bakur`un sesi - Açık Toplum Vakfı

BAKUR’UN SESİ
SÖZLÜ ÇOCUK EDEBİYATIYLA
OKULÖNCESİ EĞİTİME DOĞRU
Feridun BİRGÜL
Kürtçeden Çeviren: Nuran GÜL
DİSA YAYINLARI
DİYARBAKIR SİYASAL VE SOSYAL ARAŞTIRMALAR ENSTİTÜSÜ
(DİSA)
BAKUR’UN SESİ
SÖZLÜ ÇOCUK EDEBİYATIYLA
OKULÖNCESİ EĞİTİME DOĞRU
DİSA YAYINLARI
Yazar: Feridun Birgül
Proje Yönetimi: Atalay Göçer
Saha Araştırmasına Katkıda Bulunanlar: Aysel Emine Arslan, Ethem Çalım,
Hakan Şahin, Miraz Murad, Sümeyye Gezici, Uğur Özdemir
Araştırma Raporu Danışmanları: Netice Altun Demir, Ramazan Pertev
Kürtçeden Çeviren: Nuran Gül
Yayın Kimliği Tasarımı: Bang Medya
Kapak Tasarımı: Şendoğan Yazıcı
Mizanpaj ve Sayfa Düzeni: Şendoğan Yazıcı
Kapak Resmi: Rounak Rasoulpour
Basım yeri: MATSİS MATBAA SİSTEMLERİ - Tevfikbey Mah. Dr. Ali Demir Cad.
No: 51 Sefaköy / İSTANBUL Tel: 0212 624 21 11
Basım Tarihi: Eylül 2015
ISBN: 978-605-5458-27-0
Copyright © Eylül 2015
Bu yayının tüm hakları saklıdır. Yayının hiçbir bölümü Diyarbakır Siyasal ve
Sosyal Araştırmalar Enstitüsü’nün (DİSA) izni olmadan çoğaltılamaz.
Mimar Sinan Cad. Aslan Apt. B Blok No: 12
21100 YENİŞEHİR/ DİYARBAKIR
Tel: 0412 228 1442
Faks: 0412 224 1442
www.disa.org.tr
[email protected]
Feridun BİRGÜL, 1986 yılında Ağrı’nın Diyadin ilçesinde dünyaya geldi. 20082010 yılları arasında İstanbul Kürt Enstitüsü’ndeki Kürtçe eğitiminin ardından
Kürt dili alanında çalışmaya başladı. 2010 yılında Marmara Üniversitesi Okul
Öncesi Öğretmenliği bölümünü bitirdi. Halen Amed Kurdî Der’de eğitmenlik
yapmakta ve Kürtçe üzerine çalışmalarına devam etmektedir.
Yayımlanmış eserleri: Morîstan- Kürtçe Okul Öncesi Eğitim Seti (TZP Kurdî
yayınları)
Bakur’un Sesi / Sözlü Çocuk Edebiyatıyla Okulöncesi Eğitime Doğru başlıklı
rapor, Diyarbakır Siyasal ve Sosyal Araştırmalar Enstitüsü’nün (DİSA) Açık Toplum
Vakfı, TZP Kurdî, Heinrich Böll Stiftung Derneği (HBSD) ve İsviçre Büyükelçiliği
tarafından desteklenen Önce Anadili: Eğitimde Anadili ve Çokdillilik Projesi’nin bir
parçası olarak hazırlanmıştır. Raporda yer alan görüşler DİSA, Açık Toplum Vakfı,
TZP Kurdî, HBSD ve İsviçre Büyükelçiliği’nin görüşleriyle birebir örtüşmeyebilir.
Raporu internetten indirmek için http://www.disa.org.tr/bakurunsesi.pdf
adresini ziyaret ediniz veya yukarıdaki iletişim bilgileri aracılığıyla bizimle
iletişime geçiniz.
işbirliği ve katkılarıyla.
TEŞEKKÜR
Bu çalışma brçok kşnn yardımıyla bu aşamaya ulaştı. Bu süreçte bu raporun
hazırlanmasında samm yaklaşımları ve desteklernden dolayı Necdet İpekyüz,
Netce Altun Demr ve Ramazan Pertev’e teşekkür edyorum. Raporun dl düzeltsnn dışında öner ve değerlendrmeleryle çalışmaya katkıda bulunan Luqman Guldve’ye ve Mradî Gundkî’ye teşekkürlerm letyorum. Sahada kaydedlen eserlern seçlmesnde ve düzenlenmesnde büyük çaba sarf eden Amara
Şık, Çmen Şeveşoğlu, Fırat Tmur, Kenan Colemergî, Lokman Varlı, Nesrn Navdar, ve Yasr Orak’a mnnetlerm sunuyorum, evler şen olsun. Penose Enver’e,
Czre Kurdî-Der şubesnden Rezan Erdoğmuş’a; Slop Kurdî-Der şubes çalışanı
ve hocalarından Aydın Hoca, Evdlaye Koçer, Kurdê Anne (Dayka Kurdê) ve İdrs
Torlak’ a; Hakkar Kurdî-Der şubes çalışanlarına ve hocalarına, Kemal Şmşek,
Hamd ve Taner arkadaşa; Çukurca’da Suph arkadaşa ve Tahsn Kara’ya; Çığlı
Köyü’nde Aydın Hoca ve Rahme Anne’ye; Uludere’de Zelha ve Özgür arkadaşa;
Yüksekova’da Şoreş Hoca’ya; Şemdnl Kurdî-Der şubes çalışanlarına ve hocalarına ve Ufuk Hoca’ya; Ercş’te Cevdet arkadaşa, Ercş Kurdî-Der şubes çalışan
ve hocalarına ve Ercş Beledyes Eş başkanı Abdurrahman Çağan’a; Gürpınar’da
Kalê Şnoy’e ve Gürpınar Beledyes’ne; Başkale’de Başkale Kurdî-Der şubes
hoca ve öğrenclerne, Rıdvan Güner Hoca’ya; Muradye’de Bahattn Bngöl’e; Dyadn’de Özal Brgül, Mehmet Yıldız, Sebh Demr arkadaşa; Doğubayazıt’ta Mehmet İrvan arkadaşa; Iğdır’da Azat Eksk’e, Sürmel Kum arkadaşa, Ömer Çeçen’e;Tuzluca’da Fahrettn Yğt, Adem Dlbrn’e Pazarcık’ta Xece Anne’ye; Kesrk’te
Nurullah Demr Hoca ve Rafe Bêçare’ye; Muş’ta Şabedne Heyder’e; Varto’da
Mordem Sanat ve Kültür Merkez çalışanlarından Maşallah Hoca ve dengbej(halk ozanı) Selahattn Gültekn’e, Bulanık’ta Sraç arkadaşa; Adlcevaz’da İsa Akkuş, Faruk Köstekç’ye; Btls’te Hals arkadaşa; Hzan’da Sat arkadaşa; Pervar’de
Emrullah, Mral ve Şyar arkadaşa, Bngöl’de Ömer Baras ve Fath Boztmur arkadaşa; Tuncel’de Seval ve Yusuf arkadaşa; Ergan’de Rıza Bngöl’e, Slvan’da Hacı
Şerf ’e; Nusaybn’de Perhan Anne’ye ve Barn Alto’ya; Mdyat’ta Kavme Dk’e ve
adları anılmamış onlarca kşye en çten teşekkürlerm sunuyorum, yüreklerne
sağlık. Bununla beraber Eğtm-Sen bölge şubelerne, Mem û Zîn Kültür Merkez çalışanlarına, Mordem Kültür Merkez’ne, Laleş Kültür Merkez’ne, bölge
beledyelerne ve Demokratk Bölgeler Parts (DBP) çalışanlarına ve Halkların
Demokratk Parts’ne (HDP) de teşekkürlerm sunuyorum.
İçndekler
GİRİŞ ...............................................................................................................................7
A. ARAŞTIRMANIN ALANI VE YÖNTEMİ .......................................................................11
B. GÖRÜŞMELERDE KULLANILAN DİL ....................................................................... 13
C. KARŞILAŞILAN ZORLUKLAR ....................................................................................... 14
D. RAPORUN ÇERÇEVESİ.................................................................................................18
E. RAPORUN TEMSİL NİTELİĞİ......................................................................................19
BİRİNCİ BÖLÜM ......................................................................................................... 20
A. BÖLGELERİN ÖZELLİKLERİ ...................................................................................... 20
Kürdistan Adının Kullanımı .......................................................................................... 20
1. Serhat Bölgesi ................................................................................................................22
2. Behdinan Bölgesi .........................................................................................................23
3. Botan Bölgesi.................................................................................................................25
4. Diyarbakır Bölgesi ....................................................................................................... 26
5. Dersim Bölgesi ............................................................................................................. 26
B. ARAŞTIRMA SAHASINDAN NOTLAR ........................................................................ 29
1. Köy Adlarının Değiştirilmesi ..................................................................................... 29
2. Kültürel Aktarım .......................................................................................................... 30
3. Tarihin Yıkımları............................................................................................................33
4. Kürt Dilinin Durumu .................................................................................................35
5. Bir Şarkı, Bir Anne ve Annenin Gözyaşları ...........................................................37
6. Bir Şarkı, Bir Kız ve Kızın Gözyaşları ...................................................................... 38
İKİNCİ BÖLÜM ............................................................................................................ 40
A. KÜRDİSTAN’IN SÖZLÜ EDEBİYATI............................................................................ 40
B. KÜRDİSTAN SÖZLÜ EDEBİYAT TÜRLERİ ..................................................................42
1. Masal (Çirok) ...................................................................................................................43
2. Atasözleri ........................................................................................................................55
3. Deyim ..............................................................................................................................55
4. Tekerleme .......................................................................................................................57
5. Bilmece .......................................................................................................................... 59
6. Mani ............................................................................................................................... 62
7. Payizok*-Pirepayizok (Güz ezgisi)............................................................................ 63
8. Destan ............................................................................................................................ 65
9. Beddua............................................................................................................................67
10. Diğer Sözlü Edebiyat Türleri .................................................................................. 70
11. Kadının Sözlü Edebiyatı: Ninni ............................................................................... 74
C. KÜRDİSTAN SÖZLÜ ÇOCUK EDEBİYATI ................................................................... 77
D. KÜRT MASAL KAHRAMANI: TİLKİ............................................................................80
E. SÖZLÜ EDEBİYATTA TOPLUMSAL CİNSİYET ........................................................... 82
a) Sözlü Edebiyatta Kadın.............................................................................................. 82
b) Sözlü Edebiyatta Kadının Etkisi .............................................................................. 83
F. SÖZLÜ EDEBİYATTA KÜLTÜREL ETKİLEŞİM VE ASİMİLASYON .......................... 85
a) Ezop Masalları ve Kürdistan Çocuk Edebiyatı...................................................... 85
b) Ninenin Keloğlu ve Keloğlan....................................................................................87
c) Değişim Adı Altında Kültürel Kıyım ve Asimilasyon Gerçeği ...........................89
G-SÖZLÜ EDEBİYATTA ARGO ..........................................................................................91
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM .......................................................................................................96
SÖZLÜ EDEBİYATLA OKULÖNCESİ EĞİTİMİ HAZIRLIĞI .........................................96
Okulöncesi Eğitiminde Sözlü Edebiyat Kullanımı ...................................................97
1. Tekerleme........................................................................................................................97
2. Bilmece ...........................................................................................................................97
3. Şiir ...................................................................................................................................98
4. Masal ..............................................................................................................................98
SONUÇ YERİNE ........................................................................................................ 100
KAYNAKÇA ..................................................................................................................103
GİRİŞ
Br toplum, kend coğrafyasında tarhsel olarak sahp olduğu dl ve kültürü
özgür br şeklde fade edp eğtm süreçlernde temel kaynaklar olarak kullanablrse, blnçl ve kendsyle barışık breyler yetşecektr. Fakat aynı toplum,
egemenlern zor ve zulmünden dolayı ana materyal olarak kend değerlern
değl de muktedrlernkn kullanırsa, kend coğrafyasından, tarhnden, kültüründen ve dlnden uzaklaşacak ve yabancılaşmış, özgüven eksk breylere
sahp olacaktır. Zengn br dle, kültüre, tarhe ve coğrafyaya sahp olmakla beraber, muktedr ve sömürgec devletlern uygulamalarından dolayı Kürt ulusunun gelşm sürekl engellenmştr. Bu yüzden Kürt ulusunun dl ve kültür
değerlernden ancak cüz br kısmı yazılı olarak yen kuşaklara yetşme olanağını elde edeblmştr. Kürtler dengbêj (halk ozanı) çîrokbej (masal anlatıcı) ve
stranbejler (şarkıcı) yoluyla değerlern sözlü olarak koruyup bugüne taşımış ve
böylece sözlü kültür açısından cdd br brkm oluşturablmşlerdr.
Pek çok araştırmacı ve yazardan ayrı olarak bzzat Kürt yazarlarca Kürt folkloru üzerne brçok çalışma yapılmıştır.1 Ekm Savaşı sonrası Ermenstan’ın
başkent Ervan, Kürt blm çalışmalarının merkez oldu. 1931’de Ervan Ünverstes’nde Kürt folkloru üzerne araştırma ve arşvleme çalışması yapılması
amacıyla br komte oluşturuldu. İlk olarak Karo Zakaryan başkanlığında yürütülen bu çalışmalara “Cerdoê Gênco”, “Hecyê Cndî” ve “Kasmê Celîl” gb
Kürt araştırmacıları da katılmışlardır. Bu komtenn oluşturduğu çerçevede
1936 yılında şarkı, masal ve atasözü gb Kürt folklor denemelernn çnde
bulunduğu paha bçlmez br eser yayınlandı.
Kürtlern sözlü kültürü hakkında ünlü doğublmc Mnorsky “Kürtler zengn
br halk edebyatına sahptrler, onlarda masal, hkâye, destan ve şarkılardan bolca bulunmaktadır.” derken, Vlçevsky, “aşırı folklor bolluğu” tesptnde bulunup “Kürtlern sözlü edebyatı çok gelşmştr, ama yazılı olanı yoktur.” dyerek sözlerne devam eder.2 Araştırmacı Chrstn Allson’a3 göre; Kürt
folklorunun özgünleşmş örneğ Ezd Kürtlernnkdr. Bunun en öneml
sebeplernden br, toplumsal ve dnsel açıdan yaşam tarzlarının, Kürt dlnn kullanımına dayalı olmasıdır. Ezdlern varlığı, Kürt toplumunun ulusal
blnç kazanması açısından önemldr. Araştırmacı Gökçen’e göre Ezdlern
1 Aras, 2000, Özgür Bakış Gazates, s. 12.
2 Nktn, 2013, s. 432.
3 Kreyenbroek & Allson, 2008, s. 63.
7
tamamına yakını Osmanlı İmparatorluğu sınırları çnde bulunuyorken günümüzde göçün de etksyle Irak, Surye, Rusya, Gürcstan ve Almanya’da
yaşamaktadır. Ezdler, 1877 yılından tbaren Osmanlı İmparatorluğu’nun ve
farklı devletlern poltkalarına maruz kalmış ve bu poltkalara göre asker
ve syas durumlarını belrlemşlerdr. Ezdlern büyük çoğunluğu 20.yüzyılın başına kadar göçebe olarak yaşamıştır. Yerleşk hayat önces sözlü edebyatları, daha çok kahramanlık, cengâverlk ve aşk hkâyelerne göre şekllenmştr. Aynı zamanda Ezd toplumu, Kürtlern tarh önces nanç sstemn
temsl etmektedr.
Ezdler hakkındak çoğu söylencede, Ezdlern, Kürtlern özgürlüğü çn yürütülen poltkalarda belrleyc olduklarından bahsedlmektedr. Bu durum,
Ezdlern bu coğrafyada yerleşme ve kökleşme açısından hak sahb olmalarında öneml br etkendr.4 Bu bağlamda Ezd toplumunun sözlü kültürü
üzerne yapılan araştırmalar Kürt folklorunun zengnlğn açığa çıkarmak
açısından büyük rol oynamaktadır.
Araştırmacı B. Nktn’n5 verdğ blglere göre 1914’ten tbaren Kürdstan okullarında düzenl olarak verlen Kürt dl eğtm, daha çok medreselerde İslam dnn
tanıtmak ve öğretmek amacını taşımaktadır. Bu medreselerde Arap dlyle eğtm
verlmektedr. Ancak Arapçanın anlaşılmadığı bazı yerlerde bu eğtm Kürtçe verlmektedr. Eğtm konuları Kürtlern kültür ve tarhnden uzaktır. Bu temelde Arap
dl eğtm, Kürt toplumu çnde zarur görülmüş, Arap dln blmek aynı zamanda
blmselleşmenn br aşaması olarak topluma sunulmuştur. Burada, geçmş yıllarda asmlasyonun, egemen güçlerce dn üzernden yapıldığı görülür. Günümüzde se asmlasyon, daha çok kaptalzm öncülüğünde Türk, Fars ve Arap
dller aracılığıyla devam etmektedr.
Kültürel ve edeb kırım, tarh boyunca sömürgec güçlern uyguladığı asmlasyonla gerçekleşmektedr. Özellkle Kuzey Kürdstan’da, Osmanlı İmparatorluğu’ndan sonra, devlet elyle sürdürülen bu durum değşmemştr. Kürdstan müzğ ve edebyatı, sömürgeclğn süzgecnden geçrlp Kürt toplumuna
karşı br slah olarak kullanılmaktadır.6
Kuzey Kürdstan’da devletn medya ve eğtm alanında attığı adımlar, Kürt
toplumu düşünüldüğünde yetersz kalmaktadır. Kuzey Kürdstan’da Kürt dl
4 Gökçen, 2014.
5 Nktn 2013: s. 433.
6 Yücel, Türk Snemasında Kürtler, 2008.
8
eğtm, ya özel okullarda ya da seçmel ders7 olarak verlr. Kürt çocukları
Türk dlyle eğtm görmekte ve ancak beşnc sınıftan tbaren haftada k saat
Kürtçe ders alablmektedr. Bu, eğtm hakkının gereğn karşılamadığı gb
Kürt toplumu nezdnde de br anlam fade etmez. Resm okullarda verlen
Kürtçe eğtm, dl öğretmyle sınırlı kalmakta, müfredat, devletn ölçütlerne
göre belrlenmekte, bunun sonucunda bu ders seçen Kürt çocukları kend
kültür ve tarhlern öğrenme mkânı bulamamaktadır. Türkye’de yaklaşık on
beş mlyon8 Kürt yaşamaktadır. Dolayısıyla resm okullarda okulöncesnden
ünversteye kadar, eğtmde Kürt dlnn kullanımı, Kürt toplumu çn olması
gerekendr; ancak devlet tarafından haftada sadece k saat, seçmel olarak
verlen Kürtçe ders, toplumun tab hakkından uzaktır.
Türkye’de medya alanında bazı televzyon kanalları9 Kürtçe yayın yapmaktadır. Türkçe yayın yapan kanallardan tek farkları se yayınlarını Kürtçe yapmalarıdır. Br devlet kanalı olarak Kürtçe yayın yapan TRT 6’nın
yayın ve çerk açısından dğer özel kanallardan herhang br farkı bulunmamaktadır. Bu ve benzer kanallarda resm deoloj doğrultusunda
manpülatf poltkalar yürütülmektedr. Bu durum daha çok çocuk programlarında ön plana çıkmaktadır. Kürt çocukları bu kanallarda gösterlen
çzg flmlern, günlük programların kahraman ve karakterlernn etks
altına grmektedr. Bu kahraman ve karakterler benmsemekte, günlük
hayatta, toplumsal lşklerde ve oyunlarda kullanmaktadır. Bu durumda resm deoloj, Kürt toplumunda değerler değşm yoluyla yürürlüğe
grmektedr. Sonuç olarak başka br kültürü benmseyen, tarhnden ve
kültüründen uzaklaşan, resm deoloj tarafından makbul görülen Kürtler10 yaratılmış olur.
Çocuk konuşmayı ve dnlemey öğrenmeye alede başlar. Doğal br çevrede
ve süreçle çocukların dl gelşr.11 Paget’n dl evrelerne göre eğtmden
önce çocuğun dl altyapısı güçlüdür. 3-4 yaşına kadar çocukta daha çok söz
dzm gelşmektedr. Bu yaştan sonra okul eğtm le daha çok kşy tanıyıp sosyalleştkçe, çocuğun kelme dağarcığı gelşmekte ve söz dzm güç-
7 Resm br şeklde Yaşayan Dller ve Lehçeler adıyla 5. sınıflarda haftada k saat olmak üzere ders
verlr.
8 CIA’e göreTürkye’de on beş mlyona yakın Kürt yaşamaktadır. Kürtlern sayısı daha fazla olablr.
bakınız (Washngton, 2013).
9 Resm ve özel.
10 Ortaya çıkan düzene göre Kürtlüklernden uzak düşen kşler, asmle olmuş Kürtler.
11 Yrd. Doç. Dr. Al GÖÇER, 2010.
9
lenmektedr. Çocuk, okulönces eğtm çağına gelnceye kadar evde yaşar
ve anadlyle konuşur. Okulönces eğtm anadln gelşm çn önemldr.
Bu eğtm sürecnde sözlü materyallern212 kullanımı dln gelşm çn brnc sırada önem arz etmektedr (Demr, 2011, s.39-48).
Jacqulne Rose,“Peter Pan Sendromu” adlı esernde çocuk edebyatı hakkında şunları dle getrr: “Çocuk edebyatı mümkün değldr. Çünkü bu
edebyat yetşknler tarafından çocuklar çn yaratılmıştır ve aynı zamanda
sahtedr.” Bu bağlamda, yetşknler tarafından çocuklar çn hazırlanan br
edebyat bulunmakta, buna da çocuk edebyatı denlmektedr. Bazı kşlere
göre se “çocuklar çn ayrı br edebyat söz konusu değldr. Çünkü çocuklar çn yazılmış ktapları zevkle okuyan yetşknlerde bulunmaktadır.” Bu
konu üzerne İnc Engnün, “…çocuklar çn bağımsız br edebyatın oluşturulmasına gerek yoktur, çünkü çocuklara şuurlarına uygun br edeb metn
sunulursa çocuk okuma esnasında bu eserden zevk alacaktır.”13 demektedr.
Çocuk edebyatının varlığı ve yokluğu konusundak tartışmalar devam etmektedr. Öte yandan çocuklar çn hazırlanan materyaller vardır, çocuk
kend özellklerne göre bunları algılayablr ve sezeblr. Çocuğun bu araç
ve materyaller anlayablmes, nasıl olduklarına ve nasıl sunulduklarına
bağlıdır. Sözdzm, sözcük, dyalog, resm ve konuların uzunluğu-kısalığı
söz konusu olduğunda çocuklar çn materyal hazırlanmasının ve sunulmasının bazı kıstasları bulunmaktadır. Bu bağlamda materyallerde kullanılacak resmler le halk ezgler, masal, fıkra, hkâye, destan, tyatro, roman, şr, nnn, blmece, tekerleme, atasözü, deym, rtmk sayma, mesel,
payzok (güz ezgs) vb. türler, çocukların yaşlarına ve gelşm özellklerne
göre hazırlanır ve düzenlenr.14
Bu çalışmanın lk ayağı olan saha araştırması, Kuzey Kürdstan’ın beş bölgesnde15 genel tbaryle yetmş sekz günde; on dört l, otuz k lçe, k kasaba
ve yetmş altı köyde; 854 kşyle görüşülerek yapılmıştır.
Kuzey Kürdstan’da şmdye kadar brçok folklor çalışması yapılmış olması-
10
12
Masal, blmece, şarkı, tekerleme, fıkra vb.
13
Seyt Battal Uğurlu, 2010.
14
Ayvacı & Devecoğlu, 2013.
15
Serhat; Kars, Kağızman, Pazarcık, Dgor, Iğdır, Tuzluca, Ağrı, Doğubayazıt, Dyadn, Patnos, Van,
Muradye, Çaldıran, Ercş, Muş, Varto, Bulanık, Btls, Adlcevaz, Ahlat, Hzan, Tatvan, Botan; Nusaybn,
Mardn, Mdyat, Czre, Slop, Şırnak, Srt, Pervar, Herekol, Behdnan; Hakkar, Beytüşşebab,
Uludere, Çukurca, Yüksekova, Şemdnl, Başkale, Gürpınar, Faraşn, Dersm-Bngöl; Bngöl, Solhan,
Tuncel, Ovacık, Dyarbakır-Batman; Batman, Gercüş, Dargeçt, Srt, Ergan.
na rağmen bu çalışma, kapsam ve amaç bakımından dğerlernden ayrılır.
2014 yılında, Hazran ayının sonundan Eylül ayının ortasına kadark zaman
aralığında yürütülen bu araştırma, Kürdstan’ın kuzeyndek Kürtlern folklorunun kaydedlmesn ve arşvlenmesn kapsamaktadır. Bu genş kapsamlı çalışmanın amacı, sahada toplanan sözlü edebyat ürünlernn pedagojk
değerlendrmeyle okulönces eğtmnde kullanılmak üzere materyal olarak
hazırlanmasıdır.
Kaydedlen her masalın, at olduğu bölgeye özgü ntelkler korunarak düzenlenmes ve resmedlmes hedeflenmştr. Bununla brlkte blmece, man,
tekerleme, oyun vb. ürünlerde aynı eğtm set çnde yer almaktadır. Okulönces eğtm materyallernn hazırlanmasından sonra daha büyük çocuklar16
çn materyal üretmne geçlecektr. Ayrıca bütün bu eserlern de çnde yer
alacağı br antolojnn hazırlanması planlanmaktadır. Böylece eserler, k versyon halnde; hem kaydedldğ şeklyle bölgesel ağza sadık kalınarak hem
de Zazak ve Kurmanc Kürtçesnn yazı dl esas alınarak derlenmş olacaktır.
Daha sonra pek çok eğtm kurumunda, çocuklara yönelk etknlklerle bu
yayınların tanıtımı yapılacaktır.
A. ARAŞTIRMANIN ALANI VE YÖNTEMİ
Bu araştırma, Kuzey Kürdstan’ın beş bölgesnde17 yapıldı. Araştırmanın amacına ve özellğne göre genş br coğrafyada meydana geld. Amacımız Kuzey
Kürdstan’da Kürt folklorunun hemen her örneğne ulaşmaktı. Bu amaç doğrultusunda hareket edp on yed bn klometreden fazla yol aşıp onlarca l
ve köyde çalışma yürüttük. Bunun sonucunda da Kuzey Kürdstan’ın hemen
her yöresnde sözlü edebyat ürünlern kaydettk. Sözlü edebyat ürünlernn
varyantlarına ulaşma şansımız oldu; aynı masal, tekerleme, nnn vs. farklı
bölgelerde, farklı şekllerde söylenmekteyd.
Toplanan folklork ürünlern derlenmes, ayrıntılı br çalışmayı gerekl kılıyordu. Saha araştırması, derleme çalışmasına nazaran daha kısa br zamanda
yapıldı. Programımız ve hazırlıklarımız göz önüne alındığında üç ay çnde tamamlanacaktı. Planladığımız gb üç ay çnde çalışmayı btrebldk. Eserlern
ses kayıtlarının üzernde çalışmak; onları çözümlemek ve yazılı dle dönüştürmek çn masa başına geçtk. Çalışma süremzn kısıtlılığına rağmen saha
araştırması oldukça verml geçmşt. Araştırmanın hazırlık aşamasındak
16 7 le 11 yaş aralığında.
17
Serhat, Dersm-Bngöl, Behdnan, Botan ve Dyarbakır.
11
öngörülere dayanarak, sahada kaydettğmz sözlü edebyat ürünlernn ve
saha araştırmasında elde edlen bulguların, beklentler fazlasıyla karşıladığını
söyleyeblrz. Başta, kaydedleblecek masallar çn tahmn edlen sayı altmış
cvarındayken araştırma sırasında, k yüzden fazla masal kaydetme şansı yakaladık ve bununla brlkte yüzlerce sözlü edebyat ürünü daha kaydedebldk.
Yukarıda Kürt kültürünün zengnlğ konusuna değnmştk. Bu bağlamda bu
çalışmanın br dayanak noktası olduğunu söylemek mümkün. Üç ay çnde
brbrnden ayrı edebyat türlerne at yüzlerce ürün kaydetmş olmamız, aslında sözlü Kürt edebyatının zengnlğnn br göstergesdr. Bu çalışmamızın,
bugünden tbaren pek çok kurum ve kuruluşun, ünverste ve ensttünün,
dl ve kültür alanında daha fazla yoğunlaşmasına vesle olmasını umuyoruz.
Kürtlern sözlü kültürünün derlenp düzenlenmes özverl br çalışma gerektrmektedr; bunun sorumluluğu da blmsel ve akademk çalışma yürüten
kurumlara attr. Bu açıdan bu çalışma sözlü çocuk edebyatı çn Kuzey Kürdstan’da atılmış büyük br adımdır.
Araştırma, 2014 yılının yaz aylarında yapıldı. Gdlecek bölgelern sırası belrlenrken Kuzey Kürdstan coğrafyası ve klm gözetld. Çalışma önce Serhat,
sonra Behdnan bölgelernde yürütüldü. Ardından Botan ve Dersm-Bngöl
bölgeleryle devam edld. Dyarbakır bölgesnde se çalışma sona erd. Serhat, bölgeler arasında en büyük yüzölçümüne sahp bölgedr. Aynı zamanda
dengbêj açısından da zengndr. Dolayısıyla en çok zaman, Serhat bölgesndek
çalışmaya ayrılmış oldu. Buna bağlı olarak en fazla eser yne bu bölgede kaydedld. Sözlü edebyat ürünlernn en az kaydedldğ bölge se Dersm-Bngöl bölgesdr. Bunun en temel sebeb, asmlasyonun etksyle anadlnde
sözlü edebyat kullanımının unutturulmuş olmasıdır.
Araştırma sırasında yapılan görüşmelerde ses kaydı, görüntü çekm ve gerekl
görüldüğü durumlarda not tutmak gb yöntemlere başvurulmuştur. Görüşmeler daha çok, yaşlı kadın ve erkeklerle yapıldı; bölgelern mkân ve özellklerne göre çocuklarla,18 genç kadın ve erkeklerle, bununla brlkte Süryan ve
Ezdlerle de görüşmeler yapıldı. Görüşülen Süryanlern çoğu sözlü edebyat
ürünlern unutmuştu. Ezdler arasında, geçmştemaruz kaldıkları yernden
edlmelerden ötürü sözlü edebyat ürünlern aktaracak kmse bulunamadı.
Araştırma kentlerden daha çok kırsal alanlarda yürütüldü; kentleşmenn dl
aktarımına olumsuz etks nedenyle eserlern özgün kaynaklarına ulaşablmek çn bu yöntem benmsend. Görüşmeler gerçekleştrmeden önce saha
18 7-15 yaşında.
12
çalışması yapılacak bölgede masal anlatıcıların adreslern bulablecek kşlerle rtbat kuruldu. Bu kşler hem zamanı verml kullanma hem de doğru
adreslere ulaşma bakımından oldukça kolaylaştırıcı oldular; çalışma bu yöntemle şlevsel br hal aldı. İrtbata geçecek brn bulamadığımız çoğu yerde
se çalışma zor şartlar altında gerçekleşt.
B. GÖRÜŞMELERDE KULLANILAN DİL
Yapılan görüşmeler bölgesel dl, lehçe ve ağızlara göre, orjnalne uygun olarak kaydedld. En fazla kaydedlen lehçeler Kurmanc ve Zazak lehçeleryd.
Süryanlern yaşadığı yerlerde kaydetme şlem Süryan dlnde yapıldı. Ermenlern sözlü edebyat ürünlern kaydetmek çn görüşme yapacak kmseye
ulaşılamadı.
Bazen Türkçe, görüşme sırasında ortak dl oluyordu. Bu duruma daha çok Kırmançk (Zazak) lehçesnn kullanıldığı bölgelerde rastlıyorduk. Başka yerlerde de Türk dlnn baskınlığı görülüyordu. Kürtçe unutulmuştu, buralarda da
görüşmeler Türkçe yapıldı. Bazı bölgelerde görüşmeye Kürtçe başladıysak da
özellkle görüşmenn başında ve sonunda anlatıcılar tarafından Türkçe kullanılıyordu. Kürt dlnn yasaklanması ve Türk dlnn zorunluluğu19 sonucunda
Kürt toplumu anadlnden koparılmıştır. Sadece sosyal yaşamında değl, ale
çnde de Kürtçe konuşma mkânı bulamamıştır. Böylece dlne sahp çıkanlar olsa da Kürtler kend dllernden gderek uzaklaşmıştır. Gelnen noktada
Kürtler, bazı yabancıların20 yanında dlleryle konuşmaktan utanır olmuşlardır. Pek çoğu, Kürtçe blyor olmasına rağmen Türkçey terch edeblmektedr.
Görüşmelermz sonucunda bu durumun Kürt toplumunda yaygın olduğunu
söyleyeblrz.
19 Türkçe dışındak dllern, esas olarak da Kürtçenn yasaklanmasına lşkn en sert uygulamalar
12 Eylül asker darbesn takp eden yıllarda ortaya çıkıyor. 1982 Anayasası’nda, sırf bu amaçla
düzenlenmş brden fazla maddeye yer verlmş: “Düşüncenn açıklanmasında ve yayınlanmasında
kanunla yasaklanmış olan herhang br dl kullanılamaz. Bu yasaya aykırı yazılı veya basılı kâğıtlar,
plaklar, ses ve görüntü bantları le dğer anlatım araç ve gereçler, usulüne göre verlmş hâkm
kararı üzerne veya geckmesnde sakınca bulunan hallerde kanunla yetkl kılınan mercn emryle
toplatılır.” (md. 26/3. ve 4. fıkralar). “Kanunla yasaklanmış olan herhang br dlle yayın yapılamaz”
(Md 28/2). “Türkçeden başka hçbr dl, eğtm ve öğrenm kurumlarında Türk vatandaşlarının ana
dller olarak okutulamaz ve öğretlemez.” (md 42/9) Mll Güvenlk Kurulu’nca, 1983 yılında çıkarılan
2932 sayılı kanunla Kürtçe yasaklı br dl ntelğ kazanmış. Türk vatandaşlarının anadlnn Türkçe
olduğunun ve Türkçeden başka dllern anadl olarak kullanılması ve yayılmasına yönelk her
türlü faalyetn yasak olduğunun ynelendğ kanunun, düşüncelern açıklanması ve yayılmasında
kullanılamayacak dller başlığıyla, “Türk Devlet tarafından tanınmış bulunan devletlern resm
dller dışındak herhang br dl” fades kullanılmış (Çağlayan, 2014).
20 Başka br bölge-yer-şehrden gelp Kürtçe konuşan kşler; başka br bölge-yer-şehrden gelp
Türkçe konuşan kşler.
13
Görüşmelermz sadece sözlü edebyat çerçevesnde şekllenmyordu. Saha
araştırmamızın amacı, her ne kadar sözlü edebyat ürünlernn dnlenmes ve
kaydedlmes olsa da sahanın şartlarına göre görüşmenn çerğ değşeblyordu.
Çoğu Kürt tarafından Dyarbakır lnn Kürtlern merkez ya da başkent sayılıyor
olması ble gündemmzn değşmes çn yeterl br sebep olablyordu. Dyarbakır’dan gelen araştırmacılar olarak kendmz ve çalışma alanımızı tanıtsak da,
syasetn dl baskın çıkıyor ve asıl meseleye geçmekte zorlanıyorduk.
Araştırma sürecnde sözlü edebyat ürünlern dnlemek ve kaydetmek çn yaptığımız görüşmeler üç aşamada gerçekleşyordu. Brnc aşamada, güven tahss
etmeye yönelk kendmz şu sorular eksennde, yce tanıtmamız gerekyordu:
Bz kmz, nereden ve hang amaçla geldk? Ney, nçn yapacağız? İknc aşamada, kaydetmey düşündüğümüz ürünler hakkında görüşeceğmz kşler blglendryorduk. Sözlü edebyat ürünlernn yıllardır halk tarafından kullanılmıyor
olması, masalların, nnnlern ve dğer sözlü edebyat türlernn unutulmasına
sebep olmuştu. Görüşme esnasında kaynak kşye sözlü edebyat türlern hatırlatmak gerekyordu. Araştırmanın yapıldığı hemen her sahada sözlü edebyat
türler farklı adlandırılıyordu. Bu açıdan gereken hazırladığı yapmıştık ve çalışma pratğmzde yaptığımız hazırlığın faydasını gördük. Üçüncü aşama se sözlü
edebyat ürünlernn kaydedlmesyd. Kayıt esnasında kaynak kş ve etrafındaklern sessz olması gerekyordu. Her ne kadar kayıt esnasında anlatıcıyı (kaynak kş) ve etrafındakler uyarıyorsak da çalan telefonlar ve köylüler arasındak
konuşmalar, kayıtların kesntye uğramasına sebep oluyordu.
C. KARŞILAŞILAN ZORLUKLAR
Saha araştırması bell zorluklar barındıran br süreçtr. Bu çalışmanın sırf
Kürdstan’da yapılmış olmasından kaynaklı özgün zorlukları da oldu. Tüm
bunlar bz yıldırmaktan zyade bazı gerçeklklerle brebr yüzleşmemz sağladı. Özellkle dkkatmz çeken, görüşmeler sırasında bze karşı duyulan kuşkuydu. Bu çoğu kez hssettrlyordu. Araştırma sahasında bze yardımcı olan
kşler de bundan ayrı tutamayız. Bunun devlet kaynaklı br durum olduğu
göze çarpıyordu.
Araştırma sürecnde hemen hemen her bölgede nsanların bze karşı bell
tavırları söz konusuydu. Görüşmeye çalıştığımız kşler, güvenmedklernden
olsa gerek, ya bzmle lglenmyor, hatta kapıları yüzümüze kapatıyor ya da
sessz br şeklde yanımızdan uzaklaşıyorlardı. Sorguya çeklyormuşçasına
kendmz rahatsız hssettğmz zamanlar da oldu.
Bu mesafel duruşun sebebn anlayablyorduk ve davranışlarından ötürü
14
onları yadırgayamazdık. Bu durumla en fazla karşılaştığımız yerler, dağlara
yakın köyler olup geçmşte, özellkle 90’lı yıllarda Türkye devletnn kontra
güçler ve özel tmler tarafından brçok kötülüğe maruz bırakılmış yerlerd.
Köyler yakılmış, genç kız ve delkanlılar kaçırılmış ve öldürülmüş, böylelkle
bnlerce nsan, büyük zulüm ve baskılara maruz bırakılmış ve yaşamlarını
ytrmşt. Özel tmler ve MİT üyeler çoğunlukla svl arabalarla dolaşıyorlardı,
çlernde Kürtçe blenler de vardı,21 köylülern mallarını, evlern ve adreslern tespt edyorlardı. Araştırmada kullandığımız araç yabancıydı, bz yabancıydık ve pek çoklarının kolay kolay gtmedğ, kmsenn yolunun düşmedğ
yerlere gdyorduk. Bütün bunlar, köylüler arasında bze kuşkuyla bakılmasına neden oluyordu.
Serhat bölgesnde, Doğubayazıt dolaylarında, Ararat yakınlarında br köyde22
yaklaşık 3-4 saatlk ses kaydı aldık, akabnde veda etme zamanı geldğnde ev
sahbne dönüp şöyle dedm:
-Amca! Hala bze güvenmyorsun, değl m?
Ev sahb de başını önüne eğp şöyle ded:
-Hayır, yeğen. Yolunuz açık olsun!
Bu türden hüsran anlarıyla brçok kez karşılaşıyorduk. Anlaşılan başta nsanların güvenn kazanıp sonra onları hkâye anlatmaya motve etmelydk.
Araştırma sürecnde başka br durum daha çıktı karşımıza: “Yemnl kadınlar.”
Brçok yörede dengbêj (halk ozanı), çrokbêj (masal anlatıcı) ve qewlerkbêj
(manc) olarak blnen kadınlar, yaşanmış bazı olaylardan sonra şarkı ve gazel
söylememeye, masal anlatmamaya yemn etmşler; karalar bağlayıp folklor
hakkında tek kelme etmey dah bırakmışlar. Evet, bz bu kadınlara rastladık,
acılı hayatlarının sesn duymak çn çabaladık. Bazıları bz kırmayıp başlarından geçen olayları, kısa öykülern anlatıyordu, yalnız cümlelern tekrar
etmeye dller varmıyordu. Km kızlarından ve oğullarından, km kız ve erkek kardeşlernden, km de eşlernden olmuşlardı. En fazla acı ve kederle konuşanları, kardeşlern ve çocuklarını kaybetmş olanlardı. Önceden dengbêj
olan bu kşler, yakınlarının ölümünden sonra acılarını her zaman ağıt yakarak dle getryorlardı. Serhat bölgesnde; Dgor’da, Dağpınar’da ve Dyadn’de;
Behdnan bölgesnde; Şemdnl, Uludere ve Çukurca’da; Dersm bölgesnde
brçok yüreğ yaralı anneyle karşılaştık. Bzmle paylaştıkları şey, tandır ekmeğ ve yüreğmz dağlayan ağıtları oluyordu.
21
Ya da Kürt olanlar.
22 Ağrı-Iğdır bölgesnde “Glîdax-Grîdax (Ağrı Dağı)” denlmektedr.
15
Pazarcık’ta23 Xacê adında br kadın vardı, kendsne “Xacê Ana” denmesn styordu. Bölgede söylendğne göre, Xacê Ana, önceler ünlü br dengbêj mş.
Erkek kardeşnn ölümünden sonra br daha şarkı söylememeye yemn etmş
ve kardeş çn ağıt yakmaya başlamış. Xacê Ana aynı zamanda br gerlla annesymş. Konuşurken arada br gerllalar çn dua edyor, onlara güç ve kuvvet vermes çn Allah’a yalvarıyordu. Görüşmeden sonra tandır başında bze
taze ekmekle peynr verd;
- Sz zyadesyle sevdm, sze brkaç şey söyleyeceğm, sz de benm evlatlarım
sayılırsınız, ded.
Sonra nce sesyle;
“Vay kardeşm, vay kardeşm
Vay kardeşm, canım benm
Keşke parmaklarınla
Gözlerm kör etseydn.
Vay ben zavallı ne edeym
Kardeşsz kalakaldım…”
Dye devam ett ve kendn tutamayarak ağlamaya başladı.
Kuzey Kürdstan’da gündelk yaşam syas olaylara bağlı olarak şekllenr. Kürdstan’ın dört br parçasında yaşanan gelşmeler Kürt toplumu tarafından zlenmekte ve yaşamın her alanında belrleyc br unsur haln almaktadır.
Şırnak’ın Uludere lçesnde, çalışmamıza başlamak çn hazırlık yaptığımız sırada, IŞİD çetelernn Mahmur Kampı’na saldırıda bulunduğu haber geld.
Brçok Mahmurlu göç etmşt. Çatışma gün ortasına kadar devam etmşt. Bu
olayın duyulması üzerne Uludere halkı ve yakın köylerden gelenler, IŞİD’
kınamak çn eylem hazırlıklarına grştler. Çalışmaya devam etmek stesek de
konuşacak kmsey bulamadık. Kmse bzmle görüşmek stemyordu. O gün
Uludere’de hçbr çalışma yapamadık.
Dersm Bölgesnde se Rojava’dak saldırılar görüşmelermzn gündemndeyd. Brçok kş ve özellkle de Dersml anneler, Rojava’dak durumu eleştryorlardı. Dersml br annenn yakınması şu şekldeyd:
-Çocuklarımız sabah akşam vatanımız çn savaşıyorlar!
-Sz neden onları tek başlarına bırakıyorsunuz!
-Sz neden kardeşlernze zulmedenlere karşı savaşmaya gtmednz!
23 Kars’a bağlı, Kars ve Dgor arasındak kasaba.
16
-Kızlarımız ve oğullarımız; gençlermz, umutlarımız, şehtlermz!
-……………. (Anne ağlıyor.)
Dersml annenn bu söyledkler bz ne kadar üzse de çalışmamıza devam
etmek zorundaydık.
Türkye Devlet’nn elyle yürütülen Kürt toplumunun kültürünü yok etme
çalışmaları Kürtler üzernde büyük br travmaya sebep olmaktadır. Bu travma
özellkle k kuşakta kendn gösterr. Brnc kuşak24 ölümlere varan baskılara
ve sert uygulamalara maruz bırakılmıştır. Bu kuşak kendn geçmş günlern anıları le bugünün gerçekler arasında görmektedr. Bu kuşaktan olanlar,
sözlü edebyat ürünlern anlatmalarını stedğmzde bze şu şeklde cevap
veryorlardı:
“Bunları ne yapacaksınız? Bu şeylerin kıymeti yok ve bir işe yaramaz bunlar,
artık televizyon var. Televizyona alıştığımızdan bu yana bu tür şeyleri unuttuk.
Zaten kimse dinlemiyor bile, eskiden bu tür şeyleri çok söylerdik ama artık pek
hatırlayamıyoruz.”25
İknc kuşak26 se sadece Türk dlyle eğtm veren okullarda eğtm görmüş,
kend kültür ve tarh yerne Türkye Cumhuryet’nn kültür ve tarhn öğrenmştr.27 Bu kuşaktan olanlar blgye ulaşma noktasında kısmen daha elverşl
br konumda olduklarından kend kültürlerne karşı duyarlı ve ona sahp çıkmaya daha yatkındırlar. Bu kuşaktan brçok kşyle görüşme fırsatımız oldu,
yalnız sözlü kültür türlern blmedklernden bu konuda bze yardımcı olamadılar.
Kürt dlnn kullanımı konusunda bzm sahada tespt ettklermz Handan
Çağlayan, DİSA’nın 2014 yılında yayınladığı “Aynı Evde Ayrı Dller” adlı araştırmasında Dyarbakır ölçeğnde ncelemşt. Bu ktapta, anadlnn kullanımı
bağlamında aynı evde yaşayan üç kuşak arasında görülen dl değşm anlatılmaktadır.28
Araştırmamızı daha çok şehrden uzak köylerde yürüttüğümüzü söylemştk.
Çalışma yaptığımız bölgeler29 genellkle dağlık kesmlerden oluşuyordu. Gdş
24 50-70 yaş arası.
25 Mehmet Kaya, Pekran Köyü, Dgor, bununla brlkte brçok yörede genel olarak bu durum
karşımıza çıkmaktadır.
26 20-30 yaş arası.
27 Ekm Gençlğ Dergs, 2013.
28 Daha genş blg çn bakınız: Çağlayan, 2014, s. 63-64.
29 Serhat, Behdnan, Botan ve Dersm-Bngöl.
17
ve dönüşler pek kolay olmuyordu, zaman zaman kaza tehlkesyle karşı karşıya
kalıyorduk. Mevsmlerden yaz olduğu çn brçok yörede halk yaylaya çıkmıştı,
bz de masal anlatıcılarına ulaşmak çn yaylalara çıkıyorduk. Aracın gdemedğ yerler de vardı. Bazen yürüyerek, bazen eşek ve at sırtında görüşmeclere ulaşıyor, çalışmamıza devam edyorduk. Gttğmz yerlerde kalma süremz
sözlü edebyat ürünlernn bulunup bulunmamasına göre değşyordu. Sözlü
edebyat ürünlernn kaydedlmes çn bazen k üç gün yaylalarda, köylerde
ya da köylerden uzak evlerde kalıyorduk. Kaldığımız yerlerde bazen elektrk
sorunu yaşıyorduk, kayıt chazlarımızın plnn ve şarjının tükenmes gb teknk sorunlarla karşılaşablyorduk. Böyle durumlarda görüşmeler not tutarak
kaydedyor, bazen de teknk sorunların çözümü çn merkeze dönüyorduk.
Sözlü edebyat ürünlern anlatacak bazı kaynak kşler, kayıt chazlarımızdan
rahatsız oluyor, kayıt chazlarını açmamıza zn vermeyeblyorlardı, bazen de
kayıt esnasında heyecana kapılıyorlardı; ya söze başlayamıyorlar ya da söyledklern tekrar edemyorlardı. Bu durum daha çok kamera karşısında ortaya
çıkıyordu. Köylülern zn olmaksızın kaynak kşlern görüntülern kaydedemyorduk ya da en son aşamada çekm yapıyorduk. Zaten çoğu yerde görüntü
kaydına mutlak suretle olumsuz cevap verlyor, bununla brlkte ses kaydına
da karşı gelnyordu. Dnî açıdan günah sayıldığını düşündüklernden sesn
kaydedlmesne zn vermyorlardı. Bu tür yerlerde sözlü edebyat ürünlernn kaydedlmes maalesef mümkün olmuyordu.
Bazı bölgelerde görüşme yapacak kadın anlatıcılara ulaşamıyorduk. Sözlü
edebyat türlernden özellkle ağıtlar hakkında kadınların blgs daha fazla olduğundan ağıtların kaydedlmes çn kadın kaynak kşlere htyacımız
vardı. Bazı bölgelerde erkekler “kadın blmez”, “söyleyemezler” vb. şeklde
kadınların yerne karar veryor, hatta görüşmemze zn vermedklern bzzat kendler söylüyorlardı. Her ne kadar kadın arkadaşlarımız, görüşmelere,
özellkle ürünlern kaydedldğ aşamada dâhl olsalar da bu türden olumsuz
yaklaşımlara maruz kalablyorduk.
D. RAPORUN ÇERÇEVESİ
Bu rapor üç bölümden oluşmaktadır. İlk bölümde çalışmanın yürütüldüğü
bölgeler tanıtılmakta, özellkler ncelenmektedr. Burada ayrıca araştırma
sahasından notlar da yer almaktadır. İknc bölümde Kuzey Kürdstan’ da sözlü çocuk edebyatı ve sözlü edebyatı oluşturan türlern örnekler üzernden
değerlendrmeler yer almaktadır. Sonuç olarak üçüncü bölümde se Kürdstan’ın sözlü edebyat türleryle okulönces eğtm çn önerler getrlmştr.
18
Dünyada şmdye kadar yetşknler tarafından hazırlanan çocuk edebyatı
üzernde durulmuştur. Bz bu raporda çocukların sözlü edebyatı üzernde de
durmaya gayret ettk. Sözlü kültürün zengnlğnden Kürt coğrafyasında yaşayan çocukların faydalanması ve onlar çn sözlü br edebyatın olması önemldr. Ayrıca pek çok yerde sözlü edebyat türler ncelenrken pskanalze başvurmayı uygun gördük. Bununla brlkte kültürel asmlasyonun değşm adı
altında nasıl gerçekleştrldğn de örneklerle açıklamaya çalıştık.
E. RAPORUN TEMSİL NİTELİĞİ
Bu rapor, Kuzey Kürdstan’da temsl ntelğ açısından genş kapsamlı yapılan
lk kurumsal30 çalışmadır. Kuzey Kürdstan, halkları; dl, lehçe ve ağız çeştllğ; kültürel değerler; coğraf ve klm özellkler gb brçok sebepten ötürü
farklılıklar göstermektedr. Bu zengnlk karakterstk özellklerne göre beş
farklı coğraf bölgede karşımıza çıkmaktadır. Bu araştırma, yukarıda bahs
geçen beş bölgede yapılmakla beraber bütün şehr ve köyler kapsamamaktadır. Çalışmanın planlama aşamasında, saha araştırmasının belrlenen yerlerde yapılması uygun görülmüştür. Araştırma sonucunda Kuzey Kürdstan’da
sözlü edebyatın durumu ve kullanımı konusunda somut br değerlendrme
yapmak hedeflenmştr.
Araştırma sırasında kaydedlen ve sonrasında çözümlenen yüzlerce sözlü
edebyat türü bulunmaktadır. Bunların her br tüm Kürdstanlılar çn zengn
brer yazılı kaynak ntelğndedr. Sözlü edebyat türlernn düzenlenmesyle brlkte çocuklar ve Kürt aleler bu eserlerden faydalanableceklerdr. Bu
eserler, Kürtçe eğtmde yazılı ve görsel materyal olarak kullanılacaktır. Bu
materyallern, bölgelern özellkler gözetlerek hazırlanması hedeflenmştr.
30 Dyarbakır Syasal ve Sosyal Araştırmalar Ensttüsü (DîSA) ve Dyarbakır Kürt Ensttüsü ortaklığıyla.
19
BİRİNCİ BÖLÜM
A. BÖLGELERİN ÖZELLİKLERİ
Kürdstan Adının Kullanımı
Kürdstan, ne sınırları belrlenmş olası br devletn ne de bağımsız br devletn adıdır.31 Aşağıda gösterlen hartaya göre Kürdstan coğrafyası Türkye,
İran, Irak ve Surye Devletler arasında dört parçaya bölünmüştür. Kürdstan
topraklarının paylaşımı hakkında yazar ve sosyolog İsmal Beşkç kapsamlı
blgler vermştr.32 Kürt topraklarının paylaştırılmasından sonra Kürtler bu
dört devletn sınırları çnde kalmışlardır. Kürtler arasında sınırlara yakın yerlerde yaşayan kşler arasında ‘sınırüstü’ ve ‘sınıraltı’ termler kullanılır.33
Bu sınır çzgler bazen br şehr, bazen br köyü, bazen br tarla veya merayı
ayırmaktadır. Sınırın k yanında yaşayanlar brbrn tanıyan ve akrabalık bağları olan kşlerdr. İletşmlern bazen telefonla, bazen de kaçak yolla gerçekleştrmektedrler. Araştırmamızda Slop, Czre, Nusaybn, Şemdnl, Uludere
ve brçok köyde bu türden lşkler karşımıza çıkmıştır.
Kürtler tarafından halk arasında “Kürdstan” adı br ülke adı gb kullanılmaktadır. Bunun sonucu olarak Kuzey Kürdstan Türkye sınırları çersne
grmektedr. Güney, Irak sınırları çersnde; Batı, Surye sınırlarında ve Doğu,
İran sınırları çersnde yer almaktadır. Aşağıdak hartada Kürdstan coğrafyasının hang devletlern çnde yer aldığı gösterlmektedr.
31
Nktn 2013, s. 56.
32 Kürdstan’ın emperyalst paylaşımı şüphesz sömürgec devletlern şdr. 1915 yılında İngltere, Fransa,
Rusya Çarlığı arasında yapılan Scyes-Pcot adlı antlaşmada Kürdstan’ın paylaşılması amaçlandı. Daha o
dönemde Kürdstan’ın topraklarının paylaşılması amaçlanmıştı. Bakınız: Beşkç 1991.
33 Araştırma yaptığımız yerlerde bu k sözcük kullanılmaktadır. Sınırüstü tabr Nusaybn ve Czre
bölgesnde Kuzey Kürdstan’dak Kürtler çn; sınıraltı tabr se Batı Kürdstan’dak Kürtler çn
kullanılmaktadır. Bahsedlen sınır çzgs Türkye ve Surye arasındak sınır çzgsdr. Sınırüstü ve
sınıraltı tabrler adını k devlet arasında yer alan bu tren yolundan alır. İk devlet arasındak sınır
olarak kabul edlen bu tren yoludur.
20
Görsel 1. Kürdstan Coğrafyasının Hartası.34
Kürdstan’da her bölge kend toplumsal, tarhî, coğrafî özellklerne göre adlandırılmıştır. Bölgelern paylaştırılması ve adlandırılmasında tarh ve sosyal
olaylar, aşılamayan yüksek dağlar büyük rol oynamaktadır. Bu bölgeler esas
olarak sınırları ortadan kaldırmakta ve bütün sınırlandırılmış genş alanları
bünyesnde barındırmaktadır.35 Toplum tarafından fkr ve duyarlılık açısından
Kürdstan coğrafyasında devletlern koymuş olduğu sınırların hçbr anlamı
yoktur. Bununla beraber sınırların varlığı, Kürtler arasında, yaşanan yöre açısından büyük br engel ve parçalanma yaratmaktadır. Kürtler sadece resmî
yollarla brbrlern göreblmektedrler, aks takdrde (kaçak yolla, devletn
resmî zn olmaksızın sınırları geçerek) öldürülme tehlkesyle karşılaşmaktadırlar.
Bölgeler arasında kültürel aktarım yerleşk hayatın korunmasıyla brlkte
canlılığını her zaman devam ettrr. Öte yandan bölgeler arasındak lşkler
büyük oranda coğraf unsurlara ve klme bağlıdır. Serhat-Behdnan, Beh34 Bakınız: Pars Kürt Ensttüsü 1993.
35 Behdnan Bölges sadece Hakkar’den baret değldr, aynı zamanda brçok Güney Kürdstan şehr bu
bölgede yer alır. Botan Bölgesnde brçok Batı Kürdstan şehr yer alır.
21
dnan-Dersm, Serhat-Dyarbakır Behdnan-Dyarbakır bölgeler arasındak
toplumsal lşkler coğraf özellklern ve klmn etksyle gelşmemştr. Her
bölge kendne özgü br özellğe sahptr; bölgelern özellklernn şekllenmesnde lk sırada klm, knc sırada klme bağlı coğraf özellkler, sonrak
sıralarda toplumsal olaylar ve bununla brlkte ekonomk unsurlar yer alır.
Bölgeler arasında büyük br farklılık söz konusu değldr. Kşlern brbrnden
ayırt edlmesnn en kolay yolu kullandıkları bölgesel ağız ve şvedr. Konuşma esnasında kmn hang bölgeden olduğu bu yolla belrleneblr. Her bölge
kendne has br şveye sahptr. Kürtçey y blen br Kuzey Kürdstan’dak
bölgelern şvelern anlayablr ve halkla letşm kurablr.
1. Serhat Bölges
Dğer bölgelere göre en genş coğrafyaya sahp bölge Serhat’tır. Halk arasında
sınırların, dağların, kar ve yaylanın, dengbêjlern memleket olarak blnr.36
Serhat bölges Bngöl şehrnden başlar, Kars’a kadar ulaşarak brçok şehr ve
bölgey çnde barındırır.37 Çalışmamız Serhat bölgesnn bütün şehrlernde
gerçekleşmed. Çalışma yürüttüğümüz yerler sırasıyla şunlardır: Kars, Kağızman, Pazarcık, Dgor, Iğdır, Tuzluca, Ağrı, Doğubayazıt, Dyadn, Patnos, Van,
Muradye, Çaldıran, Ercş, Muş, Varto, Bulanık, Btls, Adlcevaz, Ahlat, Hzan
ve Tatvan. Serhat Bölges, bölgeler arasında en fazla sözlü edebyat türünün
kaydedldğ yerdr. Her şehrn ve köyün yöre ve ocağında mutlaka br dengbêj karşımıza çıkmaktadır. İklm özellkler ve toplumsal olaylar doğrudan
doğruya sözlü edebyatı etklemektedr. Masal ve şarkılarda toplumsal ve syas olayların etks daha fazladır.38 Genel olarak Serhat bölgesnde anadl
blnc oldukça zayıftır. Dln, kültürünü ve tarhn koruma blnc güçsüz
kalmıştır. Serhat bölgesndek folklork zengnlk doğal olarak devam etmektedr, yalnız bu zengnlk asmlasyon dalgalarının etksyle boğulma noktasına doğru gtmektedr.
Serhat bölgesndek araştırmalarımızda brçok şehr ve köyde duvara asılmış
Şahmeran39 resm gördük. Şahmeran her ne kadar dğer Kürdstan bölgelernde blnp sevlse de Serhat bölgesndek kadınlar çn özel br anlam fade
36 Gültekn 2013.
37 Türkye Devlet sınırlarının dışında dğer devletlern sınır bölgelern de kapsar.
38 Ulugana 2012.
39 Şahmeran Kürdstan’ın sözlü edebyatında halk arasında söylenen mtolojk br efsanedr.
Şahmeran’ın yarısı kadın, yarısı yılandır. Şahmeran Serhat bölgesnn kadınları arasında öneml
br yer tutar. Efsanede yüksek bölgeler, yaylalar, soğuk pınarlar anlatılmaktadır. Bu bağlamda
efsanenn Serhat bölgesnde oluştuğuna nanılır.
22
eder. Yastıkların üzerne, sandık astarlarına ve daha brçok yere Şahmeran resmler nakşedlmektedr. Serhat kadınları Şahmeran mgesn yaşam alanlarında kullanmakta ve sanatlarında ona büyük br yer vermektedrler; Şahmeran mges kadınlığın yapı taşı olarak folklork br değere sahptr. Görsel-2’de
Serhat bölgesnde br köyün duvarına asılı Şahmeran levhası bulunmaktadır;
bu fotoğraf saha çalışması esnasında çeklmştr.
Serhat bölges dğer bölgelere nazaran daha fakr br bölgedr. Gözlem ve
tesptlermze göre Ağrı Ayaklanması40 ve Zlan Katlamı41 sonrasında Türkye
devletnn syas kontrolünde asmlasyona maruz kalmıştır. Özellkle ayaklanmanın olduğu bölgelerde bu poltkaların etkler açıkça görülmektedr.
Görsel 2. Hallaç Köyünde Br Evn Duvarına Asılı Şahmeran Levhası, Doğubayazıt Ağrı, Serhat (Temmuz 2014).
2. Behdnan Bölges
Behdnan ya da Hakkar bölges; Hakkar, Betüşşebap, Uludere, Çukurca, Yüksekova, Şemdnl, Başkale, Gürpınar ve Faraşn’den meydana gelr. Bununla
brlkte Kürdstan’ın güney, doğusu ve batısından da brçok bölgey sınırları çne alır. Behdnan bölgesnn şves Kürtçenn Soran lehçesne yakındır.42
Behdnan bölges coğraf açıdan kapalı br bölge olup kmsenn kolay kolay
yolunun düşmedğ, aynı zamanda dış etklere maruz kalmayan br yerdedr.
40 1926 yılında başlayıp 1930 yazında son bulur. Daha genş blg çn bakınız: Karaca 2013 İhsan Nur
Paşa’nın Anıları 1984.
41
13 Temmuz 1930 ’da Ercş’te 15 bnden fazla Kürt katledld. Bakınız: Ulugana 2012.
42 Joyce Blau, Phlp Kreyenbroek, Chrstne Allson, 2003.
23
Bu yüzden kmlk özellklern; dl ve kültürünü korumuştur. Sözlü edebyatın
dl çok canlıdır ve günlük hayatta da sözlü edebyat türler kullanılmaktadır.
Bu bölge sözlü edebyat açısından çok zengn olup Serhat bölgesnden sonra
sözlü edebyat ürünlernn en fazla kaydedldğ yerdr.
Behdnan bölges tarhten bu yana brçok kavganın ve saldırının meydanı
halne gelmştr. Bölgede kaydedlen sözlü edebyat ürünlernde Mr Bedrhanlar ve dğer destanlar gb tarh, syas ve toplumsal olayların etks ön
plana çıkmaktadır. Sözlü kültürde her ne kadar geçmş olayların etks görülse de toplumsal hayat güncel olaylara göre şekllenr ve yansımalarına sözlü
edebyatta da rastlanır. Bu duruma Hakkar’nn Çukurca lçesnden br örnek
vereblrz:
Gt sıpa vay sen delsn
Cılız sıpa vay sen delsn
Kendn br lokma çn sıkıyorsun
Sen bu dünyayı görmüyor musun?
Gt sıpa vay sen delsn
Cılız sıpa vay sen delsn
Aslğ ardından sürüyorsun
Br adım sonra başını eğersn.
Akşam yemeğ halkı, vad karanlıktır
Sıpa ve askerler aşağı ndler
Gerlla ateş açtı
Ceset ve leş dolu yemeğe dön bak
Karanlık gökyüzünden skorsky nd.
Topladı ceset ve leşleri.43
Bu sözler, halk arasında tekerleme olarak hızlı br şeklde, eleştr amacıyla
söylenr. Bu tekerlemede geçc köy korucuları eleştrlmektedr.44 Geçc köy
43 İsmal Durdu adlı görüşmecden Çukurca lçesnde kaydedld.
44 Türkye Devlet’nde geçmşten bu yana genel güvenlk ve koruma amacıyla svl yurttaşların
slahlandırılması yoluyla yarı asker örgütler oluşturulmuştur, bu oluşum günümüze kadar
devam etmektedr. Osmanlı İmparatorluğu’nda bu tür örgütlenmeler Hamdye Alayları adıyla
anılmaktaydı ve çoğunluğu Kürt aşretlernden oluşmaktaydı. En başından bu yana Ermenlere
ve Osmanlı’nın dğer düşmanlarına karşı slahlandırılmışlardı. Cumhuryet Dönem’nde se
Geçc Köy Koruculuğu adıyla PKK başkaldırısına karşı yarı asker br örgüt olarak Kürt köylüler
tarafından oluşturuldu.
Geçc köy koruculuğu sstem 1924 yılında çıkarılan 442 sayılı Köy Kanunu’ndan resm temeln
24
koruculuğuna, gerlla ve asker arasındak savaşa değnlmştr. Bu savaşın etksyle Kuzey Kürdstan’ın tümünde bnlerce köy yakılmış, yıkılmış ve boşaltılmıştır.45 Araştırma sırasında onlarca yakılmış köy karşımıza çıktı. Hakkar ve
Çukurca arasında sadece k üç köy kalmıştı. Önceden Çukurca’ya bağlı köylern heps yakılmıştı. Bu yüzden köylüler ya şehrlere ya da başka yerlere göç
etmşlerd.
Kapalı br coğrafyaya sahp olmasından ötürü bölgede, modernzmn ve kültürel asmlasyonun etks daha az görülür. Bu bölgede yaşayanlar Kürt toplumunun doğal ve kendne özgü temellern bünyelernde sürdürmüşlerdr.
Gündelk yaşamda kadın aktf br role, güce ve kudrete sahptr. Behdnan
bölgesnde kadınların rolü alev lşklerde, kültürel ve syasal alanda açıkça
görülmektedr. Hem sanat hem de yönetm açısından kadın ön plandadır.
Şemdnl, Uludere, Yüksekova gb Behdnan bölgesnn pek çok farklı yernde lokantalarda kadın ve erkek brlkte oturup yemeklern yyeblmektedr.
Aralarında herhang br farklılık yoktur. Serhat, Dyarbakır, Batman gb bölgelerde özellkle lokantalarda ale yer bulunmaktadır, ale üyeler dışında
herhang br erkek buraya oturmamaktadır. Buralarda dnn etks açıkça görülmektedr. Çoğunlukla bakış açısı, blg ve dn faalyetlern farklılığı böyle
br duruma neden olmaktadır. Bu bağlamda kadın ve erkek yan yana gelmemel, brbrnden uzak durmalıdır k günah şlenmesn. Behdnan bölgesnde
aynı dn benmsenmesne rağmen böyle br ayrım görülmemektedr.
3. Botan Bölges
Botan Bölges, Kuzey Kürdstan’ın Kürt kültürü açısından en zengn ve en esk
bölgesdr. Bu bölgede sömürgec devletlern belrledğ sınır çzgler yoktur
ve bu bölge sadece Kuzey Kürdstan’dan baret değldr. Nusaybn, Mdyat,
Czre, İdl, Slop, Şırnak, Srt, Pervar, Herekol; Batı Kürdstan’dan Derk, Kamışlı; Güney Kürdstan’dan Zaho ve brçok şehr Botan bölgesnn sınırları
çersnde yer alır. Czra Botan (Czre) şehr bu bölgede merkez kabul edlr.
Syasal ve kültürel anlamda dğer şehrlere nazaran gelşmştr.46 Botan bölges Behdnan bölgesnden sonra gündelk yaşamda anadlnn en çok konualır. 26 Mart 1985 tarhnde kanunun 74. bendnde yapılan değşklkle valnn teklf, İçşler
Bakanlığı’nın onayıyla, muhtarın teklf ve kaymakamlıktan alınan karar le gönüllülerden oluşan
br kurumdur. Geçc Köy Korucuları aynı zamanda 90 bne yaklaşan br sayıyla dar açıdan
muhtara, şe koşulma bakımından da Jandarma Başkomutanlığına bağlıdır. Daha genş blg çn
bakınız: Özar, Uçarlar & Aytar 2013.
45 Bakınız: Hüsnü Öndül, IHD, 2010.
46 Bakınız: Reş, 2013.
25
şulduğu bölgedr. Bazı yörelerde değşk ağız özellkler görülmekle brlkte
en çok Botan ağzıyla konuşulmaktadır. Toplumsal hayatta konuşma dl olarak
anadl kullanımının korunması sonucunda sözlü edebyat türler de varlıklarını korumuştur. Her Botanlı’nın belleğnde aktarılacak en az br masal, blmece ve dğer sözlü edebyat ürünler bulunmaktadır.
Czra Botan’da kadınların karalar bağlaması dkkatmz çekt. Her ne kadar
şeyh ve molla gb dnî etkye sahp kşlern, kadınların gym tarzını etkledğ
blnse de burada tarh olayların etks de görülmektedr. Halk arasında Czra
Botan kadınlarının karalar bağlamasına sebep olarak Mem ve Zn47 gösterlr.
Mem ve Zn’n muratlarına erememeler; nsanların, ksnn yasını tutup karalar bağlamasına, syah elbse gyp yüzlern beyaz br örtüyle örtmelerne
sebep olur. Mem ve Znolayı bölgede büyük br etk uyandırmıştır. Mem ve Zn
çn karalar bağlama durumu, uzun br dönem devam ettğ çn br süre sonra bu yasın getrs olarak Czra Botan kadınlarının gym tarzı haln almıştır.
4. Dyarbakır Bölges
Dyarbakır bölgesnde araştırma çn brkaç merkez seçld. Dyarbakır, Batman, Gercüş, Dargeçt, Slvan ve Ergan’de çalışma yürütüldü. Dyarbakır bölgesnde Kürt dlnn kullanımı zayıftır. Şehr merkezlernde çoğunlukla yaşlı
kadın ve erkekler Kürt dlyle konuşmaktadırlar. Yaşlar küçüldükçe Kürtçenn
kullanımı da azalmaktadır. Köylerde se şehrlere oranla Kürtçe konuşma oranı daha yüksektr.
Dyarbakır bölges syasal ve sosyal açıdan dğer bölgelere oranla daha gelşmş br özellk sergler. Kuzey Kürdstan’da Dyarbakır, Kürt Syasal Hareket’nn48 merkez olarak görülür. Dyarbakır aynı zamanda kuzey Kürtlernn kültür merkez olarak da kabul edlr. Dğer bölgelerde yaptığımız saha
çalışması sırasında köylü ve şehrller bz; “Bzm başkentmzden geldnz.”
dyerek karşılıyorlardı. Batı, Doğu ve Güney Kürdstan Dyarbakır şehrn Kürdstan’ın başkent olarak görmektedr.
5. Dersm Bölges
Dersm Bölges anadl kullanımının en az olduğu bölgedr. Sözlü edebyatın gelşmnde ve şekllenmesnde tarh olayların rolü Dersm Bölgesnde
de karşımıza çıkar. Dersm sözlü edebyatı doğrudan doğruya Dersm Katla47 Bkz: Ehmedê Xanî, 2000.
48 Bkz: Çakır, 2014.
26
mı’nın49 etks altında kalmış ve bu yönde şekl almıştır. Dersm Bölgesnde
kaydettğmz sözlü edebyat türlernn çoğunda tarh olayların zlern görmek mümkündür.
Dersm Bölgesnde yaşlar küçüldükçe Kürt dlnn kullanımı azalmaktadır.
Buna bağlı olarak yaşlar küçüldükçe sözlü edebyata lg de o denl azalmaktadır. Dersm merkeznn sokaklarında, köylernde çocuklar aralarında Türkçe
konuşmakta; Kürt dlnden, kültüründen ve tarhnden bhaber yaşamaktadırlar. Yetşknler se gündelk yaşamda çocuklarla Türkçe konuşmaktadırlar,50
yaşları 60-70’ geçmş olan kşler se Türkçe blmedklernden kend aralarında Kürtçe konuşmaktadırlar.
Görüşmelermzde Dersm’de meydana gelen olayların etks hala görülmektedr. Görüşmelermzde sözlü edebyat ürünlernn anlatımı sırasında konulara bağlı olarak gözlerden yaşlar boşalıyordu. Yöre halkının büyük zulüm ve
baskı gördüğünü ve bunların yüreklernde dern yaralara yol açtığını hssedyorduk.
49 Kürdstan’da mücadele alanı yıkıldıktan sonra asker operasyonlar düzenlend, özel müfettşler
ve valler Dersm’e gönderld. Kız çocuklarını alelernden zorla koparıp ya hzmetç olarak
kullandılar ya da evlendrdler. Bu kızları Türk gb yetştrdler. Tuncel nüfusunu 130 bnden
50 bne düşürdüler.50-60 bn Dersmly topluca katledp telef ettler. Tuncel Kanununun
gerçekleştrlmesnn Kürtler üzerndek etksnn ne yönde olduğu üzerne araştırma yapılmalıdır.
Bu kanunun en öneml amacı Dersm halkındak Kürt ve Kürdstan kmlğn ortadan kaldırmaktır.
Soykırımdan kurtulan Dersmller Kemalst amaçlara yönelk yetştrmek amacıyla bu çalışma
yapıldı. Daha genş blg çn bakınız Beşkç 1990.
50 Dyarbakır bölgesndek araştırmada çocuklarla konuşmaya yönelk br örnekte torunların hatırı
çn Türkçe öğrenmey şu şeklde anlatmaktadır:
27
Görsel 3. Gedk Anne, Dersm, Merkez, 99 Yaşında, Ağustos, 2014.
Dersm merkeznde Gedk Anne, sohbet esnasında Türkye Devlet başbakanına ulaştırılmak üzere, yıllardır etksn devam ettren Dersm olaylarının korkusunu şu sözlerle dle getrd:
-“Bu devlet bz öldürdü, sayıca azalttı, tükett!
-……...…. (sesszlk)
-Bz bunları sze söyledk.
-Belk sesmz Erdoğan’a ulaşır.
-……….. (Gedk Anne gülüyor, bz de onunla beraber gülüyoruz.)
Gedk Anne’ nn söyledkler üzerne hem güldük hem hüzünlendk. Görüşmede görüldüğü üzere Dersmller hala soykırımın etksn taşımaktadırlar.
“Onlarla Kürtçe konuşuyorum yanıt vermey ble blmyorlar. Kaçıp gdyorlar.” (Kbar, brnc kuşak)
Görüşmeler esnasında, brnc kuşaklar en çok torunlarına olan sevglernden söz ettler. Onlara
göre “çocuklar cevzn kabuğu se torunlar cevz ç” d. Üç kuşakla br arada görüşme yaptığım
alelerde, bu sevgy dnlemekle yetnmedm, gözlemledm de. Ancak aradak dl engel hem bu
sevgnn layıkıyla paylaşılmasına, hem dede-neneyle torunlar arasında tatmn edc br dyalog
kurulmasına engel. Torunların, dln anlamadıkları nene-dedenn yanında uzun süre oturmaktan
ble sıkıldıkları durumlardan söz edld. Bu durum aynı dl konuşmamaktan, brbrlern
anlamamaktan kaynaklanmaktadır. Daha fazla blg çn bakınız Çağlayan 2014, sayfa. 77.
28
B. ARAŞTIRMA SAHASINDAN NOTLAR
Araştırma sürecnde hem bzm tarafımızca hem de araştırma yaptığımız kşlerce farklı duygu ve düşünceler ortaya çıktı. Bölgelern özellkler, sosyal
yaşam; olay ve etknlkler bzm bu çalışmamıza brçok şey katmıştır.
1. Köy Adlarının Değştrlmes
Türkye Devlet tarafından Kuzey Kürdstan’ın bütün bölgelerndek köy, kasaba ve şehrlern adları değştrlmştr.51 Öte yandan hçbr köy Türkçe adıyla
blnmemekte ya da Türkçe adlar halk tarafından kullanılmamaktadır. Devletn bu adların kullanılması yönünde baskıcı çabası sadece resm kurumlarda
yürürlüğe grmştr. Br devlet kurumunda bu konuyla alakalı çok lgnç br
şey karşımıza çıktı. Behdnan bölgesnn Başkale yakınlarında yüksek br dağın üzernde br karakol vardı. Behdnan dağlarını görüntülemek çn o dağa
çıkmak stedk. Karakol amrnn znyle karakolun bahçesnden dağların fotoğraflarını çektk, ardından komutanın odasına geçp çay çtk. Bu sırada duvarda büyük br hartanın asılı olduğunu fark ettm. Bu bölgenn hartasıydı
ve bütün köyler esk (Kürtçe) adlarıyla yazılmıştı. Devlet Kürtlere bu adları
yasaklamıştı; ancak kend yararına onları kullanıyordu.
Köy adlarının yasaklanmasının sonuçlarını çalışma yaptığımız her köyde görmek mümkündü. Şehrlerden köylere gttğmz zaman halk arasında Türkçe52
köy adlarını sorduğumuzda bu köyler blen çıkmıyordu, yalnız Kürtçe sorduğumuzda cevapları olumlu yönde oluyordu. Köylern Türkçe adlarını yalnızca
muhtarlar blyordu. Onlar da sadece kend köylernn ve cvar köylern adlarını blyordu. Köylüler ve muhtar hem kend köylernn hem de bölgedek
bütün köylern adlarının Kürtçesn blyorlardı.
Köylülere köy adlarını sorduğumuzda k şeklde karşılık veryorlardı. Ya köyün adını k dlde söylüyorlardı ya da şu şeklde soruyorlardı: “Kürtçe m,
Türkçe m?” Iğdır’ın Tuzluca lçesne bağlı Cvan köyünde görüşme yapacağımız kşlern adreslern almak ve köyle lgl blgler toplamak çn sorular
sorduğumuzda, şöyle cevaplar alıyorduk:
“Kürtçe adıyla mı, Türkçe adıyla mı?” Bu karmaşıklıktan sonra k dlde not
aldık ve oradan ayrıldık.
Türkye’de tüm halkların Türkleştrlmes amacıyla çeştl poltkalar yürütül51
Türkye Cumhuryet’nn kuruluşundan bu yana genel tbaryle 12 bn köyün adı değştrlmştr
(Tunçel, 2000). Toplamda 41 bn yer adı değştrlmşt (Nşanyan, 2011).
52 Resm hartalarda yazılmış olanlar ya da levhalarda yazılmış olanlar.
29
müştür. Bu poltkalara örnek olarak brçok bölgede yer ve mekan adlarının
değştrlmesn göstereblrz. “Türkye’de Köy Adlarının Değşm”53adlı araştırmanın sonuç bölümünde meydana gelen bu değşm açıkça ortaya konulmuştur.
Görsel 4. Türkye’de Köy Adlarının Değşm Oranı (Nşanyan, 2011, s. 52).
2. Kültürel Aktarım
Behdnan bölgesnde Van’ın Gürpınar lçesne bağlı Gola Bozo köyünde Kalê
Şnoy adlı yaşlı br adamın msafr olduk. Kalê Şnoy yazardı, bununla brlkte 2000’l yıllarda “Azadya Welat” adlı gazetede yazıları yayınlanmıştı. Seksen
yaşındaydı, yalnız çalışmaları ve eserler yaşını aşmıştı. Özel olarak yapılmış
dört sandıkta yüzlerce eser mevcuttu. Kalê Şnoy canlı br tarh örneğyd, sandıklardak eserler akadem ve ensttülern yıllardır üzerne çalıştıkları
çalışmalarla doluydu. Kalê Şnoy aynı zamanda edebyat alanında da yetkn
brsyd. Onunla görüşmemz gayet verml geçt. Kürt adetler üzerne konu
açıldığı anda şöyle br tesptte bulundu: “Kürtlern özgün kültüründe dn değşmnden sonra büyük değşmler meydana geld, bununla brlkte değşm
şehrlerden köylere doğru oldu. Önceden br kadın herkesn çnde çocuğunu
emzreblyorken şmd bu durum ortadan kalktı.”
Bu görüşmenn ardından brlkte esk yapıları dolaştık, esk evlern yapımı ve
yararları konusunda bze blg verd. Söyledklerne göre; esk evler sosyalleşme mkânı sunuyordu. Kale Şnoy köyde bu amaçla yapılmış evler bze
gösterd. Evler şu şekldeyd; dört evn dört kapısı ortak br yere; br bahçeye
doğru açılıyordu; bu bahçe aynı zamanda sosyalleşme alanıydı. Aşağıdak gör53 Hayal Coğrafyalar: Cumhuryet Dönemnde Türkye’de Değştrlen Yeradları (Nşanyan 2011).
30
sel, Kalê Şnoy’nn söyledklernden yola çıkılarak tasarlanmıştır. Daha sonra
brçok bölgede bu tür yapılara rastladık.
Görsel 5. Evlern Düzenlenme Şekl, Gola Bozo Köyü, Gürpınar -Van/ Kuzey Kürdstan.
Dünyada etkn br şeklde alternatf eğtm veren öğretm modeller vardır.
Dünyadak alternatf eğtm modellernden br Reggo Emla adlı modeldr.54
Kuzey İtalya’da bu modeln adıyla br anaokulu kurulmuştur. Bu okulların fzk yapısıyla Kuzey Kürdstan’dak evler büyük benzerlk taşımaktadır. Reggo
54 Reggo Emla Kuzey İtalya’da br kasabanın adıdır. Bu kasaba Reggo Emla Model adıyla
tanınmaktadır. Bu kasabanın halkı bölgesel şletmelere daha çok güven duymaktadırlar. Bu
kasabasının beledyesnn gelrnn yüzde onu (%10) Reggo Emla okullarına ayrılmaktadır.
Reggo Emla okulları II. Dünya Savaşı yıkımları arasında aleler tarafından nşa edlmştr. Ünlü
pskolog ve felsefec Lors Malaguzz, beledyenn ve alelern öncülüğünde bu okulların sstemn
oluşturmuştur. Bu düzen aynı zamanda geleneksel düzene karşı ortaya çıkmıştır. 1950’l yıllarda
doğum oranının artması ve güneyden gelen göçlerle küçük çocukların okul htyacı artmıştır.
Başlangıç olarak aleler tarafından Reggo Emla okulları sstem oluşturulmuş, ardından bölge
yönetmnn desteğyle kasabaya yayılmıştır. Faşst yönetmn yenlgsnden sonra özgür br yaşam
ortaya çıkmıştı; herkes özgürce düşünüp araştırma yapablyordu. Kadınlar haklarını elde ettkten
sonra Reggo Emla okulları her yere dağıldı. Reggo Emla okullarının yönetm 1967 yılına kadar
alelern elndeyd, bu dönemden sonra Reggo Emla beledyeler tarafından yönetlmeye başladı.
1996 yılında Eğtm Bakanlığı öğretmenlern eğtm çn Reggo Emla beledyesyle antlaşma
mzaladı. Reggo Emla okullarının sstem genel olarak şöyledr: Eğtmde çocuk merkezdedr,
eğtm öğretmen ve alelern rehberlğnde yürür, 4 aylıktan 3 yaşına kadar çocuklar çn ve 3-6 yaş
çocuklar çn k grup şeklnde eğtm verlmektedr (Pekdoğan, 2012).
31
Emla’nın okulları genellkle tek kattan oluşmuştur ve sınıfların kapısı büyük
ve ortak br alana doğru açılmaktadır. Okula gelen aleler ve öğretmenlern
katılımıyla etknlkler gerçekleştrlmektedr. Bu etknlkler aracılığıyla çocuklara sosyalleşme mkânı tanınır.
Görsel 6. Reggo Emla, Anaokullarının Düzenlenme Şekl, Reggo Emla-İtalya’nın Kuzey.
Kalê Şnoy, Ermenler hakkında da konuştu. Bu yörede Ermenler de yaşamışlar, aynı zamanda bu yöre Ermenlern atalarına da attr. Kalê Şnoy’nn
dedğne göre önceden Ermenlern yılbaşını kutladığı gün 27 Ocak’tı. Bu gün
“Hırstyanların Haç Günü” olarak adlandırılıyordu. Bununla brlkte yılbaşı
kutlamalarında brçok etknlk gerçekleştrlyordu, br tanes şöyledr: Büyük,
genş ve dern br kap getrlp çne yoğurt dolduruluyor. Küçük br haç yoğurdun çne atılıp karıştırılıyor. İk ya da üç kş ağızlarıyla yoğurdun çndek
haçı bulmaya çalışıyor. Sonunda haçı bulan kş br yıl boyunca Haçın Sahb
(Haçın Muhtarı) oluyor.
Türkye’dek okullarda özellkle 23 Nsan Ulusal Egemenlk ve Çocuk Bayramı’nda bu yarışma yapılmaktadır, özellkle Kuzey Kürdstan ve Türkye’nn
dğer yerlernde bu yarışma düzenlenmektedr. Yoğurdun çne para atılıp karıştırılır, ardından eller arkadan bağlı k üç çocuk ağızlarıyla yoğurdun çndek parayı bulmaya çalışırlar. Bu yarışma bazı yörelerde bozuk para yerne
altınla yapılmaktadır.
32
3. Tarhn Yıkımları
Kuzey Kürdstan’da brçok yörede yüzlerce klse bulunmaktadır, günümüzde kullanılanları dğer yerlere oranla sayıca çok azdır.55 Araştırma sürecnde
Kars’tan Mardn’n Mdyat lçesne değn çok fazla klse karşımıza çıktı. Yalnız
bu yerlern büyük br çoğunluğu ya boştu ya da yıkıma uğramıştı. Kars’ın Dgor lçesne bağlı Pekran adlı köyde köylülerle aramızdak görüşmede konumuz klselere geld. Bu köyde br köy çnde, br de köy dışında olmak üzere
k klse bulunmaktaydı, yalnız bu k klse de yıkılmıştı. Köy çndek klse
daha çok harap olmuştu. Köylülern verdğ blglere göre Türk ordusunun askerler akşamüstü saatlernde klsey kurşun yağmuruna tutuyorlardı, bazen
de blnçl olarak klseye nşan alıp hem onu yıkıyorlar hem de hç kmsenn
çer grmesne zn vermyorlardı. Aşağıdak fotoğrafta (görsel-7) Türk ordusunun askerler tarafından atılan kurşunların zler bell olmaktadır.
Klselern yıkılması ve harap edlmes br devlet poltkası olarak ya toplumun ya da devlet güçlernn elyle yürütülmüştür. Bu süreçte konuştuğumuz
Mdyat Süryanler klselere karşı yürütülen devlet baskısı hakkındak fkr ve
düşüncelern bzmle şu şeklde paylaştılar:
– Biz bu kiliseyi devletin askeri gücünden gizli bir şekilde onardık, hala
devletin buraya gelip kiliseyi yıkmasından korkuyoruz!56
Devlete karşı hssedlen korku ve şüphe köylülern gözlernden okunuyordu.
Mdyat Süryanler yıkılmış onlarca klsey yenden onarmaya, nşa etmeye
ya da ıslah etmeye çabalıyorlardı. Ancak köylüler devletn hala engeller ve
tehdtleryle karşılaşmakta olduklarını belrtmekteydler.
55 UNESCO verlerne göre 1974 yılından 1923 yılına kadar Ermenlern 913 adet tarh esernden 464
tanes yok edld. 252 tanes yıkıldı.197 tanesnn de düzenlenmes gerekmektedr. Bkz: Ermen
Soykırım Müzes ve Ensttüsü, 2014.
56 Süryanlern Aynwerd adlı köyünde, Mdyat, Ağustos 2014.
33
Görsel 7 Türk Askerler Tarafından Kurşun Yağmuruna Tutulan Ermen Klses, Pekran Köyü, Dgor, Kars,
Temmuz 2014
Aşağıdak klse se (görsel 8) Başkale lçesne bağlı Hespstan köyünde sahpsz kalıp harap olmuştur. Brçok yerde olduğu gb köylülern elyle yıkıma uğramıştır. Köylülern verdğ blglere göre; köylüler klseler yıkmakta
ve klse taşlarını evlernn duvarlarında kullanmaktadırlar. Tarh eserlern
korunmama sebebn sorduğumuzda brnc sebebn dn olmadığı sonucuna
vardık. Devletn asmlasyon poltkası sürecnde lk çalışmalar devlet elyle
yapılmaktadır. Bu temelde en öneml unsur bu durumun toplum üzerndek
etksdr. Devlet tarafından her ne kıyım yapılıyorsa bu, toplumun gözü önünde gerçekleştrlmektedr. Devlet tarafından klselern yıkım anları köylülern
ve şehrllern buna şaht edlmesyle gerçekleşr. Devlet kültürel asmlasyon
34
çerçevesnde bu yolu kullanıp toplum üzernde etkde bulunmaya çalışır. Başlangıçta toplum üzerne br korku tesr uyandırır, br süre sonra toplumda
kend kültür ve tarhn hmal etme durumu ortaya çıkar. Bu hmal etme sürecnde devlet ortadan çeklr, köylüler se hastalığa yakalanmış gb kültürel
eserlern yıkımına başlar. Bu durumu anlatan br atasözü vardır: “toplumu
kavgaya tutuşturdu, kend yukarı çıkıp onları seyrett.57
Görsel 8 Br Ermen Klses, Hespstan Köyü, Elbak, Van, Temmuz 2014.
4. Kürt Dlnn Durumu
Çalışma kapsamında bzm tarafımızdan yapılan en öneml gözlem, anadlnn konuşulup konuşulmama durumuydu. Genel tbaryle şunları söylemek
mümkün; anadlnn konuşulma durumu devletn hakm resm dl ve yıllardır süregelen asmlasyon çalışmalarından dolayı ç açıcı değldr. Bu durum
şehr merkezlernde kendn daha çok hssettrmektedr. Köyler de asmlasyon dalgalarına yenk düşmekte bu noktada Kürt dl boğulma noktasına
gelmek üzeredr. Göze en fazla çarpan asmlasyon çalışmaları devletn özel
poltkalarının yürütüldüğü yerlerde karşımıza çıkmaktadır. Bu bölgelerde artık asmle etmek değl; kendn asmle etme şeklnde br değşm görülmektedr. Devlet gücünün olmadığı yerlerde ble Türk dl konuşma dl haln al57 Bu deyş genellkle Serhat bölgesnde söylenmektedr. Bu deyş, ortalığa ftne yayıp ya da br
kötülük yaptıktan sonra kendn gerye çekp bu olayın sonucunu dışarıdan seyreden kşler çn
kullanılır.
35
mıştır. Bu durum daha çok Dersm-Bngöl, Serhat ve Dyarbakır bölgelernde
karşımıza çıkmaktadır. Anadlnn en fazla konuşulduğu yerler se Behdnan
ve Botan bölgeler oluşturmaktadır.
Türkye Devlet geçmşten bu yana asmlasyon araçlarını (Türk dlyle; eğtm,
televzyon, gazete, ktap ve dğer letşm araçları) Kürt halkının kullanması
yönünde dayatmada bulunmuştur.58 Bu asmlasyon poltkasının sonucunda
Kürt toplumunda hmalkârlık ortaya çıkmaktadır. Br süre sonra Türkye Devlet’nn asmlasyon araçları, Kürt halkı tarafından kullanılmaya başladı. Anadl blnc ortadan kalktı, ardından da dlden uzaklaşma durumu ortaya çıktı.
Genellkle şehr merkezlernde rastlanan bu durum halen devam etmektedr.
Anneler çocuklarıyla Türkçe konuşmakta59 çocuklar da brbrleryle Türkçe
konuşmaktadırlar. Sonuç olarak çocuklar Kürt dln öğrenememektedr. Br
süre sonra se Türkçe blmeyenler de çocuklarıyla Türkçe konuşmaya başlamaktadır. Dersm-Bngöl, Serhat ve Dyarbakır bölgelernde dğer bölgelerde
olduğu gb şehr merkezlernde Kürt çocukları brbrleryle Türkçe konuşmaktadırlar. Eğtm dl, oyun dl, alede konuşulan dl; letşm araçlarının
hemen heps Türkçe olmuştur. Yen kuşak anadl yerne Türk dln kullanmaya devam ederse gelecekte de yolu kolay kolay Kürtçe le kesşmeyecektr.
Sahadak gözlemlermze göre brçok bölgede Kürt dln gelştren çalışmalar
yavaş yavaş büyümekte, Kürt dlyle okuma ve yazma çalışmaları artmaktadır.
Bu durum özellkle Kürt dlyle lgl olan kurumların çalışmalarıyla mümkün
olmuştur. Özellkle Kürt Dl Araştırma ve Gelştrme Derneğ60 (Kurdî-Der),
Kürt dlnn öğrenlmes çn (özellkle Kurmanc ve Zazak eğtm verlmektedr) öneml br hzmet vermektedr. Kürt dlnn eğtmnn sonucu olarak,
daha çok gençler arasında Kürtçe okuma ve yazmada lerleme kaydedlmştr.
Brçok bölgede Kürtçe eğtm veren kurslara gden kşler, gramer ve edebyat alanında Kürtçeye vme kazandırmıştır. Bunun sonucu olarak Kürdstan’ın
58 Kürt folklor türlernden oyun, şarkı ve masallar Türkçeleştrp Türk folkloru gb sunulmuştur.
Kürtçe şarkı söylemek, yazı yazmak, şr okumak en büyük suç olarak görülmüştür. Bu tür
etknlklerde yer alanlar zndanlara atılıp şkenceye maruz kalmaktadırlar. Türkye basınında
Kürtçe herhang br şey, sözcük ya da Kürt adı geçtğnde bu “vatana hanet” olarak kabul
edlmektedr (Beşkç, 1991, s. 54).
59 Çocuklarla Türkçe konuşuyorum. Anne, baba le Kürtçe konuşuyorum. Okula gdene kadar Türkçe
konuşacağım. Çünkü okula gdene kadar Türkçe blsn k okula gttğ zaman zorluk çekmesn.
Benm yaşadığım zorlukları çekmesn. Çünkü ben Türkçe blmedğm çn okulda zorluk yaşadım.
Okulda zorluk çekmesn.” (Çağlayan, 2014, s. 73).
60 Kürt Dln Araştırma ve Gelştrme Derneğ’nn (Kurd-Der) merkez Dyarbakır’dadır. Kuzey
Kürdstan’da Kurd-Der dl topluluğunun 37 kolu vardır ve halk tarafından büyük br lg le
karşılaşmaktadır. Kurd-Der dışında bazı sendka ve kültür toplulukları da Kürt dln öğretc ve
gelştrc çalışmalar yürütmektedr.
36
kuzeynde Kürtçe okuma oranı gt gde artmaktadır. Bununla brlkte gündelk yaşamda anadl kullanma şuuru ön plana çıkmakta ve anadl canlı br
dönüşüm çne grmektedr.
5. Br Şarkı, Br Anne ve Annenn Gözyaşları
Br köydek görüşmeden sonra Şırnak’ın Uludere lçesne gttk. Burada bze
en büyük yardımı yapan Uludere kadınlarıydı. Peynr ve tandır ekmeğnden
oluşan öğle yemeğnden sonra köye doğru yola çıktık. İlk olarak yen doğmuş
bebeğ olan br alenn evne gttk. Uluderel genç br anne bze çalışmalarımızda yardım edyordu. Üzümünden yedğmz asma ağacının gölgesnde
oturmuştuk. Koyun sütünden yapılmış ayranın tadı hala damağımdadır.
Bu evden başka br eve geçtk, masal anlatıcı Şemsettn Amca’yla karşılaştık,
tanışma ve konuşma faslından sonra Şemsettn amca arabamıza bnd ve köyün aşağı taraflarında duru br ırmağın kenarına gttk. Yükümüzü ırmağın
kenarına bıraktık, ağaçların gölgeler altında ses kayıt chazlarımızı ve kamerayı hazırladık. Kayıt öncesnde Şemsettn Amca ve bzmle gelen genç anne
konuştular, anne ağladı.
Şemsettn Amca’nın znyle kaydetmeye başladık. Botan Mr’nn başından
geçenler le Şemsettn Amca’nın ses ırmağın dalgalarına karışarak akıp gdyordu.
Yaklaşık üç saat Şemsettn Amca’ya kulak verdk. Geç olmuştu. Uludere’ye
doğru yola çıktık. Uludere’ye grşmzde askerler tarafından durdurulduk.
Türlü türlü sorulardan (nerden gelyorsunuz, nereye gdyorsunuz, nçn gdyorsunuz?.. vs) ve hepmzn kmlğne baktıktan sonra arabanın dört br
yanını aradılar, ardından Uludere’ye gtmemze zn verdler. Resm belgeler
olmadan kontrol yernden eve geçmek kesnlkle mümkün değld. Köy ve lçe
brbrne yakın, her k tarafta oturanlar da akrabalardan oluşmaktadır. Asker
kontroller yüzünden gdş-dönüşlerde sıkıntılar meydana gelmektedr.
Asker kontrol noktasını geçtkten sonra Uludere’ye doğru yola çıkmıştık. Akşam karanlığı gücünü gösterd; ancak ağaç kokuları ve temz hava çmz ve
cğerlermz temzleyp bz adeta sarhoş etmşt. Hepmz yorgunduk, hemen hemen hepmzn uykusu gelyordu; ancak yol zorluydu, hem dar hem
de vrajlıydı, bu yüzden hepmz uyandık. Br süre sonra br şarkı açtım ve
akşamın sesszlğnde Rotnda’nın61 Zlan adlı şarkısı son buldu. Bu şarkıyı
61 Gerçek adı Rotnda Yetkner.1963 yılında Varto da dünyaya geld. Mezopotamya Kültür Merkez
sanatçısıdır. (Wkpeda, 2014).
37
daha önce dnlemştm ama şu ana kadar hç bu kadar sevmemştm. Şarkı
şu şeklde başlar:
“Gidin yedi dağ başından rengarenk yedi çiçek getirin
Bu çiçekleri Zilan’ın dört bir yanında gezdirin
Bu çiçekleri getirip Zilan’ımı yedi nakışla süsleyin
O kadar güzel süsleyin ki Zilan’ım küsmesin
O güzeldir, yoldaştır…”
Ne olduysa şarkının bu sözlernden sonra oldu. Güzel annemz arkada oturmuştu, baktığımda gözlernden seller gb yaşların boşaldığını gördüm. Bz
de dern br acıyla ağladık. Müzğn sesn kıstım, annenn yürek yakan ağlayışları bze de srayet ett. Annemzn on sekz yaşındak kızı yrm gün önce
özgürlüğün uzun yolculuğuna çıkma kararı almış ve gerlla safına geçmşt.
Söylenecek hçbr söz yoktu.
6. Br Şarkı, Br Kız ve Kızın Gözyaşları
Akşamdı, vrajlı br yolda Dersm’e doğru gdyorduk. Korku ve hüzün dolu
br yolculuktu. Munzur’un dağ geçdyd burası. 1938 yıllarında nsanların
canlı br şeklde aşağıya atıldığı yerd.62 Munzur bzmle akıyordu, bz de
Munzur’la akıyorduk. Hepmz yorulmuştuk. Arka koltuktak arkadaşların
heps uykuluydu. Arabada Seval adlı br arkadaş vardı. Dersm bölgesnde
bze yardım edyordu. Munzur vadsnn rüzgârı yüzümüze çarpıp geçyordu, bazen br çığlık oluyordu bazen de br umut. Ardından br müzk açtım.
Dersm bölgesnde söylenen “Tew Veyvkê (Oy Geln)” adlı şarkıydı, Kürt
sanatçı Erdoğan Emr tarafından cra edlmşt.63 Şarkı şu şeklde başladı:
Haydi kız bak sonbahardır
Etindeki kan damlasın artık
Oy oy oy gelin
Oy oy oy güzelim
Bahardır, herkes gider yaylaya
Bizse birbirimize sarılırız
Oy oy oy gelin
Oy oy oy güzelim
62 Reşo Memed tarafından görüşmeden sonra Munzur ırmağının kenarından geçerken gösterld.
Reşo Memed, Ovacık, Merkez, Dersm, Ağustos, 2014.
63 Erdoğan Emr, Dersml br müzsyen, Zazak lehçesyle müzk yapmaktadır.
38
Munzur yolunda bu şarkı çok anlamlıydı. Bu anda “Azadya Wenda (Kayıp Özgürlük)”64 adlı flmden br sahne gözümde canlandı. Erdoğan Emr bu şarkıyı
söylüyordu. Flmde Selv kardeşn hatırlıyor ve bu müzkle brlkte ağlıyordu.
Br süre sonra flmn bu sahnes gerçek oldu. Seval arkadaş büyük br acıyla ağlamaya başladı, gözyaşları umut ve hasret doluydu. Hepmzn gözler
doldu, müzğn ses kesld, hepmz sesszlğe gömüldük. Arabadak sesszlk
Munzur’un su sesyle bütünleşyordu. Seval arkadaş bze daha önce kardeşnden söz etmşt. Seval’n kardeş üç dört ay önce Kürdstan İşç Parts’nn
gerlla safına dahl olmuştu. Seval’n verdğ blgye göre kardeş Dersm bölgesndeyd, yalnız nerede olduğunu blmyordu.
Yukarıda sznle paylaştığım k anı Kürdstan’ın sözlü edebyatının oluşumundan ayrı düşünülemez. Tarhten bu yana tarhsel ve sosyal olaylar özellkle
sözlü edebyatın şekllenmesnde büyük etkye sahptr. Araştırma sürecmzde bu türden olayların etks hem çalışmamıza yansıdı hem de kayıtlarımızda
yern aldı.
64 Senaryo ve yönetmen Umur Hozatlı, vzyon tarh 2011. Bu flm JİTEM adıyla blnen kontra
örgütünün 90’lı yıllarda yaptığı şler, JİTEM kurbanlarının hayat hkayelern anlatmaktadır.
39
İKİNCİ BÖLÜM
A. KÜRDİSTAN’IN SÖZLÜ EDEBİYATI
Sözlü Kürt edebyatında da, dünyadak dğer edeb türlerde olduğu gb alt
tabakadaklern üst tabakayı methetmes söz konusudur. Bu yolla sözlü edebyat, feodalte le çoban ve ırgat arasında br letşm aracı olarak kullanılmıştır. Vlçevsky’e göre Kürtlern feodal düzende olması Kürdstan ulusal kültürünün korunmasına neden olmuştur.65 Zamanla sözlü edebyat gündelk
yaşamda yern almıştır, Kürt toplumunda bu sözlü kültürün zengn ve güçlü
olması daha çok dl ve kültürün yasak olmasından kaynaklanır. Bunun dışında doğanın etks, sosyal lşkler, tarh ve büyük olaylar, eğlence ve yaslar
sözlü kültürün zengnleşmesne sebep olurlar.
Kürtlern sözlü edebyatı; masal, türkü, blmece, destan, anı-serüven ve başka brçok türden oluşur. Kürtlern sözlü kültürü kaynağını aşk, savaş, günlük
hayat, aşretler arası etkleşmler, göç, kahramanlık, doğal hayatın tasvr ve
Mezopotamya mtolojsnden alır. Bu temel üzernde sözlü kültürün çerğ
çoğunlukla; kahramanlık, yakışıklı gençler, kurnaz, çrkn ve korkak kmseler,
güzel kızlar, hanlk, mrlk ve benzerdr.66 Kürtlern sözlü edebyatında çoğunlukla dengbêjlk öne çıkar. Kuzey Kürdstan’ın her yöresnde dengbêjler
vardır. Öyle k; görüşmelermz sırasında onlarca dengbêj le karşılaştık. Dengbêjler sözlü edebyatın dğer türlern (masal, blmece, tekerleme vs.) blmekle beraber çoğunlukla klam ve stran adı verlen şarkı ve türküler söylerler. Genellkle güç ve ağırlıklarını şarkı ve türkülere veren dengbêjler büyük
dvanlarda hünerlern serglerler. Bu şarkı ve türkülern hem yakın lşklerde
hem de farklı etkleşmlern kurulmasında öneml br yer vardır. Hem günlük
hayatta hem de sosyal hayatta şarkı ve türküler herkes tarafından kullanılır.
Bu nedenle dengbêjlk alanı Kürtlern sözlü kültüründe genş br alana sahptr. Bu durum dengbêjler arasında rekabete neden olur.67 Bununla brlkte
dengbêjler sözlü edebyatın dğer türlerne fazla ağırlık vermez, her zaman
65 Brçok folklork türde ağa, şeyh ve hısımlara övgü ön plana çıkmaktadır. Bu türün Kürt folklorunda
br bölüm olarak değerlendrlmes gerekmektedr. Bkz: Nktn, 2003, s. 436.
66 Tarh Vakfı, 2011.
67 Evdalê Zeynkê’nn gelş ve Şêx Slê, Evdal şu şeklde başlar:
“Güzeldr, gece güzeldr,
Yağmurla brlkte, Tahar Xanê’nn meclsnde, yüreğm taşıp coşmaktadır.
Bağırıp susuyorum bu kaç gün ve gecedr.
Sesm çıkmıyor, sesm düşmüştür.
Yne demşler, güzel demşler, sesn ve bedenn lacı amndr.
Buyurun Şêx Slê, y msafrdr, söyleyeceğn söyle şarkınla kalk.”
Evdal bu sözlern öyle br ard arda düzdü k, akıl alır gb değld. Bkz: Uzun, 1991.
40
dengbêjlklern öne çıkaran şarkı ve türküye ağırlık verrler. Iğdır merkeznde
dengbêj Bekr Amca le konuştuğumuzda dengbêjlkle lgl şunları söyled:
- Bu son yılların hayrına herkes hikâye peşine düşmüş. Artık dengbêjlik ve
türküleri bırakmışlar. Bu ne iştir! Hikâyelerle, bilmecelerle ne yapacaksınız!
Dengbêj Bekr Amca da dengbêjlern çoğu gb onun hünerne odaklanmamızı styordu.
Her bölgede ünlü dengbêjler vardır. Feodaltenn etksnn azalmasından sonra, Kürt toplumunda sanat ve sanatçı, toplumun her kesmne ulaşmaya başladı. Dengbêjler artık sadece ağalar ve beyler çn türkü söylemyordu. Dengbêj Şakıro da onlardan bryd. Şakıro sadece Serhat bölgesnde değl bütün
Kürdstan’da sevlr. Görüşmelermzde Ağrı Dyadn’e bağlı Zeynel köyünden
dengbêj Faruk bzlere Şakıro’nun hatıralarını anlattı. Zeynel köyünde dengbêj
Şakıro ve Bşar Amca adlı br köylü arasında şöyle br olay geçmştr:
Bişar Amca çok hastadır ve artık ömrü sona ermek üzeredir. Köy meydanındaki
cemaatin sohbetinde Şakıro’dan bahsedilir. Bişar Amca şöyle der:
-Ahh ahh! Keşke Şakıro şimdi şu taraftan çıkagelseydi de bize birkaç türkü
söyleseydi. Ömrümün son demlerinde onu dinleseydim yeterdi!
Şakıro68 Bişar Amcanın konuşmasından kısa bir süre sonra köy merkezine doğru
gelir. O gün orada toplananlara şarkı söyler, Bişar Amca da muradına erer.
Dengbêjlk Kürt toplumunda öneml br role sahptr. Farklı farklı türkü ve
destanlar, brçok toplumsal platformda dengbêjlern sesleryle dnleyclere
ulaşır. Sözlü Kürt edebyatının dengbêjlkle bre br lşks olduğuna dar genel br kabul söz konusu. Oysa araştırma sırasında da gördüğümüz gb sözlü
kültür ürünler sadece dengbêjler tarafından söylenmemektedr. Dengbêjler
hünerlern daha çok şarkı, türkü ve destan üzernden ortaya koyarlar. Bunların dışındak sözlü edebyat ürünlernden olan masal, blmece, tekerleme,
ağıt, nnn vb. türlere, lg alanlarının dışında olmalarından ötürü daha az zaman ayırırlar. Öte yandan masal, blmece, tekerleme ve dğer sözlü edebyat
ürünler günlük yaşamda sıkça kullanılır. Bu sözlü edebyat ürünler dengbêjlk dvanlarından çok ale çersnde, günlük yaşamda, oyunlarda, ş ve çalışma
hayatında, matem ve şenlklerde söylenrler. Bazen yaşlılar tarafından, bazen
de bu türler ezberleyenler tarafından söylenrler. Görüşmelermzde dengbêjler daha çok şarkı söylemek styor, bazen masal anlatmak stemyor, bazen
de masal ve dğer türler y blmedklern belrtyorlardı.
68 O dönemlerde Şakıro köy köy dolaşır ve şarkılarını köylülere söylerd, Tucî adlı köyden tesadüfen
Zeynel köyüne gelr.
41
B. KÜRDİSTAN SÖZLÜ EDEBİYAT TÜRLERİ
Brçok Kürt yazar ve araştırmacı eserlernde Kürdstan sözlü edebyatının sınıflandırılması le lgl fkr ve düşüncelern açıklamıştır. Bz sznle sözlü edebyat sınıflandırmalarından ksn paylaşacağız.“Ortaokul Kürt Dl ve Edebyatı
Ders Ktabı”nın69 açıklamasına göre sözlü edebyat yed türe ayrılmıştır:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Atasözleri
Mani
Masal
Tekerleme
Bilmece
Deyim
Destan
Pertev’e70 göre halk edebyatı eserlernn türler şu şekldedr:
1. Yaratıcısı belli olmayan eserler/Anonim
a) Düzyazı eserleri/ Mensur
Atasözleri
Deyim
Efsane
Masal
Halk Hikayeleri
Fıkra
Menkıbe
b. Manzum Eserler
Destan
Bilmece
Tekerleme
Heyranok-Dilok (lirik)
Mani
Uzun hava
Ağıt-ninni
Halk şarkı ve türküleri
2. Yaratıcısı Belli Olan Eserler
a. Dengbêjlik Edebiyatı
69 Tarf Vakfı, 2011, s 47.
70 Mardn Artuklu Ünverstes Kürtçe ders notları, Ramazan Pertev tarafından hazırlanmıştır.
42
Kahramanlık, savaş, matem, lrzm, man, yayla türküler, atışma, ş yapılırken
söylenen türküler vb. çerr.
b. Tekke (Dini -Tasavvufi) Edebiyatı
Tevhd, Münacat, Na’at, Hcretname, Hlye (peygambern kşsel özellkler, gym ve kuşamının anlatıldığı tür), Mracye, Mehtername/ Şefaatname,
Mahşername, Cengname, Maktel (br kşn öldürülmes üzerne), Methye,
Menkıbe, Mevlt, Pendname/Nashatname, Nevrozye.
Yukarıdak k sınıflandırma arasında ayrıntı bakımından farklılıklar vardır.
Pertev’n sınıflandırması orta öğretm ders ktabına göre daha ayrıntılıdır.
Bu ktapta yapacağımız sınıflandırma derlememzn sonucu çn açıklayıcı
olacaktır. Hem araştırma amacımız hem de alandan elmze geçen blgler,
bu sınıflandırmanın oluşmasını sağladı. Araştırmamızda daha çok çocuklar
çn eğtm materyal olacak eserler üzernde durduk. Bu nedenle çoğunlukla
masal, blmece, tekerleme, nnn, oyun, payzok (güz ezgs), atasözü, deym
vb. türler derlend. Bu ktapta çocuk edebyatı çerçevesnde derlenen eserler
üzernde durularak örneklerle açıklanmaya çalışılacaktır.
1. Masal (Çrok)
Çîrok sözcüğünün karşılığı olarak masal sözcüğünün kullanılmasına dar sahadan edndğmz zlenmler burada paylaşacağız, fakat bundan önce Kürt
yazar ve araştırmacıların bu konu hakkındak fkr ve düşüncelern, daha sonra da Pertev71 tarafından mukayese edlen blgler paylaşmamız gerekmektedr. Kürt lteratüründe çîrok üzerne bazı tartışma ve fkr ayrılıkları vardır. Bu
tartışmalardan bazıları şunlardır: Fırat Cewherî şöyle der: “…şmdk zamanda
sanatın bu türü çn ‘çîrok’ adını ya da güney Kürtlernn söyledğ gb kısa
hkaye (kurteçîrok) adını seçyorum ve bu yüzden de bu adı kullanıyorum.
Hawar (1932-1943), Ronahî (1942-1945), Roja Nû (1943-1946), Hêvya Welêt
(1963-1965), Çya (1965-1970), Hêvî (1983-1992) ve başka brçok esk ve yen
dergde ‘çîrok’ adı kullanılmıştır. Bununla brlkte Fuat Temo tarafından yazılan
ve lk hkaye kabul edlen eser Rojî Kurd’te (1913) yayınlanınca çîrok (hkaye)
başlığı le yayınlanmıştır. Her ne kadar Esk Sovyet Kürtler ‘hkaye’ adı dışında
serhat (anı-serüven) kullanmışlarsa da, İnglzcedek story ya da short story gb,
hkaye, kısa hkaye, sergüzeşt ve serüven de kapsıyordu bu sözcük.
Cewherî şöyle devam edyor: Şöyle de br gerçek var k çîroku brçok kş Türk-
71
Pertev, 2008, s 88-89.
43
çedek masal ya da İsveççedek saga olarak anlamaktadır. Kürdstan’ın brçok
bölgesnde nsanlar masal çn çîrok adını kullanmaktadırlar. Fakat bazı yerlerde çîrçîrok adı da kullanılmaktadır. Bu term Hawar’da da kullanılmıştır.
Her ne kadar brçok bölgede ‘çîrok’ ve ‘çîrçîrok’ aynı anlamda kullanılsa da
bu termler arasındak fark açıktır. Çîrok sözü günlük hayatta, sosyal letşmlerde, halk dlnde sıkça kullanılır. Br kş kend hayatından veya br başkasının hayatından bahsetmeye başladığında dnleyen kş soru sormaya devam
ederse anlatan kş, “hkayeler epey uzundur” ya da “bu hkaye uzun” ya da
“bu hkaye epey uzun” der.
Bu konuda Rohat Alakom şöyle demektedr: Şüphesz sözlü kültür folklorunda
en büyük zengnlklerden br çîroklardır (burada masal). Masallar folklorun br
parçasıdır, yazarları bell değldr, halk kend yaratmıştır. Bazen peryodk yayınlarda masal (çîrok) anı, serüven yerne kullanılmaktadır, fakat bu doğru değldr, çünkü anı yazarları belldr; anı, modern eserlerdendr, konu ve çerkler
bakımından masaldan ayrılırlar. Bu nedenle bu durum smlendrmede büyük
br karmaşıklığa neden olmaktadır. Bazen bu k esere de masal (çîrok) denyor.
Zeynelabdn Zınar’a göre; aslında, halk eserler olan çîrok (hkaye) ve çîrçîrok
(masal) brbrnden türemş türlerdr, fakat aralarında şöyle br fark bulunmaktadır, hkayenn temelnde gerçek br olay vardır, halk arasında söylenegelmesyle şekl olarak bazı değşmlere uğramıştır. Örnek verecek olursak; bazı
hkayelerde padşah, kral ve sultan smlerne denk gelyoruz. Bu smlerden az
çok hkayenn meydana geldğ zamanı tahmn edeblyoruz. Fakat masallarda gerçek br olay yoktur. Fantez ve taslağının km tarafından oluşturulduğu
ve km tarafından yaratıldığı blnmemektedr. Kürdstan’ın bazı bölgelernde
masal (çîrçîrok) çn çîvanok, çîrvanok, xeberoşk adları da kullanılmaktadır.
Araştırmamıza göre, halk arasında, genellkle hkayeler çn “çîrok, çîronek,
çîrnok, hîkyat, xebrîşok, dîlok, sonk, sank, estanîka (Zazaca)” söylenmektedr.
Bz de Kürt yazar ve araştırmacıları gb çîrok çn masal sözcüğünü kullanacağız. Kürt toplumunda “fabl” sözcüğü kullanılmamaktadır, değerlendreceğmz masallar genellkle fabl türündedrler. Bz de fabl yerne çîrok (masal)
sözcüğünü kullanacağız. Kürt masalcılığında masallara genellkle şu şeklde
başlanır:
Zamanın birinde,
Yağsın bütün hayır ve güzellikler dinleyenlerin üzerine.
Konu komşular da,
Sefil ve yoksullar da,
44
Yolcularla göç yollarına düşmüşler de payını ala.
Şenglo, bi koşu al baltayı!
Menglo, bi koşu al kazmayı!
Haza maza, buzağılar girmiş sazlığa,
Bir de soğan varsa, doyamazsın keledoşun tadına.
Bu sözlerle hem masalı anlatacak kşnn motvasyonu artar, hem de masala
başlarken dnleyclern lgsnn anlatılana çeklmes sağlanır.
Kürt toplumunda şarkı-türkü ve masallar en çok akşamları söylenr ve anlatılır; gün çersnde, çalışma saatlernde ya da dğer olay ve faalyetler sırasında türkü/gazel (klam) dışında, aşk şarkıları (dîlok) ve uzun hava (lawîk)
gb pek çok sözlü edebyat ürünü de aktarılır. Şarkı-türkü ve masalların
sürelerne göre tüm ahal, bazen her gün, bazen de k ya da üç günde br
toplanıp mecls kurar. Sohbet edlen dvanlar, ya toplumca tanınan, saygı gören kmselern evnde ya da ortak kullanıma açık yerlerde kurulur. Bu düzen
daha çok dengbêjler çndr. Masal anlatımı çn kurulan dvan, dengbêjlk
çn kurulana göre daha küçüktür. Masal anlatan veya şarkı-türkü söyleyen
kş tarafından kurulan dvanda sohbet, çay ve kahve kramları eşlğnde gecenn lerleyen saatlerne kadar devam eder. Masal ve destanların anlatımı,
bazen uzunluklarına göre dört, altı veya on gece, bazen de çerk ve konularına göre sabaha kadar devam etmektedr. Bu etknlklerle aynı zamanda
farklı sosyalleşme alanları da yaratılmış olur; brçok kşnn br araya gelmesyle günlük yaşama dar toplumsal meseleler konuşulurken sorunlar çn
brlkte çözüm aranır ve ortak kararlar alınır. Bu durum, şarkı ve türkülern
arasında ya da özel toplantılarda, çoğunluklada dengbêjlern kurduğu dvanlarda gerçekleşr. Bu etknlk aynı zamanda komünal yaşamın gösterges
olarak da değerlendrleblr.
45
Görsel 8. Masal anlatıldığında çocuklar masalcıyı dnlemektedr, Ewcî köyü, Iğdır, Temmuz 2014.
Kuzey Kürdstan’da masal anlatıcılığı; teknolojnn gelşmes, moderntenn
etks ve letşm araçları nedenyle esks kadar güçlü değldr. Araştırmayı
yürüttüğümüz bölgelerde sözlü kültürün kaybolma tehlkes le karşı karşıya
olduğunu gördük.
Her bölgede dengbêj ve çîrokbêj olarak tanınan kmseler vardır. Bu kşler
söyleyş ve anlatım açısından kendlern gelştrr ve zamana ayak uydururlar.
Araştırmamızda görüşme yaptığımız kşlern yaklaşık %80’ hem şarkı-türkü
ve masalların söylenldğn ve anlatıldığını görmüş, hem de bunlar hakkında
genş blg vereblecek durumdadır. Hatta bazıları, esk dönemlerden söz edp
kültürel aktarımın neden ve nasıl oluştuğunu açıklayablecek blgye sahpt.
Sözlü edebyat ürünlern tanıma ve blme düzey yaşa göre değşmektedr. Bu
durum, 40-60 yaş arasındaklerde yüksek, 20-40 yaş arasındaklerde düşük,
10-20 yaş arasındaklerde se oldukça düşük ya da hmal edleblr düzeydedr.
46
Görsel 9. Hakme Adındak Anne Masal Anlatmaktadır, Sadbey Köyü, Dyadn, Ağrı, Temmuz, 2014.
Çocuklar çn söylenen Zazaca, Kurmancca ve Süryance masalların konuları
brbrne çok benzemektedr. Kuzey Kürdstan’da çocuklar çn söylenen masalların kahramanı genelde hep ‘tlk’dr. Ntekm onlarca tlk masalı topladık.
Bu durum Süryan dl çn de geçerldr. ‘Çocuk masalları’ olarak adlandırsak
da bunları yetşknler de dnlemektedr. Aşağıda Kürtçenn Zazaca ve Kurmancca lehçelernde k masal örneğ verlecektr. Bu k masalda da tlk ve
tlknn özellkler anlatılmıştır.
Kürtlern sözlü edebyatında brçok masal her bölgede farklı br varyantta
söylenmektedr. Şengê ve Pengê (Dyarbakır), Şenglo-Menglo (Serhat) ve
Zeng ve Beng (Behdnan) adlı masallarda olduğu gb, konu aynıdır fakat anlatım farklıdır.
Şengê ve Pengê (Dyarbakır)
“Şeng’im (Neşeli) benim, Peng’im (Durgun) benim,
Anneniz yaylaya gitmiş,
Melengiç yaprağı yemiş,
Memelerine süt dolmuş,
Acele edin, çabuk gelin içmeye.”
47
Şenglo - Menglo (Serhat)
Şengil, Mengil, Qaliçengil,
Çıkmışım yaylalara,
Kıymık girmiş dişlerimin arasına,
Süt dolmuş memelere
Anneniz geldi sizi beslemeye
Açın kapıyı.
Zeng ve Beng (Behdnan)
Zeng’im benim, Beng’im benim,
Yaylaya gitmişti anne,
Ot yemişti dişleriyle,
Süt gelmiş memelerine,
Açın kapıyı annenize,
Anneniz geldi sizi beslemeye.
Nine ve Tilkinin Masalı72
Evvel zaman içinde bir köyde yaşlı bir nine varmış. Bu yaşlı nine her sabah kalkar,
koyunlarının sütünü sağar ve ocaklığa bırakırmış. Ama bir tilki ninenin başına bela
olmuş, her sabah ninenin sütünü alıp içiyormuş. Bu böyle günlerce sürmüş. Artık
nine bu duruma dayanamamış. Eline orağını almış ve sütünün nöbetini tutmaya
başlamış. Gece yarısına doğru nine bir bakmış ki dış kapı yavaş yavaş açılıyor. Gelen
bir tilkiymiş ve süte doğru gidiyormuş. Nine bu sefer izin vermemiş; yavaşça tilkiye
yaklaşmış ve orağı tilkinin kuyruğuna vurmuş. Tilki ninenin elinden kurtulmuş ama
artık kuyruksuzmuş.
Tilki arkadaşlarının yanına gidince arkadaşları tilkiyle dalga geçmeye başlamışlar:
“Kağruk, mayruk, kopukkuyruk! Nerden geldin, nereye gidersin?”
Tilki bu halinden utanmış. Kuyruğunu eski haline döndürmek için ninenin yanına
gitmiş.
Tilki: “Nine, Nine! Tilki Amcanın kuyruğunu ver ki arkadaşları ‘Kağruk, mayruk,
kopukkuyruk! Nerden geldin, nereye gidersin?’ demesinler.
Nine: “Git, bana koyunlardan süt getir.”
Tilki koyunların yanına gitmiş.
Tilki: “Koyun, Koyun! Süt ver, sütü nineye vereyim. Nine, Tilki Amcanın kuyruğunu
versin ve artık arkadaşlarım bana ‘Kağruk, mayruk, kopukkuyruk! Nerden geldin,
nereye gidersin?’ demesinler.”
72 Btls, Kesrk,Hêrvês, Nurullah Demr, Zelha Demr, 2014.
48
Koyun: “Git ormana, bana ağaç yaprakları getir.”
Tilki ormana gitmiş.
Tilki: “Orman, Orman! Bana ağaç yaprakları ver, yaprakları koyuna vereyim. Koyun
süt versin, sütü nineye vereyim. Nine, Tilki Amcanın kuyruğunu versin ki arkadaşları
‘Kağruk, mayruk, kopukkuyruk! Nerden geldin, nereye gidersin?’ demesinler.”
Orman: “Git, bana demirciden orak getir.”
Tilki, demircinin yanına gitmiş.
Tilki: “Demirci, Demirci! Bana orak ver, orağı ormana vereyim. Orman yaprak versin,
yaprağı koyuna vereyim. Koyun süt versin, sütü nineye vereyim. Nine, Tilki Amcanın
kuyruğunu versin ki arkadaşları ‘Kağruk, mayruk, kopukkuyruk! Nerden geldin,
nereye gidersin?’ demesinler.”
Demirci: “Git, bana yumurta getir.”
Tilki, tavuğun yanına gitmiş.
Tilki: “Tavuk, Tavuk! Bana yumurta ver, yumurtayı demirciye vereyim. Demirci orak
versin, orağı ormana vereyim. Orman yaprak versin, yaprakları koyuna vereyim. Koyun
süt versin, sütü nineye vereyim. Nine, Tilki Amcanın kuyruğunu versin ki arkadaşları
‘Kağruk, mayruk, kopukkuyruk! Nerden geldin, nereye gidersin?’ demesinler.”
Tavuk: “Git, bana tarladan buğday getir.”
Tilki tarlaya gitmiş.
Tilki: “Tarla, Tarla! Bana buğday ver, buğdayı tavuğa vereyim. Tavuk yumurta versin,
yumurtayı demirciye vereyim. Demirci orak versin, orağı ormana vereyim. Orman
yaprak versin, yaprakları koyuna vereyim. Koyun süt versin, sütü nineye vereyim.
Nine, Tilki Amcanın kuyruğunu versin ki arkadaşları ‘Kağruk, mayruk, kopukkuyruk!
Nerden geldin, nereye gidersin?’ demesinler.”
Tarla: “Git ineğin yanına, bana gübre getir.”
Tilki, ineğin yanına gitmiş.
Tilki: “İnek, İnek! Bana gübre ver, gübreyi tarlaya vereyim. Tarla buğday versin,
buğdayı tavuğa vereyim. Tavuk yumurta versin, yumurtayı demirciye vereyim.
Demirci orak versin, orağı ormana vereyim. Orman yaprak versin, yaprakları koyuna
vereyim. Koyun süt versin, sütü nineye vereyim. Nine, Tilki Amcanın kuyruğunu
versin ki arkadaşları ‘Kağruk, mayruk, kopukkuyruk! Nerden geldin, nereye gidersin?’
demesinler.”
İnek: “Git samanlığa, bana saman getir.”
Tilki samanlığa gitmiş.
Tilki: “Samanlık, Samanlık! Bana saman ver, samanı ineğe vereyim. İnek gübre
versin, gübreyi tarlaya vereyim. Tarla buğday versin, buğdayı tavuğa vereyim. Tavuk
yumurta versin, yumurtayı demirciye vereyim. Demirci orak versin, orağı ormana
vereyim. Orman yaprak versin, yaprakları koyuna vereyim. Koyun süt versin, sütü
nineye vereyim. Nine, Tilki Amcanın kuyruğunu versin ki arkadaşları ‘Kağruk, mayruk,
kopukkuyruk! Nerden geldin, nereye gidersin?’ demesinler.”
Samanlık: “Yağmur yağıyor, damdan su damlıyor.”
49
Tilki dama çıkmış, bir orada, bir burada zıplamaya başlamış. Tüm bozuk yerleri
düzeltmiş ve samanlığın yanına tekrar gitmiş.
Samanlık saman vermiş, o da samanı ineğe vermiş. İnek gübre vermiş, o da gübreyi
tarlaya vermiş. Tarla buğday vermiş, o da buğdayı tavuğa vermiş. Tavuk yumurta
vermiş, o da yumurtayı demirciye vermiş. Demirci orak vermiş, o da orağı ormana
vermiş. Orman yaprak vermiş, o da yaprakları koyuna vermiş. Koyun süt vermiş, o
da sütü nineye vermiş. Nine tilkinin kuyruğunu nakışla, renkli çiçeklerle bezemiş ve
koptuğu yerden dikmiş.
Nine: “Git arkadaşlarının yanına. Artık sana ‘Kağruk, mayruk, kopukkuyruk! Nerden
geldin, nereye gidersin?’ demesinler.”
Tilki arkadaşlarının yanına gittiğinde, süslü kuyruğundan ötürü keyifle hoplayıp
sıçramış.
Tilkinin Arkadaşları: “Tilki!”
Tilki: “Efendim?”
Tilkinin Arkadaşları: “Bu güzel kuyruğu nereden buldun böyle?”
Tilki onunla dalga geçen arkadaşlarından öcünü almak istemiş ve şöyle demiş:
“Göçebelerin vadisine gittim, orada bir göl vardı. Kuyruğumu suya sokup sabaha
kadar bekledim. Kalktığımda kuyruğumu böyle süslenmiş buldum.”
Tilkinin Arkadaşları: “Biz de bu akşam o göle gidelim ki bizim de kuyruklarımız
süslensin.”
Tilkinin tüm arkadaşları o akşam göçebelerin gölüne gitmişler ve kuyruklarını suya
sokup sabaha kadar beklemişler. Tilki de bu arada köye gidip kendini çocuklara
göstererek göçebelerin gölüne doğru kaçmaya başlamış. Köyün çocukları tilkinin peşine
takılıp göle kadar gelmişler. Tilkinin arkadaşları çocukları gördüklerinde debelenmişler
ama nafile. Meğer su donmuş. Kuyruklarını donmuş suda bırakan tilkiler can havliyle
kaçmışlar.
Tilkinin Arkadaşları: “Hani, bize kuyruklarımızın süsleneceğini söylemiştin? Bizim
kuyruklarımız tümden koptu.”
Tilki: “Siz benimle dalga geçtiniz, ben de öcümü aldım.”
Kürt kültüründe, sözlü edebyat ürünler sürekl korunmuştur. Aktarılarak
ve ezberlenerekgünümüze kadar ulaşmışlardır. Bu araştırmamızda, Şengê ve
Pengê masallarında olduğu gb, tüm Kürdstan’da blnen ve hala anlatılan
Pîrê û Rovî (Tlk ve Nne) masalı da kaydedlmştr.Daha öncek araştırmalarda da, dğer masallarda olduğu gb, Tlk ve Nne73 masalı da kaydedlmştr.
73
50
Pîrê û Rovî
Yaşlı br kadın her gün sütünü toplar ve br tencereye koyar. Tlk de her gün gelr ve onun sütünü çer.
Yaşlı kadın br gün pusuya yatar. Tlk gelr sütü çer, yaşlı kadın kuyruğundan tuttuğu gb keser, tlk
seke seke oradan kaçar. Tlk arkadaşlarının yanına gder, onlar da şöyle derler alay ederek: -Hutoz,
Bu masal yaklaşık yetmş yıl kadar önce Kürt araştırmacı ve folklorcu Hecyê
Cndî tarafından kaydedlmştr. Yetmş yıl önceyapılan derleme çalışmasınmtoz, kuyruğu burnunda (poçk ser poz). Tlk utanır ve yaşlı kadının yanına gelr, şöyle der: Yaşlı kadın
kuyruğumu ver arkadaşlarımın yanına varayım. O da şöyle der: Gt sütümü getr. Tlk keçnn yanına
gder, şöyle der: Keç, yaşlı kadına süt ver, o da kuyruğumu versn arkadaşlarımın yanına gdeym.
Oda şöyle der, - Ağacın yanına gt, ağaç meşe yaprağı versn, ben de meşe yaprağını yyeym, sonra
sana süt vereym sen de sütü yaşlı kadına götür sana kuyruğunu versn, arkadaşlarının yanına gt. tlk
ağacın yanına gder ve : Ağaç, meşe yaprağı ver, meşe yaprağını keçye vereym, keç süt versn, sütü
yaşlı kadına vereym, yaşlı kadın kuyruğumu versn, arkadaşlarımın yanına gdeym. Ağaç da: - Gt su
getr ve üzerme dök. sana meşe yaprağı vereym, meşe yaprağını keçye ver, keç sana süt versn, sütü
yaşlı kadına ver, yaşlı kadın sana kuyruğunu versn, arkadaşlarının yanına gt. Tlk suyun yanına gder
ve şöyle der:- Su, ağacın yanına gel, ağaç meşe yaprağı versn, meşe yaprağını keçye vereym, keç
süt versn, sütü yaşlı kadına vereym, yaşlı kadın kuyruğumu versn, arkadaşlarımın yanına gdeym.
Su da şöyle söyler: Gt kızları getr üzermde dans etsnler, bende ağacın yanına gdeym, ağaç meşe
yaprağı versn, meşe yaprağını keçye ver, keç sana süt versn, sütü yaşlı kadına ver, yaşlı kadın sana
kuyruğunu versn, arkadaşlarının yanına gt. Tlk kızların yanına gder ve şöyle der: Kızlar, gelp suyun
üstünde dans etmenz lazım, su ağacın yanına gtsn, ağaç meşe yaprağı versn, meşe yaprağını keçye
vereym, keç süt versn, sütü yaşlı kadına vereym, yaşlı kadın kuyruğumu versn, arkadaşlarımın
yanına gdeym. onlar da şöyle der: Gt ayakkabı getr, suya gdelm ve dans edelm, su ağaca gtsn, ağaç
meşe yaprağı versn, meşe yaprağını keçye ver, keç sana süt versn, sütü yaşlı kadına ver, yaşlı kadın
sana kuyruğunu versn, arkadaşlarının yanına gt. Tlk şmd de ayakkabıcının yanına gder ve şöyle
der: Ayakkabıcı ayakkabı dk, ayakkabıları kızların ayağına gydreym, kızlar suyun üzernde eğlence
yapsınlar, su ağacın yanına gtsn, meşe yaprağını versn, meşe yaprağını keçye vereym, keç süt versn,
sütü yaşlı kadına vereym, yaşlı kadın kuyruğumu versn, arkadaşlarımın yanına gdeym. O da gt
yumurta getr der. Tlk tavukların yanına gder ve şöyle der: Tavuk yumurta ver, yumurtayı ayakkabıcıya
vereym, ayakkabıcı ayakkabı dksn, ayakkabıları kızların ayağına gydreym, kızlar suyun üstünde
eğlence yapsın, su ağacın yanına gtsn, meşe yaprağını versn, meşe yaprağını keçye vereym, keç
süt versn, sütü yaşlı kadına vereym, yaşlı kadın kuyruğumu versn, arkadaşlarımın yanına gdeym.
Onlar da: Gt bze yem getr, der. Tlk harman yernn ağasına gder ve şöyle söyler: Bana braz mısır
ver, mısırı tavuklara vereym, tavuklar yumurta versn, yumurtayı ayakkabıcıya vereym, ayakkabıcı
ayakkabı versn, ayakkabıları kızların ayağına gydreym, kızlar suyun üzernde dans etsn, su ağacın
yanına gtsn, meşe yaprağını versn, meşe yaprağını keçye vereym, keç süt versn, sütü yaşlı kadına
vereym, yaşlı kadın kuyruğumu versn, arkadaşlarımın yanına gdeym. Gel bana harmanda yardım
et sana mısır vereym, mısırı tavuklara ver, tavuklar yumurta versn yumurtaları ayakkabıcıya ver,
ayakkabıcı ayakkabı versn, ayakkabıları kızların ayağına gydr, kızlar suyun üstünde dans etsn, su
ağaca gtsn, ağaç meşe yaprağı versn, meşe yaprağını keçye ver, keç sana süt versn, sütü yaşlı kadına
ver, yaşlı kadın sana kuyruğunu versn, arkadaşlarının yanına gt. Tlk harmana grer ve harmanı
düzenler, o da tlknn önünü mısırla doldurur. Tlk mısırları getrp tavuklara atar, tavuklar mısırları
yer. Her br br yumurta getrp verr. Yumurtaları alır ve ayakkabıcıya götürür, ayakkabıcı ayakkabıları
dker, tlkye verr. Tlk ayakkabıları götürüp kızların ayağına gydrr, kızlar gder suyun üstünde eğlence
yaparlar. Su ağaca gder, ağaç meşe yaprağı verr, keç gelp yaprağı yer, süt verr. Sütü alıp yaşlı kadına
verr, yaşlı kadın kuyruğunu zllerle boncuklarla ve düğmelerle süsler ve kuyruğu tlkye verr. Tlk
arkadaşlarının arasına gder. Arkadaşları şunları der: Şu tlkye de bakın, önceden alay edp; Hutoz,
mtoz, kuyruğu burnunda (poçk ser poz) derdk, şmd de kuyruğunu zller süslerler doldurmuş. Tlkye
şöyle derler: Sen onları nereden getrdn? Tlk der: Gdn kuyruğunuzu sabaha kadar suyun çnde
bekletn, kuyruğunuz zller süslerle dolacak. Tlkler kalkıp gderler, kuyruklarını sabaha kadar suyun
çne sokarlar. Kuyruklarının etrafını buz tutar. Artık buzdan çıkamazlar. Onlar çeker, ama kuyrukları
gelmez. Şöyle derler: Şmd kuyruklarımız süslerle dolmuştur bu yüzden çıkmıyor. Adamlar suya gelr
ve göletn tlk dolu olduğunu görürler, şöyle derler: Geln gdp köpekler getrelm. Gdp köpekler
getrrler. Tlkler köpeklern geldğn gördüklernde oradan kaçarlar, kuyrukları kopar, arkadaşlarının
yanına gderler. Arkadaşları şöyle der;
-Hutoz, mtoz, kuyruğu burnunda (poçk ser poz). der.H. Cndî ktabının orjnalnden alınmıştır. Bknz.
Cndî H. 2011.
51
dan sonra, araştırmamızın sonucunda anlaşılıyor k, Kürtler,yasaklara ve zorluklara rağmen sözlü kültürlern korumuşlardır. “Pîrê û Rovî (Nne ve Tlk)”
adıyla verlen k masal örneğne bakılacak olursa, k masal arasında büyük
değşklklern olmadığı görülecektr.
Tlk ve Nne masalının nakaratı-1940
Tlk ve Nne masalının nakaratı-2014
...Tlk mısırları getrp tavuklara atar,
tavuklar mısırları yer.
...Tlk dama çıkmış, br orada, br burada zıplamaya başlamış. Tüm bozuk
yerler düzeltmş ve samanlığın yanına tekrar gtmş.
Her br br yumurta getrp verr. Yumurtaları alır ve ayakkabıcıya götürür,
ayakkabıcı ayakkabıları dker, tlkye
verr. Tlk götürüp kızların ayağına
gydrr, kızlar gder suyun üstünde
dans ederler, su ağaca gder, ağaç meşe
yaprağı verr, keç gelp yaprağı yer, süt
verr. Sütü alıp yaşlı kadına verr, yaşlı
kadın kuyruğunu zllerle, süslerle ve
düğmelerle süsler ve kuyruğu tlkye
verr, tlk arkadaşlarının arasına gder.
Arkadaşları: “Şu tlkye de bakın, önceden alay edp‘Hutoz, mtoz, kuyruğu
burnunda (poçk ser poz)’ derdk, şmd de kuyruğunu zller süslerle doldurmuş.” Tlkye şöyle derler...
Sovyet Kürtlernn kayıtlarından alınmıştır.
Samanlık saman vermş, o da samanı
neğe vermş. İnek gübre vermş, o da
gübrey tarlaya vermş. Tarla buğday
vermş, o da buğdayı tavuğa vermş.
Tavuk yumurta vermş, o da yumurtayı demrcye vermş. Demrc orak
vermş, o da orağı ormana vermş.
Orman yaprak vermş, o da yaprakları
koyuna vermş. Koyun süt vermş, o
da sütü nneye vermş. Nne tlknn
kuyruğunu nakışla, renkl ççeklerle
bezemş ve koptuğu yerden dkmş.
Nne: “Gt arkadaşlarının yanına. Artık sana ‘Kağruk, mayruk, kopukkuyruk! Nerden geldn, nereye gdersn?’
demesnler.”...
Serhat Bölgesnde kaydedlmştr.
Heps Sana (Senn) Olsun (Wa pêro to rê bo) 74
Derler ki: Kurt, ayı ve tilki
Birbiriyle kardeş olmuş,
Birlikte çıkmışlar ava,
E, ayının cüssesi iridir kardeş.
Eski kardeşlik de kardeşlikmiş.
74 Tuncel , Ovacık, Reşo Memed, 2014.
52
Üç kafadar kuyruk kaldırmış,
Tilkinin gittiği yoldan gidiyorlarmış.
Tilki kendi kendine söylenmiş:
“Şimdi ben nasıl yapayım da
Bu ölü hayvanları bize paylaştırayım.
Ayı çok yer,
Kurt obur obur yer.
Hiçbir şey kalmaz ki bana.”
Tilki demiş:
“Ayı kardeş, gel bu ölü hayvanları
Paylaşalım kardeş gibi,
Herkes kendine göre yesin,
Kimse kimsenin hakkını yemesin.”
Ayı hırslanmış, ama belli ettirmemiş.
“Paylaştır tilki kardeş” demiş.
Tilki: “Kurt kardeş çok eziyet çekmiştir,
O paylaştırsın bize.” demiş.
Kurt kuyruğunu havaya kaldırmış.
Sormuş: “Paylaştırayım mı?”
Ayı, “Haydi bakayım, paylaştır kardeş.” demiş.
“Ölü hayvanlardan biri bana,
Biri tilki kardeşe,
Biri de sana.
Birbirimizin kardeşiyiz,
Herkes yesin kendine göre.” demiş.
Ayı hırslanmış, üstüne bir de homurdanmış.
Pençesini kurdun kulağına vurmuş.
Kurdun canı tek darbede gidivermiş.
Ayı tilkiye dönüp şöyle demiş:
“Paylaştır tilki kardeş şunları bize.”
Tilkinin bacakları titremiş,
“Ayı kardeş, neyi paylaştırayım?
Sen bizim büyük kardeşimizsin.
Bunlardan biri sabah kahvaltındır,
Biri öğle yemeğin,
Biri de akşam yemeğindir.” demiş.
“Tilki kardeş, bu adalet nerden aklına geldi?” demiş ayı.
“Kardeşimizin kuyruğundan.” demiş tilki.
53
“Kardeşimiz adaletle paylaştı,
Sen kızdın, kardeşimiz cansız kaldı.
Eğer ben de; iki sana, bir banadır, dersem,
Ben de cansız kalırım.
Hepsi sana olsun, yoktur paylaşmak.”
Çocuklar k veya üç yaşından tbaren masal dnleyeblrler. Her ne kadar tam
olarak anlamazlarsa damasallardan hoşlanırlar. Sadece masallar değl bütün
folklork eserler temelde dört fonksyona sahptr: Güzel vakt geçrme fonksyonu, eğlence ve brlktelk; adetler ve toplumsal değer ve yapıların güçlenmesn destekleyen fonksyon; eğtm ve başka br kuşak çn aktarım fonksyonu; toplumsal değerlern baskı ve zorluklardan kurtulma ve bu baskı ve
zorluklar karşısında deşarj olmayı sağlayan fonksyon.75 Bu konuda Alakom’un
görüşler şöyledr: “Kürtlern masalları çok eğtc ve öğretcdr. Bu masallarda; zorluk, çareszlk, fakrlk ve yoksulluk karşısında; hayal kahramanların
görülmemş ve duyulmamış çabalarını görmekteyz. Bu eserlerde ylk-kötülük, güzellk-çrknlk ve temzlk-pslk arasındak savaş gt gde sertleşr,
her ne kadar stenmeyen br şey olsa da bu masallar bazen ölüm ve öldürme
le btrleblr. Kürt masallarında sunulan, devler, gürültü patırtılar, serüven,
olay ve büyük maceralar br taraftan da ayna gb toplumun acılarını, durumunu ve üzüntülern göstermekte, nsan letşm ve etkleşmlern göz önüne sermektedrler. Yaşam üzerne brçok bakış açısı, örf, adet, gelenek ve karakter Kürt masallarında yer ednmştr. Toplum sanatsal br yolla, masalların
dl le yüzyıllık stek, umut ve hayallern toplum çn yenden şekllendrp
sunmuştur. Toplum uzun yıllar boyunca bnlerce masal yaratmış ya da zaman
sanatsal htyaçlarımızı yerne getrmş, bz doyurmuştur. Kürt masalcılığı,
gerçek hayatta olmasa da, hç olmazsa bzler çn kurmaca br dünyayı hedye
olarak bırakmıştır.
Kürtçe masalcılığının çerğne göz attığımızda brbrnden farklı brçok konu
ve motfn yer aldığını görürüz. Motflern zengn oluşu bze toplumun her
şeklde kendn masalların konusu çne yedrdğn, kendn konulardan br
olarak yansıttığını gösterr. Kısacası toplumla masalı brbrnden ayırmamız,
koparmamız mümkün değldr.”76
Yukarıda da açıklandığı gb sözlü edebyatta, Kürt toplumu çn öğüt ve nas75 Pertev, 2008.
76 Alakom, 1994, s. 8.
54
hatler önemldr, fakat bz onların öğretc tarafını ele alacağız. Bu bağlamda
çocuklara anlatılan masallar öneml br role sahptr. Bu durumu sözlü edebyatın bütün türlernde; çoğunlukla masal, anı ve şarkılarda görmek mümkündür. Kürt masalları, konusunu daha çok yaşanmış toplumsal olaylardan alır.
Bütün anlatı platformlarında bu toplumsal konular değerlendrlr. Blmsel
araştırmalara77 göre masalların anlatımı çocukların sosyalleşmes açısından
olumlu br etkye sahptr. Çocukların, masalların yardımıyla “kend” ve “dğer
kşler” le olan etkleşmlernde gelşme gözlemlenr. Masal kültürün aktarılmasında, sözlü edebyat ürünü olarak öneml br role sahptr.
2. Atasözler
Atasözler genellkle her bölgede aynı şeklde söylenmezler. Bölgeler arasında
küçük bçmsel farklılıklar görülürken anlam bakımından herhang br değşm olmaz. Sosyal ve günlük yaşamda, genellkle cemaat sohbetlernde yaşça büyük kşler tarafından kullanılırlar. Atasözler de Kürtlern dğer sözlü
edebyat türler gb, genellkle nashat ve ders verme üzerne şekllenmştr.
Örnek olarak şunları göstereblrz:
•
Kötü insanlar amel etmez (çalışmaz), mezardaki ölü başını kaldırmaz.
(Behdinan)
•
Helalzade hayır görür, haramzade Allah’ından bulur. (Behdinan)
•
Hırsız hırsızdan çalınca yerle gök titrer. (Behdinan)
•
Aslan aslandır, ne dişidir, ne de erkek. (Serhat)
•
İnsan yıllık öküz olacağına, aylık inek olsun. (Serhat)
•
Bağsız köyden, koyunsuz çadırdan ve ben ben diyenden hayır gelmez. (Botan)
•
Bazılarınınki ona benzemek, bazılarınınki de ondan gelmektir. (Botan)
•
Sakla yazın taşını samanlıkta, lazım olur sana ocakta, aralıkta. (Botan)
•
Tilki etidir, ne helaldir ne haram. (Botan)
•
Dolaşan tilki yatan aslandan yeğdir. (Botan)
3. Deym
Deymler sözlü edebyat türler arasında faklı br renge sahptrler. Deymler
günlük yaşamda kullanıldıklarından, kültür kullanımı ve aktarımının br par77
Şahn, 2011.
55
çasıdır. Kürtlern sosyal yaşamında deymler, dğer sözlü edebyat ürünlerne
nazaran hem daha fazla hem de daha kolay kullanılırlar. Deymlern kullanımı dldek kültürel zengnlğ öne çıkarır. Araştırmalara göre78 deymler, toplumlar arasındak farkları ortaya çıkarır, bu yüzden floloj, halk edebyatı ve
sosyoloj gb dsplnlern araştırma alanına grer. Ayrıca deymler öğrenen
çocuklar anadln kültürel zengnlğnden haberdar olur, kültür ve öz değerlerne bağlı kalır. Kuzey Kürdstan’dak bazı deymler şöyledr:
Botan ve Behdnan Bölges79
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Kulak ardı etti
Sırtın kulağıyla dinledi
Ayağına ateşler düştü
Kafasının suları kaynıyor
Ateş almaya mı geldin
Söyler ama yapmaz (hissetmez)
Ciğerini yediğim
İdrarı duru değildir
Yarası pire yarası kadar
Serhat Bölges80
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Keşke kalbim bahçe olsaydı da önünde yaprak yaprak açsaydım
Kediye pisliğin ilaç demişler, kedi pisliğini saklamış.
Evet dünya (Ah, felek).
Gevşek eşek, sıkı gaz çıkarır.
Kimse ayranım ekşi demez.
Yiğidin öldürülmesi yumuşaktır yumuşak, kadının istenmesi sıcaktır sıcak.
Gören de don vurmuş sanacak.
Burun kıvırıyor.
Zararsız yılan
Tandır yanındaki kedi
Avlanma isteğim gelirken, tazımın tuvaleti geliyor.
Kollarını sıvadı.
Kemiğimizi yer, başkasının kapısında havlar.
Ağanın malı gider, çobanın canı yanar.
Olsa da olur olmasa da.
78 Deym, toplumun anlatı gücünü belrler. bkz. Mert, 2009.
79 Şükrü Acer Hakkar, Çukurca, Çığlı Köyü, 2014; Abdulkerm Pusat, Merkez Czre, 2014.
80 Faruk Brgül, Ağrı, Dyadn, Zeynel, 2014; Sraceddn, Muş, Sêgr, 2014.
56
•
•
•
•
•
Ölüm ihtiyarlıktan yeğdir.
Dört böbreklidir.
Haline ölüler bile güler.
Göttü, göt de gitti.
Burnu yanmıyor.
4. Tekerleme
Tekerleme halk arasında blerzok, bêhnok, zûgotnok, lhevanînok, lezgotn
ve lezvate olarak adlandırılır. Botan ve Behdnan bölgelernde se metelok
ve çîvanokolarak adlandırılır. Halk arasında eğlence amaçlı yarışmalarda kullanılır. Tekerlemeler çn dvan kurma gb br şart da yoktur, her yerde ve
her zaman söyleneblrler. Tekerlemeler; coğrafya, klm ve toplumsal olaylara
göre şekllenrler. Genellkle masalların grş kısmında yer alır ve rtml br
şeklde söylenrler. Tekerlemeler, toplumsal olayları, duygu ve düşünceler,
klm ve doğa le lgl anlamlı anlamsız lgnç kelmelerle, şrsel, ser ve rtmk br şeklde fade ederek güldürme amacı güden atışmalara ve müsabakalara vesle olur. Araştırmamızda, tekerlemelern alttürlernn de olduğunu
gördük. Bunlara örnek olarak şunları sayablrz:
1. Masal grşlernde söylenenler
2. Yarışmalar çn söylenenler
3. Oyunlar çn söylenenler
Üzernde en çok duracağımız tür; oyunlar çn söylenenler olacaktır. Oyunlar çn söylenen tekerlemeler Kürdstan Sözlü Çocuk Edebyatının başlangıcı
olarak kabul edeblrz. Kürtlern sözlü kültür zengnlğnden Kürt çocukları da paylarına düşen almış ve kend sözlü edebyatlarını oluşturmuşlardır.
Kürt çocuklarının sözlü edebyatlarını nasıl oluşturduklarını tekerleme örnekler le açıklayacağız.
Brkaç tekerleme örneğ şöyledr:
Serhat Bölges81
•
Küçük müçük yolda
Otların arasındaki güle
Tekme attım ben ona
Girdim hayırlar içine
81 İsa Akkuş, Şerefnaz Ççek, Güzel Babacan, Sevgül Akkuş, Sadrettn Karabalık, Kezban Akkuş BtlsAdlcevaz- Wêrangaz-2014.
57
•
Evin kapısı açıktır
Ekmek ve peynir üst üste dizili
Kırmızı inek dövüldü
Anası da öpüldü
•
Ha sürme ha yayık
Büyük hanımın olsa kalçası kırık
Vermedi bana oğlumu
Otur yayığa otur
•
Sefo oğul eşek nerde
Eşeğin oğlu eşek nerde
Götürmüşler eşeği divana
Başlamışlar eşeği konuşturmaya
Güçlü bıçak cepte
Keser eşeği uykusunda
Behdnan Bölges82
•
Üçer üçer sarı altının başı
Ulan haramdan doğan piç
Dünyanın dibine var git
Baktın ki öyledir
Eğer yirmi dört görmezsen
Gel kapıma sopayla
•
Rüzgar rüzgardır harmanda
Harman yeri kundura sesi olmuş
Kim ki nazar getirse
Gözleri yerinden dökülsün
•
Ben bir yumru kıl idim
Biri kuyruk
Biri b*kluk
Bu ağız gitmiş duta
Bu el gitmiş kıla
Bu ayak girmiş b*ka
82 Abdulkerm Altürk, Şırnak, Uludere, 2014.
58
•
Benim babam
Bastonlu Simo
Bastonu yedi delikli Simo
Botan Bölges83
•
Çadırımız ziftle kaldı, zift çadırımızla kaldı,
Çadırımız ziftle kaldı, zift çadırımızla kaldı.
•
Hocanın evine gittim, bir tane kırmızı elma gördüm, hocanın karısının
kolunun üzerinde.
Kolumun üzerinden bir ısırık aldım, hocanın karısının kolunun üzerindeki
elmadan.
•
Sofunun biri geldi bize, kafasında taçile, dedim:
Taç sen ne tacısın? Taç sen ne tacısın? Taç sen ne tacısın?
•
Kırk kuş ve iki kuş ve iki kukkusuyun o tarafında,
Her kırk kuş ve iki kuş ve iki kukkusuyun bu tarafından onlara seslendi,
Kırk kuş ve iki kuş ve iki kukkusuyun o tarafındakilere, “Siz kaç kuş ve
kukkusunuz?” dediler.
“Biz kırk kuş ve iki kuş ve iki kukkuyuz.” dediler.
5. Blmece
Blmeceler çn tîştanok, tîştonek, mamîk, çîvanok ve çîbenok (Zazaca) da kullanılır. Blmecelern şekllenmes ve gelşmes; klm, doğa ve toplumsal olaylara
bağlıdır. Blmecelern bölgelere göre bazen çerğ, bazen de bçm değşkenlk
gösterr. Karademr’e84 göre; Tarh olaylar, tarh kşlkler, ses takltler, stsna
durumlar, soyut ya da somut fantastk yaklaşımlar rtmk br şeklde soru tarzıyla
söylenr. Bu anonm edebyat türlerne blmece denr. Blmeceler genellkle şöyle başlar: “Br şeym var, br şeym, blmecedr, blmecem…” Tekerlemeden sonra
çocukların en çok lgl olduğu tür blmecedr. Blmeceler çocuklar arasında yarışmalar çn kullanılır. Brkaç blmece örneğ şu şekldedr:
Serhat Bölges
•
Hocakadın demiş hocakadına:
Bir sayfa gelmiş bu dünyaya,
83 Slêmanê Sofî, Czre, Dêrgul, 2014; Mhemedê Gndar, Nafye Kodak, Czre, Ernebat, 2014.
84 Karademr, 2008.
59
Yazılmaz ama yenir.
Bu nedir?
(lahana)
•
Bir şeyim var, bir şeyim,
Ketenin içine sarılı,
Ne ayak var ne topuk,
Her gün gider çeşmeye.
(testi)
•
Bir şeyim var,
Taşa vuruyorum kırılmıyor,
Suya vuruyorum kırılıyor.
Nedir?
(kağıt)
•
Üç yüz altmış altı leylek,
Yarı siyah, yarı ak
İki öküz ve on iki inekle.
Nedir bu?
(Üç yüz altmış altı gün, hem karanlık ve gecedir, hem gündüz ve aydınlıktır,
her biri diğerini takip eder, on iki inek de aydır.)
•
Hilindir milindir, oğul babadan uzundur.
(ateş ve duman)
•
Sabah gelindir, akşam sefil.
(Yıldız)
•
Kejo öküzünü havada sürer.
(yayık)
•
Karanlık gediktir, ona kar yağar.
(baca)
Behdnan Bölges
•
60
Bilmecedir bilmecem,
Kimsenin olmadığı bir dünyaya gittim,
İki koç yedim kemiksiz,
Bir ata bindim cansız.
(Çocuk, anne karnındayken ondan başka kimse yoktur, doğunca annesinin
memelerini emer; kemiksizdir, beşiğe koyarlar; cansızdır.)
•
Dünyada bir ağaçtır,
On iki dalı vardır,
Her on iki dalda birer yuva vardır,
Her yuvada otuz yumurta vardır.
(yıl)
•
Değirmene gittim
Acayip bir şeye denk geldim
Yedi baş haydut
(yengeç)
•
Yukarı hırçın
Aşağı hırçın
Parlak gözlü, uzun bıyıklı
(tavşan)
•
Uzundur dardır
Geniştir dardır
Kısadır dardır
(kolan)
•
Birşeyim var sıcak ve yumuşak
Önümüze gelince kemerini gevşet
Çok ayıptır eğer yemezsek.
(mumbar dolması)
Botan Bölges
•
Kayalıktan atarım kırılmaz, suya atarım kırılır.
(kağıt)
•
Hilindiro milindiro oğul babadan uzundur.
(eşek ve at)
61
•
Akşam gelindir, gündüz sefil.
(lamba)
•
Altından sarı, aslan adı, namerdin b*ku.
(akrep)
•
Gökyüzünün askerleri; tuttular nehirlerin etrafını, sabaha kadar teki bile
kalmadı.
(yıldızlar)
•
Gittim mirin divanına; sordum yaşlı insanlara:“Gördünüz mü siz hiç süt
veren kuş?”
(yarasa)
Kürdstan sözlü edebyatında, blmece türü dğer türlere göre, bölgeden bölgeye farklılıklar gösterr. Yukarıdak örneklerde olduğu gb bazen cevap bazen
de blmece değşmektedr. Her ne kadar blmeceler arasında farklılıklar varsa
da bunlar korunmalı ve kaybolmalarına göz yumulmamalıdır. Her farklılık
bölgenn özgünlüğünü yansıtır. Sözlü kültürde çocuklar bunları kullanır ve
kendlerne göre yenlern yaratırlar. Blmeceler dğer sözlü edebyat türler
gb eğtmde, dl ve düşünce gelşmnde ve sosyalleşmede önemldr.
6. Man
Behdnan ve Botan bölgelernde halk arasında “qese (kıssa)” olarak adlandırılan manler rtmk br şeklde söylenr. Genellkle k kş arasındak atışmaya
dayanır. Manler daha çok eleştr çn söylenr. Günlük yaşamda manlern
söylenş şekl zamana göre değşr. Manlern söylenme amacı deymlerle aynıdır. Tasvr, benzetme ve eleştr amaçlı mzah br şeklde söylenrler.
62
•
Senin neyine yiğitlik
Öldür oğul sen avda keklik
Yedi yıl yaptım çobanlık,
Yetmiş yıl da sığırtmaçlık,
Bu yüzden göğsüm ak.
•
Oğul mu diyo’n kendine,
İki kuman var diye?
Babanın tarlasını tanıdın mı,
Sabanını onardın mı?
•
Gel babamın evine yavaşça,
Aç kapıyı usulca.
Eğer ses ederse kaynana,
De ki: “Kediydi, gelmiş oyuna.”
•
Ekinler benim emeğimdir.
Bana derlerdi: Şinto er midir?
Kayalıktaki kör baykuştur,
Tandırın dibine oturur,
Boncuk dizer, kum sayar.
7. Payzok*-Prepayzok (Güz ezgs)
Hüzün türkülerdrler. Gazellern aksne gamlı duygular çerrler. Sadece sonbaharda söylenrler. Yaylaya çıkan nsanlar tarafından yayla dönüşünde bu
ezg seslendrlmektedr. Sonbahar kışın başlangıcıdır. Köylüler fazla kar ve
çetn kış şartları nedenyle 5-6 ay evlernden dışarı çıkamamaktadırlar. Dengbêjler yan yana oturur ve sırayla payzok söylerler. Payzoklar söylennce halay
çeklmez. Özellkle Hakkar bölgesnde ünlüdürler.85Enstrümansız söylenrler. Söyleyş tarzında lgnç olan, sesn gırtlaktan ve dalga dalga çıkmasıdır.
Payzokların şekllenmesnde sonbaharın getrdğ hüznün ve gelen uzun kış
mevsmnn büyük etks vardır. Konuları bakımından çeştllk gösterrler.
Serüven, macera, aşk, sevg vb. konular bell başlılarındandır. Payzokların
söylenmesnde en öneml özellk atışmadır. Kaydettğmz bütün sesler bu
şekldedr. Araştırmamızda göçebelern yer olarak blnen “Çemê Karê”de86
türküler daha çok “payzok” tarzında toplanmıştır. Payzok çoğunlukla br kş
tarafından söylenr. Bzm araştırmamızda dengbêjler daha çok atışma şeklnde payzoklarını söylüyorlardı.
Payzokların eğtmde materyal olarak kullanımı, eğtm yol ve yöntemler
açısından, hem konuların anlamlandırılması hem de çocukların fkr ve düşüncelern fade etmes bakımından önemldr. Sözlü edebyatın dğer türlernde olduğu gb payzok da Kürt kültürünün zlern taşır.
85 Çftç, 2012, s.43.
86 Payzok: (payz, sonbahar demektr) yayla dönüşünde söylenen şarkılardır. Sonbaharda
söylendkler çn hüzünlüdürler. Genelde yaşlılar söyler, br sene daha geçtğ çn yaşlanmaya
dem vururlar. Çetn geçecek kış nedenyle evlernden çıkamayacakları da br başka nedendr.
Herekol dağının yamacındak yaylalar, Pervar, Srt.
63
Payzok87
Bahardır, bahardır, bu ava dibinde
Ev sahibi seslenir; Evin hanımı!..
İşte yasta, bu acının içinde
Yok vallahi, viranedir bu, karagözlü!..
Hani yazın emeği
Sonbahardır, sonbahardır; sonbahar bana seslendi!..
Zavallı sarıldı meşe ağacının dalına
Bu dertli ev, dertli ev olasın, babası dertli olasıca, ocakla aralık arasındaki aşk
Ruh kabzalarına neden gül ve papatya koymuyorsun
Neden benden istiyorsun, neden benden istiyorsun..
Yaz gitti sonbaharın güzü ile, gitti faydasız gitti..
Başta benden istemedin, ses etmedin.
Bahar gitti, yaz gitti, ne istersin benden bu sonbaharda
Bu sonbahar bana seslenirsin Ey karagözlü!..
Payzok88
Haydi, kaldırın da… görelim gelini…
Tez kaldırın da… görelim güzeli…
Haydi, yârin örtüsünü… kaldırın üstünden oy yârin…
Haydi, yârin örtüsünü… kaldırın üstünden oy güzelin…
Oy aman güzelin… yağdıracaklar üstüne güzelin…
Oy aman güzelin… yağdıracaklar üstüne güzelin…
Oy gitti bozkırlara… güzel gitti bozkırlara…
Oy gitti bozkırlara… güzel gitti bozkırlara…
Oy aman gelinin yoluna… şıp şıp yağar da bir yağmur güzelin…
Oy aman gelinin yoluna… şıp şıp yağar da bir yağmur güzelin…
Gelinin atının nalı gelmez… gelinin atı hey gelmez güzelin…
Gelinin atının nalı gelmez… gelinin atı hey gelmez güzelin…
Oy aman evimiz hendek üzre… oy gelmez bizim hendeğe taraf…
Oy aman evimiz hendek üzre… oy gelmez bizim hendeğe taraf…
Oy aman güvey baca üstünde durmuş oy gelmez… güvey bacada gelme güzel…
Oy aman güvey baca üstünde durmuş oy gelmez… güvey bacada gelme güzel…
Oy aman beklemekte kara gözlüyü oy… gelmez beklemekte kara gözlü güzeli…
Oy aman beklemekte kara gözlüyü oy… gelmez beklemekte kara gözlü güzeli…
87 İsmalê Koçer, Slop, Şırnak 2014.
88 Mhemedê Gndar, Ernebat-Czre Botan bölges, 2014.
64
Hey aman ırgatın evi tepede gelmez tarafına… ırgat tepede oy gelmez güzelin
tarafına…
Hey aman ırgatın evi tepede gelmez tarafına… ırgat tepede oy gelmez güzelin
tarafına…
Hey aman hırsız diye bağırdık hey hırsız… oy bağırdık hırsız gelmez güzele
taraf…
Hey aman hırsız diye bağırdık hey hırsız… oy bağırdık hırsız gelmez güzele
taraf…
9. Destan
Halk arasında uzun masal olarak blnmektedr. Sahada edndğmz blglere
göre destanlar çoğunlukla dengbêjler tarafından anlatılmaktadır. Büyük dvanlarda; çoğunlukla savaş, kahramanlık, aşk konuları şlenr ve dnleycler
de büyük br lg gösterrler. Destanlar uzun olduklarında bazen anlatımları
günler sürer. Destan anlatımı aynı zamanda sosyal br etknlk olarak değerlendrlr. Nasıl k br yerde eğlence ya da göster olduğunda, tyatro ya da flm
gösterldğnde, sanatseverler en önde yer bulmaya çalışıyorlarsa, Kürt toplumunun, destanların anlatılmasına karşı lgs de öyledr. Destan dnleycler,
savaş ve çatışmalarda heyecana kapılır, destanın kahramanlarının etksnde
kalır, aşklarla keyflenr ve bazen de acı ve kederlerle üzüntüye kapılırlar. Kürt
destanları genellkle hkaye le başlar, aralarda türkülerle devam eder. Halk
arasında blnen destanlar şunlardır: Memê Alan/Mem ve Zn, Syabend ve
Xecê, Dewrêşê Evdî, Evdalê Zeynkê, Rstemê Zal, Sağır ve Topal, Zembîlfroş,
Dmdm, Flîtê Quto ve Bnevşa Narîn. Bu destanlar arasında, Syabend ve
Xecê, Dewrêşê Evdî, Sağır ve Topal, Flîtê Quto ve Bnevşa Narîn ve Mrza Muhammed bzm tarafımızdan derlend.
Dmdm89
(…)
Gürleme hoş gürlemedir
Altın Pençeli Han’ın meselesidir
Bu doğrudur, yalan yoktur
Bir han vardır, Miqurîlerden
89 Dmdm destanının başlangıcından ve sonundan alınmıştır. Kaynak ktabın yazılışına göre
yazılmıştır. Dmdm smn, Dmdm kalesnden almıştır. Dımdım kales Altın Pençel Han
tarafından yapılmış ve hçbr güç tarafından yıkılamamıştır. Dmdm Hkayes İranlı br Kürt olan
Altın Pençel Han ve İranlı Abbas sml br Kürt ‘’İran Şahı’’ arasında geçen savaşı anlatmaktadır.
Dmdm’da, Kürtlern fedakârlığı, kadınların cesaret, hanet ve İranlıların hle ve yalanları
anlatılmaktadır. (Cndî H. , 1962, 1985).
65
Çölde derede geziyordu
Hiçbir yerde barınmıyordu
Han kalktı Kürdistan’dan
Gitti İran şahına
Mal ve han sahibi olmak için
Han yetimdir tanınmaz
Gitti şah Abbas’a
İstedi kılıç ve elmas
Han yetimdir, yer yer
Gitti acem şahına
Ondan istedi kılıç ve kemer
***
Altın Pençel Han ve Şah arasındak savaş uzun sürdü. Bu sefer sabaha kadar
savaştılar. Şah, Altın Pençel Han ve oğlu le baş edemeyeceğn anladı. Zehr hazırlattı ve Altın Pençel Han’ın savaş meydanına serpt. Sabaha Altın Pençel Han,
oğlu ve askerleryle çıkıp zehr serplen savaş alanına gtt. Heps oracıkta yandı.
Şah askerleryle Dmdm Kalesne gtmek çn acele edyordu. Han’ın eş pencereden dışarı bakınca, ne görsün? Şah ve askerler kaleye grmeye çalışıyorlardı.
Sonra gelnlerne dönüp, “Altın Pençel Han ve şanlı oğlumun öldürülmesnden
sonra utançtır bzm acem olmamız. Hayır! Böyle br şey dünyada olmamış ve
olmayacak.” dye bağırarak koşa koşa alt kata gtt ve baruthaney ateşe verd.
Orada patlamalar başladı. Kalenn dört br tarafı yıkıldı ve oradan kurtulan olmadı. Altın Pençel Han’ın sadece br geln kurtulmuştu. O, kale duvarındaydı.
Kale patlayınca, patlamanın basıncı onu fırlattı. Rüzgar şalını uçurttu ve br kuş
gb, onu Sünnlern köyüne kondurdu. O k canlıydı. Altın Pençel Han’ın bu
gelnnden günümüze Han’ın soyu varlığını devam ettrd.
Ker ve Kulk90
(Topal ve Sağır)
(…)
Topal Sağır’a söyler: “Kardeşim, kızlarını görmemişiz, nasıl gideceğiz de Bêcan’ı
getireceğiz. Önce kızlarını görmemiz lazım.”
90 Ker u Kulk Werdê’nn kz oğullarıdır. İk kardeş “Bêcan” adlı kız le evlenmek çn türlü mücadelelere ve
savaşa grerler. Ker u Kulk’de kadının toplumdak rolü, atın ve savaşın rolü anlatılır. Xecê Anne, Ovacık,
Kars, 2014.
66
Sağır meydanda haykırır:
“Kalbim güp güp eder,
Eli Emerler kızlarını getirmelidir.
Topal kızlarını görsün,
Sonra da gidip Bêcan’ı getirsin.
Eli Emerler meydanda haykırırlar,
Derler ki:“Topal oğul, doğrudur sen gençsin (cahilsin),
Aklın başında değil,
Kızımız vardır o da Telî Revşen Hatundur,
Küçük küçük incidir,
Su içer gerdanında su görünür.
Paypur çeşmesindedir,
Yetmiş karabaş etrafındadır,
Her biri bir formdadır,
Bunların üstüne bir de beyaz köpek ordadır,
Eğer beğendiysen git,
Beğenmediysen dön.”
(…)
9. Beddua91
Beddua mazlum toplumlarda sözlü kültürün öneml br parçasıdır. Aynı şeklde küfür de zalmn, küçük düşürenn sözlü kültürünün öneml br parçasıdır.
Bu yüzden bedduaların değerlendrlmes, br halkın pskolojsn ve toplumsal durumunu anlamamızı sağlar. Beddualara baktığımızda perşan kadınlar,
stemkar, mahrum bırakılan, hasret çeken ve garban kmseler görürüz.92 Dğer sözlü edebyat türlernde olduğu gb, beddualarda da derleme çalışmasından öteye gdlmemş, sosyo-pskolojk araştırmalar yapılmamıştır. Yukarıda belrtldğ gb beddualar Kürt toplumunun ve özellkle Kürt kadınının
blnçaltını yansıtır. Beddua, Kürt kadınlarının kalbnden gelp çocuklarının
kulaklarında çınlayan br sestr.
Hem daha önce toplanmış hem de bzm topladığımız beddualarda k özellk
öne çıkıyor. Brncs, beddualar daha çok kadınlar/anneler tarafından edlr/
söylenr. İkncs de, beddualar çoğunlukla erkek çocuklar çn söylenr. Buna
göre beddua, k cnsyet arasındak etkleşm açıklamaktadır.93 Kadın erkeğe
91 Yazılan beddualar, Serhat, Botan, Dersm-Bngöl ve Dyarbakır bölgelernden toplanmıştır.
92 Kürtçe Beddualar Sözlüğü (Demrhan, 2014).
93 Karı-koca.
67
beddua eder. Kürt toplumunda beddua gerçeğ bu şeklde karşımıza çıkar.
Jung, “Pskoloj ve Edebyat” adlı makalesnde, sanatçı ve sanatsal metn arasındak lşky şöyle açıklar: Freud, sanatçının, esern kend kşsel yaşantısından çıkarma yolunu ler sürerken, problemler açacak br anahtar bulduğunu
sanmıştı. Bu yoldan gderek bazı çözümlemeler yapılableceğ doğrudur. Çünkü br sanat esern, tıpkı br nevroz gb, kompleks dye adlandırdığımız psşk
hayat düğümlerne ger götüreblmek akla yakın gelmektedr.94 Freud’u referans alan Jung’un söyledklerne göre; bedduayı nevrozla lşklendreblrz.
Eğer beddua, nevroz gb ele alınırsa, beddualar aracılığıyla Kürt kadınlarının
blnçaltının ortaya çıktığını söyleyeblrz. Kürt kadınları, kocalarından ya da
egemen güç olan erkeklerden gördükler kötü muamele ve zorbalık nedenyle
doğrudan söyleyemedklern beddua aracılığıyla çocuklara aktarırlar.95 Pskanaltk kurama göre değerlendrldğnde beddua ve nnn, Kürt kadınlarının
saklı fkr ve düşüncelern fade etme aracı olmaları açısından benzerdr. Aşağıdak beddualarda cümleler çoğunlukla “heylê” le başlar “-yo, -” le bter.
Kürtçe dlblgsnde bu ünlem ve ekler erl cnsyet çn kullanılır. Buradan da
anlaşılıyor k, beddualar, erkekler çn söylenmektedr. Derledğmz bedduaların heps anneler tarafından söylenmştr. Bazen erkekler de beddua eder.
Aşağıdak beddualara (bkz. 6, 8, 17, 20, 22, 33) baktığımızda kadınlar, erkekler
kastederek bedduayı çocuklarına etmektedrler. Bu beddualarda erkek çocuk
araç olarak kullanılmıştır. Kadının hedef oğul değl oğlun babasıdır. Beddua
ve nnnlerde Kürt kadınlarının blnçaltı daha genş değerlendrleblr.
1. Boğazı delinesice
2. Kara baldır baldırına giresice
3. Hay ağzımdaki yarayı ağzına bulaştırayım
4. Elektrik çarpasıca
5. Gözlerine kara su düşesice
6. Soyu kuruyasıca
7. Ocağın yıkılsın
8. Saçın dökülsün de babanın kollarının arasına düşsün
9. Parça parça olasıca
10. Boğulasıca
11. Belan elinden olsun
12. Nehirle gidesice
13. Karnını şişiresice
94 Aka, 2010 s 40.
95 Heps erkektr: kayınbrader, kayınbaba, komşu vs. olarak değerlendrleblr.
68
14. Peynir ayağının önünde taşlaşsın
15. Karnından kan akasıca oğul
16. Günün kara gün olsun
17. Sonun hayır olmasın oğul
18. Evin kara karganın evi olsun
19. Küller başına
20. Muradına eremeyesin
21. Azgın kurdun ağzına giresice
22. Muradın götünde kalsın
23. İçi ağzından çıkasıca
24. Burnuna romatizma değesice
25. Böğrü kararasıca
26. Kanser olasıca
27. Gözü çıkasıca
28. Kolu kırılasıca
29. Evi yıkılasıca
30. Kendinden hayır göreme
31. Trenin altında kalasın, geri gelmeyesin
32. Yiyesin, yediklerini çıkaramayasın (kabız olasın)
33. Ömrün, bahar pancarının ömrü gibi olsun
34. Allah seni kahretsin
35. Düşük yapasıca
36. Evine ateşler düşsün
37. Yıldırım çarpasıca
38. Oğlun oğul göremesin
39. Geberesice
40. Ödün patlasın.
Kızlar çn söylenen beddualarda Kürt toplumunun bakış açısını ve gerçeklern göreblmek pekala mümkün.“Karnını şşresce” br kız çn söylenmş.
Bu sözün temelnde toplumsal ve dn br gerçek yatmaktadır. Kürt toplumunda, İslamyet’e göre evllkten önce cnsel lşk günah ve aynı zamanda
yasaktır. Cnsler arasında gzl br şeklde yaşanan bu lşk sonucunda kadın
çoğunlukla hamle kalmakta, toplumsal normlara göre bütün suç ve günah
kadında aranmaktadır. Bu olayın öğrenlmes kadın çn büyük br utançtır.
Toplumsal yaptırımlar kadının üzerne çok sert br şeklde baskı uygulamaktadır. Kürt toplumunda yaşanablen bu tür olaylar yüzünden kadınlar kızlarına bu şeklde beddua etmektedr. Bu bedduanın söylenmesndek amaç,
69
erkek ve erkeklk algısını ve toplumsal hayatı eleştrmektr. Kız çocuğu burada br araç olarak kullanılmıştır. Kürt kadınları aslında bu bedduayla kızlarına öğüt vermekte ve onları erkeklerden korumak çn toplumun gerçekler
le yüzleştrmektedrler.
“Saçın dökülsün de babanın kollarının arasına düşsün.” bedduası yne kızlara edlr. Uzun saç ve örgüler Kürt kadınları çn kadın olmanın ve güzellğn
smgesdr. Saçın keslmes ya da kısaltılması toplumda öneml br anlam fade
eder. Genelde kadınların üzüldüğü büyük olaylarda (ölüm, öldürme, afet vs.)
olaya tepk olarak kadın saçını keser ve yas tutar. Kürt kadını çn saç kesmek
veya kısaltmak büyük felaket anlamına gelr.
Aynı durum Ezd kadınlar çn de geçerldr. Ezd Özgürlük ve Demokras Hareket Mecls (TEVDA) üyes Şrn İsmal Al, Kürdstan federe bölgesne bağlı
Musul’un Şengal şehrndek Ezd kadınların hkayesn anlatıyor: “Evde sevlen
gençler ya da erken yaşta ölüp hayatın güzellklernden mahrum kalanlar çn, kız
kardeşler veya sevdkler kadınlar kendler çn en öneml şey olan saçlarını ve
örgülern kökünden keserek ölen kşnn mezarına bırakırlar. Bazen Avrupa’dan
gelen kmseler mezarlıklarımızı gezdklernde buna denk gelnce çok şaşırıyor
ve anlamını soruyorlar. Şöyle cevaplıyoruz: ‘Hayatımda böyle br acı görmedm.
Güzellğm ve bütün çekclğm toprağa gömüyorum.’ Saç Ezd Kürt kadınları
çn çok önemldr. Bu yüzden o güzel kadın, saçını kesp mezara koyunca onun
çn uzun br yas başlamış demektr.”96 Öyle görünüyor k saç kesme Kürt kadınları tarafından uygulanan esk br toplumsal gelenektr. Kız çocuğuna yapılan bu
beddua oldukça ağırdır; aynı zamanda babaya yapılan atıfla, dğerlernde olduğu gb erkeğe yönelen duygu durumunu da göstermektedr. “Babanın kollarının
arasına düşsün.” sözüyle baba da bu yas sürecne dahl edlr.
10. Dğer Sözlü Edebyat Türler
a. Oyunlar
Sözlü edebyatın çnde oyunlar, tekerlemelern kullanımını temel alır. Çocuk oyunları, klm ve fzk şartlara göre farklılık gösterr. Evde oynanan
oyunlarla dışarıda oynanan oyunlar farklıdır. Her k durumda da tekerlemelern öneml br yer vardır. Evde oynanan oyunlara kapavêtn (aşık kemğ
96 Al, 2011.
70
atma)97, şeşk, pêncok, heftok (altılı-beşl-yedl) ve yüzük oyununu98örnek
göstereblrz.
Dışarıda oynanan oyunlar; yarma, saklambaç, ayakkabı savurma ve dğerlerdr. Araştırma sırasında elde ettğmz blglere göre kışın çocuklar ve yetşknler aynı ortamda bulunuyorlar. Çocuklar, oyunları ya büyüklerle brlkte
oynuyor ya da onların oyunlarını zlyor. Dğer mevsmlerde de oyunlar doğa
ve klm şartlarına göre düzenlenyor, gelşyor ya da yenler yaratılıyor. Çocuklar tarafından tekerlemelern söylendğ oyunlara brkaç örnek vereblrz.
Oyunlar genelde üç ya da dört çocuk arasında oynanır. Br çocuğun öncülük ettğ oyunda, dğer çocuklar, parmakları yere temas edecek şeklde ellern açarlar
ve oyun başlar. Aşağıdak tekerleme başlangıçta br eln parmakları çn söylenr:
“Saksağan sek sek
Kuyruğu tümsek
97 Oyun araçları, koyun ve keçlern k arka bacağının kemklerdr. Keç veya koyun kesldğnde
çocuklar ekleml kemkler alıp çnden çıkarıp oynarlardı. Eklem bulduktan sonra sıra eklem
düzeltmeye gelrd. Eklem düz br taşa koyup, etrafını başka br taşla oyun çn hazır hale getrrlerd.
Düzeltmeden sonra kemğn yanındak k çukura kurşun ertlrd. Yanlara kurşun ertldkten
sonra eklemn adını benekl eklem yaparlardı. Ekleme kurşun ertlmes ş oldukça kıymetlyd ve
oyun çn en y eklem kurşun ertlen eklemd. Farklı farklı brçok oyun oynanır bu baldır kemğ
le. Anlatılan oyun, yıkma oyunudur. Adı da: Kawxrê’dr. Kawxrê; on on beş kş arasında oynanır.
Her oyuncunun eklem olmalıdır, çünkü herkes br eklemle oynar ve yarışma yapar. Kawxrê
müsabakası; başta br grup tarafından oynanır, kaç kş olduğu öneml değldr. Herkes kend çn
oynar. Oynayanlar yere br çzg çzerler, herkes eklemn dkey olarak dzer, kendlern br metre
uzaklaştırırlar; yanlarındak eklem de rırada dzl ekleme nşan alıp yıkmaya çalışırlar. Kaç eklem
varsa o kadar nşanlayıp vurma hakkı vardır. Buna benzer başka br tür oyun vardır. Onun adı
da “bızdım-badım” dır. Bızdım-badımın şekl de aynıdır. Yne oyuncular eklemlern çzgye dzer
ve nşan tutarlardı. Herkesn br hakkı vardı. Bızdım-badımın kurallarına göre eğer br eklem
düşürürse eklemn en az br karış çzgden uzaklaşması gerekrd. Düştüğünde eklemlerden braz
ger çeklr ve “ bst û bade” der ve çzg ve eklem arasındak uzaklığı ölçerlerd. Eğer atış yapan
br karış uzaklaştırmışsa eklem kazanmış sayılırdı. Br kş beş defa aynı şeklde kazanırsa başarılı
olurdu. Arkadaşları ona kuru üzüm, pestl ve cevz verrd. Oyun bu şeklde bterd… İsmalê Koçer,
Abdurrahmanê Koçer, Mhemedê Spertî, İdrs Torlak, Şırnak, Slop 2014.
98 Yüzük oyunu: soğuk kış geceler zamanında ahal br evde toplanır ve k gruba ayrılırlardı. Oturup
üzerlerne battanye serelerd her br grup (6 kş) ta br kş çıkar ve grubunda br yüzük saklardı.
Her br teker teker eğlr ve karşıdak gruba sırtını dönerd. Battanyenn altına eln sokar ve tüm
grubun çnde eln dolaştırırdı, arkadaşlarının da anlamayacağı şeklde yüzük brnn cebnde
saklanıyordu. Hepsnn arasında eln gezdrr ve anden battanyenn altından eln açardı. O
sırada yüzüğü brnn cebne koyardı. Yüzüğün bulunduğu kş yüzünü ekştr ve korkardı, kendn
k büklüm ederd. Çoğu zaman da hal ve hareketten yüzüğün kmde olduğu anlaşılırdı. Yüzüğü
saklayan kş arkadaşları arasında en soğuk kanlı olanı seçmel k yüzük karşı tarafa geçmesn.
Yüzüğün saklanmasından sonra rakp takım her br br kere, hakkını kullanıp gruptan brn
çürütmeye çalışır. Eğer bu kşlerden brnde yüzük bulunursa rakp ekp kazanmış sayılıyordu.
Brkaç tur böyle devam ederlerd. Kaybeden takım evlernden kuru erk, kuru üzüm ve pestl
getrr ve hep beraber yerlerd.
71
Amcanın kemiği
Kınalı keklik
Gelip şunun üstüne sıçtı!”99
Tekerleme hang parmakta bterse o parmak saklanır. Bu yöntem bütün parmaklar çn tekrarlanır. Kmn el tamamen kapanırsa o, eln göğsüne koyar,
sonra dğer elyle oyuna devam eder. Aynı şeklde parmakları teker teker kapanan eln gene göğsüne koyar. Bütün çocuklar ellern göğüslerne koyduktan sonra, öncü, kmn elnn sıcak olduğuna bakar. Ellern sıcaklığını ölçmek
çn bütün çocuklar sırayla göğüslernden ellern çıkarıp öncünün yüzüne
dokunurlar. Öncü de el en sıcak olanı belrler.
Saklambaç (veşartok, çavgrtonek) Batman bölgesnde şu tekerleme le oynanır. Ebe gözünü kapatıp tekerleme söyler, bu sırada sayıları kden ona farklılık gösteren oyuncular saklanırlar.
Oooooooooooo
Hala mala
Esir ala
Bülbüllerinşahı
Kara bahtlı
Arsız ne bilir
Suyun rengini hep bilir
Güllerin gülüdür
Gelincik üstüdür
Sakla kendini
Geliyorum şimdi100
b. Fıkra
Fıkralar konularını çoğunlukla sosyal hayattan alır. Halk arasında güldürü
amaçlı anlatılır. Brçok bölgede halk arasında fıkra anlatan kşler çok ünlüdür. Kürt sözlü edebyatında öneml br yer tutar. Lakırdı olarak da adlandırılır, brçok argo söz fıkralarda yer alır.
Adamın biri bir gün evlenecekmiş, ama ne yapması gerektiğini de bilmiyormuş.
Kendisine ‘Nikah kıyılacağı zaman imam ne derse sen de tekrar et.’ denmiş. O
da ‘Tamam.’ demiş ve imamın yanına gitmiş.
İmam: Falan kişinin oğlu.
99 Mraz Murat, Iğdır, 2014.
100 Abde Özdemr, Batman, 2014.
72
Adam: Falan kişinin oğlu.
İmam: Kendinden haberin var mı?
Adam: Kendinden haberin var mı?
İmam: Ulan, ben imamım, haddini bil!
Adam: Ben imamım, haddini bil!
İmam: Kadını sana nikahlayacağım.
Adam: Kadını sana nikahlayacağım.
İmam kalkar, ‘Tüh sana.’ der, adam da kalkıp ‘Tüh sana.’ der.101
c. Anı-Serüven
Bazı sürel yayınlarda masalın (çîrok) anı ve serüven yerne de kullanıldığına şaht
oluyoruz, fakat bu doğru br kullanım şekl değldr, çünkü anının yazarı belldr,
konu ve çerk bakımından masaldan ayrılır. Bu durum smlendrmede büyük br
karmaşıklığa neden olmaktadır. Bu termnolojk sorunun düzeltlmes gerekmektedr (Alakom 1994, s.7-8). Anı-serüvende br kşnn başına gelen olay ya o kş
tarafından ya da o kşy yakından tanıyan kşler tarafından yazılır. Serüvenler halk
arasında çeştl aktarımlarla yayılırlar. Zamanla masal şekln alablrler. Hemen her
bölgede anı-serüvenler anlatılır. Anı-serüvenler acayp ve gülünç olaylar, savaş ve
mücadele gb konuları çerr. Çoğunlukla fıkra amacıyla anlatılırlar.
d. Heyranok - Dlok (lrk)
Heyranok, makamlı br sözlü edebyat türüdür ve çoğunlukla baharda söylenr. Konusunu daha çok aşktan ve sevgden alır. Baharın gelş le gençlere
heyecan katar ve gençler bahar aşkı le aşk şarkılarını karşılıklı söylerler. Dlok
da makamlı br sözlü edebyat türüdür. Dlok; şte, çalışırken, günlük hayatın
hemen her alanında söylenr. Dlok; geln-damat, sevgller ve ırgatlıkla lgl
konularda keyf ve moral vermek amacıyla söylenr. Botan bölgesnde tarlada
ırgatlık yapılınca herkes hep beraber dlok söylemektedrler. Dlok söylerken
hem şçler keyflenr hem de şlernde çabuk hareket ederler. Dlok karşılıklı
olarak sırayla söylenr.
e. Mantık soruları102
Mantık soruları, halk arasında blmece, bulmaca ve çıkarımlar çerçevesnde
her bölgede kullanılır. Çoğunlukla yaşlılar tarafından kullanılır, çocuklar da
blg ve anlama düzeylerne uygun mantık sorularına aşnadırlar. İş ve çalışma
101 Kalê Şnoy, Van, Gürpınar, Gola Bozo, 2014.
102 Faruk Köstekç, Btls, Adlcevaz, Yukarı Span Köyü, 2014.
73
aralarında, tatl ve dnlenme zamanlarında ya da akşamları nsanlar brbrlerne mantık soruları sorarlar.
•
Kurt, koyun ve ot yan yanadırlar. Sahipleri onları nehrin öte yakasına
geçirecektir. Birbirlerini yemeden, sahipleri onları nasıl karşıya geçirmelidir?
(Cevap: Önce koyunu karşıya götürecek, tekrar dönecek. Otu alıp karşıya
götürecek, koyunu tekrar getirecek. Kurdu alıp karşıya geçirecek. Son
olarak dönüp koyunu geçirecek ki birbirine zarar vermesinler.)
•
Üç kişi, onların eşleri ve bir de atları varmış. Bir derenin yanına varmışlar.
Biri ötekine güvenmezmiş. Eşlerini hiçbir şekilde ötekilerin yanında
bırakmazlarmış. Bu durumda karşıya nasıl geçmeliler?
(Cevap: Önce üç kadın ata binip karşıya geçer. İki kadın orda kalır. Bir
kadın ata binip kocasının yanına döner. Üç adam ata binip karşıya geçer.
İki adam eşlerinin yanında kalır. Diğer adam eşinin yanına gelir ve onu
alıp karşıya geçer.)
•
Üç tane katır var. Biri insan, biri semer, biri de katır yer. Bu üç katırı
birbirine bağlayacaksın, bir kişi de yuları alacak ve öylece yolculuk
edecekler. Bu nasıl olacak?
(Cevap: Katır yiyeni öne alacaksın, Yularını adamın eline vereceksin. İnsan
yiyen katırı en arkaya bağlayacaksın, semer yiyeni de ortaya koyacaksın ve
üçünün semerini de ona bağlayacaksın. Böyle yola devam edecekler.)
11. Kadının Sözlü Edebyatı: Nnn
Nnn çocukları uyutmak amacıyla söylenen rtmk dörtlüklere denr. Halk
arasında “lork” yada “lor” olarak adlandırılır. Anadlnn öğretlmesnde ve
öğrenlmesnde nnnlern rolü önemldr. Çocuk lk kez annesnden dln tanır ve öğrenr. Nnnler aracılığıyla çocuklar yen kelmeler öğrenr ve hayatla
olan etkleşmler artar. Çocuk nnn yoluyla toplumun özellklern tanır ve
bu şeklde kültürel aktarım sağlanır.103 Nnn her söylendğnde söyleyen tarafından her zaman yenden oluşturulur. Nnn ve pskanalst yönler üzerne
yapılan br araştırmaya göre; nnn sadece çocukları uyutma amacıyla söylenmez.104 Anne nnny söyleynce çne duygularını katar ve yenden oluşturur.
Bunun sonucunda anne br sanatçı gb sanatını yenden yapar ve lerletr.
Nnnnn yenden yaratılmasında anne kaynak olarak kend yaşamını kullanır.
Freud ve Jung’un pskanalst kuramlarının sonucunda edebyat –burada nn103 Toker, 2011, s. 27.
104 Aka, 2010.
74
n– br nevroz gb değerlendrleblr. Buna göre nnnlern başka br vazfes
daha ortaya çıkıyor. O da; annelern nnn aracılığıyla blnçaltı duygularının
çocuklarına anlatılmasıdır. Anne derdn, kedern ve çselleştrdğ duygularını kmseye anlatamazken bu yolla çocukları le paylaşır.
Araştırmamız sırasında topladığımız nnnler buna göre değerlendrmeye çalışacağız. Her ne kadar onlar Kürt annelernn çocuklarına söyledkler nnnler olsalar da üzernde pskanalst çözümlemeler yapılablr.
Serhat bölges105
•
Nenni nenni nenni
Kuzum nenni oğlum nenni
Uyusun kuzum benim
Büyüsün cici cici
Nenni zamanı oğlum nenni
Uyusun kuzum benim
Büyüsün cici cici
•
Nenni nenni kuzum nenni
Nenni nenni yavrumnenni
Gözünü seveyim selvi boylum
Karagözlüm neden ağlıyorsun?
Nenni zamanı oğlum nenni
Kuzum şafağa değin uyusun..
•
Nenni nenni tosunum nenni
Nenni nenni kuzumnenni
Gece yakın konak uzak
Nenni nenni kuzum nenni
•
Oğul oğul oğul
Azgın kurdum
Perişanım
Tutsağım
Oğul oğul oy oğul
Behdnan bölges
105 Kezban Akkuş, Btls - Adlcevaz, 2014.
75
•
Cibri oğul neni nenni
Küçük cibri gelir büyük cibriye der
Git deli çocuk, ben dedim, gittiler
Vay ben gitmişim ben ki kara kartal gibi, vallahi olmaz
Keşke bilseydim konağın hangisidir
Ayaklarımla gelecektim nenni nenni106
Hekeryan Mirî’nin oğlu Cembelî’nin elini tutacağım
Götüreceğim Berçelan yaylalarına
Bana hürmet etsin, eğlendirsin
Ah nenni nenni Cembelî’m nenni
Evimin Cembelî’si ağlama oğul
Sevgili, zavallı annenin kalbini üzme
Gözlerinin yaşı beni kahreder,ağlama
Kaynanam gelecek seni tek bırakıp sallayacak
İyi bil zavallı annen burada olmayacak
Cembelî’nin beşiğini getirip sallamaz artık
Ah neni nenni Cembelî’m nenni…107
Bnevşa Narîn’n (Narn Menekşe) br çocuğu olduktan sonra ona sevdğnn adı
olan Cembelî adını koyar. Menekşe, bebeğne nnn söylerken sakladığı hslern
dle getrr. Nnnsnde, Hakkâr Bey Cembelî’nn tasvrn yapar, Cembelî’den umduklarını, stedklern, bebeğne aktarır.108
Narn Menekşe’nn söyledğ nnn, Kürdstan kadınları arasında yayıldı ve br
Kürdstan nnns halne geld. Brçok bölgede, Kürt anneler Cembelî nnns
söyler. Bazı bölgelerde Cembelî adı, Cbrî olarak dönüşmüştür. Kürt anneler,
Cembelî’nn şahsında, dert, keder ve acılarını çocuklarına dllendrrler. Kadının bu hareketyle toplumun kadına dayattığı rol ve msyonu açıkça görmekteyz. Bu da temelde ataerkl toplum yapısının br tezahürüdür.109 Ataerkl
toplum yapısında, kadın her zaman sınırlandırılmıştır. Kadının kendn öz106 Werdek Cvelek, Faraşn 2014.
Cbr: halk çnde olan br destan kahramanına verlen smdr, Bnevşa Narn- Cenbelyê Mrê
Hakaryan.
107 Bnevşa Narn- Cembelyê Mîrê Hekaryan destanından br bölüm, Nadye Ana, Hakkar, 2014.
108 “Narîn Menekşe- Hakkâr Bey Cembel” destanından: …Kalkıp oğlunu beşğe yatırdı ve uyuttu.
Gece de Hakkâr Beynn oğluyla kaçtı. Kendn dağlara vurdu, Hakkâr’ye geld, oradan Berçelan
yaylalarına. Babasına kızmıştı, Hakkâr’de de duramadı…
Dengbêj Kemal Şmşek’ten alıntılanmıştır. Hakkar, Merkez, 2014.
109 Ataerkl toplumda cnsyet deolojs vardır ve kadın knc sınıftadır. Buna göre cnsyet açısından
erkeğn avantajlı br konumu vardır. Kadın-erkek lşklernde otorte erkeğe attr. Bkz. Ökten, 2009.
76
gürce fade edebleceğ alanlar bu tarz kısıtlı ortamlardır.
C. KÜRDİSTAN SÖZLÜ ÇOCUK EDEBİYATI
Araştırmamız sırasında yaptığımız görüşmelerde tekerlemelern çocukların edebyat ürünü olduğu söylenyordu. Yetşknler utandıkları çn bze tekerleme söylemyorlardı. Tekerlemelerle lgl olarak, “Efendm, bunlar çocukça şeylerdr.”
dyorlardı. Görüşmelermzde bze çocukluklarına dar hatırladıklarından bahsedyorlardı. Eskden oyun oynadıklarında, bunları söylerlermş. Oyunlarda sosyal
hayat, doğa ve hayvanlarla lgl tekerlemeler rtmk br şeklde söylerlermş.
Oyunlarda söylenen tekerlemelern yaratımı ve kullanımı çocuklara attr. Çocuk
edebyatının oluşumu burada başlar. Bu konudak br araştırma, bzm Kürt sözlü
edebyatında yaptığımız tespt desteklemektedr.110
Araştırmamız sırasında, çocukların sözlü edebyatında doğaçlamaya dayalı durumlara şaht olduk. Görüştüğümüz kşler, çocukların eskden kend aralarında toplumsal yaşam, doğa ve hayvanlar hakkında tekerlemeler söyledklern belrtyorlardı. Örneğn Serhat bölgesnde brkaç çocuk
arasında gün ışığı ve gölge hakkında br tekerleme söylenyordu. Havanın
braz sernlemes ya da ısınması amacıyla, duruma göre gün ışığına ve gölgeye şöyle seslenmşlerdr:
“Ey Gün Işığı, çek git, oğlun çatladı.
Ey Gölge, çık gel, kızın çatladı.
Ey Gün Işığı, çek git, oğlun çatladı.
Ey Gölge, çık gel, kızın çatladı.”111
Çocuklar bu tekerlemey söylerken dışarıda br yerlerdedrler. Bu tekerleme
110 Boratav’a göre tekerleme şöyle çeştlenr (Boratav 1992: 135):
1.Masal tekerlemeler
2.Oyun tekerlemeler
3.Tören tekerlemeler
4.Bağımsız söz cambazlığı değernde tekerlemeler
Anadl öğrenm açısından ele alındığında bu 4 türde oluşmuş tekerlemelern çocuğa öğrettğ
kelme sayısı elbette azımsanamaz. Çocukla dğer çocuklar arasındak etkleşm düşünüldüğünde
se en fazla oyun tekerlemelernn değşp gelşebleceğ düşünülmektedr. Oyun tekerlemelernn
çocuklar arasında ebe seçerken kullanıldığını ve bunların değşmelere uğratılarak brçok yen
kelmenn kazanılmasında etkl olduğu söylenleblr. Oyun tekerlemeler, çocuklar tarafından
güncel olaylardan esnlenerek yenden üretleblr. Yan çocuklar var olanı taklt etmekle
yetnmezler, bunu daha da gelştrrler. Değşm bazen yöreye at kelmelerle yapılır, bazen
zlenlen br çzg flmle, bazen de dönemn popüler kültürünün etksyle gerçekleşr. Bu
tekerlemeler, çocuklar tarafından oluşturulmuş lk edeb ürünlerden sayılablr (Toker, 2011).
111 Xwşka Pembe, Ağrı, 2014.
77
kaynağını günlük yaşamdan almıştır. Çocuklar bu tekerlemede gün ışığı ve
gölgeye br oyun oynamak stemşler.
Aynı şeklde uğur böceğ çn de br şeyler söylenyordu. Çocukların parmaklarına uğur böceğ konduğunda, alev olayların sonucunu öğrenmek ya da
tahmn etmek çn, sırayla k kelme söylenr. Uğur böceğ hang kelmede
uçarsa olayın öyle sonuçlanacağına nanılır. Örneğn br çocuğun alesnde
hamle br kadın varsa, çocuklar uğur böceğnn uçuşuyla doğacak olan çocuğun oğlan mı yoksa kız mı olacağını tahmn ederler. Uğur böceğ parmakları
üzerndeyken şöyle derler:
“Kız oğlan
Kız oğlan
Kız oğlan
Kız oğlan”112
Ovalık yerlerde uğur böceğyle kurulan lşk değşr; çocuklar uğur böceğnden dlekte bulunurlar. Dlekte bulunurken de bunu şarkı bçmnde ya da rtmk olarak dle getrrler. Eğer uğur böceğ çabucak uçarsa dleklernn kabul
olacağına nanırlar. Dyarbakır bölgesnde uğur böceğne şöyle denr:
“Dede nine
Bize kaftan getir
Kına yak eline
Oğlunun takkesini mühürle”
Batman’ın br köyünde çocukların uğur böceğne “selîma” dedğn duyduk:
“Selîma bana bir kundura getir.”113
Cizre’de uğur böceğine şöyle denir:
“Uğur böceği, uğur böceği
Babanın evi nerede?”114
Bu sözden sonra uğur böceğnn herhang br yöne doğru uçması, evnn o
yönde olduğuna delalettr.
Çocuklar bazı oyunlarında hayvanlarla lgl olmasa da rtmk söz gruplarını
kullanıyorlar. Aşağıda örneğ verlen k çocuk arasındak br oyunda, oyuna
başlayan çocuk, karşısındakn yenmek ya da şaşırtmak ster. Rtmk söze da112 Hakan Şahn Ağrı, 2014.
113 Ronya Bewran, Dyarbakır, 2014
114 Sümeyye Gezc, Batman, 2014
78
yalı oyun, lk çocuğun knc çocuğa br soru sormasıyla başlar:
“ Çocuk 1: Hadi bana yirmi de!
Çocuk 2: Yirmi!
Çocuk 1: Kulağının içine işedim, iyi mi?
Çocuk 2: …”115
Süphan Dağı eteklernde br kadından dnledğmz tekerleme şöyledr:
“O mo kara do,
Sîne mîne bi bando,
Teke tûka şeke şûka ker bando.”116
Bu tekerlemenn söylendğ oyunda üç ya da daha fazla çocuk çember oluşturacak şeklde yan yana oturur. Oyun br çocuk tarafından başlatılır. Tekerlemenn başlamasıyla çocuklar da el çırpmaya başlar, tekerleme btnce de
ellern arkalarına saklarlar. Son sözle brlkte eln en çabuk çeken kş oyuna
devam etmeye hak kazanır.
Çocuklar arasında rtmk sözlerle oynanan br dğer oyun da şöyledr: Üç, dört
yada beş çocuk yan yana oturur. Çocuklardan br başı çeker ve oyunu başlatır.
Oyun şöyle başlar:
“Yukarı taraftan gelir bir ninecik,
Saçı başı dağınık,
Elbiseleri yırtık pırtık,
Eli, avucu çatlak,
Paçalarının içinde
Yılan, fare, kurtçuk ve böcek,
B*k, ishal, ters* ve tezek.
Gümmmmm!”117
“Gümmmm!” sözü le çocuklar ağızlarını kapatırlar, “Geç kapatanın ağzına nnenn paçasındaklern heps grsn.” derler. Oyun bu şeklde sırayla ve nnenn paçasındak şeylern artmasıyla devam eder. Tüm çocuklar kend sıralarını
savınca oyun bter.
Çocuklar arasında küfür ve tarze benzer sözler de vardır. Bu sözler, rtmk br
bçmde ve mahcup etmek amacıyla söylenrler. Çocuklar arasında kullanılan bu
115 Cûdî Seçen, Murad Sadak, Czre, 2014.
116 Sevgul Akkuş, Btls, Adlcevaz, 2014.
117 Ferdun Brgül, Ağrı, 2015.
Ters: Tek toynaklı hayvanların dışkısı.
79
sözler, arkadaşları tarafından sevlmeyen ya da kötülük yapan ve çocuk kısmının
yol, yordam ve değerlerne aldırış etmeyen bazı çocuklar çn kullanılırlar. Aşağıdak sözler, sahp olduklarını (yyecek, çecek) arkadaşlarıyla paylaşmayan br
çocuk çn, aslında varyemezlğ yermek çn söylenmektedr:
“Eşşoğlu eşek,
Harmanınorda
Ne doyasıyasaman yer
Ne de eşeğe verir.”118
Bu örneklerden hareketle Kürt çocuklarının kend sözlü edebyatı vardır, dyeblrz. Kürt çocuklarının edebyatının devamlılığı ve zengnleştrlmes çn kaynağa ve bunun çn de saha çalışmasına htyaç vardır. Anadlnn konuşulması Kürt
çocuklarının edebyatının oluşması çn şarttır. Bununla bağlantılı olarak yazılı
edebyat ve anadlnde eğtm, çocuk edebyatına güç verecektr. Araştırmalara
göre tekerlemelern söylenmes anadlnde eğtm daha da lerletecektr.119
D. KÜRT MASAL KAHRAMANI: TİLKİ
Dünya çocuk edebyatında, masal kahramanı olarak ayı, tlk, tavşan, kurt gb
hayvanlar kullanılır. Dünyaca blnen “La Fontane ve Ezop masalları”120 gb
fabllarda, hayvanların, karakterstk özellklerne göre yer aldıkları belrtlyor.
Benzer durum Kürdstan sözlü çocuk edebyatında da görülür. Araştırmamızın sonucunda, toplanan sözlü edebyat ürünlernn büyük çoğunluğu masal
ya da fabldır.121 Topladığımız masalların çoğunun kahramanı tlkdr. Kahramanı olduğu ya da konusunun geçtğ masallarda, kurnazlık, kandırma, hanet gb sıfatlar, tlknn br özellğ olarak ele alınmaktadır.
Kürtlern tarhte maruz kaldığı kurnazlık, kandırma ve hanet gb güvenszlk
yaratan unsurlar öneml sonuçlar doğurmuştur. Kürtlerle lşkde bulunan
güçler, kend çıkarlarını gözetmşlerdr. Kürtlere ve doğalarına yönelk saldırılar her zaman olmuş, bu saldırılarda devletler veya baştakler farklı yöntemler denemşlerdr. Bu konu le lgl Qazî Mhemed vasyetnde hanet ve
hlebazlıkla yıkılan Mahabad Kürt Devlet hakkında şöyle der:
“Benim verdiğim söz “Sizi kötü kalpli düşmanın eline bırakıp gitme” değildi. Ben
geçmişimizi ve Acemlerin söz vererek, hileyle kandırıp yakaladığı, öldürdüğü
118 Rohat Asê, Ağrı, 2014.
119 Toker, 2011.
120 Erkan, 2014.
121 Fabl Kürt halkı arasında hkaye, masal olarak adlandırılır. Bz bu ktapta fabl kelmesn kullanacağız.
80
büyüklerimizi çok düşündüm. Onlar her zaman aklımdaydılar ve ben hiç bir
zaman Acemlere güvenmedim. Ama onlar buraya (Mahabad) dönmeden önce,
yolladıkları mektuplarla, elçi olarak gönderdiği ünlü Kürt ve Farslarla, Acem
devletinin, Şah’ın kendisinin kötü amaçları olmadığına, Kürdistan’da bir tek
damla kan akıtmayacaklarına dair söz verdiler. Onların verdikleri sözün
neticesini şimdi siz kendi gözlerinizle görüyorsunuz. Eğer aşiret reislerinin
ihaneti olmasaydı, onlar kendilerini Acem hükümetine satmasaydılar, bunlar
da bizim ve Cumhuriyetimizin başına gelmezdi.
Sizlere nasihatim, vasiyetim odur ki; çocuklarınızı okutun. Eğitim dışında,
bizim diğer halklardan hiç bir eksiğimiz yoktur. Halklar kervanından
kopmamak için okuyun, okumak düşmana karşı en etkili silahtır.”122
1938 Dersm syanı sonucunda Dersm İsyanı General Seyd Rıza’nın123 br
sözü Kürtlere karşı yapılan yalan ve hlelere örnek ntelğndedr. Malatya güvenlk sorumlusu İhsan Sabr Çağlayangl’n anılarında Seyd Rıza’nın Türkye
Devlet çn söyledğ br söz şu şekldedr:
“Şerefsiz ve yalancı hükümet,
Senin hile ve yalanlarınla baş edemedim, bu bana dert oldu. Ben de sana karşı
başımı eğmedim, bu da sana dert olsun!”
“The Journal of Amercan Folklore” adlı dergde yayınlanan W. R. Bascom’un Folklorun Dört İşlev adlı makalesnde şöyle br soru yer alır: Folklork türler dnleyen kşlerde onları etkleyen br durum var mı? Onlara br katkı sağlıyor mu?
W. R. Bascom şöyle cevaplar: Bu sadece eğlence çn değldr. Eğlence folklorun
öneml br görevdr, fakat bugün bu durumda bu br cevap olarak kabul edlemez. Gülmede dern anlamlar vardır, burası açıktır.124 Buna göre Kürdstan sözlü
kültürünün dernlemesne araştırılması ve ncelenmes gerekllğ ortaya çıkmaktadır. Halk edebyatında tlk masallarının çokluğu br araştırma konusudur.
Adeta Kürt syasal tarh kendn göstermektedr. Bu tarh, masallar aracılığıyla
genellkle çocuklara aktarılır, bazen yetşknler de bundan yararlanır.
Bascom’un sözler ve Kürt toplumunun gerçeklernn temelnde, tlk masallarının Kürdstan’da anlatımının verdğ anlam gülmekten çok daha derndr.
Tlk karakternde egemen gücün yalan ve hleler aktarılır. Kürt anne ve babalar hlekarlık, yalancılık ve hanetn sonuçlarını tlk karakter le anlatırlar. Bu masalları dnleyen çocuklar her ne kadar gülseler de aslında bunların
122 Qazî Mhemed vasyetnamesnden alınmıştır (Qazî Mhemed, 2013).
123 Xıdır, 2012.
124 Aka, 2010, s 38.
81
sorgulanması ve araştırılması çn çalışırlar. Masalda geçen olayları sorgu ve
eleştr süzgecnden geçrrler. Kürdstan sözlü kültüründe tlk masallarının
bu şeklde değerlendrlmes genş br pskanalst çözümlemeye ışık tutar.
E. SÖZLÜ EDEBİYATTA TOPLUMSAL CİNSİYET
Sözlü Kürt edebyatını toplumsal cnsyet bağlamında k açıdan ele alacağız. Brncs; sözlü edebyatta kadının kahraman olarak varlığı, kncs; sözlü
edebyatın aktarımında kadının aktf rolü.
a) Sözlü Edebyatta Kadın
Kürt masallarında en çok yer alan renkl karakterlerden br hç şüphesz
kadındır. Bu masalları dernlemesne nceledğmzde Kürt toplumunun kadın-erkek lşklernde her zaman kadınlara büyük saygı gösterdğn ve değer
verdğn görürüz. Öte yandan bütün kadınlar teraznn br kefesne konmamış, y ya da kötü kadınlar dönemn toplumsal normlarına göre brbrnden
ayrılmıştır. İy kadınlar yüz ağartmış, kötü kadınlar yüz karartmış. Toplum, ylk ve kötülüğün ölçütünü, toplumun, alenn ve çocuğun yararına göre belrlemş ve kadının özgürlük alanını çzmştr. Masalın sonunda, y kadınlar,
y netceler elde eder, zalmlern zulmünden kurtulur, özgürlüklerne kavuşup kurtuluşa ererler. Kadınların kurtuluşu meseles, Kürt masallarındak
en gözde konulardan brdr. Her masalın sonunda, kadın sevdğne kavuşur,
muradına erer ve sevdğyle beraber mutlu olur. Kötü kadınlar da, hkâyenn
sonunda, çoğu zaman cezalarını çeker ve öldürülürler. Bu konuda, her Kürtçe
masalda, hak ve adaletn mutlaka sağlandığını söyleyeblrz.125
Alakom’un değerlendrmelernde, Kürt kadınlarının sözlü kültür aktarımındak roller ve özellkle masal anlatımındak roller açıkça görülmektedr. Destan,
masal, anı-serüven, şarkı ve türkü gb brçok sözlü edebyat ürününde başlıca
rollerde daha çok kadını görürüz. Bu türlerde kadına saygı duyulur ve kıymet
verlr. Memê Alan, Syabend û Xecê, Ker û Kulk, Bnevşa Narîn-Cembelî Mîrê Hekaryan, Mem û Eyşe, Zembîlfroş, Sêva Hecî, Menşa Elyê Selîm Axa, Dmdm, Flîtê Quto,
Bşarê Çeto gb destanlarda kadının cesaret ve drenş ele alınmıştır.
Yne Ker û Kulk destanında kadının rolü Wergek ve Becan le öne çıkar. Werdê’nn cesaret ve Becan’ın kararlılığı Werdê ve Becan’ın karakterstk br güce
sahp olduklarını gösterr. Kürt sözlü edebyatında kadının gösterdğ cesarete
Ker û Kulk le Dmdm destanlarından yola çıkarak değnmek mümkün. Bu des125 Bkz. Alakom, 1994.
82
tanlarda cesaretn yanında kadınlar büyük br nanca da sahptrler. Ker û Kulk’te
Werdê, Süleyman’la evleneblmek çn, tepk ve saldırılara karşı, babasını dövüyor ve onun kafasını kırıyor. Bu olaydan sonra Süleyman’la evlenyor. Dmdm
destanında kadınlar kendne olan güvenleryle karşımıza çıkarlar. İran şahı hle
ve yalanla Altın Pençel Han ve oğullarını öldürür. Bundan sonra Dmdm kalesne doğru onu ele geçrmek çn gelr. Hanın eş, gelnler le beraber bütün sarayı
patlatır. Ne sarayı ne de kendlern İran şahına teslm ederler.
b) Sözlü Edebyatta Kadının Etks
Mllyetç deoloj ve pratklerde, “mll kültürün sınırlarının belrgnleştrlmes, korunması ve yen kuşaklara aktarılarak yaşatılması” görev kadınlara
havale edlr. Bunun dayanağını, kadınların toplumsal cnsyet roller gereğ
ev çnde konumlandırılmaları ve byolojk olduğu kadar kültürel anlamda
da yenden üretmle özdeşleştrlen annelk durumları oluşturur. 20. yüzyılın başlarındak pek çok sömürge karşıtı mücadelede ve modernleşmec
ulusal nşa sürecnde, kadınların toplumsal cnsyet rollernn, görevlernn,
ale çndek konumlarının, söz konusu nşa süreçlernn kalbne yerleştrlmesnn gersnde de bu olgu bulunuyordu. Ale ve ev ç alan, yen poltk tasarımların ve düzenleme bçmlernn toplumsallaştırılmasının; toplumların
yen dspln rejmlerne tab kılınmasının öneml mekânlarından br olarak
değerlendrldğ gb, baskı altındak topluluklar açısından da, dayanışma, drenme ve kültürel varlıklarını sürdürmelernn temel mekânı olageld.126 Kadının toplumsal alandak bu rolü dışında, edebyattak rolünü de k alanda
değerlendreceğz. İlk; kadın tek başına yaratıyor, kncs de; kadın toplumsal
hayatın etksnde, anlatma rolünü yerne getryor ya da üstlenyor.
Sahadak görüşmelermzde kadının sosyal alandak yerne dar şöyle br durumla karşılaştık. Eskden köylerde her evde br çeşme yoktu. Köylerde her
mahallede sadece br çeşme vardı. Ot toplama, yün yıkama, düğün, bayram,
matem ve gece msafrlkler dışında en öneml sosyalleşme alanları çeşme
başlarıydı. Kadınlar günde üç dört defa htyaçları doğrultusunda çeşmeye gderlerd. Bazı kadınlar test le su taşırken bazıları da bulaşık yıkardı. Kadınlar
çeşme başına gdnce orada br araya gelr ve sohbet ederlerd. Çeşme başında
toplanmak günlük yaşamın en öneml parçasıydı. Burada br araya gelen kadınlar, köyün günlük hayatı hakkında her şey konuşurlardı. Blgler paylaşılır, sorular sorulur, önerlerde bulunulurdu. Çeşmelerde yaşlara göre gruplar
olurdu. Evl ve çocuklu kadınlar br yerde toplanır, gençler se başka br yerde
126 Çağlayan, 2014 s. 136.
83
toplanırlardı. Genç kızların ayrı oluşu genç erkekler çeşmeye çekyordu. Bunun sonucunda erkekler ve kızlar brbrlern görür ve brbrlerne sevdalanırlardı. Bu yolla evllk gerçekleşr ve bu döngü kendn doğal br süreçte tekrar
ederd. Fakat her evde çeşme yapılması bu sosyalleşmey ortadan kaldırmıştır.
Her ne kadar her evde çeşme olması kadınların şlern rahatlatsa da kadınlar
bu durumdan pek de memnun olmadıklarını belrtmektedrler. Artık “Herkes
evlerne kapanmış, kmse kmseyle konuşmuyor.” dye dert yanmaktaydılar.
Kürtler İslamyet’ kabul etmeden önce, Zerdüştlük’e, daha sonra da Ezdlk’e
nanmışlardır. İslamyet’ten sonra kadınlar brçok esk gelenek ve göreneğnden vazgeçmştr. Bazı araştırmacılar bunu Mevlana Xald tarkatına bağlarlar.
Nakşîbend tarkatı kadınlara şarkı söylemey yasaklamıştır. Bazı şerat ktaplarında kadının erkek dvanlarına oturup şarkı söylemes haramdır. Bu yüzden
brçok alanda olduğu gb kadınlar dengbêjlk alanında da fazlaca görünmezler. Meyremxan ve Ayşe Şan gb dengbêjlkte ısrar edenler brçok zorlukla
karşılaşmışlar. Burada lgnç olan, Fatma İsa ve Aslka Qadır gb Ezd, Gula
Bavfle ve Pêroya Têxûtê gb Ermen kadınların dengbêjlkte öncülük etmş
olmalarıdır. Fakat tüm bu engellemelere rağmen Kürt kadını dengbêjlkten
kopmamıştır. Bazı esk alışkanlıkları da hala devam etmektedr. Göçebe Kürt
topluluklarında akşam zyaretler olduğu zaman çadır ortadan br perde le
ayrılır. Kadınlar ayrı br tarafta, erkekler ayrı br tarafta otururlar. Brbrlern
görmezler.127
Kadının sözlü edebyattak rolü ayıp ve günah olarak değerlendrlmş, bu
kural Kürt toplumunda yer ednmştr. Bu nedenle kadın açık br şeklde sanatını cra edemez. Sözlü Kürt kültürünün aktarımında rahatlıkla sanatlarını
cra edeblen tanınmış kadınlar vardır. Bu kadınlar dengbêjlk yaparlar ve bu
roller toplum tarafından kabul görmektedr. Araştırmamızda kadının toplumsal yaşamda çzdğ brkaç farklı profle rastladık. Dengbêj olarak tanınan
özgür kadınlar hünerlern rahatlıkla serglyorlardı bzm çn. Kürt Syasal
Hareketn128 destekleyen poltk kadınlar da sanatlarını özgürce fade edeblyorlardı. Fakat dn yaptırımlar nedenyle toplumun ve dnn boyunduruğunda kalanlar açık br şeklde sanatlarını cra edemyor ve bzmle görüşemyorlardı. Yukarıda da belrtldğ gb bu son profl ya nnn ve beddualarla
ya da kendler çn yarattıkları dğer alanlarda sanatlarını cra edeblyorlardı.
Dolayısıyla sosyalleşme mkanları daha kısıtlıdır. Konuşma yönünden olsun,
ş-güç yönünden olsun; çay bardaklarının doldurulması, sofranın serlmes
127 Çftç, 2014, s. 55.
128 Çakır, 2014.
84
ve dğer şlerde hep erkekler karşımıza çıkıyordu. Bazı yerlerde de erkekler
kadınlar adına konuşuyor, onları konuşturmuyorlardı ble.
“-Hayır, Kadın masal anlatamaz!
-Kadın hiçbir şey anlatmayı bilmiyor!
-O unutmuş, unutmuş!
-İşleri var onların, işleri var, yemek-memek!”
Bu ve benzer sözler sarf edyorlardı bze. Kadın bu şeklde toplumsal platformlarda erkek tarafından yok sayılıyordu. Bununla lgl olarak Ervan radyosunda Cemîla Celîl br röportajında şöyle der:
Ben burada bir şey demek istiyorum. Babamın zamanında da, benim
zamanımda da radyo için şarkı söyleyen kadın bulmak çok zordu. Kürtler
arasında sesi güzel olan birçok kadın vardı, iyi şarkı söylüyorlardı, benim
yanımda, kadın divanında söylüyorlardı, fakat onlardan birçoğu stüdyoya
gelmiyordu, sesleri kaydedilsin istemiyorlardı. Bir gün Gulizer adında bir kız
geldi radyoya, birkaç şarkı söyledi, sesini kaydettik. Gulizer’in sesi çok güzeldi
ve Kürtçe şarkıları da takılmadan güzel bir şekilde söylüyordu. Sonra o evlendi.
Gulizer’in şarkıları radyoda yayınlanıyordu, çok istek vardı yayınlatmamız
için. Bana dendiği kadarıyla, Gülizar ölene kadar, ne zaman radyoda şarkıları
çalsa, kocası ona hakaret edermiş.129 Erkeklerin baskısı hala Kürt kadınları
üzerinde devam etmektedir.
Syasal açıdan bell br olgunluğa erşmş bölgelerde böyle br sorunla karşılaşmadık. Bu bölgelerde kadının kendn rahatça fade edeblmesn sağlayan
serbest alanlar vardı. Kadın da erkek gb hünern bzmle paylaşıyordu. Bu
bölgelerde daha çok kadınlar toplumsal hayatta ön plana çıkarlar. Örneğn
kurum ve kuruluşların yönetm ve yürütmesnde, mahalle meclsler gb
alanlarda kadınların öneml br yer vardır.
F. SÖZLÜ EDEBİYATTA KÜLTÜREL ETKİLEŞİM VE ASİMİLASYON
a) Ezop Masalları ve Kürdstan Çocuk Edebyatı
Medenyetler arasında eskden ber kültürel etkleşmler söz konusudur. Coğraf
olarak her ne kadar brbrlernden uzak olsalar da kültürler brbrlernden beslenrler. Bu bağlamda batılı yazar Ezop ve İranlı edebyatçı Sad Şraz’nn eserler benzerlk göstermektedr.130 İranlı Şraz’nn Gülstan adlı ktabını yazmadan
129 Cell, 2011.
130 Cell, 2011.
85
önce Kuzey Kürdstan’da gezdğ blnmektedr. Öte yandan Fars ve Kürt kültürler arasındak etkleşmler zaten blnmektedr. Onlarca dle çevrlmş Gülstan
adlı ktabın Kürtçeye de çevrlmes gerekr. Bununla bağlantılı olarak br araştırmaya göre Ezop’un yolunun Mezopotamya’ya düştüğü söylenmektedr.
Dünya lteratüründe hayvan hkayelernn en esk yazarı olarak M.Ö. VI. asırda
yaşadığı söylenen Asophos (Ezop) adında br Yunanlı olduğu blnmekle brlkte, son zamanlarda yapılan blmsel araştırmalarla bu hkâyelerden brçoğunun esk Hntllere, Mezopotamyalılara, İbranlere ve Fenkellere kadar uzandığı blnmektedr.131 Eğer Kürt edebyatı üzerne de bu kapsamda br araştırma
yapılırsa, Kürtlern dğer dünya medenyetleryle olan etkleşmler ortaya çıkacaktır. Araştırmamızdabu etkleşmn zlerne rastladık. Bu durum başka blmsel araştırmalarca da desteklenmektedr (bkz. Derdyok, 2010, Yılmaz, 2011).
Ezop ve Şraz’nn bazı masalları, kaynağını Kürt edebyatından almış olablr.
Bununla lgl olarak Dyarbakır’ın Bsml lçesnde dnledğmz br masaldan
bahsetmemz gerekyor. Tlk le Leylek masalı Ezop masalı olarak blnr. Fakat
aynı masal Kürtler arasında da anlatılır. Bu nedenle şu soruyacevap bulmak
önemldr: “Acaba Tlk le Leylek masalının orjnal hal Kürtlere m attr?”
Konuyla lgl daha genş blmsel araştırmalara htyaç duyulduğu kesn.
Tlk le Leylek132
Tlk le leylek brbrlern sevyordu.
Br gün leylek tlkye şöyle ded:
Tlk sen güzel br tlksn, sevlr tbar edlrsn. Sana br kramda bulunacağım.
Br akşam msafrm olman lazım. Sana çok güzel br yemek yapacağım. Lezzetle
yyeceksn. O lezzet dlne değdğnde o lezzetle doyacaksın. Leylek böyle söyleynce tlknn nanası gelmyordu. Leyleğn ne zaman davet edeceğn beklyordu.
Tlk: Acaba ne zaman leylek ben yemeğe çağıracak. Br gün leylek tlkye şaret
verd.
Leylek: Tlk!
Tlk: Ha!
Leylek: Tlk bu akşam msafrmsn.
Tlk: Ne zaman msafrnm?133
131 Yılmaz, 2011.
132 Hecî Şerfê Ferqîn, Dyarbakır, Bsml, 2014.
133 Dervşcemaloğlu, 2014, s. 478.
86
Leylek: Akşamdan önce msafrmsn. Ancak akşamdan önceye kadar
sana yemek yapmayı btrrm.
Tlk akşamüstü olacağına nanamıyordu. Akşamüstü gelp çatınca
tlk leyleğn evne doğru gtt. Leylek tlknn geldğn görünce yere
br çukur açtı. Çukur ancak kend
gagasının geçebleceğ şeklde yapmıştı, bırak tlknn ağzını, dl ble
grmyordu.
Leylek: Tlk kardeş, hoş geldn,
sefa geldn. Sabahtan ber senn
çn hazırlık yaptım. Buyur, yemek
hazır, gdelm. Yemeğe gttkler
zaman tlk ağzını götürüp getrd,
ama dl ble yemeğe değmyordu.
Ne yaptıysa ne ettyse çare bulamadı. Leylekgagasını sokup çıkarıyor, kendn doyuruyordu.
Leylek: Tlk!
Tlk le Leylek133
Kmseye zarar vermemel nsan,
Ama brs kötü davrandı mı,
Yüzüne çarpmalı onun, aynını.
İşte bu, masalın öğüdü!
İlkn tlk çağırmış
Evde şölene güya,
Bzm hacı babayı,
Yaylak br mermer kapta,
Buyur etmş çorbayı.
Bzm leylek aç olmasına aç ama n’apsa,
Br lokmacık ble yyemyor k çorbadan.
Tlky çağırınca öteks,karşılık, büyük br
hamur tutmuş, boyunlu br şşeye koyarak
buyur etmş.
Gagasını sokup doyurmuş leylek karnını
güzel güzel, rahatça,
Gel gelelm konuğu açlıktan bayılmış ç
ezle ezle.
Şşenn boynunu yalarken tlk boş yere,
ona şöyle demş bzm hacı baba: “İnsan
sükûnetle katlanmalı kend örneğne!”
Tlk: Ha!
Leylek: Afyet olsun kardeş, doydun mu acaba?
Tlk: Evet doydum var olasın, yarın da sen benm msafrmsn akşamüstü.
Leylek çnden: Ben akıllı brym. Tlk yemek yapacak ben de yne gagalayıp
kendm doyuracağım.
Tlk çnden: Sen dur. Benm adım tlk, ben ne kadar hlekar ve blglym o
zaman göreceksn. Akşamüstü oldu, tlk kalkıp bulamaç yaptı. Kapısında dümdüz br taş vardı. Bulamacı üzerne döktü. Buyur leylek kardeş. Her ks de
yemeklernn üstüne gttler. Leylek ne kadar gagasının ucu le yemeye çalışsa
da, gaga boşa gdyordu. Tlk dlyle yalayıp hepsn temzled.
Tlk: Leylek kardeş doydun mu?
Leylek: Evet doydum!
Fakat ne ekersen onu bçersn!
b) Nnenn Keloğlu ve Keloğlan
“Nnenn Keloğlu” adlı masal Kürt halkı tarafından söylenr. Keloğlan adlı ma87
salın kahramanı çalışkan, kel ve fakr br kmsedr. Annesyle yaşar. Aynı masal Türk edebyatında “Keloğlan” adı le Türkçe anlatılır. Kuzey Kürdstan’dak
Kürt çocuklarının genel, Keloğlan masalının Türk edebyatından olduğunu
sanmaktadır. Bununla brlkte Keloğlan flmler134, Keloğlan çzg flmler135 ve
Keloğlan masallarının136 heps Türkçe yayınlanmış ve yayınlanmaktadır. Böylece Kürt çocukları Keloğlan’ı br Türk masal kahramanı olarak görmektedrler.
Bu durum kültürel etkleşm temelnde br yorum olarak değerlendrleblrd. Ama Kürtlern brçok sözlü kültür ürünü devlet tarafından Türkçeye çevrlmş, Türk edebyatı türü olarak onaylanmış ve Kürt toplumuna sunulmuştur. Yıllardır Türkçe eğtm gören Kürt çocukları, Keloğlan gb onlarca Kürt
masalını Türkçe okumuş ve görmüşlerdr.
Nnenn Keloğlu masalı137
(…)
Bey, yaraları iyileştikten sonra dedi ki: “Ona öyle bir şart koşmalıyım ki,
elimden kurtulamasın.”
Yine bizim Keloğlan’ı çağırdı. Hizmetkarları onu hemen Bey’in huzuruna
getirdiler.
Bu sefer Bey ona yapamayacağı bir şey söyledi: “Git babamın külahını getir.”
Bundan birkaç yıl önce Bey’in babası ölmüştü ve bizim Keloğlan hangi külahı
getirirse getirsin, “Bu benim babamın külahı değil,” deyip kafasını uçuracaktı.
Sonra Reqk ile evlenip muradına erecekti.
Keloğlan, Bey’in içinden geçenleri anlamıştı. Bu yolun sonunun olmadığını
ve ne yaparsa yapsın Bey’in önüne başka bir şey daha koyacağını biliyordu.
Eninde sonunda kafasını kesecekti.
Yine hüzünlü ve ağlamaklı bir biçimde Reqk’in yanına gitti. Reqk dedi ki:
“Keloğlanım sen kendine hiçbir şeyi dert etme. Her zaman gittiğin o küçük
pencereye git. Aşağı tarafta bir mağara göreceksin. O küçük pencere seni
134 Rüştü Asyalı Keloğlan flmlernde başrolü oynamıştır. (d. 1947, Elazığ, Türk snema ve tyatro
oyuncusu)
Keloğlan flmlernn smler:
1. Keloğlan aramızda-1971
2. Keloğlan le Cankız-1972
3. Keloğlan ş başında-1975
4. Ben br Garp Keloğlanım-1976
https://tr.wkpeda.org/wk/R%C3%BC%C5%9Ft%C3%BC_Asyal%C4%B1
135 Keloğlan anmasyonları TRT çocuk kanalı üzernden yayınlanıyor. 2009-2013 yılları arasında 107
bölüm yayınlanmıştır.
136 Keloğlan Masalları, Tmaş Yayınları, İstanbul.
137 Mradî Gundkî tarafından Botan Bölges, Melî köyünden derlenmştr.
88
ölülerin dünyasına götürecek. Git ve Bey’in babasını gör. Ve ona külahının
nerede olduğunu sor. O sana söyleyecektir. Oğlu hakkındaki şikayetlerimizi
ona bildir ve bize bir yol göstersin.”
Öbür gün bizim Keloğlan Reqk’in ona tarif ettiği yere doğru gitti. Bir mağara
gördü ve içine girdi. Uzun ve karanlık bir yoldan geçtikten sonra başka bir
dünya göründü. O yer ölülerin dünyasıydı. Çayır ve suları çoktu.
(…)
c) Değşm Adı Altında Kültürel Kıyım ve Asmlasyon Gerçeğ
Müzkte, snemada, edebyatta ve dğer kültürel ve sanatsal alanlarda, Kürt
folklor ürünler Türkçeye çevrlmş ve Türk kültürüne at kılınmıştır. Devlet
tarafından türkülern derlenmes ve çevrlmes üç kez gerçekleşmştr. 1926
yılında Daru’l Elhan adlı heyet Adana, Antep ve Urfa’dan 250 türkü toplanmıştır. 1938 yılında Eğtm Bakanlığı ve Ankara Devlet Tyatrosu öğretmenler
tarafından Malatya, Dyarbakır, Urfa, Maraş, Adıyaman ve Seyhan’dan 491 türkü toplanmıştır. TRT tarafından 1967 yılında derleme çalışmaları yapılmıştır.
1778 türkü ve şarkı toplanmıştır. En son da Kültür İşler Bakanlığının çıkardığı
Mll Folklor Dergs br derleme yapmıştır. 1976’da yapılan derlemede 300
şarkı ve türkü bulunmaktadır. Bu derlemelern heps Türkçe çevrlerdr. Şarkı
ve türkülern notalarının derlenmes elbette önemldr. Fakat derlenen şarkılar Kürt dengbêjler tarafından Türkçe söylenr. Toplanan lk türkü olan “Keça
Kurd” “Türkmen Kızı” olarak çevrlmştr. Aynı şey “Buka Kurda” şarkısının da
başına gelr ve “Türkmen Geln” olarak adlandırılır ve söylenr. Bazı sanatçılar kendn tutamaz ve Buka Kurda esnasında sesn gürleştrp alkış tutar. İlk
Kürtçe eserler; Celal Güzelses, Mukm Tahr, Kel Hamza ve Ceml Cankat gb
sanatçılar tarafından Türkçe olarak seslendrlmştr. Zamanla Mahmut Güzelgöz, Kazancı Bedh, Nur Sesgüzel, İbrahm Tatlıses, Burhan Çaçan ve İzzet Altınmeşe gb sanatçılar da Kürtçe şarkıları Türkçe olarak söyledler. Bu alanda
en başarılı sm olarak Celal Güzelses görülmüştür. Mustafa Kemal tarafından
övülmüş ve “Sen doğunun bülbülüsün.” demştr. Güzelses’ten sonra Muzafer Sarısözen Kürtçe şarkıları Türkçeye çevrmş ve Zya Gökalp tarafından
Türklern mll çalgısı olarak kabul edlen kopuz eşlğnde söylemştr. Tahsn
Taha’nın yıllarca söyledğ “Cotkar” sml şarkı Mehmet Özbek tarafından çevrlmş ve “ beyaz gül, kırmızı gül” olarak adlandırılmıştır. 138
Yukarıda da görüldüğü gb Kürt ve Türk kültürü arasındak bu durum kültürel
etkleşm olarak adlandırılamaz. Asmlasyon projes kapsamında devlet deo138 Yücel, Türk Snemasında Kürtler, 2008, s. 21.
89
lojs gereğ değşm ve kültürel yok saymalar gerçekleşmştr. Devlet elyle uygulanan folklor ürünlernn değşm poltkası ell yıl devam etmştr. Bu arada
brçok kş ya devlet poltkalarına uyum sağlayarak ya da kend başına Kürt,
Ermen ya da dğer kültürlern folklor ürünlern değştrp kullanmıştır. Öyle k
Hesen Zîrek adındak Kürt sanatçının onlarca eser çevrlmştr. 139 “Ey Nştman”
adlı ağıtını 1946 yılında şgal edlen Mahabat Devlet çn söylemş ve bu marşın ezgs kaynak gösterlmeden “Ankara’nın Taşına Bak” şarkısına uyarlanmıştır.
Hesen Zîrek’n brçok şarkısı (Yallah Şoför gb) kaynak belrtlmeden alınmıştır.
(…)
Ey sevgili ulus,
Ey Kürtler, ey aslan parçaları,
Ey vatan, güzel vatan,
Ari toprağı, Kürtlerin vatanı,
Senin için kalpten ve yürekten direniyorum
Kürdistan toprağının başarısı için.
(…) (Hesen Zîrek)
Ermenler tarafından söylenen “Vatanıma Gdeceğm” adlı türkü de şu şekldedr:140
“ Ağlamayın ey yoldaşlarım, ben vatanıma gideceğim.
Çok kalamam vatanıma gideceğim.
Burası benim için uygun değil, derdim tasam çoktur burada.
Yabancılık çok acıdır, ben vatanıma gideceğim.
Umarım üzerime ağlamazsınız.
Üzerimde ağlayıp matem etmeyin.
Ben vatanıma gideceğim, bütün dertlerim geçecek.”
Bu ağıtın ezgsn de “Ankara’nın Taşına Bak” olarak yakından tanıyoruz. İçerğ
dert ve elemle dolu br ağıt, kültürel ve tarh özellklernden koparılmış, ezgs üzerne sözler yazılmıştır. Bu konu le lgl Cemîla Celîl Kürtlere sert br
eleştr yapmaktadır: 141
“Maalesef Kürtler bu tarz durumlara karşı çıkmamaktadırlar. Bizden kim bir
şey alsa elinden tutup ‘Dur sen ne yapıyorsun, bu babamın, dedemin malı, bu
139 Doğu Kürdstan’dan br sanatçıdır. 1921 yılında Bokan’da doğmuştur. Bağdat radyosunda şarkılarını
derler. 1966’da Çrîkey Kurdstan adlı br ktap yazar. 1972 yılında vefat eder ama bıraktığı yüzlerce
şarkı le ölümsüz olmuştur (Xulam, 2013).
140 Etöz, 2011.
141 Cell, 2011.
90
benim kimliğim, mirasım, kültürüm. ’ demeliyiz. Biz her seferinde ‘Size helal olsun.
’ diyoruz. Örneğin Ermeniler pek çok Kürtçe şarkıyı Ermeniceye çevirip radyolarda
yayınlıyorlar. Onlar artık Ermeni şarkıları olarak tanınıyorlar, çünkü bu, Kürtçe bir
şarkıdır demiyorlar, arşiv için de onun Kürtçe olduğunu yazmıyorlar. Aynı durum
Türkiye’de de vardır. Maalesef Türkiye’de sadece Türkler tarafından değil, Kürt
dengbêjler tarafından da bu iş yapılmış ve Kürtçe şarkılar Türklere mal edilmiştir.
Onlar kesinlikle şarkının kökeninden bahsetmezler. Eğer bir dilden başka bir dile
şarkı çevriliyorsa onun hangi dilden ve kültürden olduğu belirtilmelidir. Böyle bir
gayreti çok yanlış görüyorum. Bu hırsızlıktır. Böyle şarkıcılar uluslarını satıyorlar,
kendi elleri ile işgalcilere kapı açıyorlar. Bilmiyorum ne diyeyim? Bu cahillik midir,
yoksa anlamamak mıdır, yoksa uşaklık mıdır?”
Araştırmacı Yücel’e göre; Zya Gökalp’ın başını çektğ mll edebyatta, şehrl
rolü Türk’e, vahş köylü rolü de Kürt’e verlmştr. Burada Kürtler “dş” olarak
görülür. Avrupa Türkler nasıl görüyorsa, Türkler de Kürtlere o gözle bakıyorlar. 142 Türkye devletnn kurulmasından sonra Yakup Kadr, Mthat Cemal
Kuntay ve Nhal Atsız gb yazarlar da devlet deolojsn sürdürmüş ve Kürtler yok saymışlardır. Daha sonra Nazım Hkmet, Sat Fak, Yaşar Kemal ve Orhan Kemal le romanlarda Kürt karakterler, nsan olarak yer almaya başlamıştır. Kürtler Atıf Yılmaz le Kürt oldukları belrtlmeden snemaya grmşlerdr.
1955 tarhl “Dağları Bekleyen Kız” snema flm buna verleblecek lk örnektr.
Esat Mahmut’un romanı snemaya uyarlanmıştır, burada Zeynep Kürt br karakterdr ve vahş, kötü br köylüdür. Teğmen Adnan se hem cesaretl, hem de
yakışıklıdır. Bu mgeyle “Türk ydr.” İmajı verlr. Bugün de hala televzyonlarda Kürtlern kültürü talan edlmektedr. Kısacası nsan olarak Kürt yoktur! O
sürekl zamr olmuştur. Bunlar boş sıfatlar değldrler. 143
Bu asmlasyon ve kültürel kıyım sadece Kürtler üzernde yapılmamıştır. Kuzey Kürdstan’da bu kıyım dğer tüm halklar çn geçerldr.
G-SÖZLÜ EDEBİYATTA ARGO
G.K. Chesterton’un 1901 yılında yayınlanan “the Defendant” adlı esernde
“Argo metafordur, metafor da şrdr.” demştr. Öyle k argo yaygın dller, adsız
şarler arasında devamlı olarak yaratılır. Alan Dundes “Halk kmdr?” adlı makalesnde halkın, ortak unsurların paylaşıldığı br grup nsandan oluştuğunu
belrtr. Bu grup br ale ya da br ulustan oluşablr. Bu grup bazı nedenlerden
142 Osmanlı - Türk Romanında Kürt İmges (Yücel, 2008).
143 Yücel, Türk Snemasında Kürtler, 2008.
91
dolayı br araya gelr ve özellklerne göre blglern ortaya çıkarır. Argo halk
blmnden br bölüm olarak değerlendrlr. Blmsel araştırmalara göre argo,
halkın sözlü edebyatının br bölümü olarak belrtlmştr.
Argonun kullanılmasında, metafork özellk öneml br role sahptr. George
Lakoff ve Mark Johnson’a göre, metaforun temelnde, br şeye vakıf olmak ve
başka br şeye göre tecrübe etmş olmak vardır. Bugün kullanılan “zaman”
ve “para” örneğndeyse, kullanım metafork br lşky öne çıkarıyor. “Zamanın kullanılması, ayrılması ve boşa geçrlmes” metafork kullanıma örnek
teşkl edyor. Bu değerlendrme temelnde, argonun kullanılması, genellkle
metaforktr. 144 Kürdstan sözlü edebyatında argonun kullanılması, daha çok
G.K. Chsterton’un metaforlaşma değerlendrmeleryle lşklendrleblr. Argo
sözcüklernn yaratılması ve bçmlenmesnde, sosyal yaşam, doğa ve klm
en öneml rolü üstlenmektedr. Kürt argo örneklernde, daha çok hayvanların
özellkler mecaz olarak kullanılmaktadır. Kürtçe argolar, kend aralarında,
eleştr amaçlı kullanılmaktadır. Hayvanların şahsında, eleştr kşlere yöneltlmektedr.
Yalancı kmseler çn “Gt derenn kıyısında otlan.” denr. “Kes artık!” cahl,
krl ve boş konuşan nsanlar çn kullanılır. “Koyun gb kuyruğunun altında
osurma.” sözler gzl ve saklı söz söyleyen kmseler çn kullanılır. Kürtçe argolar daha çok deymlerle, atasözleryle lşkldr ve uyumlu br şeklde söylenr. Sahada topladığımız örneklere göre bazı argo sözler temzlk metaforuyla
kullanılır. “Sen önce kend kıçını temzle.” sözüyle kşye yöneltlen eleştrde,
o kşnn sözler ve yaptıklarıyla hemen üste çıkamayacağı belrtlr. Daha çok
erkekler çn kullanılır. Kürtçe argo örneklernden br kaçı şöyle;
1. Çocuklar açlıktan birbirlerini yiyorlar
2. Kıçını silkeledi ve gitti
3. Sen önce kendi kıçını temizle
4. Koyun gibi kuyruğunun altında osurma
5. Git derede kıçını yıka
6. Hadi git otlan
7. Ayı oynadı
8. B*klu taşı arkasına at
9. Git derenin kıyısında otlan
10. Hadi doğra
11. Hadi öksür
12. Kıçını soğuk suya koy
144 Terzoğlu, 2006.
92
13. Daha kıçını yıkamayı bilmiyorsun
14. B*ku dağıttı
15. Hapı yuttu
16. Hadi git ya suyun önündeki iş
17. Bi git bitli
18. Kes artık
19. Yürüdüğü zaman fistanından böcekler düşüyor
20. Anırma
21. Sür
22. Başarılı olma
23. Cıvık salak
24. Kirli kıç
25. Ova sarhoşu
Kürdstan sözlü edebyatında argo sözlern kullanımı Kürt toplumunun mzah anlayışına bağlıdır. Bu durum daha çok küfür yoluyla öne çıkar, lşkler
arasında edlen küfürler, hakaret temelnde değllerdr. Br kş eşne küfrettğ zaman hakaret amacı gütmez, özlemn ve sevgsn dle getrmek ster.
“Eşek oğlunun kızı” sözü hakaret amaçlı değl, temelnde sevgy fade etmektedr. Bu küfrün edldğ kadın, bu küfürden dolayı gücenmez, olumlu br
bçmde kocasına döner. Kürt toplumunda daha çok babalar erkek evlatlarını sevdkler zaman küfürle sevglern bell eder. Öyle k baba oğluna “Eşek
oğlu” sözünü sevg amaçlı kullanır. Bu durum bazen sosyal alanda öne çıkar.
Br konuştuğunda ya da şarkı söyledğ zaman o kşy övmek çn “Eşek oğlu/
kızı nasıl da güzel söylüyor.” sözü kullanılır. Küfür bazen erotzm temelnde
kullanıldığı gb daha çok erkekler tarafından kadınların karakter özellklerne atfedlr. “Nye ben kadın mıyım!” sözü ya da br erkeğn kadına söyledğ
“Sen yyeceğm” sözü erotk mgeler taşır. Bu durum her bölgeye göre değşr.
Argo sözlerde nsan özellkler ortaya çıkar. Bazı Kürtçe tekerlemelerde “Gaz”
ve “Osuruk” kullanımları toplum çnde metafork amaçlı kullanılmaktadır.
Bu sözlern kullanımı brçok sözlü edebyat türlernde mevcuttur, edebyat
türlernn dışında toplumların gündelk yaşamlarında daha çok görülür. Br
toplum çersnde bu sözlern kullanımı (özellkle “gaz” ve “osuruk” sözler)
utanmaya sebep olmaktadır. Görüşmelermzde de masalcılara hatırlatmak
amacıyla bazı sözlü edebyat türlernn örnekler dllendrldğnde bzmle
görüşecek kşler hem sözlermze gülüyorlardı hem de utanıyorlardı. Bu tür
örnekler fazla dllendrmemey terch edyorlardı. Sahada söyledğmz tekerleme örneğ şöyleyd:
93
“ iki gagalı hüthüt
Ağacı çıktı gaz yaptı
Ağaçtan indi osurdu
Mahkemeye gitti ses etmedi
Eve geldi bir yalan söyledi”
İslamyet’ kabul eden Kürt toplumunda sesl olarak yellenmek ayıp ve gülünç
olarak algılanır. Kend aralarında böyle br şey olduğu durumda, karşısındak
memnunyetszlğn dle getrlr. İslamyet nancına göre sesl veya sessz br
şeklde olan gaz çıkarma abdestn bozulmasına neden olur. 145 Kürt toplumunun
büyük çoğunluğu Müslüman’dır. Bu yüzden abdestn şartlarını blnr. Bu durum
karşısında memnunyetszlk bldrmek toplum arasındak lşkler etkler. Sözlü
edebyat türlernde argo olarak kabul edlen sözcüklern, toplum tarafından blnyor olması, argo kelmelern kullanılmaya devam ettğn gösteryor. Bu sözlü
edebyat ürünlernn kmn tarafından üretldğ blnmedğ çn, tarh de blnmemektedr. Bunun sonucunda, bazı sözlü edebyat ürünlernn İslamyet’n
kabulünden önce, yan abdest bozan şartların blnmesnden önce türetldğ
tahmn edlmektedr.
Okulönces eğtm çn hazırlanan Morstan146 adlı eğtm setnde aşağıdak gb
tekerlemeler kullanılmıştır:
Gittim dutun altına
Üç sepet geliyor suyla
Biri dut biri kıldır
Öteki de boktur
Ağızla girdim dutlara
Ellerle girdim kıllara
Ayaklarla girdim boka147
Dyarbakır Büyükşehr Beledyes tarafından 2012 yılında Dyarbakır’da Kürtçe
eğtm veren okulönces br okul açıldı. Bu okulda “Morstan” adlı eğtm set
kullanılmaktadır. Tekerlemelern kullanılmasıyla lgl olarak, okul öğretmenlernden bryle görüşme yaptık.148 Öğretmen, yukarıda yazılan k tekerlemelerden dolayı alelerden tepk aldıklarını ve “Bu tür kelmeler çocuklarımıza
145 Şaf, Hanef ve Hanbel mezheplerne göre yellenmek abdestn bozulmasına neden olur (ElMüderrs, 2013).
146 Morstan, 2-5 sayılar, Brgül, 2012.
147 Rêzan Erdoğmuş, Czre.
148 Okulönces öğretmen Evn Taşdemr, Mart 2012.
94
neden öğretyorsunuz. Osurma, gaz çıkarma gb kelmeler doğru fade bçmler değldr.” dedklern belrtt. Aleler, sosyal değerler açısından kendlern
haklı görüyorlar ve bunun çn de rahatsızlıklarını fade edyorlar. Öte yandan
böyles argo kelmeler Kürt sözlü kültüründe vardır. Bu konuda mzah br
bakış açısı söz konusudur. Aynı şeklde bu toplumun br gerçeğ olarak hala
kullanılmaktadır. Sonuç olarak dn kurallar toplumun fkr ve düşüncelerne
etk ederek onların edebyatlarına uzak olmalarına neden olmaktadır.
95
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
SÖZLÜ EDEBİYATLA OKULÖNCESİ EĞİTİMİ HAZIRLIĞI
Eğtm görme ve eğtm süreçlernn toplumdak tüm brey ve gruplara eşt
şeklde açık olması en temel nsan ve kolektf haklardan brdr. Bu temel
haklarının korunması ve uygulanması, toplumun bleşenler tarafından sağlanır. Eğtm hakkı hususunda toplumsal kolektf mücadele zarurdr. Eğtm
hakkının toplumca blnmes ya da teork olarak bunlara sahp olunması tek
başına br anlam fade etmemekte olup bu hakkın uygulanması daha büyük önem arz etmektedr. Kürt toplumunun tarhsel br sürekllk çersnde egemen güç ve devletlere karşı sürdürdüğü uzun drenş ve sonrasındak
kazanımlar, bu eğtm hakkının elde edlmes sürecnde bütün mkanlarıyla
kullanılmalıdır. Bu temelde br an önce anadlnde eğtmn uygulanması yürürlülüğe grmeldr. Burada öneml olan, eğtmde neyn nasıl verleceğdr.
Toplum, kend eğtmnden brnc derecede sorumlu olmalı, eğtmn ne ve
nasıl olacağı konusunda karar ve güç sahb olmalıdır.
Okulönces eğtm sürec nsan hayatında en hızlı geçen dönem olarak yorumlanır. Bu bağlamda kşnn doğumdan sonra hayatın lk yıllarında eğtlmes, gelecektek başarısını etklemes bakımından önemldr. Okulönces eğtm dönem
0 ve 6 yaş arasıdır ve bu en öneml zamandır. Bu dönemde çocukların yetenek
ve huyları çabuk gelşr. Br kşnn okul önces dönemnde kaltel br okulönces
eğtm alması oldukça faydalıdır. Okulönces dönemde konuşma ve öğrenme
yetler brlkte yürümekte, gelşmektedr. Çocuk bu konularda lgsn çeken konuları konuşur. Bu dönemde dl öğretmn yöntem önemldr. Çocuk tekerleme, blmece, şr, masal ve oyun yoluyla; dl anlama, öğrenmey öğrenme ve
toplumsallaşma alanlarında gelşr. Bu faalyetler yoluyla çocuk kendsn fade
edeblr, yaratıcılığını gelştrr, kendne nanır ve olaylar arasındak neden ve
sonuçlar lşklern öğrenr.149 Yukarıda belrtldğ gb okul öncesnde en öneml
nokta dldr. Dl öğrenm fzksel, duygusal ve toplumsal açıdan breyn kendn anlaması, çsel süreçler öğrenmesyle lşkldr. Dl gelşmnde en öneml
nokta sosyalleşmedr. Kültür, gelenek, coğrafya ve toplum lşkler dl etkler.
Çocuk doğumundan sonra ale çersnde, taklt ve model yoluyla dl öğrenmeye başlar. Sosyalleşmes ale çersnde başlar ve devam eder. Eğtmden önce
çocuğun dl öğrenme kablyet daha güçlüdür. 3-4 yaşına kadar dlnn cümle
149 Demr, 2011.
96
yapısı gelşr. Bu yaştan sonra okul eğtmyle çocuk daha çok kş tanır, sosyal
gelşm güçlenr, sözcük dağarcığı artar ve cümle yapısı daha güçlü olur. Okulönces eğtm anadl gelşm çn önemldr ve çocuğun anadlyle eğtlmes
zarurdr. Br mahallede, br köyde, br grup çersnde çocukların çoğunluğu
hang dl konuşuluyorsa o dlde eğtm verlmel ve eğtmn planlaması buna
göre belrlenmeldr. Çocuğun kelme telaffuzu ve cümle yapılarını kavraması
çn öğretmen ve okul çalışanlarının açık ve düzenl br şeklde konuşmaları gerekr. Masal, şr, blmece, tekerleme, şarkı, oyun, fıkra, man ve canlandırmalar
yoluyla dl daha fazla gelşr ve lkokula hazırlık çn bu şekldek faalyetler dln
gelşm çn büyük br öneme sahptr. Çocukların kend dllern konuşması çn
değşk teknk ve materyallerle etknlkler düzenlenr. Çocukların sosyalleşmesnn temelnde çocukların konuşması çn mkanlar sağlanmalıdır. Bu durumdan
hareketle çocuk kendn özgürce fade eder, akıcı konuşur, kşlerle letşm kurar,
sözcük haznesn gelştrr, “neden ve nasıl” çözümlemelernde dkkat le algılama ve düşünme yets gelştrlr.
Okulönces Eğtmnde Sözlü Edebyat Kullanımı
1. Tekerleme
Tekerlemelerde sözcük tekrarı vardır. Bazı tekerlemeler karşılıklı dyaloglar
şeklnde söylenr. Bell söylenme şekller vardır. Okul önces faalyetlernde
tekerlemelern çok uzun olmaması gerekr. Okul önces eğtmnde öğretmen
çocukların katılımından önce tekerlemey yneler ve sonra çocuklar brkaç
defa üst üste söylerler. Çocuklar tekerlemeler çok sever ve çocuklara zorla
söyletlmes veya ezberletlmes uygun değldr.
Küt küt sarkık hantal
Zıbarmış damat
Mr Mustafa
Üzüm tanes yyor
İk kara delk k kara yılan
Senn le benm aram hoş
Br k nan k üç
Osuruk ses
Del arkadaş
Kavruk mav dolma gözlü
B*k bıyıklı
Yapışkan gözlü
Hortum
2. Blmece
Blmeceler konularını hem somut hem de soyut kavramlardan alırlar. Okulönces dönemde konuları somut olan blmecelern çocuklara sorulması anlamaları bakımından daha uygundur. Çocuklar somut blmeceler daha kolay
97
anlar ve cevaplayablrler. Anlatırken blmecelern ntelkler net br şeklde
söylenr. Çocuklar cevap veremedğ zaman, pucu verlr k çocuk cevap vereblsn. Çocuklar üç yaşından sonra, blmecelere karşı lg duymaya başlar.
Çocuklar hem blmece üretmey hem de kendlerne blmece sorulmasını severler. Blmece blnmedğnde se öğretmen cevabını söyler.
Suda büyür
Parmakları büzüşüktür
Hem sulakta hem kurakta yaşar.
(kurbağa)
Br şeym var
Taşa vurunca kırılmaz, suya vurunca kırılır.
(kağıt)
Ağaç üstünde tabak tabak bulgur
(nar)
Yıkanmış br oda, otuz k mürt
çnde oturmuş.
(ağız ve dş)
Bu taraf duvar, şu taraf duvar. İçnde
azgın br var.
(dl)
3. Şr
Şr, çocuklarda hoşgörüyü gelştrr ve estetk duyguları öne çıkarır. Çocuklar
çn seçlen şrlern kısa, kolay ve sözcüklernn anlaşılır olması gerekr k çocukların lgsn çekeblsn. Şr çocuklara peryodk br şeklde söylenlmeldr.
Çocuklara şrler ezberlemeler çn baskı yapılmamalıdır.
Okul
Okul çok güzeldr
Arkadaş ve dostlarla
Yazı ve öğretmenle
Vad hkayesyle
Hepmz onu sevyoruz
Blg çn çeşmedr
İçnde gülüş, oyun
Okul güzel evdr.
Fare
Sen gd fare
Sen gd fare
Sen kuru ekmeğn düşmanı
Sen kuru ekmeğn düşmanı
Sen gd hırçın fare
Sen gd hırçın fare
Heybemzdek yükü yarıladın
Ah, ah, ah, ah, ah
(…)
4. Masal
Çocuk eğtmnde masal anlatımı önemldr. Çocuk masal yoluyla ulusal ve
küresel değerler anlar, hayal dünyasını genşletr, görünmeyen kavramları anlama kavuşturur, cümle kurma yetsn gelştrr, betmlemey öğrenr.
98
Masallarda tekrarlanan tekerlemeler, karakterler arasında geçen dyaloglar,
deymler, atasözler ve söylenen şarkılar, çocukların dl gelşm açısından, çocuklara olumlu katkılarda bulunur. Masal dnleyen çocukların hayal dünyası
gelşr. 150 Öğretmen masalı düzelteblr, eğer çocukların anlamadığı br sözcük
varsa onu değştreblr. Masalın konusuna göre öğretmen soru sorablr, çocukları anlatıma dahl edeblr. Öğretmen masal anlatımını br tyatrocu gb
mmk ve jestlerle desteklerse, konuyu çocuklara daha y aktarablr, masal
çocukların lgsn çekecek şeklde anlatıldığında, çocuklar sıkılmazlar.
(…)
Nine: “Sana söz veriyorum eğer tavuklarımı yemezsen sana bir şey demeyeceğim.
Başka kimin tavuklarını yersen ye yine sana bir şey demeyeceğim.”
Tilki: “Sana söz veriyorum. Tavuklarını yemeyeceğim. Ama alsan ve kaplan
senin tavuklarını yiyecek.”
Nine: “Aslan ve kaplan nasıl benim tavuklarımı yiyecek?”
Tilki: “Valla ben nöbetçi değilim, yiyecekler.”
Bir gün tilki acıkmış gidip aslan ve kaplana laf yetiştirmiş.
Tilki: “Ninenin iki tavuğu var, günde üç yumurta yapıyorlar. Haydi, gidip bir
tanesini yiyelim. Ben de sizin arkadaşınız ve ortağınızım. Sonra nineye tavuğu
beraber yediğimizi söyleyeceğim.”
Tilki ve kaplan nineye hırsızlığa gitmişler. Nine uyumuş. Nine, nasıl olsa tilki
tavuklarımın nöbetindedir diye düşünüyormuş. Onları merak etmiyormuş.
Ne de olsa birbirlerine söz vermiştiler. Tilkinin ona hainlik edebileceğini
bilmiyormuş. Oysa aslan ve kaplana “Gidip ninenin tavuklarını yiyelim.”
demiş. Nine horul horul uyuyormuş, başına geleceklerden habersizmiş.
Tilki: “Gelin!”
Kaplan gelmiş.
Kaplan: “Valla ben bu nineden korkuyorum. Eğer bize hainlik edersen bu nine
bizi öldürür.”
Kaplan, tilkinin tuzağına düşmekten korkuyormuş. Bu konuda haklıymış
da. Çünkü tilki kaplana tuzak kurmuştu. Nineye söz vermişti ve ninenin
tavuklarını yememesi gerekiyordu. Kaplanın tuzağa düşmesi için de kümesin
önüne tuzak kurmuştu. Kaplan işediği sırada, tilkinin onun için yaptığı tuzağı
görmüş.
Kaplan da akıllıymış.
Kaplan: Tilki!
(…)
150 Yrd. Doç. Al Göçer, 2010.
99
SONUÇ YERİNE
Bu araştırma sözlü çocuk edebyatı ürünlernn çocuk eğtmnde kullanılmasının önemn vurgulamak amacıyla yapılmıştır. Bu süreç çersnde
Kürdstan sözlü edebyat ürünler blmsel kaynaklar çerçevesnde değerlendrlmştr. Dğer yandan da Kuzey Kürdstan’dak Kürtlern sözlü edebyat örnekler bu çalışmayla br araya gelmştr. Şmdye kadar Kürdstan’ın
sözlü kültürü üzerne öneml araştırmalar yapılmış ve sonucunda bnlerce
sözlü edebyat ürünü değerlendrlp yayınlanmıştır. Sonuç olarak bu çalışmada daha önceden derlenen brçok eser, bzm tarafımızdan da derlenmş
oldu; öte yandan bzm tarafımızdan derlenen eserlern büyük çoğunluğunun önceden derlenmemş olduğu da görüldü. Derlenen bnlerce ürün, lk
defa yazıya aktarılmıştır. Folklor ürünlern derleme çalışmalarının daha
fazla yapılması gerekmektedr. Bu araştırmanın daha önce yapılmış folklor
araştırmalarından farkı, k prensp üzernde değerlendrleblr. Şu ana kadar sözlü Kürt edebyatı hakkında yapılan araştırmaların bazıları yabancı
dlde basılmış olup çoğuna erşm sağlamak oldukça güçtür, bazıları da
bütün ürünlern ç çe br ktapta toplanmasından barettr. Bu çalışmayla
ulaştığımız sonuç, daha önceden sözlü edebyat hakkında yapılan araştırmaların derlenerek eğtm alanında kullanılması gerektğdr.
Bu araştırmada toplanan eserler okulönces çocukları çn eğtm materyal
olarak yenden düzenlend. İknc olarak, Kürt çocuk edebyatı üzerne lk
defa br nceleme kaleme alınmış oldu. Bugüne kadar sözlü Kürt edebyatı
üzerne yapılan blmsel değerlendrmelern sayısı azdır. Bu çalışma bugünden tbaren daha genş ve daha kapsamlı sosyolojk ve sosyo-pskolojk çalışmaların olacağına dar öneml br adımdır.
Kürt sanatı zengnlğn şmdye kadar sözlü olarak korumuştur. Yıllar boyunca süren asmlasyon çabaları, sözlü kültürün temelnde, Kürt toplumuna büyük br zarar vermştr. Bazı yerlerde dl konuşulmamakta, bazı
yerlerde kültür ve gelenek kaybolma noktasına gelmektedr. Kürt çocukları
her geçen gün öz değerlernden uzaklaşmaktadır. Teknolojk gelşmelern
kötüye kullanılması, Kürtlern sözlü kültürünün unutulması ya da yok olması açısından en büyük tehlkedr. Devletn yıllar boyu süren asmlasyonu bugün de teknolojk letşm araçlarıyla, tüm sertlğyle Kürt toplumuna yansımaktadır. Bu çerçevede değerler korumak gerekmektedr, ama en
büyük mesele ve olması gereken düzenleme anadlnde eğtmdr. Bu çalışmamız anadlnde eğtm çn bazı materyaller gün yüzüne çıkarmıştır.
100
Bu çalışma sonucunda Zaza lehçesnn durumunun tehlkel br noktaya
doğru gttğn söylememz gerekyor. Dersm-Bngöl Bölges’nde anadlnde konuşma oranı Kuzey Kürdstan’ın dğer bölgelerne oranla daha azdır.
Genellkle bu k bölgede çocuklar sokaklarda, oyunlarda, günlük faalyetlernde Türkçe konuşmaktadırlar. Sadece yaşlılar kend aralarında Kürtçe
konuşmaktadırlar. Büyük ve küçükler arasındak letşm yne Türkçeyle
sağlanmaktadır. Bu k bölgeden kapsamlı derleme çalışmalarına htyaç
vardır ve halkı anadlnde konuşma gerekllğ konusunda blnçlendrmek
çn etknlklern ve bu yönde poltkaların oluşturulması gerekmektedr.
Sonuç olarak anadl öğrenm çn Kürtçe konuşmanın teşvk edlmes ve
yaygınlaştırılması gerekmektedr. Bu alanda yapılacak çalışmaların gelşmes gerekmektedr.
Sözlü edebyat üzernden kültürel aktarım hala devam etmektedr. Dengbêj ve masal anlatıcıları yoluyla ve sözlü edebyat türleryle kültür ve gelenek yen nesle ulaşmaktadır. Bununla brlkte araştırmamızda sözlü edebyat türler yardımıyla toplumun kültürel özellkler hakkında blg ednerek
değerlendrme mkânına sahp olduk. Dolayısıyla sözlü edebyat türlernn
toplumun geçmş dönem özellklern, öncek hayat tarzını günümüze kadar
ulaştırdığı sonucuna varmak mümkündür.
Kürtlern sözlü edebyatıyla brlkte yazılı edebyatın da oluşması anadlnde eğtm çn büyük br adımdır. Kürt dlyle lgl ve bu alanda çalışma yürüten kurum ve kuruluşların yanı sıra, syasetç, snemacı, yazar,
tyatrocu ve dğer sanatçılar arasında ortak yol ve yöntemler gelştrlmes
gerekldr. Bunun sonucunda Kürt toplumunda farkındalık ve sahplenme
gerçekleşecektr. Yıllardır devam eden dl mücadeles güçlenecek ve anadlnde eğtm taleb sonuca ulaşacaktır. Koşullar artık geçmş dönemlerdek
gb değldr. Artık snema, tyatro, müzk ve edebyat alanında gelşme kat
edlmektedr.
Kürtler tarafından yapılan çalışmalar Kürdstan’ın dört parçasını da kapsamaktadır. Hem syas hem de kültürel çalışmalar Kürdstan’ın bütünü çn
geçerldr. Snemada, edebyatta, tyatroda ve müzkte maj ve amaç tüm
Kürdstan’dır.
Sözlü kültür, yazılı edebyat çn her zaman br kaynak olmuştur. Çocuklara yönelk yazılı edebyat eserler çocukların özellklerne göre hazırlanmaktadır. Buna göre çocuklar çn hazırlanan eserlern, hoşnut kalacakları
şeklde hayal dünyasını zengnleştrmes ve öğrenm lşklern yerne getrmes hedeflenmeldr. Bu eserlern çocukların yaşamında oyun rolü üst101
lenmes şarttır. Dl yönünden sade, akıcı ve kolay olması gerekmektedr.
Kürt toplumunun sözlü kültürü hem modernzm ve teknolojk gelşmelern etksnde kalmakta hem de egemen güçlern asmlasyonunda yok
olma noktasına doğru gtmektedr. Kürt toplumunun kültürünün egemen
kültürlern baskısından korunması ve eğtmde anadl kullanımının yaygınlaştırılması gerekmektedr. Dl alanında çalışma yürüten kurum ve kuruluşlar Kürt toplumunun eğtm htyaçlarını tümüyle karşılayamamaktadır. Anadlnde eğtmn yanı sıra tarh, dl blm, folklor ve sözlü edebyat
hakkında blmsel araştırmaların yapılması gerekmektedr. İnanıyoruz k
bu çalışma le bugün küçük br adım attık ve bugünden tbaren daha büyük adımlar atılacaktır. Bütün çocukların anadlnde eğtm görmes, okuması ve yaşaması umuduyla...
102
KAYNAKÇA
Aka, Belde, “Nnnler Pskanaltk Yaklaşımla Yenden Okuma Denemes”, Mllî
Folklor, sayı: 88,sayfa: 38-43, 2010.
Alakom, Rohat, Stûneke Çîrokbêjya Kurdî Xelasya Jnan, Petersburg: Nûdem
Yayınları, 1994.
Ayvacı, Hakan Şevk, Devecoğlu, Yasemn, “10. Sınıf Fzk Ders Ktabı ve Ktaptak Etknlklern Uygulanablrlğ Hakkında Öğretmen Değerlendrmeler”,
Amasya Ünverstes Eğtm Fakültes Dergs, sayı: 2, sayfa: 418-450, 2013.
Beşkç, İsmal, Tuncel Kanunu (1935) ve Dersm Soykırımı, İstanbul: Belge Yayınları, 1990.
Beşkç, İsmal, Unesco’ya Mektup, Ankara: Yurt Ktap-Yayın, 1991.
Brgül, Ferdun, Morîstan/ Seta Perwerdeya Pêşdbstanê, Dyarbakır: TZP Kurdî
Yayınları, 2012.
Blau, Joyce, Kreyenbroek, Phlp, Allson, Chrstne, Kürt Kmlğ ve Kültürü, İstanbul: Avesta Yayınları,2003.
Bülbül, Abdulkerm, “Kürtçe Şarkılar Nasıl Türkçe Oldu?”, Dern Düşünce, 9
Eylül 2011, http://www.derndusunce.org/2011/09/09/kurtce-sarklar-nasl-turkce-oldu/, erşm: 15 Nsan 2015.
Cndî, Hecyê (der.), Epîkên kurdî, Borås: Invandrarförl, 1985.
Cndî, Hecyê (der.), Hîkyatên Cmeta Kurdan, Yêrêvan: Lîmuş Yayınev, 2011.
Çağlar, Özgün, “Ezdler: Mezopotamya’nın Dağılan Tesph Taneler”, Agos Webstes, 2 Ekm 2014, http://www.agos.com.tr/tr/yaz/8164/ezdler-mezopotamyann-daglan-tesph-taneler, erşm: 16 Mart 2015.
Çağlayan, Handan, Aynı EvdeAyrı Dller/Kuşaklararası Dl Değşm/Eğlmler,
Sınırlar, Olanaklar/Dyarbakır Örneğ, İstanbul: Dyarbakır Syasal ve Sosyal
Araştırmalar Ensttüsü (DİSA), 2014.
Çakar, Mehmet Sat, vd., “Sözlü Kürt Edebyatı”, Ortaöğretm Kürt Dl ve Edebyatı Ders Ktabı, İstanbul: Tarh Vakfı, 2011.
Çakır, Ruşen, “Hereketa Kurdî d serdema zêrîn de” (Çevr: M. Kurşun), Ruşen
Çakır Kşsel Webstes, 9 Eylül 2014, http://www.rusencakr.com/Hereketa-Kurd-d-serdema-zern-de/2859, erşm: 5 Mayıs 2015.
103
Çftç, Tekn, D Klamên Evînî yên Dengbêjan de Temaya Jnê, YüksekLsans Tez,
Mardn Artuklu Ünverstes, 2013.
Demr, Sebahat, “Okul Önces Dönemde Dl Gelşm ve Sorunları”, Gaz Ünverstes Türkçe Araştırmaları Akademk Öğrenc Dergs, sayı:1, sayfa: 38-49, 2011.
Demrhan, Umîd, “Ferhengoka Nfrên Kurdî”, Frtllara Kurdca-Bulletn of
Kurdsh Studes, sayı 5, sayfa: 3-21, 2014.
Derdyok, İ. Çetn, “Sad’nn Bostan’ı ve Ezop Masalları’nda Ortak Temalar”,
Çukurova Ünverstes Sosyal Blmler Ensttüsü Dergs, sayı:12, sayfa: 1-14, 2003.
Dervşcemaloğlu, Bahar, “Ortaokul Düzeynde Br Fabl İnceleme Örneğ”, Turksh Studes-Internatonal Perodcal For The Languages, Lterature and Hstory of
Turksh or Turkc, sayı: 9/9, sayfa: 475-488, 2014.
Ehmedê Xanî, Mem û Zn, İstanbul: Nûbhar, 2000.
Ekm Gençlğ, “Asmlasyon Aracı Olarak Kürdstan’da Eğtm”, Ekm Gençlğ
Webstes, 2005, http://www.ekmgenclg.net/ndex.php/makaleler/137-br-asmlasyon-arac-olarak-kurdstanda-egtm.html?catd=102%3Aekm-genclg, erşm: 15 Mayıs 2015.
El-Müderrs,Abdullâh Saîd, “Dört Mezhebe Göre Abdest”, tevhddavet.com,
2013,
http://www.tevhddavet.com/pdf/rsaleler/dort_mezhebe_gore_abdest.pdf, erşm: 4 Mayıs 2015.
Erkan, Senem Seda Şahenk ,“İlköğretm Kademesnde Fransızca Eğtmnde
Fabl İncelemes Örneğ: La Fontane - Karga le Tlk”, Eğtm ve Öğretm Araştırmaları Dergs, sayı: 4, sayfa: 74-78, 2014.
Ermen Soykırım Müzes ve Ensttüsü, “Kültürel Soykırım”, Ermen Soykırım
Müzes ve Ensttüsü Webstes, http://www.genocde-museum.am/trk/cultural_
genocde.php, erşm: 5 Nsan 2015.
Esper, T., “Sîmîne û Zerîne”, Newroz TV, 26 Mayıs 2013.
Etöz, Zelha,“Kmlern İlahlern Marşlara Çevrdk?” Brgün Ktap, sayı: 118, 2011.
Göçer, Al, “Türkçe Öğretmnde Çok Uyaranlı Br Öğrenme Ortamı Oluşturmak İçn Seçkn Edebî Ürünlerden Yararlanma”, TÜBAR-XXVII, 2010.
Gültekn, Mehmet, Zargotna Kurdên Serhedê - Klam û Destanên Epîk ên Dîrokî,
Mêrxasî û Serhldanan, İstanbul: Avesta Yayınları, 2013.
İHD, “Zorla Yernden Etme Uygulaması”, İnsan Hakları Derneğ Webstes, 27
104
Aralık 2011, http://www.hd.org.tr/zorla-yernden-etme-uygulamas/, erişim:
8 Mart 2015.
Karaca, Emn, Ağrı Eteklernde İsyan, İstanbul: Puslu Yayıncılık / Tarh Dzs, 2013.
Karademir, Fevzi,“Halk Bilmecelerinin Oluşumunda Öne Çıkan Etkenler”, Akademik Bakış, Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi, sayı:14, sayfa: 1-18
2008, http://www.akademkbaks.org/eskste/14/blmece.pdf, erişim: 28 Nisan 2015.
Kızılyaprak, Z. Abidin, vd., 1900’den 2000’e Kürtler - Kronolojik Albüm, İstanbul:
İstanbul Kürt Enstitüsü, 2000.
Kurij, S., “Bi Cemîla Celîl va li ser radyoya Erîvanê hevpeyvînek”, Rizgarî Websitesi, 22 Ekim 2011, http://www.rzgar.com/modules.php?name=Content&pa=showpage&pd=1565, erişim: 9 Mayıs 2015.
Mert, Esra, “Deymler ve Deym Öğretm”, Adıyaman Ünverstes Sosyal Blmler Ensttüsü Dergs, sayı:2, sayfa: 83-89, 2009.
Mihemed, Qazî,“Qazî Mihemed’in Kürt Ulusuna Vasiyeti”, Kurdistan Post.eu,
16 Şubat 2013, http://www.kurdstan-post.eu/tr/kurdstan/qaz-mhemedn-kurd-ulusuna-vasyet, erişim: 20 Nisan 2015.
Nktn, Bazl, Kürtler/Sosyolojk ve Tarh Br İnceleme, İstanbul: Deng Yayınları, 2013.
Nşanyan, Sevan, Hayal Coğrafyalar: Cumhuryet Dönemnde Türkye’de Değştrlen Yeradları. İstanbul: TESEV-Türkye Ekonomk ve Sosyal Etüdler Vakfı, 2011.
Öcalan, Abdullah, “Komün ve Meclsler”, Kom, Komün, Komünal Yapılar ve Komünalte Örnekler, Dyarbakır: Aram, 2014.
Ökten, Şevket, “Toplumsal Cnsyet ve İktdar”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar
Dergs, sayı: 2/8, sayfa: 302-312, 2009.
Özar, Şemsa; Uçarlar, Nesrn; Aytar, Osman, Geçmşten Günümüze Türkye’de
Paramlter Br Yapılanma: Köy Koruculuğu Sstem, İstanbul: Dyarbakır Syasal
ve Sosyal Araştırmalar Ensttüsü (DİSA), 2013.
Paris Kürt Enstitüsü, “Kurdish Diaspora”, Paris Kürt Enstitüsü Websitesi, http://
www.nsttutkurde.org/mages/cartes_and_maps/ckur100.gf, erişim: 1 Mart
2015.
Pekdoğan, Serpl,“Reggo Emla Yaklaşımı Üzerne Br Çalışma”, Abant İzzet
Baysal Ünverstes Eğtm Fakültes Dergs, sayı: 2, sayfa: 237-246, 2012.
105
Pertev, Ramazan, Zarok û Çîrok (Destpeka Pedagojiya Kurdî), İstanbul: DOZ, 2008.
Ramazan, Abdullah, “Kadınlar neden saçlarını toprağa gömer?”, Yeni Özgür
Politika Websitesi, 17 Ağustos 2011, http://www.yenozgurpoltka.org/ndex.
php?rupel=nuce&d=1039, 15 Mayıs 2015.
Reş, Kone, Bajarê Czîra Botan ûHunera Mîr Bedîrxan, İstanbul: Azad Yayınları,
2013.
Şahn, Mustafa, “Masalların Çocuk Gelşmne Etklernn Öğretmen Görüşler
Açısından İncelenmes”, Mllî Folklor, sayı: 89, sayfa: 208-219, 2011.
Terzoğlu, Öykü, “Anonm Br Halk Edebyatı Ürünü Olarak Argo”, Mllî Folklor,
sayı: 71, sayfa: 102-104, 2006.
Toker, Sinem,“Türkçenin Anadili Olarak Öğretiminde Ninni ve Tekerlemelerin
Yeri”, Uluslararası Sosyal ve Ekonomik Bilimler Dergisi, sayı: 1, sayfa: 25-29, 2011.
Tunçel, Harun, “Türkiye’de İsmi Değiştirilen Köyler”, Fırat Üniversitesi Sosyal
Bilimler Dergisi, sayı: 2, sayfa: 23-34, 2000.
Uğurlu, Seyit Battal, “Çocuk Edebiyatı Eleştirisi”, Turkish Studies-International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, sayı: 5/3, sayfa:1921-1945, 2010, http://www.turkshstudes.net/Makaleler/1466564553_87u%C4%9Furlu_seyt_battal.pdf, erişim: 20 Nisan 2015.
Ulugana, Sedat, Ağrı Kürt Direnişi ve Zilan Katliamı (1926-1931), İstanbul: Peri
Yayınları, 2012.
Uzun, Mehmet, Rojek J Rojên Evdalê Zeynkê, Stockholm: Welat Yayınları, 1991.
Wikipedia, “Rüştü Asyalı”, 21 Ocak 2008, http://tr.wkpeda.org/wk/R%C3%BC%C5%9Ft%C3%BC_Asyal%C4%B1, erişim: 20 Nisan 2015.
Wikipedia, “Rotînda”, 4 Aralık 2014, http://ku.wkpeda.org/wk/Rot%C3%AEnda, erişim: 16 Mayıs 2015.
Xıdır, Sey, “Seyit Rıza Kimdir? Seyit Rıza’nın Hayatı”, Dersimnews.com, 2012,
http://dersmnews.com/seyt-rza.html, erişim: 15 Mart 2015.
Yılmaz, Serpil, “Dünya Edebiyatında Hayvan Metaforları”, Mesnevî’de Geçen
Hayvan Metaforlarının Tasavvufî Yorumu, Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2011.
Yücel, Müslüm, Türk Snemasında Kürtler, İstanbul: Agora, 2008.
Yücel, Müslüm, Osmanlı-Türk Romanında Kürt İmges, İstanbul: Agora, 2011.
106
Zagrosi, Aso, “General İhsan Nur Paşa’nın Anısına”, Bajarê Agırî, 10 Nisan
2013,
http://ararat-welat.blogspot.com.tr/2010/07/general-hsan-nur-pasann-ansna-aso.html, erişim: 15 Nisan 2015.
107
108