hukukta gerekçe

I
HİLMİ ŞEKER
Esbab-ı Mucibe’den-Retoriğe
HUKUKTA GEREKÇE
(2010)
Yay›n No
Hukuk Dizisi
:
:
2290
1087
1. Bask› - Mart 2010 - ‹STANBUL
ISBN 978 - 605 - 377 - 210 - 1
Copyright© Bu kitab›n bu bas›s›n›n Türkiye’deki yay›n haklar› BETA Bas›m Yay›m Da¤›t›m A.fi.’ye aittir. Her hakk› sakl›d›r. Hiçbir bölümü ve paragraf› k›smen veya tamamen ya
da özet halinde, fotokopi, faksimile veya baflka herhangi bir flekilde ço¤alt›lamaz, da¤›t›lamaz. Normal ölçüyü aflan iktibaslar yap›lamaz. Normal ve kanunî iktibaslarda kaynak gösterilmesi zorunludur.
Dizgi
Bask› - Cilt
Kapak Tasar›m
: B e t a B a s › m A . fi .
: Kahraman Neflriyat Ofset San. Tic. Ltd. fiti. (Sertifika No: 12084)
Yüzy›l Mah. Matbaac›lar Cad. Atahan No: 34 K: 4
Ba¤c›lar/‹stanbul (0-212) 629 00 01
: Gülgonca Çarp›k
Beta BASIM YAYIM DA⁄ITIM A.fi.
Himaye-i Etfal Sokak Talas Han No. 13-15
Ca¤alo¤lu - ‹STANBUL
Tel : (0-212) 511 54 32 - 519 01 77
Fax: (0-212) 513 87 05 - 511 36 50
e-mail: [email protected]
www.betakitap.com
III
Bu çal›flmay›; Yal›n ve özverili yaflamay› borçland›¤›m, Babam Talha’ya, Yaflam›n›
bizlere adayan Annem Feride’ye, Düflünen ve yazanlara, Yazmama neden olanlara,
Fikirlerinden etkilendi¤im ayd›nlara, Felsefeci ve sosyologlara, ‹nsan haklar› için
küçükte olsa katk›s›n› esirgemeyenlere, Hukukun egemenli¤i için u¤rafl verenlere,
Hukuku adalete, Gerçe¤i hukuka dönüfltürenlere, Umar› ve beklentisi, Adalet, eflitlik,
özgürlük ve hakça paylafl›m olanlara, S›rlarla mücadele edenlere, karfl› düflünce
gelifltiren muhaliflere, Düflüncenin gücüyle dokunulmazl›klar› tuz buz eden
Ayd›nlara, Bilinen ilk pratisyenler, Suskun Kad›n Davas›n›n ‹simsiz mimarlar›,
Sümerli yarg›çlara Ad›yorum.
IV
V
ÖNSÖZ
Gerekçenin kiflisel serüveninin, Sümer’de suskun kad›n davas›n›n mimarlar› Nippur’lu yarg›çlara kadar uzand›¤›n› gördük. Yani do¤u kökenlidir
gerekçe. Do¤udan bat›ya göçü, uygarl›klar›n göçü kadar eskidir.
Bat›da soluklanan gerekçe, bir müddet tarih sahnesinden çekilse de ayd›nlanma dönemiyle birlikte; bat›n›n hukuk arac›l›¤›yla muamma olan her
fleye savafl açt›¤›n›, her fleyi görünür ve dokunulur k›ld›¤›n› oluflan bu rüzgâr› arkas›na almay› baflaran gerekçenin, terketti¤i yere eskisinden daha
donan›ml› ve içerik zengini olarak döndü¤ünü belirledik.
Yeniden do¤uflu olanakl› k›lan Frans›z devrimcileridir. Gerekçeyi bugünlere tafl›yan ve onu canland›ran herkese minnettar›z. Kendisini mütemadiyen aflan bu buluflun, pozitif hukuk üzerinden bafllayan uzun ve meflakkatli yürüyüflünü izlemeye, eriflti¤i yerlerde kendisini nas›l konumland›rd›¤›n›, belirlemeye gayret ettik.
Yeflerdi¤i topraklar ile geçifl güzergâhlar›nda karfl›laflt›¤› hukuki, ideolojik, politik, kültürel ve toplumsal iklim koflullar›ndan etkileniflini, dü¤ümlenen sorunlar› nas›l çözdü¤ünü, hukuki ve toplumsal de¤iflimi nas›l gerçeklefltirdi¤ini, hukukun adalete, tebaan›n yurttafla dönüfltü¤üne nas›l tan›kl›k
etti¤ini belirlemeye çal›flt›k. Onu anlamaya, onsuzlu¤un ne anlama geldi¤ini kavramaya çal›flt›k. Kendisini bu günlere neden ve hangi araçlarla tafl›d›¤›n›, demokratik hukuk devletinin de¤erler setine, toplumsal ve politik de¤iflimlere katk›s›n›, öz ve biçim olarak nas›l yap›land›¤›n›, edindi¤i kimli¤i büyüteç alt›na alarak, profilini iyi ve habis yönleriyle tamamlamaya çal›flt›k.
Gerekçeye dair edinebildiklerimizle sizleri buluflturmaya çaba harcad›k.
Onlar› derledik toparlad›k. Seslerine kulak verdik, yeri geldi ses olduk, onlarla duygudafll›k kurduk. Kimi zamanlar farkl›l›klardan, birlikte ve ortaklafla bir gerekçe dünyas› yaratmay› denedik. Gerekçesizlik motiflerini yasal,
hukuki, meflru ve makul modelleri referans alarak etki ve sonuçlar›yla birlikte belirlemeye çal›fl›rken, hukukun bünyesine musallat olan tehlikeleri,
sevdikleri iklim ve co¤rafyalarla birlikte, a盤a ç›kard›k. Dahas›, eyleyenleri
aç›k ve örtülü bu risklerin yaratacaklar› etki ve sonuçlara karfl› duyarl› olmaya ça¤›rd›k.
Geleneksel gerekçe anlay›fl›n› sorgulad›k. Gerekçe dokusundaki de¤iflimi izlemeye, beslendi¤i damarlar üzerinde yo¤unlaflmaya çal›flt›k. A‹HS’in
VI
yasalaflmas›yla, onun gerekçe konusuna verdi¤i ve verece¤i katk›y›, aç›klay›c› bir tav›r içinde olduk. Adil yarg›lanma ideali ya da toplumsal beklentilere verece¤i katk›dan ötürü, hükme yönelen ilginin k›smen de olsa gerekçeye kaymas›na vesile olaca¤›n› belirledik. Gerekçenin demokratik bir yarg›ya
olan özlemin dayanaklar üzerinden nas›l ve ne flekilde gerçekleflebilece¤ine
dair önerilerini dinledik. Bireyseli afl›r› kollayan ve onu merkeze alan anlay›fllar›n, adalet ve gerçeklik olgusuna eriflimi nas›l engelleyece¤ini ö¤rendik.
Sizleri buradaki düfl, de¤er ve f›rsatlar setiyle buluflturman›n u¤rafl› içinde
olduk. Gerekçenin, nesnel anlam› arac›l›¤›yla sözleflmenin özgürlük, eflitlik,
kardefllik, hukukun üstünlü¤ü, ço¤ulcu demokratik toplum ve insan haklar›
ile ilgili hayallerini, özlemlerini ve umutlar›n› an›msatt›k.
Temellendirme düflüncesinin Türkiye s›n›rlar›n›, ilk defa modernleflme
çabalar›yla birlikte zorlamaya bafllad›¤›n›, Cumhuriyet’i var eden düflünsel
ardalan›n teorik bir paydafl› olarak onunla, birçok konuda ayn› idealleri paylaflmaya devam ederek, cumhuriyeti demokratiklefltirmede ne denli isabet
kaydetti¤ini veya baflar›s›z kald›¤›n› saptamaya çal›flt›k.
Sözleflme’nin teflvik eden bak›fl›n›, iç hukukun zorlayan alg›s›yla birlefltiren okumalar›n bilindik kavramlar› yorumlayarak varetti¤i, yepyeni gerekçe anlay›fl›n›n ruhlarda yaratt›¤› hazz› sizlerle paylaflman›n sab›rs›zl›¤›n› yaflad›k.
Kimi zamanlar bize b›rak›lanlardan, kimi kereler de bunlara katt›¤›m›z
deneyimlerle, yeni sapmalar›n kayna¤›na do¤ru yol ald›k.
Tüm bunlar› eylerken de gerekçe ile gerekçesizlik aras›ndaki sonsuz
do¤ruda say›s›z yerleflkelerden, hukukun do¤ru bilgisinin iflaret etti¤i kerteye, tutunmay› ve burada vaziyet almay› umut ve hayal ettik.
Gerekçenin ortaya ç›kt›¤›ndan bu yana; bazen gücü hapsetmenin bazen
de onu yasal ve meflru k›lman›n arac› oldu¤unu, zaman ve mekân› aflarak,
devlet ile toplum, toplumu oluflturan aktörler aras›ndaki gerilimde, ikna ve
teskin edici olmay› benimsedi¤ini gördük. Kimi zaman kendisine biçilen rol
ile yetinmeyip, sosyolojiden ald›¤› toplumsal gerçekleri ustal›kla kullanarak,
toplumsal karfl›tl›klar› dengeledi¤i, sertlikleri törpüleyerek gelece¤in hukuku ile toplumunu tasarlamaya kalk›flt›¤›n›, felsefi arka fonuyla içeri¤ini zenginlefltirdi¤ini, idare ve yasamay› etkisine alarak, zincirlerinden kopup, egemenlik s›n›rlar›n› geniflletmeye meyilli oldu¤unu belirledik.
Temel hak ve özgürlüklerin, demokratik isterlerin ve üstün hukukun
emrindeki gerekçenin, f›rsat›n› yakalad›¤›nda “istisna haline ve hukukuna”
kaynakl›k yapmakta tereddüt etmeyece¤ini saptad›k. Var k›l›nan k›l›f ve görünürde gerekçelerle, gerekti¤inde toplumsal›n duyars›zlaflt›r›larak sönümlenmesinde, hak ve özgürlükler, demokratik rejim, hukukun üstünlü¤ü ve
hakça bölüflüm gibi kamusal ve toplumsal umarlar›n, büyük bir maharetle
VII
ve içten içe afl›narak yok edilmesinde, rejimin tasfiye ve tesviyesinin muazzam bir arac›na dönüfltürüldü¤ünü gördük. Baflka bir ifadeyle yasan›n hukuku kuflatmas›na, devlet akl›n›n gerçeklik olarak lanse edilmesine, ideolojinin hukuka evirilmesine, düflünsel birlikteli¤in gerekçeler üzerinden kurulmas›na, inanc›n hükme dönüfltürülmesine, gerçeklerin hukukla peçelenmesine, milliyetçili¤in hukukla iliflki kurmas›na ve bireyin hukuk üzerinden
afla¤›lanmas›na neden olabilece¤ini belirledik.
Kuzu postuna bürünen bu tehlikenin, koflullar tahakkuk etti¤inde, merkeziyetçi, otoriter ve d›fllay›c› e¤ilimlerinin yarataca¤› tahribat›n yak›c›l›¤›n› iliklerimizde hissettik. Yeri ve zaman› geldi¤inde s›rla ittifak ederek, temel hak ve özgürlükleri talan ve tasfiye etti¤ine ya da savunma hakk›n› s›n›rlad›¤›na veya bertaraf etti¤ine flahit olduk. Savunmadan saklanan dosyalara dayan›larak verilen hükmün, yarg›lama diyalekti¤i ve eflitlik ilkesi üzerinden, savunma hakk› ile gerekçeli karar alma hakk›n› nas›l ve ne flekilde
bertaraf etti¤ini, bu yok oluflun, birey ve topluma olan maliyetinin trajik öyküsünü Dreyfus’tan; tek varsay›m ve olas›l›k üzerinde duran on bir jüri üyesine karfl›, çeflitli olas›l›klar› sergileyen tek üyenin zaferiyle aklanan san›k
örne¤inde, karfl› oyun savunma için ne anlama geldi¤ini “On ‹ki Öfkeli ‹nsan” filminin yarat›c›s› Reginald Rose’nin kaleminden, Gregg Toland’n karelerinden ö¤rendik.
Gerekçenin bu habis yönüyle, toplumu ve onun demokratik isterlerini
öteleyen bir güce lojistik sa¤layan bir silaha dönüflebilece¤ini, toplumsal bar›fl özlemini ve toplumsal düzeni koruma idealini, yasalar›n ifllerli¤ini sa¤lama ahdini seçti¤i retorikle nas›l sönümledi¤ini, flizofren kimli¤iyle umulmad›k bir anda, politik ve toplumsal›n yumuflak karn›n›, nas›lda y›rtarak etkin
olabilece¤ine dair, bilinçlerin uyan›k kalmas›n›n, yaflamsal önemine ›srarla
vurgu yapt›k.
Gerekçenin, hukukun üstün oldu¤u yerlerde ba¤lay›c›, Kara Avrupa’s›
hukukunda yönlendirici oldu¤unu, Sözleflme ile birlikte adil yarg›lanma
hakk›n›n bir parças› olarak, demokratik hukuk devletlerinde, gönüllere taht
kurdu¤unu, kendisine gereksinim duyulan her durumda, birey ve toplumun
hizmetine haz›r hale geldi¤i, ona duyulan ihtiyac›n sönümlenmesiyle bir
ad›m geriye çekilmeyi bildi¤ini, gelecekte de kendisine ayr›lan kulvarda hedefleri için koflmaya devam edece¤ine inand›k. Adaleti erek edinen hukuk
sistemlerinin, yarg›c›n gerekçe üzerinden bu hedefi gerçeklefltirme fikrine
s›cak bakt›¤›n›, bu bak›fl aç›s›n›n bireysel beklentilerin sürpriz kararlarla
afl›lmas›na onay vererek, gerekçeler arac›l›¤›yla hukukun adalete dönüfltürülmesine izin verdi¤ini belirledik. Gerçeklikten adalet ve hukuk yaratmaya
onay veren dizgelerde kamu gücü, ulusal ç›kar› oluflturan referanslar›n, güçlü demokrasi ve hukuk anlay›fl› taraf›ndan s›nanarak, kontrol alt›nda tutuldu¤unu böylece onlar›n totaliter e¤ilimlerinin i¤difl edildi¤ini saptad›k. An›-
VIII
lan sistemlerin, gerekçenin etki ve sonuçlar›n› benimseyerek, ilginin salt
hükme kayma olas›l›¤›n› ald›klar› s›k› ve ciddi önlemlerle önlediklerini, yarg›laman›n oda¤›na bireysel beklentileri sa¤layan hedefleri koyan sistemlerin
ise, gerekçenin yaflam alan›n› daraltarak, temeli hüküm olan bir fetifl kulesi infla ettiklerini gördük. Gerekçenin antik do¤as›n›n, yarat›lan teknik, bireysel ve s›¤ bir atmosfer içinde yok edildi¤ini ya da te¤et geçildi¤ini izledik.
Kimi sistemlerin ise bireysel olan› kamusal beklentilerle bir arada yürütmeyi ye¤leyerek gerekçeye nefes ald›rd›klar›n› saptad›k. Yarg›lamayla temin
edilmek istenen amac›n›, sistemlerin gerekçe-hüküm ba¤laml› paradigmalar›n› belirleyen temel parametre oldu¤unu saptad›k.
Gerekçesizli¤in, insan›n yaflam›na, malvarl›¤›na ve özgürlü¤üne nas›l
hükmetti¤ini, yaratt›¤› etki ve sonuçlara hukukun gösterece¤i refleksi dilimiz döndü¤ünce olabildi¤ince ve so¤ukkanl› biçimde ifade etmeye çal›flt›k.
Buna ra¤men gerekçe dünyas›n›n ne kadarl›k k›sm›na projektör tuttu¤umuzu veya neleri ›skalad›¤›m›z› bilmiyoruz. Onu bilecek ve takdir edecek
durumda da de¤iliz. Sizlerin bu mütevaz› çal›flma karfl›s›nda ya da yan›ndaki duruflunu ilgi ve merakla bekliyoruz.
Bu çaban›n yazg›s›n› belirleyecek olanlar sizlersiniz. An›lan çal›flmaya
yönelen bak›fllar ister olumlu, ister olumsuz olsun fark etmez. Kesin olan bir
fley var ki; oda, bu elefltirilerin açaca¤› kanallar› kullanarak ve de bu uyar›lara tutunarak, gelece¤in hukukunu ve toplumunu kurgulaman›n zerresi olmaya devam edece¤imizdir.
Bizi ayakta ve diri tutan, bu umar ve idealdir.
Yenilerinde buluflmak dile¤iyle
Sultanahmet/‹stanbul
Hilmi fiEKER
IX
Teflekkür
Bu çal›flma yo¤un bir özveriyle kaleme al›nd›. Kütüphaneler, kafeler,
yollar ve koridorlar… Bu çal›flmaya ev sahipli¤i yapt›. Beykoz-Eminönü vapurunu, sabah›n ayd›nl›¤›n›, akflam›n k›z›ll›¤›n›, denizin grisini, gecenin
mavisini ve bize tan›kl›k eden daha nice güzellikleri de unutmamak laz›m.
Daha önce böyle bir ifle kalk›flmam›fl birinin, kendisini bekleyen ak›beti
bilmeden zamanla yar›flmaya, olanaklarla sürtüflmeye kalk›flt›¤›n› düflündü¤ünüzde yaz›n›n mesafe ald›¤›n› fark ediyorsunuz. Bu fark edifl, size art›k
bundan geri dönüflün olmad›¤›n› da usulca f›s›ld›yor.
Yazman›n güçlüklerle dolu ve pahal› bir u¤rafl oldu¤unun uyar›lar›n› alsak da içinizdeki bilinmeyene uzanma, onlar› keflfederek gün ›fl›¤›na ç›karma, merak edenlere ulaflt›rma güdüsü, tutku ve heyecan›, size bafl› ve sonu
olmayan bu uzamda eyleme ve zorluklarla bafl etme gücü, azmi ve sevgisini
afl›layabiliyor.
Bu saatten itibaren bafll›yor kofluflturma. Hayallerinizin silueti gün be
gün ufukta belirmeye bafll›yor. Onu size yak›nlaflt›rmak için çaba sarf edenler de oluyor. Yoruldu¤unuz da soluk ald›ranlar, bir bardak çay verenler, bir
tutam söz bir tutam eylemle sizi yeniden masan›n bafl›na döndürenler de ç›k›yor karfl›n›za.
Yazarken sizden öncekileri de düflünüyorsunuz. Size ilham verdikleri ve
yazd›klar›n›za kaynakl›k ettikleri için, onlara her defas›nda sessizce ve içten
teflekkür ediyorsunuz. ‹çlerinden tan›d›klar›n›z da oluyor. ‹yi ki tan›m›fl›m
dediklerinizden. Sözgelimi Çetin Aflç›o¤lu gibi. Onun gerekçe üzerine direten
söylemi ve bizi teflvik eden itkisi olmasayd› belki bu yaz›da olmazd›.
Unutmamam›z gereken biri daha var. ‹lker Hasan Duman. Y›llar önce
küçük bir yaz›ya sahibi oldu¤u dergide yer vermeseydi belki de bu yaz› do¤mam›fl olacakt›. On üç y›l önce adalet dergisinde yay›mlanan ilkyaz›, son yaz›larla aras›nda ba¤ kurdu. Bu yaz›n›n yazg›s›n› belirleyen bir köprüye dönüfltü. Ona da sonsuz teflekkür. Bana yazma hissini tatt›rd›¤› için.
Tabii ki, yaz›lar kelimeler y›¤›n› de¤il. Yazmakla da her fley bitmiyor.
Harfler kelimeleri ve kelimelerin tümceleri izledi¤i, düflünce med-cezirlerinin yo¤unlaflt›¤› bu uzamda olan bitenlerin büyük bir sab›rla sözlerin dizime yaz›lanlar›n da anlama bürünmesine ihtiyaç var. Sözlerinizin ete ve ke-
X
mi¤e bürünmesi için yolunuza ç›kan dostlar›n›z da olabiliyor. Size dost ve
yard›m ellerini uzatan.
Bu dostlar›n kimileri size arad›klar›n›z› bulman›z için b›kmadan usanmadan yard›mc› olurlar. Bazen ellerindeki birkaç k⤛t veya ileti kutunuza
b›rakt›klar› bir mesaj ile yan›n›zda olduklar›n› an›msat›rlar. Çocuk gibi sevindirirler sizi.
Araflt›r›rken yard›m›n› esirgemeyen Güler Geniflo¤lu’na, içten destek,
yard›m ve teflvikiyle her daim yan›mda olan, kardeflli¤in kan ba¤›yla olufltu¤una iliflkin karineyi tuz buz eden Beyhan Tuncer Güler’e, arkadafl›m ‹smail Güler’e, Hocam Seyithan Günefl’e, çal›flmay› okuyucu ile buluflturan çaba
ve içtenli¤inden ötürü Celal Ülgen’e, kitab›n bas›m›n› üstlenen Seyhan Satar’a, kitab› dizgiye haz›rlayan Feridun K›l›nç’a, eseri okuyucuyla buluflturan tüm çal›flanlara, söylemlerinden etkilendi¤im Hayrettin Ökçesiz ve Sami Selçuk’a, çal›flma haz›rlan›rken sonsuzlu¤a u¤urlad›¤›m›z M.Ali fieker,
Tahsin Ayd›n, Sait Efe, Abdülselam Atefl, Kerima fieker ve Mehmet Altun’a
Söz, eylem, suskunluk ve sunduklar›yla çal›flmaya destek olan herkese,
her zaman desteklerini esirgemeyen kalem çal›flanlar›yla, ayn› mekân› soluyan çal›flma arkadafllar›ma ve çal›flmaya efllik eden ‹lknur Suidiye fieker’e
teflekkür ederim.
XI
‹Ç‹NDEK‹LER
ÖNSÖZ ............................................................................................................................................................V
Teflekkür
....................................................................................................................................................IX
‹Ç‹NDEK‹LER ......................................................................................................................................XI
G‹R‹fi ................................................................................................................................................................1
GEREKÇE KAVRAMINA GENEL BAKIfi ......................................................................1
B‹R‹NC‹ KISIM
I.
HUKUKSAL D‹ZGEDE GEREKÇE ..........................................................................13
1. Tan›m Amaç ve Normlar Hiyerarflisindeki Konumu ..................................13
2. Avrupa ‹nsan Haklar› Sözleflmesinde Gerekçe
..............................................25
A- Avrupa Mahkeme’sinin Gerekçeye ‹lgisi ve Uygulamaya
Egemen ‹lkeler ................................................................................................................33
B- Mahkeme’nin Gerekçeli Karar Alma Hakk›yla Ba¤dafl›r
Buldu¤u Deneyimler: .................................................................................................. 44
a) ‹ç Hukukta Mahkemelerin Tüm Sorulara Ayr›nt›l›
Cevap Vermek Zorunda Olmad›klar› ........................................................44
b) Mahkemelerin Karar Verilmesine Neden Olan Temelleri
Kararlar›nda Yeteri Aç›kl›kta ve Ayr›ca Belirtmekle
Yükümlü Olduklar› .............................................................................................. 48
c) Jürili Yarg›lamada Temelsizli¤in ‹stisnai Olarak, ‹hlale
Neden Olmayaca¤›..................................................................................................52
d) Temyiz Merciince Verilen Kararlar›n Gerekçeli
Olmay›fl›n›n ‹hlal Say›lmayaca¤› ................................................................61
e) Hakk›n Kötüye Kullan›lmas›ndan Kaynaklanan Riskler
Bu Garantinin Kapsam› D›fl›ndad›r ..........................................................66
C- Gerekçeli Karar Alma Hakk›na Ayk›r›l›k Teflkil Eden
Olgular ....................................................................................................................................69
a) Gerekçe Gösterilmemesi ....................................................................................70
b) Belirsiz Kavramlarla Temellendirme
......................................................71
XII
c) Yasaya Dayanmayan Gerekçe/Yasal Olmayan Gerekçe
............74
d) Yasal ‹fadelere At›f Yap›lmas›/Terim ve Kavramlar›n
Tekrarlanmas›............................................................................................................80
e) ‹çsellefltirme Yoluyla Gerekçelendirme ..................................................85
f) Gerekçeye Eriflememe/ ‹çeri¤ine Ulaflamama
..................................91
g) Yeterli Gerekçe Gösterilmemesi ................................................................107
h) Gerekçede Masumiyeti Lekeleme ............................................................112
›) Gerçek ve Etkili Savunma ‹çin Gerekli Zaman ve
Kolayl›klara Sahip Olmak, San›¤›n Kendisini Savunmas›
ya da Temsil Ettirmesine ‹liflkin Kurallara Ayk›r›
Davran›larak Savunmalar›n Anlams›z K›l›nmas›........................116
i) Aleni Karar Alma Hakk›na Ayk›r›l›k ....................................................126
a) Duruflman›n Aç›kl›¤› ................................................................................127
b) Hükmün Aç›k Oturumda Verilmesi ..............................................135
j) Kanun Yolunun Etkin Kullan›lmas› ve Etkin Bir
Savunmay› Sa¤lama Olana¤›n›n K›s›tlanmas› veya
Bertaraf Edilmesi ................................................................................................143
3- Yüksek Yarg›da Gerekçe ................................................................................................148
A- Anayasa Yarg›s› Ve Gerekçe ................................................................................148
a) Anayasa Mahkemesi Kararlar› Gerekçeli Olmak
Zorundad›r. ................................................................................................................150
b) Mahkeme Kural Olarak Kendi Pratikleriyle Ba¤l›
De¤ildir ........................................................................................................................171
c) Gerekçe Ba¤lay›c›d›r ..........................................................................................196
d) Yüce Divan›n Gerekçe Prati¤i ....................................................................208
e) Yürütmeyi Durdurma ve Gerekçe Hakk›
..........................................227
f) Anayasa Mahkemesi Kararlar›n›n Geç Yaz›lmas›
Olgusu Bir ‹hlal Midir?....................................................................................230
B- Yarg›tay’›n Denetleme Görevi; Üst Dereceli Mahkemelerin
Gerekçeli Karar ile ‹lgili Hedefleri ................................................................236
a) Amaç, Hedef Konu ve Aflk›n Bak›fl Aç›s›:
..........................................236
b) Denetimin Teknikleri Denetimin Etki ve Sonuçlar› ..................255
aa) Bozma Karar›: Amaç, Kapsam, Yarat›lan Etki Ve
Sonuçlar ............................................................................................................255
bb) Otonom Bir Eyleme Biçimi Olarak, Düzelterek
Onama, Gücün Aflk›n Kullan›m› ve Bu Aflk›nl›¤›
Bekleyen Riskler ........................................................................................263
XIII
c) Sa¤l›kl› Bir Gerekçe Anlam› Oluflturma ‹çtihatlar Yoluyla
‹deal Bir Gerekçe Alg›s› Yaratma ve Denetlerken
Ö¤retme ......................................................................................................................271
d) Yasalara Tabiiyet: Aflk›nl›¤›n Gerekçe Arac›l›¤›yla
Yumuflat›lmas›, Üst Derece Yarg›s› ve Gerekçeli Karar
Alma Hakk› ..............................................................................................................313
C- Yüksek Yarg› ve Sözleflme ....................................................................................356
4- Yarg›lama Yöntemine ‹liflkin Yasalarda ............................................................359
A- Ceza Muhakemesi Yasas›nda ..............................................................................359
a) ‹lk Derece Mahkemenin Gerekçe ile ‹lgili Ödevleri ..................360
b) Yanlar›n Gerekçe ile ‹lgili Ödevleri ........................................................381
c) Genel Olarak Gerekçe Denetiminin Koflullar›, S›n›rlar›
Etki ve Sonuçlar› ..................................................................................................393
d) ‹stinaf Mahkemelerinin Gerekçeli Karar Alma
Hakk›na ‹liflkin Ödevleri ................................................................................400
e) Yarg›tay’›n Gerekçeli Karar Ba¤lam›ndaki Ödevleri ................402
f) Gerekçeli Karar›n ‹çerik ve Format›
g) Ola¤anüstü ‹tiraz ve Gerekçe
....................................................418
....................................................................420
h) Kanun Yarar›na Bozma, Baflsavc›n›n Kanun Yarar›na
Bozma ‹stemi ve Gerekçesizlik Formlar› ..........................................423
›) Yarg›laman›n Yenilenmesi ve Gerekçesizlik ....................................427
i) Geçici Koruma Önlemleri, Gerekçesizlik, Takdir
Yetkisinin Denetlenmesi ................................................................................435
j) Gerekçesizlik ve Duruflma Tutanaklar› ..............................................442
k) Hükmün Bozulmas› ve Derece Mahkemelerinin Bozma
Sonras› Stratejileri ..............................................................................................447
l) Gerekçenin Ba¤lay›c› Etkisi ........................................................................449
m) ‹ddianame, ‹ddianamenin ‹adesi ve Gerekçe Ba¤laml›
Sorunlar ......................................................................................................................455
n) Hükmün Yorumlanmas› ve Gerekçe ......................................................462
o) S›r ve Gerekçe ‹liflkisi ......................................................................................462
B- Medeni Yarg›lama Yöntemine ‹liflkin Yasada
........................................471
a) Yanlar›n Gerekçe Denetimi ile ‹lgili Edim ve Ödevleri
..........472
b) ‹lk Derece Yarg› Otoritelerinin Gerekçe ile ‹lgili
Ödevleri: ......................................................................................................................486
c) Genel Olarak Derece Mahkemelerinin Direnme
Gerekçeleri ................................................................................................................508
XIV
d) Asli (‹stinaf) ve Hukuk Derece (Yarg›tay)
Mahkemelerinin Gerekçe ile ‹lgili Ödevleri
....................................515
aa) Gerekçe Kural›na Uymakla Ödevlidirler ..................................515
bb) Gerekçede Denetimi ve Disiplini Sa¤lamakla
Yükümlüdür....................................................................................................522
e) Ola¤an Kanun Yolu ve Gerekçe
f) Karar Düzeltme ve Gerekçe
................................................................532
........................................................................543
g) Gerekçenin Ba¤lay›c›l›¤› veya Kesin Hükmün
Otoritesinden Yararlanmas› ........................................................................552
h) Geçici Hukuki Koruma (‹htiyati Tedbir) ve Gerekçe
Kural› ............................................................................................................................566
›) Yarg›laman›n Yenilenmesi (‹adesi) ve Gerekçe Kural› ............570
C- ‹dari Yarg›lama Yöntemine ‹liflkin Yasada ..............................................575
a) ‹lk Derece Mahkemelerinin Gerekçeye ‹liflkin Ödevleri ........580
b) Temyiz ve Dan›fltay’›n Gerekçe Konusundaki Ödevleri ..........614
c) Gerekçesizlik Modelleri ve Temyiz ..........................................................636
d) ‹tiraz ve Gerekçeli Karar Alma Hakk›
................................................656
e) Yarg›laman›n Yenilenmesi ve Gerekçeli Karar Alma
Hakk› ............................................................................................................................658
D- Askeri Mahkemeler Kuruluflu ve Yarg›lama Usulü
Kanununda ......................................................................................................................659
a) Tutuklama ‹stemi Gerekçeli Olmak Zorundad›r.
........................660
b) Tutuklama Karar› Gerekçeli Olmak Zorundad›r ..........................661
c) Kanun Yollar›na Baflvurma: ........................................................................663
d) Baflvurma Hakk›ndan Vazgeçilmesi ve Vazgeçmenin
Yarataca¤› Etki ......................................................................................................665
e) Temyiz ..........................................................................................................................672
aa) Hükümden Önceki Kararlar›n Temyizi ......................................672
bb) Temyiz Sebepleri
........................................................................................674
cc) Temyiz ‹steminin Süresi ve fiartlar› ............................................685
dd) Temyiz Layihas› ve ‹çinde Bulunmas› Gereken
Hususlar ............................................................................................................689
ee) ‹steme Ba¤l› Temyiz Layiha ve Tebli¤i ......................................691
f) Temyiz ‹ncelemesi ................................................................................................696
g) Temyiz Dilekçesinin veya Beyan›n Etkisi ..........................................700
h) Temyiz ‹steminin Kabulü ve Reddi ........................................................703
XV
›) Askeri Yarg›tay’ca Hükmün Bozulmas› ve Esasa
Hükmedilecek Haller ........................................................................................707
i) Askeri Yarg›tay’ca Hükmün Bozulmas› ..............................................709
j) Askeri Yarg›tay’ca ‹ncelemelerin Konusu ..........................................711
k) ‹tiraz ..............................................................................................................................713
l) Karar›n Düzeltilmesi ........................................................................................716
m) Davaya Yeniden Bakacak Askeri Mahkemenin
Yetkisi............................................................................................................................723
n) Yarg›laman›n Yenilenmesi
............................................................................726
aa) Hükümlünün Lehine Yarg›laman›n Yenilenmesi
Sebepleri ............................................................................................................726
bb) Yenilenme ‹stemi Hakk›nda Uygulanacak
Hükümler..........................................................................................................728
cc) Yenilenme ‹steminin Neleri Kapsayaca¤› ve Nas›l
Yap›laca¤› ..........................................................................................................729
dd) Yenilenme ‹steminin Kabuledilebilirli¤i ....................................730
ee) ‹stemin Benimsenmesi veya Yoksanmas›
o) Kanun Yarar›na Bozma
................................731
..................................................................................735
p) Askerî Yarg›tay ‹çtüzü¤ü ve Gerekçe ....................................................736
r) Karar ve Karfl› Oy................................................................................................738
E- 1602 Say›l› AY‹MK
....................................................................................................742
a) Yanlar›n Gerekçeye ‹liflkin Ödevleri ......................................................742
b) Dilekçe Üzerine Yap›lacak ‹lk ‹nceleme ..............................................743
c) ‹lk ‹nceleme Üzerine Verilecek Karar ..................................................745
d) Tebligat ve Cevap Verme ................................................................................747
e) Dava Dosyas›n›n Baflsavc›l›¤a Verilmesi ............................................748
f) Duruflmaya ‹liflkin Esaslar
..........................................................................750
g) Duruflmal› ‹fllerde Karar Verilmesi ........................................................751
h) Dosya D›fl›nda ‹nceleme ..................................................................................754
›) S›r ve Gerekçe 52. Madde ..............................................................................760
aa) Nesneye ‹liflkin Koflullar ......................................................................764
bb) Mahkemeye ‹liflkin Koflullar ..............................................................766
cc) Savunmaya ‹liflkin Koflullar ..............................................................769
dd) Üst Mahkemelere ‹liflkin Kurallar ................................................771
i) Dosyalar›n ‹ncelenmesi....................................................................................776
j) Tutanaklar ................................................................................................................777
XVI
k) Kararlarda Bulunacak Hususlar ..............................................................780
l) ‹lamlar ..........................................................................................................................787
m) Yürütmenin Durdurulmas› ..........................................................................788
n) Askeri Yüksek ‹dare Mahkemesi Kararlar›n›n
Sonuçlar› ....................................................................................................................790
o) Tavzih ............................................................................................................................793
p) Yanl›fll›klar›n Düzeltilmesi............................................................................796
s) Karar Düzeltilmesi ..............................................................................................797
5. Ara Kararlar› ve Gerekçe
............................................................................................800
6. Karfl› Oy/Muhalefet fierhi/Azl›k Oyu/Az›nl›k Oyu ve
Gerekçe ......................................................................................................................................804
‹K‹NC‹ KISIM
I.
HUKUK Ö⁄RET‹S‹NDE GEREKÇEN‹N GÖRÜNÜMÜ ....................815
1. Tan›m, Kapsam ve Modelleri Üzerine Düflünceler ....................................815
A) Gerekçesizlik Modelleri ..........................................................................................817
a) Do¤rudan Gerekçesizlik Motifleri ............................................................817
aa) S›f›r Gerekçe/D›fl Gerekçe Noksan›/Tam
Gerekçesizlik ..................................................................................................818
bb) K›l›f Gerekçe/‹iç Gerekçe Noksan›/Yasal, Hukuki
Olmayan ya da Görünürde/Zahiri/Sözde Gerekçe/
Scheinurteile ..................................................................................................825
cc) Ratio Decidendi/Obiter Dictum ........................................................833
dd) Kapal›/Aç›k Olmayan Gerekçe ..........................................................836
ee) Gerekçe Getersizli¤i/Yetersiz Gerekçe ........................................841
ff) Yollamal› Gerekçe/‹çsellefltirilmifl Gerekçe
............................849
gg) Al›nt›lanm›fl Gerekçe (Motife pris d’une autre
décision) ............................................................................................................854
hh) Çeliflik Gerekçe (motifs contradictoires)/Çeliflkili
Gerekçe ..............................................................................................................856
aaa) Gerekçe Hüküm Çeliflkisi
........................................................858
bbb) Hükmün ‹ç Tutars›zl›¤› ..............................................................863
ccc) Gerekçenin ‹ç Tutars›zl›¤› ..........................................................866
››) Varsay›ma Dayal› Gerekçe (motif hypothetique) ................868
ii) Kuflku Verici Gerekçe/Motif Dubitatif ........................................871
XVII
jj) Dayanaktan Yoksunluk/Gerekçe Yoklu¤u ................................874
kk) Yetki Afl›m› Suretiyle Gerekçesizlik ..............................................879
ll) Etkisiz Gerekçe/Motif ‹noperant/Wirkungslose
..................887
mm) Gereksiz/Fazladan Gerekçe/Motif Surabondant
..............889
nn) Yerine Geçilebilen Gerekçe/Motif Substitue............................892
oo) fiablon/Basmakal›p Gerekçe
..............................................................896
pp) fiarta Ba¤l› Gerekçe ..................................................................................903
rr) ‹stemlerin Yan›tlanmamas› Yolu ile
Gerekçesizlik ..................................................................................................905
ss) Gerekçenin Tutanaklardan Soyut Olmas› ................................907
flfl) Tekrarlanan Gerekçe ................................................................................911
tt) Gayrimeflru/Meflru Olmayan Gerekçe ........................................913
b) Dolayl› Gerekçesizlik Motifleri ..................................................................914
aa) Aleniyet Kural›na Ayk›r›l›k ................................................................916
bb) Hukuki Dinlenilme Hakk› ya da Savunma
Hakk›n›n Etkinli¤ini K›rmak ............................................................920
cc) Gerekçeli Karar›n Geç Yaz›lmas› ....................................................921
dd) Karar›n Ola¤an Yollarla Tebli¤ Edilmemesi ..........................927
ee) Sözde Tebligat, Tebligatla ‹lgili Gerçe¤e Ayk›r›
Aç›klamalar ve Kötü Niyetli Tutumlar ......................................933
ff) Gerekçenin Geç Tebli¤ Edilmesi ve Geriye Do¤ru
Gerekçelendirilme (reasons given ex post facto) ................936
gg) Gerekçeli Karara Ekonomik ve Mali Nedenlerle
Eriflememe ......................................................................................................942
hh) Gerekçeli Kararda, Baflvurulacak Kanun Yolu,
Mercii ve Süresinin Gösterilmemesi ............................................949
››) Gerekçenin Dil ve Anlam Bilgisinden Yoksun
Olmas› ................................................................................................................952
ii) Hükmün Kesin Otoritesine (Hükme ‹liflme Yasa¤›)
Ayk›r› Olarak Yasal Olmayan Yöntemlerle Hükümde
Düzeltme ve De¤ifliklikler Yapmak ..............................................956
B) Gerekçenin Gerekçeleri ..........................................................................................959
a) Savunma Hakk› ile Kanun Yolunun Etkili Olarak
Kullan›lma ‹htiyac› ............................................................................................959
b) Yarg› Otoritelerinin Öznel ve Nesnel Yans›zl›¤›n›
S›nama ‹htiyac›......................................................................................................963
c) Takdir, Kötü Niyet ve Rasyonelli¤i S›nama ‹htiyac›
................966
XVIII
d) Meflru Beklentilere (Legitimate Expectation)
Verilecek Yan›t› S›nama ..................................................................................969
e) Do¤al Adalet ve Hakkaniyete Uygun Eylemlilik ..........................970
f) Kamuoyunun Demokratik Yarg› Sürecine Kat›lmas›
ya da ‹zlemesi ‹htiyac› ....................................................................................972
g) Hukuki Güvenin Sa¤lanmas› ‹htiyac› ..................................................976
h) Kesin Hükmün S›n›rlar›n› Belirleme ‹htiyac› ................................979
C) Gerekçenin Yararlar› Üzerine Savlar
..........................................................982
a) Gerekçenin Adli Niteli¤i ve ‹fllevine ‹liflkin
Yorumlar ....................................................................................................................982
aa) Gerekçe Yarg›c›n Öznel ve Nesnel Yans›zl›¤›n›
Kan›tlama Arac›d›r ....................................................................................982
bb) Hukuk, Toplum Gerekçe ve Gelecek ............................................988
cc) Gerekçeli Karar Yarg›ç ‹çin Ahlaki Ödevdir ..........................998
dd) Gerekçe Adli Süreçte Do¤rulu¤u ve Mant›¤›
Etkin K›lma Arac›d›r ............................................................................1000
ee) Gerekçe Yarg›ca ve Yarg›ya Güveni Sa¤layan
Bir De¤erlendirme Arac›d›r ..............................................................1004
ff) Gerekçe Niteli¤i ‹tibar› ile Bir Yarg›sal Ak›l
Yürütmedir ..................................................................................................1008
gg) Self Denetim, Yarg›c›n Gerekçe Arac›l›¤›yla
Kendisini S›namas›na ‹mkân Verir ............................................1011
hh) Hukuki Dinlenilme Hakk›n›n Bir Boyutudur ve
Kanun Yolunun Etkili Kullan›lmas›n› Sa¤layan
Bir Araçt›r ....................................................................................................1012
››) Kararlar›n Sorunsuz ve Makul Sürede
Uygulanmas›na Olanak Sa¤lar ....................................................1019
ii) Hukukun Üstünlü¤ünü Sa¤lama Arac›d›r ............................1029
jj) Gerekçe Kamu Düzeniyle ‹lgilidir ..............................................1031
kk) Gerekçe Yarg›c›n Yasama ve Yürütme Etkinli¤ine
Pay› Oran›nda Kat›lman›n Arac›d›r ..........................................1033
ll) Gerekçe Ba¤lay›c›d›r. Ba¤lay›c›l›k Yarg›lama
Usulü ile Hedeflenen Amaca Göre Farkl›l›k
Gösterir ............................................................................................................1035
mm) Gerekçe Kapsay›c› ve Ço¤ulcu Olmal›d›r ............................1042
b) Gerekçenin Pedagojik Niteli¤i Üzerine Söylenenler
aa) Gerekçeli Karar Ö¤retici ‹flleve Sahiptir
..............1049
..............................1049
XIX
bb) Gerekçe Hukukun Zenginleflmesine Olanak
Sa¤lar ................................................................................................................1050
c) Gerekçenin Psikolojik ‹fllevi Üzerine Yorumlar ..........................1060
d) Gerekçe Toplumsal ‹letiflim ‹fllevi Üzerine Yorumlar ............1063
e) Sosyolojik Yürürlük ‹fllevi Üzerine Söylenenler ........................1067
f) Epistemolojik Aç›dan Yorumlama
........................................................1070
g) Ontoloji ve Gerekçe ..........................................................................................1074
D) Gerekçenin Hukuk ‹çin Tehlike Olaca¤› Yolundaki ........................1078
a) Geciktirici Etki Yarataca¤›na ‹liflkin Sav ........................................1079
b) Gerçekleri Peçeleme/Perdeleme Arac›na
Dönüfltürülme Sav› ..........................................................................................1084
c) Gerekçe Mahkemelerin Sayg›nl›¤›n› Tart›flmal›
K›labilir ....................................................................................................................1087
d) Gerekçelendirme Zorunlulu¤unun Haks›zl›¤a Yol
Açabilece¤i Düflüncesi ....................................................................................1091
E) Hukuk Politikas›ndan Kaynaklanan Sorunlarla, Gerekçe
Ödevi Aras›ndaki ‹liflki ........................................................................................1096
ÜÇÜNCÜ KISIM
I.
GEREKÇEL‹ KARAR D‹L ‹L‹fiK‹S‹ ................................................................1103
1- Genel Olarak........................................................................................................................1104
2- Dikey/Yatay Dil ve Gerekçe ......................................................................................1104
3- Aç›k ve Anlafl›labilir Olmas› Gerekti¤i ............................................................1106
4- ‹letiflim Trafi¤inin Anlafl›labilir Dil Arac›l›¤›yla
Yürütülmesi ..........................................................................................................................1112
5- Dilin Aflk›n Kullan›lmas› ............................................................................................1113
6- Dil ve Anlam Bilgisine Uygunlu¤un Etki ve Sonuçlar›
7- Gerekçenin Dil Üzerinden Okunmas›
......................1114
..............................................................1115
A- Gelece¤in Hukukunu Tasarlama Arac›d›r ..............................................1115
B- Yasama, Yürütme Organlar› ile ‹letiflim Kurman›n
Arac› ....................................................................................................................................1116
C- Hukuku Oluflturanlar, Uygulayanlarla Toplum
Aras›nda ‹letiflim Kurar ......................................................................................1116
D- Hukuk Tarihçilerine Kaynakl›k Eder ........................................................1117
E- Hukuk ile Edebiyat›n Kesiflme Noktas›d›r ............................................1117
XX
DÖRDÜNCÜ KISIM
UYGULAMADAK‹ SAPMA B‹Ç‹MLER‹ VE SAPMALARIN
GENET‹⁄‹ ..................................................................................................................................1119
BEfi‹NC‹ KISIM
HAKEM VE YABANCI MAHKEME KARARLARININ TENF‹Z
VE TANINMASINDA GEREKÇE ..........................................................................1309
1- Yerel Hakem Kararlar›nda
......................................................................................1309
A- Hukuk Yarg›lama Yöntem Kurallar›n›n Egemenli¤inde
Biçimlenen Yerel Hakem Kararlar› ve Gerekçe ................................1309
2- Yabanc›l›k Unsuru Tafl›yan Hakem Kararlar›nda Gerekçe
............1329
A- Milletleraras› Tahkim Kanunu Kapsam›ndaki
Hakem Kararlar›nda Gerekçe ........................................................................1329
B- Yabanc› Hakem Kararlar›n›n Tan›nmas› ve Tenfizi
Hakk›nda New York Sözleflmesi ....................................................................1364
C- Milletleraras› Ticari Hakemlik Konusundaki Avrupa
Sözleflmesi ......................................................................................................................1371
D- ICSID Ana Sözleflmesi ..........................................................................................1374
3- Yabanc› Hakem Kararlar›n›n Tenfizi ve Tan›nmas› ..............................1385
4- Yabanc› Mahkeme Kararlar›n›n Tan›ma ve Tenfizinde
Gerekçe ....................................................................................................................................1397
ALTINCI KISIM
GEREKÇEL‹ KARAR HAKKINA AYKIRILI⁄IN ETK‹ VE
SONUÇLARI ............................................................................................................................1435
1- Avrupa ‹nsan Haklar› Sözleflmesi ve Strasbourg Yarg›s›
Bak›m›ndan ..........................................................................................................................1436
A- Ayk›r›l›¤›n Yarg› Otoriteleri Arac›l›¤› ile Giderilmesi ....................1448
B- Yasama Yolu ile ‹hlalin Giderilmesi............................................................1451
2- ‹ç Hukuk Bak›m›ndan ..................................................................................................1455
A- Gerekçenin De¤ifltirilerek veya Düzeltilerek Onanmas› ............1456
B- Gerekçe Hükmün Kurucu Unsurudur. Gerekçesiz Karar
Yok Hükmündedir ....................................................................................................1465
C- Kusurlu Gerekçeler, Etkisiz Olabilmektedirler..................................1483
XXI
YED‹NC‹ KISIM
YARGIÇLARIN SORUMLULU⁄U ................................................................................1489
1- Genel hükümler Çerçevesinde Hukuki Cezai ve Disiplini
Sorumluluk ..........................................................................................................................1489
SEK‹Z‹NC‹ KISIM
SAPMALARIN NEDENLER‹
SONSÖZ
............................................................................................1503
................................................................................................................................................1519
KAYNAKÇA ........................................................................................................................................1561
KAVRAM ‹NDEKS‹
....................................................................................................................1579