TOPKAPI`DA YAŞAYAN

TOPKAPI’DA YAŞAYAN
MUSTAFA RÂKIM EFENDİ
Hattat Mustafa Râkım Efendi’nin Topkapı Sarayı Müzesi’nde Bulunan Eserleri
“Yâ hazreti pîr Şâh-ı Muhammed Bahâeddin Nakşıbend el-Buhârî kuddise sırruhû”
Lâcivert zemin üzerine, üç ayaklı bir sehpaya oturtulmuş, Nakşî tâcı istifli celî sülüs levha (Topkapı Sarayı, Halil Ethem Arda, 90)
28 YEDİKITA AĞUSTOS 2010
Son devir hat sanatının en önemli
temsilcilerinden birisi Mustafa Râkım
Efendi’dir. 19. asrın bu kudretli
sanatkârının mezartaşı, çeşme, mektep
ve türbe kitabeleri yanında, müze ve
kütüphanelerde, özel koleksiyonlarda
birçok eseri bulunmaktadır. Şu kadar
var ki; Râkım Efendi’nin Topkapı Sarayı
Müzesi binalarında ve koleksiyonlarında
bulunan yazıları ayrı bir önem
taşımaktadır…
DR. SÜLEYMAN BERK
AĞUSTOS 2010 YEDİKITA 29
T
ürk hat sanatı tarihinin önemli isimlerinden olan Mustafa Râkım Efendi, 1758 yılında Ordu iline bağlı Ünye
ilçesinde dünyaya geldi. Babası tarafından ilim tahsili için, İstanbul’a
gönderildi. Mustafa Râkım Efendi, İstanbul’da ilim tahsili yanında, ağabeyi hattat İsmâil Zühdî’den
yazı meşketti. Küçük yaşında, sülüs ve nesih yazıdan icâzetname aldı.
Devrin hattatlarından Üçüncü Derviş Ali’den de yazı meşketti. Bu arada
ilmî tahsilini de tamamlayarak, ilmiye icâzetnâmesini aldı.
Devrin ileri gelenleriyle münasebet kurarak, onların çocuklarına ders
verdi. Sultan Üçüncü Selim’in bir
portresini yaptı ve padişah tarafından
beğenilince kendisine müderrislik
pâyesi verildi. Mustafa Râkım Efendi,
tuğrakeş ve sikke ressamı olarak çe-
Rakım’ın çektiği II. Mahmud tuğrası (Topkapı Sarayı GY. 825’teki tuğra)
şitli pâyelerle taltif edilmiştir.
Hayatının sonlarına doğru felç geçiren Mustafa Râkım Efendi nihayet,
15 Şaban 1241 (25 Mart 1826) Cumartesi günü vefat etmiştir. Vasiyeti üzerine Fatih-Karagümrük’te Vasat Atik Ali Paşa Camii’nin yanındaki arsaya defnedilmiştir. Sonradan,
mezarının üzerine bir türbe ve yanına
da medrese inşa olunmuştur.
Celî sülüste ve tuğrada büyük bir
değişim gerçekleştiren ve bu sâyede
ekol sahibi olan Mustafa Râkım
Efendi, bunu sağlayabilmek için, 17.
yüzyılın önemli sülüs ve nesih hattatı
Hâfız Osman Efendi’nin yazıları üzerinde uzun süre çalışmıştır.
Başlangıcından itibaren özellikle
Selçuklular, Beylikler ve Osmanlı döneminin celî sülüsleri, gerek harf gerek istif olarak incelendiğinde harfle-
rin kütlüğü, yalınlığı ve kalemin yazılış özelliklerinin bulunmadığı hemen
fark edilir. Celî sülüs bu özellikleriyle
Osmanlı’da da uzun süre devam etmiştir. Her ne kadar harflerde önceki
dönemlere göre önemli sayılabilecek
düzelmeler mevcut ise de, gerek istif
gerekse de harflerin gerçek tenâsübü,
Mustafa Râkım’a kadar yakalanamamıştır. Daha önce yazı sanatında görülmeyen, harflerdeki kalem hareketlerinin hakkı ve güzelliği ile harflerin
tenâsübü, terkibin güzelliği, Râkım’ın
özellikle olgunluk dönemi eserlerinde
açıkça görülebilir.
Râkım’ın celî sülüste yaptığı yenilik değerlendirilirken şu hüküm çokça kullanılır: “Hâfız Osman’ın sülüste yaptığını, Râkım celîde yapmıştır.”
Hattat Sâmi Efendi (1838- 1912)’nin
şu tespiti bu hükmü doğrular mahi-
yettedir: “Hâfız Osman’ın sülüslerini büyütürseniz Râkım’ın celîsini,
Râkım’ın celîsini küçültürseniz Hâfız
Osman’ın sülüslerini bulursunuz.”
Râkım’ın yazı sanatındaki yeri değerlendirilirken üç hususa dikkat çekilir:
1- Celî sülüs harflerinin estetiğinde
sağladığı başarı
2- Celî sülüsün istifinde sağladığı âhenk
3- Tuğra ölçülerinde yaptığı estetik yenilik
Râkım’ın yaptığı bu değişiklik ve yenilikler hat sanatı tarihinde “inkılâp” kelimesi ile ifade edilmiştir. Râkım’ın, sanattaki kudreti
ve yeri şöyle özetlenebilir: Mimar Sinan Türk mimarlığında ne yapmışsa,
benzer atılımı Mustafa Râkım yazı
sanatında yapmıştır.
Râkım’ın,
sanattaki
kudreti ve
yeri şöyle
özetlenebilir:
Mimar
Sinan Türk
mimarlığında
ne yapmışsa,
benzer atılımı
Mustafa
Râkım yazı
sanatında
yapmıştır.
Hattat Mustafa Râkım’ın
celî sülüs ve sülüsle yazdığı
istifli levha (Topkapı Sarayı
GY. 324-12)
Sübhânallâhi ve’lhamdülillâhi ve lâ ilâhe
illallâhü vallâhü ekber ve
lâ havle ve lâ kuvvete illâ
billâhi’l-aliyyi’l-azîm
30 YEDİKITA AĞUSTOS 2010
AĞUSTOS 2010 YEDİKITA 31
Topkapı Sarayı Müzesi,
Güzel Yazılar Bölümü’nde
Bulunan Mustafa Râkım
Yazıları
-Tek varak aharlı kağıda 20x11.5
cm. ölçülerinde Rabbiyessir duası, sülüs ve nesih olarak yazılmıştır.
Tarih mevcut değildir.
-Nohûdi renk kağıda yazılan meşkin altında “Meşekahu Mustafa er-Râkım el-müderris” şeklinde imza mevcuttur. Yazıda herhangi bir tezyinat bulunmamaktadır.
(GY. 324/1).
-Alikurna kağıdına (ithal bir kağıt olup bu isim, üzerinde yer alan
‘a.ligorna’ filigranından bozmadır)
22x16.5 cm. ölçülerinde Dördüncü Mustafa Han tuğrası çekilmiş.
H. 1223 tarihli, imzalı, siyah mürekkeple yazılmış ve iğnelenmiş durumdadır. (GY. 324/2).
-Râkım’ın ağabeyisi İsmâil
Mustafa Râkım Efendi’nin celî sülüs hatla yazdığı bir levha (Topkapı Sarayı GY. 1319)
Basmasa Mübârek kademin rûy-ı zemîne / Pâk etmez idi kimseyi hâk ile teyemmüm”
Zühdî’den aldığı sülüs-nesih
icâzetnâmedir. 15x10 cm. ölçülerindedir. Âharlı kağıda yazılmıştır, yazı kenarları ebrûludur. (GY.
324/5)
-Nohûdi renk aharlı kağıda
Hazret-i Ali ismini havi 20x13 cm.
ölçülerinde, varak halinde celî sülüs yazıdır. Siyah mürekkeple yazılmış olup, h. 1192 tarihli ve Mustafa Râkım imzalıdır. -Mustafa Râkım’ın ilk celî yazılarındandır.
(GY. 324/6)
-Varak halinde 15x10 cm. ölçülerinde Sultan İkinci Mahmud tuğrasıdır. Siyah mürekkeple yazılmış
olup, tarihsizdir. (GY. 324/7)
- Dört farklı kalemle sülüs ve
celî sülüsle hafif ebrûlu kağıt üzerine siyah mürekkeple yazılmıştır. Râkım’ın ilk dönem eserlerinden
olan bu yazı, istifi ve Lafzatullah’ın
en üstte yer alışı ile dikkat çek-
mektedir. İmzalı ve 1212/1797 tarihlidir. İbaresi: “Sübhânallâhi
ve’l-hamdülillâhi lâ havle velâ kuvvete illâ billâhi’l-aliyyi’l-azîm.
Velâilâhe illâllâhü vallâhü ekber”
(GY. 324/12)
-Körüklü murakka‘ şeklinde, hurûfatın üç parçası yazılmış,
sülüs-nesih meşk murakka‘ıdır.
Rabbiyessir’den (Hâ-sad)’a kadar hurûfat yazılmıştır. Sonunda
“temmeti’l-kırtâs” ibaresi mevcuttur. Yine son parçanın altında, altınla “Mustafa Râkım Efendi” şeklinde imza mevcuttur. Her bir parça 20x13 cm. ölçülerindedir. (GY.
324/13)
-Levha, nohûdi renk kağıda siyah
mürekkeple yazılıp, tahtaya yapıştırılmıştır. Yazının etrafına kalın altın cetvel çekilmiş olup, yazı harap
bir vaziyettedir. 85x32 cm. ölçülerinde, imzalı fakat tarihsiz olan yazı
h. 1220’li yıllara ait olabilir. İbaresi şöyledir:
Varıp bir bâba mensub oldu
herkes ey gönül sen de
Der-i devlet-meâb-ı lutf-i Hakka intisâb eyle
Kilîd-i kufl-i ümîdim keffinde
mahlûkun
İlâhî kendi dest-i kudretinle
feth-i bâb eyle
Harrarahu Mustafa Râkım ğufira lehû (GY. 542)
-Sultan İkinci Mahmud tuğrasıdır. İmzalı, 1223 tarihli, 34x28 cm.
ölçüsündedir. Tuğranın sağ üst köşesinde yine çok ince kalemle Sultan İkinci Mahmud tuğrası mevcut olup, tuğranın etrafı çiçek motifleriyle çok renkli bir şekilde süslenmiştir. (GY. 825)
-Sultan İkinci Mahmud tuğrasıdır. Malakâri tarzda tahtaya işlenmiş olup, beyzî formdadır. Sol alt
kısımda Râkım imzası, sağ üstte ise
“Adlî” mahlası mevcuttur. Levha
68x50 cm. ölçüsündedir. (GY. 860)
-Beyzî şekilli ve kırmızı zeminli
tahta üzerine altınla kabartma olarak yapılmış, Sultan İkinci Mahmud tuğrasıdır. 84x62 cm. ölçüle-
30 YEDİKITA AĞUSTOS 2010
Hattat Mustafa Râkım
Efendi’nin Eserleri
19. asrın kudretli sanatkârı Mustafa
Râkım Efendi’nin mezartaşı kitabesi, çeşme,
mektep ve türbe kitabeleri yanında, müze ve
kütüphanelerde, özel koleksiyonlarda birçok
eseri bulunmaktadır. Burada, Mustafa Râkım
Efendi’nin Topkapı Sarayı Müzesi binalarında ve
koleksiyonlarında bulunan yazıları yer alacaktır.
- Topkapı Sarayı Bâb-ı Hümâyun üzerinde, Ali
b. Yahya Sufî yazısı altında, h. 1230 tarihli Sultan
İkinci Mahmud tuğrası
- Topkapı Sarayı Bâb-ı Selâm üzerinde
Kelime-i Tevhîd’in alt tarafında, h. 1230 tarihli
Sultan İkinci Mahmud tuğrası
- Topkapı Sarayı Divân-ı Hümâyun kasrı
girişinde, sol kitâbe üzerinde Sultan İkinci
Mahmud tuğrası
- Topkapı Sarayı Hırka-i Şerif Dairesi Dest-i
Mâl (Has Oda Koğuşu) odası içerisinde,
Yesârizâde’nin ta’lik kitabesi üzerinde Sultan
İkinci Mahmud tuğrası
- Topkapı Sarayı Hırka-i Saadet Dairesi Has
Oda ocak mermeri üzerinde tombak şeklinde
kesme, Sultan İkinci Mahmud tuğrası
-Topkapı Sarayı Hırka-i Saadet Dairesi
dışında, Bağdat ve Revan köşklerine bakan
cephede bulunan tamir kitabesi üzerinde taşa
mahkûk Sultan İkinci Mahmud tuğrası
- Topkapı Sarayı Harem Dairesi Karaağalar
Koğuşu duvarında bulunan kitabe üzerinde, h.
1232 tarihli Sultan İkinci Mahmud tuğrası
- Topkapı Sarayı Harem Bölümü Sultan
Üçüncü Osman Dairesi giriş kapısı üzerinde
Sultan İkinci Mahmud tuğrası
- Topkapı Sarayı Akağalar Koğuşu kitabesi
üzerinde Sultan İkinci Mahmud tuğrası
- Bâb-ı Selâm’ın ikinci avluya bakan yönü
üzerinde, malakârî tekniği ile celî sülüs âyet-i
kerîme, imzasız h. 1230 tarihlidir. İbaresi:
“Cennâti adnin müfettehaten lehümü’l-ebvâb”
AĞUSTOS 2010 YEDİKITA 31
rinde olup, yıpranmış bir haldedir.
(GY. 870)
-Koyu renk kağıda mürekkeple çekilmiş Dördüncü Mustafa Han tuğrasıdır. 47x40 cm. ölçülerinde, üç
köşesinde çiçek demedi süsleri mevcuttur. Bordürü yaldız zemin üzerine çiçek süslüdür. H. 1222 tarihlidir.
( GY. 1207)
-Koyu renk kağıt üzerine mürekkeple yazılmış, 54x38 cm. ölçülerinde, imzalı ve h. 1231 tarihlidir.
“Basmasa mübarek kademin rûy-ı
zemîne, Pâk etmez idi kimseyi hâk
ile teyemmüm” ibaresi nefis bir celî
sülüsle yazılmıştır. Levhanın etrafı
altınla cetvellenmiştir. Levha gayet
temiz bir vaziyettedir. (GY. 1319)
-Krem rengi kağıt üzerine mürekkeple yazılmıştır. Topkapı Sarayı
Bâb-ı Selâm arkasındaki celî sülüs
levhanın, ufak değişikliklerle küçük
bir benzeridir. İmzalı ve h. 1230 tarihli olup, 34x27 cm. ölçülerindedir.
İbaresi; “Cennâti adnin müfettehaten lehümü’l-ebvâb”dır. (GY. 1355)
-Vişne rengine boyalı tahta üzerine ve beyzî bir bordür ortasına kabartma olarak çekilmiş Sultan İkinci Mahmud tuğrasıdır. Tuğranın
sağ üst köşesinde kabartma olarak
“Adlî” kelimesi yazılıdır. Tarih yoktur. (GY. 1397)
hu” Levha, rokoko tarzında tezyin
edilmiştir. (No: 90)
-Krem rengi âharlı kağıda 37x31
cm. ölçülerinde, altı satırlık Arapça
bir beyit yazılmıştır. Râkım bu yazıyı Hâfız Osman’ı takliden yazdığını
imza satırında belirtmektedir. Levha h. 1220 tarihlidir. (No:92)
Topkapı Sarayı Müzesi
Arşivi
-TSMA.E. 2860/1-2 numara-
Topkapı Sarayı Müzesi
da kayıtlı, 16x25.5 cm. ölçülerinde,
Halil Ethem Arda Bölümü Mustafa Râkım’ın ta’lîk kırması ile
-56x40 cm. ölçülerinde, h. 1223
tarihli ve imzalıdır. Lâcivert zemin
üzerine, üç ayaklı bir sehpaya oturtulmuş Nakşî tâcı şeklinde istifli celî
sülüs levhadır. Siyah mürekkeple ve
gayet keskin bir şekilde yazılan levhanın ibaresi şöyledir: “Yâ Hazret-i
Pîr Şâh-ı Muhammed Bahâeddin
Nakşıbend el-Buhâri kuddise sırru-
Rakım’ın çektiği Topkapı Sarayı Bab-ı Hümâyun Üzerindeki Tuğra
yazdığı ve Sultan Üçüncü Selim’e
takdim ettiği arzuhal.
-TSMA.E. 1193 numarada kayıtlı, 24.5x12 cm. ölçülerinde, krem
rengi alikurna kağıdına, Sultan
İkinci Mahmud’a hitaben yazıldığı
anlaşılan cevabî bir yazı.
Taşa Mahkûk Eserler
Bu eserler Orta Avlu’da revaklar
altında sergilenmektedir. (Bu liste,
Topkapı Sarayı Müzesi, Taş Eserler
Envanter Defteri’nden aynen alınmıştır)
-Env. No: 32/1: Sultan İkinci
Mahmud tuğrasıdır. H. 1232 tarihli ve Râkım imzalıdır.
-32/2: İkinci Mahmud tuğrasıdır.
Tarihsiz olup Râkım imzalıdır.
-32/6: İkinci Mahmud tuğrasıdır.
Tarihsiz olup Râkım imzalıdır.
-32/7: İkinci Mahmud tuğrasıdır. H. 1232 tarihli olup Râkım imzalıdır.
-32/10: İkinci Mahmud tuğrasıdır. Tarihsiz olup Râkım imzalıdır.
-32/11: İkinci Mahmud tuğrasıdır. Tarihsiz olup Râkım imzalıdır.
-32/12: İkinci Mahmud tuğrası,
h. 1231 tarihlidir. Râkım imzalıdır.
-32/28: İkinci Mahmud tuğrasıdır. H. [1]232 tarihli olup Râkım
imzalıdır.
-Env. No: 213: Hazine kethüdası odasının h. 1224’te Seyyid Mehmed Ağa vakfından tamir edildiğine dair kitabedir. H.1224 tarihli üç beyitlik kıt’a, celî ta’lîkle yazılmış olup Râkım ketebelidir. Kitabenin başında İkinci Mahmud tuğrası mevcuttur. Tuğranın altında
Râkım’ın üslûplaştırdığı imzanın
ilk basit örneği mevcuttur. Kitabenin ibaresi:
Kıla Hak tûl-i ömr ile muammer Han-ı Mahmud’u
Ki âmir mekânı ol şeh-i mülk-i
atâ oldu
Olup Seyyid Mehmed Ağa’nın
vaktinde âbâdân
Hazine kethudâsı odası cây-ı
safa oldu
Sezâ Vâsıf yazılsa tâkına
zîbende bir tarih
Ne zîba cilvegâh-ı hazini şâhî
bina oldu
1224
Harrarahu Mustafa Râkım
Dipnotlar:
1-Bu tuğra ile ilgili bkz. Nedret BayraktarHülya Tezcan, “Sarayların Çeşme Muslukları”, P Sanat Kültür ve Antika, S.22 (Yaz
2001), s.54; Bu makalede tuğranın bulunduğu kitabe, çeşme kitabesi olarak tanıtılmıştır. Halbuki kitabe, çeşme kitabesi değil, Hırka-i Saadet Dairesi tamir kitabesidir. Bkz. Sedad H. Eldem-Feridun Akozan.
Topkapı Sarayı. İstanbul, Kültür Bakanlığı, 1982, s.54.
2-Abdurrahman Şeref, “Topkapı Saray-ı
Hümâyunu”, TOEM, cüz, 7, 1 Nisan 1327,
s. 332.
3-Kur’an-ı Kerîm, Sâd Suresi, ayet 50.
4-Kur’an-ı Kerîm, Sâd Suresi, ayet 50.
Rakım’ın Topkapı Sarayı İkinci Kapı Üzerinde İç Kısımda Bulunan Levhası
30 YEDİKITA AĞUSTOS 2010
AĞUSTOS 2010 YEDİKITA 31