyzlarynyn toylarda dakynyan say-seplerinin 36 kg barabardygy barada Beyik Serdarymyz oz atalyk kitaby bolan mukaddes Ruhnamada hem
bellap gecyar. Seyle mocberdaki say-sepleri turkmen gyzgelinleri hazirki gun hem
durmusa cykanlarynda dakynyarlar. Garassyzlyk yyllarynda doredilyan say-sepler
oz gozelligi bilen gadymy nusgalardan pesde durmayar.Hazirki wagtda hem gyzlyk
dowrunin oz saylary, gelinlik dowrunin oz ayratyn saylary bolyar, iki dowurde-de
dakynybermelileri hem bar.Tumar hem gelin-gyzlaryn (yasuly ayallaryn) dakynyan
saylaryndan biridir. Ol goltugyn asagyndan bag bilen danylyar.Tumar barada hem
halk doredijiliginden maglumatlar tapyp bolyar.
Alley-alley, ayym sen,
Koynek bicsem, yanym sen,
Toyda tumar bagym sen,
Gunde gulustanym sen.
Turkmenin aydym-saz sungaty, milli oyunary barada hem halk doredijilik
eserlerinde dusyar. Halkymyzyn toy-tomasany, sazandacylygy gowy gorendigini
asakdaky huwduden gormek bolar:
Menin ballym sazanda,
Gyrmyzy gaynar gazanda,
At caparlar yaylada,
Toy tutarlar obada.
Garassyz, baky Bitarap Turkmenistanda halk doredijiliginin durli zanrlaryna
degisli taze eserler doredilyar. Bu Watanymyzda halk doredjiiginin durli eserlerine,
hem saz, hem soz sungatyna uly sarpa goyulmagy bilen baglydyr. Su gysga dowurde
doredilen dowrebap folklor eserlerine mysal edip laleleri, huwdileri, kustdepdileri,
dessanlary getirmek bolar. Beyik Serdarymyz Saparmyrat Turkmenbasy oz eserlerinde halk parasadynyn in naybasy cesmesi hokmunde halk doredijilik eserlerine
salgylanyar. Onun atalyk kitaplaryna durmusyn ahli ugurlary babatda yuzleneninde
jogap islendik meselani cozmage yol-yorelge salgy beryan kitapdyr. Mysal
253
hokmunde Beyik Serdaryn “Turkmenin bas eyyamynyn ruhy” atly sygyrlar diwanyndaky “Namazlyk” atly gosgusyna yuzlenmek bolar.
Bu gosgynyn onunden Salyr Gazan bilen baglanysykly rowayat getirilyar.
Rowayatdan Salyr Gazanyn nahili adam bolandygy, yagny onun syncy, hakykatcyldygy barada aydyn maglumat berilyar. Rowayatda iki sany derwusin ozuni alyp
barsy barada gurrun edilyar.
Salyr Gazan syncylygy sebapli, haysy derwusin hakyy din yoluna dusendigini,
haysy birinin dini eklenjin, baylyk gazanmagyn serisdesi edinendigini yuze cykaryp
bilyar. Ol:”- Serdar, ol gun bir derwus satasdy, ona dunyanin engamyny berip
hezzetlediniz, bu derwuse bolsa gamcy caldyrdynyz, munun hikmeti nedir?” – diyip
nediminin beren soragyna seyle jogap beryar:
”- Basky derwus, hakyky derwus. Gormedinmi, ol namazlygyn ustune sygyp,
hic bir yerini guma bulaman, yatan cagy hem sogap gazanyp yatyr. Sonky derwus
bolsa gara guma bulasyp yatyr. Hey, dunyanin sogaby sygyan namazlyga sogap
ucin yola omruni bagyslan derwus sygmasa, ondan derwus bolarmy?”. Salyr
Gazanyn su jogabynda yene bir zat unsuni ozune cekyar. Ol onun arassacylyga
bolan garaysydyr. Mundan hem ruhy, hem beden, geyim arassacylygyna turkmenin
ata-babalarynyn uly uns berendiklerini bilmek bolyar.
Beyik Saparmyrat Turkmenbasy turkmen halkyna milli dap-dessurlary gaytaryp berende, “Gonsy okara” bayramyny girizmeginin uly manysy bar. Turkmen
elmydama gonsa uly sarpa goyupdyr. “Oy almankan, gonsy al!” diyen nakyl hem
yone yere doremandir. Turkmen dine bir icki gonsy gatnasyklaryna sarpa goyman,
gonsy yurtlara hem dowletlere-de uly hormat goyyar. Garassyz Turkmenistan doran
gununden bari gonsy yyrtlar bilen dostluk-doganlyk gatnasygyny yola goydy we
Beyik Saparmyrat Turkmenbasynyn yolbascylygynda bitaraplyk syyasatyny alyp
baryar.
Folklor eserleri turkmen dilinin taryhyny owrenmekde-de naybasy cesmelerin
biridir. Garassyzlyk dowrunde turkmen dilinin dowlet dili derejesine goterilmegi, ony
cunnur owrenmek ucin hazirki wagta cenli gorlup-esidilmedik mumkincilik doredi.
Alymlar su doran mumkincilikden peydalanyp, turkmen dilinin taryhyny cunnur
owrenmage uly hyjuw bilen girisip, durli temalaryn ustunde isleyarler. Turkmen
dilinin naybasy cesmelerinin biri “Gorkut ata” eposydyr.
“Gorkut ata” eserinde turkmen dilinin fonetikasyna, leksikasyna, morfologiyasyna we sintaksisine degisli gymmatly materiallar bar. Onun dil ayratynlyklaryny
cunnur dernap, turkmen dilinin taryhyny owrenmek we hronologiyasyny has takyk
anyklamak mumkin.
Fonetika babatda gyzykly faktlara mysal hokmunde “N” sesini anladyan harpyn dusmagyny we ilkinji uzyn cekimlilerin anladylmagyny getirmek mumkin. “N”
harp Drezden golyazmasynda uc nokatly “kaf” bilen berlipdir. Flologiya ylymlarynyn dortorlary A.Annanurow we T.Guzycyyew “Kitaby dadem Gorkut” eserini
capa tayyarlanlarynda yazan sozbasylarynda uzyn cekimlilerin eserde anladylysyny
seyle dusundiryarler: “Arap we pars dillerinde yorite harp bilen berilyan cekimliler
uzyn cekimliler bolup gysga cekimliler hic hili harp bilen anladylmayar. Kabir
golyazmalarda gysga cekimliler ustun-astyn bellikler bilen berilyar, emma, turki dilli
golyazmalaryn aglabasynda ol-da goyulmayar. Gysga cekimliler okyjy tarapyndan
cen bilen okalyar. Arap hatynyn su duzguninden ugur alyp, yorite “elip”, “waw” yada “yay” bilen berlen cekimlilerin hazirki dilimizde uzyn aydylyandygyna esaslanyp,
uzyn cekimli gornusinde berildi. Uzyn cekimliler degisli harpyn yzyndan iki nokat
goymak arkaly bellenildi”. Seylelikde, “Kitaby dadem Gorkut” eserinin golyazma254
syndaky uzyn cekimlilerin hazirki zaman turkmen dilindaki gabat gelmegi, bizin
dilimizde gadymy turki dilde bolup, son dildaki tygsytlylyk yaly durli hadysalaryn
esasynda turki dillerin kopusinde yitenilkinji gadymy uzynlygyn bolandygyna taryhy
subutnsma bolup hyzmat edyar.
Leksikanyn durli gatlaklaryna degisli sozler “Gorkut ata” eserinde uly orun
tutyar. Birnace mysal getirelin:
1. Adam atlary:
Gorkut ata ugur-kowumynyn musgulini hal ederdi (s.13).
Derse ha:n aydar (s.18).
2. Garyndaslyk anladyan sozler:
Oglanyn ba:basy Bayandyr ha:nyn o:rdasyna garysdy (s.20).
Enesinin ya:nyna alub geldi (s.22).
3.Yer-yurt anladyan sozler:
Ba:ybura beg ba:zerga:nlerini ya:nyna oh(u)dy, buyruk itdi:
- Mere, ba:zerga:nler! Alla:ta’a:la mana bir ogul werdi. Waryn, Rum i:line! Menin
oglum icu:n yahsy armaganlar geturin, menim oglum boyuyunca – diydi (s.48).
4.Renk anladyan sozler:
Bir yere a:g otag, bir yere gyzyl otag, bir yere gara otag gurdumysdy (s.17).
5. Antonimler:
Gije-gundiz diymeyu:b yori:diler (s.60).
6. Sinonimler:
“Ayal, gelin, hatyn” manysynda gelen birnace sinonimler eserde dusyar.
O:jagyna bunclayyn awrat gelsun! (s.16).
Derse ha:n ozune geldi ca:gyryb ha:tununa soylar (s.18).
Gadunym, di:regim, du:wlegim! (s.19).
Gazanyn hala:lyny tutmusynyz (s.32).
Morfologiya degisli gymmatly maglumat eserde oran kop. “Gorkut atada”
isligin sert galyby edil hazirki zaman tarkmen dilindaki yaly sahs-san gosulmasyny
kabul edyar. Mysal ucin:
Gara esek basyna uyan ursan, gatyr olmaz (s.14).
Agyz acub oger olsam, ustumizde Tanry gorkli (s.15).
Hereketin kop gezek gaytalanyandygyny anladyan semantik kategoriyanyn,
yagny iteratiwligin ozenini duzyan –sdyr/-sdir gosulmaly isliklar hem “Gorkut ata”
eserinde dusyar:
Elin-yuzin yuwmazdan, o:ba:nyn ol u:jundan bu u:juna, ol u:juna carpysdyrdy
(s.16).
Asyl manysynda iteratiwlik bolan islikler hem bu eserde gabat gelyar:
Ga:ntoreli altunlu ince keten bi:zini bi:line sarady (s.103).
Hereketin kop gezek gaytalanyandygyny anlatmak ucin leksik serisdeler,
koplenc, ahwalat manyly sozler hem ulanylyar:
Uc kerre agzyndan ykrar eyledi (s.55).
Cylsyrymly dil hadysasy bolan iteratiwligin leksik, grammatik we leksikagrammatik serisdeler arkaly anladylmagy turkmen dilinin taryhyndan, turkmen
halkynyn pikirlenis ayratynlygyndan kop zady habar beryar. Bu eser yuze cykan
dowrunde turkmen dilinde hereketin, yagdayyn kop gezek gaytalanmagynyn dilin
durli serisdeler bilen anladylmagy osen any bolan halkyn dilinden habar beryar.
“Gorkut ata” eserinde dusyan sintaksise degisli serisdeler hem owrenilmage
mynasyp. Eposda soz duzumlerinin durli gornusleri gabat gelyar:
Isim soz duzumi:
255
Dowletli ogul gopsa, o:jagynyn ko:zidir (s.14).
Islik soz duzumi:
Yazylyp, duzulib go:kden i:ndi (s.15).
Cylsyrymly soz duzumi:
Agyr yukler zahmin gatyr bilur (s.15).
Iki duzumli yonekey sozlem:
Bayaandyr ha:nyn yigitleri Derse hany garsyladylar (s.18).
Bir duzumli yonekey sozlem:
Getiru, gara otaga gondurdylar. Gara kece altyna dusediler. Gara goyun
yahnasyndan onune geturdiler (s.18).
Eserde bir duzumli isim sozlemleri hem dusyar:
Gadynym,di:regim, du:nlegim!(s.19).
Kommunikatiw hasiyeti boyunca toparlara bolunen sozlemlerin hem durli
gornusleri “Gorkut ata” eposynda dusyar:
Habar sozlemi:
Ba:ybura:nyn ogly bas ya:syna girdi (s.48).
Yuzlenme sozlemi:
- Ne didigimi yetirin! Geyumumlen menim sa:hba:z atymy geturin! Hey meni
sowen yigitler binsunler!(s.49).
Sorag sozlemi:
- Mere, beguniz ogly kimdir? (s.51).
Gosma sozlemlerin hemme gornusleri dusyar:
Duzmeli gosma sozlem:
Tan otdi, gun togdy (s.58).
“Gorkut ata” eserinde cylsyrymly sozlemler hem dusyar. Sozlemleri
cylsyrymlasdyryan serisdeler eserin dilinin oran ceper bolmagyny upjun edyarler.
Seyle serisdelere dendes agzalar, menzetmeler we sulara menzesler degislidir.
Dendes agzalara bir mysal getirelin, olar Salur Gazan bilen baglanysykly bolup,
onun nahili adam bolandygy barada maglumat beryar:
Garacugyn gaplany, gonur atyn eyesi, ha:n Oguzyn a:gasy, Bayandyr ha:nyn
guyegusi, galyn oguzyn dowleti, ga:lmys sigit arhasy Salyr Gazan yerinden
turmusdy.
Yokarda “Gorkut ata” eserinden getirilen mysallar, bu eserde jemlenen oran
gymmmatly maglumatlaryn oran az bolegi bolsa-da, ol folklor eserlerinin turkmen
dilini owrenmekde bay cesme bolup duryandygyna oran gowy delil bolup hyzmat
edyar.”Gorkut ata” eserinin dil ayratynlygy su eser doredilen dowrunde turkmen
halkynyn osen, bay, ahli taraplayyn oran gowy sunnalenen dilinin bolandygyna
sayatlayk edyar. Ol turkmen halkynyn ceper sozlemegi, oz pikirini cylsyrymly dil
serisdelerin usti bilen anlatmagy basarandygyny subut edyan eserdir.
Turkmen asyrlar dowamynda her hili taryhy wakalary basdan gecirse-de, oz
dap-dessurlaryny, milli ayratynlyklaryny saklap bizin gunlerimize yetirmegi basaran
halk. Turkmenin seyle ozboluslyklarynyn biri-de kopculik bolup maslahatlasmak,
genes etmek bilen bagly durmus ayratynlygydyr. Garassyz Turkmenistanda ilkinji
gunlerden baslap her bir isin basy tutulanda yasululara genes salynyar.
Maslahatlasmak turkmenin in gowy daplerinin biri bolup, maslahatcy hokmunde ilki bilen dap boyunca yasululara yuzlenipdirler. Bu dabin oran gadymy
dowurden gaydyandygyna turkmen halk doredijiliginin eserleri hem sayatlyk edyar.
“Gorogly” eposyndaky Jygaly begin agtygy Rowsene nesihat berip, birnace bentde
256
durmus tejribesine, syncylygyna yugrulan, turkmen halkynyn gadymdan dowam edip
gelyan belent adamkarciligini beyan edyan gosgusyny mysal getirmek bolar:
Yasulular genes etse,
Yagsy-yamana goz etse,
Il-halkyn bir is tutsa,
Sen ondan galyjy bolma!
Sat bol il-halkyn gorende,
Sozun al genes berende,
Bir garyp aglap duranda,
Yanynda guluji bolma!
Gosgy setirlerinde getirilen genes sozunin taryhy oran gyzyklydyr. Onun etmologiyasy bilen gyzyklanylanda, turki dillerin kopusinde ulanylyandygy, galybynda
kabir ayratynlyklar bolsa-da birmenzes many anladyandygy yuze cykaryldy.
Belli turkisynaslar W.W.Radlow, M.Ryasyanen, E.W.Sewortyan dagy genes
sozunin yasamadygy baradaky pikiri orta atyarlar we delillendiryarler.Olaryn
pikirine gora,genes at hokmunde islikden “-s” at yasayji gosulmanyn komegi bilen
yasalypdyr.E.W.Sewortyanyn bu sozlerin gelip cekysy baradaky pikiri has osdurip,
olaryn durli gornusde (kene-,kenge-, keni, keni-) dusyandygyny goz onunde tutyarda,onun ken-kin-keng-king bolup, gin-gen-ken-ken, yagny “gin”manysyndaky soz
bilen baglanysygynyn bolmagynyn ahmaldygy baradaky pikiri orta atyar. Bizin
pikirimizce, bu hakykatdan gaty bir dasda-da dal yaly bolup dur. Sebabi genesmek,
genes bir sahsyyet bilen dal-de, birnace sahsyyeti goz onunde tutup, amap edilyan
hereketi ya-da sol hereketin adyny anladyar. Hazirki zaman turki dillerin kopusinde
genes at hem islik gornusinde dusyar Gadymy “kena” gornusli islik bolsa ulanylysdan galypdyr, yagny isligin sariklik derejesindaki soz bolsa, onun ornuny eyelapdir.Sonun netijesinde-de bir kokden emele gelen hem at, hem islik yuze cykypdyr.
Hazirki zamanda bu sozlerin yasamadygy duyulmayar diysek yalnys bolmaz. Turki
dillerin kopusinde genes-maslahat, genesmek-maslahatlasmak manysynda ulanylyar.
Beyik Saparmyrat Turkmenbasynyn yolbascylygynda Garassyz hem baky
Bitarap yurdumyzda bolup gecyan, dunyani hayrana galdyryan ozgerislerin netujesinde turkmen dilinde genes sozunin ulanylys orusi hem ginedi.Bu soz edara-guramalaryn adyny hem anladyar. Muna mysal edip, Turkmenistanyn Prezidentinin yanyndaky Ylym we tehnika baradaky Yokary Genesin we beyleki edara-guramalaryn
adyny getirmek bolar.Genes sozi taze soz doretmage hem ukyply soz. Ondan emele
gelen genesci sozunin gadymy dilimizde bardygyna yazuw yadygarliklerimiz sayatlyk edyar. Hazirki zaman turkmen dilinde genes sozi bilen baglanysykly genesdar,
genesci, geneslik, genesli, genessiz, genesmek yaly durli soz toparlaryna degisli
sozler emele gelipdir. Su aydylanlar turkmen dilinde genes sozunin gadymy turkmen
sozudigini subut edyar we onun hazirki gun hem ulanylysdan galman, eysem birnace
soz yasap, oz many gerimini has gineldendigine sayatlyk edyar.
257
ТЮРКСКИЙ ФОЛЬКЛОР КАК ОСНОВА
ЭТИМОЛОГИЗАЦИИ ТОПОНИМОВ
Марат СЕМБИ
Казахский научно-исследовательский институт
культуры и искусствознания (КазНИИКИ)
Алматы-Казахыстан
По мифологии жителей Эллады, на крайнем западе, в подземном царстве мёртвых протекала река Стикс (дочь Океана), оды которой считались
ядовитыми.
Подземное царство как "страна мертвых" бытует в фольклоре многих
народов мира, в том числе и у тюркских. У казахов этот универсальный
сюжет зафиксировал Ч.Ч. Валиханов. В своей работе "Следы шаманства у
киргизов" (казахов. – М.С.) он приводит легенду о дружбе молодых людей мертвого и живого. Их знакомство происходит во время поиска младшим
сыном отца пропавшего табуна кысраков (лошадей. – М.С.). "На закате
солнца..." увидел он кладбище, "на западной стороне" которого находилась
свежая черная могила. Вышедший из могилы молодой человек приглашает
его к себе в подземный дворец, щедро угощает гостя, после чего, побеседовав
по душам, они становятся закадычными друзьями. При расставании мертвый
друг дал совет: вернувшись домой, "своих ты застанешь в приготовлениях на
войну", тебя будут отговаривать, но ты непременно прими участие в походе.
Во время нападения на врага, "скачи один по западной стороне", когда же
после победы "все бросятся на добычу, ты скачи на запад", где найдешь свою
судьбу. Легенда заканчивается встречей друзей в подземном царстве, мире
мёртвых, где они стали "жить вместе и достигли всех надежд своих".
В азербайджанских волшебных сказках "Сирота Ибрагим и жадный лавочник", "Гаргаш" героям, направляющимся в царство мёртвых, советуют ехать по
западной дороге, которая быстрее и легче приведет к намеченной цели.
В хакасском героическом эпосе "Алтын-Арыг" указывается сторона, где
живут враги:
Килейiп чцрче” мал iзi
Кян кiрiзiн кцре пар№ан.
Следы угнанного скота
В сторону, где заходит солнце, ведут.
В героических поэмах хакасов захватчики живут там, где заходит
солнце, т.е. на западе. Положительные персонажи - богатыри, трактуются как
жители солнечного мира и представляются жителями востока - стороны, где
восходит солнце. Демонические богатыри, живущие в "низине" (более
древнее представление – подземный мир мёртвых) - исконные враги людей
солнечного мира200. Установка хакасами на западной стороне могилы
колышка, изображавшего человека, отправляющегося в страну мёртвых,
является подтверждением того, что сторона царства тьмы расположена на
западе. Покойного также хоронили головой на запад.
200
Примечание В.Е. Майногашевой
258
Алтайцы хоронят умершего ногами на запад, считая, что душа
человека, поднявшись, уходит в потусторонний мир в этом направлении.
У казахов, запад, как "страна мертвых", нашел отражение в западной
ориентации стел-кулпытасов, койтасов, устанавливаемых над захоронениями,
где "западная ориентации казахских кулпытасов является проявлением
специфики солярного культа в генезисе верований кочевников региона,
взаимосвязи его с образом коня-солнца, как символа смерти".
Таким образом, в фольклоре, эпосе тюркских народов запад
ассоциируется со страной мертвых, находящейся на стороне заходящего,
"умирающего" солнца, что отразилось в древнетюркском языке, где QURU
(QURI) означает сохнуть, высыхать, засыхать и является синонимом слова
"умереть", а QURUJAQI (QURU + JAQI) - находящийся на западе, западный,
букв. находящийся на засыхающей, т.е. "умирающей" стороне (jag-сторона).
Современный турецкий язык сохранил древнетюркское значение "умирающего", закатывающегося солнца в форме QURUP - закат, заход. Казахское
слово "ғҢру" сохранило смысл древнетюркского "quru" со всеми оттенками,
но без значения его как стороны света.
Общеизвестно, что тюрко-монгольские народы для ориентации по
странам света становились лицом к восходящему солнцу и из этого
положения определяли стороны света: прямо (вперед) восток; слева - север,
справа - юг, назад - запад.
После монгольского завоевания большинство тюркских народов под
влиянием монголов сменили основополагающую ориентацию с востока на
юг. Теперь, задней, обратной стороной стал север, а соответственно и "мир
мёртвых" переместился с запада на холодный север. Сохранили базовую
ориентацию среди тюрков лишь долгане, саха и тофы.
Фольклор прореагировал на перемещение размещение "страны
мертвых" с востока на север. К примеру, в кыргызской легенде, приведенной
С.М. Абрамзоном, груп прародительницы племени бугу Мюйюздюу байбиче,
перед самым погребением исчезает, по другой версии, когда умерла Олуя
(святая) байбиче, останки ее также загадочно исчезают. Последняя, якобы,
"ушла" в казахские степи Сарыарку к своим сыновьям, куда они попали и
откуда уже не вернулись.
Столь загадочное исчезновение останков Мюйюздюу байбиче и Олуя
байбиче проясняет значение слова Сарыарка, которое интерпретируется как
"северная сторона" (сары - направление, сторона; арка- север). В этом свете
становится понятным, что святые женщины и сыновья Олуя байбиче "ушли"
не в казахские степи Сарыарка, а в северную сторону (сары арка), где
расположена "страна мёртвых", откуда никогда не возвращаются.
Археологические исследования подтверждают западный и северный
азимуты в загробный мир. Так, в захоронениях, где покойник ориентирован
по оси запад-восток или север-юг, если устраивается подбой (ляхат), то в
абсолютном большинстве он располагается в первом случае – в северной, а во
втором случае - в западной стороне могильной ямы.
"Атасу - отцовская вода, отцовские слезы. К этому урочищу принадлежит
кайсацкое (казахское. - М. С.) предание, что один юноша Чек (Шəкi) бежал со своей
любовницей из аула ее отца и был на этом месте догнан (ее) отцом, который
выстрелил в них из лука. Девушка заслонила собой своего любовника и сделалась
жертвой своей любви. Чек удалился на ближайшую гору, а отец подъехал к холодному
259
трупу (дочери) и стал оплакивать ее. Слезы его были так обильны, что из них
составилась целая река, не иссякающая доселе и названная Атасу. Воды эти понесли
труп девушки как раз мимо горы, на которой стоял Чек, и мёртвая, проплывая мимо него,
произнесла в последний раз: "Будь здоров, Чек!" ("Чек, амаи!" -по-кайсацки).
Отсюда произошло (и) название гор Чекаман (Шокаман)". В легенде этой
отразились древнейшие представления человека о местонахождений "страны мертвых"
на севере, на что указывает направление течения реки Атасу (северное); о месте
обитания дуга предков (ата) в низовьи реки, куда уносит вода тело мертвой девушки.
На берегах рек, текущих в сторону "страны мёртвых" совершались
жертвоприношения, совершались обрядовые действия, возводились жертвенные
сооружения "обá" (обо). В контексте связи мира мёртвых, находящегося на западе, либо
на севере и соответствующим направлением течения рек следует отметить, что
наличие синкретизма в религиозных представлениях позволяет в обрядах
поклонения духу реки (воды) проследить проявление и культа предков. В
частности, в жертвоприношении бычка духу р. Абакан можно увидеть проявление
культа предков (аба - предок; кан - река), т.к. река течет на север, в низовьях которой
обитают души умерших. В кыргызском обычае жертвоприношения божеству Джер-Суу
(Земли-Воды), когда молящиеся становятся лицом на запад, т.е. в сторону, где
обитают духи предков, обнаруживаются не только общие с хакасскими элементы
поклонения духу воды, но и почитание духов предков. Указанный аспект объясняет
общность происхождения наименований, азербайджанской р. Атачай,
казахской р.Атасу, (ата предок; чай, су - река), хакасской р. Абакан, текущих на
север.
Кроме азимутов в "мир мертвых", немаловажным являются и другие стороны
света, определяемые как "правая" и "левая" стороны, соответствующие
"хорошему" и "плохому" направлениям. Главенство или приоритетность правой либо
левой сторон зависело от основополагающей ориентации - востока или юга
При базовой восточной ориентации правая, южная теплая сторона считалась "хорошей", тогда как левая, северная холодная - "плохой". Главенство правой
стороны при восточной ориентации проявляется в войсковом построении, так
называемых, "крыльях", делении жилища на мужскую и женскую половины,
церемонии распития кумыса и т.д.
Так, в древнетюркском памятнике письменности, в Малой надписи
Культегина зафиксирована символическая бинарная классификация: "беки
шад и апа, (стоящие) справа, тарканы и приказные (стоящие) слева...", т.е.
справа, с юга оказываются военачальники, слева же, с севера чиновники, что
отражало более высокий статус военных в обществе, а значит и преимущество правой
южной стороны перед северной.
Деление жилища на левую, женскую и правую, мужскую половины регламентирует главенство мужчины в семье, где почетное место "тəр" находится справа201.
При совместном распивании араки (молочной водки) алтайцы соблюдали древний
церемониал угощения, когда после первой хозяйской чаши, она передавалась соседу,
сидящему справа.
201
Нередко в научной литературе допускается путаница, при которой левая сторона
указывается как мужская, правая как женская. Объясняется это позицией описывающих. Они
определяют стороны от входной двери (при входе в жилüе), тогда как следует исходитü из позиции
почетного места - тер, которое слегка смещено от продолüной (входной) оси вправо, т.е. к
мужской, южной половине.
260
Однако, при доминантности юга в определении сторон света происходило
наложение, моделей (восточной и южной) друг на друга, что отразилось в
церемониале распития напитков при дворе узбекских ханов в XVII в., где
преимущество отдавалось левой стороне.
Объясняется это тем, что слева оказался животворящий восток, сторона
восходящего солнца, которой преклонялись древние тюрки. И все же узбеки XVII
в. сохранили смутное воспоминание о значимости правой стороны: "следовало
бы изложить правила и условия правой стороны раньше, чем левой, но так как
обыкновение этого народа (узбеков), согласно изречению: "сердце на левой
стороне", основано на предпочтении левой стороны перед правой, то мы
начинаем с определения мест упомянутой стороны (левой)...". Здесь
проявилось почитание востока с восприятием запада как "стороны смерти". То
есть, бывшая "плохая" левая, холодная северная сторона стала почитаемой благодаря
стороне восходящего солнца.
Древнетюркское поклонение востоку отразилось в турецкой легенде о Меркезэфенди, в которой он посылает к султану Селиму I (1512-1520 гг.) сватов, чтобы
жениться на его дочери. На что султан выдвинул условие:
"Если Меркез-эфенди навьючит мне верблюдов, что на равнине, золотом,
тогда я выдам за него свою дочь". Меркез-эфенди нагрузил верблюдов землей с
восточной стороны своего подземелья, где он проводил дни и ночи в молитвах, и
послал к V султану. Дорогой земля обратилась в золото. Благоговейное отношение турков к востоку, по всей вероятности, сказалось и в наречении реки Мутлу
(Mutlu) - счастливая, текущей строго на восток и впадающей в Черное море (Румелия).
Такой же принцип наречения имел место и в Казахстане. Так, реку, текущую
на "счастливый" восток называют Жаксы Кон (жаксы - хорошая, добрая), что
демонстрирует сохранившееся у казахов почитание востока, в противовес
наименованию текущей на север, р. Жаман (плохая) Кон, в которую она впадает.
Таким образом, фольклорные и этнографические материалы тюркских
народов, в частности, азербайджанские, казахские, кыргызские, турецкие;
археологические (алтайские, хакасские); лингвистические (древнетюркские,
азербайджанские, казахские, кыргызские), рассмотренные в совокупности, дают
возможность объяснить наименования рек, текущих вдоль условной оси западвосток и/или север-юг в связи с локализацией “страны мертвых”. Этот вывод
наглядно подтверждается азербайджанскими, казахскими, кыргызскими, кумыкскими, турецкими, хакасскими топонимами (гидронимами), где названия рек до
сих пор сохранили в своем имени направление в “страну мертвых” (трес, кайту,
кайра).
261
KLASSИK NAЬЫL SЦJETLЯRИNDЯ ZAMAN FORMALАРЫ
ИLЯ YARANAN PSИXOLИNQVИSTИK KEЧИDLЯR
Mayыl ЯSGЯROV
AMEA Dilчilik Иnstitutu
Бакы-Азярбайъан
Klassik naьыllar - reallыqla irreallыьыn bir-birini sцrяtlя яvяz etdiyi vя
mцxtяlif metamorfozalarыn zяngin olduьu folklor janrlarыndan biridir.
Mяlum olduьu kimi istяnilяn metamorfozanыn baш vermяsi цчцn mцvafiq
keчidlяrin vя ya baшlanьыc шяrtlяrinin yaranmasы zяruridir.
Bяdii sюz sяnяti nцmunяlяrindяn olan klassik naьыllarыn sцjetlяrindя
rast gяlinяn metamorfozalar real dцnyadan sakral dцnyaya sяyahяt vя ya
sakral alяmdяn reallыьa qayыdышdыr. Psixolinqvistik keчidlяr isя bu dцnyalar
arasыndakы qapыlardыr.
Nюvцndяn vя ya tяhkiyя цsulundan asыlы olmayaraq bцtцn naьыllar
sюzцn qцdrяti ilя, yяni dil vasitяsi ilя dinlяyiciyя (oxucuya) чatdыrыlыr. Buna
gюrя dя bцtцn metamorfozalar vя onlarыn baш vermяsini reallaшdыran
psixolinqvistik keчidlяr mяhz dil element vя vahidlяrinin mцxtяlif
kombinasiyalarыndan yaranыr. Haqqыnda danышыlan dil element vя
vahidlяrinin ifrat dяrяcяdя чoxluьunu nяzяrя alaraq bu tяdqiqat
чяrчivяsindя yalnыz zaman formalarыnыn yaratdыьы psixolinqvistik keчidlяri
analizя cяlb edяcяk vя bu keчidlяrin kюmяyi ilя baш verяn metaмorfozalara
bяzi nцmunяlяr gюstяrmяklя kifayяtlяnяcяyik.
Mюvcud faktlarыn vя cяrяyan edяn hadisяlяrin real, yaxud irreal olmasыndan, hяmin hadisяlяrin indikativ vя ya relyativ zaman formalarы ilя ifadя
olunmasыndan, dil vasitяlяri ilя ifadя olunmuш faktlarыn tяhtяlшцur vя ya real
dяrketmя yolu ilя mяnimsяnilmяsindяn asыlы olaraq цчoxlu fяza sistemindя
istяnilяn naьыl sцjetinin spiralvari-parabolik sxemini яks etdirmяk
mцmkцndцr.
Яvvяlcяdяn nяzяrя alaq ki, naьыl vя onun danышыlmasы prosesi
aшaьыdakы baшlыca mяrhяlяlяrdяn keчir:
1.Naьыla qulaq asmaq (vя ya naьыl danышmaq) istяyinin elanы,
2.Иlkin hazыrlыq mяrhяlяsi,
3.Gediшat (buna naьыlыn яsas hissяsi dя deyilir),
4.Sonluq.
Klassik naьыl sцjetlяri ilя baьlы qeyd olunan mяrhяlяlяr bir-birini яvяz
etdikcя hadisяlяrin dяyiшяn axarыnda meydana чыxan metamorfozalarыn
reallaшmasыna шяrait yaradan psixolinqvistik keчidlяr isя aшaьыdakы kimi
qruplaшdыrыla bilяr:
1) real fakt vя hadisяlяrin indikativ zaman formalarы ilя ifadяsi,
2) irreal fakt vя hadisяlяrin indikativ zaman formalarы ilя ifadяsi,
3) irreal fakt vя hadisяlяrin relyativ zaman formalarы ilя ifadяsi,
4) real fakt vя hadisяlяrin relyativ zaman formalarы ilя ifadяsi,
5) real fakt vя hadisяlяrin indikativ zaman formalarы ilя ifadяsi,
6) irreal fakt vя hadisяlяrin indikativ zaman formalarы ilя ifadяsi.
Zaman formalarыnыn zяncirvarы шяkildя bir-birini яvяz etmяsi mяzmun vя sцjet xяttinin inkiшafыna, fakt vя hadisяlяrin emosionalekspressiv axыm tяrzinя mцtяnasib шяkildя baш verir vя nяticя etibarы ilя
dinlяyicinin (oxucunun) шцurunda real vя irreal gerчяkliyin real obrazыnыn
yaranmasыna bilavasitя tяsir gюstяrir.
Naьыlыn danышыlmasы prosesi qeyd edilяn mяrhяlяlяrdяn ibarяt olsa da,
262
zaman formalarыnыn yaratdыьы psixolinqvistik keчidlяr heч dя hяmiшя bu
mяrhяlяlяrin sяrhяddinя dцшmцr. Yяni bяzяn bu vя ya digяr mяrhяlяnin
tяrkibindя dя zaman formalarыnыn yaratdыьы psixolinqvistik keчidlяrя rast
gяlinir.
Birinci keчid gцndяlik hяyat hadisяlяrinin шяrhindяn naьыlaqяdяrki
mцkalimя vя ya sюhbяt mяrhяlяsinя keчiddir. Bu keчid mяrhяlяsindя:
1) naьыla qulaq asmaq vя ya
Ay nяnя, bir naьыl da de. Юmrцm gцnцm, yat daha, Hamыsыn bu gцn
desяm, Naьыl qalmaz sabaha. (Я.Cяmilin “Can nяnя, bir naьыl da de”
шerindяn)
2) naьыl danышmaq istяyi elan olunur
Шah saь olsun, bu mяsяlя, xяsis tacirin pulu batmasыn deyя kor qarы ilя
evlяnmяsi mяsяlяsinя bяnzяyir (“Min bir gecя” naьыlыndan).
Иstяnilяn halda bu keчid mяrhяlяsi real fakt vя hadisяlяri ifadя edяn
indikativ zaman formalarыnыn vahid sistemindяn yaranыr. Tяbii ki, indikativ
zaman formalarы ilя ifadя olunan real fakt vя hadisяlяr obyektiv dяrketmя
цsulu ilя mяnimsяnilir. Daha dяqiq desяk, шifahi (vя ya yazыlы) mяtn шяklindя
verilяn informasiya яsasыnda beyin aparatыnыn kюmяyi ilя gerчяklik
elementinя1 ekvivalent olan reallыq obrazы yaranыr vя bu obraz vizual
dяrketmя2 цsulu ilя gerчяklik elementinin birinci intellekt obrazыna3
чevrilяrяk dяrk olunur4 (Parabola 1).
Иkinci keчid naьыlaqяdяrki mцkalimя vя ya sюhbяt mяrhяlяsindяn
klassik naьыllarыn ilkin hazыrlыq mяrhяlяsinя keчiddir. Klassik naьыllarыn
ilkin hazыrlыq mяrhяlяsinя Qяrb яdяbiyyatыnda Akt Prilyude, Шяrq
яdяbiyyatыnda isя Piшrov da deyilir, mяsяlяn:
Naьыl-maьыl bilmirяm, bilsяm dя sюylяmirяm, xandan gяlmiш nюkяrяm,
dinmя, diшlяrini sюkяrяm...
Badi-badi giriftar, hamam hamam iчindя, xяlbir saman iчindя, dяvя
dяllяklik edяr kюhnя hamam iчindя...
Qarышqa шыllaq atdы, dяvяnin budu batdы...
Nцmunяlяrdяn dя gюrцndцyц kimi, bu keчid mяrhяlяsi - irreal fakt vя
hadisяlяri ifadя edяn indikativ zaman formalarыnыn vahid sistemindяn
yaranыr. Verilяn fakt vя hadisяlяrin irreal olmasыna baxmayaraq onlarы
tяsvir edяn mяtnin indikativ zaman formalarы ilя verilmяsi nяticяsindя
hяmin fakt vя hadisяlяr real dяrketmя mцstяvisindя qяbul edilяrяk dяrk
olunur (Parabola 2).
Psixoloji baxыmdan burada mяqsяd dinlяyicinin diqqяtini cяmlяmяk vя
onu naьыlы dinlяmяyя hazыrlamaqdыr.
1
«эерчяклик елементи» - дедикдя, обйектив алямдя реал шякилдя мювъуд олан вя йа мювъуд
олду у гябул едилян яшйа, варлыг вя щадисяляр, анлайыш, норма вя принсипляр, щямчинин онларын
реал вя йа тясяввцр олунан яламят, кейфиййят вя хцсусиййятляри нязярдя тутулур.
2
«визуал дяркетмя» - дедикдя, эюрмя йолу иля мцяййян едилян эерчяклик елементинин
интеллект образынын йаранмасы просеси нязярдя тутулур
3
«интеллект образы» - дедикдя, эерчяклик елементинин вя йа онун щиссяляринин реал
образына еквивалент олан тяфяккцр ващиди нязярдя тутулур
4
«дяркетмя» - дедикдя, мцхтялиф метод вя цсуллардан истифадя етмякля инсан бейниндя
обйектив алямин эерчяклик елементинин интеллект образынын йаранмасы просеси нязярдя тутулур
263
Dяrketmя oxu
Real
Relyativ
Parabola 5
İrreal
Parabola 2
Parabola 1
Parabola 4
Parabola 3
Zaman oxu
Иndikativ
Tяhtяlшцur
Gerчяklik oxu
Real
Parabola 6
Bu sistemdя Gerчяklik, Zaman vя Dяrketmя oxlarыnыn tцnd rяnglя vermiш
hissяsi Real gerчяklik, Иndikativ zaman vя Real dяrketmя yarыmoxlarыnы, aчыq
rяnglя verilmiш hissяsi Иrreal gerчяklik, Relyativ zaman vя Tяhtяlшцur dяrketmя
yarыmoxlarыnы, tцnd rяnglя verilmiш parabolalar real, aчыq rяnglя verilяnlяr isя
tяhtяlшцur dяrketmя mцstяvisindя qavranыlan fakt vя hadisяlяri яks etdirir.
Цчцncц keчid klassik naьыllarыn ilkin hazыrlыq mяrhяlяsindяn giriш mяrhяlяsinя keчiddir. Bu mяrhяlяdя irreal fakt vя hadisяlяr relyativ zaman formalarы
ilя ifadя olunur:
... Gцnlяrin bir gцnцndя, Mяmmяdnяsir tinindя, gюy ilanыn belindя biri
vardы, biri yoxdu, allahdan baшqa heч kim yoxdu....
Verilяn fakt vя hadisяlяr irreal gerчяkliyi яks etdirdiyinя vя onlarы tяsvir
edяn mяtn relyativ zaman formalarы ilя ifadя olunduьuna gюrя hяmin fakt vя
hadisяlяr irreal dяrketmя mцstяvisinя keчir vя tяhtяlшцur dяrketmя цsulu ilя
qяbul edilir (Parabola 3).
Psixoloji baxыmdan burada mяqsяd irreal hadisяlяrlя real gerчяklik arasыnda psixolinqvistik keчid yaratmaq, dinlяyicini psixoloji metamorfozalara
hazыrlamaqdыr.
Dюrdцncц keчid klassik naьыllarыn giriш mяrhяlяsindяn gediшat mяrhяlяsinя
keчiddir. Bu keчiddя real fakt vя hadisяlяr relyativ zaman formalarы ilя ifadя
olunur:
Шam шяhяrindя xeyli qoca bir kiшi vardы,
Pяri kimi, cin kimi camaatdan qaчardы.
Toxuyardы юzцnя yaшыl otlardan kюynяk,
O, ruzi qazanardы, hяr gцn kяrpic kяsяrяk. (N.Gяncяvi).
Bir шяhяrdя bir padшah vardы. Onun цч oьlu vardы. ... Bюyцk oьlunun adы
Xanbala, ... ortancыl oьlunun adы Bяybala, ... kiчik oьlunun adы Nяrbala idi...
(“Aь atlы oьlan” naьыlыndan).
Verilяn fakt vя hadisяlяrin real gerчяkliyi (vя ya gerчяklik elementlяrini)
яks etdirmяsinя baxmayaraq, onlarы tяsvir edяn mяtn relyativ zaman formalarы
ilя ifadя olunmuшdur. Relyativ zaman formalarы - hesablama vя ya baшlanьыc
264
nюqtяsi keчmiш zaman fonunda olan5 qrammatik formalardыr. Bu tip formalarla, bir qayda olaraq real nitq vaxtы baxыmыndan donuq, mцdaxilяsi mцmkцn
olmayan, sadяcя olduьu kimi qяbul edilmяsi lazыm gяlяn fakt vя ya hadisяlяr
ifadя edir. Buna gюrя hяmin fakt vя hadisяlяr passiv dяrketmя mцstяvisinя keчir
vя tяhtяlшцur dяrketmя цsulu ilя qяbul edilir (Parabola 4).
Psixoloji baxыmdan burada mяqsяd ilkin шяrtlяri olduьu kimi dinlяyiciyя
qяbul etdirmяk vя hadisяlяrin sonrakы inkiшafы цчцn psixoloji zяmin hazыrlamaqdыr.
Beшinci keчid klassik naьыllarыn gediшat mяrhяlяsindя verilяn fakt vя
hadisяlяrin ifadя olunmasы цчцn zяmin hazыrlayыr. Gediшat mяrhяlяsindя istяr
sehrli, fantastik, istяrsя dя realist mяiшяt hadisяlяri real fakt kimi tяqdim olunur
vя bu zaman яksяrяn indikativ zaman formalarыndan istifadя edilir.
Bir gцn bir cavan oьlan gяlib gюrцndц gюzя,
Qocanыn qarшыsыnda durub baшladы sюzя (N.Gяncяvi).
Nяrbala yenя aь paltarыnы geyindi, aь atыnы mindi vя dцz meydanыn ortasыna
sцrdц (“Aь atlы oьlan” naьыlыndan).
Verilяn fakt vя hadisяlяrin reallыq kimi tяqdim olunduьuna vя onlarы
tяsvir edяn mяtn indikativ zaman formalarы ilя ifadя olunduьuna gюrя hяmin
fakt vя hadisяlяr aktiv dяrketmя mцstяvisinя keчir vя real dяrketmя цsulu ilя
qяbul edilir (Parabola 5).
Altыncы keчid klassik naьыllarыn gediшat mяrhяlяsindяn sonluq mяrhяlяsinя
keчiddir.
Иlk baxышdan sonluq mяrhяlяsindя verilяn fakt vя hadisяlяr indikativ
zaman formalarы ilя ifadя olunan real fakt vя hadisяlяr tяяssцratы baьышlayыr vя
onlarыn real dяrketmя mцstяvisindя dяrk olunacaьы illцziyasы yaranыr. Amma
daha diqqяtlя yanaшdыqda sonluq mяrhяlяsindя indikativ zaman formalarыndan
istifadя olunmaqla irreal fakt vя hadisяlяrin tяsvir olunduьunu gюrцrцk.
Sonluqda яsas etibarы ilя naьыlы danышan шяxsin (aktiv kommunikantыn),
elяcя dя naьыlыn sehrinя, tilsiminя dцшяrяk mцsbяt qяhrяmanыn dostuna
чevrilmiш dinlяyicinin (passiv kommunikantыn) naьыl qяhrяmanыna xoш arzularы,
onun qяlяbяsinя sevinci ifadя olunur.
Onlar qыrx gцn, qыrx gecя шadyanalыq elяyib muradыna чatdыlar...
Яcdadlarыmыzыn mifik dцnyagюrцшцnя gюrя baшqasыnыn uьuruna sevinяn
шяxsя hяmin sevincdяn pay dцшцr, o da юzцnц xoшbяxt hiss edir. Mцsbяt
emosiyalarыn insan orqanizminя, onu psixoloji vяziyyяtinя pozitiv tяsirini artыq
parapsixologiya, neyrolinqvistika kimi elm sahяlяri dя tяsdiq edir.
Sюzцn mцqяddяsliyinя inanan яcdadlarыmыz alqыш vя ya qarьыш formasыnda
deyilяn sюzlяrin yerdя qalmayacaьыna яmin idi. Яks halda alqыш vя qarьышlar
цmumiyyяtlя yaranmazdы.
Bu sяbяbdяn sonluq mяrhяlяsindя naьыlы danышan шяxs sяbir vя maraqla
naьыlы sonuna qяdяr dinlяyяn dinlяyicini mцkafatlandыrыr, ona firavan hяyat,
uzun юmцr arzulayыr.
Siz dя muradыnыza чatasыnыz...
Onlar yedi, iчdi yerя keчdi, biz dя yeyяk, iчяk dюvrana keчяk...
Mяn yцz yaшayыm, siz iki яlli, hansы чoxdur onu siz gюtцrцn.
Mцsbяt sonluq vя xoш ab-hava ilя bitяn hяr-hansы fakt vя ya hadisя ilя
qarшыlaшdыqda daxili yцngцllцk, яhval-ruhiyyяmizdя yцksяliш yarandыьыnы dяfяlяrlя
hiss etmiшik (xislяtindя xяbislik, gюzцgюtцrmяzlik olan insanlar bu hissdяn
mяhrumdur). Bu fakt, яslindя, bizim цчцn heч bir яmяli vя ya maddi яhяmiyyяti
olmayan hadisяlяrdяn belя, mяnяvi qida aldыьыmыzы gюstяrir. Demяli, ilk baxышdan
5
Тцрк дилляриндя заман формалары, адвербиал фел формалары вя онлар арасында
функсионал-семантик ялагяляр. (монографийа) Бакы, 2003, Икинъи няшр, с. 10-60.
265
adi, real gюrцnяn hadisяlяri dя sюzцn qцdrяti ilя mяnalandыraraq шцuraltы (tяhtяlшцur)
dяrketmя mцstяvisindяn qяbul edirik (Parabola 6).
Nяticя olaraq qeyd etmяk lazыmdыr ki, klassik naьыl sцjetlяrindя rast gяlinяn
real dцnyadan sakral dцnyaya sяyahяt vя ya sakral alяmdяn reallыьa qayыdыш kimi
metamorfozalarыn dinlяyici tяrяfindяn asanlыqla dяrk olunmasыna imkan verяn
psixolinqvistik keчidlяrin yaranmasыnda zaman formalarы vacib rol oynayыr. Bu
tяdqiqat чяrчivяsindя qeyd olunan altы psixolinqvistik keчid klassik naьыllarыn tipik
sцjetini яks etdirir vя bu keчidlяrя, demяk olar ki, bцtцn klassik naьыl sцjetlяrindя
rast gяlinir. Bu vя ya digяr konkret naьыl sцjetindя zaman formalarы ilя yaranan
psixolinqvistik keчidlяrin sayы, tяbii ki, daha чoxdur.
266
ÔÎËÊËÎÐÓÍ ÌÈËËÈ ÄÖØÖÍÚßÍÈÍ ÈÍÊÈØÀÔÛÍÀ ÒßÑÈÐ ÈÌÊÀÍËÀÐÛ
(ÍÀÕ×ÛÂÀÍ ÔÎËÊËÎÐÓ ÌÀÒÅÐÈÀËËÀÐÛ ßÑÀÑÛÍÄÀ)
ÄÐ.Ìÿùÿððÿì ÚßÔßÐËÈ
Íàõ÷ûâàí-Àçÿðáàéúàí
Ùÿð ùàíñû áèð õàëãûí òàðèõè âÿ ìÿíÿâè éàääàøû õàëãûí þçöíöí éàðàòäûüû ìàääè
âÿ ìÿíÿâè ñÿðâÿòëÿðäÿ äàùà ÷îõ ãîðóíóá ñàõëàíûëûð. Áóíóí áàøëûúà ñÿáÿáè îíäàí
èáàðÿòäèð êè, õàëãûí éàðàòäûãëàðû àéðû-àéðû ôÿðäëÿðèí äöøöíúÿñèíèí íÿòèúÿñè éîõ, êîëëåêòèâ øöóðóí ìÿùñóëóäóð. Åéíè çàìàíäà, êîëëåêòèâ éàðàäûúûëûã íöìóíÿñè èëê
éàðàíäûüû çàìàíëà ìÿùäóäëàøìûð. Ùÿìèí íöìóíÿëÿð èëëÿð âÿ ãÿðèíÿëÿð áîéó
úèëàëàíûð, ñàô-÷öðöê åäèëèð, äàùà áþéöê ñÿíÿòêàðëûã ìÿçèééÿòëÿðè ãàçàíûð âÿ õàëã
ìèãéàñûíäà âÿòÿíäàøëã âÿñèãÿñè àëûð.
Áàøãà áèð ìöùöì áèð úÿùÿò âàðäûð êè, õàëãûí èñòÿê àðçóñóíó, àüðû âÿ ñåâèíúèíè, äöíéàéà âÿ èíñàíà ìöíàñèáÿòèíè äàùà áàðèç øÿêèëäÿ èôàäÿ åòìÿê ìèññèéàñû äà
êîëëåêòèâ éàðàäûúûëûã íöìóíÿëÿðèíäÿ ìåéäàíà ÷ûõà áèëÿð. Áàøãà ñþçëÿ, ùÿð ùàíñû
áèð ôÿðäèí éàðàòäûüû áÿäèè íöìóíÿ íÿ ãÿäÿð îáðàçëû, ñÿíÿòêàðëûã áàõûìûíäàí íÿ
ãÿäÿð éöêñÿê îëóðñà-îëñóí, õàëã òÿôÿêêöðöíöí èôàäÿ åòäèéè ìÿíà âÿ ìÿçìóí
ñÿâèééÿñèíÿ ãàëõà áèëìèð. Îíà ýþðÿ äÿ õàëã êå÷ìèøè, áó ýöíö âÿ ýÿëÿúÿéè èëÿ
áàüëû èñòÿíèëÿí ìÿñÿëÿíèí äÿãèã âÿ ùÿðòÿðÿôëè àðàøäûðûëìàñû õàëãûí þç éàðàòäûüûíà
èñòèíàä åäèëÿíäÿ äàùà åôôåêòëè âÿ äàùà äîüðó îëóð.
Áÿøÿðèééÿò éàðàíàíäàí áÿðè èíñàíëàðûí ùÿéàòû âÿ äöíéàíû äÿðê åòìÿê
àðçóëàðû ìöõòÿëèô ìÿðùÿëÿëÿðäÿí êå÷ÿðÿê ùÿð ìÿðùÿëÿäÿ áèð úöð ðåàëëàøìûøäûð.
Åéíè çàìàíäà, áó ðåàëëûãëàð è÷ÿðèñèíäÿ ìèëëè ìöÿééÿíëèê ôàêòîðó áó âÿ éà äèýÿð
äÿðÿúÿäÿ þíäÿ îëìóøäóð. Ùàíñû õàëã þç ìèëëè êèìëèéèíè ùàíñû äþâðäÿ äàùà éàõøû
äÿðê åäèáñÿ, î äàùà áþéöê ìöâÿôÿãèééÿòëÿðÿ íàèë îëóá. Áó ìÿíàäà Àçÿðáàéúàí,
åéíè çàìàíäà Íàõ÷ûâàí ôîëêëîð íöìóíÿëÿðè ìèëëè øöóðóí ôîðìàëàøìàñû ïðîñåñèíÿ
êèôàéÿò ãÿäÿð òÿñèð åäÿúÿê èìêàíëàðà ìàëèêäèð.
Ìèëëè òÿôÿêêöðöí ôîðìàëàøìàñû ñîí äÿðÿúÿ ìöðÿêêÿá áèð ïðîñåñäèð. ßñëèíäÿ
áó éîë ìèëëÿòèí éåòêèíëÿøìÿñè, ãåéðè-ìèëëÿòëÿðäÿí þçöíö ñå÷ìÿñè, ýÿëÿúÿéÿ à÷ûã âÿ
àéûã ýþçëÿ áàõìàñû äåìÿêäèð. Ëàêèí áó äà ùÿãèãÿòäèð êè, ùÿð áèð õàëã ùÿìèí
ïðîñåñè òàðèõè ÷ÿòèíëèêëÿðè äÿô åäÿ-åäÿ, þç ðåàë òÿúðöáÿñèíäÿ ñûíàãäàí êå÷èðÿ-êå÷èðÿ
éàøàéûð. Áöòöí áó ïðîñåñëÿð èñÿ áó âÿ éà äèýÿð äÿðÿúÿäÿ îíóí ìàääè âÿ ìÿíÿâè
éàääàø àáèäÿëÿðèíäÿ þç ÿêñèíè òàïûð. Áó áàõûìäàí Íàõ÷ûâàí ôîëêëîð íöìóíÿëÿðè
è÷ÿðèñèíäÿ Àçÿðáàéúàí ìèëëè øöóðóíóí ôîðìàëàøìàñû èëÿ áàüëû ñîí äÿðÿúÿ ìàðàãëû
ôàêòîðëàð âÿ äÿëèëëÿð âàðäûð.
Áåëÿ áèð ñàäÿ ùÿãèãÿò ìÿëóìäóð êè, ìèëëè øöóðóí ôîðìàëàøìàñû ñèñòåìëè âÿ
àðäûúûë òÿôÿêêöðöí áÿðãÿðàð îëìàñûíäàí, áó òÿôÿêêöðöí ùÿéàò âÿ äöíéà ùàäèñÿëÿðèíäÿ íèçàì, ãàéäà âÿ ãàíóí àõòàðûøûíäàí êå÷èá ýåäèð. Èëê áàõûøäà áåëÿ äöøöíìÿê
îëàð êè, áÿøÿð ìÿäÿíèééÿòèíèí èíêèøàôû ñàäÿäÿí ìöðÿêêÿáÿ äîüðó ùÿðÿêÿò åòäèéèíÿ
ýþðÿ ñèñòåìëè âÿ àðäûúûë òÿôÿêêöðäÿ þç-þçöíÿ ùàñèë îëóð. Ëàêèí áåëÿ äöøöíÿíëÿð
éàíûëûðëàð. ßñëèíÿ ãàëñà ìèëëè øöóðóí ôîðìàëàøìàñûíà úèääè òÿêàí âåðÿí ñèñòåìëè âÿ
àðäûúûë òÿôÿêêöð òÿðçè áÿøÿð òàðèõèíäÿ õöñóñè áèð éîë êå÷ìèøäèð. Ñþçöí, ùÿðôèí,
éàçûíûí, íèòãèí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè âÿ èíêèøàô åäÿðÿê úèëàëàíìàñû áó éîëóí êå÷èä ïèëëÿëÿðèíè àéäûí âÿ ñÿëèñ ýþñòÿðèð. Áèç áóðàéà ìöõòÿëèô ìåìàðëûã àáèäÿëÿðèíè, ìöõòÿëèô
öñëóáäà éàðàäûëìûø òèêèëèëÿðè, ìóñèãè âÿ ðÿññàìëûã ÿñÿðëÿðèíè âÿ äèýÿð ôàêòëàðû äà
ÿëàâÿ åäÿ áèëÿðèê. Àíúàã áöòöí áóíëàðäàí þíúÿ èíñàíûí éàøàäûüû çàìàíû ñèñòåìëè,
íèçàìëû ýþðìÿê èñòÿéè ýÿëèð. ×öíêè èíñàí çàìàíäàí âÿ éàøàäûüû ìöùèòäÿí êÿíàðäà
ìþâúóä äåéèë. áóíà ýþðÿ äÿ ãÿäèì èíñàíëàð àéëàðû âÿ èëëÿðè þç òÿôÿêêöðöíÿ
ñûüûøäûðûá, îíëàðû òÿáèè àùÿíýèíÿ ýþðÿ ãàâðàìàüà äàùà ÷îõ ìåéë ýþñòÿðìèøäèð. Áó
ìÿíàäà èëëÿðèí ñè÷àí, þêöç, ïÿëÿíý, äîâøàí, áàëûã, èëàí, àò, ãîéóí, ìåéìóí, òîéóã,
èò, äîíóç êèìè àäëàíäûðûëìàñûíäàí áÿùñ åäÿí «Èë àäëàðû» àäëû ôîëêëîð íöìóíÿñèíäÿ
áóíóí ïàðëàã ÿêñèíè ýþðìÿê îëàð.
267
ßââÿëúÿäÿí áèð ìÿñÿëÿíè äÿ àéäûíëàøäûðàã êè, ùÿìèí íöìóíÿäÿ èëëÿðèí
àäëàíäûðûëìàñû ñÿëàùèééÿòè åëèí-îáàíûí áèëèúèëÿðèíÿ âåðèëìèøäèð. Áàøãà ñþçëÿ,
Àçÿðáàéúàí ìèëëè òÿôÿêêöðöíäÿ áèëèúèëÿð ùÿì äÿ åë àüñàããàëàðû èäèëÿð. Éÿíè åë-îáà
àäàìëàðû áèð ïðîáëåìëè èø ÷ûõàíäà, éàõóä ùàìûíí ìÿíàôåéè èëÿ áàüëû áèð èø ýþðìÿê
èñòÿéÿíäÿ ùÿìèí áèëèúèëÿðëÿ, åë àüñàããàëëëàðû èëÿ ìÿñëÿùÿòëÿøÿðäèëÿð âÿ îíëàðûí äåäèêëÿðè èëÿ îòóðóá äóðàðäûëàð. Ùÿòòà èíäè úàìààò àðàñûíäà áåëÿ áèð àòàëàð ñþçö ìöäðèê
áèð êÿëàì êèìè éàøàìàãäàäûð: «Àëëàùñûç éåðäÿ îòóð, áþéöêñöç éåðäÿ îòóðìà».
Éàõóä îíà áÿíçÿð áàøãà áèð õàëã êÿëàìû äà èíäè òåç-òåç õàòûðëàíûð: «Óëóíóí ñþçöíÿ
áàõìàéàí óëàéà-óëàéà ãàëàð».
Áó ôèêèðëÿðèí äàùà ýåíèø ïëàíäà èíèêàñû «Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä» äàñòàíûäûð.
Ùÿìèí äàñòàíäàêû åë àüñàããàëû âÿ åë áèëèúèñè Äÿäÿ Ãîðãóä ùàìûéà ìÿñëÿùÿò âåðÿð,
ùàìûíû äîüðó éîëà ÷ÿêÿð, ìöøêöëÿ äöøìöø ìÿñÿëÿëÿðè ùÿëë åäÿð. Îüóç åëèíäÿ
äîüóëìóø óøàãëàðà äà Äÿäÿ Ãîðãóä àä ãîéàð.
Áó ìÿíàäà «Èë àäëàðû» ôîëêëîð íöìóíÿñèíäÿ èëëÿðÿ àä âåðèëìÿñè ìèññèéàñûíûí
áèëèúèëÿðÿ, éÿíè åë àüñàããàëëàðûíà ùÿâàëÿ åäèëìÿñè ãÿòèééÿí òÿñàäöôè äåéèë. ßêñèíÿ
õàëã äöøöíúÿñèíèí áó úöð òÿãäèìàòûíûí þçöíäÿ úèääè áèð íèçàì âàðäûð. Áó íèçàìû
õàëã ùÿéàòûíûí ðåàëëûüûíû âÿ ýÿðÿêëèéèíè ÿêñ åòäèðÿí áèð ãàíóíàóéüóíëóã êèìè äÿ
áàøà äöøìÿê îëàð. Éÿíè ôîëêëîð íöìóíÿñè èëÿ òÿôÿêêöð àðàñûíäà, õàëã òÿôÿêêöðö èëÿ
ÿõëàã àðàñûíäà, íÿùàéÿò ôîëêëîð íöìóíÿñè èëÿ õàëãûí éàøàäûüû ðåàëëûãëàð àðàñûíäà
ñîí äÿðÿúÿ ìþùêÿì âÿ ãûðûëìàç ÿëàãÿ âÿ âÿùäÿò ìþâúóääóð.
«Èë àäëàðû» ôîëêëîð íöìóíÿñèíäÿ áàøëûúà ìÿãñÿä çàìàíûí íèçàìû ìÿñÿëÿñèäèð. Áó íèçàì ùÿìèí íöìóíÿäÿ èëëÿðÿ àä âåðèëìÿñè èëÿ èçàù îëóíóð. Ìÿñÿëÿ áóðàñûíäàäûð êè, èëëÿðÿ àéðû-àéðû àäëàðûí âåðèëìÿñè èëÿ Äÿäÿ Ãîðãóäóí äîüóëàí óøàãëàðà
àä âåðìÿñè àðàñûíäà ãÿðèáÿ áèð îõøàðëûã âÿ áÿíçÿéèø âàðäûð. Éÿíè õàëã òÿôÿêêöðö
èíñàíëàðû àäëàðû èëÿ òàíûäûüû êèìè, èëëÿðè äÿ þç àäëàðû èëÿ òàíûìàüà öñòöíëöê
âåðìèøäèð. Áó úöð àäâåðìÿ áèð òÿðÿôäÿí îíëàðû òàíûìàãäûðñà, äèýÿð òÿðÿôäÿí äÿ
îíëàðû áèð-áèðèíäÿí ñå÷ìÿê âÿ ôÿðãëÿíäèðìÿêäèð.
ßùÿìèééÿòëè ìÿñÿëÿäèð êè, èëëÿð éàëíûç àäëàðû èëÿ ñå÷èëìèð, ùÿì÷èíèí þç õöñóñèééÿòëÿðè èëÿ äÿ ôÿðãëÿíèðëÿð. Ìÿñÿëÿí, ïÿëÿíý èëèíäÿ èíñàíëàð éûðòûúû, àò èëèíäÿ
äþçöìëö îëóðëàð. Éàõóä þêöç èëèíäÿ àäàìëàð èøëÿê îëàðëàð. Éÿíè áó ôàêòëàð îíó
ñöáóò åäèð êè, õàëã òÿôÿêêöðö çàìàíû ñûðàéà, íèçàìà äöçìÿêëÿ éàíàøû îíëàðûí õàðàêòåð ôÿðãëÿðèíè ýþñòÿðìÿéÿ ñÿé åäèð. Äàùà ýåíèø ìÿíàäà èñÿ ùàäèñÿëÿð âÿ ôàêòëàð
àðàñûíäà îõøàð âÿ ôÿðãëè úÿùÿòëÿðèí àøêàðëàíìàñû, îíëàðà ìöíàñèáÿò áèëäèðèëìÿñè,
ìèëëè òÿôÿêêöðöí ôîðìàëàøìàñûíäà ÿí öìäÿ àìèëëÿðäÿí áèðèäèð.
Ìàðàãëûäûð êè, åéíè úÿùÿòëÿðè «Áîç àé» ôîëêëîð íöìóíÿñèíäÿ äÿ ýþðìÿê
÷ÿòèí äåéèëäèð:
Áó ôîëêëîð íöìóíÿñèíèí áàøëûúà ãàéÿñè áóíäàí èáàðÿòäèð êè, èíñàíëàð ýöíëÿðè
ãàðûøûã ñàëìàìàã ö÷öí îíëàðû àéëàðà áþëìÿê ôèêðèíÿ ýÿëèðëÿð. Îðàäà äà çàìàí ôàêòû
àïàðûúûäûð. Ãÿäèì èíñàíëàðûí òÿáèè îëàí çàìàíû þçëÿðè ö÷öí íèçàìà ñàëìàã úÿùäëÿðèíèí äàíûëìàç ôàêòû îëàí «Áîç àé» ôîëêëîð íöìóíÿñè ìèëëè òÿôÿêêöðöí ôîðìàëàøìàñûíà äîüðó ýåäÿí êå÷èäëÿðäÿí áèðèäèð.
Áóðàäà òàìàìèëÿ áàøãà áèð úÿùÿò äÿ þçöíö ãàáàðûã ýþñòÿðìÿêäÿäèð âÿ åéíè
çàìàíäà áó úÿùÿò äèýÿðèíäÿí ùå÷ äÿ àç ÿùÿìèééÿò êÿñá åòìèð. Õàëã òÿôÿêêöðöíöí
ñèñòåìëèëèéÿ âÿ àðäûúûëëûüà ìåéëèíèí äàíûëìàç ôàêòû êèìè ìåéäàíà ÷ûõûð.
Ìÿñÿëÿ áóðàñûíäàäûð êè, Íàõ÷ûâàí øÿùÿðèíèí ñàêèíè Ìÿììÿäîâà Ñîíà
Èáðàùèì ãûçûíûí äèëèíäÿí òîïëàíìûø ùÿìèí ôîëêëîð íöìóíÿñèíäÿ ÿñàñ ùÿäÿôèí Áîç
àé îëìàñû âÿ òÿðòèá÷èëÿð òÿðÿôèíäÿí ùÿìèí íöìóíÿíèí ìÿãñÿäÿ ìöâàôèã îëàðàã
«Áîç àé» àäëàíäûðûëìàñû áàøãà áèð ìÿòëÿáäÿí äÿ õÿáÿð âåðèð.
Ìÿëóì ìÿñÿëÿäèð êè, áîç àé àäû àëòûíäà èíäè áèçèì òàíûäûüûìûç Ìàðò àéûíäàí
ñþùáÿò ýåäèð. Õàëã òÿôÿêêöðöíöí áó éþíÿ èñòèãàìÿòëÿíìÿñè ãÿòèééÿí òÿñàäöôè äåéèë. Îíà ýþðÿ êè, ôîëêëîð íöìóíÿñèíäÿ íÿãë îëóíàí ÿùâàëàòûí 28, éàõóä 29 ýöíäÿí
èáàðÿò îëàí ôåâðàë, åéíè çàìàíäà 30 âÿ 31 ýöíäÿí èáàðÿò îëàí äèýÿð àéëàð öçÿðèíäÿ
úÿìëÿìÿê ñþéëÿéèúè ö÷öí ùå÷ áèð ÷ÿòèíëèê òþðÿòìèð. ßñëèíÿ ãàëñà ùÿìèí
íöìóíÿíèí éàðàíìàñû âÿ ôîðìàëàøìàñû ïðîñåñèíäÿ äÿ ùÿäÿôè äÿéèøìÿê éàðàäûúû
268
àäàìëàð ãàðøûñûíäà åëÿ áèð ïðîáëåì éàðàòìûð. Àììà ìÿñÿëÿíèí ÿñë ìàùèééÿòè
îíäàí èáàðÿòäèð êè, ùÿì éàðàäûúû ùÿì äÿ ñþéëÿéèúè äèããÿòè ìÿùç áîç àé öçÿðèíÿ
éþíÿëòìèøäèð.
Áÿñ áóíóí ñÿáÿáè íÿäèð?
Áèçúÿ ñÿáÿáèí àéäûíëàøìàñûíäà åëÿ áèð ìöðÿêêÿáëèê éîõäóð. Îíà ýþðÿ êè,
áîç àé-Ìàðò àéû Íîâðóç áàéðàìûíûí ýÿëäèéè, äàùà ýåíèø ìÿíàäà éàçûí áàøëàíäûüû,
òîðïàüûí îéàíäûüû, òÿáèÿòèí éåíèäÿí äîüóëóø àéûäûð. Áåëÿëèêëÿ, õàëã òÿôÿêêöðöíöí
çàìàíëà òÿáèÿòè âÿùäÿòäÿ ýþòöðìÿê êåéôèééÿòè îðòàéà ÷ûõûð.
Çàìàíëà òÿáèÿòÿ âÿùäÿòäÿ áàõìàã ìåéëè «×èëÿëÿðèí áÿùñè» àäëû ôîëêëîð
íöìóíÿñèíäÿ äÿ àéäûí âåðèëìèøäèð:
Ãÿäèì äþâðëÿðäÿí áÿðè õàëã òÿôÿêêöðöíäÿ éàøàéàí Áþéöê ×èëÿ, Êè÷èê ×èëÿ
âÿ Áîç ×èëÿ àíëàéûøëàðû çàìàí àðäûúûëëûüûíû åùòèâà åäèð. Åéíè çàìàíäà áó çàìàí
ýþñòÿðèúèëÿðè áèðáàøà òÿáèÿòëÿ, èãëèìëÿ, ùÿì äÿ õàëãûí ýöçÿðàíû èëÿ áàüëûäûð. Éÿíè
õàëã òÿôÿêêöðöíäÿí ñöçöëöá ýÿëÿí ×èëÿëÿðëÿ áàüëû äöøöíúÿ òÿðçè ãÿòèééÿí ìöúÿððÿä äåéèëäèð, ÿêñèíÿ èíñàíûí ðåàë áàõûøëàð ñèñòåìèäèð. Òÿñÿââöð åäèí êè, ùÿìèí ôîëêëîð íöìóíÿëÿðèíäÿ èíñàíëàðûí ùàíñû äþâðäÿ ùàíñû çÿðóðè èøëÿðëÿ ìÿøüóë îëìàñûíûí
äÿãèã ðåñåïòè âàðäûð: Áþéöê ×èëÿäÿ àäàìëàð ãûøûí ñÿðò ñîéóüó ìöãàáèëèíäÿ þçëÿðè
ö÷öí èñòèëèê âÿ ÿðçàã òÿäàðöêö ýþðöðëÿð, Êè÷èê ×èëÿ äþâðöíäÿ èñÿ àäàìëàð äàùà äà
ñÿðòëÿøÿí ãûøäàí þçëÿðèíè ãîðóéóð âÿ ÿââÿëúÿäÿí ãûø ö÷öí ùàçûðëàäûãëàðû ÿðçàüû
ãÿíàÿòëÿ èøëÿòìÿéÿ áàøëàéûðëàð.
Ìÿñÿëÿ áóðàñûíäàäûð êè, áöòöí áó íèçàì âÿ ãàéäàëàð èñÿ ìèëëè òÿôÿêêöðöí
ôîðìàëàøìàñûíà êèôàéÿò ãÿäÿð òÿñèð ýþñòÿðèð. Áåëÿëèêëÿ, ìèëëè òÿôÿêêöðäÿ çàìàíäàí,
òÿáèÿòäÿí âÿ èãëèìäÿí èðÿëè ýÿëÿí ðåàë íÿòèúÿëÿð ùàñèë îëóð âÿ áóíëàð úÿìèééÿò
ùÿéàòûíäà ìöõòÿëèô ôîðìàëàðäà éåíè èíèêàñ ôîðìàñûíû òàïûð.
Ìèëëè øöóðóí ôîðìàëàøìàñû àéûã òÿôÿêêöð òÿðçè èëÿ áèëàâàñèòÿ áàüëûäûð. Ùÿð áèð
ôÿðäèí, éàõóä äà áöòþâëöêäÿ õàëãûí âÿ ìèëëÿòèí àéûã òÿôÿêêöðöíÿ ñàùèá îëìàñû
îíóí ìþâúóä îëìàñûíûí ÿñàñ äàéàã íþãòÿëÿðèíäÿí áèðèäèð. Áó úöð áàõûøëàð ñèñòåìè
èñÿ òÿñàäöôäÿí-òÿñàäöôÿ éàðàíìûð. Îíà ýþðÿ äÿ ôîëêëîð íöìóíÿëÿðèíäÿ ùÿìèí
èñòèãàìÿòè ÿêñ åòäèðÿí ôàêòëàð êèôàéÿò ãÿäÿðäèð.
Õàòûðëàäàã êè, Ìîëëà Íÿñðÿääèíèí, Áÿùëóë Äàíÿíäÿíèí, Àáäàë Ãàñûìûí àäû
èëÿ áàüëû îëàí âÿ ñàéû-ùåñàáû áèëèíìÿéÿí ëÿòèôÿëÿðäÿ ìÿñÿëÿëÿðÿ àéûã âÿ ÷åâèê
ìöíàñèáÿò à÷ûã-àéäûí ùèññ îëóíóð. Áåëÿ ôîëêëîð íöìóíÿëÿðè áèð òÿðÿôäÿí àäàìëàðû
úàíëû ùÿéàòà áàüëàéûðñà, äèýÿð òÿðÿôäÿí äÿ îíëàðäà ýåíèø åðóäèñèéà ôîðìàëàøäûðûð.
Éàõóä Àçÿðáàéúàí øèôàùè õàëã ÿäÿáèééàòû íöìóíÿëÿðèíäÿ êå÷ÿë îáðàçû èëÿ
áàüëû ôàêò âÿ äÿëèëëÿð àéûã ìèëëè òÿôÿêêöðÿ, ùàäèñÿëÿðÿ ÷åâèê ìöíàñèáÿò áÿñëÿìÿéÿ
ýåíèø èìêàíëàð à÷ûð. Ìöáàëèüÿñèç äåìÿê îëàð êè, «Êîðîüëó» äàñòàíûíäàêû Êå÷ÿë
Ùÿìçÿ ñóðÿòè éàääà ãàëìàã áàõûìûíäàí äàñòàíäàêû äèýÿð ñóðÿòëÿðäÿí ùå÷ äÿ ýåðèäÿ ãàëìûð. Êå÷ÿë Ùÿìçÿíèí ìÿñÿëÿëÿðÿ ìöíàñèáÿòè, äàâðàíûø íîðìàëàðû, àüûëëûëûüû
âÿ áèúëèéè îõóúóëàðûí ãÿëáèíäÿ äÿðèí èç áóðàõûð.
Áó áàõûìäàí Íàõ÷ûâàí ôîëêëîð íöìóíÿëÿðè è÷ÿðèñèíäÿ ðàñò ýÿëèíÿí «Êå÷ÿëèí
êÿëÿéè» ýöëìÿúÿñè ÷îõ õàðàêòåðèêäèð. Ùÿìèí ôîëêëîð íöìóíÿñèíè ÿââÿëèíäÿ ýöíýöçÿðàíëàðû ñîí äÿðÿúÿ ïèñ êå÷ÿí ãàðû èëÿ îüëóíäàí äàíûøûëûð:
«Áèðè âàð èäè, áèðè éîõ èäè áèð ãàðû âàð èäè. Áó ãàðûíûí áèð îüëó âàð èäè. Àììà
éàçûüûí áàøû àíàäàí ýÿëìÿ êå÷ÿë èäè. Þçö äÿ íåúÿ êå÷ÿë, íîõóäó êå÷ÿë. Åëÿ áóíà
ýþðÿ äÿ îíó «Êå÷ÿë» ÷àüûðûðäûëàð. Áó àíà-áàëàíûí ýöçÿðàíû ÷îõ ÷ÿòèí èäè. Îíëàðûí
âàðû éîõó, äþâëÿòäÿí ìàëäàí áèð êå÷èëÿðè âàð èäè. Áèð ýöí êå÷ÿë àíàñûíà äåäè:
- Àíà, äîëàíà áèëìèðèê, àïàðûðàì êå÷èíè ñàòàì.
Àíàñû äåäè:
- À êå÷ÿë áóíóí äà ïóëóíó áèð àé, èêè àé õÿðúëÿäèê, áÿñ ñîíðà éîõ ãîé
ãàëñûí, ùå÷ îëìàñà ñöäöíö è÷ÿðèê.
Êå÷ÿë èêè àéàüûíû ãîéäó áèð áàøìàüà êè, ñàòàúàì âÿññàëàì. Ãàðû ýþðäö êè,
éîõ êå÷ÿë äåäèéèíäÿí äþíìÿéÿúÿê. ßëàúñûç ãàëûá ðàçûëûã âåðäè».
Áóðàäàí àéäûí îëóð êè, ãàðûíûí îüëó «íîõóäó êå÷ÿëäèð». Éàëíûç áó ôàêò îõóúóéà èìêàí âåðèð êè, ùàäèñÿëÿðèí êå÷ÿëèí õåéðèíÿ äÿéèøÿúÿéè áàðÿäÿ ìöÿééÿí ìö269
ëàùèçÿéÿ ìàëèê îëñóí. Äîüðóäàí äà, ýöëìÿúÿäÿ òÿñâèð îëóíàí áöòöí ÿùâàëàòëàð êå÷ÿëèí õåéðèíÿ äÿéèøèëèð. Áåëÿëèêëÿ, ôîëêëîð íöìóíÿñèíäÿ ÿêñ îëóíìóø ñîíðàêû ùàäèñÿëÿðäÿí áÿëëè îëóð êè, êå÷ÿë èøëÿòäèéè ùèéëÿ âÿ ôûðûëäàã íÿòèúÿñèíäÿ õåéëè ãÿíèìÿò
ÿëäÿ åäèð. «Êîðîüëó» äàñòàíûíäàêû Êå÷ÿë Ùÿìçÿ îáðàçûíû äà íÿçÿðÿ àëñàã, áåëÿ áèð
ñóàë ìåéäàíà ÷ûõûð: êå÷ÿë îáðàçûíûí ìèëëè øöóðóí ôîðìàëàøìàñû èëÿ íÿ ÿëàãÿñè
âàðäûð?
Ñþçöí äàùà ýåíèø ìÿíàñûíäà ôîëêëîð íöìóíÿñè õàëã ùÿéàòûíûí åíñèêëîïåäèéàñûäûð. Êå÷ÿë îáðàçûíà ýÿëäèêäÿ èñÿ õàëã îíà äà óéäóðìàìûøäûð âÿ êå÷ÿë èíñàíëàðûí
è÷ÿðèñèíäÿí ÷ûõàðàã ôîëêëîð ìÿòíëÿðèíÿ äàõèë îëìóøäóð. Ìèëëè òÿôÿêêöð èñÿ ùÿìèí
îáðàçûí ìÿíôè âÿ ìöñáÿò úÿùÿòëÿðèíè ìöñáÿò úÿùÿòëÿðèíè ìöãàéèñÿëè øÿêèëäÿ þç
éàääàøûíà ùîïäóðóð, îíäàí íÿòèúÿëÿð ÷ûõàðûð. Ìèëëè øöóðóí ôîðìàëàøìàñû ìöñáÿò âÿ
ìÿíôèíèí, õåéèð âÿ øÿðèí, èøûüûí âÿ ãàðàíëûüûí ìöãàéèñÿëè øÿêèëäÿ ìÿíèìñÿíèëìÿñè,
åéíè çàìàíäà ôàéäàëû úÿùÿòëÿðèí èíêèøàô åòäèðèëìÿñè èëÿ ìöìêöíäöð. Ìèëëè äöøöíúÿéÿ ñàùèá îëàí èíñàí ùÿéàòäàêû ãöñóðëàðû àðàäàí ãàëäûðìàã, îíëàðû èçàù åòìÿê âÿ
ìöñáÿò úÿùÿòëÿðèí äàùà ýåíèø ìèãéàñäà áÿðãÿðàð îëìàñûíà íàèë îëìàãëà ìèëëè
ìÿíàôåëÿðÿ äîüðó ýåäÿ áèëÿð. Áåëÿëèêëÿ, ùÿð ùàíñû áèð ôÿðäèí ìèëëè ìÿíàôåëÿðè óúà
òóòìàã èäåàëû õåéèð âÿ øÿðèí ìöãàéèÿñèíäÿ ôîðìàëàøûð âÿ ðåàëëûüà ÷åâðèëèð.
Ôîëêëîðóí ìèëëè òÿôÿêêöðäÿ ùÿéàòà àéûã ìöíàñèáÿò ôîðìàëàøäûðìàã
êåéôèééÿòè ùþêìäàðëàðëà ñàäÿ ïåøÿ àäàìëàðû, äàùà ýåíèø ìÿíàäà éóõàðû òÿáÿãÿ èëÿ
àøàüû òÿáÿãÿ àðàñûíäàêû ìöíàñèáÿò ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ äÿ öçÿ ÷ûõûð. Áó úöð ãàðøûëûãëû âÿ
çèäèééÿòëè ìöíàñèáÿòëÿð áöòöí òàðèõ áîéó áàø âåðìèø, õàëã êèìèí ùàãëû, êèìèí
ùàãñûç îëìàñû áàðÿäÿ ùÿìèøÿ äöøöíìöø âÿ ìöÿééÿí íÿòèúÿëÿð ÷ûõàðìûøäûð.
Íàõ÷ûâàí ÿðàçèñèíäÿ òîïëàíàí «Áèðèíÿ éöç òöìÿí, áèðèíÿ éöç ÷óáóã»
ýöëìÿúÿñèíäÿ áó ôèêðèí áàðèç íöìóíÿñèíè ýþðìÿê îëàð.
Áó ôîëêëîð íöìóíÿñè áèð-áèðèíÿ çèää îëàí èêè òÿôÿêêöðö íöìàéèø åòäèðèð.
Áóíëàðäàí áèðè ùàäèñÿëÿðÿ àéûã ìöíàñèáÿò áÿñëÿéÿí, ìÿñÿëÿëÿðè ñöðÿòëÿ ñàô-÷öðöê
åòìÿéÿ ãàáèë îëàí, äÿãèã éàíàøìà ìåòîäóíà éèéÿëÿíÿí, äèýÿðè èñÿ ùàäèñÿëÿðèí
ìÿçìóíóíäàí äÿãèã íÿòèúÿ ÷ûõàðìàüû áàúàðìàéàí, ìÿñÿëÿëÿðèí ìàùèééÿòèíè ãàâðàìàéàí, éàíàøìà ìåòîäóíäà ýåðèëèê âÿ ÿòàëÿò ùèññ åäèëÿí áèð òÿôÿêêöðäöð. Õàëã
ùÿð èêè òÿôÿêêöðö éàíàøû ãîéìàãëà îõóúóäà îíëàðû áèð-áèðè èëÿ ìöãàéèñÿ åòìÿê èìêàíû éàðàòìûøäûð. Áåëÿ ìöãàéèñÿäÿí èñÿ ùÿì ñå÷èì, ùÿì äÿ íÿòèúÿ ÷ûõàðìàã ÷îõ
àñàí îëóð.
Åéíè èëÿ «×îõáèëìèø îäóí÷ó» ýöëìÿúÿñèíäÿ äÿ ùÿéàòà àéûã ìöíàñèáÿò
ìÿñÿëÿñè þí ïëàíà ÷ÿêèëìèøäèð:
Áóðàäà ñàäÿ ïåøÿ àäàìû îëàí îäóí÷óíóí ìöñòÿãèë òÿôÿêêöð òÿðçè, ùàäèñÿëÿðÿ
àéûã âÿ àéäûí ìöíàñèáÿòè èôàäÿ åòìèøäèð. Òÿáèè êè, òÿôÿêêöðöí ãàçàíûëìàñû àäè âÿ
ñàäÿ àäàìëàðûí òàëåéèíäÿí äÿ êå÷èð. Áó òèïëè íöìóíÿëÿð èñòÿð Íàõ÷ûâàí
ÿðàçèñèíäÿí, èñòÿðñÿ äÿ áöòþâ Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿí éûüûëàí ìàòåðèàëëàð
è÷ÿðèñèíäÿ êèôàéÿò ãÿäÿðäèð.
Ìèëëè øöóðóí ôîðìàëàøìàñû îíó éàä òÿñèðëÿðäÿí ãîðóìàüû òÿëÿá åäèð.
Àéäûíäûð êè, ìèëëè øöóð äèýÿð õàëãëàð âÿ ìèëëÿòëÿðëÿ ìöíàñèáÿòëÿð ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ
òÿøÿêêöë òàïûð âÿ èíêèøàô åäèð. Éÿíè äöíéà ïðîñåñëÿðèíäÿí òÿúðèääÿ, äöíéà
ïðîñåñëÿðèíäÿí êÿíàðäà ìþâúóä îëàí ìèëëè øöóð éîõäóð. Áÿëêÿ äÿ ýåíèø
ìöíàñèáÿòëÿð äàèðÿñè ìèëëè øöóðó ìåéäàíà ýÿòèðèð âÿ îíà âÿòÿíäàøëûã ùöãóãó
ãàçàíäûðûð.
Ìèëëè øöóðóí éàä òÿñèðëÿðäÿí ìöùàôèçÿñè Íàõ÷ûâàí ÿðàçèñèíäÿí òîïëàíìûø
ôîëêëîð ìàòåðèàëëàðûíäà êèôàéÿò ãÿäÿð þçöíÿ éåð òàïìûøäûð. Ëàêèí áèç áóðàäà éàëíûç
òÿôÿêêöð ùàäèñÿñè èëÿ áàüëû áèð ìÿñÿëÿ öçÿðèíäÿ äàéàíàúàüûã. Áó áèëàâàñèòÿ «Íóùëà
øåéòàí» ýöëìÿúÿñèíäÿí ÷ûõàí íÿòèúÿ èëÿ ÿëàãÿäàðäûð.
Ìÿëóì ìÿñÿëÿäèð êè, Øåéòàí îáðàçû ùÿì ìèôèê, ùÿì äÿ äèíè ùàäèñÿäèð. Áó
îáðàç ãÿäèì èíñàíëàðûí ìèôèê äöíéàýþðöøöíäÿ, àéðû-àéðû ôîëêëîð íöìóíÿëÿðèíäÿ,
ìöõòÿëèô õàëãëàðûí éàçûëû ÿäÿáèééàòäà òåç-òåç õàòûðëàíûð. Ýþðöíöð ìèôèê ýþðöøëÿðëÿ
ñèëàùëàíìûø ãÿäèì èíñàí äà, ùÿð ùàíñû áèð ôîëêëîð íöìóíÿñè éàðàäàí õàëã òÿôÿêêöðö
270
äÿ, ìöõòÿëèô õàëãëàðà âÿ ìèëëÿòëÿðÿ ìÿíñóá ôÿðäè äöøöíúÿ òÿðçè äÿ Øåéòàíäàí,
Èáëèñäÿí éàõà ãóðòàðà áèëìÿìèøäèð.
Ùÿðýàù áó áåëÿäèðñÿ âÿ áöòöí äþâðëÿðäÿ èíñàí òÿôÿêêöðö Øåéòàíäàí óçàãëàøà
áèëìÿìèøäèðñÿ, îíäà áó Øåéòàí ìèëëè òÿôÿêêöðöí ôîðìàëàøìàñûíà ùÿð âÿúùëÿ ìàíå
îëìàüà ÷àëûøàúàãäûð. Îíà ýþðÿ äÿ éóõàðûäà ýÿòèðäèéèìèç íöìóíÿ áèëàâàñèòÿ ìèëëè
äöøöíúÿíèí òÿùëöêÿñèçëèéè íàìèíÿ èíñàíà âåðèëÿí ôÿàëèééÿò ïðîãðàìû êèìè ùÿìèøÿ
éàøàð áèð íöìóíÿäèð.
Ôîëêëîð íöìóíÿëÿðèíèí ÷îõóíäà éàäåëëè èøüàë÷ûëàðà, äöøìÿí ãöââÿëÿðÿ ãàðøû
õàëãûí ìöáàðèçÿ òàðèõè èëÿ áàüëû êèôàéÿò ãÿäÿð ôàêòëàðà äà ðàñò ýÿëìÿê îëóð êè, áó
ôàêòëàð ìèëëè øöóðóí ôîðìàëàøìàñûíäà ÿùÿìèééÿòëè äÿðÿúÿäÿ ðîë îéíàéûð, Ìÿñÿëÿí
«Àëòóí âÿ Çåéíÿá», «Éåääè áóëàã» ÿôñàíÿëÿðèíäÿ áóíó àéäûíúà ýþðìÿê îëàð.
Éàäåëëè äöøìÿíÿ ãàðøû ìöáàðèçÿ àäàìëàðûí èíàìûíäàí âÿ ìèëëè ãöðóðóíäàí
ãàéíàãëàíûð. Øöáùÿñèç êè, èíàì âÿ ãöðóð ùèññè îëìàéàí ôÿðä, éàõóä äà èíàì âÿ
ùèññèíäÿí ìÿùðóì îëàí ìèëëÿò âÿ õàëã ìèëëè øöóðà éèéÿëÿíÿ áèëìÿç. Ìÿùç áóíà
ýþðÿ äÿ õàëã øöóðó, õàëã áÿäèè äöøöíúÿñè áó èäåéàëàðû ùÿìèøÿ öñòöí òóòìóø âÿ
éàðàòäûüû ôîëêëîð íöìóíÿëÿðèíäÿ èôàäÿ åòìÿéÿ ÷àëûøìûøäûð. Òÿêúÿ «Îüëàíãàëàãûçãàëà» ÿôñàíÿñèíäÿ ùÿìèí èíàì âÿ ãöðóðóí èçëÿðèíè ýþðìÿê ÷ÿòèí äåéèëäèð:
«Àðïà÷àé âàäèñèíäÿ èêè òàéôà éàøàéûðìûø. Áó òàéôàëàð ùÿìèøÿ òîðïàã öñòÿ
äàâà ñàëàðìûø. Áóíëàðäàí áèðè Ìóüàíëû òàéôàñû, î áèðè äÿ Àðàíëû òàéôàñû àäëàíûðìûø.
Ìóüàíëû òàéôà áàø÷ûñûíûí èýèä áèð îüëó, Àðàíëû áàø÷ûñûíûí ýþçÿë áèð ãûçû âàðìûø. Áèð
ýöíëÿðè îüëàí áó òàéôàäàí, ãûç äà î áèðè òàéôàäàí ÷àéûí ãûðàüûíà éåíÿðëÿð. Óçàãäàí
óçàüà áèð êþíöëÿ ìèí ýþíöëäÿí áèð-áèðèíÿ àøèã îëóðëàð. Îüëàí ÷àéû öçöá ãûçûí
éàíûíà êå÷èð. Ýþðöøöðëÿð, áèð-áèðèíÿ êþíöë âåðèá, ÿùä-ïåéìàí áàüëàéûðëàð. Ùå÷ êÿñ
áèëìÿñèí äåéÿ ùÿð ýöí ýåúÿ ýþðöøìÿéè ãÿðàðëàøäûðûðëàð. Øÿðòëÿøèðëÿð êè, ýþðöøäÿí
ãàáàã îüëàí î òàéäà ãàðàòÿïÿ äàüûíäà òîíãàë ãàëàìàëû, ãûç äà áó òàéäà. Àðàëàðûíäà
ñþç êÿñèðëÿð êè, êèì ÿùäÿ âÿôàñûç ÷ûõñà þçöíö òîíãàëäà éàíäûðñûí.
Áó éîëëà îíëàð ÷îõ ýþðöøöðëÿð. Áó ýöí îüëàí òîíãàë ãàëàéûá ýþçëÿéèð. Ýþðöð
î òàéäà òîíãàë éàíìûð. Èêèíúè ýåúÿ äÿ áåëÿ êå÷èð. Ö÷öíúö ýöí îüëàí ãûçûí òîéó
îëäóüóíó åøèäèð. Àíëàéûð ñåâýèëèñè ÿùäèíÿ âÿôàñûç ÷ûõûá. Ýåí äöíéà îüëàíà äàð
ýÿëèð. Ôèêèðëÿøèð êè, áóíäàí ñîíðà îíóí éàøàìàüû íÿ éàøàìàãäû. Þçöíö ãàëàäûüû
òîíãàëà àòûð. Àììà âÿôàñûç îëìàäûüûíäàí îääà éàíìûð. Àü áèð äàøà äþíöð.
Äåéèëÿíëÿðÿ ýþðÿ, î âàõòäàí åë àðàñûíäà áóðà Îüëàíãàëà, ãûçûí éàøàäûüû éåð
äÿ Ãûçãàëà àäëàíûð. Úàìààò èíäè äÿ àõûð ÷ÿðøÿíáÿäÿ Àü äàøäà îä ãàëàéûð, îðàíû
ìöãÿääÿñ éåð êèìè òàíûéûð».
Áó òèïëè íöìóíÿëÿð ôîëêëîð ìàòåðèàëëàðû è÷ÿðèñèíäÿ êèôàéÿò ãÿäÿðäèð âÿ îíëàð
ìèëè ãöðóð, ìèëëè äÿéàíÿò, ñþçÿ ñÿäàãÿò ùèññëÿðèíèí òÿðáèéÿñèíäÿ ÿùÿìèééÿòëè äÿðÿúÿäÿ ðîëà ìàëèêäèð.
Áöòöí áóíëàðëà éàíàøû Íàõ÷ûâàíäàí òîïëàíàí ôîëêëîð íöìóíÿëÿðè è÷ÿðèñèíäÿ
ìèëëè øöóðóí ôîðìàëàøìàñûíà êþìÿê
åäÿí ÿí úèääè íöìóíÿëÿð ñûðàñûíäà
äþâëÿò÷èëèê òÿôÿêêöðö èëÿ áàüëû îëàí íöìóíÿëÿðäèð. Ìÿñÿëÿí, áèð ÷îõ òÿäãèãàòëàðäà
ìþâñöì âÿ ìÿðàñèìëÿðëÿ áàüëû îëàí «Õàíáÿçÿìÿ ìÿðàñèìè» áàðÿäÿ áÿçè
ìöëàùèçÿëÿð ñþéëÿíèëìèøäèð. Àíúàã áèçèì ôèêðèìèçúÿ, ùÿìèí ôîëêëîð íöìóíÿñèíè
ìþâñöì âÿ ìÿðàñèìëÿ ìÿùäóäëàøäûðìàã îëìàç. ×öíêè áóðàäà åëÿ áèð ôàêò âàðäûð
êè, ùÿìèí ôàêò áèëàâàñèòÿ äþâëÿò÷èëèê èäåéàñû èëÿ áàüëûäûð.
Ùÿìèí íöìóíÿäÿ õàíûí, âÿçèðèí, âÿêèëèí, ôÿððàøûí áèð éåðäÿ îëìàñû Àçÿðáàéúàíûí ãÿäèì äþâëÿò ñòðóêòóðóíó ýþç þíöíÿ ýÿòèðèð.
Åéíè çàìàíäà, Íàõ÷ûâàí ôîëêëîð íöìóíÿëÿðè è÷ÿðèñèíäÿ äþâëÿò÷èëèê âÿ ÿäàëÿò
ìÿñÿëÿëÿðèíÿ äàèð íöìóíÿëÿðÿ äÿ ðàñò ýÿëìÿê îëóð. Ìÿñÿëÿí, Øàùáóç ðàéîíó
ÿðàçèñèíäÿí òîïëàíìûø «Õÿçèíÿ ãàéà» ÿôñàíÿñèíäÿ áó ôèêðèí ÿéàíè íöìóíÿñè
âàðäûð:
«Ãàðû íÿ ÿçàá-ÿçèééÿòäÿí, íÿ äÿ þëöìäÿí ãîðõóð, ñÿñèí ãàëäûðûá äåäè:
- Øàù, óëó áàáàëàðûí äà ñÿíèíè êèìè ãÿääàðëûã åòäèéèíäÿí éàäåëëèëÿð éóðäóíà
ùöúóì ÷ÿêÿíäÿ ãîøóíóí ñàéû äöøìÿíäÿí äÿ ÷îõ îëñà àä áàñûëäû, áàáàíëà àòàí
âÿòÿíäÿí äèäÿðýèí äöøöá, ãöðáÿòäÿ þëäö. Ñÿí äÿ êèìñÿñèç áèð ýÿäÿ êèìè äèëÿí÷è
271
êþêöíäÿ éàøàéûðäûí. Éàäåëëèëÿðÿ íèôðÿò âÿòÿí þâëàäëàðûíà óëó áàáàíûí ãÿääàðëûüûíû
óíóòäóðäó, äöøìÿíè ãîâìàã ö÷öí åëèí ùÿð éåðèíäÿ äÿñòÿëÿð äöçÿëòäèëÿð. Àüñàããàëëàðûí ìÿñëÿùÿòè èëÿ àòàì ýåäèá ñÿíè éàä þëêÿäÿí ýÿòèðäè. Ùàìûíûí ãàðøûñûíäà àíä
è÷äèí êè, àüñàããàëëàðûíûí ìÿñëÿùÿòè èëÿ îòóðóá äóðàúàãñàí. Åë àéàüà ãàëõäû, éàäåëëèëÿðè ãîâäó.
Àììà ñÿí âåðäèéèí âÿäëÿðè óíóòäóí. Øàùëûã òàõòûíäà éåðèíè áÿðêèäÿíäÿí
ñîíðà äþéöøëÿðÿ ùàçûðëàøäûí. Õàëãûí áàøûíû àëäàòäûí êè, þëäöðöëìöø ãàðäàøëàðûìûçûí,
ÿñèð àïàðûëìûø àíà-áàúûëàðûìûçûí ãèñàñûíû àëìàüà ýåäèðñÿí. Äþéöøëÿðäÿ þëÿí èýèäëÿðèí ãàíû áàùàñûíà ñÿí õÿçèíÿëÿð, òîðïàãëàð ÿëÿ êå÷èðäèí, ãàí è÷ìÿêäÿí, þëêÿëÿð
òàëàìàãäàí äîéìàäûí.
Ãàðû ãÿääàðëàøìûø øàùû ùå÷ úöð ãàðøûäàêû äþéöøäÿí ÷ÿêèíäèðÿ áèëìÿäè. Öç
òóòäó äàüëàðà. Óëó òàíðûéà éàëâàðäû êè, øàùûí áó ñÿôÿðèíÿ èìêàí âåðìÿñèí. Îíóí
ëÿë-úÿâàùèðàòûíû, ãûçûë-ýöìöø õÿçèíÿñèíè äàøà-òîðïàüà ÷åâèðñèí.
Ýþé ýóðóëäàäû, øèìøÿê ÷àõäû, àëÿì áèð-áèðèíÿ ãàðûøäû, øàù ãîøóíà áó óüóðñóç
éåðäÿí óçàãëàøìàüû ÿìð åòäè. Õÿçèíÿíè éöêëÿìÿê èñòÿéÿíäÿ ýþðäöëÿð úÿâàùèðàò,
ãûçûë ùàìûñû äàøëàðà äþíöá.
Ùÿìèí ýöíäÿí áó éåðëÿðÿ «Õÿçèíÿ ãàéà» äåéèëìÿéÿ áàøëàäû».
Äþâëÿò÷èëèê âÿ äþâëÿòäÿ ÿäàëÿò àíëàéûøëàðû èëÿ áàüëû ôîëêëîð íöìóíÿëÿðèíäÿêè
ôàêòëàð áèðáàøà ìèëëè øöóðóí ôîðìàëàøìàñûíà õèäìÿò åäèð. Áó, äöíÿí äÿ áåëÿ îëìóø,
áó ýöí äÿ áåëÿäèð âÿ ýÿëÿúÿêäÿ äÿ áåëÿ îëàúàãäûð. Àðàøäûðìàëàð ýþñòÿðèð êè,
ôîëêëîð íöìóíÿëÿðèíäÿ èíèêàñ îëóíàí ìèëëè øöóð ïðîáëåìè õàëã äöøöíúÿñèíèí ÿí
öìäÿ ïðîáëåìëÿðèíäÿí áèðèäèð. Õàëã óçóí ÿñðëÿð áîéó éàðàòäûüû ùÿð ùàíñû áèð
ôîëêëîð ìÿòíèíäÿ þç êèìëèéèíè èôàäÿ åòìÿê àðçóñóíäà îëìóø âÿ áó àðçóíó
ðåàëëàøäûðà áèëìèøäèð.
272
ÔÎËÊËÎÐ ÌÎÒÈÂËÈ ÎÏÅÐÀ ßÑßÐËßÐÈÍÈÍ ÁßÇÈ ÎÐÒÀÃ Âß
ÔßÐÃËÈ ÚßÙßÒËßÐÈ ÙÀÃÃÛÍÄÀ
Ìÿëàùÿò ÈÑÌÀÉÛËÎÂÀ
Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Îïåðà âÿ Áàëåò Òåàòðû
Éöçèëëèéèíè ãåéä åòìÿê ÿðÿôÿñèíäÿ îëàí Àçÿðáàéúàí îïåðàñû, êå÷äèéè øàíëû
òàðèõèíäÿ, õàëãûìûçûí àüðû âÿ àúûëàðû, àðçó âÿ èñòÿêëÿðèíè ÿí äîëüóí øÿêèëäÿ ÿêñ åòäèðìÿéÿ ãàäèð îëàí âÿ áó ìÿíàäà «õàëã ðóùóíóí àéíàñû» ñàéûëà áèëÿúÿê àéðû-àéðû
ôîëêëîð èíúèëÿðèíÿ ìöâàôèã ìóñèãè òÿðòèáàòû ôîíóíäà éåíè çÿìèíäÿ èêèíúè ùÿéàò
âåðìÿéÿ ìöâÿôôÿã îëìóøäóð. Áåëÿ êè, «Êîðîüëó», «Øàù Èñìàéûë», «Àøûã Ãÿðèá»
äàñòàíëàðû Ö.Ùàúûáÿéîâ, Ì.Ìàãîìàéåâ, Ç.Ùàúûáÿéîâóí äàùè ìóñèãèñè ñàéÿñèíäÿ,
Ãÿðá ìÿäÿíè æöøöíúÿñèíèí ìÿùñóëó îëàí æàíðäà, Àçÿðáàéúàíäàí êÿíàðäà òÿáëèü
èìêàíû ãàçàíäûðûðäû. Èêè úîüðàôè-ìÿäÿíè ãöòáëÿøìÿíèí ìþùöðöíö äàøûìàñû ëàáöä
îëàí áó ñÿíÿò ÿñÿðëÿðèíè, ñþçöýåäÿí Ãÿðá-Øÿðã òÿôÿêêöð ñèìáèîçóíóí ñïåñèôèêëèéèíäÿí äîüàí áèð ñûðà þçÿëëèêëÿð ñÿúèééÿëÿíäèðèð. Áåëÿ êè, Ì.Ñ.Îðäóáàäè
(«Êîðîüëó»), Ì.ß.Ãÿäèð Èñìàéûëçàäÿ Âöñàãè («Øàù Èñìàéûë») âÿ Ö.Ùàúûáÿéîâóí
(«Àøûã Ãÿðèá») ãÿëÿìÿ àëäûãëàðû ëèáðåòòîëàðûí ÿñàñûíû õàëã äàñòàíëàðû òÿøêèë åòñÿ äÿ,
îíëàðûí ùÿð ö÷öíäÿ äÿ ôîëêëîð Øåð æàíðëàðûíà éåð âåðèëäèéèíè ñþéëÿìÿê îëìàç. Áó
ìÿíàäà Îðäóáàäèíèí Ëèáðåòòîñó öñòöíëöê òÿøêèë åäèð. (Iïÿðäÿ- I ýèðèø «Ñÿíè ýþðäöì
àøèã îëäóì»; III ïÿðäÿ ×ÿíëèáåë ñÿùíÿñè «Ìÿðä èýèäëÿð íÿðÿ ÷ÿêñèí ùàâàäà»; IV
ïÿðäÿ Ñàðàé ñÿùíÿñè 1) «×öíêè îëäóí äÿéèðìàí÷û…» 2) «Åøèòñèí õàíëàð ïàøàëàð..»
3) «Íàçëû éàðûì âÿñëÿ ÷àòäû..») «Øàù Èñìàéûë», «Àøûã Ãÿðèá» îïåðàëàðû òàìàìÿí
õàëã äàñòàíëàðûíäàí ãàéíàãëàíñà äà, áóðàäà àøûã øåððè ÿñàñûíäàêû àðèéà ïàðòèéàëàðûíà
ðàñò ýÿëèíìèð. Áó èñÿ ñþçñöç êè, èëê íþâáÿäÿ áÿñòÿêàðëàðûí ìþâçóíóí ìóñèãè
èøëÿíìÿñè èëÿ áàüëû öìóìè êîíñåïñèéàñûíäàí, áàøãà ñþçëÿ, ìóüàì ìîòèâëÿðèíÿ
ýåíèø éåð âåðìÿñèíäÿí èðÿëè ýÿëèð.Îõøàð ñöæåò õÿòòè ùÿëÿ ãÿäèì éóíàí åïîñó
«Îäèññåéà»äà èçëÿíèëäèéè, «Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîãóä»äà («Áàìñû Áåéðÿéèí áîéó»)
òÿñàäöô åäèëäèéè ñþéëÿíèëÿí «Àøûã Ãÿðèá» äàñòàíû òÿêúÿ, «äöíéà õàëãëàðûíûí ÿäÿáè
ÿëàãÿëÿðè ùàããûíäà ýåíèø ëþâùÿëÿð à÷ìàã»ëà (Ï.ßôÿíäèéåâ «Àçÿðáàéúàí øèôàùè õàëã
ÿäÿáèééàòû» Á.,1981, ñ.286-287) äåéèë, ìöõòÿëèô ìÿäÿíèééÿòëÿð äàøûéûúûñû îëàí
ñÿíÿòêàðëàðûí ìöðàúèÿò ìÿíáÿéè îëìàñû áàõûìûíäàí äà ìàðàã êÿñá åäèð. Äàñòàíûí
òÿäãèãàò÷ûñû-ôîëêëîðøöíàñ Ñ.Éàãóáîâà îíóí Ãàôãàçäà, Êè÷èê Àñèéàäà âÿ Îðòà
Àñèéàäà ýåíèø éàéûëäûüûíû áåø âàðèíàòäà ìþâúóä îëäóüóíà ðÿüìÿí «…ùÿð áèð
âàðèàíò… ñïåñèôèê õöñóñèééÿòëÿðÿ ìàëèê îëñà äà, äàñòàíûí èäåéà ìÿçìóíó,
ñóðÿòëÿðèí ñÿúèééÿñè, ñöæåòèí ÿñàñ ìÿçüè, áàøëûúà åïèçîä âÿ ìîòèâëÿðè ùÿð áèð
âåðñèéàíû òÿøêèë åäÿí âàðèàíòëàðûí ùàìû ö÷öí åéíè» îëìàñûíû ( Ñ.Éàãóáîâà.
Àçÿðáàéúàí øèôàùè õàëã ÿäÿáèééàòûíà äàèð òÿäãèãëÿð, V úèëä, Á., 1960, ñ.217)
ìöÿééÿíëÿøäèðìèøäèð.Ùÿìèí îðòàã õöñóñèééÿòëè âàðèàíòëàðäàí áèðè- Òÿáðèç âàðèàíòû
Ö.Ùàúûáÿéîâóí ëèáðåòòîñóíó òÿøêèë åòìèø Øàìàõû âàðèàíòû èñÿ ýþðêÿìëè ðóñ ÿäèáè
Ì.É.Ëåðìîíòîâó èëùàìëàíäûðàðàã îðàäà òÿñâèð åäèëÿí ùàäèñÿëÿðè íÿñðäÿ ãÿëÿìÿ
àëìàüà ñþâã åòìèøäèð êè, ñîíóíúó ñîíðàëàð Ì.Ãëèéåðèí «Øàùñÿíÿì» îïåðàñûíûí
(1925) ëèáðåòòî ÿñàñûíû òÿøêèë åòìèøäèð. Ì.É.Ëåðìîíòîâ ñàéÿñèíäÿ ýåíèø øþùðÿò
ãàçàíàí «Àøûã Ãÿðèá» äàñòàíûíà ìóñèãè òÿðòèáàòû âåðìèø Ð.Ì.Ãëèéåð äàùè ÿäèáèí
öñòöíëöê âåðäèéè âåðñèéàéà ìöðàúèÿò åòìèø, ëàêèí îíóí( Ì.É.Ëåðìîíòîâóí) åïîñà
ÿñàñëàíàí ÿñÿðè ñÿùíÿëÿøäèðìÿ ö÷öí áèð ãÿäÿð óéàðñûç îëäóüóíäàí, «Øàùñÿíÿì»
îïåðàñûíûí ëèáðåòòîñóíóí éàçûëìàñû ö÷öí ýþðêÿìëè äðàìàòóðã Ú.Úàááàðëûéà
ìöðàúèÿò åòìèøäèð.
Éåðè ýÿëìèøêÿí, ãåéä åòìÿê âàúèáäèð êè, ìèíèëëèêëÿð áîéó ôîðìàëàøìûø ìèëëè
ìåíòàëèòåòèí þçÿëëèêëÿðèíè éàøàòìàãëà áÿðàáÿð, íþâáÿòè íÿñèëëÿðèí äÿ, åòíîïñèõîëîæè
ïëàíäà, âàðèñëèéèíè òÿìèí åòìÿéÿ êþìÿê åäÿí ôîëêëîð íöìóíÿëÿðè (äàñòàí, íàüûë,
ÿñàòèð âÿ ðÿâàéÿòëÿð) òÿêúÿ Àçÿðáàéúàí ìóñèãè ìÿäÿíèééÿòèíèí çÿíýèíëÿøìÿñèíäÿ
äåéèë, äèýÿð õàëãëàðûí îïåðà ñÿíÿòèíèí òÿêàìöëöíäÿ äÿ þíÿìëè ðîë îéíàìûøäûð. Áåëÿ
273
êè, áàùàäûð Ìàíàñûí, îüëó Ñåìåòåéèí, íÿâÿñè Ñåéòåêèí úÿíýàâÿðëèêëÿðèíäÿí áÿùñ
åäÿí âÿ ãûðüûç õàëã ñþç ñÿíÿòèíèí ßí ïàðëàã âÿ üëìÿç èíúèñè ñàéûëàí «Ìàíàñ»
äàñòàíû, ïîëéàê èøüàë÷ûëàðûíû àëäàäàðàã êå÷èëìÿç áàòàãëûüà àïàðûá îíëàðëà áÿðàáÿð,
þçöíö äÿ ìÿùâ åòìÿêëÿ, êàíîíèê ôèãóðà ÷åâðèëìèø Èâàí Ñóñàíèíèí(?-1613)
ôÿäàêàðëûüûíû íÿñèëäÿí-íÿñëÿ þòöðÿí ðÿâàéÿòëÿð ìöõòÿëèô âàõòëàðäà ìóñèãè òÿðòèáàòû
ãàçàíàðàã îïåðà ñÿùíÿëÿðèíÿ éîë òàïìûøëàð.
Äàñòàíëàðûí îïåðà ñÿùíÿñèíÿ «êþ÷öðöëìÿñè», îíëàðûí ñÿùíÿ ùÿëëè çàìàíû
ìöÿééÿí èõòèñàðëàðûí, äÿéèøèêëèêëÿðèí, öìóìèëÿøäèðìÿëÿðèí àïàðûëìàñûíû ëàáöä åäèð.
Áóíó ÿéàíè øÿêèëäÿ èçëÿìÿê ö÷öí Àçÿðáàéúàí îïåðà ñÿíÿòèíèí øàù ÿñÿðè ñàéûëàí
äàùè Ùàúûáÿéîâóí «Êîðîüëó»ñóíóí ëèáðåòòîñóíó îðèæèíàë ìÿòíëÿ ìöãàéèñÿ åòìÿê
êèôàéÿòäèð. Áåø ïÿðäÿëèê âÿ òÿõìèíÿí 3 ñààò äàâàì åäÿí «Êîðîüëó» îïåðàñû áó
ìóñèãè æàíðû ö÷öí , éåòÿðèíúÿ èðè ùÿúìëè ñÿùíÿ ÿñÿðè ñàéûëñà äà, (2004-úö èë
«Êîðîüëó» îïåðàñûíûí ñÿùíÿëÿøäèðèëìÿñèíèí éåíè âåðñèéàñûíäà ïÿðäÿëÿðèí ñàéû ö÷ÿ
åíäèðèëìèøäèð), îíóí äàñòàíäà òÿñâèð îëóíàí áöòöí ùàäèñÿëÿðè, äîëüóíëóüó èëÿ ÿùàòÿ
åäÿ áèëìÿñè ãåéðè- ìöìêöí îëäóüóíäàí Ì.Ñ.Îðäóáàäèíèí ëèáðåòòîñóíäà, åïîñóí
ÿñàñ èäåéàñû ãîðóíóá ñàõëàíûëìàãëà, áèð ÷îõ ÿùâàëàò âÿ ïîðñîíàæëàð þç ÿêñèíè
òàïìàìûøäûð.Ìÿñ., îïåðàäà Êîðîüëóíó äÿðèí ìÿùÿááÿòëÿ ñåâÿí ñÿäàãÿòëè ùÿéàò
éîëäàøû êèìè òÿãäèì îëóíàí Íèýàðûí äàñòàíäà ãàáàðûã øÿêèëäÿ ýüñòÿðèëÿí þâëàä
õèôôÿòè ÿêñ îëóíìàìûøäûð. Ùàúûáÿéîâ äöùàñû ñàéÿñèíäÿ, îïåðàäà êëàññèê ìóñèãè
òÿðçè èëÿ ùàðìîíèê øÿêèëäÿ òÿãäèì åäèëÿí àøûã ìóñèãèñè öñòöíäÿ ýþçÿëëÿìÿëÿðëÿ
âÿñô åäèëÿí Ãûðàòäàí ôÿðãëè îëàðàã, Äöðàò. éàíûç èëê ñÿùíÿäÿ- Àëû êèøèíèí Ùÿñÿí
õàíûí ãîíàãëàðûíà ýþñòÿðìÿäèéè «áèð úöò àò»äàí áèðè êèìè, öìóìèëèêäÿ, ãåéä
îëóíóð. Ëèáðåòòîäà Êîðîüëóíóí äÿëèëÿðèíäÿí éàëíûç Åéâàç ñóðÿòè ãàáàðûã øÿêèëäÿ
èøëÿíèëäèéè ùàëäà, äèýÿð ìàðàãëû ïåñîíàæëàð (ìÿñ., äàñòàíäà ×ÿíëèáåëÿ ýÿòèðèëìÿñèíÿ
àéðûúà ãîë ùÿñð îëóíàí Äÿìèð÷èîüëó) þç ÿêñèíè òàïìàìûøäûð. Áàøãà ñþçëÿ, äåìÿê
îëàð êè, Åéâàç, òÿõìèíÿí, «Êîðîüëó äÿëèëÿðè»Íèí öìóìèëÿøäèðèëìèø îáðàçû êèìè
òÿãäèì îëóíóð. 1937-úè èëäÿ ñÿùíÿëÿøäèðèëìèø îïåðàäà ïåñîíàæëàðûí ñàéûíûí
ìÿùäóäëóüóíó øÿðòëÿíäèðÿí äèýÿð îáéåêòèâ àìèë, áèð ÷îõ êîëîðèòëè ñóðÿòëÿðèí
ñîíðàêû îíèëëèêëÿðäÿ òàïûëàí ãîëëàðäà ÿêñ îëóíìàñû èëÿ áàüëûäûð. Áåëÿ êè,
«Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðøöíàñëûüûíäà Ù.ßëèçàäÿ âàðèàíòû» êèìè òàíûíàí èëê íÿøðäÿ 14
ãîë ÿêñ îëóíäóüó ùàëäà, 1975-úè èëäÿ ÷àï îëóíàí ìÿòí àðòûã 18 ãîëó ÿùàòÿ åäèðäè (
Â.Âÿëèéåâ. Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðó. Á.,1985, ñ.337) âÿ áó ñÿáÿáäÿí äÿ, éåíè
ùèññÿëÿðäÿí ìÿëóì îëàí Ýèçèðîüëó Ìóñòàôà áÿé, Áÿíþâøÿ õàíûì, Ìÿðúàí õàíûì,
Ìÿùáóá õàíûì, Ëåéëè õàíûì ( öìóìèééÿòëÿ, ëèáðåòòîäà Íèýàð õàíûì Ùÿñÿí õàíûí
ñàðàéûíäàêû õàíÿíäÿ ãàäûí îáðàçû íÿçÿðÿ àëûíìàçñà, àëòåðíàòèâñèç ãàäûí ñóðÿòèäèð)
êèìè îáðàçëàð, ëàáöä îëàðàã, ëèáðåòòîäà ÿêñ îëóíà áèëìÿçäèëÿð.
274
ØßÊÈ-ÇÀÃÀÒÀËÀ ÁÞËÝßÑÈÍÄß ÉÀØÀÉÀÍ ÌÈËËÈ
ÀÇËÛÃËÀÐÛÍ (ËßÇÝÈ, ÀÂÀÐ, ÑÀÕÓÐ, ÈÍÝÈËÎÉ, ßÐßØÄÈ Âß Ñ.)
ÒÎÉ ÀÄßÒËßÐÈÍÄß ÑÏÅÑÈÔÈÊ ÚßÙßÒËßÐ
Ìÿòàíÿò ÀÁÄÓËËÀÉÅÂÀ
Àç.ÌÅÀ Ôîëêëîð Èíñòèòóòó
Øÿêè-Çàãàòàëà áþëýÿñè ìèëëè àçëûãëàðûí éàøàäûüû ÿðàçèäèð. Áó ðåýèîí øèìàëäàí Äàüûñòàí,
ãÿðáäÿí Ýöðúöñòàíëà ùÿìñÿðùÿä îëäóüó ö÷öí áóðàäà ìöõòÿëèô åòíîñëàð ìÿñêóíëàøìûøäûð.
Ðåýèîíäà éàøàéàí ìèëëè àçëûãëàð òàðèõè ïðîñåñëÿð íÿòèúÿñèíäÿ íÿèíêè þç êå÷ìèø ìèëëè àäÿòÿíÿíÿëÿðèíè ãîðóéóá ñàõëàìûø, ùÿòòà áàøãà ìèëëÿòëÿðèí ìöÿééÿí õöñóñèééÿòëÿðèíè
ìÿíèìñÿìèøëÿð. Ëàêèí áóíà áàõìàéàðàã, áó ÿðàçèäÿ éàøàéàí åòíîñëàðûí èñòÿð ùÿéàò òÿðçèíäÿ,
èñòÿðñÿ äÿ ìÿèøÿòèíäÿ ñïåñèôèê úÿùÿòëÿð þçöíö ýþñòÿðèð.
Ìÿëóìäóð êè, åòíèê àìèë áþëýÿ þðíÿêëÿðèíèí ñïåñèôèêàñûíà òÿñèð åäÿí àìèëëÿðäÿí
áèðèäèð. Õöñóñèëÿ äÿ äèë ôàêòîðëàðûíûí (ñþçëÿðèí èíòîíàñèéàñû, ñïåñèôèê ëöüÿò âàùèäëÿðèíèí õèíãàë (ëÿçýè), õèíãàë (ñàõóð), õèêêàë (óäè); íóáýàð (èíýèëîé), íöáýÿð (óäè), íóáàð (ëÿçýè) âÿ
ñ.); õûäûë (íÿâÿ), ãàäà (îüóë), ìÿçÿð-ìåéçàð (äþøëöê) âÿ ñ.) þðíÿêëÿðÿ òÿñèðè äàíûëìàçäûð.
Ýåíåëîæè òÿñíèôÿ ýþðÿ ëÿçýè, àâàð, ñàõóð, èíýèëîé äèëëÿðè Äàüûñòàí äèëëÿðè ãðóïóíà àèä
åäèëèð. Áó ðåýèîí ö÷öí ñïåñèôèê ÿâÿçëèêëÿðèí (ùàáó, ùó, ùóíäà, ìàüà, ìàùà), ñïåñèôèê áîüàç
ñàìèòëÿðèíèí (íû, êû, êú, ú, ãú, öû, ù, íã âÿ ñ.), ñïåñèôèê ñþçëÿðèí ìþâúóäëóüó áèçÿ ìÿëóìäóð.
Àçÿðáàéúàí äèëè áó äèëëÿðÿ ýöúëö òÿñèð ýþñòÿðìèø, áó òÿñèð íÿòèúÿñèíäÿ áèð ÷îõ
ñþçëÿðèìèç ìèëëè àçëûãëàðûí äèëèíÿ äàõèë îëìóøäóð. Áåëÿ ñóáñòðàò ñþçëÿðÿ äèàëåêò âÿ øèâÿëÿðäÿ
ðàñò ýÿëèíèð (äîããàç (Àçÿðáàéúàí äèëè), äîõúàç (ñàõóð), äîêúàç (ëÿçýè) ãàðàâóë, ñåëåñò (ÿðÿøäè
äèëè), îúàõ (ïèð ìÿíàñûíäà – óäè äèëè) âÿ ñ.). Ðåýèîíàë äèë ôàêòîðëàðû òîïîíîìèê àäëàðäà äà
þçöíö ýþñòÿðèð (Ãàñáèíÿ - (Áàëàêÿí ðàéîíóíäà êÿíä) «ãàòñ», «ãàñ» àâàð äèëèíäÿ ÷þêÿê éåð
äåìÿêäèð âÿ ñ.).
Áþëýÿ ÿðàçèñèíäÿ éàøàéàí åòíîñëàðûí äèããÿòè ÷ÿêÿí äèë þçÿëëèêëÿðè âàðäûð. Ãåéä åòäèê
êè, áó äèëëÿðèí ñïåñèôèê áîüàç ñÿñëÿðè âàðäûð. Áó ñÿñëÿðè äöçýöí òÿëÿôôöç åòìÿäèêäÿ ýöëöø
äîüóðàí ñèòóàñèéàëàð äà éàðàíûð (Áèð ëÿçýè ëÿòèôÿñèíäÿ äåéèëèð: Ìóüàëà äåéèðëÿð êè, ýåò ãöë
(áóüäà) àë, ýÿòèð. Ìóüàë äà ýåäèá äåéèð êè, ìÿíÿ üöë (éÿíè ÿð) âåðèí).
Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿí ìèëëè àçëûãëàðûí äèëèíÿ íÿèíêè ñþçëÿðèìèç, ìèôèê îáðàçëàðûìûç áåëÿ
äàõèë îëìóøäóð (ìÿñÿëÿí: óäè äèëèíäÿ èøëÿíÿí «Âà ßðäîüóëóí êàøåðè» (òÿðúöìÿñè: Ñÿíè
ßðäîüóë àïàðñûí) ãàðüûøûíäà èøëÿíÿí ßðäîüóë îáðàçû ìÿùç Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðóíäà èøëÿíÿí
ßðäîâ (ßðäîé) - Äèâ îáðàçûäûð).
Åòíèê öíñöð ðåýèîíäàí òîïëàíìûø þðíÿêëÿðäÿ äÿ þçöíö ýþñòÿðèð:
Î ãûçûí àü øàëû âàð, Áàøûíäà àü øàëû âàð,
Áàøûíäà àü øàëû âàð,
Àü øàëà îõøàðû âàð. Àü øàëà îõøàðû âàð.
Éàíàüûíäà õàëû âàð.
Þçö àâàð áàëàñû
Þçö ýöðúö áàëàñû
Þçö úåéðàí áàëàñû
Ìóüàëà îõøàðû âàð. Ìöñÿëìàí îõøàðû âàð. Ýþð êèìÿ îõøàðû âàð?
Âåðèëÿí áèðèíúè âÿ èêèíúè áàéàòû ÷îõ ýöìàí êè, ö÷öíúö áàéàòûäàí ÿõç îëóíìóøäóð.
Ëàêèí áóíà áàõìàéàðàã âåðèëÿí áàéàòûëàð þç îðèæèíàëëûüû èëÿ ñå÷èëèð.
Áó ýöí ìèëëè àçëûãëàðëà áàüëû àäÿòëÿð áþëýÿ ÿùàëèñèíèí ìÿèøÿòèíäÿ þçöíö ãîðóéóá
ñàõëàìûøäûð.
Áþëýÿ ÿðàçèñèíäÿ éàøàéàí åòíîñëàðûí èñòÿð òîé, èñòÿð äÿôí, èñòÿðñÿ äÿ äèýÿð ìÿðàñèìëÿðèíäÿ (èíýèëîéëàðäà «òóòè íóýáàðè», óäèëÿðäÿ «äèøòîéó», àâàðëàðäà «èìÿúèëÿð» âÿ ñ.)
ìàðàã äîüóðàí ìÿãàìëàð âàðäûð. Òîé àäÿòëÿðèíäÿêè ñïåñèôèê úÿùÿòëÿð äèããÿòè ÷ÿêèð.
Ìèëëè àçëûãëàðäà åêçîãàì êÿáèí ôîðìàñû ìþâúóääóð. Íÿèíêè ãîùóìäàí, ùÿòòà éåääè
àðõà äþíÿíäÿí, êèðâÿäÿí áåëÿ ãûç àëìàã éàñàã ñàéûëìûøäûð.
Òîé ìÿðàñèìèíèí êå÷èðèëìÿñèíäÿ òîéà ãÿäÿðêè ìÿðùÿëÿäÿ ìöõòÿëèô àéèíëÿð èúðà
îëóíóðäó. Áèðèíúè ìÿðùÿëÿäÿ «ãûç áÿéÿíìÿ» îëóðäó. ×îõ ìàðàãëû ôàêòäûð êè, ìèëëè àçëûãëàðäà
«ãûç áÿéÿíìÿ»íè ñèìâîëëàøäûðàí àëìà (ãîç àüàúû) íöàíñû âàð. Åë÷è ýåäÿí þçö èëÿ ìöòëÿã
ãûðìûçû àëìà ýþòöðìÿëè èäè. ßýÿð åë÷èëèê áàø òóòàðñà, ÿðÿ ýåäÿúÿê ãûç àëìàíû éàðû áþëöá ýÿëÿí
åë÷èéÿ ãàéòàðàðäû. Îüëàí åâèíèí àäàìëàðû äà áóíóí ìöãàáèëèíäÿ àëìàéà ýöìöø (øÿð
ãöââÿëÿðè óäàí ãîðóéóúó âàñèòÿ – òàëèñìàí; Øÿêè – Çàãàòàëà áþëýÿñèíäÿ ýÿëèíèí ìöòëÿã
275
ýöìöø êÿìÿðè, ýöìöø öçöéö îëìàëû èäè. Áèð ôîëêëîð þðíÿéèíäÿ äåéèëäèéè êèìè: «Ýöìöø
êÿìÿð, èíúÿ áåëÿ, áèð úöò òàõ») ïóë êå÷èðÿðäèëÿð. ßêñ ùàëäà, åë÷èëèê áàø òóòìàçäûñà, àëìà áöòþâ
øÿêèëäÿ ýåðè ãàéòàðûëàðäû. Äåìÿê, àëìà éåíè ãóðóëàúàã àèëÿ ùÿéàòûíûí òÿìÿë ñèìâîëóäóð.
Äèýÿð àéèíëÿðäÿí áèðè ãûçûí ýÿëèí êþ÷öðöëìÿñè ìÿãàìûíäà áÿðÿêÿò ñèìâîëó «÷þðÿê
ñÿïìÿ âÿ áþëìÿ», «éàü», øèðèí ùÿéàò ðÿìçè îëàí «áàë» àéèíëÿðèíèí èúðà îëóíìàñûäûð.
Áÿéëÿ ýÿëèí (áÿçè áþëýÿëÿðäÿ), ýÿëèí ãàéíàíà (àâàðëàðäà), ãóäàëàð, êèðâÿëÿð àðàñûíäà
(óäèëÿðäÿ) «÷þðÿê ñÿïìÿ âÿ áþëìÿ» àéèíè (áó áàðÿäÿ Ì. Àáäóëëàéåâà, «Òîé
ìÿðàñèìëÿðèíäÿ ÷þðÿéèí (òàõûë, óí ìÿìóëàòëàðûíûí) ñèìâîëëàøìàñû (Øÿêè-Çàãàòàëà ôîëêëîð
þðíÿêëÿðè èëÿ ìöãàéèñÿ ôîíóíäà)» ìÿãàëÿñèíäÿ ÿòðàôëû ñþéëÿíèëìèøäèð; áàõ: «Äÿäÿ Ãîðãóä»,
«Åëìè-ÿäÿáè òîïëó», (ÛÂ), Áàêû, ñÿù.167-172) ãàïû àñòàíàñûíà ãîéóëàí éàüûí, óíóí, áàëûí
ãàïû ÷ÿð÷èâÿñèíÿ ñöðòöëìÿñè (àâàðëàðäà, èíýèëîéëàðäà ãàéíàíà ýÿëèíèí, ýÿëèí ãàéíàíàíûí
äîäàüûíà áàë ñöðòÿð, éåðäÿ ãàëàí áàëû îüëàí óøàüûíà éåäèðÿð, ñîíðà äà ùÿìèí ãàáû éåðÿ
ãîéàðäûëàð êè, ýÿëèí âóðóá ñûíäûðñûí; ÷îõ ìàðàãëû ôàêòäûð êè, ëÿçýèëÿðäÿ ýÿëèíèí àéàüû àëòûíà 50
áîøãàá ãîéàðìûøëàð êè, ñûíäûðñûí), áóíóíëà äåìÿê îëàð êè, èñòÿð ÷þðÿê, èñòÿð áàë, èñòÿðñÿ äÿ éàü
éåíè ãóðóëàúàã àèëÿäÿ ìåùðèáàí öíñèééÿò, øèðèí, áàë êèìè þìöð, þâëàä, ùÿòòà óäèëÿðäÿ áÿéèí
áàë ñóéóíäà ÷èìèçäèðèëìÿñè áÿéëÿ ýÿëèíèí éåíè áèðýÿëèê ùÿéàò ñèìâîëóäóð.
Òîéóí äèýÿð ìÿðùÿëÿñèíäÿ ìàðàãëû úÿùÿòëÿðäÿí áèðè äÿ îüëàí àíàñûíûí âÿ éàõóä
áàúûñûíûí òîé çàìàíû ýÿëèíèí íèøàí ïàð÷àñûíäàí ïàð÷àëàð ýþòöðöá òîé ö÷öí êÿñèëÿí þêöç ãàíû
èëÿ èñëàòìàñû, äöéöí áàüëàéûá ýèçëÿòìÿñèäèð. Òîéäàí ñîíðà äöéöí áàüëàíìûø ïàð÷àëàðû
éàíäûðàðäûëàð. Ãàçàõ – Òîâóç áþëýÿñèíäÿ ïàð÷àéà âÿ éàõóä èïÿ äöéöí âóðóëàð, ýÿëèí
ãàïûäàí ÷ûõàí êèìè äöéöíö à÷àðäûëàð.
«Öçÿ ÷ûõäû» ìÿðùÿëÿñèíäÿ ùåðàòû (êÿëàüàé) áàøäàí ýþòöðöëÿðäè. «Öçÿ ÷ûõäû»éà òîéóí
áàüûøëàíìà ìÿðùÿëÿñè – éåêóí ìÿðùÿëÿñè äÿ äåéèðëÿð. Áó çàìàí ýÿëèíÿ ïóë, ùÿäèééÿëÿð
áàüûøëàéàðäûëàð. Ïóëëàðû, ÿøéàëàðû áÿéèí àòàñûíà âåðÿðäèëÿð. Ýÿëèíÿ ïóë âåðèá ýåäÿíäÿ ýÿëèí äÿ
ÿâÿçèíäÿ îíëàðà úîðàá ùÿäèééÿ åäÿðäè. Áó ìÿðùÿëÿ òîéóí áàøà ÷àòìàñû ìÿðùÿëÿñè ùåñàá
îëóíóðäó.
Òîéäàí ñîíðà ýÿëèíèí áàúàðûã âÿ ãàáèëèééÿòè éîõëàíûëàðäû: ÷þðÿê áèøèðìÿ, áàðàìà
éåòèøäèðìÿê âÿ ñ.
Òîéäàí ñîíðàêû ìÿðùÿëÿëÿðäÿí áèðè äÿ éåíè êþðïÿíèí äöíéàéà ýÿëèøèäèð. Êþðïÿ
äöíéàéà ýÿëÿíäÿí ñîíðà 40 ýöí åâÿ àäàì áóðàõûëìàçìûø. Ýÿëèí 40 – 48 ýöí (óäèëÿðäÿ úöò
ðÿãÿìëÿð òàìëûüû, òÿê ðÿãÿìëÿð èñÿ ãûðûãëûüû ñèìâîëèçÿ åäèð) ÷þëÿ ÷ûõìàç, èø ýþðìÿçìèø.
Ãàïûíûí éóõàðûñûíäàí áàüëû ãûôûë àñàð, àñòàíàéà èñÿ øèø ãîéàðäûëàð. Øèø «ïèñ ýþçëÿðÿ
áàòìàã» ìÿíàñûíäà ïèñ ðóùëàðû óäìàã, ãûôûë èñÿ áÿä àüûçëàðû «ãûôûëëàìàã» ìÿíàñûíäà
ñèìâîëèçÿ îëóíóð.
Óøàã òÿçÿ äèø ÷ûõàðäàíäà óäèëÿðäÿ «äèø òîéó» ìÿðàñèìè êå÷èðèëèð. Óøàüà ùÿäèééÿëÿð
ýÿòèðèëÿðäè. Àçÿðáàéúàíëûëàðäà îëäóüó êèìè 7 úöð íÿñíÿäÿí ùÿäèê áèøèðèëèð.
Ìèëëè àçëûãëàðûí ìöøòÿðÿê ìÿäÿíèééÿòè éàðàíìûøäûð êè, áó äà Àçÿðáàéúàí ìöùèòèíèí
ìÿùñóëó ñàéûëìàëûäûð. Ìèëëè àçëûãëàðûí ôîëêëîð þðíÿêëÿðè îíëàðûí ìÿíÿâè - ìÿäÿíè èðñèíè ÿêñ
åòäèðèð. Îíëàðû àçÿðáàéúàíëûëàðäàí ãÿòèééÿí àéûðà áèëìÿðèê.
×öíêè ò.å.ä. Ã. Úàâàäîâóí ãåéä åòäèéè êèìè «Îíëàð åéíè ñîéêþêöíÿ ìàëèêäèðëÿð.
ßýÿð ìèëëè àçëûãëàðûí ùÿð ùàíñû áèð íöìàéÿíäÿñèíè àçÿðáàéúàíëûëàðäàí àéûðñàã, îíëàðûí
ùåéñèééàòûíà òîõóíà áèëÿðèê. Áóíà ýþðÿ äÿ Àçÿðáàéúàíäà ìÿñêóíëàøàí áó õàëãëàðà ñþçöí ÿñë
ìÿíàñûíäà òàðèõè àáèäÿ ýþçö èëÿ áàõìàã âÿ îíëàðûí éàøàäûüû àðåàëû òàðèõè – ëèíãâèñòèê ãîðóã
åëàí åòìÿê ëàçûìäûð».
Èñòèôàäÿ îëóíìóø ÿäÿáèééàò:
1) Ã. Úàâàäîâ, «Àçÿðáàéúàíûí àçñàéëû õàëãëàðû âÿ ìèëëè àçëûãëàðû» (òàðèõ âÿ ìöàñèðëèê),
«Åëì», Áàêû, 2000
2) Ã. Úàâàäîâ, Ð. Ùöñåéíîâ, «Óäèëÿð», «Åëì» Áàêû, 1999
3) Г. Х. Ибрагимов, «Фонетика цахурского языка», Махачкала, 1968
4) Б.Б.Талибов, «Сравнительная фонетика лезгинских языков», «Наука», Москва,
1980
276
TÜRKİYE VE AZERBAYCAN’DA OYNANAN
KÖSE OYUNLARI ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME
Mevlüt ÖZHAN
Òöðêèéÿ
İnsanlar var oluşlarından itibaren çevrelerindeki olayları ve doğadaki
değişiklikleri taklitlerle birbirlerine anlatmaya çalışmıştır. Bireysel olarak yapılan
eylem zamanla bütün topluluğun katıldığı ritüel törenlere dönüşmüştür. Günümüze
dek uzanan bu törenler amacı doğrultusunda olsun veya olmasın halâ
yaşatılmaktadır. Özellikle sanayileşmemiş, teknolojinin bütün olanaklarından
yararlanamayan toplumlar bu ritüel törenleri genellikle kökenindeki amaca uygun
olarak yaşatmaktadırlar. Ekonomik ve sosyal yönden gelişmiş toplumlarda ise ya bir
geleneksel kültür öğesi olarak yaşatılmakta ya da eğlenmek amacıyla yapılmaktadır.
Pek çok kültürün kaynağı olarak bilinen Anadolu, Ortadoğu ve Kafkaslarda
eski yılı uğurlayıp yeni yılı karşılama ve üremeyle ilgili ritüeller geniş yer
tutmaktadır. Bunlardan biriside bildirimizde değerlendirmeye çalışacağımız Köse,
Kosa oyunlarıdır. Anadolu, İran ve Kafkasya’da yaşayan halklar arasında yeni yılı
karşılama törenleri içerisinde yer alan Köse, Kosa oyunları günümüzde de eski yılın
gitmesini,yeni yılın gelmesini kolaylaştırmak amacıyla oynanmaktadır.
Biz bu bildirimizde konuyu daha da sınırlayarak Türkiye ve Azerbaycan’da
oynanan Köse oyunlarını inceleyeceğiz. İki kardeş ulus olan Türkiye Türkleri ve
Azerbaycan Türkleri aynı kökten geldikleri için soy kültürü, aynı coğrafik bölgede
yaşadıkları için bölge kültürü, hem de aynı dinden oldukları için inanç kültürü
bakımından aynı kaynaklardan beslenmektedirler. Bu nedenle de Köse oyunlarının
oynanış zamanı, oynanış amacı, oynanış şekli, kullanılan simgeler ve oyunla ilgili
inanç öğeleri birbiriyle benzeşmekte, aynı özellikleri taşımaktadır.
Türkiye Türkçesindeki köse Azerbaycan Türkçesinde kosa olarak
kullanılmaktadır. Farsça “kûse”den dilimize geçen köse; “bıyığı sakalı çıkmayan
erkek” anlamındadır.1
Anadolu’nun bazı yörelerinde ise “yeni evlenmiş erkek güvey”e köse
denmektedir.2 Azerbaycan Türkçesinde ise “Kosa” Türkiye Türkçesindeki anlamının
yanısıra “nevruz bahşişçisi” anlamında kullanılmaktadır. “Kosagelin” ise “kukla
gelin (Nevruzda), “kosa-kosa, koskosa” soytarı, palyaço (Nevruz kıyafeti) anlamları
taşımaktadır.3 İleride göreceğimiz gibi her üç anlamda da “Kosa”nın Nevruzla
bağlantısı bulunmaktadır. Türkiye Türkçesindeki “Kosa” ise köse,köse sakal, saç
örgüsü, tırpan, “kose”; boyu kısa, kurnaz, hileci adam anlamlarını taşır.4
Azerbaycan’da Köse Oyunu baharı karşılamak amacıyla yeni yılın başlangıcı
olarak kabul edilen Nevruz kutlamaları içerisinde oynanmaktadır. Türkiye’de ise
daha çok Şubat ayının ortalarında baharı karşılamak, diğer zamanlarda da eğlenmek
amacıyla oynanmaktadır. Buradaki zaman farklılığı havanın ısınmaya başladığı
zamanın coğrafik farklılıklar taşımasından kaynaklanmaktadır.
Nevruz; Türk dünyasında baharın başlangıcı olan 21 Mart’ta büyük törenlerle
kutlanmaktadır. 21 Mart gece ile gündüzün eşitlendiği, ağaçların çiçek
açtığı,toprağın canlanmaya başladığı, kışın sona erip baharın geldiği gün olarak
kabul edilmekte, hem baharın gelişi, hem de yeni yılın başlangıcı törenlerle
kutlanmaktadır. Azerbaycan daki törenlerde oynanan Kosa Oyunu’nda eski yılın
kovulması, yeni yılın karşılanması simgesel tiplemelerle ve yansılamalarla
277
anlatılmakta, böylece yeni yılın ve baharın daha çabuk geleceğine, daha bereketli
geçeceğine yardımcı olunduğuna inanılmaktadır.
Türkiye’de de Nevruz baharın başlangıcı olarak şenliklerle kutlanmaktadır.
Bu şenliklerde Azerbaycan’da olduğu gibi Köse Oyunu oynanmamaktadır. Ancak
baharın başlangıcı olarak kabul edilen diğer günlerde Köse Oyunu oynanmaktadır.
Örneğin Doğu Beyazıt’ta eski yılın bittiği, yeni yılın başladığı tarih olarak kabul
edilen 17 Şubat’tan başlayarak 20 Şubat’a kadar olan tarihler arasında üç gün
süreyle “Köse Gelin” oyunu oynanır. Oyunda eski yılı ihtiyar kılığına giren bir
oyuncu (Köse), yeni yılı da damat kıyafeti giyen genç bir delikanlı temsil eder. Oyun
sırasında eski yılı temsil eden köse bayılır, gelin damatla evlendirilir. Öncü olarak
görev yapan kişi yüksek sesle kösenin öldüğünü, köyün en güzel kızını yeni yılla
evlendireceğini söyler ve onları evlendirir.5 Iğdır’da aynı isimle Şubat ayının
onbeşiyle-yirmibeşi arasında oynanan oyunda Köse adı verilen ihtiyar, gelin, tulum
çalan bir oyuncu, bir eşek ve yardımcısı çeşitli oyunlar oynayarak evleri gezerler ve
yiyecek toplarlar.6 Van’da 20 Şubat’ta, Diyarbakır’da yılbaşında oynanan Köse,
Kırşehir’de Ocak ayının birinci ve ikinci haftasına denk gelen günlerde oynanan
“Köse Gezdirme” oyunları da yine yeni yılı karşılamak amacını taşımaktadır. Bu
tarihler Anadolu’daki diğer kültürlerin baharı kutlama törenlerinden kalıntılar
olabileceği gibi (Dianisos’un yeniden doğuşunu kutlamak amacıyla düzenlenen
törenler 12, 13, 14 Ocak tarihleri arasında, çiçek bayramı olarak ta 11 Şubat’ta
kutlamalar yapılır) yerel halk takvimleriyle de bağlantılı olabilir.
Azerbaycan da Kosa oyunlarının genelde Ahır Çerşenbe’de veya 21 Mart’taki
Nevruz kutlamalarında yapıldığı gözlenmiştir. Ahır Çerşenbe de düzenlenen ve
“Kôsa Kôsa” adı verilen oyunda “Kosa” kışın, “Keçi” ilkbaharın temsilcisidir.
Oyunda, Kosa uzun bir sefere çıkacakmış gibi hazırlanır, törene katılanlar Kosa’yı
böyle görünce kışın gittiğini yazın geldiğini anlarlar. Kosa gitmekte direnir, keçi
gelip ona vurarak öldürür.7
Azerbaycan’ın Ordubad yöresinde de Köse Oyunu Ahırın Çersenbe (“İlahır”
veya Yeddilevin”) günü oynanır. Burada Köse, kürkünü ters giyerek üzerine gülünç
aksesuvarlar takar, elinde kırmızıya boyanmış çömçe olur.8
Azerbaycan’da çok değişik varyantları olan Kosa Oyunu’nda Köse olan
oyuncunun genelde sırtına ters çevrilmiş bir kürk giydiği, kuyruk taktığı, üzerine ziller,
göğsüne oyuncaklar, yüzüne sırıtan bir maske taktığı veya mendil bağladığı yada yüzünü
tebeşir tozu veya unla beyaza, kiremit tozuyla kırmızıya boyadığını görüyoruz. Bazı
varyantlarda ayaklarının altına yeşil ağaç dalları sardıkları, ellerine kırmızıya boyanmış
çömçe aldıkları9 görülür. Dikkat edildiği gibi Azerbaycan’da Kosa ya sakal takılmaz.
Sakalsız olduğunu simgelemek için yüzüne mendil bağlanır., maske takılır yada boyanır.
Bu yönüyle de köse kelimesinin tüysüz, sakalı olmayan kişi anlamı pekiştirilmiş olur.
Oysa Anadolu’daki köse oyunlarında genelde Köse’nin beyaz sakalı olur. Bu durum
oyunun ismiyle çelişiyormuş gibi görünse de köse kelimesinin e takısı almamış hali olan
“kös”; sürünün önünde giden koyun,teke,sürünün önünde giden hayvanın arkasındakine
takılan can anlamlarına da gelmektedir.10
Kösem, kösemen kelimeleride çobana alışkın ve sürünün önünde giden dört
yaşındaki keçi yada koyun, yol gösteren kılavuz anlamlarındadır.11 Bu durum
gösteriyor ki Türkiye Türkçesinde köse kelimesini yalnızca sakalı çıkmayan
anlamında değerlendirmek yetersiz kalmaktadır.
Hem Türkiye’de hemde Azerbaycan’da yeni yılı karşılamak amacıyla oynanan
Köse Oyunları’nın temel amacı yeni yılın bereket bolluk içinde geçmesi temennisini
taşımaktadır.
278
Tarım ve hayvancılıkla geçimini sağlayan topluluklarda Köse Oyunu’nun
oynanması toprağın canlanmasını kutlamak ve büyüsel olarak bu canlanmaya katkı
sağlamak inancıyla da oynanmaktadır. Azerbaycan’ın bazı yörelerindeki Köse
oyunlarında ayaklara yeşillikler sarılmasının doğanın canlanmasını simgelediği, aynı
zamanda Kosa’nın ayaklarının toprakla temasının, yeşilliğin toprağa geçmesi,
toprağın canlanması düşüncesini taşıdığı olasıdır.
Türkiye’nin Doğu Anadolu Bölgesinde oynanan Köse Oyunu’nda Köse’ye
omuzundan aşağısı otlarla kaplanmış ayı postu giydirilmektedir.12 Buda yine aynı
düşünceden kaynaklanmaktadır. Yeşil genelde ağacı, ormanı, baharı simgeler.
Türklerde mavi nasıl gökyüzünü ifade ediyorsa yeşilde yeryüzünü, özellikle ağaç ve
ormanı ifade eder. Türk mitolojisinde bu iki renk sık sık kullanılan ve birbirini
bütünleyen renkler olarak bilinir. “Yeşil, yer kavramı içine girer ve genel olarak
orman kültürü, daha özel olarakta ağaç kültürü ve dolayısıyla Dünya ağacı ve Hayat
Ağacı kavramlarıyla ilgilidir.”13
Türkiye’de hem Azerbaycan’da Köse’ye koyun postu giydirilir. Bu post
genellikle ak koyun postu olur. Ak (Beyaz) rengin dünya mitolojilerindeki en genel
anlamları aydınlık, ışık, güneş, hava, saflık, temizlik, iffet, masumiyet, sadelik,
mükemmellik, kutsallık, kurtuluş, ruhsal yetkinliktir.14 Türk mitolojisinde de ak;
yukarıdaki anlamları ifade etmektedir. Türkler de “aklık” temizliktir, arılıktır,
ululuktur, yaşlılık, tecrübe ile dolu oluş ve bir kocalıktır, büyüklüktür.15 Eski yıl
artık ömrünü tamamlamış, iyisiyle kötüsüyle sona gelmiş, yaşlanmıştır. Bu nedenle
Köse’ye beyaz post giydirilmesi yine eski yıla olan saygıdan kaynaklanmaktadır.
Sırtına kambur yapılması, yüzüne genellikle beyaz keçi kılından sakal takılması
(Türkiye’de) onun yaşlılığının ifadesi olabileceği gibi, siyah sakal takılması veya
Azerbaycan’da olduğu gibi gülünç maske takılması, Köse’nin gülünç şaşkın
hareketler yapması, çatışmalarda hep yenilen taraf olması gülünç öğeyi oluşturduğu
gibi, bittiğinin önemini yitirdiğinin göstergesidir.
Köse’nin elbisesine ziller takılması değişik inanç öğesini simgelemektedir.
Zillerin çıkardığı seslerle kötü ruhların çevredeki insanlara yaklaşamıyacağı, zarar
veremiyeceği inancı yatmaktadır. Şaman ayinlerin’de de Şaman’ın belindeki
kemerine çanlar ve ziller takması aynı inançtan kaynaklanmaktadır. Bir diğer anlamı
ise hayvancı toplumlarda hayvanlara takılan zillerin çevreden gelecek tehlikeleri
haber vererek insanların toplanmasını sağlamayla ilgili olabileceği gibi, yeni yılda
hayvanların daha sağlıklı üremeleri düşüncesini simgelemesidir.
Her iki ülkedeki Köse oyunlarının genelinde iki taraf arasında çatışma vardır.
Bu çatışma eski yılla yeni yılı temsil eden güçler arasındadır. Azerbaycan’daki Köse
oyunlarında kosa eski yılı, Keçi yeni yılı simgelemektedir. Nahçıvan’da oynanan
Kosa Oyunu’nda Koca ile keçi arasında çatışma vardır. Keçi, Koca’ya vurarak
alandan uzaklaştırır.16 Yine Azerbaycan’da oynanan başka bir Kosa Oyunu’nda
toplanan hediyeleri yemek için gençler aralarında eğlenceler yaparlar. İçlerinden iki
kişi Kosa olur ellerine birer ağaç alırlar, birde Keçi postu bürünen, keçiyi taklit eden
oyuncu olur. Keçinin sahibi, keçiyi iki Kosa’ya satar. İki Kosa, keçinin kendisine ait
olduğunu ileri sürerek kavga ederler. Onlar kavga ederken keçi kaçıp gider, Kosa’lar
komik hareketler yaparak ağlarlar.17
Kosa oyununun bir başka varyantında’da Kosa ile yardımcısı Pehlivan
topladıkları hediyeleri paylaşma konusunda birbirleriyle savaşırlar. Aynı oyunun
devamındaki çatışma Kosa ile keçi arasında olur. Keçi halktan hediye toplar, Kosa
hepsini alır, keçi paranın bir bölümünü ister iki yavrusu olduğunu, ihtiyacı olduğunu
söyler, Kosa vermez. Bunun üzerine Kosa ile keçi savaşır Kosa keçiyi meclisten
279
kovar,bir ağacın altına yatarak uyur, keçi gelip onu öldürür, pehlivan Kosa’yı
diriltmeye çalışır ama diriltemez, keçi yavrularıyla ortaya gelir halk onu sevinçle
alkışlar ve şu maniyi söyler;
“Noruz-Noruz bahara
Güller güller nahara
Bağçanızda gül olsun
Gül olsun bülbül olsun”
Sonunda oyuncular bir araya gelip neşeyle oynarlar.18
Azerbaycan’daki Kosa oyunlarında, Kosa’nın kışı simgelediği, tüysüzlüğünün
de kışın bitkisizliğine, çıplaklığına çağrışım yaptığı, Keçinin ise yazı simgelediği19
yorumlanmaktadır. Azerbaycan’daki bazı Kosa Oyunlarında törene katılanlarla
Kosa arasında sözlü çatışma olur, kosa kendiliğinden bayılır. Türkiye’deki köse
oyunlarında iki güç arasında çatışmalı olanların yanısıra, çatışmasız olanlarda
vardır. Kars’ta oynanan Köse oyununda iki kardeşten biri ak elbiseler, diğeri siyah
elbiseler giyer, ikisi arasında kavga olur ve siyah elbiseli olan ölür. Ak’ın genelde
iyiyi,doğruyu, yeniyi, baharı, gündüzü, dürüstlüğü, aydınlığı simgelediğini önceki
bölümlerde açıklamıştık. Kara ise kötüyü, çirkini, eskiyi, kışı, geceyi simgeler. AkKara çatışmasında hem Anadolu kültürünün hemde, orta Asya Şaman kültürünün
etkilerini görmek mümkün. Konuyu daha genişletmemek içini açıklamalara girmek
istemiyorum. Bu konuda “Seyirlik Oyunlarda Ak-Kara Çatışması” konulu yazımda
detaylı açıklamalar yapılmıştır.20
Doğu Beyazıt’ta, Iğdır’da, Van’da, Kırşehir’de oynanan Köse oyunlarında
çatışma bulunmamaktadır. Ancak kız kaçırma motifi işlenmektedir.
Azerbaycan’daki Kose Oyunlarında pek görülmeyen kız kaçırma motifi
Türkiye’deki yeni yılla ilgili köse oyunlarının hemen hepsinde bulunmaktadır. Bu
daha çok Anadolu Kültürlerindeki kız kaçırma motiflerinden kaynaklanmaktadır.
Kız kaçırılması; yazın gidip kışın gelmesi, doğanın canlılığının kaybolması, anlamına
gelir, hüzünle ve üzüntüyle karşılanır. Bulunup getirilmesi de baharın yeniden
gelmesi, toprağın canlanması, hareketlenmesi, üremenin başlaması olarak
yorumlanır, sevinç gösterileriyle karşılanır. Hitit bereket tanrısı Telepuni’nin, Sümer
tanrısı Tammuz’un, Bereket tanrısı Dionusos’un ortadan kaybolması üzerine
doğadaki canlılığın yok olması,bulunup getirildiklerinde de canlılığın yeniden
başlaması Köse Oyunlarındaki kız kaçırma motiflerinin kaynaklarını
oluşturmaktadır. Azerbaycan ve Türkiye’deki Köse Oyunlarında ölüp-dirilme,
ayılıp-bayılma motifleri de yine Anadolu ve Orta Asya kültürlerinden
kaynaklanmaktadır. Anadolu kültürlerinden Hitit tanrısı Telepul’nin bayıltılması,
Sümer tanrısı Tammuz’un ölüp toprak altına girmesi, Ana tanrıça İştar’ın kocası
Tammuz’u araması, Frigya bitki tanrısı Attis, Suriye bitki tanrısı Adonis’in ölmeleri
üzerine doğadaki canlılığın gitmesi, yas tutulduktan sonra yeryüzüne dönmeleriyle
doğanın yeniden canlanması,yasın sevince dönüşmesi, ölüp dirilme motifinin doğanın
canlanmasıyla olan ilintileridir. Orta Asya Şaman inancındaki törenlerde Şaman’nın
ayılıp sonradan bayılması da ölüp dirilme motifinin kaynaklarını oluşturmaktadır.
Türkiye’deki köse oyunlarında mutlaka bir kız bulunmaktadır. Kız giydiği allı
pullu giysilerle bir yerde canlılığı, üremeyi, bereketi ve yeni yılı simgelemektedir.
Kaçırılıp bulunması da kız kaçırma motifinin yansılamasıdır.
Türkiye’de Şubat ayı ortalarında baharın gelişini karşılamak amacıyla benzer
şekilde oynanan ve genelde “Saya Gezme” Sayıl, Saya, Koyun Yözü, Yılbaşı
Kutlama, Çan Sallama, Cangulos gibi isimler alan bu oyunlara Tokat’ta Köse
280
oyunu adı verilmektedir. Saya olarak gezen kişiye verilen adlardan biriside
“Köse”dir.21
Genelde hayvancı toplumlarda üremeyle ilgili oynanan bu oyunların
Azerbaycan’da da yine “Saya” adıyla oynandığı bazı kaynaklarca gösterilmektedir.22
Türkiye’deki yukarıda sözünü ettiğimiz Köse oyunları dışında, eğlenmek yada
birden çok evliliği hicvetmek amacıyla kadınlar arasında Köse oyunları oynanmaktadır.
Düğünlerde geline kına yakılan ve adına kına gecesi denen gecede yapılan eğlenceler
arasında oynanan köse oyunlarında bir kadın yere yatırılıp üzeri bir örtüyle örtülür. İki
kadın ölen kocaları için ağıt yakarlar ve arada bir kendilerine ne bağışladığını sorarlar.
Köse iyi eşyaları ve tarlaları ikinci yani genç hanıma, kötü eşya ve tarlaları ilk hanımına
bağışlar. Kadınlar Köse’nin cenazesini kaldırma ve kalan elbiselerini yıkama konularında
birbirleriyle kavga ederler. Aksaray’daki Köse Oyununda, köse hasta olur, yemek yemez
mirasını paylaştırır ve ölür. Kadınlar da aldıkları miras kadar ağlarlar, sonra ağzına para
veya kuruyemiş konarak köse diriltir.23 Bu türden oyunlarla ilgili örnekleri çoğaltmak
mümkün ancak konumuzla sadece isimden dolayı ilgisi bulunduğundan iki örnek
verilmiştir.
Hem Azerbaycan’da hem Türkiye’de oynanan köse oyunları bir alanda veya sabit
bir yerde değil bütün evler gezilerek oynanır. Her evin önünde aynı oyun tekrarlanır. Evin
kadın veya erkeği oyunculara bulgur, yağ, üzüm, ceviz, para gibi hediyeler verir. Birçok
oyunda ölen köse bu hediyeleri aldıktan sonra dirilir. Oyuncularla birlikte gezen kişiler
hep birlikte maniler söylerler. Toplanan hediyeler topluca bir yerde yenir arkasındanda
eğlenilir.
Bu tür oyunlar başlangıcından bu yana insanların bir amaç için
toplanmalarını ve bu amaçlarını gerçekleştirmek için topluca hareket etmelerini
sağlar. İnsanlarda toplumsal bir eylemi gerçekleştirme, değişime katkıda bulunma
inancını pekiştirir. Aynı zamanda eğlenerek geleceğe daha umutlu bakmayı sağlar.
Gün geçtikçe kaybolan bu değerin olduğu gibi yaşatılması bu sosyo ekonomik
yapı içerisinde olası değildir. Ancak bu değerlerin derlenip arşivlenmesi, geleceğe
ışık tutacak şekilde değerlendirilmesi, toplumsal ve teatral yönlerinden
yararlanılması uygun olacaktır.
Кaynakça
AHUNDLU, Prof. Dr. Yavuz; Azerbaycan Ordubat Bölgesinde Nevruz
Şölenleri ve Halk Tiyatroları Gelenekleri, V. Milletlerarası Türk Halk Kültürü
Kongresi, Gelenek Görenek İnançlar Seksiyon Bildirileri, Ankara 1997, Kılıçaslan
Matbaacılık, s. 13-18, Kültür Bakanlığı Yayınları.
AHUNDOV, Ehliman; Azerbaycan Halk Yazını Örnekleri, Ankara 1978,
A.Ü. Basımevi, s. 193-197. TDK Yayınları 7/b
ALİYEVA, Tamilla; Nevruz ve Halk Dramları, Türk Dünyasında Nevruz,
Üçüncü Uluslar Arası Bilgi Şöleni Bildirileri, Ankara 2000, Gün Ofset Ltd. Şti., s.
43-51, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
AMANOĞLU, Prof. Dr. Ebülfez Kulı, Prof. Dr. İsmail Muhtaroğlu Hacıyev;
Nahçıvan Özerk Cumhuriyetinde Nevruz Kutlamaları, Uluslar Arası Nevruz
Kutlamaları Bildirileri, Ankara 2000, TŞOF Plaka Matbaacılık A.Ş., s. 1-8, Kültür
Bakanlığı Yayınları.
AND, Metin; Dionisos ve Anadolu Köylüsü, İstanbul 1962 Elif Yayınları, 77
s.
281
AND, Metin; Geleneksel Türk Tiyatrosu, İstanbul 1985, Anka Ofset A.Ş.,
576 s.
AND,Metin; Türkiye’de ve Komşu Kültürlerde “Köse” Diye Bilinen
Oyunların Anlamı ve İşlevi, III. Milletlerarası Türk Folklor Kongresi Bildirileri, III.
cilt, Ank. 1987, Başbakanlık Basımevi, s. 11-27, Kültür Bakanlığı Yayınları.
AZERBAYCAN TÜRKÇESİNDEN TÜRKİYE TÜRKÇESİNE BÜYÜK
SÖZLÜK, İstanbul Beşir Kitabevi, VIII+838 s.
CHAMPBELL, Joseph; İlkel Mitoloji, Tanrının Maskeleri, Ankara 1992,
Feryal Matbaası, 527 s.
CAFEROĞLU, Ahmet; Azerbaycan Halk Edebiyatında “Sayacı” Türküsü,
Atsız Mecmua, Yıl 1, Sayı 9, 15 İkincikanun 1932, sayı 9, s. 228-230.
ÇAĞATAY, Prof. Dr. Neşet; Eski Türklerde Takvim, Anayurttan Atayurda
Türk Dünyası, sayı 7, s. 31-34.
ÇORUHLU, Yaşar; Türk Mitolojisinin Anahatları, İstanbul 2000, Yedigün
Mücellithanesi, 237 s.
ELÇİN, Şükrü; Anadolu Köy Orta Oyunları, Ankara 1977, Ayyıldız
Matbaası, 111 s. Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
GASTER, Theador H.; Thespis, İstanbul 2000, Kabalcı Yayınevi, 655 s.
HOOKE, Samuel Henry; Ortadoğu Mitolojisi, Çev: Alaeddin Şenel, Ankara
1995, 3. Baskı, İmge Kitabevi 224 s.
İVGİN, Hayrettin; Erbain’den Nevruz’a, Nevruz’dan Hıdrellez’e, Uluslar
Arası Nevruz Sempozyumu Bildirileri, Ankara 2000, TŞOF Plaka Matbaacılık
A.Ş., s. 63-69, Kültür Bakanlığı Yayınları.
KRAMER, Noah Samuel; Sümer Mitolojisi, İstanbul 1999, Kabalcı Yayınevi,
218 s.
ÖGEL, Prof. Dr. Bahaeddin; Türk Kültür Tarihine Giriş 6, Ankara 1991,
Başbakanlık Basımevi, 505 s., Kültür Bakanlığı Yayınları.
ÖGEL, Prof. Dr. Bahaeddin; Türk Mitolojisi 1. Cilt Ankara 1993, Türk
Tarih Kurumu Basımevi 644 s. 2. Cilt, Anakara 2002, Türk Tarih Kurumu
Basımevi 610 s.
ÖZHAN, Mevlüt; Kırşehir İli Dramatik Köy Seyirlik Oyunları, DTCF
Tiyatro Bölümü Bitirme Tezi (1976-77).
ÖZHAN, Mevlüt; Seyirlik Oyunlarda Ak-Kara Çatışması, Türk Folkloru
Araştırmaları 1995/1, Ankara 1985, s. 71-80, Kültür Bakanlığı Yayınları.
ÖZHAN, Mevlüt; Kadınlar Arasında Oynanan Dramatik Seyirlik Oyunlarda
İşlenen Konular, IV. Milletler Arası Türk Halk Kültürü Kongresi Bildirileri III. Cilt
Ankara 1992, Ofset Repromat Matbaası, s. 187-197.
ÖZHAN, Mevlüt; Anadolu’da Yeni Yıl Karşılamaları, Anadolu Folkloru, cilt
1, sayı 5, Nisan-Mayıs-Haziran 1990, s. 4-7.
ÖZMEN, Ahmet; Kars Yöresinde Nevruz Bayramı Bilge, Bahar 8, s. 5-9.
TÜRKÇE SÖZLÜK, 1-2 Geliştirilmiş 7 Baskı. Ankara 1983, Anakar
Üniversitesi Basımevi, 1354 s. Türk Dil Kurumu Yayınları.
TÜRKİYE’DE HALK AĞZINDAN DERLEME SÖZLÜĞÜ, 8. CİLT; Türk
Dil Kurumu Yayınları.
282
ÊÎÐÎÜËÓ Âß ÊÅ×ßË ÙßÌÇß
ôèë.å.í. Ìóõòàð ÊÀÇÛÌÎÜËÓ
Êîðîüëó âÿ Êå÷ÿë Ùÿìçÿ îáðàçëàðû ìöãàéèñÿ åäèëÿðêÿí îíëàð àðàñûíäàêû
ôÿðãëè úÿùÿòëÿðÿ äàùà ÷îõ äèããÿò éåòèðèëèá. ßäÿáèééàòøöíàñëàðûìûç Êîðîüëóíóí
Êå÷ÿë Ùÿìçÿ èëÿ ãàðøûëàøìàñûíû èíñàí ãöäðÿòèíèí èíñàí úûëûçëûüû âÿ ìèñêèíëèéè èëÿ
ãàðøûëàìàñû êèìè ìÿíàëàíäûðìàüà äàùà ÷îõ öñòöíëöê âåðèáëÿð. Áåëÿ ìÿíàëàíäûðìà
èñÿ, ùå÷ øöáùÿñèç, Êîðîüëóíó èäåàëëàøäûðìàã ìåéëèíäÿí èðÿëè ýÿëèá. ßëáÿòòÿ,
Êîðîüëóíóí õàëã ãÿùðÿìàíû êèìè èäåàëëàøäûðûëìàñûíäà áèð ãÿáàùÿò éîõäóð. Àììà
óíóòìàã îëìàç êè, êå÷ÿë äÿ ôîëêëîðóìóçóí ìÿøùóð ãÿùðÿìàíëàðûíäàí áèðèäèð âÿ
áó îáðàç ÿêñÿð ùàëëàðäà õàëã èäåàëûíûí äàøûéûúûñû ñÿâèééÿñèíÿ ãàëäûðûëûð. Îäóð êè,
õàëã ãÿùðÿìàíû Êîðîüëó èëÿ õàëã èäåàëûíûí áàøãà áèð äàøûéûúûñû îëàí êå÷ÿë àðàñûíäà
ôÿðãëè úÿùÿòëÿðäÿí áàøãà, îõøàð úÿùÿòëÿðèí äÿ àõòàðûëìàñû òàìàìèëÿ òÿáèèäèð.
Êîðîüëó âÿ êå÷ÿë îáðàçëàðûíû éàõûíëàøäûðàí úÿùÿòëÿðäÿí áèðè èýèäëèêäèð. Áÿëè,
èýèäëèê áÿçÿí êå÷ÿëèí äÿ ñÿúèééÿâè õöñóñèééÿòèíÿ ÷åâðèëèð. Ìÿñÿëÿí, «Ãûçûë öçöê»
(4, 44), «Ãûçûë ãî÷» (4, 49), «Êå÷ÿë Ìÿùÿììÿä» (5, 82) êèìè Àçÿðáàéúàí íàüûëëàðûíäà êå÷ÿëèí ãî÷àãëûüû ãÿùðÿìàíëûã äÿðÿúÿñèíÿ éöêñÿëèð. «Ùÿìçÿíèí Ãûðàòû àïàðìàñû», éÿíè «Êîðîüëóíóí Òîãàò ñÿôÿðè» ãîëóíäàêû Êå÷ÿë Ùÿìçÿíèí þçöíö äÿ ãîðõàã àäàì àäëàíäûðìàã ãåéðè-ìöìêöíäöð. Ãîðõàã àäàì ×ÿíëèáåëÿ éîëëàíûá
Êîðîüëóíóí àòûíû ãà÷ûðìàüà öðÿê åëÿéÿðäèìè? ßëáÿòòÿ, éîõ.
Êîðîüëó èëÿ êå÷ÿë îáðàçûíû éàõûíëàøäûðàí ÿí áàøëûúà úÿùÿòñÿ êÿëÿêáàçëûãäûð.
Êå÷ÿëèí ÿí ñÿúèééÿâè õöñóñèééÿòè ñàéûëàí êÿëÿêáàçëûã áèð õåéëè äÿðÿúÿäÿ Êîðîüëó
ö÷öí äÿ ñÿúèééÿâèäèð âÿ êÿëÿêáàçëûüû ãÿùðÿìàíëûãëà öçâè øÿêèëäÿ áèðëÿøäèðìÿñèíÿ
ýþðÿ Êîðîüëó äèýÿð äàñòàíëàðûìûçûí áàø ãÿùðÿìàíëàðûíäàí
ÿñàñëû øÿêèëäÿ
ôÿðãëÿíèð. Êîðîüëóíóí áèð åïîñ ãÿùðÿìàíû êèìè þçöíÿìÿõñóñëóüóíó öçÿ
÷ûõàðìàãäà õöñóñè ÿùÿìèééÿò äàøûäûüûíû íÿçÿðÿ àëàðàã, êÿëÿêáàçëûã ìÿñÿëÿñè
öçÿðèíäÿ ýåíèø äàéàíìàüû, Êîðîüëó-Êå÷ÿë Ùÿìçÿ ìöãàéèñÿñèíè ìÿùç ùÿìèí
ìÿñÿëÿ ÿòðàôûíäà àïàðìàüû äàùà âàúèá áèëèðèê.
Êÿëÿêáàçëûüûí ÿí ñÿúèééÿâè ýþñòÿðèúèñè ëèáàñ äÿéèøìÿê, þçöíö ýèçëÿäèá
úèëääÿí-úèëäÿ, äîíäàí-äîíà ýèðìÿêäèð. Þçöíö ýèçëÿäèá áàøãà äîíà ýèðìÿéèí ÿí
àðõàèê ìÿíàñû ãÿùðÿìàíûí äÿéèøèá î äöíéà ñàêèíëÿðèíèí ýþðêÿìèíÿ óéüóí áèð ýþðêÿì àëìàñû èíàìû èëÿ áàüëûäûð. Î äöíéà ñÿðùÿäèíÿ ÷àòàí ãÿùðÿìàí î äöíéàíûí
åéáÿúÿð ñàêèíëÿðèíèí ýþðêÿìèíè ãÿáóë åäèð êè, òÿùëöêÿäÿí ãîðóíà áèëñèí. Çàùèðè
ýþðöíöøöí, î úöìëÿäÿí ýåéèìèí ìàýèê ýöúöíÿ èíàì õàëã àðàñûíäà áó ýöí äÿ
éàøàìàãäàäûð. Ìÿñÿëÿí, áåëÿ áèð èíàì âàð êè, óøàüà êþùíÿ ïàð-ïàëòàð, úûð-úûíäûð
ýåéèíäèðñÿí, î, øÿðäÿí óçàã îëàð. ×öíêè úûð-úûíäûð ýåéäèðäèéèí óøàüû åéáÿúÿð øÿêëÿ
ñàëûá, îíó øÿð ãöââÿëÿðèí îõøàðûíà ÷åâèðèðñÿí. Áóíóíëà øÿð ãöââÿëÿð óøàüû þçöíöíêö ùåñàá åäèð âÿ îíà çÿðÿð òîõóíäóðìóð. Ïàëòàðûí, öìóìèééÿòëÿ, çàùèðè ýþðêÿìèí
áó úöð êèìëèê ýþñòÿðèúèñè îëìàñû ôîëêëîðäà ÷îõ ýåíèø éàéûëûá. Î äöíéàéà ìÿõñóñ
ãåéðè-àäè âàðëûãëàð êèìè, áó äöíéàíûí äà àäàìëàðû ôîëêëîð ìÿòíèíäÿ ãÿùðÿìàíû,
ùÿð øåéäÿí ãàáàã, ÿéèí-áàøûíà ýþðÿ òàíûéûðëàð. Ãûç, îüëàí ëèáàñû ýåéäèìè, ùÿð éåðäÿ
îüëàí êèìè ãàðøûëàíûð. Äÿðâèø ëèáàñû ýåéìèø àäàìûí ïàäøàù îüëó îëäóüóíó ùå÷ êèì
àüëûíà ýÿòèðìèð. Ãÿùðÿìàí, ÷îáàí ïàëòàðû ýåéúÿê ÷îáàí êèìè ãÿáóë åäèëèð. Áàøûíà
ãîéóí äÿðèñè êå÷èðÿí ãûçûë ñà÷ëû øàùçàäÿíè ùàìû êå÷ÿë êèìè òàíûìàüà áàøëàéûð.
Þçýÿ ëèáàñûíà áöðöíöá þç ýþðêÿìèíè ýèçëÿòìÿêëÿ ôîëêëîð ãÿùðÿìàíû î äöíéàéà
ìÿõñóñ âàðëûãëàðäàí ãîðóíäóüó êèìè, áó äöíéàäàêû äöøìÿíëÿðèíäÿí äÿ ãîðóíà
áèëèð. Äèããÿò éåòèðäèêäÿ àéäûí îëóð êè, ôîëêëîð ãÿùðÿìàíûíûí ñîíðàäàí áöðöíäöéö
ëèáàñëàð è÷ÿðèñèíäÿ êÿëÿêáàçëûüûí áèðáàøà ñèìâîëóíà ÷åâðèëÿí ëèáàñ äàùà ÷îõ
êå÷ÿëëèêäèð. «Êå÷ÿë» äåäèêäÿ èñòÿð-èñòÿìÿç ùÿð áèðèìèçèí òÿñÿââöðöíäÿ ùèéëÿýÿð
àäàì îáðàçû úàíëàíûð. Áóíóí ÿí áàøëûúà ñÿáÿáëÿðèíäÿí áèðè êå÷ÿë îáðàçûíûí
ýåíåçèñèíäÿ äèýÿð ìèôîëîæè îáðàçëàðëà éàíàøû, äåìîíèê âàðëûãëàðûí äà èøòèðàê
283
åòìÿñèäèð. Þç ìÿíøÿéèíè áàøãà ìèôîëîæè îáðàçëàðëà éàíàøû, ùÿì äÿ äåìîíèê
âàðëûãëàðäàí ýþòöðìÿñè ùèéëÿýÿðëèéè êå÷ÿëèí àéðûëìàç õöñóñèééÿòèíÿ ÷åâèðèð. Áó
õöñóñèééÿòè «Êîðîüëóíóí Òîãàò ñÿôÿðè»íäÿ äÿ àéäûí ýþðìÿê îëóð. Êîðîüëó èëÿ
ãàðøûëàøäûüû èëê åïèçîääà áîé-áóõóíóíà, ãîë-áèëÿéèíÿ, êÿë áóéíóçó êèìè «äåøÿðÿì
ùà, äåøÿðÿì» äåéÿí ãàðà áûüëàðûíà, òÿðëàí ýþçö êèìè îéóð-îéóð îéíàéàí ýþçëÿðèíÿ,
àäàìû âàùèìÿéÿ ñàëàí ãûëûíúûíà áàõàí êèìè Êå÷ÿë Ùÿìçÿ áàøà äöøöð êè,
ãàðøûñûíäàêû áàøãà áèðèñè éîõ, Êîðîüëóíóí þçöäöð. Äÿðùàë ùèéëÿ íèãàáûíû öçöíÿ
÷ÿêèð âÿ éàçûã àäàì äîíóíà ýèðèá, éàüëû äèëèíè èøÿ ñàëûð, áûëäûð-áûëäûð ýþç éàøû òþêöá,
Êîðîüëóíóí àéàãëàðûíà äöøöð. Îíóí ìÿðùÿìÿòèíè ãàçàíàíäàí, ñàããûçûíû îüóðëàéûá
×ÿíëèáåëÿ ãÿäÿì ãîéàíäàí ñîíðà Êå÷ÿë Ùÿìçÿ þçöíö ñîí äÿðÿúÿ öçöéîëà âÿ
çèðÿê áèð áóéðóã ãóëó êèìè ýþñòÿðèá, äÿëèëÿðèí âÿ õàíûìëàðûí äà àç-÷îõ ùþðìÿòèíè
ãàçàíà áèëèð. Þçöíö Êîðîüëóéà èëõû÷û êèìè òÿãäèì åäÿí âÿ èëõû÷û ðîëóíó ìÿùàðÿòëÿ
îéíàéûá Äöðàòû ãà÷ûðìàüà íàèë îëàí Êå÷ÿë Ùÿìçÿ ñþçöí ùÿðôè âÿ ìÿúàçè
ìÿíàñûíäà äÿéèðìàí÷û äîíóíà äà ýèðèá Êîðîüëóíó íþâáÿòè äÿôÿ àëäàäûð âÿ Ãûðàòû
ÿëÿ êå÷èðèð. Äîíäàí-äîíà ýèðÿí âÿ çàùèðÿí ÷èðêèí îëàí Êå÷ÿë Ùÿìçÿíè äàõèëÿí äÿ
÷èðêèí àäàì ùåñàá åòìÿê îëàðìû? ßëáÿòòÿ, éîõ. Ôîëêëîðóìóçäàêû ÿêñÿð êå÷ÿë
îáðàçëàðû êèìè Ùÿìçÿíèí äÿ åéáÿúÿð çàùèðè ýþðöíöøö âÿ úöâÿëëàüû äàâðàíûøû
àðõàñûíäà ìöñáÿò áèð äàõèëè ìÿçìóí ýèçëÿíäèéè äàíûëìàçäûð. Áèð êå÷ÿë ñóðÿòè êèìè
ìÿíøÿúÿ ìöÿééÿí ãÿäÿð äåìîíèê âàðëûãëàðëà áàüëû îëäóüóíäàí Ùÿìçÿíè òàì
ìöñáÿò îáðàç ùåñàá åòìÿñÿê äÿ, îíäàêû ìöñáÿò úÿùÿòëÿðè èíêàð åòìÿê ôèêðèíäÿí
óçàüûã. Ãûðàòûí öçÿíýèñèíè áàñûá, ãàëàíûí éîëëàðûíû íèøàí âåðèá, Òîãàòäà Êîðîüëóéà,
éÿíè õàëã èäåàëûíûí åïîñäàêû ÿñàñ äàøûéûúûñûíà þç åùòèðàìûíû áèëäèðìÿñè Êå÷ÿë
Ùÿìçÿ îáðàçûíûí ìöñáÿò äàõèëè ìÿçìóíóíóí áèð èôàäÿñèäèð.
Êîðîüëóíóí ùèéëÿýÿðëèéèíÿ ýÿëèíúÿ, ãåéä åäèëìÿëèäèð êè, ùÿðôè âÿ ìÿúàçè
ìÿíàäà ëèáàñ äÿéèøìÿê Êîðîüëóíóí òÿñàäöôè éîõ, äàñòàí áîéó ìöøàùèäÿ åäèëÿí
áèð úÿùÿòèäèð. Äàñòàíûí Â.Õóëóôëó íÿøðèíäÿ Êîðîüëó áåëÿ ñÿúèééÿëÿíäèðèëèð:
«Êîðîüëó èéèò, ãî÷àã… îëìàãëà áàðàáàð, ùÿì äÿ ÷îõ àüûëëû âÿ ôÿíäýèð áèð àäàì
èìèø. Ãûëûíú èëÿ èø àøìàéàí çàìàí ñþç èëÿ âÿ éà ïàëòàðëàðûíû äÿéèøèá, åë àøûüû
ñèôÿòèíÿ äöøìÿêëÿ âÿ ãåéðè úöð äîíëàðà ýèðìÿêëÿ ùÿìèøÿ ãàëèá ýÿëÿðìèø» (3, 22).
Â.Õóëóôëó íÿøðèíäÿ áó úöð õöñóñè ãåéä åäèëÿí ëèáàñ äÿéèøèá, ùèéëÿ èøëÿòìÿê
Êîðîüëóíó äèýÿð äàñòàíëàðûìûçäàêû áàø ãÿùðÿìàíëàðäàí ôÿðãëÿíäèðÿí áèð úÿùÿò
îëñà äà, áó úÿùÿòèí ùå÷ áèð åïîñ ÿíÿíÿñèíÿ ñþéêÿíìÿäèéèíè èääèà åòìÿê ôèêðèíäÿ
äåéèëèê. Éàäà ñàëûðûã êè, «Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä» åïîñóíäà – Áåéðÿéèí ÿñèðëèêäÿí
ãàéûòìàñûíûí òÿñâèðèíäÿ ìÿøùóð áèð ëèáàñ äÿéèøìÿ ÿùâàëàòû âàð. Ùÿìèí ÿùâàëàòäà
äà ëèáàñ êèìëèéèí áèð ýþñòÿðèúèñèäèð. Îí àëòû èë ÿñèðëèêäÿ ãàëûá ñèð-ñèôÿòúÿ äÿéèøÿí
Áåéðÿéè áàúûëàðû òàíûéà áèëìèðëÿð. Åëÿ êè Áåéðÿê îí àëòû èë ÿââÿëêè ïàëòàðûíû
ýåéìÿëè îëóð, îíäà áàúûëàð äóéóã äöøöðëÿð, íàìÿëóì àäàìûí Áåéðÿê îëäóüóíó
ýöìàí åòìÿéÿ áàøëàéûðëàð. Î ìÿãàìäà þçöíöí òàíûíìàñûíû èñòÿìÿäèéèíäÿí
Áåéðÿê îí àëòû èë ÿââÿëêè ïàëòàðûíû òÿçÿäÿí ñîéóíìàëû, äÿâÿ ÷óëóíóí îðòàñûíû äåøèá
áîéíóíà êå÷èðìÿëè âÿ ÿëèíÿ áèð ãîïóç àëûá äÿëè îçàí äîíóíà ýèðìÿëè îëóð.
Àüëàýÿëìÿç ùÿðÿêÿòëÿðÿ éîë âåðìÿñè, éÿíè ãàçàíëàðû áþéðö öñòÿ àøûðûá éåìÿéè
éåðÿ òþêìÿñè, çóðíà÷ûëàðû, íàüàðà÷ûëàðû òîéäàí ãîâìàñû, êèìèíè äþéöá, êèìèíèí äÿ
áàøûíû éàðìàñû Áåéðÿéèí «äÿëèëèé»èíÿ áèð ñöáóò îëóð. Áó úöð äÿëèëèê äîíóíà
ýèðìÿêëÿ Áåéðÿê àõûð êè, þç ìÿãñÿäèíÿ ÷àòûð: ãûçëàð, ýÿëèíëÿð îòóðàí ìÿúëèñÿ ýåäèá
ñåâýèëèñè Áàíó÷è÷ÿêëÿ êÿëìÿ êÿñÿ âÿ þçöíö îíà íèøàí âåðÿ áèëèð.
Þçöíöí òàíûíìàñûíû èñòÿìÿäèéè ìÿãàìëàðäà Êîðîüëóíóí äà ÿí ÷îõ àøûã
ëèáàñû ýåéäèéèíèí øàùèäè îëóðóã. Ãûðàòûí äàëûíúà Òîãàòà éîëëàíàðêÿí, åëÿúÿ äÿ
ßðçóðóì, Áàüäàä âÿ Ãàðñà ñÿôÿð åäÿðêÿí Êîðîüëó þçöíö ìÿùç àøûã êèìè ãÿëÿìÿ
âåðèð. Äàñòàíäà Êîðîüëóíóí ëèáàñ äÿéèøìÿéè ùå÷ äÿ àøûã ëèáàñû èëÿ áèòìèð. Òîãàò,
ßðçðóì, Áàüäàä âÿ Ãàðñ ñÿôÿðëÿðèíäÿ àøûã ïàëòàðûíäà ýþðäöéöìöç Êîðîüëóíó
Èñòàìáóë ñÿôÿðèíäÿ ÷àâóø ëèáàñûíäà, Íàõ÷ûâàí âÿ Òÿêÿ-Òöðêìàí ñÿôÿðëÿðèíäÿ
÷îäàð ëèáàñûíäà, «Äöðàòûí èòìÿñè» ãîëóíäà èëõû÷û ëèáàñûíäà, «Êîðîüëó èëÿ Áîëó áÿé»
ãîëóíäà ãîðóã÷ó ëèáàñûíäà, Ïàðèñ íöñõÿñèíäÿêè Ãàðñ ñÿôÿðèíäÿ ôàë÷û ëèáàñûíäà
ýþðöðöê. Äàñòàíûí Â.Õóëóôëó íÿøðèíäÿ Êîðîüëóíóí ùÿòòà äèëÿí÷è ëèáàñû äà
284
ýåéäèéèíÿ èøàðÿ åäèëèð. Àøûã, ÷àâóø, ÷îäàð, ôàë÷û, èëõû÷û, ãîðóã÷ó… ëèáàñëàðûíäà
Êîðîüëóíó òàíûìàã ÷îõ ÷ÿòèíäèð. Òàíûíàíäà äà («Êîðîüëó èëÿ Áîëó áÿé» ãîëóíäàêû
êèìè) Êîðîüëó îëäóüóíó îíóí áîéíóíà ãîéìàã ìöøêöë ìÿñÿëÿäèð: ÿí àüûð
èøýÿíúÿëÿð Êîðîüëóíó ñûíäûðà áèëìèð âÿ î, êåôèíè ïîçìàäàí «ùå÷ áåëÿ äÿ Êîðîüëó
îëàð?» (1, 206) äåéèá êèì îëäóüóíó äàíûð âÿ äöøìÿíè ÷ûõûëìàç âÿçèééÿòÿ ñàëûð.
Ëèáàñ äÿéèøìÿ åïîñäà î ãÿäÿð ýåíèø éåð òóòóð êè, áó úÿùÿò Êîðîüëó èëÿ éàíàøû,
îíóí äÿëèëÿðèíäÿ âÿ áàøãà äîñòëàðûíäà äà ìöøàùèäÿ îëóíóð. «Ìÿùáóá õàíûìûí
×ÿíëèáåëÿ ýÿëìÿéè»íäÿ Áÿëëè ßùìÿä àøûã ëèáàñû, «Êîðîüëóíóí ßðçóðóì
ñÿôÿðè»íäÿ Òåëëè õàíûì ïÿùëÿâàí ëèáàñû, «Ìÿðúàí õàíûìûí ×ÿíëèáåëÿ ýÿëìÿéè»íäÿ
Êîðîüëóíóí äÿëèëÿðèíè äàðäàí õèëàñ åòìÿê èñòÿéÿí Êàíêàíîüëó äèëÿí÷è ëèáàñû
ýåéèíèð. Ìàðàãëûäûð êè, äàñòàíäà Êîðîüëóíóí áöòþâëöêäÿ ãîøóíóíóí ëèáàñ
äÿéèøäèðèá äîíäàí-äîíà ýèðìÿñè ôàêòû èëÿ äÿ ãàðøûëàøûðûã. Äöøìÿí öçÿðèíÿ éöðöø
åäÿí Êîðîüëó ãîøóíó áÿçÿí éàðàã-éàñàã öñòöíäÿí àäè ïàëòàð ýåéèð êè, äöøìÿí îíó
òàíûéà áèëìÿñèí (2, 128).
Òÿùëöêÿ ìÿãàìûíäà äîíäàí-äîíà ýèðìÿê Ãûðàòà äà ìÿõñóñ áèð õöñóñèééÿòäèð âÿ áóðàäà òÿÿúúöáëö áèð øåé éîõäóð. Ìÿëóì ìÿñÿëÿäèð êè, î äöíéà ñÿðùÿäèíÿ
÷àòàíäà, éàõóä ñîñèàë äöøìÿíèí ìÿñêÿíèíÿ ãÿäÿì ãîéàíäà ãÿùðÿìàíûí þçö èëÿ
áÿðàáÿð àòûíûí äà çàùèðè ýþðêÿìèíèí äÿéèøìÿñè öìóìòöðê ôîêëîðóíóí ÿíÿíÿâè
ìîòèâëÿðèíäÿíäèð. «Àêáè» àäëû àëòàé íàüûëûíäà, «Êàí-Øåíòåé» àäëû ãàçàõ íàüûëûíäà
òÿùëöêÿëè ìÿêàíà ÷àòàí ãÿùðÿìàíûí þçö êå÷ÿëÿ ÷åâðèëäèéè êèìè, îíóí àòû äà
åéáÿúÿð áèð äàé÷àéà ÷åâðèëèð (9, 269, 278). Êîðîüëó èëÿ áÿðàáÿð Ãûðàòûí äà ýþðêÿìúÿ äÿéèøìÿñè ôàêòû äàñòàíûí Àõûñãà òöðêëÿðèíäÿí òîïëàíàí âÿ Â.Õóëóôëó íÿøðèíÿ
äàõèë åäèëÿí áèð ãîëóíäà áåëÿ òÿñâèð åäèëèð: «Ýÿëèí õÿáÿðè íåðäÿí âåðÿéèì-Êîðîüëóíóí âÿ àòûíûí ùöíÿðëÿðèíäÿí. Êîðîüëó áÿçè çàìàíëàðäà ×àìëûáåëäÿí ãàëõûá òÿáäèëèëèáàñ èëÿ ñèéàùÿòÿ ýåäÿðìèø âÿ áó ñèéàùÿò çàìàíûíäà áÿçè éåðëÿðäÿ êÿíäèñè äèëÿí÷è
ëèáàñûíà, äèëÿí÷è ãèéàôÿñèíÿ ýèðÿðìèø. Àòû äà ùàìàí ãóëàã òþêöá äèëÿí÷è àòû êèìè
îëóðìóø» (3, 132). Éàä áèð éåðÿ ãÿäÿì ãîéàðêÿí Ãûðàòûí þç ýþðêÿìèíè äÿéèøìÿñè,
òåç-òåç òÿêðàð îëóíàí áèð ÿëàìÿò êèìè, äàñòàíûí Ïàðèñ íöñõÿñèíäÿ äÿ ãåéäÿ àëûíûá.
Ùÿìèí íöñõÿíèí äþðäöíúö ìÿúëèñèíäÿ äåéèëèð: «Ãûðàòûí áèð õàñèééÿòè âàð èäè. Áèð
øÿùÿðÿ, éàõóä áèð êÿíäÿ ÷àòàíäà ãóëàãëàðûíû åøøÿê ãóëàüû êèìè ñàëëàéàð, òöêëÿðèíè
öðïÿøäèðèá ãóéðóüóíó éåëëÿéÿðäè» (2, 51). Ãûðàòûí éàä éåðäÿ þç úèëäèíè äÿéèøìÿñè
äàñòàíûí ÿñàñ íÿøðè ñàéûëàí Ì.Ù.Òÿùìàñèá íÿøðèíäÿ äÿ ãîðóíóá ñàõëàíûëûá. Áó
íÿøðèí «Äóðíà òåëè» ãîëóíäà äöøìÿí ÿëèíÿ êå÷ÿí Ãûðàò ãóëàãëàðûíû ñàëëàéûá, ãóéðóüóíó ãûñûá, ýþçöíöí áèðèíè éóìóá, àõñàéà-àõñàéà éåðèéèá þçöíö òàíûíìàç øÿêëÿ
ñàëûð âÿ îíó øèëõîð éàáû áèëèá àäè áèð ãîðóã÷óéà âåðèðëÿð (1, 97). «Ùÿìçÿíèí Ãûðàòû
àïàðìàñû» ãîëóíäà Ãûðàòûí þçöíö äÿëèëèéÿ âóðìàñûíûí äà àðõàñûíäà, áèçúÿ, áèð ùèéëÿýÿðëèê ìÿçìóíó ýèçëÿíèð. Äàñòàí÷û áó éåðäÿ Ãûðàòûí þçöíö àõñàãëûüà âóðóá
øèëõîð éàáû êèìè ýþñòÿðìÿñèíäÿí äàíûøà áèëìÿçäè. Îíà ýþðÿ êè, Ãûðàòûí Ãûðàò
îëäóüó Ùàñàí ïàøàéà àðòûã áÿëëè èäè. Àøûã ëèáàñûíäà Òîãàòà ýÿëìèø Êîðîüëóíó
Ùàñàí Ïàøàíûí òþâëÿñèíÿ ñàëûíìûø Ãûðàòëà ýþðöøäöðìÿê ö÷öí äàñòàí÷ûéà òàìàì
áàøãà ñöæåò âàðèàíòû ëàçûì èäè. Áåëÿ áèð ñöæåò âàðèàíòû ìÿùç Ãûðàòûí äÿëèëèê åòìÿñè
âÿ áó äÿëèëèéÿ ñàçëà, ñþçëÿ ÷àðÿ ãûëàúàã àøûã-Êîðîüëóíóí Ãûðàò ñàõëàíàí éåðÿ
àïàðûëìàñû îëà áèëÿðäè. Áåéðÿê þçöíö äÿëèëèéÿ âóðóá Áàíó÷è÷ÿéèí ìÿúëèñèíÿ âàðà
áèëäèéè êèìè, Ãûðàò äà äÿëèëèê åòìÿêëÿ Êîðîüëóíóí àøûã ëèáàñûíäà îíóí éàíûíà
áóðàõûëìàñûíà áèð øÿðàèò éàðàòìûø îëóð.
Êîðîüëóíóí, Ãûðàòûí, äÿëèëÿðèí, î úöìëÿäÿí õàíûìëàðûí ýþðêÿìäÿí-ýþðêÿìÿ
äöøìÿñè ÷îõ ñÿúèééÿâè îëñà äà, åïîñäà ùèéëÿýÿðëèê ëèáàñ äÿéèøìÿ åïèçîäëàðû èëÿ
ìÿùäóäëàøìûð. Áàùàäûðëûã ëèáàñûíäà äà Êîðîüëóíóí áÿçÿí ôÿíä-ôåëÿ ÿë àòäûüûíûí
øàùèäè îëóðóã. Êîðîüëó çîð èøëÿòìÿäÿí äöøìÿíè ìÿüëóá åòìÿéèí, éàõóä äöøìÿí
ãóðüóñóíäàí ãóðòàðìàüûí úöðáÿúöð éîëóíó áèëèð. Îíóí ôÿíä-ôåë ñàùèáè îëìàñûíäàí
äàñòàíäà äîñò äà äàíûøûð, äöøìÿí äÿ. Êîðîüëóíóí éàõûí äîñòó Àøûã Úöíóí
Êîðîüëóíó Ìÿùáóá õàíûìà áåëÿ íèøàí âåðèð:
Áèëìÿê îëìàç îíóí ìèí-ìèí ôåëèíè,
Íàìÿðä ãîéà áèëìÿç éåðÿ áåëèíè.
285
Áèð äÿôÿ øåøïÿðÿ àòñà ÿëèíè
Äöøìÿíèí èçèíè ñèëÿð Êîðîüëó (1, 147).
Àøûã Úöíóíóí íÿçÿðèíäÿ Êîðîüëóíóí áàø à÷ûëìàéàí ùèéëÿ èøëÿòìÿñè ùå÷ äÿ
ãûëûíú ÷àëûá, øåøïÿð àòìàñûíäàí ýåðè ãàëìûð. Áèð âàõòëàð ×ÿíëèáåëäÿ éàøàéûá,
ñîíðàëàð ùàíñû ñÿáÿáäÿíñÿ Êîðîüëóíóí äöøìÿíèíÿ ÷åâðèëÿí Ìåùòÿð Ìóðòóç äà
«Êîðîüëóíóí ôÿíä-ôåëèíäÿí áàø à÷ìàã îëìàç» (1, 204) äåéèá, Áîëó áÿéÿ åùòèéàòëû
îëìàüû ìÿñëÿùÿò ýþðöð. Èø áóðàñûíäàäûð êè, Êîðîüëó ×ÿíëèáåëäÿ îòóðà-îòóðà ùÿð
éåðäÿí õÿáÿð òóòà, ùàðàäà, êèìëÿðèí îíà ãàðøû ãóðüó ãóðìàüûíäàí àýàù îëà áèëèð.
Õîòêàð éàíûíäà ×ÿíëèáåëÿ éöðöø ïëàíû úûçûëàíäà Ùàñàí ïàøàíûí ñþçëÿðèíäÿí àéäûí
îëóð êè, Êîðîüëóíóí ÷îõëó àäàìëàðû âàð, îíëàð áþéöê-áþéöê ìÿúëèñëÿðÿ ýèðèá,
ñþùáÿòëÿðÿ ãóëàã àñûð, åøèòäèêëÿðèíè Êîðîüëóéà õÿáÿð âåðèðëÿð. Ùàñàí ïàøà áó
ñþçëÿðè äåéÿðêÿí êîíêðåò îëàðàã êèìëÿðè, Êîðîüëóíóí ùàíñû àäàìëàðûíû íÿçÿðäÿ
òóòóð? Ìÿëóì äåéèë. Àììà îðàñû éàõøû ìÿëóìäóð êè, äàñòàíûí áèð íå÷ÿ éåðèíäÿ
Àøûã Úöíóíóí Êîðîüëóéà õÿáÿðëÿð ÷àòäûðìàñûíäàí áÿùñ åäèëèð. «Äóðíà òåëè»íäÿí
áÿëëè îëóð êè, Êîðîüëóéà ÿí âàúèá õÿáÿðëÿðè ÷àòäûðàíëàðäàí áèðè äÿ Õîúà ßçèçäèð.
Èñòÿð Àøûã Úöíóíäàí, èñòÿð Õîúà ßçèçäÿí, èñòÿðñÿ äÿ äèýÿð àäàìëàðäàí àëäûüû
õÿáÿðëÿð ùåñàáûíà ùÿð ýèçëè òÿäáèðäÿí ùàëè îëàí Êîðîüëó ãûëûíú âÿ ôÿíä-ôåë éîëó èëÿ
ÿí ÷ÿòèí èøëÿðèí þùäÿñèíäÿí ýÿëÿ áèëèð.
Êîðîüëóíóí ùèéëÿýÿðëèéèíäÿí äàíûøàðêÿí äèããÿò éåòèðèëìÿëè ìÿñÿëÿëÿðäÿí
áèðè ìåéäàíäàí ãà÷ìàüà Êîðîüëóíóí ìöíàñèáÿòèíè àéäûíëàøäûðìàãäûð. Õàëã
àðàñûíäà èýèäëèê áàðÿäÿ çàðàôàòéàíà èøëÿíÿí áèð ñþç âàð: «Êîðîüëó äåìèøêÿí, èýèäëèê
îíäóð, äîããóçó ãà÷ìàãäûð, áèðè ýþçÿ ýþðöíìÿìÿê». Ùàìûéà ìÿëóì îëàí áó
äåéèì Ì.Ù.Òÿùìàñèá íÿøðèíäÿ Êîðîüëóíóí ãîðõàã äöøìÿíÿ àèä åòäèéè áèð äåéèì
êèìè âåðèëèá. Ãîðõàã äöøìÿíèí éîõ, Êîðîüëóíóí ìÿùç þçöíöí ùÿðäÿí ãà÷ìàüû
ìÿãáóë ñàéìàñû ôàêòûíà èñÿ Ì.Ù.Òÿùìàñèá íÿøðèíäÿêè áÿçè øåðëÿðäÿ ðàñò ýÿëèðèê.
Äÿìèð÷èîüëóíó ßðçðóìà éîëà ñàëàðêÿí Êîðîüëó îíà áåëÿ ìÿñëÿùÿò âåðèð:
ßðçðóìóí áàçàðûíà âàðàíäà
Ìÿãàìäà äöøìÿíè àòìàüûí ýÿðÿê.
Ýþðäöí êè, ìÿòëÿáèí áàøà âàðìàäû,
ßðÿá àò éàëûíà éàòìàüûí ýÿðÿê (1, 56).
Äåìÿëè, Êîðîüëó ãà÷ìàüû èýèä ö÷öí àð áèëìèð. Àììà áó ãà÷ìàã àðàäàí
÷ûõûá ñàäÿúÿ úàí ãóðòàðìàã êèìè éîõ, äöøìÿíëÿ âóðóøìàüûí áèð ôÿíäè êèìè áàøà
äöøöëìÿëèäèð. Áó ôèêðè òÿñäèã åäÿí áèð ôàêòëà éåíÿ Ì.Ù.Òÿùìàñèá íÿøðèíäÿêè
ãîøìàëàðûí áèðèíäÿ ãàðøûëàøûðûã:
Ìÿðä èýèäëÿð áèð-áèðèíÿ äàëäàäû,
×óüóëëàð þëìÿéèá, ñàüû-ñîëäàäû.
Ìÿðä ìåéäàíäàí ãà÷ìàç, ãà÷ñà àëäàäû,
Ãîâüà ýöíö ùà÷àã îëàð, ñóëòàíûì! (1, 90).
Êîðîüëó áó ôèêèðäÿäèð êè, ìÿðäèí ìåéäàíäàí ãà÷ìàñû ìÿùç äöøìÿíè
àëäàòìàã ö÷öíäöð. Òÿñàäöôè äåéèë êè, «Êîðîüëó» äàñòàíûíäàêû áó ôèêèð Ì.Ãûï÷àãëà
áèðýÿ «Òöðê ñàâàø ñÿíÿòè» àäëû êèòàá éàçûá ÷àï åòäèðìèø ß.ßñýÿðèí äÿ äèããÿòèíè
úÿëá åäèá. Êîðîüëóíóí íÿçÿðäÿ òóòäóüó ãà÷ìàã òèïèíè ôîëêëîðøöíàñ ùàãëû îëàðàã
òöðê ñàâàø ñÿíÿòèíèí ùöúóì âÿ ýåðèéÿ ÷ÿêèëìÿ òàêòèêàñûíûí òÿðêèá ùèññÿñè
àäëàíäûðûá (7, 135). Ìåéäàíäàí ãà÷ìàüûí áèð ôÿíä-ôåë îëäóüóíó èýèäëèêëÿ áàüëû
ìÿøùóð Êîðîüëó äåéèìèíèí áàøãà âàðèàíòëàðû äà òÿñäèã åäèð. Ïàðèñ íöñõÿñèíäÿ
ùÿìèí äåéèì áó âàðèàíòäàäûð: «Èýèäëèê àëòûäû, áåøè ùèéëÿäè, áèðè èñÿ çîð» (2, 26).
Äåéèìèí Êîðîüëó äèëèíäÿí, îíóí þç ôèêðè êèìè âåðèëÿí áó âàðèàíòû áèð äàùà ýþñòÿðèð
êè, ìåéäàíäàí ãà÷ìàã Êîðîüëóäàí þòðö ùèéëÿ èøëÿòìÿéèí áèð öñóëóäóð.
Ñ.ßëèçàäÿíèí òàïûá öçÿ ÷ûõàðäûüû «Îüóçíàìÿ» òîïëóñóíäà ðàñò ýÿëäèéèìèç
áÿçè àòàëàð ñþçëÿðè äÿ èýèäëèê áàðÿäÿêè ìÿøùóð Êîðîüëó äåéèìè èëÿ éàõûíäàí
ñÿñëÿøèð. Áó ýöí äèëëÿð ÿçáÿðè îëàí «ýþçÿëëèê îíäóð, äîããóçó äîíäóð» àòàëàð ñþçö
«Îüóçíàìÿ»äÿ «ÿð îíäóð, òîãóçû òîíäóð» (10, 55) øÿêëèíäÿäèð. Áó íöìóíÿäÿ
«ÿð»èí ÿðëèê-èýèäëèê ìÿíàñûíäà èøëÿíäèéè øöáùÿ äîüóðìàäûüû êèìè, «òîí»óí äà
éàðàã-éàñàãäàí äàùà ÷îõ ìÿúàçè ìÿíàäà äîí, éÿíè ùèéëÿ ìÿíàñûíäà èøëÿíäèéè äÿ
286
ùå÷ áèð øöáùÿ äîüóðìóð. Áóíó «Îüóçíàìÿ»äÿ – «ÿð îíäóð, òîãóçû òîíäóð»
íöìóíÿñèíèí éàíûíäàúà âåðèëÿí íþâáÿòè àòàëàð ñþçö äÿ à÷ûã-àéäûí ýþñòÿðèð. Ùÿìèí
íþâáÿòè àòàëàð ñþçö áåëÿäèð: «ßðëèê îí, òîãóçû ùèéëÿäèð» (10, 55). Ùàíñûñà áàøãà
ìÿíáÿäÿí XVI ÿñðèí ñîíó, XVII ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ êþ÷öðöëìÿñè ýöìàí îëóíàí
«Îüóçíàìÿ»äÿ ãàðøûëàøäûüûìûç áó úöð àòàëàð ñþçëÿðè Êîðîüëó ùèéëÿýÿðëèéèíèí, áèð
àç äà êîíêðåò äåñÿê, Êîðîüëóíóí ãà÷ìàüà ôÿíä êèìè áàõìàñûíûí õàëã
òÿôÿêêöðöíäÿí ñöçöëöá ýÿëäèéèíèí òóòàðëû áèð ýþñòÿðèúèñèäèð.
Êîðîüëóíóí êÿëÿêáàçëûüû èëÿ áàüëû ôàêòëàðû þòÿðè äÿ îëñà õàòûðëàòäûãäàí ñîíðà
ãàðøûéà òÿáèè áèð ñóàë ÷ûõûð: ãûëûíú ÷àëìàã êèìè, ôÿíä-ôåë èøëÿòìÿêäÿ äÿ áþéöê
ùöíÿð ñàùèáèäèðñÿ, îíäà Êîðîüëó êÿëÿêáàçëûãäà Êå÷ÿë Ùÿìçÿéÿ íèéÿ öñòöí ýÿëÿ
áèëìèð? Áó ñóàëà äîüðó-äöðöñò úàâàá âåðìÿê ö÷öí Êîðîüëóíóí êèìëÿðÿ ãàðøû
âóðóøäóüóíóí, êèìëÿðè þçöíÿ äöøìÿí áèëäèéèíèí ôÿðãèíÿ âàðìàã ëàçûìäûð. Íÿçÿðÿ
àëìàã ëàçûìäûð êè, Êîðîüëóíóí äàâàñû íàìÿðäëÿðëÿ, àðõàäàí çÿðáÿ âóðàíëàðëàäûð.
Íàìÿðäëÿðÿ ãàðøû ùèéëÿ èøëÿòìÿéèí óñòàñû îëàí (ìÿñÿëÿí, Ùàñàí ïàøà éàíûíäà àøûã
ðîëóíó áþéöê ìÿùàðÿòëÿ îéíàéàí) Êîðîüëó ìÿðä àäàì ñàéäûãëàðûíû àëäàäà áèëìèð,
éàõóä àëäàòìàã èñòÿìèð. Åéâàçû ýÿòèðìÿê ö÷öí ÷îäàð ñèôÿòèíäÿ Òÿêÿ-Òöðêìàíà
ýåäÿðêÿí Êîðîüëóíóí ùÿðÿêÿòëÿðè, áàøãà âàõòëàðäàêû ùÿðÿêÿòëÿðèíäÿí ôÿðãëè
îëàðàã, îíóí ëèáàñû èëÿ äöç ýÿëìèð. Åéâàçûí àòàñû èëÿ ãîéóí àëûø-âåðèøèíäÿ Êîðîüëó
àëäûüû ùÿð ãîéóíà ãèéìÿòèíäÿí ãàò-ãàò àðòûã ïóë ñàéûð. Êîðîüëóíóí äàâðàíûøûíûí
÷îäàð äàâðàíûøû îëìàäûüûíû Åéâàç äÿðùàë áàøà äöøöð âÿ äåéèð:
Áåø-áåø âåðÿð, îí áåø-îí áåø áàüûøëàð,
Áó ãûëûãäà ÷îäàð îëìàç, ùàé îëìàç (1, 82).
Îüóëëóüà ýþòöðìÿê èñòÿäèéè Åéâàç éàíûíäà ùèéëÿýÿðëèéè àõûðà ÷àòäûðà áèëìÿéèá, þçöíö áöðóçÿ âåðÿí Êîðîüëó Êå÷ÿë Ùÿìçÿíè èëê äÿôÿ ýþðÿíäÿ äÿ äÿëèëÿðèí,
õàíûìëàðûí íàðàçûëûüûíà áàõìàéàðàã, êå÷ÿë áàðÿäÿ ãÿòèééÿí áÿäýöìàí îëìóð.
Êå÷ÿë Ùÿìçÿíèí Òîãàòäàêû äàâðàíûøû þç ýöìàíûíäà Êîðîüëóíóí éàíûëìàäûüûíû
ýþñòÿðèð. Ì.Ù.Òÿùìàñèá íÿøðèíäÿ Êå÷ÿë Ùÿìçÿ Ãûðàòûí öçÿíýèñèíè áàñìàãëà, ãàëàíûí éîëëàðûíû íèøàí âåðìÿêëÿ Êîðîüëóéà þç ùþðìÿò âÿ åùòèðàìûíû áèëäèðèðñÿ, äàñòàíûí Ïàðèñ íöñõÿñèíäÿ Êå÷ÿë Ùÿìçÿíèí àòñûç âÿ ñèëàùñûç Êîðîüëóéà Ãûðàòû ãàéòàðìàñû âÿ ÿëàâÿ îëàðàã îíà èêè ãûëûíú âåðìÿñè ôàêòûíà ðàñò ýÿëèðèê (2, 91). Áó êèìè
ôàêòëàð Êå÷ÿë Ùÿìçÿíèí ùå÷ äÿ íàìÿðä àäàì îëìàìàñû ãÿíàÿòèíè äîüóðóð âÿ
Êîðîüëóíóí êÿëÿêáàçëûãäà Êå÷ÿë Ùÿìçÿéÿ óäóçìàñûíûí ñÿáÿáëÿðèíäÿí áèðèíè
àéäûíëàøäûðûð. Àéäûí îëóð êè, Êå÷ÿë Ùÿìçÿíè ìÿðä àäàì áèëäèéèíÿ ýþðÿ Êîðîüëó
åùòèéàòû ÿëäÿí âåðèð âÿ áóðàõûëàí ñÿùâè äöçÿëòìÿê Ùÿìçÿíèí êþìÿéè èëÿ éàëíûç
Òîãàòäà ìöìêöí îëóð.
Êîðîüëóíóí êÿëÿêáàçëûãäà Êå÷ÿë Ùÿìçÿéÿ óäóçìàñûíû ìèôîëîýèéà âÿ
ôîëêëîðäà ýåíèø éåð òóòàí ÿêèç ãàðäàøëàð ìîòèâè áàõûìûíäàí äà èçàù åòìÿê îëàð.
Ìÿëóìäóð êè, ìÿäÿíè ãÿùðÿìàí òÿê îëäóãäà î, þçöíäÿ úèääèëèêëÿ éàíàøû èðîíèê
îáðàçëàðà ìÿõñóñ úÿùÿòëÿðè äÿ áèðëÿøäèðèð. Ìÿäÿíè ãÿùðÿìàí áèð éîõ, èêè íÿôÿðäÿí,
éàõóä èêè ãàðäàøäàí èáàðÿò îëäóãäà èñÿ îíëàðûí áèðè úèääè, èêèíúèñè èñÿ èðîíèê îáðàç
ñÿúèééÿñè äàøûéûð. Éóíàí ìèôîëîýèéàñûíäà Ïðîìåòåé âÿ Åïèìåòåé, òöðê
ìèôîëîýèéàñûíäà Öëýåí âÿ Åðëèê ìÿäÿíè ãÿùðÿìàíëàðûí ãàðøûëûãëû ÿëàãÿäÿ îëàí
úèääè âÿ èðîíèê éþíëö èêè íÿôÿðäÿí èáàðÿò îëìàñûíà ñÿúèééÿâè íöìóíÿ ñàéûëà áèëÿð.
«Êîðîüëó» åïîñó âÿ áèð ñûðà ìèôîëîæè ðÿâàéÿòëÿð Êîðîüëóíóí äà èëêèí ÿúäàä,
ìÿäÿíè ãÿùðÿìàí îëìàñûíäàí õÿáÿð âåðèð. Òÿñàäöôè äåéèë êè, À.Àúàëîâóí òÿðòèá
åòäèéè «Àçÿðáàéúàí ìèôîëîæè ìÿíòëÿðè» êèòàáûíäà Êîðîüëó èëÿ áàüëû ðÿâàéÿòëÿð
«Èëêèí ÿúäàäëàð. Ìÿäÿíè ãÿùðÿìàíëàð» áàøëûüû àëòûíäà âåðèëèá (6, 49). Ùÿìèí
áàøëûã àëòûíäà âåðèëÿí ìèôîëîæè ðÿâàéÿòëÿðäÿ, åëÿúÿ äÿ äàñòàíûí þçöíäÿ Êîðîüëóäàí
ãàðäàøñûç áèð ãÿùðÿìàí êèìè ñþùáÿò à÷ûëûð. Ãàðäàøñûç ìÿäÿíè ãÿùðÿìàí îëàí
Êîðîüëóäà úèääè âÿ èðîíèê îáðàçëàðà ìÿõñóñ úÿùÿòëÿð âÿùäÿò òÿøêèë åäèð. Áóíóíëà
éàíàøû, åïîñóí áÿçè ÿùâàëàòëàðûíäà ÿêèç ãàðäàøëàð ìîòèâèíèí äÿ ÿëàìÿòëÿðè íÿçÿðÿ
÷àðïûð. Áèçúÿ, Êîðîüëó – Êå÷ÿë Ùÿìçÿ ãàðøûëàøìàñû áåëÿ ÿùâàëàòëàðäàí áèðèäèð. Ðóñ
ôîëêëîðøöíàñû Å.Ì.Ìåëåòèíñêè Õîúà Íÿñðÿääèíè èðîíèê ìÿäÿíè ãÿùðÿìàíëàð
ñûðàñûíà äàõèë åòäèéè êèìè (8, 10) áèç äÿ Õîúà Íÿñðÿääèíèí îõøàðû îëàí êå÷ÿëè
287
ìÿäÿíè ãÿùðÿìàí ñàéûð, Êîðîüëó – Êå÷ÿë Ùÿìçÿ ìöíàñèáÿòëÿðèíäÿ úèääè âÿ
èðîíèê ìÿäÿíè ãÿùðÿìàíëàðûí ãàðøûëûãëû ÿëàãÿñèíèí èçëÿðèíè ýþðöðöê. Ìèô
ïîåòèêàñûíà ýþðÿ, èðîíèê ìÿäÿíè ãÿùðÿìàí êÿëÿêáàçëûüû èëÿ éàëíûç áàøãàñûíû éîõ,
ùÿì äÿ þç ãàðäàøûíû àëäàäûð. Ìÿñÿëÿéÿ áó áàõûìäàí éàíàøûá, Êå÷ÿë Ùÿìçÿíèí
Êîðîüëóíó àëäàòìàñûíû ãàðäàøûí ãàðäàøû àëäàòìàñû ùåñàá åäèðèê.
ßäÿáèééàò
1. Êîðîüëó. ×àïà ùàçûðëàéàíû Ì.Ù.Òÿùìàñèá. Á – Ýÿíúëèê – 1982.
2. Êîðîüëó. Ïàðèñ íöñõÿñè. Á – Îçàí – 1997.
3. Êîðîüëó. Â.Õóëóôëó íÿøðè. Á – Åëì – 1999.
4. Àçÿðáàéúàí íàüûëëàðû. 5 úèëääÿ, 4-úö úèëä. Á – Åëì – 1963.
5. Àçÿðáàéúàí íàüûëëàðû. 5 úèëääÿ, 5-úè úèëä. Á – Åëì – 1964.
6. Àçÿðáàéúàí ìèôîëîæè ìÿòíëÿðè. Òÿðòèá åäÿíè À.Àúàëîâ. Á - Åëì-1988.
7. ßñýÿð ß. Ãûï÷àã Ì. Òöðê ñàâàø ñÿíÿòè. Á – Éàçû÷û – 1996.
8. Мелетинский Е.М. Герой волшебной сказки. М – Из-во Восточной
Литературы – 1958.
9. Жирмунский В.М. Тюркский героический эпос. М – Наука – 1974.
10. Îüóçíàìÿ. ×àïà ùàçûðëàéàíû Ñ.ßëèçàäÿ. Á – Éàçû÷û-1987.
288
1929 TARİHLİ KÜÇÜK BİR YAZMA:
AZERBAYCAN BAYATILARI
M. Sabri Koz
(Türkiye)
Anadolu ve Azerbaycan Türk halk edebiyatının ortak şiir türlerinden
biri de Anadolu’da “mânî”, Azerbaycan’da “bayatı” adı verilen şiirciklerdir.
Mânî ve bayatılar manzum yapıları bakımından en sağlam halk edebiyatı
türlerindendir. Ölçü ve kafiye bakımından müdahale kabul etmeyen, olsa
bile bunu hemen belli eden mânî / bayatı yaygın oldukları coğrafyanın kimi
özelliklerini de taşırlar. Anadolu sahasında yaygın olan mânîler sevgiyle,
aşkla, özlemle, acıyla ve sitemle ilgili mısralarla doludur. Halk düşüncesinin
özü ve halk yaşayışının denemelerle kalıplaşmış davranış ve değerlendirme biçimleri bu küçük manzumelirin mısralarına sinmiş bulunmaktadır.
Türkiye’de mânîlerin, Azerbaycan’da bayatıların kitap halinde ilk
yayımlanmalarının tarihi, birçok konuda olduğu gibi bu konuda da birbirine
çok yakındır. Türkiye’de ilk mânî kitabı, daha çok İstanbul külhanbeyi ve
tulumbacı muhitleriyle semâî kahvelerinde yaratılıp kendine özgü bir
makamla okunan ayaklı ve cinaslı mânîlerin derlendiği, derleyeni belirsiz
ve üzerinde basıldığı yer ve tarih yazılı olmayan Mecmuâ-yı Mânîyât202 bir
yana bırakılacak olursa, 1339 [1923] tarihini taşımaktadır. Macar Türkologlarından ve Türk folklor ve halk edebiyatının akademik anlamda ilk derleyicisi olan I. Kúnos’un203 Macaristan’da yayımlanan bir eserinden aktarılan
bu mânîler İstanbul’da yayımlanmıştır. Halk Edebiyatı Örnekleri. Mânîler
başlığını taşıyan bu kitapta 329 mânî bulunmaktadır204. Kitapta ayrıca “İlk
Söz” başlıklı bir giriş yazısı205 ile “Mânîler Hakkında” başlıklı bir tanıtıcı
yazı206 da bulunmaktadır, son sayfa ise “Hatâ ve Savab Cedveli”ne
ayrılmıştır. Başta ve sonda yer alan bu yazılar imzasızdır. İlk yazıda Mustafa Kemal Paşa (Atatürk), Ziya Gökalp, I. Kúnos ve Köprülüzâde Mehmed
Fuad (M. Fuad Köprülü) anılmakta ve kitabın oluşumuyla gelecekte
yapılması düşünülen çalışmalar hakkında bilgi verilmektedir. Burada dikkati
çeken iki husus çok önemlidir: Birincisi, çalışmalarda Ziya Gökalp’ın
doğrudan etkili olduğu; ikincisi ise bir başka mânî derlemesi daha yayımlanacağı ve Köprülüzâde’nin bu kitaba bir giriş yazısı kaleme alacağıdır.
Bildiğimiz kadarıyla böyle bir kitap yayımlanmamıştır. Bu yazıda verilen bir
başka bilgi de mânîlerin alındığı “Osmanlı Türkleri Halk Edebiyatı Mecmuası” adlı eserde 401 mânî bulunduğu ve bir kısmının “.... bediî nazardan
manâsız ve latâfetsiz ve –sırf erkek veya kadın cemiyetlerinde söylenen
diğer bir kısmını da– terbiyevî cihetden biraz açık ve münasebetsiz... “
bulunduğu için alınmadığıdır. Kitabın sonunda yer alan ikinci yazıda ise
202
Mecmua-yı Mânîyât, 22 s., taşbasması.
I. Kúnos’un hayat ve eserleri için bkz.: Judith Kovacs-Metin Karadağ, Ünlü
Türkbilimci Dr. Ignac Kunoş'un Özgeçmişi ve Eserleri, Balıkesir Akademi Dergisi
Yayınları: 5, Balıkesir, 1997, 129 s. (resimli).
204
Halk Edebiyatı Örnekleri. Mânîler – I. Birinci Kısım. –Halkın Sesi, Hakk’ın Sesi–,
İstanbul Dârülfünûnu Edebiyat Medresesi Mezunları Cemiyeti Neşriyâtı,
Şehzâdebaşı – Evkaf-ı İslâmiye Matbaası, İstanbul, 1339 [1923], 56 s.
205
Age., s. 3-7.
206
Age., s. 51-55.
203
289
konumuz bakımından çok ilginç olan 10 adet bayatıyla birlikte kısa bilgi ve
açıklayıcı notlar da yer almaktadır207.
Mânîlerle ilgili olarak Türkiye’de yayımlanmış ikinci kitap ise Kilisli Rif‘at’ın tarafından hazırlanmıştır. Köprülüzâde Mehmed Fuad Bey tarafından Mustafa Kemal Paşa’nın himayelerinde İstanbul Dârülfünûnu’na bağlı
olarak kurulan Türkiyât Enstitüsü’nün yayımladığı Mânîler başlıklı bu derleme, 1759 mânî metni ile İsmail Peygamber hakkında söylenmiş bir “mânî
katarı”na yer verilen önemli ve hacimli ilk mânî kitabıdır208. Eserde ayrıca
“Birinci mısraın birinci harfine göre fihrist”, tashih cetvelleri ile “Lugatçe” de
bulunmaktadır.
Türkiye’de bu konuyla ilgili çok sayıda kitap yayımlanmış bulunmaktadır.
Bunlar içinde kapsam genişliği ve uygulanan tasnif yöntemleri bakımından
Niyazi Eset’in çalışmalarını209 ve L. Sami Akalın imzasını taşıyan iki kitaplık
külliyatı210 unutmamak gerekir. Sözünü ettiğimiz son eser, 5602 mânî metni,
uzun bir”Giriş”211 ile “Bibliyografaya”212 ve “Sözlük”ten213 oluşmaktadır.
Azerbaycan’da bayatılar üzerine yayımlanmış ilk derleme kitabı 1926
tarihini taşımaktadır214. 602 bayıtı metnine yer verilen bu derleme sonraki
yıllarda Azerbaycan ve İran’da pek çok bayatı derlemesinin yayımlanmasına öncülük etmiştir. Azerbaycan’da halk edebiyatının en çok sevilen ve
önem verilen türlerinden biri olan bayatılar üzerine yapılan çalışmalar
önemli bir birikimin oluşmasına sebep olmuştur. Bayatılar, Türkiye’de de
belli başlı kaynaklara dayanılarak hazırlanmış ve 6374 metin ihtiva eden,
Günay Karaağaç ve Halil Açıkgöz’ün hazırladığı Azerbaycan Bayatıları
başlıklı önemli bir derlemeye konu olmuştur215.
Türkiye kültür ortamında bayatıların ilk kez Evliyâ Çelebi’nin verdiği
metinlerle dikkati çektiği ve onun bu bayatıları “Acem mânîsi” diye adlandırdığı bilinmektedir216. Bu kayıtlar mânî ve bayatı türünün eskiliğini göstermek bakımından oldukça dikkat çekicidir.
Burada tanıtılacak yazmanın hikâyesi de bir hayli ilginçtir. Defter,
Süreyya Talibhanbeyli217 adında bir Azerbaycanlı tarafından yazılmış ve
207
Age., s. 53-54.
Anadolu Türklerinin Halk Edebiyatı I. Mânîler, Haz.: Kilisli Muallim Rif‘at,
İstanbul Dârülfünûnu Türkiyât Enstitüsü, İstanbul, 1928, [2], 270 s.
209
Niyazi Eset, Mukayeseli ve Neşredilmemiş Mâniler, Ankara Halkevi Neşriyatı,
Ankara, 1944, 190 s.; Mâniler Kılavuzu, Ankara Halkevi Neşriyatı, Ankara, 1946,
371, [3] s.
210
Türk Manilerinden Seçmeler, I-II, Başbakanlık Kültür Müsteşarlığı Kültür
Yayınları, İstanbul, 1972, xxxi, 252; 253-535 s.
211
Age., s. ix-xxxi.
212
Age., s. 500-524.
213
Age., s.524-535.
214
Azerbaycan Halk Edebiyyatından: Bayatılar, Bakı, 1926.
215
Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1998, xxi, 681 s.
216
Bu konuyla ilgili düşüncelerve metin örnekleri için bkz.: M. Sabri Koz, “'Acem
Mânisi, Acem Koşması ve Acem Kalenderisi' Deyimleri Üzerine Notlar ve Bunlarla
İlgili Öneriler”, V.Uluslararası Türk Halk Edebiyatı Semineri ve Sevgi Yılı Kongresi
(Eskişehir, 14-16 Şubat 1991), Haz. Güven Tanyeri, Yunus Emre Kültür, Sanat ve
Turizm Vakfı Yayınları: 9, Eskişehir, 1995, s. 135-144.
217
Bu kişi hakkında bilgimiz yoktur. Ancak aile adı ile sürülecek iz onun 20’li yıllarda (belki de daha önce) Türkiye’ye göç etmiş ya da bir süre Türkiye’de yaşamış
bir Azerbaycanlı olduğu sonucuna götürebilecektir.
208
290
Süleyman Şevket Bey’e (Tanlı) (1885-1972), “Pek Muhterem Süleyman
Şevket Bey’e derin hürmetlerimle” ithafı ile 4 – XIII – [19]29 tarihinde ve
İstanbul’da armağan edilmiştir218. Daha önce kısaca tanıtılarak konuyla
ilgilenenlerin dikkatine sunulan219 bu yazmanın büyük ölçüde künyesi daha
önce verilen 1926 Bayatılar kitabına dayandığını belirtmekte fayda görüyorum. Buna rağmen derleyenin müdahalesiyle mi yoksa başka kaynaklardan da faydalanıldığı için mi ortaya çıktığı kesinlik taşımayan bazı varyant
metinler de yazmada bulunmaktadır. Bu yüzden Azerbaycan Bayatıları’ından buraya aktardığım bayatıların daha önce derlenmemiş ya da yayımlanmamış olduğunu iddia etmek inandırıcı olmayacağı gibi maksada da
uygun düşmez. Bunu, eserden faydalanacak araştırmacıların yapacağı
çalışmalar ortaya koyacaktır.
Burada yazılı olan bayatı metinlerdinden pek çoğu ise muhtemelen
çeşitli kaynaklarda ya aynen ya da bazı küçük farklılıklarla yer almıştır.
Birtakım söz değişmeleri ve eski bir derlemenin ürünü olmaları onları
burada tanıtmamıza sebep olmuştur. Bence asıl katkı, bu küçük defteri
düzenleyerek Azerbaycan Bayataları adına ilk çalışmalardan birini ortaya
koyan Süreyya Talibhanbeyli’nin ve bu defteri yıllarca koruyarak bugüne
kalmasını sağlayan Süleyman Şevket Bey’indir.
40 yıldan fazla öğretmenlik yapan ve ortaöğretim kurumlarında çok
uzun yıllar ders kitabı olarak okutulan Güzel Yazılar’ın220 yazarı olan Süleyman Şevket Bey, folklor ve halk edebiyatıyla ilgili ilk yazılardan ikisini de
kaleme almıştır221. Biz ise emaneti gün ışığına çıkarıp bir örneğini öz evine
armağan etmekle bu katkıyı tamamlamış olduk. Çok ünlü bir bayatıdaki
“Ölmeye veten yahşı” mısraını değiştirerek “Galmaya veten yahşı” diyor,
onun bir örneğini, ebedi dostluk ve kardeşlik duygularının ışığında,
kuruluşun arşivine konulmak üzere saklanıp korunması ve gerektiğinde
bilim adamlarının hizmetine sunulması beklentileriyle Azerbaycan Millî
İlmler Akademisi Folklor Enstitüsü’nün müdürüne teslim ediyorum.
İç kapağı’nda (1a) “Azerbaycan Mânîleri” metinlerin başında da
“Azerbaycan Bayatıları” başlığını taşıyan bu yazma eserin baş, orta ve son
kısmından aldığımız örnekleri orijinal sıra numaralarını da vererek dikkatlere sunuyorum:
1
218
8,5x13,5 cm. ebadında olan bu defter cilt olup bugün için sararmış bulunan
çizgili kâğıtlardan oluşturulmuştur. Her sayfasında, sıra numarası verilmiş 3 bayatı
bulunan defterin 1b-85a. yapraklarına 500 örnek kaydedilmiş, diğer yapraklar boş
bırakılmıştır. Defter, M. Sabri Koz’un Türk folklor ve halk edebiyatıyla ilgili
yazmaları arasında yer almaktadır.
219
"Yetmiş Yıllık Bir Defterden Azerbaycan Bayatıları", Türksoy, S. 1, Haziran
2000, s. 23-25.
220
Güzel Yazılar, ortaokul ve liselerde uzun yıllar boyunca okutulmuş bir dizi ders
kitabının adıdır. Bu adı taşıyan ders kitapları ilk kez 1920’de basılmış, 1928’de
gerçekleştirilen harf devrimine kadar birçok kez basıldıktan sonra da ilgi görmeye
devam etmiş ve 1950’ye kadar geçen 30 yıllık dönemde en yaygın ders kitabı
olmuştur.
221
Bu yazıların çevriyazısına yer verdiğimiz ve Süleyman Şevket Tanlı’yı tanıtan
bir yazımız yakında yayımlanacaktır.
291
Men aşig222 keten yahşı
Geymeğe keten yahşı
Gurbet cennet de olsa
Ölmeğe veten yahşı
2
Bu dağlar ayrı dağlar
Erimez karı dağlar
Veten yada düşende
Garib yüreğim ağlar
3
Eziziyem vay derdim
Vay dermanım vay derdim
Halk gül ekdi gül derdi
Ben gül ekdim vay derdim
4
Men aşig od apara
Ay doğdu o da para
Var mı bir odu sönmüş
Canımdan od apara
5
Ezzim eller ayrısı
Bülbülüm güller ayrısı
Bir günüñe dözmezdim
Oldım iller ayrısı
6
Yaralandım yanımdan
Guşlar doymaz ganımdan
Yüz min tebib neylesin
Men keçmişem canımdan
7
Oturmuşam başdan men
Yemerem her aşdan men
Ne atam var ne anam
Yaranmışam daşdan men
8
Maral çıkdı ögüzden
Avçısın goyma gözden
Köñlümüñ istediği
Çıka bir görünmezden
222
Yazmada pek çok kelime Türkiye Türkçesi ile (âşık, av, kaçmak, kan, kav,
koymak, kurumak, kuş, vatan, vb.) yazılı olduğu halde buraya Azerbaycan
Türkçesindeki biçimiyle aktarılmıştır.
292
9
Ay doğdu sini gibi
Mısır’ın gülü gibi
Yâr tutma yâr tutaram
Behişt’in gülü gibi
34
Gızıl üzük firûze
Gedin deyin horuza
Bu gece banlamasın
Yâr gelüb hânemize
42
Ağ at gelir enişden
Sinebendi gümüşden
Bize de nasib olsun
Heğbedeki yekişden
51
Ezizim inci menden
Lal menden inci menden
Men dedim hemdem olak
Demedim inci menden
55
Galyan getir serdara
Zülfün yüze ser dara
İkrardan dönmez aşig
Çekilse de ser dara
67
Haralıyam haralı
Avçı gezer maralı
Men yarıma neyledim
Gezir menden aralı
71
Serin su dağdan geler
Gızıl gül bağdan geler
Gem yeme gurbet elde
Gısmet Allah’dan geler
81
Men aşigem çemen dâd
Bülbül eyler çemen dâd
Sen ol âdil pâdişâh
Ne sen zulm et ne men dâd
88
293
Yaralı goydun meni
Nar teki oydun meni
Eyledin el günümden
Sergerden goydun beni
90
Aras daşdı deyirler
Gum gaynaşdı deyirler
Derdim tuğyan eyledi
Hekim gaçdı deyirler
95
Barmağında yüzücek
Barmağı ter nazicek
Sen meni derde saldın
Gören deyir yazıcak
109
Eziziyem Merv senden
Gitmez gar gırov senden
Yüz ilin ovçusuydum
Almadım bir ov senden
126
Aras Aras han Aras
Sultan Aras han Aras
Çayın çeşmen gurusun
Menim teki yan Aras
200
Bostan ekim göresen
Su sepim gögeresen
Yerin mana nişan ver
At gönderim gelesen
221
Aşig bu yara meni
Hamın bu yara meni
Bilirem öldürecek
Ahır bu yara meni
256
Ezizim ov deyilem
Çahmağa gov deyilem
Elin gurusun ovçı
Vurmalı ov deyilem
260
Su yüzünde nâneyem
El vurma pervaneyem
294
Men yari görmemişem
Deliyem divaneyem
284
Eziziyem yüz yerden
Elli yerden yüz yerden
Golların sal boynuma
Ayahların üz yerden
300
Eziziyem bir birçek
Göze sürme bir bir çek
Üç şey menim ganlımdı
Bir gaş bir göz bir birçek
312
Ezizim salma sada
Yol gedir Salmas’a da
Halvet ağla gözlerim
Âleme salma sada
326
Ezizim her divane
Ayah goy nerdivane
Yâr gadrini yâr biler
Ne biler her divane
354
Gara atın cığası
Gırıldı gantargası
Meni sene vermezler
Ermeni’nin dığası
460
Yaralandım yanımdan
Guşlar doymaz ganımdan
Dünyada derd çekmekden
Bezikmişem canımdan
483
Dağlar marala galdı
Otu sarala galdı
Serin sular göğ çemen
O da marala galdı
500
Ezizim ulu dağlar
Çeşmeli sulu dağlar
Burda bir gerib ölmüş
Göğ kişner bulut ağlar
295
ÂŞIK ŞEREF TAŞLIOVA:
HAYATI, ŞAİRLİĞİ, HİKÂYECİLİĞİ
Nail TAN
Türk Dil Kurumu
I. Hayatı:
1 Temmuz 1998 günü kendisiyle Türk Dil Kurumunda yaptığım görüşmede
verdiği bilgilere göre; 1938 yılında Kars’ın eskiden Çıldır ilçesine, bugün ise
Arpaçay’a bağlı Gülyüzü (Pekreşen) köyünde doğdu. Babasının adı Hacı, annesinin
adı Nergis’tir. Nüfus cüzdanında doğum tarihi 10 Nisan 1938 olarak yazılı ise de,
annesinin ifadesine göre Kasım 1938 sonunda veya Aralık 1938 ayında doğmuştur.
Babasının soyu, Kafkasya Borçalı’dan, şair Samet Vurgun’un köyü Salahlı’dan
gelmiştir. Bir süre Çıldır’ın Karakale köyünde yaşayan Salihgiller ailesi, daha sonra
Gülyüzü köyüne yerleşmiştir. Kars’ta “Terekeme” olarak bilinirler. Üçüncü veya
dördüncü nesil dedesi Halil Efendi de iyi bir âşıkmış.
Yedi yaşindayken babasini kaybetti. Bir erkek, iki kiz kardeşiyle birlikte küçük
Şeref’i annesi büyüttü. Ilkokulu köyünde okudu. Daha ilkokul üçüncü sinifta iken
âşikliga heves etti. Çünkü, çevresinde âşiklara nasil itibar edildigini görüyordu.
Ögretmeni Hasan Kartari’nin âşik olmasinda rolü büyüktür. 1950 yilinda ilkokulu
bitirdi. Ondaki müzik yetenegini gören Çildir Kaymakami Ibrahim Öztürk, Ankara
Devlet Konservatuvarina göndermek istediyse de olmadi. 1951 yilinda Kars Cilavuz
Köy Enstitüsü giriş sinavlarini kazandi. Birinci sinifta bir süre okudu. Tatilde
köyüne döndügünde erkek kardeşinin öldügünü ögrendi. Annesi, köy işlerine yardim
etmesi için onu okula göndermedi. Bunun üzerine ögretmeni Hasan Kartari’nin
teşvikiyle âşikliga agirlik verdi. Âşik Şenlik’in oglu Âşik Kasim’in yanina çirak
durdu. Iki yil kadar çiraklik yapti. Daha sonra Âşik Gülistan ve Âşik Müdâmî’nin
yanina gitti. Bu üç usta âşiktan saz çalmayi, şiir söylemeyi, hikâye anlatmayi
ögrendi. Ayrica yöresindeki âşiklardan Mehmet Hicranî, Dursun Cevlânî, Ishak
Kemalî, Topal Lâtif, Âşik Merdan, Âşik Abbas, Âşik Riza ve Islâm Erdener’i
dinleyecek âşikligini geliştirdi.
1958-1960 yılları arasında Isparta, İzmir ve İstanbul’da askerlik görevini
yerine getirdi. Bu arada, 1959 yılında Münire Hanımla evlendi. Bu evlilikten altısı
kız (Ülkü, Benure, Şengül, Çiğdem, Dilek, Zübeyde), biri erkek (Muammer Mete)
yedi çocuğu oldu.
Askerlik dönüşü 1964 yilinda Kars Radyosunun açtigi sinavi kazanarak radyoda çalip söyleme hakkini elde etti. On yil kadar, sözleşmeli olarak program yapti.
Bir yandan da köyünde çiftçiligi, âşikligi sürdürdü. 1971 yilinda ailesiyle birlikte
Kars merkezine yerleşti. Burada, Âşik Murat Çobanoglu’nun kahvesinde (sonralari
ne hikmetse Gazino) Karsli âşiklarla beraber çalip söyleyip hayatini kazandi.
1990 yılında, Kültür Bakanı Namık Kemal Zeybek’in teklifi üzerine Âşık
Murat Çobanoğlu ile birlikte Kültür Bakanlığı Sivas Devlet Türk Halk Müziği Korosuna sanatçı olarak atandı. Bakanlıkça verilen görevlere Kars’tan gelip gittiler. Seyahat zorluğu sebebiyle, 1994 yılında ailesiyle birlikte Ankara’ya yerleşti. Önce
Batıkent’te oturdu. Sonra Keçiören’de bir daire satın alarak bu semte taşındı.
Keçiören’de oturmakta iken Kültür Bakanlığınca verilen görevleri yerine getirdi.
2003 yılında yaş haddinden emekliye ayrıldı.
II. Sanatı:
296
A. Şairligi:
Âşik Şeref Taşliova, Türkiye’de önce şairlik yönüyle taninmiştir. “Şeref”
mahlâsini kullanmaktadir. Ustasi, Âşik Şenlik’in oglu Âşik Kasim’dir. Dogaçlama
şiir kaabiliyeti son derecede yüksek bir âşiktir. Bu yüzden âşik karşilaşmalarinda
rakibi yok denecek kadar azdir. Ayrica muamma çözmede de oldukça başarilidir.
Karşilaşma yaptigi bugün hayatta olmayan âşiklar şunlardir: Posoflu Müdâmî,
Ardanuçlu Efkârî, Ishak Kemalî, Şavşatli Deryamî, Davut Sularî, Ilhami Demir,
Sadi Deger, Rüstem Alyansoglu, Ummanî Can, Ali Rahmanî, Nusret Sümmanoglu
(Torunî), Firkatî (Turgut Günay)’dir. Yaşayan âşiklardan ise; Mevlüt Ihsanî, Murat
Çobanoglu, Yaşar Reyhanî, Mustafa Ruhanî, Divanî (Ihsan Kiliç), Çaglayan
(Memduh Kiliç), Kadir Kiliç, Nuri Çiragi, Hüseyin Sümmanoglu, Mürsel Sinan,
Şavşatli Âşik Kara, Ali Riza Ezgi, Feymanî, Muhlis Denizer, Haci Karakilçik, Kul
Mustafa ve Konya Âşiklar Bayramina katilan diger âşiklardir.
Şiirleri daha çok “8’li ve 11’li” hece ölçüsünde koşma, türkü ve destan
türündedir. 15’li hece ölçüsünde dîvân türü şiirleri daha azdir. Yedekli koşmalari da
vardir. Şiirlerinde sikça işledigi temalar; Allah, Kur’an, peygamber, vatan, millet,
bayrak, tabiat sevgisidir. Atatürk sevgisini işleyen şiirleri de oldukça fazladir.
Âşik Şeref, Türkiye’de düzenlenen âşiklar bayramlarinin, şölenlerinin baş
konugudur. Konya Âşiklar Bayrami’na başladigi 1966 yilindan itibaden araliksiz
katilmiştir. Oglu Muammer Mete’nin 1998 yilina kadar yaptigi tespite göre; katildigi
bayram, şölen ve yarişmalarda 125 madalya almiştir. 1981 yilinda TRT Kurumunun
açtigi “Atatürk Konulu Güzelleme Yarişmasi”nda “Biri Anadolu Biri Atatürk”
şiiriyle birincilik ödülünü kazanmiştir.
Yurt dışına yaptığı otuza yakın resmî ve özel seyahatle ülkemiz âşıklık geleneğini tanıtmış, bu arada ailesinin geçimini sağlayacak kadar para kazanmıştır. Yurt
dışında mesleğini icra ettiği ülkeler şunlardır: Almanya, Hollanda Belçika, Fransa,
İngiltere, İsviçre, Danimarka, Lüksemburg, Avusturya, KKTC, Kırgızistan, Türkmenistan, Singapur.
Taşliova’nin şiirlerinin bir kismi, Amerikan Indiana Üniversitesi tarafindan
derlenmiştir. Almanya Berlin Üniversitesi International for Tradational Music
Institute tarafindan yapilan çalişma sonucunda türküleri derlendi ve kitap hâline
getirildi. Altmiş kadar şiiri 1990 yilinda Kültür Bakanligi Halk Kültürünü Araştirma
Dairesince (sonra HAGEM şimdi Araştirma ve Egitim Genel Müdürlügü), Gönül
Bahçesi adıyla yayımlandı.
UNESCO’nun 1988’de hazırladığı Dünya Sanat Dizisi’nde, Türkiye’deki
âşıklar içinde yalnızca kendisinin çekimleri yapıldı. Birincisi 15-21 Kasım 1989’da,
ikincisi 4-7 Temmuz 1996 tarihinde İngiltere’de düzenlenen Uluslar Arası Hikâye
Festivaline (Storytelling) katıldı. Burada gördüğü büyük ilginin sonucu olarak, 2123 Haziran 1996 tarihinde Danimarka’da yapılan ve 24 ülkenin iştirak ettiği “Vikinglerin Doğuş Günü ve Gün Dönümü Geleneği Festivali”ne Türkiye’yi temsilen
tek isim olarak davet edildi. 2-4 Mayıs 1993 tarihinde Kırgısiztan’da düzenlenen
“Manas Şöleni”, 1996 tarihinde Singapur’da düzenlenen “Nasrettin Hoca Yılı”
etkinliklerinde görev aldı.
Başta TRT olmak üzere, özel radyo ve televizyonlarda yapilan çeşitli programlara katildi TRT tarafindan hazirlanan “Ozanin Kopuzundan Âşigin Sazina” isimli
programa danişmanlik yapti. Yine ayni kurumun hazirladigi “Âşiklik Gelenegi”
programinin metinlerini yazdi. Çeşitli özel radyolarda, yillarca programlar yapti.
Japon NHK televizyonunun hazirladigi “Ipek Yolu” ve Ingiliz BBC televizyonunun
organize ettigi “Iskender (Aleksandr)” isimli dizilerde âşikligini icra ederken çekimi
297
yapildi. Alman ATT ve ZDF radyolarinda, Ingiliz BBC Tur radyosunda programlara katildi.
1981 yılında “Atatürk’ün Doğumumun 100. Yıl Dönümü” münasebetiyle açılan
yarışmada, Müzik-San Vakfı tarafından, 1996 yılında da Türkiye Yazarlar Birliği
tarafından “Yılın Sanatçısı” seçildi.
Türkiye ve Avrupa’da kırka yakın plâk ve ses kaseti yapılmış olup hâlen de
yapılmaktadır.
Türkiye Musiki Eseri Sahipleri Meslek Birliğinin (MESAM) kurucu ve Teknik
Bilim Kurulu üyesidir.
Taşliova iki çirak yetiştirdiyse de bunlar ustalarinin ününe yaklaşamamişlardir:
Âşik Niyazi ve Âşik Sadrettin.
Hakkında üç lisans tezi yapılmıştır. Aysel Sadak (1989) ve Faruk Demir (1992)
İTÜ Türk Musikisi Devlet Konservatuvarında oğlu Muammer Mete Taşlıova ise
Sivas Cumhuriyet Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı
Bölümünde (1995) bitirme tezi olarak Âşık Şeref Taşlıova’yı ele almışlardır.
Şiirleri; Türk Dili, Çağrı, Tarla, Türk Edebiyatı, Kars Eli, Kök, Gülpınar,
Maya, Çoruh, Nilüfer dergilerinde yayımlanmıştır.
Uluslar arası folklor (Ankara 1996), halk edebiyatı (Konya 1975, 1985), Âşık
Şenlik kongrelerine (Ankara 1997), sempozyumlarına katılıp âşıklık geleneği
konusunda bildiriler sunmuştur.
B. Hikâyeciliği:
Âşik Şeref Taşliova, şairliginin yani sira yaşayan halk şairleri içinde en iyi halk
hikâyesi anlatanidir denilebilir. Hikâye repertuvari çok geniş olan Âşik Mevlüt
Ihsanî, Âşik Şevki Halici’ya karşi sazi ve sesiyle üstünlük kurmuştur. Hikâye tasnif
etmesi, halk edebiyatimiza yeni hikâyeler kazandirmasi, hikâyecilik yönünü daha da
güçlendirmiştir. Halk hikâyecileri içinde makam bilgisi en fazla olanidir. 157 kadar
âşik makamini bildigini ifade etmektedir.
Taşliova’nin halk hikâyesi ögrendigi usta âşiklar şunlardir: Âşik Şenlik’in oglu
Âşik Kasim, Âşik Gülistan, Posoflu Sabit Müdâmî Ataman, Âşik Abbas, Ishak
Kemalî, Sosgetli, Mehmet Hicranî, Erzurumlu Topal Lâtif. Ayrica yöresindeki
âşiklardan Islâm Erdener, Dursun Cevlanî, Âşik Merdan, Mevlüt Ihsanî ve Behçet
Mahir’den hikâye dinlemiştir.
Kendi ifadesine ve hakkında yapılan lisans tezlerine göre bildiği hikâyeler
şunlardır:
Usta Malı Hikâyeler:
1. Kirman Şah*
2. Yaralı Mahmut
3. Kenan ile Hanzade*
4. Salman Bey
5. Sevdakâr Şah
6. Lâtif Şah
7. Eşref Bey
8. Şeyh-i Senan
9. Necip Bey
10. Gülistan ile Telli
11. Köroğlu Oltu Kolu*
12. Erzincan Bağları*
Kendi Tasnifi Hikâyeler:
298
1.
2.
3.
4.
5.
Seyyad Bey ile Güllü Kız*
Bağdat Hanım ile Hâfız*
Emir Han ile Sümbül Hanım*
Gelin Taşi*
Gülistan ile Süleyman*
Usta Malı Serencamlar (Kısa Hikâyeler):
1. Âşik Sümmânî ile Gülperi (Perizât)*
2. Âşik Şenlik’le Kiliççi Mustafa Karşilaşmasi*
3. Âşik Şenlik ve Kars’in Işgali*
4. Âşik Şenlik’in Revan Seyahati ve Ölümü*
5. İrfanî Hoca ile Türkmen Kızı*
6. Hasta Hasan
7. Bala Memmed*
8. Mansur*
9. Posoflu Müdâmî’nin İstanbul’da Hastalanması*
10. Âşik Zülâlî’nin Memleketine Dönüşü*
11. Âşik Kahraman’in Kars Kurtuluş Destanlari*
Kendi Tasnifi Serencamlar:
1. Âşik Şeref Gurbet Ellerde*
2. Âşik Şeref’in Kirgisiztan Seyahati*
Oğlu Muammer Mete, babasının tasnif ettiği halk hikâyeleri üzerine 1994-1995
akademik yılında Sivas Cumhuriyet Üniversitesinde yaptığı lisans tezinde Gülistan
ile Süleyman, Seyyad Bey ile Güllü Kız (Kırk Çeşmeli Şehir) ve Bağdat Hanım ile
Hâfız hikâyelerinin metinlerine yer vermiştir.
Yukarıdaki repertuvarından önünde (*) işareti olanları, 1998-2001 yılları arasında parça parça Türk Dili Kurumu için anlatmış, anlattıkları video kamerayla derlenmiş, Nail Tan tarafından bantlar çözülerek yazıya geçirilmiştir. Hikâyeler, birinci
tespitte, âşığın ağzından çıktığı gibi yazılmıştır. Bu metinler arşivde korunmaktadır.
İkinci şekilde de, İstanbul Türkçesinde, tekrarlar ayıklanarak ancak anlatım özellikleri ve şiirlerdeki dil korunarak yeniden yazılmış, baskı için bu metinler esas
alınmıştır.
Âşik Şeref’ten, TDK için hikâyelerini anlatirken makamlarin adlarini söylemesi
de istenmiştir. Bir müzikologun, bantlari dinleyerek makamlar üzerinde çalişmalarina zemin hazirlamak amaciyla bu tespit yapilmiştir.
Taşliova, repertuvarindaki bazi hikâyeleri anlatmamiş, daha iyi anlaticilara
birakmiştir. Özellikle Âşik Şenlik’in Salman Bey, Sevdakâr Şah, Lâtif Şah hikâyelerini anlatmaktan kaçinmiştir. Bu hikâyelerin, degiştirilmeden, Âşik Şenlik’in üslűbunda anlatilmasi gerektigine inanmaktadir. Bildigi hikâyelerin özellikleri, kaynaklari ve anlatma gelenegi hakkinda, kendisiyle yaptigimiz görüşmede ayrintili bilgi
bulundugundan, söz konusu bilgileri tekrarlamayacagiz.
Âşik Şeref, usta mali hikâyelerin tamamina yakininda şiirlerin makamini
kendisi belirlemiştir. Birçok hikâyenin şiirileri de kendisine aittir. Hikâyelerin
başindaki derleme bilgilerinde gerekli açiklamalar yapilmiştir.
Prof. Dr. M. Fahrettin Kırzıoğlu’nun1 yazdıklarına ve kendi gözlemlerine göre
Doğu Anadolu’da halk hikâyeleri ve türkülerinde şu 157 makam kullanılmaktadır2:
Ağır Sesli Dîvânî Makamları:
299
1.Kars Dîvânîsi, 2.Mereke Dîvânîsi, 3.Osmanlı Dîvânîsi, 4.Yerli Dîvânîsi,
5.Hasta Hasan Dîvânîsi, 6.Yüyrük (Yürük) Dîvânîsi, 7.Gazeli Dîvânîsi, 8.Müstezat
Dîvânîsi, 9.Reisoğlu Dîvânîsi, 10.Bektaşî Dîvânîsi, 11.Esme Sultan Dîvânîsi,
12.Şehnazı Dîvânîsi, 13.Semaî Dîvânîsi, 14.Borçalı Dîvânîsi, 15.Erzurum Dîvânîsi,
16.Kağızman Dîvânîsi, 17.Çıldır (Âşık Şenlik) Dîvânîsi, 18.Sezaî (Kağızmanlı)
Dîvânîsi, 19.Terekeme Dîvânîsi, 20.Türkmen Dîvânîsi, 21.Dudak Değmez Dîvânîsi,
22. Sultanî Dîvânîsi.
Tecnis Havaları:
1. Tecnis, 2. Edalı Tecnis, 3. Yedekli Tecnis, 4. Cigalı Tecnis.
Güzellemeler:
1.Çıldır Güzellemesi, 2.Hasta Hasan Güzellemesi, 3.Şöregel Güzellemesi,
4.Yüyrük (Yürük) Güzellemesi, 5.Gökçe Güzellemesi, 6.Yürük Gökçe Güzellemesi,
7.Düz Güzelleme, 8.Ahıska Güzellemesi, 9.Ardahan Güzellemesi, 10.Iğdır Güzellemesi, 11.Kocanene (Çıldırlı Âşık Şenlik) Güzellemesi, 12.Kerem Güzellemesi
Orta ve Yürük Sesli Havalar:
1.Yüce Dağlar, 2.Revan Çukuru, 3.Sarı Telli, 4.Sarı Yaylık, 5.Deh Deyin
Kızlar, 6.Yürük Türkmenî, 7.Gülebeyi, 8.Meşt’i Rüstem, 9.Şarabanı, 10.Oy Kızlar,
11.Muhannes, 12.Sicilleme Muhannes, 13.Ceyran, 14.Lalam, 15.Merdanoğlu,
16.Çeper Çukuru, 17.Behmanî, 18. Süsenberi, 19.Bayramî, 20.Destanî, 21.Mirza
Paşa, 22.Gülgezi, 23.Leyli Leyli, 24.Horavelleme, 25.Nahcivan, 26.Orannama, 27.
Mürüd Havası, 28.Üç Telli Turnam, 29.Yaycı, 30. Salatınlar, 31.Siverek, 32.Göl
Kenarı, 33.Semah.
Yanık Sesli Havalar:
1. Zarıncı, 2. Hoş Damak, 3. Yanık Kerem, 4. Kuba Kerem, 5. Hicranî
Kerem, 6. Yedekli Kerem, 7. Kesik Kerem, 8. Zincirli Kerem, 9. Bala Memmet, 10.
Memmet Bağır, 11. Şikeste, 12. Yedekli Şikeste, 13. Yetimi Şikeste, 14. Dili Gam
Şikeste, 15. Acem Şikeste, 16. İran Şikeste, 17. Osmanlı Bozuğu, 18. Çobankere,
19. Aşiroglu, 20. Keçecioglu, 21. Döşkaya, 22. Mina Gereyli, 23. Kürdî Gereyli,
24. Mirza-yi Kâmil, 25. Bey Usulü, 26. Derbeder, 27. Yediyollar Ayrimi, 28.
Karaçi, 29. Gürcistan Gazeli, 30. Saat Çukuru, 31. Sultanî, 32. Kiygaç, 33. Sefil
Baykuş (Kagizmanli Hifzî), 34. Han Aras, 35. Afşârî, 36. Kürt Afşari, 37.
Baglaralti, 38. Kagizman Baglari, 39. Emrah Havasi, 40. Kayabaşi, 41. Borçali
Zarincisi, 42. Irevan (Revan) Zarincisi, 43. Hüseyinî, 44. Ibrahim, 45. Kalenderî,
46. Ögütleme, 47. Türkistanî.
Yüksek Sesle Söylenen Havalar (Makamlar):
1. Gevherî, 2. Kaçak Nebi, 3. Köroğlu, 4. Ceng-i Köroğlu, 5. Koçaklama
Köroğlu, 6. Cırıtlama Köroğlu (Kiziroğlu Mustafa Bey), 7. Yürük Köroğlu, 8.
Mansırı, 9. Türkmenî, 10. Yerli Yanığı, 11. Keşişoglu, 12. Avaran Keşişoglu, 13.
Düş Keşişoglu, 14. Civan Öldüren, 15.Atüstü, 16. Karabağı, 17. Çukurova, 18.
Garibî, 19. Üçkollu, 20. Hicranî, 21. Seyyahî, 22.Bayatı, 23. Dübeyit, 24. Tatyanî,
25. Kağızmanlı Sezaî, 26. Türkmen Üçkollu, 27. Bülbül Havası, 28. Attı Kaydası,
29. Çiçekler (Kağızmanlı Hıfzî), 30. Turnalar (İrfanî Hoca), 31.Düğün Havası, 32.
Erzurum Ağzı, 33. Ağlatma, 34. Gelin Başi Bezeme, 35. Bayatı Kürdî, 36. Borçalı
Yangını, 37. Kağızman Bozuğu, 38. Gence Havası, 39. Halep Havası, 40. Maya.
300
Âşik Şeref, TDK derlemesi için hikâye anlatirken aşagidaki makamlari,
önlerinde belirtilen siklikta kullanmiştir:
Ağıt Havası: 2, Atüstü: 3, Bâdem-i Şikest: 1, Bala Memmet: 1, Bardız
Sallaması: 1, Bey Usulü: 4, Çobankere Havası: 1, Çıldır Güzellemesi: 2, Çıldır
Dîvânîsi: 2, Çukurova Sallaması: 1, Deh Deyin Kızlar: 1 (Âşık Şenlik), Derbeder: 4,
Erzurum Ağzı: 1, Erzurum Havası: 1, Destan Havası: 5, Ezik Hava: 1, Eşrefî: 1,
Garibî: 1, Gereyli: 6, Gökçe Güzellemesi. 1, Gülizar: 2, Gülebeyi: 1, Güzelleme: 1,
Gürcistan Gazeli: 1, Hasta Hasan Güzellemesi: 2, Hoş Damak: 6, Karaçı: 3, Kerem
Güzellemesi: 5, Kesik Kerem: 2, Keşişoglu: 2, Köroğlu: 2, Köroğlu Güzellemesi: 3,
Köroğlu Koçaklaması: 2, Kuba Kerem: 3, Lalam Havası: 3, Kürdî Gereyli: 1,
Mereke Dîvânîsi: 1, Revan Çukuru: 2, Sefil Baykuş: 1, Siverek: 3, Sümmânî Ağzı:
1, Şöregel Güzellemesi: 2, Türkmen Güzellemesi: 2, Türkmenî: 1, Uzun Hava: 2,
Yanık Havası: 2, Yanık Kerem: 5, Yediyollar Ayrımı: 1, Yerli Güzellemesi: 2, Yerli
Havası: 1, Yerli Yanığı: 3, Yerli Sallaması: 5, Yerli Dîvânîsi: 3, Yıldızeli: 4, Yürük
Hava: 2, Yürük Güzelleme: 7, Yürük Köroğlu Güzellmesi: 1, Yürük Türkmen
Güzellemesi: 1, Zarıncı: 5, Zincirli Kerem: 2.
a. Hikâyelerinde Kullandığı Dil:
Âşik Şeref Taşliova köyünün dişinda Kars’ta, Ankara’da çok yaşadigi,
Türkiye’nin birçok ilini dolaştigi için yerli agiz özelliklerinin çogunu kaybetmiştir.
Istanbul agzina yakin bir konuşmasi vardir. Hikâyelerini kaydederken, her ne kadar
kendisine, Kars’ta bir dügünde hikâye anlatiyormuş gibi, ordaki köylülerin
anlayacagi şekilde konuşmasini söylediysek de, dil alişkanligini degiştirmek mümkün
olmadi.
Anlatımında Terekeme ağzının bazı özelliklerini zaman zaman görmekteyiz.
Azerî Türkçesinin etkisi, özellikle şiirlerde görülmektedir. Erzurum ve Kars
Terekeme ağzının özellikleri, özellikle bazı fiillerde görülmektedir: Müsaade
edersense, dua eylersense, istiyirik, yiyerik, diyirik, gidek, yiyek, dinleyek, isterem,
giderem, ağlaram, geler, olar, vurar gibi...
Hikâye anlatırken, yerel dilde yaşayan bazı isim, deyimleri de kullanmaktadır.
Her hikâyenin sonunda, bu türden kelime ve deyimlerin anlamları açıklanmıştır.
b. Hikâye Üslûbu:
Taşliova anlattigi hikâyelerindeki kahramanlari canlandirmak için dilin
imkânlarini kullanmakta, sesini alçaltip yükselterek dramatik bir anlatim
yapmaktadir. Üslubunu yansitan ana ögeleri şöyle siralayabiliriz.
ba. Diyalogla Anlatım:
Hikâyelerin ana anlatım özelliğidir. Âşık Şeref de, hikâye anlatırken bol bol
diyalogla anlatıma yer vermektedir. İki örnek:
Yanaşti çobana:
-Selâm!
-Aleyküm selâm!
-Kardeş! Eger müsaaden olursa sana bir şey soracagim. Sen hâlden anlar
misin?
-Ooo, kardeş! Anlamam mi? Yahu ben çobanim. Ben gönlümdeki sürüleri bu
kavalimla suya götürür, sudan getiririm! dedi.
-Peki, sen sazdan, türküden de anlar mısın?
301
-Anlarım! dedi.
[Emir Han ile Sümbül Hanım]
*
*
*
Gökçek dedi ki:
-Baba!
-Buyur kızım!
-Baba, burda eylenmekle, ağlamakla hiçbir şey olmaz?
-Ya ne yapacağız yavrum?
-Baba, senin kolun uzundur. Her tarafa haber salacaksın. Eğer kardeşimi bir
yerde tuzağa düşüren varsa, eğer kardeşimin başına bir felâket getiren varsa,
onun yedi neslini yeryüzünden kesersin!
-E peki kızım!
[Seyyad Bey ile Güllü Kız]
bb. Soru Cevaplı Anlatım:
Bu tür anlatım da Âşık Şeref’in hikâyelerinde oldukça fazladır. Anlatımı
sırasında sık sık soru sorup cevabını kendisi vermektedir. Örnekler:
?Nereye yaklaştilar? Karakoyunlu köyüne. [Emir Han ile Sümbül Hanim]
?Kim? Emir Han, 17-18 yaşlarina yanaşti. [Emir Han ile Sümbül Hanim]
?Yola düşmeden önce gitti, kimin huzuruna? Celâl Paşanin huzuruna. [Kenan
ile Hanzade]
?Bu kırk çeşmeli şehrin içersinde kim yaşamış efendim? O devre, o zamana
göre bir bey yaşamış ki, beyin ocağı batsın! [Seyyad Bey ile Güllü Kız]
bc. Devrik Cümleler:
Âşigin hikâye anlatiminda kuralli cümleler egemendir. Zaman zaman devrik
cümleler de kullanmaktadir. Devrik cümleleri, özellikle karşilikli konuşmalar
içindedir. Örnekler:
?Kuyu başlarinda durak yaparlarmiş, suyun oldugu yerde. [Kenan ile
Hanzade]
?Dört nala sarın etrafını! [Kenan ile Hanzade]
?Dinle yavrum benim sözümü! [Gülistan ile Süleyman]
?Gülistan yataklarda. Perişan, hasta. [Gülistan ile Süleyman]
?Gitti. Kime? Rıza Paşanın konağına. [Erzincan Bağları]
?Biraz sonra kapısını açıp teslim edeceğim köşkümden, daha değerli bir
insan. [Erzincan Bağları]
bd. Diyaloglu Şiir:
Hikâye kahramanlarının özellikle âşık-mâşukun, ana-kızın, baba-oğulun arasındaki karşılıklı deyişler hemen hemen her hikâyede karşımıza çıkmaktadır.
c. Ara Sözler:
Bu tür sözler, hikâye metni dışında âşığın kendi eklemeleridir. Öğretme, duygulandırma, eğitme amaçlı bu sözlere Âşık Şeref Taşlıova büyük yer vermektedir.
Özellikle öğretme ve eğitme amaçlı ara sözleri sıkça kullanmaktadır. Yazdığımız
metinlerde ara sözleri [ ] içinde gösterdik.
ca. Öğretme ve Bilgilendirme Amaçlı sözlere Örnekler:
?Iğdır’ın, o memleketin yazı gayet sıcak olur. Ovasında pamuk yetişir. Binbir
türlü meyve biter. [Emir Han ile Sümbül Hanım]
302
?Efendim, o zaman pusula mı var? O zaman yol gösteren mi var? Yok.
[Seyyad Bey ile Güllü Kız]
?Âşiklik geleneginde, hikâyelerde dîvân çok önemlidir. Ilk önce dîvânla
başlarlar. Dîvân, 15 heceliktir. Dîvânin da kendisine göre bir makami vardir.
[Seyyad Bey ile Güllü Kiz]
?Lâtif demek genç, güzel demek. Vildan da, derler ki; çiçeklerin ortasındaki o
tomurcuk. [Posoflu Müdâmî’nin Hastalığı]
cb. Duygulandırma Amaçlı Ara Sözler:
Âşik Şeref Taşliova’ya göre, anlattigi hikâyelerin tamami gerçektir. Yaşanmiş
olaylari anlatmaktadir. Bu sebeple, kendisini hikâye kahramanlarinin yerine
koymakta, onlarla birlikte üzülmekte veya sevinmektedir. Özellikle ölümlü olaylari
anlatirken ve bunlarla ilgili şiirleri söylerken gözleri sulanmaktadır. Gelin Taşı
hikâyesinin sonunda bu etki iyice açığa çıkmıştır. Bu hikâyenin sonunda şunları
söylüyor:
Evet değerli dinleyenler! Aziz kardeşlerim! Bu hikâyeyi her söylediğim zaman,
içim dolar. Gözlerimden yaş gelir. Bunalıma girerim.
cc. Eğitme Amaçlı Ara Sözlere Örnekler:
?Sevgili dinleyicilerim, aziz kardeşlerim! Dünyanin en tatli varligi vatandir.
Vatandan güzel, vatandan tatli hiçbir şey olamaz. [Emir Han ile Sümbül Hanim]
?İyi insan her yerde iyi insandır. İnsanın aslında gönül güzelliğinin olması
lâzım. [Posoflu Müdâmî’nin Hastalığı]
?Evet değerli kardeşlerim! Memleketin, milletin en büyük varlığı birliktir,
beraberliktir. El ele vermektir. Kol kola vermektir. [Âşık Kahraman’ın Kars
Kurtuluş Destanları]
d. Anlatım Kalıpları-Formeller:
da. Başlama Formelleri:
Âşik Şeref, en çok; “Olsun deminiz, olmasın gamınız, bayra dönsün serencamınız. Mert yakanız nâmert elinde giriftâr olmasın! Allah Türkiye Cumhuriyeti
devletimize bir zevâl vermesin! Ordularımızı havada, karada, denizde daima
muzaffer eylesin!.. Yan bakan düşmanları da kabr ismiyle kahreylesin!” formelini
kullanmaktadır. Bu formele bazı hikâyelerde; “Allah varlığınızı, birliğinizi, dirliğinizi bozmasın!” [Emir Han ile Sümbül Hanım], “Haneniz şen, ambarınız dolu,
hayatınız tatlı, çoluk çocuğunuz ömürlü ve mutlu olsun!” [Kirman Şah], “Allah
gönlünüze şadlık, dilinize, hânenize tatlılık nasip etsin!” [Âşık Şenlik’in Revan
Seyahati ve Ölümü] gibi cümleler eklenmiştir.
Kenan ile Hanzade hikâyesine ise şu formelle başlamiştir: “Derler ki, vakti
zamanın birinde, bir tarihte, bir padişahın bölgesinde, bir paşa vardı.”
Halk hikâyeciliği geleneğine uygun şekilde Kenan ile Hanzade, Seyyad Bey ile
Güllü Kız, Gülistan ile Süleyman, Erzincan Bağları, Bağdat Hanım ile Hâfız
hikâyelerine döşeme-sersuhane söyleyerek başladığı görüldü. Döşeme, sersuhane
olarak genellikle kendi şiirlerini saz eşliğinde söylemektedir.
db. Hitap Formelleri:
Âşigimiz hikâyelerinin başinda ve içinde şu hitap formellerini, oldukça sik bir
şekilde kullanmaktadir:
Aziz dinleyenlerim!
Evet, aziz dinleyenlerim!
Evet, aziz dostlar!
Evet dostlar!
Evet sevgili dostlar!
303
Evet değerli dinleyenler (dinleyiciler, dinleyenlerim)!
Evet sevgili dinleyenler (dinleyiciler)!
Evet efendim!
Değerli dinleyicilerim! Aziz misafirlerim!
Evet değerli dinleyiciler! Aziz meclisimiz! Aziz cemaatımız! Sevgili konuklar!
Evet aziz dostlar! Değerli dinleyenler! Aziz Cemaatım!
Efendim!
dc. Geçiş Formelleri:
Hikâye içindeki olayları, anlatım bölümlerini birbirine bağlamaya yarayan
kalıplaşmış sözlerdir. Bir epizottan bir epizota, bir zaman diliminden diğer bir
zaman dilimine, nesirden şiire geçişi sağlarlar. Örnekler:
- Bunlar bu minval, bu hâl üzere konuşurken ben size nerden haber vereyim.?
Seyyad Bey’den. [Seyyad Bey ile Güllü Kiz]
- Ben size nerden haber vereyim? Emir Han’ın anası Pırlanta Hanımdan.
[Emir Han ile Sümbül Hanım]
- Uzatmayalım hikâyeyi, kopartmayalım kıyameti, size vermeyelim zahmeti.
[Kenan ile Hanzade]
- Sabah açıldı. Allah cümlemizin üzerine hayırlı sabahlar açsın! [Kirman
Şah, Erzincan Bağları, Seyyad Bey ile Güllü Kız]
- Bastı kılıcı sînesine, geçti sözün binasına. [Kirman Şah]
- 14 yasemen zülüflerinden bir örüğünü bastı sînesine. Kamış parmaklarından bir tanesini mızrap yaparak bakalım burda anasına ne diyecek? Ben söyleyeyim sizlere vekâleten. Hepiniz var olun! Sağ olun! [Seyyad Bey ile Güllü Kız]
- Eğer müsaade edersense dilime üç hâne bir söz geldi. Bu sözleri diyeyim.
[Kenan ile Hanzade, Seyyad Bey ile Güllü Kız]
- Alır alır bakalım burda Seyyad Bey ne söyleyecektir? Vekâleten ben size
söyleyeyim. Allah hepinizi var etsin! Sağ olun! [Seyyad Bey ile Güllü Kız]
- Gecenin bir vaktinde (çok sayıda hikâyede). Günlerin birinde-birisinde (çok
sayıda hikâyede) Ha burda, ha şurda derken (çok sayıda hikâyede). O zaman
ayınan yılınan, şimdi muhtasar-ı dilinen [Gelin Taşı]
dç. Bitiriş Formelleri:
Hikâyelerin sonunda birbirine oldukça benzeyen formeller kullanılıyor. Bunlar
genellikle dualardır. Dualı bitirişin dışında Gülistan ile Süleyman, İrfanî Hoca ile
Türkmen Kızı, Gelin Taşı, Kenan ile Hanzade, Emir Han ile Sümbül Hanım
hikâyeleri ise kendisinin bir şiiriyle bitirdiği görüldü. Bitiriş formellerinden örnekler:
- Bir kusurumuz varsa affola! Hikâyemiz bu kadar. Ustalarımıza rahmet,
sizlere sağlık âfîyet olsun! [Seyyad Bey ile Güllü Kız]
- Hikâyemizin devri devrânı burda sona erdi. Allah cümlesini hasretlisine
kavuştursun! Hepiniz var olun! Sağ olun! [Kirman Şah]
- Erzincan bağları hikâyesi bundan ibarettir! Allah hepinizden râzı olsun!
Sağ olun! Var olun! [Erzincan Bağları]
- Ben bu hikâyeyi yıllar yılı köy düğünlerinde söylemiştim. Âşık Abbas’tan
öğrenmiştim. Bala Memmed hikâyesi de bu kadardır. Sağ olun! Var olun! [Bala
Memmed]
304
- Emir Han’la Sümbül Hanım hikâyesi bu kadar. Kusurumuz varsa affola!
Öğrendiğim insanlara, ustalara Allah rahmet etsin! Sağ olun! Var olun! [Emir
Han ile Sümbül Hanım]
dd. Diğer Formeller:
Hikâyeye renk katan, hikâyenin duygularını ifadeye yarayan sıkça kullandığı
söz kalıplarından bir bölümü şunlardır:
Ocağın batsın!
Ocağı batmasın! Ocağın batmasın!
İki göz ister ki seyrede! İki göz ister ki seyretsin!
Yok olsun yoksulluğu!
Ne anlatacağını hatırlamak için sık sık “efendim, efendime söyleyeyim”
demektedir.
e. Atasözleri, Deyimler:
Âşik Şeref, hikâye anlatirken zaman zaman mahalî atasözleri ve deyimler de
kullanmaktadir. Bilinen atasözleri-deyimler sözlügüne geçmiş atasözü ve deyimler
dişinda kalan veya az kullanilan veyahutta bu sözlerin çeşitlemesi durumundaki bazi
atasözleri ve deyimlere örnek olarak şu sözleri veriyoruz:
ea. Atasözleri:
Tek atın menzili olamaz. [Seyyad Bey ile Güllü Kız, Gelin Taşı]
Tek atlı tekin olamaz. [Emir Han ile Sümbül Hanım]
Dağların başından kış, insanların başından iş gelir geçer. [Emir Han ile
Sümbül Hanım, Şeref Taşlıova’nın Kırgızistan Seyahati]
Dostun iyisini dar günde seçeceksin. [Kenan ile Hanzade]
Yiğidin yiğitten fazlalığı tedbiridir. [Kenan ile Hanzade]
Ölümden öte yana bir yol varsa orası da mezarlıktır. [Kenan ile Hanzade,
Seyyad Bey ile Güllü Kız}
Nâmertliğe, puştluğa, kalleşliğe dağlar bile dayanmamış. [Seyyad Bey ile
Güllü Kız]
El, seyirden doymaz. [Âşik Şenlik ile Kiliççi Mustafa Karşilaşmasi]
Ham demirden nal olmaz. [Âşik Şenlik ile Kiliççi Mustafa Karşilaşmasi]
At ayağı külünk, âşık dili yürük olur. [Kirman Şah ile Erzincan Bağları, Gelin
Taşı]
Âşik gönlü hiçbir yerde karar kilmaz. [Posoflu Zülâlî’nin Memleketine
Dönüşü]
Uzun saçlının âhı yerde kalmaz. [Gülistan ile Süleyman]
Canım kurban olsun kadir kıymet bilene de bilmeyene de; illâ yarı buçuğun
elinden. [Gülistan ile Süleyman]
El toplanır, dağı oynatır yerinden. [Gelin Taşı]
eb. Deyimler:
Adın ne? Reşit! İki dinle, bir işit! [Emir Han ile Sümbül Hanım}
Yerin damarını çekmek [Kirman Şah]
Sürüleri su bulandırmak [Bala Memmed, Gelin Taşı]
Üzerlerine su elenmek [Âşik Şenlik’in Revan Seyehati ve Ölümü]
Üzerini kesmek [Âşik Şenlik ile Kiliççi Mustafa Karşilaşmasi]
Gün avlamak [Âşik Şenlik ile Kiliççi Mustafa Karşilaşmasi]
Ayağına vermek [Âşık Şenlik ile Kılıççı Mustafa Karşılaşması]
Başini orda islatip burda kirkmak [Âşik Şenlik ile Kiliççi Mustafa
Karşilaşmasi]
Kendi önünden yememek [Âşik Şenlik ile Kiliççi Mustafa Karşilaşmasi]
305
Dünyalığını verip âhiretine karışmamak [Emir Han ile Sümbül Hanım, Kenan
ile Hanzade, Seyyad Bey ile Güllü Kız]
Kuş gelse kanat salmak, katir gelse tirnak düşürmek [Emir Han ile Sümbül
Hanim, Kenan ile Hanzade, Seyyad Bey ile Güllü Kiz]
İçi kayım kayım kaynamak [Âşık Şeref Taşlıova’nın Kırgızistan Seyahati]
366 damar, 144 parça kemiği od tutup yanmaya başlamak [Kirman Şah,
Gülistan ile Süleyman, Erzincan Bağları, Kenan ile Hanzede]
Al Allah kulunu, sakla delini [Kenan ile Hanzade]
f. Modernleşme Ifadeleri:
Âşik Şeref, hikâyelerinde her ne kadar eski gelenege bagli kalmaya çalişiyorsa
da günümüz insanina hikâye anlattigindan ister istemez modernleşmenin etkisi altinda kaldigi anlar olmaktadir. Bir kere, kendi başindan geçenleri, yakin dönemde yaşayan âşiklarin yaşadigi bazi olaylari serencam şeklinde anlatarak bu etkiyi bizzat
yaşamaktadir. Diger yandan, aşagida örneklerini verecegimiz, günümüzün kavramlarini, terimlerini kullanmasi da, söz konusu etkiyi göstermektedir:
O hana bakan bir garson vardı. Onu çağırdı. [Mansur]
Sarayın projesini çıkardı. [Kirman Şah]
Parmağını kaldırdı. [Gülistan ile Süleyman]
“Hepinize saygılarımı sunuyorum” şeklinde bitiriş. [Âşık Şeref Taşlıova’nın
Kırgızistan Seyahati]
Ermeni generali. [Köroğlu Oltu Kolu]
Resim yapıp resim satan sokak satıcısı [Köroğlu Oltu Kolu]
Sonuç: Âşik Şeref Taşliova’nin anlattigi hikâyeler, destanlarin günümüze kadar
ulaşmiş uzantilaridir. Bunlarda hem kahramanlik hem de aşk vardir.
Bilindiği gibi hikâye, masal derlemelerinde bir anlatımla yetinmemek gerekir.
Aradan zaman geçtikten sonra ikinci, hatta üçüncü derlemeyle daha sağlam bir
metin elde edilebilecektir. Biz bu ilk derlemeyi yapıp sonuçlandırmanın mutluluğunu
yaşıyoruz.
306
LAHOR’DAKI JEŞN-E-BAHARAN
Necma Refik
İslamabad- Pakistan
Alt kitasında bahar kutlamaların başlangıcı
10’ıncı yızyılın cevarında ve daha sonra binlerce halkın orta Asya’dan
Altkitasına göç edince onlar bahar hatıralarını çeşitli şekillerde getirdiler ve
Hindistan edebiyatı ve sanatına etkillemeye başladılar.
Halk bu kutlamalarda daha çok tanrılarını memnün etmek amaçla
düzenliyordu ve tanrılara hediye olarak çeşitli eşya sunarlardı ve onlar önünde
oynarlardı.
Ţubat ayının ortasında kışın etkisi bitmeye başlar ve bahar mevsimi gelir bu
zamandan sonra bahar kutlamalar da başlar.
12’inci yüzyılın evvelinde Hindistan Alt kitasındaki müslümanlar da bahar
kutlamaya başladılar.
Eski hikayelere göre, Delhi’deki Çişti Sufu Nizamuddin Aulia bir zamanlarda
yeğeni Taqiuddin Nooh’ın ölümünden okadar kaderlenmiş ki, bir kac ay için kendini
dünyadan tamamen olarak çekmiş, ya kendini odada kapatırdı ya da yeğeninin
kabrine yakın otutururdu. Onun yakin arkadaşı, Ţakirdi ve saraylardaki tanınmış bir
şaiir “Amir Khusro” piri’nin yokluğunu sonunda dayanamadı ve onu yalnızlıktan
çıkarmanın yolunu aramaya başladı.
Bir gün Khusro şarkı söylerek yoldan geçen, güzel güzel süslenmiş ve
ellerinde çiçekler taşıyan bazı hanımlarla karşılaşmış. Khusro onlardan ne yapmakta
olup nereye gitmekte olduklarını sordu. Onlar ona “Basant Panchmi” günü olduğunu
ve tanrılarına basant için hediyeler sumnaya gideceklerini söylediler. Khusro bunu
çok ilginç buldu ve gülümseyerek “Tamam, artık benim tanrıma da hediye lazımdır”
dedi. Kendini bir hanım gibi süsledi ve elinde hardal çiçekleri alıp şarkı söyleyerek
diğer hanımlarla Nızamuddin Aulia’nın bulanabilaceği mizarlığa kendini yola koydu.
Nızamuddin Aulia Khusro’yu uzaktan bir hanım zanetmiş fakat yakınlaşınca kim
olduğunu anlamış ve gülümsemış. Her kes onun gülümsenesini iki aydan beri
bekliyordu, Amir Khusro ve orada oturan diğer sufular ile şagirtlar baharı mededen
Farsça şiir okumaya başlamışlar ve symbolık olarak Nooh’un kabrine hardal
çiçekleri koydular.
Onların söyledikleri şiir aşağıdaki şiir gibi olabilirmiş;
Sarı hardal çiçekleri bütün tarlalarda açılmaktadır,
Mango (meyve) tumurcukları açılıyor, diğer çiçekler de;
Koyal (kuş) bir daldan obur dala toplamaktadır,
Genç hanım makyajını yapıyor,
Bahçevan-kızları çiçek demetleri getirmişler,
Renk renk ve çeşit çeşit çiçekler,
Her kesin elindedir,
Fakat sevgilim, dönmeye vaad etmişti,
Nizamuddin evine dönmeye,
Dönmedi-yıllar geçti
Sarı hardal çiçekleri bütün tarlalarda açılmaktadır.
307
Bu olayın etkisi o kadar oldu ki Nizamuddın Auliya’nın anıtında yıllık
fuarlarda bahar kutlmaları de yer aldı. Diğer müslümanlar yavaş yavaş bu geleneği
başka anıtlara ve mezarlara da götürdüler.
Bahar ile ligili bir ş iir
Sevgilim baharı kutlıyalım
Baharı kutlıyalım
Süsünü yap
Uzun saçını süsle
Sen şimdiye kadar uyuyorsun, uyan
Senin kadrin bile uyanmıştır
Bugün birlikte baharı kutlıyalım
(Şair – Amir Khusro)
Mughal’lar zamanında bu gelenek daha da gelişti ve halk festivallar şeklini aldı.
Mughal Padişahı Bahadurshah Zafar devrinde bir zaman bahar günleri, Padişah’ın doğun
günü kutlamaları ilan edildi. Halk sevinmeye başladı. Her şey sarı boyandı elbiseler,
evlerdeki perdeleri, hiç bir şey sarı renk boyanmadan kalmadı, sanki her tarafda hardal
çiçekleri açılmıştı. Halk bütün gece oynamaya devam etti.
Urdu edebiyatında da baharın çok etkisi vardır. Urduca şiirin bir kısmı olan
“Ghazel” veya “sevgi şiirleri” bahar, gül, baad*e*baharan (Bahar rüzgarı), sabzah
(yeşillik), Çaman (bahçe), nakhat (Güzel koku) gibi kelime kullanmadan
tamamlanmaz.
- Gitmek istersen bahçeye gidelim, duyduk ki bahar gelmiştir.
Yapraklar yeşillenmiş, çiçekler açılmış, rüzgar orada yavaş yavaş esmektedir.
(Şair- Mir Taqi Mir)
Bahar Festivalı
· Yızyıllar eski tarihe sahib olan ve etrafından duvarla çevirilmiş olarak
kurulmuş olan Lahor şehri ‘Bahar Festiveli’nin resmi ve gayri resmi bir merkez
olmuştur. Artık Lahor festivalı toplumsal bir gelenek haline gelmiştir ve diğer
şehirlerden halkı da çeker. Hatta Karaçi ve yurtdışından katılanları da olurlar. Bu
festıvaldan etkilenerek diğer şehirler de kendi festıvalları düzenlemeye başlamışlar.
Bu sene Lahorda bu festivalı 14 Şubat’ta başladı. Lahor’da her taraf şenlik vardı,
gökyüzünde binlerce uçurtma (çarpalang) havalandı.
Lahor’daki Jashn-e-Baharan’da daha çok ilgi uçurtmalar (çarpalang) çeker.
Fakat Jashn-e-Baharan sadece bununla kalmayıp Yemek festivalı, Kayak festivalı,
hayvanlar festivalı, konserler, küçük pazarlar gibi faaliyetleriden oluşur.
Lahor’daki tanınmış ve bazı eski semtler olan Garishshu, Islampura,
Samanabad, Gwalmundı, Gila Gujar Singh, Lohari, Bhatti, Moçi Gate!in içinde,
Sadbadhi Sanda, Baghbanpura, Sadar Bazar hatta bunlardan daha sonra gilişen
Faisal Town, Iqbal Town, Gulberg, Johar Town, Township ve diger çok semtlerde
bu faaliyetler görülür.
Halk çeşitli bahçelerde toplanır, bu bahçeler arasında Qadaffi Stadium, Minto
Park, Shahi Qila, Model Town Ground, Khadda ground, Karsan dround, Race
Course ground, Gulshan-e-Iqbal bahçesi başta gelir.
· Bir zamanlarda kültürsel faaliyetlerle tanınmış olan Lahor şehri eski
güzelliğini yırtmaya başlamıştı. Fakat kentin bazı eski ve büyük evler tarihi
308
güzelliğini getirmek maksadla yeniden onarılıp süslenilmiştir. 1990 senesinden beri
bu iş daha fazla ilgi görmüştür. 1990 senesinde Dünya Bankası Projesi altında
Lahor’un duvarla çevirilmiş kısmı onarılmaya başlandı. 16 yüzyılın Badshahi
Mascid (Padşahlar Camiisi) ve Lahor Kalesi çatlarında gece de çarpalang uçurtması
devam eder. Eski Mughal Saraylarda bütün gece ziyafetler yapılır, katılanlar ışıklar
altında göye bakarlar. Beyaz renk çarpalanglar coğalır, onlar dalarak ve hemen
sonra yükselip göğe fırlayarak fevkalade bir bakış sağlar, ve herkes heyecanla
bakarken aniden ortamda “bo kata” çığlıklar yayılır, davulcular ve trompetcular da
çarpalangının kesilmesini daha fazla gürültü yaparak bildirirler.
· Bu festivalın güzellği bundan hem zengin hem de fekirlerin eğlenebileceğidir
– çünkü eğlence için sadece bir uçurtma (çarpalang) ve bir top ip yeterlidir. Kızlar
süslenirler, daha çok sarı, yeşil, veya kırmızı renk elbise giyer, bilezikler takarlar.
Erkekler sarı sarkılar boyunlarına sarılıp çarpalanglarla meşgül olurlar; Ünlü bir
şarkıcı Fariha Parveez’in bu şarkı meşhur şarkılardan biridir;
Patang Baaz Sevgilimle gözler arasında öyle doori dolanmıştır ki,
Benim gönlüm Bo kata oldu;
Patang Baaz Sevgilimin gözlerine nasıl bakayım,
Benim gönlüm Bo kata oldu;
· Çok zengin olan biri şahane bir şekilde sülenmiş büyük bir çarpalanga sahib
olabilir fakat, çarpalang, sadece bir çarpalangdır.
· İhtiyar, genç hepsi çarpalang uçurur. Zengin Lahorlular için çarpalang
festivalı artık sadece çarpalang uçurmakla kalmayıp akrabalar ve arkadaşları zengin
bir sofra ile misafir etmeye zamanı da olmuştur ve bazı aileler bunu sosyal bir
toplantı haline getirmişler. Bazı şirketler de bu yarışa girmişler ve kendi programları
düzenlerler. Onlar daha çok bınaların çatlarda çok eğlendirici bir ortam yaratırlar.
· Festival için özel tren ve uçak seferleri düzenlenir.
Зarpalanglar Uзurtma Festivalı
Uзurtmalar (зarpalanglar) hakkэnda Bilgi ve bazэ ilginз kurallar
Her зeşit renk, şekil, ve büyüklükteki çarpalang bulunur. Ayrı ayrı isim ve
anlam taşır. Çarpalang uçurtması festıvalının tarihi “Çarpalanglar Profesyonelleri
Birliği” tarafından bellirlenir.
a. Зarpalang Uзurtma Temelleri
Зarpalanglarla yarış yapmak, Çarpalang Uçurtma Bahar kutlamaların önemli
bir parçasıdır. Spor artık belirli bir şekil almıştır ve Çin halkın Güney Asya
bölgesindeki halka öğretmiş olan teknikleri kullanılıyor.
b. Savaşзı Зarpalangları
Bunlar зeşitli boy, şekil ve renk olur ve çeşit çeşit isimler taşır, Gudda (genel
olarak ağır ve sağlam olur, dibinde salkan kuyruk bulunmaz) Guddi (Dişi çarpalang,
gudda’dan küçük ve daha hafif olur, sarkan bir kuyruk bulunur) Patang, Tukkal,
Pari, Do-Akhaal, Lepo, Rocket, Parphara- çarpalangların bazı çeşitleridir.
çarpalanglar geleneksel olarak çeşitli kalınlıktaki ince olan pirinç kağıından
yapılır.Bugünlerde, Güney Asya’da halk Nylon, Teflon, Orcon, Ijarex ve Mylar gibi
diğer malzeme de denemeye başlamıştır.
çarpalangların ortalarındaki belkemeği ve yaylar daha çok bamboo şeritlerden
oluşur. Fakat modern dünyada artık grefit ve karbon gibi malzeme de tanıtılmıştır.
309
c. Dori veya Doori (İp)
Doori Manjha denilen цzel bir hamur kullanarak hazırlanır. Manjhanın
hazırlanmasında kullanılan malzemeleri bazıları gizlenmeye çalışırlar. Manjha bir
hamurdur, ipliğe kalınlık vermek ve yapıştırıcı olarak kullanmak amaçla için
yumurtalar, ün veya haşlanmış pirinç katılır. Çeşit renk boya, ezilmiş şişe ve bazı
diğer malzeme katılır.
İplik çeşitli kalınlıkta olur, kalınlığa ğöre numalar verilir, 30 numaralı dori
(tees number) altı katen iplikten yapılır ve 10 numaralı dori(Das number) daha kalın
çeşididir.
d. “Pecha” yani yarış ve savaş
Зarpalang uзuran kişiye Patang Baaz derler.
Savaşcı çarpalangların kontrol ettiği ipliklerin yarış veya savaş çok heyecan
verici olur. Manjha ile sürülen iplik “dori” o kadar keskin olur ki başka dorileri
kesebilir. Dori parmaakları da kesebilir bu yüzden çarpalang doriden parmakları
korumak çok önemlidir, dikkatsızlık büyük bir kazaya da yol açabilir. Dori genelikle
kagıt topu üzerine veya “çarkhi” denilen tahta ya da bamboo makara üzerine sarılır.
Bir assistan doriyi kontrol eder, o doriyi serbest bırakır ve gerktiğinde tekrar sarar.
Peça sırasında bir sürü çekmeler ve gevşekmeler olur. Mavi gök yüzünde
çarpalanglar aniden yükselmeye, dalmaya veya serenat yapmaya devam eder.
Doriler bir birini keserek heyecan yaratır ve son olarak en güçlü ve keskin
başkaların hepsini yok eder.
Dori kesilir kesilmez görenler “Bo katta” “Bo katta” diye bağırırlar yani bir
güğüm kesildi.
- Eski bir şarkı söyle devam eder:
Yaramaz Sevgilim nerededirı Gözükmüyor!
O çatındadır çarpalang uçurur, kız kardeşi ile Pecha yapar
Dooriyi serbest bırakın, serbest bırakın, gitsin gitsin
Bo-Kaata
Yaramaz Sevgilim nerededir? Gözükmüyor!
O çatındadır çarpalang uçurur, halası ile Pecha yapar
Dooriyi serbest bırakın, serbest bırakın, gitsin gitsin
Bo-Kaata
..........................................
e. Зarpalang Kapmak
Bir зarpalang doriden kesilince kim isterse kapabilir. Buna “Guddı Lootna
(çarpalang kapmak) adlandırılmıştır. Oyunun bu kesminde ellerinde baamboo veya
dori ile bağlı bir taşla donatılmış, hiç bir engelden korkmadan sokaklarda, çatlarda
koşanlar katılır. Bazan çocuklar kendilerini tehikeye bile koyarlar. Gün bitince, en
çok sayıda çarpalang kapan kişiye Mr. Lutera (Bay Çarpalang Kapan) ünvan verilir.
Yemekler Festivalı
Yemekler iзin зok meşhur Lahorlular için eski şehirdeki Gawalmandi isimli
bir sokak hükümet tarafından Yemek sokağı olarak düzenlenilmiştir. Orada her çeşit
yemek bulunur gece ışıklandırılır ve her zaman kalabalık olur. Sokakta arkitektürün
310
şahane öğrnekleri gözükür, balkonlar yeniden onarıp ışıklandırılmıştır ve yemeğe
gelenlerin ilgilerini çeker ve biri şahane bir kalede olduğunu hisseder.
Gawalmandi bağınsızlıktan sonra Keşmirlilerin buraya yerleşmeleri ile
Keşmir yemekleri çok meşhur oldu. Çünkü Keşmirlerin gelmeleri ile yeni yemekler
de tanıldı. Yüzyıllarca eski binaların onarılması, şahane balkonlar ve çıkışların
ışıklandırılması ile orada özel bir ortam yaratılmıştır.
Bunun yanında Pakistan Minaresi, bahçeler, pazarlar, hoteller, mehmankhaneleri
ve evler de misafirlerle dolu olur. Bazı büyük oteller bile çatlarında konserler ve diğer
kutlamalar düzenlerler, sofrada her çeşit yemek bulunur,
“Sarsoon Ka Saag” denilen hardal yaprak yemeği halk tarafından çok sevilir.
Sarsoon Ka Saag (Yemek tarifi)
Gereken Malzeme:
1 demet hardal yaprakları, 1 demet Ispanak, 1 küçük boy soğan, 3 yeşil biber, 6
sarımsak taneleri (ezelmiş), küçük bir parça zencefil(ezelmiş), Peynir (rendelenmiş), 3
kaşık yağ, 1 kaşık ün, 1 kaşık limon suyu, ½ kaşık bahar karışımı, 1 kaşık tuz.
Hazırlanması:
Hardal ve ıspanak yıkayıp küçük küçük doğrayın. Bir tencerede yağ koyup
hardal, ıspanak ve biberleri biraz kavurun, zengefil ile sarımsak da ilave edin. Biraz
pişirdikten sonra tuz ile bir bardak su katın ve tamamen pişinceye kadar ateşte
bırakın. Soğuğnca hepsini ezin. Başka bir kabta biraz yağ ile soğan kavurun, ezilmiş
malzeme katın ve yağ ayrılıncaya kadarkavurmaya devam edin. Peynir ile süsleyin
ve üzerine lemon suyu sıkarak, sıcak sıcak servıs yapın.
Sarsoon ka saag, “makai ki rooti”(mısır ünü ekmeği: mısır ünü su ile biraz tuz
katarak sert bir hamur yapılır ve daha sonra yuvarlak pide gibi şekil verilerek tavada
yada tandırda pişiril. Pişirince üzerine biraz tereyağı sürülür ve sıcak sıcak servis
yapılır) ve lassi (Ayran) ile yenilince bambaşka lezzeti verir. Daha sonra Keşmşir
çayı içilir.
Kayaklar Festivalı
Lahor nehrinde kayaklar зeşit çeşit şekilde süslenir. Gece ışıklarla süslenilir,
etraftaki ağaçları ve bahçeler de ışıklandırılır.
Hayvanlar Festivalı
Fortress Stadıum’da Rohtas Kalesinin esas kapısının modelini kullanarak
stadıuma yenilik yaratılmıştır. Burada gece ve gündüz hayvanların gösterileri, çeşitli
oyunlar, eğlenceler, fişkirikler, tanınmış folk şarkıcıların konserleri, dans grupları,
atlar, develer, çarpalang dükkanları, bilezikleri, çiçekleriç el sanatları v.s. hepsi bir
araya gelir ve renkli bir ortam yaratır. Bu festival diğer festivalların hepsinden
büyük olur.
311
YAVUZ SULTAN SELİM DEVRİ KANUNNÂMELERİ’NDE
NEVRÛZ VE FOLKLOR
Yrd. Doç. Dr. Nahide ŞİMŞİR
Balûkesir Universitesi
Balûkesir-TURKIYE
Nevrûz Türk kültüründe zamana bağlı olarak yapılan şenliklerdendir. Yılbaşı, Sultan nevrûz eğlenceleri 21 Mart’ta kutlanan İç Asya Türklerinin en önemli
toylarındandır223.
Nevrûz kelimesi yeni gün anlamına gelmekte olup, gece ve gündüzün eşit olduğu
ilkbaharın başladığı gün demektir. Osmanlı tarihinde nevruzun büyük önem ve yeri
bulunmaktaydı. Nevruz kelimesi kişi, kabile ve yer adı olarak kullanıldığı gibi, bitki adı
olarak da kullanılmıştı. Osmanlı kültür hayatında nevruzun gerek dergi adı, gerekse
baharın gelişi ve tabiatın canlanışı sebebiyle insan ruhunda uyandırdığı akisler ile edebiyata ve musikiye de nüfuz etmiştir. Nevruz Türk kültür hayatında gıdadan, ilâca, devlet
hayatına varıncaya kadar etkili olmuştur. Havaların ısınıp, baharın başlangıcı sayılan
nevruz günü uğurlu sayılıp, Türk folklor ve devlet hayatında pek çok işin başlangıcı
olarak esas alınmıştır224.
Kanûnnnâme
Kanûn-nâme, Osmanlı Devleti’nde şer’i hukukun yanında, idârî, mâlî, cezâî,
muhtelif hukuk sahalarına âit olmak üzere, vaktiyle padişahların emir ve fermanları ile
vaz’ edilmiş olan kanun ve nizâmları, aynen veya hulâsa olarak, bir araya toplamak
suretiyle meydana getirilen mecmualar veya bu kanunlardan belirli bir zümre veya
sahaya ait olanlardan biri şeklinde tanımlanmaktadır. Bazen kanun yerine, yasa veya
yasak ve kanunnâme yerine yasaknâme kullanıldığı görülmektedir.225
Osmanlılar, adil bir idarenin ideal bir devlet ve toplum düzenini sağlayacağı
inancına sahip idiler. Ve henüz bir uc beyliği iken, reayayı ve malını koruyan bir
devlet düzeni düşüncesi geliştirmişlerdi.. Fatih Sultan Mehmed , İstanbul’un fethinden
sonra yayınladığı reaya kanunnamesinin atası ve dedesi kanunu olarak bildirir. Bu
kanunname Halil İnalcık’ın tesbitine göre, o tarihte Kanûn-ı Osmânî’nin aldığı şekli
gösteren en eski kaynaktır. Osmanlı vergi sistemi ve timar rejiminin XV. Yüzyılda XVI.
asırdaki klasik şekliyle ortaya çıktığı bir gerçektir. I. Bayezid devri bu bakımdan bir
dönüm noktası kabul edilmekte, Kanûn-i Osmâni’nin esas hatlarıyla XIV. Yüzyılın
sonlarına doğru kesin olarak teşekkül ettiği kabul edilebilir226.
Kanûn-i Osmanî’ye özelliğini kazandıran esaslar Fatih Sultan Mehmed devrinde
düzenlenen Kanûnnâme’ye göre şu şekilde tesbit edilebilir: Padişahın tebeası re’âya ve
askerî olarak ayrılır. Reaya, bir takım hizmetleri yapan veya onun yerine raiyyetlik
rüsûmu denilen, bir takım resimleri ödeyen halktır. Askerî sınıf ise, bu gibi resimlerden
* BAÜ. Fen –Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü 10 100 Balıkesir - TÜRKİYE
223
Baykara, Tuncer, Türk Kültür Tarihine Bakışlar, Anka ra: Atatürk Kültür Merkezi
yay., 2001, s.205.
224
Mert, Özcan, “ Son dönem Osmanlı belgelerinde Nevruz”, Türk Dünyasında Nevruz,
İstanbul:Marmara Ünv. Türkiyat Enstitüsü yay., 1999, s.10-26.
225
Barkan, Ömer L., “Kanûn-nâme”, İ.A.,VI, İstanbul: MEB yay., B.tarihi yok, s. 185.
226
İnalcık, Halil, “Adâletnâmeler”, Belgeler, C.II, S.3-4, Ankara: T.T.K. Basımevi, 1967,
s.54-55.
312
muaftır. Reaya arasında, devlete yaptıkları bir hizmet karşılığında raiyyet resimlerinin
bazılarından affedilen zümreler vardır ki, bunlar mu’âf ve müsellem reaya olarak
isimlendirilir. Bir müslüman devleti olarak Osmanlı devletinde reaya, bir de şer’î
esaslara müslim ve gayr-ı müslim olarak iki büyük gruba ayrılmıştır227.
Genel bir karaktere sahip kanunnâmeler, yani, belli bir dönemi haiz ve değişik
sosyal tabakaların sosyal, askerî ve devlet kurumlarına ilişkin olarak, merkezî gücün
temsilcisi Sultan tarafından yayınlattırılmıştır. Osmanlı Devleti’nin bünyesi içinde yer
alan, çeşitli sancak ve eyaletlerin gelenek ve görenek hukukundan miras kalan eski
hususlar da, bu kanunnâmelerin içinde yer almaktaydı228. Başka bir deyişle Osmanlı
Devleti tarafından bir yer fethedilip, tahriri yapıldıktan sonra, eskiden beri orada geçerli
olan kanunlar da gözden geçirilerek hazırlanan kanunnâme metni, tahrir defterinin
başına konurdu. Özellikle Türk-İslâm devletlerinden alınmış ülkelerde, bazen kanunlar
hiç değiştirilmeden, aynen ve eski isimleri ile tatbik edilmiştir. Bu konuda muhtelif
memleketlere ait Hasan Padişah (Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan) ile Mısır sultanı
Kayıtbay, Dulkadiroğullarından Alauddevle Bey, Arap ve Acem devrine ait kanunlar örnek
verilebilir.
I.
Selim (1512 – 1520)
Yavuz diye meşhur olan ve saltanatı 1512’den 1520’ye kadar devam eden
Sultan Selim, Yıldırım Bayezid ve Fatih Sultan Mehmed gibi kudretli bir fatihti. Fevkalâde
şartlar altında tahta çıkan Yavuz Sultan Selim, devleti, bir ara hiç vezîr-i azam tayin
etmeden doğrudan doğruya kendisi idare eden, kudretli bir bir hükümdardı.
Osmanlılar Yavuz Sultan Selim devrinde, Doğu ve Güneydoğu’daki Türkmen
boyları sayesinde bölgede hakim olmuş, hem Safevî tehlikesine karşı set çekmiş hem
de Azerbaycan ve Irak kesimlerine doğru yayılmak için oldukça müsait bir mevkii
kazanmış oldular229.
Yavuz devrindeki Suriye ve Mısır seferleriyle de, Osmanlı Devleti’nin dağılma
dönemine kadar sürecek olan Arap dünyası hakimiyeti başlamış oluyordu. Osmanlıların
son dönemlerdeki bazı idarî zaaflarına
karşılık, mukaddes yerlerin koruyuculuğunu
üstlenmeleri, Batı hıristiyan dünyasına karşı önce gaza sonra da savunma yapmış olmaları,
hristiyan Batı dünyası nazarında ilk hedef olarak onların alınması, Arap dünyasının
korunmasına yol açtığı gibi, vaktiyle Batı’nın uğradığı bütün felâketlerin sorumluluğu da
Osmanlılara yüklendi ve Arap dünyası geri plânda kaldı. Ayrıca Osmanlı hakimiyeti altında
Arap topraklarında özellikle kuvvetli bir şehirleşme görüldüğü gibi, ticarî hayatın canlılık
kazandığı, İstanbul merkezli ticaret ağının Ortadoğu-Anadolu-Güneydoğu ve Kuzeydoğu
Avrupa irtibatının sağlandığı, Akdeniz ticaretinin canlandığı bilinmektedir230.
Yavuz Devri Kanunnâmelerinde Nevrûz
Osmanlı Devleti, kış mevsiminde hava şartlarının tesiriyle üretimin yetersizliği ve
vergilerin toplanması ile İstanbul’a gönderilmesinin zorluğu ve riskli bir iş oluşu
karşısında Nevruz tarihine büyük önem vermiştir. Merkezî idare, vergilerin toplanması
ve İstanbul’a ulaştırılmasında nevruz’u belli bir tarih olarak kullanmıştır231.
227
İnalcık, Halil, a.g.m., s.55.
Pulaha, Selâmi –Yücel, Yaşar, “I. Selim Kânûnnâmesi (1512 –1520) ve XVI. Yüzyılın İkinci
Yarısının Kimi Kanunları”, Belgeler, C.XII, S.16, Ankara:T.T.K. Basımevi, 1988, s. 10.
229
İnalcık, Halil, “Türkler”, İ.A., XII/1, s. 300-301.
230
Emecen, Feridun, “Kuruluştan Küçük Kaynarcaya”,Osmanlı Devleti Tarihi, I,
İstanbul, 1999, s. 32-33.
231
Mert, Özcan, a.g.m., s.18.
228
313
XVI. yüzyılda Osmanlı Devleti’nde nevrûz, âdeta malî yılın başlangıcı gibidir. Osmanlı
Devleti ile önce komşu daha sonra Osmanlı idaresi altına giren, Akkoyunlu ve Memlük Türk
devletlerinin maliyesinde de Nevruz’un durumu Osmanlı Devleti’nde olduğu gibidir.
Yavuz Sultan Selim devrine ait olan Âmid, Arabgir, Ergani, Sis, Tarsus, Urfa ve
Kemah Sancakları ile Hani nâhiyesi kanunnâmelerinde nevrûzda alınan vergiler
arasında; resm-i çift, resm-i mevâşi, resm-i ağıl, resm-i ağnam, resm-i tütüncek, resm-i
nâibcek, resm-i bostan, ispenç, resm-i hâne ve cizye zikredilmektedir.
Âmid Sancağı kanunnâmesinde reayadan resm-i çift resminin 24 akçe, resm-i
mevâşi’nin 2 akçe ve resm-i yatak üç yüz koyundan 1 baş olarak evvel-i bahar
nevruzda alınması kararlaştırılmıştır232.
Hani nahiyesi kanunnâmesi’nde resm-i çift (24 akçe) , resm-i tütüncek, resm-i
mevâşi (2 akçe) ve resm-i kışlak ( her sürüden bir koyun) ‘ın nevrûzda alınması
gerektiği belirtilmiştir233.
Arabgir Sancağı kanunnâmesi’nde resm-i çift (24 akçe), ve adet-i
ağnam (her koyun başına 1 akçe) olarak evvel-i bahar nevrûzda alınması kararlaştırılmıştır.234
Ergani Sancağı kanunnâmesinde resm-i vâlicek , resm-i naipcek
her haneden 2 akçe, her haneden tütüncek diye 6 akçe , resm-i mevaşi her inekten ve her eşekten 4,5 akçe nevruzda alınması
geretiğinin altı çizilmiştir235.
Urfa Sancağı kanunnâmesi’nde şehir bostanlarından
alınan
verginin yarısının nevruzda yarısının da güzün, adet-i ağnam ve yatak
bâcının da nevrûz mevsiminde alınması kararlaştırılmıştır236.
Kemah sancağı kanunnâmesinde, resm-i çift (50 akçe), resm-i
bennak (12), resm-i caba bennak (6 akçe) ve harâc-güzar reayadan
ispenç (25 akçe) alınmasının mevsiminin evvel-i bahar nevrûzdadır ki,
Mart’ın on ikisidir şeklinde kayıtlıdır237.
Sis (Kozan) sancağı kanunnamesinde, resm-i hane olarak 130
Haleb akçesi alınması, bunun 66 akçesi nevruzda, 66 akçesi de ilk
güz ayının başında alınması cizye’nin ise 50 akçe olarak nevrûzda
tahsil edilmesi kararlaştırılmıştır238.
Tarsus Sancağı kanunnâmesi’nde şehirde bulunan gayr-ı müslimlerden
nevrûz-ı sultânide Haleb akçesiyle 80 akçe resm-i hâne, mücerredden 50
akçe ispenç, Kal’a-i Nemrûn ve Kal’a-i Babarun gayr-ı müslimlerinden 50
akçe cizyenin de, yine nevrûz-ı sultânide alınması kayıtlıdır239.
Âmid, Arabgir, Ergani, Sis, Tarsus, Urfa, Kemah
ile Hani Yavuz
Sultan Selim (1512 –1520) devrinde, Osmanlı topraklarına katılmışlardır.
Âmid, Arabgir, Ergani, Kemah ve Hani ‘de Osmanlılardan evvel Akkoyunlu
padişahı Uzun Hasan’ın kanunları uygulanmaktaydı. Sis ve Tarsus da ise
Memlük Sultanı Kayıtbay’ın kanunları yürürlükteydi. Osmanlı Devleti buraları
232
Akgündüz, Ahmed, Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri, C.III,
İstanbul, 1991, s. 221 –222.
233
Akgündüz, Ahmed, a.g.e.,III, s.227.
234
Akgündüz, Ahmed, a.g.e.III,,s.232-235.
235
Akgündüz, Ahmed, a.g.e.,III,s..251-253.
236
Akgündüz, Ahmed, a.g.e.,III,s.276-277.
237
Akgündüz, Ahmed, a.g.e.,III,s.299-300.
238
Akgündüz, Ahmed, a.g.e.,III,s.488.
239
Akgündüz, Ahmed, a.g.e.,III,s.493.
314
feth ettikten sonra, eski kanunları gözden geçirmiş, bid’atları kaldırmış
ancak, eski kanûnlar hemen hemen aynen devam ettirilmiştir.
Bu sancaklardan Âmid, Arabgir ve Hani de resm-i çift 24 Osmanlı
akçesi olarak alınmaktaydı. Bu çift resmi Fatih Kanunnâmesindeki
reâyanın sipahiye üç gün bedenen hizmet (= 3 akçe), orak (bir araba
ot = 7 akçe), döğen (yarım araba saman = 7 akçe), kağnı (1 araba odun
= 3 akçe), boyunduruk (araba ile hizmet = 2 akçe) resimleri, yani toplam
22 akçe ile mükellefiyettir ki XV. Yüzyıl ortalarına kadar 22 akçe olarak
alınmaktaydı. Bir çiftlik yer de, bir çift öküz ile ekilip,biçilen yer olarak
tanımlanmaktaydı. Bennak çift sahibi reâyanın evli oğlu, nim çiftten az
toprak tasarruf ediyorsa ekinlü bennak denir, ekinlü bennak 12, caba
bennak 9 akçe resim öderdi. Bennakin tasarruf ettiği toprağın dönüm
resmi 12 akçenin üzerinde olursa, bennak resmi yerine dönüm resmi,
öderdi. Çift resminin toplanma zamanı harman sonrası iken, XV.
Yüzyılın sonlarında Mart ayı olarak değiştirilmiştir240.
Resm-i ağnam, aded-i ağnam, hayvancılık ile uğraşan yerleşik
reâyâ ve göçebelerden, müslüman ve gayr-i müslim ayırt etmeksizin
alınmakta olup, koyun ve keçiler nevruzda kuzu ve oğlaklarıyle birlikte
sayılır, bir kuzulu koyundan 1 akçe, 300 koyunda bir sürü kabul
edilip, resm-i yatak veya resm-i ağıl alınır idi.
Resm-i mevaşi büyük baş hayvanlardan alınmakta olup, Ergani
sancağında her inek ve eşekten 4,5 akçe alınması tesbit edilmiştir.
XV. yüzyılda fethedilen Rumeli ve kısmen Macaristan ile Doğu
Anadolu’da uygulanmış, diğer yerlerde gayr-ı müslim reâyâdan da,
müslümanlar gibi çift resmi alınmıştır. İspenç resmi, örfi bir vergi olup,
hem bir baş hem de çift resmi olarak kabul edilmiştir. Kemah
Sancağı’nda 25 akçe olan ispenç resmi, XVI. yüzyılda diğer yerlerde
de 25 akçe olarak alınmışsa da, sonradan arttırılmıştır.
Cizye, kitab ehli gayr-i müslimlerden alınan bir baş vergisi olup,
zengin, orta halli ve fakirler olmak üzere gelirine göre alınırdı. Tarsus
ve Sis Sancaklarında 50’şer akçe alınmaktaydı.
Amid, Hani ve Ergani kanunnamelerinde 6 akçe olarak alınması istenen tütün resmi,sipahi timarına hariçten kışı geçirmek üzere gelenlerden
“bacalarını tüttürmeleri karşılığında duhan veya tütün resmi adıyla 6 akçe
olarak alınır, ancak ikâmet süresi üç yılı aşarsa bennâk resmi alınırdı.
Sonuç
Yavuz Sultan Selim devri kanunnâmelerine özellikle yukarıda saydığımız vergilerin toplanma zamanı olarak yansıyan nevruz, bu özelliğini
bütün Osmanlı kültür, sosyal, malî, askerî ve diplomatik hayatına sirayet
ederek sürdürmüştür.
Devlet idaresinde özellikle de maliyede gösterdiği yılbaşı özelliği,
Mart ayı olarak Osmanlı Devleti’nin sonuna kadar devam etmiş, hatta
Mart ayının malî yılbaşı olma özelliği, cumhuriyet döneminde, devlet bütçesinin yılbaşısı olarak, 1980’li yıllara kadar aralıklarla devam etmiştir.
240
Kütükoğlu, Mübahat, “Osmanlı İktisadî Yapısı”, Osmanlı Devleti Tarihi, II, İstanbul,
1999, s.535.
315
ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ ÍÀÜÛËËÀÐÛÍÄÀ ÃßÙÐßÌÀÍÛÍ
ÌÞÚÖÇßËÈ ÄÎÜÓËÓØÓ ÌÎÒÈÂÈ
ôèë.å.í.Îðóú ßËÈÉÅÂ
Ýåíèø þéðÿíèëìÿñèíÿ ùÿëÿ äÿ åùòèéàú äóéóëàí íàüûëëàðûìûçûí áþéöê ÿêñÿðèééÿòè ÿñêè êþêëÿðÿ ìàëèê ñÿíÿò þðíÿêëÿðèäèð. Îíëàðûí êþêöíö, ÿñàñ õÿòòèíè àéäûíëàøäûðìàã ýÿðÿêëèäèð.
ÕÕ ÿñðèí ìèô âÿ ôîëêëîð íÿçÿðèééÿëÿðèíèí äÿ òÿñäèã åòäèéè êèìè, ìèô ìöÿééÿí èíêèøàô ìÿðùÿëÿñè êå÷äèêäÿí ñîíðà ïàð÷àëàíûð âÿ îíäàí ôîëêëîðóí ìöõòÿëèô
æàíðëàðû – íàüûë, ÿôñàíÿ, ðÿâàéÿò âÿ äèýÿð þðíÿêëÿð éàðàíûð.
Íàüûë âÿ äàñòàíëàðûìûçà áó áàõûìäàí éàíàøñàã, îíëàðäà áèð ÷îõ ìèô ýþðöøëÿðèíèí, òÿôÿêêöðöíöí ÿêñ îëóíäóüóíó ýþðÿ áèëÿðèê. Äåìÿëè, íàüûëëàðûìûçäà, ãÿùðÿìàíëûã âÿ ìÿùÿááÿò äàñòàíëàðûìûçäà åëÿ ìîòèâëÿð, åëÿ îáðàçëàð, ýþðöøëÿð âàðäûð êè,
îíëàð ìèô äöíéàñûíäàí ÷ûõñàëàð äà þç êþêöíÿ ýþðÿ áó âÿ éà äèýÿð äÿðÿúÿäÿ ìèô
äöíéàñû èëÿ áàüëûäûðëàð:
«Ìèô òÿôÿêêöðöíöí éàðàíìàñûíäà èíñàíëàðûí òÿáèÿò âÿ îíóí ÿøéàëàðû èëÿ úàíëûëàðëà
ãàðøûëàøìàñûíûí, èëèøêèñèíèí áþéöê ðîëó âàðäûð. Áó òîïëóìñàë ìèô, ìèô-ôÿëñÿôè ýþðöø
ùÿìèøÿ èðÿëè áàõìûøäûð. Òÿáèè åùòèéàú, âàð îëìàã, éàøàìàã åùòèðàñû áó ýþðöøöí úàíëû
ýöúöäöð. Áèçúÿ, ìèôëÿ èëèøêÿëè òàíðûëàð, ãÿùðÿìàíëàð äà áèð äÿ îíà ýþðÿ éåíèëìÿçäèðëÿð
êè, îíëàðäà áó ýöú âàðäûð. Ùÿòòà îíëàðäàí áèð ñûðàñû áó ýöúöí éàðàäûúûëàðûäûðëàð. Ìèñàë
ö÷öí «Àü îüëàí» éàðàäûëûø ìèôèíäÿ Äöíéà àüàúûíûí ñóéóíäàí âÿ îíóí è÷èíäÿí ÷ûõàí
èëàùÿíèí äþøöíäÿí ñöä è÷ÿí éåíèëìÿç îëóð. Îíãîíëàðëà, òàíðûëàðëà, èëàùÿëÿðëÿ ãàí
ãîùóìó îëàíëàð áó ñóéóìà ìàëèêäèðëÿð» (1, 37).
Áó úÿùÿòäÿí éàðàäûëûøëà, ãÿùðÿìàíûí äîüóëóøó èëÿ áàüëû ìîòèâ äèããÿòè ÷ÿêèð.
Ãÿùðÿìàíûí ìþúöçÿëè äîüóëóøó ìîòèâè ñåùðëè íàüûëëàðäà ýåíèø éàéûëûá. Áåëÿ íàüûëëàðûí
åêñïîçèñèéàñûíäà óøàãñûç àòà-àíàëàðûí àðçóñó, ãÿùðÿìàíûí ãåéðè-àäè, ìþúöçÿëè äîüóëóøó
ìîòèâè ìöùöì éåð òóòóð. Îíó äà ýþñòÿðìÿê ëàçûìäûð êè, áó ìîòèâ äöíéà õàëãëàðûíûí áèð
÷îõóíóí øèôàùè éàðàäûúûëûüûíûí àéðû-àéðû æàíðëàðûíäà äà éàéûëûá (2, 58-65).
Áó ìîòèâÿ «Êÿë Ùÿñÿíèí íàüûëû»íäà äà ðàñò ýÿëèðèê. Óøàã àðçóñó èëÿ éàøàéàí
ÿð-àðâàä ãîúàëûã ÷àüëàðûíû êå÷èðèðëÿð. Áèð òÿñàäöô îíëàðûí ùÿéàòûíûí àõàðûíû ïîçóð.
Íèñÿ ÿðè õÿñòÿëÿíäèéè ö÷öí ìåøÿéÿ îäóí äàëûíúà ýåäèð. Î, ìåøÿäÿ áÿðê àúûð. Îäóð
êè, áèð íå÷ÿ àðìóä äÿðèá éåéèð âÿ áóíäàí ñîíðà áÿðê éàíìàüà áàøëàéûð. Íèñÿ
áóëàãäàí äà äîéóíúà ñó è÷èð. Áóíäàí ñîíðà ýþçÿë áèð ãóøóí éóìóðòàñûíû áàøûíà
÷ÿêèð. ×ÿêÿí êèìè äÿ øèðèíëèéèíäÿí úèéÿðè àëûøûá éàíûð. Íèñÿ éóìóðòàäàí, ñóäàí
ùàìèëÿ îëóð âÿ ãåéðè-àäè êåéôèééÿòëÿðè èëÿ ñå÷èëÿí áèð îüëàí äîüóð. Áó îüëàí -Êÿë
Ùÿñÿí àäè èíñàíëàðûí áàúàðà áèëìÿäèéè ÿí ÷ÿòèí òàïøûðûãëàðû éåðèíÿ éåòèðèð. Ùå÷
êèìèí ìÿüëóá åäÿ áèëìÿäèéè Êàøêàø ïÿùëÿâàíû þëäöðÿðÿê ýþçÿë Ïÿðè õàíûìû îíóí
ÿëèíäÿí õèëàñ åäèð (3, 188-200).
«Òàïäûã» íàüûëûíäà äà ãÿùðÿìàíûí ìþúöçÿëè äîüóëóøó ìîòèâè ìöùöì éåð òóòóð.
Îüóë ùÿñðÿòèíäÿ îëàí Ñöëåéìàí òàúèð åâÿ äþíÿí çàìàí ãåéðè-àäè áèð ùàäèñÿ èëÿ
ãàðøûëàøûð: «Ñöëåéìàí òàúèð åâÿ òÿðÿô ýÿëèðäè, áèð äÿ ýþðäö áèð íÿðèëòè ýÿëäè, áèð èøûã
ãàðàíëûüû éàðà-éàðà éåðÿ äöøäö. Ñöëåéìàí òàúèð áó èøÿ ìÿÿòòÿë ãàëäû, éàâàø-éàâàø èøûã
äöøÿí éåðÿ ýÿëèá ýþðäö êè, áóðàäà áèð óøàã âàð. Ñöëåéìàí òàúèð þç-þçöíÿ äåäè: «Õóäàéà
ñÿíÿ ÷îõ øöêöð. Éÿãèí ðÿùìèí ýÿëèá, ýþéäÿí áó óøàüû ìÿíÿ ñàëäûí». Ñöëåéìàí òàúèð
óøàüû ãóúàüûíà àëûá äöç åâèíÿ ýÿòèðäè. Ýþðäö êè, Ãÿìÿð õàíûìûí ýþçÿëëèéè áèðäèðñÿ,
áóíóí ýþçÿëëèéè èêèäèð. Áöòöí ÿùâàëàòû àðâàäûíà íàüûë åëÿéèá äåäè:
- «Áó óøàã ýöíöí èøûüûéíàí ýþéäÿí äöøäö» (4, 38).
«Ðåéùàíûí íàüûëû» äà áó áàõûìäàí ìàðàã äîüóðóð. Áó íàüûëäà äà ãÿùðÿìàí
ìþúöçÿëè øÿêèëäÿ äöíéàéà ýÿëèð. Þâëàä ùÿñðÿòè èëÿ éàøàéàí àòà-àíàíûí ýþçÿë áèð
ãûçû îëóð, àíúàã îíëàðûí ñåâèíúè óçóí ñöðìöð. Ýþçÿë Ðåéùàí õàíûìû ßø-ÿø äèâ
ýþòöðöá çöëìÿò äöíéàñûíà ãà÷ûðûð. Àíà ãûçûíû òàïìàã àðçóñó èëÿ äàüû, äÿðÿíè ýÿçèð,
316
àíúàã ùå÷ éåðäÿ îíó òàïà áèëìÿéèá ýåðè äþíöð «…Ýöëúàùàí îüóë àðçóñóíó ÷ÿêÿ÷ÿêÿ åâëÿðèíÿ ýÿëèðäè. Éîëäà àç ãàëäû ñóñóçëóãäàí ùÿëàê îëñóí. Áèð òÿùÿð þçöíö
ñöðöéöá, áèð ñó ýþëìÿ÷ÿñèíèí öñòöíÿ ñàëäû. Àðâàä ÷îõ ñåâèíäè, ýþëìÿ÷ÿäÿ îëàí
ñóéó òàìàì è÷èá ãóðòàðäû. Äåìÿ Ýöëúàùàí è÷äèéè ñó äÿðéà àòëàðûíûí àéüûðûíûí ñó
è÷äèéè ýþëìÿ÷ÿ èìèø. Äÿðéà àéüûðû áèéàáàíäàí ÷ûõàíäà ùÿìèøÿ áóðàäàí ñó è÷ÿðìèø,
Ýöëúàùàí áèð ãÿäÿð òîõòàéûá, éîëóíà äàâàì åòäè, àõøàì åâèíÿ ÷àòäû. Áèð ìöääÿò
êå÷äè, áó ýþëìÿ÷ÿ ñóéóíäàí Ýöëúàùàí óøàüà ãàëäû. Îíóí áèð îüëó îëäó, áÿåéíè
Ðöñòÿì-ïÿùëÿâàí (4, 151).
Äîüóëàí óøàüûí úàíûíäà áÿçè àò íèøàíëàðû äà îëóð. Àéüûð Ùÿñÿí ùÿëÿ óøàãëûüûíäà äàüà ÿë àòñà, éåðèíäÿí ãîïàðûð. Àäëû-ñàíëû èýèä êèìè áþéöéÿí Àéüûð Ùÿñÿí
äèâ øàùûíû þëäöðÿðÿê áàúûñûíû èøûãëû äöíéàéà ÷ûõàðûð, ïàõûë äîñòëàðûíäàí äà ùàãëû
èíòèãàì àëûð.
Áó áþëöìÿ äàõèë îëàí íàüûëëàðûí áèð ÷îõóíäà þâëàäñûç âàëèäåéíëÿð äÿðâèøèí
âåðäèéè àëìàíû, éàõóä äà ùÿð ùàíñû áèð òÿñàäöô íÿòèúÿñèíäÿ ÿëäÿ îëóíìóø àëìàíû
éåäèêäÿí ñîíðà àðçóëàðûíà ÷àòûðëàð. Ìèñàë ö÷öí, «Úàíòèã» íàüûëûíäà òÿñâèð îëóíóð êè,
øàù þâëàä ùÿñðÿòè èëÿ éàøàéûð. Áèð ýöí øàùûí ñàðàéûíà ýÿëÿí äÿðâèø îíà áèð àëìà
âåðÿðÿê äåéèð êè, àëìàíûí éàðûñûíû þçö, éàðûñûíû äà àðâàäû éåñèí, áóíäàí ñîíðà
îíëàðûí óøàüû îëàúàã. Äÿðâèøèí äåäèéè êèìè, äîããóç àé, äîããóç ýöí, äîããóç ñààò,
äîããóç ñàíèéÿ êå÷èð, îíëàðûí áèð îüëó îëóð. Îíóí àäûíû Úàíòèã ãîéóðëàð. Úàíòèã
àòàñûíûí ïóë âÿ ãîøóí ýöúöí ýÿòèðÿ áèëìÿäèéè ýþçÿë Ïÿðè õàíûìû òèëñèìëÿð è÷èíäÿí
àçàä åäèð (3, 79-92).
«Èáðàùèì» íàüûëûíäà èñÿ òÿñàäöôÿí òàïûëìûø àëìà þâëàäñûç âàëèäåéíëÿðè àðçóñóíà ÷àòäûðûð.
Àòà-àíàíûí ìþúöçÿëè àëìàíû éåìÿñèéëÿ äöíéàéà ýÿëÿí óøàãëàð äà ãåéðè-àäè
êåéôèééÿòëÿðèëÿ áàøãàëàðûíäàí ñå÷èëèðëÿð. Áó ìîòèâ, öìóìèééÿòëÿ, øÿðã õàëãëàðûíûí
ôîëêëîðóíäà ýåíèø éàéûëìûøäûð.
«Ñåùðëè íàüûëëàðäà, õöñóñÿí øÿðã õàëãëàðûíäà (ÿðÿá, ôàðñ, òöðê) ìàýèã ìàéàëàíäûðìàíûí ÿñàñ âàñèòÿñè àëìàäûð. Áó àëìàíû þâëàäñûç ïàäøàùà (áÿçÿí èñÿ îíóí âÿçèðèíÿ)
ñÿéàùÿò çàìàíû âÿ éà îíóí éóõóñóíà ýèðìèø ãîúà äÿðâèø áÿõø åäèð» (5, 229).
Áó ìîòèâÿ «Øàùçàäÿ Ìöòàëèá», «Ìÿëèê Ìÿììÿä âÿ Ìÿëèê ßùìÿä»,
«Úÿëàéè-âÿòÿí», «Øÿìñ-Ãÿìÿð» âÿ ñ. îíëàðúà íàüûëëàðäà äà òÿñàäöô åòìÿê îëàð.
Íàüûë âÿ äàñòàíëàðûìûçäà äèðèëòìÿ, úàâàíëàøäûðìà, óøàãâåðìÿ, âÿ ñ. ôóíêñèéàëàðû éåðèíÿ éåòèðÿí àëìà, äöíéà ìèôîëîýèéàñû âÿ ôîëêëîðóíäà äà òåç-òåç ðàñò ýÿëèíÿí îáðàçëàðäàíäûð.
«…Áó ìèôîëîæè áàõûø èáòèäàè èíñàíûí ùÿéàò òÿðçèíäÿí, éàøàéûøûíäàí, äöíéàíû
äÿðê åòìÿñèíäÿí éàðàíìûøäûð. ßñêè èíñàí ö÷öí ñó âÿ àüàú (áèòêè) îíóí ùÿéàòû,
éàøàéûøû ö÷öí ÿñàñ èäè. Áóíà ýþðÿ äÿ îíëàð ÷îõ õàëãëàðäà äÿðùàë ìèôèêëÿøìèøäèð. Áó
ñÿáÿáäÿí äÿ èíñàí ñóäà, áèòêèäÿ ÿáÿäèëèê, þëìÿçëèê àõòàðìûøäûð. Àçÿðáàéúàí
õàëãûíûí ÿñêè ìèôëÿðè èëÿ ñûõ áàüëû îëàí ÿôñàíÿëÿðäÿ, íàüûëëàðäà, äàñòàíëàðäà þëìöø
èýèäëÿð, ýþçÿë-ýþé÷ÿê ãûçëàð áèòêèíèí, ÷è÷ÿéèí, ñóéóí êþìÿêëèéè èëÿ éåíèäÿí ùÿéàòà
ãàéûäûðëàð. Ñóéóí þëìÿçëèê âåðìÿñè áöòöí õàëãëàð êèìè, òöðêäèëëè õàëãëàðûí äà
ìèôîëîæè òÿôÿêêöðöíöí ìÿùñóëóäóð. Åëÿ áóíà ýþðÿ äÿ áèð ÷îõ òöðê äèëëè õàëãëàðäà
áó èíàìëà áàüëû ÷îõëó ÿôñàíÿëÿð, ðÿâàéÿòëÿð éàðàíìûøäûð» (6. 118-119).
Ãÿùðÿìàíûí ãåéðè-àäè äîüóëóøó ìîòèâè «Êèòàáè Äÿäÿ-Ãîðãóä» áîéëàðûíäà
äà ÿêñ îëóíìóøäóð. Áóüàú, Áåéðÿê âÿ Áàñàòû äà áåëÿ ãÿùðÿìàíëàð ñûðàñûíà äàõèë
åòìÿê îëàð.
«Áàñàòûí Òÿïÿýþçö þëäöðäöéö áîé»à òÿäãèãàò÷ûëàð ìèôîëîæè ýþðöøëÿð,
íàüûëëàð, ÿôñàíÿ-ðÿâàéÿòëÿðëÿ ñÿñëÿøÿí áèð íöìóíÿ êèìè áàõìûøëàð:
«… Äèããÿò åäèëñÿ, áîé ÿñëèíäÿ îüóçëàðûí åïîíèìè ùåñàá åäèëÿí Îüóç õàíûí
þçö èëÿ áàüëûäûð. Äàñòàíûí ëàï áàøëàíüûúûíäà Îüóç õàíûí þçöíäÿí âÿ èëõû÷ûñûíäàí
äàíûøûëûð. Ñîíðà îçàí áèðäÿí-áèðÿ ÿùâàëàòû Áàéàíäûð õàí, Ãàçàí õàí âÿ áàøãà
áàùàäûðëàðëà áàüëàéûð.
Áó áîéäà ñó èëÿ ÿëàãÿäàð ÿñàòèðè àíòðîïîìîðôèê îáðàç îëàí ïÿðèëÿðèí èøòèðàêû,
Òÿïÿýþçöí ùÿìèí ïÿðè ãûçëàðûíäàí áèðè èëÿ ÷îáàíûí çèíàñûíäàí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè,
317
þçöíöí äÿ ìÿùç òÿïÿñèíäÿ áèð ýþçö îëìàñû, äîüóëàíäà ïàðûë-ïàðûë ïàðûëäàìàñû âÿ ñ.
áó äàñòàíûí äîüóðäàí äà ÷îõ ãÿäèì ÿñàòèðè ýþðöøëÿðëÿ ñÿñëÿøäèéèíè àéäûí øÿêèëäÿ
ýþñòÿðìÿêäÿäèð. Áîéäà ãÿäèì áàùàäûðëûã íàüûëëàðûíà õàñ îëàí áèð ñûðà öíñöíëÿð äÿ
âàðäûð (7, 113).
Ãÿùðÿìàí Áàñàò ñèðëè-ñåùðëèäèð. Äÿäÿ Ãîðãóä îíà äà ÿìÿëèíÿ ýþðÿ àä âåðèð.
«Îüóç õàíûí èëãû÷ûñû ýÿëöá õÿáÿð ýÿòöðäè. Àéäûð: «Õàíûì, ñàçäÿí áèð Àñëàí
÷ûãàð; àò óðàð, àïóë-àïóë éöðöøèéè àäàì êèáè. Àò áàñóáàí, ãàí ñöìöðÿð».
Àðóç àéäûð: «Õàíûì, öðêäèýèìèç âÿãòèí äöøÿí ìÿíèì îüëàíúûüûìäûð,
áÿëêÿ? – äåäè. Áÿýëÿð áèíäèëÿð. Àñëàí éàòàüû öçÿðèíÿ ýÿëäèëÿð. Àñëàíû ãàëäûðûá
îüëàíû òóòäûëàð. Àðóç îüëàíû àëóá åâèíÿ ýÿòöðäè. Øàäûëûã åòäèëÿð. Éåìÿ-è÷ìÿ îëäû.
ßììà îüëàíû íÿ ãÿäÿð ýÿòöðäèëÿðñÿ, òóðìàäû, ýþðö àñëàí éàòàüûíà âàðäû. Ýåðö
òóòóá ýÿòöðäèëÿð.
Äÿäÿì Ãîðãóä ýÿëäè. Àéäûð: «Îüëàíûì, ñÿí èíñàíñàí. Ùåéâàíëà ìöùàñèá
îëìàüûë! Ýÿë, éàõøû àò áèí. Éàõøû éèýèòëÿð èëÿ åø éîðò! – äåäè. – Óëó ãàðäàøûí àäû
Ãûéàí Ñåëúèêäèð. Ñÿíèí àäûí Áàñàò îëñóí. Àäûíû ìÿí âåðäèì, éàøóíû àëëàù âåðñöí! –
äåäè (8, 98).
Áó áîéóí ãÿùðÿìàíû Áàñàò Òÿïÿýþçëÿ ãàðøû-ãàðøûéà ýÿòèðèëèð. Â.Åáåðùàðä âÿ
Ï.Í.Áîðàòîâ áó ñöæåòèí «Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä» äàñòàíû èëÿ éàíàøû, áèð íå÷ÿ íàüûë
âàðèàíòûíûí äà îëäóüóíó ãåéä åòìèøëÿð.
«Áàñàòûí Òÿïÿýþçö þëäöðäöéö áîé»óí Àçÿðáàéúàí íàüûëëàðûíäà äà áèð íå÷ÿ
âàðèàíòûíà ðàñò ýÿëèðèê. Áóíëàðäàí áèðè «Êÿëëÿýþçöí íàüûëû» àäëàíûð. Áó íàüûëûí ãûñà
ìÿçìóíó áåëÿäèð: Ðöñòÿì ïàäøàùûí áèð îüëó, áèð ãûçû âàðìûø. Ïàäøàùûí áèð îüëó äà
äöíéàéà ýÿëèð, àíúàã îíó êþðïÿ èêÿí àñëàí ýþòöðöá ãà÷ûð. Þç äÿñòÿñè èëÿ îüëóíó
àõòàðìàãäàí ãàéûäàí øàù ïàëàçà áöêöëö áèð øåé ýþðöð, ïàëàçûí è÷èíäÿí òÿêýþçëö áèð óøàã
÷ûõûð. Ïàäøàù óøàüû ýþòöðöá åâÿ ýÿòèðèð. Éåìÿêäÿí ùå÷ úöð äîéìàéàí áó óøàã àõûðäà
ïàäøàùûí îüëóíó äà éåéèð, ñîíðà äà ãà÷ûá áèð ìàüàðàäà ýèçëÿíèð âÿ ýöíäÿ èêè àäàì
òÿëÿá åäèð êè, îíëàðû éåñèí. Ïàäøàù ÿëàúñûç ãàëûá ðàçûëàøûð. Áó ìöääÿò ÿðçèíäÿ ïàäøàùûí
àñëàí ãà÷ûðäûüû îüëó äà áþéöéöð. Î, àñëàí ñöäö èëÿ áþéöéöá îí áåø éàøûíà ÷àòûð.
Êÿëëÿýþçö þëäöðìÿê ö÷öí îíóí ìàüàðàñûíà ýÿëèð, àíúàã Êÿëëÿýþçöí ÿëèíäÿí þç úàíûíà
çîðëà ãà÷ûá ãóðòàðûð. Àñëàí Êÿëëÿýþçöí ñèððèíè ßìèðàñëàíà ñþéëÿéèð. ßìèðàñëàí ÿñèë àòààíàñûíû äà òàïûð. Î, èêèíúè äÿôÿ Êÿëëÿýþçëÿ ãàðøûëàøûð âÿ áó äÿôÿ î, Êÿëëÿýþçöí ýþçöíö
÷ûõàðûð, òèëñèìèíè äÿ ñûíäûðàðàã ãûëûíúûíû ÿëÿ êå÷èðèð. Êÿëëÿýþçö ìàüàðàäàí ÷ûõàðûá øÿùÿðÿ
ýÿòèðÿí èýèä ßìèðàñëàí þç ãûëûíúû èëÿ Êÿëëÿýþçöí áîéíóíó âóðóð âÿ åëè îíóí øÿðèíäÿí
õèëàñ åäèð (5, 227-231).
«Òÿïÿýþç» íàüûëû äà ìÿçìóíóíà ýþðÿ ÿââÿëêè íàüûëà éàõûíäûð. Íàüûëäà òÿñâèð îëóíóð êè, Íÿáè àäëû, áèð êèøèíèí ÷îáàíû îíóí ãîéóíëàðûíû äàüûí ÿòÿéèíäÿ îòàðäûüû âàõò áèðäÿí ùÿð òÿðÿôè äóìàí, ÷ÿí áàñûð, ñîíðà òóôàí ãîïóð. Òóôàí êÿñÿíäÿ
÷îáàí òÿïÿñèíäÿ áèð ýþçö îëàí áèð óøàã ýþðöð. ×îáàí óøàüû Íÿáè êèøèíèí åâèíÿ
ýÿòèðèð. Îüóë ùÿñðÿòèëÿ éàøàéàí Íÿáè êèøè óøàüû ñàõëàìàã ãÿðàðûíà ýÿëèð. Ýöíëÿð
êå÷äèêúÿ óøàüà éåìÿê ÷àòäûðà áèëìèðëÿð. Àõûðäà, áó óøàã àäàìëàðû äà éåìÿéÿ
áàøëàéûð. Áóíó ýþðÿíëÿð þç îáàëàðûíû òÿðê åäèðëÿð. Áó àäàìëàðûí àðàñûíäà ùàìèëÿ áèð
ãàäûí äà âàðìûø, éîëäà àüðûñû òóòàí ãàäûí ìåøÿäÿ äîüóð, óøàüû êàùàéà àòûá ãà÷ûð.
Ùÿìèí óøàüû áèð øèð ýþòöðöá þç ñöäö èëÿ áþéöäöð. Áîéà-áàøà ÷àòàí Èñýÿíäÿð
Òÿïÿýþçöí èíñàíëàðà ãÿíèì êÿñèëäèéèí åøèäèá îíó þëäöðìÿéè ãÿðàðà àëûð, àíúàã þç
úàíûíû çîðëà îíóí ÿëèíäÿí ãóðòàðûð. Øèð Òÿïÿýþçöí ñèððèíè îíà à÷ûð âÿ ïîëàäû þç ñöäö èëÿ éîüðóëìóø ãûëûíúû äà Èñýÿíäÿðÿ âåðèð. Àíúàã Èñýÿíäÿð èêèíúè äÿôÿ äÿ Òÿïÿýþçö þëäöðÿ áèëìèð. Íÿùàéÿò, ö÷öíúö úÿùääÿ Èñýÿíäÿð Òÿïÿýþçö þç êàùàñûíäàêû
ãóéóéà ñàëûá þëäöðÿðÿê èíñàíëàðû îíóí øÿðèíäÿí ãóðòàðûð. (10, 193-202).
Ýþðöíäöéö êèìè, ùÿð èêè íàüûë öìóìè ìÿçìóíóíà, îáðàçëàðûíà ýþðÿ
«Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä»äàêû «Òÿïÿýþç» ñöæåòèíÿ éàõûíäûð. «Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä»
äà ùÿì äÿ íàüûë âàðèàíòëàðûíäà Òÿïÿýþç ãîðõóíú áèð âàðëûã êèìè úàíëàíäûðûëûð. Î,
ìþúöçÿëè øÿêèëäÿ äöíéàéà ýÿëèð. Èëê áàõûøäà î èíñàíëàðäàí òÿêýþçö îëìàñû èëÿ
ñå÷èëèð, àíúàã î ùÿì äÿ ñåùðëèäèð, îíà îõ áàòìûð, áÿäÿíèíè ãûëûíú êÿñìèð. Áèð ãÿäÿð
éàøà äîëäóãäàí ñîíðà Òÿïÿýþç îíó ñàõëàéàíëàð âÿ áöòöí èíñàíëàð ö÷öí äÿùøÿòÿ
318
÷åâðèëèð. Îíà éåìÿê ÷àòäûðà áèëìèðëÿð, àõûðäà î, èíñàíëàðû äà éåìÿéÿ áàøëàéûð. Àäëûñàíëû èýèäëÿð áåëÿ Òÿïÿýþçöí ÿëèíäÿ àúèç ãàëûðëàð.
Áó ñöæåòèí íàüûë âàðèàíòëàðûíäà Òÿïÿýþçöí êèìëèéè, àòà-àíàñûíûí êèì îëìàñû
ãàðàíëûã ãàëûð, éàëíûç îíóí ãåéðè-àäè øÿêèëäÿ òàïûëäûüû éàääà ãàëûð. «Êèòàáè-Äÿäÿ
Ãîðãóä»äà èñÿ ýþñòÿðèëèð êè, îíóí àòàñû àäè áèð ÷îáàí, àíàñû èñÿ ïÿðè ãûçûäûð. Îíà
ýþðÿ äÿ Òÿïÿýþçÿ ãàëèá ýÿëìÿê àäè èíñàíëàðûí ãöââÿñè õàðèúèíäÿäèð. Îüóç åëèíèí
ÿí òàíûìûø èýèäëÿðè îíà öñòöí ýÿëÿ áèëìèðëÿð, îíëàðûí áÿçèëÿðè Òÿïÿýþçöí ÿëèíäÿ
þëöð, áÿçèëÿðè èñÿ áèðòÿùÿð îíóí ÿëèíäÿí ãóðòàðûá ãà÷ûðëàð.
«…. Äÿïÿýþç Îüóçäàí ÷ûãäû áèð éóúà òàüà âàðäû. Éîë êÿñäè, àäàì àëäû,
áþéöê ùÿðàìè îëäû. Öçÿðèíÿ áèð ãàú àäàì ýþíäÿðäèëÿð. Îõ àòäûëàð áàòìàäû, ãûëûíú
óðäûëàð êÿñìÿäè, ñöýöéëÿ ñàíúäûëàð, èëìÿäè. ×îáàí-÷îëóã ãàëìàäû, ùÿá éåäè.
Îüóçäàí äÿõè àäàì éåìÿéÿ áàøëàäû. Îüóç éûüûëûá öçÿðèíÿ âàðäû. Äÿïÿýþç ýþðöá
ãà÷äû. Áèð àüàúû éåðèíäÿí ãîïàðäû. Àòóá ÿëëè-àëòìûø àäàì ùÿëàê åëÿäè. Àëïëàð áàøû
Ãàçàíà çÿðá óðäû, äöíéà áàøûíà òàð îëäû.
Ãàçàíûí ãàðäàøû Ãàðàýöíÿ Äÿïÿýþç ÿëèíäÿ çÿáóí îëäû. Äþçÿí îüëû Àëï
Ðöñòÿì øÿùèä îëäû.
Óøóí ãîúà îüëû êèáè ïÿùëÿâàí ÿëèíäÿ øÿùèä îëäó. Àðóã úàíäàí åêè ãàðûíäàøû
Äÿïÿýþç ÿëèíäÿ ùÿëàê îëäû
Äÿìöð òîíëû Ìàìàã Äÿïÿýþç ÿëèíäÿ ùÿëàê îëäû.
Áûüû ãàíëû Áÿêäöç ßìÿí ÿëèíäÿ ÿñèð îëäû. Àü ñàããàëó Àðóç ãîúàéà ãàí
ãóñäóðäû. Îüëû ãûéàí Ñåëúöýöí þäè éàðûëäû. Îüûç Äÿïÿýþçÿ êàð ãûëìàäû, öðêäè,
ãà÷äû. Äÿïÿýþç ÷þöðöá ÿêèí àëäû. Îüóçû ñàëû âåðìÿäè, ýåðö éåðèíÿ ãîíäóðäó.
ßëùàñèë, Îüóç éåäè êÿðÿ öðêäè. Äÿïÿýþç ÿêèí îëóá, éåäè êÿððÿ éåðèíÿ ýþòöðäè.
Îüóç Äÿïÿýþç ÿëèíäÿ òÿìàì çÿáóí îëäû. Âàðäûëàð, Äÿäÿ Ãîðãóòû ÷àüûðäûëàð.
Àíóíëà òàíûøäûëàð: «Ýÿëöí, êÿñöì êÿñÿëöì»! äåäèëÿð» (8, 99).
Òÿïÿýþç ñèðëè-ñåùðëèäèð, îíó àíàñû ïÿðè ãûçû îâñóíëàéûá áàðìàüûíà äà áèð öçöê
òàõàðàã: «Îüóë, ñàíà îõ áàòìàñûí, òÿíèí ãûëûíú êÿñìÿñèí» - äåéèð. Áó áîéäà ïÿðè
ãûçû øÿðèí ñèìâîëó êèìè úàíëàíäûðûëûðëàð. Õàëã íàüûëëàðûíûí ìöõòÿëèô ñöæåò òèïëÿðèíäÿ
èñÿ ïÿðè ãûçëàðû ÿñàñÿí ìöñáÿò îáðàçëàðäà úàíëàíäûðûëûðëàð. Ýþéÿð÷èí äîíëó ïÿðè
ãûçëàðûíûí ÷ÿòèíëèéÿ äöøìöø âÿ éà þëöìúöë éàðàëàíìûø ãÿùðÿìàíà êþìÿê ÿëè
óçàòìàñû ìîòèâèíÿ îíëàðúà íàüûëëàðäà òÿñàäöô åòìÿê îëàð. Ìèñàë ö÷öí, «Òàïäûã»
íàüûëûíäà Òóôàí äèâèí îüóðëàäûüû Ãÿìÿð õàíûìû àõòàðûá òàïìàã ö÷öí ñÿôÿð ÷ûõìûø
Òàïäûã òèëñèìÿ äöøöá ÷ûõûëìàç âÿçèééÿòäÿ ãàëûð. Áó çàìàí ýþéÿð÷èí äîíëó ïÿðè
ãûçëàðû îíóí êþìÿéèíÿ ÷àòûð.
«… Áèð ýöí Òàïäûüûí öðÿéè áèòàãÿò îëóá, áèð ñÿðâ àüàúûíûí äèáèíäÿ ùóøà
ýåòìèøäè. Áèð äÿ ýþðäö ö÷ ýþéÿð÷èí ýÿëèá ñÿðâ àüàúûíûí áàøûíà ãîíäó.
Ýþéÿð÷èíëÿðäÿí áèðè äåäè:
- Áàúûëû, áèëèðñÿí áó îüëàí êèìäè?
Î áèðè äåäè:
- Áèëìèðÿì, áàúûëû, êèìäè?
Äåäè:
- Áó Ñöëåéìàí òàúèðèí îüóëëóüó Òàïäûãäû. Ñöëåéìàí òàúèðèí ãûçû Ãÿìÿð õàíûìû àõòàðìàüà ýåäèðäè. Ýÿëèá Àü äèâèí ìÿêàíûíà ÷ûõûá. Àü äèâ îíó òèëñèìÿ ñàëûá.
Éàçûã íÿ âàõòäû êè, òèëñèìèí è÷èíäÿ ñÿðêÿðäÿí ýÿçèð, àúûíäàí öðÿéè áèòàãÿò îëóá.
Î áèðè ýþéÿð÷èí äåäè:
- Áàúûëû, áó éàçûã áÿñ íÿ åëÿñÿ òèëñèìäÿí ãóðòàðà áèëÿð?
Äåäè:
- Áàúûëû, Àü äèâè þëäöðìÿñÿ òèëñèìäÿí ãóðòàðà áèëìÿç. Åé úàâàí, àéûãñàíñà åøèò,
àéûã äåéèëñÿíñÿ àéûë, áèë âÿ àýàù îë. Àü äèâ éåääè àüàúëûãäà áèð ìàüàðà è÷ÿðèñèíäÿäèð.
Ùÿð äÿãèãÿ áèð íÿùèá ùåéâàí äîíóíà äöøöð, èíäè þç ùöíÿðèíÿ áàõàð, áèð éîë òàïûï îíó
þëäöðÿ áèëñÿí, úàíûí ãóðòàðàð. Ýþéÿð÷èíëÿð Òàïäûüà áèð ìÿëÿê ñàëûá äåäèëÿð:
- Åé Òàïäûã, àë áó ëÿëÿéè áóðíóíà òóò àúëûüûí ñþíñöí, òîõ îë» (4, 50).
Öìóìèééÿòëÿ, Àçÿðáàéúàí íàüûëëàðûíäà ïÿðè ãûçëàðû ÿñàñÿí, ýþçÿëëèéèí, ñàüëàìëûüûí, õåéèðõàõëûüûí ñèìâîëó êèìè ÿêñ îëóíóðëàð. «Áàñàòûí Òÿïÿýþçö þëäöðäöéö
319
áîé»äà èñÿ áóíóí ÿêñèíè ýþðöðöê. Ïÿðè ãûçûíûí îâñóíëàäûüû Òÿïÿýþçÿ ùå÷ êèìèí
ýöúö ÷àòìûð. Îíó èýèä Áàñàò þëäöðöð.
«.. Áàñàò Äÿïÿýþçÿ ñîéëàìûø, ýþðÿëèì, õàíûì, íÿ ñîéëàìûø:
Ãàëàðäà-ãîïàðäà éåðèì Ýöíîðòàú!
Ãàðàíó äöí è÷ðÿ éîë àçñàì, óìóì àëëàù!
Ãàáà Àëÿì ýþòöðÿí õàíûìûç – Áàéàíäûð õàí!
Ãûðûø ýöíè åýäèí äÿïÿí àëïûìûç
Ñàëóð îüëû Ãàçàí!
Àíàì àäûí ñîðàð îëñàí, - Ãàáà Àüàú!
Àòàì àäûí äåðñÿí – Ãàüàí Àñëàí!
Ìÿíèì àäûì ñîðàðñàí, Àðóç îüëû Áàñàòäûð, - äåäè» (8, 102).
Áóðàäà Áàñàò þç ìÿíøÿéèíèí ìèôèê äöíéà èëÿ áàüëû îëäóüóíó áèëäèðèð. «Êÿëëÿýþçöí íàüûëû», «Òÿïÿýþç» íàüûëëàðûíûí ãÿùðÿìàíëàðû äà Áàñàò îáðàçû èëÿ ñÿñëÿøèð.
«Áàñàò ìèôèê ÷àüëà áàüëû îëäóüóíäàí, ÿñàòèðè Îüóçóí àäû ÷ÿêèëÿí áîéäà
õàòûðëàíûð: Àéäûíäûð êè, Îüóçóí àäû áîéëàðäà éàëíûç áóðàäà ÷ÿêèëèð. Áÿëêÿ âàõòû èëÿ
áîéäà ÿñàòèðè Îüóç, Áàñàò, Ãàüàí Àñëàí, Ãàáà Àüàú áàøëàíüûú òîòåìè, îíãîíó èëÿ
ÿëàãÿäàð áþéöê ùèññÿëÿð âàðìûø. Éöçèëëèêëÿð î ùèññÿëÿðè ñèëìèø, Áàñàòûí äîíóíó
äÿéèøìèø, îíäàí ìèôèê ïàëòàðû ÷ûõàðìûø, îíà éåíè ùÿéàòè ïàëòàð ýåéäèðìèø, Ãàáà
Àüàúëà, Ãàüàí Àñëàí èñÿ óíóäóëìóøäóð. Áàñàò áåëÿ êåéôèééÿòëÿðÿ ìàëèê îëäóüóíà
ýþðÿ äÿ ÿúäàäû åòèáàðû èëÿ èëàùè ãöââÿëÿðëÿ, ïÿðè ãûçëà áàüëû îëàí Òÿïÿýþçÿ ãàëèá
ýÿëèð, îíó þëäöðöð» (6, 89).
«Áàñàòûí Òÿïÿýþçö þëäöðäöéö áîé»äà Îüóç åëèíèí Òÿïÿýþçöí øÿðèíäÿí
ãóðòàðìàñû ÿí ÷ÿòèí áèð èø êèìè ãàðøûäà äóðóð. Áó ÿñêè ìèôëÿðäÿ ìöìêöíñöç îëàí
ÿìÿëëÿðèí ðåàëëàøìàñû êèìè ìÿíàëàíûð. Ìèôëÿðäÿ ùÿð ùàíñû ùÿéàòà êå÷ìÿñè
ìöìêöí îëìàéàí èøè ùÿéàòà êå÷èðìÿê ö÷öí ãóðáàíëàð ýåäèð. Áàñàòûí Òÿïÿýþçö
þëäöðäöéö áîéäà äà áó ùàäèñÿ èëÿ ãàðøûëàøûðûã. Òÿïÿýþçÿ öñòöí ýÿëÿ áèëìÿéÿíëÿð
þëöìÿ ìÿùêóì îëóðëàð.
«Áàñàòûí Òÿïÿýþçö þëäöðäöéö áîéó»í òÿêàí àëäûüû ùàäèñÿ ìöøêèë èø Îüóç åëèíèí
Òÿïÿýþçÿ ãàëèá ýÿëìÿñè âÿ îíóí ÿëèíäÿí õèëàñ îëìàñûäûð. Àðõàèê ìèôëÿðäÿ ãÿùðÿìàíëàð àçìàíëàðëà ìöáàðèçÿ àïàðûð, áó ìöáàðèçÿäÿ îíëàðûí ùàìèñè, êþìÿéÿ ýÿëÿí
ìèôîëîæè âàðëûãëàð îëóðëàð. Áó áîéäà äà áåëÿäèð. Ýþñòÿðèëÿí úÿùÿòèí èçëÿðè «Ö÷áûü Êîñà»,
«Ïàñëû Ãûëûíú», «Ãàðà Ãûëûíú», íàüûëëàðûíäà äà þç èçèíè ãîðóéóá ñàõëàìûøäûð.
Äåéèëÿíëÿðäÿí áåëÿ ãÿíàÿòÿ ýÿëìÿê îëàð êè, íàüûë âÿ ãÿùðÿìàíëûã äàñòàíëàðûìûçûí áÿçè ìîòèâ âÿ îáðàçëàðû, áó âÿ éà äèýÿð äÿðÿúÿäÿ ìèôîëîæè ýþðöøëÿðëÿ
ñÿñëÿøèð. Áó ñûðàéà ìÿùÿááÿò äàñòàíëàðûìûçûí áèð ÷îõ ãÿùðÿìàíëàðûíû äà àèä
åòìÿê îëàð. Áó ãÿùðÿìàíëàð ÿí ìöøêèë ìÿñÿëÿëÿðè ùÿëë åäèðëÿð, ÿí ÷ÿòèí
ñûíàãëàðäàí êå÷ÿðÿê þç èñòÿêëÿðèíÿ éåòèðëÿð.
ß ä ÿ á è é é à ò:
1. Ñåéèäîâ Ì. Ãàì-øàìàí âÿ îíóí ãàéíàãëàðûíà öìóìè áàõûø. Áàêû; Ýÿíúëèê 1994.
2. Веселовский А.Н. Поэтика сюжетов – Собр. соч., т.2, вын. 1. СПБ, 1913.
3. Àçÿðáàéúàí íàüûëëàðû. 5 úèëääÿ, 1 úèëä, Áàêû: Àçÿðá. ÅÀ, 1960.
4. Àçÿðáàéúàí íàüûëëàðû. 5 úèëääÿ, III úèëä, Áàêû: Àçÿðá. ÅÀ, 1962.
5. Жирмунский В.М. Тюркский героический эпос. Избр. труды. Л: Наука,1974.
6. Ñåéèäîâ Ì. Àçÿðáàéúàí ìèôèê òÿôÿêêöðöíöí ãàéíàãëàðû. Áàêû: Éàçû÷û, 1983.
7. Òÿùìàñèá Ì.Ù. Àçÿðáàéúàí õàëã äàñòàíëàðû (îðòà ÿñðëÿð). Áàêû: Åëì, 1972.
8. Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä. Áàêû: Éàçû÷û, 1988.
9. Àçÿðáàéúàí íàüûëëàðû. 5 úèëääÿ, V úèëä. Áàêû: Àçÿðá. ÅÀ, 1964.
10. Àçÿðáàéúàí íàüûëëàðû. Áàêû: Àçÿðíÿøð, 1982.
320
ÈÒ-ÁÀÐÀÊ – ÃÀÐÀ ÁÀÐÀÊ – ÁßÍßÊ ÀÍÀËÎÝÈÉÀËÀÐÛ
ôèë.å.í. Ðàìèë ßËÈÉÅÂ
Àçÿðáàéúàí ÌÅÀ Ôîëêëîð Èíñòèòóòó
Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðøöíàñëûüûíäà èòëÿ áàüëû ìèôîëîæè ýþðöøëÿð þéðÿíèëìÿìèø
îëàðàã ãàëûð. Èòÿ îëàí èíàì äöíéàíûí áèð ÷îõ õàëãëàðûíäà, ìèôîëîýèéàñûíäà éàøàìàãäàäûð. Ãÿäèì Ìèñèð, éóíàí âÿ áàøãà õàëãëàðûí ìèôîëîýèéàñûíäà áó ùàãäà ìÿëóìàòëàðà ðàñò ýÿëèðèê. Áèçèì ìèôîëîýèéàäà èñÿ èòëÿ áàüëû ýþðöøëÿð äàùà ãÿäèì ãàòëàðû ÿêñ
åòäèðäèéèíäÿí âÿ áó ùàãäà ìèôëÿð, ÿôñàíÿëÿð àääà-áóääà, äàüûíûã îëäóüóíäàí áó
ýþðöø ùàãäà ñþç äåìÿê áèð ãÿäÿð ÷ÿòèíäèð.
Ãåéä åòäèéèìèç êèìè, ãÿäèì äþâðëÿðäÿ Ìèñèðäÿ èòÿ áþéöê ñèòàéèø îëìóø,
ùÿòòà ãÿäèì ìèñèðëèëÿð þç èíàíúëàðûíû Àíóáèñ àäëû òàíðûíûí òèìñàëûíäà áöòëÿøäèðìèøëÿð. Åéíè çàìàíäà èòÿ îëàí ñèòàéèø ãóðäà îëàí èíàíúëà åéíèëÿøäèðèëèá. Áó äà îíäàí
èðÿëè ýÿëèá êè, äöíéàíûí áèð ÷îõ õàëãëàðûíäà îëäóüó êèìè, ìèñèðëèëÿð äÿ èò âÿ ãóðäó
áèð úèíñäÿí ñàéìûøëàð.
Áó èíàìû ìèñèðëèëÿðäÿí éóíàíëàð äà ýþòöðìöø âÿ èòÿ îëàí èíàì ÿñàñ èíàíúëàðäàí áèðè îëìóøäóð. Ïëàòîí «Ãîðãè» äèàëîãóíäà Ñîêðàòûí èòÿ îëàí èíàìûíû, îíóí èòÿ
àíä è÷ìÿñèíè ãåéä åäèð. Ñîêðàòûí èòÿ àíä è÷ìÿñè íÿ èëÿ áàüëûäûð? Ìÿëóì îëäóüó êèìè, Àíóáèñ þëöìäÿí ñîíðàêû ãàðàíëûã äöíéàíûí èäàðÿ÷èñè, ãîðóéóúóñó ñàéûëûðäû. Èòÿ,
éàõóä Àíóáèñÿ àíä è÷ìÿêëÿ Ñîêðàò þëöìäÿí ñîíðàêû ùÿéàòûíû, ÿçàáëàðûíû éöíýöëëÿøäèðìÿéÿ ÷àëûøûðäû. [9, 72] «Ìèôîëîæè ëöüÿò»äÿ Àíóáèñèí þëöëÿðèí ùèìàé÷èñè,
óçàíìûø ùàëäà îëàí ãàðà ðÿíýëè ÷àããàë âÿ éà èò êèìè òÿñÿââöð îëóíäóüó éàçûëûð.
Àíóáèñèí ãóðä øÿêëèíäÿ òÿñÿââöð îëóíàí Óïóàò èëÿ åéíèëÿøäèðèëìÿñè äÿ äèããÿò
÷ÿêèð. [7, 563]
Àðàøäûðìàëàðûìûçà ðÿüìÿí äåéÿ áèëÿðèê êè, òöðê õàëãëàðûíûí ìèôîëîýèéàñûíäà
Àíóáèñÿ ñûðô îõøàð òàíðû éîõäóð. Àíúàã «Ìèôîëîæè ëöüÿò»äÿ Àíóáèñèí ãàðàíëûã
äöíéàíûí ãîðóéóúóñó îëäóüó, éóíàíëàðäà Êåðáåðèí õöñóñèééÿòëÿðèíèí äàøûéûúûñû
êèìè ãåéä îëóíóð. Îíóí áó âÿçèôÿñèíè, éÿíè þëöëÿð äöíéàñûíû ãîðóìàñûíû òöðê
ìèôîëîæè ìÿòíëÿðèíäÿ Èò-Áàðàê àäëû ãîðõóíú áèð èò ùÿéàòà êå÷èðèð. Éÿíè î äà ãàðàíëûã
äöíéàíûí ãîðóéóúóñóäóð. Áàùàÿääèí Þýåëÿ ýþðÿ, Áàðàê, Êóìàéûê – ÿôñàíÿâè áèð
ùåéâàíäûð êè, ùå÷ áèð úàíëû úàíûíû îíäàí ãóðòàðà áèëìÿç. [3, 123] Êàìèë Âÿëèéåâ
àðàøäûðìàëàðûíäà ýþñòÿðèð êè, Áàðàê àäû âåðèëÿí óçóí òöêëö úàéäàã êþìÿéè øóìåðëÿð
ìöãÿääÿñ ñàéûðäû. Øàìàíëàð Áàðàê àäëû èòÿ ìèíÿðÿê ýþéÿ ÷ûõûðäûëàð. Ãûðüûçëàð äà
úèíñ èòÿ Áàðàê äåéèðäèëÿð. [4, 21] «Ãÿäèì òöðê ñþçëöéö»íäÿ Áàðàê óçóí òöêëö,
úàéíàãëàðû óçóí îëàí, úÿëä âÿ èòè ñû÷ðàéûøëû úèíñ èò êèìè òÿãäèì åäèëèð. [5, 83]
Àüáàáà àäëû áèð ãàðòàë ãîúàëàíäà èêè éóìóðòà ãîéóðìóø, áèðèíäÿí Èò-Áàðàê àäëû
êþïÿê ÷ûõûðìûø. [4, 23] «Îüóç» äàñòàíûíäà äà Èò-Áàðàê àäëû áèð ãÿáèëÿäÿí áÿùñ
îëóíóð. Îíëàðûí òîòåìëÿðè ãóøäàí òþðÿìèø áèð êþïÿê èìèø.
Ðÿøèäÿääèíèí «Îüóçíàìÿ»ñèíÿ ýþðÿ, Èò-Áàðàêûí ãîðóäóüó ãàðàíëûã äöíéà
èëÿ èøûãëû äöíéàíûí ñÿðùÿäèíäÿ Ãûë-Áàðàê þëêÿñè éåðëÿøèð. Îüóç êàüàí áó þëêÿéÿ
ùöúóì åäèá þçöíÿ òàáå åòìÿê èñòÿéèð. ßýÿð áèç éóíàí ìèôîëîýèéàñûíäà Ùåðàêëûí
ãàðàíëûã äöíéàéà ñÿôÿðèíè âÿ áó çàìàí Êåðáåð àäëû èòëÿ ãàðøûëàøìàñûíû òöðê ìèôîëîæè
ýþðöøöíöí òÿñèðè êèìè ãÿáóë åòñÿê, îíäà Îüóç õàíûí äà Èò-Áàðàêëà öç-öçÿ
ýÿëäèéèíè, âóðóøäóüóíó òÿõìèí åäÿ áèëÿðèê.
«Áàðàê» ñþçöíöí åòèìîëîýèéàñû äà ìàðàãëûäûð. Ãÿäèì òöðê äèëèíäÿ «áþðÿ»
ãóðä ìÿíàñûíäà èøëÿíìèøäèð. «Ãàðà èò èëÿ Áÿíÿê» ùàããûíäàêû ìèôäÿ äÿ ãóðäóí àäû
Ãàðà Áàðàêäûð (ìèô ãåéäÿ àëûíàíäà áó àä Ãàðàáàëûã êèìè ãåéäÿ àëûíñà äà, áàøà
äöøöëìÿäèéèíäÿí Ãàðà Áàðàê êèìè ãÿáóë îëóíìàñû äöçýöí îëàðäû). ßëèìèçäÿ ìþâúóä îëàí áàøãà ìèôëÿðäÿ èñÿ Ãàðà Áàðàê èòèí àäûäûð. Ðÿøèäÿääèíèí «Îüóçíàìÿ»ñèíäÿí äÿ ýþðöíäöéö êèìè, áóðàäà äà Áàðàê èò ìÿíàñûíäà èøëÿíìèøäèð. Åéíè
àäûí ùÿì èòÿ, ùÿì äÿ ãóðäà äåéèëìÿñè òÿñàäöôäöðìö? Â.À.Ãîðäëåâñêè Ã.Ïîòàíèíèí
Áàðãóçèí áóðéàòëàðûíäàí òîïëàäûüû àäûíà «Áóðòî» äåéèëÿí èòèí ùàããûíäàêû ÿôñàíÿíè
321
ãåéäÿ àëäûüûíû éàçûð. Áó ÿôñàíÿäÿ Âåíåðàíûí ãîéóíëàðûíûí ãîðóéóúóñó îëàí áó
«Áóðòî»íó áóðéàòëàð ñÿìà èòè àäëàíäûðûðäûëàð. [6, 497] Áèçÿ åëÿ ýÿëäèð êè, Èò-Áàðàê
åéíè ìÿçìóí äàøûéàí èêè àäûí áèðëÿøìÿñèíäÿí éàðàíàí àääûð. Áèð ÷îõ åëìè
ÿäÿáèééàòëàðäà äà èòëÿ ãóðäóí åéíè úèíñäÿí îëäóüó ýþñòÿðèëèð. Åëÿ òÿðÿôèìèçäÿí
òîïëàíàí ìèôäÿ äÿ áóíóí øàùèäè îëóðóã. Îðàäà äåéèëèð êè, èòëÿ ãóðä ãîùóì èìèø.
Ãóðä ùÿéÿòäÿ éàøàéûðìûø, èò äàüäà-äàøäà. Èòèí áàëàëàðû õÿñòÿëÿíèð. Èò ýÿëèá ãóðäà
äåéèð êè, ñÿíèí éåðèí èñòèäè, áàëàëàðûì õÿñòÿäè, áèð ùÿôòÿ áèç ùÿéÿòäÿ éàøàéàã,
áàëàëàðûì ñàüàëàí êèìè éåíÿ äàüà ÷ûõàðàì. Ãóðä èíàíûð, ùÿéÿòäÿí ÷ûõûá äàüà ýåäèð,
áèð ùÿôòÿäÿí ñîíðà ýÿëèð èòÿ äåéèð êè, óóó… áàëàëàðûí ñàüàëäóóó…
Èò äÿ úàâàá âåðèð êè, éîõ, éîõ, ùàâ, ùàâ. Ãóðä äàüà ãàéûäûð. Éåíÿ áèð
ùÿôòÿäÿí ñîíðà ýÿëèð ñîðóøóð êè, áàëàëàðûí ñàüàëäóóó… Èò èñÿ úàâàáûíäà «éîõ, éîõ,
ùàâ, ùàâ» äåéÿ ùöðöð âÿ ùå÷ âàõò èíñàíëàðû òÿðê åòìèð. (Ìèô Øÿêè ðàéîíóíóí
Áèäåéèç êÿíäèíäÿ âÿ îíà éàõûí êÿíäëÿðäÿ éàéûëìûøäûð. Ñþéëÿéÿíè Òàìàðà
Ìóñòàéà ãûçû Ìÿììÿäîâà, 1926-úû èë òÿâÿëëöäëö).
Òöðê ìèôîëîýèéàñûíäà Èò-Áàðàêëà Áàðàê àðàñûíäà ãÿäèì ÿúäàäûìûçûí èíàíúû áàõûìûíäàí ìöÿééÿí ôÿðãëÿð âàðäûð. «Îüóçíàìÿ»äÿ Èò-Áàðàê äåìèóðã êèìè, ãÿáèëÿíèí
ñîéêþêöíöí áàøëàíüûúûíäà äóðàí áèð ùåéâàí êèìè òÿñâèð îëóíóð. «Îüóçíàìÿ»äÿ äåéèëèð
êè, áó ãÿáèëÿíèí êèøèëÿðè ãàðà ðÿíýëè, ÷èðêèí öçëö âÿ èòÿ îõøàéûðëàð. Äèëèìèçäÿ îëàí èäáàð
ñþçöíöí äÿ ìÿíàñû ÷èðêèí, ïèñ îëóá èò õàñèééÿòëè àäàìëàðà äåéèëèð.
Òàðèõèí íèñáÿòÿí éàõûí äþâðëÿðèíäÿ Áàðàê ñþçö èëêèí ìöÿééÿíëèéèíäÿí ãîïàðàã ãóðä âÿ èò ùàããûíäàêû èíàìëàðà ñÿáÿá îëìóø âÿ áó áàðÿäÿ ìèô âÿ ÿôñàíÿëÿð
éàðàíìûøäûð. Áó ìèôëÿðäÿí ÿí ýÿðÿêëèñè éåíÿ «Îüóçíàìÿ»äÿ òÿñâèð îëóíìóøäóð.
Ãåéä åäÿê êè, áó ìèôäÿ òÿñâèð îëóíàí ùàäèñÿëÿð êîíêðåò ìöùèòäÿ ýþòöðöëöð, èøòèðàê
åäÿí ìèôîëîýåìëÿð áèð-áèðè èëÿ ÿëàãÿäÿ âåðèëèð. Ìèôäÿ Äóìàí õàíûí àòàñû îâ
çàìàíû ùåéâàíëàðûí äèëèíè ñàíäûüà éûüìûø, «ÿýÿð îüëóì îëàðñà, äîüóëàí çàìàí
áöòöí ùåéâàíëàðûí äèëèíè áèëìÿñè ö÷öí îíà âåðÿðñèíèç» âÿñèééÿòèíÿ ÿìÿë åäèá
ñàíäûüûí è÷èíäÿêèëÿðè ñóäà éàõàëàéûá îíà è÷èðìèø, áó ñÿáÿáäÿí äÿ Äóìàí õàí
áöòöí ùåéâàíëàðûí äèëëÿðèíè áèëèðìèø. Ìèôèí áöòöí ìÿçìóíóíó âåðìÿê ôèêðèìèç
éîõäóð, òÿêúÿ ãóðäëàðûí þç àðàëàðûíäàêû äàíûøûãëàðûíû îëäóüó êèìè âåðèðèê:
«Éåìÿêëÿð ýÿòèðèëèá ñöôðÿ ñàëûíäûüû çàìàí ãîúà áèð ãóðäóí óëàìàñû åøèäèëäè.
Äóìàí õàí áöòöí ùåéâàíëàðûí äèëèíè áèëäèéèíäÿí áó ãóðäóí íÿ ñþéëÿäèéèíè äÿ
àíëàäû. Ãóðä äåéèðäè: «×îõ ùåéô êè, àðòûã ìÿí ãîúàëìûøàì, îâëàðûìûí àðõàñûíúà
ãà÷ûá îíà éåòèøÿ áèëìèðÿì. ßýÿð éåòèøñÿì áåëÿ îíó òóòà áèëìèðÿì; ùÿòòà òóòñàì äà
ïàð÷àëàéà áèëìèðÿì». Ãîúà ãóðäóí ñþçö áèòÿí êèìè ö÷ ýÿíú ãóðä áåëÿ úàâàá âåðäè:
«ßýÿð ñÿí éàøëû âÿ ýöúñöçñÿíñÿ, áèçèì ãöäðÿòèìèç âàðäûð, ÿýÿð ùÿð ýÿíú éàøëûéà
éàðäûì åòìÿçñÿ, îíóí íÿ äÿéÿðè âàð. Áó ýåúÿ äóìàí, ãàðàíëûã âÿ øèääÿòëè áèð
ôûðòûíà îëàúàã. Áóíäàí èñòèôàäÿ åäèá òîé ö÷öí ýÿòèðèëìèø ùåéâàíëàðûí ùàìûñûíûí
ãóéðóãëàðûíû âÿ ãàðûíëàðûíû ïàð÷àëàéûá ñÿíÿ âåðÿúÿèê». Ãóðäëàðûí áó äàíûøûüûíû
åøèäÿí Äóìàí õàíûí èòè Ãàðà Áàðàê äåéèð êè, ÿýÿð ïàäøàù ìÿíÿ èñòè áèð éàüëû
ãóéðóã âåðñÿ, ñèçëÿðäÿí ùå÷ áèðèíèç áèð ãóçóéà áåëÿ ÿë óçàäûá îíà ñàùèá îëìàíûçà
éîë âåðìÿðÿì. Äóìàí õàí áóíó åøèäèá èòÿ ùàçûð îëàí éåìÿéèí è÷èíäÿí éàüëû áèð
ãóéðóã àòäû. Ãîíàãëàð "èòÿ äÿ éàüëû ãóéðóã àòàðëàðìû?» äåéÿíäÿ î úàâàá âåðèð êè, èò
ãÿìñèç îëàðñà, áèç äÿ ãÿìñèç îëàðûã.
Ýåúÿ Äóìàí õàí îéàíûá éàíûíäàêûëàðäàí ñîðóøóð êè, áàõûí, ÷þëäÿ êöëÿê
ÿñèð, éà éîõ? Úàâàá âåðèðëÿð êè, ùàâà êöëÿêëè âÿ ñîí äÿðÿúÿ ãîðõóíú éàüûø éàüûø.
Äóìàí õàí ãóðäëàðûí äîüðó äåäèêëÿðèíè àíëàäû. Ñÿùÿð êöëÿê êÿñèá éàüûø
äàéàíäûãäàí ñîíðà èòè âÿ ãîéóíëàðû àõòàðäûëàð. Äóìàí õàí Ãàðà Áðàêûí ñþçöíöí
öñòöíäÿ äóðóá-äóðìàäûüûíû áèëìÿê ö÷öí ùÿð òÿðÿôè àõòàðìàüû ÿìð åòäè. Ýþðäöëÿð
êè, ýåúÿ èêÿí ãîéóíëàð ãóðäëàðäàí ùöðêöá Ãàðà Áàðàêëà áÿðàáÿð àðõàëàðûíäà ãóðäëàð
îëäóüó ùàëäà òÿêúÿ áèð éîëó îëàí Àüëû àäëû áèð êå÷èäÿ ýåòìèøëÿð. Ãàðà Áàðàê
ãóðäëàðëà âóðóøìóø, êå÷èäèí àüçûíû òóòàðàã ãóðäëàðûí ãîéóíëàðà ùöúóìóíà ÿíýÿë
îëìóøäóð. Äóìàí õàí áóíó þéðÿíäèêäÿ, þçö äÿðùàë àòûíû ìèíèá îðàéà ýåòäè;
äóðóìó ýþðäö âÿ ãóðäëàðûí ùàìûñûíû þëäöðäö. Áó èòèí äÿ ñþçöíöí öñòöíäÿ
äóðäóüóíà òàìàìèëÿ èíàíäû. [7, 65 – 67]
322
Ýþðöíäöéö êèìè, ìèôäÿ àëëåãîðèéàäàí ýåíèø èñòèôàäÿ åäèëìèøäèð. Áóðàäà
ãóðäëàðûí âÿ èòèí èíñàí êèìè äàíûøìàñû òÿñâèð åäèëèð. Áó ìîòèâ ñîíðàäàí íàüûëëàðûìûçäà èøòèðàê åäÿí ïåðñîíàæëàðûí èíñàí äèëèíäÿ äàíûøìàñûíà áèð íþâ øÿðàèò éàðàòìûøäûð. «Êè÷èê áàúû», «Òóìàð ïÿùëÿâàí», «Òàúèð îüëó», «Ùöñåéí òàúèðèí íàüûëû»,
«Ìÿðä âÿ Íàìÿðä» íàüûëëàðûíäà àëëåãîðèéàäàí èñòèôàäÿ åäèëìÿêëÿ ñöæåò õÿòòè
àðõàèêëÿøäèðèëìèøäèð. «Òàúèð îüëó» íàüûëûíäà «Ãóðä äåäè:
- ßýÿð ñÿíèí ñàùèáèíèí àüëû îëñàéäû, ñÿíèí ýþçëÿðèâè ÷ûõàðûá àòàñûíûí
ýþçëÿðèíÿ ñöðòÿðäè, ýþçëÿðè èøûãëàíàðäû.
Èò äÿ ãóðäà äåäè:
- Ìÿíèì ñàùèáèì éóõóäà îëìàñàéäû ñzíè þëäöðöá, áàøûâû êÿñÿéäè, éàüóâû
ÿðèäèá Èñôàùàí ïàäøàùûíûí ãûçûíûí áÿäÿíèíÿ ñàðìàøàí èëàíûí öçöíÿ ÷ûðïàéäû. Èëàí
îíäàí ðÿää îëóá, ãûç øÿôà òàïàéäû» [1 , 252].
Ìèôäÿ âÿ íàüûëëàðäà àëëåãîðèêëèê èò, ãóðä âÿ ãÿùðÿìàí àðàñûíäàêû ìöíàñèáÿòëÿðè ÿêñ åòäèðèð. Áó ìöíàñèáÿòëÿðèí ÿñàñûíäà ãÿäèì èáòèäàè ýþðöøëÿð äàéàíûð.
Àëëåãîðèêëèê ñöæåòäÿêè ùàäèñÿëÿðèí áàøà äöøöëìÿñèíäÿ áÿäèè ïðèéîì ðîëóíó
îéíàéûð.
Ãàðà Áàðàê ùàããûíäàêû ìèô îëäóãúà ãÿäèìäèð âÿ èòÿ îëàí èíàìû þçöíäÿ
éàøàäûð. Áó ìèôäÿêè ñöæåòÿ «Áÿíÿéèí íàüûëû»íäà äà ðàñò ýÿëèðèê. Ñöæåò îõøàðëûüû
íàüûëäà Áÿíÿéèí þç ïðîòîòèïèíÿ éàõûíëàøìàñûíû âÿ áÿëêÿ äÿ îíóí þçö îëäóüóíó
äåìÿéÿ ÿñàñ âåðèð. Ìèôäÿ âÿ íàüûëäà èêè èò àäûíûí áèð-áèðèíäÿí úöçè ôÿðãëÿíìÿñèíè
ýþðöðöê. Áàðàêëà Áíÿê àðàñûíäà ùàíñû éàõûíëûã âÿ äåéèì ôÿðãè âàðäûð? Áèðèíúè ôÿðã
ð – í ñÿñ ÿâÿçëÿíìÿñèíäÿäèð. Áó ñÿñ äÿéèøìÿñè òöðê äèëëÿðèíÿ õàñ îëàí úÿùÿòäèð. ÈòÁàðàê âÿ Áàðàê ùàããûíäàêû ìèô âÿ ýþðöøëÿð ãûï÷àã ãÿáèëÿñèíèí ýþðöøö êèìè
«Îüóçíàìÿ»äÿ òÿñâèð åäèëèð. Áÿíÿê ùàããûíäàêû ìèôëÿð èñÿ éåðëè êîëîðèòÿ óéüóí
îëàðàã ãÿäèì îüóçëàðûí äöíéàýþðöøöíö ÿêñ åòäèðèð. Ýþðöíäöéö êèìè, áóðàäà ÿñàñëû
ôÿðã éîõäóð. Ùÿòòà «Ãàðà èòëÿ Áÿíÿê» àäëû ìèôäÿ áó, éàõûíäàí ùèññ îëóíóð. Ìèôäÿ
äåéèëèð êè, êå÷ìèøäÿ áèð ÷îáàí âàðìûø, ùîíóí áèð ãàðà èòè, ãàðà òèí äÿ Áÿíÿê àäëû
áàëàñû. ×îáàí ñöðöëÿðè ãàðà èòëÿ Áÿíÿéÿ òàïøûðûá éàòàðìûø. Ãîéóíëàð ñàðûäàí
àðõàéûí îëàí ÷îáàí ýåúÿ éàðûñû úàíàâàð (ãàðàáàëûã) äÿñòÿñè äàðàøûð. Ãûø âàõòû,
ñîéóõ, òöïöðñÿí éåðÿ áóç ïàð÷àñû äöøÿðäè. Ãîéóí-ãóçó ùöðêöï ùÿðÿñè áèð òÿðÿôÿ
äàüûëûòäû äèéÿíÿ îííàðû èïÿ éàâóõ ýÿòèðìÿù îëìóðäó. Ãàðà èò úàíàâàðûí áèð-èêèñèíè
éàðàëàäû, ñîðà úàíàâàððàð äà ùöúóì ÷ÿêèï ãàðà èòè þëöìúöë éàðàëàäû. Èò
çèíýèëäÿéÿíäÿ ÷îáàíûí ùåëÿ áèëÿðñÿí êèí öðÿéè îéóëóðäó. ×îáàí áèëìèðäè êþìÿéÿ
êèìè ÷àüûðñûí. Áÿíÿê àðõàúäà éàòìûøäû, õÿâÿðäÿí õÿâÿðè éîõóéäó. ßëàúñûç ÷îáàí
âÿôàëû äîñòó Áÿíÿéè ùÿáëÿ ÷àüûðäû:
Ãàðà èò ãàíà äöøäö!
Ãóéðóüó éàíà äöøäö!
Àìàí, Áÿíÿê, ýÿë éåòèø!
Èøèì éàìàíà äöøäö!
Áÿíÿê éóõóäàí àéëûð åøèäèð êèí àíàñû ãàíà äöøöï. Áèð ýöúöéíÿí úàíàâàððàðà
áàñûëûð. Þëäöðäöéöíö þëäöðöð, ãàëàíû ãà÷ûð úàíûíû ãóòàðûð. Áÿíÿê àíàñûíûí éàðàñûíû
éàëàéûð óëóéóð. Ãàðà èò áàøûíû ãàëäûðûï Áÿíÿéÿ áàõûï úàíûíû òàïøûðûð. Ñöðöëÿðè éûüûï ÷îáàííàí Áÿíÿê àðõàúà òÿïèð. Áÿíÿê þç ãî÷àãëûüûíû ýþñòÿðìÿéÿ ÷îáàíûí éàíûíà ýÿëèð.
×ÿìáÿð ãóéðóüóíó áóëóéóð. ×îáàíûí àéüà àëòûíäà éàòûï öçöíö ùîíóí àéàüûíà ñöðòöð.
×îáàí äà Áÿíÿéèí áàøûíû òóìàððûéûï äåéèð: «Àñëàíûìñàí, ùàëàë îëñóí» (Ñþéëÿéÿí:
Îüóç ðàéîíó, Áàø Äàøàüûë êÿíäè ñàêèíè ßùìÿä Ñààò üëó, 1929-úó èë òÿâÿëëöäëö).
Áó ìèôäÿ ãûï÷àã âÿ îüóç äöíéàýþðöøëÿðèíèí ÷óëüàëàøäûüûíû ýþðöðöê. Ãàðà èò
Ãàðà Áàðàêû õàòûðëàäûð. Áÿíÿéèí òèìñàëûíäà îõøàð ìèôîëîæè ýþðöøöí îüóç äöøöíúÿ
òÿðçèíÿ óéüóí îëàðàã èçëÿðè áÿðïà îëóíóð. Â.À.Ãîðäëåâñêè éàçûð êè, ðóñ êíéàçû
Äàâèä Âîëûíñêèíèí ìöòòÿôèãè êèìè âóðóøàí ãûï÷àã êíéàçû Áîíéàê äþéöøäÿí ÿââÿë
ýåúÿ äöøÿðýÿäÿí àðàëàíàðàã ãóðä êèìè óëàéûðäû. ßýÿð ãóðäëàð îíóí ñÿñèíÿ ñÿñ
âåðñÿéäèëÿð, äþéöøäÿ ãàëèá ýÿëÿúÿéèíÿ èíàíûðäû. [6, 498] Áîíéàê àäûíûí åòèìîëîýèéàñûíû Áÿíÿê àäûíäà àõòàðìàã, áó ùàãäà ôèêèð éöðöòìÿê ÷ÿòèíäèð. Àíúàã î äà
323
ìÿëóìäóð êè, ìèô âÿ ÿôñàíÿëÿðäÿ ×èíýèç õàíûí âÿ Àòòèëàíûí ÿúäàäûíûí ãóðäëà (èòëÿ
äÿ áàüëû îëäóüóíó ñþéëÿéèðëÿð) áàüëû îëäóüó ýþñòÿðèëìÿêäÿäèð.
Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðóíäà Áÿíÿê îáðàçû ýåíèø éàéûëìûøäûð. Òÿùìàñèá Ôÿðçÿëèéåâèí òÿðòèá÷èñè îëäóüó «Åë ÷ÿëÿíýè» òîïëóñóíäà «Ñàëàì ÿëèê ñàé áÿéëÿð» õàëã
îéóíóíäà ×îáàí âÿ Áÿíÿê èøòèðàê÷ûëàðûí àðàñûíäà õöñóñè éåð òóòóð. Ò.Ôÿðçÿëèéåâ
ãåéä åäèð êè, áó õàëã îéóíóíäà áöòöí èøòèðàê÷ûëàð «Áÿíÿê÷è» àäëàíûðìûø. Ãåéä
åäÿê êè, àäû÷ÿêèëÿí õàëã îéóíóíäà ×îáàíûí äèëè èëÿ âåðèëÿí ÷àüûðìàëàð ßùëèìàí
Àõóíäîâóí òÿðòèá åòäèéè «Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðó àíòîëîýèéàñû»íäà «×îáàí âÿ
Áÿíÿê» øåðè èëÿ åéíèééÿò òÿøêèë åäèð.
Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðóíóí ãÿäèì äþâðëÿðèíÿ àèä áèð ñûðà ìèôëÿðäÿ, õöñóñèëÿ ãåéä
åòäèéèìèç ìèôëÿðäÿ Áÿíÿê àäûíà èêèíúè ìÿíà ãàçàíìàäàí ðàñò ýÿëèíèð. Ëàêèí ñîíðàêû
ÿôñàíÿ âÿ ðÿâàéòëÿðäÿ Áÿíÿê àäû äåôîðìàñèéàéà óüðàéàðàã, Õàëëû êèìè èøòèðàê
åòìÿêäÿäèð. Ìÿçìóí ãèñìÿí ãàëìàã øÿðòèëÿ áó ÷îáí âÿ ðÿâàéÿòëÿðäÿ äÿ Õàëëû ÷îáàíûí
ñàäèã äîñòó êèìè ãàëìàãäàäûð. «Õàëëû» àäëû íèñáÿòÿí ìöàñèð ðÿâàéÿòèí ìÿçìóíó
áåëÿäèð: Áèð âàðëû êèøèíèí Òàáÿñäè àäëû áèð þâëàäû âàðäû. Î äà àüàíûí ÷îáàíûíà êþíöë
âåðìèøäè. Òàáÿñäè ýþçÿë-ýþé÷ÿê, ÷îáàí áîéëó-áóõóíëó èäè. Úàâàííàð áèð-áèðèíÿ
éàðàøûðäûëàð. ×îáàíûí Õàëëû àäëû ãóðäáàñàð áèð èòè äÿ âàðäû. Î, ãóðäëàðûí èéèíè ëàï óçàãäàí
àëûðäû. Õàëëûíûí ñÿñè ÷ûõàíäà ãóðäëàðûí ãîðõóäàí öðÿêëÿðè ãîïóðäó. Îíóí ãîðõóñóíäàí
ñöðöéÿ ãóðä-ãóø, îüðó-ãóëäóð éàõûí äöøÿ áèëìèðäè. Áèíð ýöí éåíÿ éàëàõ âàõòû àüàíûí
ãûçû àëà÷ûõäà òÿê èä. ×îáàíûí âåðäèéè òöòÿéè ÿëëÿøäèðèðäè. Áèðäÿí éàä áèð èé äóéóô òöôÿíýè
ãóúàüûíà ýþòöðäö. Ñîíðà òöòÿéè ÷àëìàüà áàøëàäû. Ãûç ñÿùâ åòìÿìèøäè, äîüðóäàí äà 5 –
6 àäàì Òàáÿñäèíè ãà÷ûðìàüà ýÿëìèøäè. 5 – 6 ãîéóí äà àïàðìàã èñòÿéèðäèëÿð. Òöòÿéèí
ñÿñèíÿ Õàëëû þçöíö àëà÷ûüûí éàíûíà éåòèðäè. ×îáàí þçöíö àëà÷ûüà ÷àòäûðàíà ãÿäÿð Õàëëû
îüðóëàðû ïÿðÿí-ïÿðÿí åëÿäè. Îíëàð äà çîðëà ãà÷ûô úàííàðûíû ãóòàðäûëàð. ×îáàí Õàëëûíûí
áîéíóíó ãóúàõëàäû, àììà èò äàðòûíäû. ×îáàí îíó áóðàõàí êèìè î, èëäûðûì êèìè ñöðöíöí
éàíûíà úóìäó (Ñþéëÿéÿíè Èáàä áàáà, 100 éàø, Ñèñéàí (Ãàðàêèëñÿ) áþëýÿñè, Óðóä êÿíäè,
Òîïëàéàíû Ò.Ñÿìèìè).
Áÿíÿéèí Õàëëû àäëàíìàñû ùå÷ äÿ òÿñàäöôè îëìàìûøäûð. Áèçÿ òàíûø îëàí Áÿíÿê
àäëû èòëÿðèí äÿðèñèíäÿ ãûðìûçû âÿ éà áàøãà ðÿíýëÿðäÿ õàëëàðëà þðòöëöäöð. Áÿíÿê àäûíû
äàøûéàí áó èòëÿð äÿ àðûã, úàéäàã, óçóí äûðíàãëû, òöêëÿðè óçóí îëìóøäóð êè, áó äà
Áðàê àäûíû äàøûéàí ìèôîëîæè èò òèïëÿðèíèí áÿäÿí ãóðóëóøóíà óéüóí ýÿëèð.
Áåëÿëèêëÿ àïàðäûüûìûç òÿäãèãàò âÿ ýÿëäèéèìèç íÿòèúÿëÿð îíó ýþñòÿðèð êè, èñòÿð
Áàðàê, èñòÿðñÿ äÿ Áÿíÿê õöñóñè ãóðäáàñàð úèíñäÿí îëóá þçöíäÿ ãóðäëà áàüëû
ìèôîëîæè àðõàèçìè ñàõëàìûø, èíàíú òèïè êèìè ìöÿééÿí äþâðëÿðäÿ éàøàìûøäûð.
ßäÿáèééàò
1. Àçÿðáàéúàí íàüûëëàðû, III úèëä. – Áàêû, Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ ÅÀ Íÿøðèééàòû,
1964.
2. Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðó àíòîëîýèéàñû. I êèòàá. – Áàêû, Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ ÅÀ
Íÿøðèééàòû, 1968.
3. Áàùàåääèí Þýåë. Òöðê ìèôîëîæèñè, II úèëä. – Àíêàðà, Òöðê òàðèõ ãóðóìó,
1995.
4. Âÿëèéåâ Ê. Åëèí éàääàøû, äèëèí éàääàøû. – Áàêû, Ýÿíúëèê, 1987.
5. Древнетюркский словарь. – Ленинград, Наука, 1969.
6. Гордлевский В.А. Изб. соч. II том. – Москва, Изд. Восточной
литературы, 1961.
7. Мифологический словарь. – Москва, Советская энциклопедия, 1991.
8. Ðÿøèäÿääèí. Îüóçíàìÿ. – Áàêû, Ìèëëè Åëìëÿð Åíñèêëîïåäèéàñû, 2003.
9. Øàùâÿëÿä ×îáàíîüëó. Ñîêðàò. – Áàêû, «Àñèéà» íÿøðèééàòû, 2002.
324
«ÀÐÂÀÄ ÀÜÛÑÛ» ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ ÔÎËÊËÎÐÓÍÓÍ
ÈËÊÈÍ ÍßØÐËßÐÈÍÄßÍ ÁÈÐÈ ÊÈÌÈ
ôèë.å.í. Ðçà ÕßËÈËÎÂ
Àôàã ÕÖÐÐßÌÃÛÇÛ
Ìèëëè ìÿíÿâè ñÿðâÿòëÿðèí éåíèäÿí äÿéÿðëÿíäèðèëäèéè ÷àüäàø äþíÿìäÿ, åòíèê
ôîëêëîð èðñèíÿ äèããÿòèí éþíÿëäèéè áèð çàìàíäà õàëãûí ôîëêëîðó – îíóí ãàí éàääàøû
èëÿ ãëîáàë ñòàíäàðòëàð âÿ äöíéàíûí àïàðûúû ôîëêëîð ìÿêòÿáëÿðèíèí ãàáàãúûë ÿíÿíÿëÿðè
ñÿâèééÿñèíäÿ ìÿøüóë îëìàãëà éàíàøû, ôîëêëîðóìóçóí ïèîíåð òÿäãèãàò÷ûëàðû âÿ èëêèí
íÿøðëÿðèíÿ ðåòðîñïåêòèâ éàíàøìàã îëäóãúà âàúèá âÿ àêòóàëäûð. Áó, èëê íþâáÿäÿ
Àçÿðáàéúàíäà ôîëêëîðøöíàñëûã åëìèíèí òàðèõèíè äàùà þíúÿëÿðÿ áàüëàìàüà, þòÿí
ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàí ìààðèô÷èëÿðèíèí áó ñàùÿäÿ ýþðäöéö èøëÿðè öçÿ
÷ûõàðàðàã ôîëêëîðøöíàñëàðà âÿ áöòþâëöêäÿ ìÿíÿâè ìÿäÿíèééÿòëÿ ìÿøüóë îëàíëàðà
òÿãäèì åòìÿéÿ øÿðàèò éàðàäàúàãäûð.
Áó úöð éåíèäÿí äÿéÿðëÿíäèðèëìÿñè çÿðóðè îëàí ÿñÿðëÿðèìèçäÿí áèðè äÿ «Àðâàä
àüûñû» êèòàáûäûð. Ñþçöýåäÿí êèòàá 1914-úö èëäÿ Áàêû øÿùÿðèíäÿ íÿøð åäèëìèøäèð.
Êèòàáûí òîïëàéûúûñû âÿ òÿðòèá÷èñè Ýÿíúÿ àëè èáòèäàè øÿùÿð ìÿêòÿáèíèí ìöÿëëèìè
Ìèðçÿ Àááàñ Àááàñçàäÿäèð.Ìèðçÿ Àááàñçàäÿ 1860-úû èëäÿ Ýÿíúÿ øÿùÿðèíäÿ
ìöòÿððÿãè ýþðöøëö çèéàëûëàðûíäàí áèðè îëàí Êÿðáÿëàéè Ìèðçÿ ßëÿêáÿðèí àèëÿñèíäÿ
àíàäàí îëìóøäóð.Éàøàäûüû ìöùèòèí òÿñèðè (Ìèðçÿ Àááàñ ÿðÿá âÿ ôàðñ äèëëÿðèíè
àòàñûíäàí þéðÿíìèøäèð) âÿ ìöêÿììÿë òÿùñèë (Ýÿíúÿ ìÿäðÿñÿñèíèí ìÿøùóð
ìöÿëëèìëÿðè Ìèðçÿ Õÿëèë Øåéõçàìàíîâ âÿ Ìîëà Ùöñåéí Ïèøíàìàççàäÿ îíóí
ìöÿëëèìëÿðè îëìóøäóð) Ìèðçÿ Àááàñçàäÿíèí XX ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ éàøàìûø
ýþðêÿìëè çèéàëû êèìè éåòèøìÿñèíÿ øÿðàèò éàðàòìûøäûð. ßðÿá, ôàðñ,ïóñ âÿ èíýèëèñ
äèëëÿðèíè ìöêÿììÿë ìÿíèìñÿìèø, êëàññèê Àçÿðáàéúàí âÿ Øÿðã ÿäÿáèééàòûíû ýþçÿë
áèëÿí Ìèðçÿ àòàñûíûí éîëó èëÿ ýåäÿðÿê ìöäÿððèñëèê ôÿàëèééÿòè èëÿ ìÿøüóë îëìóø,
Ýÿíúÿ ìÿäðÿñÿëÿðèíäÿ, àëè èáòèäàè ìÿêòÿáëÿðèíäÿ, ïðîýèìíàçèéàëàðûíäà, îüëàí âÿ
ãûç ýèìíàçèéàëàðûíäà ÿðÿá, ôàðñ âÿ àíà äèëèíäÿí äÿðñ äåìèøäèð. Òÿñàäöôè äåéèë êè,
Ì.ß.Ðÿñóëçàäÿ «Àçÿðáàéúàí Úöìùóðèééÿòè» êèòàáûíäà ÿäèáè «ïåäàãîæè ñàùÿñèíäÿ
ãèéìÿòäàð ÿìÿêëÿðè èëÿ ìÿðóô ìöÿëëèìëÿðäÿí» àäëàíäûðûð.(Ì.ß.Ðÿñóëçàäÿ. Àçÿðáàéúàí Úöìùóðèééÿòè. Áàêû.Åëì,1990. ñÿù.98) Ïåäàãîæè ôÿàëèééÿòëÿ ìÿøüóë îëäóüó äþâðëÿðäÿ äÿðñëèê ïðîáëåìè èëÿ öçëÿøäèéèíäÿíäèð êè, Ì.Àááàñçàäÿ ùÿìèí äþâðöí «Áèðèíúè èë.Òöðê ÿëèôáàñû», «ßëèôáà», «Ãèðàÿòè-ôàðñè» âÿ «Øÿðèÿò äÿðñè» êèìè ýåíèø éàéûëìûø âÿ éöêñÿê òèðàæëà Ýÿíúÿíèí âÿ Áàêûíûí ìÿòáÿÿëÿðèíäÿ äÿôÿëÿðëÿ íÿøð
åäèëÿí äÿðñëèêëÿðèíè òÿðòèá åòìèøäèð.Äÿðñ âÿñàèòèíÿ îëàí åùòèéàúû þäÿìÿê ö÷öí Ì.
Àááàñçàäÿ òÿðÿôèíäÿí òÿðòèá åäèëÿí êèòàáëàðäàí áèðè äÿ ùàããûíäà äàíûøäûüûìûç «Àðâàä àüûñû» êèòàáûäûð. Êèòàáûí Áàêûäà íÿøð åäèëìÿñè îíóí éàëíûç éàðàíäûüû Ýÿíúÿäÿ
äåéèë, äàùà ýåíèø àðåàëäà éàéûëäûüûíû âÿ éåðè ýÿëäèêúÿ, òÿòáèã åäèëäèéèíè ýþñòÿðèð.
Ãÿäèì òÿçêèðÿ âÿ úöíýëÿðäÿ òîïëàíìûø ôîëêëîð þðíÿêëÿðèíè ñàéìàìàã øÿðòèëÿ
áó òîïëó Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðóíóí åëìè ÿñàñëàðëà ÷àï åäèëìèø èëêèí àíòîëîýèéàñû
ùåñàá îëóíà áèëÿð. «Àðâàä àüûñû»íäà øèôàùè ñþç ñÿíÿòèíèí áàéàòû, àüû, ùàõûøòà êèìè
ëèðèê æàíðëàðû òîïëàíìûøäûð. Ìàðàãëûäûð êè, ñîíðàëàð èøûã öçö ýþðìöø ÿêñÿð ôîëêëîð
êèòàáëàðûíà äöøìöø (ýþòöðöëäöéö ìÿíáÿ ýþñòÿðèëìÿäÿí) À÷ûëìàéàí òöôÿíýèí, ñûéðûëìàéàí õàí÷àëûí þç úàíûíà ãóðáàí!
Àé êèìè äîüäóí, ýöí êèìè áàòäûí, ìèíÿíäÿ àò áàüðû éàðäûí, äöøÿíäÿ éåð
áàüðû éàðäûí, ñàéäûüûíà ñàëàì âåðäèí, ñàéìàäûüûíà éàí âåðäèí, äöøìàíûíà äèðñÿê
ýþñòÿðäèí, ãÿíèìèíÿ ãàí óääóðäóí, àëòûíûí áÿäîé àòûíà, ÷èéíèíèí ñöçÿí òöôÿíýèíÿ,
òÿðêèíèí äîëó õóðúóíóíà, àüçûíûí êÿñÿðëè ñþçöíÿ àíàí ãóðáàí åé!...
- øèâÿí íöìóíÿñè äÿ èëê äÿôÿ îëàðàã áó êèòàáäà íÿøð åäèëìèøäèð.
Êèòàáäàêû æàíðäàõèëè áþëýöëÿð Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðøöíàñëûüûíäà áó ñàùÿäÿ
àòûëàí èëê àääûìäûð. Ìÿñ, àüû æàíðû ñþéëÿéèúèíèí ñîñèàë ñòàòóñó êðèòåðèñèíÿ , áàéàòûëàð
325
èñÿ ìþâçóñóíà ýþðÿ àéðûúà òÿñíèô åäèëèð. Éÿíè áóðàäàêû àüûëàð àíàíûí þâëàäûíàîüëóíàÀìàí, àìàíà ãàëäû,
Ùàëûì éàìàíà ãàëäû
Áàëà! Ñÿíè ýþðìÿéèì
Àõûð çàìàíà ãàëäû.
ãàéûíàíàíûí ýÿëèíèíÿÝÿëèí-ýÿëèí îëìàçìû?
Àë-éàøûëû ñîëìàçìû
Ýÿëèí åâäÿí ÷ûõàíäà
Åâè âèðàí ãàëìàçìû?
îüóë àíàñûíûí éàñà ýÿëÿíëÿðÿ ìöðàúèÿòëÿÝÿëäèéèíèç éàñ éåðèäèð,
À÷ öðÿéèì áàøûíû
Ýÿë ÿéëÿø, éàñ éåðèäèð.
Òàìàì øèêàñ éåðèäèð
îüëàíûí íèøàíëûñûíûíØàëûì ãàðà áîéàíäû,
Óúó éåðÿ äàéàíäû.
Ìÿíèì àù-íàëÿìäÿí
Ýþéäÿ ìÿëÿê îéàíäû.
éàñà ýÿëÿíëÿðèíÊÿêëèê äàøäà íÿ ýÿçÿð,
Êèïðèê ãàøäà íÿ ýÿçÿð
Áåëÿ áàëàñû þëÿí àíà
ßãëè áàøäà íÿ ýÿçÿð
-ñþéëÿäèéè íöìóíÿëÿðäèð. Ì.Àááàñçàäÿ éóõàðûäà àïàðäûüû òÿñíèôàòûí êðèòåðèëÿðèíÿ óéüóí ýÿëìÿéÿí àüûëàðû èñÿ «ãàòìà-ãàðûøûã àüûëàð» àäû àëòûíäà öìóìèëÿøäèðèð. Áóðàäà Àçÿðáàéúàí éàñ ìÿðàñèìè ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðèëìÿñÿ äÿ, òÿðòèá÷èíèí òîïëàäûüû íöìóíÿëÿð áó ìÿðàñèìè ðåêîíñòðóêñèéà åòìÿê ö÷öí òàìàìèëÿ
éåòÿðëè ñàéûëà áèëÿð (Áàõ: À.Õöððÿìãûçû. Àçÿðáàéúàí ìÿðàñèì ôîëêëîðó. Áàêû,
Ñÿäà, 2002, ñÿù.131). Êèòàáäà 7 ùåúàëû øåð øÿêëè –áàéàòûëàð ìÿçìóíó åòèáàðèëÿ ñåâýè, ëàéëà, ùàõûøòà êèìè íþâëÿðÿ áþëöíöð. Ìàðàãëûäûð êè, òÿðòèá÷è ñåâýè àäû àëòûíäà
ìÿùÿááÿò ìÿçìóíëó ëèðèê ïàð÷àëàðû äåéèë, ìöàñèð ôîëêëîðøöíàñëûüûìûçäà «íàçëàìà», «îõøàìà», «àòëàíäûðìà» àäëàíäûðûëàí þðíÿêëÿðè òîïëàìûøäûð. Þçýÿ ñþçëÿ,
áóðàäà îüëàíûí ãûçà (âÿ éà ÿêñèíÿ) äåéèë, àíàíûí þâëàäûíà ìÿùÿááÿòèíäÿí
éàðàíìûøÃûäû-ãûäûëàð éàðïàüû
Ùÿð êÿñ áóíó èñòÿìÿñÿ
Àñàòàíàð òîðïàüû.
Ýþçöíÿ áèáÿð éàðïàüû
øèôàùè ñþç ñÿíÿòè íöìóíÿëÿðè ÿêñ îëóíìóøäóð. Êèòàáûí ìÿçèééÿòëÿðèíäÿí
áèðè äÿ ìÿðàñèìëÿðëÿ èëýèëè þðíÿêëÿðèí èçàùëû øÿêèëäÿ âåðèëìÿñèäèð. Ìÿñÿëÿí,
Ì.Àááàñçàäÿ ùàõûøòàëàðû âåðÿðêÿí «Èêè äÿñòÿ ãûç ãàáàã-ãàáàüà äóðóá, áèðáèðëÿðèíÿ ñþç äåéÿðëÿð, äåäèêúÿ éåðëÿðèíè äÿéèøÿðëÿð» øÿðùèíè âåðìÿéè äÿ óíóòìóð.
Äèýÿð òÿðÿôäÿí, «Àðâàä àüûñû» êèòàáûíäà ôîëêëîð þðíÿêëÿðè êîð-êîðàíÿ òîïëàíûëìàéàðàã èëê þíúÿ, ñþéëÿéèúèíèí úèíñè ìÿíñóáèééÿòè áàõûìûíäàí òÿðòèá
åäèëìèøäèð. Þçýÿ ñþçëÿ, êèòàáäà Àçÿðáàéúàí ãàäûíûíûí ôîëêëîð ðåïåðòóàðû òàì
øÿêèëäÿ ÿêñ îëóíìóøäóð.
Àç. ÌÅÀ Ôîëêëîð Èíñòèòóòó òÿðÿôèíäÿí éàõûí çàìàíëàðäà éåíèäÿí èøûã öçö
ýþðÿúÿê áó êèòàá Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðøöíàñëûüûíûí ëàéèãëè èíúèëÿðèíäÿíäèð.
326
TÜRK KÜLTÜRÜ VE FOKLORÜ AÇISINDAN YENİ TÜRK
ALFABESİ VE AZERİ TÜRK MECMUASI
Yrd. Doç. Dr. Sebahattin ŞİMŞİR*
Balûkesir Universitesi
Balûkesir-TURKIYE
Türkiye Cumhuriyeti’nin millî kültür sahasındaki en önemli eserlerinden biri
de harf inkılabıdır. Yaklaşık bin yıldır kullanılan Arap alfabesi, bunca tecrübeye
rağmen, Türk dili bu harfleri bir türlü bünyesine uyduramamıştır. Arap alfabesi ile
iyi Türkçe ile yazmak çok güç ve uzun bir zamana ihtiyacı duyuluyordu. Büyük
tarihinde birçok ana alfabeler icat etmiş olan Türk milleti için büsbütün yeni bir
şekil daha icat ederek kullanmak imkansız değildi. Fakat, dünya temaslarının bu kadar sıkı ve zaruri olduğu bir asırda böyle bir teşebbüs Türklük için amelî bir menfaat vermezdi. Türkçe’ye uygun olmakla beraber medenî alemde de beynelmilel yazı
vasıtası olarak tutunmuş bir şeklin kabulü daha elverişli idi. Bu sebeple bugün Latin
harfleri diye anılmakta olan şekiller esas tutularak bir Türk alfabesi yapmak yolu
tercih edilmiştir.241
Milli Mücadelenin zaferle neticelenmesinden sonra toplanan İzmir İktisat
Kongresi, bir kalkınma çabasıyla, ekonomik ve sosyal bir çok meselelerin tartışılmasına sebep olmuştur. Burada tartışılan meselelerden biri de, İzmirli Nazmi ve arkadaşlarının verdiği Latin harflerinin kabulü hakkında ki önerge olmuştur. Ancak, bu
teklif, Latin harfleri İslâm Birliğini bozacak gerekçesi ile reddedilmiştir.242
1928 yılı Türkiye’de Atatürk’ün dil inkılâbının başlangıç yılı olarak kabul
edilmektedir. Çünkü, aynı yılın Nisan ayı içerisinde TBMM, “Türkiye Devleti’nin
dini İslam ve resmi dili Türkçe’dir..” şeklindeki ikinci madde ile, Meclis, Batılılaşma
ve laikleşme siyasetine devam ederek Kasım ayı içinde, Arap alfabesinin yerine
Latin alfabesini kabul etmiştir.
Atatürk de değişimin birkaç ay içinde
243
sonuçlandırılacağını açıklamıştır.
1 Kasım 1928 tarihinde de, daha önce Türkçe yazmak için kullanılan Arap
harfleri yerine Latin harfleri ile Türk dilinin özelliklerini belirten işaretlere de yer
vererek, Türk harfleri adı ile 1353 sayılı kanunla kabul edilmiştir. Mustafa Kemal
Paşa, 1 Kasım 1928 tarihinde Meclis de şu konuşmayı yapmıştır;
Her vasıtadan evvel büyük Türk milletine onun bütün emeklerini kısır
yapan çorak yol haricinde kolay bir okuma yazma anahtarı vermek lazımdır.
Büyük Türk Milleti cehaletten az emekle kısa yoldan ancak kendi güzel asil
diline kolay uyan böyle bir vasıta ile sıyrılabilir. Bu okuma yazma anahtarı
ancak Latin esasından alınan Türk alfabesidir. Basit bir tecrübe Latin
esasından Türk harflerinin, Türk diline ne kadar uygun olduğunu şehirde ve
köyde yaşı ilerlemiş Türk evlatlarının ne kadar kolay okuyup yazdıklarını güneş
gibi meydana çıkarmıştır.
*
Yrd. Doç. Dr. Balıkesir Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öğretim
Üyesi 10100 BALIKESİR TÜRKİYE
241
Tarih IV, İstanbul 1934, s.253-254.
242
M. Şakir Ülkütaşır, Atatürk ve Harf Devrimi,İstanbul, 1998, s.42.
243
Uriel Heid, Türkiye’de Dil Devrimi, IQ yayınları, İstanbul 2001, s. 22-23.
327
Büyük Türk Milletinin kararıyla Türk harflerinin katiyet ve kanuniyet
kazanması bu memleketin yükselme mücadelesinde başlı başına bir geçit
olacaktır.244
Medeni Dünya ile bütünleşmek ve Türk milletinin birbiri ile daha anlaşılır
harfler üzerinden yazışması ve anlaşması maksadı ile kabul edilen Latin harfleri ile
ilgili tartışmalara, Muhacerette bulunan Azerbaycan Türkleri tarafından yayınlanan
Azeri Türk Mecmuası da katılmıştır. Harf İnkılabı Muvacehesinde başlığı ile
Mehmet Emin Resulzade’nin kaleme aldığı ve Yeni Türk Alfabeleri Münasebetiyle
başlığı ile Mehmetzade Mirza Bala’nın yazdığı yazılar önemlidir.
Mehmet Emin Resulzade’nin Harf İnkılabı Muvacehesinde adlı yazıda şu
cümleleri dikkat çekicidir.
Uzak şarktan yakın şarka kadar beşeriyetin büyük bir kütlesini oluşturan
Asya kavimleri şarklı diye anılan zamanı geçmiş müesseselerden sıyrılarak
garplı diye adlanan çağdaş müesseselere intibakla yeni hayat uğrunda ölüm –
dirim mücadelesine girmişlerdir.
Şark Milliyetçiliği sade memleketi yabancı istilasından siyâseten kurtarmakla vazifesini yapmış olmaz. Beka hakkına layık bir milleti temsil edebilmek
için o, aynı zamanda istiklâlini müdafaa ettiği milletin hakikaten de muasır
milletler sırasında bir mevki tutabilmesini temin etmelidir. Bunun içinde o,
istiklalini müdafaa ettiği cemiyetin bütün müesseselerini zamanı geçmiş eski
mefhumların her türlü kayd ve kuyuddan azade tamamıyla asri ve demokratik
esaslar üzerine kurmak zaruretindedir. Bu sebepledir ki, muasır şark milliyetçiliği sade siyasî değil, aynı zamanda iktisadî, içtimaî ve medeni bir harekettir.
Harf inkılabı işte bu hareketin medeni cephesine taalluk eden büyük
adımların en mühimidir. ... Azerbaycan’da Latin harfleri tatbik edilirken
Türkiye’nin Arap harfleri üzerine yazı yazmakta ısrar edişi, şüphesiz, hars
birliği nokta-ı nazarından pek büyük mazeretleri mucip idi. Bugün bu mazeret
kısmen ortadan kalkmıştır diyoruz.
Mirza Bala’nın Yeni Türk Alfabeleri Münasebetiyle başlıklı yazıda ise;
Türk Dünyası Arap harflerinden vaz geçerek Latin harflerini kabul ediyor, bu
hareket yalnız Türk Dünyasında kalmayıp Fars dünyasını da sarmıştır. ..
Şimdiden görülüyor ki, bu hareket Türk ellerinin, bilhassa şark ve garp
Türklerinin kültürel münasebetlerinde yeni safhalar açacaktır. Ve bu yeni
münasebetler her yerden evvel şark ve garp Türkleri arasında ve Azerbaycan
ile Türkiye Türkleri arasında olacaktır.
Burada adı çekilen bir önemli toplantı da Bakû Türkoloji kongresi olmuştur. Özetle, Türkiye’nin dahi Latin alfabesine geçmesi ile meselenin vaziyeti
tamamıyla değişmektedir. Türkiye ve Azerbaycan Alfabesinin arasındaki münasebeti tayin etmek, bu alfabeleri mukayese ederek Türk harsı ve birliği namına
olumlu bir netice çıkarmaya çalışmak bugünün en aktüel meselesidir.245
Alfabe, bundan 80 yıl önce birlik ve beraberliğin tesisinde, özellikle Latin
alfabesi yazmasının ve okunmasının kolaylığından, medeni milletlerin birbirleri ile
anlaşmalarında, ortak, dil, kültür, tarih, folklor, etnografya, din gibi eselerin okunup
anlaşılmasında önemli bir yer tutmuştur. Bundan dolayı, büyüklüğünden şüphe
duymadığımız, aynı soydan gelen insanların farklı kültürel ve folklor özellikleri ile
244
Atatürk’ün Söylev ve demeçleri, C., Ankara, 1961, s.359.
Mirza bala, “Yeni Türk Alfabeleri Münasebetiyle” Azeri Türk, S.18, 15 Teşrin-i evvel
1928.
245
328
varlıklarını sürdürmeleri mümkün değildir. Bu farklılıkların ortadan kaldırılmasının
birinci yolu aynı alfabe ile yazılmış ortak eserlerin oluşturulmasıdır. Bazı siyasi
sebeplerden dolayı, Türk Dünyası bugün bu ortak eserlere sahip olmadığı gibi, hala
aynı alfabeye de sahip değildir. ancak, 21. asır teknoloji asrı olduğundan dolayı,
bugün interneti ben kullanmayacağım diyemiyorsak, bu teknolojik aleti kullanmak
istiyorsak, onun kullanımı için gerekli olan donanıma bizlerde kavuşmak zorundayız.
Bu şekilde ortak alfabe ile Türk Dünyası folklorunu da masaya yatırabiliriz.
Netice olarak, 1928 yılında Türkiye Cumhuriyeti’nin Kültür hayatı bakımından önemli bir değişiklik yaşanarak uygulanmaya başlayan Latin alfabesine, ekonomik durumu iyi Türk gazete ve dergileri bile bir geçiş süreci koyup, sayfalarının bir
kısmını Arap bir kısmını da Latin alfabesi ile yayınlarken, Azeri Türk mecmuası,
kanunun uygulanma gününden itibaren Latin harfleri ile yayınlanarak, bu hususta da
dikkat çekmiştir. Bugün artık ileriye doğru bakarak, bu tür teknik meseleleri de
aştığımız inancı ile, Türk Folklorunun alt başlıklarını masaya yatırarak
değerlendirmeliyiz.
329
ДАСТАН «КЁР-ОГЛУ»: К ВОПРОСУ О ФОЛЬКЛОРНЫХ
ВЗАИМОСВЯЗЯХ И ЛОКАЛЬНОЙ СПЕЦИФИКЕ
к.ф.н.Хурдамиева Самиля ХАЛИДОВНА
Дагестанский Государственный Университет
Дербент-Россия
Тема, к которой мы обратились в данной статье, очень проблемная и
многоаспектная, и раскрыть её в рамках одной публикации не представляется
возможным.
Чтобы как-то приблизиться к решению поставленной задачи, мы
посчитали нужным начать исследование в этой области дагестанской фольклористики относительно фольклора дагестанских азербайджанцев с констатации фактов и явлений, которые не вызывают сомнений и «лежат на
поверхности», но послужат отправной точкой на пути дальнейших
исследований и разработок этой темы.
Широкий ареал распространения по Дагестану многих сюжетов и
мотивов фольклора дагестанских азербайджанцев свидетельствует о постоянном процессе взаимопроникновения культур, обусловленном всеми видами
межэтнических, генетических, типологических связей.
К истории взаимосвязей с азербайджанским фольклором обращались
почти все дагестанские фольклористы, выявляя в своем родном фольклоре те
или иные привнесенные (заимствованные) сюжеты и мотивы (Аджиев А.М.
Из истории азербайджанско-кумыкских фольклорных взаимосвязей; Вагабова
Ф.И. Формирование лезгинской национальной литературы; Курбанов М.М. О
табасаранско-азербайджанских фольклорных связях; Магомедов З.Н. Табасарано-азербайджанские фольклорные связи; Назаревич А.Ф. Азербайджанодагестанские культурно-исторические связи; Салимурзаев К.Л. Древний
тюркский эпос и кумыкский фольклор).
Наличие у дагестанских азербайджанцев богатого традициями и
связями устного народного творчества не позволяет задействовать весь
фольклорный материал.
Из всего жанрового разнообразия в этом плане привлекали и
продолжают привлекать внимание народные романы, своеобразие которых
заключается не только в большой популярности и широком распространении
по всему Дагестану, но и в её генетической, типологической и контактной
близости к фольклору многих народов Дагестана.
Возникновение полуфольклорных, полулитературных произведений,
формирование жанра дастана происходило в среде дагестанских азербайджанцев (и не только дагестанских) в средние века. Эти процессы у народов,
имевших собственную слабо развитую древность, происходят различными
путями, которые схематически можно свести к двум: внутренним и внешним.
Первый путь, самостоятельный, автохтонный, когда произведения
вырастают из родного фольклора, устных родовых, исторических преданий.
Второй путь - путь заимствования, путь инонационального влияния и
проникновения соседних и других культур. Для этого должны сложиться
определенные условия. Такие условия были подготовлены многими фактора-
330
ми общенациональной и культурной жизни средневековья, главными из которых являются общий феодальный уклад и древняя фольклорная традиция.
Таким образом, можно предположить, что местная традиция была готова к
принятию внешнего, более развитого влияния. Этим и объясняется, что широко
известные «восточные» сюжеты и мотивы у народов со слабой литературной
традицией и активным устным творчеством (каковыми являлись в средние века
народы Дагестана) легко переходят в устное бытование и усваиваются
фольклором как свои собственные.
На начальном этапе становления жанра дастана говорить о
взаимовлиянии культур не приходится, налицо однонаправленное влияние,
даже полный перенос «старшей» культуры на достаточно подготовленную
почву с собственной устной традицией.
Необходимо отметить, что в средневековую эпоху пользовались
популярностью сюжеты из «1000 и 1 ночи», любовно-романтические романы
из Персии, так называемая «низовая» любовно-авантюрная устная
литература с арабского Востока. Были известны различные интерпретации
сюжетов «Шах-наме», «Лейли и Меджнун» и др.
Основным текстовым материалом, привлеченным нами для проведения
излагаемых мыслей и предположений неслучайно выбран образец
героического дастана «Кёр-оглу». Он имеет наиболее широкое распространение в Дагестане, особенно в низменных и предгорных районах. Это огромное
эпическое полотно, состоящее из 18 глав (рукавов), в каждой из которых
описывается эпизод из жизни или отдельный поход героя.
Известно, что основой послужили события национально-освободительного движения народов Азербайджана. Сходные условия жизни населения
(народные возмущения, феодальные распри и междоусобицы и т.д.) на
соседних с Азербайджаном территориях Дагестана (Дербентское ханство),
Турции (Анадолу) и другие способствовали цельному переносу сюжета «Кероглу» в фольклор соседних народов.
У южных народов Дагестана (лезгин, дагестанских азербайджанцев,
табасаранцев) имело место полная трансплантация246 дастанов вместе с
чужим инородным языком. Вплоть до XX века в фольклорах этих
воспринимающих народов наблюдалось формирование такого пути развития,
который явился в известной мере повторением культурной модели более
развитого народа. Только в эпоху Нового времени делаются успешные
попытки национального переосмысления заимствованных сюжетов. Но об
этом речь впереди.
Небывалому распространению в фольклоре всех народов в героическое
тираноборческое время позднего средневековья способствовал «собирательный» образ народного заступника богатыря-воина, который обладал
притягательной для масс этико-эстетической цельностью и обаянием.
Следует отметить также, что культурные, фольклорные контакты между
«молодыми» и «старшими», уже сложившимися литературными системами
(когда-то в свою очередь заимствованными из более древнего культурного
эпицентра) осуществлялась благодаря деятельности бродячих певцов-ашугов,
религиозных аскетов-суфиев.
246
Термин принадлежит Д. С. Лихачеву.
331
Единство средневековой словесности, «эстетика тождества» (термин
Ю.М. Лотмана), определяло и метод творчества ашугов, который зависел
также и от восприятия художественного произведения. Слушатели и читатели
ценили не принципиальную новизну, а как раз наоборот – следование
канону, традиции. «Интернациональность» средневековой словесности
отмечает Б.Л. Рифтин, объясняя это их близостью к фольклору и общими
закономерностями развития исходных фольклорных форм, особенно мифа,
эпоса, сказки, типологическое сходство которых у разных народов уже
установлено современной наукой.
Заимствованные «восточные» сюжеты проходят короткий путь «внутриутробной» эволюции в фольклорах народов, прежде чем попасть в ашугские произведения и стать фольклорным памятником местного значения.
Сравнительный анализ сюжетов «Кер-оглу» в фольклорах других народов
позволяет установить общий типологический костяк сюжета и выявить их
локальную специфику, обусловленную местной адаптацией, в результате
которой меняются идеологическая основа произведения, географическая
локализация действия, имена действующих лиц, их социальное положение,
атрибуты.
Постепенное видоизменение сюжетов, а то и полное их изменение, возможно с постепенным переходом к новому времени, когда складывалось
национальное самосознание народов, начинает меняться и картина фольклорных взаимосвязей. К концу XIX почти прекращаются начавшиеся ещё в
середине века «ответы», бесконечные обработки одних и тех же сюжетов.
Повторение старого сюжета уже воспринимается как неумение придумать новый, оригинальный сюжет. Так, иноземный сюжет, взаимодействуя с
местной устной традицией, постепенно видоизменяясь на новой почве,
приобретает черты чисто региональные, местные. Такая адаптация заимствования сюжета - характерная черта художественного творчества разных
народов.
Проникновение дастана в фольклоры дагестанских народов шло с юга
на север.
Наблюдения, основанные на анализе всех заимствованных дастанов,
особенно «Кер-оглу», а также на прослеживании пути «движения» дастана по
дагестанской земле, позволяют сделать весьма интересные выводы.
Во-первых, по мере отдаления от «материнского очага» дастан всё
более теряет сюжетных линий, обедняясь в содержании до одного-двух
мотивов, даже трансформируясь в героическую песню или балладу. Если в
Южном Дагестане дастан сохраняет классические формы лиро-эпического
жанра, гармонично сочетающего прозу с песенными партиями действующих
лиц, то чем дальше на север и в горы, тем больше трансформируется в
беллетризированный прозаический фольклор.
Во-вторых, в Южном Дагестане дастан воспринимается как
неотъемлемый фактор ашугского искусства, исполняется при большом
стечении народа на больших торжествах на тюркском языке и обязательно
профессиональным сказителем-ашугом.
Именно в синкретическом характере ашугского исполнения (хореография, игра на сазе, артистическая речитативная декламация, вокал и даже
личное обаяние, темперамент) выявляется синтетическая сущность дастана,
который занимает срединное положение в системе родов, так как заключает в
332
себе элементы и эпического (содержание), и драматического (действо), и лирического (песни), а метод составляет причудливое слияние реализма (исторический фон, бытовые детали, пейзажные зарисовки, социальные отношения, описания предметов и т.д.) с романтизмом (субъективный психологизм
песен), иногда даже с элементами фантастики и сказочного волшебства.
Но уже в кумыкских вариантах, а тем более в других, дастан
приобретает устойчивую форму повествовательной прозы, которую может
пересказать любой рассказчик.
Налицо обеднение дастана и в содержательном, и в формальном
планах, и потому говорить о локальной специфике жанра дастана в
кумыкском, ногайском, даргинском, лакском фольклорах нельзя, потому что
речь идет о полном «вырождении», видоизменении, исчезновении, а скорее
всего, неприживании жанра. Именно отсутствие «южного» вида ашугства
сделало невозможным распространение здесь дастана как жанра в его
«классической» форме.
Вторым немаловажным фактором, содействовавшим сложению
неблагоприятных объективных условий для приживания дастана, явилось
«встречное движение» с Северного Кавказа нартского эпоса, ещё задолго до
«нашествия» культуры Восточного Возрождения занявшего ключевые
позиции в древнем фольклоре северных народов Дагестана, и тем самым
опередившего появление «тюркского элемента».
Итак, в Южном Дагестане с тюркской языковой средой в период
средневековья наблюдается полная трансплантация ашугского искусства и
вместе с ним дастана как неотъемлемой его части с более развитой культуры
Востока (через Азербайджан) на подготовленную фольклорную почву
народов, сходных по историческим, социально-общественным и другим
условиям проживания.
По мере продвижения вглубь и на север Дагестана дастан теряет свои
родовые и жанровые признаки, трансформируясь в повествовательную прозу.
И только с XIX века можно говорить по отношению к дастану о
фольклорных взаимосвязях. Именно с того времени уже в Южном Дагестане
начинается национальное переосмысление заимствованных сюжетов, что
привело в итоге к вариативности сюжетов, к плавной, неброской их
«перекройке» применительно к местной, локальной специфике с сохранением, как уже отмечалось, сюжетного ядра, костяка.
Этим и объясняются те специфические черты, которые придаются
образу Кёр-оглу в разных странах и регионах, выпячивая одни свойства
характера и деятельности героя, приглушая другие. Так, в турецком варианте
«Кёр-оглу» всего лишь влюбленный певец, ашуг и больше изображается в
поэзии, т е. налицо трансформация эпоса в лирическую поэзию. В туркменском и казахском варианте Кёр-оглу называют Габыр-оглу, акцентируя
внимание на необычное появление на свет: в могиле от умершей матери.
В фольклоре дагестанских азербайджанцев складываются свои собственные дастаны «по образу и подобию» общеизвестных классических, особенно романтические, с присущим им персидским орнаментальным стилем;
так же героические, низведенные уже на стык с социально-бытовым. И только сопоставление разных вариантов дастанов помогает понять, как в процессе
взаимосвязей культур происходит не только местная адаптация заимство-
333
ванных сюжетов, но и отделение своего, аналогичного по форме, нового по
содержанию, собственного пласта дастанного (в нашем случае) творчества.
Ярким примером отпочкования от «материнского» образца героического эпоса «Кёр-оглу» является дастан дагестанских азербайджанцев, условно
названный нами по аналогии с другими «походами», «Бильгадинский поход
Кер-оглу», привязывая его к конкретной местности.
Уместно обозначить его в рамках большого эпического полотна как
отдельный дагестанский дастан, вызванный к жизни желанием здешнего
населения сделать прославленного богатыря Кёр-оглу участником событий
своего исторического прошлого. Этот дастан бытует в среде азербайджанцев
дербентского района и отражает уровень эпического сознания этих людей.
Краткое содержание дербентского варианта дастана о Кёр-оглу таково:
Молодой Кёр-оглу в Дербенте у ворот базара увидел привязанного
коня, привлекшего его внимание необычайной красотой и статью. Ему захотелось узнать, где водятся такие кони, кто хозяин. Дождавшись конника, он
незаметно пошел за ним, добрался до подземного хода за городом, куда
вошел воин с конем, и, после недолгих колебаний, пустился следом. Долгий
утомительный путь вывел их к крепости, которая была занята повстанцами.
Братья по оружию тепло и радушно приняли Кёр-оглу. Он несколько месяцев
разделял тяготы службы и быта местных повстанцев, которые жили в
крепости семьями. Кёр-оглу тоже женился на сестре предводителя повстанцев
Марьям. Недолго длилось их семейное счастье. Гонцы из Ченлибеля
принесли весть о вражеском нападении, и Кёр-оглу должен был покинуть эти
полюбившиеся места, пообещав вернуться. За время его отсутствия жена
родила сына и дала ему имя отца, чтобы знал, чей сын. В одной из вылазок
отряд Хеледжема был сильно побит. Потом во всем поселении начался мор,
от которого мало кто спасся. И только в старости смог Кёр-оглу вернуться в
те места в поисках жены и нашел только развалины и разорение. Убитый
горем Кёр-оглу исполняет песню, которая волнует горькими воспоминаниями, поздним раскаянием, сетованиями на смену героического времени
нынешним.
Даже из приведенной краткой фабулы дастана видна разница с
каноническим текстом исходного дастана «Дербентский поход Кёр-оглу». Из
сравнения этих текстов можно выявить локальную специфику местных
дастанов, главное различие которых в творческом методе и стилистических
приемах. Повествование построено по традиционной ашугской схеме
дастанного творчества и органично вписывается в полотно народного
героического эпоса с единой идеей и главным героем.
Несмотря на легендарный характер повествования, в новонайденном
тексте дастана явно видны следы реальных событий и явлений сугубо местного характера. Специфическим отличием от канонического текста является
наполнение образа Кёр-оглу и событий вокруг него исторической и бытовой
конкретикой. Каждое действие Кёр-оглу и других лиц дастана мотивировано
и подробно обосновывается, все имеет свое название, соответствующее
местному общеупотребительному, и объяснение, своими корнями уходящее в
историческое прошлое, которое нашло отражение в легендах и преданиях
края. Видимо, желанием народа выразить свою сопричастность к повествуемым событиям героического времени объясняется обилие подробных описа-
334
ний реальных событий, конкретных географических названий, народных
обычаев, бытовых зарисовок.
Специфичным, на наш взгляд, является стилистический прием двойного параллелизма (крепость Ченлибель - крепость Бильгади, Кёр-оглу предводитель отряда Хеледжем, Нигяр, тамошняя жена – Марьям, здешняя и
др.) призванный выделить в выгодном свете в силу большей реалистичности
вторую параллель. Традиционные, заимствованные мотивы проводятся через
первую параллель, оригинальный в некотором смысле, специфически
локальный сюжет – через вторую. Образ же легендарного богатыря и ашуга в
одном лице Кёр-оглу гармонически связывает обе параллели в стройное
эпическое повествование, выполняя идейную, цементирующую роль. Нет
сомнения в том, что дагестанский дастан более позднего происхождения.
Специфический дагестанский социально-бытовой фон определил и художественные достижения дастана. С большим художественным мастерством
передается дух времени, смена восточного колорита древнего торгового
Дербента трудовыми буднями сельской жизни, картин повстанческой вольницы трагедией морового вымирания всего населения крепости. И всё же, и
реализм изображения социально-бытовых
картин, и выражение
психологизма «диалектики души» Кёр-оглу и Хеледжема, и другие
«нововведения» не являются в полной мере неопровержимым основанием для
утверждения, что этот дастан безоговорочно совершенен в плане нового
решения образа Кёр-оглу и общего подхода к эпическому произведению для
ашугского исполнения. Условные рамки эпического полотна обязывают
строгому следованию определенных канонов, что выразилось в новом
дагестанском дастане воспроизведением некоторых стереотипных ситуаций,
как путешествие, женитьба Кёр-оглу, военно-лагерный быт обитателей
крепости и другие, когда переменными остаются лишь имена и
географические названия.
Но, к чести создателей дастана «Бильгадинский поход Кер-оглу», даже
подобные стереотипные ситуации смотрятся свежо и ново, потому что
наращиваются множеством художественных деталей и приемов. Имеет место
и такое явление как контаминация, особенно в конце дастана.
Обобщая сказанное о новонайденном тексте дагестанского дастана,
хочется отметить как большое художественное достижение умение создателей
этого произведения развить почти оригинальный, новый, соответствующий
духу и потребностям времени сюжет, заимствованный из эпического
наследия о Кёр-оглу с широко разработанным мотивом путешествия. Именно
это диалектическое единство фольклорных взаимосвязей и локальной
специфики сделали это произведение достоянием фольклора дагестанских
азербайджанцев.
К XX веку сущность и направление фольклорных связей меняются.
Они становятся все более сложными и многоплановыми, с перекрестными,
именно взаимными, связями во всех направлениях фольклорного и
литературно-художественного творчества. Но это уже другая, большая тема
для новых исследований.
335
TÖRK MßKANINDA XALQ ×ALÜI ALßTLßRÈNÈN MÖQAYÈSßLÈ
ÞYRßNÈLMßSÈNÈN ÈLKÈN NßTÈCßLßRÈ
Ïðîô. Sÿadÿt ABDULLAYEVA
Bakû Musiqi Akademiyasû
Mÿlum olduüu kimi, ÷alüû alÿtlÿrinin sayû, quruluøu vÿ bÿdii ifadÿ imkanlarû mÿdÿniyyÿtin sÿviyyÿsini gþstÿrÿn vacib ÿlamÿtlÿrdÿn biridir. Göman olunur
ki, ilk vaxtlar onlar insanlarûn ÿmÿk fÿaliyyÿti ilÿ ÿlaqÿdar olaraq xÿbardarlûq
vÿzifÿsini daøûmûølar. Möÿyyÿn vaxt þtÿndÿn sonra, xalis musiqi funksiyasûnû yetirÿn yetirÿn alÿtlÿr meydana gÿlmiødir. Tÿbii ki, ÿvvÿlcÿ onlar ÷ox sadÿ guruluøda
olmuølar. Ènsanlarûn tÿdricÿn tÿfÿkkörönön geniølÿnmÿsi vÿ mÿdÿniyyÿtin yöksÿlmÿsi nÿticÿsindÿ musiqi alÿtlÿrinin sayû artmûø vÿ quruluøca mörÿkkÿbëÿømiødir.
Simli alÿtlÿrin möxtÿlif formalû ÷anaqlarû özÿrindÿn ke÷ÿn simlÿrin, qollarûna
baülanan pÿrdÿlÿrin sayû ÷oxaldûlmûødûr. Èlk nÿfÿs alÿtlÿri fûøtûrûq vÿ sömsölÿrin
gþvdÿlÿri özÿrindÿ ÷alüû dÿliklÿri a÷ûlmûø vÿ onlarûn baø tÿrÿflÿrinÿ möøtök, dil, ya da
fit verÿn qurüu taxûlmûødûr. Zÿrb alÿtlÿrinin aüac, gil vÿ metaldan dairÿvi øÿkildÿ
hazûrlanmûø saüanaqlarûnûn bir vÿ ya iki a÷iq tÿrÿflÿrinÿ heyvan dÿrilÿri øÿkilmiødir.
Onlarûn özönÿ ÷ubuq, ÿl, ovuc vÿ barmaqla vurmaqla möxtÿlif yöksÿklikdÿ sÿslÿr
alûnûðdû. Þzö sÿslÿnÿn alÿtlÿrin ilk nömunÿsi olan iki par÷a daødan sonra isÿ metal vÿ
baøqa materialdan dözÿldilmiø zûnqrov, qumro vÿ lþvhÿlÿrdÿn istifadÿ edilmiødir.
Yeni musiqi alÿtlÿrinin meydana gÿlmÿsinÿ vÿ istifadÿ olunan nömunÿlÿrin
tÿkmillÿødirilmÿsinÿ xalqûn tÿfÿkkör vÿ estetik zþvqönön inkiøafûnûn ÿksi kimi
baxûlmalûdûr.
Qeyd olunan ÷oxÿsirlik proses bir tÿrÿfdÿn bu vÿ ya digÿr xalqa mÿxsus
musiqi öslubunun, lad vÿ janrlarûnûn yaranmasûna, digÿr tÿrÿfdÿn isÿ onlara uyüun
÷alüû alÿtlÿrinin formalaømasûna gÿtirib ÷ûxarûlmûødûr. Nÿticÿdÿ bir qisim ÷alüû
alÿtlÿri ilk gþrnöødÿ, baøqalarû isÿ dÿyiøilmiø øÿkildÿ dþvrömözÿ ÷atmûødûr. Sûradan ÷ûxmûø alÿtlÿrin yerini musiqinin bötön incÿliklÿrini dÿqiq verÿ bilÿn vÿ
xalqûn sosial durumuna uyüun gÿlÿn baøqalarû ÿvÿz etmiødir. ×ox vaxt bu
mÿqsÿdlÿ qonøu xalqlardan alûnma ÷alüû alÿtlÿri istifadÿ olunurdu. ×alüû
alÿtlÿrinin tÿsvir edilÿn inkiøaf yolu möasir musiqiøönaslûqda þz ÿksini tapmûødûr.
Möxtÿlif qitÿlÿrdÿ mÿskunlaøan insanlar, yaøayûø tÿrzindÿn asûlû olaraq simli
(xordofon), nÿfÿs (aerofon), zÿrb (membranofon) vÿ ya þzösÿslÿn (idiofon) ÷alüû alÿtlÿri qrupuna östönlök vermiølÿr. Zaman þtdökcÿ bþyök mÿkanda yayûlmûø ÷alüû alÿtlÿri
ictimai quruluø vÿ tÿbii øÿraitdÿn asûlû olaraq etnik kþklÿri ilÿ bir-birinÿ baülû, ya da dil
vÿ mÿshÿblÿrinÿ gþrÿ fÿrqlÿnÿn, lakin aralarûnda tarixi-mÿdÿni ÿlaqÿlÿri olan xalqlarûn
mÿskönlaødûüû dþvlÿt sÿrhÿdlÿri ÷ÿr÷ivÿsindÿn daha geniø ÿrazidÿ istifadÿ olunurdu.
Bu hal törkdilli xalqlarûn yaøadûüû Þn, Yaxûn vÿ Mÿrkÿzi Asiya þlkÿlÿrindÿ daha ÷ox
nÿzÿrÿ ÷arpûr. Eyni tipli simli, nÿfÿs, zÿrb vÿ þzösÿslÿnÿn alÿtlÿrin geniø ÿrazilÿrdÿ
yayûlmasû bununla izah oluna bilÿr. Onlarûn ÿksÿri eyni vÿ oxøar adlara malik idi. Ona
gþrÿ dÿ hal-hazûrda ÷alüû alÿtlÿrinin yaranma mÿrkÿzlÿrini – “vÿtÿnlÿrini“ tÿyin etmÿk,
demÿk olarki, möøköl bir iødir. Zÿnnimizcÿ, möxtÿlif musiqi alÿtlÿr nþvönön
yaranmasûnda ayrû-ayrû xalqlarûn birinciliyini qÿbul etmÿyÿn tÿdqiqat÷ûlar (onlar ÷oxluq
tÿøkil edirlÿr) haqlûdûrlar.
Bu nþqteyi-nÿzÿrdÿn Moskvada dÿrc olunan “Питание и общество” (“Gida
vÿ cÿmiyyÿt“) jurnalûnûn 2001-ci il 5 sayûnda yazûldûüû kimi (sÿh.8) dudukun
gþvdÿsinin hazûrlanmasûnda adÿtÿn istifadÿ olunan ÿrik (qaysû) aüacûnûn latûn
dilindÿ bþyök rus botaniki P.M.Jukovskinin nÿticÿsinÿ gþrÿ sÿhv olaraq
Armeniaca adlandûrûlmasûna ÿsaslanaraq onun “ÿsl ermÿni musiqi alÿti olmasû“
iddiasû mÿnasûz sþz yûüûnûndan baøqa bir øey deyildir. Bu geniø yayûlan xalq ÷alüû
alÿti “dödök“, “balaban“, “balaman“, “balabon“ vÿ “mey“ adû altûnda Törkiyÿdÿn
336
tutmuø ta Mÿrkÿzi Asiyaya gÿdÿr ÿrazidÿ yayûlmûødûr. “Dödök“ adûnûn þzönÿ
gÿldikdÿ isÿ, bu sþz ilk dÿfÿ olaraq törk-oüuzlarûn VI-VII ÿsrlÿrdÿ vÿ daha þncÿ
hÿyat vÿ mÿiøÿtlÿrini tÿsvir edÿn qÿhramanlûq dastanû “Kitabi - Dÿdÿ Qorqud“da
÷ÿkilir.
Ènternet sÿhifÿlÿrindÿ gþstÿrilÿn iddialar – neylÿ eyni tipdÿ olan srinqin,
Azÿrbaycanda ÿn populyar vÿ muüam sÿnÿti ilÿ sûx baülû tarûn, ÿrÿb vÿ törk
dönyasûnda “qanun“ adû ilÿ mÿøhur olan kanonun vÿtÿninin Øÿrqi vÿ ya Qÿrbi
Ermÿnistan sayûlmasû he÷ bir mÿnbÿÿ ÿsaslanmûr.
Baøqa þlkÿlÿrdÿ “naüara“, “doli“, “qaval“, “daldam“, “baraban“, “kili“,
“kiyalmas“, “tumir“ vÿ sair adlarla tanûnan dqolun yaranmasûnû bizim eradan 30002000 il ÿvvÿl ilahÿ Anahitÿ sÿcdÿ etmÿk sitayiøi ilÿ ÿlaqÿndirilir. Zurnanûn adûnûn
ilk dÿfÿ IX ÿsrdÿ yaradûlmûø “Sasunlu Davud“ dastanûnda ÷ÿkilmÿsi vurüulanûr
(http://www.hayastan.ru). Ermÿnistan yaylasû kamanlû alÿtlÿrdÿ istifadÿ olunan
yayûn erkÿn yayûldûüû ÿrazi kimi gþstÿrilir (bax: 1983-cö ildÿ Sÿmÿrqÿnddÿ
ke÷irilÿn II Beynÿlxalq Musiqiøönaslûq Simpoziumun materiallarû toplusu,
Moskva, 1987, s.187-192).
Yuxarûda deyilÿnlÿrlÿ ÿlaqÿdar belÿ sullar meydana ÷ixir: nÿ ö÷ön bu ÿrazidÿ
yaradûlan ÷alüû alÿtlÿri ermÿnlÿrÿ yad olan fars, ÿrÿb vÿ törk dillÿrindÿ mÿna kÿsb edÿn
sþzlÿrlÿ adlandûrûlmûødûr? Nÿ ö÷ön Qÿrbi Avropa musiqiøönaslarûnûn qeyd etdiyi kimi ÿrÿb
þlkÿlÿrindÿ mövafiq olaraq 32 vÿ 12 nþvdÿ mÿlum olan ud vÿ qanunun Ermÿnistanda
ancaq bir nþvö istifadÿ olunur? Bunun ancaq yeganÿ bir cavabû var: yuxarûda gþstÿrilÿn
÷alüû alÿtlÿrinin mÿkanûnû vÿ tÿkamölönö Ermÿnistanda yox, baøqa þlkÿlÿrdÿ izlÿmÿk
lazûmdûr. Bundan baøqa ermÿni mÿnøÿli sayûlan ÷alüû alÿtlÿrinin tÿsviri, akustik
xususiyyÿtlÿri vÿ sÿs dözömlÿrinin interval mönasibûtlÿri haqqûnda mÿlumatlar yalnûz
mÿøhur alim vÿ mötÿffÿkirlÿr - ßbu Nÿsr Fÿrabi (870-950), ßbu ßli Èbn Sina (980-1037),
Sÿfiÿddin Urmÿvi (1216/17-1294), ßbdölqadir Maraüi (1353-1434/35) vÿ Dÿrviø ßli
Çÿngin (XVI ÿsr) traktatlarûnda verilir. Bu alÿtlÿrin necÿ sÿslÿnmÿsi, sim vÿ pÿrdÿlÿrin sayû,
xarici gþrönöølÿri, insalarda yaradtûüû xoø vÿ gÿmli hisslÿr Øÿrq poeziyasûnûn korifeylÿri
sayûlan ßbu ßbdullah Rudÿki (860-941), ßbölqasim Firdþvsi (tÿqribÿn 934-1020/30),
Qÿtran Tÿbrizi (1012-1088), Nizami Gÿncÿvi (1141-1209), ßmir Xosrov Dÿhlÿvi (12531325), Èmadÿddin Nÿsimi (1369-1417), ßliøir Nÿvai (1441-1501), Mÿhÿmmÿd Fözuli
(1494-1556) vÿ b. ÿsÿrlÿrindÿ tÿsvir olunmuødur.
Bötön bunlar onu gþstÿrir ki, bu nÿhÿng simalar onlara doüma olan ÷alüû
alÿtlÿrinin bötön incÿliklÿrinÿ bÿlÿd idilÿr.
Qeyd etmÿk lazûmdûr ki, ßbu Nÿsr Fÿrabi tÿnburun onun zamanûnda istifadÿ
olunan Xorasan vÿ Baüdad, ßbdölqadir Maraüi isÿ Øirvan vÿ törk nþvlÿrini tÿsvir
etmiølÿr. Onun moüol, ÿfqan, iran vÿ hind nþvlÿri dÿ mÿlumdur.
Xarici gþrönöø vÿ quruluøca se÷ilÿn röbablar bizim dþvrömözdÿ Tacikistan,
Þzbÿkistan vÿ ×inin øimal qÿrbindÿ yerlÿøÿn Sintszyan-Uyüur muxtar rayonunda,
Èranûn Sistan vilayÿtindÿ vÿ Hindistanûn Cammu vÿ Kÿømir øtatlarûnda, Pakistan
vÿ ßfqanistanda rast gÿlinir. Yayûlma sahÿlÿrindÿn asûlû olaraq onlar ÿfqan,
kaøqar, dulan, Pamir vÿ øuqnan röbablarû adlanûrlar. Maraqlûdûr ki, Azÿrbaycanda
vaxtilÿ kaøqar röbabû istifadÿ olunurdu.
Aøûq sÿnÿtinin törkdilli möhötdÿ (xösusilÿ Azÿrbaycanda) geniø yayûldûüûna
gþrÿ saz sayca ÷ox olmayan elÿ alÿtlÿrdÿndir ki, eyni adla bþyök ÿrazidÿ
mÿlumdur. Aøûqlarûn tÿsirilÿ bu sÿnÿt nþvö Ermÿnistan, Görcöstan, Daüûstan vÿ
Acarûstanda da (burada onlara aøûr deyirlÿr) yayûlmûødûr.
Orta ÿsrlÿrdÿ “saz“ sþzö bötön musiqi alÿtlÿrinin mÿcmusunu bildirirdi. Bu
ÿnÿnÿ Törkiyÿdÿ indi dÿ davam edir. Sonralar bu termin aøûqlarûn ÿllÿrindÿ sÿslÿnÿn tez-tez möxtÿlif kþklÿrÿ nizamlanan sazûn (bir mÿnasû saz, yaxøû vÿziyyÿtdÿ
olan, musiqi alÿtinÿ aid etdikdÿ isÿ - sazlanmûø anlamû verir) adûna ÷evrilmiødir.
Azÿrbaycan aøiqlarû tÿrÿfindÿn ÿsasû qoyulmuø 12 aøûq möhöti olmuødur
(øÿklÿ bax). Hal-hazûrda onlardan 9-u yaøûyûr. Èrÿvan, Gþy÷ÿ vÿ qismÿn ×ûldûr
337
möhötlÿri 1905-1918, 1948-1950, 1987-1988-ci illÿrdÿ ermÿnilÿr tÿrÿfindÿn
aparûlmûø etnik sûxûødûrmalar nÿticÿsindÿ daüûlmûødûr.
Aøûq möhitlÿrinin areallarû (haøiyÿlÿnib):
I - Dÿrbÿnd; II – Øirvan; III – Qarabaü; IV – Ýþy÷ÿ; V – Gÿncÿbasar;
VI – Bor÷alû; VII – ×ûldûr; VIII – Èrÿvan; IX – Dÿrÿlÿyÿz; X – Nax÷ûvan;
XI – Urmiya; XII – Qaradaü-Tÿbriz; XIII – Zÿncan; XIV – Savÿ;
XV – Qaøqay; XVI – Xorasan.
Bizim zamanûmûzda törk xalqlarûnûn sazlarû quruluøca bir-birlÿrindÿn
se÷ilmirlÿr. Fÿrq yalnûz onlarûn ÷alûnma tÿrzindÿdir. Èranûn Törkÿmÿnistanla
hÿmsÿrhÿd ostanlarûnda vÿ onlara yaxûn ÿyalÿtlÿrdÿ sazû, dötarda olduüu kimi,
barmaqla, baøqa regionlarda isÿ mizrab – tÿzÿnÿ ilÿ ÷alûrlar. Armudabÿnzÿr ÷anaüû
olan ikisimli dötar isÿ törkmÿnlÿrin ÿn populyar vÿ sevimli alÿtlÿri, xalq
dastan÷ûsû – baxøûlarûn “yol yoldaøûdûr“. Dötar hÿm÷inin Þzbÿkistan vÿ
Tacikistanda ÿn geniø yayûlmûø alÿtlÿrdÿndir. Bu fakt hÿmin regionda yaøûyan
xalqlarûn arasûnda musiqi mÿdÿniyyÿtinin qarøûlûqlû ÿlaqÿlÿrinin araødûrûlmasûnda
÷ox dÿyÿrlidir. Ona görÿ dÿ, fikirinizcÿ, bötön sÿyi musiqi alÿtlÿrinin vÿtÿnini
axtarûøûna yox, onlarûn yaranma, tÿkamöl, yayûlma vÿ miqrasiya yollarû
mÿsÿlÿlÿrinin þyrÿnilmÿsinÿ yþnÿltmÿk lazûmdûr.
Yazûlû mÿnbÿlÿrdÿ vÿ xalqûn yaddaøûnda musiqi alÿtlÿrini icad edÿnlÿrin
adlarû da (Platon, Fÿrabi, Èbn Sina, Sÿffiÿddin Urmÿvi, ßbdölqadir Maraüi,
T.Bþm, S.Eraz, A.Saks, Mirzÿ Sadiq ßsÿd oülu vÿ b.) saxlanûlmûødûr.
Bu cÿhÿtdÿn tarûn tÿkmillÿødirmÿ tarixi ÷ox diqqÿtÿ layiqdir. Onun
yaradûlmasû Törköstan ÿslili ßbu Nÿsr Fÿrabinin adi ilÿ ÿlaqÿndirilsÿ dÿ, bu alÿt
XVII ÿsrdÿn baølayaraq ÿsasÿn Èran vÿ Azÿrbaycanûn ÿrazilÿrindÿ istifadÿ
olunmuødur. Bu 5 simli alÿtÿ mÿøhur Èran tarzÿni Dÿrviø Xan bir ÿlavÿ sim dÿ
baülamûødûr. Buna baxmayaraq, tar gþrkÿmli Azÿrbaycan tarzÿni Mirzÿ Sadiq
ßsÿd oülu (1846-1902) tÿrÿfindÿn ÿsaslû sörÿtdÿ yenidÿn qurulduqdan sonra geniø
yayûlmaüa baølamûødûr. O, simlÿrin sayûnû 11-ÿ ÷atdûrmaqla vÿ 22 pÿrdÿnin dÿqiq
yerini qolda möÿyyÿn etmÿklÿ yanaøû, ÿn baølûcasû ÷anaüûn formasûnû dÿyiøÿrÿk
onun ÷ÿkisini azaltmaüa nail olmuødur. Nÿticÿdÿ alÿti ÷alüû zamanû ÿvvÿlÿrdÿ
338
olduüu kimi diz özÿrindÿ deyil, sinÿdÿ tutmaq mömkön olmuødur. Bununla da,
tarûn texniki imkanlarû xeyli dÿrÿcÿdÿ yöksÿlmiødir. Tarûn yenidÿn qurulmasûndan
sonra Azÿrbaycanda, þlkÿdÿn ÷ox uzaqlarda belÿ ad qazanan mahir tarzÿnlÿr
yetiødi. Xalq arasûnda “Azÿrbaycan tarû“ kimi mÿøhurlaøan alÿt tezliklÿ Èran, Øÿrqi
Törkiyÿ (Anadolu), Görcöstan, Ermÿnistan, Daüûstan, Törkmÿnistan, Þzbÿkistan
vÿ Tacikistanda yayûldû.
Mÿlum olduüu kimi ud (iki nþvdÿ - ÿrÿbi vÿ øÿrqi) ÿrÿblÿrin ÿsas mizrablû
alÿtdir. Avropa lyutnyasûnûn prototipi sayûlûr. Qûsa qollu, yÿni ilkin formalû ud,
Avropa dþvlÿtlÿrindÿ ÷ox dÿyiøikliyÿ uüradûüû halda, Øÿrq þlkÿlÿrindÿ - Törkiyÿ,
Èran, Azÿrbaycan, Ermÿnistan vÿ Þzbÿkistanda istifadÿ olunur. ×indÿ qûsaqollu ud
pipa adlanûr. ×in salnamÿ÷ilÿri yazûrlar ki, ud yadelli alÿtdir vÿ buraya Qÿrb
alÿmindÿn gÿtirilib.
Qanun - ÿnÿnÿvi ÿrÿb musiqisi ifa olunan ÷alüû alÿtlÿrindÿndir. Onun
yayûlma sahÿsi uda nisbÿtÿn daha geniø ÿrazini ÿhatÿ edir. Yuxarûda adlarû ÷ÿkilÿn
þlkÿlÿrdÿn baøqa o Yunanûstanda kanonaki adû ilÿ tanûnûr. Þl÷ösöndÿn asûlû olaraq
törk (ki÷ik), Baüdad (orta) vÿ Misir (iri) nþvlÿri vardûr.
Qopuz vÿ onun fonetik variantlarû olan kobuz, kobûz, kobza, komuz, komis,
kavus, xomuø, komos, kubuz, kauz, kouz sþzlÿri ilÿ möxtÿlif xalqlarûn istifadÿ
etdiyi quruluøca bir-birlÿrindÿn kÿskin fÿrqlÿnÿn alÿtlÿr adlandûrûlûr. Mÿsÿlÿn,
Moldova vÿ Ukrayna kobzalarû uda ÷ox oxøayûrlar. Qazax kobûzûn gþvdÿsi ÷alov
øÿklindÿdir vÿ kamanla sÿslÿndirilir. Ö÷simli komuz qûrüûzlarûn ÿn geniø yayûlmûø
alÿtidir. ×anaüû armud øÿklindÿdir vÿ barmaqlarla ÷alûnûr.
Xomis (koms) – oyulmuø oval gþvdÿsi olan 2 vÿ 3 simli xakas mizrablû alÿtidir. Kobûz – Qÿrbi Sibir tatarlanûnûn, xomus (komus, xamis) isÿ yakutlarûn vÿ
dolqarlarûn aüûz qopusudur. Kobuz Qara÷ay-×ÿrkÿzistanda øÿrq qarmonunun
adûdûr.
Klassik Azÿrbaycan poeziyasûnda vÿ “Kitabi-Dÿdÿ Qorqud“dastanûnda adû
÷ÿkilÿn qopuz mizrablû musiqi alÿti idi. Orta ÿsr mösiqiøönaslarû onu mÿhz belÿ
tÿsvir edirlÿr. ßbdölqadir Maraüû qopuzun iki – Rum vÿ ozan (ehtimal ki,
ozanlarûn qopuzu nÿzÿrdÿ tutulur) nþvönö tÿsvir edir.
Törkiyÿdÿ, Cÿnubi vÿ Øimali Azÿrbaycanda istifadÿ olunan ÷oüura (÷oüor,
÷ukur) ÷ox oxøayan alÿt hazûrda Görcöstanda ÷onquri, Abxaziyada a÷anqur adû ilÿ
mÿlumdur. Maraqlûdûr ki, Daüûstan xalqlarû oxøar adlarla sazû (÷þqur, ÷uqur,
÷onqur, ÷unqur) vÿ tarû (÷onqur, ÷uqur) adlandûrûrlar. Azÿrbaycanda vaxtilÿ cörÿ,
yÿni ki÷ik ÷oüurlar da istifadÿ olunurdu. Onlarda, ÿsasÿn, qadûnlar ÷alûrdûlar.
Kaman÷aya Cÿnubi Qafqaz, Daüûstan vÿ Èranda rast gÿlinir. Misirdÿ ona
kamanqÿ, Törkiyÿdÿ iklik deyirlÿr. Orada “kemen÷e“ (karadeniz kemen÷esi) adû
altûnda baøqa quruluølu kamanlû alÿt intiøar tapmûødûr. Orta Asiyada eynitipli alÿt
gûcak (üûjÿk), onun yayû isÿ - kaman÷a adlanûr. Tÿdqiqat÷ilar kaman÷anûn
yaranmasûnû qÿdim Hind vÿ Orta Asiya mÿkanû ilÿ ÿlaqÿlÿndirirlÿr.
×aqanaüûn hazûrda istifadÿ olunan avar vÿ laklarûn ÷aqana, görcölÿrin ÷ianuri
vÿ osetinlÿrin kissin-fandûrla eynitipli olmasû onlarûn zahiri oxøarlûüû ilÿ tÿsdiqlÿnir.
Arfanûn prototipi ÷ÿng ÿn qÿdim musiqi alÿtlÿrindÿn sayûlûr. ßvÿllÿr onun
qþvsvari nþvlÿri, sonralar simlÿr bÿrkidilÿn öfqi tamasa ilÿ bucaq altûnda aøaüû
tÿrÿfdÿn birlÿømiø vÿ qabaüa meyilli geniø rezonatorlu bucaqlû “Asiya ÷ÿngi“
øÿklindÿ Þn, Yaxûn vÿ Orta Øÿrqin ÷ox geniø ÿrazisindÿ yayûlmûødû. Maraqlûdûr ki,
÷ÿng XVIII ÿsrin sonunda Törkiyÿdÿ vÿ XIX ÿsrdÿ Èran vÿ Azÿrbaycanda sûradan
÷ûxsa da, daha sadÿ øÿkildÿ vÿ tamam baøqa ifa tÿrzi ilÿ (alÿtin a÷ûq tÿrÿfi
÷alüû÷ûya yþnÿldilir) Görcöstanda ÷anqi adû altûnda mþvcuddur. Görcö ÷anqisinÿ
“qohum“ alÿtlÿr Kabarda-Balkariya (pøina-dukyuako), Qara÷ay-×ÿrkÿzistan
(pøedeqekua-kua), Osetiya (duadastanon) vÿ Abxaziyada (ayumaa) mÿlumdur.
Qeyd etmÿk lazûmdûr ki, Daüûstanda yaøayan darqilÿr ÷alov øÿklindÿ uzun
gþvdÿsi olan ikisimli alÿti dÿ ÷ÿng adlandûrûrlar.
339
Tötÿk vÿ ona bÿnzÿr alÿtlÿr ÷ox geniø yayûlmûødûr. Rusiyada onlar sopel,
Görcöstanda salamuri, Acaristanda kavali, Ermÿnistanda tutak, tutuk, øvi, Daüûstanda køul (lÿzgilÿr), øuvøuv (kûmûklar), øÿtaxi (dargilÿr), øutuxi (laklar), øvutram
(tabasaranlar), øitix (avarlar), Tacikistanda nay ÷uponi vÿ ya tötak, Ukraynada
sopilka, Belorusiyada dudka, Estoniyada vilepill, Latviyada stabule, Litvada
lumzdyalis adlanûr.
Azÿrbaycandan baøqa zurna hÿmin adla Törkiyÿ, Èran, Görcöstan, Acaristan,
Ermÿnistan, Daüûstan (lÿzgilÿr, avarlar, tabasaranlar), ×e÷enistan, Ènquøetiya, ßfqanûstan, Tacikistan, Yunanûstan, Makedoniya vÿ ÿrÿb þlkÿlÿrindÿ mÿlumdur. Daüûstanda o hÿm dÿ zurnay (kumûklar), zurnau (laklar), zinrav (dargilÿr), surmay
(kuba÷inlÿr), Kabarda-Balkariyada nakûra adlanûr. Zurna tipli alÿtlÿr Misirdÿ zÿmr,
ßlcÿzairdÿ zorna, qaitÿ adû ilÿ yayûlûb. Uyüur vÿ qaraqalpaqlarda o sunay vÿ ya sona,
kalmûklarda bi÷kur, buryatlarda biøkur adû ilÿ tanûnûr. Törklÿr onun ÿsasÿn gþvdÿsinin
uzunluüuna gþrÿ fÿrqlÿnÿn möxtÿlif nþvlÿrindÿn istifadÿ edirlÿr – kaba, cörÿ, asafi,
sixabi, ÿrÿbi, ÿcÿmi, bÿxtiyari. Azÿrbaycanda da vaxtilÿ möxtÿlif uzunluqda zurnalar –
baø tavar, orta tavar, cörÿ, orta cörÿ vÿ ayaq cörÿ yayûlmûødû.
Gþröndöyö kimi, bþyök bir mÿkanda eyni quruluølu alÿtlÿr ömumi kþklö
ada malikdirlÿr.
Zurnadan fÿrqli olaraq, neylÿ eynitipli alÿtlÿr möxtÿlif adla, demÿk olar ki,
dönyanûn hÿr yerinÿ yayûlûb. Mÿsÿlÿn, Ukraynada o floyara, Moldovada fluyer,
kaval, Abxaziyada a÷arpûn, Görcöstanda ueno-salamuri, Baøqûrdûstanda kuray,
Qazaxstanda sûbûzqû, Törkmÿnistanda qarüû-töydök, ÿrÿb þlkÿlÿrindÿ mizmar,
Yunanûstanda tramara adlanûr.
Sömsö vÿ sömsö-balabanûn yayûlma sahÿsi kifayÿt qÿdÿr geniødir vÿ onlar
da möxtÿlif ad altûnda mÿlumdurlar.
Tuluma oxøar alÿtlÿr ÿksÿr þlkÿlÿrdÿ yayûlmûødûr vÿ hÿr ÿrazidÿ onun þz adû
var: ruslarda valûnka, ukrayna vÿ belaruslarda duda, udmurtlarda bûz, moldovanlarda ÷impoy, ßlcÿzairdÿ mÿzud vÿ s. Azÿrbaycandan øÿrqÿ tuluma oxøar alÿtlÿrÿ
rast gÿlinmir.
×oxgþvdÿli nÿfÿs alÿtlÿri dÿ planetimizdÿ geniø yayûlmûødûr: Rusiyada
(Kursk vÿ Bryansk vilayÿtlÿri) onlara kuvikli (tsevnisa), Moldovada nay vÿ ya
maskal, Ukraynada svûril, Görcöstanda lar÷emi (meqrel adû) vÿ ya sounari (quri
adû), Törkiyÿdÿ miskaal vÿ ya musiqar deyilir. Azÿrbaycanda yayûlan musiqar
quruluøuna gþrÿ daha ÷ox Moldova nayûna vÿ törk miskaalûna yaxûn olmuødur.
Orta ÿsrlÿrdÿ Þn, Yaxûn vÿ Orta Øÿrq þlkÿlÿrindÿ, o cömlÿdÿn Azÿrbaycanda,
geniø yayûlmûø kÿranay hazûrda Törkiyÿ (körenay, kerrenay), Èran (korna, kornay,
karnay), Þzbÿkistan, Tacikistan (kÿrnay) vÿ Hindistanda (kÿrna) istifadÿ olunur.
Dÿf Avropa þlkÿlÿrinin ÿksÿriyyÿtindÿ damburin, Yunanûstanda defia,
Törkiyÿ, Èran vÿ Tacikistanda dÿf, ÿrÿb þlkÿlÿrindÿ tar vÿ ya bendir adlanûr.
Øÿrq þlkÿlÿrindÿ dÿflÿ möqayisÿdÿ qavalûn yayûlma sahÿsi daha geniødir.
Görcöstanda o darya, Ermÿnistanda daf, dapp, xaval, ×e÷enistan vÿ Ènquøetiyada
tÿp, Daüûstanda tep (kumûklar), dap (darqilÿr), Törkmÿnistan, Þzbÿkistan vÿ
Tacikistanda dayra, doyra, dÿf, uyüurlarda dÿp, øaldap, Hindistanda daf, ÿrÿb
þlkÿlÿrindÿ dÿf adû ilÿ mÿlumdur.
Gþröndöyö kimi, bir ÷ox þlkÿlÿrdÿ alÿtin adû ömumi bir kþkdÿn yaranûb.
Zahiri gþrnöøcÿ dÿf vÿ qavala oxøayan dairÿ dÿ, demÿk olar ki, hÿr yerdÿ
eyni cör adlanûr. Törkiyÿdÿ dÿfÿ hÿm dÿ dairÿ deyirlÿr.
Ke÷miødÿ olduüu kimi, ikiözlö dÿrili alÿtlÿrdÿn ÿn ÷ox yayûlanû naüara ilÿ
eynitipli alÿtlÿrdir. Qeyd etmÿk lazûmdûr ki, Azÿrbaycandan øÿrqÿ naüaraya
bÿnzÿr alÿtlÿr yayûlmayûb.
Naüaradan fÿrqli olaraq, qoøanaüaranûn yayûlma ÿrazisi daha geniødir.
Þzbÿkistan vÿ Tacikistanda naqora, Görcöstanda diplipito, dumbuli, Ermÿnistanda
naqara, Daüûstanda tiplipiton, Rusiyada nakrû, ÿrÿb þlkÿlÿrindÿ naüüara, tbilat adû
ilÿ mÿlumdur.
340
Dömbÿyÿ vÿ dumbula oxøar alÿtlÿr möxtÿlif adlarla digÿr þlkÿlÿrdÿ dÿ
mþvcud olmuødur.
Þzösÿslÿnûn alÿtlÿrdÿn laqquti Azÿrbaycandan baøqa Uzaq Øÿrq, Afrika,
Cÿnubi Amerika xalqlarû arasûnda geniø yayûlmûødûr.
ßn qÿdim alÿtlÿrdÿn sayûlan sinc möxtÿlif adlarla (simbal, krotali, piatti,
tarelki, snsxa) Misir, Èran, Hindistan, ×in, Yaponiya, Ètaliya, Rusiya vÿ Avropa þlkÿlÿrindÿ rast gÿlinir. Mötÿxÿssislÿrin yekdil rÿyinÿ gþrÿ ÿn yaxøûsû törk sincidir.
Zilÿ oxøar alÿtlÿr Törkiyÿdÿ eyni adla, Èranda zÿrbulÿ, Yunanûstanda zilia,
Hindistanda mandira, Myamede ya qvin, Yaponiyada dobatsi adlanûr.
Aüûz-qopuzun aüac vÿ sömökdÿn (metaldan) hazûrlanmûø lþvhÿ vÿ ya
qþvsvari øÿkilli iki nþvö möxtÿlif adla (varqan, drûmba, varqas, kubûz, komuz,
÷ÿng-kobuz, øankobuz, xomus vÿ s.) ÿksÿr xalqlarda yayûlmûødûr.
Belÿliklÿ, ÿsasÿn törk mÿkanûnda yayûlan simli, nÿfÿs, zÿrb vÿ þzösÿslÿnÿn
alÿtlÿrinin möqaisÿli þyrÿnilmÿsi bu geniø ÿrazidÿ yaøayan xalqlarûnûn mÿdÿni
hÿyat tÿrzini vÿ onlarûn arasûnda tarixi-musiqi ÿlaqÿlÿrin

ìàòåðèàëëàðû - Folklor İnstitutu

Transkript

Benzer belgeler

Dədə Qorqud dünyası

ÓËÅÍØÏÈÝÅË Âß ËÀÌÌÅ ÃÓÄÇÀÊ ßÔÑÀÍßÑÈ

Resul Rza - I cild.qxp

Kitab-02 - Az Od Kitab

Attila İlhan`ı kaybettik

7 - turan-sam: turan stratejik araştırmalar merkezi

göyçə folkloru - Folklor İnstitutu

[Mətn]: qaravəllilər, oyunlar və tamaşaları

El çələngi (xalq şerindən seçmələr)

7 MB

3MB

6 MB