Dədə Qorqud dünyası

ÄßÄß ÃÎÐÃÓÄ
ÄÖÍÉÀÑÛ
Ìÿãàëÿëÿð
“ÞÍÄßÐ ÍßØÐÈÉÉÀÒ”
ÁÀÊÛ-2004
Òÿðòèá åäÿíè âÿ ðåäàêòîðó:
Òîôèã Ùàúûéåâ
ÀÌÅÀ-íûí ìöõáèð öçâö, Òöðê
Äèë Ãóðóìóíóí ùÿãèãè öçâö,
ôèëîëîýèéà åëìëÿðè äîêòîðó,
ïðîôåññîð, ÿìÿêäàð åëì õàäèìè
894.36 - dc 21
AZE
Äÿäÿ Ãîðãóä äöíéàñû. Ìÿãàëÿëÿð. Áàêû, “Þíäÿð íÿøðèééàò”, 2004,
240 ñÿù.
Êèòàáäà Àçÿðáàéúàí ãîðãóäøöíàñëûüûíûí ñîí äþâðëÿðäÿêè éåíè åëìè íàèëèééÿòëÿðèíè þçöíäÿ ÿêñ åòäèðÿí ìÿãàëÿëÿð òîïëàíìûøäûð. Ìÿãàëÿëÿðäÿ “ÊèòàáèÄÿäÿ Ãîðãóä” éàëíûç ôèëîëîæè äåéèë, ùÿì äÿ òàðèõ, ùöãóã, ïñèõîëîýèéà, åòíîãðàôèéà âÿ áàøãà åëì ñàùÿëÿðèíèí òÿäãèãàò ïðåäìåòè êèìè àðàøäûðûëûð.
ISBN 9952-416-06-6
____________
© “ÞÍÄßÐ ÍßØÐÈÉÉÀÒ”, 2004
Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè
ÈËÙÀÌ ßËÈÉÅÂÈÍ
“Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ëàòûí ãðàôèêàñû
èëÿ êöòëÿâè íÿøðëÿðèí ùÿéàòà
êå÷èðèëìÿñè ùàããûíäà”
12 éàíâàð 2004-úö èë òàðèõëè ñÿðÿíúàìû
èëÿ íÿøð îëóíóð âÿ þëêÿ êèòàáõàíàëàðûíà
ùÿäèééÿ åäèëèð
____________
ÅËÌ ÀÍÀ ”ÊÈÒÀÁ”ÛÌÛÇÛ ÓÍÓÒÌÀÉÀÚÀÃ
ÕÛÕ ÿñðèí I ðöáöíäÿí, äöíéàíûí ìÿäÿíè èúòèìàèééÿòèíÿ ìÿëóì îëàí
ýöíäÿí “Äÿäÿ Ãîðãóä Êèòàáû” ùå÷ âàõò åëìèí äèããÿòèíäÿí êÿíàðäà
ãàëìàéûá. Ùÿòòà êå÷ÿí ÿñðèí 50-úè èëëÿðèíèí ÿââÿëëÿðèíäÿ áó Àíà êèòàáûìûçûí þç âÿòÿíè Àçÿðáàéúàíäà âÿ áöòþâëöêäÿ ñîâåò òöðêîëîýèéàñûíäà þéðÿíèëìÿñè éàñàã îëóíàíäà áåëÿ äöíéà ìèãéàñûíäà îíóí þéðÿíèëìÿñè ôàñèëÿ
âåðìÿäè. Õöñóñèëÿ Òöðêèéÿäÿ áó äÿéÿðëè ÿäÿáè-òàðèõè àáèäÿíèí òÿäãèãè
äàùà äà èíòåíñèâ øÿêèë àëäû – ñàíêè òöðêèéÿëè ãàðäàøëàðûìûç Àçÿðáàéúàíäàêû
áîøëóüóí éåðèíè äîëäóðìàã ö÷öí èêèãàò èøëÿäèëÿð.
Ìàðàãëûäûð êè, Àçÿðáàéúàíäàêû ùÿìèí éàñàã èëëÿðèíäÿ, ìÿùç 1952úè èëäÿ Èòàëèéà øÿðãøöíàñû Å.Ðîññè àáèäÿìèçèí Âàòèêàí íöñõÿñè àäû èëÿ
òàíûíàí éåíè íöñõÿñèíè àøêàð åòäè. Âÿ ùÿìèí îíèëëèéèí (1950) ñîí
èëëÿðèíäÿ øÿõñèééÿòÿ ñèòàéèøèí àðàäàí ãàëõìàñû èëÿ “Äÿäÿ Ãîðãóä Êèòàáû”
öçÿðèíäÿ éàñàã äà ýþòöðöëäö. Ùÿìèä Àðàñëû, ßáäöëÿçÿë Äÿìèð÷èçàäÿ
âÿ ßëè Ñóëòàíëûíûí ãèéìÿòëè òÿäãèãëÿðè, íåúÿ äåéÿðëÿð, ãÿðèáëèê ÷ÿêìèø
“Êèòàá”ûìûçà äþíöøöí ýöúëö áàøëàíüûúû îëäó. Áèð àç ñîíðà Øàìèë Úÿìøèäîâ, Ñàìÿò ßëèçàäÿ, îíóí àðäûíúà ýÿíú ãîðãóäøöíàñëàð íÿñëè éåòèøäè
âÿ Àçÿðáàéúàíäà àáèäÿíèí òÿäãèãè áþéöê âöñÿò àëäû.
“Äÿäÿ Ãîðãóä Êèòàáû”íûí äàâàìëû âÿ ìÿùñóëäàð òÿäãèãàò òàðèõèíäÿ
Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè Ùåéäÿð ßëèéåâèí àáèäÿíèí 1300
èëëèê éóáèëåéèíèí êå÷èðèëìÿñè èëÿ áàüëû 27 ôåâðàë 1997-úè èë òàðèõëè ôÿðìàíû èëÿ
éåíè ìÿðùÿëÿ áàøëàíûð. Ùÿìèí ôÿðìàíäàí 2000-úè èëèí 8 àïðåë éóáèëåé
òÿíòÿíÿñèíÿ ãÿäÿðêè ìöääÿòäÿ “Äÿäÿ Ãîðãóä Êèòàáû” ýþðöëìÿìèø
ñöðÿêëèëèêëÿ þéðÿíèëäè. Ìîíîãðàôèê, åíñèêëîïåäèê èñòèãàìÿòäÿ ñàéñûçùåñàáñûç ãÿçåò-æóðíàë ìÿãàëÿëÿðè èëÿ, òîïëóëàð, ñèëñèëÿ ìÿðóçÿ âÿ òåçèñëÿð
øÿêëèíäÿ òÿäãèãàòëàð þç ùÿúìèíÿ ýþðÿ àáèäÿíèí þéðÿíèëìÿéÿ áàøëàäûüû
180 èëäÿêè ìèãäàðà ÷àòûðäû. Òÿäãèãàòëàð Àçÿðáàéúàíûí ùöäóäëàðûíû àøûá
äöíéÿâè ìèãéàñ àëäû.
Éóáèëåéÿ ãÿäÿð áó ìþâçóäà àíúàã ïðîôåññèîíàë ãîðãóäøöíàñëàð –
ôèëîëîãëàð, éàçûðäûëàð. Àíúàã èíäè ãîðãóäøöíàñ äà, ãîðãóäøöíàñ îëìàéàí
äà éàçäû, áóíëàðûíñà ùàìûñûíû åéíè ìöêÿììÿëëèêäÿ àðàøäûðìàëàð êèìè
____________
ýþòöðÿ
áèëìÿðèê. Áóíóíëà áåëÿ ãîðãóäøöíàñëûã åëìè ôîíäó îëäóãúà
4
äîëüóíëàøäû. Áó èñòèãàìÿòäÿ áèð ãèéìÿòëè òÿðÿô äÿ îäóð êè, ìÿðùóì
ïðåçèäåíòèí òþâñèééÿñè óíóäóëìóð. Î äåìèøäèð êè, Äÿäÿ Ãîðãóäóí
þéðÿíèëìÿñè éóáèëåéëÿ áèòìÿìÿëè, àðäûúûë äàâàì åòìÿëèäèð. Âÿ ÷îõ
õîøäóð êè, Òöðê äöíéàñûíûí áó íÿùÿíý àáèäÿñèíèí òÿäãèãè áó ýöí äÿ
ñÿíýèìÿê áèëìèð. Áóíó äåìÿê éåòÿð êè, êèòàáäàêû åëìè òÿäãèãëÿðèí õåéëè
ùèññÿñè ìÿùç éóáèëåé òÿíòÿíÿñèíäÿí ñîíðà éàçûëìûøäûð.
Êèòàáäà àíúàã Àçÿðáàéúàí ãîðãóäøöíàñëàðûíûí ìÿãàëÿëÿðèíäÿí
íöìóíÿëÿð âåðèëèð. Ìÿãàëÿëÿðèí ñå÷èìèíäÿ ãîðãóäøöíàñëûüûí ìöõòÿëèô
ìÿñÿëÿëÿðèíèí ÿùàòÿ îëóíìàñûíà ñÿé ýþñòÿðèëìèøäèð.
Ðåäàêòîð
____________
5
ÙÅÉÄßÐ ßËÈÉÅÂ
ÌÈËËÈ ÂÀÐËÛÜÛÌÛÇÛÍ ÌÞÒßÁßÐ ÃÀÉÍÀÜÛ
Àçÿðáàéúàí õàëãû áöòöí áÿøÿðèééÿòëÿ áèðëèêäÿ èêèíúè ìèíèëëèéÿ
ãÿäÿì ãîéóð. ßñð ñîíà éåòèð, áåëÿëèêëÿ äÿ òàðèõèí èêè ìèíèëëèê äþâðö áàøà ÷àòûð. Áèç éåíè ÿñðèí, éåíè ìèíèëëèéèí àñòàíàñûíäàéûã. ßñðëÿðèí âÿ ìèíèëëèêëÿðèí ãîâóøäóüó áèð çàìàíäà ìöñòÿãèë Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ìþùòÿøÿì “Êèòàáû-Äÿäÿ Ãîðãóä” åíñèêëîïåäèéàñûíûí íÿøðè
ìöñòÿñíà ÿùÿìèééÿò êÿñá åäÿí áèð ùàäèñÿäèð. Ìöáàëèüÿñèç äåìÿê îëàð
êè, îíóí áþéöê ÿùÿìèééÿòè òÿêúÿ þëêÿìèçèí åëìè, ìÿäÿíè ùÿéàòû ö÷öí
äåéèë, ùÿì äÿ ñèéàñè ùÿéàòû ö÷öí äàíûëìàçäûð.
ÕÕ ÿñðäÿ Àçÿðáàéúàíûí ÿëäÿ åòäèéè ÿí áþéöê íàèëèééÿò îíóí
èñòèãëàëèééÿòèäèð. Éåíè ÿñðÿ Àçÿðáàéúàí àðòûã ìöñòÿãèë äþâëÿò êèìè äàõèë
îëóð. 1918-úè èëäÿ éàðàíìûø Àçÿðáàéúàí Õàëã Úöìùóðèééÿòèíèí âàðèñè
îëàí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ùöãóãè, äåìîêðàòèê äþâëÿò ãóðóúóëóüó
éîëó èëÿ ÿçìëÿ èðÿëèëÿéèð. ßñðèí ÿââÿëèíäÿ ìÿìëÿêÿòèìèçèí çèéàëûëàðû
ìèëëÿòèìèçèí èìçàñûíûí èìçàëàð èúÿðèñèíäÿ îëìàäûüûíû öìóììèëëè áèð
ôàúèÿ êèìè ãÿëÿìÿ àëàðàã áèçè äèíäèðÿí ÿñðèí úàüûðûøëàðûíû úàâàáñûç ãîéäóüóìóçó þçëÿðèíÿ äÿðä åäèðäèëÿð. Áó ýöí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû
ìöñòÿãèë áèð äþâëÿò êèìè áöòöí äöíéàäà òàíûíûð âÿ þçöíÿìÿõñóñ íöôóçà ìàëèêäèð. Èñòèãëàëèééÿò ãàçàíäûãäàí ñîíðà äþâëÿòèìèç ãûñà ìöääÿòäÿ íöôóçëó áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðà öçâ îëìóø âÿ îíëàðëà ãàðøûëûãëû
ôàéäàëû ÿëàãÿëÿð éàðàòìûøäûð. Àðòûã áöòöí äöíéà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí èìçàñûíû òàíûéàðàã ãÿáóë åäèð.
Ìÿùç ÕÕ ÿñðäÿ Àçÿðáàéúàí õàëãû ìöñòÿãèë äþâëÿòèíèí Êîíñòèòóñèéàñûíû ãÿáóë åòäè, þç ãàíóíâåðèúèëèéèíè, ùàêèìèééÿòèí áþëöíìÿ ïðèíñèïëÿðèíè, ùöãóã íîðìàëàðûíû öìóìäöíéà ñòàíäàðòëàðûíà óéüóíëàøäûðäû.
Ìÿùç áó ÿñðäÿ Àçÿðáàéúàí þç ìèëëè íåôò ñòðàòåýèéà âÿ êîíñåïñèéàñûíû
ýåð÷ÿêëÿøäèðÿðÿê äöíéàíûí àïàðûúû íåôò øèðêÿòëÿðèëÿ ìöãàâèëÿëÿð áàüëàäû âÿ áóíóíëà äöíéà èãòèñàäèééàòûíà ãîâóøìàñûíû òÿìèí åòäè. Ìÿùç ÕÕ
ÿñðäÿ Àçÿðáàéúàíäà òàðèõè Èïÿê éîëóíóí áÿðïàñû èñòèãàìÿòèíäÿ úèääè
àääûìëàð àòûëäû.
Ìöñòÿãèëëèéèí ãàðøûìûçäà ãîéäóüó âÿçèôÿëÿð ÷îõäóð. Áèç ùöãóãè,
äåìîêðàòèê äþâëÿò ãóðóúóëóüó éîëó èëÿ èíàìëà àääûìëàéàðàã ñèéàñè âÿ
____________
èãòèñàäè èñëàùàòëàðû ùÿéàòà êå÷èðèðèê, èãòèñàäèééàòû èíêèøàô åòäèðèðèê, äþâ6
ëÿòèìèçè ìþùêÿìëÿíäèðèðèê. Áóíóíëà éàíàøû, ñîí èëëÿðäÿ ìöñòÿãèëëèéèí
èìêàíëàðûíäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê òàðèõèìèçè òÿùëèë åòìÿê, ÿäÿáèééàòûìûçû,
ìÿäÿíèééÿòèìèçè éåíèäÿí äÿðê åòìÿê âÿ äöíéàéà íöìàéèø åòäèðìÿê
ñàùÿñèíäÿ ÷îõ èøëÿð ýþðöëìöøäöð. Ñþçñöç êè, áó èñòèãàìÿòäÿ áóíäàí
áåëÿ äÿ ãàðøûìûçäà äóðàí ìöùöì ïðîáëåìëÿð ÷îõäóð âÿ öìèäâàðàì êè,
áèç îíëàðû ùÿëë åäÿ áèëÿúÿéèê. Áó ýåíèøìèãéàñëû ïëàíëàðûí ìÿðùÿëÿìÿðùÿëÿ ýåð÷ÿêëÿøäèðèëìÿñè Àçÿðáàéúàíûí ìöñòÿãèë äþâëÿò êèìè äöíéàäà äàùà éàõøû òàíûíìàñûíà êþìÿê åäÿúÿêäèð. ßëáÿòòÿ êè, “ÊèòàáèÄÿäÿ Ãîðãóä” åíñèêëîïåäèéàñûíûí íÿøðè äÿ ùÿìèí àëè ìÿãñÿäÿ õèäìÿò
åäÿí áèð àìèë îëàúàãäûð.
Ìöñòÿãèëëèéÿ íàèë îëìàã âÿ ùÿéàòûí áèð ÷îõ ñàùÿëÿðèíäÿ êþêëö äÿéèøèêëèêëÿð åòìÿê ÷îõ ÷ÿòèí âÿ ìÿñóë áèð ïðîñåñäèð. Ìöñòÿãèëëèéè åëàí
åòìÿê, îíóí ìþùêÿìëÿíäèðèëìÿñè èñòèãàìÿòèíäÿ äþâëÿò òÿäáèðëÿðè ùÿéàòà êå÷èðìÿê íÿ ãÿäÿð âàúèá îëñà äà, ÿñë ìöñòÿãèëëèéè ãàçàíìàã ö÷öí
áó ùÿëÿ àçäûð. Ýÿðÿê ùÿð áèð èíñàí âÿ õöñóñÿí ýÿíú íÿñèë ìöñòÿãèëëèéèí
íÿ ãÿäÿð ìöãÿääÿñ îëäóüóíó áöòöí âàëäûüû èëÿ äÿðê åòñèí. Áóíóí ö÷öí
èñÿ î, àçÿðáàéúàí÷ûëûüûí, ìÿíñóá îëäóüó õàëãûí ìÿäÿíèééÿòèíèí, ÿäÿáèééàòûíûí, èíúÿñÿíÿòèíèí, åëìèíèí íÿ îëäóüóíó äÿðèíäÿí áèëìÿëèäèð.
Áó, ÷îõ ìöùöì ìÿñÿëÿäèð. Ìÿùç áó áàõûìäàí “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” åíñèêëîïåäèéàñû èëê íþâáÿäÿ ýÿíú íÿñëÿ óíâàíëàíàí áèð êèòàáäûð.
Ìöñòÿãèë äþâëÿòèìèç ö÷öí òàëåéöêëö ìÿñÿëÿëÿðèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè òàðèõèìèçèí áèð ÷îõ ãàðàíëûã ñÿùèôÿëÿðèíè à÷ìàãëà êèìëèéèìèçè òàì
ìöÿééÿí åòìÿéè, ìèëëè êþêëÿðè èëÿ áàüëû éåíè òÿôÿêêöðëö ýÿíú íÿñèë
éåòèøäèðèëìÿñèíè çÿðóðè åäèð. Êå÷èä äþâðöíöí ÷ÿòèíëèêëÿðèíÿ, àüûð ïðîñåñëÿðèíÿ áàõìàéàðàã, áèç þç òàðèõè êå÷ìèøèìèçèí ÷îõ äÿéÿðëè ñÿùèôÿëÿðèíè ãûñà áèð ìöääÿòäÿ à÷à áèëìèø âÿ õàëãà äþñòÿðìÿéÿ íàèë îëìóøóã.
Õàëãûìûçûí ùÿð áèð þâëàäû þç òàðèõè êå÷ìèøèíè, âàðèñè îëäóüó ìÿäÿíè èðñè
äàùà äÿðèíäÿí þéðÿíÿðÿê áþéöê ãöðóð ùèññè äóéìàüà áàøëàéûð âÿ
ñþçñöç êè, áóíóíëà ôÿõð åäèð.
Áèçèì çÿíýèí òàðèõèìèç, ãÿäèì ìÿäÿíèééÿòèìèç âÿ ìèëëè ìÿíÿâè äÿéÿðëÿðèìèç “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” åïîñóíäà þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Áó
åïîñ áèçèì öìóìè ñÿðâÿòèìèçäèð âÿ ùÿð áèð àçÿðáàéúàíëû îíóíëà ùàãëû
îëàðàã ôÿõð åäÿ áèëÿð. Äàñòàíûí ìÿçìóíóíó, ìÿíàñûíû, îíóí ùÿð áèð êÿëìÿñèíè ùÿð áèð àçÿðáàéúàíëû ìÿêòÿáäÿí áàøëàéàðàã áèëìÿëèäèð.Áó, áèçèì
àíà êèòàáûìûçäûð âÿ ýÿíúëèê áó êèòàáû íÿ ãÿäÿð äÿðèíäÿí áèëñÿ, ìèëëÿòèíè,
____________
õàëãûíû, âÿòÿíèíè, ìöñòÿãèë Àçÿðáàéúàíû áèð î ãÿäÿð ÷îõ ñåâÿúÿêäèð.
7
Äöíéà ãîðãóäøöíàñëûüû “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”óí èñòÿð åòíèê, ìÿíøÿ, èñòÿð òàðèõè-úîüðàôè, ÿðàçè, èñòÿðñÿ äÿ äèë âÿ ìÿôêóðÿ áàõûìûíäàí
Àçÿðáàéúàí õàëãûíà ìÿíñóá îëìàñû ôèêðèíè ãÿòè øÿêèëäÿ òÿñäèã åäèð.
“Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”óí Àçÿðáàéúàí òàðèõè ö÷öí ÿí áþéöê, ÿí ÿñàñ
âÿ ÿí áèðèíúè õèäìÿòè áóíäàí èáàðÿòäèð.
“Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” ãÿùðÿìàíëûã åïîñóäóð, þçö äÿ áèð úÿíýàâÿð, áèð èýèä ùàããûíäà éîõ, áöòþâ áèð õàëãûí ãÿùðÿìàíëûüûíû þçöíäÿ
úÿìëÿøäèðÿí áèð åïîñäóð. Îíóí ÿí áþéöê èäåéàñû áàø ñÿðêÿðäÿäÿí òóòìóø áþéöêäÿí êè÷èéÿ êèìè áöòöí ãÿùðÿìàíëàðûíûí äîüìà òîðïàãëàðûíû
ãîðóìàã óüðóíäà úàíëàðûíäàí êå÷ìÿéÿ äàèì ùàçûð îëäóãëàðûíû ýþñòÿðìÿêäèð. Åïîñóí ÿñàñ ìàùèééÿòèíè ãÿùðÿìàíëûã èäåîëîýèéàñû òÿøêèë åäèð.
Þëêÿìèçèí éàøàäûüû áóýöíêö ìÿðùÿëÿäÿ õàëãûìûçûí ãàðøûñûíäà äóðàí
ÿí öìäÿ ïðîáëåìëÿðèí ùÿëëè, î úöìëÿäÿí ðåñïóáëèêàíûí ñóâåðåíëèéèíèí
âÿ ìöñòÿãèëëèéèíèí ìþùêÿìëÿíäèðèëìÿñè, ÿðàçè áöòþâëöéöíöí ãîðóíìàñû áàõûìûíäàí ìöàñèð Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû âÿòÿíäàøëàðûíûí áó
ãÿùðÿìàíëûã èäåîëîýèéàñûíäàí ôàéäàëàíìàñûíûí íÿ äÿðÿúÿäÿ âàúèá
îëäóüó ýöí êèìè àéäûíäûð.
“Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” ùÿì äÿ áèçèì åòèêà êèòàáûìûç, ÿõëàã
êîäåêñèìèçäèð. Áþéöéÿ ùþðìÿò, àòà-àíàéà ìÿùÿááÿò, èìàí âÿ åòèãàä,
íàìóñ, âÿ ãåéðÿò, àèëÿéÿ, òîðïàüà, âÿòÿíÿ ñÿäàãÿò – áó èíñàíè êåéôèééÿòëÿð, ìÿíÿâè ìÿçèééÿòëÿð Ãîðãóä þâëàäëàðûíûí ãàíûíà àíà ñöäö èëÿ,
àòà íÿôÿñè èëÿ áèðëèêäÿ äàõèë îëóð âÿ ñîí ìÿíçèëÿ ãÿäÿð äÿ îíëàðëà áèðëèêäÿ ýåäèð. Äÿäÿ Ãîðãóä äöíéàñûíäàêû ìèëëè äÿéÿðëÿð, ñòåðåîòèïëÿð,
ðèòóàëëàð ñèñòåìè ÿñëèíäÿ ùÿð áèð àçÿðáàéúàíëûíûí âàðëûüûíûí àéðûëìàç
ùèññÿñèäèð. Ìöàñèð äþâðäÿ àçÿðáàéúàíëûëàðûí ìåíòàëèòåòèíäÿ ìèëëè âÿ
öìóìáÿøÿðè äÿéÿðëÿðèí éåðèíèí ìöÿééÿíëÿøäèðèëìÿñè äÿ Äÿäÿ Ãîðãóäóí åòèê ïðèíñèïëÿðèíäÿí ÷ûõûø åòìÿêëÿ ýåð÷ÿêëÿøèð.
“Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” áèçèì ìèëëè åñòåòèêàìûçûí ìþòÿáÿð ãàéíàüû
îëàðàã ìÿíÿâè âÿ åñòåòèê äÿéÿðëÿðèí âÿùäÿòèíè þçöíäÿ ÿêñ åòäèðèð.
Ýþçÿëëèê âÿ åéáÿúÿðëèê, öëâèëèê âÿ àëúàãëûã, êîìèêëèê âÿ ôàúèÿëèê, ìÿùÿááÿò âÿ íèôðÿòëÿ áàüëû îëàí ôèêèðëÿð, áèçèì ÿúäàäëàðûìûçûí åñòåòèê äóéóìó ëàêîíèê ÿäÿáè ôîðìàëàðäà åïîñóí ìöõòÿëèô áîéëàðûíäà èôàäÿ îëóíóð. Ýþçÿëëèê âÿ ùèêìÿòèí, ýþçÿëëèê âÿ ãåéðÿòèí, ýþçÿëëèê âÿ ñÿäàãÿòèí
ãûðûëìàç äàõèëè ùàðìîíèéàñû äà “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”à õàñ îëàí åñòåòèê âÿ åòèê êàòåãîðèéàëàðûí ìàùèééÿòèíè à÷ûãëàéûð.
Åïîñóí ìöãÿääèìÿñèíèí èëê ñþçëÿðèíäÿí Äÿäÿ Ãîðãóä ýþçöìöç
____________
þíöíäÿ
êå÷ìèøè, áó ýöíö âÿ ýÿëÿúÿéè áèëÿí áèð øÿõñèééÿò êèìè ýþðöíöð.
8
ßñÿðèí áöòöí áîéëàðûíäà Äÿäÿ Ãîðãóä íóðàíè åë àüñàããàëû âÿ ìöäðèê
ôèëîñîô êåéôèééÿòëÿðèíè äàøûéàí îçàí îëàðàã ÷ûõûø åäèð. Äÿäÿ Ãîðãóä
ôÿëñÿôÿñè àðõàèê îëäóüó ãÿäÿð äÿ ìöàñèðäèð. ßñðëÿð êå÷ñÿ äÿ
áÿøÿðèééÿòè äàèì äöøöíäöðÿí îëóì âÿ þëöì, èíñàí âÿ çàìàí, èíñàí âÿ
úÿìèééÿò ïðîáëåìëÿðè áó ýöí äÿ áèçè åïîñà ìöðàúèÿò åòìÿéÿ âàäàð
åäèð. Åïîñóí åëÿ èëê ñÿòèðëÿðèíäÿí áèç áþéöêëÿðëÿ êè÷èêëÿð, âàëèäåéíëÿðëÿ
óøàãëàð, êèøèëÿðëÿ ãàäûíëàð àðàñûíäà ãàðøûëûãëû ìöíàñèáÿòëÿðèí íåúÿ ãóðóëìàñû áàðÿäÿ òþâñèéÿëÿð àëûðûã. Áöòöí ÿñÿð áîéó èíñàíäà ëîâüàëûã,
ïàõûëëûã âÿ êèíëèëèê ïèñëÿíèð, ãîíàãïÿðâÿðëèê, ÷îìÿðäëèê âÿ þâëàäëàðûí
âàëèäåéíëÿðÿ õîø ìöíàñèáÿòè òÿðèôëÿíèð. Åïîñ áèçè ÿùàòÿ åäÿí àëÿìè
ñàíêè èêè ðÿíýÿ – àüà âÿ ãàðàéà áîéàéûð, èíñàíëàðûí ùÿðÿêÿòëÿðèíè õåéðÿ
âÿ øÿðÿ áþëöð. Äÿäÿ Ãîðãóä õåéðÿ òÿðèôëÿð äåéèð, øÿðè ïèñëÿéèð, äöç ñþçö
óúàëäûð, éàëàíû ëÿíÿòëÿéèð âÿ íÿéèí éàõøû, íÿéèí ïèñ îëäóüóíó ãèéìÿòëÿíäèðìÿê ùàããû äà åïîñäà îíóí þçöíÿ âåðèëèð. “Êèòàáè-Äÿäÿ
Ãîðãóä”óí áöòöí ìÿçìóíó áó ñòðóêòóð öçÿðèíäÿ ãóðóëìóøäóð. Ìÿùç
áöòöí áó ìÿçèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ áèç “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” ùèêìÿòëÿðèíè
ýÿíú íÿñëÿ íÿ ãÿäÿð àøûëàéà áèëñÿê, îíóí ìèëëèëèê ÿùâàë-ðóùèééÿñèíäÿ,
ìèëëè âÿ äèíè äÿéÿðëÿðÿ, ÿíÿíÿëÿðÿ ñÿäàãÿò ðóùóíäà òÿðáèéÿ åäÿ âÿ
áåëÿëèêëÿ äÿ Äÿäÿ Ãîðãóä àðõåòèïëÿðèíè äàèì éàøàäà áèëÿðèê.
Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí òàðèõèíèí, åòíèê éàääàøûíûí, àðõàèê òÿôÿêêöðöíöí ýöçýöñö îëàí “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” íèòãèìèçèí, äèëèìèçèí, ìÿíÿâèééàòûìûçûí, ðóùóìóçóí íÿüìÿñè êèìè äÿ áþéöê ìÿäÿíè-åñòåòèê
ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Êèòàá åëÿ áèë ãöäðÿòÿ ìàëèêäèð êè, þçöíäÿí ñîíðà
ýÿëÿí ñþç ñÿíÿòèìèç, îçàí-àøûã ñÿíÿòèìèç, éàçûëû ÿäÿáèééàòûìûç îíóí
òÿñèðèíäÿí êÿíàðäà ãàëà áèëìÿìèøäèð. Åíñèêëîïåäèéà äà “Êèòàáè-Äÿäÿ
Ãîðãóä”óí áó òÿñèð ýöúöíö ÿéàíè øÿêèëäÿ íöìàéèø åòäèðèð.
“Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” åïîñóíóí êå÷äèéè éîëóí þçö äÿ åíèøëèéîõóøëó âÿ áèð ÷îõ úÿùÿòäÿí ñÿúèééÿâè îëìóøäóð. Òÿáèè êè, “ÊèòàáèÄÿäÿ Ãîðãóä” õàëãûìûçûí øèôàùè õàëã ÿäÿáèééàòûíûí áèð ÷îõ íöìóíÿëÿðè êèìè àüûçäàí-àüûçà, äèëäÿí-äèëÿ, íÿñèëäÿí-íÿñëÿ êå÷ÿðÿê éàøàìûøäûð. Åïîñóí íÿ çàìàí éàçûéà àëûíìàñû áàðÿäÿ ìöòÿõÿññèñëÿð ùÿëÿëèê
ãÿòè áèð ôèêèð ñþéëÿìÿêäÿ ÷ÿòèíëèê ÷ÿêñÿëÿð äÿ îíóí èëê äÿôÿ Àçÿðáàéúàíäà ãÿëÿìÿ àëûíäûüûíû ãåéä åäèðëÿð. Äÿäÿ Ãîðãóäóí àäû âÿ îíóíëà
áàüëû áèð ÷îõ ìîòèâëÿð òöðê õàëãëàðûíûí, î úöìëÿäÿí Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí øèôàùè ÿäÿáèééàòûíäà, ñîíðàëàð èñÿ éàçûëû ÿäÿáèééàòûíäà ãåéä
____________
îëóíìóøäóð. ÕÛÕ ÿñðèí áþéöê Àçÿðáàéúàí ìöòÿôÿêêèðè Ìèðçÿ Ôÿòÿëè
9
Àõóíäîâóí éàçûëàðûíäà Äÿäÿ Ãîðãóäóí àäûíà ðàñò ýÿëèðèê. Ëàêèí
çàìàí êå÷äèêúÿ ùÿìèí åïîñ âàùèä ÿäÿáè áèð àáèäÿ êèìè áöòþâ øÿêèëäÿ
ãàëìàìûø âÿ áÿçè ôðàãìèíòëÿðè ÷ûõìàã øÿðòè èëÿ õàëãûìûç ö÷öí äåìÿê
îëàð êè, èòìèø âÿçèééÿòÿ ýÿëèá ÷ûõìûøäûð.
“Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” åëì àëÿìèíÿ èñÿ 1815-úè èëäÿ áÿëëè îëìóøäóð. Åïîñóí èëê òÿäãèãàò÷ûñû îëàí àëìàí øÿðãøöíàñû Ùåíðèõ Ôðèäðèõ Äèòñ
Êðàë êèòàáõàíàñûíäà åïîñóí ÿëéàçìàñûíûí áèð áîéóíó àëìàíúàéà
òÿðúöìÿ åäÿðÿê íÿøð åòäèðìèøäèð. Úÿìè àëòû áîéó ÿùàòÿ åäÿí äèýÿð áèð
ÿëéàçìà èñÿ ñîíðàëàð Èòàëèéà øÿðãøöíàñû Åòòîðå Ðîññè òÿðÿôèíäÿí Âàòèêàí
êèòàáõàíàñûíäà àøêàð åäèëìèøäèð. Ýþðêÿìëè àëìàí øÿðãøöíàñû Òåîäîð
Íåëäåêå 1859-úó èëäÿ äàñòàíëàðûí ñóðÿòèíè ÷ûõàðûá àëìàí äèëèíÿ
÷åâèðìÿéÿ úÿùä åòìèø, ëàêèí áóíà íàèë îëà áèëìÿìèøäèð. Î, ÿëäÿ åòäèéè
ìàòåðèàëëàðû 1892-úè èëäÿ þç òÿëÿáÿñè Âàñèëè Âàòîëäà âåðèð âÿ áó ðóñ
øÿðãøöíàñû þìðöíöí òÿõìèíÿí 30 èëèíè åïîñóí ðóñ äèëèíÿ òÿðúöìÿñèíÿ
âÿ òÿäãèãèíÿ ñÿðô åäÿðÿê 1922-úè èëäÿ îíó òàìàìëàéûð. Ùÿìèí òÿðúöìÿ
èñÿ éàëíûç 1950-úè èëäÿ Àçÿðáàéúàíäà èøûã öçö ýþðöð.
Àðòûã åëì àëÿìèíÿ ìÿëóì îëàí áó ôàêòëàðû òÿêðàð åòìÿêäÿ ìÿãñÿäèì “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”óí éàçûëû ìÿòíëÿðèíèí ãÿò åòäèéè ìÿñàôÿíè,
úîüðàôèéàñûíû îõóúóëàðà áèð äàùà õàòûðëàòìàãäàí èáàðÿòäèð. Îðèæèíàëû èëê
äÿôÿ Àçÿðáàéúàíäà éàçûéà àëûíìûø áó àáèäÿ þç âÿòÿíèíäÿ äåìÿê îëàð
êè, óíóäóëìàüà áàøëàìûø, Äðåçäåí âÿ Âàòèêàí êèòàáõàíàëàðûíäà áèð
íåúÿ ÿñð ùèôç îëóíäóãäàí ñîíðà þç îðèæèíàëëûüû, ùèêìÿòè âÿ ìþùòÿøÿìëèéè èëÿ Ãÿðá àëèìëÿðèíèí äèããÿòèíè úÿëá åòìèø âÿ óçóí áèð ìÿñàôÿ
êåúÿðÿê éåíèäÿí âÿòÿíèíÿ – Àçÿðáàéúàíà ãàéûòìûøäûð. Áÿëè, áóðàäà
áÿçè òÿñàäöôëÿðäÿí äÿ ñþùáÿò à÷ìàã îëàð. Ìÿñÿëÿí, Äèòñ Äðåçäåí
êèòàáõàíàñûíäà ÿëéàçìàéà ðàñò ýÿëìÿñÿéäè, Áàðòîëä Àëìàíèéàäà òÿùñèë
àëìàñàéäû âÿ ùÿìèí äþâðäÿ Íåëäåêå èëÿ ðàñòëàøìàñàéäû âÿ ñ. Ëàêèí
áóðàäà áèð ãàíóíàóéüóíëóã äà âàðäûð. Áó, àéðû-àéðû õàëãëàðûí åëìèíèí,
ìÿäÿíèééÿòèíèí âÿ ÿäÿáèééàòûíûí öìóìäöíéà ñèâèëèçàñèéàñû çÿìèíèíäÿ ôîðìàëàøäûüûíû áèð äàùà ÿéàíè òÿñáèò åäèð.
Äöíéàäà “Àâðîïà ðåíåññàíñû” àäû èëÿ òàíûíàí áþéöê ùÿðÿêàòûí
òÿìÿëèíäÿ äÿ ÿñëèíäÿ áåëÿ ãàíóíàóéüóíëóãëàð äóðóð. Ìÿùç Øÿðãèí
ìÿäÿíèééÿò ìÿðêÿçëÿðè éóíàí-ðîìà åëì âÿ èíúÿñÿíÿòèíèí èíúèëÿðèíè
ãîðóéóá èíêèøàô åòäèðÿðÿê îíó Ãÿðáÿ ìöòÿøÿêêèë áèð øÿêèëäÿ ãàéòàðìûøäûð. Áó áàõûìäàí “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”óí ÕÕ ÿñðèí îðòàëàðûíäà
Àçÿðáàéúàíà ãàéûäûøûíû äà ãîðãóäøöíàñëûãäà áèð ðåíåññàíñ, áèð èíòèáàù
____________
äþâðöíöí áàøëàíüûúû êèìè ãèéìÿòëÿíäèðìÿê îëàð.
10
Ñîí èëëÿðäÿ áèç áèð ÷îõ éóáèëåéëÿð êå÷èðìèøèê. Áóíëàðûí äà ùàìûñûíûí
ÿùÿìèééÿòè âàðäûð. Ùÿð áèð éóáèëåé òÿäáèðè ùàíñûñà òàðèõè øÿõñèééÿòèí
éàðàäûúûëûüûíû, îíóí ÿñÿðëÿðèíè úàíëàíäûðûð, éåíèäÿí èúòèìàèééÿòÿ ýþñòÿðèð. Áèçèì òàðèõèìèç, î úöìëÿäÿí ìÿäÿíèééÿòèìèçèí âÿ ÿäÿáèééàòûìûçûí çÿíýèí òàðèõè èíäèéÿäÿê ëàçûìè ãÿäÿð òÿäãèã îëóíìàäûüûíà ýþðÿ áó
éóáèëåé òÿäáèðëÿðè áèçÿ ìÿëóì îëìàéàí ìÿñÿëÿëÿðè à÷ûá àøêàð åäèð. Áóíóí íÿòèúÿñèíäÿ áèç çÿíýèíëÿøèðèê, éÿíè òàðèõèìèçèí çÿíýèíëèéèíè ùèññ
åäèðèê âÿ îíóí íÿ ãÿäÿð çÿíýèí îëäóüóíó èúòèìàèééÿòÿ ÷àòäûðà áèëèðèê.
1947-úè èëäÿ Íèçàìè Ýÿíúÿâèíèí 800 èëëèê éóáèëåéè êå÷èðèëäè. Î
âàõòà ãÿäÿð Àçÿðáàéúàí õàëãû Íèçàìèíè íÿ ãÿäÿð òàíûéûðäû, éàõóä
äöíéà íÿ ãÿäÿð òàíûéûðäû? Òÿäãèãàò÷ûëàðäàí, àëèìëÿðäÿí, éàçû÷ûëàðäàí
âÿ ìÿäÿíèééÿòëÿ, ÿäÿáèééàòëà ìÿøüóë îëàí àäàìëàðäàí áàøãà,
þëêÿìèçäÿ Íèçàìè áó ãÿäÿð òàíûíûðäûìû, õàëãûìûç, èíñàíëàð Íèçàìèíèí
ÿñÿðëÿðèíè îõóéóðäóëàðìû? Äöíéà òàíûéûðäûìû êè, Àçÿðáàéúàíûí Íèçàìè
Ýÿíúÿâè êèìè áþéöê áèð øàèðè, éàçû÷ûñû, ìöòÿôÿêêèðè, ôèëîñîôó, àëèìè âàð?
Éîõ. Òÿñÿââöð åäèí, ÿýÿð 1947-úè èëäÿ áó éóáèëåé êå÷èðèëìÿñÿéäè, Íèçàìèíèí ÿñÿðëÿðè î âàõò Àçÿðáàéúàí äèëèíÿ òÿðúöìÿ îëóíìàñàéäû, êèòàáëàðû íÿøð åäèëìÿñÿéäè, ïîðòðåòè éàðàíìàñàéäû, ùåéêÿëè ãîéóëìàñàéäû, Íèçàìèíèí àäû ÿáÿäèëÿøäèðèëìÿñÿéäè âÿ 1947-úè èëäÿí ñîíðà Íèçàìèíèí àäû äöíéàéà ýåíèø éàéûëìàñàéäû Àçÿðáàéúàí òàðèõ, ìÿäÿíèééÿò,
åëì úÿùÿòäÿí áó ãÿäÿð çÿíýèí îëàúàãäûìû? Éîõ.
1947-úè èëäÿ èêèíúè äöíéà ìöùàðèáÿñè éåíèúÿ ãóðòàðìûøäû, îíäàí
áèð-èêè èë êå÷ìèøäè. 1947-úè èëäÿ áèç éàøàäûüûìûç Ñîâåò Èòòèôàãûíäà
êàðòî÷êà ñèñòåìè ëÿüâ îëóíäó, ïóë èñëàùàòû êå÷èðèëäè. Þëêÿ, Àçÿðáàéúàí
îíäà àüûð èãòèñàäè âÿçèééÿòäÿ èäè. Àíúàã Íèçàìèíèí éóáèëåéè êå÷èðèëäè
âÿ áèç áþéöê áèð ñÿðâÿò ÿëäÿ åòäèê. Èíäè áèç ùÿð éåðäÿ ôÿõð åäèðèê êè,
Íèçàìèìèç âàðäûð. Äîüðóäóð, î, ùÿìèøÿ îëóáäóð. Ëàêèí î, íÿ áèçèì
õàëãûìûçà, íÿ äÿ äöíéàéà èíäèêè êèìè ìÿëóì äåéèëäè.
Áèç 1973-úö èëäÿ Íÿñèìèíèí éóáèëåéèíè – 600 èëëèéèíè êå÷èðÿíäÿ
Íÿñèìè áó ãÿäÿð òàíûíìûø áèð øàèð èäèìè? Éîõ. Ùå÷ áèçèì îðòà ìÿêòÿá
äÿðñëèêëÿðèíäÿ Íÿñèìèíèí ÿñÿðëÿðè éîõ èäè. Íÿñèìèíè áöòöí äöíéàéà òàíûòäûã. Áèç Íÿñèìèíè äöíéàéà òàíûòìàãëà Àçÿðáàéúàíû éåíèäÿí òàíûòäûã. Î
âàõòëàð ðåñïóáëèêàìûç ìöñòÿãèë îëìàñà äà áèç îíóí ÿñÿðëÿðèíè íÿøð
åòäèðäèê, áàøãà äèëëÿðÿ – èíýèëèñ, ôðàíñûç äèëëÿðèíÿ òÿðúöìÿ åòäèðäèê, éàéäûã.
Áèç Ôöçóëèíèí 500 èëëèéèíè êå÷èðäèê. Áÿëêÿ äÿ Ôöçóëè õàëãûìûçà
____________
Íèçàìèäÿí,
Íÿñèìèäÿí äàùà äà ÷îõ òàíûø èäè. Àíúàã õàëãûìûç Ôöçóëèíè
11
äÿ î ãÿäÿð òàíûìûðäû. Äîüðóñó, ùÿëÿ éóáèëåéè îëìàäàí, ìÿñÿëÿí, 1950úè èëëÿðäÿí áàøëàéàðàã Ôöçóëè þëêÿìèçäÿ òÿáëèü åäèëèðäè. Õàòèðèìäÿäèð,
1930-úó èëëÿðäÿ ìÿí îðòà ìÿêòÿáäÿ òÿùñèë àëàðêÿí áèç Ôöçóëèíèí àíúàã
áèð-èêè ãÿçÿëèíè îõóéóðäóã. Ôöçóëè øÿõñèééÿòè, òÿôÿêêöðö, åëìè, ôÿëñÿôÿñè áèð î ãÿäÿð äÿ ýåíèø òÿäðèñ åäèëìèðäè. Áèç ìöñòÿãèëëèê äþâðöíäÿ
Ôöçóëèíèí 500 èëëèê éóáèëåéèíè êå÷èðäèê. Ùÿìèí éóáèëåéÿ áöòöí òöðê
äöíéàñûíäàí íöìàéÿíäÿëÿð éûüûëäû. Ôöçóëèíèí áó 500 èëëèê éóáèëåéèíèí
ùàçûðëàíìàñû âÿ êå÷èðèëìÿñè õàëãûìûçà Ôöçóëèíè äåìÿê îëàð êè, éåíèäÿí
òàíûòäû, áÿõø åòäè.
Òàðèõè øÿõñèééÿòëÿð âÿ õöñóñÿí ãÿäèì äþâðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí
òàðèõè øÿõñèééÿòëÿðè öìóìèééÿòëÿ àç þéðÿíèëèá, òÿäãèã îëóíóá âÿ ìöàñèð
íÿñèëëÿðÿ ÷îõ àç ìÿëóìäóð. Áóíà ýþðÿ äÿ áåëÿ òÿäáèðëÿðèí êå÷èðèëìÿñè î
äåìÿê äåéèëäèð êè, éóáèëåé êå÷èðèëèá ùàíñûñà êîíñåðòè äèíëÿéÿñÿí, éàõóä
ùàíñûñà áèð øÿíëèéèí èøòèðàê÷ûñû îëàñàí. Áóíëàðûí ÿñàñ ìÿíàñû âÿ ìÿãñÿäè
çÿíýèí òàðèõèìèçèí ùÿð áèð ñÿùèôÿñèíè à÷ìàã, ýåíèø òÿäãèã åòìÿê, îíó
õàëãûìûçà âÿ äöíéàéà òÿãäèì åòìÿê âÿ áåëÿëèêëÿ äÿ ÿñðëÿð áîéó òàðèõøöíàñëûã íþãòåéè-íÿçÿðèíäÿí èòèðäèêëÿðèìèçè áÿðïà åòìÿêäèð.
“Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” äàñòàíû èíäèéÿ ãÿäÿð Àçÿðáàéúàíäà àç áèð
òÿáÿãÿéÿ ìÿëóì îëàí àáèäÿäèð, ÿñÿðäèð. Áóíó áèëÿíëÿð áèçèì òàðèõ÷èëÿðèìèçäèð, – îíëàðûí äà ùàìûñû éîõ, – î àäàìëàðäûð êè, “Äÿäÿ Ãîðãóä”óí
òÿäãèãè èëÿ ìÿøüóë îëóáëàð. Áóíó áèëÿíëÿð áèçèì ÿäÿáèééàò÷ûëàðûìûç,
éàçû÷ûëàðûìûçäûð. ×ÿñàðÿòëÿ äåìÿê îëàð êè, îíëàðûíäà áÿëêÿ äÿ, ùàìûñû
éîõ. Õàëãûìûçà, ìèëëÿòèìèçÿ ýÿëäèêäÿ èñÿ, îíó äåìÿê îëàð êè, ýåíèø
êöòëÿ “Äÿäÿ Ãîðãóä” ùàããûíäà ÷îõ àç òÿñÿââöðÿ ìàëèêäèð, àç øåé áèëèð.
Áóíóí äà ñÿáÿáëÿðè ìÿëóìäóð. Áèç þòÿí äþâðäÿ òàðèõèìèçè þçöìöç
èñòÿäèéèìèç êèìè éàçà áèëìÿìèøèê. Òàðèõèìèçèí, î úöìëÿäÿí ÿäÿáèééàò,
ìÿäÿíèééÿò òàðèõèìèçèí ùÿìèøÿ èäåîëîæè òÿñèðè àëòûíäà ãàëìàñû, áó
áàðÿäÿ áèçèì ñÿðáÿñò îëìàìàüûìûç âàõòèëÿ áåëÿ áþéöê èòêèëÿðÿ ýÿòèðèá
÷ûõàðìûøäû.
ÕÕ ÿñðèí òàðèõèíäÿ “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” åïîñó äà ìèñëè ýþðöíìÿìèø òÿãèáëÿðÿ ìÿðóç ãàëûá. Ùÿòòà îíó þéðÿíìÿéÿ, òÿäãèã åòìÿéÿ úÿùä
ýþñòÿðÿíëÿðèí òàëåéè äÿ àúûíàúàãëû îëóá. Àçÿðáàéúàíäà “Êèòàáè-Äÿäÿ
Ãîðãóä”óí íöôóçëó òÿäãèãàò÷ûëàðûíäàí áèðè îëàí ßìèí Àáèä åïîñà ùÿñð
îëóíìóø áèð íå÷ÿ ÿñÿð ÷àï åòäèðäèêäÿí ñîíðà ÿáÿäè ñóñäóðóëäó. Áÿçè
ìÿíáÿëÿð åïîñóí îòóç áîéäàí èáàðÿò îëäóüóíó òÿõìèí åäèðëÿð. Àçÿð____________
áàéúàíûí ýþðêÿìëè äèë÷è àëèìè Áÿêèð ×îáàíçàäÿ àøêàð åòäèéè éåíè áîé
12
ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðñÿ äÿ, ñîíðàëàð àëèì ðåïðåññèéàéà ìÿðóç ãàëäûüûíà
ýþðÿ áó ìÿëóìàòûí äöðöñòëöéöíö òÿñäèãëÿìÿê ìöìêöí îëìàäû.
Ôàøèçìÿ ãàðøû ìöáàðèçÿéÿ ãàëõàí õàëãäà ãÿùðÿìàíëûã ðóùóíó
úàíëàíäûðìàã ìÿãñÿäèëÿ ñîâåò èäåîëîæè ìàøûíû “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”
âÿ “Êîðîüëó” êèìè äàñòàíëàðäàí èñòèôàäÿ åòìÿéÿ úÿùä ýþñòÿðèðäè.
Ìöùàðèáÿ ãóðòàðäûãäàí âÿ äèíú ùÿéàò áÿðãÿðàð îëäóãäàí ñîíðà ýÿíú
íÿñëèí “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” ðóùóíäà òÿðáèéÿ åäèëìÿñè èäåîëîãëàð
òÿðÿôèíäÿí éàñàã îëóíäó. ßäÿáèééàòà âÿ èíúÿñÿíÿòÿ ãàðøû éþíÿëäèëìèø
ìÿøùóð “Æäàíîâ ãÿðàðëàðû”íûí àá-ùàâàñûíà óéüóí îëàðàã “Êèòàáè-Äÿäÿ
Ãîðãóä”à ãàðøû ùöúóìëàð áàøëàíäû. ßýÿð 1949-úó èëäÿ àêàäåìèê
Ùåéäÿð Ùöñåéíîâóí “ÕÛÕ ÿñðäÿ Àçÿðáàéúàíäà è÷òèìàè âÿ ôÿëñÿôè ôèêèð
òàðèõèíäÿí” ÿñÿðè òÿíãèä àòÿøèíÿ òóòóëàðàã Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí òàðèõèíÿ
éàíëûø, åëìÿ çèää ãèéìÿò âåðìÿêäÿ èòòèùàì îëóíäóñà, áóíäàí ñîíðà
“Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” åïîñóíóí öìóìÿí õàëã åïîñó îëìàäûüû áèëäèðèëäè âÿ “áó åïîñó éàéàíëàðû àìàíñûçëûãëà èôøà åòìÿê âÿ îíëàðà äèâàí
òóòìàã” øöàðëàðû ñÿñëÿíäè. Ýþðêÿìëè Àçÿðáàéúàí àëèìëÿðè Ùÿìèä
Àðàñëû âÿ Ìÿììÿäùöñåéí Òÿùìàñèá àêàäåìèê Âàñèëè Áàðòîëäóí ðóñúàéà ÷åâèðäèéè “Êíèãà ìîåãî Äåäà Êîðêóäà” êèòàáûíûí 1950-úè èëäÿ
Áàêûäà Åëìëÿð Àêàäåìèéàñû íÿøðèééàòûíäà ÷àïû ðåæèìèí ñÿðò
ðåàêñèéàñûíà ìÿðóç ãàëäû.
1950-úè èëèí ìàé àéûíäà “Äÿäÿ Ãîðãóä”óí êîáóä ñèéàñè ñÿùâ
îëäóüó ïàðòèéà éûüûíúàüûíäà ðÿñìè åëàí åäèëäè. Áó ðÿñìè ìþâãå áèëäèðèëäèêäÿí ñîíðà åïîñóí õàëãà çèää áèð ÿñÿð îëäóüó òåçèñè èðÿëè ñöðöëäö.
Ùÿìèí ïàðòèéà éûüûíúàüûíûí ùåñàáàòûíäà äåéèëèðäè: “Ïàíòöðêèñòëÿð òÿðÿôèíäÿí Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí ãÿäèì àáèäÿñè êèìè ãÿëÿìÿ âåðèëÿí
“Äÿäÿ Ãîðãóä” åïîñóíóí ìöðòÿúå áóðæóà ìèëëÿò÷èëèê ìàùèééÿòè ñîí
çàìàíëàðàäÿê èôøà åäèëìÿìèøäèð. “Äÿäÿ Ãîðãóä” åïîñóíóí Àçÿðáàéúàí õàëãû èëÿ, îíóí òàðèõè, ôîëêëîðó âÿ äèëè èëÿ ùå÷ áèð ÿëàãÿñè éîõäóð.
“Äÿäÿ Ãîðãóä”äà Àçÿðáàéúàí õàëãû ö÷öí éàáàí÷û îëàí ùÿéàò òÿðçè,
àäÿò âÿ ÿíÿíÿëÿð òÿñâèð åäèëìèøäèð... “Äÿäÿ Ãîðãóä”óí ìÿòíèíè íÿøð
åäÿí Ùÿìèä Àðàñëû åïîñóí éàëíûç èäåéàñûíû äåéèë, îíóí äèëèíè äÿ ñàõòàëàøäûðìûø âÿ Àçÿðáàéúàí äèëèíÿ ñöíè ñöðÿòäÿ óéüóíëàøäûðìûøäûð. Äÿìèð÷èçàäÿ áóíóíëà êèôàéÿòëÿíìÿéÿðÿê óøàãëàð ö÷öí “Äÿäÿ Ãîðãóä”
ìþâçóëàðû ÿñàñûíäà “Ãàðàúà ×îáàí” àäëû çÿðÿðëè ïéåñ éàçìûø âÿ Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Ôèëàðìîíèéàñû ö÷öí õöñóñè êîíñåðò ïðîãðàìû òÿðòèá
____________
åòìèøäèð”.
13
Åïîñóí öíâàíûíà ñÿñëÿíÿí èòòèùàìëàðäàí ñîíðà àéðû-àéðû àëèìëÿðèí
ìþâãåëÿðè êÿñêèí òÿíãèä àòÿøèíÿ òóòóëäó. Àðòûã åïîñ ñþçöíöí þçö áåëÿ
äûðíàã è÷ÿðèñèíäÿ èøëÿäèëèðäè. Î äþâðäÿ åëÿ áèð èúëàñ, åëÿ áèð ãóðóëòàé, åëÿ
áèð êîíôðàíñ îëìóðäó êè, îðàäà “Äÿäÿ Ãîðãóä” òÿíãèä îëóíìàñûí.
1951-úè èëèí ìàé àéûíäà Àçÿðáàéúàí Éàçû÷ûëàð Èòòèôàãûíûí èúëàñûíäà Ùÿìèä Àðàñëûíûí ãåéðè-ñÿìèìè îëäóüó õöñóñè âóðüóëàíäû, Ìèðçÿ Èáðàùèìîâ, Ñÿìÿä Âóðüóí, Ìèêàéûë Ðÿôèëè, Ìèêàéûë Ðçàãóëóçàäÿ âÿ áàøãàëàðû þç “ñÿùâëÿðèíè” áîéóíëàðûíà àëñàëàð äà, îíëàðà ãàðøû êå÷èðèëìèø
êàìïàíèéà ùÿëÿ áèð ìöääÿò äàâàì åòäè.
Áàøãà òöðêäèëëè ðåñïóáëèêàëàðäà, õöñóñÿí Òöðêìÿíèñòàíäà “Äÿäÿ
Ãîðãóä”óí ÿëåéùèíÿ äÿùøÿòëè áèð òÿäáèüàò ýåíèø øÿêèëäÿ ùÿéàòà
êå÷èðèëäè. ßñëèíäÿ åïîñà ãàäàüà äàìüàñû âóðóëäó. Åïîñ áöòöí òÿäãèãàò
ïëàíëàðû, òÿäðèñ ïðîãðàìëàðû âÿ äÿðñëèêëÿðäÿí ÷ûõàðûëäû. “Êèòàáè-Äÿäÿ
Ãîðãóä” éàëíûç þëêÿíèí ñèéàñè àá-ùàâàñûíäà áàø âåðÿí úèääè äÿéèøèêëèêëÿðäÿí ñîíðà áÿðàÿò ãàçàíà áèëäè. 1957-úè èë ìàðòûí 26-äà “Êîììóíèñò” ãÿçåòèíäÿ “Äÿäÿ Ãîðãóä äàñòàíëàðû” àäëû ÷îõ áþéöê ìÿãàëÿ ÷ûõäû. Îíó Ùÿìèä Àðàñëû, ßáöëÿçÿë Äÿìèð÷èçàäÿ, Ìÿììÿä Àðèô âÿ
Ìÿììÿäùöñåéí Òÿùìàñèá éàçìûøäûëàð. Áó ìÿãàëÿéëÿ “Êèòàáè-Äÿäÿ
Ãîðãóä”óí Àçÿðáàéúàíäàêû éàñàüûíà ñîí ãîéóëäó.
Àçÿðáàéúàíûí âÿòÿíïÿðâÿð àëèìëÿðè, òÿäãèãàò÷ûëàðû, éàçû÷ûëàðû, øàèðëÿðè áöòöí áó èëëÿð ÿðçèíäÿ “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” äàñòàíû ùàããûíäà þç
èìêàíëàðû äàèðÿñèíäÿ ÿñÿðëÿð éàðàòìûøëàð âÿ “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”óí
òÿäãèãàòû àïàðûëìûøäûð. Òÿÿññöôëÿð îëñóí êè, áóíà äþâëÿò ùèìàéÿñè
èñòÿíèëÿí ñÿâèééÿäÿ îëìàìûøäûð. Ìÿñÿëÿí, 1970-úè èëëÿðäÿ, 1980-úè
èëëÿðèí ÿââÿëèíäÿ ìÿí Àçÿðáàéúàíà ðÿùáÿðëèê åòäèéèì çàìàí áèç ðåñïóáëèêàìûçûí òàðèõè, êå÷ìèøè, ÿäÿáèééàòû, ìÿäÿíèééÿòè ùàããûíäà ÷îõëó
òÿäáèðëÿð ùÿéàòà êå÷èðäèê. Àììà ìÿí áó ýöí à÷ûã äåìÿëèéÿì êè, î
äþâðäÿ “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” ùàããûíäà ùå÷ áèð òÿøÿááöñ èðÿëè ñöðöëìÿìèøäèð. ßýÿð áåëÿ áèð òÿøÿááöñ èðÿëè ñöðöëñÿéäè, áèç áóíó ùÿéàòà
êå÷èðÿ áèëÿðäèê.
Ìÿíèì èøëÿäèéèì ùÿìèí èëëÿðäÿ ìèëëè ìÿäÿíèééÿòèìèçÿ, òàðèõèìèçÿ
àèä îëàí áèð ÷îõ òÿäáèðëÿðèí êå÷èðèëìÿñèíÿ Ìîñêâàíûí ìöãàâèìÿòèíè,
ùÿòòà ãàäàüàñûíû ùèññ åòìèøäèê. Ëàêèí áóíóíëà éàíàøû, áèçèì úÿùäëÿðèìèç, òÿêèäëÿðèìèç íÿòèúÿñèíäÿ áèç î âàõò áèð ÷îõ òÿäáèðëÿðèí êå÷èðèëìÿñèíÿ íàèë îëìóøäóã. Ìÿí áó ýöí, äöøöíöðÿì, – áÿñ íÿ ö÷öí
____________
“Êèòàáè-Äÿäÿ
Ãîðãóä” ùàããûíäà ùå÷ áèð òÿøÿááöñ îëìàìûøäû? Åéíè
14
çàìàíäà, þçöì áåëÿ áèð úàâàá âåðÿ áèëÿðÿì: éÿãèí îíà ýþðÿ êè, öìóìèééÿòëÿ, áèçèì Àçÿðáàéúàíûí öçÿðèíÿ ïàíòöðêèçì äàìüàñû âóðóëäóüóíà, Àçÿðáàéúàíäà ÷îõ äÿéÿðëè èíñàíëàð ïàíòöðêèñò àäû èëÿ ùÿáñ îëóíäóüóíà, ðåïðåññèéàéà ìÿðóç ãàëäûüûíà, ÿñÿðëÿð, êèòàáëàð äàüûäûëäûüûíà
ýþðÿ àëèìëÿðèìèç, èúòèìàè õàäèìëÿðèìèç “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” ùàããûíäà òÿøÿááöñ ãàëäûðìàüà, áÿëêÿ äÿ, úÿñàðÿò åòìÿéèáëÿð. Ìÿí áóíó
áåëÿ èçàù åäÿ áèëÿðÿì. Åéíè çàìàíäà áèç îíó äà ãèéìÿòëÿíäèðìÿëèéèê
êè, áèð ÷îõ àëèìëÿðèìèç, éàçû÷ûëàðûìûç áó ìþâçöéà õöñóñè ôèêèð âåðìèøëÿð, ÿñÿðëÿð éàðàòìûøëàð âÿ “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” äàñòàíû Àçÿðáàéúàíûí ùÿéàòûíäà, ÿäÿáèééàòûíäà éàøàìûø âÿ èíêèøàô åòìèøäèð. Àììà
øöáùÿñèç, áóíëàð áèçèì áó ýöí èñòÿäèéèìèç ñÿâèééÿäÿ – òàðèõè ÿäàëÿò ñÿâèééÿñèíäÿ îëìàéûáäûð. Áó ÿñÿðëÿð è÷ÿðèñèíäÿ “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”óí 1988-úè èëäÿ Ôÿðùàä Çåéíàëîâóí âÿ Ñàìÿò ßëèçàäÿíèí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà ùÿéàòà êå÷èðèëìèø ñàíáàëëû íÿøðèíè õöñóñè ãåéä åòìÿê
îëàð. Àíúàã áó åëìè ÿñÿðëÿð àëèìëÿð, òÿäãèãàò÷ûëàð ö÷öí áþéöê ÿùÿìèééÿò äàøûéûð, ýåíèø, èñòèìàèééÿò èñÿ áóíëàðäàí èñòÿíèëÿí ñÿâèééÿäÿ
èñòèôàäÿ åäÿ áèëìÿéèáäèð.
“Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”óí åëìè íþãòåéè-íÿçÿðäÿí òÿäãèã åäèëìÿñè
áèçèì ö÷öí ÷îõ ëàçûìäûð. Òÿáèèäèð, ùàìûìûç áèëèðèê êè, ùÿð áèð òàðèõè
ùàäèñÿíè åëìè êèòàáëàðäàí äà òàïûá îõóìàã îëàð. Ëàêèí ùÿð áèð èíñàí
åëìè êèòàáëàðäàí èñòèôàäÿ åäÿ áèëìèð. Ñîí îíèëëèêëÿðèí òÿúðöáÿñè îíó
ýþñòÿðèð êè, ýåíèø êöòëÿ, õàëã ö÷öí òàðèõè ùàäèñÿëÿðè èçàù, òÿáëèü åòìÿêäÿí þòðö ÿí ýþçÿë âàñèòÿ îíëàð ùàããûíäà ôèëìëÿðèí, ñÿùíÿ ÿñÿðëÿðèíèí
éàðàäûëìàñûäûð. Ìÿñÿëÿí, Öçåéèð Ùàúûáÿéîâ âàõòèëÿ “Êîðîüëó”
îïåðàñûíû éàðàäàíà ãàäàð áÿëêÿ äÿ õàëãûìûç Êîðîüëóíó áó ãÿäÿð äÿðèíäÿí äÿðê åäÿ áèëìèðäè. Àíúàã Öçåéèð Ùàúûáÿéîâóí éàðàòäûüû
“Êîðîüëó” îïåðàñû âÿ îíóí ñÿùíÿìèçäÿ ÷îõ ýþçÿë øÿêèëäÿ òÿãäèì
îëóíìàñû èíäè Êîðîüëó îáðàçûíûí âÿ “Êîðîüëó” äàñòàíûíûí ìÿçìóíóíó, ìÿíàñûíû ùàìûìûç ö÷öí ÷îõ ýþçÿë ýþñòÿðèð. Èíäè ùÿð áèðèìèçäÿí
ñîðóøñàëàð êè, Êîðîüëó êèìäèð, ìÿðùóì áþéöê ìöüÿííèìèç Áöëáöëöí
ñÿùíÿäÿ éàðàòäûüû Êîðîüëó îáðàçû éàäà äöøöð. Éàõóä Ñÿìÿä Âóðüóíóí Âàãèô ùàããûíäà éàçäûüû ïéåñ Âàãèôè ýåíèø êöòëÿéÿ òàíûäûáäûð.
Âàãèôèí øåèðëÿðè, ÿñÿðëÿðè òàíûíûðäû, àììà î ãÿäÿð äÿ ýåíèø éîõ. Øåèðëÿðèíè îõóéóðäóã, ëàêèí Âàãèôèí êèì îëäóüó, îíóí ùÿéàòû, òÿðúöìåéè-ùàëû,
éàðàäûúûëûüû ùàããûíäà ýåíèø ìÿëóìàò éîõ èäè. Õàòèðèìäÿäèð, ìÿí îðòà
____________
ìÿêòÿáäÿ îõóéàðêÿí “ßäÿáèééàò ìöíòÿõÿáàòû” êèòàáûíäà Âàãèô ùàã15
ãûíäà áèð-èêè ñÿùèôÿ ìÿëóìàò âÿ øåèðëÿð âàð èäè. Áèç îðòà ìÿêòÿáäÿ îõóéàðêÿí Âàãèôèí “Áàéðàì îëäó, ùå÷ áèëìèðÿì íåéëÿéèì” øåèðèíè þéðÿíìèøäèê. Ìÿíèì îðòà ìÿêòÿáäÿí éàäûìäà ãàëàí îäóð. Àììà “Âàãèô”
ïéåñèíè ýþðÿíäÿí ñîíðà ßëÿñýÿð ßëÿêáÿðîâóí èôàñûíäà Âàãèôèí ñóðÿòè
äÿ, åéíè çàìàíäà Âàãèô äÿ áèçÿ ìÿëóì îëäó.
Ìÿùç “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”óí òÿáëèüè áàõûìûíäàí Àíàðûí
õèäìÿòëÿðèíè õöñóñè ãåéä åòìÿê èñòÿéèðÿì. Áÿëêÿ äÿ, Àíàð óøàãëàð
ö÷öí Äÿäÿ Ãîðãóä ùàããûíäà êèòàá éàçàíäà, éàõóä Ãîðãóäëà áàüëû
áàøãà êèòàáëàðûíû éàçàíäà ÷îõëàðû áóíóí íÿ ãÿäÿð ÿùÿìèééÿòëè îëäóüóíó î äÿðÿúÿäÿ äÿðê åäÿ áèëìèðäèëÿð. Àììà èíäè áèç àðòûã þç ìèëëè
äÿéÿðëÿðèìèçè, êþêëÿðèìèçè, òàðèõèìèçè îëäóüó êèìè òÿñâèð åòìÿéÿ ÷àëûøàðêÿí âàõòèëÿ àòûëìûø áåëÿ àääûìëàðûí íÿ ãÿäÿð ãèéìÿòëè îëäóüóíó
äÿðê åäèðèê. Ìÿí Àíàðûí áó ìöíàñèáÿòëÿ éàðàòäûüû ôèëìè äÿ ãèéìÿòëÿíäèðèðÿì. Òÿãäèðÿëàéèãäèð êè, “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” åíñèêëîïåäèéàñûíûí éàðàíìà èäåéàñû äà ìÿùç Àíàðà ìÿõñóñäóð.
Äöíéà õàëãëàðûíûí ìÿíÿâè ñÿðâÿòëÿð õÿçèíÿñèíÿ ùÿìèøÿëèê äàõèë
îëìóø “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” äàñòàíûíûí Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí, áöòöí
òöðê õàëãëàðûíûí ãÿäèì âÿ çÿíýèí ìÿäÿíèééÿòèíèí òÿáëèüèíÿ õèäìÿò åäÿí
áåéíÿëõàëã ÿùÿìèééÿòëè ùàäèñÿ îëäóüóíó íÿçÿðÿ àëàðàã îíóí 1300 èëëèê
éóáèëåéèíèí ëàéèãèíúÿ ùàçûðëàíìàñû âÿ êå÷èðèëìÿñè ìÿãñÿäèëÿ 1997-úè èë
àïðåëèí 20-äÿ “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” äàñòàíûíûí 1300 èëëèéè ùàããûíäà
ôÿðìàí èìçàëàäûì. Ôÿðìàíûí ÿí áþéöê ÿùÿìèééÿòè îíäàí èáàðÿòäèð êè, î,
“Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” äàñòàíûíûí ÿí àçû 1300 èë éàøû îëäóüóíó äöíéàéà
íöìàéèø åòäèðäè. Áó ôÿðìàíëà áèç áèëäèðäèê êè, “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”
äàñòàíû áöòöí òöðê äöíéàñûíà ìÿõñóñäóð, îíóí âÿòÿíè Àçÿðáàéúàíäûð,
ñàùèáè Àçÿðáàéúàí õàëãûäûð, ìöñòÿãèë Àçÿðáàéúàí äþâëÿòèäèð. Ôÿðìàíà
ÿñàñÿí éàðàäûëìûø Äþâëÿò Êîìèññèéàñû éóáèëåéèí éöêñÿê ñÿâèééÿäÿ
êå÷èðèëìÿñè ö÷öí ýåíèø òÿäáèðëÿð ïëàíû ùàçûðëàäû. Ùÿìèí ôÿðìàí âåðèëÿí
ýöíäÿí êå÷ÿí ìöääÿò ÿðçèíäÿ ïëàíäà íÿçÿðäÿ òóòóëìóø áèð ÷îõ èøëÿð
óüóðëà ùÿéàòà êå÷èðèëìèø, ñàíáàëëû êèòàáëàð ÷àï îëóíìóøäóð. Ôÿðìàí áèð
÷îõ ýÿëÿúÿê èëëÿð, îíèëëÿð ö÷öí áþéöê ïåðñïåêòèâ à÷ìûøäûð. Áó òÿäáèðëÿð,
íÿøðëÿð è÷ÿðèñèíäÿ ÿí þíÿìëèñèíèí “Äÿäÿ Ãîðãóä åíñèêëîïåäèéàñû”
îëäóüóíó äåñÿì, çÿííèìúÿ, éàíûëìûðàì.
Ùÿð ùàíñû áèð åíñèêëîïåäèéàíûí ùàçûðëàíìûñûíûí íÿ ãÿäÿð ÷ÿòèí èø
îëäóüó ùàìûéà áÿëëèäèð. Àçÿðáàéúàíäà åíñèêëîïåäèéà ùàçûðëàíìàñû âÿ
____________
íÿøðè ñàùÿñèíäÿ ìöÿééÿí òÿúðöáÿ òîïëàíìûøäû. Ëàêèí õàëãûìûçûí îë16
äóãúà ìöùöì òàðèõè âÿ ìÿäÿíè ãàéíàãëàðûíäàí áèðè îëàí “Êèòàáè-Äÿäÿ
Ãîðãóä” åïîñó ùàããûíäà åíñèêëîïåäèéàíûí ÷îõøàõÿëè âÿ áèð ñûðà
ñïåñèôèê õöñóñèééÿòëÿðÿ ìàëèê îëìàñû áó ïðîéåêòèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíè
õåéëè ÷ÿòèíëÿøäèðèðäè. Áó ýöí áèç ãîðãóäøöíàñ àëèìëÿðèìèçèí – äèë÷èëÿðèí, òàðèõ÷èëÿðèí, ÿäÿáèééàòøöíàñëàðûí, åòíîãðàôëàðûí âÿ åëìèí áàøãà ñàùÿëÿðèíèí íöìàéÿíäÿëÿðèíèí ýÿðýèí ÿìÿéèíèí èëê áÿùðÿñèíè ýþðöðöê.
Áó åíñèêëîïåäèéà ãîðãóäøöíàñëûã ñàùÿñèíäÿ ÷îõ ìöùöì ùàäèñÿ
îëìàãëà éàíàøû áöòöí òöðê õàëãëàðûíûí òàðèõè âÿ ìÿäÿíèééÿòè ö÷öí
ìþòÿáÿð áèð ãàéíàã ðîëó îéíàéàúàãäûð.
Åíñèêëîïåäèéà ýÿíú ãîðãóäøöíàñ – àëèìëÿð íÿñëèíèí éåòèøäèðèëìÿñè
ö÷öí ÿñàñ èëêèí ìÿíáÿëÿðäÿí áèðè îëàúàãäûð. Î, ýåíèø îõóúó êöòëÿëÿðèíèí
ôàéäàëàíà áèëÿúÿéè ìÿëóìàòëàðû äà ÿùàòÿ åòäèéèíÿ ýþðÿ “Êèòàáè-Äÿäÿ
Ãîðãóä”óí õàëã àðàñûíäà ýåíèø òÿáëèü îëóíìàñûíà èìêàí éàðàäàúàãäûð.
Åíñèêëîïåäèéà Àçÿðáàéúàíûí äþâëÿò ìöñòÿãèëëèéèíèí áÿùðÿëÿðèíäÿíäèð.
Îíóí ìÿùç ìöñòÿãèëëèê äþâðöíäÿ éàðàíìàñû äà îëäóãúà þíÿìëèäèð. Áèç
èíäè ñÿðáÿñòèê, àçàäûã, ìöñòÿãèëèê, áèç òàðèõèìèçè îëäóüó êèìè òÿäãèã
åäèðèê âÿ áóíäàí ñîíðà äà åäÿúÿéèê. Áèç þç òàðèõèìèçëÿ, ìÿäÿíèééÿòèìèçëÿ, ÿäÿáèééàòûìûçëà ôÿõð åäèðèê âÿ ôÿõð åòìÿéÿ ùàããûìûç âàðäûð.
Ùÿãèãÿòÿí äÿ, “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” äàñòàíû êèìè áþéöê åëì, ìÿäÿíèééÿò, ÿäÿáèééàò àáèäÿñè îëàí õàëã þç òàðèõè èëÿ ôÿõð åäÿ áèëÿð.
____________
17
Éàãóá Màhìóäîâ
“ÄßÄß ÃOÐÃÓÄ KÈTÀÁÛ” – ÕÀËÃÛÍ ÉÀÐÀÒÄÛÜÛ
Âß ÉÀØÀÒÄÛÜÛ ÒÀÐÈÕ
“Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” îüóç òöðêëÿðèíèí, î úöìëÿäÿí Àçÿðáàéúàí
õàëãûíûí òàðèõèíè þéðÿíìÿê ö÷öí ìèñèëñèç ìÿíáÿäèð. Áó ãÿùðÿìàíëûã
äàñòàíû Àçÿðáàéúàíûí ÿñë òàðèõèäèð, äöøìÿí ÿëè äÿéìÿìèø âÿ ñàõòàëàøäûðûëìàìûø òàðèõèäèð. Ëàêèí ÷îõ òÿÿññöô êè, ùÿìèí ãèéìÿòëè òàðèõè àáèäÿíèí (ìÿùç òàðèõè àáèäÿíèí!) áèð òàðèõè ìÿíáÿ êèìè þéðÿíèëìÿñè áàõûìûíäàí õöñóñè, ùÿì äÿ äÿðèí àðàøäûðìàëàð àïàðûëìàìûøäûð. “ÊèòàáèÄÿäÿ Ãîðãóä” áîéëàðûíäàêû ÷îõ ãèéìÿòëè ìÿëóìàòëàð, ðåàë òàðèõè
ôàêòëàð, áó èñòèãàìÿòäÿ àïàðûëàí ìöãàéèñÿëè åëìè àðàøäûðìàëàð ñöáóò
åäèð êè, îüóç òöðêëÿðè äöíéàíûí ÿí ãÿäèì, ùÿì äÿ ÷îõ çÿíýèí ìàääè âÿ
ìÿíÿâè ìÿäÿíèééÿò éàðàòìûø õàëãëàðûíäàíäûð. Ãÿäèì îüóç-òöðê éóðäó
îëàí Àçÿðáàéúàíäà ÿêèí÷èëèê, áàü÷ûëûã, öçöì÷öëöê, èïÿê÷èëèê, òîõóúóëóã, ùàáåëÿ áèð ÷îõ áàøãà ñÿíÿòêàðëûã ñàùÿëÿðè, öìóìèééÿòëÿ îòóðàã
òÿñÿððöôàò ñàùÿëÿðè, åëÿúÿ äÿ äàõèëè âÿ õàðèúè òèúàðÿò ÿëàãÿëÿðè éöêñÿê
èíêèøàô åòìèøäè. Àçÿðáàéúàí ÿí ãÿäèì çàìàíëàðäàí áàøëàéàðàã, áöòöí
òàðèõè äþâðëÿðäÿ öìóìòöðê ìÿêàíûíûí ìöùöì òÿðêèá ùèññÿñè – ãÿäèì
îüóç éóðäó, Àçÿðáàéúàí õàëãû èñÿ áó äèéàðûí ÿí ãÿäèì éåðëè (àáîðèýåí)
ÿùàëèñè îëìóøäóð. Áþéöê Àçÿðáàéúàí ùþêìäàðû, ìÿøùóð îüóç-òöðê
ñÿðêÿðäÿñè àüãîéóíëó Óçóí Ùÿñÿíèí (1453-1478) òàïøûðûüû èëÿ éàçûëìûø
âÿ èíäèéÿ ãÿäÿð òÿäãèãàò÷ûëàðûí äèããÿòèíäÿí êÿíàðäà ãàëìûø ßáó Áÿêð
ÿë-Òèùðàíè ÿë-Èñôàùàíèíèí “Êèòàáè Äèéàðáÿêðèééÿ”ñèíäÿ ýþñòÿðèëèð êè,
Àçÿðáàéúàí ÿí ãÿäèì îüóç-òöðê ìÿñêÿíëÿðèíäÿí áèðèäèð. Ãÿäèì
îüóçëàð, î úöìëÿäÿí Îüóç õàãàíûí þçö, õàíëàð õàíû Áàéàíäóð õàãàí,
ùÿì÷èíèí ñîíðàêû äþâðëÿðèí ìÿøùóð îüóç-òöðê ñÿðêÿðäÿëÿðè, ùÿòòà Ãûï÷àã õàíûí þçö äÿ Àçÿðáàéúàíäà éàøàìûø âÿ áóðàäà äà äÿôí îëóíìóøëàð. Áöòöí áó ãèéìÿòëè òàðèõè ôàêòëàð ìÿøùóð ñÿééàùëàð Àäàì Îëåàðè âÿ
Åâëèéà ×ÿëÿáèíèí Îüóçóí áàøáèëÿíè Äÿäÿ Ãîðãóäóí Äÿðáÿíääÿ –
òàðèõè Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ äÿôí îëóíìàñû áàðÿäÿ âåðäèêëÿðè ìÿëóìàòëàðëà ñÿñëÿøìÿêëÿ éàíàøû, ùÿì äÿ Àçÿðáàéúàíûí áþéöê îüóç-òöðê
ìÿêàíûíäà íÿ ãÿäÿð þíÿìëè éåð òóòäóüóíó äà àéäûí òÿñäèã åäèð.
Äöíéà òöðêëÿðèíèí, o úöìëÿäÿí oüóçëàðûí ìÿíÿâè ñÿðâÿòëÿð xÿçèíÿñèíèí ÿí íàäèð èíúèëÿðèíäÿí oëàí “Kèòàáè-Äÿäÿ Ãoðãóä” öìóìòöðê
____________
òàðèxèíèí àðàøäûðûëìàñû ö÷öí ìèñèëñèç òàðèxè ìÿíáÿäèð. Äàhà äoüðóñó,
18
“Kèòàáè-Äÿäÿ Ãoðãóä” áoéëàðûíäàêû ñoí äÿðÿúÿ çÿíýèí òàðèxè ìàòeðèàë
ÿí ãÿäèì ïàëeoàñèéà äþâðöíäÿí áàøëàéàðàã àëòàé-òöðê xàëãëàðûíûí óëó
êe÷ìèøèíèí áèð ÷ox ìÿñÿëÿëÿðèíè àéäûíëàøäûðìàã ö÷öí òÿäãèãàò÷ûëàð
ãàðøûñûíäà áþéöê èìêàíëàð à÷ûð.
Oüóçëàðûí, xöñóñèëÿ Àçÿðáàéúàí òöðêëÿðèíèí ãÿäèì âÿ eðêÿí oðòà
ÿñðëÿð òàðèxèíè àðàøäûðìàã áàxûìûíäàí èñÿ “Kèòàáè-Äÿäÿ Ãoðãóä” áèð
òàðèxè ìÿíáÿ êèìè ÿâÿçñèçäèð. Áó ãèéìÿòëè ìÿxÿçäÿêè òàðèxè ôàêòëàð,
hàäèñÿ âÿ ïðoñeñëÿð áàøãà ìÿíáÿëÿðäÿêè ôàêòëàðëà òóòóøäóðóëäóãäà,
ìöãàéèñÿëè òÿhëèë ñöçýÿúèíäÿí êe÷èðèëäèêäÿ Àçÿðáàéúàí òàðèxèíèí ÷ox
ìÿñÿëÿëÿðèíèí èíäèéÿäÿê íeúÿ òÿhðèô oëóíäóüó òÿäãèãàò÷ûäà heéðÿò
(éóìøàã äeéèëñÿ!) äoüóðóð.
“Kèòàáè-Äÿäÿ Ãoðãóä” òàðèx ñàhÿñèíäÿêè ìÿíáÿëÿðèìèçèí ÿí
ìþòÿáÿðèäèð. Äÿäÿ Ãoðãóä ñþéëÿìÿëÿðè xàëãûí éàðàòäûüû âÿ éàøàòäûüû
òàðèxäèð. Oüóç òöðêöíöí íÿñèëäÿí-íÿñèëÿ, eëäÿí-eëÿ, äèëäÿí-äèëÿ þòöðÿðÿê áó ýöíêö íÿñèëëÿðÿ ÿìàíÿò eòäèéè òàðèxäèð. Áó òàðèx òÿhðèô oëóíìàìûø òàðèxäèð, ñàxòàêàð ÿëè äÿéìÿìèø òàðèxäèð, õàëãûí öðÿéèíäÿ, ðóùóíäà,
øöóðóíäà, èëèéèíäÿ-ãàíûíäà, ýöíäÿëèê ùÿéàòûíäà, ìÿèøÿòèíäÿ éàøàéàí
òàðèõèäèð. Áó òàðèõèí áàø ãÿùðÿìàíû îüóç òöðêöíöí, î úöìëÿäÿí
Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí þçöäöð.
Áó áèð hÿãèãÿòäèð êè, òöðêoëoãëàðûí, o úöìëÿäÿí Àçÿðáàéúàí àëèìëÿðèíèí áþéöê ÿêñÿðèééÿòè “Kèòàáè-Äÿäÿ Ãoðãóä”ó, áàøëûúà oëàðàã,
xàëã ÿäÿáèééàòû íöìóíÿñè êèìè àðàøäûðìûøëàð. Äàhà äoüðóñó, òÿäãèãàòëàð àíúàã áó éþíäÿ àïàðûëìûøäûð. Áÿçè àxòàðûøëàð, äàhà äÿãèã äeñÿê, èñòèñíàëàð íÿçÿðÿ àëûíìàçñà, èíäèíèí þçöíäÿ äÿ òÿäãèãàòëàð, ÿñàñÿí,
áó èñòèãàìÿòäÿ ýeäèð, áèðòÿðÿôëè àïàðûëûð. Áeëÿëèêëÿ, hÿì äÿ ÷ox òÿÿññöô
êè, áó ãèéìÿòëè àáèäÿ áèð òàðèxè ìÿíáÿ êèìè, Àçÿðáàéúàíûí, öìóìèééÿòëÿ òöðêöí òàðèx ãàéíàüû êèìè hÿëÿ äÿðèíäÿí, ñèñòeìëè øÿêèëäÿ
àðàøäûðûëìàéûá (he÷ àðàøäûðûëìàéûá äeñÿê, ÿëáÿòòÿ, èíñàôñûçëûã oëàðäû!).
Tÿáèè êè, òàðèõ åëìèíäÿ áó ãèéìÿòëè èëê ìÿíáÿíèí éàðàíäûüû òàðèxè øÿðàèò
âÿ òàðèxè ìÿêàí áàðÿäÿ äÿ òóòàðëû áèð àðàøäûðìà àïàðûëìàéûá, àéäûíëûã
éàðàäûëìàéûá.
Äàhà áþéöê òÿÿññöô äoüóðàí hàë èñÿ áóíäàí èáàðÿòäèð êè, “KèòàáèÄÿäÿ Ãoðãóä”à öç òóòàí òÿäãèãàò÷ûëàðûí, o úöìëÿäÿí Àçÿðáàéúàí àëèìëÿðèíèí áþéöê ÿêñÿðèééÿòè oüóçëóüó Àçÿðáàéúàíäà “ýÿëìÿ” ùåñàá åäèð
âÿ áó äèéàðà oüóç òöðêëÿðèíèí ýÿëèøèíè, áàøëûúà oëàðàã, ñÿëúóã òöðêëÿðè èëÿ
ÿëàãÿëÿíäèðèðëÿð. Äàhà äoüðóñó, ÷ox hàëëàðäà áó úöð äöøöíöðëÿð. Eëÿ áóíà
ýþðÿ äÿ, òàðèõè êå÷ìèø îëäóüó êèìè òÿãäèì îëóíìóð, ÿñë òàðèx êþëýÿäÿ
____________
ãàëûð (òöðêöí äöøìÿíëÿðè äÿ áóíäàí ìÿhàðÿòëÿ èñòèôàäÿ eäèðëÿð!).
19
Ðeàë òàðèx, äàhà ñÿððàñò äeñÿê, òàðèxøöíàñëûüûìûçäà ÿñàñëû äþíöø
éàðàäàúàã hÿãèãÿò èñÿ áóíäàí èáàðÿòäèð êè, Àçÿðáàéúàí ÿí ãÿäèì çàìàíëàðäàí áàøëàéàðàã öìóìòöðê ìÿêàíûíûí – Àâðàñèéàíûí ÿí ìöùöì
òÿðêèá ùèññÿñè îëóá. Áþéöê òöðê äöíéàñûíûí øèìàëûíû úÿíóáó èëÿ, øÿðãèíè
ãÿðáè èëÿ áèðëÿøäèðÿí ãûçûë êþðïö îëóá Àçÿðáàéúàí! Áóíà ýþðÿ äÿ òàðèõ
áîéóíúà ãÿäèì òöðêëÿðèí ÿí áþéöê ãàéüûëàðûíäàí áèðè “Äÿìèð Ãàïû”íûí
(ñîíðàëàð “Äÿðáÿíä”) éåðëÿøäèéè Àçÿðáàéúàíû ÿëäÿí âåðìÿìÿê îëóá!
Ãÿäèì òöðêëÿð ùÿëÿ áèçèì åðàäàí ÷îõ-÷îõ ÿââÿëêè òàðèõè äþâðëÿðäÿí
áàøëàéàðàã, ùÿìèøÿ, òÿêðàð-òÿêðàð Àâðàñèéà ìÿêàíûíäà þç éåðëÿðèíè
äÿéèøìèøëÿð. Ëàêèí Àçÿðáàéúàí òîðïàüû òöðê ö÷öí ùÿìèøÿ äÿéèøìÿç
ìÿêàíëàðäàí áèðè (äàùà äîüðóñó ÿí áàøëûúàñû!) îëàðàã ãàëûá. Áåëÿëèêëÿ,
Àçÿðáàéúàíäà oüóçëóüóí òàðèxè ñÿëúóã àxûíëàðûíäàí ÷ox-÷ox ãÿäèìäèð.
Þçö äÿ Àçÿðáàéúàíà ÿí ãÿäèì oüóç àxûíëàðû, äàhà äoüðóñó, oüóçëàðûí
ñoéêþêöíäÿ äóðàí òöðê òàéôàëàðûíûí àxûíëàðû (ÿëáÿòòÿ, áàøãà òöðê
òàéôàëàðû, o úöìëÿäÿí ãûï÷àãëàðëà áèðëèêäÿ!) úÿíóáäàí äeéèë, øèìàëäàí
- ñoíðàëàð Äÿðáÿíä àäëàíäûðûëàí ÿñêè òöðê ãàëàñûíäàí - Äÿìèð ãàïûäàí
âÿ éà “Teìèð êàïû”äàí (éàxóä äà “Teìèð êàïûê”äàí) áàøëàíìûøäûð.
Áàøãà òöðê ñoéëàðû êèìè, oüóç òöðêëÿðèíèí äÿ hÿëÿ ñÿëúóã àxûíëàðûíäàí ÷ox-÷ox ÿââÿë Àçÿðáàéúàíäà ìÿñêóíëàøìàñû áàðÿäÿ ôèêèðëÿðèìèçè
þòÿí ÿñðèí 70-úè èëëÿðèí ÿââÿëëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã âàxòàøûðû eëìè
èúòèìàèééÿòÿ ÷àòäûðìûøûã. Áóíó íÿçÿðÿ àëàðàã hÿìèí éàçûäà àíúàã áÿçè
ìöùöì ìÿãàìëàð âÿ ôàêòëàð öçÿðèíäÿ äàéàíìàã èñòÿðäèê.
Àçÿðáàéúàí, àðòûã éóõàðûäà ãåéä åòäèéèìèç êèìè, hÿëÿ eðàìûçäàí
÷ox ÿââÿë àðàìñûç oëàðàã öìóìòöðê ìÿêàíûíûí ìöhöì òÿðêèá hèññÿñè,
äàhà äoüðóñó þçÿéè oëóá. Íÿçÿðÿ àëñàã êè, òàðèxèìèçèí èñêèò (ñêèô) - ñàê
ãàòû hÿëÿ äÿ ëàçûìûíúà þéðÿíèëìÿéÿðÿê ãàëûð, ùÿòòà áó ñÿïêèäÿ “òàðèõèí
àòàñû” Ùåðîäîòóí ìÿëóìàòëàðû äà òÿäãèã îëóíìàéûá, îíäà äàùà àéäûí
îëàð êè, Úÿíóáè Ãàôãàçäà òöðêëöéöí òàðèõè íÿ ãÿäÿð ãÿäèìäèð, áó òàðèõèí
äÿðèíäÿí þéðÿíèëìÿñè åëìÿ íÿ ãÿäÿð éåíèëèêëÿð ýÿòèðÿ áèëÿð! Øöáùÿ
åòìèðèê êè, ýÿëÿúÿêäÿ ÿí ãÿäèì èñêèò-òöðê ìÿäÿíèééÿòèíèí, îíóí ãÿäèì
éóíàí ìÿäÿíèééÿòè èëÿ ãàðøûëûãëû ÿëàãÿëÿðèíèí àðàøäûðûëìàñû öìóìòöðê
òàðèõèíèí éåíè, äàùà ïàðëàã ñÿùèôÿëÿðèíè àøêàðà ÷ûõàðàúàãäûð.
Áó áèð ùÿãèãÿòäèð êè, Úÿíóáè Ãàôãàçà, o úöìëÿäÿí Àçÿðáàéúàíà ÿí
ãÿäèì òöðê àxûíëàðû, o úöìëÿäÿí oüóç òöðêëÿðèíèí àxûíëàðû Áþéöê
Ãàôãàçûí äàü àøûðûìëàðû (Ãàx ðàéoíóíóí øèìàëûíäàêû àøûðûìëàðäàí
áèðèíè éeðëè úàìààò èíäè äÿ “Ùóí áeëè” àäëàíäûðûð!), xöñóñèëÿ Äÿðáÿíä
____________
êe÷èäè âàñèòÿñèëÿ áàø âeðèá. Öìóìòöðê ìÿêàíûíûí o òÿðÿôè, éÿíè Ãàô20
ãàçäàí øèìàëäàêû òÿðÿôè (Ãûï÷àã äöçö) èëÿ áó òÿðÿôè - Úÿíóáè Ãàôãàç
òÿðÿôè àðàñûíäà ÿëàãÿëÿðèí ãûðûëìàñûíà éoë âeðìÿìÿê ö÷öí ãÿäèì
òöðêëÿð øèìàëëà úÿíóá àðàñûíäàêû ÿí ìöhöì êe÷èäè - ãàïûíû (éÿíè
Äÿðáÿíäè) àëûíìàç ãàëàéà ÷eâèðìèø âÿ áó ãàëàíû - “Äÿìèð ãàïûíû”
hÿìèøÿ þç ÿëëÿðèíäÿ ñàxëàìàüà ÷àëûøìûøëàð âÿ ñàxëàìûøëàð äà (Èðàí Ñàñàíè èøüàëëàðûíà ãÿäÿð)!
Ãÿäèì òöðêëÿðèí, o úöìëÿäÿí, oüóçëàðûí ÿí ãÿäèì âÿ àðàìñûç
oòóðàã ìÿêàíû ìÿhç áó ðeýèoí - ýþçÿë èãëèìè, ñÿôàëû éàéëàãëàðû âÿ
ãûøëàãëàðû oëàí Ãàôãàç (øèìàëëû-úÿíóáëó) ðeýèoíó oëäóüó ö÷öí eëÿ áó
ðeýèoíäà äà öìóìòöðê ìÿäÿíèééÿòè äàhà eðêÿí ôoðìàëàøìàüà áàøëàìûøäûð. Möxòÿëèô òöðê eòíoñëàðûíûí ãàéíàéûá-ãàðûøàðàã àéðûúà âÿ âàhèä
xàëãà ÷eâðèëìÿñèíèí èëê ôàêòëàðûíäàí áèðè, éÿíè Àçÿðáàéúàí xàëãûíûí
òÿøÿêêöëö ïðoñeñè äÿ ìÿhç áó ðeýèoíäà áàø âeðìèøäèð. ßëáÿòòÿ, èñëàì
äèíè áó ïðoñeñäÿ ÷ox ìöhöì (áèðëÿøäèðèúè, ãàéíàéûá-ãàðûøìàéà éoë
à÷àí àìèë!) ðoë oéíàìûøäûð. Íÿòèúÿäÿ, áþéöê áèð ðeýèoíäà - òàðèxè
Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ, èëê äÿôÿ oëàðàã, ÷oxñàéëû âÿ áþéöê òöðê òoïëóìëàðûíûí hàìûñûíûí áèð-áèðèíè àñàíëûãëà áàøà äöøäöéö öìóìòöðê
äàíûøûã äèëè ôoðìàëàøìûø, òöðêöí ìèí èëëÿð áoéóíúà éàðàòäûüû âÿ
éàøàòäûüû àéðû-àéðû xàëã ÿäÿáèééàòû íöìóíÿëÿðèíèí - “Kèòàáè-Äÿäÿ
Ãoðãóä” áoéëàðûíûí âàhèä äàñòàí hàëûíäà òÿøÿêêöëö ïðoñeñè áàøà
÷àòìûøäûð. Mÿhç áó çÿìèí ÿñàñûíäà âÿ áó ÿëâeðèøëè ìÿêàíäà - Àçÿðáàéúàíäà éàéûëìûøäûð öìóìòöðê ìÿíÿâè äöíéàñûíûí øàh àáèäÿëÿðèíäÿí
áèðè oëàí “Kèòàáè-Äÿäÿ Ãoðãóä” äàñòàíû! Eëÿ áóíà ýþðÿ, áöòöí áàøãà
òöðêëÿðäÿí äàhà ÿââÿë, hÿì äÿ ÷ox óçóí ìöääÿò (Áþéöê Àòàòöðêöí
çàìàíûíäà oñìàíëûëàðûí òöðê àäëàíäûðûëìàñûíà ãÿäÿð) “òöðê” eòíoíèìèíè ìÿhç Àçÿðáàéúàí òöðêëÿðè äàøûìûøëàð. Äàhà äoüðóñó, äàøûìûøëàð âÿ
éàøàòìûøëàð! Ìöàñèð äþâðöí þçöíäÿ äÿ Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí áþéöê
ùèññÿñè – Èðàí äþâëÿòèíèí ÿðàçèñèíäÿêè àòà-áàáà òîðïàãëàðûíäà éàøàéàí
àçÿðáàéúàíëûëàð þçëÿðèíè éåíÿ äÿ “òöðê” êèìè òàíûéûð, “òöðê” àäëàíûð,
äèëëÿðèíè äÿ “òöðê äèëè” àäëàíäûðûðëàð. Áåëÿëèêëÿ, Àçÿðáàéúàí õàëãûíà
ìÿõñóñ îëàí “òöðê” àäû Éóðäóí úÿíóáóíäà èíäè äÿ éàøàòìàãäàäûðëàð!
Áó ýöí äöíéàíûí, o úöìëÿäÿí Àçÿðáàéúàíûí éàüû äöøìÿíëÿðèíèí
èíêàð eäÿ áèëìÿéÿúÿéè áèð hÿãèãÿò äÿ âàðäûð. Ùÿìèí ùÿãèãÿò áóíäàí
èáàðÿòäèð êè, äöíéà xàëãëàðûíûí ÿí ãÿäèì ìÿíÿâè àáèäÿëÿðè è÷ÿðèñèíäÿ
xöñóñè éeðè oëàí “Kèòàáè-Äÿäÿ Ãoðãóä”äà úÿðÿéàí eäÿí ðeàë òàðèxè
hàäèñÿëÿð ìÿhç Àçÿðáàéúàíäà - òàðèxè Àçÿðáàéúàí òoðïàãëàðûíäà áàø
____________
âeðìèøäèð. Áó òÿêçèáîëóíìàç ôàêò áèð äàùà ñöáóò åäèð êè, “Kèòàáè-Äÿäÿ
21
Ãoðãóä” äöíéàñûíäà óúàëàí ÿçÿìÿòëè öìóìòöðê hÿéàò àüàúûíûí àíà
êþêö äÿ, øàh áóäàüû äà Àçÿðáàéúàíäàäûð!
Ôèêðèìèçè ÿñàñëàíäûðìàã ö÷öí èíäèéÿäÿê ìöòÿxÿññèñëÿð òÿðÿôèíäÿí
hÿëÿ ëàçûìûíúà àðàøäûðûëìàìûø oüóçíàìÿëÿðäÿí áèðèíäÿêè - ßáó Áÿêð
ÿë-Tèhðàíè ÿë-Èñôàhàíèíèí îüóç òöðêëÿðè îëàí Àüãoéóíëóëàðûí òàðèxèíÿ
ùÿñð îëóíìóø “Kèòàáè-Äèéàðáÿêðèééÿ”ñèíäÿêè áÿçè ôàêòëàðà äèããÿòè
úÿëá eòìÿê èñòÿðäèê. Éeðè ýÿëìèøêÿí, áó ÿñÿð oüóç òöðêëÿðèíäÿí oëàí
àüãoéóíëóëàðûí ÿí ãöäðÿòëè hþêìäàðû Óçóí Ùÿñÿíèí (1453-1478) hþêìö èëÿ 1470-úè èëäÿ éàçûëìûøäûð. ßñÿðèí ìöÿëëèôè äþâðöí ýþðêÿìëè
àëèìëÿðèíäÿí (Óçóí Ùÿñÿíèí êèòàáxàíàñûíäà î äþâðöí 60-à ãÿäÿð
ýþðêÿìëè àëèìè ÷àëûøûðäû!), hÿì÷èíèí äþâëÿò àäàìëàðûíäàí áèðè èäè. Áó
áàxûìäàí, ãöäðÿòëè hþêìäàðûí ýþñòÿðèøè èëÿ éàçûëàí hÿìèí ÿñÿðèí
ìþòÿáÿðëèéèíÿ (ÿëáÿòòÿ, èëê ìÿíáÿëÿðäÿí, o úöìëÿäÿí áèçÿ ãÿäÿð ýÿëèá
÷àòìàìûø ìÿíáÿëÿðäÿí èñòèôàäÿ oëóíìàñû áàxûìûíäàí!) øöáhÿìèç
ãàëìàìàãäàäûð.
Èíäè äÿ êå÷ÿê êîíêðåò ôàêòëàðà.
Áèðèíúè ôàêò: ìöÿëëèô Óçóí Ùÿñÿíèí áþéöê áàáàñû - Àüãoéóíëó
äþâëÿòèíèí áàíèñè oëàí Ãàðà Éóëóê Oñìàí áÿéèí íÿñèë øÿúÿðÿñèíè áèðáèð àðàøäûðàðàã 52-úè áàáàäà Îüóç õàãàíäà ñîíà ÷àòäûðûð. Oüóç xàãàíûí
áàø÷ûëûã eòäèéè äþâëÿòèí ÿhàòÿ eòäèéè ÿðàçèëÿðè ñàäàëàéûð âÿ íÿhàéÿò
oíóí (Oüóç xàãàíûí) Ýþéúÿ äÿíèçè ÿòðàôûíäà âÿôàò eòäèéèíè éàçûð (éÿíè
Îüóç õàãàí Àçÿðáàéúàíäà âÿôàò åòìèøäèð!).
Èêèíúè ôàêò: ßáó Áÿêð ÿë-Tèhðàíè Oüóçóí íÿâÿñè Áàéàíäûð xàãàí
hàããûíäà äàhà ìàðàãëû ìÿëóìàò âeðèð. Möÿëëèô ýþñòÿðèð êè, Áàéàíäûð
xàãàí “Ãàðàáàü ãûøëàüû âÿ Ýþéúÿ äÿíèç éàéëàãëàðûíà ýeòäè âÿ áþéöê áèð
ãóðóëòàé ÷àüûðäû”... Toé ìÿúëèñè ãóðäóðäó. “Áàí eâ” àäëàíàí ÷ox áþéöê
áèð çÿðëè àëà÷ûã ãóðäóðäó. Áó òoéäà 12 ìèí ão÷, 9 ìèí àéüûð, 18 ìèí
áóüà êÿñäèðäè. ×oxëó ãûçûë-ýöìöø, ãèéìÿòëè äàø-ãàøëà áÿçÿäèëìèø 500
áeëáàüû áÿxøèø âeðäè êè, áóíëàðûí äà öñòöíäÿ ãûçûë âÿ ýöìöø ãûëûíúëàð
âàðäû. Mÿìëÿêÿòè oüëàíëàðû àðàñûíäà ãàáèëèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ áþëöøäöðäö
âÿ áèð íe÷ÿ ýöíäÿí ñoíðà Àëëàhûí äÿâÿòèíè ãÿáóë eòäè (éÿíè Îüóç
õàãàíûí íÿâÿñè Áàéàíäóð õàãàí äà þìðöíö Àçÿðáàéúàíäà áàøà âóðäó!).
Ö÷öíúö ôàêò: Ãàðà Éóëóê Oñìàí áÿéèí 20-úè áàáàñû Ñóíãóð áÿé
Mÿhÿììÿä ïeéüÿìáÿðèí ìöàñèðè èäè. Äàèì êàôèðëÿðëÿ ìöhàðèáÿ âÿ
ìöúàäèëÿ eäÿðäè. Töðêöñòàí ìÿìëÿêÿòèíäÿ 70 èë ïàäøàhëûã eòäè. Oðàäàí
____________
Äÿøòè-Ãûï÷àüà ýÿëäè âÿ 20 èë oðàíûí éàéëàã âÿ ãûøëàãëàðûíäà äoëàíäû.
22
Áóíäàí ñoíðà èñÿ Àëàýþç1 âÿ Ýþéúÿ äÿíèçè éàéëàüû òÿðÿôëÿðÿ ýÿëäè âÿ
o ñÿðhÿääÿ êàôèðëÿðèí ãoøóíó èëÿ ìöhàðèáÿëÿð eòäè. Âóðóøìàëàðûí
áèðèíäÿ oxëà éàðàëàíäû âÿ Àëëàhûí äÿâÿòèíè ãÿáóë eòäè.
Äþðäöíúö ôàêò: Ãàðà Éóëóê Oñìàí áÿéèí 14-úö áàáàñû Øÿêòóð xàí
èñÿ xÿëèôÿ Mÿìóíóí ìöàñèðè oëìóø, èøüàë÷ûëàðà ãàðøû âóðóøàðàã ßëèíúÿ
ãàëàñûíû ýöðúöëÿðèí ÿëèíäÿí ýåðè àëìûøäû.
Áeøèíúè ôàêò: Áó ôàêò ÷ox ìàðàãëûäûð, þçö äÿ Ãûï÷àã xàí
hàããûíäàäûð.Oüóçóí íÿñèë øÿúÿðÿñèíÿ äàxèë oëàí âÿ oíóí òþðÿìÿñè oëàí
Ãûï÷àã xàí hàããûíäà! Möÿëëèôèí éàçäûüûíà ýþðÿ Ãûï÷àã xàí úàhúÿëàëëû, øàí-øþhðÿòëè âÿ áþéöê áèð ïàäøàh èäè. Oíà áþéöê ôÿòhëÿð ãèñìÿò
oëìóøäó. ßáó Áÿêð ÿë-Tèhðàíè Ãûï÷àã xàíûí òóòäóüó þëêÿëÿðè
ñàäàëàäûãäàí ñoíðà, íÿhàéÿò ýöðúöëÿðèí ÿëÿ êe÷èðìèø oëäóüó ßëèíúÿ
ãàëàñûíû äà ôÿòh eòäèéèíè éàçûð âÿ ýþñòÿðèð êè, áó òöðê ñÿðêÿðäÿñè xÿëèôÿ
Ùàðóí ÿð-Ðÿøèäèí ìöàñèðè èäè. Ùÿìèí ôàêò xöñóñèëÿ oíà ýþðÿ ìàðàãëûäûð
êè, “Kèòàáè-Äÿäÿ Ãoðãóä”äà úÿðÿéàí eäÿí òàðèxè hàäèñÿëÿð oüóçãûï÷àã òoããóøìàëàðû (òàíûíìûø òöðêoëoã ïðoôeññoð Íèçàìè Úÿôÿðoâ
äeìèøêÿí “oüóç-ãûï÷àã ãàðøûäóðìàñû”!) ôoíóíäà áàø âeðèð. Áàøãà
ñþçëÿ, áó ãàðäàø ãûðüûíëàðûíûí ìÿùç Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ áàø âåðäèéèíè äèýÿð ìÿíáÿëÿð äÿ ñöáóò åäèð. Åéíè çàìàíäà, áó ôàêò áåëÿ áèð òàðèõè
ùÿãèãÿòëÿ äÿ ñÿñëÿøèð êè, Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí òÿøÿêêöëö ïðîñåñèíäÿ
ìöÿééÿí ãÿäÿð ãûï÷àã òöðêëÿðè äÿ èøòèðàê åòìèøëÿð.
Ýþðöíäöéö êèìè, éóxàðûäà ýÿòèðèëÿí ôàêòëàðûí hàìûñûíäà oüóç
ìöãÿääÿñëÿðèíèí âÿ ãÿhðÿìàíëàðûíûí - Oüóç xàãàíûí, Áàéàíäûð
xàãàíûí, Ñóíãóð áÿéèí, Øÿêòóð xàíûí, hàáeëÿ Ãûï÷àã xàíûí âÿ
áàøãàëàðûíûí ôÿàëèééÿò ìÿðêÿçè - oíëàðûí ÿñàñ ìÿêàíëàðû, áàøëûúà oéëàãëàðû Ýþéúÿ äÿíèçè ÿòðàôû, Ãàðàáàü ãûøëàüû, Àëàýþç éàéëàãëàðû, ßëèíúÿ
ãàëàñûíûí oëäóüó éeðëÿðäèð, äàùà äîüðóñó áöòöí òöðê äöíéàñûíûí ÿí
ÿùÿìèééÿòëè, ñòðàòåæè ìÿíòÿãÿñè îëàí ãÿäèì Àçÿðáàéúàí òoðïàãëàðûäûð!
Íÿhàéÿò, Äÿäÿ Ãoðãóäóí þçöíöí äÿ Mÿhÿììÿä ïeéüÿìáÿðèí
çàìàíûíà éàxûí éàøàìàñû (“Ðÿñóë ÿëeéhèññàëàì çàìàíûíà éàxûí Áàéàò
áoéóíäàí Ãoðãóä Àòà äeðëÿð áèð ÿð ãoïäó”) ôàêòû äà äàñòàíûí þçöíäÿí
____________
1
Îüóçëàð Ýþé÷ÿ ýþëö èëÿ Àðïà ×àéû àðàñûíäàêû äàüëàðû “Àëàýþç äàüëàðû” âÿ éà
“Àëàýþç éàéëàãëàðû” àäëàíäûðûðäûëàð. Ëàêèí XIX éöçèëëèéèí ÿââÿëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã
Ðóñèéà èìïåðèéàñû åðìÿíèëÿðè êöòëÿâè ñóðÿòäÿ áó Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðûíà êþ÷öðäöêäÿí ñîíðà éåðëè òöðê àäëàðû äÿéèøäèðèëäè (âÿ éà åðìÿíèëÿøäèðèëäè). Ùàçûðäà Åðìÿíèñòàí
Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíäÿ îëàí Ýþé÷ÿ ýþëö - “Ñåâàí”, Àëàýþç äàüëàðû èñÿ “Âàðäåíèñ
ñèëñèëÿñè” àäëàíäûðûëûð.
23
ìÿëóìäóð. Oíà äà øöáhÿ éeðè ãàëìûð êè, Ãoðãóä Àòàíûí hàããûíäà ñþháÿò
à÷äûüû Oñìàí íÿñëè Áàéàíäûð xàãàíûí ìÿíñóá oëäóüó oüóç íÿñëèäèð, éÿíè
ñþháÿò Oñìàíëû èìïeðèéàñûíû éàðàòìûø oëàí ñoíðàêû oñìàíëûëàðäàí
ýeòìèð, Ïåéüÿìáÿðèí çàìàíûíäàí äà ÿââÿëêè äþâðäÿí ýåäèð! Äàùà äÿãèã
ñþéëÿñÿê, Úÿíóáè Ãàôãàçûí, î úöìëÿäÿí Àçÿðáàéúàíûí òöðê òàðèõè îñìàíëû òöðêëÿðè âÿ éà ñÿëúóã òöðêëÿðèíäÿí äåéèë, îíëàðäàí ÷îõ-÷îõ ÿââÿë
áó äèéàðäà éöêñÿê ìÿäÿíèééÿò éàðàòìûø ãÿäèì òöðêëÿðäÿí áàøëàíûð,
ãÿäèì Àâðàñèéà òöðê ìÿêàíûíûí òÿðêèá ùèññÿñè îëàí îüóç òöðêëÿðèíäÿí!
Áöòöí áóíëàðäàí ÿëàâÿ, îüóçóí áàøáèëÿíè oëàí áó ÿðèí - Äÿäÿ
Ãoðãóäóí Àçÿðáàéúàíäà – Äÿðáÿíääÿ äÿôí oëóíäóüóíó1 èñÿ éàçûëû
ìÿíáÿëÿð (Àäàì Oëeàðè, Eâëèéà ×ÿëÿáè) äÿ òÿñäèã eäèð, éeðëè úàìààò äà!
Áeëÿëèêëÿ, Oüóç òöðêëÿðè ö÷öí, öìóìèééÿòëÿ òöðêëÿðäÿí þòðö
ìöãÿääÿñ oëàí Oüóç xàãàíûí, oüóç-òöðê eëëÿðèíèí áþéöê xàãàíû Áàéûíäûð xàãàíûí âÿ Oüóçóí áàøáèëÿíè Äÿäÿ Ãoðãóäóí - áó áþéöê ö÷ëöéöí ìÿhç Àçÿðáàéúàí òoðïàüûíäà Óëó Tàíðûéà ãoâóøìàñû áàðÿäÿ èëê
ìÿíáÿëÿðèí ìÿëóìàòëàðû, hàáeëÿ áóíäàí äàhà ýöúëö oëàí xàëã éàääàøû
áó òoðïàüûí òàðèxèí ÿí ãÿäèì ÷àüëàðûíäàí áàøëàéàðàã ìöãÿääÿñ òöðê
oúàüû oëìàñûíà øàhèä äóðóð. Áó oúàüûí ýèðÿúÿéè èñÿ Äÿìèðãàïû Äÿðáÿíäèí (Äÿðáÿíä ñÿääèíèí) ãoðóéóá ñàxëàäûüû “Áàéàò ãàïûñû”2 èäè,
“Ãoðãóä Àòàíûí Áàéàò áoéóíäàí ãoïäóüó” éeð!
Èíäè äÿ êe÷ÿê äàñòàíûí þçöíÿ. Âÿ oíà áèð òàðèxè ìÿíáÿ êèìè éàíàøàã. “Kèòàáè-Äÿäÿ Ãoðãóä”óí ãoðóéóá ñàxëàäûüû òàðèxè hàäèñÿëÿðäÿí
äÿ àéäûí ýþðöíöð êè, äàñòàíûí àéðû-àéðû áoéëàðûíûí éàðàíìàñû âÿ éàéûëìàñûíäà áèð ÷ox oüóç òàéôàëàðû èëÿ éàíàøû, xàëãûìûçûí ñoéêþêöíäÿ äóðàí ãöäðÿòëè oüóç òàéôàëàðûíäàí áèðè oëàí àüãoéóíëóëàð äà ìöhöì ðoë
oéíàìûøëàð.
Ùÿëÿ Oüóç xàãàíûí âàxòûíäàí, éÿíè åðàìûçäàí (ìèëàääàí) ÷îõ
ÿââÿë, Úÿíóáè Ãàôãàçûí ñàêèíëÿðè oëàí, ìèëàääàí ñîíðà VI ÿñðèí ñoíó
- VII ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Äÿðáÿíä êe÷èäèíäÿí âÿ Áþéöê Ãàôãàç ñûðà
____________
1
Áó ñÿòèðëÿðèí ìöÿëëèôè éeðëè úàìààòûí “Èìàì Ãoðãóä” àäëàíäûðäûãëàðû hÿìèí
ãÿáèðè çèéàðÿò eòìÿê ìÿãñÿäèëÿ âàxòû èëÿ äÿôÿëÿðëÿ Äÿðáÿíäÿ ýeòìèø, ëàêèí áó ñÿôÿðëÿðèí hàìûñûíäà éàüìóðëó hàâàéà äöøäöéö ö÷öí, éàøëû êèøèëÿðèí ìÿñëÿhÿòèíè íÿçÿðÿ àëàðàã, ãÿáèðèí éeðëÿøäèéè âÿ hÿìèøÿ ñeë òÿhëöêÿñè ýþçëÿíèëÿí ãàéàéà ÷ûxìàã ôèêðèíäÿí
äàøûíìàüà ìÿúáóð oëìóøäóð.
2
Äÿðáÿíäÿ ñÿôÿðëÿðèì çàìàíû øàùèäè îëäóì êè, éåðëè Àçÿðáàéúàíëûëàð (òöðêëÿð)
ìþùòÿøÿì Äÿðáÿíä ñÿääèíèí ýöíåéÿ – úÿíóáà à÷ûëàí ãàïûëàðûíäàí áèðèíè èíäèíèí
þçöíäÿ äÿ “Áàéàò ãàïûñû” àäëàíäûðûðëàð.
24
äàüëàðûíûí ÿòÿêëÿðèíäÿí Àðàç ÷àéûíà ãÿäÿðêè òoðïàãëàðäà, Ýþéúÿ ýþëö
âÿ oíóí ÿòðàôëàðûíäà, Íàx÷ûâàíäà, äàhà ñoíðà Àçÿðáàéúàíûí úÿíóá
áþëýÿëÿðèíäÿ éàøàéàí àüãoéóíëóëàð, hÿì÷èíèí oíëàðëà áèð êþêäÿí oëàí
ãàðàãoéóíëóëàð þç ñèéàñè ðÿãèáëÿðèíÿ, o úöìëÿäÿí, ýöðúö âÿ Áèçàíñ
ôeoäàëëàðûíà, ùàáåëÿ áó çàìàí Êè÷èê Àñèéàíûí øÿðãèíäÿ éàøàéàí
åðìÿíèëÿðÿ ãàëèá ýÿëÿðÿê Tðàáçoí âÿ Ñóðèéà ñÿðhÿäëÿðèíÿ ãÿäÿð ýeäèá
÷ûxìûøäûëàð.
Äàñòàíûí “Ãàíëû Ãoúà oüëó Ãàíòóðàëû áoéó”íäà Oüóç - Tðàáçoí
ìöíàñèáÿòëÿðèíäÿí, oüóçëàðûí àüãoéóíëó ñoéóíäàí oëàí Ãàíòóðàëûíûí
Tðàáçoí èìïeðàòoðóíóí ãûçûíà (äàñòàíäà Ñeëúàí xàòóí) eâëÿíìÿñèíäÿí
áÿhñ oëóíóð. Éeðè ýÿëìèøêÿí, ñoéêþêö “xàíëàð xàíû” Áàéûíäûð xàãàíà
äèðÿíÿí àüãoéóíëóëàð ñoíðàäàí ïàéòàxòû Äèéàðáÿêð oëàí ìöñòÿãèë oüóç
äþâëÿòè éàðàòäûãäà oíó èäàðÿ eäÿí ñöëàëÿ äÿ Áàéûíäûðëàð àäëàíûðäû.
Áàéàíäóðëàð ñöëàëÿñèíèí áèð ÷ox íöìàéÿíäÿëÿðè, o úöìëÿäÿí Ãàðà
Éóëóê Oñìàí áÿé, Tóðàëû áÿé, Óçóí Ùÿñÿí âÿ áàøãà ýþðêÿìëè
àüãoéóíëó hþêìäàðëàðû, àòà-áàáàëàðû êèìè, Tðàáçoí èìïeðàòoðëàðûíûí
ãûçëàðûíà eâëÿíìèø, áó éóíàí äþâëÿòèíè þçëÿðèíäÿí àñûëû âÿçèééÿòÿ
ñàëàðàã Tðàáçoíó àüãoéóíëóëàðûí Ãàðà äÿíèç ñàhèëèíäÿ ìöhöì ëèìàí
øÿhÿðèíÿ ÷eâèðìèøäèëÿð.
“Kèòàáè-Äÿäÿ Ãoðãóä”äà oüóç èýèäëÿðèíèí Àçÿðáàéúàíà höúóì
eäÿí eðìÿíè âÿ ýöðúö ôeoäàëëàðûíà, oíëàðûí hàâàäàðëàðû oëàí Áèçàíñà,
hÿì÷èíèí ýöðúö hàêèìëÿðè èëÿ èòòèôàãà ýèðÿí ãûï÷àã òöðêëÿðèíÿ ãàðøû ìöáàðèçÿñè äàhà ýeíèø âÿ äàhà ãàáàðûã ÿêñ oëóíìóøäóð. “Ñàëóð Ãàçàíûí
eâèíèí éàüìàëàíäûüû áoé”, “Áàéáþðÿíèí oüëó Áàìñû Áeéðÿê áoéó”,
“Ãàçàí áÿéèí oüëó Óðóç áÿéèí äóñòàã oëäóüó áoé”, “Ãàçûëûã ãoúà oüëó
Éeéíÿê áoéó”, “Ñàëóð Ãàçàíûí äóñòàã oëäóüó âÿ oüëó Óðóçóí oíó
xèëàñ eòäèéè áoé” âÿ áàøãà áoéëàð Àçÿðáàéúàí xàëãûíûí éàäeëëèëÿðÿ ãàðøû
ãÿhðÿìàíëûã ìöáàðèçÿñè ñÿhèôÿëÿðè èëÿ äàhà çÿíýèíäèð. Äàñòàíûí àäû
÷ÿêèëÿí áîéëàðû “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”óí ìÿùç Àçÿðáàéúàíäà ôîðìàëàøäûüûíû áèð äàùà ñöáóò åäèð. ×öíêè îüóç òöðêö ìÿùç Àçÿðáàéúàíäà –
îíóí ãÿðá ñÿðùÿäëÿðèíäÿ ýöðúö, Áèçàíñ, ùàáåëÿ åðìÿíè ôåîäàëëàðû èëÿ
ãàðøûëàøìûø, òÿúàâöçêàðëàðû þç äîüìà éóðäëàðûíäàí ãîâóá ÷ûõàðìûøëàð.
Mÿëóì oëäóüó êèìè, XI-XII ÿñðëÿðäÿ xöñóñèëÿ ôÿàëëàøàí ýöðúö
÷àðëûüû IV Äàâèäèí çàìàíûíäà ãûï÷àãëàðëà èòòèôàãà ýèðèá Àçÿðáàéúàíûí
ãÿðá òoðïàãëàðûíû èøüàë eòìÿéÿ ÷àëûøûðäû. Áó äþâðäÿ ìöñòÿãèëëÿøÿí Ýöðúöñòàí ÷àðëûüû Oüóçà xÿðàú âeðìÿêäÿí èìòèíà eòìèø âÿ oíà ìeéäàí
oxóìàüà áàøëàìûøäû.
25
Áó òàðèxè ýeð÷ÿêëèê äàñòàíûí “Áÿêèë oüëó Èìðàí áoéó”íäà ÷ox àéäûí
âeðèëèá: “Äoããóç òöìÿíëèê Ýöðúöñòàíûí xÿðàúû ýÿëäè: áèð àò, áèð ãûëûíú
âÿ áèð ÷oìàã ýÿòèðäèëÿð. Áàéàíäûð xàí áÿðê äèëxoð oëäó. Äÿäÿì Ãoðãóä
ýÿëäè, øàäëûã hàâàñû ÷àëäû. Xàíûì, íèéÿ ãàíûí ãàðàëûá? - äeäè. - Íeúÿ
ãàðàëìàñûí, hÿð èë ãûçûë-ýöìöø ýÿëèðäè, úàâàíëàðà - áÿéëÿðÿ âeðèðäèê,
xàòèðëÿðè øàä oëóðäó. Èíäè áóíëàðû êèìÿ âeðÿê êè, oíóí÷öí xoø oëñóí?”.
Éóxàðûäà ýþñòÿðèëÿí áoéäàí àéäûí oëóð êè, Oüóçóí áàøáèëÿíè ýöðúö
ôeoäàëëàðûíûí áàñãûíëàðûíûí ãàðøûñûíû àëìàã ö÷öí ñÿðhÿäëÿðèí ãoðóíìàñûíû, ìþùêÿìëÿíäèðèëìÿñèíè ìÿñëÿhÿò ýþðìöøäö: “Xàíûì, áóíóí
ö÷öíö äÿ áèð èýèäÿ âeðÿê, oüóç eëèíÿ ãàðoâóë ÷ÿêñèí”. Áóíäàí ñoíðà
oüóç èýèäëÿðè “ãàðà äoíëó êàôèðëÿðÿ” ãàðøû Àçÿðáàéúàíûí ãÿðá ñÿðhÿäëÿðèíèí, o úöìëÿäÿí Ýÿíúÿ, Áÿðäÿ, Øÿêè1 øÿhÿðëÿðèíèí ìöäàôèÿñèíÿ
ãàëxìûøäûëàð. Áöòöí áóíëàð XI-XII ÿñðëÿðäÿ oüóç-ñÿëúóã ãoøóíëàðûíûí,
Àçÿðáàéúàí Eëäÿíèçëÿð äþâëÿòèíèí éóðäóí ñÿðhÿäëÿðèíè òeç-òeç ïoçàí
ýöðúö òÿúàâöçêàðëàðûíà ãàðøû óüóðëó hÿðáè ÿìÿëèééàòëàðûíäàí xÿáÿð
âeðèð. Äàñòàíäà áó òàðèxè hÿãèãÿò ÷ox àéäûí ýþñòÿðèëèð. Éóðäóí áàøáèëÿíè
Äÿäÿ Ãoðãóäóí ìÿñëÿhÿòèíäÿí ñoíðà Oüóç ãÿhðÿìàíëàðûíäàí áèðè
oëàí Áÿêèë “ýeäèá äoããóç òöìÿíëèê Ýöðúöñòàí ñÿðhÿäèíäÿ ÷àäûð ãóðäó.
____________
1
Àçÿðáàéúàíûí áó áþëýÿñèíäÿ èñêèò (ñêèô)-ñàê äþâðöíäÿí áàøëàéàðàã öìóìòöðê
òàðèxèíèí áöòöí ãàòëàðûíäàí äÿðèí èçëÿð ãàëûá. “Äàø oüóç”äàí éàäèýàð ãàëàí “Äàø öç”
(Øÿêè ðàéîíóíäàäûð) ãûï÷àãëàðäàí éàäèýàð ãàëàí “Ãûï÷àã” êÿíäè (Ãàõ ðàéîíóíäàäûð)
áóðàäàäûð. Oüóçóí íÿñèë øÿúÿðÿñèíäÿêè òöðê ñÿðêÿðäÿñè Áeëÿêàíûí àäûíäàí éàäèýàð ãàëàí
âÿ éeðëè úàìààòûí èíäè äÿ “Áÿëÿêÿí”, “Áeëeêàí” àäëàíäûðäûüû “Áàëàêÿí” äÿ áóðàäàäûð.
Øÿêèíèí Äàø öç-Ýþéíöê ìàùàëûíà äàõèë îëàí Áàø Ýþéíöê, Àøàüû Ýþéíöê, Áèëÿúèê,
Úóìàêÿíä, Ãàõ ðàéîíóí Èëèñó, Ãàøãà÷àé âÿ á. êÿíäëÿðèíèí úàìààòû èíäè äÿ “ÊèòàáèÄÿäÿ Ãîðãóä”óí äèëèíäÿ äàíûøûð, ãÿäèì îüóç ÿíÿíÿëÿðèíè ãîðóéóá ñàõëàéûðëàð. Áó
îüóç-òöðê åëàòëàðûíûí áèð ãîëó úÿíóáà âÿ úÿíóá-ãÿðáÿ äîüðó ùÿðÿêÿò åäÿðÿê Úöðúöñòàí,
Ãÿðáè Àçÿðáàéúàí âÿ Àíàäîëóäà äà éàøàéûø ìÿñêÿíëÿðè ñàëìûøäûëàð. Ìàðàãëûäûð êè,
ùàçûðäà Òöðêèéÿíèí Áîëó áþëýÿñèíäÿ, Øÿêèäÿ îëäóüó êèìè, Ýþéíöê âÿ Áèëÿúèê éàøàéûø
ìÿíòÿãÿëÿðè ãîøà äóðóð. Úóëôàäàêû Ýþéíöê êÿíäè áó ýöí äÿ éàøàéûð âÿ ñ. Ôèêðèìèçúÿ
“Øþêëö Mÿëèê ” äÿ “Øþêëö” éox “Øÿêèëè Mÿëèê”äèð. Ýöðúö ÷àðû I Äàâèäèí (1089 1125) Tèôëèñäÿí ãÿðáÿ äoüðó Àçÿðáàéúàí-Àëáàíèéà òoðïàãëàðûíûí ãûï÷àã - òöðê ÿhàëèñèíè
oüóçëàðà ãàðøû ãàëäûðäûüû, oíëàðû äàhà äà ýöúëÿíäèðìÿê ö÷öí Ãàôãàçûí øèìàëûíäàí áóðà
àèëÿëÿðè èëÿ áèðëèêäÿ 45 ìèí ãûï÷àã äþéöø÷öñö ýÿòèðäèéè, íÿhàéÿò ìÿãñÿäèíÿ éeòìÿê
ö÷öí ãûï÷àã hþêìäàðû Àòðàêûí ãûçûíà eâëÿíäèéè, þç ãûçëàðûíû èñÿ Áèçàíñ âÿ Øèðâàí
hþêìäàðëàðûíà âeðäèéè òàðèõè ôàêòëàðäûð. Ëàêèí áöòöí áóíëàðà áàõìàéàðàã, “Êèòàáè-Äÿäÿ
Ãîðãóä”óí áÿçè àðàøäûðûúûëàðû, ùÿòòà òàíûíìûø ãÿëÿì ñàùèáëÿðè áåëÿ, ãûï÷àãëàðû (Ãûï÷àã
Ìÿëèê) îüóçëàðûí “ÿñàñ äöøìÿíëÿðè” êèìè òÿãäèì åäèð, òöðêö òöðêëÿ ñàëûøäûðàíâóðóøäóðàí àðõàäàêû ÿñàñ äöøìÿíëÿðè (äàñòàíäà “ãàðà äîíëó êàôèðëÿð”) èñÿ õàëãà
òàíûòìûðëàð. Óíóòãàíëûã âÿ äîñò –äöøìÿíè òàíûìàìàã ìÿðÿçè äÿ åëÿ áóðàäàí áàøëàíûð...
26
Ãàðoâóëëóã eëÿäè. Áóðàëàðà éàä-êàôèð ýÿëñÿ èäè, áàøûíû Oüóç eëèíÿ
hÿäèééÿ ýþíäÿðèðäè”.
“Kèòàáè-Äÿäÿ Ãoðãóä” áoéëàðû ñöáóò eäèð êè, hÿëÿ o çàìàí “ãàðà
äîíëó êàôèðëÿð” - Áèçàíñ, eðìÿíè âÿ ýöðúö ôeoäàëëàðû òöðêëÿðè áèð-áèðèëÿ
ñàëûøäûðìàüà úÿhä ýþñòÿðèð, oíëàðû þç ÿëëÿðè èëÿ áèð-áèðèíÿ ìÿüëóá eòäèðìÿê ñèéàñÿòè éeðèäèðäèëÿð. Mÿêðëè íèééÿòëÿðèíÿ íàèë oëìàã ö÷öí ãûï÷àã
òöðêëÿðèíè oüóç òöðêëÿðè öçÿðèíÿ ãàëäûðûð1, hÿòòà oüóç èýèäëÿðèíèí þçëÿðèíè
äÿ áèð-áèðè èëÿ âóðóøäóðìàüà ÷àëûøûðäûëàð. Äàñòàíäà áó ìÿêðëè ñèéàñÿòèí
ÿí ãàáàðûã ôàêòëàðûíäàí áèðè “Óøóí Ãoúà oüëó Ñÿéðÿê áoéó”íäà âeðèëèð.
Ùÿìèí áoéäà “ãàðà äoíëó êàôèðëÿð” xÿéàíÿò éoëó èëÿ ÿñèð àëäûãëàðû
Ñÿéðÿêè äoüìà ãàðäàøû ßéðÿêëÿ òoããóøäóðìàüà úÿhä ýþñòÿðèðëÿð.
Ëàêèí Oüóçóí áàøáèëÿíè Äÿäÿ Ãoðãóä áóíà éoë âeðìèð, èêè ãàðäàøû áèð____________
1
Áó ñèéàñÿò o çàìàí õðèñòèàí ùþêìäàðëàðû òÿðÿôèíäÿí ãëoáàë ìèãéàñäà éeðèäèëèðäè.
Úÿíóáè Ãàôãàçäà oëäóüó êèìè Øÿðãè Àâðoïà hàêèìëÿðè äÿ oüóç-ãûï÷àã ìöíàñèáÿòëÿðèíäÿí þç ìÿíàôeëÿðèíÿ èñòèôàäÿ eäèðäèëÿð. Mÿñÿëÿ áóðàñûíäàäûð êè, ãÿäèì oüóçëàðûí
âÿ oíëàðëà áèð êþêäÿí oëàí ãûï÷àã òöðêëÿðèíèí áþéöê áèð ãoëó Ãàôãàçûí øèìàëûíäàí
Ãÿðáÿ äoüðó - Øÿðãè Àâðoïàíûí ÷îõ ýeíèø ÿðàçèëÿðèíäÿ éàéûëìûøäûëàð. Ñoéêþêö “xàíëàð
xàíû” Áàéàíäûð xàãàíà áàüëàíàí âÿ ãÿäèì Ðóñ ñàëíàìÿëÿðèíäÿ “áeðeíäeëÿð” àäëàíäûðûëàí áàéàíäûðëàð, hÿì÷èíèí äèýÿð oüóç òöðêëÿðè - òoðêëàð âÿ ïe÷eíeãëÿð Ãàðà äÿíèçèí
øèìàë ñàhèëëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã ãÿäèì Ðóñ äþâëÿòèíèí ÿðàçèñèíèí è÷ÿðèëÿðèíÿ äoüðó, o
úöìëÿäÿí Êèéåâ éàõûíëûüûíäàí Ðoñ ÷àéû áoéóíúà òoðïàãëàðäà ìÿñêóíëàøìûøäûëàð.
Kèéeâ êíéàçëàðû áàéàíäûðëàðëà (áeðeíäeëÿðëÿ) èòòèôàãäà èäèëÿð. Oíëàð hÿì þç àðàëàðûíäàêû
èxòèëàôëàðû hÿëë eòìÿê, hÿì äÿ ãûï÷àã òöðêëÿðèíäÿí ãoðóíìàã ö÷öí áàéàíäûðëàðäàí áeðeíäeëÿðäÿí èñòèôàäÿ eäèðäèëÿð. Kèéeâ êíéàçëàðû þç ãöäðÿòëÿðèíè íöìàéèø eòäèìÿê
ö÷öí hÿòòà oüóçëàðäà oëäóüó êèìè þçëÿðèíè “xàãàí” àäëàíäûðûðäûëàð. Kèéeâ êíéàçëàðûíûí
òÿhðèêè èëÿ oíëàð äÿôÿëÿðëÿ ãûï÷àã òöðêëÿðè èëÿ ãàíëû âóðóøìàëàðà ýèðìèøäèëÿð. Ùàçûðäà
Óêðàéíàäà, o úöìëÿäÿí Kèéeâ ÿòðàôûíäà áàéàíäûðëàðëà, hÿì÷èíèí òoðêëàð âÿ
ïe÷eíeãëÿðëÿ áàüëû éeð àäëàðû ãàëìàãäàäûð. Áàéàíäûðëàð âÿ äèýÿð oüóç òöðêëÿðèíèí áèð
ãèñìè óêðàéíà xàëãûíûí òÿðêèáèíÿ äàxèë oëìóø, äèýÿð ãèñìè èñÿ èíäèêè Áoëãàðûñòàí,
Màúàðûñòàí âÿ áàøãà þëêÿëÿðèí ÿðàçèñèíÿ êþ÷ eòìèø, ãàëàíëàðû äà Ãûçûë Oðäó òöðêëÿðèíèí
è÷ÿðèñèíäÿ ÿðèéèá ýeòìèøëÿð. Ùàçûðäà Moëäoâà, Óêðàéíà, hÿì÷èíèí Áoëãàðûñòàí,
Ðóìûíèéà, Øèìàëè Ãàôãàç âÿ Ãàçàxûñòàí ÿðàçèëÿðèíÿ ñÿïÿëÿíìèø ãàãàóçëàð éóxàðûäà
áÿhñ eòäèéèìèç ãÿäèì oüóç òöðêëÿðèíèí íÿñèëëÿðèäèð.
Þç ñÿðhÿäëÿðèíè ãoðóìàã èãòèäàðûíäà oëìàéàí Áèçàíñ èìïeðèéàñû, Kè÷èê Àñèéàäà
âÿ Úÿíóáè Ãàôãàçäà oëäóüó êèìè, Àâðoïàäà äà ãûï÷àã-oüóç ìöíàñèáÿòëÿðèíäÿí
èñòèôàäÿ eäèðäè. Áèçàíñ èìïeðàòoðëàðû Kèéeâ êíéàçëàðûíäàí ôÿðãëè oëàðàã oüóçëàðà ãàðøû
ãûï÷àãëàðëà èòòèôàãäà èäèëÿð. Mÿhç oíëàðûí òÿhðèêè èëÿ ãûï÷àãëàð 1091-úè èëäÿ Áèçàíñûí
ïàéòàxòû Koíñòàíòèíoïoë éàxûíëûüûíäàêû âóðóøìàäà þç ñoéäàøëàðû oëàí ïe÷eíeã óëóñóíó
äeìÿê oëàð êè, ìÿhâ eòäèëÿð. Öìóìòöðê òàðèxèíèí ÿí ãàíëû, hÿì äÿ, ÿí äÿhøÿòëè
hàäèñÿëÿðèíäÿí áèðèäèð áó ôàêò!
27
áèðè èëÿ ãóúàãëàøäûðûð, oíëàð “ãàðà äoíëó êàôèðëÿð öñòöíÿ àò ñöðöð, oíëàðû
ãûðûá-÷àòûð”*.
Äÿäÿ Ãoðãóäóí ñþéëÿìÿëÿðèíäÿí àéäûí oëóð êè, Oüóç èýèäëÿðèíèí
áàøûíà íÿ ýÿëñÿéäè ehòèéàòñûçëûãäàí, äöøìÿíè ñàéìàìàãäàí, àðõàéûí÷ûëûãäàí, óíóòãàíëûãäàí ýÿëèðäè. Äöøìÿí oíëàðà hÿìèøÿ “éóxóäà
oëàðêÿí” öñòöí ýÿëÿ áèëèðäè. Äàñòàíäà ýþñòÿðèëäèéè êèìè, Oüóç áÿéëÿðè
éeääè ýöí éàòàðäûëàð. Áóíà ýþðÿ äÿ oüóçëàð éóxóéà “êè÷èê þëöì”
äeéÿðäèëÿð. Oíëàðà äöøìÿí hÿìèøÿ áó “ êè÷èê þëöì “çàìàíû éàxûí äöøÿ
áèëèðäè. Ñàëóð Ãàçàí äà, áàøãà oüóç áÿéëÿðè äÿ hÿìèøÿ áó “ êè÷èê
þëöì” çàìàíû äöøìÿí ÿëèíÿ êe÷èð. Óøóí ãoúà oüëó ßéðÿêè äÿ “ãàðà
äoíëó êàôèðëÿð” áó öñóëëà ÿëÿ êe÷èðèá “ äoíóç äàìûíà ñàëûðëàð”. Ãàðäàøûíû xèëàñ eòìÿéÿ ýÿëÿí Ñÿéðÿê äÿ, äöøìÿí ÿhàòÿñèíäÿ oëìàñûíà áàxìàéàðàã, ñàéüûñûçëûã eäèð âÿ oüóçóí áó ãoðxóíú xÿñòÿëèéèíÿ òóòóëóð.
Äÿäÿ Ãoðãóä èñÿ ãàðäàøû ßéðÿêèí äèëè èëÿ òÿêúÿ Ñÿéðÿêÿ äeéèë, ñàíêè
áöòöí Oüóç eëèíÿ íÿñèhÿò eäèð:
Ãàëxàðàã éeðèíäÿí äóðàí èýèä,
Ãàðàéàëëû ýþçÿë Ãàçëûã àòû ìèíÿí,
Àðãóáeëè, Àëà Äàüû ýeúÿ àøàí,
Úoøãóí àxàí ýþçÿë ñóéó öçöá êe÷ÿí,
Ãÿðèáëèéÿ ýÿëÿí áeëÿ éàòàðìû?
Mÿíèì êèìè ãoëëàðûíû, ÿëëÿðèíè
Áàüëàäàðàã äoíóç äàìûíäà éàòàðìû?
____________
*
Éeðè ýÿëìèøêÿí, “ãàðà äîíëó êàôèðëÿðèí” áó ñèéàñÿòè ñoíðàëàð äàhà ñèñòeìëè âÿ
äàhà ãëoáàë xàðàêòeð àëäû. Äÿäÿ Ãoðãóäóí “Ãàðû äöøìÿí äoñò oëìàç” äeéÿí ìöãÿääÿñ âÿñèééÿòè óíóäóëäó. Óíóäóëäóüó ö÷öí äÿ Ãÿðáè Àâðoïà hàêèìëÿðè Teéìóðó
Èëäûðûì Áàéàçèòëÿ, Óçóí Ùÿñÿíè Ñóëòàí Mehìeò Ôàòehëÿ, Øàh Èñìàéûëû Ñóëòàí Ñÿëèìëÿ,
Øàh Tÿhìàñèáè Ñóëòàí Ñöëeéìàí Ãàíóíè... èëÿ òóòàøäûðà áèëäèëÿð, äèíèìèçÿ íèôàã ñàëûíìàñûíäà èøòèðàê eòäèëÿð, “oüóç-ãûï÷àã ãàðøûäóðìàñû”íäàí ñoíðà “ñöííö-øèÿ ãàðøûäóðìàñû” éàðàòäûëàð. Töðê-èñëàì äöíéàñû ãàíëû áóðóëüàíà ñàëûíäû. ×àëäûðàí ôÿëàêÿòè áàø
âeðäè. Âÿ áóíäàí äàhà ãàíëû ôÿëàêÿòëÿð äþâðö - òàðèxèìèçèí ãàðäàø ãûðüûíëàðû äþâðö áàøëàíäû. Íÿòèúÿäÿ òöðê äöíéàñûíûí öìóìè ãöäðÿòè çÿèôëÿäè.Ãàðàãoéóíëó äþâëÿòèíè àüãoéóíëóëàð, Àüãoéóíëó âÿ Øèðâàíøàhëàð äþâëÿòëÿðèíè ñÿôÿâèëÿð àðàäàí ãàëäûðäûëàð. Èáëèñèí
ôèòâàñû èëÿ ñöííö-øèÿ ìÿçùÿáëÿðèíÿ áþëöíöá òoíãàëëàðûí, ìÿøÿëëÿðèí èøûüûíäà ýeúÿ
ãûðüûíëàðûíà äà áàøëàäûëàð òöðê èýèäëÿðè. Àxûðà ãàëìûø èêè áþéöê òöðê èìïeðèéàñû
Ñÿôÿâèëÿð âÿ Oñìàíëûëàð äà áèð-áèðè èëÿ éöçèëëÿðëÿ ìöhàðèáÿëÿð eòäèëÿð. Íÿhàéÿò, Ñÿôÿâè
èìïeðèéàñû äà éox eäèëäè. Àxûðäà èñÿ Oñìàíëû èìïeðèéàñû ìeéäàíäà òÿê ãàëäû âÿ ãàðû
äöøìÿíëÿð (“ãàðà äoíëó êàôèðëÿð”) oíó öçöê ãàøû êèìè ìöhàñèðÿéÿ àëäûëàð. Òöðêöí
äþâëÿò÷èëèê òàðèõèíÿ ñîí ãîéìàã ãÿðàðûíû âåðäèëÿð. Ëàêèí Áþéöê Àòàòöðê Èñòèãëàë
ñàâàøûíà ãàëõàðàã òöðê äþâëÿò÷èëèéèíè õèëàñ åòäè...
28
Àçÿðáàéúàí xàëãûíûí éàäeëëèëÿðÿ ãàðøû ãÿhðÿìàíëûã ìöáàðèçÿñè
ñÿhèôÿëÿðè èëÿ çÿíýèí oëàí “Kèòàáè- Äÿäÿ Ãoðãóä” äàñòàíû, hÿì äÿ,
xàëãûìûçèí çÿíýèí oòóðàã ìÿäÿíèééÿòÿ ìàëèê oëäóüóíó, áó äèéàðäà
ÿêèí÷èëèê, òoxóúóëóã, èïÿê÷èëèê âÿ áàøãà òÿñÿððöôàò, ñÿíÿòêàðëûã
ñàhÿëÿðèíèí éöêñÿê èíêèøàô eòäèéèíè ñöáóò eäèð. Äàñòàíûí áoéëàðûíäàí
ýþðöíäöéö êèìè, oüóç òàéôàëàðû oòóðàã hÿéàò ñöðöðäöëÿð. Tàxûë ÿêèááè÷ìÿê ÿñàñ ïeøÿëÿðè èäè. Oüóçëàðûí ñó äÿéèðìàíëàðû âàðäû. “Óí”,
“ÿëÿê” íÿ oëäóüóíó ÷oxäàí áèëèðäèëÿð.
Oüóçëàðäà áàøãà îòóðàã òÿñÿððöôàò ñàhÿëÿðè äÿ òÿðÿããè eòìèøäè.
Áàü÷ûëûã, öçöì÷öëöê, øÿðàá÷ûëûã éöêñÿê èíêèøàô eòìèø òÿñÿððöôàò âÿ
ñÿíÿòêàðëûã ñàhÿëÿðèíäÿí èäè. Äàñòàíûí “Äóxà ãoúà oüëó Äÿëè Äoìðóë
áoéó”íäà Äÿëè Äoìðóë ßçðàéûëäàí àìàí èñòÿéÿðêÿí äeéèð:
Áèçèì áþéöê ñàhÿëè äàüëàðûìûç oëóð,
O äàüëàðûìûçäà áàüëàðûìûç oëóð,
O áàüëàðûí ãàðà ñàëxûìëû öçöìö oëóð.
O öçöìö ñûxûðëàð, àë øÿðàáû oëóð.
Îüóç éóðäóíäà äÿâÿ÷èëèê, àò÷ûëûã, ãoéóí÷óëóã âÿ áóíóíëà ÿëàãÿäàð
ñÿíÿòêàðëûã ñàhÿëÿðè, èïÿê÷èëèê, xöñóñèëÿ òoxóúóëóã éöêñÿê èíêèøàô
eòìèøäè. Oüóçëàðûí “ãàòàð-ãàòàð äÿâÿëÿðè”, “òþâëÿ-òþâëÿ øàhàíÿ àòëàðû”,
ñàéñûç-heñàáñûç ãoéóí ñöðöëÿðè âàðäû. Áàéàíäûð xàí oüóç áÿéëÿðèíèí
hÿðáè ìÿúëèñëÿðèíè êe÷èðÿíäÿ “ìèí éeðäÿ èïÿê xàë÷à äþøÿòäèðèðäè”.
Äàñòàíûí àéðû-àéðû áoéëàðûíäàí ýþðöíäöéö êèìè, Àçÿðáàéúàíûí o
çàìàí xàðèúè àëÿìëÿ ýeíèø ãàðøûëûãëû ÿëàãÿëÿðè âàðäû. Øàì, Ðóì
(Áèçàíñ), o úöìëÿäÿí Koíñòàíòèíoïoëëà òèúàðÿò ÿëàãÿëÿðè ñàxëàíûëûðäû.
Màðàãëûäûð êè, Àçÿðáàéúàí òàúèðëÿðè Koíñòàíòèíoïoëà ÿíÿíÿâè Kè÷èê
Àñèéà éoëóíäàí áàøãà, hÿì äÿ Äÿðáÿíäè àøàðàã Ãàðà äÿíèçèí øèìàë
ñàhèëëÿðèíäÿêè äöçëÿðäÿí êe÷ÿí ãóðó éoëëà ýeäèá-ýÿëèðäèëÿð. Öìóìòöðê
ìÿêàíûíûí äàxèëèíäÿ oëàí áó éoë Àçÿðáàéúàíäà oòóðàãëàøìûø oüóç
òàéôàëàðûíà ÷oxäàí ìÿëóì èäè...
Oüóçëàðäà ñÿíÿòêàðëûã êÿíä òÿñÿððöôàòûíäàí àéðûëìûø, àéðû-àéðû
ïeøÿëÿð ìöñòÿãèë èñòehñàë ñàhÿëÿðèíÿ ÷eâðèëìèøäè. ßìòÿÿ-ïóë ìöíàñèáÿòëÿðè òÿðÿããè eòìèøäè. Tèúàðÿòäÿ ÿñàñÿí oüóçëàðûí þç éeðëè ïóëëàðûíäàí èñòèôàäÿ oëóíóðäó. “Kèòàáè-Äÿäÿ Ãoðãóä” áoéëàðûíäàí ýþðöíäöéö
êèìè, oüóçëàðûí ãûçûë ïóëëàðû - àëòóí àx÷àëàðû âàðäû.
Çÿíýèí, þçöíÿìÿxñóñ ìÿäÿíèééÿò éàðàòìûø oüóçëàð ìöxòÿëèô
þëêÿëÿðëÿ
ýeíèø ÿëàãÿëÿð ñàxëàéûð, þçëÿðèíèí éöêñÿê ìÿäÿíèééÿòëÿðèíè
____________
ãoíøó xàëãëàð âÿ òàéôàëàð àðàñûíäà éàéûð, eéíè çàìàíäà áàøãà xàëãëàð29
äàí äà ÷ox øeé ýþðöá-ýþòöðöðäöëÿð. Àçÿðáàéúàí òöðêëÿðè oíëàðëà òÿìàñäà oëàí “òoðáà ñàìàí äþøÿéè”, “éàðûì êÿðïèú éàñòûüû”, “éoíìà
àüàú òàíðûñû” oëàí “êàôèð” ãoíøóëàðäàí ôÿðãëè îëàðàã (òöðêöí ÿñêè ÷àüëàðäàí òÿê Àëëàhà - Óëó Tàíðûéà ñèòàéèø eòäèéèíè éàäà ñàëàã!) íèñáÿòÿí
þçëÿðèíèí éöêñÿê ìÿäÿíèééÿòëÿðè èëÿ ôÿxð eäèðäèëÿð. Oüóç eëè ìöäðèêëÿð,
eë ñÿíÿòêàðëàðû, xàëã hèêìÿòèíè éàøàäàí oçàíëàð, òÿáèáëÿð äèéàðû èäè.
Oüóçëàð þç ãoíøóëàðûíà ãàðøû ìÿðäàíÿ ñèéàñÿò éeðèäèðäèëÿð. Oíëàðûí
öçÿðèíÿ ãÿôèëäÿí höúóì eòìèð, ñÿðhÿäëÿðèíè ïoçìóðäóëàð. Ëàêèí
äöøìÿí xÿéàíÿò eäèá ãÿôèë höúóìëàðëà Àçÿðáàéúàí òoðïàãëàðûíà áàñãûí
eòäèêäÿ oüóç èýèäëÿðè hàìûëûãëà éóðäóí ìöäàôèÿñèíÿ ãàëxûðäûëàð. Tÿáèëëÿð, íàüàðàëàð ýóìáóð-ýóìáóð ýóðëàéûð, “áóðìàñû ãûçûë òóíú áoðóëàð”
àëÿìÿ ñÿñ ñàëûðäû. Oüóç èýèäëÿðè äöøìÿíè éóðäóí ñÿðhÿäëÿðèíäÿí ãoâóá
÷ûxàðäûãäàí ñoíðà àìàí äèëÿéÿíè áàüûøëàéûð, ãà÷àíû ãoâìóðäóëàð.
Ãÿôëÿòÿí çÿðáÿ âóðìàã, hèéëÿ èëÿ ãÿëÿáÿ ÷àëìàã, éàòàíûí “áàøûíû êÿñìÿê” oüóçëàðà éàä èäè. Óøàãëûãäàí àò ñÿéèðòìÿéÿ, ñèëàh oéíàòìàüà
àäÿò eòìèø oüóç ýÿíúëÿðè hÿääè-áóëóüà ÷àòûá hÿð hàíñû áèð höíÿð ýþñòÿðäèêäÿí ñoíðà hàìûëûãëà Âÿòÿíèí ìöäàôèÿ÷èëÿðèíÿ ÷eâðèëèðäèëÿð.
Oüóçëàðäà úèääè hÿðáè èíòèçàì âàðäû. Éóðäóí ìöäàôèÿñè èëÿ áàüëû
áöòöí ìÿñÿëÿëÿðÿ “xàíëàð xàíû” Áàéàíäûð xàíûí ÷àüûðäûüû hÿðáè ìÿúëèñäÿ áàxûëûðäû. Oüóç áÿéëÿðè éóðäà ðàhàòëûã âeðìÿéÿí éàüû äöøìÿíäÿí
ãèñàñ àëìàã ö÷öí hÿðáè ñÿôÿðÿ ÷ûxìàã èñòÿäèêäÿ hþêìÿí “xàíëàð xàíû”
Áàéàíäûð xàíûí éàíûíà ýeäèð, “öçëÿðèíè éeðÿ ãoéóá” èúàçÿ èñòÿéèðäèëÿð.
Áàøãà ñþçëÿ, îüóç ãîøóíëàðûíäà úèääè ùÿðáè èíòèçàì âàðäû.
Oüóçëàð ãàäûíà äÿðèí hþðìÿò áÿñëÿéèðäèëÿð. Oüóç ãàäûíû àò oéíàòìàãäà, höíÿð ýþñòÿðìÿêäÿ, Âÿòÿíèí äàð ýöíöíäÿ “áþéöê, èòè, ïoëàä
ãûëûíú”à ãóðøàíûá äöøìÿíëÿ úÿíý eòìÿêäÿ êèøèëÿðäÿí ýeðè ãàëìûðäû.
Oüóçëàðäà àíà ìöãÿääÿñ èäè. Àíà hàããû òàíðû hàããûíà áÿðàáÿð
òóòóëóðäó. “Ñàëóð Ãàçàíûí eâèíèí éàüìàëàíäûüû áoé”äà áöòöí âàðèäàòû
Øþêëö Mÿëèê òÿðÿôèíäÿí òàëàí oëóíóá àïàðûëàí Ñàëóð Ãàçàí äöøìÿíëÿ
ãàðøûëàøàðêÿí hÿð øeéèíäÿí - “Ãûçûë òàüëû óúà eâëÿðèíäÿí”, “Ãèéìÿòëè
xÿçèíÿñèíäÿí, áoë ýöìöøöíäÿí”, hÿòòà “ãûðx èýèäëÿ áèðëèêäÿ oüëó
Óðóçäàí” âÿ “ãûðx èíúÿ áeëëè ãûçëà Áóðëà xàòóíäàí” äà êe÷èð, àììà
àíàñûíäàí êe÷ìèð:
“Ãoúà àíàìû ýÿòèðòìèñÿí, àé êàôèð,
àíàìû âeð ìÿíÿ.
Ñàâàøìàäàí-âóðóøìàäàí ãàéûäûá ýeðè,
____________
äþíöá ýeäèì”.
30
Àíà hàããûíû óúà òóòìàãäà Ãàçàí xàíûí oüëó Óðóç äà àòàñûíäàí ýeðè
ãàëìûð. O, àíàñû Áóðëà xàòóíó ìöãÿääÿñ òóòóð, àòàñû Ãàçàí xàíûí íàìóñóíóí òàïäàëàíìàìàñû xàòèðèíÿ úàíûíäàí êe÷ìÿéÿ hàçûðäûð. Àíàñûíû
äöøìÿíëÿð òàíûìàñûíëàð äeéÿ, “þðêÿíëÿ áoüàçûíäàí àñûëìàüà”, “èêè
êöðÿéèíäÿí ÷ÿíýÿëÿ ñàíúûëìàüà”, “ãûéìà-ãûéìà àü ÿòèíäÿí ãàðà ãoâóðìà áèøèðèëìÿñèíÿ” ðàçûäûð: “Ãoé, ìÿíè, xàíûì àíà, ÷ÿíýÿëÿ ñàíúñûíëàð. Ãoé, ÿòèìäÿí ÷ÿêñèíëÿð, ãàðà ãoâóðìà eäèá, ãûðx áÿé ãûçûíûí
þíöíÿ àïàðñûíëàð, oíëàð áèð éeéÿíäÿ ñÿí èêè ée. Kàôèðëÿð äóéìàñûíëàð,
ñÿíè òàíûìàñûíëàð. Tÿêè, ìóðäàð äèíëè êàôèðèí äþøÿéèíÿ äöøìÿéÿñÿí.
Oíëàðà øÿðàá ïàéëàéûá, àòàì Ãàçàíûí íàìóñóíó ñûíäûðìàéàñàí”.
Áàêèðÿëèê, èñìÿò, íàìóñ oüóç ãûçëàðû, ãàäûíëàðû ö÷öí ìöãÿääÿñ èäè.
Øþêëö Mÿëèê òÿðÿôèíäÿí ÿñèð àëûíûá àïàðûëàí Áóðëà xàòóí ÿðè Ãàçàí
xàíûí íàìóñóíóí òàïäàíìàñûíà éoë âeðìÿìÿê, “èéðÿíú äèíëè êàôèðèí
äþøÿéèíÿ ýèðìÿìÿê” xàòèðèíÿ oüëó Óðóçóí ÿòèíäÿí áèøèðèëÿúÿê ãoâóðìàäàí éeìÿéÿ ðàçûëûã âeðèð.
Mÿëóì oëäóüó êèìè, Xèëàôÿò èøüàëëàðû äþâðöíäÿ èñëàì äèíèíè ãÿáóë
eòìèø èëê òöðê xàëãëàðûíäàí áèðè Àçÿðáàéúàí òöðêëÿðè èäè. Àçÿðáàéúàí
òöðêëÿðè èñëàìû äàhà eðêÿí ãÿáóë eòìÿêëÿ éàíàøû, ùÿì äÿ, áó äèíèí
éàéûëìàñûíäà äà ìöhöì ðoë oéíàìûøëàð. Eëÿ oüóçóí áèëèúèñè Äÿäÿ Ãoðãóä äà Mÿhÿììÿä ïeéüÿìáÿðèí çàìàíûíà éàxûí éàøàìûøäû. Oüóç
ãÿhðÿìàíëàðûíûí àðàñûíäà “ýeäèá ïeéüÿìáÿðèí öçöíö ýþðÿí, ãàéûäûá
oüóçëàð è÷ÿðèñèíäÿ oíà òÿðÿôäàð ÷ûxàí” èýèäëÿð àç äeéèëäè.
Äàñòàíûí áoéëàðûíäà Àçÿðáàéúàí òöðêëÿðèíèí þç ÿñêè eòèãàäëàðûíäàí
èñëàìà êe÷ìÿñè ïðoñeñè äÿ ÷ox àéäûí äóéóëóð. Äàñòàíûí áÿçè áoéëàðûíäà
“Àü ãàéàíûí ãàïëàíûíûí eðêÿéèíäÿ”, “Àü ñàçûí àñëàíûíäà”, “ãoðxó áèëìÿç ãóðä áàëàñû eðêÿéèíäÿ”, “Àü ñóíãóð ãóøóíóí eðêÿéèíäÿ” êþêëÿðè
oëäóüóíó óíóòìàéàí oüóçëàðà ñàããàëëû ìoëëàíûí àçàí ÷ÿêìÿñè “ñàããàëû
óçóí òàò1 ÿðèíèí áàíëàìàñû” êèìè ýþðöíöð. Äóxà ãoúà oüëó Äÿëè Äoìðóë
èñÿ “éàxøû èýèäëÿðèí úàíûíû àëàí” ßçðàéûëëà äþéöøÿ ýèðèð.
Ëàêèí çàìàí êe÷äèêúÿ oüóçëàð “óúàëàðäàí óúà” âÿ “ÿáÿäè
hþêìðàí” oëàí Àëëàh-òààëà èëÿ xÿáÿðëÿøèð, ÷ÿòèíÿ äöøÿíäÿ Tàíðûéà
ñûüûíûð, öìèäëÿðèíè “äöíéàíû éoxäàí âàð eäÿí” Àëëàhà áàüëàéûð, àüûð
ñûíàã àíëàðûíäà Ãóðàíû -“Möãÿääÿñ êèòàáû àðàéà ýÿòèðèð”, oíà ÿë áàñûá
àíä è÷èð, “àäû ýþçÿë Mÿhÿììÿä äèíè” éoëóíäà äþéöøëÿðÿ áàøëàéûðëàð:
____________
1
“Ñàããàëû óçóí òàò ÿðè” Èðàí (Ñàñàíè) ùþêìäàðëàðûíûí Àçÿðáàéúàíà êþ÷öðäöêëÿðè –
îüóçëàð ö÷öí éàä îëàí âÿ èñëàìû ãÿáóë eòìèø èðàíìÿíøÿëè ÿhàëèíèí íöìàéÿíäÿñèíÿ èøàðÿäèð.
31
Àü ëÿëÿêëè èðè oxóíó âeð ìÿíÿ,
Àòûá ñàíúûì èñòÿäèéèí äöøìÿíÿ.
Àëà ýþçëö ö÷ éöç èýèäè ãoø ìÿíÿ,
Mÿhÿììÿä äèíè éoëóíäà äþéöøöì ìÿí.
“Kèòàáè-Äÿäÿ Ãoðãóä” áoéëàðûíäàí àéäûí oëóð êè, oüóçëàðûí ýöú
ýÿëäèéè “ãàðà äoíëó êàôèðëÿð” äÿ èñëàìû ãÿáóë eòìÿéÿ áàøëàéûðëàð. Áó
ôàêòûí äÿéÿðè îðàñûíäàäûð êè, ùÿãèãÿòÿí äÿ Ïåéüÿìáÿðèí äþâðöíäÿ âÿ
áóíäàí ñîíðà Àëáàíèéàíûí (Øèìàëè Àçÿðáàéúàíûí) õðèñòèàí ÿùàëèñèíèí
õåéëè ùèññÿñè äÿ èñëàìû ãÿáóë åòìèøäèëÿð.
Èñëàìûí ãÿáóëó ìöxòÿëèô òöðê òàéôàëàðûíûí ãàéíàéûá-ãàðûøàðàã âàhèä
xàëã hàëûíäà ôoðìàëàøìàñûíà ìöñáÿò òÿñèð ýþñòÿðäèéè êèìè, Àçÿðáàéúàí
òoðïàãëàðûíûí ñèéàñè áàxûìäàí áèðëÿøìÿñèíäÿ äÿ ìöhöì ðoë oéíàäû. Áó
âàxòà ãÿäÿð éàäeëëèëÿðÿ ãàðøû òöðêëöê-oüóçëóã áàéðàüû àëòûíäà ìöáàðèçÿ
àïàðàí Àçÿðáàéúàí òàéôàëàðûíû èñëàì äèíè äàhà ñûx áèðëÿøäèðäè. Èñëàìû
ãÿáóë eòìèø õðèñòèàí-òöðê âÿ ãeéðè-òöðê òàéôàëàðû äà áó áèðëèéÿ ãoâóøäó.
Töðê-èñëàì áèðëèéè éàðàíäû. Âàhèä äèí äþâëÿòèí ãöäðÿòèíÿ äÿ ìöñáÿò òÿñèð ýþñòÿðäè. Oüóç äþâëÿòèíèí ãöäðÿòè àðòäû. “Xàíëàð xàíû” Áàéàíäûð
xàíûí höãóãëàðû ýeíèøëÿíäè. Oüóçëàð “ïàäøàh”û “Àëëàhûí êþëýÿñè” ñàíìàüà áàøëàäûëàð. Áó, îüóç òöðêöíöí äöíéàýþðöøöíÿ äÿ òÿñèð ýþñòÿðìÿéÿ áàøëàäû: “Ïàäøàhûíà àü oëàíûí èøè äöç ýÿòèðìÿç”.
“Kèòàáè-Äÿäÿ Ãoðãóä” áoéëàðûíäàí ýþðöíäöéö êèìè, oüóçëàðûí
ÿñðëÿðèí äÿðèíëèêëÿðèíÿ äàéàíàí ãÿäèì òàéôà àäÿòëÿðè, ìÿðàñèìëÿðè,
âàhèä Àçÿðáàéúàí xàëãûíûí éàðàíûøû ïðoñeñèíäÿ äàhà äà úèëàëàíäû, áöòöí
þëêÿ ö÷öí eéíè oëàí öìóìxàëã àäÿòëÿðèíÿ, ìÿðàñèìëÿðèíÿ ÷eâðèëäè.
Ãoíàãñeâÿðëèê áöòöí oüóç äöíéàñûíûí áàøäà ýÿëÿí eë àäÿòè èäè.
Äÿäÿ Ãoðãóä ñþéëÿìÿëÿðèíäÿ ãoíàã-ãàðàñûç oëìàã íÿhñëèéÿ, hÿòòà
áÿäáÿxòëèéÿ áÿðàáÿð òóòóëóð: “Ãoíàüû ýÿëìÿéÿí áþéöê eâëÿð éûxûëñà
éàxøûäûð”. Oüóç oçàíëàðû “eâèí äàéàüû” oëàí ÿí éàxøû “àðâàä úèíñèíè”
òÿðèô eäÿíäÿ äÿ ãoíàãïÿðâÿðëèéè þí ïëàíà ÷ÿêèðäèëÿð. Ãoíàüû ýöëÿðöçëÿ
ãàðøûëàéûá éoëà ñàëàí àðâàä oüóç eâè ö÷öí ñÿàäÿò heñàá eäèëèðäè. Oçàíëàð áó úöð àðâàäëàðû Àéèøÿ, Ôàòèìÿ “úèíñèíÿ” äàxèë eäèðäèëÿð.
Éóðä, Âÿòÿí oüóç òöðêö ö÷öí ÿí ìöãÿääÿñ àíëàéûøëàð èäè. Toðïàã
oüóçëàð ö÷öí hÿð øeé èäè. Äöøìÿí öçÿðèíäÿ ãàçàíûëìûø hÿð ãÿëÿáÿäÿí
ñoíðà oüóç èýèäëÿðèíÿ òoðïàã ïàéëàíûðäû. Oüóçëàðûí äoüìà òoðïàüà,
äàèìè éóðä-éóâàëàðûíà áàüëû oëäóãëàðû oíäàí ýþðöíöð êè, oí èëëÿðëÿ ãöðáÿòäÿ ãàëàí oüóç èýèäëÿðè óçóí èëëÿðèí àéðûëûüûíäàí ñoíðà éeíÿ ÿââÿëêè
____________
oúàãëàðûíà
ãàéûäûðäûëàð. Áoø ãàëìûø éóðä éeðè, ñàhèáñèç ãàëìûø Âÿòÿí
32
òoðïàüû oüóçëàðûí äöíéàýþðöøöíäÿ ÿí äÿhøÿòëè ìÿíçÿðÿ èäè. Oüóç ö÷öí
ÿí äÿhøÿòëè èíèëòè “ñàhèáñèç ãàëìûø éeðëÿðèí ãóðäóíóí èíèëòèñè”1 èäè.
Âÿòÿí ñeâýèñè äàð ýöíäÿ oüóç áÿéëÿðèíÿ þç àðàëàðûíäàêû èíúèêëèéè äÿ
óíóòäóðóð, oíëàð äÿðhàë öìóìè äöøìÿíÿ ãàðøû áèðëÿøèðäèëÿð. Äàñòàíûí
“Áÿêèë oüëó Èìðàíûí áoéó” áó áàxûìäàí ÷ox èáðÿòëèäèð. Èýèäëèéèíÿ øöáhÿ èëÿ éàíàøäûüû ö÷öí Ãàçàí xàíäàí èíúèéÿí, “Áàéàíäûð xàíûí hÿäèééÿëÿðèíè þíöíÿ òþêÿðÿê êöñöá äèâàíäàí ÷ûxàí” Áÿêèë þçöíöí èäàðÿ
eòäèéè Oüóç òoðïàãëàðûíà - Ýöðúöñòàí ñÿðhÿäèíÿ äþíöð. Ôèêðèíè äàüûòìàã
ö÷öí oâà ÷ûxûð. Áÿðê éàðàëàíûð. Áóíäàí xÿáÿð òóòàí “ãàðà äoíëó êàôèðëÿð” Àçÿðáàéúàí ñÿðhÿäèíè ïoçìàüà ÷àëûøûðëàð. Éóðä ñeâýèñè Áÿêèëÿ
óìó-êöñöíö óíóòäóðóð, oüëó Èìðàíû éàíûíà ÷àüûðûá íÿñèhÿò eäèð:
Ãàðàéàëëû ýþçÿë Ãàçëûã àòûíû ìèí.
Éàë÷ûí ãàéàëû Àëà äàüû ýeúÿéëÿ àøûá,
Àü àëûíëû Áàéàíäûð xàíûí äèâàíûíà ýeò.
ßäÿá-ÿðêàíëà Áàéàíäûð xàíà ñàëàì âeð.
Áÿéëÿð áÿéè oëàí Ãàçàíûí ÿëèíè þï.
“Àü ñàããàëëû àòàì xÿñòÿäèð”, - ñþéëÿ
“Ãàçàí áÿé ìöòëÿã ìÿíÿ éeòèøñèí”, - ñþéëÿ
“Ýÿëìÿñÿí, éóðäóìóç òàëàíäû”, - ñþéëÿ, “ Ãûç-ýÿëèíèìèç ÿñèð ýeòäè þçýÿ eëÿ” (ñþéëÿ).
Mèí èëëÿð áoéóíúà Âÿòÿí òoðïàüûíûí ñÿðhÿäëÿðèíè äþíÿ-äþíÿ ïoçìóø éàüûëàðäàí hÿìèøÿ íàìÿðäëèê ýþðìöø oüóç eëëÿðèíèí hÿð éeðèíäÿ
ÿí ÷ox ñeâèëÿí eë ìÿñÿëè áeëÿ èäè: “Ãàðû äöøìÿí äoñò oëìàç”.
Oüóçëàð eë è÷ÿðèñèíäÿ ñó÷ó oëàíëàðû áàüûøëàéàðêÿí ãûëûíú àëòûíäàí
êe÷èðèðäèëÿð.
Îüóçëàðûí òîé-äöéöíëÿðè, êöòëÿâè øÿíëèêëÿðè, áàéðàìëàðû, åë ìÿðàñèìëÿðè äÿ îíëàðûí ãÿùðÿìàíëûüûíû, èýèäëèéèíè, ìÿðäëèéèíè âÿ áàøãà àäè
èíñàíè êåéôèééÿòëÿðèíè íöìàéèø åòäèðèðäè. Íèøàí ãoéóá ox àòìàã, ãûëûíú
oéíàòìàã, àò ÷àïìàã, çoðxàíàëàð êöòëÿâè eë øÿíëèêëÿðèíÿ ÷eâðèëèðäè.
Ãàðà çóðíà, íàüàðà, òÿáèë ñÿäàëàðû àëòûíäà êe÷èðèëÿí áó eë øÿíëèêëÿðèíè
oçàíëàð ìöøàéèÿò eäèðäèëÿð.
Éóðäóí òoxóíìàçëûüû óüðóíäà äþéöøëÿðäÿ oüóç èýèäè øÿhèä
äöøÿíäÿ âÿ éà àðxàäàí âóðóëàí íàìÿðä çÿðáÿñè èëÿ oüóçóí “áèð èýèäè
____________
1
Áöòöí èøëÿðè ýÿòèðÿí, êeôè êþê - äàìàüû ÷àü àäàìëàð áàðÿäÿ èíäè äÿ Àçÿðáàéúàíûí áÿçè áþëýÿëÿðèíäÿ äeéèðëÿð : “Ôèëàíêÿñèí ãóðäó óëàéûð!”
33
ÿêñèëÿíäÿ” ãûç-ýÿëèí “àü ÷ûxàðûá, ãàðà ýeéèíÿð”, èýèäëÿð “ãàðà ýeéèá
ýþé ñàðûíàð”, øÿhèä äöøÿíèí àòûíûí ãóéðóüóíó êÿñÿðäèëÿð. Oüóç èýèäëÿðè
ãÿhðÿìàíûí ãàíûíû éeðäÿ ãoéìàéàúàãëàðûíà àíä è÷ÿð âÿ áó çàìàí ïàïàãëàðûíû ÷ûõàðûá éeðÿ ÷ûðïàðäûëàð (âÿ éà äöøìÿíäÿí ãèñàñ àëìàìàüû,
ãàíû éåðäÿ ãîéìàüû êèøèëèêëÿðèíÿ êÿñèð ñàíàðäûëàð!). Äöøìÿí áàñûëäûãäàí ñoíðà Oüóçóí ìèí èëëÿðèí äÿðèíëèêëÿðèíäÿí áàø àëûá ýÿëÿí àäÿòëÿðè
öçðÿ éeíèäÿí eë øÿíëèêëÿðè áàøëàíàð, òÿáèëëÿð, íàüàðàëàð ýóìáóð-ýóìáóð
ýóðëàéàð, ãûçûë òóíú áoðóëàð ýþéÿ óúàëäûëàð, àòäàí àéüûð, äÿâÿäÿí áóüðà,
ãoéóíäàí ão÷ êÿñèëÿð, éeìÿê-è÷ìÿê áàøëàíàðäû. Çÿôÿð øÿíëèêëÿðè èëÿ
òoé-äöéöí öñò-öñòÿ äöøÿðäè...
Áeëÿëèêëÿ, øèôàhè xàëã ÿäÿáèééàòûìûçûí òàúû oëàí “Kèòàáè-Äÿäÿ
Ãoðãóä”, eéíè çàìàíäà ÿâÿçoëóíìàç òàðèx ñàëíàìÿìèçäèð. Tàðèxèìèçèí äàèì ÷àüëàéàí áöëëóð áóëàüûäûð. Ùÿð ýþçö öìóìòöðê òàðèxèíèí áèð
äþâðöíäÿí, áóíäàí äàhà ãÿäèì Àëòàé ãàòûíäàí, oíäàí äà ãÿäèì ïàëeoàñèéà äþâðöíäÿí ñöçöëöá ýÿëÿí òöêÿíìÿç hÿéàò ÷eøìÿñèäèð! Áó ÷eøìÿ - “Kèòàáè-Äÿäÿ Ãoðãóä” äàñòàíû áèð òàðèxè ãàéíàã êèìè äöíéà
xàëãëàðûíûí eðêÿí oðòà ÿñðëÿðÿ àèä xàëã ãÿhðÿìàíëûã eïoñëàðû è÷ÿðèñèíäÿ
þçöíÿìÿxñóñ éeð òóòóð.
VII-IX ÿñðëÿðäÿ eë ñÿíÿòêàðëàðûíûí - oçàíëàðûí Oüóç éóðäóíó Àçÿðáàéúàíû oáà-oáà, oéìàã-oéìàã ýÿçèá éàéäûãëàðû “Kèòàáè-Äÿäÿ
Ãoðãóä” áoéëàðû, hÿð øeéäÿí þíúÿ, oíóí éàéûëäûüû ýeíèø ÿðàçèäÿ âàhèä
äèëäÿ - äàhà eðêÿí ôoðìàëàøìûø òöðê äèëëÿðèíäÿí áèðè oëàí Àçÿðáàéúàí
äèëèíäÿ äàíûøàí áþéöê áèð xàëãûí - Àçÿðáàéúàí xàëãûíûí éàøàäûüûíû
ñöáóò eäÿí ìþhòÿøÿì àáèäÿäèð.
Àçÿðáàéúàí xàëãûíûí eðìÿíè-ýöðúö ôeoäàëëàðûíà, Áèçàíñ èìïeðèéàñû
âÿ ñëàâéàíëàðûí áàñãûíëàðûíà ãàðøû “oëóì, éà þëöì! ” ìöáàðèçÿñèíÿ
ãàëxäûüû äþâðäÿ ìèëëè ìÿäÿíèééÿòèìèçèí øàh ÿñÿðè âÿ ãàðäàø òöðê
xàëãëàðûíûí ìöøòÿðÿê àáèäÿñè oëàí “Kèòàáè-Äÿäÿ Ãoðãóä” äàñòàíû
Àçÿðáàéúàí òöðêëÿðèíèí éàøàäûüû áöòöí òoðïàãëàðäà - Äÿìèðãàïû Äÿðáÿíääÿí Äèéàðáÿêð ÿòðàôëàðûíà âÿ Màðäèíÿ, Xÿçÿðäÿí Ãàðà äÿíèç
ñàhèëëÿðèíäÿêè Àáxàç eëèíÿ âÿ Tðàáçoíà ãÿäÿð ýeíèø ÿðàçèäÿ éàéûëäû,
áöòöí òöðê eëëÿðèíè áèðëÿøäèðäè âÿ äöøìÿíëÿðÿ ãàðøû àéàüà ãàëäûðäû.
Àçÿðáàéúàí xàëãû Éóðäà ùöúóì åäÿí éàüûëàðà ãàðøû äóðóø ýÿòèðÿ áèëäè
âÿ “ãàðû äöøìÿí öçÿðèíäÿ” ãÿëÿáÿéÿ éeòäè!
Àçÿðáàéúàí xàëãûíûí éàüû äöøìÿíëÿðè - “ãàðà äoíëó êàôèðëÿð” ñoíðàêû äþâðëÿðäÿ óëó òàðèxèìèçèí éàäèýàðëàðû oëàí éöçëÿðëÿ éeð àäëàðûíû
____________
äÿéèøäèðèá þçëÿðèíÿ ñàxòà “òàðèx” éàðàòñàëàð äà, “Kèòàáè- Äÿäÿ Ãoðãóä”
34
hÿãèãÿòèíäÿ - òöðêëöéöí òÿðúöìeéè - hàëûíäà éàøàéûð ðeàë òàðèxèìèç.
Àçÿðáàéúàí oüóçëàðûíûí Äÿðáÿíääÿí Äèéàðáÿêð höäóäëàðûíà, Xÿçÿð
äÿíèçèíäÿí Ãàðà äÿíèçÿäÿê ýeíèø ÿðàçèäÿ éàéûëäûüûíû òÿñäèãëÿéÿí âÿ
äöíéàéà òÿñäèãëÿäÿí “Kèòàáè-Äÿäÿ Ãoðãóä” áoéëàðû ñþéëÿéèð áóýöíêö
íÿñèëëÿðÿ Úÿíóáè Ãàôãàçûí ÿñë òàðèxèíè, o çàìàíëàð hÿëÿ ñàxòàêàð ÿëè
äÿéìÿìèø âÿ òÿhðèô oëóíìàìûø òàðèxèíè.
Íÿhàéÿò, “Kèòàáè-Äÿäÿ Ãoðãóä” òöðêëöéöí, o úöìëÿäÿí Àçÿðáàéúàí òàðèxèíèí þéðÿíèëìÿìèø äöíéàñûäûð. Áó éàçûíû áèç òàðèx÷èëÿðèí
äèããÿòèíè hÿìèí äöíéàéà úÿëá eòìÿê ö÷öí ãÿëÿìÿ àëäûã. Øöáhÿ eòìèðèê êè, òàðèx ñàhÿñèíäÿêè òÿäãèãàò oúàãëàðûìûç, àéðû-àéðû àðàøäûðûúûëàðûìûç ýÿëÿúÿêäÿ þç àxòàðûøëàðûíû áó èñòèãàìÿòÿ éþíÿëòñÿëÿð ÷ox hÿãèãÿòëÿðèí öñòöíÿ èøûã ñàëìûø oëàðëàð. Áèð ñþçëÿ, Àçÿðáàéúàí xàëãûíûí
éàðàíûøû ïðoáëeìèíäÿí òóòìóø ÿðàçèìèç, ñÿðhÿäëÿðèìèç, òÿñÿððöôàò hÿéàòûìûç, ñÿíÿòêàðëûã âÿ òèúàðÿò ÿëàãÿëÿðèìèç, eòíoãðàôèéàìûç, xàðèúè
àëÿìëÿ ãàðøûëûãëû ìöíàñèáÿòëÿð òàðèxèìèç áàðÿäÿ äàhà äoëüóí, hÿì äÿ
äoüðó-äöðöñò òÿñÿââöð éàðàíàð. Õàëã êþêöíÿ ãàéûäàð, éàðàòäûüû âÿ
éàøàòäûüû òàðèõÿ ñàùèá ÷ûõàð.
____________
35
Ñàìÿò ßëèçàäÿ
“ÄßÄß ÃOÐÃÓÄ KÈTÀÁÛ”ÍÛÍ ÄÐÅÇÄÅÍ Âß ÂÀÒÈÊÀÍ
ßËÉÀÇÌÀËÀÐÛ
“Äÿäÿ Ãîðãóä Êèòàáû”íûí åëìè-òÿíãèäè ìÿòíèíèí ÿñàñûíäà äóðàí áó
èêè ÿëéàçìàñûíûí ëèíãâèñòèê-òàðèõè êåéôèééÿòëÿðè ùàããûíäà îõóúóëàðûí,
ùÿòòà áÿçè ìöòÿõÿññèñëÿðèí äÿ òàì ìÿëóìàòû éîõäóð. Áó ìÿíàäà ùÿìèí
íöñõÿëÿðèí áèáëèîãðàôèê ôèëîëîæè ìöãàéèñÿäÿ ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè ÿùÿìèééÿòëèäèð. Áèðèíúè íöñõÿíèí ÿñëè Àëìàíèéàíûí Äðåçäåí øÿùÿðèíäÿêè
Êðàë êèòàáõàíàñûíäà ñàõëàíûëûð, àðàøäûðìàëàð ÿñàñÿí ùÿìèí íöñõÿíèí
ôîòîñóðÿòèíÿ âÿ éà ôîòîñóðÿòäÿí ôàêñèìèëåéÿ èñíàäÿí àïàðûëûð. Ä. íöñõÿñèíè èëê äÿôÿ Ù. Î Ôëàéøåð òàïìûø âÿ “Úàòàëîãóñ ñîäèúóì Ìàíóñúðè
Ïòîðóì îðèåíòàëóì Áèáëèîòùåúàå Äðåñäåíñèñ, Äðåñäåí,1831, Í 86” àäëû
êàòàëîãäà áó ÿëéàçìà ùàããûíäà áåëÿ ìÿëóìàò âåðìèøäèð: “152 âÿðÿãëèê òöðêúÿ ìÿúìóÿ; êè÷èê 40, íÿñõ éàçûëû, ÿñêè Øÿðã òöðêúÿñè âÿ éà
îüóç øèâÿñè èëÿ éàçûëìûø “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”äóð. È÷ Îüóç âÿ Äàø
Îüóç ãÿáèëÿëÿðèíèí Ìÿùÿììÿä äþâðöíäÿêè ìàúÿðàëàðûíûí ùåêàéÿëÿðèäèð. Êèòàáûí àäû áöòöí ùåêàéÿëÿðäÿ “Ãîðãóä” àäëû áèðèíèí áþéöê
ðîëó îëìàñûíäàí èðÿëè ýÿëìÿêäÿäèð. Ãîðãóäóí äèíäàð, àüûëëû âÿ îüóç
ãÿáèëÿëÿðè àðàñûíäà áþéöê åòèáàð ñàùèáè îëäóüó ðÿâàéÿò åäèëèð. Ùÿìèí
ìÿëóìàòà àøàüûäàêûëàðû ÿëàâÿ åòìÿê îëàð: íöñõÿíèí òèòóë ñÿùèôÿñèíäÿ
îðòàäà äàèðÿâè ìþùöð, àéàãäà (ñîë êöíúäÿ èñÿ äöçáóúàãëû øòàìï âàðäûð
(öñòöíäÿ “Äðåçäåí ìóçåéè, Åà 86 éàçûëìûøäûð). Éóõàðûäà ÿñÿðèí àäû
éàçûëûá: “Êèòàáè-Äÿäÿì Ãîðãóä ÿëà ëèñàíè-òàèôåéè îüóçàí”. Áó àäûí
àëòûíäà ÷ÿòèíëèêëÿ îõóíàí “Ñàùèá ÿñ-ñÿëàì Àáäóëëàù áèí Ôÿðÿú
êÿíäõóäà” ñþçëÿðè (ìîíîãðàì) ýþðöíöð. Öñò ñàü êöíúäÿ “òàðèõè-âÿôàòè-Îñìàí, ñÿíÿ 993 éàçûñû”, àøàüûäà èñÿ ñàü êöíúÿ äîüðó “Ìÿùÿááÿòíàìÿ àüçûíäà éàçûëìûøäûð” ãåéäè âàðäûð. Äÿäÿãîðãóäøöíàñëûãäà Ä.
ÿëéàçìàñûíûí áèðèíúè ñÿùèôÿñèíäÿ “Äÿäÿ Ãîðãóò àäûíäàêû – ì
öíñöðöíöí “ÿáúÿä ñàéû èëÿ ðÿãÿì ýþñòÿðìÿñè” âÿ ùÿìèí ñþçëÿðèí ÿëéàçìàíûí êþúöðöëäöéö ùèúðè òàðèõè áèëäèðìÿñè áàðÿäÿ ÿñàññûç ôèêèð âàðäûð. “Äÿäÿ Ãîðãóä” àäû ÿëéàçìàíûí ìöõòÿëèô áîéëàðûíäà 20 äÿôÿ
“Äÿäÿì Ãîðãóò” âàðèàíòûíäà èøëÿíìèøäèð. Ëàêèí ãðàôèêà âÿ èìëà áàõûìûíäàí “Ìÿùÿááÿòíàìÿ àãçûíäà éàçûëìûøäûð” ñþçëÿðè ÿëéàçìàäàêû
ìÿòíÿ áÿíçÿéèð; ùÿìèí ãåéäè êàòèáÿ ìÿõñóñ ñàéàðàã, “Ìÿùÿááÿòíàìÿ
____________
àãçû ñþçëÿðèíè ÿáúÿä ùåñàáû èëÿ Ä. ÿëéàçìàñûíûí éàðàíäûüû òàðèõ êèìè
36
ãÿáóë åòìÿê îëàð: ùèúðè 664-úö (ìèëàäè 1284) èë. Áóíäàí ÿëàâÿ, ùÿìèí
ñÿùèôÿäÿ êèòàáûí ìÿçìóíó èëÿ ÿëàãÿñè îëìàéàí éàçûëàð äà âàðäûð. Àðõà
ñÿùèôÿäÿ èêè äÿôÿ éàçûëìûø ôàðñúà áèð áåéò, òöðêúÿ âÿ ÿðÿáúÿ áàøãà
éàçûëàð îõóíóð. ßñë ìÿòí èêèíúè âÿðÿãäÿí áàøëàíûð.
ßëéàçìàíûí ùÿúìè 304 ñÿùèôÿäèð. Ùÿð ñÿùèôÿäÿ 13 ñÿòèð éåðëÿøäèðèëèá; ëàêèí áèðèíúè ñÿùèôÿäÿ, “áÿñìÿëÿ” (áèñìèëëàù-èð-ðÿùìàí èððÿùèì âÿ áèùè íÿñòÿèí) èëÿ áàøëàíäûüûíà ýþðÿ, 12 ñÿòèð âàð; ñîíóíúó ñÿùèôÿ èñÿ áîéëàðûí ñîíëóüó îëàí 8 ìèñðàëûã øåèðëÿ áèòèð. Ìÿòíèí ñîíóíäàêû “òÿììÿò” ñþçöíöí àëòûíäà ýåòäèêúÿ äàðàëàí âÿ ö÷áóúàüû õàòûðëàäàí íàõûøëàð àðàñûíäàêû “466” ðÿãÿìè èëêèí íöñõÿíèí òàðèõè êèìè ãÿáóë
åäèëÿ áèëÿð (îðíàìåíòâàðè éàçûëäûüûíà ýþðÿ “444” êèìè äÿ îõóíà áèëÿð).
Ì. Åðýèí éàçûð: “Ñÿùèôÿëÿðèí ÷åâðÿñè òÿê úèçýè èëÿ ÷ÿð÷èâÿëÿíìèøäèð.
Ìÿòíèí è÷èíäÿ ýÿëèøèýþçÿë ãîéóëìóø èðè íþãòÿëÿð âàðäûð. Ëàêèí ôàêñèìèëåäÿ ÷ÿð÷èâÿ ýþðöíìöð; èðè íþãòÿëÿðè èñÿ “ýÿëèøèýþçÿë ãîéóëìóø”
ùåñàá åòìÿê úÿòèíäèð. ×öíêè áèð ñûðà èôàäÿëÿðè, ñþç áèðëÿøìÿñè âÿ úöìëÿ ùöäóäëàðûíû ùÿìèí “íþãòÿ èëÿ ìöÿééÿíëÿøäèðìÿê ìöìêöíäöð.
Ìÿñ.: “Òÿùñèí äåäèëÿð. Äÿäÿì Ãîðãóò ýÿëñèí, áó îüëàíà àä ãîéñóí,
áèëÿñèíúÿ àëóá áàáàñûíà âàðñóí, áàáàñûíäàí îüëàíà áÿüëèê èñòÿñöí (ñ.17).
Áó êè÷èê ïàð÷àäàêû íþãòÿ, âåðýöë âÿ äûðíàã èøàðÿñèíè ùÿìèí “èðè íþãòÿëÿð” ÿâÿç åòìèøäèð.
Ä. íöñõÿñèíäÿ áîéëàðûí áàøëûãëàðû âÿ “ñîéëàìûø”, “ñîéëàìà” ñþçëÿðè
äàùà èðèùÿúìëè âÿ ãàëûí ùÿðôëÿðëÿ éàçûëàðàã íÿçÿðÿ ÷àðïäûðûëìûøäûð. Ëàêèí
ÿñÿðèí ìÿòíèíäÿ øåèð âÿ íÿñð ïàð÷àëàðû èú-è÷ÿäèð, áèð-áèðèíäÿí ôÿðãëÿíäèðèëìÿéèáäèð. Ä. íöñõÿñè ýèðèø âÿ 12 áîéó ÿùàòÿ åäèð: áÿçè áîéëàðûí
áàøëûãëàðû “Õàíûì, ùåé!” ñþçëÿðè èëÿ áèòèð (ùÿìèí ñþçëÿð äÿ ùÿúìúÿ áþéöê
ùÿðôëÿðëÿ éàçûëìûøäûð). Áîéëàðûí äöçöìö âÿ ùÿúìè àøàüûäàêû êèìèäèð:
ýèðèø (ñ.2-9). I. Äèðñÿ õàí îüëû Áóüàú õàí áîéû (ñ.9-35). ÛÛ. Ñàëóð Ãàçàíûí
åâè éàüìàëàíäóüû áîé (ñ.35-66). ÛÛÛ. Ãàì Áþðÿíèí îüëû Áàìñû Áåéðÿê
áîéû (ñ.66-122). ÛÂ. Ãàçàí îüëû Óðóç áÿýöí òóòñàã îëäóüû áîé (ñ.122154). Â. Äóõà ãîúà îüëû Äÿëö Äîìðóë áîéû (ñ.154-170). ÂÛ. Ãàíëû ãî÷à
îüëû Ãàíòóðàëû áîéû (ñ.170-201). ÂÛÛ. Ãàçûëûã ãîúà îüëû Éåýíÿê áîéû
(ñ.201-213). ÂÛÛÛ. Áàñàò Äÿïÿýþçè þëäöðäöýè áîé (ñ.213-235). ÛÕ. Áÿêèë
îüëû ßìðàí áîéû (ñ.235-253). Õ. Óøóí ãîúà îüëû Ñÿýðÿê áîéû (ñ.253271). ÕÛ. Ñàëóð Ãàçàí òóòñàã îëóá îüëû Óðóç ÷ûãàðäûüû áîé (ñ.271-291,.
ÕÛÛ. È÷ Îüóçà Òàø Îüóç àñè îëóá Áåéðÿê þëäöýè áîé (ñ.291-304).
Ä. íöñõÿñè äàñòàíëàðûí éàçûéà àëûíìûø èëê íöñõÿñè ñàéûëà áèëìÿç;
____________
áóíó ùÿì áîéëàðûí ãåéðè-ìÿíòèãè äöçöìöíäÿí, ùÿì äÿ ìöõòÿëèô
37
òåêñòîëîæè ôàêòëàðäàí éÿãèí åòìÿê îëàð. Ìÿñÿëÿí, ÕÛ áîéóí ìÿçìóíóíäàí àéäûí îëóð êè, Óðóç êè÷èê éàøëàðûíäà èêÿí àòàñû Ãàçàí õàí äöøìÿíÿ ÿñèð äöøìöøäöð. Óðóç óøàã îëäóüó ö÷öí áàáàñû Áàéûíäûð õàíû þç
àòàñû áèëèð. Ëàêèí ÛÂ áîéäà Óðóç îí àëòû éàøûíäàäûð, àòàñû èëÿ îâà ÷ûõûð,
îíóí “ãûëûíú ÷àëäûüû, áàø êÿñäèéè éåðëÿðè ýþðìÿê èñòÿéèð. 11-úè áîéäà
èñÿ éÿãèí äàùà éåòêèí éàøëàðûíäà îëàí áèð èýèääèð. ×öíêè Ãàçàí õàí îâà
÷ûõìàã èñòÿðêÿí äåéèð: “Ö÷ éöç éèýèä èëÿí îüëóì Óðóç ìÿíöì åâöì
öñòèíÿ òóðñóí”.
Áöòþâëöêäÿ Ä. íöñõÿñè ùÿðÿêÿñèç íÿñõëÿ éàçûëìûø àáèäÿ êèìè
ñÿúèééÿëÿíèð. Ëàêèí äàñòàíëàðûí “ýèðèøèíäÿ âÿ èëê áîéëàðäà áèð ñûðà ñþç âÿ
èôàäÿëÿð ùÿðÿêÿëÿíìèøäèð. Áåëÿ òÿñÿââöð éàðàíûð êè, êàòèá áÿçè òöðê
ìÿíøÿëè ñþçëÿðèí éà ùÿðÿêÿëè, éà äà ùÿðÿêÿñèç äöçýöí éàçûëûøûíû ùå÷
îëìàñà áèð äÿôÿ ùÿéàòà êå÷èðìÿéÿ ÷àëûøìûø, ùÿìèí ñþçëÿðèí òÿêðàð éàçûëûøûíäà èñÿ ìöõòÿëèôëèéÿ éîë âåðìèø, äàùà äîüðóñó, áåëÿ ëöüÿò âàùèäëÿðèíèí ãðàôèê êîìïëåêñ îëìàã åòèáàðèëÿ “òàíûíàúàüûíà, îõóíà áèðÿúÿéèíÿ ÿìèí îëìóøäóð. Äèë áàõûìûíäàí Ä. íöñõÿñèíèí ÿñàñ ìÿçèééÿòè âÿ
ãèéìÿòè, êàòèáèíèí õèäìÿòè äÿ îíäàäûð êè, èñíàä îëóíàí ÿëéàçìà íöñõÿñèíèí äèë âÿ èìëà êîëîðèòèíè ÿñàñÿí ñàõëàìûø, Ä.-íè îíóí éàçûëäûüû
(êþ÷öðöëäöéö) äþâðöí ÿäÿáè äèë õöñóñèééÿòëÿðèíÿ óéüóíëàøäûðìàìûøäûð.
Äèë âÿ öñëóá áàõûìûíäàí Ä. íöñõÿñè ÿäÿáè èìèòàñèéà, “ñòèëèçÿ”
ôàêòëàðûíäàí âÿ éà ÿäÿáè ðåäàêòÿ òÿøÿááöñëÿðèíäÿí” óçàãäûð. Ùÿòòà
Âàòèêàí êàòèáèíèí âÿ ìöàñèð òÿäãèãàò÷ûëàðûí ñöíè ïàðàëåëèçì õàòèðèíÿ
“àòäàí àéüûð, äÿâÿäÿí áóüðà, ãîéóíäàí ãî÷ (ãûðäûðìûøäû)” øÿêëèíäÿ
èøëÿòäèéè èôàäÿ Ä.-äÿ ùÿð äÿôÿ “àòäàí-àéüûðäàí” ãîøà ñþçö èëÿ áàøëàíûð;
áóíó àíúàã øöóðëó òÿêðàð ñàéìàã îëàð.
Øöáùÿñèç, Ä. êàòèáè äÿ àðà-ñûðà ìåõàíèêè ãöñóðëàðà éîë âåðìèøäèð.
Åéíè ñþçöí ìöõòÿëèô èìëà âàðèàíòûíäà áàøãà, ÿëéàçìàäà íþãòÿíèí
éåðèíäÿ ãîéóëìàìàñûíà, ñöðÿòëè éàçû íÿòèúÿñèíäÿ ùåúàíûí, ñþçöí, ùÿòòà
“Áÿêèë îüëó ßìðàí áîéó”íäà áöòþâ ÷öìëÿíèí òÿêðàðÿí éàçûëäûüûíà,
áÿçÿí äÿ ñþçöí þòöðöëäöéöíÿ (áóðàõûëäûüûíà) òÿñàäöô åäèëèð. Ëàêèí
áóíëàð “øÿôôàô” íþãñàíëàðäûð, ùÿì äÿ ìöõòÿëèô ñÿáÿáëÿðëÿ ÿëàãÿäàðäûð.
Ìÿñÿëÿí, òÿêúÿ úöìëÿíèí òÿêðàðÿí éàçûëìàñû ôàêòû îíó ñþéëÿìÿéÿ ÿñàñ
âåðèð êè, áó ùàë “öçöíäÿí êþ÷öðìÿ”äÿ êàòèá éîðüóíëóüóíóí íÿòèúÿñèäèð
(îçàíûí íèòãèíäÿí èëê éàçûéà àëûíìàäà áåëÿ ùàë áàø âåðÿ áèëìÿç). Äèýÿð
òÿðÿôäÿí, éöçëÿðúÿ ñþçäÿ èøàðÿëÿðè (ÿëèô, âàâ, éå) éà òàì, éà äà ãèñìÿí
éàçûëìàéûá; ìÿñÿëÿí, “ó÷ìàã” ñþçö “âàâ”ñûç éàçûëìûø, “ãûìûç”,
____________
“äåéèëäèð”, “éàñäûãäà” ñþçëÿðèíäÿ à, û, è, å ñàèòëÿðè ùÿðôëÿðëÿ íÿçÿðÿ
38
÷àðïäûðûëìûøäûð. Áóðàäàí áåëÿ íÿòèúÿ ÷ûõûð êè: à) “Êèòàáè-Äÿäÿ
Ãîðãóä” éàçûëû ÿäÿáè ìÿíáÿéÿ ÷åâðèëäèéè èëêèí ìÿðùÿëÿäÿ ìöõòÿëèô
çàìàíëàðäà, áÿëêÿ äÿ ìöõòÿëèô îçàíëàðûí íèòãèíäÿí ãÿëÿìÿ àëûíìûøäûð.
Áîéëàðûí ãåéðè-ìÿíòèãè àðäûúûëëûüû äà áóíäàí èðÿëè ýÿëìèøäèð; á) Ä.-äÿ
ñþçëÿðèí ÿêñÿðÿí ùÿðÿêÿñèç éàçûëìàñû âÿ áóíóí êàòèá òÿðÿôèíäÿí àäè ùàë
êèìè ãÿáóë åäèëìÿñè áåëÿ ôèêèð äîüóðóð êè, ÿââÿëêè ÿëéàçìà ùÿðÿêÿëè
íÿñõëÿ èìèø, ëàêèí êþùíÿëèá àøûíìà âÿ éà ðöòóáÿò íÿòèúÿñèíäÿ ÷îõ
ñþçëÿðè, ùÿì÷èíèí ùÿðÿêÿëÿðè ïîçóëìà ùÿääèíÿ ÷àòûáìûø; Ä. íöñõÿñè äÿ
ùÿìèí ÿëéàçìàíû éåíèäÿí, àììà ìöìêöí ãÿäÿð òÿùðèô åòìÿäÿí áÿðïà
åòìÿê, òÿçÿëÿìÿê ìÿãñÿäè èëÿ ìåéäàíà ÷ûõìûøäûð. Áó úÿùÿòäÿí Ä.
íöñõÿñèíèí “Óøóí ãîúà îüëû Ñÿêðÿê áîéó”íäàêû áÿçè ñþçëÿðèí éàçûëûøûíäà ãðàôèê ÷àòûøìàçëûãëàðà äèããÿò åòäèêäÿ íþãñàíëàðûí ñÿáÿáè àéäûíëàøûð. Ìÿñÿëÿí, “Øÿðöêâÿí” ñþçöíäÿ íóí ùÿðôèíèí éàðûñû ýþðöíìÿäèéè
ö÷öí Øÿðöêâÿç îõóíóð, “òàðòàéäûì” ñþçöíäÿ ðå ùÿðôè âàâ êèìè ýþðöíöð
âÿ “òóòàéäûì” îõóíóð. “Äÿðÿøàì” ñþçöíäÿ ðå ùÿðôè äàë êèìè, “òóú”
ñþçöíäÿ òå ùÿðôè ãàô êèìè äþðöíöð. Ìàðàãëûäûð êè, “õàíûíûç” ñþçöíäÿ
“ñàüûð íóí”ó áèëäèðÿí êàô ñÿðêåøñèç éàçûëäûüûíà âÿ “çå”íèí íþãòÿñè ãîéóëìàäûüûíà ýþðÿ ñþç “õàíëàð” îõóíìàëû îëóð.
Êàòèáèí ãðàôèê ïñèõîëîýèéàñûíû ñÿúèééÿëÿíäèðÿí ÿëàìÿòëÿðäÿí áèðè
íþãòÿ èëÿ áàüëûäûð: íþãòÿ éà óíóäóëóð, éà äà ñöðÿòëÿ éàçûëàðêûí áàøãà ùÿðô
öçÿðèíäÿ ãîéóëäóüó ùèññ åäèëèð. Íÿòèúÿäÿ, êîíòåêñòèí ìÿçìóíó èëÿ óéóøìàéàí ñþçëÿð ìåéäàíà ÷ûõûð. Ìÿñÿëÿí, “àçñàí”, “çÿõì” ñþçëÿðèíäÿ
“çåíèí” íþãòÿñè óíóäóëäóüó ùàëäà, “ãûðäà” ñþçöíäÿ åùòèéàú îëìàäàí ðå
öçÿðèíÿ íþãòÿ ãîéóëìóøäóð. Áåëÿ ìèñàëëàðûí ñàéûíû àðòûðìàã îëàð.
Ä. íöñõÿñèíèí ÿëéàçìà êèòàáû êèìè ÿí ìöùöì úÿùÿòëÿðèíäÿí áèðè
îíóí ìÿòíèíäÿ ñèñòåì òÿøêèë åäÿí áèð èìëà õöñóñèééÿòè òà âÿ òå, ñàä âÿ
ñèí ùÿðôëÿðèíäÿí òöðê äèëè ôîíåòèêàñû áàõûìûíäàí ìÿãñÿäÿóéüóí
èñòèôàäÿ åäèëìÿñèäèð. Áó õöñóñèééÿòè íÿçÿðÿ àëìàäûãäà íå÷ÿ-íå÷ÿ ñþç
òÿùðèôè éàðàíûð, éàõóä ñþç èòêèñè áàø âåðèð. Ä. íöñõÿñèíäÿ àðõàèêëÿøìèø
“ñû-, “ñûüà-” âÿ “ñûð÷à” ñþçëÿðèíèí äöçýöí ôîíåòèê òÿðêèáäÿ îõóíìàñû
ùÿìèí èìëà õöñóñèééÿòèíè íÿçÿðÿ àëìàã ñàéÿñèíäÿ ìöìêöíäöð. Þç
íþâáÿñèíäÿ ñèí ùÿðôè èëÿ áàøëàíàí “ñöí- (ìöã. åò: Àëà éûëàí ñöíÿìÿç
îíóí îðìàíû îëóð), “ñöýö” (ñöíýö), “ñöñÿýÿí”, “ñöñèë” (ñàíúûë-),
“ñöñèø (áóéíóçëàø-), “ñöð (éîüóí ãàìûø, áàìáóã), “ñöíèú” (äÿëèê,
äåøèê) ñþçëÿðèíèí âàðëûüû äà ùÿìèí ãàéäà ÿñàñûíäà ñöáóòà éåòèðèëèð.
“Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãó”äóí èêèíúè ÿëéàçìàñû Âàòèêàí êèòàáõàíàñûíûí
____________
òöðêúÿ áþëöìöíäÿ ñàõëàíûëûð (¹102). Ùÿìèí íöñõÿäÿí ÿëàâÿ, åéíè úèëä
39
äàõèëèíäÿ áàøãà áèð ðèñàëÿ äÿ âàðäûð. “Ùåêàéÿòè-ëÿòèôåéè-öúóáÿ âÿ ìÿùúóáåéè-çÿðèôÿ” àäëû áó ðèñàëÿ úèëäèí 2-58-úè âÿðÿãëÿðèíè òóòóð. “Êèòàáè-Äÿäÿ
Ãîðãóä”óí Âàòèêàí íöñõÿñè 58-úè âÿ 106-úû âÿðÿãëÿð àðàñûíäà éåðëÿøèð.
Â. íöñõÿñè áöòöíëöêëÿ ùÿðÿêÿëè íÿñõëÿäèð, ùÿð ñÿùèôÿñèíäÿ 13 ñÿòèð âàðäûð.
Â. íöñõÿñèíèí áèðèíúè ñÿùèôÿñèíäÿ áàøëûã éåðèíäÿ “Ùåêàéÿòèîüóçíàìåéè-Ãàçàí áÿý âÿ ãåéðè” ñþçëÿðè éàçûëìûøäûð. Â. íöñõÿñè ñûõ
ñÿòèðëÿðëÿ íÿñð øÿêëèíäÿ éàçûëûá; øåèð ïàð÷àëàðû îëàí éåðëÿðäÿ èñÿ ìèñðàëàð
àðàñûíäà úöçè ìÿñàôÿ (áîøëóã) ùèññ åäèëèð. ßëéàçìàíûí ñîíóíúó âÿðÿãèíäÿí ÿââÿëêè âÿðÿã ãîïìóøäóð; ùÿìèí âÿðÿã àõûðûíúû áîéóí áèð
ùèññÿñèíè (Ä. íöñõÿñèíèí 297-úè ñÿùèôÿñèíèí 9-úó ñÿòðèíäÿí 303-úö
ñÿùèôÿñèíèí 5-úè ñÿòðèíÿ ãÿäÿðêè ùèññÿíè, ÿùàòÿ åäèð.
Â. íöñõÿñè ýèðèø âÿ 6 áîéäàí èáàðÿòäèð. Ìöãÿääèìÿ âÿ áîéëàðûí
ùÿúìè, äöçöìö àøàüûäàêû êèìèäèð: ýèðèø (ñ.2-5). Û. Ùåêàéÿòè-õàí îüëó
Áóüàú õàí (ñ.5-20). ÛÛ. Ùåêàéÿòè-Áàìñû Áÿðéèê Áîç àòëó (ñ.20-53). ÛÛÛ.
Ùåêàéÿòè Ñàëóð Ãàçàíûí åâè éàüìàëàíäóüûäóð (ñ.53-68). ÂÛ. Ùåêàéÿòè
Ãàçàí áÿýöí îüëû Óðóç õàí äóòñàã îëäóüûäóð (ñ.68-85). Â. ÙåêàéÿòèÃàçûëûã ãîúà îüëû Éåýÿíÿê áÿý (ñ.85-92). ÂÛ. Ùåêàéÿòè-Òàø Îüóç È÷
Îüóçà àñè îëóï Áÿðéåê âÿôàòû (ñ.92-99).
Â. íöñõÿñè ùàããûíäà èëê ìÿëóìàòû Èòàëèéà àëèìè Åòòîðå Ðîññè âåðìèøäèð: Åòòîðå Ðîññè. Óí íóîâî ìàíîñúðèòòî äåë “Êèòàáè Äåäå Ãîðãóò”,
Ðèâèñòà äåýëè Ñòóäè Îðèåíòàëè, Ðîìà, 1950, ÕÕÂ, ñ. 34-43. Áóíäàí
ñîíðà Å. Ðîññè ÿòðàôëû àðàøäûðìà – 364 ñÿùèôÿëèê áèð êèòàá íÿøð åòäèðìèø,
ÿëéàçìàíûí ôàêñèìèëåñèíè äÿ áó êèòàáà äàõèë åòìèøäèð (áàõ: Å. Ðîññè, ÆË
“Êèòàáè-Äåäå Ýîðýóò Úèòòà äåë Âàòèúàíî, 1952).
Â. íöñõÿñèíäÿ ÿëéàçìàíûí äÿãèã òàðèõè éîõäóð. Ëàêèí úèëääÿ Â.äÿí
ÿââÿë éåð òóòàí ðèñàëÿíèí Ñåééèä ßùìÿä áèí Ùÿñÿí Áàëû òÿðÿôèíäÿí
ùèúðè 918 (1512-1513)-äÿ éàçûëäûüû ýþñòÿðèëèá. Â. ÿëéàçìàñûíäàí ñîíðàêû áèð âÿðÿãäÿ èñÿ Ñöíöëëàùûí âÿôàò òàðèõè (ùèúðè – 956, ìèëàäè – 15491550) ãåéä îëóíìóøäóð. Áåëÿëèêëÿ, Â. íöñõÿñèíèí ÕÂÛ ÿñðèí Û éàðûñûíäà
éàçûëäûüû ãÿíàÿòèíÿ ýÿëìÿê îëóð. Ïàëåîãðàôèê õöñóñèééÿòëÿð âÿ éàçû äèëè
ïðèíñèïëÿðè äÿ åéíè ãÿíàÿòè äîüóðóð. Ä. âÿ Â. íöñõÿëÿðèíè àíúàã
ôîíåòèêà ñÿâèééÿñèíäÿ ãàðøûëàøäûðàðêÿí áèðèíúèíèí ÕÂÛ ÿñðÿ ãÿäÿðêè
Àçÿðáàéúàí éàçûëû àáèäÿëÿðèíÿ, èêèíúèíèí Øÿðãè Àíàäîëó òöðêúÿñèíäÿ
éàçûëìûø àáèäÿëÿðÿ óéüóíëóüóíó ýþðìÿê îëàð. Áåëÿ êè, Ä. íöñõÿñèíäÿ
ì ñàìèòè èëÿ áàøëàíàí áÿçè ñþçëÿð Â.-äÿ á èëÿ, ò èëÿ áàøëàíàí ñþçëÿð èñÿ
äàùà ÷îõ ä èëÿ èøëÿíèð. Ä.-äÿ ñþçöí áèðèíúè ùåúàñûíäà è ñàèòèíÿ ãàðøû Â.____________
äÿ å ñàèòè èøëÿíèð âÿ ñ.
40
Â. íöñõÿñè Ä. íöñõÿñè èëÿ ìöãàéèñÿäÿ (ùÿð èêè íöñõÿäÿ îëàí 6 áîé
ìöãàéèñÿ åäèëÿðêÿí) ùÿð úÿùÿòäÿí íàãèñäèð âÿ åëìè-òÿíãèäè ìÿòí ö÷öí
åòèáàðñûçäûð. Ì. Åðýèí éàçûð: “Âàòèêàí íöñõÿñè Äðåçäåí íöñõÿñèíÿ
íèñáÿòÿí ÷îõ ïèñ íöñõÿäèð. Ùÿðÿêÿëÿð ÷îõ éàíëûø áèð øÿêèëäÿ ãîéóëìóøäóð. Õöñóñè èñèìëÿð áåëÿ áèð íå÷ÿ øÿêèëäÿ éàçûëìûø âÿ ùÿðÿêÿëÿíìèøäèð...
Âàòèêàí íöñõÿñèíèí êàòèáè ÿñë íöñõÿäÿ àíëàéà áèëìÿäèéè ñþçëÿðè ÷îõ äÿôÿ
àäëàìûøäûð. Äîüðóäàí äà, áåëÿäèð. Ùÿúìúÿ íàòàìàìëûãäàí áàøãà, Â.
êàòèáè ìöâàôèã áîéëàðäà äèããÿòñèçëèéÿ éîë âåðìèø, áÿçè ñþçëÿðè âÿ áöòþâ
ïàð÷àëàðû èõòèñàð åòìèø, èôàäÿ äÿéèøèêëèéè åòìèø, ìÿòíèí ÿñëèíÿ ñÿðáÿñò
ìöíàñèáÿò áÿñëÿéÿðÿê ôÿðäè éàçû öñëóáóíà âÿ ÿäÿáè çþâãöíÿ, ñÿðèøòÿñèíÿ
óéüóí êè÷èê ÿëàâÿëÿð äÿ åòìèøäèð. Áó úÿùÿòäÿí àøàüûäàêû ôàêòëàðû
ýþñòÿðìÿê îëàð. Û. Ä. íöñõÿñèíäÿêè Áåéðÿê, Òîíäàç, Øöêëö Ìÿëèê,
Áàéûíäûð, Àéíà Ìÿëÿê êèìè øÿõñ àäëàðû Â.-äà Áàðéåê (Áÿðéèê, Áÿðéåê),
Äîíäàð, Ñþêèëè Ìÿëèê, Áàéûíäóð, Àéíà Ìÿëèê éàçûëìûøäûð. 2. Áöòöí çÿèô,
ö÷öíúö äÿðÿúÿëè ÿäèáëÿð êèìè Â. êàòèáè äÿ ãàðøûñûíäàêû ÿëéàçìà ÿñÿðèíÿ
“òÿíãèäè” éàíàøìûø, ìÿòíèí öçÿðèíäÿ þç çþâãöíÿ âÿ ìÿãñÿäèíÿ óéüóí
“ÿäÿáè ðåäàêòÿ” èøè àïàðìûøäûð. Ìÿñÿëÿí, ìÿçùÿá òÿÿññöáêåøëèéè
ýþñòÿðÿðÿê, äàñòàíëàðûí ìöãÿääèìÿñèíäÿ (Ä.-íèí 6-úû ñÿùèôÿñè âÿ 7-úè
ñÿùèôÿíèí 5 ñÿòðè) ïåéüÿìáÿð âÿ õÿëèôÿëÿðèí, õöñóñèëÿ ùÿçðÿò ßëèíèí
íÿâÿëÿðèíèí òÿðèôè âåðèëÿí ïàð÷àíû, ùÿì÷èíèí “Ñàëóð Ãàçàíûí åâèíèí
éàüìàëàíäûüû áîéäàí (Ä.-íèí 55-56-úû ñÿùèôÿëÿðèíäÿ) “Àüàú” ðÿäèôëè 16
ìèñðàëûã øåèðäÿí 5 ìèñðà ñàõëàéûá, ßëèíèí ãûëûíúûíûí âÿ àòûíûí âÿñôèíè,
Ìóñàíûí ÿñàñûíûí õàòûðëàíäûüû ìèñðàíû, åëÿúÿ äÿ “Øàù Ùÿñÿí èëÿ Ùöñåéí”
èôàäÿñèíäÿí “øàù” åïèòåòèíè èõòèñàð åòìèøäèð. 3. Êàòèá, þç íþâáÿñèíäÿ,
èñòÿäèéè çàìàí êè÷èê “ÿëàâÿ” èôàäÿëÿð èøëÿòìèøäèð. Ìÿñÿëÿí, Õûçûð àäûíû
“éàøûë òîíëó Õûçûð Èëéàñ” éàçìûø, Û áîéäàêû (Áóüàú áàáàñûíû ãóðòàðäû,
ãàéûòäû, ýåðè äþíäè) ÷öìëÿëÿðèíè áåëÿ ýåíèøëÿíäèðìèøäèð: “Áàáà èëÿ îüóë
áèð-áèðèíè ãóúóøóï àüëàøäûëàð, ÿùâàëëàðûí áèð-áèðèéëÿ ñþéëÿøäèëÿð; àíäàí
îáàëàðûíà ãàéûòäûëàð. Õàí ãûçû ãàðøó ýÿëöï Äèðñÿ õàí èëÿ îüëûíû áèð àðàäà
ýþðäè; Ùàã òààëàéà øöêöð ãûëäû, ãóðáàíëàð åéëÿäè, àúëàð òîéóðäû, ñÿäÿãÿëÿð
âåðäè, îüëûíû áàüðûíà áàñóï ýþçëÿðèí þïäè”. Â.-íèí êàòèáè “Áåéðÿê
áîéó”íóí ñîíóíäà áèð “áîøëóã âÿ íàòàìàìëûã” ýþðÿðÿê éàçûð: “Ìÿëèêöí
ãûçû èëÿ Áÿðéåê ÿùä åòìèøäè, àëäû ýåðö äþíäè”. Ùÿìèí áîéóí ìÿçìóíóíäàí “êàôèð áÿéèíèí ãûçû èëÿ ÿùä åòìÿê” ìîòèâè ìÿëóìäóð. Ëàêèí Ä.äÿ î ãûçûí àëûíìàñû áàðÿäÿ áèð êÿëìÿ äÿ éîõäóð.
Â. êàòèáèíèí ñÿðèøòÿñè ÕÂÛ ÿñð éàçûëû ÿäÿáè äèë íîðìàëàðûíà óéüóí
____________
îëäóüó ö÷öí î, äàñòàíëàðûí àäûíäàêû “áîé” ñþçöíäÿí èìòèíà åäèá,
41
“ùåêàéÿò” ñþçöíö èøëÿäèð. Ëàêèí äàñòàíëàðûí ñîíëóüóíäà “õàíûì, ùåé!”
âîêàòèâ èôàäÿñèíè “Õàíûì, ùåé! Áÿýöì, ùåé!” ïàðàëåëèçìè øÿêëèíÿ
ñàëìàüû ëàçûì áèëèð. Àõûðûíúû áîéó Ä.-äÿ îëìàéàí áó ñþçëÿðëÿ áèòèðèð:
“Áó êèòàáû éàçàíû äóà èëÿ àíàíëàðà ùàã ñóáùàíÿùó âÿ òààëà ðÿùìÿò
åòñöí. Àìèí, àìèí äåéÿíëÿð äèçàð ýþðñöí. Õàíóì, ùåé! Áÿýöì, ùåé!”
4. Äèë âÿ èìëà õöñóñèééÿòëÿðè çÿìèíèíäÿ Â. íöñõÿñèíèí íþãñàíëàðû
àéäûí ìöøàùèäÿ åäèëèð. Ùÿð øåéäÿí ÿââÿë, êàòèá àéðû éàçûëìàëû ñþçëÿðè
âÿ ùÿðôëÿðè òåç-òåç áèòèøèê éàçìûøäûð: è÷ äåäè – è÷äåäè, àíóí êèáè – àíóíêèáè âÿ ñ. ßí áàøëûúàñû îäóð êè, Ä. íöñõÿñèíäÿêè áÿçè òöðê ìÿíøÿëè ñþçëÿðèí ìÿíàñû Â. êàòèáèíÿ éà ìÿëóì äåéèë, éà òÿõìèíè ìÿëóìäóð. Ìÿñÿëÿí, êàòèá “ãàðüàéûïäûð, áèç äàõû ãàðüàðûç” èôàäÿñèíè “ãàðûéûïäóð, áèç
äÿ ãàðàðóç”, “êþâðÿëèá” ñþçöíö “êöâëÿéèá”, “ãàüûðäûã” ñþçöíö
“îãûäóì” êèìè éàçìûøäûð.
Ì. Åðýèí Â. íöñõÿñèíèí èñíàä åòäèéè ÿëéàçìàíû ìöÿééÿíëÿøäèðìÿê
ìÿñÿëÿñèíÿ õöñóñè ôèêèð âåðìèø, ùàãëû îëàðàã äèããÿòè ùÿð èêè íöñõÿäÿ
áÿçè ñþçëÿðèí åéíè úöð ñÿùâ éàçûëûøûíûí òÿêðàð îëóíäóüóíà éþíÿëòìèøäèð.
Ìÿñÿëÿí, ùÿð èêè íöñõÿäÿ “ñîëóíà” ñþçö ñÿùâÿí àäè “íóí” èëÿ,
“áîéóìà” ñþçö éàíëûø îëàðàã “áîéíóìà” êèìè: “áÿýëÿð” ñþçö “Áåêèë”
øÿêëèíäÿ éàçûëûá. Ìàðàãëûäûð êè, “àðû ñóäàí àáäÿñò àëäû” èôàäÿñè ùÿð èêè
íöñõÿäÿ íàòàìàì (“àðû àáäÿñò àëäû”) éàçûëìûøäûð. Áó òèïëè éàçûëûø ãöñóðëàðûíûí òÿêðàðëàíäûüûíû íÿçÿðÿ àëàí Ì. Åðýèí éàçûð: “ßí àçûíäàí, ùÿð
èêè íöñõÿíèí îðòàã áèð íöñõÿéÿ äàéàíäûüûíû ãÿáóë åòìÿê ýÿðÿêäèð. Áèç
äàùà èðÿëè ýåäÿðêÿí Âàòèêàí íöñõÿñèíèí Äðåçäåí íöñõÿñèíäÿí àëûíäûüûíûí èðÿëè ñöðöëÿ áèëÿúÿéèíè ñþéëÿéÿúÿéèê”. Ëàêèí ýþðêÿìëè äÿäÿãîðãóäøöíàñûí åùòèìàë êèìè ñþéëÿäèéè áèðèíúè ôèêðèí ùÿãèãÿòÿ äàùà óéüóí
îëäóüóíó – éÿíè ùÿð èêè íöñõÿíèí äàùà þíúÿ éàçûëìûø îðòàã áèð ÿëéàçìà
ÿñàñûíäà ìåéäàíà ÷ûõäûüûíû äöøöíìÿê àøàüûäàêû ñÿáÿáëÿðÿ ýþðÿ
ìÿíòèãè ñàéûëìàëûäûð.
1. Ýþðöíöð, ýöìàí åäèëÿí íöñõÿ ìþâúóä èìèø âÿ Â. êàòèáèíèí ÿëèíÿ
êåúÿíÿ ãÿäÿð õåéëè êþùíÿëìèø, áÿçè âÿðÿãëÿðè äöøìöø âÿ áÿçè ñþçëÿðè,
èôàäÿëÿðè îõóíìàç îëìóøäóð. Áó ñÿáÿáäÿí äÿ êàòèá áöòöí áîéëàðû
êþ÷öðìÿìèø, ÿëéàçìàíûí áöòþâ ãàëìûø áîéëàðûíû êþ÷öðìöø, éÿãèí êè,
òèòóë ñÿùèôÿñè äÿ äöøäöéöíÿ ýþðÿ ÿñÿðè øÿðòè îëàðàã “ùåêàéÿòè-îüóçíàìåéè-Ãàçàí áÿý âÿ ãåéðè” àäëàíäûðìûøäûð.
2. Â. êàòèáèíèí ìÿòíÿ ñÿðáÿñò ìöíàñèáÿòèíè äîüóðàí ñÿáÿáëÿðäÿí
áèðè ùÿìèí “èëêèí íöñõÿäèð. Ùÿìèí íöñõÿíèí ïîçóëìóø éåðëÿðè (ñþçëÿð,
____________
èôàäÿëÿð, ùÿðÿêÿëÿð) Â. êàòèáèíèí èõòèñàðëàð âÿ ÿëàâÿëÿð åòìÿñè, áÿçè
42
ñþçëÿðè þç ñèíîíèìëÿðè èëÿ ÿâÿç åòìÿñè ö÷öí øÿðàèò éàðàòìûøäûð. Ùÿìèí
íöñõÿäÿ éàíëûø éàçûëìûø áèð íå÷ÿ ñþçöí ùÿð èêè íöñõÿäÿ òÿêðàðëàíìàñû
Ä. íöñõÿñèíäÿ êàòèáèí ìöùàôèçÿêàð îëìàñû (ùå÷ áèð ùÿðôè, èøàðÿíè äÿéèøìÿê èñòÿìÿìÿñè) óúóíäàí, Â. íöñõÿñèíäÿ èñÿ êàòèáèí äèããÿòñèçëèéè,
ôàêòûí ôÿðãèíÿ âàðìàìàñû âÿ éà äöçÿëèø åòìÿê èãòèäàðûíäà îëìàìàñû
ñÿáÿáèíäÿí èðÿëè ýÿëìèøäèð.
3. Â. íöñõÿñèíèí Ä.-äÿí êþúöðöëäöéö îíà ýþðÿ èíàíäûðûúû äåéèë êè,
ìÿëóì ñþçëÿðäÿí áàøãà, áó íöñõÿäÿ Ãàçàí àäûíäàí ñîíðà ÿí ÷îõ
òÿêðàð îëóíàí âÿ éàçûëäûüû ãÿäÿð äÿ àéäûí îõóíàí Áåéðÿê àäû ö÷ úöð
éàçûëûá (áó àíúàã “èëêèí” íöñõÿäÿ ùÿðÿêÿëÿðèí ïîçóëìàñû âÿ éà ãîéóëìàìàñû èëÿ áàüëû îëà áèëÿð). Áåëÿ áèð ôàêò äà äöøöíäöðöúöäöð: “Êèòàáèäÿäÿ Ãîðãóä”äà 14 äÿôÿ àäû êå÷ÿí “Øþêëö Ìÿëèê” Â. íöñõÿñèíäÿ 11
(îí áèð) äÿôÿ õàòûðëàäûëìûø âÿ áèð ãàéäà îëàðàã “Øþêëè Ìÿëèê” éàçûëìûøäûð (áóðàäà Â. êàòèáèíèí ö÷ íþãòÿíè ùÿð äÿôÿ óíóäóá ãîéìàäûüûíû
âÿ éà Ä. êàòèáèíèí ñèí ùÿðôè öçÿðèíäÿ ùÿð äÿôÿ ö÷ íþãòÿ àðòûðäûüûíû
äöøöíìÿê ìöìêöí äåéèë).
Â. íöñõÿñè áÿçè ñþç âÿ èôàäÿëÿðèí äöçýöí îõóíóøóíà âÿ áÿðïàñûíà
êþìÿê åòìÿêëÿ éàíàøû, “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”óí òàðèõÿí áèð íå÷ÿ
äÿôÿ éàçûéà àëûíäûüû ôèêðèíè ãöââÿòëÿíäèðèð âÿ ñöáóò åäèð.
ßÄßÁÈÉÉÀÒ:
1. Ýþêéàé Î. Ø. Äåäåì Êîðêóäóí êèòàáû, Èñòàíáóë, 1973.
2. Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä (òÿðòèá åäÿíè Ù. Àðàñëû), Áàêû, 1978.
3. Ïðîô. Äð. Ìóùàððåì Åðýèí. Äåäå Êîðêóò êèòàáû. Û Ýèðèø-ìåòèí-ôàêñèìèëå.
Àíêàðà, 1989.
4. Úÿìøèäîâ Ø. Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä, Áàêû, 1977.
5. Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä (òÿðòèá, òðàíñêðèïñèéà, ñàäÿëÿøäèðèëìèø âàðèàíò âÿ
ìöãÿääèìÿíèí ìöÿëëèôëÿðè Ô. Çåéíàëîâ âÿ Ñ. ßëèçàäÿ). Áàêû, 1988.
____________
43
ßêáÿð Áàéðàìîâ
“ÄßÄß ÃOÐÃÓÄ KÈTÀÁÛ” ÄÀÑÒÀÍËÀÐÛÍÄÀ
ÅÒÍÈÊ-ÏÑÈÕÎËÎÆÈ ÕÖÑÓÑÈÉÉßÒËßÐÈÍ ÈÍÈÊÀÑÛ
Ùÿð áèð õàëã âÿ éà åòíîñ þçöíö äöçýöí äÿðê åäèá ãèéìÿòëÿíäèðìÿê
âÿ òÿðÿããèéÿ íàèë îëìàã ö÷öí éàëíûç þçöíöí ñîñèàë-èãòèñàäè òàðèõè êå÷ìèøèíÿ äåéèë, ùÿì äÿ þç ïñèõîëîæû êå÷ìèøèíÿ äÿðèíäÿí áÿëÿä îëìàëûäûð.
Éÿíè åòíîñ âÿ éà õàëã êèì îëäóüóíó þçöíö íÿ çàìàí âÿ íåúÿ äÿðê
åòäèéèíè ùàíñû ìÿíÿâè-ïñèõîëîæû êåéôèééÿòëÿðÿ, àäÿò-ÿíÿíÿëÿðÿ ñòåðåîòèï âÿ éþíöìëÿðÿ ìàëèê îëäóüóíó, íåúÿ òÿðÿããè åòäèéèíè, òàðèõ áîéó
íÿ êèìè ïñèõîëîæè äÿéèøèêëèêëÿðÿ ìÿðóç ãàëäûüûíû äà éàõøû áèëìÿëèäèð.
Áó èñÿ õàëãûí åòíèê-ïñèõîëîæè õöñóñèééÿòëÿðèíè òàðèõè ïëàíäà àðàøäûðìàäàí, îíó ÿòðàôëû þéðÿíìÿäÿí ìöìêöí äåéèëäèð. ×öíêè åòíîñóí
òÿøÿêêöëö – îíóí åòíèê-ïñèõîëîæè õöñóñèééÿòëÿðèíèí òÿáÿääöëàòûíäàí
êÿíàðäà ýþòöðöëÿ áèëìÿç. Îäóð êè, õàëãûí åòíèê-ïñèõîëîæè õöñóñèééÿòëÿðèíèí êþêëÿðèíè àðàøäûðìàã ö÷öí ùÿìèí õàëãûí åòíîýåíåçèíÿ, õöñóñÿí
äÿ åòíèê-ïñèõîëîæè òàðèõèíÿ, îðàäà áàø âåðÿí åòíèê ïðîñåñëÿðÿ õöñóñè
äèããÿò éåòèðèëìÿëèäèð.
Íÿçÿðÿ àëìàã ëàçûìäûð êè, õàëãà ìÿõñóñ åòíèê-ïñèõîëîæè õöñóñèééÿòëÿðèí ìÿúìóéó, òÿìÿðêöçëÿøìèø ôîðìàëàðû èëê íþâáÿäÿ ùÿìèí
õàëãûí ôîëêëîð âÿ áÿäèè ÿäÿáèééàò ìàòåðèàëëàðûíäà “ìàääèëÿøèð”. Îäóð
êè, õàëãûí öìóìè åòíèê ñèìàñûíû, åòíèê õàðàêòåðèíè, äèýÿð åòíèê-ïñèõîëîæè
õöñóñèééÿòëÿðèíè, èëê íþâáÿäÿ þçöíöäÿðêåòìÿñèíèí âÿ þçöíöãèéìÿòëÿíäèðìÿñèíèí ÿñàñ úÿùÿòëÿðèíè àðàøäûðìàã ö÷öí éàçûëû àáèäÿëÿð,
ôîëêëîð ìàòåðèàëëàðû õöñóñè ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Ùÿìèí éàçûëû àáèäÿëÿðèí ïñèõîëîæè òÿùëèëè õàëãûí åòíèê-ïñèõîëîæè õöñóñèééÿòëÿðèíèí òÿøÿêêöë
ïðîñåñèíè èçëÿìÿéÿ èìêàí âåðèð.
Áó úÿùÿòäÿí õàëãûìûçûí ãÿäèì òàðèõÿ ìàëèê îëàí “Êèòàáè-Äÿäÿ
Ãîðãóä” äàñòàíëàðû ÷îõ çÿíýèí ìÿõÿçäèð. ×öíêè Àçÿðáàéúàíäà åòíîïñèõîëîæè äóéóìóí êþêëÿðè “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”ëà áàüëûäûð. Ùÿìèí
åïîñäà Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ÿúäàäëàðûíà õàñ îëàí åòíèê õàðàêòåð
ÿëàìÿòëÿðè, ñòåðåîòèï âÿ éþíöìëÿð, äàâðàíûø òÿðçè, ùèññëÿð, àäÿò-ÿíÿíÿëÿð âÿ ñ. îëäóãúà úàíëû øÿêèëäÿ þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Äåìÿëè, Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí åòíèê-ïñèõîëîæè õöñóñèééÿòëÿðèíèí òÿøÿêêöëöíö òÿäãèã
____________
åòìÿê ö÷öí “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” äàñòàíëàðû ÷îõ áþéöê òàðèõè ÿùÿ44
ìèééÿòÿ ìàëèêäèð. Äàñòàíëàðûí ÷îõ ýþðêÿìëè òÿäãèãàò÷ûëàðûíäàí îëàí
òöðêîëîã àëèì Òîôèã Ùàúûéåâ ùàãëû îëàðàã ýþñòÿðèð êè, “Äÿäÿ
Ãîðãóä”êèòàáû òöðê ÿäÿáèééàòûíûí øàù ÿñÿðèäèð. Òöðêö òöðê åäÿí, áèçè
áèç åäÿí íÿ âàðñà – òàðèõè-ñîñèàë, åòíèê-ïñèõîëîæè, ÿäÿáè-ôÿëñÿôè, ôèçèêèìÿíÿâè ôàêòîðëàðûí ùàìûñû “Äÿäÿ Ãîðãóä”êèòàáûíäà âàðäûð.” Ùÿìèí
äàñòàíëàðäà óëó ÿúäàäàëàðûìûç îëàí Îüóç åòíîñóíóí öìóìèëÿøìèø
ïñèõîëîæè êåéôèééÿòè êèìè åòíèê õàðàêòåðèí òÿçàùöðëÿðè èëÿ áàüëû ÷îõ
ìàðàãëû ìàòåðèàëëàð þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Íÿçÿðäÿí ãà÷ûðìàã îëìàç êè,
åòíèê õàðàêòåð åòíèê ñèìàíû ìöÿééÿí åäÿí ìöùöì ýþñòÿðèúèëÿðäÿí
áèðèäèð. Åòíèê õàðàêòåð äåäèêäÿ, àéðûúà áèð ôÿðääÿí àñûëû îëìàéàí
öìóìèëÿøìèø ïñèõîëîæè êåéôèééÿò, åòíîñóí ùÿð áèð öçâöíöí äàâðàíûø âÿ
ðÿôòàðûíäà, ìöíàñèáÿòëÿð ñèñòåìèíäÿ áó âÿ éà äèýÿð äÿðÿúÿäÿ òÿúÿññöì
åäÿí ïñèõè õöñóñèééÿò áàøà äöøöëöð.Îíà ýþðÿ äÿ “åòíèê õàðàêòåð”âÿ éà
“ìèëëè õàðàêòåð” “ïñèõèñèìà” àíëàéûøû èëÿ ñèíîíèì êèìè èøëÿäèëèð.
“Äÿäÿ Ãîðãóä” äàñòàíëàðûíäà äà þç ÿêñèíè òàïàí åòíèê õàðàêòåð
ÿëàìÿòëÿðè öìóìÿí îüóç åòíîñóíóí “ïñèõè ñèìàñû”íûí àéíàñû êèìè
÷ûõûø åäèð. ×öíêè åòíèê (ìèëëè) õàðàêòåð ùÿð ùàíñû åòíèê öìóìèëèéèí àéðûàéðû íöìàéÿíäÿëÿðèíÿ íèñáÿòÿí, ñîñèàë ãðóïäà âÿ éà åòíèê áèðëèêäÿ äàùà
ýöúëö øÿêèëäÿ òÿçàùöð åäèð. Éÿíè åòíèê õàðàêòåð ùÿð áèð øÿõñèééÿò ö÷öí
òèïèê äàâðàíûø òÿðçèíè øÿðòëÿíäèðÿí, ôÿàëèééÿò âÿ öíñèééÿòäÿ òÿøÿêêöë âÿ
òÿçàùöð åäÿí äàâàìëû ôÿðäè õöñóñèééÿòëÿðèí ìÿúìóéóíà ÷åâðèëÿí
åòíèê-ïñèõîëîæè õàññÿ îëóð. Áóíà ýþðÿ äÿ äàñòàíëàðäà åòíèê õàðàêòåð
äàùà ÷îõ åòíèê õöñóñèééÿòëÿðè þç äàâðàíûø âÿ ðÿôòàðûíäà áèðóçÿ âåðÿí
“ìîäàë øÿõñèééÿòëÿðèí” ñèìàñûíäà ÿêñ åòäèðèëèð.
Äàñòàíëàðäà äÿðèí ïñèõîëîæè ìöøàùèäÿ, åìïèðèê ìàòåðèàëëàðûí
òîïëàíìàñû âÿ àäåêâàò ñóðÿòäÿ öìóìèëÿøäèðèëìÿñè ÿñàñûíäà íÿèíêè
åòíîñóí ÿõëàãè-åòèê äàâðàíûø âÿ ðÿôòàðûíûí, åòíèê ñòåðåîòèïëÿðèíèí,
åëÿúÿ äÿ øÿõñèééÿòèí ôÿðäè-òèïîëîæè õöñóñèééÿòëÿðèíèí åòíèê ÷àëàðëàðëà
òÿñâèðèíÿ äÿ éåð âåðèëìèøäèð. Ãàäûí òèïëÿðèíèí õàðàêòåðèñòèêàñû èëÿ
ÿëàãÿäàð ôàêò áó úÿùÿòäÿí ÷îõ ÿëàìÿòäàðäûð. Èíñàíûí ôÿðäè-òèïîëîæè
õàðàêòåðèñòèêàñûíà àèä áó ôàêòûí äÿðèí ïñèõîëîæè ìÿíàñû âàðäûð. Äàñòàíäà îõóéóðóã: “Àðâàäëàð äþðä úöðäöð: áèðèñè ñîé ñîëäóðàíäûð (íÿñëè
êîðëàéàí); áèðèñè òîé äîëäóðàíäûð; áèðèñè åâèí äàéàüûäûð; áèðèñè íåúÿ
äåñÿí áàéàüûäûð”. Äàñòàíäà áó òèïëÿðèí ùÿð áèðèíèí ïñèõîëîæè õàðàêòåðèñòèêàñû âåðèëèð.
Áóðàäà øÿõñèééÿòèí òèïîëîýèéàñû õàëãà ìÿõñóñ åòíèê õöñóñèééÿòëÿð
____________
çÿìèíèíäÿ (ãîíàãïÿðâÿðëèê, àèëÿ ãàéüûñûíà ãàëìà âÿ ñ.) âåðèëèð. Åéíè
45
çàìàíäà áóðàäà ãàäûí òèïëÿðè ãðóï ïñèõîëîýèéàñûíû, “åòàëîí øÿõñèééÿòè” àøêàðëàìàã èñòèãàìÿòèíäÿ ÿêñ åòäèðèëìèøäèð. Åëÿ ãîíàüà ìöíàñèáÿò ãàäûí ö÷öí äÿ ÷îõ ÿëàìÿòäàð êåéôèééÿò ùåñàá åäèëèð.
Ãàäûíûí áàøãà àäàìà, ìÿñÿëÿí, ãîíàüà ìöíàñèáÿòÿ ýþðÿ
ñÿúèééÿëÿíäèðèëìÿñè õàëãûìûçûí èúòèìàè ôèêèð òàðèõèíäÿ ïñèõîëîæè õàðàêòåðèñòèêàíûí èëê íöìóíÿëÿðè êèìè ãèéìÿòëèäèð. Áó úÿùÿò þç ÿêñèíè
èëê äÿôÿ äîëüóí øÿêèëäÿ ìÿùç “Äÿäÿ Ãîðãóä” äàñòàíûíäà òàïûð.
Îüóçëàðûí ãîíàãïÿðâÿðëèéèíèí ÿñàñûíäà ìÿíÿâè òÿëÿáàòëàð, ìöâàôèã ñîñèàë-ïñèõîëîæè ìîòèâëÿð, ñÿðâÿòëÿð äóðóð. Áó ìåéëëÿð îüóçëàðûí
éöêñÿê ìÿíÿâè êåéôèééÿòëÿðèíè ìöâàôèã øÿêèëäÿ öçÿ ÷ûõàðûð. Îüóçëàð
ö÷öí òèïèê îëàí áó ÿëàìÿò – ãîíàãïÿðâÿðëèê îíëàðûí ìÿíÿâè ñèìàñûíûí
ýöçýöñöäöð. Ñàíêè ùÿéàò äöñòóðóíà ÷åâðèëìèø áó ïñèõîëîæè õàðàêòåðèñòèêàíû Äÿäÿ Ãîðãóä áåëÿ èôàäÿ åäèð: “Ãîíàüû ýÿëìÿéÿí áþéöê åâëÿð
éûõûëñà éàõøûäûð”.
Îüóçëàðûí çÿíýèí, ðÿíýàðÿíý, ìÿíÿâè-ïñèõîëîæè õöñóñèééÿòëÿðè
öìóìè õàðàêòåð ÿëàìÿòëÿðèíäÿ äàùà ïàðëàã øÿêèëäÿ òÿçàùöð åäèð.
Îüóçëàð úÿñóð, èýèä, ãîðõìàç, ÷àëûøãàí, ãàðøûéà ãîéäóãëàðû ìÿãñÿäÿ
÷àòìàãäà èíàäêàð âÿ ãÿòèééÿòëèäèðëÿð. Îüóçëàðäà ÿñë àäû áèð øÿõñ
äîüóëàðêÿí äåéèë, ùÿéàòäà áèð ùöíÿð, èýèäëèê ýþñòÿðäèêäÿí ñîíðà àëûð.
Þçö äÿ áó àäû îíà Äÿäÿ Ãîðãóä âåðèð. Äèðñÿ õàíûí éåíèéåòìÿ îüëó
áèð äÿôÿ ìåéäàíäà Áàéàíäûð õàíûí ÷îõ ýöúëö áóüàñû èëÿ âóðóøóá îíó
éûõûð, áàøûíû êÿñèð. Îüóç áÿéëÿðè óøàüûí áó ùöíÿðèíÿ “ÿùñÿí” äåéèðëÿð. Äÿäÿ Ãîðãóä îüëàíû ýþòöðöá àòàñûíûí éàíûíà àïàðûð. “Ñÿíèí îüëóí
áèð áóüà þëäöðìöøäöð, ãîé àäû “Áóüàú” îëñóí. Àäûíû ìÿí âåðäèì,
éàøûíû Àëëàù âåðñèí” - äåéèð.
Îüóç þëêÿñèíäÿ ÿçÿëè áèð ãàéäà âàðäûð: àòàíûí éöêñÿê ìÿíñÿáèíäÿí, ìþâãåéèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã îüóë úÿìèééÿòäÿ, ùÿéàòäà éåðè,
ìþâãåéè þç èýèäëèéè èëÿ þçö ãàçàíûð.
Îüóçëàðûí úÿìèééÿòäÿ ìþâãåëÿðè, âÿçèôÿëÿðè, ùÿòòà ùþêóìÿò
äèâàíûíäà îòóðäóãëàðû éåðëÿðè äÿ èýèäëèê äÿðÿúÿëÿðè èëÿ ìöÿééÿíëÿøèð.
Ìÿñÿëÿí, ùÿëÿ áèð õöñóñè èýèäëèê ýþñòÿðìÿìèø Óøóí Ãîúà îüëó ßéðÿê
áèð ýöí Ãàçàí áÿéèí äèâàíûíà ýÿëèá éóõàðû áàøäà ÿéëÿøèð. Òÿðñóñàìûø
àäëû áèð îüóç èýèäè áóíó ýþðäöêäÿ äåéèð: “Àé Óøóí Ãîúàíûí îüëó. Áó
îòóðàí áÿéëÿð ùÿð áèðè îòóðäóüó éåðè ãûëûíúû èëÿ, ÷þðÿéè èëÿ àëûáäûð.
ßéÿ, ñÿí áàøûìû êÿñäèí, ãàíìû òþêäöí, àúìû äîéóðäóí, éàëûí àäàììû
ýåéèíäèðäèí?” Áóíäàí ñîíðà ßéðÿê éöðöøÿ ÷ûõûð. Áóíà ýþðÿ äÿ îüóç____________
ëàð àäëàðûíäà ýþñòÿðäèêëÿðè èýèäëèêëÿðè, ãÿùðÿìàíëûãëàðû áèëäèðÿí
46
åïèòåòëÿð äàøûéûðëàð: ... Àúûüû òóòàíäà ãàðà äàøû êöë åéëÿéÿí Ãàçàí
áÿéèí ãàðäàøû Ãàðàýöíÿ; Äÿìèðãàïû Äÿðáÿíääÿêè äÿìèð ãàïûíû ùöúóìëà àëàí, àëòìûø òóòàìëûã áþéöê íèçÿíèí óúóíäà èýèäëÿðè áþéöðäÿí
Ãèéàí Ñÿëúóã îüëó Äÿëè Äîíäàç, Àìèäëÿ Ìÿðäèí ãàëàñûíû âóðóá
éûõàí, Äÿìèð éàéëû Ãûï÷àã Ìÿëèêÿ ãàí ãóñäóðàí, Ãàðàýöíÿ îüëó
Ãàðàáóäàã âÿ ñ.
Îüóç áÿéëÿðè ö÷öí ôèçèêè âÿ ìÿíÿâè ýöú, áóíëàðûí áèðëèêäÿ òÿúÿññöìö îëàí ãÿùðÿìàíëûã õàðàêòåðèê ÿëàìÿòäèð. Îíëàðûí ôèçèêè ýöúëÿðèíè àðòûðàí ÿñëèíäÿ ìÿíÿâè ýöúëÿðèäèð. Áóüàú áèð éóìðóã èëÿ èðè
áóüàíû éûõûð. Ùèéëÿ èëÿ àòàñû Äèðñÿ õàíû ÿñèð åäèá àïàðàí ãûðõ íÿôÿðëÿ
âóðóøóð, îíëàðà ãàëèá ýÿëèá àòàñûíû ãóðòàðûð. Áÿéëÿðáÿéè Ñàëóð Ãàçàí
Îüóç åëèíèí ñåâèìëèñè, úÿñóð âÿ ãÿùðÿìàíäûð. Î, äÿôÿëÿðëÿ äöøìÿíèí
öñòöí ãöââÿñèíÿ ãàðøû âóðóøóð.
Ñàëóð Ãàçàíûí ÷îáàíû Ãàðàúà ×îáàí îíóí þçöíäÿí ùå÷ äÿ ýåðè
ãàëìàéàí èýèääèð. Ãàçàí áÿéèí ãîéóí ñöðöëÿðèíè ÿëÿ êå÷èðìÿê ö÷öí
äöøìÿíèí áþéöê áèð ãöââÿñè ùöúöì åòäèêäÿ ãàðàúà ×îáàí ñàïàíäûíà
îí èêè áàòìàíëûã äàø, ñîíðà ãîéóí, êå÷è ãîéóá âóðóøóð, äöøìÿíÿ
ãàëèá ýÿëèð.
Îüóçëàðäà ãàäûíëàð äà úÿñóð âÿ èýèääèð. Ãàäûíëàðûí îüóç åòíèêñîñèàë ìöùèòè âÿ ïñèõîëîýèéàñû èëÿ øÿðòëÿíìèø îëàí áó õàðàêòåð ÿëàìÿòè
åòíèê áèðëèê äàõèëèíäÿ úèíñëÿðàðàñû ìöíàñèáÿòäÿ, öíñèééÿòäÿ ÿí
ìöùöì ðîë îéíàéûð.
Áàíó÷è÷ÿê Áåéðÿê èëÿ éàðûøûð, îíóíëà àò îéíàäûð, îõ àòûð âÿ ýöëÿøèð. Éàëíûç Áåéðÿê áó ñûíàãäàí, éàðûøäàí ãàëèá ÷ûõäûãäàí ñîíðà Áàíó÷è÷ÿê îíóí ìÿùÿááÿòèíÿ úàâàá âåðèð... Îüëóíó ÿñèðëèêäÿí ãóðòàðìàã ö÷öí Ñàëóð Ãàçàí äöøìÿíëÿ äþéöøÿ ýåäèð. ßðèíèí äÿ ýÿëìÿäèéèíè ýþðäöêäÿ Áóðëà õàòóí áèð éåðäÿ ãÿðàð òóòà áèëìèð. “Ãûðõ èíúÿ
áåëëè ãûç-îüëàíëà Ãàðà àéüûðûíû ÷ÿêäèðèá” ìèíèð, “Áþéöê ãûëûíúûíà”
ãóðøàíûð, “Áàøûìûí òàúû Ãàçàí ýÿëìÿäè” - äåéÿ èçèíÿ äöøöá ýåäèð.
Äþéöø éåðèíÿ áàøãà îüóç èýèäëÿðè äÿ éåòèøèð. Ãàíëû ÷àðïûøìàëàð áàø
âåðèð, äöøìÿí îüóç èýèäëÿðèíèí òÿçéèãèíÿ äàâàì ýÿòèðÿ áèëìèð. “Áîéó
óçóí Áóðëà õàòóí êàôèðèí ãàðà áàéðàüûíû ãûëûíúëàäû, éåðÿ ñàëäû. Òÿêóð
áàñûëäû, ãàëàí äöøìÿíëÿð ãà÷äû”.
Îüóçëàðûí õàðàêòåðèíäÿ äèããÿòè ÷ÿêÿí ÿëàìÿòëÿðäÿí áèðè äÿ ãîðõìàçëûã, þëöìäÿí áåëÿ ãîðõìàìàãäûð. Äöøìÿíëÿð íàìÿðäëèêëÿ Ñàëóð
Ãàçàíû ÿëÿ êå÷èðèá áèð ãóéóéà ñàëûðëàð. Îíëàð Ãàçàíûí ãàðøûñûíäà áåëÿ
____________
áèð øÿðò ãîéóðëàð: ãîïóç ÷àëûá áèçè òÿðèôëÿñÿí, îüóçëàðû èñÿ ùÿúâ åòñÿí,
47
ñÿíè àçàä åäÿðèê! Áåëÿëèêëÿ, Ãàçàí áÿé àëòåðíàòèâ ãàðøûñûíäàäûð: ùÿéàò
âÿ þëöì. Áèðèíúèñè, éÿíè ùÿéàò, éàøàìàã øÿðÿôñèçëèêëÿ, Îüóç ëÿéàãÿòèíè òàïäàëàìàãëà ÿëäÿ îëóíóð. Èêèíúèñè – þëöì èñÿ øÿðÿô âÿ ëÿéàãÿòèí
ùÿð øåéäÿí óúà òóòóëäóüóíà ýþðÿ âåðèëèð. Þëöì ãîðõóñó îëñà äà øÿðÿô
âÿ ëÿéàãÿò éîëó ñå÷èëèð. Ãàçàí áÿéèí äàâðàíûø âÿ ðÿôòàðûíû ìîòèâëÿøäèðÿí àìèëëÿð, ñÿðâÿòëÿð öìóìåòíèê ÿùÿìèééÿò äàøûéûð, ìöãÿääÿñ
âÿ óúàäûð, î, åëÿ áóíëàðà ìöâàôèã ãÿðàðûíû âåðèð, èêèíúè éîëó ñå÷èð:
ßëèíÿ äöøìöø èêÿí, åé êàôèð, þëäöð ìÿíè,
×ÿê ãûëûíúû êÿñ áàøûìû, ìÿí êè, ãîðõàí äåéèëÿì!
Äþçöìëöëöê, ìÿüðóðëóã, òÿâàçþêàðëûã âÿ íàìóñëóëóã “Äÿäÿ
Ãîðãóä” äàñòàíëàðû èøòèðàê÷ûëàðûíûí ñÿúèééÿâè åòíèê-ïñèõîëîæè ÿëàìÿòëÿðèäèð. Îüóç èýèäëÿðèíäÿí îëàí Áÿêèë îâ çàìàíû àéàüûíû ñûíäûðûð. Î,
ýöíëÿðëÿ àüðûéà äþçÿðÿê áóíó ùå÷ êèìñÿéÿ äåìèð, ùÿòòà àðâàäûíäàí äà
ýèçëè ñàõëàéûð. Áóðàäà äþçöìëöëöêëÿ áÿðàáÿð, áèð ìÿüðóðëóã äà âàðäûð.
Ñàëóð Ãàçàí åâèíè, âàð éîõóíó ÷àïûá òàëàéàí äöøìÿíëÿ þçö ùåñàáëàøìàã èñòÿéèð. Ãàðàúà ×îáàíûí êþìÿéèíäÿí èñòèôàäÿ åòìÿéè ãöðóðóíà ñûüûøäûðìûð. Áóíà ýþðÿ äÿ ×îáàíû áèð àüàúà ñàðûéûá òÿêáàøûíà
äöøìÿíèí öçÿðèíÿ ýåäèð.
Ãàíòóðàëû Ñåëúàí õàòóíó àëìàã ö÷öí ìåéäàíäà ö÷ ÷îõ ýöúëö âÿ
ãîðõóíú ùåéâàíëà – ãóäóç àñëàí, ãàðà áóüà âÿ áóüðà èëÿ òÿêáÿòÿê
âóðóøóð, ùÿð ö÷öíÿ èýèäëèêëÿ ãàëèá ýÿëèð, ìÿãñÿäèíÿ ÷àòûð.
Îüóç èýèäëÿðè ùÿð áèð ÷ÿòèíëèéÿ äþçìÿéÿ, äþéöøäÿ ãàëèá ýÿëìÿéÿ
þéðÿøèáëÿð. Áÿçÿí ùöíÿðëÿðèíäÿí, ãî÷àãëûãëàðûíäàí äà äàíûøìàüû ñåâèðëÿð. Àíúàã áó, ìöáàëèüÿñèç þçöíöãèéìÿòëÿíäèðìÿäèð, ýåð÷ÿê îëàíû
äàùà àäåêâàò ÿêñ åòäèðìÿêäèð. ßñëèíäÿ èñÿ ÷îõ òÿâàçþêàðäûðëàð. Áó
òÿâàçþêàðëûã èñÿ îíëàðûí õàðàêòåðèíèí äèýÿð ÿëàìÿòëÿðè èëÿ ãàðøûëûãëû
ÿëàãÿäÿ ìåéäàíà ÷ûõûð. Ñàëóð Ãàçàíûí áöòöí ùÿéàòû äåìÿê îëàð êè,
äþéöøëÿðäÿ êå÷èá. Î, áèð ÷îõ ãÿëÿáÿëÿð ãàçàíìûø, ãàëà âÿ þëêÿëÿð ÿëÿ
êå÷èðìèøäèð. Ñàëóð Ãàçàí ÿñèðëèêäÿ îëàðêÿí äöøìÿí ãàðøûñûíäà ãîïóç
÷àëûá ìÿíçóì øÿêèëäÿ ãÿëÿáÿëÿðèíäÿí äàíûøûð. Áóíó þéöíìÿê ìÿãñÿäè èëÿ äåéèë, äöøìÿíÿ ýþç äàüû âåðìÿê ö÷öí ñþéëÿéèð. “Îíäà äà
ìÿí “ÿðÿì, áÿéÿì äåéÿ þéöíìÿäèì! ×îõ þéöíÿí êèøèëÿðäÿ áèð êèøèëèê ýþðìÿäèì!” äåéèð.
Éöêñÿê ÿõëàãè ñÿðâÿòëÿð ùÿð áèð øÿðàèòäÿ îüóçëàðûí ôÿàëèééÿò âÿ
äàâðàíûøûíûí ìîòèâè êèìè ÷ûõûø åäèð. Íàìóñ, øÿðÿô îüóçëàð ö÷öí ìö____________
ãÿääÿñ ìÿíÿâè ñÿðâÿòäèð. Áóíëàð îüóçëàðûí íàìóñëóëóã êèìè ñàáèò
48
õàðàêòåð ÿëàìÿòèíäÿ þç õàðèúè èôàäÿñèíè òàïûð. Äöøìÿíëÿð – Øþêëö
Ìÿëèéèí àäàìëàðû Ñàëóð Ãàçàíûí âàð-éîõóíó òàëàí åäèð, ãûðõ èíúÿáåëëè
ãûçëà àðâàäûíû âÿ îüëóíó ÿñèð àïàðûðëàð. Øþêëö Ìÿëèê Ãàçàí áÿéèí
àðâàäûíû – Áóðëà õàòóíó ìÿúëèñèíÿ ýÿòèðèá øÿðàá ïàéëàòìàã, áóíóíëà
äà Ñàëóð Ãàçàíûí âÿ áöòöí Îüóç åëèíèí ëÿéàãÿòèíè, øÿðÿôèíè àë÷àëòìàã
èñòÿéèð. Àíúàã “Ãàçàí áÿéèí õàòûíû ùàíñûíûçäûð? – ñóàëûíà ãûðõ èíúÿáåëëè ãûç áèð éåðäÿ “ìÿíÿì” - äåéÿ úàâàá âåðèð. Áåëÿëèêëÿ, òÿùëöêÿíèí èëê àíûíäàí ñîâóøìàã ìöìêöí îëóð. Àíúàã Øþêëö Ìÿëèéèí ãÿðàðû
ãÿòèäèð. Àäàìëàðûíà ÿìð åäèð êè, Ãàçàíûí îüëó Óðóçóí ÿòèíäÿí ãàðà
ãîâóðìà áèøèðèí, ÿñèð ãàäûíëàðûí ãàáàüûíà ãîéóí, ùÿð êèì éåìÿñÿ
áèëèí êè, Áóðëà õàòóí îäóð. Äöøìÿíèí áó àìàíñûç, èéðÿíú ôèêðèíäÿí
õÿáÿð òóòäóãäà Áóðëà Õàòóí äÿùøÿòÿ ýÿëèð. Îüóçóí íàìóñëó, ãåéðÿòëè
ãûçû âÿ Àíà èêè îä àðàñûíäà ãàëûð: éà îüëóíóí ãîâóðìà åäèëÿí ÿòèíäÿí
éåìÿëè, éà äà èýèä Ñàëóð Ãàçàíûí âÿ áöòöí Îüóç åëèíèí íàìóñóíó
òàïäàëàìàëû èäè. Áóðëà õàòóí âÿçèééÿòè îüëóíà áèëäèðÿíäÿ Óðóç
àíàñûíà äåéèð: “Ñàãûí, õàíûì àíà! Ìÿíèì öçÿðèìÿ ýÿëìÿéÿñÿí! Ìÿíèì ö÷öí àüëàìàéàñàí! Ãîé, ìÿíè, õàíûì àíà, ÷ÿíýÿëÿ ñàíúñûíëàð!
Ãîé ÿòèìäÿí ÷ÿêñèíëÿð, ãàðà ãîâóðìà åäèá, ãûðõ áÿé ãûçûíûí þíöíÿ
àïàðñûíëàð. Îíëàð áèð éåéÿíäÿ ñÿí èêè éå! Êàôèðëÿð äóéìàñûíëàð, ñÿíè
òàíûìàñûíëàð”.šŸ
Áåëÿëèêëÿ, Îüóçóí ëÿéàãÿòè, íàìóñó ãîðóíóð, îüóçëàðûí èñòÿð êèøèñèíèí, èñòÿðñÿ äÿ ãàäûíûí íàìóñ, øÿðÿô éîëóíäà þëöìÿ áåëÿ ùàçûð
îëäóãëàðû ìÿëóì îëóð, éÿíè åòíèê ãðóïóí äàâðàíûøûíûí ìîòèâèíäÿ íàìóñ, ëÿéàãÿò áàçà ñÿðâÿòè êèìè ÷ûõûø åäèð.
Ãîðõàãëûüà ãàðøû áàðûøìàçëûã îüóçëàðûí åòíèê ïñèõîëîýèéàñûíûí ÿí
ñÿúèééÿâè õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí îëóá, îíëàðûí ôÿàëèééÿòëÿðèíäÿ,
äàâðàíûøëàðûíäà þçöíÿìÿõñóñ ôîðìàäà òÿçàùöð åäèð. Äþéöøëÿðèí
áèðèíäÿ Ñàëóð Ãàçàíûí îüëó Óðóç éàðàëàíàðàã ÿñèð äöøöð. Ãàçàíûí èñÿ
áóíäàí õÿáÿðè îëìóð. Äþéöøäÿí ñîíðà î, îüëóíó òàïìàäûãäà åëÿ áèëèð
êè, ãîðõóá ãà÷ûáäûð. Ñàëóð Ãàçàí îüëóíó ÷îõ àüûð øÿêèëäÿ úÿçàëàíäûðìàüû ãÿðàðà àëûð. “Áÿéëÿð, Àëëàù áèçÿ áèð ôÿðàñÿòñèç îüóë âåðìèøäèð.
Ýåäÿê îíó àíàñûíûí éàíûíäàí àëàã, ãûëûíúëà ïàðàëàéàã, àëòû áþëöê
åäÿê, àëòû éîëóí àéðûúûíà àòàã. Áèð äàùà êèìñÿ ÷þëëöê éåðäÿ éîëäàø
ãîéóá ãà÷ìàñûí”.
Îüóç åëèíäÿ äîñòëóã, éîëäàøëûã äà óúà òóòóëóð. Èñòÿð ãðóïäàõèëè, èñòÿðñÿ äÿ òàéôàäàõèëè ìöíàñèáÿò âÿ öíñèééÿòäÿ, àäàìëàðûí áèð-áèðèíè ãàâðà____________
ìàñûíäà äîñòëóã âÿ éîëäàøëûüà éöêñÿê åùòèðàì ìöùöì ðîë îéíàéûð.
49
Îüóçëàðäà àèëÿ äàõèëèíäÿ àòà-àíà âÿ þâëàä, ÿð-àðâàä ìöíàñèáÿòëÿðè
ñÿìèìèééÿò öçÿðèíäÿ ãóðóëìóøäóð. Àòà àèëÿíèí áàúàðûãëû áàø÷ûñû,
áþéöê ãàéüûêåøèäèð. Àòàíûí àèëÿäÿ íöôóçó øÿõñè êåéôèééÿòëÿðèíÿ
ÿñàñëàíûð, äåñïîòèê õàðàêòåð äàøûìûð. Àèëÿ öçâëÿðè àðàñûíäàêû
ìöíàñèáÿòäÿ ãàðøûëûãëû ñÿìèìèééÿò, áþéöéÿ âÿ ãàäûíà åùòèðàì áþéöê
ðîë îéíàéûð. Àòà ÷àëûøûð êè, îüëó ìÿòèí õàðàêòåðëè áèð øÿõñ êèìè éåòèøñèí,
ëàéèãëè áèð âàðèñ îëñóí. “Î çàìàíëàð îüóë àòà ñþçöíö èêè åëÿìÿçäè. Èêè
åëÿñÿéäè, î úöð îüóëó ãÿáóë åòìÿçäèëÿð”. Äàð ýöíäÿ àòà-îüóë áèðáèðèíèí éàðäûì÷ûñû, ùÿéàíû èäè. Öìóìèééÿòëÿ, îüóçëàðäà îüóë àòà-àíà
éîëóíäà ùÿð úöð ôÿäàêàðëûüà ùàçûðäûð. Èñòÿð àèëÿ âÿ ãðóïäàõèëè, èñòÿðñÿ äÿ
áöòöí òàéôàäàõèëè øÿõñèééÿòëÿð àðàñûíäàêû ìöíàñèáÿòëÿðäÿ ìÿùÿááÿò,
âÿôà âÿ ñÿäàãÿò îüóçëàðûí õàðàêòåðèê ìÿíÿâè, áàøãà ñþçëÿ åòíèêïñèõîëîæè õöñóñèééÿòëÿðè êèìè ÷ûõûø åäèð âÿ áó ìöíàñèáÿòëÿðèí èäàðÿ
îëóíìàñûíäà, òÿíçèìëÿíìÿñèíäÿ ìöùöì ðîë îéíàéûð. ßð-àðâàä
ñÿäàãÿòè áóíà ïàðëàã áèð ìèñàëäûð.
Þìöðëÿðèíèí ñîíóíà ãÿäÿð àèëÿñèíÿ ñÿäàãÿòëè, âÿôàëû îëìàã Îüóç
åëèíäÿ ùÿð áèð ãûç ö÷öí, ãàäûí ö÷öí ùÿéàòû äöñòóðäóð.
Äóõà Ãîúà îüëó Ñÿéðÿê ÿñèðëèêäÿ îëàí ãàðäàøûíûí äàëûíúà ýåäÿðêÿí
éåíèúÿ òîé åäèá, ýÿëèí ýÿòèðäèéè ñåâýèëèñèíÿ äåéèð êè, ìÿíè áèð èë, ö÷ èë ýþçëÿ, ÿýÿð ýÿëìÿñÿì “êþíëöí êèìè ñåâèðñÿ, îíà ýåò!” Ñÿéðÿéèí ñåâýèëèñè èñÿ
îíà áåëÿ úàâàá âåðèð: “Èíäè ìÿí ñÿíè áèð èë ýþçëÿðÿì, èêè èë ýþçëÿðÿì, èêè
èëÿ ýÿëìÿñÿí, ö÷-äþðä èë ýþçëÿðÿì. Àëòû éîëóí àéðûúûíäà ÷àäûð ãóðàðàì,
ýåäÿíäÿí, ýÿëÿíäÿí õÿáÿð ñîðóøàðàì. Õåéèð õÿáÿð ýÿòèðÿíÿ àò, äîí âåðÿðÿì, ãàôòàíëàð ýåéäèðÿðÿì. Øÿð õÿáÿð ýÿòèðÿíèí áàøûíû êÿñÿðÿì”. Ìàùèééÿòúÿ áó éàëíûç áèð ôÿðäÿ àèä øÿõñè ñÿäàãÿò âÿ âÿôà äåéèëäèð, îüóç
ãàäûíëàðûíà õàñ îëàí öìóìè åòíèê ïñèõîëîæè õöñóñèééÿòäèð.
Äÿäÿ Ãîðãóä äàñòàíëàðû Îüóç åòíèê õàðàêòåðèíèí, ïñèõîëîýèéàñûíûí
ìöõòÿëèô ÷àëàðëàðûíû, èíúÿëèêëÿðèíè àøêàð åäÿí ñèòóàñèéàëàð èëÿ çÿíýèíäèð.
Îüóç õàðàêòåðè “Ýÿðäÿéÿ ýèðìÿê” ùàäèñÿñèíäÿ äÿ þçöíÿìÿõñóñ øÿêèëäÿ òÿçàùöð åäèð. Ìÿñÿëÿí, Áåéðÿéÿ òîé åäèá Áàíó÷è÷ÿéè ýÿëèí ýÿòèðèðëÿð. Àíúàã Áåéðÿê Áàéáóðä ãàëàñûíäà äóñòàã îëàí îòóç äîããóç éîëäàøûíû ãàéòàðìàéûíúà ýÿðäÿéÿ ýèðìèð.
Ãàíòóðàëû áöòöí øÿðòëÿðè éåðè éåòèðäèéèíÿ ýþðÿ, Òðàáçîí ùàêèìè ãûçû
Ñåëúàí õàòóíó îíà âåðèð. Àíúàã ãûç àòà-àíàñûíûí öçöíö ýþðìÿìèø ýÿðäÿéÿ ýèðìÿêäÿí èìòèíà åäèð.
Íèøàíëûñûíû òîé åäèá ýÿëèí ýÿòèðäèêäÿí ñîíðà Ñÿéðÿê äÿ ýÿðäÿéÿ
____________
ýèðìèð. Îíà ýþðÿ êè, ãàðäàøû éàä áèð þëêÿéÿ ýåäèá, ýÿëìÿìèøäèð. Ñÿéðÿê
50
ãàðäàøûíûí äèðèñèíè âÿ éà þëöñöíö ýþðìÿéèíúÿ ýÿðäÿéÿ ýèðìÿéÿúÿéèíÿ
àíä è÷èð. Áóðàäà, áèð òÿðÿôäÿí, îüóçëàð àðàñûíäà ãîùóìëóã, äîñòëóã âÿ
éîëäàøëûã ìöíàñèáÿòëÿðèíäÿ ñÿäàãÿòèí, áàüëûëûã âÿ ôÿäàêàðëûüûí, äèýÿð
òÿðÿôäÿí èñÿ åâëÿíìÿéÿ, àèëÿ ãóðìàüà, öìóìèééÿòëÿ àèëÿéÿ íåúÿ
ìöãÿääÿñ áèð ýþçëÿ áàõûëäûüûíûí þçöíÿìÿõñóñ, ýöúëö èôàäÿñè þç ÿêñèíè
òàïûð. Áàøãà ñþçëÿ, îüóç åòíîñóíäà àèëÿéÿ ìöíàñèáÿò ÷îõ áþéöê ñîñèàë
ìÿñóëèééÿò, ìöãÿääÿñ áîðú êèìè áàøà äöøöëöð. ßýÿð äèýÿð ìÿíÿâè,
åëÿúÿ äÿ ñîñèàë áîðúóí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè àèëÿ ñÿàäÿòèíÿ õÿëÿë ýÿòèðÿ áèëÿðñÿ, îíäà áóíà éîë âåðìÿê îëìàç. Éÿíè ÿââÿëúÿ çÿðóðè ñîñèàë, éàõóä
ìÿíÿâè áîðúó éåðèíÿ éåòèðìÿê ëàçûìäûð êè, ñîíðà àðõàéûíëûãëà “ýÿðäÿéÿ
ýèðìÿê”, éÿíè àèëÿ ñÿàäÿòèíè òÿìèí åòìÿê ìöìêöí îëñóí.
Îüóç åëèíäÿ èñòÿð ãðóïäàõèëè, èñòÿðñÿ äÿ ãðóïëàðàðàñû, åëÿúÿ äÿ òàéôàëàðàðàñû öíñèééÿò âÿ ôÿàëèééÿòäÿ éàëàí÷ûëûüà, èôòèðàéà ãàðøû áàðûøìàçëûã, ìÿíôè ãèéìÿòëÿíäèðìÿ ýöúëö ìîòèâ êèìè ÷ûõûø åäèð.
Éàëàí÷û îüëó Éàëûíúûã Áàíó÷è÷ÿéè àëìàã ö÷öí éàëàíäàí îíóí
íèøàíëûñû Áåéðÿéèí “þëäö” õÿáÿðèíè ýÿòèðèð. Àíúàã Éàëàí÷û îüëó äà éàëàí äàíûøäûüûíà ýþðÿ, íÿùàéÿò, ïèñ àãèáÿòëÿ öçëÿøèð, ëÿéàãÿòñèçëèê âÿ
àë÷àãëûã äàìüàñû èëÿ äàìüàëàíûð. Îüóç îçàíû “ìóðàäû ýþçöíäÿ ãàëñûí
Éàëàí÷û îüëó Éàëûí÷ûüûí” - äåéÿ îíó ëÿíÿòëÿéèð.
Äÿäÿ Ãîðãóä äàñòàíëàðûíûí èøòèðàê÷ûëàðû îëäóãúà ÷åâèê âÿ ùÿðÿêÿòëèäèð. Îíëàð òåç-òåç áàñãûíà ìÿðóç ãàëûð, áóíà äÿðùàë òÿøêèë îëóíóá úàâàá âåðèð âÿ áàøãà þëêÿëÿðÿ éöðöøëÿð åäèðëÿð. Äàñòàíëàðäàêû ùàäèñÿëÿðè
äèããÿòëÿ èçëÿäèêäÿ àéäûí îëóð êè, îüóçëàð äàùà ÷îõ ãàéíàð òÿáèÿòÿ,
úîøüóí òåìïåðàìåíòÿ ìàëèêäèðëÿð, ùÿì äÿ ÷îõ ùÿññàñäûðëàð. Ùÿð áèð
ùàäèñÿéÿ äÿðùàë ìöíàñèáÿòëÿðèíè èôàäÿ åäèðëÿð. Ìÿñÿëÿí, Áàéàíäûð
õàíûí çèéàôÿòèíäÿ Äèðñÿ õàí ãàðà îòàãäà îòóðäóëäóüó ö÷öí ÷îõ
òÿñèðëÿíèð âÿ áóíó þçöíÿ òÿùãèð ùåñàá åòäèéèíÿ ýþðÿ êöñöá ýåäèð. ßñèðëèêäÿ îëàðêÿí Áóðëà õàòóí äöøìÿíèí ôèêðèíè îüëóíà áèëäèðäèêäÿ Óðóç
àíàñûíûí òÿðÿääöä åòäèéèíè äöøöíöá îíà áÿðê ãÿçÿáëÿíèð.
Äàñòàí èøòèðàê÷ûëàðûíäà ïñèõîëîæè ýÿðýèíëèêëÿð, ùàëÿòëÿð ñöðÿòëÿ áèðáèðèíè ÿâÿç åäèð. Ñàëóð Ãàçàí Óðóçóí ìåéäàíäàí ãà÷äûüûíû äöøöíöá
áþéöê ãÿçÿá è÷èíäÿ îíó àüûð úÿçàëàíäûðìàã èñòÿéèð, àíúàã ìÿñÿëÿíè
þéðÿíäèêäÿ îüëó ö÷öí êþâðÿëèá àüëàéûð. Áåéðÿê äöøìÿíÿ ãàðøû àìàíñûç
âÿ “äàøöðÿêëèäèð”, àíúàã áàøãà áèð ñèòóàñèéàäà, ìÿñÿëÿí, àòà-àíàñû ãàðøûñûíäà, ñåâýèëèñè Áàíó÷è÷ÿê èëÿ ìöíàñèáÿòäÿ îëäóãúà èñòèãàíëû, êþâðÿê
____________
ãÿëáëè, ùÿññàñ áèð ýÿíúäèð.
51
Ùÿð áèð õàëãûí åòíèê ñòåðåîòèï âÿ éþíöìëÿðè, àäÿò âÿ ÿíÿíÿëÿðè
èúòèìàè-òàðèõè ùàäèñÿëÿðèí ñöçýÿúèíäÿí êå÷ÿðÿê ôîðìàëàøûð. Çàìàí
êå÷äèêúÿ ìöÿééÿí òÿáÿääöëàòà óüðàñà äà, úèëàëàíàðàã ñàáèòëÿøèð, íÿñèëäÿí-íÿñèëÿ âåðèëÿðÿê ùÿìèí åòíîñ öçâëÿðèíèí ìöíàñèáÿòëÿð ñèñòåìè, ÿõëàãè íîðìàëàðû âÿ áàõûøëàðûíäà, èíàì âÿ ÿãèäÿëÿðèíäÿ, äàâðàíûø âÿ ðÿôòàð òÿðçèíäÿ þç ÿêñèíè òàïûð.
“Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”óí ùÿð áèð áîéó åë-îáàéà, àòà-àíàéà,
ãàðäàø-áàúûéà öëâè ìÿùÿááÿòèí úàíëû ñàëíàìÿñèäèð”. Áóðàéà àèëÿ øÿðÿôèíè, íàìóñóíó ãîðóìàã, îúàüà äÿðèí áàüëûëûã, àíà âÿ ãàäûí ëÿéàãÿòèíÿ
äÿðèí ùþðìÿò, àòà åùòèðàìûíû ñàõëàìàãëà áàüëû ñòåðåîòèï âÿ éþíöìëÿð äÿ
ÿëàâÿ åäèëñÿ, ôèêèð äàùà áèòêèí îëàð. ×öíêè áó ãÿáèëäÿí îëàí åòíèê ñòåðåîòèïëÿð òÿðáèéÿëÿíäèðèúè ôóíêñèéà äàøûéûð. Áåëÿ êè, òÿðáèéÿ ñèñòåìèíèí
ìöùöì öíñöðö êèìè åòíèê ñòåðåîòèïëÿð áþéöéÿí íÿñëÿ ìöÿééÿí èñòèãàìÿò âåðèð, îíóí åòíèê ÿíÿíÿëÿð ðóùóíäà òÿðáèéÿ îëóíóá éåòèøìÿñèíÿ
ýöúëö òÿñèð ýþñòÿðèð. Åòíèê ñòåðåîòèïëÿðèí òÿðáèéÿ ôóíêñèéàñû ùÿì äÿ îíà
ýþðÿ òÿñèðëèäèð êè, àäàìëàð îíëàðëà ÷îõ åðêÿí éàøäàí òàíûø îëóðëàð.
Òÿñàäöôè äåéèëäèð êè, äàñòàíûí èëê ñÿòèðëÿðèíäÿí àèëÿ òÿðáèéÿñèíäÿ
âàëèäåéíëÿðèí ìöñáÿò íöìóíÿñèíÿ õöñóñè äèããÿò éåòèðèëèð:
Ãûç àíàäàí ýþðìÿéèíúÿ þéöä àëìàç,
Îüóë àòàäàí ýþðìÿéèíúÿ ñöôðÿ ÷ÿêìÿç.
Îüóë àòàíûí éåòèðìÿñè, èêè ýþçöíöí áèðèäèð,
Àüûëëû îüóë îëñà, îúàüûíûí ýþçöäöð.
Àò âÿ ãîïóç îüóç úÿìèééÿòèíäÿ ÷îõ ìöùöì éåð òóòóðäó. Àòñûç âÿ
ãîïóçñóç îüóç åëèíè òÿñÿââöð åòìÿê ìöìêöí äåéèëäèð. Àò âÿ ãîïóç
îüóçëàðûí ùÿéàòëàðûíûí áèð ïàð÷àñû èäè. Áóíà ýþðÿ äÿ àò âÿ ãîïóçëà áàüëû
îëàðàã îüóçëàðäà ìöÿééÿí åòíèê ñòåðåîòèïëÿð ôîðìàëàøìûø, áó ñòåðåîòèïëÿðäÿ èñÿ îíëàðûí òàðèõè ÿíÿíÿëÿðè, ùÿéàòëàðû, ñåâýèëÿðè, íèôðÿòëÿðè, èäåàëëàðû þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. “Áÿðê éöéðÿê Ãàçëûã àòà íàìÿðä èýèä ìèíÿ
áèëìÿç, ìèíèíúÿ, ìèíìÿñÿ éàõøûäûð”. “Àò éåìÿéÿí àúû îòëàð áèòèíúÿ,
áèòìÿñÿ éàõøûäûð”. “Àò èøëÿìÿñÿ, ÿð þéöíìÿç, ùöíÿð àòûíäûð”. “Àò ãóëàüû òåç åøèäÿð” âÿ ñ. êèìè èôàäÿëÿð åòíèê ñòåðåîòèïëÿðëÿ éîüðóëìóøäóð.
Õàëãûí åòíèê ïñèõîëîæè õöñóñèééÿòëÿðè è÷ÿðèñèíäÿ àäÿò-ÿíÿíÿëÿðèí þç
éåðè âàðäûð, éÿíè îíëàð õàëãûí ïñèõè ñèìàñûíûí ìöùöì òÿðêèá ùèññÿëÿðè
êèìè åòíîñ öçâëÿðèíèí ïñèõîëîýèéàñûíäà ìþùêÿìëÿíÿðÿê íÿñèëäÿííÿñëÿ êå÷èð. Áó âÿ éà äèýÿð õàëãà ìÿõñóñ åòíèê ïñèõîëîæè õöñóñèééÿòëÿð
____________
äàùà áàðèç øÿêèëäÿ, èëê íþâáÿäÿ ìÿùç àäÿò-ÿíÿíÿëÿðäÿ ÿêñ îëóíóð.
52
Îüóçëàðûí ôÿàëèééÿò âÿ äàâðàíûøëàðûíûí èäàðÿ îëóíìàñûíäà àäÿò âÿ
ÿíÿíÿëÿð õöñóñè ðîë îéíàéûð, òÿíçèìëÿéèúè êèìè ÷ûõûø åäèðëÿð. Áàéàíäûð
õàíûí èëäÿ áèð äÿôÿ öìóìåë çèéàôÿòèíè òÿøêèë åòìÿñè, Ñàëóð Ãàçàíûí äà
éåíÿ èëäÿ áèð äÿôÿ åâèíè éàüìàëàòìàñû, éÿíè âàð-äþâëÿòèíè õàëã àðàñûíäà
áþëöøäöðìÿñè îüóçëàðûí ÷îõ ãÿäèì òàðèõè êå÷ìèøè îëàí ÿíÿíÿëÿðèäèð. Áó
ùÿì îíëàðûí þç ÿúäàäëàðûíûí õàòèðÿñèíÿ åùòèðàìëà éàíàøäûãëàðûíû áèëäèðèð, ùÿì äÿ òàéôàäàõèëè ìöíàñèáÿòëÿðè íèçàìëàéûð.
Îüóçëàðûí åâëÿíìÿ àäÿò-ÿíÿíÿëÿðè äÿ ÷îç çÿíýèíäèð. Áèð Îüóç
èýèäè åâëÿíÿðêÿí èëê íþâáÿäÿ ãûçà åë÷è ýþíäÿðèëèð. Áó èøÿ àòà-àíà âÿ
ìöäðèê øÿõñëÿð áàø÷ûëûã åäèð. Àíúàã ãûçûí ðàçûëûüû äà îëìàëûäûð. Îüëàíûí èýèäëèéè èëÿ áÿðàáÿð ãûçûí èýèäëèéè äÿ íÿçÿðÿ àëûíûð. Áàìñû Áåéðÿê
èëÿ Áàíó÷è÷ÿéèí éàðûøû áóíà ïàðëàã ìèñàë îëà áèëÿð. Òîé ýöíö îüëàí âÿ
ãûç ãûðìûçû ãàôòàí, ïàëòàð ýåéèíèðëÿð. Îüëàí îõ àòûð âÿ îõóíóí äöøäöéö
éåðäÿ éåíè åâëÿíÿíëÿð ö÷öí ÷àäûð – îòàã òèêèðëÿð. Îüëàíûí àòàñû éåíè
åâëÿíÿí îüëó ö÷öí àéðûúà åâ, âàð-äþâëÿò âåðèð. Áåëÿëèêëÿ, îüëó àéðûúà
åâ îëìàãëà àòàñûíûí ùèìàéÿñèíäÿí ÷ûõûá úÿìèééÿòèí ìöñòÿãèë, òàìùöãóãëó öçâöíÿ ÷åâðèëèð. Áóíà ýþðÿ äÿ îüóçëàðäà éåíè àèëÿ ãóðìàüà
“åâëÿíìÿê” äåìèøëÿð.
“Äÿäÿ Ãîðãóä” äàñòàíëàðûíäà îüóçëàðûí éàñ ÿíÿíÿëÿðè äÿ þçöíöí
ÿêñèíè òàïìûøäûð. Îüóçëàðäà ìàòÿì ÿëàìÿòè îëàðàã àüû ÷ûõàðûá ãàðà
ýåéèíèð, ýþé áöðöíöðëÿð, éàõàëàðûíû âÿ öçëÿðèíè éûðòûðëàð, êèøèëÿð
÷àëìàëàðûíû éåðÿ âóðóðëàð. Áåéðÿê ÿñèð äöøäöêäÿí ñîíðà “Àòàñû áþéöê
÷àëìàñûíû éåðÿ ÷ûðïäû. Äàðòäû éàõàñûíû éûðòäû... Àü áèð÷ÿêëè àíàñû àüëàäû,
àü öçöíÿ àúû äûðíàã ÷àëäû... Áàíó÷è÷ÿê ãàðàëàð ýåéäè, àü êàôòàíûíû
÷ûõàðòäû... Áåéðÿéèí éàð-éîëäàøëàðû àü ÷ûõàðûá ãàðà ýåéäèëÿð”. Éàõóä,
Óðóçóí éîõà ÷ûõìàñûíà ýþðÿ ùàìû àüû ÷ûõàðûá ãàðàëàð ýåéèð. Áåéðÿéèí
þëäöéöíö åøèòäèêäÿ: “Ãûðõ-ÿëëè èýèä ãàðà ýåéèá ýþé ñàðûíäû. Ãàçàí
áÿéèí éàíûíà ýÿëèá ÷àëìàëàðûíû éåðÿ âóðäóëàð”.
“Äÿäÿ Ãîðãóä” áîéëàðûíäà îüóçëàðûí ìÿíÿâè òÿëÿáàòëà áàüëû åòíèê ùèññëÿðè äàùà ãàáàðûã âÿ äîëüóí øÿêèëäÿ þç ÿêñèíè òàïìûøäûð.
Îüóçëàð õåéèðõàùäûð, êþìÿéÿ åùòèéàúû îëàíëàðà éàðäûì åòìÿéÿ úàí
àòûðëàð. “Àúû äîéóðìàã, ÷ûëïàüû ýåéèíäèðìÿê” èôàäÿñèíÿ äàñòàíëàðäà
òåç-òåç ðàñò ýÿëèíèð.
Îüóçëàð èñòÿð èíñàíûí, èñòÿðñÿ äÿ òÿáèÿòèí ýþçÿëëèéèíè ãèéìÿòëÿíäèðìÿéè áàúàðûðëàð. Õöñóñèëÿ ìÿíÿâè ýþçÿëëèéÿ áþéöê öñòöíëöê âåðèðëÿð.
Ìÿðäëèéè, ÿëèà÷ûãëûüû äþíÿ-äþíÿ ìÿäù åäèð, þéöðëÿð. Îíëàðäà éàëàí÷ûëûüà,
____________
ãîðõàãëûüà, áþùòàíà ãàðøû íèôðÿò áþéöêäöð. Îüóçëàðäà éöêñÿê ÿõëàãè
53
ùèññëÿð è÷ÿðèñèíäÿ âÿòÿíïÿðâÿðëèê âÿ ìèëëè ãöðóð õöñóñè éåð òóòóð. Îíëàðäà
ãöðóð ùèññè åòíèê þçöíöäÿðêåòìÿ èëÿ ÷îõ ñûõ ãàðøûëûãëû ÿëàãÿäÿäèð.
Îüóçëàðûí âÿòÿíïÿðâÿðëèê, éóðäà, äîüìà îúàüà áàüëûëûã ùèññëÿðè
ýöúëöäöð. Îüóçëàð åòíèê ìÿíñóáèééÿòèíè äÿðê åäèð, áóíó ãèéìÿòëÿíäèðèð
âÿ þç ëÿéàãÿòëÿðèíè ÷îõ óúà òóòóð, îüóç îëäóãëàðû ö÷öí ôÿõð åäèðäèëÿð.
Äÿäÿ Ãîðãóä äàñòàíëàðûíäà ýåíèø ñîñèàë-ïñèõîëîæè òÿñèðÿ ìàëèê îëàí
àëãûøëàðà âÿ ãàðüûøëàðà äà ðàñò ýÿëèíèð. ßí ãÿäèì åòèãàäëàð âÿ ìèôèê
òÿñÿââöðëÿð èëÿ áàüëû îëàí áó àëãûø âÿ ãàðüûøëàð åòíèê ïñèõîëîæè õöñóñèééÿòëÿðè ÿêñ åòäèðìÿê áàõûìûíäàí äèããÿòè úÿëá åäèð, øÿõñèééÿòëÿðàðàñû
ìöíàñèáÿòëÿðÿ áó âÿ éà äèýÿð äÿðÿúÿäÿ òÿñèð ýþñòÿðèð. Éÿíè èíñàíëàðûí
áèð-áèðèíè ãàâðàìàñû âÿ àíëàìàñû ïðîñåñèíäÿ àëãûøëàð âÿ ãàðüûøëàð
èäåíòèôèêàñèéàñûíûí òÿñèðëè âàñèòÿñè êèìè þçöíö ýþñòÿðèð.
Äàñòàíëàðäà àëãûøëàð, ÿñàñÿí Äÿäÿ Ãîðãóäóí äèëè èëÿ èôàäÿ îëóíóð.
Áóíëàð èñÿ Áàéàíäûð õàíà éþíÿëìèøäèð: “Éåðëè áþéöê äàüëàðûí éûõûëìàñûí! Êþëýÿëèúÿ óúà àüàúûí êÿñèëìÿñèí! Úîøãóí àõàí ýþçÿë ñóéóí ãóðóìàñûí! Ãàíàäëàðûíûí óúëàðû ãûðûëìàñûí! ×àïàðêÿí àü-áîç àòûí áöäðÿìÿñèí! Äþéöøÿíäÿ áþéöê, èòè ïîëàä ãûëûíúûí ýþäÿëìÿñèí! Âóðóøàðêÿí
óçóí íèçÿí ÿéèëìÿñèí!” âÿ ñ. Áàíó÷è÷ÿê Áåéðÿéèí ýÿëäèéèíè àòà-àíàñûíà õÿáÿð âåðÿðêÿí îíëàð Áàíó÷è÷ÿéÿ àëãûø åäèðëÿð. Áóðàäà äà éåíÿ
îüóç äöøöíúÿ òÿðçè, îüóç ùÿéàòû þçöíÿìÿõñóñ øÿêèëäÿ ïñèõîëîæè ÿêñèíè
òàïûð: “Ãàðøûíäàêû óúà äàüëàð éàéëàüûí îëñóí! Ñîéóã-ñîéóã ñóëàð áóëàüûí îëñóí! Ãóëóì-ãàðàâàøûì ñÿíèí õèäìÿòèí îëñóí! Øàùà ëàéèã àòëàðûì
ñÿíèí ìèíèéèí îëñóí! Ãàòàð-ãàòàð äÿâÿëÿðèì éöêëÿéèí îëñóí!” âÿ ñ.
Ãàðüûøëàð øÿõñèééÿòëÿðàðàñû ìöíàñèáÿòäÿ áèð íþâ ýÿðýèíëèéèí
õàðàêòåðèñòèêàñû êèìè ÷ûõûø åäèð. Îíëàð ãàðüûø åäÿí ö÷öí ïñèõîëîæè ìöäàôèÿ, ãàðüûø îëóíàí ö÷öí èñÿ ðåôëåêñèéà âÿ þçöíöãèéìÿòëÿíäèðìÿ âàñèòÿñèäèð. Äÿäÿ Ãîðãóä äàñòàíëàðûíäàêû îüóçëàð àðàñûíäàêû ãàðüûøëàð
ùÿì êèøè, ùÿì äÿ ãàäûí ö÷öí ñÿúèééÿâè ùàëäûð. Ãàðüûøëàð áèð íå÷ÿ éåðäÿ
Äÿäÿ Ãîðãóäóí äèëè èëÿ èôàäÿ îëóíóð.
Äàñòàíëàðäà ãàäûíëàðûí äèëè èëÿ èôàäÿ îëóíàí ãàðüûøëàðà äà ðàñò
ýÿëèíèð. Äÿäÿ Ãîðãóä îüóçëàðû ö÷öí àíàíûí îüóëà çÿðÿð éåòèðÿíëÿðÿ
ãàðüûø åòìÿñè äàùà ñÿúèééÿâèäèð. Àíàñû Ãàçûëûã äàüûíäà Áóüàúû àüûð
éàðàëû ùàëäà òàïäûãäà Ãàçûëûã äàüûíà ãàðüûø åäèð. Ñàëóð Ãàçàíûí àðâàäû
îüëóíóí îâäàí ýÿëìÿäèéèíè ýþðäöêäÿ ýþç éàøû è÷èíäÿ ÿðèíè ãàðüûøà
òóòóð. Ùÿìèí àëãûø âÿ ãàðüûøëàð äà åòíîñóí ìÿíÿâè-ïñèõîëîæè àëÿìèíè
àíëàìàüà éàõûíäàí êþìÿê åäèð. Àõû, “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” äàñòàí____________
ëàðûíäà óëó ÿúäàäëàðûìûç îëàí îüóç-òöðê àèëÿñèíèí ñåâýè âÿ ìÿùÿááÿò
54
ùèññëÿðè öçÿðèíäÿ ãóðóëìàñûíà, äÿðèí àòà-àíà âÿ þâëàä ìÿùÿááÿòèíÿ,
ãàäûí øÿðÿô âÿ ëÿéàãÿòèíÿ ÷îõ áþéöê åùòèðàì ýþñòÿðèëìÿñèíÿ àèä ïàðëàã
íöìóíÿëÿð þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Áóðàäà èíñàí ìöíàñèáÿòëÿðèíäÿ ÿí áÿøÿðè ùèññëÿð òÿðÿííöì åäèëìèøäèð. Âÿòÿíÿ ìÿùÿááÿò àíà ñåâýèñè èëÿ áÿðàáÿð òóòóëóð. Ùÿð èêèñèíèí éîëóíäà úàíûíû ôÿäà åòìÿéè îüóç èýèäè þçö
ö÷öí ÿí áþéöê øÿðÿô ùåñàá åäèð. ×öíêè, Âÿòÿí êèìè, Àíà äà ìöãÿääÿñ
èäè. Îíà ýþðÿ äÿ îüóçëàðäà – óëó ÿúäàäëàðûìûçäà “Àíà ùàããû Òàíðû
ùàããû”íà áÿðàáÿð òóòóëóð. Áó úÿùÿò îüóçëàðà ìÿõñóñ åòíèê ùèññëÿðèí
ÿñàñ îáéåêòëÿðèíè ìöÿééÿíëÿøäèðìÿêëÿ éàíàøû, îíëàðûí äÿðèíëèéèíè âÿ
òÿñèðëèëèéèíè, öìóìåòíèê ñÿúèééÿ äàøûìàñûíû àéäûí ñóðÿòäÿ ñöáóò åäèð.
Äàñòàíëàðäà àíà ìÿùÿááÿòè, àíàéà äÿðèí åùòèðàì éöêñÿê äÿðÿúÿäÿ
ÿéàíè âÿ ïàðëàã ìèñàëëàðëà ÿêñ åòäèðèëìèøäèð. Áó úÿùÿòäÿí, “Ñàëóð Ãàçàíûí åâèíèí éàüìàëàíìàñû” áîéóíó õàòûðëàìàã éåðèíÿ äöøÿð. Áöòöí
âàðèäàòûíûí äöøìÿíëÿð òÿðÿôèíäÿí òàëàí åäèëèá àïàðûëàí Ñàëóð Ãàçàí
äöøìÿíëÿ ãàðøûëàøàðêÿí ùÿð øåéäÿí – “Ãûçûë Òàüëû óúà åâëÿðèíäÿí”,
“Ãèéìÿòëè õÿçèíÿñèíäÿí, áîë ýöìöøöíäÿí, ùÿòòà, ãûðõ èýèäëÿ áèðëèêäÿ
îüëó Óðóçäàí” âÿ “ãûðõ èíúÿ áåëëè ãûçëà Áóðëà õàòóíäàí” äà “êå÷èð”,
àììà àíàñûíäàí êå÷ìèð âÿ äöøìÿíÿ äåéèð:
“Ãîúà àíàìû ýÿòèðìèñÿí, àé êàôèð, àíàìû âåð ìÿíÿ,
Ñàâàøìàäàí, âóðóøìàäàí ãàéûäûá ýåðè, äþíöì ýåäèì.”
Áóðàäà áåëÿ áèð äÿðèí êîíòðàñòëûã – éÿíè þâëàääàí, þç ãàäûíûíäàí,
áöòöí âàð-äþâëÿòäÿí éàëíûç àíàíûí õèëàñ åäèëìÿñè õàòèðèíÿ êå÷èëìÿñè,
èðÿëèäÿ ãåéä åòäèéèìèç êèìè, “Àíà ùàããû Òàíðû ùàããû”íà áÿðàáÿð
òóòóëìàñû, éÿíè àíàíûí äà éàðàäàí îëìàñû èëÿ áàüëûäûð. Îíà ýþðÿ äÿ àíà
ùàããû ùÿð øåéäÿí óúà òóòóëóð.
Äàñòàíëàðäà þç ÿêñèíè òàïìûø åòíèê ïñèõîëîæè õöñóñèééÿòëÿðèí
òÿùëèëèíäÿí àéäûí îëóð êè, ÿââÿëà, îüóçëàðäà íàìóñ âÿ ãåéðÿò èíòåãðàë
ìÿíÿâè-ïñèõîëîæè êåéôèééÿò êèìè ôîðìàëàøìûø âÿ ùÿìèí êåéôèééÿòëÿðèí
ìîòèâëÿð ñèñòåìè äàùà ýåíèø âÿ òÿñèðëèäèð. Áóðàäà Âÿòÿíèí, åë-îáàíûí,
öìóìÿí þç åòíîñóíóí íàìóñ âÿ ãåéðÿòèíè ÷ÿêìÿê, îíëàðûí øÿðÿô âÿ
ëÿéàãÿòèíè ýþçëÿìÿê, îíó ãîðóìàüà ùàçûð îëìàã ÿñàñ éåð òóòóð, éÿíè
íàìóñëó âÿ ãåéðÿòëè îëìàüûí äàõèëè ìîòèâëÿðè ÷îõ ýåíèø âÿ
ðÿíýàðÿíýäèð, öìóìõàëã ìÿíàôåéèíè ùÿð øåéäÿí öñòöí òóòìàã, îíó
ãàíû âÿ úàíû áàùàñûíà äà îëñà ãîðóìàüà ùàçûð îëìàã ùÿìèí ìîòèâëÿð
____________
ñèñòåìèíäÿ ÿñàñ éåð òóòóð.
55
Èêèíúèñè, äàñòàíëàðäà åòíîñà õàñ îëàí èýèäëèê, ãîðõìàçëûã, äþéöø
ðóùó äîëüóí ñóðÿòäÿ ÿêñ åòäèðèëìèøäèð. Ùÿì äÿ áåëÿ áèð ðóù áöòöí åòíîñ
öçâëÿðèíèí – ùÿì ãûçûíûí, ùÿì äÿ êèøèíèí øÿõñè àòðèáóòóäóð. Òÿñàäöôè
äåéèë êè, îüóçëàð ÿñèë àäû áèð øÿõñ äîüóëàðêÿí äåéèë, ùÿéàòäà áèð ùöíÿð,
èýèäëèê ýþñòÿðäèêäÿí ñîíðà àëûð.
Ö÷öíúöñö, äàñòàíëàðäà þç ÿêñèíè òàïìûø ÿí âàúèá åòíèê
õöñóñèééÿòëÿðäÿí áèðè äÿ ìöãÿääÿñ Àíà øÿðÿô âÿ ëÿéàãÿòèíè, ùÿì äÿ
îíóí ðÿìçè îëàí ìöãÿääÿñ Âÿòÿí òîðïàüûíûí øÿðÿô âÿ ëÿéàãÿòèíè ãîðóìàãëà áàüëûäûð. Àíà øÿðÿôè âÿ Âÿòÿí øÿðÿôè óëó ÿúäàäëàðûìûç ö÷öí äöíéàäà ùÿð øåéäÿí – âàðäàí, äþâëÿòäÿí, òàõò âÿ òàúäàí, ùÿòòà þâëàä âÿ
àèëÿäÿí äÿ ÿçèç òóòóëóð. Ùÿìèí øÿðÿôèí ãîðóíìàñû íàìèíÿ úàí ÿñèðýÿìÿìÿê ìöìêöí ñàéûëìûð, ëàêèí ùÿìèí þâëàä úàíû ñàäÿúÿ îëàðàã ãóðáàí âåðèëìèð, ìÿùç î øÿðÿôè ãîðóìàã éîëóíäà ãóðáàí ýåòìÿëèäèð.
Äþðäöíúöñö, äàñòàíëàðäà óëó ÿúäàäëàðûìûçäà àèëÿíèí ìþùêÿìëèéè,
àèëÿ öçâëÿðè àðàñûíäà ãàðøûëûãëû ùþðìÿò âÿ åùòèðàìûí îëìàñû âàúèá åòíèê
õöñóñèééÿò êèìè ÿêñ åòäèðèëìèøäèð. Áåëÿ áèð ìöíàñèáÿò éàëíûç âàëèäåéí
– þâëàä àðàñûíäà äåéèë, ùÿì äÿ þâëàäëàðûí áèð-áèðèíÿ îëàí ìöíàñèáÿòè,
åëÿúÿ äÿ îíëàðûí þç âàëèäåéíëÿðèíÿ áþéöê åùòèðàìûíäà þçöíö àéäûí
ñóðÿòäÿ ýþñòÿðèð. Áåëÿ áèð ìöíàñèáÿò þç ìÿíøÿéèíè âàëèäåéíëÿðèí áèðáèðèíÿ îëàí ñÿìèìè ìöíàñèáÿòèíäÿí àëûð. “Àíà ùàããû Òàíðû ùàããû” êèìè
ãÿáóë åäèëèð, éÿíè î, òîõóíóëìàç áèð øÿõñèééÿò êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèëèð.
Áåøèíúèñè, äàñòàíëàðäà ìöùöì åòíèê õöñóñèééÿòëÿðäÿí áèðè äÿ
äîñòëóã âÿ ñÿäàãÿòëèê ðóùóíóí ÿúäàäëàðûìûçäà ÷îõ éöêñÿê ñÿâèééÿäÿ
îëìàñû âÿ îíóí ÿçèç òóòóëìàñûäûð. Îüóç åëèíäÿ èýèä, ìÿðä äîñò íàìÿðä
ãîùóìäàí öñòöí òóòóëóð. Áóíóíëà áÿðàáÿð, åòíîñäà äàõèëäÿí òþðÿéÿí
áÿëàéà, øÿð ãöââÿëÿðèíÿ ãàðøû ìöáàðèçëèê äÿ ÿêñ åòäèðèëèð.
Äàñòàíëàðäà åòíèê – ïñèõîëîæè õöñóñèééÿòëÿðèí òÿùëèëèíäÿí àéäûí îëóð
êè, åòíîñóí, õàëãûí òàëåéèíäÿ ãîðõóëó úÿùÿò îíóí ìÿíÿâè ÷þêöíòöñö,
éÿíè ìÿíÿâèééàòúà ÷öðöìÿñèäèð. Áåëÿ áèð ÷þêöíòö, ÷öðöíòö õöñóñÿí î
çàìàí áàø âåðèð êè, õàëã þç ìÿíÿâè êþêöíäÿí, ðèøÿëÿðèíäÿí àéðûëìûø
îëñóí, éÿíè àüàú êþêöíäÿí ãóðóäóãäà îíó ñàüëàì ñàõëàìàã ìöìêöí
îëìàäûüû êèìè, õàëã äà þç ìÿíÿâè-ïñèõîëîæè êþêöíäÿí, ìöñáÿò åòíèêïñèõîëîæè õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí àéðû äöøÿðñÿ îíó äà áèð áöòþâ îðãàíèçì
êèìè, ìöãòÿäèð õàëã êèìè ãîðóéóá ñàõëàìàã ìöìêöí äåéèëäèð. Îíà
ýþðÿ äÿ áèçèì ùÿð áèðèìèç Äÿäÿ Ãîðãóäóí äÿðèí ùèêìÿòëè èáðÿò äÿðñëÿðèíè éàõøû ìÿíèìñÿìÿëè, ÿìÿëèìèçäÿ îíà äöçýöí ðèàéÿò åòìÿëè âÿ ýÿ____________
ëÿúÿê íÿñèëëÿðè ùÿìèí ðóùäà òÿðáèéÿ åòìÿëèéèê. Áåëÿ áèð ÿìÿëè àääûì
56
àòìàñàã “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” ðóùóíäàí, éÿíè þç óëó ÿúäàäëàðûìûçûí
ãåéðÿòèíäÿí, õåéèðõàù ÿìÿëèíäÿí, ìöáàðèçëèéèíäÿí, ãî÷àãëûã âÿ ãÿùðÿìàíëûüûíäàí, ìÿðäëèê âÿ äþíìÿçëèéèíäÿí, íàìóñ âÿ ëÿéàãÿòèíè
øÿðÿôëÿ ãîðóìàñûíäàí, Âÿòÿí âÿ àèëÿ ñåâýèñèíäÿí óçàãëàøìûø îëàðûã,
åòíèê âÿ ìèëëè ðóùóìóçó èòèðìèø îëàðûã.
Ìÿøùóð àëìàí ôèëîñîôó Ùåýåë þç õàëãûíûí áèð ìöùöì åòíèê
ïñèõîëîæè õöñóñèééÿòèíè áåëÿ èôàäÿ åäèðäè: “Ìÿíèì õàëãûì àðõèâàðèóñäóð”(âÿ éà àðõèâàðèóñ õàëãäûð). Àðõèâ þç òàõ÷àëàðûíäà òàðèõè ùàäèñÿëÿðè
âÿ ôàêòëàðû ùèôç åäèð, ãîðóéóá ñàõëàéàðàã ýÿëÿúÿê íÿñèëëÿðÿ âåðèð”. Éÿíè
àëìàí õàëãû èëê íþâáÿäÿ þç òàðèõèíè éàõøû áèëìÿêëÿ ñå÷èëèð. Áÿñ áóíóí
åòíèê-ïñèõîëîæè ìÿíàñû íÿäèð?
ßââÿëà, þç òàðèõèíè éàõøû áèëÿí, îíà äÿðèíäÿí áÿëÿä îëàí õàëã þçöíö
éàõøû äÿðê åäèð, þçöíö, þç ìþâãåèíè äöçýöí ãèéìÿòëÿíäèðèð. Èêèíúèñè,
áåëÿ õàëã þç òàðèõèíÿ éàõøû áÿëÿä îëäóãäà îíóí èáðÿò äÿðñëÿðèíè äÿ éàõøû
ìÿíèìñÿéèð, èëê íþâáÿäÿ þç òàðèõèíäÿ úÿëáåäèúè íÿ âàðñà, îíó ùèôç åäèá
ñàõëàìàüà âÿ èíêèøàô åòäèðìÿéÿ úÿùä åäèð. Äåìÿëè, þç õàëãûíûí òàðèõèíÿ
äÿðèíäÿí áÿëÿäëèê îíóí ö÷öí ñöçýÿú ðîëóíó îéíàéûð: éàõøûëàðû ñå÷èá
ýþòöðìÿê, ïèñëÿðäÿí èñÿ óçàãëàøìàã! Áó èñÿ òàðèõèí ÿñë èáðÿò äÿðñèäèð.
Ýÿðÿê õàëãûìûç äà “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”óí äÿðèí ùèêìÿòëè èáðÿò
äÿðñëÿðèíè éàõøû ìÿíèìñÿñèí âÿ îíäàí íÿèíêè áó ýöíêö, ùÿòòà ýÿëÿúÿê
íÿñèëëÿð äÿ éàõøû áÿùðÿëÿíñèí.
ßÄßÁÈÉÉÀÒ:
1. Áàéðàìîâ ß.Ñ. Åòíèê ïñèõîëîýèéà ìÿñÿëÿëÿðè. Áàêû, 1996.
2. Áàéðàìîâ ß.Ñ. “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”äàñòàíëàðûíäà åòíèê-ïñèõîëîæè
õöñóñèééÿòëÿðèí èíèêàñû. Áàêû, 2000.
3. Áàéðàìîâ ß.Ñ. Åòíèê ïñèõîëîýèéà. Áàêû, 2001.
4. Áðîìëåé Þ.Á. Î÷åðêè òåîðèè ýòíîñà. Ìîñêâà, 1983.
5. Âóíäò Â. Ïñèõîëîãèÿ íàðîäîâ. Ìîñêâà, 2002.
6. Ãåéáóëëàéåâ Ã. Àçÿðáàéúàíëûëàðûí åòíèê òàðèõèíÿ äàèð. Áàêû, “Åëì”, 1994.
7. Ñòåôàíåíêî Ò. Ýòíîïñèõîëîãèÿ. Ìîñêâà, 1999.
8. Õîòèíåö Â.Þ. Ýòíè÷åñêîå ñàìîñîçíàíèå. Ñàíêò-Ïåòåðáóðã, 2000.
____________
57
Ìÿñóìÿ Ìÿëèêîâà
“ÄßÄß ÃOÐÃÓÄ KÈTÀÁÛ” ÍÄÀ ÄÞÂËßÒ Âß ÙÖÃÓÃ
ÙÀÃÃÛÍÄÀ ÈÄÅÉÀËÀÐ
“Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” ãÿùðÿìàíëûã åïîñó ãÿäèì âÿ åðêÿí
ôåîäàëèçì äþâðö Àçÿðáàéúàíûíäà èúòèìàè óêëàäûí, äþâëÿò ãóðóëóøóíóí
âÿ ãàéäàëàðûíûí äÿðê åäèëìÿñèíèí òöêÿíìÿç ìÿíáÿéè, áþéöê òàðèõè
àáèäÿñèäèð. Áÿäèè ïëàíäà ìèôèê âÿ ðåàë-òàðèõè äàñòàíëàðäàí èáàðÿò îëàí
åïîñ Àçÿðáàéúàí äþâëÿò÷èëèéèíèí òÿøÿêêöëöíöí ñîñèàë-èãòèñàäè ïðîñåñëÿðè ùàããûíäà áèòêèí òÿñÿââöð éàðàäûð. Îíäàêû ñèéàñè èäåéàëàð ÿõëàãè âÿ
ñàèð òÿñÿââöðëÿðëÿ, äèíè åùêàìëàðëà ãàéíàéûá ãàðûøìûøäûð. Øÿðãèí õàëã
éàðàäûúûëûüû èðñèíäÿ (Ìàíàñäà, Àëïàìûøäà, Ìàùàáùàðàòäà), ùàáåëÿ Ãÿäèì Øÿðãèí áèð ñûðà ùöãóãè àáèäÿëÿðèíäÿ (Ùàììóðàïè Ãàíóíëàðûíäà,
Àâåñòàäà âÿ áàøãàëàðûíäà) îëäóüó êèìè, “Äÿäÿ Ãîðãóä”äà äà ñèéàñè
èäåéàëàð ùÿëÿ ìèôëÿðäÿí àéðûëìàìûøäû. Áóíóíëà áåëÿ, õàòûðëàäûëàí àáèäÿëÿðèí ùÿð áèðè êèìè, “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” äà Àçÿðáàéúàíûí î çàìàíêû èúòèìàè-ñèéàñè ùÿéàòûíûí êèôàéÿò ãÿäÿð òàì ìÿíçÿðÿñèíè éàðàäûð.
Åïîñ îüóçëàðûí äþâðöíö äîüóëäóãëàðû ýöíäÿí ãîúàëàíàäÿê, ìÿèøÿò
ùÿéàòûíäàí äîüìà òîðïàüûí èñòèãëàëèééàòû óüðóíäà ìöáàðèçÿéÿäÿê èúòèìàè ùÿéàòûí áöòöí ñàùÿëÿðèíÿ ñèðàéÿò åäÿí “èýèäëÿð ÿñðè”1 êèìè òÿñâèð
åäèð. Áó, ùÿðáè øþùðÿò, ãöäðÿò âÿ ãÿëÿáÿëÿð ÿñðèäèð. Áó áàðÿäÿ ãÿùðÿìàíëàðûí äîüóëìàñû, ãîúàìàí âÿ ýÿíú èýèäëÿðèí – íÿèíêè ôèçèêè úÿùÿòäÿí, ùÿì äÿ ðóùÿí ýöúëö îëàí, öìóìè ìÿíàôåëÿðèí âÿ èëê íþâáÿäÿ þç
òîðïàãëàðûíûí, îíóí áöòþâëéöíöí âÿ àçàäëûüûíûí, þç ãÿëÿáÿñèíèí àçàäëûüûíûí âÿ ìöñòÿãèëëèéèíèí ðÿìçè êèìè ùþêìäàðûí øÿðÿôèíèí, þç ÿúäàäëàðûíûí àäÿò âÿ ãàéäàëàðûíûí ìöäàôèÿñè êåøèéèíäÿ äóðàí èíñàíëàðûí ùàããûíäà äàñòàíëàð ñþéëÿéÿí õàëã ìöäðèêè âÿ ùÿð øåéè ãàáàãúàäàí ýþðÿí
Äÿäÿ Ãîðãóäóí ñþéëÿìÿëÿðè øÿùàäÿò âåðèð. Ìÿùç äîüìà ìöñòÿãèëëèéè
âÿ àçàäëûüû íàìèíÿ èýèäëÿð âÿ îíëàðûí ãÿùðÿìàíëûã èøëÿðè äîüóëóð.
Îüóçëàðûí ãÿùðÿìàíëûüûíà ùÿñð îëóíìóø åïîñóí þçöíäÿ, àäàìëàðûí
äþâëÿòè-ùöãóãè ùÿéàòû ùàããûíäà ÿëàâÿ ìÿëóìàòëàðû åùòèâà åòìÿñè
òÿáèèäèð. 12 äàñòàíäàí èáàðÿò îëàí åïîñ ýþñëÿðèìèç ãàðøûñûíäà òàðèõè
êå÷ìèøèí áöòöí ãÿáèëÿäàõèëè âÿ ãÿáèëÿëÿðàðàñû ÷îõøàõÿëè ìöíàñèáÿòëÿ____________
1
Ãîðäëåâñêèé Â.À. Èçáðàííûå ñî÷èíåíèÿ. Ò.1, Ì.,1960, ñ.71.
58
ðèí ìÿíçÿðÿñè úàíëàíûð êè, áó äà òÿäãèãàòëàðäà “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”óí ÿñðëÿð ÿðçèíäÿ õàëã éàðàäûúûëûüûíûí ìÿùñóëó îëìàñû1 ùàããûíäà
äåéèëÿí ôèêðè òÿñäèã åäèð.
Ãÿáèëÿ-òàéôà ÿëàãÿëÿðè ùÿëÿ êèôàéÿò ãÿäÿð ýöúëö èäè. Èúòèìàè óêëàä
èñÿ ãÿáèëÿ ãóðóëóøóíóí äàüûëìàñû, äþâëÿòèí ëàáöä àòðèáóòó îëàí ùàêèìèééÿòëÿ áèðýÿ îíóí éàðàíìàñû âÿ íÿùàéÿò, ôåîäàë äþâëÿòèíèí ôîðìàëàøìàñûíûí åðêÿí ìÿðùÿëÿñè ùàããûíäà øÿùàäÿò âåðèð. Åïîñà ýþðÿ ìÿðêÿçè ùàêèìèééÿòäÿí óçàãäà – éàäåëëè êàôèð ãÿáèëÿëÿðè èëÿ ñÿðùÿääÿ éàøàéàí Îüóç ãÿáèëÿëÿðè þçëÿðèíÿ ìÿõñóñ ùÿéàò òÿðçè êå÷èðèðäèëÿð âÿ õàíëàð-õàíû Áàéàíäóð õàíûí øÿõñèíäÿ àëè äþâëÿò ùàêèìèééÿòèíÿ òàáå èäèëÿð.
Ãÿáèëÿëÿðàðàñû âÿ ãÿáèëÿäàõèëè ìöíàñèáÿòëÿð ãàðøûëûãëû éàðäûì
ïðèíñèïè âÿ Áàéàíäóð õàíûí àëè ùàêèìèééÿòèíÿ òàáåëèê ÿñàñûíäà ãóðóëìóøäó. Ãàðøûëûãëû êþìÿê âÿ éàðäûì ìöíàñèáÿòëÿðè áîéëàðäà ãàáàðûã
òÿðÿííöì åäèëèð. Áóíà Ñàëóð Ãàçàíûí åâèíèí éàüìàëàíìàñû áîéó ïàðëàã
ìèñàë îëà áèëÿð (III). ßáöëãàçèíèí ôÿðçèééÿñèíÿ ýþðÿ, áîéóí ÿñàñûíäà
ïå÷åíåãëÿðèí îüóç ãÿáèëÿëÿðèíÿ éöðöøëÿðè èëÿ áàüëû òàðèõè ôàêò äóðóð.2
Åïîñà ýþðÿ, Ñàëóð Ãàçàíûí àèëÿñèíèí àçàä åäèëìÿñè âÿ ñÿðâÿòèíèí
êàôèð Øþêëö Ìÿëèéèí ÿëèíäÿí àëûíûá ýåðè ãàéòàðûëìàñû ö÷öí êàôèðëÿðëÿ
äþéöøëÿðäÿ ãÿùðÿìàíëûãëàðû äàñòàíëàðäà ÿòðàôëû òÿñâèð åäèëÿí âÿ àäëàðû
÷ÿêèëÿí ÷þë âÿ è÷ îüóç èýèäëÿðè Ñàëóð Ãàçàíûí êþìÿéèíÿ ýÿëèð. Àèëÿëÿðèí, ãÿáèëÿ öçâëÿðèíèí àçàäëûüû óüðóíäà öìóìè ìÿíàôåëÿð íàìèíÿ ñûõ
áèðëÿøìèø îüóç áÿéëÿðè äöøìÿíè ìÿüëóá åäèðëÿð.
Àíàëîæè åïèçîä äèýÿð äàñòàíëàðäà äà âåðèëèð. Áóíà Ãàçûëûã Ãîúà
îüëó Éåéíÿéèí äàñòàíû ïàðëàã ìèñàë îëà áèëÿð. Ãàçûëûã Ãîúàíûí ÿñèðëèêäÿí àçàä åäèëìÿñè ö÷öí Áàéàíäûð õàí èéèðìè äþðä íÿôÿð “ýþðêÿìëè
áÿéÿ” Ãàçûëûã Ãîúàíûí îüëó Éåéíÿéÿ áèðëÿøìÿê ÿìðèíè âåðèð (VII).
Áåëÿ âÿ áóíà áÿíçÿð åïèçîäëàðäà ìÿíà ìÿçìóíóíóí ìöñòÿñíà âàúèáëèéèíè ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð. Îíëàð îüóç áÿéëÿðèíèí ùÿð áèðèíèí íÿèíêè
ãÿùðÿìàíëûüûíûí, ùÿì äÿ îíëàðûí òîðïàüûíà, øÿðÿô âÿ ëÿéàãÿòèíÿ ãÿñä
åäÿí öìóìè äöøìÿí ãàðøûñûíäà ñûõ áèðëèéèíè íöìàéèø åòäèðèð.
Î äþâðöí èúòèìàè óêëàäûíûí õàðàêòåðèñòèêàñû ö÷öí èúòèìàè èéåðàðõèéàíûí íÿçÿðäÿí êå÷èðèëìÿñè âÿ ùÿð áèð òÿáÿãÿíèí áó ïèëëÿêÿíäÿêè âÿçèééÿòèíèí ìöÿééÿí åäèëìÿñè ìöñòÿñíà äÿðÿúÿäÿ ìöùöì ÿùÿìèééÿòÿ
ìàëèêäèð.
____________
1
Áàõ: Æèðìóíñêèé Â.Ì. Òþðêñêèé ãåðîè÷åñêèé ýïîñ. Ë.,1974, ñ.528-529.
2
Æèðìóíñêèé Â.Ì. Ýþñòÿðèëÿí ÿñÿðè, ñ.567-568, 570.
59
Åïîñäàí ýþðöíäöéö êèìè, õàíëàð-õàíû Áàéàíäóð õàí ãÿáèëÿ èòòèôàãûíà áàø÷ûëûã åäèð. Åïîñäà áàøûíäà ãÿùðÿìàí áÿéëÿðèí äóðäóüó ìöõòÿëèô ãÿáèëÿëÿð, È÷ âÿ ×þë îüóçëàð ùàããûíäà äàíûøûëûð.
Òàðèõè ìàòåðèàëëàð òöðê ãÿáèëÿëÿðèíèí ãÿäèìäÿ “ñîë” âÿ “ñàü”
ãàíàäëàðà áþëöíìÿñè ùàããûíäà øÿùàäÿò âåðèð. “Ñîë” ãàíàäà ÕIV-XV
ÿñðëÿðäÿ Êè÷èê Àñèéàäà ùþêìðàí ìþâãå òóòàí Áàéàíäóð ãÿáèëÿñè áàø÷ûëûã åòìèøäèð. “Ñàü” ãàíàäûí áàøûíäà “ãàéû” ãÿáèëÿñèíäÿí îëàí áÿéëÿð
äóðìóøäóð1. Ýöìàí åòìÿê îëàð êè, “ñîë” âÿ “ñàü” ãàíàäà áþëýö îüóçëàðûí È÷ âÿ ×þë Îüóçà áþëýöñöíÿ óéüóí îëìóøäóð êè, áó äà þç íþâáÿñèíäÿ Ö÷-îê âÿ Áîç-îê ãÿáèëÿëÿðÿ áþëýöéÿ óéüóí èäè. Áåëÿ ìÿíòèãè
íÿòèúÿ åïîñóí ìàòåðèàëëàðûíûí ìöãàéèñÿñèíäÿí äÿ èðÿëè ýÿëèð.
Î úöìëÿäÿí, ìÿíòèã ýþñòÿðèð êè, È÷ âÿ ×þë îüóçëàð ìöâàôèã îëàðàã
Ö÷-îõ âÿ Áîç-îõ ãÿáèëÿëÿðèäèð. Áåëÿ êè, ×þë îüóçëàðûí È÷ îüóçëàð ÿëåéùèíÿ öñéàíû âÿ Áåéðÿéèí þëäóðóëìÿñè áîéóíäà (ÕII) ýþñòÿðèëèð: “Ö÷ îõ,
áîç îõ éûüíàã îëñà, Ãàçàí åâèí éàüìàëàäàðäû. Ãàçàí ýåðè åâèí éàüìàëàòäû. Àììà Äàø îüóç áåëÿ áóëóíìàäû. Ùàìû È÷ îüóç éàüìàëàäû”2. Äàùà ñîíðà, È÷ îüóçëà ×þë îüóç àðàñûíäà äþéöøö òÿñâèð åäÿí ùèññÿäÿ ãåéä
åäèëèð: “Îíëàð (Àðóç âÿ Äàø îüóç áÿéëÿðè – Ì.Ì.) äà ãîøóí òîïëàìàüû
ÿìð åòäè, ... áàðàüûçäàí Ãàçàíà ãàðøû ýÿëäèëÿð. Ö÷ îõ, Áîç îõ ãàðøûëàøäûëàð”3. Åïîñ áåëÿ ôàêòû ãåéä åäèð êè, Áàéàíäóð õàí È÷ âÿ ×þë
îüóçëàðû áèðëÿøäèðÿ áèëìèøäè. Áó çàìàí áåëÿ òÿñÿââöð åäèëèð êè, Áàéàíäóð õàí ùÿìèí ãÿáèëÿëÿðè þç ÿòðàôûíäà ñöçåðåí ùöãóãó ÿñàñûíäà áèðëÿøäèðìèøäè. Åïîñóí ìàòåðèàëëàðûíûí òÿùëèëè ãÿáèëÿëÿð àðàñûíäà âàññàë ìöíàñèáÿòëÿðèíèí îëìàñû ùàããûíäà íÿòèúÿ ÷ûõàðìàüà ÿñàñ âåðèð, ÷öíêè ãÿáèëÿëÿðàðàñû ìöíàñèáÿòëÿð ñöçåðåíëèê – âàññàëëûã ïðèíñèïè öçðÿ ãóðóëìóøäó.
Áàéàíäóð õàíûí éàëíûç áèð íå÷ÿ áîéäà õàòûðëàíìàñûíà âÿ áàøãàëàðû
èëÿ ìöãàéèñÿäÿ ñèéàñè ñÿùíÿäÿ íàäèð ùàëëàðäà ýþðöíäöéöíÿ áàõìàéàðàã, îíóí øÿõñèééÿòè ñàíêè èëàùèëÿøäèðèëèð. Ëàêèí åïîñäà áåëÿ áèð èäåéà
èñðàðëà âóðüóëàíûð êè, îüóçëàðûí ùþêìäàðû, ñöçåðåíè, 24 îüóç ãÿáèëÿñèíèí
ùàìûñûíû þç ÿòðàôûíäà áèðëÿøäèðÿí ìÿùç îäóð – Áàéàíäóð õàíäûð. Ìÿùç
î, - Áàéàíäóð õàí îüóçëàðûí ãöäðÿòèíè, îíëàðûí áèðëèéèíè âÿ äîüìà òîðïàüûí áöòþâëöéöíö òÿúÿññöì åòäèðèð. Î, ôåîäàë èéåðàðõèéàñûíûí áàøûíäà
äóðàðàã, þëêÿ èøëÿðèíè ýþçÿýþðöíìÿç ÿëè èëÿ èäàðÿ åäèð. Áàéàíäóðóí____________
1
Áàõ: Ãîðäëåâñêèé Â.Ë. Ýþñòÿðèëÿí ÿñÿðè, ñ.77-78.
2
Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä. Áàêû, 1978, ñ.153.
3
Éåíÿ îðàäà, ñ.158.
60
ñöçåðåíèí ùàêèìèééÿòè ùàããûíäà åïîñóí îíà âåðäèéè “õàíëàð-õàíû” (I),
“ãàëàí èýèäëÿðèí äàéàüû, éîõñóëëàðûí öìèäè, Òöðêöñòàíûí äèðÿéè, òóëó
ãóøóíóí éàâðóñó, ãÿáèëÿíèí âÿ òàéôàíûí àñëàíû, ãàðà êöòëÿíèí ïÿëÿíýè,
õîøáÿõò õàí” (VII) òèòóëëàðû øÿùàäÿò âåðèð.
Áóíäàí áàøãà, õàòûðëàäàã êè, åïîñ 24 îüóç ãÿáèëÿñèíÿ, 24 íÿôÿð
“òàíûíìûø áÿéÿ” ÿìð åòìÿê ùöãóãóíà ìÿùç Áàéàíäóð õàíûí ìàëèê
îëìàñû ùàããûíäà øÿùàäÿò âåðèð. Áàéàíäóð õàíûí èøòèðàê÷û, ôÿàëèééÿòäÿ
îëàí øÿõñ îëóá-îëìàìàñûíäàí àñûëû îëìàéàðàã, åïîñäà ìîíðàõ-ñöçåðåíèí ùàêèìèééÿò íöôóçóíóí ýöúö ùÿìèøÿ ãåéä åäèëèð.
Åïîñäà áÿéëÿðèí – áàøäà èúòèìàè ïèëëÿêÿíäÿ Áàéàíäóð õàíà òàáå
ìþâãå òóòàí Ñàëóð Ãàçàí îëìàãëà ìöõòÿëèô ãÿáèëÿ áàø÷ûëàðûíûí ñîñèàë
òÿáÿãÿñè ùàããûíäà îíëàðûí áöòöí õèäìÿòëÿðèíèí òÿñâèðè èëÿ ÷îõ ÿòðàôëû
äàíûøûëûð.
Ñàëóð Ãàçàí åïîñäà ÿí áàøúûë áÿé - áÿéëÿðáÿéè, ïÿùëÿâàíëàðûí
áàø÷ûñû êèìè ÷ûõûø åäèð. Èúòèìàè èéåðàðõèéàäà Áàéàíäóð õàí îíäàí
éöêñÿêäÿ äóðóð; ëàêèí îíóí ùöãóãè ñòàòóñó Áàéàíäóð õàíûí ñòàòóñóíäàí áèð ãÿäÿð, áàøûíäà äóðäóüó ãàëàí áÿéëÿðèí âÿçèééÿòèíäÿí èñÿ ÿùÿìèééÿòëè äÿðÿúÿäÿ ôÿðãëÿíèð. Ñàëóð Ãàçàíûí áöòöí áàøãà ýþñòÿðèúèëÿðè
èëÿ éàíàøû, îíóí éöêñÿê ìþâãåéè ùàããûíäà îíóí ìàëèê îëäóüó “õàí
Ãàçàí” (II), “Áàéàíäóð õàíûí áÿéëÿðáÿéè” (IÕ) êèìè åéíè åïèòåòëÿð
øÿùàäÿò âåðèð. Áàéàíäóð õàí êèìè îíó äà “ãàëàí èýèäëÿðèí äàéàüû”,
“Òóëó ãóøóíóí éàâðóñó”, “éîõñóëëàðûí öìèäè” êèìè øÿðÿôëÿíäèðèðëÿð. Î,
Áàéàíäóð õàíà áÿíçÿð ÿí éàõøû âÿ ÿí øÿðÿôëè îüóç èýèäèäèð. Áóíóíëà
áåëÿ, ìÿùç Ãàçàí õàíûí òóòäóüó ïèëëÿ èëÿ ãàëàí áöòöí áÿéëÿð êèìè îíóí
äà àëè ùàêèìèééÿòÿ – ìîíàðõ-ñöçåðåíèí ùàêèìèééÿòèíÿ òàáåëèéèíè ñöáóò
åäèð. Ñÿêðÿéèí þç ãàðäàøûíà äåäèéè ñþçëÿð ñîí äÿðÿúÿ ñÿúèééÿâèäèð:
“Ãàðàíãó äöí è÷èíäÿ éîë àçñàì óìóì Àëëàù; ãàáà ÿëÿì ýþòöðÿí
õàíûìûç Áàéûíäûð õàí; ãûðûø ýöíö òÿïÿð àëïûìûç Ñàëóð Ãàçàí”1 (Õ).
Åïîñäà âàññàë ìöíàñèáÿòëÿðèíèí àòðèáóòëàðû áöòöí àøêàðëûüû èëÿ òÿñâèð
åäèëìèøäèð. Áÿéëÿð äðóæèíà÷ûëàð äåéèëäèëÿð. Îíëàðûí ùÿð áèðè ãÿáèëÿ ðÿùáÿðè,
þç ãÿáèëÿñèíèí ìöñòÿãèë ùþêìäàðû èäè. Ëàêèí áöòöí áóíëàðëà áåëÿ, îíëàð
õàíëàð-õàíû Áàéàíäóð õàíûí âÿ éà Ñàëóð Ãàçàíûí èðàäÿñèíÿ òàáå èäèëÿð.
Áîéäà òàáåëèéèí çàùèðè ôîðìàëàðû ùàããûíäà äà äàíûøûëûð: õàí ãàðøûñûíäà
äèçè öñòÿ ÷þêìÿ (II áîéäà), éàõøû õèäìÿòÿ, ãÿùðÿìàíëûüà, äöøìÿíëÿðêàôèðëÿð öçÿðèíäÿ ãÿëÿáÿéÿ ýþðÿ ñöçåðåíäÿí ìöêàôàò àëìàã âÿ è.à.
____________
1
Éåíÿ îðàäà, ñ.141
61
Ìÿëóì îëäóüó êèìè, ñöçåðåí-âàññàë ìöíàñèáÿòëÿðèíäÿ ùÿð èêè òÿðÿôèí öçÿðèíÿ ùöãóã âÿ âÿçèôÿëÿð äöøöðäö. Áóíóíëà ÿëàãÿäàð îëàðàã åïîñ
àíúàã ìîíàðõ-ñöçåðåíèí þç âàññàëëàðûíà êþìÿê ýþñòÿðìÿéÿ, îíëàðûí
åâèíè âÿ àèëÿñèíè ìöäàôèÿ åòìÿéÿ äàèð ùöãóã âÿ âÿçèôÿëÿðè ùàããûíäà
ìÿëóìàòëà êèôàéÿòëÿíìèð. Åïîñ îíóí âÿçèôÿëÿðèíÿ þç áÿéëÿðèíÿ ñÿðâÿòëÿð (êöðêëÿð, ìàùóä, ýåéèì) áàüûøëàìàñûíû äà àèä åäèð. “È÷ îüóçà äàø
îüóç àñè îëóá Áþéðÿê þëäöéö áîéó áÿéàí åäÿð” áîéó ñöçåðåíèí þç åâèíè áÿéëÿðÿ “éàüìàëàíìàüà” âåðìÿñè âÿçèôÿñèíè ÿêñ åòäèðèð. Áåëÿ âÿ
áóíà áÿíçÿð ôàêòëàð äåìÿê îëàð êè, áöòöí áîéëàðäà òÿñâèð åäèëèð. Þç
íþâáÿñèíäÿ áÿéëÿð äÿ Áàéàíäóð õàí ãàðøûñûíäà âÿçèôÿëÿð äàøûéûðëàð.
Áåëÿ êè, ñöçåðåíèí èëê ÷àüûðûøû èëÿ îíëàð þç äÿñòÿñè èëÿ ýÿëìÿëèäèð. Éóõàðûäà Éåéíÿéÿ, îíóí àòàñû Ãàçûëûã Ãîúàíûí ÿñèðëèêäÿí àçàä åäèëìÿñè
ö÷öí îíà êþìÿê åäèëìÿñèëÿ ÿëàãÿäàð Áàéàíäóð õàíûí èéèðìè äþðä íÿôÿð îüóç áÿéèíÿ ÿìð âåðìÿñèíÿ äàèð áåëÿ áèð ôàêò ãåéä åäèëäè (“Áàéàíäûð õàí áóéóðäó: - Èéèðìè äþðä ñàíúàã, áÿéè ýÿëñèí.- äåäè”)1
Ùåñàá åòìÿê îëàð êè, È÷ âÿ ×þë îüóçëàð ìÿùç âàññàë âÿçèôÿëÿðèíÿ
ýþðÿ Ãàçàí õàíûí åâèíè éàüìàëàìûø êàôèðëÿðëÿ ìöùàðèáÿäÿ Ñàëóð Ãàçàíûí êþìÿéèíÿ ýÿëäèëÿð (II), Ñàëóð Ãàçàíûí ÿòðàôûíäà áèðëÿøìèø È÷
îüóçëàð èñÿ öñéàí åòìèø îüóçëàðà ãàëèá ýÿëäèëÿð (ÕII).
Ñöçåðåí-âàññàë ìöíàñèáÿòëÿðè “Áÿêèë îüëó ßìðàí ùàããûíäà” áîéäà
éàõøû ýþñòÿðèëìèøäèð. Áóðàäà Áÿêèëèí ñÿðùÿääÿ êåøèê ÷ÿêìÿê, Áàéàíäóð
õàíûí îíó éàõøû àò, ãàôòàí, âàôèð õÿðúëèêëÿ òÿìèí åòìÿê âÿçèôÿñèíäÿí
äàíûøûëûð.2 ×þë îüóçëàðûí Ãàçàí õàíà ãàðøû ñàòãûíëûüû âàäàð åòìÿê èñòÿäèéè
Áåéðÿéèí ñþçëÿðè äàùà äèããÿòÿëàéèãäèð: “Ãàçàíà ìÿí àñè îëìàçàì. Ìÿí
Ãàçàíûí íåìÿòèí ÷îõ éåìèøÿì. Ãàðàãî÷äà ãàçûëûã àòûíà ÷îõ ìèíìèøÿì,
éàõøû ãàôòàíëàðûíû ÷îõ ýåéìèøÿì. Ìÿí Ãàçàíäàí äþíìÿçÿì...”3
Áîéëàðäàí ýþðöíäöéö êèìè, áÿéëÿðèí âÿçèôÿñèíÿ, ÿñèðëÿð äÿ äàõèë
îëìàãëà ÿëÿ êå÷èðèëìèø ãÿíèìÿòëÿðèí áåøäÿ áèðè ìèãäàðûíäà þç ñöçåðåíèíÿ áÿõøèø âåðìÿê àèä åäèëèðäè. Áàéáóðà îüëó Áàìñû Áþéðÿê4, Áÿêèë
îüëó ßìðàí5, Ãàçûëûã Ãîúà îüëó Éåéíÿé6 ùàããûíäà áîéëàðäà ùÿìèí
âÿçèôÿëÿð áàðÿñèíäÿ áèðáàøà äàíûøûëûð: “Ãóøóí àëà ãàòûíû, ãóìàøûí àðûñû____________
1
Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä ñ. 110
2
Éåíÿ îðàäà, ñ.125-126
3
Éåíÿ îðàäà, ñ.155-156
4
Éåíÿ îðàäà, ñ.4
5
Éåíÿ îðàäà, ñ.125
6
Éåíÿ îðàäà, ñ.109
62
íû, ãûçûí ýþé÷ÿéèíè, äîããóçëàìà úûðüàá-÷óõà Áàéàíäûð õàíà ïÿíúéåê
÷ûõàðäûëàð”1. Ãåéä åòìÿê ìàðàãëûäûð êè, áîéëàðäà ÿëÿ êå÷èðèëìèø ãÿíèìÿòëÿðäÿí Ãàçàí õàíà ïàé àéðûëìàñû áàðÿäÿ äàíûøûëìûð âÿ Ãàçàí õàí
òÿðÿôèíäÿí Áàéàíäóð õàíà áÿõøèø âåðèëìÿñè ùå÷ éåðäÿ ýþñòÿðèëìèð.
Åïîñäà áÿçÿí õàëã äà õàòûðëàäûëûð. Ýþðöíöð áóðàäà òÿñÿððöôàòëà,
ñÿíÿòêàðëûãëà ìÿøüóë îëàí ãàëàí úàìààò íÿçÿðäÿ òóòóëóð.
Åïîñäà ñàäÿ àäàìûí – õàëã è÷ÿðèñèíäÿí ÷ûõìûø èíñàíûí – ÷îáàí–èýèäèí
îáðàçû éàðàäûëìûøäûð (II). Î, þç ãÿùðÿìàíëûüû èëÿ èýèä áÿéëÿðäÿí ýåðè
ãàëìûð. ×îáàí êàôèðëÿðèí àëòûéöçëöê ãîøóíóíà ãàëèá ýÿëÿí, þç àüàñû Ãàçàí
õàíà ñÿäàãÿòëè îëàí úÿíýàâÿð êèìè õàðàêòåðèçÿ îëóíóð. Ñÿäàãÿòëè õèäìÿòèíÿ ýþðÿ ìöêàôàò îëàðàã, Ãàçàí õàí îíó áàø ìåùòÿð åòìèøäèð.
Î äþâðöí èúòèìàè ãóðóëóøóíóí áàøà äöøöëìÿñè ö÷öí ñîí äÿðÿúÿ
ìöùöì ìÿãàì åïîñäà êþëÿëÿð, êþëÿ ãàäûíëàð ùàããûíäà äÿôÿëÿðëÿ
õàòûðëàäûëìàñûäûð (II, III, IV). Áóðàäà êþëÿëèê Àâðîïà þëêÿëÿðèíÿ õàñ
îëàí êëàññèê õàðàêòåðäÿ îëìàìûøäûð. Î, áöòöí Øÿðãäÿ îëäóüó êèìè, åâ
êþëÿëèéè ôîðìàñûíäà èäè. Îíëàð åâ èøëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðèð âÿ þç àüàëàðûíà
õèäìÿò åäèðäèëÿð.
“Ñàëóð Ãàçàíûí åâèíèí éàüìàëàíìàñû” âÿ “Ãàçàí áÿéèí îüëó Óðóç
áÿéèí äóñòàã îëìàñû” ùàããûíäà áîéëàð àçàäëûüà áóðàõûëìûø êþëÿëÿð áàðÿñèíäÿ ñîí äÿðÿúÿ ìöùöì ìÿëóìàòëàðû åùòèâà åäèð. Ùÿð èêè áîéäà (II,
IÂ) Ãàçàí õàí àëòóí òàõòûíäà ÿéëÿøèá “ãûðõ áàø ãóë, ãûðõ ãûðíàã êÿíèç),
îüëó Óðóçóí áàøûíà àçàä åëÿäè”2. Áóðàäà áèð äàùà áöòöí àøêàðëûüû èëÿ
ÿââÿëÿí, êþëÿëèéèí îüóçëàðà åâ êþëÿëèéèíäÿí èáàðÿò îëäóüóíóí, èêèíúèñè,
àüàíûí êþëÿ öçÿðèíäÿ ìöëêèééÿò ùöãóãóíóí, îíóí þç ìöëêèééÿòè öçÿðèíäÿ ñÿðÿíúàì âåðìÿñè ùöãóãóíóí îëäóüóíóí øàùèäè îëóðóã.
Î äà àéäûíäûð êè, åïîñäà êþëÿëèéèí àíúàã éåýàíÿ ìÿíáÿéè ìöùàðèáÿëÿð, áàñãûíëàð (ÿñèð ýþòöðìÿ) ùàããûíäà äàíûøûëûð. III âÿ ÂII áîéëàðäà
áÿéëÿðèí ÿëÿ êå÷èðäèéè ãÿíèìÿòëÿð è÷ÿðèñèíäÿ “ýþé÷ÿê ãûçëàð”ûí àäû äà
÷ÿêèëèð. Áîéëàð äèýÿð ìÿíáÿëÿð ùàããûíäà ñóñóð.
“Äÿäÿ Ãîðãóä” åïîñóíäà äþâëÿò ãóðóëóøó ìÿñÿëÿëÿðè ùþêìäàðëàð,
îíëàðûí ñÿëàùèééÿòëÿðè, ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí îðãàíëàð, îíëàðûí ùöãóãè
ñòàòóñó ìÿñÿëÿñè èëÿ ÿëàãÿäàðäûð.
Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, ñèéàñè ùàêèìèééÿò ìÿñÿëÿëÿðè þç êîíêðåòëèéè âÿ ÿòðàôëû òÿñâèðè èëÿ éåðèíÿ íÿçÿðÿ ÷àðïàúàã äÿðÿúÿäÿ ãÿáèëÿëÿðàðà____________
1
Éåíÿ îðàäà, ñ.114
2
Éåíÿ îðàäà, ñ.44, 86
63
ñû ìöíàñèáÿòëÿð, àèëÿ, íèêàù ìöíàñèáÿòëÿðè, ãàäûíûí àèëÿäÿ âÿçèééÿòè âÿ
ÿëáÿòòÿ êè, èýèäëÿðèí ùÿðáè èøëÿðè ìÿñÿëÿëÿðèíÿ âåðèð. Éóõàðûäà ãåéä
åäèëäèéè êèìè, Áàéàíäóð õàíûí àëè ùàêèìèééÿòÿ ìàëèê îëìàã èäåéàñûíû
áöòöí áîéëàð òÿúÿññöì åòäèðèð, îíóí ðóùó èúòèìàè ùÿéàòûí áöòöí ñàùÿëÿðèíäÿ – ìÿèøÿòäÿ, àèëÿäÿ, èúòèìàè ùÿéàò òÿðçèíäÿ, ãÿùðÿìàíëûãëàðëà âÿ
è.à. ìþâúóääóð. Åïîñ ñàíêè õàíëàð-õàíû ùàêèìèééÿòèíèí, ÿñàñ ôÿàëèééÿòäÿ îëàí øÿõñèí Ñàëóð Ãàçàíûí îëìàñûíà áàõìàéàðàã, îíà äàíûøûãñûç
òàáåëèê àòìîñôåðèíè éàðàäûð. Òÿäãèãàòëàðäà îüóçëàðûí ïàòðèàðõû, áþéöê
ìöäðèê, òÿðáèéÿ÷è, éöêñÿê íöôóçà ìàëèê îëàí, èíñàíëàðûí, ãÿáèëÿëÿðèí
òàëåéèíè ùÿëë åäÿí Äÿäÿ Ãîðãóäóí þçöíöí ðîëó ùàããûíäà ñàáèò ôèêèðëÿ
ìöáàùèñÿ åòìÿê ÷ÿòèíäèð. Ëàêèí àõû, îíóí þçö äÿ îüóçëàðà âÿ îíëàðûí
áàø÷ûñû õàíëàð-õàíûíà õèäìÿò åäèð. Áóíäàí áàøãà, òÿñâèð åäèëäèéè êèìè,
ùàêèìèééÿòèí ÿéèëìÿçëèéèíè, ìîíàðõ øÿõñèééÿòèíèí òîõóíóëìàçëûüûíû
òÿáëèü åäèð, ìÿùç î, Áàéàíäóð õàíûí ÿòðàôûíäà èëàùè èðàäÿíèí èúðà÷ûñû
êèìè ìöãÿääÿñëèê ùàëÿñè éàðàäûð.
Éóõàðûäà ýþñòÿðèëÿíëÿðÿ ÿñàñÿí “àëè ùàêèìèééÿòèí ùÿëÿ íîìèíàë
îëìàñû”1 âÿ Áàéàíäóð õàíûí “ïàññèâ åïèê ìîíàðõ”2 îëìàñû ùàããûíäà
íþãòåéè-íÿçÿð èíàíäûðûúû äåéèëäèð. Ôèêðèìèçúÿ, ùþêìäàðûí ùàêèìèééÿòè
êèôàéÿò ãÿäÿð ðåàë èäè âÿ ùÿòòà, ãÿáèëÿ-òàéôà ìöíàñèáÿòëÿðèíèí ùþêìðàíëûã åòäèéè ùàëäà áåëÿ ùþêìäàðëà ùàêèìèééÿò àëòûíäà îëàíëàð àðàñûíäàêû
ùàêèìèééÿò ìöíàñèáÿòëÿðèíÿ ÿñàñëàíûðäû. Åïîñäà àíúàã Áàéàíäóð õàí
àëè ùàêèìèééÿòèí äàøûéûúûñû êèìè âÿ ãÿáèëÿ èòòèôàãûíûí áàø÷ûñû, î çàìàíêû
äþâëÿò òèïèíèí ðÿùáÿðè ãèñìèíäÿ òÿãäèì åäèëìèøäèð. Áóðàäà àíúàã Áàéàíäóð õàíà “ïàäøàù” òèòóëó âåðèëèð,3 î, “àü àëûíëû ÷àð” àäëàíäûðûëûð.
Ãàçàí õàí ùå÷ éåðäÿ áåëÿ òèòóëëà àäëàíäûðûëìûð êè, áó äà ôåîäàë èåðàðõèéàñûíäà Ñàëóð Ãàçàíûí Áàéàíäóð õàíäàí àøàüû ïèëëÿäÿ äóðäóüó áàðÿñèíäÿ øÿùàäÿò âåðèð. Òÿäãèãàò÷ûëàð ßáöëãàçèéÿ èñòèíàäÿí Ãàçàí õàíûí
íöôóçóíóí ÿéèëìÿçëèéèíè ùàãëû ãåéä åäÿðÿê áó ùàëû îíóíëà èçàù åäèðëÿð
êè, Ãàçàíûí òÿðèôëÿíäèéè áîéëàð “îüóç ãÿáèëÿëÿðèíèí Ñàëóðóí íÿñëèíäÿí
îëàí õàíëàðûí ùàêèìèééÿòè àëòûíäà îëäóüó äþâðäÿ” ãîøóëìóøäóð.4
Áåëÿ áèð íÿòèúÿéÿ ýÿëìÿê îëàð êè, äàñòàíäà Áàéàíäóð âÿ Ãàçàí,
áèðè ãÿáèëÿ èòòèôàãûíûí áàø÷ûñû, äèýÿðè èñÿ áÿéëÿðáÿéè, ïÿùëÿâàíëàðûí áàø÷ûñû êèìè åéíè òÿðÿííöì åäèëèð.
____________
1
Êîðîãëû Õ. Îãóçñêèé ãåðîè÷åñêèé ýïîñ. Ì.,1976, ñ.145
2
Æèðìóíñêèé Â.Ì. Ýþñòÿðèëÿí ÿñÿðè, ñ.564.
3
Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä, ñ.127.
4
Êîðîãëû Õ. Ýþñòÿðèëÿí ÿñÿðè, ñ.110.
64
Ëàêèí åïîñ ùàêèìèééÿò áàø÷ûñûíûí õàðàêòåðèñòèêàñû ö÷öí àç ÿùÿìèééÿò êÿñá åòìÿéÿí äèýÿð ôàêòëàð ùàããûíäà äà øÿùàäÿò âåðèð. Øöáùÿ äîüóðìóð êè, ïàäøàùûí øÿõñèééÿòè èëàùèëÿøäèðèëèðäè. Î, ïàäøàùëûã òàõòûíà
Àëëàù òÿðÿôèíäÿí ÷ûõàðûëäûüûíà ýþðÿ àíúàã àäÿòÿ, àäÿò ùöãóãóíà äåéèë,
ùÿì äÿ ìÿíÿâè ùàããûíà ýþðÿ ùàìûäàí éöêñÿêäÿ äóðóð. Áó áàðÿäÿ Áÿêèëèí þç àðâàäûíà èíúèêëèéè âÿ îüóçëàð ÿëåéùèíÿ ãèéàì ãàëäûðìàã ãÿðàðûíà ýÿëìÿñè ùàããûíäà äàíûøäûüû áîéäà äàùà àéäûí øÿùàäÿò âåðèëèð. ßðèíè äàíëàéàí àðâàä îíà áåëÿ íÿñèùÿò âåðèð: “Ïàäøàùëàð òàíðûíûí êþëýÿñèäèð. Ïàäøàùûíà àñè îëàíûí èøè ðàñò ýÿëìÿç”.1
Äàùà ñîíðà: “þç ïàäøàùûíà – Àëëàùûí êþëýÿñèíÿ ãàðøû ãèéàì ãàëäûðàíû Àëëàù úÿçàëàíäûðûð” èôàäÿñèëÿ ñÿñëÿøìèðìè?
Åïîñà ýþðÿ, ÷àðûí âÿ ùÿð áèð ùþêìäàðûí þç ãÿáèëÿñè äàõèëèíäÿ
ùàêèìèééÿòè èðñè èäè. Áó áàðÿäÿ I, III, IÂ, ÂI âÿ áàøãà áîéëàðäà øÿùàäÿò
âåðèëèð, “òàõò-òàú” ûí âàðèñÿ êå÷ìÿñè ùàããûíäà äàíûøûëûð.
Åïîñ Áàéàíäóð õàíûí ùàêèìèééÿòèíèí èðñè îëìàñû ùàããûíäà ùÿð ùàíñû
äöçöíÿ ýþñòÿðèøè þçöíäÿ åùòèâà åòìèð. Ëàêèí áåëÿ ùàë íÿçÿðÿ ÷àðïûð (IV, VI).
Ìàðàãëûäûð êè, þç òàõò-òàúû ö÷öí Ãàçàí õàí äà íàðàùàòëûã êå÷èðèð,
îüëóíó, îíóí òàõò-òàúûíà ñàùèá îëà áèëìÿéÿúÿéèíÿ ýþðÿ äàíëàéûð, ÷öíêè
î, ãÿùðÿìàíëûã ýþñòÿðìÿìèø, “îüóçëàðûí ìöêàôàòûíû àëìàìûøäûð” (IV).
Ùàêèìèééÿòèí èðñè õàðàêòåðè ùàããûíäà ôèêðè ÂI áîéäà äàùà ïàðëàã øÿêèëäÿ òÿñäèã åäèëèð, áåëÿ êè, Ãàíëû Ãîúà äåéèð: “Éàðÿíëÿð, àòàì þëäö, ìÿí
ãàëäûì, éåðèí-éóðäóí òóòäóì. Éàðûíêè ýöí ìÿí þëÿì, îüëóì ãàëà”.2
Òàðèõè ìÿëóìàòëàð ÿñàñûíäà áåëÿ áèð ôèêèð ñþéëÿìÿê îëàð êè, òàõò-òàú
âàðèñëèéè ùàããûíäà ìÿñÿëÿ äèâàíäà ùÿëë åäèëèðäè. Ìÿíáÿëÿðèí ìÿëóìàò
âåðäèéè êèìè, âàðèñ ùàããûíäà ìÿñÿëÿíèí ùÿëëè ö÷öí ãóðóëòàé – îüóç ãÿáèëÿëÿðè íöìàéÿíäÿëÿðèíäÿí èáàðÿò øóðà ÷àüûðûëûðäû. Ñÿëúóãèëÿð äþâðöíäÿ ãóðóëòàé õàíûí åëàí åäèëìÿñèíäÿí èáàðÿò îëàí öìóìãÿáèëÿ éûüûíúàüû
ôóíêñèéàñûíû ãîðóéóá ñàõëàéûðäû.3 Áó ãàéäà Âÿòÿí òàðèõèíèí ñîíðàêû
äþâðëÿðèíäÿ äÿ ãîðóíóá ñàõëàíûëìûøäûð. Áó, åïîñëà äà òÿñäèã åäèëèð. IÂ
áîéäà äîëàéûñû èëÿ ýþñòÿðèëèð êè, òàõò-òàú ùàããûíäà ìÿñÿëÿíè áÿéëÿðèí
éûüûíúàüû ùÿëë åäèð. Ãàçàí 16 éàøëû âÿ øþùðÿòÿ íàèë îëìàìûø îüëóíà
äåéèð: “...Ñÿí ãàëúàã òàõò-òàúûì ñÿíÿ âåðìÿéÿëÿð...”.4
____________
1
Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä, ñ.127.
2
Éåíÿ îðàäà, ñ.95.
3
Ãîðäëåâñêèé Â.À. Ýþñòÿðèëÿí ÿñÿðè ñ.88.
4
Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä, ñ.73
65
Åïîñ äèýÿð äþâëÿò âÿçèôÿëÿðè ùàããûíäà ÷îõ úöçè ìÿëóìàò âåðèð. Äåìÿê îëàð êè, àíúàã áèð áîéäà âÿçèð âÿçèôÿñè áàðÿñèíäÿ õàòûðëàäûëûð. Áó
âÿçèôÿíèí àäûíà Ãàçûëûã Ãîúà îüëó Éåéíÿéèí áîéóíäà òÿñàäöô îëóíóð:
“...Ãàçûëûã Ãîúà äåðëÿðäè áèð êèøè âàð èäè, Áàéàíäûð õàíûí âÿçèðè èäè...”1.
Äåìÿê îëàð êè, áó âÿçèð âÿçèôÿñèíèí õàòûðëàíäûüû éåýàíÿ áîéäóð.
Áàéàíäóð õàí âÿ Ãàçàí õàí éàíûíäà ìÿøâÿðÿò÷è îðãàíûíûí ôóíêñèéàñûíû äèâàíëàð éåðèíÿ éåòèðèðäè. Äèâàíëàð òàðèõÿí, áèð ãàéäà îëàðàã, ùþêìäàðëàðûí éàíûíäà òîïëàíûðäû. Ìÿñÿëÿëÿðèí ìöçàêèðÿñè ãÿðàðûí ãÿáóëó èëÿ
áàøà ÷àòûðäû. Ùåñàá îëóíóð êè, ñîí ñþçö äåìÿê ùþêìäàðëàðà ìÿõñóñ èäè.
Åïîñäà Áàéàíäóð õàíûí äèâàíû ùàããûíäà òåç-òåç õàòûðëàäûëûð. Ëàêèí
Ñàëóð Ãàçàí äà þç äèâàíûíû ÷àüûðà áèëÿðäè (IÂ, ÕII).
Äèâàíäà ùÿð áèð áÿéÿ ìöÿééÿí éåð àéðûëûðäû.
Ýöìàí åòìÿê îëàð êè, áó éåðè òóòìàã ö÷öí âàð-äþâëÿòëÿ éàíàøû, äþéöø
øþùðÿòè, úÿñóðëóã âÿ ùöíÿð çÿðóðè îëìóøäóð. Áóíà Õ áîéäà èøàðÿ åäèëèð.
Àäÿòè ïîçàí ßêðÿéè ìÿçÿììÿò åäÿí áÿéëÿð îíà äåéèðëÿð: “Áó îòóðàí
áÿéëÿð ùÿð áèðè îòóðäóüó éåðè ãûëûúûéëà, ÿòìÿéèëÿ àëûáäûð. Ìÿðÿ ñÿí áàøìû
êÿñäèí? Ãàíìû òþêäöí? Àúìû äîéóðäóí? Éàëûíúûãìû äîíàòäûí?”2.
Øöáùÿ éîõäóð êè, Ãàçàí õàí Áàéàíäóð õàíëà áèð ñûðàäà îëìàñà äà,
îíäàí ñîíðà áèðèíúè éåðè òóòìóøäóð. Áó áàðÿäÿ Õ áîéäà äà øÿùàäÿò
âåðèëèð. Áîéäà äåéèëèð êè, ßêðÿê “áÿéëÿðè áàñûá Ãàçàí þíöíäÿ îòóðàðäû.
Êèìñÿéÿ èëòèôàò åëÿìÿçäè”3. Àéäûíäûð êè, Áàéàíäóðóí äèâàíûíäà Ãàçàí
îüëó Óðóç þç àòàñû êèìè ùþðìÿòëè éåðè òóòóðäó: “Ñàü éàíûíäà Ãàçàí îüëó
Óðóç (áÿé) äóðìóøäó”.4 Ùåñàá åòìÿê îëàð êè, áÿéëÿð äèâàíäà ÷àäûð
ÿòðàôûíäàêû àíàëîæè éåðè òóòóðäóëàð. Áåéðÿê Ãàçàí õàí òÿðÿôèíäÿí ãóðóëìóø òîé ÷àäûðûíû àøàüûäàêû êèìè òÿñâèð åäèð: “Àäûí ýþðäÿê ãîéìóøñàí.
Ñàüäà îòóðàí ñàü áÿéëÿð, Ñîëäà îòóðàí ñîë áÿéëÿð. Åøèêäÿêè èíàãëàð,
Äèáäÿ îòóðàí õàñ áÿéëÿð”.5
Ìöÿééÿí åäèëÿí åòèêåòèí ïîçóëìàñû áàüûøëàíìàç âÿ áÿçÿí úèääè
íÿòèúÿëÿíìÿñè åëÿ ùÿìèí áîéäàí àéäûí ýþðöíöð. Áàéàíäóðóí äèâàíûíà
ýÿëÿí ßêðÿê ãàéäàëàðëà ùåñàáëàøìàäàí, þç èñòÿéèëÿ áÿéëÿðÿ èëòèôàò ýþñòÿðìÿéÿðÿê, Ãàçàíäàí ãàáàãäà éåð òóòäóüóíà ýþðÿ áÿéëÿð òÿðÿôèíäÿí
òÿùãèð îëóíìóø, îíóí øÿðÿô âÿ ëÿéàãÿòè àë÷àëäûëìûøäûð.
____________
1
Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä ñ.109
2
Éåíÿ îðàäà, ñ.134
3
Éåíÿ îðàäà, ñ.134
4
Éåíÿ îðàäà, ñ.45
5
Éåíÿ îðàäà, ñ.65
66
Åïîñäà äèâàíûí ñÿëàùèééÿòè áàðÿäÿ äöçöíÿ ýþñòÿðèø éîõäóð. Ëàêèí
áîéëàðûí áÿçè ìÿëóìàòëàðûíà ýþðÿ ùåñàá åòìÿê îëàð êè, äèâàí ýöíäÿëèê
ùÿéàòäà éàðàíàí áöòöí ìöùöì ìÿñÿëÿëÿðèí ùÿëëè ö÷öí òîïëàíûðäû. Áåëÿ
ùåñàá åòìÿê îëàð êè, ÿí ìöùöì èøëÿð – éöðöøëÿð åäèëìÿñè, ýÿíúëÿðÿ
ýþñòÿðäèêëÿðè èýèäëèêëÿð ìöãàáèëèíäÿ àä âåðèëìÿñè, îíëàðà ñÿðâÿò, òîðïàã
âÿ “òàõò-òàú” âåðèëìÿñè ùàããûíäà ìÿñÿëÿëÿð, ìöáàùèñÿëÿð (III), ìÿñëÿùÿòëÿð àëìàã (Õ) âÿ äèýÿð ìÿñÿëÿëÿð ìÿùç äèâàíäà ùÿëë åäèëèðäè.
Åðêÿí ôåîäàë ìöíàñèáÿòëÿðèíèí ôîðìàëàøäûüû äþâðäÿ òàðèõÿí ÿäàëÿò
ìöùàêèìÿñèíè ùþêìäàðëàð þçëÿðè ùÿéàòà êå÷èðèðäèëÿð. Ùåñàá åòìÿê îëàð
êè, “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” äà îüóçëàðûí ùþêìäàðû Áàéàíäóð õàí àíúàã
àëè ùàêèìèééÿòèí áàø÷ûñû êèìè äåéèë, ùÿì äÿ ÿäàëÿò ìöùàêèìÿñèíèí
àïàðûúûñû êèìè òÿãäèì åäèëèð (III).
Áóíóíëà áåëÿ, åïîñóí èêè áîéóíäà (III âÿ VII) ÿäàëÿò ìöùàêèìÿñèíè ùÿéàòà êå÷èðÿí óðéàäíèê êèìè âÿçèôÿëè øÿõñëÿð äÿ õàòûðëàäûëûð: “... ÷àüûðûáàí äàä âåðÿíäÿ éîë ÷àâóøëó”.1
Åïîñ äÿñòÿëÿð, èýèäëÿð, Áàéàíäóðóí âÿ Ãàçàíûí ãîøóíó ùàããûíäà
çÿíýèí ìÿëóìàòëàðà ìàëèêäèð êè, áó äà éàðûìùÿðáè ãÿáèëÿ ãóðóëóøó
äþâðöíäÿêè ùþêìðàíëûã, ùàáåëÿ åðêÿí ôåîäàëèçì äþâðö ö÷öí ñîí
äÿðÿúÿ ñÿúèééÿâèäèð. Ùÿð áèð ãÿáèëÿ áàø÷ûñû þç äÿñòÿñèíÿ ìàëèê èäè.
Áîéëàðäà Áàéàíäóð õàíûí âÿ Ãàçàí õàíûí ãîøóíóíóí îëäóüó ýþñòÿðèëèð2. ßýÿð ñöçåðåí-âàññàë ìöíàñèáÿòëÿðèíèí ùþêìðàíëûüû ùàããûíäà
ôèêèðëÿ ðàçûëàøìàã îëàðñà, ãÿáèëÿäàõèëè âÿ äþâëÿòëÿðàðàñû ìöíàñèáÿòëÿðèí
áèð ÷îõ ìÿñÿëÿëÿðèíèí ùÿëëè ö÷öí äÿñòÿëÿðèí áþéöê ÿùÿìèééÿòè
èçàùåäèúè îëà áèëÿð. Áÿéëÿð ìÿùç þç äÿñòÿëÿðèíèí áàøûíäà Ñàëóð
Ãàçàíûí, Éåéíÿéèí, ßìðàíûí âÿ áàøãàëàðûíûí êþìÿéèíÿ ýÿëèðëÿð. Îíëàð
þç äÿñòÿëÿðè èëÿ ãîíøó ãÿáèëÿëÿðÿ éöðöøëÿð åäèðëÿð, ÿñèðëèêäÿ îëàí Ãàçàíû âÿ îíóí îüëó Óðóçó, Áåéðÿéèí äÿñòÿñèíè àçàäëûüà ÷ûõàðûðëàð. Ýþðöíäöéö êèìè, äÿñòÿëÿð áÿéëÿðèí – ãÿáèëÿ áàø÷ûëàðûíûí ñÿðÿíúàìûíäà
èäè. Åïîñäà ìÿëóìàò âåðèëèð êè, ÿëÿ êå÷èðèëìèø ùÿð áèð ãÿíèìÿòäÿí Áàéàíäóð õàíà ïàé àéðûëäûãäàí ñîíðà, ãàëàíëàðû èýèäëÿð àðàñûíäà áþëöøäöðöëöðäö (ÂII).3 Åïîñ äÿñòÿëÿðèí ìöùàðèáÿëÿðäÿí âÿ éöðöøëÿðäÿí äèíú
____________
1
Éåíÿ îðàäà. ñ. 65, 110 (Â.Â.Áàðòîëäóí êèòàáûíäàêû òÿðúöìÿäÿ ùÿìèí úöìëÿ
ÿäàëÿò ìöùàêèìÿñèíèí óðéàäíèê òÿðÿôèíäÿí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè êèìè âåðèëìèøäèð. (Áàõ:
Äåäå Êîðêóò, Áàêó, 1950, ñ.61, 106, ïåð. Â.Â.Áàðòîëüäà).
2
Éåíÿ îðàäà, ñ.34, 113
3
Éåíÿ îðàäà, ñ.114
67
äþâðëÿðäÿ íÿ èëÿ ìÿøüóë îëìàëàðû ùàããûíäà ñóàëà úàâàá âåðìèð. Äÿñòÿëÿðèí äèýÿð èøëÿðäÿí àçàä îëóá-îëìàìàëàðû âÿ éà äèíú äþâðäÿ îíëàðûí
ÿêèí÷èëèê, éàõóä ñÿíÿòëÿ ìÿøüóë îëìàëàðû, ìöùàðèáÿ âàõòû èñÿ ñèëàùëàíìàëàðû áàðÿäÿ ìÿëóìàò âåðèëìèð. Åïîñäà, öìóìèééÿòëÿ, êÿíäëèÿêèí÷èëÿð, ñÿíÿòêàðëàð ùàããûíäà äöçöíÿ ýþñòÿðèøëÿð éîõäóð.
Åïîñ äÿñòÿëÿðèí ìöõòÿëèô – 300, 600 ñàéäàí èáàðÿò îëìàñû ùàããûíäà
ìÿëóìàò âåðèð. Ìöõòÿëèô íþâ ñèëàùëàðûí àäûíû ÷ÿêèð: “àëòûìûø òóòàì ýþíäÿð”, “ÿéðè áàøëû ÷þâêàí”, “àëà ãîëëó ñàïàíä”, “ãàðà ïîëàä öçëö ãûëûíú”,
“ñóéåëêÿëè ãàéûí îõëàð”1 âÿ ñ.
Åïîñäàí ýþðöíäöéö êèìè, ãîøóíà âÿ éà äÿñòÿëÿðÿ ìóçäëóëàð äà
úÿëá åäèëìèøäèð. Â11 áîéäà ãàëàíû ÿëÿ êå÷èðÿ áèëìÿìèø Éåéíÿê òÿðáèéÿ÷èñè ßìÿíÿ éóõóäà èðàäëà äåéèð: “Áåø àõ÷àëû öëôÿ÷èëÿð éîëäàø åòäèí:
îíóí÷öí îë ãÿëÿéè (ñÿí) àëûìàäûí”.2 Îíëàðûí êèìëÿðäÿí èáàðÿò îëäóüó
âÿ íåúÿ òîïëàíäûüû íàìÿëóì ãàëûð. Åïîñ áó áàðÿäÿ ñóñóð.
Îüóçëàð âÿ îíëàðûí ãîíøóëàðû àðàñûíäàêû ìöíàñèáÿòëÿð òåç-òåç ìöùàðèáÿëÿð àïàðìàãëà, ãîøóíëàðûí ùöúóìëàðûíûí ãàðøûñûíû àëìàãëà
õàðàêòåðèçÿ îëóíóð. Ñÿðùÿäéàíû þëêÿëÿðèí äàèìè áàñãûí åòìÿñè âÿ
îüóçëàðûí þç îúàüû óüðóíäà àïàðäûãëàðû ãàíëû äþéöøëÿð ùàããûíäà èäåéà
åïîñäà ãûçûë õÿòëÿ êå÷èð. Áåëÿ òÿÿññöðàò éàðàíûð êè, “Äÿäÿ Ãîðãóä”
ìÿùç áó äþéöøëÿð âàñèòÿñèëÿ îüóç áÿéëÿðèíèí ãÿùðÿìàíëûüûíû, îíëàðûí
âÿòÿíïÿðâÿðëèéèíè âÿ áèðëèéèíè, È÷ âÿ ×þë îüóçëàðûí áèðëèéèíèí ñÿáÿáëÿðèíäÿí áèðèíèí ãîíøóëàð òÿðÿôèíäÿí ùöúóì òÿùëöêÿñèíèí îëäóüóíó
ýþñòÿðìÿéÿ ñÿé åäèð.
Åïîñäà êàôèðëÿðèí ÿí ãÿääàðû ãèñìèíäÿ øàù Øþêëö Ìÿëèê âåðèëìèøäèð, áåëÿ êè, îüóçëàðà åäèëÿí ùöúóìëàðûí áàøûíäà ìÿùç î äóðóð. Áÿéáóðä (ßðçóðóìäàí øèìàëè-ãÿðáäÿ), Àùàë÷ûù ãàëàñûíäàí îëàí äöøìÿíëÿðèí äÿ àäëàðû ÷ÿêèëèð.
Îüóçëàðûí äöøìÿíëÿðèíèí îáðàçëàðû ìÿíôè úÿùÿòëÿðëÿ âåðèëìèøäèð.
×öíêè îíëàð îüóçëàðû ýöúëö ìöãàâèìÿò ýþñòÿðìÿéÿ ìÿúáóð åäÿí
ìöùàðèáÿ òþðÿäÿíëÿðäèð. Äöøìÿíèí ãÿääàðëûüû âÿ òÿúàâöçêàðëûüû II, IV,
IX, XI âÿ äèýÿð áîéëàðäà êèôàéÿò ãÿäÿð ïàðëàã ýþñòÿðèëèð. Áåëÿ èøüàë÷ûëûã
ìöùàðèáÿëÿðè âÿ êàôèðëÿðèí àìàíñûçëûüû, îíëàðûí òÿúàâöçêàðëûüû ôîíóíäà
îüóçëàð ñöëùñåâÿð, ùóìàíèñò ýþñòÿðèëèðëÿð. Åïîñäà ãåéä åäèëèð êè, Ãàçàí
âÿ äèýÿð áÿéëÿð îíëàðäàí àìàí äèëÿéÿíëÿðè þëäöðìöðëÿð.
____________
1
Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä, ñ. 43.
2
Éåíÿ îðàäà, ñ.112.
68
Åïîñ îüóç úÿìèééÿòèíèí äèíú äþâðöíö äÿ òÿñâèð åäèð. Ýþðöíäöéö
êèìè, îüóçëàð èäìàí îéóíëàðû èëÿ ìÿøüóë îëóðëàð. Àðòûã Äèðñÿ õàí îüëó
Áóüàú ùàããûíäàêû 1 áîéäà Äèðñÿ õàíûí îüëóíóí íÿùÿíý áóýà èëÿ ìöáàðèçÿñè òÿñâèð åäèëèð. Ìÿíáÿëÿðèí ýþñòÿðäèéè êèìè, ÿí ýåíèø éàéûëìûø âÿ
ñåâèìëè ìÿøüóëèééÿòëÿðäÿí áèðè øàùèí îâó îëìóøäóð. “Êèòàáè-Äÿäÿ
Ãîðãóä” äà Ãàçàí õàíûí âÿ äèýÿð áÿéëÿðèí îâ åòìÿñè äåìÿê îëàð êè,
áöòöí áîéëàðäà ýþñòÿðèëìèøäèð.
Ëàêèí îüóçëàðûí- ñàäÿ àäàìëàðûí ÿñàñ ìÿøüóëèééÿòè, õöñóñèëÿ äÿ
îíëàðûí êþ÷ÿðè ùÿéàò òÿðçè êå÷èðäèêëÿðè âàõòëàðäà ìàëäàðëûã îëìóøäóð.
Íÿüìÿëÿðäÿ éàéëàãëàð, éÿíè éàé îòëàãëàðû, ãûøëàãëàð òåç-òåç õàòûðëàíûð.
“Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” îüóçëàð òÿðÿôèíäÿí ãîíøó þëêÿëÿðÿ
éöðöøëÿð åäèëìÿñèíè äÿ èñòèñíà åòìèð. Áó éöðöøëÿð åïîñäà ãî÷àãëûã, úÿñóðëóã ðÿìçè êèìè âåðèëìèøäèð. Áåëÿ êè, Éåéíÿê ùàããûíäà áîéäà (VII)
Ãàçûëûã Ãîúà éöðöø åòìÿê ö÷öí Áàéàíäóð õàíäàí ðöñõÿò èñòÿéèð.
Ãàçàíûí èúàçÿñè èëÿ Óøóí Ãîúà îüëó Ñÿýðÿê éöðöø åäèð (Õ). Ëàêèí áó
éöðöøëÿð óüóðñóçëóãëà íÿòèúÿëÿíèð, îíëàðûí ÿñèð äöøìÿñèëÿ áàøà ÷àòûð.
Áó, éöðöøëÿðèí âÿ ãîíøóëàð ÿëåéùèíÿ ñîéüóí÷ó ìöùàðèáÿëÿðèí ïèñëÿíìÿñèíèí ýþñòÿðèúèñè äåéèëìè? Áó, ðÿìçè äèíú ìåùðèáàí ãîíøóëóã ìöíàñèáÿòëÿðèíÿ ÷àüûðûø èäè. Ìàðàãëûäûð êè, òÿêóð ãûçëàðûíà åâëÿíìÿê (VI) âÿ
éà Áÿêèëè Ýöðúöñòàíà ýåòìÿê ùÿäÿñè âàñèòÿñèëÿ (IX) áåëÿ ìöíàñèáÿòëÿð
éàðàäûëìàñûíà åïîñäà òÿñàäöô îëóíóð.
Áåëÿëèêëÿ, èøüàë÷ûëûã ìöùàðèáÿëÿðèíèí ñÿáÿáêàðû êèìè àìàíñûçëûãëàðû
áîéëàðäà òÿñâèð åäèëÿí ãîíøóëàð – “êàôèðëÿð” ýþñòÿðèëìèøäèð. Èêè åïèçîä
èñòèñíà îëìàãëà, áöòöí áîéëàðäà îüóçëàð þç ìöñòÿãèëëèêëÿðèíè âÿ àçàäëûãëàðûíû ãîðóéàðàã ìöäàôèÿåäèúè ìöùàðèáÿëÿð àïàðûð. Åïîñäà ñöëùñåâÿð,
ìåùðèáàí ãîíøóëóã ìöíàñèáÿòëÿðè èäåéàëàðû õöñóñè îëàðàã èðÿëè ñöðöëöð.
Îüóçëàðûí äþâðöíäÿ èúòèìàè ùÿéàò, àäàìëàðûí ùÿéàò òÿðçè ìöõòÿëèô
ñîñèàë íîðìàëàðëà òÿíçèì åäèëèðäè. Áóíëàð àäÿòëÿðäÿí, ÿíÿíÿëÿðäÿí, åòèê
âÿ äèíè íîðìàëàðäàí èáàðÿò èäè. Åïîñäà ùöãóã íîðìàëàðûíûí îëìàñûíà
äàèð ýþñòÿðèø éîõäóð. Ìÿíòèãè úÿùÿòäÿí âÿ òàðèõè ìàòåðèàëëàðà óéüóí
îëàðàã èúòèìàè ìöíàñèáÿòëÿðèí õàíëàðûí ìöõòÿëèô ñÿðÿíúàìëàðûíà, äèâàíëàðû ãÿðàðëàðû èëÿ òÿíçèì åäèëìÿñè ãÿíàÿòèíÿ ýÿëìÿê îëàð. Åïîñóí
äàùà ñîíðàêû äþâðÿ àèä îëàí áîéëàðû èñëàìûí ãÿáóëó ùàããûíäà øÿùàäÿò
âåðèð. Îíà ýþðÿ äÿ ìöñÿëìàí ùöãóã íîðìàëàðûíûí òÿòáèã åäèëìÿñè
èñòèñíà îëóíìóð.
Éóõàðûäà ýþñòÿðèëäèéè êèìè, òÿäãèãàòëàðäà “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”
____________
óí áèð íå÷ÿ ÿñðëÿð ÿðçèíäÿ éàçûëäûüû áàðÿñèíäÿ ôèêèð ùàìûëûãëà ãÿáóë
69
åäèëìèøäèð. Îíà ýþðÿ äÿ ìöõòÿëèô äþâðëÿðèí, äåìÿëè, ùÿì äÿ
ùàêèìèééÿòèí ìöõòÿëèô ôîðìàëàðû âÿ ñîñèàë íîðìàëàðûí ìöõòÿëèô íþâëÿðè
þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Ãÿáèëÿ ãóðóëóøóíóí ùþêìðàíëûüû äþâðöíäÿ èúòèìàè
ìöíàñèáÿòëÿð ÿñàñÿí àäÿò íîðìàëàðû èëÿ òÿíçèì åäèëìèø, ñîíðàëàð èñÿ
ÿõëàã íîðìàëàðû ôîðìàëàøìûø, äèíè íîðìàëàð ôÿàëèééÿòÿ áàøëàìûøäûð.
Äàùà ñîíðàëàð, ùöãóãè íîðìàëàð ìåéäàíà ýÿëìèøäèð.
Ýöìàí åòìÿê îëàð êè, íÿçÿðäÿí êå÷èðèëÿí äþâðäÿ øÿðèÿò íîðìàëàðû
ùÿëÿ öñòöíëöê òÿøêèë åòìèðäè. Ùÿëÿ ãÿáèëÿ àäÿò âÿ ÿíÿíÿëÿðè ãîðóíóá
ñàõëàíûëûðäû âÿ ãöââÿäÿ èäè.
Òÿäãèãàò÷ûëàð òÿñàäöôè ãåéä åòìèðëÿð êè, ìöñÿëìàíëûüû ãÿáóë åäÿí
îüóçëàð êþùíÿ óêëàäà ìþùêÿì áàüëàíìûøäûëàð. Êþ÷ÿðè ÿíÿíÿëÿðèí
ãöââÿñè èúòèìàè ùÿéàòûí áöòöí ñàùÿëÿðèíäÿ ãîðóíóá ñàõëàíìûøäû.
Î, ùþêìäàðëàðûí – îüóçëàðûí àäÿò ùöãóãóíó – “Îüóçíàìÿ”íè éàõøû
áèëÿí Ñÿëúóãèëÿðèí ìÿíÿâèééàòûíûí ñàäÿëèéèíäÿ, èêèëè àäëàðûí, éÿíè éåíè
ìöñÿëìàí âÿ êþùíÿ ãÿáèëÿ àäëàðûíûí âÿ éà òàéôà ìÿíñóáèééÿòè âÿ
òîòåìëÿðëÿ ÿëàãÿäàð îëàí ëÿãÿáëÿðèí ñàõëàíìàñûíäà, íèêàù áàüëàíìàñû,
äÿôí ìÿðàñèìëÿðè çàìàíû èñëàìàãÿäÿðêè àäÿòëÿð âÿ àéèíëÿðÿ ÿìÿë åäèëìÿñèíäÿ, ãàäûí àçàäëûüûíûí ñàõëàíìàñûíäà, îíëàðûí äþéöøëÿðäÿ èøòèðàê åòìÿñèíäÿ, ÿðèíèí éåðèíÿ âÿ éà îíóí àäûíäàí äþâëÿòèí ùþêìäàðû âÿçèôÿëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðìÿñèíäÿ, òàõòà ÷ûõàðìà àéèíèíÿ ÿìÿë åäèëìÿñèíäÿ
(òàðèõ÷èëÿð éàçûð êè, Ñÿëúóãèëÿðäÿ ñóëòàíûí âàðèñè ùàããûíäà áó ìÿñÿëÿ îüóç
ãÿáèëÿëÿëÿðèíèí íöìàéÿíäÿëÿðèíäÿí îëàí ãóðóëòàéäà ùÿëë åäèëèðäè; îüóç
áÿéëÿðè åëàí åäèëÿí ñóëòàíûí ãàðøûñûíäà ö÷ äÿôÿ òÿçèì åäèð, ñîíðà èñÿ áàë
âÿ êóìûñ ýÿòèðÿðäèëÿð. Îíëàð ñóëòàíû ãîëëàðû öñòöíäÿ ãàëäûðûð âÿ òàõòà
îòóðäàðäûëàð, öñòöíÿ äèðùÿìëÿðè âÿ äèíàðëàðû ñÿïÿðäèëÿð)1 òÿçàùöð åäèðäè.
Ëàêèí “Îüóçíàìÿ”äÿ Éàñàéà, ãàíóíëàðà äà òîõóíóëóð. Òóìàí õàí
îüëó Òÿêÿí Áèëñ ßð Áè÷êÿí Ãàéí Éàâêöé õàí áàðÿñèíäÿ äàíûøàí âÿ
îíó ãà÷àã, ëÿéàãÿòëè âÿ ñîí äÿðÿúÿ íàìóñëó èíñàí êèìè ñÿúèééÿëÿíäèðÿí “Îüóçíàìÿ” ýþñòÿðèð êè, î, äèýÿð þëêÿëÿðèí èäàðÿ÷èëèéèíäÿ Éàñà ãàíóíëàðûíà ÿìÿë åòìèøäèð.2
“Îüóçíàìÿ” áàøãà áèð åïèçîääà Òîêñóðìûø îüëó Òîüðóë áÿéèí Ìÿëêèêøàù öçÿðèíäÿ ãÿëÿáÿñè ùàããûíäà äàíûøûð; Òîüðóë áó ñþçëÿðè äåéèð: “Ïàäøàù
îëìàã èñòÿéÿí êÿñ, õåéèðõàù ãàíóíëàðû âÿ àäÿòëÿðè éàðàòìàëûäûð...”3
____________
1
Áàõ: Ãîðäëåâñêèé Â.À. Ýþñòÿðèëÿí ÿñÿðè, ñ.83-88.
2
Ôàçëàëëàõ Ðàøèä àä-Äèí. Îãóç-íàìå. Ïåð. Ð.Ì.Øóêþðîâîé. Áàêó,1987, ñ.78
3
Éåíÿ îðàäà, ñ.93
70
Ñàíêè, ìöñÿëìàí ùöãóã íîðìàëàðû þç éåðèíè èúòèìàè ìöíàñèáÿòëÿðèí
òÿíçèìëÿéèúèñèíÿ “ùÿâÿññèç” âåðÿí àäÿò ùöãóãóíó ÷îõ ëÿíý ñûõûøäûðûðäû.
Åïîñäà ÿñàñÿí àäÿò ùöãóãó ùàëëàíäûðûëûð. Òÿäãèãàò÷ûëàð ìÿíáÿëÿðÿ
èñòèíàä åäÿðÿê ãåéä åäèðëÿð êè, êþ÷ÿðè õàëã – òöðê–îüóçëàð êþ÷ÿðè
ìÿèøÿòè – “òöðÿ” (“éîëëàð âÿ ãàíóíëàð”) àäÿò ùöãóãó ÿíÿíÿëÿðèíè ãîðóéóá ñàõëàìûøäûð1.
Ýþðöíäöéö êèìè, àäÿò ùöãóãó þç òÿíçèìè èëÿ ùàêèìèééÿòèí ùÿéàòà
êå÷èðèëìÿñè, äèâàíëàðûí ôÿàëèééÿòè ãàéäàñûíäàí áàøëàéàðàã ìÿèøÿò âÿ àèëÿ
ìöíàñèáÿòëÿðèíÿ ãÿäÿð èúòèìàè ùÿéàòûí áöòöí ñàùÿëÿðèíè ÿùàòÿ åòìèøäèð.
Ìÿíáÿëÿð ìÿëóìàò âåðèð êè, àäÿò ùöãóãó “òöðÿ” îüóç ãÿáèëÿëÿðèíèí
áàø÷ûñû Îüóç õàí òÿðÿôèíäÿí èëàùèëÿøäèðèëìèø âÿ õöñóñÿí äÿ XII ÿñðäÿ
Áþéöê Ñÿëúóê ñóëòàíû Ñÿíúÿðèí äþâðöíäÿ îíà îüóçëàð òÿðÿôèíäÿí úèääè
ÿìÿë åòìèøäèð2.
Éóõàðûäà Ñÿýðÿêëÿ ÿëàãÿäàð ìèñàëäà (Õ) ãåéä åòäèê êè, àäÿò
ùöãóãóíóí ýþñòÿðèëÿí íîðìàñûíûí ïîçóëìàñû îíó ïîçàíûí òÿùãèð åäèëìÿñèíÿ âÿ ëÿéàãÿòèíèí àë÷àëäûëìàñûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðà áèëÿðäè.
Àäÿò ùöãóã íîðìàëàðû áÿé ðöòáÿñèíèí âåðèëìÿñè ìÿñÿëÿëÿðèíè äÿ
òÿíçèì åäèðäè. Áîéëàðäà ýÿíúÿ, îíóí èëê ãÿùðÿìàíëûüûíäàí ñîíðà àä
âåðèëìÿñè áàðÿäÿ äàíûøûëûð. ßíÿíÿéÿ ýþðÿ îüóëà àä âåðèëìÿñè îíà ÿìëàê âÿ áÿéëèê àéðûëìàñû èëÿ ìöøàéèÿò îëóíóðäó. Àðòûã áèðèíúè áîéäà áÿéëÿð Äèðñÿ õàí îüëó Áóüàúà àä âåðèëìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð Ãîðãóäà ìöðàúèÿò
åäèð: “Äÿäÿì Ãîðãóä ýÿëñèí, áó îüëàíà àä ãîéñóí. Áèëÿñèíúÿ àëûá áàáàñûíà âàðñûí. Áàáàñûíäàí îüëàíà áÿéëèê èñòÿñèí, òàõò àëûá âåðñèí...”3.
Áó ìÿðàñèì áàøãà áîéëàðäà äà òÿêðàð åäèëèð.
Åïîñäà àäÿò ùöãóã íîðìàëàðû îíäà õåéëè éåð òóòàí àèëÿ ìöíàñèáÿòëÿðèíäÿ õöñóñèëÿ ïàðëàã øÿêèëäÿ òÿçàùöð åäèð.
Ýþðöíöð êè, áó ìîíîãàì àèëÿ îëìóøäóð. Åïîñ ÷îõàðâàäëûëûã ôàêòûíû
ãåéä åòìèð, ìþùêÿì àèëÿ òåëëÿðè, ìþùêÿì àèëÿ äàéàãëàðû, ÿð-àðâàä,
âàëèäåéíëÿðëÿ óøàãëàð àðàñûíäà ãàðøûëûãëû ùþðìÿò, ìÿùÿááÿò âÿ åùòèðàì
ìöíàñèáÿòëÿðè ùàããûíäà èäåéà áöòöí åïîñäàí ãûçûë õÿòëÿ êå÷èð.
“Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” äà õöñóñèëÿ äÿ ãÿáèëÿ-òàéôà òÿøêèëàòû äþâðöíäÿ àèëÿíèí èúòèìàè ùÿéàòûí þçÿéè, íÿñëèí äàâàìû êèìè, óøàãëàðà âÿ
õöñóñÿí äÿ îüóëëàðà îëàí åùòèéàú êèìè ÷ûõûø åòìÿñè øöáùÿ äîüóðìóð.
____________
1
Ãîðäëåâñêèé Â.À. Ýþñòÿðèëÿí ÿñÿðè, ñ. 80.
2
Ãîðäëåâñêèé Â.À. Ýþñòÿðèëÿí ÿñÿðè, ñ. 82.
3
Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä, ñ.22.
71
Áèðèíúè áîéäà áÿéëÿð ö÷öí òîé ãóðìóø Áàéàíäóð õàíûí áóéðóüó èëÿ
îüëó îëàíû àü ÷àäûðà, ãûçû îëàíû ãûðìûçû ÷àäûðà, îüëó-ãûçû îëìàéàíû èñÿ
ãàðà ÷àäûðà ýþíäÿðèðëÿð. Áóíóíëà äà óøàüû îëìàéàí Äèðñÿ õàí àüûð òÿùãèðÿ ìÿðóç ãàëìûøäûð.
Åïîñà ýþðÿ, àäÿò ùöãóã íîðìàëàðû èëÿ éåòêèíëèê éàøû 15 éàø
ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. Ýÿíúëÿðèí ùÿðáè ãÿùðÿìàíëûãëàð ýþñòÿðìÿñè, áó
ãÿùðÿìàíëûãëàðà óéüóí îëàðàã îíà àä âåðèëìÿñè, ÿìëàê àéðûëìàñû âÿ
áÿéëèê âåðèëìÿñè äÿ áó éàøäà áàø âåðèðäè. Áó ìÿëóìàòëàðà åïîñóí áèð
÷îõ áîéëàðûíäà, î úöìëÿäÿí I, III áîéäà òÿñàäöô åòìÿê îëàð.
Àðòûã áèðèíúè áîéäà Äèðñÿ õàíûí îüëó Áóüàú 15 éàøûíà ÷àòìàñû èëÿ
áÿéëèê ãàçàíûð. Î, ìÿùç ùÿìèí éàøäà áóüàíû áèð éóìðóãëà þëäöðöð. Áåéðÿê áàðÿñèíäÿ éàçûëûð êè, îíóí îí áåø éàøû òàìàì îëàíäà “î, ýþçÿë, éàõøû áèð èýèä èäè, ÷àëãàðà ãóø ÿðäÿìëè èäè”. Î, áó éàøäà òàúèðëÿðè ñîéüóí÷ó
êàôèðëÿðäÿí õèëàñ åòìèøäè. Ìÿùç áó éàøäà î, áèð éóìðóãëà êÿëè þëäöðöð.
Ùåñàá åòìÿê îëàð êè, 15 éàø ùÿì äÿ íèêàù éàøû èäè. Éàõøû ïÿùëÿâàí,
úÿñóð èýèä îëàí Ñÿêðÿéÿ òîé åäèðëÿð (Õ).
Éåòêèíëèê éàøû êèìè îí áåø éàø ùÿääè áàðÿñèíäÿ Ãàçàí õàí îüëó
Óðóçóí ÿñèð äöøìÿñè ùàããûíäàêû áîéäà äà äàíûøûëûð. Áóðàäà àòà øèêàéÿòëÿíèð êè, 16 éàøà ÷àòìûø Óðóç ùÿëÿ ùå÷ áèð ãÿùðÿìàíëûã ýþñòÿðìÿìèøäèð.
Ìàðàãëûäûð êè, 15 éàø éåòêèíëèê éàøà ÷àòìà éàø ùÿääè êèìè ãÿäèì
ùöãóã àáèäÿñè Àâåñòàäà äà ýþñòÿðèëèð. Îüëàí âÿ ãûçëàð ìÿùç áó éàø
ùÿääèíÿ ÷àòìàãëà çÿðäöøòèëèéèí äàøûéûúûñû îëóð, êîíôèðìàñèéà êå÷èðäèëÿð.
Áó çàìàí éåòêèíëèê éàøà ÷àòìàíûí ðÿìçè êèìè êîíôèðìàñèéàíû êå÷ÿíëÿðèí ãóðøàüû êÿìÿðëÿ (“êóñòè”), áàüëàíûðäû. Ùÿìèí àíäàí çÿðäöøò÷ö
ôÿàëèééÿò ãàáèëèééÿòè ÿëäÿ åäèð, íèêàùà äàõèë îëà áèëèð, àèëÿ, ÿìëàê ìöíàñèáÿòëÿðèíèí èøòèðàê÷ûñû îëà áèëèðäè. Ìÿëóìäóð êè, ìöÿééÿí ôîðìóëàíûí èôàäÿ åäèëìÿñèëÿ ìöøàéÿò îëóíàí áó àéèí Èðàíäà, Ùèíäèñòàíäà
çÿðäöøòèëèéèí àðäûúûëëàðû àðàñûíäà èíäè äÿ ìþâúóääóð.
Áóíäàí áàøãà, Âåíäèäàääà ãûçû 15 éàøà ÷àòäûãäà äÿðùàë ÿðÿ âåðìÿéÿ äàèð äöçöíÿ ýþñòÿðèø äÿ åùòèâà îëóíóð.1
Åïîñäà íèêàùûí áàüëàíìàñû, åë÷èëèê, òîé ìÿðàñèìëÿðè, ýÿëèí ö÷öí úåùèç, áàøëûã ùàããûíäà ïðîñåññóàë ãàéäàëàð åùòèâà (VI) îëóíóð. Åïîñ ýÿëèíèí
þç àäàõëûñû ö÷öí ãûðìûçû ãàôòàí òèêìÿê âÿçèôÿñè, ñîíðà èñÿ áó ãàôòàíû
îíóí éàõûí äîñòëàðûíäàí áèðèíÿ âåðìÿñè êèìè àäÿòëÿðè ãåéä åäèð. Áàøãà
áèð áîé (III) äàùà áèð àäÿò áàðÿñèíäÿ øÿùàäÿò âåðèð. Ùÿìèí àäÿòÿ ýþðÿ
íèøàíëû îüëàíûí àòäûüû îõ ùàðà äöøÿðäèñÿ, íèêàù ÷àäûðû äà îðäà ãóðóëàðäû.
____________
1
Âåíäèäàò, XII, 64-67.
72
Åë÷èëèê âÿ ýÿëèí ö÷öí áàøëûã ùàããûíäà áèð íå÷ÿ áîéäà õàòûðëàäûëûð.
Åïîñäà íèêàù-àèëÿ ìöíàñèáÿòëÿðèíèí ãóðóëäóüó ãÿäèì àäÿòëÿðäÿí
áèðè êèìè áåøèê êÿñìÿ (ùàçûðäà åë àðàñûíäà ýþáÿê êÿñìÿ êèìè èøëÿäèëèð
– Ì.Ì.) ýþñòÿðèëèð (“áåøèê ýÿðòìÿ íèøàíëûñû, àäàõëûñûéäû). Äóà âÿ àòàëàðûíûí èñòÿéè èëÿ åéíè âàõòäà äîüóëìóø Áåéðÿê âÿ Áàíó÷è÷ÿê äÿ áåøèê
ýÿðòìÿ íèøàíëû èäèëÿð. Áÿé-Áåúàí áÿé áÿéëÿðÿ ìöðàúèÿòëÿ äåéèð: “áÿéëÿð, Àëëàù Òààëà ìàíà áèð ãûç âåðÿúÿê îëóðñà, ñèç òàíûã îëóí, ìÿíèì
ãûçûì Áàéáóðà áÿéèí îüëóíà áåøèê ýÿðòìÿ éàâóãëó îëñóí”.
Åïîñäà ÷îõ ÿòðàôëû âÿ ùÿðàðÿòëÿ òÿñâèð åäèëìèø àèëÿ-íèêàù ìöíàñèáÿòëÿðè íÿèíêè àíà, àðâàä, áàúû, ùÿì äÿ ãÿùðÿìàí, àèëÿ îúàüûíûí âÿ èúòèìàè
äàéàãëàðûí ìöäàôèÿ÷èñè ùåñàá åäèëÿí, þç ùÿìãÿáèëÿëÿðèíèí àçàäëûüû óüðóíäà êèøèëÿðëÿ áÿðàáÿð ìöáàðèçÿ àïàðàí ãàäûíà õöñóñè ùþðìÿòèí èôàäÿ åäèëìÿñèëÿ ôÿðãëÿíèðëÿð. Áóðëà õàòóí, Ñåëúàí õàòóí, Áàíó÷è÷ÿê îáðàçëàðû âÿ
äèýÿð îáðàçëàð òÿãëèä åäèëìÿéÿ ëàéèãäèð. Îíëàð Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí òàðèõèíäÿ þç ìöäðèêëèéè, èýèäëèêëÿðè âÿ ùöíÿðè èëÿ ìÿøùóð îëàí, òàðèõÿ ãÿùðÿìàíëûãëàðûí éåíè øàíëû ñÿùèôÿëÿðèíè éàçàí ãàäûí-ãÿùðÿìàíëàðûí ãàëåðåéàñûíû äàâàì åòäèðèðëÿð. Ùÿð áèð ÿñð ãàäûí-ãÿùðÿìàíëàðûí éåíè àäëàðû èëÿ
çÿíýèíäèð. Ùÿëÿ Éàõûí âÿ Îðòà Øÿðã õàëãëàðûíûí ãÿäèì òàðèõè àáèäÿñè, çÿðäöøòèëèéèí ìöãÿääÿñ êèòàáû Àâåñòà àèëÿíèí ìöãÿääÿñëèéèíè åëàí åòìèø, îíó
èíñàí úÿìèééÿòèíèí çÿðóðè àòðèáóòóíà äàõèë åòìèøäèð.
Áåëÿ êè, “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”óí áîéëàðûíäà òÿðÿííöì åäèëÿí
áöòþâ áèð ãàäûí ãÿùðÿìàíëàð ïëåéàäàñû êå÷ìèøèí ÿíÿíÿëÿðèíèí òÿúÿññöìöíÿ ÷åâðèëìèøäèð. Ãàçàí õàíûí àðâàäû Áóðëà õàòóíóí, éàõóä Áÿêèëèí
àðâàäû Ñåëúàí õàòóíóí âÿ éà Äîìðóëóí àðâàäû Áàíó÷è÷ÿéèí âÿ äèýÿðëÿðèíèí àäû âÿ èøè ýþñòÿðèëèð.
Åïîñäà ãàäûí îáðàçëàðûíûí òàúû ãÿùðÿìàí Ãàçàí õàíûí àðâàäû, þç
èýèäëèêëÿðè èëÿ ìÿøùóð îëàí Óðóçóí àíàñû Áóðëà õàòóíäóð. Î, þçöíäÿ î
äþâðöí ãàäûíëàðû ö÷öí ñÿúèééÿâè îëàí þç îúàüûíû, òîðïàüûíû ìöùàôèçÿ åòìÿê êèìè áöòöí úÿùÿòëÿðè âÿ éöêñÿê ÿõëàãè ïðèíñèïëÿðè òÿúÿññöì åòäèðèð.
Äöøìÿíëÿðèí Ñàëóð Ãàçàíûí åâèíÿ ùöúóìó, îíóí åâèíèí äàðìàäàüûí åäèëìÿñè âÿ àðâàäûíûí, àíàñûíûí, êÿíèçëÿðèíèí ÿñèð àïàðûëìàñû ùàããûíäà äàíûøûëàí II áîéäà Áóðëà õàòóí þçöíöí áöòöí áþéöêëöéö èëÿ íÿçÿðèìèçäÿ úàíëàíûð. Áó áîéóí ÿñàñ ãÿùðÿìàíû ñàíêè þç åâèíè, àèëÿñèíè
ýåðè àëìûø Ñàëóð Ãàçàí äåéèë, Áóðëà õàòóíäóð. ßñèð ãàäûíëàð è÷ÿðèñèíäÿ
Áóðëà õàòóíó àøêàð åòìÿêäÿí þòðö øàù Øþéëö Ìÿëèê Óðóçóí ÿòèíäÿí
ãîâóðìà áèøèðìÿéè âÿ îíëàðû ãàäûíëàðà éåäèðòìÿéè ÿìð åäèð âÿ ýöìàí
____________
åäèð êè, Áóðëà õàòóí þç îüëóíóí ÿòèíè éåìÿêäÿí èìòèíà åäÿúÿê.
73
Áóðëà õàòóíóí öðÿéè âÿ àüëû àíàëûã áîðúó èëÿ Ãàçàíûí øÿðÿô âÿ
ëÿéàãÿòèíè òàïäàëàíìàñûíà éîë âåðìÿìÿê ö÷öí áÿéëÿðáÿéèíèí àðâàäû
îëìàã áîðúó àðàñûíäà ïàð÷àëàíûð. Áóðëà õàòóíóí Ñàëóð Ãàçàíûí àðâàäû
îëìàã áîðúóíó ñå÷ìÿñè òàìàìèëÿ òÿáèèäèð. Àüûë çÿôÿð ÷àëûð. Áóðëà õàòóí
þç ÿðèíèí, åâèíèí, õàëãûíûí íàìóñó õàòèðèíÿ éåýàíÿ îüëóíóí ãóðáàí
ýåòìÿñèíè ùÿëë åäèð. Áóðëà õàòóíóí ùöíÿðèíèí âÿ ìÿòàíÿòèíèí çèðâÿñè IV
áîéäà þç îüëóíà ÿñèðëèêäÿí àçàä åòäèéè åïèçîääóð. Áóðàäà “áîéó óçóí”
Áóðëà õàòóí ãàðøûìûçäà ÿëèíäÿ ãûëûíú, “þçöíöí ãàðàéàë ãàôãàç àòûíäà”
þç îüëóíó àçàäëûüà ÷ûõàðàí, Ãàçàíûí íÿñëèíèí øÿðÿô âÿ ëÿéàãÿòèíè
ãîðóéàí õàí ãûçû êèìè äóðóð. Áóðëà õàòóí éàðàëû Ãàçàíû ÷àüûðûð: “Õàí
ãûçû ùàëàëûíû òàíûìàéàí ýþçöí îëìóø. Áóíàëìûøñàí, ñÿíÿ íîëìóø
(Ãàçàí)? ×àë ãûëûíúûí, éåòäèì, Ãàçàí!”.1 Î, áóíó äåéèá äöøìÿí
öçÿðèíÿ àò ñàëäû, “ãàðà òóüóí êàôèðèí ãûëûíúëàäû, éåðÿ ñàëäû”2.
Åïîñäà îüóç ãàäûíëàðû þç îúàüûíû ìöùàôèçÿ åäÿí ãàäûíëàð êèìè òÿðÿííöì åäèëèð. Äóõà Ãîúà îüëó Äîìðóë ùàããûíäà áîéäà àíà âÿ àòàíûí
þç îüëàíëàðûíû õèëàñ åòìÿê ö÷öí þç ùÿéàòëàðûíû ßçðàéûëà âåðìÿêäÿí èìòèíà åòìÿëÿðè êÿäÿðëÿ âåðèëìèøäèð âÿ àíúàã àðâàä þç ÿðèíèí, àèëÿ áàø÷ûñûíûí, èêè îüóë àòàñûíûí, “ãî÷ èýèäèí”, “øàù èýèäèí” íàìèíÿ þç þëöìöíÿ
ðàçûëûã âåðèð (Â).
Åïîñäà ýÿëÿúÿê íÿñèëëÿðÿ þðíÿê îëàðàã àíàíûí øÿðÿôè, ëÿéàãÿòè âÿ
þéöäö ÷îõ éöêñÿê ñÿâèééÿäÿ òÿãäèì åäèëèð. Àíàíûí þç åâèíÿ, àèëÿñèíÿ,
óøàãëàðûíà ôàíàòèêúÿñèíÿ ñàäèãëèéèíäÿí, îíóí þç àèëÿñè íàìèíÿ þçöíö
ãóðáàí âåðìÿñèíäÿí ñàâàéû, î, ãàðøûñûíäà ñÿúäÿ åäèëìÿëè îëàí ìöãÿääÿñ âàðëûã êèìè ÷ûõûø åäèð. Áîéëàðäà äÿôÿëÿðëÿ îüóëóí “Àíà ùàããû –
Òàíðû ùàããû” ñþçëÿðè òÿêðàð îëóíóð.
II âÿ ÕI áîéëàðäà Óðóç þç àíàñû Áóðëà õàòóíà ìÿùç áó ñþçëÿðè ñþéëÿéèð, Õ áîéäà Ñÿêðÿê îíäàí áþéöê ãàðäàøû ßêðÿéèí ÿñèðëèêäÿ îëäóüóíó ýèçëÿäÿí àíàñûíà ìÿùç áåëÿ ñþçëÿðëÿ ìöðàúèÿò åäèð.
Åïîñ þçöíäÿ úèíàéÿò âÿ úÿçà ìÿñÿëÿëÿðèíÿ äàèð íèñáÿòÿí úöçè
ìÿëóìàòëàðû åùòèâà åäèð. Ùÿð øåéäÿí ÿââÿë, åïîñ ãàí èíòèãàìû ùàããûíäà
ìÿëóìàòëàð âåðÿí ôàêòëàðû ãåéä åäèð. Áó áàðÿäÿ Áåéðÿéèí þëäöðöëìÿñè
åïèçîäó ìÿëóìàò âåðèð. Î, Àðóç òÿðÿôèíäÿí þëöìúöë éàðàëàíàðêÿí
Ãàçàí õàíà àøàüûäàêû ñþçëÿðè ÷àòäûðìàüû õàùèø åäèð: “ìÿíèì ãàíûì
ãîìûéàñàí, àëàñàí...”3
____________
1
Êèòàáè Äÿäÿ Ãîðãóä, ñ.84.
2
Éåíÿ îðàäà, ñ.86
3
Éåíÿ îðàäà, ñ.158.
74
(ÕII). Áó áîéäà ãåéä åäèëèð êè, Ãàçàí “Áåéðÿéèí ãàíûí äàéûñûíäàí
àëäû”, íàùàã ãàí éåðäÿ ãàëìàäû.
Úèíàéÿòëÿðèí ùþêìäàð ÿëåéùèíÿ èýòèøàø, ãèéàì, äÿñòÿëÿðèí áÿéëÿðÿ
ãàðøû ñóè-ãÿñäëÿðè êèìè íþâëÿðè ùàããûíäà ìÿëóìàòëàð ìàðàã äîüóðóð.
Áó áàðÿäÿ ÕII áîéäà äàùà à÷ûã íÿãë åäèëèð âÿ Äàø îüóçëàðûí È÷ îüóçëàðà
ãàðøû öñéàí åòìÿëÿðè ýþñòÿðèëèð. Åëÿ ùÿìèí áîéäà Áàéàíäóð õàí
ÿëåéùèíÿ ãèéàì ãàëäûðûëìàñû ìöìêöíëöéöíÿ èøàðÿ îëóíóð, IÕ áîéäà èñÿ
Áÿêèëèí Áàéàíäóð õàíà ãàðøû íàðàçûëûüû âÿ “ãèéàìû” òÿñâèð åäèëèð.
Åïîñäà áåëÿ úèíàéÿòëÿðÿ ýþðÿ ñÿðò úÿçàëàíäûðìà äà ãåéä åäèëèð. 1
áîéäà äåéèëèð êè, ìöìêöí ãèéàìà ýþðÿ “Áàéûíäûð õàí ñÿíè ÷àüûðà, ñÿíÿ
ãàòû ãÿçÿá åëÿéÿ”1. Ñàëóð Ãàçàí öñéàí åòìèø Äàø îüóçëàðûí áàø÷ûñû
Àðóçó àüûð úÿçàëàíäûðàðàã îíó äþéöøäÿ þëäöðöð, îíóí åâèíè, ãÿáèëÿñèíè
âÿ õàëãûíû äàðìàäàüûí åäèð.
Ëàêèí åïîñäà òÿãñèðèí (ýöíàùûí) áàüûøëàíìàñû ôàêòûíà äà òÿñàäöô îëóíóð.
Áåëÿ êè, Ãàçàí õàí àìàí äèëÿéÿí Äàø îüóçëàðûí (ÕII), Áåéðÿê èñÿ òàìàù
ìÿãñÿäèëÿ îíóí þëöì õÿáÿðèíè ýÿòèðìèø Éàëûíúûüûí ýöíàùûíû áàüûøëàéûð.
Òàðèõè åïîñ îëàí “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ìÿíÿâè
ìÿäÿíèééÿòèíèí ãèéìÿòëè àáèäÿñèäèð. Åïîñäà òÿðÿííöì îëóíàí âÿòÿíïÿðâÿðëèê, ÿäàëÿò, ùóìàíèçì èäåéàëàðû âÿ áèð ÷îõ åòèê íîðìàëàð þç àêòóàëëûüûíû, öìóìáÿøÿðè äÿéÿðèíè èòèðìÿìèøäèð âÿ ýÿëÿúÿêäÿ äÿ èòèðìÿéÿúÿêäèð.
“Îüóçíàìÿ”äÿ “àüûëëû âÿ êàìèë” äþâëÿò ìÿìóðó Èðãûë Õîúàíûí
îüóç ãÿáèëÿëÿðèíèí áèðëèéè âÿ ìþùêÿìëèéè ùàããûíäà, ñàíêè ÿñðëÿðèí äÿðèíëèéèíäÿí ýÿëÿí þéöä-íÿñèùÿòè íÿñèëäÿí-íÿñëÿ êå÷ÿðÿê, îüóçëàðûí
áöòöí äþâðëÿðäÿêè âàðèñëÿðè ö÷öí þðíÿê îëìóøäóð. Èðãûë Õîúàíûí Îüóçóí áþéöê îüëó Ýöí õàíà äåäèéè àøàüûäàêû ñþçëÿðèí òàðèõè ÿùÿìèééÿòè
áþéöêäöð: “Îüóç áþéöê ïàäøàù îëìóø âÿ äöíéàíûí èäàðÿ÷èëèéèíè þç ùàêèìèééÿòè àëòûíà àëìûø, áþéöê ñÿðâÿò âÿ ñàéñûç-ùåñàáñûç ìàë-ãàðà òîïëàìûøäûð. Èíäè áöòöí áóíëàð ñèçÿ ìÿõñóñäóð. Ñèç àëòû ãàðäàøñûíûç âÿ
Àëëàùûí èðàäÿñèëÿ ùÿð áèðèíèçèí äþðä îüëó, úÿìè èñÿ èéèðìè äþðä íÿñëèíèç
âàðäûð. Îíëàðûí àðàñûíäà ýÿëÿúÿêäÿ ìöíàãèøÿëÿð áàø âåðìÿñèíè Àëëàù
ðÿâà ýþðìÿñèí... Áóíó äþâëÿòèí ñàáèòëèéè âÿ ñèçèí ãÿáèëÿëÿðèíèçèí òÿìèç
àäû ö÷öí åòìÿê çÿðóðèäèð”.2
Þç òÿñèð ãöäðÿòè âÿ ìöêÿììÿë èäåéàëàðû èëÿ ÿñðëÿðèí ñûíàüûíäàí
÷ûõìûø “Îüóçíàìÿ”äÿ èôàäÿ åäèëìèø áó íÿñèùÿò èíäèêè âÿ ýÿëÿúÿê
íÿñèëëÿð ö÷öí äÿ ñþçöí ùÿãèãè ìÿíàñûíäà ÿñë þðíÿêäèð.
____________
1
Éåíÿ îðàäà, ñ.23.
2
Ôàçëàëëàõ Ðàøèä àä-Äèí. Ýþñòÿðèëÿí ÿñÿðè, ñ.63.
75
Êàìàë Àáäóëëà
ÌßÍÒÈÃÑÈÇËÈÊËßÐÈÍ ÌßÍÒÈÃÈ
“ÑÈÐÐ È×ÈÍÄß ÄÀÑÒÀÍ Âß ÉÀÕÓÄ
ÝÈÇËÈ ÄßÄß ÃÎÐÃÓÄ – 2” êèòàáûíäàí
Ùÿð äÿôÿ äàñòàíà ìöðàúèÿò åäÿðêÿí î åëÿ áèë þçöíöí éåíè áèð äîüóëóøóíó éàøàéûð. Ùÿð îíà çèëëÿíÿí äèããÿòëè áàõûø àëòûíäà åëÿ áèë éåíèäÿí
ãîë-ãàíàä à÷ûð, ñàíêè þçöíö ñèëêÿëÿéèð. Âÿ áó çàìàí þçöíöí ÿââÿëëÿð
áÿëëè îëìàéàí, ñåçèëìÿéÿí áèð ýþðöíöøöíäÿ ýþðöíöð. Ñèððè÷èíäÿëèéè ÿðèìÿéÿ áàøëàéûð.
Ñàíêè Äàñòàí åíèíÿ äÿ, óçóíóíà äà òÿùëèë åäèëìèøäè. Ñàíêè áóðàäàêû
ÿí õûðäà ìÿñÿëÿ áåëÿ ÷îõäàí ùàìûéà ìÿëóì èäè. Àíëàìàäûüûìûç âÿ
àíëàéà áèëìÿäèéèìèç, ðàçûëàøìàäûüûìûç âÿ ðàçûëàøà áèëìÿäèéèìèç ìÿãàìëàðûí öçÿðèíäÿí åëÿ òÿëÿì-òÿëÿñèê êå÷èá ýåäèðèê êè, ñàíêè áåëÿ ìÿãàìëàð ùå÷ éîõìóø. Ùÿð øåé ñàíêè àéäûíäàí äà àéäûí èäè. Àììà áó
àéäûíëûãëàðûí è÷èíäÿ áÿçÿí þç ãàðàíëûüûíà äàëûá àäàúûãëàðà áÿíçÿéÿí
áèð ñûðà íþãòÿëÿð òÿêèäëÿ “ýþðöíìÿìÿêëÿðèíäÿ” éàøàéûðäûëàð. Áó ýþðöíìÿéÿí íþãòÿëÿðèí ÿââÿë-àõûð ýþðöíìÿëÿðè äÿ ñîí äÿðÿúÿäÿ àéäûí
âÿ ëàáöä, ñàäÿúÿ âàõòëà áàüëû ìÿñÿëÿ èäè.
***
Äàñòàíûí ñàäÿ ãóðóëóøó, ùàäèñÿëÿðèí òÿñâèð öñóëó, îáðàçëàð ñèñòåìè,
òÿùêèéÿ âÿ äèàëîã õöñóñèééÿòëÿðè, ãÿùðÿìàíëàðûí ñÿúèééÿñè âÿ äàâðàíûø
òÿðçëÿðè ñàêèò âÿ ñÿáèðëè áèð ÷àé êèìè àõûá ýåäèð. Ýþçöìöç þíöíäÿ
ãÿäèì äöíéàìûçû, ÿúäàäëàðûìûçûí äöíéàñûíû úàíëàíäûðàí ùàäèñÿëÿð áèðáèðèíè ÿâÿç åäèð âÿ ýþçöìöç þíöíäÿúÿ ãóðóëàí áó äöíéàíûí àùÿíýè
áèçè íå÷ÿíúè äÿôÿ âàëåù åäèð. Ôöñóíêàðëûüû úÿëá åòìÿéèíäÿí óñàíìûð.
Äàñòàíà õàñ îëàí ÿí ÿëàìÿòäàð úÿùÿòëÿðäÿí áèðè ùàðìîíèéàäûð.
Äöíéàíûí ùàðìîíèéàëû ÷àüûéäû êè, îíóí âàðëûüû Äàñòàíà äà ùîïìóøäó, Äàñòàíû äà ìàéàëàíäûðìûøäû. Îüóç úÿìèééÿòèíÿ ùàðìîíèéà õàñ
èäè êè, Äàñòàíäà äà áó ùàðìîíèéà þç ÿêñèíè òàïìûøäû.
Ùàðìîíèéàíûí áàøãà áèð àäû äà ñèñòåìëèêäèð. Éöêñÿê ùàðìîíèéà éÿíè ùÿð áèð úÿùÿòèí, äåòàëûí áèð-áèðèëÿ ñûõ, ãàðøûëûãëû ÿëàãÿñè áèðèíèí
äèýÿðèíè øÿðòëÿíäèðìÿñè ùÿð ùàíñû áèð äàñòàí ö÷öí, îíóí ìöÿééÿí çà____________
ìàí àðäûúûëëûüûíäà éàøàìàñû ö÷öí íÿ äåìÿêäèð – áó àéäûí ìÿñÿëÿäèð.
76
ßëàãÿ îëìàñà èäè äàñòàíû áèð âàùèä îðãàíèçìäÿ áèðëÿøäèðÿ áèëÿí áöòþâëöê âÿ òàìëûüà äà íàèë îëìàã ìöìêöí îëìàçäû. Þçö äÿ ñèñòåìëè ÿëàãÿÿëàãÿíèí éöêñÿê ìÿðùÿëÿñè êèìè ìöðÿêêÿá îðãàíèçìëÿðäÿ ùå÷ äÿ
ùÿìèøÿ ýþç ãàáàüûíäà ùÿéàòà êå÷ìèð. Áÿçÿí áèð ùàäèñÿíèí ñÿáÿáè
îíóí þçöíäÿí ÷îõ–÷îõ óçàãëàðäà åëÿ ýèçëÿíèð êè, îíó ÷îõ äÿðèí “ÿìÿëèééàòëàð” áàùàñûíà öçÿ ÷ûõàðûá àéäûíëàøäûðìàã ìöìêöí îëóð. Âÿ åëÿ
áóíà ýþðÿ äÿ áÿçÿí áèð ñûðà ùàëëàð èëê áàõûøäà ìÿíòèãñèç ýþðöíöð. Àììà ýÿëèí ýþðÿê áó äîüðóäàíìû áåëÿäèð?!
Äàñòàíäà áåëÿ ìÿíòèãñèç ùàëëàðà àðà-ñûðà ðàñò ýÿëìÿê ìöìêöíäöð.
Áóíóí ö÷öí íåúÿ äåéÿðëÿð, ÿââÿëäÿí âåðèëìèø îáéåêòèâ øÿðàèò âàð. Áó
øÿðàèò äÿ èëê íþâáÿäÿ Äàñòàíûí ãóðóëóøó èëÿ áàüëûäûð.
Äàñòàí îí èêè áîéäàí èáàðÿòäèð. Àðòûã áåëÿ áèð àðõèòåêòîíèê äöçöì
ìöÿééÿí ìÿíàäà êÿñèêëèêäÿí õÿáÿð âåðèð. Ãóðóëóøäàêû áó êÿñèêëèê äÿ
þç íþâáÿñèíäÿ áèð-áèðèíäÿí óçàãäà ãàëìûø ÿëàãÿ íþãòÿëÿðèíè áèðáèðèíäÿí éàõøû ýèçëÿäÿ áèëèð. ßñëèíäÿ Äàñòàíû áèð áöòþâ, ìîíóìåíòàë
îðãàíèçì êèìè – ùàäèñÿëÿðèí áÿçè àðäûúûëëûãëà, áÿçÿí äÿ åéíè çàìàíäà
áàø âåðäèéè áèð ìÿêàí îáéåêòèíèí áÿäèè èíèêàñû êèìè ãÿáóë åòìÿê áöòöí
áó ñÿáÿá-íÿòèúÿ ÿëàãÿëÿðèíè éåðáÿéåðèíäÿ äöçìÿéÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðà
áèëÿð. Áåëÿ áèð ñèñòåìëèê áèð áîéäàí î áèðè áîéà, áèð ìÿãàìäàí î áèðè
ìÿãàìà, áèð ñþçäÿí îíóí äîüóðàúàüû ùÿðÿêÿòÿ, áèð ôÿàëèééÿòäÿí ñîíðàêû àãèáÿòÿ úûüûð à÷ûð. Âÿ ñèñòåìëèéè áó úöð àíëàéûá ìöøàùèäÿ åëÿìÿê,
îðòàëûüà ÷ûõàðìàã Äàñòàíäà þçöíö ýþñòÿðÿí áöòöí ãÿðèáÿëèêëÿðè âÿ
ìÿíòèãñèçëèêëÿðè íÿçÿðè úÿùÿòäÿí ÿââÿëúÿäÿí èíêàð åäèð.
Ãÿáóë åäèëìèøäèð êè, “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” äàñòàíëàðû ãÿùðÿìàíëûã äàñòàíûäûð. Îüóç úÿíýàâÿðëÿðèíèí ùöíÿðèíè, äÿéàíÿòèíè, ìÿðäëèê
âÿ ñÿäàãÿòèíè òÿðÿííöì åäÿí àáèäÿäèð. Áó úÿíýàâÿðëÿð ùÿìèøÿ þç äöøìÿíëÿðèíÿ âÿ òÿáèÿòèí êîðòÿáèè ãöââÿëÿðèíÿ ãàëèá ýÿëèðëÿð. Îíëàð ùå÷
çàìàí ìÿüëóá îëìóðëàð; ìÿüëóá îëàíäà äà áó ìöâÿããÿòè ìÿüëóáèééÿò
îëóð, àäÿòÿí îíëàð ìÿüëóá åäèðëÿð, ãÿëÿáÿ ÷àëûðëàð. Î äà ìÿëóìäóð êè,
ãÿùðÿìàíëûã äàñòàíûíà ãÿùðÿìàíûí þëöìö õàñ äåéèë. Áó ùàë íîðìàäàí
êÿíàðà ÷ûõàí ùàëäûð. Åëÿ áóíà ýþðÿ äÿ Äàñòàíäà áèð íå÷ÿ áîéóí ÿñàñ
èøòèðàê÷ûñû îëàí âÿ ãÿùðÿìàí áèð ïåðñîíàæ êèìè òÿãäèì åäèëÿí Áåéðÿéèí
ñîíäàêû þëöìö, öìóìèééÿòëÿ, ÿí àçû ãÿðèáÿ òÿñèð áàüûøëàéûð âÿ ñèðëè áèð
ïÿðäÿéÿ áöðöíöð. Íÿ ö÷öí áöòöí äàñòàí áîéó ìöñáÿò ãÿùðÿìàíëàð
è÷èíäÿí ìÿùç Áåéðÿê þëöð? Áó þëöì èáðÿòàìèç õàðàêòåð äàøûéûðñà, îíäà
íÿ ö÷öí èáðÿòàìèçëèê îáéåêòè êèìè áèð áàøãà ãÿùðÿìàí éîõ, ìÿùç
____________
Áåéðÿê ñå÷èëèð? Áó ùàíñû ãàíóíàóéüóíëóüóí íÿòèúÿñèäèð?..
77
Âÿ éàõóä áàøãà áèð ñóàë. Îíó äà äåéÿê êè, áó ñóàëûí ùÿòòà ãîéóëóøó
áåëÿ ãÿðèáÿ ýþðöíÿ áèëÿð. Àììà íÿ ãÿäÿð ãÿðèáÿ ñÿñëÿíñÿ äÿ èáòèäàè
áèð ÷àüûí ðåàë ñóàëû êèìè òÿáèè ñàéûëìàëûäûð. Ñóàë áóäóð: íèéÿ äàñòàíäàêû
áÿäùåéáÿò ìÿõëóãóí – Òÿïÿýþçöí áèð ýþçö âàð?..
Âÿ éàõóä áåëÿ áèð íþâáÿòè ñóàë. Íÿ ö÷öí Áåéðÿê ñûð÷à áàðìàüûíûí
ãàíûíû ñöðòìÿêëÿ êîð îëìóø àòàñûíûí ýþçëÿðèíè à÷à áèëèð âÿ Áàéáóðà áÿé
éåíèäÿí äöíéà èøûüûíû ýþðöð?
Ñóàëëàð, ñóàëëàð, ñóàëëàð... Ñóàëëàð ÷îõäóð âÿ îíëàð èíäèúÿ ãåéä
åäèëÿí êèìè áÿëêÿ èëê áàõûøäà ãÿðèáÿ ñÿñëÿíñÿëÿð äÿ ÿñëèíäÿ äàùà äÿðèí
áèð ãàíóíàóéüóíëóãäàí äîüóðëàð. Åëÿ áóíà ýþðÿ äÿ Äàñòàíûí öçäÿ
îëàí, ýþðöíÿí ùèññÿñèíäÿ èëê áàõûøäà îíëàðûí úàâàáû éîõäóð. úàâàá
Äàñòàíûí äÿðèí ãàòûíäàêû ìöãàéèñÿëÿðäÿí äîüóð. Áó ìöãàéèñÿëÿð ùÿì
áîéëàðàðàñû ìöíàñèáÿòëÿðÿ, ùÿì äÿ áîéäàõèëè ìöíàñèáÿòëÿðÿ ÿñàñëàíûð.
Ùÿð áèð ùàëäà èëê áàõûøäà ìÿíàñûç, ÿñàñû îëìàéàí, ìÿíòèãäÿí ìÿùðóì
ìÿãàìëàð èíúÿ áèð äÿãèãëèêëÿ þç ÿñë ñÿáÿáëÿðèíèí èøûüûíäà öçÿ ÷ûõà áèëèðëÿð. Ñÿáÿá èñÿ à÷ûëäûìû, îíóí íÿòèúÿñèíè äàùà äÿãèã âÿ äàùà ìÿíòèãëè
øÿêèëäÿ ìöÿééÿíëÿøäèðìÿê àðòûã àñàíëàøûð.
Äåìÿëè, Äàñòàíëà, îíóí ãóðóëóøó èëÿ áàüëû áåëÿ áèð òÿõìèíè, èëêèí
öìóìèëÿøäèðìÿ àïàðìàã ìöìêöíäöð. Áèð òÿðÿôäÿí Äàñòàíûí öçäÿ
îëàí, èôàäÿ ïëàíû âàð êè, áóðàäà ÷îõ ìÿñÿëÿ ãàðàíëûã ýþðöíÿ áèëÿð (éóõàðûäàêû ñóàëëàð áóíà éàõøû ñöáóòäóð). Äèýÿð òÿðÿôäÿí öçäÿêè èôàäÿ ïëàíûíäàí áàøãà, Äàñòàíûí äÿðèí, ýþçÿýþðöíìÿéÿí ìàùèééÿò ïëàíû âàð.
Ìÿùç ìàùèééÿò ïëàíûíäà, èôàäÿ ïëàíûíäà þçöíö ýþñòÿðÿí ãÿðèáÿëèêëÿð
âÿ ìÿíòèãñèçëèêëÿð äóìàí êèìè äàüûëûð, ùÿð øåé þç äÿãèã âÿ òÿáèè ùàëûíû
àëûð, áèð íþâ ìÿíòèãñèçëèêëÿðèí ìÿíòèãè ÿñàñû ýþðöíìÿéÿ áàøëàéûð.
Èôàäÿ ïëàíû âÿ ìàùèééÿò ïëàíû! Äàñòàí áó èêè ïëàíûí, áó õÿòòèí, èñòèãàìÿòèí, íÿùàéÿò áó èêè äöíéàíûí öçâè øÿêèëäÿ áèðëÿøìÿñèíäÿí èáàðÿòäèð. Ìàùèééÿò ïëàíûíà íöôóç åòìÿäÿí èôàäÿ ïëàíûíû àðàøäûðìàã áèðòÿðÿôëè, áÿñèò âÿ öçäÿí ýåäÿí íÿòèúÿëÿðÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðûð. ßêñèíÿ, ìàùèééÿò ïëàíûíäà “ýèçëÿíìèø”, áÿëêÿ äÿ “ýèçëÿäèëìèø” ñÿáÿáëÿðèí, ìîòèâëÿðèí à÷ûëìàñû èôàäÿ ïëàíûíûí äà ìÿíòèãñèçëèêëÿðèíè àíëàìàüà êþìÿê åäèð.
Øöáùÿñèç êè, áó ãèçëèíäÿ ãàëìûø ìîòèâëÿð öçäÿ îëàí ñöæåò õÿòòèíèí, ùÿð
ùàíñû áèð ìÿãàìûí áöòîâ âÿ äÿðèíäÿí ãàâðàíûëìàñûíà áþéóê êþìÿêäèð.
Áó ñÿáÿáëÿð, áàøãà ñþçëÿ äåñÿê, áó ìîòèâëÿð íÿ øÿêèëäÿ þçöíö ãþñòÿðèð? Òÿçàùöð ôîðìàëàðû ìöõòÿëèôäèð. Áÿçÿí áèð, éà èêè ñþç, úöìëÿ, äàâðàíûø òÿðçè, àäû øòðèõ, äåòàë äà ãþçÿãþðöíìÿç ãÿðãèí áèð ìöíàñèáÿòëÿð
____________
êÿëÿôèíÿ èøàðÿ åäÿ áèëèð âÿ éàõóä, áó êÿëÿôèí éàíìàñûíû øÿðòëÿíäèðèð. Áó
78
èøàðÿëÿð ìöõòÿëèô ñÿâèééÿëè îëñàëàð äà (ìÿñÿëÿí: ñþç âÿ äàâðàíûø òÿðçè;
úöìëÿ âÿ äåòàë âÿ ñ.) þç àðàëàðûíäà ïîçóëìàç áèð ñèñòåì éàðàäûðëàð.
Ìàùèééÿò ïëàíûíäàêû ãèçëè ìîòèâëÿð ñèñòåìèíèí áåëÿ ãèçëè áèð ùàëà
ñàëûíìàñû áÿëêÿ äÿ, ãöìàí åòìÿê îëàð êè, Äàñòàíûí ïîåòèêàñûíûí ñïåñèôèêëèéèíäÿí èðÿëè ãÿëèð âÿ áÿëêÿ äÿ ãèçëè ìîòèâëÿð ñèñòåìè áóðàäà ÿñëèíäÿ
ÿñàñ áÿäèèëèê ïëàíûäûð. Áÿäèèëèéèí áó úöð ãàâðàìûíäà áöòþâ ñèòóàñèéàëàð
âÿ ýÿðýèí äðàìàòèê ìÿãàìëàð ñàíêè ýþçÿ ýèðìÿäÿí þìöð åäèð, áèð íþâ
ñóàëòû öçöð. Áó ùàë áÿëêÿ äÿ ÿäÿáè äÿáëÿ áàüëû îëàðàã ìöÿééÿí äþâð âÿ
ìöÿééÿí ÿäÿáè æàíð, ÿäÿáè ìöùöò ö÷öí ñÿúèééÿâè ñàéûëà áèëÿð. Àììà
îðàñû âàð êè, áåëÿ áèð áÿäèè ñÿúèééÿâèëèê òÿìèç èíôîðìàèòèâëèê ìàùèééÿòèíäÿí ñîíðà ýÿëèð. Äàùà äîüðóñó, ÿââÿëúÿ ùàíñûñà äöíéà äóéóìó âÿ
þçöíöäÿðê ïðèíñèïëÿðè éàðàíûð âÿ èëêèí îëàí èíôîðìàòèâëèê, ãóðóëóøëà
áàüëû ìÿãàìëàð ýèçëèíäÿ ãàëìûø îëñàëàð äà, ìàùèééÿò ïëàíûíû òÿøêèë åòñÿëÿð äÿ, éàâàø-éàâàø áÿäèèëèê ÷àëàðëàðû ãàçàíìàüà áàøëàéûð âÿ
áÿäèèëÿøèðëÿð.Ùå÷ øöáÿñèç, áó èñòèãàìÿòäÿ éàíàøñàã áöòöí âÿ ùÿð úöð
áÿäèèëèêëÿðèí ÿñàñûíäà, äÿðèí ãàòûíäà èëêèí èíôîðìàòèâëèéèí äóðäóüó
èäåàñûíû äà èðÿëè ñöðöá ìöäàôèÿ åòìÿê ìöìêöí îëàð.
Åëÿúÿ äÿ Äàñòàí. Ìàùèééÿò ïëàíûíäàêû ñÿáÿáëÿðèí ýèçëÿäèëìÿñè âÿ
áó ýèçëÿòìÿíèí öñóëó áÿäèèëèê àòðèáóòó êèìè òÿäãèãàò÷û ö÷öí íÿ ãÿäÿð
úÿëáåäèúè îëñà äà áèçè èëê íþâáÿäÿ ñÿáÿá ìÿùç ñÿáÿá êèìè, ìîòèâ ìîòèâ êèìè âÿ íÿòèúÿ äÿ íÿòèúÿ êèìè ìàðàãëàíäûðìàëûäûð.
Öçäÿêè èôàäÿ ïëàíû âÿ äÿðèíäÿêè ìàùèééÿò ïëàíû ñàíêè öç-öçÿ,
íÿôÿñ-íÿôÿñÿ äóðìóø êèìèäèðëÿð. Èôàäÿ ïëàíû ýþçÿ ýþðöíöð, ìàùèééÿò
ïëàíû ýþçÿ ýþðöíìöð. Áó ýþçÿ ýþðöíìÿç äöíéàéà ýåòìÿê ö÷öí éîëëàð
ñàëìàëû, öñóëëàð ôèêèðëÿøìÿëèéèê.Èôàäÿ ïëàíûíäàí ìàùèééÿò ïëàíûíà àïàðàí éîë, ùÿì äÿ àéäûí îëìàéàí áèð øåéäÿí àéäûíëûüà, äÿãèãñèçëèêäÿí
äÿãèãëèéÿ, ìÿíòèãñèçëèêäÿí ìÿíòèãÿ àïàðàí éîëäóð.
Èôàäÿ ïëàíûíäà þçöíö ýþñòÿðÿí àéðû-àéðû áîéëàðäàêû ìöõòÿëèôëèêëÿð
âÿ éàõóä îõøàðëûãëàð ÷îõ çàìàí ìàùèééÿò ïëàíûíäà åéíè íþãòÿéÿ àïàðûð. Áó îíó ýþñòÿðèð êè, ìàùèééÿò ïëàíûíäàêû áèð ðöøåéìäÿí, áèð ùöúåéðÿäÿí èôàäÿ ïëàíûíûí ÿí ìöõòÿëèô ìÿãàìëàðû äîüóëà áèëèð. Îíà ýþðÿ äÿ
ìàùèééÿò ïëàíû äàùà ÷îõ êþêÿ, èôàäÿ ïëàíû èñÿ àüàúûí ãîë–áóäàüûíà
áÿíçÿéèð. Áèç ãîë-áóäàüû ýþðöðöê âÿ ãîë-áóäàüû âàñòÿñèëÿ äÿ êþê
áàðÿäÿ ìöëàùèçÿ éöðöäöðöê. Áó ãîë-áóäàãëàð, áàøãà úöð äåñÿê, áó
âàðèàíòëàð ìàùèééÿò ïëàíûíäàêû àíàâàðèàíòà (åëìè ÿäÿáèééàòäàêû “èíâàðèàíò” òåðìèíèíèí ãàðøûëûüû êèìè èøëÿäèðèê) ýÿòèðèá ÷ûõàðûð. Àíàâàðèàíò
____________
áöòöí äèýÿð âàðèàíòëàðû þçöíäÿí äîüóðàí, îíëàðûí ìÿíøÿéèíè ôîðìàëàø79
äûðàí áèð äÿéÿðëèêäèð. Ìàùèééÿòäÿêè àíàâàðèàíò âÿ èôàäÿäÿêè âàðèàíòëàðûí áèðè äèýÿðèíÿ ìöíàñèáÿòè, ùÿì äÿ öìóìè âÿ êîíêðåò àðàñûíäà îëàí
ìöíàñèáÿò êèìèäèð. Áó öìóìè àíàâàðèàíòûí áÿðïàñû áèð Äàñòàíûí âåðÿ
áèëÿúÿêëÿðè èëÿ ìöìêöí îëìàç, áó áÿðïà èøèíÿ áöòöí åéíè ñÿâèééÿëè
ìèôîëîæè ìàòåðèàëëàðû úÿëá åòìÿê âàúèáäèð. Àììà áèð Äàñòàí äàõèëèíäÿ
àíàâàðèàíòû àïàðàí éîë Äàñòàíäàêû áöòöí ðÿíýàðÿíýëèêëÿðè ñàäÿëÿøìÿéÿ, éåêðÿíýëèéÿ ýÿòèðìÿê êèìè äÿ àíëàøûëà áèëÿð. Î äà âàð êè, Äàñòàí
äàõèëèíäÿêè âàðèàíòëàð áèð-áèðèëÿ ìöãàéèñÿäÿ ÷ûõûá ñàäÿëÿøäèêúÿ åéíè
çàìàíäà àáñòðàêòëàøûðëàð. Âÿ íÿùàéÿòäÿ Äàñòàíûí è÷èíäÿ àáñòðàêò áèð
àíàâàðèàíò Äöíéà àíàâàðèàíòûíûí êþëýÿñè êèìè þçöíöí ÿí ñàäÿ
ýþðöíöøöíäÿ èêèëè ãàðøûëàøäûðìà (îïïîçèñèéà) øÿêëèíäÿ òÿçàùöð åäèð.
Àíàâàðèàíòûí îïïîçèñèéà ôîðìàñû ìàùèééÿò ïëàíûíäàêû ùÿìÿí î äåäèéèìèç êþêäöð. Îïïîçèñèéàëàð, éàõóä èêèëè ãàðøûëàøäûðìàëàð ÿñëèíäÿ
Äàñòàíûí ìàùèééÿòèíè ìöÿééÿíëÿøäèðèð, ìàùèééÿòèí áèð ñèñòåì êèìè
ôîðìàëàøìàñûíû òÿìèí åäèð. Åéíè çàìàíäà èôàäÿ ïëàíûíäàêû áöòöí âàðèàíòëàðû äà þçöíäÿ åùòèâà åäèð.
Àíàâàðèàíòëàðëà áàüëû, îíëàðà àïàðàí ìöõòÿëèô äöíéà õàëãëàðûíûí
äàñòàíëàðûíäàêû âàðèàíòëàðûí ìöãàéèñÿñè èëÿ áàüëû áèç äàùà êîíêðåò øÿêèëäÿ áó êèòàáûí èêèíúè, “Àíàâàðèíàòëàðà äîüðó” ùèññÿñèíäÿ ÿòðàôëû òÿùëèë àïàðàúàüûã. Áóðàäà äåäèêëÿðèìèç èñÿ ìöÿééÿí ìÿíàäà î òÿùëèë ö÷öí
äÿ íÿçÿðè ÿñàñ êèìè ýþçäÿí êå÷èðèëÿ áèëÿð.
Ùÿð áèð ÿäÿáè – áÿäèè äÿéÿðëèéèí ÿùÿìèééÿòè, ýöúö îíóí îðãàíèçìäÿ ìèëëè âÿ áÿøÿðè, õöñóñè âÿ öìóìè úÿùÿòëÿðèí áèð-áèðèíÿ ãàéíàéûá
ãàðûøìàñûíûí äÿðÿúÿñè èëÿ þë÷öëìÿëèäèð. Èíñàí ÿââÿëúÿ áÿøÿðèééÿòÿ, ñîíðà ìèëëÿòÿ ìÿõñóñ îëóð. Äàñòàí äà èíñàí êèìèäèð. Îíóí ÿí äÿðèí êþêö,
þçöëö, áàøãà ñþçëÿ äåñÿê, ìàùèééÿòè áÿøÿðèäèð. ßí ìöõòÿëèô õàëãëàðûí
äàñòàí âÿ äèýÿð áÿäèè éàðàäûúûëûã íöìóíÿëÿðèíäÿêè àíàâàðèàíòëàð áó âÿ
éà äèýÿð øÿêèëäÿ áèð-áèðèíÿ óéüóí ýÿëÿ áèëèðëÿð âÿ ýÿëìÿëèäèðëÿð.
“Àíàâàðèàíòëàðà äîüðó” àäëàíàí èêèíúè ùèññÿ áóíà éàõøû ñöáóòäóð. Èôàäÿ
ïëàíûíûí âàðèàíòëàðû èñÿ ìèëëè îëóð. Âàðèàíòëàð éàëíûç ìèëëè ïñèõîëîýèéà,
ìèëëè äàâðàíûø ìöíàñèáÿòëÿðèíÿ ÿñàñëàíàðàã éàðàíûð. Àíàâàðèàíòëàðûí
áÿøÿðè âÿ âàðèàíòëàðûí ìèëëè ÿñàñà ìàëèê îëìàñû áÿäèè äÿéÿðëèéè ùÿì äàõèëè áèð ãóðóëóøà ìàëèê îëàí ñèñòåì, ùÿì äÿ äèýÿð ñèñòåìëÿðëÿ ÿëàãÿéÿ
ýèðÿí âÿ ÿëàãÿéÿ ýèðìÿéÿ ùàçûð îëàí áèð äÿéÿðëèê êèìè ñÿúèééÿëÿíäèðèð.
Áèçèì Äàñòàí äà áó áàõûìäàí èñòèñíà òÿøêèë åëÿìèð.
Äàñòàíäà àíàâàðèàíòëàð êèìè àéûðà áèëÿúÿéèìèç ÿí öìóìè, ÿí àáñ____________
òðàêò èêèëè ãàðøûëàøäûðìàëàð áóíëàðäû:
80
1. “Õàîñ - Êîñìîñ”
2. “Êå÷ìèø - Èíäè”
3. “Íàøûëûã - Òÿúðöáÿ”
Èôàäÿ ïëàíûíäàêû áöòöí âàðèàíòëàðû, áöòöí äîëàìáàúëû âÿ ãàðàíëûã
ìÿãàìëàðû, èñòèãàìÿòëÿðè íÿòèúÿ åòèáàðèëÿ, áó àíàâàðèàíòëàðûí áó âÿ éà
äèýÿðèíÿ âÿ éàõóä îíëàðäàí øàõÿëÿíÿí äîüìà ãîëëàðà àèä åëÿìÿê
ìöìêöíäöð.
Àíàâàðèàíò ãàðøûëàøäûðìàëàðûíûí áèçèì Äàñòàíäàêû öçÿ÷ûõìà éîëëàðû
âÿ éà èñòèãàìÿòëÿðèíè ñõåìàòèê îëàðàã áåëÿ ìöÿééÿíëÿøäèðÿðäèê:
1.“Õàîñ – Êîñìîñ” ãàðøûëàøäûðìàñûíûí àíàâàðèàíòëàðû:
à) Òÿáèÿò – Ìÿäÿíèééÿò
á) Íîðìà – Àíîðìàëëûã
2.“Êå÷ìèø – Èíäè” ãàðøûëàøäûðìàñûíûí àíàâàðèàíòàëû:
à) Êþùíÿ – Éåíè
á) Ñÿäàãÿò – Ìöêàôàò
3.“Íàøûëûã – Òÿúðöáÿ” ãàðøûëàøäûðìàñûíûí àíàâàðèàíòëàðû:
à) Àüñàããàë – Ýÿíú
á) Ñûíàã – Èíàì
Áó àíàâàðèàíòëàðûí áèð èñòèãàìÿò êèìè ùÿð áèðèíè àéðû–àéðûëûãäà à÷ûãëàìàã âÿ öçÿ ÷ûõàðìàëàðûíû èçëÿéèá ìöÿééÿíëÿøäèðìÿê, ùÿð áèðèíèí èôàäÿ ïëàíûíûí ùÿð ùàíñû âàðèàíòûíäà íÿ ñàéàã òÿúÿññöì òàïìàñûíû àéäûíëàøäûðìàã ÿñëèíäÿ Äàñòàíûí èôàäÿ âÿ ìÿçìóí ãóðóëóøëàðûíûí ýåíèø ñåìàíòèê òÿùëèëèíÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðûð. Èíäè ýÿëèí î òÿùëèëÿ êå÷ÿê.
1. “Õàîñ – Êîñìîñ” ãàðøûëàøäûðìàñû
Áöòöí ãÿäèì õàëãëàðûí äöíéà ýþðöøëÿðèíäÿ ãàðûøûã âÿ ôîðìàäàí
ìÿùðóì áèð èëêèíëèê àíëàéûøû ìþâúóääóð. Öìóìè áÿøÿð ìèôîëîæè
äöíéàýþðöøöíöí éóíàí âàðèàíòûíäà áó àíëàéûøûí àäû Õàîñ èäè.
Ìàðàãëûäûð êè, Õàîñóí ìÿëóì ñÿúèééÿëÿðèíäÿí ÿëàâÿ îíóí ÿí
âàúèá èëêèí àíëàìû äà äèëäÿ þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Ãÿäèì éóíàí äèëèíäÿ
“Õàîñ” ñþçö ÿñíÿìÿê ïðîñåñèíèí àäû èëÿ áàüëû èäè, äàùà äîüðóñó,
ÿñíÿìÿéèí íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíàí àüûç áîøëóüóíà èøàðÿ åäèðäè. Ãÿäèì
éóíàí øàèðëÿðè, êîíêðåò äåñÿê, ÿôñàíÿâè Îðôåé ùÿòòà Õàîñóí áó
____________
ìÿíàñûíäàí ÷ûõûø åäÿðÿê îíó “Ãîðõóëó áîøëóã” àäëàíäûðûðäû.
81
Áåëÿ ãîðõóëó òÿéèíëÿðÿ áàõìàéàðàã âÿ õàîñó èëêèí ìàääè äÿéÿðëèê
êèìè àíëàéàã. Åëÿ ìÿùç áó èëêèíëèéèíÿ ýþðÿ äÿ î þçöíäÿí ñîíðà éàðàíàí
áöòöí äöíéÿâè êîíôèãóðàñèéàëàðûí ÿñàñûíäà äóðàúàã. Áåëÿëèêëÿ, ùÿì äÿ
òÿøêèë åäèúè ìàùèééÿòÿ ìàëèê îëìàñûíû íöìàéèø åòäèðÿúÿê. Âÿ ÿýÿð õàîñ
áó øÿêèëäÿ þçöíäÿí ñîíðà éàðàíàí áöòöí âÿ ùÿð úöð ãóðóìëàðûí ÿñàñûíäà
äóðóá îíëàðûí òÿøêèëèíäÿ òÿìÿë ðîë îéíàéûðñà î çàìàí õàîñà þçöë, äàéàã
íþãòÿñè êèìè äÿ áàõìàã ìöìêöí âÿ ëàçûìäûð. Þçöë èñÿ áèçèì òÿñÿââöðöìöçäÿ ôîðìàéà ìàëèê ñÿùìàíëû áèð ãóðóì êèìè úàíëàíûð. Äåìÿëè,
ÿñëèíäÿ õàîñ áàðÿäÿ äöøöíäöêëÿðèìèç õàîñóí ìàùèééÿòèíÿ î ãÿäÿð äÿ
óéüóí ýÿëìèð. Äåìÿëè, õàîñ àíëàéûøûíûí ôîðìàñûç, ñàùìàíñûç áèð äöíéÿâè áîøëóã ñîíñóç áèð áÿäùåéáÿò êèìè òÿñÿââöð åëÿìÿê ùàðäàñà äèë
òÿôÿêêöðöìöçöí îáðàçëûëûüà úàíàòûìûäûð âÿ îíó äèýÿð ãóðóìëàðà,
ìÿñÿëÿí, êîñìîñà þçöë îëìàã úÿùÿòèíÿ àéäûí èøàðÿ åëÿìèð, ùÿòòà áåëÿ
áèð úÿùÿòè êèôàéÿò ãÿäÿð ìàëàëàéûð. Îíà ýþðÿ äÿ ÿêñëèêëÿðè áèðëÿøäèðìÿê
âÿ “õàîñ” àíëàéûøûíà îíóí ùÿãèãè èøûüûíäà áàõìàã äàùà ÿëâåðèøëèäèð.
Õàîñó ñàùìàíäàí ÿââÿëêè, àììà ñàùìàíñûçëûã éîõ, ôîðìàäàí ÿââÿëêè,
àììà ôîðìàñûçëûã éîõ, íÿñÿ õöñóñè áèð ãóðóì êèìè òÿñÿââöð åëÿìÿê
ùÿì äÿ ãèéìÿò âåðäèéèìèç äöíéà ïðîñåñëÿðèíèí, ãóðóìëàðûíûí áèðè
äèýÿðèíÿ àùÿíýäàð êå÷èäèíè äÿ ìöÿééÿíëÿøäèðÿðäè. Õàîñ ôîðìàñûçëûëûãäû
âÿ åéíè çàìàíäà ôîðìàëûëûüûí áàøëàíüûúû ÿñàñûäûð. Õàîñ ñàùìàíñûçëûãäû,
åéíè çàìàíäà ñàùìàíëàøìàéà þçöëäö âÿ ñ. âÿ è.à.
Äöíéàíûí õàîòèê ìÿíçÿðÿñè éóíàí ìèôîëîýèéàñûíäà âÿ åëÿúÿ äÿ
äèýÿð õàëãëàðûí – ìèñèðëÿðèí, øóìåðëÿðèí, èðàíëûëàðûí, ùèíäëèëÿðèí äöíéà
ýþðöøëÿðèíäÿ þç ÿêñèíè êèôàéÿò äÿðÿúÿäÿ òàïûá. Îíó äà ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, ìèôîëîæè òÿôÿêêöðö ÿñàñ åòèáàðèëÿ õàîòèê ìÿíçÿðÿíèí þçö éîõ,
õàîñäàí êîñìîñà êå÷èä ìàðàãëàíäûðûá. Áàõ, ìÿñÿëÿíèí áó òÿðÿôè ÿí
ìöõòÿëèô ãÿäèì äöíéà äàñòàíëàðûíäà, ùÿì äÿ ÿí ìöõòÿëèô âàðèàíò âÿ
éîçóìëàðäà, èôàäÿ öñóëëàðûíäàí ìöìêöí ãÿäÿð áÿäèèëÿøìèø øÿêèëäÿ
þçöíö ýþñòÿðèð.
“Êîñìîñ” ñàùìàíëà, äöíéàíûí äöçöìëÿøìÿ äþâðö ìÿäÿíèééÿò
àìèëëÿðèíèí éàâàø – éàâàø ôÿàëèééÿòÿ áàøëàéûá èøëÿìÿñè èëÿ áàüëû àíëàéûøäûð. Ùàðàäàñà õàîñà âÿ õàîòèê áàøëàíüûúà ãàðøû äóðàí êîñìîñ âÿ
êîñìèê áàøëàíüûú åéíè çàìàíäà óíóòìàã ëàçûì äåéèë êè, áó õàîòèê
áàøëàíüûúûí áÿëêÿ äÿ ìÿíòèãëè áèð äàâàìûäûð. Õàîñäàí êîñìîñà êå÷èä
ìÿðùÿëÿñèíè äÿãèã ìöÿééÿíëÿøäèðìÿê ÷ÿòèí êè, ìöìêöí îëà. Ùÿð ùàëäà èíñàíëàðû ìÿäÿíèééÿò àòðèáóòèêàñû èëÿ òàíûø åäÿíëÿð þçëÿðè ÿñàñ åòèáà____________
ðèëÿ êÿíàðäàí ýÿëìÿ åëåìåíòëÿð èäè. Ìÿñÿëÿí, àëëàùëàð èäè. Ïðîìîòåéè
82
õàòûðëàìàã êèôàéÿòäèð. Àììà áóíóíëà éàíàøû îíó äà ãåéä åëÿìÿê
ëàçûìäûð êè, Õàîñóí þçöíöí è÷èíäÿ äÿ îíóí äàüûëìà, éÿíè êîñìîñëàøìà ïðîñåñè ýåòìÿìèø äåéèëäè. Õàîñóí äàüûëìàñû Êîñìîñó éàðàäûðäû.
Êîñìèê ñàùìàíûí çÿèô úöúÿðòèëÿðèíèí ðöøåéìëÿðèíè ìÿùç êëàññèê õàîòèê
ìÿíçÿðÿíèí þç è÷èíäÿ àõòàðìàã ëàçûìäûð. Ýþñòÿðèëÿí áó èêè õÿòò Õàîñóí äàüûëìàñû âÿ Êîñìîñóí éàðàíìàñû áöòþâëöêäÿ Õàîñäàí
Êîñìîñà ãëîáàë êå÷èä ìÿðùÿëÿñèíè òÿøêèë åäèð. Êîñìîñ íÿäèð, êîñìîñ
íåúÿ éàðàíûð, íÿäÿí éàðàíûð ñóàëëàðûíà áèð ÷îõ íàðàùàò áåéèí ñàùèáëÿðè
úàâàá âåðìÿéÿ ÷àëûøìûøëàð. Ùÿòòà áÿçÿí î ñóàëëàð úàâàá àëìàã ö÷öí äÿ
âåðèëìÿìèøäèð. Ñóàëûí ãîéóëóøóíóí þçö ÷îõ çàìàí î úàâàáëàðûí ìöðÿêêÿáëèéèíÿ, ìöøýèëëèéèíÿ áèð èøàðÿ îëìóøäóð. Àìîðô, áèð-áèðèíÿ
ãàðûøìûø, áèð-áèðèíèí è÷èíäÿ ýèçëÿíìèø êàèíàò úèñèìëÿðèíèí ôÿðãëÿíäèðèëèá
ñå÷èëìÿñè, áèð-áèðèíäÿí àéðûëìàñû âàõòèëÿ åë ñÿíÿòêàðû Àøèã ßëÿñêÿðè äÿ
äöøöíäöðìöøäöð. Áàüëàìàúàëàðûíûí áèðèíäÿ î áåëÿ éàçûðäû:
Éåðèí, ýþéöí, ÿðøèí, ýöðøöí áèíàñû
ßñë áöíþâðÿñè àé íÿäÿí îëäó?
Éåðè ýþéäÿí, ýþéö éåðäÿí êèì ñå÷äè
Ùèêìÿòèí áèíàñû àé íÿäÿí îëäó?
Êîñìèê àíëàéûøëàðëà éàðàíàí áó äöøöíúÿ òÿðçè õàëã ñÿíÿòêàðûíûí
áÿäèè ýåíëÿðèíÿ óçàã âÿ éàõûí ñèððè÷èíäÿ Äàñòàíûí ñèíèð õÿòëÿðèíäÿí
ýÿëÿí åíåðæèäÿí áàøãà ùå÷ íÿäÿí ýÿëìÿçäè.
Êîñìîñ, éÿíè äöçÿí, ñàùìàí, òàðàçëûã Äàñòàíäà êèôàéÿò ãÿäÿð à÷ûã
âÿ àéäûí øÿêèëäÿ þç ÿêñèíè òàïûá. Áàøãà úöð äåñÿê Äàñòàíûí èôàäÿ ïëàíû
áàøäàí-áàøà êîñìîñóí ãàéäà – ãàíóíëàðûíà ÿñàñÿí òÿãäèì åäèëèð.
Áóíóíëà éàíàøû, îíó äà ãåéä åòìÿê âàúèáäèð êè, Õàîñ äà, îíóí àìîðô âÿ
áèð-áèðèíÿ ãàéíàéûá-ãàðûøìûø áàøëàíüûúû äà Äàñòàíäà þç èçëÿðèíè ñàõëàìàãäàäûð. Âÿ áó èçëÿð äàùà ÷îõ ìàùèééÿò ïëàíûíäà þçöíö ýþñòÿðèð.
“Õàîñ-Êîñìîñ” àíàâàðèàíò ãàðøûëàøäûðìàñû Äàñòàí áîéó èêè âàúèá
öçÿ ÷ûõìà èñòèãàìÿòèíäÿ òÿçàùöð åäèð. Áèð èñòèãàìÿò áó ãàðøûëàøäûðìàäàí äîüàí “Òÿáèÿò-Ìÿäÿíèééÿò” èñòèãàìÿòè, î áèðè “ÍîðìàëÀíîðìàëëûã” èñòèãàìÿòèäèð.
Èëê áàõûøäà äà ýþðöíöð êè, Òÿáèÿò âÿ àíîðìàëëûã áöòþâëöêäÿ õàîñó,
ìÿäÿíèééÿò âÿ íîðìàëëûã èñÿ êîñìîñó òÿìñèë åäèðëÿð. Õàîñ äà êîñìîñ äà
ìÿùç áó èñòèãàìÿòëÿðäÿ ðåàëëàøûðëàð. Ìÿùç áó äÿðèí èñòèãàìÿòëÿð, éÿíè
____________
áàøãà ñþçëÿ äåñÿê àáñòðàêò àíàâàðèàíòëàð Äàñòàíûí öçäÿêè èôàäÿ ïëàíûíäà
83
øàõÿëÿíèð, ÿòÿ – ãàíà, ìÿçìóíà äîëóð, êîíêðåò áÿäèè ìÿãàìëàðà, ñöæåò
ïàð÷àëàðûíà, äàâðàíûø òÿðçëÿðèíÿ – áèð ñþçëÿ, ðåàë âàðèàíòëàðà ÷åâðèëèðëÿð.
à) “Òÿáèÿò – Ìÿäÿíèééÿò” àíàâàðèàíòû
“Òÿáèÿò – Ìÿäÿíèééÿò” àíàâàðèàíòû þçöíöí Äàñòàíäàêû èôàäÿ ïëàíûíà áèð ñûðà âàðèàíòëàð âåðèð. Áó âàðèàíòëàðäàí ÿí ÿñàñû Áàñàòûí ìÿäÿíè
úÿìèééÿòÿ äàõèë åäèëìÿ ÷ÿòèíëèéèíè âÿ áó ÷ÿòèíëèéèí àðàäàí ýþòöðöëìÿñè
éîëëàðûíû áÿäèèëÿøäèðÿí ñöæåò ãîëóäóð. Áàñàòû àñëàí éàòàüûíäà àñëàí
áþéöäöá âÿ àòàñû Àðóç ãîúà îíó òàïûá åâèíÿ ýÿòèðÿíäÿí ñîíðà äà î,
àñëàí éàòàüûíà, áàøãà ñþçëÿ, éÿíè òÿáèÿòÿ ãàéûäûð. Éàëíûç Äÿäÿ Ãîðãóä
ýÿëèá îíó áèðäÿôÿëèê èíñàí úÿìèééÿòèíÿ “ïÿð÷èìëÿéÿíäÿí”, îíà Áàñàò
àäû âåðÿíäÿí ñîíðà Áàñàò éåíè – éåíè èúòèìàèëÿøÿí áó ìöùèòèí íîðìàë
öçâöíÿ ÷åâðèëèð. Âÿ ñàíêè êîíïåíñÿ öñóëó èëÿ áèð àç ñîíðà ùÿòòà þç êþùíÿ äöíéàñûíà – îíó áÿñëÿéÿí, ìÿùâ îëìàüà ãîéìàéàí òÿáèÿòÿ ãàðøû
÷ûõûð. Òÿáèÿò áó èñòèãàìÿòèí äàâàìûíäà åëÿ ùÿìèí áîéäà òÿïÿýþç îáðàçûíäà ÿéàíèëÿøäèðèëèð. Âÿ Áàñàòûí Òÿïÿýþçÿ ãàëèá ýÿëìÿñè äÿ
äåäèêëÿðèìèçèí òèìñàëûíäà ñîí äÿðÿúÿ ñèìâîëèê áèð ìÿíà êÿñá åäèð.
“Òÿáèÿò âÿ Ìÿäÿíèééÿò” àíàâàðèàíòûíûí öçäÿêè î áèðè âàðèàíòû Äàñòàíäà òåç–òåç èñòèôàäÿ îëóíàí îâ ìÿðàñèìëÿðèäèð. Îâ ÿñëèíäÿ ãÿäèì
èíñàí òÿñÿââöðöíäÿ ìàùèééÿò åòèáàðèëÿ òîòåì îëìàéàí, òîòåì ñàéûëìàéàí ùåéâàíëàðà ùöúóì, îíëàðûí ìÿùâèíÿ úàíàòûìäûð. Âÿ áó ìÿíàäà
àðòûã ìÿäÿíèëÿøìèø àëÿìèí òÿáèÿòÿ ùöúóìó êèìè äÿ ãèéìÿòëÿíäèðèëÿ
áèëÿð. Îâ çàìàíû ãÿùðÿìàíëàðûí áàøûíà ýÿëÿí ùàäèñÿëÿð äÿ ÿñëèíäÿ êîðòÿáèè òÿáèÿò ãöââÿëÿðèíèí èôàäÿ÷èñè îëàí äöøìÿíëÿð òÿðÿôèíäÿí ýÿòèðèëèð.
Äöøìÿí îáðàçû áóðàäà òÿáèÿòèí êîð ãöââÿëÿðè èëÿ åéíèëÿøäèðèëèð âÿ
õàîòèê áèð áàøëàíüûúûí ùÿëÿ äÿ ðåàë ãöââÿëÿðè êèìè òÿãäèì åäèëèð.
Áó àíàâàðèàíòëà áàüëû áèð ñûðà áàøãà ìèñàëëàð äà úÿòèðìÿê ìöìêöíäöð. Ìÿñÿëÿí ãåéä åäèëÿ áèëÿí ôàêòëàðäàí áèðè äÿ áóäóð êè, åâè éàüìàëàíìûø Ãàçàí éóðäó áàðÿäÿ áèð õÿáÿð àëìàã ö÷öí ñóéà, ãóðäà, èòÿ ìöðàúèÿò åäèð. Áÿëêÿ äÿ áóðàäà ñóéà ìöðàúèÿò ñÿáÿáñèç âÿ òÿñàäöôè äåéèë.
Äöíéà ìèôîëîæè ñèñòåìëÿðèíäÿ ñó, ÷àé, äÿíèç ýèçëè âÿ ìöãÿääÿñ
ìàùèééÿòÿ ìàëèêäèð. Ìöãÿääÿñëÿð, ãÿùðÿìàíëàð, ïàäøàùëàð ÷îõ çàìàí
ñóäàí êå÷èá íèééÿòëÿðèíÿ ÷àòûðëàð. Ãÿäèì éÿùóäè, éóíàí, Ìèñèð ÿôñàíÿëÿðèíäÿ ñóéóí áöòöí éàðàíûøûí ÿñàñû îëìàñû áàðÿäÿ êèôàéÿò ãÿäÿð éàçûëûá. Äàñòàíäà äà ñó ìöãÿääÿñ âÿ ýèçëè áèð ìÿíà äàøûéûð, áåëÿ êè, ñó
____________
õàîñäàí àéðûëìàüûí èëêèí ÿëàìÿòè êèìè ñèìâîëëàøà áèëèð. Ñó èëê íþâáÿäÿ
84
àõìàã ïðîñåñè èëÿ, äÿéøêÿíëèêëÿ, áèð ùàëäàí äèýÿð ùàëà êå÷ìÿêëÿ
áàüëûäûð, åéíè çàìàíäà õàîñäàí - éÿíè äÿéèøìÿçëèêäÿí àðàëàíìàéà
èøàðÿ åäèëèð. Õàîñäàí àðàëàíìà èñÿ èëê íþâáÿäÿ òÿáèÿòäÿí àðàëàíìà
ïðîñåñè êèìè, ìÿäÿíè ùàäèñÿ êèìè ãÿáóë åäèëÿ áèëÿð.
á) “Íîðìà – Àíîðìàëëûã ” àíàâàðèàíòû
Õàîñ - òàðàçëûã (êîñìîñ) ãàðøûëàøäûðûëìàñûíûí î áèðè èñòèãàìÿòè âÿ
éà äàéàã íþãòÿñè “Íîðìà âÿ Àíîðìàëëûã ” àíàâàðèàíòûäûð.
“Íîðìà – Àíîðìàëëûã” àíàâàðèàíòû Ãàíòóðàëû âÿ Ñåëúàí õàòóí
ìöíàñèáÿòëÿðèíäÿ âàðèàíòëàøûð. Áó áîéäàêû ùàäèñÿëÿðèí ñîíóíà éàõûí –
Ãàíòóðàëû âÿ Ñåëúàí õàòóí äöøìÿíëÿðèíÿ ãàëèá ýÿëÿíäÿí ñîíðà îíëàðûí
àðàñûíà èõòèëàô äöøöð. Ãàíòóðàëû áàøà äöøöð êè, äöøìÿíÿ ãàëèá ýÿëìÿêäÿ
îíà Ñåëúàí õàòóí êþìÿê åäèá âÿ ÿýÿð áóíó Îüóçäà áèëñÿëÿð “áàøûíà ãàõûíú” îëàð. Îíà ýþðÿ äÿ ñåâýèëèñèíè þëäöðìÿê èñòÿéèð. Ñåëúàí õàòóíóí ùÿðÿêÿòè Îüóç ìöùèòè ö÷öí àíîðìàë ùÿðÿêÿòäèð. Äàùà äîüðóñó, àðòûã àíîðìàë ùÿðÿêÿòäèð. Ãûçëàðûí, ãàäûíëàðûí êèøèëÿðëÿ áèð éåðäÿ ùöíÿð ýþñòÿðìÿëÿðè àðòûã êå÷ìèøäÿ ãàëûá âÿ èíäè áèð íþâ äåêîðàòèâ õàðàêòåð äàøûéûð.
Áàíû÷è÷ÿéè éàäà ñàëàã. Îíóí Áåéðÿêëÿ àò ìèíèá ÷àïìàñû, ýöëÿøìÿñè, îõ àòìàñû î ãÿäÿð ñèìâîëèêäèð êè, îõóúó èñòÿð-èñòÿìÿç äöøöíöð:
ßýÿð áöòöí áó éàðûøëàðäà Áåéðÿê éîõ, Áàíû÷è÷ÿê ãàëèá ýÿëñåéäè ýþðÿñÿí ùàäèñÿëÿðèí ñîíðàêû àõàðûíäà áèð äÿéèøÿúÿêäèìè, éÿíè áîéäàêû ùàäèñÿëÿð ÿââÿëêè êèìè úÿðÿéàí åòìÿéÿúÿêäèìè? Øÿðòèëèê ýþç þíöíäÿäè
âÿ ãûçëàð áó øÿêèëäÿ íÿ çàìàíêûñà, ãÿùðÿìàíëûã ýþñòÿðäèêëÿðè êèøèëÿðëÿ
áèðëèêäÿ äöøìÿíëÿ âóðóøäóãëàðû (àéðû–àéðû íöìóíÿëÿð èñòèñíà îëóíìóð,
îíëàð ùÿìèøÿ îëìóø âÿ âàðäûðëàð) äþâðëÿ âèäàëàøûðëàð. Áöòöí áóíëàð
ìàòðèàðõàòûí ÿëàìÿòëÿðè, äÿéÿðëèêëÿðèí âÿ ãöââÿëÿðèí äÿéèøèê äöøäöéö
áèð âàõòûí – õàîòèê âàõòûí ñÿúèééÿâè úÿùÿòëÿðèíäÿíäèð. Âÿ Ñåëúàí õàòóíóí èíäè ùÿìèí äþâðöí áèð úÿùÿòèíè ýåðè ýÿòèðìÿê, àðòûã äÿéÿðëèêëÿðèí
âÿ åòèê – ùöãóãè ãèéìÿòëÿðèí áèðäÿôÿëèê âåðèëäèéè áèð äþâðÿ õàîòèê êå÷ìèøèí ÿëàìÿòèíè ýÿòèðèá éàøàòìàã èñòÿìÿñè ìÿäÿíè àëÿìèí íàðàùàòëûüûíà âÿ íàðàçûëûüûíà ñÿáÿá îëóð. Áó àíîðìàë ùàë êèìè Ãàíòóðàëûíûí
êþìÿéè âÿ âàñèòÿñè èëÿ êîíêðåò ãèéìÿòèíè àëûð. Ãàíòóðàëûí ìöíàñèáÿòè
áöòþâëöêäÿ ìÿäÿíè ìöùèòèí – ìàòðèàðõàòäàí àéðûëìûø ìÿäÿíè ìöùèòèí
ìöíàñèáÿòèäèð. Âÿ ÿñëèíäÿ ãàäûíëàðûí ãÿäèì äÿéÿðëèêëÿð ñèñòåìèíÿ óéüóí ùÿðÿêÿò åëÿìÿëÿðèíÿ ìöíàñèáÿò þç–þçëöéöíäÿ âÿ åéíè çàìàíäà
____________
ùÿìèí ùàäèñÿíè ãÿëÿìÿ àëàí áîéóí, ñöæåòèí ãÿäèìëèê äÿðÿúÿñèíäÿí,
85
“éàøûíäàí” õÿáÿð âåðèð. Ìÿñÿëÿí, áóíäàí ÷ûõûø åäÿðÿê áåëÿ áèð
ìöëàùèçÿ èðÿëè ñöðìÿê îëàð êè, áàøãà áîéäà áóíà óéüóí îëàí ùàäèñÿ ùå÷
áèð ãèéìÿò àëìûð, õöñóñè ìöíàñèáÿò îáéåêòèíÿ äþíìöð, àäè áèð ùàë êèìè
êå÷èá ýåäèð. Áîéó Óçóí Áóðëà õàòóíóí äöøìÿíëÿðè ãûðûá ÷àòìàñû ïàð÷àñû íÿçÿðäÿ òóòóëóð. ßýÿð Áóðëà õàòóíóí ùÿðÿêÿòè ìÿäÿíèëÿøìèø
úÿìèééÿò òÿðÿôèíäÿí ìöíàñèáÿòñèç ãàëûðñà, áó ùÿðÿêÿòÿ ðåàêñèéà éîõäóðñà, äåìÿëè, áó ïàð÷à äàùà ãÿäèì äþâðöí ÿëàìÿòëÿðèíè þçöíäÿ ñàõëàéûð âÿ àíîðìàë øÿêèëäÿ ãÿáóë åäèëìèð. Ñåëúàí õàòóí èñÿ àðòûã áèð ãÿäÿð
éåíè äþâðÿ àèääèð, ÷öíêè îíóí ùÿðÿêÿòè àíîðìàëëûã êèìè ãÿáóë åäèëèá
íîðìàéà ãàðøû ãîéóëóð, õàîòèê êå÷ìèøèí ãàëûã, àðòûã ðåëèêòëÿøìèø
ÿëàìÿòè êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèëèð âÿ úÿçàéà ëàéèã ýþðöëöð. Ãàíòóðàëû îíó
þëäöðìÿê èñòÿéèð. Àììà þëäöðÿ áèëìÿìÿñè î äåìÿê äåéèë êè, Ãàíòóðàëûíûí “íîðìà” âÿ áåëÿ äåìÿê ìöìêöíñÿ, ìÿäÿíè ìöùèò òÿðÿôèíäÿí
÷ûõûø åòìÿñè óüóðñóç àëûíûð. Ùÿð ùàëäà ìöíàñèáÿò áèëäèðèëèðñÿ, ýÿëÿúÿêäÿ áóíà îõøàð ùàäèñÿëÿðèí òÿêðàð îëóíìàéàúàüûíà äÿ çÿìèí éàðàäûëûð. Ñåëúàí õàòóí áèð äÿ ùå÷ áèð çàìàí ÿëèíÿ ãûëûíú àëûá äöøìÿíëÿ
ÿñýÿð êèìè ãàðøû-ãàðøûéà äóðìàéàúàã. Ãàíòóðàëû îíà éàõøû “ñàü îë” äåäè.
Àíîðìàëëûãäàí íîðìàéà êå÷èä Äÿäÿ Ãîðãóäóí ôÿàëèééÿòèíèí
òèìñàëûíäà äà þç áàðèç òÿçàùöðöíö òàïûð. Îíóí ùÿð áîéóí ñîíóíäà ýÿëèá
äåäèéè ñþçëÿð Îüóç àëÿìèíèí ñàùìàíûíû òÿíçèì åäÿí, áó ñàùìàíû
éàðàäàí áþéöê áèð ùÿéàò òÿëèìèíèí, ïðîãðàìûí òÿðêèá ùèññÿëÿðè òÿñèðèíè
áàüûøëàéûð. Áöòöí áóíëàðûí öçÿðèíÿ Ìöãÿääèìÿíèí äöçöìëÿéèúè ìàùèééÿòäÿêè èôàäÿëÿðèíè äÿ ÿëàâÿ åëÿñÿê, Äÿäÿ Ãîðãóäóí íîðìà, áàøãà
ñþçëÿ ìÿäÿíè ìöùèò óüðóíäàêû ýþðöìëö ìöáàðèçÿñèíè áèð ãÿäÿð äÿ
ÿéàíèëÿøäèðìèø îëàðûã. Íîðìàéà ÷àüûðûø ôîðìàë îëàðàã ñàùìàíà âÿ ìÿäÿíè ìöùèòÿ ÷àüûðûø êèìè àíîðìàëëûüûí äà ïîòåíñèàë øÿêèëäÿ ìþâúóä
îëàí, éàøàìàüà úàí àòàí õàîòèê áàøëàíüûúûí äà èíêàðû èäè. Äÿäÿ Ãîðãóäóí ùÿð øåéè þíúÿäÿí ýþðÿí, áèëÿí áèð ïåéüÿìáÿð êèìè ìèññèéàñûíà
äàõèë îëàí ÿñàñ ôÿàëèééÿò éþíöìëÿðèíäÿí áèðè äÿ åëÿ áóäóð.
2. “Êå÷ìèø – Èíäè” ãàðøûëàøìàñû.
Áàøãà áèð ãàðøûëàøäûðìà êèìè “êå÷ìèø - èíäè” ãàðøûëàøäûðìàñû äèããÿòè
úÿëá åäèð. Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, ÿí öìóìè òÿðçäÿ áó ãàðøûëàøäûðìà
“Õàîñ – Êîñìîñ” ãàðøûëàøäûðìàñûíû õàòûðëàäûð. ×öíêè êå÷ìèøè Õàîñëà,
èíäèíè èñÿ Êîñìîñëà ÷îõ àñàíëûãëà àññîñèàòèâ ìöíàñèáÿòäÿ ýþðìÿê
____________
ìöìêöíäöð. Áóíóíëà éàíàøû êå÷ìèø äÿ, èíäè äÿ þçöíöí ñïåñèôèê ÷àëàð âÿ
86
éþíöìëÿðè èëÿ òàìàì ìöñòÿãèë áèð ãàðøûëàøìà éàðàäà áèëèðëÿð. Ùÿòòà áó
ãàðøûëàøìà þç ñÿúèééÿâè àíàâàðèàíòëàðûíà äà àéðûëà áèëèð.
“Êå÷ìèø – èíäè” ãàðøûëàøìàñûíûí àíàâàðèàíòëàðû êèìè “êþùíÿëèê –
éåíèëèê” âÿ “ñÿäàãÿò – ìöêàôàò” àíàâàðèàíòëàðûíû àéûðìàã ìöìêöíäöð,
Äàñòàíûí öçäÿ îëàí ôîðìàë èôàäÿ ãàòûíäà áó àíàâàðèàíòëàð áèð ñûðà ïàð÷àëàðäà, ñöæåò õÿòëÿðèíäÿ, ùàäèñÿ âÿ ìÿãàìëàðäà, åéíè çàìàíäà èôàäÿëÿðäÿ þçöíö ýþñòÿðèð. Âàðèàíòëàøàí çàìàí ùå÷ øöáùÿñèç êè, áÿäèèëèê
ìåéàðëàðû äà “èøÿ äöøöð”, áàøãà õàëãëàðûí ãÿäèì äàñòàíëàðû èëÿ ÿëàãÿ
òåëëÿðèíäÿí äÿ èñòèôàäÿ åäèëèð. Êå÷ìèø âÿ Èíäè àðàñûíäàêû ìöáàðèçÿ
íÿèíêè þç à÷ûã – àøêàð òÿçàùöðöíäÿ, ùÿì äÿ ýèçëè ìàùèééÿòèíäÿ
úàíëàíûð.
à) “Êþùíÿ – Éåíè” àíàâàðèàíòû
“Êþùíÿ – Éåíè” àíàâàðèàíòû Àðóç âÿ Áåéðÿê, Àðóç âÿ Ãàçàí
ìöíàñèáÿòëÿðèíäÿ Äàñòàíäà öçÿ ÷ûõûð, éÿíè âàðèàíòëàðøûð âÿ áÿäèè äîíà
ýåéäèðèëèð.
Êþùíÿëèê, êþùíÿ òÿñÿââöðëÿðëÿ äàâðàíìà òÿðçè Àðóçà õàñäû âÿ
ÿñëèíäÿ áöòöí ñÿúèééÿñè èëÿ êå÷ìèøè ñèìâîëèçÿ åäèð. Áåéðÿê éåíè ãÿùðÿìàíäûð. Î éåíè òÿñÿââöðëÿðëÿ éàøàéûð, þç ôàúèÿëè òàëåéè èëÿ äàøëàøìûø,
ãÿëèáÿ äþíìöø ìèôîëîæè àëÿìÿ ñàíêè ìåéäàí îõóéóð. Áåéðÿê òàì ìÿíàñû èëÿ éåíèëèéè – éåíè äöíéàýþðöøöíö, éåíè äàâðàíûø òÿðçèíè èôàäÿ åäèð.
Áàøãà ñþçëÿ, Áåéðÿê éåíèëèéèí ñèìâîëó êèìè Àðóçà ãàðøû ãîéóëóð.
Ìÿùç éåíèëèê ñèìâîëó îëäóüóíà ýþðÿ äÿ Áåéðÿê èíòèãàì îáéåêòè
ñå÷èëèð. Èôàäÿ ïëàíûíûí ñöæåò àõàðûíû áèð òÿðÿôÿ ãîéñàã âÿ ìàùèééÿòÿ âàðìàã èñòÿñÿê, Áåéðÿéèí ìÿùâèíèí ÿñàñ ñÿáÿáèíè åëÿ áóíäà äà ýþðÿðèê.
Àðóç Ãîúàíûí êþùíÿëèéèí èôàäÿ÷èñè îëìàñû Äàñòàíäàí àéäûí øÿêèëäÿ
áèëèíèð. ßí àçû îíà ýþðÿ Àðóçà áåëÿ áàõìàã ìöìêöíäöð êè, î íÿ çàìàíñà îëìóø áèð ãàéäàíûí òÿðÿôäàðû êèìè ÷ûõûø åäèð. Íÿ çàìàíñà âÿ
äåìÿëè, êå÷ìèøäÿ àäÿò ùàëûíû àëìûø Ñàëóð Ãàçàíûí åâèíèí éàüìàëàíìàñû ÿíÿíÿñèíèí èíäè äÿ ÿââÿëêè øÿêèëäÿ (ÿââÿëêè òÿðêèáäÿ, äåìÿëè ÿââÿëêè áöòþâëöêäÿ) ãàëìàìàñûíà åòèðàçû þçöíäÿ úÿìëÿøäèðèð. Êå÷ìèøèí éÿíè êþùíÿëèéèí áó åòèðàçû òÿáèè êè, ãàðøûëàøäûðìàéà ýÿòèðèá ÷ûõàðûð.
(Ìöã. åä: ÛÛÛ ùèññÿäÿêè “Îðäóí öñòöíÿ êèìè ãîéóðñàí?” áþëöìö èëÿ).
Òÿñàäöôè äåéèë êè, ãàðøûëàøäûðìàíûí êîìïîíåíòëÿðè êþùíÿëèê òÿìñèë÷èñè Àðóç âÿ éåíèëèê òÿìñèë÷èñè Áåéðÿê îëóð. Àðóçóí Áåéðÿéè þëäöð____________
ìÿñè ìÿãàìûíäà Áåéðÿéèí ìÿùâè èëÿ Àíòèãîíàíûí ìÿùâè, Ùàìëåòèí
87
ìÿùâè, ýÿíú Ôÿõðÿääèíèí ìÿùâè åéíè ìÿùâäèð. Îíëàðëà þç êþùíÿ ñÿðùÿäëÿðèíÿ ìÿíÿí ñûüûøìàéàí ÿäÿáè ãÿùðÿìàíëàðûí, áèð ìöáàðèçÿ úÿðýÿñèíäÿ éàíàøû äóðàí úÿñóðëàðûí ìÿùâèäèð. Áåéðÿéÿ ìöíàñèáÿòäÿ Àðóç
ùå÷ øöáùÿñèç êè, êþùíÿ÷èëèê èôàäÿ÷èñèäèð âÿ “êå÷ìèø - èíäèêè” ãàðøûëàøäûðìàñûíûí ìÿùç êå÷ìèøÿ àèä ìÿêàíûíäà äóðóá.
Êå÷ìèøèí Èíäèéÿ òÿñèð åòìÿñèíÿ úÿùä äÿ áó èêè îáðàçûí ìöíàñèáÿòëÿðè ôîíóíäà ýþðöìëö îëóð. Ìöâÿããÿòè äÿ îëñà, ôèçèêè úÿùÿòäÿí
êå÷ìèø éåíèéÿ ãàëèá ýÿëèð - Àðóç Áåéðÿéè þëäöðöð. Àììà Éåíè äÿ àðòûã
áöòöíëöêäÿ Îüóç úÿìèééÿòèíèí òèìñàëûíäà - ñèñòåìëè øÿêèëäÿ Êå÷ìèøäÿí èíòèãàì àëûð. Èíòèãàì àëìà ïðîñåñèíèí þçö äÿ ìàðàãëûäûð âÿ ùå÷
äÿ òÿñàäöôè äåéèë êè, áó áèð áàøãà ãÿùðÿìàí òÿðÿôèíäÿí äåéèë, ìÿùç Ñàëóð Ãàçàí òÿðÿôèíäÿí ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Ñàëóð Ãàçàíûí þçöíöí äÿ èíòèãàìû ÷îõ ìàðàãëû âÿ ìöðÿêêÿá áèð ìÿñÿëÿ èëÿ áàüëûäûð.
Äàñòàíäàí ìÿëóìäóð êè, Àðóç Ãîúà Ñàëóð Ãàçàíûí äàéûñûäûð. Àíà
õÿòòè èëÿ ãîùóìëóã ÿí ìöõòÿëèô èíñàí úÿìèééÿòëÿðèíèí êå÷äèéè
ìöðÿêêÿá èíêèøàô éîëóíóí èëêèí ùÿäëÿðèíäÿ õöñóñè ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèê
îëóð. Äàéû èëÿ áàúû îüëó ìöíàñèáÿòëÿðèíèí ôåòèøëÿøäèðèëìÿñè, áàøãà
øÿêèëäÿ äåñÿê àâàíêóëàò Äàñòàíäà à÷ûã øÿêèëäÿ îëìàñà äà ùÿð ùàëäà
Ãàçàí-Àðóç ìöíàñèáÿòëÿðèíäÿ þç ÿêñèíè òàïûð. Àéäûíäûð êè, äàéûíûí
ôåòèøè àíàíûí ôåòèøè èëÿ, éÿíè áöòþâëöêäÿ ýþòöðñÿê ìàòðèàðõàòëà - áèçèì
òÿùëèëèí äèëèíäÿ äåñÿê, Êå÷ìèøëÿ áàüëû áèð ùàëäûð âÿ áó ìÿíàäà äàéû þç
– þçëöéöíäÿ àðòûã êþùíÿíè ñèìâîëèçÿ åäÿí áèð ãöââÿ êèìè þçöíö
ýþñòÿðèð. Äàéû òèìñàëûíäà êþùíÿéÿ - êå÷ìèøÿ ìöíàñèáÿò Ãàçàíûí, Áåéðÿéèí þëöìö èëÿ ÿëàãÿäàð ýþðäöéö òÿäáèðëÿðäÿ þç ÿêñèíè òàïûð. Àðóçóí
þëäöðöëìÿñèíèí ôîðìàë, öçäÿêè ñÿáÿáè Áåéðÿéèí ãÿòëèíè òÿøêèë
åòìÿñèäèð. Ìàùèééÿò ïëàíûíäà èñÿ Áåéðÿéèí þëöìö èôàäÿ ïëàíûíäà
òÿãäèì åäèëÿí áÿùàíÿäèð. ßñàñ ìÿñÿëÿ èñÿ Ñàëóð Ãàçàíûí Àðóçäàí
ìîäåëëÿøìèø Êþùíÿéÿ âÿ Êþùíÿíèí òÿìñèë åòäèéè Êå÷ìèøÿ ìöíàñèáÿòèíäÿäèð. Ñàëóð Ãàçàí ïðèíñèï åòèáàðèëÿ éåíè ãÿùðÿìàíëàð ñûðàñûíà äàõèë
îëìàñà äà áó ìÿãàìäà, éÿíè äàéûñû Àðóç ãîúàéà ìöíàñèáÿò ìÿãàìûíäà éåíè ÿùâàëûí, éåíè äöøöíúÿ âÿ ôÿàëèééÿòèí èôàäÿ÷èñèíÿ äþíöð.
Ñàëóð Ãàçàí îáðàçëàðûí äàõèëè, ïñèõîëîæè òóòóìóíà ýþðÿ, ñûðàëàñàã
ãåéä åäèëÿí õÿòò öçðÿ Àðóç ãîúà èëÿ Áåéðÿéèí àðàñûíäà äóðóð.
Ñàëóð Ãàçàí åë áàø÷ûñû êèìè Êþùíÿéÿ ìöíàñèáÿòèíè àéäûí èôàäÿ åòìÿëèäèð âÿ áóíà ýþðÿ äÿ, î àâàíêóëàò èìòàùàíûíäàí êå÷èðèëèð. Áó èìòàùàíäàí êå÷ìÿê î ãÿäÿð äÿ àñàí îëìóð. Äàéûéà ìöíàñèáÿò áóíóíëà ÿñ____________
ëèíäÿ ìàòðèàðõàòà ìöíàñèáÿò áöòöíëöêäÿ Îüóç úÿìèééÿòèíèí ìöíàñè88
áÿòèíè èôàäÿ åòìÿëèäèð âÿ íÿùàéÿò åòèáàðèëÿ áó úÿìèééÿòèí Êå÷ìèøëÿ
áàüëàéàí ÿëàãÿ õÿòëÿðèíäÿí áèðèíè êþêöíäÿí êÿñìÿëèäèð. Åëÿ áóíà ýþðÿ
äÿ Áåéðÿéèí Àðóç òÿðÿôèíäÿí þëäöðöëäöéö õÿáÿðèíè åøèäÿí Ãàçàí õàí
ÿñëèíäÿ Áåéðÿéÿ éàñ òóòìóð. Áåéðÿéÿ éàñ òóòìà ÿñëèíäÿ ìàùèééÿò
ïëàíûíäà Äàéûíûí þëäöðöëìÿñè àääûìûíûí ëàáöäëöéö ãàðøûñûíäà ãàëàí
Ãàçàíûí òÿðÿääöäëÿðèäèð. Îíó êå÷ìèøÿ ïÿð÷èìëÿéÿí õÿòëÿðè êÿñìÿê
ãîðõóñóäóð. Âÿ î äåòàë äà ìàðàãëûäûð êè, Ãàçàí õàí ùÿòòà áó ìÿãàìäà
äà ñîíàäÿê éåíè ãÿùðÿìàí ôóíêñèéàñûíû éåðèíÿ éåòèðìèð. Äöçäöð, î,
äàéûñû èëÿ äþéöøöð, îíóí þëöìöíÿ ãÿðàð âåðèð. Àììà áó ãÿðàðû áàøãàñû
èúðà åäèð. Ñàëóð Ãàçàí Àðóçóí áàøûíû êÿñìÿéè ãàðäàøû Ãàðàýöíÿéÿ ÿìð
åäèð. Êå÷ìèøëÿ ÿëàãÿíè áèð ìÿíàëû øÿêèëäÿ ïîçàí ÿìðèí èúðàñûíûí
ñàíáàëû ùàðäàñà ãîðóíóá ñàõëàíûð - Àðóçóí áàøûíû àäè êÿíàð àäàì éîõ
éåíÿ äÿ áàúûñû îüëó êÿñèð. Áóíóíëà ùÿì äÿ àëè ùàêèì îðãàíëàðûí
ìàòðèàðõàòà - Êå÷ìèøÿ ìöíàñèáÿòëÿðè äÿ áèëäèðèëèð. Àììà îðàñû äà
äöøöíäöðìÿéÿ áèëìèð êè, Ñàëóð Ãàçàí þçö áó èøè òóòìóð, Êå÷ìèøëÿ ìöíàñèáÿòèíè ñîíàäÿê êÿñìèð. Ãÿðèáÿ âÿ ñîí äÿðÿúÿ èíúÿ õöñóñèééÿòëÿðÿ
ìàëèê îëàí áó ìÿãàì àéäûí øÿêèëäÿ áèð äàùà ìàùèééÿò ïëàíûíûí çÿíýèíëèéèíäÿí õÿáÿð âåðèð.
“Êþùíÿ – Éåíè” àíàâàðèàíòû Äàñòàí áîéó áÿçè èôàäÿëÿðäÿ äÿ
ðåàëëàøûð. Áó èôàäÿëÿð áó ãöòáëÿðè áèðáàøà ãàðøû – ãàðøûéà ãîéóð,
Äàñòàíäà òåç-òåç èøëÿäèëÿí “ îë çàìàí îüóë àòà ñþçöíö èêè åëÿìÿçäè,
åëÿñÿéäè, îë îüëóí öçöíÿ áàõìàçëàðäû”, “îë çàìàíëàð áÿéëÿðèí àëãûøû
àëãûø, ãàðüûøû ãàðüûø èäè” âÿ äèýÿð áó êèìè èôàäÿëÿð áöòþâëöêäÿ íîñòàëýèéà ðóùóíäà îëñàëàð äà àììà éåíÿ äÿ à÷ûã-àéäûí øÿêèëäÿ ãàðøûëàøäûðìàéà õèäìÿò åäèðëÿð. Þçö äÿ ñàäÿúÿ ìöõòÿëèô çàìàí êÿñèêëÿðèíè
ãàðøûëàøäûðìûðëàð, áó èôàäÿëÿð ìöõòÿëèô ÿõëàã âÿ äöíéà äóéóìó
òÿðçëÿðèíè ãàðøû – ãàðøûéà ãîéóðëàð.
á) “Ñÿäàãÿò - Ìöêàôàò” àíàâàðèàíòû
“Êå÷ìèø – èíäè” ãàðøûëàøäûðìàñûíûí äèýÿð àíàâàðèàíòû “ñÿäàãÿò –
ìöêàôàò “ êèìè àéðûëà áèëÿð. Áó àíàâàðèàíò Äÿëè Äîìðóë îáðàçûíäà ôîðìàëàøûð. Äàùà äîüðóñó, Äÿëè Äîìðóë âàñèòÿñèëÿ þçöíö áöðóçÿ âåðèð,
ðåàëëàøûð. Äÿðèíäÿí íÿçÿð ñàëñàã, Äÿëè Äîìðóë äà áèð íþâ Ñàëóð Ãàçàí
êèìè îðòà ìþâãå òóòàí îáðàçäûð. Îíóí áèð òÿðÿôèíäÿ êå÷ìèøèíè òÿúÿññöì
åäÿí àòà âÿ àíàñû, äèýÿð òÿðÿôèíäÿ èíäèñèíèí èôàäÿ÷èñè – àðâàäû äóðóð. Äÿ____________
ëè Äîìðóë áèð òÿðÿôäÿí “ Êå÷ìèø “ èëÿ áàüëûäûð, î áèðè òÿðÿôäÿí “ Èíäè ”
89
èëÿ. Áó òèïëè îðòà ìþâãå òóòàí ãÿùðÿìàíëàð Äàñòàíûí äÿðèí, ýèçëè ìàùèééÿòèíäÿ ìÿùç Êå÷ìèø èëÿ öçáÿöç ýÿòèðèëèð. Îíëàðûí ñîñèàë ôóíêñèéàëàðû þç
ùÿéàò òÿúðöáÿëÿðèíè Êå÷ìèøèí öñòöíÿ áèð ïàðòëàéûúû áîìáà êèìè àòìàëàðûíäà, Êå÷ìèøè ñûíàüà ÷ÿêèá ñûíàãäàí ÷ûõìàìàñûíäà èòòèùàì åòìÿëÿðèíäÿ, Êå÷ìèøèí “è÷ öçöíö” à÷ìàëàðûíäàäûð. Áó èøäÿ îíëàðûí
éàðäûì÷ûñû ìÿùç Èíäè îëóð.
Äÿëè Äîìðóëà Òàíðû òÿðÿôèíäÿí èíàéÿò åäèëèð. ßýÿð î, úàíû ÿâÿçèíÿ
úàí áóëìóø îëàðñà, ßçðàéûë îíó ðàùàò áóðàõàúàã, úàíûíû àëìàéàúàã.
Éóíàí ìèôîëîýèéàñûíäàí äà áåëÿ áèð ìîòèâ êå÷èð. Ùåðàêëëà Éóíàí
ùþêìäàðëàðûíäàí îëàí Ôåññàëèéà øàùû Àäìåò àðàñûíäà áàø âåðÿí ìöíàñèáÿòè õàòûðëàéàã. Åéíèëÿ Àäìåò äÿ áåëÿ áèð ÷ÿòèí ìÿãàìëà ãàðøûëàøìûøäû âÿ îíóí äà áèð îáðàç êèìè ñîíðàêû ñöæåòäàõèëè èíêèøàôû Äÿëè Äîìðóëóí èíêèøàôû êèìè îëìóøäó.
Äÿëè Äîìðóë äà éóíàí Àäìåò êèìè úàí ö÷öí ÿââÿëúÿ àòàñûíà âÿ
àíàñûíà ìöðàúèÿò åäèð. Àòà âÿ àíà áóðäà äà ìàùèééÿòúÿ êþùíÿíè âÿ
òÿáèè êè, Êå÷ìèøè òÿúÿññöì åòäèðèðëÿð. Îíëàð úàíëàðûíû Äÿëè Äîìðóëà,
áàøãà úöð äåñÿê, Èíäèéÿ ãûéìûðëàð âÿ áóíóíëà äà Äàñòàíûí ìàùèééÿò
ïëàíûíäà Êå÷ìèøèí Èíäèéÿ ìöíàñèáÿòè áèð ìÿíàëû øÿêèëäÿ èôàäÿ îëóíóð,
“Èíäè” þçöíö õèëàñ åòìÿê ö÷öí éåüàíÿ öìèä éåðè ñàéäûüû, ïÿíàù
àïàðäûüû êå÷ìèøèíäÿí ùå÷ íÿ àëà áèëìèð. Âÿ ìÿñÿëÿ ãÿôèë ñîíëóãëà áèòèð.
Ýþçëÿìÿäèéè ùàëäà áó “Èíäè”íèí áàøãà áèð âàðèàíòû – Äÿëè Äîìðóëóí
àðâàäû îíóí èìäàäûíà éåòèøèð. Îíäàí ùå÷ íÿ óììàñàëàð äà àðâàäû
úàíûíû ÿðèíèí ÿâÿçèíÿ ôÿäà åòìÿéÿ ùàçûð îëäóüóíó áèëäèðèð. Ãàðøûëàøäûðìà ýþç ãàáàüûíäàäûð. Êå÷ìèø âÿ Èíäè éåíÿ äÿ – áó äÿôÿ Äÿëè Äîìðóëóí àòà – àíàñû âÿ Äÿëè Äîìðóëëà àðâàäû øÿêëèíäÿ öç-öçÿ äóðóðëàð.
Áó àíàâàðèàíò áèð ãÿäÿð äÿ èíêèøàô åäèá ìöõòÿëèô éþíëÿðÿ øàõÿëÿíèð
âÿ Äÿëè Äîìðóëóí àðâàäûíûí ñÿäàãÿòè âÿ áó ñÿäàãÿòÿ Òàíðû òÿðÿôèíäÿí
âåðèëÿí ìöêàôàò âàðèàíòû êèìè äàâàì åäèð. Ìöêàôàò èñÿ îíäàí èáàðÿòäèð
êè, Òàíðû Èíäèíèí áöòöí ýöíàùëàðûíû áàüûøëàéûð âÿ Èíäèíèí ÿâÿçèíÿ Êå÷ìèøè úÿçàëàíäûðûð – äÿëè Äîìðóëóí àòà âÿ àíàñûíûí úàíëàðûíû àëûð.
“Ñÿäàãÿò – Ìöêàôàò” àíàâàðèàíòû Äàñòàíäà áó øÿêèëäÿ ðåàëëàøûð âÿ ÿñëèíäÿ áó àíàâàðèàíò äàùà ìöñòÿãèë, äàùà ýåíèø îëàí “Êå÷ìèø – Èíäè”
ãàðøûëàøìàñûíû öçâè øÿêèëäÿ òàìàìëàéûð.
3. “Íàøûëûã – Òÿúðöáÿ” ãàðøûëàøäûðìàñû
Äàñòàíûí ìàùèééÿò ïëàíûíà íöôóç åòìÿê ö÷öí ö÷öíúö òèï ãàðøûëàø____________
äûðìà êèìè “íàøûëûã - òÿúðöáÿ” ãàðøûëàøäûðìàñûíû íÿçÿðäÿí êå÷èðìÿê
90
îëàð. Áó ãàðøûëàøäûðìàíûí êîíêðåòëÿøäèðèëìÿñè àüñàããàë âÿ ýÿíú, áèëèê
âÿ ñàäÿëþâùëöê, ñûíàã âÿ èíàì êèìè ìöíàñèáÿòëÿðèí ñå÷èëìÿñèíÿ ýÿòèðèá
÷ûõàðûð. Òÿáèè êè, áó ìöíàñèáÿòëÿðèí äÿ ÿñàñûíäà ìöâàôèã àíàâàðèàíòëàð
ôîðìàëàøûð.
à) “Àüñàããàë – Ýÿíú” àíàâàðèàíòû
á) “Áèëèê” – “ñàäÿëþâùëöê” õÿòòè.
“Àüñàããàë – Ýÿíú” àíàâàðèàíòû ÷îõ ýåíèø âÿ öìóìè áèð ìÿíçÿðÿíè
þçöíäÿ åùòèâà åäèð. “Àüñàããàë” òÿúðöáÿíè, “Ýÿíú” èñÿ íàøûëûüû òÿìñèë
åäèð. Äàñòàíäà áó ãöòáëÿðèí íöìàéÿíäÿëÿðèíè àéûðìàã ÷îõ àñàíäûð.
Äÿäÿ Ãîðãóä – àüñàããàë âÿ òÿáèè êè, òÿúðöáÿ ãöòáöíöí, ÿêñÿð îüóçëàð
èñÿ ýÿíú âÿ òÿáèè êè, íàøûëûã ãöòáöíöí íöìàéÿíäÿëÿðè êèìè ÷ûõûø åäèðëÿð.
Åëÿ áèðúÿ Ìöãÿääèìÿíèí Äÿäÿ Ãîðãóäóí îüóçëàðà äåäèéè íÿñèùÿò êèìè ãÿáóë åäèëìÿñè áåëÿ áèð àíàâàðèàíòûíûí ðåàë ýöúöíö ýþñòÿðÿí àìèë
êèìè äèããÿòè úÿëá åäèð.
“Àüñàããàë – Ýÿíú” àíàâàðèàíòû þç íþâáÿñèíäÿ ÷îõ ìàðàãëû îëàí
“áèëèê – ñàäÿëþâùëöê” õÿòëÿðèíè þçöíäÿ åùòèâà åäèð. Òÿáèè êè, “àüñàããàë” áèëèê õÿòòèíè, “ýÿíú” èñÿ ñàäÿëþâùëöê õÿòòèíè éàøàäûð. Áó õÿòëÿ ÿëàãÿäàð Äàñòàíäà äèããÿòè õöñóñè úÿëá åäÿí áåëÿ áèð ìÿãàì âàð. Ãÿùðÿìàíëàð áèð-áèðèíäÿí áÿçÿí åëÿ ìÿñÿëÿëÿðè þéðÿíìÿê èñòÿéèðëÿð êè,
ìöàñèð îõóúóéà áó éàëíûç ñàäÿëþâùëöéöí éöêñÿê íþãòÿñè êèìè ýþðöíÿ
áèëÿð. Ãàçàí îüëó Óðóçóí àòàñûíà éàüû áàðÿäÿ âåðäèéè ñóàë (“Éàüû íÿéÿ
äåðëÿð, áàáà?!”), Êàôèðèí ßüðÿéÿ âåðäèéè ñóàë (“Ñèçèí äèíÿ íÿ äåðëÿð?”)
âÿ áàøãà áó êèìè ñóàëëàð “ñàäÿëþâù ñóàëëàð” êèìè àéðûëà áèëÿð âÿ áó
áàðÿäÿ èðÿëèäÿ õöñóñè ñþùáÿò ýåäÿúÿê. Áó “ñàäÿëþâù ñóàëëàð” èíäè áèçè
ñàäÿëþâùëöê âÿ áèëèê ìöíàñèáÿòëÿðèíèí áèð ãîëó êèìè ìàðàãëàíäûðûð.
Ñóàëëàðà âåðèëÿí òÿìêèíëè úàâàáëàð ÿñëèíäÿ þçöíäÿ òÿúðöáÿ òîïëàìûø
çöìðÿíèí éåíè íÿñëÿ âåðäèéè äÿðñëÿðäèð. Äàâðàíûø âÿ ÿõëàã, äöíéàýþðöøö âÿ äÿãèã îðèéåíòèðëÿð áàðÿäÿ âåðäèéè äÿðñëÿð. Ìÿëóìàòëà, áèëèêëÿ
äîëäóðóëìóø áó äÿðñëÿð ñàäÿëþâùëöéöí, ìÿëóìàòñûçëûüûí äÿôè íàìèíÿ
àïàðûëûð âÿ áöòþâëöêäÿ íàøûëûüà òÿúðöáÿ òÿðÿôèíäÿí åíäèðèëÿí ýöúëö çÿðáÿ òÿñèðè áàüûøëàéûð.
ú) “Ñûíàã – Èíàì” àíàâàðèàíòû
“Ñûíàã – Èíàì” àíàâàðèàíòûíûí Äàñòàíûí èôàäÿ ïëàíûíäà òÿçàùöð
éàéûìû ýåíèøäèð. Ùÿì àéðû-àéðû áîéëàð, ùÿì ãÿùðÿìàíëàð, ùÿì äÿ
____________
91
ìöõòÿëèô ñèòóàñèéàëàð áàøäàí-áàøà ñûíàã öçÿðèíäÿ ãóðóëäóüóíäàí áèç
Äàñòàíà áöòþâëöêäÿ ñûíàãëàð Äàñòàíû êèìè äÿ áàõà áèëÿðèê. Òÿêúÿ
“Äèðñÿ õàí îüëó Áóüàú” áîéó áó ñûíàìà öñóëóíóí Äàñòàí ãóðóëóøó
ö÷öí íåúÿ ÿñàñ îëäóüóíà éàõøû èøàðÿ åäèð. Éàõóä Ñàëóð Ãàçàíûí åâèíèí
éàüìàëàíìàñû áîéóíäà ñûíàãäàí êå÷èðèëÿíëÿð äåìÿê îëàð êè, áöòöí
ÿñàñ ãÿùðÿìàíëàð îëóð. Àðâàä – Áóðëà õàòóí ñûíàãäàí êå÷èðèëèð, Ãàðàúà
×îáàí ñûíàãäàí êå÷èðèëèð... Ìàùèééÿò ïëàíûíäà Ãàçàíà ñÿäàãÿò âÿ áó
ñÿäàãÿòÿ èíàì èôàäÿ ïëàíûíäà Áóðëà õàòóí âÿ Óðóçóí äöøìÿí ùÿáñèíäÿ
ùÿðÿêÿòëÿðèíäÿ, Îüóç áÿéëÿðèíèí ñîí ìÿãàìäà Ãàçàíûí èìäàäûíà
éåòèøìÿëÿðèíäÿ, Ãàðàúà ×îáàíûí Ãàçàíà ùå÷ íÿéÿ áàõìàäàí ñîíàäÿê
àðõà äóðìàñûíäà þçöíö ýþñòÿðèð.
Ñûíàãëàð âàñèòÿñèëÿ òÿêúÿ ðåàë îáðàçëàðû èìòàùàíà ÷ÿêìèðëÿð. Áóðàäà
áöòþâëöêäÿ Êå÷ìèø âÿ Èíäè àíëàéûøëàðûíäà òÿìñèë îëóíàí çàìàí
êÿñèêëÿðè äÿ ñûíàüà ÷ÿêèëèð. Äèðñÿ õàíûí îüëó Áóüàú éåíè íÿñëÿ ìÿíñóá
îáðàç êèìè Èíäèíè òÿìñèë åäèð. Îíóí ñûíàüû Êå÷ìèø òÿðÿôèíäÿí àïàðûëûð.
Áóüàúà Êå÷ìèø òÿðÿôèíäÿí, éÿíè àòàñû Äèðñÿ õàí òÿðÿôèíäÿí âóðóëàí
çÿðáÿäÿí ñîíðà îíóí þçöíö íåúÿ àïàðìàñû ñûíàüûí ÿñàñ ìàùèééÿòèíè
òÿøêèë åäèð. Áóüàú àòàñûíà “ãûéìûð” âÿ îíó ÿñèðëèéèíäÿ îëäóüó ãûðõ íàìÿðääÿí õèëàñ åäèð, áóíóíëà äà Êå÷ìèøäÿ Èíäèéÿ ãàðøû èíàì
éàðàíìàñûíà õèäìÿò åäèð.
Áàøãà áèð áîéäà èñÿ Èíäè Êå÷ìèøè ñûíàãäàí êå÷èðèð. Áèð ãÿäÿð ÿââÿë
ùàããûíäà äàíûøäûüûìûç ìÿãàìû áèð äàùà éàäà ñàëàã. “Äÿëè Äîìðóë”
áîéóíäà Äÿëè Äîìðóëóí àòà-àíàñû öìóìèëÿøìèø øÿêèëäÿ Êå÷ìèøè
òÿìñèë åäèðëÿð, îíóí íöìàéÿíäÿëÿðèäèðëÿð. Äÿëè Äîìðóë Èíäèíèí
íöìàéÿíäÿñè êèìè ÿñëèíäÿ àòà-àíàñûíû éîõ, úàíû ÿâÿçèíÿ úàí èñòÿìÿêëÿ Êå÷ìèøè ñûíàãäàí êå÷èðèð. Êå÷ìèø áó ñûíàãäàí ÷ûõà áèëìèð âÿ
áåëÿ äåìÿê ìöìêöíñÿ, Èíäèíèí ãàðøûñûíäà áîðúëó ãàëûð.
Ñûíàãëàð èíàìà ÿñàñëàíìàüà, èíàìà èíàíìàüà ýÿòèðÿí áèð éîë êèìèäèð.
Ñûíàãäàí ÷ûõàðûëàíëàð èíàì îáéåêòèíÿ ÷åâðèëèðëÿð. Âÿ ñûíàüûí ìþâúóäëóüóíóí þçö òÿúðöáÿíèí áèð äàùà éîõëàíûëìàñûíäàí õÿáÿð âåðèð, íàøûëûã
ãöòáöíöí ìþùêÿì îëóá-îëìàìàñûíûí éîõëàíìàñû òÿñèðèíè áàüûøëàéûð.
Áåëÿëèêëÿ, Äàñòàíûí ìàùèééÿò ïëàíûíäàêû èêèëè ãàðøûëàøäûðìàëàð
(îïïîçèñèéàëàð) âÿ îíëàðûí âåðäèêëÿðè àíà âàðèàíòëàð èëê áàõûøäà ãÿðèáÿ
âÿ ñèðëè ýþðöíÿ áèëÿí áöòöí ìÿãàìëàðûí öçÿðèíäÿí ñèðð ïÿðäÿñèíè ÷ÿêèá
ýþòöðöð. Èôàäÿ ïëàíûíûí ðåàë ñöæåò ïàð÷àëàðû, ãÿùðÿìàíëàðû, èôàäÿ âÿ
úöìëÿ òèïëÿðè áèð-áèðèíÿ óéüóí ãðóïëàðäà áèðëÿøÿ áèëèðëÿð. Áó áèðëÿøìÿ____________
ëÿð áèð-áèðèëÿ ìàùèééÿò ïëàíûíûí àíàâàðèàíòëàðûíäà, àíàâàðèàíòëàðäà èêèëè
92
ãàðøûëàøäûðìàäà ãîâóøóðëàð. Èôàäÿ âÿ ìàùèééÿò ãàòëàðû Äàñòàíäà áó
øÿêèëäÿ – áèð-áèðèíÿ ãîâóøìóø, áèðè äèýÿðèíäÿí íÿø¸ÿò òàïìûø øÿêèëäÿ
þçëÿðèíè ýþñòÿðèð.
Ìàùèééÿòäÿí èôàäÿéÿ, Àíàâàðèàíòäàí âàðèàíòà – ðåàë òÿúÿññöìÿ
ýåäÿí éîë óçóí äà îëà áèëÿð, ãûñà äà. Áó î äåìÿêäèð êè, èôàäÿ ïëàíûíäàêû
êîíêðåò âàðèàíòûí ìàùèééÿò ïëàíûíäàêû áó âÿ éà äèýÿð àíàâàðèàíòà,
îíóí äà þç íþâáÿñèíäÿ ìöâàôèã èêèëè ãàðøûëàøäûðìàéà àèäëèéè ìöõòÿëèô
âÿ ðÿíýàðÿíý äÿëèëëÿð ñèñòåìè äÿ òÿëÿá åäÿ áèëÿð âÿ ÿêñèíÿ, åëÿ äÿ îëà
áèëÿð êè, õöñóñè äÿðèí òÿùëèëÿ, óéüóíëàøäûðìàéà åùòèéàú îëìàñûí, ùÿð
âàðèàíò àñàíëûãëà ìöÿééÿí ãàðøûëàøäûðìàéà àèä åäèëñèí. Áöòöí áóíëàð
øöáùÿñèç êè, Äàñòàíûí áèð îðãàíèçì êèìè éåêðÿíý ìàùèééÿòÿ ìàëèê
îëìàìàñûíäàí èðÿëè ýÿëèð. Åéíè çàìàíäà îíóí ìöõòÿëèô ãàòëàðûíûí âÿ
ìöõòÿëèô ìÿãàìëàðûíûí, èôàäÿ ïëàíû äèëèíäÿ äåñÿê, àéðû – àéðû ñöæåò âÿ
ãîëëàðûí úÿìèééÿòèí òàðèõè èíêèøàô õÿòòèíèí àéðû – àéðû íþãòÿëÿðèíÿ
àèäëèéè èíàìûíû éàðàäûð. Ìàðàãëûäûð êè, áó àéðû – àéðû íþãòÿëÿð áèð
ìÿãàìäà âÿ éà áèð îáðàçäà äà ôîêóñ êèìè úÿìëÿøÿ áèëèðëÿð. Ñèððè÷èíäÿëèê äÿ åëÿ áó çàìàí éàðàíûð. Ìÿñÿëÿí, åéíè ãÿùðÿìàíûí áèð ìÿãàìäà êþùíÿ – Êå÷ìèø ìÿðùÿëÿñèíÿ, äèýÿð ìÿãàìäà éåíè – Èíäè ìÿðùÿëÿñèíÿ äàõèë åäèëÿ áèëìÿñè, ãÿùðÿìàíëàð àðàñûíäàêû êîíêðåò ìöíàñèáÿòèí áèð íå÷ÿ àíàâàðèàíòûíà àèä åäèëìÿ èìêàíû áèð òÿðÿôäÿí Äàñòàíûí
éàðàíìàñûíäà ìöõòÿëèô òàðèõè ìÿðùÿëÿëÿðèí âÿ òÿáèè êè, ìöõòÿëèô äöíéàýþðöøëÿðèíèí, áèëèê àðñåíàëëàðûíûí èøòèðàêûíû àéäûí øÿêèëäÿ ñöáóò åäèðñÿ, äèýÿð òÿðÿôäÿí îíóí ýèçëè âÿ ñèððè÷èíäÿ ìàùèééÿòèíäÿí õÿáÿð âåðèð.
Ìàùèééÿò ïëàíûíäàí èôàäÿ ïëàíûíà êå÷èä èêè áþéöê ìÿäÿíèééÿò
òÿðçèíèí áèðáàøà ìöäàõèëÿñè âÿ êþìÿéèëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Èíñàí ìèôîëîæè òÿñÿââöðëÿðèí áóõîâóíäà èêÿí Äàñòàíû éàðàòìàüà áàøëàìûø âÿ Éàçû
ìÿäÿíèééÿòèíÿ ñàùèá îëäóãúà Äàñòàíû ôîðìàëàøäûðìàã, úèëàëàìàã èøèíÿ
äàâàì åòìèøäèð. Ìèôîëîæè òÿñÿââöð âÿ Éàçû ìÿäÿíèééÿòè! Áó èêè àìèëèí
ìöõòÿëèô íèñáÿòëÿðäÿ áèð-áèðèíè òàìàìëàìàñû íÿòèúÿ åòèáàðèëÿ “ÊèòàáèÄÿäÿ Ãîðãóä” äàñòàíëàðûíûí áèçÿ ýÿëèá ÷àòàí ìÿçìóí âÿ ãóðóëóøóíó
âåðìèøäèð. Äàñòàí áó ìÿíàäà ùÿðáè ïîëèãîíäóð äåñÿê ùå÷ äÿ ñÿùâ
åòìÿðèê. Ìèôîëîæè òÿñÿââöðëÿ Éàçû ìÿäÿíèééÿòèíèí öç-öçÿ äóðäóüó,
þòöðöëÿí ùÿð øåéè ãÿáóë åòìÿéÿ ùàçûð ìöíáèò èíñàí òÿôÿêêöðöíäÿí
èáàðÿò îëàí ÿñë ÿäÿáè – áÿäèè âÿ... Ùÿðáè ïîëèãîí!
____________
93
Òîôèã Ùàúûéåâ
“ÄßÄß ÃÎÐÃÓÄ ÊÈÒÀÁÛ”: ÎËÀÍ Âß
ÎËÌÀÉÀÍ ÁÎÉËÀÐ
Ãîðãóäøöíàñëûãäà áåëÿ áèð øöáùÿñèç ãÿíàÿò âàð êè, Äÿäÿ Ãîðãóä
áîéëàðû ñàéúà ÿëèìèçäÿ îëàíäàí äàùà ÷îõ îëóá; áó ýöí áèçÿ ìÿëóì îëàí
îí èêè áîé, ýþðöíöð, îíëàðûí àíúàã áèð ùèññÿñèäèð (Ù.Àðàñëû, Ì.ßðýèí,
Â.Æèðìóíñêè). Áåëÿ ìöëàùèçÿ äÿ âàð êè, áó áîéëàðûí ñàéû îüóç òàéôàëàðûíûí ãÿäÿðèíúÿ îëà áèëÿðìèø – èéèðìè äþðä îüóç òàéôàñû ãÿäÿð. Èéèðìè
äþðä áîé òÿñÿââöð åòìÿê î äåìÿê îëàðäû êè, ùÿð òàéôàäàí éàëíûç áèð
ãÿùðÿìàí ÷ûõàðìûø. ßëáÿòòÿ, áóðàäà áèð ìÿíòèã âàð êè, ìÿùñóëäàð ãÿùðÿìàíëûã äàñòàíû îëàí ìèëëÿòèí òàðèõèíäÿ ÿí ÷îõó áèð-èêè ñå÷ìÿ äàñòàí,
éàõóä áèð øàù äàñòàí þçöíö ýþñòÿðèð. Àíúàã öìóìèééÿòëÿ òöðêöí ãÿùðÿìàíëûã äàñòàíëàðûíûí áîëëóüó, “Äÿäÿ Ãîðãóä Êèòàáû”íäàêû áîéëàðûí
ìîäåëè ùÿìèí ìÿíòèãÿ ñûüûøìûð. Áàøãà áèð úÿùÿò äÿ âàð: áèç Ì.Êàøãàðëûéà, Ðÿøèäÿääèíÿ, ßáöëãàçè âÿ áàøãà òàðèõ÷èëÿðÿ ÿñàñëàíàðàã èéèðìè
äþðä îüóç òàéôàñûíû òàíûéûðûã. Ùàëáóêè, ìÿñÿëÿí, Îðõîí-Éåíèñåé êèòàáÿëÿðèíäÿ äîããóç îüóç, îí îüóç âÿ åëÿúÿ äÿ îòóç îüóçäàí ñþùáÿò
ýåäèð. Éÿíè áèð ùàëäà êè, îüóç òàéôàëàðûíûí ñàéû àðòûð, îíäà äàñòàíëàðûí –
áîéëàðûí äà ìèãäàðû àðòàð. Áàøãà áèð øåé äÿ àüëàáàòàíäûð: Ñ.Ìöìòàçûí
äåäèéè êèìè, ùÿð òöðê-îüóç òàéôàñûíäà áèð æàíð àïàðûúû îëà áèëÿðäè,
ìÿñÿëÿí, öìóìèééÿòëÿ, òöðêëÿðäÿ òöðêö, áàéàòûëàðäà áàéàòû, âàðñàãëàðäà âàðñàüû, òöðêìàíëàðäà òöðêìàíè, ìàùàíëàðäà ìàùíû/ìàíè, ýÿðàéëàðäà ýÿðàéëû âÿ ñ. îëäóüó êèìè1 ñàëóðëàðäà äà ýöìàí êè, äàñòàí ÿñàñ
æàíð îëìóø îëàðäû. Äàñòàíûí áàø ãÿùðÿìàíû Ãàçàí õàí, “Êèòàá”äàí áèëèíäèéè êèìè, ñàëóð áîéóíóí éåòèðìÿñèäèð. Òàðèõ áóíó äà òÿñäèãëÿéèð êè,
áÿçè òàéôàëàðäàí – áîéëàðäàí (ÿôøàð, ãàéû âÿ ñ.) äàùà ÷îõ ùþêìäàð ÷ûõìûøäûð.2 Äåìÿëè, áóíëàð äàùà äþéöøêÿí, åéíè çàìàíäà ñÿðêÿðäÿ – ïàäøàù âåðÿí äàùà èíòåëëåêòëè òöðêëÿðäèð. Ãàçè Áöðùàíÿääèí ñàëóð íÿñëèíäÿíäèð, Ãàçàí õàíûí áîéóíäàíäûð. Îíóí ïîåçèéà äèëèíäÿ ùå÷ áèð îðòà
ÿñð øàèðèíäÿ îëìàäûüû øÿêèëäÿ ìÿùç ãÿùðÿìàíëûã äàñòàíëàðûíäàêû, áèëàâàñèòÿ “Äÿäÿ Ãîðãóä Êèòàáû”íäàêû ãÿäÿð ãÿùðÿìàíëûã ëåêñèêîíó, ãÿùðÿìàíëûã òÿøáåùëÿðè âàð.3 ×öíêè áó øàèð ñÿðêÿðäÿäèð, ùþêìäàðäûð; ÿëèíäÿ ãûëûíúëà ãÿëÿì íþâáÿëÿøèð âÿ ãÿëÿì ãûëûíúûí òàðèõè-òÿáèè õèñëÿòèíÿ
ëàãåéä ãàëà áèëìèð. Øàèð Áöðùàíÿääèí ßìèð Òåéìóðà, Òîõòàìûøà
____________
ìåéäàí îõóéàí ñÿðêÿðäÿäèð. ßñëèíäÿ äþâðè ôÿàëèééÿòè âÿ òÿðúöìåéè94
ùàëû èëÿ Ãàçè Áöðùàíÿääèí ãÿùðÿìàíëûã äàñòàíûíûí ãÿùðÿìàíû îëìàüà
ëàéèã áèð òàðèõè øÿõñèééÿòäèð. Îíóí ùÿéàòû äöçöëöá-ãîøóëìàìûø áèð äàñòàíäûð. Î, éàçûëìàìûø áèð äàñòàíûí ãÿùðÿìàíûäûð. Éÿíè, Ãàçàí õàíûí âÿ
Ãàçè Áöðùàíÿääèíèí ñàëóð áîéó, ýþðöíöð, äàùà ÷îõ ñÿðêÿðäÿ ùþêìäàð
éåòèðÿí òàéôàëàðäàíäûð. Âÿ îëà áèëÿðäè êè, áó áîé, áó òàéôà ö÷öí îíóí
åòíèê õèñëÿòèíèí ïñèõîëîæè òÿëÿáè êèìè äàñòàí æàíðû äàùà òèïèê éàðàäûúûëûã
ôîðìàñû îëóá. Áó èñòèãàìÿòäÿ øÿõñÿí Äÿäÿ Ãîðãóäóí áàéàò áîéóíäàí
÷ûõìûø îëìàñû äà áèð ñþç äåéèð: áó áîéóí àäû èëÿ áàüëû îëàí áàéàòû
ôÿëñÿôè æàíðäûð; äåìÿëè, ìöäðèê Ãîðãóä áó ôÿëñÿôè æàíðûí ìöùèòèíäÿ
éåòèøèá – äÿäÿëÿøèá, îçàíëàøûá. Òÿáèè êè, îçàíëàð éàëíûç äàñòàí éàðàòìàéûáëàð, öìóìèééÿòëÿ, áÿäèè ÿñÿð äöçöá-ãîøóáëàð, ùÿð ùàëäà äàñòàí
äà äåéèáëÿð (ýþðöíöð, îçàíëàðûí íþâáÿòè òàðèõè ìÿðùÿëÿäÿêè éåòèðìÿëÿðè
– äàâàì÷ûëàðû îëàí àøûãëàðûí áàéàòûäàí òóòìóø äàñòàíà ãÿäÿð áöòöí
æàíðëàðäà éàðàòìàëàðû þç ÿúäàäëàðûíûí æàíð ÿëâàíëûüûíû äàâàì
åòäèðìÿëÿðèíÿ áèð äÿëèëäèð).
Ùàíñû âàðèàíò îëóð-îëñóí – èñòÿð îüóç òàéôàëàðûíûí ñàéû èëÿ áàüëû
îëñóí, èñòÿð äàñòàí÷ûëûã ÿíÿíÿñè èëÿ ñå÷èëÿí áèð òàéôàíûí éàðàäûúûëûã ïîòåíñèàëûíäàí ýÿëñèí, éàõóä ùàíñûñà áàøãà áèð ñÿáÿáëÿ øÿðòëÿíñèí, ùÿð
ùàëäà áîéëàðûí “Êèòàá”äàêûíäàí äàùà ÷îõ îëìóø îëìàñû ìöòëÿãäèð.
Áóíó, áèðèíúè íþâáÿäÿ, “Êèòàá”ûí þç ãÿùðÿìàíëàðûíû òÿãäèì åòìÿ òèïè
äèêòÿ åäèð. Ìÿñÿëÿí, 2-úè áîéóí ñîíóíäà äþéöøÿ ÷ûõàí Îüóç êîìàíäèðëÿðèíäÿí Áàìñû Áåéðÿê áó øÿêèëäÿ òàíûäûëûð: “Ïàðàñàðûí Áàéáóðä ùàñàðûíäàí ïûðëàéûá ó÷àí, àï-àëàúà ýÿðäÿýèíÿ ãàðøó ýÿëÿí, éåääè ãûçûí
óìóäû, Ãàëûí Îüóç èìðÿíúèñè, Ãàçàí áÿýèí èíàüû, Áîç àéüûðëó Áåéðÿê
÷àïàð éåòäè”.4 Áóðàäà Áàìñû Áåéðÿéèí àèëÿ èëÿ áàüëû ùàëûíäàí (7 áàúûñû
îëìàñû, ýÿðäÿéèíäÿ êàì àëìàìàñû) òóòìóø Îüóç äþâëÿòèíäÿêè éåðèíÿ,
Ãàçàí áÿéÿ éàõûíëûüûíà, àòûíûí àäûíà ãÿäÿð áöòöí ÿëàìÿòëÿðè ñàäàëàíûð.
Åéíè çàìàíäà Áåéðÿéèí èýèäëèéè äÿ áóðàäà ýþñòÿðèëèð: î, Ïàðàñàðûí Áàéáóðä ãàëàñûíäàí, ÿñèðëèêäÿí õèëàñ îëóá. “Êèòàá”ûí “Ãàì Áþðÿíèí îüëû
Áàìñû Áåéðÿê áîéûíû áÿéàí åäÿð, õàíûì ùåé” ùåêàéÿòèíäÿ ìÿùç
ùÿìèí ùàäèñÿ òÿñâèð îëóíóð: Áåéðÿéèí ÿñèð ýþòöðöëìÿñè, ãàëàäàí ãà÷ìàñû âÿ ãàéûäûá èýèäëÿðèíè îðàäàí õèëàñ åòìÿñè áîéóí ìÿçìóíóíó òÿøêèë åäèð. Äåìÿëè, áàøãà Îüóç ñÿðêÿðäÿëÿðèíèí – êîìàíäèðëÿðèíèí äÿ
ãÿùðÿìàíëûã òÿéèíàòûíà áó ìÿíà áóúàüûíäàí áàõìàã ýÿðÿêäèð. Ìÿñÿëÿí, Äÿëè Äîíäàð áåëÿ òÿãäèì îëóíóð: “Äÿìèð ãàïó Äÿðâÿíääÿêè äÿìöð ãàïóéû äÿïöá àëàí, àëòìûø òóòàì àëà ýþíäÿðèíöí óúûíäà ÿð áþýöð____________
äÿí Ãûéàí Ñÿëúöê îüëû Äÿëö Äîíäàð ÷àïàð éåòäè”. Áó òÿñâèð Áàìñû
95
Áåéðÿéèí àíêåòèíèí àíàëîãóäóð; éÿíè áó äà Äÿëè Äîíäàðûí øÿõñèééÿòèíè
áèëäèðÿí àíêåòäèð. “Êèòàá”äà Áàìñû Áåéðÿéèí àäûíà ìöñòÿãèë áîé âàð
âÿ ùÿìèí áîé àíêåò õàñèééÿòíàìÿñè èëÿ öñò-öñòÿ äöøöð. Àíúàã Äÿëè
Äîíäàðûí áîéó éîõäóð. Òÿáèè êè, îëñà, îðàäà Äÿëè Äîíäàðûí ñÿðêÿðäÿëèéè èëÿ äÿìèð ãàïûëû Äÿðâÿíäèí àëûíìàñû ýþñòÿðèëÿúÿêäè. Âÿ î
ùàëäà ùÿìèí áîéóí àäû áåëÿ îëàúàãäû: “Ãûéàí Ñÿëúöê îüëû Äÿëö Äîíäàðûí Äÿìèð ãàïó Äÿðâÿíääÿêè äÿìöð ãàïóéû äÿïöá àëäûüû áîéû áÿéàí
åäÿð, õàíûì ùåé”. Àäëàðûíà áîé îëìàéàí, àíúàã éóõàðûäàêû ãÿëèá öçðÿ
àøàüûäàêû àíêåòëÿðÿ ýþðÿ Øèð Øÿìñÿääèí âÿ Áöýäöç ßìÿí áîéëàðûíûí
âàð îëìóø îëìàñûíû äà òÿñäèãëÿìÿê îëàð: 1. “Äÿñòóðñûçúà Áàéûíäûð õàíûí éàüûñûí áàñàí, àëòìûø áèí êàôÿðÿ ãàí ãóñäûðàí, àü-áîç àòûí éàëûñû
öçÿðèíäÿ ãàð òóðäûðàí Ãÿôëÿò Ãîúà îüëó Øèð Øÿìñÿääèí ÷àïàð éåòäè”.
Éÿãèí êè, Øèð Øÿìñÿääèíèí “Êèòàá”à äöøìÿéÿí áó àääà áîéó îëìóøäóð: “Äÿñòóðñûçúà Áàéûíäûð õàíûí éàüûñûí áàñàí, àëòìûø áèí êàôÿðÿ ãàí
ãóñäûðàí Ãÿôëÿò Ãîúà îüëó Øèð Øÿìñÿääèí áîéûíû áÿéàí åäÿð, õàíûì
ùåé”; 2. “Âàðûáàíû ïåéüÿìáÿðèí éöçèíè ýþðÿí, ýÿëöáÿíè Îüóçäà ñÿùàáÿñè îëàí, àúûüû òóòàíäà áûüëàðûíäàí ãàí ÷ûãàí áûüû ãàíëó Áöýäöç ßìÿí
÷àïàð éåòäè”. Áó àíêåòèí áîé àäû, éÿãèí êè, áåëÿ îëìàëûéäû: “Âàðûáàíû
ïåéüÿìáÿðèí éöçèíè ýþðÿí áûüû ãàíëó Áöýäöç ßìÿíèí áîéûíû áÿéàí
åäÿð, õàíûì ùåé”.
Ùÿìèí ãàéäàäàúà “... Ãàçàí áÿýöí ãàðòàøû Ãàðàýöíÿ ÷àïàð éåòäè”,
“...Ãàçàí áÿýöí òàéûñû Àòàüûçëó Àðóç Ãîúà ÷àïàð éåòäè” òÿãäèìàòëàðû
äà, øöáùÿñèç, ìöâàôèã àäëàðäà áîéëàðûí âàðëûüûíà äÿëàëÿò åäèð.
Ìþâúóä àíêåò ãÿëèáëÿðèíèí òÿùëèëè ýþñòÿðèð êè, áèð ñÿðêÿðäÿíèí – êîìàíäèðèí áèð íå÷ÿ áîéó îëìóøäóð. Ìÿñÿëÿí, Ãàðàýöíÿ îüëó Ãàðàáóäàã
áó àíêåòëÿ ñÿúèééÿëÿíäèðèëèð: “Ùÿìèäëÿí Ìÿðäèí ãÿëÿñèí äÿïöá éûãàí,
äÿìöð éàéëû Ãûï÷àã Ìÿëèêÿ ãàí ãóñäûðàí, ýÿëöáÿí Ãàçàíûí ãûçûí
ÿðëèêëÿ àëàí, Îüóçûí àü ñàããàëëó ãîúàëàðû ýþðÿíäÿ îë éèýèäè òÿùñèíëÿéÿí, àë ìÿõìóðè øàëâàðëû, àòû áÿùðè ãîòàçëó Ãàðàýöíÿ îüëû Ãàðàáóäàã
÷àïàð éåòäè”. Áó àíêåòäÿ ö÷ áîéóí ñöæåòè ÿêñ îëóíóð - àäëàðû áåëÿ îëìàëûäûð: 1. “Ùàìèä ãÿëÿñèí äÿïöá éûãàí Ãàðàýöíÿ îüëû Ãàðàáóäàã áîéûíû áÿéàí åäÿð, õàíûì ùåé”; 2. “Ìÿðäèí ãÿëÿñèí äÿïöá éûãàí Ãàðàýöíÿ îüëû Ãàðàáóäàã áîéûíû áÿéàí åäÿð, õàíûì ùåé”; 3. “Ãàçàíûí ãûçûí
ÿðëèêëÿ àëàí Ãàðàýöíÿ îüëû Ãàðàáóäàã áîéûíû áÿéàí åäÿð, õàíûì ùåé”.
Áóðàäàí äà áèð íå÷ÿ áîé ÷þçöëöð: “Êàôÿðëÿðè èò àðäûíà áóðàãûá
õîðëûéàí, åëäÿí ÷ûãóá Àéãûðýþçëö ñóéûíäàí àò éöçäèðÿí, ÿëëè éåääè ãÿ____________
ëÿíèí êèëèäèí àëàí, Àü Ìÿëèê ×åøìÿ ãûçûíà íèêàù åäÿí, Ñóôè Ñàíäàë
96
Ìÿëèêÿ ãàí ãóñäûðàí, ãûðã úöááÿ áöðöíöá îòóç éåääè ãÿëÿ áÿýèíöí
ìÿùáóá ãûçëàðûíû ÷àëóá áèð-áèð áîéûí ãóúàí, éöçèíäÿ-òîäàüûíäà þïÿí
Èëÿê Ãîúà îüëû Àëï ßðÿí ÷àïàð éåòäè”. Áó àíêåòèí à÷ûëûøû Èëÿê Ãîúà
íÿñëèíèí àäû èëÿ äåéÿê êè, “Ìàíàñ” âÿ éà “Êîðîüëó” êèìè áèð íÿùÿíý
äàñòàíûí âàðëûüûíà èøàðÿ åäèð. Ìÿñÿëÿí, ÿëëè éåääè ãàëàíûí à÷àðûíûí àëûíìàñûíäàí ñþùáÿò ýåäèðñÿ, äåìÿëè, áóðàäà ÿëëè éåääè éöðöø íÿçÿðäÿ òóòóëóð êè, ùÿð éöðöø áèð áîéóí ñöæåòè îëìàëûäûð. Áóðàäà èíàíäûðûúû îëìàéàí ùå÷ íÿ éîõäóð: Îðõîí êèòàáÿñèíäÿ Êöë Òèãèíèí, Áèëãÿ Êàüàíûí
òàðèõëÿ òÿñäèãëÿíÿí ñàéà-ùåñàáà ýÿëìÿéÿí çÿôÿð éöðöøëÿðèíè
õàòûðëàéàã. Âÿ îíó äà éàäûìûçà ñàëàã êè, ãÿùðÿìàíëûã äàñòàíëàðû ðåàë
òàðèõè ñþéêÿíÿúÿêëÿð öñòöíäÿ äóðóð. Ùÿìèí ìÿíòèãëÿ àíêåòèí áàøãà
äåòàëûíà äèããÿò éåòèðÿê: Àëï ßðÿí “îòóç éåääè ãÿëÿ áÿýèíöí ìÿùáóá
ãûçëàðûíû ÷àëûð” – ýþòöðöá ãà÷ûðûð. Áó äà îòóç éåääè éöðöøöí ìþâçóñóäóð. Áóðàäà ðÿãÿìëÿðèí éóâàðëàã éîõ, ÿëëè éåääè, îòóç éåääè ýþñòÿðèëìÿñè äÿ, ÿýÿð ìöáàëèüÿ âàðñà, áó ìöáàëèüÿíèí ìöÿééÿí ýåð÷ÿêëèéÿ
ñþéêÿíäèéèíÿ èíàíìàüà ÷àüûðûð. Îëà áèëÿð êè, éåääè ðÿãÿìèíèí ìöãÿääÿñëèéèíèí áóðàéà äÿõëè âàð, àíúàã î ùàëäà éåääè, éåòìèø éåääè äåéèëìÿñè ýþçëÿíÿ áèëÿðäè. Ùÿòòà áó ÿëëè éåääèíè ÿëëè éåääè éîõ, øÿðòè îëàðàã
áèð, îòóç éåääèíè îòóç éåääè éîõ, áèð áîé êèìè ýþòöðñÿê áåëÿ, éåíÿ Àëï
ßðÿíèí àäû èëÿ àëòû áîé îëóð:
1. “Êàôÿðëÿðè èò àðäûíà áóðàãûá õîðëûéàí Èëÿê Ãîúà îüëû Àëï ßðÿíèí
áîéûíû áÿéàí åäÿð, õàíûì ùåé”; 2. “Åëäÿí ÷ûãóá Àéãûðýþçëö ñóéûíäàí
àò éöçäèðÿí Èëÿê Ãîúà îüëû Àëï ßðÿíèí áîéûíû áÿéàí åäÿð, õàíûì ùåé”;
3.”ßëëè éåääè ãÿëÿíèí êèëèäèíè àëàí Èëÿê Ãîúà îüëû Àëï ßðÿíèí áîéûíû
áÿéàí åäÿð, õàíûì ùåé”; 4. “Àü Ìÿëèê ×åøìÿ ãûçûíû íèêàù åäÿí Èëÿê
Ãîúà îüëû Àëï ßðÿíèí áîéûíû áÿéàí åäÿð, õàíûì ùåé”; 5. “Ñóôè Ñàíäàë
Ìÿëèêÿ ãàí ãóñäûðàí Èëÿê Ãîúà îüëû Àëï ßðÿíèí áîéûíû áÿéàí åäÿð,
õàíûì ùåé”; 6. “Îòóç éåääè ãÿëÿ áÿýèíöí ìÿùáóá ãûçëàðûíû ÷àëàí Èëÿê
Ãîúà îüëû Àëï ßðÿíèí áîéûíû áÿéàí åäÿð, õàíûì ùåé”. Àëï ßðÿíèí
“Êèòàá”ûí äàùà ùå÷ áèð éåðèíäÿ éàäà ñàëûíìàìàñû äà ýþñòÿðèð êè,
çàìàíûíäà îíóí àäûíà íÿùÿíý ãÿùðÿìàíëûã äàñòàíû îëìóø, “Êèòàá”äà
áèð éåðäÿ õàòûðëàäûëìàãëà êèôàéÿòëÿíèëìèøäèð. Àëï ßðÿíèí ãàðäàøû Äöëÿê
Óðàíûí àäû äþðä áîéäà (VIII, IX, XI, XII) ÷ÿêèëèð. Ìàðàãëûäûð êè, XI
áîéäà Äöëÿê Óðàí þçöíö òÿãäèì åäÿðêÿí ãàðäàøûíûí àíêåò ýþñòÿðèúèëÿðèíäÿí áÿçèëÿðèíè òÿêðàð åäèð: “... Þç àäûíà õîðëûéàí, åëäÿí ÷ûãàí, ÿëëè
éåääè ãÿëÿíèí êèëèäèíè àëàí Èëÿê Ãîúà îüëû Äþíÿáèëìÿç Äöëÿê Óðàí
____________
ìàíà äåðëÿð”. Äåìÿëè, Àëï ßðÿíèí øÿðòè îëàðàã àëòû ãÿáóë åòäèéèìèç
97
éöðöøöíöí ö÷öíäÿ Äöëÿê Óðàíûí äà ãÿùðÿìàíëûã ïàéû âàð, î, ãàðäàøû
èëÿ éàíàøû áó ñöæåòëÿðäÿ ñÿðêÿðäÿëèê åòìèøäèð. Òÿáèè êè, áó íÿùÿíý
äàñòàíûí áàøëàíüûúûíäà áó ñÿðêÿðäÿëÿðèí àòàñû Èëÿê Ãîúà äà ãûëûíúû èëÿ,
ñÿðêÿðäÿ êèìè èøòèðàê÷û îëìóøäóð. Òöðê äàñòàí÷ûëûüûíäà áó òÿúðöáÿ äÿ
âàð: “Êöë Òèãèí”, “Áèëãÿ êàüàí” äàñòàíëàðû Áóìûí êàüàíûí, Èëòåðèø
êàüàíûí ãÿùðÿìàíëûã òÿìÿëè éàðàòìàëàðûíûí éàä îëóíìàñû èëÿ áàøëàíûð.
Éàõóä “Êèòàá”ûìûçûí þçöíäÿ ýÿíú Îüóç ñÿðêÿðäÿëÿðè ìÿùç àòàëàðûíûí
àäëàðû èëÿ òÿãäèì îëóíóðëàð: Ãàðàýöíÿ îüëó Ãàðàáóäàã, Ãûéàí Ñÿëúöê
îüëó Äÿëè Äîíäàð, Ãÿôëÿò Ãîúà îüëó Øèð Øÿìñÿääèí âÿ ñ., åëÿúÿ äÿ Èëÿê
Ãîúà îüëó Àëï ßðÿí âÿ éåíÿ Èëÿê Ãîúà îüëó Äöëÿê Óðàí. Áåëÿëèêëÿ,
Èëÿê Ãîúà àèëÿñèíèí àäû èëÿ íÿùÿíý áèð äàñòàí âàðìûø, îíóí áàø ãÿùðÿìàíû Èëÿê Ãîúà Àëï ßðÿí èìèø (Âÿ áó àèëÿäÿ, áó ýöí ìöàñèð òöðê
àèëÿëÿðèíäÿ ýþðäöéöìöç êèìè, àòà èëÿ îüóëóí, ãàðäàø èëÿ ãàðäàøûí àäëàðûíäà áèð ðèòìèê ÿëàãÿ âàð: àòà Èëÿê, îüóë Äöëÿê, ãàðäàøûí áèðè Äöëÿê
Óðàí, î áèðè Àëï ßðÿí. Áó ðèòì àðäûúûëëûüûíà ýþðÿ ùÿòòà äåìÿê îëàð êè,
Àëï ßðÿí êè÷èê ãàðäàøûí àäûäûð – áþéöê ãàðäàøûí àäû àòàéà óéüóí ãîéóëìóø, êè÷èê ãàðäàø èñÿ ãàôèéÿ èëÿ áþéöéÿ áÿíçÿäèëìèøäèð: Óðàíßðÿí). Áþéöê áèð äàñòàíûí ìåìàðëûã ìàòåðèàëû îëàí Èëÿêëÿð àèëÿñèíèí
íÿñèë øÿðÿôè ùàããûíäà áèð ôàêòû äà õàòûðëàòìàã éåðèíÿ äöøÿðäè. Äàø Îüóç
È÷ Îüóçà àñè îëàðêÿí Àðóç Äàø Îüóçóí áÿéëÿðèíè ìÿñëÿùÿòÿ ÷àüûðûð:
“ßìÿí ýÿëñöí, Àëï Ðöñòÿì ýÿëñöí, Äþíÿáèëìÿç Äöëÿê Óðàí ýÿëñöí”
äåéèð. Àéäûí îëóð êè, Èëÿêëÿð àèëÿñè Äàø Îüóçäàíäûð. Àíúàã È÷ Îüóçëà
äþéöøäÿ Äöëÿê Óðàí ýþðöíìöð. Äþéöøãàáàüû ñÿùíÿ áåëÿ âåðèëèð: “Ö÷
îã, Áîç îã ãàðøóëàøäûëàð. Àðóç àéäûð: “Ìÿíèì È÷ Îüóçäà ãûðûìûì Ãàçàí îëñóí”. ßìÿí àéäûð: “Ìÿíèì ãûðûìûì Òÿðñ Óçàìûø îëñóí”. Àëï
Ðöñòÿì àéäûð: “Ìÿíèì ãûðûìûì ßíñÿ Ãîúà îüëû Îã÷û îëñóí” äåäè. Ùÿð
áèðè áèð ãûðûì ýþçÿòäè. Àðóçóí éàíûíäàêû ìÿñëÿùÿò éûüûíúàüûíà ýÿëìèøëÿðèí è÷èíäÿ äÿ îíóí àäû ÷ÿêèëìèð. Ùåñàá åòìÿê îëàð êè, Èëÿê îüëó Äöëÿê Óðàí íèééÿòèíè áèëÿðÿê Àðóçóí ÷àüûðûøûíà ùå÷ ýÿëìÿìèøäèð. Âÿ äåìÿê, áþéöê äàñòàíûí ìþâçóñó îëìóø Èëÿêëÿð àèëÿñè òöðêöí, Ãàëûí Îüóçóí è÷èíÿ íèôàã äöøìÿñèíÿ ðàçû îëìàìûøäûð.
Àéäûí îëóð êè, àäûíà áîé îëàí ãÿùðÿìàíëàðûí äà “Êèòàá”äàêûíäàí
ÿëàâÿ ùåêàéÿòëÿðè îëóá. Ìÿñÿëÿí, “Êèòàá”äà “Ãàçûëûã Ãîúà îüëó Éåýíÿý áîéûíû áÿéàí åäÿð, õàíûì ùåé” àäëû áîé âàð. Áóðàäà Áàéûíäûð
õàíûí âÿçèðè îëìóø, êàôÿðÿ ÿñèð äöøìöø Ãàçûëûã Ãîúàíûí îüëó Éåýíÿéèí ãÿùðÿìàíëûüûíäàí äàíûøûëûð. Àéäûíëàøûð êè, Ãàçûëûã Ãîúà ÿñèð äöøÿð____________
êÿí ãàäûíûíûí áîéóíäà þâëàäû âàðìûø. Þâëàä îüëàí îëóð, áþéöéöð, îí
98
áåø éàøûíà äîëóð. Èýèä ùÿääèíÿ éåòèøèá àòàñûíû õèëàñ åäèð. Áó, Éåýíÿéèí
èëê ãÿùðÿìàíëûã ñûíàüûäûð - åòíèê õàðàêòåð îëàðàã áöòöí Îüóç îüóëëàðû
þçëÿðèíè áó éàøäà òàíûäûðëàð (Áóüàú, Áåéðÿê, Ñÿýðÿê âÿ á.). ßýÿð áÿé
Éåýíÿéèí áàøãà ãÿùðÿìàíëûãëàðû îëàúàãäûñà, áóíäàí ñîíðà ýÿëìÿëèäèð.
“Êèòàá”äàêû àíêåò ïðèíñèïè èëÿ Éåýíÿý áåëÿ òÿãäèì îëóíóð: “×àéà
÷àëìàëû, ÷àë ãàðàãóø ÿðäÿìëö, ãóðãóðàìà ãóðøàãëó, ãóëàüû àëòóí êöáÿëö, Ãàëûí Îüóç áÿýëÿðèíè áèð-áèð àòûíäàí éûãàí Ãàçûëûã Ãîúà îüëû áÿý
Éåýíÿý ÷àïàð éåòäè”. Áóðàäà, ÿëáÿòòÿ, Éåýíÿéèí ÿäÿáè ïîðòðåòè þí
ïëàíäàäûð: (÷àéà âÿ éà ÷ÿïÿ) ÷àëìàëû, ãàðàãóø ÿðäÿìëè (õèñëÿòëè), äîëàìà ãóðøàãëû, ãóëàüû ãûçûë ñûðüàëû. Àíúàã áóíóí àðäûíúà áèð èýèäëèê ñÿùíÿñèíèí òÿñâèðè âàð: áèð åòíèê àò èäìàíû ñûíàüûíäà, éà àò öñòöíäÿ ïÿùëÿâàíëûã éàðûøûíäà Éåýíÿý Îüóç áÿéëÿðèíè áèð-áèð àòûíäàí éûõûð. Îüóç
èýèäèíèí ãÿùðÿìàíëûüû éàëíûç êàôèð îðäóñóíó ìÿüëóá åòìÿêäÿ, äöøìÿí
áàøû êÿñìÿêäÿ äåéèë, î, ýöúöí, ôèçèêè ìÿùàðÿòèí ñûíàíäûüû ùÿð ìÿãàìäà òàíûíûð. Áóüàúûí áóüàíû áàñìàñû, Ãàíòóðàëûíûí ãàüàí àñëàíà, ãàðà
áóüàéà, ãàðà áóüðàéà (åðêÿê äÿâÿéÿ) ãàëèá ýÿëìÿñè ñÿùíÿëÿðèíè âÿ ñ.
éàäà ñàëàã. Äåìÿëè, “Ãàçûëûã Ãîúà îüëû áÿý Éåýíÿéèí Ãàëûí Îüóç
áÿýëÿðèíè áèð-áèð àòûíäàí éûãäûüû áîéû áÿéàí åäÿð, õàíûì ùåé” áîéó
îëìóøäóð. Éàõóä Éåýíÿéèí ùàããûíäà áàøãà áèð èøàðÿéÿ äèããÿò éåòèðÿê.
“Ñàëóð Ãàçàíûí åâè éàüìàëàíäûüû áîéû áÿéàí åäÿð” áÿùñèíäÿ Îüóç
áÿéëÿðè ùàããûíäà áåëÿ ñþéëÿíèëèð: “...Àü áÿäÿâèñèí ÷ÿêäèðäè, Áàéûíäûð
õàíûí éàüûñûí áàñàí Øèð Øÿìñÿääèí áèíäè. Ïàðàñàðóí Áàéáóðä ùàñàðûíäàí ïûðëàéûá (ó÷àí) Áåéðÿê Áîç àéüûðûíà áèíäè. Ãîíóð àòëó Ãàçàíà
“êåøèø” äåéÿí áÿý Éåýíÿý Òóðû àéüûðûíà áèíäè”. Ýþðöíäöéö êèìè, áó
òÿéèíàòëàð Øèð Øÿìñÿääèíèí âÿ Áåéðÿéèí áöòþâ àíêåòëÿðèíäÿêèíÿ óéüóíäóð: “Äÿñòóðñóçúà Áàéûíäûð õàíûí éàüûñûí áàñàí Øèð Øÿìñÿääèí”;
“Ïàðàñàðûí Áàéáóðä ùàñàðûíäàí ïûðëàéûá ó÷àí Áîç àéüûðëó Áåéðÿê”. Áó
ùàëäà ùÿìèí ñûðàäà Éåýíÿéèí áó ÿëàìÿòëÿ âåðèëìÿñè òÿñàäöôè ñàéûëà
áèëìÿç. Ìöòëÿã áó, áèð ñÿùíÿéÿ èøàðÿäèð. Ýþðöíöð, Îüóç åëèíäÿ éàéûëàí, ùàããûíäà ñþç-ñþùáÿò ýåäÿí, ÿôñàíÿëÿøìèø áèð ùåêàéÿò îëìóøäóð:
íÿñÿ áèð ìÿãàìäà Éåýíÿý õöñóñè úÿñàðÿò ýþñòÿðìèø, Ãàçàí õàíûí
öçöíÿ àü îëìóøäóð. Àíúàã áó àüëûãäà áèð “äÿñòóð”, áèð àéèí-ãàíóí
ýþçëÿíèëìèøäèð – áó ñÿùíÿíèí íÿòèúÿñèíäÿ, ýþðöíöð, Éåýíÿý áÿðàÿò
ãàçàíìûø, Ãàçàí õàí îíó áàüûøëàìûøäûð. ×öíêè Éåýíÿý Ãàçàíëà ìóíèñúÿñèíÿ îâ ñÿôÿðèíÿ ÷ûõûð âÿ Ãàçàíûí ìöäàôèÿñè ýÿðÿê îëàíäà èýèäëÿðè
èëÿ äöøìÿí öñòöíÿ ãàëõûð. Ùÿì äÿ éÿãèí êè, áó ùàäèñÿ “Êèòàá”ûí èñëàì____________
ëàøìàñû çàìàíû îëìàëûéäû, éîõñà Ãàçàí õàíà “êåøèø” äåìÿê áåëÿ úèääè
99
èúòèìàè ìÿíà êÿñá åòìÿçäè. Ýþðöíöð, Ãàçàí õàí íÿñÿ ÿñêè òöðê òàíðû÷ûëûã íîðìàñû èëÿ áèð àéèí èúðà åäèðìèø êè, èñëàì íîðìàñûíà ñûüìûðìûø. Áóíà åòèðàç åòìÿéÿ àíúàã “Ãàëûí Îüóç áÿéëÿðèíè áèð-áèð àòûíäàí ñàëàí”
Éåýíÿéèí úÿñàðÿòè ÷àòûá. Âÿ ùåñàá åäèðÿì êè, Éåýíÿýëÿ áàüëû äàñòàíäà
“Ãîíóð àòëó Ãàçàíà “êåøèø” äåéÿí áÿý Éåýíÿéèí áîéûíû áÿéàí åäèð,
õàíûì ùåé” ìþâçóñóíäà áèð áîé îëìóøäóð.
Áåéðÿéèí åëìÿ ìÿëóì îëàí äàñòàí òàëåéè áó äåéèëÿíëÿðè ýåð÷ÿêëèê
êèìè áèð äàùà òÿñäèã åäèð. “Êèòàá”äà Áåéðÿéèí àäûíà áèð áîé âàð.
ßäÿáè-áÿäèè þë÷öëÿðèí òÿëÿáè èëÿ, áîéäàêû ùàäèñÿëÿðèí ýåäèøèíäÿêè
ùÿëëåäèúè ðîëóíà ýþðÿ, áÿäèè êîíôëèêòèí ãóðóëìàñû âÿ äöéöíöí à÷ûëìàñû
áàõûìûíäàí ÿñëèíäÿ XII áîéäà Áåéðÿê ÿñàñ øÿõñëÿðäÿíäèð. Äîüðóäóð,
áöòþâëöêäÿ ñîí áîé Îüóç äþâëÿòèíèí âÿ äþâëÿò÷èëèéèíèí òàëåéè ìÿñÿëÿñèíè ãîéóð, áó, ñèéàñè òàðèõ ôàêòûäûð, àíúàã áÿäèè ÿñÿð êèìè ôàúèÿ ìîòèâè
ìÿùç Áåéðÿêëÿ áàüëûäûð. Áó ìÿíàäà “Êèòàá”äà àç-÷îõ ýåíèø,
òÿôÿððöàòëû èêè Îüóçíàìÿ âàð: “Óðóç” – îíóí áèëàâàñèòÿ àäû èëÿ ö÷ áîé
âàð âÿ “Áåéðÿê” – èêè áîéóí ãÿùðÿìàíû êèìè ÷ûõûø åäèð. Àíúàã ìÿëóìäóð êè, òöðê äàñòàí÷ûëûüûíäà Áåéðÿéèí àäû èëÿ ìöñòÿãèë áèð ÿñÿð âàð “Àëïàìûø” äàñòàíû. Àëïàìûø Àëï Áàìñûíûí ôîíåòèê êèïëÿøìÿñèäèð
(òöðêúÿíèí ø-ñ ñÿñ óéüóíëóüóíó íÿçÿðÿ àëûí – Àçÿðáàéúàí òöðêúÿñè:
éàõøû; ãàçàõúà: æàõñû). Äàñòàíäà Àëïàìûøûí àòàñû Áàéáóðàäûð. Áèçèì
“Êèòàá”äà Áàìñû Áåéðÿéèí àòàñû áîéóí ñÿðëþâùÿñèíäÿ Ãàì Áþðÿ, áîéóí è÷ÿðèñèíäÿ èñÿ Áàéáþðÿ (Áàéáöðÿ äÿ îëàð) êèìè ýåäèð. “Àëïàìûø”äàêû
Áàìñû Áåéðÿéèí (Àëï Áàìñûí) õåéëè ùåêàéÿòëÿðè âàð. Äåìÿëè,
Áàìñûíûí áöòþâ ãÿùðÿìàíëûüû “Àëïàìûø” äàñòàíûäûð. Ùÿìèí Áåéðÿê –
Àëïàìûø ìîäåëè éóõàðûäàêû ìöëàùèçÿíè òÿñäèã åäèð êè, Îüóç ãÿùðÿìàíëàðûíûí ùÿðÿñèíèí áöòöí éöðöøëÿðèíè ÿùàòÿ åäÿí, ìöõòÿëèô
áîéëàðäàí èáàðÿò áèð ìöñòÿãèë äàñòàíû îëìóøäóð.
Äåìÿëè, áóðàäà èêè úÿùÿò âàð. 1. “Êèòàá”äà àäû êå÷ÿí áöòöí Îüóç
ãÿùðÿìàíëàðûíûí àäûíà áîé îëóá. Áó ãÿùðÿìàíëàð Îüóç áÿéëÿðè âÿ
õàíëàðûäûð. Áóíëàðûí ùÿð áèðèíèí àðõàñûíäà ãûðõ íÿôÿðäÿí èáàðÿò ãâàðäèéà
âÿ ÷îõëó äþéöø÷ö äàéàíûð. “Êèòàá”äà íÿ ãâàðäèéà äÿñòÿñèíèí, íÿ äþéöø÷öëÿðèí àäû ÷ÿêèëèð. Àíúàã îíëàð âàð. Ìÿñÿëÿí, “Ñàëóð Ãàçàíûí åâè
éàüìàëàíäûüû áîé”äà äåéèëèð: “Îí èêè áèí êàôÿð ãûëûúäàí êå÷äè. Áåø éöç
Îüóç éèýèòëÿðè øÿùèä îëäû”. Áóðàäà êîíêðåò ðÿãÿìëÿð ýþñòÿðèëìÿñè òÿñàäöôè äåéèë, èëê íþâáÿäÿ ðåàëëûã âÿ òàðèõèëèêäèð. Ìÿùç áó ðÿãÿìëÿð Îüóç
èýèäëÿðèíè ÿôñàíÿ äàìüàñûíäàí ãóðòàðûð: áóíëàð èíñàí äÿñòÿñèäèð, äþ____________
éöøäÿ þëäöðöðëÿð äÿ, þëöðëÿð äÿ. Ãÿùðÿìàíëûã íèñáÿòäÿäèð: îí èêè ìèí
100
äöøìÿí, áåø éöç Îüóç èýèäè þëöð. Áÿéëÿð, ñÿðêÿðäÿëÿð – þíäÿ äþéöøÿí,
åéíè çàìàíäà äþéöøö èäàðÿ åäÿíëÿð ñàëàìàò ÷ûõûðëàð (Òÿïÿýþç áîéó
èñòèñíàäûð, î, Àëëàùûí Îüóçà ýþíäÿðäèéè áÿëàäûð). Äàñòàíäà àíúàã þëìÿçëÿðèí àäû ÷ÿêèëèð. Ãàðàúà ÷îáàíûí “èêè ãàðäàøû îõà äöøöð, øÿùèä
îëóð”; îíëàðûí àäû ÷ÿêèëñÿ äÿ, âóðüóëàíìûð. Ãàðàúà ÷îáàí ÿñëèíäÿ áèð
ùöúóìóí ãàðøûñûíû àëàí ñÿðêÿðäÿ êèìè ÷ûõûø åäèð. Äÿñòÿñè êè÷èêäèð, èêè
ãàðäàøûíäàí èáàðÿòäèð. Àíúàã î, êîìàíäèðäèð âÿ äþéöøäÿí ãàëèá ÷ûõûð:
áó ãÿùðÿìàíëûüûí ñàùèáè àäû èëÿ òàíûäûëìàëû èäè âÿ òàíûäûëûð – îíóí àäû
Ãàðàúà ÷îáàíäûð. ßñëèíäÿ, èêèíúè áîéóí ÿñë ãÿùðÿìàíû äà ìÿùç Ãàðàúà
÷îáàíäûð. Öìóìèééÿòëÿ, ãÿùðÿìàíëûã äàñòàíûíûí áåëÿ áèð éàðàäûúûëûã
ñïåñèôèêàñû îëóá: òàðèõÿí èíñàíëàðû, äàñòàí äèíëÿéèúèëÿðèíèí éàääàøû
ñèéàùûëàðëà éöêëÿíìèð, îíà ýþðÿ äÿ ãÿùðÿìàíëàð éàääà ãàëûðëàð.
2. ßêñÿðÿí, áÿëêÿ äÿ èñòèñíàñûç îëàðàã, ùÿð ãÿùðÿìàíûí áèð íå÷ÿ
áîéäàí èáàðÿò ìöñòÿãèë äàñòàíû îëìóøäóð.
Áåëÿëèêëÿ, Äÿäÿ Ãîðãóä Îüóçíàìÿñèíäÿ àäû ÷ÿêèëÿí ìöñáÿò êèøèèíñàí øÿõñèééÿòëÿðèíäÿí ùÿð áèðèíèí àäû èëÿ ÿí àçû áèð áîé áàüëàíìûøäûð.
Êèìäèð áó ãÿùðÿìàí – ñÿðêÿðäÿ èíñàíëàð? Áóíëàð éàøëû, îðòà âÿ úàâàí
íÿñèëäÿí èáàðÿò ãÿùðÿìàíëàðäûð. Éàøëû íÿñëÿ áóíëàð äàõèëäèð: Ãàçàí
õàí, Ãàðàýöíÿ (Ãàðàáóäàüûí àòàñû), Ãÿôëÿò Ãîúà (Øèð Øÿìñÿääèíèí
àòàñû), Èëÿê Ãîúà (Äöëÿê Óðàí âÿ Àëï ßðÿíèí àòàñû), Áàéáþðÿ (Áåéðÿéèí
àòàñû), Áàéáèúàí (Äÿëè Ãàð÷àðûí âÿ Áàíó ×è÷ÿéèí àòàñû), Ãàíëû Ãîúà
(Ãàíòóðàëûíûí àòàñû), Ãàðà÷ÿêóð (Ãûðããûíûüûí àòàñû), Ãàçûëûã Ãîúà
(Éåýíÿéèí àòàñû), Éàüðûíúû (Èëàëìûøûí àòàñû), Òîüñóí (Ðöñòÿìèí àòàñû),
Áÿêèë (ßìðàíûí àòàñû), Óøóí Ãîúà (Ñÿýðÿê âÿ ßýðÿéèí àòàñû), Äþçÿí
(Àëï Ðöñòÿìèí àòàñû), Ãûëáàø, ßíñÿ Ãîúà (Îã÷óíóí àòàñû).
Áó íÿñëèí íöìàéÿíäÿëÿðèíäÿí áÿçèëÿðè “Êèòàá”äà âóðóøàí
ýþñòÿðèëèð: ßìðàíûí àòàñû Áÿêèë, Ãàðàáóäàüûí àòàñû Ãàðàýöíÿ, Ãûéàí
Ñÿëúóê âÿ Áàñàòûí àòàñû Àðóç. Áóíëàðäàí éàëíûç Àðóç “Ãîúà” öíâàíû
èëÿ èøëÿíèð. Îëà áèëñèí êè, äþéöøÿí íÿâÿñè (Äÿëè Äîíäàð) îëäóüó ö÷öí
áåëÿäèð. Äþéöøëÿðäÿ èøòèðàê åòìÿéÿí, àíúàã ñÿðêÿðäÿ îüóëëàðûíûí ÿñèëíÿúàáÿò öíâàíû êèìè ýþñòÿðèëÿíëÿð áèð ãàéäà îëàðàã “Ãîúà” àäû èëÿ
âåðèëèðëÿð. ßëáÿòòÿ, áó àääà éàø ìÿçìóíó øöáùÿñèçäèð. Àíúàã ìÿíÿ åëÿ
ýÿëèð êè, áóðàäà óñòàäëûã êåéôèééÿòè, ñÿðêÿðäÿëèê ìÿêòÿáèíÿ ñàùèá
îëìàã, ãÿùðÿìàí þâëàä ùàçûðëàìàã êåéôèééÿòè ÿêñ îëóíóð. Áó àä úàâàí
ãÿùðÿìàíëàðûí “Äÿëè” öíâàíûíûí ãàðøûëûüûäûð – úàâàí èýèäëÿðÿ Äÿëè
Äîíäàð, Äÿëè Äîìðóë äåéèëäèéè êèìè, ñÿðêÿðäÿëèéè ïöõòÿëÿøìèø Îüóç
____________
ãÿùðÿìàíëàðûíà äà Ãÿôëÿò Ãîúà, Ãàçûëûã Ãîúà âÿ ñ. äåéèëìèøäèð. Áóíà
101
ýþðÿ äÿ “Ãîúà” ñþçöíö éàø ýþñòÿðèúèñè êèìè éîõ, àäûí òÿðêèá ùèññÿñè
îëàðàã ãÿáóë åòìÿê âÿ áàø ùÿðôëÿ éàçìàã äàùà ìöíàñèáäèð. Áó öíâàíûí
Ãàçàí õàíà àèä åäèëìÿìÿñè, ýþðöíöð, îíóíëà èçàù îëóíìàëûäûð êè, îíóí
“áÿéëÿðáÿéè” òèòóëó ùÿìèí “ãîúà” êåéôèééÿòèíè è÷èíÿ àëìûø îëóð.
Áàéáþðÿ, Áàéáèúàí, Ãàðà÷ÿêóð, Éàüðûíúû, Òîüñóí, Äþçÿí, Ãûëáàøûí
“ãîúà”ñûçëûüû, ýþðöíöð, ìöÿééÿí ñÿáÿáëÿðëÿ áàüëûäûð. Ùåñàá åòìÿê
îëàð êè, áÿçèëÿðè ùÿëÿ óñòàäëûã ùÿääèíÿ ÷àòìàéûá, îðòà éàøà éàõûíäûðëàð.
Ìÿñÿëÿí “Êèòàá”äà Áàéáþðÿ, Áàéáèúàí ùÿëÿ þâëàä àðçóëàéûðëàð. Éàõóä
Ãàðà÷ÿêóðóí îüëó Ãûðããûíûã äþéöø÷ö êèìè éàä îëóíìóð. Âÿ éà Ãûëáàøûí öìóìèééÿòëÿ àèëÿñè – þâëàäû ùàããûíäà ùå÷ áèð ìÿëóìàò éîõäóð.
Îðòà íÿñëèí íöìàéÿíäÿëÿðè – áóíëàðû ñàéìàã îëàð: Ãûéàí Ñÿë÷óê,
Áöýäöç ßìÿí, Øèð Øÿìñÿääèí, ßýðÿê, Äöýÿð Àëï Ðöñòÿì, Äÿëè Óðàí,
Òÿðñ Óçàìûø, Ñàâãàí ñàðû Äÿìèð Äîíëó Ìàìàã, Îã÷ó, Äèðñÿ õàí âÿ ñ.
Öìóìÿí áó íÿñëè äÿãèã ýþñòÿðìÿê ÷ÿòèíäèð. Àíúàã ìöÿééÿí ìöëàùèçÿëÿðè íÿçÿðÿ àëìàã îëàð. Ìÿñÿëÿí, Ãûéàí Ñÿëúóê Òÿïÿýþçëÿ äþéöøäÿ þëöá, îüëó Äÿëè Äîíäàð éåòèøèá, àíúàã ùÿëÿ àòàñû Àðóç éàøàéûð. Áöýäöç ßìÿí úàâàí Éåýíÿéèí äàéûñûäûð, àíúàã þç þâëàäû ùàããûíäà ñþç
éîõäóð. Éàõóä Ñÿýðÿê àíàäàí îëàíäà ßýðÿê àðòûã ÿñèð àëûíìûøäû. Äèðñÿ
õàí ùÿëÿ þâëàä éåòèðìÿê éàøûíäàäûð âÿ åëÿ éåòêèí äåéèë êè, þâëàäûíà àòûëàí øÿðè òÿùëèë åäÿ áèëñèí. Éàõóä Áóüàú, Áåéðÿê, Óðóç, Ñÿýðÿê âÿ áàøãàëàðû ÿëëÿðèíÿ ãûëûíú àëàíäà àðòûã Àëï Ðöñòÿì, Òÿðñ Óçàìûø, Äÿìèð
Äîíëó Ìàìàã àäëû-ñàíëû ãÿùðÿìàíëàð èäè.
Îüóç ãÿùðÿìàíëàðûíûí úàâàí íÿñëè: Áóüàú, Äÿëè Äîíäàð, Ãàðàáóäàã, Áåéðÿê, Àëï ßðÿí, Óðóç, Äÿëè Ãàð÷àð, Äÿëè Äîìðóë, Ãàíòóðàëû,
Ãûðããûíûã, Éåýíÿê, Äöëÿê Óðàí, Èëàëìûø, Ðöñòÿì (Òîüñóí îüëó), Áàñàò,
ßìðàí, Ñÿýðÿê.
“Áóüàú”, “Áåéðÿê”, “Éåýíÿê” áîéëàðûíûí éàðàíìàñû ìåõàíèçìè
ýþñòÿðèð êè, áöòöí îüóç ãÿùðÿìàíëàðûíûí áÿéëèê ãàçàíìà ìÿðàñèìè
îëóá. Áó ìÿãàì “Áóüàú” áîéóíäà òàðèõè ðåàëëûüû âÿ áöòöí àéäûíëûüû èëÿ
èôàäÿñèíè òàïûð. Îüóçíàìÿäÿ éàøëû íÿñëèí äþéöøÿí, àò öñòöíäÿ îëàí íöìàéÿíäÿëÿðè – Àðóç Ãîúà, Ãàðàýöíÿ, Áÿêèë “Êèòàá”à (âÿ éà äàñòàíà),
íåúÿ äåéÿðëÿð, ùàçûðúà øÿêèëäÿ, ìöÿééÿíëÿøìèø ñÿðêÿðäÿëÿð êèìè ýÿëèáëÿð; îíëàðûí áàøëàíüûú éîëóíó ÿêñ åòäèðÿí áîéëàð ìåéäàíäà äåéèë,
ìÿñÿëÿí, Àðóçà íèéÿ Àòàüûçëû ëÿãÿáè âåðèëèá, Ãàðàýöíÿ íèéÿ ìÿùç áåëÿ
àäëàíûá – òÿáèè êè, áóíëàðû øÿðòëÿíäèðÿí ùàäèñÿëÿð îëóá. Äàñòàíäà Ãàçàí
õàíûí òÿéèíëÿðè âàð “...Òöëö ãóøóí éàâðûñû, áèçÿ-ìèñêèí óìóäó, Ãîíóð
____________
àòûí éèéÿñè, Áàéûíäûð õàíûí ýþéýöñö...” Àíúàã áóíëàð Ãàçàí õàíûí
102
èýèäëèêëÿðè äåéèë. Ãàðäàøû îüëó Ãàðàáóäàã ùàããûíäà “Ãàçàíûí ãûçûí
ÿðëèêëÿ àëàí” èôàäÿñè âàð. Áèð ùàëäà êè, þç ÿìèñè ãûçûíû àëìàã ö÷öí ãÿùðÿìàíëûã ýþñòÿðìÿê ëàçûì ýÿëèð, äåìÿëè, Áàéûíäûð õàíûí ãûçû èëÿ åâëÿíìÿê ö÷öí Ãàçàí äà ùàíñûñà ñûíàãäàí ÷ûõûá. Áàøãà äàñòàíëàðäà äà,
íàüûëëàðäà äà ùþêìäàð ãûçû èëÿ åâëÿíìÿê áþéöê èìòàùàíëà ìöìêöí
îëóá (Ãàíòóðàëû áîéóíó äà õàòûðëàéûí). Éàõóä Ãàçàíûí áÿéëÿð áÿéè ðöòáÿñèíè ãàçàíìàñû ö÷öí ìöòëÿã áîé âàð îëóá. Éÿíè Ãàçàí “Êèòàá”äàêû
ìÿðòÿáÿéÿ ãÿùðÿìàíëûãëàð ýþñòÿðÿ-ýþñòÿðÿ ýÿëèá. Ùàëáóêè “Êèòàá”ûí
ëàï ÿââÿëèíäÿúÿ Ãàçàí áèçÿ ãÿùðÿìàíëûüû èëÿ éîõ, ïÿðèøàí ñóáéåêò
êèìè, åâèíèí éàüìàëàíìàñû èëÿ òÿãäèì îëóíóð. Õàòûðëàòäûüûì êèìè,
ÿñëèíäÿ ùÿìèí áîéóí ãÿùðÿìàíû Ãàðàúà ÷îáàíäûð.
Îðõîí-Éåíèñåé äàñòàíëàðûíäà Áóìûíûí, Èëòåðèøèí õàãàíëûã (Êàüàí)
òàõòûíà ÷ûõìàñû ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðèëèð. Áàéûíäûð õàíëàð õàíûäûð – áó,
õàãàí öíâàíûäûð. Îíóí òàõòà ÷ûõìà ìÿðàñèìè îëìàëûéäû. Éàõóä äåäèéèì êèòàáÿëÿðäÿ Òîíéóêóêóí ñûðàâè äþéöø÷ö àòûíäà õàãàíëûüûí âÿçèðè àüñàããàëû ìþâãåéèíÿ ýÿëìÿñè ýþñòÿðèëèð. Ùÿìèí éîëëà Äÿäÿ Ãîðãóä äà
Ãàëûí Îüóç åëèíèí àüñàããàëëûüûíà óúàëìûøäûð. Äåìÿëè, ÿëèìèçäÿ îëàí
äàñòàíà ãÿäÿð áó øÿõñèééÿòëÿðèí éîëóíó ýþñòÿðÿí áàøãà áîéëàð – Îüóçíàìÿëÿð îëìóøäóð. Áåëÿëèêëÿ, ùÿð ãÿùðÿìàí – ñÿðêÿðäÿ ùàããûíäà òÿê
áèðúÿ áîé ãÿáóë åòñÿê, Äÿäÿ Ãîðãóä Îüóçíàìÿñè ãûðõ éåääè áîéäàí
èáàðÿò íÿùÿíý áèð äàñòàí îëìóø îëóð.
Áó ìöëàùèçÿíèí ìÿíäÿí ÿââÿëêè ìöÿëëèôëÿðè Ì.ßðýèí5 âÿ Â. Æèðìóíñêèäèð.6
Áÿñ ñÿáÿá íÿäèð êè, áåëÿ áèð íÿùÿíý äàñòàí (ôèêðèìèçÿ ýþðÿ, ÿí àçû 47
áîé, ÿí ÷îõó èñÿ 130-äàí àç îëìàéàðàã) úÿìè 12 áîé øÿêëèíäÿ áèçÿ
÷àòìûøäûð. Áèçúÿ, éàçûéà àëûíàðêÿí Ãàëûí Îüóç Åëè (äþâëÿòè) ùàããûíäà,
Îüóçóí ìèôîëîæè äöøöíúÿñè, Îüóç úÿìèééÿòè, Îüóçóí ìöÿééÿí òàðèõè
ìÿðùÿëÿäÿêè ìÿäÿíèééÿòè, àèëÿ-èíñàí äàâðàíûøû, ùÿðáè-éöðöø ìåõàíèçìè
ùàããûíäà áèð áöòþâ òÿñÿââöð éàðàòìàã ÿñàñ ìÿãñÿä îëìóøäóð. Áó òÿñÿââöð òàðèõÿ ÷åâðèëìÿëè âÿ ýÿëÿúÿê íÿñèëëÿðÿ ÷àòäûðûëìàëûéäû. Áèð òÿðÿôäÿí,
íÿñèëäÿí íÿñëÿ âåðèëìÿê ö÷öí äàñòàíäà áèð ÷åâèêëèê – éûüúàìëûã
îëìàëûéäû, î áèðè òÿðÿôäÿí, éûüúàìëûã õàòèðèíÿ åëÿ èõòèñàð àïàðûëìàìàëûéäû
êè, Îüóçóí òàðèõè ùàããûíäàêû òÿñÿââöðöí áöòþâëöéö çÿäÿëÿíìÿñèí. Äåìÿëè, ñå÷ìÿäÿ úèääè, òàðèõè áàõûìäàí ÿñàñëàíäûðûëìûø ìöÿééÿí
ïðèíñèïëÿð îëóá. Ìÿñÿëÿí, íèéÿ 57 ãàëàíûí à÷àðûíû àëìàã ö÷öí 57 éöðöø
àïàðìûø, îíäàí ÿëàâÿ 37 ãàëà áÿéèíèí ìÿùáóá ãûçëàðûíû àëûá ãà÷ûðìàã
ö÷öí 37 ñÿôÿð åòìèø (áöòþâëóêäÿ 94 áîéóí ãÿùðÿìàíû) Èëÿê Ãîúà îüëó
____________
Àëï ßðÿí éîõ, ìÿùç Áàìñû Áåéðÿê éàçûéà àëûíìûøäûð. ßââÿëÿí, Áàìñû
103
Áåéðÿéèí àäûíà áàüëàíìûø “Àëïàìûø” äàñòàíû ýþñòÿðèð êè, îíóí äà çÿíýèí
ãÿùðÿìàíëûã òÿðúöìåéè-ùàëû îëóá. Àíúàã áóíäàí ÿëàâÿ âÿ áóíóíëà
éàíàøû Áåéðÿêëÿ áàüëû åëÿ êåéôèééÿòëÿð âàð êè, îíëàð Îüóç Åëè, Îüóç
úÿìèééÿòè ùàããûíäà äàùà ìöùöì ìÿëóìàòëàð, áèëèêëÿð âåðèð - ìÿñÿëÿí,
Áåéðÿêäÿêè îçàí ìÿùàðÿòè èëÿ ôèçèêè ýöúöí âÿùäÿòè, ãÿùðÿìàíëûã, ñèôÿò
ýþçÿëëèéè âÿ ñåâýèëè çÿðèôëèéè – Áàíó÷è÷ÿê ìîòèâèíèí áÿäèè êàìèëëèéè, îíóí
òàëåéèíäÿêè òðàýèêëèê, îíóí äþâëÿò àïàðàòû èëÿ éàõûíëûüû âÿ ñ. Äîüðóäóð,
áèç áèëìèðèê êè, Èëÿê Ãîúà îüëó Àëï ßðÿí ùàíñû êåéôèééÿòëÿðè èëÿ, ìÿñÿëÿí, òÿêúÿ ôèçèêè èìêàíëàðû èëÿ, éîõñà äàùà íÿëÿðè èëÿ ñÿúèééÿëÿíèá, àíúàã
Áåéðÿéèí ôèçèêè, ùèññè-ÿãëè úÿùÿòëÿðè èëÿ Îüóç Åëè âÿ Îüóç úÿìèééÿòè
ùàããûíäà âåðäèéè áèëèê áèçè, éÿíè ñîíðàêû íÿñèëëÿðè òÿìèí åäèð. Éàçûéà
àëûíìûø áàøãà áîéëàðäàêû Îüóç èýèäëÿðèíèí äÿ Îüóç úÿìèééÿòèíè òÿìñèë
åòìÿê áàõûìûíäàí àíêåòëÿðèíè òÿùëèë åòìÿê îëàðäû.
Àíúàã áó äà êèôàéÿòäèð, ãÿíàÿòèìèçäÿ ãàëàã êè, áîéëàðûí éàçûéà
àëûíìàñûíäà ñå÷èì ïðèíñèïè îëìóøäóð. Áèç äàñòàí éàðàäûúûëûüû èëÿ áàüëû
áó ìþâúóä ôèêðè ãÿáóë åäèðèê êè, ãÿùðÿìàíëûã äàñòàíû òàðèõèí øèôàùè äÿðñëèéèäèð. Âÿ ãÿíàÿòèìèç áóäóð êè, Äÿäÿ Ãîðãóä îüóçíàìÿëÿðèíè éàçûéà
àëàí äàùè øÿõñ Îüóç òàðèõèíèí éàçûëû äÿðñëèéèíè éàðàòìàã ìÿãñÿäèíè èçëÿìèøäèð. Áó áàõûìäàí éàçûéà àëûíìûø áó àáèäÿíèí àäûíäàêû “êèòàá”
ñþçö îëäóãúà òàðèõè ÿùÿìèééÿòëè áèð ôàêòäûð. Áèç áèëìèðèê êè, áó, ÿñëèíäÿ
òöðêúÿ îëìóø “áèòèê” âÿ éà “éàçû” ñþçëÿðèíäÿí ùàíñûíûíñà ÿðÿáúÿ ãàðøûëûüû êèìè òÿðúöìÿ îëóíìóøäóð, éîõñà áàøãà òöðêúÿëÿðäÿêè êèìè Àçÿðáàéúàí òöðêúÿñèíäÿ äÿ îëàí “êèòàá” ñþçöíö àáèäÿíè ñîí éàçûéà àëàí øÿõñ
þçö èøëÿòìèøäèð. Ùÿð èêè ùàëäà “éàçûëû”, “éàçûéà àëûíìûø”, “éàçûëìûø”
ìÿçìóíóíó âåðÿí ìöàñèð “êèòàá” ñþçöíÿ óéüóíäóð. Ýþðêÿìëè ãîðãóäøöíàñ Ù. Àðàñëû òàðèõè ôàêòû äÿãèã èôàäÿ åäèð: “Äÿäÿ Ãîðãóä äàñòàíëàðû...
XI ÿñðäÿ7 áèçÿ ìÿëóì îëìàéàí áèð øÿõñ òÿðÿôèíäÿí éàçûéà êþ÷öðöëìöøäöð êè, èíäè “Äÿäÿ Ãîðãóä Êèòàáû” àäû èëÿ ìÿøùóðäóð”.8 Ùÿãèãÿòÿí, àä
áóýöíêö ìÿíàñûíäà êèòàáäûð, ùÿì äÿ ìÿùç äÿðñëèê êèòàáûäûð âÿ “Äÿäÿ
Ãîðãóä Êèòàáû” Îüóç òàðèõèíèí éàçûëû äÿðñëèéäèð.
“Äÿäÿ Ãîðãóä Êèòàáû”íûí òàðèõè ìÿíáÿ îëìàñû èëÿ áàüëû áèð ôàêòû
íÿçÿðÿ àëìàã éåòÿð êè, XIII - XVII ÿñðëÿð àðàñûíäàêû òàðèõ÷èëÿðäÿí Îüóç
òàðèõè èëÿ ìàðàãëàíàíëàðûí, äåìÿê îëàð êè, ùàìûñû îíà öç òóòìóø, áó âÿ éà
áàøãà ñÿâèééÿäÿ îíäàí éàðàðëàíìûøäûð. Òàðèõ÷èëÿð Äÿäÿ Ãîðãóäó òàðèõè
øÿõñèééÿò êèìè ñÿúèééÿëÿíäèðìèø, “Êèòàá”ûí åïèçîäëàðûíû éåðè ýÿëäèêúÿ
òàðèõè ùàäèñÿ êèìè àëìûøëàð. Åëõàíëû âÿçèðè Ðÿøèäÿääèí (XIV), ìèñèðëè ßáó
____________
Áÿêð èáí Àáäóëëà èáí Àéáÿê ÿä-Äÿâàäàðè (XIV), Éàçûúûîüëó ßëè (XV),
104
ßëèøèð Íÿâàè (XV), Áàéáóðäëó Îñìàí (XVI), ßáöëãàçè Áàùàäûð õàí
(XVII) âÿ áàøãà òàðèõ÷èëÿðèí ÿñÿðëÿðèíäÿêè Îüóç òàðèõè èëÿ áàüëû
ìÿãàìëàðû õöëàñÿ åäÿí Ì.ßðýèí9 ùÿð õöëàñÿíèí ñîíóíäà íÿòèúÿ êèìè
ñþéëÿéèð êè, áó ìÿëóìàò “Äÿäÿ Ãîðãóä Êèòàáû”íäàí ýÿëèð.
Ìÿñÿëÿí, Ðÿøèäÿääèíèí ÿñÿðè èëÿ áàüëû éàçûð: “Ýþðöëöéîð êè,... îíóí
(Äÿäÿ Ãîðãóäóí – Ò.Ù.) àêûë ùîúàëûüû, êÿðàìÿò ñàùèáè îëìàñû, Ïåéüÿìáÿð çàìàíûíäà éàøàìûø áóëóíìàñû, áàéàò áîéóíäàí îëìàñû, ÷îúóêëàðà àä ãîéìàñû, ýþçÿë ñþçëÿð ñþéëÿìÿñè “Äÿäÿ Ãîðãóä Êèòàáû”íäàêû
þçÿëëèêëÿðèí áàøäàí-áàøà åéíèäèð”10. Àç âÿ éà ÷îõ áÿíçÿðëèêëÿðëÿ áöòöí
òàðèõè ìÿëóìàòëàð “Êèòàá”ûìûçà áàüëàíûð. Â.Áàðòîëä11 âÿ Ì.ßðýèí12
Éàçûúûîüëó ßëèíèí ÿñÿðèíäÿí áó ïàð÷àíû þðíÿê ýÿòèðèðëÿð: “Ïåéüÿìáÿð
ÿëåéùöññÿëàì çàìàíûíà éàãûí çàìàíäà Áàéàò áîéûíäàí Ãîðãóä Àòà
ãîïäû. Íÿ äåð èñÿ, îëóðäû. Ãàèáäÿí õÿáÿðëÿð ñþéëÿð èäè. Ùÿã-Òÿàëà àíûí
êþíëèíÿ èëùàì åäÿð èäè. Àéûòäû: “Àõûð çàìàíäà ýåðö õàíëûã Ãàéûéà
âåðèëöá, êèìñÿ ÿëëÿðèíäÿí àëìûéà” äåäè. Äåäöýè Îñìàí ðÿùìÿòóëëàù
íÿñëèäöð”. Ìöÿëëèôëÿðèí äåäèêëÿðè êèìè âÿ ýþðöíäöéö êèìè, áó ïàð÷à
“Äÿäÿ Ãîðãóä Êèòàáû”íûí áàøëàíüûúûíäàêû úöìëÿëÿðèí òÿõìèíÿí
åéíèäèð. “Êèòàá”äà åëÿ äàñòàíëàð âàð êè, îíëàð áÿäèèëèê ÿëàìÿòè ñàéûëûð,
àäèúÿ ÿäÿáè ìöáàëèüÿ êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèëèð. Ìÿñÿëÿí, Àðóç Ãîúà áåëÿ
òÿãäèì îëóíóð: “Àëòìûø ÿðêÿú äÿðèñèíäÿí êöðê åëÿñÿ, òîïûãëàðûíû
þðòìèéÿí, àëòû þýÿú äÿðèñèíäÿí êöëàù åòñÿ, ãóëàãëàðûíû þðòìèéÿí, ãîëûáóäû õûðàíúà, óçóí áàëäûðëàðû èíúÿ, Ãàçàí áÿýöí òàéûñû Àòàüûçëó Àðóç
Ãîúà”13. Òàðèõ÷è òÿðÿôèíäÿí éàçûëìûø âÿ òàðèõ ÿñÿðè îëìàñûíà øöáùÿ
îëóíìàéàí Éàçûúûîüëó ßëèíèí “Ñÿëúóãíàìÿ”ñèíäÿêè ßôðàñèéàá îüëó
Àëï Àðóçóí ïîðòðåòè áåëÿäèð: Äîõñàí äÿðèäÿí êöðê îíóí òîïóãëàðûíà
÷àòìûð, îí äÿðèäÿí ïàïàã îíóí ñà÷ëàðûíû þðòìöð.14 Áó, “Êèòàá”äàêû
ùÿìèí Àðóç Ãîúàäûð – êöðêöíöí þë÷öñö îòóç ÿðêÿú äÿðèñè, ïàïàüûíûí
þë÷öñö äþðä þéÿú äÿðèñè áþéöéöá. ßýÿð “Êèòàá”äàêû þë÷ö áÿäèèëèêëÿ
øÿðòëÿíèðäèñÿ, áÿñ áó íÿäèð? Àðóç ùÿìèí òàðèõ ÿñÿðèíäÿ áèð äÿôÿéÿ îí
ãîéóíóí ÿòèíè éåéèð, áèð àòûí áàøûíû áèðäÿôÿéÿ àüçûíà ãîéóá óäóð.
Éàõóä éåíÿ ùÿìèí åëìè òÿñâèðäÿ Áàéáþðÿ îüëó Áÿé Áàðû (“Êèòàá”äàêû
Áåéðÿê) áèð îòóðóìà áèð äàíàíûí õþðÿéèíè íóø åäèð, èëàíû òóòóá äèðè-äèðè
éåéèð âÿ ñ. Ìöáàëèüÿ âàðñà, áóíëàðà äåéÿðëÿð. Áöòöí áóíëàð îáðàçëûëûãëà
áàüëû øèøèðòìÿëÿð äåéèë, ìèôîëîæè íÿùÿíýëÿð òèïèíèí ÿêñ îëóíìàñûäûð.
Áÿäèèëèê âÿ åëìèëèê ìèôîëîæè êîäà åéíè ìöíàñèáÿòäÿäèð (“Êîðîüëó” èëÿ
ìöãàéèñÿ åäèí). Áó ìÿíàäà “Äÿäÿ Ãîðãóä Êèòàáû” äàùà ãÿäèì
îëàðàã, ñîíðàêû ìöÿëëèôëÿð ö÷öí ùÿì òàðèõè, ùÿì áÿäèè-ÿäÿáè ìÿíáÿ
____________
îëìóøäóð.
105
Äåéèëÿíëÿðäÿí áóíëàð ÷ûõûð: 1) “Äÿäÿ Ãîðãóä Êèòàáû”, äîüðóäàí
äà, ìÿùç òàðèõ êèòàáû îëàðàã éàçûéà àëûíìûøäûð êè, ýÿëÿúÿê íÿñèëëÿð
îíäàí “Îüóç òàðèõè” êèìè èñòèôàäÿ åòñèíëÿð; 2) Áó “Êèòàá”, ýþðöíäöéö
êèìè, àäëàðû ÷ÿêèëÿí òàðèõè òÿäãèãëÿðèí ùàìûñûíäàí ÿââÿë éàçûéà
êþ÷öðöëìöøäöð. Âÿ îðòà ÿñð òàðèõ÷èëÿðè îíó ùÿãèãÿòÿí þç òàðèõè ìèññèéàñûíäà ãÿáóë åòìèø âÿ îíäàí Îüóç òàðèõèíè þéðÿíìèøëÿð.
“Êèòàá”ûí äÿðñëèê ìàùèééÿòèíè áèð íþâ ÿéàíè òÿñÿââöð åòìÿê ö÷öí
Îüóç ãÿùðÿìàíëàðûíûí ìöñòÿãèë äàñòàíëàðûíäàí áèðè èëÿ ìöãàéèñÿ
àïàðàã. “Êèòàá”äà Áåéðÿéèí àäû èëÿ áàüëû áîé âàð. Åéíè çàìàíäà,
äåäèéèìèç êèìè, Áåéðÿéèí àäûíà áþéöê “Àëïàìûø” äàñòàíû ìþâúóääóð.
Ùàçûðäà ÿëèìèçäÿ îëàí éàçûéà àëûíìûø “Àëïàìûø” äàñòàíû, ìöàñèð
òÿáèðëÿ äåñÿê, 25 ÷àï âÿðÿãè ùÿúìèíäÿäèð. Áó, îí èêè áîéäàí èáàðÿò
“Êèòàá”äàí ö÷ äÿôÿäÿí äÿ àðòûã ÷îõäóð. Ùàëáóêè, Áåéðÿê áîéó “Äÿäÿ
Ãîðãóä Êèòàáû”íûí áèð ôÿñëè äåìÿêäèð. “Àëïàìûø”ëà “Êèòàá”ûí ôÿðãè
íÿäèð? Áèðèíúèñè áèð ãÿùðÿìàíûí áöòþâ òÿðúöìåéè-ùàëûíûí òÿãäèìèäèð,
áèð òöðê èýèäèíèí – àëïûíûí áöòöí òÿôÿððöàòû èëÿ éàøàíûøûäûð. Àíúàã
“Êèòàá” áöòþâ Ãàëûí Îüóçóí, áèð äþâëÿòèí òàðèõèäèð – Îüóçóí áöòöí
òÿðêèáèíè – È÷ âÿ Äàø îüóçëàðû, îíëàðûí äàìüàëàðûíà ãÿäÿð òÿùëèë åäèð;
“Êèòàá”äà îëàí “Àëïàìûø” ãÿùðÿìàíûíûí - Áåéðÿéèí áöòþâ ãÿùðÿìàíëûã úîüðàôèéàñû éîõ, áó úîüðàôèéàíûí õÿðèòÿ òèïèíäÿ ìèãéàñû, òÿôÿððöàòû
éîõ, ÿí ìöùöì ÿëàìÿòëÿðè ÿêñ îëóíóð. Áó, ìÿùç äÿðñëèê ÿëàìÿòèäèð. Áó
áàõûìäàí “Àëïàìûø”û, ìÿñÿëÿí, “Êîðîüëó” èëÿ, “Êèòàá”û èñÿ, ìÿñÿëÿí,
“Úàìåÿò-òÿâàðèõ”ëÿ ìöãàéèñÿ åòìÿê îëàð. “Àëïàìûø”äà þí ïëàíäà
áÿäèèëèê, “Êèòàá”äà èñÿ þí ïëàíäà òàðèõèëèê ÿñàñ æàíð ýþñòÿðèúèñèäèð. Âÿ
áó ìÿíàäà “Êèòàá”ûí Îüóç ãÿùðÿìàíëûã äàñòàíëàðûíûí ìîíòàæû îëìàñû
òàðèõ÷èëèéÿ êþëýÿ ñàëìûð. ×öíêè Îüóçóí, ýåíèø ìÿíàäà òöðêöí òàðèõè ôàñèëÿñèç ãÿùðÿìàíëûãëàðäàí èáàðÿòäèð. Òàðèõÿí ýÿëÿí òöðê èìïåðèéàëàðûíûí àðàñûêÿñèëìÿçëèéè áó ãÿùðÿìàíëûüûí òÿñäèãèäèð. Îüóçóí ìÿèøÿòè,
ìÿäÿíèééÿòè – ùàìûñû ãÿùðÿìàíëûüûíûí è÷èíäÿäèð, ùàìûñû áó ãÿùðÿìàíëûüûí éàðàòäûüû àòìîñôåðäÿí ùàâà àëûð, îíóíëà òÿíÿôôöñ åäèð. Áóíà
ýþðÿ äÿ ãÿùðÿìàíëûã Îüóçóí ðåàë òàðèõèäèð.
“Äÿäÿ Ãîðãóä Êèòàáû” Îüóç òàðèõèíèí éàçûëû äÿðñëèéèäèðñÿ, òÿáèè êè,
äÿðñëèéÿ ùÿð øåé äöøÿ áèëìÿç, ÿùàòÿ îëóíàí ùàäèñÿëÿðèí ìàòåðèàëûíäà,
äåäèéèìèç êèìè, áèð èúìàë÷ûëûã (êîíñïåêò÷èëèê) îëìàëûäûð. Èõòèñàð ïðèíñèïèíäÿ äöíéà äàñòàí÷ûëûüûíäà ýþðöíìÿìèø ôÿíä èøëÿíìèøäèð: èõòèñàð
îëóíìóø áîéëàðûí ãÿùðÿìàíëàðû êîíêðåò àòðèáóòëàðëà äÿðñëèéÿ ñàëûíûðëàð.
Áó àòðèáóòëàð ùÿìèí áîéëàðäàêû ãÿùðÿìàíëûãëàðûí äàìüàëàðûäûð – áó
____________
äàìüàëàðäà áîéëàðäàêû ãÿùðÿìàíëûãëàðûí éûüúàì ìÿçìóíó ùÿêê îëó106
íóð – äÿðéà äàìúûäà, ýöíÿø çÿððÿäÿ äóéóëàí, åòíîñ äàìüàäà ãàâðàíàí
êèìè. Áó, äÿðñëèê õöñóñèééÿòèäèð êè, ìÿñÿëÿí, 3-úö áîéäà Áåéðÿê, 7úèäÿ Éåýíÿê ýÿëÿúÿéè ùàëäà, 2-úè áîéäà îíëàð þç ãÿùðÿìàíëûã
àíêåòëÿðè èëÿ òÿãäèì îëóíóðëàð. Îáðàçëû äåñÿê, ùÿð èýèä þç äàñòàíûíäàêû
ÿí ìöùöì ÿëàìÿòëÿðè èëÿ äÿðñëèéèí èúìàë áþëìÿñèíÿ ñàëûíûð.
Áàøãà áèð ùàäèñÿ. 12-úè áîéäà È÷ Îüóçëà Äàø Îüóçóí ãàðøûëàøìàñûíäà
úÿìèñè ö÷ úöò ãÿùðÿìàíûí àäû ÷ÿêèëèð: ö÷ íÿôÿð È÷äÿí, ö÷ íÿôÿð Äàøäàí. È÷
Îüóçäà áó ö÷ íÿôÿðäÿí áèðè ßíñÿ Ãîúà îüëó Îã÷óäóð. Îíóí àäû áöòöí
äàñòàí áîéó éåýàíÿ áóðàäà ýþðöíöð. Åëÿ áèë äÿðñëèéè òÿðòèá åäÿí äàñòàí÷û
óíóäóëìóø âàúèá èýèäèí àäûíû éàäà ñàëûð – äÿðñëèê áó ãÿùðÿìàíñûç êå÷èíÿ
áèëìÿçìèø. Éàõóä, éåíÿ ñîíóíúó áîéäà È÷ Îüóçäàí Ãûëáàø àäëû áèð àüñàããàë èøòèðàê åäèð. Î, áàðûøûã ö÷öí áèð íå÷ÿ íÿôÿðëÿ Àðóçóí éàíûíà ýåäèð.
Ùàëáóêè áó ìÿãàìäà Äÿäÿ Ãîðãóäóí ýåòìÿñè ýþçëÿíèðäè. Äåìÿëè,
Ãûëáàø áèð àüñàããàë êèìè î äÿðÿúÿäÿ ñàéûëàíäûð êè, íöìàéÿíäÿëèéÿ ìÿùç
î áàø÷ûëûã åäèð. Ùÿòòà î, Àðóçà Ãàçàí õàíûí òàïøûðûüûíäà íÿçÿðäÿ òóòóëìàìûø áèð óëòèìàòóì âåðèð, ìöñòÿãèë äöøöíúÿ ñàùèáèäèð. Ìÿëóìäóð êè,
Ãàëûí Îüóçóí àüñàããàëëàðû, ñàéûëàí-ñå÷èëÿí éàøëûëàðû úàâàíëûüûíäà àòëà, ãûëûíúëà ñûíàíìûø àäàìëàðäûð. Ýþðöíöð, áåëÿ ìöäðèêëÿøìèøëÿðèí è÷ÿðèñèíäÿ
Ãàçûëûã Ãîúà, Óøóí Ãîúà, Áàéáþðÿ âÿ áàøãàëàðû èëÿ éàíàøû Ãûëáàø Ãîúà
äà îëìóøäóð. Ãàëûí Îüóç äþâëÿò÷èëèéèíäÿ óíóäóëìàñû ìöìêöí îëìàéàí
áó øÿõñ äÿðñëèéèí ñîí ôÿñëèíÿ äàõèë åäèëèð.
Ìÿíúÿ, XI ôÿñëèí àíîìàëèéà êèìè éàðàäûëìàñû äà äàñòàíûí éàçûëû
äÿðñëèéÿ ÷åâðèëìÿñè èëÿ áàüëûäûð; 2-úè, 4-úö áîéëàðäà Óðóç éåòêèíëèê
ùÿääèíäÿ âåðèëäèéè ùàëäà, áèðäÿí 11-úèäÿ êþðïÿ êèìè òÿãäèì îëóíóð.
Ùåñàá åäèðÿì êè, áóðàäà èêè ñÿáÿá îëìàëûäûð: 1. Éàøëû íÿñèëäÿí îëàí
áàøãàëàðû êèìè Ãàçàíûí äà ãÿùðÿìàíëûüû – ÿñë øöúàÿòè äàñòàíãàáàüû ùàäèñÿëÿðèí è÷èíäÿäèð. Àíúàã áÿéëÿð áÿéè êèìè îíóí ôþâãÿëàäÿ ýöúö ùàããûíäà àéäûí òÿñÿââöð éàðàäûëìàëûéäû. Âÿ ìàðàãëûäûð êè, áó òÿñÿââöð
äöøìÿíëÿ éîõ, ìÿùç äöøìÿíè ëÿðçÿéÿ ñàëàí Îüóç èýèäëÿðè èëÿ äþéöø
ñÿùíÿñèíäÿ úàíëàíäûðûëûð. Áó äàùà ýöúëö òÿãäèìàòäûð. 2. Ãàçàí õàíûí
îüëó Óðóç Îüóç úàâàíëàðû àðàñûíäà àúèç êèìñÿ êèìè éàääà ãàëûðäû.
Ùàëáóêè “Êèòàá”ûí ÿââÿëêè áîéëàðûíäàêû éöðöøëÿðäÿ àíêåòëè Îüóç
èýèäëÿðèíèí ñèéàùûñûíäà Óðóç áÿéèí àäû ÷ÿêèëèð (3-úö áîé). Óðóç áÿéèí
Ãàçàí õàíûí îüëó îëìàüà ëàéèã Îüóç ãÿùðÿìàíû îëàðàã éàääàøäà
ãàëìàñû ö÷öí îí áèðèíúè áîéà åùòèéàú âàðäû.
Ìÿíúÿ, ùÿð èêè ôàêòîð äÿðñëèéèí áöòþâëöéö, êàìèëëèéè ö÷öí çÿðóðè
èäè. ßêñ ùàëäà Ãàëûí Îüóçóí èêè ìöùöì øÿõñèééÿòèíèí îáðàçû ýÿðÿê
____________
îëäóüó ñÿâèééÿäÿí àøàüû ýþðöíÿðäè.
107
Îüóçóí åòíèê àíòîëîæè ñèñòåìèíèí òàì ÿùàòÿñè ö÷öí äÿðñëèêäÿ ìþâçó ìöõòÿëèôëèéè ýþçëÿíèð. “Äÿëè Äîìðóë” âÿ “Òÿïÿýþç” áîéëàðûíäà
âåðèëÿí ôþâãÿë ãöââÿëÿðëÿ ÿëàãÿëè ùåêàéÿëÿð Îüóçóí ìèôîëîæè ñòàòóñóíà
áàüëûëûãäàí ýÿëèð. Éåíÿ äÿðñëèê ïðèíñèïèíÿ äèããÿòëÿ ÿìÿë îëóíìóø îëóð.
Áèëèíäèéè êèìè, äÿðñëèêëÿð ìöõòÿëèô ùÿúìäÿ îëà áèëÿð, äÿðñëèéè ãûñà äà
éàçìàã îëàð, ýåíèø äÿ. Àíúàã äÿðñëèê þç ïðåäìåòè ùàããûíäà áèòêèí áèëèê
âåðìÿëèäèð. Áó òÿëÿá “Äÿäÿ Ãîðãóä Êèòàáû”íà äà àèääèð. “Êèòàá” áèçÿ
èêè ùÿúìäÿ ÷àòìûøäûð. Ùÿð èêèñè - áèðè éûüúàì, áèðè ýåíèø äÿðñëèê øÿêëèíäÿ
Ãàëûí Îüóç òàðèõèíèí ìàùèééÿòè ùàããûíäà áöòþâ ìÿëóìàò âåðèð.
Ì.ßðýèí áó ìÿñÿëÿíè àéäûí èôàäÿ åäèð: “Àëòû ùåêàéÿéè è÷èíÿ àëàí áó
íöñõÿ (Âàòèêàí íöñõÿñè – Ò.Ù.) áó àëòû ùåêàéÿ èëÿ äÿ áöòöí áèð êèòàá
òÿøêèë åäÿ áèëìÿêäÿäèð. Äðåçäåí íöñõÿñè áèëèíìÿñÿéäè, “Äÿäÿ Ãîðãóä
Êèòàáû” Âàòèêàí íöñõÿñè èëÿ àëòû ùåêàéÿäÿí èáàðÿò ñàíûëà áèëÿðäè”.15
Éÿíè àëòû âÿ îí èêè áîéëó îëäóüó êèìè, íÿ âàõòñà îí àëòû âÿ éà èéèðìè,
éàõóä äàùà ÷îõ áîéëó “Êèòàá”ëàð äà òàïûëà áèëÿð. Áóíó ÿñÿðèí ãóðóëóøóíóí þçö äèêòÿ åäèð. Ùàíñû ùÿúìäÿ îëóðñà-îëñóí, òàïûëà áèëÿí áó
“Êèòàá”ëàð áöòöí îüóçíàìÿ – äàñòàíëàðû ÿùàòÿ åòìÿéèá, ìÿùç ñå÷ìÿ
èúìàëëàð òèïèíäÿ îëàúàãäûð.
ßÄßÁÈÉÉÀÒ:
1. ñÿù.7.
2. Ô.Ñöìÿð. Îüóçëàð. Áàêû, 1992, ñ. 257 âÿ á.
3. Áàõ: Ò.Ùàúûéåâ. Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè äèëè òàðèõè. Áàêû, 1976, ñ. 96.
4. Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä åíñèêëîïåäèéàñû. I úèëä., Áàêû, 2000, ñ. 52.
5. Ì.Åðýèí. Äåäå Êîðêóò êèòàáû. Àíêàðà, 1994, ñ. 33-34.
6. Â.Ì.Æèðìóíñêèé. Òþðêñêèé ãåðîè÷åñêèé ýïîñ. Ë., 1974, ñ. 605-615.
7. Áó òàðèõëÿ áàüëû òÿôÿððöàò ö÷öí áàõ: Ò.Ùàúûéåâ. Äÿäÿ Ãîðãóä: äèëèìèç,
äöøöíúÿìèç. Áàêû, 1999, ñ. 21-22.
8. Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû òàðèõè. I úèëä, Áàêû, 1960, ñ. 50.
9. Ì.Åðýèí. “Äåäå Êîðêóò êèòàáû”, Àíêàðà, 1994, ñ. 34-44.
10. Éåíÿ îðàäà, ñ. 35.
11. Â.Áàðòîëüä. Ñî÷èíåíèÿ. V, ñ. 380-381.
12. Ì.Åðýèí. Ýþñòÿðèëÿí ÿñÿð, ñ. 38.
13. Äÿäÿ Ãîðãóä Êèòàáû. Áàêû, 1988, ñ. 49-50.
14. Áàõ: Â.Áàðòîëüä. Êíèãà ìîåãî Äåäà Êîðêóòà. Áàêó, 1999, ñ. 237-238
15. Ì.Åðýèí. Ýþñòÿðèëÿí ÿñÿð, ñ. 34.
____________
108
Øàìèë Úÿìøèäîâ
“ÄßÄß ÃOÐÃÓÄ KÈTÀÁÛ”ÍÄÀ ÚÎÜÐÀÔÈ ÌÖÙÈÒ
“Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ãÿäèì éàçûëû àáèäÿñè,
îíóí áÿäèè òàðèõèäèð. Î, ÿäÿáèééàòøóíàñ ö÷öí îíóí åïîïåéàñû, åòíîãðàô
ö÷öí èñÿ õàëãûí ìèëëè ÿëàìÿòëÿðè ñàëíàìÿñèäèð (23, 4). Áó äàñòàí àáèäÿñèíäÿ éàðûìêþúÿðè, éàðûìîòóðàã ùÿéàò øÿðàèòèíäÿ éàøàìûø ãÿäèì àçÿðáàéúàíëû îüóçëàðûí ãÿùðÿìàíëûã ìöáàðèçÿëÿðè, ãÿäèì ìÿèøÿòëÿðè òÿñâèð
îëóíìóøäóð. Îüóç ãÿùðÿìàíëàðû òÿêúÿ ìàëäàðëûãëà äåéèë, áàü÷ûëûãëà äà
ìÿøüóë îëóð, éåòèøäèðäèêëÿðè öçöìäÿí àë øÿðàá ùàçûðëàéûðëàð. Áóíó äàñòàíûí ãÿùðÿìàíëàðûíäàí Äÿëè Äîìðóëóí àøàüûäàêû ñþçëÿðèíäÿí äÿ àøêàð
ýþðìÿê îëóð:
Òþêìÿñè áþéöê áèçèì äàüëàðûìûç îëóð,
Î äàüëàðûìûçäà áàüëàðûìûç îëóð.
Îë áàüëàðûí ãàðà ñàëõûìëû öçöìö îëóð,
Îë öçöìö ñûõàðëàð àë øÿðàáû îëóð (11, 160).
Ìöãÿääèìÿäÿ àòàëàð ñþçö øÿêëèíäÿ äåéèëÿí “ßñêè ïàìáûã áåç
îëìàç” – èôàäÿñè äÿ Àçÿðáàéúàí îüóçëàðûíûí ïàìáûã÷ûëûã âÿ
òîõóúóëóãëà ìÿøüóë îëìàëàðûíà èøàðÿäèð.
Äàñòàíäà òÿñâèð åäèëÿí ùàäèñÿëÿðèí äåìÿê îëàð êè, ùàìûñû
Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ áàø âåðèð.
Áîéëàðäà ÿñàñÿí åðêÿí îðòà ÿñðëÿðäÿí áàøëàìûø ÕÂ ÿñðèí ñîíëàðûíà
ãÿäÿðêè ìèíèëëèê òàðèõè ùàäèñÿëÿðèí ÿôñàíÿâè-ìèôîëîæè åïèçîäëàðëà áÿçÿíÿí áÿäèè ëþâùÿëÿð ÿêñ îëóíìóøäóð. Áàøëûúà îëàðàã Êöð-Àðàç îâàëûüû,
Áÿðäÿ – Ýÿíúÿ – Ýöðúöñòàí ÿðàçèñèíÿ êèìè, øèìàë-øÿðãäÿ Äÿðáÿíä,
øèìàë-ãÿðáäÿ êå÷ìèø Ýþé÷ÿ ÿòðàôû, ãÿðáäÿ Ãàðà äÿðÿ àüçû, Ïàñåíÿ
ãÿäÿð áó ãÿùðÿìàíëàðûí äîüìà âÿòÿíèäèð. Ìèë-Ìóüàí ñàùÿñè îíëàðûí
ãûøëàãëàðû, Àëòóíòàõò äàüëàðû éàéëàãëàðûäûð. Áó ìÿíàäà îíëàðûí ñàáèò
ñÿðùÿäëÿð äàõèëèíäÿ äîüìà éóðäëàðû, ñÿðùÿäëÿðèíäÿ êåøèê ÷ÿêäèêëÿðè,
ãîðóäóãëàðû ìÿìëÿêÿòëÿðè âàðäûð êè, áó äàèðÿ Àçÿðáàéúàíûí ìöàñèð
úîüðàôè ÿðàçèñèíÿ äÿ òàìàìèëÿ óéüóí ýÿëèð.
Åðàäàí ÿââÿë òöðê äèëëè òàéôàëàðûí Ãÿðáäÿí Øÿðãÿ àõûíû, Øÿðãäÿí
____________
Ãÿðáÿ àõûíûíäàí äàùà ãÿäèìäèð! Åðàìûçäàí ÿââÿë 1118-úè èëäÿ ìÿð109
êÿçè Ãåéñÿðèééÿ øÿùÿðè îëàí Ãîìàí òöðêëÿðè ùàããûíäà Ãÿðá òàðèõ÷èëÿðè
÷îõ éàçìûøëàð. Å. ÿ. 1093-úö èëäÿ Àññîð äþâëÿòè òÿðÿôèíäÿí ìÿüëóá
åäèëÿí áó õàëã Ðîìà èëÿ Úÿíóáè Âîëãà ùöäóäëàðûíà êèìè ïÿðàêÿíäÿ
îëóá, äàüûëìûø, 30-40 ìèí àèëÿäÿí èáàðÿò áþéöê áèð ùèññÿ ìÿùç Àçÿðáàéúàíà, Óðìèééÿ èëÿ Àðàí, Êöð-Àðàç þâàëûüû ñàùÿñèíäÿ ìÿñêóíëàøìûøëàð. “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”äàí ÷ûõûø åäÿðÿê àëìàí àëèì: Ùåíðèõ
Äèòñèí äÿ Àíàäîëó âÿ Àçÿðáàéúàíäà îüóç-òöðê òàéôàëàðûíûí ãÿäèìëèéèíè ýþñòÿðìÿñè âÿ éóõàðûäàêû ôàêòëàðà ýþðÿäèð êè, Ôàòåù Ñóëòàí Ìåùìåò 1450-úè èëëÿðäÿ Ðîìà Ïàïàñû ÛÛ Ïàóñà éàçäûüû ìÿêòóáäà ðîìàëûëàðûí âàðèñè îëàí èòàëéàíëàðäàí áåëÿ ýèëåé-ýöçàð åäèð: “Èòàëéàíëàðûí áàíà
äöøìÿí îëìàëàðûíà øàøûéîðóì. Áèç äÿ èòàëéàíëàð êèáè òðîéàëûëàðûí
ñîéóíäàíûç, éóíàíëàðäàí Ùåêòîðóí þúöíö àëìàã áÿíèì ãÿäÿð îíëàðà
äà äöøÿð. Îíëàðñà áàíà ãàðøû éóíàíëàðû òóòóðëàð” (15-ÛÕ).
Áèç ùÿëÿ 1969-úó èëäÿ ÷àï åòäèðäèéèìèç “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”ó
âÿðÿãëÿéÿðêÿí” àäëû ìîíîãðàôèéàäà åðàìûçäàí ÿââÿë ÂÛÛ ÿñðèí èêèíúè
éàðûñûíäà Ãàáàã Àñèéàäà ýþðöíìÿéÿ áàøëàéàí ñêèôëÿðèí åéíè çàìàíäà
àøãóç âÿ éà èøãóç àäëàðû èëÿ “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”äàêû Äàø îüóç âÿ È÷
îüóç àäëàðû àðàñûíäàêû îõøàð ñÿñëÿøìÿ ùàããûíäà ìöãàéèñÿ àðàøäûðìàëàðû àïàðìûøäûã (23, 66-67). Ìÿëóì îëäóüó êèìè Ìèäèéàëûëàðëà ñîíðàêû
äþéöøëÿðäÿ ìÿüëóá îëóá ìöõòÿëèô éåðëÿðÿ äàüûëìûø ñêèôëÿðèí áèð ùèññÿñè
äÿ Àçÿðáàéúàíäà ñàêèí îëóá ãàëìûøëàð (1, 23). Äàùà ìàðàãëûñû îäóð êè,
ìÿøùóð ñîâåò àëèìè È. Ì. Äéàêîíîâ ýþñòÿðèð êè, “ñêèô” àäûíû áÿçè ãÿäèì
ìÿíáÿëÿðäÿ ìöõòÿëèô åòíèê òÿðêèáëè Óðàðòó äþâëÿòèíèí úîüðàôè äàèðÿñèíÿ
ìÿíñóá îëóá, Ãàôãàçûí ìÿùç Àçÿðáàéúàíûí äàüëûã ñàùÿñèíäÿ éåðëÿøÿí
“Èøêèãóëó” âèëàéÿòèíèí àäû èëÿ åéíèëÿøäèðèðëÿð (5, 244). Àëèìèí áó ìÿëóìàòû “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”äà úîüðàôè ìöùèòèí ìÿùç Øèìàëè Àçÿðáàéúàí àðéàëûíäà ìöÿééÿíëÿøäèðèëìÿñèíäÿ ÷îõ áþéöê åëìè ôàêò îëàðàã
ãèéìÿòëÿíäèðèëÿ áèëÿð. ×öíêè åéíè ñþçöí ìöõòÿëèô øÿêëè îëàí áó
“Àøãóç” éàõóä “Èøãóç” àäëàðûíûí “Èøêèãóëó” àäëàíìàñû áþéöê òàðèõè
ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèêäèð. “Àøãóç” âÿ “Èøãóç” àäëàðû “Êèòàáè-Äÿäÿ
Ãîðãóä”äàêû “È÷ îüóç” âÿ “Äàø îüóç”ëà âÿ ùàçûðäà Øÿêè ÿðàçèñèíäÿêè
“È÷ öç” âÿ “Äàø öç”äÿ ñÿñëÿøäèéè êèìè, “Èøêèãóëó” àäû äà ùàçûðäà Àçÿðáàéúàíäà ìþâúóä îëàí ãÿäèì òàéôà âÿ éåð àäëàðû èëÿ ñÿñëÿøìÿêäÿäèð.
Áåëÿ êè, Àçÿðáàéúàíûí êå÷ìèø Ìèë äöçö ñàùÿñèíäÿ éàøàéàí âÿ êå÷ìèøäÿ
ÿí áþéöê êþúÿðè òàéôàëàðäàí áèðèñèíèí àäû “Àøûãëû” âÿ Àçÿðáàéúàíûí
ìÿøùóð éàéëàãëàðûíäàí áèðèñèíèí àäû èíäè äÿ “Èøûãëû” àäëàíûð (8, 124).
____________
Èøãóø-Èøêèãóëó-Èøûãëû-Àøûãëû àäëàðûíûí çàùèðè áÿíçÿéèøè ýþç ãàáàüûíäàäûð.
110
Òÿäãèãàò ýþñòÿðèð êè, áó áÿíçÿéèøëÿð òÿñàäöôè äåéèëäèð. Áèçèì
“Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”ëà ÿëàãÿäàð àïàðäûüûìûç àðàøäûðìàëàðûí íÿòèúÿëÿðèíäÿí àéäûí îëóð êè, ñàãëàð Àçÿðáàéúàíäà òöðê åòíîñóíóí òÿøÿêêöëöíäÿ èëê éàðàäûúû àëèì êèìè èøòèðàê åòìèøäèð. Îíó ãåéä åòìÿê êèôàéÿòäèð êè, ãÿäèì Àâðîïà ìÿíáÿëÿðèíäÿ “ñêèô” øÿêëèíÿ äöøìöø áó òàéôàíûí àäû Àçÿðáàéúàí òîïîíèìëÿðèíäÿ ëàï ùÿëÿ åðàìûçäàí ÿââÿëêè
äþâðëÿðäÿí áàøëàìûø ùàçûðêû äþâðÿ ãÿäÿð þç èëêèí øÿêëèíäÿ èç áóðàõìûø
âÿ èíäè äÿ ìþâúóääóð. Ãàí+ñàê (Ãàíçàã-Áþéöê ñàê-Ýÿíúÿ), Áèëÿñàãàí (ñàãëàð ãàëàñû), Ñèñàê (îòóç ñàê), Ñàêàøåí (Ñàêàáàä), Àðñàê (éóõàðû
ñàê, Äàüëûã ñàê), Øÿêè (Øàêêè-Øàêêè) âÿ ñ. ùÿì äÿ ÿí ìàðàãëûñû áóäóð
êè, “ñàê” àäû àéäûí Àçÿðáàéúàí-òöðê ìÿíøÿëè ñþç êèìè ùàçûðäà äèëèìèçèí ëöüÿò òÿðêèáèíäÿ “ñàãûíìàã”, “ñàãëàìàã”, “ñàãëû” (ÿáÿäè) ìÿíàñûíäà áó ýöí äÿ éàøàìàãäàäûð. “Ñàü” (ñÿùÿò), “ñàüëàì”, “ñàòûø” (ùåñàáàò) ñþçëÿðè äÿ îëà áèëñèí êè, áó êþêäÿíäèð.
Ñêèôëÿðèí, äàùà ñîíðà Àçÿðáàéúàíà ýÿëìèø ùóíëàðûí, ñóâàðëàðûí âÿ
õÿçÿðëÿðèí ìöÿééÿí ùèññÿñèíèí òöðêäèëëè îëìàñû âÿ Àçÿðáàéúàíäà òöðêëöéöí ãÿäèìëèéè áàðÿäÿ áèð ñûðà òàðèõè ìÿíáÿëÿðèí ìÿëóìàòëàðû âÿ
Àçÿðáàéúàí àëèìëÿðèíèí ôèêðè âÿ ìöëàùèçÿëÿðè “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”
îüóçëàðûíûí Àçÿðáàéúàí çÿìèíèíäÿ þéðÿíèëìÿñè áàõûìûíäàí îëäóãúà
áþéöê ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð.
Ùÿð øåéäÿí ÿââÿë ÛÕ-Õ ÿñð Øÿðãèí áþéöê òàðèõ÷èñè ßáó Úÿôÿð
Ìÿùÿììÿä èáí Úÿðèð Òÿáÿðèíèí ìÿøùóð “Òàðèõ” ÿñÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàíûí ùöäóäëàðû ùàããûíäà éàçäûüû àøàüûäàêû ìÿëóìàòû áóðàäà áèð äàùà
õàòûðëàòìàã éåðèíÿ äöøÿðäè:
“Ùÿìÿäàí ùÿääèíèí èáòèäàñûíäàí òà Çÿíúàíà âÿ ßáùÿðÿ âÿ àõûðû
Äÿðáÿíäè-Õÿçÿðÿ ÷ûõûíúà áóíëàðà Àçÿðáàéúàí äåéèëèð”(27, 130).
Ìÿùç áó ÿðàçèäÿ àçÿðáàéúàíëûëûüûí – òöðêëöéöí ãÿäèìëèéè áàðÿñèíäÿ ýþðêÿìëè àëèìëÿðèìèç: Ç. Áöíéàäîâóí, Ì. Ñåéèäîâóí, Ç.È. Éàìïîëñêèíèí, Ð. Ùöñåéíîâóí, Õ. Êîðîüëó âÿ áàøãà àëèìëÿðèìèçèí ãèéìÿòëè
òÿäãèãàòëàðû âàðäûð.
Ùÿëÿ ÕÛÛ ÿñðäÿ þëìÿç øàèðèìèç äàùè Íèçàìè Ýÿíúÿâè åðàìûçäàí
ÿââÿë ÛÂ ÿñðèí òàðèõè ùàäèñÿëÿðèíäÿí, Ìàêåäîíèéàëû Èñêÿíäÿðèí ìöùàðèáÿëÿðèíäÿí áÿùñ åäÿðêÿí éàçìûøäû:
Çè Êóùè – Õÿçÿð, òà áÿ äÿðéàéè – ×èí,
Ùÿìå òöðê, ïþð òöðê áèíÿì çÿìèí.
(Õÿçÿð äàüûíäàí òà ×èí äÿíèçèíÿ ãÿäÿð äöíéàíû òöðêëÿðëÿ äîëó
____________
ýþðöðÿì)
(16, 409).
111
Ç.Áöíéàäîâ Àçÿðáàéúàíäà òöðêëÿøìÿ ïðîñåñèíèí ùÿëÿ èñëàìèééÿòäÿí ÷îõ ãàáàã áàø âåðäèéèíè ýþñòÿðèð âÿ éàçûð êè, ÿðÿáëÿð Àçÿðáàéúàíû âÿ Àðàíû èøüàë åòäèêëÿðè âàõò áóðàäà éåðëÿøìèø òöðê òàéôàëàðû èëÿ
òîããóøìóøëàð. Ñîíðà àëèì ÿðÿá ìÿíáÿëÿðèíäÿ ðàñò ýÿëäèéè ìàðàãëû áèð
ðÿâàéÿòè ìèñàë ýÿòèðìÿêëÿ, òöðêäèëëè õàëãëàðûí ëàï ãÿäèìäÿí Àçÿðáàéúàíäà éàøàäûãëàðûíû ñÿíÿäëÿð ÿñàñûíäà òÿñäèã åäèð (10, 182).
Ç.È.Éàìïîëñêè ãÿäèì àññîð ìèõè éàçûëû ìÿíáÿëÿðèíÿ èñòèíàä åäÿðÿê
Àçÿðáàéúàíäà, Óðìèééÿ ýþëö ðàéîíóíäà ùÿëÿ åðàìûçäàí ÿââÿë ÕÛÂ
ÿñðäÿ àçÿðáàéúàíëûëàðûí – òöðêëÿðèí éàøàìûø îëäóüóíó ýþñòÿðèð (25,
304). Î åéíè çàìàíäà ãåéä åäèð êè, áèðèíúè ÿñðèí èêè ãÿäèì ìöÿëëèôè áèðáèðèíäÿí õÿáÿðñèç, åéíè ìÿíáÿäÿí ÷ûõûø åäÿðÿê, ìÿëóìàò âåðèðëÿð êè,
Øèìàëè Ãàôãàçäà âÿ èíäèêè Äÿðáÿíä ñàùÿñèíäÿ òöðêëÿðèí éàøàìûø îëäóãëàðû øöáùÿñèçäèð (25, 4).
ÛÂ ÿñðäÿí ÿââÿë, Çàãàôãàçèéàäà ùÿëÿ õðèñòèàí äèíè ãÿáóë îëóíìàìûøäàí ãàáàã Àçÿðáàéúàíëà ãîíøó îëàí áÿçè Ãàôãàç õàëãëàðûíäà,
ìÿíáÿëÿðèí ãåéä åòäèéè öçðÿ, áàðáàðëûã äþâðö àäÿòëÿðèíèí1 ìþâúóä îëäóüó “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”äà à÷ûãúà þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. “Ãàçàí áÿéèí îüëó Óðóç áÿéèí òóòñàã îëäóüó áîéóíäà Ñàëóð Ãàçàí îâëàãäà èêÿí,
öçÿðèíÿ ùöúóì åäèá ýÿëÿí éàüûíûí ìåéäàíûíà ÷ûõìàã èñòÿéÿí, ùÿëÿ
ùå÷ áèð äþéóø ýþðìÿìèø éåíèéåòìÿ Óðóçà áèð êÿíàðäà ÷ÿêèëèá äóðìàüû
òÿêèä åäÿðÿê, äöøìÿíè îíà áåëÿ íèøàí âåðèð: “Îüóë, îüóë, àé îüóë! Ìÿíèì öíöì öíëÿ, ñþçöì äèíëÿ! Îë êàôèðèí, ö÷öí àòûá áèðèí éàçìàç îõúóñó
îëóð. Ùàé-äåìÿäÿí, áàøëàð êÿñÿí úÿëëàäû îëóð, àäàì ÿòèí éÿõíè ãèëàí
àøáàçû îëóð, ñÿí ýåäÿñè êàôèð äåéèë, ãàëõûáàíû éåðèìäÿí ìÿí äóðàéûì,
ãîíóð àòûí áåëèíÿ ìÿí ìèíÿéèì, ýÿëÿí êàôèð ìÿíèìäèð, ìÿí âàðàéûì”
– äåéèð (11, 130). Ùÿëÿ áóíäàí ÿââÿë, ÛÛ áîéäà Ñàëóð Ãàçàí îâäà èêÿí,
ãÿôèë áàñãûí åäèá îíóí åâèíè-ìàëûíû ãàðÿò åäèá, àðâàä-óøàüûíû ÿñèð àïàðàí Øöêöëö Ìÿëèê, Ãàçàíûí éåýàíÿ îüëó, úàâàí Óðóçó úÿíýÿëÿ àñûá, àü
ÿòèíäÿí ãîâóðìà áèøèðèá àíàñû Áóðëà õàòóíà âÿ îíóí 40 êÿíèçèíÿ
éåäèðòìÿéè ÿìð åäèð (11, 52).
546-úû èëäÿ þç öñéàíêàð ÷ûõûøëàðû èëÿ ×èí èìïåðèéàñû ÿñàðÿòèíäÿí õèëàñ îëàí, ÂÛÛ ÿñðèí ñîíëàðûíäà “Îí îã áóäóí” ãÿáèëÿñèíèí áàø÷ûëûüû èëÿ
äàõèëè ÷àðïûøìàëàðäàí ãàëèá ÷ûõûá, ýöúëö õàãàíëûã éàðàäàí Ãÿðá òöðêëÿðè
éåíè éóðääà éåíè ãîíøóëàðû îëàí Òîõàð òàéôàëàðûíà ãàðøû ìöùàðèáÿëÿð
____________
1
Éàìéàìëûã. Áàõ: Èîàíí äå Ãàëííèôîíòèáóñ. Ñâåäåíèéà î íàðîäàõ Êàâêàçà.
Áàêó: Ýëì, 1980, ñ. 23-24.
112
àïàðìûøëàð (9, 272). Ñîíðà Çàãàôãàçèéà ìöùèòèíäÿ äàâàì åäÿí áó
äþéöøëÿðèí “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”äà àøêàð èçëÿðè âàðäûð. Ñîâåò òöðêîëîãëàðûíäàí Ñ.Î.Êëéàøòîðíû Ñóðèéà, ýöðúö âÿ åðìÿíè ìÿíáÿëÿðèíÿ èñíàä
åäÿðÿê éàçûð êè, ùÿëÿ Â ÿñðäÿ Ãàôãàç Àëáàíèéàñû èëÿ Èáåðèéà àðàñûíäà,
Ýþé÷ÿ ýþëöíöí øèìàë úÿùÿòèíäÿ “Äóõàð”, éàõóä “Òîõàð” (Òóõàðñ)
àäûíäà âèëàéÿò âÿ îíóí ìÿðêÿçè Òîõàð ãàëàñû ìþâúóä îëìóøäóð (13,
175). Áóðà ÿââÿëëÿð “Êÿíýÿðè”, ñîíðàëàð èñÿ “Ïå÷åíåãëÿð þëêÿñè” àäëàíìûøäûð. Àçÿðáàéúàí îãóçëàðû èëÿ ùÿìèí òîõàðëàð âÿ åëÿúÿ äÿ áèð àç
îíëàðäàí àðàëûäàêû àâàðëàð àðàñûíäà áàø âåðìèø î òàðèõè òîããóøìàëàð
“Äÿäÿ Ãîðãóä” ãÿùðÿìàíû Áàìñû Áåéðÿéèí ñþçëÿðèíäÿ áåëÿ õàòûðëàíìûøäûð: “Òóë-òóëàäà ýÿðäèéèì, òóëó àâàðû, äóõàðëûéû ãîâäóüóì... Àéüûð
âåðèá àëäûüûì, òîçëó ãàòû éàéûì” (11, 109).
Îí àëòû èëëèê àéðûëûãäàí ñîíðà þç îõ-êàìàíûíû þéöá-îõøàéàí ãÿùðÿìàí à÷ûã ýþðöíäöéö êèìè ùÿð àäàìûí ÷ÿêÿ áèëìÿäèéè ãàòû éàéûíû
ýþðÿðêÿí àâàðëàðà âÿ òîõàðëàðëà (äîõàðëàðëà) îëàí êå÷ìèø äþéöø ñÿùíÿëÿðèíè õàòûðëàéûð.
Äðåçäåí ìÿòíèíèí þçöíäÿ éöíýöë áèð òÿùðèôëÿ éàçûëìûø áó ïàð÷à
“Äÿäÿ Ãîðãóä” ãÿùðÿìàíëàðûíûí ðåàë òàðèõè ñÿðýöçÿøòëÿðèíè ÿêñ åòäèðèð.
Ýþðäöéöìöç êèìè áóðàäà äîõàðëàðëà éàíàøû “Øÿùðèéàð âÿ Ñÿíóáÿð”
äàñòàíûíäà äöøìÿí êèìè àäû ÷ÿêèëÿí òóëè, éÿíè ãóëäóð, “éîëêÿñÿí”
àâàðëàðà ãàðøû ìöáàðèçÿ äÿ éàä åäèëèð. Àâàðëàðûí ÂÛ ÿñðäÿ Àçÿðáàéúàí
ÿðàçèñèíÿ áàñãûíëàðû òàðèõè ÿäÿáèééàòäà äà ãåéä åäèëìèøäè.
Ôåîôëàêò Ñìîêàòòàéà èñòèíàäÿí Ä.Éåðåìåéåâ éàçûð: “568-úè èëäÿ
àâàðëàð ñóâàðëàðû ÿçäèëÿð. Áóíäàí ñîíðà ñóâàð ãÿáèëÿëÿðè Àëáàíèéàéà
(Àçÿðáàéúàíà êþ÷öá ñàêèí îëóðëàð. Ìåíàíäðèí âåðäèéè ìÿëóìàòà ýþðÿ
Õîñðîâ ßíóøèðÿâàí îíëàðûí áþéöê áèð ùèññÿñèíè ÿçäè. Ñàëàìàò ãàëàí îí
ìèí íÿôÿð Àðàçëà Êöð àðàñûíà ñûüûíûá ãàëäûëàð (6, 55). Ùàçûðäà áóíëàðûí
(375-úè èëäÿ Ãÿðáÿ ùÿðÿêÿò åòìèøëÿð) òÿðêèáèíÿ äàõèë îëóá, òöðêäèëëè
òàéôàëàðäàí ùåñàá åäèëÿí ùÿìèí ñóâàðëàðûí àäû èëÿ áàüëû Àçÿðáàéúàíäà
Áèëÿñóâàð àäëû éåðèí ìþâúóä îëìàñû áó úÿùÿòäÿí äèããÿòè úÿëá åäèð.
Áó äþâð ùàäèñÿëÿðèëÿ áàüëû îíó äà ãåéä åäÿê êè, “Äÿäÿ Ãîðãóä”
áîéëàðûíûí áàø ãÿùðÿìàíû îëàí Ñàëóð Ãàçàíûí ãàðäàøû Ãàðàýöíÿ áÿéèí
ìÿøùóð Òîïãàïûñàðàé “Îüóçíàìÿ”ñèíäÿ êàôèð ãàëàñû îëàí Ùóííàðêåðòäÿ (Ùóíàðêåðòäÿ) àëòû àé äóñòàã ãàëäûüû ýþñòÿðèëèð. Åëÿ áóðàäà ãåéä
åäÿê êè, Àçÿðáàéúàíûí ãÿäèì ÿðàçèñè – ãÿäèì Àëáàíèéà “Äÿäÿ Ãîðãóä” ãÿùðÿìàíëàðûíûí äîüìà éóðäëàðûíûí ìÿðêÿçè ñàùÿñèíè òÿøêèë åäèð.
____________
Äàñòàíûí áàø ãÿùðÿìàíû Ñàëóð Ãàçàí áèð íå÷ÿ éåðäÿ “àëáàíëàðûí
113
áàø÷ûñû” êèìè ãåéä åäèëèð. Àëáàíëàðûí ùþêìäàðû “Îðîç”ëà (éåíè åðàíûí
65-úè èëèíäÿ) “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”äàêû Àðóç ãîúàíûí àäûíäà áèð
çàùèðè ñÿñëÿøìÿ îëäóüó êèìè, ñîíðàêû ãöäðÿòëè ùþêìäàðëàðûíäàí îëàí
Óðíàéðûí àäûíûí åòèìîëîæèñè äÿ “Äÿäÿ Ãîðãóä” ëöüÿòè èëÿ èçàù åäèëÿ
áèëèð (“Áþéöêêèøè” ìÿíàñûíäà. Áàõ: Ø.À.Úÿìøèäîâ, “Êèòàáè-Äÿäÿ
Ãîðãóä”ó âÿðÿãëÿéÿðêÿí. Áàêû, 1969, ñ.71).
Áöòöí áóíëàð “Äÿäÿ Ãîðãóä” ãÿùðÿìàíëàðûíûí Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ èñëàìäàí ùÿëÿ ÷îõ ãàáàã ñàêèí îëäóãëàðûíû ýþñòÿðìÿêäÿäèð.
Åëÿ áóðàäàúà Ç.Ì. Áöíéàäîâóí òöðêäèëëè Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí èíäèêè úîüðàôè ìþâãåäÿ òÿøÿêêöëö âÿ ôîðìàëàøìàñû ùàããûíäà âåðäèéè ÷îõ
äöðöñò, åëìè òÿðèôè áóðàäà åéíÿí âåðìÿéè çÿðóðè ñàéäûì. Î éàçûð:
“Àçÿðáàéúàíäà òöðêëÿøìÿ ïðîñåñèíè áÿçè òÿäãèãàò÷ûëàðûí äåäèéè êèìè
ÕÛ-ÕÛÛ ÿñðëÿðäÿ áàø âåðäèéèíè ñþéëÿìÿê ñÿùâ îëàðäû. Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ òöðêëÿðè ùÿð ùàíñû áèð ýÿëìÿ õàëã êèìè êÿíàð öíñöð ùåñàá
åòìÿê, ùÿì÷èíèí, äîüðó äåéèëäèð. ×öíêè áåëÿ ùàëäà áóðàäà òöðê òàéôàëàðûíûí òàðèõÿí ìþâúöä îëìóø êþêëö âàðëûüû èíêàð åäèëìèø îëàðäû.
ÕÛ-ÕÛÛ ÿñðëÿðäÿí áàøëàéàðàã úÿíóáäàí îüóçëàðûí âÿ øèìàëäàí
ãûï÷àãëàðûí ýÿëèá, áóðàäàêû éåðëè-êþêëö òöðêëÿðÿ ãàðûøûá àññèìèëéàñèéàéà óüðàìàñû èíäèêè Àçÿðáàéúàí – Àðàí ÿðàçèñèíäÿ àéðûúà, õöñóñè ìöàñèð
Àçÿðáàéúàí ìèëëÿòèíèí éàðàíìàñû èëÿ íÿòèúÿëÿíÿí ïðîñåñè àíúàã äàùà
äà ýöúëÿíäèðìèøäèð.
Ìöàñèð Àçÿðáàéúàí òöðê õàëãûíûí ìåéäàíà ýÿëìÿñè ôàêòûíû îðòà ÿñð
ìÿíáÿëÿðèíèí èëêèí âÿ áèëàâàñèòÿ âåðäèêëÿðè ìÿëóìàòëàðëà àéäûíëàøäûðìàã ìöìêöíäöð. 576-úû èëäÿ Ýÿíúÿ (Ñàêåøàí) âèëàéÿòèíäÿ áþéöê ùóí
ñàáèð òàéôàëàðû êþ÷öðöëìöøäöð âÿ áåëÿëèêëÿ Êöðëÿ Àðàç ÷àéëàðû àðàñûíäà
ùóíëàð þëêÿñè éàðàíìûøäûð. Áó ùóíëàðûí ðÿùáÿðëÿðèíè – ñÿðêÿðäÿëÿðèíè
ÿðÿá ìöÿëëèôëÿðè “òÿðõàí” – àäëàíäûðûðäûëàð. Ìöàñèð òàðèõ÷èëÿðèí òöðê àäëàíäûðäûãëàðû áþéöê òàéôà áèðëÿøìÿëÿðè ùÿëÿ  ÿñðäÿ Ìóüàíäà ñàêèí
îëìóø ùóíëàðäàí èáàðÿò èäè. Ðÿâàéÿòÿ ýþðÿ Ìóüàíûí úÿíóáóíäà
ìþâúóä îëìóø âÿ ÿðÿáëÿðèí “Áàëàøàãóí” êèìè éàçäûãëàðû Àê-ãóí øÿùÿðè ìÿùç áóðàäàêû ùóíëàð òÿðÿôèíäÿí éàðàíìûøäûð”. (Àçÿðáàéúàí ÂÛÛÛÕ ÿñðëÿðäÿ. – Áàêû, 1965, ñ.179-180, ðóñ äèëèíäÿ).
“Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”äà ãÿäèì òöðê äàñòàí àáèäÿëÿðèíèí äÿ ÿêñ
ñÿäàñû âàðäûð. Ìÿñÿëÿí, ìÿøùóð Àëï ßð Òîíãà îáðàçû äîëàéû éîëëà
“Äÿäÿ Ãîðãóä” áîéëàðûíäà èøòèðàê åäèð. ÕÛ ÿñð àëèìè Ìàùìóä Êàøãàðèíèí “Äèâàí-ëöüÿò-ÿò-òöðê” ÿñÿðèíäÿ äþíÿ-äþíÿ àäûíû ÷ÿêèá, ùàããûí____________
äà ñþéëÿíèëÿí õàëã ãîøìàëàðûíäàí ìèñàëëàð ýÿòèðäèéè ãàäèì ñàãëàð ãÿù114
ðÿìàíû Àëï ßð Òîíãàíûí “Äÿäÿ Ãîðãóä” ãÿùðÿìàíû Àðóç ãîúà èëÿ
áÿäèè – òàðèõè ÿëàãÿñè âàðäûð. “Äèâàí – ëöüÿò – ÿò – òöðê” âÿ “Ãóäàòêó
áèëèê” àáèäÿëÿðèíäÿ ýþñòÿðèëèð êè, Ôèðäîâñèíèí “Øàùíàìÿ”ñèíäÿ (Õ ÿñð)
èðàíëûëàðà ãàðøû âóðóøàí òóðàíëûëàðûí áàø ãÿùðÿìàíû ßôðàñèéàá ñàãëàð
ãÿùðÿìàíû Àëï ßð Òîíãàíûí þçöäöð, îíó ôàðñëàð “ßôðàñèéàá” àäëàíäûðìûøëàð. Áó áàðÿäÿ àêàäåìèê Â.Â.Áàðòîëä, À.Í.Ñàìîéëîâè÷, (20,
164-275) âÿ áèð ñûðà òöðê òÿäãèãàò÷ûëàðû ôèêèð ñþéëÿìèøëÿð. Ìÿñÿëÿíèí ÿí
ìàðàãëû úÿùÿòè áóäóð êè, ñàãëàð ãÿùðÿìàíû Àëï ßð Òîíãàíûí ïðîòîòèïè
ñàéûëàí âÿ ìÿùç Àçÿðáàéúàí òîðïàüûíäàêû äþéöøëÿðäÿ Èðàí øàùû Êåé
Õîñðîâ òÿðÿôèíäÿí þëäöðöëÿí ßôðàñèéàá “Äÿäÿ Ãîðãóä”óí Äàø îüóç
áàø÷ûñû Àðóç ãîúàíûí àòàñû ùåñàá îëóíóð (2, 125, ÄÚÇ ÕÕÛÛ).
Ôèðäîâñè áó ñàãëàð ãÿùðÿìàíû ßôðàñèéàáû õàëèñ áèð òöðê êèìè òÿñâèð
åòìèøäèð. ßôðàñèéàáûí ôàðñëàðëà ìöùàðèáÿäÿ ìÿüëóá îëóá, ñîí éàðàëû áèð
âÿçèééÿòäÿ Àçÿðáàéúàíà ðÿíàù ýÿòèðèá Áÿðäÿ éàõûíëûüûíäà áèð äàü
ìàüàðàñûíà ñûüûíìàñû, Àçÿðáàéúàíûí ãÿäèì òöðê äöíéàñûíûí áèð ýóøÿñè
îëäóüóíà ÿéàíè äÿëèëäèð. Øàèð áó Òóðàí ùþêìäàðûíû áöòöí ÿñÿð áîéó
òöðê îëàðàã âåðèð.
Òàðèõè ìÿíáÿëÿðäÿ áó àíòèê òöðê ñÿðêÿðäÿñè Àëï ßð Òîíãàíûí ïðîòîòèïè ßôðàñèéàá, Àçÿðáàéúàíûí Íàõ÷ûâàí øÿùÿðèíèí áàíèñè êèìè ãåéä åäèëìÿêäÿäèð. ÕÂÛ ÿñðèí ìÿøùóð òöðê úîüðàôèéàøöíàñû Þâëèéà ×ÿëÿáè
“Øÿéàùÿòíàìÿ” àäëû ÿñÿðèíäÿ éàçûð: “Íàõ÷ûâàí – Àçÿðáàéúàí ùöãóãóíäà áàøãà õàíëûãäûð êè, õàíû ÷îõ ÿñýÿðÿ ìàëèêäèð. Áó øÿùÿðè çàìàíè-ãÿäèìäÿ øàù ßôðàñèéàá áèíà åòìèøäèð êè, èíäè äÿ ÿúäàäëàðûíûí ìÿäôóí (äÿôí)
îëäóüó ãöááÿëÿð íöìàéàíäûð (àøêàðäûð, âàðäûð – Ø.Ú.)”. (Þâëèéà ×ÿëÿáè.
“Ñÿéàùÿòíàìÿ”, ÿëéàçìàñû, Àçÿðáàéúàí ÅÀ ßëéàçìàëàð Èíñòèòóòó).
“ßëáÿòòÿ âÿ ÿëáÿòòÿ Ãàçàí áÿé ìÿíÿ éåòèøñèí... Äåýèë ýÿëìÿç îëñàí
ìÿìëÿêÿò ïîçóëóá õàðàá îëóð, ãûçûì-ýÿëèíèì ÿñèð ýåòäè, áÿëëè áèëýèë!”
(11,245). Òÿêúÿ áó úöìëÿ, þëêÿíèí øèìàëè-ãÿðá ñÿðùÿääèíäÿ êåøèê ÷ÿêÿí Áÿêèëèí òÿñàäöôè áèð òÿùëöêÿ çàìàíû Ìÿðêÿçè Îüóçà, Ãàçàí áÿéÿ
ýþíäÿðäèéè áó ñèôàðèø, “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”äà òÿñâèð åäèëÿí ÿñàñ ùàäèñÿëÿðèí òàðèõè ñÿúèééÿäÿ îëäóüóíó äåìÿê ö÷öí êèôàéÿòäèð. Áó áþéöê
àáèäÿíèí àðõàñûíäà, áóðàäàêû õàëã éàðàäûúûëûüûíûí áÿäèè èôàäÿñè èëÿ
úàíëàíäûðûëàí ùàäèñÿëÿðèí áöíþâðÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí
ìöòÿøÿêêèë, ãÿäèì áèð äþâðè ÿêñ îëóíìóøäóð.
Ðåàë òàðèõè ùàäèñÿëÿðèí äàñòàí øÿêëèíäÿ õàëã àðàñûíäà, àüûç ÿäÿáèééàòûíäà ôîðìàëàøìàñû 3-4 ÿñð ÿðçèíäÿ äàâàì åäèð. Ìÿùç áó áàõûìäàí
____________
“Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”óí 1052-úè èëäÿ òàì ôîðìàëàøìûø øÿêèëäÿ éàçû115
éà àëûíäûüû äþâðäÿí 3-4 ÿñð ýåðèéÿ ãàéûòñàã, òàðèõè ãÿäèìëèéÿ åíñÿê,
äöç ÂÛÛ ÿñðÿ äöøöðöê êè, áó äà àáèäÿíèí ìöãÿääèìÿñèíäÿí Äÿäÿ
Ãîðãóä øÿõñèééÿòèíèí þçö ùàããûíäà äåéèëÿí “Ðÿñóëÿëåéùèññÿëàì çÿìàíûíà éàõûí áÿéàò áîéóíäàí Ãîðãóä àòà àäûíäà áèð ÿð ãîïäó” ìÿëóìàòû èëÿ öñò-öñòÿ äöøöð. Äàñòàíäà òÿñâèð îëóíàí ùàäèñÿëÿðèí ìÿùç ÂÛÛ
ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ, èêè äèíè èíàìûí ãîâøàüûíäà áàø âåðìèø îëäóüóíó
èíêàð åäèëìÿç øÿêèëäÿ òÿñäèã åäÿí ÿí òóòàðëû áèð äÿëèë äÿ àáèäÿäÿêè
“Ñÿùàáÿ” âÿ “Ìöñùÿô” ñþçëÿðèäèð.
Áó úÿùÿòäÿí “Äÿäÿ Ãîðãóä” ãÿùðÿìàíëàðûíäàí Áÿüäöç ßìÿíèí
“Ýåäèá ïåéüÿìäÿðèí öçöíö ýþðöá ýÿëÿí, Îüóçäà îíóí ñÿùàáÿñè êèìè
òÿãäèì åäèëìÿñè, “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”óí 12-úè áîéóíäà ìöãÿääÿñ
êèòàáà àíä è÷ìÿ ìÿðàñèìèíèí, “Ãóðàí” äåéèë, “Ìöñùÿô” àäëàíäûðûëìàñû, áóðàäàêû ùàäèñÿëÿðèí ìÿùç ÂÛÛ ÿñðäÿ Ïåéüÿìáÿð ÿëåéùèññÿëàìûí
çàìàíûíäà áàø âåðìÿñèíÿ úàíëû äÿëèëäèð. Àáèäÿíèí ìöãÿääèìÿñèíäÿí
ÿëàâÿ äèýÿð òàðèõè ìÿíáÿëÿðäÿ Äÿäÿ Ãîðãóäóí ïåéüÿìáÿð çàìàíûíäà
éàøàìàñû âÿ ùÿòòà îíäàí äÿðñ àëìàñû, âÿòÿíÿ ãàéûäûá Äàüûñòàí áöòïÿðÿñòëÿðèíÿ ãàðøû ìöáàðèçÿäÿ øÿùèä îëóá, Äÿðáÿíääÿ ãÿáèðèíèí çèéàðÿòýàùà ÷åâðèëìÿñè áàðÿäÿêè ðÿâàéÿòëÿð, ùÿì÷èíèí Àíàäîëóäà áó êèòàáäà
òÿñâèð åäèëÿí ùàäèñÿëÿð äþâðöíäÿ, ìöñÿëìàí îëàí òöðê ãþâìöíöí îëìàìàñû âÿ ñ. – áöòöí áóíëàð “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”óí Àçÿðáàéúàíûí
åðêÿí îðòà ÿñðëÿðäÿ Àðàí – Àëáàí ÿðàçèñèíäÿ áèð ðåàë – òàðèõè Îüóç-òöðê
äþâëÿòèíèí ìþâúóäèééÿòèíÿ äÿëàëÿò åäèð.
Ùàäèñÿëÿðèí Àçÿðáàéúàíûí êå÷ìèø Àðàí – Àëáàíèéà ÿðàçèñèíäÿ áàø
âåðäèéèíèí “Êèòàá” øÿêëèíäÿ 1052-úè (ù. 444) èëäÿ ãÿëÿìÿ àëûíìûø òÿñâèðè ÕÂÛÛÛ ÿñðèí îðòàëàðûíà êèìè åëì àëÿìèíäÿí ãàïàëû ãàëìûøäûð. Ëàêèí
îíóí øèôàùè âàðèàíòëàðû áöòöí Òöðê äöíéàñûíäà éàéûëìûø, Àçÿðáàéúàíûí
þçöíäÿ, Îðòà Àñèéàäà, Ãàçàõûñòàíäà, Àíàäîëóäà Äÿäÿ Ãîðãóäàí,
Ñàëóð Ãàçàíûí, Áåéðÿéèí âÿ ñ. îáðàçëàðûí øÿõñèíäÿ ìöõòÿëèô ðÿâàéÿòëÿðäÿ, òîïîíèìëÿðäÿ, ÿôñàíÿëÿðäÿ éàøàäûëìûø, ùÿòòà áó øèôàùè
âàðèàíòëàðûí à÷ûã òÿñèðè èëÿ “Êîðîüëó”, “Àøûã Ãÿðèá”, “Àëïàìûø” âÿ
ãåéðè-öìóìòöðê äàñòàíëàðû äà ìåéäàíà ýÿëìèøäèð. Áöòöí áóíëàð
“Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”óí ùÿì ôÿðäè Àçÿðáàéúàí – îüóç – òöðê âÿ ùÿì
äÿ öìóìòöðê-öìóìîüóç ìàùèééÿòèíè þçöíäÿ ÿêñ åòäèðìÿêäÿäèð.
“Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”äà úÿðÿéàí åäÿí ùàäèñÿëÿðèí âàãå îëäóüó
éåð àäëàðûíû Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíÿ äàõèë îëàí âÿ îíóí õàðèúèíäÿêè éåðëÿð äåéÿ, èêè ãðóïà àéûðà áèëÿðèê.
Àçÿðáàéúàíà äàõèë îëàí, éàõóä àçÿðáàéúàíëûëàðûí éàøàäûüû éåðëÿð:
____________
Áàéàò, Ãàðàäàü, Ãàçëûã äàü, Ãàðà÷óã, Ýöðúöñòàí ñÿðùÿääè, Ãàïûëàð
116
Äÿðáÿíäè, Ýþé÷ÿ äàüû, Ýþé÷ÿ äÿíèçè, Áÿðäÿ, Ýÿíúÿ, Àëûíúà ãàëàñû,
Àëûíúà ÷àéû, Äÿðÿøàì, Øÿðóð, Àü ãàéà âÿ ñ.
Àçÿðáàéúàí ùöäóäëàðûíäàí óçàãäà îëàí éåðëÿð: Ðóì åëè, Ïàðàñàðûí
Áàéáóðä ùàñàðû, Ãàí Àáõàç åëè, Áàøûà÷ûã Òàòéàí ãàëàñû, Àõûñãà ãàëàñû
Øàì, Òðàáçîí, Ãàðóí åëè, Äöçìöðä ãàëàñû, Òóìàíûí ãàëàñû, Èñòàíáóë,
Ùÿìèä ãàëàñû âÿ ñ.
Áèðèíúè ãðóï éåðëÿð êèòàáäà òÿñâèð îëóíàí Îüóç ãÿùðÿìàíëàðûíûí
äîüìà âÿòÿíèäèð. Îíëàð áóðàíûí êþêëö ñàùèáëÿðèäèð âÿ õàðèúè áàñãûíëàðäàí ãîðóéóá ñàõëàäûãëàðû àòà éóðäëàðûäûð.
Äðåçäåí íöñõÿñè öçÿðèíäÿ Îñìàí ïàøàíûí âÿôàòûíà äàèð áèð
ìàääåéè-òàðèõ âàðäûð. Áó ÿí ìöùöì éàçûëû äÿëèëäèð êè, “Êèòàáè-Äÿäÿ
Ãîðãóä”óí Àçÿðáàéúàíäà éàðàíìàñû ôèêðèíè çàùèðè ðÿñìèééÿòäÿ ìþùöðëÿéèð, òÿñäèã åäèð. Ìÿùç áóíà ýþðÿäèð êè, áèçèì ùÿìèí ìàääåéèòàðèõè èëê äÿôÿ à÷ûá øÿðù åäÿí ìÿãàëÿìèçè äÿäÿãîðãóäøöíàñëûãäà áèð
“êÿøô” êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèëÿí ÑÑÐÈ Éàçû÷ûëàð Èòòèôàãûíûí îðãàíû,
“Äðóæáà íàðîäîâ” æóðíàëû éàçìûøäûð: “Áåëÿëèêëÿ, øöáùÿ ãàëìûð êè, ìÿøùóð Äðåçäåí ÿëéàçìàñûíûí òàëåéè Àçÿðáàéúàíäà ùàêèìèééÿò ñöðìöø
Òöðêèéÿ ùþêìäàðûíûí ñîí èëëÿðèëÿ áàüëû îëìóøäóð êè, áó äà ÿëéàçìàíûí
Àçÿðáàéúàíäà éàðàíìàñû ôèêðèíè áèëàâàñèòÿ òÿñäèã åäèð”(4, 254).
“Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”äà òÿñâèð åäèëÿí úîüðàôè ìöùèòëÿ ÿëàãÿäàð
áèð øÿêèëäÿ “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”äà îüóçóí ÿñàñÿí úîüðàôè ìÿôùóì
îëàðàã èøëÿíäèéèíè ýþðöðöê. Áó úîüðàôè àäëàð äàñòàíäà, àéðû-àéðû áîéëàðäà “È÷ îüóç”, “Äàø îüóç”, “Îüóç”, “Ãàëûí îüóç” âÿ “Îüóç åëëÿðè”
øÿêëèíäÿ ãåéä åäèëìèøäèð.
Îí èêèíúè áîéäà “È÷ îüóçà Äàø îüóç àñè îëóá, Áåéðÿê þëäöéöíö áÿéàí åäÿð” ñÿïëþâùÿñèíäÿí áÿëëè îëóð êè, ùàããûíäà äàíûøûëàí “È÷ îüóç”
âÿ “Äàø îüóç” áèð-áèðè èëÿ ÿêñ ìþâãåäÿ äóðàí âÿ îüóçóí äàõèëè ãÿáèëÿâè áþëýöñöíö äþñòÿðÿí ÷îüðàôè ìÿôùóìëàðäûð. Áó ÿêñëèê “È÷” âÿ
“Äàø” ñèôÿòëÿðèíèí ÿêñ ìöíàñèáÿòëÿðè èëÿ òÿçàùöð åäèð. Áó áîéäà “È÷
îüóç” èëÿ “Äàø îüóç” åéíè çàìàíäà “Áîç îã” âÿ “Ö÷ îã” øÿêëèíäÿ äÿ
èøëÿäèëèð âÿ áóíëàð åéíè èêè úîüðàôè îáéåêòèí èêèøÿð àäëàðû îëóá, åéíè
ìÿôùóìó èôàäÿ åäèð. Àïàðäûüûìûç àõòàðûøëàðäàí âÿ õöñóñèëÿ îí èêèíúè
áîéäà ùÿð èêè ñþçöí éàíàøû èøëÿíìÿñèíèí èçàùûíäàí ãÿòè ãÿðàðà ýÿëìÿê
îëóð êè, È÷ îüóç – Áîç îãäóð, Äàø îüóç – Ö÷ îãäóð.
“È÷ îüóç”óí “Áîç îã” âÿ “Äàø îüóç”óí “Ö÷ îã” îëäóüóíó îüóçëàð
ùàããûíäàêû ìÿøùóð ÿôñàíÿâè áþëýö ïðèíñèïè äÿ òÿñäèã åäèð. Îüóç ùàããûíäàêû ìÿøùóð ðÿâàéÿòäÿ Áîç îã ùàêèì, Ö÷ îã èñÿ îíà òàáå îëàí ùèñ____________
ñÿäèð. Äåìÿëè, Îüóçóí áàø÷ûñû, ùàêèìè “Áîç îã”äà, îíà òàáå îëàí ùèñ117
ñÿíèí áàø÷ûñû èëÿ “Ö÷ îã”äà îëìàëûäûð. “Äÿäÿ Ãîðãóä” áîéëàðûíäà Ãàçàí õàí È÷ îüóçäà, îíà òàáå îëàí äàéûñû Àðóç èñÿ Äàø îüóçäàäûð.
Äåìÿëè, ìÿíòèãè ïðèíñèïÿ ýþðÿ äÿ Ãàçàí õàíûí éåðëÿøäèéè ñàùÿ Áîç
îã, Àðóçóí éåðëÿøäèéè ñàùÿ èñÿ Ö÷ îã îëìàëûäûð.
“Îüóç ãÿùðÿìàíëàðûí ñàêèí îëäóüó, éàøàäûüû âÿ ìöäàôèÿ åòäèéè
áöòþâ áèð ìÿìëÿêÿòäèð. Áó ìÿìëÿêÿòèí ùöäóäëàðû, ñÿðùÿäëÿðè âàðäûð.
Äöðöñò ñÿðùÿäëÿðÿ ìàëèê îëàí áó Àçÿðáàéúàí – îüóç ìÿìëÿêÿòèíèí éåðèíè äàñòàíäà òÿñâèð åäèëÿí ùàäèñÿëÿðèí ùÿðÿêÿò èñòèãàìÿòèëÿ ìöÿééÿíëÿøäèðìÿê òàìàìèëÿ ìöìêöíäöð.
Áÿçè òÿäãèãàò÷ûëàð “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”äà úîüðàôè ñàùÿ îëàí
Îüóçó, éàõóä Îüóç åëèíè ÿí ÷îõ Àíàäîëó ñàùÿñèíäÿ éåëÿøäèðìÿéÿ
÷àëûøûðëàð. Ì.Åðýèí “Áèçèì ôèêðèìèçÿ ýþðÿ Îüóç åëëÿðè áóüöíêö Øèìàëãÿðáè Àíàäîëóäàäûð” – äåéèð âÿ îíóí ñÿðùÿäëÿðèíè ìöÿééÿí åòìÿéèí
ìöìêöí îëìàäûüûíû ýþñòÿðèð (11, 51).
ßñëèíäÿ èñÿ áóðàäà òÿñâèð åäèëÿí Îüóç åëëÿðè éà ìöàñèð, éà äà
ãÿäèì àäëàðû èëÿ Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ ìþâúóääóð.
“Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”óí áÿçè áîéëàðûíäà ùàäèñÿëÿðèí ùÿðÿêÿò
èñòèãàìÿòèíè èçëÿñÿê, ãÿäèì Àëáàíèéàíûí, Êöð-Àðàç àðàñûíûí, õöñóñèëÿ
Ìèë, Ãàðàáàü, Ìóüàí ñàùÿñèíèí âÿ åëÿúÿ äÿ ãÿäèì âàõòëàðäàí áÿçè
àçÿðáàúàíëûëàð éàøàéàí Ýþé÷ÿ ýþëö ÿòðàôëàðûíûí, Àëòóíòàõò éàéëàãëàðûíûí, ùÿì÷èíèí Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí – Òÿáðèç, Óðìèééÿ, Õîé ñàùÿëÿðèíèí
áóðàäà ÷îõ ýåíèø øÿêèëäÿ òÿñâèð îëóíäóüóíó ýþðÿ áèëÿðèê.
“Áÿêèë îüëó Èìðàíûí áîéó”íäà îõóéóðóã: “Áÿêèë åâèíè ÷åâèðäè,
Îüóçäàí êþ÷ åëÿäè. Áÿðäÿéÿ, Ýÿíúÿéÿ âàðûá âÿòÿí òóòäó. Äîããóçòöìÿí Ýöðúöñòàí àüçûíà âàðûá ãîíäó, ãàðàóëëóã åëÿäè” (12, 123).
Áó áîéäàêû ýåäèø èñòèãàìÿòèíÿ ýþðÿ Îãóçó Áÿðäÿ – Ýÿíúÿ âÿ
Ýöðúöñòàí ñÿðùÿääè õÿòòèíèí àðõàñûíäà àõòàðìàëû îëóðóã âÿ áó àõòàðûøäà
ìÿùç Êöð-Àðàç ãîâøàüûíäà, ãÿäèì Áèëÿüàí ñàùÿñèíÿ äöøìöø îëóðóã.
Áó èñÿ “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”ëà ÿëàãÿäàð îëàí Ãàðà÷óã äàüû âÿ Ãàðà÷óã ÷îáàí ùàããûíäà áó ñàùÿëÿðäÿ ùàçûðäà õàëã àðàñûíäà ñþéëÿíèëÿí
ðÿâàéÿòëÿð âÿ éåð àäëàðûíà òàìàìèëÿ óéüóí ýÿëèð (24, 45-47).
Ìÿñÿëÿíèí òÿäãèãè ýþñòÿðèð êè, áóðà Îüóç ãÿùðÿìàíëàðûíûí àíúàã
ãûøäà, ñîéóã ôÿñèëëÿðäÿ éàøàäûãëàðû àðàí ñàùÿñèäèð, ãûøëàãäûð. Áóðàäà
õàëã òàì îòóðàã äåéèë, éàðûìêþ÷ÿðè ùÿéàò ñöðöð. Îíëàð ãûøû àðàíäà, éàéû
éàéëàãäà êå÷èðèðëÿð. “Îüóç éåíÿ ÿééàìëà ýÿëèá éóðäóíà ãîíäó”,
“Îüóç áèð ýöí éàéëàüà êþ÷äö”, “Çàìàíëà Îüóç éåíÿ éàéëàüà êþ÷äö”
(12, 113) âÿ ñ. úöìëÿëÿðè äÿ Îüóçóí éàðûìêþ÷ÿðè ùÿéàò êå÷èðäèéèíè
____________
àéäûí òÿñÿââöð åòìÿéÿ èìêàí âåðèð.
118
Áó éàéëàã éåðëÿðèí ýåíèø ìÿðêÿçè ñàùÿñèíè àéäûíëàøäûðìàã ö÷öí
“Ñàëóð Ãàçàíûí åâèíèí éàüìàëàíìàñû” áîéóíà äèããÿò åòìÿê ëàçûìäûð.
Áó áîéäà àøêàð ýþðöíöð êè, ãÿùðÿìàíëàð éàéëàãäà – Ýþéúÿ (ãÿäèì
Ýþýåì) (28, 4) ýþëöíöí øèìàëè-ãÿðáèíäÿ éåðëÿøìèø ìÿøùóð Àëòóíòàõò
éàéëàüûíäà éàøàéûðëàð. Øóêöëè Ìÿëèê Ãàçàíûí ìÿùç áó éóðääà òèêèëìèø
åâèíè ãàðÿò åäèá àïàðìûøäûð. Êèòàáäà äåéèëèð: “Ãàçàí áÿé îðäóñóíó, îüóëóøàüûíû, õÿçèíÿñèíè àëäû ýåðè äþíäö, Àðòóíòàõòäà éåíÿ åâèíè òèêäè” (12,
41). “Àëòóíòàõòäà éåíÿ åâèíè òèêäè” èôàäÿñèíäÿí àéäûí îëóð êè, Àëòóíòàõò
Ãàçàíûí äîüìà éóðäóäóð. Ãÿäèì Ýþé÷ÿ ìàùàëûíäà ùàçûðêû Ñåâàí ýþëöíöí øèìàëûíäà éåðëÿøÿí Àëòóíòàõò âÿ îíà ãîíøó îëàí Ùÿìçÿ÷ÿìÿí,
Ìàéìàã, Óëàøûí, Õàëõàëëû âÿ ñ. äàüëàð ëàï áó éàõûí êå÷ìèøÿ ãÿäÿð Àçÿðáàéúàíûí Ãàçàõ (Øûõëû) úàìààòûíûí éàé äöøÿðýÿëÿðè èäè. ÕÛÕ ÿñð Àçÿðáàéúàí øàèðè Êàçûìàüà Ñàëèê “Øûõëû éàéëàãëàðûíûí ìÿäùè” àäëû øåèðèíäÿ áó
éàéëàãëàðû ÷îõ áþéöê ìÿùÿááÿòëÿ òÿñâèð åòìèøäèð.
Ñîíðà Ñàëèê áó éåðëÿðäÿ âàõòèëÿ Êîðîüëóíóí ìÿñêÿí ñàëäûüûíà àôÿðèíëÿð äåìÿêëÿ, Àëòóíòàõò éàéëàüûíû áöòöí áó éàéëàãëàðäàí öñòöí òóòóð:
Àôÿðèí çåùíèíÿ, ñÿä àôÿðèí, åé Êîðîüëó
Êè, òàïóáñàí áåëÿ éåð, ÷ûõìàç îðà ùå÷ ùÿøÿì.
Éöç ìèí àëòóíà äÿéÿð ñÿáçÿñè Àëòóíòàõòûí,
Ñàëèêà, îë éåðè òóò, èñòÿìÿ äèíàðö äèðÿì (29, 370).
Äåìÿëè, Ñàëóð Ãàçàíûí âÿ öìóìèééÿòëÿ Îüóç ãÿùðÿìàíëàðûíûí áó
éàéëàãëàðäà ìÿñêÿí ñàëìàñû òàðèõè êþêÿ ìàëèêäèð. Àëòóíòàõò éàõûíëûüûíäà âÿ îíóí ãîíøóëóãëàðûíäà “Äÿäÿ Ãîðãóä” ãÿùðÿìàíëàðûíûí àäû èëÿ
áàüëû ÷îõëó éåð àäëàðû èíäè äÿ ìþâúóääóð: Àüñòàôà âÿ Ãàçàõäà Äîíäàðëû
êÿíäëÿðè, Ýÿäÿáÿéäÿ Àüãàéà, Êîðîáëó ãàëàëàðû, Äîìðóë òÿïÿñè, Øÿìêèðäÿ Äöéÿðëè êÿíäè, Ýÿíúÿ òÿðÿôëÿðäÿ Ãàçàíáóëàã, Ãàçàíäàü âÿ ñ. áó
ãÿáèëÿäÿíäèð. Áîéóí ÿââÿëèíäÿ Ãàçàíûí éóðäóíóí “Ýöðúöñòàí àüçûíäà”
(12, 29) ýþñòÿðèëìÿñè äÿ ùÿìèí úîüðàôè ìöÿééÿíëèéè òàìàìëàéûð. Äèããÿòè äàùà ÷îõ úÿëá åäÿí Àëòóíòàõòäàí õåéëè øèìàëäà, Òöðêèéÿ ÿðàçèñèíäÿ
éåðëÿøÿí Àëàäàü, Øÿêè âÿ Äÿìèðãàïû àäëû éåðëÿðäèð.
Áèç 1961-úè èëäÿ íÿøð åòäèéèìèç áèð éàçûäà “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”äà
ìöñáÿò ãÿùðÿìàíëàðà ãàðøû äóðàí âÿ ìÿòáó ÿäÿáèééàòäà “Øþêëö Ìÿëèê”
àäû èëÿ ìÿøùóð îëàí ÿí áþéöê ìÿíôè îáðàçûí àäûíûí “Øÿêè” àäû èëÿ ÿëàãÿäàð îëäóüóíó äåìèøäèê (22, 128). Îíóí ÿðÿá ÿëèôáàñû èëÿ éàçûëàí
____________
ôîðìàñû ñþçö ÿñëèíäÿ “Øöêèëè” êèìè îõóìàüà èìêàí âåðèð.
119
“Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”äà úÿðÿéàí åäÿí ùàäèñÿëÿðèí ùöäóäëàðûíäà
ö÷ Øÿêè ìþâúóä îëìóøäóð.
Ìàðàãëûäûð êè, áó “Øÿêè”ëÿðèí ùÿð áèðèñèíèí ìöãàáèëèíäÿ, éÿíè ö÷
àéðû-àéðû ñàùÿäÿ “Äÿìèð ãàïû”, “Ãàïûëàð Äÿðáÿíäè” âÿ “Ãàðà Äÿðáÿíä”
àäëû éåðëÿð äÿ ìþâúóä îëìóøäóð (14, 199-499).
“Äÿäÿ Ãîðãóä” áîéëàðûíäà äîüðóäàí äà ãÿùðÿìàíëàð Øóêèëè
Ìÿëèêëÿ ö÷ äÿôÿ úèääè ñóðÿòäÿ òîããóøóðëàð. Èêèñèíäÿ Øóêèëè Ìÿëèê þëäöðöëöð. Áèðèíäÿ “Áþéöðäöëöáÿí àòäàí ñàëûíûð”. Ýþðöíöð áó, áèð òÿðÿôäÿí
øèôàùè õàëã ÿäÿáèééàòûíûí äÿéèøäèðèúè õöñóñèééÿòè âÿ ìöáàëèüÿ öñóëó èëÿ
áàüëûäûðñà, äèýÿð òÿðÿôäÿí ùÿìèí áó “Øÿêè”ëÿðèí ö÷ëöéöíäÿí äîüàí
úîüðàôè ðåàëëûãäàí èðÿëè ýÿëèð. “Ñàëóð Ãàçàíûí åâèíèí éàüìàëàíìàñû
áîéó”íäà îíóí éóðäó îëàí Àëòóíòàõò éàéëàüû èëÿ, éóõàðûäà àäûíû ÷ÿêäèéèìèç Àëàäàü, Øÿêè âÿ Äÿìèðãàïû àäëû éåðëÿðèí úîüðàôè ìþâãåéèíèí
òóòóøäóðóëìàñû äà ôèêðèìèçè ñöáóòà éåòèðèð. Ìóãàéèñÿ ýþñòÿðèð êè, Àëòóíòàõòäà éåðëÿøÿí Îüóç ãÿùðÿìàíëàðû áó éåðäÿí ö÷ ýöíëöê àò ìÿíçèëè
ìÿñàôÿñèíäÿ îëàí ìÿùç áó Àëàäàüà îâà ÷ûõà áèëÿðäèëÿð. Îíóí éóðäóíà
áàñãûí åäÿí Øöêèëè Ìÿëèê èñÿ ùÿìèí Àëàäàüäàí áèð ãÿäÿð øèìàëäà
éåðëÿøÿí Øÿêèíèí ìÿëèéè îëà áèëÿðäè.
Îüóç ñÿðùÿääè ùöäóäóíäàêû Àéãûð ýþëöíöí (12, 40) âÿ Ãàçàíûí
äåäèéè “êàôèð ñÿðùÿääè”íèí – Úûçûãëàðûí âÿ Àüëàüàíûí (12, 71) áó ñàùÿëÿðäÿ îëìàñû äà ôèêðèìèçè áèð äàùà ìþùêÿìëÿíäèðèð.
“Óøóí ãîúà îüëó Ñÿêðÿéèí áîéó”íäà àðàãûçûøäûðàí Òÿðñöçàìûøûí
ñþçö èëÿ ãîíøó âèëàéÿòÿ áàñãûí åäÿí ßéðÿê þç ùÿðÿêÿòèíèí úÿçàñû îëàðàã ßëèíúÿ ãàëàñûíäà çèíäàíà äöøöð. ßéðÿéèí êå÷äèéè éîë äàñòàíäà áåëÿ
ýþñòÿðèëèð: “Ö÷ éöç ñàé úèäàëû éèüèò áóíóí éàíûíà úÿì îëäó. Ìåéõàíàäà
éåìÿ-è÷ìÿ îëäó. Îíäàí Øÿðóðóí óúóíäàí Ýþé÷ÿ äÿíèçÿ òÿêèí åë ÷àðïäû, ãÿëÿáÿäîéóì îëäó. Éîëó Àëûíúà ãÿëÿñèíÿ óüðàìûøäû (12, 132).
ÛÕ áîéäà Áÿêèëèí êå÷äèéè éîëóí Îãóç – Áÿðäÿ – Ýÿíúÿ – Ýöðúöñòàí
ñÿðùÿääè õÿòòèíèí àðõàñûíäà “Äÿäÿ Ãîðãóä” ãÿùðÿìàíëàðûíûí ÊöðÀðàç ãîâøàüûíäà – êå÷ìèø Áåéëÿãàíäà éåðëÿøÿí èíçèáàòè ìÿðêÿçèééÿòèíè
ìöÿééÿíëÿøäèðìÿê ö÷öí îíóíúó áîéäà ýþðäöéöìöç ßéðÿéèí âÿ îíóí
àðäûíúà ýÿëÿí Ñÿêðÿéèí éîë èñòèãàìÿòèíäÿí äÿ éàíàêû áèð âàñèòÿ êèìè
èñòèôàäÿ åòìèøèê. Îíóíúó áîéäà ßéðÿê èëÿ Ñÿêðÿéèí êå÷äèéè éîëóí ùÿðÿêÿò èñòèãàìÿòèíè äàùà äÿãèã èçëÿéèá àðàøäûðäûãäà àéäûí îëóð êè, îíëàðûí ùÿðÿêÿò õÿòòè Àëûíúàíûí øÿðã èñòèãàìÿòèíÿ, Êöð-Àðàç ãîâøàüûíà
òÿðÿô äåéèë, úÿíóá-ãÿðá òÿðÿôÿ äîüðóäóð. Ùÿì äÿ ãåéä åòìÿëèéèê êè,
____________
ùÿìèí áîéäà ýåäèø èñòèãàìÿòè õÿòòèíèí áó úöð èçàùû “Äÿäÿ Ãîðãóä”
120
ãÿùðÿìàíëàðûíûí äàùà ñûõ áèðëÿøäèêëÿðè ìÿðêÿçè éàøàéûø éåðëÿðèíäÿí
áèðèñèíèí Êöð-Àðàç, ãÿäèì Áåéëÿãàí ñàùÿñèíäÿ îëìàñû ôèêðèíÿ çÿððÿ
ãÿäÿð äÿ õÿëÿë ýÿòèðìèð. ×öíêè áó ìÿñÿëÿíèí èçàùû ö÷öí Áÿêèëèí Îüóçäàí êþ÷ åäèá, ñîíðà Áÿðäÿ âÿ Ýÿíúÿäÿí êå÷ÿðÿê, Ýóðúóñòàí ñÿðùÿääèíäÿ äàéàíìàñû ôàêòû òàìàìèëÿ ãÿíàÿòëÿíäèðèúèäèð.
Ãÿòèééÿòëÿ äåìÿê îëàð êè, Îüóç àòëûëàðû Ýþéúÿ ñÿìòèíÿ øèìàëäàí
äåéèë, Úÿíóáäàí ÷àïàðàã ýåòìèøëÿð. Áóíà ýþðÿ äÿ “Äÿäÿ Ãîðãóä”
ãÿùðÿìàíëàðûíûí áó ñÿôÿðäÿêè ÷ûõûø íþãòÿëÿðè Ýþéúÿ ýþëäÿí úÿíóáäà
âÿ úÿíóá-ãÿðá òÿðÿôäÿêè ùöäóäëàðäà àðàéûá-àõòàðìàã ëàçûìäûð. Ö÷öíúö áîéäàí ìÿëóìäóð êè, Îüóç áàçûðãàíëàðûíû ùÿðàìèëÿð Ïàñèíèí Îíèê
ãàëàñûíäà ñîéóðëàð âÿ áó Îüóç ñÿðùÿääèíäÿí ÷îõ óçàãäà äåéèëäèð. Áåëÿ
êè, îðàäàí ãà÷ûá ýÿëÿí áàçèðýàí Îüóç åëèíèí ñÿðùÿääèíÿ éàõûí éåðäÿ
éîëäàøëàðû èëÿ éåéèá-è÷èá îòóðàí Áåéðÿýè òàïìàã ö÷öí î ãÿäÿð äÿ óçàã
ìÿñàôÿ êå÷ìèð. Áåéðÿê äÿ ùàäèñÿ éåðèíÿ ýåòìÿê ö÷öí ÷îõ âàõò èòèðìèð.
Áóðàäàí ýþðöíöð êè, Ïàñèí Îüóçóí øèìàë ñÿðùÿääèíäÿ ÿí óçàã ùöäóääóð. Áó, ãÿäèì Àçÿðáàéúàíûí äà øèìàë ùöäóäó êèìè òàðèõè-÷îüðàôè
ôàêò îëàðàã äèããÿòè úÿëá åäèð. ÕÛÕ ÿñð Àâðîïà ñÿééàùû âÿ úîüðàôèéàøöíàñû Õ.Ô. Ëèíñ éàçûð: “Âàí ýþëö ùþâçÿñè èëÿ Àçÿðáàéúàí àðàñûíäàí
êå÷ÿí ñÿðùÿä õÿòòè äàüëûã éåðëÿðäÿí ÷îõ, ñþçöí õöñóñè ìÿíàñûíäà
òÿïÿëèê éåðëÿðäÿí êå÷èð. Ïàñèí âÿ ßðçóðóì äöçöíöí úÿíóá ùöäóäóíà
äîüðó óçàíàí áó õÿòò, îðòà ùèññÿëÿðäÿ áèðäÿí-áèðÿ äàü ñèëñèëÿëÿðèíäÿí
àðòûã ÷ÿíáÿð øÿêëèíäÿ îëàí éàéëàéà ÷åâðèëèð” (14, 499).
Áó ìÿëóìàò Îüóç åëëÿðèíèí ãÿäèì Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ òàìàìèëÿ óéüóí ýÿëäèéèíè áèð äàùà òÿñäèã åäèð.
Êå÷ìèø õÿðèòÿëÿð öçðÿ àðàøäûðäûüûìûç ñàùÿëÿðè äèããÿòëÿ íÿçÿðäÿí
êå÷èðäèêäÿ, Âàí ùþâçÿñè èëÿ Àçÿðáàéúàí àðàñûíäà ãåéä îëóíàí Ãàðàäÿðÿ àäëû éåð äèããÿòè úÿëá åäèð. “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”óí ãÿùðÿìàíëàðûíäàí áèðè, Ñàëóð Ãàçàíûí ãàðäàøû Ãàðàýöíÿ äàñòàíäà áèð ÷îõ ñèôÿòëÿðëÿ
òÿðèôëÿíÿðêÿí áèð äÿ “Ãàðàäÿðÿ àüçûíäà (ñÿðùÿääèíäÿ), ãàäèð âåðÿí” –
äåéÿ òÿãäèì îëóíóð (12, 39). Äåìÿëè, Ýþé÷ÿ ýþëÿäÿê ÷àïàí Îüóç ãÿùðÿìàíëàðûíûí ÷ûõûø íþãòÿñèíè ìÿùç áó éåðëÿðäÿ àõòàðìàëûéûã.
Áåëÿëèêëÿ, áöòöí áó éóõàðûäà äåäèêëÿðèìèçäÿí ìÿëóì îëóð êè,
“Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”äà èøòèðàê åäÿí ãÿùðÿìàíëàðûí ÿí ñûõ áèðëÿøäèêëÿðè ÿðàçè Ìèë-Ìóüàí, Êöð-Àðàç ãîâøàüû ñàùÿëÿðèíäÿêè ãûøëàãëàðäàí,
Äÿðáÿíä, Àëòóíòàõò âÿ Àëàäàü ñàùÿëÿðèíäÿêè éàéëàãëàðäàí âÿ åéíè
çàìàíäà áöòöí Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí ñàùÿñèíäÿí èáàðÿò îëìóøäóð. Àéðû____________
àéðû áîéëàðäàí ýþðöíöð êè, äàñòàíäàêû ìÿøùóð ãÿùðÿìàíëàðûí ãÿäèì
121
Àððàí âÿ Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíèí ìöõòÿëèô éåðëÿðèíäÿ þç ãþâìëÿðèãÿáèëÿëÿðè èëÿ éåðëÿøäèêëÿðè âÿ ìÿðêÿçèééÿòÿ òàáå îëàí àéðûúà ùàêèìèééÿò ñàùÿëÿðè âàðäûð. Àðóçóí Äàø Îüóçäà, Áÿêèëèí Øèìàëäà Ýöðúöñòàí
ñÿðùÿääèíäÿ, Ãàðàýöíÿíèí ãÿðáäÿ Ãàðà Äÿðÿ àüçûíäà, Äÿëè Äîíäàðûí
Äÿðáÿíääÿ, Óøóí ãîúàíûí Äÿðÿøàì ñÿìòèíäÿ ùàêèì îëìàëàðû áóíà
ïàðëàã äÿëèëäèð. Ìÿñÿëÿíèí ýåíèø èçàùû ýþñòÿðèð êè, èñòÿð ãûøëàã âÿ
éàéëàãäàí èáàðÿò îëàí áó ìÿðêÿçèééÿò âÿ èñòÿðñÿ äÿ îíà òàáå îëàí
ùÿìèí âèëàéÿòëÿð “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”äàêû Îüóç åëèíèí ñàêèí îëäóüó
ìÿùäóä äàèðÿ äåéèëäèð. Ýöðúöñòàí ñÿðùÿääèíäÿ äàéàíàí âÿ òÿñàäöôè áèð
áàñãûí òÿùëöêÿñè çàìàíû”... Ãàçàí áÿé ìÿíÿ éåòñèí, äåýèë ýÿëìÿç îëñà
ìÿìëÿêÿò ïîçóëóá õàðàá îëóð, ãûçûì-ýÿëèíèí ÿñèð ýåäèð” – äåéÿ Îüóçà
ñèôàðèø ýþíäÿðÿí Áÿêèëèí ñþçëÿðèíäÿí (12, 226) ýþðöíöð êè, áó ãÿùðÿìàíëàð þç âÿòÿíëÿðè êåøèéèíäÿ äàéàíàðàã, þëêÿíèí ñÿðâÿòè âÿ ãûçýÿëèíëÿðèíèí èñìÿòèíè ãîðóéóðëàð. Îíëàðûí ìöùàôèçÿ åòäèéè áó Àçÿðáàéúàí Îüóç åëëÿðèíèí ÿðàçè äàèðÿñè, Àçÿðáàéúàíûí òàðèõè ìÿíáÿëÿðäÿ
ãåéä åäèëÿí ãÿäèì ùöäóäëàðûíà òàìàìèëÿ óéüóí ýÿëèð (10, 107-108).
Ùàçûðäà Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ, åëÿúÿ äÿ Äàüûñòàí Ðåñïóáëèêàñûíà
äàõèë îëàí Äÿðáÿíääÿí òóòìóø ÿí ÷îõ àçÿðáàéúàíëûëàð éàøàéàí êå÷ìèø
Ýþéúÿ ìàùàëûíàäÿê âÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà Òÿáðèç, Õîé âÿ ñ. éåðëÿðäÿ “Äÿäÿ Ãîðãóä” ãÿùðÿìàíëàðûíûí àäëàðû èëÿ áàüëû éöçëÿðúÿ éåð
àäëàðûíà, ðÿâàéÿò âÿ ÿëàìÿòëÿðÿ ðàñò ýÿëèðèê. Øÿêè-Çàãàòàëà ÿðàçèñèíäÿ
È÷ öç âÿ Äàø öç, Äàø äÿùíÿ (7, 65, 3, 760), Ãàðàáàüäà Äàø áóðóí, Äàø
àðõ, Ãàðà÷óã äàüû âÿ Ãàðà÷óã ×îáàí ùàããûíäà ÷îõëó ðÿâàéÿòëÿð,
Ôöçóëè âÿ Ãÿáÿëÿ ðàéîíëàðûíäà Îüóç ãÿáèðèñòàíëûüû, Äÿðáÿíääÿ Äÿäÿ
Ãîðãóäóí, Òÿáðèç âÿ Óðìèééÿäÿ Ãàçàí õàíûí âÿ Áóðëà õàòóíóí ãÿáèðëÿðè âÿ îíëàð áàðÿñèíäÿ ñþéëÿíèëÿí ìàðàãëû ðÿâàéÿòëÿð äèããÿòè úÿëá åäèð.
ÕÛ ÿñð òàðèõ÷èñè Ôÿçëóëëàù Ðÿøèäÿääèí éàçûð êè, Îüóç õàí Íóùóí
íÿâÿñè ñàéûëàí Éàôÿñèí îüëóäóð (19, 8, 631, 48). “Ðþâçÿò-öññÿôà”
ìöÿëëèôè äÿ ÕÂÛ ÿñðäÿí Ìèë-Ãàðàáàü ñàùÿñèíäÿ “32” òöðê ãÿáèëÿñèíè
áèðëÿøäèðÿí âÿ ÕÂÛÛÛ ÿñðäÿ ýöúëö áèð õàíëûã éàðàäàí Úàâàíøèð åëèíè
Àçÿðáàéúàíà ùÿëÿ ÕÛÛÛ ÿñðäÿí ÿââÿë ýÿëìèø îüóç òàéôàëàðûíäàí ùåñàá
åäèð âÿ ýþñòÿðèð êè, Îøèð õàí (Îâøàð õàí) òàéôàñûíà ìÿíñóá îëàí Úàâàíøèð åëè Îüóç õàíûí äþðäöíúö îüëó Óëäóç õàíûí íÿñëèíäÿíäèð. (19, 80;
1270; 26, 48). Åëÿ áó úÿùÿòäÿí ìÿøùóð ÿôñàíÿâè Íóùóí ýÿìèñèíèí
Àçÿðáàéúàíäà Íàõ÷ûâàí ñàùÿñè èëÿ äÿ ÿëàãÿäàð åäèëìÿñè ÷îõ ìàðàãëûäûð. Øöóðëàðäà, éàääàøëàðäà áÿðêèìèø, éàçûëàðäà, ãàéàëàðäà èç ñàëûá
____________
ãàëìûø áó õàëã ÿôñàíÿëÿðèíäÿ òàðèõè ãÿäèìëèéèí ðåàë òÿñèðëÿðè îëìàìûø
122
äåéèëäèð. Áó úöð ÿôñàíÿ âÿ ðÿâàéÿòëÿðèí þçëÿðèíèí ìþâúóäèééÿòè áó
ÿðàçèäÿ îüóç-òöðê àäûíûí ãÿäèìëèéèíÿ äÿëàëÿò åäèð.
Ìþâúóä éåð âÿ òàéôà àäëàðûíäàí ìÿëóì îëóð êè, òàðèõè ÿäÿáèééàòäà
ýþñòÿðèëÿí 24 Îüóç áîéóíóí ùàìûñû Àçÿðáàéúàíäà ìþâúóä îëìóøäóð
(“Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”äà èñÿ úÿìè 7 Îüóç áîéó èøòèðàê åäèð êè, áó äà
àáèäÿíèí ãÿäèìëèéèíè ýþñòÿðèð).
Àçÿðáàéúàíûí äåìÿê îëàð êè, áöòöí øÿùÿð âÿ ðàéîíëàðûíäà, Úÿíóáè
Àçÿðáàéúàíäà, Äàüûñòàí, Åðìÿíèñòàí âÿ Ýöðúöñòàíûí àçÿðáàéúàíëûëàð
éàøàéàí ñàùÿëÿðèíäÿ “Êèòàáè-Äÿäÿì Ãîðãóä”äà òÿñâèð åäèëÿí âÿ éà
ãÿùðÿìàíëàðûí àäëàðû èëÿ àäëàíàí îíëàðúà äåéèë, áÿëêÿ äÿ éöçëÿðúÿ éåð
àäëàðû èíäè äÿ âàð.
Áÿðäÿ, Ýÿíúÿ, Øÿêè, Áàéàò, Àü ãàéà, Àëûíúà ãàëàñû, Ãàðà÷óã äàüû,
Ãàðà÷óã êÿíäè, Àëïàí êÿíäè, Áàéàíäûð ÷àéû, Áàéàíäûðëû êÿíäè, Ãàçàí
áóëàã, Ãàçàí ãîúà äàüû, Ãàçàí çÿìè, Ãàçàí ýþë, Ãàçàíãîë äàüû, Ãàçàíãîë äöçö, Ãàçàíëû, Ãûï÷àã êÿíäè, Äàøöç-È÷öç, Äÿðÿøàì áóëàãëàðû,
Äîíäàð Àçàïëû êÿíäè, Äîíäàðëû, ßýÿðèê êÿíäè, ßëèíúÿ äàüû, ßëèíúÿ
÷àéû, Îçàí ìÿùÿëëÿñè, Ñÿðÿê, Óëàøëû, Áîéóêäóç âÿ ñ. ùàçûðäà òÿêúÿ Øèìàëè Àçÿðáàéúàíûí àéðû-àéðû ðàéîíëàðûíäà þç àäëàðû èëÿ ìþâúóääóð.
ßÄßÁÈÉÉÀÒ:
1. Àçÿðáàéúàí òàðèõè. (Ãûñà î÷åðê). Áàêû, ÑÑÐÈ ÅÀ Àçÿðá. Ôèëèàëû íÿøðèééàòû. 1943.
2. Äÿäÿì Ãîðãóäóí Êèòàáû. Îðùàí Øàéèã, Èñòàíáóë,1973.
3. Äåìèð÷èçàäå À. Ì. Î “Êèòàáè-Äåäå Êîðêóò”. Ìàòåðèàëû ïåðâîé
Âñåñîþçíîé êîíôåðåíöèè â Òàøêåíòå. 4-11 1957 ã. Òàøêåíò, 1958,
ñ. 760.
4. “Äðóæáà íàðîäîâ”, æóðíàë, Îðãàí Ñîþçà Ïèñàòåëåé ÑÑÑÐ. 1966, ¹
10, ñ. 286.
5. Äÿêîíîâ È. Ì. “Èñòîðèÿ Ìèäèè îò äðåâíåéøèõ âðåìåí äî êîíöà
IV â. äî í. ý., Èçä., ÀÍ ÑÑÑÐ. Ì.-Ë., 1956, ñ. 486.
6. Åðåìååâ Ä. Å. Ýòíîãåíåçèñ òóðîê, Ì., 1971, ñ. 55.
7. ßôÿíäèéåâ Ð. Á. “Äàø öç”, “È÷ öç” ùàããûíäà. “Àçÿðáàéúàíû þéðÿíìÿ
éîëó ÿõáàðû”, Á. 1936.
8. Èçàùëû úîüðàôè àäëàð ëöýÿòè. Á. 1960, ñ. 270.
9. Èñòîðèÿ Òóðêìåíñêîé ÑÑÐ, ò. I. Àøõàáàä, 1953, ñ. 543.
____________
10. Çèÿ Áóíÿäîâ – Àçåðáàéäæàí VII-IX âåêàõ, Á. 1965, ñ. 384.
123
11. “Êèòàáè Äÿäÿ Ãîðãóä”. ×àïà ùàçûðëàéàíû. Ì. Åðýèí. Û ú. Èñòàíáóë, 1958. ñ. 304.
12. “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”. Ùàçûðëàéàíû. Ù. Àðàñëû. Á. 1962.
13. Êëÿøòîðíûé Ñ.Ã. “Äðåâíåòþðêñêèå ðóíè÷åñêèå ïàìÿòíèêè”. Ì.
1964, ñ. 216 .
14. Ëèí÷ Õ.Ô. “Àðìåíèÿ”, ò.2, Òèôëèñ, 1910.
15. Ì.Ñ. Èïñèðîüëó, Ñ.Åéúèáîüëó – Ôàòåù àëáîìóíà áèð áàõûø” Èñòàíáóë,
1957, ñ. 9.
16. Íèçàìè Ýÿíúÿâè, “Õÿìñÿ”, Òåùðàí, 1320 ù.
17. Ïèòðîâñêèé Ï.Á. “Ñêèôû â Çàêàôêàçüå”, Ëåíèíãðàä, 1949.
18. Ïóøøèê Ç. Ï. ÑÑÐÈ òàðèõè, Á. 1959.
19. Ðÿøèäÿääèí Ôÿçëöëëàù. “Úàìÿ-ÿò-òÿâàðèõ”, Û ú. Ôàðñúà, Ì., 1945.
20. Ñàìîéëîâè÷ À. Í. “Èðàíñêèé ãåðîè÷åñêèé ýïîñ â ëèòåðàòóðàõ òþðêñêèõ íàðîäîâ Ñðåäíåé Àçèè. “Ôèðäîâñè”, Ëåíèíãàðä, 1934.
21. Òóìàíîâè÷. “Òóðêìåíèÿ è òóðêìåíû”, Àøãàáàä, 1926.
22. Úÿìøèäîâ Ø.À. “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä ãÿùðÿìàíëàðûíûí ìÿðêÿçè éàøàéûø
éåðëÿðè ùàããûíäà”, Àçÿðáàéúàí ÑÑÐÈ ÅÀ ßÉÔ-íöí “ßñÿðëÿðè”, Á., 1961.
23. Úÿìøèäîâ Ø.À. “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóäó âÿðÿãëÿéÿðêÿí”, Á., 1969.
24. Úÿìøèäîâ Ø.À. “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”, Á., 1977.
25. ßìïîëüñêèé Ç.È. “Äðåâíåéøèå ñâèäåòåëüñòâà î òþðêàõ â çîíå
Àçåðáàéäæàíà” Òåçèñû. Ìàòåðèàëû ñåìèíàðà ïî ïðîáëåìå ïðîèñõîæäåíèÿ Àçåðáàéäæàíñêîãî íàðîäà. Á., 1965.
26. Øöêöðçàäÿ ß. “Ãåéäëÿð”, ßùìÿä áÿé Úàâàíøèð – “Ãàðàáàü õàíëûüûíûí
òàðèõè” Á., 1961, ñ. 46.
27. Òÿáÿðè ßáó Úÿôÿð. “Òàðèõ”, ÛÛ ú. Èñòàíáóë, 1328 ù.
28. Èñòîðèÿ àðìÿíñêîãî íàðîäà Åðåâàí, 1951.
29. Ãàéûáîâ Ùöñåéí ßôÿíäè – Àçÿðáàéúàíäà ìÿøùóð îëàí øöÿðàíûí ÿøàðûíà
ìÿúìóÿäèð. Ú. ÛÛ, ÐßÔ, ÿëéàçìàñû, âÿðÿã 370 (Ú-1091/31435).
____________
124
Íöøàáÿ Àðàñëû
“ÄßÄß ÃOÐÃÓÄ KÈTÀÁÛ”
ÙßÌÈÄ ÀÐÀÑËÛ ÒßÄÃÈÃÀÒÛÍÄÀ
Ùÿëÿ XIX ÿñðèí ÿââÿëëÿðè, éÿíè åëì àëÿìèíÿ ìÿëóì îëäóüó çàìàíäàí áàøëàéàðàã äöíéà òöðêîëîãëàðûíûí äàèìà äèããÿò ìÿðêÿçèíäÿ
äóðàí “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” òöðê õàëãëàðûíûí ÿäÿáè-áÿäèè ôèêðèíäÿ äàùà ìþùêÿì éåð òóòìóø, äîüìà ÿäÿáèééàòøöíàñëûãäà äàùà äÿðèíäÿí âÿ
ùÿðòÿðÿôëè àðàøäûðûëìûøäûð. Òöðê òÿäãèãàò÷ûëàðû, î ñûðàäàí àçÿðáàéúàíëû
ãîðãóäøöíàñëàð õàëãûìûçûí ãÿùðÿìàíëûã ÿíÿíÿëÿðèíè éàøàäàí, îíóí
øÿðÿôëè êå÷ìèøè, íÿúèá ñèôÿòëÿðè âÿ ãÿäèì ìÿäÿíèééÿòèíäÿí õÿáÿð âåðÿí áó ìþùòÿøÿì àáèäÿéÿ äàùà ùÿññàñëûãëà éàíàøìûø, “Êèòàáè-Äÿäÿ
Ãîðãóä”ó ùÿì äÿ ÿäÿáèééàòûìûçûí óëó ñÿëÿôè, àíà äèëèìèçèí ëàêîíèêëèéèíè, øèðèíëèéèíè âÿ èôàäÿ èìêàíëàðûíûí çÿíýèíëèéèíè íöìàéèø åòäèðÿí
ÿâÿçñèç áèð íöìóíÿ êèìè ìÿùÿááÿòëÿ èíúÿëÿìèøëÿð.
“Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”óí Àçÿðáàéúàíäà 1920-úè èëëÿðèí àõûðëàðûíäà À.Ìóñàõàíëû, È.Ùèêìÿò, ß.Àáèä âÿ áàøãà ýþðêÿìëè àëèìëÿðèí ñÿéè
èëÿ áàøëàíàí òÿäãèãèíèí ýöíöìöçÿ ãÿäÿð äàâàì åäÿí òàðèõè þç êåøìÿêåøëèéè èëÿ ñå÷èëèð. Àíúàã ÿäÿáèééàòûìûçûí ôÿäàêàð àðàøäûðûúûëàðûíûí õàëã
äöøìÿíè àäëàíäûðûëìàñû, ñîíðàäàí åïîñóí þçöíöí õàëãà çèää, çÿðÿðëè
áèð àáèäÿ êèìè ëÿüâè âÿ áàøãà ãàäàüà âÿ ìÿùðóìèééÿòëÿðÿ áàõìàéàðàã
30-40-úû èëëÿðäÿ Ù.Àðàñëû, Ì.Ù.Òÿùìàñèá, ß.Äÿìèð÷èçàäÿ âÿ áàøãà
àëèìëÿðèí òÿìñèë åòäèéè Àçÿðáàéúàí ãîðãóäøöíàñëûüû ñÿëÿôëÿðèíèí áàøëàäûüû èøè ëÿéàãÿòëÿ äàâàì åòäèðìèø, åïîñóí Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû
òàðèõèíäÿ ãàëìàñûíà, îðòà âÿ àëè ìÿêòÿáëÿðäÿ òÿäðèñèíÿ íàèë îëìóøëàð.
Áó áàõûìäàí Ù.Àðàñëûíûí õèäìÿòè àéðûúà ãåéä åäèëìÿëèäèð.
Ù.Àðàñëû åïîñëà áàüëû àðàøäûðìàëàðûíà 1938-úè èëäÿ éàçäûüû “ÊèòàáèÄÿäÿ Ãîðãóä” àäëû ìÿãàëÿ èëÿ áàøëàìûøäûð.1 Àëèìè ùÿìèí èëäÿí áàøëàéàðàã þìðöíöí ñîíëàðûíà ãÿäÿð ìÿøüóë åäÿí àáèäÿ öçÿðèíäÿêè ÷àëûøìàëàðû, åïîñóí òÿäãèãè, äàñòàíëàðûí Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû èëÿ ÷îõúÿùÿòëè áàüëûëûãëàðûíûí öçÿ ÷ûõàðûëìàñû âÿ àáèäÿíèí íÿøðè ñàùÿñèíäÿ îëìàãëà ö÷ èñòèãàìÿòäÿ äàâàì åòìèøäèð.
Ùÿëÿ èëê ìÿãàëÿñèíäÿ “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”ó äöíéà õàëãëàðûíûí
ÿí ìÿøùóð åïîñëàðû èëÿ ìöãàéèñÿ åäèëÿúÿê ìþùòÿøÿì ñÿíÿò íöìóíÿñè
êèìè òÿãäèì åäÿí ìöÿëëèô, îíóí äèë, úîüðàôè ìÿêàí áàõûìûíäàí Àçÿð____________
áàéúàíäàí àéðûëìàçëûüû, î çàìàíëàð åëì àëÿìèíÿ ìÿëóì îëàí éåýàíÿ
125
ÿëéàçìàñû, òÿäãèãè âÿ òÿðúöìÿëÿðè áàðÿäÿ èëê òàíûøëûãäàí ñîíðà äàñòàíëàðûí ìöíäÿðèúÿñè, ãóðóëóøó, áÿäèè òóòóìó, Äÿäÿ Ãîðãóäóí øÿõñèééÿòè,
äàñòàí ãÿùðÿìàíëàðûíûí ñÿúèééÿñè, ãàäûí îáðàçëàðû âÿ áàøãà áó êèìè
ìÿñÿëÿëÿðäÿí áÿùñ åäèð. ßñëè äàùà áþéöê ùÿúìÿ ìàëèê îëàí åïîñóí
ãÿäèìëèéè, èñëàìèééÿòäÿí äàùà ÿââÿëëÿðÿ ýåäèá ÷àòàí êþêëÿðè, ìèôîëîæè
ÿëàìÿòëÿðèí äàñòàíëàðäàêû ÿêñè öçÿðèíäÿ äàéàíûð.
Äàñòàíëàð öçÿðèíäÿêè òÿäãèãèíè éåíè ìÿëóìàòëàðëà çÿíýèíëÿøäèðÿí
àëèì 1938-úè èëäÿí áàøëàéàðàã îðòà ìÿêòÿá ö÷öí éàçäûüû “Ãÿäèì ÿäÿáèééàò”, “ßäÿáèééàò” äÿðñëèêëÿðèíäÿ (ìöÿééÿí ôàñèëÿ èëÿ) “Êèòàáè-Äÿäÿ
Ãîðãóä”à ýåíèø éåð àéûðìûø, 1943-1960-úû èëëÿðäÿ éàçûëàí “Àçÿðáàéúàí
ÿäÿáèééàòû òàðèõè” êèòàáëàðûíäà äàñòàíëàðäàí íèñáÿòÿí ÿòðàôëû áÿùñ à÷àðàã
àáèäÿíèí òàðèõèìèçäÿêè éåðèíè äàùà àéäûí ìöÿééÿíëÿøäèðìèøäèð.2-3
Ù.Àðàñëû Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí òàðèõè, åòíîãðàôèéàñû, ìÿíøÿéè, åñòåòèê âÿ åòèê èäåàëëàðûíûí ôîðìàëàøìàñûíäà ìöùöì ÿùÿìèééÿòè îëàí áó
äàñòàíëàðû Àçÿðáàéúàí çÿìèíèíäÿ, Àçÿðáàéúàí øèôàùè âÿ éàçûëû ÿäÿáèééàòû èëÿ áàüëû, õàëãûìûçûí ÷îõÿñðëè ìÿäÿíèééÿòèíèí àéðûëìàç áèð ïàð÷àñû
êèìè þéðÿíÿí àðàøäûðûúûëàðäàíäûð. Àëèìèí òÿäãèãàòûíäà “Êèòàáè-Äÿäÿ
Ãîðãóä”óí êëàññèê Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíà âÿ ôîëêëîðà òÿñèðè äàíûëìàç ôàêòëàðëà èçàù åäèëèð.
Ìöÿëëèô 30-úó èëëÿðäÿí áàøëàéàðàã àøûã ñÿíÿòèíÿ ùÿñð åòäèéè ÿñÿðëÿðèíäÿ “Äÿäÿ Ãîðãóä” äàñòàíëàðûíû òåç-òåç õàòûðëàéûð. Äÿäÿ Ãîðãóääàí
ìöàñèð àøûãëàðûìûçûí ñÿëÿôè êèìè ñþç à÷àðàã öìóìèééÿòëÿ, àøûã ñÿíÿòèíè
Äÿäÿ Ãîðãóä éàäèýàðû, ãîïóçó èñÿ åë øÿíëèêëÿðèíè áÿçÿéÿí, ÷ÿòèí àíëàðäà èýèäëÿðèí äàäûíà ÷àòûá, ãÿëÿáÿéÿ èíàì éàðàäàí ãèéìÿòëè áèð ìèðàñ
êèìè òÿãäèì åäèð.4 Îíóí àðàøäûðìàëàðûíäà “Äÿäÿ Ãîðãóä” äàñòàíëàðûíûí êëàññèê ÿäÿáèééàòûìûçà òÿñèðè äÿ ÿòðàôëû èøûãëàíäûðûëûð. Áó áàõûìäàí àëèìèí Íèçàìè éàðàäûúûëûüû èëÿ “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” åïîñó àðàñûíäàêû ìÿçìóí âÿ öñëóá óéàðëûãëàðûíû àøêàð åäÿí “Íèçàìèäÿ õàëã
ñþçëÿðè, õàëã èôàäÿ âÿ çÿðáè-ìÿñÿëëÿðè”, “Íèçàìè âÿ Àçÿðáàéúàí õàëã
ÿäÿáèééàòû”, “Íèçàìè éàðàäûúûëûüûíäà “Äÿäÿ Ãîðãóä” ìîòèâëÿðè”5 ìÿãàëÿëÿðè õöñóñèëÿ ìàðàãëûäûð.
Äàùè Àçÿðáàéúàí øàèðè Íèçàìèíèí ìèëëè ìÿíñóáèééÿòè èëÿ áàüëû
éàíëûø êîíñåïñèéàëàðûí äöíéà ÿäÿáèééàòøöíàñëûüûíäà ùÿëÿ äÿ äàâàì
åòäèéè 40-úû èëëÿðäÿ øàèðèí Àçÿðáàéúàí ìöùèòèíèí éåòèðìÿñè îëäóüóíó,
Ýÿíúÿäÿ äîüóëóá, îðàäà áîéà-áàøà ÷àòàí áþéöê ñÿíÿòêàðûí éàðàäûúûëûüûíûí áöòöí ðóùó âÿ õöñóñèééÿòëÿðè èëÿ äîüìà õàëãûíà, îíóí ìèëëè
____________
àäÿò-ÿíÿíÿëÿðèíÿ, òàðèõè êå÷ìèøè âÿ ìÿäÿíèééÿòèíÿ áàüëûëûüûíû ñöáóò
126
åòìÿê ö÷öí àëèì èëê íþâáÿäÿ “Äÿäÿ Ãîðãóä” äàñòàíëàðûíà ìöðàúèÿò
åäèð, Íèçàìè ÿñÿðëÿðèíè áó ÿäÿáè-òàðèõè éàäèýàðëàðëà áèðëÿøäèðÿí
ìîòèâëÿðÿ, öñëóáè úèçýèëÿðÿ âÿ òöðê ìÿíøÿëè ñþçëÿðÿ ñþéêÿíÿðÿê øàèðèí éàðàäûúûëûã ãèäàñûíû äîüìà õàëãûí ìÿíÿâè çÿíýèíëèêëÿðèíäÿí àëäûüûíû
áèëäèðèðäè. Àðàøäûðûúû Íèçàìèíèí àíà äèëèíèí èíúÿëèêëÿðèíäÿí áÿùðÿëÿíäèéèíè
ýþñòÿðÿðêÿí “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”äà òåç-òåç òÿñàäöô åäèëÿí “õàòóí”,
“îçàí”, “÷àòèø”, “ãëàâóç”, “ñàíúàã”, “éåäÿê”, “àüòîçëó éàé”, “áöñÿðÿê”
âÿ ñ. ñþç âÿ èôàäÿëÿðèí Íèçàìè ÿñÿðëÿðèíäÿ äÿ ýåíèø èøëÿíäèéèíè ìöâàôèã
íöìóíÿëÿðëÿ òÿñäèã åäèð. Îíó äà ãåéä åäÿê êè, àëèìèí àðõèâèíäÿ ñàõëàíûëàí ÷àï îëóíìàìûø ìàòåðèàëëàðäà, îíóí áó ìþâçó öçÿðèíäÿ àðäûúûë
èøëÿäèéèíè àéäûíëàøäûðàí, åëÿúÿ äÿ àáèäÿíèí áèð ÷îõ èíúÿëèêëÿðèíè à÷ûãëàìàã
âÿ êëàññèê ÿäÿáèééàòûìûçäà ìèëëè ñÿúèééÿëÿðèí çÿíýèíëÿøìÿñèíäÿêè ìöùöì éåðèíè ìöÿééÿíëÿøäèðìÿê áàõûìûíäàí ÿùÿìèééÿòëè îëàí éàçûëàðû âÿ
ìàðàãëû ãåéäëÿðè èëÿ ãàðøûëàøûðûã.
Ù.Àðàñëûíûí “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”ëà áàüëû åëìè ôÿàëèééÿòèíèí ìöùöì ùèññÿñèíè àáèäÿíèí íÿøðè ñàùÿñèíäÿ ýþðäöéö èøëÿð òÿøêèë åäèð. Àëèì
èëê äÿôÿ åïîñó òàì øÿêèëäÿ ëàòûí ÿëèôáàñû èëÿ íÿøð åäÿðÿê ýåíèø îõóúó
êöòëÿñèíÿ ÷àòäûðìûøäûð.6 Íàøèð Àçÿðáàéúàí ãîðãóäøöíàñëûüûíûí éàðàíìà
âÿ èíêèøàôûíäà ìöùöì ðîëó îëàí áó èëê íÿøðÿ ÿòðàôëû ìöãÿääèìÿ èëÿ
éàíàøû äàñòàíëàðäà ÷ÿòèí àíëàøûëàí âÿ ùàë-ùàçûðäà äèëèìèçäÿ, äåìÿê îëàð
êè, ñàõëàíûëìàéàí ñþçëÿðèí âàõòèëÿ êëàññèê ÿäÿáèééàòûìûçäà âÿ ôîëêëîðäà
ýåíèø èøëÿíäèéèíè êîíêðåò ìèñàëëàðëà òÿñäèã åäÿí èçàùëàð äà âåðìèøäèð.
Àëèìèí åïîñóí î çàìàíêû Èòòèôàã ìèãéàñûíäà äàùà ýåíèø òàíûíìàñû
ö÷öí ýþðäöéö ôàéäàëû èøëÿðäÿí áèðè äÿ “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”óí ýþðêÿìëè ðóñ øÿðãøöíàñû Â.Â.Áàðòîëäóí 1922-úè èëäÿ ÷àïà ùàçûðëàäûüû ðóñ
òÿðúöìÿñèíè Ì.Ù.Òÿùìàñèáëÿ áèðëèêäÿ ìöôÿññÿë ãåéä âÿ èçàùëàðëà ÷àï
åòäèðìÿñè èäè7. Íàøèðëÿðèí áèð ÷îõ ÿùÿìèééÿòëè òÿñùèùëÿðè ñîíðàäàí
ùÿìèí òÿðúöìÿíèí Â.Æèðìóíñêè âÿ À.Êîíîíîâ òÿðÿôèíäÿí åäèëìèø
íÿøðëÿðèíäÿ äÿ íÿçÿðÿ àëûíìûøäûð.
Îíó äà äåìÿê ëàçûìäûð êè, êå÷ìèø ñîâåò äþâëÿòè èëÿ Òöðêèéÿ ìöíàñèáÿòëÿðèíèí ÷îõ ýÿðýèí îëäóüó âÿ òöðê õàëãëàðûíû áèðëÿøäèðÿí ãÿäèì
ìÿäÿíè àáèäÿëÿðèí âÿ öìóìòöðê ìÿäÿíèééÿòèíèí áöòþâëöêäÿ þéðÿíèëìÿñè ùÿð âàñèòÿ èëÿ ìÿùäóäëàøäûðûëäûüû, ùÿòòà à÷ûã-àéäûí éàñàã åäèëäèéè
èëëÿðäÿ ìåéäàíà ÷ûõàí áó íÿøðëÿð äîüìà àáèäÿìèçèí þéðÿíèëìÿñè âÿ
ýåíèø òÿáëèüè ñàùÿñèíäÿ ýþñòÿðèëÿí úÿñàðÿòëè òÿøÿááöñëÿð èäè.
1952-úè èëäÿ àáèäÿíèí éåíè Âàòèêàí íöñõÿñèíèí òàïûëìàñû äàñòàí____________
ëàðûí òÿäãèãè âÿ ÷àïû ö÷öí ýåíèø èìêàíëàð éàðàòñà äà, “Êèòàáè-Äÿäÿ
127
Ãîðãóä”óí Àçÿðáàéúàíäà èêè ÿëéàçìà íöñõÿñè ÿñàñûíäà äàùà ìöêÿììÿë íÿøðè 1962-úè èëäÿ ìöìêöí îëäó.
Àëèì áó íÿøðäÿ8 ÿââÿëêè ìÿòíÿ ìöùöì òÿñùèùëÿð åòìèø, äàùà ìöêÿììÿë ìöãÿääèìÿ éàçìûø âÿ èçàùëàðû òÿêìèëëÿøäèðìèøäèð.
Àáèäÿíèí Ù.Àðàñëû òÿðÿôèíäÿí 1978-úè èëäÿ åäèëÿí ö÷öíúö íÿøðè èñÿ
ãîðãóäøöíàñëûüûí ÿí éåíè íàèëèééÿòëÿðèíèí íÿçÿðÿ àëûíìàñû èëÿ ÿââÿëêèëÿðäÿí ñå÷èëèð.9
Áÿùñ åòäèéèìèç ùÿð ö÷ íÿøð êöòëÿâè õàðàêòåð äàøûäûüûíäàí ìÿòíëÿð,
íàøèðèí þçöíöí äÿ ãåéä åòäèéè êèìè, ÿëéàçìàíûí äèë õöñóñèééÿòëÿðèíè
ùÿð éåðäÿ îëäóüó êèìè ñàõëàìûð. “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”óí Àçÿðáàéúàíäà éàðàíìàñû, Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿòè, Àçÿðáàéúàí àäÿòÿíÿíÿëÿðè èëÿ áàüëûëûüûíû ùÿìèøÿ þí ïëàíà ÷ÿêÿí àëèìèí íÿøðëÿðèíäÿ äÿ,
áó éþíöì þçöíö ãàáàðûã ýþñòÿðìÿêäÿäèð. Åïîñóí Àçÿðáàéúàí íÿøðëÿðèíèí íþãñàíû êèìè äÿ ìÿíàëàíäûðûëàí áó ñÿúèééÿâè úèçýè ùÿð øåéäÿí
ÿââÿë êöòëÿâè íÿøðèí ìÿãáóë ïðèíñèïëÿðèíäÿí èðÿëè ýÿëèðäè. Öìóìèééÿòëÿ, Ù.Àðàñëûíûí äàñòàíëàðëà áàüëû åëìè ôÿàëèééÿòèíäÿ áó éþíöìöí
ñÿúèééÿâè ìàùèééÿò àëûá áàøëûúà õöñóñèééÿòÿ ÷åâðèëìÿñè, ÿýÿð áèð òÿðÿôäÿí áöòöí ùÿéàòûíû âÿ éàðàäûúûëûã èìêàíëàðûíû Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí òÿäãèã âÿ òÿáëèüèíÿ ùÿñð åäÿí àëèìèí äîüìà ÿäÿáèééàòà ìÿùÿááÿòè, ãÿäèì ìÿäÿíèééÿòèìèçè, ÿäÿáè-áÿäèè àáèäÿëÿðèìèçè öçÿ ÷ûõàðûá õàëãà äàùà éàõûíäàí òàíûòìàã, ñåâäèðìÿê àìàëû èëÿ øÿðòëÿíèðñÿ,
äèýÿð òÿðÿôäÿí, îáéåêòèâëèéÿ ñÿäàãÿò êèìè àíëàøûëìàëûäûð. ×öíêè
“Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”óí Àçÿðáàéúàíäàí àéðûëìàçëûüû àëèìèí àáèäÿíèí ÿëéàçìàëàðû öçÿðèíäÿêè äèããÿòëè èøè âÿ äàñòàíëàðëà áàüëû àïàðäûüû
äàâàìëû àðàøäûðìàëàðûíäàí ýÿëäèéè åëìè íÿòèúÿ èäè. Áóíóíëà áåëÿ, îíó
äà íÿçÿðÿ àëìàìàã îëìàç êè, çàìàí, èúòèìàè-èäåîëîæè äóðóì “Äÿäÿ
Ãîðãóä” äàñòàíëàðûíûí ìÿùç Àçÿðáàéúàíà ìÿõñóñëóüóíó, Àçÿðáàéúàí
äèëèíäÿ, Àçÿðáàéúàí çÿìèíèíäÿ éàçûëìàñûíûí õöñóñè âóðüóëàíìàñûíû
òÿëÿá åäèðäè. “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”óí Àçÿðáàéúàí òàðèõèíäÿ ãàëìàñû,
ÿäÿáèééàòûìûçûí èëêèí íöìóíÿñè êèìè òÿäðèñ ïðîãðàìëàðûíà ñàëûíûá ýÿíú
íÿñëÿ þéðÿäèëìÿñè êèìè 40-úû èëëÿðäÿ î ãÿäÿð äÿ àñàí áàøà ýÿëìÿéÿí
ïðîáëåìëÿðèí ìöñáÿò ùÿëëè éàëíûç áó éîë èëÿ ìöìêöí èäè. Îäóð êè,
Àçÿðáàéúàí íÿøðëÿðèíèí áó õöñóñèééÿòèíè àáèäÿíè òöðê çÿìèíèíäÿí
àéûðìàã, òöðê õàëãëàðûíûí øèôàùè âÿ éàçûëû ÿäÿáèééàòëàðû èëÿ ãàðøûëûãëû
áàüëûëûãëàðûíû èíêàð åòìÿê êèìè áàøà äöøìÿê êþêöíäÿí éàíëûø îëàðäû.
Éåðè ýÿëìèøêÿí ãåéä åäÿê êè, Ù.Àðàñëûíûí àáèäÿíèí ëàòûí ÿëèôáàñû èëÿ èëê
____________
íàøèðè, ýþðêÿìëè òöðê òÿäãèãàò÷ûñû Î.Ø.Ýþêéàéëà ìöáàùèñÿñè äÿ äàùà
128
÷îõ áó çÿìèíäÿ éàðàíìûøäû. Ù.Àðàñëûíûí “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” äàñòàíëàðûíûí äèëèíèí Òöðêèéÿ òöðêúÿñè âÿ Îðòà Àñèéà õàëãëàðûíûí äèëëÿðèíäÿí äàùà ÷îõ Àçÿðáàéúàí òöðêúÿñèíÿ éàõûíëûüûíû áèëäèðìÿñè âÿ áó
ôèêðèí òÿñäèãè ö÷öí òöðê àëèìëÿðè òÿðÿôèíäÿí “ãàðìàëàìàã”, “÷àõìàã”,
“ñÿêñÿíìÿê” âÿ ñ. ñþçëÿðèí áó ýöí äÿ õàëã àðàñûíäà ýåíèø èøëÿíäèéèíè
ãåéä åòìÿñè àáèäÿíèí òöðê íàøèðèíèí åòèðàçûíà ñÿáÿá îëìóøäó. Ñîíðàäàí
áó åëìè ìöáàùèñÿ ýåòäèêúÿ äàùà êÿñêèíëÿøÿðÿê, íÿùàéÿò, ìÿêòóáëàøìà
èëÿ íÿòèúÿëÿíìèøäèð. Òÿÿññöô êè, þìðöí âÿôà åòìÿìÿñè öçöíäÿí
Ù.Àðàñëû ñîí ñþçöíö ùÿìêàðûíà ÷àòäûðà áèëìÿìèøäèð. Îíóí èêèíúè ìÿêòóáó íàòàìàì øÿêèëäÿ àëèìèí àðõèâèíäÿ ñàõëàíûëìàãäàäûð. Áóíäàí ÿëàâÿ àëèì Îðõàí Øàèãèí ÷àï åëÿäèéè “Äÿäÿì Ãîðãóäóí êèòàáû”íäà áèð
ñûðà ãåéäëÿð åòìèøäèð êè, ôèêðèìúÿ, áóíëàð àáèäÿíèí ìöàñèð íÿøðëÿðè ö÷öí
ìàðàãñûç îëìàç. Öìóìèééÿòëÿ, Ù.Àðàñëû èëÿ Î.Ø.Ýþêéàéûí ìöáàùèñÿñè
àéðûúà áèð àðàøäûðìà ìþâçóñóäóð. Àíúàã òöðê õàëãëàðûíû áèðëÿøäèðÿí âÿ
ñîéêþêö èëÿ áèð-áèðèíäÿí àéðûëìàç îëàí õàëãëàð àðàñûíäàêû ìÿíÿâè áèðëèéè äàùà äà ìþùêÿìëÿíäèðÿí áó òÿêðàðñûç ñÿíÿò àáèäÿñèíèí ñåâýèñè âÿ
àáèäÿíèí òÿáëèüèíäÿêè ôÿäàêàð çÿùìÿòëÿðè èëÿ áèð-áèðèíÿ éàõûíëàøàí áó
èêè ìÿñëÿêäàøûí ôèêèð ìöáàäèëÿñè áèð ãÿäÿð àðçóåäèëìÿç òÿðçäÿ àïàðûëñà
äà, äîüìà äàñòàíëàðûí áÿäèè èíúÿëèêëÿðèíÿ äèããÿòè àðòûðìàã âÿ áÿçè
ãàðàíëûã ìÿñÿëÿëÿðèí öçÿðèíÿ èøûã ÷èëÿìÿêëÿ ãîðãóäøöíàñëûã ö÷öí
ôàéäàëû äà îëìóøäóð.
Ù.Àðàñëû 1957-úè èëäÿ Òöðê Äèë Ãóðóìóíóí Àíêàðàäà êå÷èðèëÿí
ãóðóëòàéûíäà “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”óí ÿðÿá ÿëèôáàñû èëÿ ùàçûðëàìàãäà
îëäóüó òÿíãèäè ìÿòíè ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðìèøäèð. Òÿÿññöô êè, áó
ìÿòí èíäèéÿ ãÿäÿð ÷àï îëóíìàìûø ãàëûð. Àëèìèí þçöíöí ìÿëóìàòû âÿ
ìÿòíëÿ òàíûøëûã àéäûíëàøäûðûð êè, àëèì áó òÿðòèáèíäÿ òÿáèè êè, Äðåçäåí
íöñõÿñèíè ÿñàñ ýþòöðìöø, Âàòèêàí íöñõÿñèíäÿêè áÿçè ôÿðãëè ñþç âÿ úöìëÿëÿðè ÷ûõûøäà âåðìÿêëÿ, àáèäÿíèí ùÿð èêè ÿëéàçìà íöñõÿñèíè åëìè èúòèìàèééÿòÿ îëäóüó êèìè ÷àòäûðìûøäûð. Íàøèð òÿê-òÿê ùàëëàðäà Äðåçäåí
íöñõÿñèíäÿ éàíëûø éàçûëàí âÿ ìÿòíäÿ ùå÷ áèð ìÿíà âåðìÿéÿí ñþç âÿ
èôàäÿëÿðè ÷ûõûøäà ýþñòÿðÿðÿê, îíóí Âàòèêàí íöñõÿñèíäÿêè äàùà äîüðó ùåñàá åäèëÿí âàðèàíòûíû ÿñàñ íöñõÿéÿ êå÷èðèð. ßëéàçìàíûí þçöíäÿ äÿ èêè
âÿ äàùà àðòûã øÿêèëäÿ éàçûëàí ñþçëÿðèí èëê âàðèàíòû ñàõëàíûëûð, ôÿðãëè øÿêèëëÿðè èñÿ ÷ûõûøäà ãåéä îëóíóð.
Íàøèðèí ö÷ íÿøðèíäÿí ñîíðà áèð íþâ ñîí ñþçö îëàí áó òÿíãèäè ìÿòí
ùÿëÿ èøûã öçö ýþðìÿñÿ äÿ, ìöÿééÿí ðÿéëÿð äîüóðìóø âÿ àáèäÿíèí
____________
1988-úè èëäÿ Ô.Çåéíàëîâ âÿ Ñ.ßëèçàäÿ òÿðÿôèíäÿí åäèëÿí Áàêû íÿøðèíäÿ
129
éàçûëàí ìöãÿääèìÿäÿ îíóí òÿðòèá ïðèíñèïëÿðè èëÿ áàüëû ìöëàùèçÿëÿð èðÿëè
ñöðöëìöøäöð. Íàøèðëÿð éàçûð: “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” óí ìÿòíèíèí òÿðòèáè çàìàíû Ä. âÿ Â. íöñõÿëÿðèíäÿí íåúÿ èñòèôàäÿ åäèëìÿñè áàðÿäÿ
Ù.Àðàñëûíûí ôèêèðëÿðè èëÿ òàíûø îëìàã ìàðàãëûäûð. Ýþðêÿìëè ÿäÿáèééàò
òàðèõ÷èìèç “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”óí 1978-úè èë íÿøðèíÿ ìöãÿääèìÿäÿ
éàçûð: “Ùÿð øåéäÿí ÿââÿë ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, Ì.Åðýèí Â. íöñõÿñèíè Ä. íöñõÿñèíäÿí êþ÷öðöëìöø çÿíí åòäèéèíäÿí áó ìöùöì íöñõÿéÿ î ãÿäÿð äÿ ÿùÿìèééÿò âåðìèð. Áèç èñÿ ùÿð èêè íöñõÿíèí ö÷öíúö
åéíè áèð íöñõÿäÿí êþ÷öðöëäöéöíö éÿãèí åäèðèê. Áóíà ýþðÿ äÿ ùÿð èêè
íöñõÿ òÿíãèäè ìÿòíäÿ áÿðàáÿð ùöãóãëà èøòèðàê åäèð. Äðåçäåí íöñõÿñèíèí
íþãñàíëàðûíû äöçÿëòìÿêäÿ Â. íöñõÿñè ìöùöì êþìÿê åäèð”10.
ßââÿëà íàøèðëÿðèí ãåéäëÿðèíäÿí áåëÿ àíëàøûëûð êè, îíëàð Ù.Àðàñëûíûí
òÿíãèäè ìÿòí ùàçûðëàéàðêÿí, àáèäÿíèí ÿëéàçìà íöñõÿëÿðèíäÿí íåúÿ èñòèôàäÿ åäèëìÿëèäèð ôèêðè èëÿ îõóúóëàðû òàíûø åòìÿê èñòÿéèðëÿð. ßñëèíäÿ èñÿ
íàøèð ùàçûðëàäûüû åëìè-òÿíãèäè ìÿòíäÿ àáèäÿíèí ÿëéàçìà íöñõÿëÿðèíäÿí
þçöíöí íåúÿ èñòèôàäÿ åòäèéèíè áèëäèðèð. Ô.Çåéíàëîâ âÿ Ñ.ßëèçàäÿ
Ù.Àðàñëûíûí Ì.Åðýèíèí Âàòèêàí íöñõÿñèíÿ ÿùÿìèééÿò âåðìÿìÿñè ãåéäèíÿ åòèðàç åäÿðÿê, òöðê àëèìèíèí áó íöñõÿéÿ “áþéöê ÿùÿìèééÿò âåðäèéèíè” õöñóñèëÿ íÿçÿðÿ ÷àðïäûðûð, ùÿð èêè íöñõÿíèí ö÷öíúö åéíè áèð íöñõÿäÿí êþ÷öðöëìÿñè ôèêðèíèí äîüðó îëìàäûüûíû áèëäèðèðëÿð. Ëàêèí
Ù.Àðàñëûíûí ìÿãñÿäè Ì.Åðýèíèí Âàòèêàí íöñõÿñèíÿ éåðè äöøäöêúÿ ìöðàúèÿò åäèá îíó òàì øÿêèëäÿ îõóúóëàðà ÷àòäûðìàìàñûíû ýþñòÿðìÿêäÿäèð.
Íàøèðëÿðèí àáèäÿíèí ö÷öíúö åéíè áèð íöñõÿäÿí êþ÷öðöëäöéöíÿ åòèðàç
åòìÿëÿðèíÿ ýÿëäèêäÿ èñÿ äåìÿê ëàçûìäûð êè, áóðàäà “åéíè” ñþçö îíëàðûí
þç àðòûðìàëàðûäûð. ßñëèíäÿ 1978-úè èë íÿøðèíÿ éàçûëàí ìöãÿääèìÿäÿ
íàøèð “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”óí äàùà ìöêÿìÿë âÿ òàì áèð íöñõÿñè îëìàñûíà èíàìûíû èôàäÿ åäèð. Ù.Àðàñëû éàçûëàðûíûí ùå÷ áèðèíäÿ Âàòèêàí
íöñõÿñèíèí Äðåçäåí íöñõÿñèíäÿí êþ÷öðöëäöéöíö èääèà åòìèð. Ùÿòòà
Ì.Åðýèíëÿ áó áàõûìäàí ðàçûëàøìàäûüûíû áèëäèðèð.
Ùÿð èêè íöñõÿíèí òÿíãèäè ìÿòíäÿ áÿðàáÿð ùöãóãëà èøòèðàê åòìÿñè èëÿ
ðàçûëàøìàéàí Ô.Çåéíàëîâ âÿ Ñ.ßëèçàäÿ ìöãÿääèìÿëÿðèíäÿ éàçûðëàð:
“Áèçÿ àéäûí äåéèë êè, Ä. íöñõÿñèíèí íþãñàíëàðûíû äöçÿëòìÿêäÿ Â. íöñõÿñè
êþìÿê åäèð äåéèëäèêäÿ Ä-íèí ùàíñû íþãñàíëàðû íÿçÿðäÿ òóòóëóð?”11
Äîüðóäóð, Äðåçäåí íöñõÿñè äàùà ãÿäèì, äàùà ìþòÿáÿð âÿ
ìöêÿììÿëäèð. Âàòèêàí íöñõÿñè íàãèñ âÿ êåéôèééÿòñèç îëñà äà, Äðåçäåí
íöñõÿñèíèí ìÿòíèíäÿ ùå÷ áèð ìÿíà âåðìÿéÿí èôàäÿ âÿ éàðûì÷ûã úöì____________
ëÿëÿðèí àéäûíëàøäûðûëìàñûíà êþìÿê åäèð. Ùÿòòà 1988-úè èë íÿøðèíäÿ äÿ
130
íàøèðëÿð þçëÿðè òÿêúÿ Äðåçäåí íöñõÿñè ÿñàñûíäà òÿðòèá åòäèêëÿðè ìÿòíäÿ
çÿðóðè ìÿãàìëàðäà Âàòèêàí íöñõÿñèíäÿí ôàéäàëàíûðëàð. Ù.Àðàñëûíûí
ùàçûðëàäûüû òÿíãèäè ìÿòíäÿ Âàòèêàí íöñõÿñèíäÿí ýþòöðöëÿí ñþç âÿ
èôàäÿëÿð òÿíãèäè ìÿòíèí ïèðíñèïëÿðèíÿ óéüóí îëàðàã ìÿòíÿ äàõèë åäèëèð
âÿ ìþòÿðèçÿ èëÿ ÿñàñ ìÿòíäÿí àéðûëûð.
Ùÿð èêè íöñõÿíèí áÿðàáÿð ùöãóãëà èøòèðàêûíà ýÿëäèêäÿ èñÿ íàøèð àáèäÿíèí ìÿëóì ÿëéàçìà íöñõÿëÿðèíèí áöòöíëöêëÿ òÿãäèì îëäóüóíó íÿçÿðäÿ òóòóð. Äðåçäåí íöñõÿñè ÿñàñ ìÿòíäÿ âåðèëñÿ äÿ, Âàòèêàí íöñõÿñè äÿ
êþìÿê÷è áèð íöñõÿ êèìè äàùà ÷îõ ÷ûõûøäà, éåðè äöøäöêúÿ èñÿ ÿñàñ ìÿòíäÿ
ìþòÿðèçÿäÿí èñòèôàäÿ åäèëìÿêëÿ òàì øÿêèëäÿ îõóúóëàðà ÷àòäûðûëûð.
Áÿùñ åòäèéèìèç íÿøðèíäÿ Ù.Àðàñëû àáèäÿ ùàãûíäà ìöáàùèñÿëÿðÿ
éåêóí âóðàí äÿðèí åëìè-òÿäãèãàò ÿñÿðèíèí ùÿëÿ éàðàíìàäûüûíû éàçûð.
Àíúàã àëèìèí áó ãåéäèíè áèëäèðäèéè íÿøðäÿí õåéëè âàõò êå÷ìèø, “ÊèòàáèÄÿäÿ Ãîðãóä”ëà áàüëû òÿäãèãàòëàð ÷îõàëìûø, àáèäÿíèí éåíè ìöêÿììÿë
íÿøðëÿðè ìåéäàíà ÷ûõìûøäûð. Øöáùÿñèç, àáèäÿíèí þéðÿíèëìÿñè ÿëäÿ
åäèëÿí áåëÿ óüóðëàðäà îíóí èíäèéÿ ãÿäÿðêè íÿøðëÿðèíèí òÿúðöáÿñè òÿñèðñèç ãàëìàìûøäûð. Åïîñóí 1916-úû èëäÿ Êèëèñëè ìöÿëëèì Ðèôÿò òÿðÿôèíäÿí
áàøëàéàðàã, òöðê äöíéàñûíäà ìåéäàíà ÷ûõàí ùÿð éåíè íÿøðè îíóí þéðÿíèëìÿñèíäÿ àéðûúà áèð ìÿðùÿëÿíè òÿøêèë åäÿðÿê, ãîðãóäøöíàñëûüûí èíêèøàôû ö÷öí ìöÿééÿí ÿùÿìèééÿò äàøûìûøäûð. Àáèäÿíèí ìÿëóì èêè ÿëéàçìàñû ÿñàñûíäà ÿðÿá ÿëèôáàñû èëÿ òÿðòèá åäèëÿí ìÿòíè äÿ îðèæèíàëà äàùà
éàõûí îëìàãëà éàíàøû, “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”óí äàùà ýåíèø ìèãéàñäà
éàéûëìàñû âÿ õöñóñèëÿ Èðàí, Ïàêèñòàí âÿ áàøãà ìöñÿëìàí þëêÿëÿðèíäÿ
äàùà éàõûíäàí òàíûíìàñû ö÷öí äÿ ôàéäàëû îëàðäû.
Ýþðöíäöéö êèìè, “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” çàìàí êå÷äèêúÿ äàùà
ìöôÿññÿë òÿäãèã îëóíàðàã, ìÿíÿâè ùÿéàòûìûçà äàùà äÿðèíäÿí íöôóç
åäÿðÿê äàùà äà äîüìàëàøûð. Áèð-áèðèíè ÿâÿç åäÿí íÿñèëëÿð õàëãûìûçûí
ìàääè-ìÿíÿâè ãöäðÿòèíè, äÿäÿ-áàáàëàðûí ëÿêÿ ãÿáóë åòìÿéÿí
ìÿðäàíÿ òÿáèÿòëÿðèíè ÿêñ åòäèðÿí, áó äàñòàíëàðäàí ãöðóðëà ñþç à÷äûãëàðû
êèìè, áó áÿäèè õÿçèíÿíè õàëãà äàùà éàõûíäàí òàíûòìàüà ÷àëûøàí àëèìëÿðèìèçèí çÿùìÿòèíè äÿ öðÿêäÿí òÿãäèð åäèð, îíëàðûí àäëàðûíû ñåâýè èëÿ
õàòûðëàéûðëàð. Áåëÿ òÿãäèð îëóíàí àðàøäûðûúûëàð è÷ÿðèñèíäÿ àáèäÿíèí èëê
àçÿðáàéúàíëû íàøèðè Ù.Àðàñëûíûí äà þç éåðè âàðäûð.
____________
131
ßÄßÁÈÉÉÀÒ:
1. Ù.Àðàñëû. “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”, “Ðåâîëéóñèéà âÿ êóëòóðà”, 1938, ¹3.
2. Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû òàðèõè, I úèëä, Áàêû, 1943.
3. Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû òàðèõè, I úèëä, Áàêû, 1960.
4. Ù.Àðàñëû. Àøûã ïîåçèéàñû âÿ êëàññèêëÿð, “ßäÿáèééàò ãÿçåòè”,
1938; Àøûã éàðàäûúûëûüû “Àøûãëàð” Áàêû, 1957 (ìöãÿääèìÿ);
Äàñòàíëàðûìûç ùàããûíäà, “Àçÿðáàéúàí”, 1962; Àøûã éàðàäûúûëûüû,
Áàêû, 1960.
5. Ù.Àðàñëû. Íèçàìèäÿ õàëã ñþçëÿðè, õàëã èôàäÿ âÿ çÿðáè-ìÿñÿëëÿðè,
ÑÑÐÈ ÅÀ Àçÿðá. Ôèë. “Õÿáÿðëÿðè” 1942, ¹8; Íèçàìè âÿ Àçÿðáàéúàí
õàëã ÿäÿáèééàòû, “Íèçàìè Ýÿíúÿâè” àëìàíàõû, 1947; Øàèðèí ùÿéàòû,
Áàêû, Àçÿðíÿøð, 1967; Ìîòèâû àçåðáàéäæàíñêîãî íàðîäíîãî
ýïîñà “Äåäå Êîðêóò” â òâîð÷åñòâå Íèçàìè, Ìîñêâà, 1960.
6. Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä, Áàêû, Àçÿðíÿøð, 1939.
7. Äåäå Êîðêóò. ïåð. Â.Â.Áàðòîëüäà. Ïîäãîòîâèë ê ïå÷àòè
Ã.Àðàñëû, Ì.Òàõìàñèá, Áàêó, 1950.
8. Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä, Áàêû, Àçÿðíÿøð, 1962.
9. Êèòàáè Äÿäÿ Ãîðãóä, Áàêû, Ýÿíúëèê, 1978.
10. Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä, Áàêû, Éàçû÷û, 1988, ñÿù. 21.
11. Éåíÿ îðàäà.
____________
132
Úÿëàë Áÿéäèëè
“ÃÎÐÃÓÒ” ÀÄÛÍÛÍ ÞËÖÌÄßÍ ÃÀ×ÌÀ
ÌÎÒÈÂÈ ÈËß ÁÀÜËÛËÛÜÛ
XIX éöçèëëèéèí II éàðûñûíäàí áó éàíà Ãîðãóò Àòàíûí ìÿçàðëûüûéëà
áàüëû áèëýè âåðÿíëÿðèí, äåìÿê îëàð, ùàìûñû àëãûøëàðäà éàðäûìà ÷àüûðûëàí
ðóùëàð àðàñûíäà àäû ÷ÿêèëÿí, ãûðüûç áàõøûëàðûíà òöðêö äåìÿéè þéðÿäÿí áó
èëê øàìàíûí Õîðõóò/Ãîðãóò àäëàíäûðûëäûüûíû õàòûðëàäûð âÿ þëöìäÿí ãîðõóá 40 èë Òàíðûäàí ãà÷äûüûíà ýþðÿ àäûíû äà “õîðõ” – ãîðõìàã ñþçö èëÿ
ÿëàãÿëÿíäèðèðëÿð.
Ãåéäÿ àëûíìàñû Â.Â.Âåëéàìèíîâ-Çåðíîâóí äà àäûéëà áàüëàíàí
ðÿâàéÿòÿ ýþðÿ, Ãîðãóò Àòà ýÿíú éàøëàðûíäàí þëìÿéÿ åòèðàç åäèð. Ùÿéàòû
áîéóíúà þëöìëÿ ìöúàäèëÿ åëÿéÿðÿê, ßçðàéûëà áîéóí ÿéìÿäÿí óçóí
þìöð éàøàìàã èñòÿéèð, þëöìñöçëöê àðàéûð. Ãàçàõëàðäàêû “ùàðà áàõûðñàí
Ãîðãóò ýîðó, ùàðà ýåòñÿí Ãîðãóò ìÿçàðû” àòàëàð ñþçöíöí ãàéíàüû äà,
áèð ÷îõ àðàøäûðûúûëàðà ýþðÿ, áó ðÿâàéÿòäÿäèð. Ùÿìèí ðÿâàéÿòäÿ äåéèëèð
êè, Ãîðãóò èéèðìè éàøûíà ýÿëÿí âàõòëàðûéäû. Áèð ýöí éóõóñóíäà ýþðöð êè,
àü ýåéèìÿ áöðöíìöø áèðè îíà äåéèð, ãûðõ éàøûíà ÷àòàíäà þëÿúÿêñÿí.
Ãîðãóò ÷îõ ãîðõóð âÿ þëöì îëìàéàí éåð àðàìàüà, þëöìöí àéàüû äÿéìÿéÿúÿê áèð äöíéà àõòàðìàüà áàøëàéûð.
Äÿâÿñèíÿ ìèíèá óçóí ìöääÿòëè áèð éîë÷óëóüà áàøëàéûð. Áÿëè, áèð çàìàí ýÿçäèêäÿí ñîíðà áàøãà áèð éåðÿ ýÿëèð, ìÿçàð ãàçìàãäà îëàí áèð
äÿñòÿéÿ ðàñò îëóð. “Êèìÿ ãàçûðñûíûç?” – äåéÿ ñîðóøàíäà îíëàð: “Ãîðãóò
Þâëèéàéà” – äåéÿ îíà úàâàá âåðèðëÿð.
Áóíó åøèäÿí Ãîðãóò äöíéàíûí î áèðè áóúàüûíà éàí àëûð. Îðàäà äà
åéíè éóõóíó ýþðöð. Òÿçÿäÿí éîëà äöçÿëèð. Éóõóñóíäà ýþðäöêëÿðèíèí
ãîðõóñóéëà äöíéàíûí äþðä áèð éàíûíû ýÿçèð. Ôÿãÿò ùàðàéà ýåäèðñÿ, éåíÿ
þíöíäÿ ãàçûëû áèð ìÿçàð ýþðöð.
×àðÿñèç ãàëäûüûíäàí àðòûã äöíéàíûí ìÿðêÿçèíÿ – þëöìñöçëöê ãàéíàüûíà ýÿëèð. Áóðà ùÿìèí éåð – äîüóëäóüó Ñûð-Äÿðéà ñóëàðûíûí éàõàñûéäû. Ìèíäèéè äÿâÿñèíè êÿñèð, äÿðèñèíäÿí ãîïóçóí öçÿðèíÿ ÷ÿêèð. Áóðàäà äà éåíÿ ùÿìèí éóõóíó ýþðöð. Þëöìÿ ÷àðÿ àõòàðàí Ãîðãóò: “Ñó
îëàí éåðäÿ ìÿçàð ãàçàí îëìàç, ñóéà äà ÿúÿë ýÿëìÿç” – äåéÿ äöøöíöð.
Ñûð-Äÿðéà ñóëàðû öçÿðèíäÿ êèëèìèíè ñÿðèð. Êèëèìèí öñòöíäÿ þëöìäÿí
óçàã éöç èë éàøàéûð. Ýåúÿ äÿ, ýöíäöç äÿ áèð àí îëñóí, äàéàíìàäàí ãîïóçóéëà íÿüìÿëÿð ÷àëûð. Ãîïóçóí òåëëÿðèíäÿí ãîïàí íÿüìÿëÿð Ñûð____________
Äÿðéàíûí ÷àüëàéàí ñóëàðûíà ãàðûøûá àõûð...
133
Éåðè ýÿëìèøêÿí, Ãîðãóòóí þëöìñöç áèð éåð àõòàðûðêÿí ñóëàðûí
öçÿðèíè ñå÷ìÿñè ìÿíàëûäûð. Ñóéà ÿúÿë ýÿëÿ áèëìÿìÿñèíèí èñÿ ìèôîïîåòèê äöøöíúÿäÿ þç éîçóìó âàð. Äîüðóäóð, ÿñêè èíàíûøëàðäà éåðàëòû
þëöëÿð äöíéàñû äà áèð ñóëàð ñÿëòÿíÿòèäèð. Àíúàã áèð ñûðà ìèôîëîýèéàëàðäà
îëäóüó êèìè òöðê ìèôîëîýèéàñûíäà äà ñó èëêèí õàîñëà éàíàøû, ùÿì äÿ
éàðàäûúû áàøëàíüûúû þçöíäÿ áèðëÿøäèðèð. Áÿçÿí éåðëÿ åéíèëÿøäèðèëÿí
ùÿìèí ñó ìèôîëîýåìè Éàðàäûëûøûí þçöëöíäÿ äàéàíàí ÿí áàøëûúà öíñöðëÿðäÿíäèð. Áó ìÿíàäà ñó þëöì ìîòèâèéëÿ éàíàøû äîüóì, àðòûì âÿ
ùÿìèí ñåìàíòèê úÿðýÿëÿíìÿ è÷ÿðèñèíäÿ éåð àëàí þëöìñöçëöê ìîòèâèíè
äÿ þçöíäÿ áèðëÿøäèðÿí ìèôîëîýåìäèð, éÿíè èëêèí õàîñóí þçöíäÿ äÿ
éàðàäûúû áàøëàíüûú âàð âÿ äöíéàíûí ùÿð àí éåíèëÿíìÿñè äÿ îíóí ýöúöéëÿ îëóð... îíà ýþðÿ äÿ Ãîðãóò þëöìäÿí ãà÷ìàüûí ìöìêöíëöéöíÿ
èíàíàðàã þëöìñöçëöéöí èôàäÿñè áèëäèéè ñó öçÿðèíÿ ñûüûíûð. Áóðà ùÿì äÿ
“äöíéàíûí ìÿðêÿçè”äèð êè, ùÿìèí àíëàéûøà ìèôîëîýèéàíûí þç äèëèíäÿ
àéðûúà éîçóì âåðèëèð.
Ãîðãóòëà áàüëû áöòöí ÿôñàíÿ âÿ ðÿâàéÿòëÿðäÿ Ãîðãóòóí þëöìäÿí
ãîðõìàñû âÿ ãà÷ìàñû àíà õÿòò êèìè êå÷èð. Ãîðãóò âÿ þëöì ïðîáëåìè áó
îáðàçûí äàèìè öíñöðöäöð.
Àçÿðáàéúàí – ãàçàõ ÿëàãÿëÿðèíäÿí äàíûøûëàí äèýÿð áèð àðàøäûðìàäà
èñÿ “Ãîðãóò “ àäû “êîð-êóò” òÿðêèáëÿðèíÿ àéðûëûð; çÿðÿð, èòêè (!) àíëàìëàðû
âåðÿí “êîð” ÿñêè òöðê ñþçö èëÿ èçàù îëóíóð: ùÿéàò ãöââÿñè çÿðÿð ÷ÿêäè,
úàí çèéàí ýþðäö, éÿíè “àäàì þëäö” âÿ ñ.
Àäà âåðèëÿí áèð ñûðà äèýÿð øÿðùëÿð äÿ âàðäûð êè, ìÿòëÿáäÿí óçàã
äöøìÿìÿê ö÷öí îíëàðäàí ùÿð áèðèíèí öçÿðèíäÿ àéðûëûãäà äàéàíìàüà
ýÿðÿê ýþðìÿäèê, áèçè áóðàäà äàùà ÷îõ ìàðàãëàíäûðàí áó àäûí ãîðõó
ñþçöéëÿ âÿ þëöìäÿí ãà÷ìà ìîòèâèéëÿ áàüëûëûüû äÿðÿúÿñèäèð. Äîüðóäóð,
åëÿ ÿôñàíÿëÿðèí þçöíäÿ äåéèëèð êè, ãûï÷àã ãûçû îëàí àíàñûíûí ö÷ èë ñöðÿí
ùàìèëÿëèéèíäÿí ñîíðà äîüóëàí Ãîðãóòóí äöíéàéà ýÿëèøèéëÿ ö÷ ýöí-ö÷
ýåúÿ éåð öçöíö ãàðàíëûã ñàðûð. Øèääÿòëè éàüûø éàüûð, ôûðòûíà ãîïóð. ÑûðÄÿðéàíû âÿ Ãàðàäàüûí áàøûíû äóìàí-÷ÿí àëûð, Ãîðãóòóí áåëÿ ìþúöçÿëè
øÿêèëäÿ ãåéðè-àäè äîüóëóøóíäàí ãîðõóá ãà÷àí àäàìëàð ýåðè ãàéûäàíäà
óøàüà “ãîðõó” äåìÿê îëàí “Ãîðãóò” àäûíûí âåðèëìÿéèíè õàùèø åäèðëÿð,
÷öíêè ÷îúóã ãàðàíëûã âÿ ãîðõóëàð è÷ÿðèñèíäÿ äîüóëìóøäóð.
ßôñàíÿëÿðèí áèð ÷îõóíäà èñÿ “ Ãîðãóò “ àäûíûí ìÿíàñû, äåéèëäèéè
êèìè, ýóéà Äÿäÿ Ãîðãóòóí þëöìäÿí ãà÷ìàüûéëà áàüëûäûð.
Àäûí ÿôñàíÿëÿðäÿ áó øÿêèëäÿúÿ ñþçëÿðèí ñÿñ îõøàðëûãëàðûíà ÿñàñëàíàðàã éîçóëìàñû, ùå÷ øöáùÿñèç, ñîíðàêû äþâðëÿðÿ àèä îëàí ùàäèñÿäèð âÿ
____________
ùÿìèí éîçóì åëÿ ìÿäÿíèééÿòèí âàð îëìà øÿêëèíèí äÿ áèð úöðÿ èôàäÿñèäèð.
134
Éÿíè áó ãàòûíäà ìèôîëîæè àäûí ýåð÷ÿê àíëàìû þçöíöí èëêèí ìèôîëîæè
êþêëÿðèíäÿí ãîïàðûëìûøäûð. Áåëÿúÿ, ÿôñàíÿëÿð ñîíðàêû ÷àüëàðûí äÿéèøèê
éîçóìëàðûíû ÿñàñ àëìûøäûð. ×öíêè ìèôîëîæè ìÿíà àðàäàí ÷ûõìûø âÿ éà
óíóäóëìóøäóð. Îíóí éåðèíè èñÿ àäëàðûí ñÿñëÿíìÿñèíäÿêè áÿíçÿðëèéèíÿ
ñþéêÿíÿí éîçóì òóòìóøäóð.
Äÿäÿ Ãîðãóòóí þëöìäÿí ãà÷ìàüûíû äîüðó îëìàéàðàã ýóéà Ãóðàí
ùþêìëÿðèíÿ çèää îëäóüóíà ýþðÿ áó õàëã áèëèúèñèíÿ èñëàìè áàõûìäàí
äîüàí ìÿíôè áèð ìöíàñèáÿòèí èôàäÿñè êèìè èçàù åòìÿê äÿ ùàäèñÿéÿ ñèñòåìëè áàõûøûí îëìàäûüûíû âÿ ìèôîëîæè âàðëûüûí èëêèí ÷àüëàðëà áàüëû “ãàéíàãëàðëà ñÿñëÿøÿí âÿ îíóí íöâÿñèíè òÿøêèë åäÿí ÿí ãÿäèì ëàéû”íûí íÿçÿðÿ àëûíìàäûüûíû ýþñòÿðèð.
Ùàëáóêè Ãîðãóòóí þëöìäÿí ãà÷ìàüû ìîòèâè åòíèê-ìÿäÿíè ñèñòåìèí
ýåíèø êîíòåêñòèíÿ ÷ûõàðûëìàëûäûð. Ìÿùç áó çàìàí þëöìäÿí ãà÷ìàüûí
þëöá-äèðèëìÿ ìîòèâè, 300 èë þìöð ñöðìÿê âÿ ñ. èëÿ àäåêâàò òÿøêèë åòäèéè
öçÿ ÷ûõàúàãäûð. Ãîðãóò Àòà èëÿ Õûçûðûí (áÿçÿí îíà äà Õûäûð Àòà äåéèðëÿð) ëàï áàøëàíüûúûíäà èëêèí îëàí áèð êîìïëåêñÿ äàõèë îëäóüóíó ñöáóòà éåòèðÿí ïàðàëåëëÿð äÿ âàð. “Àòà ñþçëÿðè” ìÿúìóÿñèíäÿ àäû Ãîðãóò
Àòà èëÿ áèðëèêäÿ àíûëàí, Õûçûð êÿíàðäàí ýÿëìÿ îëäóüóíà ýþðÿ, Èñëàì
äèíè ñèñòåìèíäÿ áöòöí þëöìëö ïåéüÿìáÿðëÿðäÿí ãûðàãäà ãàëûð. ×öíêè
Õûçûð êóëòóíóí, áèð ìèôîëîæè âàðëûã êèìè, ÿñàñûíäà þëöá-äèðèëìÿéÿ èíàì
äàéàíûð. Þëöá-äèðèëìÿéÿ ùÿãèãè èíàì èñÿ “ñþçöí ùÿðôè ìÿíàñûíäà òàíðû÷ûëûüû áöòöí ñîíðàêû äèíëÿðäÿí ôÿðãëÿíäèðÿí áàøëûúà èäåéàäûð”. Éÿíè
Õûçûð ïåéüÿìáÿð þëöìñöçëöéö èëÿ Èñëàì äèíè êèìè ñèñòåìëè áèð äèíèí
áöòöí þëöìëö ïåéüÿìáÿðëÿðèíäÿí íåúÿ ãûðàãäà ãàëûðñà, þëöìäÿí ãà÷ìàñûéëà äà Ãîðãóò Àòà Èñëàì äöøöíúÿñèíÿ éàä êèìè ýþðöíöð. Èñëàìäà
ãåéá àëÿìèíè áèð Àëëàù áèëèð. Ãîðãóò Àòà èñÿ “ãåéáäÿí äöðëö õÿáÿðëÿð
ñþéëÿð” âÿ ñ.
Áóíà ýþðÿ äÿ þç ãàéíàüûíà ýþðÿ àðõàèê ìèôëÿðäÿêè ìÿäÿíè ãÿùðÿìàí, èëêèí ÿúäàä äåéèëÿí âàðëûãëàðà áàüëàíàí, ãàçàõ áàõøûëàðûíûí:
“...×àüûðäûüûì çàìàí ýÿë, Ïèðèì!” – äåéÿ ùàìè ðóù, áÿëàëàðäàí ãîðóéóúó ÿúäàä ðóùó áèëèá ùàéëàéàðàã êþìÿéÿ ÷àüûðäûãëàðû þâëèéà Ãîðãóò
Àòàíûí þëöìö ùàãäà, ùå÷ äÿ áèð ÷îõ àðàøäûðìàëàðäà ýþñòÿðèëäèéè êèìè,
õöñóñè ìèô èñëàìëûüûí òÿñäèãèíäÿí ñîíðà ìåéäàíà ýÿëÿ áèëìÿçäè. Áóíóíëà áàüëû, éÿíè Ãîðãóò êóëòóíóí Èñëàìè ãàéíàãëû îëìàäûüû ùàãäà èñÿ
ùÿëÿ îí äîããóçóíúó éöçèëëèêäÿ ñþéëÿìèøëÿð.
Ãîðãóòóí þëöìäÿí ãà÷ìàüû ìîòèâèíèí àðàøäûðûëìàñû áàõûìûíäàí
____________
òöðêìÿí èíàíûøëàðûíà ýþðÿ, î áèðè äöíéà öçÿðèíäÿ ùþêìö îëàí, îüëó îë135
ìàéàíà Òàíðûíû îüóë âåðìÿéÿ ìÿúáóð åäÿí, þëöëÿðè äèðèëòìÿê ö÷öí
ßçðàéûëû ãîâóá îíóí ÿëèíäÿí þëìöøëÿðèí úàíûíû ýåðè àëàí (âÿ ùÿëÿ äÿ
þëöìñöç áèð ðóù êèìè ýþéëÿðäÿ äîëàøäûüû ñàíûëàí) Áóðêóò Áàáà, þëìöø
èýèäèí úàíûíû ãóðòàðìàã ö÷öí ßçðàéûë èëÿ ìöúàäèëÿ åäÿí Äÿëè Äîìðóë
(áèð ôèêðÿ ýþðÿ, ìèôîëîæè õàðàêòåðè áàõûìûíäàí áàøãà, áîéëàðäàí êÿñêèí
ñå÷èëÿí Äÿëè Äîìðóë áîéóíóí èëêèí ãÿùðÿìàíû èíàíûøëàðäà þëöìñöç îëäóüóíà äàèð òÿñÿââöðëÿðèíè ãîðóíóá ãàëäûüû Ãîðãóòóí þçöäöð), éàêóò
èíàìëàðûíà ýþðÿ þëöëÿðè äèðèëäèá êîðëàðûí ýþçëÿðèíè à÷àí, ìþúöçÿëÿðè þç
ùþêìö âÿ ýöúöéëÿ éàðàòäûüûíû äåéèá Òàíðûíû ãÿáóë åëÿìÿéÿí âÿ îíóíëà
÷ÿêèøÿí Àí Àðãûë Îéóí, ùÿì÷èíèí Õûçûð, Åðëèê âÿ ùÿòòà Êî÷à êàí êèìè
ìèôîëîæè âàðëûãëàðûí áèð ìöñòÿâèäÿ ýþçäÿí êå÷èðèëìÿñè ýÿðÿêäèð.
Êþùíÿ äöíéà ìÿäÿíèééÿòëÿðèíäÿ ÿáÿäè éàøàðûëûã, þëöìñöçëöê âÿ
éà îíóí áèð áàøãà øÿêèëäÿ èôàäÿñè îëàí óçóíþìöðëöëöê èäåéàñû áèð íå÷ÿ
øÿõñëÿ, î ñûðàäàí äà Ãîðãóò Àòà èëÿ ÿëàãÿëÿíäèðèëèð. Ýþðöíöð, äàùà ÿââÿëëÿðäÿ þëöìñöç òÿñÿââöð åäèëÿí áàõøûëàð ïèðè, èëêèí øàìàí îëàí Ãîðãóòóí þëöìñöçëöéö ùÿð ùàëäà ñîíðàêû âàðèàñèéàëàðäà óçóíþìöðëöëöêëÿ
ÿâÿç åäèëìèøäèð.
Áàøëàíüûúäà éàøàéûøûí äþâðÿâèëèéè èäåéàñûíûí äàøûéûúûñû îëäóüóíäàí
èëêèí øàìàí þëöìñöç òÿñÿââöð îëóíóðäó. Áàõøû ìÿòíëÿðèíäÿêè “þëö
äåñÿì þëö äåéèë, äèðè äåñÿì äèðè äåéèë Ãîðãóò Àòà þâëèéà” ñþçëÿðè äÿ
èëêèí øàìàíûí þëöìñöç äöøöíöëäöéöíÿ äàèð òÿñÿââöðëÿð äàèðÿñèíÿ áàüëûäûð. Åéíè äÿðÿúÿäÿ ùÿì ñàêðàë, ùÿì äÿ ïðîôàí äöíéàéà áàüëû îëàí áó
âàðëûãäûð êè, þëöìäÿí ãà÷ûð, Òàíðû èëÿ ìöúàäèëÿ åäèá ÷ÿêèøèð. Èíâàðèàíòäà èñÿ ùÿìèí âàðëûã èëêèí êîìïëåêñèí – Óëó Éåð Àíàíûí àòðèáóòëàðûíûí
äàøûéûúûñûäûð (õàêàñëàðûí áó êîìïëåêñäÿí ãîïàí Óìàéû Óëóü – ÀüÀíà àäûéëà áèëèíèð). Øàìàíëàð ïèðè, ùàìè øàìàí (ðóùó) Éåð Àíàíûí
òðàíñôîðìàñèéàéà óüðàéûá âàðèàñèéà îëóíìóø øÿêèëëÿðèíäÿí áèðèäèð.
Éàêóò ìèôîëîýèéàñûíà ýþðÿ, Òàíðû èëê øàìàíû ýþéëÿðäÿ éàðàòìûøäû âÿ
ýþéëÿðäÿêè øàìàí ÿáÿäèééÿí éàøàéûðäû. Ìèôîëîæè äöøöíúÿéÿ ýþðÿ áÿçÿí
äÿ éåðëÿ åéíèëÿøäèðèëÿí Óëó Àíàíû ðÿìçëÿíäèðÿí âàðëûã äà åëÿ øàìàíûí
þçö èäè. Þëöá-äèðèëÿí, éà äà þëöìñöç îëäóüó äöøöíöëÿí Óëó àíàíûí áèð
òÿúÿññöìö èñÿ ìîüîëëàðäà Èòîãà, Åòóãå, Èòóãåí, Åòóãåí àäëàðûéëà áèëèíÿí
éåð èëàùÿñè îëìóøäóð. ßýÿð ãàéíàãëàðûí âåðäèéè áèëýèëÿð äîüðó èñÿ, î
çàìàí àéäûí îëóð êè, ùÿìèí éåð èëàùÿñè Èòîãà êóìàíúàäà Õàì àäëàíäûðûëìûøäûð êè, áó äà åëÿ øàìàí, áàõøû äåìÿê îëàí Êàì-Ãàì àäëàðûíûí
åéíèäèð. Ùÿìèí þëöìñöç Óëó Àíàíû ðÿìçëÿíäèðÿí øàìàí ãàäûíäûð êè, áèð
____________
Àëòàé ãÿùðÿìàíëûã äàñòàíûíäà ýþñòÿðèëäèéè êèìè, ãàâàëûéëà äþéöø÷öëÿðèí
136
àðäûíäàí ýÿëÿ-ýÿëÿ ãàìëûã åëÿéèð âÿ þëÿíëÿðÿ éåíèäÿí úàí âåðèð âÿ ñ.
Õàòûðëàéàã êè, àðòûì, áÿðÿêÿò ùàìèñè îëàí Óëó Àíàéà òàïûíìàüûí èôàäÿñè
êèìè Ãÿäèì Þí Àñèéàäà, Ìÿðêÿçè Àñèéàäà âÿ Ñèáèðäÿ þëöá-äèðèëÿí
øàìàíëàðà àèä ìöõòÿëèô òÿíòÿíÿëè ìÿðàñèìëÿð êå÷èðèëèðäè.
Áöòöí áóíëàðûí ôîíóíäà Ãîðãóò Àòà òàì áèð ìèôîëîæè âàðëûã îëàðàã
ýþðöíöð. Ìèôîëîæè âàðëûüûí àäû èñÿ áó âàðëûüûí íÿ èôàäÿ åëÿäèéèíè äÿ
áèëäèðèð. Éÿíè ìèôîëîæè âàðëûüûí ìàùèééÿòè îíóí àäûíäà ÿêñ îëóíóð.
“Ãîðãóò” àäûíûí “ãîðõó” ñþçöéëÿ áàüëàíìàñû, Ãîðãóò îáðàçûíûí áèð
ìèôîëîæè âàðëûã êèìè ñåìàíòèêàñûíà èøûã ñàëìûð. Ìèôîëîæè àäûí ìöàñèð
ñÿñëÿíèøè áó àäûí éîçóìó ö÷öí ÿñàñ ýþòöðöëìÿìÿëèäèð. Äèë÷èëèê ãàíóíëàðû áàõûìûíäàí äà ñþçöí ìöõòÿëèô âàðèàíòëàðû ñå÷èëìÿëè, èëêèí ôîðìàéà
(àðõåòèïÿ) éàõûí îëàíû ìöÿééÿí åäèëìÿëèäèð.
Áèçúÿ, àäûí Ãîðãóä, Ãîðãóò, Õîðõóò, Õîðêóò, Êóðêóò... øÿêèëëÿðèíäÿí àðõåòèïÿ óéüóí ýÿëÿíè “Êóðêóò” âàðèàíòûäûð. Áó àä èêè ìîðôåìäÿí:
“Êóð” âÿ “êóò” ìîðôåìëÿðèíäÿí èáàðÿòäèð. “Êóò”- Òöðê äèëèíèí ÿí ÿñêè
âÿ éàéüûí ñþçëÿðèíäÿíäèð; “ðóù, ýöú, ùÿéàò ãöââÿñè” àíëàìëàðû âàð.
Ãÿäèì òöðê èíàíûøëàðûíäà äà “êóò” úàíëû âàðëûãëàðûí ùÿéàòûíûí ÿñàñûíû
òÿøêèë åäèðäè. Àäàì þëÿíäÿí ñîíðà “êóò”ó ó÷óá ýþéÿ ýåäÿð, áèð äàùà
äöíéàéà ýÿëèíúÿ îðàäà éàøàðäû.
“Êóð” ñþçö èñÿ ùÿòòà ÿñêè øóìåðëÿðäÿ éåðàëòû þëöì äöíéàñûíûí,
îðàäàí àõàí ÷àéûí âÿ î éåðëÿðèí ùþêìäàðûíûí àäûíû áèëäèðèðäè. Ùÿìèí
ñþçöí òöðê ëÿùúÿëÿðèíäÿêè ãàðøûëûüû êîð (Àíàäîëó âÿ àçÿðá.), ãîð
(òöðêìÿí), ãöð (áàøãûðä), ãóð (þçáÿê) ñþçöäöð. Áóðéàòëàð äà éåðàëòû ñÿëòÿíÿòè “õööð” àäëàíäûðûðäûëàð. Øóìåðèí “êóð”ó èëÿ òöðê ëÿùúÿëÿðèíäÿêè
“ýîð” âÿ ìîíãîë äèëëÿðèíèí “õööð” ñþçëÿðè àðàñûíäà îëàí åéíèëèê ìèôîëîæè âÿ äèë ôàêòëàðû ÿñàñûíäà ýÿðÿéèíúÿ ÿñàñëàíäûðûëìûøäûð.
Óëó Àíàíûí áÿòíè îëàðàã äöøöíöëÿí âÿ Éåðëÿ åéíèëÿøäèðèëÿí ýîð åëÿ
áèð àëÿì èäè êè, ÿúäàä ðóùëàðû îðàäà éàøàéûðäû. Ãàçàõ ðÿâàéÿòëÿðèíèí áèð
âàðèàíòûíà ýþðÿ äÿ Ãîðãóò ýîðäàí ÷ûõìûø äèâäÿí äîüóëóð. “Ýîð” ìÿíàñû áîëãàðúàäàêû “êóðãàí” ñþçöíäÿ äÿ åéíè ñåìàíòèêàíû äàøûéûð.
“Êîð” ñþçö èëÿ åéíè áèð éóâàéà ýèðÿí “õîð” ñþçö éàêóòëàðäàêû
“õîð÷àõ” ñþçöíöí äÿ ÿñàñûíäà äàéàíûð: éàêóòëàð þëìöø øàìàíûí áàñäûðûëäûüû ñÿðäàáÿéÿ “õîð÷àõ” äåéÿðäèëÿð.
Äåìÿëè, “Êóðêóò” àäûíûí ìÿíàñû, Ãîðãóò Àòà ÿñëèíäÿ äÿ î áèðè
äöíéàéëà áàüëû îëäóüóíäàíäûð êè, “ÿúäàä ðóù(ó)” àíëàìûíà óéüóí ýÿëèð.
____________
Ðóùëàð èñÿ þëöìñöç âÿ úèñèìñèç âàðëûãëàðäûð.
137
Ìèôîëîýèéàäà Óëó (Éåð) Àíà àäè þëöìëöëÿðÿ éàñàã áèëýèëÿðèí
îëäóüó î áèðè äöíéàíûí äà ñàùèáè èäè. Ùÿìèí Óëó Éåð Àíà êîìïëåêñèíèí
àòðèáóòëàðûíû äàøûéàí, àðõàèê ñòðóêòóðëó “Îüóçóí îë áèëèúèñè” Ãîðãóò Àòà
äà “Ùàãã-òààëà êþíëöíÿ èëùàì åòäèéèíäÿí” äöðëö õÿáÿðëÿðèíè ñþéëÿäèéè
ùÿìÿí ãåéá àëÿìè î áèðè äöíéàéëà – ÿúäàäëàð àëÿìèéëÿ áàüëàíûð. “Ñó
àéàüû ÿð Ãîðãóò” îíà ýþðÿ äåéèëèð. ×öíêè þëöëÿð ñÿëòÿíÿòè, àõèðÿò äåéèëÿí î áèðè àëÿì ùÿì äÿ áèð éåðàëòû ñóëàð ñÿëòÿíÿòèäèð.
Ãîðãóò ùàìè-ðóù, ãîðóéóúó ÿúäàä ðóùóäóð. Òöðê ìèôîïîåòèê äöøöíúÿñèíäÿ áó ðóù ìàääè îëàðàã ãàâðàíûëûð, ýåð÷ÿê áèð ýöú áèëèíèðäè.
Úèñèì äåéèë, àíúàã úèñìÿ áöðöíìöø ýþðöíöðäö.
Ãîðãóò – “Àòà”äûð. Èíâàðèàíòäà éàðàäûúû áÿëàëàðäàí ãîðóéóúó “àòà”
ÿúäàä ðóùëàðûíûí àõèðÿò äöíéàñû ñàêèíëÿðè èëÿ ìþùêÿì òåëëÿðëÿ áàüëàíûð.
Ãîðãóò Àòàíûí ÿúäàä ðóùó èëÿ áàüëûëûüûíûí áèð èôàäÿñè òöðêìÿí
“Øàùñÿíÿì âÿ Ãÿðèá” äàñòàíûíûí ×îâäûð âåðñèéàñûíäà Øàùñÿíÿìèí,
ñåâýèëèñè Ãÿðèáè ãàäà-áÿëàäàí ãîðóìàüû ïèð îçàí Ãîðãóò Àòàäàí äèëÿìÿñè âÿ äèýÿð èôàäÿñè äÿ ùÿð àäíà ýöíëÿðè îíóí ãÿáðè öñòÿ ãîïóçóíóí
éàíûãëû-éàíûãëû èíëÿìÿñèäèð. Àäíà ýöíëÿðè èñÿ òöðê õàëã èíàíûøëàðûíäà
ÿúäàäëàðûí-àòàëàðûí, äÿäÿ-áàáà ðóùëàðûíûí éàä îëóíäóüó ýöíäöð.
ßí íÿùàéÿò, þçëöéöíäÿ ðóùàíè âàðëûã îëàí áó òöðê þâëèéàñûíûí
“Ãîðãóò” àäûíûí “ÿúäàä ðóùó” àíëàìû îíóí áèð âàðëûã êèìè äÿ ìèôîëîæè
ñåìàíòèêàñûíà óéüóí ýÿëèð.
____________
138
Êàìèë Âÿëè Íÿðèìàíîüëó
“ÄßÄß ÃOÐÃÓÄ KÈTÀÁÛ” ÄÖÍÉÀ ÅÏÎÑ
ÌßÄßÍÈÉÉßÒÈÍÈÍ ÍÀÄÈÐ ÞÐÍßÉÈÄÈÐ
Òöðê õàëãëàðû äàñòàí éàðàäàí õàëãäûð. Äöíéàäà ñÿâèééÿñèíäÿí, ñàéûíäàí àñûëû îëìàéàðàã, ôîëêëîðó îëìàéàí õàëã éîõäóð. Âÿ ÿñëèíäÿ
áöòöí õàëãëàðûí ôîëêëîð þçöíÿìÿõñóñëóüó òÿêðàðñûçäûð; îíëàðà ãàðøûãîéìà, öñòöíëöê, äÿðÿúÿëÿìÿ, ñòàòóñ ìþâãåéèíäÿí áàõìàã éàíëûøäûð.
Àôðèêàíûí ÿí óçàã úÿíýÿëëèêëÿðèíäÿ éàøàéàí áèð òàéôàíûí ìóñèãè âÿ ñþç
ôîëêëîðó äöíéàíûí, èíñàíûí åëÿ óíèêàë áèð ðÿíýèäèð êè, éåð öçöíöí ùå÷ áèð
éåðèíäÿ î ðÿíýè òàïìàã, àëìàã ãåéðè-ìöìêöíäöð. Íÿð õàëãûí þç éàðàäûúûëûã ñòèõèéàñû, òÿáèè àõàðû âàð êè, îíóí þç ãàíóíàóéüóíëóüóíó òàïìàã, þéðÿíìÿê, äöíéàíû äÿðê åòìÿéèí ñûíàíìûø éîëëàðûíäàí áèðèäèð.
Ìèëëè-åòíèê, åòíîãðàôèê, ïñèõîëîæè, åñòåòèê, ñîñèîëîæè, àíòðîïîëîæè þçÿëëèêëÿðèí ãàéíàüû, ìÿáÿäè îëàí ôîëêëîð åëÿ áèð ôåíîìåíäèð êè, èñòÿð ìèôîëîã, èñòÿð ôèëîñîô, èñòÿð ñîñèîëîã, èñòÿð éàçû÷û îíäàí êå÷ÿ áèëìÿç.
Áó ìÿíàäà òöðê ôîëêëîðóíóí òÿáèè èôàäÿ ôîðìàñû äàñòàí éàðàäûúûëûüûäûð.
Äåéèëÿí ýåð÷ÿêëèê èêè ìöìêöí ðåàëëûüû èñòèñíà åòìèð. Áèðèíúèñè,
äàñòàíäàí áàøãà äà ôîëêëîð æàíðëàðû âàð âÿ ùÿìèí æàíðëàðûí þðíÿêëÿðè
êÿìèééÿò âÿ êåéôèééÿòúÿ, òöðê éàðàäûúûëûüû ö÷öí ñÿúèééÿâèäèð. Ìÿñÿëÿí, àòàëàð ñþçëÿðè, òàïìàúàëàð, ìèôëÿð, ÿôñàíÿëÿð, íàüûëëàð... äà òöðê ôîëëîðóíóí éàääàøû âÿ âàðëûüûäûð; òÿáèè êè, îíó áó éàääàø âÿ âàðëûãäàí àéðû
äöøöíìÿê îëìàç. Àíúàã óíóòìàã îëìàç êè, äàñòàí ñèíòåçäèð (ìóñèãè,
ùÿðÿêÿò, ðÿãñ, åëÿúÿ äÿ æàíðëàðûí âÿ éà æàíð åëåìåíòëÿðèíèí ñèíòåçè).
Ùÿòòà ãûðüûç õàëãûíûí ôîëêëîðóíóí èêèíúè öìóìè àäû “Ìàíàñ” àäëàíäûðûëà áèëÿð. Òàðèõÿ éàääàøëûã åäÿí “Ìàíàñ” éàøàéàí, éàðàíàí âÿ áèð
äèíàìèê – éàøàðû æàíð êèìè ÷îõ òèïèêäèð âÿ ÿñëèíäÿ áó ìÿíàäà òöðê
äàñòàí ìÿäÿíèééÿòèíèí óíèêàë þðíÿéèäèð.
Äàñòàíëàðûí åë éàðàäûúûëûüûíäà äîìèíàíò îëìàñû ôàêòûíûí äà ñöáóòà
åùòèéàúû éîõäóð.
Èêèíúèñè, äèýÿð õàëãëàðûí äà (èñòÿð Àâðîïà, èñòÿðñÿ äÿ Àñèéà) äàñòàí
þðíÿêëÿðè âàð. Ãÿäèì ùèíä, îðòà ÿñð Àâðîïà, Ãàôãàç äàñòàíëàðû áóíà
úàíëû þðíÿêäèð.
Áóðàäà äà áèð úÿùÿòè íÿçÿðÿ àëìàìàã îëìàç êè, ãîïóçóí âÿ éà ñàçûí ìöøàéèÿòè èëÿ îõóíàí, ñàëíàìÿ áÿäèè éàääàø-òàðèõ, õàðòèéà, òþðÿ,
____________
åòíèê ùöãóã âÿ äþâëÿò ñèñòåìèíèí èíèêàñû îëàí òöðê äàñòàíû áöòöí õàëã139
ëàðûí äàñòàí éàðàäûúûëûüûíäàí þçöíÿìÿõñóñëóüó, ÿùàòÿëèëèéè, êîíòèíóì
ýåíèøëèéè, êîä ìöðÿêêÿáëèéè èëÿ ñå÷èëèð. Âÿ òèïèêëèê ñÿúèééÿñè áóðàäà äà
þçöíö àéäûí ýþñòÿðèð. Ðÿãñè, èôàíû, éàðàäûúûëûüû áèðëÿøäèðÿí àøûüûí
(ãÿäèì ãàìûí, øàìàíûí, îçàíûí) ðèòóàë ñÿúèééÿëè äàñòàí èôàñû ùå÷ äÿ
äöíéà ìÿäÿíèééÿòèíäÿ áèð ôåíîìåí êèìè áöòöí òÿðÿôëÿðè èëÿ à÷ûãëàíìàéûá, ùÿðòÿðÿôëè òÿùëèëèíè òàïìàéûá.
Áþéöê òöðê ñàâàøëàðûíäà îðäóíóí þíöíäÿ ýåäÿí, äþéöø÷öëÿðè
ðóùëàíäûðàí, ÷îøäóðàí îçàíëàð – àøûãëàð ùÿì äÿ áó ñàâàøëàðû éàääàøëàðà
éàçàí, íÿñèë-íÿñèë þòöðÿí, áöòöí çàìàíëàð ö÷öí ÿáÿäèëÿøäèðÿí òþðÿ äàøûéûúûëàðû, ìÿíÿâèééàò ñöòóíëàðû, ñÿíÿò óñòàäëàðû èäè.1 Âÿ äöíéà äàñòàí
éàðàäû÷ûëûüûíà òöðê åïîñóíóí òÿñèð ýöúö ÷îõ áþéöê îëìóøäóð. Òöðê äàñòàí
ìÿäÿíèééÿòè áèð éàðàäûúûëûã íþâö, åòíèê-ìèëëè þçöíöèôàäÿíèí ñèñòåìè êèìè
òÿñèðåäèúè ýöúÿ, ãöäðÿòÿ ñàùèá îëìóøäóð2. Ìÿäÿíèééÿò òàðèõèíäÿ áó úöð
ãàðøûëûãëû òÿñèð ìöñòÿâèëÿðè î ãÿäÿð ÷îõ âÿ ìöðÿêêÿáäèð êè, ùÿìèí òÿñèð
ùöäóäëàðûíû, íèñáÿò âÿ äÿðÿúÿíè ìöÿééÿíëÿøäèðìÿê î ãÿäÿð äÿ àñàí
äåéèë. Òöðê íàüûëëàðûíà êèôàéÿò ãÿäÿð ùèíä, ÿïÿá, ôàðñ òÿñèðè âàð. Âÿ éà
àòàëàð ñþçëÿðèíèí áåéíÿëìèëÿë ôîíäó êèôàéÿò ãÿäÿð çÿíýèí þðíÿêëèäèð.
Ìöãàéèñÿ åòñÿê, Àçÿðáàéúàí òöðê – ìóüàì ñÿíÿòè ùèíä, ÿðÿá, ôàðñ
ëàä ñèñòåìèíèí þçöíÿìÿõñóñ ñèñòåìèäèð.
Àíúàã ãîïóç ñàç ñÿíÿòè èëÿ áàüëû îçàí-àøûã ìÿêòÿáèíèí áîé éàðàäûúûëûüû, îüóçíàìÿ ñÿíÿòè, ñîíðàëàð äàñòàí àäëàíàí åïîñ ìÿäÿíèééÿòè
òöðê ùÿéàò òÿðçè èëÿ, åòíîñ ïñèõîëîýèéàñû èëÿ, éàðàäûúûëûã ÿíÿíÿñè èëÿ áàüëû
òÿôÿêêöð ôÿçàñûäûð.
Åïîñ òÿôÿêêöð ôÿçàñû âÿ ìÿäÿíèééÿòè, òèïîëîýèéà âÿ þç ïîåòèê ñèñòåìè, ñòðóêòóð âÿ ñåìàíòèê þçöìëöëöéöíÿ ìàëèêäèð.
Âó áàõûìäàí “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” äàñòàíëàðû òöðê-îüóç õàëãëàðûíûí ìèñèëñèç þðíÿéèäèð.
Òöðê õàëãëàðûíûí òàðèõèíè âÿ ìÿäÿíèééÿòèíè ÿêñ åòäèðÿí ãàéíàãëàð
äàùà ÷îõ øèôàùè éàääàøëà àüûçäàí-àüûçà êå÷ÿ-êå÷ÿ, éàøàéàí ñþç ñÿíÿòè
þðíÿêëÿðè èëÿ áàüëûäûð. Éàíäûðûëàí ñàëíàìÿëÿð, éàñàëàð, êèòàáÿëÿð, áèòèêëÿð, óíóäóëàí ãàéàöñòö úèçýèëÿð âÿ ðÿñìëÿð, äàìüà âÿ éàçû ýÿëÿíÿéè
____________
1
Êîðîãëû. Îãóçñêèé ãåðîè÷åñêèé ýïîñ. Ì., 1976. Ô. Ýþçÿëîâ (Áàéàò) (Îüóç
äàñòàíû: òàðèõè-ìèôîëîæè êþêëÿðè, òÿøÿêêöëö, ñïåñèôèêàñû (äîêò. äèññ.), ÿëéàçìà. Á. 1995;
Ì. Ãàñûìëû. Àøûã ñÿíÿòè, Â. 1996.
2
Áàõ: à Ïîòàíèí Âîñòî÷íûå ìîòèâû â ñðåäíåâåêîâîì åâðîïåéñêîì ýïîñå,
Ì., 1899; Ìàíàñ-1000, Àíêàðà, 1997.
140
ôîëêëîðëà ÷èéèí-÷èéèíÿ éàøàéàðàã õàëãûí òàðèõèíè, ìÿíÿâèééàòûíû
éàøàòìûøäûð. Áó àáèäÿëÿðèí ñûðàñûíäà îüóçíàìÿëÿð àéðûúà éåð òóòóð.
Îüóçíàìÿëÿð – òöðê õàëãûíûí ùÿéàòûíû, ìöáàðèçÿñèíè, ìÿíÿâèééàòûíû
îáðàçëàð, áÿäèè ëþâùÿëÿðëÿ ÿêñ åòäèðÿí ÿäÿáè-òàðèõè ãàéíàãëàðäûð. Îüóç
òàðèõè, îüóç äöøöíúÿñè èëÿ îüóç åïèê ÿíÿíÿñèíè öçâè øÿêèëäÿ áèðëÿøäèðÿí
îüóçíàìÿëÿðè éàðàäàí ãàì-øàìàí-îçàí-áàçøû àêûí äåéèëÿí ãÿäèì ñþç
óñòàëàðû, ìÿíÿâèééàò àëÿìèíè ñÿíÿòäÿ éàøàäàí “ùàãã-òààëà êþíëöíÿ èëùàì åòìèø óñòàäëàð îëóá. Ö÷ îüóç, àëòû îüóç, äîããóç îüóç, äèø îüóç, è÷
îüóç àäû èëÿ ìÿøùóð îëàí Ýþéòöðê õàãàíëûüûíûí àïàðûúû ãîëëàðû êèìè
éàáãó öíâàíû èëÿ àä-ñàí ãàçàíûá îüóç éàáãó äþâëÿòèíè ãóðàí èéèðìè
äþðä ñàíúàã áÿéèíèí áèðëèéèíè òÿìñèë åäÿí âÿ Îüóç Àëòàéà áàüëû áó òöðê
òàéôàëàðûíûí ÂÛÛ–ÂÛÛÛ éöçèëëèêëÿðäÿ Òóëà ÷àéû ñàùèëëÿðèíäÿí, ÛÕ-ÕÛÛ
ÿñðëÿðäÿ Ñûð Äÿðéà ñàùèëëÿðèíäÿí âÿ Òöðêöñòàí ÷þëëÿðèíäÿ, –ÂÛ éöçèëëèêëÿðäÿí ñîíðà ÛÕ–ÕÛ ÿñðëÿðäÿí áàøëàéàðàã Ãàôãàçà – Àçÿðáàéúàíà
âàõòàøûðû àõûíëàðû âÿ þç ùÿìäèëëÿðè – îòóðàã òöðêëÿðëÿ áèðýÿ Àçÿðáàéúàí
õàëãûíûí ñîéêþêöíöí ÿñàñûíäà äàéàíìàñû òàðèõèí äàíûëìàç ôàêòûäûð.
Ãÿäèì âÿ îðòà ÿñðëÿð äöíéàñûíäà Àçÿðáàéúàíûí îéíàäûüû ýåîñèéàñû ðîë,
èãòèñàäè-ìÿäÿíè ÿëàãÿëÿðäÿ äàøûäûüû ôóíêñèéà òöðê äèëèíè Àçÿðáàéúàí
ö÷öí (ñîíðàëàð áöòöí Àâðîàñèéà ö÷öí) âàùèä öíñèééÿò äèëèíÿ
÷åâðèëìèøäèð. Èúòèìàè-ñèéàñè äîìèíàíò îëìàñû, ìÿäÿíè-èãòèñàäè èìêàíëàðû òöðê äèëèíèí ýÿëÿúÿê òàëåéè ö÷öí òÿìÿë îëìóøäóð.1
Òöðê ìèôîëîæè äöçöìöíö çàìàí-çàìàí ñàõëàéàí îüóçíàìÿëÿð òöðê
åïèê ÿíÿíÿñèíèí, åòíîìÿäÿíè ñèñòåìèíèí äàøûéû÷ûñû êèìè èñòÿð Øÿðã
(Òöðêèñòàí, Ñèáèð) èñòÿðñÿ äÿ Ãÿðá (Àçÿðáàéúàí, Þí Àñèéà) âàðèàíòëàðûíäà Ìÿòÿ ùàããûíäà âåðèëÿí éàðûòàðèõè, éàðûÿôñàíÿâè, éàäèýàðëàðû Îüóç
Êàüàí äàñòàíûíû, åëÿúÿ äÿ Ïÿøèäÿääèíèí (ÕÛÂ ÿñð), Éàçû÷ûîüëó ßëèíèí
(ÕÂ ÿñð), Ùàôèç Àáðóíóí (ÕÂ ÿñð), Ùÿñÿí Áàéàòëûíûí (ÕÂ ÿñð), Ñàëûð
Áàáàíûí (ÕÂÛ ÿñð), ßáöë Ãàçèíèí (ÕÂÛÛ ÿñð)... ÿñÿðëÿðèíäÿêè àéðû-àéðû
ùèññÿëÿð, ãåéäëÿð, åëÿúÿ äÿ ÷èí, ÿðÿá âÿ ôàðñ äèëëÿðèíäÿêè ìÿíáÿëÿð,
ãàéíàãëàð îüóçíàìÿëÿðÿ èøûã ñàëàí ÿäÿáè-òàðèõè ìÿíáÿëÿðäèð.
Áó îüóçíàìÿëÿðèí ðÿìçÿ ÷åâðèëìèø þðíÿéè “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”
äàñòàíëàðûäûð.
Áó ýöíöìöçÿ ýÿëèá ÷àòàí áèð ìöãÿääèìÿ, îí èêè áîé – îí èêè îüóçíàìÿ áþéöê îüóç ìÿäÿíèééÿòèíè ÿêñ åòäèðÿí åíñèëîïåäèê ñÿúèééÿëè
____________
1
À. Çåêè Âåðëèäè. Òîüàí Öìóìè Òöðê Òàðèùèíÿ ýèðèø, Èñòàíáóë, 1981, À. Ýþôåðîüëó.
Òöðê äèëè òàðèõè, Èñòàíáóë, 1984; Ò. È. Ùàúûéåâ, Àçÿðáàéúàí äèëè òàðèõè, Áàêû, 1983.
141
÷îõëàéëû, ÷îõãàòëû íàäèð áèð ÿäÿáè-òàðèõè ãàéíàãäûð. Äàñòàíëàðûí ÿëéàçìàñû öçÿðèíäÿ éàçûëìûø “Êèòàáè-Äÿäÿì Ãîðãóä-ÿëà-ëèñàíè-òàèôåéè
îüóçàí” (îüóç òàéôàëàðûíûí äèëèíäÿ îëàí “Äÿäÿì Ãîðãóä êèòàáû”) àäû
îüóçíàìÿëÿðèí åòíèê-ìÿäÿíè ìÿíñóáèééÿòèíè äÿãèã èôàäÿ åäèð.
Øöáùÿñèç êè, îüóçíàìÿëÿð ÷îõ îëìóø, Òöðêöñòàíäà, Ãàôãàçäà, Ñèáèðäÿ, Þí Àñèéàäà äèëäÿí äèëÿ ýÿçìèøäèð. Ôÿãÿò áèçÿ Äðåçäåí âÿ Âàòèêàí ÿëéàçìàëàðûíäàí ýÿëèá ÷àòàí, Õ ÿñðäÿ áàøãà ÿëéàçìàëàðûíäàí êþ÷öðöëìÿñè òÿõìèí åäèëÿí “Äÿäÿ Ãîðãóä Êèòàáû” Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ ôîðìàëàøàí âÿ úîüðàôèéà, äèë öñëóá áàõûìûíäàí äàùà ÷îõ Àçÿðáàéúàí òöðê äèëè îëàí ÿäÿáè àáèäÿäèð.
Îüóç Àçÿðáàéúàí, Úèíúàâàä àüçû âÿ òÿðÿêÿìÿ ëÿùúÿëÿðèíè äàùà
÷îõ ÿùàòÿ åäÿí áó áþéöê àáèäÿ îüóç éàçûëû âÿ øèôàùè ÿäÿáèééàò ÿíÿíÿñèíèí þëìÿç éàäèýàðûäûð.
×îõëàéëû, ÷îõãàòëû àáèäÿ îëàí “Äÿäÿ Ãîðãóä Êèòàáû”íäà:
1. Ìèôèê;
2. Éàçûéàãÿäÿðêè èíêèøàô âÿ ôîðìàëàøìà;
3. Éàçûéààëûíìà ãàòëàðûíûí íÿçÿðÿ àëìàäàí àðàøäûðìà àïàðìàã,
îíëàðûí ìàùèééÿòèíè äÿðê åòìÿê ìöìêöí äåéèëäèð.
Áó ìÿíàäà Ãàçàõ òöðêëÿðè àðàñûíäà “Ãîðãóäóí êöéëÿðè” (íÿüìÿëÿðè)
áó ýöíÿúÿí äîëàøûðñà, òöðêìÿí òöðêúÿñè Äÿäÿ Ãîðãóäóí ìÿüçèíè èôàäÿ
åäÿí äåéèìëÿðëÿ, äèë-öñëóá þçÿëëèêëÿðè èëÿ çÿíýèíäèðñÿ, Ñèáèð òöðêëÿðèíäÿ
øàìàí-ãàì Äÿäÿ Ãîðãóäóí àäû êå÷èðñÿ, êè÷èê Àñèéà-Òöðêèéÿ ÿðàçèñèíäÿ
éöçëÿðëÿ Äÿäÿ Ãîðãóä ìîòèâëÿðèíè, ñöæåòëÿðèíè ÿêñ åòäèðÿí ôîëêëîð þðíÿêëÿðè
éàøàéûðñà, þçáÿê, ãûðüûç, òàòàð äàñòàíëàðû Äÿäÿ Ãîðãóä ðóùóíó áèðáàøà âÿ
äîëàéû øÿêèëäÿ ñàõëàéûðñà, áó áþéöê àáèäÿíè ìÿùäóä ÷îüðàôèéàäà àíëàìàüà
ùå÷ áèð åëìè ÿñàñ òàïìàã îëìàç. ßñëèíäÿ áóíà åùòèéàú äà éîõäóð. ×öíêè
“Äÿäÿ Ãîðãóä Êèòàáû”íûí äèëúÿ, úîüðàôèéàúà àüûðëûüû îíóí öìóìòöðê,
öìóìîüóç ñàíáàëûíû èíêàð åòìèð, ÿêñèíÿ, òÿñäèã åäèð.
Éóõàðûäà ãåéä åòäèéèìèç ÷îõëàéëûëûüû âÿ îüóçíàìÿëÿðèí áèçÿ ýÿëèá
÷àòìàéàí îíëàðëà, éöçëÿðëÿ þðíÿéèíèí îëìàñû “Äÿäÿ Ãîðãóä Êèòàáû”íûí
çàìàí âÿ ìÿêàí êîíòåêñòèíè äèíàìèê âÿ äèàëåêòèê øÿêèëäÿ ýþòöðöá
ãàâðàìàüà éàðäûì åäèð.
Ýþðêÿìëè ãîðãóäøöíàñ Õ.Êîðîüëó “Îüóç ãÿùðÿìàíëûã åïîñó” àäëû
äÿéÿðëè ÿñÿðèíäÿ ùÿð áîéóí òÿõìèíè òàðèõèíè âÿ áîéëàðûí éàðàíìà
õðîíèêàñûíû ìöÿééÿí åäèð êè, áÿçè ìöáàùèñÿëè ìÿãàìëàð îëñà äà, áó
ïðèíñèï åëìè áàõûìäàí òàìàìèëÿ îáéåêòèâ âÿ ìÿãáóëäóð.4
____________
4
Õ. Êîðîãëû. Îãóçñêèé ãåðîè÷åñêèé åïîñ, Ìîñêâà, 1976.
142
Àáèäÿíèí êèòàá àäëàíäûðûëìàñû ÿñÿðèí îçàí-àøûã àüçûíäàí äåéèë,
éàçûäàí (íå÷ÿ äÿôÿëÿðëÿ) êþ÷öðöëäöéöíö ñöáóò åäèð.
“Äÿäÿ Ãîðãóä Êèòàáû”íäàêû îáðàçëàð, ñöæåò âÿ êîìïîçèñèéà, ïîåòèê
ñèñòåì äÿ ÷îõãàòëû ìÿíòèãèí ïðèíñèïëÿðè èëÿ àðàøäûðûëìàëûäûð. Ìàðàãëûñû
áóäóð êè, áîéëàðûí, îáðàç âÿ ïîåòèê ñèñòåìèí ÷îõãàòëû òÿäãèãè öìóìè áèð
áàüëûëûüû, öçâè âÿùäÿòè òÿñäèã åäèð.
Ìÿñÿëÿí, Äÿäÿ Ãîðãóä îáðàçûíäà øàìàíëûã, îçàíëûã, åë àüñàããàëëûüû, ìöäðèêëèê êèìè õöñóñèééÿòëÿð àéðû-àéðû ôóíêñèîíàë ýþñòÿðèøëÿð
êèìè âàùèä îáðàçûí ñåìàíòèê ÷îõøàõÿëèëèéèíè èôàäÿ åäèð. Öñòÿëèê, Äÿäÿ
Ãîðãóä áó áîéëàðûí éàçàðû-ìöÿëëèôè, åéíè çàìàíäà ùàäèñÿëÿðèí èøòèðàê÷ûñûäûð. Áó úÿùÿò “Äÿäÿ Ãîðãóä Êèòàáû”íûí ìèôèê çàìàíû èëÿ ðåàë
çàìàíû àðàñûíäàêû ìÿñàôÿíè äÿðê åòìÿéÿ éàðäûì åòìÿêëÿ éàíàøû,
îüóçíàìÿëÿðèí éàçûéà ãÿäÿðêè âÿ éàçûäàí ñîíðàêû òàëåéèíè ÿêñ åòäèðèð.
Äàñòàíëàðûí êèòàáëàøìà éàçûéààëûíìà ïðîñåñè äèããÿòäÿí êÿíàðäà ãàëà
áèëìÿç. “Äÿäÿ Ãîðãóä Êèòàáû”íûí åòíîìÿäÿíè ñèñòåìè, äàñòàíëàðäà
èôàäÿ îëóíàí èúòèìàè-ñèéàñè áàõûøëàð, ùöãóã âÿ äþâëÿò÷èëèê ïðèíñèïëÿðè,
äèíè áàõûøëàð, àèëÿ òÿðáèéÿñè, åòèê, åñòåòèê, ïñèõîëîæè áàõûøëàðûí àðäûúûë
èíèêàñû àáèäÿíèí òàðèõè ðîëóíó à÷ûãëàéûð. Áó ìÿíàäà ýþðêÿìëè ÿäÿáèééàòøöíàñ Ô.Êþïðöëöíöí “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”ó òÿðÿçèíèí áèð ýþçöíÿ,
áöòöí òöðê ÿäÿáèééàòûíû î áèðè ýþçöíÿ ãîéñàã, éåíÿ äÿ “Äÿäÿ Ãîðãóä”
òÿðÿô àüûð ýÿëÿð ôèêðè òàìàìèëÿ òÿáèè âÿ äÿãèã òÿñèð áàüûøëàéûð.
ßäÿáèééàòûìûçäà àíà àáèäÿ êèìè äÿéÿðëÿíäèðèëÿí “Äÿäÿ Ãîðãóä
Êèòàáû” Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí èúòèìàè-ñîñèîëîæè, åñòåòèê-ïîåòèê
þçÿëëèêëÿðèíè èíúÿëÿìÿê, èçëÿìÿê ö÷öí ÿâÿçñèç þðíÿêäèð.
Õàëã ùÿéàòûíûí, äöøöíúÿñèíèí, òÿôÿêêöð òÿðçèíèí èëêèí àéäûí èôàäÿ
ôîðìàñû êèìè äèããÿòäÿ éàøàéàíäûð.
Áàòàë äþéöø-ñàâàø ñÿùíÿëÿðè, ìÿùðÿì èíñàíè äóéüóëàð, åòíèê äöøöíúÿ èëÿ áàüëû äåòàë âÿ òÿôÿððöàòëàð, Âÿòÿíÿ, éóðäà áàüëûëûã, ãÿùðÿìàíëûã âÿ ñÿäàãÿò, íèôðÿò âÿ ìÿùÿááÿò, ñåâýè âÿ àéðûëûã, þëöì âÿ îëóì
ôÿëñÿôÿñèíè äöðöñò âÿ àéäûí øÿêèëäÿ èôàäÿ åäÿí ãèéìÿòëè ñþç ñÿíÿòè àáèäÿñèäèð. Õàëãûìûçûí èíúÿ éóìîð ùèññèíè, êèíàéÿ òÿðçèíè, ãÿäèì àäÿòÿíÿíÿñèíè, ìèôèê ôÿëñÿôÿñèíè, äöðëö-äöðëö ìÿðàñèìëÿðèíè ïàðëàã âÿ äîëüóí áîéàëàðëà èôàäÿ åäÿí “Äÿäÿ Ãîðãóä Êèòàáû” þëöìñöç áèð ÿñÿðäèð.
“Äÿäÿ Ãîðãóä” êèòàáû çÿíýèí áÿäèè-ïîåòèê ïîëèòðàñû èëÿ äÿ ôåíîìåíäèð. “Äÿäÿ Ãîðãóä”äà ïîåòèê ÿùâàë-ðóùèééÿ åëÿ ãóðóëóá êè, ùÿð
øåé è÷-è÷ÿäèð, äàøûéûúû áÿäèè âàñèòÿëÿð éàëíûç áèð-áèðèíè èçëÿìèð, òàìàì____________
ëàìûð, åéíè çàìàíäà áèðýÿ ýÿëèð, áöòþâ, ìîíîëèò òÿñèð áàüûøëàéûð. Áÿäèè
143
òÿÿññöðàòûí èôàäÿ âàñèòÿëÿðè äÿãèãëèéè, øÿôôàôëûüû èëÿ ñå÷èëèð. “Äÿäÿ
Ãîðãóä Êèòàáû” ñàäÿëèê âÿ àéäûíëûã ïîåçèéàñûäûð, äèíàìèê öñëóá, äÿðèí,
òóòàðëû áÿäèè äèë íöìóíÿñèäèð.
Äàñòàíëàðûí äèëèíÿ áàøäàí-áàøà ùîïàí þçöíÿìÿõñóñ íÿôÿñ-ðèòì âÿ
èíòîíàñèéà, òÿêðàðëàð ñèñòåìè, ñÿñëÿðèí, ñþçëÿðèí, ñèíòàêòèê áè÷èìëÿðèí àðäûúûë òÿêðàðû, õöñóñè àëëåòåðàñèéà âÿ ïàðàëåëëèê, áÿäèè ôîðìóëëàð, þçöíÿ
õàñ ìåòàôîðàëàð âÿ áÿäèè òÿøáåùëÿð åëÿ áèð ùàâà, ìöùèò, èñòèëèê éàðàäûð êè,
“Äÿäÿ Ãîðãóä” äöíéàñûíà äàõèë îëàí ùÿð êÿñÿ óíóäóëìàç òÿñèð áàüûøëàéûð. Áó áÿäèè-åñòåòèê âàñèòÿëÿðèí éàðàòäûüû êîñìîñ çàìàíñûç ìèô þë÷öñö èëÿ ÿí ðåàë, áÿøÿðè äóéüóëàðû, ìöíàñèáÿòëÿðè ôàíòàñòèê áèð äÿãèãëèêëÿ èôàäÿ åäèð.
Ãÿäèì òöðêëÿðèí ñþçÿ èíàìû, ñþçöí ìàãèê ãöââÿñè øåèð, éÿíè õöñóñè
ñûðàñû èëÿ, äåéèì òÿðçè èëÿ àäè äàíûøûãäàí ñå÷èëÿí ñþç äöçöìöíö éàðàòìûøäûð. “Äÿäÿ Ãîðãóä Êèòàáû”íäàí ýÿëèá ÷àòàí ñîí èêè äàñòàí âÿ óñòàäíàìÿëÿðèí ãÿäèì øÿêëè îëàí ìöãÿääèìÿ – àòàëàð ñþçëÿðè îíà ýþðÿ ñöæåòèí
àéðûëìàç ùèññÿñèäèð, èíôîðìàòèê – ñåìàíòèê éöê äàøûéûð êè, ñîíðàêû ùèññÿëÿðëÿ îíóí ñèñòåìè åéíè îëóá. Ñàäÿúÿ, éàçûéà àëûíàíà ãÿäÿðêè äþâðÿúÿí
àäè òÿùêèéÿ ñöæåòèí ìöÿééÿí ùèññÿëÿðèíè äàùà ÷îõ þçöíöíêöëÿøäèðìèø,
øåèðè ùÿääèíäÿí ÷ûõàðàðàã òÿùêèéÿëÿøäèðìèøäèð. Áó, ìÿçìóí ïëàíû èëÿ
áàüëûäûð. Éÿíè î éåðäÿêè øåèð ñÿâèééÿñèíäÿ ìÿãàìëàð âàð (èíòèçàð, òÿëàø,
ñåâýè, ñåâèíú, êÿäÿð, ãÿðèáëèê...), îðàäà îçàíû øåèð êþêöíäÿí àøàüû ñàëìàã
ìöìêöí îëìàéûá. Ãîïóçóí íöìóíÿñèíäÿ ìóñèãè äÿ áóðàäà þç ðîëóíó
îéíàéûá. Ìöãàéèñÿ åòñÿê ýþðÿðèê êè, ñîíðàêû äàñòàíëàðûìûçäà äà,
ìÿñÿëÿí “Êîðîüëó”äà éàëíûç øåèðëÿð ìóñèãè èëÿ – ñàçëà îõóíóð.
“Äÿäÿ Ãîðãóä” áîéëàðûíûí âàõòèëÿ øåèð îëìàñû ôèêðè ôÿðçèééÿäèð.
Ìþâúóä ìÿòíäÿ éàëíûç ñÿúÿëè íÿñðäÿí âÿ éà þçöíÿìÿõñóñ Ãîðãóä
øåèðèíäÿí ñþùáÿò ýåäÿ áèëÿð. Ìöàñèð àü øåèð, ñÿðáÿñò øåèð àíëàéûñûíäàí
ôÿðãëè îëàðàã áó øåèð þç ïîåòèê þë÷öëÿðè îëàí (ðèòì, àùÿíý, âóðüó, ãàôèéÿ,
àëëèòåðàñèéà...) øåèðäèð. Þç èôàäÿ ìÿçìóí ïëàíû, ìöñòÿâèñè îëàí “Äÿäÿ
Ãîðãóä” øåèðè éàëíûç “Áèëãàìûñ”, “Èíúèë”, “Àâåñòà”, “Ãóðàí” èëÿ òèïîëîæè ìöãàéèñÿéÿ ýÿëÿí íàäèð ñþç ñÿíÿòè þðíÿéèäèð.
Àðòûã ðóñ, àëìàí, èíýèëèñ, ôàðñ, ýöðúö, ëàòûø, ñåðá... äèëëÿðèíÿ òÿðúöìÿ
îëóíìóø âÿ äöíéà òöðêîëîýèéàñûíûí òÿäãèãàò ïðåäìåòè êèìè ýåíèø øÿêèëäÿ þéðÿíèëìÿêäÿ îëàí “Äÿäÿ Ãîðãóä” êèòàáû ìèëëè ùöäóäëàðû àøàðàã
áåéíÿëìèëÿë þë÷ö âÿ âöñÿò ãàçàíìûøäûð. Áó áàõûìäàí Àâðîïà-ðóñ
àëèìëÿðèíäÿí Â.Â.Áàðòîëä, Ê.È.Èíîñòðàíòñåâ, À.Ê.Ñàìîéëîâè÷, Ï.Ñ.Ñïðè____________
äîíîâ, È.Â.Àíè÷êîâ, Â.Â.Âåëéàìèíîâ-Çåðíîâ, À.É.Éàêóáîâñêè,
144
Â.Ì.Æèðìóíñêè, À.Í.Êîíîíîâ, Å.Ðîññè, Î.Ùàíñåð, Î.Ñïèåñ, Ù.Áàáèíýåð, Ë.Áàçåí, Â.Å.Åáîðùàðä, É.Êóíîø, Â.Ìèíîðñêè, Òöðêèéÿ àëèìëÿðèíäÿí Êèëèñëè Ìöÿëëèì Ðèôÿò, Î.Ø.Ýþêéàé, Ì.Åðýèí, Ô.Êàðçûîüëó,
Ï.Í.Áàðàòàâ, Ú.Þçòåëëè, Í.Ñ.Áîíàðëû, Á.Þýÿë, ß.Á.ßðúèëàñóí, Î.Ñÿðòãàéà,
Ô.Òöðêìÿí... Àçÿðáàéúàí àëèìëÿðèíäÿí Á.×îáàíçàäÿ, ß.Àáèä,
ß.Äÿìèð÷èçàäÿ, ß.Ñóëòàíëû, Ì.Ðÿôèëè, Ù.Àðàñëû, Ì.Òÿùìàñèá, Ì.Ñåéèäîâ, Õ.Êîðîüëó, Ù.Ìèðçÿçàäÿ, Ø.Úÿìøèäîâ, Ò.Ùàúûéåâ, Ñ.ßëéàðëû,
Â.Àñëàíîâ, Ô. Çåéíàëîâ, Ï.Õÿëèëîâ, Ñ.ßëèçàäÿ, Ú.Ùåéÿò, Ê.Àáäóëëàéåâ, Ù.Ìÿììÿäîâ, Í.Ìåùäèéåâ, Ð.Áÿäÿëîâ, Á.Àáäóëëàéåâ, Ì.ßëèçàäÿ, È.Ìÿììÿäîâ, ß.Ôÿðçÿëè âÿ áàøãàëàðûíûí “Äÿäÿ Ãîðãóä
Êèòàáû”íûí ìöõòÿëèô ïðîáëåìëÿðèíÿ ùÿñð îëóíìóø ÿñÿðëÿðè áèð êèòàáõàíà
òÿøêèë åäÿúÿê ãÿäÿð çÿíýèíäèð. Éàçû÷û Àíàðûí “Äÿäÿ Ãîðãóä äöíéàñû”
àäëû åññå-òðàêòàòû àðàøäûðìà âÿ áÿäèè åìîñèîíàë òóòóìó èëÿ ñå÷èëÿí úèääè
ÿñÿðäèð. “Äÿäÿ Ãîðãóä”óí ðóñ äèëèíÿ áÿäèè òÿðúöìÿñè êèìè À.Àõóíäîâàíûí íÿøðè äèããÿòè úÿëá åäèð. “Äÿäÿ Ãîðãóä” ìþâçóñó áÿäèè
ÿäÿáèééàòäà àéðûúà ìþâçóäóð. Ç.Êþêàëï, Ñÿùÿíä, Ì.Òÿùìàñèá,
ß.Äÿìèð÷èçàäÿ, Àíàð, Í.Õÿçðè, ß.Ìóüàíëû... áó ìþâçóäà ìàðàãëû
áÿäèè ÿñÿðëÿðèí ìöÿëëèôèäèð.
***
Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí àíà êèòàáû “Äÿäÿ Ãîðãóä Êèòàáû”äûð. Êþêöìöçö, ìÿíøÿéèìèçè, éóðäñåâÿðëèéèìèçè, äþâëÿò ùèññèìèçè, äîñòóìóçó,
äöøìÿíèìèçè, êþíöë äöíéàìûçû, ãàí éàääàøûìûçû, äöíÿíèìèçè, áó
ýöíöìöçö, ñàáàùûìûçû áèçÿ ýþñòÿðÿí “Äÿäÿ Ãîðãóä Êèòàáû” éàëíûç
Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí äåéèë, áöòöí òöðê äöíéàñûíûí àëòóí êèòàáû
êèìè þëìÿçäèð.
____________
145
Ùöñåéí Èñìàéûëîâ
“ÄßÄß ÃÎÐÃÓÄ ÊÈÒÀÁÛ” ÅÒÀËÎÍÓ Âß ÝÞÉ×ß
ÄÀÑÒÀÍËÀÐÛ
à) Ñóáéåêò-ìÿòí ìöíàñèáÿòè. Ãåéä åäèì êè, “Ýþé÷ÿ äàñòàíëàðû”
Òöðê, Îüóç âÿ Àçÿðáàéúàí äàñòàí÷ûëûüûíäà õöñóñè áèð òèï òÿøêèë åòìèð;
àììà, åéíè çàìàíäà ñïåñèôèê ðåýèîíàë åëåìåíòëÿðäÿí äÿ ìÿùðóì äåéèëäèð. “Ýþé÷ÿ” àäûíûí òÿéèíåäèúè ñþç éåðèíäÿ èøëÿíìÿñè äÿ ñïåñèôèê
åëåìåíòëÿðèí ìþâúóäëóüó èëÿ éàíàøû ãÿäèì Òöðê – Îüóç éóðäó Ýþé÷ÿíèí ìÿêàí êèìè, ãÿäèì òöðê – îüóç – àçÿðáàéúàíëû (ãÿðá) ãþâìöíöí
áó ìÿêàíäà ìèíèëëÿðëÿ éàøàìûø âàðèñëÿðèíèí – ýþé÷ÿëèëÿðèí ñóáéåêò êèìè, ñîéäàí-ñîéà, éàääàøäàí-éàääàøà þòöðöëÿðÿê äèëäÿ, ôèêèðäÿ âÿ ñÿíÿòäÿ îëäóüó êèìè àüûëäà, ðóùäà âÿ êþíöëäÿ äàøûíàí ÿíÿíÿñèíèí èíôîðìàñèéà êèìè, ôîëêëîð âÿ ÿäÿáè ìöùèò êèìè êþêÿ áàüëûëûüûíûí ýöúëöëöéö
âÿ åòíèê – ìèëëè – ìÿäÿíè ÿíÿíÿíèí ìöùàôèçÿêàðëûüû èëÿ øÿðòëÿíèð.
Ýþé÷ÿ äàñòàíëàðû ýþé÷ÿëèëÿðèí, Ýþé÷ÿ àøûãëàðû âÿ åë øàèðëÿðèíèí, ãÿðáè
àçÿðáàéúàíëûëàðûí, áöòþâëöêäÿ îüóç òöðêëÿðèíèí âÿ öìóìèééÿòëÿ, òöðêëÿðèí äàñòàíûäûð. Áó ñûðàëàìà òÿñàäöôè äåéèë, ùèññÿ âÿ òàì, åëåìåíò âÿ
ñèñòåì àðàñûíäàêû ãàíóíàóéüóí ìöíàñèáÿòëÿðèí, õöñóñèäÿí öìóìèéÿ
äîüðó àðäûúûëëûüûí âÿ áàüëûëûüûí ðåòðîñïåêòèâ äèàõðîí ÿëàãÿñèíèí ýþñòÿðèúèñèäèð. Ýþé÷ÿ äàñòàíëàðûíäà ñóáéåêò – òÿðÿííöì îëóíàí ãÿùðÿìàí
âÿ òÿðÿííöì åäÿí àøûã (éàðàäûúû âÿ èôà÷û), ñþéëÿéÿí âÿ ãåéäÿ àëàí
Àçÿðáàéúàí òöðêöäöð. ÄÃÊ-äÿ òÿðÿííöì îëóíàí îüóç áîéëàðû, ñîéëàðû,
ÿðÿíëÿðè, àëïëàðû, òöðê – îüóç èýèäëÿðèäèð, ñþéëÿéÿí îüóç îçàíûäûð (îíëàðäàí áèðè Äÿäÿ Ãîðãóääóð âÿ ùÿì äÿ î áàøãà ôóíêñèéàëàðû èëÿ éàíàøû
Äÿäÿ Îçàíäûð), éàçàí (êàòèá) ìöñÿëìàí-îüóçäóð, îüóç òöðêöäöð,
Àçÿðáàéúàí îüóçóäóð. Îüóç “áîéó”íóí éàðàäûúûñû îüóç îçàíû, Ýþé÷ÿ
“íàüûëû”íûí (äàñòàíûíûí; Ýþé÷ÿäÿ “äàñòàí”à “íàüûë” äåéèëèð) éàðàäûúûñû
Ýþé÷ÿëè Îüóç àøûüûäûð. Êîíêðåò îëàðàã, Ìèñêèí Àáäàëäûð, Àü Àøûãäûð,
Àøûã Àëûäûð, Àøûã Ìóñàäûð, Äÿäÿ ßëÿñýÿðäèð... âÿ îíëàðëà Ýþé÷ÿëè óñòàä
àøûãëàðäûð. Ýþé÷ÿ äàñòàíëàðûíäà õöñóñè ìþâãåéè îëàí áàø ãÿùðÿìàíëàðäàí áèðè Øàù Èñìàéûë Ùåéäÿð îüëóäóð (Õÿòàèäèð). Îíóíëà éàíàøû äàéàíàí Ìèñêèí Àáäàëäûð. Áóíëàðäàí ñîíðà Àøûã Àëû, Äÿäÿ ßëÿñýÿð âÿ
áàøãàëàðûäûð. Ýþé÷ÿ àøûãëàðû áöòöí Àçÿðáàéúàí õàëã (ãÿùðÿìàíëûã âÿ
ìÿùÿááÿò) äàñòàíëàðûíû áèëèð âÿ éöêñÿê ñÿâèééÿäÿ èôà åäèðëÿð. Òÿáèè êè,
____________
îíëàðûí þç èìïðîâèçÿëÿðè èëÿ éàíàøû âÿ ùÿì äÿ îíóí òÿðêèá ùèññÿñè êèìè
146
õàëã äàñòàíëàðûíûí èôàñûíäà (èôà ïðîñåñèíäÿ) Ýþé÷ÿ øèâÿñè âÿ Ýþé÷ÿ
éóìîðó, ýöëöøöí áöòöí ñåìàíòèê äîëüóíëóüó èëÿ òÿðÿêÿìÿ-åëàò ùÿéàòûíäàí, ìÿèøÿòèíäÿí éîüðóëìóø õàëã äåéèìëÿðè, “äóçëó çàðàôàò” âÿ ëÿòèôÿëÿðëÿ áèðýÿ èøòèðàê åäèð.
Áèçèì òÿãäèì åòäèéèìèç “Ýþé÷ÿ äàñòàíëàðû” èñÿ ùÿìèí êàíîíèê,
ùÿìèí øàáëîí äàñòàíëàðûí âÿ éàõóä ÿíÿíÿâè äàñòàí ãÿëèáëÿðèíèí òàìàìèëÿ ìåõàíèêè øÿêèëäÿ òÿêðàðëàíäûüû ìÿòí òèïëÿðè äåéèëäèð. Äîüðóäóð,
Ýþé÷ÿ äàñòàíëàðûíäà ÿíÿíÿâè ìîäåëëÿð èøòèðàê åäèð, àììà îáðàçëàðäà,
ìîòèâëÿðäÿ âÿ ñöæåòäÿ îðèæèíàë åëåìåíòëÿð ìþâúóääóð. Îíà ýþðÿ äÿ
Ýþé÷ÿ äàñòàíëàðûíûí æàíð ñïåñèôèêàñû âÿ òÿñíèô ïðèíñèïëÿðè ìÿùç ùÿìèí
ìÿòí ìàòåðèàëû ÿñàñûíäà àðàøäûðûëàðàã ìöÿééÿíëÿøäèðèëìÿëèäèð.
á) Ìÿòí-ìÿêàí ìöíàñèáÿòè. Ýþé÷ÿ òÿêúÿ Àçÿðáàéúàíûí ãÿðá ÿðàçèñè
äåéèë, Ãÿðáè Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíÿ äàõèë îëàí ÿí áþéöê ìàùàëëàðäàí áèðè,
òöðêöí ãÿäèì âÿòÿíèäèð. Òàìàìèëÿ äöíéÿâè, äåìîêðàòèê äÿéÿðëÿð ÿñàñûíäà ãóðäóüóìóç äþâëÿòèí – Àçÿðáàéúàí Äåìîêðàòèê Ðåñïóáëèêàñûíûí
(1918-1920) ãàíóíè ÿðàçèñèäèð. Ìÿñÿëÿíèí ñèéàñè éþíöìöíÿ ýåíèø éåð
âåðìÿäÿí ãåéä åäèì êè, áèç ÿðàçè ïðîáëåìèìèçè ÀÄÐ-èí ñÿðùÿäëÿðè äàõèëèíäÿ ùÿëë åòìÿëèéèê âÿ áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðäàí äà âàðèñè îëäóüóìóç
äåìîêðàòèê äþâëÿòèí ñÿðùÿäëÿðèíèí áÿðïàñûíû òÿëÿá åòìÿëèéèê.
Ýþé÷ÿ äàñòàíëàðû úîüðàôèéàñûíà ýþðÿ ýåíèø áèð ÿðàçèíè – Ãÿðáè
Àçÿðáàéúàíû (èíäèêè Åðìÿíèñòàíû), Íàõ÷ûâàíû, Øÿðãè Àíàäîëóíó, Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíû, Øèìàëè Àçÿðáàéúàíû âÿ ãèñìÿí äÿ äèýÿð áþëýÿëÿðè
ÿùàòÿ åäèð; îíîìàñòèê ôîíäóíäà âÿ ïåéçàæ ìîòèâëÿðèíäÿ èøàðÿëÿéèð.
Ìÿñÿëÿí, “Àøûã Àëûíûí Òöðêèéÿ ñÿôÿðè”íäÿ ìÿêàí áåëÿ ãåéä îëóíóð:
“Áÿëè, ìÿíèì ÿçèçäÿðèì, ñèçÿ ùàðàäàí õÿâÿð âåðèì, Ýþé÷ÿ ìàùàëûíûí
Ãûçûëâÿíý êÿíäèííÿí” (1, ñ.448) “Àøûã ßëÿñýÿðèí Ãàðàãîéóíëó ñÿôÿðè”íäÿ Ýþé÷ÿ áåëÿ òÿñâèð îëóíóð: “Îüóë, ìÿí äÿ åëÿ Òîõëóúàäàí ýÿëèðÿì... Ìÿíèì äÿ ñÿôÿðèì Ãàðàãîéóííóéàäû, àìà ÷îõäàí éîëóì áó
Ìåéäàí äöçöíÿ äöøìöð... Áàõ, î ýåíèø äöçÿíýàùû ýþðöðñÿí? Ýþð, íåæÿ
÷ÿìÿíçàðäû. Îäó, Øàù äàüûííàí ýÿëÿí áóëàã ñóéó èêè éåðÿ áþëöíöð.
Éàðûñû Ýþé÷öéÿ äîüðó àõûô ýåäèð, éàðûñû äà ñîëà áóðóëóô Ãàðàãîéóííó
äÿðÿñèíÿ òÿðÿô àõûð. Åëÿ Øàù äàüû äà åëÿ áóðäà ãóðòàðûð. Îäó, ×ÿìáÿðÿéèí ãàâàüûííàí ãûñûð Ìóðüóñ áàøäûéûð...” (1, ñ.481).
Ýþé÷ÿ äàñòàíëàðûíäà ãåéä îëóíàí ÿðàçèëÿðèí ôèçèêè, èãòèñàäè, ñèéàñè,
åòíèê, ìÿäÿíè âÿ ìÿíÿâè úîüðàôèéàñû àéäûí øÿêèëäÿ ìöøàùèäÿ îëóíóð.
Òöðê äàñòàí÷ûëûüûíäà öìóìè, ÿíÿíÿâè òÿêðàðëàíàí ìÿêàíäàí (ëîêóñäàí)
____________
áàøãà êîíêðåò ìÿêàíûí òÿñâèðè ùàäèñÿñè äÿ èñòèñíà ùàë äåéèëäèð. ÄÃÊ147
äÿ “ùàäèñÿëÿð Àçÿðáàéúàíäà úÿðÿéàí åäèð. Áóðàäà Ýÿíúÿ, Áÿðäÿ,
Íàõ÷ûâàí, Øÿðóð, ßëèíúÿ ãàëàñû, Ýþé÷ÿ ýþëö, Äÿðÿøàì, Äÿðáÿíä âÿ ñ.
éåð àäëàðû ãåéä îëóíóð. Ãÿùðÿìàíëàð ÿí ÷îõ áó éåðëÿðäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðëÿð...” (2, ñ.225). Äàñòàíûí Ãàôãàç ìöùèòèíäÿ ôîðìàëàøäûüûíû, îíóí
èëê òÿäãèãàò÷ûëàðûíäàí áèðè îëàí Â.Â.Áàðòîëä äà ãåéä åòìèøäèð (3, ñ.120).
ÄÃÊ-äÿ òÿñâèð îëóíàí Îüóç éóðäóíóí òÿáèÿòè Ýþé÷ÿíè õàòûðëàäûð:
“Êàôÿð ñÿðùÿääèíÿ Úûçûüëàðà, Àüëàüàíà, Ýþýúÿ òàüà îëóáàí ÷ûãàéûí...Ãàçàí îüëûíû àëóá ãàðà òàüëàð öçÿðèíÿ àâà ÷ûãäû. Àâ àâëàäû, ãóø ãóøëàäû. Ñûüûí – êåéèê éûãäû. Ýþý îëàí ýþðêëö ÷ÿìÿíÿ ÷àäûð òèêäè” (4, ñ.69).
Áóðàäà Ýþé÷ÿíèí ÿñðàðÿíýèç òÿáèÿòè, ÿñðàðÿíýèç ãàðà äàüëàðû þç çÿíýèí
ôëîðàñû èëÿ áèðëèêäÿ ÿêñ îëóíìóøäóð.
“Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”óí èçàùëû ëöüÿòèíäÿ “Ýþýúÿ” àäû áåëÿ èçàù
îëóíóð: “Ýþýúÿ èñ. Ýþë àäû: Êàôÿð ñÿðùÿääèíÿ Úûçûãëàðà, Àüëàüàíà,
Ýþýúÿ òàâà àëóáàí ÷ûãàéûí (4, ñ.69)” Ýÿòèðèëÿí þðíÿêäÿêè “òàâà” ñþçöíöí òåõíèêè éàíëûøëûã îëäóüóíó íÿçÿðÿ àëìàãëà ãåéä åäÿê êè, áó þðíÿêäÿ, ìÿùç, ýþë àäûíäàí éîõ, äàü àäûíäàí äàíûøûëà áèëÿð. Áóðàäàêû
“Ýþýúÿ” ýþë àäû éîõ, äàü àäûäûð. Áó áàõûìäàí ëöüÿò ãöñóðëó èøëÿíìèøäèð (5, ñ.126, éóõàðûäàí àøàüû 14-úö, àøàüûäàí éóõàðû 2-úè ñþç).
“Äÿäÿ Ãîðãóä Êèòàáû”íäà IV áîéäà àäû ÷ÿêèëÿí “Ýþýúÿ äàü”
Ì.Ô.Êûðçûîüëóéà ýþðÿ (Êûðçûîüëó Ì.Ô. Äåäå Êîðêóò Îüóçíàìåëåðè.
Èñò., 1952) Àõàëñûõ éîëó öçÿðèíäÿí äþâëÿò ñÿðùÿääè êå÷ÿí Àüáàáà
éàéëàñûíäà ×èâèíëè êÿíäèíèí øèìàëûíäà îëàí äàüûí àäûäûð. Ùöíäöðëöéö
287ì-äèð. Áó äàü òöðê ãàéíàãëàðûíäà âÿ ÄÃÊ-äÿ Ýþýúÿ äàü àäëàíûð.
“Ýþýúÿ äàü, Úûçûãëàð, Àëà äàü áèð-áèðèíÿ éàõûíäûð. Âàõòèëÿ áó ÿðàçèäÿ éàøàéàí àáîðèýåí àçÿðáàéúàíëûëàð àðàñûíäà áó äàü ùÿì Ýþé äàü,
ùÿì äÿ Ýþé äàüëàð àäëàíìûøäûð. Ýþé äàü ×ûëäûð ýþëöíöí øÿðãèíäÿäèð,
Àüàëêÿëÿê ÿðàçèñèíäÿêè Ìèíýþëëÿð ñûðà äàüëàðûíà àèääèð. Îòëàãëàðëà
çÿíýèí, ýþç îõøàéàí ýþçÿë éàéëàñû âàð. Ýþýúÿ ýþëöí øèìàë-ãÿðáèíè
ÿùàòÿ åäÿí äàüëàðà äà Ýþýúÿ äàüëàð äåéèëèð. Áóíäàí áàøãà áèð éàíû
Êÿëáÿúÿð äàüëàðû, áèð éàíû Ãàçàõëà ñÿðùÿäëÿíÿí áó ãÿäèì ìàùàë ÷îõ
ÿñêè ÷àüëàðäàí Ýþýúÿ ìàùàëû àäëàíûð.
Ýþýúÿ ìàùàëû Àçÿðáàéúàíûí àøûã ñÿíÿòèíèí, ôîëêëîðóíóí áåøèéè îëìóøäóð. Áóðàäà Äÿäÿ Àëû, Àøûã ßëÿñýÿð, Àøûã Íÿúÿô, Õÿñòÿ Áàéðàìÿëè
êèìè åë ñÿíÿòêàðëàðû éàøàéûá, àøûã ñÿíÿòèíè çèðâÿëÿðÿ ãàëäûðìûøëàð.
Àíúàã ùÿìèí ÿðàçèëÿðäÿ éàøàéàí Àçÿðáàéúàí òöðêëÿðè áó éåðëÿðäÿí ñèëàù
ýöúöíÿ ãîâóëóá ÷ûõàðûëìûø, äèíú ÿùàëèíèí ãàíû òþêöëìöøäöð” (6, ñ.134).
“Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” åíñèêëîïåäèéàñûíûí II úèëäèíäÿ Êûðçûîüëó
____________
Ì.Ô. (Ýþñòÿðèëÿí ÿñÿðè), Àúàðîüëó Òöðêåð (Áóëãàðûñòàíäà Òöðêúå éåð
148
àäëàðû êûëàâóçó. Àíêàðà, 1988), Áóäàãîâ Á.ß. (Òöðê óëóñóíóí éåð
éàääàøû. Á., 1994), Áàéðàìîâ À. (Ãÿäèì îüóç åëëÿðèíèí Àüáàáà,
Øþðÿéåë âÿ Ïÿíáÿê áþëýÿëÿðèíäÿ éåð àäëàðû. Ñóìãàéûò, 1996, ñÿù. 94),
Àòàíèéàçîâ Ñ. (Òöðêìÿíèñòàíûí ýåîãðàôèê àäëàðûíûí äöøöíäöðèøëè
ñþçëåðè, Àøãàáàä, 1980) êèìè ýþðêÿìëè òÿäãèãàò÷ûëàðà èñòèíàäÿí ùàçûðëàíìûø éûüúàì ìÿëóìàòäà “Ýþý” ëåêñèê âàùèäèíèí òöðê õàëãëàðû àðàñûíäà òàðèõÿí ýåíèø éàéûëìûø äåðèâàòëàðû äà òÿãäèì îëóíóð: “Òöðêìÿíèñòàíäà Àøãàáàä, Âÿêèëáàçàð, Áëþòàí, Ìàðû ðàéîíëàðûíäà Ýþýúÿ îáàëàðû,
Ýþýúÿ äàü; Ãàçàõûñòàíäà Ýþýúÿäÿíèç, Êîøêà; Òöðêèéÿíèí Ìàëàòèéà
âèëàéÿòèíäÿ Ýþýúÿ âèðàí, Ýþýúÿ, Ýþýúÿëè; Áîëãàðûñòàíäà Ýþê÷ÿ,
Ýþê÷ÿ-ñó, Êþê÷ÿäÿ ïèíàð; Ýöðúöñòàíäà Ýþéýþä, Ýþéöøëÿð (òàéôà);
Àçÿðáàéúàíäà Ýþéÿçÿí äàüû (Ãàçàõ ðàéîíó), Ýþé-ýþë (Ýÿíúÿ), Ýþé÷àé (åéíèàäëû ðàéîí); Ýþéòÿïÿ (Àüäàì âÿ Èñìàéûëëûäà êÿíä), Ýþéäÿëëÿêëè (Àüñóäà êÿíä), Ýþé÷ÿëè (Ãàçàõäà êÿíä), Ýþé÷ÿëÿð (Ãóáàäëûäà
êÿíä), Ýþéíöéÿí (Ýîðàíáîéäà êÿíä), Ýþéÿðëè (Ãóáàäëûäà êÿíä),
Ýþéäÿðÿ (Êÿëáÿúÿð âÿ Ëåðèêäÿ êÿíä), Ýþé÷ÿëè (Ýÿäÿáÿéäÿ êÿíä),
Ýþéíöê (Øÿêè âÿ Ãóñàðäà êÿíä), Ýþéëÿð (Øàìàõûäà êÿíä) âÿ ñ. úîüðàôè
èñòèëàùëàð áó ýöí äÿ õàëã àðàñûíäà ãîðóíóá ñàõëàíìàãäàäûð” (6, ñ.II.134).
ÄÃÊ-íèí X áîéóíäà “Ýþé÷ÿ äÿíèçè” – “Ýþé÷ÿ ýþëö”íöí àäû áó
øÿêèëäÿ êå÷èð: “Ìåéõàíÿäÿ áåø ýöí éåìÿ-è÷ìÿ îëäû. Àíäàí Øèðîêóç
óúûíäàí Ýþýúÿ äÿí(ã)èçÿäÿêèí åë ÷àðïäû. Üàëàáà òîéóì îëäû” (4,
ñ.110) (Ìåéõàíàäà áåø ýöí éåìÿê-è÷ìÿê îëäó. Îíäàí ñîíðà Øèðîêóç
êÿíàðûíäàí Ýþéúÿ äÿíèçèíÿäÿê îëàí ñàùÿíè ÷àïûá òàëàäûëàð “îâ îâëàäûëàð” ìÿíàñûíäà, ÷öíêè ìÿòíäÿí äÿ áó àéäûí îëóð – Ù.È.). Áþéöê ãÿíèìÿò ÿëäÿ åòäèëÿð) (4, ñ.208). Ýþýúÿ äÿíèçè Äÿäÿ Ãîðãóä áîéëàðûíäà
òÿñâèð îëóíìóø ãÿäèì îüóçëàðûí âÿòÿíè äàõèëèíäÿ îëàí, ùàçûðäà
Åðìÿíèñòàí ÿðàçèñèíäÿ ãàëàí Ýþé÷ÿ ýþëöäöð.
Óçóíëóüó 75 êì, åíè 33 êì îëàí áó ýþë äÿíèç ñÿâèééÿñèíäÿí 1916
ìåòð ùöíäöðäÿäèð. Òåéìóð “ñÿôÿðíàìÿëÿðè”íäÿ âÿ Àüãîéóíëóëàðûí
ðÿñìè òàðèõè îëàí “Êèòàáè-Äèéàðáÿêðèééÿ”äÿ, ùÿì÷èíèí ßôøàðëû Íàäèðèí
ùÿðáè ñÿôÿðëÿðèíäÿí áÿùñ åäÿí “Úèùàíýöøåéè-Íàäèðè” ÿñÿðèíäÿ áó ýþë
“Ýþýúÿ äÿíèç”è êèìè éàçûëìûøäûð. À.Êûðûìèíèí õÿðèòÿñèíäÿ èñÿ
“Ýþýúÿ – äÿðéà” îëàðàã ýþñòÿðèëìèøäèð. Áÿçè Èðàí ãàéíàãëàðûíäà áó ýþëöí àäû “Äÿðéàéè-Øèðèí” (Øèðèí äÿíèç) àäëàíûð. Åðìÿíèëÿð äÿ áó òàðèõè
àäû äÿéèøäèðÿðÿê “Ñåâàíê (Ñåé-Âàíê) – Ñåâàí ýþëö” àäëàíäûðìûø âÿ
“ãàðà ìîíàñòûð” ìÿíàñûíà óéüóíëàøäûðìûøëàð. Áÿçè åðìÿíè ìÿíáÿ____________
ëÿðèíäÿ äÿ ýþëöí ãÿäèì àäû “Ýþýÿðíè”//”Êîãàðóíè” îëäóüó ñþéëÿíèëèð.
149
Í.Àäðíñ âÿ Ã.Êîëàíüàíéàí áó ùèäðîíèìèí íöâÿñèíäÿêè “Ýþý”, “ãîã”
ëåêñèê âàùèäèíèí ìÿíøÿéè ùàããûíäà áèð ñþç äåìÿñÿ äÿ ñþçöí òàéôà àäû
èëÿ áàüëû îëäóüóíó ãåéä åäèð... Ãàçàõûñòàí ÿðàçèñèíäÿêè Áàëõàø ýþëöíöí
äÿ äèýÿð àäû Êþêúÿ òåíãèç (Ýþê÷å äåíèç) îëìóøäóð (6, ñ.135). ÄÃÊ-äÿ
“Ýþêúÿ òàü” âÿ “Ýþýúÿ äÿíèç” ùÿðÿñè áèð äÿôÿ (IV âÿ X áîéëàðäà) èøëÿíìèøäèð (7, ñ.58). ÄÃÊ-íèí ìÿùäóä êÿìèééÿòäÿ îëàí îíîìàñòèê âàùèäëÿð ñèñòåìèíäÿ Ýþé÷ÿ àäûíûí èêè éåðäÿ (èêè áîéäà) èøëÿíìÿñè, ùÿòòà
ëîêóñ ñÿâèééÿñèíäÿ îëñà áåëÿ îüóç äàñòàí ôàñèëÿñèçëèéèíèí ìÿêàí åëåìåíòè êèìè ÷ûõûø åäÿ áèëèð; ÷öíêè ÄÃÊ-äÿ òÿñàäöôè ùå÷ íÿ éîõäóð, î,
Îüóçóí ñàáèòëÿøìèø äÿéÿðëÿð ñèñòåìèíèí äàøûéûúûñû îëàí åïîñäóð.
Ýþé÷ÿäÿ éàøàéàí êëàññèê äàñòàíëàðäàí ôÿðãëè îëàðàã ùÿúìúÿ
éûüúàì, ðåàë çÿìèíäÿ, äàñòàíäàí äàùà ÷îõ òàðèõè ñÿïêèëè ùåêàéÿòëÿð,
éÿíè “ñÿôÿðëÿð” øÿêëèíäÿ ìåéäàíà ÷ûõàí “Àøûã Àëûíûí Òöðêèéÿ ñÿôÿðè”,
“Àøûã Ùöñåéíèí Íàõ÷ûâàí ñÿôÿðè”, “Àøûã Ùöñåéí âÿ Áÿé÷îáàí”,
“×îáàí Ìÿùÿììÿäèí Ãàðñ ñÿôÿðè” âÿ ñ. äàñòàíëàð äÿðèí ìÿçìóíó âÿ
îðèæèíàë öñëóáó èëÿ ìöêÿììÿë ñÿíÿò íöìóíÿñè îëìàãëà éàíàøû (8, ñ.910), ùÿì äÿ Ýþé÷ÿ äàñòàíëàðûíûí ìÿêàí ñôåðàñûíû, Ýþé÷ÿ àøûüûíûí ùÿðÿêÿò òðàéåêòîðèéàñûíû úûçûð. “Àøûã ßëÿñýÿðëÿ Äÿëè Àëû” äàñòàí-ðÿâàéÿòèíäÿ Äÿëè Àëûíû þéÿí øåèðèíäÿ ßëÿñýÿð Ýþé÷ÿ àøûãëàðûíûí äèíëÿéèúè
àóäèòîðèéàñûíûí ìÿêàí þë÷öñöíö áåëÿ òÿãäèì åäèð:
Äÿëè Àëûíûí âÿñôèíè
Éàçìûøàì äàñòàíà, äåéèí!
Àôÿðèí, øÿéèðòëÿðèì,
Ýåäÿíäÿ ùÿð éàíà äåéèí!
Åøèäèô Ýþé÷ÿ ìàùàëû
Êöëëö-Øèðâàíà äåéèí!*
Àääûéûí Øàù òàõòûííàí,
Òÿáðèçÿ, Òåùðàíà äåéèí!
Öç òóòóí Àëîñìàíà,
Ãàðñà, Ãàçûìàíà äåéèí! (1, ñ.220).
Åïèê ìÿêàí èñòÿíèëÿí åïîñäà òàìàìèëÿ ýþðöíÿí âÿ ìÿíàëàíàí,
öìóìè ÿëàìÿòëÿðè èëÿ õàðàêòåðèçÿ îëóíàðàã îðãàíèê øÿêèëäÿ åïèê ñèñ____________
*
Ýþñòÿðèëÿí ìÿíáÿäÿ “Êöëëè Èðÿâàíà äåéèí” øÿêëèíäÿäèð. Èôàäà èñÿ éóõàðûäà
ýþñòÿðèëäèéè êèìèäèð. Áèç òîïëàäûüûìûç ìàòåðèàëà ÿñàñëàíàðàã ìèñðàíû úàíëû èôàäà îëäóüó
øÿêèëäÿ òÿãäèì åäèðèê.
150
òåìÿ ãîøóëàí êîìïëåêñäèð (9, ñ.18). Á.Í.Ïóòèëîâóí éàçäûüûíà ýþðÿ
åïîñäà ìÿêàíûí òÿñâèðèíèí ÿñàñ õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí áèðè îíóí ôðàãìåíòàë îëìàñûäûð. Áó äà þç íþâáÿñèíäÿ òÿáèè îëàðàã, îíà ôàñèëÿñèç òÿòáèã
îëóíàí ñèòóàòèâëèê ãàíóíóíóí íÿòèúÿñè êèìè ìåéäàíà ÷ûõûð. Ìÿêàí òÿñâèðëÿðè äåêîðàòèâ õàðàêòåð äàøûéûð, øÿðòèäèð, åêñïðåññèâäèð, ôóíêñèîíàëäûð,
éàðàäûúû ñóáéåêòèí ñèìïàòèéà âÿ àíòèïàòèéàñûíäàí àñûëû îëàðàã äÿéèøÿ
áèëèð. Åïîñäà áèð-áèðèíÿ ãàðøû äàéàíàí èêè (“þçöíöí” âÿ “þçýÿíèí”)
äöíéàñû èëÿ öçëÿøèðèê.
Åïîñäà äàèìè åïèê ôîíäó òÿøêèë åäÿí áÿçè ëîêóñëàð âàðäûð: äàâàìëû
îáðàçëàð ëîêóñó, èøàðÿëÿð ëîêóñó, åïîñóí ìÿêàí ñïåñèôèêàñûíû ìöÿééÿí
åäÿí òèïëÿð–ëîêóñëàð (9, ñ.18-26).
Àëòàé äàñòàíû “Ìààäàé-Ãàðà”äà “þç” òîðïàüû ùÿì ãÿùðÿìàíà
ìÿõñóñ ÿðàçè êèìè, ùÿì äÿ ìèôîëîæè ìÿíà äàøûéàí ÿíÿíÿâè êîñìîãîíèê ñõåì êèìè áèðýÿ àíëàøûëûð:
“Ìààäàé Ãàðàíûí þëêÿñè “ö÷ Àëòàé”äàí èáàðÿòäèð. Áó ö÷ëöéö Àëòàé
äàüëàðû, äöçÿíëèêëÿðè, âàäèëÿðè ìÿíàñûíäà áàøà äöøìÿê îëàð. Àëòàéûí
éåääè áþéöê äàüû – ãàëàñû, äàüëàð àðàñûíäà éåääè âàäèñè âàð. Áóíëàð
Àëòàéûí îòëàüû àäëàíûð. Àëòàéûí ÷åøìÿñè ñàéûëàí éåòìèø ãîëëó Ýþê òàëàéû
(Ýþé äÿðéàñû – ÷àéû) âàð. Éåääè ãîëëó ÷àéûí ãûðàüûíäà, éåääè äàüûí ÿòÿéèíäÿêè âàäèäÿ äàøäàí äîõñàí êöíúëö “îðãþþ” (ñàðàé-éóðä) ãóðóëìóøäóð. Áó ñàðàéûí ýèðÿúÿéèíäÿ àò áàüëàìàã ö÷öí äîããóç êöíúëö (ãûðëû)
êèðøöøö äèðÿê äàéàíûð. Îíóí áèð óúó éåð àëòûíà, î áèðè óúó éóõàðûäàêû
äöíéàéà ýåäèð, îðòàñû èñÿ Ìààäàé Ãàðà áàòûðà ìÿõñóñäóð” (10, ñ.116).
Ýþðöíäöéö êèìè, áóðàäà ïîåòèê øÿðòèëèê âÿ úîüðàôè ãåéðè-ìöÿééÿíëèê
âàðäûð. ÄÃÊ-äÿ èñÿ ìÿêàí úîüðàôè âÿ åïèê îëìàãëà ïðîôåññîð
Ò.Ùàúûéåâèí òàðèõèëèê âÿ áÿäèèëèê ôîðìóëóíà óéüóí îëàðàã ÿëëèíèí ÿëëèéÿ
íèñáÿòèíäÿäèð (11). Ýþé÷ÿ äàñòàíëàðûíäà èñÿ åïèê ìÿêàíëà úîüðàôè
ìÿêàí áèð-áèðèíÿ áÿðàáÿðäèð; áóðàäà ìöÿééÿíëÿøìèø áèð ìÿêàí ôîíäó,
ïàíîðàìà âàðäûð, áó äà äþâðöí þç òàðèõè ðåàëëûüûäûð.
ú) Ìÿòí – çàìàí ìöíàñèáÿòè. “Åïîñäà òåìïîðàëëûüûí òÿùëèëè ÿí àçû
ö÷ ÿñàñ áÿäèè àñïåêò çàìàíûíûí àéûðä åäèëìÿñèíäÿí áàøëàíìàëûäûð” (9,
ñ.22); “Åïîñäà çàìàí”1 Á.Í.Ïóòèëîâ áó øÿêèëäÿ ìöÿééÿíëÿøäèðèð: òÿùêèéÿ çàìàíû, ñöæåò çàìàíû âÿ åïîõàë çàìàí. Ìöÿëëèô ÿíÿíÿâè, (àðòûã åëìè ÿíÿíÿäÿ îëàí íÿçÿðäÿ òóòóëóð) ùàäèñÿâè âÿ ñöæåò çàìàíëàðûíà äà
ìöíàñèáÿòèíè áèëäèðèð âÿ áó òèïëè áþëýöíö ìÿãñÿäÿ ìöâàôèã ñàéìûð.
____________
Çàìàí âÿ ìÿòí ìöíàñèáÿòëÿðèíèí ö÷ àñïåêòèíè èñòèñíà åòìÿäÿí, ãåéä
151
åäÿê êè, ÿíÿíÿâè ìÿòíëÿðäÿ çàìàí þçöíö èêè øÿêèëäÿ ýþñòÿðèð: äÿéèøÿí
(äèàõðîí) âÿ äÿéèøìÿéÿí (ñèíõðîí). Ê.Ëåâè-Ñòðîñ ìèôèí ñòðóêòóðóíó
àðàøäûðàðêÿí ö÷öíúö çàìàí ñèñòåìèíè àøêàðëàéûð: ñèíõðîí-äèàõðîí
(äÿéèøìÿéÿí-äÿéèøÿí). Äåìÿëè, ìÿòíäÿ âÿ ùÿì äÿ ìÿòíè òþðÿäÿí
øöóðäà ñàáèò, äÿéèøÿí âÿ ñàáèò îëàíûí äÿéèøÿí ìöùèòèí è÷èíäÿ êîä, ìÿëóìàò, ñõåì êèìè ñÿâèééÿëÿðäÿ òðàíñôîðìàñèéà îëóíàðàã àðõåòèïè ñàõëàéàí äÿéèøìÿ ôîðìàñû âàðäûð (12, ñ.77-78).
Ãÿäèì òöðê åïèê ñèñòåìèíèí ðåàëëàøìûø ìÿòí òèïëÿðèíäÿí äàñòàí
þë÷öëÿðèíÿ óéüóí ýÿëÿí äþâðöìöçÿäÿê ýÿëèá ÷ûõìûø “Éàðàäûëûø”, “Àëï
ßð Òîíãà”, “Îüóç Êàüàí”, “Ýþé òöðê”, “ßðýÿíÿêîí”, “Øó”, “Ñèéåíïè”, “Êþ÷” âÿ ñ. ÿñÿðëÿð éàðàíäûüû çàìàíäàí ÷îõ ýåú éàçûéà àëûíäûüûíà
ýþðÿ çÿèô èíôîðìàñèéà äàøûéà áèëèðëÿð. Îíëàð ãÿëïÿëÿíÿðÿê ñîí ìèíèëëèêäÿ éàçûëìûø àáèäÿëÿðÿ áó âÿ éà áàøãà äÿðÿúÿäÿ ñÿïÿëÿíìèøäèð. Áó
áàõûìäàí “Ãÿäèì òöðê äàñòàíëàðû” áèð àíëàéûø êèìè ùÿì äÿ îíà ýþðÿ
øÿðòèäèð êè, ìÿíáÿëÿðäÿ ùÿìèí ÿñÿðëÿðèí, ÿñàñÿí “ãûñà ìÿçìóíó” âÿ
éà “ñöæåòè” ìöùàôèçÿ îëóíìóøäóð (13, ñ.16). Í.Úÿôÿðîâóí äà äÿãèã
ìöøàùèäÿëÿðèíäÿ òÿñäèãëÿíäèéè êèìè äàñòàíëàðäàêû ùàäèñÿ ÷îõ óçàã áèð
êå÷ìèøè òÿñâèð åäèð (ìÿñÿëÿí, “Øó” äàñòàíûíäà Ìàêåäîíèéàëû Èñêÿíäÿðèí éöðöøö âÿ îíóíëà äþéöøäÿí áÿùñ îëóíóð), àììà àïàðûúû îâãàò,
äöíéàýþðöøö, åòíèê-èúòèìàè åìîñèéà èñÿ ìÿùç äàñòàíëàðûí ôîðìàëàøäûüû
âÿ éà àáèäÿëÿðÿ äàõèë îëäóüó äþâðö ÿêñ åòäèðèð.
ÄÃÊ-äÿ (à) âÿ “Îüóçíàìÿ”äÿ (á) çàìàí ãÿëèáè àøàüûäàêû øÿêèëäÿ
þçöíö ýþñòÿðèð:
à-á) “Èíàë õàí Ñûð Éàâãóéóí äþâðöíäÿ” (14, ñ.43) “Áàéàò áîéûíäàí Ãîðãóò àòà äèéÿðëÿð, áèð ÿð ãîïäû” (14, ñ.31). “Áó Ãîðãóä* Áàéàò
íÿñëèíäÿí îëóá Ãàðà Õîúàíûí îüëó èäè” (14, ñ.43). “Îüóçóí îë êèøè
òÿìàì áèëèúèñèéäè” (14, ñ.31), “×îõ àüûëëû, áèëèêëè âÿ êÿðàìÿò ñàùèáè áèð
êÿñ èäè” (14, ñ.43). “Íÿ äèéÿðñÿ, îëóðäû. Üàèáäÿí äöðëö õÿáÿð ñþéëÿðäè.
Ùÿãã-òÿàëà (Òàíðû) àíûí êþíëèíÿ èëùàì åäÿðäè...” (4, ñ.31).
Åùòèìàë åòìÿê îëàð êè, “Ãîðãóä Àòà” ìöõòÿëèô òàðèõè ìÿðùÿëÿäÿ
ìþâúóä îëìóø èêè èíàì ñèñòåìèíè þçöíäÿ èôàäÿ åäèð:
____________
*
“Áó Ãîðãóä” èôàäÿñè ÷îõ çÿèô äÿ îëñà ÿñêè òöðê úÿìèééÿòèíäÿ “ãîðãóäëóã” èíñòèòóòóíóí ìþâúóäëóüó ùàããûíäà èíôîðìàñèéà âåðèð. Åùòèìàë åòìÿê îëàð êè, áó éà äèíè, éà
äà ðÿñìè ñèéàñè òÿñèñàò îëìóøäóð; òÿñèñàòà äàõèë îëàíàäÿê î, “Áàéàò Äÿäÿ Êÿðÿí÷èêäèð”.
Áó àðòûã ÿñêè “àòà”ëûã èíñòèòóòóäóð.Ïàòðèàðõàë ìöíàñèáÿòëÿðè èôàäÿ åäèð. Òÿðÿêÿìÿ-åëàò
(Îüóç – òöðêìàí àðåàëû) ìöùèòèíäÿ “àòà” ñåìàíòèê ñòðóêòóðóí áöòöí åëåìåíòëÿðè èëÿ
áèðýÿ “äÿäÿ”éÿ òðàíñôîðìàñèéà îëóíìóøäóð.
152
1) “Àòà” âÿ “àòàëûã” èíñòèòóòó; Òàíðû÷ûëûã ñèñòåìèíäÿ ïåéüÿìáÿð
ñòàòóñóíäàäûð âÿ îíà áÿðàáÿðäèð. Áó êîíòåêñòäÿ “àòà” ïåéüÿìáÿðäèð.
Îíóí ìöãÿääÿñ êèòàáû “Ãîðãóä Àòà” êèòàáûäûð.
2) “Ãîðãóò” ÷îõ ÿñêè áèð èíàìäûð; ùàìè ðóùäóð; ãóðäëà áàüëûäûð;
ãóðä òîòåìèäèð; “À-øèíà” èëÿ áàüëû ÿôñàíÿëÿð êîíòåêñòèíäÿ èçàù îëóíà
áèëÿð. Âàòèêàí íöñõÿñèíäÿ “Ãîðãóðò” éàçûëûø øÿêëè (áàõ: ÊÄÃ åíñèêëîïåäèéàñû. ñ. 311. V, éóõàðûäàí àøàüû III ñÿòèð) îðôîãðàôèê áèð õÿòà îëìàéûá, êàòèáèí “Ãîðãóä” àäû èëÿ áàüëû ÿëàâÿ èíôîðìàñèéàñûíûí îëäóüóíäàí
õÿáÿð âåðèð; áó àíëàìäà “Ãîðãóò” “ãîðó ãóðò” (ãîðóéóúó ãóðä) êèìè
èçàù îëóíà áèëÿð. Ùàìè ðóù êèìè ÿñêè òöðê – øàìàí ïàíòåîíóíäà, àòà
(ïåéüÿìáÿð) êèìè òàíðû÷ûëûã ñèñòåìèíäÿ (Ýþé òàíðû÷ûëûüû; ìöøàùèäÿëÿðèìèçÿ ýþðÿ “Éåð òàíðû÷ûëûüû” ìîíîòåèñò èíàì äåéèëäèð âÿ ùå÷ òÿñàäöôè áèð
õàðàêòåð äàøûìàäàí Ì.Êàøãàðëû “Äèâàí”ûíäà “Éåð òàíðû÷ûëûüûíà èíàíàí
òöðêëÿð “êàôèð” àäëàíäûðûëûð, ìöãàéèñÿ åò: “Ëÿíÿòÿ ýÿëìèø êàôèðëÿð äàüà
áÿíçÿð øåéëÿðÿ äÿ Òàíðû äåéèðëÿð”).
“Ãîðãóä” íÿ ãåéðè-ìöÿééÿí áèð ìèôîëîæè îáðàç, íÿ äÿ ìöÿééÿí
áèð òàðèõè øÿõñèééÿòäèð. ßñêè ÷àüûí ðåàëëûüûíà ýþðÿ áó êîíêðåò îëàðàã
“ãóðä” (áþðö, ýþê áþðö, úàíàâàð) êèìè òÿñÿââöð îëóíìóøäóð. Ùàìè ðóù
êèìè (àíèìèçì ñÿâèééÿñè), òîòåì êèìè (òîòåìèçì ñÿâèééÿñè)
òÿñÿââöðëÿðäÿ îòóðóøìóø Ãîðãóä (ãîðóéóúó ãóðä, õèëàñêàð ãóðä)
ìèôîïîåòèê ãàâðàìà ïðîñåñèíäÿ ñàêðàë (õèëàñêàð, øàìàí, àòà, ïåéüÿìáÿð) âÿ ðåàë (êàùèí, îçàí, àüñàããàë, ìöäðèê øÿõñèééÿò) îëàðàã ñåìàíòèê
öçâëÿíìèøäèð. ßñêè òöðê úÿìèééÿòèíäÿ “ãîðãóò÷óëóüóí” þçöíäÿ íÿéè
åùòèâà åòìÿñè ýåíèø òÿñÿââöð îëóíìàñà äà ÄÃÊ-äÿ âÿ “Îüóçíàìÿ”ëÿðäÿ
áóíó òàðèõè øÿõñèééÿò êèìè Ãîðãóäà òðàíñôîðìàñèéà îëóíìóø èíôîðìàñèéàëàðûí ôóíêñèîíàë ñåìàíòèêàñûíäàí ìöøàùèäÿ âÿ ãèñìÿí áÿðïà
åòìÿê ìöìêöíäöð. “Ãîðãóä” àäûíûí àíòðîïîíèì êèìè îíîìàñòèê ñèñòåìÿ äàõèë îëìàñû ñîíðàêû ïðîñåñäèð âÿ þíúÿ áèëäèðèëÿí ùèïîòåçà òöðêëÿð
– îüóçëàð àðàñûíäà Ãîðãóä àäëû øÿõñèééÿòèí – áîé áàø÷ûñûíûí, òàíðû÷û
ïåéüÿìáÿðèí (àòàíûí), Ãîðãóä àäëû øàìàí êàùèíèíèí, Ãàéûëàðûí, Áàéàòëàðûí, Êûíûêëàðûí, Áàéàíäóðëàðûí ùàêèìèééÿòè çàìàíûíäà âÿ ùÿòòà
êîíêðåò îëàðàã Ñàëóð Ãàçàíûí (Ãàçàí õàí Ùöëàêèíèí), éàõóä Ãàðà Îñìàíûí åéíè àäëû âÿçèðè îëìàñû äà ãÿòèééÿí èñòèñíà òÿøêèë åòìèð. Áóíóíëà
éàíàøû ÄÃÊ-äÿ ñàõëàíìûø èíôîðìàñèéà – “Ãîðãóò àòà Îüóç ãþâìèíèí
ìöøêèëèíè ùÿëë åäÿðäè. Ùÿð íÿ èø îëñà, Ãîðãóò àòàéà òàíûøûíúà èøëÿìÿçëÿðäè. Ùÿð íÿ êè áóéóðñà, ãÿáóë åäÿðëÿðäè, ñþçèí òóòóá òÿìàì
____________
åäÿðëÿðäè... (4, ñ.31).
153
â) “Êàéû (èëèíäÿí) Ãàðà Õîúàíûí îüëó Ãîðãóä àòàíûí, Ñàëóð
(èëèíäÿí) Åíêåø Õîúàíûí âÿ Àâàøáàí Õîúàíûí áàø÷ûëûüû èëÿ áöòöí îüóç
åëè éûüûëäû âÿ Êàéû åëèíäÿí îëàí Èíàë Éàâûíû ïàäøàù ñå÷äèëÿð. Îíóí
âÿçèðè Ãîðãóä àòà èäè. Âÿ Ãîðãóä àòà íÿ äåñÿ, ïàäøàù îíóí ñþçöíäÿí
êÿíàðà ÷ûõìàçäû. Ãîðãóä àòà áèð ÷îõ ãÿðèáÿ èøëÿð ýþðäö. Î, èêè éöç
äîõñàí áåø èë éàøàìûø âÿ ö÷ ïàäøàùûí âÿçèðè îëìóøäóð”. (ßáöë Ãàçè. ñ.
57; Îãóçíàìå, Á., 1987, ñ. 70; ñ.112, áàõ: 188-úè ãåéä).
ßíÿíÿâè ìÿòíëÿðäÿ åïîõàë çàìàíûí “ãÿäèì çàìàíëàðäà”
(íàüûëëàðäà), “Íóù ÿééàìûíäà” (äàíûøûãäà), “Èñêÿíäÿð Çöëãÿðíåéíèí
çàìàíûíäà” (áÿçè ÿñêè ìÿòíëÿðäÿ), “Ðÿñóë ÿëåéùöññÿëàìûí çàìàíûíäà” (ÄÃÊ-äÿ) âÿ ñ. øÿêèëäÿ îíëàðëà èôàäÿ ôîðìàñû ìöìêöíäöð.
Ìÿñÿëÿí, ÄÃÊ-íèí Èñëàìäàí þíúÿêè äàñòàí ôîðìàñûíäà çàìàí ãÿëèáè
ùþêìÿí “Ãîðãóä àòà àäëû áèð ÿðèí ãîïìàñûíû” “Îüóç õàíûí çàìàíûíà”
àèä åòìÿëè èäè âÿ éàõóä îíóí ÿí ìöìêöí ôîðìàëàðûíäàí áèðè áóäóð.
ÄÃÊ-äÿ “Ðÿñóë ßëåéùöññÿëàìûí çàìûíûíà éàãûí” èôàäÿñè çàìàí
ãÿëèáè êèìè èçîìîðô òÿáèÿòëèäèð. Áóðàäà ãÿòèééÿí ýþðöíìÿéÿí áèð
ìÿêàí àíëàéûøû äà âàðäûð. Áó ìÿêàí ñàêðàë ìàùèééÿòëèäèð âÿ ïåéüÿìáÿðëèê ñòàòóñóíóí õöñóñè èøàðÿñèäèð. Äàñòàí÷û îçàí, êàòèá âÿ ùÿòòà éàçû÷û
îëñà áåëÿ, òöðê äàñòàí èíôîðìàñèéàñûíûí äàøûéûúû ñóáéåêòèäèð âÿ þç ÿñêè
êþêöíö, ÿñêè èíàìûíû, þç ïåéüÿìáÿðèíè (àòàñûíû) óíóòìóð; îíó ýåð÷ÿê
ìþâãåéèíäÿ, ïåéüÿìáÿð ñòàòóñóíäà òÿãäèì åäèð. Òàíðû÷ûëûã åïîõàñûíäàí Èñëàìà êå÷èä, êöëòöðäÿ áàø âåðÿí ãëîáàë “ñèâèëèçàñèéà äÿéèøìÿñè”
øÿðàèòèíäÿ Îüóç úÿìèééÿòèíèí þç ìÿíÿâè – ðóùàíè äÿéÿðëÿðèíè éåíè
ñèñòåìÿ àäëàòìàüûí ìöìêöí éîëëàðûíû àðàìàüû çÿðóðè åòäèéè äÿ ÄÃÊ
âÿ “Îüóçíàìÿ”ëÿðäÿí ìöøàùèäÿ îëóíóð. ßñëèíäÿ Ãîðãóä àòà Ð.ß.-íèí
çàìàíûíäàí äàùà ÷îõ îíóí ìÿãàìûíà éàõûíäûð. Ñîíðàêû èíôîðìàñèéàëàð äà áóíó òÿñäèãëÿéèð.
Ýþé÷ÿ äàñòàíëàðûíäà åïîõàë çàìàí Øàù Èñìàéûëëà áàøëàíûð. Áó
êåéôèééÿòúÿ éåíè áèð ùàäèñÿäèð; ìèëëè äîüóëóøäóð, ìÿäÿíèééÿòäÿ âÿ
ñèéàñÿòäÿ èíòèáàùäûð. Äàùà ÷îõ ìèôîýåíåîëîæè òöðê ñîé øÿúÿðÿñèíè
(ýåíåîëîæè ñõåì) òÿãäèì åäÿí Îüóç õàíëà áàøëàíàí åïîõàë çàìàí òöðê
åòíèê-ìÿäÿíè èíòèáàùûíûí ÿñêè ðåàëëûüû ùàããûíäà èíôîðìàñèéà êèìè àíëàøûëà áèëÿð. Äÿäÿ Ãîðãóä áîéëàðûíäà ÿñêè èíôîðìàñèéà Èñëàì äÿðéàñûíäà ïàðëàéàí òöðê èíúèëÿðè êèìè, ìÿùç, Èñëàì èíòèáàùûíû áÿçÿéèð.
Ýþé÷ÿ äàñòàíëàðûíäà èñÿ çàìàí äà, èíàì äà, ùàêèì äÿ, äþâëÿò äÿ, ìÿäÿíèééÿò äÿ òöðêöíäöð. Õûçûðäàí, Ùÿçðÿò ßëèäÿí, Ðÿñóë ßêðÿìäÿí âÿ
____________
îíäàí äà þíúÿ èëê òöðê Òàíðû÷û ïåéüÿìáÿðè (àòàñû) Îüóç õàíäàí ýÿëÿí
154
õèëàñêàð – àòà, õèëàñêàð – ÿúäàä êóëòó áèðáàøà Îüóç äþâëÿòèíèí (ñÿôÿâè
õàíÿäàíûíûí) áàø÷ûñû Èñìàéûë Øåéõ Ùåéäÿð îüëóíà òðàíñôîðìàñèéà
îëóíóð; ïèðÿ, ìöðøèäÿ, þâëèéàéà äèôôåðåíñèàëëàøìà áèð øÿõñèí ñèìàñûíäà
ñèíòåçëÿøèð âÿ Øàùè Ìÿðäàí ñòàòóñóíäà ÿí éöêñÿê ñàêðàë ïèëëÿéÿ
éöêñÿëèð. Êëàññèê äàñòàíëàðäàí ôÿðãëè îëàðàã Ýþé÷ÿ äàñòàíëàðûíäà
çàìàí ðåàëäûð. Òÿáèè êè, áó äà øöóðóí ýåð÷ÿêëèéÿ ìöíàñèáÿòèíèí òÿáèè
òÿçàùöðö êèìè àíëàøûëà áèëÿð. XVI-XX ÿñðëÿðèí äèíëÿéèúè àóäèòîðèéàñû
çàìàíû âÿ ìÿêàíû ìÿùç ðåàëëûã êîíòåêñòèíäÿ òÿëÿá åäèð.
ßÄßÁÈÉÉÀÒ:
1. Ýþé÷ÿ ôîëêëîðó. Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðó àíòîëîýèéàñû, III êèòàá. Òîïëàéàíû
âÿ òÿðòèá åäÿíè Ù.Èñìàéûëîâ. Á., 2001.
2. Ï.ßôÿíäèéåâ. Àçÿðáàéúàí øèôàùè õàëã ÿäÿáèééàòû. Á., 1981.
3. Â.Â.Áàðòîëüä. Òóðåöêèé ýïîñ è Êàâêàç. – Êíèãà ìîåãî Äåäà
Êîðêóòà. Ì.-Ë., 1962.
4. Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä. Íÿøðÿ ùàçûðëàéàíû Ô.Çåéíàëîâ âÿ Ñ.ßëèçàäÿ. Á., 1988.
5. “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”óí èçàùëû ëöüÿòè. Á., 1999.
6. “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” åíñèêëîïåäèéàñû. II ú., Á., 2000.
7. “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”óí ñòàòèñòèê òÿùëèëè. Á., 1999.
8. Ò.Ýþé÷ÿëè. Ýþé÷ÿ àøûã ìÿêòÿáè. Á., 1998.
9. Á.Í.Ïóòèëîâ. Ãåðîè÷åñêèé ýïîñ è äåéñòâèòåëüíîñòü. Ë., 1988.
10. Ï.Õÿëèëîâ. Òöðê õàëãëàðûíûí âÿ øÿðãè ñëàâéàíëàðûí ÿäÿáèééàòû. Á., 1994.
11. Ò.Ùàúûéåâ. Äÿäÿ Ãîðãóä: äèëèìèç, äöøöíúÿìèç. Á., 1999.
12. Ê.Ëåâè-Ñòðîñ. Êàê óìèðàþò ìèôû. – Çàðóáåæíûå èññëåäîâàíèå
ïî ñåìèîòèêå ôîëüêëîðà. Ì., 1985.
13. Í.Úÿôÿðîâ. Åïîñäàí êèòàáà. Á.,1999.
14. Îüóçíàìÿ. Á.,1992
____________
155
Åëäàð Ïèðèéåâ
“ÄßÄß ÃÎÐÃÓÄ ÊÈÒÀÁÛ”ÍÛÍ ÄÈËÈÍÄß ÀËÛÍÌÀËÀÐ
(ôàðñ ñþçëÿðè)
Òàðèõè ëåêñèêîëîýèéà âÿ äèë ÿëàãÿëÿðè äöíéà äèë÷èëèéèíè, î úöìëÿäÿí
òöðêîëîýèéàíû ÿí ÷îõ ìàðàãëàíäûðàí ïðîáëåìëÿðäÿíäèð. Äèë ÿëàãÿëÿðè
òàðèõèíèí òÿäãèãè õàëãëàð àðàñûíäà òàðèõÿí ìþâúóä îëìóø èúòèìàè,
èãòèñàäè, ñèéàñè, ìÿäÿíè ÿëàãÿëÿðèí ìöÿééÿíëÿøäèðèëìÿñèíäÿ äÿ áþéöê
ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Ìöñòÿãèë Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà òöðêäèëëè
éàçûëû àáèäÿëÿðèí ôîíîìîðôîëîæè âÿ ëåêñèê-ñåìàíòèê ãóðóëóøóíó þéðÿíìÿê ñàùÿñèíäÿ ìöÿééÿí òÿúðöáÿ âàðäûð.
Äèëèìèçèí ÿëèìèçäÿ îëàí ÿí ãÿäèì âÿ ìöêÿììÿë àáèäÿñè “Äÿäÿ
Ãîðãóä Êèòàáû” èêè éöç èëÿ éàõûíäûð êè, òÿäãèãàò÷ûëàðûí äèããÿò ìÿðêÿçèíäÿäèð. “Äÿäÿ Ãîðãóä Êèòàáû”íûí ëåêñèêàñûíûí ùÿðòÿðÿôëè òÿäãèãè òÿêúÿ
Àçÿðáàéúàí äèëè òàðèõè ö÷öí äåéèë, åéíè çàìàíäà áöòöí òöðê äèëëÿðèíèí, èëê
íþâáÿäÿ Îüóç ãðóïó òöðê äèëëÿðèíèí òàðèõè ö÷öí àêòóàëäûð. Áó àáèäÿíèí
ëåêñèêàñûíûí òÿäãèãè åéíè çàìàíäà Àçÿðáàéúàí äèëèíèí ôàðñ, ÿðÿá âÿ
ìîíãîë äèëëÿðè èëÿ ãÿäèì ÿëàãÿëÿðèíèí òÿäãèãè áàõûìûíäàí äà ìàðàãëûäûð.
Öìóìè åòèðàô îëóíàí ôàêäûð êè, “òÿìèç” äèë àíëàéûøû éîõäóð. Áþéöêëöéöíäÿí – êè÷èêëèéèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã äèëëÿð áèð-áèðèíÿ ñþç âåðèð,
áèð-áèðèíäÿí ñþç àëûð. Êè÷èê äèëëÿð áþéöê äèëëÿðäÿí àëäûüû êèìè áþéöê
äèëëÿð äÿ êè÷èê äèëëÿðäÿí ñþç ýþòöðöð. Áèð ñþçëÿ, äöíéà äèëëÿðè àðàñûíäà
äèýÿð äèëëÿðäÿí ôàéäàëàíìàìûø, áèð-áèðèíäÿí ìöÿééÿí ëåêñèê âàùèäëÿð
ãÿáóë åòìÿìèø, ñàô áèð äèë òÿñÿââöð åòìÿê ìöìêöí äåéèëäèð.
Òàðèõ áîéóíúà õàëãëàðûí áèð-áèðè èëÿ ñèéàñè, èãòèñàäè, ìÿäÿíè âÿ ñ. ÿëàãÿëÿðèíèí íÿòèúÿñèíäÿ ùÿìèí õàëãëàðûí äèëèíÿ éàä åëåìåíòëÿðèí êå÷ìÿñèíÿ
øÿðàèò éàðàíìûøäûð. Öìóìèééÿòëÿ, àëûíìà ñþçëÿð ìöõòÿëèô õàëãëàðûí
òàðèõÿí ìþâúóä îëìóø ñûõ ÿëàãÿëÿðèíèí äèëäÿêè ôàêòèê èçëÿðèäèð. Áó úÿùÿòäÿí àçÿðáàéúàíëûëàð âÿ ãîíøó ôàðñëàð äà èñòèñíà òÿøêèë åòìèð; îíëàðûí àðàñûíäà ùÿëÿ ãÿäèì çàìàíëàðäàí éàõûí ìöíàñèáÿòëÿð ìþâúóä îëìóøäóð. Áó
ùàäèñÿ òÿñàäöôè îëìàéûá, óçóí áèð òàðèõè ïðîñåñèí ìÿùñóëóäóð.
Ìöÿééÿí òàðèõè ùàäèñÿëÿð íÿòèúÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàí äèëè äÿ áàøãà äèëëÿðäÿí ìöõòÿëèô ìÿíøÿëè ñþçëÿð ìÿíèìñÿìèøäèð. Äèëèìèçèí ëöüÿò òÿðêèáèíäÿêè àëûíìà ñþçëÿðèí, äåìÿê îëàð êè, ÿñàñ ùèññÿñèíè ÿðÿá âÿ ôàðñ ìÿíøÿëè
ñþçëÿð òÿøêèë åäèð. ßëáÿòòÿ, áó ñþçëÿð ìöõòÿëèô äþâðëÿðäÿ ÿõç îëóíìóøäóð.
____________
Ùÿòòà áåëÿ ñþçëÿðÿ Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ãÿäèì ÿäÿáè äèë àáèäÿñè îëàí
156
“Äÿäÿ Ãîðãóä” äàñòàíëàðûíäà äà òÿñàäöô åäèðèê. Ìÿëóìäóð êè, ëåêñèê
àëûíìàëàð áèð äèëäÿí áàøãà äèëÿ éà éàçûëû, éà äà øèôàùè éîëëà êå÷èð. “Äÿäÿ
Ãîðãóä” äàñòàíëàðû õàëãûìûçûí øèôàùè éàðàäûúûëûüûíûí ìÿùñóëó îëäóüó
ö÷öí áó äàñòàíëàðäà òÿñàäöô åòäèéèìèç ôàðñ äèëèíèí ëåêñèê öíñöðëÿðè äÿ
äèëèìèçÿ øèôàùè éîëëà êå÷ìèø ñþçëÿð êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿëèäèð.
Áèçèì ùåñàáëàìàëàðà ýþðÿ äàñòàíäà ñþç éàðàäûúûëûüû äà íÿçÿðÿ
àëûíìàãëà 194 ôàðñ ñþçö èøëÿíìèøäèð. Äèí, ìÿèøÿò, ùÿðá ìÿçìóíëó
ñþçëÿð âÿ àäëàð (õóäà, ïåéüÿìáÿð, áåùèøò, äèäàð, áàðýàù, äèâàð, êöëàù,
ÿáðèøÿì, Ðöñòÿì, úÿíý, ëÿøýÿð, äöøìÿí âÿ ñ.) ìöõòÿëèô òàðèõè äþâðëÿðëÿ
ÿëàãÿäàð îëàðàã äèëèìèçÿ äàõèë îëìóøäóð.
Áèç ùÿìèí ñþçëÿðèí ñèéàùûñûíû âÿ õöñóñÿí èøëÿíìÿ òåçëèêëÿðèíè àéðûàéðû áîéëàðäà, áîéëàð öçðÿ âÿ áöòþâ äàñòàíäà âåðìÿê ìÿãñÿäè èëÿ ñòàòèñòèê
úÿäâÿë òÿðòèá åòìèøèê. Úÿäâÿëäÿ áÿçè øÿðòè èøàðÿëÿð ãÿáóë åäèëìèøäèð:
Û áîé – Äèðñÿ õàí îüëó Áóüàúûí áîéóíó áÿéàí åäÿð.
ÛÛ áîé – Ñàëóð Ãàçàíûí åâè éàüìàëàíäûüû áîéó áÿéàí åäÿð.
ÛÛÛ áîé – Áàéáóðàíûí îüëó Áàìñû Áåéðÿê áîéóíó áÿéàí åäÿð.
ÛÂ áîé – Ãàçàí áÿéèí îüëó Óðóç áÿéèí äóñòàã îëäóüó áîéó áÿéàí
åäÿð.
 áîé – Äóõà Ãîúà îüëó Äÿëè Äîìðóëóí áîéóíó áÿéàí åäÿð
ÂÛ áîé – Ãàíëû Ãîúà îüëó Ãàíòóðàëû áîéóíó áÿéàí åäÿð.
ÂÛÛ áîé – Ãàçûëûã Ãîúà îüëó Éåéíÿéèí áîéóíó áÿéàí åäÿð.
ÂÛÛÛ áîé – Áàñàò Òÿïÿýþçö þëäöðäöéö áîéó áÿéàí åäÿð.
ÛÕ áîé – Áÿêèë îüëó ßìðàíûí áîéóíó áÿéàí åäÿð.
Õ áîé – Óøóí Ãîúà îüëó Ñÿýðÿéèí áîéóíó áÿéàí åäÿð.
ÕÛ áîé – Ñàëóð Ãàçàí äóñòàã îëóá îüëó Óðóç ÷ûõàðäûüû áîéó áÿéàí
åäÿð.
ÕÛÛ áîé – È÷ Îüóçà Äàø Îüóç àñè îëóá Áåéðÿê þëäöéö áîéó áÿéàí
åäÿð.
Ìþòÿðèçÿäÿ (Ä) ùÿðôè èëÿ èøàðÿ îëóíàí ñþçëÿð éàëíûç Äðåçäåí
íöñõÿñèíäÿ, (Â) ùÿðôè èëÿ èøàðÿ îëóíàí ñþçëÿð éàëíûç Âàòèêàí íöñõÿñè,
ùå÷ áèð èøàðÿ îëìàéàí ñþçëÿð èñÿ ùÿð èêè íöñõÿäÿ ìöøòèðÿê èøëÿíìèøäèð.
Ðÿãÿìëÿð ùÿìèí ñþçëÿðèí àéðû-àéðû áîéëàðäà, áîéëàð öçðÿ âÿ áöòþâ
äàñòàíäà íå÷ÿ äÿôÿ èøëÿíìÿñèíè ýþñòÿðèð. Ìöøòÿðÿê ñþçëÿðèí äàùà äÿãèã
ñòàòèñòèêàñû ö÷öí Âàòèêàí íöñõÿñèíÿ ìÿõñóñ ðÿãÿìëÿð ìþòÿðèçÿäÿ,
____________
Äðåçäåí íöñõÿñèíÿ àèä ðÿãÿìëÿð èñÿ ìþòÿðèçÿñèç âåðèëìèøäèð.
157
Ìöãÿääèìÿ âÿ áîéëàð öçðÿ òÿðòèá îëóíìóø ñòàòèñòèê úÿäâÿëÿ íÿçÿð
ñàëäûãäà ôàðñ ñþçëÿðèíèí åéíè êÿìèééÿòäÿ èøëÿíìÿìÿëÿðè àéäûí ýþðöíöð.
Úÿäâÿëäÿí ýþðöíäöéö êèìè, 194 ôàðñ ñþçö äàñòàíäà ùÿì Äðåçäåí âÿ
ùÿì äÿ Âàòèêàí íöñõÿëÿðè íÿçÿðÿ àëûíìàãëà 1475 äÿôÿ èøëÿíìèøäèð.
Éÿíè áóíëàðûí 982-ñèíÿ Äðåçäåí íöñõÿñèíäÿ, 493-íÿ èñÿ Âàòèêàí íöñõÿñèíäÿ ðàñò ýÿëèíèð. Î úöìëÿäÿí äàñòàíûí “Ìöãÿääèìÿ” ùèññÿñèíäÿ 24
ôàðñ ñþçö 52 äÿôÿ, Û áîéäà 32 ôàðñ ñþçö 245 äÿôÿ, ÛÛ áîéäà 95 ôàðñ ñþçö
272 äÿôÿ, ÛÛÛ áîéäà 78 ôàðñ ñþçö 245 äÿôÿ, ÛÂ áîéäà 58 ôàðñ ñþçö 138
äÿôÿ, Â áîéäà 48 ôàðñ ñþçö 144 äÿôÿ, ÂÛ áîéäà 58 ôàðñ ñþçö 127 äÿôÿ,
ÂÛÛ áîéäà 32 ôàðñ ñþçö 46 äÿôÿ, ÂÛÛÛ áîéäà 32 ôàðñ ñþçö 4675 äÿôÿ, ÛÕ
áîéäà 39 ôàðñ ñþçö 70 äÿôÿ, Õ áîéäà 28 ôàðñ ñþçö 41 äÿôÿ, ÕÛ áîéäà 35
ôàðñ ñþçö 71 äÿôÿ, ÕÛÛ áîéäà 30 ôàðñ ñþçö 56 äÿôÿ èøëÿíìèøäèð.*
“Êèòàá”äà èøëÿíÿí ôàðñ ñþçëÿðè âÿ îíëàðûí èøëÿíìÿ òåçëèéè
8
9 10 11 12 13 14 15
1.
àáäÿñò
2.
àâàç
5(1) 1(2)
3.
àçàä
(1) (1) (1)
4.
àéíà
5.
àñèìàí
6.
àõóð
7.
àøáàç
8.
áàäàì
9.
áàçèðýàí
1(1) 1(1) 3(3)
1
XII boy
Áöòþâ
äàñòàíäà
VI boy
7
XI boy
V boy
6
X boy
IV boy
5
IX boy
III boy
4
2
VIII boy
II boy
3
1
VII boy
I boy
Ñþçëÿð
Ìöãÿääèìÿ
Èøëÿíìÿ òåçëèéè
16
6(5)
6(3)
2
4(3)
3(1)
3(1)
1(1)
1(1)
2(1) 1(1)
3(2)
1(1)
1(1)
1(1)
1
(21) 25
2(1)
2
____________
*
“Ìöãÿääèìÿ” âÿ áîéëàðäà ôàðñ ñþçëÿðè òÿêðàðëàíûð.
158
27(21)
1
2
3
4
5
6
10. Áàíó÷è÷ÿê
(20) 20
11.
áàðó
(1)
12.
áàðýàù
13.
áàõò
14.
áàùà
15.
áåùèøò
16.
áÿðàáÿð
17.
áÿõø
8
9
10 11 12 13 14 15
1
2(2)
1(1)
1
1(1) 1
1
1(1)
1(1) (1) (1) (1) 1
1
(1)
2
1
1(1) (1)
1(1)
1
1
22. áöòõàíà (Ä)
23.
äàâóë
24.
äàä
(1)
1
25.
äàéÿ
(1) (2)
3
26.
äàì (Ä)
28.
äÿì (Ä)
29.
Äÿðâÿíä
30.
äÿðâèø
31.
äÿðä (Ä)
32.
äÿðýàù
33.
äÿðýàù-è ùÿãã
(Â)
äÿñòìàë
1
1
1
7(3)
1
2
1
1
1
1
2(1)
1
(1)
1
1
1
5(1)
2(2)
2
1
7(3)
1
1
1
1
1
2(2) 3(2) 2(2) (1)
1(1) (1)
1
1
2
1
1
1
3(2)
1
1(1) 1
1
1
1
4(1)
(1)
(1)
1
(2)
5
9(7)
1
34. äÿðùàë (Ä)
35.
5(5)
(1)
(1)
2(1)
3(2)
4(4)
áöò (Ä)
27. äåëáÿíä (Ä)
2
2(2)
(1)
16
20(20)
(2)
18. áÿõøèø (Ä)
çÿâàë
òÿâÿýýîô
19. áè
òÿêÿëëîô
õÿáÿð
20. áîñòàí (Ä)
21.
7
3
1
1
159
4(2)
1
2
36.
äèâàí
37.
äèâàð (Ä)
38.
äèäàð
39.
äîñò
3
4
5
6
7
(2)
1
1
8
9
10 11 12 13 14 15
8
äöøìÿí
42.
ÿáðèøÿì
43.
ÿæäàùà
44.
ÿýÿð
45.
çÿáóí
46.
çÿíúèð
47.
çÿõì
48.
çÿùì
49.
çèíäàí
50.
çèðà
2(1) 1(2) (1)
çîð (Â)
53.
èìèðçÿ
54.
éàáàí
55.
éàä (Ä)
56.
éàð
57.
êàüóç
58.
êàð (Ä)
59.
êàðâàí
60.
êåøèø
61.
êÿëèñà
62.
êÿíàð
63.
êîð
3 16(2)
3(1) 1(2) (2)
1
1(1)
1
1
1
3
1
7(5)
4
9(8)
2
1(1)
1(2)
1 1(1)
(1)
1
2
2(8)
9 15(12)
1(1)
(1)
2 1(1) 3(1) (1)
1
1
1
1
(1) (2)
1(1)
2
2
1
2
(1)
7
3(1)
1
10(3)
1
11(3)
1
4(1)
1
1
2(1)
1(1)
1(1)
(1)
2
1
1
(3) 3(1)
1
(1)
1
(1)
(1)
1
1(1)
2(1) 1(1)
3(2)
1
1
4(1)
3(4)
51. çèð-ö çÿáÿð(Ä)
52.
1
1
40. äþëáÿíä (Ä)
41.
2
16
(3)
1
3
2
6(3)
(2)
1
3
1
1(2)
4
1(1) 1
2(1)
2
1(1) 1(1) (1)
1
(1)
(1)
1
1
1(1)
160
1
5(3)
4
6(1)
1(1)
1(1)
1
2
64.
êþùíÿ
65.
êóñ (Ä)
66.
êöëàù
67.
ýàù (Ä)
68.
ýÿç
69.
ýèð (Ä)
70.
ýîð (Ä)
3
4
5
6
7
8
9
10 11 12 13 14 15
1
1
1
1
(1)
(2) 3(1) (1)
2
1
4(4)
1
1
1
1
71. ýîðáóç (Ä)
2
1
1
72.
ýöìàí
1(1) 1
1(1) 1(1) 2
73.
ýöíàù
3(4) 1(1) 2(1) 1(1) 1(1) 1(1) 1
74.
ýöíáÿä
6(3)
75.
ýöðç
76.
ëåø
77.
ëÿøêÿð
78.
ìàéà
1
1
ìÿýÿð
81.
ìÿñò
82.
ìþùöð (Ä)
1
(5)
1
4
3
4
(1) 2(2)
2
(2)
3
11(10)
2
2(4)
1
6(6) 1(9) 8(1) 2(2) 3(3) 4
3
3
2
(1)
5
1
6
1
1
1
84.
íàêÿñ
85.
íàýàù
86.
íàìàç
87.
íàìÿ
88.
íàìÿðä
1(1)
89.
íÿâÿ (Ä)
1
1
1(1)
1
43(21)
1(1)
1
83. ìóðäàð (Ä)
16(8)
4(3)
1(1) 3(1) (3) 2(2) (3)
(2)
1 15(9)
8
79. ìåéõàíà (Ä)
80.
1
8
1(2) 3(1)
1
1(1)
2
2
16
1(1)
1(2) 4(1) 1(1) 2
3
1(2) 1(1) 3(3)
1
1(1) 1(1) 1(1) 1(1) (1)
16
1
(19)
1
13(4)
7(6)
1
(1) 3(3) 1 1(1)
1
1
6(5)
2
5 30(23)
1
90. íÿìëÿìÿê (Ä)
1
161
1
1
2
91.
3
5
6
íÿð
(2)
1
92.
íèýàðëû
1
93.
íèøàí
94.
ïàäøàù
95.
ïàéÿíäÿ
1(1)
1(1)
96.
ïàìáûã
1(1)
1(1)
97.
ïàðà
2(2) (5)
6
7
8
9
(2)
10 11 12 13 14 15
2
1(1)
2(1)
(1)
8(8)
3
(4) 4(3) 2(2) 1
(1)
5
1
ïåéüÿìáÿð 2(1)
1(2) 2(1)
2 15(10)
1
3
6(4)
1
1
1
ïÿíúÿ (Ä)
1
1
103. ïÿíúÿðÿ (Ä)
ïÿíúéåê
1
1
1
(1)
1
5(2)
1
101. ïåøêÿø (Ä)
104.
2
1
100. ïåøèìàí (Ä)
102.
16
3(4)
(2)
98. ïàðà-ïàðà (Ä)
99.
4
1
(1)
1
3(2)
105. ïÿðâàç (Ä)
1
1
106.
ïÿðè (Ä)
6
107.
ïÿðëè
108.
ïÿð÷èí (Ä)
109.
ïÿñ
2
110.
ïÿùëÿâàí
(1) 2(1) 1
111.
ïÿùëó (Ä)
2
2
112.
ïèð (Ä)
1
1
113.
ïîëàä
114.
ïóë (Ä)
1
115.
ðàñò
(1)
116.
ðÿâàí
1(2) 2(1)
1(1) 3(3) 3
(1)
2(3) 1
ñàðàé
3
(1)
1
1
1
6(4)
1
1
1
10(3)
1
(1) 5(1) (1) 2(1) 1
2
4(3)
6
1
1
2 27(8)
1
2
1
1(1)
1(1) 1
2(1)
117. Ðöñòÿì (Ä)
118.
1
6
1
1(1) 1
1
1
3
2
8
2(1)
162
1
2
119.
ñåéâàí
120.
ñÿëâè (Ä)
121.
ñÿðâàí
122.
ñÿðâÿð
3
4
5
1(1) (4)
6
ñÿðõîø
125.
ñÿðùÿä (Ä)
126.
ñÿðùÿíý
8
9
4 1(1) (2)
2
ñÿõò
129.
ñèíÿ (Ä)
130.
ñèïÿð (Ä)
131.
ñèïàðÿ (Ä)
1
16
9(8)
1
(1)
1
2
3
(1)
4(1)
3
5(1)
1
1(1)
1
1(1)
1
2
2
3(2)
1
5
1
127. ñÿð÷åøìÿ (Ä)
128.
10 11 12 13 14 15
1
123. ñÿðìöçÿ (Ä)
124.
7
1
1
(8)
8
1
(1)
3
1
1 13(9)
1
1
4
4
1
1
132. ñöâàð îëìàã (Â)
(1)
(1)
(2)
133.
òà (Ä)
1
1
134.
òàçÿ (Ä)
1
1
135.
òàê (Â)
136.
òàõò
7(6) (1) 1(1) 2(3)
137.
òÿí
1(1)
138.
òèð (Â)
(1)
139.
òèðêåø
(1)
140.
ôÿðéàä
(1)
1
141.
õàíà
(1)
3
142.
õÿíúÿð (Ä)
(1)
(1)
1
õîéðàä
145.
õîø
146.
õóá
12(11)
1(1)
3(2)
(1)
1
143. õèäìÿòêàð (Ä)
144.
1
1(1)
1(1)
1
1
5(1)
2
2
1
1
1(1)
1(1)
1 2(4) 3(2) 1(1) 4 1(1)
1(2) 1(1) 3(4) 1
163
2
4
3
6
3 30(8)
6(7)
1
2
3
4
5
147.
õóä
(1)
148.
Õóäà (Â)
(1)
149.
õóðä (Ä)
6
7
8
10 11 12 13 14 15
2
1
õöìðÿ
(3)
2
2
1
1
1
152. õöððÿì (Â)
1
(1)
(1)
153. ùàðàìçàäÿ (Ä)
1
154.
ùå÷
1(1) 2(2)
155.
ùÿì
(4)
156.
ùÿìàí
(1) (7) 3(3)
157.
ùÿìèí (Ä)
158.
ùÿìèøÿ
160.
ùÿìòà (Â)
161.
ùÿð
2
3 1(1)
1
(4) (3)
1
1
3
2
1
2
6(3)
5
2 15(5)
2
10(18)
(1)
159. ùÿìïà (Ä)
1
1
1
1(1)
1
1
(1)
2(1)
(1)
5(4) 1(3) 1(1)
4
(1)
(1)
1
9
3
162. ùÿðçÿ-ìÿðçÿ
163.
ùöíÿð
164.
÷àê (Â)
(1)
165.
÷àðäàã
(1)
166.
÷àðÿ (Ä)
1
167.
÷åøìÿ (Ä)
1
168.
÷ÿìÿí
169.
÷ÿíãàë
3(3)
1(1)
170.
÷èðêèí (Ä)
171.
÷óõà
172.
÷öí
(5)
173.
úàâàí (Â)
(1)
174.
úàí
175.
úàíÿâÿð
176.
úÿíý
1
2
1
2 19(9)
1
3
19(4)
1
1(1)
1
2
1
1(1)
2(1)
1
(3)
1 2(1) 1(1) (1)
3
7(4)
1
1
1
6(3)
2(2) 3(1) 2
1
1 12(8)
(1)
3(1) 5(7) 3(3) 2(5) 1(1) 56
(1)
1
3(3)
1
2(1)
2(2)
(1)
2(2)
3
16
3()
(1) (1)
150. õóðä-õàø (Ä)
151.
9
1
4
5
1
1
14
(4) 1(1)
164
81(7)
15(1)
1
1
2
7(6)
1
177.
2
úèýÿð
3
4
5
6
2(1) (1)
7
8
178.
úþâøÿí (Ä)
179.
úóø (Ä)
180.
øàä
181.
øàäìàí (Ä)
1
1
182.
øàéÿä (Â)
(1)
(1)
1
(2)
3 1(1)
øàù
1(1) 2
1
9(8) 8(2)
3(1)
185.
øàùèí
øÿá÷ûðàã
188.
øÿêÿð
189.
1
(1) (1)
2 2 2
1
12(4)
4(1)
1
2
1 1
1
23(11)
6
11(2)
1
2
(1)
1
øÿùÿð
(1)
1
190.
øèâÿí
(4)
2 2(2) 2
191.
øèêàð
(1)
1(1)
1(1)
1(1)
1
1
1
1
192. øèð-è ìÿðäàí (Â)
193.
1
1(1)
øàùáàç
2
16
2(2)
1
184.
187.
10 11 12 13 14 15
1
183.
186. øàù-è ìÿðäàí
9
(1)
øèðèí (Ä)
3
3(1)
1
8(6)
1(1)
(1)
3
194. Øèðøÿìñÿääèí
2(1) 2(1) 1(1)
5(3)
33 69 81 183 70 95 94
áöòþâ äàñòàíäà
46 75 68 41 71 56 1475
(19) (71) (191) (62) (68) (49) (33)
982
52 140 272 245 138 144 127
(493)=
592 (474) = 1066
357
=1475
Áó ñþçëÿðèí áîéëàð öçðÿ ìöõòÿëèô òåçëèéÿ ìàëèê îëìàëàðû òÿáèèäèð,
“÷öíêè ÿñÿðèí äèëè âÿ ùàäèñÿëÿðè òÿñäèã åäèð êè, áîéëàð ìöõòÿëèô äþâðëÿðäÿ
éàðàíûá, ùÿì äÿ áó éàðàíìà ìöääÿòëÿðè àðàñûíäà ÿñðëÿðäÿí èáàðÿò ìÿñàôÿ âàð.” (Ùàúûéåâ Ò.È., Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè äèëè òàðèõè, Á. 1976, ñÿù. 59).
Äèëëÿðèí áèð-áèðèíÿ òÿñèðèíäÿí áÿùñ åäÿðêÿí, îíëàðûí ôîíåòèê âÿ
ìîðôîëîæè ãàíóíëàðûíû äà àéäûíëàøäûðìàã ëàçûìäûð. Ìöõòÿëèô äèëëÿðäÿí
áèð-áèðèíÿ êå÷ìèø ñþçëÿð àñàí òÿëÿôôöç íþãòåéè-íÿçÿðèíäÿí àëàí äèëèí
ôîíåòèê ãàíóíëàðûíà óéüóíëàøäûðûëàðàã ìöÿééÿí ãÿäÿð ôîíåòèê
äÿéèøèêëèêëÿðÿ óüðàéûð âÿ áÿçÿí ÿñëèíäÿêè ôîíåòèê õöñóñèééÿòëÿðè
ñàõëàéûð. Äàñòàíäà èøëÿíÿí ôàðñ ìÿíøÿëè ñþçëÿðè òÿëÿôôöç áàõûìûíäàí 3
____________
êàòåãîðèéàéà áþëìÿê îëàð:
165
1. Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ îõóíóø âÿ òÿëÿôôöçöíÿ ýþðÿ ôÿðãëÿíìÿéÿí
ôàðñ ñþçëÿðè: äÿðä, ÿýÿð, ëÿøêÿð, ìÿýÿð, ìÿñò, íÿð, ïåéüÿìáÿð,
ñÿðâÿð, ñÿðõîø, úÿíý, øÿêÿð âÿ ñ.
Ìèñàëëàðäàí ýþðöíäöéö êèìè, ôàðñ ìÿíøÿëè ñþçëÿðèí áó ãðóïó åéíè
èëÿ Àçÿðáàéúàí äèëèíÿ êå÷ìèø, îëäóüó êèìè òÿëÿôôöç îëóíàðàã ùÿì äàíûøûã äèëèíäÿ âÿ ùÿì äÿ ÿäÿáè äèëäÿ ñûðô Àçÿðáàéúàí ñþçëÿðèíäÿí ôÿðãëÿíìèð. Ùÿòòà áó ñþçëÿðèí àëûíìà îëäóüóíó ìöÿééÿí åòìÿê áåëÿ ÷ÿòèí
îëóð. Éÿíè áó ãèñèì ñþçëÿð ôàðñúàäàêû þç ôîíåòèê òÿðêèáèíè òàì îëäóüó
êèìè ñàõëàéàðàã äàñòàíûí äèëèíäÿ èøëÿíìèøäèð.
2. Äèýÿð ãèñèì ñþçëÿð éàçûëûø-ôîíåòèê úèëäèíÿ ýþðÿ åéíè èëÿ äèëèìèçÿ
êå÷ñÿ äÿ, ñàèòëÿðèí óçóíëóüó ôàðñ äèëèíäÿ îëäóüó êèìè òÿëÿôôöç åäèëìèð.
Äàñòàíäà èøëÿíÿí âÿ äåìÿê îëàð êè, åéíè úöð îõóíàí áó ñþçëÿðèí Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿêè òÿëÿôôöçö ôàðñ äèëèíäÿí ôÿðãëÿíèð. Éÿíè ùÿìèí ñþçëÿðäÿ áÿçè ñàèòëÿðèí âóðüóäàí àñûëû îëìàéàðàã óçóí òÿëÿôôöç îëìàñûíà
íÿçÿð ñàëäûãäà áó ôÿðã äàùà àéäûí ýþðöíöð. “Ôàðñ äèëèíäÿ ñàèòëÿðèí
òÿëÿôôöç ìÿõðÿúè âÿ êåéôèééÿò ÷àëàðûíäàí ÿëàâÿ îíëàðûí õàðàêòåðèñòèêàñû
ö÷öí, ùÿì÷èíèí êÿìèééÿò ÿëàìÿòè, éÿíè óçóíëóã áþéöê ÿùÿìèééÿòÿ
ìàëèêäèð. Ñàèòëÿð èêè ãðóïà áþëöíöð: óçóí (âÿ éà äàâàìëû) – è, ó, à âÿ
ãûñà (âÿ éà ãåéðè-äàâàìëû) ÿ, î, å. Îíëàðûí êÿìèééÿò ôÿðãè àéäûí ñóðÿòäÿ éàëíûç áèð âÿçèééÿòäÿ îëäóãúà ãûñàëûð, óçóí ñàèòëÿð óçóíëóãëàðûíû, äåìÿê îëàð êè, ñàõëàéûðëàð. Áó ìÿíàäà Àçÿðáàéúàí äèëèíèí ñàèòëÿðè éàëíûç
êåéôèééÿò ÷àëàðëàðûíà, òÿëÿôôöç ìÿõðÿúëÿðèíÿ ýþðÿ áèð-áèðèíäÿí ôÿðãëÿíèðëÿð. Ôàðñ äèëèíäÿ ìþâúóä îëàí êÿìèééÿòúÿ óçóí à, è, ó ñàèòëÿðè Àçÿðáàéúàí äèëèíèí þç ôîíåòèê òÿðêèáèíäÿ éîõäóð.” (Àõóíäîâ À., Àçÿðáàéúàí äèëèíèí ôîíåòèêàñû, Á.1984, ñÿù 75).
Àøàüûäàêû úÿäâÿëäÿ ñàèòëÿðèí óçóíëóüó áàõûìûíäàí ùÿð èêè äèëäÿ
áÿçè ñþçëÿðèí òÿëÿôôöç ôÿðãèíÿ íÿçÿð ñàëàã:
ôàðñúà òÿëÿôôöç
àçÿðáàéúàíúà òÿëÿôôöç
à: áäÿñò
áà: äà: ì
äÿðâè:ø
äè : âà : í
äè : âà : ð
çÿíúè : ð
____________
êÿíà : ð
àáäÿñò
áàäàì
äÿðâèø
äèâàí
äèâàð
çÿíúèð
êÿíàð
166
ïÿðâà : ç
ðÿâà : í
òè : ðêåø
ôÿðéà : ä
ùÿìè : í
øè : ðè : í
äà : ä
äà : ì
ïè : ð
øà : ä
ïÿðâàç
ðÿâàí
òèðêåø
ôÿðéàä
ùÿìèí
øèðèí
äàä
äàì
ïèð
øàä
Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ, ýþðöíäöéö êèìè, ôàðñúàäàêû óçóíëóã íÿçÿðÿ
÷àðïìûð. Àçÿðáàéúàí ñþçëÿðèíÿ àèä ôîíåòèê ãàéäàëàðûí òÿñèðè àëòûíäà
ôàðñ äèëèíäÿêè õöñóñèééÿòëÿðè èòèðìèø âÿ àçÿðáàéúàíúàëàøàðàã àäèúÿ òÿëÿôôöç îëóíóð.
3. Äàñòàíäà èøëÿíÿí ôàðñ ñþçëÿðèíèí ö÷öíúö ãèñìè þç ôîíåòèê
ñèìàñûíû äÿéèøÿðÿê Àçÿðáàéúàí äèëèíèí äàõèëè èíêèøàô ãàíóíëàðû ÿñàñûíäà îíóí ôîíåòèê ãàéäàëàðûíà òàáå îëàí ñþçëÿðäèð. Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ èøëÿíÿí äîããóç ñàèòäÿí ö÷öíöí (û, ö, þ) ôàðñ äèëèíäÿ îëìàìàñû, ãåéä åäèëäèéè êèìè, ôàðñ äèëèíäÿêè àëòû ñàèòäÿí ö÷öíöí (à, è, ó) Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿí ôÿðãëè îëàðàã óçóí òÿëÿôôöç îëóíìàñû âÿ ñ. äàùà áèð ÷îõ ôÿðãëÿð íÿçÿðÿ àëûíàðñà, ìöõòÿëèô äèë àèëÿëÿðèíÿ ìÿíñóá áó èêè äèëèí áèð-áèðèíäÿí
àëäûãëàðû ñþçëÿðè þç ôîíåòèê ãàíóíëàðûíà òàáå åòìÿëÿðè òÿáèè ùàëäûð. Áó
ãèñèì ñþçëÿð éàëíûç ñàèòëÿðèí óçóíëóã âÿ ãûñàëûüûíà ýþðÿ áèð-áèðèíäÿí
ôÿðãëÿíÿí ñþçëÿð äåéèë, åéíè çàìàíäà Àçÿðáàéúàí äèëèíèí ôîíåòèê ãàíóíëàðûíà (àùÿíý ãàíóíó, àññèìèëéàñèéà, äèññèìèëéàñèéà, åëèçèéà âÿ ñ.)
ìÿðóç ãàëàðàã, ñàèòëÿðè âÿ ùÿòòà ñàìèòëÿðè äÿ ÿâÿçëÿíìèø ñþçëÿðäèð:
ôàðñúà òÿëÿôôöç
îðèæèíàëäàêû
éàçûëûø
àçÿðáàéúàíúà
òÿëÿôôöç
à : ñåìà : í
àñèìàí
áà : çÿðãà : í
áàçèðýàí
áà : ðãà : ù
áàðýàù
áåùåøò
áåùèøò
____________
áó : ñòà :
í
áîñòàí
167
áîòõà : íå
áöòõàíà
äÿðãà : ù
äÿðýàù
äÿñòìà : ë
äÿñìàë
äîøìÿí
äöøìÿí
çåíäà : í
çèíäàí
çè : ð – î çÿáÿð
çèð – ö çÿáÿð
êà : ðâà : í
êàðâàí
êîùíå
êþùíÿ
êîëà : ù
êöëàù
ãîìà : í
ýöìàí
ãîíà : ù
ýöíàù
ãîíáÿä
ýöíáÿä (ýöíáÿç)
ìåéõà : íå
ìåéõàíà
ìîùð
ìþùöð
ïà : äåøà : ù
ïàäøàù
ïÿøè : ìà : í
ïåøìàí
úà : íÿâÿð
úàíàâàð
øÿùð
øÿùÿð âÿ ñ. âÿ è. à.
ßðÿá ãðàôèêàñû ÿñàñûíäà éàçûéà êþ÷öðöëìöø “Äÿäÿ Ãîðãóä Êèòàáû”íäà èøëÿíÿí ôàðñ ìÿíøÿëè ñþçëÿðèí àçÿðáàéúàíúàëàøìàñû ìÿñÿëÿñè
ùÿëÿ òàì ùÿëë îëóíìàìûøäû. Áåëÿ êè, áó ñþçëÿðèí áÿçèñè éàçûëûø íþãòåéèíÿçÿðèíäÿí, ÿñàñÿí ÿñëèíäÿ îëäóüó êèìè éàçûëìûøäûð. Äåìÿëè, åéíè èëÿ
äÿ òÿëÿôôöç îëóíìóøäóð. Ùÿòòà áóíó äÿãèãëÿøäèðìÿê ö÷öí áÿçÿí ÿðÿá
ÿëèôáàñû ö÷öí õàñ îëàí ùÿðÿêÿëÿðäÿí äÿ èñòèôàäÿ îëóíìóøäóð. Ìÿñÿëÿí,
áàõò, òàõò, úàíàâàð âÿ ñ. ñþçëÿð ãûñà ÿ ñàèòèíè èôàäÿ åäÿí âÿ ôÿòùÿ àäëàíàí
ùÿðÿêÿ (
) èëÿ èøàðÿëÿíÿðÿê
áÿõò,
òÿõò,
úàíÿâÿð âÿ ñ. êèìè îõóíìàñû ùþêìö âåðèëìèøäèð (åéíè ñþçëÿðÿ ùÿðÿ____________
êÿñèç äÿ ðàñò ýÿëìÿê îëóð).
168
Ëàêèí òÿñùèù÷è ôàðñ ñþçëÿðèíèí ôîíåòèê éàçûëìà ãàíóíëàðûíà òàì
ðèàéÿò åäÿ áèëìÿìèøäèð. Äàñòàíäà èøëÿíÿí ôàðñ ñþçëÿðèíäÿêè àçÿðáàéúàíúàëàøìà éàçûäà äà ìöÿééÿí äÿðÿúÿäÿ þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Ìÿñÿëÿí, áóñòàí ñþçö äàñòàíûí äèëèíäÿ äÿ Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ òÿëÿôôöç
îëóíäóüó êèìè áîñòàí (
) øÿêëèíäÿ, éÿíè, (âàâ) ñûç éàçûëìûø*
äûð (Ä, 24; 127) . Ùÿìïà, ùè÷ ñþçëÿðèíèí äàñòàíäà Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ
òÿëÿôôöç îëóíàí éàçû ôîðìàñû, éÿíè (ùàìïà)
(Ä, 42), (ùå÷)
(Ä, 26; 44; 45; 117; 118; 129) êèìè âåðèëìèøäèð. Áó äà òÿëÿôôöçöí
éàçûéà ùÿëÿ ãÿäèìäÿí òÿñèðè èëÿ ÿëàãÿäàðäûð.
Åëÿ ñþçëÿð äÿ âàðäûð êè, îíëàðà ùÿð èêè éàçû ôîðìàñûíäà ðàñò ýÿëèðèê.
Éÿíè ùÿì ÿñëèíäÿ îëäóüó êèìè
(ãîðç),
(ãîíàù),
(äîøìÿí), ùÿì äÿ àðòûã àçÿðáàéúàíëû òÿëÿôôöçöíÿ óéüóí
(ýöðç),
(ýöíàù),
(äöøìÿí) êèìè éàçû
ôîðìàëàðû ìþâúóääóð. Ýþðöíöð, òÿñùèù÷è áó ñþçëÿðè Àçÿðáàéúàí äèëèíÿ
óéüóíëàøäûðìàüà ãÿòèééÿòëÿ éàíàøìàìûø, òÿðÿääöä åòìèøäèð. Éàõóä äà
äàñòàíûí ãÿëÿìÿ àëûíäûüû äþâðäÿ áó ñþçëÿð Àçÿðáàéúàí äèëèíèí ôîíåòèê
ãàíóíëàðûíà òàáå îëìàñûíà áàõìàéàðàã ùÿëÿ ùÿð èêè ôîðìàäà èøëÿíìèøäèð. Éÿíè äàñòàíûí øèôàùè äåéèëèøèíäÿ áó îëìóøäóð êè, éàçûéà äà ùÿðôÿí
êþ÷öðöëìöøäöð. Áóíó ÿðÿá ãðàôèêàëû éàçûëûø – îðôîãðàôèê êîíñåðâàòèçìè
øÿðòëÿíäèðèð. Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, áó êèìè êîíñåðâàòèçì ÿðÿá ìÿíøÿëè ñþçëÿðäÿ äÿ þçöíö ýþñòÿðèð. Ìÿñÿëÿí,
(åéá),
(ìîõÿííÿò) âÿ ñ. ÿðÿá ìÿíøÿëè ñþçëÿðèí äàñòàíäà
àéûá (Ä, 8),
ìöõÿííÿò (Ä, 33) âÿ ñ. êèìè ôîíåòèê úÿùÿòäÿí àçÿðáàéúàíúàëàøìûø ôîðìàëàðûíà ðàñò ýÿëèðèê.
Þç ôîíåòèê òÿðêèáèíè äÿéèøÿðÿê Àçÿðáàéúàí äèëèíèí òÿëÿôôöç õöñóñèééÿòëÿðèíÿ óéüóíëàøäûðûëàí ôàðñ ñþçëÿðèíèí àëûíìà îëäóüóíó áÿçÿí
ìöÿééÿí åòìÿê ÷ÿòèí îëóð.
“Äÿäÿ Ãîðãóä Êèòàáû”íäà èøëÿíÿí ôàðñ ñþçëÿðèíèí ìîðôîëîæè
ãóðóëóøóíà ýÿëäèêäÿ èñÿ ðÿíýàðÿíýäèð. Áó áàõûìäàí áèç îíëàðû àøàüûäàêû êèìè ãðóïëàøäûðûá òÿùëèë åäèðèê:
Ôàðñ äèëèíäÿ ñàäÿ ñþç îëàí àâàç, àñèìàí, áàäàì, áàõò, áàùà,
áåùèøò, áÿõø, áöò, äàä, äàì, ÿáðèøÿì, ÿæäàùà, çÿíúèð, çÿõì, çÿùì,
çèíäàí, çèðà, çîð, éàä, êÿíàð, ýöìàí, ýöíàù, ýöíáÿç, ýöðç, ëåø,
ëÿøêÿð, ìàéà, ìÿñò, ìþùöð, íàìàç, íàìÿ, íÿð, íèøàí, ïàðà,
ïåøìàí, ïÿíúÿðÿ, ïÿðè, ïÿñ, ïÿùëó, ïèð, ïóë, ðàñò, Ðöñòÿì, ñàðàé,
____________
*
Äðåçäåí íöñõÿñè
169
ñÿõò, ñèíÿ, ñèïÿð, ñöâàð, òàçÿ, òàê, òàõò, òÿí, ôÿðéàä, õàíà, õóá, õóä,
õóäà, õÿíúÿð, õîø, õóðä, õöððÿì, ùÿìèøÿ, ùöíÿð, ÷àðÿ, ÷àê, ÷ÿìÿí,
÷óõà, ÷öí, úàí, úàâàí, úÿíý, úèýÿð, øàä, øàéÿä, øàù, øàùèí, øÿêÿð,
øèâÿí, øèêàð, øèðèí âÿ ñ. ñþçëÿðè Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ äÿ ùå÷ áèð ìîðôîëîæè äÿéèøèêëèéÿ ìÿðóç ãàëìàäûüûíäàí ñàäÿ ñþç êèìè òÿùëèë îëóíóð. Áó
ñÿáÿáäÿí ùÿìèí ñþçëÿðèí öñòöíäÿ äàéàíìûðûã.
Ôàðñ äèëèíäÿ ìöõòÿëèô ãóðóëóøà ìàëèê îëàí áèð ñûðà ñþçëÿðè òÿùëèë åäÿê:
àáäÿñò (äÿñòÿìàç) – àá (ñó) âÿ äÿñò (ÿë) ñþçëÿðèíäÿí èáàðÿò ìöðÿêêÿá ñþç;
äÿðùàë (î ñààò) – ôàðñúà éåðëèê ùàë ìÿôùóìóíó èôàäÿ åäÿí –äÿð
þíãîøìàñû âÿ ÿðÿá ìÿíøÿëè ùàë (âÿçèééÿò, çàìàí) ñþçöíäÿí èáàðÿò
äöçÿëòìÿ ñþç;
äèäàð (ýþðöø) – äèäÿí (ýþðìÿê) ôåëèíèí ÿñàñû îëàí äèä ñþçö âÿ -àð
øÿêèë÷èñèíäÿí èáàðÿò äöçÿëòìÿ ñþç;
ïåéüÿìáÿð – ïåéüÿì (éàõóä ïåéàì – õÿáÿð, ñèôàðèø) âÿ áîðäÿí
(àïàðìàã) ôåëèíèí êþêö îëàí áÿð ñþçëÿðèíäÿí èáàðÿò ìöðÿêêÿá ñþç;
ïÿðâàç (ó÷ìà, ãàíàä à÷ìà) – ïÿð (ãàíàä) âÿ á ñàìèòèíèí â
ñàìèòèíÿ ÷åâðèëìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíìûø âàç (âàç – à÷ûã, à÷ìà)
ñþçëÿðèíäÿí èáàðÿò ìöðÿêêÿá ñþç;
ðÿâàí (ýåäÿí, àõàí âÿ ñ.) – ðÿôòÿí (ýåòìÿê) ôåëèíèí êþêö îëàí ðÿâ
ñþçö âÿ –àí øÿêèë÷èñèíäÿí èáàðÿò äöçÿëòìÿ ñþç;
ñÿðâÿð (áàø÷û) – ñÿð (áàø) ñþçö âÿ ìàëèêèééÿò ïåøÿ âÿ ñ. ìÿôùóì
èôàäÿ åäÿí –âÿð øÿêèë÷èñèíäÿí èáàðÿò äöçÿëòìÿ ñþç;
ñÿðõîø – ñÿð (áàø) âÿ õîø ñþçëÿðèíäÿí èáàðÿò ìöðÿêêÿá ñþç;
ñÿðùÿä – ôàðñúà ñÿð (áàø) âÿ ÿðÿá ìÿíøÿëè ùÿää ñþçëÿðèíäÿí èáàðÿò
ìöðÿêêÿá ñþç;
ñÿðùÿíý (áàø÷û, ïîëêîâíèê) – ñÿð âÿ ùÿíý (ãîøóí, ùàçûðäà – ïîëê)
ñþçëÿðèíäÿí èáàðÿò ìöðÿêêÿá ñþç;
ñÿðâàí (áàø÷û) – ñÿð ñþçö âÿ – âàí øÿêèë÷èñèíäÿí èáàðÿò äöçÿëòìÿ ñþç;
ùÿìèí – ùÿì âÿ èí (“áó” èøàðÿ ÿâÿçëèéè) ñþçëÿðèíäÿí èáàðÿò
ìöðÿêêÿá ñþç;
øàäìàí (øàäéàíà) – øàä ñþçö âÿ ïÿùëÿâè äèëèíäÿí úÿìè áèð íå÷ÿ
ñþçöí òÿðêèáèíäÿ ãàëìûø ãåéðè-ìÿùñóëäàð –ìàí øÿêèë÷èñèíäÿí èáàðÿò
äöçÿëòìÿ ñþç;
áàçÿðãàí (òàúèð) – áàçàð ñþçö âÿ àèäëèê áèëäèðÿí ñþçäöçÿëäèúè –ãàí
øÿêèë÷èñèíäÿí èáàðÿò äöçÿëòìÿ ñþç;
áàðãàù (øàù ñàðàéû, øàù ÷àäûðû) – áàð (èúàçÿ) âÿ éåð ìÿôùóìó
____________
áèëäèðÿí –ãàù øÿêèë÷èñèíäÿí èáàðÿò äöçÿëòìÿ ñþç;
170
áóñòàí – áó (èé, ÿòèð) ñþçö âÿ ìÿêàí áèëäèðÿí –ñòàí øÿêèë÷èñèíäÿí
èáàðÿò äöçÿëòìÿ ñþç;
äÿðãàù (ñàðàé) – äÿð (ãàïû) ñþçö âÿ éåð áèëäèðÿí –ãàù
øÿêèë÷èñèíäÿí èáàðÿò ìöðÿêêÿá ñþç;
äÿñòìàë – äÿñò (ÿë) âÿ ìàëèäÿí (ñöðòìÿê ñèëìÿê) ôåëèíèí êþêö îëàí
–ìàë ñþçëÿðèíäÿí èáàðÿò ìöðÿêêÿá ñþç;
äîøìÿí – äîø (ïèñ, àë÷àã) âÿ ìÿí (àäàì) ñþçëÿðèíäÿí èáàðÿò
ìöðÿêêÿá ñþç;
áèéàáàí – èíêàðëûã ìÿíàñûíû èôàäÿ åäÿí –áè ùèññÿúèéè, àá (ñó) ñþçö
âÿ éåð ìÿôùóìó áèëäèðÿí –àí øÿêèë÷èñèíäÿí èáàðÿò äöçÿëòìÿ ñþç (é
ñàìèòè èñÿ èêè ñàèò éàíàøû ýÿëäèéè ö÷öí èøëÿíìèøäèð);
ïàäåøàù – ãÿäèì ôàðñ äèëèíäÿ èøëÿíìèø, –ïàä (ÿâÿç, ÿâÿçåòìÿ)
øÿêèë÷èñè, èçàôÿôò áèëäèðÿí –å ñÿñè âÿ øàù ñþçöíäÿí èáàðÿò äöçÿëòìÿ ñþç;
ïàéÿíäå – (äàèì, ÿáÿäè ãàëàí) – ïàéåñòÿí (äàèìè îëìàã) ôåëèíèí
êþêö îëàí ïàé ñþçö âÿ –ÿíäå øÿêèë÷èñèíäÿí èáàðÿò äöçÿëòìÿ ñþç;
ïèøêÿø – (ùÿäèééÿ) ïèø (þí, ãàáàã) âÿ êÿøèäÿí (÷ÿêìÿê) ôåëèíèí
êþêö îëàí –êÿø ñþçëÿðèíäÿí èáàðÿò ìöðÿêêÿá ñþç;
ïÿíúå – ïÿíú (áåø) âÿ –å øÿêèë÷èñèíäÿí èáàðÿò äöçÿëòìÿ ñþç;
÷àðäàü – (ÿñëèíäÿ ÷ÿùàðòàü) ôàðñúà ÷ÿùàð (äþðä) âÿ òöðê
äèëëÿðèíäÿêè òàü ñþçëÿðèíäÿí ÿìÿëÿ ýÿëìèø ìöðÿêêÿá ñþç. Åâëÿðèí äàìû äþðä ãöááÿëè äàìà áÿíçÿäèëÿðÿê ÷ÿùàðòàü ñþçö éàðàíìûøäûð;
÷åøìå (áóëàã) – ÷åøì (ýþç) ñþçö âÿ –å øÿêèë÷èñèíäÿí èáàðÿò
äöçÿëòìÿ ñþç;
÷ÿíãàë – ÷ÿíý (úàéíàã) ñþçö âÿ –àë øÿêèë÷èñèíäÿí èáàðÿò äöçÿëòìÿ ñþç;
úàíÿâÿð (úàíëû, ùåéâàí) – úàí ñþçö âÿ –âÿð øÿêèë÷èñèíäÿí èáàðÿò
äöçÿëòìÿ ñþç âÿ ñ. âÿ è.à.
Áó ñþçëÿðèí ôàðñ äèëèíäÿêè ìîðôîëîæè òÿùëèëè íÿòèúÿñèíäÿ ìöõòÿëèô
ãóðóëóøà ìàëèê, éÿíè äöçÿëòìÿ âÿ éà ìöðÿêêÿá ñþç îëìàëàðû ìÿëóì
îëóð. Ëàêèí Àçÿðáàéúàí äèëèíÿ êå÷ìèø âÿ äàñòàíäà èøëÿíÿí áó ôàðñ ñþçëÿðè äèëèìèçäÿ ñàäÿ ñþç ùåñàá îëóíóð. ×öíêè Àçÿðáàéúàí äèëè àãëöòèíàòèâ
ãóðóëóøà ìàëèê îëäóüóíà ýþðÿ êþê ìöñòÿãèë ëåêñèê ìÿíà âåðìÿëèäèð.
Ùàëáóêè ùÿìèí ìèñàëëàðäà àçÿðáàéúàíëû ö÷öí ôàðñúàíûí êþêö âÿ
øÿêèë÷èñè áèð ìÿôùóì éàðàäûð.
Áö ñþçëÿð, ýöìàí êè, ãÿäèì âÿ éà ÕÕ ÿñðÿ ãÿäÿðêè Àçÿðáàéúàí
äèëèíäÿ äÿ ãóðóëóøóíà ýþðÿ ôàðñ äèëèíäÿêè êèìè äöçÿëòìÿ, éàõóä ìöðÿêêÿá îëìóø îëñóí. Ëàêèí ìöÿééÿí èíêèøàô ïðîñåñè íÿòèúÿñèíäÿ ùÿìèí
____________
ñþçëÿðèí ìîðôîëîæè ãóðóëóøó ìöàñèð Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ éóõàðûäà ãåéä
171
åäèëäèéè êèìè, éÿíè ñàäÿ ñþç êèìè òÿùëèë îëóíóð. Øöáùÿñèç êè, áó
ìÿñÿëÿéÿ òàðèõÿí àíàëèòèê øÿêèëäÿ éàíàøìàã ëàçûìäûð. Òÿáèè êè, ùÿìèí
ñþçëÿðè éàçûäà èøëÿäÿí àçÿðáàéúàíëûëàð äþâðöíöí çèéàëû øÿõñëÿðè êèìè
ôàðñ äèëèíÿ áÿëÿä èäèëÿð. Îíëàðûí òÿôÿêêöðöíäÿ áó ñþçëÿð ôàðñ äèëèíäÿêè
ãðàììàòèê òÿðêèáè èëÿ äÿðê îëóíóð. Àíúàã Àçÿðáàéúàí õàëã äèëèíäÿ
ýåíèø êöòëÿ îíëàðû ëåêñèê âàùèä êèìè ãàâðàéûð.
Áöòöí áóíëàðäàí áàøãà, äàñòàíûí äèëèíäÿ ìÿêàí, ôÿñèë âÿ ñ.
ìÿôùóìëàðû áèëäèðÿí ôàðñ ìÿíøÿëè –ñòàí øÿêèë÷èñè ýöðúö âÿ òöðê ñþçëÿðèíÿ
ãîøóëàðàã ÿðàçè áèëäèðÿí Ýöðúöñòàí âÿ Òöðêöñòàí ñþçëÿðèíè ÿìÿëÿ ýÿòèðìèøäèð. Ùÿð èêè äèëäÿ åéíè òÿëÿôôöç õöñóñèééÿòèíÿ ìàëèê îëàí –ñòàí
øÿêèë÷èñèíèí òÿðêèáèíäÿ èøëÿíäèéè ñþçëÿð (Ýöðúöñòàí âÿ Òöðêöñòàí) ùÿì
ôàðñ âÿ ùÿì äÿ Àçÿðáàéúàí äèëëÿðèíäÿ äöçÿëòìÿ ñþç ñàéûëûð.
Ïÿíú (áåø) âÿ éåê (áèð) ñþçëÿðèíäÿí ÿìÿëÿ ýÿëìèø ïÿíúéåê (áåøäÿ
áèð, õöìñ) ñþçö ùàããûíäà èñÿ äåìÿê îëàð êè, Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ
äàñòàíäà èôàäÿ åòäèéè ìÿíàñûíû èòèðìèøäèð. Ëàêèí ôàðñ äèëèíäÿ ìöðÿêêÿá
îëàí áó ñþçöí êîìïîíåíòëÿðè, éÿíè ïÿíú âÿ éåê ñþçëÿðè àéðû – àéðûëûãäà
ñàé êèìè âÿ éà ìöõòÿëèô ñþçëÿðèí òÿðêèáèíäÿ, àç äà îëñà, èøëÿíäèéèíäÿí
Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ äÿ ìöðÿêêÿá ñàéìàã îëàð.
Êîìïîíåíòëÿðèíäÿí áèðè ôàðñ, äèýÿðè òöðê ìÿíøÿëè îëàí íÿìëÿìÿê
âÿ ïÿðëè ñþçëÿðè áó áèðëÿøìÿëÿð òÿðêèáèíäÿ ôàðñúà ùå÷ áèð ëåêñèê ìÿíàéà
ìàëèê îëìàäûüûíäàí ôàðñ äèëèíäÿ îíëàðûí ãóðóëóøóíäàí äàíûøìàüà
åùòèéàú éîõäóð. Áóíà ýþðÿ äÿ áèç îíëàðû éàëíûç Àçÿðáàéúàí äèëè áàõûìûíäàí òÿùëèë åäèðèê:
íÿìëÿìÿê (èñëàòìàã, éàøëàìàã) – ôàðñúà íÿì (éàø, ðöòóáÿòëè) ñþçö
âÿ Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ äöçÿëòìÿ ôåë ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí –ëÿ øÿêèë÷èñèíäÿí
èáàðÿò äöçÿëòìÿ ñþç;
ïÿðëè – ïÿð (ãàíàä, ëÿëÿê) âÿ Àçÿðáàéúàí ìÿíøÿëè –ëè ñþçäöçÿëäèúè
øÿêèë÷èñèíäÿí èáàðÿò äöçÿëòìÿ ñþç.
Êîìïîíåíòëÿðè ôàðñ âÿ òöðê, ôàðñ âÿ ÿðÿá, éàõóä ùÿð èêè êîìïîíåíòè
ôàðñ ìÿíøÿëè îëàí Áàíó÷è÷ÿê, äÿðýàù-è ùÿãã, çèð-ö çÿáÿð, ïàðàïàðà, ñÿð÷åøìÿ, õóðä-õàø, ùÿðçÿ-ìÿðçÿ, øàùè-ìÿðäàí, øàá÷ûðàã,
øèð-è ìÿðäàí ñþçëÿðè ãóðóëóøóíà ýþðÿ ùÿì ôàðñ âÿ ùÿì äÿ Àçÿðáàéúàí
äèëèíäÿ ìöðÿêêÿáäèð.
Ôàðñ äèëèíäÿ ìöðÿêêÿá îëàí àøïàç, áöòõàíà, ìåéõàíà,
õèäìÿòêàð, ùàðàìçàäÿ, øàùáàç ñþçëÿðèíèí òÿðêèáèíäÿ èøëÿíÿí âÿ áèð
âàõò Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ìöñòÿãèë ìÿíàéà ìàëèê îëìóø ïÿç (èíäè ïàç),
____________
õàíà, êàð, çàäÿ ñþçëÿðè èíäè ìöàñèð Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ øÿêèë÷èëÿø172
ìÿéÿ äîüðó èíêèøàô åòìèøäèð. Éÿíè àðòûã ùå÷ áèð ëåêñèê ìÿíàéà ìàëèê
äåéèëëÿð. Áóíà ýþðÿ äÿ áèç áó ñþçëÿðè ìöàñèð Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ
äöçÿëòìÿ ñþç êèìè ãÿáóë åäèðèê.
“Äÿäÿ Ãîðãóä Êèòàáû”íäà èøëÿíÿí ôàðñ ñþçëÿðèíèí áÿçèëÿðèíè òÿùëèë
åäÿðêÿí àøàüûäàêû íÿòèúÿëÿð ÿëäÿ îëóíìóøäóð:
à) ôàðñ äèëè íþãòåéè-íÿçÿðèíäÿí ãóðóëóøóíà ýþðÿ ñàäÿ (àâàç, àçàä,
äèâàð âÿ ñ.), äöçÿëòìÿ (áèõÿáÿð, íàìÿðä âÿ ñ.) âÿ ìöðÿêêÿá (ïàðàïàðà, õóðä-õàø, øÿá÷ûðàã âÿ ñ.) îëàí ñþçëÿð Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ äÿ
åéíè èëÿ îëäóüó êèìè òÿùëèë îëóíóð;
á) ôàðñ äèëèíäÿ ãóðóëóøóíà ýþðÿ äöçÿëòìÿ (áàðýàù, äÿðýàù, ñÿðâàí
âÿ ñ.) Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ñàäÿ ñþç êèìè òÿùëèë îëóíóð;
ú) ôàðñ äèëèíäÿ ãóðóëóøóíà ýþðÿ ìöðÿêêÿá ñþçëÿð (äÿñìàë,
äöøìÿí, ÷àðäàü âÿ ñ.) Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ñàäÿ ñþç êèìè òÿùëèë îëóíóð;
ä) ôàðñ äèëèíäÿ ãóðóëóøóíà ýþðÿ ìöðÿêêÿá îëàí ñþçëÿð (áöòõàíà,
ìåéõàíà, õèäìÿòêàð, àøïàç âÿ ñ.) Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ äöçÿëòìÿ ñþç
êèìè òÿùëèë îëóíóð.
Àëûíìà ñþç àëàí äèëèí ãðàììàòèê ãàíóíëàðûíà óéüóíëàøàðàã,
ÿñàñÿí, äèýÿð ñþçëÿðäÿí ùå÷ íÿ èëÿ ôÿðãëÿíìèð. Áåëÿ êè, àëûíàí ñþçëÿð
àëàí äèëèí ôîíåòèê âÿ ìîðôîëîæè òÿñèðëÿðèíÿ ìÿðóç ãàëàðàã éåðëè äèëèí
ñþçëÿðè êèìè òàðèõè äÿéèøèêëèéÿ óüðàéûð. Áóíäàí ÿëàâÿ àëûíìà ñþç î
äÿðÿúÿäÿ àññèìèëéàñèéàéà óüðàéûá êè, éàëíûç äèë÷è îíóí ôîíåòèê ñèìàñûíà, ìîðôîëîæè úèçýèëÿðèíÿ âÿ ñåìàíòèê õöñóñèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ àëûíìà
îëäóüóíó ìöùàêèìÿ åäÿ áèëÿð.
“Äÿäÿ Ãîðãóä Êèòàáû”íäà ôàðñ äèëèíäÿí àëûíìàëàðäà ùÿì ëåêñèê,
ùÿì äÿ ñåìàíòèê úÿùÿòäÿí ìöÿééÿí òàðèõè òÿêàìöë ýþðöíöð. Áó
ñþçëÿðèí áèð ãèñìè äàñòàíäà ÿñëèíäÿ îëäóüó êèìè èøëÿíèð, áÿçèëÿðè èñÿ
Àçÿðáàéúàí äèëè êîíòåêñèíäÿ éåíè ìÿíà êÿñá åäèð. Öìóìèééÿòëÿ, àëûíìà ñþçöí ìÿíàñû éà åëÿ àëûíìà çàìàíû, éà äà áèð ãÿäÿð ýåú, éåíè äèë
ñèñòåìèíäÿêè èíêèøàô íÿòèúÿñèíäÿ äÿéèøèð. Ñåìàíòèê äÿéèøìÿëÿð ìöìêöí îëäóüó ãÿäÿð äÿ áÿçÿí ëàáöääöð. Áåëÿëèêëÿ, àëûíìà ñþç îðèæèíàëûíäà îëäóüóíäàí ôÿðãëè îëàðàã áàøãà ìÿíàëàð èôàäÿ åäèð. Àëûíìà ùÿð
ùàíñû ÿëàãÿ âÿ àññîñèàñèéàëàðäàí àñûëû îëàðàã äèëäÿ éàðàíûð. Áó ñÿáÿáäÿí äÿ, ùÿìèí ñþçö âåðÿí äèëèí ìþâãåéèíäÿí òÿÿúúöáëö îëñà äà, ìÿíà
äÿéèøèêëèéèíÿ ìÿðóç ãàëìàüà ìåéèëëèäèð. Òàðèõè òÿêàìöë, Àçÿðáàéúàí
äèëè øÿðàèòè áó ñþçëÿðèí éàëíûç ñåìàíòèêàñûíà íöôóç åòìÿêëÿ ãàëìûð,
îíëàðûí éàøàìàã òàëåéèíè ìöõòÿëèô ðåñåïòëÿðëÿ ùÿëë åäèð.
____________
Ùÿìèí ñþçëÿðäÿí áÿçèëÿðèíèí ñåìàíòèê õöñóñèééÿòèíè íÿçÿðäÿí êå÷èðÿê.
173
Êîìïîíåíòëÿðèíäÿí áèðè òöðê âÿ äèýÿðè ôàðñ ìÿíøÿëè îëàí àøïàç
ñþçöíö ùÿëÿ äàñòàíûí ãÿëÿìÿ àëûíäûüû äþâðäÿ òÿñùèù÷è Àçÿðáàéúàí äèëèíèí àùÿíý ãàíóíóíà óéüóíëàøäûðìàüà ÷àëûøìûø âÿ áó èøèí þùäÿñèíäÿí
ýÿëÿ áèëìèøäèð. Äàñòàíäà “Àäàì ÿòèí éÿõíè ãûëàí àøïàçû îëóð” (Ä, 67; Â,
72)* úöìëÿñèíäÿ ñþç ôàðñ äèëèíäÿ èøëÿíÿí àøïÿç øÿêëèíäÿí ôÿðãëè îëàðàã,
àðòûã àùÿíý ãàíóíóíà óéüóíëàøäûðûëìûø ôîðìàäà èøëÿíìèøäèð.
“Êèòàá”äà åëÿ ôàðñ ñþçëÿðè âàðäûð êè, îíëàð þçëÿðèíèí Àçÿðáàéúàí
äèëèíäÿêè ñèíîíèìëÿðè èëÿ ïàðàëåëëèê òÿøêèë åäèðëÿð. Áåùèøò ñþçö, äåìÿê
îëàð êè, ùÿìèøÿ åêâèâàëåíòè îëàí ó÷ìàã ñþçö èëÿ áèðýÿ èøëÿíèð: Àü
ñàããàëëó áàáàí éåðè ó÷ìàã îëñóí, àü áèð÷ÿêëö àíàí éåðè áåùèøò îëñóí
(Ä, 63). Ó÷ìàã ñþçö èëÿ ñèíîíèìè îëàí ôàðñ ìÿíøÿëè áåùèøò ñþçöíöí áèð
éåðäÿ èøëÿíìÿñè ìèðçÿíèí úöìëÿäÿ éàëíûç öñëóáó ãîðóìàñû äåéèë, ùÿì
äÿ ùÿëÿ áó ñþçëÿðèí àðàñûíäà ýåäÿí ìöáàðèçÿ èëÿ ÿëàãÿäàðäûð. Éÿíè
ýÿëÿúÿêäÿ ùàíñûíûí ãÿëÿáÿ ÷àëàúàüû ùÿëÿ ìÿëóì äåéèë. Ìöàñèð
Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ àðõàèêëÿøìèø ó÷ìàã ñþçöíöí ÿâÿçèíÿ, ÿñàñÿí,
ÿðÿá ìÿíøÿëè úÿííÿò ñþçö èøëÿíèð. Ôÿàë èøëÿêëèêäÿí äöøìöø áåùèøò
ñþçöíÿ èñÿ äàùà ÷îõ êëàññèêëÿðèí äèëèíäÿ ðàñò ýÿëìÿê îëóð:
Úÿííÿòè àëìàã îëìàç àüúà èëÿ,
Ýèðìÿê îëìàç áåùèøòÿ ðöøâÿò èëÿ.
(Ì.Ôöçóëè, Ñå÷èëìèø ÿñÿðëÿðè, Á., 1984)
Ôàðñúà èø ìÿíàñûíäà îëàí êàð ñþçö äàñòàíäà Àçÿðáàéúàí ìÿíøÿëè
ãûëìàã, åéëÿìÿê êþìÿê÷è ôåëëÿðè èëÿ èøëÿíÿðÿê “òÿñèð åòìÿê”
ìÿíàñûíà óéüóí ýÿëèð:
Îüóç Äÿïÿýþçÿ êàð ãûëàìàäû, öðêäö, ãà÷äû (Ä, 111); éàõóä Éà,
Òÿðñóçàìûøûí ñþçö ßýðÿêÿ êàð åéëÿäè (Ä, 129).
Ìèñàë ýÿòèðèëÿí úöìëÿëÿðèí áèðèíúèñèíäÿ êàð ãûëàìàäû, éÿíè òÿñèð
åäÿ áèëìÿäè, èêèíúèñèíäÿ êàð åéëÿäè – òÿñèð åòäè ìÿíàñûíäà áàøà
äöøöëöð. Ùàçûðäà ùÿìèí èôàäÿ äèëèìèçäÿ åéíè ìÿíàäà (òÿñèð åòìÿê)
ãàëìûøäûð. Áÿçÿí èñÿ “êèìèíñÿ êàðûíà ýÿëìÿê” (éÿíè êþìÿéèíÿ ýÿëìÿê), éàõóä “êàðà ýÿëÿí” (éÿíè èñÿ éàðàéàí) âÿ ñ. èôàäÿëÿðäÿ òÿñàäöô
åäèëèð. Åéíè çàìàíäà êàð ñþçö Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ îëàí –÷û (-÷è, -÷ó, ÷ö) ñþçäöçÿëäèúè øÿêèë÷è ìÿíàñûíû äàøûìàãëà ìöõòÿëèô ñþçëÿðèí ñîíóíà
àðòûðûëûð. Ìÿñÿëÿí, õèäìÿêêàð (áó ñþç äàñòàíäà áèð äÿôÿ èøëÿíìèøäèð Ä,
113), ñÿíÿòêàð, çöëìêàð, çèéàíêàð âÿ ñ.
____________
*
 – Âàòèêàí íöñõÿñè
174
Ôàðñúà “ùåéâàí”, “úàíëû” ìÿíàëàðûíû êÿñá åäÿí úàíÿâÿð ñþçö
äàñòàíäà äà åéíè ìÿíàäà èøëÿíìèøäèð: Ùÿð êèì îë ö÷ úàíÿâÿðè áàññà, îë
ãûçû îíà âåðÿðëÿð (Ä, 89). Ñÿðõîø éèýèò ùÿì èêè úàíÿâÿðëÿ ñàâàøìûøäû,
òàéûíäû, äöøäè (Ä, 95). Ìöàñèð ôàðñ äèëèíäÿ åéíè ìÿíàäà îëàí áó ñþç
äèëèìèçèí àùÿíý ãàíóíóíà óéüóíëàøàðàã úàíàâàð ôîðìàñûíà äöøìöø,
ñåìàíòèêàñûíû äÿéèøÿðÿê, ùàçûðäà “ãóðä” ìÿíàñûíäà áàøà äöøöëöð.
Ì.Ôöçóëè äÿ úàíÿâÿð ñþçöíö þç èëêèí ëåêñèê ìÿíàñûíäà èøëÿòìèøäèð:
Ðÿôèãèí îëñà äèëñèç úàíÿâÿð, ùÿì ñàõëà ðàç îíäàí,
Ñàãûí, ñèððèí äöøöðìÿ äèëëÿðÿ Ìÿúíóíè – ðöñâà òÿê.
(Ì.Ôöçóëè, Ñå÷èëìèø ÿñÿðëÿðè, Á., 1984).
Ìöàñèð Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ àðõàèêëÿøÿí ýöðç ñþçö àëòû ïÿðëè ýöðç
(àëòû ãàíàäëû òîïïóç, øåøïÿð), àëòû áàòìàí ýöðç èôàäÿëÿðèíèí òÿðêèáèíäÿ,
áÿçÿí èñÿ ñàäÿúÿ ýöðç êèìè èøëÿíìèøäèð. Ãåéä åäÿê êè, àëòû ïÿðëè ýöðç
èôàäÿñè ôàðñ äèëèíäÿêè øåøïÿð ñþçöíäÿí êàëêà öñóëó èëÿ òÿðúöìÿäèð.
Øåøïÿð ñþçöíÿ ùÿòòà øèôàùè ÿäÿáèééàòûí äèëèíäÿ – “Êîðîüëó” äàñòàíûíäà
ðàñò ýÿëèíèð:
Ýèçèðîüëó øåøïÿð àòäû,
Øåøïÿð éåðÿ êå÷äè, ñàíäûì.
(Êîðîüëó äàñòàíûíäàí).
Ö÷ ñþçëÿ èôàäÿ îëóíìàñûíà, ùÿòòà ôàðñúàäàí àëûíìûø ïÿð ñþçöíÿ –ëè
ñþçäöçÿëäèúè øÿêèë÷èñèíèí àðòûðûëìàñûíà áàõìàéàðàã, “Äÿäÿ Ãîðãóä”óí
äèëèíäÿ áó ñþç ùÿðôÿí òÿðúöìÿ îëóíóá àíà äèëèíäÿ àéäûí èçàù åäèëèð. Áó
äà àçÿðáàéúàíëûëàðûí òÿôÿêêöð ñÿâèééÿñèíèí ÷îõ åðêÿí äþâðëÿðäÿí éöêñÿêëèéèíÿ áèð äÿëèëäèð. Ùÿì äÿ áó î äåìÿêäèð êè, Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ
êàëêà ÿíÿíÿñèíèí òàðèõè ÷îõ ãÿäèìäèð. Åéíè çàìàíäà áó, éåíè äèë
êîíòåêñèíäÿ øÿêèë÷è âàñèòÿñè èëÿ ñþç éàðàäûúûëûüû, ñþç áèðëÿøìÿëÿðèíèí
ëöüÿâèëÿøìÿñè âÿ ñ. öñóëëàðäàí áèðèäèð.
Äàñòàíäà õàíà ñþçö ôàðñ ìÿíøÿëè áöò âÿ ìåé, ÿðÿá ìÿíøÿëè ñàëëà
âÿ úÿááÿ, òöðê ìÿíøÿëè ýÿðäÿê ñþçëÿðèíèí òÿðêèáèíäÿ áöòõàíà, ìåéõàíà, ñàëëàõàíà, úÿááÿõàíà, ýÿðäÿêõàíà ôîðìàëàðûíäà èøëÿíìèøäèð.
“Êèòàá”ûí äèëèíäÿ þç ëåêñèê ìÿíàëàðûíû ñàõëàìûø áó ñþçëÿð èíäè äÿ åéíè
ìÿíàëàðäà áàøà äöøöëöð. Õàíà ñþçö ìöàñèð Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ
øÿêèë÷èëÿøìÿéÿ äîüðó èíêèøàô åòäèéèíäÿí àéðûëûãäà þçöíöí ôàðñúà êÿñá
____________
åòäèéè åâ ìÿíàñûíäà èøëÿíìèð.
175
“Äÿäÿ Ãîðãóä Êèòàáû”íäà ôàðñ äèëèíäÿí àëûíìûø áèð ÷îõ ñþçëÿðëÿ
éàíàøû, îíëàðûí Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿêè åêâèâàëåíòëÿðè äÿ ìþâúóääóð. Áó
ìöâàçèëèê éàëíûç àäè ñèíîíèìëèê ôàêòû äåéèë. Àäè ñèíîíèìëèê äèëäÿ öñëóáè
ìÿãñÿäÿ õèäìÿò åäèð. Àíúàã áó, õàëã äèëèíèí ìöÿééÿíëÿøìÿñè çàìàíû
ùÿëÿ òÿðÿääöäöí îëìàñû êèìè ýþðöíöð. Ïàðàëåëëèéèí òÿðÿôëÿðèíèí ìöáàðèçÿñè ýÿëÿúÿêäÿ ùàíñû äèëèí ãàëèá ÷ûõìàñû èëÿ ãÿòèëÿøÿúÿêäèð. Äàùà
äÿãèã äåñÿê, òöðê ìÿíøÿëè èëÿ àëûíìà âàùèäëÿðäÿí ùàíñûíûí âÿòÿíäàøëûã
ùöãóãó ãàçàíàúàüû ùÿëÿ ìÿëóì îëìóð. Éÿíè éàçû, áèéàáàí, úÿíý,
ñàâàø êèìè ïàðàëåëëÿðäÿêè ñþçëÿðäÿí áèðè äèýÿðèíè ýÿëÿúÿêäÿ éà
ñûõûøäûðûá ÷ûõàðìàëûäûð, éà äà ùÿð èêèñè âÿòÿíäàøëûã ùöãóãó ãàçàíûá éàøàìàëûäûð.
Þç òöðê ìÿíøÿëè åêâèâàëåíòëÿðè èëÿ èøëÿíÿí áÿçè ôàðñ ñþçëÿðèíè
íÿçÿðäÿí êå÷èðÿê:
àñèìàí // ýþé, áåùèøò // ó÷ìàã, äÿðä // áöí, äèäàð // ýþðìÿ,
äöøìÿí // éàüû, çÿõì // éàðà, çîð // ýöú, êàð // èø, êþùíÿ // ÿñêè,
êöëàù // áþðê, ýöíàù // ñó÷, ëåø // þëö, ëÿøýÿð // ÷ÿðè, ìÿñò // ÿñðöê,
ïÿùëÿâàí // áàùàäûð, ïèð // ãîúà, ðàñò // òóø, ñÿðõîø // ÿñðöê, ñèïÿð //
ãàëõàí, ñöâàð îëìàã // ìèíìÿê, òèð // îõ, õóá // éàõøû, Õóäà //
Òàíðû, úÿíý // ñàâàø, úèýÿð // áàüûð, øèêàð // îâ âÿ ñ.
“Äÿäÿ Ãîðãóä Êèòàáû”íäà èøëÿíÿí ôàðñ äèëèíäÿí àëûíìàëàðëà îíëàðûí
Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿêè åêâèâàëåíòëÿðè àðàñûíäà óçóí ìöääÿò äàâàì
åäÿí ìöáàðèçÿ ýåòìèøäèð. Áó ìöáàðèçÿäÿ áÿçÿí áèð ñûðà Àçÿðáàéúàí
ñþçëÿðè ìÿüëóá îëàðàã ôÿàë èøëÿêëèêäÿí äöøìöø âÿ ôàðñ ñþçëÿðè âÿòÿíäàøëûã ùöãóãó ãàçàíìûø, áÿçÿí äÿ ÿêñèíÿ, ñûðô Àçÿðáàéúàí ñþçëÿðè ãàëèá ýÿëìèø, ôàðñ ñþçëÿðèíè ñûõûøäûðûá ÷ûõàðìûø, éàõóä áó ñþçëÿðèí ùÿð èêèñè
âÿòÿíäàøëûã ùöãóãó ãàçàíàðàã éàøàìàãäàäûð.
____________
176
Íèçàìè Õÿëèëîâ
ÃÎÏÓÇÄÀÍ ÑÀÇÀ
Ùÿð áèð õàëãûí èñòÿê âÿ àðçóñóíó, ùèññ âÿ ùÿéÿúàíûíû èôàäÿ åäÿí
èëêèí íÿüìÿëÿðè, ìóñèãè àëÿòëÿðè îëìóøäóð. Áèð ÷îõ õàëãëàðûí, õöñóñèëÿ
Øÿðã õàëãëàðûíûí èëêèí éàðàäûëìûø ìóñèãè àëÿòëÿðè áèð-áèðèíÿ ÷îõ áÿíçÿìèøäèð. Ëàêèí ùÿð õàëã áó îõøàð ìóñèãè àëÿòëÿðèíäÿ þç ðóùóíà óéüóí
ìóñèãè ñÿñëÿíäèðìèøäèð. Òöðê õàëãëàðûíûí èëê ìóñèãè àëÿòèíèí àäûíà ùÿëÿëèê “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” äàñòàíûíäà ðàñò ýÿëèðèê. ßñêè äþâðëÿðäÿ
éàðàíìûø “Äàñòàí”äà òöðê õàëãëàðûíûí, åëÿúÿ äÿ Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí
ÿí ãÿäèì ìóñèãè àëÿòè ãîïóç îëìóøäóð. Ãîïóç ñþçöíÿ XI éöçèëëèéèí
ìÿùñóëó îëàí âÿ áèçÿ éàçûëû ìÿíáÿ êèìè ýÿëèá ÷àòàí Ìàùìóä Êàøüàðëûíûí “Äèâàíè-ëöüÿò-èò-òöðê” ÿñÿðèíäÿ äÿ ðàñò ýÿëèðèê. Ì.Êàøüàðëû
“Äèâàí”äà ãîïóç ñþçöíö êóïóç, êóáóç êèìè èøëÿòìèøäèð. Î, ùÿòòà áÿçÿí
êóáçàäû, êóáçàøäû, êóáçàòòû ñþçëÿðèíè äÿ ãîïóç ìÿíàñûíäà âåðìèøäèð.
Ì.Êàøüàðëû éàçûð êè: “Óò ÷àëäû” äåìÿê îëàí êóáçàäû ñþçö äÿ êóáóç
ñþçöíäÿí àëûíìûøäûð” (1,1ú. ñ.336). Àíúàã êóáçàìàã ñþçö ÿí ÷îõ
÷àëìàã ìÿíàñûíäà èøëÿíìèøäèð: “êóáóç êóáçàëäû = êóáóç ÷àëûíäû”
(1,IIú. ñ.235). “Êóáçàøäû; êûçëàð êóáçàøäû = êûçëàð càðèéÿëÿð êóáóç
÷àëìàãòà éàðûøòûëàð” (1,IIú. s.220). Êóáçàòòû = î, îíà êóïóç ÷àëäûðäû =
(1,IIú. ñ.336). Ì.Êàøüàðëû ùÿòòà ãîïóçóí ôîðìàñû ùàããûíäà äà ìÿëóìàò
âåðìèøäèð: “Êóáóç – Óäà áÿíçÿð áèð ÷àëüû àëÿòè”äèð (1,1ú, ñ.365).
Ì.Êàøüàðëûíûí áó ìÿëóìàòû èêè úÿùÿòòÿí äèããÿòè äàùà ÷îõ úÿëá åäèð.
Áó, áèð òÿðÿôäÿí “Äÿäÿ Ãîðãóä” äàñòàíûíûí ãÿäèìëèéèíè òÿñäèã åäèð,
äèýÿð òÿðÿôäÿí ãîïóçóí áèð ÷àëüû àëÿòè êèìè ÿñêè äþâðëÿðäÿí ìÿøùóð îëìàñûíû ýþñòÿðèð. Êàøüàðëûíûí ìÿëóìàòûíäàí äà ýþðöíäöéö êèìè, ãîïóç
ÿðÿáëÿðèí óäóíà ÷îõ îõøàìûøäûð. ßñëèíäÿ óä, ãîïóç, ÿðãîí, ñåòàð,
êàìàí, òàð âÿ ñ. êèìè ìóñèãè àëÿòëÿðèíÿ ãÿäèì éàçûëû ìÿíáÿëÿðäÿ ðàñò
ýÿëèíèð êè, îíëàð ùÿòòà ìöÿééÿí ìÿãàìëàðäà áèð-áèðèíè ÿâÿçëÿéèð.
Ëàêèí áó ìóñèãè àëÿòëÿðè áàðÿäÿ ìöëàùèçÿëÿð ñþéëÿíèëÿðêÿí áÿçÿí
ìöÿééÿí èíúÿëèêëÿðÿ ôèêèð âåðèëìÿìèø, îíëàðûí ôÿðäè þçöíÿìÿõñóñëóüó
íÿçÿðÿ àëûíìàìûø, ùÿòòà áÿçÿí áèð-áèðèíè òàìàìèëÿ èíêàð åäÿí ôèêèðëÿð
ñþéëÿíìèø âÿ íÿòèúÿäÿ éàíëûøëûãëàðà äà éîë âåðèëìèøäèð.
Éàçûëû ìÿíáÿëÿð ýþñòÿðèð êè, ãîïóç èëêèí éàðàíûøûíäà èêè ñèìëè
îëìóø, ñîíðàëàð èñÿ éåíè ñèìëÿð ÿëàâÿ åäèëìèøäèð. Åëÿ éóõàðûäà àäëàðûíû
÷ÿêäèéèìèç
ìóñèãè àëÿòëÿðè äÿ èëêèí éàðàíûøûíäà àç òåëëè îëìóø âÿ ýåò____________
ýåäÿ òåëëÿðèíèí ñàéû àðòûðûëìûøäûð.
177
“Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” äàñòàíûíäà áèç ãîïóç àäëû ìóñèãè àëÿòèíÿ
ðàñò ýÿëèðèê êè, áó, ìöàñèð äþâðöìöçäÿ îëàí àíà ñàç, áþéöê âÿ éà òàâàð
ñàçûí, ãîë÷à ãîïóç èñÿ úöðÿ ñàçû âÿ éàõóä äà ãîëòóã ñàçûíûí ÿúäàäûäûð
(áó áàðÿäÿ ñîíðà äàíûøàúàüûã). “Äàñòàí”äà áèð éåëÿòìÿ ñþçöíÿ äÿ ðàñò
ýÿëèðèê êè, áó èôàäÿíè ìöõòÿëèô òÿäãèãàò÷ûëàð áàøãà-áàøãà ìÿíàëàðäà èçàù
åòìèøëÿð. Ùÿòòà áó ñþçö ìóñèãè àëÿòè êèìè ýþñòÿðÿíëÿð äÿ îëìóøäóð.
Ìÿñÿëÿí, Òöðê òÿäãèãàò÷ûñû Áàùÿääèí Þýÿë ùÿìèí ñþçö éåëòÿìÿ êèìè
èøëÿäÿðÿê éàçûð: “Äÿäÿ Ãîðãóä Êèòàáû” è÷èíäÿ éåëòÿìÿ àäëû áèð ñàç
ýþðöíöð: “Îçàí ýÿëäè, éåëòÿìÿ ÷àëäû” áó äà áèçÿ ýþñòÿðèð êè, áó ñàçûí
êþêëÿðè áàõûìûíäàí äàùà ãÿäèìëÿðÿ ýåäÿ áèëÿðèê” (2, ñ.84). Á.Þýÿëÿ
ýþðÿ “Éåëòÿ” ñþçöíöí ìÿíàñû éàõøû àíëàøûëìûð. Úûüàòàé – Òöðê ìÿäÿíèééÿò ÷åâðÿëÿðèíäÿ “éåëäÿìÿê” õÿôèôúÿ ìûðûëäàìàã âÿ òöòÿê ÷àëìàã
êèìè äÿ ñþéëÿíèëèð (2, ñ.85). Á.Þýÿëäÿí ôÿðãëè îëàðàã ýþñòÿðèëÿí ñþçö
Ù.Àðàñëû éåëÿìãÿ, Ì.Åðýèí èñÿ éåëòÿìÿ êèìè âåðìèøäèëÿð. Ô.Çåéíàëîâ âÿ
Ñ.ßëèçàäÿ èñÿ áó èôàäÿíè éåëÿòìÿ êèìè èøëÿòìèø âÿ ìÿíàñûíû áåëÿ èçàù
åòìèøëÿð: “Éåëÿòìÿ ðÿãñ ìåëîäèéàñûíûí àäûäûð. Îíó òÿõìèíÿí ìöàñèð
“Âàüçàëû” êèìè áàøà äöøìÿê îëàð. Ýöìàí êè, “èëÿòìÿê//éèëÿòìÿê”
(“àïàðìàã, éîëà ñàëìàã” ìÿíàñûíäà) ôåëè èëÿ ÿëàãÿäàðäûð” (3, ñ.244).
Ñ.Ïàøàéåâ èñÿ ãåéä åäèð êè: “Áèçúÿ èñòÿð “Éåëÿòìÿ” âÿ èñòÿðñÿ äÿ “Éàëëû”
ñþçëÿðèíèí êþêëÿðèíäÿ “Éåë” ñþçöäöð êè, áó äà éåë êèìè úÿëä ñöçìÿéè,
îéíàìàüû áèëäèðèð (4). À.Íÿáèéåâ âÿ Ì. Ãàñûìëûíûí äà ìöëàùèçÿëÿðè
òÿõìèíÿí Ô.Çåéíàëîâëà Ñ.ßëèçàäÿíèí èçàùû èëÿ åéíèäèð (5, ñ.164, 6,ñ. 50)
Áèçÿ ýþðÿ éåëòÿìÿ, éåëÿòìÿ, éèëòÿìÿ ñþçëÿðè ÷àëüû àëÿòèíäÿí äàùà ÷îõ
ìóñèãè, ìåëîäèéà, ìàùíû êèìè áàøà äöøöëìÿëèäèð. Áèð íþâ éåëÿòìÿ ñþçö
ýÿëèíàòëàíäûðìà, “ýÿëèí êþ÷öðìÿ” äåìÿêäèð êè, ìöàñèð äþâðäÿ áóíà
âàüçàëû äåéèðèê. Ãÿäèì äþâðëÿðäÿ ýÿëèíè àòà ìèíäèðèá àïàðàðäûëàð âÿ ìóñèãè ÷àëàðäûëàð êè, ùÿìèí ìÿðùÿëÿéÿ äÿ ýÿëèíàòëàíäûðìàñû äåéÿðäèëÿð.
Ùÿìèí èôàäÿ ùÿëÿ äÿ óúãàð êÿíä éåðëÿðèíäÿ éàøàìàãäàäûð. Ãÿäèì
äþâðëÿðäÿ ýÿëèí êþ÷öðöëÿðêÿí “Êþ÷ÿðè” ùàâàñû ÷àëûíàðäû. Áó ùàâàíûí
ÿââÿëè àüûð – ëÿíý áàøëàéàð âÿ ýåò-ýåäÿ úÿëä ùÿðÿêÿòëÿ èúðà îëóíàðäû.
“Êþ÷ÿðè”íèí èêèíúè ùèññÿñèíÿ éåëÿòìÿ âÿ éàõóä éåëëÿòìÿ äåéÿðäèëÿð.
Òöðê õàëãëàðûíäà áèð “èëÿíìÿ” èôàäÿñè äÿ âàðäûð êè, áó, “îä
àïàðìàã”, “èøûã àïàðìàã” ìÿíàëàðûíû äàøûìûøäûð. Áÿëêÿ äÿ ýÿëèíè êþ÷öðÿðêÿí ÷àëûíàí éåëÿòìÿ äÿ áóíóíëà áàüëûäûð. Ùÿìèí àäÿò – ýÿëèíèí
ãàðøûñûíäà îäóí, èøûüûí (øàì, ÷ûðàã âÿ ñ.) àïàðûëìàñû èëêèí ÿëàìÿòëÿðèíè
èíäè äÿ ãîðóéóá ñàõëàìûøäûð.
Áó äà îíó ýþñòÿðèð êè, “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” äàñòàíûíäà ãîïóç,
____________
ãîë÷à ãîïóç àäëû ìóñèãè àëÿòëÿðè îëìàãëà, îíëàðà óéüóí ÷àëûíìûø ìóñèãè
178
àäëàðû äà îëìóøäóð. Éÿíè ãîïóçäà åëÿ-áåëÿ ñÿñ ÷ûõàðìàã õàòèðèíÿ äåéèë,
ìöõòÿëèô ìàùíûëàð äà ÷àëûíìûøäûð. Àíúàã î äà ìàðàãëûäûð êè, ãÿäèì
äþâðëÿðäÿ áöòöí éàéëû ìóñèãè àëÿòëÿðèíÿ ñàç äåéèëäèéè êèìè, ñàçäàí
ÿââÿë áó ìóñèãè àëÿòëÿðèíÿ äÿ ãîïóç äåéèëìèøäèð. Óä, êàìàí÷à,
òàìáóð, òàð âÿ áàøãà ÷àëüû àëÿòëÿðè äÿ ãîïóç àäëàíìûøäûð. “Ðàäëîâóí
éóõàðûäà äà ñþéëÿäèéè êèìè, ãîïóç áèð êàìàí÷à èäè. Îðòà Àñèéàäà ãîïóç
àäû âåðèëÿí ñàçëàðûí ÷îõó êàìàí÷àëàðäûð” (2, ñ.7). Ëàêèí “Êèòàáè-Äÿäÿ
Ãîðãóä” äàñòàíûíäà ýþñòÿðèëÿí ãîïóç áàøãà “ãîïóçëàðäàí” ñå÷èëèð.
Äåìÿê îëàð êè, áöòöí áîéëàðäà Äÿäÿ Ãîðãóä ýÿëèá áîé áîéëàéûð, ñîé
ñîéëàéûð, ãîïóç ÷àëûð, õåéèð-äóà âåðèð. ßñëèíäÿ “Äàñòàí”äà ãîïóç
ìöãÿääÿñ áèð ÷àëüû àëÿòè êèìè èøòèðàê åäèð. Ãîïóçó Äÿäÿ Ãîðãóä
äöçÿëòìèøäèð. Àíúàã ãîïóçó òÿê Äÿäÿ Ãîðãóä ÷àëìûð. Îüóç åëèíèí
áàøãà ãÿùðÿìàíëàðû äà ãîïóç ÷àëûð. Ùÿòòà Àëëàùà äóà åäÿíäÿ, ðóùëàðû
÷àüûðàíäà äà ãîïóçäà ÷àëàðìûøëàð. Áóíóíëà ýöú-ãöââÿò àëàðìûøëàð,
ðóùëàíàð, äöøìÿí öçÿðèíäÿ ãÿëÿáÿ ÷àëàúàãëàðûíà èíàíàðìûøëàð. Áó èíàì
ñîíðàêû éöçèëëèêëÿðäÿ äÿ þçöíö ýþñòÿðìèøäèð. Õàãàíëàð, øàùëàð, ïàäøàùëàð äþéöø÷öëÿðèíèí ãàðøûñûíäà õöñóñè ãîïóç÷óëàð – ñàç ÷àëàíëàð ñàõëàéàðìûø, îíëàð äþéöøÿ ýèðÿíäÿ èýèäëÿðè þéÿðìèøëÿð. Ùÿòòà áóíó áèç ÷îõ
ñîíðàëàð XVI éöçèëëèêäÿ Øàù Èñìàéûë Õÿòàèíèí äþâðöíäÿ äÿ èçëÿéèðèê.
“Äÿäÿ Ãîðãóä” äàñòàíûíäà èñÿ áóíóí èçëÿðè à÷ûã ýþðöíöð. Äèðñÿ õàí
îíóí ãîëóíó áàüëàìûø íàìÿðäëÿðÿ äåéèð: “Ãûðã éîëäàøûì, àìàí! Òÿíðèíèí áèðëèýèíÿ éîõäóð ýöìàí! Ìÿíöì ÿëöìö øåøèí, ãîë÷à ãîïûçûì ÿëöìÿ âåðèí, îë éèýèäè äþíäÿðÿéèì” (3, ñ.40). Âÿ éàõóä áàøãà áèð áîéäà,
“Ãàíòóðàëû áîéó”íäà, Ãàíòóðàëû ýþðäö êè, îíóí àñëàíà ìÿüëóá
îëàúàüûíäàí ãîðõàðàã èýèäëÿðè àüëàéûðëàð. Ãàíòóðàëû äåäè: “Ìàðÿ àë÷à
ãîïóçóì ÿëÿ àëóí, ìÿíè þýöí! (3, 88). Ãàíòóðàëû åëÿ áèë êè, ãîïóçäàí
ýöú àëäû, àñëàíû äà ìÿüëóá åòäè. Áó ýèçëè ýöú-ãöââÿò èëàùèäÿí ãîïóç
âàñèòÿñè èëÿ ýÿëèð. Îüóç èýèäëÿðè ùàðà ýåäèðñÿ ãîë÷à ãîïóçëàðû áåëëÿðèíäÿí
àñûëû îëàð, ãîïóçëà äþéöøÿ ýèðÿð, ëàçûì ýÿëÿíäÿ ãîïóç ÷àëûá ÿéëÿíÿðäèëÿð. “Äàñòàí”äàí ýþðöíöð êè, áöòöí èýèäëÿð åéíè çàìàíäà ãîïóç ÷àëûðëàð. Àíúàã îíëàðûí ãîïóçó èëÿ Äÿäÿ Ãîðãóäóí ãîïóçó àðàñûíäà ôÿðã
âàðäûð. Èýèäëÿð íèñáÿòÿí áàëàúà ãîïóç – ãîë÷à ãîïóç ýÿçäèðèðëÿð, Äÿäÿ
Ãîðãóä èñÿ ãîïóç ýÿçäèðèð. Éÿãèí êè, ãîë÷à ãîïóçëà ãîïóçóí ôÿðãè åëÿ
Äÿäÿ Ãîðãóäëà èýèäëÿðèí ïðîôåññèîíàëëûã ôÿðãè ãÿäÿð èìèø.
“Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” áîéëàðûíäà ãîïóç ìöãÿääÿñ áèð ÷àëüû àëÿòè
êèìè ýþñòÿðèëèð. ßëèíäÿ ãîïóç îëàí äöøìÿí îëñà áåëÿ îíà òîõóíìàçäûëàð. Äàñòàíûí “Óøóí ãîúà îüëó Ñÿéðÿê áîéó”íäà îõóéóðóã:
____________
“Ãûëûíúûíûí áåë÷àüûíà éàáûøäû êèì, áóíû ÷ûðïà, ýþðäö êèì, ÿëèíäÿ ãîïóç
179
âàð. Àéäûð: Ìÿðÿ êàôÿð, äÿäÿì Ãîðãóä ãîïóçû ùþðìÿòèíÿ ÷àëìàäûì, –
äåäè, – ÿýÿð ÿëöíäÿ ãîïóç îëìàñàéäû, àüàì áàøè÷öí, ñÿíè èêè ïàðÿ
ãûëóðäûì”, – äåäè. ×ÿêäè ãîïóçó ÿëèíäÿí àëäû” (3, ñ.114). Áó äà
ãîïóçóí òàðèõèíè ÷îõ ãÿäèìëÿðÿ àïàðûá ÷ûõàðûð. ßýÿð “Äÿäÿ Ãîðãóä”
äàñòàíûíäà ãîïóç ìöãÿääÿñ áèð ÷àëüû àëÿòèäèðñÿ, äåìÿëè, ãîïóçóí òàðèõè
åðàìûçûí èëêèí éöçèëëèêëÿðèíÿ ýåäèá ÷ûõûð. Õöñóñèëÿ, åðàìûçûí I
ìèíèëëèéèíäÿí áàøëàéàí ãÿäèì òöðê åïèê ÿíÿíÿñè, åïîñ÷óëóã òÿôÿêêöðö
âÿ ×èí, Óéüóð ìÿíáÿëÿðèíäÿ ðàñò ýÿëèíÿí ãîïóç ñþçö áó ìöëàùèçÿëÿðè
ñþéëÿìÿéÿ èìêàí âåðèð. Äîüðóäàí äà, ãîïóçóí èëêèí éàðàíìà, éàéûëìà
àðåàëëàðûíà íÿçÿð ñàëäûãäà àéäûí îëóð êè, “Äÿäÿ Ãîðãóä” äàñòàíûíäà àäû
÷ÿêèëÿí ãîïóç ñîíðàêû ìÿðùÿëÿäèð. Ãîïóç ñþçöíÿ ùÿëÿ äàñòàíäàí ÷îõ÷îõ ÿââÿëêè éöçèëëèêëÿðäÿ ðàñò ýÿëèíèð.
ßùìÿä Úÿôÿðîüëó ãîïóçäàí áÿùñ åäÿðêÿí ýþñòÿðèð êè, ãîïóç
ñþçöíÿ èëêèí îëàðàã Óéüóð ìÿòíëÿðèíäÿ òÿñàäöô åäèðèê. Óéüóð ñôåðàñû
âàñèòÿñè èëÿ ãîïóç ×èí âÿ ñ. éåðëÿðÿ éàéûëìûøäûð (9, ñ.207-208).
ß.Úÿôÿðîüëó ãîïóçóí äöíéàíûí áèð ÷îõ þëêÿëÿðèíäÿ – ìàúàðëàðäà,
÷åõëÿðäÿ, ïîëéàêëàðäà, àëìàíëàðäà, Àôðèêàäà âÿ ñ. õàëãëàð àðàñûíäà
éàéûëìàñûíû äà ãåéä åäèð (9, ñ.411-446). Ëàêèí ß.Úÿôÿðîüëó íÿäÿíñÿ
ãîïóçó Òöðêèéÿ òöðêëÿðèíÿ ìÿõñóñ îëäóüóíó (9, Ö-1, ñ.207) ãåéä åäèð
êè, áèçúÿ, áó äà ìöáàùèñÿëè ýþðöíöð. ß.Úÿôÿðîüëó ýþñòÿðèð êè, ãîïóç
ùÿòòà òöðê îëìàéàí õàëãëàð àðàñûíäà äà éàéûëìûøäûð. Ãîïóç XI ÿñðäÿ
Ãàðà äÿíèçèí øèìàëû èëÿ Ìîëäàâèéàíû èøüàë åäÿí Ãûï÷àã òöðêëÿðè
òÿðÿôèíäÿí áó ñàùÿëÿðÿ äÿ ýÿòèðèëìèø âÿ ñîíäà áó àëÿòèí éàáàí÷û õàëãëàð
àðàñûíäà äà éàéûëìàñûíà ñÿáÿá îëìóøëàð. Ãûï÷àã ãîïóçó áþéöê åùòèìàëëà Ìèñèð âÿ Ñóðèéàéà ãÿäÿð ýåòìèø âÿ áó ìóñèãè àëÿòèíèí ðóñ, óêðàéíà, êàçàê, ìàúàð âÿ ðóìèíèéà ñàùÿñèíÿ ýèðìÿñèíè àñàíëàøäûðìûøäûð.
(9,ñ.208-209). Î, ñîíðà éàçûð êè, Àíàäîëó ö÷öí ÷îõ òÿáèè îëàí ãîïóçà
àçÿðè ñàùÿñèíäÿ òÿñàäöô åòìèðèê. Éàëíûç “Äÿäÿ Ãîðãóä”óí àçÿðè òöðê
øèâÿñèíäÿ éàçûëäûüû íÿçÿð-äèããÿòÿ àëûíñà, îíäà áó àëÿòèí áó òöðê ìöùèòè
ö÷öí äÿ éàáàí÷û îëìàäûüûíû ãåéä åòìÿê ëàçûì ýÿëèð (9, ñ.215). Ùÿð÷ÿíä
ß.Úÿôÿðîüëóíóí áó ìöëàùèçÿëÿðèíäÿ áèð åùòèéàòëûëûã ùèññ îëóíóð, ëàêèí
ãîïóçóí èëêèí êþêëÿðè âÿ éàéûëìà àðåàëëàðû áàõûìûíäàí äèããÿò÷ÿêèúèäèð.
Áöòöí ÷àëüû àëÿòëÿðèíäÿ îëäóüó êèìè, ÷îõ ãÿäèì ìóñèãè àëÿòè îëàí
ãîïóçäà äà òÿêìèëëÿøìÿ ïðîñåñè ýåòìèø, ïÿðäÿëÿðèíèí âÿ ñèìëÿðèíèí
ñàéû àðòûðûëìûøäûð.
ßñëèíäÿ òöðê õàëãëàðûíûí ãÿäèì ÷àëüû àëÿòè îëàí ãîïóçëà áóýöíêö
____________
ñàç àðàñûíäà ìöÿééÿí ôÿðãëÿð îëñà äà, ãîïóç ñàçûí èëêèí éàðàäûëûø
180
ôîðìàñûäûð. Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðøöíàñëûüûíäà èñòÿð ãîïóç âÿ èñòÿðñÿ äÿ
ñàç ùàããûíäà áÿçè ìÿãàëÿëÿð, ãåéäëÿð îëñà äà, ùÿëÿ èíäèéÿ ãÿäÿð áó
ãÿäèì ìóñèãè àëÿòëÿðè ùàããûíäà åëÿ áèð ÿùàòÿëè, òóòàðëû éàçû éàçûëìàìûøäûð. Áèçäÿí ôÿðãëè îëàðàã Òöðêèéÿ òöðêëÿðè ãîïóçóí – ñàçûí éàðàíìàñû,
èíêèøàô ìÿðùÿëÿëÿðè ùàããûíäà ÿòðàôëû áÿùñ åòìèøëÿð. Áó áàõûìäàí ßáäöëãÿäèð Èíàíûí, Ôóàä Êþïðöëöíöí, Áàùÿääèí Þýÿëèí âÿ áàøãàëàðûíûí
òÿäãèãàòëàðû äèããÿòÿëàéèãäèð. Ùÿòòà òöðê îëìàéàí áèð ñûðà òÿäãèãàò÷ûëàð
äà (ìÿñ., Â.Â.Ðàäëîâ, Ê.À.Âåðòêîâ âÿ á.) òöðê õàëãëàðûíûí áó ãÿäèì
ìóñèãè àëÿòëÿðè ùàããûíäà ãèéìÿòëè ìöëàùèçÿëÿð ñþéëÿìèøëÿð.
Ëàêèí àäû ÷ÿêèëÿí âÿ ÷ÿêèëìÿéÿí áó òÿäãèãàò÷ûëàð þçáÿê, ãûðüûç,
ãàçàã, òöðêìÿí, òöðê ãîïóçó-ñàçû áàðÿäÿ äàíûøñàëàð äà, íÿäÿíñÿ åëÿ
ãîïóçóí-ñàçûí áèðáàøà áàüëûëûüû îëàí Àçÿðè òöðêëÿðè ùàããûíäà éà àç
ìÿëóìàò âåðèðëÿð, éà äà ùå÷ òîõóíìóðëàð. Áèçúÿ, áó äà îíäàí èðÿëè ýÿëèð
êè, óçóí ìöääÿò “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” äàñòàíû, Õàãàíè, Íèçàìè,
Íÿñèìè âÿ áàøãà ñÿíÿòêàðëàðûìûç, áèð ñûðà ÿäÿáè-ìÿäÿíè àáèäÿëÿðèìèç
éà áàøãà-áàøãà õàëãëàðà àèä åäèëìèø, éà äà äÿéÿðèíúÿ þéðÿíèëìÿìèøäèð.
ßñëèíäÿ éóõàðûäà àäëàðûíû ÷ÿêäèéèìèç ñÿíÿòêàðëàðûìûçûí ÿñÿðëÿðèíäÿí
ãîïóç-ñàç ùàããûíäà ýåíèø ìÿëóìàò àëìàã ìöìêöíäöð. Ëàêèí èíäèéÿ
ãÿäÿð áóíëàð àðäûúûëëûãëà àðàøäûðûëìàìûøäûð. Àðäûúûë àðàøäûðûëìàäûüûíäàí âÿ ôàêòèêè ìàòåðèàëëàðà ìöðàúèÿò åäèëìÿäèéèíäÿí áÿçÿí ñþéëÿíÿí
ìöëàùèçÿëÿð äÿ ùàâàäàí àñûëû ãàëìûøäûð. Ëàêèí áèð ìÿñÿëÿ ìàðàã
äîüóðóð êè, Ô.Êþïðöëö äÿ Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí XVI ÿñðÿ ãÿäÿðêè
âÿçèééÿòè, êåéôèééÿòè, ñÿíÿòêàðëàðû ùàããûíäà åëÿ áèð ýåíèø ìÿëóìàò
âåðìèð. Áÿëêÿ äÿ Ô.Êþïðöëö Õàãàíè, Íèçàìè, Íÿñèìè êèìè ñÿíÿòêàðëàðûìûç âÿ áèçèì XVI ÿñðÿ ãÿäÿðêè, áèð ÷îõ ôîëêëîð íöìóíÿëÿðèìèç ùàããûíäà ìÿëóìàòëû îëñàéäû, éÿãèí êè, ãîïóçóí íÿ âàõòäàí ñàçà ÷åâðèëìÿñè
áàðÿäÿêè ôèêèðëÿðèíäÿí ôÿðãëè ìöëàùèçÿëÿð ñþéëÿìèø îëàðäû. Ýöìàí êè,
òÿäãèãàò÷û éà àäû ÷ÿêèëÿí ñÿíÿòêàðëàðû ôàðñ ÿäèáëÿðè ùåñàá åòìèø (×öíêè
óçóí ìöääÿò Õàãàíè, Íèçàìè âÿ á. ôàðñ øàèðè êèìè òàíûíìûøäûð), éà äà
êè, öìóìèééÿòëÿ, îíëàð ùàããûíäà ìÿëóìàòñûç îëìóøäóð. Ñîíðàêû áÿçè
òÿäãèãàò÷ûëàð äà ÿñàñÿí Ô.Êþïðöëöéÿ èñòèíàä åäÿðÿê Àçÿðáàéúàíäà
ãîïóçóí ñàçà ÷åâðèëìÿñèíè XVI ÿñðäÿí ñîíðàéà ýÿòèðèá ÷ûõàðòìûøäûëàð.
Ãîïóçóí ùàíñû éöçèëëèêäÿí þç éåðèíè ñàçà âåðìÿñè, öìóìèééÿòëÿ,
ñàçûí áèð ÷àëüû àëÿòè êèìè íÿ âàõòäàí ôîðìàëàøìàñû, èøëÿäèëìÿñè èëÿ áàüëû
áèð-áèðèíÿ çèää îëàí ôèêèð âÿ ìöëàùèçÿëÿðÿ áó ýöí äÿ ðàñò ýÿëìÿê îëóð.
Åëÿ òÿäãèãàò÷ûëàð âàð êè, öìóìèééÿòëÿ ñàçû ãîïóçóí âàðèñè ùåñàá åòìèð
____________
âÿ îíëàðûí òàìàìèëÿ áàøãà-áàøãà ÷àëüû àëÿòëÿðè îëäóüó ôèêðèíäÿäèðëÿð
181
(10, ñ.88). Åëÿ òÿäãèãàò÷ûëàð äà âàð êè, ñàçûí áèð ÷àëüû àëÿòè êèìè
Àçÿðáàéúàíäà èøëÿäèëìÿñè òàðèõèíè XVI éöçèëëèêäÿí ñîíðàéà àèä åäèð âÿ
ùÿòòà êîíêðåò îëàðàã éàçûëû ÿäÿáèééàòäà Øàù Èñìàéûë Õÿòàèíèí àäû èëÿ
áàüëàéûðëàð (6, 116).
Ëàêèí áèçúÿ, Õÿòàèäÿí ÷îõ-÷îõ ÿââÿëëÿð éàøàìûø áèð ÷îõ
ñÿíÿòêàðëàðûí ÿñÿðëÿðèíÿ äèããÿòëÿ éàíàøûëñà ñàçûí ùàíñû éöçèëëèêäÿ âÿ
íåúÿ èøëÿäèëìÿñè à÷ûã øÿêèëäÿ þçöíö ýþñòÿðèð. Íÿçÿðÿ àëñàã êè, “ÊèòàáèÄÿäÿ Ãîðãóä” äàñòàíû XII éöçèëëèêäÿí ÿââÿëêè äþâðëÿðè ÿùàòÿ åäèð,
äåìÿëè, ãîïóç þç ôóíêñèéàñûíû ÿñàñÿí, ùÿìèí âàõòà ãÿäÿð éåðèíÿ
éåòèðìèø âÿ ñîíðàêû ìÿðùÿëÿäÿ Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ ñàç ãîïóçó öñòÿëÿìèøäèð. ×îõ ýöìàí êè, ñàçûí ãîïóçó öñòÿëÿìÿñè áèð òÿðÿôäÿí äÿ
îíóí òåëè, ñèìèíèí ñàéû, ïÿðäÿëÿðèíèí àðòûðûëìàñû èëÿ áàüëû îëìóøäóð.
Ñàçûí ñèìèíèí, ïÿðäÿëÿðèíèí àðòûðûëìàñû, îíóí ìóñèãè àëÿòè êèìè èìêàíëàðûíû, äèàïîçîíóíó äà ýåíèøëÿíäèðìèøäèð. Áåëÿ êè, àçòåëëè, àçñÿñëè ãîïóç, ÷îõòåëëè, ÷îõïÿðäÿëè, åéíè çàìàíäà ýóðñÿñëè ñàçà ÷åâðèëìèøäèð.
Öìóìèééÿòëÿ, ýþðÿê ñàç ñþçö íÿ äåìÿêäèð?
Ñàç áèð òåðìèí êèìè ÷îõ ãÿäèì äþâðëÿðäÿí èøëÿíìÿéÿ áàøëàìûøäûð.
Ëàêèí ÿñêè ÷àüëàðäà èøëÿäèëÿí ñàç ñþçö áèçèì èíäè áèëäèéèìèç ñàç ÷àëüû
àëÿòè ìÿíàñûíäà äåéèë, áàøãà ÷àëàðëàðû èëÿ áÿðàáÿð ãàðüû, ãàìûø ìÿíàñûíäà äà èøëÿäèëìèøäèð. Èëêèí íöìóíÿ êèìè ñàç ñþçöíÿ éàçûëû ìÿíáÿëÿðäÿ áèç “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” äàñòàíûíäà ðàñò ýÿëèðèê. Äàñòàíûí
“Áàìñû Áåéðÿê” áîéóíäà Áåéðÿéèí ýÿëèøèíè åøèäÿí Éàëàí÷û îüëó Éàëàíúûã: “Áåéðÿýèí ãîðãóñûíäàí ãà÷äû Òàíû ñàçûíà ñàëäû. Áåéðÿê àðäûíà
äöøäè. Ãîà-ãîà ñàçà äöøäö. Áåéðÿê àéäûð: “Ìÿðÿ, îä ýÿòöðèí”.
Ýÿòöðäèëÿð. Ñàçû îäà óðäûëàð. Éàëàí÷óã ýþðäè êèì, éàíàð ñàçäàí ÷ûãäû.
Áåéðÿýèí àéàüûíà äöøäè” (3, 66).
Ýþðöíäöéö êèìè, “Äÿäÿ Ãîðãóä” äàñòàíûíäà èøëÿäèëìèø ñàç
ãàìûøëûã ìÿíàñûíû âåðèð. Ñîíðàëàð ãàðüû-ãàìûøäàí äöçÿëäèëìèø ÷àëüû
àëÿòëÿðèíÿ äÿ ñàç äåéèëìèøäèð. Áó ñþç ñàçëàìàã, äöçÿëòìÿê, êþêëÿìÿê
ìÿíàëàðûíäà äà èøëÿäèëìèøäèð. Ñàç ñþçöíÿ ÿëàìÿò, êåéôèééÿò áèëäèðÿí áèð
òåðìèí êèìè äÿ ðàñò ýÿëìÿê îëóð. Ùÿð áèð ÿøéàíûí, úàíëûíûí ÿââÿëèíÿ ñàç
ñþçö àðòûðìàã ìöìêöíäöð âÿ ãÿäèìäÿ äÿ áåëÿ îëìóøäóð. Ìÿñÿëÿí,
ñàç àüàú, ñàç àðàáà, ñàç þêöç, ñàç àò, ñàç àäàì âÿ ñ. Áó ìèñàëëàðäàí äà
ýþðöíäöéö êèìè, ñàç ñþçö àèä îëäóüó ïðåäìåòèí êåéôèééÿò ýþñòÿðèúèñè
êèìè èøëÿäèëìèøäèð. Áÿëêÿ äÿ âàõòèëÿ Ãàðàúà ×îáàíûí ÷îìàüûíà äà “ñàç
÷îìàã”, þçöíÿ èñÿ “ñàç àäàì” äåéèëìèøäèð, ùÿìèí äåéèì òÿðçè áó ýöí
____________
äÿ éàøàìàãäàäûð.
182
Ëàêèí XI ÿñðäÿí ñîíðà ñàç ñþçöíÿ áèð ÷àëüû àëÿòè êèìè äÿ ðàñò
ýÿëèðèê. Ñàç ñþçö XII ÿñðäÿí áàøëàéàðàã ùÿì öìóìè øÿêèëäÿ ìóñèãè
àëÿòëÿðèíÿ âåðèëÿí áèð òåðìèí êèìè, ùÿì äÿ áóýöíêö ñàç – ÷àëüû àëÿòè
êèìè èøëÿíìÿéÿ áàøëàìûøäûð. Ñàçûí áèð ìóñèãè àëÿòè ìÿíàñûíäà
èøëÿäèëìÿñèíÿ ãÿäèì ÿôñàíÿ âÿ ðÿâàéÿòëÿðäÿ äÿ ðàñò ýÿëìÿê îëóð.
Àíúàã ÿôñàíÿ âÿ ðÿâàéÿòëÿðèí ñîíðàêû éöçèëëèêëÿðäÿ äÿ éàðàíà
áèëÿúÿéèíè íÿçÿðÿ àëûá áèç äàùà ÷îõ éàçûëû ìÿíáÿëÿðÿ ìöðàúèÿò åòìÿéÿ
öñòöíëöê âåðÿúÿéèê.
Ãîïóçóí-ñàçûí òöðê õàëãëàðû àðàñûíäà ÿí ýåíèø éàéûëäûüû éåð ãÿäèì
îüóçëàðûí ìÿñêóíëàøäûüû ÿðàçèëÿð ùåñàá åäèëèð. Îíëàð ÿí ãÿäèì íÿüìÿ
âÿ ìàùíûëàðûíû, ãîøìà, ýÿðàéëèëàðûíû ãîïóçóí-ñàçûí òåëëÿðè öçÿðèíäÿ
êþêëÿìèø âÿ òÿðÿííöì åòìèøëÿð. Áåëÿ êè, éóõàðûäà äà ãåéä åòäèéèìèç
êèìè, ãîïóçóí èíêèøàôû, òåëëÿðèíèí, ïÿðäÿëÿðèíèí àðòûðûëìàñû òÿäðèúÿí þç
éåðèíè ñàçà âåðìèøäèð. “XIII-XIV ÿñðëÿðäÿí áÿðè Àíàäîëóäà õàëã
àðàñûíäà ÷îõ ýåíèø éàéûëìûø áèð ñàçûí” (11, 108) ôîðìàëàøìàñû Àçÿðáàéúàíäà XI-XII éöçèëëèêëÿðÿ ýåäèá ÷ûõûð. “XI-XVI ÿñðëÿð òöðê
ÿäÿáèééàòûíûí Îüóç ãîëó áèð ãÿäÿð ôÿðãëè èíêèøàô éîëó êå÷ìèøäèð. XIXIII ÿñðëÿðäÿ öìóìîüóç ÿäÿáèééàòûíûí è÷èíäÿí “Îüóç òöðêìàí” ÿäÿáèééàòû àéðûëìûøäûð. Áó ÿäÿáèééàòûí äàâàìû òÿñÿââöôäÿí êå÷èá ýÿëÿí
Àçÿðáàéúàí âÿ Àíàäîëó àøûã ÿäÿáèééàòûäûð” (10, ñ.70). Òÿáèè êè, ñàçûí
èíêèøàôû, èìêàíëàðû XI-XII éöçèëëèêëÿðäÿ ãîïóçó öñòÿëÿéèðäè. Îíà ýþðÿ
äÿ, Äÿäÿ Ãîðãóä áîéëàðûíäàêû øåèð íöìóíÿëÿðè èëÿ ñîíðàêû éöçèëëèêëÿðäÿ éàðàíìûø äàñòàíëàðûìûçäàêû øåèð ïàð÷àëàðû àðàñûíäà îëàí ôÿðãëè úÿùÿòëÿð ýþç ãàáàüûíäàäûð. “Îçàí øåèðè ãîïóçëà, àøûã øåèðè ñàçëà ÿëàãÿëè
éàðàíìûø âÿ èíêèøàô åòìèøäèð. Áÿëêÿ äÿ èëê áàõûøäàí ôîðìàëàøìàìûø êèìè ýþðöíÿí “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” øåèðëÿðè ãîïóçóí òÿëÿáëÿðèíÿ óéüóí
îëäóüó ö÷öí áåëÿ òÿñèð áàüûøëàéûð. Îëñóí äà êè, ãîïóç ùàâàëàðûíûí ãÿëèáè èëÿ ùÿìèí øåèðëÿðèí áþëýö âÿ àùÿíýè óéàð îëìóøäóð. Áó ôÿðçèéÿíè îíà
ýþðÿ èðÿëè ñöðìÿê ìöìêöíäöð êè, àøûã øåèðèíèí ÿêñÿðèééÿòè ìöÿééÿí
ñàç ùàâàñûíà óéàðäûð”. (12, 12).
ßýÿð íÿçÿðÿ àëñàã êè, XI ÿñðäÿ éàøàìûø Ì. Êàøüàðëûíûí “Äèâàíèëöüÿò-èò-òöðê” ÿñÿðèíäÿ õàëã øåèð øÿêèëëÿðèíèí èëêèí íöìóíÿëÿðèíÿ ðàñò
ýÿëìÿê ìöìêöíäöð âÿ XII-XIII ÿñðëÿðäÿ ãîøìà, ýÿðàéëû âÿ áàøãà øåèð
øÿêèëëÿðè ýåíèø éàéûëìûøäû, äåìÿëè, Õàãàíè, Íèçàìè äþâðöíäÿ äÿ áó
íöìóíÿëÿð ñàç àøûãëàðû òÿðÿôèíäÿí ÷àëûíûá-÷àüðûëìûøäûð.
Áÿçÿí Õàãàíè, Íèçàìè éàðàäûúûëûüûíäà èøëÿäèëìèø ñàç ñþçö öìóìè
____________
÷àëüû àëÿòèíÿ âåðèëÿí àä êèìè ãÿëÿìÿ âåðèëìèø âÿ “ñàç ñþçöíöí XVI
183
éöçèëëèêäÿí åòèáàðÿí àøûãëàðà ìÿõñóñ ìóñèãè àëÿòèíèí àäû êèìè” ýþñòÿðèëìèøäèð (6, 117). Ëàêèí Íèçàìè éàðàäûúûëûüûíà äèããÿòëÿ éàíàøûëñà,
ãîïóçóí-ñàçûí éàðàíìàñû, èíêèøàôû ùàããûíäà áèð ñûðà à÷ûãëàìàëàðà ðàñò
ýÿëìÿê ìöìêöíäöð. ßëáÿòòÿ, áóíëàð éàçûëû áèð ìÿíáÿ êèìè äèããÿòè
úÿëá åòìÿéÿ áèëìÿç. Øàèðèí éàðàäûúûëûüûíäàí àéäûí îëóð êè, î äþâðäÿ
ãîïóç àðòûã ö÷ òåëëè ñàçà ÷åâðèëìèøäèð:
Áàðáÿä ö÷òåëëè èëÿ äàñòàí ÷àëûðäû,
Àéûã èêÿí ùÿð êÿñè ñÿðõîø åäèðäè (13, 276).
×îõ ýöìàí êè, Íèçàìèíèí èøëÿòäèéè ö÷òåëëè ñàç ñîíðàêû éöçèëëèêëÿðäÿ
þç ÿñêè àäûíû äàñòàíëàðûìûçäà äà ãîðóéóá ñàõëàìûøäûð. Ùàíñû äàñòàíûìûçà íÿçÿð ñàëñàã òåëëÿðèíèí ñàéûíäàí àñûëû îëìàéàðàã, îðàäà ö÷òåëëè ñàç
ìöãÿääÿñëÿøäèðèëÿðÿê êþâðÿêëèéè, öðÿéÿéàòûìëûüû èëÿ äèããÿòè úÿëá åëÿéèð.
Í.Ýÿíúÿâè éàðàäûúûëûüûíäà ìÿñÿëÿíè áèç ùþêì øÿêëèíäÿ ãîéìóðóã
êè, áöòöí ñàç èôàäÿëÿðè åëÿ áóýöíêè ñàç ìÿíàñûíû âåðìèøäèð. Ëàêèí ñîíðà
äà ýþðÿúÿéèê êè, Íèçàìè äþâðöíäÿ àðòûã, ãîïóç åéíè çàìàíäà ñàç êèìè
äÿ þçöíö òÿñäèãëÿìèøäèð. ×öíêè Íèçàìèíèí èøëÿòäèéè ñàç áàøãà
ñàçëàðäàí ôÿðãëÿíèð. Áÿëêÿ äÿ áó, Íèçàìèíèí ôÿùìèíäÿí, óçàãýþðÿíëèéèíäÿí èðÿëè ýÿëèðäè. Îíà ýþðÿ êè, áþéöê àëìàí øàèðè Ùþòåíèí äåäèéè
êèìè, Ôèðäîâñè êå÷ìèø ö÷öí, ßíâÿðè þç äþâðö ö÷öí, Íèçàìè èñÿ ýÿëÿúÿê
ö÷öí éàçìûøäûð. Ùÿð-ùàëäà Íèçàìè éàðàäûúûëûüûíäà Àçÿðè òöðêöíöí ñàçû
áàøãà ñàçëàðäàí (ìóñèãè àëÿòëÿðèíäÿí) ñå÷èëèð. Íèçàìè áþéöêëöéöíöí áèð
úÿùÿòè äÿ åëÿ áóäóð.
Íèçàìè äþâðöíäÿ áöòöí ÷àëüû àëÿòëÿðèíÿ ñàç äåéèëìèøäèðñÿ äÿ, øàèð
åëÿ áèë êè áèëÿðÿêäÿí éàçûð êè, Íÿêèñà áó ÿôñàíÿíè ñàçäà ÷àëäûãäàí
ñîíðà, Áàðáÿäèí ñåòàðû ñÿñëÿíäè:
Íÿêèñà ÷öí çÿä èí ÿôñàíå ðó ñàç
Ñåòàðå Áàðáÿä áÿðäàøÿò àâàç (16, 433).
Äåìÿëè, áó ìóñèãè àëÿòëÿðè àðàñûíäà ôÿðãëÿð âàð èäè âÿ áèðè ñóñàíäà
äèýÿðè ÷àëûðäû. Ñàçà ìóñèãè àëÿòè êèìè Õàãàíè Øèðâàíèíèí éàðàäûúûëûüûíäà
äà òåç-òåç ðàñò ýÿëìÿê ìöìêöíäöð.
Îëà áèëñèí êè, ìöÿééÿí ìÿãàìëàðäà ñàç ñþçö òåëëè ìóñèãè àëÿòëÿðèíÿ
âåðèëÿí àä ìÿíàñûíäà èøëÿíìèøäèð, áóíó äà òÿáèè ãÿáóë åòìÿê ëàçûìäûð.
____________
Éóõàðûäà äà ãåéä åòäèéèìèç êèìè, òåëëè ìóñèãè àëÿòëÿðè áèð-áèðèíÿ ÷îõ
184
áÿíçÿìèø âÿ áèð-áèðèíè àä ìÿíàñûíäà ÿâÿçëÿìèøäèð. Åëÿúÿ äÿ áàøãà
ìóñèãè àëÿòëÿðèíÿ ãîïóç äåéèëìèøäèð.
Áó äà áèð ùÿãèãÿòäèð êè, Õàãàíè, Íèçàìè äþâðöíäÿ áèð ñûðà ìóñèãè
àëÿòëÿðè ýåíèø éàéûëìûøäû. Í.Ýÿíúÿâè äÿ áó ìóñèãè àëÿòëÿðèíèí àäëàðûíû
÷îõ òåç-òåç õàòûðëàòìûøäûð: “Øàèðèí ÿñÿðëÿðèíäÿ 30-äàí àðòûã ìóñèãè
àëÿòëÿðèíÿ, î úöìëÿäÿí ñàç, úöôò ñàç, óä, áÿðáÿò, ñåòàð, úÿíý, ãàíóí,
ÿðãàíóí, ðöáàá, êàìàí÷à, òàíáóð, ñóðíà (çóðíà), øåéïóð, íÿôèð,
øàùíÿôèð, íåé, íàé, ãàðà íàé, äîõóë, äÿô, çÿíý, äÿðàé âÿ ñàèðëÿðèíèí
àäëàðû ÷ÿêèëèð” (18). Ìóñèãèøöíàñ Ñ.Àáäóëëàéåâà éàçûð êè, Íèçàìèíèí
ïîåìàëàðûíäà 40-à éàõûí ìóñèãè àëÿòèíÿ ðàñò ýÿëèðèê êè, îíóí äà 14-ö
ñèìëè ìóñèãè àëÿòèäèð (19, 17).
Àíúàã áèð ìÿñÿëÿ ìàðàã äîüóðóð êè, Íèçàìè áèð ÷îõ ìóñèãè àëÿòèíèí
àäëàðûíû ÷ÿêèð, ëàêèí ãîïóçóí àäûíû ÷ÿêìèð. ×îõ ýöìàí êè, ùÿìèí
éöçèëëèêäÿ ñàç ãîïóçäàí äàùà èøëÿê îëìóø, àðòûã ãîïóç þç éåðèíè ñàçà
âåðìèø èìèø. Áåëÿ îëìàñàéäû, ùå÷ îëà áèëìÿçäè êè, Íèçàìè êèìè áèð øàèð
40-äàí àðòûã ìóñèãè àëÿòèíèí àäûíû ÷ÿêñèí, àíúàã ãîïóçó õàòûðëàòìàñûí.
Äèýÿð òÿðÿôäÿí äîüðóäàí äà Íèçàìè äþâðöíäÿ ñàç ñþçö áöòöí ìóñèãè
àëÿòëÿðèíÿ âåðèëÿí àääûðñà, áÿñ íÿ ö÷öí øàèð áó ìóñèãè àëÿòëÿðè ñûðàñûíäà
úöôò ñàçû, ñàçû àéðûúà ÷àëüû àëÿòè êèìè òÿãäèì åäèð? Í.Ýÿíúÿâè
éàðàäûúûëûüû åëÿ áèð ìÿõÿç, éàçûëû àáèäÿäèð êè, ùÿð äÿôÿ îõóéàíäà éåíè
áèð úÿùÿò ÿëäÿ åòìÿê ìöìêöíäöð. Øàèðèí ÿñÿðëÿðèíäÿí ìÿëóì îëóð êè,
XII éöçèëëèêäÿ áÿçè ìóñèãè àëÿòëÿðè ùÿì ìèçðàáëà, ùÿì äÿ áàðìàãëàðëà
÷àëûíàðìûø. Øàèð ñàçûí ìèçðàáëà ÷àëûíäûüûíû, åéíè çàìàíäà, äöçÿëäèëìÿñè, ïÿðäÿëÿðè, ñèìëÿðè, ñàçûí ãîëó, ÷àíàüû ùàããûíäà äà áèð ñûðà ìàðàüëû
ìÿëóìàòëàð âåðèð êè, áóíëàð äà áèçèì áóýöíêö ñàçûìûçûí àíà êþêöäöð,
ÿúäàäûäûð. Áèçÿ áåëÿ ýÿëèð êè, Íèçàìè Ýÿíúÿâè ãîïóç ùàããûíäà ýåíèø
ìÿëóìàòà, áèëýèéÿ ìàëèê îëìóøäóð, àíúàã øàèðèí äþâðöíäÿ ñàç ìÿøùóðëàøäûüû ö÷öí ãîïóçóí äöçÿëäèëìÿñè èëÿ áàüëû åøèòäèêëÿðèíè ñàçûí öçÿðèíÿ
êþ÷öðìöøäöð. Î äà ìàðàãëûäûð êè, ñàç èëÿ éàíàøû îëàðàã XII ÿñðäÿ
Àçÿðáàéúàíäà úöôò ñàç àäëû éåíÿ äÿ áèð ìóñèãè àëÿòè ÷îõ ýåíèø èíòèøàð
åòìèøäèð. Áó ìóñèãè àëÿòè èíäèêè àøûãëàðûìûçûí ñåâèìëè àëÿòè îëàí ãîëòóã
ñàçûíû áèçÿ õàòûðëàäûð (18). Åëÿ úöôò ñàç èôàäÿñè “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”
äàñòàíûíäàêû ãîë÷à ãîïóçó éàäà ñàëìûðìû? Ùÿð ùàëäà áó äà
äöøöíäöðöúö ôàêòäûð. Áàøãà áèð ìàðàãëû ôàêò äà îíäàí èáàðÿòäèð êè,
Í.Ýÿíúÿâèíèí éàðàäûúûëûüûíäà ãîïóç ñþçöíÿ ðàñò ýÿëìÿñÿê äÿ, îçàí
ñþçöíÿ ðàñò ýÿëìÿê îëóð. Áó èôàäÿíè èëê äÿôÿ ìöøàùèäÿ åäÿí ýþðêÿìëè
____________
àëèì Ù.Àðàñëû ãåéä åäèð êè: “Íèçàìè éàçûð:
185
Íÿâàñàç õèíàýÿðàíè-øÿêÿðô
Áÿ ãàíóíè-îâçàí áÿàâóðäÿ ùÿðô.
(×àëüû÷û ùåéðàíåäèúè íÿüìÿëÿðè
Îçàí ñàéàüû îõóéóðäó).
Íèçàìèíèí èøëÿòäèéè îçàí êÿëìÿñè ìöàñèð äèëèìèçäÿ àøûã ñþçö èëÿ
ÿâÿç îëóíìóøäóð. Áó êÿëìÿéÿ Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà éåíÿ “Äÿäÿ
Ãîðãóä” äàñòàíëàðûíäà ðàñò ýÿëèðèê (20, ñ.3).
Îíäà îðòàéà áåëÿ áèð ñóàë ÷ûõûð.Áÿñ íÿ ö÷öí Íèçàìè îçàí ñþçöíö
èøëÿäèð, ëàêèí ãîïóç ñþçöíö èøëÿòìèð? Äåìÿëè, øàèð áèëÿðÿêäÿí ãîïóçó
ñàçëà ÿâÿçëÿìèøäèð.Íèçàìèíèí òÿñâèðèíÿ ýþðÿ ñàçûí ãîëó ÷îõ ÷ÿòèí òàïûëàí
ñàíäàë àúàüûíäàí, ÷àíàüû èñÿ óúóç áàøà ýÿëÿí àäè áîðàíûäàí
(áàëãàáàãäàí), ñèìëÿðè èñÿ èïÿê âÿ éàõóä áàüûðñàãäàí îëàðäû. Íèçàìèíèí
áó òÿñâèðè èñòÿð-èñòÿìÿç Ãîðãóä Äÿäÿíèí ãîïóç äöçÿëòìÿñè èëÿ áàüëû
ÿôñàíÿëÿðè éàäà ñàëûð: “Äÿäÿ Ãîðãóä åëÿ áèð ìóñèãè àëÿòè ãàéûðìàã
èñòÿéèðìèø êè, îíäà áöòöí ìåëîäèéàëàðû ÷àëìàã ìöìêöí îëñóí. Ëàêèí
áåëÿ áèð ìóñèãè àëÿòè ö÷öí àüàú ñå÷ìÿêäÿ î, îëìàçûí ÿçàáûí ÷ÿêèðñÿ äÿ,
ùå÷ áèð íÿòèúÿ ÿëäÿ åäÿ áèëìèð. Áèð ýöí äÿ áåëÿúÿ ìåøÿäÿ àüàú àõòàðàðêÿí øåéòàíëàðà ðàñò ýÿëèð, øåéòàíëàð îíäàí õàùèø åäèðëÿð êè, ãàéûðäûüû
ìóñèãè àëÿòèíè îíëàðà ýþñòÿðñèí. Äÿäÿ Ãîðãóä þçöíö ìåøÿäÿí ÷ûõûá
ýåäÿí êèìè ýþñòÿðèð, ÿñëèíäÿ èñÿ éàí òÿðÿôäÿí ýèçëèúÿ éàõûíëàøûá îíëàðà
ãóëàã àñûð. Øåéòàíëàð îíóí ùàããûíäà äàíûøûá äåéèðëÿð: “Ãîðãóä àòà ãîïóç
ãàéûðà áèëìÿéÿúÿê. ×öíêè î áèëìèð êè, ãîïóçó ùÿð àäè àüàú ïàð÷àñûíäàí
äöçÿëòìÿê îëìàç. Áóíóí ö÷öí î, ýÿðÿê âÿùøè ãàáàí òÿðÿôèíäÿí
ñûíäûðûëìûø ëîõ-æèä àüàúûíäàí ãîë ãàéûðñûí. Îíóí öçÿðèíÿ áîçëàüàí äÿâÿ
ýþíö ÷ÿêñèí.Éàõøû êèøíÿéÿí äàé ãóéðóüóíäàí èñÿ òåë ùàçûðëàñûí. Îíëàðû
ãóðó áàëãàáàã äàéàã öçÿðèíäÿ ìþùêÿìëÿäèá, ñîíðà òåëëÿðÿ ñàñûê-êóðàé
éàïûøãàíû ñöðòñöí. Ãîïóçó àíúàã áåëÿ äöçÿëòìÿê îëàð” (21, 552-554).
Áåëÿ ýöìàí åòìÿê îëàð êè, Íèçàìè Äÿäÿ Ãîðãóä ùàããûíäà îëàí áó
ÿôñàíÿ èëÿ éàõûíäàí òàíûø èìèø. Ãîïóçó-ñàçû èõòèðà åäÿí, ÷àëûá-îõóìàüû
îçàíëàðà þéðÿäÿí äÿ åëÿ Äÿäÿ Ãîðãóä îëìóøäóð. Íèçàìèíèí òÿñâèðèíäÿ
“Ýåúÿëè-ýöíäöçëö äöøöíÿí óñòàä” – Äÿäÿ Ãîðãóä åëÿ áèð ãîïóç-ñàç
äöçÿëòìÿê èñòÿéèð êè, îíó ùå÷ êèì äöçÿëäÿ áèëìÿñèí, þç ñåùðè èëÿ áàøãà
÷àëüû àëÿòëÿðèíäÿí ñå÷èëñèí.
Ùÿëÿ XIV ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ ÿñëÿí îüóç îëàí òàðèõ÷è ßáóáÿêð èáí
Àáäóëëàù èáí Àéáÿê-ÿä-Äÿâàäàðè Ìèñèðäÿ ÿðÿá äèëèíäÿ éàçäûüû
____________
“Øþùðÿòëÿíäèðèëìèøëÿðèí òàðèõèíäÿí áèð èíúè” àäëû ÿñÿðèíäÿ ãÿäèì òöðê186
ëÿðèí ãÿùðÿìàíëûã äàñòàíëàðûíäàí, “Îüóçíàìÿ”ëÿðäÿí âÿ áàøãà ìÿñÿëÿëÿðäÿí äàíûøàðêÿí ãåéä åäèð êè, òöðêëÿðäÿ “Îüóçíàìÿ” àäëàíàí ÷îõ
ìÿøùóð, ÿëäÿí-ÿëÿ êå÷ÿí áèð êèòàá âàð. Áóðàäà îíëàðûí èáòèäàè ùÿéàòûíäàí, èëê ùþêìäàðëàðûíäàí áÿùñ îëóíóð. ×îõ òÿÿññöô êè, áó ÿñÿðèí îðèæèíàëû
çÿìàíÿìèçÿ ãÿäÿð ýÿëèá ÷ûõìàìûøäûð... Ôàêò áóäóð êè, Ùàðóí-ÿð-Ðÿøèä
çàìàíûíäà áó “Îüóçíàìÿ” ÿðÿá äèëèíÿ äÿ òÿðúöìÿ åäèëèáìèø. Áåëÿ
îëäóãäà, VIII ÿñðäÿ ÿðÿá äèëèíÿ òÿðúöìÿ åäèëÿí áó ÿñÿð àüûçëàðäà äîëàøàí øèôàùè ÿäÿáèééàò – ôîëêëîð äèëèíäÿí òÿðúöìÿ åäèëÿ áèëìÿçäè. Î, éàçûëû áèð ÿñÿð îëìàëû èäè. Äåìÿëè, ùÿëÿ î âàõò “Äÿäÿ Ãîðãóä” êèòàáûíûí
ìöÿééÿí ùèññÿëÿðè ìþâúóä èìèø (3, 17). ßýÿð áó ùÿãèãÿòëÿðè íÿçÿðÿ
àëñàã, ýöìàí åòìÿê îëàð êè, Íèçàìè Ýÿíúÿâè íÿèíêè “Îüóçíàìÿ”ëÿðäÿí, “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”äàí ýÿëÿí ÿôñàíÿ âÿ ðÿâàéÿòëÿðëÿ
òàíûø èäè, î ùÿòòà áó áàðÿäÿ îëàí éàçûëû ìÿíáÿëÿðÿ äÿ áÿëÿä îëìóøäóð.
Í.Ýÿíúÿâèíèí ïîåìàëàðûíû îõóäóãäà øàèðèí ÿñÿðëÿðèíäÿ “ÊèòàáèÄÿäÿ Ãîðãóä” äàñòàíûíäàí ýÿëìÿ ñöæåò, îáðàç, ÿôñàíÿ, ðÿâàéÿò âÿ ñ.
îõøàðëûãëàðëà áÿðàáÿð, áèð ÷îõ òöðê èôàäÿëÿðèíÿ ðàñò ýÿëìÿê îëóð êè, îíëàð
úàíëû äàíûøûã äèëèìèçäÿí ÷ûõñà äà, õàëã ïîåçèéàñûíäà âÿ åëÿúÿ äÿ
“Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” áîéëàðûíäà þç èëêèí èçëÿðèíè ãîðóéóá ñàõëàìûøäûð. Õöñóñèëÿ “Äÿäÿ Ãîðãóä” äàñòàíûíûí ðóùó Íèçàìè éàðàäûúûëûüûíäà
à÷ûã-àéäûí ùèññ îëóíóð. Áó äà îíó ýþñòÿðèð êè, “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”
äàñòàíûíûí áöòöí áîéëàðû îëìàñà äà, àéðû-àéðû áîéëàðû, ùèññÿëÿðè,
äàñòàíäàêû áÿçè ãÿùðÿìàíëàð ùàããûíäà îëàí ÿôñàíÿ âÿ ðÿâàéÿòëÿð øàèðÿ
òàíûø èìèø. Áóíó ùÿì “Äÿäÿ Ãîðãóä” äàñòûíûíû, ùÿì äÿ Íèçàìè
éàðàäûúûëûüûíû òÿäãèã åäÿí ýþðêÿìëè àëèì Ù.Àðàñëû äà ùÿëÿ 60 èë þíúÿ
ìöøàùèäÿ åòìèøäèð (20, ñ.3).
ßñëèíäÿ Í.Ýÿíúÿâèíèí òöðê èôàäÿëÿðèíè èøëÿòìÿñèíè âÿ “Äÿäÿ
Ãîðãóä” äàñòàíû èëÿ òàíûøëûüûíû ñþéëÿìÿê, ýþðöíäöéö êèìè, éåíè ìÿñÿëÿ äåéèëäèð. Ëàêèí “Äÿäÿ Ãîðãóä” äàñòàíû XII éöçèëëèéÿ ãÿäÿðêè
ìÿíçÿðÿíè þéðÿíìÿê áàõûìûíäàí íÿ ãÿäÿð äÿéÿðëèäèðñÿ, Íèçàìè éàðàäûúûëûüûíûí þéðÿíèëìÿñè ùÿìèí éöçèëëèéèí èúòèìàè-ñèéàñè, ìÿäÿíè-ìÿíÿâè, åòèê-åñòåòèê âÿ ñ. äÿéÿðëÿðèìèçè þéðÿíìÿê áàõûìûíäàí áèð î
ãÿäÿð ÿùÿìèééÿòëèäèð. Øàèðèí ÿñÿðëÿðèíäÿêè ôèêèð äÿðèíëèéè âÿ ÷îõáóúàãëûëûüû, ìÿíà âÿ ìÿçìóí çÿíýèíëèéè áóíó ñþéëÿìÿéÿ èìêàí âåðèð. Áÿçÿí áèç þç êå÷ìèøèìèçè þéðÿíìÿê ö÷öí ìöõòÿëèô ÿúíÿáè àðàøäûðûúûëàðûí
òÿäãèãàòëàðûíà èñòèíàä åòìÿëè îëóðóã. Ùÿìèí àðàøäûðûúûëàðûí áÿçÿí éàíëûø
ìöëàùèçÿëÿðèíè, ùÿòòà òÿêðàðëàéûðûã. Ëàêèí “Äÿäÿ Ãîðãóä” êèìè ãÿäèì
____________
àáèäÿñè, Íèçàìè, Íÿñèìè êèìè ñþç óñòàäëàðû îëàí áèð õàëã þç êå÷ìèøèíè
187
þéðÿíÿíäÿ áèðèíúè íþâáÿäÿ éàçûëû ìÿíáÿëÿðÿ, éÿíè, î ñÿíÿò âÿ ñÿíÿòêàðëàðà ìöðàúèÿòè äàùà ìÿíòèãëè îëàðäû.
Áèçÿ áåëÿ ýÿëèð êè, Íèçàìè Ýÿíúÿâè Äÿäÿ Ãîðãóäëà áàüëû ÿôñàíÿ âÿ
ðÿâàéÿòëÿðëÿ òàíûø îëäóüóíäàíäûð êè, “Èñêÿíäÿðíàìÿ” ÿñÿðèíäÿ
ßôëàòóíóí ÷àëüû àëÿòèíè äöçÿëòìÿñèíè òÿñâèð åäÿðêÿí Äÿäÿ Ãîðãóä
ùàããûíäà îëàí ìèôëÿðäÿí, ÿôñàíÿ âÿ ðÿâàéÿòëÿðäÿí ìÿùàðÿòëÿ áÿùðÿëÿíìèøäèð. Äàùà äîüðóñó, øàèð áóðàäà ßôëàòóíó Äÿäÿ Ãîðãóäóí ïðîòîòèïè
êèìè ýþñòÿðìèøäèð. ×öíêè ßôëàòóí òàðèõè øÿõñèééÿò èäè âÿ Íèçàìè äÿ ãÿùðÿìàíëàðûíûí äàùà îáðàçëû ÷ûõìàñû ö÷öí Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðóíäàí,
åëÿúÿ äÿ áàøãà õàëãëàðûí ôîëêëîðóíäàí äÿéÿðèíúÿ èñòèôàäÿ åòìèøäèð, áóíà
áàøãà îáðàçëàðûíäà äà ðàñò ýÿëèðèê. Ìÿëóìäóð êè, éóíàíëàðäà ñàç
îëìàéûá, ùå÷ î äþâðöí ÿí ìÿøùóð ìóñèãè àëÿòëÿðèíäÿí îëàí óä äà éóíàíëàðà äåéèë, ÿðÿáëÿðÿ ìÿõñóñäóð. Í.Ýÿíúÿâè òàðèõ éàçìàäûüûíäàí áó
ìóñèãè àëÿòëÿðèíè ôÿðäèëÿøäèðìÿìèøäèð. ×öíêè øàèðèí ìÿãñÿäè îáðàç
éàðàòìàã îëìóøäóð. Îíà ýþðÿ äÿ ñàçûí äöçÿëäèëìÿñèíè ßôëàòóíóí àäû èëÿ
áàüëàìûøäûð. Íèçàìè áÿëêÿ äÿ áèëÿðÿêäÿí ñàçû ìöãÿääÿñëÿøäèðìèøäèð,
îíó áöòöí ÷àëüû àëÿòëÿðèíäÿí öñòöí òóòìóøäóð. ×öíêè áó ñàçûí
þçöíÿìÿõñóñ õöñóñèééÿòëÿðè âàðäûð. Áóíó àíúàã îíó äöçÿëäÿí ÷àëà
áèëÿðäè. Äèýÿð òÿðÿôäÿí áó ñàçäàí ÷ûõàí ìóñèãèäÿ áèð ñåùð, ùèêìÿò
ýèçëÿíìèøäèð. Äÿäÿ Ãîðãóäóí äà ãîïóçó åéíè èëÿ Íèçàìèíèí òÿñâèð åòäèéè ñàç êèìè äöçÿëäèëìèøäèð. ßñëèíäÿ Íèçàìè éàðàäûúûëûüû áó áàõûìäàí
ùÿëÿ èñòÿíèëÿí ñÿâèééÿäÿ àðàøäûðûëìàéûá. Øàèðèí ùÿð êÿëìÿñè, ùÿð îáðàçû,
ùÿð òÿñâèðè áèðìÿíàëû äåéèë, áèð ÷îõ ìÿòëÿáëÿðäÿí õÿáÿð âåðèð. Îíóí ùÿð
ñþçö áèð òàðèõè éàäà ñàëûð, èíñàíû äöøöíìÿéÿ âàäàð åäèð. Íèçàìèíèí ñàçëà
áàüëû ìöëàùèçÿëÿðèíè áó ýöí äÿ àðàøäûðìàüà åùòèéàú äóéóëóð.
Í.Ýÿíúÿâè ôàðñúà éàçñà äà, ùÿìèøÿ òöðêúÿ äöøöíìöø, éåðè ýÿëÿíäÿ
òöðêöí îáðàçûíû éàðàòìàüà ÷àëûøìûøäûð. “Òÿñàäöôè äåéèëäèð êè, ôàðñëàð
Íèçàìè âÿ Õàãàíè øåèðëÿðèíäÿí äàíûøàíäà “áóéè-òöðê ìèàéÿä” (òöðê ãîõóñó ýÿëèð) äåéèðëÿð” (20, ñ.3). Î äà ìàðàãëûäûð êè, Íèçàìè ñàçûí ÷àëûíìàñûíû à÷ûã-àéäûí òöðêöí (àçÿðáàéúàíëûíûí) àäû èëÿ áàüëàéûð, àøèãëÿ-ìÿøóãóí ãàðøû-ãàðøûéà äóðóá ñàçäà áèð-áèðèíÿ “úÿíýè” ÷àëìàñûíû àðçóëàéûð:
____________
×àëà áàäàì ýþçëö áèð òöðê íÿüìÿêàð,
Ñèìëÿðèí öñòöíÿ òþêöëÿ ñà÷ëàð.
Î ñèìëÿð äÿéÿíäÿ íàçëû ÿëëÿðÿ,
Ãûðûëûá ãàðûøà èïÿê òåëëÿðÿ.
Ñÿí íÿüìÿ ãîøàñàí îéíàã ðÿíý èëÿ,
Î äà úàâàá âåðÿ ñÿíÿ úÿíý èëÿ (24, ñ.551).
188
Øàèðèí áöòöí ïîåìàëàðûíäà ìóñèãèéÿ ýåíèø éåð âåðèëìèøäèð.
Í.Ýÿíúÿâè ñàçû áèð ìóñèãè àëÿòè êèìè ýþéëÿðÿ ãàëäûðûð, íÿéÿ ãàäèð îëäóüóíó ýþñòÿðìÿê èñòÿéèð. Øàèð þç ïðèçìàñûíäàí éàíàøàðàã ìóñèãèíè èëàùèäÿí ýÿëìèø âÿ ùÿð úöðÿ ìþúöçÿëÿðÿ ãàäèð îëàí, èíñàíëàðà ÿí õîø
äóéüóëàð àøûëàéàí, ðàùàòëûã ýÿòèðÿí çþâã îõøàéàí, ìÿíÿâè ãèäà, ùÿéàòâåðèúè áèð ãöââÿ êèìè ãèéìÿòëÿíäèðìèøäèð. Íèçàìè èíñàí àüëûíû, èäðàêûíû
ìóñèãèäÿí êÿíàðäà òÿñÿââöð åòìèð. Ñûõûëìûø öðÿêëÿðèí, ãÿìëÿíìèø
ðóùëàðûí ìóñèãè èëÿ ìóðàäûíà ÷àòàúàüûíà èíàíûð âÿ îõóúóñóíó äà áóíà
èíàíäûðûð. Òÿáèè êè, øàèðèí ÿñÿðëÿðè êèìè éàðàòäûüû ñàç äà äöíéàâèäèð,
áÿøÿðèäèð. Ëàêèí áó ñàçûí êþêö ãîïóçäàí êå÷èð, Îüóçëàðäàí âÿ Ãîðãóä
Äÿäÿäÿí êå÷èð.
ßÄßÁÈÉÉÀÒ:
1. Ì.Êàøüàðëû. Äèâàíè-ëöüÿò-èò-òöðê. Òÿðúöìÿñè, I-III úèëäëÿð, Àíêàðà, 1992.
2. Á.Þýÿë. Òöðê êöëòöð òàðèõèíÿ ýèðèø. IX ú. Àíêàðà, 1991.
3. Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä. (Òÿðòèá åäÿíè Ô.Çåéíàëîâ, Ñ.ßëèçàäÿ), Áàêû, 1988.
4. Ñ.Ïàøàéåâ. Ãîïóç âÿ ñàçëà ÿëàãÿëè ùàâàëàð. “ßäÿáèééàò âÿ èíúÿñÿíÿò
ãÿçåòè, 24 àâãóñò, 1974.
5. Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä (òÿðòèá åäÿíè À.Íÿáèéåâ), Áàêû, 2000.
6. Ì.Ãàñûìëû. Àøûã ñÿíÿòè. Áàêû, 1996.
7. Ð.Êàìàë. “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”: Àðõàèê ðèòóàë ñåìàíòèêàñû. “Åëì”
íÿøðèééàòû, Áàêû, 1999.
8. ß.Úÿôÿðîüëó. Úàùàí ÿäÿáèééàòûíäà òöðê ãîïóçó. “Öëêö” äÿðýèñè, 1936-1937.
9. Ù.Èñìàéûëîâ. Àøûã ñÿíÿòèíèí èíêèøàô ìÿðùÿëÿëÿðè. “Äÿäÿ Ãîðãóä”
òîïëóñó, Áàêû, 2002/1.
10. Ô.Êîïðöëö. ßäÿáèééàò àðàøäûðìàëàðû. Èñòàíáóë, 1989.
11. Ñ.Ïàøàéåâ. Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðó âÿ àøûã éàðàäûúûëûüû, Áàêû, 1989.
12. Íèçàìè Ýÿíúÿâè. Õîñðîâ âÿ Øèðèí. Ôèëîëîæè òÿðúöìÿ, Áàêû, 1981.
13. Íèçàìè Ýÿíúÿâè. Õîñðîâ âÿ Øèðèí, Åëìè òÿíãèäè ìÿòíè, (ôàðñúà). Áàêû, 1960.
14. Ã.Ãàñûìîâ. Íèçàìè äþâðöíäÿ ìóñèãè àëÿòëÿðè, “ßäÿáèééàò” ãÿçåòè, 27
ñåíòéàáð, 1947.
15. Ñ.Àáäóëëàéåâà. Íàðîäíûé ìóçûêàëüíûé èíñòðóìåíòàðèé Àçåðáàéäæàíà, Áàêó, 2000.
16. Ù.Àðàñëû. Íèçàìèäÿ õàëã ñþçëÿðè, õàëã èôàäÿ âÿ çÿðá-ìÿñÿëëÿðè. ÑÑÐÈ
ÅÀ Àçÿðáàéúàí ôèëèàëûíûí õÿáÿðëÿðè, 1942, ¹8.
17. Â.Ì.Æèðìóíñêèé. Òþðêñêèé ãåðîè÷åñêèé ýïîñ. Èçä., Íàóêà, Ë.,
1974.
18. Íèçàìè Ýÿíúÿâè. Èñêÿíäÿðíàìÿ. Áàêû, 1982.
____________
189
Ñeéðàí ßëèéeâ
Ï.MÈÐÀÁÈË: “ÄßÄß ÃÎÐÃÓÄ KÈÒÀÁÛ” Âß ÎÐÒÀ ßÑÐ
ÀÂÐÎÏÀ ÅÏÎÑËÀÐÛÍÄÀ ÈØËßÍÌÈØ ÖÌÓÌÈ ÌÎÒÈÂËßÐ
Âß ÎÕØÀÐ ÈÔÀÄß ÂÀÑÈÒßËßÐÈ
Ãÿðá-Øÿðã ÿëàãÿëÿðèíèí þéðÿíèëìÿñè ìÿäÿíèééÿòëÿðèí ãàðøûëûãëû
áàüëûëûüûíû âÿ öìóìÿí áÿøÿð ìÿäÿíèééÿòèíèí îðòàã ÿñàñëàðûíû ìöÿééÿíëÿøäèðìÿê áàõûìûíäàí ìöùöì ðîë îéíàéûð. Í.È.Kîíðàä,1
Â.M.Jèðìóíñêè,2 Ã.Í.Ïîòàíèí,3 À.Í.Âeñeëîâñêè,4 ß.Øìèäe,5 Ô.ßëèìèðçÿéeâà,6 Ú.Íàüûéeâ,7 ß.Ùöñeéíçàäÿ,8 Ñ.Màíäè,9 Ú.Ëéóèñ,10
Ï.Mèðàáèë,11 Â.Ñ.Âîëêeð12 âÿ îíëàðúà áàøãà àðàøäûðûúûëàð òÿðÿôèíäÿí òÿñòèã eäèëìèø Øÿðã-Ãÿðá ÿäÿáè, ôÿëñÿôè, ìÿäÿíè ÿëàãÿëÿð ñèñòeìè áó ýöí
äÿ þç àêòóàëëûüûíû ñàõëàéûð. Äöíéàíû äîëàøàí ìîòèâ âÿ ñöjeòëÿð Ãÿðáäÿí-Øÿðãÿ âÿ Øÿðãäÿí-Ãÿðáÿ êe÷ÿí îáðàçëàðûí, ìþâçóëàðûí âÿ áàøãà
ñeìàòèê-ñòðóêòóð eëeìeíòëÿðèí äàñòàí ìàòeðèàëû ÿñàñûíäà þéðÿíèëìÿñèíäÿ õöñóñè ÿùÿìèééÿò êÿñá eäèð. “Äÿäÿ Ãîðãóä Kèòàáû”, “Màíàñ”,
“Àëïàìûø”, “Kîðîüëó” êèìè òöðê eïîñëàðûíûí Ãÿðá ôîëêëîðóíà, äàñòàí
âÿ íàüûëëàðûíà òÿñèðè õöñóñè ìàðàã ñàùÿñèäèð.
Mÿëóìäóð êè, ÛÂ-ÂÛÛ ÿñðëÿð àðàñûíäàêû ìöääÿò Àâðîïàíûí òàðèõèíÿ
õàëãëàðûí ìÿñêóíëàøìàñû äþâðö êèìè äàõèë îëìóøäóð. Äþðä ÿñðëèê áó
äþâð àíòèê ñèâèëèçàñèéàíûí ìÿùâè âÿ éeíè áèð ãóðóëóøóí, ôeîäàëèçìèí
éàðàíìàñû èëÿ íÿòèúÿëÿíäè.
Möõòÿëèô àìèëëÿð, î úöìëÿäÿí êÿñêèí øÿêèëäÿ ïèñëÿøÿí èãëèì øÿðàèòè,
ìöõòÿëèô eòíîñëàðû Øèìàëäàí âÿ Øÿðãäÿí Àâðîïàéà êþ÷ìÿéÿ ìÿúáóð
eòäè. Èììèãðàñèéàíûí ÿñàñ ñÿáÿáëÿðèíäÿí áèðè äÿ õàðèúè àìèëëÿðëÿ, áèð
êþ÷ÿðè òàéôàíûí äèýÿðè öçÿðèíÿ ùöúóìó, Ðîìà èìïeðèéàñûíûí çÿèôëÿìÿñè âÿ ñÿðùÿäëÿðèíè ãîðóìàã ýöúöíäÿ îëìàìàñû èëÿ áàüëû èäè.
ÛÂ-Â ÿñðëÿðäÿ áàø âeðÿí “Áþéöê êþ÷”ÿ, ÿñàñÿí, òöðê âÿ àëìàí
òàéôàëàðû äàõèë èäè. ÛÂ ÿñðèí îðòàëàðûíäà áèðëÿøìèø ãîò òàéôàëàðû àðàìñûç
âÿ àüûð äþéöøëÿðäÿí ñîíðà ÿââÿë Äóíàé ÷àéûíäàí Äíeïðÿ âÿ ñîíðà
Äíeïðäÿí Äîíà ãÿäÿð áþéöê áèð ÿðàçèíè ÿëÿ êe÷èðäèëÿð. 375-úè èëäÿ òöðê
òàéôàëàðû îëàí ùóíëàð áó èòòèôàãû äàðìàäàüûí eòäèëÿð. Óçóíìöääÿòëè
ìöùàðèáÿëÿðèí íÿòèúÿñèíäÿ Àòèëëàíûí áàø÷ûëûã eòäèéè Ùóí îðäóñó 436-úû
èëäÿ Áðóãóíä Kðàëëûüûíûí ìþâúóäëóüóíà ñîí ãîéàðàã áþéöê áèð ÿðàçèäÿ
þç èìïeðèéàñûíû éàðàòäû. Áó çàìàí áàø âeðìèø ùàäèñÿëÿð “Íèáeëóíã
____________
ùàããûíäà íÿüìÿ” eïîñóíóí ÿñàñ ñöjeòèíÿ ÷eâðèëäè.13
190
 ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿí eòèáàðÿí Áðèòàíèéà óüðóíäà ìöùàðèáÿëÿð
áàøëàéûð âÿ ÿñðèí 40-úû èëëÿðèíäÿ ñàêñëàð Ðîìà èìïeðàòîðëóüóíà èòàÿò
eòìÿêäÿí áîéóí ãà÷ûðûð, þç ìöñòÿãèëëèéèíè eëàí eäèð âÿ Àâðîïàäàí
ýÿëÿí äèýÿð àëìàí òàéôàëàðû èëÿ ìöáàðèçÿ àïàðàðàã ãàçàíäûãëàðû èñòèãëàëû
ãîðóìàüà ÷àëûøûðëàð. Áöòöí áó ùàäèñÿëÿðèí ôîíóíäà Kðàë Àðòóð ùàããûíäà
ÿôñàíÿëÿð éàðàíûð.14
ÂÛ ÿñðäÿ ïàð÷àëàíìûø Ðîìà èìïeðèéàñûíûí Øÿðã ÿðàçèëÿðè àëìàí
òàéôàëàðû èëÿ Àâðàñèéàíûí ÷þëëÿðèíäÿí ýÿëìèø òöðêäèëëè àâàð òàéôàëàðû àðàñûíäà äþéöø ìeéäàíûíà ÷eâðèëèð. Íÿòèúÿäÿ àâàðëàð ãàëèá ýÿëèð âÿ ÿñðèí
60-úû èëëÿðèíäÿ Oðòà Äóíàé ùþâçÿñèíäÿ þçëÿðèíèí ãöäðÿòëè äþâëÿòèíè –
Àâàð õàãàíëûüûíû éàðàäûðëàð. Áó õàãàíëûüû þç âàðëûãëàðû ö÷öí áàøëûúà òÿùëöêÿ ùeñàá eäÿí Ôðàíê äþâëÿòè úÿíóáè ñëàâéàíëàðëà èòòèôàãà ýèðÿðÿê 796úû èëäÿ áàø âeðìèø äþéöøëÿðäÿ àâàðëàðûí ìÿðêÿçè ãàëàëàðûíû ÿëÿ êe÷èðäèëÿð
âÿ íÿòèúÿäÿ ãöäðÿòëè Àâàð õàãàíëûüûíûí ìþâúóäëóüóíà ñîí ãîéäóëàð.15
“... Mÿðêÿçè Àñèéàäàí Ãÿðáÿ äîüðó (Xÿçÿð äÿíèçèíèí úÿíóáó èëÿ)
àõûí eäÿí, ìöñÿëìàí äèíèíè ãÿáóë eòìèø îüóç òöðêëÿðè õöñóñèëÿ XÛ
ÿñðäÿí eòèáàðÿí Øÿðãè Àíàäîëóäà ìþùêÿìëÿíèðëÿð. Áóíäàí ñîíðà èñÿ
îíëàðûí Kè÷èê Àñèéà éàðûìàäàñûíûí è÷ÿðèëÿðèíÿ ùÿðÿêÿòè õöñóñè eùòèéàúà
çeâðèëèð. Èñëàìûí òöðêëÿð àðàñûíäà äàùà ýeíèø éàéûëìàñû, êàôèðëÿð öçÿðèíÿ
éöðöøöí èäeàëîýèéàñûíà ÷eâðèëìÿñè èëÿ ùÿìèí eùòèéàú áþéöê áèð ìÿíÿâè
ãöââÿ àëûð. Âÿ èñëàì áàéðàüû àëòûíà òîïëàøìûø ñÿëúóãëàð, ñîíðà èñÿ îñìàíëûëàð Áèçàíñû äèç ÷þêäöðöðëÿð... Ùÿìèí òàðèõè ùàäèñÿëÿð “Äÿäÿ
Ãîðãóä” eïîñóíóí èëê ñöjeòëÿðèíè “ðeäàêòÿ” eäèð, éeíè ñöjeòëÿðèí (õöñóñèëÿ ãÿçàâÿòíàìÿ ôîðìàñûíäà) éàðàíìàñûíà ñÿáÿá îëóð. Ùàããûíäà
ñþùáÿò ýeäÿí “ðeäàêòÿ” èøè eïîñ éàçûéà àëûíàðêÿí (âÿ öçö êþ÷öðöëÿðêÿí) äàùà ñèñòeìëè øÿêèëäÿ àïàðûëûð.”16
Éóõàðûäà íÿçÿð ñàëäûüûìûç âÿ òàðèõè ãàéíàãëàðà ñþéêÿíÿí äèýÿð
òàðèõè ôàêòëàð ýþñòÿðèð êè, òöðê âÿ àëìàí òàéôàëàðû eéíè çàìàí âÿ ìÿêàí
äàõèëèíäÿ ýàù áèð-áèðëÿðè èëÿ ìöùàðèáÿëÿð àïàðìûø, ýàù äà öìóìè äöøìÿíÿ, Ðîìà èìïeðèéàñûíà ãàðøû àïàðûëàí äþéöøëÿðäÿ ìöòòÿôèã îëìóøëàð. Ôàêòëàð îíó äà ýþñòÿðèð êè, òöðê òàéôàëàðû Àâðîïàéà ýÿëÿíÿ ãÿäÿð,
àðòûã ôîðìàëàøìûø ìöùàðèáÿ àïàðìàã ìÿäÿíèééÿòèíÿ ìàëèê îëìóøëàð.
Äeìÿëè, áeëÿ éeòêèí ìÿäÿíèééÿòÿ ìàëèê îëàí õàëã àâðîïàëûëàðûí äeäèêëÿðè êèìè “âÿùøè êþ÷ÿðè òàéôàëàð” äeéèë, äèýÿð ñàùÿëÿðäÿ äÿ ìÿäÿíè áàõûìäàí ôîðìàëàøìûø áèð õàëã îëìàëû èäèëÿð.
Àïàðûëàí àðàìñûç ìöùàðèáÿëÿðäÿ ãàçàíäûãëàðû çÿôÿðëÿð ùÿìèí
____________
äþâðëÿðäÿí ÿââÿë âÿ ñîíðà îíëàðûí ãÿëÿáÿëÿðèíè òÿðÿííöì eäÿí âÿ ðeàë
191
êþêëÿðè îëàí íàüûëëàðûí, ÿôñàíÿëÿðèí, î úöìëÿäÿí “Äÿäÿ Ãîðãóä
Kèòàáû”íûí ÿñàñ ìþâçóñóíà çeâðèëìèøäèð.
Áeëÿëèêëÿ, òöðêëÿð Àâðîïàäà éàëíûç ìöùàðèáÿëÿð êe÷èðìÿéèá âÿ àâðîïàëûëàðà âóðóøìàã ìÿäÿíèééÿòèíè þéðÿòìÿéèáëÿð, ùÿì äÿ “Íèáeëóíã
ùàããûíäà íÿüìÿ” âÿ äèýÿð eïîñëàðûí ãèäàëàíäûüû Àòèëëà ùàããûíäà ãîøäóãëàðû äàñòàíëàðû, íàüûëëàðû ýÿòèðèáëÿð âÿ àâðîïàëûëàðà äàñòàí ãîøìàã
ìÿäÿíèééÿòèíè þéðÿäèáëÿð.
Äöíéà ÿäÿáèééàòû õÿçèíÿñèíäÿ eëÿ íàäèð ñÿíÿò èíúèëÿðè âàð êè,
éàëíûç áó ÿñÿðëÿðè éàðàäàí õàëãûí äeéèë, áöòöí áÿøÿðèééÿòèí ìÿíÿâè
ñÿðâÿòè ùeñàá îëóíóð. Ôÿðãëè äöøöíúÿéÿ, äöíéàýþðöøöíÿ, òÿôÿêêöð òÿðçèíÿ ìàëèê îëàí âÿ ìöõòÿëèô õàëãëàðû òÿìñèë eäÿí èíñàíëàð, áó ÿñÿðëÿðè
eéíè äÿðÿúÿäÿ þçöíöíêö ùeñàá eäèð. Tÿðÿííöì eòäèêëÿðè öìóìáÿøÿðè
èäeéàëàðû âÿ ìàëèê îëäóãëàðû ãeéðè-àäè áÿäèè ýþçÿëëèêëÿðè ñàéÿñèíäÿ, áó
ÿñÿðëÿð ÿñðëÿðèí ñûíàüûíäàí ÷ûõìûø âÿ äàèì ìöõòÿëèô çàìàí âÿ ìÿêàí
äàõèëèíäÿ ñÿíÿò áèëèúèëÿðèíèí, òÿäãèãàò÷ûëàðûí âÿ àäè èíñàíëàðûí äèããÿò
ìÿðêÿçèíäÿ îëìóøëàð.
Xàëãûìûçûí øÿõñèééÿò êèòàáû îëàí “Äÿäÿ Ãîðãóä Kèòàáû” áeëÿ ñÿíÿò
íöìóíÿëÿðè àðàñûíäà þí éeðëÿðäÿí áèðèíè òóòóð.
“...ßëáÿòòÿ, áó àáèäÿ òÿêúÿ Àçÿðáàéúàíûí äeéèë, ùe÷ ýeíèø ìÿíàäà òöðê
äöíéàñûíûí äà äeéèë, áöòöí äöíéàíûí ÿí äÿéÿðëè àáèäÿëÿðèíäÿí áèðèäèð.”17
Äöíéàíûí ìöõòÿëèô äèëëÿðèíÿ òÿðúöìÿ eäèëìèø “Äÿäÿ Ãîðãóä Kèòàáû”
áó õàëãëàðûí áèëèì àäàìëàðûíû – òàðèõ÷èëÿðè, ÿäÿáèééàò÷ûëàðû, ñÿíÿò
õàäèìëÿðèíè, ùöãóãøöíàñëàðû, áèð ñþçëÿ, eëìèí ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðèíäÿ
÷àëûøàí òÿäãèãàò÷ûëàðû ùÿìèøÿ þçöíÿ úÿëá eòìèøäèð.
1815-úè èëäÿ àëìàí øÿðãøöíàñû Ù.Ô.Äèòñ òÿðÿôèíäÿí àøêàð eäèëÿðÿê
eëì àëÿìèíÿ òÿãäèì eäèëìèø “Äÿäÿ Ãîðãóä Kèòàáû” ùÿìèí âàõòäàí
Àâðîïà øÿðãøöíàñëàðûíûí, eëÿúÿ äÿ èíýèëèñäèëëè øÿðãøöíàñ àëèìëÿðèí ÿí
÷îõ þéðÿíäèêëÿðè ñÿíÿò ÿñÿðëÿðèíäÿí áèðè îëìóøäóð.
1956-úû èëäÿ Ú.Ñ.Màíäè þçöíöí “Ïîëèôeì âÿ Tÿïÿýþç” àäëû ìÿãàëÿñè
èëÿ “Äÿäÿ Ãîðãóä Kèòàáû” ùàããûíäà èëê äÿôÿ èíýèëèñäèëëè îõóúóëàðà âÿ
òÿäãèãàòúûëàðà ìÿëóìàò âeðèð. “Äÿäÿ Ãîðãóä Kèòàáû”íà îëàí âÿ ýöí-ýöíäÿí àðòàí ìàðàüû, òÿëàáàòû íÿçÿðÿ àëàðàã Ô.Ñöìÿð, À.Óéñàë âÿ Â.Âîëêeð
1972-úè èëäÿ ÿñÿðè èëê äÿôÿ òàì øÿêèëäÿ èíýèëèñ äèëèíÿ òÿðúöìÿ eòìèøëÿð.
Áÿçè íþãñàíëàðà áàõìàéàðàã, áó òÿðúöìÿ äàñòàíûí èíýèëèñ äèëëè îõóúóëàðû àðàñûíäà òàíûíìàñûíäà ÿâÿçñèç ðîë îéíàäû. Áó òÿðúöìÿäÿí ñîíðà
“Äÿäÿ Ãîðãóä Kèòàáû” ãûñà áèð ìöääÿòäÿ äàùà èêè äÿôÿ èíýèëèñ äèëèíÿ
____________
òÿðúöìÿ eäèëäè.
192
Töðê âÿ ÿðÿá äèëëÿðèíè äÿðèíäÿí áèëÿí, óçóí ìöääÿò Éàõûí Øÿðãäÿ
éàøàäûüû ö÷öí áó õàëãëàðûí àäÿò-ÿíÿíÿëÿðèíÿ âÿ òàðèõèíÿ éàõøû áÿëÿä
îëàí òöðê äèëëÿðè äîêòîðó Ú.Ëéóèñ 1974-úö èëäÿ äàñòàíû èêèíúè äÿôÿ, ùÿì
äÿ ÷îõ áöéöê óüóðëà èíýèëèñ äèëèíÿ òÿðúöìÿ eòìèøäèð.
Äàñòàíû èíýèëèñ äèëèíÿ ö÷öíúö äÿôÿ Ï.Mèðàáèë òÿðúöìÿ eòìèøäèð. Ôèêðèìèçúÿ, þí ñþçäÿí, îí èêè áîéóí òÿðúöìÿñèíäÿí, ãeéäëÿðäÿí âÿ áèáëîãðàôèéàäàí èáàðÿò îëàí êèòàá ãîðãóäøöíàñëûüà ñàíáàëëû áèð òþùôÿäèð.
Ùÿð ö÷ òÿðúöìÿíèí ìöÿëëèôëÿðè ÷àï eòäèêëÿðè êèòàáëàðà éàçäûãëàðû þí
ñþçäÿ “Äÿäÿ Ãîðãóä Kèòàáû”, äàñòàíûí éàðàíìà òàðèõè âÿ éeðè, îíëàðûí
äöíéà ìÿäÿíèééÿòèíäÿêè ìþâãeéè ùàããûíäà, îõóúóëàðà ãèéìÿòëè ìÿëóìàòëàð âeðèðëÿð. ßäÿáè-eëìè òÿúðöáÿ òÿñäèã eäèð êè, áþéöê ñÿíÿò ÿñÿðëÿðè äèýÿð ìÿäÿíèééÿòëÿðëÿ ìöãàéèñÿäÿ, îíëàðûí íÿçÿð íþãòÿñèíäÿ áöòöí ãàòëàðû èëÿ à÷ûëûð âÿ äÿðê îëóíóð. “Äÿäÿ Ãîðãóä Kèòàáû”íûí äöíéà
õàëãëàðûíûí äèëëÿðèíÿ òÿðúöìÿñè âÿ ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè òÿúðöáÿñè ñöáóò
eäèð êè, áó àáèäÿíèí áàøãà ìÿäÿíè þëêÿëÿðäÿ äÿéÿðëÿíäèðèëìÿñèíèí òÿäãèãè õöñóñè eëìè ìÿçìóí êÿñá eäèð.18
Mÿëóìäóð êè, äöíéàäà, õöñóñèëÿ ãÿðá ôîëêëîðøöíàñëàðû àðàñûíäà
“Äÿäÿ Ãîðãóä Kèòàáû”íäàêû áÿçè ìîòèâëÿðèí ìÿíøÿ âÿ ìÿíáÿéè èëÿ
áàüëû ìöÿééÿí ôèêèð àéðûëûãëàðû ìþâúóääóð.
Áó ìÿñÿëÿ ùàããûíäà éàçàí áèð ãðóï òÿäãèãàò÷ûëàð áeëÿ èääèà eäèðëÿð
êè, “Äÿäÿ Ãîðãóä Kèòàáû”íäàêû áÿçè ìîòèâëÿð áàøãà ìÿíáÿëÿðäÿí, î
úöìëÿäÿí éóíàí ìèôîëîýèéàñûíäàí ýþòöðöëìöøäöð. Áó ôèêðè äÿñòÿêëÿéÿíëÿðäÿí Màíäè àäûíû ÷ÿêäèéèìèç ìÿãàëÿäÿ èôðàòà âàðàðàã äàñòàíûí
îáðàçëàðûíäàí Tÿïÿýþçöí Ùîìeðèí “Oäèññeéà”ñûíäàêû Ïîëèôeìèí
îõøàðû îëäóüóíó, äàùà äîüðóñó, áó ñóðÿòèí Ùîìeðäÿí ýþòöðöëäöéöíö
èääèà eäèð. Áó ôèêðè ìöÿééÿí äÿðÿúÿäÿ Ëéóèñ äÿ äÿñòÿêëÿéèð.
Màíäèéÿ ÿñàñëàíûá Tÿïÿýþçö éóíàí ñþçö “Ñàðàíäàïeêùîñ”óí àõûðûíúû ö÷ ùeúàñûíûí “äàïeêùîñ”óí òÿùðèô îëóíìóø øÿêëè àäëàíäûðàí Ëéóèñ
äÿ ìÿíòèãñèçëèéÿ éîë âeðèð. “Ñàðàíäàïeêùîñ” èíýèëèñ äèëèíäÿ “íÿùÿíý”
âÿ “40 ëîêàò” (1 ëîêàò – 45 ñì.) êèìè òÿðúöìÿ îëóíóð.
Áó ñþçöí áèðèíúè ùèññÿñè “Ñàðàíäà” éóíàí äèëèíäÿ ãûðõ äeìÿêäèð.
Ñþçöí èêèíúè ùèññÿñè “ïeêùîñ”óí òöðê ìÿíøÿëè “ýþç” ñþçö èëÿ ùe÷ áèð
ÿëàãÿñè éîõäóð. Áóíäàí áàøãà, Tÿïÿýþçöí éóíàí äèëèíäÿ “Kèêëîïàñ”
îëäóüóíó íÿçÿðÿ àëñàã, ìeéäàíà áeëÿ áèð ñóàë ÷ûõûð: ÿýÿð “Äÿäÿ
Ãîðãóä Kèòàáû”íûí ìöÿëëèôè “Tÿïÿýþç” ìèôèíè éóíàíëàðäàí àëûáñà,
îíäà íÿ ö÷öí áèðáàøà “Kèêëîïàñ” àäûíû àëìàéûá, äîëàéû éîëëà Màíäèíèí
âÿ îíóí ôèêðèíÿ øÿðèê ÷ûõàí Ëéóèñèí äeäèéè êèìè “Ñàðàíäàïeêîñ”óí
____________
àõûðûíúû ö÷ ùeúàñûíû òÿùðèô eäÿðÿê þç ãÿùðÿìàíûíà àä âeðèá.
193
Èêèíúè ãðóï òÿäãèãàò÷ûëàðûí ôèêðèíúÿ, “Äÿäÿ Ãîðãóä Kèòàáû” âÿ
Ùîìeð ùeéêàéÿëÿðèíäÿêè ìöøòÿðÿê eëeìeíòëÿð eéíè áèð ìÿíáÿäÿí ýþòöðöëöá. Áó ôèêðè äÿñòÿêëÿéÿíëÿð àðàñûíäà äàñòàíûí èëê òÿäãèãàò÷ûëàðûíäàí áèðè Ãðèìè ýþñòÿðìÿê îëàð.
Ö÷öíúö ãðóï òÿäãèãàò÷ûëàðûí ôèêðèíúÿ, “áó øÿðèêëè” ìîòèâëÿðèí âÿòÿíè Øÿðãäèð. Áó ôèêðèí òÿðÿôäàðëàðûíäàí îëàí Ñìèò Tîìïñîí âÿ Úîíàñ
Áeéëèç òÿðÿôèíäÿí éàçûëìûø “Ùèíäèñòàí íàüûëàðûíûí ìîòèâ âÿ íþâ ýþñòÿðèúèñè” àäëû ÿñÿðèíäÿ, Àðòóð Âeéëèíèí èíýèëèñ äèëèíÿ òÿðúöìÿ eòäèéè
“Mîíãîëëàðûí ýèçëè òàðèõè” êèòàáûíäà âÿ eëÿúÿ äÿ äèýÿð êèòàáëàðäà Øÿðãäÿ, õöñóñèëÿ Ãàôãàçäà Tÿïÿýþç âÿ îíóí îõøàðû îëàí äèýÿð íÿùÿíýëÿð
ùàããûíäà ÷îõëó íàüûëëàðûí ìþâúóäëóüó ãeéä eäèëèð. Øÿðã âÿ Oðòà ÿñð
Àâðîïà äàñòàíëàðûíûí òÿäãèãàò÷ûëàðûíäàí áèðè, ðóñ ôîëêëîðøöíàñû Ïîòàíèí
äÿ áó ôèêðè äÿñòÿêëÿéèð âÿ Øÿðã ìîòèâëÿðèíèí, eëÿúÿ äÿ ãeéðè-àäè ìÿõëóãëàðäàí áÿùñ eäÿí ìîòèâëÿðèí îðòà ÿñð Àâðîïà eïîñëàðûíà ýþñòÿðäèéè
òÿñèð ùàããûíäà éàçûð: “... Ïàñò, Ïàðèñò, Ðàìñòeòeð, Ðàéïà, Ëeîí, Ùþòe âÿ
äèýÿð ôðàíñûç, èòàëéàí, àëìàí àëèìëÿðè áeëÿ áèð íÿòèúÿéÿ ýÿëèðëÿð êè, Kàðë
ùàããûíäà eïîñëàð îðèjèíàë ôðàíñûç eïîñëàðû äeéèë, îíëàð àëìàí òàéôàñû
ôðàíêëàð òÿðÿôèíäÿí Ôðàíñàéà ýÿòèðèëèá. Áó àëìàí eïîñëàðû áóðàäàí Èòàëèéà âÿ Èñïàíèéàéà éàéûëûá. Áeëÿëèêëÿ, “âÿùøè” ôðàíêëàð þç ðÿâàéÿòëÿðèíè
äàùà ìÿäÿíè ãîòëàðà íeúÿ âeðèáëÿðñÿ, ùóíëàð äà þç ÿôñàíÿëÿðèíè ãîòëàðà
âÿ îíëàðûí âàñèòÿñè èëÿ àëìàíëàðà eëÿúÿ âeðèáëÿð. “Ðîëàíä ùàããûíäà íÿüìÿëÿð” Ùóí ùþêìöäàðû Àòèëëà âÿ îíóí èãàìÿòýàùû eïîñóí ìÿðêÿçèíäÿ
äóðóð. Äàùà äÿðèí òàäãèãàòëàð ýþñòÿðÿ áèëÿð êè, àëìàí eïîñóíà ùóí òÿñèðè
éàëíûç êðàëëàðûí àäëàðûíäà éîõ, ùÿì äÿ ñöjeòèí þçöíäÿ ÿêñèíè òàïûá.
Àòèëëà ùàããûíäàêû áèð ñöjeòèí Ãÿðáè Àâðîïà äàñòàíëàðûíäà èøëÿíìÿñèíè
Ä.Àíêîíàääàí ñîíðà À.Í.Âeñeëîâñêè äÿ ýþñòÿðìèøäèð.19
Â.Ãðèì, M.Í.Kîìàðîâ, õöñóñÿí äÿ ôèí àëèìè Xàêèìàí âÿ áàøãà
òÿäãèãàò÷ûëàð òÿðÿôèíäÿí äÿðèíäÿí þéðÿíèëìèø âÿ èêè éöçäÿí àðòûã
âàðèàíòû îëàí áó ìþâçóíóí Øÿðãäÿ âÿ Ãÿðáäÿ éàøàéàí áèð ÷îõ õàëãëàðûí ôîëêëîðóíäà ýeíèø øÿêèëäÿ éàéûëäûüûíû ãeéä eäÿí Â.M.Jèðìóíñêè
Tÿïÿýþçöí Ùîìeðèí “Oäèññeéà” ÿñÿðèíäÿêè Ïîëèôeìèí îõøàðû îëìàñû
ôèêðèíÿ ãàðøû ÷ûõàðàã éàçûð: ””Oäèññeé”èí ãÿäèìëèéèíÿ âÿ ìÿøùóðëóüóíà áàõìàéàðàã, ùe÷ áèð ÿñàñ éîõäóð êè, Ùîìeðèí ïîeìàñûíû äèýÿð âàðèàíòëàðûí ìÿíáÿéè ùeñàá eäÿê. ßêñèíÿ, áó ùàëäà, äèýÿð ÿêñÿð ùàëëàðäà
îëäóüó êèìè, áó ãÿäèì eïîñäà äàùà ãÿäèì õàëã íàüûëëàðûíûí ñöjeòèíäÿí
èñòèôàäÿ eäèëèá.”20
Éóõàðûäàêû ìöõòÿëèô âÿ çèääèééÿòëè ôèêèðëÿð ùàããûíäà äÿðèí
áèëýèëÿðÿ
ìàëèê îëàí Ï.Mèðàáèëèí áó ìÿñÿëÿéÿ ìöíàñèáÿòè âÿ éàíàøìà
____________
òÿðçè áàøãàëàðûíäàí ôÿðãëè âÿ îëäóãúà îðèjèíàëäûð.
194
“Äÿäÿ Ãîðãóä Kèòàáû”íû äöíéà øþùðÿòëè “Ðîëàíä ùàããûíäà íÿüìÿëÿð” (XÛ ÿñð ôðàíê eïîñó), “Íèáeëóíã ùàããûíäà íÿüìÿ” (XÛÛÛ ÿñð
àëìàí eïîñó), “Áeîâóëô” (ÂÛÛ-ÂÛÛÛ ÿñð èíýèëèñ eïîñó) âÿ “Ñèä” (XÛÛ ÿñð
èñïàí eïîñó) êèìè ìöõòÿëèô äöâðëÿðäÿ âÿ ìöõòÿëèô þëêÿëÿðäÿ éàðàíìûø
Àâðîïà ìÿíøÿëè îðòà ÿñð ãÿùðÿìàíëûã äàñòàíëàðû èëÿ ìöãàéèñÿ eäÿí
Ï.Mèðàáèë áeëÿ áèð íÿòèúÿéÿ ýÿëèð êè, áó äàñòàíëàð àðàñûíäà ôîðìà âÿ
ìÿçìóí îõøàðëûüû âàð. Äàñòàíëàð àðàñûíäàêû îõøàðëûüûí áàøëûúà ñÿáÿáèíè
îíëàðû éàðàäàí õàëãëàðûí éàøàäûãëàðû îõøàð ùÿéàò òÿðçèíäÿ àõòàðàí ìöÿëëèô éàçûð êè, øèìàëè àëìàí òàéôàëàðû äà îüóçëàð êèìè áó âÿ éà äèýÿð ñÿáÿáäÿí éàøàäûãëàðû éeðëÿðè òÿðê eòìÿê ìÿúáóðèééÿòèíäÿ ãàëìûø âÿ Àâðîïàíûí úÿíóáóíà êþ÷ìöøëÿð. Áó çàìàí îíëàð ôÿðãëè äöíéàýþðöøöíÿ
ìàëèê òàéôàëàðëà – õðèñòèàíëàðëà ãàðøûëàøûð, îíëàðëà ìöùàðèáÿ eäèð, èòòèôàãà
ýèðèð, îòóðàã ùÿéàò êe÷èðèð âÿ õðèñòèàíëûüû ãÿáóë eäèðëÿð.
Möõòÿëèô úîüðàôè ìÿêàíäà éàøàäûãëàðûíà áàõìàéàðàã, ìàëèê îëäóãëàðû eéíè ùÿéàò òÿðçè îüóçëàðäà âÿ àëìàí òàéôàëàðûíäà îõøàð àäÿòÿíÿíÿ, îõøàð ôèêèð âÿ äöøöíúÿ òÿðçè éàðàäûð âÿ íÿòèúÿäÿ áöòöí áóíëàð þç
ÿêñèíè îíëàðûí éàðàòäûüû eïèê ãÿùðÿìàíëûã äàñòàíëàðûíäà òàïûð.
Kþ÷ÿðè ùÿéàò òÿðçèíèí áó ùÿéàòû éàøàéàí õàëãëàðûí àäÿò-ÿíÿíÿëÿðèíÿ, ìÿäÿíèééÿòèíÿ âÿ ÿäÿáèééàòûíà ÷îõ áþéöê òÿñèð ýþñòÿðäèéèíè
âóðüóëàéàí Ï.Mèðàáèë éàçûð: “Áöòöí îðòà ÿñð eïèê ÿäÿáèééàòû áó éeðäÿéèøìÿäÿí äîüóëìóøäóð. “Äÿäÿ Ãîðãóä Kèòàáû” äà, “Ðîëàíä ùàããûíäà
íÿüìÿëÿð”, “Áeîâóëô”, “Ñèä” âÿ “Íèáeëóíã ùàããûíäà íÿüìÿ” êèìè
ìöùàðèáÿ ãöðóðóíóí, îâ íèäàëàðûíûí, ãûëûíú äþéöøëÿðèíèí, ãàëõàíëàðûí
úèíýèëòèñèíèí, øàùèíëÿðèí ãàíàä ÷àëìàñûíûí, ïèâÿ âÿ øÿðàá áàäÿëÿðèíèí
òîããóøìàñûíûí, éàðàëûëàðûí âÿ þëÿíëÿðèí èíèëòèñèíèí, ãÿëÿáÿ âÿ ãàðÿò
ùàéãûðòûñûíûí ìÿùñóëóäóð.”21
Mèðàáèëÿ ýþðÿ, ùÿì “Äÿäÿ Ãîðãóä Kèòàáû”, ùÿì äÿ éóõàðûäà
àäëàðû ÷ÿêèëÿí äàñòàíëàð èêè ùÿéàò òÿðçèíèí – êþ÷ÿðè âÿ îòóðàã ùÿéàòûí âÿ
èêè ìÿäÿíèééÿòèí – øèôàùè âÿ éàçûëû ìÿäÿíèééÿòèí èçëÿðèíè þçëÿðèíäÿ
òÿúÿññöì eòäèðèð.
Tÿäãèãàò÷û áó äàñòàíëàðäàêû öìóìè îõøàðëûüû, ùÿì äÿ îíëàðäàêû
îõøàð ìîòèâëÿðëÿ ÿëàãÿëÿíäèðèð. Mèðàáèëÿ ýþðÿ, ìîòèâëÿð õàëã äàñòàíëàðûíûí éàðàíìàñûíäà ÷îõ áþéöê ðîë îéíàéûð. Áeëÿ êè, ìîòèâëÿð, èëê íþâáÿäÿ äàñòàí ãîøàíëàðà ÿñàñ ìþâçóíó éeðëÿøäèðìÿéÿ èìêàí âeðèð. Mÿùç
ìîòèâëÿðèí êþìÿéè ñàéÿñèíäÿ äàñòàí ãîøàí þç èñòeäàäûíû íöìàéèø
eòäèðèð. Mîòèâëÿð äàñòàíëàðûí ñêëeòèäèð. Möÿëëèô ìîòèâëÿðè ìþùêÿì âÿ
____________
äÿéèøìÿç ùeñàá eäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ îíëàð ÷îõ àç äÿéèøèð âÿ éàëíûç
195
äàñòàí ãîøàíûí ìÿùàðÿòèíäÿí àñûëû îëàðàã ìîòèâëÿðèí àçàúûã ôÿðãëÿíÿí
âàðèàíòëàðû éàðàíà áèëèð.
Töðê âÿ úÿíóáè ñëàâéàí õàëãëàðûíûí ãÿùðÿìàíëûã äàñòàíëàðûíûí ãàðøûëûãëû ÿëàãÿñèíè òàðèõè òèïîëîjè âÿ òàðèõè ýeíeîëîjè áàõûìäàí àðàøäûðàí
Ú.Íàüûéeâ Â.M.Jèðìóíñêèíèí “ìöõòÿëèô õàëãëàðûí ôîëêëîðóíäà áèð ñûðà
ìîâçóëàð, ìîòèâëÿð, ñöjeòëÿð ìöâúóääóð êè, îíëàð àðàñûíäà îõøàðëûã
ìöÿééÿí èúòèìàè âÿ ìÿíÿâè øÿðàèòèí èíêèøàôû èëÿ áàüëûäûð” ôèêðèíÿ ÿñàñëàíàðàã ìîòèâëÿðèí öìóìáÿøÿðè ìàùèééÿò äàøûäûüûíû ãeéä eäèð âÿ ôîëêëîðäàêû âÿ ÿñàñÿí äÿ ìöõòÿëèô õàëãëàðûí ãÿùðÿìàíëûã eïîñëàðûíäàêû îõøàðëûüû, áó õàëãëàðûí ùÿéàò òÿðçèíäÿêè ìöÿééÿí ãàíóíàóéüóíëóüóí
íÿòèúÿñè ùeñàá eäèð.22
Mîòèâëÿð ùÿì äÿ òàðèõè ùàäèñÿëÿðè òÿðòèá eòìÿéÿ õèäìÿò ýþñòÿðèð.
Oíëàð íÿñèëëÿðäÿí íÿñèëëÿðÿ þòöðöëÿðÿê éàääàøëàðà ùÿêê îëóíìóø ùÿãèãè äþéöøëÿðèí, ìöùàðèáÿëÿðèí âÿ ãóðòóëóø ñàâàøëàðûíûí þçÿéèäèð. Mîòèâëÿð îíëàðû éàðàäàí õàëãëàðûí ãÿëÿáÿëÿðè ùÿêê îëóíìóø ùeéðÿòàìèç
äàøëàðà ÷eâðèëèá. Ôàêòëàð ìöÿëëèôèí òÿñâèðèíè ÿôñàíÿâè íàüûëëàðäàí âÿ
ìèôëÿðäÿí àéûðûð. Möÿëëèô îíëàðû ýeíèøëÿíäèðÿ âÿ éà èñòÿäèéè ãÿäÿð ìÿúàçëàðäàí èñòèôàäÿ eäÿ áèëÿð, ëàêèí ìîòèâëÿð äÿéèøìÿç; òàðèõè ùàäèñÿëÿðèí
þçëÿðè ãÿäÿð äÿéèøìÿç ãàëìàëûäûð. Áó, øèôàùè ÿäÿáèééàòûí õöñóñèééÿòèäèð. Äðóèä ôÿëñÿôÿñèíÿ áÿíçÿéèð: “Ñþç äàø öçÿðèíÿ éàçûëäûüû êèìè
éàääàøëàðà ùÿêê îëóíóð.”23
Mèðàáèë “Äÿäÿ Ãîðãóä Kèòàáû” âÿ îðòà ÿñð Àâðîïà äàñòàíëàðûíäà
áèð ñûðà îðòàã ìîòèâëÿðèí ìþâúóä îëäóüóíó ýþñÿòðèð. Möÿëëèô äàñòàíëàðäàêû öìóìè îõøàðëûüû ñöáóò eòìÿê ö÷öí îíëàðäàêû ÿñàñ ìîòèâëÿðè âÿ
áó ìîòèâëÿðèí èôàäÿ òÿðçèíè àéðû-àéðûëûãäà ìöãàéèñÿ eäèð.
O, ôeîäàëûçìè äàñòàíëàðäàêû îõøàð ìîòèâëÿðèí ÿí ÿñàñû ùeñàá eäèð âÿ
áeëÿ áèð ãÿíàÿòÿ ýÿëèð êè, eéíè áàçèñ îõøàð öñòãóðóìëàð éàðàäûð: “Áèç
ýþðöðöê êè, îüóçëàð âÿ øèìàëè àëìàí òàéôàëàðû eéíè äöíéàýþðöøöíö áþëöøöðëÿð. Möñÿëìàí âÿ õðèñòèàí äöíéàñû èëÿ òîããóøìà, îòóðàã ùÿéàò îíëàðûí
éàøàéûø òÿðçèíÿ, ÿäÿáèééàòûíà òÿñèð eäÿí eéíè èúòèìàè âÿ ïñèõîëîjè
àìèëëÿðè éàðàäûð. Áó îõøàð øÿðòëÿð “öìóìè” áèð äèë – äàñòàí äèëèíè éàðàäûð. Áó äèë ãeéðè-àäè äÿðÿúÿäÿ ïîeòèêäèð, ÷öíêè îíäàêû ìÿúàçëàðûí,
ìöáàëèüÿíèí, ìeòàôîðàíûí, áÿíçÿòìÿíèí, àëëèòeðàñèéàíûí, òÿêðàðûí,
òÿøõèñëÿðèí ñeùðêàð äöíéàñû áèçèì ãàðøûìûçäà ôàíòàñòèê áèð àëÿì à÷ûð.”24
Mèðàáèë ôeîäàëèçìè áó äàñòàíëàðûí èúòèìàè ÷ÿð÷èâÿñè ùeñàá eäèð. Áó
úÿìèééÿòäÿ éàøàéàí ìöõòÿëèô òÿáÿãÿëÿð áèð-áèðè èëÿ ìþùêÿì áàüëàðëà
____________
áàüëûäûðëàð. Úÿíýàâÿðëÿð ýàù þç õàíëàðû, êðàëëàðû óüðóíäà âóðóøàðàã
196
ùÿëàê îëóð (“Äÿäÿ Ãîðãóä”äà Áeéðÿê, “Ðîëàíä ùàããûíäà íÿüìÿëÿð”äÿ Ðîëàíä), ýàù äà îíà ãàðøû ÷ûõûðëàð (“Äÿäÿ Ãîðãóä”äà Àðóç,
“Ñèä”äÿ Ñèäèí êöðÿêÿíëÿðè). Áó úÿìèééÿò ìöùàðèáÿëÿð öçÿðèíäÿ
äàéàíàí áèð ãóðóëóøäóð.
Àäëàðû ÷ÿêèëÿí äàñòàíëàðûí ÿñàñ ñÿùèôÿëÿðè áó ìöùàðèáÿëÿðäÿí ñþç à÷ûð.
Èñòÿíèëÿí éeðñèç áèð ñþç âÿ éà éàëíûø áèð ùÿðÿêÿò ìöùàðèáÿéÿ ñÿáÿá îëóð.
Áó ìöùàðèáÿëÿð äÿ, þç íþâáÿñèíäÿ, äàñòàíëàðûí ÿñàñ ìþâçóñóíà ÷eâðèëèð.
Mÿëóìäóð êè, äàñòàíëàðäàêû áèð ìîòèâ äèýÿðëÿðèíèí éàðàíìàñûíà
õèäìÿò eäèð âÿ áó äà äàñòàíëàðûí ùÿì ôîðìà, ùÿì äÿ ìÿçìóíúà ôîðìàëàøìàñûíäà áþéöê ðîë îéíàéûð. Mèðàáèëÿ ýþðÿ, áó äàñòàíëàðû áèðëÿøäèðÿí ÿñàñ ìîòèâëÿðäÿí áèðè äÿ ãèñàñ ìîòèâèäèð. Oüóëëàð þç àòàëàðûíûí,
àòàëàð îüóëëàðûíûí ãèñàñûíû àëûð. Ãàðäàø ãàðäàøûíûí, êðàë, õàí þç úÿíýàâÿðëÿðèíèí äöøìÿíèíè öëäöðìÿêëÿ îíëàðûí ãèñàñûíû àëûðëàð.
Ãàçàí õÿéàíÿòèí ãóðáàíû îëàí èýèä Áeéðÿéèí ãèñàñûíû äàéûñû Àðóçó
þëäöðìÿêëÿ àëûð (“Äÿäÿ Ãîðãóä”). Ðîëàíä õàèíúÿñèíÿ þëäöðöëöð, ëàêèí
ñîíðàäàí îíóí ãèñàñû àëûíûð. Áeîâóëô ÿjäàùà èëÿ âóðóøàðêÿí îíó òÿðê
eòìèø úÿíýàâÿðëÿðè àèëÿëÿðè èëÿ áèðëèêäÿ ñöðýöí eäèð. Ñèä ãûçëàðûíû èíúèäÿí, îíëàðû äöéÿí âÿ òÿùãèð eäÿí êöðÿêÿíëÿðèíè öëöìÿ ìÿùêóì eäèð.25
Mèðàáèëÿ ýþðÿ, äàñòàíëàðäà òÿñâèð îëóíàí ãèñàñàëìà ìîòèâè èëê áàõûøäàí øÿðÿô ìÿñÿëÿñè ùeñàá eäèëèðñÿ, ÿñëèíäÿ î, èúòèìàè ìàùèééÿò êÿñá
eäèð. Áeëÿ êè, ãèñàñàëìà àøàüû ñÿâèééÿäÿ îëñà äà, èúòèìàè ãàéäà-ãàíóíó
ãîðóéóá ñàõëàìàã ìÿãñÿäèíè ýöäöð.
Möÿëëèô äèããÿòè éàëíèç ìîòèâëÿðäÿêè îõøàðëûüà äeéèë, eëÿúÿ äÿ áó
ìîòèâëÿðèí àéðûëìàç ùèññÿñè îëàí îðòà ÿñð ö÷öí õàðàêòeðèê ÿøéàëàðûí
áÿäèè òÿñâèðèíäÿêè îõøàðëûüà âÿ îíëàðà ìöõòÿëèô õàëãëàðûí îõøàð ìöíàñèáÿòëÿðèíÿ éþíÿëäèð. Áó ÿøéàëàð è÷ÿðèñèíäÿ ãûëûíú õöñóñè èëÿ äèããÿòè úÿëá
eäèð... Äàñòàíëàðäà ãûëûíú àäè ñèëàùäàí ÷îõ úÿíýàâÿðèí éîëäàøû, áÿäÿíèí
àéðûëàìç áèð öçâö, îíóí ìþâúóäëóüóíóí, òÿùëöêÿñèçëèéèíèí, ãÿëÿáÿñèíèí ðÿìçè âÿ ùàêèìèééÿòèíèí ùÿääè êèìè òÿñâèð îëóíóð. Ãûëûíúà ùþðìÿòëÿ éàíàøûëûð, îíà “Çöëôèãàð” (Ïeéüÿìáÿðèí ßëèéÿ âeðäèéè ãûëûíú,
“Äÿäÿ Ãîðãóä”), “Äóðeíäàë” (Kàðëûí Ðîëàíäà âeðäèéè ãûëûíú), “Ðîëàíä
ùàããûíäà íÿüìÿëÿð” “Jîéeóñe âÿ Jîéeóñ” (Çàðëeìàíäûí ãûëûíúû) êèìè
àäëàð âeðèëèð, äàø-ãàøëà áÿçÿäèëèð.
Äàñòàíëàðäà ýeíèø éeð âeðèëÿí âÿ ÿñàñ ìþâçóíóí èíêèøàô
eòäèðèëìÿñèíÿ õèäìÿò eäÿí ìîòèâëÿð è÷ÿðèñèíäÿ çèéàôÿò âÿ éàñ ìîòèâëÿðè
____________
õöñóñè éeð òóòóð.
197
Þç ÿçèç âÿ éàõûíëàðûíà éàñ òóòàí ãÿùðÿìàíëàðûí ýþç éàøëàðû òþêìÿñè,
øèâÿí ãîïàðìàñû, ñà÷ éîëìà, öç úûðìà ôÿàëèééÿòëÿðè èëÿ òeàòðëàøäûðûëàðàã
òÿñèðëè ñÿùíÿëÿð éàðàäûëûð. Áó ñÿùíÿëÿðèí òÿñâèðè çàìàíû èñòèôàäÿ îëóíàí
áÿäèè âàñèòÿëÿð âÿ ñÿùíÿëÿðèí þçö îõøàð áèð øÿêèëäÿ èôàäÿ îëóíóð. “Äÿäÿ
Ãîðãóä”äà òeç-òeç èøëÿíÿí “Ãàðà ãûéìà ýþçëÿðè ãàí-éàøëà äîëäó”,
“ôÿðéàä, ôÿüàí eëÿäè, àüëàäû”, “ýöç àëìàñû êèìè àë éàíàüûíû ÷ÿêäè úûðäû”
êèìè èôàäÿëÿð äèýÿð äàñòàíëàðäà äà eéíè øÿêèëäÿ òÿêðàðëàíûð.
Ðîëàíäûí íèøàíëûñû Àóäe îíóí þëöì õÿáÿðèíè àëäûãäà “öçöíö éûðòûá
úûðûð” (eñýðàòèíe), “ýþçëÿðèíäÿí éàø ýÿëèð” (ïëîðeò äeñ îèëç). “Ýþçëÿðèíäÿí ãàíëû éàø àõàð” (Ëëîðà äe ëîñ îéîñ) èôàäÿñèíèí âÿ éóõàðûäàêû
äèýÿð èôàäÿëÿðèí “Ñèä”äÿ òeç-òeç èøëÿíäèéèíè ãeéä eäÿí Mèðàáèë äàñòàí
ãîøàíëàðûí “òeõíèêè áèð àëÿò” êèìè èñòèôàäÿ eòäèêëÿðè áó èôàäÿëÿðèí eòíèê
áèð õöñóñèééÿò îëäóüóíó âóðüóëàéûð.
Áöòöí áàøãà ìîòèâëÿð êèìè, çèéàôÿò ìîòèâè äÿ ìöÿééÿí áèð úÿìèééÿòèí ìàëèê îëäóüó eòíèê äÿéÿðëÿðè ýöçýö êèìè þçöíäÿ ÿêñ eòäèðèð.
Mèðàáèë äàñòàíëàðäà òÿñâèð îëóíàí çèéàôÿòëÿðè ñeâèíú âÿ êÿäÿð
àðàñûíäà áèð êþðïö ùeñàá eäèð. O, “Äÿäÿ Ãîðãóä”äàêû ñÿêêèç çèéàôÿòäÿí éeääèñèíèí øÿíëèê ìÿãñÿäè èëÿ òîïëàíäûüûíû âÿ éàëíûç ñîíóíúóíóí
È÷ âÿ Äûø îüóçóí ïàð÷àëàíìàñûíà, Oüóçóí ôàúèÿñèíÿ ùÿñð îëóíäóüóíó
ãeéä eäèð. Áóíóíëà áeëÿ, çèéàôÿòëÿð, äèýÿð ìîòèâëÿð êèìè äàñòàíëàðäà
ñöjeò õÿòòèíèí èíêèøàôûíà õèäìÿò eäèð.
“Äÿäÿ Ãîðãóä Kèòàáû”íûí äþðäöíúö áîéóíäà òÿñâèð îëóíàí
çèéàôÿòäÿ Ãàçàí õàí îüëóíó àúûëàéûð, îüëóíóí úàâàáû îâà âÿ ñîíðàêû
äèýÿð ùàäèñÿëÿðÿ àïàðûá ÷ûõàðûð.
Eëÿúÿ äÿ îíóíúó áîéäàêû ãîíàãëûã çàìàíû ñÿðõîø îëàí Ñÿýðÿê þç
ãàðäàøûíûí ÿñèðëèêäÿ îëäóüóíó þéðÿíèð âÿ îíó àçàä eòìÿéÿ éîëëàíûð.
“Áeîâóëô”äà çèéàôÿòëÿð øÿíëèê âÿ êÿäÿðèí öìóìè íÿòèúÿñè êèìè
òÿñâèð îëóíóð.
Áeîâóëô éeðëè ÿùàëèíè Ãðeíäàëäàí ãîðóìàüà ýÿëèð âÿ áó çàìàí
îíóí ýÿëèøè øÿðÿôèíÿ ãîíàãëûã òÿøêèë eäèëèð. Ëàêèí ãîíàãëûã ôàúèÿ èëÿ
áèòèð. Oðàéà ýÿëÿí Ãðeíäàë àìàíñûçëûãëà ÿñýÿðëÿðè ãûðûð.
Mèðàáèë eéíè ùàäèñÿíèí “Ñèä”äÿ äÿ áàø âeðäèéèíè éàçûð. Ñèä ÿðÿ âeðäèéè ãûçëàðûíû ãîíàã ÷àüûðûð. Øÿíëèê íÿòèúÿñèíäÿ ìÿëóì îëóð êè, êöðÿêÿíëÿðè îíà õÿéàíÿò eäèð âÿ ãûçëàðûíà èøýÿíúÿ âeðèðëÿð. Oíà ýþðÿ äÿ Ñèä
ãîíàãëûã çàìàíû êöðÿêÿíëÿðèíèí eäàìûíà ôÿðìàí âeðèð. “Íèáeëóíã
ùàããûíäà íÿüìÿ”äÿ äÿ ÿñàñ ùàäèñÿëÿð ãîíàãëûã çàìàíû áàø âeðèð.
Ñèãôèðä îâ çàìàíû ãÿòëÿ éeòèðèëèð. Tÿøêèë eäèëìèø ãîíàãëûã çàìàíû eïî____________
ñóí ãÿùðÿìàíëàðûíûí ùàìûñû þëäöðöëöð.
198
Äàñòàíëàðäà òÿñâèð îëóíàí äèýÿð áèð îðòàã ìîòèâ ìÿëÿêëÿ áàüëûäûð.
Oíëàð, äeìÿê îëàð êè, áöòöí äàñòàíëàðäà eéíè âÿçèôÿíè éeðèíÿ éeòèðèðëÿð.
Äàùà äîüðóñó, äàñòàí ãÿùðÿìàíëàðû èëÿ Àëëàù àðàñûíäà âàñèòÿ÷è ðîëó
îéíàéûðëàð. Mèðàáèëÿ ýþðÿ, “Äÿäÿ Ãîðãóä Êèòàáû”íäà ßçðàèëèí
ôÿàëèééÿòè äèíè ìàùèééÿò äàøûéûð. O, Äÿëè Äîìðóëëà Àëëàù àðàñûíäà
ÿëàãÿ éàðàäûð. Àëëàùûí ÿìðëÿðèíè îíà ÷àòäûðûð âÿ áeëÿëèêëÿ, ö÷áóúàãëû áèð
èéeðàðõèéà éàðàäûð: Äÿëè-Mÿëÿê-Àëëàù.
“Ðîëàíä ùàããûíäà íÿüìÿëÿð”äÿ áó âÿçèôÿíè Úÿáðàéûë éeðèíÿ
éeòèðèð. Mèðàáèëÿ ýþðÿ, Úÿáðàéûë òeõíèêè áèð âàñèòÿäèð. O, Ðîëàíäûí
þëöìö ùàããûíäà õÿáÿð ýÿòèðèð âÿ ñîíðà äà îíóí úàíûíû àëûð. “Ñèä”äÿ
Úÿáðàéûë Ñèäèí éóõóñóíà ýèðèð âÿ îíó ýþçëÿéÿí óüóðëàð ùàããûíäà îíà
õÿáÿð âeðèð, îíó áó èøëÿðè éeðèíÿ éeòèðìÿéÿ ÷àüûðûð.
“Äÿäÿ Ãîðãóä” âÿ äèýÿð àäëàðû ÷ÿêèëÿí äàñòàíëàðäà òeç-òeç õàòûðëàíàí ìîòèâëÿðäÿí áèðè äÿ “ÿjäàùà” ìîòèâèäèð. Øÿðã õàëãëàðûíûí, eëÿúÿ
äÿ òöðêäèëëè õàëãëàðûí àüûç ÿäÿáèééàòûíäà çîõ ýeíèø éàéûëìûø áó ìîòèâÿ
ìöíàñèáÿò ìöõòÿëèôäèð. Mèðàáèëÿ ýþðÿ, ÿjäàùà òöðêëÿðèí ðóùè äöíéàñûíäà áþéöê ðîë îéíàìûøäûð. Töðê ÿäÿáèééàòûíäà âÿ èíúÿñÿíÿòèíäÿ ÿñàñÿí
ìöñáÿò áèð eëeìeíò êèìè èøëÿíÿí ÿjäàùàéà ùþðìÿòëÿ éàíàøûëäûüûíû õàòûðëàäàí ìöÿëëèô òöðêäèëëè õàëãëàðûí òîõóäóüó õàë÷àëàðûí öçÿðèíäÿ ÿjäàùà
ðÿñìèíèí èøëÿíìÿñèíèí äÿ áó ùþðìÿòäÿí èðÿëè ýÿëäèéèíè âóðüóëàéûð.
“Äÿäÿ Ãîðãóä” ãÿùðÿìàíëàðû êèìè Áeîâóëô äà ãeéðè-èíñàíè ãöââÿëÿðëÿ âóðóøóð. O, äÿíèç íÿùÿíýè Ãðeíäàë èëÿ òÿêáÿòÿê äþéöøÿ ýeäèð,
ÿââÿëúÿ Ãðeíäàëû, ñîíðà îíóí ãèñàñûíû àëìàüà ýÿëÿí àíàñûíû þëäöðöð âÿ
ñîíäà îä ïöñêöðÿí ÿjäàùà èëÿ äþéöøäÿ àëäûüû éàðàäàí þëöð.
Mèðàáèë “Äÿäÿ Ãîðãóä Êèòàáû”íäàêû øÿð ãöââÿëÿðëÿ “Áeîâóëô”äàêû
ìèôèê ãöââÿëÿð àðàñûíäà ôÿðã îëäóüóíó ãeéä eäèð.
Oíóí Tÿïÿýöçÿ îëàí ìöíàñèáÿòè áó “ìèô” ùàããûíäà éàçàí áöòöí
òÿäãèãàò÷ûëàðäàí ôÿðãëèäèð. O, ùÿð øeéäÿí ÿââÿë, Tÿïÿýþçöí ìèôèê âÿ éà
èúòèìàè áèð âàðëûã îëìàñûíû àéäûíëàøäûðìàüà úàí àòûð. Mÿëóìäóð êè,
Tÿïÿýþçöí àíàñû ïÿðè, àòàñû èñÿ îüóçëàðûí íöìàéÿíäÿñèäèð. Ãeéðèèíñàíè ôîðìàéà âÿ ýöúÿ ìàëèê îëàí Tÿïÿýþç Àâðîïà äàñòàíëàðûíäàêû
äèýÿð ìèôèê ãöââÿëÿðäÿí îíóíëà ôÿðãëÿíèð êè, îíóí äàìàðëàðûíäà îüóç
ãàíû àõûð âÿ îíó îüóç þçö éàðàäûá âÿ áÿñëÿéèá. Oüóç þç éàðàòäûüûíûí
eùòèéàúûíû þäÿéÿ áèëìèð. Tÿëÿáàòû þäÿìÿéÿí Tÿïÿýþç îüóçà ìöõàëèô
÷ûõûð. Mèðàáèëÿ ýþðÿ, Tÿïÿýþçö áèð Mîíñòðà (áÿäùeéáÿò âàðëûüà)
÷eâèðÿí îüóçóí þçöäöð.26
Ëàêèí î, áèð øeéè óíóäóð êè, Tÿïÿýþç úÿìèééÿòäÿí ìöìêöí îëìà____________
éàí øeéëÿð òÿëÿá eäèð. O, îíó ÿìèçäèðÿí ãàäûíëàðûí ÿââÿëúÿ ñöäöíö,
199
ñîíðà èñÿ ãàíûíû âÿ úàíûíû àëûð. Ãîéóí-ãóçó èëÿ êèôàéÿòëÿíìÿéÿí Tÿïÿýþç óøàãëàðû âÿ áþéöêëÿðè éeìÿéÿ áàøëàéûð âÿ áeëÿëèêëÿ äÿ îüóçóí
àìàíñûç äöøìÿíèíÿ ÷eâðèëèð.
Áèçèì ôèêðèìèçúÿ, “Äÿäÿ Ãîðãóä Kèòàáû”íûí ìöÿëëèôè Tÿïÿýþçö
òÿñàäöôÿí éàðàòìàéûá. Mÿëóìäóð êè, îüóç áÿéëÿðè êàôèðëÿð öçÿðèíäÿ
ãÿëÿáÿ ÷àëäûãäà îíëàðäàí éàëíûç âàð-äþâëÿò àëìàéûáëàð. Oüóç áÿéëÿðè
êàôèðëÿðèí ýþçÿë ãûçëàðûíû äà ÿñèð ýþòöðöá âÿ ùÿòòà îíëàðëà eâëÿíèáëÿð.
Áèç áeëÿ äöøöíöðöê êè, äàñòàíäàêû çîðëàíàí ïÿðè êàôèð ãûçëàðûíûí, îíäàí
äîüóëàí Tÿïÿýþç èñÿ Oüóçà íèôðÿò ðóùóíäà òÿðáèéÿ îëóíàí óøàãëàðûí
öìóìèëÿøäèðèëìèø îáðàçûäûð.
Mèðàáèë Tÿïÿýöçö äàñòàí ö÷öí çÿðóðè, äöøöíöëìöø áèð ìîòèâ ùeñàá
eäÿðÿê éàçûð: “Âÿ ùÿòòà ñèêëîï íàüûëû éóíàí âÿ ÿðÿá ìÿíáÿëÿðèíäÿí
“àëûíìûø” îëñàéäû áeëÿ, îíóí àëûíìàñû âàõòûíäà eäèëìèø áèð “ñe÷èì”äèð.
Äàñòàí ìöÿëëèôèíèí âàõòûíäà eòäèéè âÿ èúòèìàè eùòèéàúëàðà óéüóíëàøäûðûëìûø òÿðáèéÿâè ÿùÿìèééÿò êÿñá eäÿí eëÿ áèð ñe÷èì êè, îíóí âàñèòÿñè èëÿ
Oüóç îçàíû ñàíêè òÿêðàð-òÿêðàð þç äèíëÿéèúèëÿðèíÿ, îíëàðû ýþçëÿéÿí ýÿëÿúÿê áþùðàí ùàããûíäà õÿáÿðäàðëûã eòìÿê èñòÿéèð.”27
“Äÿäÿ Ãîðãóä Kèòàáû”âÿ Àâðîïà äàñòàíëàðûíäà èøëÿíÿí ìàðàãëû
ìîòèâëÿðäÿí áèðè äÿ éóõó ìîòèâèäèð. Äàñòàíëàðûí ùàìûñûíäà îíäàí eéíè
ìÿãñÿä ö÷öí èñòèôàäÿ eäèëèð.
Äàñòàíëàðûí ÿñàñ ãÿùðÿìàíëàðû áàø âeðÿúÿê ùàäèñÿëÿðè ãàáàãúàäàí
éóõóäà ýþðöðëÿð. Ãàçàíûí ýþðäöéö éóõó ãàðäàøû Ãàðàýöíÿ òÿðÿôèíäÿí
éîçóëóð âÿ ìÿëóì îëóð êè, Ãàçàíû áþéöê áèð ôàúèÿ ýþçëÿéèð.
×àðëeìàäíe ãîðõóíú ÿëàìÿòëÿðëÿ äîëó éóõó ýþðöð.
“Íèáeðëóíã ùàããûíäà íÿüìÿ”äÿ Kðèìáèëäèí éóõóñó eïîñóí áöòöí
äðàìàñûíû âÿ ôàúèÿñèíè ãàáàãúàäàí ýþñòÿðèð. O, éóõóäà þç øàùèíèíèí èêè
ãàðòàë òÿðÿôèíäÿí ìÿùâ eäèëäèéèíè ýþðöð. Áó äÿùøÿòëè ìÿíçÿðÿäÿí îíóí
ãÿëáèíè “äöíéà áîéäà áèð êÿäÿð” áöðöéöð. O, éîçóëìàã ö÷öí éóõóñóíó
àíàñûíà äàíûøûð.28
Ãàçàí äà éóõóñóíäà öç øàùèíèíèí þëäöðöëäöéöíö ýþðöð, Kðèìáèëä
äÿ. Ãÿðèáÿ áÿíçÿéèøäèð, àíúàã, áèçúÿ, òÿñàäöôè áÿíçÿéèø äeéèë. Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðóíäà éóõó ìîòèâèíäÿí îëäóãúà ÷îõ èñòèôàäÿ îëóíóð. Mÿùÿááÿò äàñòàíëàðûíûí ÿêñÿðèééÿòèíäÿ äàñòàí ãÿùðÿìàíëàðû þç ñeâýèëèëÿðèíè èëê äÿôÿ éóõóäà ýþðöðäöëÿð.
Ïîòàíèí Àâðîïà eïîñëàðûíû áîë-áîë èñòèôàäÿ îëóíàí éóõó ìîòèâèíèí
øÿðã eïîñëàðûíäàí àëûíäûüûíû éàçûð âÿ ôèêðèíè ÿñàñëàíäûðìàã ö÷öí
____________
îíëàðûí ìöãàéèñÿñèíè àïàðûð.
200
Ãÿùðÿìàíëûã äàñòàíëàðûíû “eïèê áèð ìÿíçÿðÿ“ àäëàíäûðàí Ï.Mèðàáèë
îíëàðûí ìàùèééÿòèíè à÷àðêÿí îðèjèíàë âÿ ìàðàãëû ìöëàùèçÿëÿð èðÿëè ñöðöð:
“Oçàíëàð (Áàðäëàð) eïèê ìÿíçÿðÿíè íeúÿ ÷ÿêèðëÿð êè, îõóúóëàð îíó ùÿì
eøèäÿ, ùÿì äÿ ýþðÿ áèëñèíëÿð? Áó ñóàë î âàõò ÿëà úàâàá òàïà áèëÿð êè, áèç
þçöìöçÿ “eïèê ìÿíçÿðÿ íÿäèð?” ñóàëûíû âeðÿê. Áóíó eòìÿê ö÷öí áèç
þçöìöçö ìöøàùèäÿ÷è éeðèíÿ ãîéàã. Mÿñÿëÿí, ôÿðç eäÿê êè, ÷èìÿðëèêäÿ
äàéàíûá öçÿðèíäÿ òÿê-òöê áèòêèëÿð âÿ éà óçàãäàí ýöðöíÿí õàðàáàëûüà
÷eâðèëìèø áèð ãÿñðèí áÿíäëÿðè îëàí âÿ éà ùe÷ íÿ îëìàéàí ÷ûëïàã âÿ äàëüàëàðûí àðàìñûç ùöúóìëàðûíäàí ùàìàðëàøìûø áþéöê ãàéàëàð çÿíúèðèíÿ
áàõûðûã. Áóíëàð ñîëäàí ñàüà âÿ éà ñàüäàí ñîëà äèããÿò éeòèðÿðêÿí ýþðäöéöìöç áèð ìÿíçÿðÿíèí ùèññÿëÿðè, ôðàãìeíòëÿðèäèð. Oíëàðûí ìàùèééÿòè
íÿäèð? Áó ùèññÿëÿðè áèð Tàì øÿêëèíäÿ áèðëÿøäèðÿí íÿäèð? Áó äÿíèçäèð!
Äÿíèçèí ñÿñè âÿ ýþðöíöøö. Äÿíèç îçàíûí ñÿñèäèð. O ñÿñ êè, ôèêèðëÿðè ÿëàãÿëÿíäèðèð, î ñÿñ êè, ñèíòàêñèñ éàðàäûð. Oçàíûí äöíéàéà áàõûøû, îíóí
äöíéàíû ýþðìÿñè âÿ þç áàõûøûíäà éàðàòäûüû ñÿñ áó Tàìûí, Ïîeìàíûí,
eïèê ãÿùðÿìàíëûã ìÿíçÿðÿñèíèí ÿëàãÿëÿíäèðèúè àìèëëÿðäèð âÿ áó eïèê
ÿäÿáèééàòäûð.”29
Áeëÿëèêëÿ, Ï.Mèðàáèë ãÿùðàìàíëûã ñàëíàìÿëÿðè ÿñàñûíäà eïèê-ãÿùðÿìàíëûã äàñòàíëàðûíûí éàðàíìàñûíäà îçàíëàðûí ÿìÿéèíÿ âÿ èñòeäàäûíà
áþéöê þíÿì âeðèð âÿ îíëàðûí “ñÿñèíèí” ñeùðè èëÿ àéðû-àéðû ìîòèâëÿðèí
áèðëÿøèá áèð òàìà-äàñòàíà ÷eâðèëäèéèíè ýþñòÿðèð.
Áèçèì ôèêðèìèçúÿ, Ï.Mèðàáèë îçàíûí ñÿñè äeäèêäÿ, îíóí èøëÿòäèéè
áÿäèè òÿñâèð âàñèòÿëÿðèíè íÿçÿðäÿ òóòóð. Áó áàõûìäàí î, äàñòàíëàðäà èøëÿíÿí òÿñâèðëÿðÿ õöñóñè ÿùÿìèééÿò âeðèð âÿ äàñòàíëàðûí ýþçÿëëèéèíè îíëàðäà èøëÿíÿí òÿñâèðëÿðèí çÿíýèíëèéè èëÿ ÿëàãÿëÿíäèðèð.
“Tÿøáeù éàðàäûúûëûüû, òÿøáeùëÿíäèðìÿ èøè äöíéàýþðöøö èëÿ áàüëûäûð.
Tÿáèÿòèí âÿ úÿìèééÿòèí ãàâðàíìàñû, äþâðöí öìöìè ñÿâèééÿñè èëÿ ñûõ
ÿëàãÿäÿäèð. Mèëëè-eòíèê òÿôÿêêöðëÿ, eòîñóí ùÿéàò òÿðçè èëÿ øÿðòëÿíèð.”30
Eéíè çàìàíäà “... áÿøÿðèééÿò íÿ ãÿäÿð ÷îõ òÿðÿããè eäèð âÿ íÿúèáëÿøèðñÿ, äèë áèð î ãÿäÿð ÷îõ èøëÿíìÿéÿ âÿ äöøöíöëìöø äÿéèøèêëèêëÿðÿ
ìÿðóç ãàëûð.”31
Ùÿì òöðê, ùÿì äÿ Àâðîïà eïîñëàðûíäà îçàíëàð ìÿúàçëàðäàí
èñòèôàäÿ eòìÿêëÿ îðòà ÿñð äöøöíúÿñèíè øÿêèë äÿéèøäèðìÿêëÿ (ìeòàôîðà
âàñèòÿñè èëÿ) âeðìÿéÿ ÷àëûøìûøëàð.
“Ðeàëëûüû äÿéèøìÿêëÿ ñîíñóç îëàðàã áèð ÿøéàäàí áàøãàñûíà êe÷ìÿ,
àðäûúûë øÿêèëäÿ ÿøéàäàí ñþçÿ âÿ éà ñþçäÿí ÿøéàéà êe÷ìÿ Àâðîïà-òöðê
____________
àüûç ÿäÿáèééàòûíû éàðàäàí ÿñàñ êeéôèééÿòëÿðäèð. Ùèïeðáîëà, ìeòàôîðà,
201
áÿíçÿòìÿ, ìeòîíîìèéà, òÿøõèñ ãÿùðÿìàíëûã äöíéàñûíû òÿñâèð eòìÿê
ö÷öí àøûãëàðûí èñòèôàäÿ eòäèêëÿðè òeõíèêè âàñèòÿëÿðäèð; áóíëàð ãÿùðÿìàíëûã ñÿùíÿëÿðèíè ÷ÿêìÿê ö÷öí àøûãëàðûí èøëÿòäèêëÿðè ðÿíýëÿðäèð.”32
Ï.Mèðàáèë ùÿì ÄÃK-äà, ùÿì äÿ Àâðîïà eïîñëàðûíäà àäëàðû ÷ÿêèëÿí
áÿäèè âàñèòÿëÿðäÿí ýeíèø øÿêèëäÿ âÿ áþéöê ñÿíÿòêàðëûãëà èñòèôàäÿ îëóíäóüóíó ãeéä eäèð.
Möÿëëèô ìÿëóì äàñòàíëàðäàí ýöòöðöëìöø íöìóíÿ ÿñàñûíäà îíëàðäà
ÿí ÷îõ èøëÿíÿí ìÿúàçëàðûí ìöõòÿëèô íþâëÿðèíäÿí, îíëàðûí ìàùèééÿòèíäÿí, îõøàð âÿ ôÿðãëè õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí ñþç à÷ûð.
Ï.Mèðàáèë áó äàñòàíëàðäà ÿí çîõ èøëÿíÿí áÿäèè òÿñâèð âàñèòÿëÿðèíäÿí
áèðèíèí ìöãàéèñÿ îëäóüóíó ãeéä eäèð. Äàñòàíëàðäà äþéöøëÿðèí àìàíñûçëûüû
òÿáèÿò/ñèëàù ìöãàéèñÿñè èëÿ âeðèëèð. Möÿëëèôÿ ýþðÿ ùÿì òÿáèÿò ùàäèñÿëÿðè,
ùÿì äÿ ñèëàùëàð îðòà ÿñð äöøöíúÿñè ö÷öí ìÿùâeäèúè ìàùèééÿò äàøûéûð.
ÄÃK-äà íèçÿ øèìøÿéÿ, ñà÷ éà ãàðüûéà, éà äà úèäàéà áÿíçÿäèëèð.
Áeéðÿéèí íèøàíëûñû Áàíû÷èçÿéèí áèëÿêëÿðè ýöìöøëÿ ìöãàéèñÿ eäèëèð.
Ï.Mèðàáèëÿ ýöðÿ áèëÿê-ýöìöø ìöãàéèñÿñè áèð íe÷ÿ ìÿíà èôàäÿ eäÿ
áèëÿð. Oíóí ôèêðèíúÿ, “îëà áèëñèí êè, îçàí êîñìîëîjè íÿðäèâàíûí àëòûíúû
ïèëëÿñè ùeñàá eäèëÿí âÿ úÿííÿòèí ðÿìçè îëàí àéû íÿçÿðäÿ òóòóð. Áèëÿêëÿð
ùÿì äÿ ýöú ðÿìçèäèð.”33
Ï.Mèðàáèë ùeñàá eäèð êè, äàñòàíëàðäà èøëÿäèëÿí ìöãàéèñÿëÿðèí ÿñàñ
âÿçèôÿëÿðèíäÿí áèðè äÿ ãÿùðÿìàíëàðà ìÿëóì îëàí ìÿôùóìëàð âàñèòÿñè
èëÿ îíëàðà ìÿëóì îëìàéàí ìÿôùóìëàðûí ìàùèééÿòèíè àéäûíëàøäûðìàãäàí èáàðÿòäèð.
Ãàçàí, îüëó Óðóçà äöøìÿíèí êèì îëäóüóíó ñèìâîëëàð âàñèòÿñè èëÿ
áàøà ñàëûð:
Ãàðà äÿíèç êèáè éàéãàíûá ýÿëÿí êàôèðèí ëÿøêÿðèäèð.
Ýöí êèáè øûëàéóá ýÿëÿí
Kàôèðèí áàøûíäà àøûãäûð.
Ûëäûç êèáè ïàðëàéûá ýÿëÿí êàôèðèí úèäàñûäûð.
Àçüóí äèíëö éàüû êàôèðäèð, îüóë.
Áó ïàð÷àäà Óðóçà ìÿëóì îëàí äÿíèç, øèìøÿê, ýöíÿø êèìè òÿáèè eëeìeíòëÿð áó ýÿíúèí ùÿëÿ áèëìÿäèéè áèð ìÿôùóìà, êàôèðÿ êþ÷öðöëöð. Ñàäàëàíàí áó òÿáèè ãöââÿëÿð êèìè äöøìÿí äÿ úèääè øÿêèëäÿ íÿçÿðÿ àëûíìàëûäûð. Ãàçàí ìöùàðèáÿ òÿùëöêÿñèíè, îíóí ýÿòèðäèéè ôÿëàêÿòëÿðè, äöø____________
ìÿíèí àìàíñûçëûüûíû âÿ ãÿääàðëûüûíû ìöãàéèñÿ âàñèòÿëÿðè èëÿ îüëóíà
202
þéðÿäèð. Ï.Mèðàáèëÿ ýþðÿ øèääÿòëè äþéöøëÿðè òÿñâèð eòìÿê ö÷öí äàñòàí
ãîøàíëàðûí èøëÿòäèêëÿðè ìöãàéèñÿëÿð äeéèëÿíëÿðèí äàùà ýöúëö âÿ òÿñèðëè
ñÿñëÿíìÿñèíÿ èìêàí âeðèð âÿ “áó ðeàëèñòèê” äeòàëëàð äèíëÿéèúèíè ùeéðÿòëÿíäèðèð, îíëàðû úÿíýàâÿðëÿðèí ãÿçÿáè âÿ ãÿääàðëûüû àëòûíäà áöçöøäöðöð.34 Möÿëëèô äèããÿòè ÄÃK-äà òeç-òeç èøëÿíÿí “äöäöê êèáè ãàí øîðëàäû” (áëîîä ãóñùeä îóò ëèêe à wùèñòe), “àü ìeéäàíäà éóìðó áàøû òîï
êèáè êÿñäèì” (èí òùe wùèòe àðeíà Û úóò ùeàäñ ëèêe áàëëñ), “éeë êèáè äöøìÿíÿ ùöúöì eòäè” (ùe àòòàêeä òùe eíeìé ëèêe wèíä), “òóòãàë êèáè (ëèêe
ýëóe) îíóí àðäûíà äöøäö”, “ãóðä êèáè óëàøäûëàð” (òùeé ùîwëä ëèêe
wîëâeñ), “èò êèáè ãóâ-ãóâ eäÿí” (ñàéèíý ðóôô ðóôô ëèêe à úóð) êèìè èôàäÿëÿðÿ éþíÿëäÿðÿê éàçûð: “Áó áèð íe÷ÿ íöìóíÿ ýþñòÿðèð êè, äàñòàí ãîøàíëàð ìöãàéèñÿäÿí èñòèôàäÿ eòìÿêëÿ áèð òÿðÿôäÿí þç ñþçëÿðèíèí ðèòîðèê
òÿðçèíè ãöââÿòëÿíäèðèð, äèýÿð òÿðÿôäÿí îõóúóéà ìöãàéèñÿ eäèëÿí èêè
ìÿôùóì àðàñûíäàêû ìöíàñèáÿòè äàùà éàõøû áàøà äöøìÿéÿ èìêàí âeðèð.
Ãàçàí êèìè, îçàí äà þç äèíëÿéèúèñèíÿ, óëó ÿúäàäëàðû îëìàñà äà, ÿí àçû
ÿêñÿð àäàìëàð ö÷öí êèôàéÿò ãÿäÿð óçàã îëàí ÿúäàäëàðûíûí ýþðìÿäèêëÿðè
âÿ eøèòìÿäèêëÿðè àäÿò-ÿíÿíÿëÿðèíè þéðÿäèð.”35
Ï.Mèðàáèëÿ ýöðÿ Ãàçàí îüëóíà äöøìÿíèí êèì îëäóüóíó þéðÿòäèéè
êèìè, îçàí äà äèíëÿéèúèñèíÿ Ãàçàíûí þéðÿòäèéèíè þéðÿäèð. “Áeëÿëèêëÿ,
äèíëÿéèúèéÿ èêè äöíéàýþðöøö òÿãäèì eäèëèð âÿ ðeàëèñòèê, ïîeòèê ìàùèééÿòèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã, áó ìöãàéèñÿëÿðèí ýeð÷ÿêëèéèíè ìöÿééÿíëÿøäèðìÿê îíóí èõòèéàðûíäàäûð. Oçàí áèð äöíéàíû òÿñâèð eòìèð, î èêè äöíéàíû òÿñâèð eäèð.”36
Möÿëëèô áó èêè äöíéàýþðöøöí eéíè èëÿ “Áeîâóëô”äà äà ìþâúóä
îëäóüóíó ýþñòÿðèð.
“ôëîòà ôàìè – ùeàëñ ôóýëe ýeëèúîñò” (âeðñe 218)
“áîüàçû êþïöêëö ýÿìè ãóø êèìè ýeäèðäè”
Áóðàäà àíãëîñàêñîíëàðûí ýÿìèñèíèí ñóðÿòè âÿ úàçèáÿäàðëûüû ãóøëà
ìöãàéèñÿ eäèëèð. Ùÿìèí ÿñÿðäÿí ýþòöðäöéö äèýÿð áèð íöìóíÿíèí òèìñàëûíäà “Áeîâóëô” ìöÿëëèôèíèí îëäóãúà ýþçÿë áèð ìöãàéèñÿ èëÿ Áeîâóëô
âÿ Ãðeíäàë àðàñûíäàêû øèääÿòëè äþéöøöí àìàíñûçëûüûíû òÿñâèð eòäèéèíè
ýþñòÿðèð. Möÿëëèô ñó àëòûíäàêû äþéöøäÿ “ãûëûíúûí áóç êèìè ÿðèìÿñèíè”
(Áeëîw, òùàò ñwîðä ùàä áeýóí òî ìeëò èí áàòòëe-áëîîäé èúèúëeñ) áóçóí
þçöíöí ÿðèìÿñè êèìè áèð ìþúöçÿ ùeñàá eäèð. “Èñòèëèéèí (Áeîâóëôóí
____________
ãûëûíúû) âÿ áóçóí (Ãðeíäàëûí çÿùÿðëè úàíû) ãàðøûëàøìàñû äèíëÿéèúèéÿ
203
áóçëó ñó àëòûíäàêû øèääÿòëè äþéöøöí ìàùèééÿòèíè äàùà ãàáàðûã øÿêèëäÿ
à÷ûá ýþñòÿðìÿéÿ õèäìÿò eäèð.”37
Ï.Mèðàáèë “Ñèä”äÿ èøëÿíìèø ìöãàéèñÿëÿðèí îðòà ÿñð èñïàí òÿôÿêêèðèíÿ ÷îõ éàõøû òàíûø îëàí ÿøéàëàðûí íöìóíÿñèíäÿ âeðèëäèéèíè âóðüóëàéûð.
O, êÿòàíäàí ýþçÿë âÿ ýöíÿø êèìè àü áèð êþéíÿê ýeéìèøäè. (Âèñòèî
úàìèñà äe ðàí÷àë, òàí áëàíúî úîììî eë ñîë.(ñò.137))
Möÿëëèôÿ ýþðÿ “ýöíÿø-êþéíÿê” (ñóí-ñùèðò) ìöãàéèñÿñè Ñèäèí éàøàäûüû ãÿùðÿìàíëûã äöéàñûíûí äÿáäÿáÿëè ìàùèééÿòèíè à÷ûá ýþñòÿðèð, áó ùÿéàòûí “ïîðòðeòèíè” éàðàäûð. Möÿëëèô “Ñèä” âÿ “Äÿäÿ Ãîðãóä Kèòàáû”íäà
ìþâúóä îëàí ýöúëö eìîñèéà âÿ ïàôîñóí áó èêè äàñòàíû áèð-áèðèíÿ áàüëàäûüûíû ãeéä eäèð âÿ “Ñèä”äÿí ýþòöðäöéö àøàüûäàêû ìèñàëëàðëà ôèêðèíè
ÿñàñëàíäûðìàüà ÷àëûøûð:
“ñîíðà îíëàð àéðûëäûëàð, eëÿ áèë êè, äûðíàã ÿòäÿí àéðûëäû” (Ãóîìî ëà
óíà äe ëà úàðíe eëëîñ ïàðòèäîñ ñîí (ñòðîïùe 125.))
Ñèäèí ãûçëàðûäàí àéðûëäûüû çàìàí êe÷èðäèéè êÿäÿðëè ùèññëÿðè îíóí
ãûçëàðûíà îëàí ìÿùÿááÿòè, àòà – þâëàä áàüëûëûüû, äûðíàã – ÿò áàüëûëûüû èëÿ
ìöãàéèñÿ eäèëÿðÿê òÿñâèð îëóíóð. Áó àéðûëûüûí íÿ äÿðÿúÿäÿ ÿçàáëû îëäóüó èñÿ ùÿð êÿñÿ éàõøû ìÿëóìäóð.
Ï.Mèðàáèë äèíëÿéèúèëÿðÿ ìÿëóì ÿøéàëàð àðàñûíäà éàðàäûëàí îõøàð
ìöãàéèñÿëÿðèí “Ðîëàíä ùàããûíäà íÿüìÿ”äÿ äÿ îëäóüóíó, îíëàðûí àäëàðû ÷ÿêèëÿí äèýÿð äàñòàíëàðäàêû ìöãàéèñÿëÿðëÿ ñÿñëÿøäèéèíè eïîñäàí
ýöòöðäöéö àøàüûäàêû íöìóíÿëÿðëÿ ñöáóò eäèð:
“Oíóí ñàããàëû áàùàð ÷è÷ÿêëÿðè êèìè àü èäè” (Áëàíú àä ëà áàðáe úóìe
áëóeí àâðèëë (3503));
âÿ éà:
“Oíóí ñàããàëû áóäàãäàêû ÷è÷ÿê êèìè àü èäè” (Áëàíúe àä ëà áàðáe
eíúeìeíò úóìe ôëóð (3172)).
Áó íöìóíÿëÿðäÿ Çàðëeìàãíûí ñàããàëû àü áàùàð ÷è÷ÿêëÿðèíÿ
áÿíçÿäèëèð. Möÿëëèôÿ ýþðÿ ñàããàëûí àü ÷è÷ÿêëÿðÿ áÿíçÿäèëìÿñè ñèìâîëèê
ìàùèééÿò äàøûéûð, áeëÿ êè, àü ðÿíý ñàôëûã, òÿìèçëèê ðÿìçèäèð.
Ï.Mèðàáèë àäëàðû ÷ÿêèëÿí äàñòàíëàðäà úÿìèééÿòèí ìöõòÿëèô òÿáÿãÿëÿðè àðàñûíäàêû ìöíàñèáÿòëÿðèí, ùþêìäàð-òÿáÿÿ ìöíàñèáÿòëÿðèíèí äÿ îõøàð
ôîðìóëàëàðëà òÿñâèð eäèëäèéèíè ãeéä eäèð. “Öç êðàëûíà âÿ éà øàùçàäÿñèíÿ
Áàìñû êèìè ñÿäàãÿòëè îëìàã, þçöíÿ ñÿäàãÿòëè îëìàã êèìè âàúèáäèð.
Tÿáÿÿ þç àüàñûíà àíä è÷ìÿëè îëóðäó êè, îíà áèð ãóë êèìè ãóëëóã eäÿúÿê
(Àí îàòù ùe ùàä òî ñweàð ùèì, ùe ñeðâe ùèì àñ ùèñ ñëàâe. (ñòàíçà 99))”38
Ï.Mèðàáèë áó àíäûí àäàìëàðû þç àüàëàðûíà âÿ eëÿúÿ äÿ þç þëöìëÿ____________
ðèíÿ áàüëàäûüûíû éàçûð.
204
Möÿëëèô “Íèáeëóíã ùàããûíäà íÿüìÿ”äÿí ýþòöðäöéö àøàüûäàêû
íöìóíÿëÿðäÿ áó äàñòàíûí “Äÿäÿ Ãîðãóä Kèòàáû” èëÿ íÿ äÿðÿúÿäÿ éàõûí îëäóüóíó ñöáóò eòìÿéÿ ÷àëûøûð:
“Èêè âÿùøè øèð êèìè îíëàð äàüà òÿðÿô ãà÷ûðäûëàð” (Eeí àñ òwî ëèîíeñ
òùeé úîóðñeä òùe ìîóíòàèí ñèäe. (ñòç. 97.))
Áó íöìóíÿäÿ Çèãôðèä âÿ îíóí äþéöø÷öëÿðè øèðëÿ ìöãàéèñÿ eäèëèð,
Kðàë Eòçeëèí äþéöø÷öëÿðè èñÿ òöñòö áóëóäëàðûíà áÿíçÿäèëèð:
“Áèð ìöääÿò éîëäà òîç áóëóäëàðû ùe÷ ÷ÿêèëìÿäè, òîíãàëäàí ãàëõàí òöñòö
áóëóäó êèìè ùÿð òÿðÿôè áöðöäö” (Óïîí òùe ðîàä òùe äóñò-úëîóäñ ìeàíwùèëe
íeâeð ëàé áóò ðîñe ëèêe ñìîêe îô ôèðe àðîóíä îí eâeðé ñèäe. (ñò. 1336))
Möÿëëèôèí “Íèáeëóíã íÿüìÿëÿðè”íäÿí ýþòöðäöéö äèýÿð íöìóíÿäÿ
èñÿ Âîëà÷èéà ùeðñîãóíóí äþéöø÷öëÿðè ãóøëà ìöãàéèñÿ îëóíóð: “Oíëàðûí
ýeäèøè ãóøëàðûí ó÷óøóíà áÿíçÿéèðäè” (Tùeèð ýîèíý ìèýùò ée ëèêeí óíòî
áèðäñ èí ôëèýùò (ñò. 1343))
Ï.Mèðàáèëèí éóõàðûäà ñàäàëàäûüû ìöãàéèñÿ íöìóíÿëÿðè áèçèì
“Äÿäÿ Ãîðãóä Kèòàáû”íäà òeç-òeç ðàñò ýÿëäèéèìèç “Àñëàí êèáè
òóðûøûíäàí”, “ýöí êèáè øûëàäû, äÿíèç êèáè éàéãàíäû, ìeøÿ êèáè ãàðàðäû”,
“ãàð èëÿ éàüìóð éàüàíäà ÿð êèáè äóðàí” âÿ ñ. ìöãàéèñÿëÿðÿ ÷îõ áÿíçÿéèð. Màðàãëû úÿùÿòëÿðäÿí áèðè äÿ áóäóð êè, ùÿì “Äÿäÿ Ãîðãóä
Kèòàáû”íäà, ùÿì äÿ Àâðîïà eïîñëàðûíäàêû ìöãàéèñÿ îáéeêòëÿðè äÿ
eéíèäèð. Tÿáèè êè, ìàùèééÿò eòèáàðèëÿ èôàäÿ òÿðçè äöøöíúÿ òÿðçèíèí, äöøöíúÿ òÿðçè èñÿ ùÿéàò òÿðçèíèí ìÿùñóëóäóð.
Ï.Mèðàáèë äàñòàíëàðäà èøëÿíìèø ùèïeðáîëàëàðûí äà áèð-áèðèíÿ
îõøàäûüûíû ãeéä eäèð. O, áó áÿäèè âàñèòÿíèí îáéeêòèíè ÿçÿìÿòëè, þëìÿç
âÿ úàùàíøöìóë eäÿíÿúÿí áþéöòäöéöíö39 ãeéä eäèð. Möÿëëèô “Äÿäÿ
Ãîðãóä Kèòàáû”íäàí ýþòöðäöéö íöìóíÿëÿðäÿ áó ôèêðèí äîüðóëóüóíó
èñáàòëàéûð: “Áèí éeðäÿ èïÿê õàë÷àñû äþøÿíìèøäè”
Möÿëëèôèí ôèêðèíúÿ, éeð öçöíöí õàë÷à èëÿ þðòöëìÿñè Áàéûíäûð õàíûí
âàð-äþâëÿòèíäÿí, áèòèá-òöêÿíìÿéÿí ñÿðâÿòèíäÿí õÿáÿð âeðèð: “Mèí
ÿäÿäèíèí èøëÿäèëìÿñè äèíëÿéèúèéÿ éöêñÿê ìþâãeéè äàùà éàõøû ÷àòäûðìàüà êþìÿê eäèð.”40
Äöøìÿí ÿëèíäÿ ÿñèð îëàí Ãàçàí þçöíö þéÿðêÿí äeéèð: ”Áèí-áèí
ÿðäÿí éàüû ýþðäöìñÿ îéóíóì äeäèì”. Ñîíðà î, “áèí-áèí” èôàäÿñèíè
àðòûðàðàã èíàíûëìàç áèð ðÿãÿìÿ, éöç ìèíÿ ÷àòäûðûð: “Éöç áèí ÿð ýþðäöìñÿ, éöçöì äþíìÿäèì.”
Ï.Mèðàáèëÿ ýöðÿ îçàíûí ùèïeðáîëàäàí áó øÿêèëäÿ èñòèôàäÿ eòìÿêäÿ
ìÿãñÿäè áèð òÿðÿôäÿí Ãàçàíûí ãÿùðÿìàíëûüûíû, úÿñàðÿòèíè áþéöòìÿê____________
äèðñÿ, äèýÿð òÿðÿôäÿí äÿ äèíëÿéèúèíèí ôàíòàçèéàñûíû ýöúëÿíäèðìÿêäèð.
205
Ï.Mèðàáèë áeëÿ ùeñàá eäèð êè, áó äàñòàíëàðäà ùèïeðáîëà ùÿì äÿ
õeéèðõàù ÿìÿëëÿðèí “õeéèðõàùëûüûíû” äàùà ãàáàðûã ýþñòÿðìÿê ö÷öí èñòèôàäÿ eäèëèá: “Tÿïÿ êèáè ÿò éûüäûì, ýþë êèáè ãûìûç ñàüäûðäûì.”
Möÿëëèôÿ ýöðÿ “òÿïÿ êèáè ÿò” âÿ “ýöë êèáè ãûìûç” èôàäÿëÿðèíè
èøëÿòìÿêäÿ îçàíûí èêè ìÿãñÿäè âàð. O, áó ùèïeðáîëàëàðäàí èñòèôàäÿ
eòìÿêëÿ, Äèðñÿ õàíûí Àëëàùûí ÷àüûðûøûíà íeúÿ ÿìÿë eòìèø îëäóüóíó,
ùÿì äÿ êàñûáëàðû äîéóðìàã ö÷öí ýþðìöø îëäóüó õeéèðõàù ÿìÿëèí
áþéöêëöéöíö ýþñòÿðìÿê èñòÿìèøäèð.
Möÿëëèô ùèïeðáîëàäàí Àâðîïà ìÿíøÿëè eïîñëàðäà äà áîë-áîë èñòèôàäÿ
eäèëäèéèíè âÿ “Äÿäÿ Ãîðãóä Kèòàáû”íäà îëäóüó êèìè, áó çàìàí eéíè
ÿäÿäëÿðäÿí èñòèôàäÿ îëóíäóüóíó ãeéä eäèð: “Áöòöí Ôðàíñàíûí
ôðàíñûçëàðû, îëà áèëñèí êè, ìèí âÿ äàùà ÷îõ“ (Äe Ôðàíúñ äe Ôðàóíúe eí è
àä ïëóñ äe ìèë (177)), “Ãîøóíóí ñûðàëàðûíäà ìèíëÿðúÿ Øeéïóð ñÿñëÿíäè”
(Ïàð ìè úeë îñò ôóíò ìèë ýðàèëëeñ ñóíeð (700)), “Úÿñóð Àðõèéeïèñêîï
ìèíëÿðúÿ çÿðáÿ âóðäó”(Ëà àðúeâeñãóeñ ïëóñ äe ìèë úîëïñ è ðeíò (1414)).
“Ðîëàíä ùàããûíäà íÿüìÿ” eïîñóíäàí ýþòöðöëìöø áó íöìóíÿëÿðäÿ
áèð áÿäèè âàñèòÿ êèìè ùèïeðáîëàäàí ãîøóíëàðûí ñàéûíû, ãÿùðÿìàíûí
øöúàÿòèíè øèøèðòìÿê ö÷öí èñòèôàäÿ eäèëìèøäèð. Ï.Mèðàáèëÿ ýþðÿ ùèïeðáîëà
ÿñàñÿí äþéöø ñÿùíÿëÿðèíèí òÿñâèðèíäÿ þç áþéöê ðîëóíó îéíàéûð. ×öíêè
ìöàñèð êèíî òàìàøà÷ûëàðû êèìè, äàñòàí äèíëÿéèúèëÿðè äÿ îíëàðû ýöíäÿëèê
ùÿéàòäàí àéûðàúàã ôàíòàñòèê õàðàêòeðëÿðè eøèòìÿê èñòÿéèðëÿð. Áeëÿëèêëÿ,
ðeàë äeòàëëàð äèíëÿéèúèëÿðè ðeàë âÿ ãeéðè-ðeàë äöíéàíûí àðàñûíäà ñàõëàéûð.41
Ï.Mèðàáèë “Áeîâóëô”äà èñòèôàäÿ eäèëìèø ùèïeðáîëà íöìóíÿëÿðèíèí
ãîðõóíú ðeàëëûüû ýþñòÿðäèéèíè äàñòàíäàí ýþòöðäöéö àøàüûäàêû íöìóíÿëÿðäÿ èñáàòëàìàüà ÷àëûøûð: “Çàë äöøìÿíëÿðèí ùÿéàòû áàùàñûíà áÿçÿäèëìèøäèð” (Tùe ùàëë wàñ äeúîðàòeä wèòù òùe ëèâeñ îô òùe ôîe (1151)).
“Áeîâóëô èíäèéÿúÿí éàøàéàí àäàìëàðûí ÿí ýöúëöñö èäè” (Áeîwóëô èñ
òùe ñòðîíýeñò ìàí wùî eâeð ëèâeä(789)).
Áèðèíúè íöìóíÿäÿ ìöÿëëèô “äöøìÿíëÿðèí ùÿéàòû” äeäèêäÿ òþêöëìöø
ãàíû íÿçÿðäÿ òóòóð, äàùà äîüðóñó äeìÿê èñòÿéèð êè, éeð “ãàí õàëûñû” èëÿ
þðòöëìöøäöð.
Äèýÿð äàñòàíëàð êèìè “Ðîëàíä ùàããûíäà íÿüìÿ” eïîñóíóí äà
ùèïeðáîëà íöìóíÿëÿðè èëÿ çÿíýèí îëäóüóíó ãeéä eäÿí Ï.Mèðàáèë àäû
÷ÿêèëÿí äàñòàíäàí ýþòöðäöéö àøàüûäàêû íöìóíÿëÿðèí ìàùèééÿò eòèáàð
èëÿ “Äÿäÿ Ãîðãóä Kèòàáû”íäàêû ùèïeðáîëàëàðëà eéíè îëäóüóíó äöøöíöð:
“Oíóí àüçûäàí ïûããûëòû èëÿ ãûïãûðìûçû ãàí ýÿëäè” (Ïàð ìè ëà áóîùe
____________
eí ñàëò ôîðñ ëè úùeð ñàíúeñ(1763)); “Oíóí ýèúýàùûíäàí ãàí ôûøãûðäû.” (Äe
206
ñóí úeðâeò ëe òeìïëe eí eñò ðóìïàíò (1767)); “Oíóí áeéíè ãóëàãëàðûíäàí ýÿëäè.” (Ïàð ëeñ àðeèëëeñ ôîðñ ñe èñò ëà úeðâeë.(2260)).
Ï.Mèðàáèë “Ñèä”äÿ ìþâúóä îëàí ùèïeðáîëàëàðäàí äàíûøàðêÿí, îíëàðûí ÄÃK-äàêû ùèïeðáîëàëàðà äàùà ÷îõ îõøàäûüûíû èääèà eäèð âÿ áóíó ùÿð
èêè äàñòàí ö÷öí öìóìè îëàí àøàüûäàêû íöìóíÿíèí ÿñàñûíäà èñáàòëàéûð.
“Oíëàðûí ñàéûíû ùe÷ êÿñ äeéÿ áèëìÿçäè” (òîíòîñ ñîí äe ìóúùîñ ãóe íîó
ñeðèeí úîíòàäîñ (ñòðîïùe 14)). “Ñàéìàãëà Ãüóç èýèäëÿðè òöêÿíìÿç èäè.”
Ï.Mèðàáèëÿ ýþðÿ, îðòà ÿñð Àâðîïà äàñòàíëàðû èëÿ ÄÃK-äàêû îõøàð
áàüëàðäàí áèðè äÿ øÿõñëÿíäèðìÿäèð. Øÿõñëÿíäèðìÿíè èêè ÿøéàíûí áèð
ÿøéàäà òÿúÿññöì îëóíìàñû êèìè õàðàêòeðèçÿ eäÿí ìöÿëëèô èêèëè äöíéàýþðöøö òÿñâèð eäÿðêÿí îíóí ìöãàéèñÿíè, ìeòàôîðàíû âÿ ùèïeðáîëàíû áèð
àääûì äàùà óçàýà èòÿëÿäèéèíè ãeéä eäèð.42 ÄÃK-äàí ýöòöðäöéö íöìóíÿëÿð ÿñàñûíäà Ï.Mèðàáèë, áèð òÿðÿôäÿí, øÿõñëÿíäèðìÿíèí ìàùèééÿòèíè à÷ìàüà ñÿé eäèðñÿ, äèýÿð òÿðÿôäÿí, áèð áÿäèè âàñèòÿ êèìè øÿõñëÿíäèðìÿíèí eïîñóí áÿäèè äÿéÿðèíè, ïîeòèê âöñÿòèíè àðòûðìàã ö÷öí ÿâÿçñèç
ðîë îéíàäûüûíû íÿçÿðÿ ÷àðïäûðûð.
Ãàëìûø éèýèò àðõàñû,
Töðêöñòàíûí äèðÿýè,
Àìèò ñîéóíóí àñëàíû,
Ãàðàúóýûí ãàïëàíû.
Möÿëëèôÿ ýþðÿ, Áeéðÿéèí Ãàçàíà öíâàíëàäûüû áó ñþçëÿð Ãàçàíû äîëàéûñû èëÿ òÿúÿññöì eòäèðèð, ÷öíêè îíóí àäû áó ÿøéàëàðëà éàíàøû èøëÿíìèð.
Áóíóíëà áeëÿ áó áÿíçÿòìÿ àäè áèð øÿêèë äÿéèøìÿñè äeéèë. O, Áèðèí
(éÿíè Ãàçàíûí. Ñ.ß.) úàùàíøöìóë áèð ýöú, ìöòëÿã áèð ùàêèì îëäóüóíà
èøàðÿäèð.43
Möÿëëèô àäû ÷ÿêèëÿí äàñòàíëàðäà, õöñóñè èëÿ ÄÃK-äà ÿjäàùàäàí
òÿøáèù êèìè ÷îõ èñòèôàäÿ îëóíäóüóíó ãeéä eäèð. O, ÄÃK-äàêû ÿjäàùàíû
àäè áèð ñèìâîë ùeñàá eòìèð. Ï.Mèðàáèëÿ ýþðÿ áó äàñòàíäà ÿjäàùàíûí
âÿçèôÿñè øÿõñëÿíäèðìÿê, òÿúÿññöì eòäèðìÿêäèð. Mÿëóìäóð êè, Äÿäÿ
Ãîðãóä äàñòàíëàðûíäà ÿjäàùà éàëíûç áèð ìîòèâ êèìè èøëÿíìÿìèøäèð,
îíäàí ùÿì äÿ áÿäèè âàñèòÿ êèìè èñòèôàäÿ eäèëìèøäèð.
Ï.Mèðàáèë ìöõòÿëèô áîéëàðäàí ýþòöðäöéö “Éèýèòëÿð ÿjäàùàñû Ãàðàúóã ÷îáàí ñàïàíûí àéàñûíà òàø ãîäû”, “Èíñàí îüëóíóí ÿjäàùàñû éîëäàøûíà ãûéàìàäû”, “Áþéëÿ äeúÿê, éèýèòëÿð ÿjäàùàñû Ãàíòóðàëû éeðèíäÿí
òóðäû” êèìè íöìóíÿëÿð ÿñàñûíäà ÿjäàùà//àäàì ìöãàéèñÿñèíÿ ìeòàôîðà
____________
êèìè áàõìûð. Àäàìûí ÿjäàùà êèìè õàòûðëàäûëìàñû ìeòàôîðà êèìè ýþòö207
ðöëÿ áèëìÿç. ßjäàùà òöðêöí ìÿíÿâè äöíéàñûíäà áþéöê ðîë îéíàìûøäûð.
Oðòà Àñèéàäà éàøàéàí òöðêëÿð ÿjäàùàíû ñóëàðûí ùàêèìè ùeñàá eäèðäèëÿð.
Áèð òöðê ÿôñàíÿñèíÿ ýþðÿ ÿjäàùà Çöìðöä Àíêàé èëÿ âóðóøóð âÿ áó
äþéöø éàç éàüûøû ýÿòèðèð. Áóíäàí áàøãà ÿjäàùà õÿçèíÿëÿðèí âÿ ãûçûë
øeéëÿðèí êeøèê÷èñè èäè.
Mÿùç áóíà ýöðÿ Ï.Mèðàáèë “Äÿäÿ Ãîðãóä Kèòàáû”íäàêû ìöñáÿò
ãÿùðÿìàíëàðûí ÿjäàùàéà îõøàäûëìàñûíû òÿñàäöôè ñàéìûð. “Ãàçàí þç
äöøìÿíëÿðè ãàðøûñûíäà éeääè áàøëû ÿjäàùà þëäöðìÿñè èëÿ þéöíöð. O,
äèýÿð îüóç ãÿùðÿìàíëàðû êèìè ÿjäàùà þëäöðÿí áèð ãÿùðÿìàí îëìàñû èëÿ
ôÿõð eäèð. Áó îíó òÿáèÿòèí áó ãöââÿñè èëÿ òÿúÿññöì eòäèðèð.”44
Ï.Mèðàáèë “Íèáeëóíã ùàããûíäà íÿüìÿ” eïîñóíäàêû ÿjäàùà
ìîòèâèíäÿí äàíûøàðêÿí îíóí àäè áèð ñèìâîë îëìàäûüûíû, ÿêñèíÿ ãÿùðÿìàíëàðûí âóðóøäóüó ðeàë áèð ãöââÿ îëäóüóíó ãeéä eäèð.
Kðeìùèëä öç ÿðè Çèãôðèäèí ãÿùðÿìàíëûüû èëÿ þéöíÿðÿê äeéèð:
“À âàëàóðñ ùóñáàíä èñ ìèíe àíä äîóýùòé òîî.
Wùeí ùe òùe wîðì-ëèêe äðàýîí áé òùe ìîóíòàèí ñëew èí èòñ áëîîä
òùe ñëàòeëé êíèýùò ùèì ñeëô òùeí áàòùeä” (ñòàí 899).
(Mÿíèì ÿðèì úÿñóð, ùÿì äÿ øàíëûäûð.
Äàü éàíûíäà ãóðäàáÿíçÿð ÿjäàùàíû þëäöðäö.
Ñîíðà îíóí ãàíûíäà ÷èìäè).
Áóíóíëà áeëÿ, Äÿäÿ Ãîðãóä ãÿùðÿìàíëàðû ÿjäàùà þëäöðÿí “Íèáeëóíã
ùàããûíäà íÿüìÿ” ãÿùðÿìàíëàðûíäàí ôÿðãëÿíèð. “Äÿäÿ Ãîðãóä Kèòàáû”íûí
ãÿùðÿìàíëàðû éàëíûç ÿjäàùà þëäöðÿíëÿð äeéèë, îíëàðûí þçëÿðè äÿ ÿjäàùàäûð.45
Möÿëëèô “Äÿäÿ Ãîðãóä”äàí ôÿðãëè îëðàã, “Ðîíàëäûí ùàããûíäà
íÿüìÿ”äÿ âÿ eëÿúÿ äÿ “Áeîâóëô”äà ÿjäàùàíûí ìeòàôîðèê âÿ éà àëëeãîðèê øÿêèëäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðäèéèíè ãeéä eäèð.
Ï.Mèðàáèë ùeéâàíëàðûí øÿõñëÿíäèðèëìÿñèíè, îíëàðäàí áèð îáðàç êèìè
èñòèôàäÿ îëóíìàñûíû îðòà ÿñð îõóúóñóíóí òÿÿúúöáöíÿ ñÿáÿá îëàúàã áèð
ôàêò ùeñàá eòìèð: “Màðàãëû îëàí áóäóð êè, áèç îíëàðà ùÿì òöðê, ùÿì äÿ
Àâðîïà èíúÿñÿíÿòèíäÿ ðàñò ýÿëèðèê. Áó, øöáùÿñèç, èíñàí-ùeéâàí éàõûíëûüûíäàí èðÿëè ýÿëèð. “Äÿäÿ Ãîðãóä Kèòàáû”íäà ùeéâàíëàð èíñàíëàðû
òÿúÿññöì eòäèðÿ áèëèð. Èíñàí âÿ ùeéâàí àðàñûíäàêû ìöáàäèëÿ eëÿ ñûõ èäè êè,
ôàíòàñòèê, ùÿòòà ãeéðè-àäè ôîðìàäà òÿñâèð eäèëìèø âàðëûãëàð éàðàäûëûðäû.”46
Ï.Mèðàáèëèí íÿçÿðè ýöðöøëÿðè ÄÃK-íûí ëeêñèê ñÿúèééÿñèíèí òÿðúöìÿ
êîíòeêñòèíäÿ äÿðê eäèëìÿñèíäÿ ùÿëëeäèúè ÿùÿìèééÿò äàøûéûð.
Áó íÿçÿðè òÿìÿë ÄÃK-íûí ëeêñèê-ïîeòèê êàòeãîðèéàëàðûíûí ìÿíà
____________
èíúÿëèêëÿðèíèí à÷ûëìàñûíà äà èøûã ñàëûð.
208
Éóõàðûäà ãeéä eòäèéèìèç êèìè, “Äÿäÿ Ãîðãóä Êèòàáû” äàñòàíëàðûíûí
äöíéàíûí ìöõòÿëèô äèëëÿðèíÿ eäèëìèø ùÿð áèð éeíè òÿðúöìÿñè ÿëàìÿòäàð
áèð ùàäèñÿ êèìè ãàðøûëàíìûøäûð. Tÿðúöìÿ÷èëÿð õàëãûìûçûí áó ìÿíÿâè
ñÿðâÿòèíè áàøãà õàëãëàð àðàñûíäà òÿáëèü eòìÿêëÿ éàíàøû, ùÿì äÿ îíóí
áÿøÿðèééÿòèí öìóìè ñÿðâÿòèíÿ ÷eâðèëìÿñèíäÿ ÿâÿçñèç õèäìÿòëÿðèíè
ýöñòÿðìèøëÿð. Mÿùç áó òÿðúöìÿëÿðèí ñàéÿñèíäÿ äàñòàíëàð Ù.Ô.Äèòñ,
T.Íeäeêñ, Â.Â.Áàðòîëä, E.Ðîññè, Â.M.Jèðìóíñêè, À.É.Éàêóáîâñêè,
Ñ.Màíäè, Ú.Ëéóèñ âÿ áàøãà íÿùÿíý áèëèì àäàìëàðûíûí òÿäãèãàò îáéeêòèíÿ ÷eâðèëìèø, îíëàðûí ìèçàí-òÿðÿçèñèíÿ ãîéóëìóø, þç ñÿâèééÿñèíÿ
óéüóí äöíéà øþùðÿòëè ÿñÿðëÿðëÿ ìöãàéèñÿ eäèëìèø, îíà îíó éàðàäàí
õàëãûí ýþçö èëÿ éîõ, áöòþâ áÿøÿðèí, èíñàíëûüûí ýþçö èëÿ áàõûëìûø âÿ
éàëíûç áóíäàí ñîíðà þç ùÿãèãè ãèéìÿòèíè àëìûøäûð.
“Äÿäÿ Ãîðãóä” äàñòàíëàðûíûí äèýÿð ýþðêÿìëè òÿäãèãàò÷ûëàðû êèìè,
Mèðàáèë äÿ îíó þçöíÿìÿõñóñ áèð òÿðçäÿ þéðÿíìèø, þçöíäÿí ÿââÿëêè
ìöÿëëèôëÿðèí ôèêèðëÿðèíè ñàô-÷öðöê eòìèø, îíó äöíéà ÿäÿáèééàòûíà âÿ
ìÿäÿíèééÿòèíÿ äàõèë îëìóø ìÿøùóð “Áeîâóëô”, “Ñèä”, “Ðîëàíä ùàããûíäà íÿüìÿëÿð”, “Íèáeëóíã íÿüìÿëÿðè” êèìè eïîñëàðëà ìöãàéèñÿ
eäÿðÿê, äàñòàíûìûçûí ãèéìÿòèíè âÿ éeðèíè ìöÿééÿíëÿøäèðìÿéÿ ÷àëûøìûøäûð. Tÿðòèá eòäèéè êèòàáûí ñîíóíäà éàçäûüû ãeéäëÿð ýþñòÿðèð êè,
Mèðàáèë Øÿðã âÿ Àâðîïà eïîñëàðû ùàããûíäà ÷îõ ýeíèø áèëèéÿ ìàëèêäèð.47
Áeëÿ áèð òÿäãèãàò÷û, ùàããûíäà ÷îõëó êèòàáëàð âÿ eëìè ìÿãàëÿëÿð éàçûëìûø, èêè ÿñðÿ éàõûí áèð ìöääÿòäÿ äöíéàíûí àçìàí øÿðãøöíàñëàðûíûí
òÿäãèãàò îáéeêòè îëìóø “Äÿäÿ Ãîðãóä” äàñòàíëàðûíû þéðÿíìÿñè áèð äàùà
ýþñòÿðèð êè, õàëãûìûçûí áó øàù ÿñÿðèíèí ùÿãèãè äÿéÿðè ùÿëÿ äÿ òàì øÿêèëäÿ
ìöÿééÿíëÿøäèðèëìÿéèá. Áèçèì ôèêðèìèçúÿ, Mèðàáèëèí “Äàñòàíëàð” ùàããûíäàêû îðèjèíàë ìöùàêèìÿëÿðè èëÿ ùeñàáëàøìàã ýÿðÿêäèð.
Íÿòèúÿ îëàðàã áèç äÿ ýþðêÿìëè øÿðãøöíàñëàðûí ôèêèðëÿðèíÿ ãîøóëóðóã
êè, Oüóç ãÿùðÿìàíëûã eïîñëàðû Ãÿðá äàñòàíëàðûíà úèääè òÿñèð ýöñòÿðìèøäèð. Öìóìÿí äàñòàíéàðàòìà òöðê õàëãëàðûíûí áÿäèè-eñòeòèê, ìÿíÿâè-òàðèõè èñòeäàäëàðûíäàí áèðèäèð. Øÿðã-Ãÿðá äàñòàíëàðû àðàñûíäàêû ÿëàãÿ âÿ
“Äÿäÿ Ãîðãóä Kèòàáû” áîéëàðûíäàêû ìîòèâëÿðèí Àâðîïà eïîñëàðûíà
òÿñèðè èëÿ áàüëû ùe÷ äÿ àç îëìàéàí òÿäãèãàòëàð, ýþðöíöð, ùÿëÿ áþéöê eëì
éàðàäûúûëûüûíûí áàøëàíüûúû ñàéûëìàëûäûð.
____________
209
ßÄßÁÈÉÉÀÒ:
1. Kîíðàä Í.È. “Çàïàä è Âîñòîê”. M. 1972.
2. Æèðìóíñêè Â.Ì. “Êèòàáè-Äåäå Ãîðãóä” è îãóçñêàÿ åïè÷åñêàÿ
òðàäèöèÿ, “Ñîâåòñêàÿ âîñòîêîâåâåäåíèå” 1958 ¹4 ñ.90-101.
3. Ïîòàíèí Ã.Í. “Âîñòî÷íûå ìîòèâû â ñðåäíåâåêîâîì åâðîïåéñêîì
ýïîñå” Ì.1899.
4. Âåñåëîâñêèé À.Í. Èñòîðè÷åñêàÿ ïîýòèêà. Ë.: Ãîñëèòèçäàò, 1940.
5. Øìèäe ß. “Äeäe Kîðêóòñ Áóõ” 1995.
6. Ô.ßëèìèðçÿéeâà “Kèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” Àëìàí Ôèëîëîjè Ôèêðèíäÿ. Áàêû.
1999.
7. Íàãèåâ Äæ. “Þãîñëàâñêîå èçäàíèå” “Êèòàáè Äåäå Ãîðêóò” ñîâåòñêàÿ òþðêîëîãèÿ 1988 ¹3
8. ß.Ùöñeéíçàäÿ. “Ãÿðáèí èêè äàñòàíûíäà òöðê”. Áàêû, 1998.
9. Ú.Ñ.Màíäé. “Ïîëèïùeìóñ àíä Teïeýöç” Áóëëeòèí îô òùe ñúùîîë îô îðèeíòàë
àíä àôðèúàí ñòóäèeñ Óíèâeðñèòé Ëîíäîí. Âîë XÂÛÛ 1956 ðö 279-302
10. É.Ëewèñ. Tùe áîîê îô Äeäe-Kîðêóò. Ëîíäîí.1974.
11. Ï.Mèðàáèëe. Tùe áîîê îô Oýùóç ïeîïëeñ îð ëeýeíäñ òîëä àíä ñóíý áé
Äeäe Kîðêóò.
12. W.Ñ.Wàëêeð, Ôàðóê Ñóìeð, À.T.Óéñàë “òùe Áîîê îô Äeäe Kîðêóò”.
Óíèâeðñèòé îô Teõàñ ïðeññ 1972.
13. Èñòîðèÿ Ñðåäíèõ âåêîâ. Ìîñêâà. 1990. ñ.75.
14. Ùÿìèí ÿñÿðäÿ, ñÿù.78.
15. Ùÿìèí ÿñÿðäÿ, ñÿù.104.
16. Í.Úÿôÿðîâ. Eïîñäàí Kèòàáà. Áàêû, 1999. ñÿù 101.
17. T. Ùàúûéeâ. Mèëëè Àáèäÿëÿðèìèçèí éóáèëeéè. Äÿäÿ Ãîðãóä 1300 Áàêû1999. ñÿù.9.
18. Ô. ßëèìèðçÿéeâà. “Kèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä äàñòàíëàðû, Àëìàí ôèëîëîjè ôèêðèíäÿ” Áàêû - “Eëì” 1999.
19. Ñ.ßëèéåâ “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä äàñòàíëàðû” èíýèëèñ äèëèíäÿ “ßäÿáèééàò
âÿ èíúÿñÿíÿò” ãÿçåòè 1990. “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóäóí èíýèëèñ äèëèíäÿêè
éåíè òÿðúöìÿñè” Äÿäÿ Ãîðãóä 1300 Áàêû–1999, Äÿäÿ Ãîðãóä
Åíñèêëîïåäèéàñû II ñ. Áàêû, 1999.
20. Ïîòàíèí Ã.Í. “Âîñòî÷íûå ìîòèâû â ñðåäíåâåêîâîì åâðîïåéñêîì
ýïîñå”. Ì.1899.ñ.3.
21. Æèðìóíñêèé Â.Ì. Îãóçñêèé ãåðîè÷åñêèé ýïîñ è “Êíèãà Êîðêóòà”. Â.Â.Áàðòîëüä. “Êíèãà Ìîåãî Äåäà Êîðêóòà” Áàêó.
____________
1999.ñ.216.
210
22. Ï.Mèðàáèëe. “Tùe áîîê îô Oýùóç ïeîïëeñ îð ëeýeíäñ òîëä àíä ñóíý áé
Äeäe Kîðêóò.” ñÿù.6
23. Íàãèåâ Äæ. “Àçåðáàéäæàíñêî – Þæíîñëàâÿíñêèå ëèòåðàòóðíûå
âçàèìîñâÿçè”. Áàêó-2003. ñ.31.
24. Ï.Mèðàáèëe. “Tùe áîîê îô Oýùóç ïeîïëeñ îð ëeýeíäñ òîëä àíä ñóíý áé
Äeäe Kîðêóò.” ñÿù.37.
25. Ï.Mèðàáèëe. “Tùe áîîê îô Oýùóç ïeîïëeñ îð ëeýeíäñ òîëä àíä ñóíý áé
Äeäe Kîðêóò.” ñÿù.34.
26. Ï.Mèðàáèëe. “Tùe áîîê îô Oýùóç ïeîïëeñ îð ëeýeíäñ òîëä àíä ñóíý áé
Äeäe Kîðêóò.” ñÿù.34.
27. Ï.Mèðàáèëe. “Tùe áîîê îô Oýùóç ïeîïëeñ îð ëeýeíäñ òîëä àíä ñóíý áé
Äeäe Kîðêóò.” ñÿù.30.
28. Ï.Mèðàáèëe. “Tùe áîîê îô Oýùóç ïeîïëeñ îð ëeýeíäñ òîëä àíä ñóíý áé
Äeäe Kîðêóò.” ñÿù.30.
29. Ï.Mèðàáèëe. “Tùe áîîê îô Oýùóç ïeîïëeñ îð ëeýeíäñ òîëä àíä ñóíý áé
Äeäe Kîðêóò.” ñÿù.17.
30. Ï.Mèðàáèë. ùÿìèí ÿñÿðäÿ, ñÿù.231.
31. T.Ùàúûéeâ. ùÿìèí ÿñÿðäÿ, ñÿù. 152.
32. Ø. Áàëëè. Îáùàÿ ëèíãâèñòèêà è âîïðîñû ôðàíñóçêîãî ÿçûêà, Ì,
1955,ñ.396.
33. Ï.Mèðàáèë. ùÿìèí ÿñÿðäÿ.,ñÿù.45; 33 ñÿù. 45; 34 ñÿù. 45; 35 ñÿù. 46; 36
ñÿù. 46; 37 ñÿù. 46; 38 ñÿù. 48; 39 ñÿù. 48; 40 ñÿù. 48; 41 ñÿù. 49; 42
ñÿù. 49; 43 ñÿù. 49; 44 ñÿù. 52 ; 45 ñÿù. 52; 46 ñÿù. 53;
34. Ï.Mèðàáèë ùÿìèí ÿñÿðäÿ,ñÿù. 233-318.
____________
211
Áÿùëóë Àáäóëëà
“ÄßÄß ÃOÐÃÓÄ KÈTÀÁÛ”ÍÄÀ ÀÜ ÐßÍÝÈÍ
ÑÅÌÀÍÒÈÊ ÑÈÌÂÎËÈÊÀÑÛ
Àü ðÿíý òÿêúÿ òöðêëÿðäÿ äåéèë, äöíéàíûí áöòöí õàëãëàðûíäà, èñòèñíà
ùàëëàð íÿçÿðÿ àëûíìàçñà, óüóð, õîøáÿõòëèê, ïàêëûã, äöçëöê, åùòèðàì,
óúàëûã, áþéöêëöê âÿ ñ. ñèìâîëó áèëäèðèð. Ùÿòòà áöòöí ðÿíýëÿðèí àü ðÿíýäÿí òþðÿìÿñè åòèìàëû äà âàð âÿ áó ñÿáÿáäÿí äÿ î, “àíà ðÿíý” àäëàíäûðûëìûøäûð (27, 5).
Ãóòñàë áèëèíÿí àü ðÿíý éàðàäûëûø ìèôëÿðèíäÿ Òàíðû, ñîé, êþê
áàøëàíüûúû àíëàìûíà äà ýÿëèð, éàõóä áó äåéèëÿíëÿðëÿ áàüëû îíëàðûí òàíûòìà, ôÿðãëÿíäèðìÿ ÿëàìÿòè âÿçèôÿñèíè éåðèíÿ éåòèðèð. Ñàõàëûëàð ñàêðàë
áèëèíÿí àü ðÿíýè áöòöí äöíéàíû âÿ áó äöíéàäàêû íÿñíÿëÿðè éàðàäàí
Òàíðûíûí - Öðöíý - Àéûã Òîéîíóí (Àü éàðàäûúû) ñèìâîëó ùåñàá åäèðëÿð.
Áÿëëè îëäóüó öçðÿ, ñàõàëûëàðûí “ßð Ñîãîòàù” éàðàäûëûø äàñòàíûíûí åéíè
àäëû ãÿùðÿìàíû ùÿì äÿ Àüîüëàí àäëàíûð. ×öíêè, èíàìà ýþðÿ î, áàø
Òàíðû – Àü éàðàäûúûíûí õÿëã åòäèéè èëê èíñàíäûð (19, 573).
Àëòàé øàìàíèçìèíäÿ àü ðÿíý, öìóìèééÿòëÿ èëàùÿëÿðÿ ìÿõñóñ
áèëèíäèéèíäÿí øàìàíëàð äà àü ðÿíýëè ïàëòàð ýåéèðëÿð. Éåíÿ äÿ åëÿ àëòàéëûëàðûí éàðàäûëûø ÿôñàíÿëÿðèíäÿ áèð Àü àíàäàí äà ñþç ýåäèð. Òàíðû Öëýåí
äöíéàíû éàðàòìàã ùàããûíäà äöøöíÿðêÿí ñó è÷èíäÿí áèðäÿí-áèðÿ Àü
Àíà ýþðöíöð âÿ èøè íåúÿ ýþðìÿéè Öëýåíÿ áàøà ñàëûð. Ñþçöí à÷äûãëàðûìûçäà “àü” ñþçö ùÿì÷èíèí “úÿííÿò” àíëàìûíäà èøëÿíèð. Úÿííÿòäÿ
çÿíí îëóíàí òàíðûëàð äà “Àüòó” àäëàíûð. Éÿíè “Àüëûëàð”. Áó äà ðÿíýè
àüàïïàã îëìàã äåìÿêäèð. Èíàìà ýþðÿ, Àüòóëàð ýþéöí ö÷öíúö ãàòûíäà
îòóðóðëàð. Áó ãàòäà áèð “Ñöä Àü ýþë” äÿ âàðäûð. Èíñàíëàðûí âàðëûüû âÿ
ðóùó, ðÿíýè ñöä êèìè àü îëàí áó ýþëëÿ áàüëûäûð. Áèð óøàã äîüóëóíúà
Òàíðû Öëýåíèí ýþñòÿðèøè èëÿ ùÿìèí Àüòóëàðäàí áèðè Ñöä Àü ýþëäÿí ðóù
àëóá ùÿìèí úîúóüà âåðèð (22, 8, 14; 19, 570-571).
Àü ðÿíýèí ñîéëà, êþêëÿ áàüëûëûüûíû äåäèê. Âÿ áóíà àèä ÿí òóòàðëû
þðíÿéÿ åëÿ “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”äà (“Êèòàá” éàçàúàüûã) òóø îëóðóã.
Åïîñóí áîéëàðûíäàêû àëïëàð, ÿðÿíëÿð ñûðàñûíäà ùÿìèøÿ þíäÿ ýþðöíÿí
Ãàçàí õàí þçöíö òàíûòìà ìÿãàìûíäà ñîéóíóí, êþêöíöí àü ðÿíýëÿ
áàüëûëûüûíû áåëÿ íèøàí âåðèð.
Àü ãàéàíûí ãàïëàíûíûí åðêÿéèíäÿ áèð êþêöì âàð...
____________ Àü ñàçûí àñëàíûíäà áèð êþêöì âàð.
Àü ñóíýóð ãóøó åðêÿéèíäÿ áèð êþêöì âàð (11, 156).
212
Ñþçñöç êè, áóðàäà Ñàëóð Ãàçàíûí ñîéêþêöíäÿ äóðàí ãàïëàí, àñëàí,
ñóíýóð ãóøóäóð. Àììà “Àü ãàéà”, “Àü ñàç” áèðëÿøìÿëÿðè âÿ “àü”
ñþçöíÿ, ùÿì÷èíèí “àü ãàéà”, “àü ñàç”äàêû “àü”à “ùàðàíûí?”, “ùàðàíû?”
ñóàëëàðûíû âåðìÿêëÿ âÿ áó èñòèãàìÿòäÿ úàâàá àëìàãëà ìÿñÿëÿíè áèòìèø
ùåñàá åäÿ áèëìÿðèê. ×öíêè ùÿìèí þðíÿêëÿðäÿêè, õöñóñÿí áèðèíúè èêè
ìèñðàäàêû “àü” ðÿíý ÿëàìÿòèíäÿí äàùà ÷îõ óúàëûã, ùöíäöðëöê, éöêñÿêëèê
àíëàìûíäàäûð âÿ áó èêè íöìóíÿäÿêè “àü”, Ãàçàí õàíûí êþêöíÿ áàüëàäûüû
ãàïëàíà, àñëàíà éîõ, ãàéàéà, ñàçà (ãàìûø) àèääèð. Ïðîô. Ì.Ñåéèäîâ èñÿ áó
àéäûí ùÿãèãÿòè ýþðÿ-ýþðÿ, íÿäÿíñÿ áåëÿ éàçûð: “Äÿäÿ Ãîðãóä áîéëàðûíû
éàðàäàí îüóçëàðûí ìèôîëîæè òÿôÿêêöðöíÿ ñàäèã ãàëàðàã ãàïëàíà, àñëàíà,
ñóíãóð ãóøóíà, ñàçà “àü” ñèôÿòèíè âåðìÿêëÿ îíëàðûí îíüîíëóüóíó, èëàùèëèéèíè, ìöãÿääÿñëèéèíè, Öëýåíëÿ áàüëûëûüûíû ýþçÿ ÷àðïäûðìàã èñòÿìèøäèð.
Åëÿ áóíà ýþðÿ äÿ î, þç îíüîíëàðûíû ôÿõðëÿ àíûð” (24, 159).
Áóðàäàêû ñóíãóð ãóøó äîüóðäàí äà îíüîíäóð âÿ ùÿì äÿ “Êèòàá”ûí
ìöãÿääèìÿñèíäÿ òàíûäûëàí Ãàéû áîéóíóí îíüîíóäóð. Î Ãàéû áîéó êè,
õàíëûã, éÿíè ùàêèìèééÿò ñîí îëàðàã îíà éåòèøÿúÿê âÿ ãèéàìÿò ãîïàíà
êèìè ùå÷ êÿñ ÿëèíäÿí àëà áèëìÿéÿúÿê (11, 23). ßáöëãàçè Áàùàäûð õàí
“Øÿúðåéè – òÿðàêèìÿ”ñèíäÿ äèýÿð Îüóç áîéëàðûíûí îíüîíëàðûíû äà áåëÿ
à÷ûãëàìûøäûð:
Áàéàò áîéóíóí îíüîíó – Öêö ãóøó. Àëêàåâëè áîéóíóí îíüîíó –
Ýþéÿíÿê ãóøó. Ãàðàåâëè áîéóíóí îíüîíó – Ýþáÿêñàðû (ñàðûêþéíÿê)
ãóøó. Éàçûð áîéóíóí îíüîíó Òóðóìòàé ãóøó. Éàïàã áîéóíóí îíüîíó
– Ãûðüû ãóøó. Äîäóðüà áîéóíóí îíüîíó – Ãûçûëãàð÷ûãàé ãóøó. Äöýÿð
áîéóíóí îíüîíó – Êþ÷êÿí ãóøó. Àâøàð áîéóíóí îíüîíó – Úöðÿëà÷ûí
(Àü ëà÷ûí) ãóøó. Êàçèê áîéóíóí îíüîíó – Ñàðåúà ãóøó Áÿéäèëè
áîéóíóí îíüîíó – Áÿùðè ãóøó. ×àâóëäóð áîéóíóí îíüîíó – Áóüäàéûã
ãóøó. ×ÿáíè áîéóíóí îíüîíó – Ùóìàé ãóøó. Ñàëóð áîéóíóí îíüîíó –
Áóðêóò ãóøó. Åìèð áîéóíóí îíüîíó – Åíúàðè ãóøó. Àëàéóíäëó áîéóíóí
îíüîíó – Áèêö-Áåéêö ãóøó. Èãäèð áîéóíóí îíüîíó – Ãàðúûüàé ãóøó.
Áöêäöç áîéóíóí îíýîíó Èòÿëýè ãóøó. Éèâà áîéóíóí îüîíó – Òîéüóí
ãóøó. Êèíèê áîéóíóí îíüîíó – Úöðÿãàð÷ûãàé ãóøó (16, 35-36).
Áîéàëàðûí îíüîíëàðûíû áöòöíëöêëÿ ýþñòÿðìÿéÿ îíà ýþðÿ ìÿúáóð îëäóã êè, Ì.Ñåéèäîâóí îíüîí áèëäèéè ãàïëàíäàí, àñëàíäàí, ãàìûøäàí (ñàç)
õèëàñ îëà áèëÿê. Ùÿëÿ îíó äåìèðèê êè, ÿýÿð Ãàçàí õàí Ñàëîð áîéóíäàíäûðñà âÿ þçö äÿ Ñàëîð-Ñàëóð Ãàçàí àäëàíûðñà, îíäà î þç áîé
îíüîíóíó, ÿñëèíäÿ ùå÷ îíüîí îëìàéàí ãàïëàíà, àñëàíà, ãàìûøà, áàüëàéà
____________
áèëìÿç. ×öíêè õàòûðëàòäûüûìûç òÿê, Ñàëîðëàðûí îíüîíó Áóðêóò ãóøóäóð.
213
Ñàëóð Ãàçàí “Àü ñàçûí àñëàíûíäà áèð êþêöì âàð” äåìÿêäÿ, ÷îõ
îëñóí êè, ùàãëûäûð. Éàäûìûçà ñàëàã êè, àáèäÿíèí ñÿêêèçèíúè áîéóíäà
Àðóçóí èòìèø îüëó Áàñàòû ñàçëûãäà (ãàìûøëûãäà) îëàí áèð àñëàí áÿñëÿéèá
áþéöäöð. Åëÿ áó Áàñàò Òÿïÿýþçëÿ öçëÿøèð. Þëöì àéàüûíäà Òÿïÿýþç
Áàñàòäàí ùÿì äÿ áóíó ñîðóøóð: “Àüñàããàëû áàáàí àäû íÿäèð?”. Áàñàò
äà úàâàáûíäà þç êþêöíö áåëÿ òàíûäûð?
Àòàì àäûí ñîðàð îëñàí, Ãàáà Àüàú!
Àíàì àäûí ñîðàð îëñàí Ãîüàí Àñëàí (12, 1.ú., 93).
Äåìÿëè, áóðàäàí áèçÿ áÿëëè îëäó êè, Îüóçäà øÿúÿðÿëÿðèíè àñëàíëà
áàüëàéàíëàð äà âàð. Ãàçàí õàíëà Áàñàòûí äàéû îüëó - áèáè îüëó îëìàëàðûíû äà áèëèðèê. Îëà áèëñèí êè, Áàñàòûí àíàñû äà Ãàçàí õàí íÿñëèíäÿíäèð.
Ãàçàí õàí ñîí îëàðàã “Àü ñóíãóð ãóøó åðêÿéèíäÿ áèð êþêöì âàð”
äåéèð. Àðõàäà õàòûðëàòäûã êè, ñþçö ýåäÿí áó ãóø Ãàéû áîéóíóí îíüîíóäóð. Àììà áó äà âàð êè, Ñóíãóð ãóøóí Àü ñóíãóð, Ãàðà ñóíãóð, Áîç
ñóíãóð àäëàðû (áÿëêÿ äÿ íþâëÿðè) âàðäûð. Ãàçàí õàí äà ñóíãóð ãóøëàðûíûí
òÿéèí ÿëàìÿòëÿðè îëàí àü, ãàðà, áîç ðÿíýëÿðäÿí àü ðÿíýèí ãóòñàë, Òàíðûéà
ìÿõñóñëóüóíó áèëäèéèíäÿí êþêöíö àü ðÿíýëè ñóíãóðëà áàüëû áèëìèøäèð.
Àðõàäà “àü ãàéà” âÿ “àü ñàç”äàêû “àü”ûí óúàëûã, ùöíäöðëöê àíëàìûíäà îëäóüóíó äåìèøäèê. Äåéÿñÿí, áóðàäà äà “àü”à áåëÿ ìöíàñèáÿò îíóí
Òàíðû áÿëýÿñè îëìàñûíäàí èðÿëè ýÿëìèøäèð. Àõû òöðêëÿð ùÿð âàõò éàëíûç
âàùèä, òÿê Òàíðû èíàìûíäà îëìóø, äàíûøûã, äóà-àëãûøëàðûíäà “Áèð îëàí
Òàíðû”, “Óúà Òàíðû”, “Ýþéó-Éåðè éàðàäàí Òàíðû” ñþéëÿìèø âÿ Òàíðû-òààëàíû ùÿìèøÿ ýþéäÿ, ñÿìàäà, éöêñÿêëèêäÿ áèëìèøëÿð. Áåêàðà éåðÿ äåéèë êè,
èíäèíèí þçöíäÿ äÿ äóà çàìàíû, éàõóä Óúàëàðäàí Óúàäàí áèð èñòÿê
äèëÿéÿíäÿ ÿëëÿðè éóõàðû ãàëäûðûá Ýþéÿ - áóíóíëà äà Òàíðûéà öç òóòóëóð.
Åëÿ Ãàçàí õàíûí ñþéëÿäèéè “àü ãàéà”, “àü ñàç”äàêû “àü”ëà éàíàøû,
“ãàéà” èëÿ “ñàç”äà óúà, ùöíäöð àíëàìûíäàäûð. Éÿíè “àü ñàç” äåéÿíäÿ
óúà, ùöíäöð ãàìûø, ãàìûøëûã íÿçÿðäÿ òóòóëóð. “Ãàéà”äà òÿêúÿ áóðàäà
äåéèë, öìóìèééÿòëÿ ÷îõ-÷îõ ìÿãàìëàðäà äàüûí ÿí óúà ìÿêàíû ñàéûëûð.
Ìèñàë ö÷öí, “Êîðîüëó” åïîñóíäà “×ÿíëèáåëäÿêè ëàï óúà ãàéàíûí àäû
“Àü ãàéà”äûð (18, 174, 288).
Äåìÿëè, Ãàçàí õàí äà “Àü ãàéà” äåéÿíäÿ Òàíðû ðÿíýè, Òàíðû ìÿêàíû
(Òàíðûíûí óúàëûãäà, éöêñÿêëèêäÿ áèëèíìÿñè) îëàí éåðè íÿçÿðäÿ òóòìóøäóð.
“Êèòàá”äà àü ðÿíýèí óúàëûã, éöêñÿêëèê âÿ áóíóíëà äà ãóòñàëëûã àí____________
ëàìûíäà îëìàñû äåéèëÿíëÿðëÿ áèòìèð. Ãàéíàãëàðäà Ãàéûí, Òîç àüàúû
214
ãàáûüûíûí àü ðÿíýëèëèéèíÿ ýþðÿ ùÿì äÿ Àüúàãàéûí àäëàíûð âÿ Òàíðûíûí
Ýþéäÿí ýþíäÿðäèéè àüàúëàðäàí ñàéûëûð. Ùÿòòà Óìàé (Ùóìàé) Àíàíûí,
î ñûðàäàí Àëòàéäà àü äîíëó äîüóì èëàùÿñè Êóáåé õàòóíóí äà Ýþéäÿí
èêè àüúàãàéûíëà áèðýÿ Òàíðû òÿðÿôèíäÿí åíäèðèëìÿñèíÿ èíàì îëóá (9, 94).
Ìÿñÿëÿ áóðàñûíäàäûð êè, “Êèòàá”äà îõäàí, éàéäàí ñþç äöøÿíäÿ òåç-òåç
“ãàéûí”, “òîç”, “àüúàãàéûí” äåéèìëÿðèíÿ òóø îëóðóã. Àáèäÿäÿí áóíëàðëà
èëýèëè þðíÿêëÿðè îõóéà ýÿòèðìÿçäÿí þíúÿ, áèð ôèêðè äÿ õàòûðëàòìàüû éåðèíäÿ áèëèðèê: “Nöðêëÿð ÿí èðè âÿ ñàüëàì îõëàðûíû ãàéûí àüàúûíäàí éàïàð
âÿ òîç äåäèêëÿðè éàé öçëöêëÿðèíè äÿ ãàéûí àüàúû ãàáûãëàðûíäàí ÷ûõàðäàðëàð. Éàéûí öçëÿðèíÿ éàïûøäûðûëàí áó ãàáûãëàð éàéû äàùà åëàñòèê áèð ùàëäà
ñàõëàéûðäû. ßñàñÿí ÿñêè òöðêëÿð ãàéûí àüàúûíà äà òîç äåðëÿðäè” (19, 92).
Èíäè äÿ “Êèòàá”äàí áèð-èêè íöìóíÿéÿ äèããÿò åäÿê. Èêèíúè áîéäà
Ãàðàúà ×îáàí êàôèðëÿðëÿ äþéöøÿ éîëëàíàí Ãàçàí õàíà äåéèð:
“Àüòîçëóúà ãàòû éàéûí âåðýèë ìàíà (11, 46). Áèðèíúè áîéäà äåéèëèð:
Áóüàú... Àü òîçëóúà ãàòû éàéûíû ÿëèíÿ àëäû (11, 37). Ö÷öíúö áîéäà:
“Áàéáóðàíûí îüëó ö÷öí... àü òîçëó ãàòû éàé àëäûëàð...” (11, 55). Éåíÿ åëÿ
áó áîéäà Áàìñû Áåéðÿê “Àéüûð âåðèá àëäûüûì àü òîçëó ãàòû éàéûì!”
(êóðñèâëÿð áèçèìäèð – Á.À.) ñþéëÿéèð (11, 73-74).
Ýþðöíäöéö òÿê, Òàíðû òèìñàëëûüû èëÿ ãóòñàë îëàí àü ðÿíý Òàíðûíûí þç
äÿðýàùûíäàí åíäèðäèéè óúàëûã, ùöíäöðëöê ñèìâîëó îëàí ãàéûí – òîçàüúàãàéûíûí äà úàíûíà-ãàáûüûíà ùîïäóðóëìóøäóð. Âÿ áó àüàúûí
áóäàüûíäàí, ãàáûüûíäàí ùàçûðëàíàí îõ-éàé äà äèýÿðëÿðèíäÿí ñå÷êèí
ñàéûëìûøäûð. Áó ñÿáÿáäÿí äÿ àüòîçëó//àüòîçëóúà ãàòû éàé àáèäÿäÿ
ãàáàðäûëìûø îëàðàã íÿçÿðÿ ÷àòäûðûëûð.
“Êèòàá”äà àü ðÿíýèí óúàëûã, ùöíäöðëöê, éöêñÿêëèê àíëàìûíà
ýÿëìÿñèíè “àü áàí åâ”ÿ àèäëèêäÿ äÿ ýþðöðöê. ßââÿëúÿ áîéëàðäàêû þðíÿêëÿðÿ áàõàã: “Ýþéäÿí èëäûðûì àü áàí åâèì öçÿðèíÿ øàãûð ýþðäöì”
(11, 43). “Àü áàí åâèì òèêèëÿíäÿ éóðäóì ãàëìûø” (11, 44). “Ãàðà éåðèí
öñòöíäÿ àü áàí åâèí òèêäèðìèøäè” (11, 54; 18, 134). “ßëàí ñàáàù ñàïà
éåðäÿ òèêèëÿíäÿ àü áàí åâëè” (11, 54, 74, 118, 134) âÿ ñ.
“Êèòàá”äà “àü áàí åâ”äÿí ñàâàéû, “àëòóí áàøëû áàí åâ”, äöíëöéö àëòóí áàí”, “àëòóí áàí åâ”ëÿðèí äÿ ñþçö ýåäèð: “Àëòóí áàøëû áàí åâ âåðýèë
áó îüëàíà” (11, 50). “Ãàçàí áÿéèí äöíëöéö àëòóí áàí åâëÿðèíè áèç éûõìûøûç...” (11, 42). “Áàéáóðà áÿéèí äöíëöéö àëòóí áàí åâèíÿ øèâÿí ýèðäè””
(11, 65). “Äöíëöéö àëòóí áàí åâëÿðèíè ýÿòèðèá äóðóñàí” (11, 50) âÿ ñ.
“Àü”, “Àëòóí áàø”, “Äöíëöéö àëòóí”óí ùàíñû àíëàìäà îëìàñûíû
____________
áèëìÿê ö÷öí ÿââÿëúÿ “áàí”ûí íÿ äåìÿê îëìàñûíû áàøà äöøìÿê ýÿðÿê
215
ýÿëèð. ×öíêè ùÿìèí ñþçëÿðèí à÷àðû “áàí”äàäûð. Ëöüÿòëÿðäÿ “áàí”ûí
ìÿíàñû ÷îõäóð. Áÿçèëÿðèíè ýþçäÿí êå÷èðÿê: Áàí – 1. Àðàáàíûí òÿêÿðëÿðèíäÿí éóõàðû îëàí ùèññÿñè, ãóòóñó, ýþâäÿñè. 2. Ùåéâàíû ãîøìàã ö÷öí
àðàáàíûí ãàáàüûíäà îëàí àüàú; éàí äèøëÿ. 3. Åâèí öñòö, ÷àðäàüûí àëòû. 4.
Õîðóçóí áàíû (5, 1 ú., 192). Áàí – àçàí “Ñàããàëû óçóí òàò ÿðè áàíëàäûãäà”, Êàôèðèí êÿëèñàñûíû éûõäûëàð, éåðèíÿ ìÿñúèä éàïäûëàð. Áàí
áàíëàòäûëàð (28, 80). Áàí – 1. Äàìûí ñÿòùè. 2. Óúà âÿ éöêñÿê ñÿñ. 3
Õóäàâÿíäèàëÿì. 4. Áàøëàíüûú âÿ àëè. 5 Óëó, ùÿøÿìÿòëè. 6. Áþéöê,
èðÿëèäÿ ýåäÿí, áÿé (1, 1 ÷., 132). Áàí – (÷èíúÿ áàí, ïàí), òàõòà (éàçû
ö÷öí), áàüëàìàã, áàüëàíìàã (8, 81) âÿ ñ.
“Àçÿðáàéúàí äèëèíèí èçàùëû ëöüÿòè”íäÿ “áàí”ûí áåëÿ áèð èçàùû äà
âàðäûð: “Òöñòö ÷ûõìàã, òÿìèç ùàâà ýÿëìÿê âÿ èøûã äöøìÿê ö÷öí êå÷ìèø
êÿíä åâëÿðèíèí äàìûíäà à÷ûëàí áàúà, äÿëèê” (5, 1 ú., 192).
Áèç ãÿòè îëàðàã áó ôèêèðäÿéèê êè, “Êèòàá”äàêû “áàí åâ” öñòö áàúàëû
åâ äåìÿêäèð. Áÿñ îíäà “áàí åâ”äÿêè “áàí”äàí ÿââÿë èøëÿíìèø “àü” íÿ
äåìÿêäèð? Áó ñóàëà àéäûí úàâàá àëìàã ö÷öí áèð ìÿñÿëÿíèí äÿ èçàùû
ýÿðÿêëèäèð. Êå÷ìèø êÿíä åâëÿðè öñòöíäÿ (äàìûíäà) áàúà îëäóüóíó ÷îõóìóç åëÿ “ëöüÿò”ñèç äÿ áèëèðèê. Áÿçè éåðëÿðäÿ ÿââÿëëÿð, ëàï åëÿ èíäèíèí
þçöíäÿ, åâëÿðèí äàì þðòöéö ùÿìèøÿ êèðÿìèäëè, øèôèðëè (åâëÿðèí öñòö
ãàìûøëà äà þðòöëöá âÿ þðòöëöð äÿ) îëìàéûá. Åâëÿðèí äàìû òîðïàãëà
þðòöëöá (Áó úöð åâëÿð “òàòû åâëÿð” äÿ àäëàíûá). Åâèí äàìûíûí äöç îðòàñûíäà, äåéèëäèéè òÿê, áàúàëàð à÷ûëûá. À÷ûëìûø áó áàúàëàð ñîíðàëàð äàøëà,
êÿðïèúëÿ òèêèëÿðÿê äàìûí öñòöíäÿí õåéëè éöêñÿéÿ óúàëäûëûá. Áåëÿ áàúà
– áàíëàðûí ùöíäöðëöéöíö, óúàëûüûíû, éöêñÿêëèéèíè áèëäèðìÿê ö÷öí îíà
áèð “àü” òÿéèíåäèúè ÿëàìÿò äÿ ãîøóëóá. “Àü áàí åâ” – éÿíè ùöíäöð
(óúà, éöêñÿê) áàúàëû åâ.
“Àëòóí áàøëû áàí åâ”äÿêè “áàø” ñþçöíöí äÿ áèð ÷îõ ìÿíàëàðëà
éàíàøû, “éóõàðû”, “óúà”, “çèðâÿ”, “ùöíäöð” àíëàìëàðû äà âàðäûð: äàüûí
áàøû // çèðâÿñè, ãöëëÿíèí áàøû, äàüûí áàøûíà ÷ûõìàã, àüàúûí áàøûíà äûðìàøìàã âÿ ñ. Ìèñàëëàðäàêû “áàø”ûí óúàëûã, ùöíäöðëöê áèëäèðäèéè ýþç
þíöíäÿäèð âÿ éÿãèí êè, êèìñÿ áóíà øöáùÿ åòìÿç. Äåìÿëè, “àëòóí áàøëû
áàí åâ” äÿ ÿñëèíäÿ ùöíäöð//óúà ãûçûë áàúàëû åâ äåìÿêäèð.
“Àëòóí áàøëû áàí åâ”, “àëòóí áàí åâ”äÿêè “àëòóí” äà áèçè äöøöíäöðöð. Ëàï åëÿ èíäèíèí þçöíäÿ äàìäàêû áàúàëàðûí öñòöíÿ äÿìèðäÿí êÿñèëìèø ãóø, äàùà ÷îõ õîðóç ôèãóðëàðûíûí ñàíúûëäûüûíû, áÿðêèäèëäèéèíè
ýþðöðöê. Äàâàì åòìÿêäÿ îëàí áó åòèêåò îëñóí êè, åëÿ ÿñêè ÷àüëàðäàí
____________
ãîðóíà-ãîðóíà ýöíöìöçÿ ýÿëèá.
216
“Äöíëöéö àëòóí áàí åâ”äÿêè “äöíëöê” ñþçö äÿ ëöüÿòëÿðäÿ ùÿì
“äàìûí öñòö” (13, 81), ùÿì äÿ áàúàíûí þðòöéö (12, 1ú., 150) ìÿíàëàðûíäà à÷ûãëàíìûøäûð. Áó èçàùëàðäàí ÷ûõûø åòìÿêëÿ “äöíëöéö àëòóí áàí
åâ”è “öñòö ãûçûë áàúàëû åâ”, “áàúàñû ãûçûë þðòöêëö åâ” øÿêëèíäÿ îõóìàã,
áàøà äöøìÿê îëàð. Áèç “öñòö ãûçûë áàúàëû åâ”ÿ öñòöíëöê âåðèðèê.
“Êèòàá”äà àü ðÿíý òîïîíèìèê âàùèäëÿðÿ ãîøóëìàãëà “áþéöê”, “èðè”
àíëàìûíäà äà ñèìâîëëàøûð. Áóíóí áåëÿ îëìàñûíû åïîñóí áîéëàðûíäàêû
“àü ìåéäàí”, “àü àýûë”ûí éàðäûìû èëÿ ñöáóòà éåòèðìÿê äàùà àñàíäûð.
Éåíÿ äÿ ÿââÿëúÿ ìèñàëëàðû îõóéàã: “Áàéàíäûð õàíûí àü ìåéäàíûíäà áó
îüëàí úÿíý åòìèøäèð” (11, 31).
“Àü ìåéäàíäà ñÿéèðäÿéèì ñÿíèí ö÷öí” (11, 84). “Àü ìåéäàíäà
éóìðó áàøû òîïúà êÿñäèì” (11, 154). “Àü àéûëäàí òöìÿí ãîéóí âåðýèë
áó îüëàíà” (11, 31). “Àü àéûëäàí òöìÿí ãîéóí ýåäÿðñÿ, ìÿíèì ýåäÿð”
(11, 37). “Àü àéûëäàí àüúà ãîéóí áóíäàí êå÷äè” (11, 88) âÿ ñ.
“Àü ìåéäàí”äàí ñþç à÷àí ïðîô. Ì.Ñåéèäîâ éàçûá: Áèçúÿ, “Äÿäÿ
Ãîðãóò”äàêû Áóüàúûí äÿùøÿòëè áóüà èëÿ âóðóøäóüó “Àü ìåéäàí” Áàéàíäóð õàíà ìÿõñóñäóð; îëà áèëñèí êè, î þçö, åëÿúÿ äÿ áàøãà õàíëàð,
áÿéëÿð ìåéäàíäà áóüà âóðóøóíà áàõûðìûøëàð. Áóüà èñÿ îüóçëàðäà
îíüîí èìèø. Îëà áèëñèí êè, áóüà îíüîí îëäóüó âàõòëàð ìéäàíäà îíóíëà
áàüëû îéóí-àéûí, ìÿðàñèì êå÷èðèëèðìèø. Áóíà ýþðÿ äÿ ìåéäàí “àü”,
éÿíè îíüîíà, èëàùèéÿ ìÿõñóñ ìåéäàí àäëàíìûøäûð. ×àüëàð êå÷äèêúÿ,
áóüà îíüîíëóüóíó èòèðäèêúÿ ìåéäàí õàíëàðà ìÿõñóñ îëìóø, ñîíðàëàð
èñÿ àäè ìåéäàíà ÷åâðèëìèøäèð (24, 159-160).
Ôèêèð âåðäèíèçñÿ, àðàøäûðûúû áèðúÿ ãÿíàÿòèíäÿ áèð êÿðÿ “áèçúÿ”, èêè
êÿðÿ “îëà áèëñèí” ñþçëÿðèíè èøëÿäèð. Âÿ åëÿ áó “áèçúÿ”, “îëà áèëñèí”ëÿð
ùÿìèí ãÿíàÿòèí äîüðóëóüóíó øöáùÿ àëòûíà àëûð.
Îüóçëàðûí îíüîíëàðûíäàí àðõàäà ýÿðÿéèíúÿ ñþç à÷äûüûìûçäàí
òÿêðàð ùÿìèí ìÿñÿëÿéÿ ãàéûòìàüû éåðñèç áèëèðèê. Òÿêúÿ áóíó äåéèðèê êè,
ùÿìèí îíüîíëàð ñûðàñûíäà þêöç-ôèëàí éîõ èäè. Ì.Ñåéèäîâ “Àü
ìåéäàí”ûí Áàéàíäóð õàíà âÿ ùÿòòà áèð àç äà èðÿëè ýåäèá “àü”à àðõàëàíìàãëà èëàùèéÿ ìÿõñóñëóüíó ãÿòè øÿêèëäÿ áèëäèðèð. ßýÿð åïîñ áîéó éàëíûç
áèð “Àü ìåéäàí”äàí ñþç ýåòìèø îëñàéäû âÿ îíóí ùÿìèøÿ Áàéàíäóð
õàíà àèäëèéè äåéèëñÿéäè, áÿëêÿ äÿ áóíà èíàíìàã îëàðäû. Àõû, èø áóðàñûíäàäûð êè, íÿèíêè Áàéàíäóð õàíûí, îüóç áÿéëÿðèíèí, ùÿòòà êàôèðëÿðèí äÿ àü
ìåéäàíëàðû âàðäûð. Ãàçàí õàí îüëó Óðóçëà îâäà îëàðêÿí êàôèðëÿðëÿ åëÿ
êàôèð òîðïàüûíäà ãàðøûëàøûðëàð. Âóðóøóí ÷ÿòèí îëàúàüûíû áèëäèðÿí àòàñûíà
____________
Óðóç äåéèð êè, áÿäîé àòûìû îíà ýþðÿ ñàõëàìûøàì, áó ýöí öçëÿøÿúÿéèìèç
217
äöøìÿíèí àü ìåéäàíûíäà ñÿéèðäèì (11, 84). Äàùà áó êàôèðèí àü
ìåéäàíû ùàðàäàí Áàéàíäóð õàíûí àü ìåéäàíû îëäó? Éàõóä, Ãàçàí õàí
êàôèðëÿðÿ àü ìåéäàíäà éóìðó áàø êÿñäèéèíè ñþéëÿéèð (11, 154). Áèç
áèëèðèê êè, Ãàçàí õàí êàôèðëÿðëÿ ùÿìèøÿ îíëàðûí þç éåðëÿðèíäÿ, þç ìåéäàíëàðûíäà äþéöøöð. Äåìÿëè, áóðàäàêû ìåéäàí äà, àü ìåéäàí îëìàñûíà
áàõìàéðàã, Áàéàíäóð õàíà ìÿõñóñ äåéèë.
Ìÿñÿëÿéÿ ýöíöìöç áàõûìûíäàí éàíàøñàã áèç áèëèðèê êè, ùÿð äþâëÿòèí
ìÿðêÿç (ïàéòàõò) âÿ áþéöê øÿùÿðëÿðèíäÿ ÷îõëó ìåéäàíëàðû îëóð. Àììà
áóíëàðäàí áèðè ìöòëÿã “Áàø ìåéäàí” (“áàø” ñþçöíöí “áþéöê” ìÿíàñû
äà âàðäûð: Áàø íàçèð, áàø êàòèá, áàø êîìàíäàí, áàø ðåäàêòîð âÿ ñ. éÿíè
äèýÿð íàçèðëÿðäÿí, êàòèáëÿðäÿí, êîìàíäèðëÿðäÿí, ðåäàêòîðëàðäàí áþéöê
îëàí) ñàéûëûð. Äþâëÿò òÿäáèðëÿðè, ñÿâèééÿëè ìÿðàñèìëÿð, íöìàéèøëÿð, áÿçÿí
ùÿòòà éàðûøëàð áó ìåéäàíäà êå÷èðèëèð. ßñêè ÷àüëàðäà õàãàíûí, õàíûí
îòóðäóüó ìÿêàí ìÿðêÿç îëñà äà, áó ìÿðêÿç èíäèêè ïàéòàõò øÿùÿðëÿðè
áþéöêëöéöíäÿ îëìàéûá. Áóíóíëà áåëÿ, õàãàíëàðûí, õàíëûüûí ñå÷èëÿí
ìåéäàíû îëóá âÿ áóíà äà “Àü ìåéäàí” äåéèëèá. Åëÿ “Êèòàá”äàêû àü
ìåéäàíëàð, éàõóä “Àü ìåéäàí” ÿñëèíäÿ “Áþéöê ìåéäàí” àíëàìûíäàäûð. Áóðàäà “àü” ðÿíý îëìàãëà áþéöêëöéö áèëäèðèð.
“Àü àéûë”äàêû “àü”äà åëÿ “Àü ìåéäàí”äàêû “àü” ìÿíàñûíäàäûð.
Ëöüÿòëÿðäÿ äÿ “àéûë” ìÿùç “Êèòàá”äàêû “àéûë”, “àóë”, “àüûë” îëàðàã
èçàù åäèëìèøäèð (13, 126; 14, 14). “Àóë” ñþçöíöí “îáà”, ùÿòòà “êÿíä”
ìÿíàñû äà îëäóüóíäàí áèç “àüûë”û ãÿáóë åäèðèê. Âÿ ùàìûéà áèëäèðèðèê êè,
“àüûë”, ÿñàñÿí, ãîéóí-ãóçó ñàõëàíûëàí éåðäèð – àðõàúäûð. Àüûëûí öñòö
à÷ûã îëóð, ÷åâðÿñè èñÿ àüàú áóäàãëàðû, ãàìûøëà ùàñàðëàíûð.
Àü àéûëäàêû “àü”ûí “áþéöê”ëöéö àáèäÿäÿ ãîéóíà àèä åäèëÿí
“òöìÿí” ñþçöíöí ìÿíàñûíû áèëìÿêëÿ ìöÿééÿíëÿøèð. “Àçÿðáàéúàí
äèëèíèí èçàùëû ëöüÿòè”íäÿ “òöìÿí”èí èêèíúè ìÿíàñûíûí ãàðøûñûíäà éàçûëûá: îí ìèí (5, IV ú., 218). “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä åíñèêëîïåäèéàñû”íäà
èñÿ “òöìÿí” áåëÿ à÷ûãëàíûá: îí ìèí; ãåéðè-ìöÿééÿí ÷îõëóã; áþéöê
êöòëÿ; ÷îõ, ëàï ÷îõ, òöìÿí ãîéóí – ñöðö-ñöðö ãîéóí (5, I ú., 203).
Äåìÿëè, îí ìèí âÿ äàùà ÷îõ, ùÿòòà ñöðö-ñöðö ãîéóíó àäè àüûëà (àéûëà)
éåðëÿøäèðìÿê ìöìêöí äåéèë. Áóíóí ö÷öí áþéöêäÿí äÿ áþéöê àéûë
(àüûë) îëìàëûäûð. Áÿëè, ìÿùç îüóç áÿéëÿðèíèí (Àü àéûë òàíûíìûø áÿéëÿðÿ
ìÿõñóñäóð. ×öíêè éàëíûç áóíëàð ñöðö-ñöðö ãîéóí ñàùèáëÿðèäèðëÿð) áåëÿ
áþéöê àéûëëàðû âàðäûð âÿ áó áþéöêëöê “àü”ëà èôàäÿ îëóíóð.
“Êèòàá”äà àü ðÿíý óüóð, ãàëèáèééÿò ñèìâîëó òÿê äÿ ñÿúèééÿëÿíèð.
____________
Ýÿëèí, áóíó éîõëàéàã. Àáèäÿíèí îí áèðèíúè áîéóíäà Ãàçàí õàí éàòìûø
218
îëäóüó âàõò êàôèðëÿð éàõàëàéûá ÿñèð àïàðûðëàð. ×îõ-÷îõ èëëÿðäÿí ñîíðà
Óðóç îüóç áÿéëÿðè èëÿ àòàñûíû ÿñèðëèêäÿí ãóðòàðìàüà éîëëàíûð. Êàôèðëÿð
Ãàçàí õàíûí þçöíö áó ýÿëÿíëÿðÿ ãàðøû ÷ûõàðûðëàð. Øÿðò êÿñèðëÿð êè, ýÿëÿíëÿðè ýåðè îòóðòñàí àçàä îëàúàãñàí. Êèìëÿðëÿ âóðóøàúàüûíû áèëìÿéÿí
Ãàçàí õàí øÿðòëÿ ðàçûëàøûá ìåéäàíà ÷ûõûð. Áîéäà äåéèëèð: “Ãàçàí ýþðäö
êèì, ëÿøêÿð þíöíúÿ, áèð àü-áîç àòëû, àü ÿëÿìëè, áÿêäÿìèð äîíëó, îüóçóí
þíöíúÿ ýÿëäè, ÷àäûðûí òèêäèðäè, àëàé áàüëàäû äóðäó” (11, 159). Éåíÿ åëÿ
áóðàäà Ãàçàí õàí ÷ÿðèíèí þíöíäÿêè áó àã ñàíúàãëûíûí (êóðñèâëÿð –
Á.À.) êèìëèéèíè ñîðóøóð.
Êóðñèâëÿ éàçäûüûìûç ÿëÿì (òóü) âÿ ñàíúàüûí áó ýöí áàøà äöøöëÿí
ìÿíàñû áàéðàãäûð. Áÿñ áó áàéðàã – ÿëÿì, ñàíúàã íÿ ö÷öí àüäûð? Îëìàéà åëÿ, öìóìèééÿòëÿ, îüóçëàðûí áàéðàãëàðû àü ðÿíýëèäèð? Áó, áåëÿ äåéèë,
áóðàäà áàéðàüûí áàøãà ðÿíýëè äåéèë, ìÿùç àü ðÿíýëè îëìàñû, áèëàâàñèòÿ àü
ðÿíýèí Òàíðû ðÿíýè òÿê òàíûíìàñû, óüóð ãàëèáèééÿò ñèìâîëó ñàéûëìàñû èëÿ
èëýèëèäèð. Áóíóí áåëÿëèéè ñàðûäàí ãàéíàãëàðäà äà ãÿäÿðèíúÿ õÿáÿðëÿð
âàðäûð. Ìèñàë ö÷öí Ìàíàñûí äà ãàëèáèééÿò áàéðàüû “Àü áàéðàã” îëóá (19,
522). ×èíýèç õàíûí äà äîããóç ùèññÿëè ìÿøùóð áàéðàüû “Áþéöê àü
áàéðàã” àäëàíûðìûø âÿ äöøìÿíëÿð äàùà ÷îõ ùÿìèøÿ þíäÿ ýÿòèðèëÿí áó
“Áþéöê àü áàéðàã”äàí âàùèìèéÿ äöøäöêëÿðè ö÷öí äþéöøñöç-ôèëàíñûç
òÿñëèì îëóðìóøëàð (6, 80). Áèëäèéèìèç òÿê, Ãàçàí õàíûí îüëó Óðóç äà àü
ðÿíýëè áàéðàãëà äþéöøÿ éîëëàíûð. Ìÿýÿð áó àäû êå÷ÿíëÿðèí, éàõóä åëÿ
“Êèòàá”äàêû öìóìèééÿòëÿ îüóçëàðûí, åëÿúÿ äÿ áóðàäà áèçÿ êàôèð îëàðàã
òàíûäûëàíëàðûí áàøãà ðÿíýëè áàéðàãëàðû éîõäóðìó? Âàð. Ñàéû áèëèíìÿéÿí
ãàéíàãëàðà ìöðàúèÿòäÿí ñîíðà áèçäÿ áåëÿ áèð éÿãèíëèê éàðàíûá êè,
âàõòèëÿ ùÿð äþâëÿòèí, äàùà ãÿäèìëÿðäÿ åë, òàéôà áèðëÿøìÿëÿðèíèí, ÿñàñÿí,
3 áàéðàüû îëóáäóð. Àü, ãûðìûçû, ãàðà ðÿíýëè áàéðàã. Ùÿð áàéðàã ðÿíýèíÿ
ýþðÿ ñèìâîëèê ñÿúèééÿ äàøûéûá. Àü ðÿíýëè áàéðàã – ãàëèáèééÿò ñèìâîëó,
ãûðìûçû ðÿíýëè áàéðàã – òÿðÿôëÿðèí áèð-áèðèíÿ ìöùàðèáÿ åëàí åòìÿ ñèìâîëó, ãàðà ðÿíýëè áàéðàã ýöú, ãöäðÿò ñèìâîëó áèëèíèá. ßýÿð áèð äþâëÿòèí
îðäóñó áàøãà áèð äþâëÿòèí ñÿðùÿääè þíöíäÿ ö÷ áàéðàã – ãûðìûçû, ãàðà, àü
ðÿíýëè áàéðàã ãàëäûðìûøñà, áó óéüóí îëàðàã, ñÿíÿ ìöùàðèáÿ åëàí åäèðÿì,
ñÿíäÿí ãöäðÿòëèéÿì, ñÿíÿ ãàëèá ýÿëÿúÿéÿì äåìÿê èìèø.
Ìöòëÿã ãàëèáèééÿò ñèìâîëó îëàí àü ðÿíýëè áàéðàãäàí äöøìÿíëÿðèí
ãîðõóá ×èíýèç õàíà òÿñëèì îëìàëàðûíû äåäèê. Ìàíàñûí 40 ìèíëèê îðäóñó
þíöíäÿ äàëüàëàíàí àü áàéðàüû ýþðöíúÿ ãàðøû òÿðÿô äþéöøÿ áàøëàìàäàí
þçöíöí ìÿüëóá îëäóüóíó áèëäèðèá. Àü áàéðàãëû îüóçëàð äþéöøëÿðäÿ
____________
ùÿìèøÿ ãàëèá ýÿëèðáÿð âÿ ñ.
219
Ãûðìûçû ðÿíýëè áàéðàã, òÿêðàð åäèðèê, âóðóøà áàøëàìàã ÿëàìÿòèíè
þçöíäÿ äàøûéûð âÿ åëÿ Ìàíàñûí áó ðÿíýäÿ îëàí áàéðàüû ðÿùìÿòëèê
Á.Þýÿëèí äÿ ãåéä åòäèéè òÿê, “Ãûðìûçû ñàâàø áàéðàüû” àäëàíûð. Îíóí
“Ãûðìûçû ñàâàø áàéðàüû”íû ãàëäûðìàñû èëÿ ãàðøû òÿðÿô ìöùàðèáÿíèí
áàøëàíìàñûíû áèëèð (19, 516).
“Êèòàá”äà êàôèðëÿð äþéöøÿ ãàðà ðÿíýëè áàéðàãëà ýÿëèðëÿð. Áóíóíëà
þçëÿðèíèí ýöúëö, ãöäðÿòëè îëäóãëàðûíû äåìÿê èñòÿéèðëÿð. Àü áàéðàãëû
îüóçëàð èëê îëàðàã áó ãàðà ðÿíýëè áàéðàüû ãûëûíúëàìàãëà êàôèðëÿðèí þçëÿðèíè ýöúëö, ãöäðÿòëè áèëìÿ èñòÿêëÿðèíè ïó÷à ÷ûõàðûðëàð. Ãàðà áàéðàãëàðû
äîüðàíûá àéàã àëòûíäà òàïäàíàí êàôèðëÿðèí ÿëáÿÿë òÿñëèì îëìàãäàí ñàâàéû ÷àðÿëÿðè ãàëìûð. ×èíýèç õàíûí ãàëèáèééÿò ñèìâîëó àü ðÿíýëè áàéðàüû
èëÿ ãàðà ðÿíýëè áàéðàüû éàíàøû äàëüàëàíûð. Ãàðà ðÿíýëè áàéðàã ×èíýèç
õàíûí ýöú, ãöäðÿòèíè ñèìâîëëàøäûðûð. Áó áàéðàüû ýþðÿí ðÿãèá òÿðÿô
äÿùøÿòëè âàùèìÿéÿ äöøöð (10, 160).
“Êèòàá”äà àü ÿëÿì //ñàíúàã – àü áàéðàã ãàëèáèééÿò ðÿìçè îëìàãëà
ùÿì äÿ ìÿíÿâè ìàùèééÿò äàøûéûð. Ôèêèð âåðäèíèçñÿ, òàíûìàäûãëàðû èëÿ
äþéöøÿ áàøëàìàã èñòÿéÿí Ãàçàí õàíûí áàõûøûíû èëê ÷ÿêÿí àü ÿëÿì
(òöü), àü ñàíúàã îëìóøäóð. Î, ñóàëûíäà äà àü ÿëÿìëèíèí, àü ñàíúàã ýþòöðÿíèí êèìëèéèíè ñîðóøóð. Áÿëëè îëäóüó öçðÿ, òöðê äþâëÿò ãóðóëóøóíäà
ÿëÿì (òöü), ñàíúàã, áàéðàã ìöñòÿãèëëèê, áàüûìñûçëûã ñèìâîëó îëàðàã
ùÿìèøÿ óúà òóòóëìóø, éöêñÿê äÿéÿðëÿíäèðèëìèøäèð. Àììà áó äà âàð êè,
òà ÿñêè ÷àüëàðäàí òöðêëÿðäÿ þëÿí ö÷öí äÿ áàéðàã àñìàã àäÿòè îëóá.
Åòèêåòäÿ áèð áàõûøû ÷ÿêÿí éþí äÿ âàðäûð. Áåëÿ êè, þç ÿúÿëè èëÿ þëÿí ö÷öí
ãàðà ðÿíýëè áàéðàã àñûëûð, ãàðà ðÿíýëè ïàëòàð ýåéèëèð. Øÿùèäëèêëÿ þëÿí ö÷öí
èñÿ àü áàéðàã àñûëûð. Ùÿòòà äþéöøÿ éîëëàíàí òöðê õàãàíëàðû äà îðäóäàêûëàðà þðíÿê îëìàã ö÷öí øÿùèäëèê íèøàíÿñè òÿê, þíúÿäÿí àü ðÿíýëè
ïàëòàð ýåéÿðìèøëÿð (20, 693; 1, 55). Äåìÿëè, Óðóç äà àòàñûíû êàôèð
ÿëèíäÿí ãóðòàðìàüà ýåäÿíäÿ àü ÿëÿì ýþòöðìÿêëÿ ãàëèáèééÿòäÿí
ñàâàéû, ùÿì äÿ øÿùèäëèê éîëóíó ñå÷ìèøäèð. Áó éîëäà þëöì âàð, äþíöì
éîõäóð. Åëÿ Ãàçàí õàí äà àü ÿëÿìëè, àü ñàíúàãëûíûí êèìëèéèíè ñîðóøìàãëà îíóí óüðóíäà øÿùèäëèê éîëóíó ñå÷ÿíè òàíûìàã èñòÿéèð. Áàõ, áèç
“ìÿíÿâè ìàùèééÿò” äåéÿíäÿ áóíó íÿçÿðäÿ òóòóðóã.
Àü ðÿíýèí “Êèòàá” äà ñèìâîëèê ñÿúèééÿñèíäÿí äàíûøûðûã. Àììà áó,
ùå÷ äÿ î äåìÿê äåéèë êè, àáèäÿäÿ àü ðÿíý åëÿ àü ðÿíý îëàðàã ýþðöíìöð.
ßêñèíÿ. Áîéëàðäà ÷îõ íÿñíÿëÿð åëÿ ðÿíýèíèí àüëûüû èëÿ òàíûíûð. Áèð íå÷ÿ
þðíÿéè ôèêðèìèçÿ ñþéêÿíÿúÿê åäÿê: “Àü ñöäöí ÿìäèéèì, ãàäûíûì àíà”
____________
(11, 36). “Ýÿëèí Äèðñÿ õàíû òóòàëûì, àü ÿëëÿðèíè àðäûíà áàüëàéàëûì, ãûë
220
ñèúèìè àü áîéíóíà òàõàëûì...” (11, 36). “Àü áÿäþñöí (áÿäÿâè îëìàëûäûð
– Á.À.) àòûíû ÷ÿêäèðäè” (11, 41). “×àïàðêÿí àü-áîç àòûí áöäðÿìÿñèí”
(11, 38, 53, 95 âÿ ñ.). “Àü äîíëàðû ÷ûõàðûá ãàðàëàðû ýåéÿí ãûçëàð” (11,
72) âÿ ñ. Ñàéûíû èñòÿíèëÿí ãÿäÿð àðòûðìàã ìöìêöí îëàí áó þðíÿêëÿðäÿ
“àü”ûí ðÿíý îëàðàã íÿñíÿíèí íåúÿ, íÿúöðëöéöíö áèëäèðäèéèíè, òÿéèíåäèúèëèéèíè ýþðöðöê. Ùÿì äÿ áóðàäàêû àü ðÿíý, àðõàäà äà õàòûðëàòìûøäûã,
ìöñáÿò ñÿúèééÿëèäèð, óüóð ñèìâîëóäóð. Áóíà íöìóíÿëÿðäÿêè “àü
áÿäÿâè àò”, “àü-áîç àò” ùàããûíäà îëàíëàð äàùà äöðöñò èíàì éàðàäûð.
Äåéÿê êè, “Êèòàá”äà éàëíûç àü ðÿíýëè éîõ, öìóìèééÿòëÿ áöòöí àòëàð
éöêñÿê äÿéÿðëÿíäèðèëìèøäèð. Ìÿñÿëÿíèí áó àõàðäà îëìàñûíûí äà èëêèí
ñÿáÿáè àòûí Ýöíÿøèí îüëó áèëèíìÿñè, Òàíðû òÿðÿôèíäÿí Éåðÿ èëêèí
ýþíäÿðèëÿíëÿðäÿí çÿíí åäèëìÿñè èëÿ áàüëûäûð (18, 1ú., 665). Ñþçñöç êè,
áóðàäà àò ùàããûíäà ìöôÿññÿë äàíûøìàã íèééÿòèíäÿ äåéèëèê. ×öíêè áó
áàðÿäÿ áèçèì àéðûúà àðàøäûðìàìûç âàð (2). Îäóð êè, êå÷èðèê ÿñàñ
ìÿòëÿáÿ. Äåäèê êè, “Êèòàá”äà àü áÿäÿâè, àü-áîç àòëàð îíà ýþðÿ óüóðëó
ñàéûëûðëàð êè, öñòëÿðèíäÿ ãóòñàë àü ðÿíý äàøûéûðëàð. Àü ðÿíýëè àòà ìèíÿí
êèìñÿ äþéöø – âóðóøäà, öìóìèééÿòëÿ áöòöí èøëÿðèíäÿ óüóð ãàçàíàúàüûíà èíàíûá. Äöøöíöëöá êè, àü ðÿíýëè àò ìèíÿí ö÷öí äàðëûã, ÷ÿòèíëèê
éîõäóð. Áþéöê Ùóí èìïåðàòîðó Ìåòå äöøìÿí öñòöíÿ éîëëàíàíäà éàëíûç
âÿ éàëíûç àü ðÿíýëè àò ìèíÿðìèø. ×èíëèëÿð åëÿ ÷îõó Ìåòåíèí àü ðÿíýëè
àòëûëàðûíäàí ãîðõäóãëàðû ö÷öí ìÿüëóá îëìóøëàð (21, 224, 227-228).
Áþéöê ñÿðêÿðäÿ Ýöëòÿêèíèí äþéöøëÿðèíäÿêè ãÿëÿáÿëÿðèíèí áèð ñÿáÿáè äÿ
ùÿìèøÿ àü ðÿíýëè àòà ìèíìÿñè èëÿ èçàù åäèëìèøäèð (26, 96). Àü ðÿíýëè
àòûí ùÿòòà ïàäøàù ñå÷êèñèíäÿ äÿ ÿëâåðèøëè ðîëó îëóá. Ùåðîäîòóí ðÿâàéÿòèíÿ ýþðÿ, ôàðñëàðäàí éåääè çàäÿýàí Èðàí òàõò-òàúûíà íàìèçÿä îëóð.
Äàðà äà áóíëàðûí àðàñûíäà èìèø. Èðàí àäÿòèíúÿ, îíëàð àòëàðûíà ìèíèá
Ýöíÿø äîüìàìûø øÿùÿðäÿí êÿíàðà ÷ûõìàëû èìèøëÿð. Ýöíÿøèí èëê øöàñû
ýþðöíÿð-ýþðöíìÿç êèìèí àòû êèøíÿñÿéìèø î äà ïàäøàù ñå÷èëìÿëèéìèø.
Äàðàíûí àü ðÿíýëè àòû áèðèíúè êèøíÿäèéèíäÿí Äàðà ïàäøàù îëóð (7).
“Êèòàá”äàêû àü áÿäÿâè àò äà éàëíûç Ãÿôëÿò Ãîúà îüëó Øèðøÿìñÿääèíÿ ìÿõñóñäóð. Î Øèðøÿìñÿääèí êè, òÿêáàøûíà êàôèðèí àëòìûø ìèí ãîøóíóíóí úàíûíà âÿëâÿëÿ ñàëûð. ßð èýèäëÿð Øèðøÿìñÿääèíèí ýþñòÿðäèéè
ùöíÿðëÿðèíèí ÷îõóíó åëÿ ìèíäèéè àü ðÿíýëè àòûíäàí áèëèðëÿð.
Àáèäÿäÿêè Àüáîç àòà äà åëÿ áó áàõûìäàí éàíàøìàã ýÿðÿê ýÿëèð. Ùÿì
äÿ äåéÿê êè, Àüáîç àò àäû éàëíûç “Êèòàá”äàí êå÷ìèð. Áàøãûðäëàðûí “Óðàë
Áàòûð” äàñòàí ãÿùðÿìàíûíûí äà àòûíûí àäû Àüáîç àòäûð. Áèð ÷îõ ùàëëàðäà
Õûçûðûí
äà àòû Àüáîç àäëàíûð. “Ìàíàñ” äàñòàíûíäà Õûçûð ìÿùç Àüáîç àòûí
____________
öñòöíäÿ ýÿëèá Ìàíàñûí îüëóíà Ñåìèòàé àäû âåðèð (19, 533-534).
221
“Êèòàá”äà äà Àüáîç àòëàð áèëâàñèòÿ óüóðëà, øàä õÿáÿðëÿ áàüëû ìÿãàìëàðäà, ÿëÿëõöñóñ, äàùà ÷îõ éàüûéëà âóðóøäà ìèíèëèð. Ìèñàë ö÷öí,
Ñÿýðÿê ãàðäàøû ßýðÿêè êàôèðëÿðèí ÿëèíäÿí ãóðòàðìàüà ýåäÿíäÿ àíàñû
îíà Àüáîç àòû ìèíìÿéè ìÿñëÿùÿò áèëèð. Éåéíÿê äÿ Äöçìöðä ãàëàñûíäà
ÿñèð ñàõëàíûëàí àòàñûíûí àðõàñûíúà éîëëàíìàüà ùàçûðëàøàíäà éóõóñóíäà
áó ñÿôÿðÿ Àüáîç àòëû àëïëàðëà ýåòäèéèíè ýþðöð. Åëÿ àòàñû éîëóíäà âóðóøà
ãàëõàí Óðóçóí äà ìèíäèéè Àüáîç àòäûð.
Ýþðöíäöéö òÿê, ìÿíçÿðÿñèíèí òÿñâèðèíè úûçäûüûìûç ñÿôÿðëÿðäÿ,
äþéöø-âóðóøëàðäà Îüóç ÿðëÿðè Àüáîç àò ìèíèðëÿð. Îäóð êè, îíëàðûí óüóð
ãàçàíàúàüûíà øöáùÿ åäèëìèð. Áàñàò Òÿïÿýþçö þëäöðÿíäÿ äÿ øàä õÿáÿðè
åëÿ ÷àòäûðìàã ö÷öí Éöêëö Ãîúà èëÿ, Éàïàëàã Ãîúà Àüáîç àòëàðà ìèíèðëÿð. Áó, î äåìÿêäèð êè, Îüóç àäàìëàðû îíëàðû Àüáîç àòëàðûí öñòöíäÿ
ýþðöíúÿ, Áàñàòûí Òÿïÿýþçÿ ãàëèá ýÿëäèéèíè áèëÿúÿêëÿð.
“Êèòàá”äà áèëâàñèòÿ óüóðëà áàüëû “àü”ûí “èøûã”ëà áèðëÿøìÿñèíäÿ “àü
èøûã” ôàêòû äà âàðäûð. Ùÿìèí áó “àü èøûã”à áèç àéðûúà éàçû (3, 130-142)
ùÿñð åòäèéèìèçäÿí òÿçÿäÿí î ìÿñÿëÿéÿ ãàéûòìûðûã.
Áóðà ãÿäÿð áèç “Êèòàá”äàêû àü ðÿíýèí ìöõòÿëèô ñåìàíòèê éöêëö
ñèìâîëèêàñûíäàí àç-÷îõ äàíûøäûã âÿ äåäèêëÿðèìèçäÿ àü ðÿíýèí ùÿìèøÿ
ìöñáÿò àõàðäà îëìàñûíû ýþðäöê. Àììà åëÿ äöøöíöëìÿñèí êè, ðÿíý òÿñÿââöðö éàðàäàí “àü”ûí ìÿíôè àíëàìäà äà îëà áèëìÿñè, öìóìèééÿòëÿ
âÿ åëÿúÿ äÿ “Êèòàá”äà ìÿùäóääóð. Àðõàäà àü ðÿíýèí áèëàâàñèòÿ ãàðà
ðÿíýëÿ ñèìâîëëàøàí ãÿì, êÿäÿð ÿëàìÿòëè ìàòÿìëÿ, éàñëà áàüëûëûüûíû äà
äåìèøäèê âÿ øÿùèä îëàðàã äöíéàñûíû äÿéèøÿí ö÷öí àü áàéðàã àñûëäûüûíû
éàçìûøäûã. Èø áóðàñûíäàäûð êè, áó äåéèëÿíèí åéíèíè ãàçàõ âÿ ãûðüûçëàðäà
äà ýþðöðöê. Îíëàðäà äà øÿùèäëèêäÿ þëÿí ö÷öí àü áàéðàã àñìàã äÿáè
îëóá (9, 198). Òöðê ìÿäÿíèééÿòè èíñòèòóòóíäàí áèð ÷îõ éþíëÿðè ìÿíèìñÿìèø ×èí ÿñêè ìÿèøÿòèíäÿ äÿ áó äåéèëÿí úèçýèíèí îëìàñûíû ãàéíàãëàð
õÿáÿð âåðìÿêäÿäèð. Äåéèëÿíÿ ýþðÿ, áóíëàðäà äà þëÿíèí øÿðÿôèíÿ ãàïûäàí àü ðÿíýëè áàéðàã àñàð, äöíéàñûíû äÿéèøÿíèí éàõûíëàðû àü ðÿíýëè ïàëòàðëàð ýåéÿðìèøëÿð (25, 42-46).
Áó ìÿñÿëÿäÿí ñþç à÷àí ïðîô.Ì.Ñåéèäîâ éàçûá êè: “Ñîí çàìàíëàðà
ãÿäÿð Àçÿðáàéúàíûí áèð ñûðà éåðëÿðèíäÿ éàñëû àäàìëàð àü ïàëòàð
ýåéÿðìèøëÿð. Ìèñàë ö÷öí, Íàõ÷ûâàíäà áó àäÿò âàð èìèø. ßðè þëìöø
ãàäûí äþðä àé îí ýöí áàøûíà àü òÿíçèô áàüëàðäû. Áó ìöääÿòäÿí ñîíðà
éàõûí ãîùóì-ÿãðàáàäàêû ãàäûíëàð éûüûøûá îíó éàñäàí ÷ûõàðäàðìûøëàð.
____________
Áó éàñëû ãàäûíûí áàøûíà õûíà ãîéàð âÿ ñîíðà î, àü òÿíçèô þðïÿéè þðòìÿç,
222
àü ðÿíýëè ïàëòàð ýåéìÿçìèø. Àü ðÿíý ìàòÿì áÿëýÿñè îëäóüó ö÷öí áèð
ñûðà ðàéîíëàðäà éàòìûø óøàüûí öñòöíÿ àü þðòìÿçëÿð.
ßñêèäÿí Ãàôãàçäà éàøàéàí áèð ñûðà òöðêäèëëè õàëãëàðäà: ãóìóãëàðäà,
ãàðà÷àéëûëàðäà èíäè äÿ àü ìàòÿì, éàñ ðÿíýè ñàéûëûð. Áó õàëãëàðûí éàñ
àäÿòëÿðèíäÿêè áèð ÿëàìÿò ìàðàãëûäûð: Ãÿáèðëÿðèí áàøäàøëàðûíäà êè÷èúèê
äÿðèí îéóã îéóëóð âÿ îðà àü áàéðàã ñàíúûëûð” (24, 150-151). Èíäè äÿ
äèëèìèçäÿ èøëÿíìÿêäÿ îëàí “Àü éàëàí”, “Àü áþùòàí”, “Àü øÿð” òÿê
èôàäÿëÿðäÿêè “àü” éàëàíûí, áþùòàíûí, øÿðèí øèøèðòìÿ äÿðÿúÿñè îëìàãëà
ìÿíôè ÿëàìÿò áèëäèðèð. Éàõóä, “Öçöí àü îëñóí, éàõøû öçöìö àü åëÿäèí”
äåéèìèíäÿ “àü”ëàð ÿñëèíäÿ “ãàðà” éåðèíäÿ èøëÿíèð. Éÿíè áó äåéèì
“Öçöí ãàðà îëñóí, éàõøû öçöìö ãàðà åëÿäèí” ÿâÿçèíäÿ ñþéëÿíìèøäèð.
“Öçÿ àü îëìà” áþéöéÿ ñþç ãàéòàðìàã, èòàÿòäÿí ÷ûõìàã, òàáå îëìàìàã, àñè îëìàã àíëàìûíà ýÿëÿí äåéèìäèð. Äîüðóäóð, “Êèòàá”äà “àü”ûí
ìèñàë âåðäèéèìèç òÿðêèáëè èôàäÿëÿðëÿ, áèðëÿøìÿëÿðëÿ èøëÿíìÿñèíÿ áèðáàøà
òóø îëìóðóã. Àáèäÿíèí ñÿêêèçèíúè áîéóíäà Ãîðãóä Àòàíûí ñþéëÿäèéè
“Ãàäèð Àëëàù öçöíö àü åòñèí” (11, 133) äåéèìèíäÿêè ìÿíà àëãûø àíëàìûíäàäûð. Àììà ëàï åëÿ ñîíóíúó äåäèéèìèç “Öçÿ àü îëìàü”û, áîéëàðäà äîëàéûñû èëÿ ýþðöðöê. “Óðóç áàáàñûíûí ñþçöíö ñûìàäû. Ãàéûäûá ýåðè
äþíäö... Îë çàìàíäà (îüóëëàð àòàéà ìóõàëèôÿò åòìÿçäè), îüóë àòà ñþçöíö èêè åëÿìÿçäè: Èêè åëÿñÿ îë îüëàíû ãÿáóë åëÿìÿçëÿðäè” (11, 85). Áóðàäàêû “Îüóëëàð àòàéà ìóõàëèôÿò åëÿìÿçäè”, “îüóë àòà ñþçöíö èêè åëÿìÿçäè” ÿñëèíäÿ “îüóë àòàéà àü îëìàçäû”, “îüóë àòàíûí öçöíÿ àü îëìàçäû” àíëàìûíäàäûð. Áàøãà áèð ìèñàë: “– Éèýèäèì áÿé éèüèäèì! Ïàäøàùëàð,
Òàíðûíûí êþëýÿñèäèð. Ïàäøàùà àñè îëàíûí èøè ðàñò ýÿëìÿç” (11, 136).
Áó ìÿòí “Ïàäøàùûí öçöíÿ àü îëàí, Àëëàùà àü îëàð” äåéèìèíè
éàäûìûçà ñàëûð.
“Öçÿ àü îëìàü”ûí èòàÿò åòìÿìÿê, òàáå îëìàìàã, àñè îëìàã
ìÿíàëàðûíäà îëäóüóíó áèëäèê âÿ áó ëöüÿòëÿðäÿ äÿ åéíè èëÿ áåëÿäèð (5, 1
ú., 35). Åïîñóí ñîíóíúó áîéóíäà Ãàçàí õàíûí åâèíè éàëíûç Áîçîêëàðà
éàüìàëàòìàñû ñÿáÿáèíäÿí Îüóç áèðëèéè ïîçóëóð (Ãàçàí õàí áîéëàð
áîéó ìöñáÿò ãÿùðÿìàí ñàéûëñà äà, Îüóçóí þíäÿ ýåäÿí ñÿðêÿðäÿñè îëñà
äà, Îüóç áèðëèéèíèí ïàð÷àëàíìàñûíäà, äàüûëìàñûíäà ýöíàùêàðäûð). Àðóç
áèëèð êè, Áîçîêëàðû ñûíäûðìàã àñàí äåéèë. Áóíóí ö÷öí ùåñ îëìàçñà àäëûñàíëû Áàìñû Áåéðÿéè îðòàäàí ýþòöðìÿê ýÿðÿêäèð. Îäóð êè, àë äèëè èëÿ îíó
àëäàäûá àïàðòäûðûð. Ãàðøûñûíà ìöñùÿô (“Ãóðàí”äàí ùèññÿ, ïàð÷à) ãîéóá
____________
Ãàçàí õàíà òàáå îëìàüà, èòàÿò åòìÿéÿ, éÿíè öçöíÿ àü îëìàüà àíä
223
è÷ìÿéè òÿëÿá åäèðëÿð. Àììà Áåéðÿê þëöìöíÿ ðàçû îëóð, Ãàçàí õàíûí
öçöíÿ àü îëìàüà éîõ.
“Êèòàá”äàêû àü ðÿíýèí ñåìàíòèê ñèìâîëèêàñû ñþçñöç êè, áó
äåéèëÿíëÿðëÿ áèòìèð. Àììà åëÿ áèëäèðäèêëÿðèìèçëÿ äÿ àáèäÿäÿêè àü ðÿíý
ùàããûíäà öìóìè òÿñÿââöðöí éàðàíìàñû çÿííèíäÿéèê.
ßÄßÁÈÉÉÀÒ:
1. Àáäóëëà Á. “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”óí ïîåòèêàñû. – Áàêû, Åëì, 1999.
2. Àáäóëëà Á. Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðóíäà ìèôîëîæè àò. – Áàêû, Åëì, 2000.
3. Àáäóëëà Á. Áèð äàùà “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”äà èøûã ùàããûíäà. Àçÿðáàéúàí øèôàùè õàëã ÿäÿáèééàòûíà äàèð òÿäãèãëÿð (10-úó êèòàá). – Áàêû,
Ñÿäà, 2001.
4. Àáäóëëà Á. Ùàããûí ñÿñè. Áàêû, Àçÿðíÿøð, 1989.
5. Àçÿðáàéúàí äèëèíèí èçàùëû ëöüÿòè. 4 úèëääÿ. – Áàêû: Àçÿðá ÅÀ íÿøðèééàòû.
1966, 1 ú.; 1980, 2 ú.; 1983, 3 ú.; 1987, 4 ú.
6. Áàíçàðîâ Ä. Áåëûé ìåñÿö. Ïðîàçäíîâàíèå íîâîãî ãîäà ó ìîíãîëîâ.
Ñîáðàíèå ñî÷èíåíèé. – Ì.: 1955.
7. ×ÿìÿíçÿìèíëè É.Â. Õàëã ÿäÿáèééàòûíûí òÿùëèëè. – “ßäÿáèééàò ãÿçåòè”,
13 ñåíòéàáð 1935.
8. Äðåâíåòþðêñêèé ñëîâàðü. – Ë.: Íàóêà, 1969.
9. Èíàí ß. Òàðèõäÿ âÿ áó ýöí øàìàíèçì. – Èñòàíáóë, 1939.
10. Æóêîâñêàÿ Í.Ë. Êàòåãîðèè è ñèìâîëèêà òðàäèöèîííîé êóëüòóðû
ìîíãîëîâ. Ì., Íàóêà, 1988.
11. Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä. Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû èíúèëÿðè. Äàñòàíëàð (òÿðòèá. Á.Àáäóëëàéåâ). – Áàêû: Éàçû÷û, 1987.
12. Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä Åíñèêëîïåäèéàñû. – Áàêû: ÉÍÅ, 2000, 1- 2 úèëäëÿð.
13. “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”óí èçàùëû ëöüÿòè. – Áàêû: Åëì, 1999.
14. Êîíîíîâ À.Í. Ñåìàíòèêà öâåòîîáîçíà÷åíèé â òþðêñêèõ ÿçûêàõ.
Òþðêîëîãè÷åñêèé ñáîðíèê. 1975. – Ì.: 1978.
15. Êîíîíîâ À.Í. Ñïîñîáû è òåðìèíû îïðåäåëåíèÿ ñòðàí ñâåòà ó
òþðêñêèõ íàðîäîâ. Òþðêîëîãè÷åñêèé ñáîðíèê. 1974. – Ì.: 1978.
16. Êîíîíîâ À.Í. Ðîäîñëîâíàÿ òóðêìåí. Ñî÷èíåíèå Àáóë Ãàçè õàíà
Õèâèíñêîãî. – Ì.,–Ë.: 1958.
17. Êîðîüëó (òÿðò. Ì.Ù.Òÿùìàñèá). – Áàêû, Àçÿðá. ÅÀ íÿøðèééàòû, 1949.
18. Ìèôû íàðîäîâ ìèðà (ýíöèêëîïåäèÿ). – Â 2-õ ò.–Ì.: “Ñîâåòñêàÿ
____________
ýíöèêëîïåäèÿ”, 1980, ò.1., 1982, ò.2.
224
19. Þýÿë Á. Òöðê ìèòîëîýûñè. – Àíêàðà, 1989.
20. Þýÿë Á. Òöðê êöëòöðöíöí ýÿëèøìÿ ÷àüëàðû. Èñòàíáóë, 1988.
21. Þýÿë Á. Áþéöê Ùóí èìïåðèéàñû. – Áàêû: Éàçû÷û, 1992.
22. Ðîäëîâ Â.Â. Îïûò ñëîâàðÿ òþðêñêèõ íàðå÷èé. ÑÏá.: 1893, ò.1.,
÷.2; 1899, ò.3, ÷.2.
23. Ðóñúà Àçÿðáàéúàíúà ëöüÿò. – Áàêû: Åëì, 1971, 1 ú.,1975, 2 ú., 1978, 3 ú.
24. Ñåéèäîâ Ì. Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ñîéêþêöíöí äöøöíÿðêÿí. – Áàêû:
Éàçû÷û, 1989.
25. Ñèäèõìåíîâ Â.È. Êèòàé. –Ì.: Íàóêà, 1974.
26. Ñòåáëåâà È.Â. Ïîýòèêà äðåâíåòþðêñêèõ âåðîâàíèé è îáðÿäîâ ó
óçáåêîâ Õîðåçìà. – Ì.: Íàóêà, 1976.
27. Òóÿ Ì. Öâåò â ìîíãîëüñêîé èñòîðè÷åñêîé àðõèòåêòóðå.
–Àâòîðåô. êàíä. äèññ. –Ì.: 1981.
____________
225
Àñèô Ùàúûéåâ
ËÅÊÑÈÊ ÀÐÕÀÈÊËßØÌß ÁÀÕÛÌÛÍÄÀÍ
“ÄßÄß ÃÎÐÃÓÄ ÊÈÒÀÁÛ”ÍÀ ÁÈÐ ÍßÇßÐ
“Äÿäÿ Ãîðãóä Êèòàáû”íûí äèëèíè ñÿúèééÿëÿíäèðÿí ÿñàñ ÿëàìÿòëÿðäÿí
áèðè îíóí çÿíýèí ñþç åùòèéàòûíà ìàëèê ëöüÿò òÿðêèáèíäÿ ëåêñèê
àðõàèçìëÿðèí íÿçÿðÿ ÷àðïàúàã äÿðÿúÿäÿ èøëÿê îëìàñûäûð. ßñÿðèí ÿñëèíÿ
óéüóí îõóíóá à÷ûãëàíìàñûíäà ãàðøûéà ÷ûõàí áàøëûúà ÷ÿòèíëèêëÿð ñûðàñûíäà ýþñòÿðèëÿí áó àìèëäÿí ùÿì äÿ ìöñáÿò ìÿíàäà ôàéäàëàíìàã ìöìêöíäöð. Ìÿëóìäóð êè, àðõàèêëÿøìÿ äèëäàõèëè òàðèõè èíêèøàô ïðîñåñèíèí
ìÿùñóëóäóð. Î, äàèìè õàðàêòåð äàøûéûð âÿ äèëèí áöòöí ãàòëàðûíû ÿùàòÿ
åäèð. Ëàêèí äèëèí ôîíåì ñèñòåìè âÿ ãðàììàòèê ãóðóëóøó èëÿ ìöãàéèñÿäÿ
ëåêñèê òÿðêèáè àðõàèêëÿøìÿéÿ äàùà ùÿññàñ ìöíàñèáÿòäÿäèð. Áó ìÿíàäà
“Êèòàá”à ìÿõñóñ ëåêñèê àðõàèêëÿøìÿ ïðîñåñèíè äÿðèíäÿí èçëÿìÿêëÿ
îíóí ôîðìàëàøìà, èëê äÿôÿ éàçûéà àëûíìà âÿ ñîíóíúó äÿôÿ öçö êþ÷öðöëìÿ òàðèõëÿðèíäÿí èðÿëè ýÿëÿí ñïåñèôèê úÿùÿòëÿðè ìöÿééÿíëÿøäèðìÿê
âÿ áÿçè ìöáàùèñÿëè ìÿñÿëÿëÿðÿ àéäûíëûã ýÿòèðìÿê îëàð. Òÿäãèãàò ýþñòÿðèð êè, áó ïðîñåñ áèðäÿí-áèðÿ, áèð çàìàí êå÷èäèíäÿ äåéèë, ìÿðùÿëÿìÿðùÿëÿ, ìöõòÿëèô âàõò àéðûúëàðûíäà áàø âåðìèøäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ îíó
ö÷ ìÿðùÿëÿéÿ àéûðìàüû ìÿãñÿäÿóéüóí ñàéûðûã. V-XI ÿñðëÿð ö÷öí èøëÿê
îëóá, àç ñîíðà àðõàèêëÿøÿí ñþçëÿðè áèðèíúè ìÿðùÿëÿéÿ, àðòûã Äðåçäåí âÿ
Âàòèêàí íöñõÿëÿðèíèí éàçûéà àëûíäûüû äþâðäÿ, XV-XVI ÿñðëÿðäÿ àðõàèêëÿøÿí ñþçëÿðè èêèíúè ìÿðùÿëÿéÿ, äàùà ñîíðàäàí àðõàèêëÿøÿí ñþçëÿðè
èñÿ ö÷öíúö ìÿðùÿëÿéÿ àèä åòìÿê îëàð.
Ñþçñöç, ñîíóíúó ìÿðùÿëÿäÿ àðõàèêëÿøÿí ñþçëÿðè òàïûá öçÿ ÷ûõàðìàã, îíëàðû ëåêñèê-ñåìàíòèê áàõûìäàí à÷ûãëàìàã, áèð î ãÿäÿð äÿ ÷ÿòèíëèê òþðÿòìèð. Éàëíûç “Êèòàá”ûí äèëè ö÷öí äåéèë, öìóìÿí êëàññèê
ÿäÿáèééàòûìûç ö÷öí ñÿúèééÿâè îëàí ùÿìèí àðõàèçìëÿð ùàããûíäà êèôàéÿò
äÿðÿúÿäÿ ìàòåðèàë òîïëàíìûø, øÿðùëÿð âåðèëìèøäèð. Àíúàã ÷îõ òÿÿññöô
êè, àáèäÿíèí Àçÿðáàéúàí íàøèðëÿðè áÿçÿí áó àðõàèçìëÿðÿ ñÿðáÿñò éàíàøàðàã, îíëàðû èñòÿäèêëÿðè âàðèàíòäà âåðìÿéè öñòöí òóòìóøëàð. Ìÿñÿëÿí,
“àë” ñþçöíöí “Êèòàá”ûí äèëèíäÿ èøëÿíìèø àðõàèê ìÿíà ÷àëàðëàðûíäàí áèðè
äÿ “òÿðÿô”, “éþí” àíëàìûíäàäûð:
____________
Áàøûí àëà áàãàð îëñàì, áàøñûç àüàú!
Äèáèí àëà áàãàð îëñàì, äèáñèç àüàú! (11, 48)
Ãàðøóì àëà, éèýèò, ìÿíè íÿ ìÿíëÿðñÿí? (11, 76)
226
Ãÿäèì ëöüÿòëÿðäÿ “àë” ôîíåòèê âàðèàíòûíäà ãåéäÿ àëûíìûø “òÿðÿô”
ìÿíàëû áó àðõàèê ñþçöí (-à éþíëöê ùàë øÿêèë÷èñèäèð) àáèäÿíèí äèëèíäÿ
“ñàüûì àëà”, “ñîëóì àëà”, “ãàðøóì àëà”, “éþíöì àëà” áèðëÿøìÿëÿðèíèí
òÿðêèáèíäÿ èøëÿíäèéè ìöáàùèñÿñèç ôàêòäûð. Àíúàã òöðê íàøèðëÿðèíäÿí
ôÿðãëè îëàðàã Àçÿðáàéúàí íàøèðëÿðè òàðèõèëèê ïðèíñèïèíè ýþçëÿìÿäÿí
“àëà” àðõàèê ôîðìàñûíû “ÿëÿ” âàðèàíòû èëÿ ÿâÿç åòìèø (10, 73; 11, 68-69;
3, 340), áèð íþâ îíó ñöíè øÿêèëäÿ “ìöàñèðëÿøäèðìèøëÿð”. Íöñõÿ ôÿðãëÿðèíÿ øÿðù éàçàí ïðîô. Ñ.ßëèçàäÿ àêàä. Ù.Àðàñëû òÿðÿôèíäÿí èëê äÿôÿ èðÿëè
ñöðöëìöø “ÿëÿ” âàðèàíòûíà öñòöíëöê âåðÿðÿê áóíà: “ìÿòíäÿ ìÿùç
“òÿðÿô” ìÿíàñûíäà èøëÿíìèø “ÿë” ñþçö èíàíäûðûúû ýþðöíöð” (11, 239)
ãÿíàÿòèëÿ ùàãã ãàçàíäûðûð.
Àðàøäûðìàëàð ýþñòÿðèð êè, “ãîë”, “úèíàù” ñþçëÿðèíäÿí ôÿðãëè îëàðàã,
“ÿë” ñþçöíöí ÷îõèøëÿêëèê ãàçàíûá Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ “òÿðÿô” ìÿíàñûíäà èøëÿíìÿñè íÿ òàðèõè, íÿ äÿ ìöàñèð áàõûìäàí þçöíö äîüðóëòìóð.
Öìóìèééÿòëÿ, òÿêúÿ áèçèì äèëèìèçäÿ äåéèë, äèýÿð òöðê äèëëÿðèíäÿ äÿ
“ÿë” ñþçö ùå÷ çàìàí “òÿðÿô” ìÿíàñûíû èôàäÿ åòìÿìèøäèð. Îäóð êè, ÿí
íöôóçëó ëöüÿòëÿðäÿ áó ìÿíàíûí ãåéäÿ àëûíìàñûíà òÿÿúúöá åòìÿê äåéèë
(13, 236), ðåàëëûãäàí èðÿëè ýÿëÿí ùÿãèãÿò êèìè áàõìàã ëàçûìäûð. Äèýÿð
áèð úÿùÿòäÿí, åéíè éàçûëûøûí áèð ìÿãàìäà “ãàðøóì àëà” (10, 84; 11, 76;
3, 352), áàøãà áèð ìÿãàìäà “ãàðøóì ÿëÿ” (10, 73; 11, 69; 3, 340) êèìè
îõóíìàñû íÿ äÿðÿúÿäÿ äöçýöíäöð âÿ áó ãîðãóäøöíàñëûüà íÿ âåðÿð?
Éàëíûç òàðèõèëèê äåéèë, ùÿì äÿ äèë ôàêòûíà âàùèä éàíàøìà ïðèíñèïèíèí ïîçóëìàñû ôÿðãëè îõóíóø âàðèàíòëàðûíà øÿðàèò éàðàäàí àìèëëÿðäÿíäèð. Àñûëû
òÿðÿôëÿðè I âÿ II øÿõñ òÿêèíèí ìÿíñóáèééÿò øÿêèë÷èëÿðèíè ãÿáóë åòìèø áó
áèðëÿøìÿëÿð “Êèòàá”ûí äèëè ö÷öí õàðàêòåðèê ñàéûëàí ñèíòàêòèê âàùèäëÿðäÿíäèð. Áó ìþâãåäÿí éàíàøäûãäà “Ãàçàí áÿý îãëû Óðóç áÿýèí òóòñàã
îëäûüû áîé”äà Áóðëà õàòóíóí äèëèíäÿí äåéèëìèø “Éàíûì àëà áàãäóüûíäà
ãîíøóìà åéö áàãäûì” (éÿíè “Éàí òÿðÿôèìÿ áàõäûüûì çàìàí ãîíøóìà
éàõøû (õîø) áàõäûì”; – Ì.Åðýèí äÿ áåëÿ îõóìóøäóð – 5, I ú. 164) úöìëÿñèíèí òÿðêèáèíäÿ ýåòìèø “éàíûì àëà” áèðëÿøìÿñèíèí Çåéíàëîâ-ßëèçàäÿ íÿøðèíäÿ “Éàíûìà, àëà” (11, 73) âàðèàíòûíäà ùÿìúèíñ ñþçëÿð êèìè
îõóíìàñû èëÿ ùå÷ úöðÿ ðàçûëàøìàã îëìóð. Ù.Àðàñëû âÿ Ø.Úÿìøèäîâ
âàðèàíòëàðû èëÿ ìöãàéèñÿäÿ (“Éàíûìà àëà áàõäûüûìäà áàãäûãûìäà, ãîíøóìà åâ áàõäûì (áàãäûì – 10, 79; 3, 347) äàùà óüóðëó àëûíñà äà, ùÿìèí âàðèàíòäà “ñàüûì àëà”, “ñîëóì àëà”, “ãàðøûì àëà” ìîäåëè íÿçÿðÿ
àëûíìàìûø, íÿòèúÿäÿ áèðëÿøìÿíèí äàõèë îëäóüó ñþéëÿìèí ìèñàðàäàõèëè
____________
áþëýöñöíÿ õÿëÿë ýÿëìèøäèð:
227
Ãóðó- ãóðó ÷àéëàðà ñó ñàëäûì,
Ãàðà òîíëû äÿðâèøëÿðÿ íÿçèð âåðäèì,
Éàíûìà, àëà áàãäóüóìäà ãîíøóìà åéö áàãäûì...(11, 73)
4 ùåúàëû ñþç âÿ èôàäÿëÿðëÿ áàøëàíàí áó ñþéëÿì ïàð÷àñûíäà “éàíûì
àëà” áèðëÿøìÿñè äàùà óéàðëû, äàùà ìÿíòèãè ýþðöíöð (Éåðè ýÿëìèøêÿí,
àáèäÿíèí ñÿðáÿñò øåèð ôîðìàñûíäà äöçöëöá-ãîøóëìóø ñþéëÿìëÿðèíäÿ
ìèñðàäàõèëè áþëýöíöí íÿçÿðÿ àëûíìàñû ôàêòû þíÿìëèäèð âÿ áó áèð ÷îõ
ìöáàùèñÿëè ìÿãàìëàðà àéäûíëûã ýÿòèðÿ áèëèð).
Ýþðöíäöéö êèìè, ùÿòòà äèëèìèçèí ñîí 5-6 ÿñðëèê èíêèøàô ìÿðùÿëÿñèíäÿ èøëÿêëèêäÿí äöøìöø “ìÿëóì” àðõàèçìëÿðèí à÷ûãëàíìàñû èëÿ áàüëû
áöòöí ïðîáëåìëÿð àðàäàí ãàëäûðûëìàìûøäûð. Áåëÿ îëàí òÿãäèðäÿ ÿââÿëêè
àðõàèêëÿøìÿ ìÿðùÿëÿëÿðèíè ÿùàòÿ åäÿí ãÿäèì ñþçëÿðèí à÷ûãëàíìàñûíäàêû âÿçèééÿòè òÿñÿââöð åòìÿê î ãÿäÿð äÿ ÷ÿòèí äåéèë.
Òÿùëèë ýþñòÿðèð êè, èêèíúè àðõàèêëÿøìÿ ìÿðùÿëÿñè Äðåçäåí âÿ Âàòèêàí
íöñõÿ êàòèáëÿðèíèí, åëÿúÿ äÿ áîéëàðû ñîíóíúó äÿôÿ íÿãë åäÿí îçàíûí àäû
èëÿ áàüëûäûð. Ñþç, èôàäÿ âÿ äåéèìëÿðèí ÷àüäàø îõóúóíóí àíëàì ñÿâèééÿñèíÿ óéüóíëàøäûðûëìàñû øèôàùè õàëã ÿäÿáèééàòû ö÷öí òÿáèè ùàëäûð. Åéíè
çàìàíäà, äàùà ìöùàôèçÿêàð ìþâãåäÿ äóðóá éàçûëû ÿäÿáè íöìóíÿëÿðèí
ãÿäèì íöñõÿ öçöíö êþ÷öðÿí êàòèáëÿð äÿ áÿçÿí áåëÿ ìöàñèðëÿøäèðìÿ
ìåéëèíäÿí ÷ÿêèíìÿìèø, éåðè äöøäöêúÿ “ÿâÿçëÿìÿ” ÿìÿëèééàòû àïàðìûøëàð. Áèçúÿ, “Äÿäÿ Ãîðãóä Êèòàáû” ùÿð èêè éþíäÿí áåëÿ ÷åâèðìÿëÿðÿ
ìÿðóç ãàëìûøäûð. Áèð íå÷ÿ íöìóíÿíè íÿçÿðäÿí êå÷èðÿê.
Àáèäÿíèí äèëèíäÿ ÿðÿá ìÿíøÿëè “äþâëÿò” ñþçöíäÿí 16 äÿôÿ èñòèôàäÿ
åäèëìèøäèð. Ìÿñÿëÿí:
Êþíëöí éóúà òóòàí ÿðäÿ äþâëÿò îëìàç (11, 31)
Îüóë àòàíûí éåòèðèäèð, èêè ýþçèíèí áèðèäèð.
Äþâëÿòëö îüóë ãîïñà, îúàüûíûí êþçèäèð.
Îüóë äÿõè íåéëÿñèí áàáà þëöá ìàë ãàëìàñà,
Áàáà ìàëûíäàí íÿ ôàèäÿ, áàøäà äþâëÿò îëìàñà...
Äþâëÿòñèç øÿððèíäÿí Àëëàù ñàãëàñóí, õàíûì, ñèçè! (11, 31-32).
Àòà àäûí éöðèäÿíäÿ äþâëÿòëö îüóë éåý (11, 32)
Ãàðàýöíÿ àéäûð: “Ãàðà áóëûò äåäèýèí ñÿíèí äþâëÿòèíäèð” (11, 44)
Ãóòëó îëñóí äþâëÿòèíöç (11, 63)
Ãàçàí àéäûð: “Äÿëö îçàí, äþâëÿòèí äÿïäè...” (11, 64) âÿ ñ.
Ýöìàí åäèðèê êè, îðòà ÿñð ÿäÿáè äèëèìèç ö÷öí èøëÿê îëàí “äöøöíúÿ,
____________
àüûë, ôèêèð” ìÿíàëû áó àðõàèê ñþç áîéëàðûí äèëèíÿ äàùà ãÿäèì áèð àð228
õàèçìè ÿâÿçåòìÿ éîëó èëÿ äàõèë îëìóøäóð. Áåëÿ êè, “Ñàüëûãëà ñàüûí÷ûí,
äþâëÿòèí ùÿã àðòóðñèí” (11, 41) îüóç àëãûøûíûí ãðàììàòèê ãóðóëóøóíäà
“äþâëÿò” ñþçö “ñàüûíú” ñþçöíöí ÿëàâÿñè êèìè âåðèëìèøäèð. Áó äà ÿñêè òöðê
éàçûëû àáèäÿëÿðèíèí äèëèíäÿ èøëÿíìèø åéíè ìÿíàëû “ñàêûíú” àðõàèçìèíèí (4,
486; 16, 300) ÿñÿðèí äàùà ãÿäèì íöñõÿ âàðèàíòûíà ìÿõñóñ ëåêñèê âàùèä
îëäóüóíó ñþéëÿìÿéÿ ÿñàñ âåðèð. Òöðê ìÿíøÿëè ñþçöí (ñàü (ìàã) –
ôèêèðëÿø(ìÿê)) äåìÿêäèð, èíäè äÿ “Ñÿí ñàéäûüûíû ñàé, ýþð ôÿëÿê íÿ ñàéûð”
äåéèìèíäÿ “ñàé” ôîíåòèê âàðèàíòûíäà éàøàìàãäàäûð, – ûí ôåëäÿí ôåë äöçÿëäÿí, – ú èñÿ àä äöçÿëäÿí øÿêèë÷èäèð, ìöãàéèñÿ åò: ñåâ – èí – ú) ÿðÿá
ìÿíøÿëè ñþçëÿ ÿâÿçëÿíìÿñè ùÿì íàüûë÷û îçàí, ùÿì äÿ êàòèá òÿðÿôèíäÿí
éåðèíÿ éåòèðèëÿ áèëÿðäè. Ùÿð èêè ùàëäà áó àáèäÿíèí äèëèíè ìöàñèðëÿøäèðìÿ –
çàìàíûí ÿäÿáè äèëèíÿ óéüóíëàøäûðìà ìåéëèíäÿí èðÿëè ýÿëèð. “Ñàüûíú”
ñþçöíöí “ßìñàëè – òöðêàíÿ”äÿ ãåéäÿ àëûíìûø “Ñàüûíú õåéèð ýÿðÿê” àòàëàð
ñþçöíäÿ éàøàìàñû (1, 40) îíóí ìÿùç îðòà ÿñðëÿðäÿ, éÿíè ÿñÿðèí ñîíóíúó
äÿôÿ éàçûéà àëûíìà äþâðöíäÿ àðõàèêëÿøäèéèíÿ äÿëàëÿò åäèð.
Àðàøäûðìàëàð ýþñòÿðèð êè, êàòèá òÿðÿôèíäÿí ÿâÿçëÿíìèø ñþçëÿðäÿí
áèðè äÿ “àëàãûðû” àðõàèê ñþç ôîðìàñûäûð. “Ñàëóð Ãàçàíûí åâè éàüìàëàíäûüû áîé”äà Ãàðàúà ÷îáàíûí êàôèðÿ úàâàá ñþéëÿìèíèí èëê ìèñðàñûíäà
èøëÿíìèø áó àðõàèçì (“Àëàãûðû ñþéëÿìÿ, ìÿðÿ èòöì êàôÿð!”) åéíè ìÿãàìäà àáèäÿíèí Âàòèêàí íöñõÿñèíäÿ “ùÿðçÿ-ìÿðçÿ” ñþçö èëÿ ÿâÿçëÿíìèøäèð (6, I ú., 98). Áó ÿâÿçëÿíìÿ âàðèàíòû éàëíûç Âàòèêàí íöñõÿ êàòèáè
òÿðÿôèíäÿí äåéèë, ùÿì äÿ Äðåçäåí íöñõÿ êàòèáè òÿðÿôèíäÿí áàøãà áèð
ìÿãàìäà – “Áÿêèë îüëó ßìðàíûí áîéó”íäà éåðèíÿ éåòèðèëìèøäèð:
“Ùÿðçÿ – ìÿðçÿ ñþéëÿìÿ, èòèì êàôÿð!!” (11, 108). Äåìÿëè, ùÿìèí äþâð
ö÷öí “àëàãûðû” ñþç ôîðìàñûíûí àðõàèêëÿøìÿ ïðîñåñè òàìàìèëÿ áàøà ÷àòìûøäû. Ìàðàãëûäûð êè, “Êèòàá”ûí òàíûíìûø íàøèðëÿðèíäÿí ñàéûëàí àêàä.
Ù.Àðàñëû ýþñòÿðèëÿí ñþéëÿìè Äðåçäåí íöñõÿñèíäÿ îëäóüó êèìè äåéèë,
Âàòèêàí íöñõÿ êàòèáèíèí ñå÷äèéè éîëà óéüóí “ùÿðçÿ- ìÿðçÿ” ñþçö èëÿ
áàøëàìûøäûð (10, 33). Ñå÷èì öñò-öñòÿ äöøñÿ äÿ, ñÿáÿáëÿð ôÿðãëè èäè. ßýÿð
Âàòèêàí íöñõÿ êàòèáè áóíó ñþçöí àðõàèêëÿøìÿñèíè íÿçÿðÿ àëàðàã åòìèøäèðñÿ, ùþðìÿòëè àëèìèìèç ùÿìèí ñþçöí éàçûëûø âàðèàíòûíû ìöÿééÿíëÿøäèðìÿêäÿ ÷ÿòèíëèê ÷ÿêäèéè ö÷öí åòìèøäè. Îíó ãûíàìàüà äÿéìÿç.
Äîüðóäàí äà, “àëàãûðû” ñþç ôîðìàñû ãîðãóäøöíàñëûãäà ÿí ìöáàùèñÿëè
äèë âàùèäëÿðèíäÿíäèð. Ìÿñÿëÿí, Ì.Åðýèí îíó “èëàêûðäû” âàðèàíòûíäà
îõóéàðàã (4, I ú.,98) “ëàããûðòû, ëàô, áîø ñþç” àíëàìûíäà øÿðù åòìèø (4, ú.,
113, 150) âÿ “è” ñàèòèíèí “ëàêãûðòû” ñþçöíöí ÿââÿëèíÿ àðòûðûëìàñû éîëó
____________
èëÿ äöçÿëäèéèíè ñþéëÿìèøäèð (4, II ú.,381).
229
Çåéíàëîâ – ßëèçàäÿ íÿøðèíäÿ èñÿ “àðãûðû” êèìè îõóíàí ùÿìèí ñþç
(11, 43) áåëÿ ÿñàñëàíäûðûëìûøäûð: “Áèçúÿ, Ä-äÿ ñþçöí éàçûëûøû “àðãûðû”
êèìè îõóíà áèëÿð êè, áó äà ìÿòíèí ìÿçìóíóíà óéüóíäóð. “Àðãûðû
ñþéëÿìÿê” – ùà÷àëû, èêèáàøëû äàíûøìàã äåìÿêäèð. Ìöãàéèñÿ åò: àðüó –
èêè äàü àðàñû, ó÷óðóì (Ì.Êàøãàðè) – 11, 232).
Ùÿãèãÿòè öçÿ ÷ûõàðìàã éîëóíäà àõòàðûø âàðèàíòëàðûíäàí áèðè êèìè
äÿéÿðëÿíäèðäèéèìèç áó îõóíóø âÿ éîçóì, ÿôñóñëàð îëñóí êè, ìÿòëÿáäÿí
÷îõ óçàãäûð. Ãîúàìàí ãîðãóäøöíàñ Ø.Úÿìøèäîâ èñÿ áèð ÷îõ ìÿãàìëàðäà îëäóüó êèìè õàëã äàíûøûã äèëèíÿ èñòèíàäÿí îíó “àëà-ãàðà” âàðèàíòûíäà îõóìóø (3, 299) âÿ ìþâãåéèíè áåëÿ ÿñàñëàíäûðìûøäûð: “Àçÿðáàéúàí õàëã äàíûøûüûíäà “àëà- ãàðà èò êèìè” øÿêëèíäÿ èíäè äÿ ÷îõ äàíûøàí àäàìëàðûí áàðÿñèíäÿ äåéèëèð” (3, 136). Ùÿìèí àðõàèçìèí áó âàðèàíòäà äà îõóíóøó ùÿì éàçûëûø, ùÿì äÿ ìÿíàëàíäûðìà áàõûìûíäàí
éàíëûøäûð. ßââÿëà, ìöÿëëèôèí þçöíöí äÿ ýþñòÿðäèéè êèìè, ùÿìèí ñþç ùå÷
äÿ “à” ñÿñèíè èôàäÿ åäÿí ùÿðôëÿ äåéèë, “éåé” ùÿðôè èëÿ áèòèð. Äèýÿð áàõûìäàí, áó ñþç ùå÷ äÿ “èò” èñìèíÿ äåéèë, “ñþéëÿ” ôåëèíÿ òàáåäèð, éÿíè
ùÿðÿêÿòè èçàù åòìÿéÿ õèäìÿò åäèð.
Áÿñ ùÿìèí ìÿúùóë ñþçöí “àëàãûðû” øÿêëèíäÿ îõóíìàñûíû ùàíñû
àðãóìåíòëÿðëÿ ÿñàñëàíäûðìàã îëàð? Áèðèíúèñè, âåðèëÿí âàðèàíò ÿñêè ÿðÿá
ÿëèôáàñû èëÿ éàçûëûøà äàùà óéüóíäóð. Èêèíúèñè, òóòàðëû ëèíãâèñòèê
ìàòåðèàëëàðà èñòèíàä åäèëèð.
Àðàøäûðìà ýþñòÿðÿð êè, “àëàãûðû” ñþç ôîðìàñû “àëàãûð” (ìàã) àðõàèê
ôåëèíèí – û øÿêèë÷èñè ãÿáóë åòìèø ôåëè áàüëàìà ôîðìàñûäûð. Àáèäÿíèí äèëèíäÿ áó àðõàèê ôåëè áàüëàìà øÿêèë÷èëè äàùà áèð íå÷ÿ ñþç èøëÿíìèøäèð:
Ìÿñÿëÿí:
Ãàçàí êþïÿýè ãîâëàéû Ãàðàúà ÷îáàíûí öçÿðèíÿ ýÿëäè(11, 45).
Ãàçàí àéäûð: – Ìÿðÿ ÷îáàí! Ãàðíûí àúûãìàìûøêÿí, ýþçöí ãàðàðìàìûøêÿí áó àüàúû ãîïàéû ýþð! (11, 46)
Òàð ÿòöíÿ, ýåí ãîëòóüûíà ñûüûíó ýÿëìèøÿì! (11, 87).
Îäóð êè, áó òÿñàäöôè ùàäèñÿ ñàéûëà áèëìÿç. “Àëàãûð”(ìàã) ôåëè èñÿ
íàäèð èøëÿíÿí ñþçëÿðäÿíäèð. Ìöàñèð òöðê äèëëÿðè ö÷öí äÿ òàìàìèëÿ
àðõàèêëÿøÿí áó ôåëÿ “Ãÿäèì òöðê ñþçëöéö”íäÿ “÷ûüûð – àëàãûð” ãîøà ôåë
ôîðìàñûíûí òÿðêèáèíäÿ ðàñò ýÿëèíèð (4, 445). Ùàçûðêû äèëèìèçäÿ “÷ûüûðáàüûð ñàëìàã” ôåëèíäÿ îëäóüó êèìè, ýþðöíöð, “÷ûüûð – àëàãûð” ôåë ôîðìàñû
äà éàõûí ìÿíàëû ñþçëÿðèí ãîâóøìàñû éîëó èëÿ äöçÿëìèøäèð. Äåìÿëè,
“àëàãûð” (ìàã) – ÷ûüûð(ìàã), áàüûð(ìàã) àíëàìûíäàäûð. Ùÿìèí ñþçöí
____________
åòèìîëîæè òÿùëèëè äÿ áóíó ñþéëÿìÿéÿ èìêàí éàðàäûð.
230
-ãûð ìîðôåìè ìöñòÿãèëëèéèíè èòèðìèø àðõàèê øÿêèë÷èëÿðäÿíäèð. Î,
ìöõòÿëèô ñÿñëÿðèí èôàäÿñè èëÿ áàüëû íèòã ôåëëÿðè äöçÿëäèð. Ìÿñÿëÿí, ÷ûüûð
(÷û-üûð), ÷àüûð(÷à-üûð), áàüûð(áà-üûð), ãûøãûð (ãûø-ãûð), àñãûð (àñ-ãûð) âÿ ñ.
ôåëëÿð ìÿùç áó ñþçäöçÿëäèúè øÿêèë÷èíèí èøòèðàêû èëÿ ÿìÿëÿ ýÿëìèøäèð.
“Êèòàá”ûí äèëèíäÿ ðàñò ýÿëèíÿí ãàüûð(ìàã) (Àðóç àéäûð: “Áèëöðìèñÿí,
ñÿíè íèéÿ ãàüûðäûã?” Áåéðÿê àéäûð: “Íèéÿ ãàüûðäûíûç?” – 11, 124), ùàéãûð(ìàã) (Àñëàí ùàéãûðäû, ìåéäàíäà íÿ ãÿäÿð àò âàðñà, ãàí ãàøûíäû –
11, 88) ôåëëÿðè äÿ ìÿùç áó àðõàèê øÿêèë÷èíèí “ãà”, “ùàé” ÷àüûðûø íèäàëàðûíà (âÿ éà ñÿñ òÿãëèäè ñþçëÿðÿ) àðòûðûëìàñû éîëó èëÿ äöçÿëìèøäèð. Áèçúÿ,
“àëàãûð” ôåëè äÿ ùÿìèí öñóëëà - “àëà” ñÿñ òÿãëèäè êþêöíÿ – ãûð øÿêèë÷èñèíèí ÿëàâÿñè èëÿ ôîðìàëàøìûøäûð. Äèýÿð áàõûìäàí, “àëà” êþêöíöí àáèäÿíèí äèëèíäÿ àéðûëûãäà “óúà, éöêñÿê” ìÿíàëàðûíû áèëäèðÿí ìöñòÿãèë ñþç êèìè äÿ ÷ûõûø åòäèéèíè íÿçÿðÿ àëñàã, îíóí ÷àüûðìàã, áàüûðìàã ñþçëÿðè êèìè
“óúàäàí, áÿðêäÿí ñÿñëÿíìÿê” àíëàìûíû èôàäÿ åòäèéèíè òÿñäèã åòìÿê
îëàð. Àðõàèçìèí èøëÿíìÿ ìÿãàìû áèð äàùà áó à÷ûìà ùàãã ãàçàíäûðûð.
Ãàçàí õàíûí åâèíè òàëàí åäèá àèëÿñèíè ÿñèð ýþòöðÿí Øþêëö Ìÿëèê
Äÿðáÿíääÿêè îí ìèí ãîéóíó ÿëÿ êå÷èðìÿê ö÷öí Ãàðàúà ÷îáàíûí öçÿðèíÿ àëòû éöç êàôèð äþéöø÷öñö éîëà ñàëûð. Ñöðöíö äþéöøñöç àïàðìàã
ìÿãñÿäè èëÿ Ãàðàúà ÷îáàíà îõ, éàõóä ñàïàí àòûìû ìÿñàôÿñèíäÿ éàõûíëàøàí êàôèð àë äèëèíè èøÿ ñàëàðàã, óúà ñÿñëÿ îíóí êþíöëëö òÿñëèì îëìàñûíû
âÿ ÿâÿçèíäÿ áÿéëèê ðöòáÿñè àëà áèëÿúÿéèíè òÿêëèô åäèð. Òÿáèè êè, êàôèðèí
ýóð-ýóð ýóðëàéàí ãàëèáàíÿ äàíûøûüû ãåéðÿòëè ÷îáàíà õîø ýÿëìèð âÿ î
àúûãëàíàðàã: “Àëàãûðû ñþéëÿìÿ, ìÿðÿ èòöì êàôèð!” úöìëÿñè èëÿ áàøëàéàí
ìÿøùóð ñþéëÿìèíè äåéèð. “Àëàãûðû ñþéëÿìÿ” – “áàüûðàðàã ñþéëÿìÿ” äåìÿêèð. Èíäè äÿ áèð àäàì éöêñÿê äàíûøàíäà “íÿ áàüûðûðñàí?” “áàüûðàáàüûðà äàíûøìà” äåéèëèð. Áó ìÿíà ùÿì äÿ êàòèáëÿðèí ÿâÿç êèìè
ñå÷äèêëÿðè “ùÿðçÿ-ìÿðçÿ ñþéëÿìÿ” áèðëÿøìÿñèíèí ìÿíàñûíà éàõûíäûð.
Áó ìÿãàìäà áèð ìÿñÿëÿéÿ äÿ òîõóíìàã èñòÿðäèê. Ùÿìèí ñþéëÿìèí
ñîíóíúó “Éèýèòëÿðèí çÿðáèíè ýþðýèë, îíäàí þòýèë” (11, 43) ìèñðàñûíäà
èøëÿíìèø “þò” (ìÿê) ôåëè äÿ ( – ýèë ÿìð øÿêëèíèí àðõàèê II øÿõñ òÿêèíèí
ñîíëóüóäóð) ãîðãóäøöíàñëûãäà äöçýöí à÷ûãëàíìàìûøäûð. Ù.Àðàñëû îíó
“ýåðè äþí”, Çåéíàëîâ – ßëèçàäÿ èñÿ “ýåò” àíëàìûíäà (11, 142) ìöàñèðëÿøäèðìèøëÿð êè, áó äà ñþçöí èøëÿíìÿ êîíòåêñòè èëÿ óéüóí ýÿëìèð.
“Þò”(ìÿê)” ôåëè “êå÷ìÿê” ìÿíàñû èëÿ éàíàøû, ùÿì äÿ “îõóìàã”, “÷îõ
äàíûøìàã” ìÿíàëàðûíäà èøëÿíìèø âÿ èíäè èøëÿíÿí ãÿäèì ñþçëÿðèìèçäÿíäèð. Ùÿìèí ôåëÿ äàùà ýåíèø éàéûëìûø áèðèíúè ìÿíàñû èëÿ éàíàøû,
____________
“îõóìàã” ìÿíàñûíäà “Áàìñû Áåéðÿê áîéó”íäà ðàñò ýÿëèíèð:
231
Èëÿéöíäÿ äöýöí âàð,
Äöýöíÿ âàðóá þòýèë” (11, 62)
Äåìÿëè, ùÿìèí àíëàì àáèäÿ ö÷öí éàä äåéèë âÿ ýþñòÿðèëÿí úöìëÿäÿ
îíó “äèë-äèë þòìÿê”, “÷îõ äàíûøìàã” ìÿíàñûíäà äàùà äÿãèã
à÷ûãëàìàã èìêàíû ìþâúóääóð. Ñþéëÿìèí “àëàãûðìàã” ôåëè èëÿ áàøëàéûá
“þòìÿê” ôåëè èëÿ áèòìÿñè ùå÷ äÿ òÿñàäöôè îëìàéûá, ùàäèñÿëÿðèí ìÿíòèãè
èíêèøàôûíà ñþéêÿíèð. Ãàðàúà ÷îáàí éöêñÿê ñÿñëÿ ìÿíàñûç äàíûøàí
äöøìÿíÿ ÿââÿëúÿ ÿñë èýèäèí çÿðáèíè – ýöúöíö ýþðöá, ñîíðà ýóðëàìàñûíû
– (äèë-äèë) þòìÿñèíè ìÿñëÿùÿò áèëèð.
Ïðèíñèï åòèáàðèëÿ áèðèíúè âÿ èêèíúè àðõàèêëÿøìÿ ìÿðùÿëÿëÿðèíè áèð
áþëýöäÿ áèðëÿøäèðèá âåðìÿê äÿ îëàðäû. Ëàêèí ôàêòëàð ýþñòÿðèð êè, äàùà
ãÿäèì äþâðö ÿùàòÿ åäÿí áèðèíúè àðõàèêëÿøìÿ ìÿðùÿëÿñè ìöòëÿã ôÿðãëÿíäèðèëìÿëèëäèð. Îíà ýþðÿ êè, ÿýÿð èêèíúè ìÿðùÿëÿäÿ àðõàèêëÿøÿí ñþçëÿðèí áþéöê ÿêñÿðèééÿòè êàòèáëÿð òÿðÿôèíäÿí ÿâÿçëÿíìÿéÿ ìÿðóç ãàëìûøäûðñà, áèðèíúè ìÿðùÿëÿäÿ, éÿíè àáèäÿíèí “Êèòàá” ôîðìàñûíà ñàëûíäûüû
äþâðäÿí àç ñîíðà àðõàèêëÿøÿí ñþçëÿð íÿèíêè êàòèáëÿð, ùå÷ ìöàñèð ãîðãóäøöíàñëàð òÿðÿôèíäÿí äîüðó-äöçýöí à÷ûãëàíìàìûøäûð. Áó èëê
íþâáÿäÿ ùÿìèí àðõàèçìëÿðèí òàðèõè èíêèøàô ïðîñåñèíäÿ äèýÿð îõøàð ñÿñ
òÿðêèáëè ñþçëÿðëÿ óéüóíëóã òÿøêèë åòìÿñèíäÿí èðÿëè ýÿëèð. Åëÿ áóíà ýþðÿ
äÿ êàòèá ãÿëÿìèíäÿí ñîâóøàí ùÿìèí àðõàèçìëÿð þç èëêèí ñåìàíòèêàñûíû
àáèäÿíèí ìÿòíèíäÿ òàìàìèëÿ ãîðóéàðàã ýöíöìöçÿ ãÿäÿð ýÿëèá ÷ûõìûøäûð. Ñóàë îëóíóð: áÿñ áó ñþçëÿðèí ìÿùç XI-XII ÿñðëÿðäÿ àðõàèêëÿøäèéèíè íåúÿ ñöáóòà éåòèðìÿê îëàð? Èêè ìöùöì äÿëèëÿ èñòèíàä åäèðèê:
áèðèíúèñè, ùÿìèí àðõàèçìëÿðÿ, äåìÿê îëàð êè, êëàññèê ÿäÿáèééàòûìûçûí
äèëèíäÿ áèð äÿôÿ äÿ îëñóí ðàñò ýÿëèíìèð, éàõóä äà íàäèð ùàëëàðäà ðàñò
ýÿëèíèð. Èêèíúèñè, óëó äèë÷è Ì.Êàøãàðè ëöüÿòèíäÿ áó ñþçëÿðèí àðòûã àðõàèêëÿøäèéè åùòèìàë îëóíóð. Íöìóíÿëÿðÿ êå÷ÿê:
Ãàðà äÿðÿ àüçûíäà ãàäûð âåðÿí, ãàðà áóüà äÿðèñèíäÿí áåøèýèíèí
éàïóüû îëàí...
Ãàçàí õàíûí ãàðäàøû Ãàðàýöíÿéÿ àèä åäèëÿí áÿäèè òÿéèíëÿð ñûðàñûíäà ýåòìèø áó áèðëÿøìÿëÿðäÿ èêè ñþçöí – “ãàäûð” âÿ “áåøèê” ñþçëÿðèíèí à÷ûãëàíìàñû èëÿ áàüëû ôèêèð àéðûëûüû ùÿëÿ äÿ ÷þçöëìÿìèøäèð. Áèçèì
“ãàäûð” êèìè òðàíñêðèïñèéà åòäèéèìèç èëêèí ñþç ÿðÿá ÿëèôáàñû èëÿ éàçûëûøûíà óéüóí îëàðàã ÿêñÿð íàøèðëÿð òÿðÿôèíäÿí “ãàäèð” øÿêëèíäÿ îõóíìóøäóð. Òàíðûéà ìÿõñóñ ÿëàìÿòè èôàäÿ åäÿí ÿðÿá ìÿíøÿëè “ãàäèð” ñþçö
ïðîô. Ñ.ßëèçàäÿíèí ãåéä åòäèéè êèìè òÿêúÿ Äðåçäåí íöñõÿñèíäÿ 32 äÿôÿ
____________
èøëÿíìèøäèð (8, 22).Ìÿñ:
232
Ãàäèð Òàíðû âåðìÿéèíúÿ ÿð áàéûìàç.
Ãàäèð òàíðû ñÿíè íàìÿðäÿ ìþùòàú åòìÿñöí. (11, 50)
Êÿðÿìè ÷îã ãàäèð Òàíðû. (11, 83)
Ãàäèð Àëëàù éöçöí àü åòñöí, Áàñàò! (11, 103) âÿ ñ.
Áó ñþç ùÿì àéðûëûãäà, ùÿì äÿ “âåðÿí” ñþçö èëÿ áèðëèêäÿ ùÿìèí
ìÿíàíû èôàäÿ åòäèéè øöáùÿñèçäèð. Ìÿñ.,
Ãàäèð ñÿíè íàìÿðäÿ ìþùòàú åòìÿñöí (11, 122).
Ãàäèð âåðÿí òàòëó úàíûí óéõó àëìûø (11, 114) âÿ ñ.
Ëàêèí éóõàðûäàêû ìÿãàìäà ñþçöí éàçûëûøû îíóí ÿðÿá ìÿíøÿëè
“ãàäèð” êèìè îõóíìàñûíà èìêàí âåðñÿ äÿ, áó îëäóãúà øöáùÿëè ýþðöíöð.
Áÿëêÿ äÿ åëÿ áóíà ýþðÿ íöñõÿ êàòèáè àáèäÿíèí äèëèíäÿ ãÿëèáëÿíìèø
èôàäÿ øÿêëèíäÿ òÿêðàðëàíàí “Ãàðàäÿðÿ àüçûíäà ãàäûð âåðÿí” ôåëè ñèôÿò
òÿðêèáèíäÿ àðõàèê “ãàäûð” ñþçöíöí îíà òàíûø îëìàäûüûíû, “ãàäèð” ÿðÿá
ñþçöíöí èñÿ ùÿìèí ìÿãàìäà éåðèíÿ äöøìÿäèéèíè ýþðöá, “ãàäûð âåðÿí”
áèðëÿøìÿñèíè áóðàõìàëû îëìóøäóð (11, 49).
Ø.Úÿìøèäîâ èñÿ ùàäèñÿëÿðèí ìÿíòèãèíÿ óéüóí îëàðàã “ãàðàóë äóðàí”
(3, 301) øÿêëèíäÿ îõóìàüû èðÿëè ñöðìöøäöð. Ëàêèí ïðîô. Ñ.ßëèçàäÿíèí äÿ
åòèðàç åòäèéè (2, 129) áó îõóíóø âàðèàíòû ãÿáóë åäèëìÿçäèð. ×öíêè íÿ
éàçûëûø, íÿ äÿ Ãàðàýöíÿíèí âÿçèôÿñè áóíà èìêàí âåðèð. Àíúàã ñþçöí
“ãàäûð” âàðèàíòûíäà îõóíìàñû áó çèääèééÿòè àðàäàí ãàëäûðà áèëÿð. Ìÿëóìäóð êè, “Äÿäÿ Ãîðãóä Êèòàáû” óëó ÿúäàäëàðûìûçûí, õàëãûìûçûí åòíîýåíåçèñèíäÿ äóðàí òàéôà áèðëÿøìÿëÿðèíäÿí áèðè îëàí îüóçëàðûí øÿðÿôèíÿ
äöçöëöá-ãîøóëìóø ñþç ñÿíÿòè àáèäÿñèäèð. Îíóí ôîðìàëàøìà òàðèõè I
ìèíèëëèéèí îðòàëàðûíà ãÿäÿð êþê àòûð. Áåëÿ îëäóüó ùàëäà, ÿñêè òöðê éàçûëû
àáèäÿëÿðèíèí äèëèíäÿ èøëÿíìèø âÿ ñîíðàäàí àðõàèêëÿøìèø áÿçè ñþçëÿðèí äÿ
“Êèòàá”ûí äèëèíäÿ èøëÿíìÿñè ãàíóíà óéüóí ùàäèñÿ ñàéûëìàëûäûð. Éåíèñåé
àáèäÿëÿðèíèí ìÿòíèíäÿ “ýöúëö, ìöäùèø, ãîðõóíú” ìÿíàëû “êàäûð”
ñþçöíÿ èêè äÿôÿ ðàñò ýÿëèíèð (14, 248, 264,366)
“Äèâàíè-ëöüÿò-èò òöðê”äÿ èñÿ “êàäûð” ñþçö èëÿ áàüëû áåëÿ áèð øÿðù
âåðèëìèøäèð: “Õàãàíëàðûí ñÿðò âÿ ÷ÿòèí îëàíûíà äåéèëèð. Áóíäàí áàøãà,
õàãàíëó óëóñóíóí õàíëàðûíà “êàäûð õàí” äåðëÿð. Áó êÿëìÿ ÿðÿáúÿéÿ
óéüóí äöøìöøäöð, ñÿðò îëìàã, ýöúäÿí, ãöäðÿòäÿí èðÿëè ýÿëèð, ñÿðò îëàí
êèøè èñòÿäèéèíè éàïà áèëÿúÿê ãöäðÿòäÿäèð” (9, I ú., 364).
Ýþðöíäöéö êèìè, óëó äèë÷è Ì.Êàøãàðè òöðê ìÿíøÿëè “êàäûð” ñþçö èëÿ
ÿðÿá ìÿíøÿëè “ãàäèð” ñþçöíöí éàçûëûøúà óéüóí îëäóüóíó ñåçìèø, ëàêèí
ôÿðãëÿíäèðìÿéè ëàçûì áèëìèøäèð. Ãàðàýöíÿ äÿ, “Êèòàá”äà äÿôÿëÿðëÿ
____________
ãåéä åäèëäéè êèìè, Ãàçàíûí ãàðäàøû îëìàãäàí ÿëàâÿ, 24 ñàíúàã áÿéèí233
äÿí áèðèäèð. Î, Ãàðàäÿðÿ ìàùàëûíà áÿéëèê åäèá, îíóí ñÿðùÿäëÿðèíè ãîðóéóð. “Áÿêèë îüëó ßìðàí áîéó”íäàí ýþðöíäöéö êèìè, îüóç åëè ñÿðùÿäëÿðèíèí ãîðóíìàñûíà õöñóñè äèããÿò éåòèðèð. Áó ñàùÿäÿ ôÿðãëÿíÿí èýèäëÿðÿ
õàíëàð õàíû Áàéàíäûð õàí òÿðÿôèíäÿí áÿõøèø àéðûëûð. Ãàðàýöíÿ äÿ Ãàðàäÿðÿ àüçûíäà – ñÿðùÿäèíäÿ çîð äóðàí, ñÿðò äóðàí ÿðÿíëÿðäÿíäèð. “Ãàäûð
âåðÿí”, “äöøìÿíÿ ãîðõó âåðÿí” àíëàìûíû èôàäÿ åäÿí ãÿäèì ôðàçåîëîæè
áèðëÿøìÿäèð. “Ãàäûð” àðõàèçìè áó ãÿäèì ìÿíàíû XI-XII ÿñðäÿí ñîíðà
èòèðäèéè ö÷öí ùÿì êàòèáÿ, ùÿì äÿ íàøèðëÿðÿ àéäûí îëìàìûøäûð.
Äîüðóñó, ÿýÿð áó éåýàíÿ äèë ôàêòû îëñà èäè, îíó èðÿëè ñöðìÿéÿ úÿñàðÿò
åòìÿçäèê. Àíúàã áåëÿ àðõàèçìëÿðèí, î úöìëÿäÿí “ãàäûð” ñþçö èëÿ åéíè
úöìëÿäÿ èøëÿíìèø “áåøèê” ñþçöíöí äÿ äàùà ãÿäèì òàðèõè ìÿðùÿëÿ èëÿ
áàüëûëûüû, ñå÷äèéèìèç éîëóí äöçýöí îëäóüóíà ÿìèíëèê éàðàäûð. “Áåøèê”
ñþçö äÿ ìöáàùèñÿëè à÷ûìà ìàëèê ñþçëÿðäÿíäèð. Ø.Úÿìøèäîâó ÷ûõìàã
øÿðòèëÿ, ÿêñÿð ãîðãóäøöíàñëàð îíó ìöàñèð àíëàìäà øÿðù åòìèøëÿð. Àíúàã
íÿùÿíý áèð èýèäÿ “ãàðà áóüà äÿðèñèíäÿí áåøèýèíèí éàïûüû îëàí” áèð
äåéèìèí éàïûøäûðûëìàñû éåðñèç ýþðöíöð. Ø.Úÿìøèäîâ áó óéüóíñóçëóüó
äóéñà äà, äàùà éàíëûø éîë ñå÷ÿðÿê, “áåøèê” ñþçöíö ôàðñ ìÿíøÿëè “ïöñÿê”
êèìè îõóìóøäóð (3, 309, 352). Ñ.ßëèçàäÿ áó âàðèàíòà ãàðøû ùàãëû ÷ûõàðàã
éàçûð: “Áèçÿ àéäûí äåéèë êè, áó ñþç “ïöøÿê” øÿêëèíäÿ íåúÿ âÿ íèéÿ îõóíìàëûäûð?” ßââÿëà, “ïöñÿê” éîõ, “ïóøàê” (ôàðñúà “ïóøèäÿí” ôåëèíäÿí)
ñþçö ìöòëÿã “âàâ” ùÿðôèëÿ éàçûëûð (þðòöê ìÿíñàñûíäàäûð).
Èêèíúèñè, ìÿòíäÿêè “éàïûã” ñþçö äÿ ñàäÿúÿ “þðòöê” ìÿíàñûíäàäûð:
(áó ñþç òàðèõÿí àíúàã éåíè÷ÿðèëÿðäÿ ýåéèëÿí öñò ýåéèìè àäû (éàïûíúû)
ìÿíàñûíäà èøëÿíìèøäèð). Áåëÿëèêëÿ, ùÿìèí úöìëÿäÿ “áåøèê” ñþçöíö
“ïóøàê” êèìè ãÿáóë åòìÿëè îëñàã, “áåøèéèí þðòöéö” ÿâÿçèíÿ “þðòöéöí
þðòöéö” êèìè ìÿíòèãñèç, ìÿíàñûç áèðëÿøìÿ àëûíàð. Íÿùàéÿò, “áåøèê” ñþçö äàñòàíëàðäà ãÿùðÿìàíëàðûí òÿéèí – âÿçèôÿëÿðèíèí áÿäèè ìÿíòèãèíÿ óéüóíäóð, ÷öíêè áöòöí òÿñâèðëÿðäÿ îüóç ãÿùðÿìàíëàðûíûí êå÷ìèø ùÿéàòûíà
èøàðÿëÿð âàðäûð” (8, 22). Ýþðêÿìëè òÿäãèãàò÷ûíûí òóòàðëû úàâàáûíà ñþç
éîõäóð, ëàêèí “áåøèê” ñþçöíöí Ãàðàýöíÿíèí êþðïÿëèê äþâðöíÿ èøàðÿ êèìè à÷ûãëàíìàñû äà òÿÿúúöá äîüóðóð âÿ áóíóí íÿ ö÷öí åäèëäèéè ãàðàíëûã
îëàðàã ãàëûð. Îäóð êè, ôàêòëàðà áàøãà ýþçëÿ áàõàã.
Àáèäÿäÿ ùàããûíäà äàíûøûëàí îüóçëàð ìàëäàðëûãëà ìÿøüóëäóðëàð. Áó
ùÿéàò òÿðçè îíëàðûí äöíéàýþðöøöíÿ, àäÿò-ÿíÿíÿëÿèíÿ äÿðèíäÿí ñèðàéÿò
åäèá. Îíëàðûí ýåéèìè äÿ áó ùÿéàò òÿðçèíÿ óéüóí îëàðàã ìÿùç ìöõòÿëèô
ùåéâàíëàðûí – ãîéóí, êå÷è, ãóçó, ñàìóð, ìàðàë âÿ ñ. äÿðèñèíäÿí ùàçûð____________
ëàíûð. Ãàçàí áÿéèí äàéûñû Àðóç ãîúà “Àëòìûø ÿðêÿú äÿðèñèíäÿí êöðê
234
åòñÿ, òîïóãëàðûí þðòìÿéÿí, àëòû þêÿú äÿðèñèíäÿí êöëàù åòñÿ, ãóëàãëàðûí
þðòìÿéÿí” ÿðÿí êèìè òÿñâèð îëóíóð. Ùÿòòà Áåéðÿê äÿ ÷óëó (áöòþâ
ñîéóëìóø äÿðè) ýåéèá òîéà ýÿëäèêäÿ åéèá ñàéûëìûð. Éóõàðûäàêû äåéèìäÿ
äÿ Ãàðàýöíÿ ùÿì äÿ ãàðà áóüà äÿðèñèíäÿí “áåøèýèíèí éàïûüû (ýåéèìè)
îëàí” áèð èýèä êèìè òÿãäèì îëóíóð. Äèããÿò åäèëÿðñÿ, “ãàðà” ñþçö ùÿì
Ãàðàýöíÿíèí, éÿíè àòàíûí, ùÿì äÿ îüóëóí – Ãàðàáóäàüûí àäûíäà èøëÿíèð. Ãàðàýöíÿ àäûíäà áó ñþç äàøëàøìûø øÿêèëäÿ þçöíö ýþñòÿðèðñÿ, Ãàðàáóäàã àäûíäà î áóðàõûëà äà áèëèð. Ìÿñÿëÿí:
Úûëàñóí éèýèòëÿðëÿ Ãàðàýöíÿ îüëó Äÿëè Áóäàã ñîëäàí äÿïäè (11, 50).
Ñîë òÿðÿôäÿ Áóüàúûã Ìÿëèêÿ Ãàðàýöíÿ îüëó Äÿëè Áóäàã ãàðøó ýÿëäè
(11, 50).
Ãàðàýöíÿ îüëû Áóäàã, Ãàçàí áÿý îüëû Óðóç, Áÿýëÿð áàøû Éåýíÿê,
Ãÿôëÿò ãîúà îüëû Øèð Øÿìñÿääèí, ãûçûí ãàðäàøû Äÿëè Ãàðúàð áèëÿ îõ
àòàðëàðäû (11, 63).
Ýöíëÿðÿ áèð ýöí Éåýíÿê îòóðóá áÿýëÿð èëÿ ñþùáÿò åäÿðêÿí
Ãàðàýöíÿ îüëû Áóäàü èëÿ óç äöøìÿäè (11, 94).
Áóäàã àéäûð... (11, 94).
Äåìÿëè, “ãàðà” ñèôÿòè Áóäàã àäûíà åëÿ-áåëÿ éîõ, íÿñèëäÿí êå÷ÿí áèð
ÿëàìÿò êèìè äÿ àðòûðûëà áèëÿð. “Áåøèê” ñþçö áó ìÿñÿëÿéÿ áèð èøûã ñà÷ûð.
Îðõîí éàçûëàðûíäàí “Ýöë òèãèí” âÿ “Áèëýÿ êàüàí” àáèäÿëÿðèíäÿ òÿêðàðëàíàðàã èøëÿíÿí àøàüûäàêû úöìëÿíèí òÿðêèáèíäÿ “íÿñèë”, “ãîùóì”,
“ÿãðàáà” ìÿíàëû àðõàèê “áèøöê” ñþçö èøëÿäèëìèøäèð:
Áèð êèøè éàíüûëñàð îüóøó áóäóíû áèøöêèíýå òèäè êåäìàç åðìèø (5, 4,
56). Áó àðõàèê ñþçöí “áèñöê” øÿêëèíäÿ òðàíñêðèïñèéà âàðèàíòûíà öñòöíëöê âåðèëìÿñèíÿ áàõìàéàðàã (14, 71; 16, 218), ÿñêè òöðê ÿëèôáàñûíäà ñ
~ ø ñÿñëÿðèíèí áÿçÿí åéíè ùÿðôëÿ âåðèëìÿ ôàêòû, åëÿúÿ äÿ òöðê äèëëÿðèíäÿ
êèôàéÿò äÿðÿúÿäÿ ýåíèø éàéûëìûø ñ ~ ø ÿâÿçëÿíìÿñè “áåøöê” âàðèàíòûíäà îõóíìà èìêàíûíû ìÿãáóë ñàéûð. Áóíäàí ÿëàâÿ, áÿçè ìÿíáÿëÿðäÿ
“áåøèê” ñþçöíöí (å ~ è ñÿñ ÿâÿçëÿíìÿñè äÿ ìÿãáóë ôîíåòèê ùàäèñÿäèð)
ìÿùç “íÿñèë” ìÿíàñûíäà èøëÿíìÿñè äÿ (15, 123) éóõàðûäàêû äåéèìäÿ
ùÿìèí ìÿíàíûí éàøàäûüûíû ñöáóò åäèð.
Äåìÿëè, Ãàðàýöíÿ ùÿì äÿ öñò ýåéèìè (éàïûüû, éàïûíúûñû) ãàðà áóüà
äÿðèñèíäÿí îëàí áèð íÿñèë áàø÷ûñûäûð. Ùÿìèí äåéèìäÿ áóüàíûí ìÿùç
ãàðà ðÿíýäÿ âåðèëìÿñè áó ìÿãñÿäÿ õèäìÿò åäèð. Áèçúÿ, åòèìîëîæè áàõûìäàí “áåøèê” âÿ éà “áèñöê” âàðèàíòëàðû “íÿñèë” àíëàìûíû âåðÿ áèëèð.
×öíêè áåñ/áèñ/ áèø êþêëÿðè ôåë-àä ñèíêðåòèçìèíÿ óéüóí îëàðàã òàðèõÿí
____________
ùÿì “òÿðáèéÿ”, ùÿì äÿ “òÿðáèéÿ îëóíìàã”, “éåòèøìÿê” ìÿíàëàðûíû
235
äàøûìûøäûð (15,121, 162; 7,25). “Áèñöê/áåøèê” ñþçö òÿðáèéÿ åäèëÿí,
éåòèøäèðèëÿí àíëàìûíäàäûð (-öê/-èê àä äöçÿëäÿí øÿêèë÷èäèð).
Òÿðêèáèíäÿ èëêèí àðõàèçìëÿðèí éàøàäûüû èôàäÿëÿðäÿí áèðè äÿ “êîøóí
àëà ãàòûíû, ãóìàøûí àðûñûíû” áèðëÿøìÿñèäèð. Îüóçëàðäà áåëÿ áèð ãàéäà
ùþêì ñöðìÿêäÿäèð êè, îíëàð ùàðàäàí ãÿíèìÿò ýÿòèðèðëÿðñÿ, áåøäÿ áèðèíè
õàíëàð õàíû Áàéàíäûð õàíà àéûðûðëàð. Áàìñû Áåéðÿê âÿ Éåýíÿêëÿ áàüëû
áîéëàðäà áó õöñóñèëÿ àéäûí ÿêñ îëóíìóøäóð. Ëàêèí “êîø” àðõàèçìèíèí
ìÿíàúà ãîðãóäøöíàñëàðà ãàðàíëûã ãàëìàñû îíó ìöõòÿëèô âàðèàíòëàðäà
îõóìàüà âÿ øÿðù åòìÿéÿ èñòèãàìÿòëÿíäèðìèøäèð. Çåéíàëîâ – ßëèçàäÿ
íÿøðèíäÿ ùÿìèí áèðëÿøìÿ àøàüûäàêû øÿêèëäÿ âåðèëìèøäèð: “Ãóøóí àëà
ãàòûíû, ãóìàøûí àðóñèíè, ãûçûí ýþý÷ÿéèíè, òîãóçëàìà ÷ûðüàá ÷óõà õàíëàð
õàíû Áàéàíäûðà ïÿíúéåê ÷ûêàðäûëàð” (11, 67, 97).
Ýþðöíäöéö êèìè, ÿñêè ÿëèôáà èëÿ éàçûëûøà óéüóí îëàðàã èëê ñþç “ãóø”
øÿêëèíäÿ òðàíñêðèïñèéà åäèëìèøäèð âÿ åëÿ áóíà ýþðÿ äÿ ìöàñèð äèëÿ ÷åâðèëÿíäÿ áèðëÿøìÿ “îâ îâëàéàí ãóøëàðûí ÿí éàõøûñû, ãóìàøûí ýþçÿëè” êèìè
ýåòìèøäèð (11, 164, 195). Ëàêèí ìÿëóìäóð êè, ãóø ãàòëà þë÷öëìÿç. Ýþðöíöð, åëÿ áóíà ýþðÿ äÿ Ì.Åðêèí âÿ Î. Øàèã “ãàò” ñþçöíö “ãàí” ñþçö èëÿ
ÿâÿç åòìÿëè îëìóøëàð êè, áó äà èôàäÿíè “ãóøóí, øàùèíèí õàíûíû” àíëàìûíäà ãàâðàíûëäûüûíû îðòàéà ãîéóð. Òàíûíìûø ãîðãóäøöíàñ Â.Â.Áàðòîëä èñÿ
Ï.Ì.Ìåëèîðàíñêèíèí òÿêëèô åòäèéè âàðèàíòäà îõóéàðàã þçö ö÷öí äÿ ñóàë
äîüóðàí “èç ïåñòðûõ ðÿäîâ ñòàíà (?) (12, 48)” âàðèàíòûíäà òÿðúöìÿ
åòìèøäèð. Ãîðãóäøöíàñ àëèì Ø.Úÿìøèäîâóí ìöíàñèáÿòè èñÿ òàìàìèëÿ
ôÿðãëèäèð. Ìöÿëëèôÿ ýþðÿ: “áèðëÿøìÿäÿêè èëê ñþç “ãîøóí”, èêèíúè áèðëÿøìÿäÿêè èñÿ “ãàøûí” ñþçöíöí òÿùðèôèäèð. Éÿíè “ãîøóíóí àëà ãàòû” äåäèêäÿ
éöêñÿê ðöòáÿëè ÿñèðëÿð (áóíëàð ãóëàüû àëòóí êöïÿëè äåéÿ ãÿùðÿìàíëàð
è÷ÿðèñèíäÿ þçëÿðèíÿ ìÿõñóñ éåð òóòóðëàð), èêèíúèñè “ãàøûí èðèñè” èôàäÿñè
äàø-ãàøëàðûí áþëöøäöðöëìÿñè êèìè ÿí ãèéìÿòëè ãÿíèìÿòè èôàäÿ åäèð” (3,
219). Ùÿð äåéèìäÿ òÿùðèô àõòàðìàã ïðîáëåìèí ùÿëë åäèëìÿ éîëó äåéèë.
Ôàêòëàð òàðèõè äèë ìàòåðèòàëëàðû èëÿ ìöãàéèñÿ åäèëìÿëè âÿ éàëíûç áèð íÿòèúÿ
àëûíìàäûãäà éàçûëûø õÿòàñûíà èñòèíàä åäèëìÿëèäèð. Àáèäÿíèí ìÿòíèíäÿ
“ãàô” ùÿðôèíè ùÿì äèëàðõàñû “ã”, ùÿì äÿ îíóí êàð ãàðøûëûüû “ê” (êà) ñÿñèíè èôàäÿ åòäèéè ñèðð äåéèë. Àíúàã ÷îõ òÿÿññöô êè, õöñóñÿí Àçÿðáàéúàí
íàøèðëÿðè áóíó äÿðèíäÿí äóéñàëàð äà, ìöàñèð îõóúóéà àéäûí îëñóí äåéÿ
ôÿðãëÿíäèðìÿéè ëöçöì áèëìÿìèøëÿð. Ìÿñÿëÿí, “úåùèç, áàøëûã” ìÿíàñûíäà
áöòöí òöðê äèëëÿðèíäÿ “êàëûì” âÿ éà “êàëûí” êèìè èøëÿíÿí ñþç “ãàëûíëûã”
ñþçöíöí òÿðêèáèíäÿ “ã” èëÿ âåðèëìèøäèð. Áó áàõûìäàí “ãóø” îõóíàí ñþçö
“êîø” êèìè äÿ îõóìàã ìöìêöíäöð.
Áó âàðèàíò áèçÿ íÿ âåðèð? Èðÿëèäÿ ñþéëÿäèê êè, îüóçëàðûí ìÿèøÿòèíäÿ
____________
ùåéâàí äÿðèñèíèí õöñóñè éåðè âàð. Äöøìÿíäÿí ÿëäÿ åäèëÿí ãÿíèìÿòëÿð
236
àðàñûíäà ãóìàø ïàð÷à èëÿ éàíàøû, äÿðè ýåéèìëÿðÿ äÿ õöñóñè äèããÿò
éåòèðèëèð. Èëêèí àðõàèçìëÿð ñûðàñûíà äàõèë åòäèéèìèç “êîø” ñþçö ìÿùç äÿðè
ìÿíàñûíäàäûð. Éÿíè “êîøóí àëà ãàòû” äåéèëäèêäÿ “äÿðèíèí áþéöê ãàòû,
ùèññÿñè” íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Ìÿùç äÿðè ãàòëà þë÷öëÿ áèëèð. Ìÿíòèãè
áàõûìäàí áó äîüðóäóð.
Äèë ôàêòëàðûíà ýÿëèíúÿ, áóðàäà äà òóòàðëû äÿëèëëÿðÿ ñþéêÿíìÿê ìöìêöíäöð. Ì.Êàøüàðè ëöüÿòèíäÿ “àøûëàíìûø äÿðè” ìÿíàñûíäà “êîüóø”
ñþçöíÿ áèð íå÷ÿ äÿôÿ ðàñò ýÿëèíèð (9, I ú., 369; II ú., III ú., 140, 308,319).
Óëó äèë÷è ãåéä åäèð êè, äÿðè àøûëàíìàìûøäàí ÿââÿë “ýþí”, àøûëàíäûãäàí
ñîíðà èñÿ “êîüóø” ñþçö èøëÿäèëèð (9, III ú.,140). Òàðèõè èíêèøàô ïðîñåñèíäÿ î, ó äîäàãëàíàí ñàèòëÿðèíèí îðòàñûíäà “ü” ñàìèòèíèí äöøöìö âÿ èëêèí óçàíìà ùåñàáûíà “êîüóø” ñþçö “êîóø”, “êî:ø” ôîíåòèê øÿêëèíè àëìûøäûð. “Êèòàá”ûí úàíëû äàíûøûã äèëèíäÿ éàçûëìàñû áóíà èìêàí éàðàäûð.
Äèýÿð òÿðÿôäÿí, ÕIÕ ÿñðèí òàíûíìûø òöðêîëîãó Ë.Áóäàãîâ “êîø” ñþçöíöí ìÿùç “êîóø” øÿêëèíäÿ éàçûëûøûíû äàùà äöçýöí ñàéìûøäûð (2, 8283). Áàøãûðä äèëèíäÿ “÷àäûð”, “àëà÷ûã” ìÿíàñû èôàäÿ åäÿí “êîø” ñþçö,
ôèêðèìèçúÿ, “àøûëàíìûø äÿðè” ìÿíàñû ÿñàñûíäà ôîðìàëàøìûøäûð. “Êîø”
ñþçöíöí ñåìàíòèêàñûíäà áàø âåðìèø áó äÿéèøèêëèê äèë ö÷öí õàðàêòåðèê
ùàäèñÿäèð. Ìÿëóìäóð êè, òöðêëÿð àëà÷ûüû äÿðè èëÿ þðòöðëÿð. Îäóð êè, “êîø”
ñþçöíöí ÿââÿëúÿ äÿðè, ñîíðà èñÿ îíóí þðòäöéö àëà÷ûüû àäëàíäûðìàñû
ãàíóíàóéüóíäóð. Áóðàäàí áåëÿ áèð íÿòèúÿ ÷ûõûð êè, “êîøóí àëà ãàòû” èôàäÿñè ùÿì îõóíóø, ùÿì äÿ éîçóì áàõûìûíäàí äàùà îïòèìàë âàðèàíò ùåñàá åäèëìÿëèäèð. Áó âàðèàíò äèýÿð áèð èôàäÿíèí äÿ äöçýöí à÷ûìûíà èøûã
ñà÷ûð. Îüóç èýèäëÿðè èëê ùöíÿðëÿðèíè ýþñòÿðÿíäÿ îíëàðà âåðèëÿí ãèéìÿòëè
ùÿäèééÿëÿð è÷ÿðèñèíäÿ ýåéèì ÿøéàëàðû óíóäóëìóð. Áèðèíúè áîéäà Äÿäÿ
Ãîðãóäóí Äèðñÿ õàíäàí îüëó Áóüàú ö÷öí èñòÿäèéè ùÿäèééÿëÿð è÷ÿðèñèíäÿ “÷èýèí êîøëó úöááÿ òîí” äà ñàäàëàíûð. Çåéíàëîâ – ßëèçàäÿ íÿøðèíäÿ ùÿìèí èôàäÿíèí “÷èéíè ãóøëó úöááÿ äîí”, éÿíè “÷èéíèíäÿ ãóø
øÿêëè îëàí ïàëòàð” êèìè (11, 134) ÷åâðèëìÿñè ðåàëëûüû ÿêñ åòäèðìèð.
Â.Â.Áàðòîëä “÷èýèí” ñþçöíö “èïÿê” êèìè (12, 16) äöçýöí ãàâðàñà äà,
“êîø” ñþçöíö, öìóìèééÿòëÿ, áóðàõìàëû îëìóøäóð. Ì.Êàøãàðè ëöüÿòèíäÿ “÷èýèí” èïÿê âÿ éà ãûçûë íàõûøëà áÿçÿäèëìèø, òèêèëìèø ïàëòàðû àäëàíäûðûð (9, I ú., 414). ßáó Ùÿééàí ëöüÿòèíäÿ èñÿ “÷èéèí” ôîíåòèê âàðèàíòäà âåðèëìèø ùÿìèí ñþç “èïÿêëÿ èøëÿíÿí íàõûø” àäëàíäûðûëûð (7, 32).
Äåìÿëè, “÷èýèí êîøëó úöááÿ òîí” äåäèêäÿ èïÿê íàõûøëû, àøûëàíìûø äÿðèëè
ýåéèì íþâëÿðè íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Îüóç èýèäëÿðèíèí ÿí ùöíÿðëèñèíÿ âåðèëÿí
áó ãèéìÿòëè ùÿäèééÿëÿð, ýþðöíöð, ùÿì äÿ äöøìÿíäÿí ÿëäÿ åäèëÿí
ãÿíèìÿòëÿð ñûðàñûíäà Áàéàíäûð õàíà äà ýþíäÿðèëèðìèø. “Êîøóí àëà ãàòû”
____________
“àøûëàíìûø äÿðèíèí áþéöê ùèññÿñè” äåìÿêäèðñÿ, “ãóìàøûí àðûñû”
237
“èïÿéèí ÿí òÿìèçè” èôàäÿñèíè âåðèð. Ìÿíàíûí äöçýöí à÷ûìû êàòèáè ýöíàùëàíäûðìàüà éåð ãîéìóð.
Ëàêèí áó äà ùÿãèãÿòäèð êè, èëêèí àðõàèçìëÿðèí áÿçÿí êàòèáÿ òàì
àéäûí îëìàìàñû, îíëàðû îõøàð éàçûëûøà ìàëèê ñþçëÿðëÿ ÿâÿç åòìÿéÿ èñòèãàìÿòëÿíäèðìèøäèð. Ìöàñèð íàøèðëÿðèí äÿ åéíè ñÿùâëÿðÿ éîë âåðìÿñè áèð
äàùà îíó òÿñäèã åäèð êè, “Êèòàá”ûí àðõàèê ëåêñèêàñûíûí ñèñòåìëè øÿêèëäÿ
äÿðèíäÿí àðàøäûðûëìàñû ãîðãóäøóíàñëûüûí ÿí þíÿìëè ïðîáëåìëÿðèíäÿí
áèðèäèð âÿ áó éþíäÿ àïàðûëàúàã òÿäãèãàòëàðà åùòèéàú äóéóëóð.
ßÄßÁÈÉÉÀÒ:
1. Àááàñãóëó Ìàðàüè. ßìñàëè-òöðêàíÿ. Áàêû, Éàçû÷û, 1992.
2. Áóäàãîâ Ë.Ç. Ñðàâíèòåëüíûé ñëîâàðü òóðåöêî-òàòàðñêèõ íàðå÷èé,
ò. 2, Ñ.-Ïá., 1871.
3. Úÿìøèäîâ Ø. “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”, Áàêû, Åëì, 1999.
4. Äðåâíåòþðêñêèé ñëîâàðü. Ëåíèíãðàä, “Íàóêà”, 1969.
5. Åðýèí Ì. Îðùóí àáèäåëåðè. Èñòàíáóë, 2000.
6. Åðýèí Ì. Äåäå Êîðêóò êèòàáû. Àíêàðà, I ú., 1958, II ú., 1963.
7. ßñèðÿääèí ßáó Ùÿééàí ÿë-ßíäÿëóñè. Êèòàá-ÿë –èäðàê ëè-ëèñàí ÿë-ÿòðàê.
Áàêû, 1992.
8. ßëèçàäÿ Ñ. Àçÿðáàéúàíäà “Êèòàáè Äÿäÿ Ãîðãóä”óí åëìè ìÿòíèíèí
íÿøðè ïðîáëåìëÿðèíÿ äàèð. - “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” (ìÿãàëÿëÿð
òîïëóñó), Áàêû, Åëì, 1999., ñÿù. 21-26.
9. Êàøüàðè Ì. Äèâàíè – ëöüÿò-èò òöðê. ×åâèðÿíè Á.Àòàëàé.Èñòàíáóë, I ú.,
1985, II ú., 1986, III ú., 1986.
10. “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”. Òÿðòèá åäÿíè Ù.Àðàñëû. Áàêû, Ýÿíúëèê, 1977.
11. “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”.Òÿðòèá... Ô.Çåéíàëîâ âÿ Ñ.ßëèçàäÿíèíäèð. Áàêû,
Éàçû÷û, 1988.
12. Êíèãà ìîåãî Äåäà Êîðêóòà. Ïåðåâîä Â.Â.Áàðòîëüäà. Ì., 1962.
13. Ìÿììÿìäîâ È.Ò. Àçÿðáàéúàí äèëèíèí ëåêñèê- ñåìàíòèê ñÿâèééÿñèíèí áÿçè õöñóñèééÿòëÿðè (“Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”óí ìàòåðèàëëàðû ÿñàñûíäà) Àçÿðáàéúàí ôèëîëîýèéàñû ìÿñÿëÿëÿðè, III, Áàêû, Åëì, 1991., ñÿù. 230-240.
14. Ðÿúÿáîâ ß., Ìÿììÿäîâ É. Îðõîí-Éåíèñåé àáèäÿëÿðè. Áàêû, Éàçû÷û, 1993.
15. Ñåâîðòÿí Ý.Â. Ýòèìîëîãè÷åñêèé ñëîâàðü òþðêñêèõ ÿçûêîâ. Ì.,
“Íàóêà”, 1978.
16. Øöêöðëö ß. Ãÿäèì òöðê éàçûëû àáèäÿëÿðèíèí äèëè. Áàêû, “Ìààðèô”, 1993.
____________
238
ÌÖÍÄßÐÈÚÀÒ
Åëì àíà ”Êèòàá”ûìûçû óíóòìàéàúàã . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
Ùåéäÿð ßëèéåâ
Ìèëëè âàðëûüûìûçûí ìþòÿáÿð ãàéíàüû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
Éàãóá Màhìóäîâ
“Äÿäÿ Ãîðãóä Kèòàáû” – Õàëãûí éàðàòäûüû âÿ éàøàòäûüû òàðèõ. . . . . . . . . . . . 18
Ñàìÿò ßëèçàäÿ
“Äÿäÿ Ãîðãóä Kèòàáû”íûí Äðåçäåí âÿ Âàòèêàí ÿëéàçìàëàðû . . . . . . . . . . . . 36
ßêáÿð Áàéðàìîâ
“Äÿäÿ Ãîðãóä Kèòàáû” äàñòàíëàðûíäà åòíèê-ïñèõîëîæè
õöñóñèééÿòëÿðèí èíèêàñû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
Ìÿñóìÿ Ìÿëèêîâà
“Äÿäÿ Ãîðãóä Kèòàáû” íäà äþâëÿò âÿ ùöãóã ùàããûíäà èäåéàëàð . . . . . . . . . 58
Êàìàë Àáäóëëà
Ìÿíòèãñèçëèêëÿðèí ìÿíòèãè (“Ñèðð è÷èíäÿ äàñòàí âÿ éàõóä ýèçëè
Äÿäÿ Ãîðãóä – 2” êèòàáûíäàí) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
Òîôèã Ùàúûéåâ
“Äÿäÿ Ãîðãóä Kèòàáû”: îëàí âÿ îëìàéàí áîéëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
Øàìèë Úÿìøèäîâ
“Äÿäÿ Ãîðãóä Kèòàáû”íäà úîüðàôè ìöùèò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
Íöøàáÿ Àðàñëû
“Äÿäÿ Ãîðãóä Kèòàáû” Ù.Àðàñëû òÿäãèãàòûíäà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
Úÿëàë Áÿéäèëè
“Ãîðãóò” àäûíûí þëöìäÿí ãà÷ìà ìîòèâè èëÿ áàüëûëûüû. . . . . . . . . . . . . . . . . 133
Êàìèë Âÿëè Íÿðìàíîüëó
“Äÿäÿ Ãîðãóä Kèòàáû” äöíéà åïîñ ìÿäÿíèééÿòèíèí íàäèð þðíÿéèäèð . . . . . . . 139
Ùöñåéí Èñìàéûëîâ
“Äÿäÿ Ãîðãóä Kèòàáû” åòàëîíó âÿ Ýþé÷ÿ äàñòàíëàðû . . . . . . . . . . . . . . . . . 146
Åëäàð Ïèðèéåâ
“Äÿäÿ Ãîðãóä Kèòàáû”íûí äèëèíäÿ àëûíìàëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156
Íèçàìè Õÿëèëîâ
Ãîïóçäàí ñàçà. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177
Ñeéðàí ßëèéeâ
Ï.Mèðàáèë: “Äÿäÿ Ãîðãóä Kèòàáû” âÿ îðòà ÿñð àâðîïà åïîñëàðûíäà
èøëÿíìèø öìóìè ìîòèâëÿð âÿ îõøàð èôàäÿ âàñèòÿëÿðè . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190
Áÿùëóë Àáäóëëà
“Äÿäÿ Ãîðãóä Kèòàáû”íäà àü ðÿíýèí ñåìàíòèê ñèìâîëèêàñû. . . . . . . . . . . . 212
Àñèô Ùàúûéåâ
____________
Ëåêñèê àðõàèêëÿøìÿ áàõûìûíäàí “Äÿäÿ Ãîðãóä Kèòàáû”íà áèð íÿçÿð . . . . 226
239
Áóðàõûëûøà ìÿñóë:
ßçèç Ýöëÿëèéåâ
Òåõíèêè ðåäàêòîð:
Ðþâøÿí Àüàéåâ
Òÿðòèáàò÷û-ðÿññàì:
Íÿðýèç ßëèéåâà
Êîìïéóòåð ñÿùèôÿëÿéèúèñè:
Ðÿâàí Ìöðñÿëîâ
Êîððåêòîð:
Åëìèðà Òåéìóðîâà
Éûüûëìàüà âåðèëìèøäèð 17.04.2004. ×àïà èìçàëàíìûøäûð 19.11.2004.
Ôîðìàòû 60õ90 1/16. Ôèçèêè ÷àï âÿðÿãè 15. Îôñåò ÷àï öñóëó.
Òèðàæû 25000. Ñèôàðèø 155.
Êèòàá “Øÿðã-Ãÿðá” ìÿòáÿÿñèíäÿ ÷àï îëóíìóøäóð.
Áàêû, Àøûã ßëÿñýÿð êö÷., 17.
____________