ÓËÅÍØÏÈÝÅË Âß ËÀÌÌÅ ÃÓÄÇÀÊ ßÔÑÀÍßÑÈ

ÄÖÍÉÀ ÓØÀà ßÄßÁÈÉÉÀÒÛÍÄÀÍ ÑÅ×ÌßËßÐ
ØÀÐË ÄÅ ÊÎÑÒÅÐ
ÓËÅÍØÏÈÝÅË Âß
ËÀÌÌÅ ÃÓÄÇÀÊ
ßÔÑÀÍßÑÈ
ÎÍËÀÐÛÍ ÔËÀÍÄÐÈÉÀ Âß ÁÀØÃÀ
ÅËËßÐÄßÊÈ ØÖÚÀßÒÈ, ÃÎ×ÀÃËÛÜÛ,
ÌßÇßËÈ ÌÀÚßÐÀËÀÐÛ
“ÞÍÄßÐ ÍßØÐÈÉÉÀÒ”
ÁÀÊÛ-2005
Áó êèòàá “Øàðë äå Êîñòåð. Óëåíøïèýåë âÿ Ëàììå Ãóäçàê ÿôñàíÿñè,
îíëàðûí Ôëàíäðèéà âÿ áàøãà åëëÿðäÿêè øöúàÿòè, ãî÷àãëûüû, ìÿçÿëè
ìàúÿðàëàðû” (Áàêû, Ýÿíúëèê, 1973) íÿøðè ÿñàñûíäà
òÿêðàð íÿøðÿ ùàçûðëàíìûøäûð
Òÿðúöìÿ åäÿíè:
Áåéäóëëà Ìóñàéåâ
843.8 - dc 21
AZE
Øàðë äå Êîñòåð. Óëåíøïèýåë âÿ Ëàììå Ãóäçàê ÿôñàíÿñè. Áàêû, “Þíäÿð
nÿøðèééàò”, 2005, 656 ñÿù.
Éåíè äþâð Áåë÷èêà ìèëëè ÿäÿáèééàòûíûí áàíèñè ñàéûëàí Øàðë äå Êîñòåð
(1827-1879) þç éàðàäûúûëûüû èëÿ ÿäÿáèééàòà äåìîêðàòèê èäåéàëàð âÿ õÿëãèëèê
ðóùó ýÿòèðìèøäèð. ßñëÿí ôÿëÿìÿíý îëàí, þçö äÿ ôðàíñûç äèëèíäÿ éàçûá-éàðàäàí
ýþðêÿìëè ñÿíÿòêàð áöòöí éàðàäûúûëûüû áîéó çÿíýèí ôîëêëîðäàí èñòèôàäÿ åòìèøäèð.
Éàçû÷ûíûí òÿãäèì îëóíàí “Óëåíøïèýåë âÿ Ëàììå Ãóäçàê ÿôñàíÿñè” Àâðîïà
õàëãëàðûíûí áèð ÷îõóíóí ôîëêëîðóíäà ðàñò ýÿëèíÿí õàëã éàðàäûúûëüû ìîòèâëÿðè
ÿñàñûíäà ãÿëÿìÿ àëûíìûø áèð ðîìàíäûð.
ISBN 9952-416-60-0
© “ÞÍÄßÐ ÍßØÐÈÉÉÀÒ”, 2005
Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè
ÈËÙÀÌ ßËÈÉÅÂÈÍ
“Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ëàòûí ãðàôèêàñû
èëÿ êöòëÿâè íÿøðëÿðèí ùÿéàòà
êå÷èðèëìÿñè ùàããûíäà”
12 éàíâàð 2004-úö èë òàðèõëè ñÿðÿíúàìû
èëÿ íÿøð îëóíóð âÿ þëêÿ êèòàáõàíàëàðûíà
ùÿäèééÿ åäèëèð
ÔËÀÌÀÍÄ ÌÞÚÖÇßÑÈ – ØÀÐË ÄÅ ÊÎÑÒÅÐ
Âß ÎÍÓÍ “ÓËÅÍØÏÈÝÅË ßÔÑÀÍßÑÈ”
Áåë÷èêà Àâðîïàíûí “êè÷èê þëêÿ”ëÿðèíäÿí áèðè îëìàñûíà áàõìàéàðàã, áó þëêÿ äöíéà ÿäÿáèééàòû âÿ ìÿäÿíèééÿòè òàðèõèíÿ áèð ÷îõ ýþðêÿìëè ÿäÿáèééàò âÿ ìÿäÿíèééÿò õàäèìëÿðè áÿõø åòìèøäèð. Ùÿëÿ Îðòà
ÿñðëÿðäÿí åòèáàðÿí ôëàìàíä (ÿââÿëëÿð áó þëêÿíèí àäû Ôëàíäðèéà, îðàíûí
ÿùàëèñè èñÿ ôëàìàíäëàð àäëàíûðäû) ÿäÿáèééàòû èíêèøàô åòìÿéÿ áàøëàìûø âÿ
äöíéà ÿäÿáèééàòû õÿçèíÿñèíè áèð ñûðà ãèéìÿòëè àáèäÿëÿðëÿ çÿíýèíëÿøäèðìèøäèð. Èëê ôëàìàíä éàçûëû ÿäÿáèééàò íöìóíÿëÿðè ùÿëÿ XIII ÿñðèí ëàï
ÿââÿëëÿðèíäÿ éàðàíìàüà áàøëàìûøäûð. XIII-XIV ÿñðëÿðäÿ Áåë÷èêàäà
(Ôëàíäðèéàäà) òàðèõè õðîíèêàëàð, õà÷ éöðöøëÿðè áàðÿäÿ åïèê-ãÿùðÿìàíëûã
äàñòàíëàðû éàðàíìûøäûð. Ìöÿëëèôè ìÿëóì îëìàéàí “Îêàññåí âÿ Íèêîëåò” äàñòàíû äà ìÿùç áó äþâðäÿ Áåë÷èêàäà éàçûëìûøäûð. Áóíëàðäàí áàøãà, ãÿäèì Ôëàíäðèéàäà çÿíýèí øèôàùè õàëã ÿäÿáèééàòû èëÿ éàíàøû, úÿíýàâÿðëèê âÿ øÿùÿð ÿäÿáèééàòûíûí áèð ñûðà íöìóíÿëÿðè éàðàíìûøäûð. Áåëÿ êè,
áó äþâðäÿ áóðàäà ôàáëèîëàð (éóìîðèñòèê õàëã ùåêàéÿëÿðè), õàëã íÿüìÿëÿðè âÿ ïîâåñòëÿðè, åëÿúÿ äÿ úÿíýàâÿðëèê ðîìàíëàðû éàðàíìûøäûð. Æ. äå
Êîíäå âÿ Â. äå Êóâåí áó äþâðöí ìÿøùóð øàèðëÿðè îëìóø, ìåíåñòðåëëÿð
éàçìûøëàð. “Òöëêöíöí òàúãîéìà ìÿðàñèìè” àíîíèì ñàòèðèê-àëëåãîðèê
ÿñÿðè õöñóñèëÿ äèããÿòÿëàéèãäèð. Áóíäàí áàøãà Îðòà ÿñðëÿð ôëàìàíä ÿäÿáèééàòûíäà Æ.Ôðóàññàðûí “Ôëàíäðèéàíûí õðîíèêàñû” éàðàíìûø, íîâåëëà
æàíðû èíêèøàô åòìèøäèð. À. äå ëéà Ñàë “Éöç éåíè íîâåëëà” ÿñÿðèíè, Æ.Øàòëåí
èñÿ ñèéàñè âÿ âÿòÿíïÿðâÿðëèê øåðëÿðèíè éàçìûøëàð. Îíó äà ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, ùÿëÿ ëàï ãÿäèì äþâðëÿðäÿí áàøëàéàðàã Áåë÷èêàäà áÿäèè ÿäÿáèééàò, ÿñàñÿí ôðàíñûç âÿ ôëàìàíä äèëëÿðèíäÿ éàðàíìûøäûð.
Èíòèáàù äþâðö ôëàìàíä ìÿäÿíèééÿòè âÿ èíúÿñÿíÿòè õöñóñèëÿ èíêèøàô
åòìèøäèð. Áó äþâðäÿ Ôëàíäðèéàäà éàðàíìûø ñÿíÿòêàðëàð; ðÿññàìëàð, ùåéêÿëòÿðàøëàð, ìåìàðëàð âÿ çÿðýÿðëÿð Ãÿðá ìÿäÿíèééÿòèíèí èíêèøàôûíäà
ÿñàñëû ðîë îéíàìûøëàð. Áèð òÿðÿôäÿí Ôðàíñà èëÿ, äèýÿð òÿðÿôäÿí Àëìàíèéà
âÿ Íèäåðëàíä (Ùîëëàíäèéà) èëÿ ùÿìñÿðùÿä îëàí áó ãÿäèì Àâðîïà þëêÿñè
ÿñë Èíòèáàù ùÿéàòû éàøàìûøäûð. Èíòèáàù äþâðöíäÿ Áåë÷èêà ÿäÿáèééàòû äè4
ýÿð Àâðîïà þëêÿëÿðèíèí ÿäÿáèééàòûíäàí õåéëè çÿèô îëñà äà äöíéà ÿäÿáèééàòû õÿçèíÿñèíÿ Æ.Ëåìåðäå Áåëæ, À. äå Åêå, Ë.äå Ìàçöð, Ô. äå Ìàðíèêñ äå Ñåíò-Àëäåãîíä êèìè ôðàíñûç äèëëè ÿäèáëÿð áÿõø åòìèøäèð. ßñàñÿí
ôðàíñûç Èíòèáàù ÿäÿáèééàòûíûí (“Öëêÿð” øàèðëÿðè, Í.Ìàðãàðèòà, Ô.Ðàáëå
âÿ Ï.Ðîíñàð) òÿñèðè àëòûíäà ÿñÿðëÿð éàçàí áó ñÿíÿòêàðëàð öìóìàâðîïà
ìÿäÿíèééÿòèíèí çÿíýèíëÿøìÿñèíäÿ ìöÿééÿí ðîë îéíàìûøëàð.
Áåë÷èêàäà éàðàíàí ôëàìàíä äèëëè áÿäèè ÿäÿáèééàò XVIII ÿñðÿ ãÿäÿð
Íèäåðëàíä ÿäÿáèééàòûíûí òÿðêèá ùèññÿñèíÿ äàõèë îëìóøäóð. XVI ÿñðèí
ñîíëàðûíäà Íèäåðëàíä ìÿäÿíèééÿòèíèí àüûðëûã ìÿðêÿçè øèìàëà (Ùîëëàíäèéàéà) êå÷èð. Úÿíóáè Íèäåðëàíääà, ìöàñèð Áåë÷èêàíûí ÿðàçèñèíäÿ äÿ
Íèäåðëàíä äèëèíäÿ ÿäÿáèééàò èíêèøàô åòìÿêäÿ äàâàì åäèð. XVII ÿñðäÿí
áó äèë ôëàìàíä äèëè àäëàíäûðûëäû. Áó äèëäÿ É.Ùàðäþéí ìÿùÿááÿò ìþâçóñóíäà øåðëÿð âÿ ñîíåòëÿð, À.Ïîéðòåðñ èñÿ äèäàêòèê âÿ äèíè ìþâçóäà
ðîìàíëàð éàçìûøëàð.
Áåë÷èêàíûí ÿðàçèñèíäÿ ãÿäèì êåëò âÿ ãÿäèì Ðîìàéà àèä îëàí èíúÿñÿíÿò àáèäÿëÿðè ìþâúóä îëìóøäóð. Àéðû-àéðû ôåîäàëëûãëàðà ïàð÷àëàíìûø
Áåë÷èêàíûí øÿùÿðëÿðè Îðòà ÿñðëÿðäÿ ñöðÿòëÿ èíêèøàô åòìèø âÿ Àâðîïàíûí
ìÿäÿíè ìÿðêÿçëÿðèíäÿí áèðè îëìóøäóð. Áåë÷èêàíûí Òóðí, Áðöããå, Ýåíò,
Áðöññåë, Àíòâåðïåí âÿ Ìåùåëåí øÿùÿðëÿðèíäÿ XI-XII ÿñðëÿðäÿ ðîìàí
öñëóáóíäà, XIII-XIV ÿñðëÿðäÿ ãîò öñëóáóíäà ÷îõ ÿçÿìÿòëè êèëñÿëÿð òèêèëìèøäèð. XIV-XV ÿñðëÿðäÿ Íèäåðëàíä ìÿäÿíèééÿòèíèí òÿñèðè àëòûíäà
âàùèä ôëàìàíä ðÿññàìëûã ìÿêòÿáè éàðàíìûøäûð êè, áó ìÿêòÿáèí éàðàäûúûñû Éàí âàí Äåéê èäè. Èíòèáàù äþâðö ôëàìàíä ðÿññàìëûüûíûí ÿí ýþðêÿìëè
íöìàéÿíäÿëÿðè èñÿ Ï.Áðåýåë (áþéöê) âÿ Ï.Áðåýåë (êè÷èê) îëìóøäóð.
XVII ÿñðäÿ Ôëàíäðèéàäà Ò.Ðîìáîóòñ, À.Éàíñåíñ, Ô.Ñíåéäåðñ, É.Ôåéò,
É.Èîðäàíñ, Ê.Éåãåð, Ë. âàí Óäåí, Ê. äå Âîñ, Ä. Òåíèðñ âÿ Ê.Ùåéñìàíñ
êèìè ìÿøùóð ðÿññàìëàð îëìóøäóð. Áöòöí áóíëàðëà éàíàøû Ãÿðáè Àâðîïà
ðÿññàìëûüûíûí ÿí ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿëÿðèíäÿí îëàí Ï.Ï.Ðóáåíñ âÿ À.
âàí Äåéê ìÿùç áó äþâð ôëàìàíä ðÿññàìëûã ìÿêòÿáèíèí è÷ÿðèñèíäÿí ÷ûõìûøäûð. XVIII ÿñðäÿ ôëàìàíä ÿäÿáèééàòû åëÿ äÿ èíêèøàô åòìÿñÿ äÿ, ìåìàðëûã, ðÿññàìëûã âÿ äèýÿð èíúÿñÿíÿò ñàùÿëÿðè õåéëè èðÿëè ýåòìèøäèð.
XVII-XVIII ÿñðëÿðäÿ äÿ Ãÿðáè Àâðîïàäà äà òöüéàí åäÿí äèíè ìöùàðèáÿëÿð çàìàíû Áåë÷èêàäà áÿäèè ÿäÿáèééàò áþùðàí êå÷èðèðäè. Áó äþâðäÿ éàøàéûá éàðàòìûø ôðàíñûç äèëëè éàçû÷ûëàð Å.Áðþøå äå ëéà Êðóà âÿ Á.À.
äå Âàëåô êëàññèñèçì öñëóáóíäà øåðëÿð âÿ ïîåìàëàð éàçìûøëàð. Àíúàã
XVIII ÿñðèí îðòàëàðûíà éàõûí Áåë÷èêà ÿäÿáèééàòûíäà áèð ñûðà ìààðèô÷èëèê
ñÿúèééÿëè ÿñÿðëÿð ìåéäàíà ýÿëìèøäèð. Áó äþâðäÿ Ëéåæ øÿùÿðè ìÿäÿíèé5
éÿòèí âÿ ÿäÿáèééàòûí ìÿðêÿçèíÿ ÷åâðèëèð. Áþéöê ôðàíñûç ìààðèô÷èñè
Âîëòåðèí ÿñÿðëÿðè âÿ “Åíñèêëîïåäèê æóðíàë” áóðàäà ÷àï îëóíóð. Áèð ñûðà
ÿäÿáè úÿìèééÿòëÿð âÿ äÿðíÿêëÿð éàðàíûð. Î.Á. Ðåíå âÿ Æ.Í.Áàññàíæ âÿòÿíïÿðâÿðëèê ìþâçóñóíäà øåðëÿð éàçûðäûëàð. XIX ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ
Àâðîïàíûí áèð ÷îõ þëêÿëÿðèíäÿ îëäóüó êèìè, áóðàäà äà ðîìàíòèçì ÿäÿáè úÿðÿéàíû éàðàíûð. Áåë÷èêà ðîìàíòèêëÿðè äåìÿê îëàð êè, áàøäàí áàøà
Ú.Ù.Áàéðîíóí (Ô.Ëåáðóññàð) âÿ Â.Ùöãîíóí (À. âàí Ùàññåëò) òÿñèðè àëòûíäà ÿñÿðëÿð éàçûðëàð. À.Ìîê Â.Ñêîòòóí òÿñèðè àëòûíäà òàðèõè ðîìàíëàð
éàçûð. Ò.Âþñòåðíàä âÿ Å.Âàêêåí ðåàëèñò öñëóáäà øåðëÿð éàçûðëàð.
XIX ÿñðäÿ ôëàìàíä äèëëè ÿäÿáèééàò äÿ èíêèøàô åòìèøäèð. Áó äþâðäÿ
ôëàìàíä äèëèíäÿ Õ.Êîíñèàíñ, Ê.Ë.Ëåäåãàíê êèìè øàèðëÿð ðîìàíòèê
ðóùäà ÿñÿðëÿð éàçûðëàð. Áó ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäà èñÿ òÿíãèäè ðåàëèçì öñëóáóíà éàõûí îëàí äåìîêðàòèê ÿäÿáèééàò èíêèøàô åäèð.
Éåíè Áåë÷èêà ÿäÿáèééàòûíûí èíêèøàôû, ÿñàñÿí, XIX ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäàí ñîíðà õöñóñè âöñÿò àëìûøäûð. Áó äþâðäÿ, äåìÿê îëàð êè, ôëàìàíä
ÿäÿáèééàòû âÿ ìÿäÿíèééÿòè þç èíêèøàôûíûí èêèíúè Èíòèáàù ìÿðùÿëÿñèíè
éàøàìûøäûð. Áåëÿ êè, Áåë÷èêà ÿäÿáèééàòûíûí öìóìàâðîïà âÿ äöíéà ìÿäÿíèééÿòèíÿ äàõèë îëàí ÿí ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿëÿðè ìÿùç XIX ÿñðèí
èêèíúè éàðûñûíäà éåòèøìèøäèð. Áó äþâðäÿí åòèáàðÿí Áåë÷èêàäà êàïèòàëèñò
ñÿíàéåëÿøìÿ ïðîñåñè ýåòäèêúÿ ýåíèøëÿíìÿéÿ áàøëàéûð, êÿíä òÿñÿððöôàòû ñöðÿòëÿ çÿèôëÿéèð, êÿíäëÿð áîøàëûð âÿ òàëàíûð, ôÿùëÿ âÿ êàïèòàëèñò ìöíàñèáÿòëÿðè áÿðãÿðàð îëóð.
Ôðàíñûç äèëëè éåíè Áåë÷èêà ÿäÿáèééàòûíûí éàðàäûúûñû Øàðë äå Êîñòåð
îëìóøäóð. Áó éàçû÷ûíûí ÿí ìÿøùóð ÿñÿðè îëàí “Óëåíøïèýåë ÿôñàíÿñè”
ðîìàíû äöíéàíûí áèð ÷îõ õàëãëàðûíûí äèëëÿðèíÿ òÿðúöìÿ îëóíìóø âÿ áó
ýöí äÿ ñåâèëÿ-ñåâèëÿ îõóíóð.
Øàðë-Òåîäîð-Àíðè äå Êîñòåð 1827-úè èëäÿ àâãóñòóí 20-äÿ Àëìàíèéàíûí Ìöíùåí øÿùÿðèíäÿ ðóùàíè àèëÿñèíäÿ àíàäàí îëìóøäóð. Îíóí àòàñû Èïðëè ôëàìàíä èäè âÿ Áàâàðèéàäà Òèð éåïèñêîïó âÿ Ïàïà öñóë-èäàðÿñèíèí ðÿùáÿðè ãðàô Øàðë-Ìåðñè ä‘Àðæàíòîíóí ñàðàéûíäà òÿñÿððöôàò ðÿùáÿðè
âÿçèôÿñèíäÿ èøëÿéèðäè. Âàõòèëÿ Áåë÷èêà îðäóñóíóí çàáèòè îëìóø ä‘Àðæàíòî þç ùÿìéåðëèñèíÿ âÿ ãóëëóã÷óñóíà ðÿùìäèëëèê ýþñòÿðèð âÿ âàëëîí ÿñèëëè
Àííà-Ìàðèéà Êàðòðåéëèí “ýþçÿëëèéèíè þçöíäÿ ÿêñ åòäèðÿí” îüëó äå
Êîñòåðÿ ùèìàéÿäàðëûã åäèð. Ä‘Àðæàíòî äå Êîñòåðèí õà÷ àòàñû îëìóøäóð.
Áó âÿçèééÿò Øàðëûí äöíéàéà ýÿëìÿñè ùàããûíäà áèð ñûðà äåäè-ãîäóëàðûí
éàðàíìàñûíà ñÿáÿá îëìóøäóð. Áÿçè òÿäãèãàò÷ûëàð, î úöìëÿäÿí äÿ éàçû÷ûíûí áèð ñûðà ìöàñèðëÿðè Øàðëûí éà ãðàôûí, éà äà îíóí ãàðäàøûíûí þýåé
6
îüëó îëäóüóíó äåéèðäèëÿð. Àíúàã áöòöí áóíëàð ôàêòëàðëà ñöáóò îëóíìàìûøäûð. Ìÿøùóð Áåë÷èêà òÿíãèä÷èñè Ù. Æóåí éàçû÷ûíûí 1962-úè èëäÿ
Áðöññåëäÿ ÷àïäàí ÷ûõìûø “Óëåíøïèýåë ÿôñàíÿñè” ðîìàíûíà éàçäûüû ýèðèø
ìÿãàëÿñèíäÿ äåéèð: “Óëåíøïèýåë ÿôñàíÿñè”íèí ýÿëÿúÿê ìöÿëëèôè, ùÿòòà
ðîìàíòèçì áóíäàí çèéàí ÷ÿêñÿ áåëÿ, þç âàëèäåéèíëÿðèíèí þâëàäû èäè”*.
Ýÿëÿúÿê éàçû÷ûíûí óøàãëûã èëëÿðè Ä‘Àðæàíòîíóí ñàðàéûíäà êå÷ìèøäèð.
Éàçû÷ûíûí àòàñû 1834-úö èëäÿ äöíéàñûíû äÿéèøìèøäèð. Áóíäàí áèð èë
þíúÿ èñÿ îíëàð àðòûã âÿòÿíÿ ãàéûäàðàã, Áðöññåëäÿ ìÿñêóíëàøìûøäûëàð âÿ
ýÿëÿúÿê éàçû÷ûíûí þìðöíöí áöòöí ãàëàí ùèññÿñè áó øÿùÿðäÿ êå÷ìèøäèð.
Îíóí éåýàíÿ áàúûñû Êàðîëèíà äà åëÿ ùÿìèí èë áóðàäà äöíéàéà ýÿëìèøäè.
Àòàñû þëÿíäÿí ñîíðà àíàñû îíó òÿùñèë àëäûüû ïàíñèîíäàí ÷ûõàðûð. Ìÿêòÿáäÿí ÷ûõàðûëìàñûíûí ñÿáÿáèíè éàçû÷û õàòèðÿëÿðèíèí áèðèíäÿ áåëÿ ÿñàñëàíäûðìûøäûð: “Ìÿí î çàìàí çÿèô, êþâðÿê áèð óøàã èäèì... ìÿí àüëàéûðäûì, àíúàã ýþðÿíäÿ êè, ìÿíÿ ýöëöðëÿð, îíäà ýþç éàøëàðûìû ñàõëàéûðäûì,
ëàêèí ùèðñ áàøûìà âóðóðäó”**.
Ëéåæ øÿùÿðèíÿ êþ÷ÿí Ä‘Àðæàíòî þç õà÷ îüëóíó óíóòìóð âÿ îíóí
Ñåí-Ìèøåë êîëëåúèíÿ âåðèëìÿñèíè òÿëÿá åäèð. Øàðë áó ìÿêòÿáäÿ ÷îõ éàõøû òÿùñèë àëìûø, ãÿäèì éóíàí âÿ ëàòûí äèëëÿðèíè ìöêÿììÿë þéðÿíìèøäèð.
Àíúàã áóðàäà òÿùñèë àëäûüû çàìàí îíóí äèíÿ èíàìû ñàðñûëûð âÿ áó ìÿêòÿáè áèòèðäèêäÿí ñîíðà î, èëàùèééàò ñåìèíàðèéàñûíäà òÿùñèëèíè äàâàì åòäèðìÿêäÿí áèðìÿíàëû øÿêèëäÿ èìòèíà åäèð. Áó âàõò àðòûã îíóí îí éåääè
éàøû òàìàì îëìóøäó âÿ Øàðë èøëÿéÿðÿê àíàñûíà êþìÿê åòìÿê ãÿðàðûíà
ýÿëèð. Øàðë ìÿøùóð Ìÿðêÿçè Áåë÷èêà áàíêûíà êè÷èê êëåðê (êþìÿê÷è) âÿçèôÿñèíÿ èøÿ äöçÿëèð âÿ àëòû èë áóðàäà èøëÿéèð (1844-1850).
Øàèðëèê õöëéàñûíà äöøìöø, àçàä ùÿéàò ñöðìÿê èñòÿéÿí áèð ýÿíúèí áó
èëëÿð ÿðçèíäÿ ùÿéàòûíû òÿñÿââöð åòìÿê åëÿ äÿ ÷ÿòèí äåéèë. Î, 1847-úè
èëäÿ áèð íå÷ÿ äîñòó èëÿ áèðëèêäÿ “Øÿí ýÿíúëÿð úÿìèééÿòè” àäëû áèð ÿäÿáè
äÿðíÿê éàðàäûð. Áó äÿðíÿéèí à÷ûëûøûíäà äå Êîñòåð Ô.Ðàáëå öñëóáóíäà
øÿí âÿ çàðàôàòéàíà áèð ÷ûõûø åäèð âÿ áóíóíëà äà àçàäôèêèðëè áèð ýÿíú
îëäóüóíó ýþñòÿðèð.
Èéèðìè ýÿíú Áðöññåëëè – îíëàðûí è÷ÿðèñèíäÿ ðÿññàìëàð, ìóñèãè÷èëÿð,
øàèðëÿð, öìóìèééÿòëÿ ÿäÿáèééàò âÿ ñÿíÿò ïÿðÿñòèøêàðëàðû îëàí ùÿðá÷èëÿð,
ùöãóãøöíàñëàð, íàøèðëÿð âÿ ñ. âàð èäè âÿ îíëàð ãàðøûëàðûíà áåëÿ áèð ìÿãñÿä
__________
* H.Juin. Introduction in: Ch. de Coster. La Legende d‘Ulenspiegel, Bruxelles,
1962, p. XIX.
** J.Hanse. Charles de Coster, Liege, 1928, p.4.
7
ãîéìóøäóëàð êè, áþéöê éàçû÷ûëàðûí ÿñÿðëÿðèíè þéðÿíñèíëÿð âÿ þç éàðàäûúûëûãëàðûíû äà èíêèøàô åòäèðñèíëÿð. Áó “Øÿí ýÿíúëÿð” ùÿôòÿäÿ áèð äÿôÿ
òîïëàøûð, øàì èøûüûíäà þç ÿñÿðëÿðèí îõóéóð âÿ îíëàðû ìöçàêèðÿ åäèðäèëÿð.
Éàõøû ÿñÿðëÿð þçëÿðèíèí òÿñèñ åòäèêëÿðè áèð íöñõÿäÿ ÷ûõàí “Æóðíàë”äà ÷àï
îëóíóðäó.
XIX ÿñðèí 40-50-úè èëëÿðè Áåë÷èêà ÿäÿáèééàòû ùÿëÿ ìöñòÿãèë äåéèëäè,
ñûðô ìèëëè ñÿúèééÿ äàøûìûðäû. Áó ÿäÿáèééàò, Àâðîïà, õöñóñèëÿ äÿ, ôðàíñûç
ðîìàíòèçìèíèí òÿñèðè àëòûíäà èäè. “Øÿí ýÿíúëÿð” äÿ èëê âàõòëàð ðîìàíòèê
ÿùâàë-ðóùèéÿëè èäèëÿð. Ýÿíú äå Êîñòåð þç èëê ÿñÿðè îëàí “Øÿðã íàüûëû”
àäëàíäûðäûüû “Ìÿùÿììÿä” íîâåëëàñûíû ìÿøùóð ôðàíñûç ðîìàíòèêè
Ð.Øàòîáðèàíûí òÿñèðè àëòûíäà éàçìûøäûð.
“Øÿí ýÿíúëÿð” éàëíûç ÿäÿáèééàòëà äåéèë, òåàòðëà äà ìÿøüóë îëóðäóëàð. Îíëàðûí áó òåàòðû ö÷öí, äðàìàòóðã îëìàã àðçóñó èëÿ éàøàéàí äå
Êîñòåð äðàì ÿñÿðëÿðè éàçûðäû.
Øàèð îëìàã èñòÿéÿí áèð àäàìûí áàíêäà èøëÿìÿñè ìöìêöí îëìàäûüûíà ýþðÿ äå Êîñòåð ÿðèçÿ âåðèá èøäÿí àçàä îëóð âÿ 1850-úè èëäÿ Áðöññåë
óíèâåðñèòåòèíèí ÿäÿáèééàò âÿ ôÿëñÿôÿ ôàêöëòÿñèíÿ äàõèë îëóð. Î, íöìóíÿâè áèð òÿëÿáÿ èäè. Àíúàã Íèäåðëàíä èíãèëàáû ùàããûíäà äÿðñ èñòèñíà îëìàãëà, áàøãà ñàùÿëÿð î ãÿäÿð äÿ îíó úÿëá åòìèðäè. Áó âàõò äå Êîñòåðèí
äèããÿòèíè XVI ÿñð Ôëàíäðèéà òàðèõè äàùà ÷îõ þçöíÿ úÿëá åäèð.
Òÿëÿáÿëèê èëëÿðèíäÿ äå Êîñòåð áèð ñûðà èñòåäàäëû ýÿíúëÿðëÿ òàíûø îëóð.
Õöñóñèëÿ, 1851-úè èëäÿ îíëàðûí äÿðíÿéèíÿ äàõèë îëàí ðÿññàì Ôåëèñéåí
Ðîïñ îíó áàøãà ðÿññàìëàðëà äà òàíûø åäèð. Ðîïñëà éàíàøû, î, ðÿññàì
Àäîëô Äèëëåíñ âÿ ùåéêÿëòÿðàø Øàðë Ñàìóåëëÿ äÿ éàõûí äîñò îëóð.
1851-úè èëäÿ áèðèíúè êóðñ òÿëÿáÿñè îëàí 24 éàøëû Øàðë äå Êîñòåð 19
éàøëû Åëèçà Ñïðéþéòëÿ òàíûø îëóð. Áó ãûç Øàðëûí ùÿéàòûíäà âÿ éàðàäûúûëûüûíäà ùÿääèíäÿí àðòûã áþéöê ðîë îéíàìûøäûð. Éàçû÷û “Love” àäëû øåðèíè
áó ãûçà ùÿñð åòìèøäèð. Áóíäàí ÿëàâÿ, îíóí “Àøèã îëìóø ýÿíúèí ñèëóåòè”
ðîìàíòèê ïîâåñòèíèí áàø ãÿùðÿìàíû âÿ “Óëåíøïèýåë ÿôñàíÿñè” ðîìàíûíäàêû Íåëå áó ãûçûí ïðîòîòèïëÿðèäèð.
Áþéöê âÿçèôÿ ñàùèáè âÿ ÷îõ âàðëû àäàì îëàí Åëèçàíûí àòàñû, ãûçûíûí
ùå÷ áèð ìàääè èìêàíû îëìàéàí Øàðë êèìè áèð àäàìëà ýþðöøìÿéèíÿ ðàçû
îëà áèëìÿçäè. Îíà ýþðÿ äÿ áó ýÿíúëÿð ýèçëè ýþðöøìÿéÿ ìÿúáóð îëóðëàð.
Äàùà ÷îõ èñÿ ìÿêòóáëàøìà éîëó èëÿ ÿëàãÿ ñàõëàéûðäûëàð.
Äå Êîñòåð Åëèçàéà ÷îõñàéëû ìÿêòóá öíâàíëàìûøäûð êè, áó ìÿêòóáëàð
éàçû÷ûíûí äàõèëè àëÿìèíèí à÷ûëìàñûíäà, îíóí ìÿíÿâè-ïñèõîëîæû äóðóìóíóí ìöÿééÿíëÿøäèðèëìÿñèíäÿ âÿ áèð ñÿíÿòêàð êèìè éåòèøìÿñèíäÿ
8
áþéöê ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Áó ìÿêòóáëàðûí ùÿì äÿ õöñóñè áÿäèè ÿùÿìèééÿòè âàð. Éàçû÷û éàçìàã èñòÿäèéè ÿñÿðëÿð ùàããûíäà áó ãûçëà ìÿñëÿùÿòëÿøèð, þç ýÿëÿúÿê ïëàíëàðû âÿ äöøöíúÿëÿðè áàðÿäÿ îíà ìÿëóìàòëàð
âåðèðäè. Ìÿñÿëÿí î, ìÿêòóáëàðûíûí áèðèíäÿ éàçûðäû: “Áó ýöíëÿðäÿ ñÿíÿ
îõóìàã ö÷öí âåðÿúÿéèì ÿñÿðè ìÿíèì ÿââÿëëÿð éàçäûüûì ÿñÿðëÿðëÿ
ìöãàéèñÿ åòäèêäÿ ýþðÿúÿêñÿí êè, ìÿíèì àüëûì íÿ ãÿäÿð èíêèøàô åäèá.
Ìÿí èíäè ùèññ åäèðÿì êè, ùÿéàòûì äàùà äÿðèí îëóáäóð. Ôèêèðëÿðèì ýåíèøëÿíèáäèð...”*. Áÿçÿí äå Êîñòåð ìÿêòóá âàñèòÿñèëÿ ñàíêè Åëèçàéà ùåñàáàò
âåðèðäè: “Áó ýöí àõøàì ìÿí “Ùàëåâèíèí” èëê 80 ñÿùèôÿñèíè íÿçÿðäÿí
êå÷èðòäèì... Ùÿëÿ óçóí÷óëóã âàð” (¹ 115).
Äå Êîñòåðèí ìÿêòóáëàðûíäà áó “ãÿðèáÿ” éàçû÷ûíûí áöòöí ãåéðè-àäè
õàñèééÿòëÿðè þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Áåëÿ êè, îíóí øÿõñèééÿòèíèí çàùèðÿí
÷îõ çèääèééÿòëè ýþðöíìÿñèíÿ áàõìàéàðàã î, “áèðñèôÿòëè” âÿ áöòöí àäàì
èäè. Éóìîðó âÿ ýöëöøö ÷îõ ñåâÿí, äöíéà ÿäÿáèééàòûíäà ÿí øÿí ãÿùðÿìàíëàðäàí áèðèíèí ìöÿëëèôè îëàí äå Êîñòåð êÿäÿðëè, ãÿìëè áèð àäàì îëìóøäóð. Î þçö ùàããûíäà äåéèðäè: “Ìÿíèì öðÿéèìèí äÿðèíëèêëÿðèíäÿ
ÿáÿäè áèð êÿäÿð êþê ñàëûá. Ìÿí òÿáèÿòÿí êÿäÿðëè áèð èíñàíàì” (¹145).
Äå Êîñòåðèí öçÿðèíäÿ ùàêèì êÿñèëÿí êÿäÿð, ùÿéàòû áöòöí âàðëûüû ãÿäÿð
ñåâÿí, îíó äàùà ýþçÿë ýþðìÿê èñòÿéÿí, îíóí àðçóëàäûüû øÿêèëäÿ îëìàìàñûíäàí íàðàùàò îëàí áèð çèéàëûíûí, ñÿíÿòêàðûí êÿäÿðè èäè.
Äå Êîñòåð 1855-úè èëäÿ óíèâåðñèòåòè ÿäÿáèééàò âÿ ôÿëñÿôÿ íàìèçÿäè
êèìè áèòèðèð. Áó äèïëîì îíà ìÿöëëèìèëê åòìÿê ùöãóãó âåðñÿ äÿ, äå Êîñòåð áó ñàùÿäÿ èøëÿìÿê èñòÿìèð. Äàùà ìöíàñèá èø òàïìàã ö÷öí î, éåíÿ
õà÷ àòàñû ä‘Àðæàíòîéà ìöðàúèÿò åäèð. Ãðàô áàúûñûíûí äà êþìÿéè èëÿ îíà
÷îõ ýÿëèðëè (øÿðàá òèúàðÿòè ìöôÿòòèøè) áèð èø éåðè òàïûð. Àíúàã äå Êîñòåð
áó èøäÿí äÿ èìòèíà åäèð âÿ éîõñóë ùÿéàò òÿðçèíè, ùÿòòà þç õà÷ àòàñûíäàí
áåëÿ àñûëû îëìàãäàí öñòöí òóòóð. Áóíäàí ñîíðà î, þìðöíöí áöòöí ãàëàí
ùèññÿñèíè äàèì åùòèéàú è÷ÿðèñèíäÿ éàøàìûøäûð.
1856-úû èëäÿ Áðöññåëäÿ “Óëåíøïèýåë” æóðíàëû íÿøðÿ áàøëàéûð. Æóðíàëäà ÿñàñÿí ýÿíúëÿð ÷àëûøûðäû. Áó æóðíàë ÿââÿëúÿ ñèéàñÿòäÿí âÿ ñîñèàë
ìþâçóëàðäàí óçàã îëàí áèð ìÿòáó îðãàíû êèìè íÿçÿðäÿ òóòóëìàñûíà
áàõìàéàðàã, î, 60-úû èëëÿðäÿí áàøëàéàðàã Áåë÷èêàíûí ìöòÿðÿããè çèéàëû__________
* Ch. Potvin. Charles de Coster. Sa biografi. Letres a Elisa, Bruxelles, 1894, p.9091 (¹ 2). Äå Êîñòåð þçö áó ìÿêòóáëàðû öçÿ ÷ûõàðòìàìûøäûð. Áó ìÿêòóáëàðû èëê äÿôÿ
îíóí áèîãðàôèéàñûíû éàçàí Ø.Ïîòâåí ÷àï åòäèðìèøäèð. Î, ìÿêòóáëàðû ìÿçìóíóíà âÿ áèð
ñûðà áàøãà õöñóñèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ ñûðàëàìûøäûð. Áóíäàí ñîíðà ìÿòíäÿ ìÿêòóáëàðûí ñûðà
ñàéëàðû ýþñòÿðèëÿúÿêäèð.
9
ëàðûíûí õèòàáÿò êöðñöñöíÿ ÷åâðèëèð. Ôåëèñéåí Ðîïñ áó æóðíàëûí öðÿéè èäè.
Î, äå Êîñòåðè äÿ æóðíàëûí èøèíÿ úÿëá åäèð. Áåëÿëèêëÿ, áèð òÿñàäöô íÿòèúÿñèíäÿ äå Êîñòåð äÿ “Óëåíøïèýåë”÷è îëóð âÿ áåëÿëèêëÿ, þçöíöí ýÿëÿúÿê
ãÿùðÿìàíû èëÿ éàõûíäàí òàíûø îëóð.
Äå Êîñòåð áÿäèè éàðàäûúûëûüà äà ÷îõ åðêÿí éàøëàðûíäàí áàøëàìûøäûð.
40-50-úè èëëÿðäÿ Àâðîïà ðîìàíòèêëÿðèíèí òÿñèðè àëòûíäà éàçäûüû èëê ÿñðëÿðè áÿäèè õöñóñèééÿòëÿðè èëÿ åëÿ äÿ ñå÷èëìèðäè. Áó äþâðäÿ î, åéíè çàìàíäà ÿäÿáè òÿíãèäëÿ äÿ ìÿøüóë îëóðäó âÿ èëê òÿíãèäè ãåéäëÿðèíè
1851-1852-úè èëëÿðäÿ “Éåíè õöëàñÿ” æóðíàëûíäà ÷àï åòäèðìèøäèð. Áó
æóðíàëûí ñÿùèôÿëÿðèíäÿ áèð ïóáëèñèñò êèìè òåç-òåç ñîñèàë âÿ ñèéàñè ìþâçóëàðäà êÿñêèí òÿíãèäè ìÿãàëÿëÿðëÿ ÷ûõûø åäÿí äå Êîñòåð, þç ùöãóãëàðû
óüðóíäà ìöáàðèçÿéÿ ãàëõàí ôÿùëÿ ñèíôèíè äÿ ìöäàôèÿ åäèðäè.
Äåìîêðàòèê äöíéàýþðöøÿ ìàëèê îëàí áó ýÿíú çèéàëû, ëèáåðàë ïàðòèéàíûí
ñîë ãàíàäûíà ãîøóëàðàã, ôëàìàíä õàëãûíûí ìöñòÿãèëëèéè, èñòèñìàðäàí õèëàñ
îëìàñû óüðóíäà êàòîëèê ãàðàýöðóùóíà ãàðøû ìöáàðèçÿ àïàðìûøäûð. Äå
Êîñòåð, öìóìèééÿòëÿ, ìöñòÿìëÿêÿ÷èëèê ñèéàñÿòèíè êÿñêèí òÿíãèä àòÿøèíÿ
òóòìóø, Ôðàíñà áóðæóà äàèðÿëÿðèíèí ãÿñáêàðëûã ñèéàñÿòèíè èôøà åòìèøäèð.
50-60-úû èëëÿðäÿ Áåë÷èêàíûí ñèéàñè âÿ ìÿäÿíè ùÿéàòûíäà Ôðàíñà
ðåñïóáëèêà÷ûëàðû áþéöê ðîë îéíàìûøäûð. 1851-úè èë äþâëÿò ÷åâðèëèøèíäÿí
ñîíðà III Íàïîëåîíóí ðÿãèáëÿðè Áåë÷èêàäà ñûüûíàúàã òàïìûø âÿ áó þëêÿäÿ ñèéàñè ôÿàëëûüûí àðòìàñûíäà îíëàðûí ÷îõ áþéöê õèäìÿòëÿðè îëìóøäóð.
Áåë÷èêà àëèìè Ù.Ôèðåíñ-Ýåâàðòûí äåäèéè êèìè, ùÿìèí äþâðäÿ áó þëêÿäÿ
ìöùàúèðÿò ùÿéàòû éàøàéàí ìÿøùóð ôðàíñûç àëèìè, Ñîðáîí Óíèâåðñèòåòèíèí
ïðîôåññîðó Åìèë Äåøàíåëèí ìöùàçèðÿëÿðè ôëàìàíäëàðû ñàíêè ãûø éóõóñóíäàí îéàòìûøäûð. Äå Êîñòåðèí “Ôëàìàíä ÿôñàíÿëÿðè” ùàããûíäà ìÿòáóàòäà èëê ÷ûõûø åäÿí äÿ ìÿùç áó ôðàíñûç àëèìè îëìóøäóð.
Áåëÿëèêëÿ, 50-úè èëëÿðèí ñîíëàðû âÿ 60-úû èëëÿðèí ÿââÿëëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã Áåë÷èêàäà äà ñèéàñè ôÿàëèééÿò ýöúëÿíìÿéÿ áàøëàìûøäûð. Äþâëÿòäÿ áþéöê íöôóçà ìàëèê îëàí ðóùàíèëÿð óíèâåðñèòåòëÿðäÿ àçàä òÿùñèë
ñèñòåìèíèí ÿëåéùèíÿ ÷ûõûð, ùÿð éîëëà àçàäôèêèðëèëèéèí èíêèøàôûíà ìàíå îëìàüà ÷àëûøûðäûëàð. Áó äþâðäÿ ùÿì äÿ ñèíôè ìöáàðèçÿ ýåíèøëÿíìèø, þëêÿíè êöòëÿâè öñéàíëàð áöðöìöøäö. Áåëÿ áèð øÿðàèòäÿ “Óëåíøïèýåë” æóðíàëû
Áåë÷èêà èúòèìàè-ñèéàñè âÿ ìÿäÿíè ùÿéàòûíûí âÿ åëÿúÿ äÿ èëê áþéöê ôëàìàíä éàçû÷ûñû Øàðë äå Êîñòåðèí ÿäÿáè-áÿäèè ñÿðèøòÿñèíèí äÿ ôîðìàëàøìàñûíäà ÿâÿçñèç ðîë îéíàìûøäûð.
Äå Êîñòåð þçöíöí èëê áþéöê ÿñÿðè îëàí “Ôëàìàíä ÿôñàíÿëÿðè”íè
1857-úè èëäÿ éàçûá áàøà ÷àòäûðìûøäûð. Áó êèòàáà äàõèë îëàí äþðä ÿôñàíÿ
10
ôëàìàíä âÿ áðàáàíò ôîëêëîðó ìàòåðèàëëàðû ÿñàñûíäà èøëÿíìèøäèð. Áó ÿñÿðè
èëÿ äå Êîñòåð àðòûã þçöíöí ýÿëÿúÿê éàðàäûúûëûã èñòèãàìÿòèíè äÿ ìöÿééÿíëÿøäèðèð. Áåëÿ êè, õàëã éàðàäûúûëûüûíû éöêñÿê ãèéìÿòëÿíäèðÿí, îíëàðûí
ëàçûìè ñÿâèééÿäÿ þéðÿíèëìÿäèéèíè âÿ ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿäèéèíè ùåñàá
åäÿí éàçû÷û áó õÿçèíÿíèí áþéöê ïîòåíñèàëûíû ìöÿééÿí åòìèø âÿ þç éàðàäûúûëûüûíû îíóí ÿñàñûíäà ãóðìóøäóð. Áó áàðÿäÿ î, Åëèçàéà éàçäûüû
ìÿêòóáëàðûí áèðèíäÿ äåéèðäè: “Áèçäÿ òåç-òåç áóíëàðû òÿíãèä åòìÿëÿðèíÿ
áàõìàéàðàã, ìÿí áó ÿôñàíÿëÿðè ÷îõ ñåâèðÿì. Áó æàíðäà úàíëû õàðàêòåðëÿð, úàíëû àäàìëàðûí ñóðÿòëÿðèíè éàðàòìàã îëàð, îíëàðûí ñàüëàì òÿôÿêêöðöíö ýþñòÿðìÿê âÿ þç øÿõñèíäÿ áóíó ÿêñ åòäèðìÿê îëàð” (¹ 124).
Éàçû÷û “Ôëàìàíä ÿôñàíÿëÿðè” ÿñÿðèíè XVI ÿñðÿ àèä îëàí àðõàèê
ôðàíñûç äèëèíäÿ éàçìûø, áóíóíëà äà áó ÿñÿðÿ õöñóñè áèð êîëîðèò âåðìèøäèð. Áó ÿñÿðäÿ íàüûë àëÿìè ðåàë âàðëûüûí ôîíóíäà òÿñâèð åäèëìèøäèð. Áó
ÿñÿðäÿ ôîëêëîð ôàíòàñòèêàñû ìÿèøÿò ùàäèñÿëÿðè èëÿ ãàéíàéûá-ãàðûøàðàã
õàëãûí ýöíäÿëèê ùÿéàòûíûí ðåàë òÿñâèðèíè èôàäÿ åòìèøäèð. Å.Äåøàíåë áó
ÿñÿðè ÷îõ éöêñÿê ãèéìÿòëÿíäèðìèøäèð: “Î, îðòà ÿñðëÿðè íåúÿ âàðñà åëÿúÿ
òÿñâèð åäèá: êîáóä, ñÿðò, ãÿìëè, êÿëÿêáàç, åéíè çàìàíäà äà, óøàã êèìè
ñàäÿäèë. Î þçöíäÿí ïåðñîíàæëàðûíà, îíëàðà ìÿõñóñ îëìàéàí íÿ áèð ôèêèð,
íÿ áèð èíñòèíêò, íÿ äÿ áèð ùèññ ÿëàâÿ åòìÿìèøäèð”*.
“Ôëàìàíä ÿôñàíÿëÿðè” ÿñÿðèíÿ äþðä ÿôñàíÿ äàõèë åäèëìèøäèð. Îíëàð
ìÿçìóíóíà âÿ îâãàòûíà ýþðÿ áèð-áèðèíäÿí ôÿðãëè îëìàñûíà áàõìàéàðàã,
ìöÿëëèô îíëàðû öìóìè áèð èäåéà, âàùèä áèð ÿãèäÿ ÿòðàôûíäà áèðëÿøäèðÿ áèëìèøäèð. Áó òîïëóäà âåðèëÿí “Øèøìàí ñèôÿòèí ãàðäàøëûüû”, “Áëàíêà, Êëàðà,
Êàíäèäà”, “Ñèð Ùàëåâèí” âÿ “Ñìåòñå Ñìåéå” òÿäðèúÿí éàðàíìûøäûð.
Áó òîïëóäà îëàí ÿí øÿí ÿñÿð “Øèøìàí ñèôÿòèí ãàðäàøëûüû” íîâåëëàñûäûð.
Áàøäàí-áàøà Ðàáëå ÿíÿíÿëÿðèíÿ ñàäèã ãàëàí äå Êîñòåð õåéèðõàù, ðÿùìäèë éóìîð ôîðìàñûíà ìöðàúèÿò åäÿðÿê ñàäÿ öñëóáäà îðòà ÿñðëÿð ñõîëàñòèê
åëìè àðàøäûðìàëàð ùàããûíäà ñþùáÿò à÷ûð. Áó áèð òÿðÿôäÿí óéäóðìà ìÿíáÿëÿðÿ ÿñàñëàíàðàã éàëàí÷û åëìè ôèêèðëÿðèí ñþéëÿíèëìÿñè, äèýÿð òÿðÿôäÿí èñÿ
ùÿð ùàíñû áèð ìöãàéèñÿíèí èíàíäûðûúû îëìàñû ö÷öí ùÿääèíäÿí àðòûã áþéöê
ðÿãÿìëÿðÿ ìöðàúèÿò îëóíìàñûäûð. Áóðàäà áÿçè ìÿòëÿáëÿð î ãÿäÿð øèøèðäèëèð êè, îíëàð àç ãàëà øàðæ ñÿúèééÿñè äàøûéûð. Áóíóíëà áåëÿ, áó ÿñÿðèí ãÿùðÿìàíëàðû ñàäÿ èíñàíëàðäûð. Îíëàð ñàäÿëþâùäöðëÿð, ùÿð ñþçÿ, øåéòàíà, õóðàôàòà, ôàëà, òèëñèìÿ âÿ ñ. êîð-êîðàíÿ èíàíûðëàð, àõèðÿò äöíéàñûíûí úÿçàëàðûíäàí ãîðõóðëàð. Àíúàã îíëàð çÿùìÿòêåøäèðëÿð, éàõøûúà èøëÿéèðëÿð, èøëÿéèá
__________
* Emil Deschanel. Prefase in: Charl de Coster. Legendes flamandes, Paris, 1858, p. IV
11
éîðóëäóãäàí ñîíðà èñÿ öðÿêäÿí éåéèá-è÷èðëÿð, ÿéëÿíèðëÿð. ßñÿðèí ãÿùðÿìàíëàðû, ìÿùç áó øèøìàí ñèôÿòëè, ñàäÿ ãÿëáëè, çÿùìÿòêåø èíñàíëàðäûð.
“Áëàíêà, Êëàðà âÿ Êàíäèäà” íîâåëëàñû èëêèí âàðèàíòäà “Ùàêåíäîâð
çÿââàðëàðû” àäû àëòûíäà “Óëåíøïèýåë” æóðíàëûíäà ÷àï îëóíìóøäóð. Áó, òîïëóéà äàõèë îëàí ùÿúìúÿ ÿí êè÷èê ÿñÿðäèð. Áó íîâåëëà ïîåòèê ñÿúèééÿëè áèð
ÿñÿðäèð. Áó íîâåëëàíûí áèðèíúè ùèññÿñè àðõàèê, ãàëàí èêè ùèññÿñè èñÿ ìöàñèð
ôðàíñûç äèëèíäÿ éàçûëìûøäûð. Áó ÿñÿðäÿ ö÷ áàúûíûí Ùàêåíäîâäà êèëñÿ òèêìÿêëÿðèíäÿí áÿùñ åäèð. Áó íîâåëëàíûí ÿñàñûíû òÿøêèë åäÿí ÿôñàíÿíè ùÿìèí
êèëñÿíèí ðóùàíèëÿðè 1472-úè èëäÿ ëàòûí äèëèíäÿ ãÿëÿìÿ àëìûøäûëàð.
“Ñèð Ùàëåâèí” íîâåëëàñûíûí ìþâçóñóíó èñÿ éàçû÷û áèð ôëàìàíä õàëã
áàëëàäàñûíäàí ýþòöðìöøäöð. Ãàäûí ãàòèëè Ùàëåâèí ùàããûíäà õàëã íÿüìÿëÿðè ùÿëÿ ãÿäèì äþâðëÿðäÿí áàøëàéàðàã õàëã àðàñûíäà ÷îõ ýåíèø
éàéûëìûøäû âÿ áó ìþâçó áó ýöí äÿ Áåë÷èêàäà ïîïóëéàðäûð. Áó ìþâçóéà
ÿñàñÿí ìöàñèð äðàìàòóðãëàð ìöðàúèÿò åäèðëÿð. Áó íîâåëëà òîïëóéà äàõèë
îëàí ÿí èðè ùÿúìëè ÿñÿðäèð. Íîâåëëàíûí áàø ãÿùðÿìàíû ãÿääàð áèð ôåîäàëäûð. Î, òàáåëèéèíäÿ îëàí êÿíäëèëÿðè ãàðÿò åäèð, îíëàðûí ãûçëàðûíû ìÿùâ
åäèð, àçàä øÿùÿðëèëÿðèí ùöãóãëàðûíû òàïäàëàéûð. Ìåùòåëò àäëû áèð ýþçÿë ãûç
îíó ãÿòëÿ éåòèðèð âÿ þëêÿíè áÿëàäàí ãóðòàðûð.
Áó òîïëóéà äàõèë îëàí ÿí ìàðàãëû ÿñÿð èñÿ “Ñìåòñå Ñìåå” íîâåëëàñûäûð. Áó íîâåëëàíûí ìîòèâëÿðè èñÿ øåéòàíûí þçöíö áåëÿ àëäàäàí ñàäÿ
äÿìèð÷è âÿ õàëã íàüûëëàðûíäà òåç-òåç ðàñò ýÿëèíÿí ö÷ àðçóíóí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè ùàããûíäà ìþâçóëàðûí èôàäÿ îëóíäóüó áèð íå÷ÿ îðòà ÿñð ôàáëèîñóíäàí ýþòöðöëìöøäöð. Áó íîâåëëà äèýÿðëÿðèíäÿí ôÿðãëè îëàðàã äàùà ÷îõ
ôàíòàñòèêà èëÿ ìöøàéèÿò îëóíàí ðåàë ìÿèøÿò ìàòåðèàëëàðû èëÿ çÿíýèíäèð.
Äÿìèð÷è Ñìåòñå ãàíà áîéàíìûø XVI ÿñð Ôëàíäðèéàñûíäà éàøàéûð.
Áó äÿìèð÷è, þç øàýèðäëÿðè èëÿ áèðëèêäÿ õàëãà çöëì åäÿí èíêâèçèòîðóí,
ùåðñîã Àëáàíûí âÿ II Ôèëèïïèí êþëýÿëÿðèíèí þùäÿñèíäÿí ýÿëèð, îíëàðûí
úèíàéÿòëÿðèíè ñàäàëàéûð. Ñìåòñå Ñìåå ðåàëèñò îáðàçäûð. Äàùà ÷îõ õàëã
ÿäÿáèééàòûíûí ãÿùðÿìàíëàðûíû õàòûðëàäûð. Î, îéóíáàçäûð, èøýöçàðäûð âÿ
ýþçÿë ñÿíÿòêàðäûð; áóíóíëà áåëÿ î, êÿëÿêáàç âÿ ÷åâèê àäàìäûð, î, ùÿì
äÿ ñàäÿäèë âÿ õåéèðõàùäûð. Ñìåòñå íÿèíêè äàðà äöøÿí äîñòóíó, ùÿòòà
äöøìÿíèíè äÿ õèëàñ åòìÿéÿ ùàçûðäûð. Ùå÷ øöáùÿñèç êè, áöòöí áó õöñóñèééÿòëÿð äàùà êàìèë øÿêèëäÿ ýÿëÿúÿêäÿ éàçû÷ûíûí øàù ÿñÿðè îëàí
“Óëåíøïèýåë ÿôñàíÿñè” ÿñÿðèíäÿ áþéöê ìÿùàðÿòëÿ èôàäÿ îëóíìóøäóð.
Áó êèòàáûí áþéöê óüóðó éàçû÷ûíûí ÿñàñ ÿñÿðè ö÷öí éîë à÷äû.
Äå Êîñòåð 1861-úè èëäÿ èêèíúè òîïëóñóíó – “Áðàáàíò ùåêàéÿëÿðè”íè
÷àï åòäèðìèøäèð. Áèð ãÿäÿð ðîìàíòèê ðóùäà éàçûëàí áó ùåêàéÿëÿð ìöÿë12
ëèôèí êþùíÿ ãàíóí-ãàéäàëàðëà, êå÷ìèøëÿ âèäàëàøìàñû èäè. Î, éåíè ìÿðùÿëÿéÿ, éåíè äþâðÿ ãÿäÿì ãîéóðäó.
Þç êè÷èê óüóðëàðûíäàí öðÿêëÿíÿí äå Êîñòåð èëê íþâáÿäÿ ôëàìàíä
õàëãûíûí, ñîíðà èñÿ áöòöí äöíéàíûí ÿí ìþùòÿøÿì ÿñÿðëÿðèíäÿí áèðè îëàí
“Óëåíøïèýåë âÿ Ëàììå Ãóäçàê, îíëàðûí Ôëàíäðèéàäàêû ãÿùðÿìàíëûãëàðû, ìÿçÿëè âÿ ëÿéàãÿòëè ÿùâàëàòëàðû ùàããûíäà ÿôñàíÿ” àäëû åïîïåéàñûíû
éàçìàüà áàøëàäû. Áó ðîìàí-åïîïåéà îõóúóëàðà òÿãäèì îëóíàí àíäàí
ìÿëóì îëäó êè, áó äöíéà ÿäÿáèééàòû òàðèõèíÿ äàõèë îëàí ãåéðè-àäè áèð
ÿñÿðäèð. Áèðúÿ îíó äåìÿê êèôàéÿòäèð êè, ìöÿëëèôèí áó øåäåâðè îíóí áöòöí ÿñÿðëÿðèíè, ùÿòòà “Ôëàìàíä ÿôñàíÿëÿðè” êèìè ãèéìÿòëè ÿñÿðè áåëÿ
êþëýÿäÿ ãîéìóøäóð. Òÿñàäöôè äåéèë êè, äå Êîñòåðè “ÿäÿáèééàòûí ìàðøàëû”, îíóí áó ÿñÿðèíè èñÿ ôëàìàíä õàëãûíûí “Áèáëèéà”ñû àäëàíäûðìûøëàð.
Äå Êîñòåð 1860-úû èëäÿ Áðöññåë àðõèâèíäÿ èøÿ ýèðèð. Áóðàäà èøëÿäèéè
âàõò î, ÷îõ ìàðàãëû âÿ ÷îõ ãèéìÿòëè ñÿíÿäëÿðëÿ òàíûø îëóð âÿ ýÿëÿúÿê
åïîïåéàñû ö÷öí ìàòåðèàë òîïëàìàüà áàøëàéûð. Áó ìàòåðèàëëàðû î, îí èëäÿí
àðòûã áèð âàõòäà òîïëàìûøäûð. “Óëåíøïèýåë ÿôñàíÿñè” ÿñÿðè öçÿðèíäÿ èøëÿéÿðêÿí êå÷ êèì âÿ ùå÷ íÿ îíà ìàíå îëìàñûí äåéÿ î, 1864-úö èëäÿ èøäÿí ÷ûõûð âÿ ñåâèìëè àíàñûíäàí âÿ áàúûñûíäàí àéðûëàðàã Áðöññåëèí ÿòðàôûíäà éåðëÿøÿí Èññåëäÿ, êàñûá áèð êîìàäà ìÿñêóíëàøûð. Îíäàí íÿ ö÷öí
áåëÿ åòäèéèíè ñîðóøäóãäà î, áåëÿ úàâàá âåðìèøäèð: “Ìöáàðèçÿ åòìÿê
ö÷öí. Éàçûá-éàðàòìàã ö÷öí ìöáàðèçÿ åòìÿê ëàçûìäûð”.
Áó âàõòäàí åòèáàðÿí éàçû÷ûíûí éàëãûçëûã ùÿéàòû áàøëàíûð. Î, õðîíèêè
éîõñóëëóãëà ìöáàðèçÿ àïàðûð, éàøàìàã ö÷öí ìöõòÿëèô èøëÿðäÿ ÷àëûøûð;
òèáá æóðíàëûíûí êàòèáè îëóð, øÿùÿðáÿøÿùÿð ýÿçÿðÿê êöòëÿâè ìöùàçèðÿëÿð
îõóéóð, þçÿë èíñòèòóòëàðäà äÿðñ äåéèð. Äå Êîñòåð áåëÿ áèð àüûð øÿðàèòäÿ
éàøàéà-éàøàéà, ùÿéàò óüðóíäà ìöáàðèçÿ àïàðà-àïàðà íÿùàéÿò êè,
1867-úè èëäÿ “Óëåíøïèýåë ÿôñàíÿñè” ÿñÿðèíè éàçûá áàøà ÷àòäûðûð. Ìÿøùóð
ôðàíñûç éàçû÷ûñû Ðîìåí Ðîëëàí áó ÿñÿðÿ ÷îõ éöêñÿê ãèéìÿò âåðìèøäèð.
Î, éàçûðäû: “Óëåíøïèýåë ÿôñàíÿñè”íèí òàðèõè ÿùÿìèééÿòè ÷îõ áþéöêäöð.
Áó ÿñÿð áåë÷èêàëûëàð ö÷öí éåíè âÿòÿí éàðàòäû. Øàðë äå Êîñòåðèí áó ïîåìàñûíäàí Áåë÷èêà ÿäÿáèééàòû éàðàíäû”*.
Éàçû÷ûíûí áèð íå÷ÿ éàõûí äîñòëàðûíäàí áàøãà þç äþâðöíäÿ áó ÿñÿðè
ùå÷ êèì ýþðìÿäè âÿ ãèéìÿòëÿíäèðÿ áèëìÿäè. Êè÷èê òèðàæëà ÷àï îëóíàí áó
êèòàá ÷îõ ëÿíý ñàòûëûðäû. Äå Êîñòåðèí êàñûá÷ûëûüû äàâàì åäèðäè. 1870-úè
èëäÿ îíó Áðöññåëäÿ òÿçÿúÿ à÷ûëìûø ùÿðáè ìÿêòÿáäÿ öìóìè òàðèõ âÿ
__________
* Ð.Ðîëëàí. Ñîáðàíèå ñî÷èíåíèé, ò.XIV, Ì., 1958, ñòð.517
13
ôðàíñûç ÿäÿáèééàòû ôÿííèíäÿí äÿðñ äåìÿéÿ äÿâÿò åòäèëÿð. ßýÿð áîðú ñàùèáëÿðè èìêàí âåðñÿéäèëÿð äå Êîñòåðèí áó ìÿêòÿáäÿ äÿðñ äåìÿêëÿ
ìàääè âÿçèééÿòè äöçÿëÿ áèëÿðäè. Áó áîðú ñàùèáëÿðè îíóí ìààøûíûí áàøûíû
áàüëàéûðëàð (öçÿðèíÿ ùÿáñ ãîéóëóð). Áóíà áàõìàéàðàã, éàçû÷û éàçìàãäà äàâàì åäèð. 1870-úè èëäÿ î, ìöàñèð ìþâçóäà éàçäûüû “Òîé ñÿôÿðè”
ðîìàíûíû ÷àï åòäèðèð. 1874-1878-úè èëëÿðäÿ èñÿ éàçû÷û “Le Tour de
Mond” àäëû áèð ôðàíñûç æóðíàëûíäà “Çåëàíäèéà” áàøëûüû àëòûíäà éîë ãåéäëÿðèíèí áèð ùèññÿñèíè ÷àï åòäèðèð. Áó î÷åðêëÿðèí “Íèäåðëàíä” àäëàíàí
èêèíúè ùèññÿñè èñÿ éàçû÷ûíûí þëöìöíäÿí ñîíðà èøûã öçö ýþðìöøäöð.
Øàðë äå Êîñòåð 1879-úó èëäÿ ùÿëÿ ÿëëè èêè éàøû òàìàì îëìàìûø âÿðÿì âÿ ãàí òÿçéèãè õÿñòÿëèêëÿðèíäÿí âÿôàò åòìèøäèð. Î, þìðöíöí ñîí
ýöíëÿðèíè áþéöê ìÿùðóìèééÿòëÿð è÷ÿðèñèíäÿ êå÷èðìèø, äèëÿí÷è âÿçèééÿòèíäÿ éàøàìûøäûð.
“Óëåíøïèýåë ÿôñàíÿñè” ðîìàíû Áåë÷èêàäà ñèéàñè ìöáàðèçÿíèí ýöúëÿíäèéè, ôÿùëÿ ñèíôèíèí îéàíäûüû âÿ õàëã ùÿðÿêàòûíûí âöñÿò òàïäûüû áèð
äþâðäÿ ìåéäàíà ýÿëìèøäèð. Áó ðîìàí èëê íþâáÿäÿ õàëã ÿäÿáèééàòû
ÿíÿíÿëÿðè ÿñàñûíäà éàðàíìûøäûð. Áåëÿ êè, î äþâðäÿ Áåë÷èêàäà ìèëëè éàçûëû ÿäÿáèééàò åëÿ äÿ èíêèøàô åòìÿìèøäè âÿ õàëã ÿäÿáèééàòû ÿíÿíÿëÿðè
äàùà ýöúëö èäè. Äèýÿð òÿðÿôäÿí, áó ðîìàí õàëã êöòëÿñèíÿ öíâàíëàíäûüûíà ýþðÿ áó ÿíÿíÿëÿðÿ ñþéêÿíìÿëè èäè. Íÿùàéÿò, áó ðîìàí ïåøÿêàð
ÿäÿáèééàò ñÿâèééÿñèíäÿ ãÿëÿìÿ àëûíìûøäû êè, áó äà ùÿìèí äþâðäÿ Áåë÷èêàäà öìóìàâðîïà âÿ õöñóñèëÿ ðîìàí-ôðàíñûç ÿäÿáè ÿíÿíÿëÿðèíèí ÷îõ
ýåíèø éàéûëìàñû èëÿ áàüëû îëìóøäóð. Ùÿìèí äþâðäÿ ôðàíñûç äèëëè Áåë÷èêà
ìÿäÿíèééÿòè äèýÿð Àâðîïà äèëëÿðè èëÿ éàíàøû, ùÿìèí äþâðÿ ãÿäÿð éàðàíìûø ÷îõ ãèéìÿòëè âÿ çÿíýèí ôðàíñûç äèëëè ÿäÿáèééàòûí ÿíÿíÿëÿðè ÿñàñûíäà ôîðìàëàøìûøäûð.
Ôëàìàíä õàëã ãÿùðÿìàíû îëàí àçàäôèêèðëè, áàìÿçÿ, ùàçûðúàâàá
Óëåíøïèýåë äå Êîñòåðèí éàøàäûüû äþâðöí áöòöí òÿëÿáëÿðèíÿ óéüóí ýÿëèðäè. Áåë÷èêàäà éàøàéàí ôëàìàíäëàð äà áèð ñûðà áàøãà Àâðîïà õàëãëàðû êèìè àçàä éàøàìàã, ìöñòÿãèë îëìàã àðçóñó èëÿ éàøàéûðäûëàð. Îíëàð èëê
íþâáÿäÿ êàòîëèê äèíèíèí áóõîâëàðûíäàí éàõà ãóðòàðìàüà ÷àëûøûð, áóíäàí ñîíðà èñÿ óçóí ÿñðëÿð áîéó îíëàðûí öçÿðèíäÿ àüàëûã åäÿí èñïàí,
ôðàíñûç, àëìàí âÿ èíýèëèñ àüàëûüûíäàí àçàä îëìàüà úàí àòûðäûëàð. Áó
äþâðäÿ ùÿòòà ôëàìàíä ÿäÿáèééàòû äà ìèëëè âÿ ìöñòÿãèë äåéèëäè.
Òèë Óëåíøïèýåë Ãÿðáè Àâðîïàäà ìÿøùóð îëìóø âÿ ÷îõ ñåâèëìèøäèð.
Òÿñàäöôè äåéèë êè, Èíòèáàù äþâðö àëìàí ÿäÿáèééàòûíäà éàðàíìûø ÿí
ìÿøùóð õàëã ðîìàíûíûí ãÿùðÿìàíû äà ìÿùç áó îáðàç îëìóøäóð. Àëìà14
íèéàäà Óëåíøïèýåë ùàããûíäà ðîìàí 1478-úè èëäÿ ÷àï îëóíìóøäóð. Áó
ðîìàíûí áèçèì äþâðöìöçÿ ýÿëèá ÷àòàí íöñõÿñè èñÿ 1515-úè èëäÿ ÷àï
åäèëìèøäèð. Àëìàí ôîëêëîðóíóí áó ìÿøùóð ïåðñîíàæû òàðèõè øÿõñèééÿò îëìóø âÿ XIV ÿñðäÿ éàøàìûøäûð. Î, Áðàóíøâåéãëè êÿíäëè èäè, ÷îõëó ñÿéàùÿò åäèá âÿ ùîããàáàç, êÿëÿêáàç, çàðàôàòúûë áèð àäàì êèìè òàíûíìûøäûð.
Î, Ìþëíåäÿ äÿôí îëóíóá.
Òèë àäûíûí ìÿíøÿéè éóõàðû àëìàí äèàëåêòèíäÿí ýþòöðöëöá. Áó ñþç
àøàüû àëìàí äèàëåêòèíäÿ Thyle êèìè ñÿñëÿíèð âÿ èíýèëèñ-ñàêñîí äèëèíäÿêè
tiad ñþçö èëÿ åéíè ìÿíøÿëèäèð, ìÿíàñû èñÿ õàëã äåìÿêäèð. Deatsch (àëìàí) ñþçö äÿ áó êÿëìÿäÿí éàðàíìûøäûð. Áó ãÿùðÿìàíûí ñîéàäûíûí âÿ
éàõóä ëÿãÿáèíèí eulen øÿêëèíäÿ îëàí áèðèíúè ùèññÿñè – àøàüû àëìàí äèàëåêòèíäÿ òÿìèçëÿìÿê, ñèëìÿê, èêèíúè ùèññÿñè Spiegel èñÿ – ùåéâàíûí äàëû,
ýÿìèíèí àðõà ùèññÿñè ìÿíàëàðûíû èôàäÿ åäèð. Ìöÿééÿí âàõòäàí ñîíðà áó
ñþçöí åòèìîëîýèéàñû äÿéèøìèø âÿ Ule (áàéãóø) âÿ Spiegel (ýöçýö) ìÿíàëàðûíû äàøûìàüà áàøëàìûøäûð. “Áàéãóø ýöçýöñö” àíëàéûøû èíñàí ñÿôåùëèéèíèí ÿí ìöäðèê ëàü-ëàüà ôîðìàñûíûí èôàäÿñèäèð. Ñîíðàëàð Óëåíøïèýåë
ñþçö ôëàìàíä äèëèíäÿ Ik ben ilen spiegel – “Ìÿí ñèçèí ýöçýöíöçÿì”
ìÿíàñûíû èôàäÿ åòìèøäèð.
Áó ðîìàíäà Òèë Óëåíøïèýåëèí ùÿéàò òàðèõ÷ÿñèíÿ 95 éóìîðèñòèê âÿ
ñàòèðèê íîâåëëà (øâàíê) ùÿñð îëóíìóøäóð. Áó íîâåëëàëàðäà äåéèëèð êè, áó
ãÿùðÿìàí äöíéàíû ýÿçèð, ìöõòÿëèô òÿáÿãÿéÿ âÿ ñèíôÿ ìÿõñóñ îëàí
àäàìëàðû ÿëÿ ñàëûð, áàðìàüûíà äîëàéûð. Ùÿòòà, äåéèëÿíÿ ýþðÿ, Øòðèêåðèí
òÿðòèá åòäèéè (1250) øâàíêëàðûí ãÿùðÿìàíû êåøèø Àìèñ áó ñóðÿòèí ïðîòîòèïè îëìóøäóð.
Áó øâàíêëàðäà äåéèëèð êè, áàìÿçÿëèéÿ ìåéë, çàðàôàòúûëëûëûã âÿ êÿëÿêáàçëûã ùÿëÿ óøàãëûã èëëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã Òèë Óëåíøïèýåëèí áàøëûúà
õàñèééÿòè îëìóøäóð. Î, ùÿëÿ ëàï áàëàúà îëàíäà àòûí áåëèíäÿ àòàñûíûí àðõàñûíäà îòóðàí çàìàí þç äàëûíû àñòàúà àäàìëàðà ýþñòÿðèðìèø. Îíóí çàðàôàòëàðû âÿ êÿñêèí òÿíãèäëÿðè ÷îõ âàõò ñþç îéóíó øÿêëèíäÿ èôàäÿ îëóíóðäó. Î, éåïèñêîïó ãûíàéàðàã äåéèð êè, “áþéöê ðöòáÿëè úÿíàáëàð, ïàïàëàð, êðàëëàð, êíéàçëàð, ìöøàâèðëÿð, äþâëÿò ðÿùáÿðëÿðè, áöòöí øÿùÿðëÿðäÿ
âÿ ìèçàí-òÿðÿçè áàøûíäà îëàí ùàêèìëÿð (Àëëàù îíëàðäàí ãîðóñóí) ùàëùàçûðäà ãàíóíó âÿ ãåéðè-ãàíóíè ìÿñÿëÿëÿðÿ áàðìàã àðàñû áàõäûãëàðûíà
ýþðÿ îíóí ùàçûðëàäûüû åéíÿêëÿðÿ åùòèéàú ãàëìûð”.
Äå Êîñòåð Óëåíøïèýåëèí ìÿíøÿúÿ ôëàìàíä îëäóüóíó èñðàð åòìèø âÿ
áó ãÿùðÿìàíû éàøàäûüû XIV ÿñðäÿí XVI ÿñðÿ – ôëàìàíä èíãèëàáû äþâðöíÿ êþ÷öðìöøäöð.
15
“Óëåíøïèýåë ÿôñàíÿñè”íèí ÿêñÿð åïèçîäëàðû áèëàâàñèòÿ õàëã êèòàáûíäàí ýþòöðöëìöøäöð. Áö êèòàáûí áàø ãÿùðÿìàíû ùÿð øåéÿ éàðàäûúû éàíàøàí, òÿëõÿê õèñëÿòëè, àçàä äöøöíúÿëè áèð àäàìäûð. Ñîîòêèíèí âÿ êþìöð÷ö
Êëààñûí îüëó îëàí Óëåíøïèýåë ñàäÿ èíñàíëàð àðàñûíäàí ÷ûõìûø ÿñë õàëã
àäàìûäûð. Ð.Ðîëëàí õàëã êèòàáûíäàí ýÿëÿí áó ãÿùðÿìàíûí ãåéðè-àäè
õàñèééÿòëÿðèíè òÿùëèë åäÿðÿê äåéèð êè, Óëåíøïèýåë “åëÿ ñÿðýÿðäàí ãÿùðÿìàíëàðäàíäûð êè, ...îíëàðû éàðàäàí èñòèñìàð îëóíàí õàëã áöòöí äþâðëÿðäÿ
éàëíûç ýöëöøÿ îëàí åùòèéàúûíû òÿìèí åòìÿêëÿ êèôàéÿòëÿíìèð, åéíè
çàìàíäà ìöñòÿãèëëèéÿ ìþùòÿøÿì øÿêèëäÿ úàí àòìàíû èôàäÿ åäèð”. Äå
Êîñòåð “õàëãûí áàéðàüû îëàí” Óëåíøïèýåëè âÿ ãàíè÷ÿí, ãÿääàð,
ìÿíôÿÿòïÿðÿñò II Ôèëèïï îáðàçëàðûíûí ùÿéàòûíû ïàðàëåë øÿêèëäÿ òÿñâèð
åäèð. Ìÿëóì îëóð êè, èìïåðàòîðóí âÿ êþìöð÷öíöí óøàãëàðû åéíè ýöíäÿ
äöíéàéà ýÿëèá. Óëåíøïèýåë, “øÿí âÿ ãàéüûñûç”, II Ôèëèïï èñÿ “êÿäÿð âÿ
ãöññÿ” è÷èíäÿ áþéöéöð. Èìïåðàòîðóí îüëó ÿéëÿíìÿê ö÷öí òîíãàëäà
ìåéìóíó éàíäûðûð, Óëåíøïèýåë – éàðàëû êö÷öéÿ ãàéüû ýþñòÿðèð, îíó ñàüàëòìàüà ÷àëûøûð. Ãàéüûíûí íÿ îëäóüóíó áèëìÿéÿí øÿí, ùàçûðúàâàá âÿ
ùÿì äÿ àúûäèë Óëåíøïèýåë äöíéà-àëÿìè ýÿçÿðÿê “áöòöí éàõøû ÿìÿëëÿðè
âÿñô åäèð âÿ áöòöí ñÿôåùëèêëÿðÿ éûõûëàíà ãÿäÿð ãÿù-ãÿùÿ ÷ÿêèá ýöëöð”.
Áóíóíëà áåëÿ, áó øÿí, ýöëÿéÿí ãÿùðÿìàí äà êÿäÿðëÿ, ôàúèÿëÿðëÿ ãàðøûëàøûð. Èíêâèçèñèéà (êàòîëèê äèí ìÿùêÿìÿñè) îíóí àòàñûíû òîíãàëäà
éàíäûðûð, àíàñû èøýÿíúÿ âÿ ãÿì-ãöññÿäÿí âÿôàò åäèð. Óëåíøïèýåë áàøûíà
ýÿëÿí áó ôàúèÿëÿðäÿí ñîíðà èíêâèçèñèéàíûí âÿ èñòèñìàð÷û èñïàí ùàêèìèééÿòèíèí äöøìÿíè îëóð. Ìöÿëëèô áó øÿí ãÿùðÿìàíû àçàäëûã óüðóíäà
ìöáàðèçÿ àïàðàí ýéþçÿ – ùÿðÿêàò ãÿùðÿìàíûíà ÷åâèðèð, îíó ãÿùðÿìàíëûã åïîïåéàñûíûí ãÿùðÿìàíû åäèð. Âÿòÿíè âÿ ìèëëÿòèíèí àçàäëûüû óüðóíäà
ìöáàðèçÿ åäÿí Óëåíøïèýåë òåç-òåç “Êëààñûí êöëö ìÿíèì ñèíÿìÿ äÿéèð,
ìÿí Ôëàíäðèéà òîðïàüûíû õèëàñ åòìÿê èñòÿéèðÿì” ñþçëÿðèíè òÿêðàð åäèð.
Óëåíøïèýåë âÿòÿíïÿðâÿðëèê âÿ àçàäñåâÿðëèê ðÿìçè îëìàñûíà áàõìàéàðàã, äàùà ÷îõ þç øÿí õàñèééÿòè, ùàçûðúàâàáëûëûüû, ôèêèðëÿðèíèí êÿñÿðëèëèéè âÿ àúûäèëëèëèéè èëÿ éàääà ãàëûð âÿ áó úÿùÿòëÿðèíÿ ýþðÿ äÿ ùàìû òÿðÿôèíäÿí ñåâèëèð.
Ðîìàíûí èêèíúè ÿñàñ ãÿùðÿìàíû Óëåíøïèýåëèí ñàäèã äîñòó âÿ éîë
éîëäàøû Ëàììå Ãóäçàêäûð. Lamme ñþçö ôëàìàíä äèëèíäÿ “ãóçó” äåìÿêäèð êè, áó äà ùÿëÿ óøàã éàøëàðûíäàí áàøëàéàðàã áó ãÿùðÿìàíûí õàñèééÿòèíè èôàäÿ åòìèøäèð. Áåëÿ êè, î, ùå÷ âàõò ùå÷ êèìÿ ùå÷ íÿ èëÿ ÿëàãÿäàð åòèðàç åòìèð, åëÿ îíà ýþðÿ äÿ Ãóäçàê ëÿãÿáèíè ãàçàíûð. Goedzak
ñþçöíöí ôëàìàíä äèëèíäÿ ìÿíàñû èñÿ “áèð êèñÿ õåéèðõàùëûã” äåìÿêäèð.
16
Îíà ýþðÿ Ëàììåéÿ áó ëÿãÿáè âåðèðëÿð êè, î, íÿèíêè áèëÿ-áèëÿ êèìÿñÿ
ïèñëèê åòìèð, ùÿòòà ñàäÿäèëëèéè öçöíäÿí ìöáàùèñÿëÿð çàìàíû þçöíó ùå÷
ìöäàôèÿ äÿ åòìèð. Ðîìàíûí ÿââÿëèíäÿ äåéèëèð êè, áàúûñû Ëàììåíè éàõøûúà êþòÿêëÿéèð, óøàã èñÿ îíà ÿë ãàëäûðìàñûí äåéÿ åâäÿí ãà÷ûð.
Ëàììå èëÿ Óëåíøïèýåë õàñèééÿòúÿ ÷îõ ôÿðãëè îëñàëàð äà, áèð-áèðèíäÿí àéðûëìûðëàð. Çàðàôàòúûë Ëàììå íèêáèí îâãàòëû áèð ãàðûíãóëóäóð. Î,
èíàíûð êè, èíñàíûí ðóùó îíóí ìÿäÿñèíäÿäèð. “Ôëàíäðèéàíûí ìÿäÿñè” îëàí
áó ãÿùðÿìàí ãèñàñ úÿíýàâÿðè Óëåíøïèýåëäÿí àéðûëìûð ùÿð çàìàí îíà
éîë éîëäàøû îëóð.
Ëàììå ãàðøûñûíà ìèëëÿòè õèëàñ åòìÿê êèìè áþéöê ìÿãñÿä ãîéìàéûá, îíóí ÿí áþéöê àðçóñó àèëÿ ùÿéàòûíäàí èìòèíà åäÿí âÿ îíà ýþðÿ äÿ
éîõà ÷ûõàí öðÿêäÿí ñåâäèéè àðâàäûíû àõòàðûá òàïìàãäûð. Àììà áóíóíëà
áåëÿ î, èíàíûð êè, Óëåíøïèýåë õåéèðõàù áèð èø ýþðöð, î, äîñòóíóí ùàãã èøèíÿ èíàíûð âÿ ùÿòòà îíóí éîëóíäà þëöìÿ ýåòìÿéÿ ùàçûðäûð. Ëàììå Ãóäçàã ñÿìèìèééÿò, ÿñë äîñòëóã, ãàðøûëûãëû èíàì, ôÿäàêàðëûã ðÿìçèäèð. Äöíéàíû èñÿ ìÿùç áó òèïëè èíñàíëàð õèëàñ åäÿ áèëÿð.
Ýþðöíäöéö êèìè, áó ÿñÿðäÿ ùÿì Ô.Ðàáëåíèí “Ãàðãàíòóà âÿ Ïàíòàãðóåë”, ùÿì äÿ Ì.Ñåðâàíòåñèí “Äîí Êèõîò” ðîìàíëàðûíûí ýöúëö òÿñèðè
âàð. Áåëÿ êè, äå Êîñòåð ùÿì èäåàë ùþêìäàð îëìàã óüðóíäà ÷àëûøàí,
áþéöê èíñàíïÿðâÿð íÿùÿíý Ãàðãàíòóà âÿ øÿí Ïàíóðã, ùÿì äÿ éåð
öçöíäÿí øÿðèí êþêöíö êÿñìÿê èñòÿéÿí Äîí Êèõîò âÿ îíóí ãàðûíãóëó
ñèëàùäàøûéàíû Ñàí÷î Ïàíñà îáðàçëàðûíäàí ãèäàëàíàðàã Òèë Óëåíøïèýåë âÿ
Ëàììå Ãóäçàê îáðàçëàðûíû éàðàòìûøäûð. “Óëåíøïèýåë ÿôñàíÿñè” äÿ
äöíéà ÿäÿáèééàòûíûí áèð ñûðà áþéöê ðîìàíëàðû èëÿ áèð ñûðàäà äàéàíûð âÿ
áþéöê áÿäèè ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð.
Úÿëèë Íàüûéåâ
17
ÁÀÉÃÓØÓÍ ÌÖÃßÄÄÈÌßÑÈ
Ùþðìÿòëè ñÿíÿòêàðëàð, ìþùòÿðÿì íÿøðèééàò÷ûëàð, ùþðìÿòëè øàèð! Ñèçèí
èëê íÿøðèíèç ùàããûíäà ìÿí áÿçè ãåéäëÿð åòìÿéÿ ìÿúáóðàì. Íåúÿ îëóá
êè, áó áîéäà ãàëûí êèòàáäà, îí ñÿêêèç àäàìû øþùðÿò éîëóíà ñàëìàã èñòÿäèéèíèç áó ôèëäÿ, ìèíåðâà ãóøó1 ö÷öí, ùèêìÿòëè, òÿäáèðëè áàéãóø ö÷öí ùå÷
îëìàñà õûðäàúà áèð éåð òàïûëìàìûøäûð? Ìÿí ùÿìèøÿ Àëìàíèéàäà âÿ ñèçèí
ñåâèìëè Ôëàíäðèéàäà Óëåíøïèýåëèí ÷èéíèíäÿ ñÿéàùÿò åäèðÿì. Îíó äà äåéèì êè, Óëåíøïèýåë ñþçöíöí ìÿíàñû – áàéãóø âÿ ýöçýö, ùèêìÿòëè âÿ ìÿçÿëè, uyl en spiegel äåìÿêäèð, áó ëÿãÿá äÿ îíà áóíóí ö÷öí âåðèëìèøäèð.
Äåéèëÿíÿ ýþðÿ, Óëåíøïèýåë Äàììàäà àíàäàí îëìóøäóð. Äàììà ÿùàëèñè
áó ñþçö Ulenspiågel øÿêëèíäÿ òÿëÿôôöç åäèð, áó äà ñàèòëÿðèí áèðëÿøìÿñèíäÿí âÿ “èó”íóí “è” êèìè òÿëÿôôöçöíäÿí éàðàíûð. Áó îíëàðûí þç èøèäèð.
Ñèç áóíà áàøãà èçàùàò âåðèðñèíèç. Ulen (Uliden-èí ÿâÿçèíÿ) Spiegel –
áó ñèçèí ýöçýöíöçäöð, ñèçèí, ðÿíúáÿðëÿð âÿ çàäÿýàíëàð, ìöäèðëÿð âÿ áàø÷ûëàð – áöòöí áèð äþâðöí àõìàãëûüû, ìÿíàñûç èøëÿðè âÿ úèíàéÿòëÿðèíèí ýöçýöñöäöð. Òóòàðëû, àíúàã òÿëÿñèê äåéèëÿí ñþçäöð. ßíÿíÿíè óíóòìàã îëìàç.
Áÿëêÿ äÿ ùèêìÿòëè, – ñèçèí ðÿéèíèçúÿ, ãàðàãàáàã, åéáÿúÿð ãóø îëàí
áàéãóøóí, áó ýþçëöêëö ïåäàíòûí, éàðìàðêà ìÿçùÿêÿ÷èñèíèí, þëöì êèìè
ñÿññèçúÿ øûüûéàðàã îâóíó àëûá éàòàí áó çöëìÿò äîñòóíóí ñèìàñûíäà âåðìÿê ôèêðè þçö ñèçÿ ãÿðèáÿ ýþðöíöá. Ñèç åé øÿôãÿò ìàñêàñû ýåéìèø èñòåùçà÷ûëàð, ùÿð ùàëäà ñèçèí ìÿíèìëÿ öìóìè úÿùÿòèíèç âàð. Ñèçèí äÿ ùÿéàòûíûçäà åëÿ áèð ýåúÿ îëìóø êè, úèíàéÿòêàðëûüûí áû÷àüû àëòûíäà ãàí ñåë êèìè
àõìûøäûð, – îðäà äà úèíàéÿòêàðëûã ñÿññèçúÿ, îüðóí-îüðóí ùöúóì åòìèøäèð.
Ñèçèí äÿ ùÿéàòûíûçäà, – êèøèëÿðèí, ãàäûíëàðûí, óøàãëàðûí ìåéèòè ñÿðèëìèø
äþøÿìÿ éîëëàðû òóòãóí øÿôÿãè èëÿ èøûãëàíäûðàí ÷èñêèíëè ñÿùÿðëÿð îëìàìûøìû? Äöíéàäà àüàëûã åëÿéÿíäÿí áÿðè ñèçèí ñèéàñÿòèíèç íÿéÿ ÿñàñëàíìûøäûð? Ãûðüûíà âÿ äþéöøÿ!
Ìÿí áàéãóøàì, åéáÿúÿð ãóøàì, ìÿí ùÿì þçöìöí, ùÿì äÿ áàëàëàðûìûí éàøàìàñû ö÷öí áàøãà ãóøëàðû þëäöðöðÿì, ìÿí þëäöðìÿê åøãèëÿ
þëöìëÿ ìÿøüóë îëìóðàì. Ãóø áàëàëàðûíû áÿçÿí éóâàñûíäà îâëàìàã öñòöíäÿ ñèç ìÿíè òÿãñèðëÿíäèðèðñèíèç, àììà ñèç áöòöí úàíëûëàðû ìÿùâ åäèðñèíèç. Ñèç þç êèòàáëàðûíûçäà ãóøëàðûí ñöðÿòëÿ ó÷ìàñûíäàí, ãÿøÿíýëèéèí18
äÿí, ñåâèøìÿñèíäÿí, ìÿùàðÿòëÿ éóâà òèêìÿñèíäÿí, àíà ãóøëàðûí þç áàëàëàðûíûí ãàéüûñûíà ãàëìàñûíäàí öðÿê äîëóñó äàíûøûðñûíûç, ëàêèí åëÿ îðàäàúà ãóøëàðûí íåúÿ áèøèðèëìÿñèíäÿí, èëèí íÿ âàõòûíäà îíëàðûí äàùà äàäëû
îëìàñûíäàí ñþùáÿò à÷ûðñûíûç, ìÿñëÿùÿòëÿð âåðèðñèíèç. Ìÿí éàçû÷û äåéèëÿì, Àëëàù åëÿìÿñèí îëóì äà, éîõñà ñèçèí ùàããûíûçäà éàçàðäûì êè, ñèç
ìöìêöí åäèá ãóøó àøûðà áèëìÿéÿíäÿ, îíóí éóâàñûíû ýÿìèðèðñèíèç êè,
ùå÷ îëìàñà äèøèíèçè èòèëÿéÿñèíèç.
Äÿëèñîâ øàèð, ñÿíÿ ýÿëäèêäÿ, ìÿíèì èêèíúè ìöÿëëèô îëäóüóìó ãÿáóë
åòìÿê ñÿíèí õåéðèíÿäèð, ÷öíêè ÿñÿðëÿðèíäÿêè àçû èéèðìè ôÿñèë ìÿíÿ àèääèð, éåðäÿ ãàëàíûíû ãåéä-øÿðòñèç ñÿíèí èõòèéàðûíà áóðàõûðàì. ×àï îëóíàí
áöòöí ñÿôåù øåéëÿðÿ úàâàá âåðìÿê, äöçö, ÷îõ äà åëÿ öðÿê à÷àí ìÿñÿëÿ
äåéèë. Äàëàøãàí øàèð, ñÿíèí âÿòÿíèíè áîüàíëàð àäû âåðäèéèí àäàìëàðûí
ùàìûñûíû þç ÿñÿðëÿðèíäÿ áèð-áèð ÿçèá ïàð÷àëàéûðñàí, ñÿí  Êàðëû2 äà, Ôèëèïïè3 äÿ òàðèõèí áèàáûð÷ûëûã ñöòóíóíà áàüëàéûá äàìüàëàéûðñàí. Éîõ, ñÿí
áàéãóø äåéèëñÿí, ñÿí åùòèéàòëû òÿðïÿíìèðñÿí. Ñÿí çÿìàíÿò âåðèðñÿí êè,
Áåøèíúè Êàðëëàð, Èêèíúè Ôèëèïëÿð äàùà äöíéàäà éîõäóð. Ãîðõìóðñàí êè,
àéûã ñåíçóðà ñÿíèí ôèëèíèí ãàðíûíà äèããÿò åäèá ýþðÿð êè, ñÿí áèçèì ìÿøùóð ìöàñèðëÿðèìèçÿ èøàðÿ åäèðñÿí? Íèéÿ ñÿí èìïåðàòîðëàðû, êðàëëàðû
ãÿáèðäÿ íàðàùàò åäèðñÿí? Íèéÿ ñÿí òàõòà ÷ûõìûø øÿõñëÿðè ñþéöá éàìàíëàéûðñàí? ×îõ äà ìÿíÿì-ìÿíÿì äåéèá þçöíö çÿðáÿ ãàáàüûíà âåðìÿ
– áó çÿðáÿäÿí äÿ ìÿùâ îëàðñàí. Áÿçèëÿðè áó ñþéöá-éàìàíëàìàíû ñÿíÿ
áàüûøëàìàç, ùå÷ ìÿí þçöì äÿ áàüûøëàìàðàì, ÷öíêè ñÿí ìÿíèì ìåøøàíëûã ùÿçìèìè ïîçóðñàí.
Íèéÿ ñÿí – óøàãëûãäàí àìàíñûç îëàí ìÿíôóð êðàëû – áóíà ýþðÿ äÿ î
èíñàíäûð – ôÿëÿìÿíý õàëãûíà áåëÿ èíàäëà ãàðøû ãîéóðñàí, áó õàëãû ìÿðä,
øÿí, íàìóñëó âÿ ÷àëûøãàí ýþñòÿðìÿéÿ ÷àëûøûðñàí? Ñÿí ùàðàäàí áèëèðñÿí êè,
õàëã éàõøû èäè, êðàë ïèñ? ×îõ àñàíëûãëà ìÿí ñÿíè áó ôèêèðäÿí äþíäÿðÿ áèëÿðÿì. Ñÿíèí áàø ñóðÿòëÿðèíèí ùàìûñû éà àõìàãäûð, éà äÿëè; äÿúÿë Óëåíøïèýåë, ÿëèíäÿ ñèëàù âèúäàí àçàäëûüû óüðóíäà ìöáàðèçÿ åäèð; îíóí àòàñû
Êëààñ äèíè åòèãàäûíà ýþðÿ òîíãàëäà éàíäûðûëûð; àíàñû Ñîîòêèí – îüëó ö÷öí
éûüäûüû áèð àç ïóëó ñàõëàìàüà ÷àëûøûð, áóíóí öñòöíäÿ äÿùøÿòëè èøýÿíúÿëÿðÿ
äþçÿðÿê þëöð; Ëàììå Ãóäçàê ùÿìèøÿ äöç éîëëà ýåäèð, åëÿ áèë êè, ìÿðä
âÿ íàìóñëó îëìàã ùÿéàòäà ÿí ìöùöì ìÿñÿëÿäèð. Áàëàúà Íåëå áèð àäàìû
ñåâèð – ÿñëèíäÿ áó ïèñ øåé äåéèë... Éàõøû, èíäè ñÿí áåëÿ àäàìëàðû ùàðàäàí
òàïà áèëÿðñÿí? Äöçö ýöëìÿëè îëìàñàéäûí, ñÿíÿ éàçûüûì ýÿëÿðäè.
Àììà, åòèðàô åäèðÿì êè, áó äÿëèáàø àäàìëàðëà áÿðàáÿð áèð íåúÿ øÿõñ
äÿ ýþñòÿðèðñÿí êè, îíëàð ìÿíèì ëàï öðÿéèìäÿíäèð. Áóíëàð äà: äàëàøãàí èñ19
ïàí äþéöø÷öëÿðèäèð, õàëãû éàíäûðàí ìîíàõëàðäûð, õÿáÿð÷è Æèëëèíàäûð; ÷óüóë,
ãóëéàáàíû, òàìàùêàð áàëûãñàòàíëàð áàø÷ûñûäûð, àõìàã áèð ãûçû òîâëàìàã
ö÷öí ýåúÿëÿð þçöíö úèí éåðèíÿ ãîéàí çàäÿýàíäûð, ÿí áàøëûúàñû äà ùèéëÿýÿð
ÛÛ Ôèëèïïäèð – î, êèëñÿëÿðè ýèçëèíúÿ äàüûòäûðûðäû êè, ñîíðà ãèéàì÷ûëàðû úÿçàëàíäûðñûí, ëàêèí î þçö äÿ ãèéàì÷ûëàðû ãûçûøäûðà áèëÿðäè. Áöòöí þëäöðäöéö
àäàìëàðûí âàðèñè åëàí åäèëÿí øÿõñèí ÿëèíäÿí ùÿð íÿ äåñÿí ýÿëÿð!
Äåéÿñÿí, ìÿí äöøöíìÿäÿí äàíûøûðàì. Áÿëêÿ ñÿí áèëìèðñÿí áàéãóø íÿäèð? Áó ñààò áóíó èçàù åäÿðÿì.
Õîøóíà ýÿëìÿéÿí àäàìëàðà ýèçëèíúÿ áþùòàí àòàíà áàéãóø äåéèðëÿð;
ÿýÿð, èøäèð, îíó ìÿñóëèééÿòÿ úÿëá åòñÿëÿð, î, áåëÿ áèð ñþçö ñþéëÿìÿéè
éàääàí ÷ûõàðìàç: “Ìÿí áóíó ãÿòè äåìèðÿì. Áåëÿ äåéèðëÿð...” Î þçö
÷îõ éàõøû áèëèð êè, “äåéèðëÿð” – ãåéðè-ìöÿééÿí áèð øåéäèð.
Áàéãóø – ùþðìÿòëè àèëÿëÿðÿ ñîõóëìàüû õîøëàéûð, þçöíö àäàõëû êèìè
àïàðûð, ãûçûí ùàããûíäà øöáùÿ éàðàäûð, áîðú ïóë àëûð, áÿçÿí äÿ ãàéòàðìûð,
ñîíðà äà ýþðÿíäÿ êè, äàùà áîðú àëìàüà øåé éîõäóð – ùÿìèøÿëèê ýþçäÿí èòèð.
Áàéãóø – öçöíÿ àçàäôèêèðëè, èíñàíïÿðâÿð, ñàòûëìàéàí àäàì ìàñêàñû
òàõàí, ôöðñÿò äöøÿíäÿ áû÷àüû ñÿññèç-ñÿìèðñèç áèðèíèí, áÿçÿí äÿ áöòöí
áèð õàëãûí êöðÿéèíÿ èëèøäèðÿí ñèéàñÿò÷èäèð.
Áàéãóø – øÿðàáà ñó ãàòàí, êåéôèééÿòúÿ ïèñ ìàë ñàòàí, ìöøòÿðèëÿðèíèí
ãàðíûíû òîõ åëÿìÿê ÿâÿçèíÿ, ìÿäÿëÿðèíè ïîçàí, îíëàðûí êåôèíè à÷ìàã
ÿâÿçèíÿ, îâãàòûíû òÿëõ åëÿéÿí àëâåð÷èäèð.
Áàéãóø – ìÿùàðÿòëÿ îüóðëóã åëÿéÿí, éàõàñûíû ÿëÿ âåðìÿéÿí, ìöãÿññèðëÿðè ìöäàôèÿ åäÿí, ùàãëû îëàíëàðû òÿãñèðëÿíäèðÿí, äóë àðâàäû äèëÿí÷è ùàëûíà ñàëàí, éåòèìè ñîéóá âàð-éîõóíó ÿëèíäÿí àëàí àäàìäûð; áàøãàëàðû ãàí è÷èíäÿ öçäöéö ùàëäà, î áîëëóã è÷èíäÿ öçöð.
Áàéãóø – þç áÿäÿíè èëÿ àëâåð åëÿéÿí, úàâàí óøàãëàðûí ÿõëàãûíû ïîçàí, áóíà äà îíëàðû êàìèëëÿøäèðèðÿì äåéÿí ãàäûíäûð: áó, úàâàí óøàãëàðû
òîâëàéûá, ñîí ãóðóøà êèìè, âàð-éîõóíó ÿëèíäÿí àëûð, ñîíðà äà àëäàäûá
ýÿòèðäèéè ùÿìèí áàòàãëûüà àòûð.
Áàéãóøëàðäàí áèðè êÿäÿðëÿíñÿ, áèðäÿí éàäûíà äöøñÿ êè, î, ãàäûíäûð,
î äà àíà îëà áèëÿð, – ìÿí åëÿñèíäÿí öç äþíäÿðèðÿì. Î ãàäûí áåëÿ áèð
ùÿéàòäàí éîðóëóá þçöíö ñóéà àòñà – äåìÿëè, î, äÿëèäèð, äåìÿëè, îíóí
äöíéàäà éàøàìàñû äà ëàçûì äåéèë.
Óúãàð ÿéàëÿò øàèðè, ÿòðàôûíà íÿçÿð ñàë, ýþðÿúÿêñÿí êè, äöíéàäà áàéãóø ùÿäñèç-ùåñàáñûçäûð. Áîéíóíà àë êè, Ãöââÿòëÿ Ùèéëÿýÿðëèéÿ – íèýàùëàíìûø áó èêè áàéãóøà – ñÿíèí ùöúóì åòìÿéèí àüûëñûçëûãäûð. Þç ýö20
íàùëàðûíû äöøöí, mea culpa* ñþçëÿðèíè ñþéëÿ, äèçëÿðè öñòÿ äöø, ýöíàùëàðûíûí áàüûøëàíìàñû ö÷öí éàëâàð.
Ëàêèí ñÿíèí äöøöíìÿäÿí ùÿð øåéÿ èíàíìàüûí õîøóìà ýÿëèð. Áóíà
ýþðÿ äÿ ìÿí, ùàìûéà ìÿëóì îëàí âÿðäèøëÿðèìèí ÿêñèíÿ ýåäÿðÿê, áèð
øåéè ñÿíÿ ãàáàãúàäàí ñþéëÿìÿéè ëàçûì áèëèðÿì: ñþéëÿìÿê èñòÿéèðÿì
êè, ñÿí ìÿíèì ÿäÿáè ãîùóìëàðûìà ãàðøû þç öñëóáóíäà ñÿðòëèéÿ, äèêáàøëûüà éîë âåðèðñÿí, ëàêèí áó àäàìëàð åùòèéàòëû âÿ èúðà÷ûäûðëàð, þç ëÿëÿêëÿðè,
äèìäèêëÿðè, ýþçëöêëÿðè èëÿ ýöúëöäöðëÿð, îíëàð úàâàíëàðà ñþéëÿäèêëÿðè
ñåâýè ìàúÿðàëàðûíà ÿí úàçèáÿäàð, ÿí ÿäÿáëè áèð øÿêèë âåðìÿéè, áèðúÿ
ñààòäà, ùèññ åäèëìÿäÿí, êèìèí îëñà, ëàï äàøöðÿêëè Àãíåññàíûí4 þçöíöí
äÿ ãàíûíû ãûçûøäûðìàüû áàúàðûðëàð, – áó ñåâýè ìàúÿðàëàðû äà àíúàã Êèôåðà àäàñûíäà5 ìåéäàíà ýÿëìèð. Åé Ðàáëåíè âÿ êþùíÿ ñÿíÿòêàðëàðû ÷îõ÷îõ ñåâÿí äèêáàø øàèð! Áó àäàìëàðûí ñÿíäÿí öñòöíëöéö îíäàäûð êè,
îíëàð ôðàíñûç äèëèíè úèëàëàíäûðà-úèëàëàíäûðà àõûðäà éîõà ÷ûõàðàúàãëàð.
Áóáóëóñ Áóá
__________
* Ìÿí ýöíàù èø òóòìóøàì (ëàò.).
21
Û
Ìàé àéûíäà éåìèøàí êîëëàðû ýöë à÷àíäà, Ôëàíäðèéàäà, Äàììà
ãÿñÿáÿñèíäÿ Êëààñûí Óëåíøïèýåë àäëû áèð îüëó îëäó.
Ìàìà÷à Êàòëèíà Óøàüû èñòè ÿñêèéÿ áöêäö, áàøûíûí çÿðèô äÿðèñèíè ýþñòÿðèá ñåâèíúëÿ äåäè:
– Óøàã êþéíÿêäÿ äöíéàéà ýÿëèá, õîøáÿõò îëàúàã! – Àíúàã
åëÿ î ñààò äà îíóí ÷èéíèíäÿ áàëàúà, ãàðà áèð ëÿêÿ ýþðöá èíèëäÿäè,
àù-âàé åëÿäè: – Áó ãàðà ëÿêÿ èáëèñ äûðíàüûíûí éåðèäèð.
Êëààñ äåäè:
– Úÿíàá èáëèñ êè, âàõò òàïûá îüëóìà áåëÿ áèð íèøàí ãîéìóøäóð,
äåìÿëè, áó ýöí î, ñÿùÿð òåçäÿí îéàíìûøäûð.
Êàòëèíà îíóí ñþçöíÿ ãöââÿò âåðäè:
– Î, ùå÷ éàòìàéûá äà. Äàí éåðè íÿüìÿêàðû òîéóã-úöúÿíè èíäè-èíäè éóõóäàí îéàäûð.
Êàòëèíà áó ñþçëÿðè äåéèá, óøàüû Êëààñûí ÿëèíÿ âåðèá ýåòäè.
Ýåúÿ áóëóäëàðû àðàñûíäàí øÿôÿã ñþêöëäö, ãàðàíãóøëàð úèâèëäÿøÿ-úèâèëäÿøÿ ëàï àøàüûäàí, ÷ÿìÿí öçÿðèíäÿí ó÷äó, ñîíðà ýöíÿøèí
øÿðãäÿ, òöíä-ãûðìûçû ðÿíýëÿð äÿíèçèíäÿ, ýþçãàìàøäûðûúû öçö ýþðöíäö.
Êëààñ ïÿíúÿðÿíè à÷ûá Óëåíøïèýåëÿ äåäè:
– Ìÿíèì êþéíÿêäÿ äöíéàéà ýÿëÿí îüëóì! Áóäóð, ÿëàùÿçðÿò
ýöíÿø Ôëàíäðèéà òîðïàüûíû àëãûøëàéûð. Ýþçöí à÷ûëàíäà îíà áàõ;
ñîíðàëàð, áèðäÿí, ñÿíÿ øöáùÿëÿð ýöú ýÿëÿíäÿ, íÿ åäÿúÿéèíè áèë22
ìÿéÿíäÿ, îíäàí ìÿñëÿùÿò àë. Î, àéäûíäûð, îäëóäóð. Ýöíÿø íÿ
ãÿäÿð àéäûíäûðñà, ãîé ñÿíèí äÿ öðÿéèí î ãÿäÿð òÿìèç îëñóí, ýöíÿø íÿ ãÿäÿð îäëóäóðñà, ñÿí äÿ î ãÿäÿð éàõøû îë.
Ñîîòêèí äåäè:
– À êèøè, Êëààñ, ñÿí àõû êàðà íÿñèùÿò âåðèðñÿí. Îüóë, ÿì ýþðöì.
Óëåíøïèýåëèí àíàñû áóíó äåéèá, ýþçÿë, òÿáèè ÿìçèéèíè òÿçÿ äîüóëìóø êþðïÿíèí àüçûíà âåðäè.
ÛÛ
Óëåíøïèýåë àíàñûíûí äþøöíö ÿìÿíäÿ, ÷þëëÿðäÿ áöòöí ãóøëàð
îéàíäû.
Êëààñ ÷ûðïû øÿëÿñè áàüëàñà äà, àðâàäûíûí Óëåíøïèýåëè ÿìèçäèðäèéèíÿ áàõûðäû.
– Àðâàä, – äåäè, – ñöäöí óøàüà ÷àòàðìû?
Î äà úàâàá âåðäè:
– Ñÿùÿíýëÿð äîëóäóð, àíúàã öðÿéèì à÷ûëìûð.
– Áåëÿ õîøáÿõò ýöíäÿ ñÿí íèéÿ ãÿìýèí îëóðñàí?
– Ìÿí áèð øåéèí ôèêðèíè ÷ÿêèðÿì: áèçèì, áàõ, î äèâàðäàí àñûëàí
ïóë êèñÿñèíäÿ, àòûëûá ãàëàí áèðúÿ ãàðà ïóë íÿäèð – î äà éîõäóð.
Êëààñ ïóë êèñÿñèíè ýþòöðöá íÿ ãÿäÿð ñèëêÿëÿäèñÿ äÿ, ãóëàüà
õîø ýÿëÿí áèð ñÿñ ÷ûõìàäû. Áó îíó ïÿðò åëÿäè. Ëàêèí àðâàäûíû ñàêèò
åëÿìÿéè þçöíÿ áîðú áèëäè. Äåäè êè:
– Öðÿéèíè ñûõìà. Ãóòóäà êþêÿ âàð – äöíÿí Êàòëèíà ýÿòèðìèøäè, – åëÿìè? Îäóð áèð èðè ïàð÷à ÿò ýþðöðÿì, – áó óøàüûí ö÷ ýöíëöê
ñöäöíÿ ÷àòàð, – äîüðóäóðìó? Áèð òîðáà ïàõëà êöíúäÿ éàòûá ãàëûá,
– î, áèçè àúûíäàí þëìÿéÿ ãîéìàç, – äöç äåéèðÿì? Äåéÿñÿí áèð
êöïÿ éàü äà ìÿíèì ýþçöìÿ ýþðöíäö? ×àðäàãäà éöçëÿðëÿ ãûðìûçûéàíàã àëìà ñûðàëàíûá äóðóá, – ìÿí êè, îíëàðû éóõóäà ýþðìÿìèøÿì? Áèð áàëàúà ÷ÿëëÿê Áðóããå úóéòå*-äÿ – ãàðíûíäà àáè-ùÿéàò
îëàí î ýîìáóë äà – áèçÿ êåô ÷ÿêìÿéè âÿä åëÿìèðìè?
Ñîîòêèí äåäè:
__________
* Ïèâÿ íþâëÿðèíäÿí áèðè (ôëàì.).
23
– Àõû èêè ïàòàð* êåøèøÿ, áèð ôëîðèí** äÿ óøàüû õà÷ëàìàã ö÷öí
êèëñÿéÿ âåðìÿê ëàçûìäûð.
Áó àðàäà Êàòëèíà áèð èðè ãóúàã îò èëÿ è÷ÿðè ýèðèá äåäè:
– Ìÿí êþéíÿêäÿ äöíéàéà ýÿëÿí óøàüà ìÿëÿêîòó, áèð äÿ øöéöä ýÿòèðìèøÿì: ìÿëÿêîòó – àäàìû ïîçüóíëóãäàí ãîðóéóð, øöéöä
äÿ øåéòàíû ãîâóð...
Êëààñ ñîðóøäó:
– Áÿñ ôëîðèí îâñóíëàéàí îò ýÿòèðìÿìèñÿí?
– Éîõ, – äåäè.
– Îíäà ìÿí ýåäèì áàõûì, áÿëêÿ êàíàëäà âàð.
Êëààñ òèëîâó, áàëûã òîðóíó ýþòöðöá åâäÿí ÷ûõäû. Î, ëàï àðõàéûíäû
êè, éîëäà ùå÷ êÿñÿ ðàñò ýÿëìÿéÿúÿê, ÷öíêè îîñòåðçàí-à***, –
Ôëàíäðèéàäà ñÿùÿð ñààò àëòûéà áåëÿ äåéèðëÿð, – ùÿëÿ äöç áèð ñààò ãàëûá.
ÛÛÛ
Êëààñ, äÿíèçäÿí áèð àç êÿíàðäà îëàí Áðóããå êàíàëûíà éàíàøäû,
ãàðìàüà éåì ãîéóá, òèëîâó äà, òîðó äà ñóéà àòäû. Êàíàëûí î òàéûíäà, ãÿøÿíý ýåéèìëè áèð óøàã, áàëûããóëàüû òÿïÿñè öñòöíäÿ áÿðê
éàòìûøäû.
Óøàã ñÿñÿ îéàíäû. Î, åëÿ áèëäè êè, áó àäàì ïîëèñ íÿôÿðèäèð, áó
ñààò îíó éåðèíäÿí ãàëäûðàúàã, áèð ñÿôèë êèìè ñòååí-ÿ**** àïàðàúàã;
ÿêèëìÿê èñòÿéèðäè êè, áèðäÿí Êëààñû òàíûéûá ñàêèò îëäó. Êëààñ îíó
áÿðêäÿí ñÿñëÿäè:
– Àëòû ëèàð***** ïóë ãàçàíìàã èñòÿðñÿíìè? Áàëûãëàðû ìÿíÿ ñàðû
ãîâ.
Áó éåêÿãàðûí óøàã ñóéà ýèðäè, éóìøàã ñà÷àãëû ãàìûøëà áàëûãëàðû Êëààñ òÿðÿôÿ ãîâìàüà áàøëàäû.
Êëààñ áàëûã òóòäóãäàí ñîíðà òèëîâó, òîðó ýþòöðöá øëöçäÿí êå÷äè, óøàüûí éàíûíà ýÿëèá ñîðóøäó:
__________
* Ï à ò à ð – õûðäà ïóë.
** Ô ë î ð è í – èðè ãûçûë ïóë.
*** Ùÿðôè ìÿíàäà: “Ýöíÿø øÿðãäÿäèð” äåìÿêäèð (ôëàì.).
**** Ã à ë à : áóðàäà ùÿáñõàíà ìÿíàñûíäàäûð (ôëàì.).
****** Ë è à ð – õûðäà ïóë.
24
– Éàõøû, êèëñÿäÿ õà÷ëàíàíäà Ëàììå àäû âåðèëÿí, ìÿðùÿìÿòëè
îëäóüó ö÷öí äÿ Ãóäçàê äåéèëÿí, þçö äÿ Âàüãóøó êö÷ÿñèíäÿ,
Ìÿðéÿì àíà êèëñÿñèíèí àðõà òÿðÿôèíäÿ éàøàéàí ñÿíñÿí? Áÿñ íåúÿ
îëóð êè, áåëÿ áàëàúà, áåëÿ ãÿøÿíý ýåéèìëè óøàã ÷þëäÿ éàòûð?
Óøàã äà úàâàá âåðäè êè:
– Àù úÿíàá êþìöð÷ö! Åâäÿ ìÿíèì áèð áàúûì âàð; î, ìÿíÿí
áèð éàø êè÷èêäèð, àíúàã ñþçöìöç ÷ÿï ýÿëÿíäÿ î, ÿëèíÿ êå÷ÿíè ýþòöðöá ìÿíè äþéöð. Àüà, ìÿí äÿ îíó éóìðóãëàéà áèëìèðÿì, ãîðõóðàì
êè, îðà-áóðàñû àüðûñûí. Äöíÿí àõøàì éàìàí àúûìûøäûì, îðòàëûüà
ïàõëàëû ÿò áîçàðòìàñû ãîéäóëàð, éåéÿíäÿí ñîíðà ìÿí áàðìàãëàðûìëà áîøãàáûí äèáèíè ñèéèðìÿéÿ áàøëàäûì, áàúûì äà ìÿíè ýþðöá,
þçöíö áîøãàáà ñàðû âåðäè. Àüà, îðàäàêû ìÿíèì þçöìÿ äÿ àçëûã
åëÿéèðäè. Áîçàðòìàíûí äèáè éàìàí ëÿççÿòëè èäè, áàúûì ýþðÿíäÿ êè,
ìÿí áàðìàãëàðûìû éàëàéûðàì, ëàï äÿëè îëäó: ìÿíÿ åëÿ øàïàëàãëàð
èëèøäèðäè êè, ìÿí ëàï éàðûìúàí åâäÿí ãà÷ûá ýåòäèì.
Êëààñ ñîðóøäó êè, áàúûí ñÿíè åëÿ øàïàëàãëàéàíäà, áÿñ àòàí,
àíàí íÿ ãàéûðûðäû?
Ëàììå îíà áåëÿ úàâàá âåðäè:
– Àòàì áèð ÷èéíèìÿ, àíàì äà î áèðè ÷èéíèìÿ éàâàøúà âóðàâóðà äåéèðäè: “Àé ãîðõàã, ñÿí äÿ îíó øàïàëàãëà!” Ìÿí áó áàëàúà
ãûçû äþéìÿê èñòÿìèðäèì, îíà ýþðÿ äÿ ãà÷äûì.
Áèðäÿí îíóí ðÿíýè àüàðäû, áöòöí áÿäÿíè òèð-òèð ÿñäè.
Êëààñ ýþðäö êè, áèð óçóí ãàäûí, àðäûíúà äà àðûã áèð ãûç îíëàðà
éàõûíëàøûð. Ãûçûí öçö àúûãëû èäè.
Ëàììå:
– Àù! – äåéèá ÷ûüûðäû, Êëààñûí øàëâàðûíäàí áÿðê-áÿðê òóòäó. –
Î, ýÿëÿíëÿð àíàìëà áàúûìäûð, ìÿíè àõòàðûðëàð. Úÿíàá êþìöð÷ö,
ãîéìà ìÿíè äþéñöíëÿð!
Êëààñ äåäè:
– Áóðà áàõ, ÿââÿë ñÿí ýþðäöéöí èø ö÷öí áó éåääè ëèàðû àë, ñîíðà äà úÿñàðÿòëÿ îíëàðûí ãàáàüûíà ýåäÿê.
Àíàñû èëÿ áàúûñû Ëàììåíè ýþðöá éóìðóãëàðûíû ãàëäûðäû; áèðè íàðàùàò îëäóüóíäàí, áèðè äÿ âÿðäèø åòäèéè ö÷öí, îíóí öñòöíÿ úóìäóëàð.
Ëàììå Êëààñûí äàëûíäà ýèçëÿíèá ÷ûüûðäû:
25
– Ìÿí éåääè ëèàð ãàçàíìûøàì, ìÿí éåääè ëèàð ãàçàíìûøàì,
ìÿíè äþéìÿéèí!
Àíàñû þçöíö éåòèðèá îíó ãóúàãëàäû, áàúûñû äà îíóí éóìðóüóíó à÷ûá, ïóëó ÿëèíäÿí àëìàã èñòÿéèðäè.
Ëàììå ÷ûüûðûðäû:
– Ïóë ìÿíèìäèð, âåðìèðÿì!
Éóìðóüóíó äàùà áÿðê ñûõäû.
Êëààñ ãûçûí ãóëàüûíäàí òóòóá Ëàììåäÿí àéûðäû, äåäè êè:
– Ñÿíèí ãàðäàøûí éàõøû, èíñàôëû, ãóçó êèìè óøàãäûð, áèð äÿ ñÿí
îíóí öñòöíÿ àòûëñàí, ìÿí ñÿíè êþìöð áàñäûðäûüûì ãàðà ÷àëàéà àòàúàüàì, ãóëàüûíäàí äà îëñà òóòóá ñÿíè îðàäàí ÷ûõàðìàéàúàüàì, éîõ,
÷ûõàðìàéàúàüàì! Ãûðìûçû øåéòàí úÿùÿííÿìäÿí ÷ûõûá ñÿíèí éàíûíà
ýÿëÿúÿê, óçóí úàéíàãëàðû èëÿ, äèøëÿðè èëÿ ñÿíè ïàð÷àëàéûá äèäÿúÿê.
Ãûç áàøûíû ãàëäûðûá Êëààñà áàõà áèëìèðäè, ãàðäàøûíà äà éàõûíëàøìàüà úÿñàðÿò åòìèðäè, þçöíö àíàñûíûí òóìàíûíûí äàëûíà âåðìèøäè. Ëàêèí øÿùÿðäÿ ùàé-êöé ãàëäûðäû, äåäè êè:
– Êþìöð÷ö ìÿíè äþéäö! Îíóí çèðçÿìèñèíäÿ øåéòàí âàð!
Ëàêèí î, áèð äàùà ãàðäàøûíû äþéìÿéÿ úÿñàðÿò åòìÿäè, àíúàã
þç èøëÿðèíè îíà ýþðäöðöðäö. Áó àúèç, ñàäÿëþâù óøàã ùÿâÿñëÿ îíà
òàáå îëóðäó.
Êëààñ áàëûãëàðûíû áèð àäàìûí ìàëèêàíÿñèíÿ àïàðäû, – îðàäà ùÿìèøÿ îíóí áàëûãëàðûíû àëûðäûëàð.
Åâÿ ýÿëÿíäÿ Ñîîòêèíÿ äåäè:
– Áóäóð, ìÿí äþðä äóðíàáàëûüûíûí, äîããóç ñàçàí áàëûüûíûí,
áèð äîëó çÿíáèë äÿ èëàíáàëûüûíûí ãàðíûíäàí áó øåéëÿðè òàïäûì.
Áóíó äåéèá ìàñà öñòöíÿ èêè ôëîðèí, áèð äÿ ïàòàð àòäû.
Ñîîòêèí ñîðóøäó:
– Êèøè, áÿñ íèéÿ ñÿí ùÿð ýöí áàëûã òóòìàüà ýåòìèðñÿí?
Êëààñ äà îíà áåëÿ úàâàá âåðäè:
– Ïîëèñ íÿôÿðëÿðèíèí òîðóíà äöøìÿìÿê ö÷öí.
ÛÂ
Äàììàäà Óëåíøïèýåëèí àòàñû Êëààñà ùàìû êîîëëäðàåýåð éÿíè
êþìöð÷ö äåéÿðäè. Îíóí ñà÷û ãàðà, ýþçëÿðè ïàðëàã èäè; äÿðèñè äÿ, áà26
çàð âÿ áàéðàì ýöíëÿðèíäÿí áàøãà, þç ìàëûíûí ðÿíýèíäÿ îëàðäû,
÷öíêè îíäà Êëààñûí äàõìàñûíäà ñàáóíà ùåéôëÿðè ýÿëìÿçäè... Êëààñ
– ãûñà áîéëó, åíëè êöðÿêëè, ñàüëàì áÿäÿíëè, ýöëÿð ýþçëö áèð àäàìäû.
Ýöí ÿéèëÿíäÿ, àõøàì öñòö, êþìöð òîçóíäàí ãàðàëìûø áîüàçûíû ïèâÿ èëÿ éóìàã ö÷öí Áðóããå éîëó èëÿ àøõàíàéà ýåäÿíäÿ, åâëÿðèí àñòàíàñûíäà òÿìèç ùàâàéà ÷ûõàí àðâàäëàð îíó ñàëàìëàðäû:
– Àõøàìûí õåéèð, êþìöð÷ö! Ïèâÿí ëÿççÿòëè îëñóí!
Êëààñ äà îíëàðûí ñàëàìûíû àëûá äåéÿðäè:
– Àõøàìûíûç õåéèð! ßðèíèç éîðóëìàç îëñóí!
Ùàé-êöéëÿ ÷þëäÿí ãàéûäàí ãûçëàð îíóí éîëóíó êÿñèá äåéÿðäè:
– Éîëóíó à÷ñàã íÿ âåðÿðñÿí? Àë ãûðìûçû ëåíòìè, ãûçûë ñûðüàìû,
ìÿõìÿð ÷ÿêìÿìè, éà äàõûëà ñàëìàã ö÷öí ôëîðèíìè?
Êëààñ äà îíëàðäàí áèðèíè ãóúàãëàð, ãûçûí òÿðàâÿòëè éàíàüûíäàí,
áÿçÿí çÿðèô áîéíóíäàí-äîäàüûíà ùàðà éàõûíñà îðàñûíäàí þïÿð,
ñîíðà äåéÿðäè:
– ßçèçëÿðèì, ãàëàíûíû ýåäèí þç ñåâýèëèíèçäÿí àëûí!
Ãûçëàð äà ãÿùãÿùÿ èëÿ ýöëÿ-ýöëÿ ãà÷ûá ýåäÿðäèëÿð.
Óøàãëàð Êëààñû ýóð ñÿñèíäÿí, àéàã òàïïûëòûñûíäàí òàíûéàðäûëàð,
– î, ùÿìèøÿ óçóíãóíú ÷ÿêìÿ ýåéÿðäè. Îíëàð ÷ûüûðà-÷ûüûðà Êëààñûí öñòöíÿ éöéöðÿðäè:
– Àõøàìûí õåéèð, êþìöð÷ö!
Êëààñ äà äåéÿðäè:
– Àëëàù ñèçè þç ïÿíàùûíäà ñàõëàñûí, õûðäàúà ìÿëÿêëÿð! Àíúàã
÷îõ éàõûíà ýÿëìÿéèí, éîõñà ñèçè ùÿáÿø áàëàëàðûíà äþíäÿðÿðÿì.
Ëàêèí óøàãëàð úÿñàðÿòëè îëóðëàð, áó õÿáÿðäàðëûüà áàõìàéàðàã
éåíÿ äÿ Êëààñà éàõûíëàøäûëàð. Êëààñ óøàãëàðäàí áèðèíèí éàõàñûíäàí òóòóá, ãàðà ÿëèíè îíóí ãûðìûçûéàíàã öçöíÿ ÷ÿêäè, ñîíðà äà
áóðàõäû. Óøàãëàð áóíó ýþðöá éàìàí ýöëöøäöëÿð, þçö äÿ ýöëìÿêäÿí óüóíóá ýåòäè.
Êëààñûí àðâàäû Ñîîòêèí éàõøû ãàäûíäû: ýöíÿøëÿ áèðýÿ éåðèíäÿí
ãàëõàð, ãàðûøãà êèìè ÿëëÿøÿðäè.
Èêèñè áèð éåðäÿ þç òîðïàãëàðûíû øóìëàðäû: èêèñè äÿ, þêöç êèìè
êîòàíà ãîøóëàðäû. Êîòàíû ÷ÿêìÿê ÷ÿòèíäè, áóíäàí äà ÷ÿòèí ìàëàíû
÷ÿêìÿêäè: áó êÿíä òÿñÿððöôàòû àëÿòèíèí àüàú äèøëÿðè øóìëàíìûø
27
ãóðó òîðïàüû éóìøàëäàðäû. Ëàêèí îíëàðûí äèëèíäÿí íÿüìÿ äöøìÿçäè, ñåâèíúëÿ èøëÿðäèëÿð.
Òîðïàã íÿ ãÿäÿð ãóðó îëñà äà, ýöíÿøèí ãûçìàð øöàëàðû îíëàðû
éàíäûðñà äà, ìàëàíû ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ ÿëäÿí äöøñÿëÿð äÿ, ãû÷ëàðû ýèðäÿí
äöøöá äèçëÿðè áöêöëñÿ äÿ, – èø àðàñû äèíúÿëÿðêÿí Ñîîòêèí ãÿøÿíý
öçöíö Êëààñà éàõûíëàøäûðàð, Êëààñ äà Ñîîòêèíèí ìåùðèáàí ãÿëáèíèí áó ýöçýöñöíö þïÿð, èêèñè äÿ áó àüûð éîðüóíëóüó óíóäàðäû.
Â
Áèð ýöí ÿââÿë øÿùÿð áÿëÿäèééÿ èäàðÿñèíèí ãàïûñû ãàáàüûíäà
úàð ÷ÿêèëäè êè, èìïåðàòîð Êàðëûí çþâúÿñè àüðû ÷ÿêèð, îíóí ùàìèëÿëèêäÿí ñàü-ñàëàìàò ãóðòàðìàñû ö÷öí ùàìû ýÿðÿê äóà åëÿñèí.
Êàòëèíà éöéöðÿ-éöéöðÿ Êëààñûí éàíûíà ýÿëäè, – îíóí áöòöí
áÿäÿíè òèð-òèð ÿñèðäè.
Êëààñ ñîðóøäó:
– Íÿ îëóá ñÿíÿ, ãîíøó?
Êàòëèíà èíèëäÿäè:
– Àù! – ùÿéÿúàíäàí ñÿñè òóòóëà-òóòóëà äåäè: – Áó ýåúÿ õîðòäàíëàð èíñàíëàðû ãûðûá-òþêöðäö, – äÿðéàçëà îò ÷àëàí àäàìëàð êèìè... Ãûçëàðû äèðè-äèðè éåðÿ áàñäûðûðäûëàð! Îíëàðûí ìåéèòè öñòöíäÿ
úÿëëàä îéíàéûðäû... äàøäàí äîããóç àé èäè ãàí ñûçûðäû, áó ýåúÿ î,
ïàð÷àëàíäû.
Ñîîòêèí àüëàð ñÿñëÿ äåäè:
– Àëëàù äàäûìûçà ÷àòñûí, Àëëàù äàäûìûçà ÷àòñûí! Áåëÿ ãîðõóëó
øåéëÿð Ôëàíäðèéàíûí ìöñèáÿòÿ äöøÿúÿéèíè ýþñòÿðèð!
Êààñ ñîðóøäó:
– Ñÿí áóíó éóõóäà ýþðäöí, éà îéàã îëàíäà?
Êàòëèíà úàâàá âåðäè:
– Îéàã îëàíäà.
Êàòëèíàíûí ðÿíýè ìåéèò êèìè àüàðìûøäû. Î, àüëàéà-àüëàéà ñþçöíÿ äàâàì åòäè:
– Èêè óøàã äöíéàéà ýÿëèá: áèðè Èñïàíèéàäà – øàùçàäÿ Ôèëèïï,
áèðè äÿ Ôëàíäðèéàäà – Êëààñûí îüëó, áóíà ñîíðàëàð Óëåíøïèýåë ëÿ28
ãÿáè âåðèëÿúÿê. Ôèëèïï úÿëëàä îëàúàã, ÷öíêè î, Áåøèíúè Êàðëûí òþðÿìÿñèäèð, Áåøèíúè Êàðë èñÿ áèçèì àòà éóðäóìóçóí áÿëàñûäûð.
Óëåíøïèýåëäÿí ÷îõ áþéöê çàðàôàò÷û, áþéöê äÿ äÿúÿë àäàì ÷ûõàúàã, àììà öðÿéè ìÿðùÿìÿòëè îëàúàã, ÷öíêè î, Êëààñûí îüëóäóð,
Êëààñ éàõøû çÿùìÿòêåøäèð, òÿìèç àäàìäûð, èíñàôëà, âèúäàíëà, àëûí
òÿðè èëÿ þçöíÿ áèð ïàð÷à ÷þðÿê ãàçàíûð. Èìïåðàòîð Êàðë âÿ êðàë Ôèëèïï äöíéàíû áàñûá êå÷ÿúÿêëÿð, ìöùàðèáÿ èëÿ, àüûð âåðýèëÿðëÿ âÿ
áàøãà úèíàéÿòëÿðëÿ ùàìûíûí áàøûíà ìöñèáÿò à÷àúàãëàð. Êëààñ èñÿ
áåêàð äóðìóð, ùÿìèøÿ ÷àëûøûð, ãàéäà-ãàíóíäàí ãûðàüà ÷ûõìûð,
ýöúäÿí äöøÿíÿ ãÿäÿð èøëÿéèð, àììà äåéèíìèð, ðóùäàí äöøìöð,
íÿüìÿ îõóéóð, áóíà ýþðÿ äÿ î, íàìóñëó ôÿëÿìÿíý ÿìÿê÷èëÿðèíÿ
íöìóíÿ îëà áèëÿð. Ùÿìèøÿ úàâàí ãàëàí Óëåíøïèýåë þëìÿéÿúÿê,
áöòöí äöíéàíû ýÿçÿúÿê, ùå÷ éåðäÿ ùÿìèøÿëèê éóðä ñàëìàéàúàã.
Î, íÿ äåñÿí îëàúàã: êÿíä÷è äÿ, çàäÿýàí äà, ùåéêÿëòÿðàø äà, ðÿññàì äà! Éåð öçöíö ýÿçèá äîëàøàúàã, áöòöí éàõøûëûãëàðû, ýþçÿëëèêëÿðè òÿðèô åäÿúÿê, àõìàã èøëÿðè ÿëÿ ñàëàúàã, îíëàðà ýöëìÿêäÿí
óüóíóá ýåäÿúÿê. Úÿñàðÿòëè, èýèä ôÿëÿìÿíý õàëãû! Êëààñ – ñÿíèí
ìÿðäëèéèíäèð, Ñîîòêèí – ñÿíèí ìÿòàíÿòëè àíàíäûð, Óëåíøïèýåë –
ñÿíèí ðóùóíäóð, Óëåíøïèýåë êèìè þëìÿéÿí, Óëåíøïèýåëèí éîë éîëäàøû îëàí î ãÿøÿíý, ñåâèìëè ãûç ñÿíèí ãÿëáèíäèð, éåêÿãàðûí, ñàäÿëþâù Ëàììå Ãóäçàê ñÿíèí ãàðíûíäûð. Éóõàðûäà – õàëãû áîüàíëàð,
àøàüûäà – ãóðáàíëàð; éóõàðûäà – ãóëäóð åøøÿêàðûëàðû, àøàüûäà –
÷àëûøãàí áàëàðûëàðû, ýþéäÿ èñÿ Èñàíûí éàðàëàðûíäàí ãàí ñûçàúàãäûð.
Ýÿëÿúÿêäÿí õÿáÿð âåðÿí ìÿðùÿìÿòëè Êàòëèíà áóíó äåéèá éàòäû.
ÂÛ
Óëåíøïèýåëè õà÷ëàìàüà àïàðäûëàð. Áèðäÿí áÿðê éàüûø éàüäû;
éàüûø îíó ñöìöéöíÿ ãÿäÿð èñëàòäû. Áó ãàéäà èëÿ Óëåíøïèýåë áèðèíúè äÿôÿ õà÷ëàíìûø îäëó.
Îíó êèëñÿéÿ ýÿòèðÿíäÿ, ïîíîìàð* åéíè çàìàíäà ñúùîîëìååñòåð éÿíè ìÿêòÿá ìöÿëëèìè, – êèðâÿ êèøèéÿ âÿ êèðâÿ àðâàäà, óøàüûí
__________
* Ï î í î ì à ð – àøàüû ðöòáÿëè êåøèø
29
àòàñûíà, àíàñûíà äåäè êè, ñèç õà÷ëàìà ÷ÿíèíèí ÿòðàôûíäà äóðóí.
Îíëàð äà äóðäóëàð.
Áÿííà, ãûçûë ñóéóíà ÷ÿêèëìèø óëäóç øÿêèëëè àüàúäàí ãÿíäèë àñìàã ö÷öí, ãöááÿäÿ, õà÷ ñóéó îëàí ÷ÿíèí öñòöíäÿ äåøèê à÷ìûøäû.
Áó õÿáèñ àäàì éóõàðûäàí, ùÿëÿ àüçû þðòöëö õà÷ ñóéó ÷ÿíèíèí ÿòðàôûíäà êèðâÿëÿðèí ÿäÿáëÿ äóðäóüóíó ýþðöá, àøàüûéà áèð âåäðÿ ñó
òþêÿðÿê ùàìûíû èñëàòäû. Õöñóñèëÿ Óëåíøïèýåë áÿðê èñëàíäû. Áó
ãàéäà èëÿ Óëåíøïèýåë èêèíúè äÿôÿ õà÷ëàíìûø îëäó.
Áàø êåøèø ýÿëäè. Îðàäàêû àäàìëàðûí øèêàéÿòèíè åøèäèá äåäè êè,
èíäè ìÿíèì ñèçèíëÿ äàíûøìàüà âàõòûì éîõäóð, áÿííà äà ãÿñäÿí
ñèçèí öñòöíöçÿ ñó òþêìÿéèá. Óëåíøïèýåë òàìàì èñëàíäûüû ö÷öí ÷àïàëàéûðäû. Áàø êåøèø äóç âÿ ñó èëÿ Óëåíøïèýåëè õà÷ëàéûá îíà Òèëáåðò
àäûíû âåðäè, áó äà ÷åâèê äåìÿêäè. Áó ãàéäà èëÿ Óëåíøïèýåë ö÷öíúö äÿôÿ õà÷ëàíìûø îëäó.
Êèëñÿäÿí ÷ûõàíäàí ñîíðà ìåéäàíäàí êå÷èá, Óçóí êö÷ÿ èëÿ
Áóòûëêà òÿñáåù àøõàíàñûíà ýÿëäèëÿð, – ïèâÿ ïàð÷û àøõàíàíûí åìáëåìè èäè. Áóðàäà îí éåääè ïàð÷äàí äà ÷îõ dobbelcuyt* ïèâÿñè
è÷äèëÿð. Ôëàíäðèéàäà êèì éàõøû ãóðóëàíìàã èñòÿéèðñÿ, î þç ãàðíûíäà ïèâÿ òîíãàëû ãàëàéûð. Áó ãàéäà èëÿ Óëåíøïèýåë äþðäöíúö äÿôÿ
õà÷ëàíìûø îëäó.
Ïèâÿäÿí ñîíðà îíëàðûí áàøû áÿäÿíëÿðèíäÿí àüûð îëäóüó ö÷öí
àéàãëàð áèð-áèðèíÿ äîëàøà-äîëàøà ýÿëèðäèëÿð. Ýþëìÿ÷ÿäÿí êå÷èá
êþðïöéÿ éàõûíëàøäûëàð. Óøàüû Êàòëèíà êèðâÿ ýÿòèðèðäè. Áèðäÿí àéàüû ñöðöøöá óøàãëà áÿðàáÿð ïàë÷ûüà éûõûëäû. Áó ãàéäà èëÿ Óëåíøïèýåë áåøèíúè äÿôÿ õà÷ëàíìûø îëäó.
Îíó ýþëìÿ÷ÿäÿí ÷ûõàðòäûëàð, åâäÿ èñòè ñó èëÿ éóéóíäóðäóëàð.
Áó äà îíóí àëòûíúû äÿôÿ õà÷ëàíìàñû îëäó.
ÂÛÛ
Åëÿ ùÿìèí ýöí úÿíàá-ÿãäÿñ ÿëàùÿçðÿòëÿðè Êàðë, îüëó îëìàñû
ìöíàñèáÿòè èëÿ, òÿíòÿíÿëè øÿíëèê äöçÿëòìÿê èñòÿäè. Î äà Êëààñ
êèìè áàëûã òóòìàã ôèêðèíÿ äöøäö, àíúàã áàëûüû êàíàëäàí éîõ, þç
__________
* Áèð íþâ òöíä ïèâÿ (ôëàì.)
30
ðÿèééÿòèíèí ïóë äàõûëûíäàí, ïóë êèñÿñèíäÿí òóòìàüû ãÿðàðà àëäû.
Ùþêìäàð òèëîâëàðû-êðóçàòëàðû, ýöìöø äàåëäåð*-ëÿðè, ÷åðâîíëàðû áó
éåðëÿðäÿí òóòóð, áó ãÿðèáÿ áàëûãëàð áàëûã÷ûíûí øûëòàã àðçóëàðû èëÿ
ìÿõìÿð ïàëòàðëàðà, äàø-ãàøà, ýþçÿë øÿðàáëàðà, äàäëû õþðÿêëÿðÿ
÷åâðèëèð. Éåðè ýÿëìèøêÿí áóíó äà äåéÿê êè, ÿí ÷îõ áàëûãëû ÷àéëàð
– ÷îõ ñóëó ÷àéëàð äåéèë.
Úÿíàá-ÿãäÿñ ÿëàùÿçðÿòëÿðè þç ìÿñëÿùÿò÷èëÿðèíèí ñþçöíÿ áàõàðàã, áàëûã òóòìàã ö÷öí áåëÿ ãàéäàëàð ãîéäó:
Äîããóçëà îí àðàñûíäà øàùçàäÿ çàò-àëèëÿðèíè õà÷ëàìàüà àïàðàúàãëàð. Âàëéàäîëèä øÿùÿðèíèí ÿùàëèñè, õîøáÿõò îëäóãëàðûíû ýþñòÿðìÿê ö÷öí, áöòöí ýåúÿíè þç õÿðúëÿðè èëÿ êåô åëÿìÿëè, àëûí òÿðè èëÿ
ãàçàíäûãëàðû ïóëó Áþéöê ìåéäàíäà éîõñóëëàðà ïàéëàìàëûäûð.
Áåø éîë àéðûúûíäà áåø áþéöê ôîíòàí, øÿùÿðèí ùåñàáûíà, ãöââÿòëè àõûíëà, ñÿùÿð à÷ûëàíà êèìè, ÿí éàõøû øÿðàá ôÿââàðÿñè âóðìàëûäûð. Áåø áàøãà éîë àéðûúûíäà òàõòà ñÿêèëÿðäÿí ñåðâåëàò âÿ è÷àëàò
êîëáàñàëàðû, ìàë äèëè âÿ áàøãà éåìÿëè øåéëÿð àñûëìàëûäûð, – áó äà
øÿùÿðèí ùåñàáûíà.
Âàëéàäîëèäëèëÿð þç ïóëó èëÿ ìÿðàñèìèí ýåòäèéè éîëëàðäà ÷îõëó
çÿôÿð òàüû ãóðìàëû, áóíëàðûí äà öñòöíÿ – Ñöëù, Õîøáÿõòëèê, Áîëëóã, Òÿðÿããè âÿ úÿíàá-ÿãäÿñ ÿëàùÿçðÿòëÿðèíèí ïàäøàùëûüû äþâðöíäÿ õàëãûí áîë-áîë ÿëäÿ åòäèéè áàøãà ýþçÿë íåìÿòëÿðèí åìáëåìàëàðû âóðóëìàëûäûð.
Íÿùàéÿò, áó ÿìèí-àìàíëûã òàüëàðûíäàí áàøãà áèð íå÷ÿ äÿ àéðû
òàüëàð ãóðóëìàëû, áóíëàðäà äþâëÿòèí äàùà òÿùëöêÿñèç øåéëÿðè ÷îõ
úàíëû øÿêèëäÿ ýþñòÿðèëìÿëèäèð; áó øåéëÿð äÿ: ãàðòàëäûð, àñëàíäûð, íèçÿäèð, áàëòàëû íèçÿäèð, àëîâ äèëè øÿêëèíäÿ óúó îëàí ìèçðàãäûð, òîïäóð, ôàëêîíåòäèð, ýåíèø ëöëÿëè ìîðòèðäèð âÿ úÿíàá-ÿãäÿñ ÿëàùÿçðÿòëÿðèíèí ùÿðáè ãöââÿñèíè âÿ ÿçÿìÿòèíè òÿúÿññöì åòäèðÿí áàøãà
ñèëàùëàðäûð. Øàì÷ûëàð úÿìèééÿòèíÿ èõòèéàð âåðèëèð êè, êèëñÿíè èøûãëàíäûðìàã ö÷öí ïóëñóç èéèðìè ìèíäÿí ÷îõ øàì ùàçûðëàñûíëàð, áó
øÿðòëÿ êè, øàì ãàëûüû êàïèòóëóí6 ñÿðÿíúàìûíà âåðèëñèí.
__________
* Ãÿäèì Ùîëëàíäèéà ïóëó, áèð éàðûì ãóëäåí
31
Áàøãà õÿðúëÿðÿ ýÿëäèêäÿ, èìïåðàòîð ìÿðùÿìÿò áóéóðóá, þç
ñÿäàãÿòëè ðÿèééÿòèíèí éöêöíö ùÿääèíäÿí àðòûã àüûðëàøäûðìàìàã
ö÷öí áó õÿðúëÿðè ìÿìíóíèééÿòëÿ þç öçÿðèíÿ ýþòöðöð.
Èúìà êðàëûí ÿìðèíè éåðèíÿ éåòèðìÿéÿ áàøëàéûðäû êè, áèðäÿí
Ðîìàäàí ïèñ õÿáÿð ýÿëäè. Èìïåðàòîðóí ãîøóí áàø÷ûëàðû – Îðàíëû
øàùçàäÿ7, Àëàíñîíëó ùåðñîã8 âÿ Ôðóíäñáåðã9 ìöãÿääÿñ øÿùÿðÿ
áàñãûí åòìèø, íÿ êåøèøëÿðÿ, íÿ ìîíàõëàðà, íÿ àðâàäëàðà, íÿ äÿ
óøàãëàðà ðÿùì åòìèø, êèëñÿëÿðè, òÿêéÿëÿðè, åâëÿðè äàüûäûá ãàðÿò åòìèøëÿð, úÿíàá-ÿãäÿñ ïàïàíû10 òóòóá çèíäàíà ñàëìûøëàð. Òàëàí áèð
ùÿôòÿ äàâàì åòìèøäèð. Ùÿääèíäÿí àðòûã éåéÿí, è÷èá êåôëÿíÿí ðåéòàðëàð, ëàíäñêíåõòëÿð11 ñèëàùëàðûíû ÿëëÿðèíäÿ îéíàäà-îéíàäà øÿùÿðèí êö÷ÿëÿðèíäÿ âåéëëÿíèð, êàðäèíàëëàðû12 àõòàðûð, ÷ûüûðà-÷ûüûðà äåéèðäèëÿð êè, áèç îíëàðûí àðòûã øåéëÿðèíè êÿñÿðèê, áóíäàí ñîíðà äàùà
îíëàðäàí ùå÷ áèðè ïàïà îëà áèëìÿç13. Ùÿäÿ-ãîðõóëàðûíû éåðèíÿ éåòèðÿíëÿð ëîâüà-ëîâüà øÿùÿðäÿ ýÿçèðäè, áîéóíëàðûíäàí äà òÿñáåù
àñûëìûøäû, ùÿð òÿñáåùèí èéèðìè ñÿêêèç âÿ äàùà ÷îõ ìóíúóüó âàðäû,
ìóíúóãëàðûí ùÿðÿñè ãîç áîéäà èäè, ùàìûñû äà ãàíà áóëàøìûøäû.
Áÿçè êö÷ÿëÿðäÿí ãàí ñó êèìè àõûðäû, òàìàì ãàðÿò åäèëìèø ìåéèòëÿð ãàí àõûíûíûí ãàáàüûíû êÿñèðäè.
Äåéèðäèëÿð êè, èìïåðàòîðóí ïóëà åùòèéàúû îëäóüóíäàí, áó ïóëó
ðóùàíèëÿðèí ãàíûíäàí ÷ûõàðìàã èñòÿéèð. Ìÿñÿëÿ áåëÿ èäè: îíóí
ñÿðêÿðäÿëÿðè çèíäàíà ñàëäûãëàðû úÿíàá-ÿãäÿñ ïàïà èëÿ áàüëàäûãëàðû ìöãàâèëÿéÿ ýþðÿ èìïåðàòîð ïàïàíûí áöòöí ãàëàëàðûíû ÿëèíäÿí
àëûðäû, îíó äþðä éöç ìèí äöêàò âåðìÿéÿ ìÿúáóð åäèðäè; ìöãàâèëÿíèí áöòöí øÿðòëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðÿíÿ êèìè úÿíàá-ÿãäÿñ çèíäàíäà ãàëìàëû èäè.
Áóíóíëà áåëÿ çàò-àëèëÿðè ÷îõ ãÿìýèí îëìóøäó. Áó ùàäèñÿéÿ
ýþðÿ äÿ ùå÷ áèð òÿíòÿíÿ, øÿíëèê, øàäéàíàëûã îëìàéàúàüûíû áèëäèðäè14. Ùÿì äÿ þç ÿéàíëàðûíà, ñàðàé õàíûìëàðûíà ÿìð åòäè êè, éàñ
ïàëòàðû ýåéñèíëÿð.
Òàõòà âàðèñ îëàúàã øàùçàäÿíè èñÿ àü ÿñýèäÿ õà÷ëàìàüà àïàðäûëàð; óøàüû àü ÿñýèäÿ àïàðìàã – êðàëûí éàñ ñàõëàìàñûíà èøàðÿ èäè.
ßéàíëàð, ñàðàé õàíûìëàðû áåëÿ ãÿðàðà ýÿëäèëÿð êè, áó éàõøû
ÿëàìÿò äåéèë.
32
Ùÿð íåúÿ îëñà, óøàüûí àíàñû øàùçàäÿíè ÿéàíëàðà, ñàðàé õàíûìëàðûíà ýþñòÿðìÿéè ëàçûì áèëäè: ãîé îíëàð þç àðçóëàðûíû ñþéëÿñèíëÿð,
ùÿäèééÿ âåðñèíëÿð.
Ñåíéîðà äå ëà Ñåíà óøàüûí áîéíóíà, îíó çÿùÿðäÿí ãîðóìàã
ö÷öí, ãîç áîéäà, ãîç øÿêëèíäÿ, ãûçûë ãàáûãäà ãàðà äàø àñäû. Õàíûì äå Øîôôàä óøàüûí ãàðíûíà ñÿðòî áàüëàäû, áóíäàí äà ìåøÿ ãîçó àñäû, – áó éåìÿéèí ùÿçìèíÿ êþìÿê åäÿð. Ôëàíäðèéàëû úÿíàá
Âàí äåð Ñòèí îíà îí ãàðûø óçóíëóüóíäà, áèð ãàðûø åíèíäÿ Ýåíò
êîëáàñàñû áàüûøëàäû, áþéöê èõëàñêàðëûãëà çàò-àëèëÿðèíÿ àðçó åòäè êè,
áó êîëáàñà áèðúÿ åëÿ ãîõóñó èëÿ îðàäà Ýåíò úëàóâåðò*-íÿ èøòàù
îéàòñûí: éÿíè êè, êèì ôèëàí øÿùÿðèí ïèâÿñèíè õîøëàñà, î, ùÿìèí øÿùÿðèí ïèâÿ÷èëÿðèíÿ ÿäàâÿò áÿñëÿìÿç. Úÿíàá áàø ìåùòÿð Êàñòèëèéàëû Õàéìå-Êðèñòîáàë çàò-àëèëÿðèíÿ èêè ïàð÷à éàøûë éåøìÿ áàüûøëàéûá àðçó åòäè êè, áóíëàðû øàùçàäÿ ýþçÿë àéàãëàðûíà áàüëàñûí,
– éÿíè êè, áóíäàí î äàùà áÿðê ãà÷à áèëÿúÿê. Òÿëõÿê Úàí äå Ïàïå
îðàäà èäè, î äåäè êè:
– Àüà, éàõøû îëàðäû êè, ñèç îíà Èñà Íàâèíèí15 øåéïóðóíó áàüûøëàéàéäûíûç: åëÿ áèðúÿ áóíóí ñÿñè ÷ûõàíäà áöòöí øÿùÿðëÿð, áöòöí
ÿùàëèñè èëÿ – êèøèëÿðè, àðâàäëàðû, óøàãëàðû èëÿ áàø ýþòöðöá ãà÷àéäû, òÿçÿ áèð éåðäÿ éåðëÿøÿéäè. ßëàùÿçðÿò úÿíàáëàðûíà ãà÷ìàüû þéðÿòìÿê
ëàçûì äåéèë – î, áàøãàëàðûíû ãà÷ìàüà âàäàð åòìÿéè áàúàðìàëûäûð.
Çåëàíäèéàäà, Âåéåðèí âàëèñè âàí Áîðñåëèí äóë ãàëìûø âÿ ùÿëÿ
äÿ îâóíìàéàí àðâàäû Ôëîðèñà, øàùçàäÿ Ôèëèïïÿ õûðäà äàøëàð áàüûøëàéûá äåäè êè, áó äàøëàðûí òÿñèðè èëÿ êèøèëÿð ñåâèð, àðâàäëàð ñîëóáñàðàëûðëàð.
Ëàêèí óøàã áóçîâ êèìè áþéöéöðäö.
Áó àðàäà Êëààñ ñþéöä ÷óáóüóíäàí òîõóäóüó çûíãûðîâëó îéóíúàüû îüëóíóí ÿëèíèí è÷èíÿ ãîéäó, ñîíðà äà îíó àòûá òóòàðàã äåäè:
– Àé çûíãûðîâ, çûíãûðîâ! Àé áàëàúà èíñàíúûã, áóíó áàøûíäà
ýÿçäèð! Òÿëõÿêëÿð ùÿìèøÿ éàõøû éàøàéûð.
Óëåíøïèýåë äÿ ýöëöðäö.
__________
*Ïèâÿ íþâëÿðèíäÿí áèðè (ôëàì.)
33
ÂÛÛÛ
Êëààñ áþéöê áèð ãûçûëáàëûã òóòäó. Áàçàð ýöíö Êëààñ, Ñîîòêèí,
Êàòëèíà âÿ áàëàúà Óëåíøïèýåë îíó éåäèëÿð, àíúàã Êàòëèíà ãóø êèìè
éåéèðäè.
Êëààñ:
– Êèðâÿ, – äåäè, – éîõñà Ôëàíäðèéàíûí ùàâàñû î ãÿäÿð ñûõ îëóá
êè, íÿôÿñ àëìàã ñÿíÿ áÿñ åëÿéèð, – ùå÷ íÿäÿí äîéìóñàí, åëÿ áèë
ÿò éåìèñÿí? Êàø, ùàìû áåëÿ îëàéäû! Îíäà éàüûø – øîðáàíû ÿâÿç
åëÿðäè, äîëó – ïàõëàíû, ãàð äþíöá äàäëû áîçàðòìà îëàðäû, éîðüóí
éîë÷óëàð äà îíóíëà áèð àç ãàðûíëàðûíû äîéóðàðäû.
Êàòëèíà áàøûíû òÿðïÿòäè, àíúàã áèðúÿ êÿëìÿ äÿ ñþç äåìÿäè.
Êëààñ:
– Àù, çàâàëëû êèðâÿ! – äåäè. – Íèéÿ áåëÿ ãÿìÿ áàòìûñàí?
Êàòëèíà áó ñþçöí ãàáàüûíäà äàíûøäû, àíúàã ñÿñè áîüóã ÷ûõûðäû:
– Úèí! Ãàðàíëûã äöøöð, ýåúÿ îëóð... Äóéóðàì: î, éàõûíäàäûð –
ãàðàãóø êèìè ñÿñëÿíèð... Òèð-òèð ÿñÿ-ÿñÿ Ìÿðéÿìÿ àíàéà äóà
åëÿéèðÿì – íàùàã éåðÿ. Îíóí ö÷öí íÿ äèâàð, íÿ ùàñàð, íÿ ïÿíúÿðÿ,
íÿ ãàïû. Ùÿð éåðäÿí êå÷èð – ðóù êèìè... Ìÿí ÷àðäàãäà éàòûðàì...
Áóäóð, ïèëëÿêàí úûðûëäàäû, î, ìÿíèì ãàáàüûìäàäûð. Ãöââÿòëè,
ìÿðìÿð êèìè ñîéóã ÿëëÿðè èëÿ ìÿíè ãóúàãëàéûð... Öçö áóç êèìè,
þïöøëÿðè ãàð êèìè íÿì... Òàõòà äþøÿìÿ éûðüàëàíûð, – ôûðòûíàëû
äÿíèçäÿ õûðäàúà ãàéûã êèìè...
Êëààñ äåäè:
– Ùÿð ýöí êèëñÿéÿ ýåò. Áèçèì àëëàùûìûç ùÿçðÿò Èñà úÿùÿííÿìäÿí ýÿëÿí áó ðóùó ñÿíèí áàøûíäàí åëÿð.
Êàòëèíà:
– Àíúàã î, åëÿ ýþçÿëäèð! – äåäè.
ÛÕ
Óëåíøïèýåëè äþøäÿí àéûðäûëàð. Î, úàâàí ãîâàã àüàúû êèìè áþéöéöðäö.
Êëààñ îüëóíó ÿðêþéöí áþéöòìÿìÿê ö÷öí äàùà îíó òåç-òåç
þïìöðäö. Þâëàäûíû èñòÿñÿ äÿ þçöíö úèääè ýþñòÿðèðäè.
34
Óëåíøïèýåë åâÿ ýÿëèá àòàñûíà øèêàéÿò åëÿéÿíäÿ êè, ìÿíè êö÷ÿäÿ äþéäöëÿð, Êëààñ þçö äÿ îíó øàïàëàãëàéûðäû, äåéèðäè êè, ñÿí íèéÿ
îíëàðû êþòÿêëÿìÿäèí? Áåëÿ áèð òÿðáèéÿíèí íÿòèúÿñèíäÿ Óëåíøïèýåë
õàëèñ àñëàí áàëàñû îëäó.
Àòàñû åâäÿ îëìàéàíäà Óëåíøïèýåë àíàñûíäàí îéíàìàã ö÷öí
áèð ëèàð ïóë èñòÿðäè.
Ñîîòêèí äåéèíìÿéÿ áàøëàðäû:
– Î, íÿ îéóíäóð? Îòóð åâäÿ, ÿëúÿê òîõó.
Óëåíøïèýåë èñòÿäèéèíè àëà áèëìÿéÿíäÿ ÷ûüûð-áàüûð ñàëûá áöòöí
åâè áàøûíà ýþòöðÿðäè. Ëàêèí Ñîîòêèí þçöíö åëÿ òóòàðäû êè, ýóéà ùå÷
áèð øåé åøèòìèð, éåíÿ äÿ òÿêíÿäÿ ãàá-ãàúàüû éóéàð, îíëàðû ãÿñäÿí
áèð-áèðèíÿ âóðóá áÿðê ñÿñëÿíäèðÿðäè. Óëåíøïèýåë àüëàìàüà áàøëàðäû. Øÿôãÿòëè àíà áóíó ýþðÿíäÿ úèääèééÿò ïÿðäÿñèíè àòàð, îüëóíà
éàõûíëàøûá áàøûíû ñûüàëëàð, ñîðóøàðäû êè:
– Áèð äåíéþ áÿñäèð?
Áèëìÿëèñèíèç êè, áèð äåíéþ àëòû ëèàðäûð.
Àíàñû Óëåíøïèýåëÿ ïÿðÿñòèø åäèðäè. Êëààñ åâäÿ îëìàéàíäà î
èñòÿäèéèíè åëÿðäè.
Õ
Ñîîòêèí áèð ýöí ñÿùÿð ýþðäö êè, Êëààñ ìÿéóñ ùàëäà, ôèêèðëèôèêèðëè ìÿòáÿõäÿ âàð-ýÿë åëÿéèð.
Ñîðóøäó êè:
– À êèøè, íÿ îëóá, áàøûíû íèéÿ ÿéìèñÿí? Ðÿíýèí ãà÷ûá, ãàøãàáàãëûñàí, ãÿìýèíñÿí.
Êëààñ èò êèìè ìûðûëäàíäû.
– Àìàíñûç êðàë ôÿðìàíëàðûíû16 òÿçÿäÿí èøÿ ñàëìàã èñòÿéèðëÿð.
Éåíÿ þëöì Ôëàíäðèéà òîðïàüûíäà ãîë-ãàíàä à÷àúàã. Õÿáÿð÷èëÿð,
÷óüóëëàð ÿëÿ âåðäèêëÿðè àäàìëàðûí ìàë-ìöëêöíöí éàðûñûíà ñàùèá
îëàúàãëàð – ÿýÿð áóíóí ãèéìÿòè éöç ôëîðèíäÿí àðòûã îëìàñà.
Ñîîòêèí äåäè:
– Áèç éîõñóë àäàìûã.
Êëààñ îíà åòèðàç åòäè:
35
– Áþùòàí àòàí ÷óüóëëàð éîõñóëëóüà áàõìûð êè. Úÿìäÿê éåéÿí
óüóðñóç ãóçüóíëàð, ãàðüàëàð áèçäÿí äÿ õÿáÿð÷èëèê åäÿ áèëÿðëÿð:
îíëàð áèð ñÿáÿò êþìöðö äÿ ýþçäÿí ãà÷ûðìàçëàð, – áóíó äà, áèð êèñÿ ôëîðèí êèìè, ùå÷ ÷ÿêèíìÿäÿí äþâëÿòëÿ áþëöøäöðÿðäèëÿð. Äÿðçè
Ñèñèí äóë ãàëìûø àðâàäûíû, áÿäáÿõò Òàííåêåíèí íÿ äþâëÿòè âàðäû
êè, ùåéñòäÿ îíó äèðè-äèðè éåðÿ áàñäûðäûëàð? Âàð-éîõ îíóí ëàòûí äèëèíäÿ áèð òþâðàòû, ö÷ ãûçûë ïóëó, èíýèëèñ ãàëàéûíäàí ãàéûðûëìûø áèð àç
øåé-øöéö âàðäû, ãîíøóñó áóíà òàìàù ñàëûð. Èîííà Ìàðòåíñè áèð èôðèòÿ êèìè îääà éàíäûðäûëàð; ÿââÿë ñóéà àòäûëàð, áàòìàäû, äåìÿëè
úàäóýÿðäè. Îíóí áèð àç êþùíÿ-êöðöøö, éåääè äÿ ãûçûë ïóëó âàðäû,
– ÷óüóë îíóí éàðûñûíû ÿëäÿ åäÿúÿéèíÿ ýþç òèêèáìèø. Å-åù! Áóíëàðû
äåìÿêëÿ ãóðòàðìàç! Àðâàä, ýÿë áèç áåëÿ åëÿéÿê: íÿ ãÿäÿð ñàüñàëàìàòûã áóðàäàí áàø ýþòöðöá ýåäÿê, – áó ôÿðìàíëàðäàí ñîíðà
Ôëàíäðèéàäà äàùà éàøàìàã ìöìêöí îëìàéàúàã. ×îõ êå÷ìÿç,
þëöì ùÿð ýåúÿ þç àðàáàñûíäà øÿùÿðè ýÿçìÿéÿ áàøëàéàúàã, áèç
îíóí ñöìöêëÿðèíèí óüóðñóç ñÿñèíè åøèäÿúÿéèê.
Ñîîòêèí äåäè:
– À êèøè, ìÿíè ãîðõóòìà. Èìïåðàòîð – Ôëàíäðèéàíûí, Áðàáàíòûí, àòàñûäûð, àòà ÷îõ ñÿáèðëè îëóð, ìÿðùÿìÿòëè îëóð, ðÿèééÿòèíè éîëà
âåðèð, øÿôãÿòëè îëóð.
Êëààñ äåäè êè:
– Î, áåëÿ îëñà ÷îõ øåé èòèðÿð, àõû úàìààòûí ÿëèíäÿí àëûíìûø
ìàë-ìöëê îíóí èõòèéàðûíà êå÷èð.
Åëÿ áó çàìàí øåéïóð ñÿñëÿíäè, úàð÷ûíûí ñèíúè ÷àëûíäû. Êëààñëà
Ñîîòêèí Óëåíøïèýåëè òåç-òåç áèð-áèðèíÿ þòöðÿðÿê éöéöðÿ-éöéöðÿ
úàìààòûí äàëûíúà ýåòäèëÿð.
– Áÿëÿäèééÿ èäàðÿñè ãàáàüûíäà àòëû úàð÷ûëàð øåéïóð ÷àëûð, ñèíú
âóðóðäóëàð, ïðîôîñ* äà, ÿëèíäÿ ÿñà, áóðàäà èäè; ïðîêóðîð, àòûí áåëèíäÿ, èìïåðàòîðóí ôÿðìàíûíû èêè ÿëè èëÿ òóòóá, úàìààòà îõóìàüà
ùàçûðëàøûðäû.
Êëààñ áó ñþçëÿðè åøèòäè: Ìàðòèí Ëöòåðèí17 Èîíí Âèêòîëèôèí, Éàí
Ùóñóí, Ïàäóéàëû Ìàðñèëèíèí, Åêîëàìïàäûí, Óëðèõ Òñâèíãëèíèí, Ôèëèïï Ìåëàíùòîíóí, Ôðàíñèñê Ëàìáåðòèí, Èîàíí Ïîìåðàíûí, Îòòî
__________
* Îðòà ÿñðëÿðäÿ ïîëèñ áàø÷ûñû
36
Áðóíñåëñèí, Éöñò Èîíàñûí, Èîàíí Ïóïåðèñèí âÿ Ùîðñèàíûí éàçûëàðûíû,
êèòàáëàðûíû, òÿëèìèíè, ÷àï åòìÿê, îõóìàã, ñàõëàìàã âÿ éàéìàã,
ùÿì äÿ Àäðèàí äå Áåðãåñ, Õðèñòîô äà Ðåìîíä Èîàíí Òñåëå òÿðÿôèíäÿí íÿøð åäèëÿí ßùäè-úÿäèäè ÷àï åëÿìÿê, îõóìàã, ñàõëàìàã âÿ
éàéìàã áó ýöíäÿí ãàäàüàí åäèëèð; ßùäè-úÿäèäèí áó ÷àïû Ëöòåðèí
âÿ áàøãàëàðûíûí áèäÿòè èëÿ äîëóäóð, áóíà ýþðÿ äÿ Ëöâåí óíèâåðñèòåòèíèí18 èëàùèééàò ôàêöëòÿñè îíëàðû ïèñëÿíìèø âÿ éàñàã åòìèøäèð.
“Ùÿì äÿ àëëàùûí, Ìÿðéÿì àíà, ìöãÿääÿñ þâëèéàëàðûí äèíÿ
òîõóíàí øÿêëèíè ÷ÿêìÿê, òÿñâèðèíè âåðìÿê âÿ éà äèíÿ òîõóíàí øÿêèëëÿðèíè, ùåéêÿëëÿðèíè ñèôàðèø åòìÿê, åéíè çàìàíäà àëëàùû, Ìÿðéÿì
àíàíû âÿ îíëàðûí éöêñÿëìÿñèíÿ, øþùðÿòëÿíìÿñèíÿ õèäìÿò åäÿí,
êèëñÿíèí ìöãÿääÿñëÿð ñûðàñûíà äàõèë åòäèéè øÿõñëÿðèí øÿêëèíè úûðìàã
âÿ éà òÿñâèðèíè ïîçìàã, ùåéêÿëèíè ãûðìàã ãàäàüàí åäèëèð”.
Ôÿðìàíäà ýþñòÿðèëèðäè: “Áóíäàí áàøãà, ìÿíñÿáèíäÿí, àäûíäàí, ðöòáÿñèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã, áöòöí äèíäàðëàðà, ìöãÿääÿñ
êÿëàìû* ìöçàêèðÿ åòìÿê, áó áàðÿäÿ ìöáàùèñÿ åòìÿê19, åéíè çàìàíäà îíóí àéäûí îëìàéàí éåðëÿðèíè èçàù åòìÿê ãàäàüàí îëóíóð.
Áóíó àíúàã ìÿøùóð óíèâåðñèòåòëÿðäÿí áèðèíèí èëòèôàòû èëÿ òàíûíìûø
èëàùèééàò àëèìëÿðè åäÿ áèëÿð”.
Úÿíàá-ÿãäÿñ ÿëàùÿçðÿòëÿðè øöáùÿëÿíäèéè àäàìëàðû ùÿìèøÿëèê
ùàëàë ÿìÿêëÿ ìÿøüóë îëìàãäàí ìÿùðóì åäèðäè. Éåíèäÿí áèäÿòÿ
ÿë àòàíëàð âÿ éà ùÿìèøÿëèê áóíóíëà ìÿøüóë îëàíëàð îääà éàíäûðûëìàëûäûð. Áóíëàðûí íÿ úöð éàíäûðûëìàñûíû: âàì éà øèääÿòëè îääàìû,
êöëÿø òîíãàëûíäàìû, éà äèðÿêäÿìè – áó ìÿùêÿìÿ ùàêèìèíèí ñÿðÿíúàìûíà áóðàõûëûðäû. Áàøãà úèíàéÿòëÿð öñòöíäÿ çàäÿýàíëàðûí éà
ùþðìÿòëè âÿòÿíäàøëàðûí ãûëûíúëà áîéíó âóðóëìàëû, êÿíäëèëÿð äàð
àüàúûíäàí àñûëìàëû èäè, ãàäûíëàðûí äèðè-äèðè òîðïàüà áàñäûðûëìàñû
íÿçÿðäÿ òóòóëóðäó. Åäàì îëóíìóø àäàìëàðûí áàøû àéðûëàðûíà èáðÿò
îëìàã ö÷öí, ïàéàëàðà êå÷èðèëèá ýþç ãàáàüûíäà ãîéóëìàëû èäè. Îíëàðûí ÿìëàêû, ÿýÿð èìïåðàòîðóí ùàêèìèééÿòè àëòûíäà îëàí òîðïàãäà
èñÿ, ÿëàùÿçðÿòèí èõòèéàðûíà êå÷èðäè.
Åäàì åäèëÿí øÿõñëÿðèí ÿìëàêû, ãèéìÿòúÿ éöç Ôëàíäðèéà ÷åðâîíóíäàí àðòûã îëìàñà, úÿíàá-ÿãäÿñ ÿëàùÿçðÿòëÿðè îíóí éàðûñûíû
__________
* Ì ö ã ÿ ä ä ÿ ñ ê ÿ ë à ì – ßùäè-ÿòèã âÿ ßùäè-úÿäèä êèòàáëàðû.
37
÷óüóë ö÷öí àéûðûðäû. Èìïåðàòîð þçöíÿ äöøÿí ùèññÿíè éàõøû èøëÿðÿ
ñÿðô åòìÿê íèééÿòèíäÿ èäè, – Ðîìàíû äà òàëàí åäÿðêÿí î, åéíÿí
áåëÿ ùÿðÿêÿò åòìèøäè.
Êëààñ, Ñîîòêèíëÿ âÿ Óëåíøïèýåëëÿ, ãÿìýèí ùàëäà åâÿ ãàéûòäû.
ÕÛ
Êëààñ ö÷öí èë éàõøû ýÿòèðèðäè; éåääè ôëîðèíÿ áèð åøøÿê, äîããóç
þë÷ö äÿ ïàõëà àëäû. Îíëàð áó èëÿ Óëåíøïèýåëèí ÿìèñè, Êëààñûí áþéöê ãàðäàøû Èîñòóí éàíûíà òÿíòÿíÿ èëÿ ãîíàã ýåäèðäèëÿð; Èîñò,
Ìåéáîðãäàí áèð àç êÿíàðäà, àëìàí òîðïàüûíäà éàøàéûðäû.
Èîñò úàâàíëûüûíäà èñòèãàíëû, à÷ûãöðÿêëè àäàìäû. Ëàêèí ñîíðàëàð
áàøûíà úöðáÿúöð ùàãñûç èøëÿð ýÿëäèéèíäÿí õàñèééÿòè òöíäëÿøäè.
Àúûãëû îëäó, èíñàíëàðà íèôðÿò åòäè, òÿê áàøûíà éàøàäû.
Èíäè î, èêè ñÿäàãÿòëè äîñòó áèð-áèðèíèí öñòöíÿ ñàëäûðìàãäàí
ùÿçç àëûðäû. Îíëàðäàí ùàíñû î áèðèñèíè éàõøûúà êþòÿêëÿéèá öñòöí
ýÿëñÿ, Èîñòäàí ö÷ ïàòàð ìöêàôàò àëûðäû.
Îíóí áèð øåéäÿí äÿ õîøó ýÿëÿðäè: ñîáàíû éàíäûðûá îòàüû áÿðê
ãûçäûðàð, ÿí ãîúà, ÿí àúûäèë, ùèéëÿýÿð úèúè-áàúûëàðû îòàüà äîëäóðóá, îíëàðû ãóðãàç ÷þðÿéÿ, øèðèí øÿðàáà ãîíàã åëÿðäè.
Îíëàðäàí éåòìèø éàøûíà àääàéàíëàðû êöíúäÿ îòóðäóá øåé òîõóòäóðàð, þçëÿðèíÿ äÿ äûðíàãëàðûíû óçàòìàüû ìÿñëÿùÿò ýþðÿðäè.
Ñîíðà äà áó ãîúà áàéãóøëàðûí – òîõóìà ìèëëÿðèíè ãîëòóãëàðûíà
àëûá, ìûðûëäàíà-ìûðûëäàíà, äîäàãëàðûíû ìàð÷ûëäàäà-ìàð÷ûëäàäà,
èñòåùçà èëÿ àñòàäàí ýöëÿ-ýöëÿ, áîüàçëàðûíû àðûòäàéà-àðûòäàéà, ùàéõûðûá òöïöðÿ-òöïöðÿ éàõûí àäàìëàðûíûí äàëûíúà äàíûøäûãëàðûíà
ìÿìíóíèééÿòëÿ ãóëàã àñûðäû.
Áó úèúè-áàúûëàð ëàï áàø àëûá ýåäÿíäÿ Èîñò îäà øîòêà àòàðäû,
îòàã äà î ñààò ïèñ èéëÿ äîëàðäû.
Úèúè-áàúûëàð ÷ûüûðìàüà áàøëàðäû, áèð-áèðèíè ñþéöá-äàíëàðäûëàð
êè, ùàâàíû ñÿí èéëÿíäèðìèñÿí, þçöíö èñÿ òàõñûðêàð ùåñàá åëÿìÿçäè. Áèð àç ñîíðà äà áèð-áèðèíèí ñà÷-áèð÷ÿéèíÿ ÿë àòàðäûëàð. Èîñò áóíó ýþðöá ñîáàéà éåíÿ øîòêà àòàðäû, äþøÿìÿéÿ äÿ äîíóç òöêö òþêÿðäè. Àõûðäà åëÿ îëàðäû êè, áó áþéöê âóðóøìàäàí, ñîáàäàí ÷ûõàí
ãàòû òöñòöäÿí, îòàüû äóìàí êèìè áöðöéÿí òîçäàí è÷ÿðèäÿ íÿëÿð îë38
äóüóíó ýþðìÿê îëìàçäû. Îíäà Èîñò, ëèáàñûíû äÿéèøèá ïîëèñ ïàëòàðû
ýåéìèø èêè èø÷èñèíè ÷àüûðàð, îíëàð äà ãàðûëàðû, àúûãëû ãàç ñöðöñö êèìè óçóí ÷óáóãëà îòàãäàí ãîâàðäû.
Ñîíðà äà Èîñò äþéöø ìåéäàíûíû ýþçäÿí êå÷èðÿð, úûðûëìûø òóìàí, êþéíÿê, úîðàá ïàð÷àëàðû âÿ ãàðû äèøëÿðè ýþðÿðäè.
Î ÷îõ ãÿìýèí ùàëäà þç-þçöíÿ äåéÿðäè: “Ùàéûô àõøàìäàí!
Âóðóøìàäà ùå÷ êÿñèí äèëèíè ãîïàðòìàéûáëàð!”
ÕÛÛ
Ìåéáîðã ìàùàëûíäà Êëààñûí éîëó áàëàúà ìåøÿ è÷èíäÿí êå÷èðäè. Åøøÿê ýåäÿ-ýåäÿ àéûïÿíúÿñèíèí óúëàðûíû ãîïàðûá éåéèðäè.
Óëåíøïèýåë, åøøÿêäÿí äöøìÿäÿí, ïàïàüû èëÿ êÿïÿíÿê òóòóðäó.
Êëààñ áèð ïàð÷à ÷þðÿéè ýÿìèðÿ-ýÿìèðÿ, éàõûí áèð ìåéõàíàäà
îíóí öñòöíäÿí ïèâÿ è÷ìÿéè àðçó åäèðäè... Áèðäÿí îíóí ãóëàüûíà
çÿíý ñÿñè, áèð áþéöê äÿñòÿ úàìààòûí óüóëòóñó ýÿëäè.
– Éÿãèí êè, áóíëàð çÿââàðëàðäûð, – äåäè, – þçëÿðè äÿ, ýöìàí åòìÿê îëàð êè, ëàï ÷îõäóðëàð. Îüóë, éåðèíäÿ áÿðê îòóð, éîõñà êÿëëÿìàéàëëàã ýåäÿðñÿí. Ýåäÿê ýþðÿê îðàäà íÿ ùÿíýàìÿäèð. Ùÿ,
ùåéâàí, òåç îë, ýþðÿê!
Ùåéâàí äà ýþòöðöëäö.
Êëààñ êè÷èê ìåøÿäÿí êå÷èá òÿïÿ öñòöíäÿ à÷ûãëûã ýþðäö; òÿïÿíèí ãÿðá äþøö ÷àéà åíèðäè. Øÿðã äþøöíäÿ áàëàúà áèð êèëñÿ ýþðöíöðäö. Êèëñÿíèí äàìûíäà Ìÿðéÿì àíàíûí øÿêëè, îíóí àéàüû àëòûíäà èêè úþíýÿíèí äàøäàí éîíóëìóø ùåéêÿëè âàðäû. Áèð çàùèä êèëñÿíèí ïèëëÿêàíûíäà äóðóá, àðàáèð ýöëÿ-ýöëÿ êèëñÿ çÿíýèíè âóðóðäó,
ÿòðàôûíäà äà ÿëëèéÿ ãÿäÿð õèäìÿò÷èñè âàðäû. Áó àäàìëàð – ÿëèíäÿ
éàíìûø øàì òóòàíëàðäàí, çÿíý ÷àëàíëàðäàí, òÿáèë âóðàíëàðäàí,
øåéïóð ÷àëàíëàðäàí, òöòÿê ÷àëàíëàðäàí, ñöìñö ÷àëàíëàðäàí, òóëóã
çóðíàñû ÷àëàíëàðäàí, áèð äÿ ÷îõëó äÿëèãàíëû úàâàíëàðäàí èáàðÿòäè;
áó úàâàíëàð ÿëèíäÿ òÿíÿêÿ ãàá òóòìóøäóëàð, ãàáëàðûí äà è÷èíäÿ
äÿìèð ïàð÷àñû âàðäû, ùå÷ êÿñ äèíèá-äàíûøìûðäû.
Éîëëà, ñûõ ñûðàëàðëà áåø ìèíäÿí àðòûã çÿââàð ýÿëèðäè; ùÿð ñûðàäà
éåääè àäàì, ùàìûíûí äà áàøûíäà äÿáèëãÿ, ÿëèíäÿ éîíóëìàìûø ÿñà
âàðäû. Éàí-éþðÿäÿí äÿ, áàøû äÿáèëãÿëè, ÿëè ÿñàëû, äÿñòÿ-äÿñòÿ
39
àäàì ùàé-êöéëÿ ýÿëèá ñûðàéà äöçöëäöëÿð. Îíëàð ñûðà èëÿ êèëñÿíèí
ãàáàüûíäàí êå÷ÿðÿê, þç ÿñàëàðûíû õåéèð-äóà àëìàã ö÷öí ãàáàüà
óçàäûð, õèäìÿò÷èëÿðäÿí ùÿðÿ áèð øàì àëûð, áóíóí ö÷öí äÿ çàùèäÿ
éàðûì ôëîðèí âåðèðäèëÿð.
Áó ìÿðàñèì åëÿ óçàíûá ýåòìèøäè êè, äàëäàêûëàð øàìûíû òÿçÿúÿ
éàíäûðàíäà, ãàáàãäàêûëàðûí øàìû ÿðèéèá ãóðòàðûðäû.
Êëààñûí, Óëåíøïèýåëèí, åøøÿéèí ùåéðÿò äîëó ýþçëÿðè ãàáàüûíäàí ÷îõ-÷îõ âÿ úöðáÿúöð ãàðûíëàð êå÷èá ýåäèðäè; áóíëàð äà – åíëè,
ùöíäöð, óçóíñîâ, ñèâðè, ëîâüà-ëîâüà ãàáàüà ÷ûõàí, áÿðê-áÿðê ÷ÿêèëèá áàüëàíûëàí, éà äà þç òÿáèè äàéàãëàðû öñòöíäÿ ñàëëàíàí àðûã
ãàðûíëàð èäè. Çÿââàðëàð áàøëàðûíà äÿáèëãÿ ãîéìóøäóëàð.
Áóíëàðäàí áÿçèëÿðè – Ôðèýèéà ãàëïàüûíà20 îõøàð Òðîéà äÿáèëãÿñè èäè; áÿçè äÿáèëãÿíèí áàøûíà êöðÿí àò òöêöíäÿí êÿêèë ãîéóëìóøäó; ãóø êèìè ãàíàäëàðûíû à÷ìûø äÿáèëãÿëÿð äÿ ýþçÿ ÷àðïûðäû;
ëàêèí áó èðèñèôÿò, éåêÿãàðûí àäàìëàðà áàõàíäà, îíëàðûí ãàíàä ÷àëûá
ùàâàäà ñöçìÿñèíè òÿñÿââöð åòìÿê ÷ÿòèíäè. Áÿçèëÿðèíèí áàøûíäà óúó
øèø äÿáèëãÿ âàð èäè. Àììà çÿââàðëàðäàí ÷îõó Ùàìáðèâèóñ21 âàõòûíäàí ãàëìà êþùíÿ, ïàñëû äÿáèëãÿ ãîéìóøäó. Áó Ôëàíäðèéà êðàëû,
ùÿì äÿ ïèâÿ êðàëû – Èñàíûí òÿâÿëëöäöíäÿí äîããóç éöç èë ÿââÿë
éàøàìûø, ðàñò ýÿëäèéè è÷êè ìÿúëèñèíäÿ ñèëàùñûç îëìàìàã ö÷öí,
ùÿìèøÿ áàøûíäà ïàð÷ ýÿçäèðÿðìèø.
Áèðäÿí çÿíýëÿð, òóëóã çóðíàëàðû, ñöìñöëÿð, òÿáèëëÿð, òÿíÿêÿ
ãàáëàðäàêû äÿìèðëÿð ñÿñëÿíäè, èíèëäÿäè, âûéûëäàäû, óüóëäàäû, çûüûëäàäû, âûüûëäàäû, úèéèëäÿäè, äîìáóëäàíäû.
Áó ùàé-êöé çÿââàðëàðûí èøÿ áàøëàìàñûíà áèð èøàðÿ îëäó: ñûðàäàêû éåääè íÿôÿð ãàðøûñûíäàêû éåääè íÿôÿðëÿ öç-öçÿ ýÿëèá, áèð-áèðèíèí ñèôÿòèíÿ øàì ñöðòìÿéÿ áàøëàäûëàð. Áóíóí äà íÿòèúÿñèíäÿ ùàìûíû éàìàí àñãûðàã òóòäó. Ñîíðà ÿñàëàð èøÿ äöøäö... Ñîíðà äà êèì
íÿéè áàúàðûðäûñà îíà ÿë àòäû: áèðè òÿïèê àòûðäû, áèðè êÿëëÿ ýÿëèðäè,
áèðè äöðòìÿ âóðóðäó. Îäóð, áèðèñè äÿ ãî÷ ãàéäàñû äþéöøÿ ýèðäè:
äÿáèëãÿíè ëàï ÷èéíèíÿ êèìè õèðòäÿéèíÿ êå÷èðäè, áàøûíû ãàáàüà âåðèá èðÿëè úóìäó, ùå÷ êÿñè ýþðìÿäÿí, éåääè íÿôÿð ãÿçÿáëÿíìèø
çÿââàðà ðàñò ýÿëäè, àììà îíëàð äà þçëÿðèíè ìöäàôèÿ åäÿ áèëäèëÿð.
Àúèçëÿð, ãîðõàãëàð àüðûäàí áþéöðöðäöëÿð, åéíè çàìàíäà çûðûëäàéà-çûðûëäàéà àëëàùà äà øèêàéÿòëÿíèðäèëÿð. Áèð-áèðè èëÿ âóðóøàí
40
èêè éåääè íÿôÿðëèê äÿñòÿ áèðäÿí èëäûðûì ñöðÿòèëÿ îíëàðà òÿðÿô ýÿëäè,
áó àúèç, áÿäáÿõò çÿââàðëàðû éåðÿ ñÿðèá, îíëàðûí öñòöíäÿí àìàíñûçúà êå÷èá ýåòäèëÿð.
Çàùèä äÿ ýöëöðäö.
Î áèðè éåääè íÿôÿðëèê äÿñòÿëÿð âóðóøà-âóðóøà, öçöì òÿíÿéè
êèìè áèð-áèðèíÿ ñàðûëàðàã, òÿïÿíèí äþøöíäÿí áèð áàøà ÷àéà éóìáàëàíäûëàð, ëàêèí îðàäà äà ãÿçÿáëÿðè ñîéóìóðäó, éåíÿ äÿ áèð-áèðèíè ÿçèøäèðèðäèëÿð.
Çàùèä äÿ ýöëöðäö.
Òÿïÿíèí öñòöíäÿ ãàëàíëàð äþéöøÿ-äþéöøÿ áèð-áèðèíèí öç-ýþçöíö ýþéÿðäèá-ãàðàëäûðäûëàð, äèøëÿðèíè âóðóá ñàëûðäûëàð, øàëâàðëàðûíû, ÷óõàëàðûíû úûðûá ïàð÷àëàéûðäûëàð, áèð-áèðèíäÿí ãà÷ûðäûëàð.
Çàùèä äÿ ýöëÿ-ýöëÿ äåéèðäè:
– Åëÿ ùà, óøàãëàð! Êèì áÿðê âóðóðñà, áÿðê äÿ ñåâèð. Ýöúëö äþéöø÷öíö áöòöí ýþçÿë ãûçëàð èñòÿéèð. Ðèíäáèáåë Ìÿðéÿì àíà, êèøè
áàõ áóíëàðà äåéÿðëÿð!
Çÿââàðëàð äà úàíëà-áàøëà âóðóøóðäó.
Áó àðàäà Êëààñ çàùèäÿ éàõûíëàøäû. Óëåíøïèýåë äÿ ÷ûüûðà-÷ûüûðà, ãÿùãÿùÿ èëÿ ýöëÿ-ýöëÿ äþéöøÿíëÿðÿ ÿë ÷àëûðäû.
Êëààñ Çàùèäÿ äåäè:
– Àòà, áó éàçûãëàð íÿ ïèñ èø òóòóáëàð êè? Êèì áóíëàðû ëàï ÿëäÿí
äöøÿíÿ êèìè áèð-áèðèíè êþòÿêëÿìÿéÿ âàäàð åëÿéèð?
Ëàêèí Çàùèä îíà ãóëàã àñìàéàðàã ÷ûüûðûðäû:
– Àäÿ åé, ìöôòÿõîðëàð, íèéÿ ùÿâÿñäÿí äöøäöíöç. Éóìðóãëàðûíûç
éîðóëóáñà, øöêöð àëëàùà êè, ãû÷ëàðûíûç, àéàãëàðûíûç âàð. Îíëàð ñèçÿ àíúàã äîâøàí êèìè ãà÷ìàã ö÷öí âåðèëìÿéèá êè! Äàøäàí íåúÿ îä àëìàã
îëàð? Äàøà äÿìèð âóðàíäà îä ÷ûõàð. Éàøà äîëìóø êèøèíè ùÿð øåéäÿí
éàõøû íÿ ãûçûøäûðûð? Áÿðê àúûãëàíäûðìàã, áèð äÿ éàõøûúà êþòÿê!
Áó ñþçäÿí ñîíðà ñàäÿëþâù çÿââàðëàð éåíÿ äÿ äÿáèëãÿëÿðèíè,
éóìðóãëàðûíû, òÿïèêëÿðèíè èøÿ ñàëäûëàð. Áó àìàíñûç âóðóøìàäà
éöçýþçëö Àðãóñ þçö òîç äóìàíûíäàí, äÿáèëãÿ óúëàðûíäàí áàøãà
ùå÷ áèð øåé ýþðÿ áèëìÿçäè.
Áèðäÿí çàùèä êèëñÿ çÿíýëÿðèíè ÷àëäû. Òöòÿêëÿð, øåéïóðëàð, òóëóã
çóðíàëàðû, ñöìñöëÿð, òÿíÿêÿ ãàáäàêû äÿìèðëÿð äÿðùàë ñóñäó. Çÿíý
ñÿñëÿðè – áàðûøûã õÿáÿðäàðëûüû èäè.
41
Çÿââàðëàð éàðàëûëàðû äþéöø ìåéäàíûíäàí àïàðûðäû. Áÿçè äþéöø÷öíöí äèëè ùèðñèíäÿí øèøèá àüçûíà ýèðìèðäè. Àõûðäà îíëàð äà þç
ìÿíçèëëÿðèíÿ ýèðìÿëè îëäóëàð. Ëàêèí äÿáèëãÿëÿðèíè õèðòäÿéÿ êèìè
áàøûíà êå÷èðÿíëÿðèí èøè î áèðèëÿðèíêèíäÿí äàùà ïèñ îëäó: áó çèéàðÿò÷èëÿð íÿ ãÿäÿð áàøëàðûíû ñèëêÿëÿéèðäèñÿ, äÿáèëãÿëÿð îòóðäóãëàðû
éåðäÿí ÷ûõìàã èñòÿìèðäè, – áóäàüûíäàí äöøìÿéÿí êàë ýàâàëû êèìè, ìþùêÿì äóðóðäó.
Àõûðäà çàùèä çÿââàðëàðà äåäè:
– Èíäè ùÿð áèðèíèç Ìÿðéÿì àíà äóàñûíû îõóñóí, ñîíðà äà ñÿäàãÿòëè, èìàíëû àðâàäûíûí éàíûíà ýåòñèí. Áóýöíêö âóðóøìàäà íÿ
ãÿäÿð äþéöø÷ö âàðäûðñà, äîããóç àéäàí ñîíðà áèçèì ìàùàëäà áèð î
ãÿäÿð óøàã äîüóëàúàã.
Çàùèä áóíó äåéèá Ìÿðéÿì àíà äóàñûíû îõóìàüà áàøëàäû, î
áèðèëÿð äÿ îíà ãîøóëäóëàð. Êèëñÿ çÿíýëÿðè äÿ åëÿ ùåé ÷àëûíûðäû.
Çàùèä, Ðèíäáèáåëëè Ìÿðéÿì àíà õåéèð-äóàñûíû îíëàðà âåðèá äåäè:
– Èíäè ñàëàìàò ãàëûí!
– Çÿââàðëàð áàüûðà-áàüûðà íÿüìÿ îõóéàðàã, áèð-áèðèíèí äàáàíûíû áàñäàëàéà-áàñäàëàéà Ìåéáîðãà ñàðû ùÿðÿêÿò åòäèëÿð. Çÿââàðëàðûí àðâàäëàðû, ãîúàñû äà, úàâàíû äà åâëÿðèíèí àñòàíàñûíäà äóðóá
ÿðëÿðèíè ýþçëÿéèðäè. Îíëàð äà, ùöúóìëà øÿùÿðÿ ýèðÿí èýèä äþéöø÷öëÿð êèìè, þç åâëÿðèíÿ ñîõóëäóëàð.
Ìåéáîðãóí çÿíýëÿðè àðà âåðìÿäÿí ÷àëûíûðäû. Óøàãëàð ôèò ÷àëûð,
÷ûüûðûá-áàüûðûð, rommelppot* ÷àëûðäûëàð.
Ïàð÷ëàð, ïèéàëÿëÿð, ãÿäÿùëÿð, úàìëàð, ñòÿêàíëàð, áàäÿëÿð þç ñÿñëÿðè èëÿ ãóëàãëàðû îõøàéûðäû. Øÿðàá ñåë êèìè áîüàçëàðà òþêöëöðäö.
Êèëñÿ çÿíýëÿðè ùÿëÿ ñóñìàìûøäû, êöëÿê ùÿëÿ äÿ êèøèëÿðèí, ãàäûíëàðûí, óøàãëàðûí ìàùíû ñÿñèíè àðàáèð óçàãäàí ýÿòèðèðäè. Êëààñ
éåíÿ äÿ çàùèääÿí ñîðóøäó: áó ñàäÿëþâù àäàìëàð áåëÿ àìàíñûç
êèëñÿ úÿçàñû èëÿ ýþéëÿðäÿí íÿ êèìè õåéèð-áÿðÿêÿò ýþçëÿéèðëÿð?
Çàùèä ýöëöá äåäè:
– Òàõòàïóøäàêû èêè äàø úÿíýÿíè ýþðöðñÿíìè? Áóíëàð îðàäà
ìöãÿääÿñ Ìàðòèíèí ìþúöçÿñèíÿ õàòèðÿ êèìè ãîéóëóá: ìöãÿääÿñ
Ìàðòèí èêè àõòàëàíìûø þêöçö äþíäÿðèá áóüà åëÿéèá, ñîíðà äà áó__________
* Áÿñèò ìóñèãè àëÿòè, ùÿðôè ìÿíàäà: “ýóìáóëäàéàí êöïÿ” (ôëàì.).
42
üàëàðû áèð-áèðè èëÿ êÿëëÿ-êÿëëÿéÿ äþéöøäöðöá. Äàùà ñîíðà áèð ñààòäàí ÷îõ îíëàðûí ñèôÿòèíÿ ïèé øàìû ñöðòöá âÿ àüàú ãàáûüû èëÿ îâõàëàéûá. Ìÿí áó ìþúöçÿäÿí õÿáÿð òóòàíäà, ÷îõ áþéöê ïóë èëÿ úÿíàá-ÿãäÿñäÿí åòèìàäíàìÿ àëûá áóðäà ìÿñêÿí ñàëäûì. Î âàõòäàí
áÿðè Ìåéáîðãóí, ùÿì äÿ ÿòðàô êÿíäëÿðèí áöòöí ãîúà êàôòàðëàðû,
éåêÿãàðûíëàðû ìÿíè èíàíäûðûðäû êè, ÿýÿð áèç õà÷ëàíìàäàí ñîíðà
ìèðî éàüû èëÿ óøàãëàðûí äþøöíÿ õà÷ ÷ÿêìÿê ÿâÿçèíÿ, áèð-áèðèìèçè
øàì èëÿ éàõøûúà äþéñÿê, ñîíðà äà éîíóëìàìûø àüàúëà áèð-áèðèìèçè
êþòÿêëÿñÿê, – éîíóëìàìûø àüàú äà ãöââÿò ÿëàìÿòèäèð, – îíäà ñÿíèí êþìÿéèíëÿ Ìÿðéÿì àíà þç ìÿðùÿìÿòèíè áèçäÿí ÿñèðýÿìÿç.
Àðâàäëàð ãîúà ÿðëÿðèíè áóðà ýþíäÿðèðëÿð. Áó çèéàðÿòäÿí ñîíðà
ìàéàëàíàí, óøàüà ãàëàí àðâàäëàð äîüàíäà, – áåëÿ óøàãëàð éîðóëìàç, ãî÷àã îëóðëàð, ùå÷ øåéëÿ êèôàéÿòëÿíìèðëÿð, äèðèáàø îëóðëàð, –
áóíëàðäàí ÷îõ éàõøû äþéöø÷ö ÷ûõûð. – Áèðäÿí î Êëààñäàí ñîðóøäó.
– Ìÿíè òàíûäàí?
Êëààñ äà úàâàá âåðäè:
– Òàíûäûì. Ñÿí ìÿíèì ãàðäàøûì Èîñòñàí.
Çàùèä îíóí ñþçöíö òÿñäèã åëÿäè:
– Þçöäöð êè âàð. Áÿñ àüçûìû ÿéÿí áó óøàã êèìäèð?
– Ñÿíèí ãàðäàøûí îüëóäóð, – äåäè.
– Ìÿíèìëÿ èìïåðàòîð Êàðë àðàñûíäà íÿ ôÿðã âàð?
Êëààñ úàâàá âåðäè êè:
– Áþéöê ôÿðã âàð.
Èîñò åòèðàç åòäè:
– Éîõ, áþéöê ôÿðã éîõäóð. Î þç õåéðè ö÷öí, êåôè ö÷öí èíñàíëàðû
çîðëàéûð êè, áèð-áèðèíè ãûðñûí, àììà ìÿí þç õåéðèì ö÷öí, êåôèì ö÷öí
îíëàðû çîðëàéûðàì êè, áèð-áèðèíè äþéñöíëÿð, – ôÿðã àíúàã áóíäàäûð.
Ñîíðà Çàùèä ãàðäàøûíû, ãàðäàøû îüëóíó þç ìÿíçèëèíÿ àïàðäû,
îðàäà îíëàð îí áèð ýöí àðà âåðìÿäÿí éåéèá è÷äèëÿð, êåô åëÿäèëÿð.
ÕÛÛÛ
Êëààñ ãàðäàøû èëÿ õóäàùàôèçëÿøÿíäÿí ñîíðà éåíÿ åøøÿéèíÿ
ìèíäè, Óëåíøïèýåëè äÿ òÿðêèíÿ àëäû. Ìåéáîðãóí áàø ìåéäàíûíäàí
êå÷ÿíäÿ Êëààñ ýþðäö êè, ìåéäàíà éûüûøàí âÿ òîïà-òîïà äóðàí
43
çÿââàðëàð îíëàðû ýþðÿíäÿ áÿðê ùèðñëÿíèð, ÿñàëàðûíû ãàëäûðûá, éåëëÿéÿ-éåëëÿéÿ ÷ûüûðûðëàð: “Àé, éàðàìàç!” Ìÿñÿëÿ áóíäà èäè êè,
Óëåíøïèýåë øàëâàðûíû àøàüû ñàëûá êþéíÿéèíè ãàëäûðûá àðõàñûíû îíëàðà ýþñòÿðèðäè.
Êëààñ çÿââàðëàðûí Óëåíøïèýåëè ùÿäÿëÿäèéèíè ýþðöá, îüëóíäàí
ñîðóøäó:
– Íèéÿ îíëàðûí ñÿíÿ àúûüû òóòóð?
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Äÿäÿ, ìÿí åøøÿéèí öñòöíäÿ îòóðìóøàì, äèíèá äàíûøìûðàì,
îíëàð ùå÷ íÿéèí öñòöíäÿ ìÿíÿ éàðàìàç äåéèðëÿð.
Êëààñ îíó ãàáàã òÿðÿôèíäÿ îòóðòäó.
Óëåíøïèýåë òÿçÿ éåðèíäÿ çÿââàðëàðà äèëèíè ýþñòÿðäè. Îíëàð äà
áàüûðà-áàüûðà éóìðóãëàðûíû éåëëÿäè, éîíóëìàìûø àüàúëàðûíû ãàëäûðûá Êëààñûí âÿ åøøÿéèí öñòöíÿ úóìäóëàð.
Êëààñ äà äþéöëìÿêäÿí ãîðõàðàã, äàáàíëàðûíû åøøÿéèí áþéðöíÿ áàñäû, åøøÿê ýþòöðöëäö. Çÿââàðëàð ëÿùëÿéÿ-ëÿùëÿéÿ, òþâøöéÿòþâøöéÿ îíëàðûí äàëûíúà éöéöðÿðêÿí, Êëààñ îüëóíà äåäè:
– Ýþðöíöð ñÿí äöíéàéà ïèñ âàõòäà ýÿëìèñÿí. Áåëÿ øåé îëàð;
îòóðìóñàí ìÿíèì ãàáàüûìäà, ùå÷ êÿñÿ äÿéèá-äîëàøìûðñàí, àììà îíëàð ñÿíè åëÿ áóðàäàúà þëäöðìÿéÿ úàí àòûðëàð.
Óëåíøïèýåë ýöëöðäö.
Ëéþæäÿí22 êå÷ÿíäÿ Êëààñ ýþðäö êè, ÷àé âàäèñèíäÿ éàøàéàí
éîõñóë úàìààò àúûíäàí þëöð. Îíëàðûí èøèíÿ îôèñèàëëàð23, éÿíè ðóùàíè
øÿõñëÿðèí ìÿùêÿìÿñè áàõìàëû èäè. Áó àäàìëàð öñéàí ãàëäûðûá,
÷þðÿê âÿ ãåéðè-äèíè ìÿùêÿìÿ òÿëÿá åòìèøëÿð. Ðÿùìäèë áàø éåïèñêîï ìîíñåíéîð äå ëà Ìàðêûí24 ìÿðùÿìÿòè öçöíäÿí, îíëàðäàí
áÿçèñèíèí áîéíó âóðóëìóø, áÿçèëÿðè äàð àüàúûíäàí àñûëìûø, áÿçèëÿðè äÿ ñöðýöí åäèëìèøäè.
Êëààñ þç éóðäóíäàí ãîâóëìóø àäàìëàðà éîëäà ðàñò ýÿëèðäè.
Îíëàð ñàêèò Ëéþæ âàäèñèíäÿí ãà÷ûá ýåäèðäèëÿð. Øÿùÿðäÿí áèð àç
êÿíàðäà, éåìÿê èñòÿäèêëÿðèíÿ ýþðÿ àüàúëàðäàí àñûëìûø àäàìëàðûí
ìåéèòèíè ýþðäö. Êëààñ áó ìåéèòëÿðÿ áàõûá àüëàäû.
44
ÕÛÂ
Êëààñà ãàðäàøû Èîñò áèð äîëó êèñÿ ïóë, áèð äÿ, èíýèëèñ ãàëàéûíäàí
ãàéûðûëìûø ãÿøÿíý ïàð÷ âåðìèøäè. Èíäè îíóí åâèíäÿ áàéðàì ýöíëÿðèíäÿ äÿ, àäè ýöíëÿðäÿ äÿ ãîíàãëûã áîüàçäàíäû, ÷öíêè îíóí íÿ
ÿòè òöêÿíèðäè, íÿ ïàõëàñû.
Êëààñ òåç-òåç áþéöê ãàëàé ïàð÷à dobbelcuyt òþêöð, îíó åëÿ
è÷èðäè êè, äèáèíäÿ áèðúÿ äàìúû äà ãàëìûðäû.
Óëåíøïèýåë ö÷ àäàìûí õþðÿéèíè éåéèðäè, áèð éûüûí äÿí è÷èíäÿ
åøÿëÿíÿí ñÿð÷ÿ êèìè, áîøãàáëàðûí äà äèáèíè éàääàí ÷ûõàðìûðäû,
äèáèíè éàëàéûðäû.
Áèð ýöí Êëààñ îíà äåäè:
– Ýþçëÿ ùà, äóçãàáûíû äà éåéÿðñÿí.
Óëåíøïèýåë äÿ îíà áåëÿ úàâàá âåðäè:
– Äóçãàáûëàðû êè, áèçäÿ îëàí êèìè, ÷þðÿê ãàáûüûíäàí ãàéûðûëûð,
áóíëàðû âàõòàøûðû éåìÿê ëàçûìäûð, éîõñà ãóðò äöøÿð.
Ñîîòêèí îüëóíäàí ñîðóøäó:
– Éàüëû ÿëèíè øàëâàðûíà íèéÿ ñèëèðñÿí?
Óëåíøïèýåë äÿ úàâàá âåðäè:
– Ñó äÿéÿíäÿ ãîé èñëàíìàñûí.
Áó çàìàí Êëààñ ïàð÷û áàøûíà ÷ÿêäè.
Óëåíøïèýåë àòàñûíäàí ñîðóøäó:
– Íèéÿ ñÿíèí ïàð÷ûí åëÿ áþéöêäöð, ìÿíèìêè úóìáóëó áèð ñòÿêàí?
Êëààñ:
– Îíà ýþðÿ êè, ìÿí ñÿíèí àòàíàì, åâäÿ äÿ ÿí áþéöê ìÿíÿì,
– äåäè.
Óëåíøïèýåë áóíà åòèðàç åòäè:
– Ñÿí ãûðõ èëäèð è÷èðñÿí, ìÿí úÿìèñè äîããóç èëäèð. Ñÿíèí âàõòûí êå÷èá, èíäè ìÿíèìêè áàøëàíûð, äåìÿëè, ïàð÷ ýÿðÿê ìÿíÿ âåðèëñèí, ñòÿêàí ñÿíÿ.
Êëààñ äåäè:
– Îüóë, êèì èñòÿñÿ äîëó ÷ÿëëÿéèí ïèâÿñèíè áàëàúà ÷ÿëëÿéÿ áîøàëòñûí, î, ïèâÿíè ãàíîâà òþêÿð.
Óëåíøïèýåë äÿ îíóí ñþçöíö áåëÿ êÿñäè:
45
– Ñÿí äÿ àüûëëû îë, þç áàëàúà ÷ÿëëÿéèíè ìÿíèì ÷ÿëëÿéèìÿ òþê,
ìÿí àõû ñÿíèí ïàð÷ûíäàí éåêÿéÿì.
Áó úàâàáäàí Êëààñûí ÷îõ õîøó ýÿëäè, îíà áèð äîëó ïàð÷ ïèâÿ
è÷ìÿéÿ èúàçÿ âåðäè. Áó ãàéäà èëÿ Óëåíøïèýåë éåìÿê âàõòû ìÿçÿëè
ñþç äåìÿéè þéðÿíäè.
ÕÂ
Ñîîòêèíèí ãóðøàüû àëòûíäà åëÿ áèð ÿéàíè âàñèòÿ âàðäû êè, áó
îíóí éàõûí âàõòäà éåíÿ àíà îëàúàüûíû ýþñòÿðèðäè. Êàòëèíà äà ùàìèëÿ èäè, ãîðõóäàí åâäÿí êÿíàðà ÷ûõìûðäû.
Ñîîòêèí îíà äÿéìÿéÿ ýåòäè.
Äèëõîð îëìóø Êàòëèíà ùÿéÿúàíëà îíà äåäè:
– Àù! Ãàðíûìäàêû áÿäáÿõòè ìÿí íåéíèéèì? Îíó áîüóììó?
Éîõ, éàõøûñû áóäóð êè, þçöì þëöì! Ïîëèñ íÿôÿðëÿðè áèú óøàã òàïñàëàð ìÿíäÿí èéèðìè ôëîðèí ïóë ãîïàðäàúàãëàð, – ýÿçÿéÿí àðâàä
êèìè äÿ Áþéöê áàçàðäà äà ÷óáóãëà äþéÿúÿêëÿð.
Ñîîòêèí, òÿñÿëëè àëìàã ö÷öí îíà áèð íå÷ÿ õîø ñþç äåéèá, äàëüûí
ùàëäà åâèíÿ ãàéûòäû.
Áèð ýöí î, ÿðèíÿ äåäè:
– À êèøè, åêèç äîüìóø îëñàì ìÿíè äþéìÿçñÿí êè?
Êëààñ:
– Áèëìèðÿì, – äåäè.
Ñîîòêèí áèð ìÿñÿëÿäÿ äÿ îíóí ôèêðèíè áèëìÿê èñòÿéèðäè:
– ßýÿð áó èêèíúè óøàüû ìÿí äîüìàñàì, áÿëêÿ óøàã Êàòëèíàíûí
îëäó, áó äà ùå÷ áèëìèðñÿí êèìäÿíäèð, – áÿëêÿ åëÿ èáëèñèí ëàï
þçöíäÿíäèð?
Êëààñ äà úàâàá âåðäè êè:
– Èáëèñäÿí àëîâ îëàð, òöñòö îëàð, þëöì îëàð, – óøàã îëìàç. Êàòëèíàíûí óøàüûíà ìÿí àòà îëà áèëÿðÿì.
Ñîîòêèí òÿÿúúöáëÿ ñîðóøäó:
– Äîüðóäàí?
Êëààñ äà úàâàá âåðäè êè:
– Ìÿíèì ñþçöì ñþçäöð.
46
Ñîîòêèí áó õÿáÿðè Êàòëèíàéà àïàðäû.
Êàòëèíà ÷îõ ñåâèíäè, äóéäóüó õîøáÿõòëèêäÿí þçöíö èòèðÿðÿê
ùÿéÿúàíëà äåäè:
– Àù, î, íÿ éàõøû àäàìäûð! Ìÿí ãàðàýöíö î, õèëàñ åëÿäè! Àëëàù îíó þç ïÿíàùûíäà ñàõëàñûí! – Ñîíðà ñÿñè òèòðÿéÿ-òèòðÿéÿ ÿëàâÿ
åòäè: – Èáëèñ äÿ îíó þç ïÿíàùûíäà ñàõëàñûí, – ÿýÿð ìÿíèì éàçûã
óøàüûì î èáëèñäÿí òþðÿíèáñÿ, – áóäóð, î öðÿéèìèí àëòûíäà òÿðïÿíèð.
Ñîîòêèíèí îüëó îëäó, Êàòëèíàíûí ãûçû. Èêèñèíè äÿ, Êëààñûí óøàãëàðû êèìè, õà÷ëàìàüà àïàðäûëàð. Ñîîòêèíèí îüëóíóí àäûíû Ùàíñ
ãîéäóëàð, – î, òåç þëäö, Êàòëèíàíûí ãûçûíà Íåëå äåäèëÿð, î, éàøàäû.
Íåëå ùÿéàò øèðÿñèíè äþðä áóëàãäàí è÷äè: èêèñèíè Êàòëèíàíûí
áóëàüûíäàí, èêèñèíè äÿ Ñîîòêèíèí. Óøàüû ÿìèçäèðìÿëè îëàíäà, áó
èêè àðâàä ìåùðèáàíúà ñþéëÿíèðäèëÿð: êèì ÿìèçäèðìÿëèäèð? Êàòëèíà
àç ñîíðà þçöíö áó ôÿðÿùäÿí ìÿùðóì åòìÿëè îëäó: ãîé äåìÿñèíëÿð êè, ÿýÿð î äîüìàéûáñà, ñöäö ùàðàäàíäûð.
Íåëåíè äþøäÿí àéûðàíäàí ñîíðà Êàòëèíà îíó þç éàíûíà àïàðäû,
àíúàã îíà àíà äåéÿíäÿí ñîíðà Êëààñýèëÿ ýåòìÿéÿ ãîéäó.
Êëààñûí ãûçûíû þç ùèìàéÿñèíÿ ýþòöðäöéö ö÷öí ãîíøóëàð Êàòëèíàíûí ùÿðÿêÿòèíè áÿéÿíäèëÿð, äåäèëÿð êè, Êàòëèíà éàõøû éàøàéûð,
äÿðä ÷ÿêìèð, àììà îíëàð åùòèéàú è÷èíäÿí ÷ûõà áèëìèð.
ÕÂÛ
Áèð ýöí Óëåíøïèýåë åâäÿ îòóðìóøäó, äàðûõäûüû ö÷öí àòàñûíûí
àéàããàáûñûíäàí ýÿìè ãàéûðûðäû. Àéàããàáûíûí ýþíöíÿ äîð àüàúû
ñàíúìûøäû, èíäè äÿ ýÿìèíèí áàø äèðÿéèíè ãîéìàã ö÷öí àéàããàáûíûí áóðíóíó äåøèðäè, áèðäÿí áèð àòëû áÿäÿíèíèí éóõàðû òÿðÿôè âÿ
àòûí áàøû ãàïûäàí ýþðöíäö.
Àòëû ñîðóøäó:
– Åâäÿ àäàì âàðìû?
Óëåíøïèýåë:
– Âàð, – äåäè, – áèð éàðûì àäàì, áèð äÿ àò áàøû.
Àòëû ñîðóøäó:
– Áó íåúÿ îëóð?
Óëåíøïèýåë äÿ úàâàá âåðäè:
47
– Áåëÿ îëóð: áöòöí àäàì – î ìÿíÿì, éàðûì àäàì äà ñÿíñÿí,
àò áàøû äåäèéèì äÿ – ñÿíèí àòûíûí áàøûäûð.
Àòëû ñîðóøäó:
– Ñÿíèí àòàí-àíàí ùàðàäàäûð?
Óëåíøïèýåë äÿ äåäè:
– Àòàì åëÿ åëÿéèð êè, íÿ î éàíëûã îëñóí, íÿ áó éàíëûã, àíàì äà
÷àëûøûð êè, éà áèçè ðöñâàé åëÿñèí, éà äà çÿðÿðÿ ñàëñûí.
Àòëû äåäè:
– Àéäûí äàíûø.
Óëåíøïèýåë ñþçöíÿ äàâàì åòäè:
– Àòàì òàðëàäà äÿðèí ãóéóëàð ãàçûð êè, îâ÷óëàð îðà äöøñöí,
÷öíêè îíëàð ÿêèíèìèçè òàïäàéûá ÿçèðëÿð. Àíàì áèð àç áîðú ïóë
àëìàüà ýåäèá. ßýÿð î àëäûüû ïóëó òàìàì ãàéòàðìàñà, áó áèçèì
ö÷öí ðöñâàé÷ûëûã îëàúàã, ÿýÿð àðòûãëàìàñû èëÿ ãàéòàðñà, áó áèçè çÿðÿðÿ ñàëàúàã.
Àòëû áó ñþçëÿðè åøèäÿíäÿí ñîíðà äåäè êè, áóðàäàí ìÿí íåúÿ
êå÷èá ýåäèì?
– Ãàçëàð îëàí éåðäÿí êå÷èá ýåäÿðñÿí.
Àòëû ýåòäè, ëàêèí Óëåíøïèýåë àéàããàáûíûí î áèðè òàéûíäàí ÷îõ
àâàðëû ýÿìè ãàéûðìàüà áàøëàéàíäà, àòëû ãàéûäûá ýÿëäè.
– Ñÿí ìÿíè àëäàòìûñàí, – äåäè. – Î ãàçëàð öçÿí éåðäÿ ïàë÷ûãäàí, áàòàãëûãäàí êå÷ìÿê ìöìêöí äåéèë.
Óëåíøïèýåë îíà äåäè êè:
– Ìÿí ñÿíè ãàçëàð öçÿí éåðÿ ýþíäÿðìÿìèøäèì, ãàçëàð ýÿçÿí
éåðÿ ýþíäÿðìèøäèì.
– Éàõøû äà, ìÿíÿ Ùåéñòÿ ýåäÿí éîëó ýþñòÿð.
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Áèçèì Ôëàíäðèéàäà àäàìëàð ýåäèð, éîëëàð ýåòìèð.
ÕÂÛÛ
Áèð ýöí Ñîîòêèí Êëààñà äåäè:
– À êèøè, ìÿíèì öðÿéèì éåðèíäÿ äåéèë: Òèë ö÷öíúö ýöíäöð åâÿ
ýÿëìèð. Íåúÿ áèëèðñÿí, î ùàðàäàäûð?
Êëààñ áó ñþçöí ãàáàüûíäà ìÿéóñ ùàëäà äåäè:
48
– Áöòöí àâàðà èòëÿð ùàðàäàäûðñà, î äà îðàäàäûð, éÿíè áþéöê éîë
öñòöíäÿ, þçö êèìè äÿúÿë àäàìëàðëà áèð éåðäÿ. Áó îüóë äåéèë, àëëàùûí áÿëàñûäûð. Î, àíàäàí îëàíäà ôèêèðëÿøäèì êè, ãîúà âàõòûìûçäà
áèçÿ ôÿðÿù âåðÿúÿê, åâäÿ êþìÿéèìèç îëàúàã. Öìèä åäèðäèì êè,
îíäàí éàõøû ÷àëûøãàí àäàì ÷ûõàúàã, àíúàã àìàíñûç òàëå áèçäÿí öç
äþíäÿðäè: îíäàí ñÿðñÿðè, àâàðà àäàì ÷ûõäû.
Ñîîòêèí äåäè:
– Êèøè, ñÿí îüëóíà ãàðøû ÷îõ àìàíñûçñàí. Àõû ùÿëÿ îíóí äîããóç éàøû âàð. Èíäè íàäèíúëèê åëÿìÿéèá, áÿñ ùà÷àí åëÿéÿúÿê? Î,
àüàú êèìè øåéäèð: àüàú ÿââÿë õûðäà-õóðóø ãàáûãëàðûíû òþêöð, ñîíðà
éàðïàãëàíûð – þç ýþçÿë, éàðàøûãëû ïàëòàðûíû ýåéèð. Î, äÿúÿëäèð, áóíà
ñþç îëà áèëìÿç, àíúàã î þç äÿúÿëëèéèíè ïèñ-ïèñ øåéëÿðÿ äåéèë, õåéèðëè èøëÿðÿ éþíÿëòñÿ, ñîíðàëàð áó äÿúÿëëèê îíà ýÿðÿê äÿ îëàð. Àäàìû
ÿëÿ ñàëìàãäàí îíóí õîøó ýÿëèð, ñîíðàëàð êåô ìÿúëèñèíäÿ áó äà
îíà ýÿðÿê îëàð. Î, ùÿìèøÿ áÿðêäÿí ýöëöð; ÿýÿð áèð àäàì óøàãëûãäàí
ãàøãàáàãëû îëóðñà – áó ïèñ ÿëàìÿòäèð: ñîíðàëàð îíäàí íÿ îëàúàã?
Äåéèðñÿí êè, î, ÷îõ ýÿçèð? Áó îíóí áîé àòìàñûíäàäûð. Äåéèðñÿí
êè, î, èø ýþðìöð? Àõû î éàøäà óøàã ùÿëÿ ãàíìûð êè, çÿùìÿò
÷ÿêìÿê èíñàíûí áîðúóäóð. Åëÿ îëóð êè, áèð íå÷ÿ ýöí ùàðàäàñà
âåéëëÿíèð? Àõû î, áàøà äöøìöð êè, áóíóíëà áèçèì êåôèìèçè ïîçóð;
àììà îíóí öðÿéè éóìøàãäûð, î, áèçè èñòÿéèð.
Êëààñ äà îíóí úàâàáûíäà àíúàã áàøûíû éàâàø-éàâàø éûðüàëàéûðäû. Î, éàòàíäàí ñîíðà Ñîîòêèí õåéëè ýèçëèíúÿ àüëàäû. Ñÿùÿðÿ
éàõûí õÿéàëûíà áåëÿ áèð øåé ýÿëäè: ýóéà îíóí îüëó õÿñòÿëÿíèá, éîë
öñòöíäÿ éûõûëûá ãàëûá. ×ûõûá áàõäû êè, áÿëêÿ îüëó ýÿëèð. Ùå÷ êÿñ
éîõ èäè. Ñîíðà ïÿíúÿðÿäÿí áàõìàüà áàøëàäû. Éöíýöë óøàã àääûìû
ñÿñè åøèäèëÿíäÿ öðÿéè ÷ûðïûíûðäû, ýþðÿíäÿ êè, áó Óëåíøïèýåë äåéèë
– àüëàéûðäû.
Óëåíøïèýåë áó çàìàí éàðàìàç, ïèñ éîëäàøëàðû èëÿ Áðóããåäÿ,
øÿíáÿ áàçàðûíäà èäè.
Áó ãÿëÿáÿëèêäÿ êèìÿ äåñÿí ðàñò ýÿëìÿê îëàð: ÷àäûðëàðäà àéàããàáû òèêÿíëÿðÿ, êþùíÿ øåéëÿð àëûá ñàòàíëàðà, ýåúÿ áàéãóøëàðû èëÿ
àðûãóøó òóòàí Àíòâåðïåí meesevanger-ëÿðèíÿ, èò àëâåð÷èëÿðèíÿ, ÿëúÿê, äþøëöê, êàìçîë òèêÿíäÿ èøëÿäèëÿí ïèøèê äÿðèñè ñàòàíëàðà; úöð49
áÿúöð àëûúûëàðà: àðâàäëû, êèøèëè øÿùÿð úàìààòûíà, íþêÿð ãóëëóã÷óéà,
ìîíàñòûðäà ÷þðÿê ïàéëàéàíëàðà, åâäÿ, àèëÿäÿ ÿðçàã åùòèéàòëàðûíà
áàõàíëàðà, êèøè âÿ ãàäûí àøïàçëàðûíà... Áó àäàìëàðûí äà ùàìûñû
÷ûüûðûðäû, áàüûðûðäû, íÿéè èñÿ òÿðèôëÿéèðäè, íÿéè èñÿ ïèñëÿéèðäè.
Áèð áóúàãäà, äþðä ïàéà öñòöíäÿ ãÿøÿíý ïàðóñèí ÷àäûð ãóðóëìóøäó. ×àäûðûí ãàïûñû ãàáàüûíäà áèð íÿôÿð àëîñòëó êÿíäëè, èêè
íÿôÿð äÿ ïóë éûüàí ìîíàõ äóðìóøäó. Êÿíäëè, ìþìèí àäàìëàðà
áèðúÿ ïàòàðà ìöãÿääÿñ Ìèñèðëè Ìàðèéàíûí25 úèíàã ñöìöéöíöí
ãÿëïÿñèíè ýþñòÿðèðäè. Î, õûðûëòûëû ñÿñëÿ áó ìöãÿääÿñ ãàäûíûí õåéèðõàùëûüûíû òÿðèô åëÿéèðäè. Þç òÿðèôëÿðèíäÿ áèð øåéè äÿ õàòûðëàòìàüû
éàääàí ÷ûõàðòìûðäû, äåéèðäè êè, áó ìöãÿääÿñ ãàäûí ïóëó îëìàäûüûíäàí, áÿðÿ÷èíèí çÿùìÿò ùàããûíû âåðÿ áèëìèðñÿ, Ìÿðéÿì àíàíûí ãàáàüûíäà ýöíàùà áàòìàüûíäàí ãîðõàðàã, úàâàí áÿðÿ÷èíèí
ùàããûíû þç áÿäÿíè èëÿ þäÿéèð.
Èêè ìîíàõ äà, áàøëàðû èëÿ áóíóí òàìàìèëÿ äîüðó îëäóüóíó
òÿñäèã åäèðäè. Éåêÿïÿð, êþê, ãûðìûçûñèôÿò, Àñòàðòà26 êèìè ïîçüóí
áèð àðâàä äà ýöúö éåòäèêúÿ èéðÿíú òóëóã çóðíàñûíû öôöðöð, ãÿøÿíý
áèð ãûç äà þòìÿãóøó êèìè, àðà âåðìÿäÿí óúàäàí îõóéóðäó, àíúàã
îíà ùå÷ êÿñ ãóëàã àñìûðäû. ×àäûðûí ýèðÿúÿéèíäÿ, èêè ãóëïóíäàí
÷àäûð ïàéàñûíà èï èëÿ áàüëàíìûø áèð áàäéà ñàëëàíûðäû, è÷èíäÿ äÿ
Ðîìàäàí ýÿòèðèëìèø ìöãÿääÿñ ñó âàðäû, – ùÿð ùàëäà éåêÿïÿð àðâàä áåëÿ äåéèðäè, èêè ìîíàõ äà áàøû èëÿ îíóí ñþçöíö òÿñäèã åäèðäè.
Óëåíøïèýåë áàäéàéà áàõûá ôèêðÿ ýåòäè.
×àäûðûí ïàéàëàðûíäàí áèðèíÿ áàëàúà åøøÿê áàüëàíìûøäû, áàõàíäà äà ýþðöíöðäö êè, îíà éóëàôäàí ÷îõ ñàìàí âåðèðëÿð. Åøøÿê,
ýþðöíöð, àéûïÿíúÿñè òàïàúàüûíà ùå÷ áèð öìèäè îëìàäûüû ö÷öí,
ýþçëÿðèíè éåðÿ òèêìèøäè.
Óëåíøïèýåë éåêÿïÿð àðâàäû, ìîíàõëàðû ãÿìýèí äóðìóø åøøÿéè
ýþñòÿðèá óúàäàí äåäè:
– Óøàãëàð! Åøøÿéèí éèéÿëÿðè ùÿâÿñëÿ îõóéóðëàð, ãîé åøøÿê äÿ
îéíàñûí!
Áóíó äåéèá, éàõûíäàêû äöêàíà éöéöðäö, àëòû ëèàð âåðèá èñòèîò
àëäû, ýÿòèðèá åøøÿéèí ãóéðóüó àëòûíà òþêäö.
Åøøÿê èñòèîòóí òÿñèðèíè äóéóá, ãóéðóüó àëòûíäà áó âÿðäèø åòìÿäèéè èñòèíèí ùàðàäàí ÿìÿëÿ ýÿëäèéèíè áèëìÿê èñòÿäè. Ýþðöíöð
50
áó ãÿðàðà ýÿëäè êè, ãóéðóüóíóí àëòûíû éàíäûðàí èáëèñäèð, îíóí
ÿëèíäÿí ãóðòàðìàã ö÷öí ãà÷ìàã ëàçûìäûð. Çàðûëäàäû, çûüûëäàäû,
àíãûðäû, àéàãëàðûíû áÿðê-áÿðê éåðÿ äþéöá âàð ýöúö èëÿ äàðòûíäû.
Âÿëâÿëÿ áàøëàíàí êèìè áàäéà ÷åâðèëäè, ìöãÿääÿñ ñóéóí ùàìûñû
÷àäûðûí è÷èíäÿ îëàíëàðûí öñòöíÿ òþêöëäö. Ñîíðà áó éàø ïàðóñèí éåðèíäÿí ñöðöøöá, Ìèñèðëè Ìàðèéàíûí ÿôñàíÿñèíÿ ãóëàã àñàíëàðûí öñòöíÿ ñÿðèëäè. Óëåíøïèýåë âÿ îíóí éîëäàøëàðû ïàðóñèí àëòûíäàí ýÿëÿí âÿùøèúÿñèíÿ ôÿðéàä âÿ çàðûëòû ñÿñè åøèäèðäè. Îðàäà ÷àïàëàéàí
ìþìèíëÿð áèð-áèðè èëÿ äåéèøèðäèëÿð, ñþéöøöðäöëÿð, àüûëà ýÿëìÿç
ãÿçÿáëÿ áèð-áèðèíè î êè ëàçûìäû éóìðóãëàéûðäûëàð, ÷öíêè áàäéàíûí
äöøìÿñèíÿ ùÿð êÿñ éîëäàøûíû ìöãÿññèð ýþðöðäö. Äþéöøÿíëÿðèí
ùÿðÿêÿòè èëÿ ÷àäûðûí ïàðóñèíè ãàáàðûðäû. Óëåíøïèýåëèí ýþçö ãàáàüûíäà êèìèíñÿ ýèðäÿ éåðè àéäûí ýþðöíöðäö, î äÿðùàë ùÿìèí éåðÿ
ñàíúàã áàòûðûðäû. Î ñààò ïàðóñèíèí àëòûíäàí äÿùøÿòëè ÷ûüûðòû ñÿñè ýÿëèðäè, éóìðóãëàð äàùà áÿðê èøÿ äöøöðäö.
Áó ÷îõ ýöëìÿëè èäè. Ëàêèí åøøÿê ýöú âåðèá ïàðóñèíè, áàäéàíû,
ïàéàëàðû, åéíè çàìàíäà þç ìàëûíû ãàìàðëàéûá ÿëäÿí âåðìÿê èñòÿìÿéÿí ÷àäûð ñàùèáèíè, îíóí àðâàäûíû, ãûçûíû ñöðöêëÿéèá þç àðäûíúà
àïàðàíäà äàùà ýöëìÿëè áèð òàìàøà îëäó. Àõûðû åøøÿê éîðóëóá äàéàíäû, áàøûíû ãàëäûðûá îõóìàüà áàøëàäû; î àíúàã – ãóéðóüóíóí
àëòûíäà éàíàí îäóí íÿ âàõò ñþíÿúÿéèíè áèëìÿê ö÷öí äþíöá áàõàíäà îõóìàñûíà àðà âåðèðäè.
Ìþìèí àäàìëàð ùÿëÿ äÿ âóðóøóðäó; ìîíàõëàð îíëàðà çÿððÿ
ãÿäÿð äÿ ÿùÿìèééÿò âåðìÿéÿðÿê, áîøãàáëàðäàí òþêöëÿí ïóëëàðû
éûüûøäûðûðäûëàð, Óëåíøïèýåë äÿ þç õåéðèíè éàääàí ÷ûõàðìàéàðàã,
îíëàðà ùþðìÿòëÿ êþìÿê åäèðäè.
ÕÂÛÛÛ
Êþìöð÷öíöí àâàðà îüëó ñåâèíú âÿ äÿúÿëëèê è÷èíäÿ áþéöäöéö
ùàëäà, áþéöê èìïåðàòîðóí ìèñêèí òþðÿìÿñè êÿäÿð âÿ ìÿéóñëóã
è÷èíäÿ ñöðöíöðäö. Õàíûìëàðûí, ÿéàíëàðûí ýþçö ãàáàüûíäà áó ñûñãà
óøàã Âàëéàäîëèä ñàðàéûíûí äÿùëèçëÿðèíäÿ, îòàãëàðûíäà úàíñûç áÿäÿíèíè ñöðöêëÿéèð, ýèðñèç ãû÷ëàðûíû ýöúëÿ òÿðïÿäèðäè; îíóí ùÿääèíäÿí àðòûã éåêÿ áàøûíûí àü ñà÷û ãàáàðûã äóðóðäó.
51
Äÿùëèçäÿ ãàðàíëûã éåð ñå÷ÿðÿê, ãû÷ëàðûíû óçàäûá îòóðóð, ñààòëàðëà áó âÿçèééÿòäÿ ãàëûðäû. Õèäìÿò÷èëÿðäÿí áèðèñè ýþðìÿéÿðÿê
îíóí àéàüûíû áàñäàñà, ÿìð åäèá, îíó ÷óáóãëà äþéäöðöðäö; õèäìÿò÷èíèí ÷ûüûðòûñûíà ëÿççÿòëÿ ãóëàã àñûðäû, ëàêèí þçö ýöëìöðäö.
Åðòÿñè ýöí äÿùëèçëÿðèí áàøãà áèð ãàðàíëûã éåðèíäÿ éåíÿ áåëÿ áèð
òÿëÿ ãóðóðäó: îòóðóá ãû÷ëàðûíû óçàäûðäû. Õàíûìëàð, ÿéàíëàð, ïàæëàð
îðàäàí êå÷ÿíäÿ, éà éöéöðÿ-éöéöðÿ ýåäÿíäÿ îíóí àéàüûíà èëèøèá éûõûëûðäû, îðà-áóðàñû ÿçèëèðäè. Áó îíà êåô âåðèðäè, ëàêèí þçö ýöëìöðäö.
Àäàìëàðäàí áèðè îíóí àéàüûíà èëèøèá éûõûëìàéàíäà, øàùçàäÿ
åëÿ ÷ûüûðûðäû êè, åëÿ áèë ÿòèíè êÿñèðäèëÿð; éûõûëìàéàí àäàìûí öçöíäÿ ãîðõó ÿëàìÿòè ýþðöá õîøëàíûðäû, ëàêèí þçö ýöëìöðäö.
Øàùçàäÿíèí áó ùÿðÿêÿòèíè úÿíàá-ÿãäÿñ ÿëàùÿçðÿòÿ ñþéëÿäèëÿð. Èìïåðàòîð ÿìð åòäè êè, îíà ôèêèð âåðìÿñèíëÿð: ÿýÿð î, àéàüûíûí
òàïäàíìàñûíû èñòÿìèðñÿ, ãîé îíäà éàéõàíûá îòóðìàñûí.
Áó ñþç Ôèëèïïèí õîøóíà ýÿëìÿäè, àíúàã ùå÷ áèð ñþç äåìÿäè.
Èíäè îíó àíúàã àéäûí éàé ýöíëÿðèíäÿ ýþðìÿê îëàðäû: áó çàìàí î,
öøöéÿí áÿäÿíèíè ýöíäÿ ãûçäûðàðäû.
Áèð ýöí Êàðë ñÿôÿðäÿí ãàéûäàíäà ýþðäö êè, Ôèëèïï éåíÿ äÿ äàðûõäûüûíäàí èíèëäÿéèð.
– Îüëóì, – äåäè, – ñÿí ùå÷ ìÿíÿ îõøàìûðñàí! Ñÿíèí éàøûíäà
îëàíäà ìÿí àüàúëàðà äûðìàøûá äÿëÿ òóòóðäóì, ñûëäûðûì ãàéàëàðäàí
êÿíäèðëÿ åíèá, ãàðòàë áàëàëàðûíû éóâàñûíäàí ÷ûõàðìàã èñòÿéèðäèì.
Ìÿí îðàäàí éûõûëûá ïàð÷à-ïàð÷à îëà áèëÿðäèì, ëàêèí áó ÿéëÿíúÿäÿí ìÿíèì àíúàã áÿäÿíèì ìþùêÿìëÿíèðäè. Ìÿí àðêåáóçëà* îâà
÷ûõàíäà, éûðòûúû ùåéâàíëàð ìÿíè ýþðöá ìåøÿíèí ãàëûí éåðèíäÿ ýèçëÿíÿðäèëÿð.
Øàùçàäÿ îíà øèêàéÿòëÿíÿ-øèêàéÿòëÿíÿ äåéÿðäè:
– Àù, ùþêìäàð àòà, ìÿíèì ãàðíûì àüðûéûð!
Êàðë:
– Áó íàõîøëóüóí ÿí éàõøû äÿðìàíû – ïàêñàðåò øÿðàáûäûð, – äåäè.
– Øÿðàá ìÿíè õàðàá åëÿéèð, ùþêìäàð àòà, ìÿíèì áàøûì àüðûéûð.
Êàðë äåäè:
__________
* À ð ê å á ó ç – ãÿäèì ÷àõìàã-ãîâëó òöôÿíý
52
– Îüëóì, ñÿí äÿ ýÿðÿê, ñÿíèí éàøûäëàðûí êèìè éöéöðÿñÿí, òóëëàíàñàí, àòûëûá-äöøÿñÿí.
– Ùþêìäàð àòà, ìÿíèì ãû÷ëàðûì ãàòëàíìûð.
Êàðë áóíóí ãàáàüûíäà äåäè:
– Ñÿíèí ãû÷ûí íåúÿ ãàòëàíàúàã êè, ñÿí îíëàðû ùå÷ áèð øåéÿ àëûøäûðìàìûñàí, åëÿ áèë êè, àüàúäàíäûð. Äàéàí áèð, áóéðóã âåðÿðÿì,
ñÿíè áÿðê ãà÷àí àòà áàüëàñûíëàð!
Øàùçàäÿ áÿðê àüëàäû:
– Ùþêìäàð àòà, ìÿíè àòà áàüëàìàéûí, ìÿíèì áåëèì àüðûéûð.
Êàðë ñîðóøäó:
– Ñÿíèí àõû ùàðàí àüðûìûð?
Øàùçàäÿ îíà áåëÿ úàâàá âåðäè:
– Ìÿíè ñàêèò ãîéñàëàð, ìÿíèì ùå÷ éåðèì àüðûìàç.
Èìïåðàòîðóí ñÿáðè òöêÿíìèøäè:
– Ñÿíèí ñþçöíäÿí áåëÿ ÷ûõûð êè, ñÿí, òàõò-òàú âàðèñè îëäóüóí
ùàëäà, áöòöí þìðöí áîéó, áèð ìèðçÿ êèìè îòóðóá ôèêèðëÿøÿúÿêñÿí?
Ìèðçÿëÿðÿ ñàêèòëèê, òÿêëèê, îòóðóá äöøöíìÿê ëàçûìäûð êè, ïåðãàìåíòëÿðè úûçìà-ãàðà èëÿ äîëäóðñóíëàð. Àõû ñÿí úÿíýàâÿð áèð íÿñëèí þâëàäûñàí, ñÿíÿ úîøãóí ãàí, âàøàã ýþçö, òöëêö ùèéëÿñè, Ùåðêóëåñ ýöúö ëàçûìäûð. Íèéÿ õà÷ âóðóðñàí? Áó íÿäèð! Àñëàí áàëàñûíà
éàðàøìàç ìþìèí àðâàäëàðû ìåéìóí êèìè éàìñûëàñûí!
Øàùçàäÿ äåäè:
– Ùþêìäàð àòà, àõøàì èáàäÿòèíèí çÿíýè âóðóëóð.
ÕÛÕ
Áó èë ìàé, èéóí àéëàðû, òàì ìÿíàñû èëÿ, ýöë-÷è÷ÿê àéû èäè. Ùÿëÿ
èíäèéÿ êèìè Ôëàíðèéàäà éåìèøàí áåëÿ ÿòèð ñà÷ìàìûøäû, ùÿëÿ èíäèéÿ
êèìè áó ãÿäÿð ãûçûëýöë, áó ãÿäÿð éàñÿìÿí, õàíûìÿëè ÷è÷ÿéè îëìàìûøäû! Èíýèëòÿðÿäÿí êöëÿê ÿñèá, ÷è÷ÿêëÿíÿí òîðïàüûí ÿòðèíè øÿðãÿ
òÿðÿô àïàðàíäà, ùàìû, õöñóñèëÿ àíòâåðïåíëèëÿð, ôÿðÿùëÿ áàøëàðûíû
ãàëäûðûá äåéèðäè:
– Ùèññ åäèðñèíèçìè, Ôëàíäðèéàäàí íÿ ÷îõ êöëÿê ÿñäè?!
×àëûøãàí áàëàðûëàðû ÷è÷ÿêëÿðäÿí áàë éûüûðäû, ìóì ãàéûðûðäû,
äîëó ïÿòÿêëÿðÿ éóìóðòà ãîéóðäó. Àù, áó áÿðÿêÿòëè òîðïàüû ãó53
úàãëàéàí ïàðëàã, ìàâè ýþéëÿð àëòûíäà áàëàðûñûíûí çÿùìÿò ìóñèãèñè
íÿ ýþçÿë ñÿñëÿíèð!
Àðû ïÿòÿêëÿðèíè òåç-òÿëÿñèê ãàìûøäàí, áÿëèìäÿí, ñþéöä ÷óáóüóíäàí ãàéûðûðäûëàð. Ñÿáÿò ùþðÿíëÿðèí, äöëýÿðëÿðèí, ÷ÿëëÿê÷èëÿðèí
áó èøäÿ àëÿòëÿðè êöòëÿøìèøäè. Òÿêíÿ÷èëÿð ÷îõäàíäû ãàïà-ãàïäà
èäè, îíëàðà äèíúëèê âåðìèðäèëÿð.
Ùÿð àðû áå÷ÿñèíäÿ îòóç ìèí áàëàðûñû âÿ èêè ìèí éåääè éöç åðêÿê àðû âàðäû. Àðû øàíû î ãÿäÿð éàõøû èäè êè, Äàììåäÿêè êèëñÿíèí
áàø÷ûñû, èìïåðàòîð Êàðëà, ìèííÿòäàðëûã ÿëàìÿòè îëàðàã, îí áèð àðû
øàíû ÷ÿð÷èâÿñè ýþíäÿðìèøäè, ÷öíêè î, ìöãÿääÿñ èíêâèçèñèéàíû*
éåíèäÿí éöêñÿëòìèøäè. Áàëû Ôèëèïï éåäè, ëàêèí áóíóí îíà ùå÷ áèð
ôàéäàñû îëìàäû.
Áþéöê éîëëàð öñòöíäÿ ñöðö èëÿ òÿíáÿë-òÿíáÿë äîëàøàí, äàðàüàúûíû èø ýþðìÿêäÿí öñòöí òóòàí îüðóëàð, äèëÿí÷èëÿð, ñÿðñÿðèëÿð, ìöôòÿõîðëàð áàë èéèíè äóéàðàã, þç ïàéëàðûíû àëìàüà ýÿëäèëÿð. Îíëàð ýåúÿëÿðè äÿñòÿ-äÿñòÿ áàë àðàñû ïÿòÿêëÿðèíèí ÿòðàôûíäà ùÿðëÿíèðäèëÿð.
Êëààñ äà ïÿòÿêëÿðèíè ùàçûðëàìûø, áå÷ÿëÿðè îðà ñàëìûøäû. Áÿçèëÿðè äîëìóøäó, áÿçèëÿðè äÿ ùÿëÿ áîø èäè. Î, áöòöí ýåúÿëÿðè, øèðèíëèê
ýÿòèðÿí áó ìàëûíûí êåøèéèíè ÷ÿêèðäè. Ëàï éîðóëóá ÿëäÿí äöøÿíäÿ
èøè Óëåíøïèýåëÿ òàïøûðûðäû. Î äà ìÿìíóíèééÿòëÿ áóíó áîéíóíà
ýþòöðöðäö.
Óëåíøïèýåë áèð ýåúÿ öøöäöéö ö÷öí ïÿòÿéÿ ýèðäè, áöçöøöá, àðûëàðûí ýèðèá-÷ûõäûüû éåðäÿí (áóíäàí èêèñè âàðäû) áàõìàüà áàøëàäû.
Óëåíøïèýåë ìöðýöëÿìÿéÿ áàøëàäû. Áèòìèø êîëëàðäàí ÿìÿëÿ
ýÿëÿí ÷ÿïÿð áèðäÿí õûøûëäàäû, ñîíðà áèð àäàìûí, ñîíðà äà áèð áàøãàñûíûí ñÿñè ýÿëäè, – ÿëáÿòòÿ îüðóëàðäû! Óëåíøïèýåë àðûëàðûí ýèðèá÷ûõäûüû éåðäÿí áàõäû, èêè íÿôÿð ñàããàëëû, óçóí ñà÷ëû àäàì ýþðäö,
– ñàããàëû î çàìàí àíúàã çàäÿýàíëàð ñàõëàéûðäû.
Îíëàð áèð ïÿòÿêäÿí î áèðè ïÿòÿéÿ êå÷ÿ-êå÷ÿ àõûðäà ýÿëèá, Óëåíøïèýåëèí îòóðäóüó ïÿòÿéèí éàíûíäà äóðäóëàð; ïÿòÿéè ãàëäûðûá äåäèëÿð:
– Áóíó ýþòöðÿê, áó î áèðèëÿðèíäÿí àüûðäûð.
__________
* È í ê â è ç è ñ è é à – Þç äöøìÿíëÿðè èëÿ âÿùøè âÿ àìàíñûç öñóëëàðëà ìöáàðèçÿ åòìÿê
ö÷öí êàòîëèê êèëñÿñèíèí ÕÛÛÛ ÿñðèí ÿââÿëèíäÿ òÿøêèë åòäèéè ìÿùêÿìÿ-ïîëèñ òÿøêèëàòû.
54
Ñîíðà ïÿòÿéÿ àüàú êå÷èðèá àïàðäûëàð.
Áó ýÿçèíòè Óëåíøïèýåëÿ ÷îõ äà åëÿ êåô âåðìèðäè. Àéëû ýåúÿ èäè.
Îüðóëàð ÿââÿë äèíèá-äàíûøìûðäû. Ùÿð ÿëëè àääûìäàí áèð äàéàíûá
äèíúÿëèð, ñîíðà éåíÿ éîëà äöøöðäöëÿð. Ãàáàãäà ýåäÿí éöêöí
àüûðëûüûíäàí àúûãëû-àúûãëû äåéèíìÿéÿ áàøëàäû, äàëäà ýÿëÿí çàðûëäàéà-çàðûëäàéà ùûããûëäàéûðäû... áèëìÿê ëàçûìäûð êè, äöíéàäà èêè
úöð òÿíáÿë âàð: îíëàðäàí áèð ãèñìè, ùÿð èøè ãàðüûéûðëàð, î áèðèëÿð, áèð
èø ýþðìÿëè îëàíäà çàðûëäàéûðëàð.
Óëåíøïèýåë, òÿùëöêÿëè áèð ãÿòèééÿòëÿ, ãàáàãäà ýåäÿíèí ñà÷ûíäàí, äàëäàêûíûí ñàããàëûíäàí òóòóá ñèëêÿëÿìÿéÿ áàøëàäû. Àõûðäà
áó çàðàôàò àúûãëû îüðóíó äàðûõäûðäû; î, çàðûëäàéàí éîëäàøûíûí öñòöíÿ ÷ûüûðäû:
– ßë ÷ÿê ìÿíèì ñà÷ûìäàí, éîõñà òÿïÿíÿ åëÿ áèð éóìðóã èëèøäèðÿðÿì êè, áàøûí êþêñ ãÿôÿñèíÿ éóìáàëàíàð, ñÿí äÿ äöíéàéà
ãàáûðüàëàðûí àðàñûíäàí áàõàðñàí! – îüðóëàð äóñòàãõàíà áàðìàãëûüûíäàí áàõàí êèìè...
Çàðûëäàéàí îüðó äåäè:
– Ñÿí íÿ äàíûøûðñàí, ãàðäàø! Ñÿí ìÿíèì ñàããàëûìû äàðòà-äàðòà äóðìóñàí!
Àúûãëû îüðó îíà ãûñà âÿ êîáóä úàâàá âåðäè:
– Ìÿí ãîòóð àäàìëàðû áèòòÿìèðÿì.
Çàðûëäàéàí îüðó äåäè:
– Àäÿ åé, úÿíàá, ïÿòÿéè åëÿ áÿðê éåëëÿìÿ, ìÿíèì éàçûã ÿëëÿðèìèí îíó ñàõëàìàüà ýöúö ÷àòìàç!
Àúûãëû îüðó îíó ùÿäÿëÿäè:
– Áó ñààò ñÿíèí ÿëëÿðèíè ëàï ãîïàðûá àòàðàì!
Áóíó äåéèá ïÿòÿéè éåðÿ ãîéäó, éîëäàøûíûí öñòöíÿ úóìäó.
Îíëàð äþéöøÿ ýèðèøäè: áèðè ñþéöð, î áèðèñè àìàí äèëÿéèðäè.
Íÿ ãÿäÿð êè, äöðòìÿ-éóìðóã äàâàñû ýåäèðäè – Óëåíøïèýåë ïÿòÿêäÿí ÷ûõäû, îíó ñöðöéÿ-ñöðöéÿ éàõûíäà îëàí ìåøÿéÿ àïàðäû,
ýèçëÿòäèéè éåðè éàäûíäà ñàõëàéûá åâëÿðèíÿ ýåòäè.
Ôÿíäýèð àäàìëàð áàøãàñûíûí äàëàøìàñûíäàí áåëÿ èñòèôàäÿ åäèðëÿð.
55
ÕÕ
Óëåíøïèýåëèí îí áåø éàøû òàìàì îëìóøäó. Áèð ýöí î, Äàììåäÿ äþðä ïàéàëû áàëàúà áèð ÷àäûð ãóðäó, åëàí åòäè êè, ùÿð êÿñ áóðàäà,
áÿëèìäÿí ãàéûðûëìûø çÿðèô ÷ÿð÷èâÿäÿ, þçöíöí ùÿì èíäèêè ñóðÿòèíè,
ùÿì äÿ ýÿëÿúÿêäÿ íÿ ñèôÿòäÿ îëàúàüûíû ýþðÿ áèëÿð.
×àäûðà, ëîâüàëûüûíäàí úûðûëàí, øþùðÿòïÿðÿñò áèð ãàíóí÷ó éàõûíëàøàíäà, Óëåíøïèýåë ÷ÿð÷èâÿäÿí áàøûíû ÷ûõàðûð, þçöíö ãîúà ìåéìóí ñèôÿòèíÿ ñàëûá äåéèðäè:
– Àé ãîúà êàôòàð, ñÿíèí ñîõóëúàíëàðû éåìëÿìÿê âàõòûí ÷àòûá,
áÿñäèð éåð öçöíäÿ ýÿçèá äîëàøäûüûí! Ìÿí ñÿíèí õàëèñ ñóðÿòèíÿì,
àé èäáàð ñèôÿòëè ÿëëàìÿ!
Óëåíøïèýåë äàâàäà éàõøû ãûëûíú ÷àëàí èýèä àäàì ýþðÿíäÿ, î ñààò
ýèçëÿíèð, ñîíðà ÷ÿ÷èâÿäÿ, áèð èðè äþâðÿäÿ ÿò âÿ ÷þðÿê ýþñòÿðèá äåéèðäè:
– Äàâàíà ñÿíäÿí øîðáà áèøèðÿúÿêëÿð. Ýÿëÿúÿéèíäÿí õÿáÿð
âåðìÿéèì ñÿíèí õîøóíà ýÿëèðìè, àé ëåø éåéÿí øàíëû ÷àëàüàí!
Àü ñà÷ëû, ùþðìÿòëè áèð ãîúà, úàâàí àðâàäû èëÿ Óëåíøïèýåëÿ
éàõûíëàøàíäà, Óëåíøïèýåë éåíÿ ýèçëÿíÿðäè, – êîáóä, úàùèë ùÿðá÷è
ýÿëÿí êèìè. Ñîíðà ÷ÿð÷èâÿäÿ áèð àüàú ýþñòÿðÿðäè. Àüàúûí áóäàãëàðûíäàí – áóéíóçäàí ãàéûðûëìûø áû÷àã äÿñòÿñè, äàðàã, éàçû ëÿâàçèìàòû, áàëàúà ìöúðöëÿð àñûëìûø îëàðäû. Ñîíðà äà äåéÿðäè:
– Ùþðìÿòëè úÿíàá, áó øåéëÿð íÿäÿí ãàéûðûëûá? Ãîúà ÿðëÿðèí áàüûíäà áèòÿí áóéíóç àüàúûíäàí ãàéûðûëìàéûáìû? Ãîé èíäè áèð
àäàì úÿñàðÿò åäèá äåñèí êè, “áóéíóç ýÿçäèðÿí” êèøèëÿðäÿí
äþâëÿòÿ ùå÷ áèð õåéèð éîõäóð!
Óëåíøïèýåë áóíó äåéèá, úàâàí öçöíö ÷ÿð÷èâÿäÿ àüàúûí éàíûíäàí ýþñòÿðÿðäè.
Ãîúà éàìàí àúûãëàíàð, àúûüûíäàí îíó áÿðê þñêöðÿê òóòàðäû,
ýþçÿë àðâàäû äà ÿðèíèí áàøûíû ñûüàëëàéàðäû. Ãîúà ñàêèò îëàíäàí ñîíðà
àðâàä ýöëöìñÿéÿ-ýöëöìñÿéÿ Óëåíøïèýåëÿ éàõûíëàøûá ñîðóøàðäû:
– Ìÿíèì äÿ ñóðÿòèìè ýþñòÿðÿðñÿíìè?
Óëåíøïèýåë îíó ÷àüûðûá äåéÿðäè:
– Éàõûíà ýÿë.
Úàâàí àðâàä éàõûíëàøàí êèìè Óëåíøïèýåë äÿ úóìóá îíó þïìÿéÿ áàøëàðäû:
56
– Òÿêÿááöðëö øàëâàð éûðòìàüû äàëûíäà ýèçëÿíÿí øàõ úàâàíëûã,
– áàõ, ñÿíèí ñóðÿòèí áóäóð, – äåéÿðäè.
Úàâàí àðâàä äà îíà áèð, éà èêè ôëîðèí âåðèá ýåðè ÷ÿêèëÿðäè.
Ãàëûí äîäàã, êþê áèð ìîíàõ äà ùÿì èíäèêè ñóðÿòèíè, ùÿì äÿ ýÿëÿúÿêäÿ íÿ ñóðÿòäÿ îëàúàüûíû ýþðìÿê èñòÿäè. Óëåíøïèýåë îíà äåäè.
– Èíäè ñÿí äîíóç ãàõàúû ãîéóëàí ãóòóñàí, ñîíðà äà ÷àõûð çèðçÿìèñè îëàúàãñàí, ÷öíêè äóçëó ÿò àäàìà ÷îõëó ÷àõûð è÷èðäèð, – ùÿ, äöç
äåìèðÿì, àé éåêÿãàðûí? Äöçöíö òàïäûüûì ö÷öí ìÿíÿ áèð ïàòàð âåð.
Ìîíàõ:
– Îüëóì, – äåäè, – áèç þç éàíûìûçäà ïóë ýÿçäèðìèðèê.
Óëåíøïèýåë òÿñëèì îëìóðäó.
– Îíäà ïóë ñÿíè ýÿçäèðèð. Ìÿí áèëèðÿì: ïóë ñÿíèí ñÿíäÿëëÿðèíäÿäèð. Ñÿíäÿëëÿðèíè âåð áóðà!
Ìîíàõ äà îíà äåäè:
– Îüëóì, áó ñÿíäÿë ìîíàñòûðûíäûð. Éàõøû äà, àë ñÿíÿ èêè ïàòàð
çÿùìÿò ùàããû âåðèðÿì.
Ìîíàõ ïóëó âåðäè, Óëåíøïèýåë äÿ ïóëó èëòèôàòëà àëäû.
Áó ãàéäà èëÿ î, Äàììå, Áðöããå, Áëàíêåíáåðã, ùÿòòà Îñòåíäå
ÿùàëèñèíÿ þç ñóðÿòëÿðèíè ýþñòÿðèðäè.
Î, ôÿëÿìÿíý äèëèíäÿ: ëê áåí ó ëèåäåí ñïèåýåë éÿíè “ìÿí ñèçèí
ýöçýöíöçÿì” äåìÿêäÿíñÿ, áèð-èêè ùåúàíû óäàðàã, èíäè äÿ Øÿðãè âÿ
Ãÿðáè Ôëàíäðèéàäà èôàäÿ åäèëÿí êèìè ñþéëÿéèðäè: ëê áåí óëåí ñïèåýåë.
Óëåíøïèýåë ëÿãÿáè äÿ åëÿ áóðàäàí ìåéäàíà ýÿëìèøäèð.
ÕÕÛ
Óëåíøïèýåë éåêÿ îüëàí îëäóãäàí ñîíðà éàðìàðêàëàðäà, áàçàðëàðäà âåéëëÿíìÿéè âÿðäèø åëÿäè. Î, ãîáîé÷àëàíà*, ñêðèïêà÷ûéà, éà
òóëóãçóðíà÷ûñûíà ðàñò ýÿëÿíäÿ, áèð ïàòàð âåðèá îíëàðäàí ìóñèãè
äÿðñè àëàðäû.
Õöñóñèëÿ î, þçö ãàéûðäûüû âÿ ðîììåëïîò äåäèéè ìóñèãè àëÿòèíè
÷àëìàãëà ìÿùàðÿò ýþñòÿðäè. Áó àëÿò êöïÿäÿí, ãîâóãäàí, óçóí
__________
* Ã î á î é – êëàðíåòÿ îõøàð ìóñèãè àëÿòè
57
ãàðüûäàí èáàðÿòäèð. Àëÿòè î, áåëÿ ãàéûðìûøäû: àõøàì èñëàíìûø ãîâóüó, è÷èíÿ ãàìûø ãîéäóüó êöïÿíèí àüçûíà ÷ÿêÿðäè, ãàìûøûí áèð
óúó êöïÿíèí äèáèíÿ, î áèðè óúó äà ãîâóüà äàéàíàðäû, ãîâóã äà
áóíäàí ëàï òàðûì äóðàðäû. Ñÿùÿðÿ êèìè ãîâóã ãóðóéàð, âóðàíäà î
ãàâàë êèìè äóìáóëäàðäû, ãàìûø äà âèîëàäàí õîø ñÿñ âåðÿðäè.
Óëåíøïèýåë õà÷ áàéðàìûíäà çÿíúèðëè èò êèìè õûðûëäàéàí âÿ ùöðÿí
êöïÿñèíè ýþòöðöá, áèð äÿñòÿ óøàãëà ãàïû-ãàïû ýÿçÿð, Èñàíû ìÿäù
åäÿðäè, óøàãëàðäàí áèðè-èøûëäàéàí êàüûçäàí ãàéûðûëìûø óëäóçó
ÿëèíäÿ àïàðûðäû.
Ýèëäèéà òÿøêèëàòëàðû öçâëÿðèíäÿí áèðèíè êÿòàí öñòöíäÿ ÿáÿäèëÿøäèðìÿê ìÿãñÿäè èëÿ Äàììåéà áèð ðÿññàì ýÿëÿðñÿ, Óëåíøïèýåë,
îíóí íåúÿ èøëÿäèéèíÿ áàõìàã ö÷öí, áîéàãëàðûíû ÿçìÿê èøèíäÿ þç
õèäìÿòèíè àçúà ìöêàôàòëà – ö÷ ëèàð ïóëà, áèð ïàð÷à ÷þðÿéÿ, áèð ïàð÷
äà ïèâÿéÿ òÿêëèô åäÿðäè.
Áîéàüëàðû ÿçÿ-ÿçÿ ðÿññàìëûã óñòàëûüûíû þéðÿíÿðäè. Ðÿññàì
îðàäà îëìàéàíäà, îíó òÿãëèä åòìÿéÿ ÷àëûøàðäû, àíúàã ãûðìûçû
ðÿíýè ÷îõ èøëÿäÿðäè. Êëààñûí, Ñîîòêèíèí, Êàòëèíàíûí, Íåëåíèí, ùÿì
äÿ êöïÿëÿðèí, ïàð÷ëàðûí øÿêëèíè ÷ÿêÿðäè. Êëààñ Óëåíøïèýåëèí ÷ÿêäèéè øÿêèëëÿðÿ áàõûá äåäè êè, ñîíðàëàð speelvagen-ëÿðè øÿêèëëÿ áÿçÿìÿéè þéðÿíÿúÿê, áîë ïóë ãàçàíàúàã, – speelvagen – Ôëàíäðèéàäà, Çåëàíäèéàäà êþ÷ÿðè ñèðê ôóðãîíëàðûíà äåéèðäèëÿð.
Ìÿðéÿì àíà êèëñÿñèíäÿ áÿííà, ãîúàëìûø êèëñÿ áàø÷ûñû ö÷öí, –
éîðóëàíäà îòóðìàãäàí þòðö, êëèðîñäà* éåð ãàéûðìàëû èäè, ëàêèí áó
çàìàí äóà åëÿéÿíëÿð åëÿ áèëìÿëè èäè êè, î, îòóðìàéûá, àéàã öñòöíäÿ äóðóá. Óëåíøïèýåë áó èøäÿ áÿííàäàí äàø âÿ àüàú öñòöíäÿ íàõûø îéìàüû þéðÿíäè.
Óëåíøïèýåë áèðèíúè îëàðàã îéìà íàõûøëû áû÷àã ñàïû ãàéûðäû;
Çåëàíäèéàäà èíäè äÿ áåëÿ áû÷àã ñàïû âàð. Áóíó î, ãÿôÿñ øÿêëèíäÿ
äöçÿëòìèø, ãÿôÿñèí è÷èíÿ éîíóëìóø êÿëëÿ ãîéìóø, éóõàðû òÿðÿôèíÿ
äÿ óçàíìûø èò øÿêëè ùÿêê åäèëìèøäè. Áóíëàðûí ìÿíàñû áåëÿ îëìàëû
èäè: “Àäàìà þëÿíÿ êèìè ñÿäàãÿòëè îëàí òèéÿ”.
Áó ãàéäà èëÿ Êàòëèíàíûí äåäèéè ñþçëÿð ýåð÷ÿêëÿøèðäè: î, äåìèøäè êè, Óëåíøïèýåë ùåéêÿëòÿðàø äà îëàúàã, ðÿññàì äà, êÿíäëè äÿ,
__________
* Ê ë è ð î ñ – êèëñÿíèí éóõàðû áàøûíäà ñàü âÿ ñîë òÿðÿôäÿ îõóéàíëàð ö÷öí ùöíäöð éåð
58
çàäÿýàí äà. Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, Êëààñýèëèí àòàäàí óøàãëàðà
êå÷ÿí, þç ýåðáè âàðäû: ýåðáäÿ – bruinbier* ðÿíýëè ñàùÿäÿ, òÿáèè
ùÿúìèíäÿ ö÷ ýöìöø ïàð÷ øÿêëè ýþðöíöðäö.
Ëàêèí Óëåíøïèýåë áó ïåøÿëÿðäÿí ùå÷ áèðèíèí öñòöíäÿ äàéàíìàäû. Àõûðäà Êëààñ îíà äåäè êè, ñîíðàëàð äà áåëÿ åëÿñÿí, ìÿí
ñÿíè åâäÿí ãîâàúàüàì.
ÕÕÛÛ
Áèð ýöí èìïåðàòîð ùÿðáè ñÿôÿðäÿí ãàéûäàíäà ñîðóøäó êè, íèéÿ
ìÿíèì îüëóì Ôèëèïï ýÿëèá ìÿíèìëÿ ñàëàìëàøìàäû?
Øàùçàäÿíèí òÿðáèéÿ÷èñè áàø éåïèñêîï úàâàá âåðäè êè, øàùçàäÿ
þçö èñòÿìÿäè, ñþçöíäÿí äÿ áåëÿ ÷ûõäû êè, îíóí àíúàã êèòàáäàí
õîøó ýÿëèð, áèð äÿ òÿê ãàëìàãäàí.
Èìïåðàòîð õÿáÿð àëäû êè, øàùçàäÿ áó ñààò ùàðàäàäûð?
Òÿðáèéÿ÷è áàø éåïèñêîï äåäè êè, îíó ãàðàíëûã áóúàãëàðäà àõòàðìàã ëàçûìäûð. Îíëàð øàùçàäÿíè àõòàðìàüà ýåòäèëÿð.
Èìïåðàòîðëà áàø éåïèñêîï ñûðà èëÿ äöçöëìöø îòàãëàðûí è÷èíäÿí
êå÷ÿðÿê, àõûðäà ýÿëèá, òîðïàã äþøÿìÿëè áàëàúà àíáàð êèìè áèð éåðÿ
÷àòäûëàð. Áóðà èøûã äèâàðäàêû êè÷èê äåøèêäÿí äöøöðäö. Éåðÿ äèðÿê
áàñäûðûëìûøäû, äèðÿêäÿí áàëàúà, ãÿøÿíý áèð ìåéìóí àñûëìûøäû. Ìåéìóíó ÿëàùÿçðÿò êðàëà Ùèíäèñòàíäàí ùÿäèééÿ ýþíäÿðìèøäèëÿð êè, îíó
ýöëìÿëè ùÿðÿêÿòëÿðè èëÿ ÿéëÿíäèðñèí. Àøàüûäà ùÿëÿ éàíûá ãóðòàðìàìûø êþñþâëÿð òöñòöëÿéèðäè. Áîüóúó ìóúóë èéè ÿòðàôû áöðöìöøäö.
Îä öñòöíäÿ ÿçàá ÷ÿêÿí áó áàëàúà ùåéâàíûí áÿäÿíèíÿ áàõàíäà äåéÿðäèí êè, áó, àçúà ÿââÿë ùÿéàò äóéüóëàðû ÷ûðïûíàí õûðäàúà
áèð ìÿõëóãóí áÿäÿíè äåéèë, äöéöíëö àüàú êþêöäöð. Þëöì ôÿðéàäû
èëÿ à÷ûëìûø àüçû ãàíëû êþïöêëÿ äîëìóøäó, õûðäàúà öçö ýþç éàøûíäàí èñëàíìûøäû.
Èìïåðàòîð ñîðóøäó:
– Áóíó êèì åëÿéèá?
Òÿðáèéÿ÷èíèí äèëè äàìàüûíà éàïûøäû. Èêèñè äÿ ãàøãàáàãëû âÿ
àúûãëû èäè, èêèñè äÿ ñóñóðäó.
__________
* Ãàðàéà÷àëàð ïèâÿ íþâëÿðèíäÿí áèðè (ôëàì.)
59
Áèðäÿí ãàðàíëûã, äàë áóúàãäà åëÿ áèë êèì èñÿ þñêöðäö. ßëàùÿçðÿò êðàë äþíöá áàõàíäà øàùçàäÿ Ôèëèïïè ýþðäö: î, áàøäàí-àéàüà ãàðà ýåéèìäÿ èäè, îòóðóá ëóìó ñîðóðäó.
Èìïåðàòîð äåäè:
– Äîí Ôåëèïå, ýÿë ìÿíèìëÿ ñàëàìëàø.
Øàùçàäÿ òÿðïÿíìÿäè, ãîðõìóø ùàëäà, ïèñ-ïèñ îíà áàõäû.
Èìïåðàòîð ñîðóøäó:
– Ìåéìóíó ñÿí éàíäûðìûñàí?
Øàùçàäÿ áàøûíû àøàüû ñàëäû.
Èìïåðàòîð:
– Ñÿí êè, áåëÿ âÿùøèëèê åëÿìÿéÿ ãàáèëñÿí, – äåäè, – îíäà ùå÷
îëìàñà áóíó áîéíóíà àëìàã ö÷öí äÿ ñÿíäÿ êèøèëèê îëñóí.
Øàùçàäÿ áèðúÿ êÿëìÿ äÿ äàíûøìàäû.
Èìïåðàòîð øàùçàäÿíèí ÿëèíäÿí ëóìóíó àëûá àòäû, îíó éóìðóãëàìàüà áàøëàäû. Øàùçàäÿ ãîðõóäàí àëòûíû èñëàòäû. Áàø éåïèñêîï
èìïåðàòîðó ñàõëàéûá ãóëàüûíà äåäè:
– ßëàùÿçðÿò úÿíàáëàðû áèð ýöí, ëàìÿçùÿáëÿðè îääà éàíäûðàí
áþéöê ùþêìäàð îëàúàãäûð.
Èìïåðàòîð èñòåùçà èëÿ ýöëöìñÿäè. Îíëàð øàùçàäÿíè ìåéìóíëà
áàø-áàøà ãîéóá ÷ûõäûëàð.
Ëàêèí î çàìàí òîíãàëëàðäà àíúàã ìåéìóí éàíäûðûëìûðäû.
ÕÕÛÛÛ
Ñîéóã íîéàáð àéû ýÿëäè. Áó çàìàí ÷îõ þñêöðÿí àäàìëàð áÿëüÿì òöïöðìÿê ìóñèãèñèíÿ ìÿìíóíèééÿòëÿ óéóðëàð. Áó âàõò óøàãëàð äÿñòÿ-äÿñòÿ áàøãàëàðûíûí áîñòàíëàðûíà áàñãûí åäèð, ÿëëÿðèíÿ êå÷ÿíè îüóðëàéûðëàð. Áóíäàí ãÿçÿáëÿíÿí êÿíäëèëÿð äÿ, éàáà èëÿ, äÿéÿíÿêëÿ îíëàðûí äàëûíúà úóìóðëàð, ùå÷ áèðèíè äÿ òóòà áèëìèðëÿð.
Áèð àõøàì Óëåíøïèãåë áåëÿ áèð áàñãûíäàí ñîíðà åâëÿðèíÿ ãàéûäûðäû, ÷ÿïÿð äèáèíäÿí çèíýèëòè ñÿñè åøèòäè. ßéèëèá ýþðäö êè, áàëàúà
áèð èò äàø öñòöíäÿ éûõûëûá ãàëûá.
Óëåíøïèýåë:
– Éàçûã èò! – äåäè. – Áåëÿ ýåú âàõòäà ñÿí áóðàäà íÿ ãàéûðûðñàí?
60
Îíó ñûüàëëàéàíäà ùèññ åòäè êè, áåëè éàøäûð, åëÿ áèë, êèì èñÿ îíó
ñóéà àòìûøäû. Óëåíøïèýåë èòè èñèòìÿê ö÷öí ÿëèíÿ àëäû. Åâÿ ýÿëÿíäÿ
àíàñûíà äåäè:
– Éàðàëû ýÿòèðìèøÿì, îíó íåéíèéÿê?
Êëààñ äà ìÿñëÿùÿò ýþðäö êè:
– Éàðàñûíû ñàðûìàã ëàçûìäûð.
Óëåíøïèýåë èòè ìàñà öñòöíÿ ãîéäó. ×ûðàã èøûüûíäà Êëààñ äà,
Ñîîòêèí äÿ, î þçö äÿ ýþðäö êè, áó êöðÿí Ëöêñåìáóðã øïèòñäèð*,
êöðÿéèíäÿ éàðà âàð. Ñîîòêèí éàðàíû éóäó, ìÿëùÿì ñöðòöá áàüëàäû.
Ýþðäö êè, îüëó îíó þç ÷àðïàéûñûíà àïàðûð, èòè î þç éàíûíäà éàòûðìàã èñòÿéèðäè; Ñîîòêèí äåéèðäè: Óëåíøïèýåë éóõóäà åëÿ âóðíóõóð,
åëÿ áèë êèëñÿäÿ êåøèøëÿðèí ÷èëÿìÿ ôûð÷àñû àëòûíà äöøÿí èáëèñäèð, – èòè
áàñûá þëäöðÿð.
Ëàêèí Óëåíøïèýåë ñþçöíäÿí äþíìÿäè. Ñîíðà äà èòÿ åëÿ ãóëëóã
åëÿäè êè, èò áèð ùÿôòÿäÿí ñîíðà õàëèñ ãàïû èòè ñûðòûãëûüû èëÿ îðà-áóðà
ãà÷ìàüà áàøëàäû.
Ìÿêòÿá ìöÿëëèìè èñÿ èòÿ Òèò Áèáóë Øíóôôè27 àäû âåðäè: Òèò àäûíû –
áöòöí ñàùèáñèç èòëÿðè éûüàí ðÿùìäèë Ðîìà èìïåðàòîðóíóí øÿðÿôèíÿ
îëìàã ö÷öí, Áèáóë àäûíû – èòèí ÿñë ÿééàø êèìè, bruinbier ïèâÿñèíÿ
óéäóüó ö÷öí, Øíóôôè àäûíû äà – îíóí ùÿìèøÿ íÿñÿ èéëÿäèéè, áóðíóíó
áöòöí ñè÷îâóë âÿ êþñòÿáÿê éóâàëàðûíà ñîõäóüó ö÷öí âåðìèøäè.
ÕÕÛÂ
Êèëñÿ êö÷ÿñèíèí ñîíóíäàêû áàëàúà, ëàêèí äÿðèí ýþëöí ñàùèëèíäÿ
öç-öçÿ èêè ñþéöä àüàúû áèòìèøäè.
Óëåíøïèýåë áó ñþéöäëÿðÿ éîüóí êÿíäèð áàüëàäû, áàçàð ýöíëÿðèíèí áèðèíäÿ êèëñÿäÿ èáàäÿò ãóðòàðàíäàí ñîíðà, êÿíäèðèí öñòöíäÿ
îéíàìàüà áàøëàäû. Î, åëÿ ìÿùàðÿòëÿ îéíàéûðäû êè, áåêàð àäàìëàð
ÿë ÷àëà-÷àëà ãûøãûðà-ãûøãûðà îíó àëãûøëàéûðäû. Ñîíðà éåðÿ àòûëäû, áèð
áîøãàá ýþòöðöá òàìàøà÷ûëàðäàí ïóë éûüìàüà áàøëàäû. ×îõ êå÷ìÿäè, áîøãàá äîëäó. Áó ïóëäàí Óëåíøïèýåë àíúàã îí áèð ëèàð ýþòöðäö, ãàëàíûíû Ñîîòêèíèí äþøëöéöíÿ òþêäö.
__________
* Äèê ãóëàãëû, ãàëûí òöêëö áàëàúà èò (àëì.)
61
Óëåíøïèýåë î áèðè áàçàð ýöíö áèð äÿ êÿíäèðäÿ îéíàìàã èñòÿäè,
àíúàã îíóí ìÿùàðÿòèíÿ ïàõûëëûã åäÿí ïèñ óøàãëàð ùå÷ äåìÿ êÿíäèðè áàëàúà êÿñèáëÿðìèø. Óëåíøïèýåë áèð íå÷ÿ äÿôÿ òóëëàíûá äöøÿíäÿí ñîíðà êÿíäèð ãûðûëäû Óëåíøïèýåë ñóéà äöøäö.
Î, öçÿ-öçÿ ñàùèëÿ ÷ûõàíäà äÿúÿë óøàãëàð ÷ûüûðà-÷ûüûðà äåäèëÿð:
– Àäÿ åé, Óëåíøïèýåë, ìÿøùóð êÿíäèðáàç, ñÿíèí ùàëûí íåúÿäèð?
Áó íÿäèð, îëìàéà êÿíäèðáàçëûüû êàðï áàëûãëàðûíà þéðÿäèðñÿí?
Óëåíøïèýåë ñóäàí ÷ûõàíäà, óøàãëàð ÿêèëìÿê èñòÿäèëÿð, ãîðõäóëàð êè, Óëåíøïèýåë îíëàðû òóòóá äþéÿð. Ëàêèí î, ñèëêÿëÿíèá ÷ûüûðäû:
– Íÿ îëäó ñèçÿ? Áàçàð ýöíö ýÿëèí, ñèçÿ êÿíäèð öñòöíäÿ úöðáÿúöð ùîããàáàçëûã ýþñòÿðÿúÿéÿì, éûüäûüûì ïóëó äà ñèçèíëÿ áþëöøäöðÿúÿéÿì.
Ñîíðàêû áàçàð ýöíö óøàãëàð êÿíäèðÿ äÿéìÿäèëÿð, ùÿëÿ áèð ýþç
äÿ ãîéäóëàð êè, áàøãàëàðû îíó êÿñìÿñèí. Òàìàøàéà ÷îõ àäàì
ýÿëìèøäè.
Óëåíøïèýåë îíëàðà äåäè:
– Ùÿðÿíèç àéàããàáûíûçûí áèð òàéûíû ìÿíÿ âåðèí. Áþéöêìö îëñóí, êè÷èêìè – áóíóí òÿôàâöòö éîõäóð, ìÿðú ýÿëèðÿì êè, îíëàð äà
ìÿíèìëÿ îéíàéàúàã.
Óøàãëàð ñîðóøäó:
– Ìÿðúè óäóçñàí áèçÿ íÿ ÷àòàúàã?
Óëåíøïèýåë úàâàá âåðäè:
– Ãûðõ ïàð÷ bruinbier ïèâÿñè. Ìÿí óäñàì, ñèç ìÿíÿ ö÷ ïàòàð
âåðÿúÿêñèíèç.
Óøàãëàð ðàçû îëäóëàð.
Ùÿðÿñè àéàããàáûñûíûí áèð òàéûíû îíà âåðäè. Óëåíøïèýåë äÿ îíëàðû äþøëöéöíÿ éûüûá êÿíäèðäÿ îéíàìàüà áàøëàäû, ëàêèí áó éöê èëÿ
îéíàìàã îíóí ö÷öí àñàí äåéèëäè.
Îíà ïàõûëëûã åäÿí óøàãëàð ÷ûüûðäûëàð:
– Ñÿí àõû ëîâüàëàíûðäûí êè, àéàããàáûëàð ñÿíèíëÿ îéíàéàúàã?
Áèçÿ êÿëÿê êÿëìÿ, ýåé îíëàðû!
Óëåíøïèýåë îéíàéà-îéíàéà îíëàðà äåäè:
– Ìÿí äåìÿìèøäèì êè, ñèçèí àéàããàáûëàðûíûçû ýåéÿúÿéÿì,
äåìèøäèì êè, îíëàð ìÿíèìëÿ îéíàéàúàã. Áóäóð, ìÿí îéíàéûðàì,
62
àéàããàáûëàð äà ìÿíèì äþøëöýöìäÿ îéíàéûð. Ýþçëÿðèíèçè íÿ áÿðÿëäèá áàõûðñûíûç ãóðáàüà êèìè? Þòöðöí áÿðè ö÷ ïàòàðû!
Óøàãëàð ùàé-êöé ñàëûá, àéàããàáûëàðûíû ýåðè èñòÿäè.
Óëåíøïèýåë àéàããàáëàðû áèð-áèðèíèí àðäûíúà îíëàðûí öñòöíÿ òîëàçëàäû. Áóíóí äà íÿòèúÿñèíäÿ áàñà-áàñ, äàâà-äàëàø áàøëàíäû, ùå÷
êÿñ áèëìèðäè êè, áó àéàããàáû éûüûíû è÷èíäÿ îíóíêó ùàíñûäûð. Ùà
ÿëëÿøèðäèëÿð, ùå÷ êÿñèí ÿëè àéàããàáûëàðà ÷àòìûðäû.
Óëåíøïèýåë áóíó ýþðöá àüàúäàí äöøäö, äþéöø÷öëÿðèí öñòöíÿ
ñó òþêäö, – àíúàã áó òÿìèç ñó äåéèëäè, áàøãà ñó èäè.
ÕÕÂ
Øàùçàäÿ îí áåø éàøûíà ÷àòàíäà ñàðàéûí áöòöí äÿùëèçëÿðèíäÿ,
îòàãëàðûíäà, ïèëëÿêÿíëÿðèíäÿ, çàëëàðûíäà àâàðà-àâàðà ýÿçìÿéè
âÿðäèø åëÿìèøäè. ×îõ âàõò ãàäûí îòàãëàðûíûí ÿòðàôûíäà ùÿðëÿíèð,
ïàæëàðëà äåéèøèðäè. Ïàæëàð äà îíäàí ýåðè ãàëìûðäû, ñè÷àí ýöäÿí ïèøèê êèìè, ùÿìèøÿ îðàëàðäà âåéèëëÿíèðäèëÿð, áÿçèëÿðè ëîâüà-ëîâüà
ùÿéÿòäÿ òÿñèðëè áàëëàäà äà îõóéóðäóëàð.
Øàùçàäÿ îõóìàã ñÿñèíè åøèäÿíäÿ áèðäÿí ïÿíúÿðÿäÿ ýþðöíÿð,
çàâàëëû ïàæëàð äà, þç ñåâýèëèëÿðèíèí ýþçÿë ýþçëÿðèíè ýþðìÿê ÿâÿçèíÿ, áó ìåéèò ðÿíýëè ñàðû, ìóðäàð ñèôÿòè ýþðöá, ãîðõàðàã òåç ýåðè
÷ÿêèëÿðäèëÿð.
Ñàðàé õàíûìëàðû è÷ÿðèñèíäÿ éàøûë ýþçëö, ãûçûëû ñà÷ëû áèð ýþçÿë
âàðäû. Îíóí òîïïóø áÿäÿíè äÿéìèø ýþçÿë ìåéâÿíè õàòûðëàäûðäû.
Þçö Äàììå éàõûíëûüûíäàêû Äöäçåéåëäÿíäè, ÿñèë-íÿúàáÿòè îëàí
ôÿëÿìÿíý ãàäûíû èäè. Áó îäëó, øÿí ãàäûí áÿçè õîøáÿõòëÿðÿ áÿñëÿäèéè ìåéëèíè ýèçëÿòìèðäè: îíëàð áó ýþçÿë òîðïàãäà î ãàäûíûí õöñóñè
ëöòôêàðëûüû èëÿ úÿííÿò ñÿôàñû ñöðöðäö. Î, ùÿð ýöí ìöÿééÿí åäèëìèø
âàõòäà, î àäàìûí éàíûíà ýþðöøÿ ýÿëèðäè; Ôèëèïï äÿ áóíó áèëèðäè.
Áèð ýöí Ôèëèïï ïÿíúÿðÿ ãàáàüûíäàêû ñêàìéàäà ïóñãó äöçÿëäèá
îíóí ýÿëìÿñèíè ýþçëÿäè. Ýþçëÿðè àëûøûá-éàíàí, áöòöí úàçèáÿäàðëûüû èëÿ àäàìû âàëåù åäÿí, áèð áàø ÷èììÿêäÿí ýÿëÿí áó ýþçÿë ãàäûí,
äîäàãëàðû àçúà àðàëàíìûø ùàëäà, çÿðõàðà ïàëòàðû õûøûëäàéà-õûøûëäàéà áóðàäàí êå÷ÿíäÿ, øàùçàäÿ éåðèíäÿí ãàëõìàäàí îíà äåäè:
63
– Ñåíéîðà, ñèçè áèð äÿãèãÿëèéÿ îëàðìû?
Ñàíêè ÷ÿìÿíäÿ êèøíÿéÿí ãÿøÿíý àéüûðûí éàíûíà ãà÷àí, ñÿáèðñèçëèêäÿí àëûøûá-éàíàí áèð ìàäéàíûí ãàáàüûíû êÿñäèëÿð. Øàùçàäÿíèí ñþçöíÿ úàâàá îëàðàã äåäè:
– Çàò-àëèëÿðè, áèç ùàìûìûç áóðàäà ñèç ÿëàùÿçðÿòëÿðèíèí èðàäÿñèíÿ òàáå îëìàëûéûã.
Øàùçàäÿ:
– Îòóðóí ìÿíèì éàíûìäà, – äåäè.
Ãûçà ñÿðò åùòèðàñëû, àúûãëû âÿ ùÿéàñûçúàñûíà áèð íÿçÿð ñàëûá ÿëàâÿ åòäè:
– Ïàòåð Íîñòåð äóàñûíû ôÿëÿìÿíý äèëèíäÿ ìÿíÿ îõóéóí. Ìÿí
ÿââÿëëÿð áóíó áèëèðäèì, èíäè éàäûìäàí ÷ûõûá.
Çàâàëëû ñàðàé õàíûìû äóàíû îõóìàüà áàøëàäû. Øàùçàäÿ òåç-òåç
îíóí ñþçöíö êÿñèð, ìöìêöí ãÿäÿð éàâàø îõóìàñûíû õàùèø åäèðäè.
Éàçûã ãûç áàøãà áèð äóàíûí âàõòû ÷àòäûüûíà ÿìèí îëäóüó ùàëäà,
øàùçàäÿ îíó áó äóàíû îí äÿôÿ îõóìàüà ìÿúáóð åëÿäè.
Ñîíðà äà îíóí ýþçÿë ñà÷ûíû, ãûðìûçû éàíàãëàðûíû, àéäûí ýþçëÿðèíè òÿðèôëÿìÿéÿ áàøëàäû, ëàêèí ãÿøÿíý ÷èéèíëÿðè, ãàáàðûã äþøëÿðè
âÿ áàøãà øåéëÿðè ùàããûíäà áèð ñþç äåìÿéÿ úÿñàðÿò åòìèðäè.
Àõûðäà ãûç áó ãÿðàðà ýÿëäè êè, éÿãèí ýåòìÿê îëàð: ùÿéÿòÿ áàõìàüà áàøëàäû. Ëàêèí øàùçàäÿ îíäàí áåëÿ áèð øåé ñîðóøäó: ãàäûíëàðûí éöêñÿê ÿõëàãû õöñóñèééÿòëÿðè íÿäÿí èáàðÿòäèð?
Ãàäûí äöçýöí úàâàá âåðÿ áèëìÿéèá, ïèñ âÿçèééÿòÿ äöøÿúÿéèíäÿí ãîðõàðàã ñóñóðäó; áåëÿ îëäóãäà øàùçàäÿ þçö îíóí ÿâÿçèíÿ, íÿñèùÿò âåðèðìèø êèìè, äåäè:
– Ãàäûíëàðûí éöêñÿê ÿõëàãè õöñóñèééÿòëÿðè ö÷ øåéäÿí
èáàðÿòäèð: áàêèðÿëèê, íàìóñóíó ãîðóìàã âÿ èñìÿò.
Ñîíðà äà îíà áèð àç òÿâàçþêàðëûãëà ýåéèíìÿéè, ôöñóíêàð éåðëÿðèíè ýþñòÿðìÿìÿéè ìÿñëÿùÿò ýþðäö.
Ãàäûí, ðàçûëûã ÿëàìÿòè îëàðàã áàøûíû ÿéèá äåäè êè, ùèïåðáîðåé
çàò-àëèëÿðèíèí28 éàíûíäà ìÿí öñòöìÿ áèðúÿ ïàð÷à ìóñëèí èëèøäèðìÿêäÿíñÿ, îí äÿíÿ àéû äÿðèñèíÿ áöðöíÿðÿì.
Áó úàâàáû èëÿ øàùçàäÿíè óòàíäûðäû, þçö äÿ ñåâèíÿ-ñåâèíÿ ãà÷ûá ýåòäè.
64
Ëàêèí øàùçàäÿíèí äÿ ãÿëáèíäÿ ýÿíúëèê îäó éàíûðäû; àíúàã áó
– íÿ ãöââÿòëè ìÿíÿâèééàòû îëàí øÿõñëÿðè úÿñàðÿòëè ãÿùðÿìàíëûüà
ñþâã åäÿí ïàðëàã îä, íÿ äÿ – ùÿññàñ ãÿëáëÿðè ýþç éàøû òþêìÿéÿ
âàäàð åäÿí ñàêèò îä èäè; áó, èáëèñèí þç ÿëè èëÿ éàíäûðäûüû òóòãóí úÿùÿííÿì îäó èäè. Áó îä îíóí áîç ýþçëÿðèíäÿ – ãûøäà ãûðüûí ìåéäàíû öçÿðèíÿ äöøÿí àé èøûüû êèìè, çÿèô-çÿèô ïàðûëäàéûðäû. Àíúàã áó
îä îíó àìàíñûçúà éàíäûðûðäû.
Ùå÷ êÿñè ñåâìÿéÿí, ùàìûäàí ãà÷àí áó óüóðñóç àäàì ãàäûíëàðëà åøãáàçëûüà ýèðèøìÿéÿ úÿñàðÿò åëÿìèðäè. Î, òÿíùà áèð áóúàãäà, äèâàðëàðû ÿùÿíýëÿ àüàðäûëìûø, äàð ïÿíúÿðÿëè õûðäàúà îòàãäà
ýèçëÿíèá ïèðîæíà éåéèðäè, áóíóí äà òþêöëÿí ãûðûíòûëàðûíà ìèë÷ÿêëÿð
éûüûí-éûüûí ó÷óá ýÿëèðäè. Øàùçàäÿ þç-þçöíÿ ñûüàë âåðÿðÿê, ìèë÷ÿêëÿðè ïÿíúÿðÿ øöøÿñèíäÿ éàâàø-éàâàø, éöçëÿðëÿ áàñûá ÿçèðäè,
àíúàã áàðìàãëàðû áÿðê òèòðÿìÿéÿ áàøëàéàíäà ãûðüûíäàí ÿë ÷ÿêÿðäè. Áó àìàíñûç ÿéëÿíúÿ îíà àë÷àãúàñûíà çþâã âåðÿðäè, ÷öíêè åùòèðàñëà àìàíñûçëûã – èêè èéðÿíú áàúûäûð. Î, ýèçëÿíäèéè òÿíùà ìÿñêÿíèíäÿí äàùà òóòãóí ùàëäà, ìåéèò ðÿíýèíäÿ ÷ûõàðäû, ùàìû äà îíó
ýþðÿí êèìè ãà÷àðäû.
Ãÿì-ãöññÿ è÷èíäÿ þìöð ñöðÿí áó ÿëàùÿçðÿò øàùçàäÿ ÿçàá ÷ÿêèðäè, ÷öíêè áàøãàñûíà ÿçàá âåðÿí – þçö äÿ ðàùàòëûãäàí ìÿùðóì îëóð.
ÕÕÂÛ
ßñèë-íÿúàáÿòè îëàí ýþçÿë ãàäûí áèð ýöí Âàëéàäîëèääÿí ÷ûõûá,
Ôëàíäðèéàäàêû Äöäçåéåë ãÿñðèíÿ ýåäèðäè.
Î, êþê åøèêàüàñû èëÿ Äàììåäÿí êå÷ÿíäÿ îí áåø éàøëû áèð îüëàí ýþðäö: îüëàí äàõìà ãàáàüûíäà îòóðóá òóëóã çóðíàñû ÷àëûðäû,
ãàáàüûíäàêû êöðÿí èò äÿ éàçûã-éàçûã óëàéûðäû, ýþðöíöð ìóñèãè
îíóí õîøóíà ýÿëìèðäè. Ýöíÿø ïàðëàã èøûã ñà÷ûðäû. Îüëàíûí éàíûíäà ãÿøÿíý áèð ãûç äóðìóøäó, èò ùÿð äÿôÿ öðÿêïàð÷àëàéàí ñÿñëÿ
óëàéàíäà î, ýöëìÿêäÿí óüóíóá ýåäèðäè.
Ýþçÿë ãàäûí âÿ êþê åøèêàüàñû äàõìàíûí ãàáàüûíäàí êå÷ÿíäÿ
áèð øåé îíëàðûí äèããÿòèíè úÿëá åòäè: Óëåíøïèýåë ÷àëûð, Íåëå ãÿùãÿùÿ èëÿ ýöëöð, Òèò Áèáóë Øíóôôè óëàéûðäû.
65
Õàíûì Óëåíøïèýåëÿ äåäè:
– Éàðàìàç óøàã! Íèéÿ î éàçûã èòÿ þúÿøèðñÿí?
Óëåíøïèýåë îíà áàõûá, îâóðäëàðûíû ùàâà èëÿ äàùà ÷îõ äîëäóðäó.
Áèáóë Øíóôôè äàùà ïèñ óëàäû, Íåëå äàùà áÿðê ýöëäö.
Åøèêàüàñûíû áó éàìàí àúûãëàíäûðäû, Óëåíøïèýåëè ýþñòÿðèá õàíûìà ñàðû äþíäö:
– Áó ñààò ìÿí ãûëûíúûí ãûíû èëÿ áó ùàðàìçàäàíû âóðàðàì, îíäà
î áó äþçöëìÿç ùàé-êöéö òåç êÿñÿð.
Óëåíøïèýåë îíó áàøäàí-àéàüà ñöçäö, ùÿëÿ áèð éåêÿãàðûí äà äåäè, éåíÿ äÿ ÷àëìàüà áàøëàäû. Åøèêàüàñû éàõûíëàøûá îíó éóìðóüó èëÿ
ùÿäÿëÿäè, åëÿ áó àíäà Áèáóë Øíóôôè úóìóá îíó àéàüûíäàí òóòäó.
Åøèêàüàñû øàïïûëòû èëÿ éûõûëûá áàüûðäû: “Àé àìàí, ãîéìàéûí!”
Õàíûì ýöëöá Óëåíøïèýåëäÿí ñîðóøäó:
– Àé òóëóã çóðíàñû ÷àëàí, Äöäçåéåë éîëó éåíÿ ÿââÿëêè éåðäÿí
ýåäèð?
Óëåíøïèýåë éåíÿ äÿ ÷àëà-÷àëà áàøûíû òÿðïÿäèá õàíûìà áàõäû.
Õàíûì äåäè:
– Ìÿíÿ íèéÿ åëÿ áàõûðñàí?
Ëàêèí Óëåíøïèýåë çóðíàñûíûí ñÿñèíè êÿñìÿäè, éåíÿ äÿ, ãàäûíà
âàëåù îëìóø êèìè, ùåéðÿòëÿ ýþçëÿðèíè áÿðÿëäÿðÿê îíà áàõûðäû.
Õàíûì:
– Ùÿëÿ ñÿí óøàãñàí, – äåäè, – ãàäûíëàðà áàõàí âàõòûí äåéèë!
Óëåíøïèýåë àçúà ãûçàðäû, ëàêèí ýþçöíö ãàäûíäàí ÷ÿêìÿéÿðÿê,
÷àëüûñûíû äàéàíäûðìàäû.
Õàíûì òÿêðàð ñîðóøäó:
– Ñÿíäÿí ñîðóøóðàì, Äöäçåéåëÿ ýåäÿí éîë äÿéèøìÿéèá êè?
Óëåíøïèýåë îíóí úàâàáûíäà äåäè:
– Ñèç î éîëëà ýåòìÿéÿíäÿí áÿðè, îíóí áöòöí îòó ãóðóéóá.
Õàíûì ñîðóøäó:
– Ìÿíè þòöðÿðñÿí?
Óëåíøïèýåë éåðèíäÿí òÿðïÿíìÿäè. Î, éåíÿ ãàäûíà äèããÿòëÿ
áàõûðäû. Õàíûì áàøà äöøäö êè, áó çàðàôàòúûë îüëàíäûð; åéíè çàìàíäà îíà åëÿ ýÿëèðäè êè, áó çàðàôàòëàð – àíúàã óøàã çàðàôàòûäûð,
áóíà ýþðÿ îíà àúûüû òóòà áèëìÿçäè. Áèðäÿí Óëåíøïèýåë éåðèíäÿí
ãàëõûá åâëÿðèíÿ ñàðû éîëëàíäû.
66
Õàíûì ñîðóøäó:
– Ùàðà ýåäèðñÿí?
Óëåíøïèýåë äÿ úàâàá âåðäè êè:
– Ýåäèá ÿí éàõøû ïàëòàðûìû ýåéèì.
Õàíûì:
– Éàõøû äà, ýåò, – äåäè.
Õàíûì ñêàìéàäà, åâèí ëàï ãàïûñû éàíûíäà îòóðäó. Åøèêàüàñû
äà îíóí éàíûíà ýåòäè. Õàíûì, Íåëå èëÿ äàíûøìàã èñòÿäè, ëàêèí î,
åëÿ áèë àüçûíà ñó àëìûøäû, äàíûøìûðäû. Ãûç, Óëåíøïèýåëè ãûñãàíûðäû.
Óëåíøïèýåë ÿë-öçöíö éóäó, áàìàçè êîñòéóìóíó ýåéèá êö÷ÿéÿ
÷ûõäû. Áó áàéûð-áàúàã ýåéèìè áèçèì äÿúÿë îüëàíà ÷îõ éàðàøûðäû.
Íåëå ñîðóøäó:
– Ñÿí äîüðóäàí äà äà áó ýþçÿë õàíûìû þòöðìÿéÿ ýåäÿúÿêñÿí?
Óëåíøïèýåë úàâàá âåðäè êè:
– Òåç ãàéûäàúàüàì.
Íåëå äåäè:
– Áÿëêÿ ìÿí äÿ ýåäèì?
Óëåíøïèýåë ðàçû îëìàäû:
– Éîõ, éîë ÷îõ ïàë÷ûãäûð.
Õàíûì äà ãûñãàíú áèð ÿäà èëÿ, ùÿì äÿ àúûãëû-àúûãëû äåäè:
– Àé ãûç, íèéÿ èñòÿìèðñÿí êè, î ìÿíèìëÿ ýåòñèí?
Íåëå, õàíûìûí ñóàëûíà úàâàá âåðìÿäè; îíóí ýþçëÿðèíäÿ èðè éàø
äàìúûëàðû ýþðöíäö; î, ãÿìýèí ùàëäà, ùÿì äÿ ïèñ-ïèñ õàíûìà áàõäû.
Îíëàð äþðäëöêäÿ éîëà äöøäöëÿð. Áóíëàðäàí áèðè, êðàëè÷à êèìè àü
àòà ìèíìèø, õàíûì èäè; àòûí öñòöíÿ ãàðà ìÿõìÿðäÿí ÷óë ñàëûíìûøäû;
î áèðèñè, åøèêàüàñû èäè, – îíóí éåêÿ ãàðûíû, àòûí éåðèøèíÿ óéàðàã, áèð
ãàéäà èëÿ éûðüàëàíûðäû; ö÷öíúöñö Óëåíøïèýåë èäè, – î àü àòûí úèëîâóíäàí òóòóá àïàðûðäû; äþðäöíúöñö äÿ – Áèáóë Øíóôôè èäè, – î ãóéðóüóíó ëîâüà-ëîâüà ãàëäûðûá Óëåíøïèýåëèí éàíûíúà ýåäèðäè.
Áó ãàéäà èëÿ õåéëè éîë ýåòäèëÿð. Óëåíøïèýåë éåíÿ äÿ þçöíö íàðàùàò ùèññ åäèðäè. Î, áàëûã êèìè äèíèá-äàíûøìûðäû, åëÿ àíúàã õàíûìäàí ÿòðàôà éàéûëàí èíúÿ áåíçîé ÿòðèíè ñèíÿñèíÿ ÷ÿêèðäè, îüðóíîüðóí îíóí èëìÿ-äöéìÿñèíÿ, ãàø-äàøûíà, áÿçÿê øåéëÿðèíÿ, çÿðèô
öçöíÿ, ïàðëàã ýþçëÿðèíÿ, à÷ûã äþøöíÿ, ýöí èøûüûíäà çÿð ÷óòãó êèìè ïàðûëäàéàí ñà÷ûíà áàõûðäû.
67
Õàíûì ñîðóøäó:
– Àé äÿúÿë óøàã, íèéÿ ñóñóðñàí?
Óëåíøïèýåë îíóí ñóàëûíà úàâàá âåðìÿäè.
– Ñÿíèí äèëèí ãóðóìóø îëñà äà, ùÿð ùàëäà ìÿíèì áèð õàùèøèìè
éåðèíÿ éåòèðÿðñÿí.
Óëåíøïèýåë:
– Áàõûð íåúÿ õàùèøäèð, – äåäè.
Õàíûì:
– Ñÿí äàùà ìÿíè þòöðìÿ, – äåäè. – Êîîëêåðêÿ ýåò, – áàõ, î
òàéäàäûð, – îðàäà ÿéíèíäÿ ãàðà ãûðìûçû ýåéèìè îëàí áèð àüà âàð,
ìÿíèì àäûìäàí îíà äå êè, áó ýöí ìÿíè ýþçëÿìÿñèí, áàçàð ýöíö,
àõøàì ñààò îíäà ìÿíèì ãÿñðèìÿ ýèçëèí éîëëà ýÿëñèí.
Óëåíøïèýåë ãÿòè äåäè:
– Ýåòìÿðÿì!
Õàíûì áóíà òÿÿúúöá åòäè:
– Íèéÿ?
Óëåíøïèýåë ñþçöíö òÿêðàð åëÿäè:
– Ýåòìÿðÿì, ãóðòàðäû!
Õàíûì ñîðóøäó:
– Ñÿíÿ íÿ îëäó, à áàëàúà òÿðñ åøøÿê?
Óëåíøïèýåë äèðÿíèá äóðäó:
– Ýåòìÿðÿì!
– Ñÿíÿ áèð ôëîðèí âåðñÿì ýåäÿðñÿí?
– Éîõ.
– Áèð äóêàò âåðñÿì íåúÿ?
– Éîõ.
– Áèð êàðîëö íåúÿ?
Óëåíøïèýåë ãÿòè äåäè:
– Éîõ! – Ñîíðà àù ÷ÿêÿðÿê ÿëàâÿ åòäè: – Ïóëó áàøãà øåéëÿðäÿí
÷îõ èñòÿñÿì äÿ, ýåòìÿðÿì.
Õàíûì ýöëöìñÿäè, ñîíðà áèðäÿí ÷ûüûðäû:
– Âàé! Ìÿíèì ãÿøÿíý, áàùàëû, öñòöíÿ õûðäà ìóíúóã òèêèëìèø
çÿðõàðà êèñÿì èòèá! Ùÿëÿ Äàììåäÿ î ìÿíèì êÿìÿðèìäÿí àñûëìûøäû.
68
Óëåíøïèýåë ùå÷ ãûìûëäàíìàäû äà. Áó çàìàí åøèêàüàñû îíà
éàõûíëàøûá äåäè:
– Õàíûì, áó äÿëÿäóçó ýþíäÿðìÿéèí, ÷îõ áèúäèð, – îíäà ñèç
áèð äàùà ïóë êèñÿñèíèí öçöíö ýþðìÿéÿúÿêñèíèç.
Õàíûì ñîðóøäó:
– Áÿñ îíäà êèì ýåòñèí?
Åøèêàüàñû:
– Éàøûì êå÷ìèø îëñà äà, ìÿí ýåäÿðÿì, – äåéèá éîëà äöøäö.
Ýöí ýöíîðòàéà ÿéèëèðäè, ùàâà ÷îõ èñòè èäè, ùÿð òÿðÿôäÿ ãÿáèð
ñöêóòó ÷þêìöøäö. Óëåíøïèýåë ùå÷ áèð ñþç äåìÿéèá, òÿçÿ ýþäÿêúÿñèíè ÷ûõàðûá ñþéöäöí àëòûíäà éåðÿ ñÿðäè êè, õàíûì íÿì îò öñòöíäÿ äåéèë, îíóí öñòöíäÿ îòóðñóí. Î äà îòóðäó. Þçö èñÿ áèð àç êÿíàðäà äóðóá àù ÷ÿêäè.
Õàíûì Óëåíøïèýåëÿ áàõäû, áó óòàíúàã óøàüà éàçûüû ýÿëèá ñîðóøäó êè, ñÿíèí ãû÷ëàðûí éîðóëìàäûìû? Óëåíøïèýåë úàâàá âåðìÿê
ÿâÿçèíÿ éåðÿ ÷þêìÿéÿ áàøëàäû. Õàíûì îíó òóòóá þç ÷ûëïàã ñèíÿñèíÿ ñàðû ÷ÿêäè. Áó Óëåíøïèýåëèí ÷îõ õîøóíà ýÿëäè, õàíûì äà,
ìÿðùÿìÿòëè îëäóüóíäàí, îíà – “ñÿí þçöíÿ àéðû áèð áàøàëòû òàï”
äåéÿ áèëìÿäè.
Áó àðàäà åøèêàüàñû ãàéûäûá ýÿëäè, äåäè êè, ïóë êèñÿñèíè ùå÷
éåðäÿ òàïà áèëìÿäèì.
Õàíûì îíà:
– Ïóë êèñÿñè òàïûëäû, – äåäè. – Îíó àòäàí äöøÿíäÿ ýþðäöì. Î äöøÿíäÿ öçÿíýèéÿ èëèøèá ãàëûáìûø. – Ñîíðà Óëåíøïèýåëÿ ñàðû äþíäö: –
Èíäè ñÿí áèçè äöç Äöäçåéåëÿ àïàð, þçöí äÿ äå ýþðöì, àäûí íÿäèð?
Óëåíøïèýåë äÿ úàâàá âåðäè êè:
– Ìöãÿääÿñ Òèëáåðòèí øÿðÿôèíÿ ìÿíÿ Òèë àäû âåðèëìèøäèð. Ìÿíàñû äà áóäóð: äöíéàäà áöòöí éàõøû øåéëÿðèí àðäûíúà áÿðê éöéöðÿí. Óëåíøïèýåë äÿ ìÿíèì ëÿãÿáèìäèð. ßýÿð ñèç áó ýöçýöéÿ áàõñàíûç ýþðÿúÿêñèíèç êè, áöòöí Ôëàíäðèéàäà ÿí ýþçÿë ÷è÷ÿê þç ÿòðè
èëÿ ñèçèí ýþçÿëëèéèíèçèí ÿòðèíÿ òàé îëà áèëìÿç.
Áó ñþç õàíûìûí õîøóíà ýÿëäè, ãûçàðäû. Óëåíøïèýåëÿ äÿ àúûüû
òóòìàäû.
Ñîîòêèíëÿ Íåëå èñÿ Óëåíøïèýåë ýÿëÿíÿ êèìè àüëàäûëàð.
69
ÕÕÂÛÛ
Óëåíøïèýåë Äöäçåéåëäÿí ãàéûäàíäà ýþðäö êè, Íåëå Äàììåíèí
ãàðîâóëõàíàñû éàíûíäà äóðóá, ÿëèíäÿêè öçöì ñàëõûìûíûí ãàðà ýèëÿëÿðèíè ãîïàðûá éåéèð. Éåäèéè ýèëÿëÿð ëÿççÿòè èäè, îíóí àüçûíû òàìà
ýÿòèðèðäè, ëàêèí àëäûüû ëÿççÿò çÿððÿ ãÿäÿð äÿ öçöíäÿ ÿêñ îëóíìóðäó.
Ýþðöíöð, îâãàòû òÿëõ èäè, öçöì ýèëÿëÿðèíè àúûãëû-àúûãëû ãîïàðûðäû.
Íåëå ãÿëáèíäÿ áþéöê àüûðëûã äóéóðäó; îíóí ýþçëÿðèíäÿ åëÿ áèð êÿäÿð âÿ ìÿùçóíëóã, ùÿì äÿ åëÿ áèð øÿôãÿò èôàäÿ îëóíóðäó êè, Óëåíøïèýåëèí ãûçà éàçûüû ýÿëäè, éàõûíëàøûá áîéíóíäàí þïäö.
Áóíóí ãàáàüûíäà Íåëå îíà ìþùêÿì áèð øàïàëàã èëèøäèðäè.
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Áó ìÿíÿ ùå÷ áèð øåéè àéäûíëàøäûðìûð.
Íåëå ùþíêöð-ùþíêöð àüëàäû.
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Éîõñà èíäè øÿùÿð ãûðàüûíäà ôîíòàí ãîéóðëàð?
Íåëå:
– Ýåò áóðäàí! – äåäè.
– Àé ãûç, ñÿí àüëàéûðñàí, ýþçëÿðèíèí éàøû ãóðóìóð, – ìÿí áó
ùàëäà ñÿíèí éàíûíäàí íåúÿ ýåäÿ áèëÿðÿì?
Íåëå ñÿðò äåäè:
– Ìÿí ùå÷ äÿ ãûç äåéèëÿì, ùå÷ äÿ àüëàìûðàì!
– Ùÿ, ùÿ, ñÿí àüëàìûðñàí, àíúàã ýþçëÿðèíäÿí ñó òþêöëöð.
Íåëå ñîðóøäó:
– Ýåäèðñÿí áóðäàí, éà éîõ?
Óëåíøïèýåë äÿ úàâàá âåðäè êè:
– Éîõ, ýåòìèðÿì.
Íåëå ýþç éàøûíäàí èñëàíìûø äþøëöéöíö òèòðÿê ÿëëÿðè èëÿ äèäèøäèðèðäè.
Óëåíøïèýåë éåíÿ äåäè:
– Íåëå, ùàâà òåç à÷ûëàúàã?
Óëåíøïèýåë ÷îõ ìåùðèáàíëûãëà ýöëöìñÿéÿðÿê, Íåëåéÿ áàõäû.
Íåëå ñîðóøäó:
– Ñÿíÿ íÿ?
– Àõû ùàâà éàõøû îëàíäà ýþç éàøû òþêöëìöð.
70
Íåëå îíà äåäè:
– Ýåò î çÿðõàðà ïàëòàðëû ýþçÿëèíèí éàíûíà, îíó ÿéëÿíäèð.
Ëàêèí Óëåíøïèýåë îõóäó:
Éàð àüëàðñà áèðäÿí ÿýÿð,
Öðÿéèìÿ ýöëëÿ äÿéÿð.
Èíúè îëñà äà ýþç éàøû.
Îíà òÿáÿññöì éàðàøûð.
×îõ ÿçèçäèð ìÿíÿ éàðûì...
Òþêöí Ëóâåí øÿðàáûíäàí
È÷èì éàðûí ñàüëûüûíà,
È÷èì éàðûí ñàüëûüûíà áèð íÿôÿñÿ
ßýÿð Íåëå Ýöëöìñÿñÿ,
Íåëå äåäè:
– Ñÿí ÿúëàô àäàìñàí! Ùÿëÿ áèð ìÿíè ÿëÿ äÿ ñàëûðñàí!
Óëåíøïèýåë áóíà åòèðàç åòäè:
– Éîõ, Íåëå, ìÿí àäàìàì, àíúàã ÿúëàô äåéèëÿì. Áèçèì ùþðìÿòëè íÿñëèìèçèí-èúìà áàø÷ûëàðû íÿñëèíèí – ýåðáè âàð, áó ýåðáèí
öñòöíäÿ, bruinbier ðÿíýëè ñàùÿäÿ ö÷ ýöìöø ïàð÷ûí øÿêëè âàð. Íåëå, ñÿí Àëëàù äå ýþðöì, éîõñà Ôëàíäðèéàäà êèì þïöø ÿêèðñÿ, î øàïàëàã áè÷èð?
Íåëå åëàí åòäè êè:
– Ìÿí ñÿíèíëÿ äàíûøìûðàì.
– Äàíûøìûðñàí, àììà þçöí àüçûíû à÷ûá ñþéëÿíèðñÿí.
Íåëå áîéíóíà àëäû êè:
– Ñÿíÿ àúûüûì òóòóá, áó îíäàíäûð.
Óëåíøïèýåë äèðñÿéèíè éàâàøúà îíóí áþéðöíÿ âóðóá äåäè:
– Áÿäõàñèééÿò ãûçû þï – ñÿíè ñåâìÿç, äöðòìÿëÿ – ñÿíè ÿçèçëÿð.
Ùÿ, àé ãûç, ìÿí êè, ñÿíÿ äöðòìÿ âóðäóì – ìÿíè ÿçèçëÿ!
Íåëå îíà ñàðû äþíäö. Óëåíøïèýåë ãîëëàðûíû à÷äû, Íåëå ùÿëÿ äÿ
àüëàéà-àüëàéà îíóí áîéíóíà ñàðûëûá äåäè:
– Òèë, ñÿí äàùà îðà ýåòìÿéÿúÿêñÿí êè?
Óëåíøïèýåë îíà úàâàá âåðìÿäè; èíäè îíóí áàøû àéðû øåéÿ ãàðûøìûøäû: î, Íåëåíèí òèòðÿê, çÿðèô áàðìàãëàðûíû ñûõûð, áèðäÿí áèðÿ ñåë êèìè àõàí ýþç éàøûíûí èðè, îäëó äàìúûëàðûíû äîäàãëàðû èëÿ ãóðóäóðäó.
71
ÕÕÂÛÛÛ
Èìïåðàòîð Êàðëûí àíàäàí îëäóüó øàíëû Ýåíò øÿùÿðè áàø âåðýèñè
âåðìÿêäÿí áîéóí ãà÷ûðäû.29 Êàðë øÿùÿðè ñîéóá ìöôëèñ åòìèøäè,
èíäè îíóí áó âåðýèíè âåðìÿéÿ ýöúö ÷àòìûðäû. Âåðýè âåðìÿìÿê –
áþéöê úèíàéÿòäè, Êàðë áóíóí ö÷öí øÿùÿð úàìààòûíû úÿçàëàíäûðìàüû þç öçÿðèíÿ ýþòöðäö.
Îüóë ãàì÷ûñû àòàíûí êöðÿéèíäÿ – áöòöí áàøãà ãàì÷ûëàðäàí
äàùà áÿðê ñÿñëÿíèð.
Êàðëûí äöøìÿíè Óçóíáóðóí Ôðàíñèñê30 Êàðëà Ôðàíñàäàí êå÷èá
ýåòìÿéè òÿêëèô åòäè. Êàðë äà ðàçû îëäó. Ôðàíñèñêè òóòóá ùÿáñõàíàéà
ñàëìàãäàíñà, Ôðàíñàäà îíó ýÿçäèðèð, îíà øàùàíÿ ùþðìÿò ýþñòÿðèðäèëÿð. Ùþêìäàðëàð õàëã èëÿ ìöáàðèçÿäÿ áèðëÿøìÿéè þçëÿðèíèí
ùþêìäàðëûã âÿçèôÿñè ùåñàá åäèðëÿð.
Êàðë Âàëàíñéåíäÿ31 õåéëè ëÿíýèäè âÿ áó ìöääÿò ÿðçèíäÿ àúûãëàíäûüûíû áèðóçÿ âåðìÿäè. Îíóí äîüìà øÿùÿðè Ýåíò ñàêèòúÿ éàøàéûðäû, àðõàéûíäû êè, èìïåðàòîð îíóí ãàíóíè ùÿðÿêÿòèíè îíà áàüûøëàð.
Ëàêèí Êàðë äþðä ìèíëèê àòëû ãîøóíëà øÿùÿðèí ãàëà äèâàðûíà éàõûíëàøäû. Àëáà32 âÿ Îðàíëû øàùçàäÿ33 äÿ îíóíëà èäè. Àäè úàìààò âÿ
õûðäà ÿñíàôëàð ðàçûëûüà ýÿëäèëÿð êè, Êàðëûí áó îüóëëóã çèéàðÿòèíÿ
éîë âåðìÿñèíëÿð, áóíà ýþðÿ ñÿêñÿí ìèí øÿùÿð âÿ êÿíä ÿùàëèñèíè
àéàüà ãàëäûðäûëàð. Ëàêèí hooghpoorter* äåéèëÿí ïèéëÿíìèø òàúèðëÿð ãîðõäóëàð êè, ùþêöìÿòè õàëã þç ÿëèíÿ àëàð, îíà ýþðÿ úàìààòûí òÿøÿááöñöíÿ ìàíå îëäóëàð. ßñëèíÿ ãàëàíäà Ýåíò þç îüëóíó âÿ
îíóí äþðä ìèíëèê àòëûñûíû äàðìàäàüûí åëÿéÿ áèëÿðäè. Àììà Ýåíò
þç îüëóíó èñòÿéèðäè; ùÿòòà ÿñíàôëàð äà éåíÿ îíà èíàíäûëàð.
Êàðë èñÿ Ýåíòèí þçöíö éîõ, îíóí ïóëóíó èñòÿéèðäè: áó ïóëó
âàõòûíäà îíäàí àëûðäû, àíúàã áó îíà àçëûã åëÿéèðäè.
Êàðë øÿùÿðè òóòäóãäàí ñîíðà ùÿð éåðäÿ ãàðîâóë ãîéäó, êåøèê÷è
äÿñòÿëÿðè äöçÿëòäè: áóíëàð ýåúÿ-ýöíäöç êö÷ÿëÿðè ýÿçèá-äîëàøìàëû
èäè. Ñîíðà äà ÷îõ áþéöê òÿíòÿíÿ èëÿ þç ùþêìöíö åëàí åòäè.
Àäëû-ñàíëû âÿòÿíäàøëàð, áîéóíëàðûíäà êÿíäèð, îíóí òàõòûíûí
ãàáàüûíà ýÿëèá, áöòöí õàëã ãàðøûñûíäà òÿãñèðëÿðèíè áîéóíëàðûíà àë__________
* Ùÿðôè ìÿíàäà: “Ùöíäöð ãàïûëàðûí ñàùèáëÿðè” (ôëàì.)
72
ìàëû èäèëÿð. Ýåíòÿ ÿí çèéàíëû áèð èòòèùàìíàìÿ âåðèëèðäè: î, õÿéàíÿòäÿ, ìöãàâèëÿíàìÿíè ïîçìàãäà, èòàÿòäÿí ÷ûõìàãäà, ãèéàìäà,
öñéàíäà ÿëàùÿçðÿòè òÿùãèð åòìÿêäÿ òÿãñèðëÿíäèðèëèðäè. Èìïåðàòîð
Ýåíò øÿùÿðèíèí áöòöí èìòèéàçëàðûíû, ùöãóãóíó, àçàäëûüûíû, ãàéäàãàíóíóíó, àäÿòëÿðèíè ëÿüâ åòäè. Î, Àëëàù-òÿàëà êèìè, Ýåíò øÿùÿðèíèí ýÿëÿúÿéèíè äÿ ìöÿééÿíëÿøäèðäè: áó ýöíäÿí ñîíðà, îíóí èìçàëàäûüû ôÿðìàíà ýþðÿ, ñîíðàêû òàõò âàðèñëÿðè òàõòà ÷ûõàíäà àíä
è÷ìÿëèäèðëÿð êè, îíëàð, Êàðëûí Ýåíò øÿùÿðèíÿ èëòèôàò áóéóðäóüó ôÿðìàíà34 òàìàìèëÿ ðèàéÿò åäÿúÿêëÿð; áó äà, Ýåíò øÿùÿðèíèí ùÿìèøÿëèê ÿñàðÿò àëòûíäà ñàõëàíûëìàñû ôÿðìàíû äåìÿêäè.
Ñîíðà Êàðë, Ñåí-Áàâîí àááàòëûüûíû éåðëÿ éåêñÿí åëÿäè, îíóí
éåðèíäÿ ãàëà òèêäèðäè; áó ãàëàäàí îíóí äîüìà øÿùÿðèíÿ, ìàíåÿñèç ìÿðìè éàüäûðà áèëÿðäèëÿð.
Î, àòàäàí ãàëàí èðñÿ ñàùèá îëìàüà òÿëÿñÿí ñåâèìëè îüóë êèìè,
Ýåíò øÿùÿðèíèí áöòöí ÿìëàêûíû, ýÿëèðèíè, åâëÿðèíè, òîïëàðûíû, ùÿðáè
ñóðñàòûíû ãÿñá åòäè.
Î, áåëÿ ùåñàá åòäè êè, øÿùÿð éàõøû ìöäàôèÿ îëóíóð. Áóíà ýþðÿ
îíóí ÿìðè èëÿ Ãûçûë ãöëëÿíè, Ãóðóãóðáàüàñû éóâàñûíäàêû ãöëëÿíè,
Áðààìïîîðòó, Ñòèíïîîðòó, Âàëëïîîðòó, Êåòåëïîîðòó âÿ áèð ÷îõ
áàøãà òèêèíòèëÿðè äàüûòäûëàð; áöòöí áó òèêèíòèëÿð þç ùåéêÿëëÿðè, ÷îõ
íÿôèñ îéìàëàðû, íàõûøëàðû èëÿ ìÿøùóð èäè.
Ñîíðàëàð Ýåíòÿ ýÿëÿí õàðèúèëÿð áèð-áèðèíäÿí ñîðóøàðäûëàð:
– Áÿñ íèéÿ áèçÿ – öðÿêñûõàí, äèããÿòÿëàéèã ùå÷ áèð øåéè îëìàéàí áó øÿùÿð ùàããûíäà ìþúöçÿëÿð ñþéëÿéèðäèëÿð?
Ýåíòëèëÿð äÿ îíëàðà áåëÿ úàâàá âåðèðäè:
– Èìïåðàòîð Êàðë øÿùÿðèí ÷îõ ãèéìÿòëè îëàí êÿìÿðèíè à÷ìûøäûð.
Áóíó äåéèðêÿí îíëàð óòàíûá õÿúàëÿò ÷ÿêÿð âÿ ãÿçÿáëÿíÿðäèëÿð.
Èìïåðàòîð ñÿðÿíúàì âåðìèøäè êè, äàüûäûëìûø áèíàëàðûí êÿðïèúè
ãàëà òèêèëìÿñèíÿ ñÿðô îëóíñóí.
Øÿùÿð ÿùàëèñèíèí ÷àëûøãàíëûüû, ñÿíàéåñè, øÿùÿðèí ïóë âÿñàèòè
Êàðëûí øþùðÿòïÿðÿñòëèê íèééÿòèíÿ ìàíå îëìàäû; î, Ýåíòè òàì ìöôëèñ åòìÿê ãÿðàðûíà ýÿëìèøäè. Áó ìÿãñÿäëÿ äÿ áóéðóã âåðäè êè,
øÿùÿð – äþðä éöç ìèí ÷åðâîíñ ùÿúìèíäÿ âåðìÿäèéè âåðýèíè, áóíäàí ÿëàâÿ, áèð äÿôÿéÿ éöç ÿëëè ìèí êàðîëö âåðñèí; áóíäàí áàøãà
73
øÿùÿð ùÿð èë àëòû ìèí êàðîëö âåðìÿëè èäè. Áèð çàìàíëàð Ýåíò èìïåðàòîðà áîðú ïóë âåðÿðäè. Êàðë ùÿð èë øÿùÿðÿ éöç ÿëëè ëèàð âåðìÿéè
þùäÿñèíÿ ýþòöðìöøäö. èíäè Êàðë áîðú þùäÿ÷èëèéèíè äÿ Ýåíòäÿí
ýåðè àëäû. Áåëÿ áèð øÿðàèòäÿ Êàðë, ÿëáÿòòÿ, ÷îõ âàðëàíäû.
Ýåíò äÿôÿëÿðëÿ þç ìÿùÿááÿòèíè îíà ýþñòÿðìèøäè, äÿôÿëÿðëÿ îíó
äàðäàí ãóðòàðìûøäû, ëàêèí Êàðë õÿíúÿðè îíóí ñèíÿñèíÿ ñàïëàäû. Èíäè
îíà àòà êþìÿéè êèôàéÿò åëÿìèðäè, – èíäè îíà àòà ãàíû ëàçûìäû.
Áèð ãÿäÿðäÿí ñîíðà îíóí äèããÿòèíè ãÿøÿíý “Ðîëàíä” çÿíýè
úÿëá åòäè. Áóéðóã âåðäè êè, çÿíý âóðà-âóðà úàìààòû þç ùöãóãóíó
ìöäàôèÿ åòìÿéÿ ÷àüûðàí àäàìû î çÿíýèí äèëèíäÿí àññûíëàð. Îíóí
“Ðîëàíä”à äà, þç àòàñûíûí äèëèíÿ äÿ ðÿùìè ýÿëìÿäè, îíóí àòàñû áó
äèëëÿ Ôëàíäðèéà èëÿ äàíûøìûøäû; “Ðîëàíä”à, áó ìÿüðóð çÿíý þçö
áàðÿäÿ áåëÿ äåìèøäè:
Óüóëòóìó åøèòñÿëÿð áèëèí ùàðäàñà éàíüûí âàð
Ýþéÿ éöêñÿëèðñÿ ñÿñèì þëêÿäÿ òóôàíëàð ãîïàð.
Êàðë áåëÿ ùåñàá åòäè êè, îíóí àòàñû ÷îõ áÿðêäÿí äàíûøûð: çÿíýè
éåðèíäÿí ÷ûõàðòäûðäû. Îíäà ÿòðàô êÿíäëèëÿð àðàñûíäà áåëÿ äàíûøûã
ýåòäè: Ýåíò þëäö, îíà ýþðÿ þëäö êè, îüëó äÿìèð êÿëáÿòèíëÿ îíóí
äèëèíè äàðòûá ãîïàðòäû.
ÕÕÛÕ
Àéäûí, òÿðàâÿòëè éàç ýöíëÿðèíäÿí áèðèíäÿ, òÿáèÿòèí ìÿùÿááÿòëÿ äîëó îëäóüó áèð ýöíäÿ Ñîîòêèí à÷ûã ïÿíúÿðÿ ãàáàüûíäà îòóðóá
òèêèø òèêèðäè, Êëààñ àñòàäàí íÿñÿ îõóéóðäó, Óëåíøïèýåë äÿ Òèò Áèáóë Øíóôôèíèí áàøûíà ùàêèì ïàïàüû êå÷èðèðäè. Èò òÿêÿááöðëÿ àéàüûíû ãàëäûðûð, ñàíêè áèð àäàì ùàããûíäà ìÿùêÿìÿíèí ùþêìöíö îõóéóðäó, àììà ÿñëèíäÿ áàøûíäàêû áÿçÿéè äàðòûá ÷ûõàðìàã èñòÿéèðäè.
Áèðäÿí Óëåíøïèýåë ïÿíúÿðÿíè áàéûðäàí øàïïûëòû èëÿ þðòöá îòàüà
éöéöðäö, ãîëëàðûíû à÷ûá, ñòóëäàí ñòóëà, ìàñàäàí ìàñàéà àòûëìàüà
áàøëàäû. Àõûðäà Ñîîòêèíëÿ Êëààñ áàøà äöøäö êè, Óëåíøïèýåë ãÿøÿíý, áàëàúà áèð ãóøó òóòìàã ö÷öí àòûëûá äöøöð: ãóø èíäè òàâàí òèðèíèí ãàáûðüàñûíà ñûõûëûá äóðìóøäó, ãàíàäëàðû òèòðÿéÿ-òèòðÿéÿ
ãîðõìóø ùàëäà úèâèëäÿéèðäè.
74
Óëåíøïèýåë àç ãàëìûøäû êè, ãóøó òóòñóí, áèðäÿí Êëààñ îíó
ñÿñëÿäè:
– Ñÿí íÿ àòûëûá-äöøöðñÿí?
Óëåíøïèýåë:
– Î ãóøó òóòìàã èñòÿéèðÿì, – äåäè. – Ñîíðà îíó ãÿôÿñÿ ñàëàúàüàì, ãàáàüûíà äÿí òþêÿúÿéÿì, ãîé î, ìÿíèì ö÷öí íÿüìÿ îõóñóí.
Áó çàìàí ãóø éàçûã-éàçûã úèâèëäÿéÿðÿê îòàãäà ó÷óð, þçöíö
ïÿíúÿðÿ øöøÿñèíÿ ÷ûðïûðäû.
Óëåíøïèýåë éåíÿ òóëëàíûá ãóøó òóòìàã èñòÿéèðäè êè, Êëààñ èðè
ÿëèíè îíóí ÷èéíèíÿ ãîéäó:
– Éàõøû äà, – ñÿí îíó òóò, ãÿôÿñÿ ñàë, ãîé î äà ñÿíèí ö÷öí íÿüìÿ îõóñóí, ìÿí äÿ ñÿíè éîüóí äÿìèð ÷óáóãëó ãÿôÿñÿ ñàëàðàì,
äåéÿðÿì êè, îõó. Ñÿí îðà-áóðà ãà÷ìàüû õîøëàéûðñàí, îíäà äàùà
ãà÷à áèëìÿéÿúÿêñÿí. Ùàâà ñîéóã îëàúàã, àììà ñÿí êþëýÿäÿ ãàëàúàãñàí; ùàâà èñòè îëàúàã – ýöíöí àëòûíäà áèøÿúÿêñÿí. Ñîíðà äà áèð
áàçàð ýöíö áèç ÷ûõûá ýåäÿúÿéèê, éàäûìûçäàí ÷ûõûá ñÿíÿ éåì âåðìÿéÿúÿéèê, úöìÿ àõøàìûíäàí äà òåç ãàéûòìàéàúàüûã. Ãàéûäàíäà
ýþðÿúÿéèê êè, áèçèì Òèë ÿë-àéàüûíû óçàäûá – àúûíäàí þëöá.
Ñîîòêèí àüëàéûðäû. Óëåíøïèýåë áèðäÿí ýþòöðöëäö:
Êëààñ ñîðóøäó:
– Ùàðà ýåòäèí?
– Áó ñààò ïÿíúÿðÿíè à÷ûì ãóø ÷ûõñûí.
Áåëÿ äÿ îëäó: ãóø ïàéûçáöëáöëö èìèø; ïûðûëòû èëÿ ïÿíúÿðÿéÿ
àòûëäû, ñåâèíú äîëó áèð ñÿñëÿ îõ êèìè ó÷óá, éàõûíäàêû àëìà àüàúûíà
ãîíäó, õûðäàúà ãàíàäëàðûíû à÷ûá äöçÿëòäè, áàëàúà äèìäèéè èëÿ çÿðèô
òöêëÿðèíè, ëÿëÿéèíè òÿìèçëÿäè, ñîíðà äà áèðäÿí àúûãëàíäû, þç äèëèíäÿ – ãóø äèëèíäÿ Óëåíøïèýåëè áÿðê äàíëàäû. Áó âàõò Êëààñ Óëåíøïèýåëÿ äåäè:
– Îüëóì, íÿ èíñàíûí, íÿ ùåéâàíûí ùå÷ âàõò àçàäëûüûíû ÿëèíäÿí
àëìà – àçàäëûã äöíéàíûí ÿí áþéöê íåìÿòèäèð. Ãîé ùÿð êÿñ öøöéÿíäÿ – ýöíäÿ ãûçûíà áèëñèí, – èñòèäÿ-êþëýÿäÿ îòóðà áèëñèí. Ãîé
Àëëàù-òààëà þçö úÿíàá-ÿãäÿñ ÿëàùÿçðÿòëÿðèíèí áÿëàñûíû âåðñèí: î
êè, ÿââÿë Ôëàíäðèéàíûí àçàä ìÿçùÿáèíè çÿíúèðëÿäè, ñîíðà äà øàíëû
Ýåíòè êþëÿëèê ãÿôÿñèíÿ ñàëäû.
75
ÕÕÕ
Ôèëèïï, Ïîðòóãàëèéàëû Ìàðèéà èëÿ åâäÿíäèêäÿí ñîíðà35 îíóí
áöòöí ìöëêöíö þç ùàêèìèééÿòè àëòûíà àëäû. Ìàðèéàäàí îíóí áèð
îüëó îëäó àäûíû äîí Êàðëîñ ãîéäóëàð. Ñîíðàëàð î, ÷îõ çàëûì, àüûëñûç àäàì îëäó. Àíúàã Ôèëèïï àðâàäûíû ñåâìèðäè!
Êðàëè÷à ÷îõ ÷ÿòèíëèêëÿ äîüäó. Î, çàùûëûã éàòàüûíäà éàòûðäû.
Ñàðàé õàíûìëàðû îíóí áàøûíà éûüûøìûøäû. Ùåðñîýèíéà Àëáà äà îíëàðûí è÷èíäÿ èäè.
Ôèëèïï òåç-òåç îíó ãîéóá, ëàìÿçùÿáëÿðèí éàíäûðûëìàñûíà áàõìàüà ýåäèðäè. Ñàðàé àäàìëàðû – êèøèëÿð äÿ, ãàäûíëàð äà – îíäàí
íöìöíÿ ýþòöðöðäöëÿð. Çàùûéà áàõàí âÿ ÿñèë-íÿúàáÿòè îëàí ùåðñîýèíéà Àëáà äà áåëÿëÿðèíäÿí èäè.
Åëÿ áó âàõò èíêâèçèñèéà, – êàòîëèê ìÿçùÿáëè áèð íÿôÿð ôÿëÿìÿíý ùåéêÿëòÿðàøûíûí îääà éàíäûðûëìàñû ùþêìöíö âåðìèøäè: áèð
ìîíàõ îíà, Ìÿðéÿì àíàíûí àüàúäàí ãàéûðäûüû ùåéêÿëè ö÷öí âÿä
åòäèéè ïóëó âåðìèð, ùåéêÿëòÿðàø äà äåéèð êè, ìÿí áó ÿñÿðèìè ìÿùâ
åäÿðÿì, àììà ãÿïèê-ãóðóøà ñàòìàðàì, – áóíó äåéèá êÿñêè èëÿ
ùåéêÿëèí áöòöí öçöíö êÿñèê-êÿñèê åëÿéèð.
Ìîíàõ ýåäèá õÿáÿð âåðèð êè, áó àäàì êàôèðäèð. Ùåéêÿëòàðàøû
òóòóðëàð, ãÿòèééÿí ðÿùì åòìÿäÿí, îíà ÿçàá-èøýÿíúÿ âåðèðëÿð,
ñîíðà äà òîíãàëäà éàíäûðûëìàñû ùþêìöíö ÷ûõàðûðëàð.
Èøýÿíúÿ âàõòû îíóí ùÿð èêè àéàüûíûí àëòûíû éàíäûðûðëàð. ßéíèíÿ
ñàí-áåíèòî* ýåéäèðèëìèø ùåéêÿëòÿðàø çèíäàíäàí òîíãàëà ýÿòèðèëÿíÿ êèìè, éîë óçóíó ÷ûüûðûðäû:
– Ãû÷ëàðûìû êÿñèí ìÿíèì! Ãû÷ëàðûìû êÿñèí ìÿíèì!
Ôèëèïï ôÿðéàäû óçàãäàí åøèäèðäè, áó îíà ëÿççÿò âåðèðäè. Àíúàã
ýöëìöðäö.
Ñàðàé õàíûìëàðû, ùåéêÿëòÿðàøûí éàíäûðûëìàñûíà áàõìàã ö÷öí,
êðàëè÷à Ìàðèéàíûí éàíûíäàí ýåòäèëÿð. ßí àõûðäà, êðàëè÷àíû òÿê ãîéóá, ùåðñîýèíéà Àëáà ýåòäè: î, ôÿëÿìÿíý ùåéêÿëòÿðàøûíûí ôÿðéàäûíû åøèäÿíäÿ, ìöòëÿã áó ÿéëÿíúÿëè òàìàøàéà áàõûá çþâã àëìàã
ö÷öí îðà ýåòìÿê àðçóñóíà äöøäö.
__________
* Ñ à í - á å í è ò î – êÿòàíäàí òèêèëìèø óçóí, ýåíèø õàëàò, Èíêâèçèñèéà ùþêìöíÿ ìÿðóç
ãàëìûø àäàìëàðà ýåéäèðÿðäèëÿð. Þëöìÿ ìÿùêóì åäèëÿíëÿðèí õàëàòûíà àëîâ øÿêëè ÷ÿêèëÿðìèø.
76
Ôèëèïï âÿ îíóí áöòöí éàõûí àäàìëàðû – êíéàçëàð, ãðàôëàð, çàäÿýàíëàð, õàíûìëàð – ýÿëäèêäÿí ñîíðà ôÿëÿìÿíý ùåéêÿëòÿðàøûíû
óçóí çÿíúèðëÿ äèðÿéÿ áàüëàäûëàð. Äèðÿê – éàíäûðûëìûø áÿëèì áàüëàìàëàðûíûí, ÷ûðïû äÿðçëÿðèíèí, ÷ûðïû øÿëÿëÿðèíèí îäëó äàèðÿñè ìÿðêÿçèíäÿ èäè, áåëÿ êè, éàíäûðûëìàüà ìÿùêóì åäèëìèø àäàì èñòÿñÿéäè äèðÿéÿ éàõûí äóðàð, îäóí ÿí èñòè éåðèíäÿí áèð àç êÿíàðäà
äàéàíàðäû, áóíóíëà äà âàì îääà éàíàðäû.
Ùàìû ìàðàãëà áàõûðäû êè, ýþðñöí î, éàðû÷ûëïàã âÿçèééÿòäÿ,
áöòöí ìÿíÿâè ãöââÿñèíè òîïëàéàðàã, äþçöëìÿç ÿçàáëà íåúÿ ìöáàðèçÿ àïàðûð.
Áó çàìàí êðàëè÷à Ìàðèéà ñó è÷ìÿê èñòÿäè. Áèð ãîâóíóí éàðûñû
áîøãàáäà ãîéóëìóøäó. Ìàðèéà áèð òÿùÿð ìàñàéà éàõûíëàøäû, ãîâóíóí áèð ïàð÷àñûíû ýþòöðöá éåäè.
Ãîâóí ñîéóã îëäóüóíäàí êðàëè÷àíû öøöòìÿ òóòäó, îíó áóç êèìè
ñîéóã òÿð áàñäû, î, ýöúäÿí äöøÿðÿê éåðäÿ îòóðäó. Èíèëäÿéÿðÿê äåäè:
– Àù! Áèð àäàì ìÿíè ÷àðïàéûéà àïàðñàéäû, ùå÷ îëìàñà èñèíÿðäèì.
Áó çàìàí, áÿäáÿõò ùåéêÿëòÿðàøûí ôÿðéàäûíû åøèòäè:
– Ãû÷ëàðûìû êÿñèí ìÿíèì!
Êðàëè÷à Ìàðèéà óúàäàí äåäè:
– Àù! Áó íÿäèð? Þëöìöìäÿí ãàáàã èò óëàéûð?
Áó àíäà ùåéêÿëòÿðàø îðòàéà éûüûøàí àäàìëàðû ýþçäÿí êå÷èðäè,
àíúàã éûðòûúû ñèôÿòëÿðè ýþðöá, ìÿðäëÿð þëêÿñè îëàí Ôëàíäðèéà éàäûíà äöøäö: ÿëèíè ñèíÿñèíäÿ ÷àðïàçëàäû, áèð óúó áåëèíÿ áàüëàíìûø
óçóí çÿíúèðè àðäûíúà ñöðöéÿ-ñöðöéÿ áèðáàø, – éàíàí áÿëèìèí âÿ
÷ûðïûíûí öñòöíÿ ýåòäè, ñîíðà äà úÿñàðÿòëÿ òîíãàëûí è÷èíÿ ýèðèá óúàäàí äåäè:
– Ôÿëÿìÿíýëÿð èñïàí úÿëëàäëàðûíûí ýþçö ãàáàüûíäà áåëÿ þëöðëÿð! Êÿñèí ãû÷ëàðû, àíúàã ìÿíèìêèíè éîõ, îíëàðûíêûíû: ãîé îíëàð
áèð äÿ åäàì éåðèíÿ àõûøûá ýÿëìÿñèíëÿð! Éàøàñûí Ôëàíäðèéà! ßñðëÿð
áîéó ÿáÿäè éàøàñûí!
Õàíûìëàð, ùåéêÿëòÿðàøûí ìÿíÿâè ìÿòàíÿòèíèí ãàðøûñûíäà ñàðñûëàðàã ÿë ÷àëäûëàð, îíà àìàí âåðèëìÿñèíè õàùèø åòäèëÿð.
Ëàêèí ùåéêÿëòÿðàø þëäö.
77
Êðàëè÷à Ìàðèéàíûí áöòöí áÿäÿíè ÿñèðäè; î ùþíêöð-ùþíêöð àüëàéûðäû, éàõûíëàøàí þëöìöí ñîéóüóíäàí äèøè äèøèíÿ äÿéèðäè. Íÿùàéÿò î ãîë-ãû÷ûíû óçàäûá äåäè:
– Ìÿíè éàòàüà ãîéóí, ìÿí èñèíìÿê èñòÿéèðÿì!
Áóíó äåéèá þëäö.
Áó ãàéäà èëÿ Ôèëèïï, ìÿðùÿìÿòëè ñåùðáàç Êàòëèíàíûí ãàáàãúàäàí
ñþéëÿäèêëÿðèíè äîüðóëäàðàã, ùÿð éåðÿ þëöì, ýþç éàøû, ãàí ñà÷ûðäû.
ÕÕÕÛ
Óëåíøïèýåëëÿ Íåëå áèð-áèðèíÿ äÿëèúÿñèíÿ âóðóëìóøäóëàð.
Àïðåë àéû ñîíà ÷àòûðäû; áöòöí àüàúëàð ÷è÷ÿê à÷ìûøäû; áöòöí
áèòêèëÿð øèðÿéÿ äîëàðàã ìàéû ýþçëÿéèðäè; ìàé äà ùÿìèøÿ òîâóç
ãóøó êèìè, þç ðÿíýàðÿíýëèéè èëÿ, áèð äÿñòÿ ÷è÷ÿê êèìè þç ÿòðè èëÿ
éåðÿ åíèðäè. Î, ýÿëÿíäÿ áàüëàðäà áöëáöëëÿð îõóéóðäó.
Óëåíøïèýåëëÿ Íåëå òåç-òåç áèð éåðäÿ ýÿçèðäèëÿð. Íåëå Óëåíøïèýåëÿ ñûõûëûðäû, ÿëëÿðè èëÿ îíà ñàðûëûðäû. Áó Óëåíøïèýåëèí õîøóíà ýÿëèðäè. Î äà Íåëåíèí áåëèíè ãóúàãëàéûá äåéèðäè: “Áåëÿ äàùà äà
ìþùêÿì îëàð”. Áó äà Íåëåíèí õîøóíà ýÿëèðäè, àíúàã ñóñóðäó.
×ÿìÿíëÿðèí ÿòðè èëÿ ÿòèðëÿíìèø õÿôèô êöëÿê éîë öñòöíäÿ òÿíáÿë-òÿíáÿë ÿñèðäè. Äÿíèç óçàãäà, ýöíöí øöàëàðû àëòûíäà õóìàðëàíà-õóìàðëàíà óüóëäàéûðäû. Óëåíøïèýåë úàâàí úèí êèìè ëîâüàëàíûðäû. Íåëå, úÿííÿò ùóðèñè êèìè, þç õîøáÿõòëèéèíäÿí óòàíûðäû.
Íåëå áàøûíû Óëåíøïèýåëèí ÷èéíèíÿ ãîéìóøäó. Óëåíøïèýåë äÿ
îíóí ÿëëÿðèíè ÿëèíÿ àëìûøäû, ýåäÿ-ýåäÿ Íåëåíèí àëíûíäàí, éàíàãëàðûíäàí, ãÿøÿíý äîäàãëàðûíäàí þïöðäö. Ëàêèí Íåëå ñóñóðäó.
Îíëàð áèð ãÿäÿðäÿí ñîíðà, èñòèäÿí, ñóñóçëóãäàí öçöëÿðÿê,
êÿíäÿ ýèðèá ñöä è÷äèëÿð, àíúàã áó îíëàðûí öðÿéèíè ñÿðèíëÿòìÿäè.
Ó÷óðóìóí ãûðàüûíäà, ýþé îò öñòöíäÿ îòóðäóëàð. Íåëåíèí ðÿíýè
ãà÷ìûøäû, ôèêèðëè èäè. Óëåíøïèýåë òÿøâèøëÿ îíà áàõäû. Íåëå ñîðóøäó:
– Ãÿìýèíñÿí?
Î äà úàâàá âåðäè êè:
– Ùÿ.
Íåëå áóíóí ñÿáÿáèíè áèëìÿê èñòÿäè:
– Íèéÿ?
78
– Ùå÷ þçöì äÿ áèëìèðÿì. – Àíúàã îíó áèëèðÿì êè, áó àëìà,
àëáàëû àüàúëàðû ÷è÷ÿê à÷ûá, ùàâà áöðêöäöð, åëÿ áèë òóôàí îëàúàã,
÷ÿìÿíäÿ ãûçàðàí ãûç ÷è÷ÿêëÿðè, áèçèì áàüûìûçû áöðöéÿí àü ÷è÷ÿêëè éåìèøàí êîëëàðû... Éîõ, éîõ, ùå÷ áàøà äöøìöðÿì, áó öçýöíëöê ùàðäàíäûð, íèéÿ ìÿí éà þëìÿê èñòÿéèðÿì, éà äà éàòìàã?
Ñÿùÿðëÿð àüàú áóäàãëàðûíäà ãóøëàðûí úèâèëòèñèíè åøèäÿíäÿ, ãàðàíãóøëàðûí ó÷óá ýÿëäèéèíè ýþðÿíäÿ öðÿéèì àç ãàëûð ñèíÿìäÿí àòûëûá
÷ûõñûí. Èñòÿéèðÿì êè, ýöíÿøäÿí äÿ, àéäàí äà éöêñÿêëÿðÿ ó÷óì.
Áÿäÿíèìÿ ýàù èñòè ýÿëèð, ýàù ñîéóã. Àù, Íåëå, áèëñÿí áó òîðïàãäàí ìÿí íåúÿ ãà÷ûá óçàãëàøìàã èñòÿéèðÿì! Éà äà éîõ: ìÿíè ñåâÿí ãûçûí õàòèðè ö÷öí ìÿí áèð ùÿéàòû äåéèë, ìèí áåëÿ ùÿéàòû âåðìÿê èñòÿðäèì...
Íåëå äÿ äèíìÿç-ñþéëÿìÿç Óëåíøïèýåëÿ áàõûð, äóéäóüó õîøáÿõòëèêäÿí öçö ýöëöðäö.
ÕÕÕÛÛ
Þëöëÿðÿ ðÿùìÿò äóàñû îõóíàí ýöíäÿ, Óëåíøïèýåë áèð íå÷ÿ äÿúÿë éàøûäëàðû èëÿ êèëñÿäÿí ÷ûõäû. Ëàììå Ãóäçàê áó äÿñòÿäÿ – úàíàâàð ñöðöñö è÷èíÿ äöøìöø ãóçóíó õàòûðëàäûðäû.
Ëàììåíèí àíàñû áàçàð âÿ áàéðàì ýöíëÿðèíäÿ îüëóíà ö÷ ïàòàð
ïóë âåðÿðäè. Áó ýöí äÿ î, úèáèíè ñèëêÿëÿéèá, äîñòëàðûíû ãîíàã åëÿìÿê ãÿðàðûíà ýÿëäè.
Áó ìÿãñÿäëÿ äÿ îíëàðû in den Rooden Schildt-ÿ Ãûðìûçû Ãàëõàí-à, Éàí âàí Ëèáåêèí éàíûíà àïàðûá Êóðòðåé dobbelknollaert*-è
èñòÿäè.
Ïèâÿ îíëàðûí äèëèíè à÷äû. Ñþùáÿò äóàäàí ýåäÿíäÿ Óëåíøïèýåë
äåäè êè, þëöëÿðÿ îõóíàí äóà àíúàã êåøèøëÿðèí õåéðèíÿäèð.
Áÿäáÿõòëèêäÿí îíëàðûí è÷èíäÿ áèð ñàòãûí âàðìûø. Î, õÿáÿð
àïàðûð êè, Óëåíøïèýåë ëàìÿçùÿáäèð. Ñîîòêèíèí ýþç éàøûíà, Êëààñûí
äþíÿ-äþíÿ õàùèø åòìÿñèíÿ áàõìàéàðàã Óëåíøïèýåëè òóòóá ùÿáñõàíàéà ñàëäûëàð. Î, ö÷ àé ö÷ ýöí çèðçÿìèäÿ, äÿìèð áàðìàãëûã àðõàñûíäà ãàëûá, úàíëû áèð ìÿõëóã öçö ýþðìÿäè. Óëåíøïèýåëÿ âåðèëÿí
__________
* Òöíä ïèâÿ íþâëÿðèíäÿí (ôëàì.)
79
éåìÿéèí äþðääÿ ö÷öíö ùÿáñõàíà÷û þòöðöðäö. Áó âàõò è÷ÿðèñèíäÿ
Óëåíøïèýåë ùàããûíäà ìÿëóìàò òîïëàäûëàð êè, ýþðñöíëÿð î íÿ êèìè
éàõøû âÿ ïèñ èøëÿð òóòóá. Éîõëàìà íÿòèúÿñèíäÿ àéäûí îëäó êè, áó
àíúàã àâàì úàìààòû ÿëÿ ñàëìàüû õîøëàéàí àúûäèë çàðàôàò÷ûäûð, èíäèéÿ êèìè íÿ Ìÿðéÿì àíà, íÿ äÿ ìöããÿääÿñ àäàìëàð ùàããûíäà
íàëàéèã ñþç äåìÿéèá. Áóíà ýþðÿ ìÿùêÿìÿíèí ùþêìö éöíýöë îëäó, éîõñà, îíóí àëíûíà îäëó äàìüà áàñûá, þçöíö äÿ, áÿäÿíèíäÿí
ãàíû ÷ûõàíà êèìè ÷óáóãëà äþéÿúÿêäèëÿð.
Ìÿùêÿìÿ Óëåíøïèýåëèí ùÿää-áöëóüà ÷àòìàäûüûíû íÿçÿðÿ àëäû. Áó èøäÿí î, úàíûíû áåëÿ ãóðòàðäû: ãàðøûäàêû õà÷ ìÿðàñèìèíäÿ
àéàãéàëûí, áàøà÷ûã, áèð êþéíÿêäÿ, ÿëèíäÿ øàì, – ðóùàíèëÿðèí àðäûíúà ýåòìÿëè èäè.
Áó ìåðàú áàéðàìûíäà èäè.
Ìÿðàñèì ãàéûäûá êèëñÿíèí àñòàíàñûíà ÷àòàíäà, Óëåíøïèýåë éåíÿ äÿ ùÿìèí ìÿùêÿìÿíèí ùþêìö öçðÿ, äàéàíûá óúàäàí äåäè:
– Òÿøÿêêöð åäèðÿì ñÿíÿ, éà ùÿçðÿò Èñà! Òÿøÿêêöð åäèðÿì ñèçÿ
ðóùàíè àòàëàð! Ñèçèí äóàëàðûíûç ìÿùøÿð àéàüûíäà ÿçàá ÷ÿêÿíëÿðèí
ðóùó ö÷öí ôÿðÿùäèð, îíëàðà ñÿðèíëèê âåðèð, ÷öíêè ùÿð ùÿçðÿò Ìÿðéÿì äóàñû – îíëàðûí êöðÿéèíÿ òþêöëÿí áèð âåäðÿ ñóäóð, ùÿð Pater
Noster äóàñû äà áèð èðè ÷ÿëëÿê ñóäóð.
Úàìààò îíà áþéöê èõëàñêàðëûãëà ãóëàã àñûð, ëàêèí ýèçëèí-ýèçëèí
àñòàäàí ýöëöðäöëÿð.
Óëåíøïèýåë òðîèòñà* áàéðàìû ýöíöíäÿ äÿ õà÷ ìÿðàñèìè éöðöøöíÿ ýåòìÿëè èäè. Î, éåíÿ äÿ áèð êþéíÿêäÿ, àéàüû éàëûí, áàøûà÷ûã,
ÿëèíäÿ øàì éåðèéèðäè. Ìÿðàñèì ýåðè ãàéûäàíäà êèëñÿíèí ãàïûñû àüçûíäà äàéàíäû, øàìû ìþìöí àäàì êèìè ÿëèíäÿ òóòàðàã, ÷îõ ýöëìÿëè ùàëäà àüûç-áóðíóíó ÿéÿ-ÿéÿ óúàäàí, àéäûí ñÿñëÿ äåäè:
– Ùÿð áèð õðèñòèàíûí äóàñû ìÿùøÿð àéàüûíäà ÿçàá ÷ÿêÿí àäàìûí ùàëûíû ÷îõ-÷îõ éöíýöëëÿøäèðèð, àììà êè, þçö ìöãÿääÿñ îëàí,
áöòöí õåéèðõàùëûãëàðëà áÿçÿíÿí áèçèì êèëñÿíèí áàø÷ûñûíûí äóàñû
èñÿ ìÿùøÿðèí éàõûá-éàíäûðàí îäóíó áèð àíäà ñþíäöðöð, îíó øÿðáÿòÿ äþíäÿðèð. Àíúàã áó øÿðáÿòäÿí ýöíàùêàðëàðû ïàð÷àëàéàí øåéòàíëàðà áèðúÿ äàìúû äà äöøìöð.
__________
* Ò ð î è ò ñ à – õðèñòèàíëàðûí äèíè áàéðàìëàðûíäàí áèðè
80
Éåíÿ úàìààò ýèçëèí-ýèçëèí, àñòàäàí ýöëöð, áþéöê èõëàñêàðëûãëà
îíà ãóëàã àñûðäû, ëàêèí êèëñÿ áàø÷ûñû ðàçû ùàëäà, ìÿðùÿìÿòëÿ ýöëöìñÿéèðäè.
Áóíäàí ñîíðà Óëåíøïèýåë ö÷ èë Ôëàíäðèéàäàí ñöðýöí åäèëäè. Áó
ö÷ èëäÿ î, Ðîìàéà çèéàðÿòÿ ýåòñÿéäè, ïàïà ýöíàùëàðûíû áàüûøëàñàéäû, – îíóí âÿòÿíÿ ãàéûòìàüà èõòèéàðû âàðäû.
Êëààñ ìÿùêÿìÿíèí ãÿðàðû ö÷öí ö÷ ôëîðèí, éîëà äà Óëåíøïèýåëÿ
áèð ôëîðèí âåðäè, ÿéíèíÿ äÿ, çèéàðÿò÷èéÿ ëàéèã ïàëòàð àëäû.
Óëåíøïèýåëÿ Êëààñäàí – äÿðä ÷ÿêÿí, àüëàéàí àíàñûíäàí àéðûëìàã ÷îõ àüûð ýÿëäè. Àòà-àíàñû, áèð íå÷ÿ äÿ øÿùÿð ÿùëè-àðâàä âÿ
êèøè – îíó éîëà ñàëäûëàð.
Äàõìàëàðûíà ãàéûäàíäà Êëààñ Ñîîòêèíÿ äåäè:
– Àðâàä, îíóí áàðÿñèíäÿ ÷îõ àìàíñûç îëäóëàð, – íÿ îëñóí åé,
óøàãäû, ñàðñàãëûã åëÿéèá àüçûíäàí ñþç ãà÷ûðìûøäû!
Ñîîòêèí ÿðèíÿ áàõûá äåäè:
– Êèøè, àüëàéûðñàí íÿäè? Ñÿí îíó ÷îõ èñòÿéèðñÿíìèø, àììà
áóíó ùå÷ ýþñòÿðìèðäèí, àõû êèøèíèí ùþíêöðòöñö – àñëàíûí àüëàìàñû
äåìÿêäèð.
Êëààñ áó ñþçöí ãàáàüûíäà ùå÷ íÿ äåìÿäè.
Íåëå àíáàðà ýèðèá ýèçëÿíìèøäè êè, ùå÷ êÿñ îíóí àüëàìàñûíû
ýþðìÿñèí. Óëåíøïèýåëëÿ àéðûëìàüà ýåäÿíäÿ î, Êëààñûí, Ñîîòêèíèí, øÿùÿð àäàìëàðûíûí – ãàäûíëàðûí, êèøèëÿðèí àðäûíúà ýÿëèðäè.
Óëåíøïèýåë òÿê ýåäÿíäÿ þçöíö éåòèðèá, ùÿéÿúàíëà îíó ãóúàãëàäû:
– Ñÿí ÷îõëó ýþçÿë õàíûìëàðà ðàñò ýÿëÿúÿêñÿí, – äåäè.
Óëåíøïèýåë áó ñþçöí ãàáàüûíäà:
– Ýþçÿë îëà áèëÿð, – äåäè, – àíúàã ñÿíèí êèìè òÿðàâÿòëèñèíÿ ðàñò
ýÿëìÿðÿì, îíëàð ùàìûñû ýöí àëòûíäà éàíûá ãîâðóëóáëàð.
Óëåíøïèýåëëÿ Íåëå õåéëè áèð éåðäÿ ýåòäèëÿð. Óëåíøïèýåë þç ôèêèðëÿðè èëÿ ìÿøüóë èäè, àíúàã àðàáèð àñòàäàí äåéèðäè:
– Îíëàð áó þëöëÿð äóàñû õèäìÿòè ö÷öí ìÿíÿ ùàãã-ùåñàá âåðÿúÿêëÿð!
Íåëå áó ñþçëÿðèí ìÿíàñûíû áèëìÿê èñòÿäè:
– Ùàíñû õèäìÿò? Êèì ùàãã-ùåñàá âåðÿúÿê?
Íÿùàéÿò Óëåíøïèýåë îíà áåëÿ úàâàá âåðäè:
81
– Áöòöí áó êèëñÿ áàø÷ûëàðû, ìÿùÿëëÿ, åâ êåøèøëÿðè, ïîíîìàðëàð,
êåøèø úèíñèíäÿí îëàí ùÿð úöð òþð-òþêöíòöëÿð – áèçè ÿëÿ ñàëûá àëäàäàíëàð! Èøëÿéÿí àäàì îëñàéäûì, áó çèéàðÿò÷èëèê öçöíäÿí îíëàð
ìÿíè ö÷ èëëèê ÿìÿéèí áÿùðÿñèíäÿí êÿíàð åòìèø îëàðäû. Éàçûã
Êëààñà çèéàí äÿéäè. Ìÿíè ñöðýöí åëÿéÿíëÿð áó ö÷ èëèí ùàãã-ùåñàáûíû ìÿíÿ éöç ãàò àðòûã âåðÿúÿêëÿð, ìÿí þëöëÿðÿ âåðèëÿí äóàëàðû
îíëàðûí éàäûíà ñàëàúàüàì, þçö äÿ þç ïóëëàðû èëÿ!
Íåëå:
– Éàõøû äà, Òèë, åùòèéàòëû îë, – äåäè, – ãîé ýþðÿê, îíëàð ñÿíè
òîíãàëäà éàíäûðàðëàð.
Óëåíøïèýåë:
– Ìÿí îääà éàíìûðàì, – äåäè.
Áó ñþçäÿí ñîíðà îíëàð àéðûëäûëàð: Íåëå ýþç éàøû è÷èíäÿ, î äà
äèëõîð âÿ ãÿçÿáëè ùàëäà...
ÕÕÕÛÛÛ
Óëåíøïèýåë Áðóããÿ ÷àòàíäà ÷ÿðøÿíáÿ ýöíö, ùÿôòÿáàçàðû èäè.
Ýþðäö êè, áàçàð ìåéäàíûíäà úÿëëàä, ÿëàëòûëàðû èëÿ, áèð àðâàäû ñöðöéÿ-ñöðöéÿ àïàðûð, îíóí äà àðäûíúà áèð éûüûí àðâàä ÷ûüûðà-÷ûüûðà,
àðâàäûí öñòöíÿ ïèñ-ïèñ ñþéöøëÿð éàüäûðà-éàüäûðà ýÿëèðëÿð.
Àðâàäûí ïàëòàðûíûí êöðÿéèíäÿ âÿ äþøöíäÿ çîë-çîë ãûðìûçû
ïàð÷à òèêèëìèøäè, áîéíóíäàí äà äÿìèð çÿíúèðäÿí ÿäàëÿò ìÿùêÿìÿñèíèí äàøû àñûëìûøäû. Óëåíøïèýåë áó øåéëÿðè ýþðöá áàøà äöøäö
êè, áó àðâàä þç ãûçëàðûíûí úàâàí, òÿðàâÿòëè áÿäÿíè èëÿ àëâåð åäèðìèø. Óëåíøïèýåëÿ äåäèëÿð êè, áó àðâàäûí àäû Áàðáäûð. Éàçîí Äàð
àäëû àäàì äà îíóí ÿðèäèð, ÿéíèíäÿêè ïàëòàðäà î, áöòöí ìåéäàíû
ùÿðëÿíìÿëè, àõûðäà Áþéöê áàçàðà ãàéûòìàëûäûð, áóðàäà îíóí ö÷öí
åäàì êöðñöñö ãóðóëìóøäóð. Óëåíøïèýåë ùàé-êöé ñàëàí äÿñòÿíèí
àðäûíúà ýåòäè. Úèíàéÿòêàð ãàäûí Áþéöê áàçàðà ãàéûäàí êèìè îíó
åäàì êöðñöñöíÿ ãàëõìàüà ìÿúáóð åòäèëÿð, îðàäà äà äèðÿéÿ áàüëàäûëàð. Ñîíðà úÿëëàä àðâàäûí àéàãëàðû àëòûíà òîðïàã, öñòöíÿ äÿ îò
òþêäö, – áó ãÿáèð äåìÿêäè.
Óëåíøïèýåëÿ áóíó äà äåäèëÿð êè, àðâàäû ùÿáñõàíàäà ÷óáóãëà
äà äþéöáëÿð.
82
Ñîíðà îíà “Äÿìèð÷è” Ùåíðè ðàñò ýÿëäè. Áó ôûðûëäàã÷û âÿ äèëÿí÷è èäè, ùàìûíû èíàíäûðìàã èñòÿéèðäè êè, ìÿíè Âåñò-Èïð ìàùàëûíäà
äàð àüàúûíäàí àñìûøäûëàð. Áîéíóíäà äà êÿíäèðèí éåðèíè ýþñòÿðèðäè. “Õèëàñ îëìàã ìþúöçÿñè”íè äÿ áåëÿ èçàù åäèðäè; êÿíäèðäÿ àñûëàíäàí ñîíðà Ãàëë Ìÿðéÿì àíàñûíà öðÿêäÿí äóà åëÿìÿéÿ áàøëàäûì, åëÿ áó âàõò ùàêèìëÿð äÿ ýåòäèëÿð, ìÿíè äàùà áîüìàéàí êÿíäèð áèðäÿí ãûðûëäû, ìÿí äÿ øàïïûëòû èëÿ éåðÿ äöøöá õèëàñ îëäóì.
Ëàêèí Óëåíøïèýåë ñîíðàëàð áó øåéëÿðè áèëäè: þçöíö “Äÿìèð÷è
Ùåíðè” àäû èëÿ ãÿëÿìÿ âåðÿí áó ôûðûëäàã÷ûéà áåëÿ óéäóðìàëàðû
ñþéëÿìÿéÿ ìàíå îëìóðëàð, ÷öíêè îíóí ÿëèíäÿ Ãàëë Ìÿðéÿì àíà
Êèëñÿñè áàø÷ûñûíûí ôÿðìàíû âàð. Êèëñÿ áàø÷ûñû ôÿðìàíû îíà ýþðÿ
âåðìèøäè êè, áó “Äÿìèð÷è Ùåíðè”íèí óéäóðìàñû íÿòèúÿñèíäÿ äàð
àüàúûíà éàõûíëàøäûüûíû ùèññ åäÿí àäàìëàð ùÿð òÿðÿôäÿí àõûøûá ýÿëèð, êèëñÿéÿ ÷îõëó ïóë âåðèðëÿð. Ñîíðàëàð óçóí çàìàí Ãàëë Ìÿðéÿì
àíàñû äàð àüàúûíäàí àñûëàíëàðûí ìöäàôèÿ÷èñè ùåñàá îëóíäó.
ÕÕÕÛÂ
Áó àðàäà èíêâèçèòîðëàðëà äèí àëèìëÿðè èìïåðàòîð Êàðëà èêèíúè
äÿôÿ äåäèëÿð êè:
Êèëñÿ ìÿùâ îëóð; îíóí íöôóçó äöøöð; ñÿí êàòîëèê êèëñÿñè äóàëàðû íÿòèúÿñèíäÿ øàíëû ãÿëÿáÿëÿð ÿëäÿ åòìèñÿí; êàòîëèê êèëñÿñè ñÿíèí ÿçÿìÿòëè äþâëÿòèíèí ñÿäàãÿòëè èñòèíàäýàùûäûð.
Áèð èñïàí àðõèéåïèñêîïó òÿëÿá åäèðäè êè, ÿýÿð ÿëàùÿçðÿò ùþêìäàð Íèäåðëàíääà ÷îõ çÿðÿðëè Ëöòåð ëàìÿçùÿáëèéèíèí êþêöíö êÿñìÿê èñòÿéèðñÿ36, î, ýÿðÿê àëòû ìèí àäàìûí áîéíóíó âóðäóðñóí, éà
äà áèð î ãÿäÿð àäàìû îääà éàíäûðñûí. Úÿíàá-ÿãäÿñ ÿëàùÿçðÿòëÿðè
áåëÿ ùåñàá åòäè êè, áó ùÿëÿ àçäûð.
Áóíà ýþðÿ çàâàëëû Óëåíøïèýåë ùàðà ýåäèðäèñÿ ýþðäöéö øåéëÿð
îíó äÿùøÿòÿ ýÿòèðèðäè; áèð éåðäÿ êÿñèëìèø áàøëàð ïàéàéà êå÷èðèëìèøäè, áèð éåðäÿ ãûçëàðûí áàøûíà òîðáà ñàëûá ÷àéà àòûðäûëàð, áàøãà
áèð éåðäÿ ÷àðìûõà ÷ÿêèëìèø ÷ûëïàã êèøèëÿðè äÿìèð äÿéÿíÿêëÿ äþéöðäöëÿð, àðâàäëàðû äèðè-äèðè éåðÿ áàñäûðûðäûëàð, úÿëëàäëàð äà, îíëàðûí äþøöíö ÿçìÿê ö÷öí, ÷ûõûá öñòëÿðèíäÿ îéíàéûðäûëàð. Òþâáÿ èëÿ
úàíûíû ãóðòàðàíëàðûí ùÿð áèðèíäÿí ðóùàíèëÿð îí èêè ñîëåé ïóë àëûðäû.
83
Óëåíøïèýåë Ëóâåíäÿ úÿëëàäëàðûí òîï áàðûòû èëÿ òîíãàë ãàëàäûãëàðûíû äà ýþðäö: áó òîíãàëäà îòóç íÿôÿð ëöòåð÷è áèðäÿí òÿëÿô îëäó.
Óëåíøïèýåë Ëèìáóðãäà áöòöí áèð àèëÿíèí – ÿðëÿ àðâàäûí, ãûçëàðûí,
éåçíÿëÿðè èëÿ áÿðàáÿð çÿáóð ñóðÿñèíè îõóéà-îõóéà òîíãàëà ýèðäèêëÿðèíè äÿ ýþðäö. Åäàì âàõòû àíúàã ãîúà êèøè ÷ûüûðäû.
Óëåíøïèýåë âàùèìÿ è÷èíäÿ, ìÿéóñ ùàëäà áó áÿäáÿõò òîðïàüûí
öñòö èëÿ èðÿëèëÿéèðäè.
ÕÕÕÂ
Î, ÷þëëÿðäÿ ãóø êèìè, çÿíúèðäÿí à÷ûëìûø èò êèìè ñèëêÿíèðäè.
×ÿìÿíëÿðè, àüàúëàðû, ïàðëàã ýöíÿøè ýþðÿíäÿ ãÿëáèíäÿ éöíýöëëöê ùèññ åäèðäè.
Ö÷ ýöíäÿí ñîðà, Áðöññåë ÿòðàôûíäàêû âàðëû-äþâëÿòëè Óêêëå
êÿíäèíÿ ÷àòäû. Îâ÷ó øåéïóðó ìåùìàíõàíàñû éàíûíäàí êå÷ÿíäÿ
ãûçàðäûëàí ÿòèí õîø ÿòðè îíó ñàõëàäû. Ëàï úàâàí áèð äèëÿí÷è áóðíóíó éóõàðû òóòóá, áó õîø ÿòðè ëÿççÿòëÿ ñèíÿñèíÿ ÷ÿêèðäè. Óëåíøïèýåë
îíäàí ñîðóøäó êè, íÿéèí øÿðÿôèíÿ áó áàéðàì ÿòðè ýþéëÿðÿ éöêñÿëèð? Äèëÿí÷è äÿ äåäè êè, àõøàì äóàñûíäàí ñîíðà Øèøìàí ñèôÿò úÿìèééÿòèíèí öçâëÿðè áóðà ýÿëìÿëèäèð, îíëàð Óêêëåíèí àçàä îëóíìàñûíûí èëäþíöìöíö áàéðàì åäÿúÿêëÿð, – Óêêëåíè ãÿäèì çàìàíäà àðâàäëàðëà ãûçëàð àçàä åäèáëÿð.
Óëåíøïèýåë óçàãäà, ïàéà öñòöíäÿ áèð òóòóãóøó, îíóí äà ÿòðàôûíäà, îõ-éàé èëÿ ñèëàùëàíìûø áèð íå÷ÿ àðâàä ýþðöá ñîðóøäó: àðâàäëàð ÷îõäàí îõàòàí îëóáëàð?
Äèëÿí÷è éåíÿ äÿ ÿòèí ÿòðèíè ñèíÿñèíÿ ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ úàâàá âåðäè
êè, Ðÿùìäèë Ùåðñîã âàõòûíäà, Óêêëå àðâàäëàðû áåëÿ îõ-éàéëà
éöçäÿí àðòûã ïèñ àäàìû î äöíéàéà ýþíäÿðìèøëÿð.
Óëåíøïèýåë éåíÿ îíäàí áÿçè øåéëÿð ñîðóøìàã èñòÿéèðäè, ëàêèí
äèëÿí÷è äåäè êè, ìÿí éàìàí àúìûøàì, éàìàí äà ñóñàìûøàì, ìÿíÿ éåìÿê-è÷ìÿê ö÷öí áèð ïàòàð âåðìÿñÿí áèð êÿëìÿ äÿ ñþç äåìÿéÿúÿéÿì. Óëåíøïèýåëèí äèëÿí÷èéÿ éàçûüû ýÿëäèéè ö÷öí îíà áèð
ïàòàð ïóë âåðäè.
Äèëÿí÷è ïóëó ãàïûá, ùèíÿ ýèðÿí òöëêö êèìè, þçöíö Îâ÷ó Øåéïóðóíà ñîõäó, åëÿ î ñààò äà ãÿëÿáÿéëÿ îðàäàí ÷ûõäû: ÿëèíäÿ éàðûì
äàèðÿ êîëáàñà, áèð èðè ïàð÷à äà ÷þðÿê òóòìóøäó.
84
Áó çàìàí Óëåíøïèýåë áèð íå÷ÿ òÿáèëëÿ âèîëàíûí õîø ñÿñèíè åøèòäè, – ÷àëüû÷ûëàðûí àðäûíúà ÷îõëó ãàäûí îéíàéà-îéíàéà ýÿëèðäè. Ãàäûíëàðûí îðòàñûíäà, áîéíóíäàí ãûçûë çÿíúèð àñûëìûø áèð ýþçÿë âàðäû.
Äîéóíúà éåäèêäÿí ñîíðà äèëÿí÷èíèí öçöíäÿí ñåâèíú òÿáÿññöìö ñèëèíìèðäè. Î, Óëåíøïèýåëÿ äåäè êè, áó úàâàí, ýþçÿë ãûç áöòöí
îõàòàíëàðûí ïàäøàùûäûð, àäû äà Ìèòéþäöð, ÿðè äÿ, áó éåðèí áàø÷ûñû
ìåññèð Ðåíîíêåëäèð. Ñîíðà Óëåíøïèýåëäÿí è÷ìÿê ö÷öí àëòû ëèàð äà
èñòÿäè. Óëåíøïèýåë áóíó äà ÿñèðýÿìÿäè. Äèëÿí÷è éåéèá-è÷ÿíäÿí
ñîíðà ýöíäÿ îòóðóá, äèøëÿðèíè ãóðäàëàìàüà áàøëàäû.
Óëåíøïèýåë çèéàðÿò÷è ýåéèìè èëÿ êÿíä ãàäûíëàðûíûí äèããÿòèíè
úÿëá åäÿí êèìè, îíëàð Óëåíøïèýåëèí ÿòðàôûíäà îéíàéà-îéíàéà áó
ñþçëÿðè äåìÿéÿ áàøëàäûëàð:
– Õîø ýþðäöê ñÿíè, ãÿøÿíý çèéàðÿò÷è! Ùàðàäàí ýÿëèðñÿí, à úàâàí çèéàðÿò÷è?
Óëåíøïèýåë äÿ îíëàðà áåëÿ úàâàá âåðäè:
– Ìÿí Ôëàíäðèéàäàí ýÿëèðÿì, ýþçÿë þëêÿäÿí ýÿëèðÿì, îðàäà
÷îõëó ñåâÿí ãûçëàð âàð.
Áóíó ñþéëÿðêÿí Íåëå éàäûíà äöøäö, êÿäÿðëÿíäè.
Ãàäûíëàð äàùà îéíàìàéûá ñîðóøäó:
– Ñÿí íÿ ýöíàù èø òóòìóñàí?
Óëåíøïèýåë äÿ úàâàá âåðäè:
– Ìÿíèì ýöíàùûì åëÿ áþéöêäöð êè, äåìÿéÿ úÿñàðÿò åëÿìèðÿì. Àììà åëÿ øåéëÿðèì äÿ âàð êè, îíëàð äà ÿìÿëëèúÿ éåêÿäèð.
Ãàäûíëàð ïûããûëäàéûá ýöëäöëÿð, ñîðóøäóëàð êè, íèéÿ áÿñ ñÿí ÿñà
èëÿ, ÷àíòà èëÿ âÿ áàøãà øåéëÿðëÿ çèéàðÿòÿ ÷ûõìûñàí?
Óëåíøïèýåë àçúà þçöíäÿí óéäóðàðàã úàâàá âåðäè:
– Ìÿí äåäèì êè, þëöëÿð ö÷öí äóà îõóìàã àíúàã êåøèøëÿðèí
õåéðèíÿäèð, – ýöíàùûì äà áóäóð.
Ãàäûíëàð äåäè:
– Äîüðóäóð, êåøèøëÿð þç äóàëàðû ö÷öí ïóë àëûð, àììà áó äóàëàð
úÿùÿííÿìäÿêè ðóùëàðà õåéèð ýÿòèðèð.
Óëåíøïèýåë áó ñþçëÿ ðàçûëàøìàäû:
– Ìÿí îðàäà îëìàìûøàì, – äåäè.
Îõàòàí ãàäûíëàðäàí ÿí ãÿøÿíýè ñîðóøäó:
– Áèçèìëÿ ÷þðÿê éåéÿðñÿíìè, àé çèéàðÿò÷è?
85
Óëåíøïèýåë äÿ úàâàá âåðäè:
– Ñèçèíëÿ ÷þðÿê éåìÿê èñòÿðÿì, àíúàã ÿââÿë ñÿíè éåìÿê èñòÿðÿì, ñîíðà äà î áèðèëÿðè, íþâáÿ èëÿ: àõû ÿí ëÿççÿòëè õþðÿê ñèçñèíèç,
áåëÿ ëÿççÿòëè éåìÿêëÿðè ùå÷ àüûëà ýÿòèðìÿê îëìàç, – éåëáÿãóøó,
ãàðàòîéóã, õûðäàúöëëöò ãûçàðòìàñû áóíóí ãàáàüûíäà íÿäè êè!
Îõàòàí ãàäûí óúàäàí äåäè:
– Àé Àëëàù ñÿíèí äàäûíà ÷àòñûí! Áó îâ ãóøëàðûíûí ùå÷ ãèéìÿòè
éîõäóð!
Óëåíøïèýåë ñþçö ÿââÿëêè ìÿíàéà ñàëäû:
– Ñèçèí äÿ, ýþçÿëëÿð, ùå÷ ãèéìÿòèíèç éîõäóð!
Ãàäûíëàð äåäè:
– Áèç àõû ñàòûëìûðûã.
Óëåíøïèýåë ñîðóøäó:
– Äåìÿëè, ùàâàéû âåðèðñèíèç?
Ãàäûíëàð äà îíà áåëÿ úàâàá âåðäèëÿð:
– Ùÿ, ùàðàìçàäàéà øàïàëàüû ùàâàéû âåðèðèê. Èñòÿéèðñÿí áó ñààò
ñÿíè äÿðç êèìè ìàëàëàéàã?
Óëåíøïèýåë:
– Äàùà áåëÿ øåé äàíûøìàðàì, – äåäè.
– Åëÿ ùà! Éàõøûñû áóäóð ýåäÿê ÷þðÿê éåéÿê.
Ãàäûíëàð îíó ìåùìàíõàíàíûí ùÿéÿòèíÿ àïàðäûëàð. Óëåíøïèýåë
ýöëÿð ýþçëÿðèíè îíëàðûí ãÿøÿíý öçöíäÿí àéûðìûðäû. Áèðäÿí – øåéïóð, òöòÿê, òÿáèë ñÿñëÿðè àëòûíäà, áàéðàãëàðû éåëëÿíÿ-éåëëÿíÿ, ÷îõ
áþéöê òÿíòÿíÿ èëÿ Øèøìàí ñèôÿò úÿìèééÿòèíèí öçâëÿðè ùÿéÿòÿ ýèðäèëÿð, – ùàìûñû äà éàõøûúà éåéèá-áÿñëÿíìèø àäàìëàðäû, áó
ýöëìÿëè àäà òàìàìèëÿ ëàéèãäèëÿð. Îíëàð òÿÿúúöáëÿ ýþçëÿðèíè
Óëåíøïèýåëÿ äèêäèëÿð, ëàêèí ãàäûíëàð òåç îíëàðà äåäèëÿð êè, çèéàðÿò÷èéÿ áèç êö÷ÿäÿ ðàñò ýÿëäèê, îíóí äà ñèôÿòè áèçèì íèøàíëûëàðûìûçûí, ÿðëÿðèìèçèí ñèôÿòè êèìè áèçÿ ÿëâåðèøëè ýþðöíäö, áóíóí
ö÷öí äÿ áàéðàìà äÿâÿò åòäèê.
Êèøèëÿð ãàäûíëàðûí ùÿðÿêÿòèíè áÿéÿíäèëÿð, îíëàðäàí áèðè
Óëåíøïèýåëÿ äåäè:
– Ïèéàäà çÿââàð, ãûçàðòìà éåìÿêëÿð öçðÿ ýÿçìÿê èñòÿìÿçñÿí?
Óëåíøïèýåë äÿ úàâàá âåðäè êè:
– Ìÿíèì éåéèí ýåäÿí ñåùðëè ÷ÿêìÿì âàð.
86
Óëåíøïèýåë ãîíàãëûã çàëûíà ýåäÿíäÿ Ïàðèñ éîëóíäà îí èêè êîð
ýþðäö. Êîðëàð, àúëûãäàí âÿ ñóñóçëóãäàí øèêàéÿòëÿíÿ-øèêàéÿòëÿíÿ
ýÿëèá îíóí éàíûíäàí êå÷ÿíäÿ, Óëåíøïèýåë Óêêëå êåøèøèíèí ùåñàáûíà, ùÿì äÿ þëöëÿðÿ îõóíàí äóà õåéðèíÿ êîðëàðû øàùàíÿ ãàéäà
èëÿ éåäèðòìÿê ôèêðèíÿ äöøäö.
Éàõûíëàøûá äåäè:
– Áóäóð, ñèçÿ äîããóç ôëîðèí âåðèðÿì. Ýåäÿê ÷þðÿê éåéÿê. Ãûçàðòìàíûí èéèíè äóéóðñóíóç?
– Áèç îíóí èéèíè éàðûì ìèëäÿí äóéìóøóã, – àíúàã, ÿôñóñ êè,
áóíà öìèäèìèç éîõäóð.
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Äîããóç ôëîðèíÿ äîéóíúà éåìÿê îëàð.
Ëàêèí ïóëó îíëàðà âåðìÿäè.
Êîðëàð îíà òÿøÿêêöð åëÿäè:
– Ùÿçðÿò Èñà ñÿíÿ íèúàò âåðñèí!
Óëåíøïèýåë êîðëàðû êè÷èê áèð ìàñàéà éàõûíëàøäûðäû. Øèøìàí ñèôÿò úÿìèééÿòèíèí öçâëÿðè, àðâàäëàðû, ãûçëàðû èëÿ áÿðàáÿð, áþéöê
ìàñàíûí ÿòðàôûíäà îòóðóðäóëàð.
Êîð äèëÿí÷èëÿð äîããóç ôëîðèíÿ ìþùêÿì àðõàéûí îëàðàã, ñûõûíòû
÷ÿêìÿäÿí äåäèëÿð:
– Àé éåìÿêõàíà÷û! Áèçÿ ÿí éàõøû éåìÿêëÿðäÿí, è÷êèëÿðäÿí âåð.
Éåìÿêõàíà÷û äîããóç ôëîðèí ñþùáÿòèíè åøèòìèøäè, àðõàéûí èäè
êè, ïóë îíëàðûí êèñÿñèíäÿäèð, ñîðóøäó êè, ñèçÿ íÿ âåðèì.
Áöòöí êîðëàð áèð-áèðèíèí ñþçöíö êÿñÿ-êÿñÿ, ùàìûñû áèðäÿí
ùàé-êöéëÿ äàíûøìàüà áàøëàäû:
– Äîíóç ïèéèíäÿ áèøìèø ïàõëà, ìàë ÿòèíäÿí, äàíà ÿòèíäÿí,
ãîéóí ÿòèíäÿí, ÷îëïà ÿòèíäÿí áîçàðòìà! – Ñîñèñêà èò ö÷öí ùàçûðëàíìûð êè? – Êèì áèðäÿí êîëáàñà èéèíè äóéóá îíóí éàõàñûíäàí
éàïûøìàç – ãàí êîëáàñàñû îëñóí, éà è÷àëàò êîëáàñàñû? – Ìÿí êîëáàñà ýþðìöøÿì – ÿôñóñ! – Îíäà ýþçöì ùÿëÿ àçúà ýþðöðäö. – Áÿñ
êîåêebàêê* àíäåðëåõò éàüûíäà âàðìû? Òàâàäà úûçûëäàéûðëàð, äèøèí
àëòûíäà õûðòûëäàéûðëàð, éåäèì, öñòöíäÿí áèð ïàð÷ ïèâÿ ùîïï! – Ìÿíÿ
ãàéüàíàã, – ãàõàú äîíóç ÿòè èëÿ, éà äà ãàõàú äîíóç ÿòè – ãàéüàíàãëà, áóíëàð ìÿíèì áîüàçûìûí ñÿäàãÿòëè äîñòóäóð! – Áÿñ ýþ__________
* Ôÿñÿëè (ôëàì.)
87
çÿë choesel* âàðìû? Áó òÿêÿááöðëö ÿò ïàð÷àëàðû – áþéöê, õîðóç
ïèïèéè, äàíà âÿçèñè, áóüà ãóéðóüó, ãîéóí àéàãëàðû è÷èíäÿ öçöðëÿð,
öñòëÿðèíÿ äÿ ÷îõëó ñîüàí, èñòèîò, ìèõÿê, úåâèç òþêöëöá, ùàìûñû äà
õåéëè âàõò ïþðòëÿíìèø, áóüäà áèøìèø, öñòöíÿ äÿ ö÷ ñòÿêàí àü ÷àõûð
òþêöëìöø – áó äà îíóí àøãàðû! – Áÿñ ñèçèí ñóäà áèøìèø èëàùè êîëáàñàíûç éîõìó? Áó êîëáàñà åëÿ ìöëàéèìäèð êè, àüçûíà ãîéóá
þòöðÿíäÿ áèðúÿ êÿëìÿ ñþç äåìèð. Áó áèçÿ áèð áàø Luyleckerland**-äàí ýÿëèð, – áîøãàá äèáè éàëàéàí õîøáÿõò àâàðàëàðûí òîõ
þëêÿñèíäÿí! Ñèç àõû ùàðäàñûíûç, åé êå÷ÿí ïàéûçûí éàðïàãëàðû! –
Ìÿíÿ ãîéóí ÿòè ãûçàðòìàñû – ïàõëà èëÿ! – Ìÿíÿ äÿ äîíóç ñóëòàíû,
éÿíè äîíóç ãóëàüû! – Ìÿíÿ äÿ éåëáÿãóøóíäàí òÿñáåù, àíúàã ãîé
îðàäà Ïàòåð Íîñòåë äóàñû ÿâÿçèíÿ úöëëöò îëñóí, Úðåäî äóàñû ÿâÿçèíÿ äÿ àõòàëàíìûø éàüëû õîðóç!
Éåìÿêõàíà÷û áó òÿëÿáëÿðèí ãàáàüûíäà ñàêèò÷ÿ äåäè:
– Ñèçÿ àëòìûø éóìóðòàíûí ãàéãàíàüûíû âåðÿúÿêëÿð, ãàøûãëàðûíûç ö÷öí äÿ éîë ýþñòÿðÿí äèðÿêëÿð îëàúàã: ÿëëè äÿíÿ ãûçàðäûëìûø,
áóüëàíàí êîëáàñà, äàü êèìè éåìÿéèíèç äÿ áóíóíëà òàìàìëàíàúàã, ÷àé êèìè àõàí äîááåëïåòåðìàí*** äà îíó éóéóá àïàðàúàã.
Çàâàëëû êîðëàðûí àüçûíûí ñóéó àõäû.
Äåäèëÿð êè:
– Áó äàüû äà, áó äèðÿêëÿðè äÿ, áó ÷àéû äà òåç âåð ýÿëñèí!
Óëåíøïèýåëëÿ áèð éåðäÿ îòóðàí Øèøìàí ñèôÿò úÿìèééÿòèíèí öçâëÿðè, îíëàðûí àðâàäëàðû äåéèðäèëÿð êè, êîðëàð ö÷öí ãîíàãëûã ýþðöíìÿéÿí øåéäèð, àíúàã éàçûãëàð, êîð îëäóãëàðû ö÷öí, àëäûãëàðû ëÿççÿòèí éàðûñûíû èòèðÿúÿêëÿð.
Éåìÿêõàíà÷û äþðä àøïàçëà, – úÿôÿðè âÿ íÿñòÿñÿíëÿ áÿçÿäèëìèø ãàéüàíàüû ñöôðÿéÿ ãîéàíäà, êîðëàð ùöúóìà êå÷èá, ÿëëÿðè èëÿ
õþðÿéè ãàðìàëàìàüà áàøëàäûëàð: éåìÿêõàíà÷û ÷îõ ÷ÿòèíëèêëÿ ãàéüàíàüû áþëöøäöðöá áîøãàáëàðà ãîéäó.
Àúìûø êîðëàð äóéäóãëàðû ëÿççÿòäÿí àüûçëàðûíû ìàð÷ûëäàäàìàð÷ûëäàäà êîëáàñàíû, èñòðèäéÿ êèìè, óäóðäóëàð. Îõàòàí ãàäûíëàð
__________
* Õûðäà-õûðäà äîüðàíûá ïÿðòöëìöø ÿò (ôëàì.)
** Ôëàìàíäðèéà ôîëêëîðóíäà ÿôñàíÿâè þëêÿ: ÷àéëàðû ñöääÿí, ñàùèëëÿðè ôèðíèäÿí.
*** Òöíä ïèâÿ íþâëÿðèíäÿí áèðè (ôëàì.)
88
áóíó ýþðöá èñòÿð-èñòÿìÿç îíëàðà éàçûüû ýÿëäè. Äîááåëïåòåðìàí
îíëàðûí ìÿäÿñèíÿ åëÿ òþêöëöðäö, åëÿ áèë óúà äàüäàí øÿëàëÿ àõûðäû.
Êîðëàð áîøãàáëàðû ñèéèðèá òÿìèçëÿéÿí êèìè, êcåêåâàêê, éåëáÿãóøó, áèð äÿ íÿäÿí îëóðñà-îëñóí, ãûçàðòìà òÿëÿá åòäèëÿð.
Éåìÿêõàíà÷û áóíóí ÿâÿçèíÿ, áèð èðè äþâðÿ äàäëû õþðÿê øèðÿñè
ýÿòèðäè, – è÷èíäÿ áóüà, äàíà âÿ ãîéóí ñöìöêëÿðè öçöðäö. Àíúàã
áóíëàðû áîøãàáëàðà ãîéìàäû.
Êîðëàð ÷þðÿê ïàð÷àëàðûíû õþðÿê øèðÿñèíÿ áàòûðûá éåéèð, ñîíðà äà,
ÿëëÿðèíè äèðñÿéÿ êèìè äþâðÿéÿ ñîõóá, îðàäàí ýÿìèðèëìèø äàíà, ãîéóí ãàáûðüàëàðû, êöðÿê ñöìöêëÿðè, ùÿòòà áóüà ÷ÿíÿñè äÿ ÷ûõàðòäûëàð,
àéðû áèð øåé òàïìàäûëàð. Íÿäÿíñÿ îíëàðûí àüëûíà ýÿëäè êè, éÿãèí ÿòèí
ùàìûñûíû éàíûíäàêû ãàìàðëàéûá éåéèá, áóíà ýþðÿ, ýþòöðäöêëÿðè ñöìöéö ýöúëÿðè éåòäèêúÿ áèð-áèðèíèí ñèôÿòèíÿ ÷ûðïìàüà áàøëàäûëàð.
Øèøìàí ñèôÿò úÿìèééÿòèíèí öçâëÿðè áóíà ëàï öðÿêäÿí ýöëöðäöëÿð, àõûðäà êîðëàðà éàçûãëàðû ýÿëèá, þç õþðÿêëÿðèíèí áèð ùèññÿñèíè
îíëàðûí äþâðÿñèíÿ áîøàëòäûëàð: èíäè êîðëàð, ÿëëÿðèíäÿêè ñöìöêäÿí
áèð ñèëàù êèìè èñòèôàäÿ åäÿðÿê, äþâðÿíè ãóðäàëàéûð, êèìè ãàðàòîéóüà, êèìè ÷îëïàéà, êèìè áóíëàðûí èêèñèíÿ äÿ áèðäÿí ðàñò ýÿëèðäè. Áó
àðàäà ìÿðùÿìÿòëè àðâàäëàð êîðëàðûí áàøûíû äàëà ÿéèð, îíëàðûí àüçûíà ñÿõàâÿòëÿ Áðöññåë øÿðàáû òþêöðäöëÿð. Êîðëàð äà áó àìáðîçèéà*
àõûíûíûí ùàðàäàí îíëàðûí àüçûíà òþêöëäöéöíö áèëìÿê ö÷öí, éàõûíëàøàí àðâàäëàðûí òóìàíûíäàí òóòóá þçëÿðèíÿ ñàðû ÷ÿêèðäèëÿð.
Ëàêèí òóìàí áèð àíäà îíëàðûí ÿëèíäÿí ñöðöøöá ÷ûõûðäû.
Áó ãàéäà èëÿ êîðëàð ãÿùãÿùÿ èëÿ ýöëöðäöëÿð, òûõûðäûëàð, è÷èðäèëÿð,
îõóéóðäóëàð. Áÿçèëÿðè éàõûíäà ãàäûí îëäóüóíó äóéàðàã, åùòèðàñ
úîøãóíëóüó è÷èíäÿ, îòàãäà äÿëè êèìè îðà áóðà éöéöðöðäö, ëàêèí êÿëÿêáàç àðâàäëàð þçëÿðèíè êÿíàðà ÷ÿêèð, Øèøìàí ñèôÿò úÿìèééÿòèíèí
öçâëÿðè àðõàñûíäà ýèçëÿíÿðÿê ÷ûüûðûðäûëàð: “Þï ìÿíè!” Êîðëàð äà
þïöðäöëÿð: àíúàã þïäöêëÿðè çÿðèô ãàäûí öçö äåéèë, éåêÿñàããàë, àùûë
êèøè ñèôÿòè îëóðäó. Öñòÿëèê äÿ áþéöðëÿðèíÿ éàõøûúà äöðòìÿ äÿéèðäè.
Øèøìàí ñèôÿò úÿìèééÿòèíèí öçâëÿðè äÿ íÿüìÿ îõóìàüà áàøëàäûëàð. Êåôëÿðè à÷ûëìûø àðâàäëàð, îíëàðûí øÿíëèéèíäÿí ìÿìíóí îëàðàã, õîøùàëëûãëà ýöëöìñÿéèðäèëÿð.
__________
* Éóíàí ìèôîëîýèéàñûíäà – àëëàùëàðûí éåìÿéè
89
Éåìÿêõàíà÷û êîðëàðûí ùàé-êöéöíÿ ñîí ãîéìàüû ãÿðàðà àëäû:
– Éåäèíèç, è÷äèíèç, èíäè ñèçäÿí éåääè ôëîðèí ÷àòàúàã.
Êîðëàð òÿøâèøÿ äöøäöëÿð: îíëàðäàí ùÿð áèðè àíä è÷äè êè, ïóë
ìÿíäÿ äåéèë, éîëäàøûìäàäûð. Éåíÿ îíëàðûí àðàñûíäà äàëàøìà áàøëàíäû, áèðè î áèðèñèíè éóìðóãëà, àéàããàáûñûíûí äàáàíû èëÿ, áàøû èëÿ
âóðìàüà ÷àëûøûðäû. Ëàêèí çÿðáÿëÿð ùå÷ áèðèíÿ äÿéìèðäè. Øèøìàí
ñèôÿò úÿìèééÿòèíèí öçâëÿðè âÿçèééÿòèí ïèñ îëäóüóíó ýþðöá, îíëàðû
àéûðìàüà ÷àëûøûðäûëàð. Êîðëàðûí çÿðáÿñè áîøà ÷ûõûðäû. Àíúàã áèðèñèíèí éóìðóüó, òÿðñ êèìè, éåìÿêõàíà÷ûíûí öçöíÿ äÿéäè. Î äà áÿðê
àúûãëàíûá, êîðëàðûí ÿéèí-áàøûíû àõòàðìàüà áàøëàäû: êþùíÿ áèð ëÿááàäÿäÿí, éåääè ëèàðäàí, ö÷ øàëâàð äöéìÿñèíäÿí, áèð òÿñáåùäÿí
áàøãà àéðû øåé òàïìàäû.
Áåëÿ îëäóãäà, éåìÿêõàíà÷û îíëàðû àïàðûá äîíóç äàìûíà ñàëäû,
äåäè êè, éåäèéèíèçèí ïóëóíó âåðìÿéèíúÿ îðàäà àú, ñóñóç ãàëàúàãñûíûç.
Óëåíøïèýåë éåìÿêõàíà÷ûéà äåäè:
– Èñòÿéèðñÿí ìÿí îíëàðà çàìèí äóðóì?
Î äà úàâàá âåðäè êè:
– Èñòÿéèðÿì, àíúàã ýÿðÿê áàøãà áèð àäàì äà ñÿíÿ çàìèí äóðà.
Øèøìàí ñèôÿòëèëÿð äåäèëÿð êè, áèç çàìèí äóðàðûã. Óëåíøïèýåë îíëàðûí çÿìàíÿòèíè ðÿää åòäè:
– Ìÿíÿ êåøèø çàìèí äóðàúàã. Áó ñààò îíóí éàíûíà ýåäèì.
Óëåíøïèýåë þëöëÿðÿ äóà îõóíìàñû èáàäÿòèíè õàòûðëàéàðàã, éåðëè
êåøèøèí éàíûíà ýåäèá äåäè êè, Îâ÷ó øåéïóðó éåìÿêõàíà÷ûñûíû úèí
òóòóá, î åëÿ äîíóçëàðäàí, áèð äÿ êîðëàðäàí äàíûøûð: ýàù äåéèð êè, äîíóçëàð êîðëàðû éåéèá, ýàù äà äåéèð êè, êîðëàð äîíóçëàðû éåéèá, áàø ÷ûõàðìàã îëìóð, áóíëàð äà îíóí ýþçöíÿ úöðáÿúöð èéðÿíú ãûçàðòìà,
áîçàðòìà øÿêëèíäÿ ýþðöíöð. Éåìÿêõàíà÷û ýóéà îðàäà îëàí àäàìëàðûí ùàìûñûíû êþòÿêëÿéèá. Áóíà ýþðÿ, Óëåíøïèýåë úÿíàá-ÿãäÿñÿ
éàëâàðûð êè, ýÿëèá î áÿäáÿõòè çàëûì úàíèëÿðèí ÿëèíäÿí ãóðòàðñûí.
Êåøèø äåäè êè, ýÿëÿðÿì, àíúàã èíäè éîõ. Ìÿñÿëÿ áóðàñûíäà èäè
êè, î, êèëñÿ ýÿëèðèíè éîõëàéûðäû, ÷àëûøûðäû êè, áóíóí ÷îõóíó þç úèáèíÿ þòöðñöí.
Óëåíøïèýåë êåøèøèí òÿëÿñìÿäèéèíè ýþðöá äåäè êè, ýåäèá éåìÿêõàíà÷ûíûí àðâàäû èëÿ ýÿëÿúÿéÿì, ãîé î þçö ñèçèíëÿ äàíûøñûí.
Êåøèø äÿ:
90
– Ýÿëèí, – äåäè.
Óëåíøïèýåë ãàéûäûá éåìÿêõàíà÷ûéà äåäè:
– Èíäèúÿ ìÿí êåøèøèí éàíûíäàí ýÿëèðÿì, êîðëàðà çàìèí äóðàúàüûíà ñþç âåðäè. Ùÿëÿëèê îíëàðûí êåøèéèíäÿ äóðóí, ãîé ñÿíèí àðâàäûí
ìÿíèìëÿ êåøèøèí éàíûíà ýåòñèí, êåøèøèí äåäèéèíè î äà åøèäÿð.
Éåìÿêõàíà÷û äà äåäè:
– Ýåò, àðâàä.
Î äà Óëåíøïèýåëëÿ áÿðàáÿð êåøèøèí éàíûíà ýåòäè. Êåøèø ùÿëÿ äÿ
ïóë ñàéûðäû, ñàéûðäû êè, áÿëêÿ äàùà ÷îõ ãîïàðà áèëäè. Óëåíøïèýåë
ãàäûíëà îíà éàõûíëàøàíäà, î, àúûãëû-àúûãëû ÿëèíè éåëëÿäè êè, ÷ûõûí
ýåäèí, éåìÿêõàíà÷ûíûí àðâàäûíà äåäè:
– Íàðàùàò îëìàéàí, èêè ýöíäÿí ñîíðà ÿðèíÿ êþìÿê åëÿðÿì.
Óëåíøïèýåë Îâ÷ó øåéïóðó ìåùìàíõàíàñûíà ãàéûäàíäà þçþçöíÿ äåäè:
“Êåøèø éåääè ôëîðèí âåðÿð, áó äà ìÿíèì þëöëÿðÿ èëê äóàì îëàð”.
Î äà, êîðëàð äà éåìÿêõàíàäàí òåç ÷ûõûá ýåòäèëÿð.
ÕÕÕÂÛ
Óëåíøïèýåë åðòÿñè ýöí, áþéöê éîë èëÿ ýåäÿí áèð äÿñòÿ çÿââàðà
ãîøóëäó. Îíëàðäàí åøèòäè êè, áó ýöí Àëçåìáåðãäÿ çèéàðÿò ýöíöäöð.
Äèëÿí÷è ãàðûëàð àéàãéàëûí, àäè ãàéäà èëÿ äåéèë, äàë-äàëû ãàáàüà
ýåäèðäèëÿð: îíëàð áÿçè êöáàð õàíûìëàðûí ýöíàùëàðûíû áàüûøëàìàã
ö÷öí áèð ôëîðèíÿ òóòóëìóøäóëàð. Éîë ãûðàüûíäà çÿââàðëàð ñêðèïêà,
àëòî, òóëóã çóðíàñûíûí ñÿñè àëòûíäà ãàðûíãóëóëóã åäÿðÿê ÿò éåéèð,
áðóèíáèåð ïèâÿñèíè áàøëàðûíà ÷ÿêèðäèëÿð. Áîçàðòìàíûí õîø ÿòðè òöñòöéÿ ãàðûøàðàã ýþéëÿðÿ ãàëõûðäû.
Áàøãà çÿââàðëàð äà àéàããàáûñûç, éàðû÷ûëïàã, äàë-äàëû ãàáàüà
ýåäèðäèëÿð – îíëàð áóíóí ö÷öí êèëñÿäÿí àëòû ñîë ïóë àëûðäûëàð.
Äàçáàø, éûðòûúûñèôÿò, äÿíáÿðÿýþç, äîëüóí, ýþäÿê áèð àäàì äà
äàë-äàëû òóëëàíà-òóëëàíà îíëàðûí äàëûíúà ýåäèð, áèð óúäàí äà äóà
îõóéóðäó.
Óëåíøïèýåë äàçáàø àäàìûí õÿð÷ÿíýè éàìñûëàìàñûíûí ñÿáÿáèíè
áèëìÿê ö÷öí îíóí ãàáàüûíäà äóðäó, ñîíðà äà ãûìûøà-ãûìûøà åéíÿí îíóí êèìè àòûëûá-äöøìÿéÿ áàøëàäû. Îíëàð îéíàäûãúà ñêðèïêà91
ëàð, òöòÿêëÿð, àëòëàð, òóëóã çóðíàëàðû ÷àëûíûð, çÿââàðëàð àù-çàð åëÿéèð, àñòàäàí ñþéëÿíèðäèëÿð.
Óëåíøïèýåë äàçáàøäàí ñîðóøäó:
– Àäÿ åé, àé êÿëëÿ, íèéÿ áåëÿ éöéöðöðñÿí? Éûõûëìàã ö÷öí?
Äàçáàø îíà úàâàá âåðìÿéèá éåíÿ äÿ àñòàäàí äóà îõóéóðäó.
Óëåíøïèýåë ýöìàí åòäèéèíè ñþéëÿäè?
– Éÿãèí, éîëóí ãûðàüûíäà íÿ ãÿäÿð àüàú îëäóüóíó áèëìÿê èñòÿéèðñÿí. Áÿëêÿ éàðïàãëàðû äà ñàéûðñàí?
Äàçáàø áó çàìàí úðåäî äóàñûíû îõóéóðäó. Óëåíøïèýåëÿ ñóñìàñû ö÷öí, ÿëè èëÿ èøàðÿ åëÿäè.
Óëåíøïèýåë îíóí ëàï áóðíóíóí äèáèíäÿ éåíÿ àòûëà-àòûëà, îíó
éàìñûëàéà-éàìñûëàéà äåéèðäè:
– Áÿëêÿ ñÿíèí áàøûí õàðàá îëóá, îíà ýþðÿ àäàì êèìè éåðèìèðñÿí? Áóðàñû äà âàð êè, êèì àõìàãäàí àüûëëû úàâàá ýþçëÿéèðñÿ, î
þçö àõìàãäûð. Äöç äåìèðÿì, àé äàçáàø úÿíàá?
Äàçáàø éåíÿ îíà úàâàá âåðìÿäè. Óëåíøïèýåë äÿ éåíÿ àòûëûáäöøöðäö, àéàüûíû äÿ éåðÿ åëÿ áÿðê âóðóðäó êè, éåð îíóí àéàüû àëòûíäà áîø ãóòó êèìè ýóìáóëäàéûðäû.
Óëåíøïèýåë ñîðóøäó:
– Ùþðìÿòëè úÿíàá, îëìàéà ñèç ëàëñûíûç?
Äàçáàø àñòàäàí åëÿ ùåé äåéèðäè:
– Ìÿðéÿì àíà, ôÿðÿùëÿí... ñÿíèí áÿòíèíèí äþëö õîøáÿõòäèð...
Óëåíøïèýåë éåíÿ ñîðóøäó:
– Áÿëêÿ ñÿí êàðñàí äà? Áó ñààò éîõëàðûã. Äåéèëÿíÿ ýþðÿ, êàð
àäàìëàð íÿ òÿðèôè åøèäèð, íÿ äÿ ñþéöøö. Èíäè ýþðÿê ñÿíèí ãóëàüûíûí
ïÿðäÿñè íÿäÿí ãàéûðûëûá – äÿðèäÿí éà äÿìèðäÿí. Àé ýÿìèðèëìèø
ñöìöê, ÿòñèç ãóòàá, åëÿ áèëèðñÿí ñÿí àäàìà îõøàéûðñàí? Ñÿí îíäà
àäàìà îõøàéàúàãñàí êè, àäàìû úûð-úûíäûðäàí ãàéûðàúàãëàð. Éàõøû,
ùàðàäà áåëÿ ñàðû, ìóðäàð ñèôÿòè, áåëÿ äàç êÿëëÿíè ýþðìÿê îëàð?
Àíúàã äàð àüàúûíäà!.. Éÿãèí áèð âàõò ñÿíè áîüàçûíäàí àñûáëàð?
Óëåíøïèýåë àòûëà-àòûëà åëÿ ùåé îéíàéûðäû, äàçáàø äà ëàï ãÿçÿáëÿíÿðÿê, äàë-äàëû éåðèéÿ-éåðèéÿ äàùà áÿðê àòûëûá-äöøöð, àúûüûíû
éàõøû ýèçëÿäÿ áèëìÿéÿðÿê, àñòàäàí äóà îõóéóðäó.
Óëåíøïèýåë ñþçöíÿ äàâàì åòäè:
92
– Éà áÿëêÿ ôÿëÿìÿíýëÿðèí êèòàá äèëèíè áàøà äöøìöðñÿí? Îíäà
ñÿíèíëÿ ãàðà úàìààò äèëè èëÿ äàíûøûì: ÿýÿð ñÿí ãàðûíãóëó äåéèëñÿíñÿ, îíäà è÷êè äöøêöíöñÿí, è÷êè äöøêöíö äåéèëñÿíñÿ, îíäà ÷àõûðëà àðàí éîõäóð, ÷àõûðëà àðàí éîõñà, îíäà ìþùêÿì ãÿáç îëàíñàí, ãÿáç îëàí äåéèëñÿíñÿ, îíäà èñùàëà ýåäÿíñÿí, èñùàëà ýåäÿí
äåéèëñÿíñÿ, îíäà àðâàäáàçñàí, àðâàäáàç äåéèëñÿíñÿ, îíäà àõòàëàíìûø õîðóçñàí, ÿýÿð äöíéàäà àçà ãàíå îëìàã âàðñà, î ùÿð éåðäÿ þçöíÿ ìÿñêÿí òàïà áèëèð, áèðúÿ ñÿíèí éåêÿ ãàðíûíûí ÷ÿëëÿéèíäÿí áàøãà, ÿýÿð éåð öçöíäÿ éàøàéàí ìèí ìèëéîí àäàìäàí áèðè
îüðàøñà, î äà ñÿíñÿí.
Óëåíøïèýåë áóíó äåéÿíäÿ áèðäÿí äàëû öñòÿ øàïïûëòû èëÿ éåðÿ
äÿéäè, àéàãëàðû ýþéÿ ãàëõäû, ÷öíêè äàçáàø àäàì Óëåíøïèýåëèí
ñèôÿòèíÿ åëÿ áèð øàïàëàã èëèøäèðìèøäè êè, îíóí ýþçëÿðèíäÿí îä ÷ûõìûøäû. Äàçáàø àäàì êþê îëñà äà, åëÿ î ñààò þçöíö Óëåíøïèýåëèí
öñòöíÿ éûõäû, îíó ÿçèøäèðìÿéÿ áàøëàäû. Óëåíøïèýåëèí ÿñàñû, – àðûã
áÿäÿíèíÿ äîëó êèìè éàüàí éóìðóãëàðûí çÿðáèíäÿí, ãåéðè-èõòèéàðè
îëàðàã ÿëèíäÿí äöøäö.
Äàçáàø îíó âóðà-âóðà äåéèðäè:
– Ñÿíè ìÿí åëÿ ÿçèøäèðÿðÿì êè, çèéàðÿòÿ ýåäÿí àáûðëû àäàìû
íåúÿ ÿëÿ ñàëìàüû éàäûíäàí ÷ûõàðàðñàí! Ñÿíÿ ìÿëóì îëñóí êè,
ìÿí, àäÿòÿ ýþðÿ, Àëçåìáåðãÿ ýåäèðÿì, Ìÿðéÿì àíàéà äóà åëÿéèì êè, ìÿíèì àðâàäûì, ìÿí îðàäà îëìàéàíäà áîéíóíà äöøÿí
óøàüû ñàëñûí. Éàëâàðûá áó áþéöê ýöíàùûí áàüûøëàíìàñû ö÷öí àäàì
ýÿðÿê þç åâèíäÿí èéèðìè àääûì àðàëàíàíäàí ñîíðà òà êèëñÿ ïèëëÿêàíûíûí áèðèíúè ïèëëÿñèíÿ ÷àòàíà êèìè, äèíìÿç-ñþéëÿìÿç,
îéíàéà-îéíàéà äàë-äàëû ýåòñèí. Àììà èíäè ìÿí ýÿðÿê áóíóí
ùàìûñûíû òÿçÿäÿí áàøëàéàì!
Óëåíøïèýåë áó àðàäà ÿñàñûíû éåðäÿí ýþòöðÿ áèëäè.
– ßúëàô, óøàüû àíà áÿòíèíäÿ ìÿùâ åëÿìÿê ö÷öí Ìÿðéÿì àíàéà äóà åëÿìÿéè èíäè ìÿí ñÿíÿ òÿðýèäÿðÿì! – Óëåíøïèýåë áóíó
óúàäàí äåéèá, ãÿçÿáëè îüðàøû åëÿ êþòÿêëÿäè êè, î þçöíäÿí ýåäèá,
þëö êèìè éåðÿ ñÿðèëäè.
Ëàêèí, éåíÿ áàéàãêû êèìè, çÿââàðëàðûí àù-çàðû, òöòÿêëÿðèí,
àëòëàðûí, ñêðèïêàëàðûí, òóëóã çóðíàëàðûíûí ñÿñè, ãûçàðòìàëàðûí õîø
ãîõóñó ýþéëÿðÿ éöêñÿëèðäè.
93
ÕÕÕÂÛÛ
Êëààñ, Ñîîòêèí âÿ Íåëå áóõàðû ãàáàüûíäà îòóðóá, çèéàðÿòÿ
ýþíäÿðèëÿí ãÿðèáäÿí äàíûøûðäûëàð.
Ñîîòêèí Íåëåäÿí ñîðóøäó:
– Àé ãûç! Éîõñà ñÿíèí úàâàíëûã úàçèáÿëÿðèí îíó ñàõëàéà áèëìÿäè?
Íåëå äÿ úàâàá âåðäè:
– ßôñóñ êè, ñàõëàéà áèëìÿäè!
Êëààñ äåäè:
– Áó îíà ýþðÿäèð êè, áàøãà úàçèáÿëÿð îíó ùÿìèøÿ àâàðà-àâàðà
ýÿçìÿéÿ âàäàð åëÿéèð, – î, àíúàã òûõàíäà áèð éåðäÿ îòóðóð.
Íåëå àù ÷ÿêÿðÿê äåäè:
– Äàøöðÿêëè êèôèð!
Ñîîòêèí îíà åòèðàç åòäè:
– Äàø öðÿêëèäèð – áó äîüðó, àììà êèôèð äåéèë. Ìÿíèì îüëóì
Óëåíøïèýåëèí öçö éàíäàí íÿ éóíàí öçöíÿ, íÿ äÿ ðîìàëû öçöíÿ
îõøàìûðñà, äÿðä éàðûäûð. Àììà îíóí çèðÿê ôÿëÿìÿíý ãû÷ëàðû,
áðóããåëè Ôðàíê êèìè èòè, ãîíóð ýþçëÿðè âàð, àüçûíû, áóðíóíó äà –
ùåéêÿëòÿðàøëûã ñÿíÿòèíè áöòöí èíúÿëèêëÿðèíÿ ãÿäÿð þéðÿíìèø èêè
òöëêö ãàéûðìûøäûð.
Êëààñ ñîðóøäó:
– Áÿñ îíóí èøëÿìÿê èñòÿìÿéÿí ÿëëÿðèíè, ÿéëÿíúÿ úÿëá åäÿíäÿ
äèðèáàøëàøàí ãû÷ëàðûíû êèì éàðàäûá?
Ñîîòêèí äåäè:
– Îíóí ãÿëáè ùÿëÿ ÷îõ úàâàíäûð.
ÕÕÕÂÛÛÛ
Êàòëèíà, Ñïåéëìàíûí õàùèøè èëÿ, îíóí áèð þêöçöíö, ö÷ ãîéóíóíó, áèð äÿ äîíóçóíó ìöàëèúÿ îòëàðû èëÿ ñàüàëòäû, àíúàã Éàí Áåëóíóí èíÿéèíè ñàüàëäà áèëìÿäè. Áóíà ýþðÿ Éàí Áåëóí îíó úàäóýÿðëèêäÿ òÿãñèðëÿíäèðäè. Î äåéèðäè êè, Êàòëèíà èíÿéè àçàðëàòäû,
èíÿéÿ ìöàëèúÿ îòëàðû âåðÿíäÿ, ýóéà îíó òóìàðëàéà-òóìàðëàéà àéðû áèð äèëäÿ äàíûøûðäû, éÿãèí áó øåéòàí äèëè èìèø, ÷öíêè ÿñë õðèñòèàí
ýÿðÿê ùåéâàíëà äàíûøìàñûí.
94
Àäû éóõàðûäà ÷ÿêèëÿí Éàí Áåëóí áóíà áàøãà áèð øåé äÿ ÿëàâÿ
åòäè, äåäè êè, Êàòëèíà Ñïåéëìàíûí þêöçöíö, ö÷ ãîéóíóíó, áèð äÿ
äîíóçóíó ìöàëèúÿ åëÿäè, àììà ìÿíèì èíÿéèìè çÿùÿðëÿéèá þëäöðäö, àéäûíäûð êè, áóíó î, Ñïåéëìàíûí ùèéëÿñè èëÿ åòìèøäèð:
Ñïåéëìàíûí ïàõûëëûüû òóòóðäó êè, ìÿíèì òîðïàüûì îíóíêóíäàí
éàõøû áåúÿðèëèð, éàõøû äÿ ìÿùñóë âåðèð. Ùÿð úÿùÿòäÿí ëàéèãëè àäàì
îëàí Ïèòåð Ìþëåìåéñòåð, ùÿì äÿ Éàí Áåëóíóí þçö øÿùàäÿò âåðäèëÿð âÿ ýþñòÿðäèëÿð êè, áöòöí Äàììå Êàòëèíàíû úàäóýÿð ùåñàá
åëÿéèð âÿ ùå÷ øöáùÿñèç êè, èíÿéè äÿ î çÿùÿðëÿìèøäèð. Áó øÿùàäÿòèí
ÿñàñûíäà Êàòëèíà äóñòàãõàíàéà ñàëûíäû; áóéðóã âåðèëäè êè, åòäèéè
úèíàéÿòëÿðè, õÿáèñëèéè áîéíóíà àëìàéûíúà îíà èøýÿíúÿ âåðèëñèí.
Êàòëèíàíû èúìà áàø÷ûñû äèíäèðèðäè; î äà ùÿìèøÿ àúûãëû îëóðäó,
÷öíêè áöòöí ýöíö àðàã è÷èðäè. Èúìà áàø÷ûñûíûí ÿìðèíÿ ýþðÿ, Êàòëèíà
ùÿì îíóí, ùÿì äÿ Âèåðñúùàðå*–íèí öçâëÿðè ãàáàüûíäà úàâàá âåðìÿëè îëäó; ýöíàùûíû áîéíóíà àëìàã ö÷öí îíà èëê èøýÿíúÿ âåðèëäè.
Êàòëèíàíû úÿëëàä ëöò ñîéóíäóðäó, áÿäÿíèíäÿêè áöòöí òöêëÿðè,
öëýöúëÿ ãûðõäû, ãûðõäûãúà äà äèããÿòëÿ áàõûðäû êè, ýþðñöí,
áÿäÿíèíäÿ úàäóýÿðëèê ÿëàìÿòè âàðìû.
Ùå÷ áèð ÿëàìÿò òàïìàäûãäà, Êàòëèíàíû êÿíäèðëÿ ñêàìéàéà ñàðûäû.
Êàòëèíà äåäè:
– Êèøèëÿðèí ãàáàüûíäà ëöò óçàíìàãäàí ìÿí óòàíûðàì. Ìöãÿääÿñ Ìÿðéÿì àíà, ìÿíÿ þëöì ýþíäÿð!
Úÿëëàä éàø äþøÿêàüû èëÿ îíóí äþøöíö, ãàðíûíû, àéàãëàðûíû þðòäö, ñîíðà ñêàìéàíû ãàëäûðûá, Êàòëèíàíûí öñòöíÿ ãàéíàð ñó òþêìÿéÿ áàøëàäû; î ãÿäÿð äÿ ÷îõ òþêäö êè, Êàòëèíàíûí áöòöí áÿäÿíè åëÿ
áèë øèøäè. Ñîíðà úÿëëàä ñêàìéàíû éåðÿ åíäèðäè.
Èúìà áàø÷ûñû ñîðóøäó: Êàòëèíà þçöíö ìöãÿññèð ùåñàá åäèðìè?
Êàòëèíà èøàðÿ èëÿ áèëäèðäè êè, éîõ. Úÿëëàä éåíÿ îíóí öñòöíÿ ãàéíàð
ñó òþêäö, ëàêèí Êàòëèíà éåíÿ èíêàð åòäè.
Ùÿêèìèí ìÿñëÿùÿòè èëÿ îíó ñêàìéàäàí à÷äûëàð. Êàòëèíà ùå÷
áèð ñþç äåéÿ áèëìèðäè, – î, àíúàã ñèíÿñèíÿ âóðóðäó, áèëäèðìÿê èñòÿéèðäè êè, ãàéíàð ñó ìÿíè éàíäûðûá. Èúìà áàø÷ûñû èëê èøýÿíúÿäÿí
__________
* Ìÿùêÿìÿ êîëëåýèéàñû (ôëàì.). Ùÿðôè ìÿíàäà: “Äþðä ñêàìéà” äåìÿêäèð. Ãÿäèì
àäÿòÿ ýþðÿ, ìÿùêÿìÿ êîëëåýèéàñû áþéöê àüàú àëòûíäà éûüûøàðäû.
95
ñîíðà, áèð ýöí áåëÿ ùåñàá åòäè êè, Êàòëèíà äàùà þçöíÿ ýÿëìèøäèð,
éåíÿ îíäàí ñîðóøäó:
– Áîéíóíà àë êè, ñÿí úàäóýÿðñÿí, èíÿéè ñÿí þëäöðìöñÿí.
Êàòëèíà:
– Ùå÷ äÿ áîéíóìà àëìûðàì, – äåäè. – Ìÿí ùåéâàíëàðû èñòÿéèðÿì, áó çÿèô ãÿëáèìëÿ îíëàðû ñåâèðÿì. Ìÿí î éàçûã ùåéâàíëàðà çÿðÿð éåòèðìÿêäÿíñÿ, þçöìÿ çÿðÿð éåòèðÿðÿì. Ìÿí î èíÿéè ìöàëèúÿ
îòëàðû èëÿ ñàüàëòìàã èñòÿéèðäèì. Áó îòëàðäàí ùå÷ áèð çèéàí ýÿëìÿç.
Ëàêèí èúìà áàø÷ûñû äåäèéèíäÿ äóðìóøäó:
– Ñÿí èíÿéÿ çÿùÿð âåðìèñÿí, éîõñà î þëìÿçäè.
Êàòëèíà åòèðàç åòäè:
– Úÿíàá áàø÷û, èíäè ìÿí ñèçèí èõòèéàðûíûçäàéàì, àììà úÿñàðÿò
åäèá ñèçè ÿìèí åäèðÿì: ñûíûã÷ûëàð äà, ùÿêèìëÿð äÿ, èíñàí êèìè, ùåéâàíëàðà äà ùÿìèøÿ êþìÿê åäÿ áèëìèðëÿð. Áèçèì ýöíàùëàðûìûç öñòöíäÿ ÷àðìûõà ÷ÿêèëÿí ùÿçðÿò Èñàéà àíä è÷èðÿì, î èíÿéÿ ìÿí éàìàíëûã
åëÿìÿìèøÿì, ìÿí èñòÿéèðäèì êè, ìöàëèúÿ îòëàðû èëÿ îíó ñàüàëäûì.
Èúìà áàø÷ûñû áèðäÿí ãÿçÿáëÿíèá þçöíäÿí ÷ûõäû:
– Áåëÿ äÿ ìÿëóí àðâàä îëàð! Éàõøû äà, áó ñààò ìÿí åëÿ åäÿðÿì
êè, äåäèéèíäÿ äàùà äèðÿíèá äóðìàç. Èêèíúè èøýÿíúÿéÿ áàøëàéûí.
Ñîí ñþçö äåéèá áèð èðè ñòÿêàí àðàüû áàøûíà ÷ÿêäè.
Úÿëëàä Êàòëèíàíû ÷àòìàäàéàã öñòöíäÿ ãîéóëìóø, ïàëûä àüàúûíäàí ãàéûðûëìûø òàáóòóí ãàïàüû öñòöíäÿ îòóðòäó. Ãàïàã
òàõòàïóø êèìè ãàéûðûëìûøäû, éóõàðû òèíè èòè èäè. Íîéàáð àéû èäè,
ñîáàíû áÿðê éàíäûðìûøäûëàð.
Òàõòàïóøóí áû÷àã êèìè èòè òèíèíäÿ îòóðìóø Êàòëèíàíûí àéàüûíà
ëàï òÿçÿúÿ, äàð, óçóíáîüàç ÷ÿêìÿ ýåéäèðäèëÿð, ñîíðà äà îäà éàõûíëàøäûðäûëàð.
Òàáóò ãàïàüûíûí èòè ãûðàüû îíóí éàíûíû êÿñìÿéÿ áàøëàéàíäà, îíñóç äà àéàüûíû ñûõàí ÷ÿêìÿ èñòèäÿí äàùà äà éûüûøàíäà Êàòëèíà ÷ûüûðäû:
– Àù, èíúèäèð, äþçÿ áèëìèðÿì. Ìÿíÿ çÿùÿð âåðèí.
Èúìà áàø÷ûñû ñÿðÿíúàì âåðäè:
– Îäà äàùà éàõûí åëÿéèí. – Ñîíðà äà ñîðüó-ñóàëà áàøëàäû: –
Ñÿí òåç-òåçìè ñöïöðýÿ öñòöíäÿ îòóðóá, ýåúÿëÿð èôðèòÿëÿðèí åéø-èøðÿò ìÿúëèñèíÿ ó÷óðäóí? Òåç-òåçìè òàõûëû êþêö öñòöíäÿ, ìåéâÿíè
96
àüàúëàðäà ÷öðöäöðäöí? Òåç-òåçìè êþðïÿëÿðè àíà áÿòíèíäÿ þëäöðöðäöí? Òåç-òåçìè äîüìà ãàðäàøëàðû áèð-áèðèíèí àìàíñûç äöøìÿíè, äîüìà áàúûëàðû áèð-áèðèíèí êèíëè ðÿãèáè åäèðäèí?
Êàòëèíà úàâàá âåðìÿê èñòÿéèðäè, ëàêèí äàíûøà áèëìèðäè, î, àíúàã ÿëëÿðèíè òÿðïÿäèðäè.
Èúìà áàø÷ûñû äåäè:
– Èíäè áèç îíóí úàäóýÿðëèê ïèéèíè ÿðèäÿðèê, îíäà áÿëêÿ äàíûøäû. Îíó äàùà äà îäà éàõûí ÷ÿêèí.
Êàòëèíà ÷ûüûðûðäû.
Èúìà áàø÷ûñû äåäè:
– Èáëèñè ÷àüûð, ãîé î, ñÿíè ñÿðèíëÿòñèí.
Êàòëèíà åëÿ áèð ùÿðÿêÿò åëÿäè, ñàíêè òöñòöëÿíÿí ÷ÿêìÿñèíè
àéàüûíäàí ÷ûõàðìàã èñòÿéèðäè.
Èúìà áàø÷ûñû äåäè:
– Èáëèñäÿí õàùèø åëÿ, ãîé î ÷ûõàðòñûí.
Ñààò îíó âóðäó. Áó çàëûì àäàì, àäÿòè öçðÿ, ýöíöí áó âàõòûíäà ñÿùÿð éåìÿéèíè éåéèðäè. Î, úÿëëàäëà âÿ ìèðçÿñè èëÿ éåìÿéÿ
ýåòäè, Êàòëèíà èøýÿíúÿ éåðèíäÿ, îäóí éàíûíäà òÿê ãàëäû.
Ñààò îí áèðäÿ ýÿëèá ýþðäöëÿð êè, Êàòëèíà åëÿ áèë àüàúà äþíìöøäöð.
Ìèðçÿ äåäè êè:
– Éÿãèí þëöá.
Èúìà áàø÷ûñû úÿëëàäà áóéðóã âåðäè êè, Êàòëèíàíû òàáóòóí öñòöíäÿí
ýþòöðñöí, ÷ÿêìÿñèíè ÷ûõàðñûí. Úÿëëàä ÷ÿêìÿíè ÷ûõàðà áèëìÿäè, îíó
êÿñìÿê ëàçûì ýÿëäè. Êàòëèíàíûí àéàãëàðû ãûçàðìûøäû, ãàí è÷èíäÿ èäè.
Èúìà áàø÷ûñû äèíìÿç-ñþéëÿìÿç îíà áàõäû, ñÿùÿð éåìÿéè éàäûíà äöøäö.
×îõ êå÷ìÿäè, Êàòëèíà þçöíÿ ýÿëèá àéàüà ãàëõäû, ëàêèí åëÿ î
ñààò äà éûõûëäû, íÿ ãÿäÿð ÷àëûøäûñà äóðà áèëìÿäè.
Èúìà áàø÷ûñûíà äåäè:
– Ñÿí ÿââÿëëÿð ìÿíè àëìàã èñòÿéèðäèí, èíäè äàùà àëà áèëìÿéÿúÿêñÿí. Äþðä äÿôÿ ö÷ – ìöãÿääÿñ ðÿãÿìäèð, îí ö÷ – ãèñìÿòäèð.
Èúìà áàø÷ûñû íÿñÿ äåìÿê èñòÿäè, ëàêèí Êàòëèíà ñþçöíö êÿñìÿäè:
– Êèðè! Îíóí ãóëàüû áàø ìÿëÿéèí ãóëàüûíäàí äà èòèäèð, – áàø
ìÿëÿê ýþéäÿ ìþìèíëÿðèí öðÿéèíèí äþéöíòöñöíö ñàéûð. Íèéÿ áåëÿ
97
ýåú ýÿëäèí? Äþðä äÿôÿ ö÷ ìöãÿääÿñ ðÿãÿìäèð, êèì ìÿíÿ ùÿâÿñ
åëÿéèáñÿ, áó îíó þëäöðöð.
Èúìà áàø÷ûñû äåäè:
– Î, èáëèñëÿ çèíàêàðëûã åëÿéèð.
Ìèðçÿ:
– Èøýÿíúÿäÿí äÿëè îëóá, – äåäè.
Êàòëèíàíû äóñòàãõàíàéà àïàðäûëàð. Ö÷ ýöíäÿí ñîíðà áàø÷ûëàð
ìÿùêÿìÿñè îíó åäàì éîëó èëÿ úÿçàëàíäûðìàüà ìÿùêóì åëÿäè.
Úÿëëàäëà ÿëàëòûëàðû Êàòëèíàíû Áþéöê áàçàðà ýÿòèðèá, åäàì ñÿêèñèíÿ ÷ûõàðòäûëàð. Ïðîôîñ, úàð÷û âÿ ùàêèìëÿð þç éåðèíäÿ èäè.
Úàð÷ûíûí øåéïóðó ö÷ äÿôÿ ñÿñëÿíäè; ñîíðà î öçöíö úààìàòà òóòóá äåäè:
– Äàììå øÿùÿðèíèí ìÿùêÿìÿñè Êàòëèíà äåéèëÿí àðâàäà éàçûüû ýÿëäèéè ö÷öí, ãàíóíóí áöòöí úèääèééÿòè èëÿ îíó ìöùàêèìÿ åòìÿäè. Ëàêèí îíóí úàäóýÿð îëäóüó ñöáóòà éåòäèéèíäÿí ñà÷û éàíäûðûëàúàã. Áóíäàí áàøãà î èéèðìè ãûçûë êàðîëó úÿðèìÿ âåðìÿëèäèð,
þçö äÿ äÿðùàë ö÷ èë ìöääÿòèíÿ, Äàììåíè òÿðê åòìÿëèäèð. ßýÿð î,
ìÿùêÿìÿíèí ãÿðàðûíû éåðèíÿ éåòèðìÿñÿ, ÿëëÿðè êÿñèëìÿéÿ ìÿùêóì åäèëÿúÿê.
Úàìààò áó àìàíñûç ýöçÿøòÿ ÿë ÷àëäû.
Úÿëëàä Êàòëèíàíû äèðÿéÿ áàüëàäû, ãûðõûëìûø áàøûíà êèëêÿ ãîéóá
éàíäûðäû. Êèëêÿ õåéëè éàíäû. Êèëêÿ éàíäûãúà Êàòëèíà àüëàéà-àüëàéà ÷ûüûðûðäû.
Íÿùàéÿò îíó äèðÿêäÿí à÷äûëàð, – àéàãëàðû éàíäûüû ö÷öí éåðèéÿ
áèëìÿäèéèíäÿí ÿë àðàáàñûíà ãîéóá Äàììåíèí ùöäóäóíäàí êÿíàðà ÷ûõàðòäûëàð.
ÕÕÕÛÕ
Áðàáàíòäàêû Ùåðòîýåíáîñ øÿùÿðèíèí áàø÷ûëàðû Óëåíøïèýåëÿ
òÿêëèô åòäèëÿð êè, îíëàðûí òÿëõÿéè îëñóí, Óëåíøïèýåë áó øÿðÿôëè èøè
áîéíóíà ýþòöðìÿäè, äåäè êè:
– Ïèéàäà çÿââàð áèð éåðäÿ äåéèë, ýÿðÿê éåìÿêõàíàëàðäà, éîëëàðäà òÿëõÿêëèê åëÿñèí.
98
Ôèëèïï, åéíè çàìàíäà èíýèëèñ êðàëû îëäóüóíäàí, – ýÿëÿúÿêäÿ
ùþêìö àëòûíà äöøÿúÿê éåðëÿðè – Ôëàíäðèéàíû, Áðàáàíòû, Ùåííåãàóíó, Ùîëëàíäèéàíû, Çåëàíäèéàíû ýåäèá ýÿçìÿê ôèêðèíÿ äöøäö. Áó
âàõò î, èéèðìè äîããóç éàøûíäà èäè. Ôèëèïïèí áîç ýþçëÿðèíäÿ òöêÿíìÿç ãÿìýèíëèê, êèíëè ùèéëÿýÿðëèê, àìàíñûç ãÿòèééÿò âàðäû. Îíóí
öçö úàíëû äåéèëäè, êöðÿí ñà÷ëû áàøû åëÿ áèë àüàúäàí ãàéûðûëìûøäû, ñûñãà áÿäÿíè äÿ, íàçèê ãû÷ëàðû äà ñàíêè àüàúäàíäû. Àüûð-àüûð äàíûøàðäû, äàíûøäûüû àéäûí äåéèëäè, åëÿ áèë àüçûíà éóí äîëäóðóëìóøäó.
Ôèëèïï éàðûøëàð, ýöëìÿëè äþéöøëÿð, øÿíëèêëÿð àðà âåðÿíäÿ, øÿí
Áðàáàíò ùåðñîãëóüóíó, çÿíýèí Ôëàíäðèéà ãðàôëûüûíû âÿ ùþêìöíäÿ
îëàí áàøãà éåðëÿðè ýÿçèðäè. Ùÿð éåðäÿ äÿ îíëàðûí àçàäëûüûíà ãÿñä
åòìÿéÿúÿéèíÿ àíä è÷èðäè. Ëàêèí ÿëèíè Èíúèëÿ áàñûá, Áðàáàíòûí Ãûçûë áóëëàñûíà37 ðèàéÿò åäÿúÿéèíÿ àíä è÷ÿíäÿ, ÿëè ãûúëàøûá ñûõûëäû,
ÿëèíè ìöãÿääÿñ êèòàáûí öñòöíäÿí ýþòöðìÿéÿ ìÿúáóð îëäó.
Àíòâåðïåíÿ ýÿëìÿñè ìöíàñèáÿòèëÿ, îðàäà èéèðìè ö÷ çÿôÿð òàüû
ãóðóëìóøäó. Áó òàüëàðà, ìèí ñÿêêèç éöç éåòìèø äîããóç òàúèðèí àë
ìÿõìÿðäÿí òèêèëìèø êîñòéóìóíà, äþðä éöç îí àëòû ëàêåéèí äÿáäÿáÿëè ïàëòàðûíà, ùÿì äÿ Àíòâåðïåíèí äþðä ìèí âÿòÿíäàøû ö÷öí
òèêèëÿí ïàðëàã èïÿê ýåéèìèíÿ èêè éöç ñÿêñÿí éåääè ìèí ôëîðèí
õÿðúëÿíìèøäè. Íèäåðëàíä øÿùÿðëÿðèíèí àç ãàëà áöòöí íàòèãëÿðè áóðàäà ýþçÿë íèòãëÿð ñþéëÿéèðäè.
Áóðàäà – Òóðíåäÿí ýÿëìèø Ñåâýè øàùçàäÿñèíè Àñòàðòà àäëû äîíóçóí öñòöíäÿ þç òÿëõÿêëÿðè, òÿëõÿê ãàäûíëàðû èëÿ; Ëèëëäÿí ýÿëìèø,
þç àòûíûí ãóéðóüóíäàí éàïûøàðàã àòûí äàëûíúà ýåäÿí Àõìàãëàð
êðàëûíû; Âàëàíñéåíäÿí ýÿëìèø âÿ þç êåôè ö÷öí åøøÿéèíèí íå÷ÿ äÿôÿ àíãûðäûüûíû ñàéàí ßéëÿíúÿëÿð øàùçàäÿñèíè; Àððàñäàí ýÿëìèø âÿ
äóà êèòàáû øÿêëèíäÿ øöøÿäÿí øÿðàá è÷ÿí, áóíó äà þçö ö÷öí ÿí øÿí
äóà îõóìàã ùåñàá åäÿí Øÿí àááàòû; Àò øÿùÿðèíäÿí ýÿëìèø,
ÿéíèíäÿ àíúàã úûðûã äþøÿêàüû, àéàüûíäà êþùíÿ ÷ÿêìÿ îëàí, áÿäÿíèíè ÷îõ äà ÿçèçëÿìÿéÿí, ëàêèí ãàðíûíû éàõøûúà ÿçèçëÿéÿí, îíó
àüçûíà êèìè êîëáàñà èëÿ äîëäóðàí Íàçëàíìà àááàòû; öðêÿê êå÷è
öñòöíäÿ ýåäÿí, úàìààòûí äà éóìðóüóíó äàäàí Äÿëèñîâëàð áàø÷ûñû – úàâàí áèð îüëàíû; áèð äÿ Ýåíóéàäàí ýÿëìèø, àòûíûí áåëèíÿ
áàüëàíàí áîøãàáäà ýóéà îòóðìàã èñòÿéÿí, áèð óúäàí äà: “Åëÿ èðè
99
ìàë-ãàðà éîõäóð êè, îíó îääà ãûçàðòìàã ìöìêöí îëìàñûí” äåéÿ
Ýöìöø áîøãàá àááàòû ýþðìÿê îëàðäû.
Ëàêèí áåëÿ ñàäÿ, ñÿôåù ÿéëÿíúÿëÿðÿ áàõìàéàðàã, êðàë éåíÿ äÿ
ãÿìýèí âÿ ãàøãàáàãëû èäè.
Ùÿìèí àõøàì Àíòâåðïåíëè ìàðêãðàô, áÿëÿäèééÿ ðÿèñëÿðè, ãîøóí áàø÷ûëàðû, äèí õàäèìëÿðè éûüûøûá, – êðàë Ôèëèïïèí êåôèíè à÷ìàãäàí þòðö, ýåúÿ ÿéëÿíúÿ äöçÿëòìÿê ùàããûíäà ìöøàâèðÿ åòäèëÿð.
Ìàðêãðàô ñîðóøäó:
– Ñèç Ùåðòîýåíáîñ øÿùÿðèíèí òÿëõÿéè Ïéþðêèí Éàêîáñíå áàðÿñèíäÿ áèð øåé åøèòìÿìèñèíèç? Î, éàõøû áèð îéóíáàç êèìè ìÿøùóðäóð.
Ùàìûñû îíóí ñþçöíö òÿñäèã åòäè:
– Åøèòìèøèê.
Ìàðêãðàô äåäè:
– Éàõøû äà, îíóí äàëûíúà àäàì ýþíäÿðÿê. Ãîé ýÿëèá ãÿðèáÿ áèð
îéóí ÷ûõàðòñûí. Áèçèì òÿëõÿéèí ãû÷ëàðû åëÿ áèë ëàï ãóðüóøóíäàíäûð.
Ùàìûñû ðàçû îëäóëàð:
– Ýþíäÿðÿê.
Àíòâåðïåíäÿí ýåäÿí ãàñèä Ùåðòîýåíáîñà ÷àòàíäà, îíà äåéèðëÿð êè, òÿëõÿê Ïéþðêèí ýöëìÿêäÿí ïàðòëàéûá, àíúàã áóðàäà, áàøãà
éåðäÿí ýÿëìèø Óëåíøïèýåë àäëû áèð òÿëõÿê âàð. Ãàñèä àõòàðûá îíó
éåìÿêõàíàäà òàïäû: Óëåíøïèýåë áó âàõò úöðáÿúöð äàäëû ÿò ïàð÷àëàðûíû äèäèøäèðèð, ãûçëàðû ÷èìäèêëÿéèðäè.
Àíòâåðïåí èúìàñûíûí íöìàéÿíäÿñèíèí ýþçÿë âåðíàìáàõò
àòûíäà Óëåíøïèýåëèí äàëûíúà ýÿëìÿñè, áåëÿ áèð áàøãà àòû äà éåäÿéèíäÿ ýÿòèðìÿñè îíóí ÷îõ õîøóíà ýÿëäè.
Ãàñèä àòäàí äöøìÿäÿí Óëåíøïèýåëäÿí ñîðóøäó êè, êðàë Ôèëèïïè
ýöëäöðìÿê ö÷öí ñÿí éåíè áèð ôîêóñ áèëèðñÿíìè?
Óëåíøïèýåë äÿ úàâàá âåðäè êè:
– Áåëÿ ôîêóñëàð ìÿíèì ñà÷ëàðûìûí äèáèíäÿ éàòàã-éàòàãäûð.
Îíëàð éîëà äöøäöëÿð. Àòëàð äþðäíàëà ÷àïà-÷àïà Óëåíøïèýåëëÿ
ãàñèäè äàéàíìàäàí Àíòâåðïåíÿ ÷àòäûðäû.
Óëåíøïèýåëè ìàðêãðàôûí èêè áÿëÿäèééÿ ðÿèñè èëÿ èúìà áàø÷ûñûíûí
éàíûíà àïàðäûëàð.
Ìàðêãðàô ñîðóøäó:
100
– Ñÿí áèçè íÿ èëÿ ÿéëÿíäèðÿúÿêñÿí?
Óëåíøïèýåë:
– Ó÷àúàüàì, – äåäè.
Ìàðêãðàô éåíÿ ñîðóøäó:
– Ñÿí àõû íåúÿ ó÷àúàãñàí?
Óëåíøïèýåë ñóàëà ñóàëëà úàâàá âåðäè:
– Ñèç áèëèðñèíèçìè, ïàðòëàéàí ñàáóí êþïöéöíäÿí óúóç íÿäèð?
Ìàðêãðàô áîéíóíà àëäû êè:
– Éîõ, áèëìèðÿì.
Óëåíøïèýåë:
– Ùàìûéà à÷ûëìûø ñèðð, – äåäè.
Áó çàìàí úàð÷ûëàð, àë ìÿõìÿð ãîøãóëó ýþçÿë àòëàðäà, áöòöí
áþéöê êö÷ÿëÿðè, ìåéäàíëàðû, éîë àéðûúëàðûíû ýÿçÿðÿê øåéïóð ÷àëûð,
òÿáèë âóðóðäóëàð. Îíëàð ñèýíîðê-ëàðà, ñèýíîðêèíí-ëÿðÿ* åëàí åäèðäèëÿð êè, äàììåëè òÿëõÿê Óëåíøïèýåë ñàùèë êö÷ÿñèíäÿ ùàâàäà ó÷àúàã, êðàë Ôèëèïï þçö, íÿúàáÿòëè, àäëû-ñàíëû ìÿèééÿòè èëÿ ùöíäöð
éåðäÿ îòóðóá áóíà áàõàúàãäûð.
Ùöíäöð éåð – èòàëéàí çþâãöíäÿ òèêèëìèø åâèí ãàðøûñûíäà èäè. Åâèí
äàì ïÿíúÿðÿñè – áöòöí òàõòàïóø áîéó óçàíàí ñó íîâóíà áàõûðäû.
Òàìàøà ýöíöíäÿ Óëåíøïèýåë åøøÿéÿ ìèíèá øÿùÿðè ýÿçäè.
Îíóí éàíûíúà áèð ëàêåé äàáàíûíà òöïöðöá ãà÷ûðäû. Óëåíøïèýåëèí àë
èïÿêäÿí òèêèëìèø áÿçÿêëè ýåéèìè âàðäû. Áóíó øÿùÿð èúìàñû îíà
âåðìèøäè. Áàøûíäà – åøøÿê ãóëàüûíà îõøàð, ãóëàãëû, ãûðìûçû ãàëïàã
âàðäû; ãóëàãëàðäàí çûíãûðîâ àñûëìûøäû. Áîéíóíäà – õûðäà ìèñ ëþâùÿëÿðäÿí ãàéûðûëìûø ùÿìàéèë ïàðûëäàéûðäû, – ëþâùÿëÿðèí öñòöíäÿ
Àíòâåðïåíèí ýåðáè ùÿêê îëóíìóøäó. Ïàëòàðûíûí ãîëóíäà, äèðñÿêëÿðèíäÿ çûíãûðîâ ñÿñëÿíèðäè. Àéàããàáûñûíûí ãûçûë ñóéóíà ÷ÿêèëìèø
áóðíóíäàí äà çûíãûðîâ àñûëìûøäû.
Åøøÿéèí ÷óëó àë èïÿêäÿíäè, ÷óëóí éàí òÿðÿôëÿðèíäÿ çÿð èëÿ
Àíòâåðïåí ýåðáè òèêèëìèøäè.
Ëàêåé áèð ÿëè èëÿ åøøÿéèí áàøûíû, î áèðè ÿëè ÷óáóã ùÿðëÿéèðäè;
÷óáóüóí óúóíäà, – èíÿê áîéóíáàüûñûíäàí ÷ûõàðûëìûø õûðäà áèð
çûíãûðîâ úèíýèëäÿéèðäè.
__________
* Àüàëàðà, õàíûìëàðà
101
Óëåíøïèýåë ëàêåéè âÿ åøøÿéè êö÷ÿäÿ ãîéóá, íîâ÷à èëÿ òàõòàïóøà ãàëõäû. Îðàäà áÿäÿíèíè ñèëêÿëÿéÿðÿê çûíãûðîâëàðû ñÿñëÿíäèðäè,
ãîëëàðûíû à÷äû, ñàíêè ó÷ìàüà ùàçûðëàøûðäû. Ñîíðà êðàë Ôèëèïïÿ ñàðû
ÿéèëÿðÿê äåäè:
– Åëÿ áèëèðäèì êè, áöòöí Àíòâåðïåíäÿ áèðúÿ àõìàã ìÿíÿì,
èíäè ýþðöðÿì êè, áóðà áàøäàí-áàøà àõìàãëà äîëóäóð. Ñèç ìÿíÿ
äåñÿéäèíèç êè, ìÿí ó÷ìàüà ùàçûðëàøûðàì, ìÿí ñèçÿ èíàíìàçäûì.
Àììà ñèçèí éàíûíûçà áèð àõìàã ýÿëèá äåéèð êè, ìÿí ó÷àúàüàì,
ñèç äÿ îíà èíàíûðñûíûç. Ìÿíèì ãàíàäûì îëìàäûüû ùàëäà, ìÿí àõû
íåúÿ ó÷à áèëÿðÿì?
Àäàìëàðäàí áÿçèñè ýöëäö, áÿçèñè ñþéöá-ñþéëÿíäè, ëàêèí ùàìûñû áèð ñþç äåäè:
– Àììà àõìàã äöçöíö äåäè!
Êðàë Ôèëèïï åëÿ áèë äàøà äþíìöøäö.
Èúìà áàø÷ûëàðû áèð-áèðè èëÿ ïû÷ûëäàøäûëàð:
– Áåëÿ èäáàðñèôÿò ö÷öí áåëÿ òÿíòÿíÿëè øÿíëèê äöçÿëòìÿê ëàçûìäûìû!
Îíëàð Óëåíøïèýåëèí àë èïÿêäÿí òèêèëìèø áÿçÿêëè ïàëòàðûíû çîðëà
ÿëèíäÿí àëûá, îíà ö÷ ôëîðèí âåðäèëÿð, î äà ÷ûõûá ýåòäè.
Úàâàí áèð îüëàíûí úèáèíäÿ ö÷ ôëîðèí íÿäè êè: îäà äöøÿí áèð ãàð
äÿíÿúèéè, êåôäÿí àéûëìàéàí ÿééàøëàð, ñèçèí ãàáàüûíûçäà äóðàí áèð
øöøÿ øÿðàá! Ö÷ ôëîðèí! Àüàúëàðûí éàðïàüû òþêöëöð, ñîíðà îíëàð
éåíÿ äÿ éàðïàãëàíûð, àììà ôëîðèíëÿð êè, úèáäÿí òþêöëäö, éÿãèí áèë
êè, èòèá áàòäû. Êÿïÿíÿêëÿð éàéûí àõûðûíäà òÿëÿô îëóðëàð; äîüðóäóð
ôëîðèíëÿðèí èêè åñòåðëèí äîããóç àñîâ àüûðëûüû âàð, – àììà îíëàð äà
éîõà ÷ûõûðëàð.
Óëåíøïèýåë ö÷ ôëîðèíÿ äèããÿòëÿ áàõûð, þç-þçö èëÿ äàíûøûðäû.
– Ôëîðèíèí àâàíä öçöíäÿ èìïåðàòîð Êàðëûí äÿìèð ýåéèìëè, áàøû
äÿáèëãÿëè øÿêëè âàð: áèð ÿëèíäÿ ãûëûíú, áèð ÿëèíäÿ õûðäàúà éåð êöðÿñè, – þçöíö äÿ ýþð íåúÿ òîõ òóòóá! Ýóéà àëëàùûí ìÿðùÿìÿòè öçöíäÿí Ðîìà èìïåðàòîðó, Èñïàíèéà êðàëû âÿ ñàèðÿ âÿ ñàèðÿ âÿ ñàèðÿ
îëóá! ßñëèíäÿ áó çèðåùëè èìïåðàòîð áèçèì ìàùàëëàðà ìèííÿòäàðäûð.
Ôëîðèíèí òÿðñ öçöíäÿ ãàëõàí øÿêëè âàð; ãàëõàíûí öñòöíäÿ îíóí
ùåðñîãëóãëàðûíûí, ãðàôëûãëàðûíûí âÿ áàøãà éåðëÿðèíèí ýåðáè, áèð äÿ
102
áó ýþçÿë ñþçëÿð áàñûëûá: Äà ìèùè âèðòóòåì úîíòðà ùîñòåñ òóîñ (ñÿíèí äöøìÿíëÿðèíëÿ ìöáàðèçÿäÿ ìÿíÿ ìÿíÿâè ìþùêÿìëèê âåð).
Î, äîüðóäàí äà ðåôîðìàòëàðëà38 ìöáàðèçÿäÿ ìþùêÿì îëìóøäóð:
îíëàðûí áöòöí ÿìëàêûíû ÿëèíäÿí àëìûø, þç ïÿíúÿñèíè áóíóí öñòöíÿ
ãîéìóøäóð. Åù, ìÿí èìïåðàòîð Êàðë îëñàéäûì, áöòöí èíñàíëàð
ö÷öí ôëîðèí êÿñÿðäèì, ùàìû âàðëàíàðäû, ùå÷ êÿñ áèð øåé åëÿìÿçäè.
Óëåíøïèýåë ãÿøÿíý ïóëëàðûíà íÿ ãÿäÿð ôÿðÿùëÿ áàõñà äà, àõûðäà îíëàð ïàð÷ëàðûí, øöøÿëÿðèí úèíýèëòèñè àëòûíäà Èñðàô÷ûëûã þëêÿñèíÿ
àõûá ýåòäè.
ÕË
Óëåíøïèýåë àë èïÿêäÿí òèêèëìèø áÿçÿêëè ýåéèìèíäÿ òàõòàïóøà
ãàëõàíäà Íåëåíè ýþðìÿìèøäè: Íåëå úàìààò è÷èíäÿ ýöëöìñÿéÿýöëöìñÿéÿ îíà áàõûðäû. Íåëå áó çàìàí Àíòâåðïåí ÿòðàôûíäà,
Áîýåðùàóòäà éàøàéûðäû, åøèäÿíäÿ êè, áèð òÿëõÿê êðàë Ôèëèïïèí ýþçö
ãàáàüûíäà ó÷ìàüà ùàçûðëàøûð, äåäè êè, áó éÿãèí ìÿíèì äîñòóì
Óëåíøïèýåëäèð.
Èíäè Óëåíøïèýåë ôèêèðëè-ôèêèðëè éîë èëÿ ýåäèðäè, àðäûíúà òÿëÿñÿòÿëÿñÿ ýÿëÿí Íåëåíèí àéàã ñÿñèíè åøèòìèðäè. Áèðäÿí èêè ÿë äàë òÿðÿôäÿí îíóí ýþçëÿðèíèí öñòöíÿ ãîéóëäó. Äÿðùàë áó àäàìûí Íåëå
îëäóüóíó áèëäè:
– Ñÿíñÿí?
Íåëå äÿ úàâàá âåðäè:
– Ùÿ, ìÿíÿì. Ëàï øÿùÿðäÿí ñÿíèí àðäûíúà éöéöðöðÿì. Ýåäÿê
ìÿíèì éàíûìà.
– Áÿñ Êàòëèíà ùàðàäàäûð?
– Ñÿí àõû áèëìèðñÿí: îíà áþùòàí àòäûëàð, äåäèëÿð êè, ýóéà úàäóýÿðäèð. Îíà ÿçàá âåðäèëÿð, ñîíðà äà Äàììåäÿí ö÷ èëëèéÿ ñöðýöí åëÿäèëÿð, àéàãëàðûíû îäëàäûëàð, áàøûíäà êèëêÿ éàíäûðäûëàð. Áóíó ñÿíÿ îíà ýþðÿ äåéèðÿì êè, àíàìû ýþðÿíäÿ ãîðõìàéàñàí, – èíñàí äþçìÿéÿí àüûð èøýÿíúÿëÿðäÿí ñîíðà î, àüëûíû èòèðèá. Ùÿðäÿí
ñààòëàðëà þç àéàãëàðûíà áàõûð, åëÿ áèð óúäàí äà äåéèð: “Ùàíñ, ìÿíèì ÿçèç úèíèì, áàõ ýþð ñÿíèí ñåâýèëèíè íÿ êþêÿ ñàëûáëàð!” Éàçû103
üûí àéàãëàðû áàøäàí-áàøà éàðà è÷èíäÿäèð. Ñîíðà äà àüëàéà-àüëàéà
äåéèð: “Ùàìûíûí ÿðè âàð, éà ñåâýèëèñè âàð, òÿêúÿ ìÿí äóë ãàëìûøàì!” Ìÿí äÿ ÷àëûøûðàì îíó áàøà ñàëàì êè, ñÿí áèð äÿ þç Ùàíñûí
áàðÿñèíäÿ áèðèñèíÿ ñþç äåñÿí, îíäà Ùàíñ ñÿíÿ íèôðÿò åëÿð. Î äà
óøàã êèìè, ìÿíÿ ãóëàã àñûð. Àììà Àëëàù åëÿìÿñèí êè, áèð èíÿê éà
þêöç ýþðñöí, – àõû î, ùåéâàíëàð öçöíäÿí áó áÿëàéà äöøìöøäöð, –
áóíëàðû ýþðÿí êèìè âàð ýöúö èëÿ ãà÷ìàüà áàøëàéûð; îíäà äàùà ùå÷
áèð øåé îíóí ãàáàüûíû êÿñÿ áèëìèð: íÿ ÷ÿïÿð, íÿ ÷àé, íÿ àðõ, – î
ãÿäÿð ãà÷àúàã êè, àõûðäà ÿëäÿí äöøöá, éîë àéðûúûíäà, éà áèð åâèí
ãàáàüûíäà éûõûëûá ãàëàúàã. Ìÿí äÿ áó âàõò îíó éåðäÿí ãàëäûðûðàì, éàðàëû àéàãëàðûíû áàüëàéûðàì. Ìÿíÿ åëÿ ýÿëèð êè, îíóí áàøûíäà êèëêÿ éàíäûðàíäà áåéíèíè äÿ éàíäûðûáëàð.
Êàòëèíàíûí àäû ÷ÿêèëÿíäÿ, îíëàð áó ìöñèáÿòèí àüûð êÿäÿðèíè
äóéäóëàð.
Éàõûíëàøàíäà ýþðäöëÿð êè, Êàòëèíà áèð åâèí ãàáàüûíäà, ñêàìéàäà îòóðóá, ýöíäÿ ãûçûíûð.
Óëåíøïèýåë ñîðóøäó:
– Ìÿíè òàíûäûíìû?
Êàòëèíà äà úàâàá âåðäè:
– Äþðä äÿôÿ ö÷ – ìöãÿääÿñ ðÿãÿìäèð, àììà îí ö÷ – èáëèñ ðÿãÿìèäèð. Ñÿí êèìñÿí, àé àìàíñûç äöíéàíûí þâëàäû?
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Ìÿí Óëåíøïèýåëÿì, Êëààñûí, Ñîîòêèíèí îüëóéàì.
Êàòëèíà áàøûíû ãàëäûðäû, Óëåíøïèýåëè òàíûéûá, èøàðÿ èëÿ éàíûíà
÷àüûðäû, ïû÷ûëäàéàðàã ãóëàüûíà äåäè:
– Ñÿí, þïöøëÿðè áóç êèìè ñîéóã àäàìû ýþðÿíäÿ äå êè, ìÿí
îíó ýþçëÿéèðÿì. – Ñîíðà éàíìûø áàøûíû ýþñòÿðèá ñþçöíÿ äàâàì
åòäè: – Èíúèäèð. Îíëàð ìÿíèì àüëûìû ÿëèìäÿí àëäûëàð, Ùàíñ ýÿëÿíäÿ àüëûìû éåíÿ áàøûìà ãîéàúàã, éîõñà áàøûì èíäè ëàï áîøäóð.
Åøèäèðñÿíìè? Çÿíý êèìè úèíýèëäÿéèð, – áó ñÿñëÿíÿí ìÿíèì ðóùóìäóð, áàéûðà ÷ûõìàüà úàí àòûð, àõû îðàäà, ìÿíèì è÷èìäÿ, ùÿð
øåé îä è÷èíäÿäèð. Ùàíñ ýÿëñÿ, ìÿíèì áàøûìà àüûë ãîéìàã èñòÿìÿñÿ, õàùèø åëÿéÿúÿéÿì êè, áû÷àãëà áàøûìäà äåøèê à÷ñûí, éîõñà
åëÿ ùåé ñÿñëÿíèð, åëÿ ùåé ÷ûðïûíûð, àçàä îëìàã èñòÿéèð, áó äà ìÿíÿ
104
éàìàí àüðûëàð âåðèð, ìÿí áóíà äþçÿ áèëìÿéÿúÿéÿì, ìÿí áó àüðûäàí þëÿúÿéÿì. Ìÿí äàùà éàòìûðàì, îíó ýþçëÿéèðÿì – ãîé î,
ýÿëèá ìÿíèì áàøûìà àüûë ãîéñóí, ãîé ýÿëèá àüûë ãîéñóí!
Áóíó äåéèá åâèí äèâàðûíà ñþéêÿíäè, çàðûëäàìàüà áàøëàäû.
Êÿíäëèëÿð çÿíý ñÿñèíè åøèäèá òàðëàäàí åâëÿðèíÿ íàùàð åëÿìÿéÿ
ýåäèðäè, Êàòëèíàíûí ãàáàüûíäàí êå÷ÿíäÿ äåéèðäèëÿð:
– Ýèú îäóð åé!
Ñîíðà äà õà÷ âóðóðäóëàð.
Íåëå èëÿ Óëåíøïèýåë àüëàéûðäû. Àììà Óëåíøïèýåë ýÿðÿê éåíÿ
þç éîëóíà äàâàì åäÿéäè.
ÕËÛ
Áèð ãÿäÿðäÿí ñîíðà áèçèì çÿââàð Èîñò àäëû áèð àäàìûí éàíûíà
èøÿ ýèðäè. Îíóí ëÿãÿáè Kwaebakker, éÿíè “àúûãëû ÷þðÿê÷è” èäè, –
÷îõ ùèðñëè ñèôÿòè îëäóüó ö÷öí áó ëÿãÿáè ãàçàíìûøäû. ×þðÿê÷è Óëåíøïèýåëÿ áèð ùÿôòÿëèéÿ ö÷ ãóðó ÷þðÿê, éàòìàã ö÷öí äÿ ÷àðäàãäà éåð
âåðìèøäè: ÷àðäàã äà êåôè èñòÿéÿíäÿ äàìûðäû äà, êöëÿêëÿéèðäè äÿ.
Óëåíøïèýåë, ÷þðÿê÷èíèí áåëÿ ïèñ ðÿôòàðûíûí ÿâÿçèíè ÷ûõìàã
ö÷öí, îíóí áàøûíà úöðáÿúöð îéóíëàð à÷ûðäû; áó îéóíëàðäàí áèðè äÿ
áó îëäó... “Êèì ñÿùÿð òåçäÿí ÷þðÿê áèøèðìÿê èñòÿéèðñÿ, î, óíó
ýåúÿ ÿëÿéèð”. Áèð ýöí, àéëû ýåúÿäÿ, Óëåíøïèýåë øàì èñòÿäè êè, óíó
ÿëÿñèí. ×þðÿê÷è îíà äåäè:
– Àé èøûüû äöøÿí éåðäÿ ÿëÿ.
Óëåíøïèýåë äÿ, ÷þðÿê÷èíèí ñþçöíÿ áàõàðàã, óíó àé èøûüû äöøÿí
éåðäÿ ÿëÿìÿéÿ áàøëàäû.
×þðÿê÷è ñÿùÿð Óëåíøïèýåëèí ýþðäöéö èøÿ áàõìàüà ýÿëäè, ýþðäö êè, î ùÿëÿ äÿ óí ÿëÿéèð; äåäè êè:
– Íèéÿ óíó éåðÿ ÿëÿéèðñÿí? Éîõñà óí èíäè ùàâàéûäûð?
Óëåíøïèýåë:
– Ìÿí ñèçèí ÿìðèíèçè éåðèíÿ éåòèðäèì, – äåäè: – óíó àé èøûüû
äöøÿí éåðÿ ÿëÿìèøÿì.
×þðÿê÷è ÷ûüûðäû:
– Àé åøøÿê! – Óíó ÿëÿêäÿí êå÷èðìÿê ëàçûìäû!
105
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Ìÿí åëÿ áèëäèì êè, àé èøûüû – éåíè èúàä îëóíàí ÿëÿêäèð. Íÿ
îëàð êè! Áó ÷ÿòèí øåé äåéèë, áó ñààò óíó éûüàðàì.
×þðÿê÷è ðàçû îëìàäû:
– Äàùà ýåúäèð, áóíäàí ñîíðà õÿìèð éîüóðóá, ÷þðÿê áèøèðìÿê
îëìàç.
Óëåíøïèýåë áåëÿ áèð òÿêëèô åëÿäè:
– Áàåñ*, ñÿíèí ãîíøóí äÿéèðìàí÷ûäà ùàçûð õÿìèð âàð. Ýåäèá
àëûì ýÿòèðèììè?
×þðÿê÷è àúûãëû-àúûãëû äåäè:
– Äàð àüàúûíà ýåò, áÿëêÿ îðàäà áèð øåé òàïàñàí.
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Áó ñààò.
Ñþçöíö ãóðòàðàí êèìè Äàð àüàúû ÷þëöíÿ ýåòäè, îðàäà áèð úèíàéÿòêàðûí ãóðóìóø ÿëèíè òàïûá ÷þðÿê÷èéÿ ýÿòèðäè. Äåäè êè:
– Áó ÿë òèëñèìëÿíèá, êèì áóíó þçö èëÿ ýÿçäèðñÿ, î, ùå÷ êÿñèí
ýþçöíÿ ýþðöíìöð. Ïèñ õàñèééÿòèíè ýèçëÿòìÿê èñòÿéèðñÿíìè?
×þðÿê÷è äåäè:
– Ýåäèá ñÿíäÿí èúìàéà øèêàéÿò åëÿéÿúÿéÿì. Îðàäà ýþðÿðñÿí
êè, àüàíûí ñþçöíÿ áàõìàìàã íÿ äåìÿêäèð.
×þðÿê÷è, Óëåíøïèýåëëÿ áÿðàáÿð, áÿëÿäèééÿ ðÿèñèíèí ãàáàüûíäà
äóðìóøäó. Î þç õèäìÿò÷èñèíèí ôûðûëäàãëàðûíû à÷ûá òþêìÿê èñòÿéèðäè; áèðäÿí Óëåíøïèýåëèí ýþçëÿðèíè áÿðÿëäÿðÿê îíà çèëëÿäèéèíè ýþðäö. ×þðÿê÷è áóíäàí éàìàí ùèðñëÿíäè, øèêàéÿòèíè êÿñèá ÷ûüûðäû:
– Áó íÿäè?
Óëåíøïèýåë äÿ úàâàá âåðäè:
– Þçöí äåäèí êè, ìÿíèì ýöíàùûìû ñöáóòà éåòèðÿúÿêñÿí, ìÿí
äÿ îíó ýþðÿúÿéÿì. Èíäè ìÿí îíó ýþðìÿê èñòÿéèðÿì, áóíà ýþðÿ
äÿ áàõûðàì.
×þðÿê÷è áàüûðäû:
– Ðÿää îë ýþçöìäÿí!
Óëåíøïèýåë:
__________
* Ñàùèá (ôëàì.)
106
– Ñÿíèí ýþçëÿðèíäÿ îëñàéäûì, ýþçöíö ãûéàíäà îíäà àíúàã
äÿëèêëÿðèíäÿí ÷ûõà áèëÿðäèì.
Áÿëÿäèééÿ ðÿèñè ýþðäö êè, áóíëàð àüûçëàðûíà ýÿëÿí úÿôÿíýèéàòû
äàíûøûðëàð, äàùà ñþçëÿðèíÿ ãóëàã àñìàäû.
Óëåíøïèýåëëÿ ÷þðÿê÷è áèð éåðäÿ îòàãäàí ÷ûõäûëàð. ×þðÿê÷è ãîëàéëàíûá àüàúëà îíó âóðìàã èñòÿäè. Óëåíøïèýåë þçöíö àüàúäàí éàéûíäûðûá äåäè:
– Áàåñ, ýþðöðÿì ñÿí áó ôèêðÿ äöøìöñÿí êè, êþòÿêëÿ ìÿíäÿí
óíóíó ÿëÿéèá àëàñàí, îíäà êÿïÿéè – éÿíè àúûüûíû þçöíÿ ýþòöð,
àììà óíó – éÿíè ìÿíèì øÿíëèéèìè ìÿíÿ âåð. – Ñîíðà äàëûíû îíà
ýþñòÿðèá ÿëàâÿ åòäè: – Áàõ áó, ñîáàíûí àüçûäûð, áèøèð ÷þðÿéèíè íÿ
ãÿäÿð êåôèí èñòÿéèð!
ÕËÛÛ
Óëåíøïèýåëè ñÿééàùëûã ëàï úàíà ýÿòèðìèøäè; î, ìÿìíóíèééÿòëÿ
áþéöê éîëäàí ýÿëìèø îüðó äåéèë, áþéöê éîë îüðóñó îëìàã èñòÿðäè,
÷öíêè îíóí éîëó ÷îõ àüûð äàøëàðëà äþøÿíìèøäè.
Î, òÿâÿêêöëÿ, Àéäåíààðäà ýÿëäè. Î âàõò áóðàäà ôÿëÿìÿíý
ðåéòàðëàðû ãàðíèçîíó âàðäû. Îíëàð øÿùÿðè ôðàíñûç ãîøóí äÿñòÿëÿðèíäÿí ãîðóéóðäó; ôðàíñûçëàð ÷ÿéèðòêÿ êèìè ìàùàëû òàëàéûá ÷àïûðäû.
Ôÿëÿìÿíý ðåéòàðëàðûíà ôðèñëàíäëû Êîðíöèí áàø÷ûëûã åäèðäè. Îíëàð áöòöí ìàùàëäà îðà-áóðàíû ýÿçèð, õàëãû ñîéóðäóëàð, õàëã äà,
ùÿìèøÿ îëäóüó êèìè, èêè îä àðàñûíäà ãàëìûøäû.
Ùÿð øåé ðåéòàðëàðûí õîøóíà ýÿëèðäè: õîðóç äà, òîéóã äà, ÷îëïà
äà, þðäÿê äÿ, ýþéÿð÷èí äÿ, äàíà äà, äîíóç äà. Áèð ýöí îíëàð áåëÿ
ãÿíèìÿòëÿ ãàéûäàíäà, Êîðíöèí þç ëåéòåíàíòû èëÿ àüàú àëòûíäà éàòìûø Óëåíøïèýåëè ýþðäö, – Óëåíøïèýåë éóõóñóíäà ãûçàðòìà éåéèðäè.
Êîðíöèí ñîðóøäó:
– Ñÿí áóðäà íÿ ãàéûðûðñàí?
Óëåíøïèýåë äÿ úàâàá âåðäè êè:
– Àúûíäàí þëöðÿì.
– Ñÿí íÿ åëÿéÿ áèëèðñÿí?
– Þç ýöíàùëàðûì öçöíäÿí çÿââàðëûã åëÿìÿéè, áàøãàëàðûíûí
èøëÿìÿñèíÿ áàõìàüû, êÿíäèðáàçëûã åëÿìÿéè, ãÿøÿíý ãûç öçöíöí
107
øÿêëèíè ÷ÿêìÿéè, áû÷àã ñàïûíäà íÿãø àòìàüû, ðîììåëïîò-ó äûíãûëäàòìàüû, áèð äÿ êè, øåéïóð ÷àëìàüû...
Óëåíøïèýåë øåéïóð ÷àëà áèëäèéèíè úÿñàðÿòëÿ äåäè: î, áèëèðäè êè,
Àóäåíààðä ãÿñðèíèí ãîúà êåøèê÷èñè þëÿíäÿí ñîíðà îíóí éåðè ùÿëÿ
äÿ áîø ãàëûð.
Êîðíöèí áó ãÿðàðà ýÿëäè:
– Ñÿí øÿùÿð øåéïóð÷óñó îëóðñàí.
Óëåíøïèýåë Êîðíöèíèí àðäûíúà ýåòäè. Îíó øÿùÿðèí ÿí ùöíäöð
ãöëëÿñèíäÿ, áàëàúà áèð îòàãäà éåðëÿøäèðäèëÿð. Áóðàíû ùÿð òÿðÿôäÿí
êöëÿê òóòóðäó, àììà éåìÿê ýåú ýÿëèá ÷àòûðäû.
Óëåíøïèýåëÿ ÿìð åäèëäè êè, äöøìÿíè ýþðÿí êèìè øåéïóðó ñÿñëÿíäèðñèí. Áóíóí ö÷öí äÿ øåéïóð÷óíóí ýÿðÿê áàøû àéäûí, ýþçëÿðè
äÿ ùÿìèøÿ à÷ûã îëñóí, áóíà ýþðÿ îíó éàðûàú ñàõëàéûðäûëàð.
Ãîøóí áàø÷ûñû, äþéöø÷öëÿðè èëÿ ãöëëÿäÿ éàøàéûðäû, ùÿìèøÿ äÿ,
ÿòðàô êÿíäëÿðèí ùåñàáûíà, êåôäÿ-ãîíàãëûãäà èäèëÿð. Ðåéòàðëàðûí
êÿñèá þòöðäöêëÿðè áèðúÿ åëÿ àõòàëàíìûø õîðóçëàðûí ñàéû-ùåñàáû
éîõ èäè, áó õîðóçëàðûí äà áèðúÿ ýöíàùû âàðäû, – ÷îõ éàüëû èäèëÿð.
Ðåéòàðëàð ùÿìèøÿ Óëåíøïèýåëè éàääàí ÷ûõàðûðäûëàð. Î, ãÿìýèí
ùàëäà áó õþðÿêëÿðèí èéèíè óäóðäó, áóíà àíúàã ÿòñèç øîðáà ÿëàâÿ
îëóíóðäó. Áèð ýöí ôðàíñûçëàð áàñãûí åäèá, ÷îõëó ìàë-ãàðà àïàðäûëàð. Óëåíøïèýåë øåéïóðóíó ÷àëìàäû.
Êîðíöèí îíóí îòàüûíà ãàëõûá ñîðóøäó:
– Øåéïóðó íèéÿ ÷àëìàäûí?
Óëåíøïèýåë äÿ úàâàá âåðäè êè:
– Âåðäèéèíèç éåìÿê ö÷öí ñèçÿ òÿøÿêêöð åëÿìÿéÿ úÿñàðÿòèì
÷àòìàäû.
Åðòÿñè ýöí ãîøóí áàø÷ûñû þçöíÿ âÿ äþéöø÷öëÿðèíÿ éàõøû ãîíàãëûã âåðäè. Óëåíøïèýåë éåíÿ éàääàí ÷ûõäû. Îíëàð õþðÿêëÿðè àøûðìàüà áàøëàéàíäà, Óëåíøïèýåë áîðóíó ÷àëäû.
Êîðíöèí, þç äþéöø÷öëÿðè èëÿ, åëÿ çÿíí åòäè êè, ôðàíñûçëàð áàñãûí
åòìèøäèð, éåìÿéè, øÿðàáû ãîéóá òåç àòà ìèíäèëÿð, ÷àïà-÷àïà øÿùÿðäÿí êÿíàðà ÷ûõäûëàð, áèð þêöçäÿí áàøãà ùå÷ øåé ýþðìÿäèëÿð:
þêöç þçöíö ýöíÿ âåðèá ýþâøÿéèðäè. Ôðàíñûçëàð îëìàäûüûíäàí, ðåéòàðëàð þêöçö ãîâóá ýÿòèðäèëÿð.
108
Îíëàð ýÿëÿíÿ êèìè Óëåíøïèýåë î êè, âàð éåéèá, è÷äè. Ãîøóí
áàø÷ûñû ãàéûäûá ýÿëÿíäÿ ýþðäö êè, Óëåíøïèýåë ãîíàãëûã çàëûíûí
ãàïûñû àüçûíäà äóðóá ãûìûøûð, þçöíö ýöúëÿ àéàã öñòöíäÿ ñàõëàéûð.
Ãîøóí áàø÷ûñû äåäè:
– Àíúàã ñàòãûí àäàì äöøìÿí îëìàäûüû ùàëäà – ùàðàé øåéïóðóíó ÷àëûð, äöøìÿí ãóëàüûíûí äèáèíäÿ îëàíäà – ñóñóð.
Óëåíøïèýåë îíà åòèðàç åòäè:
– Úÿíàá ãîøóí áàø÷ûñû, éóõàðûäà êöëÿê ìÿíèì áÿäÿíèìè ùàâà
èëÿ äîëäóðóá êè, ÿýÿð âàõòûíäà øåéïóðó ÷àëûá áó ùàâàíû áÿäÿíèìäÿí áóðàõìàñàéäûì, êöëÿê ìÿíè, ñàáóí êþïöéö êèìè àïàðàúàãäû.
Èëòèôàò áóéóðóí, ìÿíè äàð àüàúûíäàí àñûí, èñòÿéèðñèíèç èíäè, èñòÿéèðñèíèç ñîíðà – ùà÷àã ñèçÿ òÿáèë ö÷öí åøøÿê äÿðèñè ëàçûì îëàíäà.
Êîðíöèí äèíìÿç-ñþéëÿìÿç ÷ûõûá ýåòäè.
Áó àðàäà õÿáÿð ýÿëäè êè, ìÿðùÿìÿòëè èìïåðàòîð Êàðë øàíëû
ìÿèééÿòè èëÿ Àóäåíààðäà éîëà äöøìöøäöð. Áó ùàäèñÿ èëÿ ÿëàãÿäàð
îëàðàã, èúìà áàø÷ûëàðû Óëåíøïèýåëè úÿíàá-ÿãäÿñ ÿëàùÿçðÿòëÿðèíè
óçàãäàí ýþðöá òàíûìàã ö÷öí, åéíÿêëÿ òÿúùèç åòìèøäèëÿð. Óëåíøïèýåë èìïåðàòîðóí Ëóïïåùåìÿ éàõûíëàøäûüûíû ýþðÿí êèìè øåéïóðóíó ö÷ äÿôÿ ñÿñëÿíäèðìÿëè èäè, – Ëóïïåùåì äÿ Áîðãïîîðòäàí
ìèëèí äþðääÿ áèðè ãÿäÿð êÿíàðäà èäè.
Áó òÿäáèðÿ îíà ýþðÿ ÿë àòìûøäûëàð êè, øÿùÿð ÿùëè èìêàí òàïûá
çÿíýëÿðè ÷àëñûíëàð, àòÿøôÿøàíëûã ùàçûðëàñûíëàð, õþðÿêëÿðè îäà ãîéñóíëàð, øÿðàá ÷ÿëëÿêëÿðèíè à÷ñûíëàð.
Áÿëè, áèð ýöí ýöíîðòà âàõòû, êöëÿê Áðàáàíò òÿðÿôäÿí ÿñÿíäÿ,
Óëåíøïèýåë Ëóïïåùåì éîëó öñòöíäÿ, ïàïàãëàðûíà ëÿëÿê òàõûëìûø
÷îõëó àòëû ýþðäö, – àòëàð îíëàðûí àëòûíäà îéíàéûðäû. Àòëûëàðäàí áÿçèëÿðè áàéðàã òóòìóøäó. Ãàáàãäàêûíûí áàøûíäà, ÷îõ âöãàðëà ãîéóëìóø, óçóí ëÿëÿêëè, çÿðõàðà øëéàïà, ÿéíèíäÿ çÿð èøëÿìÿëè ìèõÿéè ìÿõìÿð ýåéèì âàðäû.
Óëåíøïèýåë ýþçëöéö ýþçöíÿ ãîéóá äèããÿòëÿ áàõäû, ýþðäö êè,
áó ýÿëÿí èìïåðàòîð Êàðëäûð: î þç ìÿðùÿìÿòè öçöíäÿí Àóäåíààðä
øÿùÿðè ÿùàëèñèíèí îíó ÿí éàõøû øÿðàáà, ÿí éàõøû éåìÿêëÿðÿ ãîíàã
åòìÿñèíè ãàäàüàí åòìÿìèøäè.
Áöòöí áó àòëû äÿñòÿñè, èøòàù à÷àí òÿìèç ùàâàíû óäà-óäà, àääûì-àääûì èðÿëèëÿéèðäè. Óëåíøïèýåë áó ãÿðàðà ýÿëäè êè, îíëàð õèðò109
äÿéÿúÿí éåéÿí àäàìëàðäûð, áèð ýöí ïÿùðèç äÿ åëÿéÿ áèëÿðëÿð. Õöëàñÿ î, àòëû äÿñòÿñèíèí éàõûíëàøìàñûíà áàõûðäû, ëàêèí øåéïóðó ùå÷
ñÿñëÿíäèðìÿê ôèêðèíäÿ äÿ äåéèëäè.
Îíëàð ýöëÿ-ýöëÿ, ñþùáÿò åëÿéÿ-åëÿéÿ ýÿëèðäèëÿð, úÿíàá-ÿãäÿñ
ùÿçðÿòëÿðè èñÿ õÿéàëûíäà þç ìÿäÿñèíÿ áàõûðäû: áèëìÿê èñòÿéèðäè,
ýþðñöí îðàäà, Àóäåíààðäà íàùàð åëÿìÿéÿ éåð ãàëûá, éà éîõ. Åéíè
çàìàíäà õîøóíà ýÿëìÿéÿí áèð øåéÿ ÷îõ òÿÿúúöá åëÿéèðäè: áèðúÿ
çÿíý äÿ îíóí ýÿëäèéèíè úàìààòà õÿáÿð âåðìèðäè.
Áó àðàäà áèð êÿíäëè éöéöðÿ-éöéöðÿ øÿùÿðÿ ýÿëèá äåäè êè, áèð
äÿñòÿ ôðàíñûç ãîøóíóíó þç ýþçöì èëÿ ýþðäöì, îíëàð øÿùÿðÿ ñàðû
ýÿëèðëÿð. Ýÿëèðëÿð êè, áóðàäà ùÿð øåéè ÷ÿéèðòêÿ êèìè éåñèíëÿð, íÿ
âàðñà òàëàí åëÿñèíëÿð.
Ãàïû÷û îíóí äåäèéèíè åøèäèá, î ñààò ãàëà ãàïûñûíû áàüëàäû, èúìà
ãàñèäèíè ýþíäÿðäè êè, ýåäèá áóíó î áèðè ãàïû÷ûëàðà äà õÿáÿð âåðñèí.
Ðåéòàðëàðûí äà ùå÷ øåéäÿí õÿáÿðëÿðè éîõ èäè, îíëàð éåíÿ äÿ éåéèá
è÷ìÿêäÿ, êåôäÿ èäèëÿð.
Èìïåðàòîð øÿùÿðÿ éàõûíëàøäûãúà äàùà àðòûã ùèðñëÿíèðäè: íèéÿ
àõû çÿíýëÿð ÷àëûíìûð, òîïëàð àòûëìûð, òöôÿíýëÿð øàããûëäàìûð? Íÿ
ãÿäÿð äèããÿòëÿ ãóëàã àñäûñà, éàðûì ñààòäàí áèð âóðàí ãöëëÿ ñààòûíûí ñÿñèíäÿí áàøãà àéðû øåé åøèòìÿäè. Øÿùÿð ãàïûñûíûí áàüëû îëäóüóíó éÿãèí åäèá, îíó âàð ýöúö èëÿ äþéìÿéÿ áàøëàäû.
Èìïåðàòîðóí ìÿèééÿòè Êàðëûí þçöíäÿí àç äèëõîð îëìàìûøäû,
îíëàð óúàäàí þç íàðàçûëûãëàðûíû áèëäèðèðäèëÿð. Ãàïû÷û ãàëàíûí öñòöíäÿí ÷ûüûðà-÷ûüûðà äåäè êè, ñàêèò îëìàñàíûç, éóõàðûäàí ñèçè
ãóìáàðà àòÿøèíÿ òóòàúàüàì, áó ñèçèí êþïöíöçö éàòûðäàð.
Çàò-àëèëÿðè þçöíäÿí ÷ûõûá ãÿçÿáëÿ ÷ûüûðäû:
– Àé êîð òîéóã! Áó íÿäè, þç èìïåðàòîðóíóçó òàíûìûðñàí?
Ãàïû÷û äà äåäè:
– Áÿçè òîâóçãóøóíäàí òîéóã äàùà ôàéäàëûäûð. Áèð äÿ êè, áèëèðèê,
úÿíàá ôðàíñûçëàð éàõøû çàðàôàòúûëäûð: èìïåðàòîð Êàðë áó ñààò Èòàëèéàäà âóðóøóð, î, íåúÿ Àóäåíààðäûí ãàïûñû ãàáàüûíäà äóðà áèëÿð?
Áó ñþçö åøèäÿíäÿ Êàðë äà, ìÿèééÿòè äÿ ñÿñëÿðè éåòäèêúÿ áàüûðäûëàð:
– Ãàïûíû à÷ìàñàí ñÿíè íèçÿéÿ êå÷èðèá îääà éàíäûðàúàüûã!
Áóíäàí ãàáàã äà þç à÷àðëàðûíû óäàúàãñàí!
110
Ùàé-êöéÿ òîï àíáàðûíäàí ãîúà áèð äþéöø÷ö ýÿëäè, äèâàðûí öñòöíäÿí áàõûá äåäè:
– Ãàïû÷û, éàíûëûðñàí, áó áèçèì èìïåðàòîðóìóçäóð. Ìÿí îíó
äÿðùàë òàíûäûì. Äöçäöð î, áóðàäàí Ëàëåí ãÿñðèíÿ Ìàðèéà âàí äåð
Ùåéíñòè àïàðàíäàí áÿðè39 ãîúàëûá.
Ãàïû÷û ãîðõóñóíäàí áàéûëäû. Ýÿëÿí äþéöø÷ö îíäàêû à÷àðëàðû
ýþòöðöá, ãàïûíû à÷ìàüà éöéöðäö.
Èìïåðàòîð ñîðóøäó êè, íèéÿ ìÿíè áó ãÿäÿð ýþçëÿìÿéÿ ìÿúáóð
åäèáëÿð? Äþéöø÷ö áóíóí ñÿáÿáèíè ñþéëÿäè. Ñîíðà èìïåðàòîð éåíÿ
ãàïûíû áàüëàìàüû, Êîðíöèíèí ðåéòàðëàðûíû ÷àüûðìàüû ÿìð åòäè.
Ðåéòàðëàðà áóéðóã âåðäè êè, ãàáàãäà ýåòñèíëÿð, òöòÿê ÷àëñûíëàð, òÿáèë âóðñóíëàð.
Áóíäàí ñîíðà çÿíýëÿð, ÿââÿë ãîðõà-ãîðõà, ñîíðà äà éàâàøéàâàø óúàäàí ñÿñëÿíäè. Àíúàã áóíäàí ñîíðà çàò-àëèëÿðè – îíà ëàéèã îëàí ùàé-êöéëÿ, ýóðóëòó ïàòûëòû èëÿ Áþéöê áàçàðà ýèðäè. Áÿëÿäèééÿ ðÿèñëÿðè, èúìà áàø÷ûëàðû áó çàìàí èúëàñ çàëûíäà èäèëÿð. Èúìà
áàø÷ûñû Éàí Ýèýåëåð ñÿñ-êöéö åøèäèá áàéûðà éöéöðäö. Ñîíðà è÷ÿðè
ýèðèá ÷ûüûðäû:
– Êåéñåð Êàðåë èñ àëùèåð! (Èìïåðàòîð Êàðë áóðàäàäûð!)
Áó õÿáÿðäÿí ãîðõóéà äöøÿí áÿëÿäèééÿ ðÿèñëÿðè, èúìà áàø÷ûëàðû,
ìöøàâèðëÿð, ùàìûñû áèð éåðäÿ, èìïåðàòîðó àëãûøëàìàã ö÷öí áÿëÿäèééÿ èäàðÿñèíäÿí ÷ûõäûëàð. Áó çàìàí õèäìÿò÷èëÿð ãà÷à-ãà÷à áöòöí
øÿùÿðè äîëàøûð, ÿéëÿíúÿëè îäëàð ùàçûðëàìàã, ãóø ãûçàðòìàã, ÷ÿëëÿêëÿðè à÷ìàã ùàããûíäà âåðèëÿí ñÿðÿíúàìû úàìààòà áèëäèðèðäèëÿð.
Êèøèëÿð, ãàäûíëàð, óøàãëàð î éàí-áó éàíà ãà÷ûøà-ãà÷ûøà ÷ûüûðûðäû:
– Êåéñåð Êàðåë èñ îï‘ò Ýðîîò ìàðêò! (Èìïåðàòîð Êàðë Áþéöê
áàçàðäàäûð!)
Áþéöê áàçàðà ÷îõëó àäàì éûüûøìûøäû.
Èìïåðàòîð ãÿçÿáèíäÿí áèëìèðäè íÿ åëÿñèí: Áÿëÿäèééÿ ðÿèñëÿðèíèí èêèñèíäÿí äÿ ñîðóøäó: þç ùþêìäàðûíûçà áåëÿ äèããÿòñèçëèê ýþñòÿðäèéèíèç ö÷öí, äàð àüàúûíäàí àñûëìàüà ëàéèãñèíèçìè?
Îíëàð äà úàâàá âåðäè êè, ëàéèãèê, àíúàã äàð àüàúûíà äàùà ÷îõ
øÿùÿð øåéïóð÷óñó Óëåíøïèýåë ëàéèãäèð, ÷öíêè, ñèç ÿëàùÿçðÿòëÿðèíèí
áóðà ýÿëÿúÿéè õÿáÿðèíè åøèäÿí êèìè áèç øåéïóð÷óíó ãöëëÿäÿ éåð111
ëÿøäèðäèê, îíà ÷îõ éàõøû ýþçëöê âåðäèê, þçöíÿ äÿ ÷îõ ìþùêÿì
òàïøûðäûã êè, èìïåðàòîðó âÿ îíóí ìÿèééÿòèíè óçàãäàí ýþðÿí êèìè
øåéïóðó ö÷ äÿôÿ ÷àë. Àììà øåéïóð÷ó áèçèì òàïøûðûüûìûçû éåðèíÿ
éåòèðìÿéèá.
Èìïåðàòîð áó ñþçäÿí çÿððÿ ãÿäÿð äÿ éóìøàëìàäû, ÿìð åòäè êè,
Óëåíøïèýåëè áóðà ýÿòèðèí.
Óëåíøïèýåë ýÿëÿíäÿí ñîíðà îíäàí ñîðóøäó:
– Ñÿíÿ áåëÿ éàõøû ýþçëöê âåðèëñÿ äÿ, ìÿí éàõûíëàøàíäà, íèéÿ
øåéïóðó ÷àëìàäûí?
Èìïåðàòîð áó ñþçëÿðè äåéÿíäÿ, ýþçöíÿ ýöí äöøäöéö ö÷öí, ÿëè
èëÿ öçöíö þðòäö, Óëåíøïèýåëÿ áàðìàãëàðû àðàñûíäàí áàõäû.
Óëåíøïèýåë äÿ ÿëè èëÿ öçöíö þðòäö, äåäè êè, ñèç ÿëàùÿçðÿòëÿðèíèí
áàðàã àðàñûíäàí áàõäûüûíû ýþðÿí êèìè ìÿí ýþçëöéöìö ÷ûõàðòäûì.
Èìïåðàòîð äåäè êè, îíó äàð àüàúûíäàí àñûí. Ãàïû÷û áó ùþêìö
áÿéÿíäè, àììà áÿëÿäèééÿ ðÿèñëÿðèíèí äÿùøÿòäÿí äèëè òóòóëäó.
Úÿëëàäëà îíóí ÿëàëòûëàðûíûí äàëûíúà àäàì ýþíäÿðäèëÿð. Îíëàð
þçö èëÿ íÿðäèâàí âÿ òÿçÿ êÿíäèð ýÿòèðäèëÿð, Óëåíøïèýåëè éàõàëàéûá
àïàðäûëàð, î äà Êîðíöèíèí éöçëÿðëÿ ðåéòàðëàðû ãàáàüûíäàí, éàâàøúà
äóà îõóéà-îõóéà, ñàêèòúÿ êå÷äè.
Ðåéòàðëàð Óëåíøïèýåëè ÿëÿ ñàëûðäûëàð. Ëàêèí îíóí àðäûíúà ýåäÿí úàìààò äåéèðäè:
– Áåëÿ áîø øåé öñòöíäÿ áó éàçûã îüëàíû äàð àüàúûíäàí àñìàã
– çàëûìëûãäûð.
Áóðàäà ñèëàùëàíìûø ÷îõëó òîõóúó âàðäû. Îíëàð äåéèðäè:
– Áèç Óëåíøïèýåëè àñìàüà ãîéìàéàúàüûã. Áó Àóäåíààðä ãàíóíëàðûíûí çèääèíÿäèð.
Óëåíøïèýåëè Äàð àüàúû ìåéäàíûíà ýÿòèðèá, ïèëëÿêÿíëÿ éóõàðû
ãàëõìàüà ìÿúáóð åëÿäèëÿð. Úÿëëàä êÿíäèðèí èëýÿéèíè îíóí áàøûíà
êå÷èðäè. Òîõóúóëàð äàð àüàúûíûí ëàï éàíûíà òîïëàøìûøäûëàð. Àòà
ìèíìèø ïðîôîñ, ùàêèì ÿñàñûíû àòûí áþéðöíÿ äèðÿìèøäè, – áó ÿñà
èëÿ î, èìïåðàòîðóí ÿìðè öçðÿ, ùþêìö éåðèíÿ éåòèðìÿê ö÷öí èøàðÿ
âåðìÿëè èäè.
Áöòöí úàìààò òÿêðàð åäèðäè:
– Óëåíøïèýåëèí ýöíàùûíäàí êå÷èí, ýöíàùûíäàí êå÷èí!
112
Óëåíøïèýåë íÿðäèâàíäà àéàã öñòÿ äóðìóøäó. ×ûüûðûá äåäè:
– ßäàëÿòëè èìïåðàòîð, ðÿùì åäèí!
Èìïåðàòîð ÿëèíè ãàëäûðûá äåäè:
– Áó ùàðàìçàäà ìÿíäÿí åëÿ áèð øåé èñòÿéÿ êè, ìÿí îíó éåðèíÿ éåòèðÿ áèëìÿéÿì – îíäà ýöíàùûíäàí êå÷ÿðÿì.
Úàìààò ÷ûüûðäû:
– Óëåíøïèýåë, èñòÿ!
Ãàäûíëàð àüëàéà-àüëàéà þç àðàëàðûíäà äàíûøûðäûëàð:
– Éàçûã îüëàí áåëÿ øåéè òàïà áèëÿúÿêìè – èìïåðàòîð ÿçÿìÿòëèäèð.
Ëàêèí áöòöí õàëã áèð àüûçäàí ÷ûüûðûðäû:
– Óëåíøïèýåë, èñòÿ!
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Úÿíàá-ÿãäÿñ ÿëàùÿçðÿòëÿðè, ìÿí íÿ ïóë, íÿ ìàë èñòÿéèðÿì,
ùå÷ áàüûøëàíìàüûìû äà õàùèø åëÿìèðÿì; ìÿí ñèçäÿí àíúàã áèð
øåéè õàùèø åëÿéèðÿì: èñòÿäèéèì áó øåé öñòöíäÿ ñèç ìÿíè äþéäöðìÿéèí, ÷àðìûõà ÷ÿêäèðìÿéèí, – îíñóç äà ìÿí áó ñààò áàáàëàðûìûí éàíûíà ýåäÿúÿéÿì.
Èìïåðàòîð äåäè:
– Ñþç âåðèðÿì.
Óëåíøïèýåë ñþçöíÿ äàâàì åòäè:
– Çàò-àëèëÿðè! Áîüàçûìäàí àñûëìàìûøäàí ÿââÿë ìÿíÿ éàõûíëàøûí, ìÿíèì ôÿëÿìÿíýúÿ äàíûøìàéàí àüçûìäàí þïöí.
Èìïåðàòîð âÿ áöòöí úàìààò ãÿùãÿùÿ èëÿ ýöëäö.
Èìïåðàòîð äåäè:
– Ñÿíèí áó õàùèøèíè ìÿí éåðèíÿ éåòèðÿ áèëìÿðÿì, äåìÿëè,
Óëåíøïèýåë, ñÿíè àñìàéàúàãëàð.
Ëàêèí áÿëÿäèééÿ ðÿèñëÿðèíè, èúìà áàø÷ûëàðûíû éàðûì èë ïåéñÿðëÿðèíäÿ ýþçëöê ýÿçäèðìÿéÿ ìÿùêóì åëÿäè; äåäè êè, àóäåíààðäëûëàð ãàáàã òÿðÿôëÿðè èëÿ ýþðÿ áèëìèðñÿ, ãîé ùå÷ îëìàñà, äàë òÿðÿôëÿðè
èëÿ ýþðñöíëÿð.
Áó ãàéäà èëÿ, èìïåðàòîðóí ôÿðìàíû öçðÿ, Àóäåíààðä øÿùÿðèíèí
ýåðáè öñòöíäÿ áó ýþçëöéöí øÿêëè èíäèéÿ êèìè ùÿêê îëóíóá ãàëûð.
Óëåíøïèýåë èñÿ, ãàäûíëàðûí éûüäûüû áèð áàëàúà êèñÿ ýöìöø ïóëó
ýþòöðöá, ùàìûäàí õÿáÿðñèç, ýþçäÿí èòäè.
113
ÕËÛÛÛ
Ëéþæäÿ, áàëûã áàçàðûíäà êþê áèð îüëàí Óëåíøïèýåëèí äèããÿòèíè
úÿëá åòäè: îíóí áèð ãîëóíäàêû ñÿáÿòäÿ õåéëè âóðóëìóø ãóø âàð èäè,
î áèðè ãîëóíäàêû ñÿáÿò èñÿ ìîðèíàáàëûüû, ôîðåë, èëàíáàëûüû âÿ äóðíàáàëûüû èëÿ äîëó èäè.
Óëåíøïèýåë Ëàììå Ãóäçàêû òàíûäû, ñîðóøäó êè:
– Ëàììå, ñÿí áóðàäà íÿ ãàéûðûðñàí?
Ëàììå äÿ úàâàá âåðäè êè:
– Ñÿí áèëèðñÿí êè, áèç ôÿëÿìÿíýëÿðè ìåùðèáàí Ëéþæäÿ íåúÿ ýöëÿðöçëÿ ãÿáóë åëÿéèðëÿð. Ìÿí áèð ñåâýè ìÿñÿëÿñè ö÷öí áóðàäà ùÿðëÿíèðÿì. Áÿñ ñÿí?
Óëåíøïèýåë äÿ úàâàá âåðäè êè:
– Ìÿí áèð ïàð÷à ÷þðÿê ãàçàíìàüà éåð àõòàðûðàì.
Ëàììå äåäè:
– Áó ãóðó éåìÿêäèð. Éàõøûñû áóäóð, ñÿí Úðåäî äóàñû ÿâÿçèíÿ,
ãàðíûíà àõòàëàíìûø õîðóçëà, ãàðàòîéóã òÿñáåùè þòöðÿéäèí.
Óëåíøïèýåë ñîðóøäó:
– Ñÿí âàðëûñàí?
Ëàììå Ãóäçàê áó ñþçöí ãàáàüûíäà äåäè:
– Ìÿíèì àòàì, àíàì, áàëàúà áàúûì þëäö, – éàäûíäàäûð, ìÿíè
éàìàí éóìðóãëàðäû. Îíëàðûí áöòöí âàð-éîõó ìÿíÿ ìèðàñ ãàëäû.
Òàéýþç áèð ãóëëóã÷ó ìÿíÿ ãÿééóìëóã åëÿéèð, – áèø-äöøöí éàìàí
óñòàñûäûð.
Óëåíøïèýåë ñîðóøäó:
– Áàëûãëàðû, ãóøëàðû àïàðûììû?
Ëàììå:
– Àïàð, – äåäè.
Îíëàð áàçàðëà ýåòäèëÿð.
Áèðäÿí Ëàììå äåäè:
– Ñÿí àõìàãñàí åé. Áèëèðñÿí íèéÿ?
– Éîõ, áèëìèðÿì.
– Ñÿí áàëûãëàðû, ãóøëàðû ãàðíûíäà éîõ, ÿëèíäÿ äàøûéûðñàí.
Óëåíøïèýåë îíóíëà ðàçûëàøäû:
– Äöç äåéèðñÿí, Ëàììå. Î âàõòäàí êè, ìÿí ÷þðÿêñèç ãàëìûøàì, àõòàëàíìûø õîðóçëàð ìÿíÿ ùå÷ áàõìàã äà èñòÿìèð.
114
Ëàììå äåäè:
– Óëåíøïèýåë, ñÿí î õîðóçëàðäàí ëàï äîéóíúà éåéÿ áèëÿðñÿí,
áó øÿðòëÿ êè, ìÿíÿ ãóëëóã åëÿéÿñÿí, – áóíà äà ÿýÿð ìÿíèì áèøäöø áèøèðÿíèì ðàçû îëñà.
Éîë èëÿ ýåäÿíäÿ Ëàììå Óëåíøïèýåëÿ èïÿê ïàëòàðëû, ãÿøÿíý, ñåâèìëè, ìÿëàùÿòëè áèð ãûç ýþñòÿðäè: î, õûðäà àääûìëàðëà, òåç-òåç áàçàðûí è÷è èëÿ ýåäèðäè, Ëàììåíè ýþðöá, îíà ìåùðèáàí áèð íÿçÿð ñàëäû.
Ãûçûí àðäûíúà ãîúà àòàñû ýÿëèðäè; ÿëèíäÿ èêè ñÿáÿò òóòìóøäó, –
áèðèíäÿ áàëûã, î áèðèñèíäÿ äÿ âóðóëìóø îâ ãóøëàðû âàðäû.
Ëàììå:
– Áàõ, ìÿí áó ãûçû àëàúàüàì, – äåäè.
Óëåíøïèýåë:
– Ìÿí îíó òàíûéûðàì, – äåäè, – Ôÿëÿìÿíý ãûçûäûð. Çîòòåùåìäÿíäèð. Âèíàâ ä‘Èë êö÷ÿñèíäÿ éàøàéûð. Ãîíøóëàðû àíä è÷èð êè, àíàñû
îíóí ÿâÿçèíäÿ åâëÿðèíèí ãàáàüûíû ñöïöðöð. Àòàñû äà êþéíÿéèíè
öòöëÿéèð.
Ëàêèí Ëàììå áó ñþçö ãóëàã àðäûíà âóðäó, ýöëÿðöçëÿ äåäè:
– Î ìÿíÿ áàõäû!
Îíëàð Ïîí-äåç-Àðø éàíûíäàêû Ëàììåíèí åâèíÿ ÷àòûá ãàïûíû
äþéäöëÿð. Òàéýþç áèð ãóëëóã÷ó ãàïûíû à÷äû. Áó, àðûã, óçóí, ãîúà
áèð èôðèòÿ èäè.
Ëàììå îíà:
– Ëà Ñàíæèí, – äåäè, – áó úàâàí îüëàíû þçöíÿ êþìÿê÷è ýþòöðÿðñÿíìè?
Î äà úàâàá âåðäè êè:
– Éîõëàìàüà ýþòöðÿðÿì.
Ëàììå:
– Ýþòöð, – äåäè, – ãîé î ñÿíèí áèøèðäèéèí õþðÿêëÿðèí ëÿççÿòèíè
ýþðñöí.
Ëà Ñàíæèí ñöôðÿéÿ ö÷ áàëàúà ãàí êîëáàñàñû, áèð ïàð÷ ïèâÿ, áèð
èðè ïàð÷à ÷þðÿê ãîéäó.
Óëåíøïèýåë àüûç äîëóñó éåéèðäè, Ëàììå äÿ êîëáàñà ýÿòèðèðäè.
Ñîðóøäó êè:
– Ñÿí áèëèðñÿí áèçèì ðóùóìóç ùàðàäàäûð?
Óëíøïèýåë úàâàá âåðäè:
115
– Áèëìèðÿì, Ëàììå.
Ëàììå äåäè:
– Ìÿäÿìèçäÿäèð. Ðóùóìóç ùÿìèøÿ îíó áîøàëäûð, áÿäÿíèìèç
äÿ ùÿéàò ãöââÿñèíè òÿçÿëÿéèð. Áèçèì ÿí ñÿäàãÿòëè éîë éîëäàøûìûç
êèìäèð? Äàäëû-ëÿççÿòëè éåìÿêëÿð, áèð äÿ Ìààñ øÿðàáû.
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Áÿëè, êîëáàñà òÿê ðóùëàð ö÷öí ÿí éàõøû ñèðäàøäûð.
Ëàììå:
– Áó éåíÿ êîëáàñà èñòÿéèð, – äåäè, – Ëà Ñàíæèí, éåíÿ âåð.
Áó äÿôÿ Ëà Ñàíæèí Óëåíøïèýåëÿ è÷àëàò êîëáàñàñû âåðäè.
Óëåíøïèýåë è÷àëàò êîëáàñàñûíû þòöðÿðêÿí, Ëàììå ÷îõ äÿðèíäÿí ôèêèðëÿøèðäè:
– Ìÿí þëÿíäÿ ìÿäÿì äÿ þëÿúÿê, àììà ìÿùøÿð àéàüûíäà
ìÿíè ìÿúáóð åëÿéÿúÿêëÿð êè, ïÿùðèç ñàõëàéûì, ìÿí äÿ ñàëëàíìûø,
áîø ãàðíûìû þçöìëÿ äàøûéàúàüàì.
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Ãàí êîëáàñàñû äàùà ÷îõ õîøóìà ýÿëäè.
Ëà Ñàíæèí ãÿòè äåäè:
– Ñÿí áåëÿ àëòû êîëáàñà éåìèñÿí, äàùà áÿñäèð!
Ëàììå:
– Ñÿí áèçäÿ êåô ÷ÿêÿúÿêñÿí, – äåäè, – ìÿí íÿ éåñÿì, ñÿí äÿ
îíäàí éåéÿúÿêñÿí.
– Ìÿí äÿ äåéèëÿíè åëÿéÿúÿì.
Óëåíøïèýåë ýþðäö êè, äîüðóäàí äà åâ éèéÿñèíäÿí ïèñ éåéèá-è÷ìèð, îíà ýþðÿ õîøáÿõòëèéèí ñîí ïèëëÿñèíäÿ èäè. Þòöðäöéö êîëáàñàëàð îíó åëÿ èëùàìà ýÿòèðìèøäè êè, ùÿìèí ýöí áöòöí ãàçàíëàðû, òàâàëàðû, êöïÿëÿðè ëàï ýöçýö êèìè ïàðûëäàéàíà êèìè ñöðòöá òÿìèçëÿäè.
Î, åëÿ áèë úÿííÿòÿ äöøìöøäö. Òåç-òåç çèðçÿìèéÿ, ìÿòáÿõÿ
áàø ÷ÿêèðäè, ÷àðäàüû ïèøèêëÿðèí èõòèéàðûíà áóðàõìûøäû. Áèð ýöí Ëà
Ñàíæèí îíà äîëàìà ìàíãàëà áàõìàüû òàïøûðäû, – ìàíãàëäà èêè
÷îëïà ãûçàðäûëûðäû, þçö ýþéÿðòè àëìàã ö÷öí áàçàðà ýåòäè.
×îëïàëàð áèøÿíäÿí ñîíðà Óëåíøïèýåë áèðèíè éåäè.
Ëà Ñàíæèí ýÿëÿíäÿ äåäè:
– Áóðàäà èêè ÷îëïà âàðäû, èíäè ìÿí áèðèíè ýþðöðÿì.
Óëåíøïèýåë îíà ìÿñëÿùÿò ýþðäö êè:
116
– Î áèðè ýþçöíö äÿ à÷, îíäà èêèñèíè ýþðÿðñÿí.
Àøïàç áÿðê ùèðñëÿíäè, ýåäèá îíäàí Ëàììå Ãóäçàêà øèêàéÿò
åëÿäè. Ëàììå ìÿòáÿõÿ ýÿëèá Óëåíøïèýåëÿ äåäè:
– Íèéÿ ìÿíèì ãóëëóã÷óìó ÿëÿ ñàëûðñàí? Ìàíãàëäà àõû èêè
÷îëïà âàðäû.
Óëåíøïèýåë:
– Äîüðóäóð, Ëàììå, – äåäè, – èêè îëìàñûíà èêè èäè. Ìÿí àõû
ñÿíèí éàíûíäà èøÿ ýèðÿíäÿ, ñÿí äåäèí êè, ìÿí íÿ éåéèá è÷ñÿì, ñÿí
äÿ îíäàí éåéèá è÷ÿðúÿêñÿí. Áóðàäà èêè ÷îëïà âàðäû, áèðèíè ìÿí
éåäèì, î áèðèñèíè äÿ ñÿí éåéÿðñÿí. Ìÿí éåéèá ëÿççÿò àëìûøàì,
èíäè ñÿí éåéèá ëÿççÿò àëàúàãñàí. Áèçèì ùàíñûìûç äàùà õîøáÿõòäèð,
– ñÿí äàùà õîøáÿõò äåéèëñÿíìè?
Ëàììå:
– Ñÿíèí ñþçöíäÿí áåëÿ ÷ûõûð êè, ìÿí õîøáÿõòÿì, – äåäè. –
Ùÿð ùàëäà ñÿí äèíìÿç-ñþéëÿìÿç Ëà Ñàíæèíèí ñþçöíÿ ãóëàã àñ,
îíäà åëÿ îëàð êè, ñÿí èøèí àíúàã éàðûñûíû ýþðÿðñÿí.
Óëåíøïèýåë äåäè:
– ×àëûøàðàì, Ëàììå.
Áó ÿñàñà ýþðÿ, Ëà Ñàíæèí íÿ òàïøûðûðäûñà Óëåíøïèýåë èíäè îíóí
àíúàã éàðûñûíû ýþðöðäö. Ìÿñÿëÿí, î äåñÿ êè, èêè âåäðÿ ñó ýÿòèð,
Óëåíøïèýåë áèð âåäðÿ ýÿòèðèðäè. Äåñÿ êè, çèðçÿìèéÿ åí, ÷ÿëëÿêäÿí
áèð ïàð÷ ïèâÿ ñöç ýÿòèð, î äà ýÿòèðèðäè, àíúàã éîëäà ïèâÿíèí éàðûñûíû þòöðöðäö. Î áèðè èøëÿð äÿ åëÿ.
Àõûðäà Óëåíøïèýåëèí áó ùîããàáàçëûüû Ëà Ñàíæèíè úàíà ýÿòèðäè.
Ëàììåéÿ à÷ûã-à÷ûüûíà äåäè: áóðàäà éà î äÿëÿäóç ãàëàúàã, éà ìÿí.
Ëàììå ýåäèá Óëåíøïèýåëÿ äåäè:
– Îüëóì, ñÿí äåéÿñÿí áèçäÿí ýåòìÿëè îëàúàãñàí, àììà
áóðàäà ñèð-ñèôÿòèíè äöçÿëòìèøäèí. Åøèäèðñÿí? Õîðóç áàíëàéûð. Èíäè
ñààò èêèäèð – ýþðöíöð éàüûø éàüàúàã. Ñÿíÿ éàçûüûì ýÿëèð éàüûøäà
ãîâìàüà, àíúàã, îüëóì, áèð ôèêèðëÿø: Ëà Ñàíæèí àøïàçëûã ñÿíÿòèíÿ
ýþðÿ ìÿíèì äîëàíàúàüûìûí êåøèê÷èñèäèð. Îíäàí àéðûëìàãëà ìÿí
àíúàã ùÿéàòûìû òÿùëöêÿéÿ àòà áèëÿðÿì. Áàëà, ÷ûõ ýåò, éîë ö÷öí ö÷
ôëîðèí ïóë ýþòöð, áèð èï äöçöìö äÿ êîëáàñà.
Óëåíøïèýåë óòàíà-óòàíà ÷ûõûá ýåòäè: èíäè î, Ëàììå ö÷öí äàðûõûð, ìÿòáÿõèí ùÿñðÿòèíè ÷ÿêèðäè.
117
ÕËÛÂ
Ùÿð éåðäÿ îëäóüó êèìè, Äàììåäÿ äÿ íîéàáð àéû èäè, àíúàã
ãûø ýåúèêèðäè.
Íÿ ãàð éàüûðäû, íÿ éàüûø; ñîéóã äöøìöðäö. Ýöíÿø ñÿùÿðäÿí
àõøàìà êèìè ïàð-ïàð ïàðûëäàéûðäû, åëÿ áèë ïàéûç äåéèëäè. Óøàãëàð
êö÷ÿëÿðèí, éîëëàðûí òîçóíäà åøÿëÿíèðäè. Àõøàì éåìÿéèíäÿí ñîíðà
òàúèðëÿð, äöêàí õèäìÿò÷èëÿðè, çÿðýÿðëÿð, àðàáàãàéûðàíëàð âÿ áàøãà
ÿñíàôëàð èíäè äÿ ìàâè îëàí ýþéÿ, ùÿëÿ äÿ éàðïàãëàðû òþêöëìÿìèø
àüàúëàðà, òàõòàïóøëàðûí öñòöíö õîøëàéàí ëåéëÿêëÿðÿ, ùÿëÿ äÿ ó÷óá
ýåòìÿéÿí ãàðàíãóøëàðà áàõìàã ö÷öí åâëÿðèíäÿí ÷ûõûðäûëàð. Ãûçûëýöëëÿð ö÷ äÿôÿ èäè ýöë à÷ìûøäû, èíäè, äÿ ùàìûñû ãþí÷ÿëÿíìèøäè.
Ýåúÿëÿð èñòè îëóðäó, áöëáöëëÿð úÿù-úÿùëÿ îõóéóðäó.
Äàììå ÿùàëèñè äåéèðäè:
– Ãûø þëöá – ãûøû éàíäûðàã!
Îíëàð àéû ñèôÿòëè áþéöê áèð óéóã ãàéûðäûëàð; éîíãàðäàí îíà
óçóí ñàããàë, êÿòàí ëèôèíäÿí ïûðòëàøìûø, óçóí éàë äöçÿëòäèëÿð, ÿéíèíÿ àü ïàëòàð ýåéäèðäèëÿð, ñîíðà äà òÿíòÿíÿ èëÿ éàíäûðäûëàð.
Êëààñ äÿðä ÷ÿêèðäè. Îíó íÿ áóëóäñóç ñÿìà, íÿ äÿ ó÷óá ýåòìÿê èñòÿìÿéÿí ãàðàíãóøëàð ñåâèíäèðèðäè. Äàììåäÿ ùå÷ êÿñÿ êþìöð ëàçûì äåéèëäè; àíúàã ìÿòáÿõëÿðÿ ëàçûì èäè êè, îíëàð äà âàõòûíäà ùàçûðëûã ýþðìöøäöëÿð. Êëààñ áöòöí éûüäûüû ïóëëàðûíû êþìöðÿ
âåðìèøäè, ëàêèí êþìöð àëàí éîõ èäè.
Áóíà ýþðÿ åâèíèí êàíäàðûíäà äóðóá, õÿôèô, ñîéóã êöëÿê áóðíóíóí óúóíà äÿéÿíäÿ äåéèðäè:
– Ùÿ-ÿ! Ãàçàíúûì ìÿíÿ ñàðû ýÿëèð!
Ëàêèí õÿôèô, ñîéóã êöëÿê êÿñèëèðäè, ýþé éåíÿ ìàâè îëóá ãàëûðäû, éàðïàãëàð àüàúëàðäàí äöøìÿê èñòÿìèðäè. Êëààñ ãûø ö÷öí éûüäûüû êþìöð åùòèéàòûíû, – áàëûãñàòàíëàð áàø÷ûñûíà – ùèéëÿýÿð, ÿúëàô
Ãðåéïñòöâåðÿ éàðû ãèéìÿòèíÿ ñàòìàã èñòÿìèðäè. ×îõ êå÷ìÿäè,
Êëààñûí ùå÷ ÷þðÿê àëìàüà ïóëó îëìàäû.
118
ÕËÂ
Àììà êðàë Ôèëèïï àú ãàëìûðäû. Î, Òöäîðëàð40 êðàë ñöëàëÿñèíäÿí
îëàí àðâàäû Åéáÿúÿð Ìàðèéà èëÿ äîéóíúà ïèðîæíè éåéèðäè. Ôèëèïï
Ìàðèéàíû ñåâìèðäè, ëàêèí îíó áèð ôèêèð ìÿøüóë åäèðäè: áó àðûã, ñûñãà àðâàäû ùàìèëÿ åòìÿêëÿ, Èíýèëòÿðÿ õàëãûíà áèð èñïàíèéàëû ìîíàðõ
áÿõø åäÿ áèëÿð.
Ìàðèéà èëÿ åâëÿíìÿê îíóí ö÷öí ëàï úÿçà îëäó: áó, ÷àé äàøû
èëÿ éàíàí êþñþâö áèð éåðÿ ãîéìàã êèìè øåéäè. Îíëàðûí àíúàã áèð
øåéäÿ öðÿêäÿí ýÿëÿí ñþç áèðëèéè âàðäû, – î äà, éöçëÿðëÿ áÿäáÿõò
ðåôîðìàòëàðû éàíäûðìàã âÿ ñóäà áîüìàã èäè.
Ôèëèïï Ëîíäîíäàí ÷ûõìàéàíäà, ïàëòàðûíû äÿéèøèá éàâàõàíàëàðà ýåòìÿéÿíäÿ, – éóõó ö÷öí àéðûëìûø ñààòëàð îíëàðû áèðëÿøäèðÿðäè.
Êðàëè÷à Ìàðèéà ôÿëÿìÿíý êÿòàíûíäàí òèêèëìèø, Èðëàíäèéà êðóæåâàñû èëÿ èøëÿíìèø öñò êþéíÿêäÿ, ÿð-àðâàä éàòàüû ãàáàüûíäà äóðàð, êðàë Ôèëèïï äÿ óçóí ïàéà êèìè àéàã öñòÿ äàéàíûá îíó ýþçäÿí
êå÷èðÿð, Ìàðèéàäà ùàìèëÿëèê ÿëàìÿòèíèí îëóá-îëìàäûüûíû áèëìÿê
èñòÿðäè. Ùå÷ áèð ÿëàìÿò ýþðìÿäèêäÿ àúûãëàíàð, äèíìÿç-ñþéëÿìÿç
þç äûðíàãëàðûíà áàõìàüà áàøëàðäû.
Áó øÿùâÿòïÿðÿñò, ñîíñóç àðâàä Ôèëèïïÿ ìåùðèáàí ñþçëÿð ñþéëÿð, îíà íÿâàçèøëÿ áàõûðäû, – áó ùèññèç àäàìà éàëâàðàðäû êè, îíà
ìÿùÿááÿò ýþñòÿðñèí. Ìàðèéà – èìêàíûíäà îëàí áöòöí âàñèòÿëÿðäÿí – ýþç éàøûíäàí, àù-âàéäàí, èíèëòèäÿí, éàëâàðûøëàðäàí èñòèôàäÿ
åäÿðÿê, îíó ñåâìÿéÿí áó àäàìäàí, îíà íÿâàçèø ýþñòÿðìÿñèíè
õàùèø åäÿðäè.
Íàùàã éåðÿ î áþéöê ìöñèáÿò è÷èíäÿ Ôèëèïïèí àéàãëàðûíà äöøÿðäè. Íàùàã éåðÿ îíóí öðÿéèíè éóìøàëòìàã ö÷öí äÿëè êèìè ãÿùãÿùÿ èëÿ ýöëÿðäè, àüëàðäû, ëàêèí íÿ ýöëöø, íÿ ýþç éàøû áó äàø ãÿëáëè
àäàìû ðÿùìÿ ýÿòèðìÿçäè.
Íàùàã éåðÿ î, øÿùâÿò úîøãóíëóüó è÷èíäÿ, àðûã ãîëëàðû èëÿ èëàí
êèìè îíà ñàðûëàðäû, áó éåð ùþêìäàðûíûí àë÷àã, õûðäà ãÿëáè éàøàéàí
äàð êþêñ ãÿôÿñèíè þç éàñòû äþøöíÿ ñûõàðäû, – î, éåíÿ äÿ äèðÿê êèìè
äàéàíûá äóðàðäû.
Áó óüóðñóç, åéáÿúÿð ãàäûí îíó þçöíÿ úÿëá åòìÿéÿ ÷àëûøàðäû.
Øÿùâÿòäÿí àüëûíû èòèðìèø, ÷ûëüûíëàøìûø àðâàäëàð ñåâäèêëÿðè àäàìà
119
íåúÿ íÿâàçèøëè àäëàð âåðèðñÿ, áó äà Ôèëèïïÿ åëÿ àäëàð âåðèðäè, – ëàêèí Ôèëèïï éåíÿ äûðíàãëàðûíà áàõûðäû.
Áÿçÿí î àðâàäûíäàí ñîðóøóðäó:
– Äåìÿëè ñÿíèí óøàüûí îëìàéàúàã?
Ìàðèéàíûí áàøû ñèíÿñè öñòÿ äöøöðäö.
Ñîíðà äåéèðäè:
– Ìÿí òÿãñèðêàðàì êè, óøàüûì îëìóð? Ìÿíÿ éàçûüûí ýÿëñèí, –
ìÿí äóë àðâàä êèìè éàøàéûðàì.
Ôèëèïï åëÿ áèð óúäàí ñîðóøóðäó:
– Àõû íèéÿ ñÿíèí óøàüûí îëìóð?
Êðàëè÷à, ãû÷ëàðû ãûðûëìûø êèìè, õàë÷à öñòöíÿ éûõûëàðäû. Ýþçëÿðèíäÿí éàø àõàðäû. Ëàêèí áó øÿùâÿòïÿðÿñò áÿäáÿõò ãàäûí áàúàðñàéäû ãàí àüëàðäû.
Èíýèëòÿðÿ òîðïàüûíû ãûðäûüû àäàìëàðëà äîëäóðàí úÿëëàäëàðäàí
Àëëàù áåëÿ èíòèãàì àëûðäû.
ÕËÂÛ
Õàëã àðàñûíäà äàíûøûðäûëàð êè, èìïåðàòîð Êàðë, ìîíàõëàðû ìîíàñòûðäà þëÿíëÿðèí ìöëêöíÿ âàðèñ îëìàã ùöãóãóíäàí ìÿùðóì åòìÿê ôèêðèíäÿäèð, ïàïà áóíäàí ÷îõ íàðàçûäûð.
Óëåíøïèýåë áó çàìàí Ìààñ ñàùèëëÿðèíäÿ ýÿçèá-äîëàøûðäû, äöøöíöðäö êè, èìïåðàòîð ùÿð øåéäÿí õåéèð ýþòöðìÿéè áàúàðûð: î,
éèéÿñèç ãàëìûø ìöëêëÿðÿ äÿ âàðèñ îëìàã èñòÿéèð. Óëåíøïèýåë áó ôèêèðëÿ ñàùèëäÿ îòóðóá, äèããÿòëÿ éåì òàõäûüû òèëîâó ñóéà àòäû. Áèð
ïàð÷à ãóðó, ãàðà ÷þðÿéè ÷åéíÿéÿ-÷åéíÿéÿ Áóðãîí øÿðàáûíûí ùÿñðÿòè èëÿ êÿäÿðëÿíäè, ëàêèí åëÿ î ñààò þç-þçöíÿ äåäè: äöíéàíûí áöòöí íåìÿòëÿðèíäÿí ùàìû àõû ôàéäàëàíìûð.
Óëåíøïèýåë áåëÿ äöøöíÿ-äöøöíÿ ñóéà ÷þðÿê ãûðûíòûëàðû àòäû; î,
áåëÿ ôèêèðäÿ èäè: þç éåìÿéèíè éàõûíëàðû èëÿ áþëöøäöðìÿéÿíëÿð – î
éåìÿéÿ ëàéèã äåéèëëÿð.
Ãÿôèëäÿí áèð ãóìëàã÷û áàëûüû ýþðöíäö: ñóéà àòûëàí ÷þðÿê ãûðûíòûñûíû èéëÿäè, àüçûíû îíà òîõóíäóðäó, ñîíðà äà õûðäàúà àüçûíû
à÷äû, ýþðöíöð î, ÿìèí èìèø êè, ÷þðÿê þçö îíóí àüçûíà òóëëàíàúàã120
äûð. Ëàêèí î, ýþçëÿðèíè áÿðÿëäèá áàõàíà êèìè, ùèéëÿýÿð äóðíàáàëûüû øûüûéûá áèð àíäà îíó óääó.
Äóðíàáàëûüû åëÿ áó úöð äÿ áèð ÷ÿêè áàëûüûíû óääó, – ÷ÿêè áàëûüû
òÿùëöêÿ îëäóüóíó äóéìàéàðàã ìûüìûüà òóòóðäó. Äóðíàáàëûüû
ãàðíûíû äîéóðäóãäàí ñîíðà, îíó ýþðÿí êèìè âàð ýöúö èëÿ ãà÷ûøàí
õûðäà áàëûãëàðà ÿùÿìèééÿò âåðìÿéÿðÿê, äèíúÿëìÿéÿ áàøëàäû. Î,
åòèíàñûçëûãëà óçàíìûøäû; ùÿëÿ ùå÷ þç âÿçèééÿòèíè äÿéèøìÿìèøäè
êè, áèðäÿí àú, ãàðûíãóëó áàøãà áèð äóðíàáàëûüû àüçûíû à÷ûá îíóí
öñòöíÿ úóìäó. Îíëàðûí àðàñûíäà øèääÿòëè ìöáàðèçÿ áàøëàíäû.
Àìàíñûç çÿðáÿëÿðèí àðàñû êÿñèëìèðäè. Ñó ãàíäàí ãûçàðäû. Íàùàð
åëÿìèø äóðíàáàëûüû, àú äóðíàáàëûüûíà çÿèô ìöãàâèìÿò ýþñòÿðèðäè.
Íÿùàéÿò àú äóðíàáàëûüû áèð àç óçàüà öçäö, îðàäàí áèð áàø äöøìÿíèí öñòöíÿ úóìäó. Òîõ äóðíàáàëûüû àüçûíû à÷ûá îíó ýþçëÿéèðäè;
áèðäÿí ùå÷ þçö äÿ èñòÿìÿäÿí ùöúóì åäÿí áàëûüûí áàøûíûí éàðûñû
áóíóí àüçûíà ýèðäè, åëÿ î ñààò äà èñòÿäè êè, áàøû àüçûíäàí ÷ûõàðòñûí,
ëàêèí äèøëÿðè ÿéðè îëäóüóíäàí ìöìêöí åëÿéÿ áèëìÿäè. Èêèñè äÿ
÷àïàëàéûðäû; áó ÷îõ àúûíàúàãëû òàìàøà èäè.
Áàëûãëàð òóòàøàíäà, òèëîâóí èïÿê êÿíäèðèíÿ áàüëàíìûø èðè ãàðìàüû ýþðìÿìèøäèëÿð. Îíëàð ÷àïàëàéàíäà òèëîâóí êÿíäèðè äàðòûíûðäû, ãàðìàã, íàùàð åëÿìèø äóðíàáàëûüûíûí öçýÿúèíÿ èëèøäè, Óëåíøïèýåë äÿ îíó, äöøìÿíè èëÿ áÿðàáÿð ñóäàí ÷ûõàðûá, ðàùàòúà îòóí
öñòöíÿ àòäû.
Óëåíøïèýåë áû÷àüû îíëàðûí ãàðíûíà ñîõàðàã äåäè:
– Ìÿíèì ÿçèç äóðíàáàëûãëàðûì! Ñèç ëàï åëÿ èìïåðàòîðëà ïàïàéà îõøàéûðñûíûç: áèð-áèðèíèçè éåéèðñèíèç. Ìÿí äÿ õàëãàì: ñèç äàëàøûðêÿí, ìÿí äÿ, ãîé Àëëàù äàäûíûçà ÷àòñûí, èêèíèçè äÿ áèðäÿí ãàðìàüà êå÷èðèðÿì!
ÕËÂÛÛ
Êàòëèíà éåíÿ äÿ Áîðýåðùàóòäà éàøàéûðäû. Øÿùÿðèí ÿòðàôûíäà
àâàðà-àâàðà ýÿçèð, áèð óúäàí äà äåéèðäè:
– Ùàíñ, ìÿíèì ÿðèì, îíëàð ìÿíèì áàøûìäà îä éàíäûðäûëàð.
Áàøûìû äåø, ãîé ðóùóì îðàäàí ÷ûõñûí! Àù, íåúÿ äÿ ñÿñëÿíèð! Ùÿð
âóðàíäà öðÿéèì ïàð÷àëàíûð.
121
Íåëå äÿ äÿëè îëìóø àíàñûíà áàõûð, äîñòó Óëåíøïèýåëè õàòûðëàéûð, ãÿìýèí-ãÿìýèí äöøöíöðäö.
Êëààñ Äàììåäÿ ÷ûðïûäàí øÿëÿ áàüëàéûðäû, êþìöð àëâåðè åäèðäè. Ñöðýöí åäèëìèø Óëåíøïèýåëèí ùÿëÿ óçóí çàìàí àíà éóðäóíà
ãàéûäà áèëìÿéÿúÿéèíè äÿðäëè-äÿðäëè ôèêèðëÿøèðäè.
Ñîîòêèí áöòöí ýöíö ïÿíúÿðÿ ãàáàüûíäà îòóðóá áàõûðäû, ýþðñöí îüëó Óëåíøïèýåë ýÿëèðìè.
Óëåíøïèýåë äÿ Êþëí ÿðòàôûíà ÷àòàíäà àüëûíà ýÿëäè êè, îíóí
áàüáàí÷ûëûüà ìåéëè âàð.
Êå÷ìèøäÿ ëàíäñêíåõòëÿðèí áàø÷ûñû îëàí Éàí äå Òñóóðñìóë
âàõòèëÿ ïóë âåðìÿêëÿ äàð àüàúûíäàí úàíûíû ãóðòàðìûøäû. Î âàõòäàí áÿðè êÿíäèðäÿí äÿëèúÿñèíÿ ãîðõóðäó, – î çàìàí êÿíäèðÿ ôÿëÿìÿíý äèëèíäÿ êåííèï äåéèðëÿðäè.
Áèð ýöí Éàí äå Òñóóðñìóë, Óëåíøïèýåëÿ òÿçÿ áèð øåé þéðÿòìÿê ìÿãñÿäè èëÿ, îíó ÿêèí éåðèíÿ ýÿòèðìèøäè. Áóðàäà îíëàð ýþðäöëÿð êè, ÿêèí ñàùÿñèíèí áèð òÿðÿôèíäÿ éàøûë êåííèï áèòìèøäèð.
Éàí äå Òñóóðñìóë Óëåíøïèýåëÿ äåäè:
– Ñÿí ùàðàäà, áàõ, åëÿ èéðÿíú áèòêè ýþðñÿí, îíó áèàáûðúàñûíà ìóðäàðëà, ÷öíêè î ÷àðìûõà ÷ÿêèëìÿíèí, äàð àüàúûíäàí àñûëìàíûí àëÿòèäèð.
Óëåíøïèýåë:
– Ìóðäàðëàðàì, – äåäè.
Áèð ýöí, Éàí äå Òñóóðñìóë þç è÷êè éîëäàøëàðû èëÿ ñöôðÿéÿ îòóðàíäà àøïàç Óëåíøïèýåëÿ äåäè:
– Éöéöð çèðçÿìèéÿ, çåííèï ýÿòèð (éÿíè õàðäàë).
Óëåíøïèýåë ýóéà ñÿùâ åäÿðÿê çåííèï ñþçöíö êåííèï ñþçö èëÿ
ãàðûøäûðàðàã, çèðçÿìèäÿ õàðäàë êöïÿñèíè áèàáûðúàñûíà ìóðäàðëàäû,
ãûìûøà-ãûìûøà êöïÿíè ýÿòèðèá ñöôðÿéÿ ãîéäó.
Éàí äå Òñóóðñìóë ñîðóøäó êè:
– Íèéÿ ýöëöðñÿí? Ñÿí åëÿ áèëèðñÿí áèçèì áóðíóìóç òóíúäàíäûð? Áó çåííèï-è ñÿí ùàçûðëàìûñàí, þçöí äÿ àøûð.
Óëåíøïèýåë åòèðàç åòäè:
– Ìÿí ãûçàðìûø ÿòè äàð÷ûíëà éåìÿéè õîøëàéûðàì.
Éàí äå Òñóóðñìóë úÿëä éåðèíäÿí ãàëõäû, îíóí öñòöíÿ ãîëàéëàíûá ÷ûüûðäû:
– Õàðäàë êöïÿñèíè ìóðäàðëàìûñàí!
122
Óëåíøïèýåë îíà äåäè:
– Áàåñ, éàäûíûçäàäûðìû, ñèç ìÿíè þç ñàùÿíèçÿ àïàðäûíûç ùà?
Îðàäà ìÿíÿ çåííèï-è ýþñòÿðèá äåäèíèç: “Ùàðàäà áåëÿ áèòêè ýþðñÿí
îíó áèàáûðúàñûíà ìóðäàðëà, ÷öíêè áó ÷àðìûõà ÷ÿêèëìÿíèí, äàð
àüàúûíäàí àñûëìàíûí àëÿòèäèð”. Ìÿí äÿ îíó ìóðäàðëàäûì, þçö äÿ
ëàï áèàáûð÷û øÿêèëäÿ! Ìÿí ñèçèí ÿìðèíèçè éåðèíÿ éåòèðäèì. Áÿñ íèéÿ ìÿíè äþéìÿê èñòÿéèðñèíèç?
Éàí äå Òñóóðñìóë þçöíäÿí ÷ûõûá ÷ûüûðäû:
– Ìÿí äåäèì êåííèï, àíúàã çåííèï äåìÿäèì.
Óëåíøïèýåë ñþçöíäÿ èíàä åòäè:
– Éîõ, áàåñ, ñèç çåííèï äåäèíèç, êåííèï éîõ.
Îíëàð ÷îõ äåéèøäèëÿð; Óëåíøïèýåë ñàêèò åòèðàç åäèðäè, ëàêèí Éàí
äå Òñóóðñìóë éàìàí ÷ûüûðûðäû, åëÿ áèë îíóí ÿòèíè êÿñèðäèëÿð; ìèë÷ÿê áàëà äöøöá ÷ûõà áèëìÿäèéè êèìè, î äà áó çåííèï, êåííèï,
êåìï, zåìï kemp ñþçëÿðè è÷èíäÿ äîëàøûá ãàëìûøäû. ×ûõà áèëìèðäè.
Èáëèñëÿð äîìèíèê÷è41 ÿòèíèí êîòëåòèíè, èíêâèçèòîð áþéðÿéèíè éåéÿíäÿ íåúÿ ýöëöðäöñÿ, ãîíàãëàð äà åëÿ ýöëöðäö.
Áóíóíëà äà Óëåíøïèýåë Éàí äå Òñóóðñìóëóí éàíûíäàí ýåòìÿëè îëäó.
ÕËÂÛÛÛ
Íåëå éåíÿ ùÿì þçöíöí, ùÿì äÿ äÿëè àíàñûíûí ôèêðèíè ÷ÿêèðäè.
Óëåíøïèýåë èñÿ áèð äÿðçèíèí éàíûíà èøëÿìÿéÿ ýèðäè. Äÿðçè îíà äåäè:
– Òèêÿíäÿ åëÿ ìþùêÿì òèê êè, èøûã ñöçöëìÿñèí.
Óëåíøïèýåë ÷ÿëëÿéÿ ýèðèá òèêìÿéÿ áàøëàäû.
Äÿðçè óúàäàí äåäè:
– Ìÿí ñÿíÿ áåëÿ äåìèøäèì?
Óëåíøïèýåë:
– Ìÿí ÷ÿëëÿêäÿ éåðëÿøäèì. Áóíóí ùå÷ éåðèíäÿí èøûã
ñöçöëìöð, – äåäè.
Äÿðçè:
– Áóðà ýÿë, – äåäè. – Ìàñàíûí äàëûíäà îòóð, ñûðûã åëÿ, àíúàã ñûðûãëàð õûðäà îëñóí, âîëêà òèêÿúÿêñÿí.
Î ìàùàëëàðäà “âîëêà” êÿíäëèëÿðèí ýåéäèéè ãûñà öñò êþéíÿéèíÿ
äåéèëèðäè.
123
Óëåíøïèýåë ïàð÷àíû ïàð÷à-ïàð÷à êÿñäè, “âîëêà” îõøàð áèð øåé òèêäè.
Äÿðçè îíóí öñòöíÿ ÷ûüûðäû:
– Ñÿí íÿ åëÿäèí, àé ñÿíè ëÿíÿòÿ ýÿëÿñÿí?!
Óëåíøïèýåë äÿ úàâàá âåðäè êè:
– “Âîëêà” åëÿäèì.
Äÿðçè áàüûðäû:
– Àé ìÿðäèìàçàð! Äîüðóäóð, ìÿí ñÿíÿ “âîëêà” òèêìÿéè òàïøûðäûì, àììà ñÿí éàõøû áèëèðñÿí êè, “âîëêà” áèçäÿ êÿíäëèëÿðèí
ýåéäèéè éàðûì÷óõàéà äåéèëèð.
Áèð ãÿäÿðäÿí ñîíðà Óëåíøïèýåëÿ äåäè:
– Îüëàí, ùÿëÿ êè, éåðèíÿ ýèðìÿìèñÿí, áàõ, î ýþäÿê÷ÿéÿ ãîë àò.
Äÿðçè äèëèíäÿ “àò” äåìÿê, “êþê àò” äåìÿêäèð.
Óëåíøïèýåë ýþäÿê÷ÿíè ìèñìàðäàí àñäû, áöòöí ýåúÿíè ýþäÿê÷ÿíèí ãîëóíó îíóí öñòöíÿ àòäû.
Ñÿñ-êöéÿ äÿðçè ýÿëäè:
– Ùàðàìçàäÿ, ñÿí éåíÿ øóëóãëóã åëÿéèðñÿí?
Óëåíøïèýåë áó ñþçÿ åòèðàç åòäè:
– Íÿ øóëóãëóã? Áöòöí ýåúÿíè ýþäÿê÷ÿíèí ãîëóíó ýþäÿê÷ÿíèí
öñòöíÿ àòìûøàì, îðàäà äàéàíìûð êè äàéàíìûð.
Äÿðçè:
– ßëáÿò êè, äàéàíìàç, – äåäè. – Èíäè ìÿí ñÿíè êö÷ÿéÿ àòàðàì,
áàõûá ýþðÿðèê, ñÿí îðàäà ÷îõìó äàéàíûá äóðàúàãñàí.
ÕËÛÕ
Ìÿðùÿìÿòëè ãîíøóëàðäàí áèðè Êàòëèíàéà áàõìàüû áîéíóíà
ýþòöðÿíäÿ Íåëå ýÿçèá-äîëàøìàã ö÷öí òÿê áàøûíà éîëà äöøÿðäè. Î,
÷îõ óçàãëàðà, ëàï Àíòâåðïåíÿ42 êèìè ýåäÿðäè. Øåëäà43 ÷àéûíûí ñàùèëëÿðèíè âÿ áàøãà éåðëÿðè ýÿçÿðäè, ùÿð éåðäÿ äÿ – ÷àé ýÿìèëÿðèíäÿ, òîçëó éîëëàðäà äîñòó Óëåíøïèýåëè àõòàðàð, îíó òàïìàã èñòÿðäè.
Óëåíøïèýåë èñÿ Ùàìáóðãà ýåäèá ÷ûõìûøäû. Îðàäà òàúèðëÿð éûüûíû è÷ÿðèñèíäÿ ãîúà éÿùóäè ñÿëÿì÷èëÿðè, êþùíÿ ìàë àëâåð÷èëÿðè äèããÿòèíè úÿëá åòäè.
Óëåíøïèýåë äÿ àëâåð÷è îëìàã ôèêðèíÿ äöøäö. Áóíóí ö÷öí éåðäÿí áèð ãÿäÿð àò ïåéèíè éûüûá, éàøàäûüû éåðÿ àïàðäû. Éàøàäûüû éåð
124
äÿ ãàëà äèâàðûíûí îõòàáéàñû èäè. Áóðàäà ïåéèíè ãóðóòäó. Ñîíðà àë
âÿ éàøûë èïÿê ïàð÷à àëûá áàëàúà êèñÿëÿð ùàçûðëàäû, àò ïåéèíèíè êèñÿëÿðÿ òþêöá íàçèê ëåíòëÿ áàüëàäû, ýóéà áóíëàðûí è÷èíäÿ ìöøê âàð.
Ñîíðà òàõòàäàí õûðäàâàò÷û ãóòóñó ãàéûðûá êþùíÿ èï èëÿ áîéíóíäàí àñäû, êèñÿëÿðè ãóòóéà äöçöá áàçàðà ýåòäè. Ãóòóíóí îðòàñûíà ãîéäóüó áàëàúà øàìû àõøàìëàð éàíäûðûðäû.
Ñîðóøàíäà êè, ñÿí íÿ ñàòûðñàí, î äà ñèðëè áèð òþâðëÿ äåéèðäè:
– Ìÿí áó ñóàëà úàâàá âåðÿ áèëÿðÿì, àíúàã ýÿðÿê áóíó áàøãàëàðû åøèòìÿñèí.
Àëûúûëàð áóíó áèëìÿê èñòÿéèðäèëÿð.
– Äå ýþðÿê íÿäèð?
Óëåíøïèýåë úàâàá âåðèðäè:
– Áó ïåéüÿìáÿð äÿíèäèð, Ôëàíäðèéàéà äöç ßðÿáèñòàíäàí ýÿòèðèëèá, þçöíö äÿ áþéöê Ìÿùÿììÿäèí íÿñëèíäÿí îëàí ÷îõ ìàùèð
óñòà ßáäöëìÿäèë ùàçûðëàéûá.
Àëûúûëàðäàí áÿçèëÿðè þç àðàëàðûíäà äàíûøûðäû:
– Áó òöðêäöð.
Áÿçèëÿðè áóíà åòèðàç åäèðäè:
– Éîõ, áó ôÿëÿìÿíý çÿââàðûäûð, äàíûøûüûíäàí ýþðìöðñöíöç?
Ñÿôèëëÿð, ñÿðñÿðèëÿð, çàâàëëûëàð Óëåíøïèýåëÿ éàõûíëàøûá õàùèø
åäèðäèëÿð êè:
– Áó ïåéüÿìáÿð äÿíèíäÿí áèçÿ âåð!
Óëåíøïèýåë äÿ äåéèðäè:
– Âåðÿðÿì, àíúàã ïóëóíóç îëñà.
Éàçûã ñÿôèëëÿð, ñÿðñÿðèëÿð, çàâàëëûëàð ñûõûëà-ñûõûëà ÷ÿêèëèá ýåäÿð, äåéÿðäèëÿð êè:
– Äöíéàäà àíúàã äþâëÿòëèëÿð ôèðàâàí éàøàéûðëàð.
×îõ êå÷ìÿäè, ïåéüÿìáÿð äÿíè ñþùáÿòè áöòöí áàçàðà éàéûëäû.
Àäàìëàð þç àðàëàðûíäà äàíûøûðäû:
– Áóðàäà áèð ôÿëÿìÿíýäÿ ïåéüÿìáÿð äÿíè âàð, Ãöäñøÿðèôäÿ,
ùÿçðÿò Èñàíûí ãÿáðè öñòöíäÿ òÿãäèñ åäèëèá, àíúàã äåéèðëÿð êè, ñàòìûð.
Îíëàð ýÿëèá Óëåíøïèýåëäÿí õàùèø åäèðäèëÿð êè, î äÿíëÿðäÿí áèçÿ ñàò.
Óëåíøïèýåë äÿ áþéöê ãàçàíú àðçóñó èëÿ äåéèðäè êè, äÿíëÿð ùÿëÿ
éåòèøìÿéèá, àììà þçö, áàçàðäà ýÿçèøÿí èêè äþâëÿòëè éÿùóäèíè
ýþçäÿí ãîéìóðäó.
125
Áèð àäàì Óëåíøïèýåëäÿí ñîðóøäó:
– Ìÿí áèëìÿê èñòÿéèðÿì: ìÿíèì áó ñààò äÿíèçäÿ îëàí ýÿìèì
íÿ ùàëäàäûð?
Óëåíøïèýåë äÿ úàâàá âåðäè êè:
– Äàëüàëàð ùöíäöð îëñà, ýÿìèí ëàï ýþéÿ ÷àòàð.
Áèð áàøãàñû ãÿøÿíý ãûçûíû ýþñòÿðèá ñîðóøäó:
– Éÿãèí ìÿíèì ãûçûì þç õîøáÿõòëèéèíè ÿëäÿí áóðàõìàç? –
ãûç áó ñþçäÿí ãûïãûðìûçû ãûçàðäû.
Óëåíøïèýåë äÿ úàâàá âåðäè êè:
– Ùå÷ êÿñ, òÿáèÿòè íÿ èñòÿéèðñÿ, îíó ÿëäÿí áóðàõìûð. – Óëåíøïèýåë ùÿìèí ãûçûí áèð îüëàíà à÷àð âåðäèéèíè ýþðìöøäö, îüëàí äà,
ýþðöíöð, êåô ÷ÿêÿúÿéèíè ãàáàãúàäàí äóéàðàã, Óëåíøïèýåëÿ äåäè:
– Úÿíàá, ïåéüÿìáÿðëèê êèñÿëÿðèíèçäÿí áèðèíè ìÿíÿ ñàòûí,
ìÿí áèëìÿê èñòÿéèðÿì áó ýåúÿ òÿê éàòàúàüàì, éà éîõ.
Óëåíøïèýåë äÿ äåäè:
– Ìöãÿääÿñ êèòàáäà éàçûëûá: êèì øèðíèêäèðèúè ÷îâäàð ÿêèðñÿ,
î, îüðàøëûã ãàðàúàñû áè÷èð.
Îüëàí àúûãëàíäû:
– Áó êèìÿ åéùàìäûð?
– Ìÿíäÿêè äÿíëÿð àðçó åäèð êè, ñÿí àèëÿ ãóðàíäà õîøáÿõò îëàñàí, àðâàäûí ñÿíÿ Âóëêàí äÿáèëãÿñè44 áàüûøëàìàñûí. Áèëèðñÿí áó
íÿ äÿáèëãÿäèð? – Óëåíøïèýåë áóíó îüëàíäàí ñîðóøóá, íÿñèùÿòëè áèð
èôàäÿ èëÿ äàâàì åòäè: – Åâëÿíÿíÿ êèìè íèøàíëûñûíà áåù âåðÿí ãûç,
ÿðÿ ýåäÿíäÿí ñîíðà áöòöí ìàëûíû ùàâàéû ïàéëàð.
Ãûç þçöíö ÷îõ åùòèéàòëû ýþñòÿðÿðÿê, Óëåíøïèýåëäÿí ñîðóøäó:
– Áóíëàð ïåéüÿìáÿðëèê êèñÿëÿðèíäÿí ýþðöíöð?
Óëåíøïèýåë îíóí ãóëàüûíà ïû÷ûëäàäû:
– Îðàäà à÷àð äà ýþðöíöð.
Ëàêèí îüëàí ýþçäÿí èòìèøäè: à÷àðû äà àïàðìûøäû.
Óëåíøïèýåë áó àðàäà ýþðäö êè, áèð îüðó êîëáàñà÷ûíûí ðÿôèíäÿí
éàðûì ãîë óçóíëóüóíäà êîëáàñà ýþòöðöá, ãîëòóüóíóí àëòûíà ñîõäó. Ñàòûúû áóíó ýþðìÿäè. Îüðó áó âÿçèééÿòäÿí ÷îõ ðàçû ãàëàðàã
Óëåíøïèýåëÿ éàõûíëàøûá ñîðóøäó:
– Áÿäáÿõòëèéè ãàáàãúàäàí õÿáÿð âåðÿí àäàì, íÿ ñàòûðñàí?
126
Óëåíøïèýåë äÿ úàâàá âåðäè:
– Êèñÿúèêëÿð. Áó êèñÿúèêëÿðäÿ ýþðÿúÿêñÿí êè, êîëáàñàéà ÷îõ
ùÿâÿñ ýþñòÿðäèéèí ö÷öí ñÿíè áîüàçûíäàí àñûðëàð.
Îüðó áó ñþçö åøèòúÿê ýþòöðöëäö. Êîëáàñà÷û ÷ûüûðäû:
– Îüðó! Òóòóí îüðóíó!
Äàùà ýåú èäè.
Áó àðàäà èêè äþâëÿòëè éÿùóäè ÷îõ äèããÿòëÿ Óëåíøïèýåëèí äåäèéèíÿ ãóëàã àñûðäû. Àõûðäà îíëàð éàõûíëàøûá ñîðóøäóëàð:
– Ôÿëÿìÿíý, íÿ ñàòûðñàí?
Óëåíøïèýåë äÿ úàâàá âåðäè:
– Êèñÿúèêëÿð.
– Ñÿíèí áó ïåéüÿìáÿðëèê äÿíëÿðèíëÿ íÿ áèëìÿê îëàð?
– Îíëàðû ñîðñàí, ýÿëÿúÿêäÿí õÿáÿð âåðÿð.
Éÿùóäèëÿð þç àðàëàðûíäà ìÿñëÿùÿòëÿøäèëÿð, ñîíðà éàøëû éÿùóäè
úàâàí éÿùóäèéÿ äåäè:
– Ýÿë ôàëà áàõàã, ýþðÿê Ìÿñèù íÿ âàõò ýÿëÿúÿê, – áó áèçèì
ö÷öí áþéöê òÿñÿëëè îëàð. Áóíëàðû íå÷ÿéÿ ñàòûðñàí?
Óëåíøïèýåë:
– Ùÿð áèðèíè ÿëëè ôëîðèíÿ, – äåäè. – Áó ñèçÿ áàùà ýþðöíöðñÿ, îíäà ðÿää îëóí ýåäèí ýÿëäèéèíèç éåðÿ. Êèì êè, éåð àëìàéûá – îíà
ïåéèí äÿ ýÿðÿê äåéèë.
Îíëàð Óëåíøïèýåëèí ãèéìÿòè åíäèðìÿéÿúÿéèíÿ ãÿòè ÿìèí îëäóãäàí ñîíðà, îíà ÿëëè ôëîðèí ñàéûá âåðäèëÿð, þçëÿðè äÿ ùÿìèøÿ éûüûøäûãëàðû éåðÿ ýåòäèëÿð. ×îõ êå÷ìÿäè, áöòöí éÿùóäèëÿð îðàéà
àõûøûá ýÿëäè: îíëàð ãî÷à éÿùóäèíèí ñèðëè áèð øåé ÿëäÿ åòäèéèíè åøèòìèøäèëÿð, – áóíóí êþìÿéè èëÿ Ìÿñèùèí íÿ âàõò ýÿëÿúÿéèíè õÿáÿð
âåðìÿê îëàðäû.
Îðà éûüûøàíëàðûí ùàìûñû êèñÿíè ïóëñóç ñîðìàã èñòÿéèðäè, ëàêèí
Éåãó àäëû ãîúà éÿùóäè, – êèñÿíè àëàí äà î èäè, – áóíà àíúàã îíóí
ùàããû îëäóüóíó áèëäèðäè, êèñÿíè ÿëèíäÿ òóòóá óúàäàí äåäè:
– Åé Èñðàèë þâëàäëàðû! Õðèñòèàíëàð áèçè ÿëÿ ñàëûðëàð, áèçè ãîâóðëàð,
áèç îíëàðûí ýþçöíäÿ îüðóäàí äà ïèñèê. Áó õàëèñ ôèëèñòèìëèëÿð* áèçè
÷èðêàáà àòûá òàïäàéûðëàð, áèçèì öñòöìöçÿ òöïöðöðëÿð, ÷öíêè òàíðû áè__________
* Òþâðàòäà éàçûëäûüûíà ýþðÿ, ùÿìèøÿ èñðàèëëèëÿðëÿ äöøìÿí÷èëèê åòìèøëÿð.
127
çèì éàéûìûçûí èïèíè çÿèôëÿòìèøäèð, áèçèì àòëàðûí ãàíòàðüàñûíû äàðòìûøäûð. Ùà÷àíà êèìè Àëëàù, Èáðàùèìèí, Èñùàãûí, Éÿãóáóí àëëàùû,
ùà÷àíà êèìè ÿçàá ÷ÿêÿúÿéèê? Íÿ âàõò áèç èøûã ýþðÿúÿéèê? Òåçìè
ñÿí ýþéäÿí éåðÿ åíÿúÿêñÿí, èëàùè Ìÿñèù? Õðèñòèàíëàð áþéöê øàíøþùðÿò è÷èíäÿ éàøàéûðëàð, ñÿíäÿí ãîðõàí áó õðèñòèàíëàð òåçìè ãà÷ûá
ìàüàðàëàðäà, ÷óõóðëàðäà ýèçëÿíÿúÿêëÿð, úÿçàëàðûíû àëàúàãëàð?
Áó ñþçö åøèäÿíäÿ áöòöí éÿùóäèëÿð ÷ûüûðûøäûëàð:
– Ýÿë, Ìÿñèù! Ñîð, Èåãó!
Èåãó êèñÿíè ñîðìàüà áàøëàìûøäû êè, áèðäÿí îíó þýöìÿ òóòäó.
Î çàðûëäàéà-çàðûëäàéà äåäè:
– Ñèçÿ ëàï äöçöíö äåéèðÿì: áó àò ïåéèíèäèð, ôÿëÿìÿíý çÿââàðû
äà – äÿëÿäóçäóð.
Éÿùóäèëÿð áó ñþçö åøèäÿíäÿ êèñÿíèí öñòöíÿ úóìäóëàð, àüçûíû
à÷ûá, è÷èíäÿ íÿ îëäóüóíó ýþðäöëÿð, ãÿçÿá úîøãóíëóüó è÷èíäÿ,
Óëåíøïèýåëè òóòìàã ö÷öí, áàçàðà éöéöðöøäöëÿð, ëàêèí Óëåíøïèýåëèí ùå÷ èçè äÿ ãàëìàìûøäû.
Ë
Äàììå ÿùàëèñèíäÿí áèðè Êëààñäàí àëäûüû êþìöðöí ïóëóíó âåðÿ áèëìèðäè, áóíóí ÿâÿçèíäÿ îíà ÿí éàõøû øåéèíè – ãóíäàãëû îõéàéûíû, îí èêè äÿ ÿëà èòèëÿíìèø îõóíó âåðäè.
Êëààñ áîø âàõòëàðûíäà áó ñèëàùäàí îõ àòûðäû. ßêäèéè êÿëÿìÿ
áþéöê ùÿâÿñ ýþñòÿðÿí äîâøàíëàðäàí õåéëèñèíè âóðóá ãûçàðòìà
åëÿìèøäè.
Áåëÿ ýöíëÿðäÿ Êëààñ äîéóíúà éåéèðäè, Ñîîòêèí äÿ åëÿ ùåé áîø
éîëëàðà áàõûðäû.
Ñîîòêèí ãûçàðòìàíûí ëÿççÿòëè áèð ïàð÷àñûíû îüëóíà ñàõëàìàüû
÷îõ àðçó åäèð, ôèêèðëè-ôèêèðëè äåéèðäè:
– Òèë, îüëóì, ãûçàðòìàíûí èéèíè äóéóðñàíìû?.. Éÿãèí àúñàí...
Êëààñ äà äåäè:
– Àú èñÿ – þçö òàãñûðêàðäûð. Åâÿ ãàéûäàíäà î äà áèçèì éåäèéèìèçäÿí éåéÿúÿê.
128
Êëààñûí ýþéÿð÷èíëÿðè âàðäû. Áóíäàí áàøãà î, áèðÿáèòäÿí ãóøóíóí, ïàéûçáöëáöëöíöí îõóìàñûíà, ñÿð÷ÿëÿðèí úèêêèëäÿìÿñèíÿ âÿ
áàøãà îõóéàí, úèâèëäÿéÿí ãóøëàðà ãóëàã àñìàüû õîøëàéûðäû. Áóíà
ýþðÿ äÿ, – õûðäà ãóøëàðû îâëàéàí ñàðãóøëàðûíû, ÷àëàüàíëàðû âóðìàãäàí ëÿççÿò àëûðäû.
Áèð ýöí ùÿéÿòäÿ êþìöð éûüûðäû. Ñîîòêèí îíóí äèããÿòèíè ýþéÿð÷èí ùèíè öñòöíäÿ áþéöê áèð ãóøóí ãàíàä ÷àëà-÷àëà ó÷äóüóíà
úÿëá åòäè.
Êëààñ òåç îõ-éàéûíû ýþòöðöá ÷àüûðäû:
– Ùÿ, èíäè, úÿíàá ÷àëàüàí, èáëèñ þçö äÿ ñèçèí äàäûíûçà ÷àòà áèëìÿéÿúÿê!
Îõó éàéà ãîéóá, ùÿäÿôäÿí éàéûíìàìàã ö÷öí, ãóøóí áöòöí
ùÿðÿêÿòëÿðèíè äèããÿòëÿ èçëÿìÿéÿ áàøëàäû. Ùàâà ãàðàëûðäû. Êëààñ
èíäè ãàðà íþãòÿäÿí áàøãà àéðû áèð øåé ýþðìöðäö. Îõó àòäû, ëàêèí
ùÿéÿòÿ áèð ëåéëÿê äöøäö.
Êëààñ ÷îõ äèëõîð îëäó. Ñîîòêèí îíäàí äà áÿðê äèëõîð îëìóøäó.
Î ÷ûüûðäû:
– Ñÿí Àëëàù ãóøóíó þëäöðäöí, àé çàëûì!
Ñîîòêèí ëåéëÿéè ãàëäûðàíäà ýþðäö êè, ãóø àíúàã ãàíàäûíäàí
éàðàëàíìûøäûð: îíóí éàðàñûíà ìÿëùÿì ãîéóá áàüëàäû. Î äåéèðäè:
– ßçèçèì ëåéëÿê, ñÿí àõû áèçèì èñòÿêëèìèçñÿí. Íèéÿ ñÿí ÷àëàüàí êèìè ãàíàä ÷àëà-÷àëà áàøûìûç öñòöíäÿ ùÿðëÿíèðñÿí? ×àëàüàíäàí àõû ùàìûíûí çÿùëÿñè ýåäèð. Úàìààòûí ãàéûðäûüû áó îõëàð ëàçûì
îëàí éåðÿ äÿéìèð. Éàçûã ëåéëÿê, ãàíàäûí àüðûéûðìû? Ñÿí àõû äþçöìëöìëöñÿí: éÿãèí äóéóðñàí êè, áèçèì ÿëèìèç – äîñò ÿëèäèð.
Ëåéëÿéèí éàðàñû ñàüàëàíäàí ñîíðà, î ùÿð íÿ èñòÿñÿ éåéèðäè.
Õöñóñèëÿ, áàëûüû ÷îõ õîøëàéûðäû. Áàëûüû Êëààñ îíóí ö÷öí êàíàëäàí
òóòóðäó. Áó Àëëàù ãóøó ùÿð äÿôÿ Êëààñûí åâÿ ãàéûòäûüûíû ýþðÿíäÿ
äèìäèéèíè à÷ûðäû.
Ëåéëÿê, òóëà êèìè, Êëààñûí àðäûíúà ãà÷ûðäû. Ëàêèí ÿí ÷îõ ìÿòáÿõäÿ ãûçûíìàã, äèìäèéèíè Ñîîòêèíèí ãàðíûíà âóðìàüû õîøëàéûðäû;
î, åëÿ áèë Ñîîòêèíäÿí ñîðóøóðäó: “Ìÿíèì ïàéûìà áèð øåé äöøìöð?”
Õîøáÿõòëèê ýÿòèðÿí áó óçóí ãû÷ëû, âöãàðëû ãóøóí åâäÿ àüûð-àüûð
ýÿçèøäèéèíÿ áàõàíäà îíëàð ñåâèíèðäèëÿð.
129
ËÛ
Éåíÿ àüûð ýöíëÿð áàøëàíäû: Êëààñ ãÿìýèí ùàëäà òÿê áàøûíà
òàðëàäà èøëÿéèðäè, – îðàäà èêè àäàìëûã èø éîõ èäè. Ñîîòêèí äÿ òÿê
áàøûíà åâäÿ îòóðóð, ïàõëàäàí úöðáÿúöð éåìÿêëÿð ùàçûðëàéûðäû,
ãîðõóðäó êè, ùÿìèøÿ ïàõëà éåìÿê ÿðèíèí öðÿéèíè âóðàð. Êëààñûí
öðÿéèíè à÷ìàã ö÷öí îíó ýþðÿíäÿ ýöëÿð, íÿüìÿ îõóéàðäû. Ëåéëÿê
äÿ, äèìäèéèíè ãàíàäûíûí àëòûíà ãîéóá, áèð àéàüû öñòöíäÿ îíóí ãàáàüûíäà äóðàðäû.
Áèð ýöí îíëàðûí åâèíèí ãàáàüûíäà áèð àòëû äàéàíäû, – î, àðûã,
ãàøãàáàãëû âÿ áàøäàí-àéàüà ãàðà ýåéèìäÿ èäè.
Ñîðóøäó êè:
– Åâäÿ àäàì âàð?
Ñîîòêèí äÿ úàâàá âåðäè:
– Úÿíàá ìöñèáÿòëè àäàì, Àëëàù ñèçÿ éàð îëñóí, Íèéÿ ñîðóøóðñóíóç êè, åâäÿ àäàì âàðìû? Áÿñ ìÿí íÿéÿì, ñèçèí ôèêðèíèçúÿ,
ýþçÿ ýþðöíìÿéÿí ðóùàì?
Àòëû äåäè:
– Ñÿíèí àòàí ùàíû?
– ßýÿð ñèç Êëààñû íÿçÿðäÿ òóòóðñóíóçñà, î, áàõ îäóð åé, òàðëàäà ÿêèí ÿêèð.
Àòëû ýåòäè. Ñîîòêèí äÿ ÷þðÿê àëìàüà éîëëàíäû, î, àëòûíúû äÿôÿ
èäè êè, ÷þðÿê÷èäÿí ÷þðÿéè íèñéÿ àëìàüà ýåäèðäè; áóíäàí äà ÷îõ ñûõûëûðäû. Áîø ÿë èëÿ ãàéûäàíäà ýþðäö êè, Êëààñ ôÿðÿù âÿ ãàëèáèééÿòëÿ
ãàðà ýåéèìëè àäàìûí àòû öñòöíäÿ åâÿ ãàéûäûð, î àäàì äà àòûí úèëîâóíäàí òóòóá ïèéàäà ýÿëèð. Ñîîòêèí áóíà ÷îõ òÿÿúúöá åëÿäè. Êëààñ
ëîâüà-ëîâüà áèð êèñÿíè ãàðíûíà ñûõìûøäû, ýþðöíöð êèñÿ àüçûíà êèìè äîëó èäè.
Àòäàí äöøöá ãîíàüû ãóúàãëàäû, ýöëÿ-ýöëÿ ÿëèíè îíóí ÷èéíèíÿ
âóðäó, ñîíðà äà êèñÿíè ñèëêÿëÿéèá óúàäàí äåäè:
– Éàøàñûí ìÿíèì ãàðäàøûì, ìÿðùÿìÿòëè çàùèä, Èîñò! Ãîé
Àëëàù îíó ñàëàìàò, åëÿñèí, õîøáÿõò åëÿñèí, ÿìèí-àìàíëûã è÷èíäÿ
êþêÿëòñèí. Ñåâèí, õîøáÿõò Èîñò, ñåâèí Èîñò áîëëóã è÷èíäÿ, ñåâèí
éàüëû ñóï è÷èíäÿ! Ýþðöíöð, ëåéëÿê áèçè àëäàòìàéûá.
Áó ñþçö äåéèá êèñÿíè ìàñàíûí öñòöíÿ ãîéäó.
Ñîîòêèí ýþçö éàøëû îíà äåäè:
130
– À êèøè, áó ýöí éåìÿéÿ ùå÷ íÿéèìèç éîõäóð, – ÷þðÿê÷è ìÿíÿ
íèñéÿ ÷þðÿê âåðìÿäè.
Êëààñ êèñÿíè à÷à-à÷à ñîðóøäó:
– ×þðÿê âåðìÿäè? – Áó àíäà êèñÿäÿí ìàñàíûí öñòöíÿ áèð éûüûí ãûçûë ñåë êèìè àõûá òþêöëäö. – ×þðÿê? Áó äà ñÿíèí ö÷öí ÷þðÿê,
éàü, ÿò, øÿðàá, ïèâÿ! Áó äà ñÿíÿ äîíóç ãàõàúû, éàüëû ñöìöê, âàüãóøóíóí ãèéìÿñè, éåëáÿãóøëàðû, áÿñëÿíìèø, àõòàëàíìûø òîéóãëàð,
àõòàëàíìûø õîðóçëàð, – ëàï åëÿ áèë âàðëû àüàëàð ñöôðÿñèäèð! Áó äà
ñÿíÿ ïèâÿ ÷ÿëëÿêëÿðè, áàëàúà øÿðàá ÷ÿëëÿêëÿðè! Î ÷þðÿê÷è àõìàãäûð
êè, áèçÿ ÷þðÿê âåðìÿìèø, – áóíäàí ñîíðà áèç îíäàí ùå÷ áèð øåé
àëìàéàúàéûã!
Êàðûõûá ãàëìûø Ñîîòêèí íÿñÿ äåìÿê èñòÿäè:
– Àíúàã, êèøè...
Êëààñ îíóí ñþçöíö êÿñäè:
– Ôèêèð ÷ÿêìÿ, ôÿðÿùëÿí! Êàòëèíà áöòöí ñöðýöí âàõòûíû Àíòâåðïåí ìàðêèçàòûíäà êå÷èðìÿê èñòÿìÿäè, Íåëå äÿ îíó Ìåéáîðãà
àïàðäû. Íåëå îðàäà ãàðäàøûì Èîñòó ýþðöá, äåéèá êè, áèç ùà ÿëëÿøèðèê, ÷àëûøûðûã, åùòèéàú è÷èíäÿí ÷ûõà áèëìèðèê. Øàíëû ãàñèä – Êëààñ
ãàðà ýåéèìëè àòëûíû ýþñòÿðäè, – áó ñààò ìÿíÿ äåäè êè, Èîñò ìöãÿääÿñ Ðîìà êèëñÿñè àüóøóíäàí ÷ûõûá, Ëöòåð ëàìÿçùÿáèíÿ êå÷èá.
Ãàðà ýåéèìëè àäàì áóíà åòèðàç åòäè:
– Ëàìÿçùÿáëÿð – áþéöê ëÿ÷ÿðÿ ïÿðÿñòèø åäÿíëÿðäèð45. Ïàïà –
õàèíäèð, î, ìöãÿääÿñ øåéëÿðèí àëâåðè èëÿ ìÿøüóëäóð.46
Ñîîòêèí ñþçÿ ãàðûøäû:
– Àù, úÿíàá, éàâàø äàíûøûí! Ñèçèí óúáàòûíûçäàí áèç òîíãàëà
äöøÿðèê.
Êëààñ éåíÿ ñþçÿ áàøëàäû:
– Õöëàñÿ, Èîñò áó øàíëû ãàñèäÿ òàïøûðûá êè, áèçÿ áåëÿ äåñèí: î, ÿëëè
íÿôÿð äþéöø÷ö éûüûá, ñèëàùëàíäûðûá, þç äÿñòÿñè èëÿ Ñàêñîíèéàëû Ôðèäðèõèí ãîøóíó ñûðàëàðûíà47 äàõèë îëóð. Äåìÿëè, î äàâàéà ýåäèð, îíà
÷îõëó ïóë ëàçûì äåéèë. Õóäàíÿêÿðäÿ, áèðäÿí áó ïóë ÿúëàô áèð ëàíäñêíåõòèí ÿëèíÿ äöøÿð... Áóíà ýþðÿ äÿ î, ãàñèäÿ äåéèá: “Ìÿíèì ãàðäàøûì Êëààñà ìÿíèì õåéèð-äóàìëà áèðëèêäÿ éåääè éöç äÿ ãûçûë ôëîðèí âåð, ãîé éàøàñûí – ôèêèð ÷ÿêìÿñèí, þç ðóùóíóí äÿðäèíÿ ãàëñûí”.
Àòëû äåäè:
131
– Áÿëè, áó ñààò ðóùóí äÿðäèíÿ ãàëìàã âàõòûäûð. Àëëàù ýÿëÿúÿêäÿ úàíëûëàðû äà, þëöëÿðè äÿ ìöùàêèìÿ åäÿúÿê, ùÿð êÿñÿ, òóòäóüó èøèíÿ ýþðÿ, ÿâÿçèíè âåðÿúÿê.
Êëààñ îíà åòèðàç åòäè:
– Àíúàã, ùþðìÿòëè úÿíàá, ìÿíúÿ, áó éàõøû õÿáÿðäÿí ìÿíèì
ùÿëÿëèê ñåâèíìÿéèìäÿ ïèñ áèð øåé éîõäóð. Àúèçàíÿ õàùèø åäèðÿì:
ãàëûí áèçäÿ, – áó òÿíòÿíÿëè ùàäèñÿéÿ ýþðÿ ÷îõ äàäëû è÷àëàò äà éåéÿðèê, áîëúà ãûçàðäûëìûø ÿò äÿ, äîíóç ãàõàúû äà; èíäèúÿ ìÿí ãÿññàáäà åëÿ áèð éàüëû, èøòàù à÷àí, ãàõàúëàíäûðûëìûø äîíóç áóäó ýþðäöì êè, ëàï àüçûìûí ñóéó àõäû.
Àòëû ùÿéÿúàíëà óúàäàí äåäè:
– Äèâàíÿëÿð, âàé ñèçèí ùàëûíûçà! Ñèç êåôäÿñèíèç, àììà ñèçèí
éîëëàðûíûçû Àëëàù éàõøû ýþðöð.
Êëààñ äåäè:
– Áóðà áàõ, ãàñèä, áèçèìëÿ îòóðóá éåìÿê, è÷ìÿê èñòÿéèðñÿí éà
éîõ?
Ãàñèä îíà áåëÿ úàâàá âåðäè:
– Áþéöê Áàáèëèñòàíûí ñöãóòóíäàí ñîíðà48 ñÿäàãÿòëèëÿð ö÷öí
äöíéà êåôèíÿ ãóðøàíìàüûí âàõòû ýÿëÿúÿê.
Ñîîòêèíëÿ Êëààñ õà÷ âóðäó, àòëû ùàçûðëàøìàüà áàøëàäû.
Êëààñ äà îíà äåäè:
– Ñÿí êè, ùå÷ áèð øåé éåìÿìèø ýåòìÿéè ãÿòè ãÿðàðà àëìûñàí,
îíäà, ùå÷ îëìàñà, ìÿíèì àüçûìëà ìÿíèì ãàðäàøûì Èîñòó áÿðêáÿðê þï, áèð äÿ êè, îíäàí ýþç îë, äþéöøäÿ îíó ãîðó.
Ýÿëÿí àäàì:
– Éàõøû, – äåéèá àòûíà ìèíèá ýåòäè.
Ñîîòêèí øåé-øöé àëìàã ö÷öí áàçàðà ýåòäè: áåëÿ õîøáÿõò ýöíöí
øÿðÿôèíÿ éàõøû êåô åëÿìÿê ëàçûìäû. Ëåéëÿéÿ äÿ áó ýöí àõøàì éåìÿéèíÿ èêè ãóìëàã÷û áàëûüû, áèð äÿ ìîðèíà áàëûüû áàøû âåðèëäè.
Áèð àç ñîíðà Äàììåäÿ ñþç éàéûëäû êè, éîõñóë Êëààñ ãàðäàøû
Èîñòóí êþìÿéè èëÿ âàðëàíìûøäûð. Êàíîíèê* äÿ þç ìöëàùèçÿñèíè
ñþéëÿéÿðÿê äåäè: Êëààñ êè, òåç âàõòäà Èîñòäàí ÷îõëó ïóë àëìûøäûð,
éÿãèí Êàòëèíà Èîñòó ñåùðëÿìèøäèð, àíúàã Êëààñ, ïèñ äÿ îëñà, Ìÿðéÿì àíàéà áèð þðòöê èàíÿ åòìÿëèäèð.
__________
* Ðîìà êàòîëèê êèëñÿñèíèí êåøèøè
132
Êëààñëà Ñîòêèí êåô è÷èíäÿ èäèëÿð. Êëààñ òàðëàäà ÷àëûøûð, éà êþìöð àëâåðè åëÿéèðäè, åâ èøëÿðè äÿ ùÿìèøÿ ÿëëÿøÿí Ñîîòêèíèí öñòöíäÿ èäè.
Î, ÿââÿëêè êèìè äÿðä ÷ÿêìèðäè; àíúàã éåíÿ òåç-òåç éîëà áàõûðäû êè, ýþðñöí îüëó Óëåíøïèýåë ýÿëèðìè!
Îíëàð ö÷ö äÿ, þçöíÿ ýþðÿ õîøáÿõòäè, – áó äà àëëàùûí ýþíäÿðäèéè õîøáÿõòëèêäè. Ëàêèí èíñàíëàðäàí íÿëÿð ýþçëÿìÿê îëàðäû –
áóíó ùÿëÿ îíëàð áèëìèðäè.
ËÛÛ
Ùÿìèí ýöí èìïåðàòîð Êàðë îüëóíóí Èíýèëòÿðÿäÿí ýþíäÿðäèéè
áåëÿ áèð ìÿêòóáóíó àëäû:
Ùþêìäàð âÿ ìÿíèì àòàì!
Ìÿëóí ëàìÿçùÿáëÿðèí – ãóðä êèìè, áèðÿ êèìè, ÷ÿéèðòêÿ êèìè
ãàéíàøäûüû áèð þëêÿäÿ49 éàøàìàã ìÿíèì ö÷öí ÷ÿòèíäèð. Áèçèì
ìöãÿääÿñ àíàìûç îëàí êèëñÿíèí ùÿéàò ñà÷àí àüàúûíûí ýþâäÿñèíè
íÿ îäëà, íÿ ãûëûíúëà òÿìèçëÿìÿê ìöìêöí îëìóð. Áó ìöñèáÿòëÿð
ìÿíÿ àç èìèø êèìè, áèðè äÿ éàíäàí ÷ûõûð: ùàìû áóðàäà ìÿíÿ áèð
êðàë êèìè äåéèë, àíúàã êðàëè÷àíûí ÿðè êèìè áàõûð, îíñóç äà ìÿíèì
îíëàð ö÷öí ùå÷ ÿùÿìèééÿòèì éîõäóð. Îíëàð ìÿíè ÿëÿ ñàëûðëàð,
ìöÿëëèôëÿðè, íàøèðëÿðè ÿëÿ êå÷ìÿéÿí êèíëè ùÿúâëÿðäÿ äåéèëèð êè,
ìÿí ïàïà òÿðÿôèíäÿí ñàòûí àëûíìûø àëëàùñûçàì, äàð àüàúëàðû èëÿ,
òîíãàëëàðëà íèôàã ñàëûðàì, êðàëëûüû ìÿùâ åäèðÿì. Îíëàð ùÿìèøÿ
ìÿíè ïóëñóç ãîéóðëàð, ìÿí äÿ ñîí çÿðóðÿò ãàðøûñûíäà îíëàðûí
öçÿðèíÿ âåðýè ãîéàíäà, îíëàð, áóíà úàâàá îëàðàã, ýèçëèí ìÿêòóáëàðäà ìÿíÿ êþìÿê ö÷öí, ýóéà õèäìÿò åòäèéèì, èáëèñÿ ìöðàúèÿò
åòìÿéèìè ìÿñëÿùÿò ýþðöðëÿð. Ïàðëàìåíò öçâëÿðè ìÿíäÿí öçð èñòÿéèðëÿð, ìÿíÿ éàëòàãëàíûðëàð, àíúàã ïóë âåðìèðëÿð.
Åéíè çàìàíäà Ëîíäîíóí áöòöí åâëÿðèíÿ ùÿúâëÿð éàïûøäûðìûøëàð; áó ùÿúâëÿðäÿ ìÿí àòàñûíû þëäöðÿí áèð ãàòèë êèìè òÿñâèð
åäèëèðÿì: ýóéà ìÿí, Ñèçèí òàõòûíûçû òóòìàã ìÿãñÿäè èëÿ, Ñèç ÿëàùÿçðÿòëÿðèíè ùÿéàòäàí ìÿùðóì åòìÿê èñòÿéèðÿì.
133
Ëàêèí, ùþêìäàð âÿ ìÿíèì àòàì, Ñèç áèëèðñèíèç êè, ãàíóíè øþùðÿòïÿðÿñòëèéÿ âÿ ãöðóðà áàõìàéàðàã, Ñèç ÿëàùÿçðÿòëÿðèíÿ ìÿí
óçóí èëëÿð øàíëû ïàäøàùëûã åòìÿéè àðçóëàéûðàì.
Áèð äÿ îíëàð øÿùÿðäÿ, ÷îõ ìÿùàðÿòëÿ ìèñäÿí ãàéûðûëìûø
ãðàâöðà éàéûðëàð, áó ãðàâöðàäà ýþñòÿðèëèð êè, êëàâåñèíèí* è÷èíÿ
ãîéóëìóø, äÿìèð ãûñãàúëàðëà ñûõëàøäûðûëìûø, ãóéðóãëàðû äà ýèðäÿ
äåøèêëÿðäÿí áàéûðà ÷ûõìûø ïèøèêëÿðè íåúÿ ìÿí êëàâåñèíè ÷àëìàüà
ìÿúáóð åäèðÿì. Áèð àäàì, éÿíè ìÿí, ïèøèêëÿðèí ãóéðóüóíó îääà
ãûçàðìûø äÿìèðëÿ éàíäûðûð, áóíäàí äà ïèøèêëÿð þç ïÿíúÿëÿðèíè êëàâèøëÿðÿ âóðóð, äÿùøÿòëÿ ìèéîëäàéûðëàð. Ãðàâöðäÿ ìÿí åëÿ åéáÿúÿð
ýþñòÿðèëèðÿì êè, àäàì ùå÷ áàõìàã èñòÿìèð. Ùÿëÿ ìÿíè ýöëÿíäÿ
ýþñòÿðèáëÿð. Ùþêìäàð âÿ ìÿíèì àòàì, ìÿí ùå÷ áåëÿ áèàáûð÷û ÿéëÿíúÿéÿ ÿë àòìûøàììû, – áåëÿ áèð øåé Ñèçèí éàäûíûçà ýÿëèðìè?
Äîüðóäóð, ùÿðäÿí ìÿí ïèøèêëÿðè ìèéîëäàìàüà ìÿúáóð åëÿìèøÿì: áóíóíëà äà ÿéëÿíìèøÿì, àíúàã áó çàìàí ùå÷ ýöëìÿìèøÿì.
Îíëàð þç ãèéàì÷û äèëèíäÿ áó êëàâåñèíè “éåíè èúàä îëóíìóø èøýÿíúÿ” àäëàíäûðûðëàð âÿ áóíó úèíàéÿò äÿðÿúÿñèíÿ ãàëäûðûðëàð. Àõû
ùåéâàíëàðûí ðóùó éîõäóð, ùÿð àäàìûí, õöñóñèëÿ êðàë íÿñëèíäÿí
îëàí øÿõñèí, ùåéâàíëàðû èíúèäèá êåô ÷ÿêìÿéÿ ùàããû âàð. Ëàêèí Èíýèëòÿðÿäÿ ùåéâàí ìÿñÿëÿñèíäÿ ùàìû äÿëè îëóá, îíëàðëà þç õèäìÿò÷èëÿðèíäÿí äàùà éàõøû ðÿôòàð åäèðëÿð. Áóðàäà òþéëÿëÿð, èò äàìû ÿñë
ñàðàéäûð, ùÿòòà áÿçè çàäÿýàíëàð àòëàðû èëÿ áèð éåðäÿ éàòûðëàð.
Áöòöí áóíëàðû òàìàìëàéàðàã äåìÿëèéÿì êè, êðàëè÷à, ìÿíèì
øàíëû çþâúÿì ñîíñóçäóð. Ëàêèí îíëàð ìÿíè àìàíñûç ñóðÿòäÿ òÿùãèð
åäÿðÿê äåéèðëÿð êè, ìöãÿññèð ìÿíÿì, î äåéèë; ëàêèí î ãûñãàíú,
òöíäìÿúàç, òåçàúûãëàíàí âÿ ñîí äÿðÿúÿ åùòèðàñëû ãàäûíäûð. Ùþêìäàð âÿ ìÿíèì àòàì, ìÿí ùÿìèøÿ àëëàùà éàëâàðûðàì êè, ìÿíÿ ðÿùìè
ýÿëñèí, ìÿíè áàøãà áèð òàõòà, ëàï òöðê òàõòûíà äà îëñà, ÷ûõàðòñûí, –
ùÿëÿ íÿ ãÿäÿð êè, Ñèç ùàêèìè-ìöòëÿã âÿ øàí-øþùðÿòëè ÿëàùÿçðÿòëÿðèíèí îüëó îëìàã øÿðÿôè èëÿ ìÿíÿ ëàéèã òàõòû òóòà áèëìèðÿì.
È ì ç à : (Ôèë.)
Èìïåðàòîð ìÿêòóáà áåëÿ úàâàá âåðäè:
__________
* Ôîðòåïèàíîéà îõøàð ãÿäèì, êëàâèøëè ÷àëüû àëÿòè
134
Ùþêìäàð âÿ ìÿíèì îüëóì!
Ñèçèí äöøìÿíèíèç ÷îõäóð – ìÿí áóíó èíêàð åòìèðÿì, – ëàêèí
äàùà ìþùòÿøÿì òàõòà ÷ûõàíà êèìè ñÿáèð åäèí. Ìÿí, Íèäåðëàíä
òàõòûíäàí âÿ áàøãà òàõòëàðäàí óçàãëàøìàã íèééÿòèíäÿ îëäóüóìó
äÿôÿëÿðëÿ áèëäèðìèøÿì: ìÿí ãîúàëìûøàì, òàãÿòäÿí äöøìöøÿì,
äàùà ôðàíñûç êðàëû ÛÛ Ùåíðèõÿ50 ìöãàâèìÿò ýþñòÿðìÿê ãöââÿñèíäÿ
äåéèëÿì, çèðà ôÿëÿê úàâàíëàðà èíàéÿò ýþñòÿðèð. Áèð âÿçèééÿòè äÿ
íÿçÿðÿ àëûí: Ñèç Èíýèëòÿðÿ ùþêìäàðû îëìàãëà ìöäùèø ãöââÿñèíèç,
áèçèì äöøìÿíèìèç îëàí Ôðàíñàíû äàðìàäàüûí åòìÿéÿ ãàáèëñèíèç.
Ìåòñ ÿòðàôûíäà ìÿí áðàáûðúàñûíà ìÿüëóáèééÿòÿ óüðàäûì51,
ãûðõ ìèí àäàì èòèðäèì. Ñàêñîíëàð ìÿíè ãà÷ìàüà âàäàð åòäè.
Ùþêìäàð âÿ ìÿíèì îüëóì, ÿýÿð Àëëàù þç áþéöê âÿ òÿñâèðÿ ýÿëìÿç ìÿðùÿìÿòè ñàéÿñèíäÿ ìÿíèì êå÷ìèø ãöââÿìè âÿ ìþùêÿìëèéèìè, áèð ìþúöçÿ êèìè, ìÿíÿ ãàéòàðñà, ìÿí þç ÿðàçèìè Ñèçÿ
âåðìÿê ôèêðèíäÿéÿì.
Áÿëè, ñÿáèð èëÿ ñèëàùëàíûí; àììà ùÿëÿ êè, ëàìÿçùÿáëÿðÿ ãàðøû
þç áîðúóíóçó ñÿáàòëà éåðèíÿ éåòèðèí, ùå÷ êÿñÿ àìàí âåðìÿéèí –
íÿ êèøèëÿðÿ, íÿ ãàäûíëàðà, íÿ ãûçëàðà, íÿ êþðïÿ óøàãëàðà. Àììà
ìÿí õÿáÿð òóòìóøàì êè, êðàëè÷à, Ñèçèí çþâúÿíèç, ÷îõ âàõò îíëàðà
èíàéÿò ýþñòÿðèð, – áó ìÿíè ÷îõ äèëõîð åëÿäè.
Ñèçè ñåâÿí àòàíûç”.
Èìçà: Êàðë
ËÛÛÛ
Óëåíøïèýåë ÷îõ ýåòäè. Éîë ýåòìÿêäÿí àéàãëàðû ãàíàäû.
Ìàéíòñ éåïèñêîïëóüóíäà áèð àðàáàéà ðàñò ýÿëäè. Àðàáàéà çÿââàðëàð ìèíìèøäè. Î äà ùÿìèí àðàáàäà Ðîìàéà ýåòäè.
Øÿùÿðÿ ÷àòûá àðàáàäàí äöøÿíäÿ, éåìÿêõàíà àñòàíàñûíäà ãÿøÿíý áèð àðâàä ýþçöíÿ ñàòàøäû. Àðâàä ýþðäö êè, çÿââàð îíà áàõûð,
î äà çÿââàðà áàõûá ýöëöìñÿäè.
Óëåíøïèýåë àðâàäûí ìåùðèáàíëûã ýþñòÿðìÿñèíäÿí öðÿêëÿíèá
ñîðóøäó:
135
– Õàíûì, éîë ýåäÿí çÿââàðà ñûüûíàúàã âåðÿðñÿíìè? Ìÿíèì àõû
âàõòûì éàõûíëàøûá, ìÿí ýÿðÿê ýöíàùëàð ùàìèëÿëèéèíäÿí àçàä îëàì.
– Êèì áèçÿ ïóë âåðèðñÿ, áèç îíà ìåùðèáàíëûã ýþñòÿðèðèê.
– Ìÿíèì úèáèìäÿ éöç äöêàòûì âàð, – (ÿñëèíäÿ îíóí úèáèíäÿ
âóð-òóò áèð äöêàò ïóëó âàðäû). Îíóí áèðèíè áó ñààò õÿðúëÿìÿê èñòÿéèðÿì; èñòÿéèðÿì êè, ñÿíèíëÿ áèð øöøÿ êþùíÿ Ðîìà øÿðàáû è÷ÿì.
Éåìÿêõàíà÷û ãàäûí äåäè:
– Øÿðàá áèçèì ìöãÿääÿñ þëêÿìèçäÿ áàùà äåéèë. Ýèð è÷ÿðè. Áèð
ñîëäî è÷.
Îíëàð èêèëèêäÿ, ñþùáÿò åëÿéÿ-åëÿéÿ, ùèññ îëóíìàäàí, ÷îõ øöøÿ
áîøàëòäûëàð, àõûðäà ãàäûí, éåìÿêõàíàäàêû áàøãà ìöøòÿðèëÿðè õèäìÿò÷è ãûçûí èõòèéàðûíà âåðèá, Óëåíøïèýåëëÿ éàí îòàüà êå÷ìÿéÿ
ìÿúáóð îëäó: ìÿðìÿðäÿí öç ÷ÿêèëìèø áó îòàã ÷îõ ñîéóã èäè, åëÿ
áèë áóðàäà ãûø èäè.
Ãàäûí áàøûíû Óëåíøïèýåëèí ÷èéíèíÿ ãîéóá ñîðóøäó êè, ñÿí
êèìñÿí? Óëåíøïèýåë äÿ îíà áåëÿ úàâàá âåðäè:
– Ìÿí Äèëÿí÷èëèê ïàäøàùûéàì, Àúãàëäû ãðàôûéàì, Ñÿôèëëèê áàðîíóéàì, âÿòÿíèì Äàììåäÿ ìÿíèì èéèðìè éåääè áîíéåð àé èøûüûì âàð.
Éåìÿêõàíà÷û ãàäûí Óëåíøïèýåëèí ãÿäÿùèíè è÷èá ñîðóøäó:
– Áó íåúÿ þëêÿäèð?
Óëåíøïèýåë:
– Áó åëÿ þëêÿäèð êè, îðàäà éàíûëìàëàð, áàø òóòìàéàí öìèäëÿð,
áîø âÿäëÿð ÿêèðëÿð. Ýþçëÿðè ãèéìÿòëè äàø êèìè ïàðûëäàéàí, þçöíäÿí äÿ éàõøû èé ýÿëÿí ÿçèç õàíûì, ñÿí àé èøûüûíäà àíàäàí îëìàìûñàí. Ñà÷ëàðûíûí ãûçûë ðÿíýè – áó ýöíÿøèí þç ðÿíýèäèð. Ñÿíèí äîëüóí
÷èéèíëÿðèíè, éóìðó äþøëÿðèíè, òîòóã ÿëëÿðèíè, ãÿøÿíý áàðìàãëàðûíû,
ãûñãàíúëûüûí íÿ îëäóüóíó áèëìÿéÿí, àíúàã ýþçÿëëèê èëàùÿñè éàðàäà
áèëÿð. Ýÿë áèð éåðäÿ àõøàì éåìÿéèíè éåéÿê.
Ãàäûí ñîðóøäó:
– Ôëàíäðèéàäàí ýÿëÿí ãÿøÿíý çÿââàð, ñÿí íèéÿ áóðà ýÿëìèñÿí?
Óëåíøïèýåë äÿ úàâàá âåðäè êè:
– Ïàïà èëÿ äàíûøìàüà ýÿëìèøÿì.
Ãàäûí ÿëèíè âóðàðàã óúàäàí äåäè:
136
– Àù! Ïàïà èëÿ äàíûøìàüà? Ìÿí – áóðàëûéàì, ùÿëÿ èíäèéÿ êèìè áó ìÿíÿ ìöéÿññÿð îëìàéûá.
– Ìÿíÿ ìöéÿññÿð îëàúàã.
Ãàäûí ñîðóøäó êè:
– Ñÿí áèëèðñÿíìè î ùàðàäà îëóð, íÿ ñèð-ñèôÿòäÿäèð. Õàñèééÿòè,
àäÿòè íåúÿäèð?
Óëåíøïèýåë äÿ äåäè:
– Éîëäà þéðÿíìèøÿì êè, îíóí àäû Ö÷öíúö Éóëèäèð52, ïîçüóí
àäàìäûð, ÿõëàãñûçäûð, äèëäÿí èòèäèð, ñþç ö÷öí ìÿÿòòÿë ãàëìûð. Áóíó äà åøèòìèøÿì êè, ÷îõ ÿââÿëëÿð, áàëàúà ìåéìóí ýÿçäèðÿí, ãàðà,
÷èðêëè, ãàðàãàáàã áèð äèëÿí÷è îíäàí ñÿäÿãÿ èñòÿìèø, ñîíðàëàð ïàïà
îëàí áó àäàì äà îíó áèðäÿí åëÿ ñåâìèø êè, ñîíðàäàí î, ïàïà òàõòûíà ÷ûõàíäà, îíó êàðäèíàë åòìèø, èíäè äÿ îíñóç éàøàéà áèëìèð.
Ãàäûí äåäè êè:
– È÷; þçöí äÿ éàâàø äàíûø.
Óëåíøïèýåë ñþçöíÿ äàâàì åòäè:
– Áèð äÿ îíóí áàðÿñèíäÿ äåéèðëÿð: áèð ýöí î, àõøàì éåìÿéèíÿ
ñèôàðèø åòäèéè òîâóç ÿòè ñîéóòìàñûíû îíà âåðìÿéÿíäÿ, ÿñýÿð êèìè
ñþéöø ñþéÿðÿê äåìèøäèð: Àë äèñïåòòî äè Äèî, ïîòòà äè Äèî*. Ñîíðà
ÿëàâÿ åòìèøäèð: “Ìÿí àëëàùûí úàíèøèíèéÿì. Ïÿðâÿðäèýàð êè, àëìà
öñòöíäÿ ãÿçÿáëÿíìèøäèð, äåìÿëè, ìÿí äÿ òîâóç öñòöíäÿ ñþéöø
ñþéÿ áèëÿðÿì!” Ýþðöðñÿí, ÿçèçèì, ìÿí ïàïàíû òàíûéûðàì, áèëèðÿì
î êèìäèð.
Ãàäûí ùÿéÿúàíëà óúàäàí äåäè:
– Àù! Áàõ, áó áàðÿäÿ ùå÷ êÿñëÿ äàíûøìà ùà!
– Ìÿí îíóí þçö èëÿ äàíûøàúàüàì.
– Äàíûøà áèëñÿí ìÿí ñÿíÿ éöç ôëîðèí âåðÿðÿì.
– Áåëÿ ùåñàá åëÿ êè, áó ôëîðèíëÿð èíäè ìÿíèì úèáèìäÿäèð.
Åðòÿñè ýöí Óëåíøïèýåë, àéàãëàðû ñûçûëäàñà äà, øÿùÿðÿ ýÿçìÿéÿ
÷ûõäû. Õÿáÿð òóòäó êè, ïàïà áó ýöí ýöíîðòà èáàäÿòèíè ìöãÿääÿñ
Ëàòåðàíëû Èîàííäà êå÷èðèð. Óëåíøïèýåë îðà ýåäèá þíäÿ, ëàï ýþç ãàáàüûíäà äóðäó. Ïàïà ùÿð äÿôÿ òÿáÿððöê úàìûíû ãàëäûðàíäà,
Óëåíøïèýåë äàëûíû ìåùðàáà ÷åâèðèðäè.
__________
* Àé ñÿíèí àëëàùûí áåëÿ-áåëÿ îëñóí, Àëëàù ñÿíè âóðñóí. (èòàë.)
137
Ïàïàéà ãàðàéàíûç, ãÿçÿáëè, êþê, ÷èéíèíÿ áàëàúà ìåéìóí ãîéìóø áèð êàðäèíàë õèäìÿò åäèðäè. Î, õàëãà – êèëñÿ øÿðàáû, áèð òèêÿ
äÿ ãîüàë âåðìÿê àéèíèíè, íàëàéèã áÿäÿí ùÿðÿêÿòëÿðè èëÿ èúðà åäèðäè. Êàðäèíàë, ïàïàíûí äèããÿòèíè Óëåíøïèýåëÿ úÿëá åòäè. Ïàïà, èáàäÿò ãóðòàðàíäàí ñîíðà, äþðä ãî÷àã ÿñýÿðè ýþíäÿðäè êè, ùÿìèí
çÿââàðû òóòñóí, – áó äàâàêàð þëêÿ áåëÿ äþéöø÷öëÿðëÿ ôÿõð åäèðäè.
Ïàïà Óëåíøïèýåëäÿí ñîðóøäó:
– Ñÿí íÿ ìÿçùÿáèí ñàùèáèñÿí?
Óëåíøïèýåë äÿ úàâàá âåðäè:
– Úÿíàá-ÿãäÿñ ùþêìäàð, éåìÿêõàíà÷û ãàäûí íÿ ìÿçùÿáäÿíñÿ, ìÿí äÿ î ìÿçùÿáäÿíÿì.
Ïàïà éåìÿêõàíà÷û ãàäûíûí äàëûíúà àäàì ýþíäÿðäè.
Ïàïà îíäàí ñîðóøäó:
– Ñÿí íÿéÿ èíàíûðñàí?
Ãàäûí äà úàâàá âåðäè êè:
– Úÿíàá-ÿãäÿñ ùÿçðÿòëÿðè íÿéÿ èíàíûðñà, ìÿí äÿ îíà èíàíûðàì.
Óëåíøïèýåë ÿëàâÿ åòäè:
– Ìÿí äÿ îíà èíàíûðàì.
Áåëÿ îëäóãäà, ïàïà ñîðóøäó êè, áÿñ ñÿí íèéÿ ìöãÿääÿñ
òÿáÿððöêëÿðäÿí öç ÷åâèðèðäèí?
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Îíëàðà áàõìàüà ìÿí þçöìö ëàéèã ùåñàá åòìèðäèì.
Ïàïà ñîðóøäó:
– Ñÿí çÿââàðñàí?
Óëåíøïèýåë:
– Áÿëè, – äåäè. – Ýöíàùëàðûìû áàüûøëàòìàã ö÷öí Ôëàíäðèéàäàí
ýÿëìèøÿì.
Ïàïà îíà õåéèð-äóà âåðäè. Óëåíøïèýåë ãàäûíëà áÿðàáÿð ýåðè
ãàéûòäû. Åâÿ ýÿëÿíäÿ Óëåíøïèýåëÿ éöç ôëîðèí ñàéûá âåðäè. Áó éöê
èëÿ äÿ î, Ðîìàäàí Ôëàíäðèéàéà éîëà äöøäö.
Ýöíàùëàðûíûí áàüûøëàíìàñû øÿùàäÿòíàìÿñèíè àëìàã ö÷öí î
àíúàã éåääè äóêàò õÿðúëÿìÿëè îëäó.
138
ËÛÂ
Áó çàìàí èêè ïðåìîíñòðàíò53 ìîíàõû èíäóëýåíñèéà54 ñàòìàã
ö÷öí Äàììåéÿ ýÿëäè. Îíëàð ìîíàõ ïàëòàðû öñòöíäÿí êðóæåâàëû
êþéíÿê ýåéìèøäè.
Ìîíàõëàð àëâåðèíè éàõøû ùàâàäà – êèëñÿ êàíäàðûíäà, éàüûøëû
ýöíäÿ – êèëñÿíèí è÷ÿðèñèíäÿ, ãàïû àüçûíäà åäÿðäèëÿð. Îðàäà äà
ãèéìÿò úÿäâÿëè àñûëìûøäû. Úÿäâÿëäÿ ýþñòÿðèëèðäè êè, ñèç àëòû ëèàðà,
áèð ïàòàðà, éàðûì Ïàðèñ ëèâðèíÿ, éåääè éà îí èêè ôëîðèíÿ ýöíàùëàðûíûçû éöç èëÿ, èêè éöç èëÿ, ö÷ éöç èëÿ, äþðä éöç èëÿ áàüûøëàäà áèëÿðñèíèç; ýöíàùëàðûí òàìàì áàüûøëàíìàñû áàùàäûð, éàðû áàüûøëàíìàñû
óúóçäóð; ÿí äÿùøÿòëè ýöíàùëàðûí, ùÿòòà ìöãÿääÿñ Ìÿðéÿì ùàããûíäàêû ìóðäàð íèééÿòëÿð ýöíàùûíûí áàüûøëàíìàñû îí éåääè ôëîðèíÿ áàøà ýÿëèð.
Ìîíàõ ïóëóí ùàìûñûíû þäÿéÿí àäàìëàðà áèð áàëàúà ïàð÷à ïåðãàìåíò âåðèðäè; ïåðãàìåíòäÿ èíäóëýåíñèéàíûí òÿñèð ìöääÿòè ýþñòÿðèëèðäè. Áóíóí äà àëòûíäà éàçûëìûøäû:
ßýÿð éàíûá êöë îëìàã
ßáÿäè îääà éàíìàã
Èñòÿìèðñÿí, ýöíàùêàð!
Áóíà äà ÷àðÿ îëàð.
Îíäà åëÿ áó áàøäàí –
ßë ÷ÿê áèð àçúà âàðäàí.
Ïóë õÿðúëÿ, òÿìèçÿ ÷ûõ
Éóéóëñóí ýöíàùëàðûí...
Ãîéìàñûí ñÿíè äàðäà,
Ãàäèð, óëó éàðàäàí.
Àëûúûëàð äà ùÿð òÿðÿôäÿí àõûøûá ýÿëèðäè.
Áó âèúäàíëû ìîíàõëàðäàí áèðè ìîèçÿ åòìÿéè õîøëàéûðäû. Áó
ãûðìûçûñèôÿò ìîíàõ èêèãàò áóõàüûíû, éåêÿ ãàðíûíû ëîâüà-ëîâüà
ýþçÿ ñîõóð, ýþçëÿðèíè ãóëàã àñàíëàðäàí áèðèíèí ýþçöíÿ äèðÿéèá
óúàäàí äåéèðäè:
139
– Áÿäáÿõò! Áÿäáÿõò! Ñÿí úÿùÿííÿìäÿñÿí! Àëîâ ñÿíè
àìàíñûçúàñûíà éàíäûðûð. Ñÿí Àñòàðòà ö÷öí îëèåêîåêæå* ãûçàðäûëàí
òèéàíäà éàü èëÿ áèð éåðäÿ ãàéíàéûðñàí. Ñÿí Ëöòñèôåðèíèí ñîáàñûíäà
êîëáàñàñàí, ñÿí áàø èáëèñ Ùèëýèðîòóí ñîáàñûíäà ãûçàðòìàñàí. Áàõ,
ñÿí áóñàí, ùÿëÿ ãàáàãúàäàí äà ñÿíè õûðäà-õûðäà äîüðàéûáëàð. Èíäóëýåíñèéàéà åòèíàñûçëûã ýþñòÿðÿí áó áþéöê ýöíàùëàðà áàõ, ôðèêàäåë ãîéóëìóø áó áîøãàáà áàõ, áó ñÿíñÿí, áó ñÿíñÿí, áó ñÿíèí
ýöíàùêàð, ìÿëóí áÿäÿíèíäèð. Áóíóí öñòöíÿ òþêöëÿí ÿò øèðÿñè íÿäèð? Êöêöðä, ãÿòðàí, çèôò! Áöòöí áÿäáÿõò ýöíàùêàðëàðäàí õþðÿê
áèøèðèðëÿð, ñîíðà òÿçÿäÿí ÿçàá âåðèëìÿê ö÷öí, éåíÿ äèðèëäèðëÿð. Áó
äà ãóðòàðìûð. ßñèë àüëàìàã, ÿñèë äèø ãûúûðòìàñû äîüðóäàí äà îðàäàäûð! Èëàùè, áèçÿ êþìÿê åëÿ, áèçÿ ðÿùìèí ýÿëñèí! Áÿëè, çàâàëëû
ýöíàùêàð, ñÿí úÿùÿííÿìäÿñÿí, ñÿí áöòöí áó ÿçàáëàðà äþçöðñÿí.
Áóäóð, ñÿíäÿí þòðö áèð äåíéþ ïóë âåðèðëÿð, – ãîëëàðûíûí ùàëû áèðäÿí
éöíýöëëÿøèð. Éàðûì äåíéþäÿ – ãîëëàðûí äàùà îääà éàíìûð. Áÿñ
áÿäÿíèíèí î áèðè ùèññÿëÿðè? Áèðúÿ ôëîðèí âåðèðñÿí, – ýöíàùû áàüûøëàìàã øåùè îíëàðûí öñòöíÿ ñÿïÿëÿíèð. Åé äàäëû-ëÿççÿòëè ñÿðèíëèê!
Îí ýöí, éöç ýöí, ìèí èë – âåðèëÿí ïóëäàí àñûëûäûð – ñÿí äàùà íÿ
ãûçàðòìàñàí, íÿ îëèåêîåêæå-ñÿí, íÿ ôðèêàñåñÿí! ßýÿð, ìÿëóí, ñÿí
àíúàã þçöíö ôèêèðëÿøèðñÿíñÿ, áÿñ îíäà úÿùÿííÿìèí äÿðèí-äÿðèí
îäëó áóúàãëàðûíäà ÿçàá ÷ÿêÿí áàøãà ðóùëàð – ñÿíèí ãîùóì-ÿãðÿáàíûí, ñÿíèí èñòÿêëè àðâàäûíûí, ãÿøÿíý áèð ãûçûí – ñÿí îíóíëà òåçòåç ýöíàù èø òóòóðäóí – áóíëàðûí ðóùó éîõìó?
Ìîíàõ áó ñþçó äåéÿíäÿ, éàíûíäà äóðàí âÿ ÿëèíäÿ ýöìöø áîøãàá òóòàí éîëäàøûíû äèðñÿéè èëÿ èòÿëÿäè. Î äà áó èøàðÿéÿ ýþðÿ ýþçöíö
éåðÿ äèêäè, àäàìëàðû ïóë âåðìÿéÿ ÷àüûðàðàã, áîøãàáû ñèëêÿëÿäè.
Âàèç ñþçöíÿ äàâàì åòäè:
– Áó ãîðõóíú îääà ñÿíèí îüëóí, ãûçûí, öðÿéèíèí ïàð÷àñû îëàí
êþðïÿí éîõìó? Îíëàð ÷ûüûðûðëàð, îíëàð àüëàéûðëàð, îíëàð ñÿíè êþìÿéÿ ÷àüûðûðëàð. Éîõñà ñÿí îíëàðûí áó àù-çàðûíà áèýàíÿ ãàëàúàãñàí?
Éîõ, ñÿíèí áóç êèìè ãÿëáèí ÿðèéÿð, áó äà ñÿíÿ áàùà îòóðìàéàúàã,
– áóíóí ö÷öí úÿìèñè áèð êàðîëó ëàçûìäûð. Áèð áàõ: ìÿíôóð ìåòàëà
äÿéèá ñÿñëÿíÿí êàðîëöíöí úèíýèëòèñèíäÿí (áó ñþçëÿðè ñþéëÿéÿíäÿ
__________
* È÷è ìöðÿááÿëè êþìáÿ ãîüàë
140
îíóí éîëäàøû éåíÿ áîøãàáû ñèëêÿëÿäè) àëîâ ýåðè ÷ÿêèëäè, éàçûã ðóù äà
âóëêàíûí àüçûíäàí ÷ûõäû. Áóäóð, î, òÿìèç ùàâàäàäûð, àçàä ùàâàäàäûð! Ùàíû îä èøýÿíúÿñè? Èíäè îíóí ãàáàüûíäà äÿíèç âàð; î ñóéà ýèðèð, äàëû öñòÿ, ãàðíû öñòÿ öçöð, ýàù ñóéóí äÿðèíëèéèíÿ áàø âóðóð, ýàù
ñóéóí öçöíÿ ÷ûõûð. Îíóí ñåâèíú äîëó ñÿñèíè åøèäèðñÿíìè? Ýþðöðñÿíìè î íåúÿ ïàðûëäàéûð? Ìÿëÿêëÿð îíà áàõûá øàäéàíàëûã åäèðëÿð. Ìÿëÿêëÿð îíó ýþçëÿéèðëÿð, àíúàã î ëÿççÿòäÿí äîéìóð, î èñòÿéèð êè, áàëûã
îëñóí. Î áèëìèð êè, îðàäà, ýþéöí éöêñÿê éåðëÿðèíäÿ îíóí ö÷öí ÿòèðëè
ñóäà íÿøÿëè éóéóíìàã ùàçûðëàíìûøäûð. Ùÿìèí ñóäà àü âÿ ñîéóã
íÿáàò äàüëàðû öçöð. Áóäóð, êþïÿêáàëûüû ýþðöíäö, àíúàã îíóí ðóùó
ãîðõìóð. Î, êþïÿêáàëûüûíûí áåëèíÿ ùîïïàíûð, àììà êþïÿêáàëûüû
áóíó äóéìóð, ðóù äà îíóíëà äÿíèçèí äÿðèíëèéèíÿ ýåäèð. Îðàäà ñó
ïÿðèëÿðèíè òÿáðèê åëÿéèð. Áó ïÿðèëÿð ìÿðúàí ãàçàíëàðûíäà âåðèëÿí
Waterzoey*, ñÿäÿô áîøãàáëàðäà òÿçÿ èñòðèäèéÿ éåéèðëÿð. Îíó áóðàäà
íåúÿ ãàðøûëàéûðëàð, îíóí øÿðÿôèíÿ íåúÿ øÿíëèê äöçÿëäèðëÿð, îíó íåúÿ
àëãûøëàéûðëàð, – áó äàùà âÿñôÿ ýÿëìÿç! Àììà ýþéäÿêè ìÿëÿêëÿð
îíó ùåé þç éàíëàðûíà ÷àüûðûðëàð. Àõûðäà î, ýöíàùëàðäàí òÿìèçëÿíìèø, òÿðàâÿòëÿíìèø ùàëäà, õîøáÿõò ùàëäà ãàíàäëàíûð, òîðàüàé úÿùúÿùè êèìè, øÿí íÿüìÿëÿð äîäàüûíäà, ýþéöí ÿí éöêñÿê ãàòûíà ó÷óð,
– î éåðÿ êè, Àëëàù-òÿàëà þçö áöòöí ÿçÿìÿòè èëÿ þç òàõòûíäà îòóðìóøäóð. Îðàäà, äöíéàäà éàøàìûø áöòöí ãîùóì-ÿãðÿáàñûíû, äîñòëàðûíû
ýþðöð, – àíúàã î àäàìëàðû ýþðìöð êè, îíëàð èíäóëýåíñèéàíûí õåéèð
ýÿòèðäèéèíÿ, áèð äÿ êè, áèçèì ìöãÿääÿñ àíà – êèëñÿíèí äóàëàðûíûí
ýöúöíÿ øöáùÿ åäèáëÿð, áóíà ýþðÿ úÿùÿííÿìèí îäóíäà éàíûðëàð.
Îíëàð éàíàúàãëàð äà, – èíäè äÿ, ÿáÿäè äÿ, èíäè äÿ, ÿáÿäè äÿ, èíäè äÿ,
ÿáÿäè äÿ, ùÿìèøÿ, çàìàí-çàìàí, – îíëàð ö÷öí òóôàíëû îäëàð ÿáÿäèééÿòè ùàçûðëàíìûøäûð. Àììà î ðóù àëëàùûí éàíûíäàäûð, ÿòèðëè ñóëàðäà ÷èìèð. Þçö äÿ õûðòàõûðòëà íàáàò éåéèð. Èíäóëýåíñèéà àëûí, ãàðäàøëàð! Êþíëöíöç íåúÿ èñòÿéèð, î ãèéìÿòÿ: áèð êðóçàòà, áèð ÷åðâîíà,
áèð èíýèëèñ ñîâåðåíèíÿ! Áèç õûðäà ïóëäàí äà öç äþíäÿðìèðèê. Àëûí!
Àëûí! Áèç ìöãÿääÿñ ìàë ñàòûðûã, áó ìàë ùàìûéà éàðàð, – äþâëÿòëèëÿðÿ äÿ, êàñûáëàðà äà, àíúàã, ãàðäàøëàð, ÷îõ òÿÿññöô åäèðèê êè, íèñéÿ
ìàë ñàòìûðûã, ÷öíêè Àëëàù ïóëó íÿãä âåðìÿéÿíëÿðè úÿçàëàíäûðûð.
__________
* Áàëûã øîðàáàñû (ôëàì.)
141
Î áèðè ìîíàõ áîøãàáû åëÿ áèð óúäàí ñèëêÿëÿéèðäè. Áîøãàáà ôëîðèíëÿð, êðóòàçëàð, äóêàòëàð, ïàòàðëàð, ñîëëÿð, äåíéþëÿð äîëó êèìè éàüûðäû.
Êëààñ âàðëàíäûüû ö÷öí ñåâèíäèéèíäÿí áèð ôëîðèí âåðäè, ýöíàùëàðûíû îí ìèí èë ìöääÿòè ö÷öí áàüûøëàòäû. Ìîíàõëàð îíà, øÿùàäÿòíàìÿ îëàðàã, áèð ïàð÷à ïåðãàìåíò âåðäèëÿð.
×îõ êå÷ìÿäè, Äàììåäÿ èíäóëýåíñèéà àëìàéàí áèð íå÷ÿ õÿñèñ
ãàëäû. Ìîíàõëàð äà îðàäàí Ùåéñòÿ ýåòäèëÿð.
ËÂ
Óëåíøïèýåë åëÿ ùÿìèí çÿââàð ýåéèìèíäÿ, àíúàã ýöíàù ìóðäàðëûüûíäàí òÿìèçëÿíìèø ùàëäà, Ðîìàíû òÿðê åäèá éîëà äöøäö. Î
áèðáàøà äöç ýåäèðäè, àõûðäà ýÿëèá Áàìáåðãÿ ÷àòäû. Áàìáåðã þç
òÿðÿâÿçè èëÿ áöòöí äöíéàäà øþùðÿò ãàçàíìûøäû.
Èëê ýèðäèéè éåìÿêõàíà ñàùèáè ýöëÿðöçëö áèð ãàäûí îíäàí ñîðóøäó:
– Úàâàí îüëàí! Þç ïóëóíà íàùàð åëÿìÿê èñòÿìèðñÿí?
Óëåíøïèýåë:
– Èñòÿéèðÿì, – äåäè. – áó ñèçäÿ íå÷ÿéÿ áàøà ýÿëèð?
Ãàäûí ñóàëà áåëÿ úàâàá âåðäè:
– Àüàëàð ñöôðÿñè – éåääè ôëîðèíÿ, ìåøøàí ñöôðÿñè – äþðä ôëîðèíÿ, àèëÿ ñöôðÿñè – èêè ôëîðèíÿ.
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Ýþðöíöð, áàùà îëäóãúà éåìÿê äÿ éàõøû îëóð.
Áóíó äåéèá àüàëàð ñöôðÿñèíäÿ îòóðäó. Äîéóíúà éåäèêäÿí âÿ
ðåéèâåéí è÷äèêäÿí ñîíðà äåäè:
– Õàíûì! Áÿëè, ìÿí þç ïóëóìà éåäèì. Àëòû ôëîðèí äÿ âåð ýþðöì.
Ãàäûí äåäè:
– Ñÿí þçöíö ÿëÿ ñàëìûñàí íÿäè? Éåìÿéèí ïóëóíó âåð, ýþðÿê!
Óëåíøïèýåë:
– ßçèçèì áàåñèíå* – äåäè. – Öçäÿí ñÿíÿ ùå÷ äåìÿê îëìàç êè,
ñÿí áîðú âåðìÿéÿí àäàìñàí. Ñÿíèí öçöíäÿ éàçûëûá êè, ñÿí ÷îõ
èíñàôëû, ÷îõ âèúäàíëû, éàõûí àäàìëàðû ÷îõ èñòÿéÿí àðâàäñàí, ñÿí
àëòû ôëîðèíè äåéèë, ìÿíÿ áîðúëó îëäóüóí îí ñÿêêèç ôëîðèíèí ùàìû__________
* Ñàùèáêàð ãàäûí (ôëàì.)
142
ñûíû âåðÿðñÿí. Ïàù, íÿ ýþçÿë ýþçëÿðèí âàð! Áó ýþçëÿðäÿí ìÿíèì
öñòöìÿ ýöí øöàñû ñà÷ûëûð, ìÿíèì äÿ ñÿíÿ îëàí åùòèðàñûì áó øöàäàí ãûçûøàðàã äàùà äà àðòûð – áîø éåðäÿ àëàüîòó àðòàí êèìè.
Éåìÿêõàíà÷û ãàäûí ùèðñëÿíäè:
– Ñÿíèí åùòèðàñûí, ñÿíèí àëàüîòëàðûí ìÿíÿ ÷îõ ëàçûìäûð! Éåäèéèí éåìÿéèí ïóëóíó âåð, ðÿää îë ýåò!
Óëåíøïèýåë ñÿñèíè óúàëòäû:
– Ýåòìÿê – áèð äÿ ñÿíè ýþðìÿìÿê äåìÿêäèð! Éîõ, þëìÿê
áóíäàí éàõøûäûð! áàåñèíå, ýþçÿë áàåñèíå, ìÿí àëòû ôëîðèí ãèéìÿòèíäÿ íàùàð åëÿìÿéÿ þéðÿøìÿìèøÿì, àõû ìÿí çàâàëëû áèð ñÿðñÿðèéÿì, äàüëàðäà, äÿðÿëÿðäÿ àâàðà-àâàðà ýÿçèá äîëàøûðàì. Èíäè
ìÿí î ãÿäÿð àøûðìûøàì êè, äèëèì áó ñààò áàéûðà ÷ûõàúàã, – èñòè
ýöíäÿ èòèí äèëè ÷ûõàí êèìè. Ýÿë ìÿðùÿìÿò ýþñòÿð, àëòû ôëîðèíè âåð
ìÿíÿ, ìÿí àõû îíëàðû ÷ÿíÿëÿðèìèí ÷îõ àüûð çÿùìÿòè èëÿ ãàçàíìûøàì. Àëòû ôëîðèí âåð ìÿíÿ, ìÿí ñÿíÿ î ãÿäÿð íÿâàçèø ýþñòÿðÿúÿéÿì, ñÿíè î ãÿäÿð þïÿúÿéÿì, ÿçèçëÿéÿúÿì êè, ùå÷ èéèðìè éåääè
îéíàø áèð éåðäÿ ñÿíÿ áó ãÿäÿð êåô âåðÿ áèëìÿç.
– Ñÿí áóíëàðû ïóë ö÷öí äåéèðñÿí.
Óëåíøïèýåë ñîðóøäó:
– Áÿñ èñòÿéèðñÿí ìÿí ñÿíè ïóëñóç éåéèì?
Ãàäûí þçöíö îíóí ÿëèíäÿí ãóðòàðàðàã:
– Éîõ, èñòÿìèðÿì, – äåäè.
Óëåíøïèýåë îíóí àðäûíúà ýåäÿðÿê óúàäàí äåäè:
– Àù! Äÿðèí ñÿíèí åëÿ áèë êè, ãàéìàãäûð, ñà÷ëàðûí – ìàíãàëäà
ãûçàðàí ãûðãîâóëäóð, äîäàãëàðûí – åéíÿí àëáàëûäûð! Äöíéàäà ñÿíäÿí äàäëû áèð øåé âàðìû?
Ãàäûí ýöëÿ-ýöëÿ óúàäàí äåäè:
– Àé ñûðòûã, ñÿí ùÿëÿ ìÿíäÿí ïóë äà èñòÿéèðñÿí?! Ìÿíÿ ñàü îë
äå êè, ñÿíè ùàâàéûúà éåäèðòìèøÿì, ñÿíäÿí ïóë àëìûðàì.
– Áèëñÿéäèí êè, îðà ùÿëÿ íÿ ãÿäÿð øåé þòöðÿ áèëÿðäèì.
– Èòèë áóðäàí! Áó ñààò ÿðèì ýÿëÿúÿê.
Óëåíøïèýåë éåíÿ ñþçÿ áàøëàäû:
– Ìÿí òàìàùêàð áîðú ïóë âåðÿí äåéèëÿì. Úÿìè-úöìëÿòàíû ìÿíÿ áèð ôëîðèí âåð: áèð øåé è÷ìÿê èñòÿéèðÿì, è÷ìÿéÿ ïóëóì éîõäóð.
143
Éåìÿêõàíà÷û ãàäûí îíà áèð ôëîðèí âåðäè:
– Àë, éàðàìàç!
Óëåíøïèýåë ñîðóøäó:
– Áÿëêÿ ñÿíèí éàíûíà áèð äÿ ýÿëäèì?
Ãàäûí îíóí öñòöíÿ ÷ûüûðäû:
– Íÿ ãÿäÿð ñàëàìàòñàí ÷ûõ ýåò!
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Ñàëàìàòñàí ýåò – î äåìÿêäèð êè, éåíÿ ñÿíèí éàíûíà ýÿëèì,
ÿçèçèì. Ñÿíèí áèð äÿ î ýþçÿë ýþçëÿðèíè ýþðìÿñÿéäèì – áó ìÿíèì
ö÷öí áþéöê çöëì îëàðäû. Èúàçÿ âåð, áóðàäà ãàëûì: ùÿð ýöí ñÿíè
úÿìèñè áèðúÿ ôëîðèíëèê éåéÿðäèì.
Éåìÿêõàíà÷û ãàäûí îíó ùÿäÿëÿäè:
– Áó ñààò àüàú ýþòöðöðÿì!
Óëåíøïèýåë þç àüàúûíû òÿêëèô åòäè:
– Éàõøûñû áóäóð ìÿíèìêèíè àë.
Ãàäûí áèðäÿí áÿðê ýöëäö, ëàêèí Óëåíøïèýåë ýåòìÿëè îëäó.
ËÂÛ
Áó çàìàí Ëéþæäÿ, ëàìÿçùÿáëÿðÿ ýþðÿ, âÿçèééÿò áèð ãÿäÿð
òÿùëöêÿëè îëäó, Ëàììå Ãóäçàê Äàììåéÿ ãàéûòäû. Àðâàäû áóíà
÷îõ ñåâèíäè, – ëéþæëöëÿðèí êèíàéÿëè ñþçëÿðè çÿùëÿñèíè òþêìöøäö, –
îíóí ñàäÿëþâù ÿðèíè ùÿìèøÿ ëàüà ãîéóðäóëàð.
Ëàììå òåç-òåç Êëààñëà ýþðöøöðäö, Êëààñ äà âàðëàíàíäàí
ñîíðà òåç-òåç Blauwe torre* àøõàíàñûíà ýåäèðäè. Îðàäà îíóí âÿ
è÷êè éîëäàøëàðûíûí õîøëàäûüû, áàëàúà ìàñà âàðäû. Áàëàúà éàí ìàñàäà äà ùÿìèøÿ áàëûãñàòàíëàð áàø÷ûñû Èîñò Ãðåéïñòöâåð îòóðàðäû. Î
õÿñèñëèéè öçöíäÿí éàðûì ïèíòàäàí àðòûã ïèâÿ è÷ìÿçäè. Èîñò – ïóëïÿðÿñò, òàìàùêàð, ïàõûë àäàìäû. Î àíúàã ñèéÿíÿê áàëûüû éåéÿð, þç
ðóùóíóí õèëàñûíäàí ÷îõ, ïóë ìÿñÿëÿñèíè äöøöíÿðäè. Êëààñûí ïóë
êèñÿñèíäÿ áèð ïàð÷à ïåðãàìåíò âàðäû; ïåðãàìåíòäÿ äåéèëèðäè êè,
Êëààñûí îí èë ãàáàãäàí áöòöí ýöíàùëàðû áàüûøëàíìûøäûð.
__________
* “Ìàâè Ãöëëÿ” (ôëàì.)
144
Áèð àõøàì Êëààñ Blauwe torre-äÿ, Ëàììå Ãóäçàêëà, Éàí
âàí Ðîîçåáåêå âÿ Ìàòåéñ âàí Àñõ èëÿ, Èîñò Ãðåéïñöâåðèí éàíûíäàêû ìàñàäà îòóðóá õåéëè øÿðàá è÷ìèøäè. Éàí Ðîîçåáåêå îíóí
÷îõ è÷ìÿñè áàðÿñèíäÿ äåäè:
– Áåëÿ ÷îõ è÷ìÿê – ýöíàùäûð!
Êëààñ äà îíà áåëÿ úàâàá âåðäè:
– Áèð ïèíòà àðòûã è÷ìÿê ö÷öí àäàì úÿùÿííÿìäÿ úÿìèñè éàðûì
ýöí éàíìàëûäûð, àììà ìÿíèì êèñÿìäÿ îí èëëèê ýöíàùûìûí áàüûøëàíìàñû âàð. Êèì ìÿíäÿí éöç ýöíöí áàüûøëàíìàñûíû àëàðñà, ãîé
î ëàï ïèâÿ è÷èíäÿ öçñöí.
Ùàìû ÷ûüûðûøäû:
– Íå÷ÿéÿ ñàòàðñàí?
Êëààñ äà úàâàá âåðäè êè:
– Áèð ïèíòà ïèâÿéÿ. Àììà ìuñêå úîíóí-à (éÿíè áèð áîøãàá
àäàäîâøàíûíà) éöç ÿëëè ýöíöí áàüûøëàíìàñûíû ñàòàðàì.
È÷ÿíëÿðäÿí áÿçèëÿðè Êëààñà áèð ïàð÷à ïèâÿ ýÿòèðäè, áÿçèëÿðè îíó
äîíóç ÿòèíÿ ãîíàã åëÿäè, î äà ïåðãàìåíòäÿí íàçèêúÿ øöëÿì êÿñèá
îíëàðà âåðèðäè. Ëàêèí Êëààñ èíäóëýåíñèéàíûí ñàòûëìàñûíäàí ÿëäÿ
åäèëÿí ïóë èëÿ àíúàã þçö éåéèá-è÷ìèðäè, Ëàììå Ãóäçàê îíà öðÿêäÿí êþìÿê åäèðäè, þçö äÿ ùàìûíûí ýþçö ãàáàüûíäà øèøèðäè. Êëààñ
èñÿ éåìÿêõàíàäà ýÿçèøèð, þç ìàëûíû ñàòàðàã úèáèíè äîëäóðóðäó.
Àõûðäà Ãðåéïñòöâåð êèíëè ñèôÿòèíè Êëààñà ÷åâèðèá ñîðóøäó:
– Îí ýöíëöéÿ ñàòàðñàíìû?
Êëààñ:
– Éîõ, – äåäè, – áåëÿ õûðäàúà ïàð÷àíû êÿñìÿê îëìàç.
Ùàìû ýöëìÿêäÿí óüóíóá ýåòäè, Ãðåéïñòöâåð èñÿ òÿùãèðÿ äþçÿðÿê äèíìÿäè.
Ñîíðà Êëààñëà Ëàììå éàâàø-éàâàø åâÿ ýåòäèëÿð; îíëàð åëÿ
ýÿëèðäè êè, ñàíêè àéàãëàðû êàüûçäàíäûð.
ËÂÛÛ
Êàòëèíà ö÷èëëèê ñöðýöíäÿí ñîíðà éåíÿ Äàììåéÿ, þç åâèíÿ ãàéûòäû. Î éåíÿ äÿ, áþéöê ùÿéÿúàí è÷èíäÿ, äþíÿ-äþíÿ äåéèðäè: “Áàøûìäà îä âàð, ðóùóì ñÿñëÿíèð, äåøèê à÷ûí, ðóùóì ÷ûõìàã èñòÿéèð”.
145
Èíÿê éà ãîéóí ýþðÿíäÿ éåíÿ ãà÷ûðäû. Äàõìàñûíûí äàëûíäà áèòÿí
ãîâàã àüàúëàðû àëòûíäàêû ñêàìéàäà îòóðìàüû õîøëàéàðäû; ãàáàüûíäàí êå÷ÿí ùÿìéåðëèëÿðèíÿ äèããÿòëÿ áàõàðàã áàøûíû ñèëêÿëÿð, ëàêèí
ùå÷ êÿñè òàíûìàçäû; îíëàð äà äåéèðäèëÿð: “Ýèú àðâàä áóäóð!”
Óëåíøïèýåë éîëëàðëà, úûüûðëàðëà äÿðáÿäÿð ýÿçÿ-ýÿçÿ áèð ýöí
áþéöê éîë öñòöíäÿ, ìèñ áÿçÿêëè çÿíýèí ãîøãóëó áèð åøøÿê ýþðäö;
åøøÿéèí ãîøãóñóíäàí ãûðìûçû éóíäàí òîõóíìóø áàëàúà ãîòàçëàð
âÿ áàøãà áÿçÿê øåéëÿðè àñûëìûøäû.
Áèð íå÷ÿ àùûë àðâàä åøøÿéèí áàøûíà éûüûøìûøäû, ùàìûñû äà áèðäÿí äàíûøûðäû:
– Áó åøøÿéÿ ùå÷ êÿñ ìèíìèð: áó, ãîðõóëó ñåùðáàç îëàí áàðîí
äå Ðåíèí55 îâñóíëàìûø åøøÿéèäèð. Äå Ðå, ñÿêêèç óøàüûíû øåéòàíà
ñàòäûüûíäàí, äèðè-äèðè éàíäûðìûøëàð.
– Åøøÿê, àðâàäëàð, åëÿ áÿðê ãà÷ûðìûø êè, ùå÷ êÿñ îíà ÷àòìàéûá.
Îíó ùèìàéÿ åäÿí – èáëèñ þçöäöð.
– Àõûðäà åøøÿê éîðóëóá éîëóí öñòöíäÿ äàéàíûð. Ïîëèñ íÿôÿðè
òåç îíóí öñòöíÿ úóìóð, åøøÿê äÿ áàøëàéûð øûëëàã àòìàüà, àíãûðìàüà, – îíëàð äà ãîðõóðëàð.
– Áèð äÿ êè, åøøÿê åøøÿê êèìè àíãûðìûðäû, – áåëÿ àíúàã øåéòàíëàð óëàøûð.
– Áóíà ýþðÿ äÿ îíó ãîéóðëàð áóðäà ãàëûð îòëàìàüà, – ìÿùêÿìÿéÿ àïàðìûðëàð, úàäóýÿðëèê öñòöíäÿ äèðè-äèðè éàíäûðìûðëàð.
– Áèçèì êèøèëÿð ãîðõàãäûðëàð.
Åëÿ êè åøøÿê ãóëàãëàðûíû øÿêëÿéèðäè, éà ãóéðóüóíó ùÿðëÿéèðäè
– äèëäÿí ãî÷àã îëàí áó úèúè-áàúûëàð ÷ûüûðà-÷ûüûðà ãà÷ûøûðäûëàð.
Ñîíðà éåíÿ ýàï åëÿéÿ-åëÿéÿ, áîø-áîø, òåç-òåç äàíûøà-äàíûøà åøøÿéÿ éàõûíëàøûðäûëàð, ëàêèí óçóíãóëàã áèð áàëàúà ùÿðÿêÿò åëÿéÿí
êèìè éåíÿ ãà÷ûøûðäûëàð.
Óëåíøïèýåë îíëàðà áàõûá ýöëöðäö, ôèêèðëÿøÿðÿê þç-þçöíÿ äåéèðäè: “Àù, áó àðâàäëàð! Îíëàð ùÿð øåéëÿ ìàðàãëàíûðëàð! Íåúÿ äÿ
áîøáîüàç îëóðëàð! Ñþç îíëàðûí àüçûíäàí ñó êèìè òþêöëöð, õöñóñèëÿ
àùûë àðâàäëàðûí àüçûíäàí! Úàâàí àðâàäëàð áåëÿ îëìóðëàð: îíëàð
ãÿëá èøëÿðè èëÿ ìÿøüóë îëóðëàð, ñþç îíëàðûí àüçûíäàí àðäû-àðàñû êÿñèëìÿéÿí ñåë êèìè àõìûð. – Ñîíðà Óëåíøïèýåë åøøÿéÿ íÿçÿð ñàëäû.
146
– Ýþðöíöð, áó îâñóíëàíìûø ùåéâàí äèðèáàøäûð, éàéõàíà-éàéõàíà
ýåòìèð. Ìÿí îíó ìèíèá éîë ýåäÿúÿéÿì, áèð øåé îëñà ñàòàðàì äà”.
Óëåíøïèýåë ÷îõ äöøöíìÿäè, ÷îâäàð ãîïàðûá óçóíãóëàüû äîéóçäóðäó, ñîíðà äà áèð àíäà îíóí áåëèíÿ àòûëûá, úèëîâóíó ÷ÿêäè,
ýàù øèìàëà, ýàù øÿðãÿ, ýàù ãÿðáÿ ñàðû äþíÿðÿê, óçàãäàí àðâàäëàðà õåéèð-äóà âåðäè. Àðâàäëàð äÿùøÿò è÷èíäÿ äèçè öñòÿ ÷þêìöøäöëÿð. Àõøàì àüûçäàí-àüûçà áåëÿ áèð õÿáÿð éàéûëäû: ýþéäÿí êå÷ÿ
øëéàïàëû, øëéàïàñûíäà ãûðãîâóë ëÿëÿéè îëàí áèð ìÿëÿê ó÷óá ýÿëäè,
áöòöí àðâàäëàðà õåéèð-äóà âåðäè, îâñóíëàìûø åøøÿéè äÿ àëëàùûí
èíàéÿòè èëÿ ãîâóá àïàðäû.
Óëåíøïèýåë áó çàìàí, åøøÿéèí áåëèíäÿ, ìöíáèò, áÿðÿêÿòëè äÿðÿëÿðäÿ éîðòà-éîðòà ýåäèðäè. Äÿðÿëÿðäÿ ñÿðáÿñò àòëàð ãà÷ûøûðäû,
èíÿêëÿð, áóçîâëàð þçëÿðèíè ýöíÿ âåðèðäè. Óëåíøïèýåë áóðàäà åøøÿéèíÿ Èéåô àäûíû âåðäè.
Åøøÿê òåç-òåç äàéàíûð, ÷îõ ëÿççÿòëÿ, àéûïÿíúÿñè àëàüû èëÿ þòÿðè
ãÿùâÿàëòû åëÿéèðäè. Ùÿðäÿíáèð áöòöí áÿäÿíè ñÿéðèéèð, ãóéðóüóíó
áþéöðëÿðèíÿ äþéÿúëÿéèðäè, – áó î äåìÿêäè êè, àúýþç áþéÿëÿêëÿðè
ãîâóðäó. Ëàêèí îíëàð äà, îíóí êèìè, éöíýöëúÿ ãÿùâÿàëòû åëÿìÿê
èñòÿéèðäè, àíúàã áó ãÿùâÿàëòû, àéðû øåé èëÿ äåéèë, àíúàã åøøÿéèí
ÿòèíäÿí îëìàëû èäè.
Óëåíøïèýåëèí îâãàòû òÿëõ èäè, ÷öíêè ìÿäÿñè àúûíäàí ÷ûüûðûðäû.
Î, ìèíäèéè åøøÿéÿ äåäè:
– Úÿíàá åøøÿê, ñÿíÿ áó ëÿççÿòëè àéûïÿíúÿñèíäÿí áàøãà àéðû
øåé ýÿðÿê äåéèë. Áó àéûïÿíúÿñèíè éåéèá ëÿççÿò àëìàüà ùå÷ êÿñ
ñÿíÿ ìàíå îëìàñàéäû, ùå÷ êÿñ ñÿíèí éàäûíà ñàëìàñàéäû êè, áèð
ýöí þëÿúÿêñÿí, – äåìÿëè, îíà ýþðÿ äîüóëìóñàí êè, ùÿð úöð àë÷àãëûüà äþçÿñÿí, – ñÿí òàìàì õîøáÿõò îëàðäûí. – Óëåíøïèýåë äèçëÿðèíè îíóí áþéöðëÿðèíÿ ñûõûá ÿëàâÿ åòäè: – Ìöãÿääÿñ àéàããàáû
ýåéìèø àäàìûí äà, ñÿíèí êèìè, þç áþéÿëÿéè âàð, – áó úÿíàá
Ëöòåðäèð. ßëàùÿçðÿò Êàðëûí äà þç áþéÿëÿéè âàð – î äà – ÷îõ óçóí
áóðóíëó, áóíäàí äà óçóí ãûëûíúëû êðàë Áèðèíúè Ôðàíñèñêäèð. Àììà
ìÿí çàâàëëûíûí, ßáÿäè Úöùóä56 êèìè ñÿôèëñÿðýàðäàí äîëàøàí ìÿíèì, úÿíàá åøøÿê, àëíûìà éàçûëûá êè, ýÿðÿê ìÿíèì äÿ þç áþéÿëÿéèì îëñóí. Àíúàã ÿôñóñ! Ìÿíèì áöòöí úèáëÿðèì äåøèê-äåøèêäèð,
147
áöòöí ìÿíèì ÿçèç äóêàòëàðûì, ôëîðèíëÿðèì, äàåëäåð-ëÿðèì áó äåøèêëÿðäÿí, ñè÷àí ïèøèêäÿí ãà÷àí êèìè, ãà÷ûá ýåòìèøäèð. Áó íÿ îëàí
øåéäèð, – áàøà äöøöðÿì: ìÿíèì ïóëäàí õîøóì ýÿëèð, àììà ïóëóí
ìÿíäÿí õîøó ýÿëìèð. Íÿ äåéèðëÿð äåñèíëÿð, Áÿõò – àðâàä äåéèë,
Áÿõòèí àíúàã ñèìèú, òàìàùêàð àäàìäàí õîøó ýÿëèð: áåëÿ àäàìëàð
ïóëó éûüûðëàð, ýèçëÿäèðëÿð, éåääè ãûôûë àëòûíäà ñàõëàéûðëàð, ãûçûë ñóéóíà òóòóëìóø áóðóíúóüàçëàðûíû äà ïÿíúÿðÿäÿí áàéûðà ÷ûõàðìàüà
ãîéìóðëàð. Áàõ, áåëÿ áþéÿëÿê ìÿíè éàðàëàéûð, ñàíúûð, ãûäûãëàéûð,
– þçö äÿ åëÿ ñàíúûð êè, ùàëûì áèð òÿùÿð îëóð. Úÿíàá åøøÿê, ñÿí êè
ìÿíÿ ãóëàã àñìûðñàí, ñÿí àíúàã áèð øåéèí ôèêðèíäÿñÿí: ãàðíûíû
éåíÿ äîéóçäóðà áèëñÿéäèí! Àé ãàðíûíû îò-àëàãëà áàñà-áàñà äîëäóðàí éåêÿãàðûí! Áîø ìÿäÿíèí ôÿðéàäûíû ñÿíèí óçóí ãóëàãëàðûí
åøèòìèð! Áåëÿ îëìàç, ñÿí ìÿíÿ ãóëàã àñ!
Óëåíøïèýåë ñîí ñþçö ñþéëÿéÿíäÿ åøøÿéè ÷óáóãëà áÿðê âóðäó.
Åøøÿê àíãûðäû.
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Ñÿí êè îõóäóí, îíäà éîëà äöøìÿê îëàð.
Ëàêèí åøøÿê, ñÿðùÿä äèðÿéè êèìè, ùå÷ éåðèíäÿí òÿðïÿíìèðäè, –
éÿãèí î ãÿòè ãÿðàðà ýÿëìèøäè: éîë ãûðàüûíäàêû áöòöí àéûïÿíúÿëÿðèíè éåñèí! Àéûïÿíúÿñè äÿ áóðàäà áîë èäè.
Óëåíøïèýåë áóíó íÿçÿðÿ àëûá. Åøøÿéèí öñòöíäÿí éåðÿ àòûëäû.
Áèð àéûïÿíúÿñè êÿñèá, éåíÿ åøøÿéÿ ìèíäè; àéûïÿíúÿñèíè îíóí ëàï
áóðíóíóí ãàáàüûíà òóòäó, áó ãàéäà èëÿ îíó Ýåññåíëè ëàíäãðàôûí57
ìöëêöíÿ ãÿäÿð òîâëàéûá àïàðäû.
Éîëäà ýåäÿ-ýåäÿ äåéèðäè:
– Úÿíàá åøøÿê, ñÿí ÷þë äîëóñó àéûïÿíúÿñèíè ãîéóá, àçúà àéûïÿíúÿñèíèí àðäûíúà ãà÷ûðñàí. Ùå÷ åòèðàç äà åëÿìèðñÿí. Èíñàíëàð äà
åéíÿí áåëÿäèð: áÿçèëÿðè øþùðÿò ÷è÷ÿêëÿðè àðäûíúà éöéöðöð – áó ÷è÷ÿêëÿðè Ôÿëÿê îíëàðûí áóðíó ãàáàüûíäà òóòìóøäóð; áÿçèëÿðè – ãàçàíú
÷è÷ÿêëÿðè, áÿçèëÿðè äÿ ñåâýè ÷è÷ÿêëÿðè äàëûíúà ãà÷ûð. Àõûðäà îíëàð äà,
ñÿíèí êèìè, éÿãèí åäèðëÿð êè, àç øåéèí äàëûíúà ãà÷ìûøëàð. Àðõàäà äàùà
ìöùöì øåéëÿð ãàëûá: úàíñàüëûüû, ÿìÿê, äèíúëèê, áèð äÿ àèëÿ ðàùàòëûüû.
Óëåíøïèýåë áó ãàéäà èëÿ þç åøøÿéè èëÿ äàíûøà-äàíûøà ëàíäãðàôûí ãÿñðèíÿ éàõûíëàøäû.
148
Êö÷ÿ ãàïûñûíûí ïèëëÿëÿðè öñòöíäÿ, ÷àõìàããîâëó òöôÿíýëÿ ñèëàùëàíìûø èêè áàø êåøèê÷è îòóðóá àøûã àòûðäû.
Îíëàðäàí áèðè – éåêÿïÿð, êöðÿí àäàìäû. Î, Óëåíøïèýåëÿ äèããÿò éåòèðäè: Óëåíøïèýåë Èåôèí öñòöíäÿ þçöíö òîõ òóòàðàã îòóðìóøäó, îéóíà áàõûðäû.
Êåøèê÷è ñîðóøäó:
– Àé èäáàðñèôÿò àú çÿââàð, ñÿíÿ íÿ ëàçûìäûð?
Óëåíøïèýåë äÿ úàâàá âåðäè êè:
– Äîüðóäàí äà ìÿí éàìàí àúìûøàì, þçöì äÿ þç õîøóìà
çÿââàðëûã åëÿìèðÿì.
Êåøèê÷è îíà ìÿñëÿùÿò ýþðäö êè:
– ßýÿð àúñàí, þç áîéíóíó êÿíäèðëÿ éåìëÿ, îäóð åé äàð àüàúûíäàí àñûëûð, – áó äàð àüàúû ñÿðñÿðèëÿð ö÷öíäöð.
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Çàò-àëèëÿðè, ÿýÿð ñèç þç øëéàïàíûçäàí ìÿíÿ ãÿøÿíý áèð çÿð
ãàéòàí âåðñÿíèç, éÿãèí êè, áó ãàéòàíäàí þçöìö àñàðàì; àíúàã î
âàõò àñàðàì êè, äèøëÿðèìÿ î éàüëû äîíóç ãàõàúû êå÷ìèø îëñóí, –
îäóð åé êîëáàñà÷ûíûí êÿíäèðèíäÿí ñàëëàíûð.
Êåøèê÷è ñîðóøäó:
– Ñÿí ùàðàäàí ýÿëèðñÿí?
– Ôëàíäðèéàäàí.
– Íÿ èñòÿéèðñÿí?
– Èñòÿéèðÿì êè, áèð øÿêëèìè ÿëàùÿçðÿò úÿíàáëàðû ëàíäãðàôà ýþñòÿðèì.
– ßýÿð ñÿí ðÿññàìñàíñà, þçö äÿ Ôëàíäðèéàäàí ýÿëèðñÿíñÿ, îíäà ýèð è÷ÿðè, – ìÿí ñÿíè àüàìûí éàíûíà àïàðàðàì.
Óëåíøïèýåë ëàíäãðàôûí éàíûíà ýÿëèá, îíà ö÷ äÿôÿ, áèð àç äà àðòûã áàø ÿéèá äåäè:
– ßëàùÿçðÿò úÿíàáëàðû, ìÿíèì áó äèêáàøëûüûìû ìÿíÿ áàüûøëàéûí. Ìÿí úÿñàðÿò åäèá ñèçèí íÿúèá ãÿäÿìëÿðèíèçÿ ýÿëäèì êè, ñèçèí
ö÷öí ÷ÿêäèéèì øÿêëè ñèçÿ ýþñòÿðÿì, – áó øÿêèëäÿ ìÿí – ýþéëÿð
òàíðûñû ìöãÿääÿñ Ìÿðéÿì àíàíû áöòöí ÿçÿìÿòè èëÿ òÿñâèð åòìÿê
øÿðÿôèíÿ íàèë îëìóøàì. Ìÿí þç óñòàëûüûì ùàããûíäà áþéöê ôèêèðäÿéÿì, áóíà ýþðÿ, áåëÿ áèð öìöääÿéÿì êè, ÷ÿêäèéèì øÿêèë ñèçèí
149
õîøóíóçà ýÿëÿúÿê âÿ ìÿíèì ùÿìèøÿëèê éåðèì áó ãûðìûçû ìÿõìÿðëè ìþòÿáÿð êðåñëî îëàúàã; î êðåñëî êè, ñèç úÿíàáëàðûíûí íÿúèá
ùöçóðóíäà óíóäóëìàç ðÿññàì þç ñàüëûüûíäà îòóðìóøäóð.
Ëàíäãðàô áåëÿ ùåñàá åòäè êè, øÿêèë ÷îõ ýþçÿëäèð. – Ãÿðàðû äà
áó îëäó:
– Ñÿí áèçèì ðÿññàìûìûç îëàúàãñàí, áàõ, î êðåñëîäà îòóð, – äóéäóüó ìÿôòóíèééÿòäÿí Óëåíøïèýåëèí áó öçöíäÿí î öçöíäÿí þïäö.
Óëåíøïèýåë îòóðäó.
Úÿíàá ëàíäãðàô îíó ýþçäÿí êå÷èðäè:
– Ñÿíèí ïàëòàðûí êþùíÿëèá.
Óëåíøïèýåë áó ñþçöí ãàáàüûíäà äåäè:
– ßëàùÿçðÿò úÿíàáëàðû, äöç áóéóðóðñóíóç. Ìÿíèì åøøÿéèì Èéåô
ùå÷ îëìàñà àéûïÿíúÿñè èëÿ ãÿëéàíàëòû åëÿéèðäè, àììà ìÿí ëàï áèðòÿùÿð îëìóøàì, ö÷ ýöíäöð êè, àíúàã öìèä òöñòöñö èëÿ äîëàíûðàì.
Ëàíäãðàô äåäè:
– Áó ñààò ñÿí ëàï äîéóíúà éåéÿúÿêñÿí. Áÿñ åøøÿéèí ùàðàäàäûð?
Óëåíøïèýåë áó ñóàëà áåëÿ úàâàá âåðäè:
– Åøøÿéè ìÿí, ÿëàùÿçðÿò úÿíàáëàðûíûí ãÿñðèíèí ãàáàüûíäà ìåéäàíäà ãîéìóøàì. Èéåôÿ äÿ ýåúÿëÿìÿê ö÷öí ñûüûíàúàã äàì, éàòìàüà éåð, éåìÿéÿ äÿ àðïà-ñàìàí âåðèëñÿ ìÿí õîøáÿõò îëàðàì.
Úÿíàá ëàíäãðàô åëÿ î ñààò õèäìÿò÷èëÿðèíäÿí áèðèíÿ ÿìð åòäè
êè, Óëåíøïèýåëèí åøøÿéèíÿ ìÿíèì þç åøøÿéèì êèìè áàõàðñàí.
Àç ñîíðà àõøàì éåìÿéèíÿ îòóðäóëàð. Áóðàäà áèð éåìÿê-è÷ìÿê
îëäó – ýÿë ýþðÿñÿí! Õþðÿêëÿðäÿí áóü ãàëõûðäû, úöðáÿúöð øÿðàá äà
ñåë êèìè àõûðäû.
Óëåíøïèýåë äÿ, ëàíäãðàô äà êþç êèìè ãûïãûðìûçû èäèëÿð. Óëåíøïèýåë êåôäÿ-äàìàãäà èäè, ëàíäãðàô ôèêðÿ äàëìûøäû.
Ëàíäãðàô áèðäÿí Óëåíøïèýåëÿ äåäè:
– Ðÿññàì! Ìÿí èñòÿéèðÿì êè, ñÿí ìÿíèì øÿêëèìè ÷ÿêÿñÿí,
÷öíêè ùþêìäàðëàð ö÷öí ÿí áþéöê òÿñÿëëè þç ñóðÿòèíè ýÿëÿúÿê
íÿñèëëÿð ö÷öí ãîéóá ýåòìÿêäèð.
Óëåíøïèýåë äåäè:
– ßëáÿòòÿ, úÿíàá ëàíäãðàô, ñèçèí ñþçöíöç ìÿíèì ö÷öí ãàíóíäóð. Àììà ìÿí þç õûðäàúà, çÿèô àüëûìëà áåëÿ àíëàéûðàì êè, ýÿëÿ150
úÿê ÿñðëÿðÿ òÿêáàøûíà ýþðñÿíìÿê – ñèç ÿëàùÿçðÿòëÿðè ö÷öí ÷îõ äà
åëÿ áþéöê ôÿðÿù äåéèë. Ñèçèí, – øàíëû çþâúÿíèç ëàíäãðàô õàíûìëà,
ñèçèí ñàðàé õàíûìëàðû âÿ ÿéàíëàð èëÿ, ñèçèí äàùà ÷îõ õèäìÿò ýþñòÿðìèø ãîøóí áàø÷ûëàðû èëÿ áèð éåðäÿ íÿãø îëóíìàüûíûç ëàçûìäûð, –
ñèç áó øÿõñëÿðèí ÿùàòÿñèíäÿ, þç çþâúÿíèçëÿ, ñàíêè ôàíàðëàð àðàñûíäà, èêè ýöíÿø êèìè ïàðëàðñûíûç.
Ëàíäãðàô îíóíëà ðàçûëàøäû:
– Ðÿññàì, äöç äåéèðñÿí. Áÿñ ñÿí áó áþéöê ÿìÿéèí ãàáàüûíäà ìÿíäÿí íÿ àëàúàãñàí?
Óëåíøïèýåë úàâàá âåðäè êè:
– Éöç ôëîðèí. Þçö äÿ èñòÿñÿíèç ãàáàúà âåðèí, èñòÿñÿíèç ñîíðà.
Úÿíàá ëàíäãðàô:
– Ãàáàãúà âåðÿðÿì, – äåäè.
Óëåíøïèýåë ùÿéÿúàíëà äåäè:
– Èíñàíïÿðâÿð ñåíéîð, ñèç ìÿíèì ÷ûðàüûìà éàü òþêöðñöíöç, áó
÷ûðàã ñèçèí øÿðÿôèíèç ö÷öí éàíàúàã!
Óëåíøïèýåë åðòÿñè ýöí úÿíàá ëàíäãðàôäàí õàùèø åòäè êè, øÿêèëäÿ
÷ÿêèëìÿéÿ øÿðÿôéàá åäÿúÿéèíèç øÿõñëÿð ìÿíèì ýþçöìöí ãàáàüûíäàí êå÷ñèíëÿð.
Áèðèíúè ýÿëÿí – ëàíäñêèíåõòëÿðèí ðÿèñè Ëöíåáóðüëó ùåðñîã îëäó; î ëàíäãðàôà õèäìÿò åäèðäè. Áó – éåêÿ ãàðíûíû ÷îõ ÷ÿòèíëèêëÿ
àïàðàí, øèøìàí áèð àäàìäû; éåêÿ ãàðíû, äåéèðäèí, áó ñààò ïàðòëàéàúàã. Î, Óëåíøïèýåëÿ éàõûíëàøûá ãóëàüûíà ïû÷ûëäàäû:
– Øÿêèëäÿ ìÿíèì êþêëöéöìö éàðûéà åíäèðìÿñÿí – ÿñýÿðëÿðèì ñÿíè áîüàçûíäàí àñàúàã.
Ùåðñîã áó ñþçëÿðè äåéèá ýåòäè.
Îíäàí ñîíðà êöðÿéè óðëó, ñèíÿñè, ìÿùêÿìÿ ãûëûíúû êèìè éàñòû,
ùöíäöð áèð õàíûì ýÿëäè. Óëåíøïèýåëÿ äåäè êè:
– Úÿíàá ðÿññàì, èëòèôàò áóéóðóá ìÿíè åëÿ ÷ÿêèí êè, ìÿí ýöëöìñöíöì éîõñà, õÿáÿð âåðÿúÿéÿì êè, ñÿí àäàìçÿùÿðëÿéÿíñÿí,
– ñÿíè ÷àðìûõ ÷ÿêÿúÿêëÿð.
Õàíûì áó ñþçö äåéèá ýåòäè.
Ñîíðà äà ãÿøÿíý, úàâàí, òÿðàâÿòëè, ñàðûøûí áèð õàíûì ãûç è÷ÿðè
ýèðäè, àíúàã îíóí ö÷ ãàáàã äèøè ÷àòûøìûðäû. Óëåíøïèýåëÿ äåäè êè:
151
– Úÿíàá ðÿññàì, èëòèôàò áóéóðóá ìÿíè åëÿ ÷ÿêèí êè, ìÿí ýöëöìñÿéèðÿì, îòóç èêè äèøèìèí äÿ ùàìûñû ýþðöíöð, éîõñà ìÿíèì,
áàõ, î êàâàëåðèì ñÿíè òèêÿ-òèêÿ äîüðàéàúàã.
Î, èêè ýöí ÿââÿë êö÷ÿ ãàïûñûíûí ïèëëÿëÿðè öñòöíäÿ àøûã àòàí áàø
êåøèê÷èíè ýþñòÿðèá ýåòäè.
Óëåíøïèýåëèí ýþçö ãàáàüûíäàí ÷îõ àäàì ýÿëèá êå÷äè. Àõûðà î
ëàíäãðàôëà òÿê ãàëäû.
Úÿíàá ëàíäãðàô îíó ùÿäÿëÿäè:
– ßýÿð ñÿí î àäàìëàðûí øÿêëèíè ÷ÿêÿíäÿ çÿððÿ ãÿäÿð äÿ îëñà
äöçýöí èø ýþðìÿñÿí, ÿìð åäÿúÿéÿì, ñÿíèí áàøûíû, ÷îëïà áàøû êèìè êÿññèíëÿð.
Óëåíøïèýåë ôèêèðëÿøäè: “Áàøûìû êÿñÿðëÿð, ÷àðìûõà ÷ÿêÿðëÿð,
ïàð÷à-ïàð÷à äîüðàðëàð, éàõøûëûã åëÿñÿëÿð – áîüàçûìäàí àñàðëàð...
Îíäà åëÿ éàõøûñû áóäóð êè, ùå÷ ÷ÿêìÿéèì. Ñîíðà íÿ îëàð-îëàð”.
Óëåíøïèýåë ñîðóøäó:
– Ùàíñû çàëû ìÿí ÷ÿêäèéèì øÿêèëëÿ áÿçÿìÿëè îëàúàüàì?
Ëàíäãðàô:
– Àðäûìúà ýÿë, – äåäè.
×îõ êå÷ìÿäè, Óëåíøïèýåëè – ùöíäöð, ÷ûëïàã äèâàðëû áþéöê áèð
çàëà ýÿòèðäè:
– Áàõ, áó çàëäà.
Óëåíøïèýåë ñîðóøäó êè:
– ×ÿêäèéèì øÿêëè ìèë÷ÿêäÿí, òîçäàí ãîðóìàã ö÷öí îëìàçìû
äèâàðûí ãàáàüûíäàí áþéöê ïÿðäÿ àñûëñûí?
Úÿíàá ëàíäãðàô úàâàá âåðäè:
– Îëàð.
Ïÿðäÿ àñûëäûãäàí ñîíðà, Óëåíøïèýåë, ðÿíýëÿðè ÿçìÿê ö÷öí ö÷
êþìÿê÷è øàýèðä èñòÿäè.
Óëåíøïèýåë, þç øàýèðäëÿðè èëÿ, äöç îòóç èêè ýöí î êè âàð éåéèáè÷äèëÿð, – íÿ ëÿççÿòëè òÿàì, íÿ êþùíÿ øÿðàá ìÿñÿëÿñèíäÿ îíëàðäàí
ùå÷ áèð øåé ÿñèðýÿìÿäèëÿð, – ëàíäãðàô þçö äÿ áó áàðÿäÿ ãàéüû
ýþñòÿðèðäè.
Îòóç áèðèíúè ýöí ëàíäãðàô ãàïû àðàñûíäàí è÷ÿðè áàõäû, ëàêèí
Óëåíøïèýåë îíó çàëà ýèðìÿéÿ ãîéìàäû.
152
Ëàíäãðàô ñîðóøäó:
– Òèë, ÷ÿêäèéèí øÿêèë íÿ âÿçèééÿòäÿäèð?
Óëåíøïèýåë äÿ úàâàá âåðäè êè:
– Èøèí ãóðòàðìàñûíà ùÿëÿ ÷îõ ãàëûá.
– Áàõìàã îëàðìû?
– Ùÿëÿ éîõ.
Îòóç àëòûíúû ýöí ëàíäãðàô éåíÿ ãàïûíûí àðàñûíäàí è÷ÿðè áàõäû:
– Òèë, èøëÿð íåúÿäèð?
– Úÿíàá ëàíäãðàô, èø ñîíà äîüðó èðÿëèëÿéèð.
Àëòìûøûíúû ýöíäÿ ëàíäãðàô àúûãëàíäû, çàëà ýèðèá ÿìð åòäè:
– Áó ñààò øÿêëè ìÿíÿ ýþñòÿð.
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Ñèç äåéÿí îëñóí, ãîðõóíú ùþêìäàð, àíúàã, èúàçÿ âåðèí, áöòöí ãîøóí áàø÷ûëàðû, ñàðàé õàíûìëàðû ýÿëÿíÿ êèìè ïÿðäÿíè ãàëäûðìàéûì.
Úÿíàá ëàíäãðàô äåäè:
– Éàõøû.
Îíóí ÿìðè èëÿ ùàìû çàëà ýÿëäè.
Óëåíøïèýåë ñàëûíìûø ïÿðäÿíèí ãàáàüûíäà äàéàíûá ñþçÿ áàøëàäû:
– Úÿíàá ëàíäãðàô, ñèç äÿ, ëàíäãðàô õàíûì, ñèç äÿ, úÿíàá Ëöíåáóðãëó ùåðñîã, ñèç äÿ, ýþçÿë õàíûìëàð, èýèä ãîøóí áàø÷ûëàðû! Áó
ïÿðäÿ àðõàñûíäà ìÿí ñèçèí ýþçÿë âÿ ìÿðä öçëÿðèíèçè ÷ÿêìÿéÿ ÷àëûøìûøàì. Ùÿð êÿñ, ÷ÿòèíëèê ÷ÿêìÿäÿí, þçöíö òàíûéàúàã. Ñèç
èñòÿéèðñèíèç êè, òåç áàõàðñûíûç, – ñèçèí ÷îõ ìàðàã ýþñòÿðìÿíèçèí
ñÿáÿáèíè ìÿí áàøà äöøöðÿì, – àíúàã èëòèôàò áóéóðóá ñÿáèð åäèí,
ìÿí ñèçÿ èêè êÿëìÿ ñþç äåìÿê èñòÿéèðÿì, áÿëêÿ ÷îõ äà äåäèì.
Ýþçÿë õàíûìëàð, èýèä ãîøóí áàø÷ûëàðû! Ñèçèí äàìàðëàðûíûçäà íÿúèá
ãàí àõûð, áóíà ýþðÿ ñèç ìÿíèì øÿêëèìè ýþðÿúÿêñèíèç, îíà áàõûá
ùÿçç àëàúàãñûíûç. Ëàêèí àðàíûçà êÿíäëè ñîõóëóáñà, î ÷ûëïàã äèâàðäàí áàøãà àéðû øåé ýþðÿ áèëìÿéÿúÿê. Èíäè èëòèôàò áóéóðóí íÿúèá
ýþçëÿðèíèçè à÷ûí.
Óëåíøïèýåë áó ñþçëÿðè äåéèá ïÿðäÿíè ÷ÿêäè.
– Àíúàã ÿñèë-íÿúàáÿòè îëàí àüàëàð øÿêëè ýþðÿúÿê, øÿêëè àíúàã
ÿñèë-íÿúàáÿòè îëàí õàíûìëàð ýþðÿúÿê. Áó ñààò ùàìûíûç äåéÿúÿê153
ñèíèç: “Î, êÿíäëè êèìè êîðäóð, – øÿêëè ýþðìöð. Îíóí ÿñèë çàäÿýàí
êèìè øÿêèëäÿí áàøû ÷ûõûð!”
Ùàìû ýþçëÿðèíè áÿðÿëäèá áàõûðäû, þçëÿðèíè éàëàíäàí åëÿ ýþñòÿðèðäèëÿð êè, ýóéà øÿêëÿ áàõûðëàð, áèð-áèðèíÿ íÿñÿ ýþñòÿðèðäèëÿð, ðàçûëûã ùèññè èëÿ áàøëàðûíû òÿðïÿäèðäèëÿð, þçëÿðèíè òàíûéûðäûëàð, ÿñëèíäÿ
÷ûëïàã äèâàðäàí áàøãà àéðû øåé ýþðìöðäöëÿð, áó âÿçèééÿòÿ ýþðÿ
öðÿêëÿðèíäÿ éàìàí òÿøâèø êå÷èðèðäèëÿð.
Áèðäÿí òÿëõÿê çûíãûðîâëàðûíû úèíýèëäÿäÿ-úèíýèëäÿäÿ éåðèíäÿ
ö÷ ôóò àòûëûá óúàäàí äåäè:
– Ãîé ìÿíÿ ëàï êÿòòè-êöòòö äåñèíëÿð, êîáóä êÿíäëè, çûðïû
êÿíäëè äåñèíëÿð, ìÿíè áÿäíàì åòñèíëÿð, àììà ìÿí øåéïóðóìó
÷àëàðàì, íàüàðà-òÿáèë âóðàðàì, ùàìûéà úàð ÷ÿêÿðÿì, äåéÿðÿì, êè,
ìÿí áóðäà àíúàã ÷ûëïàã äèâàð ýþðöðÿì, àü äèâàð ýþðöðÿì, áîøúà
äèâàð ýþðöðÿì! Àíä îëñóí àëëàùà, áöòöí þâëèéàëàðà!
Óëåíøïèýåë ëîâüà-ëîâüà äåäè:
– Àõìàãëàð ñþçÿ ãàðûøàíäà, àüûëëûëàð ýÿðÿê ýåòñèí!
Î ãÿñðèí ãàïûñûíäàí ÷ûõìûøäû êè, áèðäÿí ëàíäãðàô þçö îíó
ñàõëàéûá äåäè:
– Àõìàãñàí ñÿí, àõìàã! Áó èøûãëû äöíéàäà ýÿçèðñÿí, éàõøûëûãëàðû, ýþçÿëëèêëÿðè ìÿäù åäèðñÿí, ñÿôåù èøëÿðÿ ýöëìÿêäÿí óüóíóá
ýåäèðñÿí. Ñÿí íåúÿ àõû áåëÿ êöáàð õàíûìëàðûí, îíëàðäàí äà êöáàð
âÿ éöêñÿê ìÿíñÿáëè àüàëàðûí ãàáàüûíäà úÿñàðÿò åäèá, çàäÿýàíëûã
ãöðóðóíó êÿíäëè êîáóäëóüó èëÿ ëàüà ãîéóðñàí? Áàõ ùà, áèð ýöí ñÿíè
àüçûíà ýÿëÿíè äåäèéèíÿ ýþðÿ äàð àüàúûíäàí àñàúàãëàð!
Óëåíøïèýåë áóíà åòèðàç åòäè:
– Êÿíäèð çÿð èïäÿí îëñà – ìÿíè ýþðÿí êèìè ãîðõóäàí ãûðûëàúàã.
– Àë, òóò, áó êÿíäèðèí óúóíó ñÿíèí ÿëèíÿ âåðèðÿì. – Ëàíäãðàô
áóíó äåéèá, Óëåíøïèýåëÿ îí áåø ôëîðèí âåðäè.
– ßëàùÿçðÿò úÿíàáëàðû, ñèçÿ ÷îõ òÿøÿêêöð åäèðÿì. Èíäè éîë ãûðàüûíäàêû ùÿð àøõàíà÷û ìÿíäÿí çÿðëè áèð ñàï àëàúàã, áöòöí áó ÿúëàô àøõàíà÷ûëàð áþéöê äþâëÿò ñàùèá îëàúàãëàð.
Óëåíøïèýåë áóíó äåéèá øëéàïàñûíû éàí ãîéäó, åøøÿéèíè âàð ýöúö èëÿ ÷àïûá ýåòäè.
154
ËÂÛÛÛ
Àüàúëàðûí éàðïàãëàðû ñàðàëûðäû, ïàéûç êöëÿéè âûéûëäàéûðäû. Áÿçè
ýöíëÿðäÿ Êàòëèíàíûí ö÷ ñààòëûüà àüëû áàøûíà ýÿëèðäè. Êëààñ îíäà
äåéèðäè êè, ìöãÿääÿñ ðóù, ÷îõ ìÿðùÿìÿòëè îëäóüóíäàí, îíóí
öçÿðèíÿ åíìèøäèð. Áåëÿ äÿãèãÿëÿðäÿ Êàòëèíà, ñþçöí ñåùðëè ãöââÿñè
èëÿ, ñåùðëè ùÿðÿêÿòëÿðëÿ Íåëåéÿ ýÿëÿúÿéè ýþðìÿê îâñóíó âåðèðäè.
Íåëå þç õÿéàëûíäà, éöç ìèëëèê äàèðÿäÿ – ìåéäàíëàðäà, êö÷ÿëÿðäÿ,
åâëÿðäÿ íÿëÿð îëäóüóíó ýþðöðäö.
Áèð ýöí Êàòëèíàíûí àüëû òàìàìèëÿ áàøûíäà îëàíäà, î Êëààñëà,
Ñîîòêèíëÿ, Íåëå èëÿ îòóðóá, oliekokekje jejir, dobbelcuyt è÷èðäè.
Êëààñ äåäè êè:
– Áó ýöí úÿíàá-ÿãäÿñ ÿëàùÿçðÿòëÿðè èìïåðàòîð Áåøèíúè Êàðë
þç òàõòûíäàí ÿë ÷ÿêèð58, Íåëå, ãûçûì, äåéÿ áèëÿðñÿíìè èíäè áó ñààò
Áðöññåëäÿ íÿëÿð áàø âåðèð?
Íåëå äÿ úàâàá âåðäè êè:
– Êàòëèíà èñòÿñÿ äåéÿðÿì.
Êàòëèíà ãûçû ñêàìéàäà îòóðòäó, ñîíðà äà îíó ÿôñóíëà, ñåùðëÿ
éàòûðòäû.
Êàòëèíà Íåëåéå äåäè:
– Ïàðêäàêû áàëàúà åâÿ ýèð, – èìïåðàòîð Áåøèíúè Êàðëûí áóðà
ýÿëìÿêäÿí õîøó ýÿëèð.
Íåëå àñòàäàí, ñàíêè áîüóã ñÿñëÿ äåäè:
– Ìÿí áàëàúà áèð îòàãäàéàì; îòàüûí äèâàðëàðû éàøûë, éàüëû áîéà èëÿ ðÿíýëÿíìèøäèð. Áóðàäà ÿëëè äþðä éàøëû, äàçáàø, ñàðûøûí ñàããàëû, àëò ÷ÿíÿñè ãàáàüà ÷ûõìûø áèð àäàì âàð; îíóí êèíëè, áîç ýþçëÿðè ùèéëÿýÿðëèêëÿ, çàëûìëûãëà, óéäóðìà ðÿùìäèëëèêëÿ äîëóäóð. Áó
àäàìà úÿíàá-ÿãäÿñ ÿëàùÿçðÿòëÿðè äåéèðëÿð. Îíà ñîéóã äÿéìèø,
áÿðê þñêöðöð. Îíóí ãàáàüûíäà – éåêÿ áàøëû, ìåéìóí êèìè åéáÿúÿð úàâàí àäàì äàéàíûá. Ìÿí îíó Àíòâåðïåíäÿ ýþðìöøÿì. Î, –
êðàë Ôèëèïïäèð. Úÿíàá-ÿãäÿñ ÿëàùÿçðÿòëÿðè, îüëóíó, ýåúÿ åâäÿ
ãàëìàäûüû ö÷öí, áÿðê äàíëàéûð, ñîíðà ÿëàùÿçðÿò úÿíàáëàðû ÿëàâÿ
åäèð êè, éÿãèí ýåúÿ ñÿí éàâàõàíàëàðäàí áèðèíäÿ ÿõëàãñûç ãûç èëÿ
éàòìûñàí. ßëàùÿçðÿò úÿíàáëàðû îüëóíà äåéèð êè, ñÿíäÿí ìåéõàíà
èéè ýÿëèð, ñÿí êðàëëûã ëÿéàãÿòèíè åíäèðÿí ÿéëÿíúÿëÿð ñå÷èðñÿí, çàí155
áàã êèìè çÿðèô, ãÿøÿíý ÿëëÿðè îëàí, àòëàñ êèìè áÿäÿíëÿðèíè ÿòèðëè
âàííàëàðäà éóéàí ñåâèìëè êöáàð õàíûìëàð ñÿíèí èõòèéàðûíäàäûð;
éîõñà îíëàð, – êîáóä, íàäàí, êåôëè áèð ùÿðá÷èíèí àüóøóíäàí ñîíðà,
ùÿëÿ äÿ îíóí èçèíè áÿäÿíèíäÿí éóéóá òÿìèçëÿìÿìèø ÷èðêëè áèð
äîíóçäàí ïèñäèð? ßëàùÿçðÿò úÿíàáëàðû îíó áàøà ñàëûð êè, ùå÷ áèð
ãûç, ùå÷ áèð ÿðëè àðâàä, ùå÷ áèð äóë àðâàä, – åùòèðàñ éàòàãëàðûíû öôóíÿòëè ïèé øàìëàðû èëÿ äåéèë, ÿòèðëè éàü ÷ûðàãëàðû èëÿ èøûãëàíäûðàí êöáàð, ýþçÿë õàíûìëàð ñÿíèí òÿêëèôèíäÿí ÷ûõìàç.
Êðàë Ôèëèïï ÿëàùÿçðÿò úÿíàáëàðûíà äåéèð êè, áóíäàí ñîíðà ùÿð
ìÿñÿëÿäÿ ñÿíÿ òàáå îëàúàüàì.
Úÿíàá-ÿãäÿñ ÿëàùÿçðÿòëÿðè þñêöðöð, èñòè øÿðàá è÷èð.
Î Ôèëèïïÿ äåéèð:
“Ñÿí éàõûí âàõòäà Áàø øòàòëàðû59 ýþðÿúÿêñÿí, ïðåëàòëàðû*, çàäÿýàíëàðû, ìåøøàíëàðû ýþðÿúÿêñÿí, ùÿì äÿ Äàíûøìàç Îðàíëû Âèëùåëìè60, øþùðÿòïÿðÿñò Åãìîíòó61, àäàìàéîâóøìàç Ãîðíó62, àñëàí
êèìè èýèä Áðåäåðîëó63, áöòöí Ãûçûë éóí êàâàëåðëÿðèíè64 ýþðÿúÿêñÿí, – ñÿíè áóíëàðûí áàø÷ûñû åëÿìÿê èñòÿéèðÿì. Éåíÿ îðàäà ÷îõëó
øþùðÿò äöøêöíëÿðèíè ýþðÿúÿêñÿí: îíëàðà äåñÿëÿð êè, áóðíóíó êÿñ,
ãûçûë çÿíúèðäÿ áîéíóíäà àñ, áó ñÿíèí àëè çàäÿýàíëûüûíà áèð èøàðÿ
îëàúàã, – îíëàð áóðóíëàðûíû êÿñèá áîéóíëàðûíäàí àñàðëàð”.
Ñîíðà úÿíàá-ÿãäÿñ ÿëàùÿçðÿòëÿðè çÿèô ñÿñëÿ êðàë Ôèëèïïÿ äåéèð:
“Ñÿíÿ ìÿëóìäóð êè, îüëóì, ìÿí ñÿíèí õåéðèíÿ òàõòûìäàí ÿë
÷ÿêèðÿì. Áöòöí äöíéà ÿçÿìÿòëè áèð òàìàøàíûí øàùèäè îëàúàã;
ìÿí, þñêöðñÿì äÿ, ùû÷ãûðñàì äà, – áöòöí þìðöì áîéó íÿéè èñÿ
ùÿääèíäÿí àðòûã éåìèøÿì, îüëóì – áÿëè, ñàéñûç-ùåñàáñûç úàìààò
ãàðøûñûíäà äàíûøàúàüàì, ÿýÿð ñÿí äàíûøûüûìû ãóðòàðàíäà ýþç éàøû
òþêìÿñÿí, – îíäà ñÿíèí öðÿéèí äàøäàíäûð”.
Êðàë Ôèëèïï äÿ äåéèð:
“– Ìÿí àüëàðàì, àòà úàí”.
Áó çàìàí úÿíàá-ÿãäÿñ ÿëàùÿçðÿòëÿðè Äöáóà àäëû õèäìÿò÷èñèíÿ äåéèð:
“– Äöáóà, áèð áàëàúà ïàð÷à ãÿíäÿ ìàäåðà øÿðàáû äàìûçäûð, –
ìÿíè ùû÷ãûðûã òóòóá. Ùå÷ îëìàñà äàíûøàíäà ùû÷ãûðûã ìÿíè òóòìà__________
* Êàòîëèê êèëñÿñèíäÿ éöêñÿê ìÿíñÿá ñàùèáëÿðè
156
éàéäû! Áó – äöíÿíêè ãàç ÿòèíäÿíäèð. Áèð áàëàúà ñòÿêàí Îðëåàí øÿðàáû è÷ñÿì íåúÿ îëàð? Éîõ, ëàçûì äåéèë, ÷îõ àüûçáöçöøäöðöúöäöð,
òóðøäóð. Àíúîóñ* éåñÿì íåúÿ îëàð? Éîõ, áóíëàð ÷îõ éàüëû îëóð.
Äöáóà, ìÿíÿ Áóðãîí øÿðàáû âåð!”
Äöáóà úÿíàá-ÿãäÿñ ÿëàùÿçðÿòëÿðèíÿ øÿðàá âåðèð, ñîíðà îíóí
ÿéíèíÿ àë ìÿõìÿðäÿí òèêèëìèø ïàëòàð, áóíóí äà öñòöíäÿí çÿðõàðà
ìàíòèéà ñàëûð, áåëèíÿ ãûëûíú áàüëàéûð, ÿëèíÿ äÿ ùþêìäàð ÿñàñû âÿ öñòöíäÿ ùàêèìèééÿò åìáëåìè îëàí ãûçûë øàðû âåðèð, áàøûíà òàú ãîéóð.
Ñîíðà úÿíàá-ÿãäÿñ ÿëàùÿçðÿòëÿðè ïàðêäàêû áàëàúà åâäÿí ÷ûõûð,
áàëàúà ãàòûðà ìèíèð, îíóí äà àðäûíúà êðàë Ôèëèïï âÿ éàõûí àäàìëàðû
ýåäèð. Îíëàð áþéöê áèíàéà ñàðû ýåäèðëÿð, – áó áèíàéà îíëàð ñàðàé äåéèðëÿð. Áóðàäàêû îòàãëàðäàí áèðèíäÿ óúà áîéëó, ìöòÿíàñèá áÿäÿíëè,
ãÿøÿíý ýåéèìëè áèð êèøèéÿ ðàñò ýÿëèðëÿð, – áó Îðàíëû øàùçàäÿäèð.
Úÿíàá-ÿãäÿñ ÿëàùÿçðÿòëÿðè îíà áåëÿ áèð ñóàë âåðèð:
“– Áó ýöí ìÿíèì ýþðêÿìèì íåúÿäèð, ÿìèîüëó Âèëùåëì?”
Âèëùåëì úàâàá âåðìèð.
Úÿíàá-ÿãäÿñ ÿëàùÿçðÿòëÿðè îíà éàðûçàðàôàò-éàðûàúûãëû äåéèð:
– Éÿíè ñÿí áöòöí ùàëëàðäà äàíûøìàìàüû öñòöí òóòóðñàí? Ùàëäàí äöøìöø ãîúàéà äîüðó ñþç äåìÿê ëàçûì ýÿëÿíäÿ äÿ? Ùÿëÿ
ïàäøàùëûã åëÿéèììè, éà òàõòäàí ÿë ÷ÿêèììè, íåúÿ áèëèðñÿí, àé
Äàíûøìàç?
Ìöòÿíàñèá áÿäÿíëè êèøè äåéèð:
“– Úÿíàá-ÿãäÿñ ÿëàùÿçðÿòëÿðè, ãûø ýÿëÿíäÿ ÿí ÿçÿìÿòëè ïàëûä
àüàúëàðûíûí äà éàðïàãëàðû òþêöëöð”.
Ñààò ö÷ö âóðóð.
Úÿíàá-ÿãäÿñ ùÿçðÿòëÿðè äåéèð:
“– Äàíûøìàç, ãîé ñÿíèí ÷èéíèíÿ ñþéêÿíèì”.
Î, Îðàíëû Âèëùåëìëÿ âÿ þç ìÿèééÿòè èëÿ, àë õàëûëàð äþøÿíìèø
áþéöê çàëà ýèðèð, àë èïÿêäÿí äöçÿëìèø áàëäàõèí àëòûíäà, ùöíäöð
éåðäÿ îòóðóð. Ùöíäöð éåðäÿ ö÷ òàõò âàð: úÿíàá-ÿãäÿñ ÿëàùÿçðÿòëÿðè îðòà òàõòäà îòóðóð, – áó òàõò äàùà çÿíýèí áÿçÿäèëìèø, éóõàðûñûíäà äà èìïåðàòîð òàúû ãîéóëìóøäóð. Êðàë Ôèëèïï îíóí éàíûíäàêû
òàõòëàðäàí áèðèíè òóòóð. Ö÷öíúö òàõò ãàäûí ö÷öíäöð, éÿíè êðàëè÷à__________
* Õûðäà ÷àüëà áàëûüû
157
äàí65 þòðöäöð. Ñàü âÿ ñîë òÿðÿôäÿ, õàë÷à ñàëûíìûø ñêàìéàëàðäà,
ãûðìûçû ïàëòàðëû áèð íå÷ÿ àäàì îòóðìóøäóð, îíëàðûí áîéíóíäàí,
ãûçûëäàí ãàéûðûëìûø ãóçó øÿêëè àñûëìûøäûð. Áó àäàìëàðûí äàë òÿðÿôèíäÿ áàøãà øÿõñëÿð äóðìóøäóð, áåëÿ ýþðöíöð êè, îíëàð øàùçàäÿëÿð
âÿ ÿéàíëàðäûð. Ùöíäöð éåðèí ãàáàã òÿðÿôèíäÿ, õàë÷àñûç ñêàìéàëàðäà ìàùóä ýåéèìëè àäàìëàð îòóðìóøäóð. Åøèäèðÿì: îíëàð äåéèð
êè, âåðýèëÿðèí áöòöí àüûðëûüû áèçèì öñòöìöçÿ äöøäöéö ö÷öí, áèçÿ
áåëÿ ñàäÿ ýåéèì âåðèëìèø, àëòûìûçäà äà áåëÿ ñàäÿ îòóðàúàã ãîéóëìóøäóð. Úÿíàá-ÿãäÿñ ÿëàùÿçðÿòëÿðè è÷ÿðè ýèðÿí êèìè ùàìû áèðäÿí
àéàüà ãàëõûð, ÿëàùÿçðÿò äÿðùàë îòóðóð, î áèðèëÿðèí äÿ îòóðìàñûíû
èøàðÿ èëÿ òÿêëèô åäèð.
Áèð ãîúà ïîäàãðàäàí õåéëè äàíûøûð, ñîíðà áèð ãàäûí, – éÿãèí êè,
êðàëè÷àäûð, – úÿíàá-ÿãäÿñ ÿëàùÿçðÿòëÿðèíÿ ïåðãàìåíò äöéöðúÿéè
âåðèð, úÿíàá-ÿãäÿñ ÿëàùÿçðÿòëÿðè äÿ þñêöðÿ-þñêöðÿ, áîüóã ñÿñëÿ,
àñòàäàí îðàäà éàçûëàíû åëàí åäèð; ñîíðà äåéèð:
“– Ìÿí Èñïàíèéàäà, Èòàëèéàäà, Íèäåðëàíääà, Èíýèëòÿðÿäÿ, Àôðèêàäà ÷îõ ñÿôÿðäÿ îëìóøàì, ìÿíèì áó ñÿôÿðëÿðèì – àëëàùûí ÿçÿìÿòèíèí óúàëûüû ö÷öí, áèçèì ñèëàùûìûçûí øÿðÿôèíÿ, ìÿíèì õàëãëàðûìûí õåéðèíÿ îëìóøäóð”.
Î ÷îõ äàíûøûð, àõûðäà äåéèð êè, ìÿí çÿèôëÿìèøÿì, éîðóëìóøàì, èñòÿéèðÿì êè, èñïàí òàúûíû, áóíóíëà äà áöòöí ãðàôëûãëàðû, ùåðñîãëóãëàðû, ìàðêèçàòëàðû îüëóìà âåðÿì.
Äàíûøûüûíûí áó éåðèíäÿ î ýþç éàøû òþêöð, îíà áàõûá î áèðèëÿð
äÿ àüëàéûð.
Êðàë Ôèëèïï éåðèíäÿí ãàëõûð, åëÿ î ñààò äà äèçëÿðè öñòÿ äöøöá
äåéèð:
“– Úÿíàá-ÿãäÿñ ÿëàùÿçðÿòëÿðè! Ñèçèí ÿëèíèçëÿ âåðäèéèíèç òàúû
àëìàã ìÿíÿ ëàéèãäèðìè, – áèð ùàëäà êè, ñèç îíó òàìàìèëÿ äàøûéà
áèëÿðñèíèç?”
Áó çàìàí úÿíàá-ÿãäÿñ ÿëàùÿçðÿòëÿðè îíóí ãóëàüûíà ïû÷ûëäàéûð êè, ñÿí õàë÷àëû ñêàìéàëàðäà îòóðàí àäàìëàðà ìöðàúèÿò åäèá,
ëöòôêàðëûãëà íèòã ñþéëÿ.
Êðàë Ôèëèïï, àéàüà ãàëõìàäàí, öçöíö îíëàðà ÷åâèðèð, ùÿãàðÿòëè
áèð èôàäÿ èëÿ äåéèð:
158
“– Ìÿí ôðàíñûç äèëèíäÿ ôèêðèìè èçàù åòìÿê ö÷öí ôðàíñûçúàíû
ëàçûìûíúà éàõøû áèëìèðÿì. Ìÿíèì àäûìäàí Àðàññëû éåïèñêîï,
êàðäèíàë Ãðàíâåëëà66 ñèçÿ ìöðàúèÿòëÿ íèòã ñþéëÿéÿúÿêäèð”.
Úÿíàá-ÿãäÿñ ÿëàùÿçðÿòëÿðè äåéèð:
“– Îüëóì, ñÿíèí ñþçöí êîáóä ÷ûõäû”.
Äîüðóäàí äà, úàâàí êðàëûí ëîâüàëûüû, òÿêÿááöðö îðàäà îëàíëàðûí íàðàçûëûüûíà ñÿáÿá îëóð. Êðàëè÷à úÿíàá-ÿãäÿñ ÿëàùÿçðÿòëÿðè
ìÿäù åëÿéèð. Ñîíðà ãîúà ùÿêèì ñþç àëûð, î ñóñàíäà úÿíàá-ÿãäÿñ
ÿëàùÿçðÿòëÿðè èøàðÿ èëÿ îíó òÿøÿêêöð åëÿéèð. Áöòöí ìÿðàñèì âÿ
íèòãëÿð ãóðòàðäûãäàí ñîíðà úÿíàá-ÿãäÿñ ÿëàùÿçðÿòëÿðè åëàí åäèð
êè, îíóí òÿáÿÿëÿðè àíä è÷ìÿêäÿí þçëÿðèíè àçàä ùåñàá åäÿ áèëÿðëÿð,
áó áàðÿäÿ ùàçûðëàíìûø êàüûçû, þç èìçàñû èëÿ òÿñäèã åäèð, ñîíðà éåðèíäÿí ãàëõûð, þç îüëóíó ýÿòèðèá òàõòà ÷ûõàðûð. Çàëäàêûëàðûí ùàìûñû
àüëàéûð. Ñîíðà äà àòà èëÿ îüóë ïàðêäàêû áàëàúà åâÿ ãàéûäûð. Îðàäà
ùÿìèí éàøûë îòàãäà îòóðóá ãàïûíû áàüëàéûðëàð, úÿíàá-ÿãäÿñ ÿëàùÿçðÿòëÿðè ãÿùãÿùÿ èëÿ ýöëöð, ëàêèí Ôèëèïï ýöëìöð. Î ýöëÿ-ýöëÿ,
ùû÷ãûðà-ùû÷ãûðà äåéèð:
“– Ýþðäöíìö, áó àäàìúûüàçëàðû ìöòÿÿññèð åòìÿê ö÷öí ÷îõ àç
øåé ëàçûìäûð! Íÿ ýþç éàøû èäè, íÿ ýþç éàøû èäè: ýîìáóë Ìààñ óçóí
íèòãèíè ãóðòàðäûãäàí ñîíðà áóçîâ êèìè áþéöðöðäö. Ñÿí äÿ äåéÿñÿí ùÿéÿúàíëàíìûøäûí, àíúàã ëàçûìûíúà ùÿéÿúàíëàøìàìûøäûí.
Áàõ, õàëãà áåëÿ òàìàøàëàð ëàçûìäûð. Îüëóì! Ñåâýèëèëÿðèìèç áèçÿ
íÿ ãÿäÿð áàùà îòóðñà, áèç îíëàðà äàùà ÷îõ áàüëû îëóðóã. Õàëãëàðëà
äà åéíÿí áåëÿäèð. Áèç îíëàðäàí íÿ ãÿäÿð ÷îõ ÷ÿêñÿê, îíëàð áèçè
äàùà ÷îõ èñòÿéèðëÿð. Àëìàíèéàäà ìÿí ðåôîðìàñèéàéà äþçäöì,
àììà Íèäåðëàíääà îíëàðû àìàíñûçúà òÿãèá åòäèì.67 Àëìàí
ùþêìäàðëàðû êàòîëèê îëóá ãàëñàéäûëàð68, ìÿí ëöòåðàíëûüû ãÿáóë
åäèá, îíëàðûí áöòöí âàð-éîõóíó ÿëèíäÿí àëàðäûì. Îíëàð ÿìèíäèðëÿð êè, ìÿí ÷îõ ÷àëûøãàí êàòîëèêÿì, áóíóíëà áåëÿ, îíëàðû òÿðê åòìÿéèìÿ ùåéôñèëÿíèðëÿð. Íèäåðëàíääà ìÿí ÿëëè ìèí ÿí úÿñàðÿòëè
ìÿðä êèøèíè, ÿí ãÿøÿíý ãûçëàðû ëàìÿçùÿáëèêäÿ òÿãñèðëÿíäèðèá, þëöìÿ ìÿùêóì åòìèøÿì. Èíäè ìÿí ýåäèðÿì, – íèäåðëàíäëûëàð áÿðê
êÿäÿðëÿíèðëÿð. Åòäèéèì ìöñàäèðÿëÿðäÿí áàøãà, îðàäàí ãîïàðäûüûì ïóë, – Ãÿðáè-Ùèíäèñòàíäàí âÿ Ïåðóäàí ÷ÿêäèéèì ïóëäàí
159
÷îõäóð, – èíäè îíëàð ìÿíäÿí þòðö ãÿìýèí îëóðëàð. Ìÿí Êàäçàí
ñöëù ìöãàâèëÿñèíè ïîçäóì69, Ýåíòè ñèëàù ýöúö èëÿ ñàêèòëÿøäèðäèì70,
ìÿíÿ ìàíå îëàí ùÿð øåéè – àçàäëûüû, ñÿðáÿñòëèéè, èìòèéàçëàðû ëÿüâ
åëÿäèì, ùÿð øåéè êðàë ìÿìóðëàðûíûí ñÿðÿíúàìûíà áóðàõäûì, àììà áó ðÿçèë, ìÿíôóð àäàìëàð ùÿëÿ äÿ þçëÿðèíè àçàä ùåñàá åäèðëÿð,
– î ÿñàñà ýþðÿ êè, ìÿí îíëàðà îõ éàéëû òöôÿíýäÿí àòÿø à÷ìàüà,
ìÿðàñèì çàìàíû ñåõ áàéðàüû ýÿçäèðìÿéÿ èúàçÿ âåðìèøÿì. Îíëàð
ùÿìèøÿ þç öçÿðèíäÿ ìÿíèì ùàêèìèééÿò ÿëèìè ùèññ åòìèøëÿð. Îíëàð ãÿôÿñäÿ îòóðóá ùÿéàòäàí ëÿççÿò àëûðëàð, ìÿíè òÿðÿííöì åäèðëÿð, ìÿíäÿí þòðö ýþç éàøû òþêöðëÿð. Îüëóì, ñÿí äÿ îíëàðëà ìÿíèì
êèìè ðÿôòàð åëÿ, ñþçäÿ õåéèðõàù îë, èøäÿ àìàíñûç! Íÿ ãÿäÿð êè,
ãàïûá-äèøëÿìÿê îëàð – éàëàí äå. Îíëàðûí àçàäëûüûíû, ñÿðáÿñòëèéèíè,
èìòèéàçëàðûíû ñàõëàéàúàüûíà àíä è÷, ùÿìèøÿ àíä è÷, àììà åëÿ êè,
ýþðäöí áóíëàðäà òÿùëöêÿëè øåé âàð – äÿðùàë ëÿüâ åëÿ. Òÿáÿÿëÿðÿ
ãîðõàã ÿë èëÿ òîõóíàíäà – îíëàð äÿìèð îëóð, ëàêèí îíëàðû ãöââÿòëè
ÿë è÷èíäÿ ÿçèá õûðäàëàéàíäà – øöøÿ îëóðëàð. Ëàìÿçùÿáëèëèéèí êþêöíö êÿñ, – îíà ýþðÿ éîõ êè, ëàìÿçùÿáëèê Ðîìà-êàòîëèê äèíèíÿ
çèääèð, îíà ýþðÿ êÿñ êè, Íèäåðëàíääà î áèçèì ùàêèìèééÿòèí ÿñàñëàðûíû ñàðñûäûð. Ö÷ òàúû îëàí ïàïàéà71 ùöúóì åäÿíëÿð, – àíúàã áèð
òàúû îëàí ùþêìäàðà áèð àíäà äèâàí òóòàðëàð. Âèúäàí àçàäëûüû ìÿñÿëÿñèíè – ùþêìäàðû òÿùãèð åòìÿê ìÿñÿëÿñè èëÿ áèð òóò, îíäà ñÿí äÿ,
ìÿíèì êèìè, áöòöí ùÿéàòûí áîéó ìèðàñëàðà ñàùèá îëàúàãñàí, ÷öíêè
ùþêóìÿòè òÿùãèð åòìÿê ìÿñÿëÿñè – ìàë-ìöëêè ìöñàäèðÿ åòìÿê
ìÿñÿëÿñèíÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðûð. Ñîíðàëàð ñÿí òàõòäàí ÿë ÷ÿêÿíäÿ éà
þëÿíäÿ, îíëàð: “Ìÿðùÿìÿòëè ùþêìäàð èäè!”, äåéèá àüëàéàúàãëàð”.
Íåëå äåäè:
– Äàùà ùå÷ áèð øåé åøèòìèðÿì, úÿíàá-ÿãäÿñ ÿëàùÿçðÿòëÿðè ÷àðïàéûäà óçàíûá éàòäû, ëîâüà âÿ ìÿüðóð êðàë Ôèëèïï èñÿ ëàãåéä íÿçÿðëÿ îíà áàõûð.
Êàòëèíà áó éåðäÿ îíó îéàòäû.
Êëààñ àëûøûá-éàíàí ñîáàéà äàëüûí-äàëüûí áàõûðäû.
160
ËÛÕ
Óëåíøïèýåë Ýåññåíëè ëàíäãðàôäàí àéðûëàíäàí ñîíðà ìåéäàíäàí êå÷èðäè; áó çàìàí îíóí ýþçöíÿ àúûãëû õàíûìëàð, ÿéàíëàð ñàòûøäû, ëàêèí îíëàðà ùå÷ ÿùÿìèééÿò âåðìÿäè.
Àç ñîíðà ýÿëèá Ëöíåáóðãëó ùåðñîãóí ìöëêöíÿ ÷àòäû. Áóðàäà
Ñìàåäåëéêå áðîåäåð* äåéèëÿí áèð äÿñò øÿí ñëþéñëö ôÿëÿìÿíýÿ ðàñò
ýÿëäè; îíëàð ùÿð øÿíáÿ ýöíö áèð àç ïóë àéûðûá ñàõëàéûðäûëàð êè, èëäÿ
áèð äÿôÿ Àëìàíèéàéà ýåòñèíëÿð.
Îíëàð ùÿìèøÿ öñòö à÷ûã àðàáàäà ýåäÿðäèëÿð; àðàáàëàðûíû äà,
Ëöíåáóðãëó ùåðñîãëóüóíóí éîëëàðû âÿ áàòàãëûãëàðû èëÿ, ýöëìÿê
ö÷öí ãîøäóãëàðû éåêÿ âåðí-àìáàõò àòû ÷ÿêèá àïàðûðäû, þçëÿðè äÿ
áàüûðà-áàüûðà íÿüìÿ îõóéóðäóëàð. Áÿçèñè òöòÿê, áÿçèñè ñêðèïêà,
áÿçèñè âèîëà, áÿçèñè äÿ òóëóã çóðíàñû ÷àëûðäû. Àðàáàíûí éàíû èëÿ áèð
äèêçàê** ïèéàäà ýåäÿ-ýåäÿ ðîììåëïîò ÷àëûðäû: ýþðöíöð î ïèéàäà
ýåòìÿêëÿ àðûãëàìàã öìèäèíäÿ èäè.
Áó àäàìëàðûí ïóëó òàìàì ãóðòàðûðäû. Åëÿ áó çàìàí Óëåíøïèýåë, ôëîðèíëÿðëÿ éöêëÿíìèø ùàëäà, îíëàðà ðàñò ýÿëäè. Óëåíøïèýåëè
éåìÿê-è÷ìÿéÿ ÷àüûðäûëàð, î äà òÿêëèôè ìÿìíóíèééÿòëÿ ãÿáóë åòäè. Ëàêèí éåéèá-è÷èðêÿí äóéäó êè, áó Äàëàøãàí ãàðäàøëàð îíà áàõûá ýþç âóðóðëàð, ãÿäÿùèíÿ òåç-òåç øÿðàá òþêöá ýöëöðëÿð; áóíóí
éàõøû áèð ÿëàìÿò îëìàäûüûíû ùèññ åäÿðÿê ìåéõàíàäàí ÷ûõäû, ãàïûíûí äàëûíäà äóðóá ãóëàã àñìàüà áàøëàäû.
Ýîìáóë îíóí ùàããûíäà äåéèðäè:
– Áó, ëàíäãðàôûí ðÿññàìûäûð, ëàíäãðàôûí ðÿññàìûäûð, ëàíäãðàô
îíà ÷ÿêäèéè øÿêèë ö÷öí ìèí ôëîðèíäÿí àðòûã ïóë âåðèá. Ýÿëèí îíó
ìþùêÿì è÷èðÿê, – øÿðàáëà, ïèâÿ èëÿ, – õåéèð ýþòöðÿðèê.
Éîëäàøëàðû äà áèð àüûçäàí äåäèëÿð:
– Éàõøû!
Óëåíøïèýåë ãîøãóëó åøøÿéèíè ìèí àääûìà ãÿäÿð êÿíàðäà îëàí
áèð ôåðìåðÿ àïàðäû, ãóëëóã÷óéà èêè ïàòàð âåðäè êè, åøøÿéÿ áàõñûí.
Ùå÷ áèð øåé îëìàìûø êèìè, ãàéûäûá ìåéõàíàéà ýÿëäè. Äàëàøãàí
__________
* Äàëàøãàí ãàðäàøëàð (ôëàì.)
** Ýîìáóë àäàì (ôëàì.)
161
ãàðäàøëàðûí ìàñàñûíäà îòóðäó. Îíëàð ñÿõàâÿòÿ ýÿëèá éåíÿ äÿ
Óëåíøïèýåëè ãîíàã åëÿäèëÿð. Óëåíøïèýåë äÿ ëàíäãðàôûí âåðäèéè ôëîðèíëÿðè ïóë êèñÿñèíäÿ ñÿñëÿíäèðÿðÿê ëîâüà-ëîâüà äåéèðäè: èíäèúÿ
åøøÿéè áèð êÿíäëèéÿ îí éåääè ýöìöø äàåëäåð-ÿ ñàòìûøàì.
Áåëÿëèêëÿ îíëàð éåéÿ-éåéÿ, è÷ÿ-è÷ÿ, òöòÿêëÿðèíè, òóëóã çóðíàëàðûíû, ðîììåëïîò-ëàðûíû ÷àëà-÷àëà, éîëäà àç-÷îõ ãÿøÿíý àðâàäëàðû
àðàáàéà ìèíäèðÿ-ìèíäèðÿ éîëëàðûíà äàâàì åäèðäèëÿð. Áó ãàéäà èëÿ
îíëàð äöíéàéà êþðïÿ óøàãëàð ýÿòèðèðäèëÿð; áó óøàã ýÿòèðÿíëÿðäÿí
áèðè äÿ Óëåíøïèýåë îëäó: îíóí àøíàñû ñîíðàëàð îüëóíóí àäûíû Åéëåíøïèýåëýåí72 ãîéäó. Áó, àøàüû – àëìàí äèëèíäÿ ýöçýö âÿ áàéãóø
äåìÿêäèð; ýþðöíöð, àíàñû íèýàùñûç ÿëàãÿäÿí äîüóëàí óøàüà âåðäèéè ëÿãÿáèí ÿñèë ìÿíàñûíû áèëìèðìèø, éà äà áÿëêÿ óøàüà ùàìèëÿ
îëìàüûí õàòèðÿñè ö÷öí îüëóíó áåëÿ àäëàíäûðìûøäûð. Áó ùÿìèí Åéëåíøïèýåëýåíäèð êè, îíóí ùàããûíäà éàëàíäàí äåéèðäèëÿð êè, ýóéà î
Ñàêñîíèéàäà, Êíèòòèíýåí ãÿñÿáÿñèíäÿ àíàäàí îëìóøäóð.
Àò àðàáàíû ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ éîë èëÿ ýåäèðäè. Éîëóí ùÿð èêè òÿðÿôèíäÿ
êÿíä ýþðöíöðäö. Áóðàäàêû ìåéõàíàíûí ëþâùÿñèíäÿ Ûí äåí Êåòåëå, éÿíè Ãàçàíäà ñþçö éàçûëìûøäû. Éåìÿêõàíàäàí ÿò ãûçàðòìàñûíûí õîø èéè ýÿëèðäè.
Ðîììåëïîò ÷àëàí äèêçàê éåìÿêõàíà÷ûíûí éàíûíà ýåäèá,
Óëåíøïèýåë ùàããûíäà îíà äåäè:
– Áó, ëàíäãðàôûí ðÿññàìûäûð, ùàìûìûçûí ïóëóíó î âåðÿúÿê.
Éåìÿêõàíà÷û Óëåíøïèýåëèí öçäÿí åòèáàðëû àäàìà îõøàäûüûíû
éÿãèí åäèá âÿ ôëîðèíëÿðèí úèíýèëòèñèíè åøèäèá ñöôðÿéÿ è÷êè âÿ éåìÿê
ãîéäó. Óëåíøïèýåë øÿñòèíè ñûíäûðìàäû. Êèñÿñèíäÿ äÿ ùÿìèøÿ ïóëëàð úèíýèëäÿéèðäè. Áó àç èìèø êèìè, ùÿðäÿí ÿëèíè áÿðêäÿí øàïêàñûíà
âóðóá äåéèðäè: ìÿíèì áàøëûúà äþâëÿòèì áóðàäàäûð! Éåéèá-è÷ìÿê
èêè ýöí áèð ýåúÿ äàâàì åòäè. Àõûðäà Äàëàøãàí ãàðäàøëàð Óëåíøïèýåëÿ äåäèëÿð:
– Ýÿëèí éåéèá-è÷äèêëÿðèìèçèí ïóëóíó âåðÿê, éîëà äöøÿê.
Óëåíøïèýåë îíëàðà áåëÿ áèð ñóàë âåðäè:
– Ïåíäèð éåéÿí ñè÷àí – ïåíäèðè ãîéóá ýåäÿðìè?
Îíëàðà äà úàâàá âåðäèëÿð:
– Éîõ.
162
– Áèð àäàì êè, äîéóíúà éåéèá-è÷èð – î éîë òîçóíóí âÿ çÿëèëè
ýþëìÿ ñóéóíóí ùÿñðÿòèíè ÷ÿêÿðìè?
Îíëàð äà úàâàá âåðäè:
– Éîõ.
Óëåíøïèýåë äÿ áó íÿòèúÿéÿ ýÿëäè:
– Îíäàí áèç äÿ áóðàäà ãàëûðûã; î âàõòà êèìè ãàëûðûã êè, ìÿíèì
ôëîðèíëÿðèì, äàåëäåð-ëÿðèì áèð ãûô îëóð, áó ãûôäàí äà áèçèì áîüàçûìûçà äèðèëèê ñóéó àõûð.
Éåìÿêõàíà÷ûéà äåäè êè, áèçÿ éåíÿ øÿðàá âÿ êîëáàñà âåð.
Îíëàðà éåéèá-è÷èðäè. Óëåíøïèýåë ëîâüàëàíûðäû:
– Ïóëóíó ìÿí âåðÿúÿéÿì, ìÿí èíäè ëàíäãðàôàì. Éàõøû, ìÿíèì ïóë êèñÿì áîøàëàíäà, ñèç íåéíèéÿúÿêñèíèç, äîñòëàð? Ñèç ìÿíèì éóìøàã, êå÷ÿ øëéàïàìà ÿë àòñàíûç, ýþðÿðñèíèç êè, îíóí ùÿð
éåðèíÿ – òÿïÿñèíÿ, ãûðàãëàðûíà êàðîëö òèêèëìèøäèð.
Ùàìûñû áèðäÿí ÷ûüûðäû:
– Âåð áàõàã!
Îíëàð äóéäóãëàðû ëÿççÿòäÿí ôûñûëäàéà-ôûñûëäàéà, øëéàïàéà òèêèëìèø ïóëëàðû ÿëëÿðè èëÿ éîõëàìàüà áàøëàäûëàð: áó ïóëëàð ÷åðâîí
áîéäà øåéëÿðäè.
Äàëàøãàí ãàðäàøëàðäàí áèðè áàðìàãëàðûíû åëÿ úÿëä òÿðïÿäèðäè êè,
Óëåíøïèýåë øëéàïàñûíû îíóí ÿëèíäÿí àëìàüà ìÿúáóð îëäó; äåäè êè:
– Àäÿ, àé ùÿâÿñêàð ñàüûúû, ùÿëÿ ñàüìàã âàõòû äåéèë.
Î õàùèø åòäè êè:
– Øëéàïàíûí éàðûñûíû âåð ìÿíÿ.
Óëåíøïèýåë:
– Âåðìÿðÿì, – äåäè. – Îíäàí ñÿíèí áàøûí äÿëè àäàìûí áàøû
êèìè îëàð: éàðûñûíäà ãàðàíëûã, éàðûñûíäà èøûã. – Ñîíðà øëéàïàñûíû
éåìÿêõàíà÷ûéà âåðèá õàùèø åòäè: – ×îõ èñòèäèð, áóíó áèð éåðäÿ
ýèçëÿò. Áó ñààò ýÿëèðÿì.
Áó ñþçëÿðè äåéèá áàéûðà ÷ûõäû, éåìÿêõàíà÷û äà øëéàïàíû ýèçëÿòäè.
Óëåíøïèýåë éåìÿêõàíàäàí ÿêèëèá, êÿíäëèíèí éàíûíà éöéöðäö,
åøøÿéèíèí öñòöíÿ àòûëäû, åøøÿéèíè âàð ýöúö èëÿ ÷àïà-÷àïà, Åìäåíÿ
ñàðû éîëëàíäû.
Äàëàøãàí ãàðäàøëàð ýþðäöëÿð êè, Óëåíøïèýåë ãàéûòìûð, ÿë-àéàüà äöøäöëÿð.
163
– Áÿëêÿ ÿêèëèá? Éåìÿê-è÷ìÿéèí ïóëóíó èíäè êèì âåðÿúÿê?
Éåìÿêõàíà÷û áèð áû÷àã çÿðáÿñè èëÿ Óëåíøïèýåëèí øëéàïàñûíû
úûðäû, ëàêèí øëéàïàíûí êå÷ÿñè èëÿ àñòàðû àðàñûíäà êàðîëö ÿâÿçèíÿ
ìèñ ëþâùÿúèêëÿð ýþðäö.
Äàëàøãàí ãàðäàøëàðûí öñòöíÿ úóìóá äåäè:
– Àäàìàëäàäàí ãàðäàøëàð! ßéíèíèçäÿ íÿ âàðñà ùàìûñûíû éåðÿ
òþêöí, áèð êþéíÿêäÿí áàøãà, éîõñà ñèçè áóðàäàí áóðàõìàéàúàüàì!
Äàëàøãàí ãàðäàøëàð áöòöí éåìÿê-è÷ìÿéèí ïóëóíó âåðìÿê
ö÷öí ïàëòàðëàðûíû ñîéóíìàëû îëäóëàð.
Áó ãàéäà èëÿ îíëàð áèð êþéíÿêäÿ àðàáàéà ìèíèá, äàüëàðà, äÿðÿëÿðÿ äöøäöëÿð. Àòû, àðàáàíû ñàòìàã èñòÿìèðäèëÿð.
Îíëàð ñèð-ñèôÿòäÿí åëÿ àúûíàúàãëû ùàëäà èäèëÿð êè, ùàìû îíëàðà
ìÿìíóíèééÿòëÿ ÷þðÿê, ïèâÿ, áÿçèëÿðè äÿ ÿò âåðèðäè; ùàìûéà äà äåéèðäèëÿð êè, áèçè ãóëäóðëàð ñîéóáëàð.
Áó Äàëàøãàí ãàðäàøëàðûí ùàìûñûíûí áèðúÿ òóìàíû âàðäû.
Åëÿ áåëÿ äÿ îíëàð, àðàáàäà, ðîììåëïîò àëÿòèíè ÷àëà-÷àëà, ÿéèíëÿðèíäÿêè áèðúÿ êþéíÿêäÿ îéíàéà-îéíàéà þç åâëÿðèíÿ – Ñëþéñÿ
ãàéûòäûëàð.
ËÕ
Óëåíøïèýåë áó âàõò Èéåôèí áåëèíäÿ, Ëöíåáóðãëó ùåðñîãóí éåðëÿðèíäÿí âÿ áàòàãëûãëàðûíäàí êå÷èá ýåäèðäè. Ôÿëÿìÿíýëÿð áó ùåðñîãà Wàòåðñèýíîðêå* äåéèðäèëÿð, ÷öíêè îíóí ÿðàçèñè ùÿìèøÿ íÿì
îëóðäó.
Èéåô, áàëàúà èò êèìè, Óëåíøïèýåëèí ñþçöíÿ áàõûðäû, áðóèíáèåð
è÷èðäè, ìóñèãè ÷àëûíàíäà – éàõøû ðÿãñ åäÿí ìàúàðäàí éàõøû îéíàéûðäû, éèéÿñèíèí èëê èøàðÿñè èëÿ àðõàñû öñòÿ óçàíûð, þçöíö þëöëöéÿ
ãîéóðäó.
Äàðìøòàòäà, Ýåññåíëè ëàíäãðàôûí éàíûíäà, Óëåíøïèýåë ùåðñîãó
ÿëÿ ñàëìûøäû. Óëåíøïèýåë áèëèðäè êè, ùåðñîãóí îíà áÿðê àúûüû òóòóá,
îíóí ÿðàçèñèíÿ ýÿëìÿñèíè ãàäàüàí åëÿéèá, äåéèá êè, ýÿëñÿ áîüàçûíäàí àñûëàúàã. Áèðäÿí Óëåíøïèýåë íÿ ýþðäö: ÿëàùÿçðÿò ùåðñîã
__________
* Ñó ñèíéîðó (ôëàì.)
164
þçö ýÿëèð! Óëåíøïèýåë ùåðñîãóí ãÿääàð àäàì îëäóüóíó ÷îõ åøèòìèøäè, áóíà ýþðÿ áèðòÿùÿð îëäó. Þç åøøÿéèíÿ áåëÿ áèð íèòã èëÿ ìöðàúèÿò åòäè:
– Èéåô, îðà áàõ, î Ëöíåáóðãëó ìîíñåíéîðäóð. Êÿíäèð áîéíóìó éàìàí ãûäûãëàéûð. Àíúàã îíóí úÿëëàäû áîéíóìó ãàøûìàñûí!
Áàøà äöø, Èéåô, èñòÿéèðÿì êè, ìÿíèì áîéíóìó ãàøûñûíëàð, àíúàã
áîüàçûìäàí àñûëìàüûìû èñòÿìèðÿì. Áèð ôèêèðëÿø: áèç àõû ãàðäàøûã,
èêèìèç äÿ éîõñóëëóã è÷èíäÿéèê, èêèìèçèí äÿ ãóëàãëàðûìûç óçóíäóð.
Áèð äÿ îíó ôèêèðëÿø êè, ýþð ìÿíñèç ñÿí íåúÿ ñÿäàãÿòëè áèð äîñòäàí
ìÿùðóì îëàúàãñàí...
Áó éåðëÿðäÿ Óëåíøïèýåë ýþçöíö ñèëäè, Èéåô äÿ àíãûðäû.
Óëåíøïèýåë éåíÿ ñþçÿ áàøëàäû:
– Áèç àõû ñåâèíúèìèçè äÿ, äÿðäèìèçè äÿ ñÿíèíëÿ éàðûáàéàðû áþëöøäöðöðäöê. Éàäûíäàäûð, Èéåô!?
Åøøÿê éåíÿ àíãûðäû, ÷öíêè î àú èäè.
Éèéÿñè îíà äåéèðäè:
– Ñÿí ùå÷ ìÿíè éàäûíäàí ÷ûõàðòìàéàúàãñàí, àõû ùàíñû äîñòëóã
áèçèì äîñòëóüóìóçäàí äàùà ìþùêÿì îëà áèëÿð? Èøèìèç óüóðëó
îëàíäà èêèìèç äÿ ñåâèíèðäèê, áàøûìûçà ìöñèáÿò ýÿëÿíäÿ èêèìèç äÿ
äÿðä ÷ÿêèðäèê! Èéåô, àðõàñû öñòÿ óçàí!
Öçöéîëà åøøÿê éèéÿñèíèí ñþçöíö éåðÿ ñàëìàäû: áó çàìàí ùåðñîãóí ýþçëÿðè ãàáàüûíäà ùàâàéà äþðä àéàã ãàëõäû... Óëåíøïèýåë
áèð àíäà åøøÿéèí ãàðíû öñòöíäÿ îòóðäó. Ùåðñîã éàõûíëàøäû.
– Áóðàäà íÿ åëÿéèðñÿí? Áèëìèðñÿíìè ìÿí þç èìçàìëà ôÿðìàí
âåðìèøÿì êè, ñÿíèí ÷èðêèí àéàãëàðûí ìÿíèì òîðïàüûìà äÿéìÿñèí,
äÿéñÿ, ñÿíè äàð àüàúûíäàí àñàúàãëàð?
Óëåíøïèýåë óúàäàí äåäè:
– Ìÿíÿ éàçûüûíûç ýÿëñèí, áþéöê ìÿðùÿìÿòëè ñåíéîð! – Ñîíðà
åøøÿéè ýþñòÿðèá ÿëàâÿ åòäè: – Áèð øåé ñèçÿ äàùà éàõøû ìÿëóìäóð:
êèì êè äþðä äèðÿéèí àðàñûíäàäûð, îíó ùöãóãëà âÿ ãàíóíëà àçàäëûãäàí ìÿùðóì åëÿìÿê îëìàç.
Ùåðñîã ÷ûüûðäû:
– Èòèë ýåò ìÿíèì ìöëêöìäÿí, éîõñà ñÿíè áîüàçûíäàí àñäûðàðàì!
Óëåíøïèýåë:
165
– Àù, ìîíñåíéîð, – äåäè, – ìÿí áóðàäàí ôëîðèíÿ ìèíèá îõ êèìè ãà÷àðäûì, ãîøà îëñà äàùà éàõøû!
Ùåðñîã áàüûðäû:
– Ñûðòûã! Ìÿíèì ôÿðìàíûìà òàáå îëìàìàüûí áÿñ äåéèë, ùÿëÿ
áèð úÿñàðÿò åäèá ïóë èñòÿéèðñÿí?
– Áÿñ ìÿí íåéíèéèì àõû, ìîíñåíéîð? Áó ôëîðèíëÿðè ñèçäÿí
ýöúëÿ àëà áèëìÿðÿì êè!..
Ùåðñîã áó ñþçöí ãàáàüûíäà îíà áèð ôëîðèí âåðäè.
Óëåíøïèýåë äÿ åøøÿéÿ äåäè:
– Ãàëõ, Èéåô, ìîíñåíéîðëà ñàëàìàòëàø.
Åøøÿê äÿðùàë éåðèíäÿí ñû÷ðàéûá àíãûðäû. Ñîíðà èêèñè äÿ ýþçäÿí èòäè.
ËÕÛ
Ñîîòêèíëÿ Íåëå ïÿíúÿðÿäÿí áàõûðäûëàð.
Ñîîòêèí ñîðóøäó:
– Îüëóì Óëåíøïèýåë ýþðöíöðìö, ãûçûì?
Íåëå äÿ úàâàá âåðäè:
– Éîõ. Áèç áèð äàùà î éàðàìàç àâàðàíû ýþðìÿðèê.
Ñîîòêèí äåäè:
– Íåëå, îíà àúûüûí òóòìàñûí. Éàõøûñû áóäóð, î éóðäñóç-éóâàñûç óøàãúûüû ðÿùìèí ýÿëñèí.
– Áèç áèëèðèê î íåúÿ éóðäñóç-éóâàñûçäûð! Éÿãèí èíäè óçàã áèð
þëêÿäÿ þçöíÿ áó åâäÿí äÿ éàõøû åâ äöçÿëäèá, ùÿëÿ áÿëêÿ áèð õàíûì äà ñåâèð, î äà éÿãèí êè, îíà éóðä-éóâà äà âåðèá.
Ñîîòêèí äåäè:
– Áó éàõøû îëàðäû, ùå÷ îëìàñà éåëáÿãóøó ãûçàðòìàñû éåéÿðäè.
Íåëå àúûãëàíäû:
– Î ãàðûíãóëóéà äàø éåäèçäèðìÿê ëàçûìäûð, – îíäà åâÿ òåç ãàéûäàðäû!
Ñîîòêèí äåéèíäè:
– Ñÿí îíóí öñòöíÿ íÿ äöøìöñÿí, ãûç?
Áó éåðäÿ Êëààñ ñþçÿ ãàðûøäû, – î êöíúäÿ îòóðóá, ôèêèðëè-ôèêèðëè
ñÿáÿò òîõóéóðäó. Ñîîòêèíÿ äåäè:
166
– Áÿñ ñÿí ýþðìöðñÿí êè, Íåëå îíäàí þòðö äÿëè-äèâàíÿäèð?
– Áåëÿ äÿ ñþçöíö öðÿéèíäÿ ñàõëàéàí êÿëÿêáàç ãûç îëàð? Ùå÷
îëìàñà ìÿíÿ åéùàìëà áèëäèðÿéäè! Äîüðóäàí äà áåëÿäèð, àé ãûç,
ñÿí îíó èñòÿéèðñÿí?
Íåëå ãÿòè åòèðàç åòäè:
– Áîø ñþçäöð.
Êëààñ äåäè:
– ×îõ ýþçÿë áèð êèøèí îëàð: áîüàçû ýåí, ãàðíû áîø, äèëè óçóí, èðè
ïóëäàí õûðäà ïóë ãàéûðìàüûí óñòàñû, þç çÿùìÿòè èëÿ áèðúÿ ãóðóø äà
ãàçàíìàéàí, àíúàã âåéèëëÿíìÿéè áàúàðàí, áèð äÿ àâàðà-àâàðà
ýÿçìÿéè!
Íåëå àúûüûíäàí ãûïãûðìûçû ãûçàðäû:
– Áÿñ ñèç ùàðàäà èäèíèç?
Ñîîòêèí Íåëåíèí òÿðÿôèíè ñàõëàäû:
– Áèð ýþðöðñÿí, – ãûçû àüëàòäûí! Ùå÷ îëìàñà ñóñàéäûí, àé ìþìèí áÿíäÿ!
ËÕÛÛ
Áèð ýöí Óëåíøïèýåë Íöðíáåðãÿ ýÿëèá þçöíö áþéöê àðà ùÿêèìè
êèìè ãÿëÿìÿ âåðäè, äåäè êè, ìÿí áöòöí õÿñòÿëèêëÿðè ñàüàëäàíàì,
ìÿøùóð ìÿäÿ òÿìèçëÿéÿíÿì, òèòðÿòìÿ-ãûçäûðìàäàí úàíãóðòàðàíàì, áöòöí éàðà-õîðàíû ãîâóá-÷ûõàðäàíàì, ãîòóðëóüó ëàï êþêöíäÿí êÿñÿíÿì!
Íöðíáåðã õÿñòÿõàíàñûíäà õÿñòÿëÿðè ãîéìàüà éåð éîõ èäè.
Óëåíøïèýåë ùàããûíäà ñþç-ñþùáÿò ýÿëèá õÿñòÿõàíà áàø÷ûñûíà äà
÷àòäû. Î àõòàðûá Óëåíøïèýåëè òàïäû, ñîðóøäó êè, äîüðóäàíìû ñÿí
áöòöí õÿñòÿëèêëÿðèí þùäÿñèíäÿí ýÿëÿ áèëèðñÿí?
Óëåíøïèýåë äÿ úàâàá âåðäè:
– Áöòöí õÿñòÿëèêëÿðèí, áèðúÿ àõûðûíúûäàí áàøãà. Î êè ãàëäû áöòöí õÿñòÿëèêëÿðè ñàüàëòìàüûì, – áóíóí ö÷öí ìÿíÿ èêè éöç ôëîðèí
âåðìÿëèñèíèç. Áöòöí õÿñòÿëÿðèíèç ñàüàëìàéûíúà, õÿñòÿõàíàäàí
éàçûëûá ýåòìÿéèíúÿ ñèçäÿí áèðúÿ ëèàð äà àëìàðàì.
Åðòÿñè ýöí î þçöíÿ âöãàðëû àëèì ýþðêÿìè âåðèá, ãÿòè àääûìëàðëà õÿñòÿ éàòàí îòàãëàðû ýÿçäè. Õÿñòÿëÿðè éîõëàðêÿí, ùÿð õÿñòÿéÿ
éàõûíëàøûð, ÿéèëèá ãóëàüûíà ïû÷ûëäàéûðäû:
167
– Àíä è÷ êè, ñÿí ñèððè ùå÷ êÿñÿ âåðìÿéÿúÿêñÿí. Õÿñòÿëèéèí íÿäèð?
Õÿñòÿ àäàì õÿñòÿëèéèíèí àäûíû äåéèð, ñîíðà äà ùÿçðÿò Èñàéà
àíä è÷èðäè êè, ùå÷ êÿñÿ áèð ñþç äåìÿðÿì.
– Îíäàí áèë êè, ñàáàù ìÿí áóðàäà íÿ ãÿäÿð õÿñòÿ âàðñà îíóí
áèðèíè éàíäûðàúàüàì, êöëöíäÿí ìþúöçÿ éàðàäàí äÿðìàí ãàéûðûá
î áèðèëÿðÿ âåðÿúÿéÿì. Éàíäûðàúàüûì äà – éåðèíäÿí ãàëõìàéàí
õÿñòÿ îëàúàã. Ñàáàù ìÿí áóðà õÿñòÿõàíà áàø÷ûñû èëÿ ýÿëÿúÿéÿì,
ïÿíúÿðÿíèí ãàáàüûíäà äóðóá ÷ûüûðàúàüàì: “Êèì õÿñòÿ äåéèëñÿ,
øåé-øöéöíö éûüûøäûðñûí, êö÷ÿéÿ ÷ûõñûí!”
Åðòÿñè ýöí ñÿùÿð áåëÿ äÿ åëÿäè! Áöòöí õÿñòÿëÿð – òîïàëëàð, àõñàãëàð, àñãûðàíëàð, þñêöðÿíëÿð òÿëÿñÿ-òÿëÿñÿ ãàïûéà àõûøäûëàð. Îí
èëäÿí áÿðè éàòàãäàí äóðìàéàíëàð äà êö÷ÿéÿ òþêöëöøäöëÿð.
Õÿñòÿõàíà áàø÷ûñû ñîðóøäó êè, ñèç äîüðóäàí äà ñàüàëìûñûíûç,
éåðèéÿ áèëÿðñèíèç?
Îíëàð äà úàâàá âåðäè:
– Áÿëè. – Áöòöí õÿñòÿëÿð ëàï ÿìèí èäèëÿð êè, áó ñààò îíëàðäàí
áèðèíè ùÿéÿòäÿ éàíäûðûðëàð.
Óëåíøïèýåë õÿñòÿõàíà áàø÷ûñûíà äåäè:
– Áóíëàð êè ùàìûñû õÿñòÿõàíàäàí ÷ûõûáëàð, þçëÿðè äÿ äåéèðëÿð
êè, ñàüàëìûøûã – îíäà ïóëó âåð.
Õÿñòÿõàíà áàø÷ûñû îíà èêè éöç ôëîðèí âåðäè.
Áÿëè, Óëåíøïèýåë áåëÿ îüëàíäû!
Åðòÿñè ýöí õÿñòÿëÿð éåíÿ, äöíÿíêèíäÿí äàùà ïèñ ùàëäà, õÿñòÿõàíà áàø÷ûñûíûí éàíûíà ýÿëäèëÿð. Àíúàã áèðèñèíè òÿìèç ùàâà ñàüàëòìûøäû; î äà è÷èá êåôëÿíìèøäè, êö÷ÿëÿðäÿ éöéöðÿ-éöéöðÿ ÷ûüûðûðäû: “Åøã îëñóí áþéöê ùÿêèì Óëåíøïèýåëÿ!”
ËÕÛÛÛ
Áó èêè éöç ôëîðèí äÿ éîõà ÷ûõàíäà Óëåíøïèýåë þçöíö Âéàíàéà
éåòèðèá, êàðåòà óñòàñûíûí éàíûíäà èøÿ ýèðäè; áó àäàì ùÿìèøÿ þç èø÷èëÿðèíè òÿïèêëÿ âóðóðäó êè, ñèç äÿìèð÷è êþðöéöíö éàõøû áàñìûðñûíûç.
Åëÿ ùåé ÷ûüûðûðäû:
– Áÿðê áàñ! Ñèç áóðàäà êþðöêëÿ íÿ ãàéûðûðñûíûç? Ùÿ, áèð, èêè,
ýþòöð, ýöúöí éåòäèêúÿ ýåò!
168
Óëåíøïèýåë êþðöéö ÷ûõàðûá äàëûíà àëäû, þçöíö äÿ åëÿ ýþñòÿðäè
êè, ýóéà ùàðàñà ýåäèð, óñòà áóíà ÷îõ òÿÿúúöá åëÿäè.
Óëåíøïèýåë þçöíö äîüðóëòìàã èñòÿäè:
– Ñèç þçöíöç, ìÿíÿ áóéóðóðäóíóç êè, êþðöéö ýþòöð, ýöúöí
éåòäèêúÿ ýåò. Ìÿí äÿ îíó ýþòöðöá ýåäèðÿì.
Êàðåòà÷û äåäè:
– Éîõ, ÿçèçèì, ìÿí ñÿíÿ åëÿ äåìÿìèøÿì. Àïàð éåðèíÿ ãîé.
Êàðåòà÷û áóíóí ãèñàñûíû Óëåíøïèýåëäÿí àëìàüû åëÿ áóðàäàúà
ãÿðàðà àëäû. Áó ÿùâàëàòäàí ñîíðà î ùÿð ýöí ýåúÿ éàðàñû éóõóäàí
àéûëûð, èø÷èëÿðè îéàäûá ÿìð åäèðäè êè, òåç èøÿ áàøëàéûí.
Èø÷èëÿð íàðàçûëûã åòìÿéÿ áàøëàäû:
– Ñÿí íèéÿ áèçè ùàâà èøûãëàíìàìûø îéàäûðñàí?
Êàðåòà÷û äà äåäè:
– Áó ìÿíèì àäÿòèìäèð. Ìÿíèì èø÷èëÿðèì áèðèíúè ùÿôòÿ ýåúÿíèí àíúàã éàðûñûíû éàòà áèëÿðëÿð.
Éåíÿ îíëàðû ýåúÿ éàðûñû îéàòäû. Óëåíøïèýåë ìÿðÿêäÿ éàòûðäû.
Áó äÿôÿ î, éóõóäàí ãàëäûðûëàíäàí ñîíðà, éàòäûüû îò äþøÿéèíè äàëûíà àëûá äÿìèð÷èõàíàéà ýÿòèðäè.
Êàðåòà÷û îíà äåäè:
– Áó íÿäèð. Äÿëè îëìóñàí? Äþøÿéè áóðà íèéÿ ýÿòèðìèñÿí?
Óëåíøïèýåë äÿ úàâàá âåðäè êè:
– Áó ìÿíèì àäÿòèìäèð. Áèðèíúè ùÿôòÿíè ìÿí ýåúÿíèí éàðûñûíû
äþøÿéèí öñòöíäÿ, éàðûñûíû äà äþøÿéèí àëòûíäà éàòûðàì.
Êàðåòà÷û äà äåäè:
– Ìÿíèì áèð àäÿòèì äÿ âàð: äèêáàø èø÷èëÿðè êö÷ÿéÿ àòûðàì:
ãîé îíëàð áèðèíúè ùÿôòÿíè éåðèí öñòöíäÿ, èêèíúè ùÿôòÿíè éåðèí àëòûíäà éàòñûíëàð.
Óëåíøïèýåë äÿ äåäè:
– Óñòà, ÿýÿð ñèçèí çèðçÿìèäÿ, áðóèíáèåð ÷ÿëëÿéè éàíûíäà îëñà,
ìÿí åòèðàç åëÿìèðÿì.
ËÕÛÂ
Óëåíøïèýåë êàðåòà óñòàñûíûí éàíûíäàí ýåäÿíäÿí âÿ Ôëàíäðèéàéà
ãàéûäàíäàí ñîíðà ÷ÿêìÿ÷è éàíûíäà øàýèðä îëäó. Áó àäàì þç åìàëàòõàíàñûíäà áèç èëÿ, ñàïëà èø ýþðìÿêäÿíñÿ, êö÷ÿäÿ äóðìàüû öñòöí
169
òóòóðäó. Óëåíøïèýåë ÷ÿêìÿ÷èíèí éöçöíúö äÿôÿ ÿêèëìÿê èñòÿäèéèíè
ýþðÿíäÿ, îíà áåëÿ áèð ñóàë âåðäè: àéàããàáûíû íÿ úöð áè÷èì?
Î äà úàâàá âåðäè:
– Áþéöê âÿ îðòà àéàãëàðà ýþðÿ áè÷; áåëÿ êè, êèì ìàë-ãàðàíû,
ãîéóí-ãóçóíó þç àðäûíúà àïàðûð, îíëàðûí àéàüûíà îëñóí.
Óëåíøïèýåë:
– Àðõàéûí îëóí, óñòà, – äåäè.
×ÿêìÿ÷è ýåäÿíäÿí ñîíðà Óëåíøïèýåë åëÿ àéàããàáûëàð áè÷äè êè,
áóíëàð àíúàã ìàäéàí àòëàðà, äèøè åøøÿêëÿðÿ, äöéÿëÿðÿ, äèøè äîíóçëàðà, äèøè ãîéóíëàðà éàðàéàðäû.
Óñòà åìàëàòõàíàñûíà ãàéûäàíäà ýþðäö êè, áöòöí ýþíëÿð ïàð÷àïàð÷à êÿñèëèá. ×ûüûðà-÷ûüûðà äåäè:
– Àé ýèúèí áèðè ýèú, ñÿí íÿ åëÿìèñÿí?
Óëåíøïèýåë äÿ úàâàá âåðäè êè:
– Ñèçèí áóéóðäóüóíóçó åëÿìèøÿì.
– Ìÿí ñÿíÿ äåäèì, åëÿ àéàããàáûëàð áè÷ êè, áóíëàð áóüàëàðû,
åðêÿê äîíóçëàðû, ãî÷ëàðû àðäûíúà àïàðàí ùÿð êÿñèí àéàüûíà îëñóí,
àììà ñÿí ìÿíÿ åëÿ àéàããàáûëàð áè÷ìèñÿí êè, áóíëàð àíúàã áó
ùåéâàíëàðûí àéàüûíà îëàð.
Óëåíøïèýåë áó ñþçöí ãàáàüûíäà äåäè:
– Óñòà! Èëèí î âàõòûíäà êè ùÿð áèð úàíëû ìÿõëóã ñåâèøìÿéÿ
áàøëàéûð, îíäà äèøè äîíóç åðêÿê äîíóçó, äèøè åøøÿê åðêÿê åøøÿéè,
äöéÿ – áóüàíû, äèøè ãîéóí ãî÷ó þç àðäûíúà àïàðìûðìû?
Áó ñþùáÿòäÿí ñîíðà Óëåíøïèýåë ÷þëÿ àòûëäû.
ËÕÂ
Àïðåëèí ëàï áàøëàíüûúûíäà ùàâà èñòè îëóð, ñîíðà áèðäÿí øàõòà
äöøöð, ýåòäèêúÿ äÿ àðòûð; ýþé öçö, õåéðàò ýöíö êèìè, ãÿìýèí âÿ
áîç îëóð. Óëåíøïèýåëèí ö÷èëëèê ñöðýöíö ÷îõäàí ãóðòàðìûøäû, Íåëå
ùÿð ýöí þç äîñòóíó ýþçëÿéèðäè. Ôèêèðëÿøÿðÿê þç-þçöíÿ äåéèðäè:
“– Àù, ìöñèáÿò îëàúàã! Øàõòà àðìóä ÷è÷ÿêëÿðèíè äÿ, éàñÿìÿí
÷è÷ÿêëÿðèíè äÿ, áöòöí çàâàëëû ýöëëÿðè âóðóá, ñîëäóðàúàã, – îíëàð
òåç äöøÿí áàùàðûí èñòèñèíÿ, íÿâàçèøèíÿ èíàíûá à÷ûëìûøäûð. Îäóð,
170
îäóð ãàð äÿíÿúèêëÿðè áèð àíäà ýþðöíöá ýþçäÿí èòèð! Ìÿíèì éàçûã
ãÿëáèìè äÿ ãàð áàñìûøäûð. Ýöíÿøèí ïàðëàã øöàëàðû íÿ îëäó, – áó
øöàëàðäàí èíñàíëàðûí öçö ýöëöðäö, ãûðìûçû òàõòàïóøëàð èøûãëàíûðäû,
ïÿíúÿðÿ øöøÿëÿðè îä òóòóá éàíûðäû! Èíäè íèéÿ áó øöàëàð éåðè, ýþéö,
áþúÿêëÿðè, ãóøëàðû ãûçäûðìûð? Àù, ìÿí ãàðàýöí äÿ ýåúÿ-ýöíäöç
ãÿìãöññÿäÿí, áèòèá-òöêÿíìÿéÿí èíòèçàðäàí öçöëöðÿì! Ìÿíèì
äîñòóì Óëåíøïèýåë, ñÿí ùàðàäàñàí!”
ËÕÂÛ
Óëåíøïèýåë Ôëàíäðèéàäàêû Ðåíí øÿùÿðèíÿ ýÿëÿíäÿ – àúûíäàí,
ñóñóçëóãäàí öçöëöá ÿëäÿí ýåäèðäè, àíúàã ðóùäàí äöøìöðäö; áèð
ïàð÷à ÷þðÿéÿ àäàìëàðû ýöëäöðöðäö. Àíúàã éàõøû ýöëäöðÿ áèëìèðäè, –
àäàìëàð îíóí ãàáàüûíäàí êå÷èá ýåäèðäèëÿð, îíà ùå÷ íÿ âåðìèðäèëÿð.
Ùàâà ÷îõ ïèñ èäè. Óëåíøïèýåëè, áó ñÿôèë-ñÿðñÿðè àäàìû ýàù ãàð
áàñûðäû, ýàù éàüûø âóðóðäó, ýàù äîëó äþéöðäö. Êÿíä è÷èíäÿí êå÷ÿíäÿ, õÿëâÿò áèð éåðäÿ ñöìöê ýÿìèðÿí èò ýþðÿíäÿ, àüçûíûí ñóéó
àõûðäû. Ôëîðèí ãàçàíìàüû î ÷îõ èñòÿéèðäè, àíúàã áèëìèðäè íåúÿ åëÿñèí êè, ôëîðèíëÿð àòûëûá îíóí êèñÿñèíÿ äöøñöí.
Î éóõàðû áàõäû, – ýþðäö êè, ýþéÿð÷èí ùèíèíäÿí ýþéÿð÷èíëÿðäÿí éîëà õûðäàúà àü øåéëÿð äöøöð, àíúàã áóíëàð ôëîðèí äåéèëäè.
Àéàüûíûí àëòûíà áàõäû, ëàêèí ôëîðèíëÿð – Ôëîðà àëÿìèíäÿí äåéèëäè,
îíëàð éîë öñòöíäÿ áèòìèðäè.
Î ñàüûíà áàõäû, ãîðõóíú ãàðà áóëóäëàð ýþðäö; áóëóä, íÿùÿíý
áèð ñóñÿïÿëÿéÿí ãàá êèìè èðÿëèëÿéèðäè. Î ÷îõ ýþçÿë áèëèðäè êè, áó
áóëóääàí ìöòëÿã ëåéñàí éàüàúàã, àíúàã ôëîðèí òþêöëìÿéÿúÿê. Î
ñîëóíà áàõäû – éàñÿìÿí êîëó ýþðäö, þç-þçöíÿ äåäè:
“Åù-ù! Ìÿí èñòÿðäèì êè, áó éàñÿìÿí êîëó äåéèë, ôëîðèí êîëó
îëñóí! Î äàùà ýþçÿë êîë îëàðäû!”
Áèðäÿí ãàðà áóëóä ñèëêÿëÿíäè, Óëåíøïèýåëèí öñòöíÿ ãÿíáÿð êèìè áÿðê, èðè äîëóëàð òþêöëäö. ×ûüûðäû:
– Àù! Àíúàã àâàðà èòëÿðè äàøà áàñûðëàð!
Ãà÷ìàüà áàøëàäû.
Î þç-þçöíÿ äåéèðäè:
171
“Ìÿí òÿãñèðêàð äåéèëÿì êè, ñàðàé íÿäèð, ùå÷ ÷àäûðûì äà éîõäóð;
åëÿ áèð ñûüûíàúàã éåðèì éîõäóð êè, àðûã áÿäÿíèìè ýèçëÿäèì. Ïàù,
ýþð íÿ ÿúëàô äîëóäóð! Äîëó äåéèë, ãóìáàðàäûð! Ìÿí êè úûð-úûíäûð
è÷èíäÿ äöíéàíû ýÿçèá äîëàøûðàì, áóíóí ùå÷ êÿñÿ äÿõëè éîõäóð, –
ìÿíèì êþíëöì áåëÿ èñòÿéèð. Àù, íèéÿ ìÿí èìïåðàòîð äåéèëÿì?! Èðè
äîëó äÿíÿëÿðè, ïèñ ñþç êèìè, åëÿ ùåé ãóëàãëàðûìà ýèðèð”.
Óëåíøïèýåë åëÿ ùåé ãà÷ûðäû. Ãà÷à-ãà÷à øèêàéÿòëÿíèðäè:
“Éàçûã áóðíóì! Èíäèúÿ äîëó ñÿíèí áó òÿðÿôèíäÿí âóðóá î òÿðÿôèíäÿí ÷ûõàúàã, ñÿíè èñòèîò ãàáû ÿâÿçèíäÿ âàðëû – ùàìïà àäàìëàðûí ãîíàãëûüûíäà èøëÿäÿúÿêëÿð, – îíëàðû àõû ùå÷ âàõò äîëó âóðìóð!
– Ñîíðà éàíàãëàðûíû ÿëëÿøäèðèá ôèêèðëÿøäè: – Áÿñ ìÿíèì éàíàãëàðûì
– êÿôêèðÿ îõøàìûðìû? Àøïàçëàð ñîáàíûí éàíûíäà èñòèäÿí ïþðòÿíäÿ,
îíëàðûí ëàï ÿìÿëëèúÿ èøèíÿ éàðàð. Àøïàçëàðû ôèêèðëÿøäèì – èñòÿðèñòÿìÿç õþðÿê éàäûìà äöøäö. Àù, íåúÿ àúìûøàì! Àé áîø ãàðûí –
äîíãóëäàíìà, àé ÿçàá ÷ÿêÿí áàüûðñàãëàð – ãóðóëäàìàéûí! Ùàðàäàñàí, àé ìÿíèì õîøáÿõò òàëåéèì?! Ìÿíè þç îòëàüûíà àïàð!”
Î þç-þçö èëÿ äàíûøàðêÿí ùàâà à÷ûëäû, ýöí ÷ûõäû, äîëó êÿñèëäè.
Óëåíøïèýåë óúàäàí äåäè:
– Õîø ýþðäöê, ýöíÿø, ìÿíèì éåýàíÿ äîñòóì, õîø ýþðäöê! Èíäè ñÿí ìÿíèì öñò-áàøûìû ãóðóäàðñàí!
Î öøöéöðäö, áóíà ýþðÿ äÿ äàéàíìàäàí éöéöðöðäö. Áèð äÿ
ýþðäö êè, ýþçö áÿðÿëìèø, áèð àëà êþïÿê, äèëèíè ÷ûõàðûá, äöç îíóí
öñòöíÿ úóìóð.
Óëåíøïèýåë þç-þçöíÿ äåäè:
“Áó ãóäóç èòäèð!” éåêÿ áèð äàø ýþòöðöá àüàúà ÷ûõäû. Èëê áóäàüà ÷àòàíäà ýþðäö êè, èò àüàúûí äèáèíäÿí êå÷èð; äàøû èòèí öñòöíÿ àòäû; äàø äöç îíóí áàøûíà äÿéäè. Èò äàéàíäû, àúèç ùàëäà, êîáóä ùÿðÿêÿòëÿ éóõàðû àòûëäû êè, Óëåíøïèýåëè òóòñóí, àíúàã òóòà áèëìÿäè,
éåðÿ äÿéèá ýÿáÿðäè.
Óëåíøïèýåë àüàúäàí äöøöá ýþðäö êè, èòèí áóðíó íÿìäèð, äåìÿëè, î ãóäóç äåéèëìèø, – áóíäàí î äàùà ÷îõ ïÿðò îëäó. Èòèí äÿðèñè ÷îõ
ãÿøÿíýäè; äÿðèíè ñàòìàã îëàðäû. Áó ìÿãñÿäëÿ èòèí äÿðèñèíè ñîÿéóá
éóäó, ãóðóìàã ö÷öí àüàúäàí àñäû, ñîíðà äà ÷àíòàñûíà ãîéäó.
Àúëûã âÿ ñóñóçëóã îíó ëàï ÿëäÿí ñàëìûøäû. Ôåðìàëàðà ýèðèðäè,
ëàêèí èòèí äÿðèñèíè ñàòìàüà ãîðõóðäó; ãîðõóðäó êè, èò êÿíäëèëÿðäÿí
172
áèðèíèí îëàð. ×þðÿê èñòÿéèðäè, ùå÷ êÿñ îíà ÷þðÿê âåðìèðäè. Ùàâà
ãàðàëûðäû. Îíóí ãû÷ëàðû ýèðäÿí äöøìöøäö. Éåìÿêõàíàéà ñàðû ýåòäè. Éåìÿêõàíà÷û ãîúà áèð àðâàä àðà âåðìÿäÿí õûðûëäàéàí ãîúà
áèð èòè ñûüàëëàéûðäû. Èòèí äÿðèñè – Óëåíøïèýåëèí þëäöðäöéö èòèí äÿðèñèíÿ îõøàéûðäû.
Éåìÿêõàíà÷û ãàðû ñîðóøäó:
– Éîë÷ó, ùàðàäàí ýÿëèðñÿí?
Óëåíøïèýåë îíà áåëÿ úàâàá âåðäè:
– Ðîìàäàí ýÿëèðÿì. Îðàäà ïàïàíûí èòèíè ñàüàëäûðäûì, – áðîíõèò èòè ëàï ÿëäÿí ñàëìûøäû.
Ãàðû ñîðóøäó:
– Äåìÿëè ñÿí ïàïàíû ýþðäöí? – Åëÿ î ñààò äà Óëåíøïèýåëÿ áèð
ïàð÷ ïèâÿ òþêäö.
– ßôñóñ! Ìÿí àíúàã îíóí ìöãÿääÿñ àéàãëàðûíû, ìöãÿääÿñ
àéàããàáûëàðûíû þïìÿéÿ ëàéèã ýþðöëäöì.
Ãàðûíûí ãîúà èòè äÿ åëÿ ùåé õûðûëäàéûðäû, àíúàã áÿëüÿì òöïöðìöðäö.
Ãàðû ñîðóøäó:
– Áó ùà÷àã îëìóøäó?
Óëåíøïèýåë úàâàá âåðäè êè:
– Êå÷ÿí àé. Ìÿíè ýþçëÿéèðäèëÿð, ìÿí äÿ ýÿëèá ãàïûíû äþéäöì. Î ìöãÿääÿñëÿð ìöãÿääÿñè úÿíàá-ÿãäÿñèí áàø êàðäèíàë,
áàø ñèðëÿð, áàø ôþâãÿëàäÿëèê êàìåðàðèñè* ñîðóøäó êè: “Ãàïûíû äþéÿí êèìäèð?” Úàâàá âåðäèì êè: “Ìÿíÿì, úÿíàá-ÿãäÿñ ùÿçðÿòëÿðè, Ôëàíäðèéàäàí ýÿëìèøÿì êè, ìöãÿääÿñ ùþêìäàðûí àéàãëàðûíû
þïöì âÿ èòèíè ñàüàëäûì”. Ãàïûíûí äàëûíäàí ïàïàíûí ñÿñè ýÿëäè:
“Ùÿ, Óëåíøïèýåë, ñÿíñÿí! Ìÿí ëàï ñåâèíúëÿ ñÿíè ýþðìÿê èñòÿðäèì, àíúàã ìöìêöí äåéèë. Î çàìàí êè, ìÿíèì öçöìäÿ ìöãÿääÿñ öëýöú ñåéðÿ ÷ûõûð – ìöãÿääÿñ äåêðåòàëè73 ãàäàüàí åäèð êè,
ìÿí áó âàõò öçöìö áàøãàñûíà ýþñòÿðèì”. Ìÿí äÿ ùÿéÿúàíëà äåäèì: “Ýþð ùà, áåëÿ äÿ óüóðñóçëóã îëàð! Àõû ìÿí áó ãÿäÿð óçàã
éåðäÿí àíúàã îíà ýþðÿ ñöðöíÿ-ñöðöíÿ ýÿëìèøÿì êè, ñèç ìöãÿääÿñëÿð ìöãÿääÿñè úÿíàá-ÿãäÿñèí àéàãëàðûíû þïöì âÿ ñèçèí èòèíèçè
__________
* Ê à ì å ð à ð è – ïàïà âÿ êàðäèíàë õèäìÿò÷èñè
173
ñàüàëäûì. Äåìÿëè, ìÿí ýÿðÿê ùå÷ áèð øåéñèç åâèìÿ ãàéûäàì?”
Ìöãÿääÿñ àòà äåäè: “Õåéð!” Áó ñþçäÿí ñîíðà ìÿí îíóí ñÿðÿíúàìûíû åøèòäèì. Î äåäè: “Áàø êàìåðàðè, ìÿíèì êðåñëîìó ãàïûéà
éàõûíëàøäûðûí âÿ îíóí àøàüû ïÿíúÿðÿñèíè à÷ûí”. Äåéèëÿí êèìè äÿ
åäèëäè. Áó çàìàí ìÿí áàëàúà áèð ïÿíúÿðÿäÿí ãûçûë àéàããàáûëû
àéàã ýþðäöì, áèð äÿ ýþé ýóðóëòóñó êèìè áèð ñÿñ åøèòäèì: “Áó –
ïàäøàùëàð ïàäøàùûíûí, êðàëëàð êðàëûíûí, èìïåðàòîðëàð èìïåðàòîðóíóí ãîðõóíú àéàãëàðûäûð. Àé õðèñòèàí, îíëàðû, î ìöãÿääÿñ àéàããàáûëàðû þï!” ìÿí ìöãÿääÿñ àéàããàáûëàðû þïäöì, áó çàìàí áóðíóì, îíóí àéàãëàðûíäàí ãàëõàí, ÷îõ ýþçÿë áèð èé äóéäó. Ñîíðà î
áàëàúà ïÿíúÿðÿ áèðäÿí øàïïûëòû èëÿ þðòöëäö, ùÿìèí ãîðõóíú ñÿñ
ìÿíÿ ÿìð åòäè êè, ýþçëÿéèì. Ïÿíúÿðÿ éåíÿ à÷ûëäû, ìÿíèì öñòöìÿ, öçð èñòÿéèðÿì òöêö òþêöëìöø áèð êþïÿê àòûëäû: îíóí ýþçëÿðè
÷èðêëè-èðèíëè èäè, ãàðíûíûí éåêÿëèéèíÿ ýþðÿ äÿ àéàãëàðûíû àðàëû ãîéìóøäó. Áó çàìàí ìöãÿääÿñ ùþêìäàð èëòèôàò áóéóðóá éåíÿ ìÿíÿ
ìöðàúèÿò åëÿäè: “Óëåíøïèýåë, – äåäè, – áó ìÿíèì ÿçèç èòèìäèð.
Áóíóí áðîíõèòè âÿ áàøãà õÿñòÿëèêëÿðè âàð. Áó õÿñòÿëèêëÿð äÿ îíäàí
ÿìÿëÿ ýÿëìèøäèð êè, î, ëàìÿçùÿáëÿðèí ñûíäûðûëìûø ñöìöêëÿðèíè ýÿìèðìèøäèð. Îüëóì, ñàüàëò áóíó, áó áàðÿäÿ íàðàçû ãàëìàçñàí”.
Ãàðû äåäè:
– Éåíÿ è÷.
Óëåíøïèýåë äÿ ðàçû îëäó:
– Òþê. – Ñîíðà äàíûøìàüûíà äàâàì åòäè: – Áÿëè, þçöì ùàçûðëàäûüûì åúàçêàð ñèäèêãîâàí äÿðìàíû êþïÿéÿ éåðèòäèì. Êþïÿê ö÷
ýöí, ö÷ ýåúÿ äàéàíìàäàí èøÿéèá ñàüàëäû.
Ãàðû ùÿéÿúàíëà óúàäàí äåäè:
– Jåñóñ ýîä åí Ìàðèà!* Ñÿí êè ýåäèá ïàïàíû ýþðìÿéÿ øÿðÿôéàá îëìóñàí, ýÿë öçöíäÿí þïöì! Èíäè ñÿí ìÿíèì äÿ èòèìè ñàüàëò.
Ëàêèí Óëåíøïèýåë ãàðûíûí þïöøöíäÿí þçöíö éàéûíäûðûá äåäè:
– Î àäàìûí êè àüçû ìöãÿääÿñ àéàããàáûëàðà òîõóíóá, åëÿ àüûç
ýÿðÿê èêè èë àðâàä þïöøöíäÿí òÿìèç ãàëñûí. Ìÿíÿ ÿò âåð, êîëáàñà
âåð, ïèâÿéÿ ùàéûôûí ýÿëìÿñèí, – èòèíèí õûðûëòûñû òàìàì êÿñèëÿúÿê: èñòÿéèðñÿí îíó ëàï êèëñÿ õîðóíà ýþíäÿð – áöòöí íîòëàðà ñÿñè ÷àòàúàã.
__________
* Éà ùÿçðÿò Èñà, Ìÿðéÿì àíà! (ôëàì.)
174
Ãàðû àüëàð ñÿñëÿ éàëâàðäû:
– ßéÿð àëäàòìàñàí, ñÿíÿ áèð ôëîðèí âåðÿðÿì.
– Ñàüàëäàðàì, ñàüàëäàðàì, àíúàã ÷þðÿê âåð éåéèì.
Ãàðû îíà èñòÿäèéèíè âåðäè. Äîéóíúà éåéèá-è÷ÿíäÿí ñîíðà î åëÿ
ùÿâÿñÿ ýÿëäè êè, ïàïà ìÿñÿëÿñè îëìàñàéäû, éÿãèí ãàðûíû þïÿðäè.
Óëåíøïèýåë éåéèá-è÷ÿíäÿ ãîúà èò ïÿíúÿëÿðèíè îíóí äèçëÿðè öñòöíÿ ãîéóá ñöìöê ýþçëÿéèðäè. Óëåíøïèýåë îíà áèð-èêè ñöìöê òóëëàäû, ñîíðà ãàðûéà áåëÿ áèð ñóàë âåðäè:
– Áèð àäàì éåéèá-è÷ÿíäÿí ñîíðà ïóë âåðìÿñÿéäè, ñÿí îíà íÿ
åäÿðäèí?
Ãàðû äåäè:
– Ìÿí î ãóëäóðóí ÿí éàõøû ïàëòàðûíû ÿëèíäÿí àëàðäûì.
– Éàõøû äà. – Óëåíøïèýåë áóíó äåéèá èòè ãîëòóüó àëòûíà àëäû,
ìÿðÿéÿ àïàðäû. Ìÿðÿêäÿ îíà ñöìöê âåðèá ãàïûíû þðòäö, þëäöðäöéö èòèí äÿðèñèíè ÷àíòàñûíäàí ÷ûõàðûá ãàðûíûí éàíûíà ýÿëäè, äåäè êè,
äîüðóäàí äà, êèì éåäèéèíèí ïóëóíó âåðìÿñÿ, ñÿí îíóí ÿí éàõøû
ïàëòàðûíû ÿëèíäÿí àëûðñàí?
Ãàðû ñþçöíö òÿñäèã åëÿäè:
– Àëûðàì.
– Èíäè ìÿñÿëÿ áåëÿäèð: ìÿí ñÿíèí èòèíè éåäèçäèðäèì, àììà î
áóíóí ïóëóíó âåðìÿäè. Ìÿí äÿ ñÿí äåéÿí êèìè åëÿäèì: ìÿí îíóí
ÿí éàõøû ïàëòàðû íÿäè – éåýàíÿ ýåéèìèíè ñîéóá ÿéíèíäÿí ÷ûõàðòäûì.
Áóíó äåéèá, éîëäà þëäöðäöéö èòèí äÿðèñèíè ãàðûéà ýþñòÿðäè.
Ãàðû àù-âàé åëÿìÿéÿ áàøëàäû:
– Àù, ñÿí íÿ çàëûìñàí, úÿíàá ùÿêèì! Éàçûã èò! Ìÿí ôàüûð ãàðû
ö÷öí î áàëà éåðèíäÿ èäè. Ìÿíèì áèðúÿ äîñòóì âàðäû, î äà áó èäè,
ñÿí íèéÿ îíó ìÿíèì ÿëèìäÿí àëäûí? Îíäàí ñîíðà ìÿí ãÿì-ãöññÿäÿí þëÿðÿì.
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Ìÿí îíó äèðèëäÿðÿì.
Ãàðû ñîðóøäó:
– Äèðèëäÿðñÿí? Î éåíÿ ìÿíÿ ìåùðèáàíëûã åëÿéÿúÿê, ýþçëÿðèìÿ áàõàúàã, ÿëëÿðèìè éàëàéàúàã, ãóéðóüóíó áóëàéàúàã? Úÿíàá
ùÿêèì, äèðèëäèí îíó! Ìÿí äÿ ñèçÿ ÿí áàùàëû õþðÿê âåðÿðÿì, ñèçäÿí ùå÷ ïóë àëìàðàì, öñòÿëèê áèð ôëîðèí äÿ âåðÿðÿì.
175
Óëåíøïèýåë ñþçöíö òÿñäèã åëÿäè.
– Ìÿí îíó äèðèëäÿðÿì. Àíúàã ìÿíÿ èñòè ñó, òèêèø éåðèíÿ ñöðòìÿê ö÷öí ìÿò, ñàïëû èéíÿ, áèð äÿ ãûçàðòìàéà òþêöëÿí øèðÿ ëàçûìäûð. Áó úÿððàùëûã èøè âàõòûíäà ìÿí ýÿðÿê òÿê îëàì.
Ãàðû îíóí èñòÿäèêëÿðèíè âåðäè. Óëåíøïèýåë þëäöðäöéö èòèí äÿðèñèíè ýþòöðöá ìÿðÿéÿ ýåòäè.
È÷ÿðè ýèðèá ãîúàëìûø èòèí öçöíÿ ÿò øèðÿñè éàõäû, – ýþðöíöð áó
äà èòèí õîøóíà ýÿëäè; ãàðíûíà åíëè çîëàã øÿêëèíäÿ ìÿò ÷ÿêäè, ïÿíúÿëÿðèíÿ äÿ ìÿò, ãóéðóüóíà ÿò øèðÿñè ñöðòäö.
Áóíäàí ñîíðà ö÷ äÿôÿ óúàäàí ñÿñëÿíäè, ñîíðà äåäè:
– Ñòàåò îï! Ñòàåò îï! Ðk‘ò áåâåë, âóèëåí ùîíä!*
Þëìöø èòèí äÿðèñèíè òåç ÷àíòàñûíà ãîéóá, èòÿ åëÿ áèð òÿïèê âóðäó êè, èò áèð àíäà þçöíö éåìÿêõàíàéà ñàëäû.
Ãàðû ýþðäö êè, èòè ñàü-ñàëàìàòäûð, ùÿëÿ áèð þçöíö äÿ éàëàéûð,
èñòÿäè èòè þïñöí, Óëåíøïèýåë ãîéìàäû:
– Ìÿòè òàìàì éàëàéûá ãóðòàðìàéûíúà èòè ñûüàëëàìà, éàëàéûá ãóðòàðñà, äåìÿëè, òèêèø éåðëÿðè ñàüàëûá. Ùÿ, èíäè îí ôëîðèí âåð ýÿëñèí.
Ãàðû åòèðàç åòäè:
– Ìÿí ñÿíÿ áèð ôëîðèí äåìèøÿì.
Óëåíøïèýåë äÿ îíà åòèðàç åòäè:
– Áèð ôëîðèí úÿððàùëûã èøè ö÷öí, äîããóç ôëîðèí äÿ äèðèëìÿñè ö÷öí.
Ãàðû îíà îí ôëîðèí âåðäè. Óëåíøïèýåë ýåäÿíäÿ, þëäöðäöéö èòèí
äÿðèñèíè éåðÿ àòûá äåäè:
– Áàõ, áó èòèí êþùíÿ äÿðèñèäèð, èòèðìÿ ùà! Òÿçÿ äÿðèñè õàðàá
îëàíäà, áóíó éàìàã éåðèíÿ èøëÿäÿðñÿí.
ËÕÂÛÛ
Áó áàçàð ýöíö Áðöããåäÿ Èñà ãàíû áàéðàìû ìöíàñèáÿòè èëÿ õà÷
ìÿðàñèìè îëàúàãäû. Êëààñ àðâàäûíà âÿ Íåëåéÿ îðà ýåòìÿéè ìÿñëÿùÿò ýþðìöøäö, – áÿëêÿ îðàäà Óëåíøïèýåëÿ ðàñò ýÿëäèëÿð. Þçö èñÿ
åâè ãîðóéàúàã, ùÿì äÿ çèéàðÿò÷èíè ýþçëÿéÿúÿêäè.
Ãàäûíëàð ýåòäè. Êëààñ Äàììåäÿ ãàëäû. Î, àñòàíàäà îòóðóá
éÿãèí åòäè êè, øÿùÿðäÿ ùå÷ êÿñ ãàëìàìûøäûð. Éàõûíäàêû êÿíääÿí
__________
* Ãàëõ! Ãàëõ! Ñÿíÿ íÿ äåéèëèð, ãîòóð èò! (ôëàì.)
176
àéäûí çÿíý ñÿñè ýÿëèðäè. Áðöããåäåí äÿ àðàáèð áöòöí êèëñÿ çÿíýëÿðèíèí, ýàù òîïëàðäàí àòûëûí éàéëûì àòÿøèíèí ñÿñè, ýàù Èñà ãàíû áàéðàìû øÿðÿôèíÿ éàíäûðûëàí ÿéëÿíúÿ îäëàðûíûí ÷àòûðòûñû åøèäèëèðäè.
Êëààñ äàëüûí-äàëüûí áàõàðàã Óëåíøïèýåëè ýþðìÿê èñòÿéèðäè,
ëàêèí áóëóäñóç, àéäûí, ìàâè ýþéäÿí, äèëèíè ÷ûõàðûá ýöíöí àëòûíäà
óçàíàí èòäÿí, ãàéüûñûç ùàëäà úèêêèëäÿéÿ-úèêêèëäÿéÿ éîëóí òîçóíäà åøÿëÿíÿí ñÿð÷ÿëÿðäÿí, îíëàðà ýèçëèí-ýèçëèí éàõûíëàøàí ïèøèêäÿí, ùÿð åâÿ ñÿðáÿñòúÿ äàõèë îëàí, ìèñ ãàçàí÷àëàðäà, ãàëàé ïàð÷ëàðäà àëûøûá éàíàí ýöí èøûüûíäàí áàøãà áèð øåé ýþðìöðäö.
Ùÿð øåé Êëààñûí ÿòðàôûíäà ñåâèíú è÷èíäÿ èäè; áèðúÿ î ãÿìýèí
èäè. Î éåíÿ ÿââÿëêè êèìè ýþçëÿðè èëÿ îüëóíó àõòàðûðäû, ÷ÿìÿíèí
öñòöíÿ åíÿí áîç äóìàíäà îíó ýþðìÿéÿ, îíóí ñÿñèíè éàðïàãëàðûí
öðÿêà÷àí õûøûëòûñûíäà, ãóøëàðûí øÿí íÿüìÿëÿðèíäÿ åøèòìÿéÿ ÷àëûøûðäû. Áèðäÿí Ìàëäåýåì éîëó öñòöíäÿ óçóí áèð àäàì ýþðäö, î
ñààò áèëäè êè, áó Óëåíøïèýåë äåéèë. Áó àäàì áèð þçýÿñèíèí ëÿêè ãàáàüûíäà äàéàíäû, éåðäÿí êþê ÷ûõàðûá àúýþçëöêëÿ éåìÿéÿ áàøëàäû.
Êëààñ äöøöíäö:
“Ýþð íåúÿ àúûá!”
Éàä àäàì ýþçäÿí èòäè, ëàêèí àç ñîíðà Âàüãóøó êö÷ÿñèíäÿ éåíÿ
ýþðöíäö, áó çàìàí Êëààñ îíó òàíûäû: áó Èîñòäàí îíóí ö÷öí éåääè
éöç ÷åðâîí ïóë ýÿòèðÿí ùÿìèí ÷àïàð èäè. Êëààñ úÿëä îíà ñàðû ýåòäè:
– Ýåäÿê áèçÿ!
Î äà:
– Ãÿðèáëÿðè ãîíàã åëÿéÿíëÿð õîøáÿõòäèð, – äåäè.
Ñîîòêèí áàéûðäàí ïÿíúÿðÿ ãûðàüûíà ÷þðÿê ãûðûíòûëàðû òþêìÿéè
éàääàí ÷ûõàðìàçäû, – ãóøëàð ãûøäà äà ó÷óá ýÿëÿð, áó ãûðûíòûëàðû
éåéÿðäè. Éàä àäàì ÷þðÿê ãûðûíòûëàðûíû éûüûá éåäè.
– Ýþðöíöð ñÿí ÷îõ àúìûñàí?
– Áèð ùÿôòÿ ÿââÿë ãóëäóðëàð ìÿíè ñîéäó. Îíäàí áÿðè ìÿí àíúàã êþê, áèð äÿ, áàøãà éåð êþêëÿðè éåéèðÿì.
Êëààñ ãàïûíû à÷àðàã äåäè:
– Äåìÿëè, ñÿí ýÿðÿê éåéÿñÿí. Áàõ, áó ãàá íîõóäëà äîëóäóð;
áó äà éóìóðòà, êîëáàñà, äîíóç ãàõàúû, ýåíò ñîñèñêàñû, wàòåðçîåéäóð (áàëûã õþðÿéè). Çèðçÿìèäÿ Ëöâåí øÿðàáû ìöðýöëÿéèð, î, Áóð177
ãîí øÿðàáû êèìè øÿôôàôäûð, éàãóò êèìè ãûðìûçûäûð; áó øÿðàá àíúàã
îíó ýþçëÿéèð êè, ãÿäÿùëÿð ùÿðÿêÿòÿ ýÿëñèí. Ñîáàéà ÷ûðïû àòàã!
Åøèäèðñÿí, òàâàäà êîëáàñà íåúÿ îõóäó? Áó, éåìÿê-è÷ìÿê åøãèíÿ
îõóíàí íÿüìÿäèð.
Êëààñ êîëáàñàíû ÷åâèðÿ-÷åâèðÿ ãîíàãäàí ñîðóøäó:
– Ñÿí ìÿíèì îüëóì Óëåíøïèýåëè ýþðìÿäèíìè?
– Éîõ, ýþðìÿäèì.
Êëààñ ñöôðÿéÿ êîëáàñà ãûçàðòìàñû, éàüëû äîíóç ãàõàúû èëÿ ãàéüàíàã, ïåíäèð, èðè ñòÿêàíëàð, áÿðã âóðàí ãûðìûçû, øÿôôàô Ëöâåí øÿðàáû øöøÿëÿðèíè ãîéóá éåíÿ ñóàë âåðäè:
– Ìÿíèì ãàðäàøûì Èîñò íåúÿäèð?
Ãîíàã äà úàâàá âåðäè êè:
– Ñÿíèí ãàðäàøûí Èîñòó Ààõåí ÿòðàôûíäàêû Çèïïåíàêåíäÿ ÷àðìûõà ÷ÿêäèëÿð, ÷öíêè î ëàìÿçùÿá îëóá èìïåðàòîðëà âóðóøóðäó.
Êëààñ þçöíäÿí ÷ûõàðàã ÷ûüûðäû:
– Ìÿëóí úÿëëàäëàð! – Îíóí áÿäÿíè äÿùøÿòëè ãÿçÿáäÿí ÿñèðäè.
– Èîñò! Ìÿíèì áÿäáÿõò ãàðäàøûì!
Ãîíàã úèääè äåäè:
– Áöòöí ñåâèíúè, ìöñèáÿòè áèçÿ Àëëàù ýþíäÿðèð. – Ñîíðà äà éåìÿéÿ áàøëàäû.
Äîéàíäàí ñîíðà î áåëÿ áèð ìÿëóìàò âåðäè:
– Ìÿí ñÿíèí ãàðäàøûíûí ãîùóìó àäû èëÿ, Íèñâåéëåð ÿêèí÷èñè
êèìè çèíäàíà ýåäèá Èîñòó ýþðäöì. Ñÿíèí äÿ éàíûíà îíà ýþðÿ ýÿëìèøÿì êè, îíóí òàïøûðûüûíû ñÿíÿ éåòèðèì. Î äåäè êè: “ßýÿð ñÿí äÿ
ìÿíèì êèìè äèí éîëóíäà þëìÿñÿí, îíäà ãàðäàøûì Êëààñûí éàíûíà
ýåò, äå êè, ìÿí îíà ìþìèí àäàì êèìè éàøàìàüû, éîõñóëëàðà êþìÿê
åëÿìÿéè, îüëóíà ýèçëèíúÿ Èñàíûí åùêàìëàðûíû þéðÿòìÿéè âÿñèééÿò
åëÿìèøÿì. Îíà âåðäèéèì ïóëó ìÿí õàëãûí àâàìëûüû öçöíäÿí
ãàçàíìûøàì, ãîé î äà áó ïóëó Òèëèí òÿùñèë àëìàñûíà õÿðúëÿñèí,
ãîé Òèë ùÿãèãè àëëàùû òàíûñûí, ìöãÿääÿñ êèòàáëàðû îõóñóí”.
Ãîíàã áóíó äåéèá, Êëààñû þïäö.
Êëààñ öìèäñèçëèê è÷èíäÿ åëÿ ùåé òÿêðàð åäèðäè:
– Ìÿíèì áÿäáÿõò ãàðäàøûì! ×àðìûõäà þëöá!
178
Êëààñ áó ìöñèáÿòè åøèäèá äÿëè êèìè îëìóøäó. Ëàêèí ãîíàüûí
éåíÿ è÷ìÿê èñòÿäèéèíè, ñòÿêàíûíû ãàáàüà ÷ÿêäèéèíè ýþðöá îíà øÿðàá òþêäö, þçö èñÿ ùÿâÿññèç éåéèá-è÷èðäè.
Ñîîòêèíëÿ Íåëå áèð ùÿôòÿ ýÿëìÿäèëÿð. Èîñòóí ýþíäÿðäèéè àäàì
áó áèð ùÿôòÿíè Êëààñûí éàíûíäà ãàëäû.
Ýåúÿëÿðè îíëàð Êàòëèíàíûí ôÿðéàäûíû åøèäèðäèëÿð:
– Îä! Îä! Äåøèê à÷ûí! Ðóùóì ÷ûõìàã èñòÿéèð!
Êëààñ Êàòëèíàíûí éàíûíà ýåäèá îíà òÿñêèíëèê âåðèð, éåíÿ ýåðè
ãàéûäûðäû.
Ãîíàã áèð ùÿôòÿ ãàëûá ýåòäè. Ýåäÿíäÿ, éîëäà éåìÿê âÿ ýåúÿëÿìÿê ö÷öí Êëààñäàí àíúàã èêè ôëîðèí àëìàüà ðàçû îëäó.
ËÕÂÛÛÛ
Íåëå èëÿ Ñîîòêèí Áðöããåäÿí ãàéûäàíäàí ñîíðà, áèð ýöí Êëààñ
éåðäÿ îòóðóá, ëàï ÿñèë äÿðçè êèìè, êþùíÿ øàëâàðûíà äöéìÿ òèêèðäè.
Íåëå ìÿòáÿõäÿ Òèò Áèáóë Øíóôôèíè ëåéëÿéèí öñòöíÿ ãûñãûðäûðäû; èò
ýàù áÿðêäÿí ùöðÿ-ùöðÿ ëåéëÿéèí öñòöíÿ úóìóð, ýàù äà ýåðè àòûëûðäû. Ëåéëÿê áèð àéàüû öñòöíäÿ äóðóá âöãàðëà, ùÿì äÿ äàëüûíäàëüûí èòÿ áàõûðäû, ñîíðà äà óçóí áîéíóíó ÿéèá, äèìäèéèíè äþø
òöêëÿðè àðàñûíà ãîéóðäó. Ëåéëÿéèí ñàêèòëèéè Òèò Áèáóë Øíóôôèíè äàùà äà àúûãëàíäûðûðäû. Àõûðäà ëåéëÿê ýþðäö êè, èò ÿë ÷ÿêìèð, äèìäèéèíè îõ ñöðÿòè èëÿ îíóí áåëèíÿ ñàíúäû. Èò áÿðê çèíýèëäÿéÿðÿê ýåðè
àòûëäû, îíóí çèíýèëäÿìÿñè – “Õèëàñ åäèí!” ùàðàéû êèìè ñÿñëÿíäè.
Êëààñ ãÿùãÿùÿ èëÿ ýöëöðäö. Íåëå äÿ. Ëàêèí Ñîîòêèí Óëåíøïèýåëèí ýÿëèá-ýÿëìÿäèéèíè áèëìÿê ö÷öí, êö÷ÿéÿ áàõûðäû.
Î áèðäÿí äåäè:
– Ïðîôîñ* äþðä ïîëèñ íÿôÿðè èëÿ ýÿëèð. Éÿãèí êè, áèçÿ ýÿëìèðëÿð.
Èêèñè òèíè áóðóëäó...
Êëààñ áàøûíû ãàëäûðäû.
Ñîîòêèí ÿëàâÿ åòäè:
– Èêèñè ãàïûíûí ãàáàüûíäà äàéàíäû.
Êëààñ úÿëä éåðèíäÿí ãàëõäû.
__________
* Ï ð î ô î ñ – ïîëèñ áàø÷ûñû
179
Ñîîòêèí ñþçöíÿ äàâàì åòäè:
– Áóíëàð êèìèí äàëûíúà ýÿëèáëÿð? Éà ùÿçðÿò Èñà! Êëààñ, îíëàð
áèçÿ ýÿëèð!
Êëààñ ìÿòáÿõäÿí áàüà éöéöðäö. Íåëå äÿ îíóí àðäûíúà ãà÷äû.
Êëààñ ïû÷ûëäàéàðàã îíà äåäè:
– Ïóëó ýèçëÿò – ïóë ñîáà áàúàñûíûí äàëûíäàäûð.
Íåëå Êëààñûí ñþéëÿäèéèíè áàøà äöøäö, ëàêèí îíóí ÷ÿïÿð öñòöíäÿí àòûëäûüûíû, ïîëèñ íÿôÿðëÿðèíèí îíó éàõàëàäûüûíû, Êëààñûí þçöíö
ãóðòàðìàã èñòÿäèéèíè ýþðöá àüëàéà-àüëàéà ÷ûüûðäû:
– Îíóí ùå÷ áèð ýöíàùû éîõäóð! Îíóí ùå÷ áèð ýöíàùû éîõäóð.
Ìÿíèì àòàìû èíúèòìÿéèí! Óëåíøïèýåë, ñÿí ùàðàäàñàí!? Ñÿí îíëàðû
þëäöðÿðäèí!
Áó ñþçëÿðè äåéèá, ïîëèñ íÿôÿðëÿðèíäÿí áèðèíèí öñòöíÿ úóìäó, äûðíàãëàðûíû îíóí öçöíÿ èëèøäèðäè. Ñîíðà äà ÷ûüûðàðàã: “Îíëàð îíó þëäöðÿúÿêëÿð!” äåéèá îòóí öñòöíÿ éûõûëäû, äÿëè êèìè äèéèðëÿíìÿéÿ áàøëàäû.
Ùàé-êöéÿ Êàòëèíà ýÿëäè; áóíëàðû ýþðÿíäÿ äîíóá ãàëäû, áàøûíû
ñèëêÿëÿéèá èíèëäÿäè:
– Îä! Îä! Äåøèê à÷ûí! Ðóùóì ÷ûõìàã èñòÿéèð!
Ñîîòêèí áóíëàðû ýþðìöðäö. Î áèðè èêè ïîëèñ íÿôÿðè äàõìàéà ýèðÿíäÿ, Ñîîòêèí îíëàðà äåäè:
– Úÿíàáëàð, áèçèì áó éîõñóë äàõìàìûçäà ñèç êèìè àõòàðûðñûíûç?
Îüëóìó àõòàðûðñûíûçñà, î óçàãäàäûð, îíà ÷àòà áèëìÿçñèíèç, ñèçäÿ î
áàúàðûã éîõäóð, – ñþéëÿäèéè áó êèíàéÿëè ñþç îíà òÿñêèíëèê âåðäè.
Áó çàìàí Íåëåíèí ÷ûüûðòûñûíû åøèäèá áàüà éöéöðäö. ßðèíè ÷ÿïÿðèí î òÿðÿôèíäÿ, êö÷ÿäÿ ýþðäö: ïîëèñ íÿôÿðëÿðè îíóí éàõàñûíäàí
éàïûøìûøäû, î äà äàðòûíûðäû.
×ûüûðà-÷ûüûðà äåäè:
– Âóð îíëàðû! Þëäöð îíëàðû! Óëåíøïèýåë, ñÿí ùàðàäàñàí!
ßðèíèí êþìÿéèíÿ éöéöðäö, ëàêèí ïîëèñ íÿôÿðè îíó òóòóá ñàõëàäû,
– áó ïîëèñ íÿôÿðè ö÷öí òÿùëöêÿëè äÿ îëà áèëÿðäè.
Êëààñ åëÿ äàðòûíûá âóðóøóðäó êè, Ñîîòêèíëÿ äàíûøàí î áèðè èêè
ïîëèñ íÿôÿðè êþìÿéÿ ýåòìÿñÿéäè, î þçöíö éÿãèí õèëàñ åäÿúÿêäè.
Ïîëèñ íÿôÿðëÿðè Êëààñûí ÿë-ãîëóíó áàüëàéûá ìÿòáÿõÿ ýÿòèðäèëÿð. Ñîîòêèíëÿ Íåëå ùþíêöð-ùþíêöð àüëàéûðäû. Ñîîòêèí ïîëèñ áàø÷ûñûíäàí ñîðóøäó:
180
– Úÿíàá ïðîôîñ, ìÿíèì éàçûã ÿðèìèí ýöíàùû íÿäèð? Íèéÿ ñèç
îíóí ãîëëàðûíû êÿíäèðëÿ áàüëàìûñûíûç?
Ïîëèñ íÿôÿðëÿðèíäÿí áèðè äåäè:
– Î ëàìÿçùÿáäèð.
Ñîîòêèí ÷ûüûðäû:
– Ëàìÿçùÿá? Ìÿíèì ÿðèì ëàìÿçùÿáäèð? Éàëàí äåéèðñÿí,
øåéòàí îüëó!
Êëààñ äåäè:
– Àëëàù ìÿíè äàðäà ãîéìàç!
Êëààñû àïàðäûëàð. Íåëå èëÿ Ñîîòêèí àüëàéà-àüëàéà îíóí àðäûíúà
ýåòäè, – áó èêè ãàäûí ÿìèíäè êè, îíëàðû äà ìÿùêÿìÿéÿ ÷àüûðàúàãëàð. Éîëäà äîñòëàðû, òàíûøëàðû, ãîíøóëàðû îíëàðà éàõûíëàøûðäû, ëàêèí
ëàìÿçùÿáëèê öñòöíäÿ Êëààñäàí øöáùÿëÿíèá òóòóëäóüóíó áèëÿíäÿ,
ãîðõóäàí ùàìûñû ãà÷ûá åâëÿðèíÿ ýåòäè, òåç è÷ÿðè ýèðèá ãàïûëàðûíû
áàüëàäûëàð! Àíúàã ãîíøó ãûçëàðäàí áèð íå÷ÿñè úöðÿò åäèá Êëààñà
éàõûíëàøäû. Ñîðóøäóëàð êè:
– Êþìöð÷ö, ñÿí ãîëëàðû áàüëû ùàðà ýåäèðñÿí?
Êëààñ äà úàâàá âåðäè:
– Ãûçëàð, Àëëàù ìÿðùÿìÿòñèç äåéèë.
Êëààñû èúìà äóñòàãõàíàñûíà ñàëäûëàð. Ñîîòêèíëÿ Íåëå äóñòàãõàíàíûí àñòàíàñûíäà îòóðäóëàð. Àõøàìöñòö Ñîîòêèí Íåëåäÿí õàùèø åëÿäè, éöéöð åâÿ, áàõ ýþð Óëåíøïèýåë ýÿëèáìè.
ËÕÛÕ
×îõ êå÷ìÿäè, ÿòðàô êÿíäëÿðÿ éàéûëäû êè, áèð íÿôÿðè ëàìÿçùÿáëèê öñòöíäÿ òóòóá äóñòàãõàíàéà ñàëûáëàð, èñòèíòàãû äà, Ðåíí êèëñÿñèíèí áàø÷ûñû èíêâèçèòîð Òèòåëìàí74 àïàðûð, ùàìû äà îíà – Àìàíñûç
èíêâèçèòîð – äåéÿðäè. Óëåíøïèýåë îíäà Êîîëêåðêäÿ éàøàéûðäû, ãÿøÿíý, ìåùðèáàí, äóë áèð ôåðìåð÷è àðâàäûí õöñóñè ìåéëèíäÿí èñòèôàäÿ åäèðäè, – ãàäûí ùå÷ áèð øåéèíè îíäàí ÿñèðýÿéÿ áèëìèðäè.
Óëåíøïèýåë íàç-íåìÿò è÷èíäÿ, êåôëÿ äîëàíûðäû. Áèð ýöí èúìà áàø÷ûñû, ÿúëàô áèð ðÿãèá îíó ýöääö, éåìÿêõàíàäàí ÷ûõàíäà, ÿëèíäÿ
äÿéÿíÿê, öñòöíÿ úóìäó. Ëàêèí Óëåíøïèýåë èúìà áàø÷ûñûíûí äþéöø
úîøãóíëóüóíó ñîéóòìàã ö÷öí, îíó èòÿëÿéèá ýþëÿ ñàëäû, èúìà áàø181
÷ûñû îðàäàí ýöúëÿ ÷ûõäû, – î ãóðó ãóðáàüàñû êèìè éàìéàøûë èäè,
ñöíýÿð êèìè èñëàíìûøäû.
Óëåíøïèýåë áó øàíëû èýèäëèéè åëÿäèêäÿí ñîíðà, Êîëêåðêäÿí ýåòìÿéÿ ìÿúáóð îëäó, – î, èúìà áàø÷ûñûíûí ãèñàñ àëàúàüûíäàí ãîðõóðäó. Ýöúö éåòäèêúÿ Äàììåéÿ ñàðû ãà÷ìàüà áàøëàäû.
Àõøàì öñòö èäè, ùàâà ñÿðèíäè. Óëåíøïèýåë áÿðê ãà÷ûðäû, èñòÿéèðäè òåç åâÿ ÷àòñûí. Îíóí ýþçëÿðè þíöíäÿ áåëÿ áèð ñÿùíÿ úàíëàíûðäû: Íåëå òèêèø òèêèð, Ñîîòêèí àõøàì éåìÿéè ùàçûðëàéûð, Êëààñ
÷ûðïû øÿëÿñè áàüëàéûð, Øíóôôè ñöìöê ýÿìèðèð, ëåéëÿê äèìäèéèíè
Ñîîòêèíèí ãàðíûíà âóðóð êè, îíà äà éåìÿê âåðñèíëÿð.
Óëåíøïèýåë éîëäà ÷ÿð÷èéÿ ðàñò ýÿëäè. ×ÿð÷è ñîðóøäó:
– Ñÿí ùàðà áåëÿ ãà÷ûðñàí?
Óëåíøïèýåë úàâàá âåðäè:
– Äàììåéÿ, åâèìèçÿ.
– Øÿùÿðäÿ âÿçèééÿò ãîðõóëóäóð – ðåôîðìàòëàðû òóòóðëàð. – ×ÿð÷è
îíà áåëÿ áèð ìÿëóìàò âåðèá éîëóíà äöçÿëäè.
Óëåíøïèýåë éöéöðÿ-éöéöðÿ Ðîîäå Ñúùèëäò* éåìÿêõàíàñûíà
êèìè ýÿëäè. Áèð ñòÿêàí äîááåëúóéò ö÷öí éåìÿêõàíàéà ýèðäè. Éåìÿêõàíà÷û ñîðóøäó:
– Ñÿí Êëààñûí îüëó äåéèëñÿíìè?
Óëåíøïèýåë:
– Áÿëè, ìÿí Êëààñûí îüëóéàì, – äåäè.
– Îíäà éóáàíìà: àòàí äÿùøÿòëè ìöñèáÿòÿ äöøöá.
Óëåíøïèýåë ñîðóøäó: ñÿí áóíóíëà íÿ äåìÿê èñòÿéèðñÿí?
Î äà úàâàá âåðäè êè, ýåäèá áèëÿðñÿí.
Óëåíøïèýåë éöéöðÿ-éöéöðÿ ýåòäè.
Äàììåíèí êÿíàðûíäà, ãàïû àüçûíäà éàòàí èòëÿð ùöðÿ-ùöðÿ,
âÿíýèëäÿéÿ-âÿíýèëäÿéÿ îíóí öñòöíÿ òþêöëöøäö. Ñÿñ-êöéÿ ãàäûíëàð éöéöðöøöá, ùàìûñû áèðäÿí äàíûøìàüà áàøëàäûëàð.
– Ùàðàäàí ýÿëèðñÿí? Áèëèðñÿí àòàíûí áàøûíà íÿ èø ýÿëèá? Àíàí ùàðàäàäûð? Î äà äóñòàãõàíàäàäûð? Àù! Ùå÷ îëìàñà éàíäûðìàéàéäûëàð!
Óëåíøïèýåë ýöúö éåòäèêúÿ ãà÷äû.
Íåëåéÿ ðàñò ýÿëäè.
__________
* “Ãûðìûçû Ãàëõàí” (ôëàì.)
182
Íåëå äåäè:
– Òèë, åâÿ ýåòìÿ, îðàäà ïîëèñ íÿôÿðè êðàëûí àäû èëÿ ïóñãóäà äóðóð.
Óëåíøïèýåë äàéàíäû:
– Íåëå! – äåäè. – Àòàìûí äóñòàãõàíàéà ñàëûíìàñû äîüðóäóð?
Íåëå äÿ úàâàá âåðäè:
– Äîüðóäóð. Ñîîòêèí äÿ äóñòàãõàíàíûí àñòàíàñûíäà àüëàéûð.
Êëààñûí àâàðà äöøìöø îüëóíóí öðÿéè ìöñèáÿòëÿ äîëäó. Íåëåéÿ äåäè:
– Ìÿí àòàìûí éàíûíà ýåäèðÿì.
Íåëå áóíà åòèðàç åòäè:
– Ýåòìÿ, Êëààñûí ñþçöíÿ áàõ. Î òóòóëàíäàí ãàáàã ìÿíÿ äåäè: “Ïóëó ãà÷ûðûí – î ñîáà áàúàñûíûí äàëûíäàäûð”. Ñÿí ùÿð øåéäÿí
ÿââÿë áèð øåéè ôèêèðëÿø: ãàðàýöí Ñîîòêèíèí èðñèíè!
Óëåíøïèýåë îíóí ñþçöíÿ áàõìàéûá äóñòàãõàíàéà ãà÷äû. Ñîîòêèí àñòàíàäà îòóðìóøäó. Ýþç éàøû òþêÿ-òþêÿ îüëóíó ãóúàãëàéûá
áàüðûíà áàñäû; èêèñè äÿ áèð éåðäÿ àüëàäûëàð.
Ïîëèñ íÿôÿðëÿðè, Óëåíøïèýåëëÿ Ñîîòêèíèí áàøûíà ÷îõëó àäàì éûüûøäûüûíû ýþðöá, îíëàðûí äÿðùàë áóðàäàí èòèëèá-ýåòìÿñèíè ÿìð åòäè.
Àíà èëÿ îüóë Íåëåýèëÿ ýåòäèëÿð. Íåëåíèí åâè îíëàðûí åâèíèí éàíûíäà èäè. Îðàäàí êå÷ÿíäÿ áèð ëàíäñêíåõò ýþðäöëÿð. Äàììå ÿùàëèñè
Êëààñû ÷îõ èñòÿäèêëÿðèíäÿí, ìÿùêÿìÿ âÿ åäàì âàõòû èüòèøàø äöøÿúÿéèíäÿí ãîðõàðàã, Áðöããåäÿí õåéëè ëàíäñêíåõò ýþíäÿðìèøäèëÿð.
Ëàíäñêíåõò ãàïûíûí ãàáàüûíäà éåðäÿ îòóðìóøäó, àðàüûíû è÷èá
ãóðòàðûðäû. Ñîí äàìúûñûíà êèìè àðàüû è÷äèéèíè éÿãèí åòäèêäÿí ñîíðà, ìåùòÿðÿíè êÿíàðà òîëàìàçëàäû, ýîðäàñûíû ÷ûõàðûá, äàðûõäûüû
ö÷öí, éåðè åøìÿéÿ áàøëàäû.
Ñîîòêèí, ýþç éàøû è÷èíäÿ, Êàòëèíàýèëÿ ýåòäè.
Êàòëèíà áàøûíû éûðüàëàéàðàã äåéèðäè:
– Îä! Äåøèê à÷ûí! Ðóùóì ÷ûõìàã èñòÿéèð!
ËÕÕ
Áîðýñòîðì (øÿùÿð ôûðòûíàñû) äåéèëÿí çÿíý, ùàêèìëÿðè ìöøàâèðÿéÿ ÷àüûðûðäû. Îíëàð ýöíäöç ñààò äþðääÿ, Vierschare éàõûíëûüûíäà, ìÿùêÿìÿ úþêÿñè àëòûíäà éûüûøäûëàð.
183
Êëààñû ýÿòèðÿíäÿ î, áàëäàõèíäÿ Äàììå øÿùÿðèíèí äþâëÿò ùàêèìèíè ýþðäö. Îíóí éàíëàðûíäà âÿ ãàáàüûíäà øÿùÿð áÿëÿäèééÿ
ðÿèñè, èúìà áàø÷ûëàðû âÿ ìÿùêÿìÿ êàòèáè îòóðìóøäó.
Çÿíý ñÿñèíÿ ùÿäñèç-ùåñàáñûç àäàì àõûøûá ýÿëìèøäè.
×îõëàðû äåéèðäè êè:
– Ùàêèìëÿð áóðà ÿäàëÿòëè ìÿùêÿìÿ ãóðìàã ö÷öí äåéèë, èìïåðàòîðà ãóëëóã ýþñòÿðìÿê ö÷öí éûüûøìûøëàð.
Êàòèá ìÿëóìàò âåðäè êè, Vierschare éàõûíëûüûíäà, úþêÿ àüàúû
àëòûíäà îëàí èëêèí èúëàñäà, ìÿùêÿìÿ, âåðèëÿí õÿáÿðè âÿ øàùèäëÿðèí
èôàäÿñèíè ÿñàñ ýþòöðöá âÿ íÿçÿðÿ àëûá, áó ãÿðàðà ýÿëäè êè, èîñòåíñëè
Ñîîòêèíèí ÿðè, äàììåëè, êþìöð÷ö Êëààñû ùÿáñÿ àëñûí. Êàòèá ÿëàâÿ
åäÿðÿê äåäè êè, ìÿùêÿìÿ èíäè øàùèäëÿðèí èôàäÿñèíè äèíëÿìÿê ôèêðèíäÿäèð.
Áèðèíúè ÷àüûðûëàí Êëààñûí ãîíøóñó äÿëëÿê Ùàíñ îëäó. Î àíä
è÷èá äåäè:
– Àíä îëñóí ðóùóìóí íèúàòûíà, øÿùàäÿò âåðèðÿì âÿ òÿñäèã
åäèðÿì êè, ìÿí àðàìñûç îí éåääè èë ìöääÿòèíäÿ, èíäè ìÿùêÿìÿ
ãàáàüûíäà äóðàí Êëààñû, áèçèì àíàìûç – ìöãÿääÿñ êèëñÿíèí áöòöí ãàéäà-ãàíóíëàðûíà ðèàéÿò åäÿí ðÿüáÿòëè àäàì êèìè òàíûéûðàì,
î ùå÷ âàõò ìöãÿääÿñ êèëñÿíèí áÿäèíÿ äàíûøìàìûø, íÿ ãÿäÿð êè
ìÿíÿ ìÿëóìäóð, î ùå÷ âàõò ëàìÿçùÿáëÿðÿ ñûüûíàúàã âåðìÿìèø,
Ëöòåð éàçûëàðûíû þç åâèíäÿ ýèçëÿòìÿìèø, àäûíû ÷ÿêäèéèì áó éàçûëàð ùàããûíäà áèð øåé ñþéëÿìÿìèø, åëÿ áèð èø òóòìàìûøäûð êè, áóíóí
ÿñàñûíäà èìïåðèéàíûí ãàéäà-ãàíóíëàðûíû ïîçìàãäà øöáùÿ éàðàòìûø îëñóí. Ãîé ìÿíèì áó ñþçëÿðèìèí äîüðóëóüóíà Àëëàù-òÿàëà
þçö âÿ îíóí áöòöí ìöãÿääÿñ þâëèéàëàðû øàùèä îëñóí.
Ñîíðà áèð øàùèä êèìè ÷àüðûëàí Éàí âàí Ðîîçåáåêå þç èôàäÿñèíäÿ äåäè êè, ìÿí, Êëààñûí àðâàäû Ñîîòêèí åâäÿ îëìàéàíäà äÿôÿëÿðëÿ Êëààñûí åâèíäÿí èêè êèøè ñÿñèíèí ýÿëäèéèíè åøèòìèøÿì, ùÿì
äÿ àõøàìëàð, èøûãëàðûí ñþíìÿñè èøàðÿñè âåðèëÿíäÿí ñîíðà ìÿí òåçòåç Êëààñûí ÷àðäàüûíäàêû áàëàúà îòàãäà, øàì èøûüûíäà èêè àäàìûí
ñþùáÿò åòäèéèíè ýþðìöøÿì, áóíëàðäàí áèðè Êëààñ èäè. Îíóí ñþùáÿò
åòäèéè àäàì ëàìÿçùÿá èäèìè, éà éîõ, áóíó, ìÿí Éàí âàí Ðîîçåáåêå, ãÿòè ñóðÿòäÿ òÿñäèã åäÿ áèëìèðÿì, ÷öíêè óçàãäàí áàõûðäûì.
Ñîíðà ÿëàâÿ åòäè:
184
– Êëààñûí þçöíÿ ýÿëèíúÿ, ìÿí òÿìèç âèúäàíëà äåéÿ áèëÿðÿì
êè, î ïÿùðèçëÿðè ñàõëàéûðäû, áþéöê áàéðàìëàðäà òÿáÿððöê àéèíèíäÿ
èøòèðàê åäèðäè, ùÿð áàçàð ýöíö êèëñÿéÿ ýåäèðäè; áèðúÿ Èñà ãàíû äåéèëÿí áàéðàìà, áèð íå÷ÿ äÿôÿ äÿ îíäàí ñîíðàêû áàçàð ýöíö êèëñÿéÿ
ýåòìÿìèøäè. Áóíäàí áàøãà ìÿíèì ñþçöì éîõäóð äåéÿì. Ãîé
ìÿíèì áó ñþçëÿðèìèí äîüðóëóüóíà Àëëàù-òÿàëà þçö âÿ îíóí áöòöí
ìöãÿääÿñ þâëèéàëàðû øàùèä îëñóí!
Îíäàí ñîðóøäóëàð êè, Êëààñ ñÿíèí éàíûíäà Blauwe Torre éåìÿêõàíàñûíäà èíäóëýåíñèéà ñàòìûøìû âÿ ìÿùøÿðè ÿëÿ ñàëìûøìû,
Éàí âàí Ðîîçåáåêå äÿ úàâàá âåðäè êè, Êëààñ äîüðóäàí äà èíäóëýåíñèéà ñàòìûøäûð, àíúàã îíà åòèíàñûçëûã ýþñòÿðìÿìèø, îíó ÿëÿ ñàëìàìûøäûð, ìÿí þçöì äÿ îíäàí èíäóëýåíñèéà àëìûøàì, úàìààò è÷èíäÿ îëàí áàëûãñàòàíëàðûí áàø÷ûñû Èîñò Ãðåéïòöâåð äÿ àëìàã èñòÿéèðäè.
Áóíäàí ñîíðà äþâëÿò ùàêèìè õÿáÿð âåðäè êè, èíäè Êëààñûí ùàíñû ýöíàùûíà âÿ ùàíñû èøëÿðèíÿ ýþðÿ Vierschare ìÿùêÿìÿñèíÿ âåðèëìÿñè ùàããûíäà, ùàìûíûí ãàáàüûíäà, ìÿëóìàò âåðèëÿúÿêäèð.
Ìÿùêÿìÿ êàòèáè ñþçÿ áàøëàäû:
– “Õÿáÿð ýÿòèðÿí àäàì, ìöãÿääÿñ ýöíëÿðäÿ, áèð ÷îõëàðû êèìè,
ñÿðõîøëóüà âÿ ãàðûíãóëóëóüà óéìàéàðàã, ïóë õÿðúëÿìÿìÿéè ãÿðàðà àëàðàã, Áðöããåéÿ ýåòìèð, Äàììåäÿ ãàëûð âÿ àüëû áàøûíäà òÿìèç ùàâàéà ÷ûõûð. Þç åâèíèí àñòàíàñûíäà äóðàíäà, Âàüãóøó êö÷ÿñè èëÿ ýåäÿí áèð àäàì äèããÿòèíè úÿëá åäèð. Êëààñ áó àäàìû ýþðöá
îíóí àäàìûí ãàáàüûíà ýåäèð âÿ îíóíëà ýþðöøöð. Î àäàì áàøäàíàéàüà ãàðà ýåéèìäÿ èäè. Î, Êëààñûí åâèíÿ ýèðäè. Ãàïû áèð àç àðàëû
ãàëäû. Õÿáÿð ýÿòèðÿí àäàì, áóíóí êèì îëìàñû èëÿ ìàðàãëàíàðàã,
ýèçëèíúÿ þçöíö äÿùëèçÿ ñàëûð âÿ åøèäèð êè, ìÿòáÿõäÿ Êëààñ ýÿëÿí
î øÿõñ èëÿ Êëààñûí ãàðäàøû Èîñò äåéèëÿí áèðèñè ùàããûíäà äàíûøûð;
ùÿìèí Èîñò ðåôîðìàòëàð ãîøóíóíäà îëóðêÿí ÿñèð àëûíìûø, Ààõåí
éàõûíëûüûíäà ÷àðìûõà ÷ÿêèëìèøäèð. Ýÿëÿí àäàì Êëààñà äåéèð êè,
ãàðäàøûíûí ñÿíÿ ýþíäÿðäèéè ïóë éîõñóë úàìààòûí àâàìëûüû ÿñàñûíäà ãàçàíûëìûøäûð, Êëààñ ýÿðÿê áó ïóëó þç îüëóíó ðåôîðìàò ìÿçùÿáè ðóùóíäà òÿðáèéÿ åòìÿéÿ õÿðúëÿñèí. Áóíäàí áàøãà î àäàì
Êëààñû òîâëàéûðäû êè, ñÿí ýÿë áèçèì àíàìûç – ìöãÿääÿñ êèëñÿíè àò,
áóíóíëà äà î äèí ùàããûíäà ïèñ-ïèñ ñþçëÿð äåéèð, Êëààñ äà àíúàã
áåëÿ úàâàá âåðèð: “Çàëûì úÿëëàäëàð! Ìÿíèì áÿäáÿõò ãàðäàøûì!”
185
Èíäè ìöãÿññèð åäèëÿí àäàì – áèçèì ìöãÿääÿñ àòàìûç ïàïàíû âÿ
ÿëàùÿçðÿò êðàëû çàëûìëûãäà òþùìÿòëÿíäèðìÿêëÿ, îíëàðà íèôðèí åòìèø îëäó, ÷öíêè ìöãÿääÿñ àòàìûç ïàïà âÿ ÿëàùÿçðÿò êðàë ùàãëû
îëàðàã, àëëàùûí âÿ áÿøÿðèééÿòèí ÿçÿìÿòèíè òÿùãèð åäÿí ëàìÿçùÿáëèéÿ äèâàí òóòóð. Õÿáÿð ýÿòèðÿí áèð äÿ áóíó åøèòìèøäèð: ãîíàã äîéóíúà éåéèá-è÷äèêäÿí ñîíðà Êëààñ áèð óúäàí äåéèðìèø: “Éàçûã
Èîñò! Àëëàù ñÿíÿ ðÿùìÿò åëÿñèí! Îíëàð ñÿíèíëÿ àìàíñûç ðÿôòàð åòìèøëÿð!” Äåìÿëè, ìöãÿññèð, – Àëëàù-òÿàëà úÿííÿò ãàïûëàðûíû ëàìÿçùÿáèí öçöíÿ à÷ûð, – ôèêðèíè èðÿëè ñöðìÿêëÿ, Àëëàù-òÿàëàíûí
þçöíö ýöíàùêàðëûãäà òþùìÿòëÿíäèðèð. Áó çàìàí Êëààñ åëÿ áèð óúäàí òÿêðàð åäèðìèø: “Ìÿíèì áÿäáÿõò ãàðäàøûì!” Ãîíàã äà, õàëèñ
ïðîòåñòàíò âàèçè êèìè, âÿúäÿ ýÿëÿðÿê óúàäàí äåéèð: “Áþéöê Áàáèëèñòàí äàüûëàúàã, Ðîìà àçüûíëûüû èáëèñëÿð éóâàñû, ùÿð úöð úèí-øÿéàòèíèí ìÿñêÿíè îëàúàã!” Êëààñ äà åëÿ áèð óúäàí äåéèð: “Çàëûì
úÿëëàäëàð! Ìÿíèì áÿäáÿõò ãàðäàøûì!” Éàä àäàì éåíÿ áîøáîüàçëûã åäèð: “×öíêè ìÿëÿê äÿéèðìàí äàøû áîéäà äàøû ãàëäûðûá äÿíèçÿ àòàúàã âÿ ãàáàãúàäàí õÿáÿð âåðÿúÿê: “Áþéöê Áàáèëèñòàí äÿ
áåëÿ äÿíèç ýèðäàáûíà àòûëàúàã, ùå÷ êÿñ îíó äÿíèçèí äèáèíäÿ àõòàðûá òàïìàéàúàã”. Êëààñ äåéèá: “×ÿíàá, ñèçèí àüçûíûçäàí ãÿçÿá
òþêöëöð. Àíúàã äåéèí ýþðöì: íÿ âàõò åëÿ áèð ùþêìðàíëûã îëàúàã
êè, äèíú, ùÿëèì àäàìëàð éåð öçöíäÿ ñàêèò éàøàéàúàãëàð?” Éàä
àäàì úàâàá âåðäè: “Äÿúúàë ùþêìðàíëûüû, éÿíè ùÿð áèð ùÿãèãÿòÿ
äöøìÿí îëàí ïàïà ùþêìðàíëûüû éûõûëìàéûíúà áåëÿ áèð ùþêìðàíëûã
îëìàéàúàã”. Êëààñ äåéèðìèø; “Ñèç íàùàã éåðÿ áèçèì ìöãÿääÿñ
àòàìûçû éàìàíëàéûðñûíûç. Ìÿí ÿìèíÿì êè, áÿäáÿõò ðåôîðìàòëàðà
åäèëÿí àìàíñûç èøýÿíúÿëÿðäÿí îíóí õÿáÿðè éîõäóð”. Éàä àäàì
äåéèð: “×îõ éàõøû õÿáÿðè âàð. Ìÿùêÿìÿíèí ãÿðàðûíû ùàçûðëàéàí,
ñîíðà äà èìïåðàòîðà, èíäè èñÿ êðàëûí òÿñäèãèíÿ âåðÿí î äåéèëìè?
Ìöñàäèðÿ êðàëûí õåéðèíÿäèð, ÷öíêè åäàì åäèëÿí àäàìëàðûí ìàëûìöëêö êðàëûí èõòèéàðûíà êå÷èð, áóíà ýþðÿ äÿ äþâëÿòëè àäàìëàðû áåëÿ úàíôÿøàíëûãëà òÿãèá åäèð”. Êëààñ áó ñþçöí ãàáàüûíäà äåéèð:
“Áåëÿ ñþçëÿðè áèçèì Ôëàíäðèéàäà äàíûøûðëàð, áóíëàðäà àüûëà ñûüìàéàí øåé éîõäóð. Èíñàí áÿäÿíè çÿèôäèð, ùÿòòà êðàë áÿäÿíè äÿ åëÿ.
Ìÿíèì áÿäáÿõò ãàðäàøûì Èîñò!” Áó ãàéäà èëÿ Êëààñ áó ñþçëÿðè î
ìÿíàäà ñþéëÿäè êè, ýóéà ÿëàùÿçðÿò úÿíàáëàðû áèäÿò ñàùèáëÿðèíÿ
186
àíúàã ïóëïÿðÿñòëèê õàòèðèíÿ äèâàí òóòóð. Éàä àäàì éåíÿ äÿ äàíûøìàüà áàøëàäû, ëàêèí Êëààñ îíóí ñþçöíö êÿñäè: “Úÿíàá, õàùèø åëÿéèðÿì, ìÿíèìëÿ áåëÿ ñþùáÿò åòìÿéèí, Àëëàù ýþñòÿðìÿñèí, ãóëàã
àñàðëàð, îíäà ìÿíèì èøèì õàðàá îëàð”. Êëààñ çèðçÿìèéÿ ïèâÿ ýÿòèðìÿéÿ ýåòäè âÿ “ãàïûíû þðòìÿê ëàçûìäûð” – äåäè. Õÿáÿð ýÿòèðÿí
àäàì ãà÷äû, î äàùà áèð øåé åøèòìÿäè. Õåéëè âàõòäàí ñîíðà, ýåúÿ
ãàïû à÷ûëäû. Éàä àäàì Êëààñûí åâèíäÿí ÷ûõäû, åëÿ î ñààò äà ãàéûòäû, ãàïûíû äþéöá äåäè: “Êëààñ, ñîéóãäàí äîíóðàì, ìÿí ýÿðÿê
ýåúÿíè áèð éåðäÿ ãàëàì, ñûüûíìàüà ìÿíÿ éåð âåð – ùå÷ êÿñ ýþðìöð, ÿòðàôäà áèðúÿ àäàì äà éîõäóð”. Êëààñ îíó è÷ÿðè áóðàõäû, ôàíàðû éàíäûðûá, ëàìÿçùÿáè ïèëëÿêÿíëÿ ÷àðäàãäàêû áàëàúà îòàüà
àïàðäû, îòàüûí ïÿíúÿðÿñè ÷þëÿ áàõûð...”
Êëààñ ÷ûüûðäû:
– Ìÿí áèëèðÿì áó áþùòàíû êèì äåéèá! Áóíó äåéÿí ñÿíñÿí, ÿúëàô áàëûãñàòàíëàð áàø÷ûñû! Ìÿí ýþðäöì, ñÿí áàçàð ýöíö þç åâèíèí
ãàáàüûíäà äèðÿê êèìè äóðìóøäóí, åëÿ áèë êè, ãàðàíãóøëàðà áàõûðäûí!
Êëààñ áàðìàüû èëÿ áàëûãñàòàíëàðûí áàø÷ûñû Èîñò Ãðåéïñòöâåðè
ýþñòÿðäè: îíóí èéðÿíú ñèôÿòè àäàìëàðûí è÷èíäÿí ýþðöíöðäö.
Áàëûãñàòàíëàð áàø÷ûñû Êëààñûí þç-þçöíö èôøà åòäèéèíè áàøà äöøöá,
ÿäàâÿòëÿ ýöëöìñöíäö. Áöòöí úàìààò – êèøè äÿ, àðâàä äà, ãûç äà –
ïû÷ûëäàøäû:
– Àé éàçûã! Áó ñþçëÿð Êëààñà úàí áàùàñûíà áàøà ýÿëÿúÿê.
Êàòèá ñþçöíÿ äàâàì åòäè:
“Ëàìÿçùÿáëÿ Êëààñ áöòöí ýåúÿíè, ñîíðà äà àëòû ýåúÿ äàëáàäàë
äàíûøäûëàð, ñþùáÿò çàìàíû éàä àäàì ùÿìèøÿ ýàù òÿùäèäåäèúè, ýàù
äà õåéèð-äóà âåðèðìèø êèìè ÿë-ãîëó èëÿ ùÿðÿêÿòëÿð åëÿéèðäè âÿ áöòöí ëàìÿçùÿáëÿð êèìè ÿëëÿðèíè ýþéÿ ãàëäûðûðäû. Ýþðöíöð Êëààñ
îíóíëà ðàçûëàøûðäû. Àéäûí ìÿñÿëÿäèð êè, áó ýöíëÿðäÿ îíëàð – àõøàìëàð äà, ýåúÿëÿð äÿ: Ìÿñèùè, ýöíàùáàüûøëàíìà àéèíèíè, èíäóëýåíñèéàíû âÿ ÿëàùÿçðÿò êðàëû éàìàíëàéûðìûø...”.
Êëààñ êàòèáèí ñþçöíö êÿñäè:
– Ùå÷ êÿñ áóíó åøèòìÿéèá, àäàìû ñöáóòñóç òÿãñèðëÿíäèðìÿê
îëìàç!
Êàòèá äåäè:
187
– Áàøãàñûíû åøèäèáëÿð. Éåääèíúè ýöí, ñààò îí ðàäÿëÿðèíäÿ, ùàâà ëàï ãàðàëàíäà éàä àäàì ñÿíèí åâèíäÿí ÷ûõäû, ñÿí îíó Êàòëèíàíûí ÿêèí éåðèíÿ êèìè þòöðäöí. Áóðàäà éàä àäàì ñÿíäÿí ñîðóøäó
(êàòèá áó ñþçëÿðè ñþéëÿðêÿí ùàêèìëÿð õà÷ âóðäó): ñÿí î ìóðäàð
áöòëÿðÿ75 íÿ åëÿäèí (î, Ìÿðéÿì àíàíûí, ìöãÿääÿñ Íèêîëàéûí âÿ
ìöãÿääÿñ Ìàðòèíèí ñóðÿòëÿðèíÿ áåëÿ äåéèðäè). Ñÿí äÿ úàâàá âåðäèí êè, ìÿí îíëàðû ñûíäûðûá ãóéóéà àòäûì. Äîüðóäàí äà: êå÷ÿí
ýåúÿ áó ñóðÿòëÿðèí ãûðûíòûëàðû ñÿíèí ãóéóíäàí òàïûëìûøäûð, èíäè èñÿ
äóñòàãõàíàäà, èøýÿíúÿ éåðèíäÿ ñàõëàíûëûð.
Êëààñ, ýþðöíöð, ñàðñûëìûøäû. Ùàêèì ñîðóøäó: åòèðàç åòìÿéÿ
ñþçöí âàðìû? Êëààñ éîõ ìÿíàñûíäà áàøûíû éûðüàëàäû.
Áåëÿ îëäóãäà ùàêèì îíà ñóàë âåðäè: ñÿí ìöãÿääÿñ ùåéêÿëëÿðè
ñûíäûðìàãäà þç êàôèðëèê íèééÿòèíè, åéíè çàìàíäà áþéöê Àëëàù âÿ
áþéöê ùþêìäàð ùàããûíäà äèíÿ òîõóíàí íàëàéèã ñþçëÿð ñþéëÿìÿéè
ñÿíÿ òÿëãèí åäÿí þç ôÿëàêÿòëè àçüûíëûüûíû ïèñëÿìÿê ôèêðèíäÿñÿíìè?
Êëààñ ñóàëà áåëÿ úàâàá âåðäè: ìÿíèì áÿäÿíèì êðàëûíäûð, âèúäàíûì – Èñàíûíäûð, ìÿí Èñàíûí ÿùäëÿðè öçðÿ éàøàìàã èñòÿéèðÿì.
Ùàêèì éåíÿ îíà ñóàë âåðäè: áó ÿùä áèçèì àíàìûç – ìöãÿääÿñ
êèëñÿíèí ÿùäèäèðìè?
Êëààñ äà îíà úàâàá âåðäè:
– Áó ÿùä ìöãÿääÿñ Èíúèëäÿäèð.76
Éåíÿ ñîðóøóëäó: ñÿí ïàïàíû àëëàùûí éåð öçöíäÿ úàíèøèíè îëäóüóíó åòèðàô åäèðñÿíìè?
– Éîõ.
Ñóàë âåðèëäè êè, ñÿí Ìÿðéÿì àíàíûí âÿ ìöãÿääÿñ þâëèéàëàðûí
òÿñâèðëÿðèíÿ ñÿúäÿ åòìÿéè ýöíàù áèëèðñÿíìè? Êëààñ äà úàâàü âåðäè êè: îíëàðà ñÿúäÿ åòìÿê – áöòïÿðÿñòëèêäèð. Ñîðóøàíäà êè, ýèçëèí
ýöíàùáàüûøëàíìàüûíûí ôàéäàëû âÿ íèúàòâåðèúè îëäóüóíó åòèðàô
åäèðñÿíìè? Êëààñ äà îíà áåëÿ úàâàá âåðäè:
– Èñà äåéèá: “Ýöíàùëàðûíûçû áèð-áèðèíèçÿ åòèðàô åäèá áàüûøëàäûí”.
Êëààñ þçöíö ìþùêÿì ñàõëàìûøäû. Ëàêèí ùèññ îëóíóðäó êè,
äóéäóüó ãîðõóéà, öìèäñèçëèéÿ öñòöí ýÿëìÿê îíà áþéöê ãöââÿò
íÿòèúÿñèíäÿ áàøà ýÿëèð.
Ñààò ñÿêêèçäÿ ùàêèìëÿð ýåòäè, ãÿòè ãÿðàð ÷ûõàðìàüû ñàáàùà
ãîéäóëàð.
188
ËÕÕÛ
Ñîîòêèí, Êàòëèíàíûí åâèíäÿ ýþç éàøû òþêöð, àç ãàëûðäû ìöñèáÿòäÿí äÿëè îëñóí. Åëÿ áèð óúäàí äåéèðäè:
– ßðèì! Ìÿíèì éàçûã ÿðèì!
Óëåíøïèýåëëÿ Íåëå áþéöê ìåùðèáàíëûãëà Ñîîòêèíè ãóúàãëàìûøäûëàð. Î äà îíëàðû áàüðûíà áàñûá ñÿññèçúÿ àüëàéûðäû. Ñîíðà èøàðÿ èëÿ
áèëäèðäè êè, ìÿíè òÿê áóðàõûí. Íåëå Óëåíøïèýåëÿ äåäè:
– Ýåäÿê, î òÿê ãàëìàã èñòÿéèð. Ïóëó ýèçëÿäÿê!
Ýåòäèëÿð. Áó çàìàí Êàòëèíà ñåçèëìÿäÿí îòàüà ýèðäè. Ñîîòêèíèí ÿòðàôûíäà äîëàíà-äîëàíà äåéèðäè:
– Äåøèê à÷ûí – ðóùóì ÷ûõìàã èñòÿéèð.
Ñîîòêèí îíà áàõûð, ùå÷ áèð øåé ýþðìöðäö.
Êëààñëà Êàòëèíàíûí åâëÿðè éàí-éàíà èäè. Êëààñûí åâèíèí ãàáàüûíäà áàü÷à, Êàòëèíàíûíêûíäà, – ïàõëà ÿêèëìèø áîñòàí âàðäû. Áîñòàí éàøûë ÷ÿïÿðëÿ ÿùàòÿ îëóíìóøäó. ×ÿïÿðäÿ, Óëåíøïèýåëëÿ Íåëå
ëàï óøàã âàõòëàðûíäà áèð-áèðèíèí éàíûíà ýåòìÿê ö÷öí äàð éîë à÷ìûøäûëàð. Äàõìàíûí êåøèéèíè ÷ÿêÿí ÿñýÿðè Óëåíøïèýåëëÿ Íåëå
áîñòàíäàí ýþðöðäö: îíóí áàøû î éàí-áó éàíà éûðüàëàíûðäû, àüçûíûí ñåëèéèíè òåç-òåç òöïöðöðäö, ùÿð äÿôÿ òöïöðúÿéè, ñÿëèãÿ èëÿ äöç
êàìçîëóíóí öñòöíÿ äöøöðäö. Öçö ùþðöëìöø ìåùòÿðÿ áèð àç êÿíàðäà àòûëûá ãàëìûøäû.
Óëåíøïèýåë ïû÷ûëäàéàðàã äåäè:
– Íåëå, áó ÿééàø ùÿëÿ òàìàì ëöë äåéèë, îíó éåíÿ äÿ è÷èðìÿê
ëàçûìäûð. Îíäà áèç ÿëöñòö ìÿñÿëÿíè äöçÿëäÿðèê. ßí ÿââÿë ìåùòÿðÿíè ýþòöðÿê.
Ëàíäñêíåõò ïû÷ûëòûíû åøèäèá, ñÿðõîøëóãäàí àüûðëàøìûø áàøûíû
îíëàðà ñàðû ÷åâèðäè, ìåùòÿðÿíè àõòàðäû, àíúàã òàïìàäû, éåíÿ òöïöðìÿéÿ áàøëàäû, òöïöðäöêúÿ äÿ òöïöðúÿêëÿðèíèí ùàðà äöøäöéöíö
àé èøûüûíäà ýþðìÿê èñòÿéèðäè.
Óëåíøïèýåëÿ:
– Ïàù, áó ëàï áèðòÿùÿð îëóá êè! òöïöðìÿéÿ äÿ ýöúö ÷àòìûð, – äåäè:
Àõûðäà ÿñýÿð äîéóíúà òöïöðäöêäÿí, òöïöðúÿéèíÿ áàõäûãäàí
ñîíðà ìåùòÿðÿñèíÿ ÿë àòäû. ßëè èëÿ éåðè éîõëàéà-éîõëàéà îíó òàïûá,
áîüàçûíû àüçûíà ãîéäó, áàøûíû ýåðè àòûá, ìåùòÿðÿíè áàø-àéàã åëÿäè,
189
îðàäà áèð øåé ãàëìàñûí äåéÿ, äèá òÿðÿôèíÿ ÿëè âóðäó, éåíÿ äÿ îíó,
åéíÿí êþðïÿ óøàã àíàñûíûí äþøöíö ÿìÿí êèìè, ÿìäè. È÷èíäÿêèíèí
ùàìûñûíû ñîâóðóá è÷äèêäÿí ñîíðà àúûíàúàãëû òàëåéèíÿ áîéóí ÿéÿðÿê,
ìåùòÿðÿíè éàíûíà ãîéäó, àøàüû àëìàí äèëèíäÿ ñþéöø ñþéöá, éåíÿ
òöïöðäö, áàøûíû éûðüàëàäû, íÿñÿ ìûðûëäàíûá éàòäû.
Óëåíøïèýåë äöøöíäö êè, áåëÿ éóõó ÷îõ ãûñà îëóð, áóíó ìöòëÿã
óçàòìàã ëàçûìäûð, îíà ýþðÿ äÿ ÷ÿïÿðäÿêè äåøèêäÿí òåç êå÷èá,
ÿñýÿðèí ìåùòÿðÿñèíè ýþòöðäö, Íåëåéÿ âåðäè, Íåëå äÿ îíó àðàãëà
äîëäóðäó.
ßñýÿð áÿðê õîðóëäàéûðäû. Óëåíøïèýåë éåíÿ äåøèêäÿí úÿëä êå÷èá, ìåùòÿðÿíè ÿñýÿðèí ãû÷ëàðû àðàñûíà ãîéäó, Êàòëèíàíûí ùÿéÿòèíÿ
ãàéûòäû, áóðàäà, ÷ÿïÿðèí äèáèíäÿ Íåëå èëÿ äóðóá ýþçëÿäèëÿð.
Èíäèúÿ ñîéóã àðàãëà äîëäóðóëìóø ìåùòÿðÿ ÿñýÿðèí ãû÷ûíà òîõóíóá, éóõóäàí àéûëòäû, îíóí áèðèíúè èøè äÿ áó îëäó êè, ãû÷ëàðûíûí
íèéÿ áèðäÿí ñîéóãëàìàñûíûí ñÿáÿáèíè áèëñèí.
Ñÿðõîøëóã àíëàüû îíà áàøà ñàëäû êè, áó éÿãèí äîëó ìåùòÿðÿäèð,
– ÿëèíè îíà ñàðû óçàòäû. Óëåíøïèýåëëÿ Íåëå àé èøûüûíäà ýþðäö: ÿñýÿð
ìåùòÿðÿíè ýþòöðöá ñèëêÿëÿäè êè, ýþðñöí è÷èíäÿêè àðàã ëûããûëäàéûð
éà éîõ, ñîíðà äàäûíà áàõäû, ýöëäö, ìåùòÿðÿíèí òÿçÿäÿí äîëó îëìàñû ö÷öí öçöíäÿ òÿÿúúöá èôàäÿñè ñåçèëäè, ÿââÿë áèð ãóðòóì è÷äè,
ñîíðà ãóðòóëäàäà-ãóðòóëäàäà þòöðöá, ìåùòÿðÿíè éåðÿ ãîéäó, ñîíðà éåíÿ àüçûíà àïàðûá ñîðìàüà áàøëàäû.
Àçúà ñîíðà îõóäó:
Ùþêìäàð Ìàí àõøàìöñòö
Õàíûì Çåéÿ áàø ÷ÿêÿíäÿ...
Àøàüû àëìàí äèëèíäÿ õàíûì Çå – äÿíèç äåìÿêäèð, ùþêìäàð
Ìàíûí çþâúÿñè, ùþêìäàð Ìàí èñÿ – ãàäûí ãÿëáèíè ìÿôòóí åäÿí
àéäûð. Õöëàñÿ, ÿñýÿð áó ñþçëÿðè îõóäó:
Ùþêìäàð Ìàí àõøàìöñòö
Õàíûì Çåéÿ áàø ÷ÿêÿíäÿ
Õàíûì Çå. Òåç áèð ãÿäÿù.
Øÿðàá ñöçöá äóðàð ýåíäÿ...
Ùþêìäàð Ìàí áàø ÷ÿêÿíäÿ.
190
Äàäëû õþðÿê éåäèçäèðÿð
Þïÿð éöç éîë öç-ýþçöíäÿí.
Éàòàüûíà äÿâÿò åäÿð,
Éîðüàí-äþøÿê ãó òöêöíäÿí...
Ùþêìäàð Ìàí áàø ÷ÿêÿíäÿ.
Éåäèðò ìÿíè, è÷èðò ìÿíè
Ñÿí äÿ î úöð, ìÿí ýÿëÿíäÿ.
Õàíûì Çå íåéíÿìèøäèñÿ
Ùþêìäàð Ìàí áàø ÷ÿêÿíäÿ.
Áó ãàéäà èëÿ ÿñýÿð, ýàù ìåùòÿðÿäÿí àðàã è÷ÿ-è÷ÿ, ýàù îõóéàîõóéà, éàâàø-éàâàø éóõóéà ýåòäè. Î äàùà Íåëåíèí áó ñþçëÿðèíè
åøèäÿ áèëìÿçäè: “Êöïÿäÿ, áàúàíûí äàëûíäàäûð”, íÿ äÿ áóíó ýþðÿ
áèëèðäè: Óëåíøïèýåë ìÿðÿêäÿí êå÷èá ìÿòáÿõÿ ýÿëäè, ïóë ãîéóëìóø
êöïÿíè òàïäû, Êàòëèíàíûí ùÿéÿòèíÿ ãàéûòäû, äöøöíäö êè, ïóëó áàéûðäà äåéèë, åâäÿ àõòàðàúàãëàð, îíà ýþðÿ êöïÿíè ãóéóíóí éàíûíäà
áàñäûðäû.
Ñîíðà Óëåíøïèýåëëÿ Íåëå Ñîîòêèíèí éàíûíà ýÿëäè, áÿäáÿõò àðâàäû ýþç éàøû è÷èíäÿ ýþðäöëÿð. Î åëÿ ùåé äåéèðäè:
– ßðèì! Ìÿíèì éàçûã ÿðèì!
Íåëå èëÿ Óëåíøïèýåë ñÿùÿðÿ êèìè îíóí éàíûíäà ãàëäûëàð.
ËÕÕÛÛ
Åðòÿñè ýöí áîðýñòîðì-óí ãöââÿòëè çÿíý ñÿñëÿðè ùàêèìëÿðè
Vierschare-éå ÷àüûðäû.
Îíëàð ÿäàëÿò àüàúûíûí äþâðÿñèíäÿ, äþðä ñêàìéàäà îòóðóá, éåíÿ
Êëààñà ñóàë âåðäèëÿð: äåäèëÿð êè, ñÿí þç éàíëûø ôèêèðëÿðèíäÿí ÿë
÷ÿêìÿê íèééÿòèíäÿñÿíìè?
Êëààñ ÿëëÿðèíè ýþéÿ ãàëäûðûá äåäè:
– Ùÿçðÿò Èñà ìÿíè ýþéëÿðèí éöêñÿêëèéèíäÿí ýþðöð. Îüëóì
Óëåíøïèýåë àíàäàí îëàíäà ùÿçðÿò Èñà þç èøûüûíû ìÿíÿ ýþñòÿðäè.
Èíäè î ùàðàëàðäà ãÿðèá-ãÿðèá ýÿçèá äîëàíûð? Ñîîòêèí, ìÿíèì ìÿñóì ðÿôèãÿì, ðóùäàí äöøìÿ!
191
Ñîíðà Êëààñ úþêÿ àüàúûíà áàõûá, ãÿçÿáëÿ óúàäàí äåäè:
– Ãûçìàð ýöíÿø, ãóðàãëûã! Àüàú àëòûíäà âèúäàí àçàäëûüûíà
þëöì ùþêìö ÷ûõàðûëäûüûíû ýþðìÿìÿê ö÷öí ñèç àíà âÿòÿíäÿ áöòöí
àüàúëàðû ãóðóòñàéäûíûç äàùà éàõøû îëàðäû! Ñÿí ùàðàäàñàí, îüëóì
Óëåíøïèýåë?! Ñÿíèíëÿ ìÿí ñÿðò ðÿôòàð åäèðäèì. Úÿíàá ùàêèìëÿð,
ìÿíÿ éàçûüûíûç ýÿëñèí, ìÿðùÿìÿòëè òàíðû ìÿíè íåúÿ ìöùàêèìÿ
åäÿðñÿ, ñèç äÿ åëÿ ìöùàêèìÿ åäèí.
Êëààñà ãóëàã àñàíëàðûí ùàìûñû, ùàêèìëÿðäÿí áàøãà, ýþç éàøûíû
ñèëèðäè.
Ñîíðà äåäè:
– Éîõñà ìÿí áàüûøëàíìàüà ëàéèã äåéèëÿì? Ìÿí ùÿìèøÿ ÷àëûøìûøàì, éîðóëìàã íÿ îëäóüóíó áèëìÿìèøÿì, ãàçàíúûì àç
îëóá. Éîõñóëëàðà éàõøûëûã åëÿìèøÿì, ùàìû èëÿ ìåùðèáàí îëìóøàì. Ìöãÿääÿñ ðóùóí âÿùéè èëÿ ìÿí Ðîìà êèëñÿñèíèí àüóøóíó
àòäûì. Ìÿíÿ àíúàã áèð ìÿðùÿìÿòè ÿñèðýÿìÿìÿéè õàùèø åäèðÿì:
ìÿíè îääà éàíäûðìàüû – Ôëàíäðèéàäàí ùÿìèøÿëèê ñöðýöí åòìÿêëÿ
ÿâÿç åëÿéèí, – àõû áó þçö äÿ àüûð úÿçàäûð.
Áöòöí úàìààò ñÿñ-êöé ñàëäû:
– Úÿíàá ùàêèìëÿð, éàçûüûíûç ýÿëñèí, îíó áàüûøëàéûí!
Áèðúÿ Èîñò Ãðåéïñòöâåð ñóñóðäó.
Ùàêèì èøàðÿ èëÿ ùàìûíû íèçàì-èíòèçàìà äÿâÿò åòäè, áóíó äà
õàòûðëàòäû êè, êðàë þçö èìçàëàäûüû ôÿðìàíëà ëàìÿçùÿáëÿðèí áàüûøëàíìàñû õàùèøèíè ãàäàüàí åòìèøäèð. Áóíó äà ÿëàâÿ åòäè êè, ÿýÿð
Êëààñ ñÿùâ ôèêèðëÿðèíäÿí ÿë ÷ÿêñÿ, îíäà îääà éàíäûðûëìàñû áîüàçäàí àñûëìàãëà ÿâÿç åäèëÿúÿê.
Úàìààò äà äåéèðäè:
– Òîíãàë éà êÿíäèð – èêèñè äÿ þëöìäöð.
Ãàäûíëàð àüëàéûðäû, êèøèëÿð áîüóã ñÿñëÿ øèêàéÿòëÿíèðäè.
Êëààñ äåäè:
– Ìÿí þç ôèêðèìäÿí äþíÿí äåéèëÿì. Ìÿðùÿìÿòèíèçÿ ýþðÿ
ìÿíèì áÿäÿíèìëÿ ðÿôòàð åäèí.
Áó éåðäÿ Ðåíí êèëñÿñèíèí áàø÷ûñû Òèòåëìàí óúàäàí äåäè:
– Áó ëàìÿçùÿá ÿúëàôûí ùàêèìëÿð ãàáàüûíäà ýþñòÿðäèéè áó
äèêáàøëûüà áàõìàã àäàìäà íèôðÿò äîüóðóð! Ëàìÿçùÿáèí áÿäÿíè192
íè éàíäûðìàã – áó ÷îõ éöíýöë úÿçàäûð. Îíóí ðóùóíó õèëàñ åòìÿê
ëàçûìäûð, èøýÿíúÿ âàñèòÿñè èëÿ Êëààñ ñÿùâ ôèêèðëÿðèíäÿí ÿë ÷ÿêìÿéÿ ìÿúáóð åäèëìÿëèäèð, åëÿ îëìàñûí êè, òþâáÿ åëÿìÿéÿí ëàìÿçùÿáëÿðèí íåúÿ þëäöéöíÿ õàëã áàõûá éîëäàí ÷ûõñûí.
Áó ñþçëÿðè åøèäÿí ãàäûíëàð äàùà áÿðêäÿí ùþíêöðöá àüëàäû, êèøèëÿð äåäè:
– Àäàì êè, ýöíàùûíû áîéíóíà àëäû – îíà úÿçà âåðèëìÿëèäèð, èøýÿíúÿ éîõ.
Ìÿùêÿìÿ ãÿðàðà àëäû: áåëÿ ùàëëàðäà èøýÿíúÿéÿ ÿë àòìàã ãàíóí öçðÿ íÿçÿðäÿ òóòóëìàäûüûíäàí, Êëààñà òÿòáèã åäèëìÿìÿëèäèð.
Áó ñþçëÿðè åøèäÿí ãàäûíëàð äàùà áÿðêäÿí ùþíêöðöá àüëàäû, êèøèëÿð äåäè:
– ßë ÷ÿêÿ áèëìÿðÿì.
Êðàëûí ôèëàí-ôèëàí ôÿðìàíûíà ÿñàñÿí, Êëààñ èíäóëýåíñèéà ñàòäûüûíà ýþðÿ, äèíè àëâåðäÿ, ëàìÿçùÿáëèêäÿ, ëàìÿçùÿáëÿðè ýèçëÿòìÿêäÿ ìöãÿññèð ùåñàá îëóíìóø, áóíà ýþðÿ áÿëÿäèééÿ èäàðÿñèíèí
ãàáàüûíäà éàíäûðûëìàüà ìÿùêóì åäèëìèøäèð. Áàøãàëàðûíà èáðÿò
îëìàã ö÷öí îíóí áÿäÿíè èêè ýöí ðöñâàé÷ûëûã ñöòóíó ãàáàüûíäà
ãîéóëìàëû, ñîíðà äà åäàì åäèëÿíëÿðèí áàñäûðûëäûüû éåðäÿ òîðïàüà
ýþìöëìÿëèäèð.
Ìÿùêÿìÿ, Êëààñ þëÿíäÿí ñîíðà ãàëàí ôëîðèíëÿðèí áèðèíúè
éöçöíäÿí ÿëëèñèíè, î áèðè éöç ôëîðèíëÿðäÿí äÿ, – ùÿð éöç ôëîðèíÿ îí
ôëîðèíèí, àäû ÷ÿêèëìÿñÿ äÿ, õÿáÿð÷è Èîñò Ãðåéïñòöâåðÿ êÿñäè.
Êëààñ ìÿùêÿìÿíèí ãÿðàðûíû äèíëÿäèêäÿí ñîíðà öçöíö áàëûãñàòàíëàð áàø÷ûñûíà – ÷óüóëà òóòóá äåäè:
– Ñàòãûí ÿúëàô! Ãÿïèê-ãóðóøà òàìàùñûëàíäûí – ìÿíèì õîøáÿõò àðâàäûìû äóë åëÿäèí, øÿí îüëóìó – éåòèì ãîéäóí! Ìÿíèì
ñþçöìö éàäûíäà ñàõëà: ñÿí þç ÿúÿëèíëÿ þëìÿéÿúÿêñÿí!
Ùàêèìëÿð Êëààñûí ñþçöíö êÿñìèðäè, – îíëàð ùàìûñû, Òèòåëìàíäàí áàøãà, õÿáÿð÷èéÿ äÿðèí íèôðÿò åäèðäèëÿð.
Õÿáÿð÷è èñÿ õÿúàëÿòäÿí âÿ àúûüûíäàí êÿòàí êèìè àüàðìûøäû.
Êëààñû äóñòàãõàíàéà àïàðäûëàð.
193
ËÕÕÛÛÛ
Íåëå, Óëåíøïèýåë âÿ Ñîîòêèí ìÿùêÿìÿíèí ãÿðàðûíû åðòÿñè ýöí,
Êëààñûí åäàì åäèëÿúÿéè ýöíöí ÿðÿôÿñèíäÿ áèëäèëÿð.
Îíëàð Êëààñëà ýþðöøìÿê ö÷öí èúàçÿ âåðèëìÿñèíè ùàêèìëÿðäÿí
õàùèø åòäèëÿð. Óëåíøïèýåëëÿ Ñîîòêèíÿ èúàçÿ âåðäèëÿð, Íåëå ðÿää åäèëäè.
Óëåíøïèýåëëÿ Ñîîòêèí äóñòàãõàíàéà ýèðèá ýþðäöëÿð êè, Êëààñ
óçóí çÿíúèðëÿ äèâàðà çÿíúèðëÿíìèøäèð. Äóñòàãõàíà ðöòóáÿòëè èäè,
áóíà ýþðÿ ñîáàíû éàíäûðìûøäûëàð. Ôëàíäðèéà ãàíóíëàðû þëöì úÿçàñû êÿñèëÿíëÿðÿ ãàðøû ìöëàéèì ðÿôòàð åäèëìÿñèíè ýþñòÿðèð: îíëàðà ÿò,
ïåíäèð, ÷àõûð âåðèëìÿëèäèð. Ëàêèí àúýþç äóñòàãõàíà÷ûëàð áó ãàíóíó òåç-òåç ïîçóð, îíëàðäàí ÷îõó, áÿäáÿõò äóñòàãëàðà ãàíóíëà âåðèëÿñè îëàí øåéëÿðèí ÷îõ âÿ ÿí éàõøû ùèññÿñèíè þçëÿðè éåéèðäèëÿð.
Êëààñ Óëåíøïèýåëëÿ Ñîîòêèíè ýþçö éàøëû ãóúàãëàéûá áàüðûíà
áàñäû; ëàêèí ùàìûäàí äà ÿââÿë îíóí ýþç éàøû ãóðóäó, ÷öíêè éàøëû
êèøè âÿ àèëÿ áàø÷ûñû áåëÿ åòìÿëè èäè.
Ñîîòêèí ùþíêöðÿ-ùþíêöðÿ àüëàéûðäû, Óëåíøïèýåë äåéèðäè:
– Ìÿí áó ñààò áó ëÿíÿòÿ ýÿëìèø çÿíúèðè ãûðàðàì.
Ñîîòêèí àüëàéà-àüëàéà äåäè:
– Ìÿí êðàë Ôèëèïïèí éàíûíà ýåäÿðÿì, î ñÿíè áàüûøëàð.
Êëààñ äåäè:
– Êðàë þëäöðöëÿíëÿðèí ìàë-ìöëêöíÿ âàðèñ îëóð. Ìÿíèì èñòÿêëè
àðâàäûì, îüëóì! Áó äöíéàíû ÿçàá è÷èíäÿ, íàðàùàòëûãëà òÿðê åòìÿê
ìÿíèì íÿñèáèì èìèø. Ìÿíè áÿäÿí ÿçàáëàðû ãîðõóäóð, áèð äÿ ñèçèí
ôèêðèíèç íàðàùàò åäèð: ñèç àõû ìÿíñèç äèëÿí÷è ùàëûíà äöøÿúÿêñèíèç,
ìÿçëóì îëàúàãñûíûç, ÷öíêè êðàë ùàìûñûíû ÿëèíèçäÿí àëàúàã.
Óëåíøïèýåë ïû÷ûëäàäû:
– Äöíÿí ìÿí Íåëå èëÿ ïóëëàðû ýèçëÿòäèì.
Êëààñ äåäè:
– Áàõ, áó éàõøû! Ùå÷ îëìàñà õÿáÿð÷èéÿ áèð øåé äöøìÿç.
Ñîîòêèí:
– Îíó ýþðöì éîõ îëñóí! – äåéèá, éàøû ãóðóìóø ýþçëÿðè íèôðÿòëÿ ïàðûëäàäû.
Êëààñ ïóëó äöøöíöðäö:
– Ìÿíèì ÿçèçèì Òèë, ñÿí ãî÷àãñàí! Äåìÿëè, ìÿíèì äóë ãàëìûø Ñîîòêèíèì ãîúà âàõòûíäà àúëûã ÷ÿêìÿéÿúÿê.
194
Êëààñ áóíó äåéèá Ñîîòêèíè áàüðûíà áàñäû, Ñîîòêèí äÿ òåçëèêëÿ
áåëÿ ìåùðèáàí àäàìäàí ìÿùðóì îëàúàüûíû äöøöíöá, äÿðäëèäÿðäëè àüëàäû.
Êëààñ éåíÿ Óëåíøïèýåëÿ áàõûá äåäè:
– Îüëóì! Ñÿí, áöòöí äÿúÿë àäàìëàð êèìè, éîëëàðäà àâàðààâàðà ýÿçèá, àç ýöíàù èø òóòìàìûñàí. ßçèç áàëàì, äàùà áåëÿ åëÿìÿ, äÿðä è÷èíäÿ áîüóëàí àíàíû òÿê ãîéìà, – ñÿí àõû êèøèñÿí, ñÿí
îíó ãîðóìàëûñàí, îíóí äàéàüû îëìàëûñàí.
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Éàõøû, àòà.
Ñîîòêèí Êëààñû ãóúàãëàéûá ùÿéÿúàíëà äåäè:
– Ìÿíèì éàçûã êèøèì! Áèç àõû íÿ ýöíàù åëÿìèøäèê? Àëëàù ýþðöð êè, áèç ìåùðèáàíëûãëà âèúäàíëà, äèíú, ñàäÿ éàøàéûðäûã. Ñÿùÿð
òåçäÿí èøÿ áàøëàéûðäûã, àõøàì äà Àëëàù éåòèðÿíäÿí éåéèá, àëëàùà
øöêöð åëÿéèðäèê. Ìÿí êðàëûí éàíûíà ýåäèá, äûðíàãëàðûìû îíóí ýþçöíÿ ñîõàðàì. Àëëàù, áèçèì ùå÷ áèð ýöíàùûìûç éîõäóð!
Áó çàìàí äóñòàãõàíà÷û è÷ÿðè ýèðèá äåäè êè, âàõò ãóðòàðäû, ýåòìÿê ëàçûìäûð.
Ñîîòêèí õàùèø åëÿäè, áóðàäà ãàëìàñûíà èúàçÿ èñòÿäè. Êëààñ
Ñîîòêèíè áàüðûíà áàñäû, îíóí öçöíöí îä êèìè éàíäûüûíû, ýþçöíäÿí ñåë êèìè éàø àõäûüûíû, áÿäÿíèíèí òèòðÿäèéèíè, ÷ûðïûíäûüûíû ùèññ
åäèðäè. Êëààñ äà Ñîîòêèíèí îíóí éàíûíäà ãàëìàñûíà äóñòàãõàíà÷ûäàí èúàçÿ èñòÿäè.
Äóñòàãõàíà÷û ýåòìÿê ëàçûì îëäóüóíó áèð äÿ õàòûðëàòäû, Ñîîòêèíè Êëààñûí ãîëëàðû àðàñûíäàí äàðòûá àëäû.
Êëààñ Óëåíøïèýåëÿ äåäè:
– Àíàíäàí ìóüàéàò îë!
Óëåíøïèýåë äÿ ñþç âåðäè. Ñîîòêèí Óëåíøïèýåëèí ãîëóíà ñþéêÿíÿ-ñþéêÿíÿ îðàäàí ÷ûõäû.
ËÕÕÛÂ
Åðòÿñè ýöí, ñÿùÿð, åäàì ýöíö, ãîíøóëàð ýÿëèá Óëåíøïèýåëè,
Ñîîòêèíè, Íåëåíè – éàçûãëàðû ýÿëäèéè ö÷öí, Êàòëèíàíûí åâèíÿ ñàëûá
ãàïûíû áàüëàäûëàð.
195
Ëàêèí îíëàð ôèêèðëÿøìÿìèøäèëÿð êè, éàíäûðûëàí çàâàëëûíûí óçàãäàí äà îëñà ôÿðéàäûíû åøèäÿð, òîíãàëûí àëîâóíó ïÿíúÿðÿäÿí ýþðÿ
áèëÿðëÿð.
Êàòëèíà øÿùÿðè àâàðà-àâàðà äîëàøûð, áàøûíû éûðüàëàéà-éûðüàëàéà
äåéèðäè:
– Äåøèê à÷ûí, ðóùóì ÷ûõìàã èñòÿéèð.
Ñÿùÿð ñààò äîããóçäà Êëààñû áèð êþéíÿêäÿ, ãîëëàðû äàëäàí
áàüëû, äóñòàãõàíàäàí ÷ûõàðòäûëàð. Ìÿùêÿìÿíèí ãÿðàðûíà ýþðÿ,
òîíãàë, Êèëñÿ êö÷ÿñèíäÿ, áÿëÿäèééÿ èäàðÿñèíèí ãàáàã òÿðÿôèíäÿ,
äèðÿéèí äèáèíäÿ éàíäûðûëìàëû èäè. Úÿëëàä âÿ îíóí ÿëàëòûëàðû ùÿëÿ
òîíãàëû äöçÿëäèá ãóðòàðìàìûøäûëàð.
Êëààñ, êåøèê÷èëÿðèí íÿçàðÿòè àëòûíäà îíëàðûí ãóðòàðìàñûíû ñÿáð
èëÿ ýþçëÿéèðäè; àòà ìèíìèø ïðîôîñ, ïîëèñ íÿôÿðëÿðè, Áðöããåäÿí ÷àüûðûëìûø äîããóç íÿôÿð ëàíäñêíåõò – áîüóã-áîüóã øèêàéÿòëÿíÿí
úàìààòûí ãàáàüûíû ýöúëÿ ñàõëàéûðäû.
Ùàìû áèð àüûçäàí äåéèðäè: ýöíàùñûç, ôàüûð, ìåùðèáàí, ãîúà, áèð
çÿùìÿòêåøè éàíäûðìàã âÿùøèëèêäèð.
Áèðäÿí ùàìû äèçè öñòÿ äöøöá õà÷ âóðìàüà áàøëàäû. Ìÿðéÿì
àíà êèëñÿñèíèí çÿíý ãöëëÿñèíäÿí çÿíýëÿðèí äÿôí ñÿñè åøèäèëäè.
Êàòëèíà äà úàìààòûí è÷èíäÿ, ãàáàã ñûðàäà äóðìóøäó. Î, ìÿíàñûç áàõûøëàðûíû íÿ Êëààñäàí, íÿ äÿ òîíãàëäàí ÷ÿêÿðÿê, áàøûíû
éûðüàëàéà-éûðüàëàéà äåéèðäè:
– Îä! Îä! Äåøèê à÷ûí, ðóùóì ÷ûõìàã èñòÿéèð.
Ñîîòêèíëÿ Íåëå çÿíý ñÿñëÿðèíè åøèäèá õà÷ âóðäóëàð. Ëàêèí
Óëåíøïèýåë õà÷ âóðìàäû, äåäè êè, ìÿí àëëàùà úÿëëàäëàð êèìè, äóà
åëÿìÿê èñòÿìèðÿì. Î, åâäÿ î éàí-áó éàíà éöéöðöð, ãàïûíû ñûíäûðìàã, ïÿíúÿðÿäÿí áàéûðà àòûëìàã èñòÿéèðäè, àíúàã ãàïû äà, ïÿíúÿðÿëÿð äÿ áÿðê áàüëàíìûøäû.
Áèðäÿí Ñîîòêèí ÷ûüûðûá äþøëöéö èëÿ öçöíö þðòäö:
– Òöñòö!
Áó àíäà îíëàðûí ö÷ö äÿ áóëóä êèìè ùàâàéà ãàëõàí ãàðà òöñòöíö ýþðöá äÿùøÿòÿ ýÿëäèëÿð.
Àòà, îüëó âÿ ìöãÿääÿñ ðóù íàìèíÿ úÿëëàä ö÷ òÿðÿôäÿí òîíãàëà îä âóðäó, – Êëààñ áó òîíãàëûí öñòöíäÿ äèðÿéÿ áàüëàíìûøäû.
196
Êëààñ ÿòðàôûíà áàõäû, úàìààò è÷èíäÿ íÿ Ñîîòêèíèí, íÿ äÿ
Óëåíøïèýåëèí îëìàäûüûíû éÿãèí åòäè, áèëäè êè, ÷ÿêäèéè ÿçàáû îíëàð
ýþðìÿéÿúÿêëÿð, öðÿéè ñàêèòëÿøäè.
Àíúàã Êëààñûí äóà åëÿìÿñè, îäóíëàðûí ÷àòûðòûñû, êèøèëÿðèí íàðàçûëûüû, àðâàäëàðûí àüëàìàñû, Êàòëèíàíûí: “Îäó ñþíäöðöí, äåøèê
à÷ûí, ðóùóì ÷ûõìàã èñòÿéèð” ñþçëÿðè, áèð äÿ çÿíýëÿðèí ãÿìýèí ñÿñè
åøèäèëèðäè.
Áèðäÿí Ñîîòêèíèí ðÿíýè ãàð êèìè àüàðäû, áöòöí áÿäÿíè òèòðÿäè.
Î äàùà àüëàìàäàí, áàðìàüû èëÿ ýþéö ýþñòÿðäè. Êè÷èê åâëÿðèí òàõòàïóøó öñòöíäÿí íàçèê, óçóí àëîâ ýþðöíäö. Àëîâ ýàù ãàëõûð, ýàù
åíèðäè, Êëààñà äþçöëìÿç ÿçàá âåðèðäè: ÿñÿí êöëÿéèí òÿñèðè èëÿ àëîâ
îíóí àéàãëàðûíû, ñàããàëûíû éàíäûðûðäû; ñàããàëû òöñòöëÿìÿéÿ áàøëàéûðäû, ýàù äà ñà÷ûíû éàëàéûðäû.
Óëåíøïèýåë àíàñûíû ãóúàãëàéûá ïÿíúÿðÿäÿí àéûðìàã èñòÿäè. Áó
àíäà Ñîîòêèí öðÿê ïàð÷àëàéàí áèð ÷ûüûðòû åøèòäè – áó Êëààñûí ñÿñè
èäè: îíóí áÿäÿíè àíúàã áèð òÿðÿôäÿí éàíûðäû. Î ñîíðà ñóñäó. Ýþç
éàøû öçöíäÿí ñöçöëöá òþêöëöðäö.
Áó çàìàí úàìààòûí íÿðèëòèñè åøèäèëäè. Êèøèëÿð, ãàäûíëàð, óøàãëàð ÷ûüûðûðäû:
– Ìÿùêÿìÿíèí ãÿðàðû èëÿ Êëààñ âàì îääà äåéèë, øèääÿòëè îääà
éàíäûðûëìàëûäûð! Úÿëëàä, îäó öôöð!
Úÿëëàä îäó öôöðìÿéÿ áàøëàäû, ëàêèí òîíãàë éàõøû àëûøìàäû.
Úàìààò ÷ûüûðûðäû:
– Éàõøûñû áóäóð îíó áîüóí!
Ïðîôîñó äàøà áàñäûëàð.
Ñîîòêèí ÷ûüûðäû:
– Îä! Îäó àðòûðûí!
Åëÿ î ñààò òöíä-ãûðìûçû àëîâ ýþéÿ éöêñÿëäè.
Ñîîòêèí äåäè:
– Áó ñààò î þëÿúÿê. Èëàùè! ßçàá è÷èíäÿ þëÿí áó ýöíàùñûç àäàìûí ðóùóíó ìÿðùÿìÿòëÿ ãÿáóë åò! Íèéÿ êðàë áóðàäà éîõäóð?
Ìÿí þç ÿëëÿðèìëÿ îíóí öðÿéèíè äàðòûá ÷ûõàðàðäûì!
Êèëñÿ çÿíýëÿðèíèí äÿôí ñÿñè ùàâàéà éàéûëûðäû.
Ñîîòêèí Êëààñûí äÿùøÿòëÿ ÷ûüûðäûüûíû éåíÿ åøèäèðäè, ëàêèí áÿäÿíèíèí îä è÷èíäÿ ãûúëàøàðàã ãûâðûëäûüûíû, ÷ÿêäèéè ÿçàáäàí öçö197
íöí äÿéèøèëäèéèíè, áàøûíûí ùÿðëÿíäèéèíè, äèðÿéÿ äÿéäèéèíè ýþðìöðäö. Úàìààò ÷ûüûðûðäû, ôèò âåðèðäè, ãàäûíëàð àüëàéûðäû, óøàãëàð
äàø àòûðäû. Áèðäÿí òîíãàë ùÿð òÿðÿôäÿí àëûøäû, ùàìû Êëààñûí àëîâ
âÿ òöñòö è÷èíäÿí ãîïàí ñÿñèíè åøèòäè:
– Ñîîòêèí! Òèë!
Ñîíðà îíóí áàøû, ãóðøóíëà äîëìóø êèìè, ñèíÿñèíÿ äöøäö.
Áó çàìàí Êàòëèíàíûí åâèíäÿí äÿðäëè-øèêàéÿòëè, öðÿê ïàð÷àëàéàí áèð ÷ûüûðòû ãîïäó. Ñîíðà ùÿð øåé ñàêèòëÿøäè. Àíúàã çàâàëëû äÿëè
Êàòëèíà áàøûíû éûðüàëàéà-éûðüàëàéà äåéèðäè:
– Ðóùóì ÷ûõìàã èñòÿéèð.
Êëààñ þëäö. Òîíãàë éàíûá ãóðòàðûð, àëîâ äèðÿéèí äèáèíè éàëàéûðäû. Áÿäáÿõò Êëààñûí áîéíóíäàí äèðÿéÿ áàüëàíìûø áÿäÿíè éàíûá
êþñþâÿ äþíìöøäö.
Ëàêèí êèëñÿ çÿíýëÿðèíèí äÿôí ñÿñè éåíÿ ùàâàéà éàéûëûðäû.
ËÕÕÂ
Ñîîòêèí Êàòëèíàíûí åâèíäÿ äèâàðà ñþéêÿíÿðÿê, áàøûíû àøàüû
äèêèá äóðìóø, ýþç éàøû òþêìÿäÿí, äèíìÿç-ñþéëÿìÿç Óëåíøïèýåëè
ãóúàãëàìûøäû.
Óëåíøïèýåë äÿ ñóñóðäó: àíàñûíûí áÿäÿíèíè îä êèìè éàíäûðàí
ãûçäûðìà îíó ãîðõóäóðäó.
Åäàìäàí ñîíðà ãîíøóëàð ýÿëèá Êëààñûí ÿçàáäàí ãóðòàðäûüûíû
ñþéëÿäèëÿð.
Ñîîòêèí äåäè:
– Î èíäè úÿííÿòäÿäèð.
Íåëå Óëåíøïèýåëÿ äåäè:
– Äóà åëÿ. – Òÿñáåùèíè îíà âåðìÿê èñòÿäè, ëàêèí Óëåíøïèýåë
òÿñáåùè ýþòöðìÿäè, ÷öíêè îíó ïàïà òÿãäèñ åòìèøäè.
Ùàâà ãàðàëàíäàí ñîíðà Óëåíøïèýåë àíàñûíà äåäè:
– Éàò, àíà. Ìÿí ñÿíèí éàíûíäà îòóðàðàì.
Ñîîòêèí åòèðàç åòäè:
– Îòóðìàã ëàçûì äåéèë. Úàâàíëàð ýÿðÿê éàòñûí.
Íåëå ìÿòáÿõäÿ îíëàðà éåð ùàçûðëàéûá ýåòäè.
Îíëàð èêèëèêäÿ ãàëäû. Ñîáàäàêû îäóíëàð éàíûá ãóðòàðûðäû.
198
Ñîîòêèí éåðèíÿ ýèðäè, Óëåíøïèýåë äÿ. Ëàêèí Óëåíøïèýåë îíóí
éîðüàí àëòûíäà àüëàäûüûíû åøèäèðäè.
Ýåúÿíèí ñàêèòëèéèíè – ïàéûçûí ýÿëäèéèíè õÿáÿð âåðÿí êöëÿê ïîçäó: ýàù î, êàíàëûí éàíëàðûíäà áèòÿí àüàúëàðà ùöúóì åäèð, îíëàð äà
äÿíèç äàëüàñû êèìè óüóëäàéûðäû, ýàù äà ãóìó ïÿíúÿðÿëÿðÿ ÷ûðïûðäû.
Óëåíøïèýåëÿ åëÿ ýÿëäè êè, ìÿòáÿõäÿ êèì èñÿ ýÿçèð. Éàí-éþðÿñèíÿ áàõäû, ùå÷ êÿñ éîõ èäè. Ãóëàã àñäû: àíúàã êöëÿê áàúàäà âûéûëäàéûðäû, Ñîîòêèí äÿ éîðüàí àëòûíäà è÷èí-è÷èí àüëàéûðäû.
Ñîíðà éåíÿ àääûì ñÿñè åøèäèëäè, êèì èñÿ îíóí áàøû öñòöíäÿ àù ÷ÿêäè.
Ñîðóøäó êè:
– Êèìñÿí?
Úàâàá ÿâÿçèíÿ êèì èñÿ ö÷ äÿôÿ ìàñàéà âóðäó. Óëåíøïèýåëè
äÿùøÿò áöðöäö.
Î òèòðÿê ñÿñëÿ ñóàëûíû òÿêðàð åòäè:
– Êèìñÿí?
Éåíÿ äÿ úàâàá éåðèíÿ ìàñàéà ö÷ äÿôÿ âóðäóëàð, ñîíðà êèì èñÿ
îíó ãóúàãëàäû, êèì èñÿ Óëåíøïèýåëèí öñòöíÿ ÿéèëäè, – îíóí äþøöíäÿ à÷ûëìûø äÿðèí éàðà âàðäû; Óëåíøïèýåë êÿëÿ-êþòöð áèð äÿðèíèí
îíà òîõóíäóüóíó, áèð äÿ éàíûã ãîõóñóíó ùèññ åòäè.
– Àòà! – äåäè. – Ìÿíèì öñòöìÿ ÿéèëÿí ñÿí çàâàëëûíûí áÿäÿíè
èäè? Úàâàá îëìàäû; õÿéàë îíóí éàíûíäà îëñà äà, Óëåíøïèýåë áàéûðäàí ÷ûüûðòû ñÿñè åøèòäè:
– Òèë! Òèë!
Ñîîòêèí úÿëä éåðèíäÿí ãàëõûá Óëåíøïèýåëÿ éàõûíëàøäû:
– Ñÿí åøèòìèðñÿí?
– Åøèäèðÿì. Àòàì ìÿíè ÷àüûðûð.
Ñîîòêèí äåäè:
– Ìÿí þç éàíûìäà êèìèíñÿ ñîéóã áÿäÿíèíè ùèññ åòäèì. Äþøÿêàüûì òÿðïÿíäè, ïÿðäÿ òèòðÿäè, “Ñîîòêèí!” äåéÿí áèð ñÿñ åøèòäèì.
Ñÿñ ìåù êèìè ñàêèòäè. Ñîíðà äà, ìûüìûüà ó÷óøó êèìè, éöíýöë
àéàã ñÿñè ãóëàüûìà ýÿëäè.
Áó çàìàí Ñîîòêèí Êëààñûí ðóùóíà ìöðàúèÿò åòäè:
– Ìÿíèì ÿðèì! ßýÿð ñÿí îðàäàñàíñà, ýþéäÿñÿíñÿ, àëëàùûí
éàíûíäàñàíñà, áèð øåé èñòÿéèðñÿíñÿ, áèçÿ äå, ñÿíèí àðçóíó éåðèíÿ
éåòèðÿðèê.
199
Áèðäÿí øèääÿòëè êöëÿê ÿñÿðÿê ãàïûíû à÷äû, òîçó îòàüà äîëäóðäó, Óëåíøïèýåëëÿ Ñîîòêèí ãàðüàëàðûí óçàãäà ãàðûëäàäûüûíû åøèòäè.
Óëåíøïèýåëëÿ Ñîîòêèí Êëààñûí éàíäûðûëäûüû éåðÿ ýåòäè.
Ãàðàíëûã áèð ýåúÿ èäè. Øèìàë êöëÿéè ýþé öçöíäÿ áóëóäëàðû ãîâóðäó. Áóëóäëàð, ìàðàë ñöðöñö êèìè, ñöðÿòëÿ ãà÷ûðäû, îíëàðûí àðàñûíäàí àðàáèð óëäóçëàð áèð àíëûüà ýþðöíöðäö.
Èúìà ïîëèñ íÿôÿðè òîíãàëûí ãàáàüûíäà ýÿçèøèðäè. Ãóðó òîðïàãäà
àéàã ñÿñè, áèð äÿ ãàðüàëàðûí ãàðûëòûñû åøèäèëèðäè; éÿãèí îíëàð î áèðè ãàðüàëàðû ñÿñëÿéèðäè, ÷öíêè óçàãäàêû ãàðüàëàð îíëàðûí ñÿñèíÿ ñÿñ âåðèðäè.
Óëåíøïèýåëëÿ Ñîîòêèí òîíãàëà éàõûíëàøàíäà ýþðäöëÿð êè, ãàðüà
åíèá Êëààñûí ÷èéíèíÿ ãîíäó. Ãàðüàíûí äèìäèê ñÿñèíè åøèòäèëÿð.
Áàøãà ãàðüàëàð äà ó÷óá ýÿëäè.
Óëåíøïèýåë ãàðüàëàðà ãîâìàã èñòÿäè, ëàêèí ïîëèñ íÿôÿðè îíëàðà äåäè:
– Àäà åé, úàäóýÿð, ñÿí ÿçàá ÷ÿêìèø àäàìûí ÿëèíè àïàðìàüà
ýÿëìèñÿí? Ãîé ñÿíÿ àéäûí îëñóí êè, éàíìûø àäàìûí ÿëè ñÿíèí ýþçÿ ýþðöíìÿìÿéèíÿ êþìÿê åëÿéÿ áèëìÿç, áóíóí ö÷öí áîüàçûíäàí àñûëìûø àäàìûí ÿëè ëàçûìäûð, àììà ñÿíèí þçöíö äÿ áèð ýöí
àñàúàãëàð.
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Çàò-àëèëÿðè, ìÿí úàäóýÿð äåéèëÿì, ìÿí äèðÿéÿ áàüëàíàí
àäàìûí éåòèì ãàëìûø îüëóéàì, áó àðâàä äà îíóí äóë ãàëìûø
àðâàäûäûð. Áèç àíúàã îíà éàõûíëàøûá, áÿäÿíèí õûðäàúà áèð ùèññÿñèíè
ýþòöðìÿê èñòÿéèðèê. Çàò-àëèëÿðè, áèçÿ ÿíýÿë òþðÿòìÿéèí, – ñèç àõû
éàäåëëè ÿñýÿð äåéèëñèíèç, áèçèì þç âÿòÿíèìèçäÿíñèíèç.
Ïîëèñ íÿôÿðè äåäè:
– Éàõøû äà, ýþòöðöí.
Éåòèì ãàëìûø îüëàíëà äóë àðâàä ñþíìöø êþñþâëÿðèí öñòö èëÿ
ãàëõûá Êëààñûí áÿäÿíèíÿ éàõûíëàøäûëàð. Ýþç éàøû òþêÿ-òþêÿ îíóí
öçöíäÿí þïäöëÿð.
Àëîâ, öðÿê îëàí éåðäÿ äÿðèí äåøèê à÷ìûøäû. Óëåíøïèýåë îðàäàí
áèð àç êöë ýþòöðäö. Ñîíðà èêèñè äÿ äèç ÷þêöá äóà åëÿìÿéÿ áàøëàäûëàð. Äàí éåðè éåíèúÿ àüàðàíäà îíëàð ùÿëÿ áóðàäà èäè. Ëàêèí ùàâà
èøûãëàíàíäà ïîëèñ íÿôÿðè îíëàðû ãîâäó, ãîðõäó êè, áóíóí öñòöíäÿ
îíà ñþç ýÿëÿð.
200
Åâäÿ Ñîîòêèí áèð àç ãûðìûçû, áèð àç ãàðà èïÿê ïàð÷à ýþòöðöá
áàëàúà êèñÿ òèêäè, êöëö îíà òþêäö. Êèñÿéÿ ãàéòàí äà òèêäè êè,
Óëåíøïèýåë êèñÿíè áîéíóíäàí àñà áèëñèí. Êèñÿíè Óëåíøïèýåëèí
áîéíóíäàí àñàíäà äåäè:
– Êöë – ìÿíèì ÿðèìè ãÿëáèäèð, ãûðìûçû èïÿê – îíóí ãàíûäûð,
ãàðà èïÿê – áèçèì ìàòÿìèìèçäèð. Ãîé áó – Êëààñûí úÿëëàäëàðûíäàí èíòèãàì àëìàã àëîâó êèìè – ùÿìèøÿ ñÿíèí ñèíÿíäÿ îëñóí.
Óëåíøïèýåë äÿ äåäè:
– Éàõøû.
Äóë ãàäûí éåòèìè ãóúàãëàäû, áó àíäà ýöí ÷ûõäû.
ËÕÕÂÛ
Åðòÿñè ýöí èúìà ïîëèñ íÿôÿðëÿðè âÿ úàð÷ûëàðû Êëààñûí åâèíÿ ýÿëäèëÿð êè, îíóí àâàäàíëûüûíû êö÷ÿéÿ òþêöá ùÿððàúà ãîéñóíëàð. Ñîîòêèí Êàòëèíàíûí åâèíèí ïÿíúÿðÿñèíäÿí ýþðöðäö. Áóäóð, ìèñ çèéíÿòëè
äÿìèð áåøèéè ÷ûõàðòäûëàð. Áó áåøèê Êëààñëàðûí åâèíäÿ àòàäàí îüóëà
êå÷èðäè, – ùÿìèí åâäÿ âàõòèëÿ áÿäáÿõò Êëààñ, ñîíðà äà Óëåíøïèýåë
àíàäàí îëìóøäóð. Ñîíðà ÷àðïàéûíû ÷ûõàðòäûëàð: áó ÷àðïàéûäà Ñîîòêèíèí áîéíóíà óøàã äöøìöøäö; áó ÷àðïàéûäà, áàøûíû ÿðèíèí ñèíÿñèíÿ
ãîéóá, î íå÷ÿ õîøáÿõò ýåúÿëÿð êå÷èðìèøäè! ×àðïàéûäàí ñîíðà õÿìèð òÿêíÿñè, ÿðçàã ãóòóñó ýþðöíäö: áó ãóòóäà éàõøû ýöíëÿðäÿ ÿò
ñàõëàéàðäû. Äàùà ñîíðà òàâàëàð, ÷óüóí ãàáëàð, ãàçàíëàð ýÿòèðèëäè, –
èíäè áóíëàðäà áÿõòÿâÿð ýöíëÿðèí ïàðûëòûñû éîõ èäè, ùàìûñû ÷èðêëè èäè,
áàøëû-áàøûíà áóðàõûëìûøäû. Áó øåéëÿð Ñîîòêèíÿ – ÿòèðëè ãîõóñó èëÿ
ãîíøóëàðû úÿëá åäÿí, àèëÿ øÿíëèêëÿðèíè õàòûðëàäûðäû.
Ñîíðà áàëàúà ñèìïåë* ÷ÿëëÿéè, äîááåëúóéò éàðûì÷ÿëëÿéè, àçû
îòóç øÿðàá øöøÿñè ãîéóëìóø ñÿáÿò îðòàéà ÷ûõäû. Ñîí ìèñìàðà êèìè
ùÿð øåé êö÷ÿéÿ ÷ûõàðûëäû, – çàâàëëû äóë àðâàä áó ñîí ìèñìàðûí äèâàðäàí ÷ÿêèú çÿðáÿñè èëÿ ãûúûðòû èëÿ ÷ûõàðûëäûüûíû äà åøèòäè.
Ñîîòêèí ôÿðéàä åòìÿäÿí, âàé-øèâÿí ãîïàðìàäàí – áó àçúà
âàð-éîõóíóí íåúÿ òàëàí åäèëìÿñèíÿ äÿðèí öìèäñèçëèê è÷èíäÿ ëàãåéä ùàëäà áàõûðäû. Úàðúû øàìû éàíäûðäû, ùÿððàú áàøëàíäû. Øàì
__________
* Ïèâÿ íþâëÿðèíäÿí áèðè (ôëàì.)
201
ùÿëÿ ùå÷ éàíûá ãóðòàðìàìûøäû êè, áàëûãñàòàíëàð áàø÷ûñû áöòöí øåéëÿðè, ñîíðà ñàòìàã ö÷öí, ùå÷ íå÷ÿéÿ àëäû. Áó çàìàí îíóí ñèôÿòèíäÿ – òîéóã áåéíèíè ñîðàí ìèøîâóë êèìè, – íÿøÿëè – åùòèðàñëû áèð
èôàäÿ âàðäû.
Óëåíøïèýåë öðÿéèíäÿ äåäè: “Ãàòèë, ñÿíèí ñåâèíìÿéèí ÷îõ ñöðìÿéÿúÿê”.
Êëààñûí åâ øåéëÿðè ùÿððàúà ãîéóëóá ãóðòàðäû, ïîëèñ íÿôÿðëÿðè
åâè ÿðíÿø-âÿðíÿø åëÿäè, ëàêèí ïóëó òàïìàäûëàð.
Áàëûãñàòàíëàð áàø÷ûñû àúûãëû-àúûãëû äåäè:
– Ïèñ àõòàðûðñûíûç! Ìÿí éÿãèí áèëèðÿì êè, éàðûì èë ÿââÿë Êëààñûí éöç êàðîëöñö âàðäû.
Óëåíøïèýåë öðÿéèíäÿ äåäè: “Ãàòèë, ýþçëÿäèéèí áàø òóòìàäû!”
Áèðäÿí Ñîîòêèí Óëåíøïèýåëÿ äåäè:
– Îäóð åé õÿáÿð÷è!
– Áèëèðÿì, – äåäè.
Ñîîòêèí îíäàí ñîðóøäó:
– Àòàíûí ãàíû áàùàñûíà ãîðóäóüó ñÿðâÿòÿ îíóí ñàùèá îëìàñû
èëÿ ñÿí ðàçûëàøàúàãñàí?
Óëåíøïèýåë úàâàá âåðäè:
– Ìÿí áöòöí ýöíö ÿçàáà äþçìÿéÿ ðàçûéàì.
Ñîîòêèí îíóí ñþçöíÿ ãöââÿò âåðäè:
– Ìÿí äÿ. Àíúàã ñÿíèí ýþçöíöí ãàáàüûíäà ìÿíÿ íåúÿ ÿçàá
âåðñÿëÿð – ìÿíÿ éàçûüûí ýÿëìÿñèí, äåìÿ!
Óëåíøïèýåë åòèðàç åòäè:
– Ñÿí àõû àðâàäñàí!
– Ñÿôåù! Ìÿí êè ñÿíè äîüìóøàì, äåìÿëè, ÿçàáûí íÿ îëäóüóíó
áèëèðÿì. Àíúàã ýþðñÿì êè, ñÿíÿ... – Áèðäÿí îíóí ðÿíýè àüàðäû. –
Îíäà ìÿí Ìÿðéÿì àíàéà äóà åëÿéÿúÿéÿì, – î àõû þç îüëóíó
÷àðìûõäà ýþðìöøäöð. – Ñîîòêèí áóíó äà ÿëàâÿ åäèá, ýþç éàøû
òþêÿ-òþêÿ Óëåíøïèýåëèí áàøûíû ñûüàëëàäû.
Áó ãàéäà èëÿ îíëàðûí àðàñûíäà äöøìÿíÿ ãàðøû íèôðÿò âÿ ìÿòàíÿò ìöãàâèëÿñè áàüëàíäû.
202
ËÕÕÂÛÛ
Áàëûãñàòàíëàð áàø÷ûñû àëäûüû øåéëÿðèí ïóëóíóí àíúàã éàðûñûíû
âåðäè, î áèðè éàðûñûíû äà, éåääè éöç êàðîëö òàïûëàíà êèìè, õÿáÿð÷èëèê ö÷öí ãàáàãúàäàí îíóí àéàüûíà éàçûëìûøäû; ÿñëèíäÿ î, áó ïóëà
òàìàùñûëàíûá, áåëÿ úèíàéÿòêàðëûüà ÿë àòìûøäû.
Ñîîòêèí ýåúÿëÿðè ýþç éàøû è÷èíäÿ êå÷èðèð, ýöíäöçëÿðè åâ èøè èëÿ
ìÿøüóë îëóðäó. Óëåíøïèýåë îíóí þç-þçö èëÿ äàíûøàðàã, òåç-òåç áó
ñþçëÿðè äåäèéèíè åøèäèðäè:
– Ïóë áàëûãñàòàíëàð áàø÷ûñûíà ÷àòñà, ìÿí þçöìö þëäöðÿðÿì.
Óëåíøïèýåëëÿ Íåëå áóíóí áîø ñþç îëìàäûüûíû áèëèðäè; îíó äèëÿ
òóòóðäóëàð êè, Âàëùåðåíÿ, àòà-àíàñûíûí éàíûíà ýåòñèí. Ñîîòêèí äÿ
îíëàðà äåéèðäè êè, ãóðääàí-ñîõóëúàíäàí ãà÷ìàüûí ìÿíàñû éîõäóð,
îíñóç äà áó éàõûíäà ñîõóëúàíëàð ìÿíèì áÿäÿíèìè éåéÿúÿêëÿð.
Áó àðàäà áàëûãñàòàíëàð áàø÷ûñû éåíÿ äþâëÿò ùàêèìèíèí éàíûíà
ýÿëèá äåäè êè, þëÿí àäàì áèð íå÷ÿ àé ÿââÿë éåääè éöç êàðîëö ïóë
àëìûøäûð; î õÿñèñäè, áÿäõÿðú äåéèëäè, ÿëáÿòòÿ, áó ãÿäÿð ïóëó õÿðúëÿéèá ãóðòàðà áèëìÿçäè, éÿãèí ùàðàäàñà ýèçëÿäèá.
Ùàêèìëÿð îíäàí ñîðóøäó êè, Óëåíøïèýåëëÿ Ñîîòêèí ñÿíÿ íÿ ïèñëèê åëÿéèá, íèéÿ ñÿí Óëåíøïèýåëèí ÿëèíäÿí àòàñûíû, Ñîîòêèíèí ÿëèíäÿí
ÿðèíè àëäûüûí ùàëäà éåíÿ îíëàðû áåëÿ àìàíñûçúà òÿãèá åäèðñÿí?
Áàëûãñàòàíëàð áàø÷ûñû úàâàá âåðäè êè, ìÿí Äàììå øÿùÿðèíèí
ùþðìÿòëè âÿòÿíäàøû îëäóüóì ö÷öí, èìïåðèéà ãàíóíëàðûíû ìöãÿääÿñ òóòàðàã, îíëàðà ýþç îëìàã íèééÿòèíäÿéÿì, áóíóíëà äà ÿëàùÿçðÿò úÿíàáëàðûíûí èíàéÿòèíè ãàçàíìàã èñòÿéèðÿì.
Áàëûãñàòàíëàð áàø÷ûñû áóíó äåéèá, éàçäûüû ÷óüóëëóã ìÿëóìàòûíû
ùàêèìÿ âåðäè, ñîíðà äà øàùèäëÿðèí àäûíû ñàäàëàäû, ýóéà îíëàð þç âèúäàíëàðûíûí ñþâãè èëÿ ìÿíèì éàçäûüûì ìÿëóìàòû òÿñäèã åäÿúÿêëÿð.
Øÿùÿð áàø÷ûëàðû ìÿùêÿìÿñè øàùèäëÿðèí èôàäÿñèíè äèíëÿéèá, èøýÿíúÿéÿ ÿë àòìàüû ìöìêöí ùåñàá åòäè. Ìÿùêÿìÿ áó ãÿðàðû éåðèíÿ éåòèðìÿê ö÷öí áèð íå÷ÿ ïîëèñ íÿôÿðèíè Êëààñûí åâèíÿ ýþíäÿðäè: îíëàð èêèíúè äÿôÿ åâè àõòàðìàëû èäè, ùÿì äÿ àíà èëÿ îüóëó äóñòàãõàíàéà àïàðìàã ö÷öí îíëàðà ñÿëàùèééÿò âåðèëìèøäè. Áðöããåäÿí úÿëëàä ýÿëÿíÿ êèìè Óëåíøïèýåëëÿ Ñîîòêèí äóñòàãõàíàäà ñàõëàíìàëû èäè. Úÿëëàäûí äàëûíúà ãàñèä ýþíäÿðèëìèøäè.
203
Óëåíøïèýåëëÿ Ñîîòêèíè ãîëó áàüëû øÿùÿðèí è÷èíäÿí àïàðàíäà,
áàëûãñàòàíëàðûí áàø÷ûñû þç åâèíèí àñòàíàñûíäà äóðóá îíëàðà áàõûðäû.
Äàììåíèí áöòöí ÿùàëèñè åâëÿðèíäÿí áàéûðà ÷ûõìûøäû. Áàëûãñàòàíëàð áàø÷ûñûíûí ÿí éàõûí ãîíøóñó Ìàòèññåí Óëåíøïèýåëèí ÷óüóëà ÷ûüûðà-÷ûüûðà áó ñþçëÿðè äåäèéèíè åøèòäè:
– Äóë àðâàäûí úÿëëàäû, Àëëàù ñÿíèí úÿçàíû âåðÿúÿê!
Ñîîòêèí äÿ ÿëàâÿ åòäè:
– Éåòèìëÿð ãàòèëè, ñÿí þç ÿúÿëèíëÿ þëìÿéÿúÿêñÿí!
Øÿùÿð ÿùàëèñè áó ñþçäÿí áèëäè êè, äóë àðâàäëà éåòèìè äóñòàãõàíàéà Ãðåéïñòöâåðèí õÿáÿð÷èëèéè èëÿ àïàðûðëàð, – îíóí öñòöíÿ ñþéöø
éàüäûðìàüà áàøëàäûëàð, àõøàì äà ïÿíúÿðÿ øöøÿëÿðèíè ñûíäûðäûëàð,
ãàïûñûíà íÿúèñ ñöðòäöëÿð.
Î úÿñàðÿò åäèá åâäÿí ÷ûõà áèëìÿäè.
ËÕÕÂÛÛÛ
Ñÿùÿð ñààò îíäà Óëåíøïèýåëëÿ Ñîîòêèíè èøýÿíúÿ éåðèíÿ ýÿòèðäèëèð.
Äþâëÿò ùàêèìè, ìÿùêÿìÿ êàòèáè, øÿùÿð áàø÷ûëàðû, Áðöããå úÿëëàäû, îíóí ÿëàëòûñû âÿ ùÿêèì áóðàäà èäèëÿð.
Ùàêèì Ñîîòêèíÿ ñóàë âåðäè: ñÿí èìïåðàòîðà ìÿõñóñ îëàí áèð
øåé ýèçëÿòìÿìèñÿí êè? Î äà úàâàá âåðäè êè, ìÿíèì ýèçëÿäèëÿñè
íÿéèì âàð êè: ìÿíèì ùå÷ øåéèì éîõäóð.
Ùàêèì Óëåíøïèýåëÿ äþíäö:
– Ñÿí íÿ äåéèðñÿí?
Î äà úàâàá âåðäè:
– Éåääè àé áóíäàí ãàáàã áèç âÿñèééÿòëÿ éåääè éöç êàðîëö ïóë
àëìûøäûã. Áóíóí áèð ùèññÿñèíè õÿðúëÿìèøèê, ãàëàíû ùàðàäàäûð –
áóíäàí ùå÷ õÿáÿðèì éîõäóð. Áåëÿ ýöìàí åäèðÿì êè, î ïóëó –
áèçÿ ýÿëÿí âÿ áèçèì áàøûìûçà áÿëà îëàí î éàä àäàì îüóðëàìûøäûð,
÷öíêè î âàõòäàí ìÿí ïóë ýþðìÿìèøÿì.
Ùàêèì ñîðóøäó: ñèç áó ìÿñÿëÿäÿ ýöíàùñûç îëäóüóíóçóí öñòöíäÿ äàéàíûðñûíûçìû?
Óëåíøïèýåëëÿ Ñîîòêèí úàâàá âåðäèëÿð êè, áèç èìïåðàòîðóí ùå÷
áèð øåéèíè ýèçëÿòìÿìèøèê.
204
Áó çàìàí ùàêèì þçöíö òîõ òóòàðàã, öçöíÿ êÿäÿðëè èôàäÿ âåðèá
áèëäèðäè:
– Ñèçèí ÿëåéùèíèçÿ ñöáóò ÷îõäóð, èòòèùàì ÿñàñëàíäûðûëìûøäûð,
áåëÿ êè, áóíó áîéíóíóçà àëìàñàíûç – ñèçè àéðû éîëëà äèíäèðìÿê
ëàçûì ýÿëÿúÿêäèð.
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Áó äóë àðâàäà ðÿùìèíèç ýÿëñèí! Áàëûãñàòàíëàð áàø÷ûñû áèçèì
áöòöí âàð-éîõóìóçó àëìûøäûð.
Ñîîòêèí äåäè:
– Ñÿôåù! Àðâàäûí äþçäöéöíÿ êèøè äþçÿ áèëìÿç.
Óëåíøïèýåë àíàñûíûí äÿðäèíäÿí ìåéèò êèìè àüàðìûøäû; Ñîîòêèí
áóíó ýþðöá ÿëàâÿ åòäè:
– Ìÿíäÿ íèôðÿò äÿ âàð, äþçöì äÿ.
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Äóë àðâàäà ðÿùìèíèç ýÿëñèí!
Ñîîòêèí äåäè:
– Ìÿíÿ ÿçàá âåðèí, îíà äÿéìÿéèí...
Ùàêèì úÿëëàääàí ñîðóøäó: ùÿãèãÿòè ÿëäÿ åòìÿê ö÷öí ëàçûì
îëàí áöòöí àëÿòëÿðè ýÿòèðìèñÿíìè?
Úÿëëàä äà úàâàá âåðäè:
– Ùàìûñû éàíûìäàäûð.
Ùàêèìëÿð ìÿøâÿðÿò åëÿäèëÿð, áó ãÿðàðà ýÿëäèëÿð êè, ùÿãèãÿòè
ìöÿééÿí åòìÿê ö÷öí îüëàíûí àíàñûíäàí áàøëàìàã ëàçûìäûð.
Áàø÷ûëàðäàí áèðè äåäè:
– Åëÿ áèð èíñàôñûç îüóë òàïûëìàç êè, î, àíàñûíûí ÿçàá ÷ÿêäèéèíè
ýþðöá, îíó ÿçàáäàí ãóðòàðìàã ö÷öí úèíàéÿòè áîéíóíà àëìàìûø
îëñóí, ùÿð áèð àíà äà, îíóí ãÿëáè ëàï ïÿëÿíý ãÿëáè îëñà äà, þç áàëàñû ö÷öí áåëÿ åëÿð.
Ùàêèì úÿëëàäà äåäè:
– Àðâàäû ìàñàäà îòóðò, îíóí ÿëëÿðèíè, àéàãëàðûíû ìÿíýÿíÿäÿ ñûõ.
Úÿëëàä ÿìðè éåðèíÿ éåòèðäè.
Óëåíøïèýåë ÷ûüûðäû:
– Úÿíàá ùàêèìëÿð, ñûõìàéûí, ñûõìàéûí! Îíóí ÿâÿçèíÿ ìÿíè
ìàñàäà îòóðäóí, ÿë áàðìàãëàðûìû, àéàã áàðìàãëàðûìû ñûíäûðûí, î
äóë àðâàäà ðÿùì åëÿéèí!
205
Ñîîòêèí Óëåíøïèýåëÿ õàòûðëàòäû:
– Áàëûãñàòàíëàð áàø÷ûñû! Ìÿíäÿ íèôðÿò äÿ âàð, äþçöì äÿ!
Óëåíøïèýåëèí ðÿíýè äàùà äà àüàðäû; îíóí áöòöí áÿäÿíè òèòðÿéèð, ùÿéÿúàíäàí áèðúÿ êÿëìÿ äÿ ñþç äåéÿ áèëìèðäè.
Ìÿíýÿíÿ øöìøàä ÷óáóãëàðûíäàí èáàðÿòäè. Áó áàëàúà ÷óáóãëàð
áàðìàãëàðûí àðàñûíà ìöìêöí ãÿäÿð ñûõ ãîéóëàðäû, èï èëÿ äÿ åëÿ
óñòàëûãëà áàüëàíàðäû êè, úÿëëàä ùàêèìèí áóéðóüó èëÿ éà áöòöí áàðìàãëàðû áèðäÿí ñûõàð, ÿòè ñöìöêäÿí ãîïàðàð, ñöìöêëÿðè ãûðàðäû,
éà äà, úÿçà âåðäèéè àäàìà, éöíýöëúÿ àüðû âåðÿ áèëÿðäè.
Úÿëëàä Ñîîòêèíèí ÿë âÿ àéàã áàðìàãëàðûíû ìÿíýÿíÿéÿ ãîéäó.
Ùàêèì ÿìð åòäè:
– Ñûõ!
Úÿëëàä âàð ýöúö èëÿ ìÿíýÿíÿíè ñûõäû.
Ùàêèì áó âàõò Ñîîòêèíÿ äåäè:
– Ïóëó ùàðàäà ýèçëÿòìèñèíèç, éåðèíè äå.
Ñîîòêèí èíèëäÿäè:
– Áèëìèðÿì.
Ùàêèì ÿìð åòäè:
– Áÿðê ñûõ.
Óëåíøïèýåë àðõàñûíäà áàüëàíìûø ãîëëàðûíû êÿíäèðäÿí ÷ûõàðìàã
èñòÿäè. Éàëâàðà-éàëâàðà äåäè:
– Úÿíàá ùàêèìëÿð, ñûõìàéûí! Àðâàäûí ñöìöéö çÿðèô îëóð, êþâðÿê îëóð. Îíëàðûí ñöìöéöíö ãóøëàð äèìäèéè èëÿ ãûðàð. Ñûõìàéûí!
Úÿíàá úÿëëàä, ìÿí ñèçÿ äåìèðÿì, – ñèç áóéðóãëà èø ýþðöðñöíöç.
Ìÿí ñèçÿ äåéèðÿì, úÿíàá ùàêèìëÿð: ðÿùìèíèç ýÿëñèí, ñûõìàéûí!
Ñîîòêèí:
– Áàëûãñàòàíëàð áàø÷ûñû! – äåéÿðÿê áó àäàìû éåíÿ îíóí éàäûíà ñàëäû.
Óëåíøïèýåë ñóñäó.
Ëàêèí ìÿíýÿíÿíè úÿëëàäûí äàùà áÿðê ñûõäûüûíû ýþðöá éåíÿ
÷ûüûðäû:
– Àüàëàð, ðÿùìèíèç ýÿëñèí! Ñèç î äóë àðâàäûí áàðìàãëàðûíû ãûðàðñûíûç, ñîíðà î íåúÿ èøëÿéÿúÿê? Àù, îíóí àéàãëàðû! Î íåúÿ ýÿçÿúÿê? Ðÿùìèíèç ýÿëñèí, àüàëàð!
206
Ñîîòêèí ÷ûüûðäû:
– Áàëûãñàòàíëàð áàø÷ûñû, ñÿí þç ÿúÿëèíëÿ þëìÿéÿúÿêñÿí!
Îíóí ñöìöêëÿðè ÷àòûðòûéûð, ãàí àéàãëàðûíäàí äàìúû-äàìúû
éåðÿ ñöçöëöðäö.
Óëåíøïèýåë áóíó ýþðöð, öðÿê àüðûñûíäàí âÿ ãÿçÿáäÿí òèð-òèð
ÿñèðäè, åëÿ áèð óúäàí äåéèðäè:
– Àõû áó àðâàä ñöìöéöäöð, úÿíàá ùàêèìëÿð, îíëàðû ñûíäûðìàéûí!
Ñîîòêèí èíèëäÿéèðäè:
– Áàëûãñàòàíëàð áàø÷ûñû!
Ñîîòêèíèí ñÿñè, õÿéàë ñÿñè êèìè – öçýöí âÿ áîüóãäó.
Óëåíøïèýåë òèòðÿéèð âÿ ÷ûüûðûðäû:
– Úÿíàá ùàêèìëÿð, îíóí ÿëëÿðè, àéàãëàðû ãàí è÷èíäÿäèð. Äóë àðâàäûí ñöìöêëÿðèíè ãûðìûñûíûç!
Ùÿêèì áàðìàüûíû òîõóíäóðäó – Ñîîòêèí äÿùøÿòëè ñÿñëÿ ÷ûüûðäû.
Ùàêèì Óëåíøïèýåëÿ äåäè:
– Îíóí ÿâÿçèíÿ áîéíóíà àë.
Ñîîòêèíèí ýþçëÿðè ìåéèò ýþçö êèìè ýåíèø à÷ûëìûøäû – áó
ýþçëÿðëÿ îüëóíà áàõäû. Óëåíøïèýåë äÿ áàøà äöøäö êè, äåìÿê
îëìàç, áèðúÿ êÿëìÿ äÿ ñþç äåìÿéèá, àüëàäû.
Áó çàìàí ùàêèì äåäè:
– Áó àðâàä ðóùè ìþùêÿìëèëèéè èëÿ êèøèëÿðäÿí ýåðè ãàëìûð, èíäè
ýþðÿê îíóí îüëóíà èøýÿíúÿ âåðÿíäÿ áóíà íåúÿ áàõàúàã.
Ñîîòêèí áèðúÿ êÿëìÿ äÿ ñþç åøèòìÿäè – äÿùøÿòëè àüðûäàí î áàéûëìûøäû.
Ùÿêèìèí ñèðêÿéÿ ùàéûôû ýÿëìÿäè, – îíó áàéüûíëûãäàí àéûëòäû.
Óëåíøïèýåëè ñîéóíäóðóá ëöò åëÿäèëÿð, – áó úöð äÿ î àíàñûíûí ãàáàüûíäà äàéàíìûøäû. Úÿëëàä îíóí ñà÷ûíû, áÿäÿíèíèí òöêëÿðèíè öëýöúëÿ ãûðõäû, ùÿð éåðèíè ýþçäÿí êå÷èðòäè, – áÿëêÿ áèð êÿëÿéè âàð.
Êöðÿéèíäÿ àíàäàí ýÿëìÿ ãàðà õàë ýþðäö. Áèð íå÷ÿ äÿôÿ áó éåðÿ
óçóí èéíÿ ñîõäó, ëàêèí îðàäàí ãàí ÷ûõäûüûíû ýþðöá, áó ãÿðàðà
ýÿëäè êè, õàëäà ùå÷ áèð úàäóýÿðëèê ÿëàìÿòè éîõäóð. Ñîíðà ùàêèìèí
ÿìðè èëÿ Óëåíøïèýåëè òàâàíäàí àñûëàí áëîêà êÿíäèðëÿ ÿëëÿðèíäÿí
áàüëàäûëàð, áåëÿ êè, úÿëëàä ùàêèìèí ÿìðè èëÿ, ÿçàá âåðèëÿí àäàìû
áèðäÿí ãàëäûðûá åíäèðÿ áèëÿðäè. Úÿëëàä ãàáàãúàäàí Óëåíøïèýåëèí
207
ùÿð àéàüûíà èéèðìè áåø ôóíò àüûðëûüûíäà áèð ÷ÿêèäàøû áàüëàéûá, îíó
äîããóç äÿôÿ äàëáàäàë ãàëäûðûá åíäèðäè. Äîããóç äÿôÿ ãàëäûðûëàíäàí ñîíðà Óëåíøïèýåëèí áèëÿéèíèí âÿ òîïóüóíóí äÿðèñè ïàðòëàäû,
àéàãëàðûíûí ñöìöéö îéíàãëàðäàí ÷ûõìàüà áàøëàäû.
Ùàêèì äåäè:
– Áîéíóíà àë.
Óëåíøïèýåë äÿ úàâàá âåðäè:
– Áîéíóìà àëûíàñû øåé éîõäóð.
Ñîîòêèí îüëóíà áàõûðäû, ëàêèí íÿ ÷ûüûðìàüà, íÿ äÿ õàùèø åëÿìÿéÿ ýöúö éîõ èäè. Î àíúàã ÿëëÿðèíè ãàáàüà óçàäûð, ãàíëû áàðìàãëàðûíû òÿðïÿäèðäè, åëÿ áèë éàëâàðûðäû êè, áó äÿùøÿòëè øåéè ýþðìÿêäÿí îíó õèëàñ åòñèíëÿð.
Úàëëàä Óëåíøïèýåëè áèð äÿ áëîêëà ñÿðò ãàëäûðûá åíäèðäè. Îíóí
òîïóüóíóí, áèëÿéèíèí äÿðèñè äàùà áÿðê ïàðòëàäû, àéàã ñöìöêëÿðè
îéíàãäàí äàùà ÷îõ ÷ûõäû, ëàêèí î ùå÷ ÷ûüûðìàäû äà.
Ñîîòêèí ãàíëû áàðìàãëàðûíû òÿðïÿäÿ-òÿðïÿäÿ àüëàéûðäû.
Ùàêèì äåäè:
– Ïóëó ùàðàäà ýèçëÿòìèñÿí, éåðèíè äå, áèç äÿ ñÿíè ÿôâ åäÿðèê.
Óëåíøïèýåë äÿ úàâàá âåðäè:
– Ãîé áàëûãñàòàíëàð áàø÷ûñû ÿôâ îëóíìàñûíû õàùèø åëÿñèí.
Èúìà áàø÷ûëàðûíäàí áèðè äåäè:
– Áó íÿäè, ñÿí ùàêèìëÿðÿ ýöëöðñÿí?
Óëåíøïèýåë úàâàá âåðäè:
– Ýöëöðÿì? Ñèç íÿ äàíûøûðñûíûç! Ìÿí àíúàã þçöìö åëÿ ýþñòÿðèðÿì, àðõàéûí îëóí!
Ùàêèìèí ÿìðè èëÿ úÿëëàä ìàíãàëäà êþç ùàçûðëàäû, ÿëàëòûñû äà
èêè øàì éàíäûðäû.
Ñîîòêèí áó ùàçûðëûüû ýþðöá éåðèíäÿí ãàëõäû, ëàêèí ìÿíýÿíÿ
èëÿ ÿçèëìèø àéàãëàðû öñòÿ äàéàíà áèëìÿéèá, éåíÿ ìàñàäà îòóðäó,
÷ûüûðûá äåäè:
– Îäó ýþòöðöí! Úÿíàá ùàêèìëÿð, áó éàçûã úàâàí îüëàíà ðÿùìèíèç ýÿëñèí! Îäó ýþòöðöí!
Óëåíøïèýåë îíäàêû ìÿòàíÿòèí çÿèôëÿäèéèíè ýþðöá áèð øåéè àíàñûíûí éàäûíà ñàëäû:
208
– Áàëûãñàòàíëàð áàø÷ûñû!
Ùàêèì ÿìð åòäè:
– Óëåíøïèýåëè äèðñÿêëÿðèíäÿí òóòóá éåðäÿí ãàëäûðûí, ìàíãàëû
àéàãëàðûíûí àëòûíà ãîéóí, øàìëàðû ãîëòóüóíóí àëòûíà òóòóí.
Úàëëàä áåëÿ äÿ åëÿäè. Óëåíøïèýåëèí ãîëòóãëàðû àëòûíäà ãàëàí
òöêëÿð éàíà-éàíà òöñòöëÿéèð, ÷àòûðòàéûðäû.
Óëåíøïèýåë ÷ûüûðäû, àíàñû àüëàéà-àüëàéà éàëâàðäû:
– Îäó ýþòöðöí!
Ùàêèì äåäè:
– Äå ýþðöì, ïóëó ùàðàäà ýèçëÿòìèñÿí, îíäà àçàä îëàúàãñàí. –
Ñîíðà öçöíö Ñîîòêèíÿ òóòäó: – Îíóí ÿâÿçèíÿ ñÿí áîéíóíà àë, àíà!
Óëåíøïèýåë ñîðóøäó:
– Áÿñ áàëûãñàòàíëàð áàø÷ûñûíû ùÿìèøÿ éàíàí îäà êèì àòàúàã?
Ñîîòêèí, äåìÿéÿ ñþçö îëìàäûüû ö÷öí, áàøûíû éûðüàëàäû. Óëåíøïèýåë äèøëÿðèíè ãûúûðäàòäû, Ñîîòêèíèí îíà áàõàí ÷ûëüûí ýþçëÿðè éàø èëÿ
äîëó èäè.
Ëàêèí úÿëëàä øàìëàðû ñþíäöðöá, Óëåíøïèýåëèí àéàãëàðû àëòûíà
îäëó ìàíãàëû ãîéàíäà Ñîîòêèí ÷ûüûðäû:
– Úÿíàá ùàêèìëÿð, îíà éàçûüûíûç ýÿëñèí! Î þçö äÿ áèëìèð íÿ
äàíûøûð.
Ùàêèì îíà ùèéëÿýÿð áèð ñóàë âåðäè:
– Íèéÿ î áèëìèð íÿ äàíûøûð?
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Úÿíàá ùàêèìëÿð, îíäàí ùå÷ áèð øåé ñîðóøìàéûí, þçöíöç ýþðöðñöíöç êè, àüðûäàí î àüëûíû èòèðèá. Áàëûãñàòàíëàð áàø÷ûñû éàëàí äåéèá.
Ùàêèì Ñîîòêèíÿ ñàðû äþíäö:
– Àðâàä, ñÿí äÿ î äåéÿíèí öñòöíäÿ äóðóðñàí?
Ñîîòêèí áàøûíûí èøàðÿñè èëÿ áó ñþçö òÿñäèã åòäè.
Óëåíøïèýåë ÷ûüûðäû:
– Áàëûãñàòàíëàð áàø÷ûñûíû éàíäûðûí!
Ñîîòêèí äèíèá-äàíûøìàäàí éóìðóüóíó ãàëäûðäû, ñàíêè êèìÿñÿ
ãàðüûø åäèðäè.
Áèðäÿí î, îüëóíóí àéàãëàðû àëòûíäà îäóí äàùà áÿðê àëûøäûüûíû
ýþðöá ÷ûüûðäû:
209
– Èëàùè! Åé Ìÿðéÿì àíà! Áó çöëìö êÿñèí! Úÿíàá ùàêèìëÿð,
éàçûüûíûç ýÿëñèí, ìàíãàëû ýþòöðöí!
Óëåíøïèýåë éåíÿ èíèëäÿäè:
– Áàëûãñàòàíëàð áàø÷ûñû!
Áèðäÿí îíóí áóðíóíäàí, àüçûíäàí ôûøûëòû èëÿ ãàí ýÿëäè, áàøû ñèíÿñèíÿ äöøäö, úàíñûç ùàëäà ìàíãàëûí öñòöíäÿ ñàëëàíûá ãàëäû.
Ñîîòêèí ÷ûüûðäû.
– Ìÿíèì éàçûã éåòèìèì þëäö! Îíó îíëàð þëäöðäöëÿð. Áóíó äà
îíëàð þëäöðäöëÿð! Úÿíàá ùàêèìëÿð, ìàíãàëû ýþòöðöí! Ãîéóí îíó
áàüðûìà áàñûì, ãîéóí áèð éåðäÿ þëÿê! Ìÿí êè ãûðûëìûø àéàãëàðûìëà ãà÷ûá ýåäÿ áèëìèðÿì!
Ùàêèì ñÿðÿíúàì âåðäè:
– Îüëóíó îíà âåðèí.
Ñîíðà ùàêèìëÿð ìÿñëÿùÿòëÿøìÿéÿ áàøëàäûëàð.
Úÿëëàä Óëåíøïèýåëèí ãîëëàðûíû à÷äû, îíó ÷ûð-÷ûëïàã, ãàíà áóëàøìûø ùàëäà, Ñîîòêèíèí ãóúàüûíû ãîéäó, ùÿêèì äÿ îíóí ñöìöêëÿðèíè äöçÿëòìÿéÿ áàøëàäû.
Ñîîòêèí Óëåíøïèýåëè þïÿ-þïÿ, àüëàéà-àüëàéà îõøàéûðäû.
– Ìÿíèì îëìàçûí ÿçàá ÷ÿêÿí áÿäáÿõò îüëóì! Úÿíàá ùàêèìëÿð èúàçÿ âåðñÿ, ìÿí ñÿíè ñàüàëäàðàì, ñÿí àíúàã ýþçöíö à÷, ìÿíèì áàëàì Òèë! Úÿíàá ùàêèìëÿð, ÿýÿð ñèç îíó þëäöðìöñöíöçñÿ,
ìÿí ÿëàùÿçðÿòèí éàíûíà ýåäÿúÿéÿì, ÷öíêè ñèç áöòöí ãàéäà-ãàíóíó ïîçìóñóíóç, îíäà ýþðÿðñèíèç êè, éàçûã áèð àðâàä úèíàéÿòêàð
àäàìëàðà íÿ åëÿéÿ áèëÿð. Úÿíàá ùàêèìëÿð, ñèç áèçè áóðàõûí ýåäÿê... Áèçèì ùå÷ øåéèìèç ãàëìàéûá, áèç àëëàùûí ãÿçÿáèíÿ ýÿëìèø
áÿäáÿõò àäàìûã.
Ùàêèìëÿð ìÿñëÿùÿòëÿøÿðÿê áåëÿ ùþêì ÷ûõàðòäûëàð:
“Ñèç Ñîîòêèí, Êëààñûí äóë ãàëìûø àðâàäû âÿ ñèç Óëåíøïèýåë ëÿãÿáëè Òèë, Êëààñûí îüëó, ÿëàùÿçðÿò êðàëûí õåéðèíÿ, ÿââÿëêè ùöãóãó
ðÿää åäÿðÿê, ìöñàäèðÿ îëóíìàñû ëàçûì ýþðöëÿí ÿìëàêû ýèçëÿòìÿêäÿí òÿãñèðëÿíäèðèëÿðÿê àìàíñûç èøýÿíúÿéÿ òóòóëñà äà âÿ ëàçûìè ñÿðò ñûíàãëàðäàí êå÷èðèëñÿ äÿ, îíëàð ùå÷ áèð øåéè áîéóíëàðûíà
àëìàäûãëàðûíà ýþðÿ, ìÿùêÿìÿ êèôàéÿò ãÿäÿð ñöáóò ÿëäÿ åòìÿäè210
éèíäÿí, ùÿì äÿ ñèç ãàäûíûí öçâëÿðèíèí àúûíàúàãëû âÿçèééÿòÿ äöøäöéöíö âÿ ñèç êèøèíèí äþçäöéö àüûð ÿçàáëàðû íÿçÿðÿ àëûá, áó ãÿðàðà ýÿëèá êè, ñèçèí èêèíèçè äÿ ùÿáñäÿí àçàä åòñèí âÿ ñèçè þç éàíûíà
áóðàõìàüû ìöíàñèá ýþðÿí âÿòÿíäàø êèøèíèí éà âÿòÿíäàø ãàäûíûí
åâèíÿ êþ÷ìÿíèçÿ èúàçÿ âåðèð.
Ùÿìèí ùþêì Äàììåäÿ, Èñàíûí òÿâÿëëöäöíöí 1558-úè èëèíäÿ,
îêòéàáðûí èéèðìè ö÷öíúö ýöíöíäÿ ÷ûõàðûëìûøäûð”.
Ñîîòêèí äåäè:
– Òÿøÿêêöð åäèðèê, úÿíàá ùàêèìëÿð!
Óëåíøïèýåë èíèëäÿäè:
– Áàëûãñàòàíëàð áàø÷ûñû!
Àíà èëÿ îüëóíó àðàáàäà Êàòëèíàíûí åâèíÿ àïàðäûëàð.
ËÕÕÛÕ
Åëÿ ùÿìèí èë, éÿíè ùÿìèí ÿñðèí ÿëëè ñÿêêèçèíúè èëèíäÿ Êàòëèíà
Ñîîòêèíèí éàíûíà ýÿëèá äåäè:
– Áó ýåúÿ ìÿí þçöìÿ ìþúöçÿëè éàü ñöðòöá, êèëñÿíèí çÿíý ãöëëÿñèíÿ ó÷äóì, îðàäà ðóùëàð éûüíàüûíû ýþðäöì: îíëàð èíñàíëàðûí
äóàñûíû ìÿëÿêëÿðÿ âåðèðäè, ìÿëÿêëÿð äÿ äóàëàðû ýþéëÿðÿ àïàðûð, àëëàùûí òàõòûíûí ãàáàüûíà òþêöðäöëÿð. Ýþéÿ áàøäàí-áàøà ïàðëàã óëäóçëàð ñÿïÿëÿíìèøäè. Áèðäÿí àøàüûäàí, òîíãàëäàí êèìèíñÿ ãàðà
êþëýÿñè àéðûëäû, çÿíý ãöëëÿñèíÿ ó÷äó, ýÿëèá ìÿíèì éàíûìäà äóðäó.
Ìÿí îíó òàíûìûøäûì. – Î, Êëààñ èäè. Î, ùÿéàòäà íåúÿ èäèñÿ, èíäè äÿ
åëÿ èäè, ÿéíèíäÿêè ïàëòàðû äà êþìöð÷ö ïàëòàðû èäè. Ñîðóøäó êè: “Ñÿí
íèéÿ êèëñÿíèí çÿíý ãöëëÿñèíÿ ó÷óá ýÿëìèñÿí? – Äåäèì êè: “Áÿñ ñÿí
íèéÿ ãóø êèìè ó÷óðñàí, éîëóí ùàéàíàäûð?” – Äåäè êè: “Ìÿùêÿìÿéÿ
ýåäèðÿì. Éîõñà ñÿí ñóð-Èñðàôèëèí ñÿñèíè åøèòìÿìèñÿí?” Î ëàï ìÿíèì éàíûìäà èäè, ìÿí äÿ ùèññ åäèðäèì êè, îíóí áÿäÿíè úàíëû èíñàí
áÿäÿíè êèìè äåéèë, ùàâà êèìè øåéäèð, ìÿí, èñòè áóëóä è÷èíÿ ýèðÿí êèìè, îíóí è÷èíÿ ýèðäèì. Àéàüûìûí àëòûíäàêû Ôëàíäðèéà òîðïàüû èäè, áó
òîðïàüûí îðà-áóðàñûíäà õûðäà èøûãëàð ñÿéðèøèðäè, ìÿí þç-þçöìÿ äåäèì: “Î àäàì êè ñÿùÿð òåçäÿí äóðóð, ãàðàíëûã äöøÿíÿ êèìè èøëÿéèð
– àëëàùûí õåéèð-áÿðÿêÿòè îíóí öñöíäÿ îëóð”.
211
Ñóð-Èñðàôèë áöòöí ýåúÿíè ýóðóëäàäû. Áèð êþëýÿ äÿ ýÿëäè, – î,
Èñïàíèéàäàí ó÷óá ýÿëèðäè. Áàõäûì: ÷îõ ãîúà áèð êèøè èäè, ÷ÿíÿñè –
àéàããàáûëû, äîäàãëàðû – ìöðÿááÿëè. ßéíèíäÿ – ñèíúàá õÿçëè, àë
ìÿõìÿðäÿí ìàíòèéà, áàøûíäà èìïåðàòîð òàúû, áèð ÿëèíäÿ áàëûã, î
áèðè ÿëèíäÿ áèð ïàð÷ ïèâÿ.
Ýþðöíöð éîðóëìóøäó, î äà çÿíý ãöëëÿñèíÿ ãîíäó. Ìÿí îíóí
ãàáàüûíäà äèç ÷þêöá äåäèì: “Åé òàúäàð ÿëàùÿçðÿòëÿðè, ñèçè òàíûìàñàì äà, ãàáàüûíûçäà öçö öñòÿ äöøöðÿì. Ñèç ùàðàäàí ýÿëèðñèíèç,
éåðäÿ íÿ åëÿéèðñèíèç?” – Äåäè êè: “Ìÿí áó ñààò áèðáàø Åñòðåìàäóðäàí, ìöãÿääÿñ Éóñò ìîíàñòûðûíäàí77 ýÿëèðÿì, ìÿí âàõòû èëÿ
èìïåðàòîð îëìóø, Áåøèíúè Êàðëàì”. – Äåäèì êè: “Áÿñ áåëÿ ñîéóã
ýåúÿäÿ ùàðà ýåäèðñèíèç? Áèð áàõûí: ýþéö ãàðëû áóëóäëàð áöðöéöð”.
Úàâàá âåðäè êè: “Ìÿùêÿìÿéÿ ýåäèðÿì”. Èìïåðàòîð ÿëèíäÿêè áàëûüûíû éåéèá, ïèâÿíè è÷ìÿê èñòÿéèðäè êè, éåíÿ ñóð-Èñðàôèëèí ñÿñè ýóðóëäàäû. Èìïåðàòîð äîíãóëäàíäû êè, ìÿíè éåìÿéÿ ãîéìóðëàð; àììà
éåíÿ ó÷óá ýåòäè. Ìÿí äÿ îíóí àðäûíúà ó÷äóì. Î òÿíýíÿôÿñëèêäÿí ÿçèééÿò ÷ÿêèðäè, ùû÷ãûðûðäû, þýöéöðäö. Ìÿäÿñè ïîçóëàíäà
þëöì öñòöíö àëûáìûø. Áèç, çîüàë àüàúûíäàí ãàéûðûëìûø éàéäàí áóðàõûëàí îõ êèìè, ýåòäèêúÿ éóõàðû ãàëõûðäûã. Éàí-éþðÿìèçäÿí óëäóçëàð
ó÷óðäó, ýþéäÿ îäëó èçëÿð áóðàõûðäû. Áèç óëäóçëàðûí ùàðàäàí ãîïóá
äöøäöéöíö ýþðöðäöê. Ñóð-Èñðàôèëèí ñÿñè åëÿ ùåé ýóðóëäàéûðäû. Ïàù,
áó ýþé ýóðóëòóñó êèìè ñÿñäè! Ùàâà ùÿð ýóðóëòóäà áÿðê òèòðÿéèðäè,
ýþéö áöðöéÿí áóëóä ïÿðäÿñè ïàð÷àëàíûðäû, åëÿ áèë øèääÿòëè ãàñûðüà
îíà ÷ûðïûëûðäû, áèçèì ãàáàüûìûçäà ýþéëÿðèí óçàã-óçàã éåðëÿðè
à÷ûëûðäû. Áèç óúñóç-áóúàãñûç éöêñÿêëèéÿ ãàëõàíäà Èñàíû ýþðäöê: î
áöòöí ÿçÿìÿòè èëÿ óëäóç òàõòûíäà îòóðìóøäó; ñàü òÿðÿôèíäÿêè
ìÿëÿêëÿð – èíñàíëàðûí èøèíè áöðöíú ëþâùÿëÿðÿ éàçûðäû; ñîë
òÿðÿôèíäÿ – Ìÿðéÿì àíà îòóðìóøäó; î, ýöíàùêàð áÿíäÿëÿðèí
áàüûøëàíìàñûíû îüëóíäàí éàëâàðà-éàëâàðà õàùèø åëÿéèðäè.
Êëààñ, áèð äÿ èìïåðàòîð Êàðë àëëàùûí òàõòû ãàáàüûíäà äèç ÷þêäöëÿð.
Èìïåðàòîðóí áàøûíäàêû òàúû ìÿëÿê âóðóá ñàëäû, äåäè êè:
“Áóðàäà Èñàäàí áàøãà àéðû ïàäøàù éîõäóð”.
Ýþðöíöð áó, úÿíàá-ÿãäÿñ ÿëàùÿçðÿòëÿðèí õîøóíà ýÿëäè, àììà
î àúèçàíÿ õàùèø åëÿäè, äåäè êè:
212
“Éîë ÷îõ óçàãäû, àúìûøàì, – áó áàëàúà áàëûüû éåìÿê, ïèâÿíè
äÿ è÷ìÿê îëàðìû?”
Ìÿëÿê îíà úàâàá âåðäè:
“Ñÿí áöòöí þìðöí áîéó àúëûã ÷ÿêìèñÿí. Éàõøû äà, éå, è÷”.
Èìïåðàòîð áàëûüû éåäè, ïèâÿíè äÿ è÷äè.
Èñà äà îíäàí ñîðóøäó:
“Ñÿí òÿìèç öðÿêëÿìè ìÿùêÿìÿéÿ ýÿëìèñÿí?”
Èìïåðàòîð Êàðë úàâàá âåðäè:
“Ìÿðùÿìÿòëè Àëëàù, åëÿ áèëèðÿì, òÿìèç öðÿêëÿ ýÿëìèøÿì, àõû
ìÿí ýöíàùëàðûìû áàüûøëàòìûøàì”.
Èñà Êëààñäàí ñîðóøäó:
“Êëààñ, ñÿí íåúÿ? Èìïåðàòîð òèð-òèð ÿñèð, ñÿí éîõ”.
Êëààñ äà úàâàá âåðäè êè:
“Éà ùÿçðÿò Èñà, òàìàì òÿìèç öðÿê îëìóð, áóíà ýþðÿ ìÿí ñÿíäÿí çÿððÿ ãÿäÿð äÿ ãîðõìóðàì, ÷öíêè ñÿí áöòöí éàõøûëàðûí éàõøûñûñàí, áöòöí ìöãÿääÿñëÿðèí ìöãÿääÿñèñÿí, ñÿí òÿêñÿí, áóíóíëà
áåëÿ ìÿí éàìàí ãîðõóðàì, – àõû ìÿíèì ýöíàùûì ÷îõäóð”.
Ìÿëÿê èìïåðàòîðà ñàðû äþíäö:
“Ëåø, èíäè ñÿí äàíûø”.
Êàðë òÿðÿääöäëÿ ñþçÿ áàøëàäû:
“Àëëàù, ñÿíèí äèí õàäèìëÿðèí þç áàðìàãëàðû èëÿ ìÿíÿ ùþêìäàð îëìàã ö÷öí ìöãÿääÿñ éàü ñöðòìöøëÿð, ìÿí Êàñòèëèéà êðàëû,
Àëìàíèéà èìïåðàòîðó âÿ ðîìàëûëàðûí êðàëû îëìóøàì. Ñÿíèí áàüûøëàäûüûí ùàêèìèééÿòè ìÿí ÷îõ äèããÿòëÿ ãîðóìóøàì, áóíà ýþðÿ
äÿ ðåôîðìàòëàðû äàð àüàúûíäàí àñìûøàì, áîéóíëàðûíû âóðäóðìóøàì, äèðè-äèðè éåðÿ áàñäûðìûøàì”.
Áó éåðäÿ ìÿëÿê îíóí ñþçöíö êÿñäè. Äåäè êè:
“Ñÿí áèçè àëäàäà áèëìÿçñÿí, õÿñòÿ ãàðûíëû éàëàí÷û! Àëìàíèéàäà ñÿí ðåôîðìàòëàðà äþçöðäöí, ÷öíêè îíëàðäàí ãîðõóðäóí, àììà
Íèäåðëàíääà îíëàðûí áàøûíû êÿñäèðäèí, îääà éàíäûðäûí, áîüàçûíäàí àñäûðäûí, äèðè-äèðè éåðÿ áàñäûðäûí, ÷öíêè îðàäà ñÿíèí áèð ãàéüûí âàðäû: áó ÷àëûøãàí áàë àðûëàðûíäàí ìöìêöí ãÿäÿð ÷îõ áàë ýþòöðìÿê! Ñÿí áèçèì àëëàùûìûç ùÿçðÿò Èñàíû ÷îõ èñòÿäèéèí ö÷öí éöç
ìèí àäàìû åäàì åëÿòäèðìÿäèí, îíà ýþðÿ þëäöðäöí êè, ñÿí çàëûì,
213
ãàíè÷ÿí, þç þëêÿñèíè âèðàí ãîéàí ùþêìäàð èäèí, îíà ýþðÿ þëäöðöí
êè, ñÿí ùàìûäàí ÷îõ þçöíö èñòÿéèðäèí, þçöíäÿí ñîíðà äà èñòÿäèéèí
àíúàã ÿò èäè, áàëûãäû, øÿðàáäû, ïèâÿ èäè, – ñÿí àõû, êþïÿê êèìè, ãàðûíãóëó èäèí, è÷êèíè äÿ êè ñöíýÿð êèìè úàíûíà ùîïäóðóðäóí”.
Èñà äåäè:
“Êëààñ, èíäè ñÿí äàíûø”.
Áó éåðäÿ ìÿëÿê àéàüà ãàëõûá äåäè:
“Îíóí äåìÿéÿ ñþçö éîõäóð. Î, êàñûá ôÿëÿìÿíý õàëãûíûí ùÿãèãè îüëó èäè, éàõøû àäàìäû, ÷àëûøãàíäû, èøëÿìÿéè õîøëàðäû, êåô
åëÿìÿéè äÿ õîøëàðäû, þç ïàäøàùëàðûíà èìàíëà, äöçëöêëÿ ãóëëóã
åëÿéèðäè, åëÿ ýöìàí åäèðäè êè, îíëàð äà îíà ãàðøû ÿäàëÿòëè îëàúàãëàð. Îíóí ïóëó âàðìûø, îíó òóòóðëàð, ðåôîðìàòà ñûüûíàúàã âåðäèéè
ö÷öí òîíãàëäà éàíäûðûðëàð”.
Ìÿðéÿì àíà ùÿéÿúàíëà äåäè:
“Çöëì èëÿ þëäöðöëÿí áÿäáÿõò! Áóðàäà, ýþéäÿ, ñÿðèí éåðëÿðäÿ
áóëàãëàð ãàéíàéûð, ñöä, ïèâÿ ÷àéû àõûð, ýåäÿê, êþìöð÷ö, ìÿí
þçöì ñÿíè îðà àïàðàðàì”.
Áó àíäà éåíÿ ñóð-Èñðàôèë ýþé êèìè ýóðóëäàäû, úÿùÿííÿìäÿí
ýþéÿ ÷ûë-÷ûëïàã, äÿìèð òàúëû áèð ýþçÿë ó÷äó. Òàúûíûí ÷ÿíáÿðèíäÿ
áó ñþçëÿð éàçûëìûøäû: “Ãèéàìÿòÿ êèìè äÿðä è÷èíäÿ îëàúàã”.
Î, àëëàùûí òàõòûíà éàõûíëàøûá Èñàéà äåäè:
“Ùÿëÿ êè ìÿí ñÿíèí ãóëóíàì, ñîíðà ñÿíèí àüàí îëàúàüàì”.
Ìÿðéÿì äåäè:
“Èáëèñ! Áèð âàõò ýÿëÿúÿê – íÿ ãóë îëàúàã, íÿ àüà; îíäà ìÿùÿááÿòè òÿúÿññöì åòäèðÿí Èñàéà, õóäïÿñÿíäëèéè òÿúÿññöì åòäèðÿí
èáëèñÿ äåéÿúÿêëÿð: ãöââÿò âÿ àüûë”.
Èáëèñ äåäè:
“Àðâàä! Ñÿí ìÿðùÿìÿòëèñÿí, ýþçÿëñÿí”.
Ñîíðà öçöíö Èñàéà ÷åâèðäè, èìïåðàòîðó ýþñòÿðèá ñîðóøäó:
“Ìÿí áóíó íåéíèéèì?”
Èñà äà äåäè:
“Àïàð áó òàúäàð ìÿíÿíÿñèíè* î ÷àäûðà ñàë êè, îíóí ùþêìäàðëûüû äþâðöíäÿ èøëÿòäèéè áöòöí èøýÿíúÿ àëÿòëÿðè îðàäà îëñóí. Ùÿð
__________
* Ì ÿ í ÿ í ÿ – áèòêè áèòè
214
âàõò êè ýöíàùñûç àäàìëàðäàí áèðè ñó èøýÿíúÿñèíÿ òóòóëóð – áóíäàí
äà î ãîâóã êèìè øèøèð âÿ éà îä èøýÿíúÿñèíÿ âåðèëèð – áóíäàí äà
îíóí àéàãëàðûíûí, ãîëòóãëàðûíûí àëòû éàíûð, éà îíóí áÿäÿíèíè ÷àðõ
öñòÿ ãîéóá ñöìöêëÿðèíè ñûíäûðûðëàð, éà äà îíó ÷àðìûõà ÷ÿêèðëÿð;
ùÿð âàõò êè, ñÿðáÿñò èíñàí ðóùó òîíãàë öñòöíäÿ ñîí íÿôÿñèíè ÷ÿêèð,
– ãîé áó äà áöòöí áó ÿçàáëàðû êå÷ñèí, ãîé áó äà îíëàð êèìè þëñöí.
Áó çàìàí î, ìèëéîíëàðëà èíñàíûí öñòöíäÿ àüàëûã åëÿéÿí áèð õÿáèñèí íÿ ãÿäÿð çàëûìëûã åëÿäèéèíè áàøà äöøÿð. Ãîé î äóñòàãõàíàäà
÷öðöñöí; ãîé îíóí êþòöê öñòöíäÿ áîéíó âóðóëñóí; ãîé î ñöðýöíäÿ, ãöðáÿò åëëÿðäÿ ÿçàá ÷ÿêñèí; ãîé áèàáûð îëóíñóí, ðöñâàé åäèëñèí,
ãàì÷û èëÿ äþéöëñöí; ãîé î ÿââÿë äþâëÿòëè îëñóí, ñîíðà äà îíóí
áöòöí ìöëêè-ìàëû õÿçèíÿíèí èõòèéàðûíà êå÷ñèí; ãîé îíó áþùòàíà
ñàëûá éàõàëàñûíëàð, ãîé îíó åëÿ òàëàí åëÿñèíëÿð êè, áèð ÷þïö äÿ ãàëìûñûí. Ñÿí îíó äèíú, ìöòè, äèëñèç-àüûçñûç, éàðûàú éàðûòîõ áèð éöê
ùåéâàíûíà ÷åâèð; áèð äèëÿí÷è åëÿ – ãîé ãàïû-ãàïû äèëÿíñèí, òåç-òåç
òÿùãèð îëóíñóí, ìÿðäèìàçàðà ðàñò ýÿëñèí; îíó áèð èø÷èéÿ äþíäÿð,
ãîé ýåúÿ-ýöíäöç ÷àëûøñûí, äîéóíúà äà ÷þðÿê éåìÿñèí; î, èíñàí ñèôÿòèíäÿ ÷îõ-÷îõ úèñìàíè âÿ ìÿíÿâè ÿçàá ÷ÿêäèêäÿí ñîíðà îíó
êþïÿê åëÿ, – ãîé î ýþñòÿðäèéè ñÿäàãÿòèí ãàáàüûíäà àíúàã êþòÿê
éåñèí. Ñîíðà îíó ãóë åëÿ, – ãîé îíó ãóëëàð áàçàðûíäà ñàòñûíëàð.
Ñîíðà äà ÿñýÿð åëÿ: ãîé î áàøãàëàðû ö÷öí âóðóøñóí, ãîé ñèíÿñèíè
ýöëëÿ ãàáàüûíà âåðñèí, ùå÷ þçö äÿ áèëìÿñèí êè, íÿ ö÷öí þëöð. Ö÷
éöç èëäÿí ñîíðà, î áöòöí ÿçàáûí, ìöñèáÿòèí äàäûíû áèëÿíäÿí ñîíðà
îíó ñÿðáÿñò áóðàõ; ÿýÿð áó âàõò è÷ÿðèñèíäÿ Êëààñ êèìè éàõøû àäàì
îëóáñà, – éàøûë ÷ÿìÿíäÿ, ýþçÿë àüàú àëòûíäà îíóí áÿäÿíè ö÷öí
ÿáÿäè, ñàêèò éåð àéûð – åëÿ áèð éåð êè, ñÿùÿðëÿð îðà ýöí äöøñöí, ýöíîðòà âàõòû êþëýÿ åíñèí. Äîñòëàðû îíóí éàíûíà ýÿëñèí, ýþç éàøû òþêñöí, îíóí ãÿáðè öñòöíÿ õàòèðÿëÿð ÷è÷ÿéè – áÿíþâøÿ ÿêñèíëÿð”.
Ìÿðéÿì àíà îíóí äàäûíà ÷àòìàã èñòÿäè:
“Îíà ðÿùìèíèç ýÿëñèí, îüëóì! Îíóí íÿ èø òóòäóüóíäàí þçöíöí õÿáÿðè îëìàéûá, ÷öíêè ùàêèìèééÿò öðÿéè ñÿðòëÿøäèðèð”.
Èñà äåäè:
“Îíó áàüûøëàìàã îëìàç”.
Úÿíàá-ÿãäÿñ ÿëàùÿçðÿòëÿðè éàëâàðàðàã äåäè:
“Ìÿíÿ ùå÷ îëìàñà áèðúÿ ñòÿêàí ßíäÿëóñ øÿðàáû âåðÿ áèëÿðëÿðìè?”
215
Èáëèñ äåäè:
“Ýåäÿê. Ñÿíèí éåìÿê-è÷ìÿê âàõòûí êå÷èá”.
Áóíó äåéèá, áàëûüû ùÿëÿ äÿ ÷åéíÿìÿêäÿ îëàí óüóðñóç èìïåðàòîðóí ðóùóíó úÿùÿííÿìèí ÿí äÿðèí éåðèíÿ àòäû. Èáëèñèí îíà
éàçûüû ýÿëäèéèíäÿí, áàëûüû éåéèá ãóðòàðìàñûíà èúàçÿ âåðäè.
Àíà Ìÿðéÿì Êëààñûí ðóùóíó ÿí éöêñÿê éåðÿ àïàðäû, – åëÿ áèð
éåð êè, îðàäà óëäóçëàð ýþé ãöááÿñèíäÿí ñàëõûì-ñàëõûì ñàëëàíûð.
Îðàäà ìÿëÿêëÿð Êëààñû éóéóá òÿìèçëÿäèëÿð, î äà úàâàíëàøäû, ÷îõ
ãÿøÿíý îëäó. Ñîíðà ýöìöø ãàøûãëà îíà äîéóíúà ðéñòïàï* éåäèðòäèëÿð. Áó çàìàí ýþéëÿðÿ ïÿðäÿ ÷ÿêèëäè.
Äóë ãàëìûø Ñîîòêèí äåäè:
– Èíäè î úÿííÿòäÿäèð.
Óëåíøïèýåë äÿ äåäè:
– Îíóí ñèíÿìäÿ îëàí êöëö èíòèãàì àëìàüà ÷àüûðûð.
ËÕÕÕ
Ñîíðàêû èéèðìè ö÷ ýöíäÿ Êàòëèíà ýöíö-ýöíäÿí àðûãëàäû, ñûíûõäû, ðÿíýè ñîëäó, ñàíêè îíó, äÿëèëèê àëîâóíäàí äàùà ãûçüûí, äàõèëè áèð îä éàíäûðûðäû.
Î äàùà ÷ûüûðà-÷ûüûðà äåìèðäè: “Îä! Äåøèê à÷ûí! Ðóùóì ÷ûõìàã èñòÿéèð!” Î, èíäè ùÿìèøÿ âÿúä è÷èíäÿ èäè, ãûçû Íåëåéÿ äÿ åëÿ
ùåé äåéèðäè:
– Ìÿíèì ÿðèì âàð. Ñÿíèí äÿ ÿðèí îëìàëûäûð. Óçóíñà÷, ãÿøÿíý
îüëàí. Àéàãëàðû ñîéóã, ÿëëÿðè ñîéóã, àììà ñåâýèñè ãûçüûí!
Ñîîòêèí ãÿìýèí ùàëäà îíà áàõûðäû, – îíà åëÿ ýÿëèð êè, áó äà
áàøãà áèð äÿëèëèêäèð.
Ëàêèí Êàòëèíà îíà äåéèðäè:
– Ö÷ äÿôÿ ö÷ äîããóç – áó ìöãÿääÿñ ðÿãÿìäèð. Êèìèí êè ýåúÿëÿð ýþçö ïèøèê ýþçö êèìè èøûëäàéûð – ýèçëèí øåéëÿðè àíúàã î ýþðöð.
Áèð ýöí àõøàì Ñîîòêèí îíà ãóëàã àñàíäà ÿëè èëÿ îíóí ñþéëÿäèêëÿðèíÿ èíàíìàäûüûíû áèëäèðäè. Ëàêèí Êàòëèíà êèðèìèðäè:
__________
* Äöéö ñûéûüû (ôëàì.)
216
– Äþðäëÿ ö÷ Ñàòóðí èøàðÿñè àëòûíäà áÿäáÿõòëèê äåìÿêäèð, Âåíåðà èøàðÿñè àëòûíäà – åâëÿíìÿê. ßëëÿðè ñîéóã, àéàãëàðû ñîéóã,
ãÿëáè îäëó!
Ñîîòêèí äåäè:
– Áóíëàð äèíñèç áöòïÿðÿñòëèê ìþâùóìàòûäûð.
Êàòëèíà õà÷ âóðóá äåäè:
– Áîç ðûòñàð õîøáÿõòäèð! Íåëåéÿ àäàõëû ëàçûìäûð, ãûëûíúëû, ãÿøÿíý àäàõëû, àü öçëö ãàðà àäàõëû.
Óëåíøïèýåë ñþçÿ ãàðûøäû:
– Åëÿ ùà, ãîé ÷îõ îëñóí áåëÿ àäàõëûëàð, ÷îõ îëñóí, ìÿí äÿ îíëàðû êîòëåòëèéÿ äîüðàðàì.
Áó ãûñãàíúëûã ãÿçÿáè Íåëåíèí ýþçöíäÿí éàéûíìàäû; î, þç äîñòóíà áàõäû; Íåëåíèí ýþçëÿðè õîøáÿõòëèê äóéüóñóíäàí éàøàðìûøäû:
– Ìÿíÿ àäàõëû ëàçûì äåéèë, – äåäè.
Êàòëèíà åëÿ ùåé äàíûøûðäû...
– Î áîç ýåéèìäÿ ýÿëÿúÿê; àéàüûíäà óçóíãóíú ÷ÿêìÿ; ÷ÿêìÿñèíèí ìàùìûçëàðû äà î áèðèëÿðèíêè êèìè äåéèë.
Ñîîòêèí óúàäàí äåäè:
– Àëëàù, ñÿí áó äÿëèíèí äàäûíà éåò!
Êàòëèíà úàâàí îüëàíà ñàðû äþíäö:
– Óëåíøïèýåë! Áèçÿ äþðä ëèòð äîááåëúóéò ýÿòèð, ìÿí äÿ ùååòåêîåê áèøèðÿðÿì: Ôðàíñàäà äà áåëÿ ôÿñÿëè áèøèðèðëÿð.
Ñîîòêèí îíà äåäè êè, ñÿí éÿùóäè äåéèëñÿí, íèéÿ øÿíáÿ ýöíö
áàéðàì åëÿéèðñÿí?
Êàòëèíà äà úàâàá âåðäè:
– Îíà ýþðÿ êè, õàìûð ýÿëèá.
Óëåíøïèýåë èíýèëèñ ãàëàéûíäàí ãàéûðûëìûø ïàð÷û ýþòöðäö; – ãàá
äþðäëèòðëèê èäè. Ñîíðà àíàñûíäàí ñîðóøäó:
– Íåúÿ åëÿéèì?
Êàòëèíà äåäè:
– Ýåò!
Ñîîòêèí áó åâèí ñàùèáè îëìàäûüûíû áàøà äöøöðäö, áóíà ýþðÿ äÿ
åòèðàç åòìÿäè. Î äà äåäè:
– Ýåò, îüëóì.
Óëåíøïèýåë äþðä ëèòð äîááåëúóéò ýÿòèðäè.
217
×îõ êå÷ìÿäè, ìÿòáÿõ ùååòåêîåê-èí ãîõóñó èëÿ äîëäó, ùàìûéà, ùÿòòà ãàðàýöí Ñîîòêèíÿ äÿ èøòàùà ýÿëäè.
Óëåíøïèýåë èøòàùëà éåéèðäè. Êàòëèíà îíóí ãàáàüûíà áþéöê ïàð÷
ãîéäó, – àõû åâäÿ éåýàíÿ êèøè î èäè, àèëÿíèí áàø÷ûñû èäè, áóíà ýþðÿ
ùàìûäàí ÷îõ è÷ìÿëè èäè, ñîíðà äà, ýóéà îõóéàúàãäû.
Áóíó äåéÿíäÿ áèú-áèú îíà ýþç âóðäó. Óëåíøïèúåë ïèâÿíè è÷ìÿéèíÿ è÷äè, àíúàã îõóìàäû, Íåëå, ðÿíýè àüàðìûø, ñàíêè áèðäÿíáèðÿ ìÿùâ îëìóø Ñîîòêèíÿ áàõûá þçöíö ñàõëàéà áèëìÿäè, ýþçëÿðè
éàøàðäû. Òÿêúÿ Êàòëèíàíûí êåôè êþê èäè.
Àõøàì éåìÿéèíäÿí ñîíðà Ñîîòêèíëÿ Óëåíøïèýåë ÷àðäàüà éàòìàüà ýåòäè. Êàòëèíà èëÿ Íåëå ìÿòáÿõäÿ ãàëäû.
È÷êè Óëåíøïèýåëèí áàøûíà âóðìóøäó, – î ýåúÿ ñààò èêèéÿ êèìè
þëö êèìè éàòäû. Ñîîòêèíèí èíäè äÿ, î áèðè ýåúÿëÿðäÿêè êèìè, ýþçöíÿ
éóõó ýåòìèðäè, ýþçö à÷ûã ãàëìûøäû, Ìÿðéÿì àíàäàí éóõó äèëÿéèðäè, ëàêèí Ìÿðéÿì àíà îíóí ñþçöíö åøèòìèðäè.
Áèðäÿí êö÷ÿäÿí, äÿíèç ãàðòàëûíûí ñÿñèíÿ îõøàð, áèð ÷ûüûðòû åøèäèëäè; ìÿòáÿõäÿí äÿ áåëÿ áèð ñÿñ îíà úàâàá âåðäè. Ñîíðà Ñîîòêèíèí ãóëàüûíà áèð-áèðè àðäûíúà óçàãäàí áåëÿ ÷ûüûðòûëàð ýÿëäè, ùÿð
äÿôÿ äÿ îíà åëÿ ýÿëèðäè êè, úàâàá ñÿñëÿðè ìÿòáÿõäÿí ÷ûõûð.
Áó ãÿðàðà ýÿëäè êè, ñÿñëÿð ýåúÿ ãóøëàðûíûí ÷ûüûðòûñûäûð, – ÿùÿìèééÿò âåðìÿäè. Ñîðà áèðäÿí àò êèøíÿìÿñèíèí, íàëëû àò àéàãëàðûíûí
äþøÿìÿ éîëäàí ãàëõàí ñÿñè åøèäèëäè. Ñîîòêèí ÷àðäàã ïÿíúÿðÿñèíè
à÷ûá áàõäû, ýþðäö êè, èêè éÿùÿðëè-éöéÿíëè àò åâèí ãàáàüûíäà ôûíõûðà-ôûíõûðà éåðäÿí îò ãûðïûð. Ñîíðà áèð àðâàä ÷ûüûðòûñûíûí, ñîíðà äà
áèð êèøèíèí àäàì ùÿäÿëÿéÿí ñÿñè ýÿëäè, êèìè èñÿ âóðìàüà áàøëàäûëàð, éåíÿ ÷ûüûðòû ãîïäó; áóäóð ãàïû øàããûëäàäû, áóäóð, êèì èñÿ
ïèëëÿêÿíëÿ úÿëä éóõàðû ãàëõûð.
Óëåíøïèýåë õîðóëäàéûð, ùå÷ áèð øåé åøèòìèðäè. Áèðäÿí ÷àðäàüûí
ãàïûñû à÷ûëäû. Íåëå, éàðû÷ûëïàã ùàëäà, àüëàéà-àüëàéà, òþéøöéÿòþéøöéÿ òåç è÷ÿðè ýèðäè, åëÿ î ñààò äà ÿëèíÿ êå÷ÿí øåéëÿðè – ìàñàéà,
ñòóëëàðû, êþùíÿ ìàíãàëû äàðòà-äàðòà ýÿòèðèá ãàïûíûí äàëûíà ãîéäó.
Ñîíóíúó óëäóçëàð ñþíöðäö. Õîðóçëàð áàíëàéûðäû.
Íåëåíèí ñÿñ-êöéö Óëåíøïèýåëè îéàòäû; î íàðàçû ùàëäà äîíãóëäàíûá, åëÿ î ñààò äà éàòäû.
Íåëå úóìóá Ñîîòêèíè ãóúàãëàäû:
218
– Ìÿí ãîðõóðàì, – äåäè, – øàìû éàíäûð.
Ñîîòêèí øàìû éàíäûðäû. Íåëå èíèëäÿéèðäè.
Ñîîòêèí Íåëåéÿ áàõäû, îíóí àëò êþéíÿéè ÷èéíèíäÿí úûðûëìûøäû,
àëíû, öçö, áîéíó åëÿ áèë úûðìàãëàíìûøäû.
Ñîîòêèí îíó ãóúàãëàéûá ùÿéÿúàíëà ñîðóøäó:
– Íåëå! Ñÿíè êèì áó êþêÿ ñàëûá?
Ãûç ùÿëÿ äÿ è÷èí-è÷èí àüëàéûðäû; òèòðÿéÿ-òèòðÿéÿ:
– Ñîîòêèí, éàâàø äàíûø! Ñîíðà áèçè òîíãàëäà éàíäûðàðëàð, – äåäè.
Óëåíøïèýåë éóõóäàí àéûëûá, øàì èøûüûíäàí ýþçëÿðèíè ãûéäû.
Ñîîòêèí ñîðóøäó:
– Àøàüûäàêûëàð êèìäèð?
Íåëå ïû÷ûëäàäû:
– Ñóññ! Àíàìûí ìÿíè ÿðÿ âåðìÿê èñòÿäèéè àäàìäûð.
Áèðäÿí Êàòëèíàíûí ÷ûüûðòûñû åøèäèëäè. Íåëå èëÿ Ñîîòêèíèí ãû÷ëàðû
áöêöëäö.
Íåëå:
– Î àíàìû äþéöð, – äåäè, – ìÿíäÿí þòðö äþéöð!
Óëåíøïèýåë éàòàãäàí úÿëä ãàëõûá ÷ûüûðäû:
– Êèìäèð îðàäàêû?
Ýþçëÿðèíè îâóá îòàãäà âóðíóõäó, êöíúäÿ ãîéóëìóø àüûð
àòÿøêåøè ãàïûá ýþòöðäö.
Íåëå ïû÷ûëäàäû:
– Ùå÷ êÿñíÿí èøèí îëìàñûí, ùå÷ êÿñíÿí! Óëåíøïèýåë, ýåòìÿ îðà!
Ëàêèí î ñþçÿ áàõìàéûá ãàïûéà úóìäó, îðàäàêû ìàñàíû, ñòóëëàðû, ìàíãàëû êÿíàðà òîëàìàçëàäû. Êàòëèíà àøàüûäà àðà âåðìÿäÿí
÷ûüûðûðäû. Íåëå èëÿ Ñîîòêèí Óëåíøïèýåëè ïèëëÿêàíûí éóõàðû ïèëëÿñèíäÿ, áèðè ÷èéíèíäÿí, áèðè àéàüûíäàí òóòóá äåéèðäèëÿð:
– Óëåíøïèýåë, ýåòìÿ îðà, îðàäà úèí âàð.
Óëåíøïèýåë ÷ûüûðûðäû:
– Îðàäàêû úèí – Íåëåíèí àäàõëûñûäûð. Áó ñààò ìÿí îíó àòÿøêåøëÿ åâëÿíäèðÿðÿì. Äÿìèðèí îíóí êöðÿéè èëÿ íèýàùûíû êÿñÿðÿì!
Áóðàõûí!
Óëåíøïèýåë îíëàðûí ÿëèíäÿí õåéëè ãóðòàðà áèëìÿäè, – Íåëå èëÿ
Ñîîòêèí áèð ÿëè èëÿ ïèëëÿêàíûí ñöðàùûñûíäàí òóòìóøäó. Óëåíøïèýåë
219
îíëàðû äàðòûá áèð íå÷ÿ ïèëëÿ àøàüû ñàëäû. Îíëàð èíäèúÿ úèíëÿðëÿ öç-öçÿ
ýÿëìÿêäÿí äÿùøÿòÿ äöøÿðÿê, Óëåíøïèýåëè ÿëäÿí áóðàõäûëàð. Ñþç
îíà òÿñèð åëÿìÿäè. Óëåíøïèýåë, äàüäàí éóìàëàíàí ãàð êîìàñû êèìè,
àòûëà-àòûëà, ñû÷ðàéà-ñû÷ðàéà ïèëëÿêÿíäÿí åíèá ìÿòáÿõèí ãàïûñûíäàí
è÷ÿðè ýèðäè, Êàòëèíàíû òÿê ýþðäö: äàí éåðèíèí èøûüûíäà îíóí öçö ìåéèò êèìè ñîëüóí ýþðöíöðäö, î, àñòàäàí þç-þçöíÿ äåéèðäè:
– Ùàíñ, ýåòìÿ! Ìÿí òàõñûðêàð äåéèëÿì êè, Íåëå åëÿ àúûãëûäûð.
Óëåíøïèýåë äàéàíûá îíóí ñþéëÿäèêëÿðèíÿ ãóëàã àñìàäû. Ìÿðÿéèí ãàïûñûíû èòÿëÿéèá à÷äû, è÷ÿðèäÿ àäàì îëìàäûüûíû éÿãèí åäèá
áîñòàíà éöéöðäö, îðàäàí þçöíö êö÷ÿéÿ àòäû: äóìàí è÷èíäÿ,
óçàãäà èêè àò äþðäíàëà ÷àïûðäû. Îíëàðûí àðäûíúà ýþòöðöëäö, ëàêèí
àòëàð, ãóðó éàðïàãëàðû éåðäÿ ñîâóðàí ãàñûðüà êèìè ó÷óðäó.
Ýåðè ãàéûäàíäà, ùå÷ áèð øåé åëÿéÿ áèëìÿäèéè ö÷öí, àúûüûíäàí
äèøëÿðèíè ãûúûðäàäàðàã äåäè:
– Îíó çîðëàéûáëàð! Îíó çîðëàéûáëàð!
Áó ñþçëÿðè ñþéëÿðêÿí Íåëåíèí ýþçëÿðèíèí è÷èíÿ áàõûðäû. Óëåíøïèýåëèí ýþçëÿðè êèíëè áèð îäëà àëûøûá-éàíûðäû; Íåëå äÿ, òèòðÿòìÿéÿ
òóòóëìóø êèìè, òèð-òèð ÿñèð, Ñîîòêèíëÿ Êàòëèíàéà ñûõûëàðàã äåéèðäè:
– Éîõ, Òèë, éîõ, ìÿíèì ñåâýèëèì, éîõ!
Áó ñþçëÿðè ñþéëÿðêÿí Íåëåíèí ýþçëÿðèíäÿ åëÿ áèð ãÿìýèí âÿ
ñÿìèìè èôàäÿ âàðäû êè, Óëåíøïèýåë îíóí ñþçöíÿ èíàíìàéà áèëìÿäè. Ëàêèí áèð-áèðè àðäûíúà îíà íå÷ÿ ñóàë âåðäè:
– ×ûüûðàí êèì èäè? Î àäàìëàð ùàðà ãà÷ûá ýåòäèëÿð? Íèéÿ ñÿíèí
êþéíÿéèí ÷èéíèíäÿí, êöðÿéèíäÿí úûðûëûá? Íèéÿ àëíûí, öçöí úûðìàãëàíûá?
Íåëå äåäè:
– Ãóëàã àñ, Óëåíøïèýåë, àíúàã áóíó ýÿðÿê ùå÷ êÿñ áèëìÿñèí,
éîõñà áèçè éàíäûðàðëàð. Èéèðìè ö÷ ýöíäöð êè, Êàòëèíàíûí éàíûíà –
Àëëàù, îíóí ýöíàùûíäàí êå÷! – áèð äîñòó ýÿëèð. Áó, ãàðà ýåéèìëè
úèíäèð, óçóíãóíú ÷ÿêìÿñèíäÿ ìàùìûç âàð. Îíóí ýþçëÿðè, ýöí
èøûüûíäà ïàðûëäàéàí äÿíèç äàëüàñû êèìè, èøûëäàéûð.
Êàòëèíà åëÿ äåéèðäè:
– Ìÿíèì ñåâýèëèì Ùàíñ, íèéÿ ñÿí àòûíû ÷àïûá ýåòäèí? Íåëå
àúûãëûäûð.
220
Íåëå ñþçöíö êÿñìÿäè:
– Î þç ýÿëèøèíè ãàðòàë ÷ûüûðòûñû èëÿ áèëäèðèð. Êàòëèíà èëÿ øÿíáÿ
ýöíëÿðè ýþðöøöðëÿð. Àíàì äåéèð êè, îíóí þïöøëÿðè ñîéóãäóð, áÿäÿíè äÿ áóç êèìèäèð. Èñòÿäèéè øåéè âåðìÿéÿíäÿ îíó äþéöð. Î, áèðúÿ äÿôÿ àíàìà áèð íå÷ÿ ôëîðèí âåðèá, – ùÿìèøÿ àíàìäàí ïóë àëûðäû.
Ñîîòêèí ÿëëÿðèíè ãàëäûðûá Êàòëèíà ö÷öí àëëàùà äóà åëÿäè. Êàòëèíà ýöëÿ-ýöëÿ äåéèðäè:
– Ìÿíèì áÿäÿíèì èíäè ìÿíèì äåéèë, ðóùóì èíäè ìÿíèì äåéèë, Ùàíñ, ìÿíèì ñåâýèëèì, ùàìûñû ñÿíèíäèð, àïàð ìÿíè éåíÿ èôðèòÿëÿð éûüûíàüûíà! Àíúàã Íåëå ãîéìóð – Íåëå àúûãëûäûð.
Íåëå ñþçöíÿ äàâàì åòäè:
– Ùàâà à÷ûëàíäà î àòûíû ìèíèá ýåäèð. Ñîíðà àíàì ìÿíÿ ÷îõ
ãÿðèáÿ øåéëÿð äàíûøûð... Óëåíøïèýåë, ñÿí åëÿ àúûãëû-àúûãëû ìÿíÿ
áàõìà!.. Äöíÿí î ìÿíÿ äåäè êè, áîç ýåéèìëè, Ùèëáåðò àäëû, ãÿøÿíý áèð ñåíéîð ìÿíè àëìàã èñòÿéèð, òåçëèêëÿ ýÿëèá ìÿíèìëÿ òàíûø
îëàúàã. Ìÿí äÿ áó ñþçöí ãàáàüûíäà äåäèì êè, ìÿíÿ ùå÷ áèð ÿð
ýÿðÿê äåéèë – íÿ ãÿøÿíýè, íÿ åéáÿúÿðè. Î àíàëûã ùþêìö èëÿ ìÿíè
ýþçëÿìÿéÿ âàäàð åëÿäè, ìÿíè éàòìàüà ãîéìàäû, – àõû ñþùáÿò
ñåâýè ìÿñÿëÿñèíäÿí ýåäÿíäÿ, îíóí àüëû áàøûíà ýÿëèð. Áèç ñîéóíóá ãóðòàðûðäûã, èêèìèç äÿ éàòìàã èñòÿéèðäèê. Ìÿí, áàõ, î ìàñàäà
îòóðóá éàòìûøäûì. Îíëàð è÷ÿðè ýèðÿíäÿ ìÿí îéàíìàìûøàì. Áèðäÿí ùèññ åëÿäèì: êèì èñÿ ìÿíè ãóúàãëàéûá áîéíóìäàí þïöð. Áÿäèðëÿíìèø àé èøûüûíäà îíóí ýþçëÿðè ïàðûëäàéûðäû – òóôàíäàí ãàáàã,
èéóë ýöíöíäÿ äÿíèç äàëüàñû ïàðûëäàéàí êèìè. Åøèäèðÿì: î ïû÷ûëäàéà-ïû÷ûëäàéà ìÿíÿ äåéèð: “Ìÿí Ùèëáåðòÿì, ñÿíèí ÿðèíÿì. Ìÿíèì îë – ìÿí ñÿíè ãûçûëà òóòàðàì”. Îíäàí áàëûã èéè ýÿëèðäè. Ìÿí
îíó èòÿëÿäèì. Î èñòÿäè ìÿíè çîðëàñûí. Ìÿí îíóí êèìèñèíèí îíóíóí äà þùäÿñèíäÿí ýÿëÿðäèì. Î àíúàã ìÿíèì êþéíÿéèìè úûðäû,
öçöìö úûðìàãëàäû. Áèð óúäàí äà äåéèðäè: “Ìÿíèì îë – ìÿí ñÿíè
ãûçûëà òóòàðàì”. Ìÿí äÿ îíà äåéèðäèì: “Ùÿ, ñÿí ìÿíè – ìÿíèì
àíàì êèìè ãûçûëà òóòàðñàí, – ñÿí îíóí ñîí ëèàðûíû äà ÿëèíäÿí àëìàüà ùàçûðñàí”. Î ýöúöíö éûüûá ìÿíèì öñòöìÿ àòûëäû, àíúàã áèð
øåé åëÿéÿ áèëìÿäè. Î ìåéèò êèìè èéðÿíú èäè. Àç ãàëìûøäû, ëàï ýþçëÿðèíè ÷ûõàðàì – àüðûäàí áàüûðäû, ìÿí äÿ îíóí ÿëèíäÿí ñûï÷ûíûá,
Ñîîòêèíèí éàíûíà ãà÷äûì.
221
Êàòëèíà åëÿ ùåé äåéèðäè:
– Íåëå àúûãëûäûð. Ìÿíèì ñåâýèëèì Ùàíñ, ñÿí íèéÿ áåëÿ òåç
ãà÷äûí?
Ñîîòêèí äåäè:
– Ñÿí ïèñ àíàñàí, ñÿíèí ãûçûíû àç ãàëûáìûø áèàáûð åëÿñèíëÿð, áÿñ
ñÿí ùàðàäà èäèí?
Êàòëèíà:
– Íåëå – àúûãëûäûð, – ñþçöíö äåéèá äóðìóøäó. – Ìÿí þç ãàðà
ñåíéîðóìëà èäèì, áèðäÿí áîç èáëèñ éöéöðÿ-éöéöðÿ áèçèì éàíûìûçà ýÿëäè, îíóí öçö ãàí è÷èíäÿ èäè; äåäè êè: “Ýåäÿê, äîñò! Áó åâäÿ
èø äöç ýÿòèðìèð: êèøèëÿð þëÿíÿ êèìè âóðóøìàüà ùàçûðäûðëàð, àðâàäëàðûí äà áàðìàãëàðûíäà áû÷àã âàð”. Èêèñè äÿ úóìóá àòëàðûíà ìèíäèëÿð, äóìàí è÷èíäÿ ýþçäÿí èòäèëÿð. Íåëå – àúûãëûäûð!
ËÕÕÕÛ
Åðòÿñè ýöí îíëàð èñòè ñöä è÷ÿíäÿ Ñîîòêèí Êàòëèíàéà äåäè:
– Þçöí ýþðöðñÿí êè, äÿðä-ãÿì ìÿíè òåçëèêëÿ ãÿáðÿ àïàðàúàã,
ñÿí äÿ áó éàíäàí ìÿíè î ëÿíÿòÿ ýÿëìèø ñåùðáàçëûüûíëà éàøàìàüà
ãîéìóðñàí.
Êàòëèíà äà åëÿ áóíó äåéèðäè:
– Íåëå àúûãëûäûð. Ìÿíèì ñåâýèëèì, Ùàíñ, ãàéûò!
×ÿðøÿíáÿ àõøàìû ýåúÿ, úèíëÿðèí èêèñè äÿ éåíÿ ýÿëäè. Íåëå
øÿíáÿ ýöíöíäÿí âàí äåí Ùàóòóí äóë àðâàäûíûí åâèíäÿ ýåúÿëÿéèðäè: ýóéà, Êàòëèíàíûí éàíûíäà, úàâàí îüëàí Óëåíøïèýåëëÿ ýåúÿíè
áèð äàìäà ãàëìàã éàõøû îëìàçäû.
Êàòëèíà ãàðà ñåíéîðó âÿ îíóí äîñòóíó êååò-äÿ, – ïàëòàð éóìàã, ÷þðÿê áèøèðìÿê ö÷öí òèêèëìèø äàìäà ãÿáóë åäèðäè. Áóðäà î
êè âàð êþùíÿ øÿðàá è÷ÿð, úþíýÿ äèëè ãàõàúû éåéÿðäèëÿð: Êàòëèíà áó
øåéëÿðè ùÿìèøÿ îíëàð ö÷öí ùàçûðëàðäû. Ãàðà úèí Êàòëèíàéà äåäè:
– ×îõ ìöùöì áèð èø ö÷öí áèçÿ ÷îõëó ïóë ëàçûìäûð. Íÿ ãÿäÿð
áàúàðûðñàí áèçÿ ÷îõ ïóë âåð.
Êàòëèíà îíëàðû áèð ôëîðèíëÿ áàøäàí åëÿìÿê èñòÿäè, ëàêèí îíëàð
Êàòëèíàíû þëöìëÿ ùÿäÿëÿéèá, ÷îõëó ïóë òÿëÿá åòäèëÿð. Àõûðäà èêè
ãûçûë êàðîëó, éåääè äåíéþ èëÿ ðàçûëûüà ýÿëèá áàðûøäûëàð.
222
Êàòëèíà äåäè:
– Øÿíáÿ ýöíö ýÿëìÿéèí. Óëåíøïèýåë áèëèð êè, áó ñèçèí ýÿëÿí
ýöíöíöçäöð, ÿëèíäÿ òöôÿíý ñèçè ýþçëÿéÿúÿê, èêèíèçè äÿ þëäöðÿúÿê.
Îíäà ìÿí äÿ þëÿúÿéÿì.
Îíëàð äåäèëÿð:
– Îíäà áèç ÷ÿðøÿíáÿ àõøàìû ýÿëÿðèê.
Î ýåúÿíè Óëåíøïèýåëëÿ Íåëå ðàùàò éàòäûëàð, – îíëàð àðõàéûíäûëàð êè, úèíëÿð àíúàã øÿíáÿ ýöíö ýÿëèðëÿð.
Êàòëèíà äóðóá êååò-ÿ áàõäû: äîñòëàðûíûí ýÿëèá-ýÿëìÿäèéèíè
áèëìÿê èñòÿéèðäè.
Èíòèçàðäàí îä òóòóá éàíûðäû. Ùàíñ èëÿ ýþðöøÿíäÿí áÿðè ðóùè
õÿñòÿëèéè éöíýöëëÿøìèøäè, ÷öíêè, ÷îõëàðû äåéèðäè êè, îíóí õÿñòÿëèéèíèí ÿñèë ñÿáÿáè – ñåâýè ìÿñÿëÿñèäèð.
Úèíëÿð ýÿëèá ÷ûõìûðäû. Êàòëèíà ÿçàá ÷ÿêèðäè. Áèðäÿí Ñëåéñ òÿðÿôäÿí äÿíèç ãàðòàëû ñÿñè ýÿëäè. Êàòëèíà äöç áó ñÿñèí öñòöíÿ ýåòäè.
×ÿìÿíëÿ ýåäÿíäÿ, áàòàãëûãäà ñàëûíìûø àüàú êþðïöíöí î òÿðÿôèíäÿ èêè úèíèí ñÿñèíè åøèòäè.
Áèðè òÿêèäëÿ äåéèðäè:
– Éàðûñû ìÿíèì.
Î áèðèñè åòèðàç åäèðäè:
– Ñÿíÿ ùå÷ áèð øåé âåðìÿéÿúÿéÿì. Êàòëèíàíûí áöòöí âàð-éîõó ìÿíèìäèð.
Îíëàð ÷îõ ãÿçÿáëÿ äåéèíìÿéÿ, ñþéöøìÿéÿ áàøëàäûëàð! Êàòëèíàíûí, Íåëåíèí ÿìëàêû âÿ þçö êèìÿ ÷àòàúàãäû, – áóíóí öñòöíäÿ
ñþéöøöðäöëÿð. Êàòëèíà ãîðõóäàí éàðûúàí îëìóøäó: äèíìÿç-ñþéëÿìÿç îíëàðûí äàëàøìàñûíà ãóëàã àñûðäû.
Ñîíðà îíëàðäàí áèðè ÷ûüûðäû:
– Ïîëàä ñîéóãäóð!
Áó ñþçöí àðäûíúà êèì èñÿ õûðûëäàäû, ýóïïóëòó èëÿ éåðÿ äöøäö.
Êàòëèíà äÿùøÿò è÷èíäÿ åâÿ ãà÷äû. Ýåúÿ ñààò èêèäÿ éåíÿ äÿíèç
ãàðòàëûíûí ñÿñè åøèäèëäè, àíúàã áó ñÿñ èíäè áîñòàíäàí ýÿëèðäè. Êàòëèíà ýåäèá ãàïûíû à÷äû, ýþðäö êè, àñòàíàäà àíúàã îíóí äîñòó – áèðúÿ
úèí äàéàíìûøäûð.
Ñîðóøäó êè:
223
– Î áèðèñèíè íåéíÿäèí?
Úèí äÿ úàâàá âåðäè:
– Î äàùà ýÿëìÿéÿúÿê.
Êàòëèíàíû áÿðê-áÿðê ãóúàãëàäû. Èíäè îíóí áÿäÿíè Êàòëèíàéà
ÿââÿëêèíäÿí äàùà ñîéóã ýþðöíäö.
Êàòëèíàíûí äà èíäè àüëû áàøûíäà èäè. Úèí ýåäÿíäÿ Êàòëèíàäàí
èéèðìè ôëîðèí ïóë èñòÿäè, – îíóí îëàí-ãàëàíû áó èäè. Úèíÿ îí éåääè
ôëîðèí âåðäè.
Åðòÿñè ýöí ìàðàã åäèá, áàòàãëûã öñòöíäÿêè òàõòà êþðïöéÿ ýåòäè
êè, áÿëêÿ ýåúÿêè ÿùâàëàòäàí áèð øåé ýþðäö. Àíúàã áèð éåðäÿ, èðè
êèøè ãÿáðè áþéöêëöêäÿ òîðïàüà àéàã ãîéàíäà ùèññ åòäè êè, òîðïàã
àéàüû àëòûíäà áàòûð, îò öñòöíäÿ äÿ ãàí èçè âàð, àíúàã àõøàì éàüûø
ãàíû éóìóøäó.
Ñîíðàêû ÷ÿðøÿíáÿäÿ Êàòëèíàíûí áîñòàíûíäà éåíÿ äÿíèç ãàðòàëû
ñÿñëÿíäè.
ËÕÕÕÛÛ
Ùÿð äÿôÿ öìóìè õÿðúèí áèð ùèññÿñèíè Êàòëèíàéà âåðìÿê ëàçûì
ýÿëÿíäÿ, Óëåíøïèýåë ýåúÿ, ãóéó éàíûíäàêû ÷óõóðà ãîéóëàí äàøû
ãàëäûðûá êàðîëó ýþòöðÿðäè.
Áèð ýöí àõøàì àðâàäëàðûí ö÷ö äÿ éóí ÿéèðèðäè. Óëåíøïèýåë äÿ,
äþâëÿò ùàêèìèíèí ñèôàðèø åòäèéè ìöúðöíö éîíóá ãàéûðûðäû. Ìöúðöíöí ãàïàüûíà ìÿùàðÿòëÿ ÷îõ ýþçÿë áèð èò äàìû íÿãø åëÿéèðäè: áóðàäà áèð ñöðö ùåííåùàóñ èòè, ÷îõ ñÿðò îëìàñû èëÿ ôÿðãëÿíÿí êåøèê÷è
Êðèò êþïÿêëÿðè, ùÿìèøÿ úöò ýÿçÿí, ãóëàãéåéÿí àäëàíäûðûëàí Áðàáàíò èòëÿðè, ÿéðèïÿíúÿëè, àë÷àúûã, áàëàúà èòëÿð, áóðìàãóéðóãëó õûðäàúà èòëÿð, ìîïñ âÿ òàçû âàðäû.
Íåëå Êàòëèíàíûí éàíûíäà ïóëëàðûí éàõøû ýèçëÿäèëèá ýèçëÿäèëìÿìÿñèíè Ñîîòêèíäÿí ñîðóøäó. Ñîîòêèí ñàäÿëþâùëöéöíäÿí úàâàá
âåðäè êè, ãóéóíóí éàíûíäà ÷îõ éàõøû ýèçëÿäèëèá.
Úöìÿ àõøàìû, ýåúÿ éàðûñû Áèáóë Øèóôôèíèí ÷îõ áÿðê ùöðìÿñè
Ñîîòêèíè éóõóäàí àéûëòäû; ëàêèí ÷îõ êå÷ìÿäè, èòèí ñÿñè êÿñèëäè.
Ñîîòêèí èòèí áîø éåðÿ ùöðäöéöíö çÿíí åäèá éåíÿ éàòäû.
224
Ñîîòêèíëÿ Óëåíøïèýåë úöìÿ ýöíö ùàâà òÿçÿ à÷ûëàíäà éóõóäàí
äóðäóëàð, ëàêèí ìÿòáÿõäÿ, ùÿìèøÿêè êèìè, íÿ Êàòëèíàíû, íÿ îúàãäà îä, íÿ äÿ îääà ãàéíàéàí ñöä ýþðäöëÿð. Áó îíëàðû òÿÿúúöáëÿíäèðäè. Áîñòàíà ñà÷ëàðû à÷ûëûá òþêöëìöøäö, áèð êþéíÿêäÿ èäè, éàüûø
àëòûíäà èñëàíûá òèð-òèð ÿñèðäè, åâÿ ýÿëìÿéÿ ãîðõóðäó.
Óëåíøïèýåë îíà éàõûíëàøûá ñîðóøäó:
– Áóðàäà íèéÿ ïàëòàðñûç éàüûø àëòûíäà äóðìóñàí?
Êàòëèíà:
– Àù, àù, áþéöê ìþúöçÿ îëóá! – äåéÿðÿê áîüóëóá þëäöðöëìöø
èòè ýþñòÿðäè.
Î ñààò Óëåíøïèýåëèí éàäûíà ïóë äöøäö. Ãóéóéà ñàðû éöéöðäö.
×óõóð à÷ûëìûø, è÷è áîø èäè.
Óëåíøïèýåë úóìóá Êàòëèíàíû éóìðóãëàìàüà áàøëàäû, ÷ûüûðàðàã
ñîðóøäó:
– Ïóë ùàíû?
Êàòëèíà éåíÿ äåéèðäè:
– Ùÿ, ùÿ, áþéöê ìþúöçÿ...
Íåëå àíàñûíû ìöäàôèÿ åëÿäè:
– Éàçûüûí ýÿëñèí, Óëåíøïèýåë, ðÿùì åëÿ!
Óëåíøïèýåë äàùà Êàòëèíàíû äþéìÿäè. Áó çàìàí Ñîîòêèí éöéöðÿ-éöéöðÿ ýÿëèá ñîðóøäó êè, íÿ îëóá?
Óëåíøïèýåë áîüóëìóø èòè âÿ áîø ÷óõóðó ýþñòÿðäè.
Ñîîòêèíèí ðÿíýè ãà÷äû:
– Èëàùè, ñÿí íèéÿ ìÿíÿ áåëÿ úÿçà âåðèðñÿí? Éàçûã ìÿíèì
àéàãëàðûì!
Ñîîòêèíèí áó ïóëëàð öñòöíäÿ ÷ÿêäèéè ÿçàá, èøýÿíúÿ éàäûíà
äöøäö. Íåëå áó éåíè ìöñèáÿòè îíóí ñàêèòëèêëÿ êå÷èðäèéèíè ýþðöá,
öìèäñèç ùàëäà ùþíêöð-ùþíêöð àüëàäû. Êàòëèíà èñÿ áèð ïàð÷à ïåðãàìåíòè ÿëèíäÿ éåëëÿéÿ-éåëëÿéÿ äåéèðäè:
– Ùÿ, áþéöê ìþúöçÿ! Î ýåúÿ ýÿëäè; ìÿðùÿìÿòëè èäè, ãÿøÿíýäè. Ýþçëÿðèíäÿ ÿââÿëêè ñîëüóí èøûã éîõ èäè, – áó èøûã ìÿíè ÿââÿëëÿð éàìàí ãîðõóäàðäû. Ìÿíèìëÿ ÷îõ ìåùðèáàí äàíûøäû. Ìÿí õîøáÿõò èäèì, ãÿëáèì øàì êèìè ÿðèéèðäè. Äåäè êè: “Ìÿí âàðëàíìûøàì, áó éàõûíäà ñÿíÿ ìèí ôëîðèí ýÿòèðÿúÿéÿì”, – Ìÿí äÿ äåäèì
225
êè: “Ìÿíèì ñåâèìëè Ùàíñûì, ìÿí þçöìäÿí ÷îõ-÷îõ àðòûã ñÿíèí
ö÷öí ñåâèíèðÿì”. – Ñîðóøäó êè: “Ñÿíèí åâèíäÿ, ñÿíèí ÿçèçèí îëàí
åëÿ áèð àäàì äà âàðìû ìÿí îíà ÷îõëó ïóë áàüûøëàéûì?” – Äåäèì
êè: “Éîõ, áóðàäà ñÿíèí ïóëóíà ùå÷ êÿñèí åùòèéàúû éîõäóð”. – Äåäè
êè: “Ñÿí éàìàí ëîâüàñû ùà, éàõøû äà, Ñîîòêèíëÿ Óëåíøïèýåë ÷îõ
âàðëûäûðëàð?” – Ìÿí äÿ úàâàá âåðäèì êè: “Êÿíàð àäàìëàðûí êþìÿéè îëìàäàí äà äîëàíûðëàð”. Î äà äåäè êè: “Âàð-éîõëàðû ìöñàäèðÿ îëóíñà äà?” Áóíóí äà ãàáàüûíäà ìÿí äåäèì êè, ñèç þç ïóëóíóçäàí ÿë ÷ÿêìÿêäÿíñÿ èøýÿíúÿéÿ äþçìÿéè öñòöí òóòäóíóç. Î
äà äåäè: “Ìÿí åëÿ áåëÿ äÿ áèëèðäèì”. Ñîíðà áàøëàäû ùàêèìëÿðè, èúìà áàø÷ûëàðûíû ëàüà ãîéìàüà, ÿëÿ ñàëìàüà êè, îíëàð ñèçäÿí áàúàðûá áèð øåé ãîïàðà áèëìÿéèáëÿð. Ìÿí äÿ öðÿéèìäÿ ýöëöðäöì.
Ùàíñ äåäè êè: “Ñèç äÿ àõìàã äåéèëñèíèç ùà, ïóëó åâäÿ ñàõëàìàçñûíûç êè!” Ìÿí ýöëöðäöì. Äåäè êè: “Çèðçÿìèäÿ äÿ ñàõëàìàçëàð”
– Äåäèì êè: “Éîõ, éîõ”. – Äåäè êè: “Áîñòàíäà äà ñàõëàìàçëàð”.
Ìÿí äèíìèðäèì. – Äåäè êè: “Áó ëàï áþéöê åùòèéàòñûçëûã îëàðäû”.
– Äåäèì êè: “×îõ äà åëÿ éîõ: ñó, ãóéó àüçûíûí ÷àòûëàðû áóíó ùå÷
êÿñÿ äåìÿç”. Î äà ùÿðäÿí ýöëöðäö.
Áó ýåúÿ ÿââÿëêè âàõòëàðäàí òåç ýåòäè, ýåäÿíäÿ ìÿíÿ áèð ùÿá
âåðèá äåäè êè: “Áóíäà åëÿ ýöú âàð êè, ñÿí èôðèòÿëÿðèí ÿí ýþçÿë êåô
ìÿúëèñèíÿ äöøÿúÿêñÿí”. Ìÿí áèð êþéíÿêäÿ îíó ùÿéÿò ãàïûñûíà
êèìè þòöðäöì, áó âàõò ìÿíè éóõó àïàðûðäû. Ñîíðà ìÿí, îíóí äåäèéè êèìè, ó÷óá èôðèòÿëÿðèí êåô ìÿúëèñèíÿ äöøäöì. Ñÿùÿð òÿçÿúÿ
à÷ûëàíäà, áàõ, áó éåðÿ ãàéûòäûì, áàõäûì êè: èò áîüóëóá, ÷óõóð äà
áîøäóð. Àù, áó ìÿíÿ íåúÿ àüûð ýÿëäè, – àõû ìÿí îíó áöòöí ãÿëáèìëÿ ñåâèðäèì! Ôèêèð ÷ÿêìÿéèí: íÿéèì âàðñà ùàìûñûíû ñèçÿ âåðÿúÿéÿì, áó ÿëëÿðèì, àéàãëàðûì äà ñèçèí ö÷öí èøëÿéÿúÿê.
Ñîîòêèí äåäè:
– Ìÿí äÿéèðìàí äàøëàðû àðàñûíà äöøÿí äÿí êèìèéÿì: Àëëàùòÿàëà, áèð äÿ úèíëÿð îüðóñó ìÿíè òàìàì ÿçäè.
Êàòëèíà åòèðàç åòäè:
– Ñèç îíà îüðó äåìÿéèí, î êè ãàëäû úèí îëìàñûíà, áó äîüðóäóð.
Áóíà ñöáóò äà áóäóð: ùÿéÿòäÿ î, ïåðãàìåíò ãîéóá ýåäèá. Ýþðöí
áóðàäà íÿ éàçûëûá: “Ùÿìèøÿ ìÿíÿ õèäìÿò åëÿ. Ö÷ äÿôÿ èêè ùÿôòÿ226
äÿí âÿ áåø ýöíäÿí ñîíðà ìÿí áóíóí èêè ãàòûíû ñÿíÿ ãàéòàðàúàüàì. Øöáùÿëÿíìÿ, øöáùÿëÿíñÿí, þëÿúÿêñÿí”. Ýþðÿðñèíèç: î þç
ñþçöíö éåðèíÿ éåòèðÿúÿê.
Ñîîòêèí äåäè:
– Çàâàëëû àõìàã àðâàä!
Áó îíóí ñîí ìÿçÿììÿòè èäè.
ËÕÕÕÛÛÛ
Ö÷ äÿôÿ èêè ùÿôòÿ äÿ êå÷äè, áåø ýöí äÿ êå÷äè, Êàòëèíàíûí êþíöë ùÿìäÿìè – î úèí ýÿëìÿäè. Ëàêèí Êàòëèíà öìèäèíè êÿñìèðäè.
Ñîîòêèí äàùà èøëÿéÿ áèëìèðäè, – î, ùÿìèøÿ îúàã ãàáàüûíäà áåëèíè áöêöá îòóðóðäó, þñêöðöðäö. Íåëå îíà ÿí éàõøû, ÿí ÿòèðëè ìöàëèúÿ îòëàðûíûí ñóéóíó è÷èðèðäè – ùå÷ áèð øåé êþìÿê åòìèðäè. Óëåíøïèýåë åâäÿí ÷ûõìûðäû: ãîðõóðäó êè, åâäÿ îëìàéàíäà àíàñû þëÿð.
Áèð ãÿäÿðäÿí ñîíðà î, äàùà íÿ éåéÿ áèëäè, íÿ è÷ÿ áèëäè, – éåéèá-è÷äèéè øåé îíó ãóñäóðóðäó. Äÿëëÿê ýÿëèá ãàí àëäû. Áóíäàí
ñîíðà î äàùà äà çÿèôëÿäè, äàùà ãàëõà áèëìÿäè. Íÿùàéÿò áèð àõøàì,
àüûð ÿçàá âÿ èçòèðàáäàí ñîíðà óúàäàí äåäè:
– Êëààñ, ìÿíèì ÿðèì! Òèë, ìÿíèì îüëóì! Àëëàù, ñÿíÿ ÷îõ øöêöðëÿð êè, ìÿíè þç éàíûíà àïàðûðñàí!
Î àù ÷ÿêèá þëäö.
Êàòëèíà þëöíöí éàíûíäà ãàëìàüà ãîðõóðäó, – Óëåíøïèýåëëÿ
Íåëå áöòöí ýåúÿíè îíóí éàíûíäà îòóðóá, äóà îõóäóëàð.
Ñÿùÿð à÷ûëàíäà à÷ûã ïÿíúÿðÿäÿí è÷ÿðè áèð ãàðàíãóø ó÷äó.
Íåëå äåäè:
– Áó éàõøû ÿëàìÿòäèð. Áó þëìöø àäàìûí ðóùóäóð. Ñîîòêèí
– ýþéäÿäèð.
Ãàðàíãóø ö÷ äÿôÿ îòàüû äþâðÿ âóðäó, ñîíðà äà ÷ûüûðòû èëÿ ó÷óá
ýåòäè.
Àç ñîíðà áàøãà áèð ãàðàíãóø ó÷óá ýÿëäè, – áó ÿââÿëêèíäÿí
áþéöê âÿ ãàðà èäè. Ãàðàíãóø Óëåíøïèýåëèí õåéëè áàøûíà äîëàíäû,
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Àòàì, àíàì! Ñèçèí ðóùóíóç ìÿíè èíòèãàì àëìàüà ÷àüûðûð.
Ìÿí ñèçèí èñòÿéèíèçè éåðèíÿ éåòèðÿúÿéÿì.
227
Èêèíúè ãàðàíãóø äà, áèðèíúè ãàðàíãóø êèìè, ÷ûüûðòû èëÿ ó÷óá ýåòäè. Ñÿùÿð à÷ûëûðäû. Óëåíøïèýåë ïÿíúÿðÿäÿí áàéûðà áàõäû: ÷ÿìÿí öñòöíäÿ, ÷îõ-÷îõ àøàüûäàí, õåéëè ãàðàíãóø ó÷óðäó, ýöí äÿ ÷ûõûðäû.
Ñîîòêèíè éîõñóëëàð ãÿáèðèñòàíëûüûíäà áàñäûðäûëàð.
ËÕÕÕÛÂ
Ñîîòêèíèí þëöìöíäÿí ñîíðà Óëåíøïèýåë ôèêèðëè-ôèêèðëè, ãÿìýèí, ãÿçÿáëè ùàëäà ìÿòáÿõäÿ î áàøà-áó áàøà ýÿçèøèðäè, âåðèëÿí
éåìÿêëÿðèí ôÿðãèíÿ âàðìàäàí éåéèá-è÷èðäè. Ýåúÿëÿð òåç-òåç éåðèíäÿí ñû÷ðàéûá ãàëõûðäû.
Íåëå íàùàã éåðÿ ìåùðèáàí ñÿñëÿ îíà öðÿê âåðèðäè, íàùàã éåðÿ
Êàòëèíà îíó ÿìèí åäèðäè êè, èíäè Ñîîòêèí úÿííÿòäÿ Êëààñëà áèð
éåðäÿäèð, – Óëåíøïèýåë áó ñþçëÿðÿ àíúàã áåëÿ úàâàá âåðèðäè:
– Îíëàðûí ðóùó ìÿíè èíòèãàì àëìàüà ÷àüûðûð.
Î ñàíêè äÿëè îëìóøäó. Íåëå îíà áàõûá àüëàéûðäû.
Áàëûãñàòàíëàð áàø÷ûñû, àòàñûíû þëäöðÿí úàíè êèìè, ùàìûäàí ýèçëÿíèðäè, àíúàã àõøàìëàð åâäÿí ÷ûõûðäû, ÷öíêè êèøèëÿð äÿ, ãàäûíëàð
äà îíó ôèòÿ áàñûá ÷ûüûðûðäûëàð: “Àäàìþëäöðÿí”! Óøàãëàðà äåéèðäèëÿð êè, î úÿëëàääûð, óøàãëàð äà îíó ýþðÿíäÿ äàáàí àëûá ãà÷ûðäûëàð.
Î Äàììåäÿêè éåìÿêõàíàëàðûí ùå÷ áèðèíÿ úÿñàðÿò åäèá ýèðÿ áèëìèðäè: ùàìû îíó áàðìàãëà ýþñòÿðèðäè. Éåìÿêõàíàíûí ãàïûñûíäà
ýþðöíÿí êèìè áöòöí ìöøòÿðèëÿð äóðóá ýåäèðäè.
Àõûðäà åëÿ îëäó êè, éåìÿêõàíà ñàùèáëÿðè ãàïûíû îíóí öçöíÿ
áàüëàéûðäûëàð. Îíóí àúèçàíÿ õàùèøèíÿ ãàðøû äåéèðäèëÿð êè, áèç èñòÿäèéèìèç àäàìà éåìÿê âåðèðèê.
Áàëûãñàòàíëàð áàø÷ûñû ìöáàðèçÿíèí ôàéäàñûç îëäóüóíó ýþðöá,
÷îõ êÿíàðäà, Ñëåéñ êàíàëû éàíûíäà, Ðîîäå Âàëúê (Ãûçûë øàùèí) àäëû
éîõñóëëàíìûø, áàëàúà áèð éåìÿêõàíàéà ýåäÿðäè. Áóðàäà îíà éåìÿê âåðÿðäèëÿð, ÷öíêè éåìÿêõàíà÷û éîõñóë àäàìäû, ùÿð ãóðóøóí
îíóí ö÷öí ÿùÿìèééÿòè âàðäû. Ëàêèí íÿ éåìÿêõàíà ñàùèáè, íÿ îíóí
àðâàäû áàëûãñàòàíëàð áàø÷ûñû èëÿ äàíûøìàçäû. Îíëàðûí èêè óøàüû, áèð
äÿ èòè âàðäû. Áàëûãñàòàíëàð áàø÷ûñû óøàãëàðà ìåùðèáàíëûã åëÿìÿê èñòÿñÿ – óøàãëàð îíäàí ãà÷ûðäû. Èòè ÷àüûðñà, – èò îíó òóòìàã èñòÿðäè.
228
Áèð ýöí àõøàì Óëåíøïèýåë àñòàíàäà îòóðìóøäó. ×ÿëëÿê÷è Ìàòèññåí îíó ôèêèðëè ýþðöá äåäè:
– Ñÿí áèð èø èëÿ ìÿøüóë îë, îíäà ôèêðèí äàüûëàð.
Óëåíøïèýåë äÿ äåäè:
– Êëààñûí êöëö ìÿíè èíòèãàì àëìàüà ÷àüûðûð.
Ìàòèññåí àù ÷ÿêäè:
– Åù! Áÿäáÿõò áàëûãñàòàíëàð áàø÷ûñûíûí ùàëû ñÿíèíêèíäÿí äÿ
àüûðäûð. Ùå÷ êÿñ îíóíëà äàíûøìûð. Ùàìû îíäàí ãà÷ûð, áèð ïàð÷ ïèâÿ
ö÷öí Ãûçûë Øàùèí éåìÿêõàíàñûíà, äèëÿí÷èëÿðèí éàíûíà ýåäèð, îðàäà
òÿêáàøûíà îòóðóð – ýþð èø ùàðà ýÿëèá ÷àòûá. Áó àìàíñûç úÿçàäûð.
Óëåíøïèýåë áàéàãêû ñþçöíö òÿêðàð åòäè:
– Àòàìûí êöëö ìÿíè èíòèãàì àëìàüà ÷àüûðûð.
Åëÿ ùÿìèí àõøàì, êèëñÿ çÿíý ãöëëÿñèíäÿ ñààò äîããóçó âóðàíäà, Óëåíøïèýåë Ãûçûë Øàùèí éåìÿêõàíàñûíà ýåòäè, ëàêèí áàëûãñàòàíëàð áàø÷ûñûíûí îðàäà îëìàäûüûíû éÿãèí åäèá, êàíàë ãûðàüûíäàêû
àüàúëàðûí àëòûíäà ýÿçèøìÿéÿ áàøëàäû. Àé ïàðëàã èøûã ñà÷ûðäû.
Íÿùàéÿò ãàòèëè ýþðäö.
Î, Óëåíøïèýåëèí ëàï éàíûíäàí êå÷èðäè. Óëåíøïèýåë îíó éàõøû ýþðÿ
áèëÿðäè. Òÿêáàøûíà éàøàéàí àäàì âÿðäèøè èëÿ, þç-þçö èëÿ äàíûøûðäû:
– Îíëàð ïóëó ùàðàäà ýèçëÿòìèø îëàð?
Óëåíøïèýåë:
– Úèí òàïàí éåðäÿ, – äåéèá öçöíÿ áèð éóìðóã âóðäó.
Áàëûãñàòàíëàð áàø÷ûñû ÷ûüûðäû:
– Àìàí! Ìÿí ñÿíè òàíûäûì: îíóí îüëóñàí. Ìÿíÿ éàçûüûí
ýÿëñèí: ìÿí ãîúàéàì, çÿèôÿì. Ìÿí ÿäàâÿò öçöíäÿí áåëÿ åëÿìÿäèì, – àõû ìÿí ÿëàùÿçðÿòèí õèäìÿòèíäÿéÿì. Ãÿçÿáèíè ìÿðùÿìÿòëÿ ÿâÿç åëÿ! Àëäûüûì áöòöí øåéëÿðè ñÿíÿ ãàéòàðàðàì, áèðúÿ
ïàòàð äà ïóë àëìàðàì. Ñÿíèí ö÷öí êèôàéÿòäèðìè? Ìÿí î øåéëÿðÿ
éåääè ãûçûë ôëîðèí âåðìèøÿì. Ñÿíÿ ùàâàéû âåðÿðÿì, öñòÿëèê äÿ éàðûì ôëîðèí àëàðñàí. Ôèêèðëÿøìÿ: àõû ìÿí âàðëû àäàì äåéèëÿì.
Î äèçëÿðè öñòÿ äöøìÿê èñòÿäè.
Áàëûãñàòàíëàð áàø÷ûñû áó àíäà Óëåíøïèýåëÿ åëÿ èéðÿíú, åëÿ ãîðõàã, åëÿ ðÿçèë ýþðöíäö êè, Óëåíøïèýåë îíó ãàïûá êàíàëà òîëàìàçëàäû.
Þçö äÿ ÷ûõûá ýåòäè.
229
ËÕÕÕÂ
Òîíãàëëàðäà éàíäûðûëìûø àäàìëàðûí áÿäÿíè ùÿëÿ äÿ òöñòöëÿéèðäè. Êëààñëà Ñîîòêèí Óëåíøïèýåëèí éàäûíà äöøäö, î ýèçëèíúÿ àüëàäû.
Áèð àõøàì Êàòëèíàíûí éàíûíà ìÿñëÿùÿòÿ ýåòäè: ñîðóøìàã èñòÿéèðäè: ìÿí íåúÿ èíòèãàì àëñàì éàõøûäûð?
Êàòëèíà Íåëå èëÿ ëàìïàíûí éàíûíäà îòóðóá òèêèø òèêèðäè. Óëåíøïèýåë è÷ÿðè ýèðÿíäÿ áàøûíû éàâàø-éàâàø ãàëäûðäû, åëÿ áèë êè, àüûð
éóõóäàí àéûëûðäû.
Óëåíøïèýåë îíà äåäè:
– Êëààñûí ñèíÿìäÿêè êöëö ìÿíè èíòèãàì àëìàüà ÷àüûðûð, ìÿí
Ôëàíäðèéà òîðïàüûíû õèëàñ åòìÿê èñòÿéèðÿì. Ìÿí áóíó ýþéöí, éåðèí éàðàäàíûíäàí ñîðóøäóì, î ìÿíÿ úàâàá âåðìÿäè.
Êàòëèíà äåäè:
– Éàðàäàí ñÿíèí ñþçöíÿ ãóëàã àñìàéàúàã. Ñÿí ýÿðÿê ÿââÿë
àôÿò ðóùëàðûíà ìöðàúèÿò åëÿéÿñÿí. Áó ðóùëàðûí èêè òÿáèÿòè âàð: ýþé
âÿ éåð; îíëàð áÿäáÿõò èíñàíëàðûí øèêàéÿòëÿðèíÿ ãóëàã àñûð, ñîíðà
îíëàðû ìÿëÿêëÿðÿ éåòèðèð, ìÿëÿêëÿð äÿ áó øèêàéÿòëÿðè ÿçÿìÿò òàíðûñûíûí òàõòûíà àïàðûð.
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Áóíó éåðèíÿ éåòèðìÿéÿ ìÿíÿ êþìÿê åëÿ. Ëàçûì ýÿëñÿ, ìÿí
þç ãàíûìëà áóíóí ùàããûíû ñÿíÿ âåðÿðÿì.
Êàòëèíà:
– Êþìÿê åäÿðÿì, – äåäè, – àíúàã ÿýÿð ñÿíè ñåâÿí ãûç ñÿíè þçö
èëÿ éàç ðöùëàðûíûí êåô ìÿúëèñèíÿ, éåð øèðÿëÿðèíèí ïàñõàñûíà àïàðñà...
Íåëå:
– Ìÿí îíó þçöìëÿ àïàðàðàì, – äåäè.
Êàòëèíà áöëëóð ãÿäÿùÿ áóëàíûã áèð ìàéå òþêäö, èêèñèíÿ äÿ
è÷èðòäè. Ñîíðà ùÿìèí ìàéåäÿí îíëàðûí ýèúýàùëàðûíà, áóðóí äåøèêëÿðèíÿ, îâóúëàðûíà, áèëÿêëÿðèíÿ ñöðòäö; äàùà ñîíðà ùÿðÿñèíÿ áèð
÷èìäèê àü îâóíòó âåðäè êè, àòñûíëàð; ñîíðà äà ÿìð åòäè êè, ðóùëàðûíûí áèðëÿøìÿñè ö÷öí áèð-áèðèíèí ýþçöíÿ áàõñûíëàð.
Óëåíøïèýåë Íåëåéÿ áàõäû. Ãûçûí ìÿñóì áàõûøëàðû îíóí áÿäÿíèíè îäëàíäûðäû. Ñîíðà, è÷äèéè ìàéåíèí òÿñèðèíäÿí îíäà ãÿðèáÿ áèð ùèññ
ÿìÿëÿ ýÿëäè: åëÿ áèë êè, áÿäÿíèíÿ ÷îõëó äÿíèç õÿð÷ÿíýè éàïûøäû.
230
Ñîíðà Óëåíøïèýåëëÿ Íåëå ñîéóíäóëàð, – îíëàð ëàìïà èøûüûíäà
÷îõ ýþçÿë ýþðöíöðäö: Óëåíøïèýåë – âöãàðëû ãöââÿñè èëÿ, Íåëå äÿ –
çÿðèô ìÿëàùÿòè èëÿ... Ëàêèí îíëàð äàùà áèð-áèðèíè ýþðìöðäöëÿð – åëÿ
áèë êè, éóõóéà ýåòìèøäèëÿð. Êàòëèíà Íåëåíèí áàøûíû Óëåíøïèýåëèí
÷èéíèíÿ, Óëåíøïèýåë äÿ ÿëèíè ãûçûí öðÿéèíÿ ãîéäó.
Áó ãàéäà èëÿ îíëàð, ÷ûëïàã ùàëäà, áèð-áèðèíèí éàíûíäà óçàíûá
ãàëìûøäûëàð.
Îíëàðà åëÿ ýÿëèðäè êè, áèð-áèðèíÿ òîõóíìàãëà áÿäÿíëÿðèíÿ õîø
èñòèëèê éàéûëûð: áó èñòèëèê, – ãûçûë ýöëëÿð àéûíäà ýöíÿø éåðè èñèäÿí
êèìè, îíëàðû ãûçäûðûðäû.
Áèð ãÿäÿðäÿí ñîíðà àéàüà ãàëõäûëàð, – ñîíðà þçëÿðè áåëÿ äåéèðäè, – ïÿíúÿðÿíèí ãûðàüûíà ÷ûõäûëàð, þçëÿðèíè ïÿíúÿðÿäÿí áàéûðà àòäûëàð; ùàâà îíëàðû àëûá àïàðäû – ñó ýÿìèíè àïàðàí êèìè.
Èíäè îíëàð – íÿ áÿäáÿõò èíñàíëàðûí éàòäûüû éåðè, íÿ áóëóäëàð
ó÷àí ýþéö ýþðöðäöëÿð; áóëóäëàð èíäè îíëàðûí àéàãëàðû àëòûíäà
ó÷óðäó. Áóäóð, îíëàð ñîéóã Ñèðèóñ óëäóçóíà ãÿäÿì ãîéäóëàð.
Îðàäàí ãöòáÿ êå÷äèëÿð.
Áóðàäà – áóç äèâàðà ñþéêÿíÿðÿê, èðè áóç ãàéàñû öñòöíäÿ, ñàðû
ãûë áàñìûø ÷ûëïàã áèð àçìàí îòóðìóøäó, – îíëàð áó àçìàíà áèð àç
ãîðõà-ãîðõà áàõäûëàð. Áó – Ãûø èäè. Àçìàíûí ÿòðàôûíäà, ñóéóí
äîíìàìûø éåðèíäÿ àü àéûëàð, ñóèòèëÿð ìûðûëäàíà-ìûðûëäàíà, ñóéà
áàø âóðà-âóðà öçöðäöëÿð. Àçìàí õûðûëòûëû, áîüóã ñÿñëÿ – äîëó, áîðàí, ÷îâüóí, ãàðà áóëóäëàð, ñàðû, öôóíÿòëè áóõàð, êöëÿê âÿ áèðèíúè
íþâáÿäÿ äÿùøÿòëè ãöââÿ èëÿ ÿñÿí êÿñêèí øèìàë êöëÿéèíè ÷àüûðûðäû.
Áóíëàð î ãÿìýèí þëêÿäÿ âÿùøèúÿñèíÿ òóüéàí åëÿéèðäè.
Àçìàí, áó òÿáèè ôÿëàêÿòëÿðÿ ýöëÿ-ýöëÿ, ÿëëÿðè àëòûíäà ñîëàí
÷è÷ÿêëÿðèí, íÿôÿñè èëÿ ñàðàëàí éàðïàãëàðûí öñòöíäÿ óçàíäû. Ñîíðà
ÿéèëèá äèøëÿðèíè, äûðíàãëàðûíû éåðÿ êå÷èðòäè: èñòÿéèðäè êè, áó ãàéäà
èëÿ éåðèí ãÿëáèíè ÿëÿ êå÷èðèá óäñóí; óäñóí êè, ìåøÿëÿð äþíöá êþìöð îëñóí, çÿìèëÿðäÿêè òàõûë – êöëÿø, ìöíáèò òîðïàãëàð ãóì îëñóí. Ëàêèí éåðèí ãÿëáè îäëóäóð, – àçìàí úÿñàðÿò åäèá îíà òîõóíà
áèëìÿäè, äÿùøÿòëÿ ýåðè àòûëäû.
Ñîíðà ïàäøàùëûã òàõòûíäà îòóðóá, áèð úàì áàëûã éàüûíû àüçûíà
àïàðäû. Áó çàìàí – àü àéûëàð, ñóèòèëÿðè, äÿíèçäÿ, ãóðóäà, êþùíÿ
äàõìàëàðäà ìÿùâ åòäèéè úàíëûëàðûí ñêåëåòëÿðè îíóí ÿòðàôûíû áöðö231
ìöøäö. Àéûëàðûí áàüûðòûñû, ñóèòèëÿðèíèí áþéöðòöñö, áèð òèêÿ ÿò òàïà
áèëìÿê èøòàùû èëÿ ñêåëåòëÿð öñòöíÿ ó÷óá ýÿëÿí ãóçüóíëàðûí, ãàðüàëàðûí úàéíàãëàðû àëòûíäà èíñàí âÿ ùåéâàí ñöìöêëÿðèíèí õûðòûëòûñû,
ãàðà ñóëàðäà áèð-áèðèíÿ òîõóíàí äàü êèìè áóçëàðûí ýóðóëòóñó îíóí
ãóëàãëàðûíû îõøàéûðäû.
Àçìàíûí þç ñÿñè èñÿ ôûðòûíà, ãàñûðüà óüóëòóñó, áàúàäà ÿñÿí
êöëÿê âûéûëòûñû êèìè èäè.
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Ìÿí öøöéöðÿì. Íÿ ãîðõóíúäóð!
Íåëå:
– Ðóùëàð îíäàí ýöúëöäöð, – äåäè.
Áèðäÿí ñóèòèëÿð òÿøâèøÿ äöøöá ñóéà úóìäóëàð, àéûëàð – ãîðõóäàí ãóëàãëàðûíû áîéóíëàðûíà éàòûðûá óëàäûëàð, ãàðüàëàð äÿùøÿòëÿ
ãàããûëäàøûá, ãàðà áóëóäëàð àðàñûíäà ýþçäÿí èòäèëÿð.
Áóíóí àðäûíúà Óëåíøïèýåëëÿ Íåëå – Ãûø àçìàíûíûí äàéàüû
îëàí áóç äèâàðà åíäèðèëÿí çÿðáÿíèí áîüóã ñÿñèíè åøèòäèëÿð. Äèâàð,
ëàï þçöëöíÿ êèìè ÷àòëàéûá ñàðñûëäû.
Ëàêèí Ãûø àçìàíû ùå÷ áèð øåé åøèòìèðäè. Î ôÿðÿùëÿ íÿðèëäÿéèð,
ãàããûëäàéûðäû, úàìû äîëäóðóá è÷èðäè, éåðè äîíäóðìàã ö÷öí îíóí
ãÿëáèíÿ íöôóç åäèðäè, ëàêèí úÿñàðÿò åäèá îíà òîõóíà áèëìèðäè.
Çÿðáÿëÿð ýåò-ýåäÿ àðòûðäû, äèâàð äàùà ÷îõ ÷àòëàéûðäû, áóç ïàð÷àëàðû ýþéÿ ãàëõûð, éàüûø êèìè àçìàíûí ÿòðàôûíà òþêöëöðäö.
Àéûëàð àðà âåðìÿäÿí íÿðèëäÿéèðäè, ñóèòèëÿð ãàðà ñóëàðäà çàðûëäàéûðäû.
Àõûðäà äèâàð ó÷óá òþêöëäö, ýþéëÿðäÿ ýöí ýþðöíäö, ÷îõ-÷îõ
éöêñÿêëÿðäÿí – ÷ûëïàã, ýþçÿë áèð èíñàí ãûçûë òÿáÿðçèíÿ äàéàíàäàéàíà àøàüû åíäè. Î – Éàç ïàäøàùû Íóðñà÷àí èäè.
Àçìàí îíó ýþðÿíäÿ, þç úàìûíû áàúàðäûãúà óçàüà àòäû, éàëâàðìàüà áàøëàäû, “ìÿíè þëäöðìÿ” äåäè.
Éàç ïàäøàùûíûí èñòè íÿôÿñèíäÿí àçìàí Ãûø çÿèôëÿäè. Ïàäøàù
àëìàç çÿíúèðèíè ýþòöðäö, àçìàíû ñàðûéûá ãöòáÿ áóõîâëàäû.
Ñîíðà íÿâàçèøëè, ìåùðèáàí ñÿñëÿ êèìè èñÿ ÷àüûðäû. Ýþéäÿí –
÷ûëïàã, ýþçÿë, ñàðûøûí áèð ãàäûí åíäè. Ïàäøàùà éàõûíëàøûá äåäè:
– Ñÿí ìÿíèì ùþêìäàðûìñàí! Ñÿí ÿçÿìÿòëèñÿí!
Ïàäøàù äà îíà áåëÿ úàâàá âåðäè:
232
– ßýÿð àúûìûñàíñà – éå, ñóñàìûñàíñà – è÷, ãîðõóðñàíñà –
éàíûìà ýÿë: ìÿí ñÿíèí àðõàíàì.
Î äà äåäè:
– Ìÿíèì àúëûüûì, ñóñóçëóüóì àíúàã ñÿíèí ùÿñðÿòèíäèð.
Ñîíðà ïàäøàù éåääè äÿôÿ óúàäàí ñÿñëÿíäè. Ñÿñëÿðèí àðäûíúà
èëäûðûìëàð ÷àõäû, ýþé äÿùøÿòëÿ ýóðóëäàäû, áèðäÿí ïàäøàùûí àðõà
òÿðÿôèíäÿ – ýöíÿøëÿðëÿ, óëäóçëàðëà áÿçÿíìèø ýþé ãöááÿñè éàðàíäû. Ïàäøàù þç ìÿëèêÿñè èëÿ òàõòà ÷ûõäû.
Îíëàð òàõòà ÷ûõàíäàí ñîíðà öçëÿðèíäÿêè íÿúèá èôàäÿíè äÿéèøìÿäÿí, øàùàíÿ ÿçÿìÿò âÿ ñàêèòëèéèíè áèðúÿ ùÿðÿêÿòëÿ ïîçìàäàí
ùàðàé ñàëäûëàð.
Îíëàðûí ÷àüûðûøûíà úàâàá îëàðàã éåð ñèëêÿëÿíäè, ãàéàëàð, áóç
äàüëàðû òèòðÿäè. Áó çàìàí Óëåíøïèýåëëÿ Íåëå áèð ÷àòûðòû åøèòäèëÿð:
ñàíêè íÿùÿíý ãóøëàð äèìäèêëÿðè èëÿ ÷îõ èðè éóìóðòàëàðûí ãàáûüûíû
ñûíäûðûðäû.
Áöòöí éåðèí, – ñàùèëÿ ÷àðïàí, äÿíèç äàëüàëàðûíû õàòûðëàéàí áó
ÿçÿìÿòëè ùÿðÿêÿòèíäÿí éóìóðòà øÿêèëëè ãàëûáëàð ìåéäàíà ýÿëèðäè.
Áèðäÿí áþéöê áèð ìåøÿ ýþðöíäö; àüàúëàðûí ãóðó áóäàãëàðû
áèð-áèðèíÿ ñàðûëûðäû, ýþâäÿëÿð ñÿðõîø êèìè éûðüàëàíûðäû. Ñîíðà
àüàúëàð áèð-áèðèíäÿí àðàëàíäû, îíëàðûí àðàñûíäà ýåíèø òàëàëàð ÿìÿëÿ ýÿëäè. Ùÿëÿ äÿ òèòðÿìÿêäÿ îëàí òîðïàãäàí – éåð ðóùëàðû, ìåøÿëÿðäÿí – àüàú ðóùëàðû, äÿíèçëÿðäÿí – ñó ðóùëàðû ìåéäàíà ýÿëèðäè.
Ñîíðà Óëåíøïèýåëëÿ Íåëåíèí ýþçö ãàðøûñûíäà – éåðàëòû ñÿðâÿòëÿðè ãîðóéàí úèíëÿð, äàø ùþêìäàðëàðû, ãóëéàáàíûëàð, ôèëèç ïàäøàùëàðû
úàíëàíäû. Úèíëÿð – ãîçáåë èäè, ÿéðèïÿíúÿ, ãûëëû, ÿçèëèá áöçöëÿí åéáÿúÿð ìÿõëóã èäè. Ãóëéàáàíûëàðûí àüçûíû âÿ ìÿäÿñèíè ÿéðè-öéðö,
äöéöí-äöéöí êþêëÿð ÿâÿç åäèðäè, – áó êþêëÿðëÿ îíëàð éåðèí øèðÿñèíè
ñîðóá éàøàéûðäûëàð. Ôèëèç ïàäøàùëàðû – ìåòàë êèìè ïàðûëäàéûðäû, äàíûøìàã ãàáèëèééÿòèíäÿí ìÿùðóìäóëàð, öðÿêëÿðè, è÷àëàòëàðû éîõ èäè,
ãåéðè-èðàäè îëàðàã ùÿðÿêÿò åäèðäèëÿð. Áóðàäà – êÿðòÿíêÿëÿ ãóéðóãëó, ãóðáàüà áàøëû úûðòäàíëàð äà âàðäû; áàøëàðûíäà àòÿøáþúÿêëÿðè èøûëäàéûðäû. Ýåúÿëÿð áóíëàð éîëäàí êå÷ÿí ñÿðõîø àäàìëàðûí, ãîðõàã
éîë÷óëàðûí ÷èéíèíÿ àòûëûð, ñîíðà éåðÿ ñû÷ðàéûð, þç èøûãëàðû èëÿ ïàðûëäàéûðëàð, áÿäáÿõò éîë÷óëàð äà îíëàðû åâëÿðèíèí ïÿíúÿðÿñèíäÿí ýÿëÿí
èøûã çÿíí åäÿð, áó èøûüà ýåäÿðÿê áàòàãëûüà, ÷óõóðà äöøöðëÿð.
233
Áóðàäà þç ýþçÿëëèêëÿðè èëÿ ôÿõð åäÿí ÷îõëó ÷è÷ÿêëÿð ïÿðèñè äÿ
âàðäû. Îíëàð ýöìðàù, ñàüëàì, ÷ûëïàã ãûçëàðäû, ëàêèí þç ÷ûëïàãëûãëàðûíäàí ÷ÿêèíìèðäèëÿð; áÿäÿíëÿðèíè àíúàã ýþçÿë ñà÷ëàðû þðòöðäö.
Îíëàðûí íÿìëè ýþçëÿðè – ñóéà äöøÿí ìèðâàðè êèìè ïàðûëäàéûðäû;
îéíàã, àü áÿäÿíëÿðè – ýöí èøûüûíû çÿðëÿíäèðèðäè; ãûðìûçû äîäàãëû
ïöñòåéè àüûçëàðûíäàí ÷ûõàí íÿôÿñëÿðè éàñÿìÿíäÿí äÿ ÿòèðëè èäè.
Àõøàìëàð áàüëàðäà, áàü÷àëàðäà, ïàðêëàðäà, ìåøÿëÿðèí ñÿññèç
éåðëÿðèíäÿ, êþëýÿëè éîëëàðäà ó÷óøàí îíëàðäûð. Ñåâýè ùÿñðÿòèíè ÷ÿêÿí áó ïÿðèëÿð åùòèðàñëû ýþçëÿðè èëÿ – çþâã àëìàã ö÷öí êèøè ãÿëáè
àõòàðûðëàð. Îíëàðûí éàíûíäàí îüëàíëà ãûç êå÷ÿíäÿ, ÷àëûøûðëàð êè, ãûçû þëäöðñöíëÿð, ëàêèí þëäöðÿ áèëìèðëÿð, îíäà èñìÿòëè, ýþçÿë ãûçûí
ãÿëáèíäÿ åëÿ îäëó åùòèðàñ éàðàäûðëàð êè, ãûç, ãåéðè-èõòèéàðè îëàðàã,
þçöíö ñåâäèéè àäàìà òÿñëèì åäèð, þïöøëÿðèí éàðûñû èñÿ ÷è÷ÿêëÿð
ïÿðèñèíèí ïàéûíà äöøöð.
Äàùà ñîíðà Íåëå èëÿ Óëåíøïèýåëèí ýþçö ãàáàüûíäà, ýþéëÿðèí
äÿðèíëèéèíäÿí – óëäóçëàðû ùèìàéÿ åäÿí ðóùëàð, ãàñûðüàëàð, õÿôèô
êöëÿêëÿð, éàüûøëàð ðóùó ó÷óá ýÿëäè, – áóíëàð òîðïàüû ìàéàëàíäûðàí
ãàíàäëû úàâàíëàðäû.
Áèðäÿí ùÿäñèç-ùåñàáñûç ãóø ýþéëÿðÿ ó÷äó, – îíëàð ãóøëàð Ðóùó – ñåâèìëè ãàðàíãóøëàðäû. Îíëàð ýþéëÿðÿ ãàëõàí êèìè ùàâà äàùà
äà èøûãëàíäû. ×è÷ÿê ïÿðèëÿðè, äàø ùàêèìëÿðè, ôèëèç ïàäøàùëàðû, ãóëéàáàíûëàð, ñó, îä âÿ òîðïàã ðóùëàðû áèð àüûçäàí, óúàäàí äåäèëÿð:
– Èøûã! Éåðèí øèðÿñè! Åøã îëñóí éàç ïàäøàùûíà!
Îíëàðûí áèð àüûçäàí ñþéëÿäèéè ÷àüûðûø – òóôàíëû äÿíèç óüóëòóñóíäàí, ýþé ýóðóëòóñóíäàí, ãàñûðüà âûéûëòûñûíäàí áÿðê îëñà äà, –
ÿéðè-öéðö ïàëûä àüàúûíà ãîðõà-ãîðõà, êèðèìèøúÿ ñûüûíûá äóðàí
Óëåíøïèýåëëÿ Íåëåíèí ãóëàüûíäà òÿíòÿíÿëè ìóñèãè êèìè ñÿñëÿíäè.
Ëàêèí îíëàð – íÿùÿíý ùþðöì÷ÿêëÿðèí, ôèë õîðòóìëó ãóðó ãóðáàüàëàðûíûí, ãûâðûëìûø èëàíëàðûí, ãóéðóüó öñòöíäÿ äóðìóø, ùÿð áèðèíèí àüçûíà áèð éûüûí ðóù ñûüûøàí òèìñàùëàðûí, ùÿð ùÿëãÿñè öñòöíäÿ
îòóçäàí àðòûã åðêÿêëè-äèøèëè àòëû úûðòäàí éåðëÿøÿí èëàíëàð âÿ éöç
ìèíëÿðëÿ úöúöíöí öñòöíäÿ ñàéñûç-ùåñàáñûç ðóùëàðûí ãîíìàüà
áàøëàäûãëàðûíû ýþðÿíäÿ äàùà àðòûã ãîðõóéà äöøäöëÿð. Ùÿð áèðè
Ãîëèàôäàí78 áþéöê îëàí áó úöúöëÿð – ãûëûíúëà, íèçÿ èëÿ, äèø-äèø
äÿðéàçëà, éåääè äèøëè éàáà èëÿ âÿ áàøãà äÿùøÿòëè, þëäöðöúö éàðàãëà
234
ñèëàùëàíìûøäû. Úöúöëÿð áèð-áèðè èëÿ âóðóøóðäó, òÿñÿââöðÿ ñûüìàéàí áèð ùàé-êöé âàðäû, ýöúëö çÿèôè éåéèð, åëÿ ýþç ãàáàüûíäà êþêÿëèðäè, áóíóíëà äà ñöáóò åäèðäè êè, Þëöì Ùÿéàòäàí äîüóð, Ùÿéàò
äà – Þëöìäÿí.
Áöòöí áó ãàéíàøàí, áèð-áèðèíäÿí ñå÷èëìÿéÿí ðóùëàð éûüíàüû –
óçàãäàí ýÿëÿí ýþé ýóðóëòóñó êèìè óüóëäàéûðäû, åëÿ áèë êè, ùÿäñèçùåñàáñûç òîõóúó, ìàùóäáàñàí, ÷èëèíýÿð þç èøè èëÿ ìÿøüóëäó.
Áèðäÿí òîðïàã øèðÿëÿðèíèí ðóùëàðû ýþðöíäö; áóíëàð – àë÷àã
áîéëó, ñàüëàì, ãöââÿòëè èäèëÿð: îìáàëàðû Ùåéäåëáåðã ÷ÿëëÿéè79,
áóäëàðû ÷àõûð òóëóüó êèìè èäè; ÿçÿëÿëÿðè äÿ åëÿ ãöââÿòëè, åëÿ áþéöê
èäè êè, áó ðóùëàðà áàõàíäà äåéÿðäèí: îíëàðûí áÿäÿíè èðè âÿ êè÷èê
éóìóðòàëàðäàí ÿìÿëÿ ýÿëìèøäèð; éóìóðòàëàð äà áèð-áèðèíÿ áèòèøìèø, ãûðìûçû, éàüëû äÿðè èëÿ þðòöëìöøäöð; äÿðèëÿðè äÿ – ñåéðÿê ñàããàëëàðû, êöðÿí ñà÷ëàðû êèìè èøûëäàéûðäû. Ùÿð áèðèíèí äÿ ÿëèíäÿ áèð èðè
úàì, úàìûí äà è÷èíäÿ ãÿðèáÿ ìàéå âàðäû.
Î áèðè ðóùëàð áóíëàðû ýþðÿíäÿ âÿúäÿ ýÿëÿðÿê òèòðÿøäèëÿð. Àüàúëàð, êîëëàð éåëëÿíäè, òîðïàã ÷àòëàäû êè, áó ìàéåíè þçöíÿ ùîïäóðñóí.
Áóäóð, òîðïàã øèðÿñè ðóùëàðû úàìëàðûíû ÿéäèëÿð – åëÿ î ñààò ùÿð
òÿðÿô éàøûëëàíäû, ÷è÷ÿêëÿíäè, àüàúëàð éàðïàãëàíäû. Úûð-úûð úûðûëäàéàí
ñàéñûç-ùåñàáñûç áþúÿêëÿðèí, úöúöëÿðèí ùÿðÿêÿòè èëÿ éàøûë òîðëàð òèòðÿäè, ùàâàäà ãóøëàð, êÿïÿíÿêëÿð ó÷óøäó. Ëàêèí ðóùëàð åëÿ ùåé úàìëàðûíäàí ìàéå òþêöðäö, ùÿð øåé äÿ àüçûíû áóíóí àëòûíà òóòóð, è÷äèêúÿ è÷èðäèëÿð. ×è÷ÿê ïÿðèëÿðè êöðÿí ñàãèëÿðèí ÿòðàôûíäà ùÿðëÿíèð, ñàãèëÿðè þïöðäöëÿð êè, øèðÿëÿðèíè îíëàðäàí ÿñèðýÿìÿñèíëÿð. Áÿçèëÿðè ÿëëÿðèíè à÷ûá éàëâàðûð, áÿçèëÿðè áó éàüûø àëòûíäà äóðóá çþâã àëûðäûëàð.
Ëàêèí áóíëàð ùàìûñû – àúàíëàð äà, è÷ìÿê èñòÿéÿíëÿð äÿ, ó÷àíëàð äà,
áèð éåðäÿ äóðàíëàð äà, ùÿðëÿíÿíëÿð äÿ, òÿðïÿíìÿéÿíëÿð äÿ úàìëàðà
ìåéë åäèðäè, è÷äèêëÿðè ùÿð äàìúû ìàéåäÿí äàùà äà úàíëàíûðäûëàð.
Îíëàðûí àðàñûíäà äàùà ãîúà éîõ èäè. Åéáÿúÿðëÿð äÿ, ýþçÿëëÿð äÿ
ýöìðàùëàøìûøäû, ùàìûñûíäà úàâàíëûã äèðèáàøëûüû âàðäû.
Ùàìûñû ýöëöðäö, ùàé-êöé ñàëûðäû, îõóéóðäó; áóäàãëàðäà – äÿëÿ êèìè, ùàâàäà – ãóø êèìè áèð-áèðèíèí àðäûíúà ãà÷ûøûðäû, åðêÿêëÿð
äèøèëÿðèí äàëûíúà ýåäèðäè, òàíðûíûí ýþé ãöááÿñè àëòûíäà, òÿáèÿòèí
ìöãÿääÿñ òÿëÿáèíè éåðèíÿ éåòèðèðäèëÿð.
235
Ñîíðà éåð øèðÿñè ðóùëàðû ïàäøàùà, ïàäøàùûí àðâàäûíà èðè úàìäà
ìàéå ýÿòèðäèëÿð. Ïàäøàùëà ìÿëèêÿ ìàéåíè è÷èá þïöøäöëÿð.
Ñîíðà äà ïàäøàù, ìÿëèêÿíè ãîëëàðû àðàñûíà àëàðàã, úàìûíäà ãàëàí
ìàéåíè àüàúëàðûí, ÷è÷ÿêëÿðèí, ðóùëàðûí öñòöíÿ òþêöá óúàäàí äåäè:
– Åøã îëñóí Ùÿéàòà! Åøã îëñóí ñÿðáÿñò ùàâàéà! Åøã îëñóí
Ãöââÿòÿ!
Ùàìû ïàäøàùûí àðäûíúà óúàäàí ñÿñëÿíäè:
– Åøã îëñóí Ãöââÿòÿ! Åøã îëñóí Òÿáèÿòÿ!
Óëåíøïèýåë äÿ Íåëåíè ãîëëàðû àðàñûíà àëäû. Îíëàðûí ãîëó áèð-áèðèíÿ ñàðûëàí êèìè ðÿãñ áàøëàíäû, ùÿð øåé, êöëÿéÿ äöøìöø éàðïàã
êèìè ùÿðëÿíäè, ùÿð øåé ùÿðÿêÿòÿ ýÿëäè: àüàúëàð äà, êîëëàð äà, áþúÿêëÿð äÿ, êÿïÿíÿêëÿð äÿ, éåð äÿ, ýþé äÿ, ïàäøàù äà, ìÿëèêÿ äÿ,
÷è÷ÿê ïÿðèëÿðè äÿ, ôèëèç ùþêìäàðëàðû äà, ñó ðóùëàðû äà, ãîçáåë úèíëÿð
äÿ, äàø ùàêèìëÿðè äÿ, ãóëéàáàíûëàð äà, àòÿø áþúÿêëÿðè äÿ, óëäóçëàðû ùèìàéÿ åäÿí ðóùëàð äà, íèçÿ èëÿ, äèø-äèø äÿðéàçëà, éåääè äèøëè
éàáà èëÿ áèð-áèðèíèí úàíûíà ñîõóøàí ñàéñûç-ùåñàáñûç ùåéáÿòëè úöúöëÿð äÿ... Áöòöí êàèíàòû äîëäóðàí áó áóðóëüàí – ýöíÿøè äÿ, àéû
äà, ïëàíåòëÿðè äÿ, óëäóçëàðû äà, êöëÿéè äÿ, áóëóäëàðû äà þç àðäûíúà
÷ÿêèá àïàðäû.
Óëåíøïèýåëëÿ Íåëåíèí ñþéêÿíäèéè ïàëûä àüàúû äà ðÿãñ
ãàñûðüàñûíäà ùÿðëÿíèðäè, Óëåíøïèýåë Íåëåéÿ ïû÷ûëäàäû:
– Ãûç, áèç áàòäûã!
Ðóù áó ñþçëÿðè åøèòäè, áàõûá ýþðäö êè, áóíëàð èíñàíäûð; ÷ûüûðäû:
– Èíñàíëàð! Áóðäà èíñàí âàð!
Îíëàðû ýöúëÿ àüàúäàí àéûðûá, ðÿãñ åäÿíëÿðèí ëàï îðòàñûíà àòäû.
Óëåíøïèýåëëÿ Íåëå ðóùëàðûí éàâàøúà êöðÿéèíÿ äöøäöëÿð. Îíëàð
äà áó îüëàíëà ãûçû áèð-áèðèíÿ àòìàüà áàøëàäûëàð.
Ðóùëàð óúàäàí äåéèðäè:
– Ñàëàì îëñóí ñèçÿ, èíñàíëàð! Õîø ýÿëìèñèíèç, éåð ñîõóëúàíëàðû!
Êèìÿ îüëàíëà ãûç ëàçûìäûð? Áó çÿèô ìÿõëóãëàð áèçÿ ãîíàã
ýÿëèáëÿð.
Óëåíøïèýåëëÿ Íåëå ÿëäÿí-ÿëÿ ó÷àðàã ÷ûüûðûðäû:
– Áÿñäèð!
Ðóùëàð îíëàðà ãóëàã àñìûðäû. Óëåíøïèýåëëÿ Íåëå ùàâàäà, ãûø êöëÿéèíäÿ ùÿðëÿíÿí íàðûí òöê êèìè, éóìáàëàíûðäû, ðóùëàð äà äåéèðäèëÿð:
236
– Ìÿðùÿáà áó îüëàíëà ãûçà, ìÿðùÿáà êè, áèçèìëÿ îéíàéûðëàð!
×è÷ÿê ïÿðèëÿðè Óëåíøïèýåëè Íåëåäÿí àéûðìàã èñòÿäèëÿð, Íåëåíè
äþéìÿéÿ áàøëàäûëàð. Ïÿðèëÿð îíó äþéÿ-äþéÿ þëäöðÿ áèëÿðäèëÿð.
Éàç ïàäøàùû áèð ÿë ùÿðÿêÿòè èëÿ ðÿãñè ñàõëàéûá ÷ûüûðäû:
– Áó èêè áèðÿíè ìÿíèì éàíûìà ýÿòèðèí!
Óëåíøïèýåëè Íåëåäÿí àéûðäûëàð. Ïÿðèëÿðäÿí ùÿð áèðè Óëåíøïèýåëè, ðÿãèáè îëàí ãûçäàí, àéûðìàã ö÷öí ïû÷ûëäàéûðäû:
– Òèë, ìÿíäÿí þòðö þëìÿéÿ ùàçûðñàíìû?
Óëåíøïèýåë äÿ úàâàá âåðäè:
– Ìÿí îíñóç äà èíäè þëÿúÿéÿì.
Ìåøÿ ðóùëàðû – úûðòäàíëàð Íåëåíè àïàðà-àïàðà àù ÷ÿêèðäèëÿð:
– ßôñóñ êè, ñÿí áèçèì êèìè ðóù äåéèëñÿí, éîõñà áèçèì îëàðäûí!
– Ñÿáð åëÿéèí!
Íÿùàéÿò Óëåíøïèýåëëÿ Íåëå ïàäøàùûí òàõòûíà éàõûíëàøäûëàð,
ãûçûë òÿáÿðçèíè, äÿìèð òàúû ýþðöá äÿùøÿòäÿí òèð-òèð ÿñäèëÿð.
Ïàäøàù îíëàðäàí ñîðóøäó:
– Çÿèô ìÿõëóãëàð, ñèç áóðà íèéÿ ýÿëìèñèíèç?
Óëåíøïèýåëëÿ Íåëå ñóñóðäó.
Ïàäøàù ñþçöíÿ äàâàì åòäè:
– Ìÿí ñÿíè òàíûéûðàì, – ñåùðáàç òþðÿìÿñè, ñÿíè äÿ, òàíûéûðàì,
– êþìöð÷ö þâëàäû. Ñèç àõû òÿáèÿòèí åìàëàòõàíàñûíà ñåùðáàçëûã ýöúö èëÿ ýèðìèñèíèç, íèéÿ äèíìèðñèíèç, èíäèúÿ ëàë îëäóíóç, åëÿ áèë êè,
àõòàëàíìûø õîðóç êèìè àüçûíûçà éóìøàã ÷þðÿê äîëäóðìóñóíóç?
Íåëå áó ùåéáÿòëè àçìàíà ãîðõà-ãîðõà áàõûðäû, ëàêèí Óëåíøïèýåë éåíÿ äÿ ñîéóããàíëû âÿ úÿñàðÿòëè îëäó, – áó îíóí õàñèééÿòèíäÿ
âàðäû; ïàäøàùà î áåëÿ úàâàá âåðäè:
– Ñèíÿìäÿêè Êëààñûí êöëö ìÿíè èíòèãàì àëìàüà ÷àüûðûð. Òàíðû
ÿëàùÿçðÿòëÿðè! Þëöì, ïàïàíûí àäûíäàí, Ôëàíäðèéàíûí ÿí ýöúëö,
ìÿðä êèøèëÿðèíè, ÿí ýþçÿë ãûçëàðûíû áè÷èá òþêöð. Ôëàíäðèéàíûí áöòöí
ùöãóãó ÿëèíäÿí àëûíìûø, àçàäëûüû ëÿüâ åäèëìèø, àíúàã îíà ÿçàá
âåðèð, îíóí òîõóúóëàðû, ìàùóä óñòàëàðû âÿòÿíè àòûá ãöðáÿò åëëÿðÿ
ýåäèðëÿð, åëÿ éåð àõòàðûðëàð êè, îðàäà çÿùìÿò àçàä îëñóí. Ôëàíäðèéàíûí êþìÿéèíÿ ýÿëìÿñÿëÿð, î ìÿùâ îëàúàã. ßëàùÿçðÿò úÿíàáëàðû!
Ìÿí éîõñóë àäàìàì, ìÿí äÿ ùàìû êèìè äöíéàéà ýÿëìèøÿì, áèð
òÿùÿð êþ÷öìö éîëà àïàðûðàì, íÿ ïèñÿì, íÿ éàõøû, úàùèëÿì, àâà237
ìàì, íÿ åëÿ õåéèðõàùàì, íÿ äÿ åëÿ ÿõëàã ñàùèáèéÿì, àëëàùûí,
èíñàíëàðûí ìÿðùÿìÿòèíÿ ëàéèã äåéèëÿì. Ëàêèí Ñîîòêèí ÿçàá âÿ
èøýÿíúÿäÿí, ãÿì-ãöññÿäÿí þëäö, Êëààñ òîíãàëäà, çöëì èëÿ þëäöðöëäö, ìÿí èñòÿéèðÿì îíëàðûí èíòèãàìûíû àëàì. Áèð äÿôÿ àëìûøàì. Ìÿí áèð äÿ îíó èñòÿéèðÿì êè, – îíëàðûí ñöìöéö áàñäûðûëàí
áÿäáÿõò òîðïàãäà èíñàíëàð éàõøû éàøàñûí. Ìÿí àëëàùäàí õàùèø
åëÿäèì êè, çàëûìëàðû þëäöðñöí, àíúàã î ìÿíèì ñþçöìö åøèòìÿäè.
Ìÿí àù-íàëÿ åëÿìÿêäÿí éîðóëóá. Êàòëèíàíûí ñåùðáàçëûã ãöââÿñè
èëÿ ñèçè ÷àüûðäûì. Áèç èíäè – ìÿí äÿ ìÿíèì òèð-òèð ÿñÿí éîëäàøûì
äà ñèç èëàùè ÿëàùÿçðÿòëÿðèíèí àéàãëàðûíà äöøöá éàëâàðûðûã: áèçèì
çöëì àëòûíäà ÿçèëÿí þëêÿìèçè õèëàñ åëÿ.
Ïàäøàùëà ìÿëèêÿñè áó ñþçöí ãàáàüûíäà îíëàðà äåäè:
Îäà ÷ûðïûë, àëîâäà éàí
Äþéöø ÷þëöíö ýÿç-äîëàí,
Àõòàð Éåääèëÿðè.
Ãàí è÷èíäÿ, áàø äàøûíäà
Âèðàíÿäÿ, ýþç éàøûíäà
Òàï Éåääèëÿðè.
Îíëàð éàìàí êèíëèäèðëÿð,
Àíà éóðäà õàèíäèðëÿð
Éàíäûð Éåääèëÿðè.
Ýþçëÿ, äèíëÿ, àõòàð, àðà
Áÿðê äàéàí à ýöíöãàðà!
Àõòàð Éåääèëÿðè.
Áöòöí ðóùëàð áèð àüûçäàí îõóäóëàð:
Ãàí è÷èíäÿ, áàø äàøûíäà
Âèðàíÿäÿ, ýþç éàøûíäà
Àõòàð Éåääèëÿðè.
Ýþçëÿ, äèíëÿ, àõòàð àðà,
Áÿðê äàéàí à ýöíöãàðà!
Òàï Éåääèëÿðè.
238
Óëåíøïèýåë äåäè:
– ßëàùÿçðÿò úÿíàáëàðû, ñèç äÿ, úÿíàá ðóùëàð! Ìÿí àõû ñèçèí äèëèíèçè áàøà äöøìöðÿì. Ýþðöíöð ñèç ìÿíè ÿëÿ ñàëûðñûíûç.
Ëàêèí ðóùëàð, îíà ãóëàã àñìàéûá îõóéóðäóëàð:
Ýöí ýÿëÿúÿê êè, Øèìàë
Ãÿðáëÿ ãóúàãëàøàúàã...
Îíäà áó âèðàíÿëÿð
Äþíöá àáàä îëàúàã.
Òàï Éåääèëÿðè.
Áèð äÿ Êÿìÿðè.
Áó ÷îõ ñÿëèñ, ÷îõ ãöââÿòëè õîð èäè; áóíóí ýþé ýóðóëòóñó êèìè
ñÿñèíäÿí éåð ëÿðçÿéÿ ýÿëäè, ýþé ãöááÿñè òèòðÿäè. Ãàðüàëàð ãàüûëäàøäû, áàéãóøëàð óëàäû, ñÿð÷ÿëÿð ãîðõóäàí úèâèëäÿøäè, ãàðòàëëàð òÿøâèøÿ
äöøÿðÿê áàüûðûøäû, îðà-áóðà ó÷óøäó. Ùåéâàíëàð äà – àñëàíëàð, àéûëàð, èëàíëàð, ìàðàëëàð, úåéðàíëàð, ãóðäëàð, èòëÿð, ïèøèêëÿð âÿùøè ñÿñëÿ
íÿðèëäÿäè, çèíýèëäÿäè, óëàäû, àíãûðäû, áþéöðäö, ôûñûëäàäû.
Ðóùëàð èñÿ îõóéóðäó:
Ýþçëÿ, äèíëÿ, àõòàð, àðà:
Ñåâ Éåääèëÿðè
Áèð äÿ Êÿìÿðè.
Áó àðàäà õîðóçëàð áàíëàäû, áöòöí ðóùëàð ýþçäÿí èòäè, àíúàã
àúûãëû ôèëèç ùþêìäàðû ãàëäû, – áó ðóù Óëåíøïèýåëëÿ Íåëåíè ãàìàðëàäû, ðÿùì åòìÿäÿí ýèðäàáà àòäû.
Áóäóð, îíëàð éåíÿ áèð-áèðèíèí éàíûíäà óçàíìûøëàð, éóõóäàí
ùÿëÿ éàõøû àéûëìàìûø, ñîéóã ñÿùÿð ìåùèíäÿí òèòðÿéÿí àäàìëàð
êèìè ÿñèðëÿð.
Óëåíøïèýåë ýþðäö êè, Íåëåíèí ýþçÿë áÿäÿíè – ÷ûõàí ýöíÿøèí
ãûçûë øöàëàðûíà áöðöíìöøäöð.
239
Û
Óëåíøïèýåë áèð ýöí ñåíòéàáð ñÿùÿðèíäÿ – áèð ïàð÷à ÷þðÿê, áèð ïàð÷à äîíóç ãàðà úèéÿðè, Êàòëèíàíûí âåðäèéè ö÷ ãàðà ïóëó ýþòöðäö, ÿëèíÿ
äÿ àüàú àëûá, Éåääèëÿðè àõòàðìàã ö÷öí Àíòâåðïåíÿ éîëà äöøäö.
Íåëå ùÿëÿ éàòûðäû.
Áèð èò ãàðà úèéÿð èéèíè äóéóá, îíóí öñòöíÿ àòûëà-àòûëà, äàëûíúà
äöøäö. Óëåíøïèýåë èòè ãîâóðäó, áó èòÿ òÿñèð åëÿìèðäè, àõûðäà äþíöá
îíà áó ñþçëÿðè äåäè:
– Àé áàëàúà èò, ÿçèçèì. Ñÿí àõû íèéÿ ÿë ÷ÿêìèðñÿí? Éàøàäûüûí
åâäÿ ñÿíÿ ëÿççÿòëè ùîððà, éåìÿê àðòûüû, äàäëû ñöìöê âåðèðëÿð, ñÿí
áóíëàðû àòûá, ñÿðýöçÿøò àõòàðìàüà ýÿëìèñÿí; þçö äÿ êèì èëÿ – áèð
ñÿðñÿðè èëÿ; åëÿ ñÿðñÿðè êè, îíóí ñÿíÿ âåðÿñè ùå÷ øåéè éîõäóð!
Àüûëñûç èò, ìÿíèì ñþçöìÿ ãóëàã àñ, ñàùèáèíèí éàíûíà ãàéûò! Ñÿðñÿðèëÿðèí ãèñìÿòèíÿ äöøÿí – éàüûøäàí, ãàðäàí, äîëóäàí, ÷èñêèíäÿí, äóìàíäàí, äîíóøëóãäàí âÿ áàøãà áÿëàëàðäàí ãà÷! Äè òåç îë:
ýåò ñûüûíàúàüûíäà äàëäàëàí, áöçöøöá éàò, àèëÿ áóõàðûñûíäà ãûçûí.
Ìÿí äÿ ãûçìàð ýöíÿøäÿ, äîíäóðóúó ñîéóãäà òÿê áàøûíà ïàë÷ûãäà, òîçäà éàâàø-éàâàø þç éîëóìëà ýåäèì. Áó ýöí ýöí àëòûíäà éàíûì, î áèðè ýöí ñîéóãäàí äîíóì, úöìÿ ýöíö òîõ îëóì, áàçàð ýöíö àú. Ùàðàäàí ýÿëìèñÿíñÿ îðà ãàéûò, òÿúðöáÿñèç èò, áó ñÿíèí òóòà
áèëÿúÿéèí ÿí àüûëëû èø îëàð!
240
Ëàêèí èò åëÿ áèë îíà ãóëàã àñìûðäû. Äåéèëÿí ñþçëÿðÿ ÿùÿìèééÿò
âåðìÿéÿðÿê ãóéðóüóíó áóëàéûð, äÿëè êèìè àòûëûá äöøöð, ñîéóãäàí
ùöðöðäö. Óëåíøïèýåë áóíó äîñòëóã ùèññëÿðèíèí òÿìÿííàñûç èôàäÿñè
êèìè áàøà äöøöðäö, ùå÷ àüëûíà äà ýÿëìèðäè êè, èòè íàðàùàò åëÿéÿí
÷àíòàñûíäàêû ãàðà úèéÿðäèð.
Óëåíøïèýåë þç éîëóíà äöçÿëèá ýåäèðäè, èò äÿ îíäàí ýåðè ãàëìûðäû.
Áèð ìèëÿ ãÿäÿð éîë ýåòäèêäÿí ñîíðà îíëàð ýþðäöëÿð êè, éîë öñòöíäÿ
áèð àðàáà äóðóá, àðàáàéà áèð åøøÿê ãîøóëóá, åøøÿê äÿ ãÿìýèí ùàëäà
áàøûíû àøàüû ñàëûá. Éàìàúäà, àéû ïÿíúÿñè àðàñûíäà ýîìáóë áèð àäàì
îòóðóá. Áèð ÿëèíäÿ ãîéóí ñöìöéö, áèð ÿëèíäÿ äÿ øÿðàá øöøÿñè òóòóá.
Ñöìöéö ýÿìèðèð, øöøÿíè áàøûíà ÷ÿêèð, àüëàéûá ñûçûëäàéûðäû.
Óëåíøïèýåë àéàã ñàõëàäû, èò äÿ îíà áàõûá äàéàíäû. Èò ÿò èéè äóéóá, éöéöðÿ-éöéöðÿ éàìàúà ãàëõäû. Ýîìáóëóí éàíûíäà ÷þìÿëèá
îòóðäó, éåìÿéè îíóíëà áþëöøäöðìÿê õÿéàëû èëÿ, ýþäÿê÷ÿñèíè
ïÿíúÿñè èëÿ äèäèøäèðìÿéÿ áàøëàäû. Ëàêèí ýîìáóë îíó äèðñÿéè èëÿ
èòÿëÿäè, ÿëèíäÿêè ñöìöéö éóõàðû ãàëäûðûá éàçûã-éàçûã çàðûëäàäû.
Àú èò äÿ îíà áàõûá óëàäû. Åøøÿê äÿ, àéûïÿíúÿñèíÿ àüçû ÷àòìàäûüû
ö÷öí, àúûíäàí àíãûðäû.
Ýîìáóë êèøè åøøÿéÿ äåäè:
– Ñÿíÿ íÿ îëóá, Éàí?
Óëåíøïèýåë åøøÿéèí ÿâÿçèíÿ úàâàá âåðäè:
– Ùå÷ áèð øåé. Î. Àéûïÿíúÿñèíäÿí éåìÿê èñòÿéèð, àéûïÿíúÿñè
äÿ – Òåññåíäåðëîî äàüûíäà, Ùÿçðÿò Èñàíûí ÿòðàôûíäà âÿ áàøû
öñòöíäÿ áèòÿí àéûïÿíúÿñè êèìè, ñèçèí éàí-éþðÿíèçäÿ ÷è÷ÿê à÷ìûøäûð. Èò äÿ ñèçèí ñöìöéÿ øÿðèê îëìàã àðçóñóíäàäûð. Ùÿëÿëèê ìÿí
îíó ãàðà úèéÿðÿ ãîíàã åëÿéèì.
Èò ãàðà úèéÿðè éåéÿðêÿí ýîìáóë êèøè ÿëèíäÿêè ñöìöéÿ äèããÿòëÿ
áàõäû, îíó áèð äÿ ýÿìèðäè, ñöìöêäÿ çÿððÿ ãÿäÿð ÿò ãàëìàäûüûíû
ýþðöá îíó èòÿ àòäû, èò äÿ ãàáàã ïÿíúÿëÿðèíè îíóí öñòöíÿ ãîéóá
ñöìöéö ýÿìèðìÿéÿ áàøëàäû.
Àíúàã èíäè ýîìáóë áàøûíû ãàëäûðûá Óëåíøïèýåëÿ áàõäû.
Óëåíøïèýåë äàììåëè Ëàììå Ãóäçàêû î ñààò òàíûäû:
– Ëàììå! Ñÿí áóðàäà íÿ þòöðöðñÿí, íÿ è÷èðñÿí, íÿ áþéöðöðñÿí? Úàùèë áèð ÿñýÿð ãóëàüûíû äàðòìàéûá êè?
241
Ëàììå:
– Àðâàäûì äàðòûá, – äåäè.
Áó çàìàí î, øöøÿíè áàøûíà ÷ÿêìÿê èñòÿéèðäè êè, Óëåíøïèýåë
ÿëèíè îíóí ÷èéíèíÿ ãîéäó:
– Äàùà è÷ìÿ, – äåäè. – Òåç-òÿëÿñèê è÷ìÿéèí àíúàã áþéðÿêëÿðÿ õåéðè âàð. È÷êèíèí ÿí ÷îõ î àäàìà õåéðè âàð êè, îíóí ùå÷
øÿðàáû éîõäóð.
Ëàììå:
– Ñÿí ðÿâàí äàíûøûðñàí, àììà áàõûá ýþðÿê êåôáàçëûüû íåúÿ
åëÿéèðñÿí, – äåéèá øöøÿíè Óëåíøïèýåëÿ óçàòäû.
Óëåíøïèýåë øöøÿíè àëûá áàøûíà ÷ÿêäè, ñîíðà ãàéòàðûá äåäè:
– Îðàäà ñÿð÷ÿëÿðÿ è÷èðìÿéÿ äÿ îëñà áèð øåé ãàëûáñà, ìÿíè èñïàíèéàëû àäëàíäûðà áèëÿðñÿí.
Ëàììå øöøÿíè ýþçäÿí êå÷èðäè, àüëàìàñûíû, ñûçûëäàìàñûíû êÿñìÿéÿðÿê, ÿëèíè éîë ÷àíòàñûíà ñàëûá, éåíÿ áèð øöøÿ øÿðàá, áèð ïàð÷à
äà êîëáàñà ÷ûõàðòäû, êîëáàñàäàí áèð íå÷ÿ òèêÿ êÿñèá, ãÿìýèí ùàëäà
éåíÿ ýÿâÿëÿìÿéÿ áàøëàäû.
Óëåíøïèýåë ñîðóøäó êè:
– Ëàììå, ñÿí åëÿ ùåé éåéèðñÿí?
Ëàììå äÿ úàâàá âåðäè êè:
– Îüëóì, ìÿí ÷îõ éåéèðÿì, éàëàí íèéÿ äåéèì êè, àíúàã îíà
ýþðÿ éåéèðÿì êè, ãàðà ôèêèðëÿðè äàüûäûì. – È÷èíè ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ ÿëàâÿ
åòäè: – Àðâàäûì, ñÿí ùàðàäàñàí? – Ñîíðà ýþç éàøûíû ñèëèá, êîëáàñàäàí éåíÿ îí òèêÿ êÿñäè.
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Ëàììå. Åëÿ òåç-òåç éåìÿ, éîëà ÷ûõàí áó çàâàëëû ãÿðèáÿ äÿ
ìÿðùÿìÿò ýþñòÿð.
Ëàììå è÷èíè ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ êîëáàñàäàí îíà äþðä òèêÿ âåðäè.
Óëåíøïèýåë òèêÿëÿðè ëÿççÿòëÿ è÷ÿðè þòöðäö.
Ëàììå äÿ åëÿ áèð óúäàí éåéèðäè, àüëàéà-àüëàéà äåéèðäè:
– Ìÿíèì àðâàäûì, ìÿíèì ÿçèç àðâàäûì! Î íåúÿ íÿâàçèøëè èäè,
áîéëó-áóõóíëó èäè, êÿïÿíÿê êèìè éöíýöëäö, èëäûðûì êèìè èòè, þçö
äÿ òîðàüàé êèìè îõóéóðäó! Áèðúÿ áóðàñû âàðäû êè, áÿçÿê-äöçÿéè
éàìàí õîøëàéûðäû! Îíó äà äåìÿê ëàçûìäûð êè, áó áÿçÿê-äöçÿê
îíà ÷îõ éàðàøûðäû! Àõû ÷è÷ÿêëÿðèí äÿ áÿçÿéè ÷îõ äÿáäÿáÿëè îëóð.
242
Îüëóì, ñÿí îíóí íÿâàçèø ö÷öí éàðàíìûø çÿðèô ÿëëÿðèíè ýþðñÿéäèí,
ãîéìàçäûí êè, áó ÿëëÿð òàâàéà, ãàçàíà òîõóíñóí. Ìÿòáÿõ òöñòöñöíäÿí îíóí ãàð êèìè äÿðèñè ãàðàëà áèëÿðäè! Ýþçëÿðè äÿ, íÿ ýþçëÿðäè! Áó ýþçëÿðèí áèðúÿ áàõûøûíäàí ìÿí äîíóá ãàëûðäûì... ßââÿë
ñÿí è÷, ñîíðà ìÿí è÷ÿðÿì... Î þëñÿéäè äàùà éàõøû îëàðäû! Òèë, áèëèðñÿíìè, åâäÿ ùÿð èøè ìÿí ýþðöðäöì, îíó áöòöí ãàéüûëàðäàí
àçàä åëÿìèøäèì: åâè þçöì ñöïöðöðäöì, íèêàù éàòàüûíû þçöì äöçÿëäèðäèì. Î äà èø ýþðìÿìÿêäÿí éîðóëóá, àõøàìëàð áó éàòàãäà
óçàíàðäû. Ãàá-ãàúàüû þçöì éóéàðäûì, ïàëòàðû þçöì éóéàðäûì,
þçöì öòöëÿðäèì... Òèë, ñÿí éå, áó Ýåíò êîëáàñàñûäûð... Ýöíäöçëÿð
ýÿçìÿéÿ ýåäÿðäè, ÷îõ âàõò íàùàðà ýåúèêÿðäè, àììà ìÿí îíóí
ýÿëèøèíÿ åëÿ ñåâèíÿðäèì êè, áèðúÿ êÿëìÿ äÿ ñþç äåìÿçäèì, îíó
äàíëàìàçäûì. Ýöíäöçëÿð ìÿíÿ àúûüû òóòìàéàíäà, ýåúÿëÿð äàëûíû
ìÿíÿ ÷åâèðìÿéÿíäÿ ìÿí õîøáÿõò îëàðäûì. Èíäè ùÿð øåé ÿëèìäÿí
÷ûõäû... È÷, áó Áðöññåë ÷àõûðûäûð, àììà Áóðãîí ÷àõûðûíû éàäà ñàëûð.
Óëåíøïèýåë ñîðóøäó:
– Î ñÿíè íèéÿ àòäû?
Ëàììå Ãóäçàê úàâàá âåðäè êè:
– Ùå÷ áèëèðÿì?! ßôñóñ! Ùàíû î âàõòëàð êè, ìÿí îíà åë÷è ýþíäÿðìèøäèì, î äà ìÿíè èñòÿìÿéÿ áàøëàìûøäû, àíúàã ùÿëÿ ìÿíäÿí
óòàíûá ýèçëÿíèðäè, – ùàíû î ýöíëÿð? Äóéàíäà êè, ìÿí îíóí ÷ûëïàã
ãîëëàðûíà, ãÿøÿíý, òîòóã, àü ÿëëÿðèíÿ áàõûðàì, – î ñààò ïàëòàðûíûí
ãîëóíó åíäèðèðäè. Áÿçÿí îíó îõøàéûá-ÿçèçëÿìÿéÿ èúàçÿ âåðèðäè:
îíóí ýþçÿë ýþçëÿðèíäÿí þïöðäöì, î äà ýþçëÿðèíè ãûéûðäû. Îíóí
ìþùêÿì, äîëüóí áîéíóíó äàëäàí þïöðäöì, î äà äèêñèíèá ÷ûüûðûðäû, áèðäÿí áàøûíû ýåðè àòûðäû, – áàøû äöç ìÿíèì áóðíóìà äÿéèðäè!
Ìÿí “Àù!” äåéèá ÷ûüûðûðäûì, î ýöëöðäö, ìÿí äÿ íÿâàçèøëÿ îíóí
éàí-éþðÿñèíÿ âóðóðäóì. Ùÿð øåéäÿí, ùÿð ñþçäÿí åëÿ ùåé ýöëöðäöê... Òèë, øöøÿäÿ áèð øåé ãàëûáìû?
Óëåíøïèýåë äÿ:
– Ãàëûá, – äåäè.
Ëàììå è÷èá éåíÿ ñþçÿ áàøëàäû:
– Ùÿðäÿí åëÿ áèë òóòìàñû òóòóðäó: þçö éöéöðöá áîéíóìó ãóúàãëàðäû, äåéÿðäè êè: “ÿí ãÿøÿíý îüëàíñàí!” Áàøëàðäû ìÿíè þïìÿéÿ; ÿë ÷ÿêìÿçäè, éöç äÿôÿ äàëáàäàë, öçöìäÿí, àëíûìäàí þïÿð243
äè, àììà äîäàãëàðûìäàí éîõ! Áèðúÿ þïöø äÿ! Ùÿðäÿí ñîðóøàðäûì:
íåúÿ îëóð êè, ñÿí ùÿð úöð ñÿðáÿñòëèéÿ ÿë àòûðñàí, àììà äîäàãäàí
þïìÿéÿ áåëÿ úèääèëèê ýþñòÿðèðñÿí? Áóíó äåéÿíäÿ î òåç ýÿëèíúèéè
÷ûõàðàðäû; ýÿëèíúèê äÿ áàøäàí-àéàüà èïÿê ïàëòàðäà, ìóíúóã è÷èíäÿ
îëàðäû, áàøëàðäû îíà ëàéëà ÷àëìàüà, äåéÿðäè: “Áàõ, ìÿí áóíäàí
ãîðõóðàì!” Ýþðöíöð, àíàñû îíóí áàêèðÿëèéèíè ãîðóéóðìóø, îíà
äåéèðìèø êè, óøàãëàð äîäàã þïöøöíäÿí îëóðëàð. Åé õîøáÿõò äÿãèãÿëÿð, ñèç ùàðàäàñûíûç? Ñèç ùàðàäàñûíûç åé õîø íÿâàçèøëÿð?.. Òèë, îðà
áàõ, ýþð ÷àíòàäà äîíóç ãàõàúûíäàí áèð øåé ãàëûáìû?
Óëåíøïèýåë äÿ áàõûá äåäè:
– Éàðûñû ãàëûá. – ßòè Ëàììåéÿ âåðäè. Î äà ÿòèí ùàìûñûíû éåäè.
Óëåíøïèýåë Ëàììåíèí ÿòè àøûðìàñûíà áàõûðäû:
– Äîíóç ãàõàúûíûí ìÿíèì ìÿäÿìÿ ÷îõ õåéðè âàð.
Ëàììå áàðìàüû èëÿ äèøëÿðèíèí äèáèíè ãóðäàëàéàðàã îíóí ñþçöíÿ ãöââÿò âåðäè:
– Ìÿíèì äÿ. Áÿëè, ìÿí äàùà þç ãóøóìó ýþðìöðÿì: Äàììåäÿí ó÷óá ýåäèá. Èñòÿéèðñÿí áèð éåðäÿ ýåäÿê îíó àõòàðàã?
– Àõòàðàã äà.
Ëàììå ñîðóøäó:
– Øöøÿäÿ ùå÷ áèð øåé ãàëìàéûá?
– Éîõ.
Èêèñè äÿ àðàáàéà ìèíäè. Åøøÿê àíãûðûá éîëà äöøìÿëÿðèíè åëàí
åòäè, ñîíðà äà éåðèíäÿí òÿðïÿíäè.
Èò äÿ äîéóíúà éåäèêäÿí ñîíðà ÷ûõûá ýåòäè, òÿøÿêêöð åëÿìÿéè
ùå÷ ëàçûì áèëìÿäè.
ÛÛ
Àðàáà êàíàëëà ýþëìÿ àðàñûíäàêû éîëëà ýåäèðäè. Óëåíøïèýåë äÿ
Êëààñûí êöëö îëàí êèñÿúèéè ÿëè èëÿ àðàáèð òóìàðëàéûð, þç-þçöíäÿí
ñîðóøóðäó: î íÿ èäè? Éóõó èäèìè, éà ýþçöìÿìè ýþðöíöðäö, ðóùëàð
ìÿíÿ ýöëöðäöëÿðìè, éà åéùàìëà áàøà ñàëûðäûëàð êè, àíà òîðïàüûí
õîøáÿõò îëìàñû ö÷öí ìÿí ýÿðÿê íÿéè àõòàðûá òàïàì.
Î ÷îõ äöøöíäö, ëàêèí Éåääèëÿðèí âÿ Êÿìÿðèí íÿ äåìÿê îëäóüóíó áàøà äöøÿ áèëìÿäè.
244
Þëìöø èìïåðàòîð, úàíëû êðàë, ìÿëèêÿ80, Ðîìà ïàïàñû, áþéöê
èíêâèçèòîð81, èåçóèò úÿìèééÿòèíèí ýåíåðàëû82 – áóíëàð îíóí âÿòÿíèíèí àíúàã àëòû áàø úÿëëàäû èäè, áóíëàðû î þç ÿëè èëÿ òîíãàëäà éàíäûðàðäû. Äåìÿëè, Éåääèëÿð áó äåéèë; áèð äÿ êè, áóíëàðû òàïìàã ÷ÿòèí
äåéèë. Äåìÿëè Éåääèëÿðè áàøãà éåðäÿ àõòàðìàã ëàçûìäûð.
Óëåíøïèýåë þç-þçëöéöíäÿ òÿêðàð åäèðäè:
Ýöí ýÿëÿúÿê êè, Øèìàë
Ãÿðáëÿ ãóúàãëàøàúàã...
Îíäà áó âèðàíÿëÿð
Äþíöá àáàä îëàúàã.
Ñåâ Éåääèëÿðè,
Áèð äÿ Êÿìÿðè.
Î, þç-þçöíÿ äåéèðäè: “Áåëÿ ìöñèáÿò îëàð! Þëöìäÿ, ãàíäà.
Ýþç éàøûíäà Éåääèëÿðè àõòàðìàã, Éåääèëÿðè éàíäûðìàã, Éåääèëÿðè ñåâìÿê! Ìÿíèì çàâàëëû àüëûì ÷àøûá ãàëûá: êèì àõû èñòÿêëè
àäàìëàðûíû éàíäûðàð?”
Îíëàð õåéëè éîë ýåòäèêäÿí ñîíðà, áèðäÿí ãóì öñòöíäÿí àéàã
ñÿñè ýÿëäè, êèìèíñÿ îõóäóüó åøèäèëäè:
À óçàã åëëÿðäÿí ýÿëÿí éîë÷óëàð
Îíó ýþðäöíöçìö äèëëÿíèí áàðû?
Áàøûíû ýþòöðöá ùàðà ãà÷ûð î,
Ùàíû ìÿíèì éàðûì?
Áèð ãûç öðÿéèíè ÷àëûá-÷àïûá î,
Ãóðä êèìè ñöðöäÿí ãóçó àïàðûá.
Î ùÿëÿ ëàï ýÿíúäè, ãà÷à äà áèëÿð.
Ùàíû ìÿíèì éàðûì?
Íåëåíèí ñþçöíö îíà éåòèðèí:
“Ýÿçìÿêäÿí òóòóëóá ëàï àéàãëàðûì”
Òèë, äå, ñÿí ùàðäàñàí ýþçöì éîë ÷ÿêèð.
Ùàíû ìÿíèì éàðûì?
Ýþéÿð÷èí àéðûëñà ýþéÿð÷èíèíäÿí
Òóòàð éåðè-ýþéö îíóí àù-çàðû.
245
Áÿñ ìÿí, êèìÿ äåéèì êèìÿ éàëâàðûì.
Ùàíû ìÿíèì éàðûì?
Óëåíøïèýåë ÿëèíè Ëàììåíèí ãàðíûíà âóðóá äåäè:
– Ôûñûëäàìà, éåêÿãàðûí!
– ßôñóñ! Ìÿíèì êèìè áÿäÿíè îëàí àäàì ö÷öí áó ÷îõ äà àñàí
øåé äåéèë.
Ëàêèí Óëåíøïèýåë, äàùà Ëàììåíèí þçöíö äîüðóëäàí ñþçëÿðèíÿ ãóëàã àñìàéàðàã, àðàáàíûí äèáèíÿ ÷ÿêèëäè, – êÿíàðäàí áàõàí
îíó àðàáàíûí þðòöéö àëòûíäà ýþðÿ áèëìÿçäè. ×îõ è÷ìÿêäÿí ñÿñè
õûðûëäàéàí àäàìû éàìñûëàéàðàã îõóäó:
Î áàíäàêû ñÿíèí éàðûí äåéèëìè?
Î ñöðöð ýþðäöéöí áó àðàáàíû.
Áèð ãàðûíãóëó äà óçàíûá äàëäà...
Îäóð ùà éàðûí, ñîðóøìà ùàíû?
Ëàììå äåäè:
– Òèë, ñÿí éàìàí àúûäèë îëìóñàí.
Óëåíøïèýåë îíà ÿùÿìèééÿò âåðìÿéÿðÿê, ïàðóñèí þðòöéöí äåøèéèíäÿí áàøûíû ÷ûõàðûá ñÿñëÿíäè:
– Íåëå? Òàíûäûí?
Íåëå äèêñèíäè, – áåëÿ áèð òÿñàäöôè î ùå÷ ýþçëÿìèðäè: ýþç éàøû
òþêÿ-òþêÿ, ùÿì äÿ ýöëÿ-ýöëÿ äåäè:
– Ñÿí áóðàäàñàíìûø, àé éàðàìàç!
Óëåíøïèýåë:
– Íåëå, – äåäè, – ìÿíè äþéìÿê èñòÿéèðñèíèçñÿ, áóðàäà éåêÿ áèð
äÿéÿíÿê âàð, – àäàìû éàìàí àüðûäàð; þçö äÿ äöéöí-äöéöíäöð,
– îíóí éàðàñû ùÿëÿ-ùÿëÿ ñàüàëìàç.
Íåëå ñîðóøäó:
– Òèë, ñÿí Éåääèëÿðè àõòàðìàüà ýåäèðñÿí?
Óëåíøïèýåë:
– Ùÿ, – äåäè.
Íåëå àüçûíà êèìè äîëó áèð ÷àíòà àïàðûðäû. ×àíòàíû Óëåíøïèýåëÿ
óçàäûá äåäè:
246
– Òèë! Ìÿí áåëÿ ôèêèðëÿøèðäèì êè, éîëà ÷ûõàí àäàì þçö èëÿ éàõøûúà éàüëû áèð ãàç, äîíóç ãàõàúû, Ýåíò êîëáàñàñû ýþòöðìÿñÿ, – áó
îíóí ñàüëàìëûüûíà òÿñèð åëÿð. Àë, éå, ìÿíè äÿ éàääàí ÷ûõàðìà.
Óëåíøïèýåë Íåëåéÿ áàõäû, ýþðöíöð, ÷àíòàíû Íåëåäÿí àëìàã
èñòÿìèðäè. Íÿùàéÿò Ëàììå î áèðè äåøèêäÿí áàøûíû ÷ûõàðûá äåäè:
– Àé òÿäáèðëè ãûç! Îíóí ôèêðè äàüûíûã îëäóüóíäàí, áÿëêÿ ùå÷
áèð øåé àëìàäû. Áÿðè âåð î ãàõàúû äà, ãàçû äà, êîëáàñàíû äà ìÿíÿ
òàïøûðà áèëÿðñÿí, – áóíëàðûí ùàìûñûíû ìÿí ãîðóéóá ñàõëàðàì.
Íåëå ñîðóøäó:
– Áó êþêñèôÿò àäàì êèìäèð?
Óëåíøïèýåë îíó áàøà ñàëäû:
– Áó – ÿð-àðâàäëûã ýöçÿðàíûíûí ãóðáàíûäûð. Î àðàìñûç éåìÿê
þòöðöá þçöíö ìþùêÿìëÿíäèðìÿñÿ, äÿðä ÿëèíäÿí ãóïãóðó ãóðóéàðäû, – ñîáà öñòöíäÿ àëìà ãóðóéàí êèìè.
Ëàììå êþêñöíö þòöðäö:
– Äöç äåéèðñÿí.
Ýöí Íåëåíèí áàøûíû éàíäûðûðäû. Äþøëöéö èëÿ áàøûíû þðòäö.
Óëåíøïèýåë îíóíëà òÿê ãàëìàã èñòÿéèðäè. Ëàììåéÿ äåäè:
– Ýþðöðñÿí, ÷ÿìÿíäÿ àðâàä ýåäèð?
– Ýþðöðÿì, ñîíðà?
– Îíó òàíûäûí?
– ßôñóñ! Î ìÿíèì àðâàäûì äåéèë. Î øÿùÿð àðâàäëàðû êèìè äÿ
ýåéèíìÿéèá.
– Ñÿí ùÿëÿ äÿ øöáùÿëÿíèðñÿí, êîð êþñòÿáÿê?
Ëàììå äåäè:
– Î îëìàñà?
– Îëìàñà äà ñÿí ùå÷ áèð øåé èòèðìèðñÿí. Ñîëäà, øèìàë òÿðÿôäÿ
êàáåðdîåñjå* âàð. ßëà áðóèíáèåð-û îëóð. áèç îðàäà ýþðöøÿðèê.
Þçöíëÿ äÿ, ñóñàìàã ö÷öí, áèð àç ãàõàú ýþòöð.
Ëàììå àðàáàäàí éåðÿ àòûëäû, ýöúö éåòäèêúÿ àðâàäà ñàðû éöéöðäö.
Óëåíøïèýåë Íåëåéÿ äåäè:
– Ýÿë éàíûìà!
__________
* Êè÷èê ìåéõàíà (ôëàì.)
247
Óëåíøïèýåë îíóí àðàáàéà ãàëõìàñûíà êþìÿê åëÿäè, éàíûíäà
îòóðäóá äþøëöéöíö áàøûíäàí ÷ûõàðòäû, ÷èéíèíäÿí þðòöéöíö ýþòöðäö, îíó þïÿ-þïÿ ñîðóøäó:
– Ñÿí ùàðà ýåäèðäèí, ìÿíèì ÿçèçèì?
Íåëå þçöíö åëÿ õîøáÿõò ùèññ åäèðäè êè, îíà úàâàá âåðÿ áèëìÿäè. Óëåíøïèýåë äÿ, îíóí êèìè áþéöê ñåâèíú è÷èíäÿ èäè:
– Àõûð êè ìÿíèì éàíûìäàñàí! Éàáàíû ãûçûëýöëöí àë ðÿíýè – ñÿíèí òÿðàâÿòëè, àë äÿðèí êèìè çÿðèô äåéèë. Ñÿí êðàëè÷à äåéèëñÿí, àììà
ãîé þïöøäÿí ñÿíèí áàøûíà òàú ãîéóì! Ñÿíèí ÷ÿùðàéû, ãÿøÿíý ÿëëÿðèíè Åøã àëëàùû áîéóíà ñàðûëìàã ö÷öí éàðàòìûøäûð. Ìÿíèì ñåâäèéèì
ãûç! Ãîðõóðàì êè, ìÿíèì êîáóä êèøè ÿëëÿðèìèí òîõóíìàñûíäàí ñÿíèí ÷èéèíëÿðèí àüðûñûí. Éöíýöëãàíàäëû êÿïÿíÿê àë ãÿðÿíôèë öñòöíÿ
ãîíóð, àììà ìÿíèì êèìè éþíäÿìñèç àäàì ñÿíèí ýþçÿëëèéèíèí ýþç
ãàìàøäûðàí àü ðÿíýèíè ïîçà áèëÿð. Ýþéäÿ – Àëëàù, òàõòäà – êðàë,
äÿðèí-äÿðèí éöêñÿêëèêäÿ – ýöíÿø âàð. Àììà ñÿí ìÿíèì éàíûìäà
îëàíäà, ìÿí àëëàùàì äà, êðàëàì äà, ýöíäöçëÿðèí èøûüûéàì äà! Ñà÷ëàðûí – èïÿêäèð! Íåëå, ìÿí àüëûìû èòèðèðÿì, úèíëÿíèðÿì, äÿëè-äèâàíÿ
îëóðàì, àíúàã ñÿí ãîðõìà, ÿçèçèì! Àéàãëàðûí ýþð íåúÿ áàëàúàäûð!
Íèéÿ îíëàð åëÿ àüäûð? Îíëàðû ñöääÿ éóéóáëàð?
Íåëå ãàëõìàã èñòÿäè. Óëåíøïèýåë äåäè:
– Ñÿí íÿäÿí ãîðõäóí? Ýöíÿøäÿí? Î áèçèì öñòöìöçÿ èøûã ñàëûá, ñÿíè áàøäàí-àéàüà øöàëàð çÿðèíÿ òóòóá. Íèéÿ ýþçëÿðèíè éåðÿ
äèêäèí? Ìÿíÿ áàõ, ýþðöðñÿíìè, – ìÿíèì ýþçëÿðèìäÿ ñÿí íåúÿ
ïàðëàã àëîâ éàíäûðûðñàí! Ìÿíèì ñåâýèëèì, ãóëàã àñ, ãóëàã àñ, ìÿíèì ÿçèçèì, áó – ýöíîðòà ñàêèòëèéèäèð: ÿêèí÷è áó âàõò íàùàð åëÿéèð,
áèçÿ äÿ áó âàõòû ñåâýèéÿ âåðìÿéÿ, äåéÿñÿí, ùå÷ êÿñ ãàäàüàí
åëÿìèð. Ìÿí áöòöí þìðöì áîéó ñÿíèí äèçëÿðèíèí äèáèíäÿ îòóðàðäûì, äèçëÿðèíè òóìàðëàðäûì, ñûüàëëàðäûì, åëÿ ùåé ñûüàëëàðäûì!
Íåëå äÿ îíà äåäè:
– Ãÿøÿíý äàíûøûðñàí!
ßëàùÿçðÿò ýöíÿøèí øöàëàðû àðàáàíûí ïàðóñèí þðòöéöíäÿí êå÷èá
è÷ÿðè äöøöðäö, òîðàüàéëàðûí úÿù-úÿùè ÷ÿìÿíè áàñìûøäû, Íåëå äÿ
áàøûíû Óëåíøïèýåëèí ÷èéíèíÿ ãîéìóøäó.
248
ÛÛÛ
Áó àðàäà Ëàììå ãàéûäûá ýÿëäè; î áöòöí òÿð è÷èíäÿ èäè, äåëôèí
êèìè ôûíõûðûðäû.
– Àù! Ìÿí áÿäáÿõò äîüóëìóøàì. Âàð ýöúöìëÿ éöéöðÿ-éöéöðÿ î àðâàäûí éàíûíà ýåòäèì. Î ìÿíèì àðâàäûì äåéèëìèø. Àùûë
áèð àðâàääû: öçäÿí îíà ãûðõ áåø éàø âåðìÿê îëàðäû, áàøûíäàêû ÷óòãóñóíäàí î ñààò áèëäèì êè, ÿðè éîõäóð. Àðâàä ÷ûüûðûá ìÿíè éàìàíëàìàüà áàøëàäû: áó íÿäèð, áåëÿ éåêÿãàðûí àäàì ÷ÿìÿíäÿ ýÿçèð? Ìÿí äÿ îíà íÿçàêÿòëÿ äåäèì: “Àðâàäûì ìÿíè àòûá ýåäèá,
ìÿí îíó àõòàðûðàì, áóðà äà îíà ýþðÿ éöéöðöá ýÿëäèì êè, åëÿ áèëäèì î ñèçñèíèç”. Ãàðûìûø ãûç áó ñþçöí ãàáàüûíäà äåäè êè, èòèë ýåò
áóðàäàí, àðâàäûí äà ñÿíè éàõøû åëÿéèá àòûá, ÷öíêè áöòöí êèøèëÿð
ÿúëàôäûð, éàëàí÷ûäûð, ëàìÿçùÿáäèð, õàèíäèð, àäàìû éîëäàí ÷ûõàðûðëàð, îíëàð ëàï éåòèøìèø ãûçëàðû äà òîâëàéà áèëèðëÿð, áó ñààò ñÿí äÿ
áóðàäàí ðÿää îëóá ýåòìÿñÿí, èòè ñÿíèí öñòöíÿ ãûñãûðäàúàüàì.
Àðâàäûí éàíûíäà çûðïû áèð èò âàðäû, åëÿ ùåé ìûðûëäàíûðäû, ìÿí
äÿ ÿëáÿòòÿ, éàìàí ãîðõäóì, òåç ÿêèëäèì. Òîðïàãàðàñû ñÿðùÿääÿí
àääàäûì, îòóðäóì íÿôÿñèìè äÿðèì, þç-þçöìÿ äåäèì êè, ýÿë áèð
ñÿíèí ãàõàúûíëà ãàðíûìû áÿðêèäèì. Áèðäÿí äàë òÿðÿôäÿí õûøûëòû
åøèòäèì. Äþíöá áàõäûì: íÿ ýþðñÿì éàõøûäûð: ãàðûìûø ãûçûí èòè
ìÿíèì öñòöìÿ ýÿëèð, àíúàã äàùà ìûðûëäàíìûð, ìåùðèáàíëûãëà,
éàëòàã-éàëòàã ãóéðóüóíó áóëàéûð: îíóí äà êþíëöíÿ ãàõàú äöøöáìöø. Îíóí ãàáàüûíà ÿòäÿí àòûðäûì êè, áèð äÿ ýþðäöì ãàðûìûø ãûç
éöéöðÿ-éöéöðÿ ýÿëèð, ÷ûüûðûð êè: “Èò, òóò îíó, òóò!” Ìÿí ýþòöðöëäöì. Áó éåêÿ èò äàëäàí ìÿíè ãàìàðëàäû, øàëâàðûìûí áèð ïàð÷àñû
èëÿ ÿòèìèí äÿ áèð ïàð÷àñûíû ãîïàðòäû. Àüðûäàí ýþçöìÿ ãàðàíëûã
÷þêäö, äþíäöì, ÿëèìäÿêè àüàúû èòèí ãàáàã àéàãëàðûíà èëèøäèðäèì,
ãû÷ûíûí áèðèíè ëàï éÿãèí êè, ñûíäûðäûì! Èò ýåðè ÷ÿêèëäè, éàìàí äà ÷ûüûðäû, éÿãèí þç äèëèíäÿ äåéèðäè êè: âóðìà, àìàí âåð! Ìÿí äÿ îíà
àìàí âåðäèì. Ãàðûìûø ãûç äà, äàø îëìàäûüûíäàí, öñòöìÿ êÿñÿê
àòìàüà áàøëàäû. Ìÿí éåíÿ äÿ ýþòöðöëäöì.
Î íÿ êèíëè, íÿ àõìàã àðâàäìûø! Ìÿí áÿäáÿõòèí ýöíàùû íÿäèð
êè, ñÿí åéáÿúÿð îëäóüóíäàí þçöíÿ ÿð òàïà áèëìèðñÿí?
249
Êåôèì ïîçóëäó. Îðàäàí áèðáàø ñÿíèí ýþñòÿðäèéèí êàáåðäîåñjå-éÿ ýåòäèì: äåäèì êè, áðóèíáèåð ìÿíèì äÿðäèìè äàüûäàð. Àíúàã ìÿí äåéÿí îëìàäû, è÷ÿðè ýèðäèì – íÿ ýþðñÿì éàõøûäûð? Áèð
êèøè èëÿ àðâàä äàëàøûð. Äåäèì êè, áÿëêÿ ñèç èëòèôàò áóéóðóá þç àðàíûçäà ìöâÿããÿòè áàðûøûã äöçÿëòäèíèç, ìÿíÿ áèð ïèíòà, éà áÿëêÿ ëàï
àëòû ïèíòà òóòàí áèð ñÿùÿíý áðóèíáèåð âåðÿñèíèç? Áó àðâàä õàëèñúÿ
ñòîêëèñúù* èäè, öñòöìÿ õîðóçëàíûá ÷ûüûðäû: “Èòèë áóðäàí! Áàõ, áó
àéàããàáûíûí þçö èëÿ ìÿí ÿðèìèí áàøûíà-áàøûíà äþéöðÿì – ýþçëÿ
ñÿíèí äÿ òÿïÿíÿ äÿéÿð ùà!” Ìÿí äÿ òÿð è÷èíäÿ, éîðüóí-àðüûí
áóðà ãà÷ûá ýÿëäèì. Éåìÿéÿ áèð øåéèí âàðìû?
Óëåíøïèýåë:
– Òàïûëàð, – äåäè.
Ëàììå äÿ äåäè:
– Øöêöð àëëàùà!
ÛÂ
Áÿëè, ùàìû áèð éåðÿ òîïëàíìûøäû – ýåòìÿê îëàðäû. Åøøÿê, àðàáàíû éåðèíäÿí òÿðïÿòäè, ýöú âåðìÿêäÿí ãóëàãëàðûíû øÿêëÿäè.
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Ëàììå! Áèç äþðä éîë éîëäàøûéûã: áóíóí áèðèíúèñè – åøøÿêäèð, äèëñèç-àüûçñûç ùåéâàíäûð, Àëëàù éåòèðäèéèíäÿí éåéèá ãàðíûíû
äîéóðóð; èêèíúèñè ñÿíñÿí – òÿìèç öðÿêëè ýîìáóë, – àðâàäûí ñÿíè
àòûá ýåäèá, ñÿí äÿ îíó àõòàðûðñàí; ö÷öíúöñö – ìåùðèáàí, ñåâèìëè
ãûçäûð, – î þçöíÿ, öðÿéè èñòÿéÿí áèð îüëàí òàïûá, àíúàã áó îüëàí
îíà éàðàøàí îüëàí äåéèë, – î äà ìÿíÿì: äåìÿëè, úÿìèñè åëÿéèð
äþðä... ùÿ, óøàãëàð, êåôèíèçè êþê åëÿéèí! Éàðïàãëàð ñàðàëûá, ýþéäÿ
òåçëèêëÿ ïàðëàã óëäóçëàð éàíàúàã, ïàéûç áóëóäëàðû ýöíöí ãàáàüûíû
òóòàúàã, þëöì òèìñàëû ãûø ýÿëÿúÿê, íÿì òîðïàãäà éàòàíëàðûí öñòöíö ãàð ýÿôÿíè þðòÿúÿê, àììà ìÿí àõòàðàúàüàì: àíà éóðäóìóçóí
õîøáÿõòëèéè íåúÿ îëìóøäóð? – ìÿí áóíó àõòàðàúàüàì! Ñÿí åé
äÿðääÿí-ìöñèáÿòäÿí þëÿí éàçûã Ñîîòêèí, ñÿí åé òîíãàëäà éàíäûðûëàí éàçûã Êëààñ! Åé øÿôãÿò òÿúÿññöìö îëàí ÿçÿìÿòëè ïàëûä àüà__________
* Ãóðóäóëìóø ìîðèíà áàëûüû (ôëàì.)
250
úû, åé ìÿùÿááÿò òÿúÿññöìö îëàí ñàðìàøûã, – ìÿí ñèçèí þâëàäûíûçàì, ìÿí àüûð ìöñèáÿò è÷èíäÿéÿì, ñèçèí ÿçèç òîðïàüûíûç ìÿíè èíòèãàìà ÷àüûðûð, ìÿí ñèçèí èíòèãàìûíûçû àëàúàüàì!
Ëàììå äåäè:
– Ùÿãèãÿò éîëóíäà þëÿíëÿð ö÷öí ýþç éàøû òþêìÿ!
Óëåíøïèýåë ôèêðÿ ýåòäè. Ñîíðà áèðäÿí ãûçà äåäè:
– Íåëå, àéðûëûã âàõòû ÷àòûá. Áèç óçóí çàìàí áèð áèðèìèçäÿí àéðû
äöøÿúÿéèê. Áÿëêÿ ìÿí áèð äÿ ñÿíèí ñåâèìëè öçöíö ýþðìÿéÿúÿéÿì.
Íåëå, óëäóç êèìè øöà ñà÷àí ýþçëÿðè èëÿ îíà áàõûá äåäè:
– Ýÿë àðàáàäàí äöøÿê, ìåøÿéÿ ýåäÿê! Ñÿí àúûíäàí þëìÿçñÿí: ìÿí éåìÿëè áèòêèëÿðè òàïà áèëèðÿì, ãóø äà òóòìàüû áàúàðûðàì.
Ëàììå ñþçÿ ãàðûøäû:
– Àé ãûç! Ñÿí Óëåíøïèýåëè ñàõëàìà: î ýÿðÿê Éåääèëÿðè òàïñûí,
ìÿíÿ äÿ àðâàäûìû òàïìàüà êþìÿê åëÿñèí.
Íåëå àüëàéà-àüëàéà, ýþç éàøû àðàñûíäàí ýöëöìñÿéÿ-ýöëöìñÿéÿ äîñòó Óëåíøïèýåëäÿí õàùèø åëÿäè:
– Ìÿíèì éàíûìäà ãàë!
Óëåíøïèýåë Íåëåíèí ýþç éàøûíû ýþðöá Ëàììåéÿ ñàðû äþíäö:
– Åëÿ êè äàâà-äàëàøûí îëìàìàñû ñÿíè äàðûõäûðäû, – îíäà àðâàäûíû òàïàúàãñàí.
Ëàììå îíà äåäè:
– Òèë, áó íÿäè, áèð ãûçäàí þòðö ìÿíè àòûðñàí? Äèíìèðñÿí? Ìåøÿ
ôèêðè ÷îõ õîøóíà ýÿëèá? Àõû ìåøÿäÿ íÿ Éåääèëÿð âàð, íÿ ìÿíèì
àðâàäûì. Éàõøûñû áóäóð, ýÿë ìÿíèì àðâàäûìû äþøÿìÿ éîëäà àõòàðàã, àðàáà äþøÿìÿ éîëäà þç áàøûíà äèéèðëÿíèá ýåäèð – àäàìûí
ëàï õîøóíà ýÿëèð.
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Ëàììå! Ñÿíèí àðàáàíäà áèð ÷àíòà äîëóñó éåìÿê âàð, áåëÿ êè,
ñÿí ìÿíñèç äÿ Êîîëêåðêÿéÿ ãÿäÿð ëàï ðàùàòúà ýåäÿ áèëÿðñÿí, ìÿí
ýÿëèá îðàäà ñÿíÿ ÷àòàðàì. Òÿê îëìàã ñÿíèí ö÷öí äàùà éàõøûäûð –
áåëÿ äÿ àðâàäûíû äàùà òåç òàïàðñàí. Ãóëàã àñ, ýþð íÿ äåéèðÿì, éàäûíäà ñàõëà: ö÷ ìèë ýåäÿíäÿí ñîíðà Êîîëêåðêåíè ýþðÿúÿêñÿí,
Êîîëêåðêå – Ñîéóã êèëñÿ äåìÿêäèð, áó êèëñÿéÿ îíà ýþðÿ áåëÿ äåéèðëÿð êè, ùÿð òÿðÿôäÿí îíó êöëÿê äþéöð, – áèð ÷îõ áàøãà êèëñÿëÿð äÿ
áåëÿäèð. Çÿíý ãöëëÿñèíäÿ õîðóç øÿêèëëè éåëãîâàí âàð – áó éåëãîâàí
251
ïàñëû ùÿíúàìàëàðû öñòöíäÿ ùÿð òÿðÿôÿ ùÿðëÿíèð. Ùÿíúàìàëàðûí úûðûëòûñû – àðâàäëàðûíû èòèðÿí ãàðàýöí êèøèëÿðÿ îíëàðû ùàðàäà àõòàðìàüû
ýþñòÿðèð. Àíúàã ÿââÿëúÿ ýÿðÿê ãîç àüàúû ÷óáóüó èëÿ çÿíý ãöëëÿñèíèí ùÿð äèâàðûíà éåääè äÿôÿ âóðàñàí. Øèìàë êöëÿéè òÿñèðè èëÿ ùÿíúàìàëàð úûðûëäàäû – îíäà øèìàë òÿðÿôÿ ýåò, àíúàã åùòèéàòëû îë, ÷öíêè øèìàë êöëÿéè – ìöùàðèáÿ êöëÿéèäèð: úÿíóá êöëÿéè òÿñèðè èëÿ úûðûëäàäû –
îíäà ãàíàäëàí úÿíóáà ó÷, ÷öíêè áó ñåâýè êöëÿéèäèð, øÿðã êöëÿéè òÿñèðè èëÿ úûðûëäàñà – îíäà øÿðãÿ òÿðÿô éîðòà-éîðòà áÿðê éöéöð, ÷öíêè
áó èøûã âÿ ñåâèíú êöëÿéèäèð; ãÿðá êöëÿéè òÿñèðè èëÿ úûðûëäàñà – îíäà
òÿëÿñìÿ: éàâàø ýåò, ÷öíêè áó éàüûø âÿ ýþç éàøû êöëÿéèäèð. Ëàììå,
ýåò Êîîëýåðêåéÿ, ýåò, îðàäà ìÿíè ýþçëÿ!
Ëàììå:
– Éàõøû äà, – äåéèá éîëà äöçÿëäè.
Áó çàìàí èñòè, ëàêèí øèääÿòëè êöëÿê ýþé öçöíäÿ áîç ïàéûç áóëóäëàðûíû ãîéóí ñöðöñö êèìè ãîâóðäó. Àüàúëàð – òóôàíëû äÿíèç
äàëüàëàðû êèìè óüóëäàéûðäû. Óëåíøïèýåëëÿ Íåëå õåéëè âàðäû ìåøÿ
èëÿ ýåäèðäèëÿð. Óëåíøïèýåë àúìûøäû. Íåëå éåìÿëè êþêëÿð àõòàðûðäû,
ëàêèí êþê ÿâÿçèíÿ àíúàã ïàëûä ãîçàñû, áèð äÿ ñåâýèëèñèíèí þïöøëÿðèíè òàïà áèëäè.
Óëåíøïèýåë úÿëÿ ãóðäó, ãûçàðòìà àðçóñó èëÿ ãóøëàðû ôèòëÿéèá
úÿëÿéÿ úÿëá åòìÿê èñòÿäè. Íåëåíèí éàíûíäà áóäàüà áöëáöë ãîíäó,
ëàêèí Íåëå îíà äÿéìÿäè, ãîé îõóñóí, äåäè. Ñîíðà áèðÿáèòäÿí
ãóøó ó÷óá ýÿëäè, Íåëåíèí îíà äà éàçûüû ýÿëäè, – î þçöíö éàìàí
äàðòûðäû! Ñîíðà äà òîðàüàé ó÷óá ýÿëäè, – Íåëå îíà áàøà ñàëäû êè,
ýþéëÿðèí äÿðèíëèéèíÿ éöêñÿëìÿê, òÿáèÿòè ýþçÿë íÿüìÿëÿðëÿ ìÿäù
åòìÿê – øèøÿ ÷ÿêèëèá îääà ãûçàðäûëìàãäàí ÷îõ-÷îõ éàõøûäûð,
– øèøÿ ÷ÿêèëìÿê éàõøû çàðàôàò äåéèë!
Íåëå äöç äåéèðäè: ÷öíêè Óëåíøïèýåë òîíãàëû ãàëàéûá, àüàúäàí
øèø ãàéûðìûøäû, áó àüàú øèøëÿðè ãóøëàðäàí ãóðáàí ýþçëÿéèðäè.
Ëàêèí ãóøëàð ó÷óá ýÿëìèðäè; àíúàã ãàðüàëàð îíëàðûí áàøû öñòöíäÿ, õåéëè éöêñÿêäÿ óüóðñóçëóãëà ãàüûëäàéûðäû. Óëåíøïèýåë àú ãàëäû.
Íåëå äÿ ýÿðÿê Êàòëèíàíûí éàíûíà ãàéûäàéäû. Î ýþç éàøû òþêÿòþêÿ åâëÿðèíÿ ñàðû ýåòäè. Óëåíøïèýåë äÿ îíóí àðäûíúà áàõäû. Ëàêèí
Íåëå áó àéðûëûüà äþçìÿéèá ýåðè ãàéûòäû, ýÿëèá Óëåíøïèýåëè áàüðûíà
áàñäû. Ñîíðà äåäè:
252
– Áó ñààò ýåäèðÿì, – äåäè.
Áèð íå÷ÿ àääûì ýåäÿíäÿí ñîíðà éåíÿ ãàéûòäû, éåíÿ äåäè:
– Áó ñààò ýåäèðÿì.
Î áÿëêÿ èéèðìè äÿôÿ áåëÿ åëÿäè, èéèðìè äÿôÿäÿí äÿ ÷îõ.
Àõûðäà ÷ûõûá ýåòäè. Óëåíøïèýåë òÿê ãàëûá Ëàììåíèí àðäûíúà
éîëà äöøäö.
Çÿíý ãöëëÿñèíÿ éàõûíëàøàíäà ýþðäö êè, Ëàììå ãöëëÿíèí äèáèíäÿ îòóðóá, ãÿìýèí ùàëäà ãîç àüàúû ÷óáóüóíó ýÿìèðèð; ãû÷ëàðû
àðàñûíäà äà áðóèíáèåð äîëó, èðè áèð ñÿùÿíý âàðäû.
Ëàììå îíà äåäè:
– Óëåíøïèýåë! Ìÿíÿ åëÿ ýÿëèð êè, ñÿí ãûç èëÿ òÿê ãàëìàã ö÷öí
ìÿíè áóðà ýþíäÿðìèøäèí. Ñÿíèí ìÿñëÿùÿòèíÿ ýþðÿ, ãöëëÿíèí ùÿð
ñöòóíóíà ÷óáóãëà éåääè äÿôÿ âóðäóì, êöëÿê äÿ éàìàí ÿñèðäè,
áèðúÿ ùÿíúàìà äà úûðûëäàìàäû!
Óëåíøïèýåë äÿ þç ìöëàùèçÿñèíè ñþéëÿäè:
– Ýþðöíöð îíëàðû éàüëàéûáëàð.
Îíëàð Áðàáàíò ùåðñîãëóüóíà ñàðû éîëà äöøäöëÿð.
Â
Êðàë Ôèëèïï, îâãàòû òÿëõ ùàëäà, áöòöí ýöíö, áÿçÿí ýåúÿëÿðè äÿ
éàçûá-ïîçóð, ïåðãàìåíòëÿðè úûçìàãàðàëàéûðäû. Áó äàøãÿëáëè àäàì
þç äöøöíúÿëÿðèíè êàüûçëàðà, ïåðãàìåíòëÿðÿ à÷ûá äåéèðäè. Áöòöí
äöíéàäà î ùå÷ êÿñè èñòÿìèðäè, ùå÷ êÿñèí äÿ îíó èñòÿìÿäèéèíè áèëèðäè, ãåéðè ìÿùäóä ùàêèìèééÿòèíèí éöêöíö ùå÷ êÿñëÿ áþëöøäöðìÿê ôèêðèíäÿ äåéèëäè. Áó ÿçàá ÷ÿêÿí Àòëàíò áåëÿ àüûð éöê àëòûíäà
áöêöëöðäö. Ýöúö ÷àòìàéàí áó ãàéüûëàð – òÿáèÿòúÿ ñîéóããàíëû,
ñöñò, ìàëõöëéà÷û îëàí êðàëûí çÿèô áÿäÿíèíè éîðóá ÿëäÿí ñàëìûøäû.
Îíóí ýöëÿðöçëö àäàìëàðû ýþðìÿéÿ ýþçö éîõ èäè; áèçèì þëêÿéÿ
äÿ, ôÿðÿùëè, øÿí îëäóüó ö÷öí, íèôðÿò åäèðäè. Áèçèì òàúèðëÿðÿ äÿ –
äþâëÿòëè îëäóãëàðûíà, äÿáäÿáÿëè ùÿéàò êå÷èðäèêëÿðèíÿ ýþðÿ, áèçèì
çàäÿýàíëàðà äà – ñÿðáÿñò äàíûøûãëàðûíà, ÿéèëìÿéÿí òÿáèÿòëÿðèíÿ,
ñàüëàì, úÿñàðÿòëè, øÿí ãûçüûíëûüûíà ýþðÿ íèôðÿò åäèðäè. Î áèëèðäè êè,
êèëñÿíèí òþðÿòäèéè ãàíóíñóçëóüó 1380-úè èëäÿ êàðäèíàë äå Êóçà83
èôøà åäÿíäÿí, ðåôîðìàíûí çÿðóðè îëäóüóíó áèëäèðÿíäÿí ÷îõ-÷îõ
253
ÿââÿë, ïàïàéà âÿ Ðîìà êèëñÿñèíÿ íèôðÿò áèçäÿ – ìöõòÿëèô ñåêòàëàðûí òÿøêèë åäèëìÿñèíäÿ þçöíö ýþñòÿðìèø, áó íèôðÿò, àüçû áàüëû
ãàçàíäà ãàéíàéàí ñó êèìè, èíñàíëàðûí ôèêðèíäÿ úîøóá äàøìûøäûð.
Ãàòûð êèìè òÿðñ îëàí êðàë Ôèëèïï ÿìèí èäè êè, îíóí èðàäÿñè, àëëàùûí èðàäÿñè êèìè, áöòöí äöíéàäà ýÿðÿê ùþêì ñöðñöí. Î àðçó
åäèðäè êè, áîéóí ÿéìÿêäÿí éàäûðüàéàí áèçèì þëêÿ éåíÿ äÿ, ùå÷
áèð ðåôîðìà ÿëäÿ åòìÿäÿí, êþùíÿ áîéóíäóðóüà ãîøóëñóí. Î ìöãÿääÿñ àíàñû îëàí – Ðîìà-êàòîëèê àïîñòîë êèëñÿñèíè – áþëöíìÿéÿí, âàùèä, úàùàíøöìóë, éåíèëèêñèç âÿ äÿéèøèêëèêñèç ýþðìÿê èñòÿéèðäè, åéíè çàìàíäà þç àðçóñóíó ìöäàôèÿ åòìÿê ö÷öí ùå÷ áèð äÿëèë ýÿòèðÿ áèëìèðäè; îíóí àíúàã – äÿëèñîâ, àüûëñûç àðâàä êèìè –
ìÿí áåëÿ èñòÿéèðÿì – ñþçöíäÿí áàøãà àéðû áèð ñöáóòó éîõ èäè. Áó
ôèêèðëÿð ýåúÿëÿð äÿ îíäàí ÿë ÷ÿêìèð, îíóí äèíúëèéèíè ïîçóðäó;
éàòàüûíäà î éàí-áó éàíà ÷åâðèëÿðÿê ÷ûðïûíûðäû, åëÿ áèë êè, àëòûíà
òèêàí äþøÿíìèøäè.
– Ñÿíÿ âÿä åëÿéèðÿì, ìöãÿääÿñ àïîñòîë Ôèëèïï, ñÿíÿ âÿä
åëÿéèðÿì ìÿíèì òàíðûì âÿ àëëàùûì: ìÿí Íèäåðëàíäû ãàðäàø ãÿáðèíÿ äþíäÿðèá áöòöí ÿùàëèíè îðà àòñàì äà, îíëàð ñÿíèí éàíûíà ãàéûäàúàã – ìÿíèì ìöãÿääÿñ ùèìàéÿ÷èì, ñÿíèí éàíûíà ãàéûäàúàã
– Ìÿðéÿì àíà, ñèçèí éàíûíûçà ãàéûäàúàã – ìöãÿääÿñ þâëèéàëàð!
Äöøöíäöêëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðìÿê ö÷öí î, ïàïàíûí þçöíäÿí
àðòûã ðîìàëû, êàòîëèê êèëñÿñè éûüûíúàãëàðûíà84 ýÿëÿí õðèñòèàíëàðäàí
àðòûã êàòîëèê îëìàã èñòÿéèðäè.
Óëåíøïèýåë äÿ, Ëàììå äÿ âÿ áöòöí Íèäåðëàíä õàëãû äà – Åñêîðèàëûí85 ãàðàíëûã áóúàüûíäà, õàëãû ãîðõóòìàã, îíóí òÿìèç ãàíûíû ñîðìàã ö÷öí, à÷ûã àüûç äåøèéè èëÿ þç òîðóíó ãóðàí áó òàúäàð,
óçóíãû÷ ùþðöì÷ÿéè òÿñÿââöð åäÿíäÿ äÿùøÿòäÿí ñàðñûëûðëàð.
Êàðëûí âàõòûíäà ïàïà èíêâèçèñèéàñû éöç ìèí õðèñòèàíû òîíãàëäà
éàíäûðìûø, äèðè-äèðè éåðÿ áàñäûðìûø, áîüóá þëäöðìöøäöð. Åäàì
îëóíàíëàðûí äþâëÿòè, áöòöí âàð-éîõó – íîâäàí òþêöëÿí éàüûø ñóéó
êèìè – àõûá èìïåðàòîðóí, êðàëûí ñàíäûãëàðûíà òþêöëìöø, ëàêèí áó Ôèëèïïÿ àç ýþðöíìöøäöð: î, Íèäåðëàíääà éåíè éåïàðõèéàëàð* äöçÿëòìèø, áóðàäà Èñïàíèéà èíêâèçèñèéàñû äöçÿëòìÿéè86 ãÿðàðà àëìûøäûð.
__________
* Ðóùàíèëÿðèí èäàðÿñè àëòûíäà îëàí ìàùàë
254
Úàð÷ûëàð áöòöí øÿùÿðëÿðäÿ øåéïóð âÿ òÿáèë ñÿñëÿðè èëÿ úàìààòû áèð
éåðÿ éûüûá êðàëûí ôÿðìàíûíû îõóéóðäóëàð. Ôÿðìàíäà ýþñòÿðèëèðäè êè,
ëàìÿçùÿáëÿð ñÿùâëÿðèíè áîéóíëàðûíà àëìàñàëàð – òîíãàëäà éàíäûðûëàúàã, áîéóíëàðûíà àëñàëàð – äàð àüàúûíäàí àñûëàúàãëàð. Ãàäûíëàðà,
ãûçëàðà õÿáÿðäàðëûã åäèëèðäè êè, ëàìÿçùÿáëèê öñòöíäÿ îíëàð äèðè-äèðè
éåðÿ áàñäûðûëàúàã, úÿñÿäëÿðè öñòöíäÿ úÿëëàäëàð îéíàéàúàãëàð.
Áöòöí þëêÿäÿ õàëã ãÿçÿáèíèí àëîâó éàéûëûðäû.
ÂÛ
Àïðåëèí áåøèíäÿ, ïàñõàäàí ãàáàã, Ïàðìëû ùåðñîýèíéàíûí Áðöññåëäÿêè ñàðàéûíà – Íàññàóëó ãðàô Ëöäâèã87, ãðàô Êöëåìáóðã88,
ãðàô Áðåäåðîäå, êåôúèë Ùåðêóëåñ, îíëàðëà áèðëèêäÿ îòóç çàäÿýàí
éàõûíëàøäû. Îíëàð åíëè ñàðàé ïèëëÿêÿíè èëÿ äþðä-äþðä ñûðàëàíàðàã
ëàï éóõàðû ãàëõäûëàð.
Çàëà ýèðèá ùåðñîýèíéàéà áèð êàüûç âåðäèëÿð. Êàüûçäà õàùèø
îëóíóðäó êè, ùåðñîýèíéà – äèí âÿ Èñïàíèéà èíêâèçèñèéàñû äöçÿëìÿñè ùàããûíäà âåðèëÿí ôÿðìàíûí êðàë Ôèëèïï òÿðÿôèíäÿí ëÿüâ åäèëìÿñèíÿ íàèë îëñóí, ÷öíêè áó ôÿðìàí õàëã è÷èíäÿ íàðàçûëûã òþðÿäèð, íàðàçûëûã èñÿ ãèéàìà ÷åâðèëÿ áèëÿð, áó äà äàüûíòû âÿ áöòöí òîðïàüûí
ýöúäÿí äöøìÿñè èëÿ íÿòèúÿëÿíÿð.
Áó õàùèøíàìÿéÿ Ðàçûëàøìà89 àäû âåðèëäè.
Ñîíðàëàð âÿòÿíÿ õàèí ÷ûõàí, þç þëêÿñèíÿ àìàíñûç äèâàí òóòàí
Áåðëåéìîí90 áó çàìàí ùåðñîýèíéàíûí éàíûíäà èäè. Î, êîíôåäåðàò
– çàäÿýàíëàðäàí áÿçèñèíè éîõñóëëóüó öñòöíäÿ ëàüà ãîéàðàã ùåðñîýèíéàéà äåäè:
– ßëàùÿçðÿò úÿíàáëàðû, ãîðõìàéûí, – áóíëàð êè äèëÿí÷èäèð –
áóíëàð êè Ýéþçäöð*.
Áóíóíëà î äåìÿê èñòÿéèðäè êè, çàäÿýàíëàð – éà äþâëÿò ãóëëóüóíäà, éà äà äÿáäÿáÿ úÿùÿòäÿí èñïàí ñåíéîðûíû þòöá êå÷ìÿéÿ
÷àëûøàðàã ìöôëèñ îëìóøëàð.
__________
* Ý é þ ç (“äèëÿí÷è”) – Îí àëòûíúû ÿñð Íèäåðëàíä áóðæóà èíãèëàáûíäà, 1565-úè èëäÿí
Èñïàíèéà ùþêìðàíëûüûíà ãàðøû ìöõàëèôÿòäÿ îëàí Íèäåðëàíä çÿäàýàíëàðûíà, ñîíðà äà, èñïàíëàðà ãàðøû ãóðóäà âÿ äÿíèçäÿ ìöáàðèçÿ åäÿí õàëã öñéàí÷ûëàðû – ïàðòèçàíëàðà âåðèëÿí àä.
255
Ñîíðàëàð êîíôåäåðàòëàð Áåðëåéìîíóí ñþçëÿðèíÿ ãàðøû þç íèôðÿòëÿðèíè áèëäèðÿðÿê äåìèøëÿð êè, “áèç Ýéþç àäëàíìàüû þçöìöç
ö÷öí øÿðÿô ùåñàá åäèðèê, ÷öíêè êðàëà õèäìÿòäÿ, õàëãûí õåéðèíÿ ÷àëûøìàãäà áèç éîõñóëëàøìûøûã”.
Îíëàð áîéóíëàðûíäàí ãûçûë ìåäàë àñìàüà áàøëàäûëàð; ìåäàëûí
áèð öçöíäÿ êðàëûí ñóðÿòè, î áèðè öçöíäÿ äÿ – äèëÿí÷è ÷àíòàñû öñòöíäÿ áèð-áèðèíÿ ñàðûëìûø èêè ÿë ùÿêê îëóíìóøäó, áóíóí äà àëòûíäà:
Äèëÿí÷è ÷àíòàñû ýÿçäèðÿíÿ ãÿäÿð êðàëà ñÿäàãÿòëè îëàúàüûã. Øëéàïàëàðûíäà, ïàïàãëàðûíäà ýèðäÿëÿìÿ ãûçûë íèøàí, áèð äÿ äèëÿí÷è ïàïàüûíûí õûðäàúà øÿêëè îëàðäû.
Ëàììå áó çàìàí éåêÿ ãàðíûíû éûðüàëàéà-éûðüàëàéà áöòöí øÿùÿðè ýÿçèð, èòìèø àðâàäûíû àõòàðûðäû. Îíäàí ñîðàã âåðÿí éîõ èäè.
ÂÛÛ
Áèð ýöí ñÿùÿð ÷àüû Óëåíøïèýåë îíà äåäè:
– Áóðàäà éöêñÿê âÿçèôÿëè, ÿñèëçàäÿ, ãöäðÿòëè, ùåéáÿòëè áèð øÿõñ
âàð, ýåäÿê îíà þç ùþðìÿòèìèçè áèëäèðÿê.
Ëàììå ñîðóøäó:
– Áó øÿõñ äåìÿç êè, ñÿíèí àðâàäûí ùàðàäàäûð?
– ßýÿð áèëèðñÿ, äåéÿð.
Îíëàð êåôúèë Ùåðêóëåñ Áðîäåðîäåíèí éàíûíà ýåòäèëÿð. Î þç
ãÿñðèíèí ùÿéÿòèíäÿ èäè.
Áðåäåðîäå ñîðóøäó:
– Ñÿí íèéÿ ýÿëìèñÿí?
Óëåíøïèýåë äÿ úàâàá âåðäè êè:
– ßëàùÿçðÿò úÿíàáëàðû, ñèçèíëÿ äàíûøìàüà ýÿëìèøÿì.
Áðåäåðîäå:
– Äàíûø, – äåäè.
Óëåíøïèýåë ñþçÿ áàøëàäû:
– Ñèç ýþçÿë, ãî÷àã, ãöäðÿòëè ðûòñàðñûíûç. Áèð íå÷ÿ èë áóíäàí ÿââÿë ñèç äÿìèð ýåéèìëè áèð ôðàíñûçû áàñûá ÿçìèñèíèç, – ãàáûãëû èëáèçè
áàñûá ÿçÿí êèìè. Àììà ñèç àíúàã ãöäðÿòëè, ãîúàã äåéèëñèíèç, ñèç
ùÿì äÿ ÷îõ àãèë àäàìñûíûç. Íèéÿ àõû ñèç áó ìåäàëû áîéíóíóçäàí
256
àñìûñûíûç? Ìåäàëäà äà éàçûëûá êè: Äèëÿí÷è ÷àíòàñû ýÿçäèðÿíÿ ãÿäÿð êðàëà ñÿäàãÿòëè îëàúàüûã...
Ëàììå îíóí ñþçöíÿ ãöââÿò âåðäè:
– Ëàï éåðèíäÿ ñîðóøóð: íèéÿ àõû, ÿëàùÿçðÿò úÿíàáëàðû?
Áðåäåðîäå êèðèìèøúÿ Óëåíøïèýåëÿ áàõûðäû. Óëåíøïèýåë ñþçöíÿ
äàâàì åòäè:
– Íèéÿ àõû ñèç ùàìûíûç, ñèç ìþòÿáÿð àüàëàð, äèëÿí÷è ÷àíòàñû
ýÿçäèðÿíÿ ãÿäÿð êðàëà ñÿäàãÿòëè îëìàã èñòÿéèðñèíèç? Îíóí ùàíñû
áèð õöñóñè ìÿðùÿìÿòèíÿ, ùàíñû õåéèðõàùëûüûíà ýþðÿ? Éàõøû îëìàçìû êè, ñèç, äèëÿí÷è ÷àíòàñû ýÿçäèðÿíÿ ãÿäÿð îíà ñÿäàãÿòëè îëìàüà àíä è÷ìÿêäÿíñÿ, áó úÿëëàäûí áöòöí ÿéàëÿòëÿðèíè ÿëèíäÿí
àëàñûíûç; ãîé î þçö äèëÿí÷è ÷àíòàñûí ýÿçäèðÿíÿ ãÿäÿð ñÿäàãÿòëè
îëìàüà àíä è÷ñèí.
Ëàììå îíóíëà ðàçûëàøäûüûíû áàøû èëÿ áèëäèðäè.
Áðåäåðîäå ÷îõ äèããÿòëÿ Óëåíøïèýåëè ýþçäÿí êå÷èðäè, îüëàíûí
öçöíäÿêè ñÿìèìèééÿòè ýþðöá àðõàéûíëàøäû, ýöëöìñÿéÿðÿê äåäè:
– ßýÿð ñÿí êðàë Ôèëèïïèí úàñóñó äåéèëñÿíñÿ, îíäà òÿìèç öðÿêëè
ôÿëÿìÿíýñÿí. Ìÿí ñÿíè åëÿ äÿ îëñàí, áåëÿ äÿ îëñàí, ìöêàôàòëàíäûðàúàüàì.
Óëåíøïèýåëè áóôåò îòàüûíà àïàðäû. Ëàììå äÿ îíóí àðäûíúà
ýåòäè. Áðåäåðîäå îòàãäà âàð ýöúö èëÿ Óëåíøïèýåëèí ãóëàüûíû äàðòûá
èçàùàò âåðäè:
– ßýÿð ÷àñóññàíñà, áó ñÿíèí ìöêàôàòûí.
Óëåíøïèýåë ùå÷ úûíãûðûíû äà ÷ûõàðòìàäû.
Áðåäåðîäå òÿñÿððöôàò èøëÿðèíÿ áàõàí ãóëëóã÷óéà äåäè:
– Áóíà ãëèòâåéí ýÿòèð.
Ãóëëóãúó áèð ãàá ÿòèðëè ãëèòâåéí, áèð äÿ èðè ãÿäÿù ýÿòèðäè.
Áðåäåðîäå Óëåíøïèýåëÿ äåäè:
– È÷, îíà ýþðÿ êè, ñÿí òÿìèç öðÿêëè ôÿëÿìÿíýñÿí.
Óëåíøïèýåë óúàäàí äåäè:
– Àù, òÿìèçöðÿêëè ôÿëÿìÿíý! Ñÿí ìÿíèìëÿ íÿ ýþçÿë, íÿ øèðèí
äèëäÿ äàíûøûðñàí! Ìöãÿääÿñ øÿõñëÿð äÿ áåëÿ äàíûøìûðëàð!
Óëåíøïèýåë ãÿäÿùèí éàðûñûíû è÷èá, ãàëàíûíû Ëàììåéÿ âåðäè.
Áðåäåðîäå áèëìÿê èñòÿäè:
257
– Ùå÷ áèð øåé åëÿìÿäèéè ùàëäà ìöêàôàò àëàí áó éåêÿãàðûí
êèìäèð?
Óëåíøïèýåë äÿ èçàùàò âåðäè:
– Áó ìÿíèì äîñòóì Ëàììåäèð. Î, ãâèíòâåéí è÷ÿíäÿ åëÿ áèëèð
êè, àðâàäûíû ëàï éÿãèí òàïàúàã.
Ëàììå:
– Áÿëè, áÿëè, – äåéèá îíóí ñþçöíö òÿñäèã åòäè âÿ ïÿðÿñòèøêàðëûãëà ãÿäÿùè àüçûíà àïàðäû.
Áðåäåðîäå ñîðóøäó:
– Èíäè ñèç ùàðà éîëëàíûðñûíûç?
Óëåíøïèýåë äÿ úàâàá âåðäè:
– Áèç Éåääèëÿðè àõòàðìàüà ýåäèðèê: îíëàð Ôëàíäðèéà òîðïàüûíû
àçàä åäÿúÿêëÿð.
Áðåäåðîäå ñîðóøäó:
– Áó Éåääèëÿð êèìäèð?
– Ãîé òàïàã, îíäà ìÿí ñèçÿ äåéÿðÿì, êèìäèð, – Óëåíøïèýåëèí
úàâàáû áó îëäó.
Ëàììåíèí è÷äèéè øÿðàáäàí êåôè à÷ûëäû:
– Òèë, ýÿëñÿíÿ ìÿíèì àðâàäûìû àéäà àõòàðàã?
Óëåíøïèýåë äÿ úàâàá âåðäè:
– Áóéðóã âåð, íÿðäèâàí ãîéñóíëàð.
Ìàé àéû èäè, éàøûë ìàé! Óëåíøïèýåë Ëàììåéÿ äåäè:
– Áóäóð, ýþçÿë ìàé äà ýÿëèá ÷ûõäû! Ýþéëÿð ìàâèëÿøäè, øÿí ãàðàíãóøëàð ó÷óá ýÿëäè, àüàúëàðûí áóäàüû øèðÿäÿí ãûçàðûøäû. Òîðïàã
ìÿùÿááÿò àðçóñóíäàäûð. Èíñàíëàðû ìÿçùÿá öñòöíäÿ äàð àüàúûíäàí
àñìàüûí, îääà éàíäûðìàüûí ëàï âàõòûäûð! Øàíëû, ÿçèç èíêâèçèòîðëàð
áèçÿ äÿ ýÿëèá ÷àòàúàãëàð. Îíëàðûí öçöíäÿí íåúÿ äÿ âèúäàí éàüûð!
Îíëàðà – èñëàù åòìÿê, úÿçàëàíäûðìàã, ðöñâàé åòìÿê, äèíè îëìàéàí ìÿùêÿìÿ ãóðìàã èõòèéàðû âåðèëèá; îíëàðà – õöñóñè äóñòàãõàíà éàðàòìàã... (ìàé íÿ ýþçÿë àéäûð), àäàìëàðû òóòìàã, ãàíóíëà
ìöùàêèìÿ åòìÿìÿê, éàíäûðìàã, àñìàã, áîéíóíó âóðìàã, ãàäûíëàðû, ãûçëàðû äèðè-äèðè éåðÿ áàñäûðìàã ùöãóãó âåðèëèá... (Àëàúÿùðÿ ãóøëàðû îõóéóð!). ßçèç èíêâèçèòîðëàð âàðëû àäàìëàð öçÿðèíäÿ
õöñóñè íÿçàðÿò ãîéóáëàð. Êðàë îíëàðûí äþâëÿòèíÿ âàðèñ îëóð... Ãûç258
ëàð, ÷ÿìÿíäÿ – òóëóã çóðíàñûíûí, òöòÿêëÿðèí ñÿñè àëòûíäà îéíàéûí!
Åé ýþçÿë ìàé!
Óëåíøïèýåëèí ñèíÿñèíäÿ îëàí Êëààñûí êöëö èíòèãàì àëìàüà ÷àüûðûðäû.
Óëåíøïèýåë Ëàììåéÿ äåäè:
– Ýåäÿê! Õîøáÿõò î àäàìäûð êè, áó ãàðà ýöíëÿðäÿ ãÿëáèíèí
òÿìèçëèéèíè ñàõëàñûí, ãûëûíúûíû éöêñÿê òóòñóí!
ÂÛÛÛ
Óëåíøïèýåë, àâãóñò ýöíëÿðèíäÿí áèðèíäÿ, Áðöññåëäÿ, Ôëàíäð
êö÷ÿñè èëÿ Éàí Ñàïåðìèëëåìåíòåíèí åâèíèí ãàáàüûíäàí êå÷èðäè,
áó àäàìûí àòà áàáàñû ãÿçÿá è÷èíäÿ, Ìÿðéÿì àíà ùàããûíäà êöôð
ñþéëÿìÿìÿê ö÷öí, áó ñþçö ñþéöø êèìè èøëÿòìèøäè. Àäûíû ÷ÿêäèéèìèç Ñàïåðìèëëåìåíòå þç ñÿíÿòè åòèáàðû èëÿ íàõûøòèêÿí îëìóøäóð.
Ëàêèí ñÿðõîøëóãäàí àíúàã êàð äåéèë, êîð äà îëäóüóíäàí, îíóí
ÿâÿçèíÿ àüàëàðûí êàìçîëóíà*, ïëàøûíà, òóôëèñèíÿ îíóí àðâàäû,
ãîúà úàäóýÿð íàõûø àòàðìûø. Îíóí ãÿøÿíý ãûçû äà, àíàñûíà êþìÿê
îëàðàã, áó ýÿëèðëè èø èëÿ ìÿøüóë îëàðìûø.
Óëåíøïèýåë áó åâèí ãàáàüûíäàí êå÷ÿíäÿ ïÿíúÿðÿäÿ áèð ãûç
ýþðäö.
Ãûç äåéèðäè:
Àâãóñò-àâãóñò àé èñòè àé,
Ýÿë àëäàòìà, áèëèðñÿí äå!
Êèì ñåâÿúÿê ìÿíè áó éàé?
Ýÿë àëäàòìà, áèëèðñÿí äå!..
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Åëÿ ìÿí þçöì!
Ãûç ñîðóøäó:
– Ñÿí? Îíäà éàõûíà ýÿë ñÿíÿ áèð áàõûì!
Óëåíøïèýåë äÿ îíà äåäè:
__________
* Ãîëñóç, ãûñà êèøè ýåéèìè; æèëåòè ÿâÿç åäèðìèø (ôðàíñ.)
259
– Î øåéè êè Áðàáàíò ãûçëàðû ôåâðàëûí ëàï àõûðûíäà ñîðóøóðëàð,
ñÿí íèéÿ îíó àâãóñòäà ñîðóøóðñàí?
Ãûç äà úàâàá âåðäè êè:
– Îíëàðà èëäÿ àíúàã áèðúÿ àé åâëÿíìÿê èñòÿéÿí îüëàí ýÿëèð,
àììà ìÿíÿ èëèí áöòöí îí èêè àéû. Ìÿí äÿ áó àéëàð ýèðÿíäÿí ãàáàã, àõøàì ñààò àëòûäà éàòàãäàí ãàëõûðàì, äàë-äàëà ïÿíúÿðÿéÿ
ñàðû ö÷ àääûì àòûðàì, èíäè ñÿíèí åøèòäèéèí ñþçëÿðè äåéèðÿì. Ñîíðà
äþíöðÿì, éåíÿ äàë-äàëà ÷àðïàéûéà ñàðû ö÷ àääûì àòûðàì. Ýåúÿ
éàðûñûíà êèìè áóíó åëÿéèðÿì. Ñîíðà éàòàüûìà ýèðèðÿì, ìÿíè èñòÿéÿí îüëàí éóõóìà ýèðÿð öìèäè èëÿ ýþçöìÿ éóõó ýåäèð. Àíúàã áó
àéëàð, áó ÿçèç àéëàð àäàìû éàìàí ÿëÿ ñàëûð: éóõóìà áèð îüëàí äåéèë, îí èêèñè áèðäÿí ýèðèð. Èñòÿéèðñÿí – ñÿí äÿ îí ö÷öíúö îë.
Óëåíøïèýåë åòèðàç åòäè:
– Î áèðèëÿð ãûñãàíàðëàð. Ñÿíèí äÿ ëÿãÿáèí, äåìÿëè, “Áàøäàíîë”äóð?
Ãûçûí ðÿíýè ãûçàðäû.
– Ùÿ, – äåäè, – “Áàøäàíîë”äóð. Ìÿí áèëèðÿì íÿ èñòÿéèðÿì.
Óëåíøïèýåë îíóí ñþçöíÿ ãöââÿò âåðäè:
– Ìÿí äÿ áèëèðÿì. Ìÿí äÿ îíó ñÿíÿ ýÿòèðìèøÿì.
Ãûç ýöëöìñÿéÿðÿê äåäè:
– Ýþçëÿ! – î ýöëÿðêÿí ãÿøÿíý, àü äèøëÿðè ýþðöíäö.
– Íÿéè ýþçëÿéèì àõû? Áèðäÿí åâ áàøûìà ó÷äó, ãàñûðüà ìÿíè
õÿíäÿéÿ àòäû, ãóäóç èò ãû÷ûìäàí òóòäó. Éîõ, ìÿí ýþçëÿìÿéÿ ðàçû
äåéèëÿì.
Ãûç äåäè:
– Ìÿí ùÿëÿ úàâàíàì. Ìÿí àíúàã àäÿòÿ ýþðÿ îüëàíëàð ùàããûíäà ôàëà áàõûðàì.
Óëåíøïèýåë éåíÿ áèð øåéè äöøöíäö: Áðàáàíò ãûçëàðû áè÷èí âàõòû
äåéèë, ìàðò ýèðÿíäÿí ãàáàã îüëàí ùàããûíäà ôàëà áàõûðëàð. Áóíà
ýþðÿ öðÿéèíÿ øöáùÿ äàìäû.
Ãûç ýöëöìñÿéÿðÿê òÿêðàð åòäè:
– Ìÿí ùÿëÿ úàâàíàì, ìÿí àíúàã àäÿòÿ ýþðÿ îüëàíëàð ùàããûíäà ôàëà áàõûðàì.
Óëåíøïèýåë éåíÿ äåäè:
260
– Ãîúàëàíà êèìè ýþçëÿéÿúÿêñÿí? Ôàëà áàõà-áàõà âàõòû þòöðÿðñÿí? Áåëÿ ãÿøÿíý áîéóíó, éàüëû ñöäëÿ äîëó, ýöúëö êèøèëÿðè ÿìèçäèðÿí áåëÿ àü ôÿëÿìÿíý äþøëÿðèíè ìÿí áèðèíúè äÿôÿäèð ýþðöðÿì.
Ãûç îíóí ñþéëÿäèéèíè áèð äÿ ñîðóøäó:
– Äîëó? Ùÿëÿ äîëó äåéèë. Éîëäàí êå÷ÿí àäàì, ñÿí éàìàí òÿëÿñèðñÿí?!
Óëåíøïèýåë òÿêðàð åòäè:
– Ýþçëÿéèì? Î âàõòà êèìè ýþçëÿéèì êè, äèøëÿðèìèí ùàìûñû òþêöëñöí, äàùà ñÿíè ÷èé-÷èé éåéÿ áèëìÿéèì, ýþçÿëèì? Íèéÿ úàâàá âåðìèðñÿí? Ñÿíèí àíúàã ãîíóð ýþçëÿðèí, áèð äÿ àëáàëû äîäàãëàðûí ýöëöð.
Ãûç áèú-áèú îíà áàõûá ñîðóøäó:
– Ñÿí åëÿ áèðäÿí ìÿíÿ âóðóëäóí? Ñÿí àõû íÿ èø ýþðöðñÿí? Ñÿí
íÿñÿí: Ýéþçñÿí éà âàðëûñàí?
Óëåíøïèýåë äÿ úàâàá âåðäè:
– Ìÿí – Ýéþçÿì, ìÿí éîõñóëàì. Àììà, ñÿíèí êèìè ýþçÿëÿ
ñàùèá îëàí êèìè, áèð ýþç ãûðïûìûíäà âàðëàíàúàüàì.
– Ñÿíäÿí îíó ñîðóøìóðàì. Ñÿí êèëñÿéÿ ýåäèðñÿí? Ñÿí õàëèñ
õðèñòèàíñàí? Ñÿí ùàðàäà éàøàéûðñàí? Ýéþç äåéèëñÿí êè, – î Ýéþçëÿðäÿí êè, êðàë ôÿðìàíëàðûíûí, èíêâèçèñèéàíûí òÿðñèíÿ ýåäèð?
Êëààñûí êöëö Óëåíøïèýåëè èíòèãàì àëìàüà ÷àüûðûðäû.
Óëåíøïèýåë úàâàá âåðäè êè:
– Ùÿ, ìÿí – Ýéþçÿì. Íèäåðëàíä õàëãûíà çöëì åëÿéÿíëÿðèí
ùàìûñûíû ñîõóëúàíëàðà éåì åëÿìÿê èñòÿéèðÿì. Ñÿí þçöíö èòèðìèø
ùàëäà ìÿíÿ áàõûðñàí. Ýþçÿë ãûç, ìÿíèì ãÿëáèìäÿ ñåâýè îäó éàíûð, áó – ýÿíúëèê îäóäóð. Áó îäó Àëëàù éàíäûðûá. Áó îä ýöíÿø êèìè àëîâëàíûð, ñþíÿíÿ êèìè äÿ àëîâëàíàúàã. Ìÿíèì ãÿëáèìäÿ èíòèãàì îäó äà éàíûð, – áó îäó äà Àëëàù éàíäûðûá. Ãûëûíúëàð úèíýèëäÿéÿúÿê, òîíãàëëàð éàíàúàã, äàð àüàúëàðû ãóðóëàúàã, éàíüûíëàð áàø
âåðÿúÿê, þëêÿ âèðàí îëàúàã, äàâà îëàúàã, úÿëëàäëàð ãûðûëàúàã.
Ãûç ãÿìýèí ùàëäà:
– Ñÿí ãÿøÿíýñÿí, – äåéèá îíóí éàíàãëàðûíäàí þïäö, – àíúàã
ñóñ, äàíûøìà.
Óëåíøïèýåë ñîðóøäó:
– Ñÿí íÿéèí äÿðäèíè ÷ÿêèðñÿí?
261
Ãûç äà úàâàá âåðäè êè:
– ßââÿë àäàì éàí-éþðÿñèíÿ áàõàð, ñîíðà áîøáîüàçëûã åëÿð.
– Éîõñà áó äèâàðëàðûí ãóëàüû âàð?
– Ìÿíèì ãóëàãëàðûìäàí áàøãà áóðàäà ùå÷ êÿñèí ãóëàüû éîõäóð.
– Ñÿíèí ãóëàãëàðûíû Åøã àëëàùû éàðàäûá, áó ñààò ìÿí îíëàðäàí
÷îõëó þïöø àñàúàüàì.
– Àé éåëáåéèí, ãóëàã àñ, ýþð íÿ äåéèðÿì!
– Íÿ îëóá êè! ìÿíÿ íÿ äåìÿê èñòÿéèðñÿí?
Ãûç íàðàçû ùàëäà äåäè:
– Áèð ãóëàã àñ! Îäóð, àíàì ýÿëèð... Áîøáîüàçëûã åëÿìÿ, áîøáîüàçëûã åëÿìÿ, õöñóñèëÿ îíóí éàíûíäà!...
Ãàðû Ñàïåðìèëëåìåíòå éàõûíëàøäû. Óëåíøïèýåë îíó áàøäàíàéàüà ñöçöá ôèêèðëÿøäè: “Öçö ëàï êÿôêèðäèð, ýþçëÿðè äîíóã âÿ
ðèéàêàðäûð, ýöëöìñÿìÿê ÿâÿçèíÿ ñèôÿòèíè ãûðûøäûðûá-áöçöøäöðöð,
ñþçöí ãûñàñû, ñèçÿ ÿðç åëÿéèì êè, ÷îõ ñåâèìëè ãàðûäûð!”
Ãàðû îíà äåäè:
– Õîø ýþðäöê ñèçè, úÿíàá, õîø ýþðäöê! – Ñîíðà ãûçûíà ñàðû äþíäö: – Ãûçûì, ãðàô Åãìîíò ìÿíÿ éàõøû ïóë âåðäè, ÷îõ ñÿõàâÿòëÿ
âåðäè, – ìÿí àõû îíóí ïëàøûíà òÿëõÿê ãàëïàüûíûí íàõûøûíû òèêìèøÿì.
– Áÿëè, úÿíàá, òÿëõÿê ãàëïàüû – Ãûçûë èòèí àúûüûíà91.
Óëåíøïèýåë ñîðóøäó:
– Êàðäèíàë Ãðàíâåëëÿ?
Ãàðû òÿêðàð åòäè:
– Áÿëè, áÿëè, ãûçûë èòÿ! Äåéèðëÿð êè, î, êðàëà îíëàðäàí ÷óüóëëóã
åëÿéèð. Áóíà ýþðÿ äÿ îíëàð èñòÿéèð êè, îíó ëàï ìÿùâ åëÿñèíëÿð.
Éàõøû äà åëÿéèðëÿð, ñèç áóíà íÿ äåéèðñèíèç?
Óëåíøïèýåë ñóñóðäó.
– Ñèç éÿãèí îíà êö÷ÿäÿ ðàñò ýÿëìèñèíèç: ÿéíèíäÿ êàìçîë âàð,
áèð äÿ, àâàì úàìààòûí ýåéäèéè áîç îïïåðñòêëååä; ãîëëàðû óçóí,
ìîíàõ áàøëûüû èëÿ; îïïåðñòêëååä-ëÿðèí ùÿð éåðèíäÿ òÿëõÿê ãàëïàüûíûí íàõûøû òèêèëèá. Ìÿí àçû îíäàí èéèðìè éåääèñèíè òèêìèøÿì, ãûçûì äà – îí áåøèíè. Ãûçûë èò àúûãëàíäû!
Áó éåðäÿ ãàðû Óëåíøïèýåëèí ãóëàüûíà ïû÷ûëäàäû:
– Èíäè îíëàð òÿëõÿê ãàëïàüûíû ñöíáöë äÿðçè èëÿ ÿâÿç åäèðëÿð, –
áó äà áèðëÿøìÿ èøàðÿñèäèð, áóíó ìÿí ëàï éÿãèí áèëèðÿì. Áèëèðÿì,
262
áÿëè, îíëàð êðàëûí, èíêâèçèñèéàíûí öñòöíÿ ãèéàì ãàëäûðìàã èñòÿéèðëÿð. Ãî÷àãëàð! Åëÿìè úÿíàá?
Óëåíøïèýåë ñóñóðäó.
Ãàðû äåäè:
– Áó úÿíàáûí, ýþðöíöð, îâãàòû òÿëõäèð: åëÿ áèë àüçûíà ñó àëûá.
Óëåíøïèýåë êèðèìèøúÿ ÷ûõûá ýåòäè.
Áèð àç ñîíðà, è÷ìÿêäÿí éàäûðüàìàìàã ö÷öí, ìóñèãè ÷àëûíàí éåìÿêõàíàéà ýèðäè. Éåìÿêõàíà ìöøòÿðè èëÿ äîëó èäè. Îíëàð óúà ñÿñëÿ
êðàëäàí, ìÿíôóð ôÿðìàíëàðäàí, èíêâèçèñèéàäàí äàíûøûðäûëàð, äåéèðäèëÿð êè, Ãûçûë èò áóðàäàí ýÿðÿê ãîâóëñóí. Óëåíøïèýåë áèðäÿí ãàðûíû
ýþðäö: î, úûð-úûíäûð è÷èíäÿ, áèð ñòÿêàí àðàã ãàáàüûíäà, ìöðýöëÿéèðäè.
Î õåéëè âàõò áó ãàéäà èëÿ îòóðäó. Ñîíðà úèáèíäÿí áàëàúà áèð áîøãàá
÷ûõàðòäû, ìàñàëàðûí éàíûíà ýåòìÿéÿ áàøëàäû, – î, õöñóñèëÿ, àüçûíà
ýÿëÿíè äàíûøàí àäàìëàðäàí äàùà èíàäëà ñÿäÿãÿ èñòÿéèðäè.
Ñàäÿëþâù àäàìëàð äà, õÿñèñëèê åòìÿéÿðÿê, îíóí áîøãàáûíà
ôëîðèí, äåíéþ, ïàòàð àòûðäûëàð.
Ñàïåðìèëëåìåíòå ãàðûíûí ñþéëÿìÿäèêëÿðèíè ãûçäàí þéðÿíìÿê
íèééÿòè èëÿ Óëåíøïèýåë éåíÿ îíëàðûí åâëÿðèíèí ãàáàüûíäàí êå÷èðäè.
Èíäè ãûç êèìÿ ÿðÿ ýåäÿúÿéè ùàããûíäà ôàëà áàõìûðäû. Óëåíøïèýåëè
ýþðöá ýöëöìñÿäè, ýþç âóðäó, åëÿ áèë êè, îíà õîø áèð øåé âÿä åäèðäè.
Óëåíøïèýåë ãÿôèëäÿí ýåðèéÿ áàõäû: ãàðû äàë òÿðÿôèíäÿ äóðìóøäó.
Óëåíøïèýåë: ‘Ò áðàíäò! ‘Ò áðàíäò! (Éàíüûí! Éàíüûí!) äåéÿðÿê
äÿëè êèìè ÷ûüûðà-÷ûüûðà, ìàðàë ñöðÿòè èëÿ ãà÷ìàüà áàøëàäû. Áó ãàéäà
èëÿ ÷þðÿê÷è Éàêîá Ïèòåðñåíèí åâèíÿ ýÿëèá ÷àòäû. Åâèí àëìàí ãàéäàñûíúà øèøÿëÿíìèø ïÿíúÿðÿëÿðè áàòàí ýöíöí òöíä-ãûðìûçû èøûüûíäà
åëÿ áèë êè, àëûøûá éàíûðäû. Áó çàìàí ÷þðÿê÷èíèí ñîáàñû áÿðê éàíûðäû,
áàúàäàí ãàðà òöñòö ÷ûõûðäû. Óëåíøïèýåë åëÿ ùåé ãà÷ûð, Éàêîá Ïèòåðñåíèí åâèíè ýþñòÿðÿ-ýþñòÿðÿ áàüûðûðäû. ‘Ò áðàíäò! ‘Ò áðàíäò! Úàìààò éöéöðÿ-éöðÿ àõûøûá ýÿëäè, ãûðìûçû ïÿíúÿðÿëÿðè, ãàòû òöñòöíö
ýþðöá îíëàð äà ÷ûüûðìàüà áàøëàäû: ‘Ò áðàíäò! ‘Ò áðàíäò! ( Åâ éàíûð!
Åâ éàíûð!) Êèëñÿ êåøèê÷èñè øåéïóðóíó ÷àëäû, çÿíýâóðàí äà áöòöí
çÿíýëÿðè âàð ýöúö èëÿ ÷àëìàüà áàøëàäû. Áèð ñöðö óøàã äà – îüëàíëûãûçëû – îõóéà-îõóéà, ôèò âåðÿ-âåðÿ ãà÷ûøûá ýÿëäè.
Ñàïåðìèëëåìåíòå ãàðû ýþðäö êè, çÿíýëÿð àðà âåðìÿäÿí óüóëäàéûð, øåéïóð äà ÷àëûíûð – éåðèíäÿí ãîïóá ýþòöðöëäö.
263
Óëåíøïèýåë äÿ îíóí àðäûíúà. Ãàðû ýþçäÿí èòÿíäÿí ñîíðà, ãûçûí
éàíûíà ýåòäè.
Ãûç äåäè:
– Ñÿíñÿí? Îðàäà åâ éàíûð?
Óëåíøïèýåë:
– Îðàäà ùå÷ áèð øåé éàíìûð! –äåäè.
– Áÿñ çÿíýëÿð íèéÿ åëÿ ãÿìýèí-ãÿìýèí óüóëäàéûð?
– Çÿíýâóðàí ùå÷ þçö äÿ áèëìèð êè, íÿ åëÿéèð.
– Áÿñ íèéÿ øåéïóð åëÿ ïèñ-ïèñ ñÿñëÿíèð? Úàìààò íèéÿ ãà÷ûð?
– Àõìàãëàðûí ñàéû-ùåñàáû éîõäóð.
– Áÿñ àõû éàíàí íÿäèð?
– Éàíàí ñÿíèí ýþçëÿðèíäèð, àëûøàí ìÿíèì ãÿëáèì! – Óëåíøïèýåë áóíó äåéèá ãûçûí äîäàãëàðûíà òîõàíäû.
Ãûç äåäè:
– Ìÿíè éåéÿðñÿí!
– Ìÿíèì àëáàëûäàí õîøóì ýÿëèð.
Ãûç îíà ýöëÿð ýþçëÿ, ùÿì äÿ ãÿìýèí-ãÿìýèí áàõäû. Áèðäÿí
àüëàìàüà áàøëàäû:
– Äàùà áèçÿ ýÿëìÿ, – äåäè. – Ñÿí – Ýéþçñÿí, ïàïàíûí äöøìÿíèñÿí, ýÿëìÿ áèçÿ!..
– Ñÿíèí àíàí...
Ãûç áèðäÿí ãûçàðûá îíóí ñþçöíö êÿñäè:
– Ùÿ, ùÿ! Áèëèðñÿí áó ñààò î ùàðàäàäûð? Éàíüûí éåðèíäÿ, ãóëàã
àñûð, ýþðñöí íÿ äåéèðëÿð. Áèëèðñÿíìè, ñîíðà î ùàðà ýåäÿúÿê? Ãûçûë
èòèí éàíûíà: åøèòäèêëÿðèíè îíà äåéÿúÿê, áóíóíëà äà ùåðñîãóí èøèíè
éöíýöëëÿøäèðÿúÿê, – ùåðñîã, áó éàõûíäà áóðà ýÿëÿúÿê. Óëåíøïèýåë, ãà÷ áóðäàí! Ìÿí ñÿíè ÿëÿ âåðìÿðÿì! Ãà÷! Áèð äÿ ìÿíè þï!
Äàùà ýÿëìÿ! Áèð äÿ þï! Ãÿøÿíý îüëàí! Ýþðöðñÿí: ìÿí àüëàéûðàì. Éîõ, éîõ, ýåò, ýåò!
Óëåíøïèýåë îíó áàüðûíà áàñûá äåäè:
– Ñÿí éàõøû ãûçñàí!
– ßââÿë ïèñ èäèì, àíàì êèìè èäèì...
– Äåìÿëè, ñÿíèí ÷àüûðûøëàðûí, îüëàíëàðû ÿðÿ ýåòìÿê àäû èëÿ îâñóíëàìàüûí...
264
– Ùÿ, ùÿ! Àíàì ìÿíÿ áåëÿ ÿìð åòìèøäè. Àíúàã ñÿíè ÿëÿ âåðìÿðÿì – ñÿíè ñåâìèøÿì. Ñÿíèí õàòèðèí ö÷öí áàøãàëàðûíû äà ÿëÿ
âåðìÿðÿì, ìÿíèì ñåâýèëèì! Ñÿí óçàãëàðäà îëàíäà, ñÿíèí ãÿëáèí,
– òþâáÿ åëÿìèø ãûçû ñÿíèí éàäûíà ñàëàúàãìû? ßçèçèì, þï ìÿíè!
Áó ãûç äàùà ïóë àëûá òîíãàëäà éàíäûðûëìàüà àäàì âåðìÿéÿúÿê.
×ûõ ýåò! Éîõ, áèð àç äà ãàë! Íÿ çÿðèô ÿëëÿðèí âàð! Áèð áàõ, – ÿëëÿðèíè þïöðÿì: áó òàáå îëìàã ÿëàìÿòèäèð, ñÿí ìÿíèì ùþêìäàðûìñàí! Ãóëàã àñ! Éàõûíäà äóð, þçöí äÿ ñóñ! Áó ýåúÿ áèçèì åâèìèçÿ
ïèñ-ïèñ àäàìëàð ýÿëìèøäè, îíëàðûí è÷èíäÿ áèð èòàëèéàëû äà âàðäû.
Îíëàð òÿê-òÿê ýÿëèðäèëÿð. Àíàì îíëàðû, áàõ, áó îòàüà ýÿòèðäè, ìÿíÿ äÿ äåäè êè, ÷ûõ ãàïûíû áàüëà. Àéðû-àéðû ñþçëÿð ýÿëèá ìÿíèì ãóëàüûìà ÷àòûðäû: “Äàø ÷àðìûõ... Áîðýåðùóðò ãàïûñû... Õà÷ ìÿðàñèìè... Àíòâåðïåí... Ìÿðéÿì àíà êèëñÿñè...” Áóíäàí áàøãà áîüóã
ýöëöø ñÿñè äÿ, ôëîðèí úèíýèëòèñè äÿ åøèòäèì: êèì èñÿ ìàñà öñòöíäÿ
ïóë ñàéûðäû... Ãà÷! Áóðà ýÿëèðëÿð. Ãà÷, ìÿíèì ñåâýèëèì! Ìÿíäÿí
èíúèìÿ! Ãà÷!..
Óëåíøïèýåë îíóí ñþçöíÿ ãóëàã àñûá ýþòöðöëäö. Ãîúà õîðóç –
èí äåí Îóäåí Ùàåí éåìÿêõàíàñûíà ýÿëèá Ëàììåíè îðàäà ýþðäö:
î ãÿìýèí ùàëäà ýþéøÿéÿ-ýþéøÿéÿ êîëáàñà éåéèð, Ëóâåí ïåòåðìàí*-ûíûí àëòûíúû ïàð÷ûíû è÷èðäè.
Óëåíøïèýåëèí ýÿòèðäèéè äÿëèëëÿð Ëàììåíèí àüëàíà áàòäû, î êþê
îëñà äà, Óëåíøïèýåëëÿ ãà÷ìàüà áàøëàäû.
ÛÕ
Îíëàð, íÿôÿñëÿðèíè äÿðìÿäÿí, Åéêåíñòðààò êö÷ÿñèíÿ êèìè ãà÷äûëàð. Áðåäåðîäå ùàããûíäà éàçûëìûø ÷îõ êèíëè áèð ùÿúâ, îðàäà
Óëåíøïèýåëèí ÿëèíÿ êå÷äè. Ùÿúâè ýþòöðöá áèðáàø îíóí éàíûíà ýåòäè.
– ßëàùÿçðÿò úÿíàáëàðû, – äåäè. – Ìÿí ùÿìèí à÷ûãöðÿêëè ôÿëÿìÿíýÿì âÿ êðàë úàñóñóéàì êè, ñèç îíóí ãóëàãëàðûíû éàìàí äàðòäûíûç, ñîíðà äà îíó ýþçÿë ãëèòâåéíÿ ãîíàã åëÿäèíèç. Ìÿí ñèçÿ
ýèçëèíúÿ àòûëìûø áèð ìÿêòóá ýÿòèðìèøÿì. Ìÿêòóáäà ñèçè áèð øåéäÿ
òÿãñèðëÿíäèðèðëÿð: ýóéà ñèç, êðàë êèìè, þçöíöçö Ùîëëàíäèéàëû ãðàô
__________
* Ïèâÿ íþâö (ôëàì.)
265
àäëàíäûðûðñûíûç. Ìÿêòóá – ßúëàôëàð êö÷ÿñèíäÿ, Õÿáèñëÿð äàëàíûíäà éàøàéàí Éàí ×óüóë÷óíóí ÷àïõàíàñûíäàíäûð.
Áðåäåðîäå ýöëöá äåäè:
– Áó ìÿêòóáó êèìèí éàçäûüûíû à÷ûá ìÿíÿ äåìÿñÿí, ÿìð åäÿúÿéÿì, ñÿíè èêè ñààò äàéàíìàäàí ÷óáóãëà äþéñöíëÿð.
Óëåíøïèýåë äÿ îíà áåëÿ úàâàá âåðäè:
– ßëàùÿçðÿò úÿíàáëàðû, èñòÿéèðñèíèç ìÿíè äàéàíìàäàí èêè ñààò
äåéèë, èêè èë äþéöí – ìÿíèì àüçûì áèëìÿäèéèíè, äàëûì ùàðàäàí áèëèá ñèçÿ äåéÿúÿê.
Ùÿð íåúÿ îëñà, Óëåíøïèýåë ìÿêòóáó ýÿòèðìÿñè ö÷öí áèð ôëîðèí
àëûá ýåòäè.
Õ
Èéóíäà, ãûçûëýöëëÿð àéûíäà, Ôëàíäðèéà òîðïàüûíûí éåðèíäÿ èíúèë
òÿëèìèíèí à÷ûã ìîèçÿñè áàøëàíäû.
Õðèñòèàíëûüûí èëê ÿñðëÿðèíäÿ îëàí êèëñÿ òÿðÿôäàðëàðû ùÿð éåðäÿ92
– ÷þëäÿ, áàüäà, äàøãûíäà ùåéâàíëàðûí ãà÷ûá ñûüûíäûüû òÿïÿëÿðäÿ,
÷àé ýÿìèëÿðèíäÿ ìîèçÿ åäèðäèëÿð.
Ãóðóäà áó àäàìëàð ìîèçÿëÿðèíè – ñàíêè ìþùêÿìëÿíäèðèëìèø
îðäóýàùäà àïàðàðäûëàð, – ùÿð òÿðÿôäÿí îíëàðû àðàáà ÿùàòÿ åòìèø
îëàðäû. ×àéëàðäà, ëèìàíëàðäà ìîèçÿ÷èëÿðè – êåøèê÷è ãàéûãëàðà ìèíìèø ñèëàùëû àäàìëàð ãîðóéàðäû.
Äöøÿðýÿëÿðäÿ ìöøêåòéîðëàð âÿ áàøãà ñèëàùëû àäàìëàð îíëàðûí
ãàðîâóëóíó ÷ÿêÿðäè êè, äöøìÿí ãÿôèëäÿí áàñãûí åòìÿñèí.
Áó ãàéäà èëÿ àçàä ñþç áèçèì àíà òîðïàüûìûçûí ùÿð éåðèíäÿ
ñÿñëÿíÿðäè.
ÕÛ
Óëåíøïèýåëëÿ Ëàììå Áðöããåäÿ þç àðàáàëàðûíû êàðâàíñàðàäà
ãîéóá, éåìÿêõàíàéà äåéèë, Õèëàñêàð ìÿáÿäèíÿ ýåòäèëÿð, ÷öíêè
îíëàðûí êèñÿñèíäÿ – þç úèíýèëòèñè èëÿ öðÿêà÷àí ïóë ãàëìàìûøäû.
Êàôåäðàäà Êîðíåëèñ Àäðèàíñåí àäëû – ÷èðêëè, ùÿéàñûç, êèíëè, áèð
ìîíàõ-ìèíîðèò þçöíäÿí ÷ûõàðàã ÷ûüûðà-÷ûüûðà äàíûøûðäû.
266
Êàôåäðàíûí ÿòðàôûíäà úàâàí, ãÿøÿíý ìþìèí ãûçëàð ñûõëàøûá
äóðìóøäóëàð.
Êåøèø Êîðíåëèñ Èñàíûí ÷ÿêäèéè ÿçàáäàí äàíûøûðäû. Ìöãÿääÿñ
Èíúèëèí áèð éåðè âàð, îðàäà íÿãë åäèëèð êè, èóäåéëÿð ùÿçðÿò Èñàíû ýþñòÿðÿðÿê ÷ûüûðà-÷ûüûðà Ïèëàòà äåéèðëÿð: “Îíó ÷àðìûõà ÷ÿê, ÷àðìûõà
÷ÿê! Áèçèì ãàíóíóìóç âàð, áèçèì áó ãàíóíóìóçà ýþðÿ î ýÿðÿê
þëñöí!” Êîðíåëèñ áó éåðÿ ÷àòàíäà óúàäàí äåäè:
– Ãàðäàøëàð, áàúûëàð, åøèäèðñèíèçìè? Íèéÿ áèçèì àëëàùûìûç
ùÿçðÿò Èñà äÿùøÿòëè, áèàáûð÷û þëöìÿ äö÷àð îëäó? Îíà ýþðÿ êè, îíäà
äà ëàìÿçùÿáëÿðè úÿçàëàíäûðàí ãàíóíëàð âàðäû. Äåìÿëè î äöçýöí
úÿçàëàíäûðûëìûøäûð, ÷öíêè ãàíóíó ïîçìóøäóð. Åé ùÿçðÿò Èñà! Ñÿí
íèéÿ áèçèì þëêÿìèçè ãàðüàìûñàí? Ìöãÿääÿñ Ìÿðéÿì àíà! Èìïåðàòîð Êàðë ñàü ãàëñàéäû íåúÿ îëàðäû? Êîíôåäåðàò-äâîðéàíëàð þç
èìàíñûç ùÿðÿêÿòëÿðèíäÿ ýþð íÿéÿ ÿë àòûðëàð – îíëàð äèêáàøëûã åëÿéèá, ùåðñîýèíéàéà õàùèøíàìÿ éàçûáëàð êè, èíêâèçèñèéà ëÿüâ åäèëñèí, ôÿðìàíëàð ýåðè ýþòöðöëñöí. Àõû áó ôÿðìàíëàð ùèðñëÿíÿðÿê âåðèëìÿìèøäèð, îíëàð êàìèë äöøöíúÿëÿð, óçóí-óçàäû ôèêèðëÿøìÿëÿð,
éàõøû ìÿãñÿäëÿð ö÷öí âåðèëìèøäèð, – éÿíè êè, ùÿð úöð âÿ áöòöí
ñåêòàëàð, ëàìÿçùÿáëèêëÿð ýÿðÿê ìÿùâ åäèëñèí. Êðàë, êîíôåäåðàòçàäÿýàíëàðûí òóòäóüó áó èøè ýþðñÿéäè íÿ äåéÿðäè?! Áàõ, èíñàíà
÷þðÿêäÿí, ïåíäèðäÿí äÿ âàúèá îëàí áó ôÿðìàíëàðû êîíôåäåðàòëàð
ëÿüâ åëÿìÿê èñòÿéèðëÿð! Îíëàð áèçè íåúÿ öôóíÿòëè, ìóðäàð, èéðÿíú
ýèðäàáà èòÿëÿéèá ñàëìàã èñòÿéèðëÿð! Ëöòåð, áó ðÿçèë Ëöòåð, áó ãûçìûø áóüà – Ñàêñîíèéàäà, Áðàóíøâåéãäÿ, Ëöíåáóðãäà, Ìåêëåíáóðãäà ãàëèá ýÿëìèøäèð. Ìóðäàð áÿäÿíèíè Àëìàíèéàäà äîíóçëàðûí
äà öç äþíäÿðäèéè ïàëûä ãîçàñû èëÿ áÿñëÿéÿí Áðåíñèóñ93 Âöðòåìáåðãäÿ ãÿëÿáÿ ãàçàíìûøäûð. Î èáëèñ, î àõìàã Ñåðâåò94, òðèíèòàðè*
Ñåðâåò – Ïîìåðàíèéàäà, Äàíèìàðêàäà, Èñâå÷ðÿäÿ àüàëûã åëÿéèð,
øàíëû, øþùðÿòëè ìöãÿääÿñ âÿ ãöäðÿòëè Òðîèòñà ùàããûíäà êöôð ñþéëÿéèð. Áÿëè. Ìÿí áóíó äà åøèòìèøÿì êè, ýóéà Êàëâèí95 îíó äèðèäèðè éàíäûðûá, – ùå÷ îëìàñà î éàõøû áèð èø òóòóá. Áÿëè, áó ùÿìèí
èéèìèø Êàâèíäèð êè, öñò-áàøûíäàí òÿð èéè ýÿëèð, áàøû, ñó ñàìóðóíóí
__________
* Ò ð è í è ò à ð è – 1198-úè èëäÿ Ôðàíñàäà òÿøêèë åäèëìèø ìîíàõ úÿìèééÿòè. Áó úÿìèééÿòÿ ìÿíñóá îëàí ìîíàõ.
267
áàøû êèìè óçóíñîâäóð, éàíàãëàðû ïèéäÿí ïàðûëäàéûð, äèøëÿðè äÿ ëàï
áàëòàäûð. Áÿëè, úàíàâàðëàð áèð-áèðèíè éåéèðëÿð. Áÿëè, áóüà Ëöòåð,
ãûçìûø áóüà Ëöòåð àëìàí ùþêìäàðëàðûíû àíàáàïòèñò Ìöíòñåðèí96
öñòöíÿ ãàëäûðûá, äåéèðëÿð êè, Ìöíòñåð éàõøû àäàììûø, äèíèí ýþñòÿðäèéè éîëëà éàøàéûðìûø. Áÿëè, áó áóüàíûí áþéöðòöñö áöòöí Àëìàíèéàäà åøèäèëèð! Áÿëè!
Áÿëè, áÿñ áèç Ôëàíäðèéàäà, Ýåëäåðíäÿ, Ôðèñëàíäèéàäà, Ùîëëàíäèéàäà, Çåëàíäèéàäà íÿ ýþðöðöê? Àäàìèòëÿð97 êö÷ÿëÿðäÿ ÷ûð-÷ûëïàã
éöéöðöøöðëÿð. Áÿëè, ãàðäàøëàð, áàúûëàð, ÷ûð-÷ûëïàã êö÷ÿëÿðäÿ, óòàíìàéà-óòàíìàéà þç àðûã áÿäÿíëÿðèíè úàìààòà ýþñòÿðèðëÿð. Ñèç äåéèðñèíèç êè, áó áèðúÿ àäàì îëóá? Éàõøû, ãîé áèðúÿ àäàì îëñóí, áóíóí áèðèñè éöçÿ áÿðàáÿðäèð, éöçö äÿ áèðÿ. Ñèç äåéèðñèíèç êè, î éàíäûðûëûá, þçö äÿ êàëâèíèñòëÿðèí, ëöòåðàíëàðûí õàùèøè èëÿ äèðè-äèðè éàíäûðûëìûø. Ìÿí äÿ ñèçÿ äåéèðÿì: áó úàíàâàðëàð áèð-áèðèíè éåéèðëÿð!
Áÿëè, áèç Ôëàíäðèéàäà, Ýåëäåðíäÿ, Ôðèñëàíäèéàäà, Ùîëëàíäèéàäà, Çåëàíäèéàäà íÿ ýþðöðöê? Àçàä ôèêèðëèëÿðè! Îíëàð þéðÿäèðëÿð êè,
ùÿð úöð êþëÿëèê àëëàùà çèääèð. Éàëàí äåéèðëÿð ìÿëóí ëàìÿçùÿáëÿð!
Áèç ýÿðÿê – áèçèì ìöãÿääÿñ àíàìûç Ðîìà êèëñÿñèíÿ èòàÿòêàð
îëàã. Àììà îíëàð, áöòöí äöíéà ëàìÿçùÿá ÿúëàôëàðûíûí éóâà òèêäèéè Àíòâåðïåíäÿ äåéèðëÿð êè, ýóéà áèç ìöãÿääÿñ éàüû èò ïèéèíäÿí ùàçûðëàéûðûã. Ñÿðñÿðèíèí áèðè éîë àéðûúûíäà ñèäèê ãàáû öñòöíäÿ
îòóðóá áàüûðà-áàüûðà äåéèð: “Íÿ Àëëàù âàð, íÿ î äöíéà, íÿ äèðèëìÿ, íÿ ÿáÿäè ÿçàá!” Áèð àéðûñû ïèñ-ïèñ ñÿñëÿ ÷ûüûðûð: “ Äóçñóç äà,
éàüñûç äà, òöïöðúÿêñèç äÿ, àíäñûç äà, øàìñûç äà õà÷ âóðìàã
îëàð!”: Áèð áàøãàñû äà ôÿðéàä åëÿéèð: “Ùå÷ áèð ìÿùøÿð éîõäóð!”
Ùå÷ áèð ìÿùøÿð éîõäóð! Ìÿíèì ÿçèçëÿðèì, áó àõû íÿ äåìÿêäèð,
ùÿ? Àäàìûí þç àíàñû èëÿ, áàúûñû èëÿ, ãûçû èëÿ çèíà åëÿìÿñè – ìÿùøÿðèí îëìàñûíà øöáùÿëÿíìÿñèíäÿí éàõøûäûð.
Áÿëè, îíëàð èíêâèçèòîðóí, áó ìöãÿääÿñ àäàìûí ãàáàüûíäà ùÿëÿ áèð ëîâüàëàíûðëàð äà, áÿëè! Äþðä ìèí êàëâèíèñò áèðäÿí-áèðÿ Áåëåìÿ ýÿëèá òþêöëöøöáëÿð, áóðàäàí ÷îõ äà óçàãäà äåéèëëÿð, ñèëàùëû
êåøèê÷èëÿðè, áàéðàãëàðû, òÿáèëëÿðè âàð. Áÿëè! Áèø-äöøëÿðèíèí èéè áóðàëàðà äà ýÿëèá ÷àòûð. Îíëàð ìöãÿääÿñ Êàòîëèíà àäûíà îëàí ìÿáÿäè òóòóáëàð, àëëàùà çèää îëàí ìóðäàð ìîèçÿëÿðè èëÿ ìÿáÿäè áèàáûð
åëÿéèðëÿð, ìóðäàðëàéûðëàð, éàìàíëàéûðëàð.
268
Åé ÷îõ-÷îõ çèéàí ýÿòèðÿí, áàüûøëàíìàüà ëàéèã îëìàéàí ñÿáð!
Íèéÿ àõû ñèç, åé äöøêöí êàòîëèêëÿð, ñèëàùà ÿë àòìûðñûíûç? Àõû ñèçèí
äÿ, î ìÿëóí êàëâèíèñòëÿð êèìè, äÿìèð ýåéèìèíèç äÿ, íèçÿíèç äÿ,
òöôÿíýèíèç äÿ, ãûëûíúûíûç äà, õÿíúÿðèíèç äÿ, áû÷àüûíûç äà, äÿéÿíÿéèíèç äÿ, ìûçðàüûíûç äà, ôàëêîíåòèíèç* äÿ, êóëåâðèíèç** äÿ âàð!..
Ñèç äåéèðñèíèç êè, îíëàð äàâàêàð äåéèë, îíëàð àíúàã ñÿðáÿñòúÿ,
ñàêèòúÿ àëëàùûí êÿëàìûíà ãóëàã àñìàã èñòÿéèðëÿð. Ìÿíèì ö÷öí
ôÿðãè éîõäóð. Îíëàðû Áðöããåäÿí ãîâóí, äþéÿ-äþéÿ ãîâóí,
êþòÿêëÿéèí îíëàðû, áöòöí êàâèíèñòëÿðè ìÿáÿääÿí áàéûðà àòûí! Áó
íÿäèð? Ñèç ùÿëÿ áóðàäàñûíûç? Àé ÿôÿëëÿð! Ìÿí î ýöíö ýþðöðÿì êè,
ìÿëóí êàëâèíèñòëÿð ñèçèí àðâàäëàðûíûçûí, ãûçëàðûíûçûí ãàðûíëàðûíû
òÿáèë êèìè äþéöðëÿð, ñèç äÿ äóðóá áàõûðñûíûç! Ñèç êèøè äåéèëñèíèç,
àúèç, êåé àäàìñûíûç! Éàõøû äà, ýåòìèðñèíèç ýåòìÿéèí... Ùÿëÿ áèð
òóìàíëàðûíûçû äà áóëàéûðñûíûç. Àð îëñóí Áðöããå úàìààòûíà! Àð
îëñóí êàòîëèêëÿðÿ! Áó øåéëÿðäÿí ñîíðà ñèç äàùà íåúÿ êàòîëèêñèíèç?
Ñèç àúèç, ãîðõàã àäàìñûíûç – âÿññàëàì! Àé åðêÿê þðäÿêëÿð, ãàçëàð, ùèíä òîéóãëàðû, ñèçÿ àéûá äåéèëìè?
Ñèçèí ÷îõ ýþçÿë âàèçëÿðèíèç âàð, áÿñ íèéÿ äÿñòÿ-äÿñòÿ ýåäèá,
ëàìÿçùÿáëÿðèí àüûçëàðûíäàí ñûôðàã êèìè òþêöëÿí ùÿðçÿ-ùÿäéàíûíà
ãóëàã àñûðñûíûç? Ãûçëàð ýåúÿëÿð ãà÷ûá ìîèçÿéÿ ãóëàã àñìàüà ýåäèðëÿð, áÿëè, äîããóç àéäàí ñîíðà äà îíëàð ñèçèí ö÷öí, – ùÿð èêè
úèíñäÿí îëàí, – áàëàúà Ýéþçëÿð äöíéàéà ýÿòèðÿúÿêëÿð. Êèëñÿ ãÿáèðèñòàíëûüûíäà äþðä ùÿéàñûç ùàðàìçàäÿ ìîèçÿ åäèðäè. Áó ùàðàìçàäàëàðäàí áèðè – àðûã, ñîëüóí, åéáÿúÿð, ìóðäàð áèð àäàìäû, áàøûíà
÷èðêëè øëéàïà ãîéìóøäó. Øëéàïàñûíû äà ëàï õèðòäÿéèíÿ êå÷èðìèøäè,
ãóëàãëàðû äà ýþðöíìöðäö. Ñèçëÿðäÿí ùå÷ î âàèçèí ãóëàüûíû ýþðÿí
âàðìû? Îíóí ÿéíèíäÿ êþéíÿéè éîõ èäè, êàìçîëóíäàí ÷ûëïàã
ãîëëàðû ýþðöíöðäö. Î, ÷èðêëè, ìóðäàð ïëàøûíà áöðöíñÿ äÿ, ìÿí îíó
éàõøûúà ýþðäöì. Ìÿí îíóí éûðòûã øàëâàðûíäàí õûðäàúà çÿíýëÿðèíèí éåëëÿíäèéèíè ýþðöðäöì – Àíòâåðïåí êèëñÿñèíèí çÿíý ãöëëÿñèíäÿêè çÿíýëÿðè êèìè, – îíóí òÿáèè ëþâùÿñèíè äÿ ýþðöðäöì. Î
áèðè ùàðàìçàäà àéàãéàëûí èäè, ÿéíèíäÿ áèðúÿ êàìçîë âàðäû, áó úöð
__________
* Êè÷èê ùÿúìëè ãÿäèì òîï
** Ãÿäèì ñÿùðà òîïó
269
äÿ ìîèçÿ åäèðäè. Îíóí äà ãóëàãëàðûíû ùå÷ êÿñ ýþðìÿäè. Ìóðäàð
ìîèçÿñèíèí îðòàñûíäà èëèøèá ãàëäû, óøàãëàð äà îíó éàõøûúà ëàüà
ãîéäóëàð: “Ïàù! Ïàù! Äÿðñèíè þéðÿíìÿéèá!” Ö÷öíúö ùÿéàñûç ùàðàìçàäàíûí äà áàøûíäà ëÿëÿêëè, êþùíÿ, ÷èðêëè áèð øëéàïà âàðäû.
Îíóí äà ãóëàãëàðû ýþðöíìöðäö. Äþðäöíúö ùàðàìçàäàíûí àäû
Ýåðìàíóñ èäè; î áèðèëÿðäÿí áèð àç àáûðëû ýåéèíìèøäè, àììà äåéèðäèëÿð êè, úÿëëàä èêè äÿôÿ îíóí êöðÿéèíÿ äàìüà áàñûá, áÿëè!
Ùàìûñûíûí äà øëéàïàñû àëòûíäà, ãóëàãëàðûíû þðòÿí ÷èðêëè-éàüëû
èïÿê òÿñÿê âàðäû. Ñèç ùå÷ ëöòåð÷è ìîèçÿ÷èëÿðèí ãóëàãëàðûíû ýþðìöñöíöç? Áó ùàðàìçàäàëàðäàí ùàíñû úÿñàðÿò åäèá ãóëàüûíû ýþñòÿðèá?
Áÿëè, ãóëàãëàðûíû! Áó ÷îõ äà åëÿ àñàí øåé äåéèë, – êÿñèëìèø ãóëàãëàðû íåúÿ ýþñòÿðìÿê îëàð?! Îíëàðûí ãóëàãëàðûíû úÿëëàä êÿñèá, áÿëè!
Áóíà áàõìàéàðàã, áó ñûðòûã ùàðàìçàäàëàðû, úèáýèðëÿðè, ìöôòÿõîðëàðû, àâàðàëàðû, áó äèëÿí÷è âàèçëÿðè úàìààò ÷ûüûðà-÷ûüûðà: “Éàøàñûí Ýéþç!” äåéÿ àëãûøëàéûð, åëÿ áèë êè, îíëàðû úèí òóòóá, äÿëè
îëóáëàð, éà äà ëöëãÿíáÿðäèðëÿð.
ßýÿð Íèäåðëàíääà: “Éàøàñûí Ýéþç! Éàøàñûí Ýéþç!” äåéÿ úÿçàëàíìàäàí ÷ûüûðìàã îëàðñà, îíäà áèç çàâàëëû Ðîìà-êàòîëèê êèëñÿñèíèí õàäèìëÿðèíÿ áèðúÿ øåé ãàëûð: áóðàäàí ÷ûõûá ýåòìÿê! Éà
ùÿçðÿò Èñà! Áó òîâëàíìûø àõìàã õàëã ýþð íåúÿ äÿùøÿòëè ëÿíÿòÿ
ýÿëìèø! Äþâëÿòëè äÿ, êàñûá äà; ÿñèë-íÿúàáÿòè îëàí äà, îëìàéàí äà;
ãîúà äà, úàâàí äà; êèøè äÿ, àðâàä äà – ùàìû áèð àüûçäàí ÷ûüûðûð:
“Éàøàñûí Ýéþç!”
Àëìàíèéàäàí áèçÿ ýÿëÿí áó ìÿëóí ëöòëÿð íÿäè àõû? Áó úÿíàáëàð áöòöí âàð-éîõóíó – çèíàêàðëûüà, ãóìàðà, ãÿùáÿëèéÿ, ÿõëàãñûç
èøëÿðÿ, ìÿðÿêÿëÿðÿ, ôþùøÿ, èéðÿíú àøûã àòìàüà, äÿáäÿáÿëè áÿçÿêäöçÿéÿ ãîéìóøëàð. Áó ëöòáå÷ÿëÿðèí ïàñëû áèð ìèñìàðû äà ãàëìàéûá êè, ãàøûíàí éåðëÿðèíè õàðòäàñûíëàð. Èíäè îíëàð êèëñÿ, ìîíàñòûð ÿìëàêû íàÿë àòûðëàð.
Ùàðàìçàäà Êöëåìáóðãóí ãîíàãëûüûíäà Áðåäåðîäå àäëû áàøãà
áèð ùàðàìçàäà äà âàðäû, èêèñè äÿ àüàú ïàð÷äà øÿðàá è÷èðäè êè, ìåññèð
Áåðëåéìîíà, áèð äÿ ùåðñîýèíéàéà þç íèôðÿòëÿðèíè áèëäèðñèíëÿð, áÿëè!
Èêèñè äÿ: “Éàøàñûí Ýéþç!” äåéÿ ÷ûüûðûðäû. ßýÿð ìÿí Àëëàù îëñàéäûì, – Àëëàù, ìÿíèì ýöíàùûìäàí êå÷! – ìÿí îíëàðûí è÷äèéè è÷êèíè
270
– ïèâÿìè îëñóí, ÷àõûðìû îëñóí – äþíäÿðèá èéðÿíú, ìóðäàð ÷èðêàá
åëÿðäèì, áÿëè, ÷èðêëè, ïèñ, öôóíÿòëè ñóéà äþíäÿðÿðäèì, åëÿ ñó êè, áó
ñóäà îíëàðûí ìóðäàð êþéíÿêëÿðè, äþøÿêàüûëàðû éóéóëìóøäóð.
Áÿëè, áÿëè, àé åøøÿéèí áèðè åøøÿêëÿð, àíãûðûí, àíãûðûí, äåéèí:
“Éàøàñûí Ýéþç!” Áÿëè, ìÿí ñèçèí ïåéüÿìáÿðèíèçÿì! Íÿ ãÿäÿð
äöíéàäà ëÿíÿò-íèôðèí âàð, þëöì úÿçàñû âàð – ùàìûñû ñèç íèäåðëàíäëûëàðûí áàøûíà ýÿëñèí: ñèçè ãàðàãûçäûðìà òóòñóí, òàóí òóòñóí, éàíüûíà äöøÿñèíèç, þëêÿíèç äàüûëûá âèðàí îëñóí, úöçàì éàðàñû, âÿáà,
òèòðÿòìÿ-ãûçäûðìà, ãàðà ÷è÷ÿê ñèçäÿí ÿë ÷ÿêìÿñèí! Áÿëè! Àëëàù
ñèçäÿí áåëÿ ãèñàñ àëàúàã, îíà ýþðÿ êè, ñèç: “Éàøàñûí Ýéþç!” äåéÿ
ÿúëàô-ÿúëàô áàüûðûðñûíûç! Ñèçèí åâëÿðèíèçèí äàøû äàø öñòÿ ãàëìàéàúàã, î ÿúëàô, ðÿçèë êàëâèíèñòëÿðèí äàëûíúà ãà÷àí î ëÿíÿòÿ ýÿëìèø
ãû÷ëàðûíûçûí áèðúÿ ñöìöéö äÿ ñàëàìàò ãàëìàéàúàã. Ãîé áöòöí
ìÿíèì áó äåäèêëÿðèì éåðèíÿ éåòñèí! Àìèí! Àìèí! Àìèí!
Óëåíøïèýåë Ëàììåéÿ äåäè:
– Ýåäÿê áóðäàí, îüëóì!
Ëàììå äÿ:
– Áó ñààò, – äåäè.
Ëàììå, ìîèçÿéÿ ãóëàã àñàí ãÿøÿíý, ìþìèí ãûçëàð è÷ÿðèñèíäÿ
þç àðâàäûíû àõòàðäû, àíúàã òàïìàäû.
ÕÛÛ
Óëåíøïèýåëëÿ Ëàììå – Minnewater éÿíè Ñåâýè ñóéó äåéèëÿí
éåðÿ éàõûíëàøäûëàð. ßëëàìÿëèê åëÿéÿí – áþéöê àëèìëÿð ñþéëÿéèðëÿð
êè, Minnåwater éÿíè ìèíîðèòëÿð ñóéó98 äåìÿê ëàçûìäûð. Îíëàð ñó
ãûðàüûíäà àðâàäëàð-êèøèëÿð, ãûçëàð-îüëàíëàð áèð-áèðèíÿ ñûõûëàðàã,
áèð-áèðèíèí ýþçöíÿ áàõà-áàõà, ãîë-ãîëà ýÿçèøèðëÿð, ùàìûñû äà
ýöë-÷è÷ÿê è÷èíäÿ èäè; áèð-áèðèëÿðè èëÿ åëÿ ìÿøüóëäóðëàð êè, äåéèðäèí
äöíéàäà îíëàð ö÷öí àéðû ùå÷ áèð øåé éîõäóð.
Óëåíøïèýåë ãåéðè-èõòèéàðè îëàðàã Íåëåíè õàòûðëàäû. Áó õàòèðÿäÿí êÿäÿðëÿíèá, Ëàììåéÿ äåäè:
– Ýåäÿê è÷ÿê!
Ëàììå îíóí ñþçöíö åøèòìÿäè – î äà, ãîøà-ãîøà ýÿçèøÿí, ñåâèøÿí àäàìëàðà áàõûðäû. Äåäè êè:
271
– Èíäè ãûçñûç-àðâàäñûç ñàùèëäÿ îòóðàí áèçèì êèìèëÿðèí ýþçö ãàáàüûíäà ìÿí äÿ áèð çàìàíëàð þç àðâàäûìëà ñåâèøÿ-ñåâèøÿ ýÿçèøèðäèì.
Óëåíøïèýåë áèð äÿ äåäè:
– Ýåäÿê è÷ÿê. Áèç Éåääèëÿðè ïàð÷ûí äèáèíäÿ òàïàðûã.
Ëàììå åòèðàç åòäè:
– Ñÿí êåôëèñÿí íÿäè? Þçöí áèëèðñÿí êè, áó Éåääèëÿð – àçìàí
àäàìëàðäûð, îíëàð ùå÷ ùÿçðÿò Èñà ìÿáÿäèíäÿ äÿ øàõ äóðà áèëìÿçëÿð.
Íåëå ùàããûíäàêû êÿäÿðëè äöøöíúÿëÿð Óëåíøïèýåëÿ áàøãà áèð
øåéè äÿ äöøöíìÿéÿ ìàíå îëìóðäó: êèì áèëèð, áÿëêÿ èíäè åòèáàðëû
áèð ñûüûíàúàãäà îíó äàäëû-ëÿççÿòëè àõøàì éåìÿéè, ýöëÿðöçëö éåìÿêõàíà÷û àðâàä ýþçëÿéèð.
Óëåíøïèýåë ö÷öíúö äÿôÿ äåäè:
– Ýåäÿê è÷ÿê!
Ëàêèí Ëàììå îíóí ñþçöíö åøèòìèðäè: î, Ìÿðéÿì Àíà êèëñÿñèíèí çÿíý ãöëëÿñèíÿ áàõûá äóà åëÿéèðäè:
– Ãàíóíëà íèýàùäà îëàíëàðû ùèìàéÿ åäÿí ìöãÿääÿñ Ìÿðéÿì
àíà, ãîé ìÿí áèð äÿ ýþðöì î éóìøàã áàëûøû – îíóí àü ñèíÿñèíè!
Óëåíøïèýåë èíàä åäèðäè:
– Ýåäÿê è÷ÿê! Î éÿãèí éåìÿêõàíàäàäûð, àü ñèíÿñèíè ñÿðõîøëàðà ýþñòÿðèð.
Ëàììå ñÿñèíè óúàëòäû:
– Ñÿí íåúÿ úÿñàðÿò åëÿéèá, îíóí áàðÿñèíäÿ àüëûíà ïèñ øåéëÿð
ýÿòèðèðñÿí?
Óëåíøïèýåë èíàäûíäàí äþíìöðäö:
– Ýåäÿê è÷ÿê! Éÿãèí îíóí ùàðàäàñà éåìÿêõàíàñû âàð.
Ëàììå îíà àúûãëû úàâàá âåðäè:
– Ñÿí è÷ìÿê èñòÿéèðñÿí – áóíà ýþðÿ äÿ ùèðñëÿíèðñÿí.
Óëåíøïèýåë ñþçöíÿ äàâàì åòäè:
– Áÿëêÿ äÿ îíóí, ñÿôÿðÿ ÷ûõàí ãÿðèáëÿð ö÷öí þç ñóéóíäà áèøèðèëìèø ìàë ÿòèíäÿí, õîø ÿòðè áöòöí éåìÿêõàíàíû áàøûíà ýþòöðÿí
äàäëû õþðÿéè âàð. Áó éàüëû ÿò äåéèë, àììà òÿçÿäèð, êèøìèø êèìè,
ãûçûëýöë éàðïàüû êèìè çÿðèôäèð, áàéðàìäà áèøÿí áàëûã êèìè î äà
éàü è÷èíäÿ öçöð, ìèõÿé, ÷åâèç, õîðóç ïèïèéè, áóçîâ õàéàëàðû
àðàñûíäàäûð; áóíäàí áàøãà äà áÿëêÿ ýþçÿë éåìÿêëÿð ùàçûðëàìûø?
Ëàììå ñÿñèíè óúàëòäû.
272
– Áó éàðàìàçû ýþðöðñÿíìè? Éîõñà ìÿíè àúûíäàí þëäöðìÿê
èñòÿéèðñÿí? Èêè ýöíäöð áàéàò ÷þðÿê éåéèðèê, ïèñ ïèâÿ è÷èðèê, –
éîõñà éàäûíäàí ÷ûõûá?
Óëåíøïèýåë:
– Ñÿí àúìûñàí, – äåäè, – îíà ýþðÿ äÿ àúûãëàíûðñàí. Ñÿí àúûíäàí ñûçûëäàéàðñàí. Îíäà ýÿë éåéÿê, è÷ÿê. Ìÿíèì ùÿëÿ éàðûì ôëîðèí ïóëóì âàð – áó ïóëëà áþéöê áèð ãîíàãëûã äöçÿëòìÿê îëàð.
Ëàììåíèí êåôè à÷ûëäû. Àðàáàëàðûíà ìèíèá øÿùÿðè ýÿçìÿéÿ, éàõøû
éåìÿêõàíà àõòàðìàüà áàøëàäûëàð, ýþðäöêëÿðè àíúàã ãàøãàáàãëû éåìÿêõàíà÷ûëàð îëäó, éåìÿêõàíà÷û ãàäûíëàð äà ìåùðèáàí ýþðöíìöðäö.
Áóíà ýþðÿ îíëàð, àúûãëû ñèôÿòëÿðèí – ãÿðèáëÿðè ãÿáóë åäÿí éåìÿêõàíàëàð ö÷öí ïèñ ëþâùÿ îëäóüóíó íÿçÿðÿ àëûá, àðàáàäàí äöøìÿäèëÿð.
Àõûðäà ýÿëèá Øÿíáÿ áàçàðûíà ÷àòäûëàð, Blauve Lanteern éÿíè
Ýþé Ôÿíÿð àäëû ëþâùÿñè îëàí áèð éåìÿêõàíàéà ýèðäèëÿð. Áó äÿôÿ
éåìÿêõàíà ñàùèáèíèí ñèìàñû îíëàðà ïèñ ýþðöíìÿäè.
Àðàáàíû ÷àðäàüûí àëòûíà èòÿëÿäèëÿð, åøøÿéè äÿ àïàðûá áóðäàãäà,
éóëàô òîðáàëàðû ìÿúëèñèíäÿ ãîéäóëàð. Ñîíðà þçëÿðè ö÷öí éåìÿê ñèôàðèø åòäèëÿð, äîéóíúà éåäèëÿð, éàõøûúà éàòäûëàð, éóõóäàí äóðóá
éåíÿ éåìÿéÿ ýèðèøäèëÿð.
Ëàììå òåç-òåç, àúýþçëöêëÿ, èøòàùëà éåéèð, åëÿ áèð óúäàí äà
äåéèðäè:
– Ãàðíûìäà ýþéëÿð ìóñèãèñè ÷àëûíûð.
Ùàãã-ùåñàá âàõòû ÷àòàíäà éåìÿêõàíà÷û Ëàììåéÿ éàõûíëàøûá
äåäè:
– Ñèçäÿí îí ïàòàð ÷àòàúàã.
Ëàììå Óëåíøïèýåëè ýþñòÿðäè:
– Ïóë îíäàäûð.
Óëåíøïèýåë:
– Ìÿíèì ïóëóì éîõäóð, – äåäè.
Ëàììå îíäàí ñîðóøäó:
– Áÿñ ñÿíèí éàðûì ôëîðèíèí ùàíû?
– Ìÿíèì éàðûì ôëîðèíèì éîõäóð.
Éåìÿêõàíà÷û äåäè:
– Éîõäóð, îëìàñûí. Îíäà ñèçèí ýþäÿê÷ÿíèçè äÿ ÷ûõàðàúàüàì,
êþéíÿéèíèçè äÿ.
273
Áèðäÿí Ëàììå, êåôëè îëäóüóíäàí, ñàðñàãëàìàüà áàøëàäû:
– Áÿëêÿ ìÿí éåíÿ éåìÿê-è÷ìÿê èñòÿéèðÿì – éåìÿê, è÷ìÿê,
ùÿ? Èñòÿéèð ëàï èéèðìè éåääè ôëîðèíëèê îëñóí! Áóíó ìÿíÿ êèì ãàäàüàí åëÿéÿ áèëÿð? Ãàðäàø, ñÿí àéðû ôèêðÿ äöøìÿ: ìÿíèì áó éåêÿ
ãàðíûì àéðû ãàðûíäûð! Âàëëàù, áó ýöíÿ êèìè î àíúàã éåëáÿãóøó èëÿ
éåìëÿíèá. Ñÿíèí î ÷èðêëè ãàéûøûí àëòûíäà áÿëêÿ éåêÿ ãàðíûí ùå÷
îëìàéàúàã. Ñÿí éàõøû àäàì äåéèëñÿí, ñÿíèí áöòöí ïèéèí ýþäÿê÷ÿíèí éàõàñûíäàäûð, àììà ìÿíèì èøòàùëû ïèéèì éåêÿ ãàðíûìäàäûð, þçö äÿ áàðìàã ãàëûíëûüûíäà!
Éåìÿêõàíà÷û ëàï þçöíäÿí ÷ûõäû. Î äàíûøàíäà êÿêÿëÿéèðäè;
èñòÿéèðäè êè, öðÿéèíäÿêèíèí ùàìûñûíû áèðäÿí äåñèí; òÿëÿñäèêúÿ äÿ,
ñóäàí òÿçÿ ÷ûõìûø èò êèìè ôûíõûðûðäû. Óëåíøïèýåë ÷þðÿêäÿí éóìóðëàäûüû êöðÿúèêëÿðè îíóí áóðíóíà àòûðäû, Ëàììå äàùà äà öðÿêëÿíÿðÿê äàíûøûðäû;
– Åëÿ áèëèðñÿí êè, ñÿíèí ìóðäàð îëìóø ö÷ òîéóüóíóí, äþðä ãîòóð ÷îëïàíûí, ìóðäàðëàíìûø ãóéðóüó èëÿ ãóø ùÿéÿòèíè ñöïöðÿí
ñàðñàã òàâóç ãóøóíóí ïóëóíó âåðìÿéÿ ýöúöì ÷àòìàç? Ñÿíèí äÿðèí ãàðò õîðóçóí äÿðèñèíäÿí ãóðó îëìàéàíäà, ñÿíèí ñöìöêëÿðèí
äàùà ãûðûëìàéàíäà ìÿí ùÿëÿ ïóë éûüà áèëÿðäèì êè, ñÿíèí þçöíö äÿ
àëûá éåéèì, ñÿíèí éóõóëó íþêÿðèíè äÿ, òàéýþç ãóëëóã÷óíó äà, ñÿíèí àøïàçûíû äà, – î àøïàç êè, ãàøûíìàñû òóòàíäà ùå÷ ãàøûíà äà áèëìèð, ãîëëàðû åëÿ ãûñàäûð. Áèð áóíà áàõ ùà, éàðûìúà ôëîðèí ö÷öí áèçèì ýþäÿê÷ÿìèçè, êþéíÿéèìèçè ýþòöðìÿê èñòÿéèð! Éàõøûñû áóäóð,
úûíäûð ïàëòàðëû ñûðòûã, äå ýþðÿê, ñÿíèí áöòöí ïàëòàðûíûí ãèéìÿòè íå÷ÿäèð – ñÿí íå÷ÿ èñòÿñÿí äÿ ìÿí îíà ö÷ ëèàðäàí àðòûã âåðìÿðÿì.
Éåìÿêõàíà÷û ýåò-ýåäÿ äàùà àðòûã ùèðñëÿíèð, äàùà áÿðê ùûããûëäàéûðäû.
Óëåíøïèýåë äÿ ÷þðÿê êöðÿúèêëÿðèíè åëÿ áèð óúäàí äöç îíóí
öçöíÿ àòûðäû.
Ëàììå àñëàí úÿñàðÿòè äóéàðàã ñþçöíÿ äàâàì åòäè:
– Äå ýþðöì, àé úÿìäÿê: çÿðèô ñèôÿòëè, óçóí ãóëàãëû, äþøö åíëè,
éîëëàðäà éîðóëìàéàí ýþçÿë áèð åøøÿê íå÷ÿéÿ äÿéÿð? ßí àçû îí
ñÿêêèç ôëîðèíÿ, – åëÿìè ìóðäàð éåìÿêõàíà÷û? Áåëÿ ÿíòèãÿ áèð ùåéâàí ö÷öí ñÿí íÿ ãÿäÿð âåðÿðäèí? Ñàíäûüûíûí ïàñëû ìèñìàðëàðûíû?
274
Éåìÿêõàíà÷û äàùà áÿðê ùûããûëäàäû, ýþðöíöð î ãûìûëäàíìàüà
äà ãîðõóðäó.
Ëàììå ñóñìàã áèëìèðäè:
– Ñÿí áèëÿí, ìÿíèì î ýþçÿë ýþéðöø àüàúûíäàí ãàéûðûëìûø àðàáàì âàð ùà, – þçö äÿ à÷ûã-ãûðìûçû ðÿíýëÿ ðÿíýëÿíìèøäèð, éàüûøäàí, ýöíäÿí ãîðóìàã ö÷öí äÿ öñòöíäÿ êóðòðåé ïàðóñèíèíäÿí
þðòöéö âàð, – î íå÷ÿéÿ äÿéÿð? ßí àçû èéèðìè äþðä ôëîðèíÿ, åëÿìè?
Áÿñ îíäà èéèðìè äþðäëÿ îí ñÿêêèç íå÷ÿ åëÿð? Úàâàá âåð, úàùèë ñèìèú! Áó ýöí áàçàðäûð, ñÿíèí ÷èðêëè éåìÿêõàíàí êÿíäëè èëÿ äîëóäóð, ìÿí þç ìàëûìû äÿðùàë ñàòàðàì!
Ùàìû áóðàäà Ëàììåíè òàíûéûðäû, î áèð àíäà åøøÿéè äÿ ñàòäû,
àðàáàíû äà. Ùàìûñûíà äà úÿìè-úöìëÿòàíû èéèðìè äþðä ôëîðèí îí
ïàòàð àëäû.
Àëäûüû ïóëó éåìÿêõàíà÷ûíûí ëàï áóðíóíóí äèáèíÿ ýÿòèðèá äåäè:
– Áèð èéíÿ ýþð íÿ èéè ýÿëèð? Ãîíàãëûã, åëÿìè?
Éåìÿêõàíà÷û îíóí ñþçöíö òÿñäèã åëÿäè:
– Åëÿäèð, ãîíàãëûã. – Ñîíðà äà ïû÷ûëäàéàðàã äåäè: – Ñÿí þç äÿðèíè ñàòàíäà, ìÿí îíó áèð ëèàðà àëàðàì, áÿäõÿðúëèêäÿí ãîðóíìàã
ö÷öí îíó ùÿìàéèë åëÿðÿì.
Áó çàìàí ïÿíúÿðÿäÿí, ìàë-ãàðà ñàõëàíàí ùÿéÿòäÿí Ëàììåéÿ ÷îõ ìåùðèáàí, ÷îõ ãÿøÿíý áèð ãàäûí áàõûðäû, Ëàììå îíà òÿðÿô
÷åâðèëÿí êèìè î ýþçäÿí èòäè.
Àõøàì Ëàììå è÷äèéè øÿðàáûí òÿñèðè èëÿ àéàãëàðû áöäðÿéÿáöäðÿéÿ ãàðàíëûãäà ïèëëÿêÿíäÿí ãàëõàíäà, áèð ãàäûí îíó ãóúàãëàéûá öçöíäÿí, äîäàãëàðûíäàí, ùÿòòà áóðíóíäàí äà áÿðê-áÿðê þïäö,
ñåâýè éàøû èëÿ îíóí öçöíö èñëàòäû, áèðäÿí äÿ éîõ îëäó.
Ëàììå éîðóëóá ÿëäÿí äöøìöøäö, éåðèíÿ ýèðÿí êèìè äÿ éàòäû.
Ñÿùÿð Óëåíøïèýåëëÿ Ýåíòÿ ýåòäè.
ÕÛÛÛ
Áóðàäà î, àðâàäûíû áöòöí Kaberdoesj-ëÿðäÿ, tafelhoor-ëàðäà –
éÿíè ìóñèãèëè éåìÿêõàíàëàðäà, ìåéõàíàëàðäà àõòàðäû. Àõøàì
Óëåíøïèýåëëÿ in den Zingende Zwaan-äà, éÿíè Îõóéàí Ãó ãóøóí275
äà ýþðöøäö. Óëåíøïèýåë áàúàðäûãúà ùÿð éåðäÿ òóôàí òîõóìó ñÿïèð,
àíà âÿòÿíèíè ïàð÷àëàéàí úÿëëàäëàðà ãàðøû õàëãû ãàëäûðûðäû.
Î, Úöìÿ áàçàðûíäà, Dólle Griet* àäëàíàí Áþéöê òîïóí
éàíûíäà, äþøÿìÿ éîë öñòöíäÿ öçöãîéóëó óçàíäû.
Éàíûíäàí êå÷ÿí êþìöð÷ö îíäàí ñîðóøäó:
– Ñÿí íåéíèðñÿí?
Óëåíøïèýåë äÿ úàâàá âåðäè:
– Áóðíóìó èñëàäûðàì êè, áèëèì ýþðöì êöëÿê ùàðàäàí ÿñèð.
Ñîíðà äöëýÿð êå÷ÿíäÿ äåäè:
– Éÿãèí äþøÿìÿ éîëóíó ïÿðãó äþøÿê áèëìèñÿí?
Óëåíøïèýåëèí îíà úàâàáû áó îëäó:
– Òåçëèêëÿ áó éîë áÿçèëÿðèíÿ éîðüàí îëàúàã.
Ñîíðà äà áèð ìîíàõ îíóí éàíûíäà äàéàíäû, ñîðóøäó êè:
– Àé àâàðà, áóðàäà íÿ ãàéûðûðñàí?
– Àòàì, öçö öñòÿ äöøìöøÿì êè, ñèçäÿí õåéèð-äóà àëûì.
Ìîíàõ îíà õåéèð-äóà âåðèá éîëóíà äöçÿëäè.
Óëåíøïèýåë ãóëàüûíû éåðÿ ãîéäó. Áó çàìàí áèð êÿíäëè éàõûíëàøûá ñîðóøäó êè:
– Áèð øåé åøèäèðñÿíìè?
Óëåíøïèýåë:
– Åøèäèðÿì, – äåäè, – åøèäèðÿì àüàúëàð íåúÿ áþéöéöð; ùÿìèí
àüàúëàð êè, áÿäáÿõò ëàìÿçùÿáëÿðèí òîíãàëûíäà éàíäûðûëàúàã.
Èúìà ïîëèñ íÿôÿðè îíäàí ñîðóøäó:
– Àéðû áèð øåé åøèòìèðñÿí êè?
– Èñïàí àòëûëàðûíûí ýÿëäèéèíè äÿ åøèäèðÿì. Ýèçëÿíèëÿñè áèð øåéèí
âàðñà éåðÿ áàñäûð: éàõûí âàõòäà îüðó ÿëèíäÿí øÿùÿðëÿðäÿ éàøàìàã
ìöìêöí îëìàéàúàã.
Ïîëèñ íÿôÿðè äåäè:
– Áó ñàðñàãäûð.
Øÿùÿð àäàìëàðû áó ñþçö òÿêðàð åòäè:
– Áó ñàðñàãäûð.
__________
* Àüûëñûç Ãðåòà (ôëàì.)
276
ÕÛÂ
Ëàììå ùå÷ íÿ éåìèðäè, è÷ìèðäè – Blauw Lanteern ïèëëÿêàíûíäà ýþðäöéö ýþçÿë õÿéàëû äöøöíöðäö. Áðöããåéÿ úàí àòûðäû, ëàêèí Óëåíøïèýåë îíó äàðòûá Àíòâåðïåíÿ àïàðäû. Îðàäà äà íÿòèúÿñèç
àõòàðûøëàðûíû äàâàì åòäèðäè.
Óëåíøïèýåë éåìÿêõàíàëàðà ýåäèð, êðàë ôÿðìàíëàðûíûí íÿéè íÿçÿðäÿ òóòäóüóíó – õîø òÿáèÿòëè ôÿëÿìÿíý – ðåôîðìàòëàðà, àçàäëûã
ñåâÿí êàòîëèêëÿðÿ áàøà ñàëûðäû.
– Êðàë Íèäåðëàíääà èíêâèçèñèéàíû îíà ýþðÿ òÿòáèã åäèð êè, áèçè
ëàìÿçùÿáëèêäÿí òÿìèçëÿñèí, – áó ðàâÿíä* áèçèì àíúàã ïóë êèñÿìèçÿ òÿñèð åëÿéÿúÿê, àéðû øåéÿ éîõ. Áèç àíúàã õîøóìóçà ýÿëÿí
äàâà-äÿðìàíû ãÿáóë åëÿéèðèê. ßýÿð äÿðìàí áèçèì õîøóìóçà
ýÿëìÿñÿ, îíäà áèç àúûãëàíàðûã, ùÿéÿúàíà ýÿëÿðèê, ñèëàùëàíàðûã.
Êðàë äà áóíó éàõøû áèëèð. Åøèäÿí êèìè êè, áó ðàâÿíäè áèç èñòÿìèðèê,
î áèçèì öñòöìöçÿ èìàëÿ áîðóëàðû, éÿíè éöíýöë âÿ àüûð òîïëàð ýþíäÿðÿúÿê: ñåðïåíòèíëÿð, ôëàêîíåòëÿð, éåêÿ àüûçëû ìîðòèðëÿð. Áóíëàð
êðàëûí ãàðûíòÿìèçëÿéÿíèäèð! Áó øåéëÿðäÿí ñîíðà Ôëàíäðèéàíûí
ãàðíû åëÿ áîøàëàúàã êè, áöòöí þëêÿäÿ áèðúÿ âàðëû ôÿëÿìÿíý ãàëìàéàúàã. Áèç íÿ õîøáÿõò õàëãûã: ùÿêèìèìèç êðàë þçöäöð!
Øÿùÿð úàìààòû ýöëäö.
Óëåíøïèýåë îíëàðà äåéèðäè:
– Ñèç áó ýöí ýöëöðñöíöç, àíúàã Ìÿðéÿì àíà êèëñÿñèíäÿ áèðúÿ
øåé äÿ ñûíìûø îëñà, î ñààò ãà÷ûá äàüûëûí, éà äà ñèëàùà ÿë àòûí.
ÕÂ
Àâãóñòóí 15-äÿ, ìöãÿääÿñ Ìÿðéÿì àíàíûí þëäöéö ýöíäÿ,
ìåéâÿ âÿ òÿðÿâÿçèí òÿãäèñ åäèëäèéè ýöíäÿ, òîõ òîéóãëàðûí úóøà ýÿëìèø õîðóçëàðûí ÷àüûðûøûíû åøèòìÿäèéè ýöíäÿ, – Àíòâåðïåíèí ãàëà ãàïûñûíäàí, êàðäèíàë Ãðàíâåëëÿ ãóëàã åëÿéÿí áèð èòàëèéàëû øÿùÿðÿ ýèðäè,
Èñàíûí ÷àðìûõà ÷ÿêèëìèø áþéöê äàø ùåéêÿëèíè âóðóá ñûíäûðäû, åëÿ áó
âàõò Ìÿðéÿì àíà êèëñÿñèíäÿí ÷ûõàí õà÷ ìÿðàñèìè áàøëàíäû; ìÿðàñèìèí ãàáàüûíúà ñàðñàãëàð, ñÿôåùëÿð, àõìàãëàð ýåäèðäè.
__________
* Ð à â ÿ í ä – êþêöíäÿí äÿðìàí ùàçûðëàíàí áèòêè
277
Éîëäà, íàìÿëóì àäàìëàð Ìÿðéÿì àíàíûí ùåéêÿëèíè ÿëÿ ñàëìàüà áàøëàäûëàð; åëÿ î ñààò äà ùåéêÿëè àïàðûá êèëñÿäÿ àìâîíà
ãîéäóëàð, áàðìàãëûã ÷ÿïÿðè ãûôûëëàäûëàð.
Óëåíøïèýåëëÿ Ëàììå Ìÿðéÿì àíà êèëñÿñèíÿ ýèðäèëÿð. Àìâîíóí ãàáàüûíäà úûíäûð ïàëòàðëû úàâàí îüëàíëàð, ùå÷ òàíûíìàéàí
àäàìëàð þçëÿðèíè ÿçèð-áöçöð, àüûç-áóðóíëàðûíû ÿéèð, áèð-áèðèíÿ ñèðëè
èøàðÿëÿð åäèðäèëÿð. Àéàãëàðûíû éåðÿ äþéöð, äàìàãëàðûíû øàããûëäàäûðäûëàð. ßââÿëëÿð îíëàðû Àíòâåðïåíäÿ ýþðÿí îëìàìûøäû, ñîíðà äà ýþðÿí îëìàäû. Îíëàðäàí, öçö áèøìèø ñîüàíà îõøàéàí áèðèñè Ìèêåäÿí
(î Ìÿðéÿì àíàéà áåëÿ äåéèðäè) ñîðóøäó: ñÿí íÿ ö÷öí êèëñÿéÿ áåëÿ
òåç ãàéûòäûí, êèìäÿí ãîðõäóí?
Óëåíøïèýåë ñþçÿ ãàðûøäû:
– ßëáÿòòÿ ñÿíäÿí éîõ, ùÿáÿø ñèôÿòëè ýÿäÿ!
Îüëàí éóìðóãëàðûíû ãàëäûðûá îíóí öñòöíÿ úóìäó, ëàêèí
Óëåíøïèýåë îíóí éàõàñûíäàí òóòóá äåäè:
– Ùöíÿðèí âàð âóð – äèëèíè äàðòûá ãîïàðäàðàì!
Ñîíðà î, êèëñÿäÿ îëàí àíòâåðïåíëèëÿðÿ öçöíö òóòóá äåäè:
– Signork-ëÿð, pagader*-ëÿð, ñèç îíëàðà, – áàðìàüû èëÿ úûíäûð
ýåéèìëè úàâàíëàðû ýþñòÿðäè, – ãóëàã àñìàéûí! Îíëàð õàëèñ ôÿëÿìÿíý
äåéèëëÿð. Îíëàð ñàòãûíäûðëàð. Îíëàðû òóòóáëàð êè, áèçÿ çèéàí éåòèðñèíëÿð, þëêÿìèçè äàüûòñûíëàð, áèçè ìÿùâ åëÿñèíëÿð. – Ñîíðà íàìÿëóì
àäàìëàðà ñàðû äþíöá ÷ûüûðäû: – Àäÿ åé, åøøÿê ñèôÿòëèëÿð. Ñèç êè, àúûíäàí þëöðäöíöç, áó ýöí ïóëóíóç âàð, áó ùàðäàíäûð? Ïóë êèñÿëÿðèíè
ýþð íåúÿ ñÿñëÿíäèðèðëÿð! Éîõñà äÿðèíèçè òÿáèë÷èëÿðÿ ñàòìûñûíûç?
Íàìÿëóì àäàìëàð àúûãëû, êîáóä úàâàá âåðèðäèëÿð:
– Áèð áóíà áàõ, âàèçÿ áàõ!
Ñîíðà ùàìûñû Ìÿðéÿì àíà ùàããûíäà äàíûøìàüà áàøëàäûëàð:
– Ìèêåíèí ÿéíèíäÿ ãÿøÿíý ïàëòàðû âàð! Ìèêåíèí ýþçÿë ÷ÿëÿíýè
âàð! Ìÿíèì ñåâýèëèìèí äÿ áåëÿ ýåéèìè îëàéäû!
Ñîíðà îíëàð ãàïûéà ñàðû éþíÿëäèëÿð. Îíëàðäàí áèðè êàôåäðàéà
ãàëõûá, àüçûíà ýÿëÿíè äàíûøìàüà áàøëàäû, – áó çàìàí éîëäàøëàðû
ãàéûäûá, éåíÿ ùàé-êöé ñàëäûëàð:
__________
* Îüëàíëàð, úàâàíëàð (ôëàì.)
278
– Ìèêå, áèçèì éàíûìûçà ýÿë, íÿ ãÿäÿð êè, áèç ñÿíèí äàëûíúà
ýåòìÿìèøèê – þçöí ýÿë. Òÿíáÿë àðâàä, áÿñäèð ñÿíè ÿëëÿðäÿ ýÿçäèðèáëÿð, – ìþúöçÿ ýþñòÿð, ýþñòÿð êè, ñÿí ýÿçÿ áèëèðñÿí!
Óëåíøïèýåë íàùàã éåðÿ ÷ûüûðûðäû:
– Òàëàí÷û îüðóëàð, êÿñèí èéðÿíú äàíûøûãëàðû! Øÿð áèð òàëàí÷û –
úèíàéÿòêàðäûð!
Îíëàð éåíÿ äÿ Ìÿðéÿì àíàíûí ÿëÿ ñàëûðäûëàð. Áÿçèëÿðè éîëäàøëàðûíû ãûçûøäûðûðäûëàð êè, áàðìàãëûüû ñûíäûðûá, Ìèêåíè àìâîíäàí
äàðòûá ÷ûõàðòñûíëàð.
Øàì ñàòàí ãàðû ìàíãàëûíûí êöëöíäÿí îíëàðûí ýþçöíÿ àòäû.
Úûíäûð ýåéèìëèëÿð ãàðûíûí öñòöíÿ úóìäóëàð, îíó éåðÿ éûõûá áÿðê
äþéäöëÿð, – ãàðüàøàëûã áàøëàíäû.
Ìàðêãðàô ïîëèñ íÿôÿðëÿðè èëÿ êèëñÿéÿ ýÿëäè. Ìÿðÿêÿíè ýþðöá,
îíëàðûí êèëñÿäÿí ÷ûõûá ýåòìÿëÿðèíè ÿìð åòäè. Ëàêèí åëÿ òÿðÿääöäëÿ
ÿìð åòäè êè, êèëñÿíè ÷îõ àçëàðû òÿðê åòäè. Î áèðèëÿð áèëäèðäèëÿð:
– Áèç Ìèêåíèí øÿðÿôèíÿ àõøàì èáàäÿòè äöçÿëòìÿê èñòÿéèðèê.
Ìàðêãðàô äåäè:
– Àõøàì èáàäÿòè îëìàéàúàã.
Áó íàìÿëóì ñÿðñÿðèëÿð åëàí åòäè:
– Îíäà áèç þçöìöç åëÿéÿðèê.
Êèëñÿíèí ùÿð éåðèíäÿ íÿüìÿ îõóìàüà áàøëàäûëàð. Áÿçèëÿðè
êðèåêå ñòåíåí (àëáàëû ÷ÿéèðäÿéè) îéóíó îéíàéà-îéíàéà ÷ûüûðûðäûëàð:
– Ìèêå, úÿííÿòäÿ ñÿí îéóí îéíàìûðñàí, éÿãèí êè äàðûõûðñàí,
ýÿë áèçèìëÿ îéíà!
Áó ãàéäà èëÿ îíëàð áèð àí äà ñóñìóðäóëàð; êöôð ñþéëÿéèðäèëÿð,
÷ûüûðûá-áàüûðûðäûëàð, íÿðÿ ÷ÿêèðäèëÿð, ôèò âåðèðäèëÿð.
Ìàðêãðàô åëÿ áèë êè, ãîðõóá ýþçäÿí èòäè. Îíóí ÿìðè èëÿ ìÿáÿäèí, áèðúÿ ãàïûñûíäàí áàøãà, ãàëàí áöòöí ãàïûëàðû êèëèäëÿíäè.
Úàìààò áöòöí áó ùÿíýàìÿëÿðäÿ èøòèðàê åòìèðäè. Ýÿëìÿ ñÿðñÿðèëÿð ýåò-ýåäÿ ùÿéàñûçëàøûð, äàùà óúàäàí áàüûðûá ÷ûüûðûðäûëàð.
Íÿùàéÿò, öçö áèøìèø ñîüàíà îõøàéàí ôûðûëäàã÷û, – ýþðöíöð áöòöí ãóëäóð äÿñòÿñèíèí áàø÷ûñû î èäè, – êàôåäðàéà ãàëõäû, ÿëè èëÿ èøàðÿ åäèá ìîèçÿéÿ áàøëàäû:
– Àòà, îüóë âÿ ìöãÿääÿñ ðóù, ÿñëèíäÿ áèð îëàí, ñèôÿòäÿí ö÷
îëàí Àëëàù íàìèíÿ áàøëàéûðàì! Èëàùè, ùå÷ îëìàñà úÿííÿòäÿ ñÿí
279
áèçè ùåñàá åëìèíäÿí õèëàñ åëÿ! Áó àâãóñòóí èéèðìè äîããóçóíäà
Ìèêå ýþçÿë çèíÿò è÷èíäÿ þç àüàú ñèôÿòèíè àíòâåðïåíëè îüëàíëàðà,
úàâàíëàðà ýþñòÿðìèøäèð. Àììà õà÷ ìÿðàñèìèíäÿ èáëèñ îíà ðàñò
ýÿëèá, îíó ÿëÿ ñàëàðàã äåéèá: “Ìèêå, ñÿí êðàëè÷à êèìè áÿçÿíìèñÿí, ñÿíè äþðä îüëàí àïàðûð, áóíà ýþðÿ äÿ áåëÿ ëîâüàëàíûðñàí, èáëèñÿ ùå÷ áàõìûðñàí, àììà î éàçûã úàâàí ïèéàäà ýåäèð. Ìèêå áó
ñþçöí ãàáàüûíäà äåéèá: “Ýåðè ÷ÿêèë èáëèñ, éîõñà áàøûíû ÿçÿðÿì,
ìÿëóí èëàí Èáëèñ äÿ îíà äåéèá: “Ìèêå, ìèí áåø éöç èëäèð êè, ñÿí
åëÿ áóíóíëà ìÿøüóëñàí, ëàêèí ñÿíèí ùþêìäàðûí îëàí àëëàùûí ðóùó
ìÿíè àçàä åäèá. Èíäè ìÿí ñÿíäÿí ýöúëöéÿì, èíäè ñÿí ìÿíèì áàøûìû ÿçÿ áèëìÿçñÿí, åëÿ åëÿðÿì êè, ñÿí ìÿíèì ãàáàüûìäà òèáëèì
îéíàðñàí!” áóíó äåéèá ãàì÷ûíû ýþòöðäö, Ìèêåíè äþéìÿéÿ áàøëàäû. Ìèêå äÿ, ãîðõäóüóíó ýþñòÿðìÿìÿê ö÷öí, ùå÷ ÷ûüûðìàäû äà,
éîðòà-éîðòà ãà÷ìàüà áàøëàäû, ÿëëÿðè öñòÿ îíó àïàðàí úàâàíëàð äà,
ÿëàúñûç ãàëûá, éîðòìàüà áàøëàäûëàð, éîõñà îíëàð, áó äèëÿí÷è úàìààòûí ýþçö ãàáàüûíäà, îíó ãûçûë ÷ÿëÿíýè âÿ çûíãûðîâëàðû èëÿ éåðÿ
ñàëàðäûëàð. Èíäè Ìèêå þç éåðèíäÿ ñàêèòúÿ äèíú äóðóá, èáëèñÿ áàõûð.
Èáëèñ äÿ ãöááÿíèí àëòûíäà, ýèðäÿ ñöòóí öñòöíäÿ îòóðóá, îíó ãàì÷û
èëÿ ùÿäÿëÿéèð, ÿëÿ ñàëûð, äåéèð êè: “Ñÿíèí àäûíà òþêöëÿí ãàíëàð
ö÷öí, áöòöí ýþç éàøû ö÷öí ñÿí ìÿíÿ ùàãã-ùåñàá âåðìÿëèñÿí!
Ùÿ, Ìèêå, ñÿíèí áàêèðÿëèê ñÿùùÿòèí íåúÿäèð? ×ûõ, ÷ûõ îðàäàí! Àé
ìóðäàð àüàú àðâàä, áó ñààò ñÿíè, áöòöí äèðè èíñàíëàðûí éåðèíÿ äîüðàéûá èêè ïàð÷à åëÿéÿúÿêëÿð: ùÿìèí èíñàíëàð êè, îíëàðû ðÿùì åòìÿäÿí, ñÿíèí àäûíëà îääà éàíäûðûáëàð, äàð àüàúûíäàí àñûáëàð, äèðè-äèðè
éåðÿ áàñäûðûáëàð!” Èáëèñ áåëÿ äåéèðäè – äöç äÿ äåéèðäè. Ãàíè÷ÿí
Ìèêå, ýþðöíöð, ñÿí äèâàð ùöúðÿñèíäÿí ÷ûõìàëû îëàúàãñàí – îüëó
Èñàéà îõøàìàéàí, àé ãÿääàð Ìèêå!
Áó ñþçëÿð ñþéëÿíÿíäÿ áöòöí áó ôûðûëäàã÷ûëàð ñöðöñö íÿðÿ ÷ÿêäè, áàüûðûøäû, óëàøäû:
– ×ûõ, ÷ûõ, Ìèêå! Éÿãèí ãîðõóäàí òóìàíûí éàø îëóá! Ùÿ, êèì
éàõøû ùåðñîãñà, Áðàáàíò äà îíóíäóð! Áöòëÿðè ïàð÷àëà! Øåëäà ÷àéûíäà îíëàðû ÷èìäèðÿðèê! Àüàú, áàëûãäàí éàõøû öçöð!
Úàìààò äèíìÿç-ñþéëÿìÿç ãóëàã àñûðäû.
Áèðäÿí Óëåíøïèýåë êàôåäðàéà éöéöðäö, “âàèçè” ïèëëÿëÿðè ñàéìàüà ìÿúáóð åëÿäè. Øÿùÿð úàìààòûíûí öñòöíÿ ÷ûüûðäû:
280
– Áó íÿäè, ñèçèí áàøûíûç õàðàá îëóá, àüëûíûçìû ÷àøûá, äÿëèìè
îëìóñóíóç?! Éîõñà ñèç ôûðòûãëû áóðíóíóçäàí áàøãà áèð øåé ýþðìöðñöíöç? Éîõñà ñèç áàøà äöøìöðñöíöç êè, áóðàäà õàèíëÿð èøÿ
ýèðèøèáëÿð? Îíëàð áóíó ãÿñäÿí åëÿéèðëÿð êè, ñîíðà ñèçèí þçöíöçö
êàôèðëèêäÿ, òàëàí÷ûëûãäà òÿãñèðëÿíäèðñèíëÿð, ñèçè ãèéàì÷ûëûãäà áÿäíàì åëÿñèíëÿð, àõûðäà äà ñàíäûãëàðûíûçäàêû øåéëÿðè ÷ÿêèá àïàðñûíëàð,
þçöíöçöí äÿ éà áîéíóíóçó âóðäóðñóíëàð, éà äà òîíãàëäà éàíäûðñûíëàð. Âàð-éîõóíóç äà êðàëà ÷àòàúàã. Úàâàíëàð, îüëàíëàð, ñèç
áó àðàãàðûøäûðàíëàðûí ñþçöíÿ ãóëàã àñìàéûí! Ìÿðéÿì àíàíû ðàùàò
ãîéóí, ÷àëûøûí øÿíëèê åäèí, éàøàéûí, þìöð ñöðöí, âàðëàíûí! Þëöìöí ãàðà ðóùó ýþçëÿðèíè ñèçÿ òèêèá, – îäóð ñèçè òàëàíà, ãûðüûíà ùÿâÿñëÿíäèðÿí; ùÿâÿñëÿíäèðèð êè, äöøìÿí ãîøóíóíó ñèçèí öñòöíöçÿ
ýþíäÿðñèí, ñîíðà äà ñèçèíëÿ áèð ãèéàì÷û êèìè ðÿôòàð åëÿñèíëÿð. Àëáàíû ñèçèí öñòöíöçÿ ãîéñóíëàð. Îíà ùÿäñèç ùàêèìèééÿò èõòèéàðû
âåðèëèá: î, èíêâèçèñèéà ãàíóíëàðû èëÿ ñèçè èäàðÿ åäÿúÿê, ñèçè òàìàì
âàð-éîõäàí ÷ûõàðàúàã, òàëàí åäÿúÿê, þëöì úÿçàñû èëÿ ãûðàúàã!
Ìàë-äþâëÿòèíèç äÿ îíà ÷àòàúàã!
Ëàììå ÷ûüûðäû:
– Àäÿ åé, îüëàíëàð, úàâàíëàð, äàüûòìàéûí! Îíñóç äà êðàëûí
àúûüû òóòóá. Ìÿíèì äîñòóì Óëåíøïèýåë áóíó òèêìÿ òèêÿí àðâàäûí
ãûçûíäàí åøèäèá. Àüàëàð, äàüûòìàéûí!
Ëàêèí úàìààò îíëàðûí ñÿñèíè åøèòìèðäè.
Ôûðûëäàã÷ûëàð ñÿñëÿðè ýÿëäèêúÿ áàüûðûðäûëàð.
– Äàüûò, ýþòöð! Êèì éàõøû ùåðñîãäóðñà, Áðàáàíò äà îíóíäóð.
Áöòëÿðè ñóéà àòûí! Îíëàð áàëûãäàí éàõøû öçöðëÿð!
Óëåíøïèýåë êàôåäðàäàí íàùàã éåðÿ ÷ûüûðûðäû:
– Îüëàíëàð, úàâàíëàð, ãîéìàéûí îíëàðû òàëàí åëÿñèíëÿð! Øÿùÿðèíèçè ìÿùâ åëÿìÿéèí!
Óëåíøïèýåë ÿëëÿðè èëÿ, àéàãëàðû èëÿ þçöíö íÿ ãÿäÿð ãîðóñà äà,
îíó äàðòûá êàôåäðàäàí àøàüû ñàëäûëàð, öç-ýþçöíö úûðìàãëàäûëàð,
ýþäÿê÷ÿñèíè, øàëâàðûíû úûðäûëàð. Î, ãàíà áóëàøìûø ùàëäà éåíÿ äÿ
úàìààòà äåéèðäè:
– Îíëàðû ãîéìàéûí òàëàí åëÿñèíëÿð.
Áóíóí ùå÷ áèð íÿòèúÿñè îëìàäû.
281
Ýÿëìÿëÿð âÿ éåðëè úàìààòûí òþð-òþêöíòöëÿðè: “Éàøàñûí Ýéþç!”
äåéèá ÷ûüûðäû, àìâîíà úóìóá áàðìàãëûüû ñûíäûðäûëàð.
Îíëàð ùÿð øåéè äàüûòìàüà, ñûíäûðìàüà, ÿëÿ êå÷ÿíè ýþòöðìÿéÿ
áàøëàäûëàð! Éåòìèø òàõòû, ÷îõ-÷îõ ýþçÿë øÿêèëëÿðè, ãèéìÿòëè øåéëÿðè
îëàí áó áþéöê êèëñÿ ýåúÿ éàðûñûíà êèìè è÷è áîø ãîçó õàòûðëàäûðäû.
Òàõòëàðû âóðóá éûõìûøäûëàð, ùåéêÿëëÿðè éåðÿ àòìûøäûëàð, áöòöí ãûôûëëàðû ñûíäûðìûøäûëàð.
Ùÿìèí ôûðûëäàã÷ûëàð êèëñÿíè òàëàí åòäèêäÿí ñîíðà, ìèíîðèò –
Ôðàíñèñê êèëñÿñèíè äÿ, àïîñòîë Ïéîòð àäûíà êèëñÿíè äÿ, Äóëóçõàíà
êèëñÿëÿðèíè äÿ, øÿùÿð ÿòðàôûíäàêû êèëñÿíè äÿ, Àüáàúûëàð êèëñÿñèíè
äÿ, Áîçáàúûëàð êèëñÿñèíè äÿ, Ö÷öíúö îðäåí êèëñÿñèíè äÿ, äîìèíèêàí÷ûëàð êèëñÿñèíè äÿ âÿ áöòöí áàøãà ìÿáÿäëÿðè, ñîâìÿÿëÿðè äÿ
òàëàí åòìÿéè ãÿðàðà àëäûëàð. Øàìëàðû, ìÿøÿëëÿðè ãàïûá êèëñÿëÿðÿ
éöéöðöøäöëÿð.
Îíëàðûí àðàñûíäà äàâà-äàëàø, ÷ÿêèøìÿ áàø âåðìèðäè. Áó áþéöê äàüûíòû çàìàíû ÷îõëó äàø, ñûíàí, äàüûëàí øåéëÿðèí ãûðûíòûëàðû,
ïàð÷àëàðû òþêöëöðäö, àììà ùå÷ êÿñ áóíëàðäàí éàðàëàíìûðäû.
Ñîíðà îíëàð Ùààãàéà ýåòäèëÿð, îðàäà äà ùåéêÿëëÿðè éûüûð, ìèíáÿðëÿðè äàüûäûðäûëàð. Ëàêèí íÿ Ùààãàäà, íÿ äÿ áàøãà éåðëÿðäÿ ðåôîðìàòëàð ùÿëÿ îíëàðà ãîøóëìàìûøäû.
Ùààãàäà áÿëÿäèééÿ ðÿèñè ôèòíÿ÷èëÿðäÿí ñîðóøäó: áó èøè òóòìàüà ñèçÿ èúàçÿ âåðèëèáìè?
Îíëàðäàí áèðè ÿëèíè öðÿéèíèí öñòöíÿ ãîéóá äåäè:
– Èúàçÿ áàõ áóðàäàäûð!
Óëåíøïèýåë áóíó áèëèá úàìààòà óúàäàí äåäè:
– Åøèäèðñèíèçìè, îüëàíëàð, úàâàíëàð?! Èúàçÿ âåðèëèá-âåðèëìÿäèéèíè ñîðóøóðëàð! Äåìÿëè, áèð àäàìûí èúàçÿñè èëÿ êàôèðëèê èøëÿðè ýþðìÿê îëàð! Áó îíà îõøàéûð êè, ìÿíèì äàõìàìà îüðó ýÿëèð, ìÿí äÿ,
Ùààãà áÿëÿäèééÿ ðÿèñè êèìè, øëéàïàìû ÷ûõàðûá îíà äåéèðÿì: “ßçèç
îüðó, ñåâèìëè òàëàí÷û, ùþðìÿòëè úèáýèð, õàùèø îëóíóð, ñèçÿ âåðèëÿí
èúàçÿíàìÿíè òÿãäèì åäèí!” Î äà, ìÿíèì ìàëûìà ýþç òèêÿí îüðó
äà úàâàá âåðèð êè, èúàçÿíàìÿ ìÿíèì öðÿéèìäÿäèð. Áó ñþçö åøèäÿíäÿ ìÿí äÿ à÷àðû ýÿðÿê îíà âåðÿì. Áèð ôèêèðëÿøèí, ôèêèðëÿøèí ýþðöí
áó òàëàí÷ûëûã êèìèí õåéðèíÿ îëà áèëÿð? Ãûçûë èòÿ èíàíìàéûí! Úèíàéÿò
282
áàø âåðìèøäèð, úèíàéÿò åëÿéÿíëÿð ýÿðÿê úÿçàëàíñûí! Ãûçûë èòÿ èíàíìàéûí! Äàø ÷àðìûõû éûõûáëàð. Ãûçûë èòÿ èíàíìàéûí!
Ìÿùÿëëÿäÿ, Áþéöê éûüûíúàã þç ñÿäðè Âèãëèóñóí99 äèëè èëÿ äåìèøäèð êè, êèëñÿ ùåéêÿëëÿðèíèí äàüûäûëìàñûíà ìàíå îëìàã ãàäàüàí åäèëìèøäèð.
Óëåíøïèýåë ÷ûüûðà-÷ûüûðà äåéèðäè:
– Ýþðöí áàøûìûçà íÿ ìöñèáÿò ýÿëÿúÿê! Èñïàí áè÷èí÷èëÿðèíèí
áè÷èí âàõòû ÷àòìûøäûð. Ùåðñîã Àëáà, ùåðñîã Àëáà áèçèì öñòöìöçÿ
ýÿëèð! Ôÿëÿìÿíýëÿð, êðàë ÿäàâÿòèíèí äàëüàñû éöêñÿëèð, éöêñÿëèð äàëüàñû! Àðâàäëàð, ãûçëàð, ãà÷ûí, éîõñà ñèçè äèðè-äèðè éåðÿ áàñäûðàúàãëàð! Êèøèëÿð, ãà÷ûí – ñèçèí ö÷öí äàð àüàúû, ãûëûíú, îä ùàçûðëàíûá! Ôèëëèï, Êàðëûí ÿäàâÿòèíè áàøà ÷àòäûðìàã íèééÿòèíäÿäèð. Ôèëëèïèí àòàñû
Êàðë àäàìëàðû þëäöðöðäö, ñöðýöí åäèðäè, îüëó àíä è÷èá äåìèøäèð êè,
ìÿí ëàìÿçùÿáëÿðÿ ïàäøàùëûã åòìÿêäÿí – ãÿáèðèñòàíëûüà ïàäøàùëûã
åëÿìÿéè öñòöí òóòóðàì! Ãà÷ûí! Úÿëëàäëà ãÿáèðãàçàíëàð éàõûíäàäûð!
Úàìààò Óëåíøïèýåëèí ñþçöíÿ ãóëàã àñäû: éöçëÿðëÿ àèëÿ øÿùÿðè òÿðê
åòäè. Ãà÷àíëàðûí øåéëÿðè éöêëÿíìèø àðàáàëàð áöòöí éîëëàðû òóòìóøäó.
Óëåíøïèýåë äÿ øÿùÿðäÿí øÿùÿðÿ ýåäèðäè. Ëàììå äÿ, òÿñêèíëèê
òàïìàéàðàã, îíäàí ýåðè ãàëìûð, àðâàäûíû àõòàðûðäû.
Äàììåäÿ èñÿ Íåëå, àüëûíû èòèðìèø Êàòëèíàäàí àéðûëìûð, ýþç
éàøû òþêöðäö.
ÕÂÛ
Óëåíøïèýåë Êåíòäÿ ãðàô Åãìîíòà ðàñò ýÿëÿíäÿ àðïà àéû èäè,
éÿíè îêòéàáðäû. Åãìîíò, Ñåí-Áàâîí àááàòûíûí* ùèìàéÿñè àëòûíäà
äöçÿëÿí è÷êè ìÿúëèñèíäÿí, ãîíàãëûãäàí ãàéûäûðäû. Îíóí êåôè ñàç
èäè; àòûíûí úèëîâóíó áóðàõûá ôèêðÿ ýåòìèøäè. Áèðäÿí îíóí äèããÿòèíè, éàíûíúà ýåäÿí ôàíàðëû áèð àäàì úÿëá åòäè.
Åãìîíò ñîðóøäó:
– Ñÿí ìÿíäÿí íÿ èñòÿéèðñÿí?
Óëåíøïèýåë äÿ úàâàá âåðäè êè:
– Ñèçÿ éàõøûëûã åëÿìÿê èñòÿéèðÿì, èñòÿéèðÿì êè, ñèçèí ôèêðèíèçè à÷àì.
__________
* Êàòîëèê ìîíàñòûðûíûí áàø÷ûñû
283
Ãðàô îíóí öñòöíÿ ÷ûüûðäû:
– Ðÿää îë!
Óëåíøïèýåë:
– Ðÿää îëìóðàì, – äåäè.
– Ãàì÷ûíû òÿïÿíÿ èëèøäèðÿðÿì!
– Èñòÿéèðñÿí ëàï îíóíó èëèøäèð, àíúàã åëÿ îëñóí, ìÿí ñèçèí áàøûíûçäà åëÿ áèð ôàíàð éàíäûðûì êè, áóðàäàí äöç Åñêîðèàëû ýþðÿ áèëÿñèíèç.
– Íÿ ñÿíèí ôàíàðûíûí, íÿ Åñêîðèàëûí ìÿíèì ö÷öí ùå÷ áèð ÿùÿìèééÿòè éîõäóð!
– Àììà ìÿí ÷îõ èñòÿéèðÿì, ÷îõ èñòÿéèðÿì êè, ñèçÿ éàõøû áèð
ìÿñëÿùÿò âåðÿì.
Óëåíøïèýåë áóíó äåéèá, ãðàôûí ìèíäèéè àòûí úèëîâóíäàí òóòäó.
Àò øàùÿ ãàëõäû, ëàêèí Óëåíøïèýåë úèëîâó áóðàõìàäû.
Î éåíÿ ñþçÿ áàøëàäû:
– Ìîíñåíéþð, áèð øåéè ôèêèðëÿøèð. Ùÿëÿ êè, ñèç àòûíûçûí öñòöíäÿ
þç ãî÷àãëûüûíûçû ýþñòÿðèðñèíèç, áàøûíûç ÷èéèíëÿðèíèç öñòöíäÿ þç ãî÷àãëûüûíû áóíäàí ïèñ ýþñòÿðìèð. Àììà ìÿíèì ãóëàüûìà ÷àòûá êè,
êðàë ñèçèí áó ãî÷àãëûüûíûçà ñîí ãîéìàã èñòÿéèð: áÿäÿíèíèçè ñèçèí
éàíûíûçäà ñàõëàéàúàã, àììà áàøûíûçû, ãî÷àãëûã ýþñòÿðìÿê ö÷öí,
åëÿ óçàãëàðà ýþíäÿðÿúÿê êè, ýåäèá îðà ÷àòà áèëìÿéÿúÿêñèíèç.
Ìÿíÿ áèð ôëîðèí âåðèí – ìÿí áóíà ëàéèãÿì.
– Ïèñ ìÿñëÿùÿò÷è, ÷ÿêèëèá ýåòìÿñÿí, ñÿíÿ ïóë éåðèíÿ ãàì÷û
âåðÿðÿì!
– Ìîíñåíéþð, ìÿí – òîíãàëäà éàíäûðûëìûø Êëààñûí, ãÿì-ãöññÿäÿí þëìöø Ñîîòêèíèí îüëó Óëåíøïèýåëÿì. Àòàìûí ñèíÿìäÿ
îëàí êöëö ìÿíè èíòèãàì àëìàüà ÷àüûðûð, ìÿíÿ äåéèð êè, úÿñàðÿòëè
äþéöø÷ö ãðàô Åãìîíò ùåðñîã Àëáàíûí ãàáàüûíà – îíóí ãîøóíóíäàí ö÷ ãàò ãöââÿòëè ãîøóí ÷ûõàðà áèëÿð:
Åãìîíò ÷ûüûðäû:
– Ðÿää îë, ìÿí õàèí äåéèëÿì!
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Âÿòÿíè àíúàã ñèç õèëàñ åäÿ áèëÿðñèíèç!
Ãðàô ãîëàéëàíûá ãàì÷û èëÿ îíó âóðìàã èñòÿäè, ëàêèí Óëåíøïèýåë úÿëä þçöíö éàíà âåðäè, éöéöðÿ-éöéöðÿ ÷ûüûðàðàã, àíúàã áóíó
äåéÿ áèëäè:
284
– Àéûã îëóí, ãðàô, àéûã îëóí! Âÿòÿíè õèëàñ åäèí!
Áó äÿôÿ Åãìîíò øÿðàá è÷ìÿê ö÷öí è‘íò Áîíäò Âåðêèí (Çîëàãëû
Äîíóç) éåìÿêõàíàñûíûí ãàáàüûíäà àòûíû ñàõëàäû, – éåìÿêõàíà,
Ìóñåêèí éÿíè Ñè÷àí ëÿãÿáëè ãÿøÿíý áèð êóðòðåéëè ãàäûíûí èäè.
Ãðàô öçÿíýèäÿ ãàëõûá óúàäàí äåäè:
– È÷êè âåð!
Ñè÷àíûí éàíûíäà ãóëëóã åëÿéÿí Óëåíøïèýåë éåìÿêõàíàäàí ÷ûõäû:
îíóí áèð ÿëèíäÿ ãàëàé ïàð÷, áèð ÿëèíäÿ äÿ ãûðìûçû øÿðàá øöøÿñè âàðäû.
Ãðàô îíó òàíûäû. Äåäè êè:
– Ùÿ, ìÿíÿ ãàðà õÿáÿð ñþéëÿéÿí ñÿí èäèí, àé ãàðüà?
Óëåíøïèýåë äÿ úàâàá âåðäè:
– Ìîíñåíéþð, áó õÿáÿð îíà ýþðÿ ãàðàäûð êè, éóéóëìàéûá.
Éàõøûñû áóäóð ñèç ìÿíÿ äåéèí: ùàíñû øåé äàùà ãûðìûçûäûð: áîüàçà
òþêöëÿí øÿðàá, éà áîéóíäàí ôÿââàðÿ âåðÿí ãàí? Ìÿíèì ôàíàðûì
ñèçäÿí áóíó ñîðóøóðäó.
Ãðàô øÿðàáû äèíìÿç-ñþéëÿìÿç è÷èá ïóëóíó âåðäè, àòûíû ÷àïûá
ýåòäè.
ÕÂÛÛ
Îðàíëû øàùçàäÿíèí éàõûí àäàìëàðûíäàí áèðè îëàí Ñèìîí Ñèìîíñåí Óëåíøïèýåëëÿ Ëàììåéÿ èêè åøøÿê âåðìèøäè. Îíëàð åøøÿêäÿ ùÿð éåðè ýÿçèð, âÿòÿíäàøëàðà ãàíëû êðàëûí ãàðà íèééÿòëÿðè ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðèðäè, ùÿì äÿ Èñïàíèéàäàí éåíè áèð õÿáÿð îëóáîëìàäûüûíû þéðÿíèðäè.
Îíëàð êÿíäëè ïàëòàðû ýåéèá òÿðÿâÿç ñàòûð, áöòöí áàçàðëàðû äîëàøûðäûëàð.
Áèð ýöí Áðöññåë áàçàðûíäàí Êÿðïèú ñàùèë êö÷ÿñè èëÿ ãàéûäàíäà,
äàø åâëÿðäÿí áèðèíèí àøàüû ìÿðòÿáÿñè ïÿíúÿðÿñèíäÿí, – àòëàñ ïàëòàðëû, ãûðìûçû éàíàãëû, ùöíäöð äþøëö, îéíàã ýþçëö ýþçÿë áèð õàíûì
ýþðäöëÿð.
Î, úàâàí, òÿðàâÿòëè àøïàç ãûçà äåéèðäè:
– Éàüà ùåéôèí ýÿëìÿñèí, ãîâóðìàíûí òàâàéà éàïûøìàñûíäàí
ìÿíèì õîøóì ýÿëìèð.
285
Óëåíøïèýåë ïÿíúÿðÿäÿí è÷ÿðè áàõäû:
– Àììà ìÿíèì ùÿð úöð ãîâóðìàäàí õîøóì ýÿëèð, – àú ìÿäÿ
øûëòàãëûã åëÿìèð.
Õàíûì îíà ñàðû äþíäö:
– Àé óøàã, ìÿíèì ãàá-ãàúàüûìà íèéÿ áàõûðñàí?
Óëåíøïèýåë ùÿéÿúàíëà äåäè:
– Àé ýþçÿë õàíûì! ßýÿð ìÿíèìëÿ áèð éåðäÿ áèð àç õþðÿê áèøèðìÿéÿ ðàçû îëñàéäûíûç, îíäà éÿãèí åäÿðäèíèç êè, áó íàìÿëóì
ãÿðèá àäàì, åâäÿ îòóðàí ìÿëàùÿòëè õàíûìû íåúÿ ëÿççÿòëè õþðÿéÿ
ãîíàã åëÿéÿ áèëÿð. – Ñîíðà àüçûíû ìàð÷ûëäàäûá ÿëàâÿ åòäè: – Àù,
íåúÿ èñòÿéèðÿì!
Ãàäûí ñîðóøäó:
– Íÿéè?
Óëåíøïèýåë äÿ úàâàá âåðäè êè:
– Ñÿíè.
Àøïàç ãûç õàíûìà äåäè:
– Ãÿøÿíý îüëàíäûð. Ýÿë îíó è÷ÿðè ÷àüûðàã – î áèçÿ áàøûíà ýÿëÿí ÿùâàëàòëàðäàí äàíûøàð.
Õàíûì äà:
– Àõû îíëàð èêè íÿôÿðäèð, – äåäè.
Àøïàç ãàäûí:
– Î áèðèñèíÿ ìÿí áàõàðàì, – äåäè.
Óëåíøïèýåë îíóí ñþçöíö òÿñäèã åëÿäè:
– Åëÿäèð, õàíûì, áèç èêèéèê: áèð ìÿíÿì, áèð äÿ ìÿíèì éàçûã
Ëàììåì: î äàëûíäà éöç ôóíò äà øåé àïàðà áèëìÿç, àììà ãàðíûíäà áåø éöç ôóíò äà äàøûéàð, ùå÷ óô äà äåìÿç, òÿêè áó éåìÿê-è÷ìÿê îëñóí.
Ëàììå:
– Îüëóì, – äåäè, – ìÿí ãàðàýöíëöéÿ ýöëìÿ, – ãàðíûìû äîéäóðìàã ìÿíÿ óúóç áàøà ýÿëìèð.
Õàíûì äåäè:
– Áó ýöí áó ñÿíÿ áèð ëèàðà äà áàøà ýÿëìÿéÿúÿê. Ýèðèí è÷ÿðè!
Ëàììå ñîðóøäó:
– Áÿñ áèçèì åøøÿêëÿðèìèç?
Õàíûì äà îíà úàâàá âåðäè êè:
286
– Ãðàô Ìåýåíèí100 òþâëÿñèíäÿ éóëàô áîëäóð.
Àøïàç ãûç, éöéöðöá äàðâàçàíû à÷äû. Óëåíøïèýåëëÿ Ëàììå åøøÿêëÿðèí öñòöíäÿ ùÿéÿòÿ ýèðäèëÿð, åøøÿêëÿð ùÿéÿòäÿ î ñààò àíãûðäûëàð.
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Åøøÿêëÿð éåì èñòÿéèðëÿð, áó îíà èøàðÿäèð. Éàçûã ùåéâàíëàð
ñåâèíúëÿðèíè þç øåéïóðëàðû èëÿ äöíéàéà áèëäèðèðëÿð.
Óëåíøïèýåëëÿ Ëàììå òÿëÿñèðäè.
Óëåíøïèýåë àøïàç ãûçäàí ñîðóøäó:
– Ñÿí äèøè åøøÿê îëñàéäûí, ìÿíèì êèìè åðêÿê åøøÿê õîøóíà
ýÿëÿðäèìè?
Àøïàç ãûç úàâàá âåðäè êè:
– Ìÿí àðâàä îëñàéäûì øóõ áèð îüëàí õîøóìà ýÿëÿðäè.
Ëàììå ñîðóøäó:
– Éàõøû, ñÿí êè íÿ àðâàäñàí, íÿ äèøè åøøÿê – áÿñ îíäà íÿñÿí?
Àøïàç ãûç úàâàá âåðäè:
– Ìÿí ãûçàì. Ãûç íÿ àðâàääûð, íÿ äèøè åøøÿê. Áàøà äöøäöí,
éåêÿãàðûí?
Óëåíøïèýåë Ëàììåéÿ õÿáÿðäàðëûã åëÿäè êè:
– Ñÿí îíà èíàíìà! Îíóí éàðûñû ýÿçÿéÿí àðâàääûð, àíúàã éàðûñû ãûç, áó éàðûñûíûí äþðääÿ áèðè èêè øåéòàí ãûçà áÿðàáÿðäèð. Úÿùÿííÿìäÿ èíäèäÿí îíà åøãáàçëûã öñòöíäÿ éåð ùàçûðëàíûá – îðàäà äþøÿê öñòöíäÿ Âåëçåâóëà êåô âåðÿúÿê.
Àøïàç ãûç äåäè:
– Àäàìû ÿëÿ ñàëàí! Áåëÿ áàõûðàì, ñÿíèí éàëûí ùå÷ äþøÿéÿ äÿ
éàðàìàç!
Óëåíøïèýåë:
– Àììà ìÿí ñÿíè áöòöí ãûâðûì ñà÷ûíëà áèð éåðäÿ éåéÿðäèì,
– äåäè.
Õàíûì ñþçÿ ãàðûøäû:
– Äèë êè, âàð ÿòäÿíäèð – íÿ èñòÿñÿí äåéÿðñÿí! Ñÿí éàíû î ãÿäÿð
àúýþçñÿí?
Óëåíøïèýåë äÿ úàâàá âåðäè:
– Éîõ. Áèð ñèçèí êèìèñè ìÿíÿ áÿñäèð.
Õàíûì òÿêëèô åòäè:
287
– Ùÿð øåéäÿí ÿââÿë áèð ïàð÷ áðóiíáèåð è÷, áèð ïàð÷à äîíóç ãàõàúû éå, ãîéóí ÿòèíè ãàáàüûíà ÷ÿê, êÿòÿäÿí áèð ãûðûã êÿñ, ñàëàòäàí
äà þòöð.
Óëåíøïèýåë ÿëëÿðèíè äþøöíÿ ãîéóá äåäè:
– Äîíóç ãàõàúû – éàõøû øåéäèð; áðóèíáèåð òàíðû è÷êèñèäèð; ãîéóí ÿòè – îíà ÿò ÷àòìàç; êÿòÿíè êÿñÿíäÿ – àäàìûí àüçûíûí ñóéó
àõûð; ñàëàò – ïàäøàùëàð ñàããûçûäûð. Àììà õîøáÿõò î àäàìäûð êè,
ñèç îíà àõøàì éåìÿéèíäÿ þç ýþçÿëëèéèíèçè âåðÿúÿêñèíèç.
Õàíûì óúàäàí äåäè:
– Áó íÿ ñàðñàãëàéûð! Ñÿí ÿââÿë éå, àé ùåéâÿðÿ!
Óëåíøïèýåë ñîðóøäó:
– Áèç ÿââÿë Áåíåäèúèòå îõóìàéàãìû?
Õàíûì äà úàâàá âåðäè êè:
– Éîõ!
Ëàììå çûüûëäàäû:
– Ìÿí àúìûøàì!
Ýþçÿë õàíûì äåäè:
– Áó ñààò éåéÿðñÿí. Ñÿíèí åëÿ ôèêðèí-çèêðèí áèð éåìÿêäèð!
Ëàììå ÿëàâÿ åòäè:
– Àíúàã ìÿíèì àðâàäûì êèìè òÿçÿ îëñóí!
Àøïàç ãûç “àðâàä” ñþçöíö åøèäÿíäÿ ìûñìûðûüûíû ñàëëàäû. Ùÿð
íåúÿ îëñà Óëåíøïèýåëëÿ Ëàììå î êè âàð éåäèëÿð, éàõøû äà è÷èá êåôëÿíäèëÿð. Öñòÿëèê ýåúÿ äÿ õàíûì Óëåíøïèýåëÿ éåìÿê âåðäè. Áó
âÿçèééÿò áèð íåúÿ ýöí äàâàì åòäè.
Åøøÿêëÿðÿ èêè éåéèìëèê éóëàô, Ëàììåéÿ äÿ áöòöí õþðÿêëÿðäÿí èêè ïàé âåðèëèðäè. Î äöç áèð ùÿôòÿ ìÿòáÿõäÿí ÷ûõìàäû. Î, àøïàç ãûç èëÿ äåéèë, éåìÿêëÿðëÿ îéíàãëàøûðäû, ÷öíêè áöòöí ôèêðè àðâàäûíûí éàíûíäà èäè.
Àøïàç ãûçû áó éàìàí àúûãëàíäûðûðäû. Î áèð íå÷ÿ äÿôÿ åéùàìëà äåìèøäè êè, àíúàã þç ãàðíûíû äöøöíÿíëÿð äöíéàäà íàùàã éåðÿ éàøàéûð.
Ëàêèí Óëåíøïèýåëëÿ åâ éèéÿñè õàíûìûí àðàñû ñàç èäè. Áèð ýöí
õàíûì îíà äåäè:
– Òèë, ñÿí ïèñ òÿðáèéÿ îëóíìóñàí. Ñÿí êèìñÿí?
Óëåíøïèýåë äÿ úàâàá âåðäè êè:
– Ìÿíè Ìöâÿôôÿãèééÿòëÿ Õîøáÿõò òÿñàäöô ìåéäàíà ýÿòèðìèøäèð.
288
– Àíúàã ñÿí äöç àäàìà îõøàìûðñàí.
– Ãîðõóðàì êè, áàøãàëàðû ìÿíè òÿðèô åëÿìÿñèí.
– Òÿãèá îëóíàí ãàðäàøëàðû ìöäàôèÿ åëÿìÿê èñòÿéèðñÿíìè?
– Êëààñûí ñèíÿìäÿêè êöëö ìÿíè èíòèãàì àëìàüà ÷àüûðûð...
Åâ éèéÿñè äåäè:
– Ãî÷àã îüëàíñàí? Êëààñ êèìäèð?
– Êëààñ ìÿíèì àòàìäûð. Îíó ìÿçùÿá öñòöíäÿ òîíãàëäà éàíäûðäûëàð.
Åâ éèéÿñè äåäè:
– Ãðàô Ìåýåì ñÿíèí êèìè äåéèë. Î ìÿíèì âÿòÿíèìè ãàí è÷èíäÿ áîüìàã èñòÿéèð – ìÿí àõû øàíëû Àíòâåïåí øÿùÿðèíäÿ àíàäàí
îëìóøàì. Áóíó áèë êè, î, Áðàáàíò ìöøàâèðè Ñùåéô èëÿ ÿëáèð îëóá,
Àíòâåðïåíÿ îí äÿñòÿ ïèéàäà ÿñýÿð ýþíäÿðÿúÿê.
Óëåíøïèýåë ãÿò åëÿäè:
– Äÿðùàë áóíó àíòâåðïåíëèëÿðÿ õÿáÿð âåðìÿê ëàçûìäûð. Áó
ñààò ýöëëÿ êèìè ó÷óðàì!
Ó÷äó äà! Åðòÿñè ýöí áöòöí àíòâåðïåíëèëÿð ñûëàùëàíäû.
Óëåíøïèýåëëÿ Ëàììå åøøÿêëÿðèíè Ñèìîí Ñèìîíñåíèí ôåðìàëàðûíäàí áèðèíäÿ ãîéäóëàð, þçëÿðè èñÿ ãðàô Ìåýåìäÿí ãà÷ûá ýþçëÿíìÿéÿ ìÿúáóð îëäóëàð, – ãðàô îíëàðû òóòóá äàð àüàúûíäàí àñìàã
èñòÿéèðäè, ÷öíêè îíà õÿáÿð àïàðìûøäûëàð êè, èêè ëàìÿçùÿá ñÿíèí
÷þðÿéèíè éåìèø, øÿðàáûíû äà è÷ìèøëÿð.
Ãðàô Ìåýåì ãûñãàíúëûãäàí èçòèðàá ÷ÿêÿðÿê, ýþçÿë àðâàäûíû
äàíëàìàüà áàøëàäû. Àðâàäû äà àúûüûíäàí äèøëÿðèíè ãûúûðäàäûð, àüëàéûðäû; îí éåääè äÿôÿ þçöíäÿí ýåòäè. Àøïàç ãûç äà áàéûëûðäû, àíúàã
õàíûìû êèìè òåç-òåç éîõ. Î àíä è÷èá äåéèðäè êè, éàëàí äàíûøûðàìñà
ùå÷ úÿííÿò öçö ýþðìÿéèì, ðóçóìó õèëàñ åäÿ áèëìÿéèì: íÿ ìÿí íÿ
ìÿíèì õàíûìûì íàëàéèã áèð èø ýþðìÿìèøèê, áèç àíúàã èêè àú çèéàðÿò÷èéÿ éåìÿéèí àðòûüûíû âåðìèøèê, îíëàð éîðüóí åøøÿê öñòöíäÿ
éîëëà êå÷èá ýåäèðäèëÿð, äþíöá ìÿòáÿõ ïÿíúÿðÿñèíäÿí áàõäûëàð.
Áó ÿùâàëàò öñòöíäÿ áèð öììàí ýþç éàøû òþêöëäö. Ãðàô Ìåýåì
áåëÿ áèð ýþç éàøû äàøãûíûíû ýþðöá, àðâàäûíà, ãóëëóã÷óéà èíàíìàéà
áèëìÿäè.
Ëàììå ýèçëèí äÿ îëñà àøïàç ãûçûí éàíûíà ýåòìÿéÿ úÿñàðÿò
åëÿìèðäè – ãûç îíà, àðâàäû îëìàñû èëÿ, éàìàí þúÿøèðäè.
289
Î, ÿââÿëëÿð éåäèéè õþðÿêëÿðèí ùÿñðÿòèíè ÷ÿêèðäè. Ñîíðà Óëåíøïèýåë îíà õàíûìûí åâèíäÿí äàäëû øåéëÿð ýÿòèðäè: Óëåíøïèýåë ìöãÿääÿñ Éåêàòåðèíà êö÷ÿñè òÿðÿôäÿí Ìåýåìèí åâèíÿ ýèðèð, ÷àðäàãäà ýèçëÿíèðäè.
Áèð àõøàì Ìåýåì àðâàäûíà äåäè êè, ìÿí ñÿùÿð à÷ûëàíäà þç
àòëû ãîøóíóìëà Ùåðòîýåíáîñà ýèðÿúÿéÿì. Ãðàô éàòàí êèìè îíóí
èñòÿêëè àðâàäû ÷àðäàüà éöéöðöá ÿùâàëàòû Óëåíøïèýåëÿ äàíûøäû.
ÕÂÛÛÛ
Óëåíøïèýåë ýåéèìèíè äÿéèøäè, çÿââàð ïàëòàðû ýåéäè; âàõò èòèðìÿéèá, éåìÿêñèç, ïóëñóç éîëà äöøäö. Éöéöðÿ-éöéöðÿ Ùåðòîýåíáîñà õÿáÿðÿ ýåòäè. Éîëäà Ñèìîíóí ãàðäàøû Èåðóí Ïðààòäàí àò àëàúàüûíà, îðàäàí äà êÿñìÿ éîëëà ìÿãñÿäèíÿ ÷àòàúàüûíà öìèä åäèðäè; øàùçàäÿíèí îíà ýþíäÿðäèéè ìÿêòóá äà úèáèíäÿ èäè.
Áþéöê éîëà ÷ûõàíäà ãîøóí ýÿëäèéèíè ýþðäö. Úèáèíäÿêè ìÿêòóá éàäûíà äöøäö, îâãàòû òÿëõ îëäó.
Âàõò èòèðìÿäÿí ãÿòè ùÿðÿêÿò åòìÿéè ãÿðàðà àëäû. Þçöíö ñàêèò
òóòàðàã, àñòàäàí äóà îõóéà-îõóéà, ÿñýÿðëÿðèí ýÿëìÿñèíè ýþçëÿäè.
Ãîøóí ýÿëèá ÷àòàíäà, îíëàðûí éàíû èëÿ ýåòìÿéÿ áàøëàäû. ×îõ êå÷ìÿäè, þéðÿíäè êè, ÿñýÿðëÿð Ùåðòîýåíáîñà ýåäèðëÿð.
Ãàáàãäà âàëëîí äÿñòÿñè ýåäèðäè. Îíà êàïèòàí Ëàìîò101, àëòû
íÿôÿð áàëòàëû íèçÿ÷è ìöùàôèçÿñè èëÿ, áàø÷ûëûã åäèðäè. Îíóí äà àðäûíúà, þç ðöòáÿñèíÿ ýþðÿ, äàùà àç ìöùàôèçÿ ÿñýÿðè îëàí áàéðàãäàð, ñîíðà ïðîôîñ, îíóí áàëòàëû íèçÿ÷èëÿðè, èêè äÿ úàñóñó, äàùà ñîíðà êÿøôèééàò ðÿèñè, éöê àðàáàëàðû áàø÷ûñû, úÿëëàä þç ÿëàëòûëàðû èëÿ,
øåéïóð÷óëàð, òÿáèë÷èëÿð ýÿëèðäè; òÿáèë÷èëÿð âàð ýöúö èëÿ òÿáèë âóðóð,
øåéïóð÷óëàð øåéïóð ÷àëûðäû.
Âàëëîí äÿñòÿñè àðäûíúà, èêè éöç àäàìëûã ôÿëÿìÿíý äÿñòÿñè ýÿëèðäè; îíóí äà þç êàïèòàíû, þç áàéðàãäàðû âàðäû. Áó äÿñòÿ èêè ñåíòóðèééà*, ñåíòóðèéàëàð äà äåêóðèéàëàðà** áþëöíìöøäö. Ñåíòóðèéà__________
* Ñ å í ò ó ð è é à – éöç ÿñýÿðäÿí èáàðÿò äÿñòÿ
** Ä å ê ó ð è é à – îí ÿñýÿðäÿí èáàðÿò îëàí äÿñòÿ
290
ëàðà – ãî÷àã äþéöø÷ö îëàí ñåðæàíòëàð, äåêóðèéàëàðà – ðîòìèñòåðëÿð
êîìàíäàíëûã åäèðäè. Ïðîôîñóí âÿ ñòîúêíåúùò-óí, îíóí ãàì÷û öçðÿ êþìÿê÷èëÿðèíèí ãàáàüûíúà òÿáèë÷èëÿð ýóì-ýóì ýóìáóëäàéûð,
øåéïóðëàð íÿðÿ ÷ÿêèðäè.
Ãîøóíóí äàëûíúà ýÿëÿí èêè öñòöà÷ûã àðàáàäà áèð íå÷ÿ éöíýöëÿõëàãëû ãÿøÿíý ãûç âàðäû: îíëàðäàí êèìèñè àéàã öñòÿ äóðìóøäó,
êèìèñè óçàíìûøäû; êèìèñè îòóðìóøäó; áÿçèñè ãÿùãÿùÿ èëÿ ýöëöðäö,
áÿçèñè ãàðàíãóø êèìè þòöðäö, áÿçèñè áöëáöë êèìè îõóéóðäó; éåéèðäèëÿð, è÷èðäèëÿð, îéíàéûðäûëàð, – áóíëàð ÿñýÿðëÿðèí äîñòëàðû èäè.
Áó ãûçëàðäàí áÿçèñè ëàíäñêíåõò êèìè ýåéèíìèøäè, ëàêèí ïàëòàðëàðûíû çÿðèô, àü ïàð÷àäàí òèêìèøäèëÿð; ïàëòàðëàðûí éàõàñû à÷ûãäû,
ãîëëàðûíäà, îìáàëàðûíäà, êöðÿêëÿðèíäÿ êÿñèê éåðëÿð âàðäû, áó êÿñèêëÿðäÿí çÿðèô áÿäÿíëÿðè ýþðöíöðäö. Áàøëàðûíà – çÿðèô êÿòàíäàí
òèêèëìèø, çÿð èøëÿìÿëè ïàïàã ãîéìóøäóëàð; ïàïàãëàðû – ùàâàäà òèòðÿéÿí ãûðìûçû äÿâÿãóøó ëÿëÿêëÿðè èëÿ áÿçÿäèëìèøäè. Çÿð èøëÿìÿëè,
àë àòëàñäà áÿçÿê âóðóëìóø êÿìÿðëÿðèíäÿí çÿðõàðàäàí òèêèëìèø
õÿíúÿð ãûíû àñûëìûøäû. Àéàããàáûëàðû, úîðàáëàðû, ÷àõ÷óðëàðû, ýþäÿê÷ÿëÿðè àü èïÿêäÿíäè; ãàéòàíëàðû, èëìÿêëÿðè çÿð ñàïäàíäû.
Áóðàäàêû áàøãà ãûçëàð äà ëàíäñêíåò ôîðìàñû èëÿ áÿçÿíìèøäèëÿð, àíúàã áó ýåéèìëÿð – ýþé, éàøûë, òöíä-ãûðìûçû, ìàâè, àë ðÿíýèíäÿ èäè; êÿñèê éåðëÿðè äÿ âàðäû, íàõûøëû èøëÿìÿëÿðè äÿ, ýåðáëÿðè
äÿ – êèìèí õîøóíà íåúÿ ýÿëèðäèñÿ, åëÿ äÿ äöçÿëòìèøäèëÿð. Ùàìûñûíûí äà ýåéèìèíèí ãîë÷àüûíäà áÿçÿê äàèðÿúèê âàðäû – áó îíëàðûí íÿ
èëÿ ìÿøüóë îëäóüóíó ýþñòÿðèðäè.
Îíëàðûí Hoerwyfel-i, éÿíè íÿçàðÿò÷èñè, ãûçëàðû ñàêèòëÿøäèðìÿê
èñòÿäè, ëàêèí ãûçëàð îíóí ñþçöíÿ áàõìûðäû: îíëàð åëÿ ñþçëÿð ñþéëÿéèðäè, åëÿ çàðàôàòëàð åäèðäè êè, íÿçàðÿò÷è íÿ ãÿäÿð èñòÿñÿ äÿ þçöíö
ýöëìÿêäÿí ñàõëàéà áèëìèðäè.
Çÿââàð ïàëòàðû ýåéìèø Óëåíøïèýåë ãîøóíëà áÿðàáÿð àääûì
àòûðäû – î, ýÿìèíèí éàíû èëÿ ýåäÿí áàëàúà ãàéûüû õàòûðëàäûðäû. Ùÿìèøÿ äÿ àñòàäàí äóà îõóéóðäó.
Áèðäÿí Ëàìîò îíäàí ñîðóøäó:
– Çèéàðÿò÷è, ñÿí ùàðà éîë àëìûñàí?
Óëåíøïèýåë áÿðê àúìûøäû; äåäè êè:
291
– Úÿíàá êàïèòàí, ìÿí ÷îõ áþéöê ýöíàù èø òóòìóøäóì, Ìÿðéÿì àíà êèëñÿñèíèí êàïèòóëó* òÿðÿôèíäÿí ìÿíÿ úÿçà âåðèëìèøäè:
ìÿí ýÿðÿê ïèéàäà Ðîìàéà ýåäÿéäèì, ìöãÿääÿñ àòàäàí ýöíàùëàðûìûí áàüûøëàíìàñû áàðÿñèíäÿ êàüûç àëàéäûì, ýåòäèì äÿ, ìöãÿääÿñ àòà äà áó êàüûçû ìÿíÿ âåðäè. Ýöíàùäàí òÿìèçëÿíÿíäÿí
ñîíðà ìöãÿääÿñ àòà ìÿíÿ âÿòÿíÿ ãàéûòìàüà èúàçÿ âåðäè, àììà
áó øÿðò èëÿ êè, éîë óçóíó ìÿí ýÿðÿê àëëàùûí ñþçöíö áöòöí ãîøóí
íþâëÿðèíÿ âÿç èëÿ ÷àòäûðàì, äþéöø÷öëÿð äÿ áó âÿçèí ãàáàüûíäà
ìÿíÿ ÷þðÿê, ÿò âåðñèíëÿð. Ãîøóí äèíúÿëìÿéÿ äàéàíàíäà, ñèç ìÿíÿ èúàçÿ âåðÿðñèíèçìè, ìÿí áó âÿäè éåðèíÿ éåòèðèì?
Ëàìîò:
– Èúàçÿ âåðèðÿì, – äåäè.
Óëåíøïèýåë ÷îõ ìåùðèáàíëûãëà ãîøóíà ãîøóëäó. Ñîíðà äà ÿëè
èëÿ òåç-òåç ýþäÿê÷ÿñèíè ñûüàëëàéûðäû êè, ýþðñöí ìÿêòóá úèáèíäÿäèð
éà éîõ.
Ãûçëàð ÷ûüûðà-÷ûüûðà îíà äåäèëÿð:
– Àäÿ, çèéàðÿò÷è! Ãÿøÿíý çèéàðÿò÷è! Ýþñòÿð ýþðÿê ñÿíèíêè
éàõøûäûðìû?..
Óëåíøïèýåë öçöíö éàëàíäàí òóðøóäóá îíëàðà éàõûíëàøäû:
– Ìÿíèì äèí áàúûëàðûì! Äàüëàðû, äÿðÿëÿðè ïèéàäà ýÿçÿí, àëëàùûí ñþçöíö äþéöø÷öëÿðÿ âÿç åëÿéÿí çàâàëëû çèéàðÿò÷èéÿ ýöëìÿéèí.
Ëàêèí þçö îíëàðûí ìÿëàùÿòëè éåðëÿðèíäÿí ýþçöíö ÷ÿêìèðäè.
Ãûçëàð äà åùòèðàñëà, ãÿøÿíý ýþçëÿðè èëÿ îíó îõëàéûðäû.
Äåéèðäèëÿð êè:
– ßñýÿðëÿðè þéðÿòìÿê ö÷öí ñÿí ùÿëÿ úàâàíñàí! Áèçèì àðàáàìûçà ãàëõ – áóðàäà áèçèì ñþùáÿòèìèç äàùà õîø êå÷ÿð.
Óëåíøïèýåë ÷îõ èñòÿéèðäè êè, àðàáàéà ãàëõñûí, àíúàã ìÿêòóáäàí ãîðõóðäó. Ãûçëàðäàí èêèñè àü, òîòóã, çÿðèô ÿëëÿðèíè îíà ñàðû
óçàòäû, îíó àðàáàéà ãàëäûðìàã èñòÿäèëÿð, ëàêèí íÿçàðÿò÷è, ãûçëàðû
îíà ãûñãàíäû, Óëåíøïèýåëèí öñòöíÿ ÷ûüûðäû:
– Ýåðè ÷ÿêèë! Éîõñà áó ñààò ñÿíè ãûëûíúëà äîüðàðàì!
Óëåíøïèýåë ýåðè ÷ÿêèëìÿéè ëàçûì áèëäè, ëàêèí ýåðè ÷ÿêèëñÿ äÿ,
ïàðëàã ýöí èøûüû äöøìöø úàçèáÿäàð ãûçëàðà îüðóí-îüðóí áàõûðäû.
__________
* Ðîìà êàòîëèê êèëñÿñèíèí ðóùàíèëÿð ùåéÿòè
292
Áó àðàäà ãîøóí Áåðùåìÿ äàõèë îëäó. Ôÿëÿìÿíýëÿðèí áàø÷ûñû
Ôèëèïï äå Ëàíóà102, ñéåð äå Áîâóàð äèíúÿëìÿê ÿìðèíè âåðäè.
Áóðàäà ÷îõ äà ùöíäöð îëìàéàí áèð ïàëûä àüàúû âàðäû. Îíóí ÿí
éîüóí áóäàüûíäàí áàøãà áöòöí ãîë-áóäàüû êÿñèëìèøäè, áóíóí äà
éàðûñûíû êÿñìèøäèëÿð. Êå÷ÿí àé áèð àíàáàïòèñòè* áóíäàí àñìûøäûëàð.
ßñýÿðëÿð äàéàíäûëàð. Îðäó àëâåð÷èëÿðè éöéöðöá ÷þðÿê, ÷àõûð,
ïèâÿ âÿ áàøãà øåéëÿð òÿêëèô åòäèëÿð. Ãûçëàð – íàáàò, ïå÷åíéå, áàäàì, êÿòÿ àëûðäûëàð. Óëåíøïèýåë áóíó ýþðöá àüçûíûí ñóéó àõäû.
Áèðäÿí î ìåéìóí úÿëäëèéè èëÿ àüàúà ÷ûõäû, àéàãëàðûíû àøûðûá,
éîüóí áóäàüûí öñòöíäÿ îòóðäó, – éåðäÿí éåääè ôóò ùöíäöðëöêäÿ
èäè. Ñîíðà äà ãàì÷û èëÿ þçöíö äþéìÿéÿ áàøëàäû. Åëÿ î ñààò äà ÿñýÿðëÿð, ãûçëàð îíóí áàøûíà éûüûøäû. Óëåíøïèýåë äåäè:
– Àòàíûí, îüóëóí âÿ ìöãÿääÿñ ðóùóí àäû èëÿ áàøëàéûðàì,
àìèí! Ìöãÿääÿñ êèòàáäà éàçûëûá: “Êèì êè éîõñóëà âåðèð – î, àëëàùà âåðìèø îëóð”. Äþéöø÷öëÿð, áèð äÿ ñèç, ýþçÿë õàíûìëàð, øàíëû äþéöø÷öëÿðèí ãÿøÿíý ðÿôèãÿëÿðè, âåðèí àëëàùà, éÿíè ìÿíÿ âåðèí – ÷þðÿê âåðèí, ÿò âåðèí, ÷àõûð âåðèí, ÿéÿð ìöìêöíñÿ, ïèâÿ âåðèí èëòèôàòûíûç àðòûã îëñà, êÿòÿ äÿ âåðèí, àëëàùûí ùÿð øåéè ÷îõäóð, î äà áóíóí
ãàáàüûíäà ñèçÿ äàüëàð ãÿäÿð éåëáÿãóøó âåðÿð, ÷àéëàð ãÿäÿð Ìàëâàçèéà ÷àõûðû âåðÿð, ãàéàëàð ãÿäÿð íàáàò âÿ ðóñòïàï âåðÿð, – ñèç
áóíó úÿííÿòäÿ ýöìöø ãàøûãëà éåéÿúÿêñèíèç. – Áó éåðäÿ îíóí
áîüàçû ãÿùÿðëÿíäè. – Éîõñà ñèç ýþðìöðñöíöçìö ìÿí íåúÿ àüûð
ÿçàáëà þç ýöíàùëàðûìû áàüûøëàòìàüà ÷àëûøûðàì?! Éîõñà ñèç ìÿíèì ýþéíÿéÿí àüðûëàðûìû éöíýöëëÿøäèðìÿê èñòÿìÿçñèíèç, – àõû áó
àüðûëàð þçöìÿ âóðäóüóì ãàì÷ûëàðäàíäûð, ÷èéèíëÿðèì ãûçûë ãàíà
áîéàíûá!
ßñýÿðëÿð áèð-áèðèíäÿí ñîðóøóðäó:
– Áó ñÿôåù êèìäèð?
Óëåíøïèýåë äÿ úàâàá âåðäè:
– Ìÿíèì äîñòëàðûì, ìÿí ñÿôåù äåéèëÿì, ìÿí òþâáÿ åëÿéÿí
àäàìàì, ìÿí àúàì. Íÿ ãÿäÿð êè, ìÿíèì ðóùóì ìÿíèì ýöíàùëàðûì ö÷öí ýþç éàøû òþêöð, ìÿíèì ãàðíûì éåìÿê éîõëóüóíäàí
__________
* Éåòêèí éàøäà áèð äÿ õà÷ ñóéóíà ÷ÿêèëìÿéèí çÿðóðè îëäóüóíó ëàçûì áèëÿí õðèñòèàí
ñåêòàñû òÿðÿôäàðû
293
àüëàéûð. Õîøáÿõò äþéöø÷öëÿð, ýþçÿë ãûçëàð, ìÿí ñèçèí ÿëèíèçäÿ
éàüëû äîíóç ãàõàúû, ãàç, êîëáàñà, ÷àõûð, ïèâÿ, êÿòÿ ýþðöðÿì! Ìÿí
ãÿðèáÿ äÿ áèð øåé âåðèí!
Ôÿëÿìÿíý ÿñýÿðëÿðè ÷ûüûðäû:
– Áó ñààò âåðÿðèê! Àììà áó ìîèçÿ÷èíèí ÷îõ ãÿøÿíý ñèôÿòè âàð!
ßñýÿðëÿð Óëåíøïèýåëÿ éåìÿê ïàð÷àëàðûíû òîï êèìè àòìàüà
áàøëàäûëàð. Óëåíøïèýåë äÿ áóäàüûí öñòöíäÿ àøûðìà îòóðóá áó øåéëÿðè éåéÿ-éåéÿ äåéèðäè:
– Àúëûã àäàìû ñÿðòëÿøäèðèð, äóà îõóìàüà ãîéìóð, àììà äîíóç ãàõàúûíäàí îâãàòòÿëõëèéè î ñààò êå÷èð.
Ñåðæàíòëàðäàí áèðè Óëåíøïèýåëÿ áèð äîëó øöøÿ Øàìïàí øÿðàáû
àòûá ÷ûüûðäû:
– Þçöíö ýþçëÿ! Êÿëëÿíè ñûíäûðàðàì!
Óëåíøïèýåë øöøÿíè ùàâàäà òóòäó, àç-àç è÷ÿðÿê, ñþçöíÿ äàâàì åòäè:
– Àäàìà ÿçàá âåðÿí àúëûã êè âàð – èíñàíûí çàâàëëû áÿäÿíèíÿ
çèéàíäûð. Àììà áóíäàí äà ãîðõóëó øåé âàð: ñÿõàâÿòëè ÿñýÿðëÿðäÿí áèðè ôàüûð ãÿðèáÿ áèð ïàð÷à äîíóç ãàõàúû, áèðè – áèð øöøÿ ïèâÿ
âåðèð, àììà ãÿðèá éîë÷ó ãîðõó è÷èíäÿäèð: î àõû ùÿìèøÿ àéûã îëìàëûäûð! ßýÿð îíóí ãàðíû áîøäóðñà, î äÿðùàë êåôëÿíèð... – Óëåíøïèýåë áó àíäà ùàâàäà áèð ãàç áóäó òóòóá óúàäàí äåäè:
– Áó ëàï ìþúöçÿäèð êè! Ìÿí ùàâàäà ÷ÿìÿí áàëûüû òóòäóì!
Áóäóð, î áèðäÿí éîõà ÷ûõäû, þçö äÿ ãûë÷ûãëû-çàäëû! Ãóðó ãóìäàí
òàìàùêàð íÿäèð? Ñîíñóç àðâàä, áèð äÿ àú ãàðûí!
Óëåíøïèýåë áèðäÿí ùèññ åòäè êè, êèì èñÿ îíó äàëäàí íèçÿëÿäè.
Äþíöá áàõäû, ýþðäö êè, áàéðàãäàðäûð.
Áàéðàãäàð – áàëòàëû íèçÿíèí óúóíäà îíà ãîéóí ÿòèíäÿí ÿçìÿ
êîòëåò óçàòìûøäû; ñîðóøäó êè:
– Ùà÷àíäàí áÿðè çèéàðÿò÷èëÿð ãîéóí ÿòèíäÿí áèøèðèëìèø ÿçìÿ
êîòëåòè áÿéÿíìèð?
Óëåíøïèýåë îíó ðÿää åëÿìÿéèá ñþçöíÿ äàâàì åòäè:
– Ìÿíäÿí ÿçìÿ êîòëåò åéëÿéÿíäÿ – áó ìÿíèì õîøóìà ýÿëìèð, àììà ãîéóí ÿòèíäÿí ÿçìÿ êîòëåòè ÷îõ õîøëàéûðàì. Îíóí
ñöìöéöíäÿí ôëåéòà ãàéûðûðàì, äÿðäÿ-ãàëàí áàéðàãäàðû áó ôëåéòà
èëÿ ìÿäù åëÿéèðÿì. – Ñöìöéö ýÿìèðÿ-ýÿìèðÿ äåäè – ùÿð íåúÿ
294
îëñà, øèðíèééàòñûç íàùàð íÿ äåìÿêäèð, ÿí ëÿççÿòëè ÿçìÿ êîòëåò íÿäè
àõû – ÿýÿð îíóí àðõàñûíäàí êÿòÿíèí èøûãëû öçö ýþðöíìöð.
Óëåíøïèýåë ñîí ñþçö ñþéëÿéÿíäÿ öçöíö ãàìàðëàäû, ÷öíêè áó
àíäà ãûçëàðûí è÷èíäÿí îíóí öñòöíÿ áèðäÿí èêè êÿòÿ àòäûëàð: êÿòÿëÿðäÿí áèðè îíóí ýþçöíÿ äÿéäè, î áèðè äÿ éàíàüûíà. Ãûçëàð ãÿùãÿùÿ ÷ÿêèá ýöëäöëÿð. Óëåíøïèýåë äÿ îíëàðà äåäè:
– ßçèç ãûçëàð, ÷îõ ñàü îëóí êè, ìÿíè ìöðÿááÿëè êÿòÿ èëÿ þïöðñöíöç!
Àíúàã êÿòÿëÿð éåðÿ äöøäö.
Áèðäÿí òÿáèëëÿð âóðóëäó, øåéïóðëàð ÷àëûíäû, ãîøóí éåíÿ éîëà
äöøäö.
Ìåññèð äå Áîâóàð Óëåíøïèýåëÿ àüàúäàí äöøìÿñèíè, ãîøóíëà
áÿðàáÿð ýåòìÿñèíè ÿìð åòäè. Áó Óëåíøïèýåëèí õîøóíà ýÿëìÿäè,
÷öíêè îíà ÷ÿï-÷ÿï áàõàí ÿñýÿðëÿðèí åéùàìûíäàí, øöáùÿ àëòûíà
äöøäöéöíö ùèññ åëÿäè: èíäèúÿ îíó áèð úàñóñ êèìè òóòóá öñò-áàøûíû
àõòàðàúàãëàð, ìÿêòóáó òàïûá îíó áîüàçäàí àñàúàãëàð.
Áóíà ýþðÿ äÿ ãÿñäÿí þçöíö ãàíîâà éûõûá ÷ûüûðäû:
– Úÿíàá ÿñýÿðëÿð, ìÿíÿ éàçûüûíûç ýÿëñèí! Ìÿíèì ãû÷ûì ñûíûá,
éåðèéÿ áèëìèðÿì, èúàçÿ âåðèí ãûçëàðûí àðàáàñûíà ìèíèì.
Î ÷îõ éàõøû áèëèðäè êè, ãûñãàíú íÿçàðÿò÷è áóíà èúàçÿ âåðìÿéÿúÿê.
Ùÿð èêè àðàáàäàêû ãûçëàð ÷ûüûðäûëàð:
– Ãÿøÿíý çèéàðÿò÷è, áèçèì éàíûìûçà ýÿëèí, áèçèì éàíûìûçà ýÿëèí!
Áèç ñÿíè ÿçèçëÿéÿúÿéèê, þïÿúÿéèê, ãîíàã åëÿéÿúÿéèê, ñàüàëäàúàüûã.
Óëåíøïèýåë:
– Ìÿí áóíà àðõàéûíàì, – äåäè. – Ãûç ÿëè – ùÿð áèð ñûíûã – çÿäÿ ö÷öí ÿí éàõøû ìÿëùÿìäèð.
Ëàêèí ãûñãàíú íÿçàðÿò÷è ìåññèð äå Ëàìîòà ìöðàúèÿò åäèá äåäè:
– Ìåññèð! Ìÿí åëÿ ýöìàí åäèðÿì êè, áó çèéàðÿò÷è áèçè àëäàäûð,
îíóí ãû÷û-çàäû ñûíìàéûá, î ãûçëàðûí àðàáàñûíà ìèíìÿê èñòÿéèð.
Éàõøûñû áóäóð îíó þçöìöçëÿ ýþòöðìÿéÿê.
Ìåññèð äå Ëàìîò äà áóéóðäó:
– Ðàçûéàì.
Óëåíøïèýåë ãàíîâäà éûõûëûá ãàëìûøäû.
295
ßñýÿðëÿðäÿí áÿçèñè áó øóõ îüëàíûí äîüðóäàí äà ãû÷û ñûíäûüûíû
çÿíí åäèá, îíà éàçûãëàðû ýÿëäè, Óëåíøïèýåëèí éàíûíà èêè ýöíëöê ÿòëÿ øÿðàá ãîéäóëàð. Ãûçëàð äà îíóí ñûíàí ãû÷ûíû ñàüàëòìàã èñòÿñÿëÿð äÿ, áó ôèêèðäÿí äþíìÿéÿ ìÿúáóð îëäóëàð, àíúàã àðòûã ãàëìûø
ïå÷åíéåëÿðèíè îíóí éàíûíà àòäûëàð.
Ãîøóí ýþçäÿí èòÿí êèìè áÿäáÿõò òîïàëûí ñûíàí ãû÷û äà, ñàü ãû÷û
äà èøÿ äöøäö àéàãëàðû ùÿðÿêÿòÿ ýÿëäè. Áèð àç ñîíðà þçöíÿ àò àëäû,
éîëà-ðèçÿ áàõìàéàðàã, àòûí áåëèíäÿ éåë êèìè Ùåðòîýåíáîñà ó÷äó.
Øÿùÿð úàìààòû – ìåññèð äå Áîâóàðûí âÿ ìåññèð äå Ëàìîòóí þç
ãîøóíó èëÿ ýÿëäèéèíè åøèäÿí êèìè ñÿêêèç éöç àäàì ñèëàùëàíäû. Ãîøóí áàø÷ûñû ñå÷èëäè, ýåéèìèíè äÿéèøèá êþìöð÷ö ïàëòàðû ýåéìèø
Óëåíøïèýåë äÿ Àíòâåðïåíÿ ýþíäÿðèëäè êè, êåô÷èë Ùåðêóëåñ Áðåäåðîäàí êþìÿê èñòÿñèí.
Áó ãàéäà èëÿ ìåññèð äå Ëàìîòëà, ìåññèð äå Áîâóàðûí ãîøóíó
Ùåðòîýåíáîñà ýèðÿ áèëìÿäè, ÷öíêè øÿùÿð ýþçäÿ-ãóëàãäà èäè, þçöíö ìÿðäëèêëÿ ìöùàôèçÿ åòìÿéÿ ùàçûð èäè.
ÕÛÕ
Áèð àé ñîíðà äîêòîð Àãèëåóñ àäëû áèðèñè Óëåíøïèýåëÿ èêè ôëîðèí,
áèð äÿ Ñèìîí Ïðààòûí öñòöíÿ ìÿêòóá âåðäè; Ïðààò îíà – ñîíðà íÿ
åòìÿê ëàçûì îëäóüóíó äåìÿëè èäè.
Ïðààò îíó éåäèðèá-è÷èðäè, éàòìàüà éåð ýþñòÿðäè, Óëåíøïèýåëèí
ñàüëàìëûã éàüàí úàâàí öçöíäÿ íåúÿ ìåùðèáàíëûã âàðäûñà, éóõóñó
äà åëÿ ñàêèò èäè. Ïðààò òàìàì àéðû àäàìäû: î áÿäÿíúÿ öçýöí, öçäÿí àðûãäû, ùÿìèøÿ äÿ äÿðèí äöøöíúÿ è÷èíäÿ èäè. Óëåíøïèýåëè áèð
øåé òÿÿúúöáëÿíäèðäè: ýåúÿëÿð éóõóäàí îéàíàíäà ùÿìèøÿ ãóëàüûíà
÷ÿêèú ñÿñè ýÿëèðäè.
Éóõóäàí ñÿùÿð íÿ ãÿäÿð òåç äóðñà, Ñèìîí Ïðààòû àéàã öñòöíäÿ ýþðÿðäè. Öçö ýöíö-ýöíäÿí àðûãëàéûðäû, áó àéäûíúà ýþçÿ ÷àðïûðäû; áàõûøëàðû, – þëöìÿ, éà äþéöøÿ ùàçûðëàíàí àäàì êèìè, – ýåòýåäÿ êÿäÿðëÿíèð, äàëüûíëàøûðäû.
Ïðààò òåç-òåç àù ÷ÿêèð, ÿëëÿðèíè ãàëäûðûá äóà åëÿéèðäè, ãÿëáèíäÿ
èñÿ ùèññëÿð ãàéíàéûá úîøóðäó. ßëëÿðè, ÿéíèíäÿêè êþéíÿéè êèìè,
ãàðà èäè, îíóí êèìè éàüà áóëàøìûøäû.
296
Ýåúÿëÿð íèéÿ ÷ÿêèú ñÿñè ýÿëèð, Ïðààòûí ÿëëÿðè íèéÿ ãàðàäûð, î
íèéÿ áåëÿ ãÿìýèíäèð, – Óëåíøïèýåë þçöíÿ ñþç âåðäè êè, áóíóí ñÿáÿáèíè ýÿðÿê þéðÿíñèí. Áèð ýöí àõøàì Óëåíøïèýåë Ñèìîíó ÷ÿêÿ÷ÿêÿ Áëàówå Ýàíñ (Ýþé Ãàç) éåìÿêõàíàñûíà àïàðäû, áèð àç
è÷ÿíäÿí ñîíðà þçöíö åëÿ ýþñòÿðäè êè, ýóéà ëöë-ãÿíáÿðäèð, îíà
àíúàã éàòàã ëàçûìäûð.
Ïðààò îíó ÷îõ òóòãóí ùàëäà åâÿ ýÿòèðäè.
Óëåíøïèýåë ïèøèêëÿðëÿ, ÷àðäàãäà, Ñèìîí èñÿ àøàüûäà ÿðçàã
çèðçÿìèñèíèí éàíûíäà éàòûðäû.
Óëåíøïèýåë ùÿëÿ äÿ þçöíö ñÿðõîøëóüà ãîéìóøäó: ñóðàùèíè ÿâÿç
åäÿí êÿíäèðäÿí òóòà-òóòà, ùÿð àääûìäà áöäðÿéÿ-áöäðÿéÿ, – åëÿ áèë
êè, áó ñààò éûõûëàúàã, – ÷àðäàüà ãàëõäû. Ñèìîí îíó þç ãàðäàøû êèìè,
åùìàëúà àïàðûðäû. Íÿùàéÿò àïàðûá éàòàüà ãîéäó, áàøûíûí öñòöíäÿ
äóðóá, àëëàùà äóà åëÿäè êè, îíóí áó ýöíàùûíäàí êå÷ñèí, ñîíðà àøàüû
åíäè. Áèð àç ñîíðà Óëåíøïèýåë ÷ÿêèú ñÿñèíè éåíÿ åøèòäè.
Î ñÿññèçúÿ éåðèíäÿí ãàëõäû, åíñèç ïèëëÿêàíëà, àéàãéàëûí àøàüû
åíìÿéÿ áàøëàäû. Éåòìèø èêèíúè ïèëëÿíè ñàéàíäà, ãàáàüûíà, êèï þðòöëìÿìèø áàëàúà áèð ãàïû ÷ûõäû. Ãàïûíûí àðàñûíäàí íàçèê èøûã ýÿëèðäè.
Ñèìîí êàüûç âÿðÿãëÿðèíè ãÿäèì ëèòåðëÿðëÿ – êèòàá ÷àïû êèìè
íÿúèá ñÿíÿòèí áþéöê éàéûúûñû îëàí Ëîðåíñ Êîñòåðèí103 äþâðöíäÿ
îëäóüó êèìè – ÷àï åëÿéèðäè.
Óëåíøïèýåë îíäàí ñîðóøäó:
– Ñÿí íÿ åëÿéèðñÿí?
Ñèìîí ãîðõà-ãîðõà äåäè:
– ßýÿð ñÿíè èáëèñ ýþíäÿðèáñÿ, ýåò ìÿíäÿí ÷óüóëëóã åëÿ – îíäà
ìÿí ìÿùâ îëäóì. ßýÿð ñÿíè Àëëàù ýþíäÿðèáñÿ, îíäà ãîé ñÿíèí
àüçûí ñÿíèí äèëèíèí çèíäàíû îëñóí.
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Ìÿíè Àëëàù ýþíäÿðèá, ìÿí ñÿíÿ ïèñëèê åëÿìÿê èñòÿìèðÿì.
Ñÿí íÿ åëÿéèðñÿí?
Ñèìîí úàâàá âåðäè êè:
– Ìÿí òþâðàòû ÷àï åëÿéèðÿì. Àðâàä-óøàüà ÷þðÿê ïóëó ãàçàíìàã ö÷öí ýöíäöçëÿð ÿëàùÿçðÿò êðàëûí àìàíñûç, ãàíëû ôÿðìàíëàðûíû
îðòàëûüà ÷ûõàðûðàì, ýåúÿëÿð äÿ àëëàùûí ùàãã ñþçëÿðèíè äöíéàéà
éàéûðàì, – áóíóíëà äà ýöíäöç åëÿäèéèì ïèñ èøè ëÿüâ åëÿéèðÿì.
297
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Ãî÷àã àäàìñàí!
Ñèìîí:
– Ìÿí þç ìÿçùÿáèìäÿ ìþùêÿìÿì, – äåäè.
Äîüðó äà äåéèðäè: ùÿìèí áó ìöãÿääÿñ ÷àïõàíà ôÿëÿìÿíý äèëèíäÿ òþâðàòû ÷àï åëÿéèðäè. Ñîíðà áóíëàð – Áðàáàíòà, Ôëàíäðèéàéà,
Ùîëëàíäèéàéà, Çåëàíäèéàéà, Óøðåõòÿ, Øèìàëè Áðàáàíòà, Îâåðåéññåëÿ, Ýåëäåðíÿ éàéûëûðäû. Áó èø – Ñèìîí Ïðààò òóòóëóá áîéíó âóðóëàíà êèìè äàâàì åòäè. Î, Èñà âÿ ùÿãèãÿò éîëóíäà úàíûíäàí êå÷äè.
ÕÕ
Áèð ýöí Ñèìîí Óëåíøïèýåëäÿí ñîðóøäó:
– Ìÿíÿ áàõ, ãàðäàøûì, ñÿí ãî÷àã àäàìñàíìû?
– Ìÿí èñïàíèéàëûíû ìóðäàð îëàíà êèìè äþéìÿêäÿ, àäàì þëäöðÿíè éåðèíäÿúÿ õûõûðòìàãäà, ïèñ àäàìû ìÿùâ åëÿìÿêäÿ êèôàéÿò
ãÿäÿð ãî÷àüàì.
×àï÷û îíäàí ñîðóøäó:
– Ñÿí áóõàðû áàúàñûíäà ýèçëÿíèá, îòàãäà äàíûøûëàí ñþçëÿðÿ ãóëàã àñà áèëÿðñÿíìè, áóíà äþçöìöí éåòÿðìè?
Óëåíøïèýåë áóíóí ãàáàüûíäà äåäè:
– Øöêöð àëëàùà êè, êöðÿéèì ìþùêÿìäèð, àéàãëàðûì äà ÷åâèêäèð
– ìÿí, ïèøèê êèìè, ùàðàäà èñòÿñÿì þçöìÿ éåð åëÿéÿðÿì.
– Ñÿáðèí, éàääàøûí íåúÿäèð?
– Êëààñûí ñèíÿìäÿêè êöëö ìÿíè èíòèãàì àëìàüà ÷àüûðûð.
×àï÷û:
– Îíäà ãóëàã àñ, – äåäè. – Áó öñò-öñòÿ éûüûëìûø ãóìàð êàüûçûíû
ýþòöð, Äåäåðìîíäåéÿ104 ýåò, åâèí ãàïûñûíû èêè äÿôÿ áÿðê, áèð äÿôÿ
éàâàøúà äþé, – áàõ, áóðàäà øÿêëè ÷ÿêèëìèøäèð. Ãàïûíû à÷ûá ñîðóøàúàãëàð: ñÿí áàúàòÿìèçëÿéÿí äåéèëñÿíìè? Ñÿí äÿ áó ñþçöí ãàáàüûíäà äåéÿðñÿí êè, ñÿí àðûãñàí, ãóìàð êàüûçûíû äà èòèðìÿìèñÿí. Ãóìàð êàüûçûíû îíà ýþñòÿð. Òèë, ñîíðà äà þç áîðúóíó éåðèíÿ éåòèð.
Ôëàíäðèéà òîðïàüû öçÿðèíÿ ãàðà áóëóäëàð ýÿëèð. Ñÿíÿ áóõàðû áàúàñû
ýþñòÿðÿúÿêëÿð, – áàúà ãàáàãúàäàí òÿìèçëÿíèá, ùàçûðëàíûá. Áàúàäà
àéàãëàðûíû ãîéìàüà éåð, îòóðìàã ö÷öí äÿ ìþùêÿì äöçÿëìèø áàëà298
úà òàõòà ýþðÿúÿêñÿí. Ãàïûíû à÷àí àäàì ñÿíÿ äåéÿíäÿ êè, áàúàéà
ãàëõ, – ãàëõûá ñàêèò îòóðàðñàí. Ùÿìèí îòàãäà, áàúàñûíäà îòóðäóüóí
áóõàðûíûí éàíûíà òàíûíìûø àäàìëàð éûüûøàúàãëàð. Áó àäàìëàð äà –
Äàíûøìàç Âèëùåëìäèð (Îðàíëû øàùçàäÿ), ãðàô Åãìîíòäóð, ãðàô
Ãîðíäóð, ãðàô Ùîîõñòðàòåíäèð105, áèð äÿ Äàíûøìàçûí ìÿðä ãàðäàøû
Íàññàóëó Ëöäâèãäèð. Áèç ðåôîðìàòëàð ýÿðÿê áèëÿê: áó àüàëàð âÿòÿíèí ãóðòóëóøó ö÷öí íÿ åëÿéÿ áèëÿðëÿð âÿ íÿ åëÿìÿê èñòÿéèðëÿð.
Óëåíøïèýåë àïðåëèí áèðèíäÿ äåéèëÿí ñþçëÿðè éåðèíÿ éåòèðèá,
áóõàðûíûí áàúàñûíäà îòóðäó. Áóõàðûäà îä éàíìàìàñûíäàí ðàçû
ãàëûá, þç-þçöíÿ äåäè êè: “Òöñòö äàíûøûëàí ñþçëÿðè åøèòìÿéÿ ìàíå
îëàðäû”.
×îõ êå÷ìÿäè, ãàïû à÷ûëäû, Óëåíøïèýåëè áàúàäàí êå÷ÿí êöëÿê
âóðäó. Î áóíà äþçäö, þçöíÿ òÿñÿëëè âåðèá äåäè êè, êöëÿê àäàìûí
çåùíèíè à÷ûð.
Ñîíðà î, îòàüà Îðàíëû øàùçàäÿíèí, Åãìîíòóí âÿ áàøãàëàðûíûí
ýèðäèéèíè åøèòäè. Îíëàð – ãîðõäóãëàðû øåéëÿðäÿí, êðàëûí ÿäàâÿòèíäÿí, àüûð âåðýèëÿðÿ áàõìàéàðàã õÿçèíÿíèí áîø îëìàñûíäàí äàíûøäûëàð. Îíëàðäàí áèðè ëîâüà-ëîâüà, ñÿðò âÿ àéäûí äàíûøûðäû – áó Åãìîíò èäè. Óëåíøïèýåë îíó äÿðùàë òàíûäû. Ùîîõñòðàòåíè – áîüóã, õûðûëòûëû ñÿñè, Ãîðíû – ýóð ñÿñè, Íàññàóëó Ëöäâèãèí – ùÿðáè-àìèðàíÿ
èôàäÿñè, Äàíûøìàçû – ùÿð ñþçö ñàíêè òÿðÿçèäÿ ÷ÿêÿðÿê, àüûð-àüûð
ñþéëÿìÿñè òàíûòäû.
Ãðàô Åãìîíò ñîðóøäó: íèéÿ áèç èêèíúè äÿôÿ éûüûøûðûã, Ùåëëåãàòäà âàõò éîõ èäè êè, ëàçûì îëàí ìÿñÿëÿëÿðè ùÿëë åëÿéÿê?
Ãîðí îíà åòèðàç åòäè:
– Âàõò ñöðÿòëÿ ýÿëèá êå÷èð, êðàë ãÿçÿáëÿíèá, ëÿíýèìÿê îëìàç.
Äàíûøìàç áó ñþçöí ãàáàüûíäà äåäè:
– Âÿòÿí òÿùëöêÿäÿäèð. Áèç ýÿðÿê äöøìÿí ãîøóíëàðû áàñãûíûíûí ãàáàüûíû àëàã.
Åãìîíò ùÿéÿúàíà ýÿëÿðÿê äåäè êè, ìÿí áèð øåéÿ òÿÿúúöáëÿíèðÿì: êðàë áóðà ãîøóí ýþíäÿðìÿéè íèéÿ âàúèá ùåñàá åëÿéèð? Áèð
ùàëäà êè, çàäÿýàíëàðûí ñÿéè ãèñìÿí äÿ ìÿíèì ñÿéèì íÿòèúÿñèíäÿ
áóðàäà äèíúëèê áÿðïà åäèëìèøäèð?
Äàíûøìàç þç ôèêðèíè ñþéëÿäè:
299
– Ôèëèïïèí Íèäåðëàíääà îí äþðä ùÿðáè ùèññÿñè âàð; áó ùèññÿëÿð
– îíëàðà Ãðàâåëèí âÿ Ñåí-Êàíòåí ÿòðàôûíäà êîìàíäàíëûã åäÿí106
àäàìûí òàìàì èõòèéàðûíà âåðèëìèøäèð.
Åãìîíò äåäè:
– Áàøà äöøìöðÿì.
Øàùçàäÿ Âèëùåëì Äàíûøìàç áèëìèðäè êè:
– Ìÿí àðòûã ùå÷ áèð øåé äåìÿéÿúÿéÿì. Ëàêèí áàøëàíüûú ö÷öí
ãðàô, ñèçèí ùÿì äÿ áóðàäàêû ñåíéîðëàðûí äèããÿòèíè áèð øåéÿ úÿëá
åäÿúÿéÿì; î äà áèð àäàìäàí, éÿíè áÿäáÿõò ìÿùáóñ Ìîíòèíéèäÿí107 ýÿëÿí ìÿêòóáëàðäûð.
Ìåññèð äå Ìîíòèíéè áó ìÿêòóáëàðäà éàçûð:
“Íèäåðëàíääà áàø âåðÿí ùàäèñÿëÿð êðàëû àúûãëàíäûðûá, î, ôöðñÿò
äöøÿíäÿ, áó èøèí áàø÷ûëàðûíû úÿçàëàíäûðàúàã”.
Áó çàìàí ãðàô Åãìîíò áÿäÿíèíÿ öøöòìÿ äöøäöéöíö ùèññ åòäè, õàùèø åòäè êè, áóõàðûéà îäóí ãîéñóíëàð.
Ñåíéîðëàðäàí èêèñè ìÿêòóáëàðäàí äàíûøàðêÿí, áóõàðûíû éàíäûðìàã èñòÿäèëÿð, ëàêèí áàúà åëÿ áÿðê òóòóëìóøäó êè, îäóíëàð àëûøìàäû, òöñòö îòàüà äîëäó.
Ñîíðà ãðàô Ùîîõñòðàòåí – Èñïàíèéà äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿñè
Àëàâàíûí108 þëêÿ áàø÷ûñûíà ýþíäÿðäèéè, ëàêèí ÿëÿ êå÷ÿí ìÿêòóáëàðûíûí ìÿçìóíóíäàí þñêöðÿ-þñêöðÿ äàíûøäû.
– Äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿ éàçûð êè, Íèäåðëàíääà áàø âåðÿí ùàäèñÿëÿðÿ ö÷ àäàì ìöãÿññèðäèð: Îðàíëû øàùçàäÿ, ãðàô Åãìîíò, áèð
äÿ ãðàô Ãîðí. Ñîíðà äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿ äåéèð êè, ùÿëÿëèê îíëàðû ýþçäÿí ñàëûá úÿçàëàíäûðìàã ëàçûì äåéèë, ÿêñèíÿ, îíëàðà ùèññ
åòäèðìÿê ëàçûìäûð êè, Íèäåðëàíäûí èòàÿòÿ àëûíìàñûíäà êðàë òàìàìèëÿ îíëàðà ìèííÿòäàðäûð. Î áèðè èêè íÿôÿðÿ, éÿíè Ìîíòèíéè èëÿ
Áåðýåíÿ109 ýÿëèíúÿ, îíëàð ëàçûìè éåðäÿäèðëÿð.
Óëåíøïèýåë äöøöíäö: “Ìÿíèì ö÷öí Ôëàíäðèéàäà òöñòöëÿéÿí
áóõàðûäà îòóðìàã – Èñïàíèéàíûí ñÿðèí äóñòàãõàíàñûíà äöøìÿêäÿí éàõøûäûð: îðàäà, éàø äèâàðëàðäà, ùÿíúàìà áèòèð”.
– Ñîíðà äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿ éàçûð êè, êðàë Ìàäðèääÿ áåëÿ
áèð íèòã ñþéëÿìèøäèð: “Íèäåðëàíääà áàø âåðÿí ãàðûøûãëûãëàð áèçèì
êðàë ùàêèìèééÿòèíèí ÿñàñëàðûíû ñàðñûòäû, áèçèì òÿãäèñ åòäèéèìèç
300
øåéëÿðè òÿùãèð åëÿäè, ÿýÿð áèç ãèéàì÷ûëàðû úÿçàëàíäûðìàñàã, áó,
ùàêèìèééÿòèìèç àëòûíäà îëàí áàøãà þëêÿëÿðè äÿ éîëäàí ÷ûõàðàð.
Áèç øÿõñÿí Íèäåðëàíäà ýÿëìÿéè, ïàïàéà âÿ èìïåðàòîðà êþìÿê
ö÷öí ìöðàúèÿò åòìÿéè ãÿðàðà àëäûã. Èíäèêè çöëìöí àðõàñûíäà ýÿëÿúÿéèí õîøáÿõòëèéè ýèçëÿíèð. Áèç Íèäåðëàíäû ãÿòè ñóðÿòäÿ çÿáò
åäÿðèê, èñòÿäèéèìèç êèìè äÿ îíóí äþâëÿò ãóðóëóøóíó, äèëèíè, èäàðÿ
òÿðçèíè äÿéèøÿðèê”.
Óëåíøïèýåë äöøöíäö: “Àù êðàë Ôèëèïï! Ìÿí ñÿíè èñòÿäèéèì
øÿêëÿ ñàëà áèëñÿéäèì – ñÿíèí áþéöðëÿðèí, ãû÷ëàðûí, ãîëëàðûí ìÿíèì
ôÿëÿìÿíý äÿéÿíÿéèìèí àëòûíäà íåúÿ éàõøû äÿéèøÿ áèëÿðäè! Ñÿíèí
áàøûíû èêè ìèñìàðëà êöðÿéèíÿ ìûõëàðäûì, ñîíðà äà ãóëàã àñàðäûì,
ýþðöì, ñÿí áó âÿçèééÿòäÿ, þç àðäûíúà ñàëäûüûí ãÿáèðèñòàíëûüà
íåúÿ íÿçÿð ñàëàðäûí, çöëì èëÿ äöçÿëòäèéèí äÿéèøèêëèê ùàããûíäà
íåúÿ þç íÿüìÿíè îõóéàðäûí!”
Øÿðàá ýÿòèðäèëÿð. Ùîîõñòðàòåí àéàüà ãàëõûá äåäè:
– Âÿòÿíèí õîøáÿõò îëìàñû ö÷öí è÷èðÿì!
Ùàìû îíóí ñþçöíÿ ãöââÿò âåðäè. Ùîîõñòðàòåí ãÿäÿùè áàøûíà
÷ÿêèá ìàñàíûí öñòöíÿ ãîéäó. Äåäè êè:
– Áåë÷èêà çàäÿýàíëàðû ö÷öí ãÿòè ýöíëÿð áàøëàíàúàã. Áèç íåúÿ
þçöìöçö ìöäàôèÿ åäÿúÿéèê – áó áàðÿäÿ øÿðòëÿøìÿê, ëàçûìäûð.
Î ñóàëåäèúè áèð íÿçÿðëÿ Åãìîíòà áàõäû, ëàêèí ãðàô ùå÷ ñÿñèíè
äÿ ÷ûõàðòìàäû.
Áåëÿ îëäóãäà Äàíûøìàç ñþçÿ áàøëàäû:
– Èêè äÿôÿ Ñåí-Êàíòåíëÿ Ãðàâåëèí ÿòðàôûíäà Ôðàíñàíû òèð-òèð ÿñäèðÿí Åãìîíò, î Åãìîíò êè, ôÿëÿìÿíý ÿñýÿðëÿðè îíóí àðäûíúà þçöíö îäà àòàð, – ùÿìèí áó Åãìîíò áèçÿ êþìÿê åëÿñÿ, èñïàíëàðûí áèçèì þëêÿìèçÿ ýÿëÿí éîëó êÿñèëìèø îëñà, áèç äàéàíûá äóðà áèëÿðèê.
Åãìîíò äåäè:
– Ìÿí êðàëà ïÿðÿñòèø åäèðÿì, î ãÿòèééÿí áèçè ãèéàì ãàëäûðìàüà âàäàð åëÿìÿç – î áóíà ãàáèë äåéèë. Ãîé îíóí ãÿçÿáèíäÿí
ãîðõàíëàð ãà÷ñûí. Ìÿí ãàëûðàì – ìÿí îíñóç éàøàéà áèëìÿðÿì.
Äàíûøìàç þç ôèêðèíè ñþéëÿäè:
– Ôèëèïï àìàíñûçúàñûíà ãèñàñ àëìàüû áàúàðûð.
Åãìîíò äåäè:
301
– Ìÿí îíà åòèáàð åäèðÿì.
Íàññàóëó Ëöäâèã ñîðóøäó:
– Áàøûíû äà îíà åòèáàð åäèðñÿí?
Åãìîíò äà úàâàá âåðäè:
– Áÿëè. Ìÿíèì áàøûì äà, áÿäÿíèì äÿ, ñÿäàãÿòëè ãÿëáèì äÿ
îíóíäóð.
Ãîðí äåäè:
– Ìÿíèì ÷îõ ùþðìÿò åòäèéèì Åãìîíò, ìÿí äÿ ñÿíèí êèìè
åäÿúÿéÿì.
Äàíûøìàç áèëäèðäè êè:
– Èðÿëèéÿ áàõìàã ëàçûìäûð, ýþçëÿìÿê ëàçûì äåéèë.
Áó ñþçäÿí ìåññèð Åãìîíò ùèðñëÿíèá ÷ûüûðäû:
– Ìÿí Ãðàììîíäà èéèðìè èêè ðåôîðìàòû áîüàçûíäàí àñäûðìûøàì. Ðåôîðìàòëàð ìîèçÿëÿðèíè êÿññÿ, ëàìÿçùÿáëÿð úÿçàëàíñà, êðàë
ðÿùìÿ ýÿëÿð.
Äàíûøìàç áóíà åòèðàç åòäè:
– Áóíà öìèä ÷îõ àçäûð.
Åãìîíò:
– Åòèáàðëà ñèëàùëàíàã! – äåäè.
Ãîðí äà îíóí ñþçöíö òÿêðàð åòäè:
– Åòèáàðëà ñèëàùëàíàã!
Ùîîõñòðàòåí ñþçÿ ãàðûøäû:
– Ãûëûíúëà ñèëàùëàíìàã, ëàçûìäûð åòèáàðëà éîõ.
Áó çàìàí Äàíûøìàç ãàïûéà éþíÿëäè. Åãìîíò îíà äåäè:
– ßëâèäà, òîðïàãñûç øàùçàäÿ!
Äàíûøìàç äà áó ñþçöí ãàáàüûíäà äåäè:
– ßëâèäà, áàøñûç ãðàô!
Íàññóàëû Ëöäâèã äåäè:
– Ãî÷ó ãÿññàá ýþçëÿéèð, àíà òîðïàüû õèëàñ åäÿí äþéöø÷öíö èñÿ
– øþùðÿò!
Åãìîíò ñþéëÿäè êè:
– Ìÿí àéðû úöð åëÿéÿ áèëìÿðÿì, åëÿìÿê äÿ èñòÿìèðÿì.
Óëåíøïèýåë äöøöíäö: “Ãîé ýöíàùñûç àäàìëàðûí òþêöëÿí ãàíû
ñàðàé ÿéàíëàðûíûí áàøûíäà ÷àòëàñûí!”
302
Ùàìû äàüûëûøûá ýåòäè.
Óëåíøïèýåë äÿ áàúàäàí ÷ûõûá òåç Ïðààòûí éàíûíà ýåòäè.
Ïðààò äåäè:
– Åãìîíò ñàòãûíäûð. Àëëàù, Îðàíëû øàùçàäÿ èëÿäèð.
Áÿñ ùåðñîã Àëáà ùàðàäàäûð? Î èíäè Áðöññåëäÿäèð. Øÿùÿð
úàìààòû, éûüäûüûíûç ÿìëàêûíûçëà âèäàëàøûí!
303
Û
Äàíûøìàç ñÿôÿðÿ ÷ûõûð – Àëëàù þçö îíà éîë ýþñòÿðèð. Ãðàôëàðûí
èêèñè äÿ àðòûã òóòóëìóøäóð110. Äàíûøìàç Àëáàíûí éàíûíà ýåòñÿ,
Àëáà îíà ýöçÿøòÿ ýåäèëÿúÿéèíè, áàüûøëàíàúàüûíû âÿä åäèð.
Óëåíøïèýåë áóíó åøèäèá Ëàììåéÿ äåäè:
– Ùåðñîã, – Àëëàù îíà ëÿíÿò åëÿñèí, – áàø ïðîêóðîð Äöáóàíûí
òÿêèäè èëÿ, Îðàíëû øàùçàäÿéÿ, îíóí ãàðäàøû Ëöäâèãÿ, Ùîîõñòðàòåíÿ, âàí äå Áåðüÿ111, Êöëåìáóðüà, Áðåäåðîäå, øÿùçàäÿíèí áöòöí
äîñòëàðûíà òÿêëèô åäèð êè, îíóí éàíûíà ýÿëñèíëÿð, îíëàðà ÿäàëÿò âÿ
ìÿðùÿìÿò ýþñòÿðèëÿúÿéèíè âÿä åäèð, áóíóí ö÷öí äÿ àé éàðûì âàõò
âåðèð. Ãóëàã àñ, Ëàììå: áèð ýöí Àìñòåðäàì éÿùóäèñè þç äöøìÿíèíè ÷àüûðìàüà áàøëàéûð. ×àüûðàí êö÷ÿäÿ äóðóáìóø, ÷àüûðûëàí äà
è÷ÿðèäÿ, ïÿíúÿðÿíèí ãàáàüûíäà. ×àüûðûëàíà ÷ûüûðà-÷ûüûðà äåéèð:
“×ûõ áàéûðà! Ñÿíèí òÿïÿíÿ åëÿ áèð éóìðóã èëèøäèðèì êè, áàøûí êþêñ
ãÿôÿñèíÿ ýèðñèí, îüðó, äóñòàãõàíà áàðìàãëûüû àðàñûíäàí áàõàí
êèìè, ñÿí äÿ îðàäàí äöíéà èøûüûíà áàõàðñàí”. ×àüûðûëàí äà
÷àüûðàíà äåéèð: “Ñþç âåðñÿí êè, ìÿíèì òÿïÿìÿ ëàï éöç äÿôÿ
éóìðóã èëèøäèðÿúÿêñÿí, – ùÿð ùàëäà ìÿí áóðàäàí ÷ûõûá ñÿíèí éàíûíà ýåäÿñè äåéèëÿì”. Îðàíëû øàùçàäÿ âÿ îíóí éîëäàøëàðû äà ùåðñîãà áåëÿ úàâàá âåðÿ áèëÿð.
Îíëàð, äîüðóäàí äà, ýåòìèðëÿð. Åãìîíòëà Ãîðí èñÿ ýåäèð. Þç
áîðúóíó éåðèíÿ éåòèðìÿéÿíëÿðè èñÿ àëëàùûí ãÿçÿáè ýþçëÿéèð.
304
ÛÛ
Áó àðàäà Áðöññåëäÿ, Àò áàçàðûíäà, Áàòòåíáóðüóí èêè îüëóíóí
– ä‘Àíäëî ãàðäàøëàðûíûí âÿ áàøãà ìÿðä, úÿñàðÿòëè ñåíéîðëàðûí
áîéíó âóðóëäó: îíëàð ùöúóìëà Àìñòåðäàìû àëìàã èñòÿéèðëÿðìèø.
Åäàìà àïàðûëàíëàð îí ñÿêêèç àäàì èäè; îíëàð äóà îõóéà-îõóéà ýåäèðäèëÿð; ãàáàãëàðûíäà âÿ àðõàëàðûíäà áöòöí éîë óçóíó òÿáèë
âóðóëóðäó.
Þëöìÿ ìÿùêóì åäèëÿíëÿðè åäàìà àïàðûðêÿí, èñïàí ÿñýÿðëÿðè
ãÿñäÿí îíëàðûí îðà-áóðàñûíû ìÿøÿëëÿ éàíäûðûðäûëàð. Äóñòàãëàð äà
éàíûüûí òÿñèðèíäÿí ãîâðóëàðêÿí ÿñýÿðëÿð äåéèðäè: “Ùÿ, ëöòåð÷èëÿð,
íåúÿäèð? Èíúèäèðìè? Ùÿëÿ ùàðàñûäûð, áèð äàéàíûí: ýþðÿðñèíèç ñèçÿ
íåúÿ ÿçàá âåðÿúÿêëÿð!”
Îíëàðû ÿëÿ âåðÿíèí àäû Äèðèê Ñëîññå èìèø: áó àäàìëàðû òîâëàéûá
Åíêùþéçåíÿ àïàðûð, îðàäà Àëáàíûí õÿôèééÿëÿðèíÿ òÿñëèì åäèð.
Îíäà Åíêùþéçåí ùÿëÿ êàòîëèêëÿðèí éåðè èìèø.
Þëöìö îíëàð ìÿðäëèêëÿ ãàðøûëàäûëàð.
Áöòöí âàð-éîõëàðû êðàëûí èõòèéàðûíà êå÷äè.
ÛÛÛ
Îäóí÷ó ïàëòàðû ýåéìèø Óëåíøïèýåë, îíóí êèìè äÿ ïàëòàðûíû äÿéèøìèø Ëàììåéÿ äåäè:
– Ñÿí îíó ýþðäöí? Ýþðäöíìö î ãàðòàë êèìè åíñèç àëûíëû, ñàããàëû äàð àüàúûíäàí àñûëàí êÿíäèðÿ îõøàéàí õÿáèñ ùåðñîãó? Àëëàù
îíó éîõ åëÿñèí! Èáëèñ áèçèì þëêÿéÿ ãóñàíäà, ìåéäàíà àòäûüû î
óçóí, òöêëö àéàãëû ùþðöì÷ÿéè ýþðäöí? Ýåäÿê, Ëàììå, ýåäÿê,
îíóí ùþðöì÷ÿê òîðóíà äàø àòàã!..
Ëàììå ùÿéÿúàíëà äåäè:
– Åâèìèç éûõûëäû! Áèçè äèðè-äèðè éàíäûðàúàãëàð!
– Ýåäÿê Ãðîíåíäàëà, ýåäÿê Ãðîíåíäàëà, ÿçèçèì, îðàäà ãÿøÿíý áèð ìîíàñòûð âàð! Ùÿìèí ìîíàñòûðäà î ùþðöì÷ÿê ÿëàùÿçðÿòëÿðè àëëàùà äóà åëÿéèð êè, Àëëàù îíà èøèíè áàøà ÷àòäûðìàüà êþìÿê
åëÿñèí – èñòÿéèð êè, ãàðà ðóùóíó úÿìäÿêëÿ ÿéëÿíäèðñèí. Èíäè áèçäÿ
305
ïÿùðèçäèð, àììà úÿíàá ÿëàùÿçðÿòëÿðè ùå÷ úöðÿ þçöíö ãàí òþêìÿêäÿí ÷ÿêèíäèðÿ áèëìèð. Ýåäÿê, Ëàììå! Îåíäÿêè åâèí éàíûíäà
áåø éöç íÿôÿð ñèëàùëû àòëû âàð. Ö÷ éöç ïèéàäà ÿñýÿð êè÷èê äÿñòÿëÿðäÿ Ñóàí ìåøÿñèíÿ ýåòäèëÿð. Àëáà äóà åëÿìÿéÿ áàøëàéàíäà, áèç
îíó òóòóá äÿìèð ãÿôÿñÿ ñàëàðûã, øàùçàäÿéÿ ýþíäÿðÿðèê.
Ëàêèí Ëàììå ãîðõóäàí òèð-òèð ÿñèðäè:
– Áó ÷îõ ãîðõóëó èøäèð, îüëóì, ÷îõ ãîðõóëó èøäèð! Áó èøäÿ
ìÿí ñÿíÿ êþìÿê åëÿðäèì, àíúàã ãû÷ëàðûì ýèðäÿí äöøöá, ãàðíûì
äà òóðø Áðöññåë ïèâÿñèíäÿí êþïöá.
Óëåíøïèýåëëÿ Ëàììå àðàñûíäà áó ñþùáÿò – ãàëûí ìåøÿäÿ ãàçûëìûø, ñûíìûø àüàúëà þðòöëÿí áèð ÷óõóðäà ýåäèðäè. Áèðäÿí îíëàð þç
çàüàëàðûíäàí áàéûðà áàõäûëàð, àüàú áóäàãëàðû àðàñûíäàí ýþðäöëÿð
êè, ìåøÿíèí è÷è èëÿ ñàðû, ãûðìûçû ìóíäèðëè àäàìëàð ýåäèð, ñèëàùëàðû
ýöí èøûüûíäà ïàðûëäàéûð – áóíëàð ùåðñîãóí ÿñýÿðëÿðè èäè.
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Áèçÿ õÿéàíÿò åäèáëÿð.
ßñýÿðëÿð ýþçäÿí èòÿí êèìè, î, âàð ýöúö èëÿ, Îåíÿ ñàðû ýþòöðöëäö. Óëåíøïèýåë îäóí÷ó ïàëòàðûíäà èäè, äàëûíäà áèð øÿëÿ îäóí
âàðäû, ÿñýÿðëÿð îíà ôèêèð âåðìÿäèëÿð. Î þçöíö Îåíäÿêè àòëûëàðà
éåòèðäè, ýþðäöêëÿðèíè îíëàðà ñþéëÿäè. Àòëûëàð ãà÷ûá äàüûëäû, îðäàáóðäà ýèçëÿíäè. Àíúàã äå Áîçàð ä‘Àðìàíòîð ÿëÿ êå÷äè. Áðöññåëäÿí ýÿëÿí ïèéàäà ÿñýÿðëÿð äÿ ýþçäÿí éàéûíäûëàð.
Ñéåð äå Ëèêñèí àëàéûíäàí áèð íÿôÿð õÿáèñ ñàòãûí àç ãàëìûøäû
àòëûëàðû âÿ ïèéàäà ùèññÿíè ìÿùâ åëÿñèí.
Ä‘Àðìàíòîðó ùàìûíûí ÿâÿçèíÿ ÿçàáëà þëäöðäöëÿð.
Óëåíøïèýåë, ãàáàãúàäàí äÿùøÿòÿ ýÿëÿðÿê, Áðöññåëÿ, Àò áàçàðûíà ýåòäè êè, ä‘Àðìàíòîðà âåðèëÿí úÿùÿííÿìè ÿçàáà áàõñûí.
×àðõ öñòöíäÿ ÷àðìûõà ÷ÿêèëìèø áÿäáÿõò ä‘Àðìàíòîðóí ÿëëÿðèíÿ, àéàãëàðûíà äÿìèð ÷óáóãëà îòóç éåääè çÿðáÿ åíäèðäèëÿð, ÷öíêè
îíóí ñöìöêëÿðèíè äàëáàäàë ãûðûá òþêÿí úÿëëàäëàð, çàâàëëûíûí ÷ÿêäèéè ÿçàáà äàùà ÷îõ áàõìàã èñòÿéèðäèëÿð.
Î, àíúàã – äöç ñèíÿñèíÿ åíäèðèëÿí îòóç ñÿêêèçèíúè çÿðáÿäÿí þëäö.
306
ÛÂ
Àéäûí, èñòè èéóí ýöíöíäÿ, Áðöññåëäÿ, áÿëÿäèééÿ èäàðÿñèíèí
ãàáàüûíäàêû ìåéäàíäà, ãàðà ìàùóäà òóòóëìóø, éàíëàðûíäà èêè äèðÿê, åäàì êöðñöñö ãóðóëìóøäó; äèðÿêëÿðèí áàøû ñèâðè äÿìèðäÿíäè.
Åäàì êöðñöñöíäÿ èêè ãàðà áàëûø, áàëàúà ìàñà öñòöíäÿ Èñàíûí ÷àðìûõà ÷ÿêèëìèø ýöìöø øÿêëè ýþðöíöðäö.
Ùÿìèí áó åäàì êöðñöñöíäÿ íÿúèá Åãìîíòëà, íÿúèá Ãîðíóí
áîéíó âóðóëìóøäó. Îíëàðûí ÿìëàêû äà êðàëûí èõòèéàðûíà êå÷ìèøäè.
Û Ôðàíòñèñêèí äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿñè Åãìîíò ùàããûíäà áåëÿ
äåìèøäè:
– Ìÿí èíäèúÿ åëÿ áèð àäàìûí áîéíóíóí âóðóëäóüóíó ýþðäöì
êè, Ôðàíñà èêè äÿôÿ îíóí ãàáàüûíäà òèð-òèð ÿñìèøäèð.
Åäàì åäèëÿí àäàìëàðûí áàøû ñèâðè óúëó äèðÿêëÿðÿ êå÷èðèëìèøäè.
Óëåíøïèýåë Ëàììåéÿ äåäè:
– Úÿñÿäëÿðèí âÿ òþêöëÿí ãàíûí öñòöíÿ ãàðà þðòöê àòûëìûøäûð.
Õîøáÿõò î àäàìäûð êè, áó ãàðà ýöíëÿðäÿ ðóùóíóí éöêñÿêëèéèíè
åíäèðìÿñèí, ãöââÿòëè ÿëèíäÿ òóòäóüó ãûëûíúû òèòðÿìÿñèí!
Â
Äàíûøìàç ãîøóí éûüäû; áó ãîøóí ö÷ òÿðÿôäÿí Íèäåðëàíäà àõûøäû.
Óëåíøïèýåë Âÿùøè Ýéþçëÿðèí112 éûüûíúàüûíäà áåëÿ áèð íèòã
ñþéëÿäè:
– Êðàë Ôèëèïï èíêâèçèñèéàíûí ïèñ-ïèñ òÿäáèðëÿðèíÿ óéàðàã, åëàí
åòìèøäèð êè, ÿëàùÿçðÿò úÿíàáëàðûíû òÿùãèð åòìÿêäÿ, ëàìÿçùÿáëèêäÿ, ùÿì äÿ ëàìÿçùÿáëÿðè ÿëÿ âåðìÿìÿêäÿ ìöãÿññèð åäèëÿí ùÿð
áèð íèäåðëàíäëû – áåëÿ úèíàéÿòêàðëûã ö÷öí ãîéóëàí úÿçàëàðû, úèíàéÿòÿ óéüóí îëàðàã ÷ÿêìÿëèäèð; áó ìÿñÿëÿäÿ úèíñ âÿ éàø íÿçÿðÿ
àëûíìûð, ùå÷ áèð àäàì – àäëàðû ÷ÿêèëÿí õöñóñè øÿõñëÿðäÿí áàøãà,
áàüûøëàíìàüà öìèä åòìÿìÿëèäèð. Ìöãÿññèð ùåñàá åäèëÿí øÿõñëÿðèí ÿìëàêûíà êðàë âàðèñ îëóð.
Þëöì – øèìàë äÿíèçè èëÿ, Åìäåí ãðàôëûüû, Åì ÷àéû, Âåñòôàëèéà,
Éóëèõ-Êëåâå âÿ Ëéþæ, Êþëí âÿ Òðèð éåïèñêîïëóüó, Ëîòàðèíýèéà âÿ
Ôðàíñà àðàñûíäà îëàí áþéöê, çÿíýèí áèð þëêÿäÿ õàëãû ãûðûá-òþêöð.
Þëöì – ö÷ éöç ãûðõ ìèë ñàùÿäÿ, èñòåùêàìëà ìþùêÿìëÿíäèðèëìèø
307
èêè éöç øÿùÿðäÿ, øÿùÿð ùöãóãëó éöç ÿëëè áþéöê êÿíääÿ, áàøãà
êÿíäëÿðäÿ, ãÿñÿáÿëÿðäÿ, äöçÿíëèêëÿðäÿ õàëãû áè÷èð. Þëÿíëÿðèí
ÿìëàêûíà êðàë âàðèñ îëóð.
Óëåíøïèýåë ñþçöíÿ äàâàì åòäè:
– Àëáàíûí ÿñýÿð àäëàíäûðäûüû îí áèð ìèí úÿëëàä áó èøèí þùäÿñèíäÿí ýöúëÿ ýÿëèð. Àíà âÿòÿíèìèçè ñàëëàãõàíàéà äþíäÿðèáëÿð;
ðÿññàìëàð îíäàí ãà÷ûð, ÿñíàôëàð îíó òÿðê åäèð, òàúèðëÿð, îíó ãîéóá
ýåäèðëÿð – îíëàð âÿòÿíèíè àòûð, éàä þëêÿëÿðè, – îíëàðà äèí àçàäëûüû
âåðèëÿí éåðëÿðè âàðëàíäûðûðëàð. Þëöì âÿ Òàëàí þëêÿìèçè âèðàí ãîéóð. Âàðèñ äÿ – êðàëäûð.
Þëêÿìèç êàñûáëàíìûø ïàäøàùëàðäàí ïóë èëÿ ÷îõëó èìòèéàç àëìûøäû. Èíäè áó èìòèéàçëàð îíóí ÿëèíäÿí àëûíûá. Þëêÿìèç öìèä
åäèðäè êè, ùþêìäàð êíéàçëàðëà íàùàã éåðÿ ìöãàâèëÿëÿð áàüëàìàìûøäûð: áóíóí íÿòèúÿñèíäÿ î, þç çÿùìÿòèíèí áÿùðÿñèíäÿí ëÿççÿò
àëàúàã, éöêñÿëÿúÿê. Àíúàã îíëàð éàíûëûáëàð: áÿííà éàíüûí ö÷öí
åâ òèêèð, ÿñíàô îüðó ö÷öí èøëÿéèð. Âàðèñ äÿ – êðàëäûð.
Ãàí, ýþç éàøû! Þëöì ùÿð éåðäÿ – òîíãàëëàðäà, äàð àüàúëàðûíäà,
÷óõóðëàðäà, äóñòàãõàíà ãóéóëàðûíäà, ÷ûðïû éûüûíëàðûíäà, áÿëèì
äàõìàëàðûíäà àäàìëàðû ãûðûá òþêöð: áþéöê éîëëàðûí ãûðàüûíäàêû
àüàúëàð äàð àüàúëàðûíà ÷åâðèëèá, éàçûã ãûçëàðû äèðè-äèðè ÷óõóðà àòûá
áàñäûðûðëàð, êþùíÿ åòèãàäëû àäàìëàðû ÷ûðïû öñòöíäÿ, âàì îääà éàíäûðûðëàð, áÿëèì äàõìàëàðäà ýöíàùñûç àèëÿëÿð àëîâ, òöñòö è÷èíäÿ
ìÿùâ îëóð. Îíëàðûí ÿìëàêû êðàëà ÷àòûð.
Ðîìà ïàïàñû áåëÿ èñòÿìèøäèð.
Øÿùÿðëÿð úàñóñëà, õÿôèééÿ èëÿ äîëóäóð: îíëàð þëäöðöëÿí àäàìëàðûí ÿìëàêûíà ýþç äèêèá, þç ïàéëàðûíû ýþçëÿéèðëÿð. Àäàì íÿ ãÿäÿð âàðëûñà – î áèð î ãÿäÿð ÷îõ òàõñûðêàð îëóð: àõû îíóí ìàë-ìöëêö êðàëà ÷àòàúàã.
Ëàêèí áèçèì þëêÿìèçäÿ ãî÷àã àäàìëàð àçàëìàìûø, – áó
àäàìëàð ãîéìàçëàð êè, îíëàðû ãîéóí êèìè êÿññèíëÿð. ãà÷àí àäàìëàðäàí ÷îõóíóí ñèëàùû âàð – îíëàð ìåøÿäÿ ýèçëÿíèáëÿð. Ìîíàõëàð
îíëàðû ÿëÿ âåðèðëÿð. Ìîíàõëàð èñòÿéèð êè, áó ãî÷àã àäàìëàðû ãûðñûíëàð, îíëàðûí ùÿð øåéèíè ÿëÿ êå÷èðñèíëÿð. Àììà áó úÿñàðÿòëè àäàìëàð, éûðòûúû ùåéâàí êèìè, ñöðö èëÿ ýÿçèðëÿð, ýåúÿ-ýöíäöç ìîíàñòûðëàðà áàñãûí åäèðëÿð, éîõñóë úàìààòäàí îüóðëàíìûø ïóëóí ÿâÿçèíÿ
308
ìîíàñòûðëàðäàí øàìäàíëàðû, ìöãÿääÿñ àäàìëàðûí ãàëûãëàðû ñàõëàíàí ãûçûë, ýöìöø ãóòóëàðûíû, òÿáÿððöê ãàáëàðûíû, èáàäÿò âàõòû èøëÿíèëÿí äàéàç áîøãàáëàðû, ÷îõ ãèéìÿòëè ãÿäÿùëÿðè ýþòöðöðëÿð. Ñàô
ãÿëáëè àäàìëàð, áóíëàð áåëÿäèð éà áåëÿ äåéèë? Áó àäàìëàð ìîíàñòûðëàðäà ìîíàõëàðûí þçëÿðè ö÷öí ñàõëàäûãëàðû ÷àõûðû è÷èðëÿð. Áó ãèéìÿòëè ãÿäÿùëÿð ÿðèäèëÿúÿê, éà ýèðîâ ãîéóëàúàã, ÿëäÿ åäèëÿí ïóë
ìöãÿääÿñ ìöùàðèáÿíèí åùòèéàúûíà ñÿðô îëóíàúàã. Éàøàñûí Ýéþç!
Áó ãî÷àã àäàìëàð êðàë ÿñýÿðëÿðèíèí àðäûíúà äöøöðëÿð, îíëàðäàí ÿë ÷ÿêìèðëÿð; îíëàðû þëäöðöðëÿð, ãÿíèìÿò àëûðëàð, ñîíðà þç çàüàëàðûíäà ýèçëÿíèðëÿð. Ìåøÿëÿðäÿ ýåúÿ-ýöíäöç îä éàíäûðûëûð, îäëàðûí éåðèíè äÿéèøèðëÿð. Áó îäëàð áèçèì ãîíàãëûã åëÿäèéèìèç éåðëÿðäèð. Ùÿð áèð îâ ÿòè – ùåéâàíëàðûíêû äà, ãóøëàðûíêû äà – áèçèìêèäèð. Áóðàíûí éèéÿñè áèçèê. Êÿíäëèëÿð áèçè ÿò èëÿ, äîíóç ïèéè èëÿ
áÿñëÿéèðëÿð. Ëàììå, áó ãî÷àã àäàìëàðà áèð áàõ: ÿéèíëÿðèíäÿ úûðúûíäûð îëñà äà, îíëàð ôèêðèíäÿí äþíìÿéÿí, ÿéèëìÿéÿí, ñÿðò èýèäëÿðäèð, îíëàðûí ýþçö ãöðóðëà ïàðûëäàéûð. ßëëÿðèíäÿ áàëòàëû íèçÿ,
áàëòà, ãûëûíú, õÿíúÿð, íèçÿ, ìèçðàã, îõ-éàéëû, ÷àõìàã-ãîâëó òöôÿíý ìåøÿëÿðè ýÿçèðëÿð, ùå÷ áèð ñèëàùäàí áîéóí ãà÷ûðìûðëàð; àììà
ÿñýÿð êèìè íèçàìëà éåðèìÿéè õîøëàìûðëàð. Éàøàñûí Ýéþç!
Óëåíøïèýåë áó íÿüìÿíè îõóìàüà áàøëàäû:
Ñëàåò îï äåí òðîììåëå âàí äèððå äîì äåéíå,
Ñëàåò îï äåí òðîììåëå âàí äèððå äîì, äîì.
×àë òÿáèëè ÷àë âàí äèððå äîì äåéíå,
×àë äþéöø òÿáèëèíè
Àëàã ùåðñîã Àëáàíûí úàíûíû
Þçöíÿ è÷èðäÿê ãàíûíû
Ñëàåò îï äåí òðîììåëå, ÷àë, òÿáèëè, ÷àë.
Ëÿíÿòÿ ýÿë, ùåðñîã,
Úÿëëàä, þë ãóðòàð!
Èòëÿðÿ àòàã îíó, äèäèá ïàð÷àëàñûíëàð! Úÿëëàä þëöì! Éàøûñûí Ýéþç!
Àñàã îíó äèëèíäÿí
Áèð äÿ ãàíëû ÿëèíäÿí
Î äèëèéëÿ áàüûðûá ÿìðëÿð âåðÿðäè î,
309
Î ÿëèéëÿ ùÿð ýöí î, þëöì ùþêìö éàçàðäû.
Ñëàåò îï äåí òðîììåëå.
×àë äþéöø òÿáèëèíè! Éàøàñûí Ýéþç!
Ýÿëèí, ýÿëèí äèðè-äèðè áàñäûðàã Àëáàíû!
Þëäöðäöéö àäàìëàðûí àðàñûíäà
Öôóíÿòäÿ ñöðöíñöí î,
Ìåéèòëÿðÿ ãàðûøñûí î, ÷öðöñöí î,
×àë äþéöø òÿáèëèíè! Éàøàñûí Ýéþç!
Óúà-óúà çèðâÿëÿðäÿí ýþç îë ãîøóíà, Èñà:
Áèð ñþç äå ãåéáäÿí
Ïîëàä äà, çÿíúèð äÿ, àòÿø äÿ îëñà,
×ûðïàð þçöíö ãîøóí òà êè, ÿñàðÿòäÿí
ãóðòàðñûí Âÿòÿí.
Ñëàåò îï äåí òðîììåëå âàí äèððå äîì äåéíå,
×àë äþéöø òÿáèëèíè! Éàøàñûí Ýéþç!
Áó éåðäÿ ùàìû áèðäÿí è÷èá ÷ûüûðäû:
– Éàøàñûí Ýéþç!
Óëåíøïèýåë, ãûçûë ñóéóíà ÷ÿêèëìèø ìîíàõ ãÿäÿùèíè áàøûíà
÷ÿêèá, Âÿùøè Ýéþçëÿðèí ìÿðäàíÿ ñèôÿòëÿðèíÿ áèð íÿçÿð ñàëäû
– Óëåíøïèýåë îíëàðëà ôÿõò åäèðäè!
– Ñèç – âÿùøèñèíèç! – äåäè. – Ñèç ïÿëÿíýñèíèç, úàíàâàðñûíûç,
àñëàíñûíûç! Ãàíëû êðàëûí êþïÿêëÿðèíè ìÿùâ åäèí!
Îíëàð ÷ûüûðäû:
– Éàøàñûí Ýéþç! – Ñîíðà äà îõóìàüà áàøëàäûëàð:
Ñëàåò îï òðîììåëå âàí äèððå äîì äåéíå,
Ñëàåò îï äåí òðîììåëå âàí äèððå äîì, äîì.
×àë äþéöø òÿáèëèíè! Éàøàñûí Ýéþç!
ÂÛ
Óëåíøïèýåë Èïðäÿ øàùçàäÿ ö÷öí ÿñýÿð éûüûðäû. Î, ùåðñîã õÿôèééÿëÿðè òÿðÿôèíäÿí òÿãèá åäèëäèéè ö÷öí, ìöãÿääÿñ Ìàðòèí ìîíàñòûðûíäà êèëñÿ ðóùàíèëÿðèíèí êè÷èê öçâö âÿçèôÿñèíÿ ýèðäè. Îíóí
èø éîëäàøû çÿíýâóðàí Ïîìïèëè Íóìàí àäëû áèðèñè îëäó. Ïîìïèëè
310
÷îõ ãîðõàã, óçóíäðàç áèð àäàìäû: þç êþëýÿñèíè – èáëèñ, êþéíÿéèíè
– õÿéàë ùåñàá åëÿðäè.
Ìîíàñòûð áàø÷ûñû, êþêÿëäèëìèø àõòà òîéóã êèìè, ïèé áàñìûø äîëó áèð ðóùàíè èäè. ×îõ êå÷ìÿäè, Óëåíøïèýåë áèëäè êè, ìöãÿääÿñ àòà
ùàíñû îòëàãäà éåéèá ïèéëÿíèð. Çÿíýâóðàíäàí åøèòäè, þçö äÿ ýþðäö
êè, ìîíàñòûð áàø÷ûñû ñààò äîããóçäà ñÿùÿð éåìÿéèíè éåéèð, äþðääÿ
íàùàð åëÿéèð. Äîããóçóí éàðûñûíà êèìè éàòûðäû. Ñÿùÿð éåìÿéèíäÿí
ãàáàã êèëñÿéÿ ýåäèðäè êè, ýþðñöí, ïàð÷äà, éîõñóëëàðûí õåéðèíÿ íÿ
ãÿäÿð ïóë éûüûëûá. Éûüûëàí ïóëóí éàðûñûíû þçöíöí ïóë êèñÿñèíÿ òþêöðäö. Ñààò äîããóçäà áèð áîøãàá ñöä øîðáàñû, ãîéóíóí ãîë ÿòèíèí
éàðûñûíû, âàüãóøó ãóòàáûíû éåéèð, áåø ñòÿêàí äà Áðöññåë øÿðàáû è÷èðäè. Ñààò îíäà áèð íå÷ÿ ýàâàëû þòöðöð, îíëàðû äà Îðëåàí øÿðàáû èëÿ ñóëàéûðäû, àëëàùà äà äóà åëÿéèðäè êè, îíó ãàðûíãóëó îëìàüà ãîéìàñûí.
Ýöíîðòà âàõòû ìÿøüóëèééÿò ö÷öí, òîéóã ãàíàäûíû âÿ èðòìÿéèíè ýÿìèðèðäè. Ñààò áèðäÿ, íàùàðû äöøöíÿðÿê, ãàðíûíà èñïàí øÿðàáû òþêöðäö. Ñîíðà äà, ýöúöíö àðòûðìàã ö÷öí óçàíûá éàòûðäû.
Éóõóäàí äóðàíäàí ñîíðà, èøòàùûíû à÷ìàã ö÷öí, äóçëàíìûø ãûçûëáàëûüûíûí äàäûíà áàõûðäû. Áèð èðè ïàð÷ Àíòâåðïåí äîááåëêíîë-óíó
äà áàøûíà ÷ÿêèðäè. Áóíäàí ñîíðà þçöíö ìÿòáÿõÿ âåðèð, àëûøûá, éàíàí áóõàðûíûí ãàáàüûíäà îòóðóð, ìîíàõëàð ö÷öí ùàçûðëàíàí äàíà
ÿòèíèí áèøìÿñèíÿ, ãûçàðìàñûíà, õöñóñèëÿ ãàéíàð ñóäà òöêö àëûíìûø
äîíóç ïîòàëàðûíûí ãûçàðäûëìàñûíà ìÿôòóíèééÿòëÿ áàõûðäû. Ëàêèí
áóíëàðû ýþðÿíäÿ î ùÿëÿ éûðòûúû ùåéâàí èøòàùûíû äóéìóðäó. Áóíó
äóéìàã ö÷öí ùÿðëÿìÿ ìàíãàëûí ñåéðèíÿ äàëûðäû: ìàíãàë, ñåùèðëÿíìèø êèìè, þç-þçöíÿ ùÿðëÿíèðäè. Îíó, Êóðòðåé ïîëéàê êàòîëèê êèëñÿñèíäÿ éàøàéàí äÿìèð÷è Ïèòåð âàí Ñòåéíêèññòå ãàéûðìûøäû. Ìîíàñòûð
áàø÷ûñû áó ìàíãàë ö÷öí îíà îí áåø Ïàðèñ ëèâðè âåðìèøäè.
Ñîíðà éåíÿ äÿ éàòûð, éîðüóíëóüóíó àëûðäû. Ñààò èêèäÿ éóõóäàí
àéûëûðäû, äîíóç ëàõòàøû éåéèð, öñòöíäÿí äÿ, ÷ÿëëÿéè èêè éöç ãûðõ ôëîðèí
ãèéìÿòèíäÿ îëàí, Áóðãîí øÿðàáû è÷èðäè. Ñààò ö÷äÿ ìàäåðàäà ùàçûðëàíìûø ÷îëïàíû àøûðûð, èêè ñòÿêàí Ìàëâàçèéà øÿðàáû è÷èðäè, – áó øÿðàáûí êè÷èê ÷ÿëëÿéè îí éåääè ôëîðèí ãèéìÿòèíäÿ èäè. Äþðäöí éàðûñûíäà
éàðûì áÿðíè ìöðÿááÿ éåéèð, öñòöíäÿí äÿ áàë è÷èðäè. Áó çàìàí îíóí
ìöðýöñö êå÷èð, äèçèíè ÿëëÿðè èëÿ ãóúàãëàéûá ôèêðÿ ýåäèðäè.
311
Èíòèçàðûíû ÷ÿêäèéè íàùàð âàõòû ýÿëÿíäÿ, ìöãÿääÿñ Èîàíí êèëñÿñèíèí êåøèøè òåç-òåç þçöíö ìîíàñòûð áàø÷ûñûíûí éàíûíà âåðÿðäè. Áÿçÿí îíëàð éàðûøà ýèðèøÿðäè: Ýþðÿê êèì ÷îõ – áàëûã, îâ ùåéâàíû, îâ
ãóøó ÿòè, éà àäè ÿò, òîéóã-úöúÿ éåéÿ áèëÿð! Òåç äîéàí ýÿðÿê þç ðÿãèáèíè êàáàáà, äþðä úöð ÿäâèééàòà, éåääè úöð òÿðÿâÿçäÿí – ýþéÿðòèäÿí ùàçûðëàíìûø õóðóøà, èñèäèëìèø ö÷ íþâ øÿðàáà ãîíàã åëÿéÿéäè.
Áó ãàéäà èëÿ éåéèá-è÷èðäèëÿð, ëàìÿçùÿáëÿðäÿí ñþùáÿò à÷ûðäûëàð, áó ôèêðÿ ýÿëèðäèëÿð êè, îíëàðû íÿ ãÿäÿð ãûðñàí – éåíÿ àçäûð.
Àðàëàðûíäà ùå÷ áèð ìöáàùèñÿ îëìàçäû. Áèðúÿ îíëàðûí – îòóç äîããóç íþâ äàäëû ïèâÿ ñóïó ùàçûðëàìàã ãàéäàëàðû öñòöíäÿ ìöáàùèñÿëÿðè îëàðäû.
Ñîíðà, ÷îõ ùþðìÿòëè áàøëàðûíû ðóùàíèëèê éåêÿãàðûíëàðû öñòöíÿ
ÿéèá õîðóëäàéûðäûëàð. Ùÿðäÿí îíëàðäàí áèðè àéûëûá, éóõóëó-éóõóëó
äåéèðäè êè, ùÿéàò ÷îõ éàõøûäûð, éîõñóëëàð íàùàã øèêàéÿòëÿíèðëÿð.
Óëåíøïèýåë ùÿìèí áó ìöãÿääÿñ àòàíûí ãóëëóüóíäà èäè. Èáàäÿò
âàõòû îíà ãàéäà èëÿ ãóëëóã åëÿð, èêè äÿôÿ þç úàìûíà, áèð äÿôÿ äÿ
îíóí úàìûíà øÿðàá òþêÿðäè. Çÿíýâóðàí Ïîìïèëè Íóìàí áó èøäÿ
îíà êþìÿê åëÿðäè.
Ïîìïèëè – éåêÿãàðûí, ãûðìûçûéàíàã, ÷îõ ñàüëàì àäàìäû. Áèð
ýöí Óëåíøïèýåë îíäàí ñîðóøäó êè, éÿãèí ñÿí áó ìöãÿääÿñ àòàíûí
éàíûíäà ãóëëóã åëÿìÿêëÿ áåëÿ ñàüëàì îëìóñàí?
Ïîìïèëè äÿ úàâàá âåðäè êè:
– Ùÿ, îüëóì! – Ñîíðà ÿëàâÿ åòäè: – Ãàïûíû êèï þðò, ñþùáÿòèìèçÿ ãóëàã àñàí îëàð. – Áóíó äåéèá ïû÷ûëòû èëÿ äàíûøìàüà áàøëàäû:
– Þçöí áèëèðñÿí êè, áèçèì ìîíàñòûðûí áàø÷ûñû ùÿð úöð ÷àõûðû õîøëàéûð, ùÿð úöð ïèâÿíè, ùÿð úöð ÿòè, ùÿð úöð åâ ãóøëàðûíû... ßòè – çèðçÿìèäÿ, ÷àõûðû àíáàðäà ñàõëàéûð, à÷àðëàð äà ùÿìèøÿ þç úèáèíäÿ îëóð.
Éàòàíäà äà ÿëè èëÿ úèáèíè òóòóð... Ýåúÿ î éàòàíäà à÷àðëàðû ÷ûõàðûðàì, èøèìè ãóðòàðäûãäàí ñîíðà ãîðõà-ãîðõà ýÿòèðèá éåðèíÿ ãîéóðàì, ÷öíêè, îüëóì, ìÿíèì áó úèíàéÿòêàðëûüûìäàí õÿáÿð òóòñà,
ìÿíè äèðè-äèðè áèøèðÿð.
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Ïîìïèëè, ñÿí þçöíö àðòûã çÿùìÿòÿ ñàëûðñàí. Áèð êÿðÿ äÿ ÷àëûø
à÷àðëàðû ýþòöð, ìÿí îíëàðà áàõûá àéðû à÷àð äöçÿëäÿðÿì, ãîé îíóí
à÷àðëàðû ôÿçèëÿòëè àòàíûí éåêÿ ãàðíû öñòöíäÿ ðàùàòúà äèíúÿëñèí.
312
Ïîìïèëè:
– Äöçÿëò äÿ, îüëóì, – äåäè.
Óëåíøïèýåë à÷àðëàðû äöçÿëòäè. Îíëàðûí ùåñàáûíúà àõøàì ñààò
ñÿêêèçäÿ ôÿçèëÿòëè àòà éóõóéà ýåäèðäè. Áó çàìàí Óëåíøïèýåëëÿ
Ïîìïèëè çèðçÿìèíè, àíáàðû à÷àð. Úöðáÿúöð éåìÿëè øåéëÿð âÿ è÷êè ýþòöðÿðäè. Óëåíøïèýåë øÿðàá øöøÿëÿðèíè, Ïîìïèëè äÿ éåìÿëè øåéëÿðèíè
àïàðàðäû, ÷öíêè Ïîìïèëè éàðïàã êèìè ÿñÿðäè, äîíóç ãàõàúû, ãîéóí
áóäëàðû éåðÿ äöøñÿ äÿ ñûíìàéàúàãäû. Áÿçÿí äèðè ãóøëàð äà ýþòöðÿðäèëÿð. Áó úèíàéÿò öñòöíäÿ àäÿòÿí ãîíøóëàðûí ïèøèêëÿðèíäÿí øöáùÿëÿíÿð, ùÿìèøÿ äÿ îíëàðû ãûðàðäûëàð. Ñîíðà èêè äîñò Êåòåëñtðààò-à –
ýÿçÿéÿí ãûçëàð êö÷ÿñèíÿ ýåäÿðäè. Óëåíøïèýåëëÿ Ïîìïèëè îðàäà õîøëàäûãëàðû ýþçÿë ãûçëàðà ÷îõëó ïóë õÿðúëÿð, ãàõàúëàíìûø ìàë, äîíóç
ÿòèíÿ, Ñåðâåëàò êîëáàñàñûíà, áèøìèø òîéóã-úöúÿéÿ, Îðëåàí, Áóðãîí
øÿðàáûíà, èíýåëñúùáèåð-ÿ éàõøûúà ãîíàã åäÿðäèëÿð; áó øÿðàáà õàðèúäÿ åë äåéèðëÿð. Úàâàí, ñåâèìëè ãûçëàð øÿðàáû, ïèâÿíè áîë-áîë è÷èðäèëÿð. Áóíóí ÿâÿçèíÿ îíëàð äà þç äîñòëàðûíû ÿçèçëÿéèðäèëÿð.
Áèð ýöí ñÿùÿð ÷àüû ìîíàñòûð áàø÷ûñû îíëàðû éàíûíà ÷àüûðäû.
Ìöãÿääÿñ àòà ñóïäàí ÷ûõàí ëöëÿ ñöìöéöíö àúûãëû-àúûãëû, áÿðê
ñîðóðäó.
Ãîðõóäàí Ïîìïèëèíèí áöòöí áÿäÿíè ÿñèðäè, éåêÿ ãàðíû éûðüàëàíûðäû. Ëàêèí Óëåíøïèýåë ñàêèòäè, çèðçÿìèíèí, àíáàðûí à÷àðëàðûíû
úèáèíäÿ ÿëëÿøäèðèð, áóíäàí ëÿççÿò àëûðäû.
Ìîíàñòûð áàø÷ûñû îíëàðà áåëÿ áèð ñóàë âåðäè:
– Ìÿíèì øÿðàáûìû ùàíñûíûç è÷èð, òîéóã-úöúÿìè ùàíñûíûç éåéèðñèíèç? Îüëóì, ñÿí îëìàéàñàí?
Óëåíøïèýåë úàâàá âåðäè:
– Éîõ. Ìÿí äåéèëÿì.
Ìîíàñòûð áàø÷ûñû Ïîìïèëèíè ýþñòÿðèá ñîðóøäó:
– Áÿëêÿ áó úèíàéÿòäÿ çÿíýâóðàíûí ÿëè âàð? Î, ìåéèò êèìè
àüàðûá áåëÿ ýöìàí åòìÿê ëàçûìäûð êè, îüóðëàíìûø øÿðàá îíà çÿùÿð êèìè òÿñèð åëÿéèð.
Óëåíøïèýåë ùÿéÿúàíëà äåäè:
– Àù, ôÿçèëÿòëè àòà, íèéÿ ñèç çÿíýâóðàíûí öñòöíÿ áþùòàí àòûðñûíûç? Îíóí äîüðóäàí äà ñèôÿòè àüàðûá, àíúàã áó îíäàí äåéèë êè,
313
î ÷àõûð è÷èá; ìÿñÿëÿ òàìàì áóíóí òÿðñèíÿäèð: îíóí ðÿíýè îíà ýþðÿ àüàðûá êè, î ÷àõûðà ìÿùÿë ãîéìóð. Áóíóíëà ÿëàãÿäàð îëàðàã î
éàìàí çÿèôëÿéèá, ÿýÿð áèð òÿäáèð ýþðöëìÿñÿ, áèð äÿ ýþðÿúÿéèê êè,
îíóí ðóùó øàëâàðûíäàí àõûá ýåäèá.
– Äöíéàäà ùÿëÿ éîõñóë àäàìëàð äà âàð! – Ìîíàñòûð áàø÷ûñû
ùÿéÿúàíëà áó ñþçö äåéèá, áèð úàì øÿðàáû éàõøûúà þòöðäö. – Ùÿð
ùàëäà, îüëóì, äå ýþðöì, – àõû ñÿíèí ýþçëÿðèí ÷þëïèøèéèíèí ýþçëÿðèíÿ îõøàéûð, – ñÿí îüðóíó ýþðìÿìèñÿí?
Óëåíøïèýåë ñþç âåðäè êè:
– Ôÿçèëÿòëè àòà, ìÿí îíó ýöäöá òóòàðàì.
Ìîíàñòûð áàø÷ûñû äåäè:
– Àëëàù ñèçäÿí ðàçû îëñóí, ìÿíèì þâëàäëàðûì! Àçà ãàíå îëóí,
÷öíêè áó äöíéàäà áöòöí ýþç éàøû, áöòöí ìöñèáÿòëÿð àçà ãàíå îëìàìàãäàí ÿìÿëÿ ýÿëèð. Äè ÷ûõûí ýåäèí.
Îíëàðà õåéèð-äóà âåðäè.
Áóíó äåéèá éåíÿ äÿ èëèêëè ñöìöéö ñîðäó, éåíÿ øÿðàá þòöðäö.
Óëåíøïèýåëëÿ Ïîìïèëè ýåòäèëÿð.
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Áó ìóðäàð, çûããû àäàì, ÷àõûðäàí ñÿíÿ ùå÷ äàäìàüà äà âåðìÿäè. Äîüðóäàí äà áóíäàí îüóðëàäûüûìûç ÷þðÿê ìöãÿääÿñäèð.
Ñÿíÿ íÿ îëóá? Íèéÿ åëÿ ÿñèðñÿí?
Ïîìïèëè úàâàá âåðäè êè:
– Ìÿíèì øàëâàðûì òàìàì éàøäûð.
– Ìÿíèì îüëóì, ñó òåç ãóðóéàð. Ùÿ, ìÿíÿ áàõ, áèð ýöë ýþðöì! Àõøàì öñòö áèçèì Êåòåëñtðààò-äà äîëó ñòÿêàíëàðûìûç úèíýèëäÿéÿúÿê. Ýåúÿ êåøèê÷èëÿðèíè äÿ è÷èðèá êåôëÿíäèðÿðèê: ãîé éàòûá
õîðóëäàñûíëàð, øÿùÿðè äÿ ãîðóñóíëàð.
Áåëÿ äÿ åëÿäèëÿð.
Ìöãÿääÿñ Ìàðòèí ýöíö éàõûíëàøûðäû. Êèëñÿ áàéðàì ìöíàñèáÿòè èëÿ áÿçÿäèëìèøäè. Óëåíøïèýåëëÿ Ïîìïèëè ýåúÿ êèëñÿéÿ ýèðèá
ãàïûíû áàüëàäûëàð. Áöòöí øàìëàðû éàíäûðäûëàð, âèîëàíû, òóëóã çóðíàñûíû ïèñ-ïèñ ÷àëìàüà áàøëàäûëàð! Øàìëàð áàøäàí-áàøà éàíûðäû.
Àììà áóíëàð ùÿëÿ ùàðàñû èäè! Óëåíøïèýåë þç ôèêðèíè éåðèíÿ éåòèðìÿê ö÷öí, Ïîìïèëè èëÿ áÿðàáÿð ìîíàñòûð áàø÷ûñûíûí éàíûíà ýåòäè.
Ñÿùÿð òÿçÿúÿ à÷ûëñà äà, î, àéàã öñòÿ èäè, ãàðàòîéóã ÿòè éåéèð,
314
Ðåéíâåéí øÿðàáû è÷èðäè, êèëñÿíèí ïÿíúÿðÿëÿðèíäÿí èøûüû ýþðöá,
ùåéðÿòëÿ ýþçëÿðèíè áÿðÿëòäè.
Óëåíøïèýåë îíà äåäè:
– Ôÿçèëÿòëè àòà! Áèëìÿê èñòÿéèðñèíèçìè ñèçèí çèðçÿìèäÿêè ÿòèíèçè êèì éåéèð. ×àõûðûíûçû äà êèì è÷èð?
Ìîíàñòûð áàø÷ûñû êèëñÿ ïÿíúÿðÿëÿðèíè ýþñòÿðèá ñîðóøäó:
– Î èøûã íÿäèð? Èëàùè! Éîõñà ñÿí èúàçÿ âåðäèí ìöãÿääÿñ Ìàðòèíÿ êè, ýåúÿëÿð éîõñóë ìîíàõëàðûí øàìûíû ïóëñóç éàíäûðñûí?
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Ìöãÿääÿñ àòà, áó ùÿëÿ íÿäè êè! Áóéóðóí áèçèìëÿ ýåäÿê!
Ìîíàñòûð áàø÷ûñû ÿñàñûíû ýþòöðöá îíëàðûí àðäûíúà ýåòäè. Ö÷ö
äÿ ìÿáÿäÿ ýèðäè.
Ìîíàñòûð áàø÷ûñû îðàäà íÿ ýþðäö! Áöòöí ìöãÿääÿñ þâëèéàëàð
äèâàð ùöúðÿñèíäÿí ÷ûõûá, êèëñÿíèí îðòàñûíäà äàèðÿ âóðóá äóðìóøëàð, þçö äÿ, ýþðöíöð, áó ÿùâàëàò ìöãÿääñ Ìàðòèíèí áàø÷ûëûüû èëÿ
îëìóøäóð ÷öíêè î áóíëàðûí ùàìûñûíäàí õåéëè ùöíäöð èäè. Ìöãÿääÿñ Ìàðòèí. Îíëàðà õåéèð-äóà ö÷öí óçàòäûüû ÿëèíäÿ, ãûçàðäûëìûø
ùèíä òîéóüó òóòìóøäó. Î áèðèëÿðèíèí äÿ àüçûíäà, éà ÿëèíäÿ ïàð÷àïàð÷à òîéóã ÿòè, ãàç ÿòè, êîëáàñà, äîíóç ãàõàúû, òÿçÿ áàëûã, éàüäà
ãûçàðäûëìûø áàëûã, áèð äÿ îí äþðä ýèðâÿíêÿ àüûðëûüûíäà äóðíàáàëûüû, ùàìûñûíûí äà àéàüûíûí äèáèíäÿ áèð øöøÿ øÿðàá âàðäû.
Ìîíàñòûð áàø÷ûñû áóíó ýþðÿíäÿ àúûüûíäàí ãûïãûðìûçû ãûçàðäû,
íÿôÿñèíè ãûñàðàã þçöíö åëÿ øèøèðòäè êè, Ïîìïèëè èëÿ Óëåíøïèýåë
îíóí ïàðòëàìàñûíäàí ãîðõäóëàð. Ìîíàñòûð áàø÷ûñû, îíëàðà ÿùÿìèééÿò âåðìÿéÿðÿê, àúûãëû-àúûãëû äöç ìöãÿääÿñ Ìàðòèíèí öñòöíÿ
éåðèäè, – ýþðöíöð îíó áàøëûúà ìöãÿññèð ùåñàá åäèðäè. – Ùèíä òîéóüóíó äàðòûá ÿëèíäÿí àëäû, âàð ýöúö èëÿ îíóí ÿëèíÿ, áóðíóíà, êåøèøëÿð ãîéàí ïàïàüûíà, ÿñàñûíà ÷ûðïäû.
Î áèðèëÿðèíÿ äÿ áó çÿðáÿëÿðè ÿñèðýÿìÿäè. Áóíóí äà íÿòèúÿñèíäÿ ìöãÿääÿñ þâëèéàëàðäàí ÷îõó – ÿëäÿí, àéàãäàí, êåøèø ïàïàüûíäàí, ÿñàäàí, äÿðéàçäàí, íàúàãäàí, áàðìàãëûãäàí, ìèøàðäàí, ëÿéàãÿòëÿðèíÿ ýþðÿ àëäûãëàðû áàøãà íèøàíÿëÿðäÿí, îíëàðû ÿçàáëà þëäöðöëÿðêÿí èøëÿäèëÿí àëÿòëÿðäÿí ìÿùðóì îëäó. Ñîíðà ãÿçÿáëÿ, òÿëÿñÿòÿëÿñÿ éåêÿ ãàðíûíû éûðüàëàéà-éûðüàëàéà áöòöí øàìëàðû ñþíäöðäö.
315
ßëëÿðèíÿ ñûüàí ãÿäÿð – ãàõàú, ãóø ÿòè, êîëáàñà ýþòöðäö, áó
éöê èëÿ, ùÿääèíäÿí àðòûã çÿùìÿòÿ äöøÿðÿê, þçöíö éàòàã îòàüûíà
éåòèðäè. Î éàìàí äèëõîð èäè, êåôè äÿ éàìàí ïîçóëìóøäó, áóíà ýþðÿ, ö÷ èðè øöøÿ øÿðàáû äàëáàäàë áÿäÿíÿ âóðìàüû ëàçûì ýþðäö.
Ìîíàñòûð áàø÷ûñû éàòàíäàí ñîíðà, Óëåíøïèýåë îíóí þâëèéàëàð
ÿëèíäÿí õèëàñ åòäèéè, áèð äÿ êèëñÿäÿ ãàëàí éåìÿëè øåéëÿðè Êåòåëñtðààä-à àïàðäû, – àíúàã, ÿââÿëúÿ, ÿí äàäëû ïàð÷àëàðû àüçûíà òÿïèøäèðäè. Ãàáàãäàí ãàëàíû Ïîìïèëè èëÿ àïàðûá ìöãÿääÿñ þâëèéàëàðûí
àéàãëàðû àëòûíà ãîéäó.
Åðòÿñè ýöí Ïîìïèëè, ñÿùÿð èáàäÿòè ö÷öí, êèëñÿ çÿíýëÿðèíè âóðàíäà, Óëåíøïèýåë ìîíàñòûð áàø÷ûñûíûí éàòàã îòàüûíà ýèðèá, îíóí
êèëñÿéÿ ýåòìÿñèíè òÿêëèô åòäè.
Êèëñÿäÿ éåìÿê àðòûüûíû ìöãÿääÿñ àòàéà ýþñòÿðèá äåäè:
– Ìöãÿääÿñ àòà, îíëàð áèçèì ñþçöìöçÿ áàõìàéûáëàð, éåíÿ
äîéóíúà éåéèáëÿð.
Ìîíàñòûð áàø÷ûñû:
– Áÿëè, – äåäè, – îíëàð ìÿíèì éàòàã îòàüûìà äà ýèðèáëÿð, ÷öíêè
îüðóäóðëàð. Ñàëäûðûá ýÿòèðäèêëÿðèìèí ùàìûñûíû àïàðûáëàð. Úÿíàá
ìöãÿääÿñ þâëèéàëàð, áèð äàéàíûí, úÿíàá-ÿãäÿñÿ ñèçäÿí øèêàéÿò
åëÿéÿúÿéÿì!
Óëåíøïèýåë:
– Áó þç éåðèíäÿ, – äåäè, – àõû ñàáàù éîõ, î áèðèñè ýöí õà÷ ìÿðàñèìè îëàúàã, èíäè êèëñÿéÿ óñòàëàð ýÿëÿúÿê, îíëàð ýþðÿúÿê êè, ñèç
áóðàäà áÿäáÿõò, ìöãÿääÿñ þâëèéàëàðû âóðóá øèë-êöò åëÿìèñèç, áóíóí öñòöíäÿ ñèçè ëàìÿçùÿáëèêäÿ òÿãñèðëÿíäèðÿ áèëÿðëÿð!
Ìîíàñòûð áàø÷ûñû áÿðê ÷ûüûðäû:
– Ìöãÿääÿñ Ìàðòèí! Ìÿíè òîíãàëäàí õèëàñ åëÿ! Ìÿí íÿ åëÿäèéèìè ãàíìàìûøàì!
Áó çàìàí ñàäÿëþâù Ïîìïèëè ùÿëÿ çÿíý êÿíäèðëÿðèíäÿ éåëëÿíèð, çÿíý âóðóðäó. Ìîíàñòûð áàø÷ûñû Óëåíøïèýåëÿ äåäè:
– Áàçàð ýöíöíÿ êèìè ìöãÿääÿñ Ìàðòèíè òÿìèð åäèá ãóðòàðà
áèëìÿéÿúÿêëÿð. Ìÿí íåéíèì? Úàìààò áóíà íÿ äåéÿúÿê?
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Ìöãÿääÿñ àòà, àäèúÿ áèð áèúëèéÿ ÿë àòìàã ëàçûìäûð. Ïîìïèëèéÿ ñàããàë äöçÿëäÿðèê, – ñàããàëñûç äà îíóí ãàðàãàáàã ñèôÿòè âàð,
316
àäàìëàð áó ñèôÿòè ýþðÿíäÿ èñòÿð-èñòÿìÿç îíà ùþðìÿò åëÿéèðëÿð.
Áàøûíà êåøèø ïàïàüû ãîéàðûã, ÿéíèíÿ õèðãÿ, úöááÿ, áèð äÿ çÿðõàðà
ïàð÷àäàí ìàíòèéà ýåéäèðÿðèê, þçöíÿ äÿ òàïøûðàðûã êè, ìöãÿääÿñ
Ìàðòèíèí ñÿêèñèíäÿ ñàêèò äóðñóí, úàìààò îíó àüàúäàí ãàéûðûëìûø
ìöãÿääÿñ Ìàðòèí ùåñàá åëÿéÿúÿê.
Ìîíàñòûð áàø÷ûñû Ïîìïèëèíèí éàíûíà ýåòäè, – î ùÿëÿ çÿíýëÿðè
êÿíäèðäÿ éåëëÿäèðäè.
– Äàùà çÿíý âóðìà, – äåäè. – Ãóëàã àñ, îí áåø äöêàò ïóë ãàçàíìàã èñòÿéèðñÿí? Áàçàð ýöíö, õà÷ ìÿðàñèìè âàõòûíäà ñÿí ìöãÿääÿñ Ìàðòèíè ÿâÿç åëÿéÿúÿêñÿí. Óëåíøïèýåë ñÿíè ýåéèíäèðÿúÿê,
ñÿíè äþðä àäàì àïàðàúàã, çÿððÿ ãÿäÿð áèð éåðèíè òÿðïÿòñÿí, éà àüçûíäàí áèðúÿ êÿëìÿ ñþç ÷ûõñà, áóéðóã âåðÿúÿéÿì, ñÿíè èðè ãàéíàð
éàü òèéàíûíà äèðè-äèðè àòñûíëàð, – áåëÿ áèð òèéàíû úÿëëàäûí ñèôàðèøè èëÿ
Áàçàð ìåéäàíûíäà ùþðöá äöçÿëòìèøëÿð.
Ïîìïèëè äåäè:
– Ìöãÿäÿñ àòà! Ìÿíÿ áåëÿ áþéöê øÿðÿô ýþñòÿðìÿíèç ö÷öí ñèçÿ àúèçàíà òÿøÿêêöð åäèðÿì. Àõû ñèç áèëèðñèíèç êè, ìÿí ñèäèê ñàõëàéà áèëìèðÿì.
Ôÿçèëÿòëè àòà äåäè:
– ßëàú éîõäóð, áåëÿ ëàçûìäûð!
Ïîìïèëè ÷îõ ãÿìýèí ùàëäà äåäè:
– Ôÿçèëÿòëè àòà, ëàçûìäûð, ãîé îëñóí!
ÂÛÛ
Ñÿùÿð, ïàðëàã ýöí èøûüûíäà õà÷ ìÿðàñèìè êèëñÿäÿí ÷ûõäû. Óëåíøïèýåë, áàúàðäûüû ãÿäÿð, îí èêè ìöãÿääÿñ þâëèéàíû òÿìèð åëÿìèøäè.
Èíäè îíëàðû þç ñÿêèëÿðèíäÿ, ñåõ áàéðàãëàðû àðàñûíäà àïàðûðäûëàð. Îíëàðûí àðäûíúà Ìÿðéÿì àíàíûí ùåéêÿëèíè ýÿòèðèðäèëÿð. Îíóí äà äàëûíúà äóà îõóéà-îõóéà, àü ïàëòàðëû ãûçëàð, ñîíðà äà îõàòàíëàð, ãóíäàãëû îõ-éàé÷ûëàð ýÿëèðäè. Áàëäàõèíÿ ùàìûäàí éàõûí éåðäÿ, ìöãÿääÿñ Ìàðòèíèí ñèìàñûíäà Ïîìïèëèíè ýÿòèðèðäèëÿð: î, ìöãÿääÿñ
Ìàðòèíèí ýåéèìè àëòûíäà äàùà ÷îõ ÿéèëèð, éûðüàëàíûðäû.
Óëåíøïèýåë ãàáàãúàäàí þçö èëÿ ýèúèøìÿ òîçó ýþòöðìöøäö. Î,
õà÷ ìÿðàñèìèíäÿí ÿââÿë Ïîìïèëèéÿ éåïèñêîï ïàëòàðû ýåéäèðìèø317
äè, ÿëèíÿ ÿëúÿê òàõìûøäû, ÿñà âåðìèøäè, ëàòûí ãàéäàñûíúà úàìààòà
õåéèð-äóà âåðìÿéè þéðÿòìèøäè. Ðóùàíèëÿðèí äÿ ýåéèíìÿñèíÿ êþìÿê åëÿìèøäè: áèðèíÿ áîéóí àòãûñûíû, î áèðèñèíÿ úöááÿ, êåøèøëÿðÿ
– õèðãÿ ýåéäèðèðäè, êèëñÿäÿ âóðíóõóð, áÿçèñèíèí êàìçîëóíóí ãûð÷ûíëàðûíû, áÿçèñèíèí øàëâàðûíû äöçÿëäèðäè, îõ-éàé÷ûëàðûí ïàð-ïàð
ïàðûëäàéàí ñèëàùëàðûíà, îõ àòàíëàðûí ãîðõóíú ñèëàùëàðûíà ôÿðÿùëÿ
áàõûá ôÿõð åäèðäè. Áó çàìàí ôöðñÿò òàïûá, îíëàðûí éàõàñûíà, áîéíóíà, éà ïàëòàðûíûí ãîëóíà ýèúèøìÿ òîçó òþêöðäö. Òîçóí ÷îõ ùèññÿñè ìîíàñòûð áàø÷ûñûíûí, ìöãÿääÿñ Ìàðòèíè àïàðàí äþðä àäàìûí
ïàéûíà äöøäö. Óëåíøïèýåë ðÿùì åëÿäèéè àíúàã ãûçëàð îëäó – îíëàðûí ãÿøÿíýëèéèíè íÿçÿðÿ àëìûøäû.
Áó ãàéäà èëÿ, êèëñÿ áàéðàãëàðû éåëëÿíÿ-éåëëÿíÿ, ñåõ áàéðàãëàðû
äàëüàëàíà-äàëüàëàíà õà÷ ìÿðàñèìè òàì ãàéäà èëÿ êèëñÿäÿí ÷ûõìûøäû. Ðàñò ýÿëÿíëÿð õà÷ âóðóðäó. Ýöíÿø èøûã ñà÷ûðäû.
Ùàìûäàí ÿââÿë ìîíàñòûð áàø÷ûñû òîçóí òÿñèðèíè ùèññ åäèá ãóëàüûíûí äèáèíè ãàøûäû. Ñîíðà äà ðóùàíèëÿð, îõàòàíëàð, ãóíäàãëû îõéàéëûëàð ÿââÿë ÷ÿêèíÿ-÷ÿêèíÿ áîéóíëàðûíû, ÿëëÿðèíè, àéàãëàðûíû ãàøûìàüà áàøëàäûëàð. Ìöãÿääÿñ Ìàðòèíè àïàðàí äþðä àäàì äà ãàøûíûðäû; éàëíûç çÿíý âóðàí, ãûçìàð ýöíÿøèí øöàëàðû àëòûíäà, ùàìûäàí
÷îõ ÿçàá ÷ÿêñÿ äÿ, äèðè-äèðè éàüäà áèøèðèëÿúÿéèíäÿí ãîðõàðàã,
ùå÷ ãûìûëäàíìàüà äà úÿñàðÿò åòìèðäè. Î áóðíóíó áöðöøäöðöð, öçýþçöíö òóðøóäóðäó, îíó äàøûéàí àäàìëàðäàí áèðè þçöíö ñàõëàéà
áèëìÿéèá ãàøûíàíäà Ïîìïèëèíèí äèçëÿðè òèòðÿéèð, àç ãàëûðäû éûõûëñûí.
Áóíà áàõìàéàðàã, î þçöíö ãûìûëäàíìàìàüà ìÿúáóð åäèðäè,
àíúàã ãîðõóäàí øàëâàðûíû èñëàäûðäû. Îíó äàøûéàíëàð äà äåéèðäè:
– Ìöãÿääÿñ Ìàðòèí! Éîõñà éàüûø éàüûð?
Ðóùàíèëÿð Ìÿðéÿì àíàíû ìÿäù åäèðäè:
Ñè äå úîå-úîå-úîå-ëî äåñåíäåðåñ,
Î ñàíúòà-à-à-à Ìà-à-ðèà...*
Äþçöëìÿç ýèúèøìÿäÿí ñÿñëÿðè òèòðÿéèðäè, ëàêèí åëÿ ãàøûíûðäûëàð
êè, ùå÷ êÿñ ýþðìÿñèí. Íÿ ãÿäÿð þçëÿðèíè ñàõëàñàëàð äà, ìîíàñòûð
áàø÷ûñû èëÿ, áèð äÿ ìöãÿääÿñ Ìàðòèíè äàøûéàí äþðä àäàì ãàøûíà__________
* Ñÿí ýþéëÿðäÿí åíñÿéäèí, ìöãÿääÿñ Ìàðèéà (ëàò.)
318
ãàøûíà áîéóíëàðûíû, ÿëëÿðèíè ãàíàòìûøäûëàð. Ïîìïèëè ñàêèò äóðìóøäó,
àíúàã ãû÷ëàðû, õöñóñèëÿ áÿðê ýèúèøÿí ãû÷û õûðäà-õûðäà òèòðÿéèðäè.
Áèðäÿí ãóíäàãëû îõ-éàéëûëàð äà, îõàòàíëàð äà, õûðäà êåøèøëÿð äÿ,
áþéöê êåøèøëÿð äÿ, ìîíàñòûð áàø÷ûñû äà, ìöãÿääÿñ Ìàðòèíè äàøûéàí
äþðä àäàì äà äàéàíûá ãàøûíìàüà ýèðèøäèëÿð. Ïîìïèëèíèí äàáàíëàðû
ýèúèøèðäè, ëàêèí î éûõûëìàãäàí ãîðõàðàã, ñàêèò äàéàíìûøäû.
Ùÿð øåéëÿ ìàðàãëàíàí àâàðà àäàìëàð äåéèðäè êè, ìöãÿääÿñ
Ìàðòèí ýþçëÿðèíè âÿùøè êèìè áÿðÿëäèð, ôàüûð úàìààòà ãÿçÿáëÿ áàõûð.
Ìîíàñòûð áàø÷ûñûíûí èøàðÿñè èëÿ ìÿðàñèì éöðöøöíäÿ äàâàì åòäè.
Ëàêèí ÷îõ êå÷ìÿäè, ìÿðàñèìäÿ èøòèðàê åäÿíëÿðèí êöðÿéèíÿ,
ãàðíûíà äèêèíÿ äöøÿí ãûçìàð ýöíÿøèí øöàëàðû ýèúèøìÿ òîçóíóí
ÿìÿëÿ ýÿòèðäèéè ãàøûíìàíû éöç ãàò àðòûðäû.
Áó çàìàí êåøèøëÿð, îõàòàíëàð, ãóíäàãëû îõ-éàéëûëàð, äéàêîíëàð äàéàíäûëàð, åéíÿí ìåéìóí ñöðöñö êèìè, ùå÷ êÿñäÿí óòàíìàäàí, áöòöí ýèúèøÿí éåðëÿðèíè õàðòëàìàüà áàøëàäûëàð.
Ëàêèí ãûçëàð ìÿëÿê êèìè îõóéóðäóëàð, îíëàðûí àéäûí, óúà ñÿñè
ýþéëÿðÿ éöêñÿëèðäè.
Àõûðäà ùàìû ãà÷ûá äàüûëäû, ìîíàñòûð áàø÷ûñû ãàøûíà-ãàøûíà,
ìöãÿääÿñ òÿáÿððöêëÿ ùàðàñà ÿêèëäè, ìþìèí àäàìëàð ìöãÿääÿñ
øåéëÿðè êèëñÿéÿ àïàðäûëàð, ìöãÿääÿñ Ìàðòèíè àïàðàí äþðä àäàì
Ïîìïèëèíè éåðÿ àòäû. Áÿäáÿõò çÿíýâóðàí íÿ ãàøûíìàüà, íÿ òÿðïÿíìÿéÿ, íÿ äÿ ñþç ñþéëÿìÿéÿ úÿñàðÿò åòìÿäèéèíäÿí áþéðö öñòÿ
ãàëûá, áþéöê èõëàñêàðëûãëà ýþçëÿðèíè éóìäó.
Èêè óøàã îíó àïàðìàã èñòÿäè, àíúàã ýöúëÿðè ÷àòìàäû, ãàëäûðûá
äèêèíÿ äèâàðà ñþéêÿäèëÿð. Ïîìïèëèíèí ýþçöíäÿí èðè éàø äàìúûëàðû
òþêöëöðäö.
Úàìààò îíóí áàøûíà éûüûøäû. Ãàäûíëàð çÿðèô, àü êÿòàí éàéëûãëàðû èëÿ îíóí öçöíö ñèëèðäè, ìöãÿääÿñ Ìàðòèíèí òÿðè èëÿ èñëàíìûø
éàéëûãëàðûíû, ìöãÿääÿñ øåé êèìè, åëÿ î ñààò úèáëÿðèíÿ ãîéóðäóëàð.
Äåéèðäèëÿð êè:
– Ìöãÿääñ Ìàðòèíè, ñÿíÿ èñòèäèð?
Ïîìïèëè äÿ ãÿìýèí-ãÿìýèí îíëàðà áàõûð, ãåéðè-èõòèéàðû îëàðàã áóðíóíó áöçöøäöðöðäö.
Ýþç éàøû èñÿ åëÿ ùåé òþêöëöðäö.
319
Áèð àðâàä îíà äèããÿòëÿ áàõàíäàí ñîíðà óúàäàí äåäè:
– Ìöãÿääÿñ Ìàðòèí! Ñÿí éÿãèí, Èïð øÿùÿðèíèí ýöíàùëàðû ö÷öí
ýþç éàøû òþêöðñÿí? Áÿñ ñÿíèí øàíëû áóðíóíóí óúó íèéÿ åëÿ äàðòûíûð? Áèç êè Ëóèñ Âèâåñèí113 íÿñèùÿòëÿðèíÿ ãóëàã àñäûã, èíäè Èïð øÿùÿðè éîõñóëëàðûíûí èøëÿìÿéÿ èøè äÿ îëàúàã, áèð ïàð÷à ÷þðÿéè äÿ.
Àù, íÿ èðè ýþç éàøûäûð! Ìèðâàðè íÿäèð! Áèçèì õèëàñ îëìàüûìûç,
áàõ, îíëàðäàäûð!
Êèøèëÿð äÿ áåëÿ äåéèðäèëÿð:
– Ìöãÿääÿñ Ìàðòèí, ñÿíèí ôèêðèíúÿ áèç íÿ åëÿéÿê: áÿëêÿ Êåòåëñtðààä-äàêû áöòöí çèéàíêàð åâëÿðè äàüûäàã? Áóíóíëà áèç çàâàëëû ãûçëàðû ýåúÿëÿð åâäÿí ãà÷ûá ñåâýè ìàúÿðàëàðû äàëûíúà ýåòìÿêäÿí éàäûðüàäà áèëÿðèêìè? Ñÿí áèçÿ, áàõ, áóíó äå!
Áèðäÿí áöòöí úàìààò ÷ûüûðäû:
– Êåøèø ýÿëèð!
Óëåíøïèýåë éàõûíëàøäû, Ïîìïèëèíè ãóúàãëàéûá äàëûíà àòäû,
àïàðäû, äèíäàð êèøèëÿð, àðâàäëàð îíóí àðäûíúà ýåòäèëÿð.
Áÿäáÿõò çÿíýâóðàí Óëåíøïèýåëèí ãóëàüûíà ïû÷ûëäàäû:
– Åâèì éûõûëûá! Îüëóì, ãàøûíìàãäàí þòðö þëöðÿì!
Óëåíøïèýåë îíà òÿïèíäè:
– Äàíûøìà! Éàäûíäàí ÷ûõûá éîõñà, – ñÿí àüàúäàí ãàéûðûëìûø
ìöãÿääÿñ þâëèéàñàí!
Óëåíøïèýåë àääûìëàðûíû éåéèíëÿòäè. Ïîìïèëèíè ìîíàñòûð áàø÷ûñûíûí éàíûíà ýÿòèðäè, ìîíàñòûð áàø÷ûñû áó çàìàí éàìàí ãàøûíûðäû.
Ñîðóøäó êè:
– Ùÿ, çÿíýâóðàí, ñÿí äÿ î áèðèëÿð êèìè ãàøûíäûíìû?
Ïîìïèëè äÿ úàâàá âåðäè êè:
– Éîõ, ôÿçèëÿòëè àòà!
– Äàíûøìûñàí, éà ãûìûëäàíûá åëÿìèñÿí?
– Éîõ, ôÿçèëÿòëè àòà!
– Îíäà îí áåø äöêàòû àëàúàãñàí. Èíäè ãàøûíà áèëÿðñÿí.
320
ÂÛÛÛ
Åðòÿñè ýöí Óëåíøïèýåë áöòöí ÿùâàëàòû, îëäóüó êèìè, úàìààòà
äàíûøäû. Úàìààò áèëäè êè, îíó ÿëÿ ñàëûá áàøûíà îéóí à÷ìûøëàð: ìöãÿääÿñ þâëèéà ÿâÿçèíÿ îíó – øàëâàðûíäà áÿíä àòûá ýþë äöçÿëäÿí,
àüëàüàí áèð àäàìà ñÿúäÿ åëÿòäèðìèøëÿð.
Áó ùàäèñÿäÿí ñîíðà áèð ÷îõëàðû ëàìÿçùÿá îëäóëàð. Îíëàð åâ
øåéëÿðèíè ýþòöðöá ýåäèðäèëÿð. Áó ãàéäà èëÿ Îðàíëû øàùçàäÿíèí ãîøóíóíóí ñàéû àðòûðäû.
Óëåíøïèýåë Ëéþæÿ ãàéûòäû.
Áèð ýöí î, äèíúÿëìÿê ö÷öí, òÿê áàøûíà ìåøÿäÿ îòóðóá ôèêðÿ
ýåòäè. Ýþçëÿðèíè ýþéÿ äèêÿðÿê þç-þçöíÿ äåäè:
“Ìöùàðèáÿíèí ñîíó ýþðöíìöð: Èñïàíëàð ìÿíèì éàçûã õàëãûìû
ãûðûð, áèçè òàëàí åäèð, áèçèì àðâàäëàðûìûçû, ãûçëàðûìûçû çîðëàéûðëàð.
Ïóëëàðûìûç àõûá ýåäèð, ãàíûìûç ñåë êèìè àõûð, áó ãàíëû ãûðüûíëàð èñÿ
àíúàã òàõòäà îòóðìóø çàëûì úèíàéÿòêàðûí õåéðèíÿäèð: î þç òàúûíû
ùþêìäàðëûüûíûí òÿçÿ áèð íàõûøû èëÿ áÿçÿìÿê àðçóñóíäàäûð, áó
íàõûø äà – ãàí íàõûøûäûð, áþéöê éàíüûíëàð íàõûøûäûð. Áó íàõûøëàðû
î, õöñóñè õèäìÿòëÿðè êèìè ãÿëÿìÿ âåðèð. Àõ, ñÿíè ìÿí, êþíëöì
èñòÿéÿí êèìè, áó íàõûøëàðäàí ìÿùðóì åäÿ áèëñÿéäèì, – àíúàã
ìèë÷ÿêëÿð ñÿíèíëÿ äîñòëóã åëÿñÿéäè!”
Áèðäÿí îíóí éàíûíäàí áèð ñöðö ìàðàë êå÷äè. Ùÿëÿ äîüìàã ãàáèëèééÿòèíè èòèðìÿéÿí èðè, ãîúà äèøè ìàðàëëàð, äîããóç áóäàãëû áóéíóçëàðûíû òÿêÿááöðëÿ øàõ òóòàðàã, ñöð ÿòëÿ ãà÷ûðäû. Éàíëàðûíúà äà,
åéíÿí îíëàðûí ãîðóéóúóñó êèìè, øöìàë áîéëó áèðèëëèê áàëàëàðû, äûðíàãëàðûíû òåç-òåç éåðÿ âóðà-âóðà ýåäèðäè, ñàíêè îíëàð èòè áóéíóçëàðû èëÿ ùÿð àíäà àíàëàðûíû ìöäàôèÿ åòìÿéÿ ùàçûðäû.
Óëåíøïèýåë áó ãÿðàðà ýÿëäè êè, îíëàð þç ñûüûíàúàãëàðûíà ãà÷ûðëàð. Î àù ÷ÿêèá äåäè:
– Àõ! Àé ãîúà ìàðàëëàð, ñèç äÿ àé øöìàë áîéëó úàâàí ìàðàëëàð,
ñèç ëîâüà-ëîâüà, ôÿðÿùëÿ ìåøÿíèí ãàëûí éåðëÿðèíÿ, þç ñûüûíàúàãëàðûíûçà ãà÷ûðñûíûç, éîë óçóíó úàâàí ïþùðÿëÿðè éåéèðñèíèç, ìåøÿíèí ýþçÿë
ÿòèðëè ùàâàñû èëÿ íÿôÿñ àëûðñûíûç, úÿëëàä áèð îâ÷ó ýÿëÿíÿ êèìè ùÿéàòûí
ëÿççÿòèíè ÷ÿêèðñèíèç. Áÿëè, ìàðàëëàð, áèç äÿ áèð òÿùÿð äîëàíûðûã.
Óëåíøïèýåëèí ñèíÿñèíäÿ îëàí Êëààñûí êöëö îíó èíòèãàì àëìàüà
÷àüûðûðäû.
321
ÛÕ
Ñåíòéàáð àéûíäà, ùöíöëÿð àäàìëàðû äàùà ñàíúìàéàíäà, Äàíûøìàç, îíóí àäûíäàí äàíûøàí àëòû ñÿùðà, äþðä äÿ àüûð òîï èëÿ, îí
äþðä ìèí ôÿëÿìÿíý, âàëëîí âÿ àëìàí ÿñýÿðè èëÿ Ñàíêò-Ôåéò éàõûíëûüûíäà Ðåéí ÷àéûíû êå÷äè.
Äöéöí-äöéöí Áóðãóíäèéà àüàúëàðûíà âóðóëàí ñàðû-ãûðìûçû
ãóìàø ïàð÷àëàð àëòûíäà – ãàíëû ùåðñîã Àëáàíûí èéèðìè àëòû ìèí áåø
éöç àäàìû, éåääè ñÿùðà, äîãóç äà àüûð òîïó ùÿðÿêÿò åäèðäè (ùÿìèí
áó äöéöí-äöéöí Áóðãóíäèéà àüàúëàðû ÷îõäàíäû áèçèì êöðÿêëÿðèìèçäÿ ýÿçèðäè, áèçèì áîéóíäóðóã àëòûíà äöøìÿéèìèç äÿ áóíäàí
áàøëàéûð, ãàíëû ùåðñîã äà áóíóíëà ãîëàéëàíûðäû).
Áó ùÿðáè ñÿôÿð Äàíûøìàçà ãÿëÿáÿ ýÿòèðìÿäè – Àëáà ùÿìèøÿ
âóðóøìàäàí áîéóí ãà÷ûðûðäû.
Îðàíëû Âèëùåëìèí ãàðäàøû Ëöäâèã èñÿ, áó ôÿëÿìÿíý Áàéàðäû,
áèð íå÷ÿ øÿùÿð òóòäóãäàí, Ðåéí ÷àéûíäàêû áèð ÷îõ ýÿìèäÿí ýèðîâ
ïóëó àëäûãäàí ñîíðà, ùåðñîã Àëáàíûí îüëó èëÿ Ôðèñëàíäèéà øÿùÿðè
Åììèíýåí ÿòðàôûíäà âóðóøìàéà ýèðèøäè, ëàêèí ïóëëà òóòóëìóø ÿñýÿðëÿðèí àë÷àãëûüû öçöíäÿí, îí àëòû òîïó, ìèí áåø éöç àòû, èéèðìè
áàéðàüû ÿëèíäÿí ÷ûõäû, ÿñýÿðëÿð âóðóøìà áàøëàíàí âàõòäà ïóëëàðûíû èñòÿäèéèíäÿí èøè ïîçìóøäóëàð.
Óëåíøïèýåë õàðàáàëûãëàðûí éàíûíäàí êå÷ÿíäÿ äàüûëìûø åâëÿðè,
àõûäûëàí ýþç éàøûíû, òþêöëÿí ãàíëàðû ýþðöð, äöøöíöðäö êè, âÿòÿíè
ýþðÿñÿí çöëìäÿí êèì ãóðòàðàúàã.
Úÿëëàäëàð ùÿð éåðäÿ, ùå÷ áèð òÿãñèðè îëìàéàí áÿäáÿõò àäàìëàðû
áîüàçûíäàí àñûð, áîéóíëàðûíû âóðäóðóðäóëàð, îääà éàíäûðûðäûëàð.
Îíëàðûí äà ÿìëàêû êðàëà ÷àòûðäû.
Õ
Óëåíøïèýåë Âàëëîí òîðïàüûíû ýÿçèá äîëàøäû, àç ãàëäû êè, ýÿëèá
Áóëîí øÿùÿðèíÿ ÷àòñûí. Áó çàìàí î, éÿãèí åòäè êè, øàùçàäÿíèí êþìÿê ýþçëÿéÿúÿéè éåð éîõäóð.
Éîëäà îíà, ùÿð èêè úèíñäÿí îëàí, ìöõòÿëèô éàøëû ìöõòÿëèô ìÿíñÿáëè ãîçáåëëÿð ðàñò ýÿëìÿéÿ áàøëàäû. Ùàìûñûíûí äà ÿëèíäÿ óçóí
òÿñáåù âàðäû. Ãîçáåëëÿð áþéöê èõëàñêàðëûãëà òÿñáåù ÷åâèðèðäè.
322
Îíëàð óúàäàí äóà îõóéóðäóëàð, áó èñòè àõøàìëàðäà ãóðáàüàëàðûí êþëýÿäÿ ãóðóëäàìàñûíû õàòûðëàäûðäû.
Áóðàäà – ãóúàãëàðûíäà êþðïÿ ãîçáåë óøàãëàðû îëàí ãîçáåë
àíàëàð äà âàðäû, áó àíàëàðûí î áèðè ãîçáåë óøàãëàðû îíëàðûí òóìàíûíäàí òóòìóøäóëàð. Òÿïÿëÿðäÿ äÿ ãîçáåëëÿð âàðäû, ÷þëëÿðäÿ äÿ.
Ùÿð éåðäÿ îíëàðûí äîíãà ãàðàëòûñû ýþðöíöðäö.
Óëåíøïèýåë äîíãàðëàðäàí áèðèíÿ éàõûíëàøûá ñîðóøäó:
– Áó ãàðàýöíëöëÿð – áó àðâàäëàð, êèøèëÿð, óøàãëàð ùàðà ýåäèðëÿð?
Î àäàì äà áåëÿ úàâàá âåðäè:
– Áèç ìöãÿääÿñ Ðåìàêëèí çèéàðÿòèíÿ ýåäèðèê, èñòÿéèðèê êè, î
áèçèì ÿí áþéöê àðçóìóçó éåðèíÿ éåòèðñèí: áèçèì êöðÿéèìèçäÿí
áó ùÿãàðÿòëè éöêö ýþòöðñöí.
Óëåíøïèýåë ñîðóøäó êè:
– Î ìöãÿääÿñ Ðåìàêë ìÿíèì äÿ áþéöê áèð àðçóìó éåðèíÿ
éåòèðÿðìè? Ìÿí èñòÿéèðÿì êè, ìöãÿääÿñ Ðåìàêë î áÿäáÿõò èúìàëàðûí êöðÿéèíäÿí ãàíëû ùåðñîãó ýþòöðñöí, – ùåðñîã ãóðøóí
äîíãà êèìè, áó èúìàëàðû áàñûá ÿçèð.
Çèéàðÿò÷è äåäè:
– Àëëàù òÿðÿôèíäÿí úÿçà êèìè ýþíäÿðèëÿí äîíãàíû ìöãÿääÿñ
Ðåìàêëûí ýþòöðìÿéÿ ùþêìö éîõäóð.
Óëåíøïèýåë ñîðóøäó:
– Î áèð àäàìûí êöðÿéèíäÿí äîíãàñûíû ýþòöðöáìö?
– Ëàï òÿçÿëÿðèíè ýþòöðöá. Áåëÿ áèð ìþúöçÿ áàø âåðÿíäÿ áèð
êåô ìÿúëèñè äöçÿëäèðèê, øÿíëèê åëÿéèðèê. Ùÿð çèéàðÿò÷è, øÿôà òàïàí
î õîøáÿõò àäàìà ýöìöø ïóë âåðèð, ÷îõëàðû ãûçûë ôëîðèí äÿ âåðèð: î
àäàì øÿôà òàïàíäàí ñîíðà þçö äÿ ìöãÿääÿñ îëóð, îíóí äóàñû àëëàùà äàùà òåç ÷àòûð.
Óëåíøïèýåë ñîðóøäó:
– Íèéÿ àõû ìöãÿääÿñ Ðåìàêë, þçöíöí î ãÿäÿð âàð-äþâëÿòè
îëà-îëà ìóðäàð áèð ÿúçà÷û êèìè, øÿôà òàïàíäàí ùàãã àëûð?
Çèéàðÿò÷è ãÿçÿáëÿ äîíãàñûíû ÿñäèðèá óúàäàí äåäè:
– Éîëäàí êå÷ÿí áÿäáÿõò àäàì! Ìöãÿääÿñ Ðåìàêë êöôð äàíûøàíëàðû úÿçàëàíäûðûð!
Áèðäÿí Óëåíøïèýåë çàðûëäàìàüà áàøëàäû:
323
– Àù, àù, àù! – Ñîíðà äà ãûðãûú îëóá àüàúûí äèáèíÿ éûõûëäû.
Çèéàðÿò÷è îíà áàõûá äåäè:
– Ìöãÿääÿñ Ðåìàêë ùÿäÿôè äöç âóðóð.
Óëåíøïèýåë òàìàì èêèãàò îëäó. Êöðÿéèíè äîíãàðëàøäûðûá çàðûëäàéà-çàðûëäàéà äåäè:
– Ìÿíÿ éàçûüûí ýÿëñèí, ìöãÿääÿñ Ðåìàêë! Ñÿí ìÿíè ýöíàùûìà ýþðÿ úÿçàëàíäûðäûí. Êöðÿêëÿðèìèí àðàñûíäàí áÿðê àüðû òóòóá. Àù! Àù! Áàüûøëà ìÿíè, ìöãÿääÿñ Ðåìàêë! Ýåò, çèéàðÿò÷è,
÷ûõ ýåò, ìÿíè òÿê áóðàõ, ìÿí äÿ, àòàñûíû þëäöðÿí îüóë êèìè, àüëàéàúàüàì, òþâáÿ åëÿéÿúÿéÿì!
Ëàêèí çèéàðÿò÷è ÷îõäàí ÿêèëìèøäè. Î ãà÷à-ãà÷à áèðáàø Áóëîíäàêû Áþéöê ìåéäàíà ýÿëäè. Áöòöí ãîçáåëëÿð îðàäà éûüûëìûøäû.
Çèéàðÿò÷è ãîðõóäàí ñÿñè ãûðûëà-ãûðûëà äåäè:
– Áèð çèéàðÿò÷èéÿ ðàñò ýÿëäèì... áîéëó-áóõóíëó... êöôð äàíûøäû... êöðÿéèíÿ äîíãà ÷ûõäû... Áÿðê äÿ àüðûéûðäû...
Çèéàðÿò÷èëÿð áóíó åøèäèá ñåâèíäèëÿð, ùÿðÿ áèð ñÿñëÿ óúàäàí äåäè:
– Ìöãÿääÿñ Ðåìàêë! Ñÿí êè áåëÿ òåç äîíãà ýþíäÿðèðñÿí, ñÿíÿ äîíãàíû ýþòöðìÿê èõòèéàðû äà âåðèëèá!
Áó çàìàí Óëåíøïèýåë àüàú àëòûíäàí ÷ûõäû. Øÿùÿðèí êÿíàðû èëÿ,
õÿëâÿò éåðëÿðëÿ ýåäÿíäÿ ýþðäö êè, Áðàáàíòäà – ïàíúùêåðìèñ –
àäëàíàí êîëáàñà éàðìàðêàñû ìöíàñèáÿòè èëÿ éåìÿêõàíàíûí ãàáàüûíäàí èêè äîíóç ãîâóüó àüàúäà éåëëÿíèð.
Óëåíøïèýåë ãîâóãëàðäàí áèðèíè, éåðÿ àòûëàí ãóðó ãàëõàí áàëûüûíûí áåë ñöìöéöíö äÿ ýþòöðäö, ãÿñäÿí ÿëèíè êÿñäè, ãîâóüóí è÷èíÿ
ãàí áóðàõäû, ñîíðà îíó öôöðöá øèøèðòäè, àüçûíû áàüëàäû, áàëûüûí áåë
ñöìöéöíö äÿ îíà áàüëàéûá áîéíóíóí àðäûíäàí è÷ÿðè ñàëäû. Áåëèíè
ÿéÿðÿê, áàøûíû ÿñäèðÿ-ÿñäèðÿ, ñÿíòèðëÿéÿ-ñÿíòèðëÿéÿ, ëàï ÿñèë ãîçáåë êèìè, éàâàø-éàâàø ìåéäàíà ýåòäè.
Óëåíøïèýåëèí ãÿçÿáÿ ýÿëäèéèíè ýþðÿí çèéàðÿò÷è îíó òàíûéûá ÷ûüûðäû:
– Áóäóð, êöôð äàíûøàí ýÿëèð!
Îíó áàðìàüû èëÿ ýþñòÿðäè. Ùàìû éöéöðÿ-éöéöðÿ ýÿëäè êè, ãÿçÿáÿ ýÿëÿí àäàìà áàõñûí.
Óëåíøïèýåë ãÿìýèí ùàëäà áàøûíû éåëëÿäèð, àù ÷ÿêèðäè:
324
– Àù! Ìÿíÿ éàçûüûíûç ýÿëìÿñèí, ìÿí ìÿðùÿìÿòÿ ëàéèã äåéèëÿì. Þëäöðöí ìÿíè ãóäóç èò êèìè!
Ãîçáåëëÿð ñåâèíÿ-ñåâèíÿ äåéèðäèëÿð:
– Äÿñòÿìèçÿ áèðè äÿ ýÿëäè!
Óëåíøïèýåë þç-þçöíÿ äîíãóëäàäû: “Äàéàíûí áÿäõÿáÿðëÿð, áóíóí ö÷öí ùÿëÿ ìÿíÿ ïóë äà âåðÿúÿêñèíèç!” – Ëàêèí óúàäàí áþéöê
èòàÿòêàðëûãëà äåäè:
– Ìÿí éåìÿéÿúÿéÿì, è÷ìÿéÿúÿéÿì, – áóíäàí äîíãàì áÿðêèñÿ äÿ, òà î âàõòà êèìè, ìöãÿääÿñ Ðåìàêë éåíÿ ìþúöçÿ ýþñòÿðèá ìÿíè ñàüàëòìàäû ìþúöçÿ ýþñòÿðèá ìÿíÿ ãÿçÿáè òóòàí êèìè.
Êåøèø ìþúöçÿ õÿáÿðèíè åøèäèá êèëñÿäÿí ÷ûõäû: Áó – óúà áîéëó,
äîëó ýþâäÿëè, òÿêÿááöðëö áèð àäàìäû. Ëîâüà-ëîâüà áàøûíû ãàëäûðûá,
åéíÿí ýÿìè êèìè, çèéàðÿò÷èëÿð éûüûíûíû éàðà-éàðà ãàáàüà ýÿëäè.
Óëåíøïèýåëè êåøèøÿ ýþñòÿðäèëÿð. Êåøèø îíà ñàðû äþíäö:
– ßçèçèì, ìöãÿääÿñ Ðåìàêëûí ãÿçÿáè, ñÿíè òóòóá?
Óëåíøïèýåë:
– Áÿëè, – äåäè, – ôÿçèëÿòëè àòà, áàøãàëàðûíû éîõ, ìÿíè òóòóá. Èíäè
ìÿí èòàÿòêàð çèéàðÿò÷èéÿì, èñòÿéèðÿì îíà éàëâàðàì êè, ìÿíè áó
ëàï òÿçÿúÿ äîíãàìäàí õèëàñ åëÿñèí.
Êåøèø áóðàäà ôûðûëäàã îëäóüóíó áàøà äöøöá äåäè:
– Ãîé ÿëèìè ñÿíèí äîíãàíà âóðóì.
Óëåíøïèýåë:
– Èëòèôàò åäèí, áóéóðóí! – äåäè.
Áàø êåøèø Óëåíøïèýåëèí äîíãàñûíû ÿëè èëÿ éîõëàéûá áóéóðäó:
– Äîíãà ëàï òÿçÿúÿäèð, ùÿëÿ íÿìäèð. Öìèä åäèðÿì êè, ìöãÿääÿñ Ðåìàêëûí ñÿíÿ ðÿùìè ýÿëÿúÿê. Ýÿë äàëûìúà.
Óëåíøïèýåë êåøèøèí àðäûíúà ýåäèá êèëñÿéÿ ýèðäè. Ãîçáåëëÿð
îíóí àðõàñûíäàí ýöëÿ-ýöëÿ ÷ûüûðûðäûëàð:
– Àé ìÿëóí! Àé êàôèð! Ñÿíèí òÿçÿúÿ äîíãàíûí àüûðëûüû íÿ ãÿäÿðäèð? Îíäàí þçöíÿ ïóë êèñÿñè ãàéûð, îðà ãÿïèê-ãóðóø éûü. Ñÿí
ùÿìèøÿ áèçÿ ýöëìöñÿí, îíà ýþðÿ êè, øàõ èäèí, – èíäè áèç ñÿíÿ ýöëÿúÿéèê! Ñàü îë ñÿíè, ìöãÿääÿñ Ðåìàêë!
Óëåíøïèýåë äèíèá-äàíûøìûðäû, áàøûíû àøàüû ÿéèá êåøèøèí äàëûíúà
ýåäèðäè. Àõûðäà ýÿëèá áàëàúà áèð äàìà ýèðäè. Îðàäà, öñòöíÿ áþéöê
325
ìÿðìÿð äàø ñàëûíìûø, ìÿðìÿð ìÿãáÿðÿ, ìÿãáÿðÿ èëÿ äèâàð àðàñûíäà åíñèç éîë âàðäû. Çèéàðÿòÿ ýÿëÿíëÿð, áèð-áèðèíèí àðäûíúà, îðàäàí êå÷èá ýåäèðäèëÿð, êå÷ÿíäÿ äÿ äèíìÿç-ñþéëÿìÿç äîíãàëàðûíû
ìÿðìÿð äàøà ñöðòöðäöëÿð. Áó ãàéäà èëÿ øÿôà òàïìàã öìèäèíäÿ
èäèëÿð. Äîíãàëàðûíû äàøà ñöðòÿíëÿð – ùÿëÿ äàøà ñöðòöíìÿéÿíëÿðè
ãàáàüà áóðàõìûðäûëàð, áóíóí öñòöíäÿ äàëàøûðäûëàð, àíúàã áó äàëàøìàëàð ñÿññèç îëóðäó – ãîçáåëëÿð ìöãÿääÿñ éåðÿ ùþðìÿò åäÿðÿê, áèð-áèðèíè ýèçëèíúÿ, ìþùêÿì éóìðóãëàéûðäûëàð.
Êåøèø Óëåíøïèýåëÿ äåäè êè, ìÿðìÿð äàøûí öñòöíÿ ÷ûõ, ãîé çèéàðÿò÷èëÿðèí ùàìûñû ñÿíè ýþðñöí.
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Þçöì ÷ûõà áèëìÿðÿì.
Êåøèø Óëåíøïèýåëè äàøûí öñòöíÿ ÷ûõàðòäû, þçö äÿ éàíûíäà äóðäó, áóéóðäó êè, äàøûí öñòöíäÿ äèç ÷þê. Óëåíøïèýåë äèçëÿðè öñòÿ
äöøäö. Áàøûíû àøàüû ñàëûá áó âÿçèééÿòäÿ äóðäó, òÿðïÿíìÿäè.
Êåøèø þçöíö éûüûøäûðûá ÷ûüûðà-÷ûüûðà äåäè:
– Åé ùÿçðÿò Èñàíûí þâëàäëàðû, åé äèí ãàðäàøëàðû! Ñèç ìÿíèì
àéàãëàðûìûí àëòûíäà áöòöí èìàíñûçëàðûí, ÿõëàãñûçëàðûí, êàôèðëÿðèí
ÿí áþéöéöíö ýþðöðñöíöç, áåëÿñèíè ùÿëÿ ìöãÿääÿñ Ðåìàêëûí ãÿçÿáè òóòìàìûøäûð!
Óëåíøïèýåë äþøöíÿ âóðà-âóðà äåéèðäè:
– Úîíôèòåîð!*
– ßââÿëëÿð î áàëòàëû íèçÿíèí ñàïû êèìè øàõ èäè, áóíóíëà äà ëîâüàëàíûðäû. Èíäè áàõûí, ýþðöí ýþéëÿðèí ãÿçÿáè îíó íåúÿ ãûú åëÿéèá,
íåúÿ áåëèíè ÿéèá!
Óëåíøïèýåë äóà åëÿéÿ-åëÿéÿ éàëâàðûðäû:
– Úîíôèòåîð! Äîíãàíû áåëèìäÿí ýþòöð!
Êåøèø ñþçöíÿ äàâàì åòäè:
– Áÿëè, åé áþéöê çàùèä, ìöãÿääÿñ Ðåìàêë, ñÿí þëöìöíäÿí
ñîíðà îòóç äîããóç ìþúöçÿ ýþñòÿðìèñÿí, áóíóí äà êöðÿéèíäÿêè
áó àüûð éöêö ýþòöð, ãîé áèç äÿ ùÿìèøÿ ñÿíè ìÿäù åëÿéÿê – èí
ñàåúóëà ñåúóëîðóì! Áöòöí õîøíèééÿòëè ãîçáåëëÿðÿ øÿôà âåð.
Ãîçáåëëÿð àüëàéà-àüëàéà, ÷ûüûðà-÷ûüûðà áèð àüûçäàí äåäèëÿð:
__________
* Òþâáÿ åëÿéèðÿì! (ëàò.)
326
– Ùÿ, ùÿ, áöòöí õîøíèééÿòëè ãîçáåëëÿðÿ øÿôà âåð! Êöðÿéèìèçäÿêè äîíãà äàùà ëàçûì äåéèë, åéáÿúÿðëèê äàùà áÿñäèð, àë÷àëäûüûìûç äàùà áÿñäèð! Ìöãÿääÿñ Ðåìàêë, áèçè êöðÿéèìèçäÿêè äîíãàëàðäàí àçàä åëÿ!
Êåøèø Óëåíøïèýåëÿ ÿìð åòäè êè, ìÿãáÿðÿíèí öñòöíäÿí äöø,
äîíãàíû ãÿáèð äàøûíà ñöðò. Óëåíøïèýåë îíóí ÿìðèíè éåðèíÿ éåòèðäè;
áèð óúäàí äà äåéèðäè:
Ìåà úóëïà, úîíôèòåîð*, äîíãàíû êöðÿéèìäÿí ýþòöð!
Ùàìûíûí äà ýþçö ãàáàüûíäà äîíãàñûíû ëàï öðÿêäÿí äàøà ñöðòöðäö.
Ãîçáåëëÿð äÿ áàüûðûðäû:
– Áèð áàõûí, êöðÿéèíäÿêè äîíãà éàòûð! Áèð áàõûí, åíèð! Ñàü òÿðÿôäÿí àçàëûð! – Éîõ, î äþøöíÿ áàòûð. Äîíãà éîõ îëìóð, è÷ÿðèäÿí ÷ûõûð,
è÷ÿðèéÿ äÿ ýåäèð. – Éîõ, îíëàð éåíÿ ìÿäÿéÿ äöøöð, ñÿêñÿí ýöí äàëáàäàë ìÿäÿíè ãèäàëàíäûðûð. – Áó, äîíãàäàí õèëàñ îëàíëàðà ìöãÿääÿñ
Ðåìàêëûí ùÿäèééÿñèäèð. – Ýþðÿñÿí êþùíÿ äîíãàëàð íåúÿ îëóð?
Áèðäÿí áöòöí ãîçáåëëÿð âÿùøè êèìè áàüûðûøäû, ÷öíêè Óëåíøïèýåë âàð ýöúö èëÿ ìÿãáÿðÿ äàøûíà äèðÿíäè, äîíãàñû ïàðòëàäû. Ãàí
ýþäÿê÷ÿñèíäÿí êå÷èá éåðÿ àõäû. Óëåíøïèýåë øàõëàøäû, ãîëëàðûíû
óçàäûá ÷ûüûðäû:
– Ìÿí øÿôà òàïäûì!
Ãîçáåëëÿð äÿ ÷ûüûðûðäû:
– Ìöãÿääÿñ Ðåìàêë îíà õåéèð-äóà âåðäè! Îíà ìÿðùÿìÿò
ýþñòÿðäè, áèçèìëÿ ñÿðò îëäó. – Åé àëëàùûí þâëèéàñû, áèçèì äÿ äîíãàëàðûìûçû ýþòöð! Ñÿíèí éîëóíäà áóçîâóìó íÿçèð åëÿéèðÿì! –
Ìÿí éåääè ãî÷ íÿçèð åëÿéèðÿì! – Àììà ìÿí áöòöí èëäÿ îâëàäûãëàðûìû íÿçèð åëÿéèðÿì! – Ìÿí àëòû äîíóç áóäó ãàõàúûíû íÿçèð åëÿéèðÿì! – Ìÿí åâèìè êèëñÿéÿ âåðèðÿì! – Ìöãÿääÿñ Ðåìàêë, äîíãàëàðû áèçèì áåëèìèçäÿí ýþòöð!
Áöòöí ãîçáåëëÿð ùÿì ùÿñÿäëÿ, ùÿì äÿ ùþðìÿòëÿ Óëåíøïèýåëÿ
áàõûðäûëàð. Îíëàðäàí áèðè ÿëèíè ñöðòöá áèëìÿê èñòÿäè, ýþðñöí îíóí
ýþäÿê÷ÿñèíèí àëòûíäà íÿ âàð. Êåøèø äåäè:
– Îðàäà éàðà âàð, îíó ýþñòÿðìÿê îëìàç.
Óëåíøïèýåë:
__________
* Ìÿí ýöíàùêàðàì, òþâáÿ åëÿéèðÿì (ëàò.).
327
– Ìÿí ñèçèí ö÷öí äóà åäÿúÿéÿì, – äåäè.
Áöòöí ãîçáåëëÿð áèðäÿí äàíûøäû:
– Äóà åëÿ, çèéàðÿò÷è! Äóà åëÿ, ãÿääè-ãàìÿòè äöçÿëìèø àäàì!
Áèç ñÿíÿ ýöëöðäöê! Áàüûøëà áèçè – áèç íÿ åëÿäèéèìèçè ãàíìûðäûã!
Ùÿçðÿò Èñà ÷àðìûõà ÷ÿêèëÿíäÿ áàüûøëàäû, ñÿí äÿ áèçè áàüûøëà!
Óëåíøïèýåë ìÿðùÿìÿò ýþñòÿðÿðÿê áóéóðäó:
– Áàüûøëàéûðàì!
– Àë, ñÿíÿ áèð ïàòàð âåðèì! – Ìÿíäÿí áèð ôëîðèí ãÿáóë åëÿ! Çàòäöçãàìÿòëè, èúàçÿ âåðèí, ñèçÿ áèð ðåàë òÿãäèì åëÿéèì! – Èúàçÿ âåðèí
ñèçÿ áèð êðóçàò òÿêëèô åäèì! – Ýÿòèðèí ÿòÿéèíèçÿ êàðîëö òþêöì.
Óëåíøïèýåë ïû÷ûëäàäû:
– Êàðîëöëÿðè ýþñòÿðìÿéèí! Ãîé áóíäàí ùå÷ êÿñèí õÿáÿðè îëìàñûí!
Áóíó î, êåøèøÿ ýþðÿ ñþéëÿäè: î õåéëè êÿíàðäà äóðóá, ãîçáåëëÿðèí âåðäèéè ïóëó ýþçëÿðè èëÿ éåéèðäè; àíúàã ãûçûëëà ýöìöøö àéûðä
åëÿéÿ áèëìèðäè.
Ãîçáåëëÿð Óëåíøïèýåëÿ äåéèðäè:
– Þç ìöãÿääÿñëèéèíè áèçÿ äÿ âåðäèéèí ö÷öí ñÿíÿ òÿøÿêêöð åäèðèê!
Óëåíøïèýåë äÿ, ìþúöçÿ ýþñòÿðÿí åúàçêàð êèìè, âåðèëÿí ïóëëàðû
ÿçÿìÿòëÿ àëûðäû.
Àíúàã õÿñèñëÿð äîíãàëàðûíû, êèðèìèøúÿ, ãÿáèð äàøûíà ñöðòöðäöëÿð.
Óëåíøïèýåë àõøàì éåìÿêõàíàäà éåéèá-è÷äè, êåôÿ áàõäû.
Ñîíðà, éàòàíäàí ãàáàã, àüëûíà ýÿëäè êè, êåøèø, ãÿíèìÿòèí ùàìûñûíû îëìàñà äà, ùå÷ îëìàñà áèð ùèññÿñèíè ÿëÿ êå÷èðìÿê ö÷öí
ìöòëÿã ýÿëÿúÿê. Ýÿëèðè ö÷ éöç êàðîëö ñàéûá ãûðàüà ãîéäó! Ýþçö,
ãóðóìóø äÿôíÿ êîëó îëàí áèð äèá÷ÿéÿ ñàòàøäû. Êîëóí áàøûíäàí
éàïûøûá, êþêëö-òîðïàãëû ÷ûõàðäû, ãûçûëëàðû äèá÷ÿéèí ëàï äèáèíÿ ãîéóá, êîëó éåíÿ äèá÷ÿéÿ ãîéäó. Éàðûìôëîðèíëÿðè, ïàòàðëàðû, õûðäà
ïóëëàðû ìàñàíûí öñòöíÿ ãîéäó.
Êåøèø éåìÿêõàíàéà ýÿëèá Óëåíøïèýåëÿ éàõûíëàøäû.
Óëåíøïèýåë ñîðóøäó:
– Àòà, ñèçèí êèìè àëè áèð øÿõñäÿí íÿ ÿúÿá ìÿíèì êèìè éîõñóëóí éàíûíà ýÿëèá?
Î äà úàâàá âåðäè êè:
328
– Îüëóì, ìÿí ñÿíèí õîøáÿõòëèéèí ö÷öí úàí éàíäûðûðàì.
Óëåíøïèýåë çàðûëäàäû:
– Àù-ù-ù! Áÿëêÿ ñÿí î ìàñà öñòöíäÿêè õîøáÿõòëèê ö÷öí úàí
éàíäûðûðñàí?
Êåøèø îíóí ñþçöíö òÿñäèã åëÿäè.
– Áÿëè, îíóí ö÷öí, – äåéèá, ìàñà öñòöíäÿêè ïóëëàðû ÿëè èëÿ êöðÿéèá êèñÿéÿ òþêäö, – êèñÿíè äÿ áó ìÿãñÿä ö÷öí ýÿòèðìèøäè.
Óëåíøïèýåë éåíÿ äÿ àüëàéûá-ñûçûëäàéûðäû, êåøèø îíà áèð ôëîðèí âåðäè.
Ñîíðà îíäàí ìþúöçÿíè íåúÿ äöçÿëòäèéèíè ñîðóøäó.
Óëåíøïèýåë îíà ãàëõàí áàëûüûíûí áåë ñöìöéöíö, áèð äÿ äîíóç
ãîâóüóíó ýþñòÿðäè.
Êåøèø áóíëàðû Óëåíøïèýåëèí ÿëèíäÿí àëäû. Óëåíøïèýåë äÿ åëÿ
ùåé àüëàéûá-ñûçûëäàéûðäû, éàëâàðûðäû êè, ìÿíÿ áèð àç äà ïóë âåð,
áóðàäàí àõû Äàììåéÿ ÷îõ óçàãäûð, ìÿí éàçûã éîë÷ó éÿãèí éîëäà
àúûíäàí þëÿðÿì.
Êåøèø äèíìÿç-ñþéëÿìÿç ÷ûõûá ýåòäè.
Î ýåäÿíäÿí ñîíðà Óëåíøïèýåë äÿôíÿ êîëóíà áàõûá àðõàéûíëûãëà éàòäû. Äàí éåðè àüàðàíäà éåðèíäÿí ãàëõûá ãàçàíäûüû ïóëó ýþòöðäö. Äàíûøìàçûí ãÿðàðýàùûíà ýåäèá, ïóëóí ùàìûñûíû îíà âåðäè,
íåúÿ ãàçàíäûüûíû äà äàíûøäû, áóíó äà ÿëàâÿ åòäè êè, áó ÿí ãàíóíó
êîíòðèáóòñèéàäûð.
Øàùçàäÿ îíà îí ôëîðèí âåðäè.
Êåøèø ãàëõàíáàëûüûíûí áåë ñöìöéöíö áöëëóð ìöúðöéÿ ãîéäó.
Ìöúðöíö Áóëîí êèëñÿñèíèí éàí ìåùðàáûíäà, Èñàíûí ÷àðìûõà ÷ÿêèëìèø øÿêëèíäÿí àñäûëàð.
Ùàìû äà øÿùÿðäÿ ÿìèí èäè êè, ìöúðöäÿ, øÿôà òàïìûø ãîçáåë
êàôèðèí äîíãàñû ñàõëàíûëûð.
ÕÛ
Äàíûøìàç Ìààñ ÷àéûíäàí êå÷ìÿìèøäÿí ÿââÿë, éàëàí÷û
ìàíåâðëÿðëÿ, Ëéþæ ÿòðàôûíäà ùåðñîãó àçäûðûðäû.
Óëåíøïèýåë ÿñýÿðëèê âÿçèôÿñèíè âèúäàíëà éåðèíÿ éåòèðèðäè; àðêåáóçäàí ñÿððàñò ýöëëÿ àòìàüû þéðÿíìèøäè; ùÿìèøÿ äÿ ýþçäÿ-ãóëàãäà èäè.
329
Îðàíëû øàùçàäÿíèí ãîøóíó îëàí éåðÿ ôÿëÿìÿíý âÿ Áðàáàíò çàäÿýàíëàðû ýÿëäè. Îíëàð Äàíûøìàçûí ìÿèééÿòèíè òÿøêèë åäÿí ÿñèëçàäÿëÿðëÿ. Éöêñÿê ðöòáÿëè øÿõñëÿðëÿ òåç äîñòëàøäûëàð.
×îõ êå÷ìÿäè, îðäóýàùäà èêè äöøìÿí äÿñòÿ ÿìÿëÿ ýÿëäè. Áÿçèëÿðè äåéèðäè: “Øàùçàäÿ – ñàòãûíäûð”. Áÿçèëÿðè äÿ äåéèðäè êè, áó
áþùòàíäûð, áèç éàëàí äàíûøàí áó àäàìëàðûí àüçûíû éóìàðûã. Øàùçàäÿéÿ ãàðøû îëàí åòèìàäñûçëûã, éàü ëÿêÿñè êèìè, éàéûëûá àðòûðäû. Èø
î éåðÿ ýÿëèðäè êè, àëòû, ñÿêêèç, îí àäàì ÿëáÿéàõà îëóá âóðóøóðäóëàð, áÿçÿí ñèëàùà, ùÿòòà òöôÿíýÿ äÿ ÿë àòûðäûëàð.
Áèð ýöí øàùçàäÿ þçö ýÿëèá, áó èêè îäóí àðàñûíäàí êå÷äè. Ýöëëÿ
îíóí ãûëûíúûíû äà âóðóá ñàëäû. ßìð åòäè êè, äÿðùàë äàëàøìàíû äàéàíäûðñûíëàð. Þçö èñÿ ãÿñäÿí áöòöí îðäóýàùû ýÿçäè, þçöíö ùàìûéà ýþñòÿðäè êè, äàùà ùå÷ êÿñ äåìÿñèí: “Øàùçàäÿíèí ñîíó – ìöùàðèáÿíèí ñîíóäóð”.
Àõøàì îëìóøäó. Óëåíøïèýåë åâäÿí ÷ûõàíäà äóìàíëû ýåúÿ èäè; î,
áèð âàëëîíëó ãûçûíû áÿðê äèëÿ òóòóá, ôÿëÿìÿíýúÿñèíÿ òîâëàéûðäû. Áèðäÿí ãîíøó åâäÿí åëÿ áèë êè, ãàðüà ö÷ äÿôÿ ãàðûëäàäû. Åëÿ î ñààò óçàãäàí îíà úàâàá âåðäèëÿð, îðäà äà ãàðüà ö÷ äÿôÿ ãàðûëäàäû. Àñòàíàéà
áèð êÿíäëè ÷ûõäû. Áóíóí äà àðäûíúà éîëäàí àéàã ñÿñëÿðè ýÿëäè.
Èñïàíúà äàíûøàí èêè àäàì êÿíäëèéÿ éàõûíëàøäû. Êÿíäëè äÿ ùÿìèí äèëäÿ îíëàðäàí ñîðóøäó:
– Íÿ åëÿìèñèíèç?
Îíëàð äà úàâàá âåðäè:
– Áèç ÷îõ éàõøû èøëÿð åëÿìèøèê. Áèç êðàëûí õåéðèíÿ éàëàí äåìèøèê. Áèç ãîøóí áàø÷ûëàðû âÿ ÿñýÿðëÿð àðàñûíäà ùåðñîãà ãàðøû åòèìàäñûçëûã òîõóìó ñÿïìèøèê, îíëàð áèçèì ñþçöìöçö òÿêðàð åëÿéèðëÿð: “Øàùçàäÿ àë÷àãúàñûíà øþùðÿòïÿðÿñòëèê íàìèíÿ êðàëà ãàðøû ÷ûõûð. Øàùçàäÿ þç ãèéìÿòèíè àðòûðìàã èñòÿéèð, àëäûüû øÿùÿðëÿð, ìàùàëëàð îíà àíúàã áèð ýèðîâ êèìè ëàçûìäûð. Ñèíÿñè èëÿ âÿòÿíè ãîðóéàí ñåíéîðëàðû áåø éöç ôëîðèí ö÷öí áàøëû-áàøûíà àòàð. Ùåðñîã Àëáà
îíà òàìàìèëÿ ÿôâ îëóíàúàüûíû âÿä åòìèøäèð, þçö äÿ àíä è÷ìèøäèð
êè, ÿýÿð øàùçàäÿ äÿ, áöòöí éöêñÿê ðöòáÿëè øÿõñëÿð äÿ ýÿëèá êðàëûí
ãàáàüûíäà éåíÿ ñÿäàãÿòëè îëàúàãëàðûíà àíä è÷ñÿëÿð – îíëàðûí áöòöí ìöëêö-ìàëû ýåðè ãàéòàðûëàúàã. Îðàíëû øàùçàäÿ ùàìûäàí ýèçëèí
330
ùåðñîã Àëáà èëÿ äàíûøûüà ýåäÿúÿêäèð”. Ëàêèí øàùçàäÿíèí òÿðÿôäàðëàðû áóíà åòèðàç åëÿéèðëÿð, äåéèðëÿð êè: “Ùåðñîãóí òÿêëèôè –
òÿëÿäèð. Îðàíëû øàùçàäÿ Åãìîíòëà Ùîðíóí òàëåèíè éàääàí ÷ûõàðìàìûø, áó òÿëÿéÿ î äöøìÿéÿúÿêäèð. Î èêè ãðàôû òóòàíäà Ãðàíâåëë
Ðîìàäà äåìèøäèð: “Äóðíàáàëûüûíû ãîéóá ãóìëàãáàëûüûíû òóòóðëàð”. Äàíûøìàçû òóòìàìàã – ùå÷ áèð øåé òóòìàìàã äåìÿêäèð”.
Êÿíäëè ñîðóøäó:
– Îðäóýàùäà èêèòèðÿëèê ÷îõäóð?
Î áèðèëÿðè äÿ úàâàá âåðäè êè:
– Èêèòèðÿëèê ÷îõäóð. Ýöíö-ýöíäÿí äÿ àðòûð. Ìÿêòóá ùàíû?
Åâÿ ýèðäèëÿð. Åëÿ î ñààò äà ôÿíÿð éàíäû. Óëåíøïèýåë áàëàúà áèð
ïÿíúÿðÿíèí éàíûíà ñûüûíûá áàõûðäû: îíëàð ìÿêòóáó à÷ûá áþéöê ñåâèíúëÿ îõóäóëàð, ñîíðà áàë è÷äèëÿð, íÿùàéÿò ÷ûõûá ýåòäèëÿð. Ýåäÿíäÿ êÿíäëèéÿ èñïàíúà äåäèëÿð:
– Îðäóýàù äàüûëàúàã, Îðàíëûíû òóòàúàãëàð, îíäà áèçèì äÿ ïàéûìûçà áèð øåé äöøÿð.
Óëåíøïèýåë þç-þçöíÿ äåäè: “Ñèç ÷îõ äà ýÿçèá äîëàíìàéàúàãñûíûç”.
Åâäÿí ÷ûõàí êèìè îíëàðû äóìàí áöðöäö. Åâ éèéÿñè Óëåíøïèýåëèí ýþçö ãàáûüûíäà ôÿíÿð ÷ûõàðòäû. Îíëàð ôÿíÿðè ýþòöðäöëÿð.
Ãàðà êþëýÿëÿð òåç-òåç ôÿíÿðèí öñòöíö àëûðäû. Óëåíøïèýåë áàøà
äöøäö êè, îíëàð áèð-áèðèíèí àðäûíúà ýåäèðëÿð. Òöôÿíýèíè äîëäóðóá
ãàðà êþëýÿíè âóðäó. Ôÿíÿð òèòðÿäè. Óëåíøïèýåë áóíäàí áèëäè êè, îíëàðäàí áèðè éûõûëìûøäûð, î áèðèñè äÿ îíóí éàðàñûíà áàõìàã èñòÿéèð.
Óëåíøïèýåë òöôÿíýè áèð äÿ äîëäóðäó. Ôÿíÿð éåëëÿíÿ-éåëëÿíÿ, ñöðÿòëÿ îðäóýàùà ñàðû óçàãëàøäû. Óëåíøïèýåëèí òöôÿíýè áèð äÿ àòûëäû.
Ôÿíÿð òèòðÿéèá äöøäö, ñþíäö. Ãàðàíëûã îëäó.
Óëåíøïèýåë îðäóýàùà ýåäÿíäÿ, éîëäà ïðîôîñà, èêè äÿ ÿñýÿðÿ
ðàñò ýÿëäè, – òöôÿíý ñÿñè îíëàðû éóõóäàí àéûëòìûøäû. Óëåíøïèýåë
éöéöðÿ-éöéöðÿ îíëàðûí éàíûíà ýåäèá äåäè:
– Ìÿí îâ÷óéàì. Ýåäèí âóðóëàí ùåéâàíëàðû ãàëäûðûí.
Ïðîôîñ äåäè:
– Øÿí ôÿëÿìÿíý, ýþðöíöð ñÿí àíúàã äèëèíëÿ äàíûøìûðñàí.
Óëåíøïèýåë îíà åòèðàç åòäè:
331
– Äèëäÿí ãîïàí ñþç – êöëÿêäèð, àììà ãóðøóí ñþç ñàòãûíûí áÿäÿíèíÿ ýèðèð. Ýåäÿê ìÿíèìëÿ.
Îíëàð þç ôÿíÿðëÿðè èëÿ éîëó èøûãëàíäûðäûëàð. Óëåíøïèýåë îíëàðû
âóðóëàí àäàìëàðûí éûõûëûá-ãàëäûüû éåðÿ àïàðäû. Áèðè þëìöøäö. Î
áèðèñè õûðûëäàéûðäû, ãîëó äà ñèíÿñè öñòöíäÿ èäè; ñîí èðàäÿñèíè òîïëàéàðàã, ÿçèøäèðèëìèø ìÿêòóáó ÿëèíäÿ ñûõûðäû.
Ýåéèìëÿðèíäÿí îíëàðûí çàäÿýàí îëäóãëàðûíû î ñààò áèëäèëÿð.
Éîëó ôÿíÿðëÿ èøûãëàíäûðà-èøûãëàíäûðà, ìåéèòëÿðè áèðáàø øàùçàäÿíèí
éàíûíà àïàðäûëàð. Øàùçàäÿ äÿ, áó ùàäèñÿéÿ ýþðÿ, Ôðèäðèõ Ùîëëåíùàóçåíëÿ, Ýåññåíëè ìàðêãðàôëà âÿ áàøãà ìþòÿáÿð øÿõñëÿðëÿ àïàðäûüû ìöøàâèðÿíè êÿñìÿéÿ ìÿúáóð îëäó.
Óëåíøïèýåëëÿ ïðîôîñ, èêè äÿ ÿñýÿð, áèð éûüûí ëàíäñêíåõëÿ âÿ
éàøûë, ñàðû ìóíäèðëè ðåéòàðëà øàùçàäÿíèí ÷àäûðûíà éàõûíëàøäûëàð, òÿëÿá åòäèëÿð êè, áèçè ãÿáóë åëÿéèí.
Øàùçàäÿ ÷àäûðäàí ÷ûõäû. Ïðîôîñ áîüàçûíû àðûòëàäû. Óëåíøïèýåëÿ
ãàðøû èòòèùàì íèòãèíè ñþéëÿìÿê èñòÿéèðäè êè, Óëåíøïèýåë îíó
ãàáàãëàäû:
– ßëàùÿçðÿò úÿíàáëàðû! Ìÿí ãàðüàëàðû íèøàí àëìûøäûì, àììà
ýöëëÿëÿð ñèçèí ìÿèééÿòèíèçäÿí îëàí èêè íÿôÿð ñàòãûí ÿñèëçàäÿéÿ
äÿéäè.
Ñîíðà î íÿëÿð ýþðäöéöíö, åøèòäèéèíè åëÿäèéèíè äàíûøäû.
Øàùçàäÿ ùå÷ ñÿñèíè äÿ ÷ûõàðòìàäû. Îíóí, éÿíè Äàíûøìàç ëÿãÿáëè Îðàíëû Âèëùåëìèí, Ôðèäðèõ Ùîëëåíùàóçåíèí, Íàññàóëó ãðàô
Àëáåðòèí, ãðàô Ùîîõñòðàòåíèí, Àíòóàí äå Ëàëåíèí, Ìåýåëí âàëèñèíèí, ÿñýÿðëÿðèí, áöòöí êþê áÿäÿíè èëÿ òèð-òèð ÿñÿí Ëàììå Ãóäçàêûí ýþçö ãàáàüûíäà ìåéèòëÿðèí öñò-áàøûíû àõòàðäûëàð. Þëäöðöëÿí
çàäÿýàíëàðûí úèáèíäÿí – Ãðàíâåëëèí, Íóàðêàðìûí114 ìþùöðö èëÿ
áèð íå÷ÿ ìÿêòóá òàïäûëàð. Ìÿêòóáäà ùÿìèí çàäÿýàíëàðà ÿìð
åäèëèðäè êè, Îðàíëû øàùçàäÿíèí ãöââÿñèíè çÿèôëÿòìÿê ö÷öí îíóí
éàõûí àäàìëàðû àðàñûíäà íèôàã ñàëûí, îíó ýöçÿøòÿ ýåòìÿéÿ, ùåðñîã
Àëáàéà òÿñëèì îëìàüà ìÿúáóð åäèí, ùåðñîã äà øàùçàäÿíè, õèäìÿòëÿðèíÿ ýþðÿ ìöêàôàòëàíäûðûá, áîéíóíó âóðäóðàð, “Ãîøóíó éàâàøéàâàø, åéùàìëà áàøà ñàëìàã ëàçûìäûð êè, øàùçàäÿ, þçöíö õèëàñ åòìÿê ö÷öí, ùåðñîã Àëáà èëÿ ýèçëèí äàíûøûüà ýèðìèøäèð. Ãîøóí áàø332
÷ûëàðû, ÿñýÿðëÿð àõûðäà ùÿéÿúàíà ýÿëèá, øàùçàäÿíè òóòàðëàð”. Ìÿêòóáëàðäà áóíó äà éàçûðäûëàð, êè, âÿä åäèëÿí ïóëó òàìàì âåðÿíÿ êèìè, îíëàð Àíòâåðïåíäÿ Ôóããåðëÿðäÿí115 ùÿð àäàì áåø éöç äöêàò
àëà áèëÿðëÿð; ãàëàí ìèí äöêàòû äà – Èñïàíèéàäàí Çåëàíäèéàéà äþðä
éöç äöêàò ýÿëÿí êèìè àëàúàãëàð, – ïóë áó ýöí-ñàáàù ýÿëÿúÿêäèð.
Áó ãàéäà èëÿ ýèçëèí ãèéàìûí öñòö à÷ûëìûøäû. Øàùçàäÿ äèíìÿçñþéëÿìÿç çàäÿýàíëàðà, ñåíéîðëàðà, àäè ÿñýÿðëÿðÿ ñàðû äþíäö, – áó
àäàìëàðäàí ÷îõó îíà èíàíìûðäû, – ñþçñöç èôàäÿ åäèëÿí áèð òþùìÿòëÿ úÿñÿäëÿðè ýþñòÿðäè. Áó àíäà ìöõòÿëèô ñÿñëè áèð óüóëòó ãîïäó:
– Éàøàñûí Îðàíëû øàùçàäÿ! Îðàíëû øàùçàäÿ âÿòÿíÿ õàèí ÷ûõìàìûøäûð!
ßñýÿðëÿð ãÿçÿáëÿíÿðÿê ìåéèòëÿðè èòëÿðÿ àòìàã èñòÿäèëÿð, ëàêèí
øàùçàäÿ äåäè:
– Úÿñÿäëÿðè äåéèë, áèçèì þç ìÿíÿâè çÿèôëèéèìèçè èòëÿðÿ àòìàã
ëàçûìäûð, ÷öíêè áó ìÿíÿâè çÿèôëèê ñàô ãÿëáëè àäàìëàðà àòûëàí áþùòàíëàðà èíàíûð!
Øàùçàäÿéÿ úàâàá îëàðàã ñåíéîðëàð âÿ ÿñýÿðëÿð áèðäÿí áàüûðäû:
– Éàøàñûí øàùçàäÿ! Éàøàñûí âÿòÿíèíèí äîñòó îëàí Îðàíëû øàùçàäÿ!
Îíëàðûí áàüûðòûñû, – ýþé ýóðóëòóñóíäàí øûüûéàí èëäûðûì êèìè, –
ùàãñûçëûüû ïàð÷àëàäû.
Øàùçàäÿ úÿñÿäëÿðè ýþñòÿðèá ñÿðÿíúàì âåðäè:
– Áóíëàðû õðèñòèàí ãàéäàñûíúà áàñäûðûí.
Óëåíøïèýåë ñîðóøäó;
– Áÿñ ìÿíèì âÿòÿíÿ ñÿäàãÿòëè ñêåëåòèìëÿ íÿ îëàúàã? ßýÿð
ìÿí ïèñ èø òóòìóøàìñà – ãîé ìÿíè ÷óáóãëà äþéñöíëÿð, éîõ, éàõøû
èø òóòìóøàìñà – ãîé ìÿíè ìöêàôàòëàíäûðñûíëàð.
Øàùçàäÿ äåäè:
– Áó àðêåáóçëó ÿñýÿðÿ ìÿíèì ãàáàüûìäà ÿëëè àüàú âóðóí,
îíà ýþðÿ êè, î þç áàøûíà èêè çàäÿýàí þëäöðìöøäöð, éÿíè ÷îõ àüûð
ùÿðáè úèíàéÿò åëÿìèøäèð. Ñîíðà î, èòè ýþçëö, èòè ãóëàãëû îëäóüóíó
ýþñòÿðäèéèíÿ ýþðÿ îòóç ôëîðèí àëàð.
Óëåíøïèýåë øàùçàäÿéÿ äåäè:
– ßëàùÿçðÿò úÿíàáëàðû! ßìð åäèí, ãîé ÿââÿë ìÿíÿ îòóç ôëîðèíè
âåðñèíëÿð – îíäà àüàú çÿðáÿëÿðèíÿ äþçìÿê ìÿíèì ö÷öí éöíýöë îëàð.
333
Ëàììå àüëàð ñÿñëÿ îíóí ñþçöíÿ ãöââÿò âåðäè:
– Ùÿ, ùÿ, ÿââÿëúÿ îíà îòóç ôëîðèí âåðèí – îíäà çÿðáÿëÿðÿ äþçìÿñè éöíýöë îëàð.
Óëåíøïèýåë ñþçöíÿ äàâàì åòäè:
– Áèð äÿ êè, ìÿíèì âèúäàíûì òÿìèçäèð, îíó äÿéÿíÿêëÿ éóìàã, ÷óáóãëà îâìàã ùå÷ ëàçûì äåéèë.
Éåíÿ Ëàììå àüëàð ñÿñëÿ îíóí ñþçöíÿ ãöââÿò âåðäè:
– Ùÿ, ùÿ! Óëåíøïèýåëè íÿ éóìàã, íÿ îâìàã ëàçûìäûð. Îíóí
âèúäàíû òÿìèçäèð. Éóìàéûí îíó, àüàëàð, éóìàéûí!
Óëåíøïèýåë îòóç ôëîðèíè àëàí êèìè, ïðîôîñ, ñòîúêìååñòåð-ÿ, éÿíè àüàúëà äþéìÿê öçðÿ êþìÿê÷èñèíÿ ÿìð åòäè êè, èøÿ áàøëà.
Ëàììå äåäè:
– Àüàëàð, áèð áàõûí, îíóí öçöíäÿí ãÿì éàüûð! Ìÿíèì äîñòóì
Óëåíøïèýåëèí àüàúäàí õîøó ýÿëìèð.
Óëåíøïèýåë îíà åòèðàç åòäè:
– Éîõ, õîøóì ýÿëèð! Ìÿí ýöíÿøÿ áîéëàíàí, ñûõ éàðïàãëû,
ÿçÿìÿòëè ýþéðöø àüàúûíû õîøëàéûðàì, àììà éàðïàãñûç, áóäàãñûç,
ïþùðÿñèç, þç øèðÿñè èëÿ ÿëÿ éàïûøàí åéáÿúÿð äÿéÿíÿêëÿðè ýþðìÿéÿ
ýþçöì éîõäóð, îíëàðà éàìàí íèôðÿò åëÿéèðÿì, – áó äÿéÿíÿêëÿðèí
êèíëè-àúûãëû ýþðêÿìèíäÿí, êîáóä ñöðòöíìÿëÿðèíäÿí ùå÷ õîøóì
ýÿëìèð.
Ïðîôîñ ñîðóøäó:
– Ñÿí ùàçûðñàí?
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Ñîðóøóðñàí êè, ùàçûðàì? Íÿéÿ ùàçûðàì? Äþéöëìÿéÿ? Éîõ,
äþéöëìÿéÿ ùå÷ ùàçûð äåéèëÿì, ùàçûð îëìàã ôèêðèíäÿ äÿ äåéèëÿì,
úÿíàá ñòîúêìååñòåð! Ñèçèí ñàããàëûíûç êöðÿíäèð, ÷îõ ñÿðò äÿ ñèôÿòèíèç âàð, àììà öðÿéèíèç ìÿðùÿìÿòëèäèð, ìÿí áóíà ÿìèíÿì, ãàðàýöíëöíöí äÿðèñèíè ñîéìàã ñèçÿ ùå÷ ëÿççÿò âåðìÿç. Ìÿíäÿí ñîðóøóá áèëìÿê èñòÿñÿí – ìÿí áèð àäàìû êþòÿêëÿìÿê íÿäèð, áó êþòÿêëÿìÿéÿ ùå÷ áàõà äà áèëìèðÿì, îíà ýþðÿ äÿ, õðèñòèàíûí êöðÿéèìöãÿääÿñ ìÿáÿääèð, áó êöðÿêäÿ äÿ, ñèíÿäÿ îëàí êèìè, àü úèéÿð
âàð, áèç äÿ êè, àü úèéÿðëÿ – àëëàùûí íåìÿòèíè óäóðóã – éÿíè ùàâàíû.
Ñèç àüûð êþòÿêëÿðëÿ ìÿíèì àü úèéÿðèìè ÿçñÿíèç – ñîíðà ñèç þçöíöç äÿ âèúäàí ÿçàáû ÷ÿêÿúÿêñèíèç!
334
Ñòîúêìååñòåð äåäè:
– Òåç îë, òåç îë!
Óëåíøïèýåë øàùçàäÿéÿ ñàðû äþíäö:
– Èíàíûí ìÿíÿ, ÿëàùÿçðÿò úÿíàáëàðû, áóíóí ö÷öí òÿëÿñìÿê ëàçûì äåéèë. ßââÿë àüàúëàðû ãóðóòìàã ýÿðÿê, ÷öíêè åøèòìèøÿì êè,
ýóéà éàø àüàú úàíëû áÿäÿíÿ äÿéÿíäÿ, áÿäÿíÿ þëäöðöúö çÿùÿð éåðèäèð. Éîõñà ÿëàùÿçðÿò úÿíàáëàðû èñòÿéèð êè, ìÿí áåëÿ áèàáûð÷û
þëöìëÿ þëöì? ßëàùÿçðÿò úÿíàáëàðû! Ìÿí þç ñÿäàãÿòëè áÿíäÿëèê
êöðÿéèìè ñèç ÿëàùÿçðÿòëÿðèíèí òàì ñÿðÿíúàìûíà âåðèðÿì, ÿìð åäèí,
ãîé îíóí ÷óáóãëà êåôèíè à÷ñûíëàð, øàëëàãëà øàïïàøàï âóðñóíëàð, –
àíúàã ÿýÿð ñèç ìÿíèì þëöìöìö èñòÿìèðñèíèçñÿ, îíäà, èëòèôàò áóéóðóí, ìÿíè àüàúäàí àçàä åäèí!
Ìåññèð Ùîîõñòðàòåíëÿ Äèòðèõ âàí Ñõîíåíáåðã åéíè âàõòäà äåäèëÿð:
– Øàùçàäÿ, îíó ÿôâ åäèí!
Î áèðèëÿð éàëâàðûúû áèð òÿðçäÿ ýöëöìñÿäèëÿð.
Ëàììå äÿ î ñààò äåäè:
– ßëàùÿçðÿò úÿíàáëàðû, ÿëàùÿçðÿò úÿíàáëàðû! Îíó ÿôâ åäèí!
Éàø àüàú – äîüðóäàí äà çÿùÿðäèð!
Íÿùàéÿò øàùçàäÿ:
– Îíó ÿôâ åäèðÿì, – äåäè.
Óëåíøïèýåë áèð íå÷ÿ äÿôÿ éåðèíäÿ ùîïïàíäû, ÿëèíè Ëàììåíèí
ãàðíûíà øàïïûëòû èëÿ âóðäó, îíó äàðòà-äàðòà îéíàìàüà ÷ÿêäè. Äåäè êè:
– Ýÿë ìÿíèìëÿ áèð éåðäÿ øàùçàäÿíèí øÿðÿôèíÿ îéíàéàã – î
ìÿíè êþòÿêäÿí ãóðòàðäû!
Ëàììå äÿ îíóíëà îéíàìàüà ýèðèøäè, àíúàã éåêÿ ãàðíû îíà
ìàíå îëóðäó.
Óëåíøïèýåë îíó éåìÿê-è÷ìÿéÿ ãîíàã åëÿäè.
ÕÛÛ
Ùåðñîã Àëáà ÿââÿëêè êèìè, úÿñàðÿò åäèá øàùçàäÿ èëÿ äþéöøÿ
ýèðèøìÿê èñòÿìèðäè116, ëàêèí ùÿìèøÿ îíà çèéàí éåòèðìÿéÿ ÷àëûøûðäû. Øàùçàäÿ èñÿ äÿðÿäÿ, Éóëèõëÿ Ìààñ àðàñûíäà ÷àéû ìöõòÿëèô
éåðëÿðäÿ – Õîíò, Ìåõåëåí, Åëñåí Ìåéðñåí ÿòðàôûíäà éîõëàäû,
335
÷àéûí äèáèíÿ õûðäà ïàéàëàð âóðóëìóøäó êè, ÷àéû êå÷ÿíäÿ øàùçàäÿíèí ìöìêöí ãÿäÿð ÷îõ àäàìû, àòû ñûðàäàí ÷ûõñûí.
Ñòîêåì ÿòðàôûíäà ÷àéûí äèáè òÿìèç èäè. Øàùçàäÿ ÷àéû êå÷ìÿéè
ÿìð åòäè. Ðåéòàðëàð Ìààñû êå÷èá, î áèðè ñàùèëäÿ ùÿðáè íèçàìëà ñûðàëàíäûëàð, – îíëàð Ëéþæ éåïèñêîïëóüó òÿðÿôäÿí ÷àéû êå÷ÿíëÿðè ãîðóìàëû èäèëÿð. Ñîíðà ñàùèëäÿí ñàùèëÿ, ÷àéû êþíäÿëÿíèíÿ, îí ñûðà
îõàòàíëàð, àðêåáóçëóëàð ñûðà èëÿ äóðäóëàð. Óëåíøïèýåë äÿ îíëàðûí
è÷èíäÿ èäè.
Ñó îíëàðûí äèçèíÿ ãàëõûðäû. Áèð íå÷ÿ äÿôÿ äàëüàëàð îíóí àòûíûí
àéàãëàðûíû õàèíúÿñèíÿ éåðäÿí öçäö.
Îíóí éàíûíäàí ïèéàäà ãîøóí êå÷èðäè; îíëàð áàðûò ãàáëàðûíû
øëéàïàëàðûíà áàüëàìûøäûëàð, òöôÿíýëÿðèíè äÿ áàøëàðûíûí öñòöíäÿ
òóòìóøäóëàð. Ïèéàäà ùèññÿëÿðèí àðäûíúà – éöê àðàáàëàðû, ìóøêåòåðëÿð, èñòåùêàì÷ûëàð, êè÷èê òîï÷ó çàáèòëÿðè, êóëåâðèíàëàð, ãîøà êóëåâðèíàëàð*, ôîêîíëàð, ôàëêîíåòëÿð**, ñåðïåíòèíëÿð, éàðûìñåðïåíòèíëÿð, ãîøà ñåðïåíòèíëÿð, ìîðòèðëÿð***, òîïëàð, éàðûìòîïëàð, ãîøà
òîïëàð âÿ ñàêðàëàð ýÿëèðäè; ñàêðàëàð – èêè àëòû òîï àðàáàñûíà ãîøóëìóø, òåç éåðèíè äÿéèøÿ áèëÿí, “èìïåðàòîð òàïàíúàñû”íûí ñóðÿòè îëàí
êè÷èê ñÿùðà òîïó èäè. Àðõà êåøèê÷è ùèññÿ ëàíäñêíåõëÿðäÿí âÿ ôÿëÿìÿíý ðåéòàðëàðûíäàí èáàðÿòäè.
Óëåíøïèýåë ÷îõ èñòÿéèðäè êè, ãûçûøìàã ö÷öí è÷ÿðè áèð øåé
þòöðñöí. Îíóí éàíûíäà, Ðèçåíêðàôò àäëû áèð îõàòàí àëìàí ìèíäèéè
àòûíûí öñòöíäÿ õîðóëäàéûðäû. Î, Éóõàðû Àëìàíèéàäàí èäè, þçö äÿ
÷îõ óúà áîéëó, àðûã, ùèðñëè áèð àäàìäû; îíäàí àðàã èéè ýÿëèðäè.
Óëåíøïèýåë àòûí ñàüðûñûíà áàõäû, ýþçö èëÿ ìåùòÿðÿíè àõòàðäû, ñîíðà
ýþðäö êè, ìåùòÿðÿ àëìàíûí ÷èéíèíäÿí, íàçèê èïäÿí àñûëìûøäûð.
Óëåíøïèýåë èïè êÿñèá, ìåùòÿðÿíè èøòàùëà áàøûíà ÷ÿêäè.
Î áèðè îõàòàí ÿñýÿðëÿð õàùèø åòäèëÿð êè:
– Áèçÿ äÿ âåð!
Óëåíøïèýåë îíëàðûí õàùèøèíè éåðèíÿ éåòèðäè. Àðàã è÷èëèá ãóðòàðàíäàí ñîíðà, Óëåíøïèýåë èïè éåíÿ óú-óúà áàüëàäû, ìåùòÿðÿíè ÿâ__________
* Ãÿäèì ñÿùðà òîïëàðû
** Êè÷èê ùÿúìëè ãÿäèì òîïëàð
*** Ãûñà ëöëÿëè òîïëàð
336
âÿëêè éåðèíäÿí àñäû. Àíúàã ìåùòÿðÿíè Ðèçåíêðàôòûí ÷èéíèíäÿí
àñàíäà, ÿëè îíà òîõóíäó; î éóõóäàí àéûëäû. Àëìàíûí èëê èøè –
ìåùòÿðÿíè ÿëèíÿ àëìàã îëäó, – þç èíÿéèíè î éåíÿ äÿ ñàüìàã èñòÿéèðäè. Ëàêèí ãÿòè áèëÿíäÿ êè, èíÿê äàùà ñöä âåðìèð – éàìàí ãÿçÿáëÿíäè. Óëåíøïèýåëèí öñòöíÿ ÷ûüûðûá äåäè:
– Ãóëäóð! Ìÿíèì àðàüûìû íåéíÿìèñÿí?
Óëåíøïèýåë äÿ úàâàá âåðäè êè:
– Àðàüû è÷ìèøÿì! Ñóäà èñëàíìûø àòëûëàð àðàüû ãàðäàøúàñûíà þç
àðàëàðûíäà áþëöðëÿð. Áåëÿ òàìàùêàð îëìàã éàõøû äåéèë!
Ðèçåíêðàôò áèëäèðäè êè:
– Ñàáàù ñÿíèíëÿ èêèëèêäÿ âóðóøàúàüàì, ñÿíè ïàð÷à-ïàð÷à äîüðàéàúàüàì!
Óëåíøïèýåë îíóí ñþçöíÿ ãöââÿò âåðäè:
– Áÿëè, ñàáàù ãûëûíúëàøàðûã: áàø áèð éàíà, ãîë áèð éàíà, ãû÷ áèð
éàíà, î áèðè øåéëÿð äÿ áèð éàíà! Áÿñ ñÿíèí ñèôÿòèí íèéÿ åëÿ àúûãëûäûð? Ïÿíäàìëûãäàíäûð îëìàéà?
Ðèçåíêðàôò:
– Ïÿíäàìëûãäàíäûð, – äåäè.
Óëåíøïèýåë òÿÿúúöáëÿíäè:
– Ñÿí ùàðà äàëàøûðñàí? ßââÿë ýÿðÿê ìÿäÿíè áîøàëäàñàí.
Àëìàí òÿêëèô åòäè êè, ýåéèì âÿ ìèíèê ùåéâàíû ñå÷ìÿê ùÿð êÿñèí þç èõòèéàðûíà áóðàõûëñûí, ýþðöø ñàáàù îëñóí, ÿéèëìÿéÿí, ãûñà
ãûëûíúëà áèð-áèðëÿðèíè äåøÿðÿê çÿðáÿ åíäèðñèíëÿð.
Óëåíøïèýåë ãûëûíúû àüàúëà ÿâÿç åòìÿéÿ èúàçÿ âåðèëìÿñèíè õàùèø åòäè. Àëìàí áóíà ðàçû îëäó.
Áó çàìàí áöòöí ãîøóí, î úöìëÿäÿí îõàòàíëàð äà, ÷àéû êå÷äè,
ãîøóí áàø÷ûëàðûíûí êîìàíäàñû èëÿ òàì ùÿðáè ãàéäà èëÿ î áèðè ñàùèëäÿ íèçàìà äöçöëäöëÿð.
Øàùçàäÿ òÿíòÿíÿ èëÿ óúàäàí äåäè:
– Ëéþæóí öñòöíÿ!
Óëåíøïèýåë áèðäÿí ñåâèíÿðÿê ùÿéÿúàíà ýÿëäè, áöòöí ôÿëÿìÿíýëÿðëÿ áèð àüûçäàí ÷ûüûðäû:
– Éàøàñûí Îðàíëû! Ëéþæóí öñòöíÿ!
Ëàêèí éàäåëëè äþéöø÷öëÿð, áàøëûúà îëàðàã éóõàðû àëìàíèéàëûëàð,
äåäèëÿð êè, áèç èëèéèìèçÿ êèìè èñëàíìûøûã, ãÿòèééÿí ãàáàüà ýåòìÿ337
éÿúÿéèê. Øàùçàäÿ îíëàðà ùà äåäè êè, áèç ãàëèá ýÿëÿúÿéèê, Ëéþæëóëÿð áèçè öðÿêà÷ûãëûüû èëÿ ýþçëÿéèð, – áó îíëàðà êàð åëÿìÿäè: àòëàðûí
éÿùÿðèíè ýþòöðäöëÿð, èðè òîíãàëëàð ãàëàéûá ãóðóíìàüà áàøëàäûëàð.
Ëéþæóí àëûíìàñûíû ñàáàùà ãîéäóëàð. Øàùçàäÿíèí áàø÷ûëûüû èëÿ
Ìààñ ÷àéûíû áåëÿ úÿñàðÿòëÿ êå÷ìÿê – Ùåðñîã Àëáàíû éàìàí
òÿøâèøÿ ñàëìûøäû; åëÿ áó çàìàí êÿøôèééàò÷ûëàð õÿáÿð ýåäèðäè êè,
øàùçàäÿíèí ãîøóíó Ëéþæóí öñòöíÿ ýåòìÿéÿ ùàçûð äåéèë.
Ùåðñîã Àëáà áó âÿçèééÿòäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê, Ëéþæëöëÿðè âÿ
áöòöí ìàùàëû ùÿäÿëÿéèá äåäè êè, ÿýÿð øàùçàäÿíèí ýèçëè òÿðÿôäàðëàðû éåðëÿðèíäÿí ãûìûëäàíñàëàð – ìÿí ùÿð éåðè éàíäûðàúàüàì,
ÿùàëèíè äÿ ãûëûíúäàí êå÷èðÿúÿéÿì. Èñïàí òÿðÿôäàðû îëàí ÿúëàô éåïèñêîï* Ùåðàðä âàí Õðóñáåêå117 èìêàí òàïûá þç ÿñýÿðëÿðèíè ñèëàùëàíäûðäû. Øàùçàäÿ, èñëàã øàëâàðäà âóðóøìàã èñòÿìÿéÿí éóõàðû
àëìàíëàðûí öçöíäÿí ëÿíýèäèéè ö÷öí, Ëéþæó òóòà áèëìÿäè: øÿùÿðÿ
éàõûíëàøàíäà ýþðäö êè, äàùà èø èøäÿí êå÷èá.
ÕÛÛÛ
Óëåíøïèýåëëÿ Ðèçåíêðàôòûí þçëÿðè èëÿ ýÿòèðäèêëÿðè äþéöø øàùèäëÿðè áó ãÿðàðà ýÿëäèëÿð êè, Óëåíøïèýåëëÿ Ðèçåíêðàôò ïèéàäàëàìà âóðóøàúàãëàð, ÿýÿð ãàëèá ýÿëÿí àäàì èñòÿñÿ, äþéöø þëöìëÿ íÿòèúÿëÿíÿíÿ
êèìè äàâàì åäÿúÿê, – áó, Ðèçåíêðàôòûí ãîéäóüó øÿðò èäè.
Äþéöø éåðè ö÷öí òàëà ìöíàñèá èäè.
Ðèçåíêðàôò ëàï ñÿùÿð à÷ûëàíäàí îõàòàíûí ÿñëÿùÿñèíè ýåéäè.
Äÿáèëãÿñèíè, äÿìèð áîéóíáàüû èëÿ, àíúàã äÿìèð öçëöêñöç, áàøûíà
ãîéäó; ãîëñóç çèðåùèíè ÿéíèíÿ òàõäû. Êþéíÿêëÿðèíäÿí áèðèíè ñàðüû
ö÷öí ïàð÷àëàéûá äÿáèëãÿñèíèí è÷èíÿ ãîéäó. Ýþçÿë àðäåííà àüàúûíäàí ãàéûðûëìûø îõ-éàéëû òöôÿíýèíè, îòóç îõëó îõãûíûíû, óçóí
õÿíúÿðèíè ýþòöðäö, ëàêèí îõàòàíëàðûí ñèëàùëàðûíäàí îëàí èêèàüûçëû
ãûëûíúû ýþòöðìÿäè. Âóðóøìàéà, äþéöø éÿùÿðè èëÿ éÿùÿðëÿíìèø àò
öñòöíäÿ ýÿëäè; éÿùÿðèí ãàøû ëÿëÿêëÿ áÿçÿäèëìèøäè.
Óëåíøïèýåë èñÿ, õàëèñ ðûòñàð êèìè, ýåéèíèá-êå÷èíèá, éàðàãëàíûá
ýÿëìèøäè. Åøøÿê îíóí áþéöê àòûíû ÿâÿç åäèðäè. Éöíýöëÿõëàãëû ãûç
__________
* Êèëñÿäÿ éöêñÿê ðöòáÿëè êåøèø
338
òóìàíû îíóí ö÷öí éÿùÿðè ÿâÿç åäèðäè. Åøøÿéèí ñèôÿòè, éÿùÿðãàøû
ëÿëÿêëÿðè ÿâÿçèíÿ, íàçèê ñþéöä ÷óáóüóíäàí ùþðöëìöø, êöëÿêäÿ
òèòðÿéÿí éîíãàðëà çèíÿòëÿíìèø ùþðìÿúÿ âàðäû. Î äÿìèð ýåéèìè äÿ
éàääàí ÷ûõàðìàìûøäû – îíóí äÿìèð ýåéèìè – éàìàãëû êþéíÿéè
èäè. Áóíó î áåëÿ èçàù åäèðäè: äÿìèð áàùàäûð, ïîëàäà ùå÷ éàõûí
äóðìàëû äåéèë, ìèñ äÿ êè àõûð âàõòäà î ãÿäÿð òîïà ýåäèð êè, éåðäÿ
ãàëàíû ùå÷ àäàäîâøàíûíûí ñèëàùëàíìàñûíà äà ÷àòìàç. Îíóí áàøûíäà óúó øèø äÿáèëãÿ éåðèíÿ – êàùû éàðïàüû âàðäû, áóíà äà ãóãóøó
ëÿëÿéè êå÷èðèëìèøäè, – îíà ýþðÿ êè, èøäè, î þìðöíö áàøãàñûíà áàüûøëàñà, áó ëÿëÿê ãóãóøó íÿüìÿñè* òèìñàëûíäà èäè.
Óëåíøïèýåë ÿéèëìÿéÿí, éöíýöë ãûëûíú éåðèíÿ – óçóíúà, éîüóí
êöêíàð àüàúû ïàéàñû ýþòöðäö, ïàéàíûí ó÷óíäà – êöêíàð àüàúûíûí, ñöïöðýÿ êèìè, õûðäà áóäàãëàðû áàüëàíìûøäû. Åøøÿéèí ñîë òÿðÿôèíÿ, ãàéûøëà äÿìèð áû÷àã, ñàü òÿðÿôèíÿ “óúó òîïïóçëó ÿñà áàüëàíìûøäû, ÿñà
äà – áàøûíà èðè òóðï êå÷èðèëìèø ýÿíäàëàø àüàúû áóäàüûíäàí èáàðÿòäè.
Î áåëÿ éàðàãëàíìûø ùàëäà äþéöø éåðèíÿ ýÿëäè. Ðèçåíêðàôòûí
ñåêóíäàíòëàðû ýöëìÿêäÿí óüóíóá ýåòäèëÿð, ëàêèí Ðèçåíêðàôòûí
àúûãëû öçöíäÿ ùå÷ áèð äÿéèøèêëèê ýþðöíìöðäö.
Óëåíøïèýåëèí ñåêóíäàíòëàðû Ðèçåíêðàôûí ñåêóíäàíòëàðûíà äåäè
êè, àëìàí äà ýÿðÿê äÿìèð ýåéèìëÿðèíè ÷ûõàðòñûí, ÷öíêè Óëåíøïèýåëèí ÿéíèíäÿ êþùíÿ ïàëòàðäàí áàøãà ùå÷ íÿéè éîõäóð. Ðèçåíêðàôò
áó òÿêëèôëÿ ðàçûëàøäû. Ñîíðà Ðèçåíêðàôòûí ñåêóíäàíòëàðûí Óëåíøïèýåëèí äþéöø øàùèäëÿðèíäÿí ñîðóøäó, áÿñ ñöïöðýÿ Óëåíøïèýåëèí íÿéèíÿ ëàçûìäûð?
Óëåíøïèýåë ñóàëà úàâàá âåðäè:
– Àüàú ýþòöðìÿéèìÿ ñèç þçöíöç èúàçÿ âåðäèíèç, îíó éàøûë áóäàãëà áÿçÿìÿéÿ äÿ, åëÿ áèëèðÿì, èúàçÿ âåðÿðñèíèç.
Äþðä ñåêóíäàíò ãÿðàðà àëäû êè:
– Ñÿí áó áàðÿäÿ ñÿðáÿñòñÿí.
Ðèçåíêðàôò áó çàìàí êèðèìèøúÿ, éöíýöë çÿðáÿëÿðëÿ, àðäûú àüàúûíûí íàçèê ïþùðÿëÿðèíè ãûëûíúëà ãûðûá òþêöðäö.
Ñåêóíäàíòëàð òÿëÿá åòäèëÿð êè, î äà, Óëåíøïèýåë êèìè, ãûëûíúûíû
ñöïöðýÿ èëÿ ÿâÿç åëÿñèí.
__________
* ßôñàíÿéÿ ýþðÿ, ãóãóøó þìðöíäÿ áèð äÿôÿ îõóéóð, î äà þëÿíäÿí ãàáàã
339
Ðèçåíêðàôò îíëàðà áåëÿ úàâàá âåðäè:
– ßýÿð áó äÿëÿäóç þçö þç õîøóíà áåëÿ ãÿðèáÿ ñèëàù ñå÷èáñÿ, äåìÿëè î, áó ñèëàùëà þç ùÿéàòûíû ìöòëÿã ìöäàôèÿ åòìÿê ôèêðèíäÿäèð.
Óëåíøïèýåë þç ñþçöíöí öñòöíäÿ äóðäó, äåäè êè, ìÿí ñöïöðýÿ
èëÿ âóðóøàúàüàì. Áåëÿ îëäóãäà, ñåêóíäàíòëàð áèëäèðäèëÿð êè, áöòöí
ìÿñÿëÿëÿð ùÿëë îëóíìóøäóð.
Óëåíøïèýåëëÿ Ðèçåíêðàôò öç-öçÿ äóðìóøäó: áèðè äàùà äÿìèð
ýåéèìäÿ äåéèëäè, î áèðèñè äÿ áàøäàí-áàøà éàìàãëû ïàëòàðäà èäè.
Óëåíøïèýåë ñöïöðýÿíè, åéíÿí íèçÿ êèìè, ãàáàüûíäà òóòóá, åøøÿéèí áåëèíäÿ òàëàíûí îðòàñûíà ýÿëäè. Äåäè êè:
– Ìÿíúÿ, ìåùðèáàí ÿñýÿð àèëÿñèíÿ äöøÿí ìÿðäèìàçàð ÿúëàôëàð
– âÿáàäàí äà, úöçàìäàí äà, þëöìäÿí äÿ ïèñäèð, îíëàðûí öçöíäÿí
çÿùðèìàð òþêöëöð, àüàúëàðûíäàí çÿùÿðëè òöïöðúÿê àòûðëàð. Îíëàð
ùàðàäà îëñàëàð – îðàäà ýöëöø êÿñèëèð, íÿüìÿëÿð ñóñóð. Îíëàð ùÿìèøÿ êèìÿñÿ ñàòàøûð, êèìèíëÿñÿ äàëàøûð, îíëàðûí öçöíäÿí, âÿòÿí óüðóíäà ýåäÿí ùàãëû âóðóøìàëàðëà éàíàøû – ãîøóíóí çÿðÿðèíÿ, äöøìÿíèí õåéðèíÿ, – ÿëáÿéàõà äþéöøëÿð îëóð. Áó Ðèçåíêðàôò ùå÷ íÿéèí öñòöíäÿ èéèðìè áèð íÿôÿð äþéöø éîëäàøûíû þëäöðöá, àììà äöøìÿíëÿ âóðóøìàäà èýèäëèê ýþñòÿðìÿéèá, áèðúÿ ìöêàôàò äà àëìàéûá. Áóíà ýþðÿ ìÿí áó ãîòóð êþïÿéè, òþêöëÿí òöêöíöí òÿðñèíÿ,
ëàï ìÿìíóíèééÿòëÿ ãàøîâëàéàúàüàì.
Ðèçåíêðàôò äà îíà áåëÿ úàâàá âåðäè:
– Áó ÿééàø ÿëáÿéàõà äþéöøöí ãàíóíñóç îëäóüóíäàí àüçûíà
ýÿëÿí ùÿðçÿ-ùÿäéàíû äàíûøäû. Áóíà ýþðÿ ìÿí ëàï ìÿìíóíèééÿòëÿ îíóí êÿëëÿñèíè ïàð÷àëàéàúàüàì, ãîé ýþðñöíëÿð êè, îíóí áàøû
ñàìàíëà äîëóäóð.
Ñåêóíäàíòëàð îíëàðû òÿëÿñäèðäè. Óëåíøïèýåë åøøÿéèí öñòöíäÿí
éåðÿ àòûëàíäà áàøûíäàêû êàùû éàðïàüû äöøäö, åøøÿê äÿ îíó ùàâàäà
òóòäó, ëàêèí áó àíäà øàùèäëÿðäÿí áèðè îíóí áþéðöíÿ áèð äöðòìÿ
èëèøäèðäè, åøøÿê äÿ áó äèíú ìÿøüóëèééÿòèíè êÿñèá, äþéöø ìåéäàíûíäàí ÷ÿêèëèá ýåòìÿéÿ ìÿúáóð îëäó. Ðåçåíêðàôòûí äà àòûíû ìåéäàíäàí ãîâäóëàð. Ìèíèê ùåéâàíëàðû äà ýåäèá éåðäÿ îòëàìàüû äàùà
äöçýöí ùåñàá åòäèëÿð.
Íÿùàéÿò, äþéöø øàùèäëÿðè ôûøòûðûã ÷àëûá äþéöøöí áàøëàíäûüûíû
áèëäèðäèëÿð.
340
×îõ øèääÿòëè âóðóøìà áàøëàíäû: Ðèçåíêðàôò ãûëûíúëà çÿðáÿ åíäèðèðäè, Óëåíøïèýåë äÿ áó çÿðáÿëÿðè ñöïöðýÿ èëÿ äÿô åäèðäè. Ðèçåíêðàôò ñþéöø ñþéöðäö, Óëåíøïèýåë çÿðáÿäÿí þçöíö ãîðóéóðäó, ãà÷à-ãà÷à þçöíö éàíà âåðèðäè, äàèðÿ âóðóðäó, ÿéðè-öéðö ùÿðÿêÿòëÿð
åäèðäè, îíà äèëèíè ýþñòÿðèðäè, àüçûíû ÿéèðäè, Ðèçåíêðàôò äà àüûð-àüûð
íÿôÿñ àëûð, äàùà ãÿçÿáëÿ ùàâàíû ãûëûíúû èëÿ éàðûðäû. Î àç ãàëìûøäû
êè, Óëåíøïèýåëè ùàãëàñûí, ëàêèí Óëåíøïèýåë áèðäÿí äþíöá âàð ýöúö
èëÿ ñöïöðýÿíè îíóí ñèôÿòèíÿ äöðòäö. Ðèçåíêðàôò éûõûëäû, þëìöø
ãóðáàüà êèìè, ãîë-ãû÷ûíû óçàòäû.
Óëåíøïèýåë îíóí öñòöíÿ àòûëäû, ÿëèíäÿêè àüàúëû ñöïöðýÿ èëÿ
îíóí ñèíÿñèíè àìàíñûçúàñûíà ñöïöðäö – òöêöíöí òÿðñèíÿ äÿ, õîâóíà äà; ñöïöðÿ-ñöïöðÿ äÿ äåéèðäè:
– Àìàí èñòÿ, éîõñà ñöïöðýÿ èëÿ ñÿíè äîéóíúà éåäèðÿúÿéÿì.
Î êè âàð ñöïöðýÿ èëÿ îíóí ñèôÿòèíè ãàøûäû, éàìàíúà ÿçèøäèðèðäè.
Îðàäàêû àäàìëàð äà áóíà áàõûá ëàï öðÿêäÿí ñåâèíèðäèëÿð. Óëåíøïèýåë åëÿ áèð óúäàí äåéèðäè:
– Àìàí èñòÿ! Éîõñà ñöïöðýÿ èëÿ ñÿíè ëàï äîéóðàúàüàì.
Ëàêèí Ðèçåíêðàôò ùå÷ áèð øåé äåéÿ áèëìèðäè, ÷öíêè î àúûüûíäàí
þëìöøäö.
– Çàâàëëû àúûãëû àäàì, Àëëàù ñÿíÿ ðÿùìÿò åëÿñèí! – Óëåíøïèýåë
áó ñþçö äåéèá, ãÿìýèí ùàëäà äþéöø ìåéäàíûíäàí óçàãëàøäû.
ÕÛÂ
Îêòéàáðûí ñîíó èäè. Øàùçàäÿíèí ïóëà åùòèéàúû âàðäû, îíóí ãîøóíó àúëûã ÷ÿêèðäè. ßñýÿðëÿð äåéèíèðäè. Øàùçàäÿ Ôðàíñàéà ñàðû ùÿðÿêÿò åäèðäè, ùÿìèøÿ äÿ ùåðñîãëà äþéöøÿ ýèðèøìÿê èñòÿéèð, ùåðñîã
áîéóí ãà÷ûðûðäû.
Ýåíóà-ëå-Êîíòäàí Êàìáðåçèéÿ ýåäÿí éîëäà äöøìÿíÿ ðàñò
ýÿëäè. Øàùçàäÿ, – Ùåðñîãóí îüëó äîí Ðàôàåë Åíðèêåíèí êîìàíäàñû àëòûíäà îëàí îí àëìàí ðîòàñû, ñÿêêèç èñïàí ïèéàäà ãîøóí ùèññÿñè, ö÷ äÿ éöíýöë ñöâàðè åñêàäðîíó èëÿ äþéöøÿ ýèðèøäè. Äîí Ðàôàåë Åíðèêå ÿí ãûçüûí âóðóøìà ýåäÿí éåðäÿ îëóðäó.
Î èñïàíúà ÷ûüûðûðäû:
341
– Âóð! Âóð! Àìàí âåðìÿ! Éàøàñûí Ðîìà ïàïàñû! – Áóíó äåéèá, Óëåíøïèýåëèí âçâîä êîìàíäèðè îëäóüó ðîòàéà çÿðáÿ åíäèðèðäè.
Óëåíøïèýåë þç ñåðæàíòûíà äåäè:
– Ìÿí áó ñààò áó úÿëëàäûí äèëèíè êÿñÿúÿéÿì!
Ñåðæàíò äà äåäè:
– Êÿñ!
Óëåíøïèýåë ñÿððàñò àòäûüû ýöëëÿ èëÿ – ùåðñîãóí îüëó äîí Ðàôàåë
Åíðèêåíèí ÷ÿíÿñèíè ãûðûá äèëèíè éåðèíäÿí ãîïàðòäû.
Ñîíðà äà ìàðêèç Äåëìàðåñèí îüëóíó âóðóá àòäàí ñàëäû.
Äöøìÿí äàðìàäàüûí åäèëäè.
Óëåíøïèýåë ãàëèáèééÿòäÿí ñîíðà Ëàììåíè îðäóýàùäà àõòàðäû,
òàïìàäû. Äåäè êè:
– Àù! Ìÿíèì äîñòóì Ëàììå éîõäóð! Éîõäóð ìÿíèì ýîíáóë
äîñòóì! Âóðóøìàíûí ãûçüûí ÷àüûíäà éÿãèí éåêÿ ãàðíûíûí àüûðëûüûíû
éàääàí ÷ûõàðûá ãà÷àí èñïàí ÿñýÿðëÿðèíèí äàëûíúà úóìäó. Ãà÷ûá, ãà÷ûá àõûðäà òÿíýíÿôÿñ îëóá, áèð òîðáà êèìè äöøöá éîëäà ãàëûá. Èñïàíëàð äà îíó ýþòöðöá àïàðûáëàð. Îíäàí àçàäîëóíìà ùàããû àëàúàãëàð –
áó äà îíóí õöñóñè õðèñòèàí ïèéè îëàúàã! Ñÿí ùàðàäàñàí, ìÿíèì äîñòóì, Ëàììå, ùàðäàñàí ñÿí, ìÿíèì ïèéëè äîñòóì?!
Óëåíøïèýåëèí àõòàðìàäûüû éåð ãàëìàäû, Ëàììåíè òàïìàäûüû
ö÷öí ÷îõ ãÿìýèí îëäó.
ÕÂ
Íîéàáð àéûíäà, ãàð òóôàíëàðû âàõòûíäà øàùçàäÿ Óëåíøïèýåëè
éàíûíà ÷àüûðòäûðäû. Óëåíøïèýåë øàùçàäÿíèí éàíûíà ýèðÿíäÿ, î, ñÿáèðñèçëèêäÿí, äÿìèð ýåéèìèíèí ãàéòàíûíû äèøè èëÿ äèäèðäè.
Øàùçàäÿ îíà äåäè:
– Ãóëàã àñ âÿ éàäûíäàí ñàõëà.
Óëåíøïèýåë áó ñþçöí ãàáàüûíäà äåäè:
– Ìÿíèì ãóëàãëàðûì – çèíäàí ãàïûñû êèìè øåéäèð: îðà ýèðìÿê
àñàíäûð, îðàäàí ÷ûõìàã – ÷ÿòèí ìÿñÿëÿäèð.
Øàùçàäÿ äåäè:
– Íàìöðö, Ôëàíäðèéàíû, Ùåííåùàóíó, Úÿíóáè Áðàáàíòû, Àíòâåðïåíè, Øèìàëè Áðàáàíòû, Ýåëäåðíè, Îâåðåéññåëè, Øèìàëè Ùîîëëàí342
äèéàíû ýÿç-äîëàí, ùÿð éåðäÿ äå êè, äå êè, ÿýÿð áèçèì ìöãÿääÿñ
õðèñòèàí èøèìèçè ãóðóäà ìöäàôèÿ åòìÿê áèçÿ íÿñèá îëìàñà, îíäà
áèç – ãàíóíñóç èø òóòàíëàðà, çîðàêûëûã åäÿíëÿðÿ ãàðøû àïàðäûüûìûç
ìöáàðèçÿíè äÿíèçäÿ äàâàì åòäèðÿúÿéèê118. Àëëàù þçö áèçÿ áó ôÿäàêàðëûã ö÷öí õåéèð-äóà âåðìèøäèð, íÿ õîøáÿõò, íÿ äÿ áÿäáÿõò
ýöíëÿðèìèçäÿ î, þç ìÿðùÿìÿòèíè áèçäÿí ÿñèðýÿìÿéÿúÿê. Àìñòåðäàìäà. Ìÿíÿ ñÿäàãÿòëè îëàí Ïàóë Áîéñ àäëû áèð àäàì âàð,
îíóí éàíûíà ýåò, ýþðÿ áèëäèéèí èøëÿð ùàããûíäà îíà ìÿëóìàò âåð.
Ñÿíÿ ö÷ èúàçÿíàìÿ âåðèðÿì, Àëáà þçö èìçàëàéûá, – îíëàðû Ýåóàëå Êîíò ÿòðàôûíäà þëäöðöëÿí àäàìëàðûí úèáèíäÿí òàïìûøëàð. Ìÿíèì êàòèáèì àäûíû éàçìûøäûð. Éàõøû îëàðäû, ñÿíÿ åëÿ áèð éîë éîëäàøû äöøÿéäè êè, ñÿí îíà èíàíà áèëÿéäèí. Êèì òîðàüàé úÿù-úÿùèíÿ
õîðóç áàíû èëÿ úàâàá âåðñÿ, – î áèçèì àäàìäûð. Áó äà ÿëëè ôëîðèí
ïóëäóð, ñÿíÿ âåðèðÿì. Úÿñàðÿòëè îë, ìþùêÿì îë!
Óëåíøïèýåë:
– Ñèíÿìäÿêè êöë ìÿíè èíòèãàì àëìàüà ÷àüûðûð, – äåéèá éîëà
äöøäö.
ÕÂÛ
Êðàëûí âÿ ùåðñîãóí àäû èëÿ òÿñäèã åäèëìèø èúàçÿíàìÿ îíà ùÿð
úöð ñèëàù ýÿçäèðìÿéÿ ùàãã âåðèðäè. Î, õîøëàäûüû àðêåáóçóíó,
õåéëè ïàòðîí âÿ ãóðó áàðûò ýþòöðäö. ßéíèíÿ éûðòûã ïëàø, ñöçöëìöø
êþùíÿ êàìçîë, èñïàí áè÷èìëè øàëâàð ýåéäè, áàøûíà ëÿëÿêëè øëéàïà
ãîéäó, áåëèíÿ ãûëûíú áàüëàäû, Ôðàíñà ñÿðùÿäèíäÿ áöòöí ãîøóíëà
âèäàëàøûá, Ìààñòðèõòÿ ñàðû èðÿëèëÿäè.
Ñîéóã äöøÿúÿéèíè ãàáàãúàäàí õÿáÿð âåðÿí ÷àëûãóøëàðû åâëÿðèí
ÿòðàôûíäà ó÷óøóð, ãûçûíìàã ö÷öí è÷ÿðè áóðàõûëìàëàðûíû àðçó åäèðäèëÿð. Ö÷ ýöí èäè ãàð éàüûðäû.
Óëåíøïèýåë èúàçÿíàìÿíè òåç-òåç ýþñòÿðìÿëè îëóðäó. Îíó áóðàõûðäûëàð. Î, Ëéþæÿ ýåäèðäè.
×þëäÿ áîðàí, ãàðû îíóí öçöíÿ ÷ûðïûðäû. ßòðàôûíäà – àü ÷þëëÿðäÿí, áèð äÿ ãàð ÷îâüóíóíäàí áàøãà ùå÷ áèð øåé ýþðöíìöðäö.
Óëåíøïèýåëèí äàëûíúà ö÷ úàíàâàð äöøäö. Îíëàðäàí áèðèíè Óëåíøïèýåë ýöëëÿ èëÿ éåðÿ ñÿðäè. Î áèðèëÿð þëäöðöëìöø éîëäàøëàðûíûí öñòöíÿ
úóìäóëàð, îíó ïàð÷àëàéûá, ÿòèíè ìåøÿéÿ àïàðäûëàð.
343
Óëåíøïèýåë áó ö÷ úàíàâàðäàí úàíûíû ãóðòàðûá ÿòðàôûíà áàõäû, –
áÿëêÿ éåíÿ äÿ úàíàâàð ñöðöñö îíóí öñòöíÿ ýÿëèð. Ëàêèí öôöãäÿ,
ãàð ÷îâüóíó è÷ÿðèñèíäÿ ùÿðÿêÿò åäÿí áîç ùåéêÿëëÿðÿ îõøàð øåéëÿð, îíëàðûí äà àðäûíúà àòëû ãàðàëòûëàðû ýþçöíÿ ñàòàøäû. Àüàúà ÷ûõäû.
Êöëÿê óçàãäàí çàðûëòû ñÿñëÿðè ýÿòèðèðäè. Óëåíøïèýåë þç-þçöíÿ äåäè: “Áÿëêÿ áóíëàð àü ÿáà ýåéìèø çèéàðÿò÷èëÿðäèð, ãàðäà áåëÿ ýþðöíöðëÿð”. Ëàêèí äèããÿòëÿ áàõàíäàí ñîíðà ýþðäö êè, áóíëàð ÷ûëïàã
àäàìëàðäûð: áó áÿäáÿõòëÿð ñöðöñöíö – ãàðà ýåéèìëè èêè àòëû ðåéòàð
ãàì÷û èëÿ ãîâóðäó. Óëåíøïèýåë òöôÿíýèíè äîëäóðäó. Áó éàçûãëàðûí
è÷ÿðèñèíäÿ ãîúàëàð äà âàðäû, úàâàíëàð äà, – ùàìûñû äà òàìàì ÷ûëïàãäû; ñîéóãäàí äîíóðäóëàð, òèð-òèð ÿñèðäèëÿð, áöçöøöðäöëÿð, ñîí
ýöúëÿðèíè òîïëàéàðàã ãàì÷û ãîðõóñó àëòûíäà éöéöðöðäöëÿð; ðåéòàðëàðûí ÿéíèíäÿ èñòè ïàëòàð âàðäû, ãàðûíëàðû òîõ èäè, àðàãäàí ñèôÿòëÿðè
ãûçàðìûøäû, – àéäûí ýþðöíöðäö êè, áó ÷ûëïàã àäàìëàðû ãàì÷û èëÿ
äþéìÿê îíëàðà ëÿççÿò âåðèð.
Óëåíøïèýåë:
– Êëààñûí êöëö, ìÿí ñÿíèí ãèñàñûíû àëûðàì! – äåéèá ðåéòàðëàðäàí áèðèíè ýöëëÿ èëÿ ëàï ñèôÿòèíäÿí âóðäó. Ðåéòàð éóìàëàíûá àòäàí
éåðÿ éûõûëäû. Áó ýþçëÿíèëìÿç ùàäèñÿ î áèðè ðåéòàðû ãîðõóòäó. Î åëÿ
ýöìàí åòäè êè, ìåøÿäÿ ïóñãóäà äóðóáëàð, ãà÷ìàã, éîëäàøûíûí äà
àòûíû àïàðìàã ôèêðèíÿ äöøäö. Àòûí úèëîâóíäàí òóòäó, þç àòûíäàí äà
éåðÿ äöøäö êè, þëÿí àäàìûí úèáëÿðèíè éîõëàñûí, åëÿ áó àíäà ýöëëÿ
îíóí ïåéñÿðèíÿ äÿéäè. Ðåéòàð éåðÿ ñÿðÿëÿíäè.
×ûëïàã àäàìëàð åëÿ çÿíí åòäè êè, îíëàðû ñÿððàñò ýöëëÿ àòàí áèð
àäàìûí ñèìàñûíäà ýþéäÿí åíÿí ìÿëÿê õèëàñ åòìèøäèð – ùàìûñû äèçè öñòÿ äöøäöëÿð. Óëåíøïèýåë àüàúäàí åíäè, øàùçàäÿíèí îðäóñóíäà
áèðýÿ ãóëëóã åäÿí áèð íå÷ÿ àäàì îíó òàíûäû. Äåäèëÿð êè:
– Óëåíøïèýåë, áèç ôðàíñûçûã. Áåëÿ ÷ûëïàã ùàëäà áèçè ãîâà-ãîâà
Ìààñòðèõòÿ àïàðûðäûëàð. Ùåðñîã áó ñààò îðàäàäûð. Áèçÿ ãèéàì÷û êèìè áàõûðëàð. Áèçèì ïóë âåðèá þçöìöçö àçàä åëÿìÿéÿ èìêàíûìûç
éîõäóð, îäóð êè, áèç ãàáàãúàäàí èøýÿíúÿéÿ, þëöìÿ ìÿùêóì
åäèëìèøèê; êèìè êè þëäöðìÿéÿúÿêëÿð – îíó îüðó êèìè, ãóëäóð êèìè
êðàë ýÿìèëÿðèíäÿ êöðÿê úÿçàñûíà ýþíäÿðÿúÿêëÿð.
Óëåíøïèýåë þç îppårñòêëååä-íè ÿí ãîúà àäàìà âåðèá äåäè:
344
– Ýåäÿéèí! Ìÿí ñèçè Ìåçéåðÿ àïàðàðàì, àíúàã ÿââÿë ÿñýÿðëÿðèí ÿéíèíäÿêè ïàëòàðûíû ÷ûõàðàã. Àòëàðûíû äà àïàðàã.
ßñýÿðëÿðèí ýþäÿê÷ÿñèíè, øàëâàðûíû, óçóíãóíú ÷ÿêìÿñèíè, äÿìèð ýåéèìèíè ÷ûõàðäûëàð; ïàëòàðëàðû ÿí çÿèô, õÿñòÿ, àäàìëàðà âåðäèëÿð, îíëàð äà ýåéäè. Ñîíðà Óëåíøïèýåë äåäè:
– Ìåøÿíèí è÷è èëÿ ýåäÿê – îðà ñàêèòëèêäèð, èñòèäèð. Ãà÷àã, ãàðäàøëàð!
Àäàìëàðäàí áèðè áèðäÿí éûõûëäû. Î äåäè êè:
– Ñîéóã ìÿíè äîíäóðóá, ìÿí àúàì. Ìÿí àëëàùûí éàíûíà ýåäèðÿì, îíóí ãàáàüûíäà øÿùàäÿò âåðÿúÿéÿì êè, ïàïà – äÿúúàëäûð.
Áóíó äåéèá þëäö. Éîëäàøëàðû áó ãÿðàðà ýÿëäèëÿð êè, îíó àïàðñûíëàð, ñîíðà äà õðèñòèàí ãàéäàñûíúà áàñäûðñûíëàð.
Éîëäà îíëàðà öñòö þðòöëö àðàáàäà êÿíäëè ðàñò ýÿëäè. Êÿíäëèíèí
÷ûëïàã àäàìëàðà éàçûüû ýÿëèá, îíëàðû àðàáàñûíà ìèíäèðäè. Îíëàð
àðàáàäàêû îòóí àðàñûíà ýèðäèëÿð, áîø òîðáàëàðû öñòëÿðèíÿ þðòäöëÿð.
Áÿäÿíëÿðè ãûçäû, àëëàùà äóà åëÿäèëÿð. Óëåíøïèýåë áèð àòà ìèíäè, î
áèðè àòû äà éåäÿéèíÿ àëûá, àðàáàíûí éàíû èëÿ ýåäèðäè.
Ìåçéåðäÿ äàéàíäûëàð. Îíëàðà äàäëû ñóï, ïèâÿ, ÷þðÿê, ïåíäèð,
ãîúàëàðà, ãàäûíëàðà öñòÿëèê ÿò âåðäèëÿð. Ñûüûíàúàã äöçÿëòäèëÿð,
ÿéèíëÿðèíÿ ïàëòàð ýåéäèðäèëÿð, èúìàíûí ùåñàáûíà îíëàðû ñèëàùëàíäûðäûëàð. Ùàìûñû äà Óëåíøïèýåëÿ òÿøÿêêöð åäèð, îíó ãóúàãëàéûá
áàüûðëàðûíà áàñûðäûëàð. Áó Óëåíøïèýåëèí õîøóíà ýÿëèð, îíëàðà ìàíå
îëìóðäó.
Ðåéòàðëàðûí àòûíû ãûðõ ñÿêêèç ôëîðèíÿ ñàòäû, áóíóí îòóç ôëîðèíèíè
ôðàíñûçëàðà âåðäè.
Òÿê áàøûíà éîë ýåäÿ-ýåäÿ þç-þçöíÿ äåéèðäè: “Ìÿí õàðàáàëûãëàðûí, äàüûëìûø, éàíäûðûëìûø åâëÿðèí éàíûíäàí êå÷èðÿì, ùÿð éåðäÿ ýþç éàøû ýþðöðÿì, ãàí ýþðöðÿì, – àõòàðäûüûìû òàïà áèëìèðÿì.
Ýþðöíöð, úèíëÿð ìÿíÿ éàëàí äåéèá. Ëàììå ùàíû?? Íåëå ùàíû?
Éåääèëÿð ùàíû?”
Ñèíÿñèíäÿ ñàõëàäûüû Êëààñûí êöëö îíó éåíÿ äÿ èíòèãàì àëìàüà
÷àüûðûðäû. Áó çàìàí ñÿùÿð ìåùè êèìè, õÿôèô áèð ñÿñ åøèòäè:
– Èñòÿäèéèíè þëöìäÿ àõòàð, õàðàáàëûãëàðäà àõòàð, ýþç éàøûíäà àõòàð!
Î þç éîëóíà äàâàì åòäè.
345
ÕÂÛÛ
Óëåíøïèýåë ìàðò àéûíäà Íàìöðÿ ÷àòäû. Áóðàäà Ëàììåéÿ ðàñò
ýÿëäè. Î, Ìààñ áàëûüûíà, õöñóñèëÿ ôîðåëÿ, éàìàí ùÿâÿñ ýþñòÿðÿðÿê, ãàéûã òóòóá, èúìàíûí èúàçÿñè èëÿ, áàëûã òóòìàüà áàøëàìûøäû.
Áóíóí ö÷öí áàëûã ñàòàíëàð áàø÷ûñûíà ÿëëè ôëîðèí âåðìèøäè.
Òóòäóüó áàëûãëàðû î ùÿì éåéèð, ùÿì äÿ ñàòûðäû; áóíóí íÿòèúÿñèíäÿ, î áèð àç äà êþêÿëìèøäè, èøëÿðèíè äÿ éîëóíà ãîéìóøäó.
Óëåíøïèýåë Ìààñûí ãûðàüûíäà ýÿçèøèð, áèëìèðäè ÷àéû íåúÿ êå÷ñèí. Ëàììå îíó ýþðöá ÷îõ ñåâèíäè, ãàéûüû êöðÿêëÿéÿðÿê ñàùèëÿ
àïàðäû, ÷îõ ÷ÿòèíëèêäÿ äèê éîõóøäàí éóõàðû ãàëõäû, òþâøöéÿ-òþâøöéÿ Óëåíøïèýåëÿ éàõûíëàøäû, ñåâèíúäÿí äèëè òóòóëà-òóòóëà äåäè:
– Îüëóì, ýþð ñÿí ùàðàäàñàí, ìÿíèì õðèñòèàí îüëóì! Äîüðóäàí äà îüóëñàí, ÷öíêè ìÿíèì ãàðíûìûí ýÿìèñè Íóùóí ýÿìèñè êèìè ñÿíèí êèìèëÿðèí èêèñèíè éåðëÿøäèðÿ áèëÿð. Ñÿí ùàðà éîë àëìûñàí?
Ôèêðèí íÿäèð? Éÿãèí êè, ñàü-ñàëàìàòñàí? Ìÿíèì àðâàäûìû ýþðìÿäèí êè? Ñÿíè Ìààñ áàëûüûíà ãîíàã åëÿéÿúÿéÿì, – áó äöíéàäà
ÿí éàõøû øåé áóäóð. Áóðàäà åëÿ ñîóñ ùàçûðëàéûðëàð êè, áèð åëÿ áàðìàãëàðûíû äåéèë, áöòöí ãîëóíó, ëàï ÷èéíèíÿ êèìè, éàëàéàðñàí. Áàðûò
òöñòöñöíäÿí ãÿøÿíýëÿøìèñÿí, ñÿíäÿ âöãàðëû áîé-áóõóí ÿìÿëÿ
ýÿëèá. Ñÿí áóðäàñàíìûø, ìÿíèì îüëóì, ìÿíèì äîñòóì Óëåíøïèýåë, ýöëÿðöçëö ñÿðñÿðè! – Ñîíðà ñÿñèíè ëàï àë÷àëäûá, ïû÷ûëäàéà-ïû÷ûëäàéà äåäè: – Íå÷ÿ èñïàí þëäöðìöñÿí? Ìÿíèì àðâàäûìû àðàáàäà-çàääà, îíëàðûí ëÿ÷ÿðëÿðè èëÿ áèð éåðäÿ ýþðìÿìèñÿí? Ñÿíè Ìààñ
÷àõûðûíà ãîíàã åëÿéÿúÿéÿì – ïÿíäàìûí ÿí éàõøû äÿðìàíûäûð!
Îüëóì, éàðàëàíìàìûñàí êè? Ãàë ìÿíèì éàíûìäà – î ñààò éàõøûëàøàðñàí, ýöúöí àðòàð, ãîë-ãàíàä à÷àðñàí – ñÿíèí øàùèíèí êèìè!
Èëàíáàëûüû éåéÿðñÿí. Çÿððÿ ãÿäÿð äÿ ëåùìÿ èéè ýÿëìèð. Áèð þï ìÿíè! Ùå÷ áèëìèðñÿí ìÿí íåúÿ ñåâèíèðÿì, àù, èëàùè!
Ëàììå îéíàéûðäû, àòûëûá-äöøöðäö, òþâøöéöðäö, Óëåíøïèýåëè äÿ
îéíàìàüà äàðòûðäû.
Ñîíðà îíëàð Íàìöðÿ ýåòäèëÿð. Øÿùÿð ãàïûñûíäàí êå÷ÿíäÿ
Óëåíøïèýåë, ùåðñîãóí èìçàëàäûüû èúàçÿíàìÿíè ýþñòÿðäè. Ëàììå
îíó þç éàíûíà àïàðäû.
Ëàììå õþðÿê áèøèðèðêÿí, Óëåíøïèýåë îíà áàøûíà ýÿëÿí ÿùâàëàòû äàíûøäû, Ëàììå äÿ þç ñÿðýöçÿøòèíè íÿãë åëÿäè: ãîøóíó àòìà346
ñûíäàí áàøëàäû, òà àðâàäû çÿíí åòäèéè áèð ãûçûí äàëûíúà äöøìÿñèíè
ñþéëÿäè. Àõûðäà äà ýÿëèá Íàìöðÿ ÷ûõäû. Þç ñþùáÿòèíè î, òåç-òåç
áåëÿ áèð ñóàëëà êÿñèðäè:
– Ñÿí îíó ýþðìÿìèñÿí?
Óëåíøïèýåë äÿ ñóàëà áåëÿ úàâàá âåðèðäè:
– Àéðûëàðûíû ýþðìöøÿì, þçö äÿ ÷îõ ãÿøÿíýëÿðèíè. Þçö äÿ áó
øÿùÿðäÿ: îíëàð ùàìûñû áóðàäà áåëÿ èø èëÿ ìÿøüóë îëóðëàð – áèð-áèðèíÿ ìàúàë äà âåðìèðëÿð.
Ëàììå îíóí ñþçöíö òÿñäèã åëÿäè:
– Äîüðóäóð! Äîüðóäóð! Îíëàð áèð íå÷ÿ äÿôÿ ìÿíÿ äÿ ñóèãÿñä åëÿéèáëÿð, àíúàã ìÿí ìþùêÿì îëäóì, ÷öíêè ìÿíèì éàçûã
öðÿéèì î éåýàíÿ ñåâýèëèìèí õàòèðÿñè èëÿ äîëóäóð.
Óëåíøïèýåë áóíà óéüóí áèð ñþç äåäè:
– Ñÿíèí ãàðíûí úöðáÿúöð éåìÿêëÿðëÿ äîëó îëàí êèìè.
Ëàììå äÿ äåäè:
– Äàðûõàíäà ìÿí ýÿðÿê áèð øåé éåéÿì.
– Éàõøû, ãÿì-ãöññÿ ñÿíè áèðúÿ äÿãèãÿ äÿ îëñà ÿëäÿí ãîéìóð?
– ßôñóñ êè, éîõ! – Ëàììå ãàçàíäàí áèð ôîðåë ÷ûõàðûá óúàäàí
äåäè: – Áèð áàõ áó íåúÿ ýþçÿëäèð, íåúÿ éàüëûäûð! Áÿäÿíè, ìÿíèì
àðâàäûìûí áÿäÿíè êèìè, ÷ÿùðàéûäûð. Ñàáàù áèç Íàìöðäÿí ýåäÿðèê. Ìÿíèì áèð äîëó êèñÿ ôëîðèíèì âàð. Àäàìà áèð åøøÿê àëàðûã, –
äóï-äóï áèðáàø Ôëàíäðèéàéà.
Óëåíøïèýåë äåäè êè:
– Ïóë êèñÿñè áîøàëàð.
– Ìÿí áöòöí ãÿëáèìëÿ Äàììåéÿ úàí àòûðàì – î ìÿíè îðàäà
ñåâìèøäè. Áÿëêÿ îðà äà ãàéûäàð.
– Ñÿí êè áåëÿ èñòÿéèðñÿí – ñàáàù ñÿùÿð éîëà äöøÿðèê.
Äîüðóäàí äà îíëàð åðòÿñè ýöí èêè åøøÿéè ëîâüà-ëîâüà, éàí-éàíà ÷àïàðàã éîëà äöøäöëÿð.
ÕÂÛÛÛ
Áÿðê êöëÿê ÿñèðäè. Ñÿùÿðäÿí áÿðè, ýÿíúëèê êèìè àéäûí îëàí ýþé
öçö áèðäÿí, ãîúàëûã êèìè, ãàøãàáàüûíû òþêäö. Éàüûøëû äîëó éàüäû.
Éàüûøëû äîëó êÿñèëÿí êèìè Óëåíøïèýåë öñò-áàøûíû ñèëêÿëÿéèá äåäè:
347
– Ýþé þçöíÿ ÷îõ äóìàí éûüûð, – î ýÿðÿê áèð éîëëà áóíäàí
éöíýöëëÿøñèí.
Éåíÿ éàüûø éàüäû, éîë÷óëàðûí öñòöíÿ äàùà èðè äîëó òþêöëäö.
Ëàììå ñûçûëäàìàüà áàøëàäû:
– Îíñóç äà éàüûøäà áèç éàõøûúà éóéóíäóã, äàùà áèçè ãàøîâëàìàã íèéÿ?
Ýöí ÷ûõäû, îíëàð ýöëÿ-ýöëÿ åøøÿêëÿðèí áåëèíäÿ éîðòà-éîðòà
éîëëàðûíà äàâàì åòäèëÿð.
Éåíÿ áèðäÿí áÿðê éàüûø éàüäû. Øèääÿòëè çÿðáÿ èëÿ äöøÿí èðè
äîëó äÿíÿëÿðè àüàúëàðûí ãóðó áóäàãëàðûíû ãûðûá òþêöðäö, åëÿ áèë êè,
îíëàðû èòè áû÷àãëà êÿñèðäèëÿð.
Ëàììå çàðûëäàäû:
– Åù! Áèð äàì îëàéäû, àëòûíà ýèðÿéäèê! Éàçûã ìÿíèì àðâàäûì!
Ñèç ùàðàäàñûíûç; àé èñòè îúàã, äàäëû þïöø, éàüëû ñóï!
Ýîíáóë áóíó äåéèá àüëàäû.
Óëåíøïèýåë îíó óòàíäûðäû:
– Áèç ùàìûìûç øèêàéÿòëÿíèðèê, àììà áàøûìûçà ýÿëÿí ìöñèáÿòëÿðÿ áèç þçöìöç òàõñûðêàð äåéèëèêìè? Áèçè éàüûø èñëàäûð, àììà
áó äåêàáð éàüûøû ìàéäà éîíúà îëàúàã. Èíÿêëÿð äÿ ñåâèíúèíäÿí
áþéöðÿúÿê. Áèçèì ñûüûíàúàã éåðèìèç éîõäóð, àõû êèì áèçè åâëÿíìÿéÿ ãîéìóð? Ìÿí þçöìö, áèð äÿ áàëàúà áîéëó Íåëåíè íÿçÿðäÿ
òóòóðàì, – î åëÿ éàõøû, åëÿ ãÿøÿíý ãûçäûð, – î, èíäè ìÿíÿ ìàë
ÿòèíäÿí ïàõëàëû éåìÿê ùàçûðëàðäû. Áèç ñóñóçëóãäàí éàíûðûã, àììà
öñòöìöçÿ ñó òþêöëöð, – íèéÿ áèç åâäÿ îòóðìàäûã, áèð èøèí ãóëïóíäàí éàïûøìàäûã? Êèì êè áèð ñÿíÿò þéðÿíèá, èíäè îíóí çèðçÿìèñè
áðóèíèáèåð ÷ÿëëÿêëÿðè èëÿ äîëóäóð.
Ëàêèí Óëåíøïèýåëèí ñèíÿñèíäÿ ñàõëàäûüû Êëààñûí êöëö áó çàìàí îíó èíòèãàì àëìàüà ÷àüûðäû. Ùàâà à÷ûëäû, ýöí ÷ûõäû, Óëåíøïèýåë ýöíÿøÿ äåäè:
– Èøûãëû ýöí! Ñàü îë ñÿíè, ñÿí êè áèçè ãûçäûðäûí. Êëààñûí êöëö,
ñÿí äÿ ìÿíèì ãÿëáèìè ãûçäûðûðñàí, äåéèðñÿí êè, àíà âÿòÿíè õèëàñ
åòìÿê ö÷öí ãÿðèáÿ þëêÿëÿð äîëàøàí àäàìëàð õîøáÿõòäèð.
Ëàììå äÿ äåäè:
– Ìÿí àúìûøàì.
348
ÕÛÕ
Êàðâàíñàðàäà îíëàðû éóõàðû ìÿðòÿáÿéÿ ãàëäûðûá íàùàð âåðäèëÿð. Óëåíøïèýåë ãîíøó áàüà áàõàí ïÿíúÿðÿíè à÷àíäà – äîëüóí
äþøëö, ñàðûøûí ñà÷ëû, àü êÿòàí êîôòàëû, êÿòàí òóìàíëû, êðóæåâàäàí
áÿçÿê âóðóëìóø ãàðà, êÿòàí äþøëöêëö êþê, ãÿøÿíý áèð ãûç ýþðäö.
Êÿíäèðëÿðäÿ áèð íå÷ÿ êþéíÿê âÿ áàøãà àëò ãàäûí ïàëòàðû àüàðûðäû. Ãûç òåç-òåç Óëåíøïèýåëÿ áàõûá ýöëöìñÿéèðäè, êþéíÿêëÿðè
ýàù èïäÿí ýþòöðöð, ýàù äà àñûðäû. Ñîíðà äà, ýþçöíö Óëåíøïèýåëäÿí àéûðìàéàðàã. Áàüëàíàí êÿíäèðëÿðäÿí áèðèíèí öñòöíäÿ îòóðóá,
éåëëÿíúÿê êèìè, éåëëÿíìÿéÿ áàøëàäû.
Áèð àç êÿíàðäà õîðóç áàíëàäû, äàéÿ, ÿëèíäÿêè êþðïÿ óøàüûí
öçöíö, ãàáàüûíäà äóðàí áèð êèøèéÿ ñàðû ÷åâèðèá äåéèðäè:
– Áîîëêèí, àòàíà áàõûá ýöëöìñÿ!
Óøàã áàüûðûðäû.
Ãÿøÿíý ãûç àñûëàí ïàëòàðëàðû éåíÿ èïäÿí ýþòöðìÿéÿ âÿ àñìàüà áàøëàäû.
Ëàììå äåäè:
– Áó áþùòàí÷û ãûçäûð.
Ãûç ÿëëÿðè èëÿ öçöíö þðòäö, áàðìàãëàðû àðàñûíäàí Óëåíøïèýåëÿ
áàõûá ýöëöìñÿäè.
Ñîíðà ÿëëÿðè èëÿ äþøëÿðèíè ãàëäûðäû, åëÿ î ñààò äà ÿëëÿðèíè ÷ÿêäè,
àéàãëàðûíû éåðÿ âóðìàäàí éåíÿ èïäÿ éåëëÿíìÿéÿ áàøëàäû.
Éåëëÿíäèêúÿ òóìàíû ãàáàðûð, îíó ôûðôûðàéà îõøàäûðäû. Óëåíøïèýåë îíóí, äîíóã ýöí èøûüû äöøìöø, ÷èéèíëÿðèíÿ ãÿäÿð ÷ûëïàã äîëüóí, àü ãîëëàðûíû ýþðöðäö. Î èïäÿ éåëëÿíÿ-éåëëÿíÿ, ýöëöìñÿéÿýöëöìñÿéÿ Óëåíøïèýåëèí äöç öçöíÿ áàõûðäû. Óëåíøïèýåë îíóí äàëûíúà, Ëàììå äÿ Óëåíøïèýåëèí àðäûíúà ýåòäè. Óëåíøïèýåë ÷ÿïÿðäÿí êå÷ìÿéÿ éåð àõòàðäû, òàïà áèëìÿäè.
Ãûç Óëåíøïèýåëèí ôèêðèíè äóéóá, éåíÿ îíà áàõà-áàõà áàðìàãëàðû àðàñûíäàí ýöëöìñÿäè.
Óëåíøïèýåë ÷ÿïÿðèí öñòöíäÿí àòûëìàã èñòÿäè, Ëàììå îíó òóòóá ñàõëàäû.
– Ýåòìÿ, – äåäè, – î, áþùòàí÷û ãûçäûð, áèçè îääà éàíäûðàðëàð.
349
Ãûç èñÿ öçöíö äþøëöéö èëÿ þðòÿðÿê áàüäà ýÿçèøèðäè, äþøëöéöíöí êðóæåâàñûíäàí áàõàðàã, Óëåíøïèýåëèí ýÿëèá-ýÿëìÿäèéèíè áèëìÿê èñòÿéèðäè.
Óëåíøïèýåë ÷ÿïÿð öñòöíäÿí áèð äÿ àòûëìàã èñòÿäè, – Ëàììå
îíóí ãû÷ûíäàí éàïûøûá àøàüû äàðòäû, äåäè êè:
– Äàð àüàúû, ãûëûíú, òîíãàë! Áó ãûç áþùòàí÷ûäûð. Ýåòìÿ!
Óëåíøïèýåë Ëàììå èëÿ áÿðàáÿð éåðÿ éûõûëäû. Ãûç ÷ÿïÿðèí äàëûíäàí áàõûá ÷ûüûðäû:
– Ñàü îëóí, úÿíàá! Àðçó åäèðÿì êè, ñÿíèí áó äþçöìëöëöéöíö
Åøã àëëàùû ùÿìèøÿ àñìà âÿçèééÿòäÿ ñàõëàñûí.
Áó ñþçöí àðäûíúà îíóí ãÿùãÿùÿñè åøèäèëäè.
Óëåíøïèýåë ÷ûüûðäû:
– Àù! Åëÿ áèë êè, ãóëàüûìà éöç èéíÿ áàòûðäûëàð.
Ùàðàäàñà ãàïûíû áÿðê þðòäöëÿð.
Óëåíøïèýåë êÿäÿðëÿíäè. Ëàììå ùÿëÿ äÿ îíó ÿëäÿí áóðàõìàéàðàã, äåäè:
– Ñÿí îíóí – ÿëèíäÿí ÷ûõàí áöòöí ýþçÿë ìÿëàùÿòëÿðèíè áèð-áèð
ýþçöíöí ãàáàüûíà ýÿòèðèðñÿí. Î áþùòàí÷û ãûçäûð. Ñÿí ÷ÿïÿðèí öñòöíäÿí þç õîøáÿõòëèéèíèí öñòöíÿ éûõûëäûí. Ìÿí äÿ þç ïàéûìû àëäûì: ùå÷ îëìàñà äîéóíúà ýöëÿúÿéÿì.
Óëåíøïèýåë îíà ùå÷ áèð ñþç äåìÿäè. Åøøÿêëÿðèíÿ ìèíèá éîëà
äöøäöëÿð.
ÕÕ
Îíëàð ãû÷ëàðûíû åøøÿêëÿðèíèí áþéðöíÿ ñûõàðàã éîë ýåäèðäèëÿð.
Ëàììå ùÿëÿ äÿ ýöëìÿêäÿí äîéìàìûøäû. Áèðäÿí Óëåíøïèýåë
îíóí éàí÷àñûíà áÿðê áèð ãàì÷û èëèøäèðäè, – Ëàììåíèí éàí÷àñû éÿùÿðèí öñòöíäÿ áàëûø êèìè äóðóðäó.
Ëàììå çàðûëäàéàðàã óúàäàí äåäè:
– Íèéÿ ìÿíè âóðäóí?
Óëåíøïèýåë ñîðóøäó:
– Íÿ âàð?
Ëàììå éåíÿ ñîðóøäó:
– Ìÿíè ãàì÷û èëÿ íèéÿ âóðäóí?
350
– Ùàíñû ãàì÷û èëÿ?
– Ìÿíè âóðäóüóí ãàì÷û èëÿ.
– Ñîëäàí âóðäóì?
– Ñîëäàí, ìÿíèì éàí÷àüûìà âóðäóí. Ñûðòûã âèúäàíñûç, íèéÿ
àõû ìÿíè âóðäóí?
– Àõìàãëûüûìäàí. Ìÿí ÷îõ éàõøû áèëèðÿì êè, ãàì÷û íÿ äåìÿêäèð, ÷îõ éàõøû áèëèðÿì êè, àðûã éàí÷àã íÿ äåìÿêäèð. Àììà
ñÿíèí åíëè, éîüóí, éÿùÿðÿ ñûüìàéàí éàí÷àüûíû ýþðÿíäÿ þç-þçöìÿ äåäèì: “Áóíó ÷èìäèêëÿìÿê èñòÿñÿí, ÷èìäèêëÿéÿ áèëìÿçñÿí,
ãàì÷û äà éÿãèí îíà êàð åëÿìÿç”. Ùåñàáûì äöç ÷ûõìàäû.
Ëàììå ýöëäö. Óëåíøïèýåë ñþçöíÿ äàâàì åòäè:
– Àõìàãëûüûíäàí ïèñ èø òóòàí íÿ áèðèíúè ìÿíÿì, íÿ äÿ àõûðûíúû ìÿí îëàúàüàì. Äöíéàäà þç ïèéëÿðèíè éÿùÿð öñòöíäÿ ýþñòÿðÿí
ñàðñàãëàð àç äåéèë, îíëàð – èíäè òóòäóüóì èø öñòöíäÿ ìÿíèì àüûçáóðíóìó ÿçÿ áèëÿðäè. ßýÿð ìÿíèì ãàì÷ûì ñÿíèí éàí÷àãëàðûí
ãàáàüûíäà ýöíàù èø òóòóáñà, ñÿí ìÿíèì ãû÷ëàðûìûí ãàáàüûíäà äàùà áþéöê úèíàéÿò åëÿìèñÿí: áàüäà ìÿíÿ ãàø-ýþç åëÿéÿí ãûçûí
äàëûíúà ìÿíè ãà÷ìàüà ãîéìàìûñàí.
Ëàììå óúàäàí äåäè:
– ßúëàôûí áèðè ÿúëàô! Äåìÿëè, ìÿíäÿí ãèñàñ àëìûñàí?
Óëåíøïèýåë äÿ úàâàá âåðäè êè:
– Õûðäàúà áèð ãèñàñ.
ÕÕÛ
Íåëå äÿðä ÷ÿêèðäè. Äàììåäÿ î, Êàëèíà èëÿ éàøàñà äà, ëàï òÿê
èäè. Êàòëèíà åëÿ ùåé þç ìÿøóãóíó – ñîéóã èáëèñè éàíûíà ÷àüûðûðäû,
î äà ýÿëìèðäè. Êàòëèíà äåéèðäè:
– Àù, Ùàíñ, ìÿíèì ÿçèçèì Ùàíñ! Ñÿí êè èíäè äþâëÿòëèñÿí, –
éåääè éöç êàðîëöíö ýÿòèðèá âåðìÿê èíäè ñÿíèí ÿëèíäÿ íÿäè êè?
Îíäà Ñîîòêèí ìÿùøÿðäÿí áèçèì éàíûìûçà ãàéûäàðäû, Êëààñ äà
ýþéäÿ ñåâèíÿðäè. Áîðúóíó âåðìÿê ñÿíèí ÿëèíäÿ íÿäè êè? Îäó ýþòöðöí, ðóùóì ÷ûõìàã èñòÿéèð, äåøèê à÷ûí, ðóùóì ÷ûõìàã èñòÿéèð!
Áó ñþçëÿðè ñþéëÿðêÿí, áàøûíû – êèëêÿ éàíäûðûëàí éåðè ýþñòÿðèðäè.
351
Êàòëèíà ÷îõ éîõñóëëóã ÷ÿêèðäè, ãîíøóëàðû îíà, áàúàðäûãëàðû ãÿäÿð, ïàõëà, ÷þðÿê, ÿò âåðèðäèëÿð. Èúìà äà îíó ïóëñóç ãîéìóðäó.
Íåëå âàðëû ãàäûíëàð ö÷öí ïàëòàð òèêèðäè, ïàëòàð öòöëÿéèðäè, ùÿôòÿäÿ
áèð ôëîðèí ïóë ãàçàíûðäû.
Êàòëèíà äà åëÿ ùåé äåéèðäè:
– Äåøèê à÷ûí, ðóùóìó áóðàõûí! Î ñÿñëÿíèð, ÷ûõìàã èñòÿéèð. Î
éåääè éöç ôëîðèíè âåðÿúÿê!
Íåëå îíóí ñþçöíö åøèäèð, ýþç éàøû òþêöðäö.
ÕÕÛÛ
Óëåíøïèýåëëÿ Ëàììå, úèáëÿðèíäÿ, èúàçÿíàìÿ, ýÿëèá áèð éåìÿêõàíàéà ÷àòäûëàð. Éåìÿêõàíà, Ñàìäð ÷àéû ñàùèëèíäÿ éöêñÿëÿí, îðà-áóðàñûíäà àüàú áèòÿí ãàéàëàðäàí áèðèíèí öñòöíäÿ èäè.
Îíóí ëþâùÿñèíäÿ – Ìàðëåðèí Éåìÿêõàíàñû – ñþçëÿðè éàçûëìûøäû.
Îíëàð, ÿòðè âÿ òàìû èëÿ áóðãîí øÿðàáûíû õàòûðëàäàí áèð íå÷ÿ øöøÿ Ìààø øÿðàáû è÷ÿ-è÷ÿ, áàëûã éåéÿ-éåéÿ éåìÿêõàíà ñàùèáè èëÿ
ñþùáÿòÿ ýèðèøäèëÿð. Áó àäàì ãÿääàð ïàïà òÿðÿôäàðû èäè, þçö äÿ ÷îõ
è÷äèéè ö÷öí êåôëÿíÿðÿê, ñàüñàüàí êèìè áîøáîüàçëûã åäèðäè, òåçòåç äÿ áèú-áèú ýþç âóðóðäó. Óëåíøïèýåë ùèññ åäèðäè êè, áó ýþçâóðìàëàðûí äàëûíäà íÿñÿ âàð, – îíó ÷îõ è÷èðòäè; àõûðäà éåìÿêõàíà
ñàùèáè óúàäàí ýöëÿ-ýöëÿ îéíàìàüà áàøëàäû; ñîíðà éåíÿ ìàñà äàëûíäà îòóðóá äåäè:
– Ìþìèí êàòîëèêëÿð, ñèçèí ñàüëûüûíûçà è÷ÿê!
Ëàììå èëÿ Óëåíøïèýåë äÿ îíóí ñþçöíÿ ãöââÿò âåðäèëÿð:
– Ñÿíèí äÿ!
– Ãèéàì÷ûëàð âÿ ëàìÿçùÿáëÿð òàóíóíóí òåç ëÿüâ åäèëìÿñè ñàüëûüûíà äà è÷ÿê!
Ëàììå èëÿ Óëåíøïèýåë äÿ:
– È÷ÿê! – äåäè. – Þçëÿðè éåìÿêõàíà ñàùèáèíèí ñòÿêàíûíà åëÿ
ùåé øÿðàá òþêöðäöëÿð, î äà ñòÿêàíûíûí äîëó îëäóüóíó ýþðìöðäö.
Éåìÿêõàíà ñàùèáè ñþçöíÿ äàâàì åòäè:
– Ñèç éàõøû àäàìëàðñûíûç! Ñèçèí ñÿõàâÿòëè îëìàüûíûç ö÷öí è÷èðÿì! Ñèç íÿ ãÿäÿð áóðàäà ÷îõ è÷ñÿíèç – áó î ãÿäÿð ìÿíèì õåéðèìÿäèð. Ñèçèí èúàçÿíàìÿíèç âàðìû?
352
Óëåíøïèýåë:
– Áóäóð áèçèì èúàçÿíàìÿìèç, – äåäè.
Éåìÿêõàíà ñàùèáè äåäè:
– Ùåðñîã ãîë ãîéóá. Ùåðñîãóí ñàüëûüûíà è÷èðÿì!
Ëàììå èëÿ Óëåíøïèýåë îíóí ñþçöíÿ ãöââÿò âåðäèëÿð:
– È÷ÿê ùåðñîãóí ñàüëûüûíà!
Éåìÿêõàíà ñàùèáè éåíÿ îíëàðû ñþùáÿòÿ òóòäó:
– Ñè÷àíû, ñè÷îâóëó, êþñòÿáÿéè íÿ èëÿ òóòóðëàð? Ñè÷àíû – òÿëÿ èëÿ,
ñè÷îâóëó – ñè÷îâóëòóòàíëà, êþñòÿáÿéè – êàïãàíëà. Êþñòÿáÿê íÿ äåéÿí øåéäèð? Áó ÿí áàø ëàìÿçùÿáäèð, íàðûíúû ðÿíýèíäÿäèð, íàðûíúû
ðÿíý äÿ – úÿùÿííÿì àëîâó ðÿíýèäèð. Àëëàù áèçèìëÿäèð! Îíëàð áó
ñààò ýÿëÿúÿê. Ùå-ùå! È÷ÿê! Òþê! Öðÿéèì éàíûð! È÷ÿê! Ö÷ íÿôÿð
øàíëû ðåôîðìà÷û âàèç... éÿíè äåìÿê èñòÿéèðÿì êè, ö÷ íÿôÿð øàíëû,
èýèä, ïàëûä êèìè ìþùêÿì ÿñýÿð... È÷ÿê! Ñèç îíëàðëà áàø ëàìÿçùÿáèí
îðäóýàùûíà ýåòìÿê èñòÿéèðäèíèçìè? Ìÿíÿ äÿ èúàçÿíàìÿ âåð; î þçö
ãîë ãîéóá... Ýþðÿðñèíèç, ÿñýÿðëÿð îðàäà íåúÿ èø ýþðöðëÿð.
Óëåíøïèýåë:
– Íèéÿ ýåòìèðèê, ýåäÿðèê, – äåäè.
– Îíëàðûí ãûëûíúû áîøà ÷ûõìàç! Áèð øåé ìàíå îëìàñà, ýåúÿ –
éåìÿêõàíà ñàùèáè ôèò ÷àëäû âÿ åëÿ ùÿðÿêÿò åëÿäè êè, ýóéà êèìèíñÿ
áàøûíû êÿñìÿê èñòÿéèð. – Ïîëàä êöëÿê äàùà Íàññàó ãàðàòîéóüóíó
áàíëàìàüà ãîéìàç. Áóíà ýþðÿ ýÿëèí è÷ÿê!
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Ñÿí åâëè äÿ îëñàí, êåôúèë àäàìñàí!
Éåìÿêõàíà ñàùèáè:
– Ìÿí åâëè äåéèëÿì, – äåäè, – åâëÿíìÿéÿúÿéÿì äÿ. Ìÿíäÿ
äþâëÿò ñèððè âàð. È÷ÿê! Àðâàä éàòàãäà ìÿíè òîâëàéûá áó ñèððè ÿëèìäÿí àëà áèëÿð. Ñîíðà äà ìÿíè äàð àüàúûíà ýþíäÿðÿð, òÿáèÿò èñòÿéÿíäÿí ÿââÿë äóë ãàëàð. Îíëàð ýÿëÿúÿê, ëàï éÿãèí... Ìÿíèì òÿçÿ èúàçÿíàìÿëÿðèì ùàíû? Ìÿíèì õðèñòèàí öðÿéèìäÿ. Ýÿëèí, âóðàã! Îíëàð
îðàäàäûð, îðàäàäûð, áóðäàí ö÷ éöç àääûì êÿíàðäà, éîëäàäûð, Ìàðøëå-Äàìûí éàõûíëûüûíäà. Îäóð åé, ýþðöðñöíöç? Éàõøû äà, þòöðÿê!
Óëåíøïèýåë äåäè:
– È÷ äÿ, è÷! Ìÿí è÷èðÿì êðàëûí, ùåðñîãóí, âàèçëÿðèí, Ïîëàä êöëÿéèí, ñÿíèí, ìÿíèì, øÿðàáûí, øöøÿíèí ñàüëûüûíà! Ñÿí íèéÿ è÷ìèðñÿí?
353
Ùÿð ñàüëûãäà Óëåíøïèýåë éåìÿêõàíà ñàùèáèíèí ñòÿêàíûíû øÿðàáëà äîëäóðóðäó, î äà ùàìûñûíû è÷èðäè.
Óëåíøïèýåë éåìÿêõàíà ñàùèáèíÿ äèããÿòëÿ áàõûá àéàüà ãàëõäû:
– Éàòäû. Ýåäÿê, Ëàììå.
Îíëàð éåìÿêõàíàäàí ÷ûõäûëàð.
Óëåíøïèýåë ñþçöíÿ äàâàì åòäè:
– Îíóí àðâàäû éîõäóð, äåìÿëè, áèçè ùå÷ êÿñ ÿëÿ âåðìÿéÿúÿê...
Èíäè ùàâà ãàðàëàð. Î õÿáèñèí äåäèéèíè åøèòäèí äÿ? Î ö÷ âàèçèí êèì
îëäóüóíó áàøà äöøäöí?
Ëàììå:
– Ùÿ, – äåäè.
– Îíëàð Ìàðø-ëå-Äàìäàí Ìààñ ÷àéûíûí ñàùèëè èëÿ ýÿëèðëÿð. Áèçèì ö÷öí éàõøû îëàð êè, Ïîëàä êöëÿê ÿñÿíÿ êèìè îíëàðûí öñòöíö àëàã.
Ëàììå:
– Ùÿ, – äåäè.
Óëåíøïèýåë:
– Øàùçàäÿíè þëöìäÿí ãóðòàðìàã ëàçûìäûð, – äåäè.
Ëàììå:
– Ùÿ, – äåäè.
Óëåíøïèýåë:
– Ìÿíèì òöôÿíýèìè ýþòöð, – äåäè. – Áàõ, î éàðüàíäà, êîëëàðûí
àðàñûíäà ýèçëÿí, òöôÿíýè èêè ýöëëÿ èëÿ äîëäóð, ìÿí ãàðüà êèìè ãàüûëäàéàíäà, àò.
Ëàììå:
– Éàõøû, – äåéèá êîëëàð àðàñûíäà ýèçëÿíäè.
Óëåíøïèýåë ÷àõìàüûí ñÿñèíè åøèòäè. Ñîðóøäó êè:
– Îíëàðû ýþðöðñÿí?
– Ýþðöðÿì. Ö÷ àäàìäûð. ßñýÿð êèìè àääûì àòà-àòà ýÿëèðëÿð.
Áèðè î áèðèëÿðäÿí õåéëè ùöíäöðäöð.
Óëåíøïèýåë éîë ãûðàüûíäà îòóðóá àéàãëàðûíû óçàòäû, äèëÿí÷è êèìè òÿñáåù ÷åâèðÿ-÷åâèðÿ àñòàäàí äóà îõóìàüà áàøëàäû. Øëéàïàñûíû
äèçèíèí öñòöíÿ ãîéäó.
Âàèçëÿð éàõûíëàøàíäà øëéàïàñûíû óçàòäû, ëàêèí îíëàð äèëÿí÷èéÿ
ùå÷ íÿ âåðìÿäè.
Óëåíøïèýåë éåðèíäÿí ãàëõûá, äèëÿíÿ-äèëÿíÿ îíëàðäàí ÿë ÷ÿêìÿäè:
354
– Àüàëàð, äàø÷àïàí çàâàëëûäàí ñÿäÿãÿíèçè ÿñèðýÿìÿéèí, – áó
éàõûíäà ÷óõóðà äöøöá ÿçèëìèøÿì. Áóðàíûí úàìààòû ÷îõ ìÿðùÿìÿòñèçäèð, áÿäáÿõò øèêÿñòÿ ùå÷ éàçûãëàðû ýÿëìèð. Áèð ãóðóø äà îëñà
âåðèí, ìÿí äÿ ñèçèí ö÷öí ùÿìèøÿ àëëàùà äóà åëÿéèì. Àëëàù áóíóí
ö÷öí ñèçÿ õîøáÿõòëèê ýþíäÿðÿð!
Âàèçëÿðäÿí áèðè:
– Îüëóì, – äåäè. – Î ìþùêÿì áÿäÿíëè áèð àäàìäû, – Íÿ ãÿäÿð êè, éåð öçöíäÿ ïàïà èëÿ èíêâèçèñèéà àüàëûã åëÿéèð – áèç õîøáÿõò
îëà áèëìÿðèê.
Óëåíøïèýåë äÿ àù ÷ÿêèá äåäè:
– Àù, úÿíàá, ñèç íÿ äàíûøûðñûíûç? Éàâàø äàíûøûí, éàëâàðûðàì
ñèçÿ! Ñèç ìÿíÿ áèð ãóðóø äà îëñà âåðèí!
Àë÷àã áîéëó, äàâàêàð ñèôÿòëè âàèç äåäè:
– Îüëóì, ÿçàá-ÿçèééÿò ÷ÿêÿí áèç áÿäáÿõòëÿðèí ïóëó ÷îõ àçäûð, Àëëàù åëÿñèí êè, éîëà ÷àòñûí.
Óëåíøïèýåë äèçëÿðè öñòÿ äöøäö:
– Ìÿíÿ õåéèð-äóà âåðèí, – äåäè.
Âàèçëÿð áàøäàíñîâìà áèð ùÿðÿêÿòëÿ îíà õåéèð-äóà âåðäèëÿð.
Óëåíøïèýåë àðûãëàìûø âàèçëÿðèí éåêÿ ãàðíû îëäóüóíó ýþðöá,
àéàüà ãàëõàíäà, ýóéà áöäðÿéÿðÿê áàøûíû óúà áîéëó âàèçèí ãàðíûíà âóðäó, öðÿêà÷àí ïóë úèíýèëòèñè ñÿñèíè åøèòäè.
Óëåíøïèýåë áÿäÿíèíè øàõëàøäûðûá, ãûëûíúûíû ÷ûõàðòäû.
Äåäè êè:
– Âèúäàíëû àòàëàð, ùàâà ñîéóãäóð, ìÿí ëàï ÷ûëïàã êèìèéÿì,
àììà ñèç éàõøûúà ýåéèíìèñèíèç. ßéíèíèçäÿêè éóí ïàëòàðû ìÿíÿ
âåðèí, ìÿí þçöìÿ îíäàí ïëàø äöçÿëäèì. Ìÿí – Ýéþçÿì! Éàøàñûí Ýéþç!
Óçóí âàèç áó ñþçöí ãàáàüûíäà äåäè:
– Àäÿ, éåêÿáóðóí Ýéþç, ñÿí ÷îõ ëîâüà-ëîâüà äàíûøûðñàí, ñÿíèí êþïöíö áèç éàòûðäàðûã.
Óëåíøïèýåë ýåðè ÷ÿêèëèá ÷ûüûðäû:
– Éàòûðäàðñûíûç? Íÿ äàíûøäûí? Ïîëàä êöëÿê øàùçàäÿíèí öñòöíÿ
ÿñÿíäÿí ãàáàã ñèçèí öñòöíöçÿ ÿñÿúÿê. Ìÿí – Ýéþçÿì! Éàøàñûí
Ýéþç!
355
Âàèçëÿð ÷àøìûø ùàëäà þç àðàëàðûíäà äàíûøìàüà áàøëàäûëàð.
– Áó ùàðàäàí áóíó áèëèð? Áèçÿ õÿéàíÿò åëÿéèáëÿð! Âóð áóíó,
éàøàñûí ìåññà!
Áóíó äåéèá èòèëÿíìèø ãûëûíúëàðûíû ÷ûõàðòäûëàð.
Óëåíøïèýåë ãûëûíúëà äîüðàíìàñûíû ýþçëÿìÿäè, Ëàììå ýèçëÿíäèéè êîëëàðà ñàðû ýåðè ÷ÿêèëäè, Óëåíøïèýåëèí ùåñàáûíúà âàèçëÿð ýöëëÿ
÷àòàí ìÿñàôÿéÿ éàõûíëàøàíäà, î ÷ûüûðäû:
– Àäÿ, åé ãàðüàëàð, ãàðà ãàðüàëàð, áó ñààò ãóðøóí êöëÿéè ÿñÿúÿê! Ìÿí ñèçÿ þëöì äóàñûíû îõóéóðàì!
Áóíó äåéèá ãàðüà êèìè ãàðûëäàäû.
Êîë äàëûíäàí òöôÿíý à÷ûëäû, óçóí âàèç öçö öñòÿ éåðÿ ñÿðèëäè.
Èêèíúè ýöëëÿ î áèðè âàèçè éåðÿ éûõäû.
Áó çàìàí Ëàììåíèí ìåùðèáàí öçö êîë äàëûíäàí Óëåíøïèýåëèí ýþçöíÿ ñàòàøäû: î ÿëèíè ãàëäûðûá òöôÿíýè úÿëä äîëäóðäó.
Òóòãóí êîëëàðûí öñòöíäÿ áîç òöñòö áóðóëà-áóðóëà ùàâàéà ãàëõûðäû.
Ö÷öíúö âàèç áÿðê ãÿçÿáëÿíÿðÿê, ÿëèíäÿ ãûëûíú, Óëåíøïèýåëèí
öñòöíÿ úóìäó.
Óëåíøïèýåë ÷ûüûðà-÷ûüûðà äåäè:
– Áèëìèðÿì, ïîëàä êöëÿêëÿìè, éà ãóðøóí êöëÿêëÿ, – ùàíñû èëÿ
äÿ îëñà, ñÿíè äÿ î äöíéàéà ýþíäÿðìÿê ëàçûìäûð, àë÷àã ãàòèë!
Áó ñþçëÿ âàèçèí öñòöíÿ éåðèäè. Èýèä êèìè âóðóøìàüà áàøëàäû.
Îíëàð éîë öñòöíäÿ, äóðäóãëàðû éåðäÿí òÿðïÿíìÿéÿðÿê, áèð-áèðèíèí ãàáàüûíäà äàéàíûá, áèð-áèðèíÿ ãûëûíú çÿðáÿëÿðè åíäèðèð, áó
çÿðáÿëÿðè äÿô åäèðäèëÿð. Óëåíøïèýåë áöòöí ãàí è÷èíäÿ èäè, ÷öíêè
äöøìÿí ÷îõ ãöââÿòëè, çûðïû áèð äþéöø÷ö èäè, îíó áàøûíäàí, ãû÷ûíäàí éàðàëàìûøäû. Ëàêèí Óëåíøïèýåë éåíÿ äÿ àñëàí êèìè âóðóøóð,
þçöíö ãîðóéóðäó. Ãàí ýþçëÿðèíèí öñòöíÿ àõûá, îíó ýþðìÿéÿ
ãîéìóðäó. Î ýåðè ñû÷ðàäû, ñîë ÿëè èëÿ ãàíû ñèëäè, ëàêèí áèðäÿí ýöúäÿí äöøäöéöíö ùèññ åòäè. Ëàììå ñÿððàñò àòÿøëÿ ö÷öíúö âàèçè äÿ
éåðÿ ñÿðìÿñÿéäè, Óëåíøïèýåëèí èøè ïèñ îëàúàãäû.
Ñîíðà Óëåíøïèýåë îíóí ãàðüûéà-ãàðüûéà ãàí ãóñäóüóíó, úàí
âåðÿ-âåðÿ àüçûíûí êþïöêëÿíäèéèíè ýþðäö.
Áîç äóìàí òóòãóí êîëëàð öñòöíäÿí áóðóëà-áóðóëà ùàâàéà ãàëõûðäû, áó çàìàí Ëàììåíèí éåíÿ ìåùðèáàí öçö ýþðöíäö. Ñîðóøäó êè:
356
– Ùàìûñû ãóðòàðäûìû?
Óëåíøïèýåë äÿ úàâàá âåðäè êè:
– Ùÿ, îüëóì, ãóðòàðäû. Áóðà ýÿë...
Ëàììå ïóñãóäàí ÷ûõàíäà ýþðäö êè, Óëåíøïèýåëèí éàðàëàðûíäàí éàìàí ãàí ôûøãûðûð. Êþê îëñà äà, ìàðàë úÿëäëèéè èëÿ, Óëåíøïèýåëèí éàíûíà éöéöðäö, – Óëåíøïèýåë éåðäÿ, ìåéèòèí éàíûíäà îòóðìóøäó.
– Ìÿíèì ÿçèç äîñòóì éàðàëàíûá, – îíó áó ÿúëàô ãàòèë éàðàëàéûá, – äåéÿðÿê, ÷ÿêìÿñèíèí äàáàíû èëÿ éåðÿ ñÿðèëìèø âàèçèí äèøëÿðèíè ãûðäû. – Óëåíøïèýåë, ñóñóðñàí? Éîõñà þëöðñÿí, îüëóì? Ìÿëùÿì ùàðàäàäûð? Ùÿ, ÷àíòàäàäûð, êîëáàñàíûí àëòûíäà. Óëåíøïèýåë,
åøèäèðñÿí íÿ äåéèðÿì? Àù! Éàðàëàðûíû éóìàüà ùå÷ áèð øåéèì éîõäóð; èñòè ñóéóì äà éîõäóð, áóðàäà îíó ùàðàäàí òàïàñàí. Çÿðÿðè
éîõäóð. Ñàìáð ñóéó äà éàðàð. Áèð äàíûø ýþðÿê äîñòóì! Àõû ñÿí
÷îõ äà åëÿ áÿðê éàðàëàíìàìûñàí. Áèð àç ñîéóã ñó è÷, éàõøû? Ùÿ!
Ýþçöíö à÷äûí! Éàíûíäàêû ìÿíÿì, ñÿíèí äîñòóíàì, ùàìûñû þëäöðöëöá! Àõ, áèð ïàð÷à úûíäûð, úûíäûð îëñàéäû éàðàëàðûíû áàüëàðäûì!
Ìÿíèì úûíäûðûì éîõäóð. Êþéíÿê éàðàìàçìû? – Ëàììå êþéíÿéèíè ÿéíèíäÿí ÷ûõàðûá ñþçöíÿ äàâàì åòäè: – Êþéíÿéè ïàð÷àëàéûì!
Ãàí äàéàíûð. Ìÿíèì äîñòóì þëìÿéÿúÿê. Àù, íÿ ñîéóãäóð! Êöðÿéèì éàìàí öøöéöð. Òåç ýåéèíìÿê ëàçûìäûð, òåç! Î þëìÿéÿúÿê!
Éàíûíäàêû ìÿíÿì, ñÿíèí äîñòóí Ëàììåéÿì! Ùÿ-ùÿ! Ýöëöìñöéöð! Áó ñààò ìÿí ãàòèëëÿðèí ÿéèí-áàøûíû éîõëàðàì. Îíëàðûí ãàðíû
ôëîðèíëÿ äîëóäóð. Áàüûðñàãëàðû äà ãûçûëäàíäûð: áóðàäà êàðîëö äÿ
âàð, ôëîðèí äÿ, äàåëäåð-äÿ, ïàòàð äà, ìÿêòóá äà! Èíäè áèç âàðëàíäûã! Èêèìèçÿ ö÷ éöçäÿí àðòûã êàðîëö äöøöð. Éàðàãëàðû äà ýþòöðÿðèê, ïóëëàðû äà. Ïîëàä êöëÿê äàùà øàùçàäÿíèí öñòöíÿ ÿñìÿéÿúÿê.
Óëåíøïèýåë àéàüà ãàëõäû. Ñîéóãäàí äèøè-äèøèíÿ äÿéèðäè.
Ëàììå äåäè:
– Áóäóð, ñÿí àéàã öñòÿñÿí!
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Ìÿëùÿì êþìÿê åëÿéèð.
Ëàììå:
– Áó ìÿðäëèê ìÿëùÿìèäèð, – äåäè.
357
Ö÷ ìåéèòè áèð-áèðèíèí àðäûíúà éàðüàíà àòäû, éàðàãëàðûíû äà.
Áöòöí ïàëòàðûíû äà, ïëàøëàðûíäàí áàøãà, îðàéà òóëëàäû.
Ãàðüàëàð, ëåø èéè äóéóá, åëÿ î ñààò ó÷óá ýÿëäè, ùàâàäà ãàðûëäàøäû.
Áîç ýþéöí àëòûíäà, Ñàìáð ÷àéûíûí ãóðøóí äàëüàëû ñóëàðû àõûá
ýåäèðäè.
Ãàð éàüûð, òþêöëÿí ãàíû éóéóðäó.
Îíëàðûí èêèñè äÿ ãàøãàáàãëû èäè. Ëàììå äåäè:
– Úöúÿíè þëäöðìÿê ìÿíèì ö÷öí àäàìû þëäöðìÿêäÿí àñàíäûð.
Èêèñè äÿ åøøÿéÿ ìèíäè.
Îíëàð Ýöèéÿ ÷àòàíäà Óëåíøïèýåëèí éàðàëàðûíäàí ùÿëÿ ãàí ñûçûðäû. Óëåíøïèýåëëÿ Ëàììå þçëÿðèíè åëÿ ýþñòÿðäèëÿð êè, ýóéà äàëàøûðëàð, åøøÿêëÿðèíäÿí éåðÿ àòûëäûëàð, ýóéà ãûëûíúëà áÿðê âóðóøäóëàð,
ñîíðà ãûëûíúëàðû ãûíûíà ñàëûá, éåíÿ åøøÿêëÿðèíÿ ìèíäèëÿð, øÿùÿð
ãàïûñûíäà èúàçÿíàìÿëÿðèíè ýþñòÿðèá Ýöèéÿ äàõèë îëäóëàð.
Ãàäûíëàð öñò-áàøû ãàíà áîéàíìûø Óëåíøïèýåëÿ âÿ ãàëèá ýÿëìèø
àäàì êèìè, îíóí éàíû èëÿ ëîâüà-ëîâüà åøøÿéèíè ñöðÿí Ëàììåéÿ
áàõûð, éàðàëûéà éàçûãëàðû ýÿëèðäè, Ëàììåéÿ èñÿ éóìðóãëàðûíû ýþñòÿðèðäèëÿð. Äåéèðäèëÿð êè:
– Áó ùàðàìçàäÿ þç éîëäàøûíû éàðàëàéûá!
Ëàììå àúýþçëöêëÿ îíëàðà áàõûðäû, – áÿëêÿ àðâàäû îíëàðûí àðàñûíäà èäè.
Ëàêèí àðâàäûíû îíëàðûí àðàñûíäà ýþðìÿäè, – öðÿéè äÿðäëèäÿðäëè ñûõûëäû.
ÕÕÛÛÛ
Ëàììå ñîðóøäó:
– Èíäè áèç ùàðà ýåäèðèê?
Óëåíøïèýåë äÿ úàâàá âåðäè:
– Ìààñòðèõòÿ.
– Àõû äåéèðëÿð êè, îüëóì, îðäà ùÿð éåð ùåðñîãóí ãîøóíó èëÿ
äîëóäóð, ùåðñîã þçö äÿ øÿùÿðäÿäèð. Èúàçÿíàìÿëÿð áèçÿ êþìÿê
åëÿìÿç. Ëàï åëÿ èñïàí ÿñýÿðëÿðè áóðàõñà äà, øÿùÿðäÿ áèçè ñîðüóñóàëà òóòàúàãëàð. Áóíà ãÿäÿð äÿ âàèçëÿðèí þëäöðöëìÿñè õÿáÿðè
ÿòðàôà éàéûëàúàã, – îíäà áèç áàòäûã.
358
Óëåíøïèýåë áó ñþçöí ãàáàüûíäà îíà äåäè:
– Àç âàõòäà ãàðüàëàð, áàéãóøëàð, ÷àëàüàíëàð îíëàðû äèäèá ïàð÷àëàéàúàã. Éÿãèí êè, èíäè îíëàðû ñèôÿòäÿí òàíûìàã îëìàç. Èúàçÿíàìÿëÿð áèçèì êàðûìûçà ÷àòàð, àíúàã áèð øåéäÿ ñÿí ùàãëûñàí:
âàèçëÿðèí þëäöðöëìÿñè õÿáÿðèíè åøèòñÿëÿð – áèçè òóòàðëàð: Ìààñòðèõòÿ ýÿðÿê Ëàíäåí òÿðÿôäÿí ýèðìÿéÿ ÷àëûøàã.
Ëàììå äåäè:
– Äàð àüàúûíà äöøÿðèê.
Óëåíøïèýåë åòèðàç åòäè:
– Éîõ, êå÷ÿðèê.
Îíëàð áó ãàéäà èëÿ äàíûøà-äàíûøà Ñàüñàüàí ìåùìàíõàíàñûíà
÷àòäûëàð. Îðàäà éàõøûúà éåéèá-è÷äèëÿð, éàõøûúà äèíúÿëäèëÿð, ùåéâàíëàðû äà éåìëÿäèëÿð.
Åðòÿñè ýöí ñÿùÿð Ëàíäåíÿ ýåòäèëÿð.
Øÿùÿð êÿíàðûíäà áþéöê áèð ìàëèêàíÿéÿ éàõûíëàøàíäà, Óëåíøïèýåë òîðàüàé êèìè îõóäó, åëÿ î ñààò è÷ÿðèäÿí êèì èñÿ îíà õîðóç
áàíû èëÿ úàâàá âåðäè. Àñòàíàäà ìåùðèáàí ñèôÿòëè áèð ôåðìåð ýþðöíäö. Î äåäè êè:
– Ñèç êè, äîñòëàð, àçàä àäàìñûíûç, îíäà éàøàñûí Ýéþç! Áóéóðóí è÷ÿðè!
Ëàììå ñîðóøäó:
– Áó êèìäèð?
Óëåíøïèýåë äÿ úàâàá âåðäè êè:
– Áó, øàíëû ðåôîðìàò Òîìàñ Óòåíõîâåäèð. Îíóí áöòöí ãóëëóã÷óëàðû, ãóëëóã÷ó ãûçëàðû, îíóí þçö êèìè, âèúäàí àçàäëûüû éîëóíäà
÷àëûøûðëàð.
Óòåõàâå îíëàðäàí ñîðóøäó:
– Äåìÿëè, ñèç øàùçàäÿíèí éàíûíäàí ýÿëèðñèíèç? Éàõøû äà, éåéèí, è÷èí!
Áó çàìàí äîíóç ÿòè òàâàäà úûçûëäàäû, êîëáàñà äà îíóí êèìè,
øÿðàá øöøÿñè îðòàéà ÷ûõäû, ñòÿêàíëàð äà îíóí êèìè. Ëàììå äÿ è÷
êè è÷ÿñÿí – åëÿ áèë ãóðó ãóìà ñó òþêöðäöí, éå êè éåéÿñÿí – ìàð÷à-ìàð÷íàí, ïàðòàïàðòíàí.
Ãóëëóã÷óëàð, àðâàäëû-êèøèëè, ãàïûíûí íàçèúÿê ÷àòòàüûíäàí òåçòåç è÷ÿðè áàõûðäûëàð, îíóí ÷ÿíÿëÿðèíèí èøèíè ñåéð åäèðäèëÿð. Êèøèëÿ359
ðèí îíà ïàõûëëûüû òóòóðäó, äåéèðäèëÿð êè, áèç äÿ áó èøäÿí áîéóí ãà÷ûðìàçäûã.
Éåìÿêäÿí ñîíðà Òîìàñ Óòåíõîâå äåäè:
– Áó ùÿôòÿ è÷ÿðèñèíäÿ éöç êÿíäëè áóðàäàí Áðöããåéÿ, ýóéà ó÷ìóø áÿíäè äöçÿëòìÿê ö÷öí éîëà äöøÿúÿêëÿð. Îíëàð äÿñòÿ-äÿñòÿ,
áåø-áåø, àëòû-àëòû, àéðû-àéðû éîëëàðëà ýåäÿúÿêëÿð. Áðöããåäÿí äÿ
äÿíèçëÿ Åìäåíÿ éîëëàíàúàãëàð.
Óëåíøïèýåë ñîðóøäó:
– Îíëàðûí ïóëó, ñèëàùû âàðìû?
– Ùÿðÿñèíèí îí ôëîðèí ïóëó, áèð äÿ áþéöê áû÷àüû âàð.
– Àëëàù òÿàëà âÿ øàùçàäÿ ñèçèí ìöêàôàòûíûçû âåðÿúÿê.
Òîìàñ Óòåíõîâà åòèðàç åëÿäè.
– Ìÿí ìöêàôàò ö÷öí ÿëëÿøìèðÿì.
Ëàììå éîüóí ãàí êîëáàñàñûíû ÷åéíÿéÿ-÷åéíÿéÿ ñîðóøäó:
– Ñèç íåúÿ åäèðñèíèç êè, êîëáàñàíûç áåëÿ ÿòèðëè, äàäëû, éóìøàã
îëóð?
– Áèç îðà äàð÷ûí, ìÿðçÿ òþêöðöê. – Åâ éèéÿñè áóíó äåéèá
Óëåíøïèýåëäÿí ñîðóøäó: – Ôðèñëàíäèéà ãðàôû Åäçàð éåíÿ øàùçàäÿíèí òÿðÿôèíäÿäèðìè?
Óëåíøïèýåë äÿ úàâàá âåðäè êè:
– Î áóíó ùèññ åëÿòäèðìèð, àììà Åìäåíäÿ øàùçàäÿíèí ýÿìèëÿðèíè ýèçëÿäèð. – Ñîíðà ÿëàâÿ åòäè: – Áèç ýÿðÿê Ìààñòðèõòÿ ýåäÿê.
Åâ éèéÿñÿ äåäè:
– Îðà ýåòìÿê îëìàç. Ùÿð éåðäÿ ùåðñîãóí ãîøóíó âàð.
Òîìàñ Óòåíõîâå îíëàðû ÷àðäàüà àïàðäû, ÷þëäÿ, àò áåëèíäÿ þç
ìÿùàðÿòèíè ýþñòÿðÿí àòëû ùèññÿëÿðèíèí, ïèéàäà ãîøóíóí áàéðàãëàðûíû ýþñòÿðäè.
Óëåíøïèýåë îíà äåäè:
– Ùàìû áóðàäà ñèçÿ ùþðìÿò åëÿéèð. Ñèç ìÿíèì åâëÿíìÿéèì
ö÷öí èúàçÿ àëûí, îíäà ìÿí áó ãîøóíóí è÷èíäÿí êå÷èá ýåäÿðÿì.
Ìÿíÿ ýÿëÿí ãûçäàí òÿëÿá îëóíóð êè, î ýÿðÿê ñåâèìëè îëñóí,
ãÿøÿíý îëñóí, ÿõëàãû äà éàõøû îëñóí, – î çàìàí ÿðÿ ýåòìÿéÿ ðàçû
îëñóí – ùÿìèøÿëèê äÿ îëìàñà, óçàã áàøû áèð ùÿôòÿëèéÿ.
Ëàììå àù ÷ÿêäè:
360
– Îüëóì, åâëÿíìÿ, – àðâàäûí ñÿíè òÿê ãîéàð, ñÿíè ñåâýè
îäóíäà éàíìàüà âàäàð åäÿð. Ðàùàò éàòàüûí òèêàíëû ïûðêàë äþøÿéèíÿ äþíÿð, øèðèí éóõó äà ñÿíäÿí ãà÷ûá ýåäÿð.
Óëåíøïèýåë:
– Ùÿð ùàëäà åâëÿíÿúÿéÿì, – äåäè.
Ñöôðÿäÿ äàùà éåìÿéÿ øåé ýþðìÿäèéèíäÿí Ëàììåíèí îâãàòû òÿëõ
îëäó. Áó âàõò îíóí ýþçöíÿ ïå÷åíéå äîëó áèð áîøãàá ñàòàøäû. Åëÿ î
ñààò, ãàøãàáàüûíû òþêÿðÿê, ïå÷åíéåíè õûðòàõûðòëà éåìÿéÿ áàøëàäû.
Óëåíøïèýåë éåíÿ Òîìàñ Óòåíõîâåéÿ äåäè:
– Éàõøû, ýÿëèí è÷ÿê! Ñèç ìÿíÿ àðâàä òàïûí – âàðëû äà îëàð, éîõñóë äà îëàð. Ìÿí îíóíëà êèëñÿéÿ ýåäÿðÿì. Êåøèø íèêàùûìûçû êÿñÿð. Î áèçÿ íèêàù êàüûçû âåðÿð, àíúàã îíóí ùå÷ áèð ÿùÿìèééÿòè îëìàéàúàã, ÷öíêè îíó ïàïà òÿðÿôäàðû – èíêâèçèòîð âåðìèøäèð. Áèç
øÿùàäÿòíàìÿ àëàðûã êè, õàëèñ õðèñòèàíûã, ÷öíêè ýöíàùëàðûìûçû áàüûøëàäûðûã, òÿáÿððöê ÷àõûðûíû è÷èðèê, áèð òèêÿ äÿ òÿáÿððöê ãîüàëû éåéèðèê, àïîñòîëëàðûí* äåäèéè ãàéäà èëÿ éàøàéûðûã, þç óøàãëàðûíû äèðèäèðè éàíäûðàí ìöãÿääÿñ àíàìûç – Ðîìà êèëñÿñèíèí àéèíëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðèðèê, ìöãÿääÿñ àòàìûç ïàïàíûí, éåðèí-ýþéöí ãîøóíëàðûíûí, ìöãÿääÿñ êèøè âÿ ãàäûí þâëèéàëàðûíûí, áàø ðóùàíèëÿðèí, êåøèøëÿðèí, ìîíàõëàðûí, êîáóä, úàùèë ùÿðáè àäàìëàðûí, úàñóñëàðûí, õÿôèééÿëÿðèí âÿ áàøãà çèðçèáèëëÿðèí õåéèð-äóàñûíû ãÿáóë åäèðèê. Áåëÿ
áèð øÿùàäÿòíàìÿ èëÿ áèç òîé ñÿéàùÿòèíÿ ÷ûõûðûã.
Òîìàñ Óòåíõîâå ñîðóøäó:
– Áÿñ àðâàä?
Óëåíøïèýåë äÿ úàâàá âåðäè êè:
– Àðâàäû ìÿíÿ ñèç òàïàúàãñûíûç. Õöëàñÿ, ìÿí èêè àðàáà òóòóðàì, îíëàðû – êöêíàð àüàúû, ïûðêàë áóäàãëàðû ùþðöêëÿðè èëÿ, êàüûç
÷è÷ÿêëÿðëÿ áÿçÿéèðÿì, àðàáàëàðà – øàùçàäÿíèí éàíûíà ýåòìÿê èñòÿéÿí áèð íå÷ÿ ãî÷àã úàâàíëàðû îòóðäóðàì.
Òîìàñ Óòåíõîâå éåíÿ ñîðóøäó:
– Áÿñ àðâàä?
Óëåíøïèýåë:
__________
* Èíúèëäÿ Èñàíûí îí èêè ùÿâàðèéóíóíà äåéèëèð.
361
– Ìÿëóì øåéäèð êè, î äà áóðàäà îëàúàã, – äåéèá ñþçöíÿ äàâàì
åòäè: – Àðàáàëàðäàí áèðèíÿ ñèçèí èêè àòûíûçû ãîøàðàì, î áèðèñèíÿ äÿ
áèçèì èêè åøøÿéèìèçè. Áèðèíúè àðàáàäà ìÿíèì àðâàäûì îòóðàð, ìÿí
îòóðàðàì, ìÿíèì äîñòóì Ëàììå, áèð äÿ øàùèäëÿð îòóðàð. Èêèíúè
àðàáàäà – òÿáèë÷èëÿð, òöòÿê÷èëÿð, ñöìñö÷öëÿð îòóðàð. Ñîíðà äà ùàéêöéëö øÿí òîé áàéðàãëàðû èëÿ, òÿáèë âóðà-âóðà, áàüûðà-áàüûðà, îõóéà-îõóéà, øÿðàá è÷ÿ-è÷ÿ àòëàðû âàð ýöúö èëÿ, äþðäíàëà ãîâà-ãîâà
áþéöê éîë èëÿ ýåäÿðèê. Áó éîë áèçè éà Ýàëýåíâåëä-ÿ, éÿíè Äàð
àüàúû ÷þëöíÿ, éà äà àçàäëûüà àïàðûá ÷ûõàðàúàã.
Òîìàñ Óòåíõîâå äåäè êè:
– Ìÿí ñÿíÿ ìÿìíóíèééÿòëÿ êþìÿê åëÿðäèì, àõû àðàáàäà ýåäÿí êèøèëÿðèí àðâàäëàðû, ãûçëàðû èñòÿéÿúÿê êè, ÿðëÿðèíè, àòàëàðûíû éîëà ñàëñûíëàð.
Ãÿøÿíý áèð ãûç áàøûíû ãàïûäàí è÷ÿðè ñàëûá ÷ûüûðäû:
– Ýåäÿéèí, àëëàùà òÿâÿêêöë!
Òîìàñ Óòåíõîâå òÿêëèô åòäè êè:
– Ëàçûì îëñà, ìÿí äþðä àðàáà äà âåðÿ áèëÿðÿì. Áó ãàéäà èëÿ
áèç èéèðìè áåø àäàì àïàðà áèëÿðèê, áÿëêÿ äÿ ÷îõ.
Óëåíøïèýåë þç ñþçöíö äÿ ÿëàâÿ åòäè:
– Ùåðñîãó áàðìàüûìûçà äîëàéàðûã!
Òîìàñ Óòåíõîâå Óëåíøïèýåëèí ñþçöíÿ ãöââÿò âåðäè:
– Øàùçàäÿíèí äîíàíìàñûíäà èñÿ èýèä äþéöø÷öëÿðèí ñàéû àðòìûø
îëàð. – Ñîíðà çÿíýè âóðäó, àðâàäëû-êèøèëè áöòöí õèäìÿò÷èëÿðèíè
éûüûá, îíëàðà äåäè: – Áöòöí çåëàíäèéàëûëàð – àðâàäëû, êèøèëè, ãóëàã
àñûí: áàõ áó ôÿëÿìÿíý Óëåíøïèýåë èñòÿéèð êè, ñèçèíëÿ áèð éåðäÿ, òîé
øÿíëèéè àðàáàëàðû èëÿ, ùåðñîãóí ãîøóíóíó éàðûá êå÷ñèí.
Îíëàð áèð àüûçäàí óúà ñÿñëÿ äåäèëÿð:
– Áèç þëöìäÿí ãîðõìóðóã!
Êèøèëÿð áèð-áèðèíÿ ñþéëÿéèðäèëÿð:
– Ãóëëàð òîðïàüûíû – àçàä äÿíèçÿ äÿéèøìÿê – áþéöê õîøáÿõòëèêäèð. Àëëàù êè áèçèìëÿäèð – êèì áèçèì ö÷öí ãîðõóëó îëà áèëÿð?!
Àðâàäëàð äà, ãûçëàð äà äåéèðäè:
– Áèç äÿ þç ÿðëÿðèìèçèí, þç àäàõëûëàðûìûçûí àðäûíúà ýåäÿðèê.
Çåëàíäèéà – áèçèì âÿòÿíèìèçäèð; âÿòÿí áèçè ãÿáóë åëÿð!
362
Óëåíøïèýåë ýþçö èëÿ úàâàí, ãÿøÿíý áèð ãûçû ñå÷èá çàðàôàòëà äåäè:
– Ìÿí ñÿíè àëàúàüàì.
Ãûç ãûïãûðìûçû ãûçàðûá, îíà áåëÿ úàâàá âåðäè:
– Êÿáèí êÿñäèð – îíäà ñÿíÿ ýåäÿðÿì.
Àðâàäëàð ýöëöøäö. Äåäèëÿð êè:
– Áèçèì åâ éèéÿñèíèí îüëó Ùàíñ Óòåíõîâåíèí îíà ýþçö äöøöá.
Éÿãèí îíëàð áèð éåðäÿ ýåäÿúÿê.
Ùàíñ îíëàðûí ñþçöíö òÿñäèã åëÿäè:
– Ìÿí îíóíëà ýåäÿúÿéÿì.
Àòàñû äà Ùàíñà äåäè:
– Ýåò!
Êèøèëÿð áàéðàì ïàëòàðû èëÿ áÿçÿíäèëÿð: ìÿõìÿð ýþäÿêúÿëÿðèíè,
øàëâàðëàðûíû, óçóí îïïåðñòêëååä-ëÿðèíè ýåéäèëÿð, ýöíäÿí, éàüûøäàí
ãîðóéàí åíëèãûðàãëû øëéàïàëàðûíû ãîéäóëàð. Ãàäûíëàð ãàðà éóí úîðàá, ýöìöø òîããàëû, öñòöà÷ûã, ìÿõìÿð òóôëè ýåéäèëÿð, îíëàðûí àëíûíäà ãûçûë áÿçÿêëÿðè ïàðûëäàéûðäû: ãûçëàðûíêû – ñîë òÿðÿôäÿ, ÿðëè
àðâàäëàðûíêû – ñàü òÿðÿôäÿ èäè. Áèð äÿ îíëàðûí àü éàõàëûãëàðû, çÿð
èøëÿìÿëè àë éà ìàâè äþøëöêëÿðè âàðäû; åíëè, ãàðà ìÿõìÿð òèêìÿëè
òóìàíëàðû ãàðà, éóí ïàð÷àäàíäû.
Ñîíðà Òîìàñ Óòåíõîâå êèëñÿéÿ ýåòäè, èêè ðóúêñäàåëäåð* ïóëëà
êåøèøè éîëà ýÿòèðäè êè, Êëààñûí îüëó Òèëáåðòëÿ, éÿíè Óëåíøïèýåëëÿ,
Òàííåêèí Ïèòåðñè íèêàùëà. Êåøèø áóíà ðàçûëûã âåðèá, åëÿ îðàäàúà
ùàããûíû àëäû.
Õöëàñÿ, Óëåíøïèýåë øàùèäëÿðèí, ãîíàãëàðûí ìöøàéèÿòè èëÿ êèëñÿéÿ ýåäèá Òàííåêèíëÿ íèêàùëàíäû. Òàííåêèí ÷îõ ñåâèìëè, ãÿøÿíý, äîëüóí, ìåùðèáàí ãûç èäè, Óëåíøïèýåë éàìàí èñòÿéèðäè êè,
îíóí èêè ïîìèäîðà îõøàéàí éàíàãëàðûíû äèøëÿñèí. Áóíó ãûçà äåäè,
ñîíðà äà ÿëàâÿ åòäè êè, àíúàã ñÿíèí ôöñóíêàð ýþçÿëëèéèíÿ ïÿðÿñòèø
åòäèéèì ö÷öí áóíó åëÿìèðÿì.
Ãûç àúûãëàíûá:
– Ìÿíÿ òîõóíìà! Ùàíñ áèçÿ åëÿ áàõûð êè, åëÿ áó ñààò áèçè þëäöðÿúÿê.
Òàííåêèíÿ ïàõûëëûüû òóòàí áàøãà áèð ãûç Óëåíøïèýåëÿ äåäè:
__________
* Èêè ôëîðèí éàðûìëûã ãÿäèì Ùîëëàíäèéà ïóëó
363
– Àéðûñûíû òàï. Ýþðìöðñÿí î, ñåâäèéè àäàìäàí ãîðõóð!
Ëàììå ÿëèíè-ÿëèíÿ ñöðòÿðÿê äåéèðäè:
– Ùàìûéà àüçûíû à÷ûá áàõìà, éàðàìàç!
Þçö äÿ éàìàí ñåâèíèðäè.
Óëåíøïèýåë ñàêèò îëäó, áàøãàëàðû èëÿ áèð éåðäÿ ìàëèêàíÿéÿ ãàéûòäû. Îðàäà øÿíëèê åäèðäè. Íÿüìÿ îõóéóðäó, ïàõûëëûã åëÿéÿí ãûçûí ñàüëûüûíà è÷èðäè. Ùàíñ äà Òàííåêèíÿ éîõ, ùÿì äÿ ýÿëèí îëìàéàí ïàõûë ãûçà éîõ, î áèðèëÿðÿ áàõûá øàäëûã åäèðäè.
Éàøûë áóäàãëû, ÷è÷ÿêëÿ áÿçÿäèëìèø òîé àðàáàëàðû, ýöíîðòà âàõòû
ýöíÿøëè àéäûí ùàâàäà, òÿáèëëÿðèí, ñöìñöëÿðèí, òóëóã çóðíàëàðûíûí,
òöòÿêëÿðèí öðÿêà÷àí ñÿñè àëòûíäà, à÷ûëàí áàéðàãëàð éåëëÿíÿ-éåëëÿíÿ, ñÿðèí êöëÿê äþéÿ-äþéÿ éîëà äöøäö.
Áó çàìàí ùåðñîãóí îðäóýàùûíäà äà àéðû áèð øÿíëèê âàðäû.
Êÿøôèééàò÷ûëàð, êåøèê÷èëÿð øåéïóðëàðûíû ÷àëûá òÿùëöêÿ öç âåðäèéèíè
õÿáÿð âåðèðäè. Îíëàð áèð-áèðèíèí àðäûíúà ýÿëèá ìÿëóìàò âåðèðäèëÿð:
– Äöøìÿí éàõûíëàøûð! Áèç òÿáèë ýóìáóëòóñó, øåéïóð ñÿñè åøèòäèê, ÷îõëó áàéðàã ýþðäöê. Áó ýöúëö àòëû äÿñòÿñèäèð – îíóí âÿçèôÿñè
áèçè àëäàòìàãäûð. Äöøìÿíèí áàø ãöââÿñè, ùå÷ øöáùÿñèç, àðõàäàäûð.
Ùåðñîã, ÷îõ äöøöíìÿäÿí, ãîøóí áàø÷ûëàðûíà ÿìð åòäè êè, äþéöøÿ ùàçûð îëñóíëàð, ãàáàüà äà êÿøôèééàò÷ûëàð äÿñòÿñè ýþíäÿðäè.
Áèðäÿí ÿëèòöôÿíýëè ÿñýÿðëÿð ýþðäö êè, äöç îíëàðûí öñòöíÿ ñöðÿòëÿ äþðä àðàáà ýÿëèð. Êèøèëÿð, àðâàäëàð àðàáàäà îéíàéûðäû, øÿðàá
øöøÿëÿðè ÿëäÿí-ÿëÿ ýÿçèðäè, òöòÿêëÿð, ñöìñöëÿð, òóëóã çóðíàëàðû
øÿí ùàâàëàð ÷àëûðäû, òÿáèëëÿð ýóìáóëäàéûðäû.
Ñîíðà òîé àðàáàëàðû äàéàíäû. Ñÿñ-êöéö åøèäÿí Àëáà þçö îíëàðûí ãàáàüûíà ÷ûõäû. Àðàáàëàðäàí áèðèíäÿ òÿçÿýÿëèí, ýÿëèíèí éàíûíäà, ýöë-÷è÷ÿêëÿ áÿçÿäèëìèø òÿçÿáÿéè ýþðäö, – î äà Óëåíøïèýåë èäè.
Êÿíäëèëÿð, êÿíäëè ãàäûíëàð àðàáàëàðäàí éåðÿ àòûëûá îéíàéûðäûëàð,
ÿñýÿðëÿðè øÿðàáà ãîíàã åäèðäèëÿð.
Ùÿð òÿðÿôäÿ ìöùàðèáÿ ýåòäèéè ùàëäà, êÿíäëèëÿðèí áó øÿíëèéè,
íÿüìÿ îõóìàñû, áåëÿ ãàéüûñûçëûüû ùåðñîã Àëáàíûí ìÿèééÿòèíäÿêè
àäàìëàðû ÷îõ òÿÿúúöáëÿíäèðäè.
Êÿíäëèëÿð áöòöí øÿðàáû ÿñýÿðëÿðÿ ïàéëàäûëàð.
ßñêÿðëÿð äÿ îíëàðû òÿðèô åëÿéèð, øÿðÿôëÿíäèðèðäèëÿð.
364
Ñîíðà êÿíäëèëÿð, êÿíäëè ãàäûíëàð, àðàáàëàðà ìèíèá, òÿáèë ýóìáóëòóñó, òöòÿê, òóëóã çóðíàñû ñÿñëÿðè àëòûíäà éîëà äöøäöëÿð, – ùå÷
êÿñ îíëàðà ìàíå îëìàäû.
ßñêÿðëÿð äÿ, áèð àç êåôëÿíäèêëÿðè ö÷öí, îíëàðûí øÿðÿôèíÿ òöôÿíý àòäûëàð.
Òîé àðàáàëàðû Ìààñòðèõòÿ ýÿëèá ÷àòäû. Óëåíøïèýåë îðàäà ýèçëèí
ðåôîðìàòëàðëà ýþðöøäö, øàùçàäÿíèí äîíàíìàñûíà ãàéûãëàðëà ñèëàù,
äþéöø ñóðñàòû àïàðûëìàñû ùàããûíäà ðàçûëûüà ýÿëäèëÿð.
Ëàíäåíäÿ äÿ áåëÿ äàíûøûãëàð àïàðäû.
Áó ãàéäà èëÿ îíëàð êÿíäëè ïàëòàðûíäà ùÿð éåðÿ ýåòäèëÿð.
Íÿùàéÿò, ùåðñîã Àëáà îíëàðûí áèúëèéèíäÿí õÿáÿð òóòäó. Îíëàð
ùàããûíäà íÿüìÿ ãîøäóëàð, ùåðñîãà äà ýþíäÿðäèëÿð. Íÿüìÿíèí
íÿãàðÿòè áåëÿ èäè:
Àëáà, àé àõìàã ùåðñîã,
Ýþðäöíìö àäàõëûíû?
Ùåðñîã, þç èøèíäÿ éàíûëàíäà ÿñýÿðëÿð ùÿìèøÿ áó ìàùíûíû
îõóéàðäû:
Àëáà ãûçû ýþðÿíäÿ
Ëàï èòèðäè àüëûíû.
ÕÕÛÂ
Ãöññÿ âÿ ùèðñ êðàë Ôèëèïïè ëàï ÿëäÿí ñàëìûøäû. Î ùÿäñèç äÿðÿúÿäÿ øþùðÿòïÿðÿñò îëäóüóíäàí àëëàùà äóà åëÿéèðäè êè, îíà – Èíýèëòÿðÿíè çÿáò åòìÿéÿ, Ôðàíñàíû òÿñëèì îëìàüà, Ìèëàíû, Ýåíóéàíû,
Âåíåòñèéàíû ÿëÿ êå÷èðìÿéÿ, áó ãàéäà èëÿ áöòöí Àâðîïàíû ùàêèìèééÿòè àëòûíà àëìàüà êþìÿê åëÿñèí.
Ùÿòòà ñîí ãàëèáèééÿò òÿíòÿíÿñè ôèêðè äÿ îíóí öðÿéèíè à÷ìûðäû.
Î ùÿìèøÿ öøöéöðäö. Íÿ øÿðàá, íÿ áóõàðûäà éàíàí ÿòèðëè àüàúëàð îíóí úàíûíû ãûçäûðûðäû. Î þç îòàüûíäà îòóðàðäû, ÿòðàôû äà äîëó
ìÿêòóá îëàðäû, áó ìÿêòóáëàðû òþêñÿéäèí éöç ÷ÿëëÿê îëàðäû. Î åëÿ
ùåé éàçûðäû, íÿñÿ éàçûðäû. Ðîìà èìïåðàòîðëàðû êèìè äöíéàéà àüà365
ëûã åòìÿê àðçóñóíäà èäè. Þç îüëó äîí Êàðëîñà ãàðøû îëàí ùÿñÿä âÿ
êèí îíó áîüóðäó. Îüëó Íèäåðëàíääà, ùåðñîã Àëáàíû ÿâÿç åòìÿê
àðçóñóíà äöøÿíäÿí ñîíðà, îíóí íèôðÿòèíè ãàçàíìûøäû, – Ôèëèïï
äöøöíöðäö êè, îüëó, ùå÷ øöáùÿñèç, Íèäåðëàíääà ùþêìäàð îëìàã
èñòÿéèð. Îüëóíóí ÷èðêèí, åéáÿúÿð, àúûãëû, ÷ûëüûí, çàëûì îëìàñû îíóí
íèôðÿòèíè äàùà äà àðòûðûðäû. Àíúàã áóíó ùå÷ êÿñÿ ñþéëÿìèðäè.
Õèäìÿò÷èëÿð áèëìèðäèëÿð – îíëàðûí ùàíñûíäàí äàùà ÷îõ ãîðõìàã ëàçûìäûð: ãÿääàð, ñÿðò, îíà ãóëëóã åäÿíëÿðèí úàíûíà ñîâõàøàí
îüëóíäàíìû, éà ãîðõàã, ñþçöíäÿí ãà÷àí, ùèéëÿýÿð, áàøãàëàðûíûí
ÿëè èëÿ àäàì þëäöðÿí, êàôòàð êèìè úÿìäÿê õîøëàéàí àòàñûíäàíìû?
Õèäìÿò÷èëÿð àòà èëÿ îüóëóí áèð-áèðèíÿ ìåéäàí îõóìàñûíû ýþðÿíäÿ áÿäÿíëÿðèíè öøöòìÿ òóòóðäó. Îíëàð äåéèðäèëÿð êè, ÷îõ êå÷ìÿç, Åñêîðèíàëäà ìåéèò ýþðöíÿð.
Äîüðóäàí äà áåëÿ îëäó: ÷îõ êå÷ìÿäè, îíëàð áèëäèëÿð êè, äîí
Êàðëîñ, äþâëÿòÿ õÿéàíÿò åòìÿêäÿ òÿãñèðëÿíäèðèëèá çèíäàíà ñàëûíìûøäûð.119 Îíó äà áèëäèëÿð êè, äîí Êàðëîñ çèíäàíäà ÿçàá ÷ÿêèð, ãà÷ìàã èñòÿéÿíäÿ, äÿìèð áàðìàãëûãäàí êå÷ÿíäÿ öçö éàðàëàíìûøäûð,
àíàñû ôðàíñàëû Èçàáåëëàíûí120 ýþç éàøû êÿñèëìèð, ùÿìèøÿ àüëàéûð.
Ëàêèí êðàë Ôèëèïï àüëàìûðäû.
Ñîíðà ñþç éàéûëäû êè. Äîí Êàðëîñà êàë ÿíúèð âåðèáëÿð, åðòÿñè
ýöíö äÿ þëöá – éàòûá äóðìàéûá. Ùÿêèìëÿð äåéèáëÿð: ÿíúèðè éåéÿí
êèìè öðÿéè äàéàíûá, áöòöí òÿáèè ÷þëÿýåòìÿ éîëëàðû áàüëàíûá, íÿ
òöïöðÿ áèëèá, íÿ ãóñà áèëèá, áÿäÿíèíäÿí ùå÷ áèð øåé ôûñãûðäà áèëìÿéèá. Ãàðíû øèøèá, þëöá.
Êðàë Ôèëèïï äîí Êàðëîñ ö÷öí þëöì äóàñû àéèíèíè äöçÿëòäè,
áóéðóã âåðäè êè, îíó êðàë ñàðàéû êèëñÿñèíäÿ áàñäûðñûíëàð, áàøäàøû
éàçûñû äöçÿëòäèëÿð:
ÁÓÐÀÄÀ Î ÀÄÀÌ ÁÀÑÄÛÐÛËÌÛØÄÛÐ ÊÈ,
ÄÖÇÖÍÖ ÄÅÑßÊ, ÙÅ× ÁÈÐ ÕßÑÒßËÈÊËß
ÕßÑÒßËßÍÌßÄßÍ ÞËÌÖØÄÖÐ.
Àãóô éàúå ãóèåí ïàðà äåúèð Âåðäàä,
Ìóðèî ñèí åíôåðìåäàä
366
Êðàë Ôèëèïï èñÿ ÿðëè ãàäûí îëàí ïðèíñåññà Åáîëèéÿ121 øÿùâÿòëè íÿçÿðëÿ áàõûðäû. Àõûðäà ãàäûí îíóí èíàäëû òÿëÿáëÿðèíÿ òÿñëèì îëäó.
Ñþç ýÿçèðäè êè, ôðàíñàëû Èçàáåëëà äîí Êàðëîñó Íèäåðëàíäû þç
ÿëèíÿ êå÷èðìÿê ìåéëèíÿ ùÿâÿñëÿíäèðèðìèø, èíäè î, äÿðääÿí õÿñòÿëÿíìèøäèð. Ñà÷û ÷ÿíýÿ-÷ÿíýÿ òþêöëöð. Òåç-òåç ãóñóð. ßë âÿ àéàã
äûðíàãëàðû äà òþêöëöá. Àõûðäà î, þëäö.
Ôèëèïï àüëàìàäû.
Øàùçàäÿ Åáîëèíèí äÿ ñà÷û òþêöëäö. Î, ãÿì ÷ÿêèðìèø, àù-çàð
åäèðìèø. Ñîíðà îíóí äà ÿë âÿ àéàã äûðíàãëàðû òþêöëäö. Î äà þëäö.
Êðàë Ôèëèïï áóéðóã âåðäè êè, îíó áàñäûðñûíëàð.
Ôèëèïï îíóí äóë ãàëìûø àðâàäûíà òÿñÿëëè âåðèðäè, ëàêèí þçö
àüëàìûðäû.
ÕÕÂ
Äàììåäÿ àðâàäëàð, ãûçëàð Íåëåíèí éàíûíà ýÿëäèëÿð, ñîðóøäóëàð êè, ñÿí “ìàé ýÿëèíè” îëìàã, ñÿíèí ö÷öí òàïäûüûìûç îüëàíëà
êîëäà ýèçëÿíìÿê èñòÿìÿçñÿíìè? Ñîíðà äà ùÿñÿäëÿ ÿëàâÿ åòäèëÿð:
éîõñà Äàììåäÿ, áöòöí ìàùàëäà ñÿíèí êèìè ýþçÿë-ýþé÷ÿê, òÿðàâÿòëè, çèðÿê ãûçû àëìàã èñòÿéÿí îüëàí éîõäóð, – áóíó åëÿéÿí ñÿíèí
úàäóýÿð àíàíäûð, î ñÿíè ñåùðëÿéèá.
Íåëå äÿ îíëàðà äåäè:
– ßçèçëÿðèì, ìÿíè àëìàã èñòÿéÿí îüëàíëàðà ñèç äåéèí êè, Íåëåíèí ãÿëáè áóðàäà äåéèë, îíóí ãÿëáè – þç þëêÿñèíè àçàä åëÿìÿê
ö÷öí ÷þëëÿðÿ äöøÿí àäàìûí éàíûíäàäûð. Î êè, ãàëäû – ñèç äåéÿí
êèìè – ìÿí þç òÿðàâÿòèìè èòèðìèøÿì, áóíäà ùå÷ áèð ñåùðáàçëûãôèëàí éîõäóð, ìÿí ñàüëàì ãûçàì, âÿññàëàì.
Àðâàäëàð äåäè:
– Ùÿð ùàëäà Êàòëèíà äöç àäàì äåéèë.
Íåëå:
– Ïèñ àäàìëàðûí ñþçöíÿ èíàíìàéûí, – äåäè. – Êàòëèíà úàäóýÿð
äåéèë. Ùàêèì îíóí áàøûíäàí êèëêÿ éàíäûðûá, áó äà îíóí àüëûíà çèéàí éåòèðèá.
Êöíúäÿ þçöíÿ éåð åëÿéèá îòóðàí Êàòëèíà áó ñþçö åøèäÿíäÿ
áàøûíû ñèëêÿëÿéèá ìûçûëäàíäû:
367
– Îäó ýþòöðöí! Ìÿíèì ÿçèçèì Ùàíñ ãàéûäàúàã.
Àðâàäëàð ñîðóøäó: áó Ùàíñ êèìäèð? Íåëå úàâàá âåðäè êè:
– Êëààñûí îüëóäóð, ìÿíèì ñöä ãàðäàøûìäûð. Áó áÿäáÿõòëèê äÿ
öç âåðÿíäÿí áÿðè Êàòëèíàéà åëÿ ýÿëèð êè, îíó èòèðìèøäèð.
Öðÿéè éóìøàã àðâàäëàð Êàòëèíàéà áèð àç ïóë âåðäèëÿð. Êàòëèíà
òÿçÿ ïóëëàðû ýóéà êèìñÿéÿ ýþñòÿðÿðÿê åëÿ ùåé äåéèðäè:
– Ìÿí èíäè âàðëûéàì – ýþð ýöìöø íåúÿ äÿ ïàðûëäàéûð! Ìÿíèì
ÿçèçèì Ùàíñ, ýÿë, ñåâýèì ö÷öí ñÿíÿ ïóë âåðÿúÿéÿì!
Àðâàäëàð ýåäÿíäÿí ñîíðà Íåëå áîø äàõìàäà õåéëè àüëàäû. Î,
àüëàéà-àüëàéà Óëåíøïèýåëèí óçàã åëëÿðäÿ äîëàøäûüûíû, þçöíöí èñÿ
åâäÿ îòóðìàüà ìÿúáóð îëäóüóíó äöøöíöðäö, Êàòëèíàíûí äà åëÿ
ùåé: “Îäó ýþòöðöí” äåéÿðÿê éàëâàðìàñûíû ôèêèðëÿøèðäè: Êàòëèíà
ñèíÿñèíè ãàìàðëàéûðäû, åëÿ áèë êè, áó îíóí áàøûíäà, áöòöí áÿäÿíèíäÿ äÿëèëèê àëîâóíóí ãàéíàäûüûíà áèð èøàðÿ èäè.
Áó çàìàí êîëëàð àðàñûíäà ìàé ýÿëèíè ìàé áÿéè èëÿ ýèçëÿíìèøäè.
Êèìÿ õîøáÿõòëèê öç âåðèá îíëàðû òàïñà – îüëàí òàïñà – øÿíëèéèí
êðàëû, ãûç òàïñà – êðàëè÷àñû îëàúàãäû.
Íåëå îüëàíëàðûí, ãûçëàðûí øÿí ÷ûüûðòûñûíû åøèòäè: “ìàé ýÿëèíè”
ñÿññèç áèð éàðüàíäà òàïûëìûøäû.
Íåëåíèí, Óëåíøïèýåëëÿ áÿðÿáÿð, “ìàé ýÿëèíè”íè àõòàðäûüû õîøáÿõò ýöíëÿð éàäûíà äöøöá éåíÿ àüëàäû.
ÕÕÂÛ
Áó çàìàí Ëàììå èëÿ Óëåíøïèýåë, ãû÷ëàðûíû åøøÿêëÿðèíèí áþéðöíÿ ñûõàðàã, éîë ýåäèðäèëÿð.
Óëåíøïèýåë ñþçÿ áàøëàäû:
– Ãóëàã àñ, Ëàììå, Íèäåðëàíä çàäÿýàíëàðû Îðàíëû øàùçàäÿéÿ
ïàõûëëûã åòäèêëÿðèíäÿí êîíôåäåðàòëàðûí èøèíÿ ìöãÿääÿñ èòòèôàãà –
àíà éóðäóíó õèëàñ åòìÿê ö÷öí áàüëàíìûø áó íÿúèá ñàçèøÿ õÿéàíÿò
åòìÿäè. Áðåäåðîäå þëäö – äåìÿëè, Áðàáàíòûí, Ôëàíäðèéàíûí éîõñóë
úàìààòûíäàí áàøãà, – ìöùàðèáÿíè àïàðàí àäàì éîõäóð, éîõñóë
úàìààòà, àðäûíúà ýåòìÿê ö÷öí, âèúäàíëû ðÿùáÿðëÿð ëàçûìäûð. Áÿëè,
ìÿíèì îüëóì, áèð äÿ àäàëàðû íÿçÿðÿ àë, Çåëàíäèéà àäàëàðûíû, ùÿì
368
äÿ øàùçàäÿíèí èäàðÿ åòäèéè Øèìàëè Ùîëëàíäèéàíû122, äàùà î òÿðÿôäÿ, äÿíèçäÿ, Åìäåí ãðàôëûüûíû âÿ Øÿðãè Ôðèñëàíäèéàíû íÿçÿðäÿí
ãà÷ûðìà – îðà ãðàô Åäçàðûí èõòèéàðûíäàäûð.
Ëàììå êÿäÿðëÿíäè:
– Àù-ù-ù! Áèç äàð àüàúëàðûíûí, ÷àðìûõëàðûí, òîíãàëëàðûí àðàñû
èëÿ ýåäèðèê, ÿëëÿøèðèê, íÿñÿ ÿëäÿ åòìÿéÿ ÷àëûøûðûã, àììà, áåëÿ ýþðöíöð êè, äèíúÿëìÿéÿ ùå÷ öìèä éîõäóð.
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Ùÿëÿ áó àíúàã èøèí áàøëàíüûúûäûð. Èíäè áèç ñÿðáÿñòèê: äöøìÿíëÿðèìèçè þëäöðöðöê, îíëàðû ÿëÿ ñàëûðûã, ïóë êèñÿëÿðèìèç àüçûíà
êèìè ôëîðèíëÿ äîëóäóð, éåìÿê-è÷ìÿê, ïèâÿ, ÷àõûð, àðàã íÿ ãÿäÿð
èñòÿñÿí! Ñÿíÿ äàùà íÿ ëàçûìäûð, àé ïÿðãó äþøÿê! Áÿëêÿ åøøÿêëÿðè
ñàòàã, àò àëàã?
Ëàììå îíà åòèðàç åòäè:
– Îüëóì, ìÿí áÿäÿíäÿ àäàì ö÷öí àò éîðòìàñû àüûð îëàð.
– Áöòöí êÿíäëèëÿð åøøÿê ìèíèðëÿð, ñÿí äÿ ìèí, ùå÷ êÿñèí àüëûíà
äà ýÿëìÿç êè, ñÿíè ëàüà ãîéñóí, ùÿð øåéèí äÿ áèð-áèðèíÿ óéüóí ýÿëèð, ýåéèìèí äÿ êÿíäëè ýåéèìèäèð. Ñÿíèí íèçÿí âàð, ìÿíèì ãûëûíúûì.
– Îüëóì, ñÿí àðõàéûíñàí êè, áèçèì èúàçÿíàìÿëÿðèìèç õûðäà
øÿùÿðëÿðäÿ áèçè ÿëÿ âåðìÿç?
Óëåíøïèýåë îíà úàâàá âåðäè êè:
– Ìÿíèì áóíäàí áàøãà íèêàù øÿùàäÿòíàìÿì äÿ âàð: öñòöíäÿ
äÿ – èêè ãóéðóã êèìè ïåðãàìåíòÿ èêè éåêÿ, ãûðìûçû êèëñÿ ìþùöðö
âóðóëóá, áèð äÿ ýöíàùëàðûìûí áàüûøëàíìàñû øÿùàäÿòíàìÿñè âàð.
ßëèíäÿ áó ãÿäÿð êàüûçû îëàí àäàìëàð íÿ ÿñýÿðëÿðè, íÿ äÿ ùåðñîã
õÿôèééÿëÿðèíè øöáùÿëÿíäèðÿ áèëÿð. Áÿñ àëâåðèíè åëÿäèéèìèç ãàðà
òÿñáåùëÿðÿ íÿ äåéèðñÿí? Áèç – ðåéòàðûã: ñÿí ôÿëÿìÿíýñÿí, ìÿí –
àëìàí. Ùåðñîã Àëáàíûí õöñóñè ñÿðÿíúàìû èëÿ þëêÿ-þëêÿ ýÿçèá äîëàøûðûã, ìöãÿääÿñ øåéëÿð ñàòûðûã, áóíóíëà äà ëàìÿçùÿáëÿðè – ìöãÿääÿñ êàòîëèê ìÿçùÿáèíÿ ãàéòàðûðûã. Áåëÿ åòèáàðëû øåéëÿðëÿ áèç
ùÿð éåðÿ þçöìöçö ñàëà áèëÿðèê – ëàï ÿéàíëàðûí äà éàíûíà, êþê ìîíàñòûð áàø÷ûëàðûíûí äà. Êþê ìîíàñòûð áàø÷ûëàðû áèçÿ ðèéàêàð ñèôÿòëÿ
ãîíàãïÿðÿñòëèê äÿ ýþñòÿðÿúÿêëÿð. Áèç äÿ îíëàðûí ñèðëÿðèíè þéðÿíèðèê. ßçèç äîñòóì, ëÿççÿòëè éåìÿêëÿðÿ ùàçûð îë!
369
Ëàììå îíóí ñþçöíÿ áåëÿ íÿòèúÿ âåðäè:
– Îüëóì, äåìÿëè áèç êÿøôèééàò÷û âÿçèôÿñèíè éåðèíÿ éåòèðèðèê.
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Ìöùàðèáÿíèí ãàíóíó áåëÿäèð, ãàéäàñû áåëÿäèð.
Ëàììå äÿ äåäè:
– Î ö÷ âàèçèí þëäöðöëìÿñèíèí öñòö à÷ûëñà – áèç áàòäûã!
Óëåíøïèýåë îíóí úàâàáûíäà áó áÿíäè îõóäó:
Ìÿíèì äþéöø ÿùäèì-ñàü ãàëìàãäûð áèë!
Ùÿð øåéäÿí ÿçèçäèð äöíéàäà ùÿéàò
Èêè þðòöéöì âàð ãîðóéóð ìÿíè:
Áèðè þç äÿðèìäèð, î áèðè ïîëàä?
Ëàêèí Ëàììå éåíÿ äÿ ýèëåéëÿíèðäè:
– Ìÿíèì äÿðèì çÿðèôäèð. Õÿíúÿð îíà ëàï áàëàúà òîõóíàí êèìè
äåøèê à÷ûëàúàã. Äàüëàðäà, äÿðÿëÿðäÿ ñÿôèë-ñÿðýÿðäàí ýÿçìÿêäÿíñÿ, ìÿõìÿð øàëâàð ýåéÿí, ãûçûëà òóòóëìóø ìàñàëàðäà éåëáÿãóøó éåéÿí ÿéàíëàðà éàðàíìàãäàíñà, – ôàéäàëû áèð èøèí ãóëïóíäàí éàïûøìàã äàùà éàõøû îëàðäû. Èíäèêè ùàëäà áèçèì ïàéûìûçà äöøÿí íÿäèð:
äàâà-äàëàø. Ùÿð úöð ãîðõó, âóðóøìà, äîëó, ãàð, ãÿðèáëÿðèí ÿòñèçéàüñûç øîðáàñû! Àììà îíëàðûí ïàéûíà íÿ äöøöð: ñîñèñêà, éàüëû àõòà
õîðóç ãûçàðòìàñû, èøòàùà÷àí ãàðàòîéóã, àõòàëàíìûø äàäëû òîéóã!
Óëåíøïèýåë äåäè êè:
– ßçèç äîñò, àüçûíûí ñóéó àõûð.
– Ùàðàäàñûíûç ñèç, àé òÿçÿ ÷þðÿê, ãûçàðäûëìûø êîåêåâàêê, äàäëû-ëÿççÿòëè êðåì*? Ùàðàäàñàí, àé ìÿíèì àðâàäûì?
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Ñèíÿìäÿêè êöë ìÿíè èíòèãàì àëìàüà ÷àüûðûð, äþéöøÿ ÷àüûðûð.
Àììà ñÿí, àé éàçûã ãóçó, ñÿí íÿ àòà-àíàíûí, íÿ éàõûí àäàìëàðûíûí äöøäöéö ìöñèáÿòëÿðèí, íÿ þç éîõñóëëóüóíóí èíòèãàìûíû àëìàìûñàí! ßýÿð áåëÿ ýÿçèá-äîëàøìàüûí ÿçèééÿòè ñÿíè ãîðõóäóðñà,
îíäà ìÿíè òÿê áóðàõ, ãîé áîðúóì ìÿíè ùàðà ÷àüûðûðñà, îðà ýåäèì.
Ëàììå åøøÿéèí úèëîâóíó ÷ÿêèá ñàõëàäû:
__________
* Ê ð å ì (ôðàí.) – ãàéìàãäàí, ìåéâÿ øèðÿñèíäÿí, øîêîëàääàí âÿ áó êèìè øåéëÿðäÿí ùàçûðëàíûð.
370
– Òÿê? – Åøøÿê äÿ ÷îõ ôèêèðëÿøìÿéèá àéûïÿíúÿñè àëàüûíà ñàðû
äàðòûíäû, – áóðàäà áîë àéûïÿíúÿñè áèòìèøäè.
Óëåíøïèýåëèí äÿ åøøÿéè àëàãäàí éåìÿéÿ áàøëàäû.
Ëàììå ñóàëûíû òÿêðàð åòäè:
– Òÿê? Ñÿí ìÿíè ãîéóá ýåòñÿí – áó ùå÷ åøèäèëìÿìèø áèð
ðÿùìñèçëèê îëàð! Àðâàä ÿëäÿí ÷ûõäûüû áÿñ äåéèë, öñòÿëèê äîñò äà
ÿëäÿí ÷ûõñûí? Éîõ, áó îëà áèëìÿç! Ìÿí äàùà äåéèíìÿéÿúÿéÿì,
– ñÿíÿ ñþç âåðèðÿì. ßýÿð ëàçûì îëñà, – î, òÿêÿááöðëÿ áàøûíû ãàëäûðäû, – ìÿí äÿ ýöëëÿëÿð âûéûëäàéàí éåðÿ ýåäÿúÿéÿì, áÿëè, ýåäÿúÿéÿì! Ãûëûíúëàð øûüûéàí éåðÿ äÿ ýåäÿéÿúÿì, áÿëè, ãûëûíúëàð øûüûéàí éåðÿ äÿ! Ìÿí, éàõøû ãûëûíú ÷àëàíëàðûí ãàíëû úàíàâàð ñöðöñö èëÿ
öç-öçÿ ýÿëÿúÿéÿì! ßýÿð þëöìúöë éàðàëàíñàì, ãàíûì àõà-àõà,
ñÿíèí àéàãëàðûí àëòûíà äöøÿúÿéÿì, ñÿí ìÿíè áàñäûðàðñàí, àðâàäûìà äà ðàñò ýÿëñÿí äåéÿðñÿí êè, áó äöíéàäà ìÿí ñåâýèñèç éàøàéà
áèëìÿäèì, îíà ýþðÿ äÿ ìÿùâ îëäóì. Éîõ, ìÿíèì îüëóì Óëåíøïèýåë, ñÿíäÿí àéðûëìàüà ìÿí äþçÿ áèëìÿðÿì.
ÕÕÂÛÛ
Ùåðñîã Àëáà þç îðäóñóíó èêè éåðÿ áþëäö: áóíóí áèðèíè Ëöêñåìáóðãëó ùåðñîãëóüóíà, î áèðèñèíè äÿ Íàìöðëö ìàðêèçëèéÿ ýþíäÿðäè.
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Áóíäà ùÿðáè áèð ùèéëÿ âàð, àíúàã ìÿí áóíó áàøà äöøÿ áèëìèðÿì, ùÿð ùàëäà áó èøèí ýåäèøèíè äÿéèøìèð: áèç áèðáàø Ìààñòðèõòÿ
ñàðû ýåäÿúÿéèê.
Îíëàð Ìààñ ÷àéûíûí ãûðàüû èëÿ øÿùÿðÿ éàõûíëàøàíäà Ëàììå
ýþðäö êè, Óëåíøïèýåë ÷àéäàêû áöòöí ýÿìèëÿðè ýþçäÿí êå÷èðèð. Áèð
àç ñîíðà î, áèð ýÿìèíèí ãàáàüûíäà äàéàíäû. Ýÿìèíèí áóðóí òÿðÿôèíäÿ ñó ïÿðèñèíèí øÿêëè ÷ÿêèëìèøäè. Ñó ïÿðèñè ÿëèíäÿ ãàëõàí òóòìóøäó. Ãàðà ðÿíýëè ãàëõàíûí öñòöíäÿ ãûçûë ùÿðôëÿðëÿ ùÿçðÿò Èñàíûí
àäûíûí áàø ùÿðôëÿðè éàçûëìûøäû.
Óëåíøïèýåë èøàðÿ èëÿ Ëàììåíè äàéàíäûðäû, þçö èñÿ òîðàüàé êèìè ñÿñëÿíäè.
Ýþéÿðòÿéÿ áèð àäàì ÷ûõûá õîðóç êèìè áàíëàäû, Óëåíøïèýåë áóíó åøèäÿíäÿ åøøÿê êèìè àíãûðûá, ÷àé ãûðàüûíäà ýåäèá-ýÿëÿí àäàì371
ëàðû ýþñòÿðäè, ýÿìèäÿêè íàìÿëóì àäàì äà ãóëàüà õîø ýÿëìÿéÿí
åøøÿê àíãûðòûñû èëÿ úàâàá âåðäè. Ñîíðà Óëåíøïèýåëëÿ Ëàììåíèí åøøÿêëÿðè ãóëàãëàðûíû øÿêëÿéèá, äîüìà íÿüìÿëÿðèíè îõóäóëàð.
Îíëàðûí éàíûíäàí ãàäûíëàð, àòëû êèøèëÿð êå÷èá ýåäèðäè. Óëåíøïèýåë Ëàììåéÿ äåäè:
– Ýÿìè÷è áèçÿ, áèçèì ùåéâàíëàðûìûçà ýöëöð. Îíóí ýÿìèñèíÿ
áàñãûí åëÿñÿê íåúÿ îëàð?
Ëàììå åòèðàç åòäè:
– Éàõøûñû áóäóð î þçö áèçÿ éàí àëñûí.
Áèð àðâàä ñþçÿ ãàðûøäû:
– ßýÿð ñèç èñòÿéèðñèíèçñÿ êè, ãîëëàðûíûç ñûíìàñûí, ãû÷ëàðûíûç ãûðûëìàñûí, ñèð-ñèôÿòèíèç äàüûëìàñûí – îíäà Ïèð Ïÿùëÿâàíà àíãûðìàüà ìàíå îëìàéûí.
Ýÿìè÷è àíãûðûðäû:
– È-à, è-à, è-à!
Ãàäûí äåäè êè:
– Êåôè ýÿëèá, ãîé îõóñóí! Áó éàõûíäà î, ùàìûíûí ýþçö ãàáàüûíäà, èðè ïèâÿ ÷ÿëëÿêëÿðè ãîéóëìóø àðàáàíû ãàëäûðäû, èðè éöê àòû àïàðàí àðàáàíû ÷àðõûíäàí òóòóá ñàõëàäû. Áàõ îðàäà, – ãàäûí Áëàívå
Òîððå (Ìàâè Ãöëëÿ) éåìÿêõàíàñûíû ýþñòÿðäè, – î, áû÷àüû àòäû, îí èêè
àääûìëûãäàí, îí èêè äöéìÿ ãàëûíëûüûíäà ïàëûä ÷ÿëëÿéèíè äåøäè.
Êåøèê÷è àíãûðûðäû:
– È-à, è-à, è-à!
Áó çàìàí ýþéÿðòÿéÿ îí èêè éàøëû áèð óøàã ÷ûõäû, î äà îíóíëà
ñÿñ-ñÿñÿ âåðèá àíãûðäû.
Óëåíøïèýåë äþíöá î ãàäûíà äåäè:
– Ñÿíèí î Ïèð Ïÿùëÿâàíûí íÿäè àõû? Áèç îíäàí ýöúëöéöê. Ìÿíèì
äîñòóì, Ëàììå îíóí êèìèñèíèí èêèñèíè àøûðàð, ùå÷ “óô” äà äåìÿç!
Ëàììå ñþçÿ ãàðûøäû:
– Ñÿí íÿ äåéèðñÿí, îüóë!
Óëåíøïèýåë îíà åòèðàç åòäè:
– Ëàï äöçöíö äåéèðÿì. Òÿâàçþêàðëûãäàí éàëàí äåìÿéÿúÿéÿì êè! Áÿëè, éàõøû êèøèëÿð, ñèç äÿ, ãÿøÿíý àðâàäëàð, ñèç äÿ, ÿñíàôëàð – áó ñààò ýþðÿúÿêñèíèç êè, î, éóìðóãëàðûíû íåúÿ èøÿ ñàëûð, ñèçèí
ìÿøùóð Ïèð Ïÿùëÿâàíûí êöëöíö íåúÿ ýþéÿ ñîâóðóð?
372
Ëàììå éàëâàðäû êè:
– Ñóñ!
Óëåíøïèýåë ñþçöíÿ äàâàì åòäè:
– Ñÿí þç ýöúöíëÿ øþùðÿò ãàçàíìûñàí. Íèéÿ þçöíö ìÿçëóì
ýþñòÿðèðñÿí?
Ýÿìè÷è àíãûðûðäû:
– È-à!
Óøàã äà îíà áàõûá àíãûðûðäû:
– È-à!
Áèðäÿí Óëåíøïèýåë éåíÿ, ãóëàüà õîø ýÿëÿí áèð ñÿñëÿ, òîðàüàé
êèìè îõóäó, áóíà éîëäàí êå÷ÿí êèøèëÿð, ãàäûíëàð, ÿñíàôëàð äà
âàëåù îëäó, îíäàí ÿë ÷ÿêìÿäèëÿð ñîðóøäóëàð êè, òîðàüàé êèìè áåëÿ
ýþçÿë îõóìàüû ñÿí ùàðàäà þéðÿíìèñÿí?
Óëåíøïèýåë:
– Úÿííÿòäÿ, – ìÿí áèðáàø îðàäàí ýÿëèðÿì, – äåéèá àðà âåðìÿéèá àíãûðàí ýÿìè÷èéÿ äþíäö, îíó áàðìàüû èëÿ ýþñòÿðèá, èñòåùçà
èëÿ ÷ûüûðäû:
– Àäÿ, àé ñàðñàã, íÿäè î òàáàã êèìè êþùíÿ ýÿìèäÿ àüàú êèìè
äóðìóñàí? Ùöíÿðèí âàð ãóðóéà ÷ûõ, îíäà áèçÿ äÿ ýöëÿðñÿí, áèçèì
åøøÿêëÿðèìèçÿ äÿ. Ùÿ, ãîðõóðñàí?
Ëàììå äÿ îíóí ñþçöíÿ ãöââÿò âåðäè:
– Ùÿ, ãîðõóðñàí?
Ýÿìè÷è àíãûðûðäû:
– È-à, è-à! – Úÿíàá åøøÿêëÿð åøøÿéè, áóéóðóí ìÿíèì ýÿìèìÿ!
Óëåíøïèýåë Ëàììåéÿ éàâàøúà äåäè:
– Ìÿí íÿ åëÿñÿì, ñÿí ìÿíè éàìñûëà. – Ñîíðà éåíÿ ýÿìè÷èéÿ
äþíäö: – Ñÿí Ïèð Ïÿùëÿâàíñàí, ìÿí äÿ – Òèë Óëåíøïèýåë, àììà
áèçèì áó åøøÿêëÿðèìèç – áó Èéåôëÿ Éàí ñÿíäÿí éàõøû àíãûðûðëàð,
÷öíêè îíëàðûí àíãûðìàñû òÿáèèäèð. Î êè, ãàëäû ñÿíèí î ñûíûã-ñþêöê
òàáàüûíà – áèç îðà ýåòìÿéÿúÿéèê. Ñÿíèí î ýÿìèí – òÿêíÿ-òàáàãäûð, àéðû øåé äåéèë, ëàï õûðäàúà ëÿïÿëÿðäÿ – ñóäà îéíàéûð, þçö äÿ
éàíïþðòö öçöð – õÿð÷ÿíý êèìè.
Ëàììå îíóí ñþçöíÿ ãöââÿò âåðäè:
– Ùÿ, ùÿ, õÿð÷ÿíý êèìè.
373
Ýÿìè÷è îíà ñàðû äþíäö:
– À ïèé éûüûíû, ñÿí íÿ äîíãóëäàíûðñàí?
Ëàììå àúûãëàíûá ÷ûüûðäû:
– Ñÿí êè, èíñàô åëÿìèðñÿí, ìÿíèì ìÿðÿçèìè ýþçöìÿ ñîõóðñàí
– îíäà ñÿí ïèñ õðèñòèàíñàí! Ãîé ñÿíÿ ìÿëóì îëñóí êè, áó ïèéè
ìÿí ùàëàëúà ãàçàíìûøàì, éàõøû éåìÿêëÿ, àììà ñÿí, ïàñëû ìèñìàð, áöòöí þìðö áîéó èéëÿíìèø ñèéÿíÿê áàëûüû èëÿ, ÷ûðàã éàüû èëÿ,
áèð äÿ áàëûã ïóëó èëÿ äîëàíìûñàí, áóíó äà ñÿíèí – øàëâàðûíûí éûðòûãëàðûíäàí ýþðöíÿí ñêåëåòèí ñöáóò åëÿéèð.
Éîëäàí êå÷ÿí êèøèëÿð, àðâàäëàð, ÿñíàôëàð äàâà äöøÿúÿéèíè âÿ
áóíäàí ëÿççÿò àëàúàãëàðûíû áó áàøäàí äóéàðàã äåéèðäèëÿð:
– Ïàù, áó ñààò îíëàð åëÿ òóòàøàúàãëàð êè, òöêëÿðè ýþéÿ ñîâðóëàúàã!
Ýÿìè÷è àíãûðäû:
– È-à, è-à!
Ëàììå èñòÿäè åøøÿêäÿí äöøñöí, äàø éûüñûí, ýÿìè÷èíè äàøà òóòñóí.
Óëåíøïèýåë îíà äåäè êè:
– Äàø àòìà!
Ýÿìè÷è, ýþéÿðòÿäÿ äóðàí, åøøÿê êèìè àíãûðàí óøàüûí ãóëàüûíà
íÿñÿ äåäè. Óøàã ãàéûüûí èïèíè à÷äû, ãàðìàãëû àüàúû úÿëä èøÿ ñàëûá
ñàùèëÿ éþíÿëäè. Éàõûíëàøàðàã, þçöíö ëîâüà-ëîâüà øàõ òóòóá äåäè:
– Ìÿíèì àüàì ñîðóøóð: î úÿñàðÿò åäèá ìÿíèì éàíûìà ýÿëÿðìè, ìÿíèìëÿ éóìðóã äþéöøöíÿ ýèðèá ùàéûô àëà áèëÿðìè? Ãîé êèøèëÿð äÿ, àðâàäëàð äà øàùèä îëñóíëàð.
Óëåíøïèýåë ëÿéàãÿòëÿ úàâàá âåðäè:
– Áèç ðàçûéûã!
Ëàììå äÿ ôþâãÿëàäÿ áèð ãöðóðëà äåäè:
– Áèç äþéöøäÿí ãà÷ìûðûã!
Ýöíîðòà èäè. Äöëýÿðëÿð, êþðïöãàéûðàíëàð, ýÿìèãàéûðàíëàð, ÿðëÿðèíÿ éåìÿê ýÿòèðÿí àðâàäëàð, àòàëàðûíûí ïàõëàíû, ñóäà áèøìèø ÿòè
íåúÿ éåéÿúÿêëÿðèíÿ áàõìàüà ýÿëÿí óøàãëàð ÷àé ãûðàüûíà éûüûøìûøäû, îíëàð áàø âåðÿúÿê äþéöøö òÿñÿââöð åäèá óúàäàí ýöëöðäöëÿð, ÿë âóðóðäóëàð, öìèä åäèðäèëÿð êè, âóðóøàíëàðäàí áèðèíèí éÿãèí
êè, áàøû äàüûëàúàã, éà áèð áàøãàñû øûïïûëòû èëÿ ñóéà äöøÿúÿê, îíëàð,
äà áóíäàí ëÿççÿò àëàúàãëàð.
374
Ëàììå éàâàøúà äåäè:
– Îüëóì, î áèçè ñóéà àòàúàã!
Óëåíøïèýåë:
– Ãîðõìà, – äåäè, – àòìàç.
ßñíàôëàð äåéèðäè:
– Ýîìáóë ãîðõäó.
Ëàììå ùÿëÿ äÿ åøøÿéèí áåëèíäÿ èäè; äþíöá àúûãëû-àúûãëû îíëàðà áàõäû, àäàìëàð ãàããûëäàéûá óúàäàí ýöëäö, ñÿñ-êöé ñàëäûëàð.
Ëàììå äåäè:
– Ýåäÿê îíóí éàíûíà! Áó ñààò îíëàð ýþðÿð êè, ìÿí íåúÿ ãîðõàúàüàì!
Àäàìëàð áó ñþçö åøèäèá, äàùà áÿðêäÿí ýöëöøäöëÿð, ñÿñ-êöé
ñàëäûëàð.
Óëåíøïèýåë äÿ:
– Ýåäÿê îíóí éàíûíà, – äåäè.
Åøøÿêëÿðèíäÿí äöøöá, úèëîâó áèð óøàüûí öñòöíÿ àòäûëàð. Óøàã
äà åøøÿêëÿðè ñûüàëëàéûá, àéûïÿíúÿñè êîëóíóí éàíûíà àïàðäû.
Óëåíøïèýåë ãàðìàãëû àüàúû ýþòöðäö. Ëàììå ãàéûüà ìèíÿí êèìè, ãàéûüû ýÿìèéÿ ñàðû àïàðäû; ýÿìèéÿ éàí àëäû. Ëàììå êÿíäèðëÿ,
ëÿùëÿéÿ-ëÿùëÿéÿ ýþéÿðòÿéÿ ãàëõäû, – îíó òÿð áàñìûøäû. Óëåíøïèýåë äÿ éóõàðû ãàëõäû.
Óëåíøïèýåë ýþéÿðòÿäÿ ÿéèëäè, ýóéà àéàããàáûñûíûí èïèíè áàüëàéûð, þçö èñÿ ýÿìè÷èéÿ íÿñÿ ïû÷ûëäàäû, ýÿìè÷è ýöëöìñÿéèá Ëàììåéÿ áàõäû. Ñîíðà áèðäÿí îíó ñþéìÿéÿ áàøëàäû, äåäè êè: ñÿí éàðàìàç àäàìñàí, äóñòàãõàíàëàðäà éàòìàãäàí ñÿíè ïèé áàñûá, ñÿí
ïàïåòåð*-ñÿí, ãàðûíãóëóñàí; ñîíðà äà ñîðóøäó:
– Àé áàëûã-áàëèíà, ñÿíèí äàìàðûíû êÿññÿëÿð, ñÿíäÿí íå÷ÿ ÷ÿëëÿê ÿðèíìèø ïèé ÷ûõàð?
Ëàììå áó ñþçö åøèäÿíäÿ, äàùà ñþéöø ñþéìÿéèá, ãûçìûø áóüà
êèìè ýÿìè÷èíèí öñòöíÿ úóìäó, îíó éåðÿ éûõûá éóìðóãëàìàüà
áàøëàäû. Ëàêèí ýÿìè÷è áóíäàí áÿðê àüðû äóéìóðäó, ÷öíêè Ëàììåíèí ÿçÿëÿëÿðè çÿèôäè. Ýÿìè÷è àíúàã áàøãàëàðûíà ýþñòÿðìÿê
ö÷öí þçöíö ìöäàôèÿ åäèðäè. Óëåíøïèýåë äÿ áèð óúäàí äåéèðäè:
__________
* Ñûéûã äîëó òîðáà (ôëàì.)
375
– Àé äÿëÿäóç, áèçÿ ÷àõûð âåðÿðñÿíìè?!
Éîëäàí êå÷ÿí àäàìëàð, ùÿì äÿ îðàäàêû ÿñíàôëàð áó äþéöøÿ
áàõûá äåéèðäèëÿð:
– Êèì äåéÿ áèëÿðäè êè, áó ýîìáóë áåëÿ ùèðñëèäèð?
Ùàìû Ëàììåíè àëãûøëàéûðäû, áó îíó äàùà äà ãûçûøäûðûðäû. Ýÿìè÷è àíúàã öçöíö þðòöðäö. Áèðäÿí, ùàìûíûí ýþçö ãàáàüûíäà,
Ëàììå äèçèíè Ïèð Ïÿùëÿâàíûí ñèíÿñèíÿ ãîéäó, áèð ÿëè îíóí áîüàçûíäàí òóòäó, î áèðè ÿëè èëÿ ãîëàéëàíûá ãÿçÿáëÿ ÷ûüûðäû:
– Àìàí èñòÿ! Éîõñà ñÿíèíëÿ âóðóá òÿêíÿíèí äèáèíè äåøÿðÿì!
Ýÿìè÷è õûðûëäàäû êè, ýóéà äàíûøà áèëìèð, ÿëè èëÿ àìàí èñòÿäè.
Áåëÿ îëäóãäà Ëàììå àëèúÿíàáëûãëà äöøìÿíèíè éåðäÿí ãàëäûðäû; ýÿìè÷è äÿ àéàüà ãàëõäûãäàí ñîíðà, äàëûíû òàìàøà÷ûëàðà ÷åâèðèá, äèëèíè Óëåíøïèýåëÿ ýþñòÿðäè. Óëåíøïèýåë Ëàììåéÿ áàõûá ýöëìÿêäÿí óüóíóðäó: Ëàììå ÿçÿìÿòëÿ ýþéÿðòÿäÿ ýÿçèøèð, øëéàïàñûíûí ëÿëÿéèíè ëîâüà-ëîâüà ÿñäèðèðäè.
×àé ãûðàüûíà éûüûøàí êèøèëÿð, àðâàäëàð, ãûçëàð, óøàãëàð, ýöúëÿðè
éåòäèêúÿ ÿë âóðóð, ÷ûüûðäûëàð:
– Éàøàñûí Ïèð Ïÿùëÿâàíû éûõàí àäàì! Éàìàíúà äà éåðÿ çîëëàäû! Ýþðäöíöç îíó íåúÿ éóìðóãëàéûðäû? Ýþðäöíöç áàøûíû îíóí
ãàðíûíà àøàüûäàí íåúÿ èëèøäèðäè, î äà – òàðï – éåðÿ ñÿðèëäè?! Èíäè
éàõøûúà è÷ÿúÿêëÿð. Îäóð åé, Ïèð Ïÿùëÿâàí ýÿìè àíáàðûíäàí ÷àõûðëà, êîëáàñà èëÿ ÷ûõûð.
Äîüðóäàí äà Ïèð Ïÿùëÿâàí èêè ñòÿêàí, áèð ïàð÷ àü Ìààñ øÿðàáû
ýÿòèðäè. Ëàììå èëÿ áÿðàáÿð áó éàõøû øÿðàáäàí è÷äèëÿð. Ëàììå
ùÿì ãÿëÿáÿäÿí, ùÿì äÿ øÿðàáäàí, êîëáàñàäàí âÿúäÿ ýÿëÿðÿê,
Ïèð Ïÿùëÿâàíà äþíäö, ýÿìèíèí áàúàñûíäàí ÷ûõàí ãàðà, ãàòû òöñòöíö ýþñòÿðèá ñîðóøäó: àøàüûäà íÿ ãûçàðäûðëàð?
Ïèð Ïÿùëÿâàí ýöëöìñÿéÿðÿê úàâàá âåðäè:
– Îðà ìÿíèì äþéöø ìÿòáÿõèìäèð.
ßñíàôëàð, àðâàäëàð, óøàãëàð äàüûëûøäû: êèìè èøÿ, êèìè äÿ åâèíÿ
ýåòäè. Ñîíðà äà éöçëÿðëÿ àüûçäàí ÿòðàôà éàéûëäû êè, åøøÿéÿ ìèíìèø
áèð ýîìáóë, åøøÿê áåëèíäÿ úàâàí áèð çèéàðÿò÷è èëÿ ýÿëèá, ùÿìèí áó
ýîìáóë Ñàìñîíäàí ýöúëö ÷ûõäû; éàõøûñû áóäóð êè, ùå÷ îíà áàø
ãîøìàéàñàí.
Ëàììå øÿðàá è÷èð, ëîâüà-ëîâüà Ïèðÿ áàõûðäû.
376
Áèðäÿí ýÿìè÷è äåäè:
– Ñèçèí åøøÿêëÿðèíèç ñèçñèç äàðûõûð.
Ýÿìèíè ñàùèëÿ ÷ÿêäè, ãóðóéà ÷ûõûá åøøÿêëÿðäÿí áèðèíè, ãû÷ëàðûíäàí òóòóá ýþéÿðòÿéÿ ýÿòèðäè, – ùÿçðÿò Èñà ãóçóíó ýÿòèðÿí êèìè.
Ñîíðà î áèðè åøøÿéè äÿ åëÿ ýÿòèðäè. Ùå÷ òþéøöìÿäè äÿ, äåäè êè:
– È÷ÿê!
Óøàã ýþéÿðòÿéÿ àòûëäû.
Îíëàð è÷äèëÿð. Ëàììå þç-þçëöéöíäÿ áèð øåéÿ òÿÿúúöá åäèðäè:
áåëÿ ñàüëàì, óúàáîéëó, ãöââÿòëè, úàâàí àäàìû ìÿí íåúÿ éóìðóãëàìûøäûì! Èíäè î, ýÿìè÷èéÿ, îüðóí-îüðóí áàõûá äöøöíöðäö: áèðäÿí
ýÿìè÷èíèí êåôè èñòÿäè, ìÿíè äÿ, î åøøÿêëÿð êèìè, ãîëóìäàí-ãû÷ûìäàí òóòóá, ðöñâàé÷ûëûüûí ùàéûôûíû ÷ûõìàã ö÷öí, ÷àéà àòäû?
Ëàêèí ýÿìè÷è ýöëöìñÿéÿ-ýöëöìñÿéÿ îíó ãîíàã åäèðäè;
Ëàììå áóíäàí öðÿêëÿíäè, éåíÿ þçöíÿ ýöâÿíèá, ýÿìè÷èéÿ ëîâüà-ëîâüà íÿçÿð ñàëäû.
Ýÿìè÷è äÿ, Óëåíøïèýåë äÿ ãÿùãÿùÿ èëÿ ýöëöðäöëÿð.
Åøøÿêëÿðè, àéàãëàðû àëòûíäàêû éåíè òîðïàã ÷îõ ùÿéÿúàíëàíäûðûðäû, ÷öíêè áó ìþùêÿì òîðïàã äåéèëäè. Îíëàð áàøûíû, ãóëàüûíû ñàëëàéûá
äóðìóøäóëàð, ãîðõóäàí ùå÷ ñó äà è÷ìèðäèëÿð. Ýÿìè÷è, ùåéâàí áàøûíà ñàëûíàí èêè òîðáàäà éóëàô ýÿòèðäè. Éóëàôû î, ýÿìèñèíè ÷ÿêèá àïàðàí àòëàðà þçö àëìûøäû êè, ÷îäàðëàð îíäàí àðòûã ïóë àëìàñûíëàð.
Åøøÿêëÿð òîðáàëàðû ýþðöá óúàäàí øöêðàíè-íåìÿò äóàñûíû îõóäóëàð, ëàêèí ýþéÿðòÿéÿ ãÿìýèí-ãÿìýèí áàõûðäûëàð; ùå÷ éåðëÿðèíäÿí òÿðïÿíìÿäèëÿð, ãîðõäóëàð êè àéàãëàðû ñöðöøÿð.
Íÿùàéÿò ýÿìè÷è Ëàììåéÿ, Óëåíøïèýåëÿ äåäè:
– Ýåäÿéèí ìÿòáÿõÿ!
Ëàììå òÿøâèøëÿ äåäè:
– Àõû î äþéöø ìÿòáÿõèäèð!
– Áÿëè, äþéöø ìÿòáÿõèäèð, àììà, ìÿíèì êöðÿéèìè éåðÿ ãîéàí àäàì îðà ãîðõóñóç åíÿ áèëÿð.
Ëàììå îíà áèëäèðäè êè:
– Ìÿí ùå÷ ãîðõìóðàì äà, ñÿíèí äàëûíúà ýåäÿúÿéÿì.
Óøàã ñöêàíûí äàëûíäà äóðäó.
Îðà åíÿíäÿ, òîðáà-òîðáà òàõûë, ïàõëà, íîõóä, êþê âÿ áàøãà òÿðÿâÿç ýþðäöëÿð.
377
Ýÿìè÷è êè÷èê áèð ìÿòáÿõèí ãàïûñûíû à÷ûá äåäè:
– Ñèç ãî÷àã àäàìñûíûç, ÷þëëÿðäÿ ó÷àí òîðàüàé íÿüìÿñèíèí,
õîðóç áàíûíûí, äèíú çÿùìÿòêåø åøøÿéèí àíãûðòûñûíûí íÿ äåìÿê îëäóüóíó áèëèðñèíèç, áóíà ýþðÿ ñèçÿ äþéöø ìÿòáÿõèíè ýþñòÿðÿðÿì.
Áàõ, áåëÿ áàëàúà äÿìèð÷èõàíàäàí Ìààñ ÷àéû ýÿìèëÿðèíèí ÷îõóíäà ýþðÿ áèëÿðñèíèç. Áó äÿìèð÷èõàíàëàð ùå÷ êÿñè øöáùÿéÿ ñàëìàç –
ýÿìèäÿ, äÿìèð ùèññÿëÿðèíè òÿìèð åëÿìÿê ö÷öí, áåëÿ äÿìèð÷èõàíà
îëìàëûäûð, áèð äÿ êè, ùÿð àäàìûí áåëÿ éàõøû òÿðÿâÿçè éîõäóð.
Áóíó äåéèá àíáàðûí äþøÿìÿñèíäÿêè äàøëàðû èòÿëÿäè, äþøÿìÿ
òàõòàñûíû ãàëäûðäû, äèêèíÿ, áàø-áàøà ãîéóëìóø ÷àõìàããîâëó òöôÿíý ëöëÿëÿðèíè ÷ûõàðòäû, îíëàðû áèð ëÿëÿê êèìè ãàëäûðûá, éåðèíÿ ãîéäó; ñîíðà äà – íèçÿ áàëòàëû ìèçðàã óúëàðûíû, ãûëûíú òèéÿëÿðèíè, ýöëëÿ
÷àíòàëàðûíû, áàðûò ãàáëàðûíû ýþñòÿðèá óúàäàí äåäè:
– Éàøàñûí Ýéþç! Áóðàäà ñèçèí ö÷öí ëîáéàìûç äà âàð, õþðÿê
øèðÿñè äÿ. Òöôÿíý ãóíäàãëàðû – ãîéóí áóäëàðûäûð, íèçÿ óúëàðû – êàùûäûð, ÷àõìàããîâëó òöôÿíý ëöëÿëÿðè – ãóðòóëóø øîðáàñû ö÷öí áóüà
àéàãëàðûäûð. Éàøàñûí Ýéþç! – Ñîíðà Óëåíøïèýåëäÿí ñîðóøäó: – Áó
ÿðçàüû ùàðà àïàðìàã ëàçûìäûð?
Óëåíøïèýåë äÿ úàâàá âåðäè êè:
– Íèìâåùÿíÿ. Íèìâåùÿíÿ ñÿíèí ýÿìèí äàùà ÷îõëó ÿñë òÿðÿâÿç éöêö èëÿ ýèðÿúÿê, áóíó ñÿíÿ – Åòñåí, Ñòåôàíñâåðò, Ðóðåìîíä
êÿíäëèëÿðè ýÿòèðÿúÿêëÿð. Îíëàð äà òîðàüàé êèìè îõóéàúàã, ñÿí äÿ
îíëàðà õîðóç áàíû èëÿ úàâàá âåðÿúÿêñÿí. Îðàäà Ïîíòóñ àäëû ùÿêèìèí éàíûíà ýåäÿðñÿí. Î, Íöâå-Âàëëûí ñàùèëèíäÿ éàøàéûð. Äåéÿðñÿí êè, ìÿí øÿùÿðÿ òÿðÿâÿç ýÿòèðìèøÿì, àíúàã èñòèäÿí ãîðõóðàì.
Êÿíäëèëÿð áàçàðäà òÿðÿâÿçèí ãèéìÿòèíè åëÿ ãàëäûðûáëàð êè, ùå÷ êÿñ
îíëàðäàí òÿðÿâÿç àëìûð. Ùÿêèì ñÿíÿ äåéÿð êè, ñèëàùëàðû íÿ åëÿìÿê ëàçûìäûð. Ìÿí åëÿ ýöìàí åäèðÿì, î ñÿíÿ äåéÿúÿê êè, áó
ãîðõóëó îëñà äà, Âààë, Ìààñ, Ðåéí ÷àéëàðû èëÿ àøàüû ýåò, òÿðÿâÿçè
áàëûã òîðóíà äÿéèø, åëÿ îëñóí êè, ñîíðà Ùàðëèíýåí áàëûã ýÿìèëÿðè
èëÿ áèð éåðäÿ ýåäÿ áèëÿñÿí; áó ýÿìèëÿðäÿ áèð ÷îõ äÿíèç÷è âàð êè,
îíëàð òîðàüàéûí íåúÿ îõóäóüóíó áèëèðëÿð. Ñàùèëè ýþçäÿí èòèðìÿ,
äàéàç éåðëÿðèí éàíûíäàí þò! Ëàóåðçåéÿ ÷àòàíäà áàëûã òîðëàðûíû äÿìèðÿ, ãóðüóøóíà äÿéèø. Êÿíäëèëÿðèíè Ìàðêåí, Ôëèëàíä, Àìåëàí
êÿíäëèëÿðè êèìè ýåéèíäèð. Áèð àç áàëûã òóò – àíúàã äÿíèçèí è÷ÿðèëÿ378
ðèíÿ ÷îõ ýåòìÿ. Òóòäóüóí áàëûüû ñàòìà, åùòèéàò ö÷öí äóçëà: äàâàäà øÿðàáûí òÿçÿñèíè è÷èðëÿð, àììà äóçëó øåé éåéèðëÿð – áó àäÿòäèð.
Ýÿìè÷è òÿêëèô åòäè:
– Áóíóí ö÷öí è÷ÿê!
Ýþéÿðòÿéÿ ÷ûõäûëàð.
Ëàììå áóðàäà äàðûõìûøäû.
Î, áèðäÿí äåäè:
– Úÿíàá ýÿìè÷è, ñèçèí äÿìèð÷èõàíàäà åëÿ îä âàð êè, îíóí öñòöíäÿ, ëàï ðàùàòúà òÿçÿ ÿòäÿí ÷îõ ýþçÿë øîðáà áèøèðìÿê îëàð. Ìÿíèì áîüàçûì èñòè øåé èñòÿéèð.
Ýÿìè÷è äåäè:
– Áó ñààò ñÿíèí áîüàçûíû èñòè øåéëÿ éàüëàðàì.
Ýÿìè÷è àç âàõòäà éàüëû øîðáà ùàçûðëàäû, è÷èíÿ äÿ áèð èðè ïàð÷à
äóçëó ÿò ñàëäû.
Ëàììå øîðáàäàí áèð-èêè ãàøûã è÷èá ýÿìè÷èéÿ äåäè:
– Ìÿíèì áîüàçûì ãàáûãäàí ÷ûõäû, äèëèì éàíäû, – áó òÿçÿ ÿòäÿí áèøèðèëìèø øîðáà äåéèë.
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Äàâàäà òÿçÿ ÷àõûð è÷èðëÿð, àììà äóçëó ÿò éåéèðëÿð – áó ãàíóíäóð.
Ýÿìè÷è éåíÿ ñòÿêàíëàðû äîëäóðóá ñàüëûã äåäè:
– Ìÿí àçàäëûã ãóøó – òîðàüàéûí ñàüëûüûíà è÷èðÿì!
Óëåíøïèýåë:
– Ìÿí äÿ äàâàéà ñÿñëÿéÿí õîðóçóí ñàüëûüûíà è÷èðÿì! – äåäè.
Ëàììå äÿ äåäè:
– Ìÿí äÿ àðâàäûìûí ñàüëûüûíà è÷èðÿì – ãîé îíóí, ìÿíèì
ñåâýèëèìèí, ùå÷ âàõò öðÿéè éàíìàñûí!
– Ñÿí Åìäåíÿ Øèìàë äÿíèçè èëÿ ýåäÿðñÿí. Åìäåí – áèçèì ñûüûíàúàüûìûçäûð.
Ýÿìè÷è:
– Áó ÷îõ áþéöê äÿíèçäèð, – äåäè.
Óëåíøïèýåë äÿ äåäè:
– Àììà îðàäà äþéöø ö÷öí ýåíèø ìåéäàí âàð.
Ýÿìè÷è äåäè:
– Àëëàù áèçèìëÿäèð.
379
Óëåíøïèýåë îíóí ñþçöíÿ ãöââÿò âåðäè:
– Îíäà áèçèì ö÷öí ãîðõóëó íÿ îëà áèëÿð?
Ýÿìè÷è ñîðóøäó:
– Ñèç ùà÷àí ýåäèðñèíèç?
Óëåíøïèýåë äÿ úàâàá âåðäè êè:
– Áó ñààò.
– Ñèçÿ éàõøû éîë, éàõøû ùàâà! Áàõ, áó äà ýöëëÿ, áó äà áàðûò,
ýþòöðöí!
Ýÿìè÷è îíëàðëà þïöøäö, åøøÿêëÿðèí èêèñèíè äÿ, èêè ãóçó êèìè,
äàëûíà àëûá ñàùèëÿ ÷ûõàðòäû, ñîíðà äà Ëàììå èëÿ Óëåíøïèýåëè éîëà
ñàëäû.
Óëåíøïèýåëëÿ Ëàììå åøøÿêëÿðèíÿ ìèíèá Ëéþæÿ ýåòäèëÿð.
Éîëäà Ëàììå ñþùáÿòÿ áàøëàäû:
– Îüëóì, – äåäè, – åëÿ ýöúëö àäàì íèéÿ éîë âåðäè êè, ìÿí
îíóí áÿäÿíèíäÿ ñàü-èñëàùàò éåð ãîéìàéûì?
Óëåíøïèýåë äÿ îíà áåëÿ úàâàá âåðäè:
– Îíà ýþðÿ éîë âåðäè êè, ñÿí ùàìûíû ãîðõóéà ñàëàñàí. Ãîðõó
åëÿ áèð ùÿðáè äÿñòÿäèð êè, èéèðìè ëàíäñêíåõòè ÿâÿç åëÿð. Êèì èíäè
úöðÿò åëÿéèá, Ëàììå êèìè ÿçÿìÿòëè ïÿùëÿâàíà éàõûí äóðà áèëÿð?
Äþéöøäÿ ãàëèá ýÿëìèø ñàüëàì áÿäÿíëè, ãöââÿòëè Ëàììå ùàìûíûí
ýþçö ãàáàüûíäà, Ïèð Ïÿùëÿâàíûí ãàðíûíà êÿëëÿ âóðóá, îíó éåðÿ
ñÿðìèøäè. Áó ùÿìèí Ïèð Ïÿùëÿâàíäûð êè, åøøÿêëÿðè ãóçó êèìè,
äàëûíà àëûá àïàðìûø, ïèâÿ ÷ÿëëÿêëÿðè èëÿ äîëó àðàáàíû ãàëäûðìûøäûð.
Èíäè áóðàäà ùàìû ñÿíè òàíûéûð: ñÿí – ãîðõóíú – Ëàììåñåí, ñÿí –
áàñûëìàç ïÿùëÿâàí – Ëàììåñÿí, ìÿí äÿ ñÿíèí ãîëòóüóí àëòûíäà
éàøàéûðàì. Áèç ùàðà éîë àëñàã, ñÿíè ùàìû òàíûéàúàã, ùå÷ êÿñ ñÿíÿ
÷ÿï áàõà áèëìÿç. Áóíäàí ñîíðà àðõàéûí îëà áèëÿðñÿí êè, ýåòäèéèí
éîëëàðäà ñÿí àíúàã áþéöê ùþðìÿò, òÿçèì, ñÿäàãÿò ýþðÿúÿêñÿí,
àëãûø ñÿñëÿðè åøèäÿúÿêñÿí, – áóíó äà ñÿí àíúàã ãîðõóíú, ãöââÿòëè
éóìðóãëàðûí íÿòèúÿñèíäÿ ÿëäÿ åòìèñÿí.
Ëàììå:
– Àüûëà áàòàí ñþçäöð, îüëóì, – äåéèá éÿùÿðäÿ áÿäÿíèíè
øàõëàøäûðäû.
Óëåíøïèýåë îíóí ñþçöíÿ ãöââÿò âåðäè:
380
– Ìÿí äöç äåéèðÿì. Áàõ, î êÿíäèí èëê åâëÿðèíèí ïÿíúÿðÿëÿðèíäÿí ìàðàãëà áàõàí àäàìëàðû ýþðöðñÿí? Ùàìû ãàëèá ýÿëìèø
ãîðõóíú ïÿùëÿâàí Ëàììåíè áàðìàüû èëÿ ýþñòÿðèð. Ýþðöðñÿíìè áó
êèøèëÿð íåúÿ ïàõûëëûãëà ñÿíÿ áàõûðëàð, áó àúèç ãîðõàãëàð, ñÿíè ýþðöá, øëéàïàëàðûíû íåúÿ ÷ûõàðûðëàð? ßçèçèì, ñÿí äÿ îíëàðà áàø ÿé,
áó àüúèéÿð úàìààòà íèôðÿò åëÿìÿ. Åøèäèðñÿí, åøèäèðñÿí? Èíäè õûðäà
óøàãëàð äà ñÿíèí àäûíû áèëèðëÿð, ñÿíèí àäûíû ãîðõà-ãîðõà ÷ÿêèðëÿð.
Ëàììå äÿ, åéíÿí êðàë êèìè, ëîâüà-ëîâüà ñàüûíà-ñîëóíà áàø
ÿéèðäè. Îíóí ãî÷àãëûüû ùàããûíäà ñþç-ñþùáÿò êÿíääÿí êÿíäÿ, øÿùÿðäÿí øÿùÿðÿ ó÷óá êå÷èðäè; áó ýÿëèá Ëéþæÿ, Øþêéåéÿ, Íåâèëÿ,
Âåçåíÿ, Íàìöðÿ ÷àòäû. Àíúàã ö÷ âàèçèí áàøûíà ýÿëÿí ùàäèñÿéÿ
ýþðÿ, íÿ Óëåíøïèýåë, íÿ äÿ Ëàììå Íàìöðÿ ýèðÿ áèëìÿäèëÿð.
Áó ãàéäà èëÿ îíëàð èðè ÷àéëàðûí, õûðäà ÷àéëàðûí, êàíàëëàðûí ãûðàüû èëÿ ÷îõ ýåòäèëÿð. Ùÿð éåðäÿ äÿ òîðàüàéûí ñÿñèíÿ õîðóç úàâàá
âåðèðäè. Ùÿð éåðäÿ, àçàäëûã óüðóíäà ìöáàðèçÿ ö÷öí – òöôÿíý, ãûëûíú, õÿíúÿð, íèçÿ ãàéûðûðäûëàð, ñàùèëÿ éàõûí éåðëÿ öçÿí ýÿìèëÿðÿ
àïàðûðäûëàð.
Ñèëàùëàðû, ýþìðöêõàíà èø÷èëÿðèíèí ýþçöíäÿí éàéûíäûðìàã
ö÷öí, ÷ÿëëÿêäÿ, ãóòóäà, ñÿáÿòäÿ ýèçëÿäèðäèëÿð.
Ùÿð éåðäÿ éàõøû àäàìëàð òàïûëûðäû: îíëàð áó ñèëàùëàðû ãÿáóë
åäèá ýöëëÿ èëÿ, áàðûòëà, àëëàùûí ìöÿééÿí åòäèéè âàõòà êèìè, åòèáàðëû
éåðëÿðäÿ ýèçëÿäèá ñàõëàéûðäûëàð.
Ïÿùëÿâàíà ãàëèá ýÿëÿí àäàìûí øþùðÿòè ùÿìèøÿ – Óëåíøïèýåëëÿ
éîëà ÷ûõàí Ëàììåäÿí ãàáàãäà ãà÷ûðäû. Áåëÿ êè, àõûðäà î þçö äÿ
ôþâãÿëàäÿ áèð ãöââÿéÿ ñàùèá îëäóüóíà èíàíûá éàìàí ëîâüàëàøäû,
äàâàúûë îëäó, ñàããàë äà ãîéäó. Èíäè Óëåíøïèýåë îíà Àñëàí Ëàììå
äåéèðäè.
Ëàêèí öçöíäÿêè òöêëÿð îíó íàðàùàò åëÿìÿéÿ áàøëàäû. Äþðäöíúö ýöí èäè, áóíà äþçÿ áèëìÿäè. Öëýöúÿ èúàçÿ âåðäè êè, îíóí ãàëèáèééÿò èôàäÿ îëóíàí öçöíäÿ ñÿéàùÿòÿ ÷ûõñûí. Ëàììåíèí ýèðäÿ,
äîëó, áîë éåìÿêäÿí èøûëäàéàí öçö éåíÿ äÿ, Óëåíøïèýåëèí ýþçö
ãàáàüûíäà, ýöíÿø êèìè ïàðûëäàäû.
Àõûðäà ýÿëèá Ñòîêåìÿ ÷àòäûëàð.
381
ÕÕÂÛÛÛ
Ãàø ãàðàëàíäà åøøÿêëÿðèíè Ñòîêåìäÿ ãîéóá Àíòâåðïåíÿ ýåòäèëÿð.
Óëåíøïèýåë Àíòâåðïåíäÿ Ëàììåéÿ äåäè:
– Ýþð íÿ áþéöê øÿùÿðäèð! Äöíéàíûí ùÿð éåðèíäÿí áóðà ñÿðâÿò
àõûá ýÿëèð: ãûçûë, ýöìöø, ÿäâèééàò, ãûçûë ñóéóíà òóòóëìóø ýþí, ãîáåëåí, ìàùóä, ìÿõìÿð, éóí, èïÿê; ïàõëà, íîõóä, òàõûë, ÿò, ïèé, óí;
Ëóâåí, Íàìöð, Ëöêñåìáóðã, Ëéþæ, Áðöññåë, Àðñõîò, Ðåéí, èñïàí,
Ïîðòóãàëèéà, Áóðãîí, Ìàëâàçèéà ÷àõûðû, Áöëå ÷àõûðû, – áóíóí
öçöìëöêëÿðè Íàìöð ãàïûëàðûíà ãÿäÿð ýÿëèá ÷àòûð; Àðñõîò êèøìèøèíäÿí ùàçûðëàíìûø è÷êè êè, áóíà îðàäà Ûàíäîëèéì äåéèðëÿð, áèð ÷îõ
áàøãà øåéëÿð äÿ. Êþðïöëÿð ìàë èëÿ äîëóäóð. Éåð öçöíöí áó ýþçÿë
íåìÿòëÿðè, èíñàí ÿëèíèí éàðàòäûüû áó áÿùðÿëÿð – äöíéàíûí ÿí
ýþé÷ÿê, ýÿçÿéÿí ãûçëàðûíû áóðà ÷ÿêèá ýÿòèðèð.
Ëàììå äàíûøìàéà áèëìÿäè:
– Äåéÿñÿí èøòàùûí à÷ûëûá.
Óëåíøïèýåë äÿ îíà áåëÿ úàâàá âåðäè:
– Ìÿí îíëàðûí àðàñûíäà Éåääèëÿðÿ ðàñò ýÿëÿ áèëÿðÿì. Àõû
ìÿíÿ áåëÿ äåéèëèá: îíëàðû –
Âèðàíÿäÿ, ãàí è÷èíäÿ, ýþç éàøûíäà àõòàð.
Òþêöëÿí ýþç éàøëàðûíûí áàøëûúà ñÿáÿáè – ïîçüóí ãûçëàð äåéèëìè? Áÿäáÿõò äèâàíÿëÿð úèíýèëäÿéÿí ïàðëàã êàðîëöðÿíè îíëàðà ñÿðô
åòìèðìè? Îíëàðû ãàø-äàøëà, ãûçûë çÿíúèðëÿ, öçöêëÿ áÿçÿìèðëÿðìè?
Þçëÿðè èñÿ îíëàðûí éàíûíäàí úûíäûð, êþùíÿ ïàëòàð è÷èíäÿ, êàìçîëñóç, áÿçÿí äÿ êþéíÿê-òóìàíñûç ýåòìèðëÿðìè? Áó äèâàíÿëÿðèí
äàìàðëàðûíäà àõàí òÿìèç, ãûðìûçû ãàí ùàíû? Èíäè î ãàí äåéèë, ÷èðêàáäûð. Áèð äÿ: ýþçÿë, çÿðèô áÿäÿíëÿðè ÿëÿ àëìàã öñòöíäÿ áó äèâàíÿëÿð áèð-áèðèíè áû÷àãëàìûðëàðìû, õÿíúÿðëÿìèðëÿðìè, ãûëûíúëà
àìàíñûçúà âóðóøìóðëàðìû? Äþéöø éåðèíäÿí àïàðûëàí î ãàíëû, ñîéóã ìåéèòëÿð – ñåâýèäÿí äÿëè îëàí î áÿäáÿõòëÿðèí áÿäÿíèäèð. Àòà
öìèäñèçëèê è÷èíäÿ êèìÿñÿ ëÿíÿò îõóéóð, îíóí äàùà äà àüàðàí ñà÷û
ìöñèáÿòäÿí áèç-áèç äóðóð, àüëàìàãäàí ýþç éàøû ãóðóéóð, ùÿëàê
îëìóø îüëóíóí äÿðäè – éàøû ãóðóìóø ýþçëÿðèíäÿ ñþíìÿç àëîâëà
éàíûð; ìåéèò êèìè ñàðàëìûø àíàñû ñàêèò-ñàêèò àüëàéûð, åëÿ àüëàéûð
382
êè, åëÿ áèë äöíéàäà àíúàã î áÿäáÿõòäèð, – áóíà ìöãÿññèð êèìäèð?
Î ñàòãûí ãûçëàð! ×öíêè îíëàð àíúàã þçëÿðèíè ñåâèðëÿð, áèð äÿ ïóëó!
Îíëàð ìèí áèúëèê èøëÿäÿðÿê, áöòöí äöøöíÿí, ÷àëûøàí, ôÿëñÿôÿ èëÿ
ìÿøüóë îëàí àäàìëàðû ãûçûë êÿìÿðëÿðèíÿ áàüëàìûøëàð. Áÿëè, Éåääèëÿð îðàäàäûð, – ýåäÿê ãûçëàðûí éàíûíà. Ëàììå! Áÿëêÿ ñÿíèí äÿ
àðâàäûí îðàäàäûð! Áèç áèð ýöëëÿéÿ èêè äîâøàí âóðàðûã.
Ëàììå äåäè:
– Éàõøû äà, ýåäÿê.
Áó ñþùáÿò èéóí àéûíäà, éàéûí ãûçüûí ÷àüûíäà îëìóøäó: áó åëÿ
áèð âàõòäûð êè, øàáàëûä àüàúûíûí éàðïàãëàðû ýöíäÿí ãûçàðûð, ãóøëàð
áóäàãëàðäà úÿù-úÿù âóðóð, áþúÿêëÿð äÿ, îòëàð àðàñûíäà èñòèäÿí
õîøëàíàðàã, ñåâèíÿ-ñåâèíÿ âûçûëäàéûðëàð.
Ëàììå áàøûíû àøàüû ñàëûá, Àíòâåðïåíèí êö÷ÿëÿðè èëÿ, Óëåíøïèýåëëÿ éàí-éàíà ýåäèðäè, àéàãëàðûíû ñöðöòëÿéÿ-ñöðöòëÿéÿ ýöúëÿ éåðèéèðäè, åëÿ áèë êè, áöòöí áèð åâè ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ àïàðûðäû.
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Ëàììå, ñÿí ãÿìýèíñÿí. Áèëèðñÿíìè, áóíóí äÿðèéÿ ÷îõ çÿðÿðè âàð? Áó ãÿì-ãöññÿíè áàøûíäàí äàüûòìàñàí, äÿðèí ïàð÷à-ïàð÷à ñîéóëóá òþêöëÿúÿê. Ñÿíÿ – äÿðèñèñîéóëìóø Ëàììå ëÿãÿáè
âåðñÿëÿð, áó ñþç ãóëàüûíà õîø ýÿëÿúÿêìè?
Ëàììå áèëäèðäè êè:
– Ìÿí àúìûøàì.
– Ýåäÿê, éåéÿê.
Îíëàð Êþùíÿ åíèøÿ ýåäèá, î êè, âàð úùîåñåë éåäèëÿð, äîááåëcóéò è÷äèëÿð.
Ëàììå äàùà íûããûëäàìûðäû.
– Áó ïèâÿ íÿ ýþçÿë íåìÿòìèø êè, ñÿíèí ãÿëáèíÿ ýöí êèìè èøûã
ñàëäû! Ýöëÿíäÿ ãàðíûí éûðüàëàíûð. Áàüûðñàãëàðûíûí áó øÿí îéóíóíà
áàõìàã – áèëèðñÿí ìÿíèì íåúÿ õîøóìà ýÿëèð!
Ëàììå îíóí ñþçöíÿ ãöââÿò âåðäè:
– Îüëóì, õîøáÿõòëèê ìÿíÿ öç âåðñÿéäè – àðâàäûìû òàïñàéäûì,
áó áàüûðñàãëàð áåëÿ äåéèë, äàùà éàõøû îéíàðäû!
Óëåíøïèýåë:
– Ýåäÿê àõòàðàã, – äåäè.
383
Îíëàð áåëÿ ñþùáÿò åëÿéÿ-åëÿéÿ Àøàüû Øåëäà ìÿùÿëëÿñèíÿ ýÿëèá ÷àòäûëàð.
Óëåíøïèýåë Ëàììåéÿ ñàðû äåäè:
– Áó îéìà íàõûøëû, ãÿøÿíý ïÿíúÿðÿëè àüàú åâÿ áàõ, îíóí ñàðû
ïÿðäÿëÿðèíÿ, ãûðìûçû ôàíàðûíà äèããÿò åëÿ. Îðàäà, äþðä ÷ÿëëÿê
áðóèíáèåð, óèòçåò*, äîááåëcóéò áèð äÿ Àìáóàç ÷àõûðû äàëûíäà áóðàíûí ñàùèáè îòóðóð, – î ÿëëè éàøûíäàí áèð àç ÷îõ ãÿøÿíý àðâàääûð.
Ùÿð èë î, áèð ëàé òÿçÿ ïèé èëÿ þðòöëöð. ×ÿëëÿêëÿðäÿí áèðèíèí öñòöíäÿ
øàì éàíûð, äàì òèðèíäÿí ôàíàð àñûëûá. Îðà ùÿì èøûãäûð, ùÿì ãàðàíëûã: ãàðàíëûã – ñåâýè ö÷öí, èøûã – ùàãã-ùåñàá ö÷öí.
Ëàììå îíóí ñþçöíÿ íÿòèúÿ âåðäè:
– Äåìÿëè, áóðà èáëèñ ìîíàõëàðûí ìîíàñòûðûäûð. Î àðâàä äà –
áóíëàðûí ìîíàñòûð áàø÷ûñûäûð.
Óëåíøïèýåë îíóí ñþçöíö òÿñäèã åëÿäè:
– Äöç äåéèðñÿí. Ùÿìèí áó àðâàä, úÿíàá Âåëçåâöëöí àäû èëÿ,
ýöíàùëû éîëëà îí áåø ãÿøÿíý ãûç àïàðûð: áóíëàðûí ñåâýè ìàúÿðàëàðûíäàí õîøó ýÿëèð. Áó àðâàä îíëàðû éåäèðèá-è÷èðèð, ñàõëàéûð; àíúàã
ýåúÿëÿð áóðàäà ãàëìàëàðû ãàäàüàíäûð.
Ëàììå ñîðóøäó:
– Äåìÿê, ñÿí áó ìîíàñòûðäà îëìóñàí?
– Ìÿí îðàäà ñÿíèí àðâàäûíû àõòàðìàã èñòÿéèðÿì. Ýåäÿê!
Ëàììå:
– Éîõ, – äåäè, – ìÿí ôèêðèìè äÿéèøäèì: ìÿí îðà ýåäÿí åë÷è
äåéèëÿì.
Óëåíøïèýåë ñîðóøäó:
– Áó íÿäè, ñÿí þç äîñòóíó î Àñòàðòàëàðûí** éàíûíà òÿê áóðàõûðñàí?
Ëàììå äÿ îíà úàâàá âåðäè êè:
– Ãîé î äà ýåòìÿñèí.
Óëåíøïèýåë ñþçöíäÿí äþíìÿäè:
– Áÿëêÿ îðà èø ö÷öí ýåäèð: ýþðñöí êè, Éåääèëÿð îðàäàäûðìû,
ñÿíèí àðâàäûí îðäàäûðìû?
__________
* Ïèâÿ íþâëÿðèíäÿí áèðè (ôëàì.)
** À ñ ò à ð ò à – ôèíèêèéàëûëàðûí ñåâýè èëàùÿñè
384
– Ìÿí èíäè éàòìàã èñòÿðäèì.
Óëåíøïèýåë:
– Ýåò éàò, – äåéèá ãàïûíû à÷äû, Ëàììåíè èòÿëÿéèá è÷ÿðè ñàëäû.
– Áàõ îðàäà, ÷ÿëëÿêëÿðèí äàëûíäà, èêè øàì àðàñûíäà áóðàíûí éèéÿñè
îòóðóá. Áþéöê îòàãäûð, ïàëûä àüàúûíäàí ãóðóëìóø òàâàíû ãàðàëûá,
òèð àüàúëàðû ùèñ áàñûá. Îòóðìàã, óçàíìàã ö÷öí äèâàð äèáèíäÿ, äèâàðëàðà âóðóëìóø òàõòà âàð, áóíëàðûí äà ãàáàüûíäà ÿéðè ãû÷ëû ìàñàëàð ãîéóëóá. Ìàñàëàðûí öñòöíäÿ – ñòÿêàí, ïàð÷, ãÿäÿù, úàì, ñÿùÿíý, ãàá-ãàúàã, è÷êè øöøÿñè âÿ áàøãà êåô ìÿúëèñè àëÿòëÿðè ýþðöíöð. Îòàüûí îðòàñûíäà äà ìàñà, ñòóë, âàð, áóíëàðûí öñòöíÿ – ãîëñóç
ãàäûí ýåéèìëÿðè, çÿðëè êÿìÿðëÿð, ìÿõìÿð àéàããàáûëàð, òóëóã çóðíàñû, òöòÿê, ñöìñö àòûëûá. Áàõ, î êöíúäÿí éóõàðûéà ïèëëÿêàí ãàëõûð. Ãàëõàã îðà. Áàõ, äàçáàø ãîçáåë êëàâåñèí* ÷àëûð; êëàâåñèíèí
àéàãëàðû øöøÿäÿíäèð, áóíà ýþðÿ äÿ îíóí ñÿñè åëÿ òèòðÿéèð. Éåêÿãàðûí, îéíà ýþðÿê! Áàõ îäóð, áÿçÿíèá-äöçÿíìèø îí áåø íÿôÿð
ãÿøÿíý ãûç: êèìè ìàñàäà, êèìè ãû÷ëàðûíû àøûðûá ñòóëäà îòóðóá; áèðèñè ÿéèëèá, áèðèñè øàõ äóðóá; áèðèñè äèðñÿêëÿíèá, áèð áàøãàñû ãîë-ãû÷ûíû àòàðàã éàéõàíûá; áàõ î àðõàñû öñòÿ óçàíûá, î áèðèñè áþéðö öñòÿ,
êèì íåúÿ õîøëàéûðñà; êèìèñè àü ïàëòàð ýåéèá, êèìèñè – ãûðìûçû ïàëòàð: ãîëëàðû à÷ûã, ÷èéèíëÿðè à÷ûã, éàõàñû à÷ûã. Ùÿð ÷åøèäè âàð – öðÿéèí èñòÿéÿíè ñå÷! Øàì àëîâó áÿçèëÿðèíèí ñàðûøûí ñà÷ûíû øÿôÿãëÿíäèðèð, îíëàðûí ìàâè ýþçëÿðè èñÿ êþëýÿäÿ ãàëûð, – áó ýþçëÿðèí àíúàã
õóìàð ïàðûëòûñû ýþðöíöð. Áÿçèëÿðè, ýþçëÿðèíè ñöçÿ-ñöçÿ, âèîëàíûí
ìöøàéèÿòè èëÿ, áèð àëìàí áàëëàäàñûíû ùÿçèí-ùÿçèí îõóéóð. Áÿçèëÿðè
êþêëÿðè, ùÿéàñûçëàðû äà Àìáóç ÷àõûðûíû ñòÿêàí-ñòÿêàí þòöðöð, ñÿõàâÿòÿ ýÿëÿðÿê – ÷èéèíÿ ãÿäÿð à÷ûð ãîëëàðûíû, ïàëòàðëàðûíûí éàõàñû
àðàñûíäàí ÷ûõàí àëìà – äþøëÿðèíè ýþñòÿðèð, óòàíìàäàí, ñÿñëÿðè
éåòäèêúÿ, áàüûðà-áàüûðà, ýàù íþâáÿ èëÿ, ýàù äà ùàìûñû áèðäÿí äàíûøûðäû. Ãóëàã àñ!
Ãÿøÿíý ãûçëàð äåéèðäèëÿð:
– Úÿùÿííÿì îëñóí áó ýöí ïóë! Áó ýöí áèç êèìè èñòÿéèðèê, îíó
ñåâèðèê! Ëàï óøàã îëñóí, ëàï úàâàí îëñóí, – êèì õîøóìóçà ýÿëñÿ –
îíó ñåâÿúÿéèê, ïóëñóç ñåâÿúÿéèê! – Àëëàù, áèçÿ ðÿùìèí ýÿëñèí, áó
__________
* Ê ë à â å ñ è í – ôîðòåïèàíîéà îõøàð êëàâèøëè ãÿäèì ìóñèãè àëÿòè (ôëàì.)
385
ýöí áèçÿ åëÿ àäàì ýþíäÿð êè, îíëàðäà òÿáèÿòèí âåðäèéè êèøè ãöââÿñè
îëñóí, áèçÿ ÿñë êèøè ýþíäÿð, – ãîé îíëàð áèçèì éàíûìûçà ýÿëñèí! –
Äöíÿí ïóë ö÷öí èäè, áó ýöí êåô ö÷öíäöð! Êèì áèçèì äîäàãëàðûìûçäàí è÷ìÿê èñòÿéèð? Äîäàãëàðûìûç øÿðàáäàí ùÿëÿ íÿìäèð. Øÿðàá, þïöø – ëÿççÿòèí, õîøáÿõòëèéèí ÿí éöêñÿê ïèëëÿñè áóäóð! – Äóë
àðâàäëàð êè, òÿê éàòûðëàð – ãîé îíëàð ëàï áàòñûí! Áèç êè, úàâàíúà ãûçûã! Áó ýöíö áèç êþíëöìöç èñòÿéÿí èø ö÷öí àéûðìûøûã. Áó ýöí áèçèì àüóøóìóç êèìëÿð ö÷öí à÷ûãäûð – àíúàã úàâàíëàð ö÷öí, ýöúëöëÿð ö÷öí, ãÿøÿíý êèøèëÿð ö÷öí! È÷ÿê! – Àé ñåâèìëè ãûç, ñåâýè äþéöøöíäÿí ÿââÿë ñÿíèí ãÿëáèíäèð òÿáèë êèìè, áåëÿ ùàé-ùàðàé – ñàëûá?
– Éàìàíúà äà ñààò êÿôêèðèäèð! Þïöø ñààòëàðûíûí êÿôêèðè! Èíäè áèçèì
éàíûìûçà, ñÿáèðñèçëèêëÿ ýþçëÿäèéèìèç. Ãîíàãëàðûìûç ýÿëÿúÿê, –
öðÿêëÿðè äîëó, úèáëÿðè áîø! – Äåéÿñÿí áóðóíëàðûíà èé äÿéèá.
– Úàâàí Ýéþçëÿ úÿíàá ìàðêãðàô àðàñûíäà ôÿðã íÿäèð? Úÿíàá
ìàðêãðàô ôëîðèí âåðèð, úàâàí Ýéþç – íÿâàçèø! Éàøûñûí Ýéþç! Áèçèì ÷ûüûðòûìûçäàí þëöëÿð ãÿáèðäÿ àéûëàð!
Ñåâýè ìàúÿðàñûíà ùÿâÿñ ýþñòÿðÿíëÿðèí ÿí ñÿõàâÿòëèëÿðè, ÿí
ãûçüûíû, ÿí øóõëàðû þç àðàëàðûíäà áåëÿ äàíûøûðäû.
Îíëàðûí àðàñûíäà ñîëüóí öçëö, òàõòà ñèíÿëè îëàíëàð äà âàðäû.
Îíëàðûí àðûã áÿäÿíè – ãóðóø-ãóðóø ïóë éûüàí õÿñèñ àäàìûí áÿäÿíèíÿ îõøàéûðäû. Îíëàð äåéèíèðäèëÿð:
– Áèçèì èøèìèç àüûð èøäèð. Áó ïîçüóí ãûçëàðû ýèúëèê òóòóá, äåéÿ,
áèç ïóëäàí áîéóí ãà÷ûðñàã àõìàã îëàðûã, îíëàðûí àüëû ÷àøûá, áèçèìêè
– éåðèíäÿäèð. Îíëàð ãîúàëàíäà, úûð-úûíäûð è÷èíäÿ, ãàíîâëàðäà éûõûëûá
ãàëàúàãëàð, áèç áóíó èñòÿìèðèê. Áèç êè, þçöìöçö ñàòûðûã – îíäà ïóë
âåð! – Úÿùÿííÿì îëñóí ùàâàéû÷ûëûã! Êèøèëÿðèí ùàìûñû ÷èðêèíäèð,
ÿäÿáñèçäèð, äåéèíýÿíäèð, ùàìûñûíäàí ïèñ èé ýÿëèð, ùàìûñû ãàðûíãóëóäóð, ÿééàøäûð. Îíëàð éàçûã àðâàäëàðû äîüðó éîëäàí àçäûðûðëàð!
Ëàêèí ýþçÿë, úàâàí ãûçëàð îíëàðà ãóëàã àñìûð – è÷èá êåôëÿíèðäèëÿð, áàüûðûðäûëàð:
– Þëö ö÷öí âóðóëàí êèëñÿ çÿíýëÿðèíèí ñÿñèíè åøèäèðñèíèçìè?
Àììà áóðàäà ùÿéàò ãàéíàéûð! Áèç þëöëÿðè ãÿáèðäÿ îéàäûðûã!
Ëàììå áó ãÿäÿð – ãàðà ñà÷ëû, ñàðûøûí ñà÷ëû, òÿðàâÿòëè, ñîëüóí
àðâàäëàðû ýþðöá êàðûõäû. Áàøûíû àøàüû ñàëäû, åëÿ î ñààò äà ñÿñ âåðäè:
386
– Óëåíøïèýåë, ñÿí ùàðäàñàí?
Êþê áèð ãûç:
– Áåëÿ áèð àäàì âàðäû, éîõà ÷ûõäû, ÿçèçèì, – äåéèá îíóí ãîëóíäàí òóòäó.
Ëàììå ñîðóøäó:
– Íåúÿ éÿíè éîõà ÷ûõäû?
Ãûç äà úàâàá âåðäè êè:
– ×ûõäû äà. Î, ö÷ éöç èë ÿââÿë, Éàêîá äå Êîñòåð âàí Ìààðëàíä123 èëÿ ýåäÿí âóðóøìàäà þëöá.
Ëàììå ÷ûüûðäû:
– Áóðàõûí, òóòìàéûí ìÿíè! Óëåíøïèýåë, ñÿí ùàðàäàñàí? Äîñòóíóí ùàðàéûíà ýÿë! Ìÿíäÿí ÿë ÷ÿêìÿñÿíèç, áó ñààò ýåäÿúÿéÿì.
Ãûç äåäè:
– Éîõ, ýåòìÿéÿúÿêñÿí.
Ëàììå éåíÿ éàçûã-éàçûã ÷ûüûðäû:
– Óëåíøïèýåë, ùàðàäàñàí îüëóì! Õàíûì, ñà÷ûìäàí äàðòìàéûí!
Áó ïàðèê äåéèë. Éÿãèí áèëèí! Àé ùàðàé! Ìÿíèì ãóëàãëàðûì îíñóç
äà ãûðìûçûäûð, – íèéÿ áèð äÿ áóðóðñóíóç! Áó äà ìÿíèì áóðíóìà
÷ûðòìà âóðóð! Àüðûéûð àõû! Ïàùî, öçöìÿ íÿ éàõäûíûç? Ýöçýö âåðèí! Ìÿíèì öçöì ñîáà àüçû êèìè ãàðàäûð. ßë ÷ÿêèí, éîõñà àúûãëàíàðàì! Óòàíìûðñûíûç, ùå÷ áèð ýöíàùû îëìàéàí àäàìû èíúèäèðñèíèç? Áóðàõûí ìÿíè! Íèéÿ ìÿíèì øàëâàðûìäàí òóòóá î éàí-áó éàíà äàðòûðñûíûç? Ìÿí ñèçèí ö÷öí íÿéÿì – òîõóúóëóã ìÿêèêèéÿì?
Áóíóí ñèçÿ íÿ ôàéäàñû? Âàëëàù, àúûãëàíàúàüàì!
Ãûçëàð îíà þúÿøèðäè:
– Î, àúûãëàíàúàã, î, àúûãëàíàúàã! Áó íÿ ñÿôåù àäàìäûð! Éàõøûñû áóäóð ýöë, äàíûø, áèçÿ ñåâýè ìàùíûñû îõó.
– Ìÿí ñèçÿ éóìðóã ìàùíûñû îõóéàúàüàì, àíúàã ìÿíäÿí ÿë
÷ÿêèí!
– Ñÿí áèçèì ùàíñûìûçû ñåâèðñÿí?
– Ùå÷ êÿñè – íÿ ñÿíè, íÿ î áèðèëÿðèíè. Ìÿí ùþêóìÿòÿ ñèçäÿí
øèêàéÿò åëÿéÿúÿéÿì, ñèçè ÷óáóãëà äþéÿðëÿð.
Ãûçëàð áóíà òÿÿúúöá åëÿäèëÿð:
– Áèð áóíà áàõ, – äþéÿðëÿð! Äþéöëÿíÿ êèìè áèç ñÿíè áàøäàíàéàüà þïñÿê, ñÿí áóíà íÿ äåéÿðñÿí?
387
Ëàììå ñîðóøäó:
– Êèìè, ìÿíè?
Ãûçëàð ùàìûñû áèð àüûçäàí ÷ûüûðäû:
– Ùÿ, ñÿíè!
Áóíó äåéèá áöòöí ãûçëàð – ýþçÿëëÿð äÿ, ÷èðêèíëÿð äÿ, òÿðàâÿòëè
îëàíëàð äà, ðÿíýè ñîëìóøëàð äà, ãàðàñà÷ëûëàð äà, ñàðûøûíñà÷ëûëàð äà
Ëàììåíèí öñòöíÿ úóìäóëàð, ùå÷ áèëìÿäè øëéàïàñûíû ùàðà àòäûëàð,
ïëàøû ùàðà äöøäö! Áàøëàäûëàð ùÿð òÿðÿôäÿí îíó òóìàðëàìàüà, þïìÿéÿ – öçöíäÿí áóðíóíäàí, éåêÿ ãàðíûíäàí, êöðÿéèíäÿí – ñîðàñîðà þïäöëÿð!
Øàìëàðûí àðàñûíäà îòóðàí áàåñèíå-íèí ýöëìÿêäÿí áöòöí áÿäÿíè òèòðÿéèðäè.
Ëàììå ÷ûüûðûðäû:
– Àé ùàðàé! Êþìÿéÿ ýÿëèí! Óëåíøïèýåë, áó éàðàìàçëàðû ãîâ!
ßë ÷ÿêèí ìÿíäÿí! Ñèçèí þïöøöíöç ìÿíÿ ýÿðÿê äåéèë! Ìÿí, øöêöð
àëëàùà êè, åâëèéÿì. Ùÿð øåéèìè àðâàäûì ö÷öí ãîðóéóá ñàõëàéûðàì.
Ãûçëàð ÷ûüûðûøäû:
– Ùÿ, ñÿí åâëèñÿí? Îëñóí äà, áó éåêÿëèêäÿ êèøèúèê – áèðúÿ àðâàä
ö÷öí ÷îõ äåéèëìè? Áèçÿ äÿ áèð àç âåð! Ñÿäàãÿòëè àðâàä – éàõøû
øåéäèð, ñÿäàãÿòëè êèøè – àõòà õîðóçäóð. Àëëàù åëÿìÿñèí ñÿí àõòàëàíìûø îëàñàí! Ùÿ, ñå÷ ýþðÿê, êèìè èñòÿéèðñÿí, éîõñà ñÿíè ãàì÷ûëàðûã!
Ëàììå äåäè:
– Ìÿí ñå÷ìÿéÿúÿéÿì!
Ãûçëàð ÿë ÷ÿêìèðäè:
– Ñå÷!
Ëàììå êîáóä; ãûñà úàâàá âåðäè:
– Ñå÷ìÿéÿúÿéÿì.
Ñàðûøûí, ãÿøÿíý, úàâàí áèð ãûç ñîðóøäó:
– Ìÿíè äÿ èñòÿìèðñÿí? Ìÿí àúýþç äåéèëÿì – êèì ìÿíè ñåâñÿ,
ìÿí äÿ îíó ñåâÿðÿì.
Ëàììå:
– Ðÿää îë, – äåäè.
Ãàðàñà÷, ãàðàýþç, ãàðàéàíûç, ÷îõ ýþçÿë áèð ãûç îíäàí ñîðóøäó:
– Ìÿíè äÿ èñòÿìèðñÿí! – Î, åéíÿí ìÿëÿêëÿðèí ãàéûðäûüû ùåéêÿëÿ îõøàéûðäû.
388
Ëàììå îíà äà êîáóä, ãûñà úàâàá âåðäè:
– Ìÿí øèò-øûëûã ýþçÿëëÿðè ñåâìèðÿì.
×îõ èðè, ãöââÿòëè áèð ãûç äà îíäàí ñîðóøäó:
– Ìÿíè íåúÿ, èñòÿìÿçñÿí? – Áó, àëíûíû òöê áàñìûø, ãàëûí ÷àòìà ãàøëû, èðè, ñöçýöí ýþçëö, õóìàð áàõûøëû, ÷îõ ãûðìûçû, äîëüóí
äîäàãëû, ãûðìûçû öçëö, ãûðìûçû áîéóíëó, ãûðìûçû ÷èéèíëè áèð ãûçäû.
Ëàììå îíà äà êîáóä, ãûñà úàâàá âåðäè:
– Ìÿíèì êþç êèìè ãûçàðìûø êÿðïèúäÿí õîøóì ýÿëìèð.
Äÿëÿ ñèôÿòëè, îí àëòû éàøëû áèð ãûç äà þçöíö òÿêëèô åòäè:
– Ìÿíèìëÿ îë!
Ëàììå îíà äà êîáóä, ãûñà úàâàá âåðäè:
– Ìÿí êÿñÿéÿíëÿðè õîøëàìûðàì.
Ãûçëàð áó ãÿðàðà ýÿëäèëÿð:
– Íÿ åëÿéÿê, äþéìÿê ëàçûìäûð. Àíúàã íÿ èëÿ? Ãàéûøäàí ùþðöëìöø ãàì÷û èëÿ? Áóíóíëà îíó ëàï éàõøû ùÿâÿñÿ ýÿòèðÿðèê! ßí
ãàëûí ýþí äÿ áóíà äàâàì ýÿòèðìÿç. Îí ãàì÷û ýÿòèðèí. Àðàáà÷ûëàðäàí, áèð äÿ ÷îâäàðëàðäàí.
Ëàììå áèðäÿí âÿùøè ñÿñëÿ áàüûðäû:
– Óëåíøïèýåë, ìÿíè áóíëàðûí ÿëèíäÿí ãóðòàð!
Ëàêèí Óëåíøïèýåë îíóí ÷àüûðûøûíà ñÿñ âåðìÿäè.
Ëàììå:
– Ñÿí ïèñ àäàìñàí, – äåéèá, îíó ýþçëÿðè èëÿ îòàãäà àõòàðäû.
Ãàì÷ûëàð ýÿòèðèëìèøäè. Ãûçëàðäàí èêèñè Ëàììåíèí ýþäÿê÷ÿñèíè ÷ûõàðòìàüà áàøëàäû.
Ëàììå çàðûëäàéûðäû:
– Àù-ù-ù! Ìÿíèì ïèéèì éàçûã îëäó! Ìÿí îíó íÿ ÷ÿòèíëèêëÿ
éûüìûøäûì! Áóíëàð èíäè îäëó ãàì÷û èëÿ îíó ÿðèäÿúÿêëÿð. Àé êèíëè
àðâàäëàð, áèð ãóëàã àñûí: ìÿíèì ïèéèìèí ñèçÿ ùå÷ áèð õåéðè îëìàç,
áó ùå÷ õþðÿéÿ äÿ éàðàìàç!
Ãûçëàð äà áåëÿ úàâàá âåðäè:
– Áèç áóíäàí øàì ãàéûðàúàéûã. Ùàâàéû èøûã – áó äà áèð øåéäèð!
Ñîíðàëàð áèçèì áèðèìèç äåñÿ êè, ãàì÷ûäàí øàì ãàéûðìàã îëàð,
ùàìû åëÿ áèëÿð êè, î äÿëè îëóá. Àììà áèç îíóí äàëûíäà äàü êèìè
äóðàðûã, ìÿðú ýÿëÿðèê, ìÿðúè äÿ óäàðûã. Ãàì÷ûëàðû ñèðêÿäÿ èñëà389
äûí! Áàõ áåëÿ, èíäè ñÿíèí ÿéíèíäÿ ýþäÿê÷ÿ äÿ éîõäóð. Ìöãÿääÿñ
Éàêîâóí ñààòû âóðóð. Äîããóç! Ãûçëàðäàí áèðèíè ñå÷ìÿñÿí, ñààò
àõûðûíúû çÿíýè âóðàíäà ñÿíè ãàì÷ûëàìàüà áàøëàéàúàéûã.
Ëàììåíèí áÿäÿíè äÿùøÿòäÿí áóçëàäû. Êÿêÿëÿéÿ-êÿêÿëÿéÿ
äåäè:
– Éàçûüûíûç ýÿëñèí ìÿíÿ, éàçûüûíûç ýÿëñèí! Ìÿí àíä è÷ìèøÿì
êè, àðâàäûìà ñÿäàãÿòëè îëàúàüàì. Î, ìÿíè ÷îõ ÿúëàôëûãëà àòûá ýåòñÿ
äÿ, ìÿí àíäûìû ïîçìàéàúàüàì. Óëåíøïèýåë, ÿçèçèì, êþìÿéÿ ýÿë!
Ëàêèí Óëåíøïèýåë ýþðöíìöðäö.
Ëàììå áó ïîçüóí ãûçëàðà äåéèðäè:
– Áèð áàõûí, áàõûí: ñèçèí ãàáàüûíûçäà äèç ÷þêìöøÿì! Èòàÿò áó
äåéèëìè? Áó î äåìÿêäèð êè, ìÿí ñèçèí ýþðöíìÿìèø ýþçÿëëèéèíèçèí ãàáàüûíäà, ìöãÿääÿñ áèð øåé êèìè, áàø ÿéèðÿì. Õîøáÿõò î
àäàìäûð êè, åâëè îëìàéà, ñèçèí ýþçÿë áÿäÿíèíèçäÿí ëÿççÿò àëìàüà
ùàããû îëà! Ëàï éÿãèí êè, áó úÿííÿòäèð! Àíúàã, ñèç Àëëàù, äþéìÿéèí ìÿíè!
Áèðäÿí èêè øàì àðàñûíäà âöãàðëà îòóðàí áàåñèíå-íèí ãîðõóíú,
ýóð ñÿñè åøèäèëäè. Î, òÿíòÿíÿëè áèð èôàäÿ èëÿ óúàäàí äåäè:
– Àðâàäëàð, ãûçëàð! ßýÿð ñèç áó ñààò ýöëöøëÿ, ñûüàëëà áó àäàìû
ëÿççÿò àëìàüà ðàçû ñàëìàñàíûç, éÿíè êè, þç éàòàüûíûçà àïàðà áèëìÿñÿíèç, ñèçÿ ñîí ñþçöìö áèëäèðèðÿì: ýåäèá ýåúÿ ãàðîâóë÷óëàðûíà
äåéÿúÿéÿì, îíëàð ýÿëèá ñèçè åëÿ áóðàäà, þç éåðèíèçäÿ øàëëàüà òóòàúàãëàð. ßýÿð ñèçÿ, êèøèëÿðè ùÿâÿñÿ ýÿòèðìÿê ö÷öí, ùÿð øåéè à÷ûã
äàíûøàí äèë, úÿëä ÿëëÿð, îäëó ýþçëÿð íàùàã éåðÿ âåðèëèáñÿ, – áó
ýþçëÿð äÿ àðâàäëàðäà, àòÿø áþúÿéè êèìè, õûðäàúà ôàíàðäûð, àðâàäëàðûí äà, áó áàðÿäÿ, õûðäàúà ôàíàðëàðûíäàí áàøãà àéðû áèð øåéè éîõäóð, – ÿýÿð ñèç áóíó áàúàðìûðñûíûçñà, äåìÿëè, ñèç ñåâýè ìàúÿðàëàðû èøèíèí ùÿâÿñêàðû àäëàíäûðûëìàüà ëàéèã äåéèëñèíèç. Åëÿäèéèíèç
àõìàãëûüà ýþðÿ ñèçè ÷îõ áÿðê äþéÿúÿêëÿð.
Èíäè ãûçëàð ãîðõóäàí òèð-òèð ÿñìÿéÿ áàøëàäûëàð, àììà Ëàììåíèí êåôè à÷ûëäû. Äåäè êè:
– Ùÿ, àðâàäëàð, ãàì÷ûëàð àëÿìèíäÿí òÿçÿ íÿ õÿáÿð âàð? Ìÿí
þçöì áó ñààò ãàðàóë÷óëàðûí äàëûíúà ýåäÿúÿéÿì. Îíëàð þç áîðúóíó éåðèíÿ éåòèðìÿêäÿí áîéóí ãà÷ûðìàç. Ìÿí äÿ îíëàðà êþìÿê
åëÿéÿúÿéÿì. Öðÿêëÿ êþìÿê åëÿéÿúÿéÿì!
390
Áó àíäà îí áåø éàøëû, ÷îõ ñåâèìëè áèð ãûç Ëàììåíèí ãàáàüûíäà äèç ÷þêöá äåäè:
– Ìÿí áöòöí ñèçèí èõòèéàðûíûçäàéàì, àüà! Ñèç ìÿðùÿìÿò áóéóðóá, áèçèì è÷èìèçäÿí áèðèíè ñå÷ìÿñÿíèç, îíäà, àüà, ñèçèí óúáàòûíûçäàí ìÿí ýÿðÿê ãàì÷û àëòûíäà óçàíàì? Áó ùÿëÿ ùàðàñûäûð: áèçèì ñàùèáèìèç îëàí î àðâàä ìÿíè Øåëäà ÷àéû àëòûíäàêû ÷èðêëè çèíäàíà ñàëàúàã; îðàäà äèâàðëàðäàí äàìúû-äàìúû ñó òþêöëöð; þçö äÿ
çèíäàíäà ìÿíÿ àíúàã ãóðó ÷þðÿê âåðÿúÿêëÿð.
Ëàììå áóðàíûí éèéÿñèíäÿí ñîðóøäó:
– Õàíûì, äîüðóäàí äà ìÿíèì óúáàòûìäàí áóíëàðû ãàì÷û èëÿ
äþéÿúÿêëÿð?
– Ëàï áÿäÿíëÿðè ãàíûéàíà ãÿäÿð.
Ëàììå ãûçà áàõûá äåäè:
– Ñÿí òÿðàâÿòëèñÿí, ìÿëàùÿòëèñÿí, ïàëòàðûíûí àëòûíäà ñÿíèí ÷èéèíëÿðèí àü ãûçûëýöë ëÿ÷ÿéè êèìè ýþðöíöð. Ìÿí èñòÿìèðÿì êè, ñÿíèí áó ýþçÿë äÿðèíè ãàì÷ûëàñûíëàð, – îíóí àëòûíäàí úàâàí áèð ãûçûí
ãàíû àõûð. Ìÿí èñòÿìèðÿì êè, ýÿíúëèê îäó éàíàí î ýþçëÿð àüðûäàí
àüëàñûí. Ìÿí èñòÿìèðÿì êè, ñÿíèí áÿäÿíèí, – ñåâýè èëàùÿñèíèí áó
áÿäÿíè, – çèíäàíäà ñîéóãäàí òèòðÿñèí. Ñþçöí ãûñàñû, ìÿí ñÿíè
ñå÷äèì, áó ìÿíèì ö÷öí – ñÿíè ãàì÷û èëÿ àäàì äþéÿíëÿðèí ÿëèíÿ
âåðìÿêäÿí àñàíäûð.
Ãûç îíó àïàðäû. ßýÿð Ëàììå ýöíàù èø òóòìóøäóñà, áóíó àíúàã ãÿëáèíèí ìÿðùÿìÿòëè îëìàñûíäàí åëÿìèøäè; èíäè äÿ î àíúàã
áóíà ýþðÿ ýöíàùà áàòìûøäû.
Óëåíøïèýåëèí äöç ãàáàüûíäà – áîéëó-áóõóíëó, ãàðà, ýóð ñà÷ëû,
ýþçÿë áèð ãûç äàéàíìûøäû.
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Ñåâ ìÿíè!
Ãûç ñîðóøäó:
– ßçèçèì, ñÿíè? Ñÿí àõû äÿëèñîâñàí, éåëáåéèíèí áèðèñÿí!
Óëåíøïèýåë äÿ îíà áåëÿ úàâàá âåðäè:
– Ãóø áàøûíûí öñòöíäÿí îõóéà-îõóéà ó÷óð – áèð äÿ ýþðöðñÿí
– éîõäóð! Ìÿí äÿ åëÿ, ìÿíèì úàíûì-úèéÿðèì! Ýÿë áèð éåðäÿ, ãóø
êèìè, áèç äÿ îõóéàã!
Ãûç:
391
– Éàõøû äà: ýÿë îõóéàã, – ýöëöøëÿ ýþç éàøû íÿüìÿñèíè îõóéàã, – äåéèá Óëåíøïèýåëè ãóúàãëàäû.
Ùÿëÿ äÿ Óëåíøïèýåëëÿ Ëàììå þç ñåâýèëèëÿðèíèí àüóøóíäà
ìÿñò èäèëÿð êè, áèðäÿí áàéûðäà ñÿñ-êöé ãîïäó: àäàìëàð îõóäóëàð,
ôèò âåðäèëÿð, áþéöðäöëÿð, óúàäàí äàíûøäûëàð, òöòÿêëÿð çöéöëäÿäè,
òÿáèë âóðóëäó, åâÿ äÿñòÿ èëÿ, áàñàáàñëà øÿí ìåññåâàíýåð-ëÿð äîëóøäó, – Àíòâåðïåíäÿ àðûãóøó òóòàíëàðà áåëÿ äåéèðëÿð. Äîüðóäàí
äà áåëÿ îëäó: îíëàð áèð íå÷ÿ ñÿáÿòäÿ, ãÿôÿñäÿ òóòäóãëàðû àðûãóøóëàðûíû, ãóøëàðû òóòàíäà îíëàðà êþìÿê åäÿí áàéãóøëàðû ýÿòèðäèëÿð;
áàéãóøëàð ãûçûëà ÷àëàí ýþçëÿðèíè áÿðÿëäÿðÿê èøûüà äèêìèøäèëÿð.
Ìååñåâàíýåð-ëÿð îí íÿôÿð îëàðäû. Îíëàðûí öçö – è÷äèêëÿðè ÷àõûðäàí, ïèâÿäÿí ãûçàðìûøäû, øèøìèøäè, áàøëàðû éûðüàëàíûðäû, äèçëÿðè
áöêöëöðäö; åëÿ äÿ õûðûëòûëû, áîüóã ñÿñëÿ áàüûðûðäûëàð êè, ãûçëàð ãîðõóéà äöøäöëÿð, îíëàðà åëÿ ýÿëäè êè, ýóéà åâäÿ äåéèë, ìåøÿäÿäèðëÿð, àäàì àðàñûíäà äåéèë, éûðòûúû ùåéâàí àðàñûíäàäûðëàð.
Ëàêèí ãûçëàð ýàù òÿê-òÿê, ýàù äà áèð àüûçäàí äåéèðäèëÿð:
– Êèìè ñåâñÿì, îíó äà éàíûìà àïàðàúàüàì! – Êèì öðÿéèìèçÿ éàòñà, áèç îíóí îëàúàüûã! Êèìèí êè, úèáèíäÿ ôëîðèíè ÷îõäóð –
ñàáàù áèç îíóíëàéûã! Êèìèí êè, ãÿëáèíäÿ ñåâýèñè ÷îõäóð – áó ýöí
îíóíóã!
Ìååñåâàíýåð-ëÿð áó ñþçöí ãàáàüûíäà äåäèëÿð:
– Áèçèì ôëîðèíèìèç äÿ âàð, ñåâýèìèç äÿ, äåìÿëè, êåôúèë ãûçëàð
áèçèìäèð! Àíúàã àõòàëàíìûø õîðóçëàð ýåðè ÷ÿêèëèð. Ãûçëàð – àðûãóøóäóð, áèç – ãóøòóòàí. Èðÿëè! Êèì êè, ðÿùìäèë ùåðñîãäóð – Áðàáàíò
îíóíäóð!
Ëàêèí ãûçëàð îíëàðû ÿëÿ ñàëûðäûëàð:
– Áåëÿ ñèð-ñèôÿòëÿ áèçèìëÿ êåô ÷ÿêìÿê èñòÿéèðñèíèç? Ãàáàíëàðû
øÿðáÿòëÿ éåìëÿìèðëÿð. Áèç õîøóìóçà ýÿëÿíè ñå÷ÿúÿéèê, ñèçè èñòÿìèðèê. Ñèç íÿñèíèç: éàü ÷ÿëëÿéè, ïèé òîðáàñû, ïàñëû ìèñìàð, êöò
òèéÿ! Ñèçäÿí òÿð èéè, ÷èðê èéè ýÿëèð! Ðÿää îëóí áóðäàí! Áèçèì äÿ
êþìÿéèìèç îëìàñà, ñèç úÿùÿííÿìÿ ýåäÿúÿêñèíèç!
Îíëàð äà äåäèëÿð:
– Ôðàíñûç ãûçëàðû áó ýöí éàìàí òÿëÿáêàð îëóáëàð. Àé àäàì
áÿéÿíìÿéÿí øûëòàã ãûçëàð, ñèç êè, þç ìàëûíûçû êèìÿ îëñà ñàòûðñûíûç,
áÿñ áèçè íèéÿ ðÿää åäèðñèíèç?
392
Ãûçëàð äà îíëàðà áåëÿ úàâàá âåðäè:
– Ñàáàù áèç ñèçèí èòèíèçèê, êÿíèçèíèçèê, ñàáàù ñèçèí ãóëëóüóíóçäàéûã. Àììà áó ýöí áèç àçàä ãàäûíûã, ñèçè þçöìöçäÿí ãîâóðóã.
Îíëàð äà éàìàí áàüûðäûëàð:
– Áÿñäèð ÷ÿðÿíëÿäèíèç! Êèì è÷ìÿê èñòÿéèð? Äÿðèí àëìàëàðû!
Áóíó äåéèá ãûçëàðûí öñòöíÿ úóìäóëàð, – íÿ éàøà áàõäûëàð, íÿ
ãÿøÿíýëèéÿ. Ýþçÿë ãûçëàð òÿñëèì îëìàäûëàð: ñòóëëàðû, ïàð÷ëàðû, ñÿùÿíýëÿðè, ãÿäÿùëÿðè, úàìëàðû, ãàá-ãàúàüû, è÷êè øöøÿëÿðèíè ìååñåâàíýåð-ëÿðèí áàøûíà àòäûëàð; áó èðè äîëóäàí êèìè àõñàäû, êèìèíèí
ýþçö ÷ûõäû, êèìè øèêÿñò îëäó, êèìè òîïàë îëäó.
Ëàììå èëÿ Óëåíøïèýåë ùàé-êöéÿ éóõàðûäàí éöéöðöá ýÿëäèëÿð,
îíëàðûí ñåâýèëèëÿðè èñÿ, ãîðõóäàí òèòðÿéÿ-òèòðÿéÿ, ïèëëÿêàíûí éóõàðû ïèëëÿñèíäÿí î éàíà ýåòìÿäèëÿð. Óëåíøïèýåë, êèøèëÿðèí àðâàäëàðà
ùöúóì åòäèéèíè ýþðöá, ùÿéÿòÿ éöéöðäö, ñöïöðýÿ àüàúûíû ãàïäû,
áèðèíè äÿ Ëàììåéÿ âåðèá ìååñåâàíýåð-ëÿðè âóðìàüà áàøëàäûëàð.
Íÿùàéÿò ìþùêÿìúÿ äþéöëìöø, êþòÿêëÿíìèø ñÿðõîøëàð ýþðäöëÿð êè, áó ÷îõ äà õîø ÿéëÿíúÿ äåéèë; ñàêèòëÿøäèëÿð. Àðûã ãûçëàð î
ñààò áóíäàí èñòèôàäÿ åòäèëÿð: òÿáèÿòèí òÿëÿá åòäèéè áó áþéöê êþíöëëö ñåâýè ýöíöíäÿ äÿ ñåâýèéÿ óéìàéûá, ñàòûëìàã èñòÿäèëÿð. Éàðàëàíàí ñÿðõîøëàðûí áàøûíà äîëàíûðäûëàð, îíëàðà éàëòàãëàíûðäûëàð, íÿâàçèø ýþñòÿðèðäèëÿð, éàðàëàðûíû áàüëàéûðäûëàð, îíëàðûí ñàüëûüûíà
è÷èðäèëÿð, ïóë êèñÿëÿðèíè ôëîðèíëÿ âÿ àéðû ïóëëà äîëäóðóðäóëàð, áåëÿ
êè, ìååñåâàíýåð-ëÿðèí úèáèíäÿ ãàðà ãÿïèéè äÿ ãàëìàäû. Èøûãëàðû
ñþíäöðìÿê èøàðÿñè âåðèëÿí êèìè ãûçëàð îíëàðû îòàãäàí ÷þëÿ ÷ûõàðòäûëàð. Óëåíøïèýåëëÿ Ëàììå îíëàðäàí äàùà òåç ÿêèëìèøäèëÿð.
ÕÕÛÕ
Óëåíøïèýåëëÿ Ëàììå, Ýåíòÿ ýåäÿðêÿí, ñÿùÿð à÷ûëàíäà Ëîêåðåíÿ ÷àòäûëàð. Ùÿð éåðÿ øåù äöøìöøäö. ×ÿìÿí öçÿðèíäÿí àü, ñîéóã
áóõàð ãàëõûðäû. Äÿìèð÷èõàíàíûí ãàáàüûíäàí êå÷ÿíäÿ Óëåíøïèýåë
àçàä òîðàüàé êèìè îõóäó. Åëÿ î ñààò äÿìèð÷èõàíàäàí àü, ïûðòëàøûã
ñà÷ëû áèð áàø ýþðöíäö, êèì èñÿ çÿèô ñÿñëÿ õîðóç êèìè áàíëàäû.
Óëåíøïèýåë èçàù åòäè:
393
– Áó ñìèòòå* Âàñòåäèð. Ýöíäöçëÿð î, íÿ ãÿäÿð èìêàí âàð, áåë,
êöëöíý, ýÿâàùèí, êèëñÿ ö÷öí áàðìàãëûã ãàéûðûð; ýåúÿëÿð äÿ– âèúäàí àçàäëûüû óüðóíäà ìöáàðèçÿ åäÿíëÿð ö÷öí ñèëàù ùàçûðëàéûð, éàðàã èòèëÿéèð. Áåëÿ îéóíäàí ýþð íÿ êþêÿ äöøöá: áÿíèçè åëÿ ñîëüóíäóð êè, äåéèðñÿí, ìåéèòäèð; ñèôÿòè åëÿ òóòãóíäóð êè, äåéèðñÿí, àëëàùûí ëÿíÿòèíÿ ýÿëèá, åëÿ äÿ àðûãäûð êè, – áèð äÿðè áèð ñöìöêäöð. Î,
ùÿëÿ éàòìàéûá, áöòöí ýåúÿíè èøëÿéèá.
Äÿìèðúè Âàñòåëå äåäè:
– Ýèðèí è÷ÿðè. Åøøÿêëÿðè þòöðöí äàìûí äàëûíà, ÷ÿìÿíÿ.
Ëàììå èëÿ Óëåíøïèýåë åøøÿêëÿðè ÷ÿìÿíÿ þòöðöá ãàéûäàíäà,
äÿìèð÷è Âàñòåëå èòèëÿäèéè ãûëûíú òèéÿëÿðèíè, òþêìÿ öñóëëà ãàéûðäûüû
íèçÿ óúëóãëàðûíû çèðçÿìèéÿ àïàðûðäû, ùÿì äÿ øàýèðäëÿðèíÿ ýöíäöç
èøè ùàçûðëàéûðäû.
Î, ñþíöê áàõûøëû ýþçëÿðè èëÿ Óëåíøïèýåëÿ áàõûá ñîðóøäó:
– Äàíûøìàç íÿ åëÿéèð?
Óëåíøïèýåë îíà áåëÿ úàâàá âåðäè:
– Øàùçàäÿ þç ãîøóíó èëÿ Íèäåðëàíääàí ñûõûøäûðûëûá ÷ûõàðûëìûøäûð, áóíà äà ñÿáÿá îíóí ïóëëà òóòóëìóø ÿñýÿðëÿðèíèí àë÷àãëûüûäûð.
Âóðóøìàëû îëàíäà îíëàð áàüûðûðëàð Ýåëä! Ýåëä! (Ïóë! Ïóë!) Øàùçàäÿ, îíà ñÿäàãÿòëè îëàí ÿñýÿðëÿðÿ áàø÷ûëûã åäèá, ãàðäàøû ãðàô Ëöäâèãëÿ, áèð äÿ Òñâåéáðöýåí ùåðñîãó èëÿ Íàâàððà êðàëûíà âÿ ùóýåíîòëàðà êþìÿê åòìÿê ö÷öí Ôðàíñàéà éîëà äöøìöøäöð.124 Îðàäàí
Àëìàíèéàéà ýåòìèøäèð. Àëìàíèéàäà, Äèëåíáóðãäà125, Íèäåðëàíääàí ãà÷ìûø ÷îõëó àäàì îíóí ãîøóíóíóí ñûðàëàðûíà ýèðìèøäèð. Ñÿí
îíà ñèëàù ýþíäÿð, éûüà áèëäèéèí ïóëëàðû äà, áèç äÿ äÿíèçäÿ ñÿðáÿñò
ùÿðÿêÿò åòìÿê ö÷öí ìöáàðèçÿ àïàðàúàüûã.
Äÿìèð÷è Âàñòåëå äåäè:
– Íÿ ëàçûìñà ìÿí åëÿéÿúÿéÿì. Ìÿíäÿ ñèëàù äà âàð, äîããóç
ìèí äÿ ôëîðèí. Ñèç åøøÿêäÿ ýÿëìèñèíèç?
– Áÿëè.
– Éîëäà ñèç ö÷ âàèç áàðÿñèíäÿ äàíûøûëàí ñþçëÿðè åøèòìÿìèñèíèç? Ýóéà ãàðÿò åëÿéèáëÿð, þëäöðöáëÿð? ñîíðà äà Ìààñ ÷àéû ãûðàüûíäà, ãàéàëàð àðàñûíäàêû éàðüàíà àòûáëàð.
__________
* Äÿìèð÷è (ôëàì.)
394
Óëåíøïèýåë ùå÷ ÷ÿêèíìÿäÿí äåäè êè:
– Åøèòìèøèê. Áó ö÷ âàèç ùå÷ äåìÿ ùåðñîãóí úàñóñó èìèø, ïóëëà
òóòóëìóø ãàòèëëÿðìèø, îíëàð øàùçàäÿíè þëäöðìÿëè èìèø, ÷öíêè î,
àçàäëûüûí äîñòóäóð. Áèç, Ëàììå èëÿ îíëàðû î äöíéàéà ýþíäÿðäèê.
Îíëàðûí öñòöíäÿí ïóë äà òàïäûã, êàüûç äà. Áó ïóëäàí éîë ö÷öí
õÿðúëèê ýþòöðäöê, ãàëàíûíû øàùçàäÿéÿ âåðÿúÿéèê.
Óëåíøïèýåë áó ñþçëÿðè äåéèá, þç ýþäÿê÷ÿñèíè äÿ, Ëàììåíèí
ýþäÿê÷ÿñèíè äÿ à÷äû, êàüûçëàðû, ïåðãàìåíòëÿðè ÷ûõàðûá äÿìèð÷èéÿ
âåðäè. Ñìèòòå Âàñòåëå áóíëàðû îõóäó:
– Áóíëàð ùÿðáè äþéöøëÿðèí, ñóè-ãÿñäëÿðèí ïëàíûäûð. Ìÿí áóíëàðû øàùçàäÿéÿ ýþíäÿðÿðÿì. Î äà áèëÿð êè, îíà ñÿäàãÿòëè îëàí èêè
ñÿðñÿðè – Óëåíøïèýåëëÿ Ëàììå Ãóäçàê, ÿëàùÿçðÿòè þëöìäÿí ãóðòàðìûøëàð. Ñèçèí åøøÿêëÿðèíèçè ñàòàðàì, – áèðäÿí ñèçè áó åøøÿêëÿðÿ
ýþðÿ òàíûéàðëàð.
– Éîõñà Íàìöð ìÿùêÿìÿñè áèçèì äàëûìûçúà õÿôèééÿ ýþíäÿðèá?
Âàñòåëå úàâàá âåðäè êè:
– Ìÿíÿ ìÿëóì îëàí øåéëÿðè ñèçÿ äàíûøàðàì. Áó ýöíëÿðäÿ Íàìöðäÿí ìÿíèì éàíûìà áèð äÿìèð÷è ýÿëìèøäè. Äàéàíûãëû ðåôîðìàòäûð. Èíäè òèêèëìÿêäÿ îëàí áèð ãàëà÷àéà, ýóéà, áàðìàãëûã, ôëöýåð âÿ áàøãà øåéëÿð ñèôàðèø åòìÿê ëàçûììûø. Áÿëè, ìÿùêÿìÿ ïðèñòàâû îíà äåéèá êè, èúìà áàø÷ûëàðû éûüûøûá éåìÿêõàíà÷ûíû ÷àüûðûáëàð, – áó àäàì ùàäèñÿ îëàí éåðäÿí áèð íå÷ÿ òóàç êÿíàðäà éàøàéûðìûø. Îíäàí ñîðóøóáëàð êè, ñÿí ãàòèëëÿðè ýþðìÿìèñÿí? ßýÿð ýþðìÿìèñÿí, îíäà êèìäÿí øöáùÿëÿíèðñÿí? Î äà áåëÿ úàâàá âåðèá:
“Ìÿí åøøÿéÿ ìèíìèø – àðâàäëû-êèøèëè êÿíäëèëÿð ýþðäöì: è÷ìÿéÿ
ìÿíäÿí øåé èñòÿäèëÿð, àíúàã åøøÿêäÿí äöøìÿäèëÿð; áÿçèëÿðè äöøöá ìÿíèì éåìÿêõàíàìà ýÿëäèëÿð. Êèøèëÿð ïèâÿ è÷äè, àðâàäëàð,
ãûçëàð – áàë. Èêè íÿôÿð äÿ õîøñèôÿò êÿíäëè ýþðäöì, îíëàð äåéèðäè êè,
Îðàíëû ìåññèðè áèð ôóò ãûñàëäà áèëñÿéäèê éàõøû îëàðäû”. Áó çàìàí
éåìÿêõàíà÷û ôèò âåðèá, åëÿ áèð ùÿðÿêÿò åëÿäè êè, áåëÿ ùÿðÿêÿòëÿ
áîüàçà áû÷àã ñîõóðëàð. Ñîíðà äåéèá êè: “Ïîëàä êöëÿê áàðÿñèíäÿ
ìÿíÿ áÿçè øåéëÿð ìÿëóìäóð, áóíó ñèçÿ ýèçëèí ñþéëÿéÿúÿéÿì”.
Áóíó äåéèá ñîíðà îíó áóðàõûáëàð. Éÿãèí êè, áó ÿùâàëàòäàí ñîíðà
áàø ìÿùêÿìÿ îðãàíëàðû àøàüû ìÿùêÿìÿ îðãàíëàðûíà ëàçûìû ñÿ395
ðÿíúàìëàð ýþíäÿðÿúÿêäèð. Áÿëè, éåìÿêõàíà÷û äåéèá êè, êÿíäëèëÿðè
àðâàäëû êèøèëè åøøÿê öñòöíäÿ ýþðìöøäöð, áó, åøøÿê ìèíÿíëÿðèí ùàìûñûíû òóòìàã ö÷öí êèôàéÿòäèð. Àììà ñèç ìÿíèì áàëàëàðûì, øàùçàäÿéÿ ýÿðÿêëè àäàìñûíûç.
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Åøøÿêëÿðè ñàò, ãîé ïóë äà øàùçàäÿíèí õÿçèíÿñèíÿ ÷àòñûí.
Åøøÿêëÿð ñàòûëäû.
Âàñòåëå ñþçöíÿ äàâàì åòäè:
– Èíäè ñèç åâäÿ ùÿðÿíèç áèð èø ýþðöí, ñåõëÿðëÿ ÿëàãÿíèç îëìàñûí. Ñÿí ãóø ãÿôÿñè, ñè÷àí òÿëÿñè ãàéûðà áèëÿðñÿíìè?
Óëåíøïèýåë äÿ úàâàá âåðäè êè:
– Âàõò âàðäû ãàéûðàðäûì.
Ñîíðà Âàñòåëå Ëàììåäÿí ñîðóøäó:
– Áÿñ ñÿí?
– Ìÿí äÿ ùååòåêîúê áèð äÿ îëèåêîåê ñàòàúàüàì, – áóíëàð éàüëà ãûçàðäûëìûø îëàéäàëàð, ãîüàëäûð.
– Ýÿëèí áóðà. Áàõ, áóðäà ùàçûð ãÿôÿñ äÿ âàð, ñè÷àí òÿëÿñè äÿ;
êþùíÿëÿðèíèí îðà-áóðàñûíû äöçÿëòìÿê ö÷öí äÿ, òÿçÿñèíè ãàéûðìàã
ö÷öí äÿ àëÿò âàð. Ãÿôÿñëÿðè, ñè÷àí òÿëÿëÿðèíè ìÿíèì êÿøôèééàò÷ûëàðûìäàí áèðè ýÿòèðèá. Óëåíøïèýåë áó ñÿíèí èøèí. Ëàììå, ñÿí äÿ
áóðà áàõ: áó, áàëàúà äÿìèð÷è îúàüû. Áó äà áàëàúà êþðöê. Ñÿíÿ óí
äà âåðÿðÿì, éàü äà – ãûçàðò ùååòåkîcê-ëÿðèíè, îëiåêîåê-ëÿðèíè.
Óëåíøïèýåë ñþçÿ ñþç ãàòäû:
– Áóíóí ùàìûñûíû î þçö éåéÿúÿê!
Ëàììå õÿáÿð àëäû êè:
– Ùà÷àí èøÿ áàøëàéàúàéûã?
Âàñòåëå äåäè:
– ßââÿë ñèç ìÿíÿ áèð ýåúÿëèéÿ êþìÿê åëÿðñèíèç, ìÿíèìëÿ áèð
éåðäÿ èøëÿðñèíèç: èøèì î ãÿäÿð ÷îõäóð êè, þùäÿñèíäÿí ýÿëÿ áèëìèðÿì.
Ëàììå ñþéëÿíäè:
– Ìÿí àúìûøàì. Åâèíäÿ áèð øåé éîõäóð éåìÿéÿ?
Âàñòåëå:
– Ñÿíÿ ÷þðÿêëÿ ïåíäèð òÿêëèô åëÿéÿ áèëÿðÿì. – äåäè.
– Éàüñûç?
– Éàüñûç.
396
Óëåíøïèýåë ñîðóøäó:
– Ïèâÿí, ÷àõûðûí âàðìû?
Âàñòåëå äÿ úàâàá âåðäè êè:
– Ìÿí è÷ÿí äåéèëÿì. Èñòÿñÿíèç, èí ùåò Ïåëèúàåí*-ÿ ýåäèá ýÿòèðÿðÿì. Éàõûíäàäûð.
Ëàììå:
– Ýåò, – äåäè, – äîíóç ãàõàúû èëÿ áèð éåðäÿ ýÿòèð.
Âàñòåëå:
– Éàõøû, ýÿòèðÿðÿì, – äåéèá íèôðÿòëÿ Ëàììåéÿ áàõäû.
Äÿìèð÷è îíëàðà äîááåëúëàówaåðô* áèð äÿ äîíóç ãàõàúû ýÿòèðäè. Ëàììå èøòàùëà áåø àäàìûí éåðèíÿ éåéèðäè. Ñîíðà ñîðóøäó:
– Ùà÷àí áàøëàéûðûã?
Âàñòåëå úàâàá âåðäè:
– Áó ýåúÿ. Ñÿí äÿìèð÷èõàíàäà îëàúàãñàí. Ìÿíèì èø÷èëÿðèìäÿí ãîðõìà, îíëàð äà ñÿíèí êèìè ðåôîðìàòäûðëàð.
Ëàììå äåäè:
– Áàõ, áó éàõøû!
Àõøàì, èøûãëàðûí ñþíäöðöëìÿñè èøàðÿñèíäÿí ñîíðà, Âàñòåëå ãàïûëàðû áàüëàäû, Óëåíøïèýåëëÿ Ëàììåíèí êþìÿéè èëÿ çèðçÿìèäÿí
äÿìèð÷èõàíàéà àüûð òàéëàð ýÿòèðäè: áóíëàð ñèëàù èäè. Âàñòåëå äåäè:
– Ìÿí ýÿðÿê èéèðìè àðêåáóç òÿìèð åëÿéÿì, îòóç íèçÿ óúëóüó
èòèëÿéÿì, ìèí áåø éöç äÿ ýöëëÿ òþêÿì. Ñèç ýÿðÿê ìÿíÿ êþìÿê
åëÿéÿñèíèç.
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Òÿÿññöô åëÿéèðÿì êè, ìÿíèì äþðä ÿëèì éîõäóð.
Éåìÿê-è÷ìÿêäÿí ñîíðà ñöñòëÿøÿí Ëàììå çàðûëòûëû ñÿñëÿ äåäè:
– Êþìÿê åëÿðÿì.
Óëåíøïèýåë îíóí íÿ åäÿúÿéèíè ñþéëÿäè:
– Ñÿí ýöëëÿ òþêÿúÿêñÿí.
– Éàõøû äà, ýöëëÿ äåéèðñèíèç – ýöëëÿ òþêÿðÿì.
Ëàììå ãóðüóøóí ÿðèäèð, ýöëëÿ òþêöð, ùÿðäÿí äÿ Âàñòåëå àúûãëûàúûãëû áàõûðäû: äÿìèð÷è îíó ýåúÿ éàòìàüà ãîéìàìûøäû, èíäè î, èø__________
* Ïåëèêàí (ôëàì.)
** Òöíä ïèâÿ íþâö (ôëàì.)
397
ëÿéÿ-èøëÿéÿ ìöðýöëÿéèðäè. Ãÿçÿáèíè öðÿéèíäÿ ñàõëàéàðàã ýöëëÿ òþêöðäö, åëÿ äÿ èñòÿéèðäè êè, ÿðèíìèø ãóðüóøóíó äÿìèð÷èíèí áàøûíà
òþêñöí. Ëàêèí áó àðçóñóíóí ãàáàüûíû àëûðäû. Ýÿúÿ éàðûñû, ñìèòòå
Âàñòåëå èëÿ Óëåíøïèýåë ñÿáèð èëÿ àðêåáóç ëöëÿëÿðèíè ïàðäàãëàéàíäà,
íèçÿ óúëóãëàðûíû èòèëÿéÿíäÿ, Ëàììåíèí ãÿçÿáè, éîðüóíëóüó ëàï ñîí
ïèëëÿéÿ ÷àòäû, î, ùèðñèíäÿí ôûñûëäàéà-ôûñûëäàéà áåëÿ áèð íèòã ñþéëÿäè:
– Áèð þçöíÿ áàõ: àðûãñàí: úàíñûçñàí, ðÿíýèí ñîëóá. Ùàìûñû äà
îíäàíäûð êè, þç ïðèíñèïëÿðèíÿ, äöíéàíûí ýöúëö àäàìëàðûíà ùÿääèíäÿí àðòûã ñÿäàãÿòëèñÿí, îíëàð ö÷öí ùÿääèíäÿí àðòûã ÿëëÿøèðñÿí,
àììà þç áÿäÿíèíè, ãèéìÿòëè úàíûíû éàääàí ÷ûõàðûðñàí. Úàíûíûí
äÿðäèíÿ ãàëìûðñàí, îíà ýþçóúó áàõûðñàí, áóíà ýþðÿ äÿ úàíûí ÿëäÿí ýåäèð. Àììà êè, Àëëàù, úÿíàá òÿáèÿò áèçè áóíäàí þòðö éàðàòìàéûá. Ãîé ñÿíÿ ìÿëóì îëñóí êè, áèçèì ðóùóìóçà – ðóù äà êè,
ùÿéàòûí íÿôÿñèäèð, – áÿëè, áèçèì ðóùóìóçà, íÿôÿñ àëìàã ö÷öí,
ïàõëà ëàçûìäûð, ÿò ëàçûìäûð, ïèâÿ, ÷àõûð, äîíóç ãàõàúû, êîëáàñà,
áèð äÿ äèíúëèê ëàçûìäûð, àììà ñÿí áèðúÿ ÷þðÿêëÿ, ñó èëÿ äîëàíûðñàí, ýåúÿ äÿ éàòìûðñàí.
Óëåíøïèýåë óúàäàí äåäè:
– Ïàù, äÿðäè à÷ûëûá!
Âàñòåë ãÿìýèí ùàëäà äåäè:
– Þçö äÿ áèëìèð íÿ äàíûøûð.
Ëàììå àúûãëàíäû:
– Ñÿíäÿí éàõøû áèëèðÿì! Ìÿí äåéèðÿì êè, áèç ùàìûìûç àõìàüûã: Ìÿí äÿ, ñÿí äÿ, Óëåíøïèýåë äÿ. Áèç øàùçàäÿëÿð ö÷öí, äöíéàíûí ýöúëö àäàìëàðû ö÷öí ýþçöìöçö êîð åëÿéèðèê. Àììà îíëàð
áèëñÿ êè, áèç îíëàðûí åùòèéàúû ö÷öí áöòöí ýåúÿíè ñèëàù ãàéûðìûøûã,
ýöëëÿ òþêìöøöê, éîðóëóá ÿëäÿí äöøìöøöê – ýöëìÿêäÿí ãàðûíëàðû
ïàðòëàð. Îíëàð þç êåôëÿðè ö÷öí, ãûçûë úàìëàðäà ôðàíñûç ÷àõûðû è÷èðëÿð,
èíýèëèñ ãàëàéûíäàí ãàéûðûëìûø áîøãàáëàðäà àõòàëàíìûø àëìàí õîðóçóíóí ãûçàðòìàñûíû éåéèðëÿð, ùå÷ áèëìÿê äÿ èñòÿìèðëÿð êè, áèç ëàï
íàùàã éåðÿ, ÿñë àëëàùû àõòàðûðûã, îíëàð äà ùÿìèí áó àëëàùûí ìÿðùÿìÿòè öçöíäÿí áåëÿ ãöââÿ ÿëäÿ åëÿéèáëÿð, äöøìÿíëÿðè äÿ – áèçè
ãûðûá òþêöðëÿð, äèðè-äèðè ãóéóëàðà àòûðëàð. Àõû îíëàð íÿ ðåôîðìàòäûð,
íÿ êàëâèíèñòäèð, íÿ ëöòåð÷èäèð, íÿ äÿ êàòîëèêäèð, – îíëàð ñêåïòèêäèð,
398
îíëàð ùÿð øåéÿ øöáùÿ åëÿéèð, îíëàð ïóëëà êíéàçëûã àëûðëàð, éà äàâà
èëÿ ÿëÿ êå÷èðèðëÿð; ìîíàõëàðûí, ìîíàñòûðëàðûí, ìîíàñòûð áàø÷ûëàðûíûí âàðûíû ÿëèíäÿí àëûðëàð; îíëàðûí ÿëèíäÿ ãûç äà âàð, àðâàä äà âàð,
ëÿ÷ÿð äÿ; îíëàð ãûçûë úàìëàðäà áèòèá-òöêÿíìÿéÿí êåôëÿðèíèí ñàüëûüûíà è÷èðëÿð, – è÷èðëÿð áèçèì ÿáÿäè-ÿçÿëè àõìàãëûüûìûçûí, ýèúëèéèìèçèí, ñàðñàãëûüûìûçûí ñàüëûüûíà, áöòöí èíñàí ýöíàùëàðû ñàüëûüûíà,
– áó ýöíàùëàðû äà ñÿíèí ëàï áóðíóíóí äèáèíäÿ åëÿéèðëÿð, ñÿíèí äÿ
áóðíóí ùÿäñèç úàíôÿøàíëûãäàí ãóðóéóá ñèâðèëÿøèá. ßòðàôûíà ýþç
ýÿçäèð: ÷þëëÿðÿ, ÷ÿìÿíëÿðÿ áàõ, çÿìèëÿðÿ, ìåéâÿ áàüëàðûíà, ìàëãàðàéà, éåðäÿí ÷ûõàí ñÿðâÿòÿ áàõ. Ìåøÿ ùåéâàíëàðûíà, ó÷àí ãóøëàðà, ýþçÿë éåëáÿãóøëàðûíà, çÿðèô ãàðàòîéóãëàðà, ãàáàíëàðà, äàü
êå÷èëÿðèíÿ íÿçÿð ñàë, – áóíóí ùàìûñû îíëàðûíäûð – îâ äà, áàëûã÷ûëûã
äà, éåð äÿ, äÿíèç äÿ – ùàìûñû îíëàðûíäûð. Àììà ñÿí ãóðóúà ÷þðÿêëÿ, ñó èëÿ äîëàíûðñàí. Áèç äÿ áóðàäà îíëàð ö÷öí äÿðèäÿí-ãàáûãäàí ÷ûõûðûã, ýåúÿëÿð äîéóíúà éàòìûðûã, äîéóíúà éåéèá-è÷èðèê.
Ýÿáÿðÿíäÿ äÿ, áèçèì ìåéèòèìèçè àéàãëàðû èëÿ èòÿëÿéèá, àíàëàðûìûçà äåéÿúÿêëÿð: “Òÿçÿñèíè ãàéûðûí, áóíëàð äàùà éàðàìûð”.
Óëåíøïèýåë ýöëäö, àíúàã áèðúÿ êÿëìÿ äÿ ñþç äåìÿäè. Ëàììå
àúûüûíäàí ôûñûëäàéûðäû. Âàñòåëå ñàêèòúÿ îíà äåäè:
– Ñÿí áó øåéëÿðè ôèêèðëÿøìÿéèá äåäèí. Ìÿí äîíóç ãàõàúû
ö÷öí, ïèâÿ ö÷öí, éåëáÿãóøó ö÷öí éàøàìûðàì, ìÿí âèúäàí àçàäëûüûíûí ãÿëÿáÿñè ö÷öí éàøàéûðàì. Àçàäëûã äîñòó îëàí øàùçàäÿ äÿ
áó ìÿãñÿä ö÷öí éàøàéûð. Î, Íèäåðëàíääàí úÿëëàäëàðû, çàëûì
ùþêìäàðëàðû ãîâìàã ö÷öí ôèðàâàí ùÿéàòûíû, ðàùàòëûüûíû ãóðáàí
âåðäè. Îíäàí èáðÿò àë, ÷àëûø ïèéèíè àçàëò. Õàëãû éåêÿ ãàðûíëà äåéèë,
ôÿäàêàð-èýèäëèêëÿ, äåéèíìÿäÿí, ñîí íÿôÿñÿ ãÿäÿð ùÿéàò éöêöíö
äàøûìàãëà õèëàñ åäèðëÿð. ßýÿð èíäè éîðóëìóñàíñà ýåò éàò.
Ëàììå óòàíäû, àììà ýåäèá éàòìàäû.
Îíëàð ñÿùÿð à÷ûëàíà êèìè ñèëàù ãàéûðäûëàð, ýöëëÿ òþêäöëÿð. Áó
ãàéäà èëÿ ö÷ ýåúÿ èøëÿäèëÿð.
Äþðäöíúö ýåúÿ Óëåíøïèýåëëÿ Ëàììå Ýåíòÿ ýåòäèëÿð. Éîë óçóíó Óëåíøïèýåë ãÿôÿñ, ñè÷àí òÿëÿñè, Ëàììå èñÿ – Îëèåêîåêjå ñàòûðäû.
Îíëàð Ìåëåñòååäå, ãûðìûçû òàõòàïóøëàðû ùÿð éåðäÿí ýþðöíÿí
äÿéèðìàíëàð ãÿñÿáÿñèíäÿ äÿ ãàëäûëàð. Ñþç ãîéäóëàð êè, ùÿð êÿñ
399
àéðûëûãäà þç èøè èëÿ ìÿøüóë îëñóí, àõøàì äà, èøûãëàðûí ñþíäöðöëìÿñè èøàðÿñè âåðèëÿíÿ êèìè, èí äåí Çwàí-à, éÿíè Ãó ãóøó éåìÿêõàíàñûíà ýåòñèíëÿð.
Éåíè ïåøÿ Ëàììåíèí õîøóíà ýåëäè. Î, ìÿìíóíèééÿòëÿ Ýåíòèí êö÷ÿëÿðèíè ýÿçèð, àðâàäûíû àõòàðûð, ñàéñûç-ùåñàáñûç è÷êè ïàð÷ûíû
áàøûíà ÷ÿêèð, ùÿìèøÿ äÿ íÿñÿ éåéèðäè. Óëåíøïèýåë äÿ øàùçàäÿíèí
ìÿêòóáëàðûíû – òèáá ëèòñåíñèàòû* Éàêîâ Ñêóëàïà, äÿðçè Ëèâåí
Ñìåòÿ, Éàí Âóëôñõàãåðÿ, ðÿíýñàç Úèëö Êîîðíÿ, Êèðÿìèò÷è Éàí
äå Ðîîçÿ òÿãäèì åäèð, îíëàð äà îíà, øàùçàäÿ ö÷öí éûüäûãëàðû ïóëó
âåðèðäèëÿð; ùÿì äÿ äèëÿ òóòóðäóëàð êè, áèð íå÷ÿ ýöí éåíÿ Ýåíòäÿ,
éà îíóí ÿòðàôûíäà ãàëñûí, – ýóéà îíëàð éåíÿ äÿ ïóë éûüàðëàð.
Ñîíðàëàð áó àäàìëàðûí ùàìûñû, ëàìÿçùÿáëèêäÿ òÿãñèðëÿíäèðèëÿðÿê, Éåíè äàð àüàúûíäà áîüàçëàðûíäàí àñûëìûøëàð, ìåéèòëÿðèíè äÿ
Áðöããåí ãàïûñû ãàáàüûíäà, Äàð àüàúëàðû ÷þëöíäÿ áàñäûðìûøëàð.
ÕÕÕ
Ëàêèí ïðîôîñ – êöðÿí Ñïåëëå126 ÿëèíäÿ ãûðìûçû ÿñà, àðûã éàáûíûí
áåëèíäÿ øÿùÿðëÿðè ýÿçèð, ùÿð éåðäÿ åäàì êöðñöëÿðè ãóðóð, òîíãàëëàð
ãàëàéûð, ÷óõóðëàð ãàçûðäû, – áÿäáÿõò àðâàäëàðû, ãûçëàðû áó ÷óõóðëàðäà äèðè-äèðè áàñäûðûðäûëàð. Þëäöðöëÿí àäàìëàðûí âàð-éîõó êðàëà
÷àòûðäû.
Áèð ýöí Óëåíøïèýåë Ëàììå èëÿ Ìåëåñòååäÿ àüàú àëòûíäà îòóðìóøäó. Î, éàìàí êÿäÿðëÿíäè. Áèðäÿí áó èéóí àéûíäà ùàâà ñîéóäó. Áîç áóëóäëàð áöðöìöø ýþéäÿí äîëó òþêöëäö.
Ëàììå îíà äåäè:
– Îüëóì, ñÿíèí ùå÷ àáûð-ùÿéàí éîõäóð: äþðä ýöíäöð ùàðàäàñà
âåéèëëÿíèðñÿí, öçöéîëà ãûçëàðûí äàëûíúà ãà÷ûðñàí, èí äåí Çîåòåíäÿ (Øèðèí ýöíàùëàð è÷èíäÿ) ýåúÿëÿéèðñÿí, àõûðûí äà áó îëàúàã êè,
áàøûí äöç àðû ïÿòÿéèíÿ äöøÿúÿê, – áèð ëþâùÿäÿ áåëÿ àäàìûí øÿêëèíè ÷ÿêèáëÿð. Ìÿí äÿ ñÿíè èí äåí Çwààí-äà ýþçëÿéèðÿì. Ãàðäàø,
åùòèéàòëû îë ùà: áåëÿ ïîçüóí ùÿéàòûí àõûðû ïèñ îëóð. Íèéÿ àõû àüëûíû
áàøûíà éûüûá åâëÿíìèðñÿí?
__________
* Áÿçè õàðèúè þëêÿëÿðäÿ åëìè äÿðÿúÿ
400
Óëåíøïèýåë:
– Ëàììå, ãóëàã àñ, – äåäè. – Î àäàì ö÷öí êè, ñåâýè äåéèëÿí
ìÿñòåäèúè äþéöøäÿ áèð – ùÿð øåéäèð, ùÿð øåé – áèðäèð, î, ýÿðÿê ñå÷ìÿê ìÿñÿëÿñèíäÿ éåëáåéèíëèê åëÿéèá òÿëÿñìÿñèí.
– Íåëåíè éàääàí ÷ûõàðìûñàí?
– Íåëå óçàãäàäûð, Äàììåäÿäèð.
Óëåíøïèýåë ùÿëÿ êÿäÿðëÿíèðäè, äîëó ýöúëÿíèðäè, áó àíäà, úàâàí
ãÿøÿíý áèð àðâàä, ïàëòàðûíûí ÿòÿéèíè áàøûíà àòûá, îíëàðûí éàíûíäàí
ãà÷à-ãà÷à ýåòäè.
Àðâàä ÷àüûðäû:
– Àäÿ, àé ìàéìàã, àüàú àëòûíäà íÿéèí ôèêðèíè ÷ÿêèðñÿí?
Óëåíøïèýåë äÿ úàâàá âåðäè êè:
– Ìÿí þç ïàëòàðûíûí ÿòÿéè èëÿ ìÿíèì áàøûìû þðòÿí áèð àðâàäûí
ùÿñòÿòèíè ÷ÿêèðÿì.
Àðâàä äåäè:
– Áóäóð, î àðâàä ýÿëèá. Äóð àéàüà!
Óëåíøïèýåë éåðèíäÿ ãàëõûá îíà ñàðû ýåòäè.
Ëàììå ÷ûüûðäû:
– Ñÿí éåíÿ ìÿíè àòûðñàí?
Óëåíøïèýåë äÿ úàâàá âåðäè:
– Ùÿ, àòûðàì. Ñÿí èí äåí Çwààí-à ýåò, öðÿéèí èñòÿéÿí ãÿäÿð
ãîéóí ÿòè ãûçàðòìàñû éå, îí ïàð÷ äà ïèâÿ è÷, ñîíðà äà éûõûë éàò –
îíäà äàðûõìàçñàí.
Ëàììå:
– Ñÿíèí ìÿñëÿùÿòèíè éåðèíÿ éåòèðÿúÿéÿì. – äåäè.
Óëåíøïèýåë àðâàäà éàõûíëàøäû. Àðâàä òÿêëèô åëÿäè êè:
– Ìÿíèì òóìàíûìû áèð òÿðÿôäÿí ñÿí ãàëäûð, î áèðè òÿðÿôäÿí
ìÿí ãàëäûðàðàì. Áåëÿ. Ãà÷àã.
Óëåíøïèýåë ñîðóøäó:
– Íèéÿ ãà÷àã?
– Ìÿí Ìåëåñòååäÿí ãà÷ûðàì. Ïðîôîñ Ñïåëëå èêè õÿôèééÿ èëÿ
ãÿôèëäÿí áóðà ýÿëèá, þçö äÿ àíä è÷èá êè, ìÿíÿ áåø ôëîðèí ïóë âåðìÿê èñòÿìÿéÿí ýÿçÿéÿí ãûçëàðû øàëëàüà òóòàúàüàì. Áóíà ýþðÿ äÿ
ãà÷ûðàì. Ñÿí äÿ ãà÷. Áèð øåé îëñà ìÿíè ãîðó.
401
Óëåíøïèýåë ÷ûüûðäû:
– Ëàììå! Ñïåëëå Ìåëåñòååäÿäèð! Äåñòåëáåðãÿ, Ñåùðáàçëàð
Óëäóçóíà ãà÷!
Ëàììå äÿùøÿò è÷èíäÿ, úÿëä éåðèíäÿí ãàëõäû. ßëëÿðè èëÿ ãàðíûíû
òóòàðàã ãà÷ìàüà áàøëàäû.
Ãûç ñîðóøäó:
– Áó êþê äîâøàí ùàðà ãà÷äû?
– Éóâàéà, áèç îðàäà ýþðöøìÿëèéèê.
Ãûç:
– Ùÿ, ãà÷àã! – äåéèá, ãûçüûí ìàäéàí àò êèìè àéàãëàðûíû éåðÿ
âóðäó.
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Éàõøûñû áóäóð, ìÿí ÿõëàãäàí êÿíàðà ÷ûõìàéûì, îíà ýþðÿ
äÿ ãà÷ìàéûì.
Ãûç ñîðóøäó:
– Áó íÿ ñþçäöð?
Óëåíøïèýåë èçàù åòäè:
– Î êþê äîâøàí òÿëÿá åäèð êè, ìÿí ýÿðÿê ÷àõûðäàí, ïèâÿäÿí,
çÿðèô àðâàä áÿäÿíèíäÿí óçàã îëàì.
Ãûç îíà ÷ÿï-÷ÿï áàõäû:
– Ñÿí éîðóëìóñàí, ýÿðÿê äèíúÿëÿñÿí.
Óëåíøïèýåë åòèðàç åòäè:
– Ìÿí åëÿ áèð þðòöê ýþðìöðÿì êè, îíóí àëòûíäà äèíúÿëèì.
Ãûç äåäè:
– Ñÿíèí ÿõëàãûí ñÿíÿ þðòöê îëàð.
– Ìÿí ñÿíèí òóìàíûíû öñòöí òóòàðäûì.
– Ñÿí ìöãÿääÿñ àäàì îëìàã èääÿàñûíäàñàí, ìÿíèì òóìàíûì ìöãÿääÿñ àäàìëàðûí öñòöíö þðòìÿéÿ ëàéèã äåéèë. Áóðàõ ìÿíè. Òÿê ãà÷àðàì!
Óëåíøïèýåë ñîðóøäó:
– Èò äþðä àéàüû öñòöíäÿ èêè àéàüû îëàí àäàìäàí òåç ãà÷ûð,
– ñÿí áóíó áèëìèðñÿí? Áèç äÿ äþðä àéàãëà äàùà òåç ãà÷àðûã.
– Äèëäÿí ñÿí éàìàí èòèñÿí, – ÿõëàãëû àäàìà áó éàðàøìàç.
Óëåíøïèýåë îíóíëà ðàçûëàøäû.
– Äöçäöð, èòèéÿì.
402
Ãûç äåäè:
– Àììà ùÿìèøÿ ìÿíÿ åëÿ ýÿëÿðäè êè, ÿõëàãëû àäàì ñöñò îëàð,
éóõóëó îëàð, àüûð, ñûñãà îëàð. Áó – öçäÿ íàðàçûëûã èôàäÿñèíè ýèçëÿòìÿê ö÷öí ìàñêàäûð, áó – äàøöðÿêëè àäàìëàðûí ÷èéíèíÿ àòäûüû
ìÿõìÿð ïëàøäûð. Àììà ìÿí åëÿ êèøèëÿðè ñåâèðÿì êè, îíëàðûí ñèíÿñèíäÿ ñþíìÿç ìÿðäëèê ÷ûðàüû éàíûð, áó ÷ûðàã äà îíëàðû èýèäëèê
ýþñòÿðìÿéÿ, øÿí ñÿðýöçÿøòëÿðÿ ÷ÿêèá àïàðûð.
– Ýþçÿë èáëèñ àðâàä, ùàìûíûí òÿðèô åëÿäèéè ìöãÿääÿñ Àíòîíè
èëÿ áåëÿ ñþùáÿòëÿð åëÿéèá.
Èéèðìè àääûì êÿíàðäà éîëöñòö éåìÿêõàíà ýþðöíäö.
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Ñÿí éàõøû äàíûøûðäûí. Èíäè äÿ ýÿðÿê éàõøûúà è÷ÿê.
Ãûç:
– Ìÿíèì ùÿëÿ àüçûì ãóðóìàéûá, – äåäè.
Îíëàð éåìÿêõàíàéà ýèðäèëÿð. Ãóòóíóí öñòöíäÿ éåêÿ ïèâÿ
äîë÷àñû âàðäû; ãàðíûíûí éåêÿëèéèíÿ ýþðÿ îíà “éåêÿãàðûí” äåéèðëÿð.
Óëåíøïèýåë éåìÿêõàíà÷ûéà äåäè:
– Ñÿí áó ôëîðèíè ýþðöðñÿí?
– Ýþðöðÿì.
– Áàõ à éåêÿãàðûíû äîááåëúëàówàåðò-èëÿ äîëäóðìàã ö÷öí áó
ôëîðèíäÿí íå÷ÿ ïàòàð ñàüàúàãñàí?
Éåìÿêõàíà÷û îíà áåëÿ úàâàá âåðäè:
– Íåýåí ìàííåêåíñ âåðÿðñÿí (äîããóç àäàìúûüàç), áóíóíëà
äà ùàãã-ùåñàáûìûç äöçÿëÿð.
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Éÿíè àëòû ôëàíäð ìèòè, äåìÿëè, ñÿí ìÿíäÿí èêè ìèò àðòûã àëûðñàí. Éàõøû äà, òþê.
Óëåíøïèýåë ãûçûí ñòÿêàíûíû äîëäóðäó, ñîíðà àéàüà ãàëõäû, þçöíö
òîõ òóòäó, äîë÷àíûí äåøèéèíè àüçûíà ãîéóá, è÷èíäÿêè ïèâÿíè áîüàçûíäàí þòöðäö. Áó çàìàí åëÿ ñÿñ ÷ûõûðäû êè, äåéèðäèí ôîíòàí ñÿñèäèð.
Ãûç ÷àøûá ãàëäû; ñîðóøäó êè:
– Ñÿí áó éåêÿãàðûíäà îëàí ïèâÿíè þç àðûã ãàðíûíà íåúÿ òþêäöí?
Óëåíøïèýåë îíóí ñóàëûíà úàâàá âåðìÿéèá, éåìÿêõàíà÷ûéà ñàðû äþíäö:
403
– Äîíóç ãàõàúû ýÿòèð, ÷þðÿê ýÿòèð, áèð äÿ éåêÿãàðûí äîë÷à äîëóñó ïèâÿ. Áèç éåíÿ äÿ éåéèá-è÷ìÿê èñòÿéèðèê.
Áåëÿ äÿ îëäó.
Ãûç ãàõàúûí äÿðèñèíè ÷åéíÿéÿíäÿ Óëåíøïèýåë îíó åëÿ íÿçàêÿòëÿ ãóúàãëàäû êè, ãûç áóíà ÷îõ òÿÿúúöáëÿíäè, ùÿì äÿ âàëåù îëäó. Ñîíðà ùåéðÿòäÿí þçöíÿ ýÿëÿðÿê, Óëåíøïèýåëÿ áåëÿ ñóàë âåðäè:
– Ñèçäÿêè ÿõëàãëà – áó è÷êè ùÿâÿñè, ãóðä èøòàùû, ñåâýè ãî÷àãëûüû íåúÿ áèð éåðÿ ñûüûøûð?
Óëåíøïèýåë îíóí ñóàëûíà áåëÿ úàâàá âåðäè:
– Ìÿí ÷îõ ýöíàù èø òóòìóøàì, þçöí äÿ áèëèðñÿí êè, òþâáÿ åëÿìÿéÿ ñþç âåðìèøÿì. Ìÿíèì òþâáÿì äöç áèð ñààò ÷ÿêäè. Þç ýÿëÿúÿéèì ùàããûíäà ôèêèðëÿøìÿéÿ ìÿíèì âàõòûì âàðäû: ýþçöìöí ãàáàüûíà ýÿòèðäèì êè, ìÿí ýÿðÿê, õîøóìà ýÿëìÿñÿ äÿ, àíúàã ÷þðÿê
éåéÿì; àíúàã ñó èëÿ êèôàéÿòëÿíÿì; ñåâýèäÿí ãÿòè ñóðÿòäÿ áîéóí
ãà÷ûðàì; ùå÷ ãûìûëäàíìàéàì äà, àñãûðìàéàì äà, ÷öíêè áèðäÿí
áóíóí è÷èíäÿí ïèñ áèð øåé ÷ûõàð; ùàìû ìÿíÿ ùþðìÿò åëÿñèí, ùàìû
äà ìÿíäÿí ãà÷ñûí; úöçàì õÿñòÿëèéèíÿ òóòóëìóø êèìè – òÿê-òÿíùà
éàøàéûì; éèéÿñèíè èòèðìèø èò êèìè – äàðûõûá ãöññÿëÿíèì; áåø-îí èë
áó úöð ñöðöíäöêäÿí ñîíðà àüûð ñÿôàëÿò è÷èíäÿ ýÿáÿðèì. Áÿëè, ìÿíèì òþâáÿì óçóí ñöðäö. Ãÿøÿíý ãûç, ìÿíè þï, ñîíðà äà áó ìÿùøÿðäÿí ÷ûõûá ýåäÿê!
Ãûç ñåâèíúëÿ îíà òàáå îëàðàã, óúàäàí äåäè:
– Àù! Éöêñÿê ÿõëàã – àíúàã ëþâùÿäèð, îíóí éåðè ïàéà áàøûäûð.
Ñåâýè ìàçàãëàøìàñûíäà âàõò òåç ýÿëèá êå÷èðäè. Ëàêèí ãûç,
ïðîôîñ Ñïåëëåíèí þç õÿôèééÿëÿðè èëÿ ãÿôèëäÿí ýÿëèá îíëàðûí õîøáÿõòëèíÿ ìàíå îëàúàüûíäàí ãîðõóðäó. Áóíà ýþðÿ, íÿ ãÿäÿð ýåú
äåéèëäè, áóðàäàí ÿêèëìÿéè ëàçûì áèëäèëÿð.
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Ùÿ, òóìàíûíûí áàëàüûíû éûü!
Îíëàð, áèð úöò ìàðàë êèìè, éöéöðÿ-éöéöðÿ Äåñòåëáåðãÿ éîë àëäûëàð. Ýåäèá ýþðäöëÿð êè, Ëàììå Ñåùðáàçëàð Óëäóçóíäà ÷þðÿê
éåéèð.
404
ÕÕÕÛ
Óëåíøïèýåë Ýåíòäÿ òåç-òåç Éàêîâ Ñêîëàïëà, Ëèâåí Ñìåòëÿ, Éàí
äå Âóëôñõàýåðëÿ ýþðöøöð, îíëàð Óëåíøïèýåëÿ øàùçàäÿíèí ìöâÿôôÿãèééÿòè âÿ ìöâÿôôÿãèééÿòñèçëèéè ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðèðäèëÿð.
Ùÿìèøÿ äÿ, Óëåíøïèýåë Äåñòåáåðãÿ ãàéûäàíäà, Ëàììå îíà
åéíè ñóàëû âåðèðäè:
– Íÿ õÿáÿðëÿ ýÿëìèñÿí? Éàõøû éà ïèñ?
Óëåíøïèýåë äÿ úàâàá âåðèðäè:
– Èø ïèñäèð! Øàùçàäÿ, îíóí ãàðäàøû Ëöäâèã, î áèðè áàø÷ûëàð,
ùÿì äÿ ôðàíñûçëàð áó ãÿðàðà ýÿëìèøäèëÿð êè, Ôðàíñàíûí è÷ÿðèëÿðèíÿ
ýåäèá, øàùçàäÿ Êîíäå127 èëÿ áèðëÿøñèíëÿð. Áó éîëëà îíëàð áÿäáÿõò
Áåë÷èêàíû, âèúäàí àçàäëûüûíû õèëàñ åëÿ áèëÿðäèëÿð. Ëàêèí áó, Àëëàù
èñòÿéÿí îëìàäû: àëìàí ðåéòàðëàðû, ëàíäñêíåõòëÿðè äàùà ãàáàüà ýåòìÿê èñòÿìÿäèëÿð, ÿñàñëàðû äà áó îëäó êè, áèç Ôðàíñà èëÿ äåéèë, ùåðñîã Àëáà èëÿ âóðóøìàüà àíä è÷ìèøèê. Øàùçàäÿ îíëàðû, þç âÿçèôÿëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðìÿê ö÷öí äèëÿ òóòñà äà, áóíäàí áèð øåé ÷ûõìàäû.
Àõûðäà î, ùÿð íåúÿ îëñà, îíëàðû Øàìïàíäàí, Ëîòàðèíýèéàäàí êå÷èðèá Ñòðàñáóðãà àïàðäû, îðàäàí äà îíëàð Àëìàíèéàéà ãàéûòäûëàð.
Ïóëëà òóòóëìóø ãîøóí òÿðñëèê åëÿéèá, øàùçàäÿíèí ãîøóíóíäàí ýåäÿí êèìè, îíóí èøè äÿðùàë ïîçóëäó: Ôðàíñà êðàëû128, øàùçàäÿ èëÿ
ìöãàâèëÿ áàüëàñà äà, îíà ïóë âåðìÿêäÿí áîéóí ãà÷ûðòäû. Èíýèëòÿðÿ êðàëè÷àñû129 Êàëåíè130 áöòöí ìàùàëû èëÿ àçàä åäÿðñÿ, îíà ïóë
âåðÿúÿéèíè âÿä åòäè. Ëàêèí áó ìÿêòóáó éîëäà ÿëÿ êå÷èðèá
Ëîòàðèíýèéà êàðäèíàëûíà âåðäèëÿð; êàðäèíàë äà, øàùçàäÿíèí
àäûíäàí, ñàõòà èìçà èëÿ, úàâàá éàçûá êðàëèúàíûí òÿêëèôèíè ðÿää åòäè.
Áó ãàéäà èëÿ, õîðóç áàíûíäàí õÿéàëëàð äàüûëàí êèìè, ýþçöìöçöí
ãàáàüûíäà øàíëû ãîøóí äà äàüûëûá ýåäèð, áèçèì öìèäëÿðèìèç äÿ.
Ëàêèí Àëëàù áèçèìëÿäèð, ÿýÿð òîðïàã áèçè äàðäà ãîéñà äà, ñó äàðäà
ãîéìàç. Éàøàñûí Ýéþç!
ÕÕÕÛÛ
Î ýöíêö ãûç àüëàéà-àüëàéà Ëàììå èëÿ Óëåíøïèýåëèí éàíûíà
ýÿëèá äåäè:
– Ìåëåñòååäÿ Ñïåëëå ïóë àëûá àäàì þëäöðÿíëÿðè, îüðóëàðû à÷ûá
áóðàõûð, àììà ùå÷ áèð ýöíàùû îëìàéàíëàðû þëäöðöð. Ìÿíèì äÿ
405
ãàðäàøûì Ìèõèëêèíÿ þëöì úÿçàñû êÿñèëèá. Àù, áåëÿ äÿ ìöñèáÿò
îëàð! Ãóëàã àñûí, ýþðöí íÿ äåéèðÿì, ñîíðà äà áóíóí ãèñàñûíû àëûí
– ñèç àõû êèøèñèíèç! Áó èøèí ùàìûñûíû åëÿéÿí Ïèòåð äå Ðîîçåäèð: î,
êè÷èê éàøëû ãûçëàðû çîðëàéàí, ÿúëàô, ðÿçèë, ïîçüóí àäàìäûð. Àù, áåëÿ äÿ ìöñèáÿò îëàð! Áèð ýöí àõøàì åëÿ îëóð êè, ìÿíèì áÿäáÿõò
ãàðäàøûì Ìèõèëêèí Âàëúê* éåìÿêõàíàñûíäà Ïèòåð äå Ðîîçåéÿ ðàñò
ýÿëèð. Îíëàð àéðû-àéðû ìàñàäà îòóðóáëàðìûø: ùàìû Ïèòåð äå Ðîîçåäÿí – òàóí õÿñòÿëèéèíäÿí ãà÷àí êèìè ãà÷ûð.
Ìÿíèì ãàðäàøûì îíóí êèìè ìóðäàð àäàìëà áèð çàëäà îòóðìàã
èñòÿìèð, îíà ïîçüóí, ÿúëàô àäàì äåéèð, çàëäàí ÷ûõûá ýåòìÿñèíè òÿëÿá åäèð. Ïèòåð äå Ðîîçå äÿ îíà äåéèð: “Þçöíö ñàòàí ãûçûí ãàðäàøû
ëîâüàëàíà áèëìÿç”. Àõû î, éàëàí äåìèøäè: ìÿí þçöìö ñàòàí ãûç
äåéèëÿì, – êèì õîøóìà ýÿëñÿ, ìÿí îíóíëà ýÿçèðÿì.
Ïèòåð äå Ðîîçå áó ñþçö äåéÿíäÿ Ìèõèëêèí ïèâÿ äîëó ïàð÷û îíóí
ñèôÿòèíÿ àòûð, äåéèð êè, ñÿí ÿúëàô, ÿõëàãñûç àäàìñàí, éàëàí äàíûøûðñàí, çàëäàí ÷ûõ, éîõñà ÿëèìè äèðñÿéÿ êèìè ñÿíèí àüçûíà ñîõàðàì.
Î, íÿñÿ äåìÿê èñòÿéèð, àììà Ìèõèëêèí éóìðóüóíó èêè äÿôÿ
îíóí àüçûíà èëèøäèðèð. Ïèòåð îíóí ÿë-ãîëóíó äèøëÿñÿ äÿ, ãàðäàøûì
îíóí ÷ÿíÿñèíäÿí éàïûøûá éîëà àòûð, Ïèòåð äÿ, àìàíñûçúà äþéöëìöø
ùàëäà, éåðäÿ ñÿðèëèá ãàëûð.
Ñàüàëàíäàí ñîíðà, òÿê ãàëìàãäàí äàðûõûð, èí‘ò Âàýåâóóð** àäëû
êþùíÿ, ïèñ éåìÿêõàíàéà éîëëàíûð, – îðàéà àíúàã éîõñóëëàð ýåäèð.
Îðàäà àâàðà ëöòëÿð äÿ îíäàí êÿíàðà ÷ÿêèëèðëÿð. Ùå÷ êÿñ îíóíëà êÿëìÿ êÿñìèðäè, àíúàã îíó òàíûìàéàí êÿíäëèëÿð, áèð äÿ ùàðàìçàäàëàð,
îðäóäàí ãà÷àíëàð îíóíëà äàíûøûðäû. Áóðäà äà ùàìûéà þúÿøèðäè, áåëÿ
êè, áóðäà äà îíó íå÷ÿ äÿôÿ êþòÿêëÿìÿê èñòÿéèáëÿð.
Ïðîôîñ Ñïåëëå èêè õÿôèééÿ èëÿ Ìåëåñòååéÿ ýÿëÿíäÿ Ïèòåð äå
Ðîîçå èò êèìè îíóí äàëûíúà äöøöð, îíëàðû ÷àõûðà, ÿòÿ ãîíàã åëÿéèð,
þç ùåñàáûíà îíëàðà úöðáÿúöð ïóëëó ÿéëÿíúÿëÿð äöçÿëäèð. Áó éîëëà
äà îíëàðûí äîñòó-éîëäàøû îëóð, êèìäÿí àúûüû ýÿëèðäèñÿ, îíëàðà êèíëè ãÿëáè èëÿ ýöúö ÷àòäûãúà ïèñëèê åëÿìÿê èñòÿéèðäè. Îíóí äà êè,
Ìåëåñòåíèí áöòöí ÿùàëèñèíäÿí, ÿí ÷îõ äà ìÿíèì éàçûã ãàðäàøûìäàí àúûüû ýÿëèðäè.
__________
* “Ãûçûëãóø” (ôëàì.)
** “Ìÿùøÿð” (ôëàì.)
406
Îíäàí äà áàøëàäû. Éàëàí÷û øàùèäëÿð, þç õåéðèíè ýöäÿí ÿúëàôëàð
÷óüóëëóã åëÿäèëÿð êè, Ìèõèëêèí ëàìÿçùÿáäèð, î, Ìÿðéÿì àíà ùàããûíäà ïèñ-ïèñ ñþçëÿð äåéèá, Âàëúê éåìÿêõàíàñûíäà áèð íå÷ÿ äÿôÿ
àëëàùû, ìöãÿääÿñ þâëèéàëàðû éàìàíëàéûá, ñàíäûüûíäà äà ÿí àçû ö÷
éöç ôëîðèí ïóë ýèçëÿäèá.
Úàìààò àðàñûíäà øàùèäëÿðèí éàðàìàç àäàì îëìàñû ùàããûíäà
ñþçñþùáÿò ýåòñÿ äÿ, Ìèõèëêèíè òóòäóëàð. Ñïåëëå þç õÿôèééÿëÿðè èëÿ
áó ãÿðàðà ýÿëäè êè, Ìèõèëêèíÿ úÿçà âåðìÿê ö÷öí ÿëäÿ åäèëÿí äÿëèëëÿð êèôàéÿòäèð. Îíó áëîêäà òàâàíäàí àñäûëàð, ùÿð àéàüûíà äà ÿëëè
ôóíò àüûðëûüûíäà ÷ÿêè äàøû áàüëàäûëàð.
Î äåéèðäè êè, ìÿíèì òÿãñèðèì éîõäóð, ÿýÿð Ìåëåñòåäÿ áèð ùàðàìçàäà, ÿúëàô, êöôðáàç, ïîçüóí àäàì âàðñà, î äà, ÿëáÿòòÿ, Ïèòåð
äå Ðîîçåäèð, ìÿí äåéèëÿì.
Àììà Ñïåëëåéÿ ùå÷ áèð ñþç êàð åëÿìèðäè. Î, õÿôèééÿëÿðÿ ÿìð
åòäè êè, Ìèõèëêèíè ëàï òàâàíà ãÿäÿð ãàëäûðñûíëàð, ñîíðà äà, àéàãëàðûíäàêû äàøëàðëà áèðäÿí éóõàðûäàí áóðàõñûíëàð. Õÿôèééÿëÿð åëÿ
âÿùøèëèê åëÿäèëÿð êè, îíóí òîïóãëàðûíûí äÿðèñè ïàðòëàäû, ÿòè ïàð÷àëàíäû, àéàüû éåðèíäÿí ÷ûõûá àñûëà ãàëäû.
Àììà Ìèõèëêèí äåäè êè, ìÿí þçöìö ýöíàùêàð ùåñàá åëÿìèðÿì. Îíäà Ñïåëëå ÿìð åòäè êè, éåíÿ îíà úÿçà âåðñèíëÿð, åéùàìëà áóíó äà áèëäèðäè êè, ÿýÿð Ìèõèëêèí îíà éöç ôëîðèí âåðñÿ,
îíó à÷ûá áóðàõàð.
Ìèõèëêèí äÿ äåäè êè, þëìÿê ìÿíèì ö÷öí áóíäàí àñàíäûð.
Ìåëåñòåíèí ÿùàëèñè Ìèõèëêèíèí òóòóëäóüóíó, èíäè äÿ èøýÿíúÿ
âåðèëäèéèíè åøèäÿíäÿ ùàìûñû áèð éåðäÿ øàùèäëèê èôàäÿñè âåðìÿéÿ
ýÿëäèëÿð, – áóíà “èúìàíûí áöòöí éàõøû àäàìëàðûíûí øàùèäëèéè” äåéèðëÿð. Îíëàð ãÿòè äåäèëÿð êè, Ìèõèëêèí ùå÷ äÿ ëàìÿçùÿá äåéèë, – î
ùÿð áàçàð ýöíö êèëñÿéÿ ýåäèð, áþéöê áàéðàìëàðäà òÿáÿððöê àéèíè
èúðà åäèð, àíúàã úàíûíû áÿëàäàí ãóðòàðìàã èñòÿéÿíäÿ Ìÿðéÿì
àíàíûí àäûíû ÷ÿêèð, î, àðâàäëàð áàðÿñèíäÿ ïèñ ñþç äåìèð, î êè, ãàëäû
ýþéäÿêè ìÿëèêÿ áàðÿñèíäÿ îëñóí! Î êè, ãàëäû éàëàí÷û øàùèäëÿðèí
äåìÿñè êè, ýóéà î, Âàëúê éåìÿêõàíàñûíäà êöôðáàçëûã åëÿéèá, áó
òàìàì éàëàíäûð, áþùòàíäûð.
Ìèõèëêèíè áóðàõäûëàð, éàëàí÷û øàùèäëÿðè úÿçàëàíäûðäûëàð. Ïðîôîñ
Ñïåëëå, Ïèòåð äå Ðîîçåíè ìÿùêÿìÿéÿ úÿëá åòìÿê èñòÿäè, ëàêèí î,
407
éöç ôëîðèíëÿ úàíûíû ãóðòàðäû, ïðîôîñ äà îíó äàùà ìÿùêÿìÿ ñîðüóñóàëûíà òóòìàäû, îíà èøýÿíúÿ úÿçàñû äà âåðìÿäè.
Ïèòåð äå Ðîîçå ãîðõäó êè, Ñïåëëå îíóí ãàëàí ïóëóíà äà òàìàù
ñàëûá, îíó äîëàøäûðàð, – áóíà ýþðÿ Ìåëåñòååäÿí ãà÷äû, ìÿíèì éàçûã ãàðäàøûìñà Àíòîíè îäóíäàí* þëäö.
ßââÿëëÿð î, ìÿíè ùå÷ ýþðìÿê èñòÿìÿçäè. Þëÿíäÿí ãàáàã ìÿíè éàíûíà ÷àüûðòäûðûá äåäè êè, ñÿíèí áÿäÿíèíäÿ éàíàí îääàí ãîðõ,
÷öíêè î îä ñÿíè úÿùÿííÿì îäóíà ñàëà áèëÿð. Ìÿí êèðèìèøúÿ àüëàéûðäûì – àõû ìÿíèì áÿäÿíèìäÿ äîüðóäàí äà îä éàíûð! Ìèõèëêèí
ìÿíèì ýþçöìöí ãàáàüûíäà þëäö.
Ãûç ùÿéÿúàíëà äåäè:
– Àù! Êèì ìÿíèì èñòÿêëè, ÿçèç ãàðäàøûìûí ãèñàñûíû Ñïåëëåäÿí
àëñà, î ìÿíèì àüàì îëàúàã, ìÿí îíóí ùÿìèøÿ ãóëó îëàúàüàì.
Óëåíøïèýåë îíà ãóëàã àñûð. Êëààñûí êöëö èñÿ èíòèãàì àëìàüà
÷àüûðûðäû. Î þç-þçöíÿ úèíàéÿòêàð Ñïåëëåíè äàð àüàúûíäàí àñäûðàúàüûíà ñþç âåðäè.
Áîîëêèí, – ãûçûí àäû áåëÿ èäè, – Ìåëåñòååéÿ ãàéûòäû. Èíäè î, äàùà Ïèòåð äå Ðîîçåíèí ãèñàñûíäàí ãîðõìóðäó, ÷öíêè, Äåñòåáåðãäÿí ìàë-ãàðà àïàðàí áèð ÷îâäàð îíà äåäè êè, êåøèøëÿ øÿùÿð ÿùàëèñè
Ñïåëëåéÿ õÿáÿðäàðëûã åòìèøëÿð: ÿýÿð î Ìèõèëêèíèí áàúûñûíà àçúà
äà îëñà òîõóíñà, îíäà ùåðñîãóí ãàáàüûíäà úàâàá âåðÿúÿêäèð.
Óëåíøïèýåë ãûç èëÿ Ìåëåñòååéÿ ýåòäè. Ìèõèëêèíèí åâèíÿ ýèðèá,
àøàüû îòàãëàðäàí áèðèíäÿ ïèðîæíà÷û øÿêëèíè ýþðÿíäÿ äöøöíäö êè, áó
éÿãèí ìÿðùóìóí øÿêëèäèð.
Áîîëêèí äåäè:
– Áó ìÿíèì ãàðäàøûìäûð.
Óëåíøïèýåë øÿêëè ýþòöðöá äåäè:
– Ñïåëëåíè àñàúàãëàð!
Ãûç ñîðóøäó:
– Ñÿí áóíó íåúÿ åëÿéÿúÿêñÿí?
Óëåíøïèýåë äÿ úàâàá âåðäè:
– Áóíó ãàáàãúàäàí áèëñÿí, ñîíðà ùå÷ áèð ëÿççÿò äóéìàéàúàãñàí.
Áîîëêèí ãÿìýèí ùàëäà áàøûíû éûðüàëàäû.
__________
* Ãàíãðåíà
408
– Ìÿíÿ èíàíìûðñàí?
– Ìÿí ñÿíÿ áèðúÿ åëÿ – “Ñïåëëåíè àñàúàãëàð” äåìÿêëÿ ÷îõ
áþéöê åòèáàð ýþñòÿðäèì. Åëÿ áèðúÿ áó ñþçöí öñòöíäÿ ìÿí îíó äàð
àüàúûíäàí àñäûðàíà êèìè, ñÿí ìÿíè áîüàçûìäàí àñäûðà áèëÿðñÿí.
Ãûç îíóíëà ðàçûëàøäû:
– Áó äà äîüðóäóð.
Óëåíøïèýåë ñþçöíÿ äàâàì åòäè:
– Áåëÿ. Èíäè ñÿí ýåò ìÿíÿ éàõøû ýèë, èêèãàò áðóèíáèåð, òÿìèç
ñó, áèð äÿ äàíà ÿòè ãàõàúû ýÿòèð. Áóíóí ùàìûñûíû áèç àòà ìàëû êèìè
áþëÿðèê. Äàíà ÿòè ãàõàúû ìÿíÿ ýåäÿð, áðóèíáèåð ÿòÿ ýåäÿð, ñó ýèëÿ
ýåäÿð, ýèë äÿ ùåéêÿëÿ.
Óëåíøïèýåë ïèâÿäÿí è÷ÿ-è÷ÿ, ÿòäÿí éåéÿ-éåéÿ ýèëè ÿçèøäèðèðäè,
ýþçö øÿêèëäÿ, þçö äÿ äàëüûí îëäóüóíäàí, áÿçÿí àüçûíà ÿò éåðèíÿ
áèð ïàð÷à ýèë äÿ äöðòöðäö. Ýèëè ÿçèøäèðäèêäÿí ñîíðà îíäàí ìàñêà
ãàéûðäû. Áîîëêèí îíóí àüçûíû, áóðíóíó, ýþçëÿðèíè, ãóëàãëàðûíû ÿñëè
èëÿ òóòóøäóðàðàã âàëåù îëóðäó, ÷öíêè áó åéíÿí îíóí þëÿí ãàðäàøûíà îõøàéûðäû.
Ñîíðà Óëåíøïèýåë ìàñêàíû ñîáàéà ãîéäó, Ìàñêà ãóðóéàíäà
îíóí öçöíÿ åéíÿí ìåéèò ðÿíýè, ùÿì äÿ ñÿðò, òóòãóí èôàäÿ âåðäè,
öçöíöí úèçýèëÿðè äÿ åëÿ áèë àüðûíûí òÿñèðèíäÿí ãûú îëàðàã äÿéèøìèøäè. Ãûç áóíà òÿÿúúöá åäÿðÿê õåéëè ìöääÿò ýþçëÿðèíè ìàñêàäàí àéûðà áèëìÿäè, ñîíðà áèðäÿí ðÿíýè êÿòàí êèìè àüàðäû, ÿëëÿðè èëÿ
öçöíö þðòäö, ñàðñûëìûø ùàëäà äåäè:
– Áó ìÿíèì éàçûã Ìèõèëêèíèìäèð!
Óëåíøïèýåë ýèëäÿí, ãàíà áóëàøìûø, èêè àéàã äà ãàéûðäû.
Áîîëêèí èëê ñàðñûíòûäàí þçöíÿ ýÿëÿðÿê äåäè:
– Êèì ãàòèëè þëäöðñÿ, Àëëàù îíà íèúàò âåðñèí!
Óëåíøïèýåë ìàñêàíû, àéàãëàðû ýþòöðöá äåäè:
– Ìÿíÿ áèð êþìÿê÷è ëàçûìäûð.
Áîîëêèí îíà ìÿñëÿùÿò ýþðäö êè:
– Ñÿí Ûí äåí Áëàìwå Ýàíú-à (Ýþé Ãàç) ýåò, éåìÿêõàíà÷û
èïðëè Èîîñ Ëàíñàìû ýþð. Î, ìÿíèì ãàðäàøûìûí ÿí éàõûí äîñòó èäè.
Äå êè, ìÿíè Áîîëêèí ýþíäÿðèá.
Óëåíøïèýåë áåëÿ äÿ åëÿäè.
409
Ïðîôîñ Ñïåëëå, áàøãàëàðûíûí þëöìöíÿ ñÿáÿá îëàðàã, þç èøèíè
ýþðöðäö. Àäÿòè öçðÿ Ãûçûëãóø éåìÿêõàíàñûíà ýåäèð, îðàäà ïèâÿéÿ
äàð÷ûíëà ãÿíä ãàòûá èñòè-èñòè è÷èðäè. Áóðàäà îíà, äàð àüàúûíà äöøìÿê ãîðõóñóíäàí, íÿ èñòÿñÿ éåðèíÿ éåòèðèðäèëÿð.
Ïèòåð äå Ðîîçå öðÿêëÿíèá Ìåëåñòå ãàéûòìûøäû. Þçöíö Ñïåëëÿ
èëÿ õÿôèééÿëÿðèíèí ìöùàôèçÿñè àëòûíäà ùèññ åòìÿê ö÷öí îíëàðäàí
àéðûëìûðäû. Àðàáèð Ñïåëëå îíó ãîíàã åäèðäè. Þëäöðäöêëÿðè áÿäáÿõò
àäàìëàðûí ïóëëàðû èëÿ éåéèá-è÷èð, êåô ÷ÿêèðäèëÿð.
Èíäè Ãûçûëãóø éåìÿêõàíàñûíà, éàõûí êå÷ìèøäÿ îëäóüó êèìè,
÷îõ àäàì ýÿëìèðäè. ßââÿëëÿð øÿùÿð ÿùàëèñè øÿí éàøàéûðäû, êàòîëèê
ãàéäàñû èëÿ àëëàùà äóà åäèðäè, ìÿçùÿá öñòöíäÿ òÿãèá îëóíìóðäó.
Èíäè øÿùÿð ñàíêè ìàòÿì è÷èíäÿ èäè, – ùÿð ùàëäà ÷îõëó áîø, éà ãàïûñû áàüëû åâëÿð, áîø êö÷ÿëÿð áåëÿ òÿñèð áàüûøëàéûðäû. Áîø êö÷ÿëÿðäÿ àðûã èòëÿð ýÿçèøèð, ïåéèí éûüûíëàðûíû åøÿëÿéèðäè.
Ëàêèí èêè úèíàéÿòêàð àäàì áóðàäà êåô è÷èíäÿ éàøàéûðäû. Ãîðõóéà äöøìöø ÿùàëè ýþðöðäö êè, áó èêè àäàì ëàï àçüûíëàøìûøäûð:
îíëàð òóòàúàãëàðû àäàìëàðû ýöíäöç ìöÿééÿí åëÿéèð, åâëÿðèíè ýþçäÿí êå÷èðèð, þëäöðÿúÿêëÿðè áÿäáÿõòëÿðèí ñèéàùûñûíû òóòóðäóëàð, àõøàìëàð äà, þçëÿðè êèìè ñÿðõîø õÿôèééÿ÷èëÿðèí ìöùàôèçÿñè àëòûíäà,
Ãûçûëãóø éåìÿêõàíàñûíäàí ÷ûõûð, áàüûðà-áàüûðà áèàáûð÷û íÿüìÿëÿð îõóéóðäóëàð.
Óëåíøïèýåë Ûí äåí Áëàówå (Ýþé Ãàç) éåìÿêõàíàñûíà ýåòäè,
Èîîñ Ëàïñàìè ïèøòàõòà äàëûíäà ýþðäö.
Úèáèíäÿí áèð áàëàúà øöøÿ àðàã ÷ûõàðûá äåäè:
– Áîîëêèí áåëÿ àðàãäàí èêè ÷ÿëëÿê ñàòûð.
Éåìÿêõàíà÷û:
– Ýåäÿê ìÿòáÿõÿ, – äåäè.
È÷ÿðè ýèðÿíäÿí ñîíðà ãàïûíû þðòöá äèããÿòëÿ Óëåíøïèýåëÿ áàõäû:
– Ñÿí þçöí êè, àðàã àëâåðè åëÿìèðñÿí. Íÿ ýþç âóðóðñàí? Ñÿí
êèìñÿí?
Óëåíøïèýåë îíà áåëÿ úàâàá âåðäè:
– Ìÿí, Äàììåäÿ òîíãàëäà éàíäûðûëìûø Êëààñûí îüëóéàì.
Îíóí êöëö ìÿíèì ñèíÿìäÿäèð, ìÿíè èíòèãàì àëìàüà ÷àüûðûð.
Ìÿí ãàòèë Ñïåëëåíè þëäöðìÿê èñòÿéèðÿì.
Éåìÿêõàíà÷û ñîðóøäó:
410
– Ñÿíè ìÿíèì éàíûìà Áîîëêèí ýþíäÿðèá?
– Áîîëêèí ýþíäÿðèá. Ìÿí Ñïåëëåíè þëäöðÿúÿéÿì, ñÿí äÿ
ìÿíÿ êþìÿê åëÿðñÿí.
– Ðàçûéàì. Áó èøÿ íåúÿ áàøëàìàã ëàçûìäûð?
Óëåíøïèýåë áó ñþçöí ãàáàüûíäà äåäè:
– Êåøèøèí éàíûíà ýåò. Î, éàõøû àäàìäûð, Ñïåëëåíèí äÿ äöøìÿíèäèð. Äîñòëàðûíû éûü, ñàáàù, èøûãëàðûí ñþíìÿñè èøàðÿñè âåðèëÿíäÿí
ñîíðà Åâåðùåì éîëóíà, Ãûçûëãóø éåìÿêõàíàñû èëÿ Ñïåëëåíèí åâèíèí àðàñûíà ÷ûõ. Ùàìûíûç ãàðà ïàëòàð ýåéèíèí, êþëýÿäÿ äóðóí. Ñààò
îíäà Ñïåëëå éåìÿêõàíàäàí ÷ûõàúàã, î áèðè òÿðÿôäÿí áèð àðàáà
éàõûíà ýÿëÿúÿê. Áó ýöí äîñòëàðûíà áèð ñþç äåìÿ, – îíëàð þç àðâàäëàðûíûí ëàï ãóëàüû äèáèíäÿ éàòûðëàð. Ñàáàù ýåäèá äåéÿðñÿí. Îðà
ýåäèí, éàõøû ãóëàã àñûí, äåéèëÿíèí ùàìûñûíû éàääà ñàõëàéûí.
Èîîñ:
– Éàääà ñàõëàðàì, – äåéèá ñòÿêàíû ãàëäûðäû: – Ñïåëëåíèí áîüàçûíà ñàëûíàúàã êÿíäèð ö÷öí è÷èðÿì!
Óëåíøïèýåë äÿ îíóí ñþçöíÿ ãöââÿò âåðäè:
– Êÿíäèð ö÷öí!
Ñîíðà îíëàð öìóìè çàëà ýÿëäèëÿð. Áðöããåí øÿíáÿ áàçàðûíäàí
ãàéûäàí êþùíÿ-êöëöø àëâåð÷èëÿðè áóðàäà Ýåíò øÿðàáû è÷èðäèëÿð. Áó
ýöí îíëàðûí éàõøû ãàçàíúû îëìóøäó: éîõñóëëàøìûø çàäÿýàíëàðäàí
ñó ãèéìÿòèíÿ àëäûãëàðû çÿð-õàðà êàìçîëëàðû, ýöìöø èøëÿìÿëè þðòöêëÿðè áèðÿ-áåø ãèéìÿòÿ ñàòìûøäûëàð, – âàõòèëÿ çàäÿýàíëàð èñïàíèéàëûëàð êèìè, òÿíòÿíÿëè ùÿéàò êå÷èðìÿê åøãèëÿ áóíëàðû òèêäèðìèøäèëÿð.
Èíäè, êþùíÿ-êöëöø àëâåðè åëÿéÿíëÿð, éàõøû ãàçàíú ÿëäÿ åòäèêëÿðè ö÷öí, éåéèá-è÷èð, êåô åëÿéèðäèëÿð.
Óëåíøïèýåëëÿ Èîîñ Ëàíñàì áèð êöíúäÿ îòóðóá è÷èð, ïû÷ûëòû èëÿ
äàíûøûð, èøëÿðèíè éîëóíà ãîéóðäóëàð: ÿí ÿââÿë Èîîñ – éàõøû èíñàí
îëàí, ýöíàùñûç àäàìëàðûí ãàòèëè Ñïåëëåéÿ íèôðÿò åäÿí êåøèøèí éàíûíà ýåäÿúÿê, ñîíðà äà äîñòëàðûíû ýþðÿúÿêäè.
Åðòÿñè ýöí Èîîñ Ëàíñàì, Ìèõèëêèíèí ãàáàãúàäàí õÿáÿðäàðëûã
åäèëìèø äîñòëàðû, èøûãëàðûí ñþíäöðöëìÿñè èøàðÿñèíäÿí ñîíðà ùÿìèøÿ
ïèâÿ è÷äèêëÿðè Ýþé Ãàçäàí ÷ûõûá, ÿñë ìÿãñÿäëÿðèíè ýèçëÿòìÿê
ö÷öí, ùÿðÿ áèð òÿðÿôÿ ýåòäè, ëàêèí ýÿëèá Èâåðùåì éîëóíäà áèðëÿøäèëÿð. Îíëàð îí éåääè íÿôÿð èäè.
411
Ñààò îíäà Ñïåëëå, èêè õÿôèééÿñè èëÿ, áèð äÿ Ïèòåð äå Ðîîçå èëÿ
Ãûçûëãóøäàí ÷ûõäûëàð. Ëàíñàì þç àäàìëàðû èëÿ Ñàìñîí Áóíóí àíáàðûíäà ýèçëÿíìèøäèëÿð, – Ñàìñîí äà Ìèõèëêèíèí äîñòëàðûíäàí èäè.
Àíáàðûí ãàïûñû à÷ûãäû. Ëàêèí Ñïåëëå îðàäàêû àäàìëàðû ýþðìÿäè.
Àììà îíëàð ýþðäöëÿð êè, Ñïåëëå, Ïèòåð äå Ðîîçå, èêè äÿ õÿôèééÿ, ñÿðõîø îëäóãëàðûíäàí, éûðüàëàíà-éûðüàëàíà ýåäèð; ùÿì äÿ
Ñïåëëåíèí ñÿðõîøëóã è÷ãûðûüû èëÿ òåç-òåç êÿñèëÿí áîøáîüàçëûüûíû
åøèäèðäèëÿð; î äåéèðäè:
– Ïðîôîñëàð! Ïðîôîñëàð! Ïðîôîñëàð áó äöíéàäà éàõøû éàøàéûðëàð.
Àäàìàñàíëàð, ìÿíèì ãîëóìà ýèðèí – ìÿíäÿí äÿ ñèçèí ïàéûíûçà
áèð øåé äöøöð àõû!
Áèðäÿí, øÿùÿðèí êÿíàðûíäàí åøøÿê àíãûðòûñû, øàëëàã ñÿñè åøèäèëäè.
Ñïåëëå äåäè:
– Áåëÿ äÿ òÿðñ åøøÿê îëàð! Îíäàí áåëÿ íÿçàêÿòëÿ õàùèø åëÿéèðëÿð, î ùå÷ âåúèíÿ äÿ àëìûð!
Áó çàìàí ÷àðõ ñÿñè, àðàáà òàðàã-òóðóããó åøèäèëäè: àðàáà òÿïÿíèí äèáè èëÿ áÿðê ýÿëèð, äàøëàðà äÿéÿðÿê àòûëûá äöøöðäö.
Ñïåëëå áèðäÿí âÿùøè ñÿñëÿ áàüûðäû:
– Ñàõëà!
Àðàáà îíëàðà éàõûíëàøàí êèìè Ñïåëëå, èêè äÿ õÿôèééÿ åøøÿéèí
úèëîâóíäàí éàïûøäû.
Õÿôèééÿëÿðäÿí áèð äåäè:
– Àðàáàäà ùå÷ êÿñ éîõäóð.
Ñïåëëå ÷ûüûðäû:
– Àõìàã àäàì! Îëà áèëÿðìè êè, àðàáà ýåúÿ âàõòû áîø ýÿëñèí,
è÷èíäÿ ùå÷ êÿñ îëìàñûí? Éÿãèí àäàì âàð, ýèçëÿíèá. Ôàíàðëàðû
éàíäûðûí, éóõàðû ãàëäûðûí, ìÿí áó ñààò áàõàðàì.
Ñïåëëå ÿëèíäÿ ôàíàð àðàáàéà ãàëõäû, åëÿ î ñààò äà ôÿðéàä åäèá
éåðÿ éûõûëäû; ÷ûüûðäû:
– Ìèõèëêèí! Ìèõèëêèí! Àëëàù, äàäûìà ÷àò!
Áó çàìàí àðàáàäà áèð àäàì àéàã öñòÿ ãàëõäû; î, ïèðîæíà÷û êèìè àü ïàëòàðäà èäè, ÿëëÿðèíäÿ èêè ãàíëû àéàã òóòìóøäó.
Ïèòåð äå Ðîîçå, èêè äÿ õÿôèééÿ, áèðäÿí ôàíàð èøûüûíäà îðòàéà
÷ûõàí õÿéàëû ýþðöá ôÿðéàä ãîïàðäûëàð.
– Áó Ìèõèëêèíäèð! Þëìöø Ìèõèëêèí! Äàäûìûçà ÷àò, Àëëàù!
412
Ùàé-êöéÿ àíáàðäà ýèçëÿíÿí îí éåääè àäàì äà éöéöðöá ýÿëäè.
Îíëàð àéäûí àé èøûüûíäà, ìàñêàíûí þëìöø äîñòëàðûíà îõøàäûüûíû
ýþðöá äÿùøÿòÿ ýÿëäèëÿð.
Õÿéàë, ÿëëÿðèíäÿ òóòäóüó èêè ãàíëû àéàüû éåëëÿéèðäè.
Õÿéàëûí öçö, Ìèõèëêèíèí öçö êèìè, äîëó âÿ ýèðäÿ èäè, àíúàã
ìåéèò êèìè ýþéÿðìèøäè, ÷ÿíÿñèíè äÿ ãóðäëàð éåìèøäè; ñèôÿòèíäÿ
ãîðõóíú èôàäÿ âàðäû.
Õÿéàë, ãàíëû àéàãëàðû éåëëÿéÿ-éåëëÿéÿ, àðõàñû öñòÿ éåðÿ ñÿðèëÿí, çàð-çàð çàðûëäàéàí Ñïåëëåéÿ äåäè:
– Ñïåëëå, ïðîôîñ Ñïåëëå, þçöíÿ ýÿë!
Ñïåëëå òÿðïÿíìèðäè.
Õÿéàë éåíÿ ñÿñëÿíäè:
– Ñïåëëå! Ãàëõ, éîõñà èòÿëÿéÿðÿì äöøÿðñÿí úÿùÿííÿìèí èñòè
áóúàüûíà!
Ñïåëëå àéàüà ãàëõäû. Ãîðõóäàí ñà÷û áèç-áèç äóðìóøäó.
Î, éàëâàðà-éàëâàðà äåäè:
– Ìèõèëêèí! Ìèõèëêèí! Ìÿíè áàüûøëà!
Áó àðàäà øÿùÿð úàìààòû éûüûøäû. Ëàêèí Ñïåëëå ôàíàðëàðäàí áàøãà àéðû øåé ýþðìöðäö; îíà åëÿ ýÿëèðäè êè, áóíëàð èáëèñ ýþçöäöð.
Ñîíðà þçö áåëÿ íÿãë åäèðäè.
Ìèõèëêèíèí ðóùó äåäè:
– Ñïåëëå! Þëìÿéÿ ùàçûðñàíìû?
Ïðîôîñ úàâàá âåðäè êè:
– Éîõ, éîõ ìåññèð Ìèõèëêèí, ùàðäàí ùàçûðàì! Ìÿí ýöíàùäàí
ãàðàëìûø ðóùóìëà àëëàùûí ùöçóðóíà ýåòìÿê èñòÿìèðÿì.
Õÿéàë éåíÿ ñîðóøäó:
– Ìÿíè òàíûäûíìû?
Ñïåëëå óúàäàí äåäè:
– Àëëàù, ìÿíÿ êþìÿê îë! Ùÿ, òàíûäûì: ñÿí ïèðîæíà÷û Ìèõèëêèíèí ðóùóñàí: î, ýöíàùêàð îëìàäûüû ùàëäà ÿçàáà äöøäö, èøýÿíúÿäÿí ñîíðà þç éàòàüûíäà þëäö, áó ãàíëû àéàãëàð äà îíóí àéàãëàðûäûð: ìÿí ÿìð åòìèøäèì êè, îíóí ùÿðÿñèíäÿí ÿëëè ýèðâÿíêÿëèê äàø
àññûíëàð. Áàüûøëà ìÿíè, Ìèõèëêèí! Ïèòåð äå Ðîîçå ìÿíè éîëäàí ÷ûõàðòäû: ñÿíè ñèéàùûéà ñàëìàã ö÷öí î ìÿíÿ ÿëëè ôëîðèí âÿä åëÿìèøäè, ñîíðà äîüðóäàí äà âåðäè.
413
Ðóù ñîðóøäó:
– Òþâáÿ åëÿìÿê èñòÿéèðñÿí?
– Ùÿ, ìåññèð, òþâáÿ åëÿìÿê èñòÿéèðÿì, ùÿð øåéè áîéíóìà àëûðàì, ÿìÿëèìäÿí ïåøìàí îëìóøàì. Àíúàã ñèçäÿí õàùèø åëÿéèðÿì:
î úèíëÿðè ãîâóí, éîõñà îíëàð ìÿíè éåéÿúÿêëÿð. Íÿ åëÿìèøÿì, ùàìûñûíû à÷ûá äåéÿúÿéÿì! Î éàíàí ýþçëÿðè ðÿää åëÿéèí! Ìÿí
Òóðåíäÿ äÿ áåø àäàìûí áàøûíà áó ìöñèáÿòè ýÿòèðìèøÿì, Áðóããåäÿ
– äþðä àäàìûí. Àäëàðû éàäûìäàí ÷ûõûá, òÿëÿá åëÿñÿíèç éàäûìà ñàëàðàì. Áàøãà éåðëÿðäÿ äÿ ìÿí ýöíàù èø òóòìóøàì, ñåíéîð, ìÿíèì
òÿãñèðèìäÿí àëòìûø äîããóç ýöíàùñûç àäàì ãàðà òîðïàãäà éàòûð.
Ìèõèëêèí, êðàëà ïóë ëàçûìäûð. Ìÿíÿ áåëÿ äåéèáëÿð. Àõû ìÿíÿ äÿ
ïóë ýÿðÿêäèð. Ïóëóí áèð ùèññÿñèíè Ýåíòäÿ, Ãðîâåëñ ãàðûíûí çèðçÿìèñèíäÿ áàñäûðìûøàì – î ãàðû ìÿíèì àíàìäûð. Åëÿäèêëÿðèìèí ùàìûñûíû ñèçÿ äåäèì, ùàìûñûíû! Ìÿíè õèëàñ åäèí, áàüûøëàéûí! Èáëèñëÿðè
ãîâóí! Àëëàù, ìöãÿääÿñ Ìÿðéÿì àíà, éà ùÿçðÿò Èñà, ìÿíè ãóðòàðûí! Ñèç àíúàã úÿùÿííÿì îäóíó ìÿíäÿí óçàã åëÿéèí, ìÿí ùÿð
øåéèìè ñàòàðàì, éîõñóëëàðà ïàéëàðàì, òþâáÿ åëÿðÿì!
Óëåíøïèýåë ýþðäö êè, îðà éûüûøàí úàìààòûí îíà éàçûüû ýÿëèð; àðàáàäàí éåðÿ àòûëäû, Ñïåëëåíèí áîüàçûíäàí òóòóá, îíó áîüìàüà áàøëàäû.
Àíúàã êåøèø èøÿ ãàðûøäû. Äåäè êè:
– Áóðàõ îíó. Éàõøûñû áóäóð, ãîé î, õÿéàëûí ÿëèíäÿ þëìÿêäÿíñÿ, äàð àüàúûíäà þëñöí!
Óëåíøïèýåë ñîðóøäó:
– Ñèç íÿ åëÿìÿê èñòÿéèðñèíèç?
Êåøèø úàâàá âåðäè êè:
– Áèç îíäàí ùåðñîãà øèêàéÿò åëÿéÿúÿéèê, îíó àñàúàãëàð. Áÿñ
ñÿí êèìñÿí?
Óëåíøïèýåë:
– Ìÿí Ìèõèëêèí ñèìàñûíäà éàçûã áèð ôÿëÿìÿíý òöëêöñöéÿì,
áó ñààò ýåäèá éåíÿ þç çàüàìà ýèðÿúÿéÿì, éîõñà èñïàíèéàëû îâ÷óëàð ìÿíè òóòàð.
Ïèòåð äå Ðîîçå áó çàìàí ýöúö éåòäèêúÿ ãà÷ûðäû.
Ñïåëëåíè äàð àüàúûíäàí àñäûëàð, áöòöí ÿìëàêû äà ìöñàäèðÿ åäèëäè.
Áó äà êðàëà ÷àòäû.
414
ÕÕÕÛÛÛ
Åðòÿñè ýöí Óëåíøïèýåë, øÿôôàô ñóëó, êè÷èê Ëèñ ÷àéûíûí ãûðàüû èëÿ
Êóðòðà ýåäèðäè.
Ëàììåíèí îâãàòû ÷îõ òÿëõ èäè.
Óëåíøïèýåë îíà äåäè:
– Àé ñÿíè àüëàüàí êèøè! Àðâàäûí áàðÿñèíäÿ àüëàéûá-ñûòãàéûðñàí, àììà î ñÿíèí áîéíóíà áóéíóçëó ÷ÿëÿíý òàõäû.
Ëàììå îíà åòèðàç åòäè:
– Îüëóì, î, ùÿìèøÿ ìÿíÿ ñÿäàãÿòëè îëóá, ùÿòòà ìÿíè ñåâèðäè
äÿ; àììà ìÿí îíó íåúÿ ñåâèðäèì, – áóíó àíúàã Àëëàù áèëèð! Áèð
ýöí åëÿ îëäó êè, î, Áðöããåéå ýåòäè, – ãàéûäàíäà áàõäûì êè, îíó
åëÿ áèë äÿéèøèáëÿð. Îíäàí ñîíðà ìÿí ùà÷àí îíà éàõûí îëìàã èñòÿéÿíäÿ î äåéèðäè: “Áèç ýÿðÿê àíúàã èêè äîñò êèìè éàøàéàã”. Ìÿí
äÿ äÿðäëè-äÿðäëè îíà äåéèðäèì: “Ìÿíèì ñåâèìëè ýþçÿëèì, áèçè àõû
Àëëàù þçö áèðëÿøäèðèá. Ìÿí ñÿíèí ëàï õûðäàúà àðçóëàðûíû äà éåðèíÿ
éåòèðèðäèì. Ìÿí ãàëûí, ãàðà êÿòàíäàí ýþäÿêúÿ, öñòöíäÿí äÿ áàìàçû ÷óõà ýåéÿðäèì, êðàëûí ôÿðìàíû äà îëñà, ñÿíè èïÿéÿ, ìÿõìÿðÿ òóòàðäûì. Ýþçÿëèì, éîõñà äàùà ìÿíè ñåâìèðñÿí?” Î äà ìÿíÿ
áåëÿ úàâàá âåðèðäè: “Ìÿí ñÿíè àëëàùûí øÿðèÿòèíäÿ, êèëñÿ ãàéäà-ãàíóíóíäà ýþñòÿðèëäèéè êèìè ñåâèðÿì. Ùÿð ùàëäà ìÿí ñÿíèí éîëäàøûí îëóá ãàëûðàì, àíúàã õåéèðõàù éîëäàøûí”. Äåéèðäèì êè: “Ìÿíÿ
ñÿíèí õåéèðõàùëûüûí ýÿðÿê äåéèë, ìÿíÿ ñÿí ëàçûìñàí, ìÿíèì àðâàäûì”. Î äà áàøûíû éåëëÿéèá äåéèðäè: “Ìÿí áèëèðÿì êè, ñÿí éàõøû
àäàìñàí, ùÿìèøÿ áèçèì àøïàçûìûç îëìóñàí, – ìÿíè éåìÿê ùàçûðëàìàüà ãîéìàìûñàí. Ñÿí äþøÿêàüûëàðûíû, éàõàëûãëàðû, êþéíÿêëÿðè öòöëÿìèñÿí, ãîéìàìûñàí êè, ìÿí àüûð öòöíö ÿëèìÿ àëûì. Ñÿí
ïàëòàð éóìóñàí, îòàãëàðû äà, åâèí ãàáàüûíû äà ñöïöðìöñÿí, – ìÿíèì ÿçèééÿò ÷ÿêìÿéèìÿ éîë âåðìÿìèñÿí. Èíäè áó èøëÿðè ìÿí
þçöì ýþðÿúÿéÿì, ìÿíäÿí äàùà àéðû øåé èñòÿìÿ, êèøè!” – Äåéèðÿì êè: “Éîõ, ãîé ùÿð øåé ÿââÿëêè êèìè ãàëñûí: ìÿí ñÿíèí ãóëëóã÷óí äà îëàúàüàì, ïàëòàðöòöëÿéÿíèí äÿ, àøïàçûí äà, ïàëòàðéóéàíûí äà, ñÿíèí ñÿäàãÿòëè ãóëóí äà – àíúàã éàäûíäàí ÷ûõàðòìà êè,
àðâàäëà êèøèíèí ðóùó äà áèðäèð, áÿäÿíè äÿ, ñÿí ýÿë áèçèì áó ìåùðèáàí ñåâýè ÿëàãÿìèçè ãûðìà, ýþð áó ÿëàãÿ áèçè íåúÿ ìåùðèáàíëûãëà áèðëÿøäèðèá”. – Äåéèð êè: – “Éîõ, áåëÿ ëàçûìäûð” – Ñîðóøóðàì
415
êè: “Ñÿí Áðöããåäÿ áåëÿ àìàíñûç ãÿðàðà ýÿëäèí?” – Úàâàá âåðèð
êè: “Ìÿí àëëàùà, ìöãÿääÿñ þâëèéàëàðà ÿùä-ïåéìàí åëÿìèøÿì. –
Ñîðóøóðàì êè: “Àõû êèì ñÿíè ìÿúáóð åëÿäè: ÿð-àðâàäëûã âÿçèôÿñèíè éåðèíÿ éåòèðìÿìÿê ö÷öí ÿùä-ïåéìàí åäÿñÿí? Äåäè êè:
“Áóðäà àëëàùûí èíàéÿòè îëäó, ìÿíè ìÿíÿâè ãûçëàðûíûí ñûðàñûíà ãÿáóë åëÿäè”. Áàõ î ýöíäÿí î, ìÿíÿ åëÿ éàä îëäó êè, åëÿ áèë, áèð
áàøãàñûíûí ñÿäàãÿòëè àðâàäû îëäó. Ìÿí îíà éàëâàðäûì äà, îíó
èíúèòäèì äÿ, ùÿäÿëÿäèì äÿ, ùþíêöð-ùþíêöð àüëàäûì äà, þéöäíÿñèùÿò äÿ âåðäèì – ùå÷ áèð øåé êþìÿê åëÿìÿäè. Áèð ýöí Áëàíêåðáåðãÿ ýåòìèøäèì, îðàäàêû ôåðìàëàðûìäàí áèðèíäÿí èúàðÿ ùàããû
àëàúàãäûì, àõøàì åâÿ ãàéûäàíäà ýþðäöì êè, î éîõäóð. Äîüðóäóð, ìÿíèì õàùèøëÿðèì, éàëâàðûøëàðûì îíó äàðûõäûðìûøäû, ìÿíèì
ãÿìýèí öçöìÿ áàõìàãäàí çÿùëÿñè ýåòìèøäè, – àõûðäà ãà÷ûá. Èíäè
î ùàðàäàäûð?
Ëàììå áó ñþçäÿí ñîíðà Ëèñ ÷àéûíûí ñàùèëèíäÿ îòóðäó, áàøûíû
ÿéèá ýþçöíö ñóéà òèêäè, ùÿçèí-ùÿçèí äàíûøìàüà áàøëàäû:
– Àù, ÿçèçèì, ÿçèçèì! Ñÿí íåúÿ êîïáóøäóí, çÿðèôäèí, ãÿøÿíýäèí! Áåëÿ úàâàí àðâàäû ìÿí äàùà òàïìàðàì! Áåëÿ ñåâýè éåìÿêëÿðèíè ìÿí äàùà ùå÷ éåðäÿ éåìÿðÿì! Ùàíû ñÿíèí êÿêëèêîòó
êèìè ÿòèðëè þïöøëÿðèí, ãÿøÿíý äîäàãëàðûí, – î äîäàãëàðäàí ìÿí,
àðû ãûçûëýöëäÿí áàë éûüàí êèìè, ëÿççÿò éûüûðäûì. Ùàíû ñÿíèí, ìÿíè
ìåùðèáàíúà ãóúàãëàéàí àü ÿëëÿðèí? Ùàíû ñÿíèí îäëó ãÿëáèí, äîëüóí äþøëÿðèí, ùàíû ñÿíèí ñåâýè äîëó ýþçÿë áÿäÿíèíäÿí êå÷ÿí î
äàäëû òèòðÿéèø? Åù, àé ñÿðèí ñóëó ÷àé, ñÿíèí êå÷ìèø ëÿïÿëÿðèíè éàäà
ñàëìàüûí íÿ ìÿíàñû, – èíäè ñÿíèí éåíè äàëüàëàðûí ýöíÿøèí øöàëàðû
àëòûíäà ôÿðÿùëÿ àõûá ýåäèð!
ÕÕÕÛÂ
Ïåòåãåí ìåøÿñèíèí êÿíàðûíà ÷àòàíäà, Ëàììå Óëåíøïèýåëÿ äåäè:
– Èñòèäÿí áèøäèì. Êþëýÿäÿ îòóðàã!
Óëåíøïèýåë îíóíëà ðàçûëàøäû:
– Îòóðàã.
Àüàú àëòûíäà, îò öñòöíäÿ îòóðäóëàð. Áó àíäà îíëàðûí éàíûíäàí
ãà÷à-ãà÷à áèð ñöðö ìàðàë êå÷äè.
416
Óëåíøïèýåë àëìàí àðêåáóçóíó äîëäóðäó:
– Ëàììå, ýþçäÿ-ãóëàãäà îë! Áàõ, îíëàð éàøëû äèøè ìàðàëäûð,
ùÿëÿ áàëàëàìàãäàí äöøìÿéèáëÿð, äîããóçóúëó áóéíóçëàðû ýþð íåúÿ ëîâüà-ëîâüà äèêÿëèá! Éàíëàðûíäàêû áèðèëëèê ãÿøÿíý áàëàëàðû ýþð
íåúÿ âûðäà-âûðäà, òåç-òåç àääûì àòûð, – éàøëû ìàðàëëàðû ãîðóéóðëàð,
ùÿð äÿãèãÿ þç éàòàãëàðûíà òÿëÿñèðëÿð. Èíäè ìÿí ÷àõìàüû ÷ÿêèðÿì,
ñÿí äÿ ÷ÿê. Àòÿø! Éàøëû ìàðàë éàðàëàíäû. Áèðèëëèê ìàðàëûí äà îìáàñûíà ýöëëÿ äÿéäè. Ãà÷ûð. Îíó éûõûëàíà êèìè ãîâàúàéûã. Ùÿ,
àðäûìúà ýÿë, ãà÷, ÷àï, ó÷!
Ëàììå äåäè:
– ßúÿá ìÿíèì äÿëèñîâ äîñòóì âàð! Ýþð àüëûíà íÿ ýÿëèá: ìàðàë äàëûíúà ãà÷ìàã! Ãàíàäñûç ó÷ìàã èñòÿìÿê áîø éåðÿ çÿùìÿò
÷ÿêìÿêäèð. Ãà÷ñàí äà ÷àòà áèëìÿéÿúÿêñÿí. Àé ìÿíèì àìàíñûç
éîë éîëäàøûì! Ùàðàäàí ñÿíèí àüëûíà ýÿëäè êè, ìÿí äÿ ñÿíèí êèìè
äèðèáàøàì? Ìÿíè òÿð éóéóá àïàðäû, îüëóì, òÿð ìÿíè éóéóá àïàðäû, áó ñààò éûõûëàúàüàì. Áóðà áàõ: ìåøÿáÿéèíèí ÿëèíÿ êå÷ñÿí –
äàð àüàúûíà äöøÿúÿêñÿí. Ìàðàëëàð – êðàë îâóäóð. Ãîé ìàðàëëàð
ãà÷ñûí, îüëóì, ùÿð ùàëäà ñÿí îíëàðû òóòà áèëìÿéÿúÿêñÿí!
Óëåíøïèýåë ÷ûüûðûðäû:
– Èðÿëè, èðÿëè! Åøèäèðñÿí, îíóí áóéíóçëàðû éàðïàãëàð àðàñûíäàí
íåúÿ êå÷èð, éàðïàãëàð íåúÿ õûøûëäàéûð? Åëÿ áèë êöëÿê ÿñèð. Ýþð éåðäÿ íÿ ãÿäÿð ñûíìûø áóäàã âàð, éàðïàã âàð! Áåëÿ áèð ýöëëÿ äÿ îíóí
îìáàñûíà äÿéäè! Áó ýöí áèçèì íàùàðûìûç îëàúàã!
Ëàììå äåäè:
– Ìàðàëû ùÿëÿ ùå÷ áèøèðìÿìèñÿí! Ãîé î éàçûã ùåéâàíëàð ãà÷ûá ýåòñèí! Àù, éàìàí èñòèäèð! Áó ñààò éûõûëàúàüàì, äàùà äóðà áèëìÿéÿúÿéÿì.
Áèðäÿí, ùÿð òÿðÿôäÿí úûíäûð ïàëòàðëû, ñèëàùëû àäàìëàð éöéöðöá
ýÿëäè. Èòëÿð ùöðöøÿ-ùöðöøÿ ìàðàëëàðûí àðäûíúà úóìäó. Äþðä íÿôÿð
ãàøãàáàãëû êèøè Ëàììå èëÿ Óëåíøïèýåëè ùàëàéà àëûá, ìåøÿíèí è÷ÿðèëÿðèíÿ àïàðäûëàð. Ìåøÿíèí ëàï äÿðèíëèéèíäÿ Óëåíøïèýåëëÿ Ëàììå
áèð òàëà, òàëàäà èñÿ áþéöê äöøÿðýÿ ýþðäöëÿð: áóðàäà ãàäûí äà âàðäû, óøàã äà, ÷îõëó êèøè äÿ; êèøèëÿðèí ùÿðÿñè áèð úöð ñèëàùëàíìûøäû:
êèìè ãûëûíúëà, êèìè ãóíäàãëû îõ-éàéëà, êèìè àðêåáóçëà, êèìèñè äÿ
ìèçðàãëà, îâ íèçÿñèëÿ, ðåéòàð òàïàí÷àñû èëÿ.
417
Óëåíøïèýåë îíëàðäàí ñîðóøäó:
– Ñèç êèìñèíèç: ãóëäóðñóíóç, éà Ìåøÿ ãàðäàøëàðûñûíûç? Ìÿíÿ
åëÿ ýÿëèð êè, ñèç áóðàéà, áöòöí åëëèêëÿ äöøìÿí ÿëèíäÿí ãà÷ìûñûíûç.
Òîíãàë éàíûíäà îòóðóá, òàâàäà ãóø ãûçàðäàí ãîúà äåäè:
– Áèç – Ìåøÿ ãàðäàøëàðûéûã. Áÿñ ñÿí êèìñÿí?
Óëåíøïèýåë îíà áåëÿ úàâàá âåðäè:
– Ìÿí ýþçÿë Ôëàíäðèéàäàíàì. Ìÿí ðÿññàìàì äà, êÿíäëèéÿì
äÿ, çàäÿýàíàì äà, ùåéêÿëòÿðàøàì äà. Áó áþéöê äöíéàäà ýÿçèá
äîëàøûðàì, éàõøûëûüû, ýþçÿë øåéëÿðè òÿðèôëÿéèðÿì, àõìàã-àõìàã
èøëÿðÿ ãÿùãÿùÿ èëÿ ýöëöðÿì, – ëàï óüóíóá ýåäÿíÿ êèìè.
Ãîúà ñþçöíÿ äàâàì åòäè:
– Ñÿí êè, ÷îõ þëêÿëÿð ýþðìöñÿí, äåìÿëè, îíäà Ýåíòëè êèìè
ñúùèëä åíäå Âðèíäò (ãàëõàí âÿ äîñò) ñþçöíö ñþéëÿéÿ áèëÿðñÿí.
Ñþéëÿéÿ áèëìÿñÿí, äåìÿëè ñÿí ÿñë ôÿëÿìÿíý äåéèëñÿí, îíäà ñÿí
þëäöðöëÿúÿêñÿí.
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Ñúùèëä åíäå Âðèíäò.
Ñîíðà ãîúà Ëàììåäÿí ñîðóøäó:
– À éåêÿãàðûí, áÿñ ñÿí íÿ èøèí ñàùèáèñÿí?
– Ìÿí þç ìöëêëÿðèìè, ìàëèêàíÿëÿðèìè, ôåðìàëàðûìû, áèíÿëÿðèìè ñàòûá éåéèðÿì, è÷èðÿì, àðâàäûìû àõòàðûðàì, äîñòóì Óëåíøïèýåëèí äÿ àðäûíúà ýåäèðÿì.
Ãîúà éåíÿ ñîðóøäó:
– Ñÿí êè, ÷îõ ýÿçèðñÿí, îíäà éÿãèí áèëÿðñÿí: Ëèìáóðãäà âåéåðòëèëÿðÿ íÿ äåéèðëÿð?
Ëàììå:
– Éîõ, áèëìèðÿì, – äåäè. – Áÿñ ñèç áèëèðñèíèçìè, – ìÿíèì àðâàäûìû ãà÷ûðäàí î ùàðàìçàäàíûí, ÿúëàôûí àäû íÿäèð? Îíóí àäûíû
ìÿíÿ äåéèí, ìÿí îíó éåðèíäÿúÿ õûõûðäûì.
Ãîúà îíà äåäè êè:
– Áó äöíéàäà, ÿââÿëà, õÿðúëÿíìèø ïóë ãàéûòìûð, áèð äÿ, çÿùëÿòþêÿí ÿðèíäÿí ãà÷àí àðâàä. – Ñîíðà ãîúà Óëåíøïèýåëÿ ñàðû äþíäö: – Ñÿí áèëèðñÿíìè, Ëèìáóðãäà âåéåðòëèëÿðÿ íÿ äåéèðëÿð?
Óëåíøïèýåë äÿ úàâàá âåðäè êè:
418
– Ðàåêñòåêåð-ëÿð äåéèðëÿð (ñêàò îâñóíëàéàíëàð). Ñÿáÿáè äÿ áóäóð: áèð ýöí áàëûã÷ûíûí àðàáàñûíäàí áèð äèðè ñêàò áàëûüû äöøöð, ãàðûëàð ýþðöð êè, áàëûã ÷àïàëàéûð, áó ãÿðàðà ýÿëèðëÿð êè, îíóí è÷èíÿ úèí
ýèðèá, äåéèðëÿð: “Ýåäÿê êåøèøèí éàíûíà, ãîé î ýÿëèá úèíè áàëûüûí
è÷èíäÿí ãîâñóí”. Êåøèø ýÿëèá úèíè ãîâóð, àììà áàëûüû ýþòöðöá
àïàðûð, éàõøûúà ãûçàðäûð, Âåéåðò úàìààòûíûí ñàüëûüûíà éåéèð. Àëëàùòÿàëà ãàíëû êðàëûí áàøûíà äà áåëÿ áèð ìöñèáÿò ýÿòèðñèí!
Áó çàìàí ìåøÿäÿ èòëÿð áÿðê ùöðöøöðäö. ßëè ñèëàùëû àäàìëàð
ìåøÿäÿ éöéöðöð, ãûøãûðà-ãûøãûðà ùåéâàíëàðû ùöðêöäöðäöëÿð.
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Îíëàð ìÿíèì éàðàëàäûüûì èêè ìàðàëû ãîâóðëàð.
Ãîúà ñîðóøäó:
– Îíëàðäàí íàùàð ùàçûðëàéàúàãëàð. Áÿñ Ëèìáóðãäà åíäùîâåíëèëÿðÿ íÿ äåéèðëÿð?
Óëåíøïèýåë äÿ úàâàá âåðäè:
– Pèííåìàêåð-ëÿð äåéèðëÿð (úÿôòÿ÷èëÿð). Äöøìÿí îíëàðûí øÿùÿðèíÿ éàõûíëàøàíäà, îíëàð øÿùÿð ãàïûñûíûí úÿôòÿñèíè âóðìàã
ÿâÿçèíÿ, îðà éåðêþêö êå÷èðèðëÿð. Áó àðàäà ùàðàäàñà ÷îõëó ãàç ýÿëèð, áèð àíäà êþêö äèìäèêëÿéèá éåéèðëÿð, äöøìÿí äÿ Åíäùîâåíÿ
ýèðèð. Àììà âèúäàí àçàäëûüû ñàëûíìûø çèíäàíûí úÿôòÿñèíè éåìÿê
ö÷öí äÿìèð äèìäèê ëàçûìäûð.
Ãîúà äåäè êè:
– Àëëàù êè, áèçèìëÿäèð, îíäà êèì áèçèì ö÷öí ãîðõóëó îëà áèëÿð?
Óëåíøïèýåë:
– Èòëÿð ùöðöøöð, – äåäè, – àäàìëàð ÷ûüûðûð, áóäàãëàð õûøûëäàéûð.
Ëàììå òàâàéà áàõà-áàõà ñîðóøäó:
– Ýþðÿñÿí ìàðàë ÿòè ëÿççÿòëèäèð?
Óëåíøïèýåë Ëàììåéÿ äåäè:
– Ìàðàëëàðû ãîâàíëàðûí ÷ûüûðòûñû êÿñèëìèð. Èòëÿð ëàï éàõûíäàäûð.
Ïàù, ãèéàìÿòäèð! Ìàðàë! Ìàðàë! Þçöíö ýþçëÿ, îüëóì! Àù, ìÿëóí
ùåéâàí! Ìÿíèì êþê äîñòóìó âóðóá éûõäû – òàâàëàðëà, êöïÿëÿðëÿ,
ãàçàíëàðëà, ÿò ïàð÷àëàðû èëÿ áèð éåðäÿ! Àðâàäëàð. Ãàçëàð ãîðõóéà
äöøöá ãà÷ûøûðëàð! Éîõñà ñÿíèí ãàíûéàí éåðèí âàð, îüëóì?
Ëàììå ÷ûüûðäû:
419
– Àé éàðàìàç, ùÿëÿ ýöëöðñÿí äÿ! Ìÿíäÿí ãàí àõûð, ìàðàë
äàëäàí ìÿíè áóéíóçëàðû èëÿ âóðóá éûõäû. Áèð áàõ: øàëâàðûì äà úûðûëûá, éóìøàã éåðèì äÿ, î äàäëû ãûçàðòìà äà éåðÿ äàüûëûá. Àù, áöòöí ãàíûì éàí÷àãëàðûìäàí àõûá òþêöëÿúÿê.
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Áó ìàðàë èðÿëèíè ýþðÿí úÿððàùìûø: î ñÿíè èôëèúäÿí ãóðòàðûá.
Ëàììå áÿðê àúûãëàíìûøäû:
– Ñÿí íÿ ðÿùìñèç ùåéâàíñàíìûø! Äàùà ñÿíèíëÿ ýÿçèá äîëàíìàéàúàüàì. Ìÿí áó õîø òÿáèÿòëè àäàìëàðëà ãàëàúàüàì. Ùå÷
óòàíìûðñàí? Ìÿíÿ ùå÷ éàçûüûí ýÿëìèð? Àììà ìÿí ñÿíèí äàëûíúà
èò êèìè ùàðà îëñà ýåäèðÿì: ÷îâüóíäà äà, øàõòàäà äà, éàüûøäà äà,
äîëóäà äà, êöëÿêäÿ äÿ, áåëÿ èñòèäÿ äÿ – åëÿ èñòè êè, ðóùóì äà òÿðèìëÿ áÿäÿíèìäÿí ÷ûõûð!
Óëåíøïèýåë:
– Éàðàí åëÿ áèð øåé äåéèë, – äåäè. – Îíóí öñòöíÿ îëèåêîåêjå
ãîé – áó îíóí ö÷öí ëàï ëÿççÿòëè ìÿëùÿì îëàð. Ñÿí áèëèðñÿí ëóâåíëèëÿðÿ íÿ äåéèðëÿð? Áèëìèðñÿí? Ñÿíÿ éàçûüûì ýÿëèð! Éàõøû äà, ìÿí
äåéÿðÿì, àíúàã ñÿí çàðûëäàìà. Îíëàðà êîåéåñùèåòåð (èíÿéÿ ýöëëÿ
àòàíëàð) äåéèðëÿð. Íèéÿ? Áèð ýöí áó ñàðñàã àòûúûëàð èíÿêëÿðè äöøìÿí ÿñýÿðè ùåñàá åëÿéèá ýöëëÿéÿ òóòóðëàð. Áèç äÿ èñïàí êå÷èëÿðèíè
ýöëëÿéÿ òóòóðóã, äîüðóäóð, îíëàðûí ÿòè èé âåðèð, àììà äÿðèëÿðè òÿáèëÿ éàðàéûð. Áÿñ òèðëåìîíëóëàðà íÿ äåéèðëÿð? Áóíó äà áèëìèðñÿí?
Åù, ñÿí ùå÷ øåé áèëìèðñÿí êè! Îíëàðà êîåêåáàêêå-ëÿð êèìè øàíëû
àä âåðèáëÿð. Íèéÿ? Òðîèòñà áàéðàìûíäà îíëàðûí êèëñÿñèíÿ áèð þðäÿê
õîð îõóíàí éåðäÿí ìåùðàáà ó÷óð, îíëàð áóíó ìöãÿääÿñ ðóù ùåñàá åëÿéèáëÿð. Áóíà ýþðÿ. Éàðàíà êîåêåáàêêå-äÿ ãîé. Ìÿí ýþðöðÿì êè, ñÿí, ìàðàëûí äàüûòäûüû êöïÿëÿðè, ÿò ïàð÷àëàðûíû äèíìÿçñþéëÿìÿç éûüûðñàí. Áàõ, àøïàçëûã ñÿíÿòèíÿ ìÿùÿááÿò áóíà äåéÿðëÿð! Îä éàíäûðûðñàí, ö÷àéàüà ãàçàí ãîéóá ñóï áèøèðèðñÿí. Ñÿíèí áöòöí äèããÿòèí áèø-äöøäÿäèð. Éàõøû, áÿñ Ëóâåíäÿêè äþðä ìþúöçÿäÿí õÿáÿðèí âàðìû? Éîõäóð? Áó ñààò ìÿí ñÿíÿ äåéèì.
Áèðèíúè ìþúöçÿ – îðàäà úàíëûëàð þëöëÿðèí àëòûíäàí êå÷èðëÿð. Áó íåúÿ îëóð? Áàø ìÿëÿê Ìèêàèë àäûíà îëàí êèëñÿ øÿùÿð ãàïûñûíûí éàíûíäàäûð, ãÿáèðèñòàíëûã äà ãàïûíûí, òîðïàã áÿíäèí öñòöíäÿäèð.
420
Èêèíúè ìþúöçÿ – îðàäà çèíýëÿð çÿíý ãöëëÿñè è÷èíäÿ äåéèë, áàéûðûíäàäûð, ìÿñÿëÿí, àïîñòîë Èàê àäûíà êèëñÿäÿ áåëÿäèð: îðàäà áþéöê
çÿíý äÿ âàð, áàëàúà çÿíý äÿ; áàëàúà çÿíý, çÿíý ãöëëÿñèíÿ éåðëÿøìÿéèá, îíó ãöëëÿíèí áàéûðûíäàí àñûáëàð. Ö÷öíúö ìþúöçÿ – ùÿìèí
áó êèëñÿäÿ äÿ ìåùðàá êèëñÿíèí áàéûðûíäàäûð: îíóí ïîðòàëû ìåùðàáà îõøàéûð. Äþðäöíúö ìþúöçÿ – Ìèñìàðñûç ãöëëÿäèð: ìöãÿääÿñ
Ýåðòðóäà êèëñÿñèíèí øïèëè àüàúäàí äåéèë, äàøäàí ãàéûðûëìûøäûð,
äàøà äà êè, ìèñìàð áàòìûð, – áèðúÿ ãàíëû êðàëûí äàø öðÿéèíäÿí
áàøãà: ìÿí îíóí öðÿéèíè þç ÿëëÿðèìëÿ Áðöññåëèí áàø ãàïûñûíà
ìèñìàðëà âóðàðäûì! Ñÿí àíúàã ìÿíÿ ãóëàã àñìûðñàí. ßò øèðÿñèíÿ
äóç òþêìÿê ëàçûì äåéèë? Áèëèðñÿíìè, òåðìîíäëóëàðà íèéÿ ãûçäûðûúû
éÿíè âèeðàí-ëàð äåéèðëÿð? Îíà ýþðÿ êè, ãûøäà áèð úàâàí øàùçàäÿ
Ôëàíäðèéà Ýåðáè ìåùðèáàíõàíàñûíà äöøöð. Ìåùìàíõàíà÷ûíûí
ãûçäûðûúûñû éîõìóø, ìåùìàíõàíà ñàùèáè äÿ áèëìÿéèá êè, äþøÿêàüûíû íåúÿ ãûçäûðñûí. Àõûðäà áàøà äöøöá: éàòàüû ãûçäûðìàã ö÷öí
úàâàíúà ãûçûíû îðàäà éàòûðäûð. Ëàêèí ãûç øàùçàäÿíèí àéàã ñÿñèíè
åøèäèá. Áàøûëîâëó îòàãäàí ãà÷ûð, øàùçàäÿ ùå÷ áèð øåé áàøà äöøìöð:
ãûçäûðûúûíû, ýþðÿñÿí íèéÿ ýþòöðöáëÿð? Àëëàù åëÿñèí êè, Ôèëèïïè ïóë
êèìè ãûçàðìûø äÿìèð ãóòóéà ãîéñóíëàð, ãóòóíó äà, ãûçäûðûúû êèìè,
õàíûì Àñòàðòàíûí äþøÿêàüûñûíûí àëòûíà ãîéñóíëàð!
Ëàììå äåäè:
– Êÿñ ñÿñèíè! Áó ñààò ìÿíÿ íÿ ñÿí ëàçûìñàí, íÿ ñÿíèí âèåðàíûí, íÿ Ìèñìàðñûç ãöëëÿí, íÿ äÿ áàøãà éàëàí-ïàëàíûí. Ìÿí ÿò
øèðÿñè ùàçûðëàéûðàì.
Óëåíøïèýåë:
– Þçöíö ýþçëÿ! – äåäè. – Èòëÿðèí ùöðöøö àçàëìûð, äàùà äà àðòûð.
Åøèäèðñÿí, íåúÿ óëàøûðëàð, åøèäèðñÿí íåúÿ øåéïóð ÷àëûðëàð?! Ìàðàëäàí þçöíö ýþçëÿ! Ãà÷! Øåéïóð ÷àëûíûð!
Ãîúà äåäè:
– Áó îíóí ñîíó äåìÿêäèð. Ëàììå, ãàéûò, èøèíäÿ îë. Ìàðàëû
âóðóáëàð.
Ëàììå:
– Ëàï éàõøû éåìÿê îëàúàã, – äåäè. – Ñèç, ÿëáÿòòÿ, ìÿíè éåìÿéÿ ÷àüûðàúàãñûíûç, àõû ñèçèí ö÷öí àç èøëÿìÿìèøÿì! Ãóøóí øèðÿñè
421
äÿ äàäëû îëóá, àíúàã äèø àëòûíäà áèð àç õûð÷ûëäàéûð, – è÷èíÿ áèð àç
ãóì òþêöëöá: áó ìÿëóí ìàðàëäàíäûð, áóéíóçó èëÿ äÿ ìÿíèì ïàëòàðûìû äà äåøäè, éàí÷àìû äà. Áÿñ ñèç ìåøÿáÿéèíäÿí ãîðõóðñóíóç?
– Áèç ÷îõóã, îíëàð áèçäÿí ãîðõóðëàð, áèç îíëàðäàí éîõ, áóíà
ýþðÿ äÿ áèçÿ äÿéìèðëÿð. Õÿôèééÿëÿð äÿ åëÿ, ìÿùêÿìÿ ùàêèìëÿðè
äÿ. Øÿùÿð úàìààòûíûí áèçäÿí õîøó ýÿëèð, ÷öíêè áèç ùå÷ êÿñÿ ïèñëèê
åëÿìèðèê. Þçöìöç äþéöøÿ úàí àòìûðûã. ßýÿð Èñïàíèéà ãîøóíó áèçè
ìöùàñèðÿéÿ àëñà, îíäà áèç ùàìûìûç – ãîúàëàð äà, úàâàíëàð äà, àðâàäëàð äà, ãûçëàð äà, óøàãëàð äà äþéöøÿ ýèðÿúÿéèê, þëÿúÿéèê, äþíìÿéÿúÿéèê, ëàï áÿðêÿ äöøñÿê, áèð-áèðèìèçè ãûðàúàüûã, àíúàã áèçÿ
úÿôà âåðÿí î ãàíëû ùåðñîãà, òÿñëèì îëìàéàúàéûã.
Óëåíøïèýåë Ìåøÿ ãàðäàøëàðûíà äåäè:
– Âàõò âàðäû úÿëëàäëà áèç ãóðóäà âóðóøóðäóã. Èíäè îíó äÿíèçäÿ ìÿùâ åëÿìÿê ëàçûìäûð. Áðöããå, Ùåéñò, Êíîêêå õÿòòè èëÿ Çåëàíä àäàëàðûíà ýåäèí.
Ìåøÿ ãàðäàøëàðû äåäè êè:
– Áèçèì ïóëóìóç éîõäóð.
Óëåíøïèýåë:
– Àëûí, ñèçÿ øàùçàäÿ òÿðÿôèíäÿí ìèí êàðîëö âåðèðÿì. Ñó éîëëàðû èëÿ – êàíàëëàðëà, õûðäà ÷àéëàðëà, áþéöê ÷àéëàðëà îðà ýåäèí.
Ùÿçðÿò Èñàíûí àäûíûí áàø ùÿðôëÿðè éàçûëìûø ýÿìè ýþðÿí êèìè áèðèíèç òîðàüàé êèìè îõóéóí. Ñèçÿ õîðóç áàíû èëÿ úàâàá âåðÿúÿêëÿð.
Äåìÿëè, ñèç îíäà äîñòëàðûí éàíûíäàñûíûç.
Ìåøÿ ãàðäàøëàðû äà äåäè:
– Áèç áåëÿ äÿ åëÿðèê.
Áèð àç ñîíðà, þëäöðöëìöø ìàðàëû êÿíäèðëÿ ñöðöéÿ-ñöðöéÿ ýÿòèðÿí îâ÷óëàð ýþðöíäö; èòëÿð äÿ îíëàðëà ýÿëèðäè.
Ìåøÿ ãàðäàøëàðû, Óëåíøïèýåë, Ëàììå òîíãàëûí ÿòðàôûíäà îòóðäó. Ìåøÿ ãàðäàøëàðû – àðâàäëû, êèøèëè, óøàãëû àëòìûø íÿôÿðäè. Îíëàð
éîë ÷àíòàñûíäàí ÷þðÿê, áû÷àãëàðûíû äà ãûíûíäàí ÷ûõàðòäûëàð, ìàðàëûí äÿðèñèíè ñîéóá è÷àëàòûíû ÷ûõàðòäûëàð, ÿòèíè ïàð÷àëàéûá áàøãà îâ
ãóøëàðû èëÿ, àüàú øèøëÿðÿ ÷ÿêèá îääà áèøèðìÿéÿ áàøëàäûëàð. Ëàììå,
éåìÿêäÿí ñîíðà, àüàúà ñþéêÿíäè, áàøûíû àøàüû ñàëûá, õîðóëäàéàõîðóëäàéà éàòäû.
422
Àõøàì Ìåøÿ ãàðäàøëàðû éàòìàã ö÷öí ãàçìàëàðà ýåòäèëÿð,
Óëåíøïèýåëëÿ Ëàììå äÿ îíëàðûí äàëûíúà ýåòäèëÿð.
Äöøÿðýÿíè ñèëàùëû êåøèê÷èëÿð ãîðóéóðäó. Óëåíøïèýåë îíëàðûí
àéàüû àëòûíäà ãóðó éàðïàãëàðûí õûøûëäàäûüûíû åøèäèðäè.
Åðòÿñè ýöí Óëåíøïèýåëëÿ éîëà äöøäöëÿð. Ìåøÿ ãàðäàøëàðû îíëàðû
þòöðöá äåäè:
– Éàõøû éîë! Áèç äÿ äÿíèçÿ ñàðû ýåäÿúÿéèê.
ÕÕÕÂ
Ëàììå Ãàðëåáåêäÿ éåíÿ ÷îõëó îëèåêîåêjå àëäû, åëÿ îðàäàúà
èéèðìè éåääèñèíè éåäè, îòóçóíó äà ñÿáÿòèíÿ ãîéäó. Óëåíøïèýåë ãÿôÿñëÿðè àïàðûðäû. Àõøàì öñòö îíëàð Êóðòðÿ ÷àòûá, èí äåí Âèå-äÿ, éÿíè Áàëàðûñû ìåùìàíõàíàñûíäà ãàëäûëàð. Ìåùìàíõàíà÷û Æèëèñ âàí
äåí Åíä òîðàüàé íÿüìÿñèíè åøèäÿí êèìè éöéöðöá ãàïûíû à÷ìûøäû.
Î, Óëåíøïèýåëëÿ Ëàììåíè ãîùóì-ãàðäàøû êèìè ãàðøûëàäû.
Øàùçàäÿíèí ìÿêòóáëàðûíû îõóéàíäàí ñîíðà Óëåíøïèýåëÿ ÿëëè
êàðîëö âåðèá õàùèø åëÿäè êè, ïóëó øàùçàäÿéÿ éåòèðñèí, ãîíàãëàðäàí
äà, íÿ éåäèêëÿðè ùèíä òîéóüó, íÿ äÿ è÷äèêëÿðè äîááåëúëàówàåðò
ö÷öí ïóë àëäû. Þçëÿðèíÿ äÿ äåäè êè, Êóðòðû ãàíëû òðèáóíàëûí
õÿôèééÿëÿðè èëÿ äîëóäóð, äèëèíèçè äèíú ãîéóí.
Óëåíøïèýåëëÿ Ëàììå:
– Áèç îíëàðû òàíûéûðûã, – äåéèá ìåùìàíõàíàäàí ÷ûõäûëàð.
Áàòàí ýöíÿøèí èøûüû òàõòàïóøëàðû ãûçûë ðÿíýÿ áîéàìûøäû, úþêÿ
àüàúëàðûíûí áóäàãëàðûíäà ãóøëàð îõóéóðäó, ãàïû àüçûíäà úèúè-áàúûëàð ãåéáÿò ãûðûðäû, óøàãëàð òîç è÷èíäÿ åøÿëÿíèðäè, Óëåíøïèýåëëÿ
Ëàììå äÿ êö÷ÿëÿðäÿ âåéèë-âåéèë äîëàøûðäû.
Áèðäÿí Ëàììå äåäè:
– Ìÿí âàí äåí Åíääÿí ñîðóøäóì êè, ñÿí ìÿíèì àðâàäûìà îõøàð áèð àðâàä ýþðìÿìèñÿí? Àðâàäûìûí ýþçÿë ñèôÿòèíèí, áîé-áóõóíóí íåúÿ îëäóüóíó îíà äàíûøäûì. Î äà ìÿíÿ äåäè êè, øÿùÿðèí ãûðàüûíäà, Áðöããå éîëó öñòöíäÿ Ñòåâåí àäëû ãàðûíûí Ýþéãóðøàüû éåìÿêõàíàñûíà àõøàìëàð ÷îõëó àðâàä éûüûøûð. Ìÿí îðà ýåäÿúÿéÿì.
Óëåíøïèýåë äÿ äåäè:
423
– ×îõ êå÷ìÿç, ìÿí äÿ îðà ýÿëÿðÿì. Èíäè øÿùÿðÿ áàõìàã èñòÿéèðÿì. Àðâàäûí ìÿíÿ ðàñò ýÿëñÿ, åëÿ î ñààò ñÿíèí éàíûíà ýþíäÿðÿðÿì. Áàõ Æèëèñèí ñþçöíö éàääàí ÷ûõàðòìà: ÿýÿð þëìÿê èñòÿìèðñÿíñÿ äèíèá-äàíûøìà.
– Éàõøû, äèíèá-äàíûøìàéàúàüàì.
Óëåíøïèýåë øÿùÿðè ýÿçÿíÿ êèìè ýöí áàòäû. Î Ïèåðïîtñòðàåòjåéÿ, éÿíè Äóëóçõàíà êö÷ÿñèíÿ ýÿëèá ÷àòàíäà ùàâà ëàï ãàðàëìûøäû.
Áóðàäà îíóí ãóëàüûíà çÿðèô âèîëà ñÿñè ýÿëäè. Óëåíøïèýåë áèð íå÷ÿ
àääûì ýåäÿíäÿ ñîíðà àü ýåéèìëè áèð ãûç ýþðäö – ãûç îíó þçöíÿ
úÿëá åäèðäè, þçö èñÿ, âèîëàíû ÷àëà-÷àëà óçàãëàøûðäû. Î, âèîëàíû ÷àëäûãúà ýþçÿë, ìÿëàùÿòëè ñÿñëÿ, óçàãäàí-óçàüà õîø áèð íÿüìÿ îõóéóðäó, ùÿðäÿí äàéàíûá áàõûð, éåíÿ äÿ ýåäèðäè.
Óëåíøïèýåë áÿðê éöéöðöá îíà ÷àòäû, äàíûøìàã èñòÿéèðäè êè, ãûç,
áåíçîé ãîõóñó ýÿëÿí çÿðèô ÿëè èëÿ îíóí àüçûíû þðòöá ñîðóøäó:
– Ñÿí ãàðà úàìààòäàíñàí, éà çàäÿýàíëàðäàíñàí?
– Ìÿí Óëåíøïèýåëÿì.
– Âàðëûñàí?
– Àëäûüûì áþéöê ëÿççÿòèí ùàããûíû âåðÿúÿê ãÿäÿð âàðëûéàì,
àíúàã ðóùóìó ãóðòàðìàã ö÷öí ëàçûìû ãÿäÿð âàðëû äåéèëÿì.
– Íèéÿ ïèéàäà ýÿçèðñÿí? Àòûí éîõäóð?
– Åøøÿéèì âàð, àíúàã òþéëÿäÿ ãîéìóøàì.
– Íèéÿ éàä øÿùÿðäÿ òÿê ýÿçèðñÿí, äîñòóí éîõäóð?
– Ùÿð øåéëÿ ìàðàãëàíàí ýþçÿë, ÷öíêè äîñòóì þç éîëó èëÿ ýåäèð, ìÿí äÿ þç éîëóìëà.
– Ìÿí ùå÷ äÿ ùÿð øåéëÿ ìàðàãëàíàí äåéèëÿì. Ñÿíèí äîñòóí
âàðëûäûð?
Óëåíøïèýåë äÿ úàâàá âåðäè êè:
– Ïèé úÿùÿòäÿí âàðëûäûð. Ìÿíè ùÿëÿ ÷îõ ñîðüó-ñóàëà òóòàúàãñàí?
– Äàùà ãóðòàðäûì. Èíäè ìÿíè áóðàõ.
Óëåíøïèýåë ñîðóøäó:
– Áóðàõûì? Áó î äåìÿêäèð êè, àú Ëàììåíè éåëáÿãóøó ãûçàðòìàñûíäàí àéûðàñàí. Ìÿí ñÿíè éåìÿê èñòÿéèðÿì.
Ãûç:
– Ñÿí êè, ìÿíè ùÿëÿ ýþðìÿìèñÿí, – äåéèá, áèðäÿí þç öçöíö
ôàíàðëà èøûãëàíäûðäû.
424
Óëåíøïèýåë:
– Ãÿøÿíýñÿí, – äåäè. – ×îõ ãÿøÿíýñÿí! Äÿðèí – ãûçûëû, ýþçëÿðèí
ýþçÿë, äîäàãëàðûí àë, ãàìÿòèí øöìàë – áóíëàð ùàìûñû ìÿíèì îëàúàã.
Ãûç îíóí ñþçöíö òÿñäèã åòäè:
– Ùàìûñû! – Îíó Áðöããå éîëóíäàêû Ýþéãóðøàüû (Ûí äåí Ðåýùåíáîîýù) éåìÿêõàíàñûíà, Ñòåâåí ãàðûíûí éàíûíà àïàðäû. Óëåíøïèýåë îðàäà ÷îõëó ãûç ýþðäö, – ýåéèìëÿðèíèí ãîëóíà, áàìàçû ïàëòàðëàðûíûí ðÿíýèíäÿí ñå÷èëÿí õûðäàúà ùàëãàëàð òàõìûøäûëàð.
Óëåíøïèýåëëÿ ýÿëÿí ãûçûí çÿðõàðà ïàëòàðûíà ýöìöøö èøëÿìÿëè
çÿð-õàðàäàí äàèðÿúèêëÿð òèêèëìèøäè. Î áèðè ãûçëàð îíà ùÿñÿäëÿ áàõûðäûëàð. È÷ÿðè ýèðÿíäÿ Ñòåâåí ãàðûéà íÿñÿ èøàðÿ åëÿäè, Óëåíøïèýåë
áóíó ýþðìÿäè. Îíëàð èêèëèêäÿ îòóðóá è÷ìÿéÿ áàøëàäûëàð.
Ãûç îíà äåäè:
– Êèì ìÿíè ñåâñÿ, î, ùÿìèøÿëèê ìÿíèì îëàúàã, – áóíó áèëèðñÿíìè?
Óëåíøïèýåë äÿ óúàäàí äåäè:
– Àé ìÿíèì ÿòèðëè ýþçÿëèì! Ùÿìèøÿ ñÿíèí ÿòèíëÿ äîëàíìàã –
ìÿíÿ áóíäàí éàõøû ãîíàãëûã ùå÷ ëàçûì äà äåéèë.
Óëåíøïèýåë áèðäÿí Ëàììåíè ýþðäö. Î, êöíúäÿ áàëàúà ìàñàíûí éàíûíäà îòóðìóøäó; ãàáàüûíäà øàì, äîíóç ãàõàúû, áèð äÿ
ïèâÿ âàðäû. Î, áèðúÿ øåéèí äÿðäèíÿ ãàëìûøäû: íåúÿ åëÿñèí êè, îíóí
éåìÿéèíÿ èíàäëà øÿðèê îëìàã èñòÿéÿí èêè ãûçäàí þç ãàõàúûíû, ïèâÿñèíè õèëàñ åäÿ áèëñèí.
Ëàììå Óëåíøïèýåëè ýþðöá éåðèíäÿí ãàëõäû, éåðèíäÿ ö÷ ôóò
ùöíäöðëöêäÿ òóëëàíàðàã óúàäàí äåäè:
– Øöêð àëëàùà, ìÿíèì äîñòóì Óëåíøïèýåë éåíÿ ìÿíèì éàíûìäàäûð! Áàåñèíå, éåíÿ ïèâÿ âåðèí!
Óëåíøïèýåë ïóë êèñÿñèíè ÷ûõàðòäû:
– Áàõ, áó êèñÿ áîøàëûíúàéà ãÿäÿð è÷ÿúÿéèê!
Êèñÿíè ñèëêÿëÿäè, Ëàììå ïóë ñÿñè åøèòäè.
Ëàììå:
– Áèç õîøáÿõòèê! – äåéèá, ÷îõ ìÿùàðÿòëÿ Óëåíøïèýåëèí ïóë êèñÿñèíè úèáèíäÿí ÷ûõàðòäû.
Óëåíøïèýåë êèñÿíè îíóí ÿëèíäÿí àëìàã èñòÿäè, – Ëàììå êèñÿíè
áÿðê òóòìóøäó. Îíëàð, – áèðè êèñÿíè âåðìÿìÿê, î áèðèñè àëìàã
425
ö÷öí ãàïûøàíäà, – Ëàììå ìàúàë òàïûá, òþéøöéÿ-òþéøöéÿ, ïû÷ûëäàéà-ïû÷ûëäàéà Óëåíøïèýåëÿ äåäè:
– Ãóëàã àñ...áóðàäà õÿôèééÿ âàð... äþðä íÿôÿðäèð... áàëàúà
çàëäà ö÷ ãûçëà... Èêèñè áàéûðäàäûð... ñÿíÿ äÿ, ìÿíÿ äÿ ýþç ãîéóáëàð... ßêèëìÿê èñòÿäèì... ìöìêöí îëìàäû... Çÿðõàðà ïàëòàðëû ãûç –
÷óüóëäóð... Éåìÿêõàíà÷û ãàðû äà ÷óüóëäóð...
Îíëàð ùÿëÿ äÿ ãàïûøûðäûëàð, Óëåíøïèýåë äÿ èìêàí òàïûá ùÿì
îíà äèããÿòëÿ ãóëàã àñûð, ùÿì äÿ ÷ûüûðûðäû:
– Êèñÿíè âåð, ÿúëàô!
Ëàììå äÿ äåéèðäè:
– Âåðìÿðÿì.
Àõûðäà îíëàð ÿëáÿéàõà îëóá, ýóðóëòó èëÿ éåðÿ äÿéäèëÿð, ÿëëÿøÿÿëëÿøÿ éóìáàëàíäûëàð, Ëàììå áàéàãêû ñþçëÿðè éåíÿ äÿ îíà äåéèðäè.
Áèðäÿí Áàëàðûñû éåìÿêõàíàñûíûí éèéÿñè Æèëèñ éåääè àäàìëà
è÷ÿðè ýèðäè, þçöíö åëÿ ýþñòÿðäè êè, ýóéà îíëàðû ùå÷ òàíûìûð. È÷ÿðè
ýèðÿíäÿ õîðóç êèìè áàíëàäû, Óëåíøïèýåë äÿ òîðàüàé êèìè îõóäó.
Áàëàðûñû éåìÿêõàíàñûíûí éèéÿñè Ñòåâåí ãàðûäàí ñîðóøäó:
– Áó èêè àäàì êèìäèð?
Ãàðû äåäè:
– Áó èêè øóëóã÷óíó òåç àéûðìàã ëàçûìäûð. Áóðàäà åëÿ ãàëìàãàë
ñàëûáëàð êè, ëàï äàð àüàúûíäàí àñûëìàëûäûðëàð.
Óëåíøïèýåë ÷ûüûðäû:
– Ùöíÿðè âàð àéûðñûí! Áèç îíà ãÿìáÿð éåäèðäÿðèê.
Ëàììå äÿ îíóí ñþçöíö òÿêðàð åëÿäè:
– Áÿëè, áèç îíà ãÿìáÿð éåäèðäÿðèê!
Óëåíøïèýåë Ëàììåíèí ãóëàüûíà äåäè:
– Áàåñ áèçè ãóðòàðàúàã.
Áàåñ äÿ áó äàëàøìàíûí íÿ ö÷öí áàø âåðäèéèíè äóéàðàã, òåç èøÿ
ãàðûøìàã èñòÿäè. Ëàììå ïû÷ûëäàéàðàã îíäàí ñîðóøäó:
– Ñÿí áèçè áóðäàí ÷ûõàðäà áèëÿúÿêñÿí? Íåúÿ?
Áàåñ éàëàíäàí Óëåíøïèýåëèí ãóëàüûíäàí äàðòà-äàðòà éàâàøúà
äåéèðäè:
– Éåääè àäàì ñÿíèí ùàâàäàðûí îëàúàã... Ýöúëöäöðëÿð, ãÿññàáäûðëàð... Ìÿí áóðäàí ÿêèëèðÿì... Áöòöí øÿùÿð ìÿíè òàíûéûð...
426
Ýåäèðÿì – ÷ûüûð: “Ò èñ âàí òå áåâåí äå këèíkàåðò...” Ãîé áóðàíû
òàìàì äàüûòñûíëàð!..
Óëåíøïèýåë:
– Éàõøû, – äåéèá, àéàüà ãàëõàðêÿí îíà áèð äöðòìÿ âóðäó.
Áàåñ äÿ äöðòìÿ èëÿ îíóí úàâàáûíû âåðäè.
Óëåíøïèýåë Ëàììåéÿ äåäè:
– Éåêÿãàðûí, éàìàí éóìðóã âóðóðñàí ùà!
Áàåñ:
– Éóìðóüó äîëó êèìè òþêöð, – äåéèá, Ëàììåíèí ÿëèíäÿí ïóë
êèñÿñèíè àëäû, Óëåíøïèýåëÿ âåðèá äåäè: – Ùÿ, ùàðàìçàäà, ïóëóíó
êè, ñÿíÿ ãàéòàðäûì, èíäè ìÿíè ãîíàã åëÿ.
Óëåíøïèýåë ðàçûëûã âåðäè:
– Éàõøû äà, ãîíàã åëÿðÿì, ÿúëàôûí áèðè ÿúëàô.
Ñòåâåí ãàðûíûí ñÿñè åøèäèëäè:
– Áåëÿ äÿ ùÿéàñûç àäàì îëàð!
Óëåíøïèýåë îíà êîáóä âÿ ãûñà úàâàá âåðäè:
– Ìÿíèì ýþçÿëèì, ñÿí íåúÿ ýþçÿëñÿíñÿ, ìÿí äÿ åëÿ ùÿéàñûçàì.
Ñòåâåí ãàðûíûí éàøû àëòìûøäàí þòìöøäö: öçö ãóðóìóø çîüàë
êèìè ãûðûøìûøäû, àúûüûíäàí ðÿíýè ñàðàëìûøäû. Áóðíó áàéãóø äèìäèéèíÿ îõøàéûðäû. Ýþçëÿðèíäÿ òàìàùêàðëûã èôàäÿñè äîíóá ãàëìûøäû. Ãóðóìóø àüçûíäà èêè êþïÿê äèøè ýþðöíöðäö. Ñîë éàíàüûíäà
ãàðà-ãûðìûçû, áþéöê ÿò õàë âàðäû.
Ãûçëàð ãÿùãÿùÿ èëÿ ýöëöá ãàðûíû ÿëÿ ñàëìàüà áàøëàäûëàð:
– Ýþçÿë ãûç, ýþçÿë ãûç, îíà ÷àõûð òþê! – Î, ñÿíè þïÿð! – Ñÿíèí
áèðèíúè òîéóíäàí íå÷ÿ èë êå÷èá? – Óëåíøïèýåë, ýþçëÿ þçöíö, î, ñÿíè
éåéÿð! – Îíóí ýþçëÿðèíÿ áàõ! Áó ýþçëÿðäÿ àúûã äåéèë, ñåâýè îäó
éàíûð! Ãîé ýþðÿê, éîõñà î, ñÿíè î ãÿäÿð äèøëÿð, ëàï úàíûí ÷ûõàð! –
Ãîðõìà! Ñåâÿí àðâàäëàðûí ùàìûñû êèøèíè äèøëÿéèðëÿð. – Îíà ñÿí ýÿðÿê äåéèëñÿí, ñÿíèí ïóëóí ýÿðÿêäèð! – Áó ýöí îíóí êåôè êþêäöð!
Äîüðóäàí äà åëÿ èäè: Ñòåâåí ãàðû ýöëÿ-ýöëÿ Æàëëèíà – áàéàãêû
çÿðõàðà ïàëòàðëû ëÿ÷ÿðÿ ýþç âóðóðäó.
Æèëèñ âàí äåð Åíä è÷äè, ïóëóíó âåðèá ýåòäè. Éåääè ãÿññàá, Ñòåâåí ãàðà, õÿôèééÿëÿð áèð-áèðèíÿ áàõäûëàð, áèð-áèðèíèí íÿ ôèêèðäÿ
îëäóüóíó áàøà äöøäöëÿð.
427
Îíëàðäàí áèðè ÿë ùÿðÿêÿòëÿðè èëÿ áèëäèðäè êè, Óëåíøïèýåëè ìÿí
ñàðñàã ùåñàá åëÿéèðÿì, áó ñààò îíó éàõøûúà àëäàäàðàì. Äèëèíè ÷ûõàðûá Ñòåâåí ãàðûéà ýþñòÿðäè, ãàðû äà ãÿùãÿùÿ èëÿ ýöëäö, áó çàìàí îíóí êþïÿê äèøëÿðè ýþðöíäö. Äèëèíè ýþñòÿðÿí àäàì ïû÷ûëäàéà-ïû÷ûëäàéà Óëåíøïèýåëÿ äåäè:
– Ò èñ âàí áåâåí äå këèíkàåðò (Ãÿäÿùëÿðè úèíýèëäÿòìÿê âàõòûäûð). – Ñîíðà õÿôèééÿëÿðè ýþñòÿðèá óúàäàí äåäè: – ßçèç ðåôîðìàò!
Áèç ùàìûìûç ñÿíèí òÿðÿôèíäÿéèê. Áèçÿ ÷àõûðëà éåìÿê ýÿòèðò!
Ñòåâåí ãàðû ýöëìÿêäÿí óüóíóá ýåòäè, ñîíðà äà, Óëåíøïèýåë
öçöíö ÷åâèðÿí êèìè, äèëèíè ÷ûõàðòäû. Çÿðõàðà ýåéèìëè ÿúëàô Æèëëèíà
äà äèëèíè ÷ûõàðòäû.
Î áèðè ãûçëàð ïû÷ûëäàøäûëàð:
– Áó ÷óüóëà áàõûí: ýþçÿëëèéè èëÿ àäàìëàðû þçöíÿ ÷ÿêèð, èéèðìè
éåääè ðåôîðìàòû ÿçàáëû èøýÿíúÿéÿ, îíäàí ÿçàáëû îëàí þëöì úÿçàñûíà ýþíäÿðèá. Æèëëèíà èíäèäÿí åòäèéè ÷óüóëëóã ö÷öí, îíà íÿ ãÿäÿð
ïóë âåðèëÿúÿéèíè àüëûíà ýÿòèðèð, ñåâèíúèíäÿí éàëìàíûð; àéäûí øåéäèð: þëöìÿ âåðäèéè àäàìûí ìèðàñûíäàí îíà éöç ôëîðèí âåðèðëÿð.
Àíúàã ôèêèðëÿøÿíäÿ êè, áó ïóëó ýÿðÿê Ñòåâåí ãàðû èëÿ áþëöøäöðñöí
– îíäà ñåâèíúè àçàëûð.
Õÿôèééÿëÿð, ãÿññàáëàð, ãûçëàð Óëåíøïèýåëè ÿëÿ ñàëàðàã äèëëÿðèíè
îíà ýþñòÿðèðäèëÿð. Ëàììå àúûüûíäàí, õîðóç êèìè ãûçàðìûøäû, òÿð
îíäàí ñåë êèìè àõûðäû – àììà ñóñóðäó.
Ãÿññàáëàð, õÿôèééÿëÿð Óëåíøïèýåëÿ äåäèëÿð:
– ×àõûð ýÿòèðò, éåìÿê ýÿòèðò.
Óëåíøïèýåë éåíÿ äÿ ïóëëàðûíû úèíýèëäÿäÿ-úèíýèëäÿäÿ Ñòåâåí
ãàðûéà ñàðû äþíäö:
– Ìÿíèì ýþçÿëèì, èíäè êè, áåëÿ îëäó, áèçÿ ÷àõûð äà âåð, ïèâÿ
äÿ, àíúàã ÷àõûðû áèç úèíýèëäÿéÿí ãÿäÿùëÿðäÿ è÷ÿúÿéèê.
Ãûçëàð éåíÿ øàããûëäàéûá ýöëäöëÿð, Ñòåâåí ãàðûíûí äà êþïÿê
äèøëÿðè éåíÿ ýþðöíäö.
Ãàðû èñòÿíèëÿí øåéëÿðè ýÿòèðìÿê ö÷öí ìÿòáÿõÿ, çèðçÿìèéÿ
ýåòäè, äîíóç ãàõàúû, ãûçàðäûëìûø êîëáàñà, ãàéüàíàãëû êîëáàñà,
úèíýèëòèëè ãÿäÿùëÿð ýÿòèðäè: áóíëàðà îíà ýþðÿ úèíýèëòèëè äåéèðäèëÿð
êè, áàëàúà òîõóíàíäà çûíãðîâ êèìè ñÿñëÿíèðäèëÿð.
428
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Êèì éåìÿê èñòÿéèð – éåñèí, êèì è÷ìÿê èñòÿéèð – è÷ñèí!
Õÿôèééÿëÿð, ãûçëàð, ãÿññàáëàð, Æèëëèíà, Ñòåâåí ãàðû ñåâèíúëÿðèíäÿí òÿïèêëÿðèíè éåðÿ âóðà-âóðà ÿë ÷àëäûëàð. Ñîíðà äà ùàìû îòóðäó:
Óëåíøïèýåë, Ëàììå éåääè ãÿññàá – ùþðìÿòëè àäàìëàð ö÷öí ãîéóëìóø áþéöê ìàñàíûí, õÿôèééÿëÿðëÿ, ãûçëàð – èêè êè÷èê ìàñàíûí
ÿòðàôûíäà îòóðäóëàð. Àüûçëàðûíû áÿðêäÿí ìàð÷ûëäàäà-ìàð÷ûëäàäà
éåìÿéÿ, è÷ìÿéÿ áàøëàäûëàð, áàéûðäà ãàëàí èêè íÿôÿð õÿôèééÿéÿ äÿ
éîëäàøëàðû òÿêëèô åòäè êè, ýÿëèá ãîíàãëûüà ãîøóëñóíëàð. Áó èêè õÿôèééÿíèí ÷àíòàñûíäàí êÿíäèðëÿ çÿíúèðëÿðèí óúó ýþðöíöðäö.
Ñòåâåí ãàðû äèëèíè ÷ûõàðäû, êèíàéÿ èëÿ àñòàäàí ýöëÿðÿê äåäè:
– Áóðàäàí ùå÷ êÿñ ùàãã-ùåñàáûíû âåðìÿìèø ýåòìÿéÿúÿê!
Äóðóá áöòöí ãàïûëàðû êèëèäëÿéèá à÷àðëàðû úèáèíÿ ãîéäó.
Æèëëèíà ãÿäÿùè ãàëäûðûá äåäè:
– Ãóø – ãÿôÿñäÿäèð! È÷ÿê áó èøèí øÿðÿôèíÿ!
Èêè ãûç – Ýåíà èëÿ Ìàðãî îíäàí ñîðóøäó:
– Úèíàéÿòêàð àðâàä, ñÿí éåíÿ êèìè èñÿ þëöìÿ âåðèðñÿí?
Æèëëèíà:
– Áèëìèðÿì, – äåäè. – È÷ÿê!
Ëàêèí ö÷ ãûç îíóíëà è÷ìÿê èñòÿìÿäè.
Æèëëèíà âèîëàíû ýþòöðöá îõóäó:
×àëûðàì âèîëàìû
Áèð àí äà äèíúÿëìÿäÿí
Øÿí ãûçàì, øûëòàã ãûçàì
Ìÿùÿááÿò ñàòûðàì ìÿí.
Àñòàðòà, àòÿøèíè
Ìÿíèì÷èí ùèôç åäèáäèð.
Ìÿëÿê áîé-áóõóíóìà,
Àü ñèíÿìÿ áàõûí áèð.
Áÿäÿí äîëó, úàíûì ñàô
Áàõ, ãûçûë éàíàüûìà.
Ãûçûëëàð éàüûø òÿêè
Òþêöëñöí àéàüûìà.
429
Àíàì Ùÿââàäûð ìÿíèì
Àòàì Èáëèñäèð – îüëàí!
Ñÿíèí ùÿð èñòÿéèíè
Âàð åäèðÿì õÿéàëäàí.
Íÿ äåñÿí îëàðàì ìÿí;
Ùÿì çÿùìëè, ùÿì ãîðõàã,
Ùÿì óòàíúàã, ùÿì îäëó
Ùÿì ñîéóã, ùÿì äÿ øûëòàã!
Ùÿð øåé ñàòûëûð èíäè.
Ôèðàâàíëûã äà, ãÿì äÿ.
Ýþçöìäÿí ýþéäöð ãÿëáèì,
Þëöì äÿ, ñàòà áèëëÿì!
×àëûðàì âèîëàìû,
Áèð àí äà äèíúÿëìÿäÿí
Øÿí ãûçàì, øûëòàã ãûçàì,
Ìÿùÿááÿò ñàòûðàì ìÿí.
Æèëëèíà îõóéàðêÿí åëÿ ýþçÿë, åëÿ ñåâèìëè, åëÿ úàçèáÿäàð ýþðöíäö êè, áöòöí êèøèëÿð – õÿôèééÿëÿð äÿ, ãÿññàáëàð äà, Ëàììå äÿ,
Óëåíøïèýåë äÿ – ìöòÿÿññèð îëìóøäóëàð, îíóí ìÿëàùÿòè èëÿ îâñóíëàíàðàã, ñÿññèçúÿ ýöëöìñÿéèðäèëÿð.
Áèðäÿí Æèëëèíà øàããûëäàéûá ýöëäö, Óëåíøïèýåëÿ áàõàðàã äåäè:
– Ãóøëàðû ãÿôÿñÿ áåëÿ ñàëûðëàð!
Îíóí ÿôñóíëó ýþçÿëëèéè äÿðùàë éîõ îëäó.
Óëåíøïèýåë, Ëàììå âÿ ãÿññàáëàð òåç áàõûøäûëàð.
Ñòåâåí ãàðû Óëåíøïèýåëÿ äåäè:
– Ùÿ, éåìÿê-è÷ìÿéèí ùàãã-ùåñàáûíû âåðÿúÿêñèíèç? Âàèçëÿðèí
ïèéèíè ñîéìàã ìÿñÿëÿñèíäÿ óñòà îëàí ìåññèð Óëåíøïèýåë, ùàããùåñàáû âåðÿúÿêñèíèçìè?
Ëàììå îíà úàâàá âåðìÿê èñòÿäè, ëàêèí Óëåíøïèýåë èøàðÿ èëÿ
îíó äàíûøìàüà ãîéìàäû. Þçö èñÿ Ñòåâåí ãàðûéà äåäè:
– Áèç ùàãã-ùåñàáû ãàáàãúàäàí âåðìèðèê.
Ñòåâåí ãàðû:
– Ìÿí ùàãã-ùåñàáû ñÿíèí ìèðàñûíäàí àëàðàì, – äåäè.
430
Óëåíøïèýåë îíà êîáóä, ñÿðò úàâàá âåðäè:
– Êàôòàðëàð ìåéèò éåéèðëÿð.
Õÿôèééÿëÿðäÿí áèðè ñþçÿ ãàðûøäû:
– Ùÿ, ùÿ, áó èêè àäàì âàèçëÿðè ñîéóá – ö÷ éöç ôëîðèíäÿí ÷îõ
ïóëëàðûíû àëûá! Æèëëèíàíûí êåôèäèð!
Æèëëèíà éåíÿ îõóäó:
Àë ñÿàäÿò áóñÿñè,
Òÿáÿññöì äÿ ýÿë àïàð!
Ñåâèíú, ýþç éàøû, øÿùâÿò...
Ëàï þëöì äÿ ýÿë àïàð.
Ñîíðà ýöëÿðÿê óúàäàí äåäè:
– È÷ÿê!
Õÿôèééÿëÿð ÷ûüûðäû:
– È÷ÿê!
Ñòåâåí ãàðû îíëàðûí ñþçöíÿ ãöââÿò âåðäè:
– È÷ÿê! Øöêð ñÿíÿ, Àëëàù! Ãàïûëàð áàüëû. Ïÿíúÿðÿëÿðäÿ ìþùêÿì áàðìàãëûã, ãóøëàð ãÿôÿñäÿ – è÷ÿê!
Óëåíøïèýåë äåäè:
– È÷ÿê!
Ëàììå äåäè:
– È÷ÿê!
Éåääèëÿð äåäè:
– È÷ÿê!
Õÿôèééÿëÿð äåäè:
– È÷ÿê!
Æèëëèíà âèîëàíû åòèíàñûçëûãëà, àñòàäàí ÷àëàðàã äåäè:
– È÷ÿê! Îíà ýþðÿ è÷ÿê êè, ìÿí ýþçÿëÿì! Ìÿí íÿüìÿìèí òîðóíà áàø ìÿëÿê ßçðàèëèí þçöíö äÿ ñàëà áèëÿðÿì!
Óëåíøïèýåë îíóí ñþçöíÿ ãöââÿò âåðäè:
– Äåìÿëè êè, è÷ÿê! Ãîíàãëûüûìûçû ãóðòàðìàã ö÷öí ÿí éàõøû
÷àõûð è÷ÿê. Ãîé áèçèì åùòèðàñ äîëó áÿäÿíèìèçèí ùÿð çÿððÿñèíÿ áó
äóðó îä äàìúûëàðû àõûá ýåòñèí!
Æèëëèíà:
431
– È÷ÿê! – äåäè. – Ñÿíèí êèìè ùÿëÿ èéèðìè õûðäà ÷àé áàëûüûíûí
äà, äóðíàáàëûüûíûí äà àüçû éóìóëàúàã!
Ñòåâåí ãàðû éåíÿ øÿðàá ýÿòèðäè. Õÿôèééÿëÿð, ãûçëàð åëÿ áèð óúäàí òûõûðäûëàð, ùîðòà-ùîðòëà è÷èðäèëÿð. Éåääèëÿð Óëåíøïèýåëëÿ,
Ëàììå èëÿ áèð ìàñàäà îòóðìóøäóëàð. Îíëàð ãûçëàðà äîíóç ãàõàúû,
êîëáàñà, ïàð÷à-ïàð÷à ãàéüàíàã, øÿðàá øöøÿñè àòûðäû, – êàðï áàëûüû
íîùóð öñòöíäÿ àë÷àãäàí ìûüìûüàëàðû òóòàí êèìè, îíëàð äà áó øåéëÿðè ùàâàäà ãàïûá àëûðäûëàð. Ñòåâåí ãàðû èñÿ ãàããûëòû èëÿ ýöëÿ-ýöëÿ,
êþïÿê äèøëÿðè ýþðöíÿ-ýþðöíÿ – ïèøòàõòà öñòöíäÿ àñûëàí, ùÿðÿñèíäÿ áåø øàì îëàí; áèð ýèðâÿíêÿëèê øàì áàüëûñûíû ýþñòÿðèðäè. Áó
øàìëàð ãûçëàð ö÷öí èäè. Ñîíðà î, Óëåíøïèýåëÿ ñàðû äþíäö:
– Òîíãàëà ýåäÿí àäàìûí ÿëèíäÿ øàì îëóð. Èñòÿéèðñÿí ñÿíÿ ãàáàãúàäàí áèð øàì áàüûøëàéûì?
– È÷ÿê!
Éåääèëÿð äåäè:
– È÷ÿê!
Æèëëèíà äà äåäè:
– Óëåíøïèýåëèí ýþçëÿðè – þëÿí ãó ãóøóíóí ýþçëÿðè êèìè ñàéðûøûð.
Ñòåâåí ãàðû îíóí ñþçöíÿ ÿëàâÿ åòäè:
– Îíóí ýþçëÿðè äîíóçëàðà àòûëñà íåúÿ îëàð?
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Íåúÿ îëàúàã; äîíóçëàð ëÿççÿòëè ôàíàð éåéÿð. È÷ÿê!
Ñòåâåí ãàðû ñîðóøäó:
– Þëöì êöðñöñöíäÿ ñÿíèí äèëèíè ãûçìàð äÿìèðëÿ äåøÿíäÿ ñÿí
þçöíö íåúÿ ùèññ åäÿúÿêñÿí?
Óëåíøïèýåë äÿ úàâàá âåðäè êè:
– Ôèò âåðÿíäÿ àñàí îëàúàã, âÿññÿëàì! È÷ÿê!
– Ñÿíè äàð àüàúûíäàí àñàíäà, õàíûìûí äà ýÿëèá, ñÿíÿ áàõûá
ëÿççÿò àëàíäà, îíäà áåëÿ äèëëè îëìàéàúàãñàí!
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Éÿãèí êè. Àíúàã îíäà ìÿí àüûðëàøàúàüàì, äöç ñÿíèí î úàçèáÿäàð ñèôÿòèíèí öñòöíÿ äöøÿúÿéÿì. È÷ÿê!
– Ñÿíè ÷óáóãëà äþéÿíäÿ, àëíûíà, ÷èéèíëÿðèíÿ ãûçìàð äÿìèðëÿ
äàìüà áàñàíäà ñÿí íÿ äåéÿúÿêñÿí?
Óëåíøïèýåë äÿ úàâàá âåðäè:
432
– Îíäà äåéÿúÿéÿì êè, éàíûëìûñûíûç: Ñòåâåí äîíóç ãûçàðòìàã
ÿâÿçèíÿ, åðêÿê äîíóç Óëåíøïèýåëè ãàéíàð ñóäà ïþðòëÿäèáäèð.
Ñòåâåí ãàðû äåäè:
– Áóíëàð ñÿíèí êåôèíÿ éàòìàñà, îíäà ñÿíè êðàë ýÿìèëÿðèíÿ
ýþíäÿðÿðëÿð; îðäà äþðä ýÿìèéÿ áàüëàéûá ÷àðìûõà ÷ÿêÿðëÿð.
Óëåíøïèýåë äÿ äåäè:
– Áåëÿ îëàíäà êþïÿêáàëûãëàðû ìÿíèì äþðä ÿë-àéàüûìû éåéÿúÿê, îíëàðûí õîøóíà ýÿëìÿéÿíè äÿ ñîíðà ñÿí éåéÿðñÿí! È÷ÿê!
Ñòåâåí ãàðû äåäè:
– Éàõøûñû áóäóð ñÿí þçöí øàì éå: úÿùÿííÿìäÿ î, ñÿíèí ùÿìèøÿ ÿçàá ÷ÿêÿúÿéèí éåðè èøûãëàíäûðàð.
Óëåíøïèýåë äÿ äåäè:
– Àé ãàéíàð ñó èëÿ éàõøû ïþðòöëìÿìèø äîíóç, ñÿíèí èøûëäàéàí
äîíóç ñèôÿòèíè ñå÷ìÿê ö÷öí ìÿíèì ýþçöì êèôàéÿò ãÿäÿð éàõøû
ýþðöð. È÷ÿê!
Óëåíøïèýåë áó ñþçö äåéèá, ãÿäÿùèí àëòû èëÿ ìàñàíû òûããûëäàòäû,
ñîíðà äà, éóí ÷ûðïàí àäàìû òÿãëèä åäÿðÿê, ÿë-ãîëóíó åéíè ùÿðÿêÿòëÿ ãàëäûðûá-åíäèðìÿéÿ áàøëàäû, áó çàìàí éàâàøäàí äåéèðäè:
– ‘Ò èñ (òèjäò) âàí òå áåâåí äå këèíkàåðò – (ãÿäÿùëÿðè ãîðõóòìàã âàõòû ÷àòûá – ãîé îíëàð ãîðõóäàí úèíýèëäÿñèí!)
Ôëàíäðèéàäà ÿééàøëàð àúûãëàíàíäà, ãûðìûçû ôàíàðëû åâè äàüûòìàã èñòÿéÿíäÿ áåëÿ äåéèðëÿð.
Óëåíøïèýåë øÿðàáû è÷äè, ãÿäÿùè ìàñàéà âóðóá ÷ûüûðäû:
– ‘Ò èñ âàí òå áåâåí äå këèíkàåðò!
Éåääèëÿð äÿ áó ñþçö òÿêðàð åòäè.
Ùàìû ñàêèò îëäó. Æèëëèíàíûí ðÿíýè ãà÷äû, Ñòåâåí ãàðû ÷àøûá ãàëäû. Õÿôèééÿëÿð áèð-áèðèíÿ äåäè:
– Éåääèëÿð îíëàðûí òÿðÿôèíäÿäèð?
Ãÿññàáëàð ýþç âóðóá îíëàðû ñàêèò åëÿäèëÿð, þçëÿðè èñÿ Óëåíøïèýåëèí ñþéëÿäèéè ñþçö äàùà óúàäàí, àðà âåðìÿäÿí òÿêðàð åäèðäèëÿð:
– ‘Ò èñ âàí òå áåâåí äå këèíkàåðò, ò èñ âàí òå áåâåí äå këèíkàåðò!
Ñòåâåí ãàðû úÿñàðÿòëè îëìàã ö÷öí øÿðàá è÷äè.
Óëåíøïèýåë éåíÿ, éóí ÷ûðïàí àäàìû òÿãëèä åäÿðÿê, éóìðóüóíó
ìàñàéà âóðäó. Éåääèëÿð äÿ îíóí êèìè åëÿäè. Ìàñà öñòöíäÿêè ñòÿ433
êàíëàð, äîë÷àëàð, éåìÿê ãàáëàðû, ïàð÷ëàð, ãÿäÿùëÿð éàâàø-éàâàø
ðÿãñÿ áàøëàéûð, áþéðö öñòÿ éûõûëûðäû, ñûíûðäû, î öç-áó öçÿ ÷åâðèëèðäè.
– ‘Ò èñ âàí òå áåâåí äå këèkàåðò!
Ñþçëÿðè èñÿ äàùà ãîðõóíú, ñÿðò, äàâàêàð, äàùà éåêíÿñÿã ùàëäà
ñÿñëÿíèðäè.
Ñòåâåí ãàðû ÷ûüûðäû:
– Àù, áó íÿ ìöñèáÿòäèð! Áóíëàð ìÿíèì íÿéèì âàðñà ñûíäûðàúàãëàð!
Éåääèëÿðèí, Ëàììåíèí, Óëåíøïèýåëèí èñÿ ãÿçÿáäÿí ãàíëàðû
úîøóðäó.
Îíëàð áó éåêíÿñÿã, ãîðõóíú íÿüìÿíè îõóéà-îõóéà ñòÿêàíëàðû áèð àùÿíýëÿ ìàñàéà âóðäóëàð, ñîíðà äà ñûíäûðäûëàð, ãû÷ëàðûíû
àøûðûá ñêàìéàäà îòóðäóëàð, áû÷àãëàðûíû ÷ûõàðòäûëàð. Ìàùíûëàðûíû äà
åëÿ áÿðêäÿí îõóéóðäóëàð êè, åâèí ïÿíúÿðÿëÿðè òèòðÿéèðäè.
Ñîíðà äà, åéíÿí ãÿçÿáëÿíìèø úèí éûüûíû êèìè, ùàëàé âóðóá
çàëû, áöòöí ìàñàëàðû îéíàéà-îéíàéà äîëàøäûëàð, áèð óúäàí äà áó
íÿüìÿíè îõóéóðäóëàð:
– ‘Ò èñ âàí òå áåâåí äå këèíkàåðò!
Àõûðäà õÿôèééÿëÿð ãîðõóäàí ÿñÿ-ÿñÿ, úÿëä àéàüà ãàëõûá êÿíäèðëÿðè, çÿíúèðëÿðè ÷ûõàðòäûëàð. Áó çàìàí ãÿññàáëàð, Óëåíøïèýåë,
Ëàììå áû÷àãëàðûíû éåðèíÿ ãîéóá ñêàìéàëàðû ãàïäûëàð; áóíëàðû
äÿéÿíÿê êèìè ñàüà-ñîëà ùÿðëÿéÿðÿê îòàãëàðû î áàø-áó áàøà äîëàíà-äîëàíà ãàáàãëàðûíà ýÿëÿíè, áèðúÿ ãûçëàðäàí áàøãà, ÿçèøäèðìÿéÿ áàøëàäûëàð: ìàñàëàðû, ïÿíúÿðÿ øöøÿëÿðèíè, ïàð÷àëàðû, éåìÿê
ãàáëàðûíû, ñòÿêàíëàðû, øÿðàá øöøÿëÿðèíè ñûíäûðûá äàüûòäûëàð, õÿôèééÿëÿðè àìàíñûçúà êþòÿêëÿäèëÿð; ùÿìèøÿ äÿ, éóí ÷ûðïàí àäàìûí
ùÿðÿêÿò àùÿíýèíÿ óéüóíëàøàðàã:
– ‘Ò èñ âàí òå áåâåí äå këèíkàåðò! ‘Ò èñ âàí òå áåâåí äå këèíkàåðò!
Ñþçëÿðèíè îõóéóðóäëàð. Óëåíøïèýåë öñòÿëèê Ñòåâåí ãàðûíûí
öçöíÿ íÿñÿ ñöðòäö, à÷àðëàðû àëûá, îíà øàì éåäèðòäè.
Ýþçÿë Æèëëèíà, ãîðõóéà äöøìöø ïèøèê êèìè, äûðíàãëàðû èëÿ ãàïûëàðû, ïÿíúÿðÿ ãàïûëàðûíû, øöøÿëÿðè, ïÿíúÿðÿ ÷ÿð÷èâÿëÿðèíè úûðìàãëàéûð, ãà÷ìàüà éîë àõòàðûðäû. Ñîíðà äèøëÿðèíè àüàðäàðàã, ýþçëÿðèíè
âÿùøèúÿñèíÿ áÿðÿëäÿ-áÿðÿëäÿ, âèîëàíû ìöäàôèÿ éàðàüû êèìè ãÿíøÿðèíäÿ òóòóá áèð êöíúäÿ ÷þìÿëòìÿ îòóðäó.
434
Éåääèëÿð âÿ Ëàììå ãûçëàðà äåäè êè: “Áèç ñèçÿ äÿéìÿéÿúÿéèê”. Îíëàðûí êþìÿéè èëÿ õÿôèééÿëÿðèí ãîëëàðûíû þç êÿíäèðëÿðè âÿ
çÿíúèðëÿðè èëÿ áàüëàäûëàð. Õÿôèééÿëÿð ãîðõóäàí òèð-òèð ÿñèðäèëÿð;
îíëàð ùå÷ ìöãàâèìÿò ýþñòÿðìÿäèëÿð, áèëèðäèëÿð êè, ñÿñëÿðèíè ÷ûõàðòñàëàð ãÿññàáëàð îíëàðû þç áû÷àãëàðû èëÿ òèêÿ-òèêÿ äîüðàéàúàã
(Áàëàðûñû ìåùìàíõàíàñûíûí éèéÿñè ãÿñäÿí ÿí ãöââÿòëè ãÿññàáëàðû
ñå÷èá ýÿòèðìèøäè).
Óëåíøïèýåë Ñòåâåí ãàðûéà øàì éåäèðäÿ-éåäèðäÿ äåéèðäè:
– Áàõ áóíó – äàð àüàúûíäàí àñäûðìàã ö÷öí éå; áàõ áóíó –
÷óáóãëà äþéäöðìÿê ö÷öí éå; áàõ áóíó – äàìüà áàñäûðìàã ö÷öí
éå; áó äþðäöíúöíö äÿ – äèëèìè äåøäèðìÿê ö÷öí éå; áó èêè ýþçÿë
øàìû äà – áóíëàðà ëàï ÷îõ ïèé ýåäèá – êðàë ýÿìèëÿðè ö÷öí, áèð äÿ
êè, ìÿíè äþðä ýÿìèäÿ ÷àðìûõà ÷ÿêäèðìÿê ö÷öí éå; áàõ áóíó –
ñÿíèí ñàõëàäûüûí ÷óüóëëàð ôàùèøÿõàíàñû ö÷öí éå; áàõ áóíó äà –
ñÿíèí ñàõëàäûüûí î çÿðõàðà ïàëòàðëû àë÷àã àðâàä ö÷öí éå, éåðäÿ ãàëàíûíû äà ìÿíèì êåôèì ö÷öí éå.
Ãûçëàð, Ñòåâåí ãàðûíûí àúûãëû-àúûãëû ôûíõûðäûüûíû, éåäèéè øàìû
àüçûíäàí òöïöðìÿê èñòÿäèéèíè ýþðöá, ýöëìÿêäÿí óüóíóá ýåäèðäèëÿð. Àíúàã ãàðû íàùàã éåðÿ òöïöðöðäö, – îíñóç äà àüçû øàì èëÿ
äîëó èäè.
Óëåíøïèýåë, Ëàììå âÿ éåääèëÿð éåíÿ äÿ åéíè àùÿíýëÿ îõóéóðäóëàð:
– ‘Òèñ âàí òå áåâåí äå këèkàåðò!
Íÿùàéÿò Óëåíøïèýåë ñóñäó, îíëàðà äà èøàðÿ åëÿäè êè, àñòàäàí
îõóñóíëàð. Þçö èñÿ õÿôèééÿëÿðÿ, ãûçëàðà äåäè:
– Êèì “àé ùàðàé!” äåéèá ÷ûüûðñà, áèç îíó åëÿ éåðèíäÿ õûõûðäàúàéûã.
Ãÿññàáëàð îíóí ñþçöíÿ ãöââÿò âåðäè:
– Åëÿ éåðèíäÿúÿ!
Ãûçëàð äåäè:
– Óëåíøïèýåë, áèç äèíìÿéÿúÿéèê, àíúàã áèçÿ äÿéìÿ!
Æèëëèíà äà, áàéàãêû êèìè, áèð êöíúäÿ ÷þìÿëòìÿ îòóðóá, äèøëÿðèíè àüàðäûðäû, ùå÷ áèð ñþç äåéÿ áèëìèðäè, àíúàã êèðèìèøúÿ âèîëàíû
þçöíÿ ñûõìûøäû.
435
Éåääèëÿð èñÿ åéíè àùÿíýëÿ àñòàäàí îõóéóðäó:
– ‘Ò èñ âàí òå áåâåí äå këèíkàåðò!
Ñòåâåí ãàðû äà, øàì èëÿ äîëó àüçûíû ýþñòÿðèá, èøàðÿ èëÿ áèëäèðäè
êè, ìÿí äÿ ùå÷ úûíãûðûüûìû ÷ûõàðòìàéàúàüàì. Õÿôèééÿëÿð äÿ àíä
è÷äèëÿð.
Óëåíøïèýåë éåíèäÿí äåäè:
– Ñèç áèçèì ÿëèìèçäÿñèíèç. Ãàðàíëûã ýåúÿäèð. Ëèñ ÷àéû éàõûíäàäûð – ñèçè îðà àòñàã áèðúÿ àíäà áîüóëàúàãñûíûç. Øÿùÿð ãàïûëàðû
áàüëûäûð. Ýåúÿ ãàðîâóëëàðû ñÿñ åøèòñÿ äÿ, éåðëÿðèíäÿí òÿðïÿíìÿéÿúÿêëÿð: áèðèíúè, îíà ýþðÿ êè, ãàðîâóëëàð éàõøûúà òÿíáÿëäèðëÿð,
èêèíúèñè äÿ, îíëàð åëÿ áàøà äöøÿúÿê êè, à÷ûã öðÿêëè ôÿëÿìÿíýëÿð
êåô åëÿéèðëÿð, ïàð÷ëàðûí, øöøÿëÿðèí àùÿíýèíÿ óéóá øÿí íÿüìÿëÿð
îõóéóðëàð. Äåìÿëè, ñèç áèçèì ÿëèìèçäÿ îëäóüóíóçó éàääàí ÷ûõàðìûðñûíûç. Èòàÿòëè îëóí – áÿçèëÿðèíèç ãî÷ êèìè, áÿçèëÿðèíèç äÿ ãóçó
êèìè. – Ñîíðà éåääèëÿðÿ ñàðû äþíäö: – Ñèç Ýéþçëÿðèí éàíûíà, Ïåòåùåìÿ ýåäÿúÿêñèíèç?
– Ñèçèí áóðäà îëäóüóíóçó áèëÿí êèìè, áèç ùàçûðëàøìàüà áàøëàäûã.
– Îðäàí äà äÿíèçÿ ýåäÿúÿêñèíèç?
Éåääèëÿð äÿ úàâàá âåðäè:
– Äÿíèçÿ.
– Ñèçèí ôèêðèíèçúÿ: áó õÿôèééÿëÿðäÿí ùàíñûëàð ñîíðà áèçÿ ãóëëóã åëÿéÿ áèëÿð? Áèç îíëàðû áóðàõàðäûã.
Ãÿññàáëàð äåäè:
– Èêèñè: Íèêëàñëà Èîîñ. Îíëàð áÿäáÿõò ðåôîðìàòëàðûí äàëûíúà
äöøìÿìèøäèëÿð.
– Áèçÿ àðõàéûí îëà áèëÿðñèíèç. – Íèêëîñ âÿ Èîîñ äèëëÿíäè.
Óëåíøïèýåë:
– Àëûí ñèçÿ èéèðìè ôëîðèí âåðèðÿì. Áó, ÷óüóëëóã êèìè àë÷àã èøÿ
âåðèëÿí ïóëäàí èêèãàò àðòûãäûð.
Î áèðè õÿôèééÿëÿð ÷ûüûðûøäûëàð:
– Èéèðìè ôëîðèí! Èéèðìè ôëîðèíÿ áèç äÿ øàùçàäÿéÿ ãóëëóã åëÿìÿéÿ ðàçûéûã. Êðàë àç âåðèð. Áèçèì ùÿðÿìèçÿ áóíóí éàðûñûíû âåð
– ìÿùêÿìÿäÿ ñèçèí èñòÿäèéèíèç øåéè áèç äåéÿðèê.
Ãÿññàáëàð âÿ Ëàììå àñòàäàí îõóéóðäóëàð:
436
– ‘Ò èñ âàí òå áåâåí äå këèíkàåðò! ‘Ò èñ âàí òå áåâåí äå këèíkàåðò!
Óëåíøïèýåë ñþçöíÿ äàâàì åòäè:
– ×îõ áîøáîüàçëûã åëÿìÿìÿéèíèç ö÷öí éåääèëÿð ñèçè, ÿëè-ãîëó
áàüëû, Ýéþçëÿðèí éàíûíà, Ïåòåùåìÿ àïàðàð. Äÿíèçäÿ ñèçèí ùÿð áèðèíèçÿ îí ôëîðèí âåðÿúÿêëÿð, î âàõòà ãÿäÿð ÷þðÿêëÿ, ñÿôÿð ìÿòáÿõèíäÿí âåðèëÿí øîðáà èëÿ äîëàíàúàãñûíûç, – áóíà áèç øöáùÿ åëÿìèðèê. Ãî÷àãëûüûíûçû ñöáóò åëÿñÿíèç – ãÿíèìÿòè áþëöøäöðÿíäÿ ñèçè
éàääàí ÷ûõàðìàéàúàãëàð. Ãà÷ìàã ôèêðèíÿ äöøñÿíèç ñèçè àñàúàãëàð.
Áóíäàí éàéûíà áèëñÿíèç – áû÷àãäàí éàõà ãóðòàðà áèëìÿéÿúÿêñèíèç.
– Êèì áèçÿ ïóë âåðñÿ, áèç îíà ãóëëóã åëÿéÿðèê.
Éåääèëÿðëÿ Ëàììå ñûíìûø êöïÿëÿðèí, ãÿäÿùëÿðèí ïàð÷àëàðûíû
ìàñàéà âóðà-âóðà òÿêðàð åäèðäèëÿð:
– ‘Ò èñ âàí òå áåâåí äå këèíkàåðò! ‘Ò èñ âàí òå áåâåí äå këèíkàåðò!
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Ñèç þçöíöçëÿ Ñòåâåí ãàðûíû, Æèëëèíàíû, ö÷ äÿ ãûçû àïàðûí. Îíëàðäàí ùàíñû ãà÷ìàã èñòÿñÿ, òîðáàéà ñàëûá àüçûíû òèêèí, ñóéà àòûí.
Æèëëèíà úÿëä éåðèíäÿí ãàëõûá óúàäàí äåäè:
– Î ìÿíè þëäöðìÿäè! – Ñîíðà äà âèîëàíû ÿëèíäÿ îéíàäàðàã
îõóäó:
Àðçóëàðûì éîüðóëóá,
Íèôðÿòäÿí, èçòèðàáäàí...
Àíàì – Ùÿââàäûð ìÿíèì
Àòàì èáëèñäèð, îüëàí!
Ñòåâåí ãàðû èëÿ ö÷ ãûç àç ãàëûðäû àüëàñûíëàð.
Óëåíøïèýåë ãûçëàðà äåäè:
– Ãîðõìàéûí, ãÿøÿíý ãûçëàð! Ñèç åëÿ éàõøûñûíûç, åëÿ ýþçÿëñèíèç êè, ùàìû ñèçè þïÿúÿê, ÿçèçëÿéÿúÿê, ñèçÿ ìåùðèáàíëûã ýþñòÿðÿúÿê. Äöøìÿíäÿí ÿëÿ êå÷ÿí øåéëÿðèí áèð ùèññÿñèíè ñèçÿ âåðÿúÿêëÿð.
Ñòåâåí ãàðû çûüûëäàäû:
– Ìÿíÿ ùå÷ íÿ âåðìÿéÿúÿêëÿð, – ìÿí ãîúàéàì.
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Àé òèìñàù, ñÿíÿ äÿ ýöíäÿ áèð ãóðóø âåðÿðëÿð. Ñÿí áó äþðä
ãÿøÿíý ãûçà ãóëëóã åëÿéÿúÿêñÿí: òóìàíëàðûíû, äþøÿêàüûëàðûíû,
êþéíÿêëÿðèíè éóéàúàãñàí.
437
Ãàðû çàðûëäàäû:
– Ìÿí, îíëàðà? Àù, èëàùè!
Óëåíøïèýåë îíó ùÿñëÿäè:
– Ñÿí óçóí çàìàí îíëàðà çöëì åëÿìèñÿí. Îíëàð þç ýþçÿëëèêëÿðèíè ñàòûðäû, ïóëó ñÿí àëûðäûí, ùÿëÿ öñòÿëèê îíëàðà ïèñëèê äÿ åëÿéèðäèí. Ñÿí íÿ ãÿäÿð èñòÿñÿí àüëàéà äà, ùþíêöðÿ äÿ áèëÿðñÿí, àíúàã ùÿð øåé ìÿí äåéÿí êèìè îëàúàã.
Ãûçëàðäàí äþðäö ãàù-ãàù ÷ÿêèá ýöëäöëÿð, Ñòåâåí ãàðûíû ëàüà
ãîéìàüà áàøëàäûëàð, îíà äèëëÿðèíè ýþñòÿðäèëÿð. Äåéèðäèëÿð êè:
– Äöíéàäà ùÿð øåéèí ñîíó âàð. Êèìèí àüëûíà ýÿëÿðäè êè, Ñòåâåí êèìè ùèéëÿýÿð, òöëöíýö, àë÷àã ãàðûíûí àõûðû áåëÿ îëàð!!! Î ãóëãàðàáàø êèìè áèçÿ èøëÿéÿúÿê. Ñåíéîð Óëåíøïèýåëèí úàíûíû Àëëàù
ñàü åëÿñèí!
Óëåíøïèýåë ãÿññàáëàðà âÿ Ëàììåéÿ ÿìð åòäè:
– ×àõûð çèðçÿìèñèíè òÿìèçëÿéèí, ïóëëàðû ýþòöðöí, – áó ïóë Ñòåâåí ãàðûéà, áèð äÿ äþðä ãûçà õÿðúëÿíÿúÿê.
Ãûçëàð äåéèðäè:
– Áó òàìàùêàð, õÿñèñ ãàðû àúûüûíäàí äèøëÿðèíè õû÷ûðäàäûð. Ñÿíèí áèçÿ éàçûüûí ýÿëìèðäè, áèçèì äÿ ñÿíÿ éàçûüûìûç ýÿëìÿéÿúÿê.
Ñåíéîð Óëåíøïèýåëèí úàíûíû Àëëàù ñàü åëÿñèí!
Ñîíðà ãûçëàðäàí ö÷ö Æèëëèíàéà äþíäö:
– Ñÿí îíà ãûçëûã åëÿéèðäèí, îíà ÷îõëó ïóë ãàçàíûðäûí, àë÷àã
÷óüóëëóüóí ö÷öí ñÿíÿ âåðèëÿí ïóëó îíóíëà áþëöøäöðöðäöí. Çÿðõàðà ïàëòàðäà äà îëñàí, èíäè ùöíÿðèí âàð áèçè äþé, òÿùãèð åëÿ?! Ñÿí
áèçÿ àë÷àã ýþçëÿ áàõûðäûí, ÷öíêè áèçèì ÿéíèìèçäÿ áàìàçû ïàëòàð
âàðäû. Àõû ñÿíèí áÿçÿê-äöçÿêëÿðèí – ñÿíèí ÿëÿ âåðäèéèí ýöíàùñûç
àäàìëàðûí ãàíûäûð. Ýÿëèí îíóí ÿéíèíäÿí çÿðõàðà ïàëòàðûíû äàðòûá
÷ûõàðàã – èíäè áèçèì àðàìûçäà ùå÷ áèð ôÿðã îëìàìàëûäûð.
Óëåíøïèýåë:
– Ìÿí áóíó åëÿìÿéÿ ãîéìàðàì, – äåäè.
Æèëëèíà éöéöðöá îíó ãóúàãëàäû:
– Àëëàù ñÿíÿ úàíñàüëûüû âåðñèí! Ñÿí ìÿíè þëäöðìÿäèí, áó áèð
éàíà äóðñàí, ìÿíèì ïèñ ýåéèìëè îëìàüûìû äà èñòÿìèðñÿí.
Ãûçëàð Óëåíøïèýåëÿ ãûñãàíúëûãëà áàõûðäûëàð, àðàëàðûíäà äåéèðäèëÿð êè:
438
– Î äà, î áèðè êèøèëÿð êèìè, îíäàí þòðö äÿëè-äèâàíÿäèð.
Æèëëèíà âèîëàíû ÷àëà-÷àëà îõóäó.
Éåääèëÿð Ëèñ ÷àéûíûí ãûðàüû èëÿ Ïåòåùåìÿ ñàðû éîëà äöøäöëÿð,
õÿôèééÿëÿðè, ãûçëàðû äà þçëÿðè èëÿ àïàðûðäûëàð. Îíëàð éîë ýåäÿ-ýåäÿ
îõóéóðäóëàð:
– ‘Ò èñ âàí òå áåâåí äå këèíkàåðò! ‘Ò èñ âàí òå áåâåí äå këèíkàåðò!
Ñÿùÿð à÷ûëàíäà îðäóýàùà ÷àòûá òîðàüàé êèìè îõóäóëàð. Áóíóí
úàâàáûíäà õîðóç áàíû åøèäèëäè. Ãûçëàðûí, õÿôèééÿëÿðèí öñòöíäÿ
úèääè íÿçàðÿò ãîéóëìóøäó. Áóíà áàõìàéàðàã, ö÷öíúö ýöíö Æèëëèíàíûí ìåéèòèíè òàïäûëàð, – êèì èñÿ îíóí öðÿéèíÿ óçóí ñàíúàã ñîõìóøäó. Ö÷ ãûç Ñòåâåí ãàðûäàí øöáùÿëÿíäèëÿð. Ãàðûíû ùÿðáè ìÿùêÿìÿéÿ âåðäèëÿð. Ìÿùêÿìÿ êàïèòàíäàí, âçâîä êîìàíäèðèíäÿí,
áèð äÿ ñåðúàíòäàí èáàðÿòäè. Ìÿùêÿìÿäÿ ãàðû êþíöëëö îëàðàã áîéíóíà àëäû êè, îíó ìÿí – ýþçÿëëèéèíÿ ïàõûëëûã åòäèéèìäÿí, áèð äÿ
êè, ìÿíÿ þç ãàðàáàøû êèìè áàõäûüûíäàí þëäöðäöì. Ñòåâåí ãàðûíû
áîüàçûíäàí àñäûëàð, ñîíðà äà ìåøÿäÿ áàñäûðäûëàð.
Ýþçÿë Æèëëèíàíûí èñÿ öñòöíäÿ þëö äóàñû îõóíäóãäàí ñîíðà,
äÿôí åëÿäèëÿð.
Óëåíøïèýåë õÿôèééÿëÿðäÿí èêèñèíè þéðÿäèá éîëà ñàëäû. Îíëàð
Êóðòðåé íÿçàðÿò÷èñèíèí éàíûíà ýÿëäè, ÷öíêè Ñòåâåí ãàðûíûí éåìÿêõàíàñûíäà áàø âåðÿí ñÿñ-êöéö, ìÿðÿêÿíè, òàëàíû î éîõëàìàëû
èäè – ãàðûíûí åâè îíóí íÿçàðÿòè àëòûíäà îëàí íàùèéÿäÿ èäè. Áóíà
ýþðÿ ýåúÿêè âÿëâÿëÿ øÿùÿð áàø÷ûëàðûíà àèä äåéèëäè. Õÿôèééÿëÿð áöòöí ÿùâàëàòû ÷îõ èíàìëà, òÿìêèíëÿ, òÿáèè øÿêèëäÿ, ùÿì äÿ èòàÿòêàðëûãëà ñåíéîð íÿçàðÿò÷èéÿ äàíûøäûëàð:
– Ýþéãóðøàüû éåìÿêõàíàñûíà äèíúÿëìÿéÿ ýÿëÿí Óëåíøïèýåëëÿ, îíóí éàõûí äîñòó Ëàììå Ãóäçàêûí âàèçëÿðèí þëäöðöëìÿñèíÿ
ùå÷ äÿõëè éîõäóð. Ùÿòòà îíëàðûí – ùåðñîãóí èìçàñû èëÿ èúàçÿíàìÿñè äÿ âàð, áèç áóíó þç ýþçöìöçëÿ ýþðäöê. Âàèçëÿðè îíëàð äåéèë,
èêè Ýåíò òàúèðè þëäöðöá: îíëàðûí áèðè àðûã, áèðè äÿ ÷îõ êþêìöø. Òàúèðëÿð Ñòåâåí ãàðûíûí íÿéè âàðñà òàëàéûá-äàüûäûá Ôðàíñàéà ãà÷ìûøëàð, ãûçëàðûí äà äþðäöíö, ÿéëÿíìÿê ö÷öí, þçëÿðè èëÿ àïàðìûøëàð. Áèç àç ãàëìûøäû îíëàðû òóòàã, àíúàã éåääè ãÿññàá ãîéìàäû, –
áóíëàð øÿùÿðèí ÿí ýöúëö ãÿññàáëàðûäûð. Ãÿññàáëàð áèçèì ÿë-ãîëó439
ìóçó áàüëàéûá þçëÿðè èëÿ àïàðäûëàð, àíúàã Ôðàíñàäà áóðàõäûëàð.
Áàõ, áóíëàð äà êÿíäèðèí éåðè. Äþðä õÿôèééÿ îíëàðûí ëàï àääûìàääûì äàëûíúà ýåäèð, êþìÿê ýþçëÿéèðäèëÿð êè, îíëàðû òóòñóíëàð.
Íÿçàðÿò÷è, áåëÿ ñÿäàãÿòëè õèäìÿòÿ ýþðÿ, îíëàðûí ùÿðÿñèíÿ èêè
êàðîëö ïóë âåðäè, áèð äÿ òÿçÿ ïàëòàð âåðèëìÿñèíè ÿìð åòäè.
Ñîíðà î Ôëàíäð øóðàñûíà, Êóðòðåéèí ìÿùêÿìÿ áàø÷ûëàðûíà âÿ
áàøãà ìÿùêÿìÿëÿðÿ ìÿëóìàò âåðäè êè, ÿñë ãàòèëëÿð òàïûëìûøäûð.
Áó ÿùâàëàòû áöòöí òÿôñèëàòû èëÿ îíëàðà áèëäèðäè.
Ôëàíäð øóðàñûíûí, ùÿì äÿ î áèðè ìÿùêÿìÿëÿðèí öçâëÿðè áóíà
ùåéðÿò åòäèëÿð.
Ùàìûñû äà áó íÿçàðÿò÷èíè çèðÿêëèéèíÿ ýþðÿ òÿðèôëÿéèá ýþéëÿðÿ
ãàëäûðäû.
Áó çàìàí Óëåíøïèýåëëÿ Ëàììå, ñöëù âÿ ÿìèí-àìàíëûã è÷èíäÿ,
Ëèñ ÷àéûíûí ãûðàüû èëÿ Ýåíòÿ ýåäèðäè. Èêèñè äÿ Áðöããåéÿ ýåòìÿê àðçóñóíäà èäè. Ëàììå öìèä åäèðäè êè, áÿëêÿ îðàäà àðâàäûíû òàïäû;
Óëåíøïèýåë äÿ áèëìèðäè êè, þçöíö íåúÿ Äàììåéÿ ñàëñûí: îíóí áöòöí ôèêðè – õÿéàëû – äÿëè îëìóø àíàñûíûí ÿçèééÿòèíè ÷ÿêÿí – Íåëå èäè.
ÕÕÕÂÛ
Äàììåäÿ âÿ îíóí ÿòðàôûíäà õåéëè âàõò èäè êè, ùå÷ åøèäèëìÿìèø
úèíàéÿòêàðëûã áàø âåðèðäè. Ãàáàãúàäàí áèëèíñÿéäè êè, Áðöããåäÿ
ôèëàí îüëàí, ôèëàí ãûç, éà ãîúà Ýåíòÿ, éà áàøãà áèð Ôëàíäð øÿùÿðèíÿ,
éà êÿíäÿ ýåòìÿéÿ ùàçûðëàøûð, þçëÿðè èëÿ äÿ ïóë ýþòöðöðëÿð – îíëàð
ýåäÿíäÿí ñîíðà ìöòëÿã ìåéèòëÿðè òàïûëàðäû: ìåéèòëÿð ëöò ñîéóíäóðóëìóø, áîéóí ñöìöéö âÿ öçö, óçóí äèøëÿ ýÿìèðèëìèø îëàðäû.
Ùÿêèìëÿð, äÿëëÿêëÿð ìöÿééÿí åëÿìèøäè êè, áó äèøëÿð – èðè úàíàâàð äèøèäèð. Äåéèðäèëÿð êè: “Úàíàâàð îíëàðû ýÿìèðèá þëäöðöá,
ñîíðà äà, ÿëáÿòòÿ îüðóëàð ñîéóáëàð”.
Îüðóëàðû íÿ ãÿäÿð àõòàðäûëàðñà, òàïà áèëìÿäèëÿð. ×îõ êå÷ìÿäè, úàíàâàð éàääàí ÷ûõäû.
Þçöíÿ àðõàéûí îëàí àäëû-ñàíëû âÿòÿíäàøëàð, òÿê áàøûíà éîëà
÷ûõàíäà òàìàì èòèðäèëÿð. Áÿçÿí åëÿ îëóðäó êè, áèð ÿêèí÷è ñÿùÿð
òåçäÿí òàðëàéà ýåäÿíäÿ úàíàâàð èçè ýþðöðäö, ñîíðà äà îíóí èòè éåðè
åøÿðÿê, ìåéèò òàïûðäû, – ìåéèòèí ïåéñÿðèíäÿ, ãóëàüûíûí äàëûíäà,
440
áÿçÿí ãû÷ûíäà, ùÿìèøÿ äÿ äàë òÿðÿôäÿ, úàíàâàð äèøèíèí éåðè ýþðöíÿðäè, áîéóí ñöìöéö, ãû÷û ïàð÷àëàíìûø îëàðäû.
Êÿíäëè äÿùøÿò è÷èíäÿ äþâëÿò ùàêèìèíèí éàíûíà ãà÷ûá ÿùâàëàòû
äàíûøàðäû. Î äà, äÿðùàë, ìÿùêÿìÿ êàòèáè, èêè èäàðÿ áàø÷ûñû, èêè äÿ
ùÿêèìëÿ ùàäèñÿ éåðèíÿ ýåäÿðäè. Îíëàð ìåéèòè äèããÿòëÿ, ìöôÿññÿë
éîõëàðäû, ÿýÿð öçöíö ãóðä éåìÿéèáñÿ, öçöíÿ áàõûá, ðöòáÿñèíè,
àäûíû, êèìëÿðäÿí, ùàðàäàí îëäóüóíó ìöÿééÿí åäÿðäèëÿð. Ùÿìèøÿ
äÿ áèð øåé îíëàðû ãåéðè-èõòèéàðè îëàðàã òÿÿúúöáëÿíäèðÿðäè: àú úàíàâàð àäàìà úóìàíäà îíó éåéèð, àììà áóðàäà îíóí ÿòèíÿ ùå÷
òàìàù ñàëìàéûá.
Äàììå úàìààòû éàìàí ãîðõóéà äöøìöøäö: ùå÷ êÿñ ýåúÿëÿð
ãàðîâóëñóç áèð éàíà ýåòìèðäè.
Àõûðäà áó úàíàâàðû òàïûá þëäöðìÿê ãÿðàðûíà ýÿëäèëÿð: áèð íå÷ÿ
ãî÷àã ÿñýÿðÿ ÿìð îëóíäó êè, úàíàâàðû ýåúÿ-ýöíäöç äÿíèç ãûðàüûíäà, ãóì òÿïÿëÿðè àðàñûíäà àõòàðñûíëàð.
Áèð ýöí îíëàð Ùåéñò éàõûíëûüûíäà áþéöê ãóì òÿïÿëÿðèíè éîõëàéûðäûëàð. Ùàâà ãàðàëäû. ßñýÿðëÿðäÿí áèðè þçöíÿ ýöâÿíÿðÿê, éîëäàøëàðûíäàí àéðûëäû, àðêåáóçó èëÿ, òÿê áàøûíà úàíàâàðû àõòàðìàüà
ýåòäè. Éîëäàøëàðû îíóí ýåòìÿñèíÿ ìàíå îëìàäûëàð: îíëàð àðõàéûí
èäèëÿð êè, î, úÿñàðÿòëè àäàìäûð. Éàõøû äà ñèëàùëàíìûøäûð, ðàñò ýÿëñÿ
éÿãèí êè, úàíàâàðû þëäöðÿð.
Î áèðè ÿñýÿðëÿð éîëäàøëàðû ýåäÿí êèìè, òîíãàë ãàëàäûëàð, ìåùòÿðÿëÿðèíè àüûçëàðûíà ãîéóá àðàã è÷äèëÿð, àøûã àòìàüà áàøëàäûëàð.
Àðàáèð ÷ûüûðûá äåéèðäèëÿð:
– Àäÿ, äîñò, ãàéûò! Úàíàâàð ñÿíäÿí ãîðõóá ãà÷ûá! Éàõøûñû
áóäóð ýÿë è÷!
Îíäàí úàâàá ÷ûõìûðäû.
Áèðäÿí îíëàð, þëöì ôÿðéàäû êèìè, äÿùøÿòëè áèð ñÿñ åøèòäèëÿð,
äóðóá áèðáàø ñÿñ ýÿëÿí òÿðÿôÿ éöéöðäöëÿð. Éöéöðÿ-éöéöðÿ ÷ûüûðûðäûëàð:
– Ãîðõìà! Ìþùêÿì äóð! Êþìÿéÿ ýÿëèðèê!
Ëàêèí îíëàð éîëäàøëàðûíû õåéëè âàõò òàïà áèëìÿäèëÿð. Áèðè
äåéèðäè êè, ôÿðéàä ÿêèí éåðèíäÿí, áÿçèëÿðè äÿ äåéèðäè êè, ÿí ùöíäöð
ãóì òÿïÿñèíäÿí ýÿëèð.
441
Ôàíàðëà ÿêèí éåðèíè, ãóì òÿïÿñèíè àõòàðäûãäàí ñîíðà, àõûðäà
îíóí ìåéèòèíè òàïäûëàð: î äà, î áèðè ìåéèòëÿð êèìè, äàë òÿðÿôäÿí
ãîëó, ãû÷û ýÿìèðèëìèøäè, áîéóí ñöìöéö äÿ ñûíäûðûëìûøäû.
Î, öçö öñòÿ éûõûëûá ãàëìûøäû, ãûú îëìóø ÿëè èëÿ ãûëûíúûíû áÿðêáÿðê òóòìóøäó. (Àðêåáóçó ãóì öñòÿ äöøöá ãàëìûøäû) Áèð àç êÿíàðäà ö÷ êÿñèëìèø áàðìàã âàðäû, àíúàã îíóí áàðìàãëàðû äåéèëäè.
ßñýÿðëÿð áàðìàãëàðû ýþòöðäöëÿð. Þëÿíèí ÷àíòàñûíû àïàðìûøäûëàð.
ßñýÿðëÿð éîëäàøëàðûíûí ìåéèòèíè ÷èéèíëÿðèíÿ àëäûëàð, îíóí ñÿäàãÿòëè ãûëûíúûíû, àðêåáóçóíó ýþòöðäöëÿð, áþéöê ìöñèáÿò è÷èíäÿ
ãÿçÿáëÿ ìàùàë ìÿùêÿìÿñèíÿ ýåòäèëÿð, ùàêèìè, êàòèáè, èêè èäàðÿ
áàø÷ûñûíû, èêè äÿ ùÿêèìè îðàäà ýþðäöëÿð.
Êÿñèëìèø áàðìàãëàðû éîõëàäûãäà ìÿëóì îëäó êè, áóíëàð ùå÷
âàõò ôèçèêè èøëÿ ìÿøüóë îëìàéàí ãîúà àäàìûí áàðìàãëàðûäûð.
×öíêè áàðìàãëàð íàçèê èäè, äûðíàãëàðû èñÿ ìÿùêÿìÿ èø÷èñèíèí, éà
äà ðóùàíè øÿõñëÿðèí äûðíàüû êèìè óçóíäó.
Åðòÿñè ýöí ùàêèì, êàòèá, èäàðÿ áàø÷ûëàðû, ùÿêèìëÿð, ÿñýÿðëÿð
çàâàëëû ÿñýÿðèí þëäöðöëäöéö éåðÿ ýåòäèëÿð, îò öñòöíäÿ ãàí âÿ àéàã
èçè ýþðäöëÿð; èçëÿð äÿíèçÿ êèìè ýåäèð, îðàäà ãóðòàðûðäû.
ÕÕÕÂÛÛ
Öçöì äÿéÿí âàõòû, øÿðàá àéû, øÿðàá àéûíûí äþðäöíúö ýöíö ýÿëèá
÷àòäû: áó ýöí Áðöññåëäÿ, ìöãÿääÿñ Íèêîëà êèëñÿñèíèí çÿíý ãöëëÿñèíäÿí èáàäÿòäÿí ñîíðà, úàìààòûí öñòöíÿ ãîçëà äîëó òîðáàëàð àòûðëàð.
Íåëå ýåúÿ êö÷ÿäÿêè ÷ûüûðòûéà àéûëäû. Îòàüà ýþç ýÿçäèðäè –
Êàòëèíà éîõ èäè. Éöéöðöá ãàïûíû à÷äû, Êàòëèíà éöéöðÿ-éöéöðÿ
è÷ÿðè ýèðäè. Î, ÷ûüûðûðäû:
– Ãîéìà! Ãîéìà! Úàíàâàð! Úàíàâàð!
Áóíóí àðäûíúà Íåëå óçàãäàí, úàíàâàð óëàìàñûíûí ñÿñèíè åøèòäè. Î, ÿñÿ-ÿñÿ ÷ûðàüû, ïèé âÿ ìóì øàìëàðûíû éàíäûðäû.
Íåëå àíàñûíû ãóúàãëàéûá ñîðóøäó:
– Ñÿíÿ íÿ îëóá?
Êàòëèíàíûí ýþçëÿðè ñàéðûøûðäû; îòóðäó, øàìëàðà áàõûá äåäè:
– Áóäóð ýöíÿø úèíëÿðè ãîâäó. Úàíàâàð, ÷þëäÿ úàíàâàð óëàéûð!
442
Íåëå äåäè:
– Ñÿí íèéÿ éåðèíäÿí äóðìóñàí? Éàòàüûíäà èñèíìèøäèí; ñåíòéàáð àéûíäà ýåúÿëÿð ñîéóã îëóð, ñÿíÿ ñîéóã äÿéÿð.
Êàòëèíà äåäè êè:
– Áó ýåúÿ Ùàíñ ãàðòàë êèìè ñÿñëÿíäè, ìÿí äÿ ãàïûíû à÷äûì.
Î, ìÿíÿ äåäè êè: “Àë, ñåùðáàçëûã äÿðìàíûäûð, è÷”. Ìÿí äÿ è÷äèì.
Ýþçÿë Ùàíñ! Îäó ýþòöðöí! Ùàíñ ìÿíè êàíàëûí éàíûíà àïàðûá äåäè: “Êàòëèíà, ìÿí éåääè éöç êàðîëöíö ãàéòàðàðàì, ñÿí äÿ îíó
Êëààñûí îüëó Óëåíøïèýåëÿ âåðÿðñÿí. Áóäóð, èêèñèíè âåðèðÿì, þçöíÿ ïàëòàð àë. Áó éàõûíäà ìèí êàðîëö äÿ âåðÿúÿéÿì. – Ñîðóøäóì
êè: “Ìèí? Ìÿíèì ÿçèçèì, îíäà ìÿí äþâëÿòëè îëàúàüàì!” – Äåäè
êè; “Àëàðñàí! Äàììåäÿ äþâëÿòëè àðâàä éà ãûç âàðìû?” – Äåäèì
êè: “Áèëìèðÿì”. Ìÿí ùå÷ êÿñèí àäûíû ÷ÿêìÿê èñòÿìÿäèì, ñîíðà
ýåäèá îíëàðû ñåâÿð. Î, ìÿíÿ äåäè: “Áóíó þéðÿí, ñîíðà ñÿíèí éàíûíà ýÿëÿíäÿ, àäëàðûíû ìÿíÿ äåéÿðñÿí”. Ùàâà ñîéóãäó. ×ÿìÿíÿ
äóìàí éàéûëûðäû. Àüàúëàðäàí ãóðóìóø áóäàãëàð éåðÿ äöøöðäö. Àé
äà ÷ûõìûøäû. Êàíàëäàêû ñóäà åëÿ áèë èøûã éàíûðäû. Ùàíñ äåäè: “Áó
ýåúÿ – ãóëéàáàíûëàð ýåúÿñèäèð. Áöòöí ýöíàùêàð ðóùëàð úÿùÿííÿìäÿí ÷ûõûðëàð. Ýÿðÿê ñîë ÿëèíëÿ ö÷ äÿôÿ õà÷ âóðóá ÷ûüûðàñàí:
“Äóç, äóç, äóç!” áó ÿáÿäèééÿò èøàðÿñèäèð. Áóíó äåéÿíäÿ îíëàð
ñÿíÿ äÿéìÿéÿúÿê” – Ìÿí äÿ îíà äåäèì: “Íåúÿ èñòÿéèðñÿí, åëÿ
äÿ åëÿðÿì. Ìÿíèì ýþçÿë Ùàíñûì!” Áó ñþçö äåéÿíäÿ î ìÿíè þïäö. Äåäè êè: “Ñÿí ìÿíèì àðâàäûìñàí” – Ìÿí äÿ äåäèì êè: “Ùÿ,
àðâàäûíàì”. Ìÿí îíóí áó ìåùðèáàí ñþçëÿðèíäÿí áþéöê õîøáÿõòëèê äóéäóì, åëÿ áèë áÿäÿíèìÿ ìÿëùÿì òþêöëöðäö. Î, ìÿíèì
áîéíóìà ãûçûëýöë ÷ÿëÿíýè òàõûá äåäè: “Ñÿí ýþçÿëñÿí”. Ìÿí äÿ
îíà äåäèì êè: “Ìÿíèì ñåâèìëè Ùàíñûì, ñÿí äÿ ýþçÿëñÿí. Ñÿíèí
ÿéíèíäÿ ÷îõ ãèéìÿòëè, çÿð èøëÿìÿëè, éàøûë ìàùóääàí ïàëòàð âàð,
øëéàïàíà äà áþéöê äÿâÿãóøó ëÿëÿéè òàõûëûá, ýþçëÿðèí äàëüà êèìè
ïàðûëäàéûð. Äàììåíèí áöòöí ãûçëàðû ñÿíè ýþðñÿëÿð àðäûíúà ãà÷àúàãëàð, ÷àëûøàúàãëàð êè, ñÿí îíëàðû ñåâÿñÿí, ñÿí àíúàã ìÿíè ñåâ,
Ùàíñ”. – Î äà áó ñþçöí ãàáàüûíäà äåäè: “Þéðÿí ýþð îíëàðûí ùàíñû äàùà äþâëÿòëèäèð, – îíëàðûí ïóëó ñÿíÿ ÷àòàúàã”. Î áóíó äåéèá,
ýåòäè, ìÿíÿ äÿ äåäè êè, àðäûìúà ýÿëìÿ.
443
Òÿê ãàëäûì. Àéàã öñòÿ äóðóá ÿëèìäÿêè èêè ãûçûë ïóëó úèíýèëäÿäèðäèì, þçöì äÿ òèð-òèð ÿñèðäèì: ñîéóã èëèéèìÿ èøëÿìèøäè, äóìàí ÷îõ ñîéóã èäè. Áèð äÿ ýþðäöì öñòöìÿ úàíàâàð ýÿëèð: ñèôÿòè
éàøûë, àü òöêëÿðèíäÿí óçóí ãàìûøëàð ñàëëàíûð. Ìÿí áÿðêäÿí ÷ûüûðäûì: “Äóç, äóç, äóç!” Õà÷ âóðìàüà áàøëàäûì. Úàíàâàð áóíó ùå÷
âåúèíÿ äÿ àëìàäû. Ìÿí ãà÷ìàüà áàøëàäûì, ÷ûüûðìàüà áàøëàäûì,
î äà óëàìàüà áàøëàäû! Åøèäèðÿì: äàëûìäàí ýÿëÿ-ýÿëÿ äèøëÿðèíè
øàããûëäàäûð, ëàï éàõûíëàøûð, äåéèðäèì, èíäèúÿ ìÿíè ïàð÷àëàéïúàã.
Äàùà áÿðê ãà÷ìàüà áàøëàäûì. Õîøáÿõòëèêäÿí, Âàü ãóøó êö÷ÿñèíäÿ, ôàíàðëû ýåúÿ ãàðîâóë÷óñóíà ðàñò ýÿëäèì: “Úàíàâàð! Úàíàâàð!” äåéèá ÷ûüûðäûì. Ãîúà äà äåäè êè: “Ãîðõìà, àé ýèú Êàòëèíà,
ìÿí ñÿíè åâèíèçÿ þòöðÿðÿì”. Ãîëóìäàí òóòäó, ùèññ åëÿäèì êè,
îíóí äà ÿëè ÿñèð. Äåìÿëè, î äà ãîðõóá.
Íåëå äåäè:
– Ýþðöíöð éåíÿ ãî÷àãëàøûá. Åøèäèðñÿí îíóí óçàäà-óçàäà ñþç
îõóìàñûíû? Äå úëîúê èñ òèåí, òèåí àåí úëîê! (Ñààò îíó âóðäó, îí
îëóá ñààò!) Îäóð, ÷àõ÷àõûíû äþéöð.
Êàòëèíà äåäè:
– Ýþòöðöí îäó! Áàøûì éàíûð. Ñåâèìëè Ùàíñ, ãàéûò éàíûìà!
Íåëå Êàòëèíàéà áàõûð, Ìÿðéÿì àíàéà éàëâàðûðäû êè, îíó äèâàíÿëèê îäóíäàí õèëàñ åòñèí, þçö äÿ îíóí áàøû öñòöíäÿ äóðóá àüëàéûðäû.
ÕÕÕÂÛÛÛ
Óëåíøïèýåëëÿ Ëàììå Áåëëåìäÿ, Áðöããå êàíàëû ãûðàüûíäà, àòûíû Ýåíòÿ ñàðû ÷àïàí áèð àäàìà ðàñò ýÿëäèëÿð, îíóí ýåúÿ øëéàïàñûíäà ö÷ õîðóç ëÿëÿéè âàðäû. Óëåíøïèýåë òîðàüàé êèìè îõóäó, àòëû äàéàíûá, øÿôÿã íÿüìÿêàðû êèìè áàíëàäû.
Óëåíøïèýåë ñîðóøäó:
– Éîðóëìàç àòëû, ñÿíäÿ íÿ êèìè õÿáÿð âàð?
Àòëû äà úàâàá âåðäè êè:
– Ìöùöì õÿáÿðëÿð âàð. Ôðàíñûç àäìèðàëû äå Øàòèëéîíóí ìÿñëÿùÿòè èëÿ àçàäëûã äîñòó – øàùçàäÿ ÿìð âåðìèøäèð. Åìäåí âÿ Øÿðãè
Ôðèñëàíäèéà ñóëàðûíäàêû ùÿðáè ýÿìèëÿðäÿí áàøãà, áèð íå÷ÿ ýÿìè
äÿ òÿúùèç åäèëñèí. Áó ÿìðè øàíëû, ìÿðä ÿðëÿð131 îëàí – Àäðèàí âàí
444
Áåðêîí, ñéåð Ëöäâèã äå Áðåäåðîäå, åäàì åäèëìèø Åãìîíòóí îüëó, ãàðäàøû êèìè ñàòãûí îëìàéàí Àëáåðò Åãìîíò, ôðèñëàíäëû Áåðòåë
Åíòåíñ äå Ìåíòåäà, Àäðèàí Ìåííèíã, ìÿüðóð âÿ äÿëèãàíëû ýåíòëè
Ùåìáåéçå âÿ Éàí Áðóê äà àëìûøëàð. Øàùçàäÿ áöòöí âàð-äþâëÿòèíè – ÿëëè ìèí ôëîðèíäÿí ÷îõ ïóëóíó áó èøÿ áàüûøëàìûøäûð.
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Ìÿíäÿ îíà ÷àòàñû áåø éöç ôëîðèí äÿ âàð.
Àòëû:
– Ôëîðèíëÿðëÿ äÿíèçÿ ñàðû ýåò – äåéèá àòûíû ÷àïàðàã éîëà äöøäö.
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Øàùçàäÿ áöòöí âàð-äþâëÿòèíè âåðèá, áèç äÿ àíúàã þç úàíûìûçû âåðÿ áèëÿðèê.
Ëàììå äåäè:
– Åëÿ áèëèðñÿí áó àçäûð? Ýþðÿñÿí åëÿ áèð âàõò ýÿëÿúÿê êè, áèç
äàùà íÿ äþéöø, íÿ äÿ òàëàí ñþçëÿðèíè åøèäÿúÿéèê? Îðàíëû øàùçàäÿ
ìÿùâ îëóá.
Óëåíøïèýåë:
– Éåðèíäÿí ãîïìóø ïàëûä êèìè ìÿùâ îëóá, – äåäè. – Àíúàã
ïàëûääàí àçàäëûã ýÿìèëÿðè ãàéûðûðëàð!
– Áó øàùçàäÿíèí õåéðèíÿäèð. Áèëèðñÿí íÿ âàð: òÿùëöêÿäÿí êè,
úàíûìûç ãóðòàðûá – ýÿë åøøÿê àëàã! Ìÿí îòóðäóüóì ùàëäà, þçö äÿ
çûíãûðîâñóç ùÿðÿêÿò åëÿìÿéè öñòöí òóòóðàì.
Óëåíøïèýåë îíóíëà ðàçûëàøäû:
– Éàõøû äà, àëàã. Èñòÿäèéèìèç âàõò îíëàðû ñàòà áèëÿðèê.
Îíëàð áàçàðà ýåäèá, éÿùÿðëè-éöéÿíëè èêè éàõøû åøøÿê àëäûëàð.
ÕÕÕÛÕ
Áó ãàéäà èëÿ ãû÷ëàðûíû åøøÿêëÿðèíèí ãàðíûíà ñûõà-ñûõà Îîñò
Êàìï êÿíäèíÿ ýÿëèá ÷àòäûëàð. Êÿíä ãàëûí ìåøÿíèí ãàáàüûíäà èäè.
Ìåøÿíèí äÿ î òÿðÿôèíäÿ êàíàë ãàçûëìûøäû.
Îíëàð ÿòèðëè êþëýÿ àðçóñó èëÿ ìåøÿéÿ ýèðäèëÿð, ùÿð òÿðÿôÿ –
Áðöããåéÿ, Ýåíòÿ, Úÿíóáè âÿ Øèìàëè Ôëàíäðèéàéà óçàíûá ýåäÿí
÷îõëó éîë ýþðäöëÿð.
445
Áèðäÿí Óëåíøïèýåë åøøÿêäÿí éåðÿ àòûëäû.
– Ñÿí áèð øåé ýþðìöðñÿí?
Ëàììå:
– Ýþðöðÿì, – äåäè – âÿ áèðäÿí òèòðÿê ñÿñëÿ óúàäàí äåäè: –
Ìÿíèì àðâàäûì! Ìÿíèì ÿçèç àðâàäûì! Îäóð, îüëóì! Àíúàã
ìÿí îíà éàõûíëàøà áèëìÿðÿì – ìÿíäÿ åëÿ òàãÿò éîõäóð. Î, ýþð
íÿ ùàëäàäûð!
Óëåíøïèýåë ñîðóøäó:
– Áÿñ íèéÿ çàðûëäàéûðñàí? Èíäè î, ÷îõ ýþçÿëäèð: ìóñëèí ïàð÷àäàí òèêèëìèø éàðûãëû ïàëòàðûíäàí úàâàí áÿäÿíè ýþðöíöð. Éîõ, áó
ñÿíèí àðâàäûí äåéèë – ÷îõ úàâàíäûð.
Ëàììå åòèðàç åòäè:
– Ìÿíèì àðâàäûìäûð, îüëóì, ìÿíèì àðâàäûìäûð! Î ñààò òàíûäûì. Òóò ìÿíè – òàãÿòäÿí äöøöðÿì. Êèìèí àüëûíà ýÿëÿð? Îäóð.
Þçö äÿ ãàðà÷û ýåéèìèíäÿ îéíàéûð, ùå÷ ÷ÿêèíìèð äÿ! Ùÿ, îäóð!
Ñÿí îíóí ãÿøÿíý ãû÷ëàðûíà, ÷èéíèíÿ ãÿäÿð ÷ûëïàã ãîëëàðûíà, äîëüóí, ÷ÿùðàéû äþøëÿðèíÿ áàõ, – ìóñëèí ïàëòàð äþøëÿðèíè éàðûéà ãÿäÿð þðòöá. Áèð áàõ: îíóí àðäûíúà áþéöê áèð èò ýÿëèð, î äà ãûðìûçû
éàéëûüû èëÿ èòÿ þúÿøèð.
Óëåíøïèýåë:
– Áó Ìèñèð èòèäèð, – äåäè, – Íèäåðëàíääà áåëÿ èò úèíñè éîõäóð.
– Ìèñèð?... Áèëìèðÿì... Àíúàã î, ìÿíèì àðâàäûìäûð. Àù,
ìÿíèì îüëóì, áàõà áèëìèðÿì, ýþçëÿðèì àüðûéûð! Î, òóìàíûíû
ãàëäûðûð êè, ãÿøÿíý ýèðäÿ äèçëÿðè ýþðöíñöí. Î, ãÿñäÿí ýöëöð êè, àü
äèøëÿðèíè ýþñòÿðñèí, þçö äÿ àäè ãàéäà èëÿ ýöëìöð, – ñÿñè åøèäèëñèí
äåéÿ, øàã-øàã øàããûëäàéûð. Ïàëòàðûíûí éàõàñûíû à÷ûð, ãÿñäÿí äÿ éàõàëàðûíû ýåðè àòûð. Àù, îíóí áîéíó – ñåâýè èëÿ àëûøûá-éàíàí ãó ãóøó áîéíó, î ÷ûëïàã ÷èéèíëÿð, î úÿñàðÿò äîëó àéäûí ýþçëÿð! Ãà÷ûðàì
îíóí éàíûíà!
Ëàììå åøøÿêäÿí éåðÿ àòûëäû:
Óëåíøïèýåë îíó òóòóá ñàõëàäû:
– Áó ãûç ùå÷ ñÿíèí àðâàäûí äåéèë. Áó éàõûíäà ãàðà÷û êþ÷ö äöøöá. Ýþçö à÷ûã îë! Ýþðöðñÿí, àüàúëàðûí î òÿðÿôèíäÿí òöñòö ãàëõûð?
Èòëÿð ùöðöð, åøèäèðñÿí? Îäóð, áèçè ýþðäöëÿð – öñòöìöçÿ ýÿëìÿñÿëÿð éàõøûäûð. Ýÿë òåç ìåøÿíèí ãàëûíëûüûíäà ýèçëÿíÿê!
446
Ëàììå äåäè êè:
– Éîõ, ìÿí ýèçëÿíìèðÿì. Áó ìÿíèì àðâàäûìäûð, áèç ôÿëÿìÿíý îëàí êèìè, î äà ôÿëÿìÿíýäèð.
Óëåíøïèýåë:
– Ñÿí êîð àõìàãñàí, – äåäè.
– Êîð? Éîõ, ìÿí êîð äåéèëÿì. Ìÿí ÷îõ éàõøû ýþðöðÿì êè, î,
íåúÿ éàðû÷ûëïàã ùàëäà îéíàéûð, ýöëöð, áþéöê áèð èòÿ þúÿøèð. Î, éàëàíäàí þçöíö åëÿ ýþñòÿðèð êè, ýóéà áèçè ýþðìöð. Àììà î, áèçè ýþðöð, èíàí ìÿíèì ñþçöìÿ! Òèë, Òèë, îðà áàõ! Èò îíóí öñòöíÿ àòûëäû,
îíó éåðÿ éûõäû, èñòÿéèð êè, ãûðìûçû éàéëûüû îíóí ÿëèíäÿí àëñûí. Î
äà éàçûã-éàçûã ÷ûüûðûð.
Ëàììå áó ñþçö äåéèá ãûçà ñàðû éöéöðäö, óúàäàí äåäè:
– Ìÿíèì àðâàäûì, ìÿíèì àðâàäûì! Áèð éåðèí ÿçèëäèìè, ìÿíèì ñåâýèëèì? Ñÿí íèéÿ åëÿ ãàù-ãàùëà ýöëöðñÿí? Àììà áàõûøëàðûíäà ÷àøãûíëûã âàð. – Ëàììå îíó þïäö, öç-ýþçöíö òóìàðëàéûá
äåäè: – Áÿñ ñÿíèí ñîë äþøöíöí àëòûíäàêû î ýþçÿë õàëûí ùàíû? Ìÿí
îíó ýþðìöðÿì. Î, ùàðàäàäûð. Éîõ, ñÿí ìÿíèì àðâàäûì äåéèëñÿí.
Àëëàù, ñÿí áèëÿí éàõøûäûð!
Ãûç åëÿ ãÿùãÿùÿ èëÿ ýöëöðäö.
Áèðäÿí Óëåíøïèýåë ÷ûüûðäû:
– Ëàììå, þçöíö ýþçëÿ!
Ëàììå äþíöá áàõäû: óúà áîéëó, ãàðàéàíûç, ñÿðõîø ñèôÿòëè, ñèôÿòè
ïåïåðêîåê-è, éÿíè ôðàíñûç ãîüàëûíû õàòûðëàäàí áèð ãàðà÷û ýþðäö.
Ëàììå íèçÿñèíè ýþòöðäö, þçöíö ìöäàôèÿ åòìÿéÿ ùàçûðëàøàðàã
÷ûüûðäû:
– Óëåíøïèýåë, êþìÿéÿ ýÿë!
Óëåíøïèýåë áèð àíäà, èòè ãûëûíúû èëÿ þçöíö îíà éåòèðäè.
Ãàðà÷û àøàüû àëìàí äèëèíäÿ Ëàììåéÿ äåäè:
– Ýèáû ìû Ýùåëû, åèí Ðèúhñthàëåð aóô òñåèí (Ìÿíÿ ïóë âåð, áèð
éà îí ðåéõñòàëåð).
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Îðà áàõ, ãûç ãà÷ûð, ãàù-ãàùëà ýöëöð, òåç-òåç äÿ äþíöá áàõûð,
ýþðñöí äàëûíúà ýÿëÿí âàðìû.
Ãàðà÷û òÿêðàð åòäè:
447
– Ýèáò ìè Ýùåëò. Åøãáàçëûüûí ùàããûíû âåð. Áèç éîõñóë àäàìûã,
ñÿíÿ ùå÷ áèð øåé åëÿìÿéÿúÿéèê.
Ëàììå îíà áèð êàðîëö âåðäè.
Óëåíøïèýåë ãàðà÷ûäàí ñîðóøäó:
– Ñÿí íÿ èø ýþðöðñÿí?
– Íÿ îëñà. Áèçèì ÿëèìèçäÿí ùÿð èø ýÿëèð, ìþúöçÿëÿð ýþñòÿðèðèê,
ôàëà áàõûðûã. Ãàâàë ÷àëûðûã, ìàúàð îéóíëàðû îéíàéûðûã. Áÿçèëÿðè
ãóø ãÿôÿñè, ÿò áèøèðìÿê ö÷öí äÿìèð áàðìàãëûã ãàéûðûð, – áó áàðìàãëûüûí öñòöíäÿ, îääà ÷îõ éàõøû ÿò ãûçàðòìàã îëóð. Àììà ôÿëÿìÿíýëÿð, âàëëîíëàð áèçäÿí ãîðõóðëàð. Áèçè ãîâóðëàð, ùàëàë ÿìÿêëÿ
èøëÿéèá äîëàíìàüà áèçè ãîéìóðëàð, èñòÿñÿê äÿ, èñòÿìÿñÿê äÿ
îüóðëóã åëÿéèðèê: êÿíäëèëÿðèí òÿðÿâÿçèíè, ÿòèíè, òîéóüóíó, ãàçûíû,
îüóðëàéûðûã, íÿ åëÿéÿê àõû: áó øåéëÿðè áèçÿ ñàòìûðëàð, ùàâàéû äà
ùå÷ áèð øåé âåðìèðëÿð.
Ëàììå ñîðóøäó:
– Ìÿíèì ëàï àðâàäûìà îõøàéàí î ãûç êèìäèð?
Ãàðà÷û:
– Áó áèçèì áàø÷ûíûí ãûçûäûð, – äåäè. Ñîíðà, íÿäÿíñÿ ãîðõóðìóø êèìè, àñòàäàí ÿëàâÿ åòäè: – Àëëàù î ãûçà ñåâýè õÿñòÿëèéè ýþíäÿðèá – àðâàä óòàíúàãëûüû îíäà éîõäóð. Êèøè ýþðÿí êèìè ãûçûøûá
þçöíäÿí ÷ûõûð, ñåâèíèð, åëÿ ùåé ýöëöð. ×îõ àç äàíûøûð; õåéëè âàõò
åëÿ áèëäèëÿð êè, î ëàëäûð. Àõøàìëàð òîíãàëûí éàíûíäà îòóðóá ôèêðÿ
ýåäèð, ýàù àüëàéûð, ýàù ýöëöð, ùå÷ ñÿáÿáñèç éåðÿ, ýàù ãàðíûíû ýþñòÿðèð, äåéèð êè, ãàðíûì àüðûéûð. Îíóí ëàï ìþùêÿì þçöíäÿí ÷ûõìàñû éàéäà îëóð, ýöíîðòà âàõòû, éåìÿêäÿí ñîíðà. Êþ÷ äöøÿí éåðäÿí áèð àç êÿíàðäà àç ãàëà ëàï ÷ûëïàã îéíàéûð. Òöë, ìóñëèí ïàëòàðäàí àéðû ùå÷ áèð øåé ýåéìÿê èñòÿìèð. Ãûøäà ÷îõ ÷ÿòèíëèêëÿ îíà –
àñòàðûíà êå÷è äÿðèñè òèêèëìèø ïëàø ýåéäèðèðèê.
Ëàììå ñîðóøäó:
– Áÿñ îíóí åëÿ áèð ÿçèç ñåâèìëèñè éîõäóðìó – ùÿð éåòÿíèí ãóúàüûíà àòûëìàüà îíó ãîéìàñûí?
Ãàðà÷û äà úàâàá âåðäè êè:
– Îíóí ñåâèìëèñè éîõäóð. Éîëäàí þòÿíëÿð îíà éàõûíëàøàíäà,
ýþçëÿðèíäÿêè äÿëèëèéè ýþðÿíäÿ, îíóíëà ñåâèøìÿêäÿí àðòûã, îíäàí
448
ãîðõóðëàð. – Ñîíðà Ëàììåíè ýþñòÿðèá ÿëàâÿ åòäè: – Ýþðöíöð áó
ýîìáóë ãîðõàã àäàìëàðäàí äåéèë.
Óëåíøïèýåë ñþçÿ ãàðûøäû:
– Îíóí ñþçöíö êÿñìÿ, îüëóì. Òðåñêà áàëûüû ãîé áàëèíàíû áÿéÿíìÿñèí – àììà îíëàðäàí ùàíñû ÷îõ éàü âåðèð?
Ëàììå äåäè:
– Áó ýöí ñÿíèí ãàíûí ãàðàäûð.
Óëåíøïèýåë îíà ôèêèð âåðìÿéèá ãàðà÷ûäàí ñîðóøäó:
– Î ãûç ìÿíèì äîñòóì Ëàììåäÿí àç ãî÷àã îëìàéàíëàðà íÿ
åëÿéèð?
Ãàðà÷û ãÿìýèí ùàëäà úàâàá âåðäè:
– Îíäàí ëÿççÿò äÿ àëûð, ïóë äà. Êèì îíóíëà ÿéëÿíñÿ, ïóë âåðèð;
áó ïóë îíóí áÿçÿê-äöçÿéèíÿ ýåäèð, áèð äÿ ãîúàëàðûí, àðâàäëàðûí
åùòèéàúûíà õÿðúëÿíèð.
Ëàììå ñîðóøäó:
– Äåìÿëè, î ùå÷ êÿñèí ñþçöíÿ áàõìûð?
Ãàðà÷û îíà áåëÿ úàâàá âåðäè:
– Î àäàì êè, áÿäáÿõò îëóð, î, èñòÿäèéè êèìè éàøàéûð. Áèçäÿ ãàíóí áåëÿäèð.
Óëåíøïèýåëëÿ Ëàììå éåíÿ éîëà äöøäöëÿð. Ãàðà÷û äà ÿçÿìÿòëÿ
àüûð-àüûð ãàðà÷û êþ÷öíÿ ñàðû ýåòäè. Ãûç äà òàëàäà îéíàéûð, ãÿùãÿùÿ èëÿ ýöëöðäö.
ËÕ
Áðöããåéÿ ýåäÿíäÿ Óëåíøïèýåë éîëäà Ëàììåéÿ äåäè:
– Áèç ÿñýÿð éûüìàüà, õÿôèééÿëÿðÿ, ãàðà÷û ãûçà, áèð äÿ îëèåêîåêjå ÷îõ ïóë õÿðúëÿäèê – ñÿí àëàäéàëàðûí áèðúÿñèíè äÿ ñàòìàäûí,
ùàìûñûíû þçöí éåäèí. Èíäè ýÿðÿê ñÿíèí ãàðíûí þç àðçóñóíó éîëóíà
ãîéñóí – áèç õÿðúèìèçè àçàëòìàëûéûã. Ïóëëàðûíû ìÿíÿ âåð – öìóìè
õÿðúÿ ìÿí áàõàúàüàì.
Ëàììå:
– Éàõøû, – äåéèá, – ïóë êèñÿñèíè îíà âåðäè. – Àíúàã ìÿíè àúûíäàí þëäöðìÿ. Íÿçÿðÿ àë êè, ìÿí êþêÿì, þçö äÿ ñàüëàì àäàìàì,
äåìÿëè, ìÿíÿ ÿòëè-éàüëû áîë éåìÿê ëàçûìäûð. Ñÿí àðûã, öçýöí
449
àäàìñàí, ñÿí åëÿ-áåëÿ äÿ éàøàéà áèëÿðñÿí: ýöí êå÷äè – øöêöð àëëàùà, áó ýöí éåäèí, ñàáàù áèð òÿùÿð äÿ äîëàíàðñàí, åëÿ ùÿìèí
àäàìñàí êè, äóðìóñàí, ñàùèë êö÷ÿñèíäÿêè òàõòà äþøÿìÿ êèìè – î
äà áèð ùàâà èëÿ, áèð äÿ éàüûøëà äîëàíûð. Àììà ùàâàäàí ìÿíèì
öðÿéèì ãûçûíûð, éàüûøäàí àúëûüûì àíúàã àðòûð, – ìÿíÿ àéðû úöð éåìÿê ëàçûìäûð.
Óëåíøïèýåë îíóí ñþçöíÿ ãöââÿò âåðäè:
– Ñÿíÿ åëÿ àéðû úöð éåìÿê âåðèëÿúÿê: ïÿùðèç õþðÿéè, úàí ãóðòàðàí! ßí éîüóí ãàðûíëàð äà áóíóí ãàáàüûíäà äàéàíà áèëìèð: éàâàø-éàâàø ÿðèéèð, áåëÿ êè, ÿí ýîìáóë àäàì äà éöíýöëëÿøèð. ×îõ
êå÷ìÿç ìÿíèì ïèéäÿí òÿìèçëÿíìèø ÿçèç äîñòóì Ëàììå, ëàï
ìàðàë êèìè ãà÷àúàã.
Ëàììå óúàäàí äåäè:
– Åâèì éûõûëäû! Åé ìÿíèì àðûãëàìûø áÿõòèì! Îüëóì, ìÿí
àúìûøàì, áèð øåé éåñÿéäèê ïèñ îëìàçäû.
Àõøàì äöøöðäö. Îíëàð Áðöããåéÿ Ýåíò ãàïûñû òÿðÿôäÿí éàõûíëàøäûëàð. Áóðàäà èúàçÿíàìÿëÿðèíè ýþñòÿðìÿëè îëäóëàð. Þçëÿðè ö÷öí
ùÿðÿéÿ éàðûì ñîë, åøøÿêëÿðèí äÿ ùÿðÿñèíÿ èêè ñîë âåðèá øÿùÿðÿ ýèðäèëÿð. Óëåíøïèýåëèí ñþçö, ýþðöíöð, Ëàììåíè äÿðäÿ ñàëìûøäû. Ñîðóøäó êè:
– Áèç òåç éåéÿúÿéèê?
Óëåíøïèýåë äÿ úàâàá âåðäè:
– Òåç!
Îíëàð èí äå Ìååðìèí (Äÿíèç ïÿðèñè) êàðâàíñàðàñûíà äöøäöëÿð.
Êàðâàíñàðàíûí òàõòàïóøóíäà, äÿíèç ïÿðèñè øÿêëèíäÿ, ãûçûë ñóéóíà
÷ÿêèëìèø éåëãîâàí ùÿðëÿíèðäè.
Éîë ýÿëÿíëÿð åøøÿêëÿðèíè òþâëÿéÿ þòöðäöëÿð, Óëåíøïèýåë òàïøûðäû êè, îíëàðà ïåíäèð, ÷þðÿê, ïèâÿ ýÿòèðñèíëÿð.
Éåìÿêõàíà÷û áó êàñûá éåìÿéèíè âåðÿíäÿ ãûìûøäû. Ëàììå êþíöëñöç éåéèð, ãÿìýèí-ãÿìýèí Óëåíøïèýåëÿ áàõûðäû. Àììà î, ãóðó
÷þðÿéè, òÿçÿ ïåíäèðè åëÿ èøòàùëà þòöðöðäö êè, åëÿ áèë éåëáÿãóøó ãûçàðòìàñû éåéèð. Ëàììå áèð ïàð÷ ïèâÿíè äÿ ùÿâÿññèç è÷äè. Óëåíøïèýåë
Ëàììåíèí äèëõîð îëäóüóíà áàõûá àðàáèð àñòàäàí ýöëöìñÿéèðäè. Áèð
àäàì äà ùÿðäÿí ïÿíúÿðÿäÿí áàõûá ýöëöðäö. Óëåíøïèýåë ýþðäö êè, î
450
ãàäûíäûð, þçö äÿ öçöíö ýèçëÿäèð. Ãàäûíûí àäàìû ëàüà ãîéàí áèð ãóëëóã÷ó îëäóüóíó éÿãèí åäèá, åëÿ î ñààò äà îíó éàääàí ÷ûõàðòäû.
Ëàììåíèí ãàíû ãàðà èäè, ðÿíýè ãà÷ìûøäû, ÷öíêè ãàðíû àðçó åòäèéè
êèìè äîéäóðóëìàìûøäû. Íÿùàéÿò Óëåíøïèýåëèí îíà éàçûüû ýÿëäè, èñòÿäè êè, þç éîëäàøûíà ãàéüàíàãëû êîëáàñà, ïàõëàëû ìàë ÿòè ãîâóðìàñû, éà äà áó êèìè áàøãà áèð ãàéüàíàãëû êîëáàñà, ïàõëàëû ìàë ÿòè ãîâóðìàñû, éà äà áó êèìè áàøãà áèð øåé ýÿòèðòñèí. Áèðäÿí éåìÿêõàíà÷û ãàáàüà ýÿëäè, øëéàïàñûíû ÷ûõàðûá äåäè:
– ßýÿð éîë ýÿëÿí úÿíàáëàðà äàùà éàõøû øåé ëàçûìñà, ãîé äåñèíëÿð, öðÿêëÿðè íÿ èñòÿéèðñÿ, ãîé ñþéëÿñèíëÿð.
Ëàììåíèí ýþçëÿðè ýåíèø à÷ûëäû, àüçû äàùà àðòûã à÷ûëäû, ñÿáèðñèçëèêäÿí àëûøûá éàíàðàã ýþçëÿðèíè Óëåíøïèýåëÿ äèêäè.
Óëåíøïèýåë éåìÿêõàíà÷ûéà äåäè:
– Éîë ýÿëÿí óñòà êþìÿê÷èëÿðè âàðëû äåéèë.
Éåìÿêõàíà÷û:
– Áÿçÿí îíëàð íÿéÿ ìàëèê îëäóãëàðûíû ùå÷ þçëÿðè äÿ áèëìèðëÿð,
– äåéèá Ëàììåíè ýþñòÿðäè: – Àäàìà õîø ýÿëÿí áó öç þçö íÿéÿ
äåñÿí äÿéÿð! Éàõøû, ñèç ùþðìÿòëè úÿíàáëàð, éåìÿê-è÷ìÿê úÿùÿòäÿí íÿ ÿìð åòìÿê èñòÿéèðñèíèç? Ãàéüàíàãëû éàüëû äîíóç ãàõàúû,
áó ýöí ùàçûðëàíìûø úùîeñåë, ãàò-ãàò ïèðîæêè, àõòàëàíìûø õîðóç, –
åëÿ áèð õîðóç êè, àäàìûí àüçûíäà ÿðèéèð, – ÿäâèééÿëè, éàüëû ÿò áîçàðòìàñû, Àíòâåðïåí äîááåëêíîë-ó, Áðöããåí äîááåëúóéò-ó Áóðãîí ãàéäàñûíúà ùàçûðëàíìûø Ëöâåí ÷àõûðû, – ùàíñûíû êþíëöíöç èñòÿéèð? Ñèçäÿí ïóë àëìàéàúàüàì.
Ëàììå:
– Ùàìûñûíû ýÿòèðèí, – äåäè.
×îõ êå÷ìÿäè, áó éåìÿêëÿðèí ùàìûñû ñöôðÿéÿ ýÿëäè. Çàâàëëû
Ëàììå ùå÷ áåëÿ àúìàìûøäû. Î, ãàéüàíàüûí, úùîåñåë-èí, àõòàëàíìûø õîðóçóí, äîíóç ãàõàúûíûí, ãûçàðòìà ÿòèí öñòöíÿ ùöúóìà
êå÷äè, äîááåëêíîë, äîááåëúóéò ïèâÿñèíè, Áóðãîí ãàéäàñûíúà ùàçûðëàíìûø Ëöâåí ÷àõûðûíû ëèòð-ëèòð áîüàçûíäàí þòöðäö. Óëåíøïèýåë
äÿ îíà áàõûá ëÿççÿò àëûðäû.
Ëàììå î êè, âàð éåäè, áóíäàí äà ÷îõ ðàçû ãàëäû. Î, áàëèíà êèìè ýöúëÿ íÿôÿñ àëñà äà, ýþçö åëÿ ñöôðÿäÿ èäè: áÿëêÿ îðäà-áóðäà
451
åëÿ áèð øåé ãàëûá êè, îíó ýþòöðöá àüçûíà ãîéà áèëäè. Ãàò-ãàò ïèðîæíàíûí ãàëûüû ùÿëÿ äÿ äèëèíèí àëòûíäà õûðòûëäàéûðäû.
Ëàêèí íÿ Óëåíøïèýåë, íÿ Ëàììå ãÿøÿíý áèð ãàäûíûí ùÿéÿòäÿ
òåç-òåç î éàí-áó éàíà ýåòäèéèíè, ýöëöìñÿéÿ-ýöëöìñÿéÿ ïÿíúÿðÿäÿí îíëàðà áàõäûüûíû ýþðìöðäö. Éåìÿêõàíà÷û ãëèòâåéí ýÿòèðÿíäÿ îíëàð éåíÿ è÷ìÿéÿ áàøëàäûëàð. Íÿüìÿ äÿ îõóäóëàð.
Èøûãëàðûí ñþíäöðöëìÿñè èøàðÿñè âåðèëÿíäÿí ñîíðà éåìÿêõàíà÷û
îíëàðäàí ñîðóøäó: áþéöê, ãÿøÿíý îòàãëàð âàð, áÿëêÿ éàòìàüà áó
îòàãëàðà ýåòäèíèç? Óëåíøïèýåë äÿ úàâàá âåðäè êè, áèçÿ áàëàúà áèð
îòàã äà áÿñäèð.
Éåìÿêõàíà÷û:
– Ìÿíèì áàëàúà îòàüûì éîõäóð, – äåäè. – Ìÿí àüàëàðûí ùÿðÿñèíÿ áèð îòàã âåðÿúÿéÿì, þçö äÿ ïóëñóç.
Äîüðóäàí äà áåëÿ îëäó: éåìÿêõàíà÷û îíëàðû ÷îõ ãÿøÿíý ìåáåëëè, õàë÷àëû îòàãëàðà àïàðäû. Ëàììåíèí îòàüûíäà èêè àäàìëûã
÷àðïàéû âàðäû.
Óëåíøïèýåë ÷îõ è÷ìèøäè. Ëàï ÿëäÿí äöøìöøäö. Áóíà ýþðÿ
Ëàììåíèí éàòìàñûíà ìàíå îëìàäû, þçö äÿ äÿðùàë éóõóéà ýåòäè.
Ýöíîðòà âàõòû Ëàììåíèí îòàüûíà ýèðäè – î, ùÿëÿ äÿ õîðóëäàéûðäû. Áèð àç êÿíàðäà ãÿøÿíý ïóë êèñÿñè âàðäû, è÷è ïóëëà äîëó èäè. Óëåíøïèýåë êèñÿíè à÷äû, è÷èíäÿ ãûçûë êàðîëöëÿð, ýöìöø ïàòàðëàð ýþðäö.
Ëàììåíè èòÿëÿéèá àéûëòäû. Ëàììå éóõóëó ýþçëÿðèíè îâäó, íàðàùàòëûãëà îòàüû ýþçäÿí êå÷èðèá óúàäàí äåäè:
– Ìÿíèì àðâàäûì! Ùàíû ìÿíèì àðâàäûì?
Éàíûíäàêû áîø éåðè ýþñòÿðèá ÿëàâÿ åòäè:
– Î, èíäèúÿ áóðàäà èäè.
×àðïàéûíäàí éåðÿ àòûëäû, éåíÿ îòàüà ýþç ýÿçäèðäè, áöòöí
êöíú-áóúàüà, äèâàð ùöúðÿñèíÿ, øêàôà áàõäû, ùå÷ êÿñè ýþðìÿäè,
àéàãëàðûíû éåðÿ âóðóá ÷ûüûðäû:
– Ìÿíèì àðâàäûì! Ùàíû ìÿíèì àðâàäûì!
Ñÿñ-êöéÿ éåìÿêõàíà÷û ýÿëäè.
Ëàììå îíóí áîüàçûíäàí òóòóá áÿðê ÷ûüûðäû:
– ßúëàô! Ìÿíèì àðâàäûì ùàíû? Àðâàäûìû íåéíÿäèí?
Éåìÿêõàíà÷û äåäè:
452
– Áó íÿ íàðàùàò ãîíàãäûð! Àðâàä! Àðâàä! Ùàíñû àðâàä! Ñÿí
áóðà àðâàäñûç ýÿëìèñÿí. Ìÿíèì ùå÷ áèð øåéäÿí õÿáÿðèì éîõäóð.
Ëàììå áàüûðäû:
– Ùÿ, õÿáÿðèí éîõäóð?! – Éåíÿ êöíú-áóúàüû àõòàðìàüà áàøëàäû. – Áåëÿ äÿ ìöñèáÿò îëàð! Àõû ýåúÿ î, áóðàäà èäè, ìÿíèì éàíûìäà éàòìûøäû, – êå÷ìèøäÿ áèð-áèðèìèçè áÿðê ñåâÿíäÿ áåëÿ éàòàðäûã. Ùÿ, áóðàäà èäè. Èíäè ñÿí ùàðàäàñàí, ìÿíèì ýþçÿëèì?
Áó ñþçö äåéèá ïóë êèñÿñèíè éåðÿ òîëàìàçëàäû:
– Ìÿíÿ ñÿíèí ïóëóí ëàçûì äåéèë, – ìÿíÿ ñÿí ëàçûìñàí, ìÿíèì ñåâýèëèì, ñÿíèí çÿðèô áÿäÿíèí ëàçûìäûð, ñÿíèí ìåùðèáàí ãÿëáèí ëàçûìäûð! Åé âÿñôÿ ýÿëìÿç õîøáÿõòëèê! Ñÿí ùÿìèøÿëèê ìÿíè
àòäûí. Ñÿíäÿí éàäûðüàìàüà áàøëàìûøäûì, ìÿíèì ÿçèçèì, ñÿíèí
íÿâàçèøèíäÿí éàäûðüàéûðäûì. Ñÿí éåíÿ ìÿíè þçöíÿ ÿñèð åëÿäèí,
éåíÿ àòäûí! Éîõ, þëìÿê áóíäàí éàõøûäûð! Àù, ìÿíèì àðâàäûì!
Ìÿíèì àðâàäûì ùàðàäàäûð?
Î, éåðÿ éûõûëûá ùþíêöð-ùþíêöð àüëàäû. Ñîíðà áèðäÿí àéàüà
ãàëõûá ãàïûíû à÷äû, áèð êþéíÿêäÿ, áöòöí êàðâàíñàðà ùÿéÿòè èëÿ
éöéöðöá êö÷ÿéÿ ÷ûõäû, ÷ûüûðäû:
– Ìÿíèì àðâàäûì! Ìÿíèì àðâàäûì ùàíû?
Ëàêèí åëÿ î ñààò äà ãàéûòäû: ÷öíêè ïèñ-ïèñ óøàãëàð îíó ôèòÿ
áàñäû, öñòöíÿ äàø àòäûëàð.
Óëåíøïèýåë îíó ýåéèíìÿéÿ ìÿúáóð åëÿäè, äåäè êè:
– Öìèäèíè êÿñìÿ. Îíóíëà ýþðöøìöñÿí, áèð äÿ ýþðöøÿðñÿí. Î,
ñÿíäÿí öç äþíäÿðìÿéèá: î, ñÿíèí éàíûíà ýÿëèá, áèð äÿ êè, éåìÿéèí ïóëóíó, àüà îòàüûíûí ùàããûíû, ÿëáÿòòÿ, î, âåðèá, ïóëëà äîëó
êèñÿíè äÿ ÷àðïàéûíûí öñòöíÿ î, ãîéóá. Ñèíÿìäÿ ñàõëàäûüûì êöë
ìÿíÿ äåéèð êè, âÿôàñûç àðâàä áåëÿ åëÿìÿç. Àüëàìà! ýåäÿê àíà
éóðäóíó ìöäàôèÿ åëÿìÿéÿ!
Ëàììå äåäè:
– Áèð àç äà Áðöããåäÿ ãàëàã. Ìÿí áöòöí øÿùÿðè ýÿçèá îíó òàïàðàì.
Óëåíøïèýåë:
– Òàïà áèëìÿçñÿí, – äåäè. – Î, ñÿíäÿí ãà÷ûá ýèçëÿíèð.
Ëàììå éåìÿêõàíà÷ûäàí èçàùàò òÿëÿá åëÿäè, – î, ùå÷ áèð øåé
äåìÿäè.
453
Äîñòëàð éåíÿ éîëà äöøäöëÿð.
Éîëäà Óëåíøïèýåë Ëàììåäÿí ñîðóøäó:
– Íåúÿ îëäó êè, ýåúÿ î, ñÿíèí éàíûíà ýÿëäè, áèð äÿ êè, î, ñÿíèí
éàíûíäàí íåúÿ ýåòäè, – ñÿí íèéÿ áóíó ìÿíÿ äàíûøìàäûí?
Ëàììå:
– Îüëóì, – äåäè, – þçöí áèëèðñÿí äÿ: áèç î ãÿäÿð ÿò, ïèâÿ, ÷àõûð þòöðäöê êè, éàòìàüà ýåäÿíäÿ ìÿí ýöúëÿ íÿôÿñ àëûðäûì. Ìÿí,
àüà êèìè, ÿëèìäÿ øàì ýåäèðäèì, éàòàíäàí ãàáàã øàìäàíû ñàíäûüûí öñòöíÿ ãîéäóì. Ãàïû áèð àç à÷ûãäû, ñàíäûã äà ëàï ãàïûíûí éàíûíäà èäè. Ñîéóíàíäà éóõóëó-éóõóëó, þçö äÿ ëÿççÿòëÿ éàòàüà
áàõäûì. Åëÿ áó àíäà øàì ñþíäö. Åëÿ áèë êèì èñÿ öôöðöá îíó ñþíäöðäö. Ñîíðà êèìèíñÿ éöíýöë àääûì ñÿñëÿðè åøèäèëäè. Ãîðõäóì.
Àíúàã éóõó ãîðõóéà öñòöí ýÿëäè. Ìÿí þëö êèìè éàòäûì. Ýþçöìÿ
éóõó ýåäÿíäÿ áèð ñÿñ åøèòäèì, – áó ñÿíèí ñÿñèí èäè, àðâàäûì, ìÿíèì ÿçèç àðâàäûì! – Î, ñîðóøäó êè: “Ëàììå ñÿí äîéóíúà éåäèí?” Îíóí ñÿñè ëàï éàõûíäàí ýÿëèðäè. Îíóí öçö äÿ, áöòöí çÿðèô
áÿäÿíè äÿ áàõ áóðàäà èäè – ìÿíèì éàíûìäà.
ËÕÛ
Ùÿìèí ýöí êðàë Ôèëèïï ÷îõëó ïèðîæíà éåìèøäè, þçö äÿ ùÿìèøÿêèíäÿí äàùà ãàøãàáûãëû âÿ ãÿìýèí èäè. Î, þçöíöí úàíëû êëàâåñèíèíè ÷àëûðäû; áó, è÷èíäÿ ÷îõëó ïèøèê îëàí ãóòó êèìè áèð øåéäè. Ïèøèêëÿðèí áàøû êëàâèøëÿðèí öñòöíäÿêè ýèðäÿ-ýèðäÿ äåøèêëÿðäÿí ÷ûõûðäû. Êðàë êëàâåñèíèí äèëëÿðèíÿ âóðàíäà, äèëëÿð ïèøèêëÿðèí áàøûíû äåøèðäè, ïèøèêëÿð äÿ àüðûäàí ìèéîëäàéûð âÿ ÷ûüûðûðäû.
Ëàêèí Ôèëèïï ýöëìöðäö.
Î, ùÿìèøÿ áèð ìÿñÿëÿ öñòöíäÿ áÿðê äöøöíöðäö: áþéöê èíýèëèñ
êðàëè÷àñû Éåëèçàâåòàíû òàõòûíäàí íåúÿ åíäèðñèí? Ìàðèéà Ñòöàðòû132
íåúÿ òàõòà ÷ûõàðòñûí? Áóíó î, êàñûáëàíìûø, áîðú è÷èíäÿ èëèøèá ãàëìûø Ðîìà ïàïàñûíà éàçäû133, ïàïà äà îíà úàâàá âåðäè êè, ìÿí áåëÿ èø ö÷öí, ùå÷ äöøöíìÿäÿí ìÿáÿäëÿðèí ìöãÿääÿñ ãàáëàðûíû,
Âàòèêàíûí ãèéìÿòëè øåéëÿðèíè äÿ ñàòàðäûì.
Ëàêèí Ôèëèïï ýöëìöðäö.
454
Êðàëè÷à Ìàðèéàíûí îéíàøû Ðèäîëôè134 öìèä åäèðäè êè, Ìàðèéàíû
àçàä åäèá îíóíëà åâëÿíÿð, Èíýèëòÿðÿíèí êðàëû îëàð, áó ìÿãñÿäëÿ äÿ
Ôèëèïïèí éàíûíà ýåòäè: Éåëèçàâåòàíû þëäöðìÿê ö÷öí îíóíëà äàíûøûá ðàçûëûüà ýÿëìÿê ëàçûìäû. Ëàêèí êðàë Ôèëèïïèí þç ìÿêòóáóíäà
äåäèéè êèìè, Ðèäîëôè åëÿ “áîøáîüàçìûø” êè, îíóí òóòìàã èñòÿäèéè
èø Àíòâåðïåíèí áèðæàñûíäà óúàäàí ìöçàêèðÿ îëóíóðäó. Î, êðàëè÷àíû þëäöðÿ áèëìÿäè.
Ñîíðàëàð ãàíëû ùåðñîã, êðàë Ôèëèïïèí ÿìðè èëÿ Èíýèëòÿðÿéÿ èêè,
ñîíðà äàùà èêè ãàòèë ýþíäÿðäè. Áó ãàòèëëÿðèí äþðäö äÿ òóòóëóá äàð
àüàúûíäàí àñûëäû.
Ëàêèí Ôèëèïï ýöëìöðäö.
Áó ãàéäà èëÿ Àëëàù áó çàëûì ùþêìäàðû øþùðÿòïÿðÿñòëèéè öñòöíäÿ úÿçàëàíäûðûðäû, ëàêèí áó ãàíè÷ÿí çàëûì – Ìàðèéà Ñòöàðòûí îüëóíó ÿëèíäÿí àëàúàüûíû,135 ïàïà èëÿ áèðýÿ Èíýèëòÿðÿéÿ ùþêìðàíëûã
åäÿúÿéèíè èíäèäÿí òÿñÿââöðöíäÿ úàíëàíäûðûðäû. Àììà áó íÿúèá
þëêÿíèí ýöíö-ýöíäÿí äàùà íöôóçëó, äàùà ÿçÿìÿòëè îëäóüóíó ýþðÿí áó úàíèíèí ÿäàâÿòè äÿ àðòûðäû. Ñþíöê ýþçëÿðèíè îíäàí ÷ÿêìèðäè, îíó íåúÿ òàïäàéûá ÿçÿúÿéèíè, ñîíðà äà áöòöí äöíéàéà ñàùèá
îëàúàüûíû, ðåôîðìàòëàðû, õöñóñèëÿ âàðëû ðåôîðìàòëàðû ãûðàúàüûíû, îíëàðûí âàð-éîõóíó ÿëÿ êå÷èðÿúÿéèíè äöøöíöðäö.
Ëàêèí î ýöëìöðäö.
Îíà ùöíäöð äÿìèð ãóòóëàðäà åâ âÿ ÷þë ñè÷àíëàðû ýÿòèðÿðäèëÿð;
ãóòóíóí áèð òÿðÿôè øÿôôàô îëàðäû. Ôèëèïï äÿìèð ãóòóíó îäóí öñòöíÿ
ãîéàð, îäóí òÿñèðèíäÿí áàëàúà, éàçûã ùåéâàíëàðûí úèâèëäÿøÿ-úèâèëäÿøÿ, ÷ûüûðà-÷ûüûðà âóðíóõäóüóíà, þëäöéöíÿ áàõûá ëÿççÿò àëàðäû.
Ëàêèí ýöëìöðäö.
Ñîíðà ðÿíýè ãà÷ìûø ùàëäà, ÿëëÿðè ÿñÿ-ÿñÿ øàùçàäÿ õàíûì
Åáîëèíèí éàíûíà ýåäÿð, îíó, àìàíñûçëûã áÿëèìè èëÿ éàíäûðäûüû
øÿùâÿò àëîâóíà áöðöéÿðäè.
Ëàêèí ýöëìöðäö.
Øàùçàäÿ õàíûì Åáîëè Ôèëèïïè ñåâìèðäè, àíúàã ãîðõäóüó ö÷öí
îíó éàíûíà áóðàõûðäû.
455
ËÕÛÛ
Ùàâà áÿðê èñòè èäè. Ñàêèò äóðàí îêåàíäà ùå÷ õÿôèô êöëÿê äÿ ÿñìèðäè. Äàììå êàíàëû áîéóíúà áèòÿí àüàúëàðûí éàðïàãëàðû àçúà
òÿðïÿíèðäè. Úûðúûðàìàëàð ÷ÿìÿí îòëàðû àðàñûíäà ýèçëÿíìèøäè. Êèëñÿ, ìîíàñòûð ìóçäóðëàðû òàðëàëàðäà êåøèø âÿ ìîíàñòûð áàø÷ûëàðû
ö÷öí ìÿùñóëóí îí ö÷äÿ áèðèíè éûüûðäû. Àëîâëó ìàâè ýþéöí äÿðèíëèéèíäÿí ãûçìàð ýöíÿø îä éàüäûðûðäû. Òÿáèÿò áó ýöíÿø àëòûíäà
ìöðýöëÿéèð, ñàíêè ÷ûëïàã áèð ýþçÿë þç ñåâýèëèñèíèí ãóúàüûíäà õóìàðëàíûðäû. Ìûüìûüàëàð êàíàë öçÿðèíäÿ, åéíÿí ãàçàíäà ãàéíàéàí
ñó êèìè, óüóëäàéûðäû. Êàðï áàëûãëàðû ñóäàí àòûëàðàã ìûüìûüàëàðû
òóòóð, óçóíãàíàäëû ãàðàíãóøëàð äà àøàüûäàí ó÷àðàã îíëàðà øÿðèê
÷ûõûðäûëàð: Òîðïàãäàí òèòðÿéÿ-òèòðÿéÿ, ýöí èøûüûíäà ïàðûëäàéà-ïàðûëäàéà èñòè áóõàð ãàëõûðäû. Çÿíýâóðàí, ÷àòëàìûø, çÿíýè ñûíìûø ãàçàí êèìè âóðóð, ýöíîðòà îëäóüóíó, áè÷èí÷èëÿðèí íàùàðà ÷ûõìàñûíû
õÿáÿð âåðèðäè. Àðâàäëàð ÿëëÿðèíè ãûô êèìè àüûçëàðûíà ãîéàðàã, –
Ùàíñ, Ïèòåð, Èîîñ âÿ áàøãà àäëàðû ÷ÿêèð, ÿðëÿðèíè, ãàðäàøëàðûíû,
îüóëëàðûíû ñÿñëÿéèðäèëÿð. ×ÿïÿð öñòöíäÿí îíëàðûí ãûðìûçû áàø áÿçÿêëÿðè ýþðöíöðäö.
Ëàììå èëÿ Óëåíøïèýåë óçàãäàí Ìÿðéÿì àíà êèëñÿñèíèí äþðäáóúàã, èðè, ùöíäöð çÿíý ãöëëÿñèíè ýþðäöëÿð.
Ëàììå:
– Îüóë, – äåäè, – ñÿíèí áöòöí ãÿìèí, ñåâèíúèí îðàäàäûð. Óëåíøïèýåëäÿí ñÿñ ÷ûõìàäû.
Ëàììå ñþçöíÿ äàâàì åòäè:
– ×îõ êå÷ìÿç, ìÿí þç êþùíÿ åâèìèçè, áÿëêÿ äÿ àðâàäûìû ýþðÿúÿéÿì.
Óëåíøïèýåëäÿí éåíÿ ñÿñ ÷ûõìàäû.
Ëàììå:
– Ýþðöíöð, ñÿí þçöí àüàúäàíñàí, öðÿéèí äÿ äàøäàíäûð, – äåäè.
– Ñÿí àõû óøàãëûã ýöíëÿðèíèí êå÷äèéè éåðëÿðè, ÿçàá è÷èíäÿ îëìóø –
áÿäáÿõò Êëààñëà, áÿäáÿõò Ñîîòêèíèí ÿçèç õÿéàëëàðûíûí éàøàäûüû
éåðëÿðè òåçëèêëÿ ýþðÿúÿêñÿí, – ýþðöíöð áóíëàð ñÿíÿ òÿñèð åëÿìèð.
Áó íÿ îëàí øåéäèð? Ñÿí íÿ ãöññÿëÿíèðñÿí, íÿ äÿ ñåâèíèðñÿí. Ñÿíèí
ãÿëáèíè êèì äàøà äþíäÿðèá? Ìÿíÿ áèð áàõ: ìÿí òÿøâèø è÷èíäÿéÿì, ùÿéÿúàí êå÷èðèðÿì, ãàðíûì éûðüàëàíûð. Ìÿíÿ áàõ...
456
Áó àíäà Ëàììå Óëåíøïèýåëÿ áàõäû, ýþðäö êè, îíóí ðÿíýè ãà÷ûá, áàøû ñèíÿñèíÿ äöøöá, äîäàãëàðû òèòðÿéèð, î, ñÿññèç-ñÿññèç àüëàéûð.
Ëàììå ñóñäó.
Áó ãàéäà èëÿ îíëàð äèíèá-äàíûøìàäàí Äàììåéÿ ÷àòäûëàð,
Âàüãóøó êö÷ÿñè èëÿ ýåòäèëÿð, ùå÷ êÿñÿ ðàñò ýÿëìÿäèëÿð, – èñòèäÿí
ùàìû ãà÷ûá ýèçëÿíìèøäè. Èòëÿð åâëÿðèí ãàïûñû ãàáàüûíäà äèëëÿðèíè
÷ûõàðûá, áþéðö öñòÿ ìöðýö äþéöðäöëÿð. Ëàììå èëÿ Óëåíøïèýåë áÿëÿäèééÿ áèíàñûíûí ãàáàüûíäàí êå÷äèëÿð; Êëààñ áó áèíàíûí ãÿíøÿðèíäÿ éàíäûðûëìûøäû. Óëåíøïèýåëèí äîäàãëàðû äàùà áÿðê òèòðÿäè.
Ýþç éàøû äÿðùàë ãóðóäó. Êëààñûí åâèíÿ ÷àòàíäà Óëåíøïèýåë è÷ÿðè
ýèðìÿê èñòÿäè. Èíäè îðàäà áàøãà áèð êþìöð÷ö éàøàéûðäû.
Óëåíøïèýåë êþìöð÷öäÿí ñîðóøäó:
– Ìÿíè òàíûäûíìû? Áóðàäà äèíúÿëÿ áèëÿðÿììè?
Êþìöð÷ö:
– Òàíûäûì, – äåäè, – Ñÿí ÿçàáëà þëäöðöëìöø Êëààñûí îüëóñàí.
Áöòöí åâ ñÿíèí èõòèéàðûíäàäûð.
Óëåíøïèýåë ìÿòáÿõÿ êå÷äè, ñîíðà Êëààñëà Ñîîòêèíèí îòàüûíà
ýåòäè. Éàø îíóí ýþçëÿðèíäÿí ñåë êèìè àõäû.
Óëåíøïèýåë îðàäàí ÷ûõàíäà êþìöð÷ö îíà äåäè:
– Áàõ, ÷þðÿê, ïåíäèð, ïèâÿ ãîéìóøàì. Éåìÿê èñòÿéèðñÿí –
éå, è÷ìÿê èñòÿéèðñÿí – è÷.
Óëåíøïèýåë èøàðÿ èëÿ áèëäèðäè êè, íÿ éåìÿê èñòÿéèð, íÿ è÷ìÿê.
Ñîíðà èêè äîñò éåíÿ éîëà äöøäöëÿð: Ëàììå åøøÿéèíÿ ìèíäè,
Óëåíøïèýåë åøøÿéèíèí íîõòàñûíäàí òóòóá ýåòäè.
Êàòëèíàíûí äàõìàñûíà ÷àòûá åøøÿêëÿðè àüàúà áàüëàäûëàð. È÷ÿðè
ýèðÿíäÿ îíëàð íàùàð åëÿéèðäè. Ñöôðÿäÿ ñóäà áèøìèø ãàáûãëû ïàõëà,
áèð äÿ àü ïàõëà âàðäû. Êàòëèíà éåéèðäè. Íåëå îíóí éàíûíäà äóðóá,
éåìÿéèíÿ ñèðêÿ èëÿ ùàçûðëàíìûø øèðÿ òþêìÿê èñòÿéèðäè, – øèðÿíè èíäèúÿ îääàí ýþòöðìöøäö.
Óëåíøïèýåë è÷ÿðè ýèðÿíäÿ Íåëå þçöíö åëÿ èòèðäè êè, áöòöí øèðÿíè
Êàòëèíàíûí ãàáûíà òþêäö. Êàòëèíà áàøûíû ÿñäèðäè, – î, ýàù ãàøûãëà
ïàõëàëàðû éûüûá éåéèð, ýàù äà ãàøûüû àëíûíà âóðà-âóðà ìÿíàñûç
ùàëäà òÿêðàð åäèðäè:
– Îäó ýþòöðöí! Áàøûì éàíûð!
457
Ñèðêÿíèí èéè Ëàììåíè èøòàùà ýÿòèðäè.
Óëåíøïèýåë Íåëåéÿ áàõäû, ìÿùÿááÿò òÿáÿññöìö îíóí áþéöê
êÿäÿðèíÿ èøûã ñà÷äû.
Íåëå ÷îõ äöøöíìÿäÿí Óëåíøïèýåëè ãóúàãëàéûá áàüðûíà áàñäû.
Î äà åëÿ áèë äÿëè îëäó: ýàù àüëàéûð, ýàù ýöëöðäö, öçö âÿñôÿ ýÿëìÿç áèð õîøáÿõòëèéèí øÿôÿãè èëÿ èøûãëàíìûøäû; äèëè äîëàøà-äîëàøà
àñòàäàí äåéèðäè:
– Òèë! Òèë!
Óëåíøïèýåë ìÿôòóíèééÿòëÿ îíà áàõûð, ýþçëÿðèíè îíäàí ÷ÿêìèðäè. Ñîíðà Íåëå ãîëëàðûíû Óëåíøïèýåëèí áîéíóíäàí à÷ûá áèð àääûì
ýåðè ÷ÿêèëäè, ñåâèíú äîëó áàõûøëàðûíû îíà çèëëÿäè, éåíÿ äÿ îíó áàüðûíà áàñäû. Áóíó áèð íå÷ÿ äÿôÿ òÿêðàð åëÿäè. Óëåíøïèýåë äÿ áþéöê
øàäëûã è÷èíäÿ Íåëåíè ãîëëàðû àðàñûíäà ñûõûð, îíó áóðàõà áèëìèðäè,
àõûðäà Íåëå ýöúäÿí äöøÿðÿê, þçöíö òàìàì èòèðìèø ùàëäà, ñêàìéàäà îòóðäó. Î, ùå÷ ÷ÿêèíìÿäÿí òÿêðàð åäèðäè:
– Òèë! Òèë! Ìÿíèì ñåâýèëèì! Àõûð êè, ãàéûäûá ýÿëäèí!
Ëàììå àñòàíàäà äóðìóøäó. Íåëå áèð àç ñàêèò îëàíäà Ëàììåíè ýþñòÿðèá ñîðóøäó:
– Áó ýîìáóëó äåéÿñÿí ìÿí ùàðàäàñà ýþðìöøÿì?
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Áó ìÿíèì äîñòóìäóð. Î, ìÿíèìëÿ áèð éåðäÿ ýÿçèð, þç àðâàäûíû àõòàðûð.
Íåëå Ëàììåéÿ ñàðû äþíäö:
– Èíäè éàäûìà äöøäö. Ñÿí Âàüãóøó êö÷ÿñèíäÿ éàøàéûðäûí. Àðâàäûíû Áðöããåäÿ ýþðäöì – îíó îðàäà ìþìèí, ÷îõ äèíäàð áèð àðâàä êèìè òàíûéûðëàð. Ìÿí îíäàí ñîðóøàíäà êè, ñÿíèí íåúÿ öðÿéèí
ýÿëäè ÿðèíè àòäûí, î, ìÿíÿ áåëÿ úàâàá âåðäè: “Áó àëëàùûí ùþêìöäöð, êèëñÿ úÿçàñûäûð, ìÿíèì öñòöìÿ ãîéóëóá, ìÿí äàùà îíóíëà
éàøàéìàéàúàüàì”.
Áó ñþçö åøèäÿíäÿ Ëàììåíèí îâãàòû òÿëõ îëäó, ëàêèí åëÿ î ñààò
ñèðêÿëè ïàõëàéà áàõäû. Òîðàüàéëàð ýþé öçöíäÿ îõóéóðäó, èñòèäÿí
ìÿñò îëìóø òÿáèÿò ýöíÿø øöàëàðûíûí íÿâàçèøè èëÿ õóìàðëàíûðäû.
Êàòëèíà äà ìàñà öñòöíäÿí ïàõëàëàðû, ïàõëà ãàáûãëàðûíû, ïàõëà øèðÿñèíè ãàøûãëà éûüûðäû.
458
ËÕÛÛÛ
Ùåéñòäÿí Êíîêêåéÿ, ãóì òÿïÿëÿðè àðàñûíäàí, ýöíöí ýöíîðòà
÷àüûíäà îí áåø éàøëû áèð ãûç ýåäèðäè. Îíóí ýåòìÿñèíäÿí ùå÷ êÿñ
íàðàùàò îëìóðäó: ùàìû áèëèðäè êè, ãóëéàáàíûëàð, ýöíàùêàð ðóùëàð
àäàìëàðà ýåúÿ ùóúóì åäèð. Ãûçûí ïóë êèñÿñèíäÿ ãûðõ ñÿêêèç ñîë
ýöìöø ïóë âàðäû, áó äà äþðä ãûçûë ôëîðèí åëÿéèðäè. Ïóëó îíà Ùåéñòäÿ éàøàéàí àíàñû Òîðèéà Ïèòåðñåí âåðìèøäè. Òîðèéà ïóëó, ãûçûë
Êíîêêåäÿ éàøàéàí ÿìèñè Éàí Ðàíåíäÿí áîðú àëìûøäû, – ùÿìèøÿ
áèð øåé àëìàëû îëàíäà Éàíäàí áîðú åëÿéÿðäèëÿð. Áåòêèí àäëû áó ãûç
ÿí ãÿøÿíý ïàëòàðûíû ýåéèá, ÷îõ ìÿìíóí ùàëäà, éîëà äöøìöøäö.
Ãûç àõøàì öñòö åâÿ ãàéûòìàäû; àíàñûíûí öðÿéèíÿ ïèñ-ïèñ øåéëÿð ýÿëäè, ëàêèí ñîíðà áó ôèêðÿ ýÿëäè êè, éÿãèí ÿìèñèíèí éàíûíäà
ãàëûá, – áóíóíëà äà ñàêèò îëäó.
Åðòÿñè ýöí äÿíèçäÿ áàëûã òóòìàüà ýåäÿí áàëûã÷ûëàð, áàëûã òóòäóãäàí ñîíðà, ãàéûãëàðûíû ñàùèëÿ ýÿòèðäèëÿð, ñîíðà äà äàðòûá ãóìóí öñòöíÿ ÷ûõàðòäûëàð, áàëûãëàðû åëÿ îðàäàí àðàáàëàðà àòäûëàð êè,
Ùåéñò áàçàðûíäà áèð éåðäÿ àðàáà-àðàáà ñàòñûíëàð. Áàëûããóëàüû ñÿïÿëÿíìèø éîëëà éóõàðû ãàëõàíäà, ãóì òÿïÿñè öñòöíäÿ, òàìàì ÷ûëïàã ãûç ìåéèòè ýþðäöëÿð; îüðóëàð îíóí àëò êþéíÿéèíè äÿ ÷ûõàðòìûøäûëàð. Ìåéèòèí ÿòðàôûíäà äà ãàí ëÿêÿëÿðè âàðäû. Áàëûã÷ûëàð éàõûíäàí áàõàíäà îíóí ýÿìèðèëìèø áîéíóíäà óçóí èòè äèø éåðëÿðè ýþðäöëÿð. Ãûç àðõàñû öñòÿ: à÷ûã ãàëìûø ýþçëÿðè ýþéÿ áàõûðäû, à÷ûã àüçûíäàí äà åëÿ áèë þëöì ôÿðéàäû ãîïóðäó.
Áàëûã÷ûëàð ãûçûí öñòöíö îïïåðñòêëóä-ëÿ þðòöá Ùåéñòÿ, áÿëÿäèééÿ èäàðÿñèíÿ àïàðäûëàð. Òåç øÿùÿð áàëûã÷ûëàðû, ùÿêèì ýÿëäè. Ùÿêèì
äåäè êè, àäè úàíàâàðûí áåëÿ äèøëÿðè îëìóð; áó äèøëÿð – úÿùÿííÿì
ÿäàâÿòëè Weerwolf-óí, éÿíè ãóëéàáàíû äèøèäèð. Äóà åëÿìÿê ëàçûìäûð êè, Àëëàù Ôëàíäðèéà òîðïàüûíû îíóí ÿëèíäÿí õèëàñ åëÿñèí.
Îíäà áåëÿ áóéðóã âåðèëäè: áöòöí ãðàôëûãäà, õöñóñèëÿ Ëàììåäÿ, Ùåéñòäÿ, Êíîêêåäÿ, êèëñÿëÿðäÿ èáàäÿò àéèíè åäèëñèí, õöñóñè äóàëàð îõóíñóí.
Úàìààò óúàäàí àù-âàé åäÿðÿê êèëñÿëÿðÿ äîëóøìóøäó.
Ãûçûí òàáóòó Ùåéñò êèëñÿñèíäÿ ãîéóëìóøäó. Àðâàäëàð, êèøèëÿð
îíóí ýÿìèðèëìèø, ãàíëû áîéíóíó ýþðÿíäÿ þçëÿðèíè àüëàìàãäàí ñàõëàéà áèëìèðäèëÿð. Àíàñû èñÿ áöòöí êèëñÿíè äîëäóðàí áèð ñÿñëÿ ÷ûüûðûðäû:
459
– Ìÿí þçöì î ãóëéàáàíûíûí öñòöíÿ ýåäÿúÿéÿì, îíó ýÿìèðèá
äèäÿúÿéÿì!
Àðâàäëàð äà àüëàéà-àüëàéà îíóí áó íèééÿòèíè áÿéÿíèðäèëÿð.
Áÿçèëÿðè äÿ äåéèðäè:
– Ýåäÿðñÿí, ãàéûòìàçñàí!
Ëàêèí î, ýåòäè. ßðè äÿ, èêè ãàðäàøû äà îíóíëà áèðýÿ éîëà äöøäöëÿð. Ùàìûñû äà ñèëàù ýþòöðìöøäö. Îíëàð úàíàâàðû ñàùèëäÿ, ãóì
òÿïÿëÿðèíäÿ, äÿðÿäÿ àõòàðäûëàð, ëàêèí òàïìàäûëàð. Ýåúÿëÿð ñîéóã
îëóðäó. Òîðèéàéà ñîéóã äÿéäè. ßðè îíó åâÿ àïàðäû. ßðè äÿ èêè ãàðäàøû äà Òîðèéàéà ãóëëóã åëÿéèðäè, ùÿì äÿ ãóëéàáàíûíû òóòìàã
ö÷öí òîð ùàçûðëàéûðäûëàð.
Äàììåíèí äþâëÿò ùàêèìè áåëÿ ãÿðàðà ýÿëäè: ãóëéàáàíû àäàì
ãàíû è÷èð, àììà þëäöðäöéö àäàìû ãàðÿò åëÿìèð; åëàí åëÿäè êè, éÿãèí ãóëéàáàíûíûí àðäûíúà, ãóì òÿïÿëÿðè àðàñûíäà ýèçëÿíÿí, áåëÿ
ùàëëàðäà þç èéðÿíú ìÿãñÿäëÿðè ö÷öí èñòèôàäÿ åäÿí îüðóëàð ýåäèð.
Áóíà ýþðÿ ÿìð âåðäè: òÿùëöêÿ çÿíýëÿðè âóðóëñóí. Ùàìûéà äà
ùþêì åëÿäè êè, ùÿðÿ ÿëèíÿ äöøÿíè ýþòöðñöí: òöôÿíý îëäó òöôÿíý,
àüàú îëäó àüàú, íÿ ãÿäÿð äèëÿí÷è âàð, ñÿðñÿðè âàð – ùàìûñû òóòóëñóí, öñò-áàøëàðû àõòàðûëñûí. Ýþðñöíëÿð îíëàðûí äàüàðúûüûíäà ãûçûë,
éà þëäöðöëìöø àäàìëàðûí ïàë-ïàëòàðû âàðìû. Ñîíðà äà ñàüëàì äèëÿí÷èëÿð òóòóëóá êðàë ýÿìèëÿðèíÿ àâàð ÷ÿêìÿéÿ ýþíäÿðèëÿúÿê, ãîúà, õÿñòÿ äèëÿí÷èëÿð áóðàõûëàúàã.
Àõòàðäûëàð. Àíúàã ùå÷ áèð øåé òàïìàäûëàð.
Áó çàìàí Óëåíøïèýåë ùàêèìèí éàíûíà ýÿëèá äåäè:
– Ìÿí ãóëéàáàíûíû þëäöðÿðÿì.
Ùàêèì äÿ ñîðóøäó:
– Ñÿí íèéÿ áóíà áåëÿ àðõàéûíñàí?
Óëåíøïèýåë úàâàá âåðäè êè:
– Ñèíÿìäÿêè êöë ìÿíè èíòèãàì àëìàüà ÷àüûðûð. Èúàçÿ âåðèí,
ìÿí èúìà äÿìèð÷èõàíàñûíäà èøëÿéèì.
Ùàêèì äÿ äåäè:
– Èøëÿ.
Óëåíøïèýåë Äàììåäÿ þç íèééÿòè ùàããûíäà ùå÷ áèð ñþç ñþéëÿìÿéèá, äÿìèð÷èõàíàéà ýåòäè; îðàäà, ùàìûäàí ýèçëèí îëàðàã, âÿùøè
ùåéâàíëàð òóòìàã ö÷öí, èðè âÿ ÷îõ éàõøû òÿëÿ ãàéûðäû.
460
Åðòÿñè ýöí, éÿíè øÿíáÿ ýöíö, – ãóëéàáàíû õöñóñèëÿ áó ýöí äàùà ÷îõ âÿùøèëèê ýþñòÿðèðäè, – ùàêèìèí Ùåéñò êåøèøèíÿ éàçäûüû
ìÿêòóáó úèáèíÿ ãîéäó, òÿëÿíè ïëàøûíûí àëòûíäà ýèçëÿòäè, éàõøûúà
áèð ãóíäàãëû îõ-éàé, áèð äÿ èòè áû÷àã ýþòöðöá Äàììåäÿí ÷ûõäû.
Áó ñÿôÿðäÿí ìÿãñÿäèíè úàìààòà èçàù åòäè:
– Ýåäèðÿì ãàüàéû âóðìàüà. Âóðäóüóì ãàüàéûëàðûí òöêöíäÿí
ùàêèìèí õàíûìû ö÷öí áàëûø ãàéûðàúàüàì.
Ùåéñòÿ ýåäÿí éîë äÿíèçÿ éàõûí éåðäÿí êå÷èðäè. Äÿíèç äÿ ùÿìèí ýöí éàìàí òóôàíëû èäè: äàü êèìè äàëüàëàð ýþé ýóðóëòóñó êèìè
ñÿñ ñàëàðàã, ýàù ñàùèë ãóìëàðûíûí öñòöíÿ úóìóð, ýàù äà ýåðè ÷ÿêèëèðäè. Èíýèëòÿðÿ òÿðÿôèíäÿí ÿñÿí êöëÿê, ñàùèëÿ ÷ûõàðûëìûø ýÿìèëÿðèí èïëÿðèíäÿ âûéûëäàéûðäû. Áàëûã÷ûëàðäàí áèðè Óëåíøïèýåëÿ äåäè:
– Áåëÿ øèääÿòëè êöëÿê – áèçèì ö÷öí þëöìäöð. Ýåúÿ äÿíèç ñàêèò
èäè, ýöí ÷ûõàíäà – áèðäÿí úîøäó. Èíäè áàëûã òóòìàüû ùå÷ àüûëà ýÿòèðìÿê îëìàç.
Óëåíøïèýåë áóíäàí ñåâèíäè: ýåúÿ áèð ùàäèñÿ öç âåðñÿ, êþìÿéÿ
÷àüûðìàüà àäàì âàð.
Ùåéñòäÿ áèðáàø êåøèøèí éàíûíà ýåòäè, ùàêèìèí ìÿêòóáóíó îíà
âåðäè. Êåøèø îíà äåäè:
– Ñÿí ãî÷àã àäàìñàí, àíúàã áèð øåéè íÿçÿðÿ àë: êèì êè, øÿíáÿ
ýöíö, ýåúÿ ãóì òÿïÿëÿðè àðàñûíäàí ýåäèð, ñîíðà îíëàðûí ýÿìèðèëìèø ìåéèòèíè ãóì öñòöíäÿ òàïûðëàð. Áÿíä÷èëÿð áèð íå÷ÿ àäàì áèð
éåðäÿ èøÿ ýåäèðëÿð. Ùàâà ãàðàëûð. Åøèäèðñÿí, ýþð ãóëéàáàíû äÿðÿäÿ
íåúÿ óëàéûð? Éîõñà äöíÿíêè êèìè, î, áöòöí ýåúÿíè áåëÿ äÿùøÿòëè
ñÿñëÿ ãÿáèðèñòàíëûãäà óëàéàúàã? Àëëàù êþìÿéèí îëñóí, îüëóì, àíúàã éàõøû îëàðäû êè, ýåòìÿéÿñÿí!
Êåøèø õà÷ âóðäó.
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Ñèíÿìäÿêè êöë ìÿíè èíòèãàì àëìàüà ÷àüûðûð.
Êåøèø áó ñþçöí ãàáàüûíäà äåäè:
– Ñÿí êè, áåëÿ ãÿòè ãÿðàðà ýÿëìèñÿí, îíäà ìÿí ñÿíÿ êþìÿê
åëÿðÿì.
Óëåíøïèýåë:
– Úÿíàá-ÿãäÿñ, – äåäè, – þëäöðöëìöø ãûçûí àíàñû Òîðèéàíûí, èêè
äÿ ãàðäàøûíûí éàíûíà ýåäèí, äåéèí êè, úàíàâàð éàõûíäàäûð, ìÿí îíó
461
ýöäöá þëäöðÿúÿéÿì, – áóíó ìÿí þç òÿðÿôèìäÿí äÿ, ÿçàá è÷èíäÿ
ñöðöêëÿíÿí éóðäóìóç òÿðÿôèíäÿí äÿ ñèçäÿí õàùèø åëÿéèðÿì!
Êåøèø îíà äåäè:
– Ìÿí ñÿíÿ ìÿñëÿùÿò ýþðöðÿì: ãÿáèðèñòàíëûüà ýåäÿí éîëäà
úàíàâàðûí ïóñãóñóíäà äóð. Áó éîë ÷ÿïÿðëÿðèí àðàñû èëÿ ýåäèð. Áó
éîëäà èêè àäàì éàí-éàíà ýåäÿ áèëìÿç.
Óëåíøïèýåë:
– Ìÿí äÿ åëÿ îðàäà îíóí ïóñãóñóíäà äóðàúàüàì, – äåäè. – Ñèç
äÿ, àíà âÿòÿíèí àçàäëûüû óüðóíäà úàí éàíäûðàí øàíëû ðóùàíè àòà, þëäöðöëÿí ãûçûí àíàñûíà, àòàñûíà, èêè äÿ äàéûñûíà áóéðóã âåðèí êè, òöôÿíýëÿðèíè ýþòöðöá èøûãëàðûí ñþíìÿñèíÿ èøàðÿ âåðèëÿíÿ êèìè êèëñÿéÿ
ýåòñèíëÿð; ìÿí ãàüàéû êèìè ñÿñëÿíÿíäÿ, äåìÿëè, ãóëéàáàíûíû ýþðìöøÿì, ãîé îíäà òÿùëöêÿ çÿíýëÿðè âóðóëñóí, òåç ìÿíèì êþìÿéèìÿ ýÿëñèíëÿð. Áóðäà ñèçèí úÿñàðÿòëè àäàìëàðûíûç éåíÿ âàðìû?..
Êåøèø:
– Éîõäóð, îüëóì, – äåäè. – Áàëûã÷ûëàð ãóëéàáàíûäàí – òàóíäàí, þëöìäÿí äÿ àðòûã ãîðõóðëàð. Ñÿí äÿ ýåòìÿ!
Óëåíøïèýåë îíà áåëÿ úàâàá âåðäè:
– Ñèíÿìäÿêè êöë ìÿíè èíòèãàì àëìàüà ÷àüûðûð!
Îíäà êåøèø äåäè:
– Ìÿí ñÿíèí õàùèøèíè éåðèíÿ éåòèðÿðÿì. Àëëàù êþìÿéèí îëñóí.
Éåìÿê, éà è÷ìÿê èñòÿéèðñÿíìè?
Óëåíøïèýåë úàâàá âåðäè êè:
– Èêèñèíè äÿ èñòÿéèðÿì.
Êåøèø îíó ïèâÿéÿ, ÷àõûðà, ïåíäèðÿ ãîíàã åëÿäè.
Óëåíøïèýåë éåéèá, è÷èá ýåòäè.
Éîëëà ýåäÿíäÿ áàøûíû ãàëäûðûá, ïàðëàã àé èøûüû èëÿ èøûãëàíìûø ýþéÿ áàõäû: àòàñû Êëààñûí øàí-øÿðÿô è÷èíäÿ Àëëàù-òÿàëàíûí ãàáàüûíäà
îòóðäóüó ýþçöíÿ ýþðöíäö. Óëåíøïèýåë äÿíèçÿ, áóëóäëàðà áàõûð, Èíýèëòÿðÿ òÿðÿôäÿí ÿñÿí øèääÿòëè êöëÿéèí âûéûëòûñûíà ãóëàã àñûðäû.
– Åé ñöðÿòëÿ ó÷óá ýåäÿí ãàðà áóëóäëàð! – äåéèðäè, – Ñèç äÿ
èíòèãàìà ùàçûð îëóí, çÿíúèð êèìè î úèíàéÿòêàð çàëûìûí ãû÷ëàðûíäàí
àñûëûí! Åé óüóëäàéàí äÿíèç, åé úÿùÿííÿì ýèðäàáû êèìè à÷ûëìûø
òóòãóí ýþéëÿð, åé ãÿçÿáëÿ, ñÿáèðñèçëèêëÿ áèð-áèðè öñòöíÿ àòûëàí, ãà462
ðàíëûã ñóëàðäà àõûøàí îäëó äàëüàëàð, åé äÿíèçèí àõûíû èëÿ – ñàíêè
áóüà êèìè, ãîéóí êèìè, àò êèìè, èëàí êèìè öçÿí, éà äà øàùà ãàëõàí, ñîíðà äà äöøöá ïàð÷àëàíàí, ãûüûëúûì ñà÷àí, îäëó ëÿïÿëÿð, ñÿí
åé çèë ãàðà äÿíèç, åé ìàòÿì ëèáàñû ýåéìèø ýþéëÿð, – ìÿíÿ êþìÿê
åëÿéèí, ãûçû þëäöðÿí î ãàí è÷ÿí éûðòûúûíûí þùäÿñèíäÿí ýÿëèì! Ñÿí
äÿ åé, ÷àããàë ýàâàëûñû êîëëóãëàðûíäà, ýÿìèëÿðèí êÿíäèðëÿðèíäÿ éàçûã-éàçûã óëàéàí êöëÿê, ñÿí äÿ åé àëëàùûí èíòèãàì äèëÿéÿí çàâàëëû
ãûçûí ñÿñè, – ìÿíÿ êþìÿê åëÿéèí, – ìÿí àëëàùà áåë áàüëàéûá èíòèãàì àëìàüà ýÿëìèøÿì!
Óëåíøïèýåë áó ñþçëÿðè äåéèá äÿðÿéÿ åíäè: î, éûðüàëàíûðäû, åëÿ
áèë êè, è÷äèéè øÿðàá áàøûíà âóðìóøäó, ñàíêè ãÿäÿðèíäÿí àðòûã éåéèá-è÷ìèøäè.
Î, íÿüìÿ îõóéóðäó, ùû÷ãûðûðäû, ñÿíòèðëÿéèðäè, ÿñíÿéèðäè, òöïöðöðäö, äàéàíûðäû, ýóéà öðÿéè ãàëõûðäû, àììà ÿòðàôûíäà áàø âåðÿí
øåéëÿðÿ äèããÿòëÿ áàõûðäû. Áèðäÿí øèääÿòëè óëàìà ñÿñè åøèòäè. Äàéàíäû. Þçöíö åëÿ ýþñòÿðäè êè, ýóéà ãóñìàã îíó ÿëäÿí ñàëûð. Áó
âàõò àé èøûüûíäà îíóí ãàáàüûíäà úàíàâàðûí óçóí êþëýÿñè ëàï àéäûí ýþðöíäö, – î ãÿáèðèñòàíëûüà ñàðû ýåäèðäè.
Óëåíøïèýåë éåíÿ äÿ ñÿíòèðëÿéÿ-ñÿíòèðëÿéÿ, ÷àããàë ýàâàëûñû êîëëóüó àðàñû èëÿ óçàíàí úûüûðëà ãàáàüà ýåòäè. Áèðäÿí ñàíêè áöäðÿéèá
éåðÿ ñÿðèëäè, – áó îíà òÿëÿíè ãóðóá ãîéìàüû, ãóíäàãëû îõ-éàéà îõ
ãîéìàã ö÷öí ëàçûì èäè: ñîíðà àéàüà ãàëõûá îí àääûìà ãÿäÿð ãàáàüà ýåòäè. Éåíÿ äÿ þçöíö ñÿðõîøëóüà ãîéàðàã äàéàíäû, ñÿíòèðëÿäè, ùû÷ãûðäû, þñêöðäö – ÿñëèíäÿ îíóí áöòöí âàðëûüû, îõ èïè êèìè
ýÿðýèí áèð âÿçèééÿòäÿ èäè, ýþçäÿ-ãóëàãäà èäè.
Î, àíúàã ýþéäÿ äèâàíÿ êèìè ñöðÿòëÿ ó÷óøàí ãàðà áóëóäëàðû, áèð
äÿ îíà éàõûíëàøàí – óçóí, èðè, àë÷àã ãàðà áèð øåéè ýþðöðäö. Åøèòäèéè
äÿ – êöëÿéèí âûéûëòûñû, äÿíèç äàëüàëàðûíûí ýþé ýóðóëòóñó êèìè ñÿñè,
áèð äÿ àòûëà-àòûëà ýÿëÿí áèð øåéèí àüûð àääûìëàðû àëòûíäà áàëûããóëàãëàðûíûí õû÷ûðòûñû èäè.
Óëåíøïèýåë ýóéà îòóðìàã èñòÿäè, ëàêèí, ñÿðõîø êèìè, àüûð-àüûð
÷ûüûðàðàã éûõûëäû, éåíÿ äÿ þçöíö åëÿ ýþñòÿðäè êè, ýóéà éöéöðöð.
Áó çàìàí èêè àääûì êÿíàðäà äÿìèð úèíýèëòèñè åøèäèëäè. Òÿëÿ
ýóðóëòó èëÿ áàüëàíäû, êèì èñÿ ÷ûüûðäû.
463
Óëåíøïèýåë þç-þçöíÿ äåäè:
– Ãóëéàáàíûíûí ãàáàã ïÿíúÿëÿðè òÿëÿéÿ äöøöá. Áóäóð î, áþéöðÿ-áþéöðÿ àéàüà ãàëõûð, òÿëÿíè ñèëêÿëÿéèð, þçöíö ãóðòàðìàã èñòÿéèð. Éîõ, èíäè äàùà ãà÷à áèëìÿçñÿí.
Óëåíøïèýåë îõóíó àòäû; îõ îíóí ãû÷ûíà äÿéäè.
– Éàðàëàíûá! Éûõûëäû! – äåéèá ãàüàéû êèìè ñÿñëÿíäè.
Áó àíäà áöòöí çÿíýëÿð ñÿñëÿíäè; êÿíäèí àéðû-àéðû éåðëÿðèíäÿ
áèð óøàüûí àéäûí ñÿñè åøèäèëèðäè.
– Êèì éàòûáñà äóðñóí! Ãóëéàáàíûíû òóòóáëàð!
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Øöêöð àëëàùà!
Ùàìûäàí ÿââÿë Áåòêèíèí àíàñû Òîðèéà, àòàñû Ëàíñàì, èêè äàéûñû – Èîñò âÿ Ìèõåë, ÿëëÿðèíäÿ ôàíàð, éöéöðÿ-éöéöðÿ ýÿëäèëÿð.
Ýÿëÿí êèìè äÿ ñîðóøäóëàð:
– Òóòìóñàí?
Óëåíøïèýåë:
– Îäóð åé, úûüûðäàäûð, – äåäè.
Îíëàð óúàäàí:
– Øöêöð àëëàùà, – äåéèá õà÷ âóðäóëàð.
Óëåíøïèýåë ñîðóøäó:
– Çÿíý âóðàí êèìäèð?
Ëàíñàì äà úàâàá âåðäè:
– Ìÿíèì áþéöê îüëóìäóð. Áàëàúà îüëóì äà ãà÷à-ãà÷à áöòöí
øÿùÿðè äîëàøûð, ãàïûëàðû äþéöð, ÷ûüûðûð êè, úàíàâàðû òóòóáëàð. Ñàü îë,
Óëåíøïèýåë, ùÿìèøÿ øàí-øþùðÿò ñàùèáè îë!
Óëåíøïèýåë äÿ äåäè êè:
– Ñèíÿìäÿêè êöë ìÿíè èíòèãàì àëìàüà ÷àüûðûð.
Áèðäÿí, ùå÷, ýþçëÿíèëìÿäèéè ùàëäà, ãóëéàáàíû äàíûøäû:
– Ìÿíÿ éàçûüûí ýÿëñèí, Óëåíøïèýåë, éàçûüûí ýÿëñèí!
Ùàìû ÷ûüûðûá õà÷ âóðäó:
– Úàíàâàð äàíûøäû! Áó èáëèñäèð, – úàâàí îüëàíûí àäûíû äà áèëèð.
Òóòóëàí àäàì äåéèðäè:
– Ìÿíÿ éàçûüûí ýÿëñèí! Éàçûüûí ýÿëñèí! Çÿíý ñÿñëÿðèíè êÿñ, –
áó þëö áàñäûðûëàíäà ÷àëûíàí çÿíýäèð. Ìÿíÿ éàçûüûí ýÿëñèí! Ìÿí
úàíàâàð äåéèëÿì. Òÿëÿ ÿëèìè ÿçèá. Ìÿí ãîúàéàì. Ãàíûì äàéàí464
ìûð. Ìÿíÿ éàçûüûí ýÿëñèí! ×ûüûðà-÷ûüûðà êÿíäè éóõóäàí îéàäàí î
óøàã êèìäèð? Ìÿíÿ éàçûüûí ýÿëñèí!
Óëåíøïèýåë úîøüóí ùàëäà ÷ûüûðäû:
– Ñÿíè ñÿñèíäÿí òàíûäûì! Ñÿí áàëûãñàòàíëàð áàø÷ûñûñàí! Êëààñûí
ãàòèëèñÿí, éàçûã ãûçëàðû ýÿìèðÿí éûðòûúûñàí! Úàìààò, ãîðõìàéûí!
Áó, áàëûãñàòàíëàð áàø÷ûñûäûð! Ñîîòêèíûí þëöìöíÿ äÿ áó ñÿáÿá îëäó!
Óëåíøïèýåë áóíó äåéèá, áèð ÿëè èëÿ îíóí áîüàçûíäàí éàïûøäû, î
áèðè ÿëè èëÿ áû÷àüûíû ÷ûõàðòäû.
Ëàêèí Áåòêèíèí àíàñû Òîðèéà Óëåíøïèýåëè ñàõëàéûá ÷ûüûðäû;
– Îíó äèðè àïàðìàã ëàçûìäûð! – Ñîíðà äà îíóí öñòöíÿ úóìäó,
àü ñà÷ûíû ÷ÿíýÿ-÷ÿíýÿ ãîïàðòìàüà, öçöíö úûðìàãëàìàüà áàøëàäû.
Òîðèéà àúûüûíäàí, þëäöðöëÿí ãûçûíûí ìöñèáÿòèíäÿí öðÿéè ïàð÷àëàíûð, ÷ûüûðûðäû.
Ãóëéàáàíûíûí ÿëëÿðèíè òÿëÿ ÿçìèøäè. Î, øèääÿòëè àüðûäàí, éåðäÿ
÷ûðïûíà-÷ûðïûíà áàüûðûðäû:
– Éàçûüûíûç ýÿëñèí! Éàçûüûíûç ýÿëñèí! Áó àðâàäû ýåðè ÷ÿêèí!
Ñèçÿ èêè êàðîëö ïóë âåðÿðÿì. Çÿíýëÿðè ñûíäûðûí! Óøàãëàð íèéÿ åëÿ
áÿðêäÿí ÷ûüûðûð?
Òîðèéà ÷ûüûðûá äåéèðäè:
– Îíó þëäöðìÿéèí! Îíó þëäöðìÿéèí! Ãîé áöòöí òóòäóüó èøëÿðèí ùåñàáûíû âåðñèí! Áó þëö çÿíýè ñÿíèí ö÷öí ÷àëûíûð, ñÿíèí
ö÷öí, ãàòèë! Ñÿíè âàì îääà éàíäûðàúàãëàð, ñÿíè ãûçìàð êÿëáÿòèíëÿ
äèäÿúÿêëÿð! Îíó þëäöðìÿéèí! Ãîé áöòöí òóòäóüó èøëÿðèí ùàããùåñàáûíû âåðñèí!
Òîðèéà éåðäÿí óçóí ãîëëó âàôëè àëÿòè òàïäû. Ìÿøÿë èøûüûíäà îíà
áàõàíäà ýþðäö êè, äÿìèð ëþâùÿëÿðäÿ ðîìá øÿêèëëè äåøèêëÿð âàð
(áó, Áðàáàíòäà âàôëè ùàçûðëàìàã ö÷öí ãÿëèá êèìè àäè øåéäèð), áóíäàí áàøãà óçóí, èòè äèøëÿð ýþðäö – áó âàôëè àëÿòèíè äÿìèð àüûçà
áÿíçÿäèðäè. Òîðèéà âàôëè àëÿòèíè à÷àíäà î, òàçû àüçûíà îõøàäû.
Òîðèéà ñîí äÿðÿúÿ ãÿçÿáëÿíÿðÿê, âàôëè àëÿòèíè ýàù à÷ûð, ýàù
áàüëàéûðäû, ñîíðà áèðäÿí, äèøëÿðèíè ãûúûðäàäûá, úàí âåðèðìèø êèìè
õûðûëäàéàðàã, èíòèãàì àðçóñóíóí öðÿê ïàð÷àëàéàí ùèðñèíäÿí ÷ûüûðà÷ûüûðà, àëÿòèí äèøëÿðèíè îíóí ãîëëàðûíà, ãû÷ëàðûíà, ñîíðà äà ùÿð éåðèíÿ
ñîõìàüà áàøëàäû, õöñóñèëÿ îíóí áîéíóíó áó äèøëÿðëÿ äèøëÿìÿéÿ
÷àëûøûðäû: ùÿð äÿôÿ äèøëÿðè îíóí áÿäÿíèíÿ ñîõàíäà äåéèðäè:
465
– Áàõ äÿìèð äèøëÿðëÿ ñÿí ìÿíèì ãûçûìû áåëÿ äèøëÿéèðäèí! Èíäè
áöòöí ùåñàáûíû âåð. Ùÿ, íåúÿäèð, áÿäÿíèíäÿí ãàí àõûð, ãàòèë! Àëëàù ÿäàëÿòëèäèð. Þëö çÿíýèíè åøèäèðñÿí? Áåòêèíèí ãàíû èíòèãàì àëìàüà ÷àüûðûð! Äÿìèð äèøëÿðèí áÿäÿíèíÿ ýèðäèéèíè äóéóðñàí? Áó –
àëëàùûí ÿçàáûäûð.
Òîðèéà àðà âåðìÿäÿí, àìàíñûçúà îíóí áÿäÿíèíè äÿìèð äèøëÿðëÿ äèøëÿéèðäè. Áóíó åëÿéÿ áèëìÿéÿíäÿ âàôëè àëÿòèíè îíóí òÿïÿñèíÿ
÷ûðïûðäû. Èíòèãàì ùèðñè îíäà î ãÿäÿð øèääÿòëè èäè êè, îíó äþéÿ-äþéÿ þëäöðÿ äÿ áèëÿðäè.
Áàëûãñàòàíëàð áàø÷ûñû ÷ûüûðûðäû:
– Ìÿíÿ ðÿùìèíèç ýÿëñèí! Óëåíøïèýåë, áû÷àüû ìÿíèì öðÿéèìÿ
ñàïëà, ìÿí òåç þëìÿê èñòÿéèðÿì! Áó àðâàäû ýåðè ÷ÿê! Þëö çÿíýèíè
âóðàí çÿíýëÿðè ñûíäûð! ×ûüûðàí óøàãëàðû þëäöð!
Òîðèéà âàôëè àëÿòèíäÿêè äèøëÿðëÿ ùåé îíóí áÿäÿíèíè äèøëÿéèðäè.
Àõûðäà áèð ãîúàíûí áàëûãñàòàíëàð áàø÷ûñûíà éàçûüû ýÿëèá âàôëè àëÿòèíè Òîðèéàíûí ÿëèíäÿí àëäû.
Òîðèéà ãóëéàáàíûíûí öçöíÿ òöïöðäö, îíóí ñà÷ûíû ãàìàðëàéûá,
äàðòà-äàðòà ÷ûüûðäû:
– Ñÿí âàì îääà, ãûçìàð êÿëáÿòèí àëòûíäà áöòöí òóòäóüóí èøëÿðèí úÿçàñûíû àëàúàãñàí! Äûðíàüûìëà ñÿíèí ýþçëÿðèíè äåøÿúÿéÿì!
Ãóëéàáàíûíûí èáëèñ äåéèë, àäàì îëäóüóíó åøèäÿí, Ùåéñò áàëûã÷ûëàðû, ÿêèí÷èëÿðè, àðâàäëàð, éöéöðöá ýÿëäèëÿð. Áÿçèëÿðèíèí ÿëèíäÿ
ôàíàð, áÿçèëÿðèíèí äÿ ìÿøÿë âàðäû, ùàìûñû äà ÷ûüûðûðäû:
– Ãàòèë! Ñîéüóí÷ó! Þëäöðäöéöí áÿäáÿõò àäàìëàðäàí ãàðÿò
åëÿäèéèí ïóëëàð ùàíû? Âåð!
Áàëûãñàòàíëàð áàø÷ûñû ìûçûëäàíûðäû:
– Ìÿíèì ùå÷ øåéèì éîõäóð! Ðÿùì åëÿéèí!
Àðâàäëàð îíó äàøà áàñûðäû, öñòöíÿ ãóì àòûðäû.
Òîðèéà ÷ûüûðûðäû:
– Áàõ, ãèñàñ áóäóð! Áàõ, ãèñàñ áóäóð!
Áàëûãñàòàíëàð áàø÷ûñû çàðûëäàéûðäû:
– Éàçûüûíûç ýÿëñèí! Ãàíûì àõûá ãóðòàðûð! Éàçûüûíûç ýÿëñèí!
Òîðèéà ÷ûüûðûðäû:
– Ñÿíäÿí ãèñàñ àëìàã ö÷öí ùÿëÿ ãàíûí âàð! Îíóí éàðàëàðûíà
ìÿëùÿì ñöðòöí. Î, âàì îääà ùàãã-ùåñàá âåðÿúÿê, ãûçìàð êÿë466
áÿòèíëÿ ãîëëàðûíû ÷ûõàðàíäà î, ùàãã-ùåñàá âåðÿúÿê! Áöòöí úèíàéÿòëÿðèí ùåñàáûíû âåðÿúÿê, áöòöí!
Òîðèéà éåíÿ äÿ ãóëéàáàíûíûí öñòöíÿ úóìóá îíó äþéìÿéÿ
áàøëàäû. Ëàêèí áèðäÿí þçö þëö êèìè éåðÿ éûõûëäû. Þçö àéûëìàéûíúà
îíà äÿéìÿäèëÿð.
Óëåíøïèýåë áàëûãñàòàíëàð áàø÷ûñûíûí ÿëëÿðèíè òÿëÿäÿí ÷ûõàðòäû,
ýþðäö êè, ñàü ÿëèíèí ö÷ áàðìàüû éîõäóð.
Îíóí ãîëëàðûíû, ãû÷ëàðûíû ìþùêÿì áàüëàòäûðäû, áàëûã ñÿáÿòèíÿ
ãîéäóðäó, àäàìëàð ñÿáÿòè ýþòöðöá éîëà äöøäöëÿð. Éîðóëäóãúà êèøèëÿð, àðâàäëàð, úàâàíëàð áèð-áèðèíè ÿâÿç åäèðäè. Ìÿøÿëëÿðëÿ, ôàíàðëàðëà éîëëàðûíû èøûãëàíäûðûðäûëàð. Áàëûãñàòàíëàð áàø÷ûñûíû Äàììåéÿ,
ìöùàêèìÿ îëóíìàüà, ãèñàñ àëûíìàüà àïàðûðäûëàð.
Áàëûãñàòàíëàð áàø÷ûñû åëÿ ùåé òÿêðàð åäèðäè:
– Çÿíýëÿðè ñûíäûðûí! ×ûüûðàí óøàãëàðû þëäöðöí!
Òîðèéà äà äåéèðäè:
– Ãîé î, âàì îääà òóòäóüó èøëÿðèí úÿçàñûíû àëñûí, ãîé ãûçìàð
êÿëáÿòèí àëòûíäà áöòöí òóòäóüó èøëÿðèí úÿçàñûíû àëñûí!
Ñîíðà èêèñè äÿ ñóñäó. Óëåíøïèýåë àíúàã Òîðèéàíûí ãûðûã-ãûðûã
íÿôÿñ àëäûüûíû, êèøèëÿðèí àüûð-àüûð àääûì àòäûüûíû, äàëüàëàðûí ýþé
ýóðóëòóñó êèìè óüóëäàäûüûíû åøèäèðäè.
Î, ýþé öçöíäÿ ñöðÿòëÿ ãà÷ûøàí ãàðà áóëóäëàðà, äÿíèçèí àü êþïöêëö äàëüàëàðûíà, ìÿøÿëëÿðäÿí, ôàíàðëàðäàí èøûã äöøÿí áàëûãñàòàíëàð áàø÷ûñûíûí ñîëüóí öçöíÿ ãÿìýèí-ãÿìýèí áàõûðäû. Áàëûãñàòàíëàð áàø÷ûñû êèíëè áàõûøëàðû èëÿ àäàìëàðû ýþçäÿí êå÷èðèðäè.
Óëåíøïèýåëèí ñèíÿñèíäÿêè êöë èíòèãàì àëìàüà ÷àüûðûðäû.
Áó ãàéäà èëÿ îíëàð äþðä ñààò éîë ýåòäèëÿð. Äàììåéÿ éàõûíëàøàíäà, ÿùâàëàòäàí õÿáÿð òóòìóø áèð éûüûí úàìààò îíëàðû ãàðøûëàäû.
Øÿùÿð ÿùëè òóòóëìóø ãóëéàáàíûéà áàõìàã èñòÿéèðäèëÿð: ùàìû ÷ûüûðà-÷ûüûðà, ãûé âóðà-âóðà, îéíàéà-îéíàéà, ñåâèíÿ-ñåâèíÿ áàëûãñàòàíëàð áàø÷ûñûíûí àðäûíúà ýÿëèð, ÷ûüûðûá äåéèðäèëÿð:
– Ãóëéàáàíû òóòóëäó! Çàëûì òóòóëäó! Ñàü îëñóí Óëåíøïèýåë!
Éàøàñûí áèçèì ãàðäàøûìûç Óëåíøïèýåë! Ëàíýå ëåâåí îíñåí áðîåäåð Óëåísïèeýåë!
Áó ÿñë õàëã òÿíòÿíÿñè èäè.
467
Úàìààò ùàêèìèí åâèíèí ãàáàüûíäàí êå÷ÿíäÿ, ùàêèì ñÿñêöéÿ ÷ûõûá Óëåíøïèýåëÿ äåäè:
– Ñÿí ãàëèá ýÿëäèí! Åøã îëñóí ñÿíÿ!
Óëåíøïèýåë äÿ îíà áåëÿ úàâàá âåðäè:
– Ñèíÿìäÿêè Êëààñûí êöëö ìÿíè èíòèãàì àëìàüà ÷àüûðûð!
Ùàêèì áó ñþçöí ãàáàüûíäà äåäè:
– Ãàòèëèí ÿìëàêûíûí éàðûñû ñÿíÿ ÷àòàúàã!
Óëåíøïèýåë îíà äåäè:
– Áóíó ãàòèëèí þëäöðäöéö àäàìëàðûí ãîùóì-ÿãðÿáàñûíà ïàéëàéûí!
Ëàììå èëÿ Íåëå äÿ ýÿëäè. Íåëå, ôÿðÿùèíäÿí ýöëÿ-ýöëÿ, àüëàéà-àüëàéà Óëåíøïèýåëè – ÿçèç äîñòóíó þïöðäö. Ëàììå äÿ, àüûðàüûð àòûëûá-äöøöð, Óëåíøïèýåëèí ãàðíûíà âóðà-âóðà äåéèðäè:
– Áàõ, ãî÷àã áóäóð, ñÿäàãÿòëè áóäóð, áóíà áåë áàüëàìàã îëàð!
Áó ìÿíèì ÿí éàõøû äîñòóìäóð! Ãàíìàç êÿíäëèëÿð, ñèçèí àðàíûçäà
áåëÿñè òàïûëìàç!
Áàëûã÷ûëàð Ëàììåéÿ ýöëöðäöëÿð.
ËÕÛÂ
Åðòÿñè ýöí, áîðýñòîðì äåéèëÿí çÿíý âóðóëäó: Ùàêèìè, èúìà
áàø÷ûëàðûíû, êàòèáëÿðè Âèåðñúùàðå ÷àüûðäû; îíëàð ýÿëèá, ÿäàëÿò àüàúû
äåéèëÿí – ýþçÿë úþêÿ àüàúûíûí àëòûíäà, äþðä äÿíÿ ÷àéûðëû êÿñÿê
ñêàìéàñûíäà îòóðäóëàð. Àüàúûí äþâðÿñèíÿ úàìààò éûüûøìûøäû. Ñîðüó-ñóàëäà áàëûãñàòàíëàð áàø÷ûñû ùå÷ áèð øåéè áîéíóíà àëìàäû, – ÿñýÿðèí ãûëûíúëà âóðóá ñàëäûüû âÿ îíóí ÿëèíäÿ ÷àòûøìàéàí ö÷ áàðìàüû
ýþñòÿðÿíäÿ äÿ î áèð øåé äåìÿäè. Î, àíúàã áèð øåéè òÿêðàð åäèðäè:
– Ìÿí éîõñóëàì, ãîúàéàì.
Úàìààò áàüûðà-áàüûðà äåéèðäè:
– Ñÿí ãàðò úàíàâàðñàí, ñÿí óøàãëàðû ýÿìèðèá þëäöðäöí! Îíà
àìàí éîõäóð, úÿíàá ùàêèìëÿð!
Àðâàäëàð ÷ûüûðûðäû:
– Áàõìà áèçÿ î êèíëè ýþçëÿðèíëÿ! Ñÿí èáëèñ äåéèëñÿí, ñÿí
àäàìñàí, áèç ñÿíäÿí ãîðõìóðóã! Ãàíè÷ÿí éûðòûúû! Ñÿí, éóâàäà
468
ãóø áàëàëàðûíû éåéÿí ïèøèêäÿí äÿ ãîðõàãñàí. Ñÿí éàçûã ãûçëàðû þëäöðìöñÿí, – îíëàð ëàï óøàãëûãäàí ùàëàë çÿùìÿòëÿ éàøàìàüû àðçó
åäèðäèëÿð.
Òîðèéà äà äåéèðäè:
– Ãîé î, âàì îääà, ãûçìàð êÿëáÿòèí àëòûíäà áöòöí òóòäóüó èøëÿðèí úÿçàñûíû àëñûí!
Ùÿð òÿðÿôäÿ êåøèê÷è äóðñà äà, àíàëàð óøàãëàðûíû þéðÿòäè êè, îíó
äàøà áàññûíëàð. Áó åëÿ óøàãëàðûí äà öðÿéèíäÿí èäè: îíëàð áàëûãñàòàíëàð áàø÷ûñûíà äàø àòûðäû, î, áàõàíäà ôèòÿ áàñûðäûëàð, àðà âåðìÿäÿí ÷ûüûðûðäûëàð:
– Áëîåäçóéýåð! (Ãàíè÷ÿí) Ñëà äîîä! (Þëäöðöí îíó!)
Òîðèéà éåíÿ ÷ûüûðûðäû:
– Ãîé î, âàì îääà, áöòöí òóòóüó èøëÿðèí úÿçàñûíû àëñûí, ãîé î,
ãûçìàð êÿëáÿòèí àëòûíäà áöòöí òóòäóüó èøëÿðèí úÿçàñûíû àëñûí!
Úàìààò ñÿñ-êöé ñàëìûøäû.
Àðâàäëàð áèð-áèðèíÿ äåéèðäè:
– Îíà áàõûí! Áó ýöí ùàâà èñòèäèð, ýöí ÷ûõûá, àììà î, òèòðÿéèð,
èñòÿéèð àü ñà÷ëû áàøûíû, öçöíö ýöíÿ âåðñèí, – Òîðèéà äà îíóí öçöíö éàìàí úûðìàãëàéûá!
– Àüðûäàí òèòðÿéèð!
– Àëëàù ãÿçÿáèíÿ ýÿëèá!
– Íÿ þëýöí ñèôÿòè âàð!
– Áèð î ÿúëàôûí ÿëëÿðèíÿ áàõûí – ÿëëÿðè áàüëàíûá, ãàí ñûçûð, ÿëëÿðèíè òÿëÿ ÿçèá!
Òîðèéà ÷ûüûðûðäû:
– Ãîé áöòöí òóòäóüó èøëÿðèí úÿçàñûíû àëñûí, áöòöí òóòäóüó èøëÿðèí!
Áàëûãñàòàíëàð áàø÷ûñû àüëàìñûíäû:
– Ìÿí éîõñóëàì, áóðàõûí ìÿíè!
Ùàìû, ùÿòòà ùàêèìëÿð äÿ îíà ýöëäö. Î, ýöúëÿ àüëàéûðäû êè, úàìààòûí îíà éàçûüû ýÿëñèí. Àììà àðâàäëàð ýöëöðäö.
Áàëûãñàòàíëàð áàø÷ûñûíà èøýÿíúÿ âåðèëìÿñèíÿ ÿñàñ îëäóüóíäàí, ìÿùêÿìÿ áó ãÿðàðà ýÿëäè: îíà – àäàìëàðû íåúÿ þëäöðäöéöíö, øåéëÿðèíè ùàðà àïàðäûüûíû, ãàðÿò åòäèéè ïóëëàðû ùàðàäà ýèçëÿòäèéèíè à÷ûá äåéÿíÿ êèìè ÿçàá âåðèëñèí.
469
Èøýÿíúÿ éåðèíäÿ îíóí àéàüûíà ëàï òÿçÿúÿ, óçóíáîüàç, äàð
÷ÿêìÿ ýåéäèðäèëÿð. Ùàêèì îíäàí ñîðóøäó: íåúÿ îëäó êè, èáëèñ ñÿíÿ áåëÿ úèíàéÿòêàð ôèêèðëÿðè òÿëãèí åòäè âÿ ñÿíè áåëÿ äÿùøÿòëè úèíàéÿòëÿðÿ ýþíäÿðäè.
Áàëûãñàòàíëàð áàø÷ûñû ùàêèìÿ áåëÿ úàâàá âåðäè:
– Èáëèñ – ìÿí þçöìÿì, ìÿíèì òÿáèÿòèì áåëÿäèð. Ìÿí äöíéàéà øèêÿñò ýÿëäèì, ìÿíäÿ èø ýþðìÿê áàúàðûüû éîõäóð. Ùàìû ìÿíè
ýèú ùåñàá åëÿéèðäè, òåç-òåç äÿ ìÿíè äþéöðäöëÿð. Ùå÷ êÿñèí ìÿíÿ
éàçûüû ýÿëìèðäè: íÿ óøàãëàðûí, íÿ ãûçëàðûí. Áþéöéÿíäÿ ùå÷ áèð àðâàä ìÿíèìëÿ éàõûíëûã åëÿìèðäè, ëàï ïóëëà äà. Îíäà ìÿí áöòöí àðâàäëàðäàí òþðÿéÿíëÿðÿ íèôðÿò åëÿìÿéÿ áàøëàäûì, áó þëäöðöúö íèôðÿòäè! ×óüóëëóã åëÿéèá Êëààñû ÿëÿ âåðäèì, ÷öíêè ùàìû îíó èñòÿéèðäè. Ìÿíèì àíúàã ïóëäàí õîøóì ýÿëèðäè – ïóë ìÿíèì ñàðûøûí éà
ãûçûë ñà÷ëû ðÿôèãÿëÿðèìäè. Êëààñûí þëäöðöëìÿñè ìÿíè âàðëàíäûðäû,
ìÿíÿ çþâã âåðäè. Àììà úàíàâàð îëìàã ìåéëè ìÿíè ýöíö-ýöíäÿí äàùà ÷îõ ìàðàãëàíäûðûðäû, ìÿí ÷îõ èñòÿéèðäèì êè, àäàìëàðû
ãàïûì, òóòóì. Áðàáàíòäà âàôëè àëÿòèíè ýþðäöì, àüëûìà ýÿëäè êè,
îíäàí ÷îõ éàõøû äÿìèð àüûç ãàéûðìàã îëàð. Àù, áó äÿìèð àüûçëà
ñèçèí õèðòäÿéèíèçäÿí òóòà áèëñÿéäèì, ñèçèí, ãîúàíûí ÷ÿêäèéè ÿçàáëà
ÿéëÿíÿí éûðòûúû ïÿëÿíýëÿðèí! Ìÿí î ÿñýÿðäÿí éà ãûçäàí äàùà àðòûã áèð çþâã èëÿ ñèçèí áîüàçûíûçû ýÿìèðÿðäèì! Þçöíö ãîðóìàüà
ýöúö ÷àòìàéàí î ýþçÿë ãûç ïóë êèñÿñèíè ÿëëÿðèíäÿ ñûõûá, ýöíöí
àëòûíäà ñÿðèëèá ãàëàíäà, îíà áèð àç éàçûüûì ýÿëäè, ùÿì äÿ øÿùâÿò
ùèññè ìÿíè áöðöäö, àíúàã ãîúà îëäóüóìäàí, áèð øåé åëÿéÿ áèëìÿäèì, äèøëÿäèì...
Ùàêèìèí – ùàðàäà éàøàéûðñàí – ñóàëûíà î áåëÿ úàâàá âåðäè:
– Ðàñêàïåëäÿ. Îðàäàí Áëàíêåíáåðãÿ, Ùåéñòÿ, ùÿòòà Êíîêêåéÿ äÿ ýÿëèðÿì. Áàçàð âÿ áàéðàì ýöíëÿðèíäÿ ìÿí ùÿìèí áó âàôëè
àëÿòè èëÿ Áðàáàíò ãàéäàñûíúà âàôëè ùàçûðëàéûá øÿùÿðëÿðÿ, êÿíäëÿðÿ
÷ûõûðàì. Ìÿíèì âàôëè àëÿòèì ùÿìèøÿ òÿìèç îëóð, îíó éàüëàéûðàì.
Âàôëè ùàçûðëàìàã áèçÿ õàðèúäÿí ýÿëèá; âàôëèíèí àëûúûñû ÷îõäóð.
ßýÿð ñèç ìàðàãëàíûá ñîðóøñàíûç êè, íèéÿ ñÿíè ùå÷ êÿñ òàíûìàéûá,
ìÿí äÿ ñèçÿ äåéÿðÿì êè, ìÿí öçöìö äÿ, ñà÷ûìû äà ñàðû-ãûðìûçû
ðÿíýÿ áîéàéûðäûì. Î êè, ãàëäû úàíàâàð äÿðèñè, – ñèç êèíëè-êèíëè
470
áàðìàüûíûçû óçàäûá áóíó ñîðóøóðñóíóç, – ìÿí äÿ ñèçÿ íèôðÿò åòäèéèìäÿí áó ñóàëà úàâàá âåðèðÿì: ìÿí Ðàáåñõîîë âÿ Ìàëäåùåì
ìåøÿëÿðèíäÿ èêè úàíàâàð âóðìóøäóì. Îíëàðûí äÿðèñèíè áèð-áèðèíÿ
òèêäèì, éåêÿ áèð äÿðè îëäó, ìÿí îíóí è÷èíÿ ýèðèðäèì. Îíó ãóòóéà
ãîéóá Ùåéñäÿêè ãóì òÿïÿëÿðè àðàñûíäà ýèçëÿäèðäèì. Ãàðÿò åëÿäèéèì ïàëòàðëàðû äà îðà ãîéóðäóì. Ýþçëÿéèðäèì êè, ôöðñÿò äöøñöí,
îíëàðû ÿëâåðèøëè ãèéìÿòÿ ñàòûì.
Ùàêèì ñÿðÿíúàì âåðäè:
– Îíó îäóí éàíûíà àïàðûí.
Úÿëëàä ÿìðè éåðèíÿ éåòèðäè.
Ùàêèì ñîðóøäó:
– Áÿñ ïóëëàð ùàíû?
Áàëûãñàòàíëàð áàø÷ûñû äåäè:
– Áóíó ùå÷ êðàë äà áèëìÿéÿúÿê.
Ùàêèì ÿìð åòäè:
– Îíó øàìëà éàíäûðûí. Îäà éàõûí ÷ÿêèí, éàõûí ÷ÿêèí!
Úÿëëàä ÿìðè éåðèíÿ éåòèðäè, áàëûãñàòàíëàð áàø÷ûñû ÷ûüûðäû:
– Ìÿí äàùà ùå÷ áèð ñþç äåìÿéÿúÿéÿì! Îíñóç äà ìÿí ÷îõ øåé
äåäèì, àììà ñèç ìÿíè îä èëÿ éàíäûðìàã èñòÿéèðñèíèç. Ìÿí úàäóýÿð
äåéèëÿì, íèéÿ ìÿíè îäà éàõûí àïàðûðñûíûç? Îíñóç äà ìÿíèì àéàãëàðûì, ãû÷ûì éàíûá, ãàí è÷èíäÿäèð! Ìÿí ùå÷ áèð øåé äåìÿéÿúÿéÿì.
Íèéÿ äàùà éàõûíà ÷ÿêèðñèíèç? Ñèçÿ äåéèðëÿð êè, ìÿíèì àéàãëàðûì,
ãû÷ûì éàíûá. Àéàüûìà ýåéäèðäèéèíèç óçóíãóíú ÷ÿêìÿ îäëó äÿìèðäÿíäèð. Ïóë? Äöíéàäà ìÿíèì éåýàíÿ äîñòóì ïóëäóð... Éàõøû äà...
Àíúàã îäó óçàã åëÿéèí! Ìÿíèì ïóëóì éåýàíÿ äîñòóì ïóëäóð...
Éàõøû äà... Àíúàã îäó óçàã åëÿéèí! Ìÿíèì ïóëóì Ðàìñêàïåëäÿ,
ñàíäûãäàäûð... Îíó ìÿíèì ÿëèìäÿí àëìàéàí! Úÿíàá ùàêèìëÿð,
ìÿíÿ ðÿùìèíèç ýÿëñèí, àìàí âåðèí! Ýþòöð øàìëàðû, ìÿëóí úÿëëàä!..
Áó äàùà áÿðê éàíäûðìàüà áàøëàéûð... Ïóë ñàíäûãäàäûð. Ñàíäûüûí äà
èêè àëòû âàð. Ïóëó éóí ïàð÷àéà áöêìöøÿì êè, ÿýÿð áèðèñè ñàíäûüû éåðÿ âóðñà, ïóëëàðûí úèíýèëòèñè åøèäèëìÿñèí. Éàõøû äà, ìÿí ùÿð øåéè äåäèì. Ìÿíè îääàí êÿíàðà ÷ÿêèí!
Îíó îääàí ãûðàüà ÷ÿêäèëÿð, î êèíëè-êèíëè ýöëöìñöíäö.
Ùàêèì ñîðóøäó êè, íèéÿ ýöëöìñÿéèðñÿí?
471
Áàëûãñàòàíëàð áàø÷ûñû äà úàâàá âåðäè:
– Ñåâèíäèéèìäÿí êè, äàùà îä ìÿíè éàíäûðìûð.
Ùàêèì îíà áåëÿ áèð ñóàë âåðäè:
– Äèøëè âàôëè àëÿòèíè ýþñòÿðìÿéè ñÿíäÿí ùå÷ õàùèø åäÿí îëóáìó?
Áàëûãñàòàíëàð áàø÷ûñû ñóàëà áåëÿ úàâàá âåðäè:
– Î áèðèëÿðèíèí äÿ âàôëè àëÿòè åéíÿí ìÿíèìêè êèìèäèð, àíúàã
ìÿíèìêèíäÿ áèð íå÷ÿ äåøèê âàð, áó äåøèêëÿðÿ äÿìèð äèøëÿðè ãîéóá
áÿðêèäèðäèì. Ñÿùÿð à÷ûëàíäà ÷ûõàðûðäûì. Êÿíäëèëÿð ìÿíèì âàôëèìè î áèðè ñàòûúûëàðûí âàôëèñèíäÿí ÷îõ àëûðäûëàð. Îíëàð ìÿíèì âàôëèìÿ Waefels met brabandsche knoopen äåéèðëÿð (Áðàáàíò äöéìÿëè
âàôëè) äåéèðëÿð: äèøëÿðè ãîéìàéàíäà, îíëàðûí áîø éåðèíäÿí
âàôëèëÿðèí öñòöíäÿ äöéìÿ êèìè õûðäàúà äàèðÿëÿð ãàëûð.
Ùàêèì îíà éåíÿ ñóàë âåðäè:
– Þëäöðäöéöí î áÿäáÿõò àäàìëàðûí öñòöíÿ ñÿí íÿ âàõò ùöúóì
åëÿéèðäèí?
– Ýöíäöç äÿ, ýåúÿ äÿ. Ýöíäöç âàôëè àëÿòè èëÿ ãóì òÿïÿëÿðèíè
ýÿçèá äîëàíûðäûì, áþéöê éîëëàðà ÷ûõûðäûì, ýÿëÿí-ýåäÿíè ýöäöðäöì. Øÿíáÿ ýöíëÿðè èñÿ ùÿìèøÿ áó ïóñãóäà äóðóðäóì, ÷öíêè î
ýöí Áðöããåäÿ áþéöê áàçàð îëóðäó. Ìÿíèì éàíûìäàí ãàíû ãàðà
áèð êÿíäëè êå÷èðäèñÿ, îíà äÿéìèðäèì: êÿíäëè êè, ôèêèð ÷ÿêèð – äåìÿëè îíóí êèñÿñè áîøäóð. Ýþðÿíäÿ êè, éîëäàí êå÷ÿí øÿí àäàìäûð
– îíóí àðäûíúà ýåäèðäèì, áèðäÿí äàë òÿðÿôäÿí îíóí öñòöíÿ àòûëûá,
äÿìèð äèøëÿðëÿ áîéíóíóí àðäûíû äèøëÿéèðäèì, ïóë êèñÿñèíè àëûðäûì.
Áó úöð ìÿí àíúàã ãóì òÿïÿëÿðèíäÿ äåéèë, áöòöí éîëëàðäà, úûüûðëàðäà àäàìëàðû ãàðÿò åëÿéèðäèì.
Ùàêèì îíà äåäè:
– Òþâáÿ åëÿ, àëëàùà äóà åëÿ.
Ëàêèí áàëûã÷ûëàð áàø÷ûñû êöôð ñþéëÿìÿéÿ áàøëàäû.
– Àëëàù-òÿàëà ìÿíè áåëÿ éàðàäûá. Ìÿí þç õîøóìà áåëÿ èøëÿðè
òóòìóðäóì – òÿáèÿòèì ìÿíè ìÿúáóð åëÿéèðäè. Éûðòûúû ïÿëÿíýëÿð,
ñèç ùàãñûç éåðÿ ìÿíè úÿçàëàíäûðûðñûíûç! Ìÿíè éàíäûðìàéûí, ìÿí
þç õîøóìà áåëÿ èøëÿðè òóòìóðäóì! Ìÿíÿ éàçûüûíûç ýÿëñèí, ìÿí
éîõñóëàì, ãîúàéàì! Îíñóç äà ìÿí áÿäÿíèìäÿêè éàðàëàðäàí
þëÿúÿéÿì. Ìÿíè éàíäûðìàéûí!
472
Îíó úþêÿ àüàúûíûí àëòûíà, ñêàìéàëàðûí éàõûíëûüûíà ýÿòèðäèëÿð êè,
úàìààòûí ýþçö ãàáàüûíäà öçöíÿ ìÿùêÿìÿíèí ùþêìöíö îõóñóíëàð.
Î ùÿì äÿùøÿòëè úèíàéÿòêàð, ùÿì ãóëäóð, ùÿì äÿ êöôðáàç îëäóüóíäàí ãÿðàðà àëûíìûøäû êè, ãûçìàð äÿìèðëÿ îíóí äèëè äåøèëñèí,
ñàü ÿëè êÿñèëñèí, áÿëÿäèééÿ èäàðÿñèíèí ãàïûñû ãàáàüûíäà, âàì îääà
éàíäûðûëñûí.
Òîðèéà ÷ûüûðûðäû:
– ßäàëÿòëè ùþêì ÷ûõàðûëäû, èíäè î, áöòöí òóòäóüó èøëÿðèí úÿçàñûíû àëàúàã!
Úàìààò äà ÷ûüûðûðäû:
– Ëàíý ëåâåí äå Ùååðåí âàí äå wet (Éàøàñûí úÿíàá ùàêèìëÿð!)
Áàëûãñàòàíëàð áàø÷ûñûíû äóñòàãõàíàéà àïàðûá îíà ÿòëè õþðÿêëÿ
øÿðàá âåðäèëÿð. Î, ÷îõ ñåâèíäè, äåéèðäè êè, ìÿí þìðöìäÿ áåëÿ
ëÿççÿòëÿ éåéèá-è÷ìÿìèøäèì; êðàë ìÿíèì áöòöí âàð-éîõóìà ñàùèá îëàúàã, áóíà ýþðÿ ìÿí, èëê âÿ ñîí äÿôÿ îëàðàã, þçöìÿ áåëÿ
äÿáäÿáÿ èëÿ ýþçÿë ãîíàãëûã äöçÿëòìÿéÿ èúàçÿ âåðèðÿì.
Áàëûãñàòàíëàð áàø÷ûñû áóíó äåéèá äÿðäëè-äÿðäëè ýöëäö.
Åðòÿñè ýöí, äàí éåðè àüàðàíäà îíó åäàì îëóíìàüà àïàðäûëàð.
Óëåíøïèýåëè òîíãàëûí éàíûíäà ýþðöá, áàðìàüû èëÿ îíó ýþñòÿðÿðÿê
÷ûüûðäû:
– Îíó äà, áèð ãîúàíûí ãàòèëè êèìè, åäàì åëÿìÿê ëàçûìäûð! Îí
èë ÿââÿë, î áóðàäà Äàììåäÿ ìÿíè êàíàëà àòäû, îíà ýþðÿ êè, ìÿí
îíóí àòàñû áàðÿñèíäÿ ÷óüóëëóã åëÿìèøäèì. Ìÿí, êàòîëèê êèëñÿñèíèí ñÿäàãÿòëè òÿáÿÿñè êèìè îíó ÿëÿ âåðìèøäèì.
Ìÿðéÿì àíà êèëñÿñèíèí çÿíý ãöëëÿñèíäÿí, äÿôí çÿíýèíèí ñÿñè
ÿòðàôà éàéûëûðäû.
Áàëûãñàòàíëàð áàø÷ûñû Óëåíøïèýåëÿ äåäè:
– Áó çÿíý ñÿñè ñÿíÿ äÿ àèääèð: ñÿíè äÿ àñàúàãëàð, ÷öíêè ñÿí
ãàòèëñÿí!
Áöòöí úàìààò ÷ûüûðäû:
– Î, éàëàí äåéèð! Éàëàí äåéèð ÿúëàô ãàòèë!
Òîðèéà äàø àòûá îíóí àëíûíû éàðàëàäû, äÿëè êèìè ÷ûüûðà-÷ûüûðà äåäè:
– Î ñÿíè îíäà ñóäà áàòûðñàéäû, ñÿí ãàíè÷ÿí éûðòûúû, ìÿíèì ãûçûìû äèøëÿéèá þëäöðìÿçäèí!
473
Óëåíøïèýåë äèíìèðäè.
Ëàììå ñîðóøäó:
– Óëåíøïèýåëèí îíó ñóéà àòäûüûíû êèì ýþðöá?
Óëåíøïèýåë ñóñóðäó.
Úàìààò ÷ûüûðäû:
– Ùå÷ êÿñ ýþðìÿéèá. Éàëàí äåéèð, ãàòèë!
Áàëûãñàòàíëàð áàø÷ûñû áàüûðûðäû:
– Éîõ, éàëàí äåìèðÿì! Éàëâàðäûì êè, ìÿíè áàüûøëàñûí, àììà
î, ìÿíè áàüûøëàìàäû, ñóéà òîëàìàçëàäû. Ìÿí ñàùèëÿ áàüëàíìûø
ãàéûãäàí òóòäóì, éîõñà áàòìûøäûì. Áöòöí èñëàíìûøäûì, òèð-òèð
ÿñèðäèì, êàñûá äàõìàìà ýöúëÿ þçöìö éåòèðäèì. Ìÿíè èñèòìÿ òóòäó, ìÿíÿ áàõàí äà éîõ èäè, àç ãàëìûøäû þëöì.
Ëàììå äåäè:
– Éàëàí äåéèðñÿí! Ùå÷ êÿñ áóíó ýþðìÿéèá.
Òîðèéà äà îíóí ñþçöíÿ ãöââÿò âåðäè:
– Ùå÷ êÿñ, ùå÷ êÿñ ýþðìÿéèá! Îäà àòûí î ãàòèëè! Þëöìöíäÿí
ãàáàã ýöíàùñûç áèð àäàìû äà áàäà âåðìÿê èñòÿéèð! Ãîé î, áöòöí
òóòäóüó èøëÿðèí úÿçàñûíû àëñûí! Î, éàëàí äåéèð! Óëåíøïèýåë, ñÿí
îíó ñóéà àòìûñàíñà, éåíÿ áîéíóíà àëìà! Áóíóí øàùèäè éîõäóð.
Ãîé î, âàì îääà, ãûçìàð êÿëáÿòèí àëòûíäà áöòöí òóòäóüó èøëÿðèí
úÿçàñûíû àëñûí!
Ùàêèì Óëåíøïèýåëäÿí ñîðóøäó:
– Ñÿí îíóí ùÿéàòûíà ãÿñä åëÿìèñÿí?
Óëåíøïèýåë äÿ îíà áåëÿ úàâàá âåðäè:
– Ìÿí Êëààñûí ãàòèëè îëàí ÷óüóëó ñóéà àòìûøàì. Àòàìûí ñèíÿìäÿ îëàí êöëö ìÿíè èíòèãàì àëìàüà ÷àüûðûðäû.
Áàëûãñàòàíëàð áàø÷ûñû ÷ûüûðäû:
– Áîéíóíà àëäû! Îíó äà þëäöðÿúÿêëÿð! Äàð àüàúû ùàíû? Ìÿí
áóíà áàõìàã èñòÿéèðÿì. Ùàíû úÿëëàä – ÿëèíäÿ ÿäàëÿò ãûëûíúû? Áó
äÿôí çÿíýè ñÿíèí ö÷öí ÷àëûíûð, îíà ýþðÿ êè, ñÿí, ÿúëàô, ãîúàíûí
ùÿéàòûíà ãÿñä åëÿìèñÿí!
Óëåíøïèýåë áó ñþçöí ãàáàüûíäà îíà äåäè:
– Áÿëè, ìÿí ñÿíè ìÿùâ åëÿìÿê èñòÿéèðäèì, îíà ýþðÿ äÿ ñóéà
òîëàìàçëàäûì, – ñèíÿìäÿêè êöë ìÿíè èíòèãàì àëìàüà ÷àüûðûðäû.
Àðâàäëàð úàìààò è÷èíäÿí ÷ûüûðûðäû:
474
– Óëåíøïèýåë, íèéÿ áîéíóíà àëäûí? Àõû áóíó ùå÷ êÿñ ýþðìÿìèøäè. Èíäè ñÿíè äÿ þëäöðÿúÿêëÿð.
Áàëûãñàòàíëàð áàø÷ûñû ñåâèíúèíäÿí ãÿùãÿùÿ ÷ÿêèá ýöëöðäö, àòûëûá
äöøöðäö, ãàíëû úûð-úûíäûð ñàðûíìûø áàüëû ÿëëÿðèíè òÿðïÿäèá ÷ûüûðûðäû:
– Îíó äà þëäöðÿúÿêëÿð! Î áó äöíéàäàí úÿùÿííÿìÿ, áîéíóíäà êÿíäèð – áèð ñÿôèë êèìè, îüðó êèìè, ãóëäóð êèìè ýåäÿúÿê!
Ùàêèì åëàí åòäè:
– Éîõ, îíó åäàì åòìÿéÿúÿêëÿð! Ôëàíäðèéà ãàíóíóíà ýþðÿ, îí
èë áóíäàí ÿââÿë áàø âåðÿí ãÿòë öñòöíäÿ àäàìû úÿçàëàíäûðìûðëàð.
Óëåíøïèýåë ïèñ èø òóòóá, àíúàã áóíó àòàñûíà îëàí ìÿùÿááÿòèíÿ
ýþðÿ åëÿéèá. Îíó ìÿùêÿìÿéÿ úÿëá åòìÿéÿúÿêëÿð.
Áöòöí úàìààò ÷ûüûðäû:
– Éàøàñûí ãàíóí! Ëàíý ëåâå äå wet!?
Ìÿðéÿì àíà êèëñÿñèíèí çÿíý ãöëëÿñèíäÿí çÿíýëÿðèí äÿôí ñÿñè
ÿòðàôà éàéûëûðäû. Þëöìÿ ìÿùêóì åäèëìèø àäàì äèøëÿðèíè õûð÷ûëäàòäû, áàøûíû àøàüû ñàëäû, ýþçöíäÿí èëê éàø äàìúûñû éåðÿ äöøäö.
Ñîíðà îíóí ñàü ÿëèíè êÿñäèëÿð, ãûçìàð äÿìèðëÿ äèëèíè äåøäèëÿð,
ñîíðà äà, áÿëÿäèééÿ èäàðÿñè ãàïûñû ãàáàüûíäà, âàì îääà éàíäûðäûëàð.
Þëÿíäÿí ãàáàã ÷ûüûðûá äåäè:
– Êðàë ìÿíèì ïóëóìà ñàùèá îëìàéàúàã! Ìÿí éàëàí äåìèøÿì!.. Éûðòûúû ïÿëÿíýëÿð, ìÿí éåíÿ ñèçèí éàíûíûçà ãàéûäàúàüàì,
ñèçè ýÿìèðèá þëäöðÿúÿéÿì!
Òîðèéà äà ÷ûüûðûðäû:
– Ãèñàñ âàõòû ýÿëèá ÷àòäû! Ãèñàñ âàõòû ýÿëèá ÷àòäû! Îä öñòöíäÿ
îíóí ãîëëàðû ãûúëàøûð, ãàðÿòÿ òÿëÿñÿí ãû÷ëàðû ãûúëàøûð! Ãàòèëèí áÿäÿíèíäÿí òöñòö ÷ûõûð! Îíóí þëö ñèôÿòèíäÿêè àü òöêëÿðè, êàôòàð òöêëÿðè éàíûð! Ãèñàñ âàõòû ýÿëèá ÷àòäû! Ãèñàñ âàõòû ýÿëèá ÷àòäû!
Áàëûãñàòàíëàð áàø÷ûñû úàíàâàð êèìè óëàéà-óëàéà þëäö.
Ìÿðéÿì àíà êèëñÿñèíèí çÿíý ãöëëÿñèíäÿí çÿíýëÿðèí äÿôí ñÿñè
ÿòðàôà éàéûëûðäû.
Ëàììå èëÿ Óëåíøïèýåë éåíÿ åøøÿêëÿðèíÿ ìèíèá éîëà äöøäöëÿð.
Íåëå äÿ Êàòëèíà èëÿ ÿçàá ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ ãàëäû. Êàòëèíà éåíÿ äÿ
åéíè ñþçö äåéèðäè:
– Îäó ýþòöðöí! Áàøûì éàíûð! Ñåâèìëè Ùàíñ, ãàéûò éàíûìà!
475
Û
Óëåíøïèýåëëÿ Ëàììå Ùåéñòäÿ, ãóì òÿïÿëÿðè öñòöíäÿ äóðóá,
Îñòåíääÿí, Áëàíêåíáåðãäÿí, Êíîêêåäÿí ýÿëÿí áàëûã÷û ýÿìèëÿðèíÿ áàõûðäûëàð. Ýÿìèëÿðäÿ ñèëàùëû àäàìëàð âàðäû. Îíëàðûí øëéàïàñûíäà, çåëàíä Ýéþçëÿðè êèìè ýöìöø ñàïëà òèêèëìèø àéïàðà øÿêëè âÿ
áó ñþçëÿð âàðäû: “Ïàïàéà ãóëëóã åëÿìÿêäÿíñÿ òöðê ñóëòàíûíà ãóëëóã åëÿìÿê éàõøûäûð”.
Óëåíøïèýåëèí êåôè êþê èäè, òîðàüàé êèìè îõóéóðäó, îíóí ñÿñèíÿ úàâàá îëàðàã, ùÿð òÿðÿôäÿí äþéöø ÷àüûðûøû îëàí õîðóç áàíû åøèäèëèðäè.
Ýÿìèäÿêè àäàìëàð136, òóòäóãëàðû áàëûüû ñàòûá, Åìäåíäÿ òþêöëöøäöëÿð. Ýèéîì äå Áëóà137 ùÿëÿ îðàäà èäè âÿ Îðàíëû øàùçàäÿíèí
ñÿðÿíúàìû èëÿ ýÿìèíè ñèëàùëàíäûðûðäû.
Óëåíøïèýåëëÿ Ëàììå Åìäåíÿ ýÿëÿíäÿ, Ýéþçëÿðèí ýÿìèëÿðè,
Òðåëîíóí ÿìðè èëÿ, äÿíèçÿ ÷ûõìûøäûëàð.
Òðåëîí ö÷ àéà éàõûí èäè êè, Åìäåíäÿ îòóðóá ãàëìûøäû, áÿðê
äàðûõûðäû. Î, çÿíúèðëÿíìèø àéû êèìè, ýÿìèäÿí ãóðóéà, ãóðóäàí
ýÿìèéÿ ýåäèðäè.
Óëåíøïèýåëëÿ Ëàììå ñàùèë êö÷ÿñè èëÿ ýÿçÿíäÿ ìåùðèáàí öçëö
áèð ñåíéîðà ðàñò ýÿëäèëÿð, – î, äàðûõäûüûíäàí, ìèçðàãëà ãÿìáÿð
äàøûíûí äèáèíè åøèðäè. Îíóí çÿùìÿò ÷ÿêìÿñè ýþðöíöð íàùàã èäè,
476
ëàêèí î, èøèíè ñîíà ÷àòäûðìàã ôèêðèíäÿí äþíìöðäö. Áó çàìàí
îíóí äàë òÿðÿôèíäÿ áèð èò ñöìöê ýÿìèðèðäè.
Óëåíøïèýåë èòÿ éàõûíëàøäû, þçöíö åëÿ ýþñòÿðäè êè, ýóéà ñöìöéö
îíóí ÿëèíäÿí àëìàã èñòÿéèð. Èò ìûðûëäàíäû. Óëåííøïèýåë ÿë ÷ÿêìÿäè. Èò áÿðêäÿí ùöðäö.
Ñåíéîð ñÿñÿ òÿðÿô äþíöá, Óëåíøïèýåëäÿí ñîðóøäó:
– Èòäÿí íèéÿ ÿë ÷ÿêìèðñÿí?
– Áÿñ ñèç íèéÿ, ìåññèð, äþøÿìÿ éîëäàí ÿë ÷ÿêìèðñèíèç?
Ñåíéîð äåäè:
– Áóíëàð àéðû-àéðû øåéëÿðäèð.
Óëåíøïèýåë åòèðàç åòäè:
– Áóðàäà ôÿðã ÷îõ àçäûð. Èò ñöìöêäÿí áÿðê-áÿðê òóòóá, îíó
âåðìÿê èñòÿìèð, ãÿìáÿð äÿ äþøÿìÿ éîëäàí áÿðê-áÿðê òóòóá, îíäàí àéðûëìàã èñòÿìèð. Ñèçèí êèìè àäàì äàø éîëëà ÿëëÿøÿíäÿ, áèçèì
êèìèëÿðèí äÿ èòëÿ ÿëëÿøìÿñè ýöíàù äåéèë.
Ëàììå Óëåíøïèýåëèí äàëûíäà ýèçëÿíìèøäè, äàíûøìûðäû.
Ñåíéîð ñîðóøäó:
– Ñÿí êèìñÿí?
– Ìÿí äèí éîëóíäà îääà éàíäûðûëàí Êëààñûí îüëó Òèë Óëåíøïèýåëÿì.
Áóíó äåéèá òîðàüàé êèìè îõóäó. Ñåíéîð äà õîðóç êèìè áàíëàäû. Äåäè êè:
– Ìÿí àäìèðàë Òðåëîíàì. Ìÿíÿ ñþçöí âàðìû?
Óëåíøïèýåë áàøûíà ýÿëÿí ÿùâàëàòû äàíûøäû, áåø éöç êàðîëöíö äÿ
îíà âåðäè.
Òðåëîí áàðìàüû èëÿ Ëàììåíè ýþñòÿðèá ñîðóøäó:
– Î ýîìáóë êèìäèð?
Óëåíøïèýåë äÿ úàâàá âåðäè êè:
– Î, ìÿíèì äîñòóì – éîëäàøûìäûð. Î äà ìÿíèì êèìè èñòÿéèð
êè, ñÿíèí ýÿìèíäÿ, òöôÿíýèí ýóð ñÿñè èëÿ, àíà âÿòÿíèí àçàäëûã
ìàùíûñûíû îõóñóí.
Òðåëîí äåäè:
– Ñèç èêèíèç äÿ ãî÷àãñûíûç. Ìÿí ñèçè þç ýÿìèìÿ ýþòöðÿúÿéÿì.
Áó ôåâðàë àéûíäà îëìóøäó. Áÿðê êöëÿê ÿñèðäè. Øàõòà ýåò-ýåäÿ
àðòûðäû. Íÿùàéÿò Òðåëîí ö÷ ùÿôòÿ – îíó ëàï úàíà ýÿòèðÿí àüûð èíòè477
çàð è÷èíäÿ ýþçëÿäèêäÿí ñîíðà, Åìäåíè òÿðê åòäè. Ôëèäÿí ÷ûõàíäàí
ñîíðà Òåññåëÿ éîë àëäû, ëàêèí ñîíðà Âèðèíýåíÿ ñàðû äþíìÿéÿ ìÿúáóð îëäó; áóðàäà îíóí ýÿìèñè áóçëàð àðàñûíäà èëèøèá ãàëäû.
×îõ êå÷ìÿäè, îíóí ýþçëÿðè ãàáàüûíäà øÿí áèð ìÿíçÿðÿ à÷ûëäû:
àäàìëàð áóç öñòöíäÿ êè÷èê êèðøÿëÿðäÿ, êîíêèëÿðäÿ ñöðöøöðäöëÿð.
Êîíêèëÿðäÿ ñöðöøÿí îüëàíëàð – ìÿõìÿð ïàëòàð, ãûçëàð – êîôòà-òóìàí ýåéìèøäèëÿð. Ãûçëàðäàí áÿçèñèíèí ýåéèìèíäÿ çÿð òèêìÿëÿð,
áÿçèñèíèíêèíäÿ – ðÿíýàðÿíý õûðäà ìóíúóã áÿçÿêëÿð, áÿçèñèíèíêèíäÿ – ãûðìûçû, áÿçèñèíèíêèíäÿ – ìàâè ãûð÷ûíëû áöçìÿëÿð âàðäû.
Îüëàíëàð, ãûçëàð òÿê-òÿê, èêè-èêè, éà áèð-áèðè àðäûíúà ñöðöøÿ-ñöðöøÿ î éàí, áó éàíà ýåäèá ýÿëèð, çàðàôàòëàøûð, ñåâýè íÿüìÿñè îõóéóðäóëàð, ãà÷à-ãà÷à ýåäèá, áàéðàãëà áÿçÿäèëìèø áàëàúà äöêàíëàðäà éåéèá-è÷èðäèëÿð; áó äöêàíëàðäà – àðàã, ïîðòàüàë, ÿíúèð ãóðóñó,
ïåïåðêîåê, ñúùîë*, éóìóðòà, áèøìèø òÿðÿâÿç, ùååòåêîåê, éÿíè îëàäè, âèíåãðåò ñàòûðäûëàð. ßòðàôäà èñÿ êèðøÿëÿðèí áóç öñòöíäÿ õûøûëòûñû
åøèäèëèðäè.
Ëàììå äÿ, àðâàäûíû àõòàðà-àõòàðà, áó øÿí àäàìëàðà áàõûá
êîíêèäÿ ñöðöøöð, òåç-òåç äÿ éåðÿ äÿéèðäè.
Óëåíøïèýåë áó çàìàí ñàùèë êö÷ÿñèíäÿ, óúóç éåìÿêëÿð ñàòàí
àøõàíàéà ýåäèð, éåéèá-è÷èðäè, àøõàíà÷û ãîúà àðâàäëà ñþùáÿò åäèðäè, – áó îíóí áèð àç õîøóíà äà ýÿëèðäè.
Áèð äÿôÿ áàçàð ýöíö ñààò äîããóçäà îðàéà éåìÿéÿ ýåòäè.
Îíà éàõûíëàøàí ãÿøÿíý áèð àðâàäà äåäè:
– Àé úàâàíëàøìûø àøõàíà÷û, öçöíöí ãûðûøëàðû íåúÿ îëäó? Äèøëÿðèí àüàïïàã, ãÿøÿíý, ùàìûñû äà éåðèíäÿ, äîäàãëàðûí àëáàëû êèìè ãûïãûðìûçû; öçöíäÿêè áó ìåùðèáàí, ùèéëÿýÿð òÿáÿññöì ìÿíÿ àèääèð?
Î äà úàâàá âåðäè êè:
– Ñÿíÿ íÿ? Éåìÿéÿ íÿ èñòÿéèðñÿí?
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Ñÿíè.
Ãÿøÿíý àðâàä ñÿðò úàâàá âåðäè:
– Ñÿíèí êèìè ãàõàú ö÷öí áó ÷îõ éàüëû éåìÿê îëàð. Àéðû úöð ÿò
èñòÿìèðñÿí?
__________
* Ãàëõàí áàëûüû (ôëàì.)
478
Óëåíøïèýåë äèíìÿäè.
Ãÿøÿíý àðâàä ñîðóøäó:
– Ùÿìèøÿ ñÿíèíëÿ ýÿçÿí î áîéëó-áóõóíëó, ãÿøÿíý, äîëó àäàìû íåéíÿäèí?
Óëåíøïèýåë ñîðóøäó:
– Ëàììåíè?
Àðâàä òÿêðàð åòäè:
– Îíó íåéíÿäèí?
Óëåíøïèýåë äÿ îíà áåëÿ úàâàá âåðäè:
– Î äöêàíëàðäà – áèøìèø éóìóðòà, èëàíáàëûüû ãàõàúû, äóçëó
áàëûã, çóåðòæå*, – õöëàñÿ äèø áàòàí ùÿð øåéè éåéèð, äöêàíëàðà äà áó
öìèäëÿ ýåäèð êè, áÿëêÿ àðâàäûíà ðàñò ýÿëÿ. Àù, ýþçÿë àðâàä, íèéÿ
ñÿí ìÿíèì àðâàäûì äåéèëñÿí? Èñòÿéèðñÿí – ÿëëè ôëîðèí âåðèì! Èñòÿéèðñÿí – ãûçûë ùÿìàéèë âåðèì?
Ãÿøÿíý àðâàä õà÷ âóðäó:
– Ìÿíè íÿ àëìàã îëàð, íÿ äÿ çîðëà ÿëÿ êå÷èðìÿê îëàð!
Óëåíøïèýåë ñîðóøäó:
– Ñÿíèí èñòÿäèéèí àäàì âàðìû?
– Ñÿíè ìÿí éàõûí àäàì êèìè èñòÿéèðäèì. Àììà ÿí ÷îõ – áèçèì àëëàùûìûç ùÿçðÿò Èñàíû èñòÿéèðÿì, áèð äÿ Ìÿðéÿì àíàíû îíëàð
ìÿíÿ ãàäûíëûã íàìóñóìó ãîðóìàüû òàïøûðûá. Áó ÷ÿòèí, ùÿì äÿ
àüûð èøäèð. Àììà Àëëàù áèçÿ, áèç éàçûã àðâàäëàðà êþìÿê åëÿéèð.
Áóðàñû äà âàð êè, áÿçÿí àðâàäëàð éîëäàí ÷ûõûðëàð. Éàõøû, ñÿíèí î
êþê äîñòóí øÿí àäàìäûð?
– Éåéÿíäÿ – îíóí êåôè êþê îëóð, àú îëàíäà – ãÿìýèí îëóð, ùÿìèøÿ äÿ íÿéèíñÿ àðçóñóíó ÷ÿêèð. Áÿñ ñÿíèí õàñèééÿòèí íåúÿäèð:
øÿí àðâàäñàí, éà ãàðàãàáàãñàí?
Î äà úàâàá âåðäè êè:
– Áèç àðâàäëàð, õàíûìûìûçûí ãóëóéóã.
Óëåíøïèýåë ñîðóøäó:
– Ùàíñû õàíûìûíûçûí? Øûëòàãëûüûí?
– Áÿëè.
– Ëàììåíè ñÿíèí éàíûíà ýþíäÿðÿðÿì.
__________
* Øîðàáà (ôëàì.)
479
– Ëàçûì äåéèë. Î äà àüëàéàúàã, ìÿí äÿ.
Óëåíøïèýåë ñîðóøäó:
– Ñÿí îíóí àðâàäûíû ùå÷ ýþðìöñÿí?
Ãÿøÿíý àðâàä àù ÷ÿêèá äåäè:
– Î àðâàä îíóíëà ýöíàù èø òóòóá, áóíà ýþðÿ îíà ÷îõ ñÿðò êèëñÿ
úÿçàñû âåðèëèá. Î àðâàä áèëèð êè, Ëàììå, ëàìÿçùÿáëèéèí ãàëèá ýÿëìÿñè ö÷öí äÿíèçÿ ýåäèð, – áó îíóí õðèñòèàíëûã ðóùóíà ùå÷ éàðàøàðìû? Ëàçûì ýÿëÿíäÿ îíó ãîðó; éàðàëàíàíäà – éàðàñûíû áàüëà, –
îíóí àðâàäû õàùèø åëÿéèá êè, îíó ñÿíÿ äåéèì.
– Ëàììå ìÿíèì äîñòóìäóð, ãàðäàøûìäûð.
Ãÿøÿíý ãàäûí ùÿéÿúàíëà äåäè:
– Àù! Î ýöí îëñóí êè, ñèç áèçèì àíàìûç îëàí ìöãÿääÿñ êèëñÿíèí àüóøóíà ãàéûäàñûíûç!
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Î àíà þç óøàãëàðûíû éåéèð! – Ñîíðà äà éåìÿêõàíàäàí ÷ûõûá
ýåòäè.
Áèð ýöí ìàðò ñÿùÿðè èäè, êöëÿê òóôàí ãîïàðûðäû, ÷àé áóç áàüëàéûá, Ýèéîìóí ýÿìèñèíèí ãàáàüûíû êÿñìèøäè, äÿíèç÷èëÿð, ÿñýÿðëÿð
áóç öñòöíäÿ ÿë êèðøÿëÿðè âÿ êîíêèëÿðäÿ ÿéëÿíèðäèëÿð.
Óëåíøïèýåë áó çàìàí éåìÿêõàíàäà èäè, ãÿøÿíý àðâàäûí îâãàòû íÿäÿíñÿ òÿëõ èäè, î, ñàíêè òÿøâèø è÷èíäÿ áèðäÿí äåäè:
– Éàçûã Ëàììå! Éàçûã Óëåíøïèýåë!
Óëåíøïèýåë ñîðóøäó:
– Íÿ îëóá, íèéÿ áèçèì éàñûìûçà îòóðìóñàí?
– Ùå÷ áèëìèðÿì ñèçèíëÿ íåéíèéèì! Àõû íèéÿ ñèç òÿáÿððöê àéèíèíÿ èíàíìûðñûíûç? Îíäà éÿãèí êè, ñèç úÿííÿòÿ ýåäÿðäèíèç, áó
äöíéàäà äà ìÿí ñèçèí íèúàò òàïìàüûíûçà êþìÿê åëÿðäèì.
Óëåíøïèýåë îíóí ãàïûéà ñàðû ýåòäèéèíè âÿ íÿéÿñÿ ãóëàã àñäûüûíû ýþðöá ñîðóøäó:
– Ãàðûí éåðÿ äöøäöéöíö åøèòìÿê èñòÿéèðñÿí?
Î äà úàâàá âåðäè êè:
– Éîõ.
– Êöëÿéèí âàéûëòûñûíà ãóëàã àñûðñàí?
– Éîõ.
480
– Ãîíøó éåìÿêõàíàäà áèçèì èýèä äÿíèç÷èëÿðèí íåúÿ êåô åëÿäèêëÿðèíè åøèòìÿê èñòÿéèðñÿí?
Ãÿøÿíý àðâàä äåäè:
– Þëöì ñèçÿ îüðó êèìè ýèçëèúÿ éàõûíëàøûð.
Óëåíøïèýåë áèð äÿ ñîðóøäó:
– Þëöì? Ìÿí áàøà äöøìöðÿì ñÿí íÿ äåéèðñÿí. Éàõûíà ýÿë,
ÿìÿëëè äàíûø.
– Îíëàð îðäàäûð!
– Êèì îíëàð?
Ãÿøÿíý àðâàä îíóí ñóàëûíû òÿêðàð åòäè:
– Êèìäèð îíëàð? Ñèìîíåí-Áîëóí ÿñýÿðëÿðè. Îíëàð ùåðñîãóí
àäû èëÿ ñèçÿ ùóúóì åäÿúÿêëÿð. Ñèçè áóðäà, êÿñèëìÿê ö÷öí ùàçûðëàíàí, áóüà êèìè éåäèçäèðèðëÿð. – Ñîíðà ùÿéÿúàíëà: – Àù, íèéÿ ìÿí
áóíó ýåú áèëäèì! – äåéèá àüëàäû.
Óëåíøïèýåë:
– Àüëàìà, ÷ûüûðìà äà, – äåäè. – Áóðàäà îë.
– Ìÿíè ÿëÿ âåðìÿ!
Óëåíøïèýåë éöéöðÿ-éöéöðÿ áöòöí äöêàíëàðû, éåìÿêõàíàëàðû
äîëàøäû. Äÿíèç÷èëÿðèí, ÿñýÿðëÿðèí ãóëàüûíà ïû÷ûëäàäû:
– Èñïàíèéàëûëàð éàõûíëàøûðëàð!
Ùàìû ýÿìèéÿ éöéöðäö, áèð àíäà äþéöøÿ ùàçûð îëóá, äöøìÿíèí
ýÿëìÿñèíè ýþçëÿäèëÿð.
Óëåíøïèýåë Ëàììåéÿ äþíäö:
– Äÿíèç ãûðàüûíà áàõ. Îðàäà î ãàðà ïàëòàðëû, ãûðìûçû ãûð÷ûíëû,
ãÿøÿíý àðâàäû ýþðöðñÿí? Áàøûíäàêû àü êàïîðó ýþçöíöí öñòöíÿ
÷ÿêèð?
Ëàììå:
– Ìÿíèì èíäè àðâàäà áàõìàüà ùàëûì éîõäóð, – äåäè. – Áÿðê
öøöéöðÿì, þçö äÿ éóõóì ýÿëèð.
Áó ñþçëÿðè äåéèá îïïåðñòêëååä-ÿ áöðöíäö, ùå÷ áèð øåé åøèòìÿäè.
Óëåíøïèýåë àðâàäû òàíûäû, ýÿìèäÿí ÷ûüûðûá äåäè:
– Ýåäÿê áèçèìëÿ!
Î äà úàâàá âåðäè êè:
– Ñèçèíëÿ ìÿí ëàï ãÿáðÿ äÿ ýåòìÿéÿ ðàçûéàì, àíúàã îëìàç...
481
Óëåíøïèýåë éåíÿ ÷ûüûðäû:
– Äîüðóäàí, ýåäÿê! Áèð éàõøû ôèêèðëÿø! Áöëáöë ìåøÿäÿ õîøáÿõò îëóð, ìåøÿäÿ îõóéóð. Ìåøÿäÿí ãûðàüà ó÷àíäà – äÿíèç êöëÿéè îíóí ãàíàäëàðûíû ãûðûð, áöëáöë ìÿùâ îëóð.
Ãÿøÿíý àðâàä:
– Ìÿí åâäÿ îõóéóðäóì, áàúàðñàéäûì, ÷þëäÿ äÿ îõóéàðäûì, –
äåéèá ýÿìèéÿ éàõûíëàøäû. – Àë, ýþòöð äàâà-äÿðìàíäûð, ñÿíèí ö÷öí,
áèð äÿ ñÿíèí äîñòóí ö÷öí. Î äà êè, éàòûð, àììà ýÿðÿê îéàã îëàéäû.
Ëàììå! Ëàììå! Àëëàù ñÿíè ùèôç åëÿñèí! Ñàü-ñàëàìàò ãàéûò!
Ãÿøÿíý ãàäûí áóíó äåéèá öçöíö à÷äû.
Ëàììå ÷ûüûðà-÷ûüûðà:
– Ìÿíèì àðâàäûì, ìÿíèì àðâàäûì! – äåéèá ýÿìèäÿí áóçóí
öñòöíÿ àòûëìàã èñòÿäè.
Î äà ÷ûüûðûá äåäè:
– Ñÿíèí ñÿäàãÿòëè àðâàäûí! – Ñîíðà äà ãà÷ìàüà áàøëàäû.
Ëàììå ýÿìèíèí ãûðàüûíà ýÿëäè, ëàêèí ÿñýÿðëÿðäÿí áèðè îíóí
îïïåðñòêëååä-èíäÿí òóòóá ñàõëàäû. Ëàììå ÷ûüûðûðäû, àüëàéûðäû,
éàëâàðûðäû êè, îíó áóðàõñûíëàð. Ïðîôîñ äåäè êè:
– Ýÿìèäÿí ýåòñÿí, ñÿíè áîüàçûíäàí àñàðëàð.
Ëàììå áóçóí öñòöíÿ àòûëìàã ö÷öí éåíÿ áèð òÿøÿááöñ ýþñòÿðäè, ëàêèí éàøëû Ýéþçëÿðäÿí áèðè áóíóí äà ãàáàüûíû àëäû, äåäè êè:
– Òàõòà êþðïö éàøäûð, àéàãëàðûí èñëàíàð.
Ëàììå éåðÿ îòóðóá ùþíêöðÿ-ùþíêöðÿ àüëàìàüà áàøëàäû; åëÿ
áèð óúäàí äà äåéèðäè:
– Ìÿíèì àðâàäûì! Ìÿíèì àðâàäûì! Áóðàõûí ìÿíè àðâàäûìûí
éàíûíà?
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Ñÿí éåíÿ àðâàäûíû ýþðÿúÿêñÿí! Î ñÿíè èñòÿéèð, àíúàã àëëàùû
äàùà ÷îõ èñòÿéèð.
Ëàììå ÷ûüûðäû:
– Áåëÿ äÿ äÿìäÿìÿêè ýèú àðâàä îëàð! ßýÿð î, àëëàùû ÿðèíäÿí
÷îõ èñòÿéèðñÿí, îíäà íèéÿ åëÿ áÿçÿíèá-äöçÿíèá ýþçöìÿ ýþðöíöð,
ìÿíè òàìàùà ñàëûð? ßýÿð î, ùÿð íåúÿ îëñà, ìÿíè èñòÿéèðñÿ, îíäà
íèéÿ ÷ûõûá ýåäèð?
482
Óëåíøïèýåë ñîðóøäó:
– Ñÿí äÿðèí ãóéóíóí äèáèíè ýþðöðñÿí?
Ëàììå éåíÿ äÿ ýþéÿðòÿäÿ îòóðóá öìèäñèç ùàëäà äåéèðäè:
– Ìÿí äÿðä ÷ÿêìÿêäÿí þëÿúÿéÿì! – Îíóí áÿíèçè ìåéèò êèìè
ñîëìóøäó.
Áó àðàäà Ñèìîíåí-Áîëóí ÿñýÿðëÿðè éàõûíëàøûðäû, – îíëàðûí
÷îõëó òîïó âàðäû.
Îíëàð ýÿìèíè òîïà òóòäóëàð. Ýÿìèäÿí äÿ îíëàðà òîï àòÿøè èëÿ
úàâàá âåðäèëÿð. Äöøìÿíèí àòûëàí ìÿðìèëÿðè ÿòðàôäà îëàí áöòöí
áóçó äàüûòäû. Àõøàì äà èëûã éàüûø éàüäû.
Êöëÿê ãÿðáäÿí ÿñèðäè. Øèääÿòëÿ äàëüàëàíàí äÿíèç èðè áóç ïàð÷àëàðûíû ãàëäûðûðäû, áóçëàð äèê-äèê äóðóðäó, åíèðäè, áèð-áèðèíÿ äÿéèðäè, áèð-áèðèíèí öñòöíÿ ãàëõûðäû, ýÿìèíè áàñûá ÿçìÿê ãîðõóñó éàðàäûðäû. Ýÿìè äÿ ñÿùÿð òåçäÿí, øÿôÿã ãàðà áóëóäëàðû éàðàí êèìè,
êÿòàí ãàíàäëàðûíû à÷äû, àçàä ãóø êèìè, äÿíèçèí è÷ÿðèëÿðèíÿ öçäö.
Áóðàäà î, ýåíåðàë àäìèðàë ìåññèð äå Ëöìå äå ëà Ìàðêûí138
Ùîëëàíäèéà âÿ Çåëàíäèéà äîíàíìàñû èëÿ áèðëÿøäè. Àäìèðàëûí îëäóüó ýÿìèíèí äîð àüàúûíäà, ôëàãìàí ýÿìèñè êèìè, ôàíàð éàíûðäû.
Óëåíøïèýåë Ëàììåéÿ äåäè:
– Îüëóì, àäìèðàëà áèð áàõ! Þçáàøûíà ýÿìèäÿí ýåòìÿê èñòÿñÿí, î ñÿíÿ áóíó áàüûøëàìàéàúàã. Îíóí ýþé ýóðóëòóñó êèìè ñÿñèíè åøèäèðñÿí? Ýþð íåúÿ åíëè ÷èéíè âàð, íåúÿ ìþùêÿì áÿäÿíè âàð,
íåúÿ ùöíäöð áîéó âàð! Îíóí óçóí ÿëëÿðèíÿ áàõ, – äûðíàãëàðû úàéíàã êèìèäèð. Îíóí ëàãåéä áàõûøëû, ýèðäÿ, ãàðòàë ýþçëÿðèíÿ, ÷öâ êèìè óçóí ñàããàëûíà ôèêèð âåð, – þëäöðöëÿí èêè ãðàôûí ãèñàñûíû àëìàã
ö÷öí î áöòöí êåøèøëÿðè, ìîíàõëàðû áîüàçûíäàí àñìàéûíúà ñàããàëûíû ãûðõäûðìàéàúàã. Îíóí àìàíñûç, ãîðõóíú öçöíÿ äèããÿò éåòèð.
ßýÿð ñÿí: “Ìÿíèì àðâàäûì! Ìÿíèì àðâàäûì!” äåéÿ-äåéÿ çàðûëäàñàí, çûüûëäàñàí – î, ñÿíè éóõàðû ãàëäûðàð, ñÿí äÿ áèð àíäà áèð òÿùÿð îëàðñàí.
Ëàììå äÿ äåäè:
– Îüëóì, êèì êè, éàõûí àäàìûíû êÿíäèðëÿ ùÿäÿëÿéèð – îíóí
áîéíóíäà èíäèäÿí êÿíäèð éàõàëûã ýþðöíöð.
Óëåíøïèýåë äåäè:
483
– Áó éàõàëûüû áèðèíúè ñÿí òàõàúàãñàí, – áóíó ñÿíÿ öðÿêäÿí
àðçó åäèðÿì.
Ëàììå îíà ñÿðò úàâàá âåðäè:
– Ìÿí ñÿíèí êÿíäèðäÿí àñûëäûüûíû ëàï àéäûí ýþðöðÿì, – àúû äèëèí äÿ áèð ãàðûø áàéûðà ÷ûõûá.
Îíëàðûí èêèñèíÿ äÿ åëÿ ýÿëèðäè êè, áó ÷îõ íÿçàêÿòëè çàðàôàòäûð.
Ùÿìèí ýöí Òðåëîíóí ýÿìèñè Áèñêàé ýÿìèñèíè òóòäó: ýÿìèéÿ
– úèâÿ, ãûçûëëû ãóì, øÿðàá âÿ ÿäâèééÿ éöêëÿíìèøäè. Àñëàí äèøëÿðè
èëÿ áóüà ñöìöéöíäÿí èëèê ÷ûõàðûëäûüû êèìè, – áó ýÿìèíèí äÿ áöòöí
éöêö âÿ èø÷èëÿðè ÷ûõàðûëûá àïàðûëäû.
Ùåðñîã Àëáà äà Íèäåðëàíä õàëãû öçÿðèíÿ ÷îõ àüûð âåðýè ãîéäó.
Èíäè ùÿð áèð íèäåðëàíäëû þç ÿìëàêûíû, ìàë-ãàðàñûíû ñàòàíäà àëäûüû
ùÿð îí ìèí ôëîðèíäÿí, ìèí ôëîðèíèíè êðàë õÿçèíÿñèíÿ âåðìÿëè èäè.
Áó âåðýè ùÿìèøÿëèê îëäó. Êèì íÿéèí àëâåðèíè åëÿñÿ, êèì íÿ ñàòñà,
– ãàçàíäûüû ïóëóí îíäà áèð ùèññÿñè êðàëà ÷àòûðäû. Àäàìëàð äåéèðäè
êè, áèð øåé áèð ùÿôòÿäÿ îí äÿôÿ àëûíûá-ñàòûëñà, áöòöí ãàçàíúû êðàëûí
ÿëèíÿ êå÷èðäè.
Òèúàðÿò âÿ ñÿíàéå éîëëàðûíäà Õàðàáàëûã âÿ Ôÿëàêÿò äóðóðäó.
Ýéþçëÿð äÿíèç ãûðàüûíäàêû Áðèë ãàëàñûíû àëäûëàð,139 îíà àçàäëûã
Âåðòîãðàäû äåéèëäè.
ÛÛ
Ìàéûí ÿââÿëëÿðèíäÿ ýÿìè, àéäûí ùàâàäà, ãöðóðëà äàëüàëàð öñòöíäÿ ó÷óðäó, Óëåíøïèýåë äÿ îõóéóðäó:
Êöë äÿ èíòèãàìà ÷àüûðûð àäàìëàðû.
Úÿëëàäëàð ýÿëäèëÿð, ãûðüûíà áàøëàäûëàð,
Îä âÿ ãûëûíú – îíëàðûí èêèúÿ ñèëàùû âàð...
Éöêñÿê ìöêàôàò âÿä åäèëäè, àë÷àã õÿáÿð÷èëÿðÿ.
Î éåðäÿ êè, Ìÿùÿááÿòëÿ Ñÿäàãÿò ùþêìðàí èäè,
Ùÿìèí éåðäÿ Øöáùÿ èëÿ Ãîðõó òàõòà ÷ûõûá èíäè.
Âóð ãàíè÷ÿí úÿëëàäëàðû!
×àë òÿáèëè, ÷àë! Ãîé âàð îëñóí Ýéþç!
Ãîé âàð îëñóí! Ýéþç! ×àë òÿáèëè, ÷àë.
Áðèë òóòóëóá.
484
Òóòóëóá Ôëèññèíýåí140 äÿ Øåëäàíûí à÷àðû...
Àëëàù ðÿùì åëÿäè, ýåðè àëûíäû Êàìï-Âååð.
Íèéÿ ñóñóáìóø ýþðÿí çåëàíä òîïëàðû.
Áàðûòûìûç âàð, ýöëëÿìèç âàð, ìÿðìèìèç âàð.
Äÿìèð ìÿðìèìèç äÿ âàð, ÷óüóíó äà.
Àëëàù áèçÿ éàð îëñà ãîðõìàðûã áèð êÿñäÿí áó äöíéàäà,
Äþéöø òÿáèëèíè ÷àë, øÿðÿô òÿáèëèíè ÷àë!
Ãîé âàð îëñóí, Ýéþç, ÷àë òÿáèëè, ÷àë!
Ãûëûíúëàð ÷ûõäû ãûíûíäàí, ñàíúûëäû öðÿêëÿðÿ,
Ãûëûíúëàð ÷ûõäû ãûíûíäàí, òàïøûðûëäû ìÿðä ÿëëÿðÿ.
Úÿùÿííÿìÿ âàñèë îëñóí, äåñéàòèí141
Úÿëëàäà þëöì, ãàðÿò÷èéÿ þëöì.
Êðàë õàèí ÷ûõäû, äþçìÿäè õàëã,
Ãàëõäû àéàüà.
Ãûëûíúëàð ÷ûõäû ãûíûíäàí
Ãîé âàð îëñóí ùàãã.
Ãûëûíúëàð ÷ûõäû ãûíûíäàí.
Äîüìà åâ, åë-îáà, àòà-àíà, àðâàä-óøàã óüðóíäà
Ãûëûíúëàð ÷ûõäû ãûíûíäàí, ÷àë òÿáèëè, ÷àë!
Ëÿíÿòÿ ýÿëñèí äåñéàòèí, çîðëà àëûíàí î äèëÿí÷è ïàéû.
Äþéöø òÿáèëèíè ÷àë, òÿáèëè ÷àë!
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Áÿëè, éîëäàøëàð, äîñòëàð, îíëàð Àíòâåðïåíäÿ, áÿëÿäèééÿ èäàðÿñèíèí ãàáàüûíäà, àë ìàùóäà òóòóëìóø ýþçÿë åäàì êöðñöñö äöçÿëäèáëÿð. Ùåðñîã, êðàë êèìè, áó êöðñöäÿ ÿéëÿøèá, õèäìÿò÷èëÿðè,
ÿñýÿðëÿðè äÿ éûüûøûá áàøûíà. Î, ëöòôêàðëûãëà ýöëöìñÿìÿê èñòÿéèð,
àììà öçöíäÿ, òÿáÿññöì éåðèíÿ, íàðàçû èôàäÿ ýþðöíöð. Äþéöø òÿáèëèíè ÷àëûí!
Ãóëàã àñûí: î, èëòèôàò áóéóðóá àäàìëàðû áàüûøëàéûð! Îíóí ãûçûë
ñóéóíà òóòóëìóø äÿìèð ýåéèìè ýöí èøûüûíäà ïàðûëäàéûð. Áàø ïðîôîñ àò öñòöíäÿ, áàëäàõèíè ëàï éàíûíäàäûð. Î äà úàð÷ûäûð, ñèíú÷àëàíëàðëà áèð éåðäÿ äóðóá. Î, éàçûëìûø êàüûçû îõóéóð. Î, ùå÷ áèð ýöíàùû îëìàéàíëàðûí ÿôâ åäèëìÿñèíè åëàí åäèð. Éåðäÿ ãàëàíëàðà ÷îõ
úèääè úÿçà âåðèëÿúÿéèíè áèëäèðèð.
485
Ãóëàã àñûí, éîëäàøëàð: î, ùàìûíû, ýÿëèðèíèí îíäàí, èéèðìèäÿí
áèð ùèññÿñèíè âåðìÿéÿ ìÿúáóð åäÿí, âåðìÿéÿíëÿðè ãèéàì÷û êèìè
òÿãñèðëÿíäèðÿí ôÿðìàíû îõóéóð.
Óëåíøïèýåë áóíó äåéèá îõóäó:
Ùåðñîã, ãóëàã àñ, åøèò õàëãûí ñÿñèíè.
Äÿíèç øàùÿ ãàëõûð, ýóðëàéûð òóôàí.
Àøûá-äàøûð ãàéíàéûð íÿùÿíý äàëüàëàð.
Áÿñäèð áó âåðýèëÿð, áÿñäèð íàùàã ãàí,
Áÿñäèð âèðàíÿ ãîéäóüóí áó òîðïàüû.
÷àë òÿáèëè, ÷àë!
Ãûëûíúëàð ÷ûõäû ãûíûíäàí, êÿäÿð òÿáèëè ÷àë!
Úàéíàüûíëà ãîïàðòäûí ãàíëû éàðàëàðûìûçûí
öñòöíäÿêè êþçö ñÿí.
Þëäöðöá ãàðÿò åòäèí áèçè ñÿí.
Ãûçûëû ãàðûøäûðûá è÷äèí, ãûçûë ãàíûìûçà,
Ñàäèã îëàðäûã ùþêìäàðà ÿýÿð î äà îëñàéäû.
Âåðäèéè àíäà ñàäèã ãàëñàéäû.
ßùä-ïåéìàíäàí àçàäûã èíäè.
×àë, äþéöø òÿáèëèíè ÷àë!
Ùåðñîã Àëáà, ãàíëû ùåðñîã.
Ýþðöðñÿíìè áàüëûäûð áàçàð äöêàíëàð, íÿ êè, âàð?
Áàããàëëàð øàòûðëàð, ïèâÿ÷èëÿð àëâåð åòìèð êè,
ñÿíÿ âåðýè âåðÿ.
Ñàëàìëàøàí äà éîõäóð ñÿíèíëÿ áó éåðäÿ.
Ãÿçÿá ýþðöðñÿí, êèí ýþðöðñÿí áöòöí ýþçëÿðäÿ,
Ñîéóã áàõûøëàðûí ÿùàòÿñèíäÿñÿí!
Ôëàíäðèéà – ýþçÿë äèéàð,
Áðàáàíòà – áÿõòèéàð éóðä...
Èíäè áàøäàí-áàøà ìÿçàð...
Áèð çàìàíëàð, àçàäëûã ÷àüëàðûíäà áó éåðëÿðäÿ,
Âèîëà ñÿñëÿíÿðäè, ñóñìàçäû ôëåéòà,
Èíäè î ñÿñëÿð ãÿðã îëóá ñöêóòà.
Äþéöø òÿáèëè ÷àë!
486
Íÿøÿëè âÿ õóìàð öçëÿðäÿí ÷ÿêèëèá ñåâèíú,
Ñàï-ñàðû ñàðàëûáëàð ãîðõóäàí.
Ýþçëÿéèðëÿð ñàêèò-ñàêèò úÿçà ýöíöíö.
Äþéöø òÿáèëèíè ÷àë!
Åøèäèëìèð ìåéõàíàëàðäàí ãÿäÿùëÿðèí úèíýèëòèñè.
Êÿñèëèá êö÷ÿëÿðäÿí ìàùíû ñÿñè.
Ãûçëàð îõóìóð äàùà.
Áðàáàíò âÿ Ôëàíäðèéà øÿíëèê òîðïàüû
àëëàíàðäû äöíéàäà
Èíäè äþíöáëÿð ýþç éàøëàðû äèéàðûíà,
Øÿíëèê äöøìöð éàäà.
Êÿäÿð òÿáèëè ÷àë!
ßçàáêåø, äîüìà, áàøû áÿëàëû Âÿòÿíèì.
Äþçìÿ ãàòèëèí òàïäàüûíà, áîéóí ÿéìÿ.
ßìÿêñåâÿð àðûëàð, äÿñòÿ-äÿñòÿ ùöúóì ÷ÿêèí,
Êèíëè èñïàí úûð àðûëàðûíûí ïÿòÿéèíÿ!
Äèðè-äèðè áàñäûðûëìûø àíàëàð, ãûçëàð,
ßë à÷ûí ýþéÿ.
Éàëâàðûí Èñàéà, “Èíòèãàì-èíòèãàì!” – äåéÿ.
Ýåúÿëÿð áèéàáàíäà éàëãûç-éàëãûç ýÿçÿí éàçûãëàð.
ßë ãàëäûðûí àëëàùà, äóà åäèí!
ßëèì éàíûð, ãûëûíú ùàíû.
Ùåðñîã, òþêÿðèê ãàíûíû,
È÷èðäÿðèê þçöíÿ áîüóëóíúà.
×àë äþéöø òÿáèëèíè. Ãûëûíúëàð ÷ûõäû ãûíûíäàí.
×àë äþéöø òÿáèëèíè. Éàøàñûí Ýéþç!
Óëåíøïèýåë îëàí ýÿìèäÿ âÿ áàøãà ýÿìèëÿðäÿêè äÿíèç÷èëÿð, ÿñýÿðëÿð áèð àüûçäàí òÿêðàð åòäèëÿð:
Ãûëûíúëàð ÷ûõäû ãûíûíäàí. Éàøàñûí Ýéþç!
Îíëàðûí àçàäëûã ñÿñè ýþé ýóðóëòóñó êèìè ñÿñëÿíèðäè.
487
ÛÛÛ
Áóçîâó èíÿéèí ãàðíûíäà äîíäóðà áèëÿí àìàíñûç éàíâàð àéû
èäè. Ãàð éàüäûãúà åëÿ î ñààò äà äîíóðäó. Ñÿð÷ÿëÿð áóç áàüëàìûø
ãàðäà áèð ãûðûã äà îëñà éåì àõòàðûðäû, óøàãëàð äà îíëàðû éàïûøãàíà
úÿëá åäÿðÿê òóòóð, åâëÿðèíÿ àïàðûðäûëàð. Ýþé à÷ûã-áîç ðÿíýèíäÿ
èäè. Ñàêèò äóðàí àüàúëàðûí ãàð áàñìûø áóäàãëàðû ñàíêè ãó òöêöíÿ
áöðöíìöøäö. Òàõòàïóøëàðû äà, áîñòàíëàðû äà áåëÿ, ãó òöêö êèìè,
ãàð áàñìûøäû. Áóíëàðûí äà öñòöíäÿ ïèøèê ëÿïèðè ýþðöíöðäö, – ïèøèêëÿð äÿ ñÿð÷ÿ îâëàéûðäû. Ãûøûí øèääÿòëè ñîéóüóíäàí òîðïàüûí èñòèñèíè ãîðóéàí áåëÿ åúàçêàð éóí ÷ÿìÿíëÿðèí äÿ öñòöíö þðòìöøäö.
Åâëÿðèí, äàõìàëàðûí öñòöíäÿí ýþéÿ ãàðà òöñòö ãàëõûðäû. Ùå÷ áèð
ñÿñ áó ñàêèòëèéè ïîçìóðäó.
Êàòëèíà èëÿ Íåëå åâäÿ îòóðìóøäó. Êàòëèíà áàøûíû ñèëêÿëÿéÿðÿê
þç-þçöíÿ äàíûøûðäû:
– Ùàíñ! Ãÿëáèì ñÿíÿ úàí àòûð! Éåääè éöç êàðîëöíö Ñîîòêèíèí
îüëó Óëåíøïèýåëÿ ãàéòàð. Ïóëóí éîõñà äà ìÿíèì éàíûìà ýÿë, ìÿí
ñÿíèí èøûãëû öçöíö ýþðìÿê èñòÿéèðÿì. Îäó ýþòöð – áàøûì éàíûð.
Àù, ùàíû ñÿíèí î ãàðëû þïöøëÿðèí? Ùàíû ñÿíèí î áóç êèìè áÿäÿíèí,
ìÿíèì ÿçèçèì Ùàíñ!
Î, ïÿíúÿðÿ ãàáàüûíäà äóðìóøäó. Áèðäÿí îíóí ýþçö ãàáàüûíäàí éîðòà-éîðòà ãà÷àí Âîåòëîîïåð – òîããàñû çûíãðîâëó ãàñèä êå÷äè.
– Âàëè ýÿëèð, Äàììåíèí âàëèñè!
Áó ãàéäà èëÿ î, áÿëÿäèééÿ ðÿèñèíè, èúìà áàø÷ûëàðûíû ÷àüûðà-÷àüûðà áÿëÿäèééÿ èäàðÿñèíÿ ãÿäÿð éöéöðäö.
Áèðäÿí äÿðèí ñàêèòëèê è÷èíäÿí èêè øåéïóð ñÿñëÿíäè. Äàììå
ÿùàëèñè åëÿ áèëäè êè, øåéïóð ñÿñëÿðè ÿëàùÿçðÿò êðàëûí ýÿëìÿñèíè õÿáÿð âåðèð, – ùàìû ãàïûéà úóìäó.
Êàòëèíà èëÿ Íåëå äÿ àñòàíàéà ÷ûõäû. Îíëàð ùÿëÿ óçàãäàí ýÿëÿí
áèð äÿñòÿ ãÿøÿíý ýåéèìëè àòëû ýþðäöëÿð; ãàáàãäà ýÿëÿí àòëûíûí ÿéíèíäÿ – ãàðà ìÿõìÿðäÿí òèêèëìèø, õÿç ùàøèéÿëè îïïåðñòêëååä, çÿð
òèêìÿëè ìÿõìÿð êàìçîë, àéàüûíäà áóçîâ äÿðèñèíäÿí ùàçûðëàíìûø, ñàìóð õÿçèíÿ òóòóëìóø óçóíãóíú ÷ÿêìÿ âàðäû. Êàòëèíà äà,
Íåëå äÿ áó àäàìû òàíûäû: î, âàëè èäè.
488
Îíóí àðäûíúà úàâàí çàäÿýàíëàð ýÿëèðäè. Ìÿðùóì èìïåðàòîð
ãàäàüàí åëÿñÿ äÿ, îíëàðûí ìÿõìÿð ïàëòàðû òèêìÿ íàõûøëàðëà, áàôòàëàðëà, ëåíòëÿðëÿ, çÿð, ýöìöø, èïÿê òèêìÿëÿðëÿ áÿçÿäèëìèøäè. Îíëàðûí îïïåðñòêëååä-ëÿðèíèí, âàëèíèíêè êèìè, õÿç ùàøèéÿñè âàðäû, çÿð
äöéìÿëè, çÿð ãàéòàíëû øëéàïàëàðûíäà èðè äÿâÿãóøó ëÿëÿêëÿðè ýþðöíöðäö, – êöëÿê ëÿëÿêëÿðè òèòðÿäèð, éåëëÿäèðäè.
Àéäûí ýþðöíöðäö êè, áóíëàðûí ùàìûñû õöñóñèëÿ, íàðàçû ñèôÿòëè
áèðèñè, âàëèíèí éàõûí àäàìëàðûäûð. Áó íàðàçû àäàìûí ÿéíèíäÿ – çÿð
òèêìÿëè éàøûë ìÿõìÿðäÿí êàìçîë, ãàðà ìÿõìÿð ïëàø, èðè ëÿëÿêëè,
ãàðà øëéàïà âàðäû. Áóðíó ÷àëàüàí äèìäèéèíÿ îõøàéûðäû, äîäàãëàðû
íàçèê, ñà÷û êöðÿí, ðÿíýè ñîëüóíäó; àò öñòöíäÿ âöãàðëà îòóðìóøäó.
Âàëèíèí äÿñòÿñè Êàòëèíàíûí åâèíÿ éàõûíëàøàí êèìè Êàòëèíà ñîëüóí áÿíèçëè àòëûíûí öñòöíÿ éöéöðöá, àòûíûí úèëîâóíäàí òóòäó, ñåâèíúäÿí þçöíö èòèðÿðÿê ÷ûüûðäû:
– Ùàíñ, ìÿíèì ñåâýèëèì, ìÿí áèëèðäèì êè, ñÿí ãàéûäàúàãñàí!
Ìÿõìÿð ïàëòàð, çÿð òèêìÿëÿð ñÿíÿ íÿ éàõøû éàðàøûð! Ñÿí áàøäàí
àéàüà ïàð-ïàð ïàðûëäàéûðñàí – ýöíÿø ãàð öñòöíäÿ ïàðûëäàéàí êèìè! Ñÿí ìÿíÿ éåääè éöç êàðîëö ýÿòèðìèñÿí? Ìÿí éåíÿ äÿ ñÿíèí
ãàðòàë ñÿñèíè åøèäèðÿì!
Âàëè èøàðÿ èëÿ äÿñòÿíè äàéàíäûðäû.
Ñîëüóí áÿíèçëè ñåíéîð óúàäàí äåäè:
– Áó äèëÿí÷è àðâàä ìÿíäÿí íÿ èñòÿéèð?
Ëàêèí Êàòëèíà àòûí úèëîâóíäàí áÿðê-áÿðê òóòìóøäó. Òåç-òåç
äÿ äåéèðäè:
– Ýåòìÿê! Ñÿíäÿí þòðö î ãÿäÿð àüëàìûøàì êè! Õîø ýåúÿëÿð,
ñåâýèëèì éàíûìäà, ãàð êèìè þïöøëÿð, áóç êèìè áÿäÿí. Áó äà óøàã!
Êàòëèíà Íåëåíè ýþñòÿðäè. Íåëå íèôðÿòëÿ îíà áàõûðäû, ÷öíêè áó
çàìàí î Êàòëèíàíû ãàì÷û èëÿ âóðäó. Êàòëèíà èñÿ àüëàéà-àüëàéà
äåéèðäè:
– Éîõñà éàääàí ÷ûõàðòìûñàí? Êÿíèçèíÿ ðÿùìèí ýÿëñèí! Ìÿíè
þçöíëÿ àïàð! Îäó ýþòöð, Ùàíñ, ìÿíÿ éàçûüûí ýÿëñèí!
Ñåíéîð ÷ûüûðûá äåäè:
– Ðÿää îë! – Àòûíû åëÿ áÿðê ìàùìûçëàäû êè, Êàòëèíà úèëîâó áóðàõûá éåðÿ ñÿðèëäè. Àò îíóí öñòöíäÿí êå÷äè; àòûí äûðíàüû Êàòëèíàíûí àëíûíû éàðàëàäû.
489
Âàëè ñîëüóí áÿíèçëè ñåíéîðäàí ñîðóøäó:
– Ìåññèð, ñèç î ãàäûíû òàíûéûðñûíûç?
Ñåíéîð äà úàâàá âåðäè êè:
– Ìÿí îíó áèðèíúè äÿôÿäèð ýþðöðÿì. Áó äÿëèíèí áèðèñèäèð.
Ëàêèí Íåëå Êàòëèíàíû ãàëäûðàðàã äåäè:
– Áÿëêÿ äÿ î äÿëèäèð, ìÿí êè, äÿëè äåéèëÿì, ìîíñåíéîð! ßýÿð
áó àäàì ìÿíèì àíàìû òàíûìûðñà, ÿéÿð î àíàìû àëäàäûá áöòöí
ïóëóíó ÿëèíäÿí àëìàéûáñà, ÿéÿð î Êëààñûí èòèíè þëäöðìÿéèáñÿ, áèçèì ùÿéÿòäÿêè ãóéóíóí éàíûíäà éåðè åøèá, ìÿðùóì Êëààñûí éåääè éöç êàðîëöñöíö àïàðìàéûáñà, – ãîé ìÿí áó ñààò ãàð éåéèá
þëöì. – Áóíó äåéèá éåðäÿí áèð õûøìà ãàð ýþòöðäö.
Òàëàí åäèëìèø Êàòëèíà äèçè öñòÿ äóðóá àüëàéûðäû:
– Ìÿíèì ñåâýèëèì Ùàíñ, ìÿíèì ÿçèçèì Ùàíñ! Þï ìÿíè, áèç
äÿ áàðûøàðûã! Ýþðöðñÿí àëíûìäàí íåúÿ ãàí àõûð? Ðóùóì äåøèê à÷äû, ðóùóì ÷ûõìàüà úàí àòûð! Ìÿí áó ñààò þëÿúÿéÿì. Ìÿíè àòûá
ýåòìÿ. – Ñÿñèíè àë÷àëäàðàã ïû÷ûëòû èëÿ äåäè: – Àõû ñÿí ãûñãàíúëûãäàí þç éîëäàøûíû áàòàãëûãäà ñàëûíìûø àüàú éîëóí éàíûíäà þëäöðäöí. – Î, Äöäçåéë òÿðÿôè ýþñòÿðäè. – Îíäà ñÿí ìÿíè ñåâèðäèí!
Êàòëèíà áóíó äåéèá àòëûíûí ãû÷ûíû ãóúàãëàäû, ñîíðà äà óçóíãóíú ÷ÿêìÿñèíè þïäö.
– Î þëäöðöëÿí êèìäèð?
Àòëû úàâàá âåðäè:
– Ùå÷ áèëèðÿì êè, ìîíñåíéîð! Áó èéðÿíú àðâàä àüçûíà ýÿëÿíè
äåéèð, îíà ôèêèð âåðìÿê ëàçûì äåéèë. Ýåäÿê!
Úàìààò éûüûøäû. Âàðëû äà, éîõñóë äà, ÿñíàô äà, ÿêèí÷è äÿ Êàòëèíàíûí òÿðÿôèíè òóòäó. ×ûüûðà-÷ûüûðà äåäèëÿð:
– ßäàëÿò, úÿíàá âàëè, ÿäàëÿò!
Âàëè Íåëåäÿí ñîðóøäó:
– Áó þëäöðöëÿí àäàì êèìäèð? Äöçöíö äå, íåúÿ Àëëàù áóéóðóðñà, åëÿ.
Íåëå ñîëüóí áÿíèçëè àäàìû ýþñòÿðèá, ñþçÿ áåëÿ áàøëàäû:
– Áàõ, áó úÿíàá ùÿð øÿíáÿ ýöíö áèçèì êååò-ÿ ýÿëèðäè, îðàäà
àíàìëà ýþðöøöð, çîðëà, ãîðõó èëÿ îíóí ïóëóíó ÿëèíäÿí àëûðäû. Î þç
äîñòó Ýèëáåðòè, Ñåðâàñ âàí äåð Âèõòå ÷þëöíäÿ þëäöðäö, àíúàã ãûñ490
ãàíúëûã öñòöíäÿ éîõ – ìÿíèì áÿäáÿõò äÿëè àíàì åëÿ áèëèð; Ýèëáåðòè îíà ýþðÿ þëäöðäö êè, éåääè éöç êàðîëöíöí ùàìûñû òÿêúÿ îíóí
þçöíÿ ÷àòñûí.
Íåëå Êàòëèíàíûí ñåâýè ìàúÿðàñûíû, îíóí ùÿìèí ýåúÿ, Ñåðâàñ
âàí äåð Âèõòå ÷þëöíäÿ, áàòàãëûãäà ñàëûíìûø àüàú éîëóí éàíûíäà
ýèçëÿíèá åøèòäèêëÿðèíè äàíûøäû.
Ëàêèí Êàòëèíà åëÿ áèð éàíäàí äåéèðäè:
– Íåëå êèíëèäèð, î þç àòàñû Ùàíñëà êîáóä äàíûøûð.
Íåëå:
– Ñèçÿ àíä è÷èðÿì, – äåäè, – î, ãàðòàë êèìè ñÿñëÿíèðäè, áóíóíëà
äà ýÿëäèéèíè õÿáÿð âåðèðäè.
Àòëû ÷ûüûðäû:
– Éàëàí äåéèðñÿí!
Íåëå îíà åòèðàç åòäè:
– Éîõ, éàëàí äåìèðÿì! Úÿíàá âàëè äÿ, áöòöí ÿéàíëàð äà ýþðöð
êè, ñÿíèí ðÿíýèí ñîéóãäàí ãà÷ìàéûá, ãîðõóäàí ãà÷ûá. Íèéÿ ñÿíèí
öçöí äàùà ïàðûëäàìûð? Îíà ýþðÿ êè, ñÿíèí éàíûíäà èíäè î äàâàúàò
éîõäóð: ñÿí îíó öçöíÿ ñöðòöðäöí, öçöí äÿ ïàðûëäàéûðäû, – èëäûðûì
÷àõàíäà äàëüàëàð ïàðûëäàéàí êèìè! Ìÿëóí úàäóýÿð, ùÿð íåúÿ îëñà
ñÿíè áÿëÿäèééÿ èäàðÿñèíèí ãàáàüûíäà éàíäûðàúàãëàð! Ñÿíèí óúáàòûíäàí Ñîîòêèí þëäö, ñÿí îíóí éåòèì ãàëìûø îüëóíó ãàðÿò åëÿäèí.
Áöòöí ñèð-ñèôÿòèíäÿí, ýåéèìèíäÿí ýþðöíöð êè, ñÿí çàäÿýàíñàí,
àììà áèçèì êèìè éîõñóëóí åâèíÿ ýÿëèðäèí, áèðúÿ êÿðÿ ìÿíèì
àíàìà ïóë âåðäèí, ñîíðà äà îíóí áöòöí ïóëóíó ÿëèíäÿí àëäûí, –
ñîí ãÿïèéèíÿ êèìè.
Êàòëèíà äåéèðäè:
– Ùàíñ! Ìÿíÿ ñåùèðëè éàü ñöðò, éåíÿ ìÿíè èôðèòÿëÿðèí ýåúÿëÿð
äöçÿëòäèéè êåô ìÿúëèñèíÿ àïàð. Íåëåéÿ ãóëàã àñìà, – î, êèíëèäèð.
Ãàíû ýþðöðñÿí? Ðóùóì äåøèê à÷ûá, ÷ûõìàüà úàí àòûð. Ìÿí áó ñààò
þëÿúÿéÿì, þçö äÿ úÿííÿòÿ ýåäÿúÿéÿì – îðàäà îä ìÿíè éàíäûðìàéàúàã.
Àòëû ÷ûüûðäû:
– Êÿñ ñÿñèíè, äÿëè úàäóýÿð! Ìÿí ñÿíè áèðèíúè äÿôÿäèð ýþðöðÿì,
ùå÷ áèëìèðÿì ñÿí íÿäÿí äàíûøûðñàí!
491
Íåëå éåíÿ ñþçÿ áàøëàäû:
– Ùÿð ùàëäà éîëäàøûíëà áèçÿ ýÿëÿí ñÿí èäèí, – ìÿíè îíóíëà åâëÿíäèðìÿê èñòÿéèðäèí. Ìÿíèì íåúÿ ÷ûðïûíà-÷ûðïûíà îíóí ÿëèíäÿí
ãóðòàðìàã èñòÿäèéèì ñÿíèí ëàï éàõøû éàäûíäàäûð. Äûðíàãëàðûìëà ñÿíèí éîëäàøûíûí öç-ýþçöíö úûðàíäàí ñîíðà îíóí ýþçö íÿ ùàëà äöøäö?
Êàòëèíà åëÿ ùåé äåéèðäè:
– Íåëå êèíëèäèð. Ùàíñ, ìÿíèì ñåâýèëèì, îíà èíàíìà! Îíóí
èíäè äÿ Ýèëáåðòÿ àúûüû òóòóð, ÷öíêè î, Íåëåíè çîðëà ÿëÿ àëìàã èñòÿéèðäè. Èíäè äàùà Ýèëáåðò îíó ÿëÿ àëà áèëìÿç – îíó ñîõóëúàíëàð éåéèá. Þçö äÿ Ýèëáåðò ãÿøÿíý äåéèëäè. Ùàíñ, ìÿíèì ñåâýèëèì, ãÿøÿíý ñÿíñÿí! Íåëå äÿ êèíëèäèð.
Âàëè äåäè:
– Àðâàäëàð, ÷ûõûí ýåäèí!
Ëàêèí Êàòëèíà þç ñåâýèëèñèíèí éàíûíäàí ýåòìÿê èñòÿìèðäè.
Îíó ýöúëÿ åâèíÿ àïàðäûëàð.
Áöòöí úàìààò òÿëÿá åäèðäè:
– ßäàëÿò, ìîíñåíéîð, ÿäàëÿò!
Ñÿñ-êöéÿ èúìàíûí ïîëèñ íÿôÿðëÿðè ýÿëäè. Âàëè îíëàðà ÿìð åòäè
êè, ýåòìÿñèíëÿð; ñîíðà þç ìÿèééÿòèíÿ äåäè:
– Ìîíñåíéîðëàð âÿ ìåññèðëÿð! Ôëàíäðèéàäà øàíëû çàäÿýàíëàð
òÿáÿãÿñèíèí èñòèôàäÿ åòäèéè, ñÿðáÿñòëèéÿ áàõìàéàðàã, ìÿí ìåññèð
Èîîñ Äàììàíû, áèçèì èìïåðèéàäà îëàí ãàéäà-ãàíóíëà ìöùàêèìÿ
åäèëÿíÿ ãÿäÿð, îíó òóòìàã ìÿúáóðèééÿòèíäÿéÿì: îíóí ùàããûíäà
÷îõ àüûð èòòèùàìëàð, – ãèñìÿí äÿ úàäóýÿðëèê èòòèùàìû èðÿëè ñöðöëäö.
Ìåññèð Èîîñ, ãûëûíúûíûçû âåðèí ìÿíÿ!
Èîîñ Äàììàí äåäè:
– Úÿíàá âàëè! – Îíóí áöòöí ñèìàñûíäà ñîí äÿðÿúÿ ãöðóð âÿ
òÿøÿõõöñ, çàäÿýàíëûã èääèàñû èôàäÿ îëóíóðäó. – Ìÿíè òóòìàãëà ñèç
Ôëàíäðèéà ãàíóíëàðûíû ïîçóðñóíóç, ÷öíêè ñèç ùàêèì äåéèëñèíèç.
Éÿãèí ñèçÿ ìÿëóìäóð êè, ìÿùêÿìÿíèí ãÿðàðû îëìàäàí, àíúàã –
ãÿëï ïóë êÿñÿíëÿðè, éîë êÿñÿí ãóëäóðëàðû, ãÿñäÿí éàíüûí òþðÿäÿíëÿðè, çîðàêûëûã åäÿíëÿðè, þç áàø÷ûñûíû ãîéóá ýåäÿí äþéöø÷öëÿðè, ñó
ìÿíáÿëÿðèíè çÿùÿðëÿéÿí ñåùðáàçëàðû, ãà÷ìûø ìîíàõëàðû, ìîíàõ
àðâàäëàðû, ùÿì äÿ ñöðýöí åäèëÿí àäàìëàðû òóòìàã îëàð. Áó ÿñàñëà
492
ìÿí ñèçÿ ìöðàúèÿò åäèðÿì, ìåññèðëÿð, ìîíñåíéîðëàð: ìÿíè ìöäàôèÿ åäèí!
Îíëàðûí áÿçèñè Èîîñ Äàììàíûí ñþçöíÿ ãóëàã àñìàã èñòÿäè,
ëàêèí âàëè îíëàðà äåäè:
– Ìîíñåíéîðëàð, ìåññèðëÿð! Ìÿí áóðàäà êðàëû, ãðàôû, ñåíéîðó
òÿìñèë åäèðÿì, ÷ÿòèí ùàëëàðäà ìÿíÿ ãÿðàð ÷ûõàðìàã èõòèéàðû âåðèëèá.
Áóíà ýþðÿ äÿ ñèçÿ ùþêì åäèðÿì âÿ ÿìð åäèðÿì, ñèçè ãèéàì åòìÿêäÿ òÿãñèðëÿíäèðìÿìÿê ö÷öí, ãûëûíúëàðûíûçû ãûíûíà ãîéàñûíûç!
Çàäÿýàíëàð îíóí ÿìðèíÿ òàáå îëäó, ëàêèí ìåññèð Èîîñ Äàììàí ùÿëÿ òÿðÿääöä åäèðäè.
Úàìààò ÷ûüûðäû:
– ßäàëÿò, ìîíñåíéîð, ÿäàëÿò! Ãîé ãûëûíúûíû âåðñèí!
Èîîñ Äàììàí èñòÿð-èñòÿìÿç òàáå îëäó: àòäàí äöøäö, èêè ïîëèñ
íÿôÿðè îíó äóñòàãõàíàéà àïàðäû.
Ëàêèí îíó çèíäàíà ñàëìàäûëàð. Îíà, äÿìèð áàðìàãëûãëû àéðû áèð
êàìåðà àéûðäûëàð. Èîîñ Äàììàíûí þç ïóëó èëÿ êàìåðàíû éàõøû ãûçäûðäûëàð, éóìøàã éàòàã äöçÿëòäèëÿð, ëÿççÿòëè éåìÿê âåðäèëÿð, – ëàêèí
éåìÿëè øåéëÿðèí éàðûñûíû äóñòàãõàíà ýþçÿò÷èñè þçöíÿ ýþòöðäö.
ÛÂ
Åðòÿñè ýöí âàëè, èêè êàòèá, èêè èúìà áàø÷ûñû, áèð äÿ ùÿêèì Äöäçåéåëÿ ñàðû ýåòäèëÿð: îíëàð Ñåðâàñ âàí äåð Âèõò ÷þëöíäÿ, áàòàãëûãäà ñàëûíìûø àüàú êþðïö éàíûíäà þëäöðöëìöø àäàìûí ìåéèòèíè ãàçûá éåðäÿí ÷ûõàðìàã èñòÿéèðäèëÿð.
Íåëå Êàòëèíàéà äåäè:
– Ñÿíèí ñåâýèëèí Ùàíñ õàùèø åäèð êè, ñÿí îíà Ýèëáåðòèí êÿñèëìèø ÿëèíè àïàðàñàí. Áó àõøàì î, ãàðòàë êèìè ñÿñëÿíÿúÿê, áèçÿ ýÿëÿúÿê, ñÿíèí éåääè éöç êàðîëöíö ýÿòèðÿúÿê.
Êàòëèíà äåäè:
– Ìÿí Ýèëáåðòèí ÿëèíè êÿñÿðÿì.
Äîüðóäàí äà î, áû÷àã ýþòöðöá, éîëà äöøäö, Íåëå äÿ, ìÿùêÿìÿ ìÿìóðëàðû äà îíóí àðäûíúà ýåòäè.
Êàòëèíà Íåëåíèí éàíû èëÿ éåéèí-éåéèí âÿ èíàìëà ýåäèðäè. Ñîéóã ùàâàäà Íåëåíèí ñåâèìëè öçö ãûçàðìûøäû.
493
Ìÿùêÿìÿ ìÿìóðëàðû èêè ãîúà êàôòàð èäè, îíëàð ñîéóãäàí òèðòèð ÿñèðäè, äöçÿíëèêäÿ, ãàð öñòöíäÿ îíëàð èêè ãàðà êþëýÿéÿ îõøàéûðäû. Íåëå áåë àïàðûðäû.
Îíëàð Ñåðâàñ âàí äåð Âèõò ÷þëöíÿ ÷àòàíäà, Êàòëèíà áàòàãëûãäà
ñàëûíìûø êþðïöéÿ àéàã ãîéàðàã ñàü òÿðÿôè ýþñòÿðäè:
– Ùàíñ, – äåäè. – Ñÿíèí ùå÷ àüëûíà äà ýÿëìÿçäè êè, ìÿí îðàäà
ýèçëÿíìèøäèì, ãûëûíú ñÿñèíäÿí äèêñèíèðäèì. Ýèëáåðò äÿ ÷ûüûðûðäû:
“Ïîëàä ñîéóãäóð!” Ýèëáåðò ãîðõóíú èäè, Ùàíñ – ýþçÿëäè. ßëè êÿñèá
ñÿíÿ âåðÿðÿì, ñÿí äàëûìúà ýÿëìÿ.
Êàòëèíà êþðïöíöí ñîë òÿðÿôèíäÿí àøàüû äöøäö, äöç ãàðûí öñòöíäÿ äèç ÷þêäö, ö÷ äÿôÿ ÷ûüûðûá ðóùëàðû ÷àüûðäû.
Ñîíðà Íåëå áåëè îíà âåðäè, Êàòëèíà áåëè ö÷ äÿôÿ õà÷ëàäû, ñîíðà
ãàð öñòöíäÿ òàáóò øÿêëè, ö÷ äÿ ÷åâðèëìèø õà÷ øÿêëè ÷ÿêäè: õà÷ëàðäàí áèðè øÿðãÿ, áèðè – ãÿðáÿ, áèðè äÿ – øèìàëà òÿðÿô èäè.
– Ö÷ – áó Ñàòóðí éàíûíäàêû Ìàðñäûð, ö÷ äÿ – àéäûí Äàí óëäóçó àëòûíäà ÿëäÿ åòìÿêäèð. – Êàòëèíà áó ñþçö äåéèá, ýåíèø äàèðÿ
øÿêëèíäÿ òàáóòóí éåðèíè úûçäû. – Ìåéèò ãîðóéàí èáëèñ, ðÿää îë! –
Êàòëèíà äóà îõóéà-îõóéà äèçëÿðè öñòÿ ÷þêäö: – Äîñò-èáëèñ Ýèëáåðò! Ìÿíèì àüàì, ìÿíèì ùþêìäàðûì Ùàíñ ìÿíÿ ÿìð åëÿéèá:
áóðà ýÿëèì, ñÿíèí áèð ÿëèíè êÿñèì, îíà àïàðûì. Ìÿí îíóí ñþçöíÿ
ãóëàã àñìàéà áèëìÿðÿì. Ñÿíèí ãÿáðèíèí ÿáÿäè ñàêèòëèéèíè ïîçäóüóì ö÷öí ìÿíè éåðàëòû îäëà éàíäûðìà! Àëëàù-òÿàëà õàòèðèíÿ âÿ
îíóí áöòöí ìöãÿääÿñ þâëèéàëàðû õàòèðèíÿ ìÿíè áàüûøëà!
Ñîíðà î, òàáóò õÿòòè èëÿ áóçó ãûðäû, ÿââÿë íÿì êÿñÿéÿ, ñîíðà
ãóìà ÷àòäû. Ñîíðà äà âàëè, ìÿùêÿìÿ ìÿìóðëàðû, Íåëå, áèð äÿ
Êàòëèíà þçö – ÿùÿíý êèìè àü èíñàí ìåéèòè ýþðäö, – ìåéèò îíà ýþðÿ àü èäè êè, î ãóì è÷èíäÿ ãàëìûøäû. Îíóí ÿéíèíäÿ áîç ìàùóä
êàìçîë, î ðÿíýäÿ äÿ ïëàø âàðäû. Ãûëûíúû éàíûíäà èäè. Òîããàñûíäàí
òîõóíìà ÷àíòàñû ñàëëàíûðäû. Öðÿéèíèí àëò òÿðÿôèíÿ åíëè ãûëûíú ñàïëàíìûøäû. Êàìçîëó ãàíà áóëàíìûøäû. Ãàí éàõàñûíäàí äà ñöçöëìöøäö. Þëäöðöëÿí àäàì úàâàíäû.
Êàòëèíà îíóí ÿëèíè êÿñèá ÷àíòàñûíà ãîéäó. âàëè áóíà èúàçÿ
âåðäè, ÿìð åòäè êè, ìåéèòèí ïàëòàðûíû äà, íèøàíëàðûíû äà ÷ûõàðòñûíëàð.
Êàòëèíà ñîðóøäó êè, áó êèìèí ñÿðÿíúàìûäûð: – Ùàíñûíìû, éà áàøãà
494
áèð àäàìûíìû? Âàëè äÿ úàâàá âåðäè êè, áó ìÿíèì þç ñÿðÿíúàìûìäûð. Êàòëèíà ùå÷ áèð ñþç äåìÿäè.
Ïàëòàðû ìåéèòèí ÿéíèíäÿí ÷ûõàðàíäà ýþðäöëÿð êè, ìåéèò àüàú
êèìè ãóðóìóøäóð, àíúàã ÷öðöìÿìèøäèð. Ñîíðà îíóí öñòöíÿ éåíÿ
ãóì òþêäöëÿð. Áóíäàí ñîíðà äà âàëè èëÿ ìÿùêÿìÿ ìÿìóðëàðû
ýåòäèëÿð. Ìåéèòèí ïàëòàðûíû ïîëèñ íÿôÿðëÿðè àïàðûðäû.
Äóñòàãõàíàéà ÷àòàíäà âàëè Êàòëèíàéà äåäè êè, Ùàíñ ñÿíè ýþçëÿéèð. Êàòëèíà äà ñåâèíÿ-ñåâèíÿ îíóí éàíûíà ýåòäè.
– Ìÿí Ùàíñûí éàíûíà, ìÿíèì àüàìûí éàíûíà ýåòìÿê èñòÿéèðÿì.
Íåëå àñòàíàäà îòóðóá àüëàéûðäû: î áàøà äöøöðäö êè, Êàòëèíàíû
äà úàäóýÿð êèìè òóòìóøëàð: îíà ýþðÿ êè, Êàòëèíà ÿôñóí åëÿéèðäè,
ãàð öñòöíäÿ úûçûãëàð ÷ÿêèðäè.
Äàììåäÿ äàíûøûðäûëàð êè, îíó áàüûøëàìàéàúàãëàð.
Êàòëèíàíû äóñòàãõàíàíûí ãÿðá çèíäàíûíà ñàëäûëàð.
Â
Åðòÿñè ýöí Áðàáàíò òÿðÿôäÿí êöëÿê ÿñäè, ãàð ÿðèäè, ÷ÿìÿíëÿðè
ñó áàñäû.
Áîðýñòîðì äåéèëÿí çÿíýèí ñÿñè ùàêèìëÿðè Âèðñúùàðå ìöøàâèðÿñèíÿ, ÷àðäàüûí àëòûíà ÷àüûðäû, ÷öíêè èíäè ÷àéûðëû êÿñÿê ñêàìéàëàð
éàø èäè.
Úàìààò ùàêèìëÿðè äþâðÿéÿ àëäû.
Èîîñ Äàììàíû ÿë-ãîëó à÷ûã, éîë ïàëòàðûíäà, Êàòëèíàíû èñÿ ÿëãîëó áàüëû, äóñòàã õàëàòûíäà ýÿòèðäèëÿð.
Ìÿùêÿìÿäÿ ñîðüó-ñóàë âàõòû Èîîñ Äàììàí áîéíóíà àëäû êè,
ìÿí ÿëáÿéàõà âóðóøìàäà äîñòóì Ýèëáåðòè ãûëûíúëà þëäöðìöøÿì.
Ñîðóøàíäà êè, áÿñ íèéÿ îíóí ñèíÿñèíÿ ãûëûíú ñàïëàíìûøäû, Èîîñ
Äàììà áóíà áåëÿ úàâàá âåðäè:
– Î, éûõûëàíäàí ñîíðà ìÿí õÿíúÿðè îíóí ñèíÿñèíÿ ñîõäóì,
÷öíêè î, þëìöðäö. Ìÿí Ýèëáåðòè þëäöðäöéöìö áîéíóìà àëûðàì,
áóíäàí äà ãîðõìóðàì, áèëèðÿì êè, Ôëàíäðèéà ãàíóíëàðûíà ýþðÿ,
îí èë ÿââÿë áàø âåðìèø ãÿòë ö÷öí àäàìû úÿçàëàíäûðìûðëàð.
Ùàêèì ñîðóøäó:
– Ñÿí úàäóýÿð äåéèëñÿí?
495
Äàììàí úàâàá âåðäè:
– Éîõ.
Ùàêèì äåäè:
– Ñöáóò åëÿ.
Èîîñ Äàììàí:
– Ìÿí þç âàõòûíäà, ëàçûìû éåðèíäÿ ñöáóò åëÿðÿì, – äåäè. – Èíäè ñöáóò åëÿìÿê èñòÿìèðÿì.
Ùàêèì Êàòëèíàíû ñîðüó-ñóàëà òóòäó, àíúàã î ùå÷ áèð øåé åøèòìèðäè, – î, àíúàã Ùàíñà áàõûá åëÿ áèð óúäàí äåéèðäè:
– Ñÿí ìÿíèì çöìðöä ùþêìäàðûìñàí, ýöíÿø êèìè ýþçÿëñÿí.
Îäó ýþòöð, ñåâýèëèì!
Êàòëèíàíûí ÿâÿçèíÿ Íåëå úàâàá âåðäè:
– Úÿíàá ùàêèìëÿð, î, àíúàã ñèçÿ ìÿëóì øåéëÿðè áîéíóíà àëà
áèëÿð. Î, úàäóýÿð äåéèë, äÿëèäèð.
Ùàêèì ñþçÿ áàøëàäû:
– Úàäóýÿð î àäàìäûð êè, î, øöóðëà èøëÿòäèéè èáëèñàíÿ âàñèòÿëÿðëÿ þç ìÿãñÿäèíÿ ÷àòìàã èñòÿéèð. Äåìÿëè îíëàð èêèñè äÿ, êèøè äÿ,
àðâàä äà, ùÿì þç íèééÿòëÿðè, ùÿì äÿ ùÿðÿêÿòëÿðè åòèáàðû èëÿ úàäóýÿðäèðëÿð; ÷öíêè î, éÿíè êèøè, îíà èôðèòÿëÿðèí åéø-èøðÿò ìÿúëèñèíäÿ
èøòèðàê åòìÿê ö÷öí äàâà-äÿðìàí âåðèðìèø âÿ òîâëàéûá îíäàí ïóë
ãîïàðòìàã âÿ þç åùòèðàñûíû ñþíäöðìÿê ö÷öí åëÿ åäèðìèø êè, öçö
èáëèñèí öçö êèìè ïàðûëäàñûí; àðâàä äà, îíó èáëèñ ùåñàá åäèá îíà
òÿñëèì îëóðìóø âÿ ùÿð øåéäÿ îíóí ùþêìöíö éåðèíÿ éåòèðèðìèø. Î,
éÿíè êèøè, áÿäÿôêàð úèíàéÿòêàðäûð, àðâàä äà – îíóí àéäûí-àøêàð
úèíàéÿò éîëäàøûäûð. Áóðàäà ðÿùì îëà áèëìÿç; ìÿí áóíó îíà ýþðÿ
äåéèðÿì êè, èúìà áàø÷ûëàðû âÿ úàìààò, ìÿíèì àíëàäûüûìà ýþðÿ,
áó àðâàäà ÷îõ ìÿðùÿìÿò ýþñòÿðèðëÿð. Äîüðóäóð, î, àäàì þëäöðìÿìèø, îüóðëóã åëÿìÿìèø, úàäóýÿðëèêëÿ íÿ àäàìëàðû, íÿ ùåéâàíëàðû õÿñòÿëÿíäèðìÿìèø, ùå÷ êÿñè ãàäàüàí îëóíìóø âàñèòÿëÿðëÿ
ìöàëèúÿ åëÿìÿìèø, ùàìûéà ìÿëóì îëàí øÿôàâåðèúè îòëàðû èøëÿòìèø,
õÿñòÿëÿðè âèúäàíëà, õðèñòèàíúàñûíà ñàüàëòìûøäûð. Ëàêèí þç ãûçûíû
øåéòàíà âåðìÿê èñòÿìèø; ãûç, ÷îõ úàâàí îëìàñûíà áàõìàéàðàã,
áóíà à÷ûãúàñûíà, úÿñàðÿòëÿ, ìÿðäëèêëÿ ìöãàâèìÿò ýþñòÿðìÿñÿéäè, îíäà Ýèëáåðò îíó ÿëÿ àëàðäû, î äà àíàñû êèìè úàäóýÿð îëàðäû.
Áóíóí ùàìûñûíû íÿçÿðÿ àëàðàã, ìÿí úÿíàá ùàêèìëÿðÿ áåëÿ áèð
496
ñóàëëà ìöðàúèÿò åäèðÿì: áóíëàðûí èêèñèíÿ äÿ èøýÿíúÿ âåðèëìÿñèíè
îíëàð ëàçûì ýþðìöðìö?
Èúìà áàø÷ûëàðû äèíìèðäè. Áóíóíëà äà ýþñòÿðèðäèëÿð êè, Êàòëèíàéà èøýÿíúÿ âåðèëìÿñèíè îíëàð èñòÿìèðëÿð.
Ùàêèì éåíèäÿí ñþçÿ áàøëàäû:
– Ìÿíèì äÿ, ñèçèí êèìè, áó àðâàäà éàçûüûì ýÿëèð, îíóí äÿðäèíÿ ãàëûðàì, ëàêèí èáëèñÿ ñîí äÿðÿúÿ ìöòè îëàí áó äÿëè úàäóýÿð,
ÿýÿð îíóí ïîçüóí úèíàéÿòêàð éîëäàøû îíäàí òÿëÿá åòñÿéäè, î þç
ãûçûíûí áàøûíû ãÿìÿ èëÿ êÿñìÿçäèìè, – íåúÿ êè, áåëÿ áèð úèíàéÿòè
Ôðàíñàäà èáëèñèí ôèòíÿñè èëÿ Êàòåðèíà Äàðéà èêè ãûçûíûí áàøûíà ýÿòèðìèøäèð? ßýÿð îíóí äÿùøÿòëè ÿðè ÿìð åòñÿéäè, î ìàë-ãàðàíû çÿùÿðëÿéèá ãûðìàçäûìû, éàü ùàçûðëàíàí éåðÿ ãÿíä àòûá éàüû õàðàá
åëÿìÿçäèìè? Ãàðà ìåññàëàðäà, ðÿãñëÿðäÿ, ñåùðáàçëûãäà âÿ áàøãà
èéðÿíú èøëÿðäÿ èøòèðàê åòìÿçäèìè? Èíñàí ÿòè éåìÿçäèìè, óøàãëàðû
þëäöðìÿçäèìè, óøàã ÿòèíäÿí ãóòàá áèøèðèá ñàòìàçäûìû – íåúÿ êè,
áóíó áèð íÿôÿð Ïàðèñ ãóòàá ñàòàíû åòìèøäè? Äàð àüàúûíäàí àñûëàíëàðûí áóäóíó êÿñìÿçäèìè, þçö èëÿ àïàðìàçäûìû, äèøëÿðè èëÿ îíó
ýÿìèðìÿçäèìè, áóíóíëà äà ÿí ìóðäàð îüóðëóã, êöôðáàçëûã åòìÿçäèìè? Áóíà ýþðÿ äÿ ìÿùêÿìÿ, ìÿíèì äöøöíúÿìÿ ýþðÿ,
Êàòëèíàíûí âÿ Èîîñ Äàììàíûí öñòö à÷ûëàí âÿ ùàìûéà ìÿëóì îëàí
úèíàéÿòëÿðäÿí áàøãà àéðû úèíàéÿòëÿð åëÿäèêëÿðèíè ìöÿééÿíëÿøäèðìÿê ö÷öí, îíëàðûí èêèñèíè äÿ èøýÿíúÿéÿ òóòìàëûäûð. Èîîñ Äàììàíûí àíúàã àäàì þëäöðäöéöíö áîéíóíà àëäûüûíû, Êàòëèíàíûí äà áöòöí åëÿäèêëÿðèíè äàíûøìàäûüûíû íÿçÿðÿ àëûá, áèç èìïåðèéà ãàíóíëàðûíà ýþðÿ, ìöòëÿã áåëÿ åòìÿëèéèê.
Èúìà áàø÷ûëàðû áó ãÿðàðà ýÿëäèëÿð êè, îíëàðû úöìÿ ýöíö, éÿíè
ñàáàù éîõ î áèðèñè ýöí èøýÿíúÿéÿ òóòñóíëàð.
Íåëå äÿ ÷ûüûðà-÷ûüûðà äåéèðäè:
– Ðÿùì åëÿéèí, àüàëàð!
Úàìààò äà îíóíëà áÿðàáÿð ÷ûüûðûðäû. Ùàìûñû äà íàùàã éåðÿ.
Êàòëèíà äà ýþçöíö Èîîñ Äàììàíäàí ÷ÿêìÿéÿðÿê, åëÿ ùåé
äåéèðäè:
– Ýèëáåðòèí ÿëè ìÿíäÿäèð. Áó àõøàì ýÿë àïàð, ìÿíèì ñåâèíúèì!
Ñîíðà îíëàðû äóñòàãõàíàéà àïàðäûëàð.
497
Ìÿùêÿìÿíèí ñÿðÿíúàìû èëÿ äóñòàãõàíàäà Êàòëèíàíûí, Èîîñ
Äàììàíûí éàíûíà èêè-èêè êåøèê÷è ãîéäóëàð; êåøèê÷èëÿðÿ òàïøûðìûøäûëàð êè, éóõóéà ýåäÿí êèìè îíëàðû äþéÿðñèíèç. Êàòëèíàíûí êåøèê÷èëÿðè
îíà éàòìàüà èìêàí âåðäèëÿð, Èîîñ Äàììàíûí êåøèê÷èëÿðè èñÿ – î àçúà
ýþçöíö éóìàíäà, éà áàøûíû àøàüû ñàëàíäà îíó áÿðê äþéöðäöëÿð.
Áöòöí ÷ÿðøÿíáÿ ýöíö, úöìÿ àõøàìû, òà àõøàìà êèìè îíëàðà
íÿ éåìÿê âåðäèëÿð, íÿ ñó; àíúàã àõøàì øîðàëû äóçëó ÿòëè éåìÿê,
áèð äÿ – î äà øîðàëû, – äóçëó ñó âåðäèëÿð. Áó èøýÿíúÿíèí áàøëàíüûúû
äåìÿêäè. Ñÿùÿð îíëàð ñóñóçëóãäàí ÷ûüûðìàüà áàøëàéàíäà, êåøèê÷èëÿð îíëàðû èøýÿíúÿ éåðèíÿ àïàðìàüà áàøëàäûëàð.
Áóðàäà îíëàðû öç-öçÿ îòóðäóá ñêàìéàéà áàüëàäûëàð; ñêàìéàéà äöéöíëö êÿíäèð ñàðûíìûøäû, áó îíëàðû ÷îõ èíúèäèðäè.
Ùÿðÿñèíÿ äÿ áèð ñòÿêàí øîðàëû äóçëó ñó è÷èðòäèëÿð.
Èîîñ Äàììàí îòóðäóüó éåðäÿ ìöðýöëÿäè – êåøèê÷èëÿð îíó
áÿðê äþéìÿéÿ áàøëàäûëàð.
Êàòëèíà äåäè:
– Àüàëàð, îíó äþéìÿéèí, ñèç î éàçûüûí ñöìöêëÿðèíè ñûíäûðàðñûíûç! Î, àíúàã áèð øåéäÿ ýöíàùêàðäûð: î, ãûñãàíúëûãäàí Ýèëáåðòè þëäöðìöøäö. Ìÿí ñóñàìûøàì, éÿãèí ñÿí äÿ ñóñàìûñàí, ìÿíèì ÿçèçèì Ùàíñ! ßââÿë îíà ñó âåðèí! Ñó! Ñó! Ìÿíèì áöòöí áÿäÿíèì éàíûð. Îíà àìàí âåðèí! Éàõøûñû áóäóð ìÿíè þëäöðöí! Ñó èñòÿéèðÿì!
Èîîñ îíóí öñòöíÿ ÷ûüûðäû:
– Ìÿëóí èôðèòÿ! Ñÿíè ýþðöì ýÿáÿðÿéäèí, ãàíúûã, ñÿíè ìóðäàð
îëàéäûí! Áóíó îäà àòûí, úÿíàá ùàêèìëÿð! Ñó!
Êàòèáëÿð îíóí ùÿð ñþçöíö éàçûðäû.
Ùàêèì îíà áåëÿ áèð ñóàë âåðäè:
– Äåìÿëè ñÿíèí áîéíóíà àëàúàüûí øåé éîõäóð?
Äàììàí äà úàâàá âåðäè êè:
– Ìÿíèì äàùà ÿëàâÿ åäÿúÿéèì øåé éîõäóð, ñèç ùàìûñûíû áèëèðñèíèç.
Ùàêèì åëàí åòäè:
– Áó ùÿëÿ äÿ äèðÿíèá äóðóá, áèð øåé äåìèð, áèç áóíó áó ñêàìéàäà êÿíäèðëÿ î ãÿäÿð áàüëû ãîéàðûã êè, î, ùÿð øåéè áîéíóíà àëàð,
þçö äÿ îíà íÿ ñó âåðèëÿð, íÿ äÿ îíó éàòìàüà ãîéàðëàð.
498
Èîîñ Äàììàí äåäè:
– Ãîéóí äà. Ìÿí äÿ áó èôðèòÿíèí ÿçàá ÷ÿêìÿñèíÿ ìÿìíóíèééÿòëÿ áàõàðàì. Áó òîé éàòàüû õîøóíà ýÿëèðìè, ìÿíèì ÿçèçèì?
Êàòëèíà îíóí úàâàáûíäà èíèëäÿäè:
– Ìÿíèì ÿçèçèì Ùàíñ, ñÿíèí ÿëëÿðèí ñîéóãäóð, ãÿëáèí èñòèäèð.
Ìÿí ñóñàìûøàì! Áàøûì éàíûð!
Ùàêèì Êàòëèíàäàí ñîðóøäó:
– Àðâàä, ñÿíèí äàùà áîéíóíà àëàúàüûí áèð øåé éîõäóð?
Êàòëèíà äà úàâàá âåðäè:
– Ìÿí þëöì àðàáàñûíûí úûðûëòûñûíû, ñöìöêëÿðèí ãóðó øàããûëòûñûíû åøèäèðÿì. Ñó è÷ìÿê èñòÿéèðÿì. Áó àðàáà ìÿíè åíëè áèð ÷àé èëÿ
àïàðûð, ÷àéäà ñó âàð, ñîéóã, äóðó ñóäóð. Éîõ, áó ñó äåéèë, áó îääóð. Ùàíñ, ÿçèçèì, êÿíäèðè à÷! Áÿëè, ìÿí ìÿùøÿðäÿéÿì. Ìÿí
ýþéÿ áàõûðàì, úÿííÿòäÿ ùÿçðÿò Èñàíû, áèð äÿ øÿôãÿòëè Ìÿðéÿì
àíàíû ýþðöðÿì. Åé ìÿðùÿìÿòëè àíà, ìÿíÿ áèðúÿ äàìúû ñó âåð! Î
ýþçÿë ìåéâÿëÿðäÿí ùå÷ îëìàñà áèðúÿñèíè ìÿíÿ àò!
Êåøèê÷èëÿðäÿí áèðè äåäè:
– Áó àðâàäûí àüëû áàøûíäà äåéèë! Îíó èøýÿíúÿäÿí àçàä åëÿìÿê ëàçûìäûð.
Èîîñ Äàììàí ñþçÿ ãàðûøäû:
– Ìÿí íåúÿ äÿëèéÿìñÿ, î äà åëÿ äÿëèäèð. Î þçöíö ýèúëèéÿ ãîéóá, ÿçèëèá áöçöëöð. – Ñîíðà ùÿäÿ-ãîðõó èëÿ Êàòëèíàéà äåäè: –
Ñÿí þçöíö íåúÿ óñòàëûãëà äÿëèëèéÿ ãîéñàí äà, – ìÿíèì ýþçöìöí
ãàáàüûíäà ñÿíè òîíãàëäà éàíäûðàúàãëàð.
Î, äèøëÿðèíè ãûúûðäàòäû, êèíëè óéäóðìàñûíäàí õîøëàíàðàã ýöëäö.
Êàòëèíà éàëâàðûðäû:
– Ñó âåðèí! Ìÿíÿ éàçûüûíûç ýÿëñèí! Ñó âåðèí è÷èì. Ùàíñ, ÿçèçèì, ìÿíÿ ñó âåð! Ñÿíèí íÿ àü öçöí âàð! Úÿíàá ùàêèìëÿð, èúàçÿ
âåðèí îíóí éàíûíà ýåäèì. – Áèðäÿí äÿùøÿòëÿ ÷ûüûðäû: – Ùÿ, ùÿ, èíäè îíëàð ìÿíèì ñèíÿìäÿ îä éàíäûðäûëàð, úèíëÿð äÿ ìÿíè áó úÿùÿííÿì éàòàüûíà áàüëàäûëàð! Ùàíñ, ãûëûíúû ýþòöð, îíëàðû ãûð, – ñÿí
àõû ÷îõ ýöúëöñÿí! Ñó! Ñó âåðèí! Ñó âåðèí!
Èîîñ Äàììàí áàüûðäû:
– Èôðèòÿ, òåç ìóðäàð îëóá áàøäàí îëñàéäûí! Îíóí àüçûíà úûíäûð ñîõóí! Î, ðÿèééÿòäèð, çàäÿýàíëà áåëÿ äàíûøìàüà îíóí èõòèéàðû éîõäóð.
499
Êåøèê÷èëÿðäÿí áèðè çàäÿýàíëàðûí äöøìÿíè èäè; î:
– Úÿíàá ùàêèìëÿð! – äåäè. – Èìïåðèéàíûí ãàíóí-ãàéäàñû ñîðüóñóàë âàõòû àäàìûí àüçûíà úûíäûð ñîõìàüà èúàçÿ âåðìèð: àõû àäàìëàðà
îíà ýþðÿ ñóàë âåðèðëÿð êè, îíëàð äàíûøñûíëàð, ùÿãèãÿòè à÷ûá äåñèíëÿð,
áèç äÿ âåðèëÿí èôàäÿéÿ ýþðÿ îíëàðû ìöùàêèìÿ åäÿ áèëÿê. Àäàìûí
àüçûíà àíúàã îíäà úûíäûð ñîõìàüà èúàçÿ âåðèëèð êè, ìöãÿññèð, ìÿùêóì åäèëÿíäÿí ñîíðà, åäàì êöðñöñöíäÿ úàìààòà ìöðàúèÿò åäèð, èñòÿéèð êè, úàìààòû ðÿùìÿ ýÿòèðñèí, õàëãû öñéàíà ãàëäûðñûí.
Êàòëèíà åëÿ ùåé äåéèðäè:
– Ñó è÷ìÿê èñòÿéèðÿì! Ìÿíèì ñåâýèëèì Ùàíñ, ìÿíÿ ñó âåð!
Èîîñ Äàììàí ÷ûüûðäû:
– Ùÿ, ÿçàá ÷ÿêèðñÿí, åëÿìè, ìÿëóí èôðèòÿ! Ñÿíèí óúáàòûíäàí
ìÿí áó èøÿ äöøäöì. Ýþçëÿ, ùÿëÿ ýþð íÿëÿð îëàúàã: èøýÿíúÿ éåðèíäÿ ñÿíè øàìëà éàíäûðìàüà áàøëàéàúàãëàð, èïÿ áàüëàéûá éóõàðû
äàðòàúàãëàð, äûðíàãëàðûíûí àëòûíà ìûõ ñîõàúàãëàð. Ñÿíè ÷ûð-÷ûëïàã
òàáóòóí öñòöíäÿ îòóðäàúàãëàð, òàáóòóí äà ãûðàüû öëýöú êèìè îëàúàã, îíäà áîéíóíà àëàðñàí êè, ñÿí äÿëè äåéèëñÿí, ñÿí êèíëè èôðèòÿñÿí, èáëèñ ñÿíè þéðÿòìèøäèð êè, çàäÿýàíëàðû êÿëÿéÿ ñàëàñàí. Ñó!
Êàòëèíà äà äåéèðäè êè:
– ßçèçèì Ùàíñ! Þç ãóëóíà àúûüûí òóòìàñûí. Ìÿíèì ùþêìäàðûì, ñÿíäÿí þòðö ìÿí áó ÿçàáà äþçöðÿì. Úÿíàá ùàêèìëÿð, îíà
ðÿùìèíèç ýÿëñèí, îíà áèð äîëó ïàð÷ ñó âåðèí, ìÿíÿ áèð äàìúû äà
îëñà áÿñäèð. Ùàíñ, ãàðòàë êèìè ñÿñëÿíìÿéèí âàõòû äåéèëìè?
Áó éåðäÿ ùàêèì Èîîñ Äàììàíà áåëÿ ñóàë âåðäè:
– Ñèç íèéÿ äàëàøäûíûç âÿ ñÿí Ýèëáåðòè íèéÿ þëäöðäöí?
Èîîñ äà úàâàá âåðäè êè:
– Áèç èêèìèç äÿ ùåéñòëè áèð ãûçà âóðóëìóøäóã, áóíóí äà öñòöíäÿ äàëàøäûã.
Êàòëèíà éåðèíäÿí ãàëõìàüà ÷àëûøàðàã ÷ûüûðäû:
– Ùåéñòëè áèð ãûçà? Äåìÿëè ñÿí ìÿíÿ õÿéàíÿò åäèðñÿíìèø, àë÷àã éàëàí÷û? Ñÿí áèëèðñÿíìè êè, ìÿí áàòàãëûãäà ñàëûíìûø àüàú
êþðïöíöí î òÿðÿôèíäÿ îòóðóá ñÿíèí ñþçëÿðèíè åøèäèðäèì, äåéèðäèí
êè, ìÿí Êëààñûí ïóëóíóí ùàìûñûíû þçöìÿ ýþòöðìÿê èñòÿéèðÿì!
Äåìÿëè, î ïóë ñÿíÿ î àðâàäëà êåô åëÿìÿê ö÷öí ëàçûììûø?! Àììà
î, ìÿíèì ãàíûìû ãûçûëà äþíäÿðÿ áèëñÿéäè – ìÿí áÿäáÿõò, ãàíûìû
500
äà îíà âåðÿðäèì! Àììà ñÿí – áöòöí ïóëëàðû îíà õÿðúëÿéèðñÿíìèø! Ñÿíè ýþðöì ëÿíÿòÿ ýÿëÿñÿí?
Áèðäÿí î ùþíêöðÿ-ùþíêöðÿ àüëàäû, ñêàìéàäà þçöíö ãàáàüà
âåðèá éåíèäÿí äàíûøìàüà áàøëàäû:
– Ùàíñ, ñÿí äåíÿí êè, ìÿí þç éàçûã ãóëóìó éåíÿ äÿ èñòÿéÿúÿéÿì, – ìÿí äûðíàãëàðûìëà éåðè åøèá ñÿíèí ö÷öí äÿôèíÿ òàïàðàì.
Ìÿí áèëèðÿì áó äÿôèíÿ ùàðàäà áàñäûðûëûá. Ìÿí ôûíäûã áóäàüûíû
ýþòöðöá îðà ýåäÿðÿì, ìåòàë îëàí éåðäÿ áóäàã ÿéèëÿúÿê. Äÿôèíÿíè
òàïûá ñÿíÿ ýÿòèðÿðÿì. Þï ìÿíè, ìÿíèì ñåâýèëèì, ñÿí äÿ äþâëÿòëè
îëàúàãñàí! Áèç ùÿð ýöí õþðÿê éåéÿúÿéèê, ïèâÿ è÷ÿúÿéèê – ñîéóã,
êþïöêëö ïèâÿ. Àù, àüàëàð, ìÿíÿ áèðúÿ äàìúû ñó âåðèí, ìÿí áàøäàí-àéàüà éàíûðàì! Ùàíñ, ôûíäûã àüàúûíûí ùàðàäà áèòäèéèíè ìÿí
áèëèðÿì, àíúàã éàçû ýþçëÿìÿê ëàçûìäûð.
Èîîñ Äàììàí ÷ûüûðäû:
– Êÿñ ñÿñèíè, èôðèòÿ, ìÿí ñÿíè áèðèíúè äÿôÿäèð ýþðöðÿì. Ñÿí
ìÿíè Ýèëáåðò ùåñàá åëÿìèñÿí, – ñÿíèí éàíûíà î ýÿëèðäè, àììà ñÿí
ÿúëàô îëäóüóíäàí îíà Ùàíñ äåéèðäèí. Ãîé ñÿíÿ ìÿëóì îëñóí êè,
ìÿíèì àäûì Ùàíñ äåéèë, Èîññäóð. Ýèëáåðòëÿ ìÿí áèð áîéäà èäèê.
Ìÿí ñÿíè òàíûìûðàì. Éåääè éöç êàðîëöíö ýþðöíöð, Ýèëáåðò îüóðëàéûá. Ñó! Ìÿíÿ áèðúÿ ñòÿêàí àðàã âåðèí – àòàì ñèçÿ éöç ôëîðèí
âåðÿð! Ìÿí áèëìèðÿì áó àðâàä êèìäèð.
Êàòëèíà ùÿéÿúàíëà äåäè:
– Úÿíàá ùàêèì, úÿíàá èúìà áàø÷ûëàðû! Î äåéèð êè, ìÿíè òàíûìûð, àììà ìÿí îíó ëàï éàõøû òàíûéûðàì! Ìÿí îíó äà áèëèðÿì êè,
îíóí êöðÿéèíäÿ òöêëö õàë âàð, þçö äÿ ïàõëàäàí áàëàúà äåéèë. Ùÿ,
äåìÿëè ñÿí ùåéñòëè ãûçëà êåôÿ áàõûðñàíìûø? Ùÿãèãÿòÿí ñåâÿí áèð
àäàì þç ñåâýèëèñèíäÿí óòàíìàçìû? Ùàíñ, éîõñà ìÿí äàùà ãÿøÿíý äåéèëÿì?
Èîîñ Äàììàí þçöíäÿí ÷ûõäû:
– Ãÿøÿíýñÿí! Öçöí – ãóðóìóø çîüàëà îõøàéûð, áÿäÿíèí äÿ –
áèð øÿëÿ ÷ûðïûéà. Çàäÿýàí èñòÿñÿ þçöíÿ ýþçÿë ìÿøóãÿ òàïàð, – ñÿíèí êèìè äèëÿí÷è îíà ÷îõ ëàçûìäûð! Ñó!
– Ùàíñ, ìÿíèì ìåùðèáàí ùþêìäàðûì, ìÿí èíäèêèíäÿí îí àëòû
éàø úàâàí îëàíäà ñÿí ìÿíèìëÿ áåëÿ äàíûøìûðäûí. – Êàòëèíà áóíó
501
äåéèá, éóìðóüó èëÿ áàøûíà, ñèíÿñèíÿ âóðäó. – Áàõ, áóðàäà îä âàð,
áó îä ìÿíèì öçöìö äÿ, öðÿéèìè äÿ ãóðóäóð. Ìÿíè ïèñëÿìÿ! Éàäûíäàäûðìû, áèç äóçëó øåé éåéèðäèê êè, ÷îõ è÷ÿê – ñÿí áåëÿ äåéèðäèí! Èíäè äóç áèçèì è÷ÿðèìèçäÿäèð, àììà úÿíàá ùàêèì Áóðãîí
÷àõûðû è÷èð. Áèç ÷àõûð èñòÿìèðèê, – áèçÿ ñó âåðèí! ×ÿìÿíäÿí ñó àõûð
– äóðóúà áóëàã ñóéó! Îíóí ñóéó éàõøûäûð. Éîõ, éîõ, î, éàíäûðûð!
Áó úÿùÿííÿì ñóéóäóð. – Êàòëèíà àüëàäû. – Ìÿí ùå÷ êÿñÿ ïèñëèê
åëÿìÿìèøÿì, àììà ìÿíè åëÿ ùåé îäà àòûðëàð. Ñó! Ãóäóðìóø
èòëÿðÿ äÿ ñó âåðèðëÿð, ìÿí àõû õðèñòèàíàì. Ìÿíÿ ñó âåðèí! Ìÿí
ùå÷ êÿñÿ ïèñëèê åëÿìÿìèøÿì! Ñó!
Èúìà áàø÷ûëàðûíäàí áèðè ñþçÿ ãàðûøäû:
– Áó èôðèòÿ àíúàã îääàí äàíûøàíäà äÿëè îëäóüóíó ýþñòÿðèð,
ýóéà îä îíóí áàøûíû éàíäûðûð, àììà áöòöí áàøãà øåéëÿðäÿ î à÷ûã
ôèêèðëè îëäóüóíó áöðóçÿ âåðèð. Àíúàã ñàüëàì äöøöíúÿëè àäàì ìåéèòè òàïìàãäà áèçÿ êþìÿê åëÿéÿ áèëÿðäè. Èîîñ Äàììàíûí áÿäÿíèíäÿ òöêëö õàë âàðñà, äåìÿëè, áèçèì ãàáàüûìûçäàêû åéíÿí Ùàíñ
àäëû èáëèñäèð êè, Êàòëèíàíû äà î äÿëè-äèâàíÿ åëÿéèá. Úÿëëàä, õàëû áèçÿ ýþñòÿð!
Úÿëëàä Èîîñ Äàììàíûí áîéíóíó, êöðÿéèíè à÷äû, ùàìû äà òöêëö, ìèõÿéè áèð õàë ýþðäö.
Êàòëèíà óúàäàí äåäè:
– Àù, ñÿíèí íÿ àü äÿðèí âàð! ×èéèíëÿðèí ëàï ãûç ÷èéèíè êèìèäèð.
Ùàíñ, ÿçèçèì, ñÿí íÿ ýþçÿëñÿí! Ñó âåðèí!
Úÿëëàä õàëà óçóí áèð èéíÿ áàòûðäû. Ãàí ÷ûõìàäû.
Èúìà áàø÷ûëàðû áóíó ýþðöá þç àðàëàðûíäà äàíûøäûëàð:
– Áó èáëèñäèð. Î, Èîîñ Äàììàíû þëäöðöá, îíóí úèëäèíÿ ýèðèá, –
áó ñèìàäà î, éàçûã àäàìëàðû äàùà àñàíëûãëà àëäàäà áèëÿð.
Ùàêèì, èúìà áàø÷ûëàðû ãîðõóéà äöøäö.
– Áó èáëèñäèð, áóíóí áÿäÿíè ñåùèðëÿíèá.
Èîîñ Äàììàí äåäè:
– Þçöíöç ÷îõ éàõøû áèëèðñèíèç êè, ñåùèðáàçëûüûí áóðà ùå÷ äÿõëè
éîõäóð: áÿäÿíäÿ åëÿ øèøëÿð îëóð êè, îíà èéíÿ áàòûðûðñàí ãàí ÷ûõìûð. ßýÿð Ýèëáåðò áó èôðèòÿäÿí äîüðóäàí äà ïóë àëûáñà, – áó àðâàä
ëàï éÿãèí èôðèòÿäèð, ÷öíêè èáëèñëÿ éàòäûüûíû áîéíóíà àëûð, – áÿëè,
502
äåìÿëè áó êÿíäëè àðâàä áóíó þç êþíëö èëÿ âåðèá: çàäÿýàí îíóíëà
éàòäûüû ö÷öí î çàäÿýàíà ïóë âåðèðìèø. ßõëàãñûç ãûçëàð ùÿìèøÿ áåëÿ åëÿéèðëÿð. Äöíéàäà áåëÿ ÿõëàãñûç úàâàí îüëàíëàð äà àçäûðìû?
Àðâàäëàð îíëàðà – ýöúëö âÿ ãÿøÿíý îëäóãëàðû ö÷öí ïóë âåðèðëÿð.
Èúìà áàø÷ûëàðû þç àðàëàðûíäà äàíûøûðäûëàð:
– Áåëÿ äÿ èáëèñàíÿ úÿñàðÿò, ëîâüàëûã îëàðìû! Õàëûíäàí ãàí
÷ûõìàäû. Þçö àäàì þëäöðöá, þçö èáëèñäèð, úàäóýÿðäèð, àììà ùÿð
øåéè òÿêáÿòÿê âóðóøìàíûí öñòöíÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðìàã èñòÿéèð, áöòöí
úèíàéÿòëÿðèíè, þçö êèìè áèð èáëèñèí áîéíóíà àòûð, – àíúàã îíó þëäöðñÿ äÿ, ðóùóíó êè, þëäöðÿ áèëìÿéèá... Äèããÿò éåòèðèí, ýþðöí
îíóí íåúÿ àü öçö âàð. Áöòöí èáëèñëÿðèí öçö áåëÿ îëóð: úÿùÿííÿìäÿ – òöíä ãûðìûçû, éåðäÿ – ñîëüóí. Àõû îíëàðäà ùÿéàò îäó éîõäóð,
– ùÿéàò îäóíäàí àäàìûí öçöíäÿ ãûðìûçû ðÿíýëÿð ÿìÿëÿ ýÿëèð; îíëàðûí è÷èíäÿ àíúàã êöë âàð. Îíó éåíÿ äÿ îäà àòìàã ëàçûìäûð, –
îíäà öçö òöíä ãûðìûçû îëàð, þçö äÿ éàíàð.
Áó éåðäÿ Êàòëèíà éåíÿ äÿ äàíûøäû:
– Ùÿ, ùÿ, î èáëèñäèð, àíúàã éàõøû èáëèñäèð, íÿâàçèøëè èáëèñäèð.
Îíóí ùàìèñè îëàí àïîñòîë Èàêîâ äà úÿùÿííÿìäÿí ÷ûõûá ýåòìÿéÿ
îíà èúàçÿ âåðèá. Àïîñòîë ùÿð ýöí îíäàí þòðö ùÿçðÿò Èñàéà äóà
åëÿéèð. Ìÿùøÿðäÿ î, àíúàã éåääè èë îëìàëûäûð – áó Ìÿðéÿì àíàíûí
ãÿðàðûäûð, øåéòàí áóíà åòèðàç åëÿéèá. Àììà Ìÿðéÿì àíà þç ñþçöíäÿ äóðàúàã. Éîõñà ñèç Ìÿðéÿì àíàíûí ÿêñèíÿ ýåäÿúÿêñèíèç? Áèð
îíà éàõøûúà áàõûí: èáëèñëèêäÿí îíäà àíúàã ñîéóã áÿäÿí âàð, áèð äÿ
öç, – áó öç éàé òóôàíûíäà äÿíèç äàëüàñû êèìè ïàðûëäàéûð.
Èîîñ Äàììàí îíóí öñòöíÿ ÷ûüûðäû:
– Êÿñ ñÿñèíè, èôðèòÿ! Ñÿíèí óúáàòûíäàí ìÿíè òîíãàëà àòàúàãëàð. –
Ñîíðà äà ùàêèìÿ, èúìà áàø÷ûëàðûíà äþíäö: – Áèð áàõûí ìÿíÿ! Ìÿíèì íÿéèì èáëèñÿ îõøàéûð? Ìÿíèì äÿ áÿäÿíèì ÿòäÿí, ñöìöêäÿí,
ãàíäàí, ñóäàí èáàðÿòäèð. Ìÿí äÿ ñèçèí êèìè éåéèðÿì, è÷èðÿì, éåäèéèìè ùÿçì åëÿéèðÿì, þçöìäÿí èôðàç åëÿéèðÿì. Äÿðèì äÿ ñèçèí äÿðèíèç êèìèäèð, ãû÷ëàðûì äà, àéàãëàðûì äà. Úÿëëàä, ÷ÿêìÿíè àéàüûìäàí ÷ûõàðò, ìÿí áó ùàëäà àéàãëàðûìû ùå÷ òÿðïÿäÿ áèëìèðÿì!
Úÿëëàä ãîðõà-ãîðõà îíóí õàùèøèíè éåðèíÿ éåòèðäè.
Èîîñ àü àéàãëàðûíû, ãû÷ëàðûíû ýþñòÿðÿðÿê éåíÿ ñþçÿ áàøëàäû:
503
– Áàõûí! Áóíëàð èáëèñèí äûðíàãëû àéàãëàðûíà îõøàéûðìû? Î êè,
ãàëäû ìÿíèì àüëûüûìà – ñèçèí è÷ÿðèíèçäÿ ìÿíèì êèìè àü áÿäÿíè
îëàí òàïûëìàçìû? Ìÿí áó ñààò ö÷öíö ýþðöðÿì. Ìÿíèì ùå÷ ýöíàùûì éîõäóð, ýöíàù áàõ áó èéðÿíú èôðèòÿäÿäèð, áèð äÿ îíóí õÿáÿð÷è,
àë÷àã ãûçûíäàäûð. Áó èôðèòÿíèí Ýèëáåðòÿ âåðäèéè ïóëó ùàðàäàíäûð,
ùàðàäàíäûð îíóí ö÷öí ãûçûë ïóëëàð? Áó ïóëó îíà èáëèñ âåðìÿìèøìè
êè, î, çàäÿýàíëàðà, ýöíàùñûç àäàìëàðà áþùòàí àòûá îíëàðû þëöìÿ
ñöðöêëÿñèí? Ùÿéÿòäÿ èòè êèì áîüóá, ïóëó éåðäÿí êèì ÷ûõàðûá –
áóíó îíëàðûí èêèñèíäÿí ñîðóøìàã ëàçûìäûð, – éÿãèí ïóëó îíäàí
þòðö ÷ûõàðûáëàð êè, áàøãà éåðÿ áàñäûðñûíëàð. Äóë àðâàä Ñîîòêèí ìÿíÿ ùå÷ áèð ñèðð âåðìÿéèá, î ìÿíè ùå÷ òàíûìûðäû äà; áó ñèððè îíëàðà
âåðèá, ÷öíêè îíëàðû ùÿð ýöí ýþðöðäö. Èìïåðàòîðà àèä îëàí áó ïóëó
îíëàð îüóðëàéûáëàð.
Êàòèá îíóí èôàäÿñèíè éàçûðäû. Ùàêèì Êàòëèíàäàí ñîðóøäó:
– Àðâàä, þçöíö òÿìèçÿ ÷ûõàðìàã ö÷öí ñÿí íÿ äåéÿ áèëÿðñÿí?
Êàòëèíà Èîîñ Äàììàíà áàõûá íÿâàçèøëÿ äåäè:
– Ãàðòàë êèìè ñÿñëÿíìÿê âàõòû ÷àòûá. Ùàíñ, ÿçèçèì, Ýèëáåðòèí
ÿëè ìÿíäÿäèð. Îíëàð äåéèð êè, ñÿí éåääè ìèí êàðîëöíö ìÿíÿ âåðÿúÿêñÿí. – Êàòëèíà áèðäÿí ÷ûüûðäû: – Ýþòöðöí îäó! Ñó âåðèí! Ñó
âåðèí! Áàøûì éàíûð! Àëëàùëà ìÿëÿêëÿðè úÿííÿòäÿ àëìà éåéèð.
Áó àíäà î áàéûëäû.
Ùàêèì äåäè:
– Îíóí ÿë-ãîëóíó à÷ûí.
Úÿëëàäëà ÿëàëòûëàðû ÿìðè éåðèíÿ éåòèðäèëÿð. Êàòëèíàíûí àéàãëàðû
øèøìèøäè, ÷öíêè úÿëëàä îíëàðû ÷îõ áÿðê ñûõìûøäû. Êàòëèíà àéàã öñòÿ
äóðà áèëìÿäè.
Ùàêèì äåäè:
– Ñó âåðèí îíà.
Êàòëèíàéà ñîéóã ñó âåðäèëÿð. Ñóéó î àúýþçëöêëÿ è÷èðäè; äèøëÿðè
èëÿ äÿ, èò ñöìöê òóòàí êèìè, ñó ïàð÷ûíû áÿðê-áÿðê òóòìóøäó. Ñóäàí ÿë ÷ÿêÿ áèëìèðäè. Ñîíðà îíà éåíÿ ñó âåðäèëÿð. Êàòëèíà èñòÿäè
Èîîñ Äàììàíà äà ñó âåðñèí, ëàêèí úÿëëàä ñó ïàð÷ûíû äàðòûá îíóí
ÿëèíäÿí àëäû. Êàòëèíà éåðÿ éûõûëäû, åëÿ î ñààò äà þëö êèìè éàòäû.
Èîîñ Äàììàí áÿðê àúûãëàíûá áàüûðäû:
504
– Ìÿí äÿ ñó è÷èá éàòìàã èñòÿéèðÿì. Íèéÿ îíà ñó âåðèðñèíèç?
Íèéÿ îíó éàòìàüà ãîéóðñóíóç?
Ùàêèì äåäè:
– Î, çÿèôäèð, î àðâàääûð, î ñÿðñÿìäèð.
Èîîñ Äàììàí åòèðàç åòäè:
– Î, þçöíö áèúëèéÿ ãîéóá. Î, èôðèòÿäèð. Ìÿí ñó è÷ìÿê èñòÿéèðÿì, éàòìàã èñòÿéèðÿì.
Èîîñ Äàììàí ýþçöíö éóìäó, ëàêèí úÿëëàäûí ÿëàëòûëàðû îíó
ñèëëÿëÿìÿéÿ áàøëàäû.
Î, ÷ûüûðäû:
– Ìÿíÿ áû÷àã âåðèí! Ìÿí áó ñààò áó êÿíòòè-êöòòöíö ïàð÷àïàð÷à åëÿéÿðÿì. Ìÿí çàäÿýàíàì, ùÿëÿ ùå÷ êÿñ ìÿíè ñèëëÿëÿìÿéèá. Ñó âåðèí! Ãîéóí ìÿí éàòûì! Ìÿíèì ùå÷ áèð ýöíàùûì éîõäóð. Éåääè ìèí êàðîëöíö ìÿí ýþòöðìÿìèøÿì, îíó Ýèëáåðò ýþòöðöá. Ñó âåðèí! Ìÿí úàäó-ïèòè èëÿ, ñåùèðáàçëûãëà ìÿøüóë îëìàìûøàì. Ìÿíèì ùå÷ áèð ýöíàùûì éîõäóð. Áóðàõûí ìÿíè! Ñó âåðèí!
Ùàêèì áó çàìàí îíà áåëÿ ñóàë âåðäè:
– Ñÿí Êàòëèíàäàí àéðûëàíäàí ñîíðà íÿ åëÿìèñÿí?
– Ìÿí ùå÷ áèð Êàòëèíà-çàä òàíûìûðàì, îíäàí äà àéðûëìàìûøàì.
Ñèç ìÿíäÿí î øåéè ñîðóøóðñóíóç êè, îíóí ìÿòëÿáÿ äÿõëè éîõäóð.
Ìÿí áåëÿ ñóàëà úàâàá âåðìÿéÿ áîðúëó äåéèëÿì. Ñó âåðèí! Ãîéóí
ìÿíè éàòûì! Ñèçÿ äåäèì êè, áóíóí ùàìûñûíû Ýèëáåðò åëÿéèá.
Ùàêèì äåäè:
– Îíóí ÿë-ãîëóíó à÷ûí. Äóñòàãõàíàéà àïàðûí. Úàäó-ïèòèéè,
ñåùèðáàçëûüû áîéíóíà àëìàéûíúà, îíà ñó âåðìÿéèí, îíó éàòìàüà
äà ãîéìàéûí.
Áó þçö äÿ Äàììàí ö÷öí äþçöëìÿç áèð èøýÿíúÿ èäè. Î, äóñòàãõàíàäà: “Ñó âåðèí! Ñó âåðèí!” äåéèá áÿðê ÷ûüûðûðäû, õàëã îíóí ñÿñèíè åøèäèðäè, àíúàã ùå÷ êÿñèí îíà éàçûüû ýÿëìèðäè. Î, éóõóéà ýåäÿíäÿ äóñòàãõàíà÷ûëàð îíó øèëëÿëÿéèðäè. Î, þçöíäÿí ÷ûõàðàã áàüûðûðäû:
– Ìÿí çàäÿýàíàì! Ìÿí ñèçèí ùàìûíûçû ãûðàðàì, íàäàí êÿíòòè-êöòòöëÿð! Ìÿí ïàäøàùûí þçöíöí éàíûíà ýåäÿúÿéÿì! Ñó âåðèí!
Ëàêèí î, òóòäóüó èøëÿðè áîéíóíà àëìàäû.
505
ÂÛ
Ìàé àéû èäè. Úþêÿ ÿäàëÿò àüàúû éàøûë éàðïàã à÷ìûøäû, ùàêèìëÿðèí îòóðäóüó êÿñÿê ñêàìéàëàðäà äà éàøûë îò áèòìèøäè. Íåëåíè øàùèä êèìè ÷àüûðìûøäûëàð. Áó ýöí ìÿùêÿìÿíèí ãÿðàð ÷ûõàðàúàüûíû
ýþçëÿéèðäèëÿð.
Éåíÿ äÿ ìÿùêÿìÿíèí ÿòðàôûíäà ÷îõëó àäàì éûüûøìûøäû: áóðàäà êèøè äÿ âàðäû, àðâàä äà, ìåøøàí äà âàðäû, ÿñíàô äà. Ýöíÿø
ïàð-ïàð ïàðûëäàéûðäû.
Êàòëèíà èëÿ Èîîñ Äàììàíû ìÿùêÿìÿéÿ ýÿòèðäèëÿð. Äàììàíûí
áÿíèçè åëÿ áèë êè, ñóñóçëóã èøýÿíúÿñèíäÿí, éóõóñóç ýåúÿëÿðäÿí
ñîíðà äàùà äà ñîëìóøäó.
Êàòëèíàíûí äèçëÿðè ãàòëàíûðäû. Î, ýöíÿøè ýþñòÿðèá äåéèðäè:
– Îäó ýþòöðöí, áàøûì éàíûð!
Î, øÿôãÿò âÿ ñåâýè äîëó ýþçëÿðèíè Èîîñ Äàììàíà äèêìèøäè.
Ëàêèí Äàììàí îíà íèôðÿò âÿ ÿäàâÿòëÿ áàõûðäû.
Èîîñ Äàììàíûí äîñòó îëàí çàäÿýàíëàðû øàùèä ñèôÿòèëÿ ìÿùêÿìÿéÿ ÷àüûðìûøäûëàð. Ùàìûñû äà ýÿëìèøäè.
Ùàêèì ñþçÿ áåëÿ áàøëàäû:
– Àíàñû Êàòëèíàíû áåëÿ úÿñàðÿòëÿ, åùòèðàñëà ìöäàôèÿ åäÿí Íåëå
ãûç, àíàñûíûí áàéðàì ïàëòàðûíûí òèêèëìèø úèáèíäÿ Èîîñ Äàììàí
èìçàñû îëàí áèð ìÿêòóá òàïìûøäûð. Ìÿí äÿ þëäöðöëìöø Ýèëáåðò
Ðåéíèíèí øåéëÿðè àðàñûíäàí áèð ÷àíòà òàïäûì, ÷àíòàäà èñÿ áàøãà
áèð ìÿêòóá âàðäû, – ìÿêòóáó îíà ìöãÿññèð Èîîñ Äàììàí éàçìûøäûð. Ìÿí ìÿêòóáëàðûí èêèñèíè äÿ ñàõëàäûì êè, ëàçûì îëñà, – èíäè èñÿ ëàçûì îëìóøäóð, – ìÿêòóáëàðû ìÿùêÿìÿéÿ âåðèì, ñèç äÿ áó
ìÿêòóáëàð ÿñàñûíäà, áó èíàäêàðëûã ýþñòÿðÿí àäàì ùàããûíäà ëàçûìè òÿñÿââöð ÿëäÿ åäÿñèíèç, ñîíðà äà, ãàíóí öçðÿ, éà îíà áÿðàÿò
ãàçàíäûðàðñûíûç, éà ìöãÿññèð ùåñàá åäÿñèíèç. Ýèëáåðòèí ÷àíòàñûíäàí òàïûëìûø ïåðãàìåíò áóäóð. Ìÿí îíà ÿë âóðìàìûøàì, áèëìèðÿì î, îõóíà áèëÿúÿêìè, éà éîõ.
Èúìà áàø÷ûëàðû éàìàí òÿøâèøÿ äöøäöëÿð.
Ùàêèì áöêöëìöø ïåðãàìåíòè à÷ìàã èñòÿäè, áàúàðìàäû. Èîîñ
Äàììàí ýöëäö.
Èúìà áàø÷ûëàðûíäàí áèðè äåäè:
506
– Ýÿëèí ÿçèëèá éóìóðëàíìûø áó ïåðãàìåíòè ñóéà ãîéàã, ñîíðà
äà îäà òóòóá ãûçäûðàã. ßýÿð íàìÿëóì òÿðêèáëè ìÿùëóë èëÿ ïåðãàìåíòèí éóìóðëàíìûø ùèññÿëÿðè áèð-áèðèíÿ éàïûøäûðûëìûøñà, îä âÿ
ñó ùÿð ùàëäà áó ñèððè à÷àúàã.
Ñó ýÿòèðäèëÿð. Úÿëëàä áþéöê òîíãàë ãàëàäû. ßäàëÿò àüàúûíûí
éàøûë áóäàãëàðû àðàñûíäàí à÷ûã ùàâàéà áîç òöñòö ãàëõäû.
Î áèðè èúìà áàø÷ûñû äåäè:
– ßéÿð ìÿêòóá, ñóäà ÿðèíìèø íàøàòûðëà éàçûëìûøñà, îíó ñóéà
ãîéìàéûí, ãîéñàíûç ùÿðôëÿð éàéûëàúàã.
Ùàêèì åòèðàç åòäè:
– Éîõ, ùÿðôëÿð éàéûëìàç. Ñó àíúàã, – ñåùðëÿíìèø éàïûøãàíëû
ìàääÿ èëÿ éàïûøäûðûëìûø ïåðãàìåíòèí áó éàïûøãàíûíû ÿðèäÿúÿê.
Ïåðãàìåíòè ñóéà ñàëäûëàð. Î éóìøàëäû. Ñîíðà äà à÷äûëàð.
Íåëå äåäè:
– Ùÿ, ùÿ, îíó îäà òóòóí. Ãàòèëèí ðÿíýè ãà÷äû. Ãû÷ëàðû ÿñèð, äåìÿëè, úÿíàá ùàêèì äöç éîëäàäûð.
Ëàêèí áó çàìàí ìåññèð Èîîñ Äàììàí Íåëåéÿ äåäè:
– Ìÿíèì ùå÷ äÿ ðÿíýèì ãà÷ìàéûá, þçöì äÿ ÿñìèðÿì, – àé
çàäÿýàí ãàíûíà ñóñàìûø êÿíòòè-êöòòö òþðÿìÿñè, èëàí áàëàñû! Àíúàã ñÿíèí áó êÿëÿêëÿðèíäÿí ùå÷ áèð øåé ÷ûõìàéàúàã. Ïåðãàìåíò
îí àëòû èë òîðïàãäà ãàëûá, éÿãèí êè, ÷öðöéöá äÿ.
Èúìà áàø÷ûñû îíà åòèðàç åòäè.
– Ïåðãàìåíò ÷öðöìÿéèá. ×àíòàíûí àñòàðû èïÿêäèð, èïÿê éåðäÿ
÷öðöìöð, áóíà ýþðÿ ñîõóëúàíëàð ïåðãàìåíòÿ äÿéìÿéèá.
Ïåðãàìåíòè îäà òóòäóëàð:
Íåëå ÷ûüûðäû:
– Úÿíàá ùàêèì, úÿíàá ùàêèì! Áèð áàõûí, éàçû ýþðöíäö. Áóéðóã
âåðèí, îðàäà éàçûëàíû îõóñóíëàð!
Ìåññèð Èîîñ Äàììàí ÿëèíè óçàòäû êè, ïåðãàìåíòè ùàêèìèí
ÿëèíäÿí ãàïûá àëñûí, ëàêèí Íåëå èëäûðûì êèìè îíóí öñòöíÿ àòûëûá
ÿëèíè èòÿëÿäè. Äåäè êè:
– Ñÿíèí ÿëèí ïåðãàìåíòÿ äÿéìÿéÿúÿê. Îðäà ñÿíèí þëöìöí
éàçûëûá, éà äà Êàòëèíàíûí þëöìö. Èíäè ñÿíèí öðÿéèíäÿí ãàðà ãàíëàð
êå÷èð, ãàòèë, àììà áèçèì öðÿéèìèçäÿí îí áåø èëäèð êè, ãàðà ãàíëàð
507
êå÷èðäè. Áóäóð, Êàòëèíà îí áåø èëäèð ÿçàá-ÿçèééÿò ÷ÿêèð. Îí áåø
èëäèð ñÿíèí óúáàòûíäàí îíóí áåéíè éàíûð. Îí áåø èëäèð êè, Ñîîòêèí
èøýÿíúÿäÿí ñîíðà þëìöøäöð. Îí áåø èëäèð áèç éîõñóëëóã è÷èíäÿéèê.
Îí áåø èëäèð áèç äèëÿí÷è êèìè éàøàéûðûã. Åùòèéàú éöêöíö ãöðóðëà
äàøûéûðûã! Ìÿêòóáó îõóéóí! Ùàêèìëÿð éåð öçöíäÿ àëëàùûí ÿìðèíè
éåðèíÿ éåòèðèðëÿð, ÷öíêè îíëàð ÿäàëÿòèí þçöäöð. Ìÿêòóáó îõóéóí!
Ýþçö éàøëû êèøèëÿð, àðâàäëàð îíóí ñþçöíÿ ãöââÿò âåðäè:
– Ìÿêòóáó îõóéóí! Ìÿðùÿáà Íåëå! Ìÿêòóáó îõóéóí! Êàòëèíà èôðèòÿ äåéèë!
Áó ñþçäÿí ñîíðà êàòèá îõóäó:
“Âèëëåì Ðåéâèøèí îüëó, çàäÿýàí Ýèëáåðòÿ
çàäÿýàí Èîîñ Äàììàí þç ñàëàìûíû ýþíäÿðèð.
ßçèç äîñò! Íÿ êàðò îéíà, íÿ àøûã àò – ïóëóíó íàùàã éåðÿ êîðëàìà. Ìÿí ñÿíÿ þéðÿäèì – íåúÿ ïóë óäàñàí, – þçö äÿ ëàï éÿãèí.
Ýÿë èêèìèç äÿ úèíÿ ÷åâðèëèá úèí îëàã, þçö äÿ ýþçÿë úèí, àðâàäëàðûí,
ãûçëàðûí öðÿéèíè ÿëÿ àëàí úèí. Ýþçÿë, äþâëÿòëè àðâàäëàðû, ãûçëàðû
òîâëàéûá ÿëÿ ýÿòèðÿðèê, ÷èðêèíëÿðè, éîõñóëëàðû ðàùàò áóðàõàðûã; ãîé
âàðëû àðâàäëàð, ãûçëàð – îíëàðà âåðäèéèìèç ëÿççÿò ö÷öí áèçÿ ïóë
âåðñèíëÿð. Àëìàíèéàäà áó ïåøÿ ìÿíÿ éàðûì èëäÿ áåø ìèí ðèõäàåëäåð ãàçàíú ýÿòèðäè. Àðâàäëàð ñåâäèêëÿðè àäàìà àõûðûíúû êþéíÿêëÿðèíè äÿ âåðÿ áèëÿðëÿð. Äîäàãëàðûíû ãûñìûø ñèìèú àðâàäëàðäàí ãà÷
– îíëàð ïóë âåðìÿéÿ òÿëÿñìèðëÿð. Îíëàðäàí áèðè èëÿ, ýåúÿ éàíûíà
ýåòìÿê ö÷öí ðàçûëûüà ýÿëäèêäÿí ñîíðà, õàëèñ úèíÿ, èáëèñÿ îõøàìàãäàí þòðö, ýÿëäèéèíè õöñóñè ñÿñëÿ – ýåúÿ ãóøóíóí ñÿñèíÿ áÿíçÿð áèð ñÿñëÿ áèëäèð. Þçöíÿ äÿ äÿùøÿòëè èáëèñ ñèìàñû âåðìÿê ö÷öí
öçöíÿ ôîñôîð ñöðò – íÿì ôîñôîð èøûëäàéûð. Áóíóí ïèñ èéè îëóð, àììà îíëàð åëÿ áèëÿúÿêëÿð êè, áó úÿùÿííÿì èéèäèð. Êèì êè, ñÿíÿ
ìàíå îëäó – êèøèìè, àðâàäìû, éà ùåéâàíìû, – þëäöð îíó.
Áó éàõûíäà Êàòëèíàíûí éàíûíà ýåäÿúÿéèê – î ýþçÿë, öðÿéèéóìøàã àðâàääûð. ßýÿð Êàòëèíà ìÿíÿ ñÿäàãÿòëè îëóáñà, îíóí ãûçû
Íåëå ìÿíäÿíäèð. Íåëå ãÿøÿíý, ìåùðèáàí ãûçäûð. Ñÿí ðàùàòúà îíó
þçöíÿ òÿñëèì åäÿúÿêñÿí. Áàüûøëàéûðàì îíó ñÿíÿ! Áó çèíàäàí
ÿìÿëÿ ýÿëÿí óøàãëàð, þçö äÿ ãÿòè áèëìèðñÿí êè, ñÿíèíäèð, éà éîõ,
508
– ìÿíÿ ùå÷ ëàçûì äåéèë. Î ãûçûí àíàñûíû òîâëàéûá, ùÿëÿ êè, ÿëèíäÿí
èéèðìè ö÷ êàðîëöíö àëìûøàì, áèð àç äà ÷îõ. Áóíóí ùàìûñû îíóí þç
ïóëóäóð. Àììà îíäà éåääè éöç êàðîëö ïóë äà âàð, áó ùþêóìÿò
òÿðÿôèíäÿí ìöñàäèðÿ îëóíìàëû èäè; ÿýÿð éàíûëìûðàìñà, áó Äàììåäÿ îääà éàíäûðûëàí ëàìÿçùÿá Êëààñûí ïóëóäóð. Õåéèðõàù êðàë
Ôèëèïï, – áó ãÿäÿð þç òÿáÿÿñèíè îääà éàíäûðûá êè, îíëàðûí âàð éîõóíà âàðèñ îëñóí, – áó äÿôÿ þç ïÿíúÿñèíè ùÿìèí ïóëóí öñòöíÿ ãîéà áèëìÿéèá, – ïóëà äà êè, î, éàìàí ùÿðèñäèð. Îíó äà äåéèì êè, áó
ïóë, îíóí õÿçèíÿñèíäÿí äàùà àðòûã, ìÿíèì êèñÿìäÿ ÿùÿìèééÿòëè
îëàð. Êàòëèíà äÿôèíÿíèí ùàðàäà áàñäûðûëäûüûíû ìÿíÿ äåéÿúÿê.
Áóíó áèç þç àðàìûçäà áþëöøäöðÿðèê. Àíúàã ïóëóí ÷îõóíó ìÿí
ýþòöðÿúÿéÿì, ÷öíêè îíóí éåðèíè ìÿí êÿøô åëÿìèøÿì.
Áèçÿ ñÿäàãÿòëè ãóëëóã÷ó, èòàÿòëè ãóë îëàí àðâàäëàðû þçöìöçëÿ
Àëìàíèéàéà àïàðàðûã. Îðàäà îíëàðà ÷åâðèëèá èüëèñ îëìàüû, úèí îëìàüû, âàðëû øÿùÿð ÿùëèíè, çàäÿýàíëàðû þçëÿðèíÿ ìÿôòóí åëÿìÿéè
þéðÿäÿðèê. Áóíóí ãàáàüûíäà îíëàðà ÷îõëó ðèõäàåëäåð, ìÿõìÿð,
èïÿê, ãûçûë, ìèðâàðè âÿ áàøãà ãèéìÿòëè øåéëÿð âåðÿúÿêëÿð, áèç äÿ
áó øåéëÿðëÿ éàøàéàúàéûã. Áó ãàéäà èëÿ ÿçèééÿò ÷ÿêìÿäÿí àç
âàõòäà âàðëàíàúàéûã, áó èáëèñ âÿ úèí àðâàäëàðäàí ýèçëèí, ýþçÿë
ãûçëàðëà ÿéëÿíÿúÿéèê, ëàêèí áó ãûçëàðû äà ìÿúáóð åäÿúÿéèê êè, áó
ñåâýèéÿ ýþðÿ áèçÿ ïóë âåðñèíëÿð. Êèøèëÿðèí ãÿëáèíÿ Àëëàù-òÿàëà
ñåâýè îäó ãîéóá, êèøèëÿð áó îäó àðâàäëàðûí ãÿëáèíäÿ éàíäûðà áèëñÿ, – àðâàäëàð ýèúëÿøèðëÿð, àüûëëàðûíû èòèðèðëÿð. Êàòëèíà èëÿ Íåëå î áèðè
àðâàäëàðäàí äà ýèúäèð: áèçèì äîüðóäàí äà úèí îëäóüóìóçà èíàíàúàãëàð, áèçÿ äàíûøûãñûç ãóëàã àñàúàãëàð. Þç àäûíû à÷ûá äåéÿ áèëÿðñÿí, àíúàã ãÿòèééÿí àòàíûí àäûíû – Ðåéâèøè – äåìÿ. Àðâàäëàð áèçè
ìÿùêÿìÿéÿ âåðñÿ, áèç äÿðùàë ãà÷ûá ýèçëÿíÿðèê, àðâàäëàð äà áèçèì
êèì îëäóüóìóçó ùå÷ âàõò áèëìÿéÿúÿê, ýåäèá áèçäÿí ÷óüóëëóã äà
åëÿìÿéÿúÿêëÿð.
Éàõøû äà, ñÿíÿ ìöâÿôôÿãèééÿòëÿð àðçó åäèðÿì, ìÿíèì ÷îõ
ãèéìÿòëè äîñòóì! Òàëå úàâàíëàðà ëöòôêàðëûã ýþñòÿðèð, – áóíó úÿíàá-ÿãäÿñ ÿëàùÿçðÿò ìÿðùóì èìïåðàòîð Áåøèíúè Êðàë äåìèøäèð, –
îíóí êè, ùÿì ùÿðáè, ùÿì äÿ ñåâýè åëìèíäÿ àðòûã äÿðÿúÿäÿ òÿúðöáÿñè âàðäû”.
509
Êàòèá êàüûçû îõóéàíäàí ñîíðà äåäè:
– Ãóðòàðäû. Ìÿêòóáóí àëòûíäà: “Çàäÿýàí Èîîñ Äàììàí” èìçàñû âàð.
Úàìààò ÷ûüûðûøäû:
– Ãàòèëÿ þëöì! Úàäóýÿðÿ þëöì! Àðâàäëàðû éîëäàí ÷ûõàðàíû –
îäà! Ãóëäóðó äàð àüàúûíà!
Ùàêèì äåäè:
– Ìÿðùÿìÿòëè àäàìëàð, ñàêèò îëóí! Ãîéóí îíóí èøèíè àéûðä
åëÿéèá ãóðòàðàã. – Ñîíðà èúìà áàø÷ûëàðûíà äþíäö: – Ñèçÿ áàøãà áèð
ìÿêòóá îõóìàã èñòÿéèðÿì. Íåëå áó ìÿêòóáó Êàòëèíàíûí áàéðàì
ïàëòàðûíûí òèêèëìèø úèáèíäÿí òàïìûøäûð. Ìÿêòóáäà áó ñþçëÿð
éàçûëìûøäûð:
“Ìÿëàùÿòëè èôðèòÿúèê! Áóäóð, Èáëèñèí àðâàäûíûí þçöíöí ìÿíÿ
ýþíäÿðäèéè äàâà-äÿðìàíûíûí íöñõÿñè. Áó äÿðìàí ñàéÿñèíäÿ ñÿí
ýöíÿøÿ, àéà, óëäóçëàðà ó÷à áèëÿðñÿí, èíñàíëàðûí äóàñû èëÿ àëëàùûí
éàíûíà ãàëõàí ðóùëàðëà ñþùáÿò åëÿéÿ áèëÿðñÿí, áöòöí øÿùÿðëÿðèí,
êÿíäëÿðèí, ÷àéëàðûí, ÷ÿìÿíëÿðèí öñòöíäÿí ó÷à-ó÷à êå÷ÿ áèëÿðñÿí.
Åéíè äÿðÿúÿäÿ Ñòðàìîíèóì*-ó, ñîëàíóì ñîìíèôåðóì** áÿíýîòóíó, òèðéÿêè, éåíèúÿ ãîïàðûëìûø êÿíäèð áèòêèñèíèí áàøûíû, ýþçÿëàðâàäîòóíó, áèùóøäàðûíû áèð-áèðèíÿ ãàò.
Èñòÿéèðñÿí, áó àõøàì ðóùëàðûí åéø-èøðÿò ìÿúëèñèíÿ ýåäÿê, àíúàã ìÿíè ýÿðÿê áÿðê ñåâÿñÿí. Êå÷ÿí äÿôÿêè êèìè õÿñèñ îëìàéàñàí: îíäà ìÿíÿ äåäèí êè, ìÿíèì îí ôëîðèíèì éîõäóð. Áèëèðÿì,
ñÿí áèð äÿôèíÿ ýèçëÿòìèñÿí, îíóí éåðèíè ìÿíÿ äåìÿê èñòÿìèðñÿí.
Éîõñà ìÿíè äàùà ñåâìèðñÿí, ìÿíèì éàðûì?
Ñÿíèí ñîéóã úèíèí
Ùàíñ”.
Úàìààò ÷ûüûðûðäû:
– Úàäóýÿðÿ þëöì!
Ùàêèì äåäè:
– Õÿòëÿðè òóòóøäóðìàã ëàçûìäûð.
__________
* Áèùóøäàðû (ëàò.)
** Éóõóýÿòèðÿí èòöçöìö (ëàò.)
510
Ìÿëóì îëäó êè, ìÿêòóáëàðûí õÿòëÿðè åéíèäèð.
Ùàêèì, ìÿùêÿìÿäÿ èøòèðàê åäÿí çàäÿýàíëàðà äåäè:
– Ñèç áó àäàìûí Ýåíò ÿòðàôûíäàêû Êåéðåíèí èúìà áàø÷ûñûíûí
îüëó ìåññèð Èîîñ Äàììàí îëäóüóíó òÿñäèã åäèðñèíèçìè?
Çàäÿýàíëàð äåäè:
– Òÿñäèã åäèðèê.
Ùàêèì ñþçöíÿ äàâàì åòäè:
– Ñèç, çàäÿýàí Âèëëåì Ðåéâèøèí îüëó ìåññèð Ýèëáåðòè òàíûéûðäûíûçìû?
Çàäÿýàíëàðäàí âàí äåð Çèýåëåí àäëû áèðèñè ñóàëà áåëÿ úàâàá
âåðäè:
– Ìÿí Ýåíòäÿíÿì. Ìÿíèì Ñòååí*-èì Áàøìÿëÿê Ìèêàéûë
ìåéäàíûíäàäûð. Ìÿí Ýåíòèí ÿòðàôûíäàêû Êåéðåíèí áàø÷ûñû çàäÿýàí Âèëëåì Ðåéâèøè òàíûéûðàì. Îí áåø èë áóíäàí ÿââÿë îíóí èéèðìè ö÷ éàøëû îüëó èòäè, – î ÿééàøûí, ãóìàðáàçûí, àâàðàíûí áèðè èäè.
Úàâàí îëäóüó ö÷öí áó ùÿðÿêÿòëÿðèíè îíà áàüûøëàéûðäûëàð. Î âàõòäàí áÿðè îíäàí ùå÷ õÿáÿð-ÿòÿð éîõäóð. Õàùèø åäèðÿì, ìÿðùóìóí
ãûëûíúûíû, õÿíúÿðèíè, ÷àíòàñûíû ìÿíÿ ýþñòÿðèí.
Áóíëàðû ýþçäÿí êå÷èðèá äåäè:
– Ãûëûíúûí, õÿíúÿðèí äÿñòÿñèíäÿ Ðåéâèøèí ýåðáè âàð: ìàâè ñàùÿäÿ ö÷ ýöìöø áàëûã. ×àíòàíûí çÿðëè êèëèäèíäÿ äÿ áó ýåðá ùÿêê
îëóíóá. Áó õÿíúÿð íÿäèð?
Ùàêèì äåäè:
– Áó õÿíúÿð – Âèëëåìèí îüëó Ýèëáåðò Ðåéâèøèí áÿäÿíèíÿ ñàïëàíìûøäû.
Çàýÿýàí äåäè:
– Ìÿí áóíóí öñòöíäÿ äàììàíëàðûí ýåðáèíè ýþðöðÿì: ýöìöøö
ñàùÿäÿ äèøäèø ãöëëÿ. Ãîé Àëëàù-òÿàëà þçö âÿ îíóí áöòöí þâëèéàëàðû ìÿíèì ñþéëÿäèêëÿðèìèí äîüðóëóüóíà øàùèä îëñóí!
Î áèðè çàäÿýàíëàð äà þç èôàäÿëÿðèíäÿ åéíè ñþçö ñþéëÿäèëÿð.
– Áèç òÿñäèã åäèðèê êè, áó ýåðáëÿð Ðåéâèøèí âÿ Äàììàíëàðûíäûð. Ãîé Àëëàù-òÿàëà þçö âÿ îíóí áöòöí þâëèéàëàðû áèçèì ñþéëÿäèêëÿðèìèçèí äîüðóëóüóíà øàùèä îëñóí!
__________
* Áóðàäà: åâ äåìÿêäèð (ôëàì.)
511
Áåëÿ îëäóãäà ùàêèì äåäè:
– Øàùèäëÿðèí èôàäÿëÿðèíäÿí, ùÿì äÿ èúìà áàø÷ûëàðûíûí ìÿùêÿìÿäÿ åëàí åòäèêëÿðè êàüûçëàðäàí àéäûí îëäó êè, ìåññèð Èîîñ Äàììàí úàäóýÿðäèð, ãàòèëäèð, ãàäûíëàðû éîëäàí ÷ûõàðàíäûð, êðàë ÿìëàêûíû îüóðëàéàíäûð, áóíóíëà äà î, àëëàùûí âÿ èíñàíûí ÿçÿìÿòèíè
òÿùãèð åòìÿêäÿ ìöãÿññèðäèð.
Èîîñ ñþçÿ áàøëàäû:
– Úÿíàá ùàêèìëÿð, ñèç íÿ èñòÿñÿíèç äåéÿ áèëÿðñèíèç, ëàêèí èíêàð
åäèëìÿç äÿëèëëÿðèíèç îëìàäûüûíäàí ìÿíè ìöùàêèìÿ åäÿ áèëìÿñèíèç. Ìÿí úàäóýÿð äåéèëÿì, úàäóýÿð îëìàìûøàì äà. Àíúàã þçöìö
éàëàíäàí úèí ýþñòÿðèðäèì. Î êè, ãàëäû öçöìöí èøûëäàìàñûíà, – áóíóí ñèððè ñèçÿ ìÿëóìäóð. Äàâà-äÿðìàíûí òÿðêèáèíÿ, çÿùÿðëè áèòêè
îëàí áÿíýîòó èñòèñíà îëìàãëà, àíúàã éóõó ýÿòèðÿí øåéëÿð äàõèëäèð.
Ùÿãèãÿòÿí èôðèòÿ îëàí áó àðâàä áó äàâà-äÿðìàíû è÷ÿíäÿ, î ñààò
éóõóéà ýåäÿðäè; éóõóäà ýþðöðäö êè, ýóéà î èôðèòÿëÿðèí åéø-èøðÿò
ìÿúëèñèíÿ ó÷óð, ýóéà îðàäà, äàëû äàèðÿ ìÿðêÿçèíÿ îëàðàã, èôðèòÿëÿðëÿ ÿë-ÿëÿ âåðèá îéíàéûð, êå÷è ñèìàñûíäà òàõòäà äóðàí èáëèñÿ òÿçèì
åëÿéèð. Áèð äÿ î éóõóñóíäà ýþðöðäö êè, ðÿãñäÿí ñîíðà èáëèñÿ éàõûíëàøûð, áöòöí úàäóýÿðëÿð êèìè èáëèñèí ãóéðóüóíóí àëòûíû þïöð. Àéûëàíäàí ñîíðà ìÿíèìëÿ ãåéðè-òÿáèè íÿâàçèøëÿðÿ áàøëàéûðäû êè, áó äà
îíóí ïîçüóí òÿñÿââöðöíö ÿéëÿíäèðèðäè. Î äåéèð êè, ìÿíèì ÿëëÿðèì áóç êèìè èäè, áÿäÿíèì ñîéóãäó, – áó úàâàíëûãäàíäûð, úàäóýÿðëèéèí áóíà äÿõëè éîõäóð. Ñåâýè îéóíëàðû áÿäÿíè òåç ãûçäûðûð.
Ëàêèí Êàòëèíà þçöíäÿí úöðáÿúöð øåéëÿð óéäóðóðäó, þçö äÿ áó óéäóðäóüó øåéëÿðÿ èíàíûðäû, ìÿíè èíàäëà úèí ùåñàá åëÿéèðäè, ÿñëèíäÿ
ìÿíèì äàìàðëàðûìäà òÿìèç ãàí àõûð. Ìÿí õàëèñ àäàìàì, íåúÿ êè,
áó ñààò ñèç ìÿíè ýþðöðñöíöç. Ìöãÿññèð ìÿí äåéèëÿì, îäóð: î, ìÿíè úèí ùåñàá åëÿéèðäè, áóíóíëà áåëÿ ìÿíèìëÿ áàøáèðëèê åëÿéèðäè, áó
äà àëëàùûí âÿ Ìÿðéÿì àíàíûí ãàáàüûíäà ùÿì ôèêèðúÿ, ùÿì äÿ òóòäóüó èø èëÿ ýöíàùà áàòìàã äåìÿêäè. Áóíà ýþðÿ, úàäóýÿðëèê äåéèëÿí úèíàéÿòäÿ ìöãÿññèð îäóð, ìÿí äåéèëÿì; øöáùÿëè èøëÿðèíèí öñòöíö áàñäûðìàã ö÷öí þçöíö äÿëèëèéÿ ãîéàí, ëàêèí ÿñë ùèéëÿýÿð èôðèòÿ îëàí îíó îääà éàíäûðìàã ëàçûìäûð.
Áó âàõò Íåëå èøÿ ãàðûøûá óúàäàí äåäè:
512
– Ñèç ãàòèëÿ íÿ ö÷öí ãóëàã àñûðñûíûç? Î þçöíö ñàòàí ãîëó äàìüàëû ãûç êèìè, ñåâýèíè þçö ö÷öí ïåøÿéÿ, ñàòûëàí ìàëà ÷åâèðìèøäèð.
Ñèç íèéÿ îíà ãóëàã àñûðñûíûç? Î þçöíö õèëàñ åòìÿê ö÷öí – ùÿð øåéèíè îíà âåðÿí àðâàäû òîíãàëà ýþíäÿðìÿê èñòÿéèð.
Êàòëèíà äåäè:
– Íåëå êèíëèäèð. Îíà ãóëàã àñìà, ÿçèçèì Ùàíñ!
Íåëå ñþçöíÿ äàâàì åòäè:
– Éîõ, éîõ, ñÿí àäàì äåéèëñÿí, ñÿí ãîðõàã, ÿäàâÿòëè úèíñÿí –
Íåëå Êàòëèíàíû ãóúàãëàéûá ùàêèìëÿðÿ ñàðû äþíäö: – Úÿíàá ùàêèìëÿð, î àüöçëö úèíàéÿòêàðûí ñþçöíÿ áàõìàéûí! Îíóí áèðúÿ àðçóñó âàð: ìÿíèì àíàìû éàíäûðñûíëàð. Àíàìûí àíúàã áèð ýöíàùû
âàð, Àëëàù îíóí àüëûíû ÿëèíäÿí àëäûüû ö÷öí î, õÿéàëûíà ýÿëÿí, ýþçöíÿ ýþðöíÿí ùÿð øåéÿ èíàíûð. Î, ÷îõ ÿçàá ÷ÿêèá – ùÿì áÿäÿíúÿ,
ùÿì ðóùúà. Úÿíàá ùàêèìëÿð, îíó þëäöðìÿéèí! Îíóí ùå÷ ýöíàùû
éîõäóð, ãîéóí î áó ìöñèáÿòëè þìðöíö ñàêèò áàøà âóðñóí!
Êàòëèíà äà åëÿ ùåé äåéèðäè:
– Íåëå êèíëèäèð! Ùàíñ, ìÿíèì àüàì, îíà èíàíìà!
Úàìààò è÷èíäÿêè àðâàäëàð àüëàéûðäû, êèøèëÿð äåéèðäè:
– Êàòëèíàíûí ýöíàùûíäàí êå÷èí!
Èîîñ Äàììàíà éåíÿ èøýÿíúÿ âåðäèëÿð. Àõûðäà î, áöòöí òÿãñèðëÿðèíè áîéíóíà àëäû. Ìÿùêÿìÿ ãÿðàð ÷ûõàðòäû. Îíóí áöòöí ìöëêèééÿò ùöãóãóíäàí ìÿùðóì åäèëìÿñè âÿ âàì îääà éàíäûðûëìàñû
áàðÿäÿ ùþêì âåðèëäè. Åðòÿñè ýöí áÿëÿäèééÿ èäàðÿñè ãàáàüûíäà
ùþêì éåðèíÿ éåòèðèëäè. Î, úàíû ÷ûõàíà êèìè äåéèðäè: “Èôðèòÿíè åäàì
åäèí! Áöòöí áó øåéëÿðÿ î, ìöãÿññèðäèð! Ñÿíè ëÿíÿòÿ ýÿëÿñÿí
Àëëàù! Ìÿíèì àòàì áöòöí ùàêèìëÿðè ãûðàúàã!”
Úàìààò äà äåéèðäè:
– Åøèäèðñèíèç, î íåúÿ àëëàùû ñþéöð, êöôðáàçëûã åëÿéèð? Èò ýÿðÿê
èò êèìè þëñöí!
Áèð ýöíäÿí ñîíðà ùàêèìëÿð Êàòëèíà ùàããûíäà äà ùþêì ÷ûõàðòäûëàð. Îíó Áðöããå êàíàëû ñóéóíäà ñûíàãäàí ÷ûõàðìàã ãÿðàðûíà
ýÿëäèëÿð ñóéà áàòìàñà, äåìÿëè î èôðèòÿäèð, î îääà éàíäûðûëìàëûäûð;
éîõ, ñóéóí äèáèíÿ ýåäèá áàòñà, äåìÿëè î õðèñòèàíäûð, îíóí úÿñÿäè
êèëñÿ ùàñàðû è÷ÿðèñèíäÿ áàñäûðûëìàëûäûð.
513
Î áèðè ýöí äÿ, Êàòëèíàíû, ÿëëÿðèíäÿ øàì, àéàãéàëûí, ãàðà êÿòàí
êþéíÿêäÿ, àüàúëàðûí àðàñû èëÿ òÿíòÿíÿ èëÿ êàíàëà ýÿòèðäèëÿð. Ãàáàãäà – þëö äóàñû îõóéà-îõóéà Ìÿðéÿì àíà êèëñÿñèíèí áàø÷ûñû,
êåøèø ìöàâèíè, êèëñÿ êåøèê÷èñè ýåäèðäè, – õà÷û àïàðìàã êèëñÿ êåøèê÷èñèíÿ òàïøûðûëìûøäû; îíëàðûí àðäûíúà äà – ùàêèìëÿð, èúìà áàø÷ûëàðû, êàòèáëÿð, èúìà ïîëèñ íÿôÿðëÿðè, ïðîôîñ, úÿëëàä, èêè äÿ îíóí
êþìÿê÷èñè ýÿëèðäè. Êàíàëûí ùÿð èêè òÿðÿôèíÿ ÷îõëó àäàì éûüûøìûøäû. Àðâàäëàð àüëàéûðäû, êèøèëÿð äåéèíèðäè, ùàìûíûí Êàòëèíàéà éàçûüû
ýÿëèðäè. Êàòëèíà äà, ùàðà àïàðûëäûüûíû áèëìÿéÿí ãóçó êèìè ìöòè
ùàëäà ýåäèðäè, ýåòäèêúÿ äÿ áó ñþçëÿðè òÿêðàð åäèðäè.
– Îäó ýþòöðöí, áàøûì éàíûð! Ùàíñ, ñÿí ùàðàäàñàí!
Íåëå àðâàäëàðûí è÷èíäÿí ÷ûüûðûðäû:
– Ìÿíè äÿ ñóéà àòûí!
Ëàêèí àðâàäëàð îíó Êàòëèíàíûí éàíûíà áóðàõìûðäûëàð.
Äÿíèçäÿí ñÿðò êöëÿê ÿñèðäè. Òóòãóí ýþéäÿí õûðäà äîëó éàüûðäû. Ñàùèëÿ áèð ãàéûã áàüëàíìûøäû – úÿëëàäëà ÿëàëòûëàðû êðàëûí àäû èëÿ
áó ãàéûüû òóòìóøäó. Îíëàð Êàòëèíàéà ÿìð åòäè êè, ãàéûüà òóëëàí.
Ãàéûãäà äóðóá, Êàòëèíàíû ñàõëàéàí úÿëëàä, áöòöí úàìààòûí ýþçö
ãàáàüûíäà äà ïðîôîñóí ÿäàëÿò ÿñàñûíû éåëëÿìÿñè èëÿ, Êàòëèíàíû
èòÿëÿéûá ñóéà ñàëäû. Êàòëèíà áàòñà äà ñóäàí ÷ûõìàüà ÷àëûøäû, ëàêèí
áàúàðìàäû, ÷ûüûðäû: “Ùàíñ! Ùàíñ! Ìÿíè ÷ûõàðò!” äåéèá ñóéóí äèáèíÿ ýåòäè.
Úàìààò äåäè:
– Áó àðâàä èôðèòÿ äåéèë.
Áèð íå÷ÿ àäàì ñóéà àòûëûá Êàòëèíàíû ÷ûõàðòäû. Î, ùóøóíó èòèðìèøäè, áöòöí áÿäÿíè ìåéèò êèìè ãàõàúà äþíìöøö. Êàòëèíàíû éåìÿêõàíàéà àïàðûá îäëó-àëîâëó îúàüûí ãàáàüûíäà éåðÿ óçàòäûëàð. Íåëå
îíóí ÿéíèíäÿêè éàø ïàëòàðû ÷ûõàðûá ãóðóñóíó ýåéäèðäè. Êàòëèíà þçöíÿ ýÿëäè. Îíóí áöòöí áÿäÿíè òèð-òèð ÿñèðäè, äèøè-äèøèíÿ äÿéèðäè:
– Ùàíñ, – äåäè, – éóí þðòöéö ìÿíÿ âåð!
Î áèð äàùà ãûçûíìàäû. Ö÷öíúö ýöíö þëäö. Îíó êèëñÿ ùàñàðû
è÷ÿðèñèíäÿ áàñäûðäûëàð.
Íåëå éåòèì ãàëûá, Ùîëëàíäèéàéà, Ðîçà âàí Àóâåýåìèí éàíûíà
ýåòäè.
514
ÂÛÛ
Òèë Êëààñ Óëåíøïèýåë Çåëàíäèéà øõóíëàðûíäà*, áóåðëÿðèíäÿ**,
êîðâåòëÿðèíäÿ*** ýÿçèðäè.
Àçàä äÿíèçëÿðäÿ øàíëû ôëèáîòëàð**** ùÿðÿêÿò åäèðäè; îíëàðûí
ùÿðÿñèíäÿ – ñÿêêèç, îí, áÿçèñèíäÿ îí èêè ÷óüóí òîï âàðäû; áó òîïëàð úèíàéÿòêàð èñïàíëàðà þëöì, ôÿëàêÿò ñà÷ûðäû.
Êëààñûí îüëó Óëåíøïèýåë ìÿùàðÿòëè òîï÷ó îëäó. Òîïó îíóí íåúÿ òóøëàäûüûíû, íåúÿ íèøàí àëäûüûíû, úÿëëàäëàðûí ýÿìèëÿðèíè íåúÿ äåøäèéèíè ýþðìÿê ëàçûìäû. Åëÿ áèë êè, áó ýÿìèëÿð êÿðÿ éàüûíäàíäû.
Îíóí øëéàïàñûíäà ýöìöø àéïàðà âàðäû, öñòöíäÿ äÿ éàçûëìûøäû: Ëèåâåð äåí Òóðú àëñ äåí Ïàóñ (Ïàïàéà ãóëëóã åëÿìÿêäÿíñÿ,
òöðê ñóëòàíûíà ãóëëóã åëÿìÿê éàõøûäûð).
Äÿíèç÷èëÿð îíóí ïèøèê êèìè úÿëä, äÿëÿ êèìè éåéèí îëäóüóíó,
íÿüìÿ îõóéà-îõóéà, éà àòìàúàëàð, çÿðá-ìÿñÿëëÿð äåéÿ-äåéÿ
ýÿìèäÿ îðà-áóðà ãà÷äûüûíû, éóõàðû äûðìàøäûüûíû ýþðöá òÿÿúúöáëÿ
ñîðóøóðäóëàð:
– Îüëàí, ñÿí íèéÿ áåëÿ úàâàíñàí? Àõû äåéèðëÿð, ñÿíèí Äàììåäÿ àíàäàí îëäóüóíäàí142 ÷îõ èëëÿð êå÷èá?
Î äà úàâàá âåðèðäè êè:
– Ìÿíèì áÿäÿíèì éîõäóð, ìÿíäÿ àíúàã ðóù âàð. Ìÿíèì
äîñòóì Íåëå äÿ ìÿíÿ îõøàéûá. Áèç Ôëàíäðèéàíûí ðóùóéóã,
Ôëàíäðèéàíûí Ìÿùÿááÿòèéèê – áèç ùå÷ âàõò þëìÿéÿúÿéèê.
Äÿíèç÷èëÿð îíà åòèðàç åäèðäè:
– Ùÿð ùàëäà, éàðàëàíàíäà, ñÿíèí éàðàíäàí ãàí àõûð.
– Áàøãàëàðûíà åëÿ ýþðöíöð. Ìÿíäÿí ãàí àõìûð, øÿðàá àõûð.
– Ãàðíûíû øèøëÿ äåøñÿê íåúÿ îëàð?
– Íåúÿ îëàð êè: ãàðíûì áîøàëàð, âÿññàëàì!
– Éàìàí àäàìû ëàüà ãîéàíñàí ùà!
– Ùÿìèøÿ áÿõòè ýÿòèðÿíëÿð ýöëöð!
Êöëÿê äîð àüàúëàðûíäà êàòîëèê êèëñÿëÿðèíèí íàõûøëû – èøëÿìÿëè
áàéðàãëàðûíû äàëüàëàíäûðûðäû. Ýéþçëÿð, – ìîíàñòûð áàø÷ûëàðûíûí
__________
* Ø õ ó í – èêè âÿ ÷îõ äîðëó éåëêÿíëè êÿìè (ùîë.)
** Á ó å ð – éöíýöë éåëêÿíëè ýÿìè (ùîë.)
*** Ê î ð â å ò – ö÷ äîðëó ãÿäèì ùÿðá ýÿìèñè (ôðàíñ.)
**** Ô ë è á î ò – ãÿäèì òèúàðÿò ýÿìèñè
515
òÿíòÿíÿëè èáàäÿòëÿðäÿ ýåéäèêëÿðè çÿð-çèáàëû ìÿõìÿð, çÿðõàðà,
èïÿê ïàëòàðäà, áàøëàðûíäà êåøèø ïàïàüû, ÿëëÿðèíäÿ êåøèø ÿñàñû, ìîíàñòûð øÿðàáû è÷ÿ-è÷ÿ íþâáÿäÿ äóðìóøäóëàð.
Áó çÿíýèí ýåéèìëÿð àëòûíäàí – àðêåáóçó, éà ãóíäàãëû îõ-éàéû,
íèçÿ, éà áàëòàëû íèçÿ òóòìàüà âÿðäèø åëÿéÿí êîáóä ÿëëÿð ÷ûõàíäà
áóíà íåúÿ òÿÿúúöá åòìÿéÿñÿí? Ãûçûëû ãÿäÿùëÿðäÿ ìîíàñòûð áàø÷ûëàðûíûí, – èíäè àçàäëûã øÿðàáû îëàí, – øÿðàáûíû è÷ÿí, áåëëÿðèíäÿ, ýöí
èøûüûíäà ïàð-ïàð ïàðûëäàéàí òàïàí÷à, áû÷àã ýþðöíÿí áó ñÿðò ñèôÿòëè
àäàìëàðà áàõûá íåúÿ òÿÿúúöá åòìÿéÿñÿí?!
Îíëàð íÿüìÿ îõóéóðäó, îíëàð óúàäàí äåéèðäè: “Éàøàñûí Ýéþç!”
Áó ãàéäà èëÿ îíëàðûí ýÿìèëÿðè îêåàíäà âÿ Øåëäà ÷àéûíäà öçöðäö.
ÂÛÛÛ
143
Ýéþçëÿð Õîðêóìó àëäûëàð – Ëàììå èëÿ Óëåíøïèýåë äÿ îíëàðûí àðàñûíäà èäè. Îíëàðà ãîøóí áàø÷ûñû Ìàðèí êîìàíäàíëûã åäèðäè.
ßââÿë áÿíä÷è îëàí ùÿìèí áó Ìàðèí, ñîí äÿðÿúÿ ëîâüà, òÿêÿááöðëö àäàìäû. Î, Õîðêóìó ìöäàôèÿ åäÿí Ãàñïàð Òöðêóí òÿñëèì êàüûçûíû èìçàëàìûøäû. Áó êàüûçà ýþðÿ, Ãàñïàð Òöðêóí þçöíÿ, ìîíàõëàðà, øÿùÿð ÿùëèíÿ, ãàëàíû ãîðóéàí ÿñýÿðëÿðÿ èõòèéàð âåðèëèðäè
êè, îíëàð, äîëó òöôÿíýëÿ, ìàíåÿñèç ãàëàäàí ÷ûõûá, þçëÿðè èëÿ äÿ,
êèëñÿ ÿìëàêûíäàí áàøãà, ýöúëÿðè ÷àòàí øåéëÿðè àïàðà áèëÿðëÿð, –
êèëñÿ ÿìëàêû øÿùÿðè ìöùàñèðÿ åäÿíëÿðÿ ÷àòìàëû èäè.
Ëàêèí ãîøóí áàø÷ûñû Ìàðèí, ìåññèð äå Ëöìåíèí ÿìðèíÿ ýþðÿ,
ÿñýÿðëÿðè, øÿùÿð ÿùëèíè ãàëàäàí áóðàõäû, àììà îí äîããóç ìîíàõû
ñàõëàäû.
Óëåíøïèýåë äåäè:
– ßñýÿðèí ñþçö – ãàíóíäóð. Íèéÿ î, ñþçöíöí öñòöíäÿ äóðìóð?
Ãîúà áèð Ýéþç îíà áåëÿ úàâàá âåðäè:
– Ìîíàõëàð – úÿùÿííÿì òþðÿìÿñèäèð, õàëãû ùÿëàê åëÿéÿí úöçàì õÿñòÿëèéèäèð, þëêÿ ö÷öí ùÿãàðÿòäèð. Ùåðñîã Àëáà áóðà ýÿëÿíäÿí ñîíðà îíëàð Õîðêóìäà àçüûíëûã åëÿìÿéÿ áàøëàäûëàð. Îíëàðûí
è÷èíäÿ Íèêîëàé àäëû áèð èéåðîìîíàõ* âàðäû êè, òîâóñäàí ëîâüà, ïÿëÿíýäÿí éûðòûúû èäè. Î, èò éàüûíäàí ùàçûðëàíìûø ìöãÿääÿñ òÿáÿððöê__________
* È é å ð î ì î í à õ – êåøèø ðöòáÿëè ìîíàõ (éóíàí.)
516
ëÿð ÿëèíäÿ, êö÷ÿ èëÿ ýåäÿíäÿ, áÿçè åâëÿðÿ ÿäàâÿòëÿ áàõûðäû, – ÷öíêè
áó åâëÿðäÿí àðâàäëàð ÷ûõûá îíóí ãàáàüûíäà äèç ÷þêìöðäö, ýèëäÿí,
ãûçûë ñóéóíà ÷ÿêèëìèø ìèñäÿí ãàéûðûëìûø áöò ãàáàüûíäà êèì èêèãàò
îëìóðäóñà, ýåäèá îíäàí ùàêèìÿ ÷óüóëëóã åëÿéèðäè. Î áèðè ìîíàõëàð
äà îíäàí íöìöíÿ ýþòöðöðäö. Áóíà ýþðÿ Õîðêóìäà áó ãÿäÿð ÷îõ
àäàì òîíãàëëàðäà éàíäûðûëûðäû, áó ãÿäÿð äÿùøÿòëÿð îëóðäó, àäàìëàðà
áó ãÿäÿð ÷îõ àìàíñûç äèâàí òóòóëóðäó. Ãîøóí áàø÷ûñû Ìàðèí éàõøû
åëÿäè êè, ìîíàõëàðû ÿñèð ýþòöðäö, éîõñà îíëàð î áèðè ìîíàõëàðëà áèðëÿøèá êÿíäëÿðÿ, ãÿñÿáÿëÿðÿ, øÿùÿðëÿðÿ ýåäÿúÿêäè, úàìààòû áèçèì
öñòöìöçÿ ãàëäûðàúàãäû, îíëàðû òîâëàéàúàãäûëàð êè, áÿäáÿõò ðåôîðìàòëàðû éàíäûðñûíëàð. Êþïÿêëÿðè þëÿíÿ êèìè çÿíúèðäÿ ñàõëàéûðëàð.
Ìîíàõëàðû, ùåðñîãóí ãàíëû êþïÿêëÿðè îëàí áëàåäùîíä-ëàðû çÿíúèðëÿéèí, úÿëëàäëàðû ãÿôÿñÿ ñàëûí! Éàøàñûí Ýéþç!
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Àììà àçàäëûüûí äîñòó Îðàíëû øàùçàäÿ òÿëÿá åäèð êè, òÿñëèì
îëàíëàðûí ìàë-ìöëêöíÿ òîõóíóëìàñûí, îíëàðà âèúäàí àçàäëûüû
âåðèëñèí.
Áó ñþçöí ãàáàüûíäà ãîúà Ýéþçëÿð äåäèëÿð:
– Àäìèðàë áóíó ìîíàõëàð áàðÿñèíäÿ äåìÿéèá, áèð äÿ êè, î þçö
ö÷öí àüàäûð, Áðèëè äÿ òóòìóøäóð. Ìîíàõëàðû ãÿôÿñÿ!
Óëåíøïèýåë äåäèéèíäÿí äþíìÿäè:
– ßñýÿðèí ñþçö – ãàíóíäóð. Íèéÿ î ñþçöíöí öñòöíäÿ äóðìóð?
Ìîíàõëàðû äóñòàãõàíàëàðäà èíúèäèðëÿð.
Ýéþçëÿð äåäè:
– Ýþðöíöð, ñèíÿíäÿêè êöë ñÿíè äàùà èíòèãàì àëìàüà ÷àüûðìûð.
Êðàë ôÿðìàíëàðûíûí óúáàòûíäàí éöç ìèí àèëÿ øèìàë-ãÿðáÿ, Èíýèëòÿðÿéÿ êþ÷ìÿéÿ ìÿúáóð îëäó, îíëàðëà áÿðàáÿð þëêÿìèçäÿí ñÿíÿò ñàùèáëÿðè äÿ ñÿíàéå äÿ ýåòäè, âÿòÿíèìèç éîõñóëëàøäû, àììà ñÿíèí –
âèðàíÿëèê, íèôàã, ãàðûøûãëûã òþðÿäÿí àäàìëàðà éàçûüûí ýÿëèð. Èìïåðàòîð Áåøèíúè Êàðëûí, – Áèðèíúè Úÿëëàäûí äþâðöíäÿ, èíäè èñÿ ùþêìðàíëûã åäÿí ãàíëû êðàëûí – Èêèíúè Úÿëëàäûí âàõòûíäà éöç îí ñÿêêèç ìèí
àäàì äÿùøÿòëè ÿçàáëàð è÷èíäÿ þëäö. Ýþç éàøëàðû àõàíäà, àäàìëàðû
þëöìÿ àïàðàíäà äÿôí ìÿøÿëëÿðèíè êèì àïàðûðäû? Ìîíàõëàð, áèð äÿ
èñïàí ÿñýÿðëÿðè! Þëäöðöëÿí àäàìëàðûí ðóùó ýþð íåúÿ ôÿðéàä åäèð, –
éîõñà ñÿí áóíó åøèòìèðñÿí?
517
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Ñèíÿìäÿêè êöë ìÿíè èíòèãàì àëìàüà ÷àüûðûð, àììà ÿñýÿðèí
ñþçö – ãàíóíäóð.
Ýéþçëÿð ñþçëÿðèíÿ äàâàì åòäè:
– Êèì áèçèì âÿòÿíèìèçè õàëãëàð àèëÿñèíäÿí ÷ûõàðûá àòìàã èñòÿéèð? Êèì, ÿýÿð áàúàðñàéäû, éåðè, ýþéö, òàíðûíû – îíóí áöòöí ñÿìà ãöââÿëÿðè èëÿ, èáëèñè – îíóí áöòöí ÿúèííÿëÿðè èëÿ áèçèì öñòöìöçÿ ãàëäûðìàçäû? Êèì ìöãÿääÿñ òÿáÿððöêëÿð úàìûíà áóüà ãàíû
òþêìöøäöð? Àüàú ùåéêÿëèí ýþç éàøû òþêìÿñèíè êèì äöçÿëòìèøäèð?
Êèì áèçèì àíà âÿòÿíèìèçè Äå ïðîôóíäèñ* îõóìàüà ìÿúáóð åòìèøäèð? Îíëàð ìÿëóí êåøèøëÿð äåéèëìè? Îíëàð ñàéñûç-ùåñàáñûç
òÿíáÿë ìîíàõëàð äåéèëìè, – î ìîíàõëàð êè, àíúàã þç ïóëëàðûíû
ãîðóìàüû ôèêèðëÿøèðëÿð, áöòÿ èáàäÿò åëÿéÿíëÿðèí öñòöíäÿ þç òÿñèðëÿðèíè ñàõëàìàüà ÷àëûøûðëàð, âèðàíÿëèêëÿ, íèôàãëà, èüòèøàøëà, ãàíëà,
àòÿøëÿ áèçèì áÿäáÿõò þëêÿìèçäÿ þç ùþêìðàíëûüûíû ìþùêÿìëÿíäèðìÿê èñòÿéèðëÿð! Õàëãûí öñòöíÿ úóìàí úàíàâàðëàðû, úÿìäÿê éåéÿí
éûðòûúûëàðû ãÿôÿñÿ ñàëûí! Éàøàñûí Ýéþç!
Óëåíøïèýåë éåíÿ äÿ äåäè:
– ßñýÿðèí ñþçö – ãàíóíäóð.
Åðòÿñè ýöí ìåññèð äå Ëöìåíèí éàíûíäàí ãàñèä ýÿëäè. Îíóí
ýÿòèðäèéè ÿìðäÿ ýþñòÿðèëèðäè êè, îí äîããóç ÿñèð ìîíàõ Õîðêóìäàí Áðèëÿ àïàðûëñûí. Áó çàìàí àäìèðàë äà îðàäà èäè.
Ãîøóí áàø÷ûñû Ìàðèí äåäè:
– Îíëàðû àñàúàãëàð.
Óëåíøïèýåë åòèðàçûíû áèëäèðäè:
– Íÿ ãÿäÿð êè, ìÿí ñàüàì – áó îëìàéàúàã.
Ëàììå:
– Îüëóì, – äåäè, – ìåññèð äå Ëöìå èëÿ äàíûøìà. Î, ñÿðò
àäàìäûð, ùå÷ ôèêèðëÿøìÿäÿí, ñÿíè äÿ ìîíàõëàðëà áèð éåðäÿ àñàð.
– Ìÿí ôèêðèìè äåéÿúÿéÿì: ÿñýÿðèí ñþçö – ãàíóíäóð.
Ìàðèí áåëÿ òÿêëèô åòäè:
– ßýÿð ÿñèðëÿðè õèëàñ åäÿ áèëÿúÿéèíè ýöìàí åäèðñÿíñÿ, ñÿí äÿ
îíëàðëà áèðýÿ ãàéûãäà Áðèëÿ ýåò. Ðîùóñó þçöíëÿ ñöêàí÷û ýþòöð. Èñòÿéèðñÿí Ëàììåíè äÿ àïàð.
__________
* Êàòîëèêëÿðÿ ìàòÿì äóàñû
518
– Èñòÿéèðÿì.
Éàøûë ñàùèëÿ éàí àëàí ãàéûüà îí äîããóç ìîíàõ ìèíäè. Ãîðõàã
Ðîùóñ ñöêàíäàí òóòäó. Óëåíøïèýåëëÿ Ëàììå ãàéûüûí áóðóí òÿðÿôèíäÿ îòóðäóëàð, – îíëàð éàõøû ñèëàùëàíìûøäû. ßúëàô ÿñýÿðëÿð àú ìîíàõëàðûí êåøèéèíè ÷ÿêèðäè, – áó ÿñýÿðëÿð òàëàí ìÿãñÿäè èëÿ Ýéþçëÿðèí àðàñûíà ñîõóëìóøäóëàð. Óëåíøïèýåë ìîíàõëàðû éåäèðèá è÷èðòäè.
ßúëàô ÿñýÿðëÿð Óëåíøïèýåë ùàããûíäà äåéèðäè:
– Áó õàèíäèð!
Îí äîããóç ìîíàõ ãàéûüûí îðòàñûíäà îòóðìóøäó. Îíëàð þçëÿðèíè ÷îõ ìöòè ýþñòÿðèðäèëÿð. Ïàðëàã èéóë ýöíÿøè àäàìû éàíäûðñà äà,
èñòè êöëÿê ÿññÿ äÿ, îíëàð ãîðõóäàí òèð-òèð òèòðÿéèðäèëÿð. Êöëÿê èðè
ãàéûüûí éåëêÿíëÿðèíè ãàáàðäûð, ãàéûã äà éàøûë äàëüàëàðû àüûð-àüûð
éàðàðàã èðÿëèëÿéèðäè.
Èéåðîìîíàõ Íèêîëàé ñöêàí÷ûäàí ñîðóøäó:
– Ðîùóñ, äîüðóäàí áèçè Äàð àüàúû ÷þëöíÿ àïàðûðëàð? – èéåðîìîíàõ áó ñþçö äåéèá àéàüà ãàëõäû, öçöíö Õîðêóìà ÷åâèðäè, ÿëèíè
óçàäûá ùÿéÿúàíëà äåäè: – Åé Õîðêóì øÿùÿðè, Õîðêóì øÿùÿðè!
Ñÿíè ôÿëàêÿò ýèðäàáûíà àòàúàãëàð! Áöòöí øÿùÿðëÿð ñÿíÿ ëÿíÿò îõóéàúàã, ÷öíêè ñÿí þç äèâàðëàðûí àðàñûíäà ëàìÿçùÿáëèê òîõóìóíó
ýþéÿðòìèñÿí. Åé Õîðêóì øÿùÿðè! Àëëàùûí ìÿëÿêè äàùà ãàïûíûí
éàíûíäà äóðóá ñÿíèí êåøèéèíè ÷ÿêìÿéÿúÿê! Î äàùà ãûçëàðûíûí èñìÿòèíè ãîðóìàéàúàã, êèøèëÿðèí ãÿëáèíäÿ èýèäëèê ùèññèíè îéàòìàéàúàã, òàúèðëÿðèíèí äþâëÿòèíè ãîðóéóá ñàõëàìàéàúàã! Ñÿíè ëÿíÿòÿ
ýÿëÿñÿí åé óüóðñóç Õîðêóì øÿùÿðè!
Óëåíøïèýåë äèëëÿíäè:
– Ëÿíÿòÿ ýÿëÿñÿí, ëÿíÿòÿ ýÿëÿñÿí! Ìÿýÿð èñïàí áèòëÿðèíè äàðàéûá òþêÿí äàðàã, çÿíúèðèíè ãûðàí èò, çàëûì àòëûíû áåëèíäÿí àòàí
ìÿüðóð àò – ëÿíÿòÿ ëàéèãäèð? Àõìàã âàèç, çàëûì ùþêìäàðûí áåëèíäÿ àüàú, éà äÿìèð ÷óáóã ñûíäûðìàãäàí ñÿíèí êè, õîøóí ýÿëìèð,
– îíäà ñÿí þçöí ëÿíÿòÿ ýÿëÿñÿí!
Ìîíàõ ñóñóá áàøûíû åíäèðäè, åëÿ áèë êè, ìöãÿääÿñ ùåñàá åòäèéè
ÿäàâÿòèíè öðÿéèíäÿ ñàõëàäû.
Òàëàí ìÿãñÿäè èëÿ Ýéþçëÿðÿ ãîøóëàí ÿúëàô ÿñýÿðëÿð ìîíàõëàðûí éàíûíäàí óçàãëàøìûðäû, ìîíàõëàð èñÿ éåíÿ àúìûøäû. Óëåíøïèýåë
ãàéûã÷ûäàí ñîðóøäó: ñÿíèí ñóõàðûí, ñèéÿíÿê áàëûüûí éîõäóðìó?
519
Ãàéûã÷û îíà áåëÿ úàâàá âåðäè:
– Îíëàðû Ìààñà àò, îðàäà òÿçÿ ñèéÿíÿê áàëûüû éåéÿðëÿð!
Áåëÿ îëäóãäà Óëåíøïèýåë þçöíäÿ, Ëàììåäÿ åùòèéàò ö÷öí
ñàõëàäûüû íÿ ãÿäÿð ÷þðÿê, êîëáàñà âàðäûñà, ùàìûñûíû ìîíàõëàðà
âåðäè. Ãàéûã÷û, ÿúëàô ÿñýÿðëÿð þç àðàëàðûíäà äåéèðäè:
– Áó õàèíäèð, ìîíàõëàðà ÷þðÿê âåðèð. Áóíó õÿáÿð âåðìÿê ëàçûìäûð.
Äîðäðåõòäÿ ãàéûã Áëîåìåíêåé-éà (×è÷ÿêëÿð ñàùèëèíÿ) éàí
àëäû. Êèøèëÿð, àðâàäëàð, îüëàíëàð, ãûçëàð – ìîíàõëàðà áàõìàã ö÷öí,
äÿñòÿ-äÿñòÿ éöéöðöá ýÿëäèëÿð. Îíëàð ìîíàõëàðû áàðìàãëàðû èëÿ
ýþñòÿðèð, éóìðóãëàðû èëÿ ùÿäÿëÿéèð, áèð-áèðèíÿ äåéèðäèëÿð:
– Áó àäàì àëäàäàíëàðà, éàëàí÷û ìþìèíëÿðÿ áàõûí! Îíëàð íÿ
ãÿäÿð àäàìû äàðòà-äàðòà òîíãàëà àïàðûáëàð, íÿ ãÿäÿð ðóùó ÷ÿêÿ÷ÿêÿ ÿáÿäè îäà ñöðöéöáëÿð! Éåéèá ïèéëÿíìèø áó úàíàâàðëàðà, áó
éåêÿãàðûí ÷àããàëëàðà áàõûí!
Ìîíàõëàð áàøëàðûíû àøàüû äèêèá îòóðìóøäóëàð, ùå÷ êÿñÿ úàâàá
âåðìèðäèëÿð. Óëåíøïèýåë ýþðäö êè, îíëàð éåíÿ òèòðÿìÿéÿ áàøëàäûëàð.
Îíëàð Óëåíøïèýåëÿ äåäèëÿð:
– Ìÿðùÿìÿòëè úàâàí ÿñýÿð, áèç éåíÿ àúìûøûã.
Ãàéûã÷û éåíÿ ñþçÿ ãàðûøäû:
– Êèì ùÿìèøÿ è÷èð? Ãóðó ãóì. Êèì ùÿìèøÿ éåéèð? Ìîíàõ!
Óëåíøïèýåë øÿùÿðÿ ýåòäè, ÷þðÿê, äîíóç ãàõàúû, áèð èðè äîë÷à äà
ïèâÿ ýÿòèðèá ìîíàõëàðà äåäè:
– Éåéèí, è÷èí. Ñèç áèçèì ÿñèðèìèçñèíèç, àíúàã ìÿí ÷àëûøàúàüàì ñèçè õèëàñ åëÿéèì. ßñýÿðèí ñþçö – ãàíóíäóð.
ßúëàô ÿñýÿðëÿð:
– Ñÿí íèéÿ îíëàðû éåäèðäèðñÿí? Îíëàð êè, áóíóí ïóëóíó ñÿíÿ
âåðìÿéÿúÿêëÿð, – äåéèá ïû÷ûëäàøìàüà áàøëàäûëàð. – Ìîíàõëàðû
ãóðòàðàúàüûíû âÿä åëÿäè, îíà ýþç ãîéìàã ëàçûìäûð!
Ùàâà à÷ûëàíäà Áðèëÿ ÷àòäûëàð. Ãàïû îíëàðûí öçöíÿ òàéáàòàé
à÷ûëäû, Âîîòëîîïåð (ãàñèä) ìîíàõëàðûí ýÿòèðèëäèéèíè ãà÷à-ãà÷à ýåäèá ìåññèð äå Ëöìÿ õÿáÿð âåðäè.
Ìåññèð äå Ëöìå ìÿëóìàòû àëàí êèìè òÿëÿñÿ-òÿëÿñÿ ýåéèíèá àòà
ìèíäè, áèð íå÷ÿ àòëû èëÿ, ñèëàùëû ÿñýÿðëÿ òåç øÿùÿð ãàïûñûíà éîëëàíäû.
520
Óëåíøïèýåë áó ñÿðò àäìèðàëû áèð äÿ ýþðäö; î, áîëëóã è÷èíäÿ éàøàéàí, òÿøÿõõöñëö àüà êèìè ýåéèíìèøäè:
– Õîø ýþðäöê ñèçè, âèúäàíëû àòàëàð! ßëëÿðèíèçè ýþñòÿðèí. Ãðàô
Åãìîíòóí, Ãîðíóí ãàíû ùàðäàäûð? Ñèç ìÿíÿ àü ÿëëÿðèíèçè ýþñòÿðèðñèíèç. Ëàêèí þëäöðöëÿí àäàìëàðûí ãàíû ñèçèí öñòöíöçäÿäèð.
Ëåîíàðä àäëû ìîíàõ äåäè:
– Íÿ èñòÿéèðñÿí áèçèìëÿ åëÿ. Áèç ìîíàõûã, ùå÷ êÿñ áèçÿ ùàâàäàð ÷ûõìàéàúàã.
Óëåíøïèýåë ñþçÿ ãàðûøäû:
– Î äöç äåéèð. Ìîíàõ áöòöí äöíéà èëÿ, àòà-àíàñû èëÿ, ãàðäàøëàðû èëÿ, áàúûëàðû èëÿ, àðâàäû èëÿ, ñåâýèëèñè èëÿ ÿëàãÿíè êÿñèð, þëöì
àéàüûíäà, äîüðóäàí äà, ùå÷ êÿñ îíà ùàâàäàð ÷ûõìûð. Àììà, çàòèàëèëÿðè, ìÿí îíëàðà ùàâàäàð ÷ûõìàã èñòÿéèðÿì. Ãîøóí áàø÷ûñû Ìàðèí Õîðêóìóí òÿñëèì êàüûçûíû èìçàëàìûøäûð; êàüûçäà ýþñòÿðèëèð êè,
ìîíàõëàð äà, øÿùÿð ÿùëè êèìè, ìàíåÿñèç øÿùÿðäÿí ÷ûõûá ýåäÿ áèëÿðëÿð. Áóíà áàõìàéàðàã, ùå÷ áèð ãàíóíè ÿñàñ îëìàäàí, îíëàðû òóòóá ñàõëàäûëàð, ùÿòòà åøèòìèøÿì êè, äàð àüàúûíäàí àñìàã èñòÿéèðëÿð. Çàòè-àëèëÿðè! Ìÿí ñèçäÿí àúèçàíÿ õàùèø åäèðÿì, îíëàðû áàüûøëàéûí, ÷öíêè ÿñýÿðèí ñþçö – ãàíóíäóð.
Ìåññèð äå Ëöìå ñîðóøäó:
– Ñÿí êèìñÿí?
Óëåíøïèýåë úàâàá âåðäè êè:
– Ìÿí, çàòè-àëèëÿðè, ìÿí ôÿëÿìÿíýÿì, ýþçÿë Ôëàìàíäðèéàäà
àíàäàí îëìóøàì. Ìÿí ùÿì êÿíäëèéÿì, ùÿì çàäÿýàíàì. Áó
èøûãëû äöíéàíû ýÿçèá-äîëàøûðàì, éàõøûëûãëàðû, ýþçÿëëèêëÿðè òÿðèôëÿéèðÿì, àõìàãëûãëàðà ýöëöðÿì – óüóíóá ýåäÿíÿ êèìè ãÿù-ãÿù
÷ÿêèá ýöëöðÿì. Ãîøóí áàø÷ûñû Ìàðèíèí âÿäèíè éåðèíÿ éåòèðñÿíèç,
ñèçè äÿ ìÿí òÿðèôëÿéÿðÿì, àõû ÿñýÿðèí ñþçö – ãàíóíäóð.
Ìîíàõëàðû ýÿòèðÿí ÿúëàô ÿñýÿðëÿð ñþçÿ ãàðûøäûëàð:
– Çàòè-àëèëÿðè, áó – õàèíäèð! Áó îíëàðû õèëàñ åòìÿéÿ ñþç âåðìèøäèð. Áó îíëàðà ÷þðÿê, äîíóç ãàõàúû, êîëáàñà, ïèâÿ âåðäè, áèçÿ éîõ!
Ìåññèð äå Ëöìå Óëåíøïèýåëÿ äåäè:
– Ìîíàõëàðû éåäèðèá-áÿñëÿéÿí ôÿëÿìÿíý ñÿôèëè, áèëèðñÿí íÿ
âàð: ñÿíè äÿ îíëàðëà áèð éåðäÿ äàð àüàúûíäàí àñàúàãëàð.
521
– Ìÿíè ãîðõóòìàéûí, – äåäè, – ÿñýÿðèí ñþçö – ãàíóíäóð.
Äå Ëöìå äåäè:
– Éàìàí õîðóçëàíûðñàí!
– Ñèíÿìäÿêè êöë ìÿíè èíòèãàì àëìàüà ÷àüûðûð!
Ìîíàõëàðû, Óëåíøïèýåëè äÿ îíëàðëà áèð éåðäÿ, àíáàðà ñàëäûëàð.
Ìîíàõëàð, èëàùèéééàò ñàùÿñèíäÿ îëàí áöòöí áèëèêëÿðèíè èøÿ ñàëûá,
Óëåíøïèýåëè àíáàðäà þç ìÿçùÿáëÿðèíÿ äþíäÿðìÿê èñòÿäèëÿð, ëàêèí
Óëåíøïèýåë îíëàðûí áîøáîüàçëûüû àëòûíäà éóõóéà ýåòäè.
Ìåññèð äå Ëöìå, éåìÿê-è÷ìÿêëÿ äîëó ìàñàíûí áàøûíäà îòóðìóøäó; áó çàìàí Õîðêóìäàí, ãîøóí áàø÷ûñû Ìàðèíèí ÷àïàðû
Îðàíëû øàùçàäÿíèí ìÿêòóáóíóí ñóðÿòèíè ýÿòèðäè: øàùçàäÿ, “áöòöí
øÿùÿðäÿ, êÿíääÿ îëàí éåðëè ùþêóìÿò áàø÷ûëàðûíà” ÿìð åäèðäè êè,
“áöòöí áàøãà èúòèìàè òÿáÿãÿëÿð êèìè, ðóùàíèëÿðèí äÿ òîõóíóëìàçëûüû, òÿùëöêÿñèçëèéè, ùöãóãó ìöùàôèçÿ åäèëñèí”.
×àïàð õàùèø åòäè êè, ìÿíè áèðáàø Ëöìåíèí éàíûíà àïàðûí, ìÿí
ìÿêòóáóí ñóðÿòèíè ýÿðÿê îíà âåðÿì.
Ëöìå ñîðóøäó:
– Áÿñ ìÿêòóáóí ÿñëè ùàíû?
×àïàð úàâàá âåðäè êè:
– Ìÿíèì ðÿèñèì Ìàðèíäÿäèð.
Ëöìå ÷ûüûðäû:
– Áó êÿíä÷è úÿñàðÿò åëÿéèá ìÿíÿ ìÿêòóáóí ñóðÿòèíè ýþíäÿðèð? Ùàíû ñÿíèí èúàçÿíàìÿí?
×àïàð äåäè:
– Áóäóð, ìîíñåíéîð.
Ìåññèð äå Ëöìå óúàäàí îõóäó:
– “Ìîíñåíéîð âÿ ñÿðêÿðäÿ Ìàðèí Áðàíä ðåñïóáëèêàíûí áöòöí
ðÿèñëÿðèíÿ, âàëèëÿðèíÿ, âÿçèôÿ ñàùèáëÿðèíÿ ÿìð åäèð êè...”
Äå Ëöìå äàùà þçöíö ñàõëàéà áèëìÿéèá éóìðóüóíó ìàñàéà
÷ûðïäû, ÷àïàðûí èúàçÿíàìÿñèíè úûðûá áàüûðäû:
– Áó ôèëàí-ôèëàí øöäÿ Ìàðèí êèìäèð àõû? Áó ýåäÿ ëàï ãóäóðóá! Áðèë àëûíàíà ãÿäÿð ñèéÿíÿê áàëûüûíûí ãóéðóüó äà îíà ÿí ëÿççÿòëè éåìÿê ýþðöíÿðäè. Þçöíÿ áþéöê-áþéöê ìîíñåíéîð, ñÿðêÿðäÿ àäû âåðèð, þç ñÿðÿíúàìëàðûíû ìÿíÿ ýþíäÿðèð! ßìð åäèð, áóéðóã
âåðèð! Ñÿí ýåò þç ðÿèñèíÿ, î øàíëû ñÿðêÿðäÿíÿ, òÿøÿõõöñëö àüàíà,
522
áàø àìèðèíÿ, ÿëà ñÿðÿíúàì÷ûíà äå êè, îíóí ùþêìöíö éåðèíÿ éåòèðÿðÿê, ìÿí áó ñààò î ìîíàõëàðû àüàú áàøûíäà ýþéÿ ãàëäûðàðàì,
áóðàäàí èòèá ýåòìÿñÿí ñÿíè äÿ îíëàðà ãîøàðàì!
Ìåññèð äå Ëöìå áóíó äåéèá, ÷àïàðà åëÿ áèð òÿïèê èëèøäèðäè êè,
î áèð àíäà îòàãäàí áàéûðà àòûëäû.
Áàüûðà-áàüûðà äåäè:
– Øÿðàá! Áó Ìàðèí íÿ ùÿéàñûç øåéìèø! Ãÿçÿáèìäÿí èíäè ìÿí
ïàðòëàðàì! Áó ñààò ìîíàõëàðû àíáàðäà áîüàçäàí àñûí, áó ôÿëÿìÿíý ñÿôèëèíè äÿ ìÿúáóð åëÿéèí îðàäà îëñóí, ñîíðà äà îíó ìÿíèì
éàíûìà ýÿòèðèí! Ùöíÿðè âàð ãîé äåñèí êè, ìÿí äöç ùÿðÿêÿò åëÿìÿìèøÿì! Áó ïàð÷ëàð, ñòÿêàíëàð áóðà íèéÿ ãîéóëóá? Úÿùÿííÿì
îëñóí áóíëàð!
Äå Ëöìå áöòöí ãàá-ãàúàüû âóðóá ñûíäûðäû, îòàãäà òÿñÿââöðÿ
ýÿëìÿéÿí áèð ýóðóëòó âàðäû, ëàêèí ùå÷ êÿñ úöðÿò åëÿéèá îíà áèð ñþç
äåéÿ áèëìèðäè. Õèäìÿò÷èëÿð ãàáëàðûí ãÿëïÿëÿðèíè éåðäÿí éûüìàã
èñòÿäèëÿð, î ãîéìàäû. Äå Ëöìå øÿðàáû áèð-áèðèíèí àðäûíúà áîøàëäûðäû, îíóí ãÿçÿáè áóíäàí äàùà äà àðòûðäû. Ñîíðà èðè àääûìëàðëà,
ãàá ãÿëïÿëÿðèíèí öñòö èëÿ ýÿçìÿéÿ áàøëàäû – îíëàðû ãóäóçúàñûíà
áàñûá ÿçèðäè.
Íÿùàéÿò Óëåíøïèýåëè îíóí éàíûíà ýÿòèðäèëÿð:
Äå Ëöìå ñîðóøäó:
– Ùÿ, ýþðäöí! Ñÿíèí äîñòëàðûí íåúÿ îëäó?
Óëåíøïèýåë äÿ úàâàá âåðäè êè:
– Îíëàðû àñäûëàð. Àììà ìîíàõëàðû þç õåéðè ö÷öí àñàí äÿëÿäóç úÿëëàä áèð ìîíàõûí ãàðíûíû, áþéðöíö éûðòäû, åëÿ áèë äîíóç ãàðíû éûðòûðäû, – îíóí ïèéèíè àïòåê÷èéÿ ñàòìàã ôèêðèíäÿäèð. ßñýÿðèí
ñþçö äàùà ãàíóí äåéèë.
Äå Ëöìåíèí àéàãëàðû àëòûíäà ãÿëïÿëÿð îâõàíûðäû. Î, áèðäÿí
÷ûüûðäû:
– Êîáóä ùåéâàí! Ñÿí íÿ úÿñàðÿò åäèá ìÿíè òÿùãèð äÿ åëÿéèðñÿí? Ñÿíè åäàì åäÿúÿêëÿð, àíúàã áèàáûð÷ûëûãëà åäàì åäÿúÿêëÿð –
àíáàðäà éîõ, ìåéäàíäà, úàìààòûí ýþçö ãàáàüûíäà!
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Áó ñèçèí ö÷öí áÿäíàìëûãäûð, áó áèçèì ö÷öí äÿ áÿäíàìëûãäûð! ßñýÿðèí ñþçö äàùà ãàíóí äåéèë!
523
Äå Ëöìå ñÿñè éåòäèêúÿ áàüûðäû:
– Êÿñ ñÿñèíè, éåêÿáàø!
Óëåíøïèýåë äèëèíè êÿñìèðäè:
– Áó ñÿíèí ö÷öí áÿäíàìëûãäûð! ßñýÿðèí ñþçö äàùà ãàíóí äåéèë. Éàõøûñû áóäóð êè, ñÿí, èíñàí ïèéè èëÿ àëâåð åäÿí ÿúëàôëàðû úÿçàëàíäûðàéäûí.
Ìåññèð äå Ëöìå ñîí ñþçëÿðè åøèäÿíäÿ Óëåíøïèýåëèí öñòöíÿ
úóìóá ãîëàéëàíäû.
– Âóð, ìÿí ñÿíèí ÿñèðèíÿì, àììà ìÿí ñÿíäÿí ãîðõìóðàì.
ßñýÿðèí ñþçö äàùà ãàíóí äåéèë.
Ìåññèð äå Ëöìå ãûëûíúûíû áèð àíäà ñûéûðäû. Òðåëîí îíóí ÿëèíäÿí òóòìàñàéäû, î éÿãèí êè, Óëåíøïèýåëè þëäöðÿúÿêäè.
– Îíó áàüûøëàéûí! – äåäè. – Î, úÿñàðÿòëèäèð, ãî÷àãäûð, áèð úèíàéÿò äÿ åëÿìÿéèá.
Äå Ëöìå ôèêðèíè äÿéèøäè:
– Ãîé îíäà öçð èñòÿñèí.
Óëåíøïèýåë éåðèíäÿí òÿðïÿíìÿäè:
– Öçð èñòÿìÿéÿúÿéÿì.
Äå Ëöìå éåíèäÿí ãÿçÿáëÿíÿðÿê ÷ûüûðäû:
– Ãîé ùå÷ îëìàñà äåñèí êè: ñÿí ùàãëûñàí!
Óëåíøïèýåë áó ñþçöí ãàáàüûíäà äåäè:
– Ìÿí àüàëàðûí ÷ÿêìÿñèíè éàëàìûðàì! ßñýÿðèí ñþçö äàùà ãàíóí äåéèë
Äå Ëöìå ñÿðÿíúàì âåðäè:
– Äàð àüàúû ãóðóëñóí! Àïàðûí áóíó! Îðàäà î, áèëÿð êè, êÿíäèðèí ñþçö – ãàíóíäóð.
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Éàõøû äà! Ìÿí äÿ áöòöí úàìààòûí ãàáàüûíäà ÷ûüûðûá äåéÿúÿéÿì: “ßñýÿðèí ñþçö äàùà ãàíóí äåéèë!”
Äàð àüàúûíû áþéöê áàçàðäà ãóðäóëàð. ×îõ êå÷ìÿäè, áöòöí øÿùÿðÿ éàéûëäû êè, Óëåíøïèýåëè, áó èýèä Ýéþçö àñàúàãëàð. Ùàìûíûí
îíà éàçûüû ýÿëäè, öðÿéè éàíäû. Úàìààò Áþéöê áàçàðà àõûøäû. Ìåññèð Äå Ëöìå èøàðÿ åòìÿê èñòÿéèðäè.
Ìåññèð äå Ëöìå ÿââÿë Óëåíøïèýåëÿ, ñîíðà äà úÿëëàäà ñÿðò áèð
íÿçÿð ñàëäû: Óëåíøïèýåë, ÿéíèíäÿ êþéíÿê, íÿðäèâàíäà äóðìóøäó,
524
– þëöìÿ ìÿùêóì åäèëÿíëÿð àíúàã áèð êþéíÿêäÿ îëìàëû èäè; ãîëëàðû áóðóëóá ýþâäÿñèíÿ áàüëàíìûøäû, êÿíäèð äÿ áîéíóíà ñàëûíìûøäû; úÿëëàä, èøÿ áàøëàìàã ö÷öí, ùàçûð äóðìóøäó.
Òðåëîí ìåññèð äå Ëöìåéà ìöðàúèÿò åäèá äåäè:
– Ìåññèð, áàüûøëàéûí îíó! Î, õàèí äåéèë! Ùå÷ ýþðìÿìèøèê êè,
àäàìû ìÿðùÿìÿòëè, à÷ûã öðÿêëè îëäóüó ö÷öí äàð àüàúûíäàí àññûíëàð.
Êèøèëÿð, àðâàäëàð Òðåëîíóí ñþéëÿäèéèíè åøèäèá ÷ûüûðäûëàð:
– Éàçûüûíûç ýÿëñèí, ìåññèð! Óëåíøïèýåëÿ àìàí âåðèí, îíó áàüûøëàéûí!
Äå Ëöìå äåäè:
– Áó éåêÿáàø ìÿíè òÿùãèð åäÿéèá. Ãîé öçð èñòÿñèí, ìÿíèì
ùàãëû îëäóüóìó áîéíóíà àëñûí.
Òðåëîí Óëåíøïèýåëÿ äåäè:
– Öçð èñòÿ, îíóí ùàãëû îëäóüóíó áîéíóíà àë.
Óëåíøïèýåë ãûñà âÿ ñÿðò äåäè:
– ßñýÿðèí ñþçö äàùà ãàíóí äåéèë.
– Êÿíäèðè ÷ÿê!
Úÿëëàä êÿíäèðÿ ÿë àòàíäà áèð ãûç, àüëûíû èòèðìèø êèìè, éöéöðÿéöéöðÿ åäàì ñÿêèñèíÿ ãàëõäû, – îíóí ÿéíèíäÿ àü ïàëòàð, áàøûíäà
÷ÿëÿíý âàðäû. Óëåíøïèýåëè ãóúàãëàéûá ÷ûüûðäû:
– Áó îüëàí ìÿíèìäèð, ìÿí áóíà ÿðÿ ýåäèðÿì!
Áöòöí úàìààò îíà ÿë âóðäó. Àðâàäëàð ÷ûüûðûðäûëàð:
– Ñàü îë ñÿíè, ãûç, ñàü îë! Óëåíøïèýåëè þëöìäÿí ãóðòàðäûí!
Ìåññèð äå Ëöìå ñîðóøäó:
– Áó íÿ äåìÿêäèð?
Òðåëîí îíà úàâàá âåðäè êè:
– Áó øÿùÿðäÿ áåëÿ àäÿò âàð: áàêèðÿ éà ÿðÿ ýåòìÿìèø áèð ãûç
äàð àüàúû àëòûíäà äåñÿ êè, ìÿí áó àäàìà ÿðÿ ýåòìÿéÿ ðàçûéàì –
îíóí ùÿìèí êèøèíè êÿíäèðäÿí àçàä åëÿìÿéÿ òàìàì èõòèéàðû âàð.
Äå Ëöìå:
– Àëëàù þçö îíóí òÿðÿôèíäÿíäèð! – äåäè. – À÷ûí ãîëëàðûíû!
Äå Ëöìå àòûí öñòöíäÿ åäàì ñÿêèñèíèí éàíûíäàí êå÷ÿíäÿ ýþðäö êè, ãûç Óëåíøïèýåëèí ãîëëàðûíà áàüëàíàí êÿíäèðè êÿñìÿê èñòÿéèð, úÿëëàä ãîéìóð, äåéèð êè:
525
– Êÿíäèðèí ïóëóíó ìÿíÿ êèì âåðÿúÿê?
Ëàêèí ãûç îíóí ñþçöíÿ ÿùÿìèééÿò âåðìèðäè.
Äå Ëöìå áó áîéëó-áóõóíëó, úÿëä, úîøãóí ãûçû ýþðÿíäÿ ìöòÿÿññèð îëäó; ñîðóøäó êè:
– Ñÿí êèìñÿí?
Ãûç úàâàá âåðäè:
– Ìÿí îíóí íèøàíëûñû Íåëåéÿì. Îíóí äàëûíúà Ôëàíäðèéàäàí
ýÿëìèøÿì.
Äå Ëöìå ñîéóã áèð èôàäÿ èëÿ:
– Éàõøû åëÿìèñÿí, – äåéèá ýåòäè.
Òðåëîí Óëåíøïèýåëÿ éàõûíëàøûá ñîðóøäó:
– Úàâàí ôÿëÿìÿíý! Ñÿí òîéäàí ñîíðà äà áèçèì äîíàíìàäàí
ýåòìÿéÿúÿêñÿí êè?
Óëåíøïèýåë äÿ úàâàá âåðäè êè:
– Éîõ, ìåññèð, ýåòìÿéÿúÿéÿì.
– Ãûç, áÿñ ñÿí ÿðñèç íÿ åëèéÿúÿêñÿí?
Íåëå äåäè:
– Ìåññèð, èúàçÿ âåðñÿëÿð, ìÿí äÿ îíóí ýÿìèñèíäÿ òöòÿê÷àëàí
îëàðàì.
Òðåëîí:
– Ãîé ñÿíèí êþíëöí èñòÿéÿí îëñóí, – äåéèá, òîé ö÷öí îíà èêè
ôëîðèí áàüûøëàäû.
Ëàììå äÿ ñåâèíúèíäÿí ýöëÿ-ýöëÿ, àüëàéà-àüëàéà äåäè:
– Ìÿí äÿ ö÷ ôëîðèí âåðèðÿì! Áèç ùÿð øåé éåéÿúÿéèê. Ïóëóíó
ìÿí âåðÿúÿéÿì. Ýåäÿê Ãûçûë Äàðàüà! Ìÿíèì äîñòóì ñàëàìàò
ãàëäû! Éàøàñûí Ýéþç!
Úàìààò îíëàðû àëãûøëàéûðäû. Îíëàð Ãûçûë Äàðàüà ýåòäèëÿð. Îðàäà åëÿ áèð ãîíàãëûã îëäó êè, ýÿë ýþðÿñÿí. Ëàììå ïÿíúÿðÿäÿí úàìààòûí öñòöíÿ ïóë àòûðäû.
Óëåíøïèýåë äÿ Íåëåéÿ äåéèðäè:
– Ñåâýèëèì, äàùà ñÿí ìÿíèìëÿñÿí! Øöêð àëëàùà! Íåëå, ìÿíèì
ÿçèç äîñòóì áóðàäàäûð, ìÿíèì éàíûìäàäûð – áÿäÿíè èëÿ äÿ, ãÿëáè
èëÿ äÿ, ðóùó èëÿ äÿ! Àù, áó õóìàð ýþçëÿð, ùÿìèøÿ õîø ñþçëÿð ñþéëÿéÿí ãÿøÿíý àüûç. Ãûðìûçû äîäàãëàð! Ñÿí ìÿíè þëöìäÿí ãóðòàðäûí, ìÿíèì ìåùðèáàí ñåâýèëèì! Ñÿí áèçèì ýÿìèëÿðäÿ àçàäëûã
526
ìàùíûñûíû ÷àëàúàãñàí... Éàäûíäàäûðìû?.. Éîõ, éîõ, éàäà ñàëìàã
ëàçûì äåéèë... Èíäè, áó øÿí ñààòëàð – áèçèìäèð; èéóí ÷è÷ÿéè êèìè
çÿðèô îëàí áó ýþçÿë öç ìÿíèìäèð. Ìÿí èíäè úÿííÿòäÿéÿì. Ñÿí
íèéÿ àüëàéûðñàí?
Íåëå äåäè:
– Îíëàð àíàìû þëäöðäöëÿð. – Ñîíðà äà äÿðäèíè à÷ûá îíà äàíûøäû.
Îíëàð áèð-áèðèíèí ýþçöíÿ áàõûðäû: áó ýþçëÿðäÿí ñåâýè âÿ êÿäÿð éàøû òþêöëöðäö.
Ãîíàãëûãäà îíëàð éåéèá-è÷èðäè, Ëàììå äÿ ãÿìýèí-ãÿìýèí
îíëàðà áàõûá äåéèðäè:
– Ìÿíèì àðâàäûì! Ñÿí ùàðäàñàí?
Êåøèø ýÿëèá Íåëå èëÿ Óëåíøïèýåëèí íèêàùûíû êÿñäè.
Ñÿùÿð ýöíÿøè îíëàðû òîé éàòàüûíäà, áèð-áèðèíèí éàíûíäà éàòìûø
ýþðäö.
Íåëåíèí ãÿøÿíý áàøû Óëåíøïèýåëèí ñèíÿñèíäÿ èäè. Ýöíÿø Íåëåíè îéàäàíäà Óëåíøïèýåë äåäè:
Ñÿíèí òÿðàâÿòëè, ýþçÿë öçöí âàð, ìÿðùÿìÿòëè ãÿëáèí âàð!
– Áèç áèð éåðäÿ Ôëàíäðèéàíûí èíòèãàìûíû àëàúàéûã!
Íåëå îíóí äîäàãëàðûíäàí þïöá äåäè:
– Ñÿí èýèäñÿí, äÿëèãàíëûñàí, ãöââÿòëèñÿí, – ñÿí ìÿíèìñÿí!
Àëëàù òöòÿêëÿ ãûëûíú èòòèôàãûíû òÿãäèñ åòìèøäèð.
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Ìÿí ñÿíÿ ùÿðáè ïàëòàð ýåéäèðÿúÿéÿì.
– Åëÿ áó ñààò?
– Åëÿ áó ñààò. Êèì äåéèá êè, ñÿùÿð ÷èéÿëÿê éåìÿê àäàìà ëÿççÿò âåðèð? Ñÿíèí äîäàãëàðûí äàùà ëÿççÿòëèäèð.
ÛÕ
Óëåíøïèýåë, Ëàììå âÿ Íåëå, ñèëàùäàøëàðû, ùàìàøëàðû êèìè, –
õà÷ ìÿðàñèìëÿðè èëÿ, éàëàíäàí äöçÿëìèø ìþúöçÿëÿðëÿ, áàøãà Ðîìà-êàòîëèê çþâãö èëÿ òÿðòèá åäèëìèø ôûðûëäàãëàðëà ìîíàõëàðûí úàìààòäàí ãîïàðäûãëàðûíû èíäè îíëàðûí ÿëèíäÿí àëûá àïàðûðäûëàð.
Óëåíøïèýåë þç éîëäàøëàðû èëÿ – àçàäëûã äîñòó îëàí Øàùçàäÿíèí âåðäèéè ÿìðè ïîçàðàã, áóíó åäèðäèëÿð, ëàêèí ùÿðáè õÿðúëÿðÿ äÿ ïóë ëà527
çûìäû. Àììà Ëàììå Ãóäçàê àíúàã ïóëëà êèôàéÿòëÿíìèðäè, –
ìîíàñòûðëàðäàí äîíóç ãàõàúëàðû äà, êîëáàñà äà, øÿðàá äà, ïèâÿ
äîëó øöøÿëÿð äÿ ýþòöðöðäö, îðàäàí ýöëÿð öçëÿ ãàéûäûðäû; áîéíóíäàí, ÷èéíèíäÿí – âóðóëìóø ãàç, ùèíäòîéóüó, àõòàëàíìûø õîðóç,
òîéóü-úöúÿ àñûëìûø îëàðäû, ìîíàñòûðûí áóçîâëàðûíû, äîíóçëàðûíû
êÿíäèðëÿ ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ ýÿòèðèðäè. Þçö äÿ äåéèðäè:
– Ìöùàðèáÿäÿ ãàéäà áåëÿäèð!
Ëàììå ñåâèíÿ-ñåâèíÿ ýÿòèðäèéè ãÿíèìÿòëÿðè ýÿìè àøïàçûíà
âåðèðäè, ëÿççÿòëè øåéëÿð éåéÿúÿéèíÿ öìèä åäèðäè, ëàêèí ùÿìèøÿ äÿ
öìèäè áîøà ÷ûõûðäû, – ýÿìè àøïàçûíûí ãûçàðòìà, õþðÿê øèðÿñè ùàçûðëàìàã åëìèíäÿí ùå÷ áàøû ÷ûõìûðäû.
Áèð ýöí Ýéþçëÿð éåíÿ ãàëèáèééÿò ìöíàñèáÿòè èëÿ øÿðàá è÷èá
Óëåíøïèýåëÿ äåäèëÿð:
– Ãóðóäà íÿ îëñà, ùå÷ áèð øåé ñÿíèí ýþçöíäÿí éàéûíìûð, áöòöí
ùÿðáè éöðöøëÿðäÿí õÿáÿð òóòóðñàí. Áó éöðöøëÿðäÿí áèçÿ íÿüìÿ
îõó! Ëàììå òÿáèë âóðàð, áó ãÿøÿíý òöòÿê÷è äÿ ñÿíÿ äÿì òóòàð.
Óëåíøïèýåë ñþçÿ áàøëàäû:
– Àéäûí, ñÿðèí ìàé ýöíöíäÿ Íàññàóëó Ëöäâèã, Ìîíñà ýèðìÿê èñòÿéÿíäÿ144 íÿ ïèéàäà ãîøóíóíó òàïûð, íÿ àòëû äÿñòÿñèíè.
Îíóí áåø-îí òÿðÿôäàðëàðû ãàëà ãàïûñûíû à÷ûð, êþðïöíö åíäèðèð êè,
Ëöäâèã øÿùÿðè òóòà áèëñèí, àììà øÿùÿð úàìààòûíäàí ÷îõó ãàëà
ãàïûñûíû, êþðïöíö òóòà áèëèð. Áÿñ ãðàô Ëöäâèãèí ÿñýÿðëÿðè ùàíû?
Øÿùÿð ÿùëè áó ñààò êþðïöíö ãàëäûðàúàã. Íàññàóëó ãðàô Ëöäâèã
øåéïóð ÷àëìàüà áàøëàéûð:
Óëåíøïèýåë îõóìàüà áàøëàäû:
Ùàíû ïèéàäàëàðûí, ùàíû ñöâàðèëÿðèí?
Àçûáëàðìû ìåøÿäÿ, ãàëûáëàðìû,
Òàïäàëàéà-òàïäàëàéà
Ãóðó, ãûðûã áóäàãëàðû?
Áó éàíäàí Èøûã ùÿçðÿòëÿðè Ýöíÿø äÿ
Àäàìëàðûí ãûçàðìûø, ñÿðò éàíàüûíäàí,
Àòëàðûí ñàüðûñûíäàí òÿð àõûäûð ùåé...
Ãðàô Ëöäâèãèí øåéïóðó ùÿéÿúàíëà ýóðëàäû,
ßñýÿðëÿð ùàçûð îëäó, ñàêèò ÷àë, òÿáèëè.
528
Àüûð äÿìèð ýåéèìëè, àüûð àòëûëàð
Àüûð-àüûð áàø àëûá ýåäèð,
Èëäûðûì êèìè, òóôàí êèìè,
Äÿìèð ãàñûðüà êèìè.
Êþìÿéÿ ýÿë êþìÿéÿ, òåç ýÿë, òåç ýÿë,
Úÿëä îë áèð àç!
Êþðïöíö ãàëäûðûðëàð.
Áÿðê-áÿðê ñûõ öçÿíýèíè,
Êÿùÿðèí ãàí÷ûð îëìóø áþéðöíÿ!
Êþðïöíö ãàëäûðûðëàð... –
Êþðïö ãàëõñà – øÿùÿð àëûíìàç.
Éàõûíëàøäûëàð. Ýåú äåéèëìè, ýþðÿí?
×àï äþðäíàëà, áóðàõ éöéÿíè!
Ýèòóà äå Øîìîíóí êÿùÿð àòû,
Àòûëäû êþðïöéÿ, êþðïö éàòäû.
Øÿùÿð àëûíäû! Åøèäèí, áèëèí!
Èëäûðûì êèìè, òóôàí êèìè,
Äÿìèð ãàñûðüà êèìè
Ìîíñûí êö÷ÿëÿðèíäÿí êå÷äè îíëàð!
Âàð îëñóí Øîìîí, êÿùÿðè äÿ âàð îëñóí!
Ýóðëàñûí øåéïóðëàð, ÷àëûíñûí òÿáèëëÿð,
Àëÿìÿ úàð îëñóí.
×ÿìÿíëÿð ÿòèð ñà÷ûð, éåíÿ áè÷èí âàõòûäûð.
Áèð òîðàüàé ãàëõäû ýþéÿ äèìäèéèíäÿ ìàùíû.
Âàð îëñóí àçàä ýþéëÿðäÿ ãàíàä ÷àëàí àçàä ãóø!
Øÿðÿô òÿáèëè ÷àë!
Âàð îëñóí Øîìîí, êÿùÿðè äÿ âàð îëñóí!
È÷ÿê îíëàðûí ñàüëûüûíà!
Øÿùÿð àëûíäû, éàøàñûí Ýéþç!
Ýéþçëÿð äÿ ýÿìèëÿðäÿ îõóäóëàð:
Óúà-óúà çèðâÿëÿðäÿí ÿñýÿðëÿðèíÿ ýþç
îë Èñà!
Àëëàù, èòèëÿ îíëàðûí ãûëûíúëàðûíû!
Éàøàñûí Ýéþç!
529
Íåëå ýöëÿ-ýöëÿ òöòÿéèíè ÷àëûðäû, Ëàììå äÿ òÿáèëèíè âóðóðäó,
ãûçûë úàìëàð éöêñÿêëÿðÿ, ýþéëÿðÿ, óëó òàíðûíûí òàõòûíà óúàëûðäû,
àçàä íÿüìÿëÿð, ãàíàäëàíûá ó÷óðäó, ñÿðèí, ïàðëàã ëÿïÿëÿð ýÿìèëÿðèí ÿòðàôûíäà òàïïûëäàéûð, õîø ñÿñëÿðè èëÿ ãóëàãëàðû îõøàéûðäû.
Õ
Èñòè, áöðêöëö àâãóñò ýöíëÿðèíäÿí áèðèíäÿ Ëàììå ãÿìýèí èäè.
Îíóí øÿí òÿáèëè ñóñóá éàòìûøäû, ÷àíòàñûíäàí òÿáèëèí ÷óáóãëàðû ýþðöíöðäö. Óëåíøïèýåëëÿ Íåëå ýöíäÿ ãûçûíûð, ñåâýèäÿí õóìàðëàíàõóìàðëàíà ýöëöìñÿéèðäèëÿð. Êåøèê÷èëÿð äîð àüàúû ÷àíàãëûüûíäà
äóðóá, ôèò ÷àëà-÷àëà, îõóéà-îõóéà äÿíèçÿ áàõûðäûëàð êè, ýþðñöíëÿð
ÿëÿ êå÷èðìÿê ö÷öí áèð øåé âàðìû. Òðåëîí àðà-áèð îíëàðà ñóàë âåðèðäè, îíëàð äà úàâàá âåðèðäè:
– Íèåòñ (ùå÷ áèð øåé).
Ëàììåíèí ðÿíýè ãà÷ìûøäû, ñöñò èäè, äÿðäëè-äÿðäëè àù ÷ÿêèðäè.
Íåëå ñîðóøäó êè:
– Ëàììå, íèéÿ áåëÿ äàðûõûðñàí?
Óëåíøïèýåë äÿ ÿëàâÿ åòäè:
– Îüëóì, ñÿí àðûãëàìûñàí.
Ëàììå äåäè:
– Ùÿ, äàðûõûðàì äà, àðûãëàìûøàì äà, öðÿéèì ôÿðÿùèíè èòèðèð,
ãÿøÿíý ñèôÿòèì äÿ – òÿðàâÿòèíè. Ñèç áèð ÷îõ ãîðõóëó ùàëëàðäàí êå÷èá, áèð-áèðèíèçè òàïìûñûíûç, – èíäè äÿ ìÿíÿ ýöëöðñöíöç, éàõøû äà,
ýöëöí. Éàçûã Ëàììåíè ëàüà ãîéóí, – î, åâëè îëñà äà èíäè äóë êèøè
êèìè éàøàéûð, àììà î, – Ëàììå Íåëåíè ýþñòÿðäè, – þç ÿðèíè êÿíäèðèí þïöøëÿðèíäÿí ãóðòàðà áèëäè, èíäè îíóí ñîí ñåâýèëèñè îëàúàã.
Íåëå íÿúèá èø òóòäó, áóíóí ö÷öí Àëëàù îíó õîøáÿõò åëÿñèí! Àíúàã
ãîé î ìÿíè ÿëÿ ñàëìàñûí. Áÿëè, ÿçèçèì Íåëå, éàçûã Ëàììåéÿ
ýöëìÿ. Ìÿíèì àðâàäûì îí àäàìûí ÿâÿçèíÿ ýöëöð. Àù, àðâàäëàð,
àðâàäëàð, ñèç éàõûí àäàìëàðûíûçûí ÷ÿêäèéè ÿçàáûíû ýþðìÿê èñòÿìèðñèíèç! Áÿëè, àéðûëûã ãûëûíúû ìÿíèì öðÿéèìÿ ñàïëàíûá, öðÿéèì
àüðûéûð. Ìÿíèì àðâàäûìäàí áàøãà ùå÷ êÿñ îíó ñàüàëäà áèëìÿç.
Óëåíøïèýåë:
– Áèð äÿ áèð ïàð÷à ÿòäÿí áàøãà, – ñþçëÿðèíè ÿëàâÿ åòäè.
530
Ëàììå îíóíëà ðàçûëàøäû:
– Äöçäöð. Àõû áó ìèñêèí ýÿìèäÿ ÿòè ùàðàäàí òàïàñàí? ßò éåéèëìÿéÿ èúàçÿ âåðèëÿíäÿ, êðàë ýÿìèëÿðèíäÿ ùÿôòÿíèí äþðä ýöíöíäÿ ÿòëè õþðÿê âåðèëèð, ö÷ ýöíöíäÿ áàëûãëû éåìÿê. Ùÿ, áàëûüà ýÿëÿíäÿ: àíä îëñóí àëëàùà, áó ùàìàí ëèô ìÿíèì éàçûã ãàíûìû íàùàã
éåðÿ îäëàéûð, – áó éàõûíäà î ãàí äà áÿäÿíèìäÿí áàøãà øåéëÿðëÿ
àõûá òþêöëÿúÿê. Àììà îíëàðûí îðàäà ïèâÿñè äÿ âàð, ïåíäèðè äÿ,
øîðáàñû äà, ÷àõûðû äà. Áÿëè, îðàäà îíëàðûí ãàðíûíû ðàçû ñàëìàã ö÷öí
ùÿð øåé âàð: ñóõàðû äà, ÷îâäàð ÷þðÿéè äÿ, ïèâÿ äÿ, éàü äà, äîíóç
ãàõàúû äà. Áÿëè, áÿëè, ùÿð øåé: ãóðó áàëûã äà, ïåíäèð äÿ, õàðäàë äà,
äóç äà, ïàõëà äà, íîõóä äà, éàðìà äà, ñèðêÿ äÿ, ýöíÿáàõàí éàüû
äà, äîíóç ïèéè äÿ, îäóí äà, êþìöð äÿ. Àäàìëàðûí ìàë-ãàðàñûíû
ÿëèíäÿí àëìàüû áó éàõûíëàðäà áèçÿ ãàäàüàí åëÿéèáëÿð, – ùÿð êèìèí îëóð-îëñóí: ëàï ìåøøàíëàðûíêûíû äà, ëàï êåøèøëÿðèíêèíè äÿ, ëàï
çàäÿýàíëàðûíêûíû äà! Áèç ñèéÿíÿê áàëûüû éåéèðèê, ÷îõ ïèñ äÿ ïèâÿ
è÷èðèê. Ìÿíèì åâèì éûõûëûá! Ùÿð øåéäÿí ìÿùðóì îëìóøàì: àðâàäûìûí íÿâàçèøèíäÿí äÿ, éàõøû ÷àõûðäàí äà, äîááåëáðóèíáèåð-äÿí
äÿ, äàäëû õþðÿêëÿðäÿí äÿ. Àõû áèç íÿéÿ áàõûá ôÿðÿùëÿíÿê?
Óëåíøïèýåë äÿ þç ôèêðèíè ñþéëÿäè;
– Ëàììå, áó ñààò ñÿíÿ äåéèì. Çÿðáÿéÿ çÿðáÿ èëÿ úàâàá âåðÿê.
Îíëàð Ïàðèñäÿ, áèðúÿ åëÿ Ïàðèñäÿ Âàðôîëîìåé145 ýåúÿñèíäÿ îí ìèí
àäàì ãûðûáëàð – îí ìèí àçàä ðóùó ìÿùâ åëÿéèáëÿð! Êðàë þçö úàìààòà ýöëëÿ àòûðìûø. Ôÿëÿìÿíýëÿð, àéûëûí, áàëòàéà ÿë àòûí, ìÿðùÿìÿòè éàääàí ÷ûõàðûí – áèçèì ôÿðÿùèìèç áóäóð! Ãûðûí áèçèì äöøìÿíèìèç èñïàíëàðû, ãûðûí êàòîëèêëÿðè, ãûðûí ùÿð éåðäÿ îíëàðû! Áÿñäèð éåìÿéè-àøûðìàüû ôèêèðëÿøìÿê! Îíëàð þëöëÿðè äÿ, äèðèëÿðè äÿ àðàáààðàáà àïàðûá ÷àéà òþêöáëÿð. Þëöëÿðè äÿ, äèðèëÿðè äÿ – åøèäèðñÿíìè,
Ëàììå! Äîããóç ýöí Ñåíàíûí ñóéó ãûïãûðìûçû îëóá – ãàí ðÿíýèíäÿ
îëóá, ãàðüàëàð øÿùÿðèí öñòöíäÿí áóëóä êèìè ñöðö èëÿ ó÷óáëàð! Áó
äÿùøÿòëè ãûðüûí Ëà Øàðèòäÿ, Ðóàíäà, Òóëóçäà, Áîðäîäà, Áóðæåäÿ,
Ìî-äà áàø âåðìèøäèð. Éåéèá äîéàí, ìåéèòëÿðèí éàíûíäà óçàíàí
êþïÿê ñöðöëÿðèíè ýþðöðñÿíìè? Îíëàðûí éåìÿêäÿí ÷ÿíÿñè éîðóëóá!
Ãàðüàëàð ãàíàäëàðûíû àüûð-àüûð éåëëÿéèðëÿð – îíëàð ùÿääèíäÿí àðòûã
èíñàí ÿòè éåéèáëÿð. “Åøèäèðñÿí”-ìè, Ëàììå, ãûðûëàí àäàìëàðûí ðóùó
íåúÿ ôÿðéàä åëÿéèð? Áó – èíòèãàì ôÿðéàäûäûð, îíëàðûí äÿðäèíÿ øÿðèê
531
îëìàã éàëâàðûøûäûð. Ôÿëÿìÿíýëÿð, àéûëûí! Ëàììå, ñÿí åëÿ þç àðâàäûíäàí äàíûøûðñàí. Ìÿí áó ôèêèðäÿ äåéèëÿì êè, î, ñÿíÿ õàèí ÷ûõìûøäûð. Ìÿíúÿ î, ñÿíäÿí þòðö äÿëè-äèâàíÿäèð, î, ùÿëÿ äÿ ñÿíè ñåâèð,
ìÿíèì çàâàëëû äîñòóì! Î, ýåúÿ ãûðüûíûíäà þëäöðöëìöø êèøèëÿðèí
ïàëòàðûíû çÿðèô ÿëëÿðè èëÿ ñîéóíäóðàí, îíëàðûí ëÿâàçèìàòûíûí ÷îõ
îëóá-îëìàäûüûíû áèëìÿê èñòÿéÿí ñàðàé õàíûìëàðûíûí è÷ÿðèñèíäÿ îëìàéûá. Þç ïîçüóíëóüó èëÿ ìÿøùóð îëàí áó ñàðàé õàíûìëàðû îíëàðà
áàõûá ýöëöðìöøëÿð. Îüëóì, éåäèéèí – áàëûã, è÷äèéèí ïèñ ïèâÿ îëñà
äà, öðÿéèíè øàä åëÿ! Ãîé ñèéÿíÿê áàëûüûíäàí ñîíðà àüûçäà ïèñ òàì
ãàëñûí – áåëÿ ðÿçàëÿòëÿðèí ãîõóñó áóíäàí ÷îõ-÷îõ ïèñäèð! Ãàòèëëÿð
ùÿëÿ ùå÷ ÿëëÿðèíèí ãàíûíû éóìàìûøäûëàð, àììà, áóäóð, îíëàð ñöôðÿäÿ îòóðóá éàüëû ãàçëàðû êÿñèð, Ïàðèñ ýþçÿëëÿðèíèí áÿçèñèíÿ ãàç ãàíàäû, áÿçèñèíÿ ãàç àéàüû, áÿçèñèíÿ ãàç èðòìÿéè âåðèðëÿð. Àõû èíäèúÿ
îíëàð áó ÿëëÿðèíè áàøãà øåéÿ, ñîéóã ÿòÿ âóðìóøäóëàð.
Ëàììå:
– Îüëóì, ìÿí äàùà íàðàçûëûã åëÿìÿéÿúÿéÿì, – äåéèá àéàüà
ãàëõäû. – Àçàä àäàìëàð ö÷öí ñèéÿíÿê áàëûüû – éåëáÿãóøóäóð, ïèñ
ïèâÿ – ìàëâàçèéàäûð.
Óëåíøïèýåë áóíó åøèäÿíäÿ îõóäó:
Éàøàñûí Ýéþç! Àüëàìàéûí äîñòëàð,
Õàðàáàëûãäà, ãàí è÷èíäÿ, àçàäëûã ÷è÷ÿê à÷àúàã.
Ãîðõóá ÷ÿêèíìÿðèê áèð êÿñäÿí, éàð îëñà áèçÿ Àëëàù!
Ãîé ñöðñöí äþâðàíûíû êàôòàð
Éàõûíëàøûð Àñëàí çÿìàíÿñè.
Èíàíûí äîñòëàð, äîüðóäóð áó ñþç!
Áèð çÿðáÿäÿí äöøìÿí áàüðû éàðûëûð.
Þëöìÿ-þëöì, ãàíà-ãàí. Éàøàñûí Ýéþç!
Áöòöí ýÿìèëÿðäÿêè Ýéþçëÿð îíóí íÿüìÿñèíÿ ãöââÿò âåðèá áèð
àüûçäàí îõóäóëàð:
Ùåðñîãóí çöëìö áóíäàí äà àüûðäûð.
Þëöìÿ-þëöì, ãàíà-ãàí.
Çÿðáÿéÿ-çÿðáÿ. Éàøàñûí Ýéþç!
532
ÕÛ
Ãàðàíëûã ýåúÿ èäè. Ãàðà áóëóäëàð è÷ÿðèñèíäÿ ýþé ýóðóëäàéûðäû.
Óëåíøïèýåë, Íåëå èëÿ ýþéÿðòÿäÿ îòóðóá äåéèðäè:
– Áèçèì áöòöí èøûãëàðûìûç ñþíäöðöëöá. Áèç òöëêöéöê, áèç ýåúÿ
èêÿí Èñïàíèéà ãóøëàðûíà – èéèðìè èêè ãÿøÿíý ýÿìèéÿ – îüðóí-îüðóí éàõûíëàøûðûã. Î ýÿìèëÿðèí èøûãëàðû éàíûð. Áóíëàð ùÿì äÿ èøûã
äåéèë, îíëàðûí ìÿùâ îëàúàüûíû õÿáÿð âåðÿí óëäóçäóð. Áèç ñöðÿòëÿ
áó ýÿìèëÿðèí öñòöíÿ ýåäèðèê.
Íåëå äÿ äåäè:
– Ñåùèðëè ýåúÿäèð! Ýþé – úÿùÿííÿì êèìè ãàðàíëûãäûð, ÷îõ-÷îõ
óçàãëàðäà èëäûðûì ÷àõûð, áó åéíÿí èáëèñ òÿáÿññöìöäöð, ýþé áîüóã-áîüóã ìûðûëäàíûð, ãàüàéûëàð ÷ûüûðà-÷ûüûðà ó÷óøóð, ýöìöøö
äàëüàëàð ãîðõóíú ïàðûëòûëàðëà ãûâðûëûð. Òèë, ìÿíèì ñåâýèëèì, ýÿë
ðóùëàð àëÿìèíÿ ó÷àã! Éóõó õÿéàëû ýÿòèðÿí ùÿá àò!..
– Éåääèëÿðè ýþðÿðÿììè, ÿçèçèì?
Îíëàð éóõó õÿéàëû ýÿòèðÿí ùÿá àòäûëàð.
Íåëå Óëåíøïèýåëèí ýþçëÿðèíè þðòäö, Óëåíøïèýåë – Íåëåíèí. Îíëàðûí éóõóñóíà ãîðõóíú õÿéàëëàð ýèðäè.
Ýþé, éåð, äÿíèç – ÷àëûøàí, öçÿí, éåðèéÿí, õÿéàë åäÿí êèøè èëÿ,
ãàäûíëà, óøàãëà äîëó èäè. Äÿíèç îíëàðû ÷àëõàëàéûðäû, éåð – àïàðûðäû.
Îíëàð, ñÿáÿòÿ äîëäóðóëìóø èëàíáàëûüû êèìè ãàéíàøûðäû.
Ýþéäÿêè éåääè òàõòäà éåääè êèøè èëÿ ãàäûí îòóðìóøäó; àëûíëàðûíäà ïàðëàã óëäóç âàðäû, àíúàã öçëÿðè òóòãóíäó; Íåëå èëÿ Óëåíøïèýåë àíúàã óëäóçëàðû àéäûí ýþðöðäö.
Ùöíäöð äÿíèç äàëüàëàðû ýþéëÿðÿ ãàëõûð, êþïöêëö ñóëàðûíäà
ñàéñûç-ùåñàáñûç ýÿìèëÿð àïàðûðäû. Úîøãóí äàëüàëàð äîð àüàúëàðûíû,
ýÿìè èïëÿðèíè éåðèíäÿí ãîïàðûðäû, áèð-áèðèíÿ äîëàøäûðûðäû, ãûðûðäû,
ñûíäûðûðäû. Ñîíðà áèð ýÿìè î áèðè ýÿìèëÿðäÿí àéðûëäû. Îíóí ñóäà
îëàí ùèññÿñè îä êèìè ãûçàðìûø äÿìèðäÿíäè. Ýÿìèíèí áóðíó äàëüàëàðû áû÷àã êèìè êÿñèðäè, àëòûíäàêû ñó àüðûäàí ÷ûüûðûðäû. Þëöì ýÿìèíèí äàë ùèññÿñèíäÿ îòóðóá èñòåùçà èëÿ àñòàäàí ýöëöðäö. Î, áèð ÿëèíäÿ äÿðéàç, î áèðè ÿëèíäÿ ãàì÷û òóòìóøäó, ãàì÷û èëÿ Éåääèëÿðè âóðóðäó. Éåääèëÿðäÿí áèðè – àðûã, ãàðàãàáàã, ëîâüà, äèíìÿç-äàíûøìàç àäàìäû. Î, áèð ÿëèíäÿ ùþêìäàð ÿñàñû, î áèðè ÿëèíäÿ ãûëûíú òóòìóøäó. Îíóí éàíûíäà, êå÷è öñòöíäÿ – ãûðìûçûñèôÿò, îéíàã ýþçëö,
533
ïàëòàðûíûí äöéìÿëÿðè à÷ûã, ÷ûëïàã äþøëö áèð ãûç îòóðìóøäó. Î,
ìèñìàð éûüàí ãîúà áèð éÿùóäèéÿ âÿ ïèé áàñìûø áèð ýîìáóëà åùòèðàñëà ìåéë åäèðäè; ýîìáóëó åëÿ ùåé éåðäÿí ãàëäûðûðäû, ÷öíêè î,
òåç-òåç éûõûëûðäû; áèð ùèðñëè, àðûã àðâàä îíëàðûí èêèñèíè äÿ äþéöðäö.
Ýîìáóë äà, ãûðìûçûñèôÿò ãûç äà áóíóí ÿâÿçèíäÿ îíó âóðìóðäó.
Áèð ìîíàõ äà åëÿ îðàäà êîëáàñà éåéèðäè. Áèð àðâàä äà èëàí êèìè
éåðäÿ ñöðöíöðäö. Î, ãîúà éÿùóäèíè – ìèñìàðû ïàñëû îëäóüóíà ýþðÿ, ïèé áàñìûø êèøèíè ùÿääèíäÿí àðòûã ãàéüûñûçëûüûíà ýþðÿ, ãûðìûçûñèôÿò ãûçû – ýþçëÿðèíäÿêè íÿìëè ïàðûëòûéà ýþðÿ, ìîíàõû – êîëáàñà
éåäèéèíÿ ýþðÿ, àðûã êèøèíè – ÿëèíäÿ ùþêìäàðëûã ÿñàñû òóòäóüóíà
ýþðÿ ñàíúûðäû. Áèð àç ñîíðà ùàìûñû áèð-áèðè èëÿ äàëàøäûëàð.
Åëÿ î ñààò äà äÿíèçäÿ, ýþéäÿ, éåðäÿ àìàíñûç âóðóøìà áàøëàíäû. Ãàí éàüûøû éàüäû. Ýÿìèëÿð áàëòàëàðëà äîüðàíäû, òîïà, àðêåáóç
àòÿøèíÿ òóòóëäó, ýÿìè ãûðûíòûëàðû ùàâàäà, áàðûò òöñòöñö è÷ÿðèñèíäÿ
ó÷óøóðäó. Ãóðóäà áèð-áèðèíèí öñòöíÿ, ìèñ äèâàð êèìè – ãîøóí éåðèéèðäè. Øÿùÿðëÿð, êÿíäëÿð, òàðëàëàð îä òóòóá éàíûðäû, ùÿð òÿðÿôäÿí
ôÿðéàä ñÿñè åøèäèëèðäè. Ùÿð éàíäà ýþç éàøû òþêöëöðäö. Áèðäÿí îäëàð, àëîâëàð ãàáàüûíäà òîð êèìè éöêñÿê çÿíý ãöëëÿñèíèí ìÿüðóð
ãàðàëòûñû ýþðöíäö, áèð àí êå÷ìÿäè êè, î, êÿñèëìèø ïàëûä àüàúû êèìè
éûõûëäû. ßëè òàïàí÷àëû, ÿëè ãûëûíúëû ãàðà àòëûëàð – êèøèëÿðè, ãàäûíëàðû,
óøàãëàðû ãûðìàüà áàøëàäûëàð, – îíëàð åëÿ ÷îõ èäèëÿð êè, óçàãäàí ãàðûøãà éûüûíûíà îõøàéûðäûëàð. Îíëàðäàí áÿçèñè áóçó ñûíäûðûá ãîúàëàðû ñóéà àòûðäû. Áÿçèëÿðè ãàäûíëàðûí äþøöíö êÿñèð, éåðèíÿ èñòèîò
òþêöðäö. Áÿçèëÿðè äÿ óøàãëàðû áàúàëàðäàí àñûðäû. Àäàì þëäöðìÿêäÿí éîðóëàíëàð – ãûçëàðû, ãàäûíëàðû çîðëàéûðäû... è÷èá êåôëÿíèðäè, – àøûã
àòûðäû, ãàíëû áàðìàãëàðûíû òàëàí åäèëìèø ãûçûë éûüûíûíà áàñûðäû.
Óëäóçëó Éåääèëÿð ÷ûüûðûðäû:
– Áÿäáÿõò äöíéàéà éàçûüûíûç ýÿëñèí!
Éåääè õÿéàë äà ãÿùãÿùÿ èëÿ ýöëöðäö. Îíëàðûí ãÿùãÿùÿñè ìèíìèí äÿíèç ãàðòàëûíûí áàüûðòûñûíà îõøàéûðäû. Þëöì äÿ äÿðéàçûíû
éåëëÿéèðäè.
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Åøèäèðñÿí? Áó éûðòûúû ãóøëàð áÿäáÿõò èíñàíëàðû îâëàéûð. Îíëàð
– àäè, ìÿðùÿìÿòëè õûðäà ãóøëàðû éåéèá äîëàíûðëàð.
Óëäóçëó Éåääèëÿð ÷ûüûðûðäû:
534
– Ìÿùÿááÿò ùàíû? ßäàëÿò ùàíû? Ìÿðùÿìÿò ùàíû?
Éåääè õÿéàë äà ãÿùãÿùÿ èëÿ ýöëöðäö. Îíëàðûí ãÿùãÿùÿñè ìèíìèí äÿíèç ãàðòàëûíûí áàüûðòûñûíà îõøàéûðäû. Þëöì äÿ îíëàðû ãûðûðäû.
Ýÿìè äÿ – äÿíèçäÿêè ýÿìèëÿðè, ãàéûãëàðû, êèøèëÿðè, ãàäûíëàðû,
óøàãëàðû øàããàëàéà-øàããàëàéà äàëüàëàðûí àðàñû èëÿ èðÿëèëÿéèðäè. Äÿíèçäÿí îíëàðûí áîüóã ôÿðéàäû åøèäèëèðäè, îíëàð éàëâàðà-éàëâàðà äåéèðäè:
– Áèçÿ éàçûüûíûç ýÿëñèí!
Ãûðìûçû ýÿìè èñÿ èíñàí áÿäÿíëÿðèíèí àðàñû èëÿ ýåäèð, õÿéàëëàð
ãÿùãÿùÿ èëÿ ýöëöð, ãàðòàë êèìè áàüûðûðäû.
Þëöì äÿ, èñòåùçà èëÿ ýöëÿ-ýöëÿ, ãàíëû ñóäàí è÷èðäè.
Ñîíðà ýÿìè ãàðàíëûãäà ýþçäÿí èòäè, âóðóøìà ãóðòàðäû, óëäóçëó
Éåääèëÿð éîõ îëäó.
Óëåíøïèýåëëÿ Íåëå äÿ – òóòãóí ýþéäÿí, úîøãóí äàëüàëàðäàí,
èøûëäàéàí äÿíèç öçÿðèíäÿêè ãàðà áóëóäëàðäàí, áèð äÿ – ëàï éàõûíäà
ñàéðûøàí ãûðìûçû óëäóçëàðäàí áàøãà àéðû áèð øåé ýþðìÿäèëÿð.
Áó – èéèðìè èêè ýÿìèíèí èøûãëàðû èäè.
Ýþé ýóðóëòóñó èëÿ äÿíèçèí õîðó ÿíýèíëèêäÿ óüóëäàéûðäû.
Áó çàìàí Óëåíøïèýåë åùòèéàòëà çÿíý âóðóá ÷ûüûðäû:
– Èñïàíéàëûëàð! Èñïàíéàëûëàð! Ôëèññèíýåíÿ òÿðÿô éîë àëûí!
Óëåíøïèýåëèí ÷ûüûðòûñûíà áöòöí äîíàíìà ñÿñ âåðäè.
Óëåíøïèýåë Íåëåéÿ äåäè:
– Äÿíèçèí âÿ ýþéöí öçÿðèíÿ áîç ïÿðäÿ ñÿðèëäè. Èøûãëàð òóòãóíëàøäû. Äàí éåðè àüàðûð. Ùàâà ñÿðèíëÿéèð, ñó ñû÷ðàíòûëàðû ýþéÿðòÿäÿí
éóõàðû ãàëõûð. Éàüûø éàüûð. Èíäèúÿ êÿñèëÿúÿê. Áóäóð, øÿôÿãëè ýöíÿø ÷ûõûð, äàëüàëàðû ãûçûëà òóòóð, Íåëå, áó ñÿíèí – ñÿùÿð êèìè òÿðàâÿòëè, ýöíÿø øöàñû êèìè ìåùðèáàí òÿáÿññöìöíäöð.
Èéèðìè èêè ýÿìè ýåäèð. Ýéþçëÿðèí ýÿìèëÿðèíäÿ òÿáèëëÿð âóðóëóð,
òöòÿêëÿð ÷àëûíûð. Äå Ëöìå ÷ûüûðûð:
– Øàùçàäÿ óüðóíäà – ãà÷àí äöøìÿí ýÿìèëÿðè àðäûíúà!
Âèòñå-àäìèðàë Åâîíò Ïèòåðñåí Âîðò ÷ûüûðûð:
– Îðàíëû øàùçàäÿ óüðóíäà, àäìèðàë óüðóíäà ãà÷àí äöøìÿí
ýÿìèëÿðè àðäûíúà!
Áöòöí ýÿìèëÿðäÿ – “Èîííà”äà, “Ãó ãóøó”íäà, “Àííà Ìàðèéà”äà, “Ýéþç”äÿ, “Ðàçûëûã”äà, “Åãìîíò”äà, “Ùîðí”äà, “Âèëëåì
Çâåéõåð”äÿ, “Äàíûøìàç Âèëùåëì”äÿ êàïèòàíëàð ÷ûüûðûðäû:
535
– Îðàíëû øàùçàäÿ âÿ àäìèðàë óüðóíäà – ãà÷àí äöøìÿí ýÿìèëÿðè àðäûíúà!
Äÿíèç÷èëÿðëÿ ÿñýÿðëÿð ÷ûüûðûðäû:
– Ãà÷àí äöøìÿí àðäûíúà! Éàøàñûí Ýéþç!
“Èîííà”, “Ãó ãóøó” âÿ “Ýéþç” ýÿìèëÿðèíèí ìöùàôèçÿñè èëÿ
Òðåëîíóí “Áðèë” ýÿìèñè äöøìÿíèí äþðä ýÿìèñèíè òóòäó, – Ëàììå
èëÿ Óëåíøïèýåë äÿ “Áðèë” ýÿìèñèíäÿ èäè. Ýéþçëÿð áöòöí èñïàíèéàëûëàðû äÿíèçÿ àòäûëàð, íèäåðëàíäëàðû ÿñèð àëäûëàð ýÿìèëÿðè, éóìóðòà ãàáûüû êèìè, òàìàì áîøàëòäûëàð, ñîíðà äà – äîð àüàúñûç, éåëêÿíñèç äàëüàëàðûí ãîéíóíà áóðàõäûëàð. Ñîíðà äà ãàëàí ñÿêêèç ýÿìèíè òÿãèá åòìÿéÿ áàøëàäûëàð. Àíòâåðïåí òÿðÿôäÿí ÿñÿí øèääÿòëè êöëÿêäÿí,
Ýéþçëÿðèí ñöðÿòëÿ ýåäÿí ýÿìèëÿðè éåëêÿíëÿðèí àüûðëûüû àëòûíäà ÿéèëèðäè. Ãàáàðìûø éåëêÿíëÿð – ìÿòáÿõäÿí ÿñÿí êöëÿéÿ öçöíö òóòàí
äîëüóí ìîíàõ ñèôÿòèíè õàòûðëàäûðäû. Ýÿìèëÿð ñöðÿòëÿ ýåäèðäè. Ýéþçëÿð äöøìÿí ýÿìèëÿðèíè Ìèääåëáóðã ðåéäèíÿ146 ãÿäÿð òÿãèá åòäè, áóðàäà áöòöí èñòåùêàìëàðäàí Ýéþçëÿðèí öñòöíÿ àòÿø à÷ûëäû. Ãàíëû
âóðóøìà áàøëàíäû. Ýéþçëÿð, ÿëëÿðèíäÿ áàëòà, äöøìÿí ýÿìèëÿðèíèí
ýþéÿðòÿëÿðèíÿ ùöúóì åòäèëÿð. Áóäóð, áöòöí ýþéÿðòÿëÿð – êÿñèëìèø
ãîëëàðëà, àéàãëàðëà äîëäó, – äþéöøäÿí ñîíðà áóíëàðû ñÿáÿò-ñÿáÿò
äÿíèçÿ òþêäöëÿð. Äöøìÿí èñòåùêàìëàðûíäàí øèääÿòëè àòÿø à÷ûëûðäû.
Úÿñàðÿòëè Ýéþçëÿð èñÿ áóíà ÿùÿìèééÿò âåðìèðäè, “Éàøàñûí Ýéþç”
äåéÿ ÷ûüûðà-÷ûüûðà äöøìÿí ýÿìèëÿðèíäÿêè áàðûòû, òîïëàðû, ýöëëÿëÿðè,
òàõûëû ýþòöðöð, ñîíðà äà, áîøàëìûø ýÿìèëÿðÿ îä âóðóðäóëàð. Áó ýÿìèëÿð ùÿëÿ õåéëè âàõò ðåéääÿ éàíûá òöñòöëÿéèðäèëÿð. Ýéþçëÿð èñÿ
ýÿìèëÿðèíè Ôëèññèíýåíÿ àïàðäûëàð.
Áóðàäàí îíëàð, áÿíäëÿðè ó÷óðìàã ö÷öí, Çåëàíäèéàéà, Ùîëëàíäèéàéà äÿñòÿëÿð ýþíäÿðèðäè; áÿçè äÿñòÿëÿð äÿ ýÿìè èíøààòûíà êþìÿê åäèðäè: éöç ãûðõ òîí ñó òóòóìó îëàí ôëèáîò ýÿìèëÿð äÿ áó ñûðàäàíäû. Ôëèáîòëàð èéèðìè ÷óüóí òîï ýþòöðÿ áèëèðäè.
ÕÛÛ
Ýÿìèëÿðÿ ãàð éàüûðäû. Óçàãëàð àüàïïàãäû. Ãóøáàøû ãàð ñàêèòñàêèò åëÿ ùåé ãàðà ñóëàðà åíèðäè-åíèðäè. ßðèéèðäè.
Ãóðóéà ãàð éàüûðäû. Éîëëàð àüàïïàãäû, ùÿëÿ áó éàõûíà ãÿäÿð
ãàðàëàí ÷ûëïàã àüàúëàð äà àüàïïàãäû. Ãÿáèð ñöêóòó è÷èíäÿ àíúàã
536
óçàãäàí, Ãàðëåìäÿí ýÿëÿí çÿíý ãöëëÿñè ñààòûíûí âóðäóüó åøèäèëèðäè, ëàêèí ÷îâüóí áó öðÿêà÷àí ñÿñè áàòûðûðäû.
Çÿíýëÿð, ñóñóí! Çÿíýëÿð, ñàäÿ, äèíú íÿüìÿíèçè êÿñèí! Ãàíëû
ùåðñîã Àëáàíûí êö÷öéö äîí Ôàäðèêå147 éàõûíëàøûð. Àçàä øÿùÿð
Ãàðëåì, î ñÿíèí öñòöíÿ148 îòóç áåø äÿñòÿ – ñÿíèí ãÿääàð äöøìÿíèí îëàí èñïàíèéàëû ýÿòèðèð. Áóíäàí áàøãà î, ñÿíèí öñòöíÿ – èéèðìè
èêè äÿñòÿ âàëëîí, îí ñÿêêèç äÿñòÿ àëìàí, ñÿêêèç éöç àòëû, áèð äÿ
÷îõ ýöúëö òîï÷ó äÿñòÿñè ýÿòèðèð. ×àðõ öñòöíÿ ãîéóëìóø, þëöì ñà÷àí áó ñèëàùëàðûí ÷óüóíóíóí íåúÿ úèíýèëäÿäèéèíè åøèäèðñÿíìè?
Áöòöí áó ôàëêîíåòëÿð, êóëåâðèíÿëÿð, èðèàüûçëû ìîðòèðëÿð ñÿíèí
ö÷öíäöð, Ãàðëåì! Çÿíýëÿð, ñóñóí! Öðÿê à÷àí çÿíý ñÿñè, ÷îâüóí
àðàñûíäà åøèäèëìÿéÿ ÿëëÿøìÿ!
– Éîõ, áèç, çÿíýëÿð, ñóñìàéàúàéûã! Ìÿí, çÿíý ñÿñè, ìÿí, úÿñàðÿòëè, øÿí íÿüìÿìëÿ ÷îâüóíó éàðàúàüàì! Ãàðëåì – îäëó ãÿëáëÿð øÿùÿðèäèð, èýèä ãàäûíëàð øÿùÿðèäèð. Î, – äÿùøÿòëè ãàðûøãà éûüûíû,
ñöðöíÿí úÿëëàäëàð ãîøóíó ñöðöñöíÿ – çÿíý ãöëëÿñè éöêñÿêëèéèíäÿí úÿñàðÿòëÿ áàõûð. Óëåíøïèýåë, Ëàììå, éöç íÿôÿð äÿ äÿíèç÷è
Ýéþç ãàëà äèâàðëàðû è÷ÿðèñèíäÿäèð. Îíëàðûí ýÿìèëÿðè – Ãàðëåì ýþëöíäÿäèð.
Øÿùÿð úàìààòû äåéèð:
– Ãîé ýÿëñèíëÿð! Áèç äèíú àäàìûã – áàëûã÷ûéûã, äÿíèç÷èéèê,
ãàäûíûã. Ùåðñîã Àëáàíûí îüëó äåìèø êè, ìÿí òîïëàðûìûí à÷àðû èëÿ
îíëàðûí ãûôûëëàðûíû à÷àðàì. Éàõøû äà, ÿýÿð áàúàðñà, ãîé à÷ñûí, áèçèì ãàëà ãàïûëàðû ìþùêÿì äåéèë, ëàêèí áó ãàïûëàðûí äàëûíäà áèç
äóðìóøóã. Çÿíýëÿð, ñóñìàéûí! Öðÿêà÷àí çÿíý ñÿñè, ÷îâüóíó éàð
êå÷! Áèçèì àíúàã ãàëà äèâàðû, õÿíäÿêëÿð ìþùêÿì äåéèë – áó
õÿíäÿêëÿðè åëÿ ãàçìûøûã – ãÿäèìäÿ áåëÿ ãàçàðäûëàð. Îí äþðä òîï
ãûðõ àëòû ôóíòëóã ýöëëÿëÿðè Ýðóéñïîîðò*-óí öñòöíÿ éàüäûðûð. Äàø
÷àòìàéàí éåðäÿ – àäàì ãîéóðóã. Ùàâà ãàðàëûð. Ùàìû âàð ýöúö èëÿ
÷àëûøûð, ÿòðàôà áàõûðñàí – åëÿ áèë øÿùÿðè ùå÷ òîïà òóòìàéûáëàð. Äöøìÿí Ýðóéñïîîðò-óí öñòöíÿ àëòû éöç ñÿêñÿí, ìöãÿääÿñ Éàí ãàëà
ãàïûñûíà àëòû éöç éåòìèø áåø ìÿðìè àòûá. Áó à÷àðëàð ãûôûëëàðû à÷à
__________
* Õà÷ ãàïû (ôëàì.)
537
áèëìÿäè – áóäóð, ãàëà äèâàðûíûí è÷ÿðèñèíäÿ èêèíúè áèð áÿíä éöêñÿëèð. Çÿíýëÿð, ñóñìàéûí! Öðÿêà÷àí çÿíý ñÿñè, ÷îâüóíó éàð, êå÷!
Òîïëàð àòûëûð, ìÿðìèëÿð èñòåùêàìëàðà äÿéèð, äàøëàð ïàð÷àëàíûá
ùàâàéà ñîâðóëóð, ãàëà äèâàðûíûí áèð ùèññÿñè ó÷óð. áóðàäàí áöòöí
áèð ðîòà êå÷ÿ áèëÿð. Äöøìÿíëÿð ÷ûüûðûð: “Ùöúóì! Âóð! Âóð!” áóäóð îíëàð ãàëàéà äûðìàøûð. Îíëàð îí ìèí íÿôÿðäèð; ãîéóí îíëàð
õÿíäÿêäÿí êå÷èá êþðïöëÿðÿ, íÿðäèâàíëàðà ãàëõñûíëàð. Áèçèì òîïëàðûìûç àòÿø à÷ìàüà ùàçûðäûð. Îäóð, ìÿüëóá åäèëÿúÿê äöøìÿíèí
áàéðàüû! Àçàäëûã òîïëàðû, îíëàðû àòÿøèíëÿ ñàëàìëà! Òîïëàð þç àòÿøè
èëÿ îíëàðû ñàëàìëàéûð. Áèð-áèðè àðäûíúà ó÷àí ãóìáàðàëàð, éàíàí
ãÿòðàí ÷ÿìáÿðëÿð ó÷à-ó÷à, âûéûëäàéà-âûéûëäàéà – ãàëàéà ùöúóì
åäÿíëÿðè ãûðûð, éàðûð, éàíäûðûð, ýþçëÿðèíè ãàìàøäûðûð, – áóäóð, îíëàð
ñàðñûëäû, íèçàìñûç ùàëäà ãà÷ûðëàð. Õÿíäÿêäÿ ìèí áåø éöç ìåéèò
âàð. Çÿíýëÿð, ñóñìàéûí! Öðÿêà÷àí çÿíý ñÿñè, ÷îâüóíó éàð, êå÷!
Éåíèäÿí ùöúóì åäèí! Úÿñàðÿò åòìèðëÿð. Îíëàð øÿùÿðè, ãàëàíû
éåíÿ òîïà òóòóðëàð, ãàëà äèâàðëàðûíûí àëòûíäàí ëàüûì àòûðëàð. Éàõøû
äà, áèçèì äÿ áàúàðûãëû ëàüûì÷ûëàðûìûç âàð. Îíëàðûí àëòûíäà ôèòèëëÿðè
éàíäûðûí, ôèòèëëÿðè éàíäûðûí! Áóðà ýÿëèí, áó ñààò áèç ìàðàãëû áèð òàìàøà ýþðÿúÿéèê! Ïàðòëàéûø äþðä éöç èñïàíèéàëûíû ùàâàéà ñîâóðóð.
Áó, ÿáÿäè àòÿøÿ äîüðó ýåäÿí éîë äåéèë. ßëáÿòòÿ äåéèë; áó – áèçèì
çÿíýëÿðèí àùÿíýäàð, ýóð, ùÿääèíäÿí àðòûã øÿí ñÿñè àëòûíäà ãÿøÿíý
áèð ðÿãñäèð.
Äöøìÿí ùå÷ ýöìàí äà åëÿìèð êè, øàùçàäÿ áèçèì ãàéüûìûçà
ãàëûð, ýöúëö êåøèê÷è äÿñòÿñè èëÿ ìöùàôèçÿ åäèëÿí éîëäàí áóðà òàõûë
âÿ áàðûò äîëó àðàáàëàð ýÿëèð: òàõûë àðàáàëàðû áèçÿ, áàðûò àðàáàëàðû
îíëàðà. Áèç Ãàðëåì ìåøÿñèíäÿ àëòû éöç àëìàí ÿñýÿðèíè ñóäà áîüäóã âÿ ãûðäûã. Îíëàðûí ÿëèíäÿí îí áèð áàéðàüûíû, àëòû òîïóíó, ÿëëè
þêöçöíö àëäûã. ßââÿë áèçèì áèð ãàëà äèâàðûìûç âàðäû, èíäè – èêèäèð.
Ãàäûíëàð äà âóðóøóðëàð. Îíëàðûí øàíëû äÿñòÿñèíÿ Êåíàí áàø÷ûëûã
åäèð. Áóéóðóí, úÿëëàäëàð! Ýÿëèí áèçèì êö÷ÿëÿðäÿí êå÷èí – óøàãëàð
õûðäàúà áû÷àãëàðû èëÿ ñèçèí äèç âÿòÿðëÿðèíèçè êÿñÿð. Çÿíýëÿð, ñóñìàéûí! Öðÿêà÷àí çÿíý ñÿñè, ÷îâüóíó éàð, êå÷!
Ëàêèí õîøáÿõòëèê áèçÿ éàð îëìóð. Ãàðëåì ýþëöíäÿ Ýéþçëÿðèí
äîíàíìàñû ìÿüëóá îëìóø. Îðàíëû øàùçàäÿíèí áèçÿ êþìÿéÿ ýþí538
äÿðäèéè ãîøóí äà áàñûëìûø. Ùàâà áÿðê ñîéóãäóð, øèääÿòëè øàõòà
âàð. Áèçèì äàùà êþìÿê ýþçëÿäèéèìèç áàøãà áèð éåð éîõäóð. Áóíóíëà áåëÿ áèç áåø àéäûð êè, äöøìÿí ìöùàñèðÿñè ãàáàüûíäà äàéàíûá äóðìóøóã. Áèç ìèí íÿôÿðèê, äöøìÿí – îí ìèí. Úÿëëàäëàðëà
äàíûøûüà ýèðèøìÿê ëàçûì ýÿëÿúÿê. Ëàêèí ãàíëû ùåðñîãóí îüëó áèçè
ìÿùâ åäÿúÿéèíÿ àíä è÷ìèøäèð, î, ÷îõ ÷ÿòèí êè, áèçèìëÿ äàíûøûüà
ýèðèøñèí. Ãîé áèçèì áöòöí äþéöø÷öëÿðèìèç ÿëäÿ ñèëàù, ãàëàäàí
÷ûõñûí. Îíëàð äöøìÿíè éàðûá êå÷ÿðëÿð. Ãàëà ãàïûñû êåøèéèíäÿ ãàäûíëàð äóðóá, – îíëàð ãîðõóðëàð êè, øÿùÿðèí ìöäàôèÿñè àíúàã îíëàðûí þùäÿñèíäÿ ãàëàð. Çÿíýëÿð, ñóñóí! Ãîé ùàâàéà äàùà ñèçèí
öðÿêà÷àí ñÿñèíèç éàéûëìàñûí!
Áóäóð, èéóí àéû ýèðìèø, éàøûë îòóí ãîõóñó ýÿëèð, ýöíÿø òàðëàëàðû ãûçûëà òóòóá, ãóøëàð îõóéóð. Áèç áåø àéäûð àúëûã ÷ÿêèðèê. Áèç
ùÿð øåéäÿí öìèäèìèçè êÿñìèøèê. Áèç ùàìûìûç Ãàðëåìäÿí ÷ûõàúàéûã: ãàáàãäà àðêåáóçëóëàð ýåäÿúÿê – îíëàð áèçÿ éîë à÷àúàã;
ñîíðà äà – ãàëàäàêû äåøèéè ãîðóéàí ïèéàäà ùèññÿíèí ìöùàôèçÿñè
àëòûíäà – ãàäûíëàð, óøàãëàð, âÿçèôÿëè øÿõñëÿð ýÿëÿúÿê. Ãàíëû ùåðñîãóí îüëó áèð-áèðè àðäûíúà ìöðàúèÿòíàìÿ ýþíäÿðèð. Î, áèçÿ íÿ âÿä
åëÿéèð? Þëöì? Éîõ, î, áèçÿ ùÿéàò áÿõø åäèð – øÿùÿðäÿ îëàíëàðûí
ùàìûñûíà ùÿéàò áÿõø åäèð. Åé ýþçëÿíèëìÿç ìÿðùÿìÿò! Áÿëêÿ äÿ
áèçè àëäàäûð! Éåíÿ äÿ áèçèì çÿíýëÿðèí öðÿêà÷àí ñÿñè åøèäèëÿúÿêìè? Äöøìÿí áèçèì øÿùÿðÿ ýèðèð.
Àëìàí ùÿðáè ïàëòàðû ýåéìèø Óëåíøïèýåëè, Ëàììåíè, Íåëåíè,
àëìàí ÿñýÿðëÿðè èëÿ áèð éåðäÿ àïàðûá, àâãóñòèí÷èëÿðèí êå÷ìèø ìîíàñòûðûíà ñàëäûëàð, – áóðàäà úÿìèñè àëòû éöç äóñòàã âàðäû.
Óëåíøïèýåë Íåëåíè þçöíÿ ñûõûá, Ëàììåéÿ ïû÷ûëäàäû:
– Áó ýöí áèçè þëäöðÿúÿêëÿð. – Íåëåíèí çÿðèô áÿäÿíè ãîðõóäàí
òèòðÿéèðäè.
Ëàììå ùÿéÿúàíëà äåäè:
– Ìÿíèì àðâàäûì! Áèð äàùà ñÿíè ýþðìÿéÿúÿéÿì. Éà áÿëêÿ
äÿ ùÿðáè àëìàí ýåéèìè áèçè õèëàñ åëÿäè?
Óëåíøïèýåë áàøûíû éåëëÿäè, – áó î äåìÿêäè êè, äöøìÿíèí ìÿðùÿìÿò ýþñòÿðÿúÿéèíÿ èíàíìûð.
Ëàììå äåäè:
539
– Ùÿìèøÿ òàëàí âàõòû îëàí ñÿñ-êöéö ìÿí åøèòìèðÿì.
Óëåíøïèýåë îíà áåëÿ úàâàá âåðäè:
– Øÿùÿð úàìààòû òàëàíûí âÿ åäàìûí ÿâÿçèíäÿ èêè éöç ãûðõ ìèí
ôëîðèí âåðìÿéÿ ðàçû îëìóøëàð. Áóíóí éöç ìèíèíè îí èêè ýöíäÿ íÿãä
âåðìÿëèäèðëÿð, ãàëàíûíû äà ö÷ àéäàí ñîíðà. Ãàäûíëàðà ÿìð åäèëìèøäèð êè, êèëñÿëÿðäÿ ýèçëÿíñèíëÿð. Àíúàã, ãûðüûí ëàï éÿãèí áàøëàíàúàã.
Åøèäèðñÿí? Åäàì ìåéäàí÷àñû ùàçûðëàéûðëàð, äàð àüàúû ãóðóðëàð.
Íåëå ùÿéÿúàíëà äåäè:
– Áèç þëÿúÿéèê! Åëÿ äÿ àúìûøàì êè!
Ëàììå Óëåíøïèýåëÿ ïû÷ûëäàéàðàã äåäè:
– Îíëàð ãÿñäÿí áèçè àú ãîéóðëàð. Ãàíëû ùåðñîãóí þâëàäû äåéèá
êè, àúëûã áèçè éóìøàëäàð, áèçè åäàìà àïàðìàã àñàí îëàð.
Íåëå éåíÿ ùÿéÿúàíëà äåäè:
– Àù, ìÿí íÿ éàìàí àúìûøàì!
Àõøàì Èñïàíèéà ÿñýÿðëÿðè ýÿëäèëÿð, àëòû àäàìà áèð ÷þðÿê
ýÿòèðäèëÿð. Îíëàð äåäèëÿð êè:
– Ö÷ éöç âàëëîí ÿñýÿðèíè áàçàðäà áîüàçûíäàí àñûáëàð. ×îõ
êå÷ìÿç, ñèçèí äÿ íþâáÿíèç ýÿëèá ÷àòàð. Ýéþçëÿðè ùÿìèøÿ äàð àüàúûíäà åâëÿíäèðèðëÿð.
Áèð ýöíäÿí ñîíðà îíëàð éåíÿ àëòû àäàìà áèð ÷þðÿê ýÿòèðäèëÿð,
äåäèëÿð êè:
– Äþðä íÿôÿð àäëû-ñàíëû âÿòÿíäàøûí áîéíóíó âóðäóëàð. Èêè éöç
ãûðõ äîããóç ÿñýÿðèí ãîëëàðûíû áàüëàéûá äÿíèçÿ àòäûëàð. Áó èë äÿíèç
õÿð÷ÿíýëÿðè éàüëû îëàúàã. Àììà èéóëóí éåääèñèíäÿí ñèç áóðà
äöøìöñöíöç – äåìÿê îëìàç êè, î ýöíäÿí áÿðè êþêÿëìèñèíèç.
Íèäåðëàíäëûëàð ìÿøùóð ãàðûíãóëóäóðëàð, ÿééàøäûðëàð. Áèç èñïàíèéàëûëàð ñèçÿ îõøàìàìûøûã: èêè ÿíúèð – áèçèì àõøàì éåìÿéèìèçäèð.
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Åëÿ áóíà ýþðÿ äÿ ñèç øÿùÿð ÿùàëèñèíäÿí òÿëÿá åäèðñèíèç êè,
ýöíäÿ ñèçÿ äþðä äÿôÿ ôèëàí ÿòäÿí, áÿñìÿêàí ÿòäÿí âåðñèíëÿð,
ãàéìàã, ìöðÿááÿ, ÷àõûð âåðñèíëÿð. Åëÿ áóíà ýþðÿ äÿ îíëàðäàí òÿëÿá åäèðñèíèç êè, ìîñòàåî*-íûçû èñëàòìàã ö÷öí ñèçÿ ñöä, áèð äÿ àòûíûçûí àéàãëàðûíû éóìàã ö÷öí ÷àõûð âåðñèíëÿð.
__________
* Áûü (èñï.)
540
Íåëå èéóëóí îí ñÿêêèçèíäÿ äåäè:
– Àéàãëàðûìûí àëòû éàøäûð. Áó íÿäÿíäèð?
Óëåíøïèýåë äÿ úàâàá âåðäè êè:
– Áóðà ãàí ñûçûá ýÿëèð.
Àõøàì éåíÿ äÿ ÿñýÿðëÿð àëòû àäàìà áèð ÷þðÿê ýÿòèðäèëÿð. Äåäèëÿð êè:
– Êÿíäèð ÷àòìàéàí éåðäÿ ãûëûíú èøÿ äöøöð. Ãà÷ìàã ôèêðèíÿ
äöøÿí ö÷ éöç ÿñýÿð, èéèðìè éåääè äÿ øÿùÿð àäàìû èíäè þç áàøëàðûíû
ÿëëÿðèíäÿ òóòóá, òÿíòÿíÿ èëÿ úÿùÿííÿìÿ ýåäèðëÿð.
Åðòÿñè ýöí ãàí éåíÿ äà àõûá ìîíàñòûðà ýÿëäè. ßñýÿðëÿð éåíÿ
ýÿëäè, àíúàã èíäè ÷þðÿê ýÿòèðìÿäèëÿð. Îíëàð àíúàã äèããÿòëÿ äóñòàãëàðà áàõäûëàð. Äåäèëÿð êè:
– Äöíÿí áîéíó âóðóëìóø áåø éöç âàëëîí, èíýèëèñ, øîòëàíä ñèçäÿí ýöìðàù ýþðöíöðäö. Äîüðóäóð, îíëàð ÷îõ àúëûã ÷ÿêèáëÿð, àíúàã
áóíó äà äåìÿê ëàçûìäûð êè, éîõñóëëàð, Ýéþçëÿð àúûíäàí ýÿáÿðìÿéÿíäÿ áÿñ êèì ýÿáÿðÿúÿê?
Äîüðóäàí äà: ÿëäÿí äöøìöø, ñîëüóí öçëö, ñîéóãäàí òèð-òèð
ÿñÿí äóñòàãëàð êàáóñà îõøàéûðäûëàð.
Àâãóñòóí îí àëòûñûíäà ÿñýÿðëÿð àõøàì ñààò áåøäÿ ýöëÿ-ýöëÿ
ìîíàñòûðà ýèðäèëÿð, äóñòàãëàðà ÷þðÿê, ïåíäèð, ÷àõûð âåðäèëÿð.
Ëàììå äåäè:
– Áó, þëöìäÿí ãàáàã âåðèëÿí ãîíàãëûãäûð.
Ñààò îíäà äþðä ùÿðáè ùèññÿ ìîíàñòûðà éàõûíëàøäû. Ãîøóí áàø÷ûëàðûíûí ÿìðè èëÿ äàðâàçà à÷ûëäû, äóñòàãëàðû äþðä-äþðä ñûðàéà äöçäöëÿð, òÿáèë÷èëÿðèí, øåéïóð ÷àëàíëàðûí àðäûíúà éîëà ñàëäûëàð: îíëàð
äàéàíìàã ÿìðè âåðèëÿíÿ êèìè ýåòìÿëè èäèëÿð. Êö÷ÿëÿðäÿí áÿçèñèíèí äþøÿìÿ éîëó ãàíäàí ãûïãûðìûçû èäè. Äóñòàãëàðû Äàð àüàúû ÷þëöíÿ àïàðûðäûëàð.
×ÿìÿíäÿ ùÿëÿ äÿ ãàí ýþëìÿ÷ÿëÿðè ýþðöíöðäö. Ãàëà äèâàðû
äèáèíäÿ äÿ ãàí âàðäû. Ãàðüàëàð ñöðö èëÿ ó÷óøóðäó. Ýöíÿø ÷ÿíëè
öôöãäÿ áàòûðäû, ëàêèí ùÿëÿ èøûãäû, ýþéëÿðèí äÿðèíëèéèíäÿ èëê óëäóçëàð ýþðöíöðäö. Áèðäÿí öçöíòöëö ôÿðéàä ñÿñè åøèäèëäè.
ßñýÿðëÿð äåäè:
– ×ûüûðûøàíëàð øÿùÿðäÿí êÿíàðäàêû Ôåéêà èñòåùêàìûíäà îëàí
Ýéþçëÿðäèð, îíëàðû àúûíäàí ãûðìàã ÿìðè âåðèëèá.
541
Íåëå:
– Áèç äÿ... áèç äÿ þëÿúÿéèê... – äåéèá àüëàäû.
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Ñèíÿìäÿêè êöë ìÿíè èíòèãàì àëìàüà ÷àüûðûð.
Ëàììå ãÿñäÿí ôÿëÿìÿíý äèëèíäÿ óúàäàí äåäè (ìöùàôèçÿ÷è
ÿñýÿðëÿð áó íÿúèá äèëè áèëìèðäè):
– Àõ, î ãàíëû ùåðñîã ÿëèìÿ äöøñÿéäè, ìÿí îíó ìÿúáóð åëÿðäèì êè, áöòöí áó êÿíäèðëÿðè, äàð àüàúëàðûíû, öñòöíäÿ áîéóí âóðóëàí êþòöêëÿðè, ÷àðìûõ àüàúëàðûíû, ÷ÿêè äàøëàðûíû, óçóíãóíú
÷ÿêìÿëÿðè óäñóí, òà ïàðòëàéàíà êèìè óäñóí! Òþêäöéö ãàíû îíà
è÷èðäÿðäèì. Àõûðäà î ïàðòëàéàíäà áàüûðñàãëàðûíäàí òàëàøà, äÿìèð
ïàð÷àëàðû òþêöëÿðäè. Ïàðòëàìàüûíà ãîé ïàðòëàéàéäû, àììà ùÿëÿ
ìóðäàð îëìàéàéäû: Ìÿí ìàúàë òàïûá þç ÿëëÿðèìëÿ îíóí çÿùÿðëè
öðÿéèíè äàðòûá ãîïàðàéäûì, ñîíðà äà î ãàíëû ùåðñîãà þç öðÿéèíè
÷èé-÷èé éåäèðÿðäèì. Éÿãèí êè, îíäà î úÿùÿííÿìèí èñòè áóúàüûíà
ýóðóïïóëòó èëÿ ýåäÿðäè, èáëèñ äÿ îíó ùÿìèøÿ þç öðÿéèíè ýÿìèðìÿéÿ âàäàð åëÿðäè.
Óëåíøïèýåëëÿ Íåëå îíóí ñþçöíÿ ãöââÿò âåðäè:
– Àìèí!
Íåëå Óëåíøïèýåëÿ äåäè:
– Áóðà áàõ, ñÿí áèð øåé ýþðìöðñÿí êè?
– Éîõ.
Íåëå ñþçöíÿ äàâàì åòäè:
– Ìÿí ãÿðáäÿ áåø êèøè, èêè äÿ àðâàä ýþðöðÿì, – îíëàð ùàëàé
âóðóá îòóðóáëàð. Áèðèíèí ÿéíèíäÿ òöíä ãûðìûçû ìàíòèéà, áàøûíäà
äà ãûçûë òàú âàð. Éÿãèí áó îíëàðûí áàø÷ûñûäûð. Î áèðèëÿð úûð-úûíäûð
è÷èíäÿäèð. Øÿðãäÿ äÿ Éåääè íÿôÿð ýþðöíäö. Äåéÿñÿí îíëàðûí äà
þç áàø÷ûñû âàð, – î äà òöíä ãûðìûçû ìàíòèéàäàäûð, àíúàã òàúû éîõäóð. Îíëàð ãÿðáÿ òÿðÿô éåðèéèðëÿð, î áèðè Éåääèëÿðÿ ùöúóì åäèðëÿð.
Áóëóäëàð àðàñûíäà îíëàðëà âóðóøìàüà áàøëàéûðëàð. Äàùà àéðû áèð
øåé ýþðìöðÿì.
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Éåääèëÿð!...
Íåëå:
542
– Ìÿí éàðïàãëàð àðàñûíäà õûøûëäàéàí êèìèíñÿ ñÿñèíè åøèäèðÿì,
– äåäè, – ñÿñ áèçèì ëàï éàõûíûìûçäàí ýÿëèð, áó ñÿñè, ñÿùÿð ìåùè
êèìè, ýöúëÿ åøèòìÿê îëóð:
Îäà ÷ûðïûë, àëîâäà éàí,
Êå÷ íèçÿäÿí, êå÷ ãûëûíúäàí.
Ýÿç, àðà
Ãàí è÷èíäÿ, áàø äàøûíäà
Âèðàíÿäÿ, ýþç éàøûíäà.
Àõòàð, òàï.
Óëåíøïèýåë:
– Ôëàíäðèéà òîðïàüûíû áèç äÿ îëìàñàã, áàøãàñû àçàä åäÿúÿê.
Ùàâà ãàðàëûð, ÿñýÿðëÿð ìÿøÿëëÿðè éàíäûðûð. Äàð àüàúëàðû ÷þëö éàõûíäàäûð. Ñåâýèëèì, ñÿí íèéÿ ìÿíèì äàëûìúà ýÿëäèí? Íåëå, ñÿí
äàùà áàøãà øåé åøèòìèðñÿí?
– Åøèäèðÿì, – äåäè. – Ùöíäöð òàõûë è÷èíäÿí ñèëàù ñÿñè ýÿëäè.
Áàõ, îðàäà, òÿïÿäÿ, áèçèì ãàáàüûìûçäà ìÿøÿëëÿðèí òöíä ãûðìûçû
èøûüû ïîëàä öñòöíäÿ ïàðûëäàäû. Ìÿí àðêåáóç ôèòèëëÿðèíèí óúóíóí
éàíäûüûíû ýþðöðÿì. Áèçèì êåøèê÷èëÿðÿ íÿ îëóá, – éàòûáëàðìû, éà
êîðìó îëóáëàð? Ýþé ýóðóëòóñó êèìè ñÿñëÿíÿí éàéëûì àòÿøèíè åøèäèðñÿíìè? Ýþðöðñÿíìè, ýöëëÿ äÿéìèø èñïàíèéàëûëàð íåúÿ éåðÿ ñÿðèëèð? ×ûüûðòûíû åøèäèðñÿíìè: “Éàøàñûí Ýéþç!” Áóäóð îíëàð, ÿëëÿðèíäÿ íèçÿ, éöéöðÿ-éöéöðÿ úûüûðëà éóõàðû ãàëõûðëàð. Áóäóð îíëàð,
ÿëëÿðèíäÿ áàëòà, òÿïÿäÿí åíèðëÿð! “Éàøàñûí Ýéþç!”
Óëåíøïèýåëëÿ Ëàììå ÷ûüûðäû:
– Éàøàñûí Ýéþç!
Íåëå äåéèðäè:
– Îðà áàõ: äþéöø÷öëÿð áèçÿ ñèëàù âåðèð! Ëàììå, àë, àë ìÿíèì
ÿçèçèì Óëåíøïèýåë! Éàøàñûí Ýéþç!
ßñèðëÿð áèð àüûçäàí ÷ûüûðûðëàð:
– Éàøàñûí Ýéþç!
Íåëå äåéèðäè:
– Òöôÿíýëÿðèí àòÿøè êÿñèëìèð! Èñïàíèéàëûëàð, ÷àëûíìûø îò êèìè,
éåðÿ ñÿðèëèð, – ìÿøÿëëÿðèí èøûüû îíëàðûí öñòöíÿ äöøöá! Éàøàñûí Ýéþç!
543
Ãóðòóëóø ùèññÿëÿðè äÿ ÷ûüûðûð:
– Éàøàñûí Ýéþç!
Óëåíøïèýåëëÿ ÿñèðëÿð ÷ûüûðûðëàð:
– Éàøàñûí Ýéþç! Èñïàíèéàëûëàð äÿìèð ùàëãà è÷ÿðèñèíäÿäèð. Ãûðûí îíëàðû! Ãûðûí! Ùàìûñûíû éåðÿ ñÿðèí! Ãûðûí! Îíëàðà àìàí âåðìÿéèí! Áó þëöì-äèðèì äàâàñûäûð! Èíäè äÿ ÿëèíÿ êå÷ÿíè ýþòöð,
ùàéäû, Åíêùåéçåíÿ149 Ùåé, úÿëëàäëàðûí ìàùóä, èïÿê ïàëòàðûíû êèì
èñòÿéèð? Ùàìûíûí ñèëàùû âàðìû?
ßñèðëÿð ñÿñëÿíäè:
– Âàð! Âàð!
Îíëàð ýÿìèëÿðÿ ìèíèá Åíêùåéçåíÿ ýåòäèëÿð. Àçàä åäèëÿí àëìàíëàð – Óëåíøïèýåëëÿ, Ëàììå âÿ Íåëå èñÿ Åíêùåéçåíäÿ ãàëäûëàð, – ãàëäûëàð êè, øÿùÿðè ãîðóñóíëàð.
Ëàììå, Íåëå, Óëåíøïèýåë ýÿìèëÿðÿ ãàéûòäûëàð. Éåíÿ äÿ äÿíèçäÿ: “Éàøàñûí Ýéþç!” ñÿñëÿðè óúàëäû.
Ýÿìèëÿð Ôëèññèíýåí òÿðÿôäÿ öçöðäöëÿð.
ÕÛÛÛ
Áóðàäà Ëàììåíèí éåíÿ êåôè à÷ûëäû. Î, ìÿìíóíèééÿòëÿ ýÿìèäÿí ãóðóéà ÷ûõûð, úþíýÿ, ãî÷, åâ ãóøëàðû îâëàéûðäû, åëÿ áèë áóíëàð
äîâøàíäû, ìàðàëäû, éåëáÿãóøó èäè.
Áó ýþçÿë îâà Ëàììå òÿê ýåòìèðäè. Áèð äÿñòÿ îâ÷óíóí, áàøäà
Ëàììå îëìàãëà, îâäàí ãàéûòäûüûíû ýþðÿíäÿ àäàìà ëÿççÿò âåðèðäè:
îíëàð, ãàäàüàí åäèëñÿ äÿ, ìàë-ãàðàíû áóéíóçóíäàí òóòóá ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ, ãîéóí-ãóçóíó, ãàç ñöðöñöíö ÷óáóãëà ãîâà-ãîâà, òîéóã-úöúÿ,
àõòàëàíìûø õîðóçëàðû, äÿñòÿëè ãàðìàãëàðäàí àñûá ýÿòèðèðäèëÿð.
Áåëÿ ýöíëÿðäÿ ýÿìèëÿðäÿ áîë-áîë éåéèá-è÷èðäèëÿð, øÿíëèê åëÿéèðäèëÿð. Ëàììå äåéèðäè:
– ßòèðëè áóõàð ýþéëÿðÿ ãàëõûð, úÿíàá ìÿëÿêëÿð äÿ ùåéðÿòëÿ äåéèðëÿð: “Àù, íÿ ëÿççÿòëèäèð!”
Áó ãàéäà èëÿ îíëàðûí ýÿìèëÿðè ùÿðÿêÿò åäÿíäÿ, áèð ýöí Ëèññàáîí òèúàðÿò äîíàíìàñûíà ðàñò ýÿëäèëÿð. Äîíàíìàíûí áàø÷ûñû –
Ôëèññèíýåíèí Ýéþçëÿðèí ÿëèíÿ êå÷äèéèíè áèëìèðìèø. Áóäóð, äîíàí544
ìà ìöùàñèðÿéÿ àëûíäû, îíà ëþâáÿð ñàëìàüû ÿìð åòäèëÿð. Éàøàñûí
Ýéþç! Òÿáèëëÿð, øåéïóðëàð ùöúóì ÿìðèíè áèëäèðäè. Òàúèðëÿðèí äÿ
òîïëàðû, íèçÿëÿðè, áàëòàëàðû, àðêåáóçëàðû âàðäû.
Ýéþçëÿðèí ýÿìèëÿðèíäÿí ýöëëÿ, ãóìáàðà éàüäûðûðëàð. Îðòà äîðàüàúû äèáèíäÿêè àüàú äàëäàëàíàúàãäàí ëèññàáîíëóëàðà òöôÿíý
àòûðäûëàð, þçëÿðè èñÿ áó çàìàí òÿùëöêÿéÿ äöøìöðäöëÿð. Òàúèðëÿð
ãûðûëûá òþêöëöðäöëÿð.
Óëåíøïèýåë Íåëåéÿ, Ëàììåéÿ ñàðû äþíöá ÷ûüûðûðäû:
– Áóðà ýÿëèí! Áóðà ýÿëèí! Áóäóð ÿäâèééàò, ÷îõ ãèéìÿòëè øåéëÿð, äàø-ãàø, íàäèð òàïûëàí ìàëëàð, ãÿíä, ìöøê úåâèçè, ìèõÿê,
çÿíúÿôèë, ðåàë*, äóêàò**, ïàð-ïàð ïàðûëäàéàí ãûçûë ïóëëàð áóðäàäûð!
Áåø éöç ìèíäÿí äÿ àðòûã! Èñïàíèéàëûëàð áèçèì ùÿðáè õÿðúëÿðèìèçè
þäÿéÿúÿêëÿð! Ýÿëèí äöøìÿíèí ãàíûíû äîéóíúà è÷ÿê! Ýÿëèí Ýéþçëÿðèí áàø èáàäÿòèíè éåðèíÿ éåòèðÿê – äöøìÿíè ìÿùâ åäÿê!
Óëåíøïèýåëëÿ Ëàììå àñëàí êèìè âóðóøóðäó. Íåëå àüàú äàëäàëàíàúàüûí äàëûíäà òöòÿê ÷àëûðäû. Áöòöí äîíàíìà ÿëÿ êå÷èðèëäè.
Þëÿíëÿðè ñàéäûëàð; èñïàíèéàëûëàðäàí ìèí àäàì, Ýéþçëÿðäÿí ö÷
éöç àäàì þëìöøäö, “Áðèë” ôëèáîòóíóí àøïàçû äà áóíëàðûí è÷ÿðèñèíäÿ èäè.
Óëåíøïèýåë, Òðåëîíà âÿ äÿíèç÷èëÿðÿ ìöðàúèÿòëÿ íèòã ñþéëÿìÿñèíÿ èúàçÿ èñòÿäè, Òðåëîí äà äÿðùàë îíà èúàçÿ âåðäè. Óëåíøïèýåë
îíëàðà äåäè:
– Úÿíàá êàïèòàí, ñèç äÿ, óøàãëàð! Áó ýöí áèçèì ÿëèìèçÿ ÷îõëó
ÿäâèééàò êå÷èá. Áó Ëàììå àäëû éåêÿãàðûí äà áèçè èíàíäûðûð êè,
þëÿí éàçûã àøïàç, Àëëàù îíà ðÿùìÿò åëÿñèí, þç èøèíäÿ áþéöê
ñÿíÿòêàð äåéèëäè. Ýÿëèí îíóí éåðèíÿ Ëàììåíè ãîéàã – î, áèçÿ ÿëà
ðàãó, ýþçÿë äÿ ñóï áèøèðÿð.
Òðåëîíëà äÿíèç÷èëÿð äåäèëÿð;
– Éàõøû! Ãîé Ëàììå ýÿìè àøïàçû îëñóí. Áèç îíà éåêÿ áèð
òàõòà ãàøûã âåðÿðèê – ýÿìè øÿéèðäèíäÿí òóòìóø áîñìàíà êèìè –
êèì îíóí ãàçàí-òèéàíûíà áàøûíû ñîõìàã èñòÿñÿ, ãîé áó ãàøûãëà
îíëàðû êþòÿêëÿñèí.
__________
* Ð å à ë – ãÿäèì Èñïàíèéàäà ýöìöø ïóë
** Ä ó ê à ò – ãÿäèì Âåíåñèéàäà ýöìöø ïóë
545
Ëàììå äÿ äåäè:
– Úÿíàá êàïèòàí, ìÿíèì éîëäàøëàðûì, äîñòëàðûì! Ìÿí ñåâèíäèéèìäÿí àüëàéûðàì, ÷öíêè áåëÿ áþéöê øÿðÿôÿ ëàéèã îëìàã ö÷öí
ìÿí ùå÷ áèð õèäìÿò ýþñòÿðìÿìèøÿì. Àììà ñèç êè, ëàéèã îëìàäûüûì ùàëäà, ìÿíè ñå÷èðñèíèç, îíäà ìÿíèì áèðúÿ ÿëàúûì ãàëûð:
øàíëû “Áðèë” ôëèáîòóíäà áèø-äöø ñÿíÿòèíèí éöêñÿê ìàýèñòð* âÿçèôÿñèíè ýÿðÿê þç öçÿðèìÿ ýþòöðÿì. Àíúàã ñèçäÿí àúèçàíÿ õàùèø
åëÿéèðÿì, ìÿíÿ àëè ìÿòáÿõ ùàêèìèééÿòè ùöãóãóíó âåðÿñèíèç, ãîé
ñèçèí ýÿìè àøïàçûíûçûí, éÿíè ìÿíèì òàì èõòèéàðûì îëñóí, – áàøãàñûíûí ïàéûíû éåìÿéÿ ñèçèí ùÿð áèðèíèçÿ ìàíå îëà áèëèì.
Òðåëîíëà Ýéþçëÿð áó ñþçö åøèäèá ÷ûüûðäûëàð:
– Éàøàñûí Ëàììå! Áèç ñÿíÿ áó èõòèéàðû âåðèðèê!
Ëàììå ñþçöíÿ äàâàì åòäè:
– Àíúàã ìÿíèì ñèçäÿí àúèçàíÿ áèð õàùèøèì äÿ âàð: ìÿí èðè
àäàìàì, êþêÿì, ëÿìñÿì. Éåêÿ ãàðíûì âàð, éåêÿ äÿ ìÿäÿì âàð.
Ìÿíèì éàçûã àðâàäûì – Àëëàù îíó ìÿíÿ ãàéòàðñûí! – Ùÿìèøÿ ìÿíÿ èêè àäàìëûã õþðÿê âåðÿðäè. Ñèçäÿí õàùèø åòäèéèì, áàõ, áóäóð!
Òðåëîí, Óëåíøïèýåë âÿ áöòöí äÿíèç÷èëÿð óúàäàí äåäèëÿð;
– Ëàììå, ñÿíÿ èêè àäàìëûã õþðÿê âåðèëÿúÿê!
Áèðäÿí Ëàììå ãöññÿëÿíäè:
– Ìÿíèì àðâàäûì! Ìÿíèì ýþçÿë àðâàäûì! Áó àéðûëûã ýöíëÿðèíäÿ ìÿíÿ àíúàã áèð øåé òÿñÿëëè âåðÿ áèëÿð: î äà – âÿçèôÿìè éåðèíÿ éåòèðÿíäÿ, áèçèì ðàùàò, ñÿëèãÿëè åâèìèçäÿ áèøèðäèéèí äàäëû éåìÿêëÿðèíè õàòûðëàìàã îëàúàãäûð.
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Ñÿí ýÿðÿê àíä è÷ÿñÿí, îüëóì. Áóðà éåêÿ áèð òàõòà ãàøûã, áèð
äÿ èðè ìèñ ãàçàí ýÿòèðèí.
Ëàììå ñþçÿ áàøëàäû:
– Ìÿí, àëëàùà àíä è÷èðÿì êè, êðàëûí éåðèíÿ Ùîëëàíäèéàíû, Çåëàíäèéàíû èäàðÿ åäÿí, Äàíûøìàç ëÿãÿáëè Îðàíëû øàùçàäÿéÿ, áèçèì
øàíëû äîíàíìàíûí àäìèðàëû ìåññèð äå Ëöìåéÿ, âèòñå-ïðåçèäåíò,
ùÿì äÿ “Áðèë” ýÿìèñèíèí êîìàíäèðè ìåññèð Òðåëîíà ñÿäàãÿòëè
îëàúàüàì. Áèçÿ áèø-äöø ñÿíÿòè áàðÿñèíäÿ ýþçÿë, øÿêèëëè êèòàáëàð
__________
* Ì à ý è ñ ò ð – åëìè äÿðÿúÿ (ëàòûí.)
546
ãîéóá ýåäÿí øàíëû, ãÿäèì àøïàçëàðûí àäÿòëÿðèíÿ, ãàéäà-ãàíóíóíà
ÿìÿë åäÿúÿéèìÿ, òàëåéèí ýþíäÿðäèéè ÿòäÿí, òîéóã-úöúÿäÿí
ýöúöì éåòäèêúÿ õþðÿê áèøèðÿúÿéèìÿ àíä è÷èðÿì. Áóíëàðëà – êàïèòàíû, ìåññèð Òðåëîíó, îíóí êþìÿê÷èñè, ìÿíèì äÿ äîñòóì îëàí
Óëåíøïèýåëè, ñèçèí ùàìûíûçû – áîñìàíû, ñöêàí÷ûíû, áîñìàíìàòû,
ýÿìè øÿéèðäëÿðèíè, ÿñýÿðëÿðè, òîï÷óëàðû, è÷êè áàø÷ûñûíû, ìÿòáÿõ áàø÷ûñûíû, êàïèòàíûí ãàñèäèíè, ùÿêèìè, øåéïóð÷óíó, ìàòðîñëàðû âÿ áàøãàëàðûíû éåäèðèá-äîéóðàúàüûìà àíä è÷èðÿì. ßýÿð áîçàðòìàëàð, ãûçàðòìàëàð, òîéóã-úöúÿëÿð éàõøû ãûçàðìàìûø îëñà, ñóïäàí – ãàðûíà
çÿðÿð éåòèðÿí ïèñ èé ýÿëñÿ, õþðÿê øèðÿñèíèí ÿòðè ñèçèí ùàìûíûçû ìÿòáÿõÿ úóììàüà – ÿëáÿòòÿ, ìÿíèì ðàçûëûüûìëà – âàäàð åëÿìÿñÿ –
îíäà ìÿí þç àëè âÿçèôÿìè éåðèíÿ éåòèðìÿêäÿí ýåðè ÷ÿêèëÿúÿéÿì,
÷öíêè þçöìö ìÿòáÿõ òàõò-òàúûíà ëàéèã ýþðìÿéÿúÿéÿì. Ãîé Àëëàù
ìÿíèì áó èøäÿ äÿ, ýÿëÿúÿê èøëÿðäÿ äÿ êþìÿéèìÿ ÷àòñûí!
Ùàìû óúàäàí äåäè:
– Éàøàñûí áèçèì ýÿìè àøïàçûìûç, ìÿòáÿõ êðàëûìûç, ãûçàðòìà
èìïåðàòîðóìóç! Áàçàð ýöíëÿðè î èêè àäàìëûã äåéèë, ö÷ àäàìëûã
éåìÿê àëàúàã!
Áó ãàéäà èëÿ Ëàììå “Áðèë” ýÿìèñèíèí àøïàçû îëäó. Íÿ ãÿäÿð
êè, ãàçàíëàðäà ëÿççÿòëè ñóï ÿòèð ñà÷à-ñà÷à ãàéíàðäû – Ëàììå,
ÿëèíäÿ éåêÿ òàõòà ãàøûüû ùþêìäàð ÿñàñû êèìè òóòóá, ìÿòáÿõèí ãàïûñû àüçûíäà ëîâüà-ëîâüà äóðóðäó.
Áàçàð ýöíëÿðè äÿ îíà ö÷ àäàìëûã éåìÿê âåðèëèðäè.
Ýéþçëÿð äöøìÿíëÿ êÿëëÿ-êÿëëÿéÿ ýÿëÿíäÿ Ëàììå ìÿìíóíèééÿòëÿ õþðÿê øèðÿñè ëàáîðàòîðèéàñûíäà ãàëûðäû. Ëàêèí ùÿðäÿí ýþéÿðòÿéÿ ÷ûõûð, äàëáàäàë áèð íå÷ÿ ýöëëÿ àòûá, òåç ìÿòáÿõÿ ãàéûäûðäû
– àõû õþðÿéÿ äÿ áàõìàã ëàçûìäû.
Ùàìû îíóí – âèúäàíëû àøïàç, èýèä äþéöø÷ö êèìè, õàòèðèíè èñòÿéèðäè.
Ëàêèí ìÿòáÿõÿ ùå÷ êÿñè áóðàõìûðäû. Áåëÿ ÷àüûðûëìàìûø ãîíàã ýÿëÿíäÿ Ëàììå éàìàí àúûãëàíûðäû, òàõòà ãàøûãëà îíëàðû åëÿ
êþòÿêëÿéèðäè, ùå÷ àìàí âåðìèðäè.
Î ýöíäÿí ùàìû îíà Àñëàí Ëàììå äåäè.
547
ÕÛÂ
Ýéþçëÿðèí ýÿìèëÿðèíè ýöí éàíäûðûð, éàüûø èñëàäûð, äîëó äþéöð,
öñòöíÿ ãàð éàüûð, ëàêèí îíëàðûí ãûøû äà, éàéû äà îêåàí âÿ Øåëäà ñóëàðûíû éàðà-éàðà ýåäèðäè.
À÷ûã éåëêÿíëÿð ãó ãóøóíó – àçàäëûüûí àü ãó ãóøëàðûíû õàòûðëàäûðäû.
Àü ðÿíý – àçàäëûã, ýþé ðÿíý – ÿçÿìÿò, íàðûíúû ðÿíý – Îðàíëû
øàùçàäÿ äåìÿêäèð: îíà ýþðÿ äÿ áó ìÿüðóð ýÿìèëÿðäÿ ö÷ ðÿíýëè
áàéðàãëàð äàëüàëàíûðäû.
À÷ûã éåëêÿíëè øàíëû ýÿìèëÿð ñöðÿòëÿ ó÷óð, ñöðÿòëÿ ó÷óðëàð!
Äàëüàëàð ýÿìèëÿðèí áþéðöíÿ ÷ûðïûëûð, äàëüàëàð êþïöê ñà÷ûð.
Ýéþçëÿðèí – øèìàë êöëÿéè ãîâàí, áóëóä êèìè ñöðÿòëÿ ýåäÿí
ìÿüðóð ýÿìèëÿðè – éåëêÿíëÿðè ñóéà òîõóíà-òîõóíà ÷àéëàðäà öçöð,
ãà÷ûð, ó÷óðëàð. Åøèäèðñèíèçìè, îíëàð ñóéó íåúÿ éàðûð? Éàøàñûí –
àçàä èíñàíëàðûí òàíðûñû – Ýéþç!
Øùóíëàð*, ôëèáîòëàð, áóéåðëÿð**, êîðâåòëÿð*** êöëÿê êèìè ñöðÿòëèäèð, – îíëàð, òóôàíëû áóëóä êèìè, ôûðòûíà ìöæäÿ÷èñèäèð. Éàøàñûí
Ýéþç!
Áóéåðëÿð, êîðâåòëÿð, éàñòû äèáëè ýÿìèëÿð ÷àéëàðäà öçöð, ýÿìèëÿðèí áóðóí òÿðÿôèíäÿ óçóí ëöëÿëè êóëåâðèíà**** òîïëàðûíûí þëöì
ñà÷àí àüçû ýþðöíöð. Ýÿìèëÿð äàéàíìàäàí èðÿëèéÿ ùÿðÿêÿò åäèð,
éàðûëìûø äàëüàëàð îíëàðû þç ôÿðéàäû èëÿ éîëà ñàëûð. Éàøàñûí Ýéþç!
À÷ûã éåëêÿíëè øàíëû ýÿìèëÿð ñöðÿòëÿ ó÷óð, ñöðÿòëÿ ó÷óð! Äàëüàëàð ýÿìèëÿðèí áþéðöíÿ ÷ûðïûëûð, äàëüàëàð êþïöê ñà÷ûð.
Ýÿìèëÿð ýåúÿ äÿ ýåäèð, ýöíäöç äÿ; éàüûøäà äà, òóôàíäà äà,
÷îâüóíäà äà! Èñà – áóëóääàí, ýöíÿøäÿí, óëäóçëàðäàí îíëàðà áàõûð – áàõûð, ýöëöìñÿéèð. Éàøàñûí Ýéþç!
__________
* Ø ù ó í – èêè-ö÷ äîðëó éåëêÿíëè ýÿìè (ùîëë.)
** Á ó é å ð – áèð äîðëó éåëêÿíëè ýÿìè (ùîëë.)
*** Ê î ð â å ò – ö÷ äîðëó ãÿäèì ùÿðá ýÿìèñè (ôðàíñ.)
**** Ê ó ë å â ð è í à – óçóí ëöëÿëè ãÿäèì ñÿùðà òîïó
548
ÕÂ
Ýéþçëÿðèí ãàëèáèééÿòè ýåäèá ãàíëû êðàëà ÷àòäû. Þëöì áó úÿëëàäû
ýÿìèðèðäè, îíóí è÷èíäÿ ãàðà ãóðäëàð ãàéíàøûðäû. Òÿêëèê õîøëàéàí,
áó ãàðàãàáàã, ðÿçèë àäàì øèøìèø ãû÷ëàðûíû, ãóðøóí òþêöëìöø êèìè,
ýöúëÿ àòàðàã, Âàëéàäîëèä ñàðàéûíûí äÿùëèçëÿðèíäÿ àüûð-àüûð äîëàøûðäû. Áó äàøöðÿêëè, ãÿääàð ùþêìäàð ùå÷ ìàùíû îõóìàçäû. Øÿôÿã
ñþêöëÿíäÿ ñåâèíìÿçäè. Ýöíÿø èëàùè òÿáÿññöìö èëÿ îíóí ìöëêöíÿ
èøûã ñà÷àíäà áóíäàí ôÿðÿùëÿíìÿçäè.
Ëàêèí Óëåíøïèýåëëÿ Ëàììå, Íåëå ùÿð àääûìäà òÿùëöêÿéÿ äöøÿ áèëÿðäèëÿð. Óëåíøïèýåëëÿ Ëàììå êîáóä äÿðèëè áÿäÿíëÿðè èëÿ,
Íåëå çÿðèô äÿðèëè âöúóäó èëÿ; îíëàð áóýöíêö ýöíëÿ éàøàñàëàð äà,
ãóø êèìè îõóéóðäóëàð, Ýéþçëÿðèí ñþíäöðäöéö ùÿð òîíãàë îíëàðà
áþéöê ñåâèíú ýÿòèðèðäè, ëàêèí áöòöí áèð øÿùÿðè éàíäûðûá êöëÿ äþíäÿðÿí éûðòûúû êðàë èñÿ áó ãÿäÿð ñåâèíìèðäè.
Îðàíëû øàùçàäÿ, Äàíûøìàç Âèëùåëì, ìåññèð Ëöìå äå ëà Ìàðêû,
ùÿääèíäÿí àðòûã àìàíñûç îëäóüó ö÷öí, àäìèðàëëûã ðöòáÿñèíäÿí
ìÿùðóì åòäè. Îíóí éåðèíÿ ìåññèð Áàóâåí Åâàóòñåí Âîðñòû ãîéäó. Áóíäàí î, Ýéþçëÿðèí êÿíäëèëÿðäÿí çîðëà àëäûüû òàõûëûí ïóëóíó
þäÿìÿéÿ âÿñàèò àõòàðûðäû, êÿíäëèëÿðäÿí àïàðûëàí øåéëÿðè ýåðè ãàéòàðìàüà ÷àëûøûðäû, ùÿì äÿ ýþç ãîéóðäó êè, êàòîëèêëÿð, áàøãàëàðû
èëÿ áÿðàáÿð äèí àçàäëûüûíäàí òàìàìèëÿ èñòèôàäÿ åòñèíëÿð, îíëàðû èçëÿéèá èíúèòìÿñèíëÿð.
ÕÂÛ
À÷ûã ùàâàäà, ýöíÿøëè äàëüàëàðëà Ýéþçëÿðèí ýÿìèëÿðè ó÷óð; ýÿìèëÿðäÿ òöòÿêëÿð ÷àëûíûð, òóëóã çóðíàëàðû çûðûëäàéûð, øÿðàá øöøÿëÿðè
ïûããûëäàéûð, ñòÿêàíëàð áèð-áèðèíÿ äÿéèá úèíýèëäÿéèð, ñèëàùëàð ïàðûëäàéûð.
Óëåíøïèýåë äåéèð:
– Ùÿ, øþùðÿò òÿáèëèíè ÷àë, ÷àë øÿíëèê òÿáèëèíè! Éàøàñûí Ýéþç!
Èñïàíèéàëûëàð ìÿüëóá îëìóø, ãàíè÷ÿí éûðòûúû âÿùøè àéàã àëòûíäàäûð.
Äÿíèç áèçèìäèð. Áðèë àëûíûá! Ñàùèë áèçèìäèð – Íèâïîðäàí òóòìóø
÷îõ-÷îõ óçàãëàðà ãÿäÿð, Îñòåíäÿ, Áëàíêåíáåðãÿ ãÿäÿð. Çåëàíäèéà
549
àäàëàðû. Øåëäà ÷àéû ìÿíñÿáè, Ìààñ ÷àéûíûí ìÿíñÿáè, Ðåéí ÷àéûíûí
ìÿíñÿáè – òà Ýåëäåðíÿ ãÿäÿð áèçèìäèð! Òåññåë, Âëèëàíä, Òåðñùåëèíã, Àìåëàíä, Ðîòòóì âÿ Áîðêóì áèçèìäèð! Éàøàñûí Ýéþç!
Äåëôò, Äîðäðåõò áèçèìäèð. Áó – áàðûò èïèäèð. Ôèòèë àëëàùûí þç
ÿëèíäÿäèð. Úÿëëàäëàð Ðîòòåðäàìäàí ýåäèðëÿð. Ñàíêè àñëàí úàéíàüû,
ÿäàëÿò äèøëÿðè âåðèëìèø âèúäàí àçàäëûüû – Çöòôåí ãðàôëûüûíû, Äåéòèùåì, Äóñáóðã Ùîîð, Îëäåíçåéë øÿùÿðëÿðèíè, Âåëíöèðäÿ – Ãàòòåìè,
Åëáóðãó, Ùàðäåðâåéêè ýåðè àëäû. Éàøàñûí Ýéþç!
Áó åëÿ áèë èëäûðûìäûð, áó åëÿ áèð ýþé ýóðóëòóñóäóð: Êàìïåí
Ñâîëëå, Ùàññåë, Ñòåíâåéê, áóíóí äà àðäûíúà – Àóäåâàòåð, Ùàóäà,
Ëåéäåí áèçèì ÿëèìèçäÿäèð! Éàøàñûí Ýéþç!
Áöðåí âÿ Åíêùåéçåí áèçèìäèð! Áèç ùÿëÿ Àìñòåðäàìû, Ñùîîíãîâåíè, Ìèääåëáóðãó òóòìàìûøûã. Åéáè éîõäóð! Âàõò îëàúàã, áèçèì
ñÿáèðëè ãûëûíúûìûç áóíóí ùàìûñûíû ÿëäÿ åäÿúÿê! Éàøàñûí Ýéþç!
È÷ÿê Èñïàíèéà øÿðàáûíû! Èñïàíèéàëûëàð áèçèì ãàíûìûçû è÷äèêëÿðè
úàìëàðäàí è÷ÿê! Áèç Çåéäåð-Çå-äÿí êå÷èá áþéöê ÷àéëàðëà, êè÷èê
÷àéëàðëà, êàíàëëàðëà èðÿëèëÿéèðèê. Øèìàëè Ùîëëàíäèéà, Úÿíóáè Ùîëëàíäèéà âÿ Çåëàíäèéà áèçèìäèð! Áèç øÿðãè âÿ Ãÿðáè Ôðèñëàíäèéàíû
ýåðè àëàúàéûã. Áðèë – áèçèì ýÿìèëÿðèìèçèí ñûüûíàúàüû, àçàäëûüûí
ýöíÿ ÷ûõàðàí éóâàñû îëàúàã. Éàøàñûí Ýéþç!
Áèçèì ñåâèìëè âÿòÿíèìèç Ôëàíäðèéàäà èíòèãàì ñÿñëÿðè óúàëûð, –
åøèäèðñèíèçìè?! Îðàäà ñèëàù ãàéûðûðëàð, ãûëûíúëàðû èòèëÿéèðëÿð. Ùÿð
øåé ùÿðÿêÿòÿ ýÿëèá, ùÿð øåé èñòè ìåùäÿí, – ãÿáèðëÿðäÿí, òîíãàëëàðäàí, ãàíà áóëàøìûø áÿäÿíëÿðäÿí ÷ûõàí ðóùëàðûí íÿôÿñèíäÿí òèòðÿéÿí àðôà òåëëÿðè êèìè òèòðÿéèð. Ùÿð éåðäÿ íàðàçûëûã, ùÿéÿúàí âàð:
Ýåííåãàóäà, Áðàáàíòäà, Ëöêñåìáóðãäà, Ëèìáóðãäà, Íàìöðäÿ,
àçàä øÿùÿð Ëéþæäÿ – ùÿð éåðäÿ! Ãàí ýþéÿðèá ãàëõûð, ñöíáöëëÿíèð.
Áè÷èí âàõòû éåòèøèá. Éàøàñûí Ýéþç!
Èíäè Íîîðä-Çå, áþéöê Øèìàë äÿíèçè – áèçèìäèð! Áèçèì ÿëà òîïëàðûìûç âàð, ìÿüðóð ýÿìèëÿðèìèç âàð, ãî÷àã êîìàíäèðëÿðèìèç âàð,
èýèä äÿíèç÷èëÿðèìèç âàð. Áó äÿíèç÷èëÿðèí è÷èíäÿ – Ýéþçëÿðÿ ãîøóëàí
ñÿðñÿðèëÿð äÿ âàð, ãóëäóðëàð äà, êåøèøëÿð äÿ; òÿãèá îëóíìàãäàí ãà÷ûá úàíûíû ãóðòàðàí – çàäÿýàíëàð äà âàð, ìåøøàíëàð äà, ÿñíàôëàð äà.
Êèì êè àçàäëûã òÿðÿôäàðûäûð – î áèçèìëÿäèð! Éàøàñûí Ýéþç!
550
Ôèëèïï, ãàíëû êðàë, ñÿí ùàðàäàñàí? Àëáà, ñÿí ùàðàäàñàí, Úÿíàá-ÿãäÿñ ïàïà ñÿíÿ ùÿäèééÿ îëàðàã ìöãÿääÿñ øëéàïà ýþíäÿðèá150, àììà ñÿí ãÿçÿáëÿíèá þçöíäÿí ÷ûõìûñàí, êöôðáàçëûã åëÿéèðñÿí. Âóðóí, øÿíëèê òÿáèëèíè! È÷ÿê! Éàøûñûí Ýéþç!
Ãûçûë úàìëàðà øÿðàá òþêöðëÿð. Íóøúàíëûãëà è÷èí øÿðàáäàí!
Ðÿèééÿò ýåéäèéè êåøèø ÿáàñû ãàíà áóëàøìûø. Êöëÿê áàéðàãëàðû äàëüàëàíäûðûð. Ìóñèãèíèí ñÿñèíè ýþéÿ ãàëäûðûí! Òöòÿêëÿð – ñÿñëÿíèí,
òóëóã çóðíàëàðû – ñèç çûüûëäàéûí, òÿáèëëÿð ñèç äÿ àçàäëûüûí ìÿüðóð
ùàâàñûíû ÷àëûí! Éàøàñûí Ýéþç!
ÕÂÛÛ
Úàíàâàðëàð àéû èäè – äåêàáð àéû. Éàüûø äàìúûëàðû èéíÿ êèìè ñóéà äöøöðäö. Ýéþçëÿðèí ýÿìèëÿðè Çåéäåð-Çå ñóëàðûíäà öçöðäö.
Àäìèðàë øåéïóðó øùóí âÿ ôëèáîò ýÿìèëÿðèíèí êàïèòàíëàðûíû ôëàãìàí ýÿìèñèíÿ ÷àüûðäû. Óëåíøïèýåë äÿ îíëàðëà ýåòäè.
Àäìèðàë ùÿð øåéäÿí ÿââÿë Óëåíøïèýåëÿ äåäè:
– Áèëèðñÿí íÿ âàð, øàùçàäÿ, ñÿäàãÿòëÿ ãóëëóã åòäèéèíè, áþéöê
õèäìÿòëÿðèíè íÿçÿðÿ àëûá ñÿíè “Áðèë” ýÿìèñèíÿ êàïèòàí òÿéèí åëÿéèð. Àë, áó äà ôÿðìàí.
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Ñèçÿ òÿøÿêêöð åëÿéèðÿì, úÿíàá àäìèðàë. Òÿâàçþêàð àäàì
îëñàì äà, ìÿí ýÿìèéÿ áàø÷ûëûã åëÿðÿì. ßìèíÿì êè, î ýÿìèéÿ
áàø÷ûëûã åëÿìÿêëÿ, ìÿí, àëëàùûí êþìÿéè èëÿ Èñïàíèéàíû áàøñûç ãîéàðàì, Ôëàíäðèéàíû, Ùîëëàíäèéàíû îíäàí àéûðà áèëÿðÿì – ìÿí
Çåéä âÿ Íîîðä Ùåéåðëàíäû íÿçÿðäÿ òóòóðàì.
Àäìèðàë äà äåäè:
– ×îõ ýþçÿë. – Ñîíðà äà öçöíö ùàìûéà òóòóá ÿëàâÿ åòäè: –
Ñèçÿ äåìÿëèéÿì êè, Àìñòåðäàì êàòîëèêëÿðè151 Åíêùåéçåíè ìöùàñèðÿéÿ àëìàã ôèêðèíäÿäèðëÿð. Îíëàð ùÿëÿ Åé êàíàëûíäàí ÷ûõìàéûáëàð. Áèç ýÿðÿê éîëó êÿñÿê, îíëàðû êàíàëäàí ÷ûõìàüà ãîéìàéàã.
Çåéäåð-Çå-äÿ þç ýþâäÿñèíè ýþñòÿðìÿéÿ úÿñàðÿò åäÿí ãÿääàðëàðûí ùÿð áèð ýÿìèñèíÿ àòÿø à÷àã!
Ùàìû ÷ûüûðà-÷ûüûðà äåäè:
551
– Áèç îíëàðû äàðìàäàüûí åäèðèê! Éàøàñûí Ýéþç!
Óëåíøïèýåë þç ýÿìèñèíÿ ãàéûäûá äÿíèç÷èëÿðè, ÿñýÿðëÿðè ýþéÿðòÿéÿ éûüûá àäìèðàëûí ÿìðèíè îíëàðà ÷àòäûðäû.
Îíëàð äåäèëÿð:
– Áèçèì ãàíàäûìûç âàð – áó ãàíàä – éåëêÿíèìèçäèð! Áèçèì
êîíêèëÿðèìèç âàð, áó, ýÿìèëÿðèìèçèí êèëèäèð! Áèçèì íÿùÿíý ãîëëàðûìûç âàð – áó, äöøìÿí ýÿìèñèíÿ éàí àëìàã ö÷öí èøëÿäèëÿí ãàðìàãäûð. Éàøàñûí Ýéþç!
Äîíàíìà éåðèíäÿí òÿðïÿíäè, Àìñòåðäàìäàí áèð ìèë êÿíàðäà
öçìÿéÿ áàøëàäû; áó ãàéäà èëÿ Ýéþçëÿðèí èúàçÿñè îëìàäàí ùå÷ êÿñ
íÿ øÿùÿðÿ ýèðÿ áèëÿð, íÿ äÿ øÿùÿðäÿí ÷ûõà áèëÿðäè.
Éàüûø áåøèíúè ýöí êÿñäè, ùàâà à÷ûëäû, àíúàã êöëÿê áÿðêèäè.
Àìñòåðäàì ñàíêè þëìöøäö.
Áèðäÿí Óëåíøïèýåë ýÿìè òðóõìàí-û äåéèëÿí îüëàíûí ãà÷äûüûíû,
îíóí äà àðäûíúà Ëàììåíèí éöéöðäöéöíö, ÿëèíäÿêè òàõòà ãàøûãëà
îíó ýöúö éåòäèêúÿ êþòÿêëÿäèéèíè ýþðäö, áó îüëàí ôðàíñûçúà äà,
ôÿëÿìÿíýúÿ äÿ äàíûøìàüû éàõøû þéðÿíìèøäè, ëàêèí ãàðûíãóëóëóã
åëìèíè äàùà éàõøû áèëèðäè.
Ëàììå ÷ûüûðûðäû:
– Àé ùàðàìçàäà! Âàõòûíäàí ÿââÿë ãûçàðòìàéà éàí àëìûøäûí, åëÿ
áèëèðäèí êè, áó ñÿíÿ óúóç áàøà ýÿëÿúÿê? Äîð àüàúûíà ãàëõ, áàõ ýþð
Àìñòåðäàì ýÿìèëÿðèíäÿ òÿðïÿíìÿ-ôèëàí âàðìû. Áó éàõøû îëàð.
Òðóõìàí ñîðóøäó:
– Áóíäàí þòðö ìÿíÿ íÿ âåðÿúÿêñÿí?
Ëàììå:
– ßââÿë èøè åëÿ, ñîíðà ìöêàôàòûíû èñòÿ, – äåäè. – Äîð àüàúûíà
ãàëõìàçñàí, ÿìð åëÿðÿì, ñÿíè ÷óáóãëà äþéÿðëÿð, ãóëäóðóí áèðè
ãóëäóð. Îíäà ôðàíñûç äèëèíè áèëìÿê ñÿíèí êþìÿéèíÿ ýÿëìÿç.
Òðóõìàí:
– Ôðàíñûç äèëè ýþçÿë äèëäèð, – ñåâýè äèëè, ùÿì äÿ äàâà äèëèäèð! –
äåéèá äîð àüàúûíà ãàëõäû.
Ëàììå ñîðóøäó:
– Àé àâàðà, îðàäà íÿ ýþðöðñÿí?
Òðóõìàí úàâàá âåðäè:
552
– Íÿ øÿùÿðäÿ, íÿ äÿ ýÿìèëÿðäÿ ùå÷ áèð øåé ýþðöíìöð. – Àøàüû
åíÿíäÿí ñîíðà ÿëàâÿ åòäè: – Èíäè ùàããûìû âåð.
– Ìÿòáÿõäÿí ÷ûðïûøäûðäûüûí áÿñ îëìàéûá, íÿäè? Àíúàã äîð
àüàúûíà ÷ûõìàãëà úàíûíû ãóðòàðà áèëìÿéÿúÿêñÿí, áóíóí ÿâÿçèíè
ñÿíäÿí ÷ûõàúàüàì.
Òðóõìàí éåíÿ äÿ äîð àüàúûíà äûðìàíûá ÷ûüûðäû:
– Ëàììå! Ëàììå! Ìÿòáÿõèíÿ îüðó ýèðèá!
Ëàììå äåäè:
– Ìÿòáÿõèí à÷àðû úèáèìäÿäèð.
Áó çàìàí Óëåíøïèýåë Ëàììåíè ãûðàüà ÷ÿêèá äåäè:
– Îüóë! Àìñòåðäàìäàêû ñàêèòëèê ìÿíè ãîðõóäóð. Áó ùàâàéû
éåðÿ äåéèë.
Ëàììå îíóíëà ðàçûëàøäû:
– Ìÿí äÿ åëÿ áèëèðÿì. Ñó ñÿùÿíýëÿðäÿ äîíóð, êÿñèëìèø ãóøëàð
àüàúà äþíöá, êîëáàñàíûí öñòöíÿ ãûðîâ äöøöð, êÿðÿ éàüû äàø êèìè
áÿðêäèð, áèòêè éàüû òàìàì àüàðûá, äóç ãóðóéóá – ãóì ýöíäÿ ãóðóéàí êèìè.
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Áÿðê øàõòà îëàúàã. Îíäà àìñòåðäàìëûëàð òîïëàðëà, ñàéñûçùåñàáñûç ãîøóíëà áèçÿ ùöúóì åëÿéÿúÿêëÿð.
Óëåíøïèýåë ôëàãìàí ýÿìèñèíÿ ýåäèá, áó ìÿñÿëÿíè àäìèðàëà
ñþéëÿäè. Àäìèðàë äà îíà äåäè:
– Êöëÿê Èíýèëòÿðÿ òÿðÿôäÿí ÿñèð. Øàõòà äöøÿúÿéèíè éîõ, ãàð
éàüàúàüûíû ýþçëÿìÿê ëàçûìäûð. Þç ýÿìèíÿ ãàéûò.
Óëåíøïèýåë äÿ þç ýÿìèñèíÿ ýåòäè.
Ýåúÿ ãàð éàüäû, áèð àç ñîíðà Íîðâå÷ òÿðÿôäÿí êöëÿê ÿñäè, äÿíèçèí ñóéó äîíäó, èíäè îíóí öñòö èëÿ ïèéàäà ýåäèá-ýÿëìÿê îëàðäû.
Àäìèðàë áóíëàðûí ùàìûñûíû ýþðöðäö.
Î, àìñòåðäàìëûëàðûí áóçóí öñòö èëÿ ýÿëèá ýÿìèëÿðè éàíäûðà áèëÿúÿêëÿðèíäÿí åùòèéàò åäÿðÿê, ÿñýÿðëÿðÿ ÿìð åòäè êè, êîíêèëÿðè
ùàçûð ñàõëàñûíëàð, áÿëêÿ áóç öñòöíäÿ âóðóøìàã ëàçûì ýÿëäè; òîï÷óëàðà áóéðóã âåðäè êè, ëàôåòèí éàíûíà ÷îõëó ãóìáàðà ãîéñóíëàð,
÷óüóí âÿ ïîëàä òîïëàðû äîëäóðñóíëàð, éàíäûðûëìûø ôèòèëëÿðè ÿëäÿ
ñàõëàñûíëàð.
553
Ëàêèí àìñòåðäàìëûëàð ýþðöíìöðäö.
Áó ãàéäà èëÿ áèð ùÿôòÿ êå÷äè.
Ñÿêêèçèíúè ýöí Óëåíøïèýåë ñÿðÿíúàì âåðäè êè, äÿíèç÷èëÿð âÿ
ÿñýÿðëÿð ö÷öí éàõøû ãîíàãëûã äöçÿëòñèíëÿð, – áó, ñîéóã, ñÿðò êöëÿêäÿí ãîðóíìàã ö÷öí äÿìèð ýåéèìè ÿâÿç åäÿ áèëÿðäè.
Ëàììå áóíà åòèðàç åòäè, äåäè êè:
– Áèçèì ñóõàðèäÿí, ïèñ ïèâÿäÿí áàøãà àéðû øåéèìèç éîõäóð.
ßñýÿðëÿð âÿ äÿíèç÷èëÿð ÷ûüûðäû:
– Éàøàñûí Ýéþç! Áó áèçèì äþéöøäÿí ÿââÿë ÿòñèç ãîíàãëûüûìûç îëàúàã.
Ëàììå äåäè:
– Äþéöø áó éàõûíëàðäà ùÿëÿ îëìàéàúàã. Àìñòåðäàìëûëàð ëàï
éÿãèí ýÿëÿúÿêëÿð, èñòÿéÿúÿêëÿð êè, áèçèì ýÿìèëÿðèìèçè éàíäûðñûíëàð, àíúàã áó ýåúÿ éîõ. Îíëàð ýÿðÿê ùÿëÿ ãàáàãúàäàí áóõàðûíûí
ãàáàüûíäà éûüûøñûíëàð, àäåðà ãÿíäè èëÿ áèð íå÷ÿ ñòÿêàí ãëèíòâåéå
è÷ñèíëÿð – Àëëàù áó ñààò îíäàí áèçÿ ýþíäÿðñÿéäè! – ñîíðà äà òÿëÿñìÿäÿí, òÿìêèíëÿ, ôèêèðëÿøÿ-ôèêèðëÿøÿ, áèð óúäàí äà ÷àõûð è÷èá äàíûøûãëàðûíû êÿñÿ-êÿñÿ, åòäèêëÿðè ñþùáÿòëÿð ýåúÿ éàðûñûíäàí þòÿíäÿí ñîíðà, àõûðäà íÿ ãÿðàðà ýÿëÿúÿêëÿðèíè ùÿëë åäÿúÿêëÿð: áèçèìëÿ
ýÿëÿí ùÿôòÿ âóðóøñóíëàð, éà âóðóøìàñûíëàð, éàõøûñû áóäóð åëÿ ñàáàù âóðóøñóíëàð. Ñàáàù éåíÿ äÿ ìàäåðà ãÿíäè èëÿ ãëèòâåéí è÷ÿè÷ÿ, – àù, Àëëàù áó ñààò îíäàí áèçÿ ýþíäÿðñÿéäè! – éåíÿ äÿ òÿëÿñìÿäÿí, òÿìêèíëÿ, ÿäÿáëÿ, åëÿ ùåé ÷àõûð è÷äèêúÿ äàíûøûãëàðûíû êÿñÿ-êÿñÿ ãÿðàðà àëàúàãëàð êè, îíëàð ùÿëÿ-ùÿëáÿò áèð äÿ éûüûøìàëûäûðëàð, ýÿðÿê éÿãèí åòñèíëÿð êè, áóç áþéöê áèð ãîøóíóí àüûðëûüûíà
äàâàì ýÿòèðÿ áèëÿðìè, éà ýÿòèðÿ áèëìÿç. Áó òÿúðöáÿíè äÿ îíëàð
ö÷öí àëèìëÿð åäÿúÿê, ñîíðà äà áó àëèìëÿð îíëàðà éàçûëû ùàëäà þç
ùàãã-ùåñàáëàðûíû âåðÿúÿêëÿð. Àìñòåðäàìëûëàð áó éàçû èëÿ òàíûø
îëäóãäàí ñîíðà àíëàéàúàãëàð êè, áóçóí ãàëûíëûüû áèð ãàðûøäûð, áóç
ëàçûìè ãÿäÿð áÿðêäèð, áó áèð íå÷ÿ éöç àäàìûí, òîïëàðûí, ñÿùðà
òîïëàðûíûí àüûðëûüûíà äàâàì ýÿòèðÿ áèëÿð. Ñîíðà äà áèð äÿ éûüûøûá
ìÿøâÿðÿò åäÿúÿêëÿð, òÿëÿñìÿäÿí, òÿìêèíëÿ, ÿäÿáëÿ, áèð óúäàí äà,
ãëèòâåéí äîëó ñòÿêàíëàðû þòöðÿ-þòöðÿ ôèêèðëÿøÿúÿêëÿð êè, áèçèì
þùäÿìèçäÿí íåúÿ ýÿëñèíëÿð: àõû áèç Ëèññàáîí òàúèðëÿðèíèí âàð-éîõóíó ÿëëÿðèíäÿí àëìûøäûã, – ýþòöð-ãîé åëÿéÿúÿêëÿð êè, ýþðñöíëÿð:
554
áèçÿ àíúàã ùöúóììó åëÿñèíëÿð, éîõñà ùöúóìëà áÿðàáÿð ýÿìèëÿðèìèçè äÿ éàíäûðñûíëàðìû! Àõûðäà, ÷îõ-÷îõ ôèêèðëÿøäèêäÿí, òÿðÿääöääÿí ñîíðà áó íÿòèúÿéÿ ýÿëÿúÿêëÿð êè, áèçèì ýÿìèëÿðèìèçè òóòñóíëàð, éàíäûðìàñûíëàð, àíúàã ùàããûíà ãàëàíäà ýÿðÿê éàíäûðñûíëàð.
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Áÿëè, áó áåëÿ îëìàñûíà áåëÿäèð, àììà ñÿí ýþðìöðñÿíìè åâëÿðäÿ èøûã éàíäûðûðëàð, êö÷ÿëÿðäÿ ÿëè ôàíàðëû àäàìëàð ãà÷ûøìàüà
áàøëàéûð?
Ëàììå ýöìàí åòäè êè:
– Îíëàð ñîéóãäàí áåëÿ åëÿéèðëÿð, – ñîíðà äà êþêñöíö þòöðöá
ÿëàâÿ åòäè: – ùÿð øåéè éåéèá ãóðòàðìûøûã. Íÿ ìàë ÿòè ãàëûá, íÿ òîéóã-úöúÿ, íÿ ÷àõûð, ÿôñóñ êè, ùå÷ äîááåëáèåð*-äÿ ãàëìàéûá, ãàëàí áèðúÿ åëÿ ñóõàðûäûð, áèð äÿ ïèñ ïèâÿ. Êèì ìÿíè èñòÿéèðñÿ äàëûìúà ýÿëñèí!
Óëåíøïèýåë ñîðóøäó:
– Ùàðà ýåäèðñÿí? Ýÿìèäÿí ÷ûõìàüà ÿìð âåðèëìÿéèá.
Ëàììå:
– Îüëóì, – äåäè, – èíäè ñÿí êàïèòàíñàí, ýÿìèíèí éèéÿñèñÿí.
Ìÿíè áóðàõìûðñàíñà, ýåòìÿðÿì. Àíúàã, ÿçèçèì, íÿçÿðÿ àë êè, áèç
ñðàüàýöí àõûðûíúû êîëáàñàíû äà éåìèøèê, áåëÿ àüûð âàõòäà ìÿòáÿõäÿ éàíàí îä – áöòöí äþéöø÷ö äîñòëàðûìûç ö÷öí ýöíÿøäèð. Áèçèì ùàíñûìûç èñòÿìÿç êè, õþðÿê øèðÿñèíèí õîø ÿòðèíè ñèíÿñèíÿ ÷ÿêìÿñèí, éà ðóùà ñåâèíú, ýöëöø, õåéèðõàùëûã ÷è÷ÿêëÿðèíè ýÿòèðÿí èëàùè
è÷êèëÿðèí ÿòèðëè áóêåòè èëÿ íÿøÿëÿíìÿñèí? Áóíà ýþðÿ äÿ, êàïèòàí,
ùÿì äÿ ìÿíèì ñÿäàãÿòëè äîñòóì, ìÿí áó ãÿðàðà ýÿëäèì êè, à÷ûá
ñÿíÿ äåéèì: áèð øåé éåìÿäèéèì ö÷öí, ðàùàòëûã èñòÿäèéèì ö÷öí,
ùå÷ óô äà äåìÿéèá, çÿðèôúÿ áèð äèøè ãàçû, êþê ÷îëïàíû, éàüëû ùèíä
òîéóüóíó êÿñäèéèì ö÷öí öðÿéèì ñûçûëäàéûð, àììà ùÿðáè ñÿôÿðèí
áöòöí àüûðëûüûíû ñÿíèíëÿ áèðýÿ äàøûéûðàì. Î èøûãëàðû ýþðöðñÿí? Î
âàðëû áèð ôåðìàíûí èøûãëàðûäûð, îðàäà ÷îõëó ãàðàìàë âàð, äîíóç âàð!
Áèëèðñÿí îðàäà êèì éàøàéûð? “Õûðäàúà ãóì” ëÿãÿáëè Ôðèñëàíä ãàéûã÷ûñû. Áó àäàì ìåññèð ä‘Àíäëîíó õÿéàíÿòëÿ ÿëÿ âåðèá, îí ñÿê__________
* Òöíä ïèâÿ íþâëÿðèíäÿí (ôëàì.)
555
êèç äÿ áÿäáÿõò çàäÿýàíû, þç äîñòëàðû èëÿ, Åíýùåéçåíÿ ýÿòèðèá,
îíóí ÷óüóëëóüó öçöíäÿí, Áðöññåëäÿ, Àò áàçàðûíäà îíëàðûí áîéíóíó âóðóáëàð; î çàìàí Åíêùåéçåíäÿ Àëáà àçüûíëûã åäèðäè. Áó
÷óüóëëóã öñòöíäÿ, Ñëîññå äåéèëÿí ùÿìèí õàèíÿ ùåðñîã Àëáà èêè
ìèí ôëîðèí ïóë âåðìèøäèð. Éåíè ìåéäàíà ýÿëìèø áó Èóäà õÿéàíÿòëÿ ÿëäÿ åòäèéè ùÿìèí ïóëà, áàõ, ùÿìèí ôåðìàíû àëûá, ôèëàí ãÿäÿð
äÿ ãàðàìàë, áèð äÿ êè, áó òîðïàüûí ùàìûñûíû. Òîðïàã äà áóðàäà áîë
ìÿùñóë âåðèð, ìàë-ãàðà äà éàõøû öðöéöá àðòûð. Áó ãàéäà èëÿ Ñëîññå
éàâàø-éàâàø âàðëàíûá.
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Ñèíÿìäÿêè êöë ìÿíè èíòèãàì àëìàüà ÷àüûðûð! Âàõò àòûá, îíó
ýÿðÿê àëëàùûí ãÿçÿáè òóòñóí!
Ëàììå îíóí ñþçöíÿ ãöââÿò âåðäè:
– Åëÿ äÿ éåìëÿíìÿ âàõòû ýÿëèá ÷àòûá. Ìÿíÿ èéèðìè íÿôÿð ãî÷àã ÿñýÿðëÿ äÿíèç÷è âåð, ìÿí ýåäèá î õàèíè òóòàðàì.
Óëåíøïèýåë:
– Ìÿí þçöì îíëàðû àïàðàðàì, – äåäè, – Êèì ÿäàëÿò òÿðÿôäàðûäûð – èðÿëè! Àíúàã ùàìûíûç éîõ, ùàìûíûç éîõ, ìÿíèì ÿçèçëÿðèì!
Èéèðìè àäàì áÿñäèð. Ùàìû ýåòñÿ ýÿìèíè êèì ãîðóéàð? Ïöøê àòûí.
Ïöøê àòûí. Ïöøêëÿ áó èéèðìè àäàìà äöøäö? Îíäà ýåäÿê! Çÿð àëäàòìàç. Êîíêèëÿðè àéàüûíûçà áàüëàéûí, Äàí óëäóçóíà ñàðû éîë
àëûí, – áó óëäóç äöç î õàèíèí åâè öñòöíäÿ ïàðûëäàéûð.
Ùàìûíûç, èéèðìè ãî÷àã îüëàí, ÷èéíèíèçäÿ áàëòà, áóç öñòöíäÿ
ñöðöøöí, ó÷óí, ïàðûëäàéàí, ñàéðûøàí Äàí óëäóçó ñèçÿ î éûðòûúû
ùåéâàíûí çàüàñûíà ýåäÿí éîëó ýþñòÿðÿð.
Êöëÿê âûéûëäàéûð, àü ãàð ãàñûðüàñûíû áóç öñòöíäÿ ùÿðëÿéèð.
Èðÿëè, èýèäëÿð!
Ñèç äàíûøìàéûðñûíûç, îõóìóðñóíóç. Äèíìÿç-ñþéëÿìÿç Äàí óëäóçóíà äîüðó ó÷óðñóíóç. Àíúàã áóç, êîíêèëÿð àëòûíäà õûøûëäàéûð.
Êèì éûõûëñà – äÿðùàë àéàüà ãàëõûð. Ñàùèëÿ éàõûíëàøûðûã. Àü ãàð
öñòöíäÿ ùå÷ èíñàí êþëýÿñè äÿ ýþðöíìöð, øàõòàëû ùàâàäà áèðúÿ ãóø
äà ó÷ìàç. Êîíêèëÿðè ÷ûõàðûí!
Áó äà òîðïàã, áó äà ÷ÿìÿí. Êîíêèëÿðè éåíÿ àéàãëàðûíûçà áàüëàéûí. Ñÿññèç-ñÿìèðñèç ôåðìàíû ìöùàñèðÿéÿ àëûðûã.
556
Óëåíøïèýåë ãàïûíû äþéäö. Èòëÿð ùöðöøäö. Óëåíøïèýåë áèð äÿ ãàïûíû äþéäö. Ïÿíúÿðÿ à÷ûëäû, ôåðìàíûí éèéÿñè áàøûíû ÷ûõàðûá ñÿñëÿíäè:
– Ñÿí êèìñÿí?
Î àíúàã Óëåíøïèýåëè ýþðöðäö. Î áèðèëÿð êååò-èí, éÿíè ïàëòàð
éóéóëàí äàìûí äàëûíäà ýèçëÿíìèøäè.
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Ìåññèð äå Áóññö152 ÿìð åäèá êè, ñÿí äÿðùàë Àìñòåðäàìà
ýÿëÿñÿí.
Ôåðìàíûí éèéÿñè ãàïûíû à÷à-à÷à ñîðóøäó:
– Èúàçÿíàìÿí âàðìû?
Óëåíøïèýåë:
– Âàð, áóäóð, – äåéèá, îíóí àðäûíúà ãàïûéà úóìàí èéèðìè íÿôÿð Ýéþçö ýþñòÿðäè.
Óëåíøïèýåë è÷ÿðè ýèðèá äåäè:
– Ñÿí – ãàéûã÷û Ñëîññå, õàèíñÿí, ñÿí ìåññèð ä‘Àíäëîíó, ìåññèð Áàòòåíáóðãó âÿ áàøãàëàðûíû òîâëàéûá òÿëÿéÿ ñàëìûñàí. Áó ÷óüóëëóã ö÷öí àëäûüûí ïóë ùàíû?
Ôåðìåðèí áÿäÿíèíÿ òèòðÿòìÿ äöøäö, ùÿéÿúàíëà äåäè:
– Ñèç Ýéþçñöíöç?! Ìÿíè áàüûøëàéûí! Ìÿí íÿ åëÿäèéèìè áàøà
äöøìÿìèøÿì. Áó ñààò ìÿíèì áèð ãóðóøóì äà éîõäóð. Íÿ âàðûìñà ùàìûñûíû ñèçÿ âåðÿðÿì.
Ëàììå ñþçÿ ãàðûøäû:
– Áóðà ãàðàíëûãäûð. Áèçÿ øàì âåð – éà ïèé øàìû, éà ìóì øàìû.
Ôåðìà÷û äåäè:
– Ïèé øàìëàðû áàõ îðàäàí àñûëûá.
Øàìû éàíäûðàíäàí ñîíðà, îúàüûí éàíûíäà äóðàí Ýéþçëÿðäÿí
áèðè äåäè:
– Áóðà ñîéóãäóð! Ýÿëèí îä éàíäûðàã!.. Áèð áàõûí, íÿ éàõøû éàíàúàãäûð!
Äèá÷ÿêëÿðäÿêè ãóðó ÷è÷ÿê áèòêèëÿðèíè ýþñòÿðäè, îíëàðäàí áèðèíèí éóõàðû òÿðÿôèíäÿí òóòóá, äèá÷ÿêëÿ áèð éåðäÿ ñèëêÿëÿäè, äèá÷ÿê
äöøöá ñûíäû, éåðÿ õåéëè äóêàò, ôëîðèí, ðåàë äàüûëäû.
Ýéþç î áèðè äèá÷ÿêëÿðè äÿ ýþñòÿðèá äåäè:
– Ïóëëàð áóðäàäûð!
557
Áåëÿ äÿ îëäó: Ýéþçëÿð äèá÷ÿêëÿðèí òîðïàüûíû áîøàëòäû, îí ìèí
ôëîðèí òàïäûëàð.
Ôåðìà÷û îíëàðà áàõûð, ÷ûüûðà-÷ûüûðà àüëàéûðäû.
×ûüûðòûéà ôåðìåð÷èíèí èø÷èëÿðè, ãóëëó÷óëàðû áèð êþéíÿêäÿ éöéöðöøöá ýÿëäèëÿð. Þç ñàùèáèíè ìöäàôèÿ åòìÿê èñòÿéÿí êèøèëÿðèí ÿëãîëóíó áàüëàäûëàð. Ãàäûíëàð èñÿ, õöñóñèëÿ úàâàí àðâàäëàð, óòàíàóòàíà êèøèëÿðèí äàëûíäà ýèçëÿíäèëÿð.
Ëàììå ãàáàüà ÷ûõûá äåäè:
– Úàâàá âåð õàèí: çèðçÿìèíèí, òþéëÿíèí, ïÿéÿíèí, ãîéóí àüûëûíûí à÷àðû ùàíû?
Ôåðìà÷û áàüûðäû:
– ßúëàô òàëàí÷ûëàð! Ñèçè ýþðöì äàð àüàúûíäà ýÿáÿðÿñèíèç!
– Àëëàùûí ãÿçÿáè ñÿíè òóòàúàã, âàõò ÷àòûá! À÷àðëàðû âåð!
Ôåðìà÷û:
– Àëëàù ìÿíèì ãèñàñûìû ñèçäÿí àëàð, – äåéèá, à÷àðëàðû âåðäè.
Ýéþçëÿð ôåðìàíû òàëàí åäèá îíóí áöòöí âàð-éîõóíó þç ýÿìèëÿðèíÿ – àçàäëûüûí éöíüöí ãàíàäëû ìÿñêÿíèíÿ àïàðäûëàð.
Ëàììå ãàáàãäà ýåäÿðÿê äåéèðäè:
– Ìÿí ýÿìè àøïàçûéàì, ìÿí ýÿìè àøïàçûéàì! ×àõûðëà, ïèâÿ
èëÿ éöêëÿíìèø øàíëû êèðøÿëÿðè äàðòûí àïàðûí, þêöçëÿðè, úþíýÿëÿðè,
àòëàðû, äîíóçëàðû, ãîéóíëàðû, þç òÿáèè ñÿñëÿðè èëÿ îõóéàí ñöðöíö ãîâóí àïàðûí! Ñÿáÿòëÿðäÿ ýþéÿð÷èíëÿð ãóðóëäàéûð. Êÿñèëìÿê ö÷öí
éóìøàã ÷þðÿêëÿ áÿñëÿíÿí àõòà õîðóçëàðà òÿðïÿíìÿéÿ éåð éîõäóð. Ìÿí ýÿìè àøïàçûéàì! Êîíêèëÿðèí àëòûíäà áóç ýþð íåúÿ õûð÷ûëäàéûð! Áóäóð, ýÿëèá ýÿìèéÿ ÷àòäûã. Ñàáàù ìÿòáÿõ ìóñèãèñè ÷àëûíàúàã. Áëîêëàðû åíäèðèí! Êÿíäèðè àòëàðûí, þêöçëÿðèí, èíÿêëÿðèí
ãàðíû àëòûíäàí êå÷èðèí! Ìÿíèì õîøóì ýÿëèð îíëàðà áàõìàãäàí:
ãàðûíëàðû àëòûíäàí êå÷èðèëÿí êÿíäèðëÿ ùàâàäà ñàëëàíàíäà! Ñàáàù
áèçèì ãàðíûìûçà øèðÿëè ãûçàðòìà äöðòöëÿúÿê. Ýÿìèéÿ ùåéâàíëàðû
áóúóðãàäëà ãàëäûðûí, áèç áó ùåéâàíëàðû êþçäÿ ãûçàðäàðûã. Àõòà òîéóãëàðû, àõòà õîðóçëàðû, ãàçëàðû, þðäÿêëÿðè áóðà àòûí – ìÿíèì àíáàðûìà! Êèì îíëàðûí áàøûíû öçÿúÿê? Ýÿìè àøïàçû. Ãàïû áàüëûäûð,
à÷àðëàð úèáèìäÿäèð. Àëëàùû ìÿòáÿõäÿ òÿðèôëÿéèí! Éàøàñûí Ýéþç!
Óëåíøïèýåë äÿ, äàð àüàúûíäàí ãîðõàðàã çûüûëäàéàí, àüëàéàí
Äèðèê Ñëîññåíè âÿ áàøãà ÿñèðëÿðè ôëàãìàí ýÿìèñèíÿ àïàðäû.
558
Ìåññèð Âîðñò ñÿñ-êöéÿ ÷ûõäû.
Ìÿøÿëëÿðèí òöíä ãûðìûçû èøûüû èëÿ èøûãëàíàí Óëåíøïèýåëè, éàíûíäàêû àäàìëàðû ýþðöá ñîðóøäó:
– Íÿ îëóá?
Óëåíøïèýåë áó ñþçöí ãàáàüûíäà áåëÿ úàâàá âåðäè:
– Áèç áó ýåúÿ Äèðèê Ñëîññåíè þç ôåðìàñûíäà òóòìóøóã; – î îí
ñÿêêèç àäàìû òîâëàéûá ÿëÿ âåðìèøäè. Áóäóð, ýÿòèðìèøèê! Î áèðèëÿð
îíóí èø÷èëÿðè, ãóëëóã÷óëàðûäûð. Îíëàðûí ùå÷ áèð òàõñûðû éîõäóð.
Óëåíøïèýåë áó ñþçëÿðè äåéèá ïóë òîðáàñûíû ìåññèð Âîðñòà âåðäè.
– Áó ôëîðèíëÿð ôëîðà (áèòêè) àëÿìèíäÿíäèð. Áóíëàð î ñàòãûí àäàìûí åâèíäÿêè ýöë äèá÷ÿêëÿðèíäÿ áèòìèøäè. Úÿìèñè îí ìèí ôëîðèíäèð.
Ìåññèð Âîðñò äåäè:
– Ñèç ýÿðÿê ýÿìèäÿí ýåòìÿéÿéäèíèç. Àíúàã ãÿëÿáÿ èëÿ ãàéûòäûüûíûç ö÷öí ìÿí ñèçè áàüûøëàéûðàì. Õîø ýÿëìèñèíèç – ÿñèðëÿð, ñÿí
äÿ, ôëîðèí òîðáàñû, ñèç äÿ ãî÷àã îüëàíëàð: äÿíèç ãàíóíëàðûíà âÿ
àäÿòëÿðèíÿ ýþðÿ, ãÿíèìÿòèí ö÷äÿ áèðèíè ñèçÿ áàüûøëàéûðàì. Î áèðè
ö÷äÿ áèðè äîíàíìàéà ñÿðô îëóíàúàã. Ãàëàí ö÷äÿ áèðè äÿ Îðàíëû
ìîíñåíéîðà ÷àòàúàã. Î ñàòãûí àäàìû áó ñààò àñûí!
Ýéþçëÿð àäìèðàëûí ÿìðèíè éåðèíÿ éåòèðäèêäÿí ñîíðà áóçó äåøäèëÿð, Äèðèê Ñëîññåíèí úÿñÿäèíè îðà àòäûëàð.
Ìåññèð Âîðñò Ýéþçëÿðÿ áåëÿ áèð ñóàë âåðäè:
– Éîõñà ýÿìèëÿðèí ÿòðàôûíäà îò áèòèá? Ìÿí íÿ åøèäèðÿì: ãîéóíëàð ìÿëÿøèð, þêöçëÿð, èíÿêëÿð áþéðöøöð, òîéóãëàð ãàããûëäàøûð.
Óëåíøïèýåë úàâàá âåðäè êè:
– Áóíëàð áèçèì ãàðûíãóëóëóüóìóçóí ÿñèðèäèð. Îíëàð àçàäîëóíìà ùàããûíû ãûçàðòìà øÿêëèíäÿ âåðÿúÿêëÿð. ßí éàõøû àçàäîëóíìà ùàããûíû ñèç àëàúàãñûíûç, úÿíàá àäìèðàë. Èø÷èëÿðÿ, ãóëëóã÷ó ãûçëàðà ýÿëÿíäÿ, – ãóëëóã÷ó ãûçëàðûí è÷èíäÿ ãÿøÿíýëÿðè, ñèôàéûëàðû äà
âàð, – ìÿí îíëàðû þç ýÿìèìÿ ýþòöðÿúÿéÿì.
Óëåíøïèýåë îíëàðû àïàðàíäà áó ñþçëÿðè ñþéëÿäè:
– Îüëàíëàð, ãûçëàð! Ñèç ýÿìèëÿðèí ÿí éàõøûñûíäàñûíûç. Áèçèì
ýÿìèäÿ ùÿð ýöí õóäìàíè ãîíàãëûã îëóð, è÷êè ìÿúëèñè ãóðóëóð, êåô
äöçÿëèð. Áóðàäàí ýåòìÿê èñòÿéèðñèíèçñÿ, îíäà àçàäîëóíìà ùàããûíû âåðìÿëèñèíèç. ßýÿð èëòèôàò áóéóðóá ãàëìàã èñòÿñÿíèç, îíäà áèçèì êèìè éàøàéàúàãñûíûç: öðÿêëÿ èøëÿéÿúÿêñèíèç, êþíöëöíöç èñòÿ559
éÿí ãÿäÿð äÿ éåéÿúÿêñèíèç. Ãÿøÿíý ãûçëàð, ñèçÿ ýÿëäèêäÿ, ìÿí
áèð êàïèòàí êèìè ñèçÿ òàì ñÿðáÿñòëèê âåðèðÿì: èñòÿéèðñèíèç áèçèì
ýÿìèìèçÿ ýÿëÿí äîñòëàðûíûçû äÿéèøìÿéèí, éà èñòÿéÿðñèíèç èýèä
Ýéþçëÿðäÿí áèðèíè ñå÷èí, îíóíëà åâëÿíèí – ìÿíèì ö÷öí áóíóí
ÿùÿìèééÿòè éîõäóð.
Ãÿøÿíý ãûçëàð þç äîñòëàðûíà ñÿäàãÿòëè ãàëìàüû àðçó åòäèëÿð;
àíúàã áèðúÿ ãûç ýöëöìñÿéÿðÿê Ëàììåéÿ áàõäû, ñîðóøäó êè, ìÿíèì íÿâàçèøèìè èñòÿðñÿíìè.
Ëàììå äÿ úàâàá âåðäè êè:
– Ñèçÿ ÷îõ ìèííÿòäàðàì, ãÿøÿíý ãûç, àíúàã ìÿíèì ãÿëáèìèí
ñàùèáè âàð.
Ýéþçëÿð ãûçûí ïÿðò îëäóüóíó ýþðöá, îíó áàøà ñàëäûëàð êè:
– Áó ãÿðèáÿ àäàì åâëèäèð.
Ãûç äà Ëàììåäÿí öçöíö ÷åâèðäè, åëÿ î ñààò, Ëàììå êèìè éåêÿãàðûí, äîëóñèôÿò áèð Ýéþçö þçöíÿ ñå÷äè.
Åëÿ ùÿìèí ýöí äÿ, áèð íå÷ÿ ñîíðàêû ýöíëÿð äÿ, äàëáàäàë ýÿìèäÿ î ãÿäÿð ÿò îëäó êè, áèð èëÿ äÿ éåéèá ãóðòàðìàã îëìàçäû, øÿðàá
äà êè – ýèð è÷èíäÿ öç. Óëåíøïèýåë áóíó ýþðöá äåäè:
Éàøûñûí Ýéþç! Ñîéóã êöëÿê ÿñ, – áèç ùàâàíû íÿôÿñèìèçëÿ ãûçäûðàðàã! Áèçèì ãÿëáèìèçäÿ àçàäëûã ìÿùÿááÿòèíèí îäó éàíûð, äöøìÿíÿ íèôðÿò îäó àëîâëàíûð. Øÿðàá è÷ÿê! Øÿðàá – éåòèøìèø ÿðëÿðèí
è÷äèéè ñöääöð! Éàøàñûí Ýéþç!
Íåëå äÿ ãûçûë ãÿäÿùäÿ øÿðàá è÷èð, òöòÿéèíè ÷àëûðäû: îíóí öçö
êöëÿêäÿí ãûçàðìûøäû. Ñîéóã îëñà äà áöòöí Ýéþçëÿð ýþéÿðòÿäÿ
éåéèá è÷èðäè, øÿíëèê åäèðäè.
ÕÂÛÛÛ
Áèðäÿí ñàùèëäÿ ìÿøÿëëÿð éàíäû, áöòöí äîíàíìà – ìÿøÿëëÿðèí
èøûüûíäà ïàðûëäàéàí ñèëàùëàð, êþëýÿ êèìè ãàðàëàí áèð éûüûí àäàì
ýþðäö. Ñîíðà ìÿøÿëëÿð, áèðäÿí éàíäûüû êèìè áèðäÿí äÿ ñþíäö, éåíÿ ùÿð éåðÿ ãàðàíëûã ÷þêäö.
Àäìèðàëûí ÿìðè èëÿ òÿùëöêÿ ñèãíàëû âåðèëäè. Ýÿìèëÿðäÿêè áöòöí èøûãëàð ñþíäöðöëäö. Äÿíèç÷èëÿð, ÿñýÿðëÿð áàëòà èëÿ ñèëàùëàíûá
ýþéÿðòÿäÿ éåðÿ éàòäûëàð. Øàíëû òîï÷óëàð, ÿëëÿðèíäÿ ôèòèë, òîïëàðûí
560
éàíûíäà äóðìóøäó, – òîïëàð – òîï ñà÷ìàñû èëÿ ãóìáàðà èëÿ äîëäóðóëìóøäó. Ãàáàãúàäàí ìöÿééÿí åäèëìèøäè: àäìèðàë âÿ êàïèòàíëàð ÷ûüûðûá: “Éöç àääûì” äåéÿí êèìè, òîïëàð, ýÿìèëÿðèí áóðóí, àðõà, éàí òÿðÿôëÿðèíäÿí, àòÿø à÷ìàëû èäè: “éöç àääûì” – äöøìÿíëÿ
ýÿìèëÿð àðàñûíäàêû ìÿñàôÿíè ýþñòÿðèðäè.
Êàïèòàíëàð ìåññèð Âîðñòûí ñÿñèíè åøèòäè:
– Áÿðêäÿí äàíûøàíà þëöì!
Êàïèòàíëàð äà îíóí àðäûíúà áó ñþçö òÿêðàð åòäè:
– Áÿðêäÿí äàíûøàíà þëöì!
Óëäóçëó, àéàç ýåúÿ èäè, àíúàã àé ýþðöíìöðäö.
Óëåíøïèýåë Ëàììåéÿ, õÿéàë íÿôÿñè êèìè, éàâàøúà äåäè:
– Åøèäèðñÿí? Äàíûøûã ñÿñèíè åøèäèðñÿí? Îíëàð àìñòåðäàìëûëàðäûð.
Îíëàðûí êîíêèëÿðè àëòûíäà áóçóí õûøûëäàäûüûíû åøèäèðñÿí? Èòè ýÿëèðëÿð.
Äàíûøûãëàðûíû åøèòìÿê îëóð. Îíëàð áåëÿ äåéèðëÿð: “Òÿíáÿë Ýéþçëÿð
éàòûá êþïöðëÿð. Ëèññàáîíëóëàðûí ïóëó áèçèì îëàúàã!” Ìÿøÿëëÿðè
éàíäûðûðëàð. Ýþðöðñÿí îíëàðûí ìöùàñèðÿ íÿðäèâàíëàðûíû, ìóðäàð ñèôÿòëÿðèíè, ñûðà èëÿ ùöúóì åòäèêëÿðèíè? Ìèíäÿí àðòûã îëàðëàð.
Ìåññèð Âîðñò ÷ûüûðäû:
– Éöç àääûì!
Êàïèòàíëàð äà ÷ûüûðäû:
– Éöç àääûì!
Áó çàìàí ýþé ýóðóëòóñó êèìè éàéëûì àòÿøèíèí ñÿñè, ñîíðà äà
áóç öñòöíÿ éûõûëàí àäàìëàðûí ôÿðéàäû åøèäèëäè.
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Ñÿêñÿí òîïóí éàéëûì àòÿøè! Ãà÷ûðëàð! Áèð áàõ; áàõ! Ìÿøÿëëÿð óçàãëàøûð.
Àäìèðàë Âîðñò ÷ûüûðäû:
– Îíëàðûí àðäûíúà!
Êàïèòàíëàð äà ÷ûüûðäû:
– Îíëàðûí àðäûíúà!
Ëàêèí îíëàðûí àðäûíúà éöéöðìÿê ÷îõ ñöðìÿäè: àðàäàêû éöç àääûì ìÿñàôÿíè éöéöðìÿê Ýéþçëÿðèí âàõòûíû àëäû, áèð äÿ êè, àìñòåðäàìëûëàð ãà÷ìàã ñöðÿòèíäÿ – ùöðêìöø äîâøàíëà éàðûøà áèëÿðäèëÿð.
Áóç öñòöíäÿ çàðûëäàéàí, þëÿí àäàìëàðäàí ãûçûë, ãèéìÿòëè øåéëÿð
âÿ êÿíäèð òàïûëäû, – êÿíäèðëÿ Ýéþçëÿðèí ÿë-ãîëóíó áàüëàéàúàãëàðìûø.
561
Áó ãÿëÿáÿäÿí ñîíðà Ýéþçëÿð äåéèðäè:
– Àëñ ýîò ìåò îíñ èñ, wèå òåýåí îíñ çàë çèæí? (Àëëàù êè, áèçèìëÿäèð, îíäà êèì áèçèì ö÷öí ãîðõóëó îëà áèëÿð?) Éàøàñûí Ýéþç!
Áó ùàäèñÿäÿí èêè ýöí ñîíðà, ñÿùÿð ÷àüû, ìåññèð Âîðñò ùÿéÿúàí
è÷èíäÿ, éåíè ùöúóì ýþçëÿéèðäè. Ëàììå úÿëä ýþéÿðòÿéÿ ãàëõûá
Óëåíøïèýåëÿ äåäè:
– Ìÿíè î àäìèðàëûí éàíûíà àïàð: ñÿí îíà øàõòà äöøÿúÿéèíè äåéÿíäÿ î ñÿíÿ èíàíìàìûøäû.
Óëåíøïèýåë:
– Òÿê ýåò, – äåäè.
Ëàììå ìÿòáÿõè êèëèäëÿéèá àäìèðàëûí éàíûíà ýåòäè. Àäìèðàë
ýþéÿðòÿäÿ äóðóá óçàãëàðà áàõûðäû: Àìñòåðäàì òÿðÿôäÿí áèð ùÿðÿêÿò îëóá-îëìàäûüûíû áèëìÿê èñòÿéèðäè.
Ëàììå îíà éàõûíëàøäû:
– Úÿíàá àäìèðàë, – äåäè, – àäèúÿ ýÿìè àøïàçû þç ôèêðèíè ñþéëÿéÿ áèëÿðìè?
Àäìèðàë äà úàâàá âåðäè êè:
– Ñþéëÿ, îüëóì...
Ëàììå ñþçöíÿ äàâàì åòäè:
– Ìîíñåíéîð! Ñÿùÿíýäÿêè áóç ÿðèéèð, êÿñèëìèø ãóøëàðûí äîíó
à÷ûëûð, êîëáàñàíûí öçöíäÿ äàùà ãûðîâ éîõäóð, êÿðÿ éàü áîøàëûá,
áèòêè éàüû éåíÿ ñó êèìè îëóá, äóç íÿìëÿíèá. ×îõ êå÷ìÿç, éàüûø
éàüàð, ìîíñåíéîð, äåìÿëè, áèç õèëàñ îëìóøóã.
Ìåññèð Âîðñò ñîðóøäó:
– Ñÿí êèìñÿí?
Ëàììå Ãóäçàê äà úàâàá âåðäè êè:
– Ìÿí “Áðèë” ýÿìèñèíèí àøïàçûéàì. Þçëÿðèíè ìöíÿúúèì àäëàíäûðàí áöòöí áó áþéöê àëèìëÿð, ìÿí õþðÿê øèðÿñè èëÿ ôàëà áàõàí
êèìè, óëäóçëàðëà éàõøû ôàëà áàõñàéäûëàð, éÿãèí áèçÿ äåéÿðäèëÿð êè,
ýåúÿ áóç ÿðèìÿéÿ áàøëàéàúàã, éàìàí äà ãàñûðüà îëàúàã. Àíúàã
áóçóí ÿðèìÿñè ÷îõ ñöðìÿéÿúÿê.
Ëàììå áóíó äåéèá Óëåíøïèýåëèí éàíûíà ãàéûòäû, ýöíîðòà âàõòû îíà áó ñþçëÿðè äåäè:
– Ìÿíèì ïåéüÿìáÿðëèéèì éåíÿ äöç ÷ûõäû: Ýþé áóëóäëàíûá,
áÿðê êöëÿê ÿñèð, éàüûø éàüûð, ñó áèð ôóò ãàëõûá.
562
Àõøàì ñåâèíÿ-ñåâèíÿ óúàäàí äåäè:
– Øèìàë äÿíèçè ãàáàðûá, ìÿää áàøëàéûá, íÿùÿíý äàëüàëàð Çåéäåð-Çåéÿ ùöúóì åëÿéèð, áóçó ñûíäûðûð: áóç ÷àòëàéûð, ïàð÷àëàíûð,
ãûüûëúûì ñà÷àí ãÿëïÿëÿðè ýÿìèëÿðÿ òþêöëöð! Áó äà éàðìà! Àäìèðàë ÿìð âåðèá êè, Àìñòåðäàìäàí óçàãëàøàã. Ñó î ãÿäÿð ÷îõäó êè,
áèçèì ÿí áþéöê ýÿìèìèç öçÿ áèëäè. Áóäóð, áèç Åíêùåéçåí ëèìàíûíäàéûã. Äÿíèç éåíÿ äîíóð. Ìÿíèì ïåéüÿìáÿðëèéèì éåíÿ äÿ
äöç ÷ûõäû. Àëëàù ìþúöçÿ éàðàòäû.
Óëåíøïèýåë äÿ äåäè:
– Áèçèì àëëàùûìûç ìÿðùÿìÿòëèäèð – è÷ÿê àëëàùûí ãöäðÿòè øÿðÿôèíÿ!
Ãûø ýåòäè, éàé ýÿëäè.
ÕÛÕ
Àâãóñòóí îðòàñû èäè; åëÿ áèð âàõò èäè êè, äÿíäÿí äîéìóø òîéóãëàð õîðóçóí ñåâýè øåéïóðóíóí ñÿñèíè åøèòìÿê èñòÿìèðäè. Áó
çàìàí Óëåíøïèýåë äÿíèç÷èëÿðÿ, ÿñýÿðëÿðÿ äåäè:
– Ãàíëû ùåðñîã úÿñàðÿò åäèá Óòðåõòäÿ õåéèðõàù áèð ôÿðìàí
âåðìèøäèð. Ôÿðìàíäà áàøãà ñÿäÿãÿ âÿ ñÿõàâÿòëÿðëÿ áÿðàáÿð, Íèäåðëàíäûí éåíèëìÿéÿí ÿùàëèñèíè àúëûãëà, þëöìëÿ, òàëàíëà ùÿäÿëÿéèð. Î ãÿòè äåéèð êè: – “Ùÿëÿ òÿñëèì îëìàéàíëàðûí ùàìûñû ìÿùâ
åäèëÿúÿê, ÿëàùÿçðÿò êðàë ñèçèí þëêÿíèçäÿ õàðèúèëÿðè éåðëÿøäèðÿúÿê”. Äèøëÿ, òóò, ùåðñîã, äèøëÿ! Ýöðçÿíèí äèøëÿðè éåýÿéÿ äÿéèá ãûðûëûð. Éåýÿ – áèçèê. Éàøàñûí Ýéþç!
Àëáà, ñÿí ãàíäàí ìÿñò îëìóñàí! Éîõñà åëÿ áèëèðñÿí êè, áèç
ñÿíèí ùÿäÿíäÿí ãîðõàúàéûã, éà ñÿíèí ìÿðùÿìÿòèíÿ èíàíûðûã? Ñÿíèí î “Ìÿüëóáåäèëìÿç”, “Ãîðõìàç”, “Þëìÿç” àäû âåðäèéèí, òÿðèôëÿðèíè áöòöí äöíéàéà éàéäûüûí àëàéëàðûí Ãàðëåìè éåääè àéäûð
òîïà òóòìóøëàð, – áó, éàõøû ìþùêÿìëÿíäèðèëìÿìèø øÿùÿðäèð, þçöíö äÿ àíúàã éåðëè ÿùàëè ìöäàôèÿ åäèð. Ïàðòëàéûø îëàíäà ñÿíèí äÿ
“Þëìÿç”ëÿðèí, àäè àäàìëàð êèìè, ùàâàäà ìàéàëëàã âóðóð. Øÿùÿð
úàìààòû îíëàðûí öñòöíÿ ãÿòðàí òþêöð. Àììà àõûðäà ñÿíèí ãîøóíëàðûí ñèëàùñûç àäàìëàðû ãûðûá þëìÿç øþùðÿò ãàçàíäûëàð. Åøèäèðñÿíìè, úÿëëàä? Àëëàùûí ãÿçÿáè ñÿíè òóòàúàã, – âàõò ÷àòûá.
563
Ãàðëåìèí èýèä îüóëëàðû ìÿùâ îëäó, îíóí äàøëàðûíäàí ãàí ñûçûð.
Ãàðëåì ìöùàñèðÿäÿ îëäóüó âàõò áèð ìèëéîí èêè éöç ñÿêñÿí ìèí
ôëîðèí ïóë ñÿðô åòìèøäè. Èíäè îðàäà éåïèñêîïëàðûí ùàêèìèééÿòè áÿðïà îëóíóá. Îíëàð ôÿðÿùëÿ, òåç-òÿëÿñèê ìÿáÿäëÿðè òÿãäèñ åëÿéèðëÿð.
Áó òÿãäèñäÿ äîí Ôàäðèêå þçö èøòèðàê åäèð. Éåïèñêîï îíóí ÿëëÿðèíè
éóéóð, àììà Àëëàù ýþðöð êè, îíóí ÿëëÿðèíäÿêè ãàí éóéóëìàãëà
òÿìèçëÿíìèð. Éåïèñêîï äîí Ôàäðèêåíè äóàëàéûð; áÿäÿíèíè äÿ ãàíûíû äà – àäè àäàìëàðû áåëÿ äóàëàìûðëàð. Êèëñÿ çÿíýëÿðè äÿ õîø
àùÿíýëÿ ñÿñëÿíèð – ñàíêè ãÿáèðèñòàíëûãäà ìÿëÿêëÿð îõóéóð. Þëöìÿ – þëöìëÿ, çöëìÿ – çöëìëÿ úàâàá âåð! Éàøàñûí Ýéþç!
ÕÕ
Íåëåíè Ôëèññèíýåíäÿ èñèòìÿ òóòäó. Î, ýÿìèäÿí ýåòìÿéÿ ìÿúáóð îëäó, Òóðâåí-Êåäÿ Ïèòåðñ àäëû áèð ðåôîðìàòûí åâèíäÿ ãàëäû.
Óëåíøïèýåë äàðûõñà äà, èíäè Íåëå áàðÿñèíäÿ ñàêèòäè: îíóí õÿñòÿëèêäÿí ñàüàëàúàüûíà øöáùÿ åòìèðäè, áèð äÿ êè èñïàí ýöëëÿñè îðàäà îíó éàõàëàéà áèëìÿçäè.
Óëåíøïèýåë äÿ, Ëàììå êèìè îíóí éàíûíäàí ýåòìèðäè: Íåëåéÿ
áàõûðäû, îíó ÿââÿëêèíäÿí äÿ àðòûã ñåâèðäè.
Áèð ýöí Óëåíøïèýåëèí Ëàììå èëÿ áåëÿ áèð ñþùáÿòè îëäó. Äåäè êè:
– Òÿçÿ õÿáÿð âàð, åøèòìèñÿíìè, ìÿíèì ñÿäàãÿòëè äîñòóì?
Ëàììå úàâàá âåðäè êè:
– Éîõ, îüëóì, åøèòìÿìèøÿì.
– Áó éàõûíäà áèçèì äîíàíìàéà ãîøóëàí ôëèáîòó ýþðìöñÿíìè?
Áèëèðñÿíìè, îðàäà ùÿð ýöí âèîëàäà ÷àëàí êèìäèð?
– Ùàâà ñîéóã îëàíäà, éÿãèí ìÿíÿ ñîéóã äÿéèá, ãóëàãëàðûìûí
èêèñè äÿ áàòûá. Îüëóì, íèéÿ ýöëöðñÿí?
Óëåíøïèýåë ñþçöíÿ äàâàì åòäè:
– Áèð ýöí îðàäà êèì èñÿ ôÿëÿìÿíý ëèåä*-èíè îõóéóðäó, – ñÿñ
ìÿíèì õîøóìà ýÿëäè.
Ëàììå àù ÷ÿêäè:
– Àù! Ìÿíèì àðâàäûì äà âèîëà ÷àëûá îõóéóðäó.
__________
* Ìàùíû (ôëàì.)
564
Óëåíøïèýåë éåíÿ îíäàí ñîðóøäó:
– Áàøãà áèð éåíè õÿáÿð äÿ âàð, îíó äà áèëìèðñÿí?
Ëàììå úàâàá âåðäè êè:
– Îüëóì, ìÿí ùå÷ áèð øåé áèëìèðÿì.
Óëåíøïèýåë îíà áåëÿ áèð ìÿëóìàò âåðäè:
– Áèçÿ ÿìð îëóíóá êè, Øåëäà ÷àéû èëÿ Àíòâåðïåíÿ ãÿäÿð èðÿëèëÿéÿê, îðàäà äöøìÿí ýÿìèëÿðèíè òóòàã, éà äà éàíäûðàã. Àäàìëàðà
àìàí âåðìÿéÿê. Ñÿí áóíà íÿ äåéèðñÿí, àé éåêÿãàðûí?
Ëàììå àù ÷ÿêäè:
– Àù-ù-ù! Áó áÿäáÿõò þëêÿäÿ ñþùáÿò åëÿ àíúàã éàíäûðìàãäàí, àäàì àñìàãäàí, áàòûðìàãäàí, ãàðàýöí èíñàíëàðû áàøãà éîëëàðëà ãûðìàãäàí ýåäèð! ×îõäàí ýþçëÿäèéèìèç ñöëù àõû ùà÷àã ýÿëèá
÷ûõàúàã? Ùà÷àã áèçÿ – êÿêëèê, ÷îëïà, éóìóðòàëû êîëáàñà ãûçàðòìàüà ìàíå îëìàéàúàãëàð? Ìÿí ãàí êîëáàñàñûíû äàùà ÷îõ õîøëàéûðàì, Ëèâåð êîëáàñàñû ÷îõ éàüëû îëóð.
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Ôëàíäðèéà áàüëàðûíäà – àëìà, ýàâàëû, àëáàëû ÿâÿçèíÿ ùÿð áóäàãäàí èñïàíèéàëû àñûëàíäà – ùÿñðÿòèíè ÷ÿêäèéèìèç î âàõò ýÿëèá ÷àòàúàã.
Ëàììå ùÿéÿúàíëà äåäè:
– Àù! Ìÿí àíúàã þç àðâàäûìû àõòàðûá òàïìàã àðçóñóíäàéàì,
– ÿçèç, ìåùðèáàí, ñåâèìëè, íÿâàçèøëè, ÷îõ èñòÿêëè, ñÿäàãÿòëè àðâàäûìû! Îüëóì, ãîé ñÿíÿ ìÿëóì îëñóí êè, ìÿíèì ùå÷ âàõò ãóëàüûìûí àðäûíà çÿôÿðàí ÷ÿêèëìÿéèá, ÷ÿêèëìÿéÿúÿê äÿ. Ìÿíèì àðâàäûì ÷îõ úèääè èäè, òÿìêèíëè èäè. Êèøèëÿð ìÿúëèñèíäÿí ãà÷àðäû.
Äîüðóäóð, áÿçÿíèá-äöçÿíìÿéè õîøëàðäû, – áó àíúàã àðâàäëàðà
ìÿõñóñ áèð øåéäèð. Ìÿí îíóí àøïàçû èäèì, õþðÿêáèøèðÿíè èäèì,
ãàáéóéàíû èäèì, – ìÿí áóíó èôòèõàðëà äåéèðÿì! – éåíÿ äÿ ìÿí
úàí-áàøëà îíóí ãóëëóüóíäà äóðàðäûì! Áóíóíëà áåëÿ ìÿí îíóí
ÿðè èäèì, àüàñû èäèì.
Óëåíøïèýåë:
– Ýÿë áó ñþùáÿòè ãóðòàðàã, – äåäè. – Àäìèðàëûí ÿìðèíè åøèäèðñÿí: “Ëþâáÿðëÿðè ãàëäûðûí” äåéèð. Êàïèòàíëàð äà îíóí ÿìðèíè òÿêðàð åëÿéèðëÿð. Äåìÿëè, áèç éîëà äöøöðöê.
Íåëå Óëåíøïèýåëäÿí ñîðóøäó:
– Ùàðà ýåäèðñÿí?
565
Óëåíøïèýåë äÿ úàâàá âåðäè êè:
– Ýÿìèéÿ.
– Ìÿíñèç?
– Ùÿ.
– Ìÿí àõû ñÿíèí áàðÿíäÿ ÷îõ íàðàùàò îëàúàüàì, – áóíó ôèêèðëÿøìÿäèí?
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Ìÿíèì ñåâýèëèì! Àõû ìÿíèì äÿðèì äÿìèðäÿíäèð.
Íåëå:
– Áîø-áîø äàíûøìà, – äåäè. – Ñÿíèí ÿéíèíäÿêè äÿìèð ýþäÿê÷ÿ äåéèë, ìàùóä ýþäÿê÷ÿäèð, îíóí äà àëòûíäà ñÿíèí áÿäÿíèíäèð;
ñÿíèí äÿ áÿäÿíèí åéíÿí ìÿíèìêè êèìèäèð: ñöìöêäÿíäèð, ÿòäÿíäèð. Éàðàëàíñàí, êèì ñÿíÿ áàõàúàã? Äþéöø ìåéäàíûíäà ñÿíè ãàí
àïàðàúàã. Éîõ, ìÿí äÿ ñÿíèíëÿ ýåäèðÿì!
Óëåíøïèýåë ñîðóøäó:
– Éàõøû, ÿýÿð íèçÿ, ãûëûíú, ãóìáàðà, áàëòà, òîïïóç ìÿíÿ äÿéìÿñÿ, ñÿíèí çÿðèô áÿäÿíèíÿ äÿéñÿ, íåúÿ îëàð, – îíäà ìÿí áÿäáÿõòè ñÿí êèìèí öñòöíÿ àòûá ýåäÿúÿêñÿí?
Ëàêèí Íåëå äåäèéèíäÿí äþíìöðäö:
– Ìÿí ñÿíèí éàíûíäà îëìàã èñòÿéèðÿì. Áó ùå÷ äÿ ãîðõóëó äåéèë. Ìÿí, ÿëèìäÿ òöôÿíý, àüàú äàëäàëàíàúàãäà ýèçëÿíÿðÿì.
– Ñÿí ýåòñÿí ìÿí ãàëàúàüàì, ñÿíèí ö÷öí ÿçèç îëàí Óëåíøïèýåëÿ îíäà ãîðõàã âÿ õàèí äåéÿúÿêëÿð. Éàõøûñû áóäóð ýÿë ñÿíÿ áèð
íÿüìÿ îõóéóì:
Ñèëàùûìäûð ìÿíèì – ãîúà òÿáèÿò,
Ýèçëÿäèá ñèíÿìè íå÷ÿ äÿìèð ãàò.
Èêè þðòöéöì âàð ãîðóéóð ìÿíè,
Áèðè þç äÿðèìäèð, î áèðè ïîëàä.
Àüçûíû-áóðíóíó ÿçèð-áöçöð ùåé,
Þëöìöí þçö äÿ ìàò ãàëûáäûð, ìàò.
Èêè þðòöéöì âàð ãîðóéóð ìÿíè,
Áèðè þç äÿðèìäèð, î áèðè ïîëàä.
Ìÿíèì äþéöø ÿùäèì ñàü ãàëìàãäûð áèë,
ßí ÿçèç íåìÿòäèð äöíéàäà ùÿéàò.
566
Èêè þðòöéöì âàð ãîðóéóð ìÿíè,
Áèðè þç äÿðèìäèð, î áèðè ïîëàä.
Áó ãàéäà èëÿ Óëåíøïèýåë îõóéà-îõóéà ãà÷ûá ýåòäè, ëàêèí Íåëåíèí òèòðÿê äîäàãëàðûíäàí, ñåâèìëè ýþçëÿðèíäÿí þïìÿéè äÿ óíóòìàäû, Íåëå äÿ, ãûçäûðìà è÷èíäÿ, ùÿì ýöëöð, ùÿì àüëàéûðäû.
Ýéþçëÿð Àíòâåðïåíäÿ Àëáàíûí, ëèìàíäà äàéàíàí ýÿìèëÿðè èëÿ
áÿðàáÿð, áöòöí ýÿìèëÿðèíè òóòäóëàð. Ýöíöí ýöíîðòà ÷àüûíäà øÿùÿðÿ ýèðäèëÿð, ÿñèðëÿðè àçàä åòäèëÿð, þçëÿðè äÿ áÿçèëÿðèíè ÿñèð òóòäóëàð
êè, ñîíðà áóíëàðûí àçàäîëóíìà ùàããûíû àëñûíëàð. Øÿùÿð ÿùëèíäÿí
áÿçèëÿðèíè, þëöì ãîðõóñó àëòûíäà ãîâóá àïàðäûëàð, ùå÷ àüûçëàðûíû
äà à÷ìàüà ãîéìàäûëàð.
Óëåíøïèýåë Ëàììåéÿ äåäè:
– Êåøèø àäìèðàëûí îüëóíó òóòóá. Îíó àçàä åëÿìÿê ëàçûìäûð.
Îíëàð êåøèøèí åâèíÿ ýèðÿíäÿ, àäìèðàëûí îüëóíó, áèð äÿ êþê,
éåêÿãàðûí áèð ìîíàõ ýþðäöëÿð: ìîíàõ ãûçûøàðàã îíó äèëÿ òóòóð,
ìöãÿääÿñ àíà – êèëñÿ àüóøóíà ãàéòàðìàüà ÷àëûøûðäû. Úàâàí îüëàí
èñòÿìèðäè. Àäìèðàëûí îüëó Óëåíøïèýåëëÿ ýåòäè. Ëàììå ìîíàõûí
áàøëûüûíäàí òóòóá, ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ Àíòâåðïåíèí êö÷ÿëÿðè èëÿ àïàðäû:
– Ñÿí éöç ôëîðèí àçîäîëóíìà ùàããû âåðìÿëèñÿí. Íèéÿ áåëÿ
éàâàø-éàâàø ýÿëèðñÿí? Ùÿ, òÿðïÿí ýþðöì! Ñÿíäÿëèíäÿ ãóðøóí
âàð, íÿäè? Éåðè, éåðè, àé ïèé òîðáàñû, àé éåéèíòè øåéëÿð ñàíäûüû, àé
ñóï äîëó ãàðûí!
Ìîíàõ àúûãëû-àúûãëû äåäè:
– Éåðèéèðÿì äÿ, úÿíàá Ýéþç, éåðèéèðÿì äÿ. Àììà êè, øÿñòèíèçÿ òîõóíìàñûí, ñèç äÿ ìÿíèì êèìè ýîìáóëñóíóç, éåêÿãàðûíñûíûç, êþêñöíöç.
Ëàììå îíó èòÿëÿéèá ÷ûüûðäû:
– Àé ìóðäàð ìîíàõ, ñÿí íåúÿ úÿñàðÿò åäèá, þç ìöôòÿõîð, ôàéäàñûç ìîíàñòûð ïèéèíè ìÿíèì ôÿëÿìÿíý ïèéèìëÿ áèð òóòóðñàí? – áó ïèéè
ìÿí ùàëàë éîëëà, çÿùìÿòëÿ, àüûð ùÿéÿúàíëàð è÷èíäÿ, âóðóøìàëàðäà
ãàçàíìûøàì! Ùÿ, éöéöð ýþðÿê, éîõñà, ñÿíè èò êèìè òÿïèêëÿéÿðÿì!
Àììà ìîíàõûí, äîüðóäàí äà, éöéöðìÿéÿ òÿùÿðè éîõ èäè, – î
ëàï ÿëäÿí äöøìöøäö, òþâøöéöðäö. Ëàììå äÿ îíóí êèìè èäè. Áó
ãàéäà èëÿ îíëàð ëÿùëÿéÿ-ëÿùëÿéÿ ýÿëèá ýÿìèéÿ ÷àòäûëàð.
567
ÕÕÛ
Ýéþçëÿð Ðàììåêåíñè, Ýåðòðþéäåíáåðãè, Àëêìàðû òóòäóëàð,
ñîíðà äà Ôëèññèíýåíÿ ãàéûòäûëàð.
Õÿñòÿëèêäÿí ñàüàëàí Íåëå Óëåíøïèýåëè ãàðøûëàìàã ö÷öí ëèìàíà ýåòäè. Îíó ýþðöá ùÿéÿúàíëà äåäè:
– Òèë ìÿíèì ÿçèçèì Òèë! Éàðàëàíìàìûñàí êè?
Óëåíøïèýåë áó ñþçëÿðè îõóäó:
Ìÿíèì äþéöø ÿùäèì ñàü ãàëìàãäûð áèë,
ßí ÿçèç íåìÿòäèð äöíéàäà ùÿéàò.
Èêè þðòöéöì âàð ãîðóéóð ìÿíè
Áèðè þç äÿðèìäèð, î áèðè ïîëàä.
Ëàììå àéàãëàðûíû ñöðöòäÿéÿ-ñöðöòäÿéÿ ùûããûëäàéûðäû:
– Îõ! Îíóí éàí-éþðÿñèíÿ ýöëëÿ éàüûð, òîï ñà÷ìàñû, ãóìáàðà
éàüûð – àììà î ùå÷ âåúèíÿ äÿ àëìûð, åëÿ áèë êöëÿê âûéûëäàéûð.
Óëåíøïèýåë, ýþðöíöð ñÿí ðóùñàí, ñÿí äÿ Íåëå: ñèç ùÿìèøÿ úàâàíñûíûç, ùÿìèøÿ øÿíñèíèç.
Íåëå Ëàììåäÿí ñîðóøäó:
– Ñÿí àéàüûíû íèéÿ ñöðöòëÿéèðñÿí?
Ëàììå äÿ úàâàá âåðäè êè:
– ×öíêè ìÿí ðóù äåéèëÿì, ðóù äà îëìàéàúàüàì. Áàëòàíû ìÿíèì îìáàìà èëèøäèðäèëÿð, – àù, ìÿíèì àðâàäûìûí îìáàñû íåúÿ àü
èäè, íåúÿ äîëó èäè! Áèð áàõ: ãàí àõûð. Îõ, îõ, îõ! Ìÿí ãàðàýöíöí
äÿðäèíÿ ãàëàí éîõäóð!
Íåëå àúûãëàíäû:
– ßùäèíè ïîçàí õàèí àðâàä ñÿíèí íÿéèíÿ ëàçûìäûð?
Ëàììå äåäè:
– Îíóí áàðÿñèíäÿ ïèñ ñþç ñþéëÿìÿ.
Íåëå:
– Àë, – äåäè, – áó ìÿëùÿìäèð. Óëåíøïèýåë ö÷öí ñàõëàìûøäûì.
Éàðàíûí öñòöíÿ ãîé.
Ëàììå éàðàñûíû áàüëàäû, êåôè à÷ûëäû: ìÿëùÿì ãîéàí êèìè éàðàíûí ýþéíÿìÿñè êÿñèëäè. Ö÷ö äÿ ýÿìèéÿ ýåòäè.
Íåëå ìîíàõà äèããÿòëÿ áàõäû: î ÿëè áàüëû ýÿçèøèðäè. Ñîðóøäó êè:
568
– Áó êèìäèð? Ìÿíÿ òàíûø ýÿëèð. Ùàðàäàñà ìÿí áóíó ýþðìöøÿì.
Ëàììå:
– Î àçàä åäèëìÿñè ö÷öí éöç ôëîðèí âåðìÿëèäèð, – äåäè.
ÕÕÛÛ
Ùÿìèí ýöí äîíàíìà øÿíëèê åäèðäè. Ñîéóã äåêàáð êöëÿéèíÿ,
éàüûøà, ãàðà áàõìàéàðàã áöòöí äÿíèç Ýéþçëÿðè ýÿìèëÿðèí ýþéÿðòÿñèíÿ éûüûøìûøäû. Çåëàíäèéàëûëàðûí øëéàïàëàðûíäàêû ýöìöø àéïàðàëàð òóòãóí ùàëäà ïàðûëäàéûðäû.
Óëåíøïèýåë îõóéóðäó:
Ëåéäåí àçàä åäèëäè, ãà÷ûð Íèäåðëàíääàí ãàíëû ùåðñîã;
Áÿðê-áÿðê ÷àëûí çÿíýëÿðè;
Ãîé çÿíý ñÿñëÿðè ìàùíûéà äþíñöí òóòñóí äþðä áèð éàíû;
Úèíýèëäÿéèí øÿðàá øöøÿëÿðè, úèíýèëäÿéèí ãÿäÿùëÿð!
Äþéöëìÿêäÿí òÿçÿúÿ þçöíÿ ýÿëìèø, êþïÿê
Ãóéðóüóíó ãàëäûðûá ýþéÿ
Ãàí ñàüûëìûø ýþçëÿðèíè
Çèëëÿéèá äÿéÿíÿéÿ.
Ãîïóá ñàëëàíûð,
Ïàð÷àëàíìûø ÷ÿíÿñè.
Ãà÷äû ãàíëû ùåðñîã.
Úèíýèëäÿéèí øÿðàá øöøÿëÿðè, úèíýèëäÿéèí ãÿäÿùëÿð!
Éàøàñûí Ýéþç!
Þçöíö ãàïà áèëìèð, ùåéè éîõ...
Äÿéÿíÿê òþêöá äèøëÿðèíè.
Áàøûíû éàíà ÿéäè äÿðäëè-äÿðäëè...
Þëöì àéàüûíäà äà
Çèíýèëäÿéèð ãàðíû ö÷öí.
Ãà÷äû ãàíëû ùåðñîã.
×àë çÿôÿð òÿáèëèíè, ÷àë!
Éàøàñûí Ýéþç!
569
Éàëâàðûð Èáëèñÿ: – “Áèð ñààò ìþùëÿò âåð ìÿíÿ
Êþïÿê ðóùóìó òÿñëèì åäèðÿì”.
Èáëèñ îíà úàâàá âåðèð: – “Ñÿíèí ðóùóí
Ñîïñîéóãäóð ñèéÿíÿê ãÿëáè êèìè”.
Äèøëÿðè òþêöëöá êè êþïÿéèí
×åéíÿéÿ áèëìÿñèí éàüëû òèêÿëÿðè.
Ãà÷äû ãàíëû ùåðñîã.
Éàøàñûí Ýéþç!
×îëàã, ÷àø, ÷ÿï ìèñêèí ùÿéÿò èòëÿðè,
Çèáèëëèêëÿðäÿ ýöí êå÷èðèá ýÿáÿðÿíëÿð.
Èíäè áèð-áèð òÿïèê àòûðëàð îíà,
Áèð âàõò îíëàðà þëöì àðçóëàéàíëàð...
Éàøàñûí Ýéþç!
Î ñåâìèðäè äîñòëàðûíû, ñåâìèðäè ãàäûíëàðû äà,
Ñåâèíúÿ, ýöíÿøÿ éàä, àüàñûíà éàä èäè.
Ùå÷ íÿéè, ùå÷ êÿñè ñåâìÿçäè.
Þëöì àðçóëàéûðäû íèøàíëûñûíà äà,
Àéàüûíû áàñäûüû ö÷öí íèøàí ýöíö.
Ùÿéàò Þëöìöí õîøóíà ýÿëìÿç, àõû.
×àë ñåâèíú òÿáèëèíè!
Éàøàñûí Ýéþç!
Éåíÿ ìèñêèí, ÷àø, ÷îëàã, ÷ÿï
Ùÿéÿò èòëÿðè,
Òÿïèê àòûðëàð îíà
Öôóíÿò äÿ ÷èëÿéèðëÿð öñòöíÿ...
Îíëàðà ãîøóëóá òàçûëàð äà çÿíúèðëè êþïÿêëÿð äÿ,
Ìàúàð, Áðàáàíò, Íàìéóð
Ëöêñåìáóðã èòëÿðè äÿ.
Éàøàñûí Ýéþç!
Ãà÷ûð àüçû êþïöêëÿíÿ-êþïöêëÿíÿ,
Àüàñûíûí àéàãëàðûíà äöøöá ýÿáÿðìÿéÿ.
Àç ãàïäûüûíà ýþðÿ òÿïèê éåäè àüàñûíäàí.
570
Úÿùÿííÿìÿ âàñèë îëóá, þëöìëÿ íèýàùëàíäû î
Þëöì îíà éàëòàãëàíäû “ìÿíèì ùåðñîãóì” – äåäè.
Î äà þëöìö “èíêâèçèñèéàì” àäëàíäûðäû.
Éàøàñûí Ýéþç!
Áÿðê-áÿðê ÷àëûí çÿíýëÿðè
Áöðöñöí ñÿìàíû îõóäóüóìóç ìàùíûëàð.
Úèíýèëäÿéèí øÿðàá øöøÿëÿðè, úèíýèëäÿéèí ãÿäÿùëÿð
Éàøàñûí Ýéþç!
571
Û
Ëàììåíèí ýÿìèéÿ ýÿòèðäèéè ìîíàõ áèëÿíäÿ êè, Ýéþçëÿð îíó
þëäöðìÿê ôèêðèíäÿ äåéèëëÿð, àíúàã îíäàí àçàäîëóíìà ùàããûíû
àëìàã èñòÿéèðëÿð – ëîâüàëàíìàüà áàøëàäû. Î ýÿçèøÿ-ýÿçèøÿ, áàøûíû
ãÿçÿáëÿ éåëëÿéÿ-éåëëÿéÿ äåéèðäè:
– Ïà-ùî! Ïà-ùî! Ïà-ùî! Ýþð ìÿí áó àüàú òÿêíÿéÿ àéàã áàñìàãëà íåúÿ áèð ðÿçàëÿò, ÷èðêàá, õÿáèñëèê, ìóðäàðëûã ýèðäàáûíà äöøäöì! ßýÿð Àëëàù ìÿíèì àëíûìà éàü ñöðòìÿñÿéäè...
Ýéþçëÿð ñîðóøäó:
– Èò éàüû?
Ìîíàõ äà îíëàðà àúûãëû-àúûãëû êîáóä úàâàá âåðäè:
– Èò ñèçñèíèç! – Ñîíðà éåíÿ äÿ úÿôÿíýèéàò ñþéëÿìÿéÿ áàøëàäû.
– Áÿëè, áÿëè, áèçèì ìöãÿääÿñ àíàìûç – Ðîìà-êàòîëèê êèëñÿñèíèí
áÿðÿêÿòëè éîëóíäàí ãà÷ûá, ìÿíôóð ëöòëÿðèí ñÿìÿðÿñèç ÷àüûðûøû èëÿ
ðåôîðìàò êèëñÿñèíÿ ñàðû ýåäÿí – ãîòóð, ÷èðêëè, àðûã, àâàðà èòñèíèç!
Áÿëè, áÿëè, áó ñààò ìÿí ñèçèí áó àüàú òÿêíÿíèçäÿ îëìàñàéäûì, Àëëàù
÷îõäàí îíó – ñèçèí ùàìûíûçëà áèð éåðäÿ, ñèçèí î ìÿëóí ñèëàùëàðûíûçëà, ñèçèí î úèíëè òîïëàðûíûçëà, ñèçèí î ÷îõ áàíëàéàí êàïèòàíûíûçëà, ñèçèí î èéðÿíú àéïàðàíûçëà áèð éåðäÿ äÿíèçèí ýèðäàáûíà éóâàðëàìûøäû. Áÿëè, áÿëè, Àëëàù ñèçè èáëèñëÿð ñÿëòÿíÿòèíèí äèáñèç äÿðèíëèêëÿðèíÿ éóâàðëàðäû, îðàäà ñèç éàíìàçäûíûç, õåéð à! Îðàäà ñèç,
572
äöíéà ãóðòàðàíà êèìè ñîéóãäàí ãóðóéóá ãûúëàøàúàãäûíûç, öøöéÿúÿêäèíèç, äîíàúàãäûíûç. Áÿëè, áÿëè, îðàäà, ýþéëÿð ïàäøàùû áèçèì
ìÿðùÿìÿòëè àíàìûç – ìöãÿääÿñ Ðîìà-êàòîëèê êèëñÿñèíÿ, ìöãÿääÿñ þâëèéàëàðû, õåéèðõàù, ðÿùìäèë, ùèêìÿòëè êðàë ôÿðìàíëàðûíà
ãàðøû îëàí äèíñèçëèê îäóíó ñèçèí öðÿéèíèçäÿ ñþíäöðÿúÿêäè. Áÿëè,
áÿëè! Ìÿí äÿ éöêñÿê ýþéëÿð úÿííÿòèíäÿí ñèçÿ áàõûðäûì, ñèç äÿ
ñîéóãäàí áîìáîç áîçàðìûø, ýþìýþé ýþéÿðìèø îëàðäûíûç! Ò ñó!,
Ò ñó!, Ò ñó! (Áåëÿ äÿ îëàúàã, áåëÿ äÿ îëàúàã, áåëÿ äÿ îëàúàã!)
Äÿíèç÷èëÿð, ÿñýÿðëÿð, ýÿìè øàýèðäëÿðè îíó ÿëÿ ñàëûá ýöëöð, îíà
áîðó èëÿ ãóðó íîõóä àòûðäûëàð. Î äà ÿëëÿðè èëÿ öçöíö þðòöðäö.
ÛÛ
Ãàíëû ùåðñîãóí éåðèíÿ àçúà àìàíñûç ùþêìäàðëàð – ÌåäèíàÑåëè153 âÿ Ðåêåñåíñ154 ýÿëäè. Îíëàðäàí ñîíðà þëêÿíè êðàë àäûíäàí
Áàø øòàòëàð èäàðÿ åòìÿéÿ áàøëàäû155.
Çåëàíäèéà âÿ Ùîëëàíäèéà156 ÿùàëèñè àçàä èíñàíëàð àëëàùûíà àçàä
ìÿáÿäëÿð éöêñÿëòäè; úÿëëàä ïàïà÷ûëàðà äà, åëÿ îðàäà, äóà åëÿìÿéÿ
ùå÷ êÿñ ìàíå îëìóðäó. Îðàíëû øàùçàäÿ èñÿ êðàë úàíèøèíëÿðè ñöëàëÿñè éàðàòìàìàüû ãÿò åòäè. Áóðàñû äà âàð êè, Çåëàíäèéà âÿ Ùîëëàíäèéà ÿùàëèñèíèí ãàëèáèééÿòèíÿ äÿíèç èëÿ ñÿäëÿð – áó òÿáèè áÿíä âÿ
ãàëà äèâàðëàðû ÷îõ êþìÿê åòìèøäè.
Ýåíò áàðûøûüûíäàí157 ÿùàëè – äöøìÿí÷èëèéÿ ùÿìèøÿëèê ñîí ãîéóëàúàüûíû ýþçëÿéèðäè, ëàêèí áåëÿ îëìàäû: áàðûøûüûí ÿëåéùèíÿ îëàí
âàëëîíëàð158 Áåë÷èêàíû òàëàí åëÿäèëÿð. Áîéóíëàðûíäàí èðè, ãàðà äÿíÿëè òÿñáåù àñûëàí áó ïàòåðíîñòåðêíåúùò*-ëÿð (ñîíðàëàð Ñïèéåííåäÿ, Ýåííåùàóäà èêè ìèí áåëÿ òÿñáåù òàïûëìûøäû) ÿêèí éåðëÿðèíäÿ, ÷ÿìÿíëÿðäÿ ÿùàëèíèí ìèíëÿðëÿ ÿí éàõøû àòûíû, þêöçöíö ÿëèíäÿí àëûð, áó ùåéâàíëàðû – ãàäûíëàðëà, ãûçëàðëà áÿðàáÿð ãîâóá àïàðûðäûëàð, ìÿíçèë ùàããûíû âåðìèðäèëÿð, ñèëàùëà þç çÿùìÿòëÿðèíèí
áÿùðÿñèíè ãîðóéàí êÿíäëèëÿðè àíáàðäà éàíäûðûðäûëàð.
Úàìààò äåéèðäè:
__________
* Êàòîëèêëÿð (ëàò. âÿ ôÿëÿìÿíý äèëèíäÿ)
573
– Ùÿëÿ ãîðõ êè, äîí Õóàí159 þç èñïàíèéàëûëàðû èëÿ, ÿëàùÿçðÿò äÿ
– þç ôðàíñûçëàðû èëÿ ãÿôèëäÿí ýÿëèá öñòöìöçö àëìàñûí, àíúàã ôðàíñûçëàð ùóýåíîòëàðëà äåéèë, ïàïà÷ûëàðëà ýÿëÿúÿê, Îðàíëû Äèíìÿç
øàùçàäÿ äÿ – Ùîëëàíäèéàéà, Çåëàíäèéàéà, Ýåëäåðíÿ, Óòðåõòÿ,
Îâåðåéñåëëÿ áàø÷ûëûã åòìÿê ö÷öí, îíà ìàíå îëìàìàãäàí þòðö
Àíæóëó ùåðñîã160 èëÿ ýèçëèí ìöãàâèëÿ áàüëàìûø, Áåë÷èêàíû îíà
âåðìèøäèð, ùåðñîã äà Áåë÷èêàíûí êðàëû îëàúàã.
Ëàêèí áÿçèëÿðè öìèäèíè êÿñìèðäè; îíëàð äåéèðäè êè:
– Áàø øòàòëàðûí èõòèéàðûíäà èéèðìè ìèí ïèéàäà ãîøóí, ýöúëö
òîï÷ó ùèññÿñè, øàíëû àòëû äÿñòÿñè âàð. Áåëÿ ãîøóí ö÷öí õàðèúäÿí
ýÿëÿí ùå÷ áèð ãöââÿ ãîðõóëó äåéèë.
Ëàêèí ìÿñÿëÿäÿí äàùà àðòûã õÿáÿðäàð îëàíëàð îíëàðà åòèðàç
åäèðäè:
– Áàø øòàòëàðûí èõòèéàðûíäà èéèðìè ìèí ãîøóí âàð, àíúàã áóíëàð
äþéöø ìåéäàíûíäà äåéèë, êàüûçäàäûð. Àòëûëàðûí ãÿäÿðè àçäûð; ïàòåðíîñòåðêíåúùò-ëÿð îíëàðûí àòûíû îðäóýàùäàí áèð ìèë êÿíàðäà
îüóðëàéûðëàð. Òîï÷ó ùèññÿñè ùå÷ éîõäóð, – ñîí éöç òîïó, áàðûòëà,
ãóìáàðà èëÿ áÿðàáÿð, ïîðòóãàëèéàëû äîí Ñåáàñòéàíà ýþíäÿðìèøëÿð.
Èêè ìèëéîí åêöíöí íåúÿ îëäóüó ùå÷ ìÿëóì äåéèë, – áó ïóëó áèç
âåðýè âÿ êîíòðèáóòñèéà øÿêëèíäÿ äþðä äÿôÿ âåðìèøäèê. Ýåíòèí,
Áðöññåëèí ÿùàëèñè ñèëàùëàíûð. Ýåíò ðåôîðìà òÿðÿôäàðûäûð; Ýåíòëèëÿð
ùàðà ýåòñÿ, áðöññåëëèëÿð äÿ îðà ýåäÿúÿê. Áðöññåëäÿ êèøèëÿð èñòåùêàì
äöçÿëäèðëÿð, ãàäûíëàð äà îíëàðûí êåôèíè à÷ìàã ö÷öí, ãàâàë ÷àëûðëàð.
Ãî÷àã Ýåíò äÿ Øÿí Áðöññåëÿ áàðûòëà òîï ýþíäÿðèð, ÷öíêè “íàðàçûëàð”äàí161, èñïàíèéàëûëàðäàí ãîðóíìàã ö÷öí Áðöññåëäÿ áóíëàð àçäûð.
Èíäè øÿùÿðëÿðäÿ äÿ, êÿíäëÿðäÿ äÿ èí‘ò ïëàò ëàíäò, ùàìû ýþðöð êè, íÿ
çàäÿýàí úÿíàáëàðûíà, íÿ äÿ áàøãàëàðûíà èíàíìàã îëàð. Áèç øÿùÿðëèëÿð äÿ, êÿíäëèëÿð äÿ ÷îõ ãÿì ÷ÿêèðèê: áèç âÿòÿíèí õîøáÿõòëèéè ö÷öí
àíúàã ïóëóìóçó äåéèë, úàíûìûçû äà âåðèðèê, àììà âÿòÿíèìèçäÿ äîëàíàúàã éöíýöëëÿøìèð. Áåë÷èêàëûëàð äà òÿøâèø è÷èíäÿäèð, äèëõîðäóðëàð: ÷öíêè îíëàðû äþéöøÿ àïàðìàã, ãàëèáèééÿò åëäÿ åòìÿê ö÷öí åòèáàðëû ðÿùáÿðëÿðè éîõäóð, – ëàêèí îíëàð àçàäëûã äöøìÿíëÿðèíè éåð
öçöíäÿí òÿìèçëÿìÿê ö÷öí þç ñÿéëÿðèíè ÿñèðýÿìÿçëÿð.
Èøäÿí ìÿëóìàòû îëàí àäàìëàð þç àðàëàðûíäà äåéèðäèëÿð:
574
– Ýåíòäÿ áàðûøûã îëàíäà Ùîëëàíäèéà âÿ Áåë÷èêà ñåíéîðëàðû àíä
è÷ìèøäèëÿð êè, ÿäàâÿòè êþêöíäÿí êÿññèíëÿð; àíä è÷ìèøäèëÿð êè,
Áåë÷èêà èëÿ Íèäåðëàíä áèð-áèðèíÿ êþìÿê åäÿúÿê, êðàë ôÿðìàíëàðûíû, ìöñàäèðÿíè àðàäàí ýþòöðÿúÿêëÿð; åëàí åòìèøäèëÿð êè, êàòîëèêëÿðëÿ ðåôîðìàòëàð äàùà áèð-áèðèíè èçëÿìÿéÿúÿêëÿð, ñþç âåðìèøäèëÿð
êè, ùåðñîã Àëáàäàí ãàëàí, áèçèì ö÷öí ùÿãàðÿòëè îëàí ñöòóíëàðû,
ãÿíèìÿòëÿðè, ÿøéà öçÿðèíäÿêè éàçûëàðû, øÿêèëëÿðè ìÿùâ åëÿñèíëÿð.
Ëàêèí áàø÷ûëàðûí öðÿéèíäÿêè ÿäàâÿò ñîéóìàìûøäûð. Çàäÿýàíëàð
âÿ êåøèøëÿð ìàùàëëàð àðàñûíäàêû èòòèôàãûí äàüûëìàñû ö÷öí ÿëëÿðèíäÿí ýÿëÿíè åëÿéèðëÿð. Îðäó ö÷öí àéðûëìûø ïóëó ìÿíèìñÿéèðëÿð.
Ìöñàäèðÿ îëóíìóø ÿìëàêûí ãàéòàðûëìàñû ö÷öí òÿðòèá åäèëÿí îí
áåø ìèí ìÿùêÿìÿ èøèíÿ áàõûëìàéûð. Ëöòåð÷èëÿð âÿ êàòîëèêëÿð –
êàëâèí÷èëÿð ÿëåéùèíÿ áèðëÿøèðëÿð. Ãàíóíè âàðèñëÿð – ìöëêëÿðèíäÿí
ãÿñáêàðëàðûí ãîâóëìàñûíà ìöâÿôôÿã îëà áèëìèðëÿð. Ùåðñîãóí àáèäÿñè162 ó÷óðóëìóøäóð, ëàêèí çàäÿýàíëàðûí âÿ êåøèøëÿðèí ãÿëáèíäÿ
èíêâèçèñèéà ñóðÿòè ÿáÿäè ùÿêê îëóíìóøäóð.
Áÿäáÿõò êÿíäëèëÿð, øÿùÿðëÿðèí çöëì àëòûíäà ãàëìûø ÿùàëèñè –
íÿ âàõò èýèä, åòèáàðëû áèð ðÿùáÿðèí ýÿëèá, îíëàðû àçàäëûã óüðóíäà
ìöáàðèçÿéÿ àïàðàúàüûíû ýþçëÿéèðäèëÿð.
Îíëàð þç àðàëàðûíäà äåéèðäèëÿð:
– Ýóéà âÿòÿíèí õåéðè ö÷öí áèðëÿøÿí, Ìöãàâèëÿíè èìçàëàéàí î
éöêñÿê âÿçèôÿëè øÿõñëÿð ùàíû? Íèéÿ áó èêèöçëö àäàìëàð ìöãÿääÿñ
äåéèëÿí áó èòòèôàãû äöçÿëòìèøëÿð? Äÿðùàë îíó ïîçìàã ö÷öíìö?
Áöòöí áó ùàé-êöéëö éûüûíúàãëàð íÿéÿ ëàçûììûø? Êðàëûí ãÿçÿáèíè
úÿëá åòìÿê, ñîíðà äà äàüûëûá ýåòìÿê ö÷öíìö? ßí ãîðõàã, ÿí ñàòãûí, õàèí àäàìëàð áåëÿ åäèðëÿð! Áöòöí áó èðèìöëêëö, õûðäàìöëêëö
çàäÿýàíëàð – îíëàð áåø éöç àäàìäû – þç àðàëàðûíäà ùÿãèãè ãàðäàøëûã èòòèôàãû äöçÿëòñÿéäèëÿð – áèçè éûðòûúû èñïàíèéàëûëàðäàí ãîðóéà
áèëÿðäèëÿð. Ëàêèí îíëàð, Åãìîíò âÿ Ùîðí êèìè, þç ôàéäàëàðû ö÷öí
Áåë÷èêàíûí õîøáÿõòëèéèíè ãóðáàí âåðäèëÿð.
Õàëã äåéèðäè:
– Àù, ôÿëàêÿòäèð! Øþùðÿòïÿðÿñò, ãÿøÿíý äîí Õóàí áèçÿ òÿøðèô
ýÿòèðìèøäèð: î, Ôèëèïïèí äöøìÿíèäèð, ëàêèí äàùà ÷îõ âÿòÿíèìèçèí
ãÿääàð äöøìÿíèäèð. Î, ïàïàíûí, ùÿì äÿ þç-þçöíöí àäàìûäûð.
Çàäÿýàíëàð, ðóùàíèëÿð áèçÿ õàèí ÷ûõäûëàð.
575
Çàäÿýàíëàðëà ðóùàíèëÿð àíúàã ìöùàðèáÿ îéóíó îéíàéûðëàð.
Ýåíò âÿ Áðóññåëäÿêè åâëÿðèí äèâàðëàðûíäà, Ýéþçëÿðÿ ìÿõñóñ ýÿìèëÿðèí äîð àüàúûíäà õàèíëÿðèí – ñÿðêÿðäÿëÿðèí, ãàëà áàø÷ûëàðûíûí
àäûíû îõóìàã îëàð: þç ãÿñðèíè, âóðóøìàñûç äîí Õóàíà òÿñëèì
åäÿí ãðàô äå Äèäåêåðíäèð: Ëéþæ øÿùÿðèíè äîí Õóàíà ñàòìàã èñòÿéÿí ïðîôîñäóð; úÿíàá Àðñõîòäóð163, Ìàíñôåëääèð164, Áåðëåéìîíäóð, Ðàññåíõèíäèð165, Äþâëÿò øóðàñûíûí öçâëÿðèäèð: Ôðèñëàíäèéàíûí
ùàêèìè Úîðú äå Ëàëåíäèð166, áèð äÿ äîí Õóàíûí åìèññàðû – áàø êîìàíäàí Ðîñèíéîëäóð, – áó àäàì Ôèëèïï èëÿ Õàóðåêè167 àðàñûíäà
ãàíëû ìöíñèô îëìóø, Îðàíëû øàùçàäÿéÿ, íÿòèúÿñèç äÿ îëñà, ñóèãÿñä åòìèøäèð; ñîíðà äà, èñïàíèéàëûëàðû Êàìáðåéÿ áóðàõìàã èñòÿéÿí Êàìáðå àðõèéåïèñêîïóäóð; Áàø øòàòëàðà ö÷ ÷ÿëëÿê ãûçûë, éÿíè
èêè ìèëéîí ôëîðèí òÿêëèô åäÿí Àíòâåðïåí éåçóèòëÿðèäèð – ïóë Áàø
øòàòëàðà îíà ýþðÿ òÿêëèô åäèëìèøäèð êè, Àíòâåðïåíäÿêè ãÿñðè äàüûòìàñûíëàð, îíó ñàü-ñàëàìàò äîí Õóàíà òÿñëèì åòñèíëÿð; ñîíðà äà
Ëéþæ øÿùÿðè éåïèñêîïóäóð; âÿòÿíïÿðâÿðëÿðÿ áþùòàí àòàí êàòîëèê
âàèçëÿðèäèð; Óòðåõò éåïèñêîïóäóð, – øÿùÿð ÿùàëèñè îíà, õÿéàíÿò òîðóíó ãóðìàã ö÷öí, áàøãà éåð ñå÷ìÿéè òÿêëèô åòìèøäè; áèð äÿ äèëÿí÷èëèê åëÿéÿí ìîíàõëàð úÿìèééÿòèäèð, – áóíëàð äà äîí Õóàíû
ãûçûøäûðûðäûëàð. Õåðòîýåíáîñ ÿùàëèñè ðöñâàé÷ûëûã ñöòóíóíà êàðìåë
ìîíàõû Ïéåðèí àäûíû âóðìóøäó, – î, éåïèñêîïóí âÿ áàøãà ðóùàíèëÿðèí êþìÿéè èëÿ àç ãàëà øÿùÿðè äîí Õóàíà òÿñëèì åäÿúÿêìèø.
Äóå ÿùàëèñè, – èñïàíèéàëûëàðûí òÿðÿôèíè ñàõëàéàí éåðëè óíèâåðñèòåòèí ðåêòîðóíóí èí åôôèýèå*-ñèíè àñìàäûëàð. Àììà Ýéþçëÿðèí ýÿìèëÿðèíäÿ ýÿëèíúèêëÿð àñûëìûøäû, – áóíëàðûí ñèíÿñèíäÿ ìîíàõëàðûí,
ìîíàñòûð áàø÷ûëàðûíûí, ïðåëàòëàðûíûí, ùÿì äÿ ìîíàñòûðëàðûíäà ìèí
ñÿêêèç éöç âàðëû ìîíàõ ãàäûíûíûí âÿ Ìåëèí ìîíàñòûðûíäà òÿðáèéÿ
àëàí ãûçëàðûí àäû éàçûëìûøäû, – îíëàðûí âåðäèéè èàíÿëÿð – âÿòÿíè äèäèá ïàð÷àëàéàí úÿëëàäëàðà ñÿðô îëóíóðäó, úÿëëàäëàð äà áîë-áîë éåéèá-è÷èð, áÿçÿíèá-äöçÿíèð, ëîâüàëàíûðäûëàð.
Áó ýÿëèíúèêëÿðäÿ, áó ðöñâàé÷ûëûã ñöòóíëàðûíäà áàøãà ñàòãûíëàðûí äà àäûíû îõóìàã îëàðäû: Ôèëèïïâèë ãàëàñûíûí êîìåíäàíòû ìàð__________
* Øÿêëèíè (ëàò.). Îðòà ÿñðëÿðäÿ áåëÿ áèð àäÿò âàðìûø: úèíàéÿòêàðû òóòìàã ìöìêöí
îëìàéàíäà îíóí øÿêëèíè åäàì åäèðëÿðìèø.
576
êèç ä‘Àððî èäè, – î, äþéöø ñóðñàòûíû, éåìÿê åùòèéàòûíû äàüûòìûøäû
êè, áó øåéëÿðèí ÷àòûøìàìàçëûüûíû áÿùàíÿ åäÿðÿê, ãàëàíû äöøìÿíÿ
òÿñëèì åòñèí; ñîíðà Áåëâåð èäè, – î, Ëèìáóðãó äöøìÿíÿ òÿñëèì åòìèøäè, ùàëáóêè øÿùÿð ùÿëÿ ñÿêêèç àé þçöíö ìöäàôèÿ åäÿ áèëÿðäè;
ñîíðà Ôëàíäðèéà áàø øóðàñûíûí ñÿäðè, Áðöããå âÿ Ìàëèí áÿëÿäèééÿ
èäàðÿñè ñÿäðëÿðè èäè, – îíëàð äîí Õóàíûí ýÿëìÿñèíè ñÿáèðñèçëèêëÿ
ýþçëÿéèðìèø; õÿéàíÿò öñòöíäÿ áàüëàíàí Ýåëäåðí ùåñàáëàìà ïàëàòàñûíûí öçâëÿðè èäè; ñîíðà äà Áðàáàíò øóðàñûíûí öçâëÿðè, ùåðñîã
äÿôòÿðõàíàñûíûí éöêñÿê âÿçèôÿëè øÿõñëÿðè, ùåðñîãóí éàíûíäàêû
ýèçëèí âÿ ìàëèééÿ øóðàñûíûí öçâëÿðè èäè; äàùà ñîíðà Ìåíåí úàíèøèíè âÿ ÿäëèééÿ ðÿèñè èäè; ùÿì äÿ Àðòóà ãðàôëûüûíû òàëàí åòìÿéÿ
ýÿëÿí èêè ìèí ôðàíñûçû þëêÿéÿ áóðàõàí úèíàéÿòêàðëàð èäè.
Øÿùÿð úàìààòû þç àðàëàðûíäà äåéèðäè:
– Àù, ôÿëàêÿòäèð! Àíæóëó ùåðñîãó èíäè áóðàäàí ãîâóá ÷ûõàðòìàã îëìàç. Î, êðàë îëìàã àðçóñóíäàäûð. Áó àë÷àã áîéëó, èðè éàí÷àãëû, èðè áóðóíëó, ñàðû öçëö, ÿéðèàüûç àäàìûí Ìîíñà äàõèë îëäóüóíó ýþðäöíöçìö? Âÿëèÿùä îëàí áó øàùçàäÿ ãåéðè-òÿáèè ñåâýèéÿ
ìåéë åäèð, îíóí áó ãàäûíëûüû èëÿ êèøèëèéèíè òèòóëóíäà áèðëÿøäèðèá èôàäÿ
åòìÿê ö÷öí äàëûíúà äåéèðëÿð: “ßëàùÿçðÿò õàíûì, Àíæóëó ùåðñîã”.
Óëåíøïèýåë õåéëè äöøöíäöêäÿí ñîíðà îõóäó:
Ýþéëÿð ùÿìÿí ýþéëÿðäèð, ýöíÿø íóð ñà÷ûð éåíÿ.
Áàéðàãëàðà ãàðà áàüëàéûí.
Ãàðà áàüëàéûí ãûëûíúëàðûí äÿñòÿéèíÿ.
Ýèçëÿäèí áÿçÿê-äöçÿéè.
Öçöíö äèâàðà ÷åâèðèí ýöçýöëÿðèí, àüëàéûí!
Áó ìàùíûì êÿäÿðëè îëàúàã,
Ñàòãûíëàð ùàããûíäàäûð, îõóäóüóì áó ìàùíû.
Ýÿëäèëÿð, àéàãëàäûëàð.
Òàïäàëàäûëàð áèðÿð-áèðÿð
Ìÿüðóð øÿùÿðëÿðè:
Áðàáàíòû, Ôëàíäðèéàíû, Ëöêñåìáóðãó,
Àðòóà, Ùåííåãàó, Àíòâåðïåíè.
Ñàòãûí ÷ûõäû: çàäÿýàíëàð, êåøèøëÿð...
Ãàçàíú åøãèíÿ äöøìöøëÿð.
Ñàòãûíëàð ùàããûíäàäûð, îõóäóüóì áó ìàùíû.
577
×àïîâóë÷óëóã åäèð äöøìÿíëÿð äþíÿ-äþíÿ...
Àíòâåðïåíÿ ñîõóëóá èñïàíëàð.
Ðÿèñëÿð, ïðåëàòëàð.
Èïÿéÿ, ãûçûëà òóòóá öñò-áàøëàðûíû
Ýÿçèðëÿð êö÷ÿëÿðäÿ...
Ãàðà öðÿêëÿðèíè
Ñÿðõîø ýþçëÿðèíäÿí îõóìàã îëàð.
Áåëÿ ýåòñÿ éåíèäÿí
Èíêâèçèñèéà ãàéûäà áèëÿð.
Îíëàðûí ìöáàðÿê ãÿäÿìëÿðèëÿ
Ýÿëÿð éåíè Òèòåëìàíëàð.
Éåíÿ ëàìÿçùÿá àäëàíûá ùÿáñ åäèëÿð,
Éåð öçöíäÿêè áöòöí êàð-ëàëëàð.
Ñàòãûíëàð ùàããûíäàäûð, îõóäóüóì áó ìàùíû.
Ñèç åé Ñàçèø áàüëàéàí,
Ðÿçèëëÿð âÿ ãîðõàãëàð
Áöòöí åë-îáà ñèçè, ýåúÿ-ýöíäöç ãàðüûéûð,
Ëÿíÿòÿ ýÿëÿñèíèç, ëÿíÿòÿ.
Äþéöøäÿí áàø ãà÷ûðàí
Èñïàíëàðûí äàëûíúà äöøÿí ãàðà ãàðüàëàð.
Êÿäÿð òÿáèëèíè ÷àë!
Åé Áåë÷èêà òîðïàüû
Ñÿíèí áó ýöíàùûíû
ßôâ åäÿììÿç ýÿëÿúÿê.
Ñèëàùëû îëà-îëà,
Ãàðÿò åäèëäèí íèéÿ? Éîë âåðìÿéÿéäèí ýÿðÿê!
Áèð àç ëÿíýè, ýÿëÿúÿê!
Ýþð áèð äÿðèäÿí íåúÿ
×ûõûð àë÷àã ñàòãûíëàð:
Ýöíö-ýöíäÿí àðòûð îíëàð.
Òóòóáëàð áþéöê-êè÷èê áöòöí âÿçèôÿëÿðè,
Êè÷èêëÿðè éåêÿëÿð ÷ÿêèð äàèì èðÿëè.
Ìöáàðèçÿéÿ ãàðøû
Ñóè-ãÿñä âàð ùÿìèøÿ.
578
Òåç-òåç íèôàã ñàëûðëàð,
Úàí éàíäûðìûðëàð èøÿ.
Ýöçýöëÿðÿ ãàðà áàüëàéûí.
Ãàðà áàüëàéûí ãûëûíúëàðûí äÿñòÿéèíÿ.
Ìàùíû îõóéóðàì éåíÿ
Ñàòãûíëàð ùàããûíäàäûð, îõóäóüóì áó ìàùíû.
Ãèéàì÷û àäëàíäûðûðëàð.
Èñïàíëàðû, íàðàçûëàðû
Ãîéìóðëàð ÿë òóòìàüà
Áèð êèìñÿíè îíëàðà.
×þðÿê, ñûüûíàúàã éåð,
Áàðûò, ýöëëÿ âåðÿíëÿð
ßëÿ êå÷ñÿëÿð ÿýÿð
Äàðà ÷ÿêèëèðëÿð äàðà.
Áðöñåëëèëÿð “Ãàëõ!” äåéèð.
Ýåíòëèëÿð äÿ äåéèð “Ãàëõ!”
“Îéàí” äåéèð Áåë÷èêà,
“Îéàí” äåéèð áöòöí õàëã,
“Ãàëõ!” Êðàë èëÿ ïàïà
Ñÿíè àòà ìàëû òÿê
Ïàð÷àëàéûá áþëöøöð...
Ýþçÿë Ôëàíäðèéàéà
Ñÿëèá éöðöøöäöð ëàï,
Ïàïàíûí áó éöðöøö.
Èò éûüíàüû.
Èëàí ñöðöñö,
Êàôòàð äÿñòÿñè –
Ðöøâÿòõîðëàð, ñàòãûíëàð.
Ýÿëèðëÿð ãàí èéèíÿ.
Îíëàðûí ãàí è÷ìÿéè úàð îëóáäóð àëÿìÿ.
Áàøû áÿëàëû Âÿòÿí
Àáàäëàøûáìûø äåìÿ.
Ïàïàíûí ñåâèìëèñè.
Ôàðíåçèíèí168 éîëóíäà ùÿð ýöí ãàáûãäàí ÷ûõàí
579
Äîí Õóàí
Äåéèð áóíëàð.
Áóíëàð ñÿíèí ùÿð éåðäÿ äàèì ùþðìÿò åòäèéèí
Ãûçûë ïóëà òóòäóüóí,
Àäàìëàðäûð àäàìëàð!
Þâëàäëàðûíû èáàäÿòÿ ÷àüûðà-÷àüûðà
Ñÿíè éåðÿ ñÿðäèëÿð...
Èñïàíèéàëû ÿëèéëÿ,
Áû÷àã ÷ÿêäèëÿð ñÿíÿ.
Þçëÿðè áèëÿ-áèëÿ.
Îðàíëû øàùçàäÿ
Áðöññåëÿ ýÿëÿíäÿ,
×ûõäûëàð ïèøâàçûíà.
Î àõøàì êàíàë áîéó
Îëäó àòÿøôÿøàíëûã.
Çÿôÿð ãàéûãëàðûíäàí
Ãîðõóá ãà÷äû ãàðàíëûã.
Áÿçÿäè êö÷ÿëÿðè
Ýþçëÿðèìèç ãàìàøäû.
Áåë÷èêà, áó òàìàøà
Ãàðäàøëàðû – Éóñèôè
Ñàòäûüû òàìàøàäû.
ÛÛÛ
Ìîíàõ ýþðäö êè, îíó ñóñäóðàí éîõäóð, äàùà äà ëîâüàëàíìàüà
áàøëàäû. Äÿíèç÷èëÿð, ÿñýÿðëÿð äÿ îíó àúûãëàíäûðìàã ö÷öí Ìÿðéÿì
àíàéà, þâëèéàëàðà ñþéöðäöëÿð, êàòîëèê àéèíëÿðèíè ÿëÿ ñàëûðäûëàð.
Ìîíàõ äà ùèðñëÿíèá þçöíäÿí ÷ûõûð, îíëàðûí öñòöíÿ ñþéöøö ñþéöø öñòöíäÿí éàüäûðûðäû. ×ûüûðà-÷ûüûðà äåéèðäè:
– Áÿëè, áÿëè! Ìÿí Ýéþçëÿðèí ôàùèøÿõàíàñûíà äöøìöøÿì! Áÿëè,
áÿëè, âÿòÿíèí ìÿëóí äöøìÿíëÿðè ýþð ùàðàäà èìèø! Ùÿëÿ áèð äåéèðëÿð êè, èíêâèçèòîð êèìè ìöãÿääÿñ àäàì áóíëàðûí ÷îõóíó éàíäûðûá!
Áó ìóðäàð ñîõóëúàíëàð ýþð íÿ ãÿäÿð òþðÿéèá àðòûáëàð! Áÿëè, áÿëè,
ÿëàùÿçðÿò úÿíàáëàðûíûí, ÿââÿëëÿð þç òÿìèçëèéè èëÿ ïàð-ïàð ïà580
ðûëäàéàí ýþçÿë, øàíëû ýÿìèëÿðèíäÿ èíäè Ýéþç ñîõóëúàíëàðû, áÿëè,
áÿëè, öôóíÿòëè ñîõóëúàíëàð ãàéíàøûð. Áÿëè, áÿëè, áóíëàð ùàìûñû ñîõóëúàíäûð, ïèñ èéëè, ÷èðêëè, ðÿçèë ñîõóëúàíäûð – õîðóç êèìè áàíëàéàí
êàïèòàí äà, î éåêÿãàðûí ìóðäàð àøïàç äà, áöòöí î àéïàðàëû äèíñèçëÿð äÿ. Êðàë, òîïëàðûí êþìÿéè èëÿ þç ýÿìèëÿðèíè ýöúëÿíäèðÿíäÿ,
– áó äÿùøÿòëè, èéðÿíú, öôóíÿòëè áÿëàíû ìÿùâ åòìÿê ö÷öí, î ýÿðÿê
áàðûòà, ãóìáàðàéà éöç ìèí ôëîðèíäÿí ÷îõ õÿðúëÿñèí. Áÿëè, áÿëè, ñèç
ùàìûíûç èáëèñ òþðÿìÿñèñèíèç, áèúäÿí ÿìÿëÿ ýÿëìèñèíèç, ñèç ñîõóëúàíëû äèâàðëàð àðàñûíäà, ñîõóëúàíëû þðòöê àëòûíäà, ñîõóëúàíëû ñàìàí
äþøÿìÿ öñòöíäÿ øåéòàíëà áèð éåðäÿ éàòìàüà ìÿùêóì åäèëìèñèíèç. Áÿëè, áÿëè, áó èéðÿíú çèíàäàí äà Ýéþçëÿð ÿìÿëÿ ýÿëìèøäèð.
Ìÿí ñèçÿ òöïöðöðÿì!
Ýéþçëÿð áó ñþçëÿðè åøèäÿðÿê àõûðäà äåäèëÿð:
– Áó ìöôòÿõîðóí íàçû èëÿ áèç íèéÿ îéíàéûðûã? Î åëÿ ùåé áèçè
ñþéöá éàìàíëàéûð. Àñàã áóíó áîüàçûíäàí – ãóðòàðñûí ýåòñèí!
Òåç èøÿ ýèðèøäèëÿð.
Êÿíäèð ýÿòèðäèëÿð, äîð àüàúûíà íÿðäèâàí ãîéóá ìîíàõûí ãîëëàðûíû áàüëàéàíäà, î éàëâàðìàüà áàøëàäû:
– Úÿíàá Ýéþçëÿð, ìÿíÿ éàçûüûíûç ýÿëñèí. Áó äàíûøàí ìÿí
þçöì äåéèëäèì, ñèçèí èòàÿòêàð ÿñèðèíèç, áîéíóíà êÿíäèð ñàëûíàí
ìÿí éàçûã ìîíàõ äàíûøìûðäûì, äàíûøàí ìÿíäÿ îëàí èáëèñèí ÿäàâÿòè èäè. Ìÿðùÿìÿòëè àäàìëàð, ìÿíÿ éàçûüûíûç ýÿëñèí, ÿýÿð èñòÿéèðñèíèçñÿ àüçûìà ÿñýè äöéöðúÿéè òÿïèí, áó ëÿççÿòëè îëìàñà äà,
ùÿð ùàëäà äàð àüàúûíäàí éàõøûäûð!
Ýéþçëÿð ìîíàõûí äåäèéèíÿ ãóëàã àñìûðäû; ìîíàõ âàð ýöúö èëÿ
ìöãàâèìÿò ýþñòÿðñÿ äÿ, îíó ñöðöéÿ-ñöðöéÿ íÿðäèâàíà ñàðû àïàðûðäûëàð. Àõûðäà ìîíàõ åëÿ âÿùøèúÿñèíÿ áàüûðäû êè, Ëàììå òÿøâèøÿ
äöøäö: î, ìÿòáÿõäÿ Óëåíøïèýåëèí ãàáàüûíäà îòóðìóøäó, Óëåíøïèýåë äÿ îíóí éàðàñûíû áàüëàéûðäû:
– Îüëóì! Îüëóì! – äåäè. – Ìÿíèì äîíóçóìó îüóðëàéûá êÿñèðëÿð! Àõ, ãóëäóðëàð! Åù, àéàüà äóðà áèëñÿéäèì!
Óëåíøïèýåë ýþéÿðòÿéÿ ãàëõäû, äîíóçóí ÿâÿçèíäÿ ìîíàõû ýþðäö. Ìîíàõ îíóí ãàáàüûíäà äèç ÷þêöá ÿëëÿðèíè ãàëäûðäû, ôÿðéàä
åëÿìÿéÿ áàøëàäû:
581
– Èýèä Ýéþçëÿðèí áàø÷ûñû, ãóðóäà, äÿíèçäÿ äöøìÿíëÿðè ëÿðçÿéÿ
ñàëàí, úÿíàá êàïèòàí! Ñèçèí ÿñýÿðëÿð èñòÿéèð êè, ìÿíè áîøáîüàçëûã
åòäèéèì ö÷öí äàð àüàúûíäàí àññûíëàð. Úÿíàá êàïèòàí, áó ÿäàëÿòëè
èø äåéèë. Áåëÿ îëàíäà, îíäà áöòöí âÿêèëëÿðèí, ïðîêóðîðëàðûí, áöòöí
âàèçëÿðèí, áöòöí àðâàäëàðûí áîéíóíà êÿíäèð éàõàëûã êå÷èðèí, îíäà
èíñàí íÿñëè êÿñèëÿð. Úÿíàá, ìÿíè êÿíäèðäÿí ãóðòàðûí, ãîéóí ìÿí
ùÿìèøÿ ñèçäÿí þòðö àëëàùà äóà åëÿéèì, ìÿíèì äóàëàðûìëà ñèç
ÿáÿäè ÿçàáäàí õèëàñ îëàðñûíûç. Ìÿíè áàüûøëàéûí! Úÿôÿíýèéàò èáëèñè
ìÿíè éîëäàí ÷ûõàðòäû, ìÿí äÿ åëÿ ùåé äàíûøûðäûì. Áàøûìà ýþð íÿ
ìöñèáÿò ýÿëäè! Ñÿôðÿì áàøûìà âóðäó, áóíà ýþðÿ äÿ åëÿ øåéëÿð
äàíûøäûì êè, ÿââÿëëÿð áó ìÿíèì ùå÷ àüëûìà äà ýÿëìÿçäè. Úÿíàá
êàïèòàí, àìàí âåðèí, ñèç äÿ úÿíàáëàð, ìÿíäÿí þòðö õàùèø åëÿéèí!
Áèðäÿí Ëàììå þçö áèð êþéíÿêäÿ ýþéÿðòÿéÿ ýÿëèá äåäè:
– Êàïèòàí, ñèç äÿ, ìÿíèì äîñòëàðûì! Äåìÿëè, ÷ûüûðàí äîíóç
äåéèëìèø, ìîíàõìûø? Áóíà ÷îõ ñåâèíäèì, ÷îõ ñåâèíäèì. Óëåíøïèýåë, îüëóì, áó úÿíàá – ÿãäÿñ ùàããûíäà ñÿíÿ ÷îõ ìàðàãëû áèð
òÿêëèô åëÿìÿê èñòÿéèðÿì. Îíó þëäöðìÿ, ñÿðáÿñò äÿ áóðàõìà, éîõñà î ëàï éÿãèí áèð ÿúëàôëûã åäÿúÿê. Áóéðóã âåð, ýþéÿðòÿäÿ îíà áèð
ãÿôÿñ ãàéûðñûíëàð, – àõòà õîðóçëàð ö÷öí äöçÿëÿí ãÿôÿñ êèìè; ëàçûìè ãÿäÿð ùàâàñû îëñóí, àíúàã îðàäà îòóðìàã, áèð äÿ óçàíìàã
ìöìêöí îëñóí. Îíó ìÿí éåìëÿéÿúÿéÿì, – ìÿíèì èñòÿäèéèì
ãÿäÿð øåé éåìÿñÿ, îíäà ãîé îíó àññûíëàð.
Óëåíøïèýåëëÿ î áèðè Ýéþçëÿð äåäè:
– Âåðèëÿí øåéèí ùàìûñûíû éåìÿñÿ, àñàúàüûã.
Ìîíàõ ñîðóøäó:
– Éåêÿãàðûí, ñÿí íÿ òÿäáèð òþêäöí?
Ëàììå:
– Ýþðÿðñÿí, – äåäè.
Óëåíøïèýåë Ëàììåíèí èñòÿäèéèíè éåðèíÿ éåòèðäè: ìîíàõû ãÿôÿñÿ ñàëäûëàð; èíäè ùàìû îíà êþíëö èñòÿéÿí ãÿäÿð áàõà áèëÿðäè.
Óëåíøïèýåë Ëàììåäÿí àç ñîíðà ìÿòáÿõÿ åíÿíäÿ ýþðäö êè,
Ëàììå Íåëå èëÿ ìöáàùèñÿ åëÿéèð:
– Éîõ, ìÿí éàëàí äåìèðÿì, éàëàí äåìèðÿì! Ìÿí óçàíàúàüàì, îíëàð äà ìÿíèì ãàá-ãàçàíûìà ÿë ñàëàúàãëàð? Ìÿí áóçîâ
äåéèëÿì êè, ñÿùÿðäÿí àõøàìà êèìè ñàìàí öñòöíäÿ éàòûá ãàëûì!
582
Íåëå îíó ñàêèòëÿøäèðèðäè:
– Ëàììå, ùèðñëÿíìÿ! Éàðàí à÷ûëàð, ñÿí äÿ þëÿðñÿí.
Ëàììå äÿ äåäè:
– Íÿ îëàð êè, þëÿðÿì – þëÿðÿì äÿ! Àðâàäñûç éàøàìàã ìÿíè
òÿíýÿ ýÿòèðèá. Îíóí ÿëèìäÿí ÷ûõìàñû áÿñ äåéèëìèø êèìè, ùÿëÿ ñÿí
äÿ ìÿíè, ýÿìè àøïàçûíû õþðÿêëÿðÿ áàõìàüà ãîéìóðñàí! Ñÿí áèëìèðñÿí êè, õþðÿê øèðÿñèíèí, ãûçàðòìàëàðûí ÿòðè þçö àäàìû ñàüàëäûð?
Áó ìÿíèì ðóùóìó ìþùêÿìëÿíäèðèð, ìöñèáÿòÿ äöøÿíäÿ ìÿíÿ
òÿñÿëëè âåðèð.
Íåëå:
– Ëàììå, – äåäè, – áèçèì ñþçöìöçÿ ãóëàã àñ, áèç ñÿíè ñàüàëäàðûã.
Ëàììå îíóí ñþçöíÿ ãöââÿò âåðäè:
– Ìÿí þçöì èñòÿéèðÿì êè, ñèç ìÿíè ñàüàëäàñûíûç, àíúàã ìÿí
– áèð ÿúëàôûí, íàäàíûí, ìóðäàðûí, àüçûíûí òöïöðúÿéè òþêöëÿíèí,
áóðíóíóí ñóéó àõàíûí, øûïëûã ýþçëö áèðè ýÿëèá ýÿìè àøïàçûíûí
òàõòûíäà îòóðìàñûíà, ÷èðêëè áàðìàãëàðûíû õþðÿê øèðÿñèíÿ ñàëìàñûíà
éîë âåðÿ áèëìÿðÿì, òàõòà ãàøûüû îíóí òÿïÿñèíÿ èëèøäèðÿðÿì, –
òàõòà ãàøûã äà î ñààò ìÿíèì ÿëèìäÿ äþíöá äÿìèð îëàð.
Óëåíøïèýåë:
– Ùÿð íåúÿ îëñà, ñÿíÿ êþìÿê÷è ëàçûìäûð, – äåäè, – ñÿí àõû
éàðàëûñàí...
Ëàììå áèðäÿí âÿùøè êèìè áàüûðäû:
– Ìÿíÿ – êþìÿê÷è? Ìÿíÿ – êþìÿê÷è? Êîëáàñà äþéöëìöø
ÿòëÿ äîëäóðóëàí êèìè – ñÿí äÿ íàíêîðëóãëà äîëäóðóëìóñàí! Ìÿíÿ
– êþìÿê÷è? Îüëóì, áóíó äà ìÿíÿ – þç äîñòóíà ñÿí äåéèðñÿí, –
íÿ âàõòäàí áÿðè ñÿíè äîéóíúà éåäèðèá-áÿñëÿäÿí àäàìà äåéèðñÿí?
Áàõ, ìÿíèì éàðàì áåëÿäÿ à÷ûëàð! Ùèéëÿýÿð äîñò, êèì ñÿíè áóðàäà
ìÿíèì êèìè éàõøû éåäèðèá áÿñëÿð? ßýÿð ñÿíÿ, úÿíàá êàïèòàí,
ñÿíÿ äÿ, Íåëå, ìÿí ëÿççÿòëè ðàãó ùàçûðëàìàñàì, – îíäà ñèç íåúÿ
îëàðñûíûç?
Óëåíøïèýåë:
– Îíäà þçöìöç ìÿòáÿõäÿ áèð òÿùÿð áèø-äöø åëÿðèê, – äåäè.
Ëàììå ùÿéÿúàíëà:
583
– Éàìàí äà áèø-äöø åëÿðñÿí! – äåäè. – Ìÿòáÿõäÿ ñÿí éåìÿêè÷ìÿéè, õþðÿêëÿðè ÿòðèíè èéëÿìÿéè, íÿôÿñèíÿ ÷ÿêìÿéè áàúàðàðñàí,
àììà ìÿòáÿõäÿ ÷àëûøìàã – ñÿíÿ àèä èø äåéèë. Úÿíàá êàïèòàí,
ìÿíèì éàçûã äîñòóì! Àúûüûí ýÿëìÿñèí, ñÿíÿ áèð øåé äåéèì: ìåøèí ÷àíòà ïàð÷àëàðûíû ñÿíÿ âåðÿðÿì, ñÿí äÿ äåéÿðñÿí êè, áóíëàð
áàüûðñàãäûð. Îüëóì, èúàçÿ âåð, èúàçÿ âåð, ìÿí þç àøïàçëûã âÿçèôÿìè éåðèíÿ éåòèðèì, éîõñà ãóðóéóá ãàõàúà äþíÿðÿì.
Óëåíøïèýåë äÿ äåäè:
– Éàõøû äà, þç âÿçèôÿíè éåðèíÿ éåòèð. Àììà ñÿíèí éàðàí ñàüàëìàñà, ìÿí ìÿòáÿõè áàüëàéàúàüàì, áèç äÿ àíúàã ñóõàðû èëÿ
äîëàíàúàéûã.
Ëàììå ñåâèíúèíäÿí àüëàéàðàã óúàäàí äåäè:
– Àù, îüëóì, ñÿí Ìÿðéÿì àíà êèìè ìÿðùÿìÿòëèñÿí!
ÛÂ
Ùÿð íåúÿ îëñà, ýþðöíöð, î ñàüàëìûøäû.
Ùÿð øÿíáÿ ýöíö Ýéþçëÿð Ëàììåíèí óçóí ãàéûøëà ìîíàõûí
éîüóíëóüóíó áåë òÿðÿôäÿí þë÷äöéöíö ýþðÿðäè.
Èëê øÿíáÿ ýöíö äåäè:
– Äþðä ôóòäóð.
Ñîíðà þçöíö þë÷äö:
– Äþðä ôóò éàðûìäûð, – äåäè.
Îâãàòû òÿëõ îëäó.
Ëàêèí ñÿêêèçèíúè øÿíáÿ ýöíöíäÿ ìîíàõû þë÷öá ñåâèíäè, äåäè êè:
– Äþðä, áèð äÿ äþðääÿ ö÷ ôóòäóð.
Ìîíàõ äà, Ëàììå þë÷ÿíäÿ áÿðê àúûãëàíûðäû:
– Ìÿíäÿí íÿ èñòÿéèðñÿí, àé éåêÿãàðûí?
Ëàììå äÿ, úàâàá âåðìÿê ÿâÿçèíÿ, îíà äèëèíè ýþñòÿðèðäè.
Äÿíèç÷èëÿð, ÿñýÿðëÿð Ëàììåíèí ìîíàõà ýöíäÿ éåääè äÿôÿ
áàøãà-áàøãà õþðÿêëÿð ýÿòèðäèéèíè ýþðöðäö.
– Áàõ, áó Ôëàíäðèéà éàüûíäà ùàçûðëàíìûø ïàõëàäûð. Ìîíàñòûðäà ùå÷ áåëÿ øåé éåìèñÿí? Þç àðàìûçäûð, éàìàí êþêÿëìèñÿí. Îíó
äà ñÿíÿ äåéèì êè, áèçèì ýÿìèäÿ àðûãëàìûðëàð. Êöðÿéèíäÿ íåúÿ
584
õûðäà áàëûøëàð ÿìÿëÿ ýÿëäèéèíè ùèññ åëÿéèðñÿíìè? ×îõ êå÷ìÿç,
äþøÿêñèç äÿ éàòà áèëÿðñÿí.
Ìîíàõà àéðû áèð õþðÿê ýÿòèðèá äåéèðäè:
– Áó äà Áðöññåë ãàéäàñûíúà áèøèðèëìèø êîåêåbàêê-äûð. Ôðàíñàäà
áóíà êðåï äåéèðëÿð, þçëÿðè äÿ íÿ ãàðàäûð, íÿ äÿ ìàòÿì ðÿíýèíäÿ, –
àüäûð, éàõøû äà ãûçàðäûëûá. Îíëàðäàí éàü äàìûð, ýþðöðñÿí? Ñÿíèí äÿ
éåêÿ ãàðíûíäàí áó éàõûíäà áåëÿ éàü äàìúûëàéàúàã.
Ìîíàõ äåéèðäè:
– Ìÿí àõû àú äåéèëÿì.
Ëàììå äÿ:
– Éå, éå! – äåéèðäè. – Çàòè-ãàðûíãóëó úÿíàáëàðû, áó àõû ÷îâäàð
áëèíèñè äåéèë, áó ÿí éàõøû áóüäà óíóíäàí ùàçûðëàíûá, çàòè-äþðäáóúàã úÿíàáëàðû! Áà, ñÿí áåøèíúè áóõàã äà áàüëàéûðñàí! Öðÿéèì éàìàí ñåâèíèð. Éå!
Ìîíàõ äà äåéèðäè:
– Àé éåêÿãàðûí, ìÿíè ðàùàò ãîé!
Ëàììå äÿ ãÿçÿáëÿíèðäè:
– Ñÿíèí úàíûí ìÿíèì ÿëèìäÿäèð. Éîõñà ñÿí êÿíäèðè – íîõóä
ÿçìÿëè, ãûçàðòìà ÷þðÿêëè áèð äîëó ãàçàí ñóïäàí öñòöí òóòóðñàí?
Áó ñààò ýÿòèðÿúÿéÿì.
Àç ñîíðà Ëàììå, ÿëèíäÿ éåêÿ áèð ãàá ìîíàõûí éàíûíà ýÿëäè.
– Íîõóä ÿçìÿñèíèí éàõøû ìÿúëèñäÿí õîøó ýÿëèð, áóíà ýþðÿ
ìÿí îðà àëìàí êíîåäåë-äÿ ÿëàâÿ åëÿäèì: áóíëàð óíäàí ùàçûðëàíìûø ÷îõ ëÿççÿòëè êöðÿúèêëÿðäèð; áóíëàðû äèðè-äèðè ãàéíàð ñóéà àòìàã ëàçûìäûð, ùÿð÷ÿíä áóíëàð ìÿäÿéÿ àüûðëûã åëÿéèð, àììà áóíäàí êþêÿëèðëÿð. Íÿ ãÿäÿð áàúàðûðñàí éå. Íÿ ãÿäÿð ÷îõ éåñÿí, áèð
î ãÿäÿð ìÿíÿ êåô âåðÿúÿêñÿí. Àíúàã, õàùèø åëÿéèðÿì, þçöíö åëÿ
ýþñòÿðìÿ êè, ýóéà ãàðíûí ïàðòëàéûð, ëÿùëÿìÿ, ýóéà ÷îõ éåìèñÿí,
– ñÿí éåìÿêäÿ îë! Êÿíäèðäÿ àñûëìàãäàí éàõøûäûð, – åëÿ äåéèëìè?
Áóäóíó ýþñòÿð ýþðöì! Áóääàí äà êþêÿëìèñÿí äþâðÿëÿìÿñèíÿ
èêè ôóò éåääè äöéìÿäèð! Ùå÷ áèð áóä áóíà òàé îëà áèëìÿç!
Áèð ñààò ñîíðà î éåíÿ äÿ ìîíàõûí ãàáàüûíäà ýþðöíäö, äåäè:
– Áó äà äîããóç ýþéÿð÷èí. Áó çÿðÿðñèç ãóøëàð áèçÿ åòèáàð åëÿéèá ýÿìèíèí öñòöíäÿ ó÷óðäó, ñÿíäÿí þòðö âóðóáëàð. Èéðÿíìÿ, éå!
585
Îíëàðûí è÷èíÿ áèð àç éàü, ÷þðÿê è÷è, ÿçèëìèø ìöøê úåâèçè, ñÿíèí
äÿðèí êèìè ïàðûëäàéàí ìèñ ùÿâÿíýäÿ äþéöëìöø ìèõÿê ãîéìóøàì. ßëàùÿçðÿò ýöíÿø úÿíàáëàðû ñÿíèí ñèôÿòèí êèìè àéäûí öçäÿ
ÿêñ îëóíäóüó ö÷öí õîøáÿõòäèð. Ñÿíèí ñèôÿòèí äÿ ïèéÿ ýþðÿ, ãàëûí
ïèé òÿáÿãÿñèíÿ ýþðÿ àéäûíäûð, áóíóí ö÷öí äÿ ñÿí òàìàìèëÿ ìÿíÿ
ìèííÿòäàðñàí.
Ëàììå ìîíàõà áåøèíúè äÿôÿ waterzoey ýÿòèðäè. Ñîðóøäó êè:
– Áàëûã ñîëéàíêàñûíäàí õîøóí ýÿëèðìè? Äÿíèç ñÿíè àïàðûð äà,
äÿíèç ñÿíè éåäèðèá áÿñëÿéèð äÿ, – áóíäàí àðòûã î, êðàëûí þçö ö÷öí
äÿ áèð øåé åëÿéÿ áèëìÿç. Áÿëè, áÿëè, áåøèíúè áóõàüûí ëàï ÿìÿëëèúÿ
àðòûð, þçö äÿ îíóí ñîë òÿðÿôè ñàü òÿðÿôèíäÿí ÷îõ îëóð. Îíóí óüóðñóç òÿðÿôèíè äàùà àðòûã éåìëÿìÿê ëàçûìäûð, – Àëëàù ùàâàéû éåðÿ
äåìÿéèá êè: “Ùÿð øåéäÿ ÿäàëÿòëè îëóí”. Ïèé äöçýöí éàéûëìàéàí
éåðäÿ ÿäàëÿò ùàðàäàí îëà áèëÿð? Àëòûíúû íàùàðäà ñÿíÿ áàëûããóëàüû
ýÿòèðÿúÿéÿì – áó éîõñóëëàð èñòðèäèéÿñèäèð. Ìîíàñòûðäà áóíó ùàçûðëàéà áèëìèðëÿð: ãàéíàäûðëàð åëÿ î ñààò äà éåéèðëÿð. Ýÿðÿê áåëÿ îëìàñûí: ãàéíàòìàã – ùÿëÿ ìöãÿääèìÿäèð. Ãàéíàäàíäàí ñîíðà
îíëàðûí ãàáûüûíû ÷ûõàðòìàã ëàçûìäûð, îíëàðûí çÿðèô áÿäÿíúèêëÿðèíè
ýÿðÿê áàëàúà ãàçàí ãîéóá, êÿðþâèçäÿ, ìöøê úåâèçèíäÿ, ìèõÿêäÿ
õåéëè ïþðòëÿäÿñÿí; îíóí øèðÿñè äÿ áåëÿ îëìàëûäûð: ïèâÿ èëÿ éàü;
áóíëàðûí äà éàíûíúà éàüäà ãûçàðäûëìûø ãóðó ÷þðÿê âåðìÿê ëàçûìäûð. Ìÿí äÿ ùÿìèí áó áàëûããóëàãëàðûíû áåëÿ ùàçûðëàìûøàì. Óøàãëàð íÿ ö÷öí ùÿìèøÿ àòà-àíàëàðûíà ìèííÿòäàð îëìàëûäûð? Éàøàäûãëàðû åâÿ ýþðÿ, ýþñòÿðèëÿí ìåùðèáàíëûüà ýþðÿ, õöñóñèëÿ, éåäèêëÿðè
õþðÿéÿ ýþðÿ. Îäóð, êè, ñÿí ìÿíè þç àòàí êèìè, àíàí êèìè èñòÿìÿëèñÿí, éåêÿ ãàðíûí äà ìÿíÿ îüóëëóã òÿøÿêêöðöíö áèëäèðìÿëèäèð.
Ýþçëÿðèíè íèéÿ åëÿ áÿðÿëäèá ìÿíÿ àúûãëû-àúûãëû áàõûðñàí?
Áó ñààò ñÿíÿ óí ãàòûëìûø, äàð÷ûí ñÿïèëìèø ÷îõ øèðèí ïèâÿ ñóïó
äà ýÿòèðÿúÿéÿì. Áèëèðñÿí íèéÿ? Îíà ýþðÿ êè, ñÿíèí ïèéèí ëàï øÿôôàô îëñóí, äÿðèíèí àëòûíäà òèòðÿñèí. Ñÿí áó ñààò ùÿéÿúàíëàíàíäà äà
î ýþðöíöð. Àõøàì çÿíýè ÷àëûíûð. Ðàùàò éàò, ñàáàùêû ýöíö ôèêèðëÿøìÿ. Àðõàéûí îëà áèëÿðñÿí êè, ñÿí ñàáàù éåíÿ éàüëû õþðÿê éåéÿúÿêñÿí, þç äîñòóí Ëàììåíè äÿ ýþðÿúÿêñÿí, – áó Ëàììå ñÿíÿ
éàüëû éåìÿê ùàçûðëàìàã ö÷öí ÿðèíìÿéÿúÿê.
586
– ×ûõ ýåò! Ãîé ìÿíè àëëàùà äóà åëÿéèì!
Ëàììå äÿ äåéèðäè:
– Äóà åëÿ, õîðóëòóíóí öðÿêà÷àí ìóñèãèñè àëòûíäà äóà åëÿ! Ïèâÿäÿí, éàòìàãäàí äàùà äà êþêÿëÿúÿêñÿí, éàìàí êþêÿëÿúÿêñÿí!
Ìÿí äÿ âàëåù îëàúàüàì.
Ëàììå áóíó äåéèá éàòìàüà ýåòäè.
Äÿíèç÷èëÿð, ÿñýÿðëÿð îíà äåéèðäè:
– Ñÿí íÿ ö÷öí áó ìîíàõû áåëÿ éåäèðèá áÿñëÿéèðñÿí? Àõû îíóí
ñÿíäÿí çÿùëÿñè ýåäèð!
Ëàììå äÿ îíëàðà äåéèðäè:
– Ìÿíèì èøèìÿ ãàðûøìàéûí. Ìÿí áþéöê èø ýþðöðÿì.
Â
Äåêàáð àéû ýÿëäè – óçóí ýåúÿëÿð àéû. Óëåíøïèýåë îõóéóðäó:
Àíæóëó! Ùåðñîã ùÿçðÿòëÿðè
Öçÿ ÷ûõàðòäû ãÿëáèíäÿêèíè,
Áåë÷èêàéà ùàêèì îëìàã èñòÿäè,
Àììà èñïàíëàøìûø ÿéàëÿòëÿð
Àíæóëàøìàäû îíóí àúûüûíà:
Òþéúö äÿ âåðìÿäèëÿð îíà.
×àë òÿáèëè, ÷àë:
Àíæóëó áèàáûð îëäó!
Øòàòëàðûí èõòèéàðûíäàäûð,
Ìàëèêàíÿëÿð, àêñèçëÿð, ðåíòàëàð.
Ìàýèñòðëÿðè îíëàð ãîéóð èø áàøûíà,
Âÿçèôÿ äÿ ñàòûðëàð,
Áóíà ýþðÿ ðåôîðìàòëàðà
Ãÿçÿáëÿíèá Àíæóëó ùåðñîã.
Áöòöí ôðàíñûçëàðûí êàôèð ÷àüûðäûüû.
Àíæóëó àé áèàáûð îëäó ùà!
ßëàùÿçðÿò Ùåðñîã
Ãûëûíúëà, çîð ýöúöíÿ,
Úàí àòûð òàõòö-òàúà.
587
Ùàêèìè ìöòëÿã îëìàã èñòÿéèð,
Êÿëÿêëÿ, ùèéëÿ èëÿ øÿùÿðëÿðè
Ùÿòòà Àíòâåðïåíè äÿ
×àïûá-òàëàìàã èñòÿéèð.
Çàäÿýàíëàð, øÿùÿðëèëÿð! Àéûã îëóí! Õÿáÿðäàð!
Àíæóëó àé áèàáûð îëäó ùà!
Ôðàíñà, ñÿíÿ ãàðøû äåéèë,
Õàëã ãÿçÿáèíäÿí ãîïàí òóôàí,
Ñÿíèí ìÿðä òîðïàüûí äåéèë,
Áó ãÿäÿð þëöìúöë éàðà àëàí.
Ñÿíèí þâëàäëàðûí äåéèë
Êèï-Äîðï äàðâàçàëàðûíû
Ãàíëû ìåéèòëÿðè èëÿ áàüëàéàí.
Àíæóëó àé áèàáûð îëäó ùà!
Ôðàíñà, ñÿêèëÿðäÿ þëöá ãàëàíëàð
Ñÿíèí þâëàäëàðûí äåéèë.
Îíëàð ÿúëàô Àíæóëóíóí àäàìëàðûäûð.
Ñÿíèí ãàíûíû è÷ÿíëÿðäèð, Ôðàíñà.
Èíäè äÿ è÷ìÿê èñòÿéèðëÿð áèçèì ãàíûìûçû.
Àðçó áèð øåéäèð,
ßìÿë áàøãà áèð øåé...
Àíæóëó àé áèàáûð îëäó ùà!
Àëè-ìÿãàì ùåðñîã ùÿçðÿòëÿðè
Áàüûðà-áàüûðà ñîõóëóá ÿñýÿðñèç øÿùÿðÿ.
“Âóð! Þëäöð! Âàð îëñóí ìåññà!”
Ãûøãûðûð îíóí “ãî÷àãëàðû”
Áàõûøëàðûíäàí àçüûíëûã âÿ øÿùâÿò éàüûð.
Àíæóëó àé áèàáûð îëäó ùà!
Çàâàëëû õàëã, ñÿíèíëÿ íÿ èøèìèç,
Îíëàðà äöøìÿíèê.
Äþçìöðöê àüûð âåðýèëÿðèíÿ,
Äóç ùàããûíà, “äèíìÿâåð”èíÿ...
Éàüëàéûðëàð áèçè, ñÿíè ëÿíÿòëÿéÿðÿê.
Ãàðÿò åäèðëÿð ñÿíèí ùàëàë ÷þðÿéèíè.
588
Àðàáàëàðûíû, àòëàðûíû.
Ãàðÿò åäèðëÿð ñÿíè, þç äîüìà àòàëàðûíû.
Àíæóëó àé áèàáûð îëäó ùà!
Ôðàíñà, ñÿí îíëàðà àíàñàí,
Îíëàðà ñöä âåðìèñÿí.
Äöíéàäà ñÿíèí àäûíû ëÿêÿëÿíäèðÿí áó
Àë÷àãëàðû, áîéà-áàøà éåòèðìèñÿí.
Îíëàðûí ôèòíÿ-ôÿñàäûíäàí
Äöíéàíû áöðöéÿí øþùðÿò òöñòöñöíäÿ
áîüóëàúàãñàí.
Àíæóëó àé áèàáûð îëäó ùà!
Ñÿíèí ùÿðá ÷ÿëÿíýèíÿ òÿçÿ ÷è÷ÿêëÿð ñàíúûëàúàã.
Çÿáò åäèëÿúÿê ñÿíèí ö÷öí íå÷ÿ-íå÷ÿ
Éåíè þëêÿ, éåíè òîðïàã.
Ñÿí î, “Øÿùâÿò âÿ Ñàâàø” õîðóçóíó
Ñàë àéàã àëòûíà, òàïäàëà.
Åé Ôðàíñûç õàëãû, åé úÿñóð õàëã.
ßçñÿí î õîðóçóí áàøûíû
Áöòöí õàëãëàð ðàçû ãàëàð.
Àíæóëó äà áèàáûð îëàð!
ÂÛ
Ìàé àéûíäà, ôÿëÿìÿíý êÿíäëè ãàäûíëàðû àçàðëàìàìàã, þëìÿìÿê ö÷öí ýåúÿëÿð áàøëàðû öñòöíäÿí ö÷ ãàðà ïàõëà àòäûãëàðû çàìàí, Ëàììåíèí éàðàñû à÷ûëäû. Îíó áÿðê òèòðÿòìÿ-ãûçäûðìà òóòäó.
Õàùèø åëÿäè êè, îíó ýþéÿðòÿéÿ, ìîíàõûí ãÿôÿñè èëÿ öç-öçÿ
ãîéñóíëàð.
Óëåíøïèýåë èúàçÿ âåðäè, àíúàã òèòðÿòìÿ òóòàíäà, äîñòóíóí äÿíèçÿ äöøìÿñèíäÿí ãîðõàðàã, áóéðóã âåðäè êè, îíó áÿðê-áÿðê
÷àðïàéûñûíà áàüëàñûíëàð.
Ãûçäûðìàñû äöøÿíäÿ, Ëàììå èøàðÿ èëÿ ìîíàõû Ýéþçëÿðÿ õàòûðëàäûð, îíà äèëèíè ýþñòÿðèðäè.
Ìîíàõ äà îíà äåéèðäè:
– Àé éåêÿãàðûí, íèéÿ ìÿíè òÿùãèð åëÿéèðñÿí?
589
Ëàììå äÿ úàâàá âåðèðäè êè:
– Ìÿí ñÿíè òÿùãèð åëÿìèðÿì, ìÿí ñÿíè éåäèðèá áÿñëÿéèðÿì.
Õÿôèô êöëÿê ÿñèðäè, ýöíÿø àäàìû èñèäèðäè. Òèòðÿòìÿ òóòàí Ëàììå, ñàéûãëàìà âàõòûíäà þçöíö ñóéà àòìàìàã ö÷öí, îíó ÷àðïàéûéà áÿðê-áÿðê áàüëàäûëàð: Ëàììåéÿ åëÿ ýÿëèðäè êè, î ìÿòáÿõäÿäèð.
Äåéèðäè êè:
– Ñîáàìûç áó ñààò éàìàí ïàðûëäàéûð. Áó ñààò ìÿíèì öñòöìÿ
éåëáÿãóøó éàüûøû éàüàúàã. Àðâàä, áàüäà úÿëÿ ãóð! Ñÿíèí ãîëóí
äèðñÿéÿ êèìè à÷ûã îëàíäà ìÿíèì õîøóìà ýÿëèð. Ñÿíèí ãîëóí
àüàïïàãäûð! Ìÿí áó ñààò îíó äîäàãëàðûìëà äèøëÿðÿì, äèøëÿðÿì:
äîäàãëàð – ìÿõìÿð äèøäèð. Êèìÿ ãàëàúàã î ýþçÿë áÿäÿí, ñÿíèí
íàçèê, àü êîôòàíäàí ýþðöíÿí î äîëüóí äþøëÿð? Ìÿíÿ, ìÿíÿ, ìÿíèì ÷îõ ãèéìÿòëè ñåâýèëèì! Êèì ìÿíÿ õîðóç ïèïèéè, ÷îëïà áöçäöìö ãûçàðäàúàã? Àíúàã ÷îõ ìöøê úåâèçè ãîéìà, – îíäàí àäàì
äàùà áÿðê òèòðÿäèð. Ñîóñ – àüäûð, çèðÿäèð, äÿôíÿ éàðïàüûäûð. Áÿñ
ñàðûñû ùàíû?
Óëåíøïèýåëÿ èøàðÿ åëÿäè êè, ÿéèëñèí, ãóëàüûíà ïû÷ûëäàäû:
– Áó ñààò öñòöìöçÿ îâ ãóøëàðû éàüûø êèìè éàüàúàã. Ñÿíÿ ùàìûéà âåðäèéèìäÿí äþðä éåëáÿãóøó ÷îõ âåðÿúÿéÿì. Ñÿí – êàïèòàíñàí. Àíúàã þçýÿñèíÿ äåìÿ ùà, ìÿíè ÿëÿ âåðìÿ.
Ñîíðà î ýÿìèéÿ äÿéÿí ëÿïÿëÿðèí õÿôèô ñÿñèíè åøèòäè, äåäè êè:
– Ñóï ãàéíàéûð, îüëóì, ñóï ãàéíàéûð! Àíúàã ñîáà íÿ éàâàø
ãûçûð!
Ùóøó þçöíÿ ýÿëÿí êèìè ìîíàõäàí äàíûøûðäû:
– Ùàðàäàäûð? Êþêÿëèðìè?
Áèð ýöí äåäè êè, éåêÿ ãàïàíû ýþéÿðòÿéÿ ýÿòèðèí: áèð ýþçöíÿ
ìÿíè ãîéóí, î áèðè ýþçöíÿ ìîíàõû. Ìîíàõ ãàïàíà ÷ûõàí êèìè
Ëàììå áó áèðè ýþçöíäÿ ùàâàéà ãàëõûá ùÿéÿúàíëà äåäè:
– Áàõ, àüûðëûã áóíà äåéÿðëÿð! Áàõ, àüûðëûã áóíà äåéÿðëÿð!
Ìÿí îíóí éàíûíäà áÿäÿíñèç ðóùàì, – àç ãàëäû ãóø êèìè ïûðð åëÿéèá ó÷àì. Ãóëàã àñûí, ýþðöí ñèçÿ íÿ äåéèðÿì: îíó ýþòöðöí, éîõñà
ìÿí äöøÿ áèëìÿðÿì. Èíäè ÷ÿêè äàøû ãîéóí, ìîíàõû éåíÿ äÿ ãàïàíà ãàëäûðûí. Îíóí àüûðëûüû íå÷ÿäèð? Ö÷ éöç îí äþðä ýèðâÿíêÿ?
Áÿñ ìÿí? Èêè éöç èéèðìè!
590
ÂÛÛ
Åðòÿñè ýåúÿ, ùàâà òÿçÿúÿ èøûãëàíàíäà, Ëàììåíèí ÷ûüûðòûñû
Óëåíøïèýåëè éóõóäàí îéàòäû.
– Óëåíøïèýåë! Óëåíøïèýåë! Ýÿìèéÿ ýÿë! Îíó áóðàõìà! Êÿíäèðè êÿñèí! Êÿíäèðè êÿñèí!
Óëåíøïèýåë ýþéÿðòÿéÿ ãàëõäû.
– Íÿ ÷ûüûðûðñàí? – äåäè. – Áóðàäà ùå÷ êÿñ éîõäóð.
Ëàììå:
– Îäóð, îäóð, – äåäè, – ìÿíèì àðâàäûì, îäóð, ôëèáîòóí ÿòðàôûíäà öçÿí ãàéûãäàäûð, áÿëè, áÿëè, áÿëè, ùÿìèí ôëèáîòäàäûð, îõóìàã, âèîëà ñÿñè îðàäàí ýÿëäè.
Íåëå äÿ ýþéÿðòÿéÿ ãàëõäû.
Ëàììå îíà äåäè:
– Êÿíäèðè êÿñ, ãûçûì! Þçöí ýþðöðñÿí êè: éàðàì ñàüàëûá. Î þç
çÿðèô ÿëëÿðè èëÿ ìÿíèì éàðàìû áàüëàäû, áÿëè, áÿëè, î! Áàõ, áàõ:
îäóð, ãàéûãäà äóðóá! Ãóëàã àñ! Îõóéàí îäóð! Ýÿë, ñåâýèëèì, çàâàëëû Ëàììåíè àòìà! Ñÿíñèç î éåòèìäèð.
Íåëå îíóí ÿëèíè òóòäó, àëíûíû éîõëàäû.
– Ãûçäûðìàñû ÷îõäóð, – äåäè.
Ëàììå:
– Êÿíäèðè êÿñèí, – äåäè. – Ãàéûã âåðèí! Ìÿí äèðèéÿì, õîøáÿõòÿì, éàðàì ñàüàëûá.
Óëåíøïèýåë êÿíäèðè êÿñäè. Ëàììå, àü êÿòàí òóìàíäà, ÷àðïàéûäàí éåðÿ àòûëäû, þçö ñóéà ãàéûã åíäèðìÿéÿ áàøëàäû.
Óëåíøïèýåë Íåëåéÿ äåäè:
– Ëàììåéÿ áàõ, îíóí ñÿáèðñèçëèêäÿí ÿëëÿðè ÿñèð.
Ãàéûã ñóéà åíÿí êèìè, Óëåíøïèýåë, Íåëå, Ëàììå, àâàð÷ÿêÿíëÿ áÿðàáÿð îðà àòûëäû, óçàãäà, ëèìàíäà äóðàí ôëèáîòà ñàðû ýåòäèëÿð.
Ëàììå àâàð÷ÿêÿíÿ êþìÿê åäÿðÿê äåäè:
– Ãÿøÿíý ôëèáîò!
Øÿðã øöàëàðû èëÿ ãûçàðàí, áöëëóðó õàòûðëàäàí ñÿùÿð ñîéóüóíäà
ýÿìè, ýÿìèíèí äîð àüàúëàðû àéäûí ýþðöíöðäö.
Ëàììå àâàð ÷ÿêèðäè.
Óëåíøïèýåë ñîðóøäó:
591
– Ñÿí îíó íåúÿ òàïäûí?
Ëàììå ãûðûã ñÿñëÿ äàíûøìàüà áàøëàäû:
– Ìÿí þçöìö éàõøû ùèññ åëÿäèì, éàòäûì. Áèðäÿí ñÿñ åøèòäèì.
Áèð àüàú øåé ýÿìèíèí éàíûíà äÿéäè. Ãàéûãìûø. Äÿíèç÷è éöéöðäö:
“Êèìäèð?” Úàâàáûíäà àñòà ñÿñ åøèäèëäè: îíóí ñÿñè èäè, îüëóì,
îíóí ñÿñè, îíóí çÿðèô ñÿñè: “Äîñòëàð!” Áóíóí àðäûíúà áèð àäàìûí
êîáóä ñÿñè åøèäèëäè: “Éàøàñûí Ýéþç! “Èîííà” ôëèáîòó êàïèòàíûíäàí
Ëàììå Ãóäçàêà”. Äÿíèç÷è íÿðäèâàíû àøàüû ñàëäû. Àé òàìàì
èøûãëàíûðäû. Ýþðäöì êè, ýþéÿðòÿéÿ êèøè ïàëòàðëû áèð àäàì ãàëõûð.
Àíúàã áó àäàìûí èðè îìáàëàðû, äîëó äèçëÿðè, åíëè ÷àíàüû âàð. Ôèêèðëÿøäèì êè: “Éîõ, áó ïàëòàðûíû äÿéèøìèø àðâàääûð”. Áèðäÿí åëÿ
áèë ãûçûëýöë à÷ûëäû, ìÿíèì öçöìÿ òîõóíäó, – îüëóì, áó îíóí äîäàãëàðû èäè. Ñîíðà åøèòäèì êè, î äàíûøäû – áàøà äöøöðñÿí: î äàíûøäû! Î ìÿíè þïöøÿ ãÿðã åëÿéèð, àüëàéûð. Ìÿíäÿ åëÿ áèð ùèññ ÿìÿëÿ
ýÿëäè êè, åëÿ áèë ìÿíèì áÿäÿíèìÿ äóðó, ÿòèðëè àëîâ éàéûëäû: “Ìÿí
áèëèðÿì êè, – äåäè, – ïèñ ùÿðÿêÿò åëÿìèøÿì, àíúàã ñÿíè ñåâèðÿì,
ìÿíèì ÿðèì! Ìÿí àëëàùà àíä è÷ìèøäèì, àíúàã àíäûìû ïîçäóì,
ìÿíèì ÿðèì, ìÿíèì ñåâèìëè ÿðèì! Ìÿí òåç-òåç ñÿíèí éàíûíà ýÿëèðäèì, àíúàã éàõûíëàøìàüà úÿñàðÿò åëÿìèðäèì. Àõûðäà äÿíèç÷è
èúàçÿ âåðäè. Ìÿí ñÿíèí éàðàíû à÷ûá áàüëàäûì, ñÿí ìÿíè òàíûìàäûí. Ìÿí ñÿíè ñàüàëòäûì. Ìÿíÿ àúûüûí òóòìàñûí, ìÿíèì ÿðèì,
Ìÿí ñÿíè ýþçäÿí ãîéìóðäóì, àíúàã ãîðõóðàì: î áóðàäàäûð, ñèçèí ýÿìèäÿäèð. Áóðàõ ìÿíè! Î ìÿíè ýþðñÿ, ãàðüûéàúàã, îíäà
ìÿí ùÿìèøÿ îääà éàíàúàüàì!” Î ýöëÿ-ýöëÿ, àüëàéà-àüëàéà ìÿíè éåíÿ þïäö, àíúàã ìÿíèì éàëâàðûøûìà, ýþç éàøûìà áàõìàéûá
ýåòäè. Îüëóì, ñÿí ìÿíèì ãîëëàðûìû, ãû÷ëàðûìû áàüëàìûøäûí, àììà èíäè...
Ëàììå áóíó äåéÿíäÿ, ýöúö éåòäèêúÿ àâàðëàðà ýöú âåðèðäè:
ÿëèíäÿêè ùÿð êöðÿê – éàéû òàðûì ÷ÿêèëìèø îõó õàòûðëàäûðäû, – èíäèúÿ áó îõëàðäàí ýþéÿ îõ ãàëõàúàãäû.
Îíëàð ôëèáîòà ëàï éàõûíëàøàíäà Ëàììå äåäè:
– Îäóð, åé, ýþéÿðòÿäÿäèð, âèîëà ÷àëûð, – ìÿíèì ýþçÿë àðâàäûì:
àëòóí ñà÷ëû, ãîíóð ýþçëö, ùÿëÿ äÿ ãÿøÿíý öçëö, äîëó ãîëëó, àü ÿëëè
àðâàäûì! Ãàéûã, äàëüàäàí äàëüàéà àòûë!
592
Ôëèáîòóí êàïèòàíû, éàõûíëàøàí ãàéûüû, âàð ýöúö èëÿ àâàð ÷ÿêÿí
Ëàììåíè ýþðöá, ýþéÿðòÿäÿí íÿðäèâàí ñàëëàìàüû ÿìð åòäè. Ëàììå àòûëàðàã ãàéûüû ö÷ ñàæåíäÿí ÷îõ ýåðè èòÿëÿäè, àç ãàëäû êè, ñóéà
äöøñöí. Ïèøèê êèìè ýþéÿðòÿéÿ ãàëõàðàã, àðâàäûíûí öñòöíÿ úóìäó,
î äà ôÿðÿùèíäÿí äîíàðàã Ëàììåíè ãóúàãëàéûá þïìÿéÿ áàøëàäû.
– Ëàììå, ìÿíè àïàðìà, – äåäè. – Ìÿí àëëàùà àíä è÷ìèøÿì.
Àíúàã ñÿíè ñåâèðÿì. Àù, ìÿíèì ÿçèç ÿðèì!
Íåëå ùÿéÿúàíëà äåäè:
– Áó êè Êàëëåýåí Ùåéáðåõòñäèð, ýþçÿë Êàëëåýåí!
Î äà:
– Áÿëè, ìÿíÿì, – äåäè. – Àíúàã ÿôñóñ! Ìÿíèì ýþçÿëëèéèìèí
éàðûñû ýåäèá!
Îíóí öçöíäÿí êþëýÿ êå÷äè.
Ëàììå ÷ûüûðäû:
– Ñÿí íÿ åëÿìèñÿí? Ñÿíÿ íÿ îëóá? Íèéÿ ìÿíè àòìûñàí? Íèéÿ
ñÿí áó ñààò ìÿíäÿí ãà÷ìàã èñòÿéèðñÿí?
Ãàäûí òÿçÿäÿí ñþçÿ áàøëàäû:
– Ìÿíÿ ãóëàã àñ, àíúàã ùèðñëÿíìÿ. Ùàìûñûíû à÷ûá ñÿíÿ äåéèì.
Ìÿí áèëèðäèì êè, ìîíàõëàð Àëëàù áÿíäÿñèäèð, îíëàðäàí áèðèíÿ
èíàíäûì – îíóí àäû Êîðíåëèñ Àäðèàíñåíäèð.
Ëàììå áó àäû åøèäÿíäÿ áÿðê ÷ûüûðäû:
– Íÿ? Î êèíëè ðèéàêàðûí àüûç éåðèíäÿ ÷èðêàá ÷àëàñû âàð, áóðäàí
î àíúàã èéðÿíú çèð-çèáèëëÿð ôûñãûðäûð, î àíúàã ðåôîðìàòëàðûí ãûðûëìàñûíäàí áàøãà àéðû áèð ñþç äåìèð. Èíêâèçèñèéàíûí áó ÿí áàðèç òÿðÿôäàðû, êðàë ôÿðìàíëàðûíû òÿðèôëÿéÿí àäàì? Áó àë÷àã ÿõëàãñûç...
Êàëëåýåí îíóí ñþçöíö êÿñäè:
– Àëëàù áÿíäÿñèíè òÿùãèð åëÿìÿ!
Ëàììå ñþçöíÿ äàâàì åòäè:
– Ìÿí î Àëëàù áÿíäÿñèíè òàíûéûðàì! Î àë÷àüûí áèðèäèð, ðÿçèëäèð.
Ýþçÿë Êàëëåýåíèí ïîçüóí ìîíàõûí ÿëèíÿ äöøìÿñè ëàçûììûø! Éàõûí ýÿëìÿ – þëäöðÿðÿì! Àììà ìÿí áóíó íåúÿ ñåâèðäèì! Ìÿíèì
àëäàíìûø, çàâàëëû ãÿëáèì àíúàã áóíóí ö÷öí äþéöíöðäö! Ñÿí íèéÿ
áóðàäàñàí? Íèéÿ õÿñòÿëÿíÿíäÿ ñÿí ìÿíÿ áàõìûñàí? Ãîéàéäûí
ìÿí þëÿéäèì! Ýåò! Ñÿíè ýþðìÿê èñòÿìèðÿì! Ýåò! Éîõñà ñÿíè
äÿíèçÿ àòàðàì. Ìÿíèì áû÷àüûì ùàíû?..
593
Êàëëåýåí îíó ãóúàãëàäû:
– Ìÿíèì ÿðèì, Ëàììå, àüëàìà! Ìÿíèì áàðÿìäÿ ïèñ ôèêèðëÿðäÿ îëìà! Î ìîíàõëà ìÿíèì éàõûíëûüûì éîõ èäè.
Ëàììå àüëàéà-àüëàéà, äèøëÿðèíè ãûúûðäàäà-ãûúûðäàäà ÷ûüûðäû:
– Éàëàí äåéèðñÿí! Ìÿí ùÿëÿ èíäèéÿ êèìè ãûñãàíìàìûøàì, èíäè ãûñãàíûðàì. Þëäöðöúö åùòèðàñ! Ùÿì þçöìäÿí ÷ûõûðàì, ùÿì
ñåâèðÿì, ñÿíè þëäöðìÿê äÿ èñòÿéèðÿì, ãóúàãëàìàã äà èñòÿéèðÿì.
Ýåò! Éîõ, ãàë! Áóíóí ö÷öí áóðíóìóí óúó ýþéíÿéèðäè: èíäè ãàíûíû òþêìÿê èñòÿéèðÿì. Ìÿíèì áû÷àüûì ùàðàäàäûð? Ìÿíè íÿñÿ éàíäûðûð, ýÿìèðèð, éåéèð, ñÿí äÿ ìÿíÿ ýöëöðñÿí.
Êàëëåýåí ìÿñóì âÿ ìöòè ùàëäà, ýþç éàøû òþêÿ-òþêÿ îíó ãóúàãëàìûøäû. Ëàììå äåéèðäè:
– Áÿëè, ÿëáÿòòÿ, ìÿí íàùàã éåðÿ þçöìäÿí ÷ûõûðàì. Áÿëè, ÿëáÿòòÿ, ñÿí ìÿíèì íàìóñóìó ãîðóéóðäóí, àèëÿ íàìóñóìó, – áèç
êèøèëÿð áóíó äÿðùàë àðâàä òóìàíûíà áàüëàéûðûã. Ñÿí îíäà ìÿíÿ
åëÿ øèðèí ýöëöìñÿìèøäèí, – îíäà êè, äîñòëàðûíëà âàèçÿ ãóëàã àñìàüà ýåòìÿíè õàùèø åëÿìèøäèí...
Êàëëåýåí îíó þïÿ-þïÿ äåéèðäè:
– Ãîé ìÿí äåéèì! Äöçöíö äåìèðÿìñÿ, ãîé åëÿ áóðäàúà þëöì.
Ëàììå:
– Éàõøû äà, þë! – äåäè. – Ñÿí àõû ëàï éÿãèí éàëàí äåéÿúÿêñÿí.
Êàëëåýåí éàëâàðûðäû:
– Ìÿíÿ ãóëàã àñ!
– Äàíûø éà äàíûøìà, ìÿíèì ö÷öí ôÿðãè éîõäóð.
Êàëëåýåí ñþçÿ áàøëàäû.
– Àäðèàñåí àòà éàõøû ìîèçÿ÷è ùåñàá îëóíóðäó. Îíà ãóëàã àñìàüà ýåòìèøäèì. Î äåéèðäè êè, ðóùàíè àä, åâëÿíìÿìÿê äöíéàäà
ùÿð øåéäÿí éöêñÿêäèð, ÷öíêè èíàíàíëàð áó éîëëà úÿííÿòÿ äàùà òåç
äöøöðëÿð. Îíóí îäëó, úîøãóí íèòãè ÷îõëó íàìóñëó ãàäûíëàðû, î ñûðàäàí ìÿíè äÿ ñàðñûòäû, õöñóñèëÿ äóë àðâàäëàðû, ãûçëàðû. Åâëÿíìÿìÿê – òÿêìèëëÿøìÿê éîëó èäè, î áèçÿ áó éîë èëÿ ýåòìÿéè ìÿñëÿùÿò
ýþðäö, áèç äÿ àíä è÷äèê êè, äàùà êèøè ýþðìÿéÿúÿéèê...
Ëàììå ãÿùÿðëè-ãÿùÿðëè îíóí ñþçöíö êÿñäè:
– ßëáÿòòÿ, îíäàí áàøãà.
Êàëëåýåí àúûãëû äåäè:
594
– Êÿñ ñÿñèíè!
Ëàììå äåäè:
– Éàõøû äà, äàíûø! Ñÿí ìÿíÿ åëÿ àüûð çÿðáÿ åíäèðìèñÿí êè,
ìÿí äàùà þçöìÿ ýÿëÿ áèëìÿéÿúÿéÿì.
– Éîõ, ýÿëÿðñÿí, êèøè, èíäè áèç äàùà àéðûëìàéàúàéûã.
Êàëëåýåí îíó ãóúàãëàéûá þïìÿê èñòÿäè, Ëàììå îíó þçöíäÿí
èòÿëÿäè.
Êàëëåýåí äåäè:
– Äóë àðâàäëàð ñþç âåðäèëÿð êè, èêèíúè äÿôÿ ÿðÿ ýåòìÿéÿúÿêëÿð.
Ëàììå ãûñãàíúëûã ôèêèðëÿðèíÿ äàëàðàã îíà ãóëàã àñûðäû.
Êàëëåýåí òÿøâèøëÿ ñþçöíÿ äàâàì åòäè:
– Î àíúàã úàâàí, ãÿøÿíý àðâàäëàðû þçöíÿ ðóùàíè ãûçëûüà ãÿáóë
åäèðäè, ãàëàíëàðûíû þç ðóùàíèëÿðèíÿ ýþíäÿðèðäè. Î äÿðùàë áåëÿ áèð
ãàéäà ãîéäó: îíóí ðóùàíè ãûçëàðû àíúàã îíà ýöíàùëàðûíû áàüûøëàòäûðìàëû èäèëÿð, ùàìû áó áàðÿäÿ îíà ñþç âåðäè, ìÿí äÿ. Òÿúðöáÿëè
éîëäàøëàðûì ìÿíäÿí ñîðóøäóëàð êè, ñÿí ýöíàùëàðûíû áàüûøëàìàüà
ùàçûðëàøìàã èñòÿìèðñÿí? Ìÿí ðàçûëûã âåðäèì. Áðöããåäÿ, Äàøéîíàíëàð ñàùèëèíäÿ, ìèíîðèòëÿð ìîíàñòûðû éàõûíëûüûíäà Êàëëå äå Íàæàæ àäëû áèð àðâàä éàøàéûðäû: ãûçëàð îíóí éàíûíäà îõóéóðäó, ùÿì
äÿ éåìÿê éåéèðäè, î äà îíëàðäàí áóíóí ö÷öí àéäà áèð ÷åðâîí ïóë
àëûðäû. Êîðíåëèñ ýèçëèí éîëëà Êàëëå äå Íàæàæûí éàíûíà ýÿëäè. Îíóí
åâèíäÿ, áàëàúà îòàãäà ìÿí Êîðíåëèñëÿ òÿê ãàëäûì. Î äåäè êè, áöòöí òÿáèè, øÿùâàíè ìåéëëÿðèì áàðÿñèíäÿ îíà äàíûøûì. Ìÿí ÿââÿë
úÿñàðÿò åòìÿäèì, ëàêèí ñîíðà éîëà ýÿëäèì. Áÿðê àüëàäûì, àíúàã
ùàìûñûíû à÷ûá äåäèì.
Ëàììå èíèëäÿäè:
– Àõ-õ-õ! Áó ÿáà ýåéìèø äîíóç ñÿíèí çÿðèô ãÿëáèíèí ýöíàùëàðûíà ãóëàã àñäû?
– Î ìÿíÿ åëÿ ùåé äåéèðäè, – áó ëàï ùÿãèãÿòäèð, êèøè, – Àëëàùäàí, èíñàíëàðäàí ÷îõ ãîðõìàã ëàçûìäûð, áèç àëëàùûí ãàáàüûíäà
óòàíìàìàëûéûã, áöòöí ýèçëèí àðçóëàðûìûçû ðóùàíè àòàéà à÷ûá äåìÿëèéèê, îíäà áèç ãóëàã àñûëìàüà, òþâáÿ åòìÿéÿ ëàéèã îëàðàã.
Ñîíðà äåäè êè, ìÿí îíóí ãàáàüûíäà ÷ûëïàã îëìàëûéàì, áåëÿ êè,
ìÿíèì ýöíàùêàð áÿäÿíèì òóòäóãëàðû ýöíàù èøëÿð ö÷öí ÿí éöíýöë
úÿçà àëñûí. Áèð ýöí î ìÿíè ñîéóíìàüà âàäàð åëÿäè, åëÿ êè, ìÿíèì
595
àëò êþéíÿéèì ÿéíèìäÿí äöøäö – ìÿí ùóøóìó èòèðäèì. Î, áóðóíà
÷ÿêèëÿí äóçëà ìÿíè þçöìÿ ýÿòèðäè. Äåäè êè: “Ãûçûì, áó äÿôÿ áÿñäèð, èêè ýöíäÿí ñîíðà ýÿë, ÷óáóã äà ýÿòèð”. Áó ÷îõ ñöðäö, àíúàã
ùå÷ âàõò... àíä îëñóí àëëàùà, áöòöí þâëèéàëàðà... Ìÿíèì ÿðèì!..
Áàøà äöø ìÿíè... Ìÿíÿ áàõ!.. Àðõàéûí îë êè, ìÿí éàëàí äåìèðÿì.
Ìÿí òÿìèç îëìóøàì, ñÿíÿ ñÿäàãÿòëè ãàëìûøàì... ùÿìèøÿ äÿ
àíúàã ñÿíè ñåâìèøÿì.
Ëàììå ÷ûüûðäû:
– Éàçûã çÿðèô áÿäÿí! Àõ, ñÿíèí ýåéèìèíäÿí àñûëàí áó ðöñâàé÷û ëÿêÿ!
Êàëëåýåí äåäè:
– Ëàììå! Î áèçèì àëëàùûí àäûíäàí, áèçèì êèëñÿíèí ìöãÿääÿñ
àíàñû àäûíäàí äàíûøûðäû, ìÿí îíà ãóëàã àñìàéà áèëÿðäèììè? Ìÿí
ñÿíè ùÿìèøÿ ñåâìèøÿì, àíúàã Ìÿðéÿì àíàéà àíä è÷ìèøÿì êè,
þçöìö ñÿíÿ òÿñëèì åòìÿéÿì. Éåíÿ äÿ ìÿí çÿèôëèê ùèññ åäèðäèì
– ñÿíÿ ãàðøû çÿèôëèê! Áðöããåäÿêè ìåùìàíõàíà éàäûíäàìû? Ìÿí
Êàëëå äå Íàæàæûí éàíûíäà èäèì, ñÿí Óëåíøïèýåëëÿ åøøÿéèí öñòöíäÿ
ýåäèðäèí. Ìÿí ñÿíèí àðäûíúà ýåòäèì. Éàíûìäà ïóëóì âàðäû, þçöìÿ õÿðúëÿìÿìèøäèì, àììà ñÿíèí àú îëäóüóíó äÿðùàë áàøà äöøäöì. Ìÿíè þçöíÿ ÷ÿêäèí, ñÿíÿ éàçûüûì ýÿëäè, ñåâýè ìÿíè ðàùàò
ãîéìàäû.
Óëåíøïèýåë ñîðóøäó:
– Èíäè î ùàðäàäûð?
– Êèíëè àäàìëàð îíà áþùòàí àòäûëàð, îíóí èøè ìÿùêÿìÿéÿ äöøäö, àõûðäà Àíäðèàíñåí àòà Áðöããåíè òÿðê åëÿìÿéÿ, Àíòâåðïåíäÿ
ýèçëÿíìÿéÿ ìÿúáóð îëäó. Ôëèáîòäà äåäèëÿð êè, ìÿíèì ÿðèì îíó
ÿñèð àëûá.
Ëàììå ÷ûüûðäû:
– Íåúÿ? Ìÿíèì éåäèðèá-áÿñëÿäèéèì ìîíàõ îäóð?
Êàëëåýåí ÿëëÿðè èëÿ öçöíö þðòöá úàâàá âåðäè êè:
– Áÿëè.
Ëàììå áàüûðäû:
– Áàëòà âåðèí ìÿíÿ! Áàëòà âåðèí! Îíó þëäöðöá áó àçüûí êå÷èíèí ïèéèíè ùÿððàúà ãîéàúàüàì! Áó ñààò ýåðèéÿ, ýÿìèéÿ! Ãàéûã!
Ãàéûã ùàíû?
596
Íåëå äåäè:
– ßñèðè þëäöðìÿê, éà éàðàëàìàã – ïèñ èøäèð.
Ëàììå ñîðóøäó:
– Íèéÿ ìÿíÿ åëÿ àúûãëû-àúûãëû áàõûðñàí? Îíó þëäöðìÿéÿ ãîéìàçñàí?
Íåëå äÿ úàâàá âåðäè êè:
– Ãîéìàðàì.
– Éàõøû, îíà ïèñ áèð øåé åëÿìÿðÿì. Àíúàã ãîé îíó ãÿôÿñäÿí
à÷ûá áóðàõûì. Ãàéûã! Ùàíû ãàéûã?
Àç ñîíðà ãàéûüà ìèíäèëÿð. Ëàììå áÿðê ÷ÿêèðäè, éîë óçóíó äà
àüëàéûðäû.
Êàëëåýåí ñîðóøäó:
– Äèëõîðñàí, ÿðèì?
Ëàììå äÿ:
– Éîõ, – äåäè, – ìÿíèì êåôèì êþêäöð: ñÿí áèð äàùà ìÿíèì
éàíûìäàí ýåòìÿéÿúÿêñÿí êè?
– Éîõ, – äåäè.
– Äåéèðñÿí êè, òÿìèç îëìóøàì, ñÿíÿ ñÿäàãÿòëè ãàëìûøàì. Àíúàã, ìÿíèì úàíûì-úèéÿðèì, ñåâýèëèì Êàëëåýåí, ìÿí ñÿíèíëÿ áèð
ýöí ýþðöøìÿê öìèäèíäÿ èäèì, àíúàã èíäè áó ìîíàõûí öçöíäÿí
áèçèì õîøáÿõòëèéèìèç çÿùÿðëÿíÿúÿê – ãûñãàíúëûã çÿùÿðè èëÿ... Ìÿí
ãÿìýèí îëàíäà, éà åëÿúÿ éîðóëàíäà, ñÿí ÷ûð÷ûëïàã ìÿíèì
ýþçöìöí ãàáàüûíäà úàíëàíàúàãñàí, ùèññ åäÿúÿéÿì êè, ñÿíèí ýþçÿë áÿäÿíèíè î èéðÿíú ãàì÷û èëÿ äþéöá. Áèçèì ñåâýèìèçèí áàùàðû
ìÿíèì îëäó, éàéû – îíóí. Ïàéûçû éàüìóðëó, äóìàíëû îëàúàã; îíóí
àðäûíúà ãûø ýÿëÿúÿê, ìÿíèì äÿéèøìÿç ñåâýèìè äÿôí åäÿúÿê.
Êàëëåýåí ñîðóøäó:
– Àüëàéûðñàí?
Ëàììå:
– Ùÿ, – äåäè, – êå÷ÿí øåé áèð äÿ ýåðè ãàéûòìàç.
Íåëå ñþçÿ ãàðûøäû:
– ßýÿð Êàëëåýåí äîüðóäàí äà ñÿíÿ ñÿäàãÿòëè îëóáñà, – ñÿíèí
áåëÿ êèíëè îëìàüûí ö÷öí î ñÿíè àòìàëûäûð.
Êàëëåýåí äåäè:
– Î, òÿñÿââöð åòìèð êè, ìÿí îíó íåúÿ ñåâèðÿì.
597
Ëàììå äåäè:
– Äîüðóäàíìû? Ýÿë éàíûìà, ìÿíèì úàíûì-úèéÿðèì, ýÿë éàíûìà, ìÿíèì àðâàäûì! Äàùà íÿ éàüûøëû-äóìàíëû ïàéûç âàð, íÿ
ãÿáèðãàçàí ãûø.
Ëàììåíèí êåôè à÷ûëäû. ×îõ êå÷ìÿäè, îíëàð ýÿëèá ýÿìèéÿ ÷àòäûëàð. Óëåíøïèýåë ãÿôÿñèí à÷àðûíû Ëàììåéÿ âåðäè. Ëàììå äÿ ãÿôÿñè à÷äû. Ìîíàõû ãóëàüûíäàí òóòóá áàéûðà ÷ûõàðòìàã èñòÿäè,
ìöìêöí îëìàäû. Ñîíðà ìîíàõû éàíïþðòö ÷ûõàðòìàã èñòÿäè, áó äà
áèð íÿòèúÿ âåðìÿäè.
– Ãÿôÿñè ñûíäûðìàã ëàçûìäûð, – äåäè, – àõòà õîðóç êþêÿëèá.
Íÿùàéÿò ìîíàõ, ÿëëÿðèíè ãàðíûíà ãîéóá, ýþçëÿðèíè áÿðÿëòäè,
ãÿôÿñäÿí ÷ûõäû; åëÿ áó àíäà äàëüà ýÿëèá ýÿìèíè éûðüàëàäû, ìîíàõ
êÿëëÿìàéàëëàã àøäû.
Ëàììå îíà äåäè:
– Éåíÿ ìÿíè éåêÿãàðûí àäëàíäûðàúàãñàí? Ñÿíèí ãàðíûí ìÿíèìêèíäÿí éåêÿäèð. Êèì ñÿíè ýöíäÿ éåääè äÿôÿ éåäèçäèðäè? Ìÿí.
À ñÿñ-êöéëö àäàì, ñÿí íÿäÿí ñàêèòëÿøäèí, þç àúûüûíû éàçûã
Ýéþçëÿðÿ ìÿðùÿìÿòÿ ÷åâèðäèí? Áèðúÿ èë äÿ áó ãÿôÿñäÿ îòóð – îíäà îðàäàí ùå÷ ÷ûõìàçñàí. Ùÿð òÿðïÿíÿíäÿ ñÿíèí öçöí – áèøìèø
äîíóç êÿëëÿïà÷àñû êèìè òèòðÿéèð. Ñÿí äàùà ÷ûüûð-áàüûð ñàëìûðñàí,
÷îõ êå÷ìÿç, ôûñûëäàìàüû äà éåðÿ ãîéàðñàí.
Ìîíàõ äåäè:
– Ñÿñèíè êÿñ ýþðÿê, éåêÿãàðûí!
Ëàììå àúûãëû-àúûãëû äåäè:
– Éåêÿãàðûí? Ìÿí Ëàììå Ãóäçàêàì, àììà ñÿí Äèêçàê
àòàñàí, Ôåòçàê àòàñàí, Ëåéãåíçàê àòàñàí, Ñëîêêåíçàê àòàñàí,
Âóëïçàê àòàñàí, áèð òîðáà ïèéñÿí, áèð òîðáà éàëàíñàí, áèð òîðáà ãàðûíãóëóñàí, áèð òîðáà ïîçüóíñàí. Ñÿíäÿ äþðä áàðìàã ãàëûíëûüûíäà
ïèé âàð, ñÿíèí ýþçëÿðèí ýþðöíìöð – ïèé öñòöíö àëûá, ìÿí Óëåíøïèýåëëÿ áèð éåðäÿ ñÿíèí éåêÿ ãàðíûíûí êèëñÿñèíäÿ ëàï àñàíëûãëà
éåðëÿøÿðäèê! Ñÿí ìÿíÿ éåêÿãàðûí äåéèðñÿí, þç éåêÿ ãàðíûíà ýöçýöäÿ áàõìàã èñòÿéèðñÿíìè? Àé ÿòëÿ ñöìöê ùåéêÿëè, ñÿíè ìÿí
áåëÿ éåäèðèá-áÿñëÿìèøÿì! Ìÿí àíä è÷ìèøäèì êè, ñÿí ïèé ãóñàúàãñàí, ïèé èëÿ òÿðëÿéÿúÿêñÿí, þçöíäÿí ñîíðà éåðèíäÿ, ïèé øàìû
êèìè ýöíäÿ ÿðèéÿí ïèé ëÿêÿñè ãîéóá ýåäÿúÿêñÿí. Äåéèðëÿð êè, èô598
ëèú éåääèíúè áóõàãëà ýÿëèð, ñÿíèíêè àëòû éàðûìäûð. – Ñîíðà Ýéþçëÿðÿ äþíäö: – Áó ÿáëÿùÿ áèð áàõûí! Áó, áðöããåëè àòà Êîðíåëèñ
Àäðèàíñåí Äðéàíñåíäèð. Îðàäà, áó, óòàíúàãëûüûí ÿí éåíè íþâöíö
èúàä åòìèøäèð. Îíóí êþêëöéö – áóíóí úÿçàñûäûð. Îíóí êþêëöéö
ìÿíèì ÿëëÿðèìèí èøèäèð. Äÿíèç÷èëÿð, ÿñýÿðëÿð, ãóëàã àñûí! Ìÿí ñèçèí éàíûíûçäàí ýåäèðÿì, Óëåíøïèýåë, ñÿíèí éàíûíäàí ýåäèðÿì,
Íåëå, ñÿíèí éàíûíäàí ýåäèðÿì! Ôëèññèíýåíÿ ýåäèðÿì, îðàäà ìÿíèì ÿìëàêûì âàð, – ìÿí éåíèäÿí ãîâóøäóüóì þç ñåâèìëè àðâàäûìëà éàøàéàúàüàì. Ñèç áèð âàõò àíä è÷ìèøäèíèç êè, ìÿíèì ùÿð
õàùèøèìè éåðèíÿ éåòèðÿúÿêñèíèç...
Ùàìû:
– Ýéþçëÿð þç ñþçöíöí öñòöíäÿ äóðóðëàð, – äåäè.
Ëàììå ñþçöíÿ äàâàì åòäè:
– Áÿëè, áó áðöããåëè àòà Àäðèàíñåí Äðéàíñåí ÿõëàãñûçà áàõûí.
Ìÿí éÿãèí åòìèøäèì êè, áó, äîíóç êèìè êþêÿëìÿêäÿí þëÿð.
Îíóí ãÿôÿñèíè ýåíèøëÿíäèðèí, ýöíäÿ çîðëà îíà éåääè äåéèë, èéèðìè
õþðÿê òÿïèøäèðèí, þçö äÿ éàüëû, øèðèí éåìÿê âåðèí. Èíäè î þêöçäöð,
îíó ôèëÿ äþíäÿðèí, îíäà ãÿôÿñäÿ áîø éåð ãàëìàéàúàã.
Ýéþçëÿð äåäè:
– Áèç îíó éåìëÿðèê.
Ëàììå ñîíðà ìîíàõà äþíöá äåäè:
– Èíäè, ÿúëàô, ñÿíèíëÿ õóäàùàôèçëÿøìÿê èñòÿéèðÿì. Ñÿíè àñìàã
ÿâÿçèíÿ, ìîíàñòûð ãàéäàñûíúà éåìëÿìèøÿì, – ñÿíÿ äàùà êþêÿëìÿéè, öñòÿëèê äÿ èôëèú âóðìàüû àðçó åëÿéèðÿì – Êàëëåýåíè ãóúàãëàéûá ÿëàâÿ åòäè: – Áàõ, àúûüûíäàí äîíóç êèìè õîðóëäà, þêöç êèìè áþéöð, ìÿí áóíó àïàðûðàì, äàùà ñÿí îíó ÷óáóãëà äþéìÿéÿúÿêñÿí.
Ìîíàõ ùèðñëÿíäè. ×ûüûðà-÷ûüûðà Êàëëåýåíÿ äåäè:
– Àé øÿùâÿòïÿðÿñò àðâàä, ñÿí îíóíëà øÿùâÿò éàòàüûíäà éàòàúàãñàí? Áÿëè, áÿëè, àé ùèññèç àðâàä, ñÿí Èñà äèíè óüðóíäà ÿçàá ÷ÿêÿí, ñÿíÿ èõëàñêàðëûüû, çÿðèôëèéè, õîøáÿõòëèéè þéðÿäÿí àäàìû àòûðñàí? Ñÿíè ýþðöì ëÿíÿòÿ ýÿëÿñÿí! Ãîé ùå÷ áèð êåøèø ñÿíèí ýöíàùûíû
áàüûøëàìàñûí, ãîé àéàãëàðûí àëòûíäà éåð éàíñûí; ãîé ãÿíä ñÿíÿ äóç
ýþðöíñöí, ìàë ÿòè – þëìöø èò ÿòè, ÷þðÿê – êöë, ýöíÿø – èðè áóç ïàð÷àñû, ãàð – úÿùÿííÿì îäó êèìè ýþðöíñöí. Ñÿíèí ãàðíûíäàí ÷ûõàí
þâëàäûí ëÿíÿòÿ ýÿëñèí! Ãîé ñÿíèí óøàãëàðûí åéáÿúÿð äîüóëñóí! Ãîé
599
îíëàðûí áÿäÿíè – ìåéìóí áÿäÿíè, áàøëàðû – äîíóç áàøû îëñóí, ãîé
îíëàðûí áàøû ãàðûíëàðûíäàí éåêÿ îëñóí! Ãîé ÿçàá, ýþç éàøû, àù-çàð
ùÿì áó äöíéàäà, ùÿì î äöíéàäà ñÿíèí íÿñèáèí îëñóí – ñÿíèí ö÷öí
ùàçûðëàíàí úÿùÿííÿìäÿ, êöêöðäëö, ãÿòðàíëû úÿùÿííÿìäÿ, – îðàäà
ñÿíèí êèìè ëÿ÷ÿðëÿð éàíûð. Ñÿí ìÿíèì àòàëûã ìÿùÿááÿòèìè ðÿää
åëÿäèí. Ãîé ñÿíè ìöãÿääÿñ ö÷ëöéöí ö÷ãàò ëÿíÿòèíÿ, íóù ýÿìèñè ÷ûðàãëàðûíûí éåääè ãàò ëÿíÿòèíÿ ýÿëÿñÿí! Ãîé ùÿð åòèðàô ñÿíèí ö÷öí
ÿçàá îëñóí, òÿáÿððöê àéèíè – þëäöðöúö çÿùÿð îëñóí, ãîé Àëëàù ìÿáÿäèíäÿ ùÿð äàø éåðèíäÿí ãàëõñûí, ñÿíè ÿçñèí âÿ äåñèí: “Áó ìÿëóí
ëÿ÷ÿðäèð, ÿáÿäè ÿçàáà ìÿùêóì åäèëìèøäèð”.
Ëàììå ñåâèíúèíäÿí àòûëûá-äöøöðäö:
– Áó ìÿíÿ õÿéàíÿò åëÿìÿìèø! Ìîíàõ þçö äåäè. Éàøàñûí
Êàëëåýåí!
Ëàêèí Êàëëåýåí àüëàéà-àüëàéà, áöòöí áÿäÿíè ÿñÿ-ÿñÿ Ëàììåéÿ éàëâàðûðäû:
– Ìÿíèì ÿðèì, áó ëÿíÿòè ìÿíèì öñòöìäÿí ýþòöð, ìÿíèì öñòöìäÿí ýþòöð! Ìÿí úÿùÿííÿìè ýþðöðÿì! Ëÿíÿòè ìÿíèì öñòöìäÿí ýþòöð!
Ëàììå ìîíàõà äåäè:
– Îíóí öñòöíäÿí ëÿíÿòè ýþòöð.
Ìîíàõ äà äåäè:
– Ýþòöðìÿðÿì, éåêÿãàðûí!
Ëàêèí Êàëëåýåí, þëöìúöë ùàëäà, Àäðèàíñåí àòàíûí ãàáàüûíäà
äèç ÷þêäö, ÿëëÿðèíè ãàëäûðûá, éàëâàðûøëû ýþçëÿðèíè îíà äèêäè.
Ëàììå äÿ ìîíàõäàí ÿë ÷ÿêìèðäè:
– Ëÿíÿòè ýþòöð, éîõñà ñÿíè àñàðëàð. Êÿíäèð àüûðëûüûíäàí ãûðûëñà,
áèð äÿ àñàðëàð, ñÿíè ýÿáÿðÿíÿ êèìè àñàúàãëàð.
Ýéþçëÿð äÿ äåäè:
– Áèðèíúè äÿôÿ, èêèíúè äÿôÿ àñàúàéûã.
Ìîíàõ Êàëëåýåíÿ äþíöá äåäè:
– Éàõøû äà, ýåò ùÿðúàéû àðâàä, ýåò þç éåêÿãàðûíûíëà ýåò! Ìÿí
ñÿíèí öñòöíäÿí ëÿíÿòëÿðè ýþòöðöðÿì, àíúàã Àëëàù, îíóí áöòöí þâëèéàëàðû ñÿíè ÷îõ äèããÿòëÿ èçëÿéÿúÿêëÿð. Ýåò, þç éåêÿãàðûíûíëà, ýåò!
Ìîíàõ áóíó äåéèá, òÿð è÷èíäÿ, ëÿùëÿéÿ-ëÿùëÿéÿ ñóñäó.
Ëàììå ÷ûüûðäû:
600
– Îíóí ñîíóäóð, îíóí ñîíóäóð! Áóäóð åé, àëòûíúû áóõàã!
Éåääèíúèñè – èôëèúäèð! – Ñîíðà Ýéþçëÿðÿ äþíäö: – Èíäè äÿ ñÿí,
Óëåíøïèýåë, ÿëâèäà, ÿëâèäà áöòöí ìÿíèì éàõøû äîñòëàðûì, ÿëâèäà,
ñÿí äÿ, Íåëå, ÿëâèäà, àçàäëûã éîëóíäà àïàðäûüûìûç ìöãÿääÿñ
ìöáàðèçÿ! Ìÿí þç èøèìè ýþðöá ãóðòàðäûì.
Î ùàìû èëÿ þïöøäö, ñîíðà äà þç àðâàäû Êàëëåýåíÿ äåäè:
– Ýåäÿê! Ãàíóíè ñåâýèíèí âàõòû ýÿëèá ÷àòäû.
Ñóäà ãàéûã ýþðöíäö, Ëàììå èëÿ îíóí ÷îõ èñòÿêëè àðâàäûíû àëûá
àïàðäû, äÿíèç÷èëÿð, äÿíèç÷è øàýèðäëÿðè, ÿñýÿðëÿð ïàïàãëàðûíû éåëëÿéÿðÿê ÷ûüûðûðäûëàð:
– ßëâèäà, ãàðäàø! ßëâèäà, Ëàììå! ßëâèäà äîñòóìóç, ãàðäàøûìûç!
Íåëå Óëåíøïèýåëèí êèðïèêëÿðèíäÿ ñàëëàíàí ýþç éàøëàðûíû ñèëèá äåäè:
– Ñåâýèëèì, äÿðäëÿíèðñÿí?
Óëåíøïèýåë äÿ úàâàá âåðäè êè:
– Éàõøû îüëàí èäè.
Íåëå:
– Ìöùàðèáÿíèí ñîíó ýþðöíìöð, – äåäè. – Éîõñà áèçèì íÿñèáèìèç ùÿìèøÿ ýþç éàøû âÿ ãàí ýþðìÿê îëàúàã?
– Éåääèëÿðè àõòàðàúàéûã. Àçàäëûã âàõòû ÷îõ äà óçàãäà äåéèë.
Ýéþçëÿð Ëàììåéÿ âåðäèêëÿðè âÿäè éåðèíÿ éåòèðÿðÿê ìîíàõû
ãÿôÿñäÿ éåäèðèá êþêÿëäèðäèëÿð. Ýèðîâ ùàããûíû àëûá îíó àçàä åëÿéÿíäÿ, ôëàíäð ÷ÿêèñè èëÿ, î, ö÷ éöç îí éåääè ýèðâÿíêÿ áåø öíòñè îëäó.
Î þç ìîíàñòðûíûí áàø÷ûñû âÿçèôÿñèíäÿ äÿ þëäö.
ÂÛÛÛ
Áó àðàäà Ùààãàäà – Èñïàíèéà êðàëû, Ôëàíäðèéà, Ùîëëàíäèéà ãðàôû âÿ ñàèð âÿ ñàèðÿ îëàí Ôèëèïï – îíóí þçöíöí âåðäèéè àçàäëûã õàðòèéàñû ÿñàñûíäà ìöùàêèìÿ åäèëìÿñè ö÷öí Áàø øòàòëàðà ÷àüûðûëäû.
Êàòèá ñþçÿ áåëÿ áàøëàäû:
– Ùàìûéà ìÿëóìäóð êè, äþâëÿò áàø÷ûñûíû Àëëàù þç ðÿèééÿòèíèí
áàø÷ûñû âÿ ùþêìäàðû îíà ýþðÿ ãîéóá êè, ÷îáàí þç ãîéóíëàðûíû ãîðóìàã, îíëàðû ìöùàôèçÿ åòìÿê ö÷öí íåúÿñÿ, î äà þç ðÿèééÿòèíè
ùÿð áèð ùÿãàðÿòäÿí, ñûõûíòûäàí âÿ ãàíóíñóçëóãäàí ãîðóñóí âÿ
ìöùàôèçÿ åëÿñèí. Áó äà ìÿëóìäóð êè, ðÿèééÿòè Àëëàù, ùþêóìÿòèí
601
ôàéäàñû ö÷öí, îíóí ùÿð áèð èøäÿ – ïèñ éà éàõøû, ùàãëû éà ùàãñûç
èøëÿðäÿ îíà òàáå îëìàñû ö÷öí, îíó ãàáàüûíäà ãóë êèìè éàëòàãëàíìàñû ö÷öí éàðàòìàìûø. Ëàêèí ùþêìäàð ðÿèééÿòñèç éàøàéà áèëìÿç;
îíóí ìÿãñÿäè äÿ – áó ðÿèééÿòÿ, ãàíóí âÿ ñàüëàì äöøöíúÿ òÿëÿá
åòäèéè êèìè, áàø÷ûëûã åòìÿêäèð, îíëàðû – àòà þç óøàãëàðûíû, ÷îáàí þç
ãîéóíëàðûíû ñåâÿí êèìè ñåâìÿëèäèð, ùÿìèøÿ áó ðÿèééÿò éîëóíäà
þç áàøûíû ãîéìàüà ùàçûð îëìàëûäûð. ßýÿð î áåëÿ ùÿðÿêÿò åëÿìèðñÿ,
îíäà îíó ùþêìäàð äåéèë, ìöñòÿáèä ùåñàá åòìÿê ëàçûìäûð. Êðàë
Ôèëèïï ñÿëèá éöðöøëÿðè ùàããûíäà ïàïà ôÿðìàíûíà âÿ òÿúðèäÿ àðõàëàíàðàã, ñàòãûíëàðûí êþìÿéè èëÿ áèçèì öñòöìöçÿ äþðä õàðèúè îðäó
ýþíäÿðìèøäè. Þëêÿìèçèí ãàíóí âÿ ãàéäàëàðûíà ÿñàñÿí îíà íÿ êèìè úÿçà âåðèëìÿëèäèð?
Áàø øòàòûí öçâëÿðè äåäè:
– Îíó äåâèðìÿê ëàçûìäûð!
– Ôèëèïï àíäûíà õÿéàíÿò åëÿäè, áèçèì îíà åëÿäèéèìèç õèäìÿòëÿðè, áèçèì êþìÿéèìèçëÿ ÿëäÿ åòäèéè ãÿëÿáÿëÿðè éàäûíäàí ÷ûõàðòäû.
Áèçèì âàðëû îëäóüóìóçó áèëèá, Èñïàí øóðàñûíûí öçâëÿðèíÿ áèçäÿí
÷ÿêèá àïàðìàã, áèçè òàëàí åòìÿê ö÷öí éîë âåðäè.
Áàø øòàòëàðûí öçâëÿðè äåäè:
– Îíó íàíêîðëóã âÿ òàëàí åòäèéè ö÷öí äåâèðìÿê ëàçûìäûð.
Êàòèá ñþçöíÿ äàâàì åòäè:
– Ôèëèïï áèçèì ÿí áþéöê øÿùÿðëÿìèçäÿ éåíè éåïèñêîïëàð ãîéäó, áèçèì ÿí âàðëû àááàòëûüûìûçûí ÿìëàêûíû îíóí èõòèéàðûíà âÿ
èñòèôàäÿñèíÿ âåðäè. Éåïèñêîïëàðûí êþìÿéè èëÿ áèçäÿ èíêâèçèñèéàíû
òÿñèñ åëÿäè.
Áàø øòàòëàðûí öçâëÿðè äåäè:
– Îíó áèð úÿëëàä êèìè âÿ áàøãàñûíûí ÿìëàêûíû äàüûòäûüû ö÷öí
äåâèðìÿê ëàçûìäûð.
– Áèçèì çàäÿýàíëàð çîðàêûëûüûí äàâàì åòäèéèíè ýþðöá, ìèí áåø
éöç àëòìûø àëòûíúû èëäÿ îíà ìöðàúèÿò åòäèëÿð, éàëâàðäûëàð êè, àìàíñûç ôÿðìàíëàðûíû, õöñóñèëÿ èíêâèçèñèéàéà àèä îëàíëàðû éóìøàëòñûí.
Ùþêìäàð áóíó ãÿòè ñóðÿòäÿ ðÿää åëÿäè.
Áàø øòàòëàðûí öçâëÿðè äåäè:
– Îíó ùÿìèøÿ ãàíà ñóñàéàí éûðòûúû ïÿëÿíý êèìè äåâèðìÿê ëàçûìäûð.
602
Êàòèá äàâàì åëÿäè:
– Áèð øåéäÿ Ôèëèïïäÿí øöáùÿëÿíìÿê ö÷öí áöòöí ÿñàñëàð âàðäûð: î, Èñïàíèéà øóðàñû öçâëÿðè âàñèòÿñèëÿ, ýèçëèíúÿ þç àäàìëàðûíû
ãûçûøäûðûð êè, ìöãÿääÿñ øÿêèëëÿðè, ùåéêÿëëÿðè ñûíäûðñûíëàð, ìÿáÿäëÿðè äàðìàäàüûí åëÿñèíëÿð, ñîíðà äà úèíàéÿòêàðëàð, ôèòíÿêàðëàðëà
ìöáàðèçÿ áÿùàíÿñè èëÿ, áèçèì öñòöìöçÿ õàðèúè ãîøóí éåðèòñèí.
Áàø øòàòëàðûí öçâëÿðè äåäè:
– Îíó áèð þëöì àëÿòè êèìè äåâèðìÿê ëàçûìäûð.
– Ôèëèïï Àíòâåðïåíäÿ ÿùàëèíè ãûðäû, ôÿëÿìÿíý âÿ õàðèúè òàúèðëÿðè ìöôëèñ åëÿäè. Êðàë þçö âÿ Èñïàíèéà øóðàñû ìÿøùóð ùàðàìçàäÿ
Ðîäàéà169 èìêàí âåðäè êè, î, òàëàí÷û-ãóëäóð äÿñòÿñèíèí áàøûíäà
äóðñóí, êðàë Ôèëèïïèí àäû àëòûíäà ýèçëÿíÿðÿê, âåðýè éûüñûí, ìþùöðö
ñàõòàëàøäûðñûí, þçöíö õöñóñè ñÿëàùèééÿò àäû àëòûíäà êðàë úàíèøèíè
êèìè ãÿëÿìÿ âåðñèí. Êðàëûí ÿëèìèçÿ êå÷ÿí, áó ñààò áèçèì ÿëèìèçäÿ îëàí ìÿêòóáëàðû áóíó òÿñäèã åëÿéèð. Ðîäà êðàëûí ðàçûëûüûíû àëäûãäàí âÿ Èñïàíèéà øóðàñûíäà ìöçàêèðÿ åäèëäèêäÿí ñîíðà èøÿ áàøëàäû. Ìÿêòóáëàðû îõóéóí, – áó ìÿêòóáëàðäà êðàë Àíòâåðïåíäÿ áàø
âåðÿí ùàäèñÿíè áÿéÿíèð, áóíóíëà äà îíà õèäìÿò ýþñòÿðèëäèéèíè,
áóíó äà ýþçëÿäèéèíè åòèðàô åëÿéèð, ìöêàôàò âåðÿúÿéèíè âÿä åäèð.
Ðîäàéà âÿ áàøãà èñïàíëàðà áó øàíëû éîë èëÿ ýåòìÿñèíè òÿêëèô åëÿéèð.
Áàø øòàòëàðûí öçâëÿðè äåäè:
– Îíó áèð ãóëäóð êèìè, ñîéüóí÷ó êèìè, ãàòèë êèìè äåâèðìÿê
ëàçûìäûð.
– Áèç áèð øåé èñòÿéèðèê: áèçèì ñÿðáÿñòëèéèìèçè ãàéòàðñûí, áèçÿ
ðèéàêàð îëìàéàí ìþùêÿì ñöëù, ìþòÿäèë àçàäëûã âåðñèí, õöñóñèëÿ
âèúäàí àçàäëûüû, ÷öíêè áó ìÿñÿëÿ, ìàùèééÿò åòèáàðû èëÿ, àëëàùà,
âèúäàíà çèääèð; Ôèëèïï èñÿ áèçÿ ñàõòà ìöãàâèëÿëÿðäÿí áàøãà àéðû
øåé âåðìèð, áó äà àíúàã äàõèëè ÷ÿêèøìÿëÿð éàðàäûð; äàõèëè ÷ÿêèøìÿëÿð äÿ áèçèì ìàùàëëàðû áèð-áèðèíèí àðäûíúà òóòìàã ö÷öí îíà ëàçûìäûð âÿ Ãÿðáè – Ùèíäèñòàí êèìè, îíëàðû äà òàëàí, ìöñàäèðÿ,
þëöì âÿ èíêâèçèñèéà êþìÿéè èëÿ ùå÷ÿ äþíäÿðñèí.
Áàø øòàòëàðûí öçâëÿðè äåäèëÿð:
– Áèçèì âÿòÿíèìèçè ìÿùâ åòìÿê ö÷öí îíó áèð ãàòèë êèìè äåâèðìÿê ëàçûìäûð.
603
– Î, ùåðñîã Àëáàíûí, îíóí òÿðÿôäàðëàðûíûí, Ìåäèíå-Ñåëèíèí,
Ðåêåñåíñèí, äþâëÿò âÿ ìàùàë øóðàëàðûíäà îòóðàí ñàòãûíëàðûí âàñèòÿñè èëÿ, áèçèì àíà âÿòÿíè ãàíäà áîüìóøäóð. Î, äîí Õóàíà, Àëåêñàíäðî Ôàðíåçÿ, Ïàðìëû øàùçàäÿéÿ àìàíñûç âÿ çàëûì îëìàüû
ìÿñëÿùÿò åòìèøäèð (áó îíóí ÿëÿ êå÷ÿí ìÿêòóáëàðûíäàí ýþðöíöð).
Îðàíëû Øàùçàäÿíè ãàíóí õàðèúèíäÿ åëàí åòìèøäèð170; áèð-áèðè àðäûíúà îíóí öñòöíÿ ö÷ ãàòèë ýþíäÿðìèø, èíäè äÿ äþðäöíúöíö àõòàðûð;
þëêÿìèçèí ùÿð éåðèíäÿ ãÿñðëÿð, ãàëàëàð òèêäèðìèøäèð; êèøèëÿðè äèðèäèðè éàíäûðìûø, ãàäûíëàðû, ãûçëàðû äèðè-äèðè éåðÿ áàñäûðìûø, îíëàðûí
äà âàð-éîõóíó þçöíÿ ýþòöðìöøäöð; âåðäèéè êðàë ñþçöíÿ õÿéàíÿò
åäÿðÿê Ìîíòèëéèíè, Áåðýåñè âÿ áàøãà çàäÿýàíëàðû áîüäóðìóøäóð;
þç îüëó Êàðëîñó þëäöðìöøäöð; þç ùàìèëÿ ìÿøóãÿñè äîíéà Åôðàñèéàíû øàùçàäÿ Àñêîëà âåðìèø, ñîíðà äà îíó çÿùÿðëÿéèá þëäöðìöøäöð êè, øàùçàäÿíèí áöòöí ìàë-ìöëêö êðàëûí ãåéðè-ãàíóíè îüëóíà
÷àòñûí; ôÿðìàí âåðèá áèçèì ùàìûìûçû õàèí åëàí åòìèøäèð, ãàèáàíÿ
áèçÿ þëöì úÿçàñû êÿñìèøäèð, áèçèì âàð-éîõóìóçó ìöñàäèðÿ åòìèøäèð, ùàãëûíû, ùàãñûçû áèð éåðÿ éûüàðàã, õðèñòèàíëûã àëÿìèíäÿ ýþðöíìÿéÿí áèð úèíàéÿò èøëÿìèøäèð.
Áàø øòàòëàðûí öçâëÿðè äåäè:
– Áöòöí ãàíóíëàðûìûç, áèçèì áöòöí ùöãóãóìóç âÿ ñÿðáÿñòëèéèìèç äåéèð êè, î ýÿðÿê äåâðèëñèí.
Êðàë ìþùöðëÿðè ñûíäûðûëäû171.
Ãóðóíóí, äÿíèçèí öçÿðèíäÿ ýöíÿø ïàðûëäàéûðäû, ñöíáöëëÿð äÿéÿðÿê ñàðàëûðäû, öçöìëÿð éåòèøèðäè, äÿíèç äàëüàëàðû öçÿðèíäÿ èíúè
äàíÿñè – Íèäåðëàíä ýÿëèíëÿðè ýåéèìè – Àçàäëûã ïàðûëäàéûðäû.
Áèð ãÿäÿðäÿí ñîíðà ïóëëà òóòóëìóø äþðäöíúö ãàòèë Äåëôòäÿ
Îðàíëû øàùçàäÿíèí ñèíÿñèíÿ ö÷ ýöëëÿ âóðäó172. Øàùçàäÿ: “Äÿùøÿòëè
äàëüàëàð è÷ÿðèñèíäÿ þç ñàêèòëèéèíè ñàõëà!” ñþçöíÿ ñàäèã ãàëàðàã þëäö.
Äöøìÿíëÿðè ñþç áóðàõäûëàð êè, î, êðàë Ôèëèïïè ÿëÿ ñàëìàã ö÷öí,
úÿíóáè êàòîëèê Íèäåðëàíääà ùàêèìèééÿòè ÿëÿ àëìàã öìèäèíäÿ îëìàäûüûíäàí, ýóéà ýèçëèíúÿ áó éåðëÿðè “ÿëàùÿçðÿò õàíûì” Àíæóëó ùåðñîãà âåðìèøäèð. Ëàêèí ùåðñîã – Áåë÷èêà ãûçûíû Àçàäëûãëà çèíàëàíäûðìàüà íàèë îëà áèëìÿäè. – Àçàäëûã ãåéðè-òÿáèè ñåâýèíè õîøëàìûð.
Óëåíøïèýåëëÿ Íåëå äîíàíìàäàí ýåòäèëÿð.
Áåë÷èêà èñÿ, ñàòãûíëàðëà áóõîâëàíìûø ùàëäà, çöëì àëòûíäà èíëÿéèðäè.
604
ÛÕ
Áè÷èí, áîüóúó èñòè, ãûçìàð êöëÿê âàõòû áàøëàíäû. Áè÷èí÷èëÿð èíäè, – êèøèëÿð äÿ, àðâàäëàð äà, – àçàä ñÿìà àëòûíäà, àçàä òîðïàãäà
ÿêäèêëÿðè òàõûëû ñàêèòúÿ éûüà áèëÿðäèëÿð.
Ôðèñëàíäèéà, Äðåíòå, Îâåðåéñåë, Ýåëäåðí, Óòðåõò, Øèìàëè Áðàáàíò, Øèìàëè âÿ Úÿíóáè Ùîëëàíäèéà, Âàëùåðåí, Øèìàëè âÿ Úÿíóáè
Áåéåâåëàíä, Äöèâåëàíä, Ñõàóåí, Êíîêêåäÿí Ýåëäåðíÿ êèìè Øèìàë äÿíèçèíèí áöòöí ñàùèëëÿðè, Òåññåë, Âëèëàíä, Àäìåëëàíä, Ñõèðìîíèêîã àäàëàðû – Øåëäàäàí Åìñÿ êèìè áöòöí áó éåðëÿð Èñïàíèéà
çöëìöíäÿí àçàä îëìàã ÿðÿôÿñèíäÿ èäè. Îðàíëû øàùçàäÿíèí îüëó
Ìîðèñ173 âóðóøìàíû äàâàì åòäèðèðäè.
Ôëàíäðèéàíûí ìÿùÿááÿò âÿ ðóùó ãîúàëìàäûüû êèìè Óëåíøïèýåëëÿ Íåëå äÿ íÿ úàâàíëûüûíû, íÿ ýöúöíö, íÿ ýþçÿëëèéèíè èòèðìÿäÿí,
Íåéåð ãöëëÿñèíäÿ éàøàéûð, Áåë÷èêàäàí àüûð ñûíàãëàðûí þòöá êå÷ÿúÿéèíè, Áåë÷èêà öçÿðèíäÿ àçàäëûã êöëÿéè ÿñÿúÿéèíè ýþçëÿéèðäèëÿð.
Óëåíøïèýåë ÷àëûøûðäû êè, îíó ãöëëÿíèí ðÿèñè âÿ êåøèê÷èñè ãîéñóíëàð; äåéèðäè êè, ìÿí ãàðòàë êèìè óçàã ýþðÿíÿì, äîâøàí êèìè
éàõøû åøèäÿíÿì, èñïàíèéàëûëàð àçàä îëóíìóø þëêÿéÿ éåíÿ ãÿäÿì
ãîéñàëàð ìÿí âàúùàðì âóðàðàì, – áó äà ôÿëÿìÿíýúÿ ùàðàé ñàëìàã äåìÿêäè.
Ìàýèñòð îíóí àðçóñóíó éåðèíÿ éåòèðäè. Äþéöø õèäìÿòëÿðèíÿ
ýþðÿ îíà ìààø âÿ éåìÿê-è÷ìÿê – ýöíäÿ áèð ôëîðèí ïóë, èêè ïàð÷
ïèâÿ, ïàõëà, ïåíäèð, ñóõàðû, ùÿôòÿäÿ äÿ ö÷ ýèðâÿíêÿ ìàë ÿòè òÿéèí
åäèëäè.
Óëåíøïèýåëëÿ Íåëå ãöëëÿäÿ òÿê-òÿíùà èäèëÿð, ÷îõ éàõøû äà éàøàéûðäûëàð. Îíëàð óçàãäà ýþðöíÿí àçàä Çåëàíäèéà àäàëàðûíà ôÿðÿùëÿ áàõûðäûëàð, ãàáàãäà èñÿ ýþçëÿðèíÿ – ìåøÿëÿð, ãÿñðëÿð, ãàëàëàð, ñàùèëè ãîðóéàí Ýéþçëÿðèí ùÿðá ýÿìèëÿðè ýþðöíöðäö.
Ýåúÿëÿð Óëåíøïèýåëëÿ Íåëå òåç-òåç éóõàðû ìåéäàí÷àéà ãàëõûð,
àìàíñûç âóðóøìàëàðäà èøòèðàê åòäèêëÿðèíè õàòûðëàéûðäûëàð, êå÷ìèø âÿ
ýÿëÿúÿêäÿ îëàúàã ìÿùÿááÿò ñåâèíúëÿðèíäÿí äàíûøûðäûëàð. Éóõàðû
ìåéäàí÷àäàí äÿíèç éàõøû ýþðöíöðäö: áöðêöëö ýåúÿëÿðäÿ äÿíèç
éàòìûðäû – èøûëäàéàí äàëüàëàð ýàù ñàùèëÿ ùöúóì åäèð, ýàù ýåðè ÷ÿêèëèð, îäëó õÿéàë êèìè àäàëàðà äÿéèá ïàð÷àëàíûðäû. Íåëå ïîëäåðñëÿðäÿ174
605
÷ûðïûíàí èøûãëàðà âàùèìÿ èëÿ áàõûðäû: “Îíëàð âóðóøìàäà òÿëÿô îëàí
áÿäáÿõòëÿðèí ðóùóäóð” äåéèðäè. Éàõûí âàõòëàðà êèìè áöòöí áó éåðëÿð âóðóøìà ìåéäàíû îëìóøäó.
×ûðïûíàí èøûãëàð ïîëäåðñëÿðäÿ ùÿðëÿíèð, ñîíðà äà, ñàíêè ÷ûõäûãëàðû áÿäÿíëÿðèí äÿðäèíè ÷ÿêÿðÿê, ýåðè ãàéûäûðäûëàð.
Áèð ýöí ýåúÿ âàõòû Íåëå Óëåíøïèýåëÿ äåäè:
– Ñÿí áèð îðà áàõ, ýþð îíëàð Äðåéâåëàíääà íÿ ãÿäÿðäèð, íåúÿ
äÿ éöêñÿéÿ ãàëõûðëàð! Îíëàð Ãóø àäàëàðûíäà äàùà ÷îõäóð. Òèë, ýåäÿêìè îðà? Ìÿí åëÿ áèð äàâà-äÿðìàí áèëèðÿì êè, àäàìà ýþðöíìÿéÿí øåéè ýþñòÿðèð.
Óëåíøïèýåë áóíà åòèðàç åòäè:
– ßýÿð áó ùÿìèí äàâà-äÿðìàíäûð êè, ìÿí îíóí âàñèòÿñèëÿ
ýåúÿ áþéöê èôðèòëÿð ìÿúëèñèíÿ äöøìöøäöì – ìÿí îíà èíàíìûðàì,
éóõóéà èíàíìàäûüûì êèìè,
Íåëå:
– ßôñóíóí ýöúöíÿ øöáùÿ åëÿìÿ, – äåäè. – Óëåíøïèýåë, îðà
ýåòìÿê èñòÿéèðñÿíìè?
– Ýåäÿê äÿ!
Åðòÿñè ýöí Óëåíøïèýåë ìàýèñòðäÿí õàùèø åëÿäè êè, îíóí éåðèíÿ,
ãöëëÿíè ãîðóìàã, áöòöí ìàùàëà íÿçàðÿò åòìÿê ö÷öí åòèáàðëû, ýþçöà÷ûã áèð àäàì ãîéñóí.
Ñîíðà Íåëå èëÿ Ãóø àäàñûíà ýåòäè.
Îíëàð ÿêèí éåðëÿðè èëÿ, áÿíäëÿðèí öñòö èëÿ, àðàëàðûíäà ýóð ñó
àõàí áàëàúà éàøûë àäàëàðûí, îòëó òÿïÿëÿðèí, ñîíðà äà ÷þêöêáóðóí,
ãàüàéû, ñàùèë ãàðàíãóøëàðû èëÿ äîëó ãóì òÿïÿëÿðèíèí éàëû èëÿ ýåòäèëÿð; áó òÿïÿëÿðäÿ ãàðàíãóøëàð åëÿ îòóðìóøäó êè, óçàãäàí îíëàðû
àü àäàúûãëàð êèìè òÿñÿââöð åòìÿê îëàðäû; òÿïÿëÿðèí öñòö èëÿ áåëÿ
ãóøëàð áóëóä êèìè ó÷óøóðäó. Éåðèí öñòö áàøäàí-áàøà éóâà èäè.
Óëåíøïèýåë ÿéèëäè êè, éîëäà àòûëûá ãàëàí áèð éóìóðòàíû ýþòöðñöí, –
åëÿ áó àíäà áèð ãàüàéû ÷ûüûðà-÷ûüûðà îíóí öñòöíÿ úóìäó. Ãóøóí
ùÿéÿúàíëû ÷ûüûðòûñûíà éöçëÿðëÿ ãóø ó÷óá ýÿëäè. Ãóøëàð Óëåíøïèýåëèí, éàíäàêû éóâàëàðûí öñòöíäÿ ó÷óøóð, ëàêèí Óëåíøïèýåëëÿ éàõûíëàøìàüà úöðÿò åòìèðäèëÿð.
Íåëå:
606
– Óëåíøïèýåë! – äåäè. – Ãóøëàð õàùèø åäèðëÿð êè, ñÿí îíëàðûí
éóìóðòàëàðûíà äÿéìÿéÿñÿí.
Áó àíäà Íåëåíèí áÿäÿíè áèðäÿí ýèçèëäÿäè.
– Ìÿí ãîðõóðàì! – äåäè. – Ýöí áàòûð, ýþéöí ðÿíýè àüàðûð, óëäóçëàð áèð-áèð éàíûð, – èíäè ðóùëàð âàõòûäûð. Áèð áàõ: ãûðìûçû áóõàð
ëàï éåðèí öñòö èëÿ ñöðöíöð. Òèë, ÿçèçèì, áóëóääà þç îäëó àüçûíû à÷àí
î úÿùÿííÿì òþðÿìÿñè íÿäèð? Ôëèïïñëàíä òÿðÿôÿ áèð áàõ, îðàäà úÿëëàä – êðàë þç àìàíñûç øþùðÿòïÿðÿñòëèéèíè éàòûðìàã ö÷öí îðàäà èêè
äÿôÿ ãûðüûí äöçÿëòìèøäèð. Ýþðöðñÿíìè, îðàäà àòÿø áþúÿêëÿðè îéíàéûðëàð. Äþéöøäÿ ùÿëàê îëàí áÿäáÿõò àäàìëàðûí ðóùó áåëÿ ýåúÿäÿ
ñîéóã ìÿùøÿðè àòûá éåðäÿ ãûçûíûðëàð. Ñÿí áó âàõòäà Èñàäàí – ðÿùìäèë úàäóýÿðëÿðèí àëëàùûíäàí ùÿð íÿ èñòÿñÿí õàùèø åäÿ áèëÿðñÿí.
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Ñèíÿìäÿêè êöë ìÿíè èíòèãàì àëìàüà ÷àüûðûð! Àù, Èñà, Éåääèëÿðè áèçÿ ýþñòÿðñÿ èäè, – îíëàðûí êöëöíö êöëÿê ùÿð éåðÿ äàüûòìûøäûð,
– áó êöë, Ôëàíäðèéàéà, áöòöí äöíéàéà õîøáÿõòëèê ýÿòèðìÿëèäèð!
Íåëå ùÿéÿúàíëà:
– Àé êÿìåòèãàäëû! – äåäè. – Ñÿí îíëàðû äàâà-äÿðìàíëà ýþðÿúÿêñÿí.
Óëåíøïèýåë Ñèðèóñ óëäóçóíó ýþñòÿðäè:
– Î ñîéóã óëäóçäàí áèð ðóù ó÷óá ýÿëñÿ, áÿëêÿ äÿ ýþðÿðÿì.
Åëÿ áó àíäà Óëåíøïèýåëèí ÿòðàôûíäà ó÷àí áèð àòÿø áþúÿéè ýÿëèá
îíóí áàðìàüûíà ãîíäó. Óëåíøïèýåë ùà ÷àëûøäûñà, îíó áàðìàüûíäàí ãîâà áèëìÿäè.
Íåëå Óëåíøïèýåëÿ êþìÿê åòìÿê èñòÿäè, ëàêèí îíóí äà áàðìàüûíà àòÿø áþúÿéè ãîíäó.
Óëåíøïèýåë áàðìàüûíà ãîíàí àòÿø áþúÿéèíè ÷ûðòìà èëÿ âóðóá äåäè:
– Úàâàá âåð! Ñÿí êèìñÿí: Ýéþç ðóùóñàí, éà èñïàíèéàëûñàí?
Ýéþç ðóùóñàíñà, îíäà úÿííÿòÿ ýåò. Èñïàíèéàëû ðóùóñàíñà, – îíäà
ùàðàäàí ýÿëìèñÿí, îðà ýåò, éÿíè úÿùÿííÿìÿ ýåò.
Íåëå:
– Ðóùà ïèñ ñþç äåìÿê îëìàç – ëàï î úÿëëàä ðóùó îëñà äà, –
äåäè. – Áàðìàüûíäàêû àòÿø áþúÿéèíè àòûá-òóòàðàã äåäè: – Àòÿø áþúÿéè, ÿçèçèì, ðóùëàð àëÿìèíäÿ òÿçÿ íÿ âàð? Îíëàð îðàäà íÿ èøëÿ
607
ìÿøüóëäóðëàð? Àüûçëàðû îëìàñà äà, – éåéèðëÿðìè, è÷èðëÿðìè? Ìÿíèì ãÿøÿíý àòÿø áþúÿéèì, ñÿíèí àõû àüçûí éîõäóð! Äîüðóäóðìó,
îíëàð ýþçÿë úÿííÿòäÿ èíñàí ñèìàñûíà ýèðèðëÿð.
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Ñÿí áó ãÿìýèí àòÿø áþúÿéè èëÿ âàõòûíû íèéÿ èòèðèðñÿí, – îíóí
àõû ñÿíèí ñþçöíö åøèòìÿê ö÷öí íÿ ãóëàüû âàð, íÿ äÿ úàâàá âåðìÿê ö÷öí àüçû?
Ëàêèí Íåëå îíóí ñþçöíÿ ÿùÿìèééÿò âåðìÿäè.
– Àòÿø áþúÿéè, – äåäè, – ñÿí ìÿíÿ îéíàìàãëà úàâàá âåð! Ñÿíÿ
ö÷ äÿôÿ ñóàë âåðÿúÿéÿì: áèðèíúè äÿôÿ Àëëàù-òÿàëàíûí àäûíäàí,
èêèíúè äÿôÿ ìöãÿääÿñ Ìÿðéÿì àäûíäàí, ö÷öíúö äÿôÿ äÿ – Àëëàùëà
èíñàíëàð àðàñûíäà âàñèòÿ îëàí àôÿò ðóùëàðû àäûíäàí.
Íåëå áåëÿ äÿ åëÿäè, àòÿø áþúÿéè äÿ ö÷ äÿôÿ àòûëûá äöøäö.
Áåëÿ îëäóãäà Íåëå Óëåíøïèýåëÿ äåäè:
– Ñîéóí! Ìÿí äÿ ñîéóíàúàüàì. Áàõ, áó äàâà-äÿðìàí ãîéäóüóì ýöìöø ãóòóäóð, – éóõó õÿéàëëàðû ýÿòèðèð.
Óëåíøïèýåë äÿ:
– Ñîéóíìàã äåéèðñÿí, ñîéóíàã, – äåäè.
Îíëàð ñîéóíäóëàð, ñåùðëè äàâà-äÿðìàíû áÿäÿíëÿðèíÿ ñöðòöá,
îò öñòöíäÿ éàí-éàíà óçàíäûëàð.
Ãàüàéûëàð ìÿùçóí-ìÿùçóí ÷ûüûðûøûðäû. Áóëóäëàðû àðàáèð èëäûðûì éàðûðäû, ñîíðà äà ýþé áîüóã-áîüóã óüóëäàéûðäû. Áóëóäëàð
àðàñûíäàí àéïàðàíûí óëäóçëó óúëàðû ýþðöíöðäö. Óëåíøïèýåëëÿ Íåëåíèí àòÿø áþúÿêëÿðè î áèðè àòÿø áþúÿêëÿðè èëÿ áèð éåðäÿ ÷ÿìÿíäÿ
ó÷óøóðäó.
Áèðäÿí Íåëå èëÿ Óëåíøïèýåëè àçìàí áèð ãàäûí èðè ÿëëÿðè èëÿ ãàïûá,
òîï êèìè àòûá-òóòìàüà, èòÿëÿìÿéÿ, ñûõûøäûðìàüà, òÿïÿëÿð àðàñûíäàêû
ýþëìÿëÿðÿ àòìàüà, îðàäàí äà, äÿíèçîòóíà ñàðûëìûø ùàëäà, ÷ûõàðìàüà áàøëàäû. Ñîíðà äà îíëàðû ùàâàäà ìàéàëëàã àòäûðà-àòäûðà ãàáàüà
ýåäèá áÿðêäÿí îõóäó, ñÿñè èëÿ àäàëàðäàêû ãàüàéûëàðû öðêöòäö:
Î ýèçëè ñþçëÿðè îõóìàã ö÷öí
Ãûéûá ýþçöíöçö äóðóí, íÿ ôàéäà!
Áó ñèððè ýèçëÿäÿí ãàðà ýåúÿíèí
Çöëìÿòè ÷îõàëûá àðòûð äàùà äà.
608
Ýþðÿñÿí î ìÿøóì ñþçëÿð ùàðäàäûð,
Ùàíñûíäà áÿäáÿõòëèê äîíóá ãàëûáäûð?
Î ñþçëÿð ôÿëÿéèí ÷ÿðõèíÿ áèð-áèð
Éåääè ìèñìàð èëÿ ïÿð÷èì îëóáäóð.
Äîüðóäàí äà Óëåíøïèýåëëÿ Íåëå ÷ÿìÿíäÿ, ùàâàäà, ýþéäÿ
éåääè èøûãëû ëþâùÿ ýþðäöëÿð; ëþâùÿëÿð éåääè îäëó ìèñìàðëà ìèñìàðëàíìûøäû. Ëþâùÿëÿðäÿ áó ñþçëÿð éàçûëìûøäû:
Ïåéèíëèê è÷èíäÿ ïþùðÿ àòûð äÿí.
Éåääè øÿð ñå÷èëìèð, Éåääè õåéèðäÿí.
Àëìàñ äà äîüóëóð ãàðà êþìöðäÿí
Øàýèðä – àüûëëûäûð, ìöÿëëèì – íàäàí
Éåääè øÿð ñå÷èëìèð Éåääè õåéèðäÿí.
Áó ãàéäà èëÿ àçìàí ãàäûí ýåäèð, áöòöí àòÿø áþúÿêëÿðè äÿ, úûðúûðàìà êèìè úûðûëäàéàðàã, îíóí àðäûíúà èðÿëèëÿéèðäè:
Ñåçàðûí äà ãîðõóá áàø ÿéäèéè áó
Ïàïàëàð ïàïàñû, ÷àðëàð ÷àðû, áàõ
Àäèúÿ òàõòàäàí äöçÿëäèëèáäèð
Éàõøû áàõ, èáðÿò àë, äÿðê åëÿ, ãî÷àã.
Áèðäÿí àçìàí ãàäûí äÿéèøäè: àðûãëàäû, äàùà ùöíäöð, äàùà ñÿðò
îëäó. Áèð ÿëèíäÿ ùþêìäàð ÿñàñû, î áèðè ÿëèíäÿ ãûëûíú òóòìóøäó.
Îíóí àäû – Òÿêÿááöð èäè.
Íåëå èëÿ Óëåíøïèýåëè éåðÿ ÷ûðïûá äåäè:
– Ìÿí Èëàùÿéÿì!
Áó çàìàí îíóí éàíûíäà, êå÷è öñòöíäÿ, òöíä-ãûðìûçû ñèôÿòëè, èòè
ýþçëö, ïàëòàðûíûí äöéìÿëÿðè à÷ûã, äþøö ÷ûëïàã áèð ãûç ýþðöíäö.
Îíóí àäû – Øÿùâÿò èäè. Ñîíðà ãîúà áèð éÿùóäè ãàäûíû ýÿëäè, – éóìóðòà ãàáûüû éûüûðäû, àäû äà Õÿñèñ èäè. Ñîíðà äà àúýþç, ãàðûíãóëó
áèð ìîíàõ ýþðöíäö: î, êîëáàñà éåéèðäè, ñîñèñêà þòöðöðäö, ìèíäèéè
äîíóç êèìè, ùÿìèøÿ àüçû èøäÿ èäè, àäû äà Ãàðûíãóëó èäè. Îíóí àðäûíúà – àéàãëàðûíû ýöúëÿ òÿðïÿäÿðÿê, øèøêèí, ñþíöê áàõûøëû Òÿíáÿë
ýÿëèðäè, Ãÿçÿá äÿ þç íåøòÿðè èëÿ îíó èéíÿëÿéÿ-èéíÿëÿéÿ ãîâóðäó.
Òÿíáÿë àüðûäàí èíèëäÿéèð, ýþç éàøû òþêöð, ýöúäÿí äöøìöø ùàëäà
609
äèçëÿðè öñòÿ ÷þêöðäö. Îíëàðûí äà àðäûíúà – èëàí áàøëû, äóðíàáàëûüû
äèøëè, ñûñãà Ïàõûëëûã ñöðöíÿ-ñöðöíÿ èðÿëèëÿéèðäè, ùàìûñûíû äà ãàïûðäû: Òÿíáÿëè îíà ýþðÿ êè, î ÷îõ õîøõàñèééÿò èäè, Ãÿçÿáè îíà ýþðÿ
êè, î ÷îõ ñÿðò èäè, Ãàðûíãóëóíó îíà ýþðÿ êè, î ÷îõ êþêÿëìèøäè,
Øÿùâÿòè îíà ýþðÿ êè, îíóí ñèôÿòè ÷îõ ãûðìûçû èäè, Õÿñèñè îíà ýþðÿ
êè, î, éóìóðòà ãàáûüû éûüûðäû, Òÿêÿááöðö äÿ îíà ýþðÿ êè, îíóí
ÿéíèíäÿ òöíä-ãûðìûçû ìàíòèéà, áàøûíäà äà òàú âàðäû. Îíëàðûí äà
ÿòðàôûíäà àòÿø áþúÿêëÿðè îéíàøûðäû. Àõûðäà àòÿø áþúÿêëÿðè êèøè,
ãàäûí, ãûç, óøàã ñÿñëÿðè èëÿ àüëàéà-àüëàéà äåäèëÿð:
– Åé øþùðÿòïÿðÿñòëèéèí àíàñû Òÿêÿááöð, ñÿí äÿ, åé àìàíñûçëûüûí ìÿíáÿéè Ãÿçÿá! Ñèç áèçè äþéöø ìåéäàíëàðûíäà, çèíäàíëàðäà,
èøýÿíúÿ éåðëÿðèíäÿ þëäöðäöíöç – àíúàã îíà ýþðÿ þëäöðäöíöç êè,
ÿëèíèçäÿêè ùþêìäàðëûã ÿñàñûíû, òàúûíûçû ñàõëàéàñûíûç! Ïàõûëëûã, ñÿí
íÿúèá, ÷îõ ãèéìÿòëè ôèêèðëÿðè ðöøåéì ùàëûíäà þëäöðöðäöí; áèç –
ìÿùâ åäèëìèø ôèêèðëÿðèí ðóùóéóã. Ñÿí äÿ, Õÿñèñ, áÿäáÿõò õàëãûí
ãàíûíû ãûçûëà äþíäÿðèðäèí; áèç – ñÿíèí ãóðáàíëàðûíûí ðóùóéóã. Ñÿí
äÿ, Øÿùâÿò, åé Íåðîíó175, Ìåññàëèíàíû, Èñïàíèéà êðàëû Ôèëèïïè äöíéàéà ýÿòèðÿí Ãàòèëèí äîñòó, áàúûñûñàí, ñÿí õåéèðõàùëûüû àëûá ÿâÿçèíäÿ ôèòíÿ âåðèðñÿí, áèç ìÿùâ îëìóø èíñàíëàðûí ðóùóéóã. Ñèç äÿ, åé
Òÿíáÿëëèê, Ãàðûíãóëóëóã, òîðïàüû ÷èðêëÿíäèðèðñèíèç. Ñèçè çèáèë êèìè
êöðöéöá àòìàã ëàçûìäûð; áèç – ìÿùâ îëìóø èíñàíëàðûí ðóùóéóã.
Áó çàìàí êèìèíñÿ ñÿñè åøèäèëäè:
Àëìàñ, äà äîüóëóð ãàðà êþìöðäÿí
Éåääè ùÿì éàõøûäûð, ùÿì äÿ êè, éàìàí.
Øàýèðä àüûëëûäûð – ìöÿëëèì íàäàí;
Íÿ êþìöð, íÿ äÿ êöë òàïìàçñàí èíäè
Àé àâàðà áèðÿ, ýÿçìÿ ñÿðýÿðäàí.
Àòÿø áþúÿêëÿðè ñþçëÿðèíÿ äàâàì åòäèëÿð:
– Áèç – àëîâóã, áèç – õàëãûí ýþç éàøûíûí, äÿðäèíèí úÿçàñûéûã;
áèç þç ìöëêëÿðèíäÿ èíñàí îâóíà ÷ûõàí àüàëàðûí úÿçàñûéûã; áèç –
ìÿíàñûç âóðóøìàëàðûí, çèíäàíëàðäà òþêöëÿí ãàíëàðûí, éàíäûðûëàí
êèøèëÿðèí, äèðè-äèðè éåðÿ áàñäûðûëàí ãàäûíëàðûí, ãûçëàðûí úÿçàñûéûã;
áèç – äÿìèðëÿ áóõîâëàíàí, àë ãàíà áîéàíìûø áöòöí êå÷ìèø ùÿéàòûí úÿçàñûéûã. Áèç – àëîâóã, áèç – þëÿíëÿðèí ðóùóéóã.
610
Áó ñþçëÿðè äåéÿí êèìè Éåääèëÿð àüàú ùåéêÿëëÿðÿ äþíäöëÿð,
àíúàã ÿââÿëêè ñèìàëàðûíû èòèðìÿäèëÿð.
Êèìèíñÿ ñÿñè äåäè:
– Óëåíøïèýåë, éàíäûð àüàúû!
Óëåíøïèýåë äÿ àòÿø áþúÿêëÿðèíÿ äåäè:
– Ñèç – àëîâñóíóç, þç èøèíèçè ýþðöí!
Àòÿø áþúÿêëÿðè Éåääèëÿðè äþâðÿéÿ àëäû, îíëàð äà éàíûá êöëÿ
äþíäö.
Ãàí ñåë êèìè àõäû.
Êöëäÿí éåääè úöð áàøãà ñóðÿò éàðàíäû. Îíëàðäàí áèðè äåäè:
– ßââÿëëÿð ìÿíèì àäûì Òÿêÿááöðäö, èíäè ìÿíÿ – Íÿúèá âöãàð äåéèðëÿð.
Ñîíðà î áèðèëÿð äàíûøäû; Óëåíøïèýåëëÿ Íåëå áèëäèëÿð êè, Õÿñèñëèê –
Ãÿíàÿòÿ, Ãÿçÿá – Úÿëäëèéÿ, Ãàðûíãóëóëóã – Èøòàùà, Ïàõûëëûã – Éàðûøà, Òÿíáÿëëèê – øàèðëÿðèí, àãèëëÿðèí Õÿéàëûíà ÷åâðèëäè. Èíäèúÿ êå÷è
öñòöíäÿ îòóðàí Øÿùâÿò – ýþçÿë áèð ãûç îëäó, àäû äà Ñåâýè îëäó.
Àòÿø áþúÿêëÿðè îíëàðûí ÿòðàôûíäà øÿí éàëëû ýåòäèëÿð.
Áó àíäà Óëåíøïèýåëëÿ Íåëå ýþçÿ ýþðöíìÿéÿí êèøèëÿðèí, ãàäûíëàðûí ÷îõñÿñëè õîðóíó åøèòäèëÿð, áó ñÿñëÿð ùÿì ýöëìÿëè, ùÿì äÿ
çûíãûðîâ êèìè, úèíýèëòèëè ñÿñëÿð èäè:
×åâðèëìèø
Éåääèëÿðëÿ
Äîëñà áó äöíéà ÿýÿð
Õîøáÿõòëèê òàõòà ÷ûõàð,
Õàëã ãÿääèíè äöçÿëäÿð.
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Ðóùëàð áèçè ÿëÿ ñàëûá.
Êèìèíñÿ ãöââÿòëè ÿëëÿðè Íåëåíè àëûá ôÿçàéà àòäû.
Ðóùëàð èñÿ îõóéóðäóëàð:
Ýöí ýÿëÿúÿê êè, Øèìàë
Ãÿðáëÿ ãóúàãëàøàúàã.
Îíäà áó âèðàíÿëÿð
Äþíöá àáàä îëàúàã.
Àõòàð êÿìÿðè.
611
Óëåíøïèýåë äåäè:
– Åâèìèç éûõûëäû! Øèìàë, ãÿðá, ãóðøàã... Ðóùëàð, ñèçèí ñþçöíöçäÿí ùå÷ áèð øåé àíëàìàã îëìóð.
Ðóùëàð éåíÿ ýöëìÿëè ñÿñëÿ îõóäóëàð:
Íèäåðëàíä – Øèìàë,
Áåë÷èêà – Ãÿðáäèð.
Êÿìÿð – äîñòëóãäóð.
Êÿìÿð – áèðëèêäèð.
Óëåíøïèýåë:
– Ðóùëàð, – äåäè, – äåéÿñÿí, ñèç î ãÿäÿð äÿ àõìàã äåéèëñèíèç.
Ðóùëàð éåíÿ äÿ ýöëìÿëè ñÿñëÿ îõóäóëàð:
Áåë÷èêàíû Íèäåðëàíäëà
Áó êÿìÿð áèðëÿøäèðÿúÿê...
Áó áèðëèê – äîñòëóã áèðëèéè,
×îõ óüóðëó îëñóí ýÿðÿê,
Ìåò ðàåäò
Åí äàåäò;
Ìåò äîîäò
Åí áëîîäò.
Þëöìëÿðèí, ãàíëàðûí
Ìþùöð âóðäóüó áèðëèê,
ßìÿë âÿ ñþç áèðëèéè
Áåëÿúÿ äÿ ãàëàðäû
Óçóí èëëÿð,
ßýÿð Øåëäà îëìàñàéäû.
Åé Çàâàëëû, îëìàñàéäû Øåëäà ÿýÿð176,
Óëåíøïèýåë àù ÷ÿêäè:
– Àù-ù-ù! Äåìÿëè áèçèì äÿðäëè òàëåéèìèç áåëÿ èìèø: èíñàíëàðûí ýþç éàøû, òàëåéèí èñòåùçàñû.
ßìÿë âÿ ñþç áèðëèéè
Áåëÿúÿ äÿ ãàëàðäû óçóí èëëÿð.
ßýÿð Øåëäà îëìàñàéäû.
612
Ðóùëàð ýöëìÿëè ñÿñëÿ òÿêðàð åäèðäè.
Áó àíäà êèìèíñÿ ãöââÿòëè ÿëëÿðè Óëåíøïèýåëè àëûá ôÿçàéà àòäû.
Õ
Íåëå éåðÿ äöøöá ýþçëÿðèíè îâàíäà, ãûçûëû äóìàí è÷ÿðèñèíäÿí
ãàëõàí ýöíÿøäÿí, ãûçûëû ðÿíýëÿ þðòöëìöø ÷ÿìÿíäÿí, ýöí èøûüûíäà
éàòàí, ðÿíýëÿðè ãûçûëà ÷àëàí ãàüàéûëàðäàí áàøãà àéðû áèð øåé
ýþðìÿäè. ×îõ ÷ÿêìÿäè, ãàüàéûëàð äà îéàíäû.
Íåëå ÷ûëïàãëûüûíäàí óòàíàðàã òåç ýåéèíäè, Óëåíøïèýåëèí äÿ
öñòöíö þðòäö. Îíó éûðüàëàìàüà áàøäû, ëàêèí î þëö êèìè éàòìûøäû.
Íåëåíè äÿùøÿò áöðöäö. Ùÿéÿúàíëà äåäè:
– Éîõñà ìÿí þç ñåâèìëèìè äàâà-äÿðìàíëà çÿùÿðëÿäèì? Îíäà ìÿí áó äöíéàäà éàøàìàã èñòÿìèðÿì! Òèë! Òèë! Àéûë! Î ìÿðìÿð êèìè ñîéóãäóð!
Óëåíøïèýåë àéûëìûðäû.
Î, ýåúÿíè äÿ éàòäû, ýöíäöçö äÿ; î áèðè ýåúÿíè äÿ. Íåëå ãÿìäÿí äÿëè êèìè îëìóøäó, ñåâäèéè Óëåíøïèýåë öñòöíäÿ ýþçöíÿ éóõó
ýåòìèðäè.
Ñÿùÿð çûíãûðîâ ñÿñè åøèòäè, ÿëèíÿ áåë ýþòöðìöø áèð êÿíäëèíèí
ýÿëäèéèíè ýþðäö. Îíóí àðäûíúà, ÿëëÿðèíäÿ øàì, áÿëÿäèééÿ ðÿèñè, èêè
èúìà áàø÷ûñû, Ñòàâåíèññå êÿíäèíèí êåøèøè, áèð äÿ, îíëàðûí áàøû öñòöíäÿ ÷ÿòèð òóòàí çÿáóð÷ó ýÿëèðäè.
Îíëàð, äåäèêëÿðèíÿ ýþðÿ, øàíëû Éàêîáñåíÿ ìöãÿääÿñ éàü
÷ÿêìÿê àéèíèíÿ éîëëàíûðäûëàð; áó àäàì ãîðõóäàí Ýéþçëÿð òÿðÿôèíÿ êå÷ìèøäè, ëàêèí áÿëà ñîâóøàí êèìè éåíÿ äÿ, þëìÿê ö÷öí, ìöãÿääÿñ Ðîìà – êàòîëèê êèëñÿñè àüóøóíà ãàéûòìûøäû.
Îíëàð ýÿëèá àüëàéàí Íåëåíèí, éàøûë îò öñòöíäÿ óçàíûá ãàëìûø
Óëåíøïèýåëèí éàíûíà äàéàíäûëàð. Íåëå Óëåíøïèýåëèí öñòöíö ïàëòàðû
èëÿ þðòäö. Íåëå îíóí éàíûíäà äèç ÷þêäö:
Áÿëÿäèééÿ ðÿèñè ñîðóøäó:
– Àé ãûç, ñÿí áó þëöíöí éàíûíäà íåéíèðñÿí?
Íåëå áÿëÿäèééÿ ðÿèñèíÿ áàõìàüà ãîðõàðàã äåäè:
– Þç ñåâýèëèìÿ äóà îõóéóðàì, – îíó èëäûðûì âóðóá. Èíäè ìÿí
áó äöíéàäà òÿê ãàëìûøàì, þçöì äÿ þëìÿê èñòÿéèðÿì.
613
Êåøèø, ñåâèíúèíäÿí íÿôÿñè òóòóëà-òóòóëà óúàäàí äåäè:
– Øöêöð àëëàùà! Ýéþç Óëåíøïèýåë þëäö! À êèøè òåç ãÿáèð ãàç,
àíúàã îíó ãÿáèðÿ ãîéàíäàí ãàáàã ïàëòàðûíû ÷ûõàðò.
Íåëå ÷ûüûðûá àéàüà ãàëõäû:
– Éîõ, éîõ! Îíóí ïàëòàðûíû ÷ûõàðòìàéûí, – éåð àëòûíäà î öøöéÿð!
Êåøèø ÿëè áåëëè êÿíäëèéÿ ÿìð åòäè:
– Ãÿáèðè ãàç!
Íåëå ýþç éàøû òþêÿ-òþêÿ äåäè:
– Éàõøû äà! Áóðàäà ñîõóëúàí îëà áèëìÿç: ÿòðàô ãóìëóãäóð,
áóðàäà ÷îõëó ÿùÿíý âàð, ìÿíèì äÿ ñåâýèëèìÿ ñîõóëúàí äÿéìÿéÿúÿê, ýþçÿë ãàëàúàã.
Áóíó äåéèá, äÿëè êèìè Óëåíøïèýåëèí öñòöíÿ éûõûëäû, àüëàéààüëàéà îíó þïäö, áÿäÿíèíè ýþç éàøû èëÿ èñëàòäû.
Áÿëÿäèééÿ ðÿèñèíèí, èúìà áàø÷ûëàðûíûí âÿ êÿíäëèíèí Íåëåéÿ
öðÿêëÿðè éàíûðäû, àììà êåøèø ñåâèíÿ-ñåâèíÿ äåéèðäè:
– Øöêöð Àëëàù! Áþéöê Ýéþç þëäö!
Êÿíäëè ãÿáèð ãàçäû, Óëåíøïèýåëè ãÿáèðÿ ãîéäó, öñòöíö ãóìëà
þðòäö.
Êåøèø îíóí ãÿáðè öñòöíäÿ þëö äóàñûíû îõóäó. Ùàìû äèçè öñòÿ
÷þêäö.
Áèðäÿí ãóì òÿðïÿíäè, îðàäàí àñãûðà-àñãûðà, áàøûíû éûðüàëàéàéûðüàëàéà Óëåíøïèýåë ÷ûõäû, êåøèøèí áîüàçûíäàí éàïûøäû.
– Èíêâèçèòîð! – äåéèá ÷ûüûðäû. – Ìÿíè, éàòäûüûì ùàëäà, äèðè-äèðè
ãÿáèðÿ ãóéëàäûí? Íåëå ùàíû? Ñÿí îíó äà ãóéëàìûñàí? Ñÿí êèìñÿí?
Êåøèø ôÿðéàä ãîïàðäû:
– Åé ìþìèíëÿðèí àëëàùû! Áþéöê Ýéþç äèðèëäè! – äåéèá äîâøàí
êèìè ãà÷ìàüà áàøëàäû.
Íåëå Óëåíøïèýåëÿ éàõûíëàøäû. Óëåíøïèýåë äåäè:
– Þï ìÿíè, ìÿíèì ñåâýèëèì!
Ñîíðà ÿòðàôûíà áàõäû: êÿíäëè âÿ çÿáóð÷ó áåëè, øàìëàðû, ÷ÿòèðè
àòûá, êåøèøèí àðäûíúà ãà÷ûðäûëàð, áÿëÿäèééÿ ðÿèñè èëÿ èúìà áàø÷ûëàðû,
ãîðõóäàí ãóëàãëàðûíû òûõàéàðàã, éàøûë îò öñòöíäÿ óçàíûá àù-âàé
åëÿéèðäèëÿð.
614
Óëåíøïèýåë éàõûíëàøûá îíëàðû ñèëêÿëÿäè:
– Ùå÷ êÿñ àíàìûç Ôëàíäðèéàíûí ðóùó îëàí Óëåíøïèýåëè, îíóí
ãÿëáè – Íåëåíè òîðïàüà áàñäûðà áèëìÿç! – äåäè. – Ôëàíäðèéà äà éàòà
áèëÿð, àíúàã î ùå÷ âàõò þëìÿéÿúÿê! Ýåäÿê, Íåëå!
Î, àëòûíúû íÿüìÿñèíè îõóéà-îõóéà, Íåëå èëÿ éîëà äöçÿëäè;
ëàêèí ñîí íÿüìÿñèíè íÿ âàõò îõóäó – áóíó ùå÷ êÿñ áèëìèð.
615
ÌßËÓÌÀÒ Âß ÃÅÉÄËßÐ
Øàðë äå Êîñòåð âÿ îíóí
“Óëåíøïèýåë ÿôñàíÿñè”
Õàëãûí ìÿíÿâè àëÿìè îíóí éàðàäûúûëûã äöùàñûíäà, áÿäèè çþâã âÿ
ãàáèëèééÿòèíäÿ, ãèéìÿòëè ñþçöíäÿ, ýöëöøöíäÿ, çÿðáìÿñÿëëÿðèíäÿ, ÿôñàíÿ
âÿ íàüûëëàðûíäà þçöíö ýþñòÿðèð. Õàëãûí ñþç õÿçèíÿñè, ôîëêëîðó ùÿìèøÿ
éàçûëû ÿäÿáèééàòà ãèäà âåðÿí ìÿíáÿäèð âÿ áó ìÿíáÿ ÿñàñûíäà ãöäðÿòëè
ìèëëè ÿáÿáèééàòëàð éöêñÿëìèø, èíêèøàô åòìèøäèð. Øÿðãäÿ äÿ áåëÿ îëìóøäóð, Ãÿðáäÿ äÿ áåëÿäèð; äöíéàíûí áöòöí õàëãëàðûíûí ÿäÿáèééàòëàðûíäà
ñþç ñÿíÿòèíèí áàøëàíüûúû ôîëêëîðäàí ýÿëèð.
Äöíéà ÿäÿáèééàòûíûí ÿí ìàðàãëû âÿ þëìÿç ãÿùðÿìàíëàðûíû äà õàëã
çåùíèééÿòè éàðàòìûøäûð; ìöõòÿëèô áÿäèè ÿñÿðëÿðäÿ ìöõòÿëèô îáðàçëàðûí
âÿ ãÿùðÿìàíëàðûí ñÿúèééÿñèíäÿ âåðèëìèø ÿí ìàðàãëû êåéôèééÿòëÿðèí,
úèçýèëÿðèí, åùòèðàñëàðûí èëê áîéàëàðû ôîëêëîðäàí àëûíìûøäûð; áþéöê ÿäèá
Ìàêñèì Ãîðêèíèí äåäèéè êèìè, ãûñãàíú Îòåëëî, èðàäÿñèç Ùàìëåò, ÿééàø
Äîí-Æóàí êèìè òèïëÿðè Øåêñïèð âÿ Áàéðîíäàí ùÿëÿ ÷îõ ÿââÿë õàëã
éàðàòìûøäûð. Ôàóñò êèìè ìÿøùóð ãÿùðÿìàí éàçûëû ÿäÿáèééàòà ôîëêëîðäàí
ýÿëìèøäèð, Ïðîìåòåéèí èëê ñóðÿòè õàëãûí éàðàòäûüû ìèôîëîýèéà âÿ ôîëêëîðäàäûð. Ëåéëè, Ìÿúíóí, Ôÿðùàä, Ôèòíÿ, Êîðîüëó, Íÿáè, Ùÿúÿð, Ìîëëà
Íÿñðÿääèí, Áÿùëóë-Äàíÿíäÿ, ßñëè, Êÿðÿì, Ãÿðèá êèìè ãÿùðÿìàíëàðûí
èëê áÿäèè ñóðÿòëÿðè õàëã òÿðÿôèíäÿí ÿäÿáèééàòäà éàðàäûëìûøäûð; äöíéà
ÿäÿáèééàòûíûí ÿí áþéöê äàñòàíëàðûíû – “Èëèàäà” âÿ “Îäèññåéà”íû, “Êàëåâàëà”íû, “Óëåíøïèýåë”è, “Ðîëàíä ùàããûíäà íÿüìÿëÿð”è, “Ñèä”è,
“Íèáåëóíãëàð”û, “Áåîâóëô”ó, áþéöê âÿ êè÷èê “Åääà”ëàðû õàëã éàðàäúûëûüûíäàí âÿ ôîëêëîð ãàéíàãëàðûíäàí àéðû òÿñÿââöð åòìÿê îëìàç.
×îõ ìàðàãëûäûð êè, äöíéà ÿäÿáèééàòûíäà åïèê æàíðëà áèðëèêäÿ, ÿäÿáèééàòûí äèýÿð æàíð âÿ ôîðìàëàðû, î úöìëÿäÿí ñàòèðèê æàíðëàð äà ùÿìèøÿ
616
ôîëêëîðäàí ãèäàëàíìûø, õàëãûí ýöëöøö âÿ éà íèôðÿòè, õàëãûí êÿñêèí òÿíãèäè âÿ êèíàéÿñè áÿäèè ÿñÿðëÿðäÿ ñàòèðàéà, éóìîðà ýåíèø èìêàíëàð à÷ìûø, ýöëìÿëè âÿ ìÿçÿëè ùàäèñÿëÿð, ùÿðÿêÿòëÿð, ýöëìÿëè òèïëÿð, ìÿçÿëè âÿ
ìöäðèê ìèñàëëàð, òàïìàúàëàð, ñóàë âÿ úàâàáëàð, àòàëàð ñþçëÿðè âÿ ñàèðÿ
õàëãûí øÿí ãÿùãÿùÿñèíèí èôàäÿñèíÿ ÷åâðèëìèø, õàëãûí ùÿéàò ùàäèñÿëÿðèíÿ
ìöíàñèáÿòèíèí ýöçýöñö îëìóøäóð. Ìîëëà Íÿñðÿääèíèí ìÿøùóð ëÿòèôÿëÿðè
áåëÿ éàðàíìûøäûð; Ìîëëàíûí àäûíà èñíàä ÿí âåðèëÿí ëÿòèôÿëÿðèí ÿêñÿðèééÿòèíèí éàðàäûúûñû õàëãäûð, îíëàðû èøëÿéÿí, úèëàëàéàí, âàðèàíòëàðà ñàëàí
õàëãäûð, çÿìàíÿéÿ âÿ äþâðÿ ýþðÿ ëÿòèôÿëÿðèí áó âÿ éà äèýÿð úÿùÿòèíè
êÿñêèíëÿøäèðÿí, ãàáàðûã èôàäÿ åäÿí âÿ éàøàäàí äà õàëãäûð.
Îõóúóëàðà òÿãäèì åäèëÿí ìÿøùóð “Óëåíøïèýåë ÿôñàíÿñè” äÿ ìöàñèð
Àâðîïà õàëãëàðûíûí áèð ÷îõóíóí ôîëêëîðóíäà òÿñàäöô åäèëÿí øèôàùè õàëã
éàðàäûúûëûüû ìàòåðèàëû âÿ ìîòèâëÿðè ÿñàñûíäà éàçûëìûø áèð ÿñÿðäèð. Áó ÿñÿð
ÕÛÕ ÿñð Áåë÷èêà ÿäÿáèééàòûíûí ÿí ìèëëè âÿ ðåàëèñò íöìóíÿëÿðèíäÿí
ñàéûëûð. Ëàêèí áó ÿñÿðèí ôîëêëîð ìàòåðèàëû ìöøòÿðÿêäèð: ùÿì ôðàíñûçëàðäà, ùÿì àëìàíëàðäà, ùÿì äÿ ôÿëÿìÿíýëÿðäÿ Óëåíøïèýåë ùàããûíäà
ÿôñàíÿ âÿ íàüûëëàð ùÿëÿ îðòà ÿñðëÿðäÿí áàøëàéàðàã éàéûëìûø âÿ ìöõòÿëèô
âàðèàíòëàðäà ÕÛÕ ÿñðÿ ãÿäÿð éàøàìûøäûð, áó ýöí äÿ éàøàéûð.
Áåë÷èêà Àâðîïà ãèòÿñèíäÿ êè÷èê áèð äþâëÿòäèð, ëàêèí áó êè÷èê þëêÿíèí
Àâðîïàíûí èúòèìàè-ñèéàñè âÿ ìÿäÿíè ùÿéàòûíäà ìöùöì ìþâãåéè âàð,
ãèòÿíèí öìóìè òàðèõè èíêèøàôûíäà, õöñóñÿí Àâðîïà þëêÿëÿðèíèí ôåîäàëèçìäÿí êàïèòàëèçìÿ êå÷èä ìÿðùÿëÿëÿðèíäÿ âÿ áóðæóà èíãèëàáëàðûíûí
éåòèøìÿñèíäÿ Áåë÷èêàíûí ðîëó îëìóøäóð. ÕÂÛ ÿñð Íèäåðëàíä* áóðæóà èíãèëàáûíûí éàðàíìàñûíäà, Èñïàíèéà çöëìöíÿ ãàðøû ìöáàðèçÿíèí âÿ öìóìèééÿòëÿ ìèëëè-àçàäëûã ùÿðÿêàòûíûí ýåíèøëÿíìÿñèíäÿ Ùîëëàíäèéà èëÿ
éàíàøû Áåë÷èêà äà ÷îõ áþéöê òàðèõè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèø, Íèäåðëàíääà
áóðæóà ìöíàñèáÿòëÿðèíèí èíêèøàôû ïðîñåñèíÿ ìöñáÿò òÿñèð åòìèøäèð. Äîüðóäóð, Íèäåðëàíä áóðæóà èíãèëàáû Áåë÷èêàéà ìèëëè èñòèãëàëèééÿò ýÿòèðìÿäè. ÕÂÛ ÿñðäÿí ñîíðà Áåë÷èêà ýàù Àâñòðèéàíûí, ýàù äà Ôðàíñàíûí äþâëÿò
òÿðêèáèíäÿ îëìóø, ÿðàçèñè äÿôÿëÿðëÿ õàðèúè èñòèëà÷ûëàð òÿðÿôèíäÿí ïàð÷àëàíìûø, Áåë÷èêà õàëãû âàð-éîõäàí ÷ûõìûø, þëêÿ òàëàí åäèëìèøäèð. Ëàêèí
Íèäåðëàíä áóðæóà èíãèëàáû áöòöíëöêäÿ Áåë÷èêàíûí (ùàáåëÿ Ùîëëàíäèéàíûí âÿ äèýÿð þëêÿëÿðèí) êàïèòàëèçì éîëó èëÿ èðÿëèëÿìÿñèíè, áóðæóà ìöíà__________
* ÕÂÛ ÿñðäÿ Íèäåðëàíä îí éåääè ÿéàëÿòäÿí èáàðÿò èäè (ÿââÿëëÿð ùåðñîãëóã âÿ éà
ãðàôëûã îëìóø): Ôëàíäðèéà, Áðàáàíò, Ùåííåãàó, Àðòóà, Íàìöð, Ëöêñåìáóðã, Ëèìáóðã,
Òóðíå, Ìåùåëí, Ôðàíñûç Ôëàíäðèéàñû, Ùîëëàíäèéà, Çåëëàíäèéà, Óòðåõò, Ôðèñëàíäèéà, Ýåëäðåí, Ãðîíèíãåí, Îâåðåéññåë.
617
ñèáÿòëÿðèíèí êÿíäÿ íöôóç åòìÿñè ïðîñåñèíè ýöúëÿíäèðìèøäèð. Áåëÿ êè,
1830-úó èë èíãèëàáû äþâðöíäÿ Áåë÷èêàäà êàïèòàëèñò-áóðæóà ìöíàñèáÿòëÿðè èãòèñàäè âÿ èúòèìàè-ñèéàñè ùÿéàòûí áöòöí ñàùÿëÿðèíäÿ áöòöí àéäûíëûüû èëÿ þçöíö ùèññ åòäèðèðäè, ÕÛÕ ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäà þëêÿ òàì êàïèòàëèñòëÿøìèø, ÿñðèí àõûðëàðûíäà èñÿ èíêèøàô åòìèø êàïèòàëèñò þëêÿëÿðèíèí úÿðýÿñèíäÿ èäè. Áåë÷èêà 1830-úó èë èíãèëàáûíäàí ñîíðà ìöñòÿãèë äþâëÿò åëàí
åäèëìèøäè, ñþçöí ýåíèø ìÿíàñûíäà ÿñèë ìèëëè ìÿäÿíèééÿò âÿ ÿäÿáèééàò
äà þëêÿäÿ éàëíûç ÕÛÕ ÿñðäÿ ÷è÷ÿêëÿíèá èíêèøàô åäÿ áèëìèøäèð.
Áåë÷èêàíûí ìÿäÿíèééÿòè âÿ ÿäÿáèééàòû ùàããûíäà äàíûøàðêÿí áèð úÿùÿòè íÿçÿðäÿ òóòìàã ëàçûìäûð êè, áó þëêÿíèí ìÿäÿíè ùÿéàòû óçóí ìöääÿò Ôðàíñà ìÿäÿíèééÿòèíèí òÿñèð äàèðÿñèíäÿ îëäóüóíäàí, ÿñèë Áåë÷èêà
ìÿäÿíèééÿòè âÿ ÿäÿáèééàòû ìöøòÿðÿê õàðàêòåðäÿ èíêèøàô åòìèøäèð: Áåë÷èêàíûí þçöíäÿ ôðàíñûç äèëèíäÿ äàíûøìàã âÿ éàçìàã ÿíÿíÿñè, èúòèìàèñèéàñè âÿ ìÿäÿíè ÿëàãÿëÿðèí éàõûíëûüû èëÿ áàüëû îëàðàã áèð ñûðà àäÿò âÿ
ÿíÿíÿëÿðèí åéíèëèéè íÿòèúÿäÿ î éåðÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðòìûøäûð êè, ôðàíñûçëàð
Áåë÷èêàíûí áèð ÷îõ øàèð, éàçû÷û âÿ ðÿññàìëàðûíû þçëÿðèíèíêè ñàéûá, îíëàðû
ôðàíñûç ÿäÿáèééàòû âÿ èíúÿñÿíÿòè òàðèõèíÿ äàõèë åòìèøëÿð. Áåë÷èêàäà èñÿ
ôðàíñûç ÿäÿáèééàòû âÿ èíúÿñÿíÿòè þéðÿíèëìèø, ÿñëÿí áåë÷èêàëû (éà ôÿëÿìÿíý, éà äà âàëëîí) îëàí éàçû÷û âÿ øàèðëÿðèí äÿ áþéöê áèð ãèñìè ôðàíñûç
äèëèíäÿ éàçûá éàðàòìûøëàð. Áó ìöøòÿðÿêëèéèí òàðèõè êþêëÿðè ÷îõ ãÿäèìäèð
âÿ äåìÿê îëàð êè, áó âÿçèééÿò ÕÛÕ ÿñðÿ ãÿäÿð äàâàì åòìèøäè.
Áåëÿ òàðèõè èíêèøàôûí íÿòèúÿñèíäÿ Áåë÷èêàäà âàùèä ÿäÿáèééàò ÿâÿçèíÿ èêè äèëäÿ ìöøòÿðÿê ÿäÿáèééàò éàðàíìûøäûð: þëêÿíèí úÿíóá ÿéàëÿòëÿðèíäÿ ôðàíñûç äèëèíäÿ (ÕÛÕ ÿñðÿ ãÿäÿð ìöÿééÿí ìÿðùÿëÿëÿðäÿ ùÿòòà
âàëëîí äèàëåêòèíäÿ), øèìàë ÿéàëÿòëÿðèíäÿ èñÿ ôÿëÿìÿíý (ôëåìèíã) äèëèíäÿ. Ôðàíñûç äèëèíäÿ éàðàíàí Áåë÷èêà ÿäÿáèééàòûíûí èëê íöìóíÿëÿðè ùÿëÿ
ÕÛÛ ÿñðÿ àèä îëñà äà, ôðàíñûç äèëè ÿí ÷îõ ÕÛÕ ÿñðäÿ öñòöíëöê ãàçàíìûøäûð (Û Íàïîëåîí áóðàäà éåðëè äèë âÿ äèàëåêòëÿðè ðÿñìè ñóðÿòäÿ ãàäàüàí
åòìèøäè), ôðàíñûç äèëèíäÿ áÿäèè úÿùÿòäÿí ýöúëö ÿäÿáèééàòûí éàðàíìàñû
äà ÕÛÕ ÿñðèí îðòàëàðûíà òÿñàäöô åäèð. Ùÿì÷èíèí, Àâðîïà ÿäÿáèééàòëàðûíäà XIX ÿñðäÿ êþê ñàëûá ýåíèøëÿíÿí ðîìàíòèçì, ðåàëèçì, íàòóðàëèçì,
ñèìâîëèçì, èìïðåññèîíèçì êèìè áèð ñûðà ÿäÿáè-åñòåòèê úÿðÿéàíëàðûí
òÿñèðè äÿ áó äþâðäÿ Áåë÷èêà ÿäÿáèééàòûíäà þçöíö ùèññ åòäèðèð, ðåàëèñò âÿ
äåìîêðàòèê ìåéëëè éàçû÷ûëàðûí éåòèøìÿñè, èíãèëàáè ïîåçèéàíûí èíêèøàôû äà
áó çàìàíà àèääèð. Ëåìîíéå, Åêîóò, Ðîäåíáàõ, Ìåòåðëèíã êèìè éàçû÷ûëàð, ìÿøùóð èíãèëàá÷û øàèð Åìèë Âåðõàðí âÿ áàøãàëàðà ÕÛÕ ÿñðäÿêè
ÿäÿáè éöêñÿëèøè òÿìñèë åäÿí âÿ ãèñìÿí ÕÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ éàçûá
618
éàðàäàí Áåë÷èêà ñÿíÿòêàðëàðûäûð. Áóíëàðûí ùàìûñû ôðàíñûç äèëèíäÿ éàçìûøëàð. ßñëèíäÿ, ôðàíñûç äèëèíäÿ éàðàíàí éåíè Áåë÷èêà ÿäÿáèééàòûíûí èëê
áàíèñè, þç ÿñÿðëÿðè èëÿ ÿäÿáèééàòäà ðåàëèñò-äåìîêðàòèê ìåéëè ýöúëÿíäèðÿí âÿ èñòåäàäûíà ýþðÿ äàùà ýþðêÿìëè ñÿíÿòêàð Øàðë äå Êîñòåðäèð.
Áåë÷èêà ÿäÿáèééàòûíûí áó ìàðàãëû íöìàéÿíäÿñè âÿ îíóí éàðàäûúûëûüû ùàããûíäà ñþùáÿò à÷ìàìûø îíó äà ãåéä åäÿê êè, Áåë÷èêàäà äàùà ãÿäèì âÿ éåðëè äèë îëàí ôÿëÿìÿíý äèëèíäÿ äÿ áÿäèè ÿäÿáèééàò éàðàíìûøäûð
âÿ áó ÿäÿáèééàòûí äà íöìóíÿëÿðè ëàï ãÿäèì çàìàíëàðäàí ìþâúóääóð,
áó ÿäÿáèééàò èíäè äÿ éàøàéûð âÿ ýåòäèêúÿ çÿíýèíëÿøèð. Ìàðàãëûäûð êè,
ôÿëÿìÿíý äèëèíäÿ øèôàùè ÿäÿáèééàò ÷îõ ýöúëö îëìóøäóð âÿ áó øèôàùè
ÿäÿáèééàòûí ÿíÿíÿëÿðè, ìîòèâëÿðè, ñöæåòëÿðè, ÿôñàíÿëÿðè âÿ îáðàçëàðû
óçóí ìöääÿò Íèäåðëàíä ÿäÿáèééàòûíû ãèäàëàíäûðìûøäûð, ÕÂÛÛÛ ÿñðäÿí
ñîíðà ùàêèì òÿáÿãÿëÿðèí òÿñèð èëÿ ôðàíñûç äèëè âÿ ìÿäÿíèééÿòè Áåë÷èêàäà
éàéûëàíäà èñÿ áó çÿíýèí ôîëêëîð íöìóíÿëÿðè âÿ ôÿëÿìÿíý äèëèíäÿ éàðàíìûø ÿäÿáèééàò ñöãóò åòìèøäèð. Ëàêèí áó äèëäÿ ÿäÿáèééàò ÕÛÕ ÿñðäÿ
éåíèäÿí äèð÷ÿëìèø, ÕÕ ÿñðäÿ äÿ ôÿëÿìÿíý äèëèíäÿ ÿí éåíè ÿäÿáèééàò
éàðàíìûøäûð, Áðåãìàí, Ëîâåëèíã, Áàêåëìàíñ, Ýåçåëëå, Âåðìåéëåí,
Êëåðê âÿ Áîí ùÿìèí äèëäÿ øåð âÿ íÿñð ÿñÿðëÿðè éàðàòìûø éàçû÷ûëàðäûð.
Øàðë äå Êîñòåð îíà ýþðÿ Áåë÷èêà ìèëëè ÿäÿáèééàòûíûí éåíè äþâðäÿ
áàíèñè ùåñàá îëóíóð êè, þç éàðàäûúûëûüû èëÿ î, ÿäÿáèééàòà äåìîêðàòèê
èäåéàëàð âÿ õÿëãèëèê ðóùó ýÿòèðìèø, Áåë÷èêà ÿäÿáèééàòûíû ùÿð úöð éàä òÿñèðëÿðäÿí ãîðóìàüà, îíóí ðåàëèñò èäåéà õÿòòèíè ýöúëÿíäèðìÿéÿ ÷àëûøìûø
âÿ áóíà íàèë äÿ îëìóøäóð. Þçö ôðàíñûç äèëèíäÿ éàçûá éàðàòñà äà, Áåë÷èêàíûí îðèæèíàë ìèëëè ùÿéàòûíà, àäÿò âÿ ÿíÿíÿëÿðèíÿ, õöñóñÿí ôÿëÿìÿíý
âÿ ôðàíñûç äèëëÿðèíäÿ ìþâúóä îëàí çÿíýèí ôîëêëîðà éàõøû áÿëÿä èäè âÿ
áöòöí éàðàäûúûëûüû áîéó ùÿìèí çÿíýèí ôîëêëîðäàí èñòèôàäÿ åòìèøäèð.
ßñëÿí ôÿëÿìÿíý îëàí Øàðë äå Êîñòåð (1827-1879) Ìöíùåí øÿùÿðèíäÿ àíàäàí îëìóøäóð. Àòàñû ùÿìèí øÿùÿðäÿ Ðîìà ïàïàñû íöìàéÿíäÿñèíèí éàíûíäà èøëÿð ìöäèðè èäè; ñàðàéà éàõûí îëäóüóíäàí îüëó Øàðëûí
äà óøàãëûã âÿ èëê ýÿíúëèê èëëÿðè ñàðàé ìöùèòèíäÿ êå÷ìèøäè, ëàêèí ùÿéàòûíûí ñîíðàêû èëëÿðè ùÿìèøÿ åùòèéàú è÷èíäÿ îëìóøäóð. Ñàðàé ìöùèòè èëÿ òàíûøëûã Øàðëà éöêñÿê òÿáÿãÿëÿðèí ùÿéàò òÿðçèíè éàõûíäàí ìöøàùèäÿ åäèá
þéðÿíìÿéÿ èìêàí âåðìèøäè, î, þç ìöøàùèäÿëÿðèíèí íÿòèúÿëÿðèíäÿí ñîíðàëàð áÿäèè ÿñÿðëÿðèíäÿ, õöñóñÿí Óëåíøïèýåë ùàããûíäà éàçäûüû ðîìàíäà
èñòèôàäÿ åòìèøäèð.
Øàðë äå Êîñòåð ÿäÿáè ôÿàëèééÿòÿ ùÿëÿ àëè òÿùñèë àëìàìûø – 1840-úû
èëëÿðèí àõûðëàðû âÿ 50-úè èëëÿðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ áàøëàìûøäû, 1855-úè èëäÿ
619
Áðöññåë óíèâåðñèòåòèíè áèòèðäèêäÿí ñîíðà éàðàäûúûëûã èøèíÿ äàùà ìþùêÿì
ãîøóëäó. Îíóí èëê ãÿëÿì òÿúðöáÿëÿðè îëàí ùåêàéÿëÿðäÿ ÕÛÕ ÿñðèí áèðèíúè éàðûñûíäà Àâðîïà ÿäÿáèééàòûíäà éàéûëìûø ðîìàíòèçì úÿðÿéàíûíûí
ìöÿééÿí òÿñèðè âàð èäè, éàçû÷ûíûí þç ôÿðäè õöñóñèééÿòëÿðè ÷îõ çÿèô ùèññ
îëóíóðäó. Áó èëëÿðäÿ éàçäûüû ïóáëèñèñò ÿñÿð âÿ ìÿãàëÿëÿðèíè Øàðë äå
Êîñòåð ÿí ÷îõ “Ðåâéö íöâåë” (“Éåíè èúìàë”) æóðíàëûíäà íÿøð åòäèðèðäè.
Øàðë äå Êîñòåðèí éàðàäûúûëûüûíäà úàíëàíìà 1856-úû èëäÿí ñîíðà áàøëàíìûøäûð. Ùÿìèí èëäÿ äå Êîñòåð ðÿññàì Ô.Ðîïñ èëÿ áèðëèêäÿ “Óëåíøïèýåë” àäëû æóðíàëûí éàðàäûëìàñû âÿ íÿøðèíäÿ ôÿàë èøòèðàê åòìèøäèð.
“Óëåíøïèýåë” æóðíàëûíûí éàðàíìàñû òÿñàäöôè äåéèëäè. ÕÛÕ ÿñðèí îðòàëàðûíäà (ÛÛÛ Íàïîëåîí Ôðàíñàäà äþâëÿò ÷åâðèëèøè åäÿíäÿ) ìöòÿðÿããè ýþðöøëö äåìîêðàòëàðûí áèð ãèñìè Áåë÷èêàéà ìöùàúèðÿò åòìèøäè âÿ áó ìöùàúèðëÿð 50-60-úû èëëÿðäÿ Áåë÷èêàíûí ìÿäÿíè ùÿéàòûíäà áþéöê ðîë îéíàéûðäû. ßââÿëúÿ ñèéàñè âÿ èúòèìàè ìÿñÿëÿëÿðäÿí êÿíàð, éàëíûç ÿéëÿíúÿëè âÿ
áÿçÿêëè áèð æóðíàë êèìè íÿçÿðäÿ òóòóëàí “Óëåíøïèýåë” ýåòäèêúÿ äàùà úèääè ìÿãñÿäëÿðÿ òÿðÿô éþíÿëäèëèð âÿ 1860-úû èëäÿí áàøëàéàðàã Áåë÷èêàäà
ìöòÿðÿããè ãöââÿëÿðèí êÿñêèí ñèéàñè âÿ ïóáëèñèñò îðãàíûíà ÷åâðèëèð. Áó
çàìàí þëêÿíèí ÿí ãàáàãúûë ÿäÿáè ãöââÿëÿðè áó æóðíàëûí ÿòðàôûíäà òîïëàøìûøäû, Øàðë äå Êîñòåð èñÿ ìöðòÿúå êàòîëèê ñèéàñÿòèíè èôøà åäÿí, ôÿëÿìÿíý õàëãûíûí èñòèãëàëèééÿò ùöãóãóíó ìöäàôèÿ åäÿí ìÿãàëÿëÿðëÿ æóðíàëäà èøòèðàê åäèðäè. Òÿêúÿ 1860-úè èëëÿðäÿ ùÿìèí æóðíàëäà äå Êîñòåðèí
60-à ãÿäÿð ìÿãàëÿñè ÷àï îëóíìóøäóð. Áó ìÿãàëÿëÿðäÿ éàçû÷û ùÿì Áåë÷èêà, ùÿì äÿ Ôðàíñà ùþêóìÿòëÿðèíèí ìöñòÿìëÿêÿ ñèéàñÿòèíè ãÿçÿáëÿ
òÿíãèä âÿ èôøà åäèð, Ôðàíñà áóðæóàçèéàñûíûí èøüàë÷ûëûã ìöùàðèáÿëÿðèíèí
ÿëåéùèíÿ ÷ûõûð, ùÿð úöð àçàäëûüû áîüàí ÛÛÛ Íàïîëåîíó þëäöðöúö òÿíãèä
àòÿøèíÿ òóòóð. Äå Êîñòåðèí áó ìöòÿðÿããè âÿ âÿòÿíïÿðâÿð ìþâãåéèíè î
çàìàíêû äåìîêðàòèê ÿùâàëè-ðóùèééÿëè éàçû÷ûëàð, Ôðàíñàíû òÿðê åòìèø èíãèëàá÷û ìöùàúèðëÿð, î úöìëÿäÿí Âèêòîð Ùöãî òÿãäèð åäèð âÿ àëãûøëàéûðäû.
Áó èëëÿðäÿ Áåë÷èêà ÿäÿáèééàòûíäà ðåàëèñò âÿ äåìîêðàòèê ìåéëëÿð
ãöââÿòëÿíñÿ äÿ, áèð ãèñì éàçû÷ûëàðûí éàðàäûúûëûüûíäà ðîìàíòèçì öíñöðëÿðè ùÿëÿ äÿ éàøàéûðäû, ìöàñèð ùÿéàòäàí éàçàí áÿçè éàçû÷ûëàð èñÿ ôðàíñûç
ÿäÿáèééàòûíäà éåíè éàéûëìàüà áàøëàéàí íàòóðàëèçì ÿäÿáè úÿðÿéàíûíà
ìåéë ýþñòÿðèðäèëÿð. Áó çàìàí Áåë÷èêàäàêû ùÿãèãè âÿçèééÿòè âÿ öìóìèééÿòëÿ çàìàíûí èíãèëàáè-äåìîêðàòèê ìåéëëÿðèíè äöçýöí àíëàéàí âÿ
ãÿëÿìÿ àëàí éåýàíÿ àäàì Áåë÷èêà éàçû÷ûñû Øàðë äå Êîñòåð èäè. Î, 1867úè èëäÿ “Óëåíøïèýåë ÿôñàíÿñè” ðîìàíûíû òàìàìëàéûá íÿøð åòäèðäè âÿ áó
ÿñÿð, ìöÿëëèôèíÿ äöíéà øþùðÿòè ãàçàíäûðäû.
620
“Óëåíøïèýåë” æóðíàëûíûí äà àäû, ùÿì÷èíèí äå Êîñòåðèí ðîìàíûíûí àäû
ÕÛÕ ÿñðèí ôîëêëîðóíäà ìÿçÿëè, øÿí, õàëã ùÿéàòû èëÿ éàõûíäàí áàüëû îëàí
ìÿøùóð Òèë Øïèýåëèí õàëã ãÿùðÿìàíûíûí àäûíäàí ýþòöðöëìöøäöð. Øàðë
äå Êîñòåð ñîíðàëàð “Óëåíøïèýåë” æóðíàëûíäàí óçàãëàøìûøäû, ÷öíêè æóðíàëûí ñîíðàêû ñèéàñè-èúòèìàè õÿòòè ãÿòèééÿí îíó òÿìèí åòìèðäè, éàçû÷û
áöòöí äèããÿòèíè îí èëÿ éàçûá òàìàìëàäûüû “Óëåíøïèýåë ÿôñàíÿñè” ðîìàíû
öçÿðèíäÿ úÿìëÿìèøäè. Äå Êîñòåð áó ðîìàíäàí ÿââÿë äÿ áÿäèè ÿñÿðëÿð
öçÿðèíäÿ èøëÿìèø âÿ “Ôÿëÿìÿíý ÿôñàíÿëÿðè” (1858), “Áðàáàíò ùåêàéÿëÿðè” (1861) àäû èëÿ èêè êèòàá íÿøð åòäèðìèøäè. Áó ÿñÿðëÿð, áèð íþâ éàçû÷ûíûí ÿñàñ ðîìàíû ö÷öí ùàçûðëûã èäè, ÷öíêè áó êèòàáëàðäà òîïëàäûüû ùåêàéÿ âÿ ÿôñàíÿëÿðäÿí àéäûí ùèññ îëóíóð êè, Äå Êîñòåð ôîëêëîð ìàòåðèàëû
ÿñàñûíäà òàðèõè ùàäèñÿëÿðè èøëÿìÿéÿ, êå÷ìèø ÿôñàíÿëÿðÿ éåíè âÿ ìöàñèð
ìÿíà âåðìÿéÿ, ñèìâîëèêàäàí, ðåàëèñò ñàòèðàäàí èñòèôàäÿ åòìÿéÿ ÷îõ ãàáèëäèð, ÿí àäè ÿùâàëàòû, ñöæåòè âÿ ñÿðýöçÿøòè îëäóãúà ìàðàãëû íàüûë åòìÿéè, îõóúóíó ÿëÿ àëìàüû áàúàðûð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí, ÿñðèí 50-60-úû èëëÿðèíäÿ
Áåë÷èêàäà ìþâúóä îëàí çèääèééÿòëè èúòèìàè-ñèéàñè øÿðàèò äàõèëèíäÿ,
ìöðòÿúå ãöââÿëÿðèí þçáàøûíàëûüû, êàòîëèê äèíè òÿðÿôäàðëàðûíûí úàùèëëèéè,
ìîíàðõèñòëÿðèí òåððîðó ýöúëÿíäèéè áèð çàìàíäà ùÿãèãÿòè ñþéëÿìÿê,
ìöòÿðÿããè ãöââÿëÿðèí òÿðÿôèíè ñàõëàìàã áèð î ãÿäÿð äÿ àñàí èø äåéèëäè.
Òÿãèáëÿð, ùÿäÿ-ãîðõó âÿ ùÿð úöð òÿùëöêÿ éàçû÷ûíû ùÿð àí éàõàëàéà áèëÿðäè.
Áóíà ýþðÿ äÿ ôîëêëîð ìîòèâëÿðèíäÿí, òàðèõè ìþâçóëàðäàí éàçìàã, ùÿì
äÿ áó ìþâçóëàðû þç äþâðöíöí èäåéà ìöáàðèçÿñè èëÿ ÿëàãÿëÿíäèðìÿê
ÿëâåðèøëè, åéíè çàìàíäà ÷ÿòèí èäè. Øàðë äå Êîñòåð áó âÿçèôÿíèí þùäÿñèíäÿí ìÿùàðÿòëÿ ýÿëìèøäè. Îíóí “Óëåíøïèýåë ÿôñàíÿñè” Áåë÷èêàäà èúòèìàè
çèääèééÿòëÿðèí ýÿðýèíëÿøäèéè, ñèéàñè ìöáàðèçÿíèí èíêèøàô åòäèéè, Àâðîïàäà êöòëÿâè ôÿùëÿ ùÿðÿêàòûíûí ýåíèøëÿíäèéè âÿ èíãèëàáè ùàäèñÿëÿðèí áàø
âåðäèéè øÿðàèòäÿ éàðàíûá öçÿ ÷ûõìûøäû.
ßëáÿòòÿ, áåëÿ áèð øÿðàèòäÿ Øàðë äå Êîñòåðèí òàðèõÿ âÿ õàëã éàðàäûúûëûüû ìîòèâëÿðèíÿ ìöðàúèÿò åòìÿñè òÿáèè èäè, äèýÿð òÿðÿôäÿí Òèë Óëåíøïèýåë ùàããûíäàêû ÿôñàíÿëÿð ùÿëÿ þç òÿðàâÿòèíè èòèðìÿìèøäè, ìÿíàëû èäè,
ýöíöí ùàäèñÿëÿðè, ùÿéàòûí ùÿãèãÿòëÿðè èëÿ ñÿñëÿøèðäè. ßñÿðèí ÿââÿëèíäÿêè “Áàéãóøóí ìöãÿääèìÿñè” ùèññÿñèíäÿ ÷îõ ýöëìÿëè, ëàêèí èíàíäûðûúû
øÿêèëäÿ äåéèëèð êè, õàëãûí äöøìÿíëÿðè, êðàëëàð, êàòîëèêëÿð èíäè äÿ âàðäûð,
îíëàð áèð çàìàí Óëåíøïèýåëèí äöøìÿíëÿðè èäè, îíó òÿãèá åäèðäèëÿð, èíäè
äÿ õàëãà äèâàí òóòóðëàð:
621
“Ñèç øÿôãÿò ìàñêàñû ýåéìèø èñòåùçà÷ûëàð, ùÿð ùàëäà ñèçèí ìÿíèìëÿ
öìóìè úÿùÿòèíèç âàð. Ñèçèí äÿ ùÿéàòûíûçäà åëÿ áèð ýåúÿ îëìóø êè, úèíàéÿòêàðëûüûí áû÷àüû àëòûíäà ãàí ñåë êèìè àõìûøäûð, – îðäà äà úèíàéÿòêàðëûã
ñÿññèçúÿ, îüðóí-îüðóí ùöúóì åòìèøäèð. Ñèçèí äÿ ùÿéàòûíûçäà, – êèøèëÿðèí,
ãàäûíëàðûí, óøàãëàðûí ìåéèòè ñÿðèëìèø äþøÿìÿ éîëëàðû òóòãóí øÿôÿãè èëÿ
èøûãëàíäûðàí ÷èñêèíëè ñÿùÿðëÿð îëìàìûøìû? Äöíéàéà àüàëûã åëÿéÿíäÿí áÿðè
ñèçèí ñèéàñÿòèíèç íÿéÿ ÿñàñëàíìûøäûð? Ãûðüûíà âÿ äþéöøÿ!
Ìÿí áàéãóøàì, åéáÿúÿð ãóøàì, ìÿí ùÿì þçöìöí, ùÿì äÿ áàëàëàðûìûí éàøàìàñû ö÷öí áàøãà ãóøëàðû þëäöðöðÿì, ìÿí þëäöðìÿê åøãèëÿ þëöìëÿ
ìÿøüóë îëìóðàì. Ãóø áàëàëàðûíû áÿçÿí éóâàñûíäà îâëàìàã öñòöíäÿ ñèç
ìÿíè òÿãñèðëÿíäèðèðñèíèç, àììà ñèç áöòöí úàíëûëàðû ìÿùâ åäèðñèíèç. Ñèç þç
êèòàáëàðûíûçäà ãóøëàðûí ñöðÿòëÿ ó÷ìàñûíäàí, ãÿøÿíýëèéèíäÿí, ñåâèøìÿñèíäÿí, ìÿùàðÿòëÿ éóâà òèêìÿñèíäÿí, àíà ãóøëàðûí þç áàëàëàðûíûí ãàéüûñûíà
ãàëìàñûíäàí öðÿê äîëóñó äàíûøûðñûíûç, ëàêèí åëÿ îðàäàúà ãóøëàðûí íåúÿ áèøèðèëìÿñèíäÿí, èëèí íÿ âàõòûíäà îíëàðûí äàùà äàäëû îëìàñûíäàí ñþùáÿò à÷ûðñûíûç, ìÿñëÿùÿòëÿð âåðèðñèíèç. Ìÿí éàçû÷û äåéèëÿì, Àëëàù åëÿìÿñèí îëóì äà,
éîõñà ñèçèí ùàããûíûçäà éàçàðäûì êè, ñèç ìöìêöí åäèá ãóøó àøûðà áèëìÿéÿíäÿ, îíóí éóâàñûíû ýÿìèðèðñèíèç êè, ùå÷ îëìàñà äèøèíèçè èòèëÿéÿñèíèç.
Äÿëèñîâ øàèð, ñÿíÿ ýÿëäèêäÿ, ìÿíèì èêèíúè ìöÿëëèô îëäóüóìó ãÿáóë
åòìÿê ñÿíèí õåéðèíÿäèð, ÷öíêè ÿñÿðèíäÿêè àçû èéèðìè ôÿñèë ìÿíÿ àèääèð,
éåðäÿ ãàëàíûíû ãåéä-øÿðòñèç ñÿíèí èõòèéàðûíà áóðàõûðàì. ×àï îëóíàí áöòöí
ñÿôåù øåéëÿðÿ úàâàá âåðìÿê, äöçö, ÷îõ äà åëÿ öðÿê à÷àí ìÿñÿëÿ äåéèë.
Äàëàøãàí øàèð, ñÿíèí âÿòÿíèíè áîüàíëàð àäû âåðäèéèí àäàìëàðûí ùàìûñûíû þç
ÿñÿðèíäÿ áèð-áèð ÿçèá ïàð÷àëàéûðñàí, ñÿí  Êàðëû äà, ÛÛ Ôèëèïïè äÿ òàðèõèí
áèàáûð÷ûëûã ñöòóíóíà áàüëàéûá äàìüàëàéûðñàí, ðöñâàé åäèðñÿí. Éîõ, ñÿí
áàéãóø äåéèëñÿí, ñÿí åùòèéàòëû òÿðïÿíìèðñÿí. Ñÿí çÿìàíÿò âåðèðñÿí êè,
Áåøèíúè Êàðëëàð, Èêèíúè Ôèëèïïëÿð äàùà äöíéàäà éîõäóð. Ãîðõìóðñàí êè,
àéûã ñåíçóðà ñÿíèí ôèëèíèí ãàðíûíà äèããÿò åäèá ýþðÿð êè, ñÿí áèçèì ìÿøùóð
ìöàñèðëÿðèìèçÿ èøàðÿ åäèðñÿí? Íèéÿ ñÿí èìïåðàòîðëàðû, êðàëëàðû ãÿáèðäÿ
íàðàùàò åäèðñÿí? Íèéÿ ñÿí òàõòà ÷ûõìûø øÿõñëÿðè ñþéöá éàìàíëàéûðñàí?
×îõ äà ìÿíÿì-ìÿíÿì äåéèá, þçöíö çÿðáÿ ãàáàüûíà âåðìÿ – áó çÿðáÿäÿí äÿ ìÿùâ îëàðñàí. Áÿçèëÿðè áó ñþéöá-éàìàíëàìàíû ñÿíÿ áàüûøëàìàç, ùå÷ ìÿí þçöì äÿ áàüûøëàìàðàì...”
ßñÿðèí ìöãÿääèìÿñèíäÿ áàéãóøóí äèëèëÿ äåéèëÿí áó èêèáàøëû ìÿíàëû ñþçëÿð àéäûí ýþñòÿðèð êè, Øàðë äå Êîñòåð þç ðîìàíûíäà ÿôñàíÿéÿ íÿ
ãÿäÿð ìöàñèð ìÿíà âåðìèø, îíó þç äþâðö èëÿ íåúÿ ñÿñëÿøäèðìèøäèð. Ðîìàíûí áåø êèòàáäàí èáàðÿò îëàí áöòöí ìÿçìóíó ÿââÿëäÿí àõûðà ãÿäÿð
622
áåëÿúÿ éàçû÷ûíûí þç äþâðöíÿ, çÿìàíÿñèíÿ èøàðÿëÿðëÿ äîëóäóð, Òèë
Óëåíøïèýåëèí âÿ Ëàììå Ãóäçàêûí áöòöí ñÿðýöçÿøòëÿðè ìÿíàëûäûð: çàùèðÿí ñàäÿ âÿ ÿéëÿíúÿëè, äàõèëÿí ìÿíàëû, ìöàñèð âÿ òÿñèðëè!
Õàëã ÿôñàíÿëÿðèíäÿ äåéèëèð êè, ýóéà Òèë Óëåíøïèýåë ÕÛÂ ÿñðäÿ éàøàìûøäûð, þçö äÿ ñàäÿëèéè, ãÿðèáÿëèéè, þòêÿìëèéè âÿ ìöäðèêëèéè èëÿ ìÿøùóð
îëìóøäóð; îíóí ùÿðÿêÿòëÿðè âÿ ñÿðýöçÿøòëÿðè, ùàçûðúàâàáëûüû, ýöëöøö âÿ
êÿñêèí àüëû ÿôñàíÿ âÿ íàüûëëàðäà îíóí òÿëõÿê ìèñàëûíäà áèð ñóðÿòÿ ÷åâðèëìÿñèíÿ ñÿáÿá îëìóøäóð; õàëã àðàñûíäà éàðûçàðàôàò âÿ ýöëìÿëè, ëàêèí
ìÿíàëû ìÿñÿëëÿðèí, ðÿâàéÿòëÿðèí, ëÿòèôÿëÿðèí ÷îõó îíóí àäûíà èñíàä
åäèëìèøäèð; áåëÿëèêëÿ, õàëã Òèë Óëåíøïèýåëèí ñóðÿòèíäÿ – þç ôèêèð âÿ àðçóëàðûíûí, ùÿéàòà áàõûøûíûí, ìöõòÿëèô ùàäèñÿëÿðÿ âÿ éöêñÿê òÿáÿãÿëÿðÿ
ìöíàñèáÿòèíèí ÿí ÿëâåðèøëè âÿ ìàðàãëû áèð èôàäÿ÷èñèíè, þç ìöñáÿò ãÿùðÿìàíûíû éàðàòìûøäûð. Äåéèëìÿñè ìöìêöí îëàí âÿ îëìàéàí áöòöí ùÿãèãÿòëÿðè õàëã Òèë Óëåíøïèýåëèí äèëè èëÿ äåìèø, îíóí ýöëìÿëè ñÿðýöçÿøòëÿðèíäÿ èôàäÿ åòìèøäèð.
“Óëåíøïèýåë ÿôñàíÿñè”íäÿ ìöÿëëèô õàëã ãÿùðÿìàíûíûí ñÿðýöçÿøòëÿðèíè ÕÛ ÿñðäÿí ÕÂÛ ÿñðÿ êå÷èðìèø, îíó ôÿëÿìÿíý êÿíäëèëÿðèíèí ÿí
ãàáàðûã úèçýèëÿðè èëÿ áÿçÿìèø, Èñïàíèéà àüàëûüûíà ãàðøû ýåäÿí àçàäëûã
ìöùàðèáÿëÿðèíèí ìöòÿðÿããè, èíãèëàá÷û áèð ãÿùðÿìàíûíà ÷åâèðìèøäèð.
“Óëåíøïèýåë ÿôñàíÿñè”íäÿ òàðèõè ùàäèñÿëÿð äÿ òÿñâèð îëóíóð, ëàêèí áó
ÿñÿð àäè ìÿíàäà òàðèõè ðîìàí äåéèëäèð, áó ÿñÿðäÿ ìàòåðèàë õöñóñè áèð
öñëóáäà èøëÿíìèø, ùÿì ôîëêëîð ìîòèâëÿðè èëÿ, ðÿâàéÿòëÿðëÿ, ùÿì äÿ éàçû÷ûíûí þç ôàíòàçèéàñûíûí ìÿùñóëó îëàí áÿäèè óéäóðìà èëÿ áèðëÿøäèðèëìèøäèð, íÿòèúÿäÿ ñÿíÿäëè áÿäèè óéäóðìà, ÿôñàíÿ àäëàíäûðûëà áèëÿúÿê áèð ðîìàí éàðàíìûøäûð. Áó ðîìàíäà “Ýéþçëÿðèí” (Íèäåðëàíääà öñéàí ãàëäûðàí âÿ Èñïàíèéà ÿëåéùèíÿ ìöáàðèçÿ åäÿíëÿðÿ “Ýéþç” äåéèðäèëÿð) Èñïàíèéà êðàëû âÿ Ðîìà êèëñÿñè ÿëåéùèíÿ àïàðäûüû ìöáàðèçÿ ùÿì òàðèõÿí
äöçýöí âåðèëìèøäèð, ÿñàñ òàðèõè ôàêòëàðà óéüóíäóð, ùÿì äÿ áó ìöáàðèçÿéÿ ÿôñàíÿ ëèáàñû ýåéäèðèëìèø, ðÿâàéÿòëÿð ãàòûëìûøäûð; úèääè òàðèõè ùàäèñÿëÿðÿ áÿäèè óéäóðìàíûí ýöúö èëÿ åëÿ äîí ýåéèíäèðèëìèø, åëÿ ÿéëÿíäèðèúè,
ýöëìÿëè, éóìîðèñòèê âÿ ñàòèðèê áîéàëàð âóðóëìóøäóð êè, îõóúó áÿçÿí
ÿñèë òàðèõè ùÿãèãÿòèí ùàðàäà áàøëàíäûüûíû, ùàðàäà ãóðòàðäûüûíû, ÿôñàíÿ âÿ
ðÿâàéÿòèí ñÿðùÿäèíèí ùàðàéà ãÿäÿð ýåíèøëÿíäèéèíè ìöÿééÿí åäÿ áèëìèð.
Ëàêèí àéäûí îëóð êè, òàðèõè ìàòåðèàëëà ðÿâàéÿòèí ãîâóøìàñûíäàí éàðàíàí
áÿäèè ìÿíçÿðÿäÿ áþéöê áèð ùÿéàò ùÿãèãÿòè, õàëã ùÿãèãÿòè âàðäûð. Òèë
Óëåíøïèýåë áó ðîìàíäà éàëíûç çàäÿýàíëàðà, êåøèøëÿðÿ, ñàðàéà ýöëÿí øÿí
âÿ ìÿçÿëè áèð ñóðÿò êèìè âåðèëìÿìèøäèð, ìöÿëëèô ÿñÿðäÿ áó ãÿùðÿìàíû
623
òÿäðèúëÿ èíêèøàô åòäèðèð, îíó àçàäëûã óüðóíäà ìöáàðèçÿ àïàðàí áàðûøìàç
âÿ ìÿòèí áèð “Ýéþç”ÿ ÷åâèðèð, îíó ùÿìèøÿ øÿí âÿ ýÿíú, ùÿìèøÿ íàðàùàò
âÿ äþéöøêÿí ôÿëÿìÿíý õàëãûíûí, áöòöí Áåë÷èêàíûí ìÿíÿâèééàòûíû, ðóùóíó èôàäÿ åäÿí áèð ñóðÿò êèìè éöêñÿëäèð. Òèë Óëåíøïèýåëèí ñåâýèëèñè
Íåëå äÿ áåëÿ äàèìè ýÿíúëèê ðóùóíà ìàëèê áèð ñóðÿò êèìè âåðèëìèøäèð.
Óëåíøïèýåë áèð òÿëõÿê êèìè êðàëûí ñàðàéûíà ýåäèá ÷ûõûð, ðÿññàì àäû
èëÿ ãðàô èìàðÿòèíäÿ îëóð, êÿíäëè, ñÿíÿòêàð âÿ ÿñýÿð ïàëòàðû ýåéèá øÿùÿðëÿðè, êÿíäëÿðè ýÿçèð, õàëãûí ÿùâàëè-ðóùèééÿñè èëÿ òàíûø îëóð âÿ ùÿð éåðäÿ
àçàäëûã, ÿäàëÿò óüðóíäà ìöáàðèçÿ èäåéàëàðûíû òÿáëèü åäèð, âàðëû òÿáÿãÿëÿðèí òþðÿòäèéè úèíàéÿòëÿðÿ úÿçà èëÿ úàâàá âåðìÿéèí çÿðóðèëèéèíäÿí äàíûøûð. Þëêÿíèí ùÿð éåðèíè ýÿçèá äîëàíàí Óëåíøïèýåë ýþðöð êè, õàëãûí ãàíûíû ñîðàíëàð úÿìèééÿòèí éóõàðû ìÿðòÿáÿñèíäÿ, îíëàðûí ãóðáàíëàðû èñÿ
àøàüû ìÿðòÿáÿäÿäèð, éóõàðûäà ÿéëÿøÿíëÿð – òàëàí÷ûëàðäûð, àøàüûäàêûëàð
èñÿ – àðû êèìè ùÿìèøÿ èøëÿéÿíëÿðäèð.
Áöòöí áó ùÿãèãÿòëÿðè î þç äîñòó êåôúèë âÿ ãàðûíãóëó Ëàììå Ãóäçàêëà áèðëèêäÿ ýþðöð. Ëàììå Ãóäçàê ñóðÿòè – áöòöí Ôÿëÿìÿíý þëêÿñèíèí áàðëû-áÿùÿðëè èãòèñàäè ùÿéàòûíû, ùÿì äÿ áîëëóã è÷èíäÿ àúëûã ÷ÿêÿí
õàëã êöòëÿñèíèí âÿçèééÿòèíè ÷îõ éàõøû ýþñòÿðèð. Áó ñóðÿòèí, åëÿúÿ äÿ áèð
ñûðà äèýÿð ñóðÿòëÿðèí éàðàäûëìàñûíäà ìöÿëëèô þçöíäÿí ÿââÿëêè ÿäÿáè
ÿíÿíÿëÿðäÿí, õöñóñÿí ìÿøùóð ôðàíñûç éàçû÷ûñû Ðàáëåíèí “Ãàðãàíòéóà
âÿ Ïàíòàãðóéåë” ñàòèðèê ðîìàíûíûí ÿäÿáè ïðèéîìëàðûíäàí éàðàäûúûëûãëà
èñòèôàäÿ åòìèøäèð.
ßñÿðäÿ Òèëèí âàëèäåéíè – çÿùìÿòêåø âÿ ñàäÿ Êëààñ, õåéèðõàù ãàäûí
Ñîîòêèí, õàëãûí èíúÿ ãÿëáèíèí, ðóùóíóí âÿ ýþçÿëëèéÿ ìÿùÿááÿòèíèí òÿúÿññöìö îëàí Íåëå ñóðÿòëÿðèíèí òÿñâèðè ìàðàãëûäûð. ßñÿðäÿ ìèëëè êîëîðèò
îëäóãúà ýöúëöäöð: ùÿì çàùèðè ÿëàìÿòëÿðèëÿ äèããÿòè úÿëá åäÿí ìàðàãëû
ñÿùíÿëÿð, ùÿì äÿ Áåë÷èêà õàëãûíûí äàõèëè àëÿìè – çÿùìÿò-ñåâÿðëèéè,
àçàäëûã âÿ äèíú ùÿéàò óüðóíäà ìöáàðèçÿñè ñÿíÿòêàðëûãëà èøëÿíìèøäèð.
ßñÿðèí õÿëãèëèéè âÿ ðåàëèçìè îíäàäûð êè, Øàðë äå Êîñòåð íÿèíêè õàëã ùÿéàòûíû äÿðèíäÿí òÿñâèð åäèð, ôîëêëîðó ýþçÿë áèëèð âÿ îíäàí áÿùðÿëÿíèð,
ùÿì÷èíèí î, òàðèõè ùàäèñÿëÿðè âÿ ôîëêëîðóí þçöíö õàëãûí ìÿíàôåéè íþãòåéè-íÿçÿðèíäÿí ãèéìÿòëÿíäèðèð, èíãèëàáè ùàäèñÿëÿðäÿ õàëãûí þçöíö ôÿàë
áèð ãöââÿ êèìè ýþñòÿðèð, þç ãÿùðÿìàíûíû õàëãûí ñÿàäÿòè óüðóíäà ìöáàðèçÿ ÷åâèðèð.
Öñëóá úÿùÿòäÿí áó ðîìàíûí áîéàëàðû ÷îõëó âÿ ìöðÿêêÿáäèð, ÿñÿðè
ùÿð-ùàíñû áèð êîíêðåò æàíðà àèä åòìÿê äÿ ÷ÿòèíäèð: áó ÿñÿð – ùÿì
ðîìàíäûð, ùÿì åïîïåéàäûð, àéðû-àéðû éåðëÿðè áþéöê ïîåìà òÿñèðè
624
áàüûøëàéûð, ìöõòÿëèô òàëåëÿð ùàããûíäà ñþùáÿò à÷àí, äîëüóí ìÿçìóíëó,
ðÿíýàðÿíý, úàíëû áèð ñèìôîíèéà êèìè ñÿñëÿíèð. ßñÿðäÿ õåéëè ìÿñÿë,
àòàëàð ñþçö, àôîðèçì, øåð ïàð÷àëàðû âàðäûð, ðèòìèê íÿñðäÿí âÿ ìàùíûëàðäàí, ìöãàéèñÿëÿðäÿí, òÿêðèðëÿðäÿí, òàïìàúàëàðäàí ýåíèø èñòèôàäÿ
åäèëìèøäèð. Áöòöí áóíëàð, éåðè ýÿëäèêúÿ, ðîìàíûí ìöõòÿëèô ôÿñèëëÿðèíäÿ
ÿäÿáè ïðèéîìëàðû, èôàäÿ âàñèòÿëÿðèíè, ÿí áàøëûúàñû èñÿ ÿñÿðèí ôîëêëîð
ÿñàñûíû âÿ õÿëãèéèíè ýöúëÿíäèðìÿéÿ éþíÿëäèëìèøäèð. Áó õöñóñèééÿòëÿð
ÿñÿðèí àçÿðáàéúàíúà òÿðúöìÿñèíäÿ äÿ ñàõëàíìûø, ìöõòÿëèô àôîðèçìëÿðÿ
âÿ ìöäðèê ñþçëÿðÿ ìöâàôèã ãàðøûëûã òàïûëìûøäûð.
ßêáÿð Àüàéåâ
625
ÃÅÉÄËßÐ
1
Ì è í å ð â à ã ó ø ó – Àíòèê ìèôîëîýèéàñûíäà áàéãóø – Ìèíåðâà
èëàùÿñè ãóøó, åëìèí, ñÿíÿòèí, èíúÿñÿíÿòèí ùàìèñè êèìè âåðèëèð.
2
Â Ê à ð ë à à á ñ á ó ð ã – Àëìàíèéà èìïåðàòîðó (1519-1556). Û Êàðë
àäû àëòûíäà Èñïàíèéà êðàëû. Ñöëàëÿ ÿëàãÿëÿðè âÿ ôÿòùëÿð íÿòèúÿñèíäÿ àç
âàõòäà – Èñïàíèéà, Íèäåðëàíä, Èòàëèéàíûí áèð ùèññÿñè, Àëìàíèéà èìïåðèéàñû, Àìåðèêà ãèòÿñèíäÿêè Èñïàíèéà ìöñòÿìëÿêÿëÿðè âÿ áàøãà éåðëÿð îíóí
ùàêèìèééÿòè àëòûíäà áèðëÿøìèø îëäó. Ìöàñèðëÿðè äåéÿðäè êè, îíóí ùàêèìèééÿòè àëòûíäàêû òîðïàãëàðäà ýöíÿø ùå÷ âàõò áàòìûð.  Êàðë Àâðîïàíûí ìöðòÿúå ãöââÿëÿðèíÿ àðõàëàíàðàã, öìóìäöíéà êàòîëèê ìîíàðõèéàñû éàðàòìàüà ÷àëûøìûøäûð. Îíóí áó ôàíòàñòèê ìÿãñÿäÿ òàáå îëàí ñèéàñÿòè áþéöê
äþâëÿòèíèí ìöõòÿëèô ùèññÿëÿðèíäÿ ìöãàâèìÿòÿ, öñéàíëàðà ñÿáÿá îëìóøäóð. Î, ùÿéàòûíû ìöùàðèáÿëÿðäÿ êå÷èðèá, àéðû-àéðû þëêÿëÿðÿ ñàùèá îëñà äà,
ìÿãñÿäèíÿ ÷àòìàìûø, 1556-úû èëäÿ òàõò-òàúäàí ÿë ÷ÿêìèøäèð.
3
Û Û Ô è ë è ï ï – Èñïàíèéà êðàëû (1556-1598),  Êàðëûí îüëó, Ñîâåò òàðèõ÷èñè À. Í. ×èñòîçâîíîâ îíóí ùàããûíäà éàçûð: “Î, êöò, ìÿùäóä ôèêèðëè
ìöñòÿáèä îëìóø... áöòöí þìðö áîéó ùÿð úöð òÿðÿããèíè òÿãèá åòìèøäèð”. ÛÛ
Ôèëèïïèí ùàêèìèééÿò äþâðö Èñïàíèéà ìöòëÿãèééÿòèíèí çèðâÿñè âÿ ñöãóòóíóí áàøëàíüûúû îëìóøäóð. Áó êðàëûí äàõèëè ñèéàñÿòè – õàëã öñéàíëàðûíû
àìàíñûçúàñûíà éàòûðìàãäàí, ãÿäèì éåðëè èìòèéàçëàðû ëÿüâ åòìÿêäÿí, ëàìÿçùÿáëÿðè, ìîíàõëàðû çàëûìúàñûíà òÿãèá åòìÿêäÿí, èíêâèçèñèéàíûí àçüûíëûüûíäàí èáàðÿò îëìóøäóð. ÛÛ Ôèëèïï õàðèúè ñèéàñÿòäÿ – áöòöí Àâðîïàíû
þç òÿñèðè àëòûíà àëìàüà, áóíóí ö÷öí äÿ áàøãà þëêÿëÿðèí äàõèëè èøëÿðèíÿ ãàðûøìàüà, ùÿð éåðäÿ êàòîëèê èðòèúàíû ìöäàôèÿ åòìÿéÿ ÷àëûøìûøäûð. Íèäåðëàíääàêû öñéàíäàí, Èíýèëòÿðÿ èëÿ ìöùàðèáÿäÿ ìÿüëóáèééÿòèíäÿí ñîíðà
(1588) Èñïàíèéà ùàêèìèééÿòè ñèéàñÿòèíèí ñöãóòó àéäûí îëäó.
4
Ä à ø ö ð ÿ ê ë è À ã í å ñ ñ à – ðÿâàéÿòÿ ýþðÿ, Û ÿñðäÿ Ðîìàäà éàøàìûø õðèñòèàí ãàäûíäûð. Êöáàð íèøàíëûñûíûí ñþçöíäÿí ÷ûõäûüû ö÷öí ôàùèøÿõàíàéà àïàðûëûá ñîéóíäóðóëìóø, ëàêèí ñà÷û ÷îõ ýþçÿë ñóðÿòäÿ îíóí
÷ûëïàãëûüûíû þðòìöøäöð.
5
Ê è ô å ð à – Éóíàíûñòàí àäàëàðûíäàí áèðèíè ãÿäèì àäû. Ëàêîí êþðôÿçèíèí ýèðÿúÿéèíäÿ éåðëÿøèð. Êèôåðà – ñåâýè èëàùÿñè Àôðîäèòàíûí âÿòÿíè
ùåñàá îëóíóðäó.
626
6
Ê à ï è ò ó ë – êàòîëèê êèëñÿëÿðèíäÿ ðóùàíèëÿðèí (êàíîíèêëÿðèí) êîëëåýèéàñû.
7
Î ð à í ë û ø à ù ç à ä ÿ – áóðàäà Êîñòåðèí ðîìàíûíäàêû ãÿùðÿìàíëàðûíäàí áèðè îëàí Âèëùåëì äåéèë, Ôèëèáåðäèð (1502-1530). Î, ãîøóí ñÿðêÿðäÿñè îëìóø, Ôðàíñà êðàëû Û Ôðàíñèñêäÿí öç äþíäÿðèá, îíóí äöøìÿíè
 Êàðëûí òÿðÿôèíÿ êå÷ìèø, áóíóí äà ÿâÿçèíäÿ Íèäåðëàíääà ìöëê àëìûøäûð. 1527-úè èëäÿ Ðîìàíûí àëûíìàñûíäà èøòèðàê åòìèø, Áóðáîíëó ùåðñîã
òÿëÿô îëäóãäàí ñîíðà ÿñýÿðëÿð òÿðÿôèíäÿí áàø êîìàíäàí ñå÷èëìèøäèð.
Ôèëèáåðèí þëöìöíäÿí ñîíðà Îðàíëû øàùçàäÿ ëÿãÿáè – àðâàäûíûí ãàðäàøû,
Âèëùåëìèí ÿìèñèîüëó Ðåíå Íàññàó Øàëîíëóéà êå÷ìèøäèð.
8
À ë à í ñ î í ë ó ù å ð ñ î ã – ýþðöíöð, Êîñòåð ñÿùâ îëàðàã Áóðáîíëó
ùåðñîãó (1490-1527) Àëàíñîíëó ùåðñîã àäëàíäûðûð. Áóðáîíëó ùåðñîã, Û
Ôðàíñèñêèí êå÷ìèø áàø êîìàíäàíû îëìóø, ñîíðà äà  Êàðë òÿðÿôèíÿ êå÷ìèøäèð. 1525-úè èëäÿ Ïàâèéà ÿòðàôûíäà ôðàíñûçëàðû ìÿüëóá åòìèøäèð.
1527-úè èëäÿ, Ðîìàíûí öñòöíÿ ýåäÿí èìïåðàòîð ãîøóíóíà áàø÷ûëûã åòìèø, Ðîìàéà ùöúóìäà þëäöðöëìöøäöð.
9
Ô ð ó í ä ñ á å ð ã Ý å î ð ã ô î í (1473-1528) – àëìàí ñÿðêÿðäÿñè.
1527-úè èëäÿ îí áèð ìèíëèê îðäóéà áàø÷ûëûã åòìèøäèð. Â Êàðë áó îðäóíó,
ìöâÿããÿòè áàðûøäûüû àëìàí ïðîòåñòàíëàðûíäàí àëìûø, ïàïàéà ãàðøû ìöùàðèáÿäÿ îíëàðûí êþìÿéèíÿ àðõàëàíìûøäûð. Ôðóíäñáåðã þç ãîøóíó èëÿ
Èòàëèéà òîðïàüûíäà ýåäÿí ùÿðáè ÿìÿëèééàòäà èøòèðàê åòìèøäèð.
10
Úÿíàá-ÿãäÿñ ïàïàíû òóòóá çèíäàíà ñàëìûøëàð –
 Êàðëûí ãîøóíó Ðîìàéà ýèðäèêäÿí ñîíðà ïàïà ÂÛÛ Êëèìåíò – þç ãàëàñû
îëàí ìöãÿääÿñ Ìÿëÿê Ãÿñðèíäÿ ãàïàíûá ãàëàðàã, áèð àéà ãÿäÿð ìöãàâèìÿò ýþñòÿðìèø, àõûðäà òÿñëèì îëìàüà ìÿúáóð îëìóøäóð. Êàðë ïàïàíû
õèëàñ åòìÿéÿ, êþìÿê åòìÿéÿ òÿëÿñìÿìèø, î äà ïàéûçà ãÿäÿð ÿñýÿðëÿðèí
ÿëèíäÿ ãàëìûøäûð. Ëàêèí áó ùàäèñÿ Êàðë èëÿ áàðûøìàüà ïàïàéà ìàíå îëìàìûø, 1530-úó èëäÿ þçö Êàðëûí áàøûíà èìïåðàòîðëóã òàúû ãîéìóøäóð.
11
Ð å é ò à ð ë à ð – ÕÂÛ ÿñðäÿ òÿêáàøûíà âóðóøàí àòëû ðûòñàðëàðû ÿâÿç
åäÿí, ïóë èëÿ òóòìà êàâàëåðèéà. Ëàíäñêíåõòëÿð – àëìàíëàðûí ïóë èëÿ òóòìà
ãîøóíó (ïèéàäà); ÕÂÛ ÿñðäÿ Àëìàíèéà õàðèúèíäÿ äÿ ãóëëóã åòìèøëÿð.
12
Ê à ð ä è í à ë ë à ð – êàòîëèê êèëñÿñèíäÿ ïàïàäàí ñîíðà àëè ðóùàíèëÿð.
Îíëàðûí éûüûíúàüûíäàí âÿ îíëàðûí è÷ÿðèñèíäÿí ïàïà ñå÷èëÿðìèø. Êàðäèíàëëàðûí áèð ùèññÿñè Ðîìàäà, ïàïà ñàðàéûíäà éàøàéûð, áèð ùèññÿñè äÿ õàðèúèëÿðäèð êè, êàòîëèê äþâëÿòèíèí òþâñèéÿñè èëÿ âÿçèôÿ àëûðìûø. Êàðäèíàëëûã
íèøàíÿñè – ãûðìûçû ìàíòèéà âÿ ãûðìûçû ïàïàã îëìóøäóð.
13
. . . ï à ï à î ë à á è ë ì ÿ ç – õÿäèì àäàì ïàïà ñå÷èëÿ áèëìÿçäè.
627
14
Ø à ä é à í