PDF ( 9 )

Türk Pediatri Arflivi 2002 37: 66-73
Ergenlerde madde kullan›m›
Adolescent drug use
Müjgan Alikaflifo¤lu(*), Oya Ercan(**)
Özet
Çocuklar çok küçük yafllardan itibaren sigara, alkol, kafein ve benzeri maddelerle tan›flmakta ve ergenlik ça¤›na giriflle birlikte bu maddeleri denemeye veya düzenli olarak kullanmaya bafllamaktad›r. Bu maddelerin kullan›lmaya bafllamas› maddenin kötüye kullan›m›, entoksikasyon veya
ba¤›ml›l›k ile sonuçlanabilmektedir. Madde kullan›m› merakla bafllar. Daha sonra madde e¤lence amac›yla veya arkadafllar taraf›ndan kabul görmek için kullan›labilir. Bir sonraki aflamada ise daha önce yaflanm›fl olan duygular› tekrar yakalayabilmek için madde kullan›lmaya devam edilir
ve giderek maddenin dozu üzerindeki kontrol kaybedilir. Art›k madde bireyin kendini normal hissetmesi için gereklidir. Ergenlerin madde kullanmas›na neden olan çok say›da risk faktörü saptanm›flt›r. Bunlar; geliflimsel nedenler, ailesel faktörler, arkadafllar›n ve okulun etkisi, kiflisel özellikler ve di¤er riskli davran›fllar›n bulunmas› olarak s›ralanabilir. Ergeni madde kullan›m›ndan koruyan bafll›ca faktörler ise dirençli karakter yap›s›,
destekleyici aile yap›s› ve okul baflar›s› olarak s›ralanabilir.
Hekimlerin ergenlerin madde kullan›m›n› önlemek üzere yapabilecekleri çal›flmalar öngörme, sorma, ö¤ütleme, yard›m etme ve izleme çal›flmalar›
olarak özetlenebilir. Hekime baflvuru nedeni ne olursa olsun, bu görüflme, ergenin madde kullan›m› ve di¤er riskli davran›fllar aç›s›ndan de¤erlendir›lmesi için bir f›rsat olarak kullan›lmal›d›r.
Anahtar kelimeler: adolesan, madde kullan›m›, risk faktörleri, koruyucu faktörler, koruma
Summary
Exposure to drugs such as cafeine, cigarette and alcohol begins early in childhood through mediation of adults. During adolescence, many
teenagers choose to experiment drugs while, some of them continue to use drugs and become a regular user. Experimentation with drugs
may lead to substance abuse, intoxication and/or dependence. Drug use due to curiosity characterizes the first stage of drug use. At the
second stage, drugs may be used for fun and peer acceptance. At the third stage, more drug is needed to achieve the same feeling. At the
fourth stage, adolescent looses control over drug dose. At the fifth stage, drug is needed for feeling normal. Many factors such as family
factors, peer group norms, poor school image and other risky behaviors play important roles in drug use. There are some protective factors
that decrease the likelihood of adolescent drug experimentation. These factors include resilient temperament, loving and supportive parents
and success in school. Physicians have responsibility for adolescent drug use. Every opportunity should be taken to educate and counsel the
adolescent with regard to drug use and other health risk behaviors.
Key words: adolescent, substance abuse, risk factors, protective factors, prevention
Girifl
Günümüzde eriflkinler aras›nda kafein, alkol ve sigara gibi yasal psikoaktif maddelerin kullan›m› zararl› etkileri bilindi¤i halde çok yayg›nd›r. Marihuana, esrar, uçucu maddeler, kokain, eroin ve halisinojenler gibi yasa d›fl› maddeler ve reçete ile sat›lmalar› zorunlu olan farmakolojik
ajanlar da yine zararl› etkilerinin bilinmesine ra¤men, kendilerini daha iyi hissetmek amac›yla çok say›da eriflkin taraf›ndan kullan›lmaktad›r (1).
Eriflkinlerin psikoaktif maddelerle ilgili olan bu tutumlar›
çocuklara çok küçük yafllarda aktar›lmaktad›r: Çocuklar
okul öncesi yafllarda meflrubatlar ve çikolata arac›l›¤›yla
kafein ve teobromin gibi stimulanlarla tan›flmakta, daha
(*) ‹stanbul Üniversitesi Cerrahpafla T›p Fakültesi Çocuk Sa¤l›¤› ve Hastal›klar› Anabilim Dal›, Adolesan Bilim Dal›, Uzm.Dr.
(**) ‹stanbul Üniversitesi Cerrahpafla T›p Fakültesi Çocuk Sa¤l›¤› ve Hastal›klar› Anabilim Dal›, Adolesan Bilim Dal›, Prof.Dr.
Yaz›flflm
ma adresi: Dr. Müjgan Alikaflifo¤lu, ‹stanbul Üniversitesi Cerrahpafla T›p Fakültesi Çocuk Sa¤l›¤› ve Hastal›klar› Anabilim Dal›,
Adolesan Bilim Dal›, Fatih 34303 ‹stanbul Tel: 216 333 73 24, Fax: 212 586 15 95, e-mail: [email protected]
66
Müjgan Alikaflifo¤lu. Ergenlerde madde kullan›m›
sonra aileleri kullans›n ya da kullanmas›n sigara ve alkollü içki markalar›n› ö¤renmekte ve ergenlik ça¤›na giriflle
birlikte ilk sigaralar›n› içmekte veya alkollü içkileri tatmaktad›rlar (1). Bir k›sm› ise bu maddeleri düzenli olarak kullanmaya bafllamakta ve hatta madde ba¤›ml›s› olmaktad›r (2).
Bu yaz›da madde kullan›m›n›n tan›m›, evreleri, epidemiyolojisi, madde kullan›m›na zemin haz›rlayan risk faktörleri
ve koruyucu faktörler üzerinde durulacak, ayr›ca hekimlerin sorumlulu¤u irdelenecektir.
Madde kullan›m› tan›mlar›
American Medical Association taraf›ndan standardize
edilmifl tan›mlamalara göre (3):
Kötüye kullan›m: Maddenin, kullanan bireye veya madde
kullanan›n davran›fllar›ndan etkilenen di¤er bireylere fiziksel, psikolojik, ekonomik, yasal veya sosyal zarar verebilecek flekilde kullan›lmas›.
Entoksikasyon: Maddenin afl›r› dozlarda al›nmas› sonucu fizyolojik ve psikolojik fonksiyonlarda, duygu durumunda, biliflsel süreçlerde veya bunlar›n hepsinde birden de¤ifliklik olmas› hali.
Ba¤›ml›l›k: Maddenin afl›r› miktarlarda kullan›lmas› sonucu kullan›c›ya fiziksel, psikolojik veya sosyal zararlar vermesine ra¤men, maddenin kullan›lmaya devam edilmesiyle ortaya ç›kan kronik bir hastal›k.
Psikolojik ba¤›ml›l›k: Maddenin yaratt›¤› olumlu etkiler ya
da madde yoksunlu¤unun yaratt›¤› olumsuz etkiler nedeniyle maddeyi kullanmak için afl›r› arzu duyulmas› hali.
Fiziksel ba¤›ml›l›k: Maddenin etkilerine tolerans geliflmesiyle ve maddeden uzun süre uzak kal›nmas› sonucu
yoksunluk belirtilerinin ortaya ç›kmas›yla karakterize
“maddeye fizyolojik adaptasyon” hali olarak kabul edilmektedir.
Madde kullan›m› evreleri
Amerikan Pediatri Akademisi madde kullan›m›n› Tablo
1’de görülebilece¤i gibi 5 evrede incelemektedir (4).
Epidemiyoloji
Ülkemizde yap›lan çeflitli araflt›rmalarla lise ö¤rencilerinin
madde kullanma s›kl›¤› belirlenmeye çal›fl›lm›flt›r. Ancak
araflt›rmalar›n örnekleme yöntemlerinin ve ölçme kriterlerinin farkl› oluflu sonuçlar›n da de¤iflken olmas›na yol açmakta ve madde kullanma e¤iliminin nas›l de¤iflti¤inin
de¤erlendirilmesinde güçlüklere neden olmaktad›r. Bununla birlikte bu araflt›rmalar›n sonuçlar› ülkemizde ergenlerde madde kullan›m›n›n geliflmifl ülkelerdeki boyutlara henüz ulaflmam›fl olmas›na ra¤men, küçümsenemeyecek boyutta oldu¤unu göstermektedir (5-8).
1991 y›l›nda Özer’in (5) araflt›rmas›nda ‹stanbul lise
gençlerinde sigara kullanma oran› % 16, alkol kullanma
oran› % 28, di¤er maddeleri kullanma oran› ise % 2.5
olarak bulunmufltur. ESPAD 1995 (6) araflt›rmas›nda ‹stanbul lise gençlerinde son 30 gün içinde en az bir sigara içen erkek ö¤rencilerin oran› % 25 bulunurken, k›z ö¤rencilerin oran› % 21 olarak saptanm›flt›r. Ögel ve arkadafllar› ise (7) 1998 y›l›nda ‹stanbul lise gençlerinde bu
oranlar› s›ras›yla % 33 ve % 31 olarak bulmufllard›r. Bu
sonuçlara göre 3 y›ll›k bir zaman diliminde sigara içme
oranlar›n›n hem k›zlarda hem de erkeklerde belirgin olarak artm›fl oldu¤u söylenebilir. Ercan ve arkadafllar› (8)
2000 y›l›nda yapt›klar› araflt›rmada ise erkek ö¤rencilerin
Tablo 1: Madde kullan›m› evreleri (4)
Tablo 1: Madde kullan›m› evreleri (4)
1.EVRE: Merak dönemi
Önleme için en uygun zamand›r.
2.EVRE: Deneme dönemi
Madde e¤lence için veya arkadafllar taraf›ndan kabul görmek amac›yla kullan›labilir.
Genellikle davran›fl de¤iflikli¤i yoktur.
3.EVRE: Aktif olarak maddeyi arama dönemi.
Ayn› duyguyu yakalayabilmek için maddenin daha fazla al›nmas› gerekir (tolerans).
Evde veya okulda sorunlar belirebilir.
Madde gerçeklerden uzaklaflmak veya kendini iyi hissetmek için kullan›labilir.
4.EVRE: Zihnin maddeyle sürekli meflgul oldu¤u dönem.
Maddenin dozu üzerindeki kontrol kaybedilmifltir.
Genellikle di¤er bireylerle iliflkilerde sorunlar yaflan›r ve yasal problemler görülebilir.
5.EVRE: Ba¤›ml›l›k dönemi.
67
Türk Pediatri Arflivi 2002 37: 66-73
% 18’i ve k›z ö¤rencilerin % 11’i günde en az bir sigara
içti¤ini saptam›fllard›r.
ESPAD 1995 (6) araflt›rmas›nda son 30 gün içinde en
az bir kez alkollü içki içen erkek ö¤rencilerin oran› % 32
k›z ö¤rencilerin oran› ise % 23 bulunmufltur. Ögel ve arkadafllar› (7) ise yine 1998 y›l›nda bu oranlar› s›ras›yla %
23 ve % 12 olarak saptam›fllard›r. Bu sonuçlara göre lise gençlerinin alkol kullanma davran›fllar›nda bir gerileme oldu¤u söylenebilir. Ercan ve arkadafllar›n›n (8) 2000
y›l›nda yapt›klar› araflt›rmada ise erkek ö¤rencilerin %
29.5’i ve k›z ö¤rencilerin % 19’u ayda en az bir kez alkollü içki içti¤ini belirtmifltir. Ayda en az bir kez alkollü içki içme son 30 günde en az bir kez alkol kullanmayla efl de¤er kabul edilirse, Ercan ve arkadafllar›n›n (8) sonuçlar›n›n 1995 ESPAD çal›flmas›nda bulunan oranlarla, Ögel
ve arkadafllar›n›n çal›flmas›nda bulunan oranlar›n aras›nda yer ald›¤› söylenebilir.
ESPAD 1995 (6) araflt›rmas›nda uçucu madde kullanma oran› % 3, esrar kullanma oran› % 3, esrar d›fl› di¤er
yasa d›fl› maddeleri kullanma oran› % 2 olarak bildirilmifltir. Ögel ve arkadafllar› (7) ise 1998 y›l›nda uçucu madde kullanma oran›n› % 8.6, esrar kullanma oran›n› % 3.6,
kokain kullanma oran›n› % 1,3, eroin kullanma oran›n› %
1.5 olarak saptam›fllard›r. ‹ki araflt›rma aras›nda geçen 3
y›ll›k zaman dilimi içerisinde ö¤rencilerin uçucu maddeler
kullanma oran›n›n belirgin olarak artm›fl bulunmas› çok
çarp›c›d›r. Ercan ve arkadafllar›n›n (8) 2000 y›l›nda yapt›klar› araflt›rmada ise uçucu madde kullanma % 0.7, esrar kullanma % 1.3, marihuana kullanma % 0.4, kokain
kullanma % 0.4 ve eroin veya morfin kullanma % 0.1 oran›nda bildirilmifltir. Ercan ve arkadafllar›n›n (8) araflt›rmas›nda tespit edilen yasa d›fl› madde kullanma oranlar› di¤er iki araflt›rman›n sonuçlar›na göre oldukça düflüktür.
Madde kullan›m›n›n nedenleri
Geliflfliimsel nedenler
Ergenler e¤lenmek, sosyal ve duygusal gereksinimlerini
gidermek, heyecan aramak veya meydan okumak gibi
çok de¤iflik nedenlerle madde kullanmay› deneyebilirler.
Erken ergenlik döneminde aileye ve di¤er otorite figürlerine ba¤l›l›k devam etmekte ve sosyal normlara uyum
sürmektedir. Bu nedenle bu dönemde madde kullanma
e¤ilimi çok nadiren gözlenir. (1, 9). Ancak, MacKenzie ve
arkadafllar› (9) madde kullan›m›na 15 yafl›ndan önce
bafllan›lmas›n›n madde kullan›m›n›n devam etmesi ve
maddenin kötüye kullan›lmas› aç›s›ndan önemli bir risk
faktörü oldu¤unu göstermifllerdir.
Orta ergenlik dönemi ise aileden ve di¤er otorite figürlerinden ba¤›ms›zlaflma e¤iliminin ortaya ç›k›fl› ve meydan
68
okuma çabalar› nedeniyle bir çok gencin madde kullanmay› denedi¤i dönemdir. Bu dönemde madde kullan›m›
bir baflkald›r› iflareti olabilece¤i gibi, arkadafl gruplar›na
uyum için de gerekli görülebilir (1, 10-12).
Geç ergenlik döneminde ise ergen art›k olgunlaflm›fl,
sa¤l›¤› riske atman›n anlam›n› kavram›fl ve gelece¤ini düflünebilen ve planlayabilen bir birey olmufltur. Bu nedenle geç ergenlik döneminde madde deneme e¤ilimi azal›r
ve madde kullan›m› yan›nda di¤er sa¤l›¤a zararl› davran›fllar›n da 18 yafl›ndan sonra kazan›lma riski çok düfler
(1, 13).
Kandel ve arkadafllar› (2), 18- 21 yafl›na kadar herhangi
bir maddeyi denememifl gençlerin daha sonraki yafllarda
bu maddeleri kullanma riskinin çok düflük oldu¤unu göstermifllerdir. Sadece kokain bu belirlemenin d›fl›nda kalmaktad›r. Benzer flekilde Elster ve arkadafllar› da (14), sigara ba¤›ml›s› olan eriflkinlerin % 90’ ›n›n bu al›flkanl›¤›
21 yafl›ndan önce kazand›klar› ve yine sigara içen eriflkin
kad›nlar›n % 40- 45’inin, eriflkin erkeklerin ise % 5560’›n›n bu al›flkanl›¤› 18 yafl›ndan önce kazand›¤›n› saptam›fllard›r.
Madde kullan›m› için risk faktörleri
Ergenlerde madde kullan›m›na zemin haz›rlayan çok say›da risk faktörü tan›mlanm›flt›r. Bu risk faktörlerinden bir
veya bir kaç tanesini tafl›mayan ergenin madde ba¤›ml›s› olma riski çok azd›r. Risk faktörleri ailesel risk faktörleri, arkadafllar, okul, bireyin kiflisel özellikleri, di¤er riskli
davran›fllar›n görülmesi ve toplumsal ve çevresel faktörler olarak s›ralanabilir. Bu risk faktörleri Tablo 2’de özetlenmifltir.
Aile
Ergenlerin madde kullanmas›na zemin haz›rlayan ailevi
risk faktörleri genellikle 2 grupta toplan›r.
1- Genetik faktörler
2- Ailenin davran›fl biçimleri ve aile içi iliflkiler
Alkolizmin genetik geçifl gösterdi¤i uzun süredir bilinmektedir: Ebeveynleri alkolik olan erkek çocuklar›n alkolik olma riski, ebeveynleri alkolik olmayan çocuklara göre
4-5 kat daha fazlad›r (9, 15, 16). ‹kizlerde yap›lan araflt›rmalar da alkolizmin genetik geçifli oldu¤unu göstermifltir
(10).
Ergenlerde madde ba¤›ml›l›¤› aile yap›s›yla da yak›ndan
iliflkilidir. Aile içi çat›flmalar, sorunlar, aile ba¤lar›n›n zay›f
oluflu, aile içi fliddet ve istismar madde kullan›m› için
önemli risk faktörleridir (9, 17, 18). Ebeveynlerin ergene
karfl› tutumlar›nda tutars›zl›klar, afl›r› sertlik veya afl›r› rahatl›k, uygun süpervizyonun sa¤lanmamas›, özellikle ergenin davran›fllar›n›n ebeveynler taraf›ndan izlenmemesi
di¤er önemli risk faktörleri aras›nda yer almaktad›r (1, 9,
19, 20). Ebeveynlerin madde kullanmas› veya madde
Müjgan Alikaflifo¤lu. Ergenlerde madde kullan›m›
kullan›m›na tolerans göstermesi ve evde bu maddelerin
bulunmas› da ailesel risk faktörleri olarak kabul edilmektedir (1, 9, 17, 20- 22).
Arkadaflflllar
Ergen ailesinden ba¤›ms›zlaflmaya bafllad›kça arkadafllar›ndan destek ve ilgi aray›fl› içine girdi¤inden, arkadafllar›n madde kullan›m› ile ilgili tutum ve davran›fllar›n›n ergenlik ça¤›nda madde kullan›m›n›n önemli bir belirleyicisi olmas› flafl›rt›c› de¤ildir (1, 9, 22). Ergenin sosyalleflmesinde önce aile önemli rol oynarken, daha sonra arkadafl normlar› ön plana ç›kar ve yaflam›n ilk 10 y›l›nda aileden kazan›lan normlara ters düflecek davran›fl biçimleri gözlenebilir. Arkadafllar›n›n madde kullanmas› gençte
hem bu davran›fl›n do¤al oldu¤u izlenimini yaratabilir
hem de sosyal bask› oluflturabilir; ayr›ca maddeye kolay
ulaflmas›na da neden olabilir (1, 10, 12). Bir araflt›rmada
madde kulland›¤›n› ifade eden ergenlerin % 88’inin madde kullanan arkadafllar› oldu¤u tespit edilmifltir (23). Baz› ergenler arkadafl etkisine daha aç›kt›r. Bunlar kimlik
aray›fl› içinde olan, okulda yaln›z b›rak›lm›fl ve arkadafllar›
taraf›ndan d›fllanm›fl ergenlerdir (1, 21). Bu ergenler toplumsal kurallara ayk›r› davran›fllar gösteren ergen gruplar› içinde kimlik bulabilirler veya bu gruplar taraf›ndan kabul görebilirler (1, 21). Madde kullan›m› veya fliddet ve
suç iflleme gibi di¤er riskli davran›fllar› gösteren arkadafllar› olan ergenlerde ayn› tip davran›fllar›n görülme olas›l›¤› yüksektir (1, 19).
Okul
Okullar evden sonra çocuklar›n ve ergenlerin sosyalleflmesinde en önemli rolü oynayan kurumlard›r. Okullar›n›
sevmeyen ergenlerin erken yaflta cinsel iliflkiye girme,
fliddet ve madde kullanma gibi riskli davran›fllar› göster-
Tablo 2: Madde kullan›m› için risk faktörleri (1, 11)
Tablo 2: Madde kullan›m› için risk faktörleri (1, 11)
Aile
Kaotik aile yap›s› ve süpervizyonun olmay›fl›
Ebeveynlerin afl›r› serbest tutumu
Ebeveynlerin afl›r› otoriter oluflu
Ebeveynlerin madde kullanmas›
Evde maddelerin bulunmas› ve kullan›lmas›
Fiziksel ve/veya cinsel istismar
Biyogenetik faktörler
Arkadafl
Kabul edilme ve ait olma ihtiyac›
Arkadafllar›n madde kullan›m› , antisosyal davran›fllar›, bask›s›
Madde kullanan gruplarla ilgilenme ve birlikte olmaya e¤ilim
Sosyal izolasyon ve/veya can s›k›nt›s›
Arkadafllarla ba¤lar›n olmay›fl›
Okul
Okulla ba¤lar›n kaybedilmesi ve gelece¤e dair planlar›n olmamas›
Okul baflar›s›n›n düflük olmas›
Kiflfliisel faktörler
Altta yatan duygusal veya davran›flsal bozukluklar
Kendini daha iyi hissetme iste¤i
Asilik, özgürlük ihtiyac›
Kendini tehlikeye atma ve risk alma e¤ilimi
Daha büyük görünme iste¤i
Benlik sayg›s›n› artt›rma iste¤i
Akademik veya sportif performans› artt›rma iste¤i
E¤lence dünyas›nda ve medyada görünen hofla giden kiflilere benzeme iste¤i
Toplumsal ve çevresel faktörler
Maddeye kolay ulaflma
Kaotik toplum yap›s›, fakirlik
Suç iflleme ve madde kullanma oran› yüksek bir bölgede yaflama
Gözlemlenen eriflkin davran›fllar›n› taklit etme
69
Türk Pediatri Arflivi 2002 37: 66-73
me e¤iliminde olduklar› gösterilmifltir (1, 17). Ayr›ca okul
baflar›s› düflük olan ergenlerin baflar›s›zl›¤›n nedeni ne
olursa olsun, erken yafllarda madde denemeye bafllad›klar› ve geç ergenlik döneminde düzenli olarak madde kullanmaya e¤ilimli olduklar› tespit edilmifltir (9, 17, 20).
Kiflfliisel risk faktörleri
Bir çok kiflisel özellik ergeni madde kullanmaya e¤ilimli
k›lar. Kiflilik veya mizaç problemleri ile madde ba¤›ml›l›¤›
aras›nda yak›n iliflki bulunmufltur (1, 9, 19). ‹syankarl›k,
otoriteye direnç, yetersizlik hissi, umutsuzluk, özgürlük ve
heyecan aray›fl› ve yak›n iliflkiler kuramama ergeni maddelerde kabul ve teselli arama riskine sokabilir. Hawkins
ve ark. (24) sald›rganl›k, duygusal problemler, stresle
bafl etme becerilerinin yetersiz oluflu, biliflsel sorunlar ve
kendine güvensizlik ile madde kullan›m› aras›nda iliflki oldu¤unu göstermifllerdir. Risk alma e¤ilimi de madde kullan›m›na zemin haz›rlayan faktörler aras›nda say›labilir (1,
9, 19).
Ayr›ca, dikkat eksikli¤i -hiperaktivite bozuklu¤u, depresyon ve anksiyete, davran›fl bozuklu¤u ve daha bir çok
psikiyatrik sorunun madde kullan›m›na efllik edebildi¤i de
bildirilmifltir (1, 9, 10, 25, 26).
Di¤er riskli davran›flflllar
Jessor’un (27) “Problemli davran›fllar” teorisinde belirtti¤i gibi ergenler zararl› ve toplum düzenine ayk›r› davran›fllar› bir arada gösterme e¤ilimindedirler. Epidemiyolojik
araflt›rmalar madde kullan›m› ile erken yaflta cinsel iliflkiye girme, birden fazla partneri olma, silah tafl›ma, intihar
e¤ilimi, suç iflleme, okuldan kaçma ve okulda sene kaybetme gibi di¤er problemli davran›fllar aras›nda pozitif
korelasyon oldu¤unu göstermektedir (17, 18, 28- 31).
Ayr›ca, ergen s›k ve fazla miktarda madde kullanmaya
bafllad›¤›nda yaflam›n›n aile, okul, arkadafllar gibi di¤er
alanlar›nda da sorunlar yaflama riski artmaktad›r (32).
Toplumsal ve çevresel etkenler
Ergenlerin içinde yaflad›klar› toplum ve yak›n çevreleri
onlar›n iyilik hallerini ve tercihlerini etkilemektedir. Güvensizlik duygusunun ve kaotik yap›n›n hakim oldu¤u toplumlar, toplumun e¤lence anlay›fl› ve ergenin yak›n çevresinde yaflayan bireylerin iliflkileri ergenin fliddet, madde kullan›m› veya suç iflleme gibi davran›fllar göstermesinde etken olabilmektedir (1). Ergenin yaflad›¤› çevrede
sigara, alkol ve di¤er maddelerin kullan›m›n›n hofl görülmesi, bu maddelere ulaflman›n kolay olmas› ve ergenlerin geç saatlere kadar d›flar›da kalmas›na izin verilmesi
gibi çevresel etkenler de madde kullan›m› için risk faktörlerindendir (17). Ayr›ca eriflkinler içtikleri sigara ve alkollü içkilerin markalar›yla gençler için do¤al bir reklam arac› olmaktad›rlar. Ayn› zamanda sa¤l›¤a zararl› bu maddeleri üreten büyük flirketler kurarak ve çeflitli yöntemlerle
70
satt›klar› maddelerin reklam›n› yaparak da, ergenler için
toplumsal bir risk faktörü oluflturmaktad›rlar (33).
Ayr›ca medya bir çok ergen için güzeli, kabul edilebilir
olan› ve hofla gideni belirleyen bir araçt›r (34). Sosyal ö¤renme teorisine göre ergenler baflkalar›n›n davran›fllar›n›
gözlemleyerek ö¤renirler (35). Televizyon, sinema ve bas›n dünyas›nda direkt reklam amaçl› olmasa da sigara, alkol ve/veya yasa d›fl› madde kullan›m› çeflitli flekillerde ifllenmekte ve hatta bazen kullan›c›s› ergenler olabilmektedir. Medyan›n ergenlerde görülen riskli davran›fllar üzerine olumsuz etkilerini gösteren çok say›da araflt›rma bulunmaktad›r (36- 38).
Koruyucu faktörler
Günümüzde madde kullan›m›n› önleyebilmek için ergenleri madde kullanma riskine sokan faktörlerden daha çok
koruyucu faktörlerin bilinmesi gerekti¤ine inan›lmaktad›r
(1, 10). Tablo 3’de görüldü¤ü gibi koruyucu faktörlerin
bir k›sm› ergenin kendisinden bir k›sm› ise ailesinden ve
çevresinden kaynaklanmaktad›r. Ayr›ca toplumun ergenlerin kolay etkilenebilir bireyler oldu¤unu kavram›fl olmas› da önemli bir koruyucu faktördür (1, 10).
Genel olarak k›zlarda erkeklere göre madde kullan›m›na
daha az rastlan›r (6- 8, 39, 40). Bununla birlikte dirençli
karakter yap›s› hem erkeklerin hem de k›zlar›n madde kullan›m›ndan uzak durmas›n› sa¤layabilmektedir. Bu grubu
çevresinde onu seven ve destekleyen eriflkinler olan,
okulla ba¤lar› kuvvetli ve okulda baflar›l› olabilme flans›n›
yakalam›fl, gelece¤e dair planlar› olan, umutlu, yaflama
olumlu bakabilen, yarat›c› bafl etme becerileri olan, ba¤›ms›z davranabilen ve kendine güvenen gençler oluflturur ve bu gençlerin kat›ld›¤› arkadafl gruplar› da genellikle riskli davran›fllar göstermez (1, 17, 19, 21, 41). Heyman ve arkadafllar›n›n (19) tan›mlad›¤› koruyucu faktörler
tablo 3’ de özetlenmifltir.
Madde kullan›m› aç›s›ndan
hekimlerin sorumlulu¤u
Ergenlerin hekime baflvuru gerekçeleri ne olursa olsun,
madde kullan›m› aç›s›ndan de¤erlendirilmeleri gerekir.
Hekim ergene madde kullan›m›n›n zararlar›n› anlatmal›,
madde kullan›m›ndan nas›l kaç›nabilece¤ini ö¤retmeli,
e¤er gerekliyse kullan›lan maddenin nas›l b›rak›labilece¤i
konusunda rehberlik yapabilmeli ve ergeni tedavi için gerekli yerlere göndermelidir. Bu de¤erlendirmenin do¤ru
bir flekilde yap›labilmesi için öncelikle hekimin ergenle
görüflme becerisine sahip olmas› gereklidir. Hekimle ergen aras›nda güvene dayal› bir iliflki kurulabildi¤inde ve
Müjgan Alikaflifo¤lu. Ergenlerde madde kullan›m›
konuflulanlar›n gerekli olmad›kça kimseye aktar›lmayaca¤› güvencesi verilebildi¤inde ergenlerin genellikle madde
kullan›m› konusunda do¤ru bilgi verdikleri gösterilmifltir
(42). Ayr›ca madde kullan›m›n› de¤erlendirmek için klinik
uygulamalarda yararl› oldu¤u gösterilmifl standart soru
formlar› da gelifltirilmifltir (43). Bu tip uygulama ergen
bekleme salonundayken soru formunu doldurmas› istenerek yap›ld›¤›nda hekimin zaman kazanmas›n› sa¤lamaktad›r.
Hekimlerin madde kullan›m› konusunda yapabilecekleri
koruyucu çal›flmalar, madde kullan›m›n› engellemeye ve
müdahale etmeye yönelik çal›flmalar olarak 2 gruba ayr›larak incelenebilir:
Önleme çal›flmalar› ergenin sigara, alkol ve di¤er maddelerin zararl› etkileri konusunda bilgilendirilmesi ve ergenin arkadafllar›ndan ve di¤er çevresel kaynaklardan gelebilecek sosyal bask›lara haz›rlanmas› çabalar›n› içerir. Bu
tip çal›flmalar daha çok okullarda ders programlar› içinde
sigara, alkol ve di¤er maddeleri kullanman›n k›sa ve uzun
vadede neden olabilece¤i zararl› etkilerin ö¤retilmesi
esas›na dayan›r. Yap›lan araflt›rmalar bu tip programlarla
sigaraya bafllama oranlar›n›n % 50 oran›nda azalt›labildi¤ini göstermifltir (44). Ayn› flekilde hekimler de ergenleri
madde kullanman›n zararlar› konusunda bilgilendirirlerse
okulda ve aile içinde kazan›lan bilgileri pekifltirmifl olacaklard›r. Ayr›ca hekimler ergenlerin ebeveynleriyle onlar›n
madde kullanma davran›fllar›n›n ergenler üzerindeki
olumsuz etkilerini tart›flmal› ve kullanmakta olduklar› mad-
deyi b›rakmaya teflvik etmelidirler. Ebeveynlere çocuklar›n›n sosyal davran›fllar›n› izlemelerini ö¤ütlemek de bu
çal›flmalar›n bir parças›n› oluflturmal›d›r.
Önleme çal›flmalar›n›n tersine müdahale çal›flmalar› ise
sigara, alkol veya di¤er maddelerle sorunlar yaflama riski olan bireyleri hedeflemektedir. Bunlar bireysel, ailesel,
çevresel risk faktörleri olan veya baz› okuldan kaçma, erken yaflta cinsel iliflkiye girme gibi di¤er problemli davran›fllar› da gösteren gençlerdir. Müdahale çal›flmalar›
madde kullan›m›n› tarama, de¤erlendirme, yönlendirme,
tedavi ve madde kullan›m›na ba¤l› problemli davran›fllar›n saptanmas› ve tedavi edilmesi stratejilerini içerir (45,
46).
Epps ve Manley (47) madde kullan›m›n› önleme ve problemli madde kullan›m›n› ay›rt etme çal›flmalar›nda hekimlerin yapmas› gerekenleri 5 maddede s›ralam›fllard›r.
1-Öngörme: Yafla uygun önerilerde ve aç›klamalarda
bulunmak ve arkadafllar›ndan veya di¤er çevresel kaynaklardan gelebilecek sosyal bask›lara ergeni haz›rlamak
ve ebeveynlerle kendilerinin madde kullanmalar›n›n çocuklar› üzerindeki olumsuz etkilerini konuflmak.
2-Sorma: Ergene aile içinde veya arkadafl çevresinde sigara, alkol veya di¤er maddeleri kullananlar›n olup olmad›¤› ve kendisinin bu maddeleri kullan›p kullanmad›¤›n›
sormak.
3-Ö¤ütleme: Madde kullananlara maddelerin ba¤›ml›l›k
yap›c› etkilerini, k›sa ve uzun vadede karfl›laflabilecekleri
zararl› etkileri anlatmak ve kullanmakta oldu¤u maddeyi
Tablo 3: Koruyucu faktörler ( 19)
Tablo 3: Koruyucu faktörler ( 19)
Kiflfliisel koruyucu faktörler
Yüksek IQ
Pozitif öz sayg›
Optimizm
Etkin bafl etme becerileri
Ailede madde ba¤›ml›l›¤› öyküsünün olmamas›
Normlara ve de¤erlere inanma
Ailesel koruyucu faktörler
Güçlü ebeveyn-ergen iliflkisi
Tutarl› disiplin ve süpervizyon
Madde kullan›m› konusunda tutarl› mesajlar ve rol modelleri
Arkadafl koruyucu faktörleri
Madde kullanmayan arkadafllar
Geleneksel de¤erleri benimsemifl arkadafllar
Okul koruyucu faktörleri
Baflar›y› yakalama flans› sunan ve ergeni kucaklayan okul yap›s›
Okula ba¤l› olma
Toplumsal koruyucu faktörler
Sa¤l›k ve sosyal destek servislerinin yeterli oluflu
71
Türk Pediatri Arflivi 2002 37: 66-73
b›rakmas›n› önermek.
4-Yard›m etme: Maddeyi b›rakma konusunda gösterilen
çabalar› desteklemek ve b›rakmaya engel olabilecek etkenleri ortaya ç›karmak, tedavi için uygun yerlere yönlendirmek.
5- ‹zleme: ergende oluflabilecek de¤ifliklikleri izlemek için
kontrollere ça¤›rmak.
Öngörme çal›flmalar›na süt çocuklu¤undan itibaren bafllanmal› ve öncelikle ailede madde kullananlar tespit edilerek, her ziyarette bu kiflilerle madde kullan›m› üzerine
konuflulmal› ve kulland›klar› maddeyi b›rakmaya teflvik
edilmelidirler. Çocuk büyüdükçe bu konuflmalara o da
kat›labilir ve görüflü al›nabilir. Böylece sa¤l›kl› bir yaflam
tarz› gelifltirmesine yard›mc› olunabilir (1).
Hekimlerin sesi aileler ve toplum taraf›ndan her zaman
duyulur ve söyledikleri sayg›yla karfl›lan›r. Ergenler hekimi
rutin kontrolleri veya acil t›bbi sorunlar› nedeniyle ziyaret
ederler. Ziyaretin nedeni ne olursa olsun bu ziyaret ergeni madde ba¤›ml›l›¤› ve di¤er riskli davran›fllar aç›s›ndan
de¤erlendirmek üzere bir f›rsat olarak kabul edilmelidir.
Ergenlere yönelik madde ba¤›ml›l›¤›n› önleme ve müdahale çal›flmalar› zor ve uzun u¤rafl›lar gerektiren çok de¤erli çal›flmalard›r. Ergenlik ça¤›n›n bireylerin hayat boyu
devam edecek sa¤l›kl› davran›fl biçimlerini kazand›klar›
bir yaflam dilimi oldu¤unu düflünürsek, bu zor ve uzun
u¤rafl›n›n ne kadar önemli ve de¤erli oldu¤unu kavrayabiliriz.
Kaynaklar
1. Hogan MJ. Diagnosis and treatment of teen drug
use. Med. Clin. North Am. 2000; 84: 927-66.
2. Kandel DB, Logan JA. Patterns of drug use from
adolescence to young adulthood: I. Periods of risk
for initiation, continued use, and discontinuation.
Am J Public Health 1984; 74: 660- 66.
3. Rinaldi RC, Steindler EM, Wilford BB. Clarification
and standardization of substance abuse terminology. JAMA 1988; 259: 555.
4. American Academy of Pediatrics Child Health
Month Resource Kit. Elk Grove Village, IL. American Academy of Pediatrics, 1999.
5. Özer ÖA. Ortaö¤retim ö¤rencilerinin psikoaktif
madde kullan›m›na yaklafl›m› ve demografik özellikler. Uzmanl›k tezi 1991 ‹stanbul. TC Sa¤l›k Bakanl›¤› Bak›rköy ruh ve sinir hastal›klar› hastanesi.
6. Hibell B, Andersson B, Bjarnasan T et al. The 1995
ESPAD report: the European School Survey Project on Alcohol and Other Drugs. Alcohol and other
drug use among students in 26 European countri72
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
es. The Swedish Council for information on alcohol
and other drugs, CAN Council of Europe. Co-operation group to combat drug abuse and illicit trafficking in drug (Pompidou Group) (1997).
Ögel K, Tamar D, Evren C et al. Tobacco, alcohol
and drug use among high school students. Turkish
J Psychiatry 2001; 12: 47-52.
Ercan O, Alikaflifo¤lu M, Erginöz E, Kaymak AD, Birol ‹H, Aktu¤lu Ç, Öztürk B, Uysal Ö. ‹stanbul lise
gençlerinde riskli davran›fllar›n s›kl›¤› ve cinsiyete
göre da¤›l›m› (Cerrahpafla Gençlik Sa¤l›¤› Araflt›rmas› 2000) Türk Pediatri Arflivi 2001; 36: 199211.
MacKenzie RG, Kipke MD. Substance use and
abuse. In: Friedmen SB, Fisher MM, Schonberg
SK, Alderman EM (ed)s. Comprehensive adolescent health care. St Louis: Mosby 2. Ed. 1998:
825- 43.
Heischober BS, Hofmann AD. Substance abuse.
In: Hofmann AD, Greydanus DE (ed)s. Adolescent
Medicine. Connecticut: Appleton& Lange 3. Ed.
1997: 703- 39.
Commerci GD, Schwebel R. Substance abuse: An
overview. Adolesc Med State Art Rev 2000; 11:
79-101.
Wolfson M, Forster JL, Claxton AJ, Murray DM.
Adolescent smokers2 provision of tobacco to other
adolescents. Am J Public Health 1997; 87: 64951.
Liepman MR, Keller DM, Botelho RJ. Understanding and preventing substance abuse by adolescents. Prim. Care 1998; 25: 137-62.
Elster AB, Kuznets NJ. AMA guidelines for adolescent preventive services. Recommendations and
rationale. Chicago, Williams&Wilkins 1994.
Werner MJ, Joffe A, Graham AV. Screening, early
identification, and office- based intervention with
children and youth living in substance abusing families. Pediatrics 1999; 103 (suppl): 1099- 1112.
Biederman J, Faranone SV, Monuteaux MC et al.
Patterns of alcohol and drug use in adolescents
can be predicted by parental substance use disorders. Pediatrics 2000; 104: 792-97.
Rescnik M, Bearman L, Blum R, et al. Protecting
adolescents from harm: Findings from the national
longitudinal study on adolescent health. JAMA
1997; 27: 823- 30.
Black M, Ricardo IB. Drug use, drug trafficking and
weapon carrying among low income, African- American, early adolescent boys. Pediatrics 1994; 93:
1065-72.
Müjgan Alikaflifo¤lu. Ergenlerde madde kullan›m›
19. Heyman RB, Adger H. Office approach to substance abuse prevention. Pediatr. Clin. North Am.
1997; 44: 1447-455.
20. Jackson C, Henriksen L, Dickinson D, et al. The
early use of alcohol and tobacco: its relation to
children’s competence and parents’ behavior. Am J
Public Health 1997; 87: 359-64).
21. Patton LH. Adolescent substance abuse. Pediatr.
Clin North Am 1995; 42: 283- 93.
22. Fishman M, Bruner A, Adger H. Substance abuse
among children and adolescents. Pediatr Rev
1997; 18: 394- 403.
23. Shilts L. The relationship of early adolescent substance abuse to extracurricular activities, peer influence, and personal attitudes. Adolescence 1991;
26: 613- 17.
24. Hawkins JD, Catalano RF, Miller JY. Risk and preventive factors for alcohol and other drug problems
in adolescence and early adulthood: ‹mplications
for substance abuse prevention. Psychol Bull
1992; 112: 64- 105.
25. Goodman E, Capitman J. Depressive symptoms
and cigarette smoking among teens. Pediatrics
2000; 106: 748-55.
26. Aseltine RH, Gore S, Colten ME. The co-occurrence of depression and substance abuse in late adolescence. Development Psychopathol 1998; 10:
549-70.
27. Jessor R. Risk behavior in Adolescence: A psychosocial framework for understanding and action. J
Adolesc Health, 1991; 12: 597-605.
28. DuRant RH, Smith JA, Kreiter SR et al. The relationship between early age of onset of initial substance use and engaging in multiple health risk behaviors among young adolescents. Arch Pediatr Adolesc Med 1999; 153: 286- 313.
29. Garrison CZ, McKeown RE, Valois RF et al. Aggression, substance use, and suicidal behaviors in
high school students. Am J Public Health 1993; 83:
179-84.
30. Fergusson DM, Lynskey MT. Alcohol misuse and
adolescent sexual behaviors and risk taking. Pediatrics 1996; 98: 91- 96.
31. Escobedo LG, Reddy M, DuRant RH. Relationship
between cigarette smoking and health risk and
problem behaviors among US adolescents Arch
Pediatr Adolesc Med 1997; 151: 66-71.
32. Konings E, Arber FD, Narring F, Michaud PA. Identifying adolescent drug users: results of a national
survey on adolescent health in Switzerland. J Adolesc Health 1993; 16: 240-47.
33. Perry CL. The tobacco industry and underage youth smoking. Tobacco industry documents from the
Minnesota litigation. Arch Pediatr Adolesc Med
1999; 153: 935-41.
34. Strasburger VC, Donnerstein E. Children, adolescents, and the media: issues and solutions. Pediatrics 1999; 103: 129-39
35 .Bandura A. Social learning theory. Englewood
Clifts, NJ, Prentice-Hall, 1977.
36. Klein JD, Brown JD, Childers KW, et al. Adolescents’ risky behavior and media use. Pediatrics
1993; 92: 24-31.
37. Atkin C. Effects of televised alcohol messages on
teenage drinking patterns. J Adolesc Health Care
1990; 11: 10-24.
38. Pierce JP, Gilpin E, Burns DM, Whalen E, Rosbrook B, Shopland D, Johnson M. Does tobacco advertising target young people to start smoking? JAMA 1991; 266: 3154-58.
39. Youth Risk Behavior Surveillance- United State ,
(1999). MMWR (2000), 49, SS05.
40. Currie C, Hurrelmenn K, Settertobulte W et al. Health behaviour in school aged children: a WHO
cross-National study. International report. WHO
2000; Health policy for children and adolescents
series No 1.
41. Cohen DA, Richardson J, LaBree L. Parenting behaviors and the onset of smoking and alcohol use:
a longitudinal study. Pediatrics 1994; 94: 368-75.
42. Wills TA, Cleary SD. The validity of self-reports of
smoking: analyses by race/ ethnicity in a school
sample of urban adolescents. Am J Public Health
1997; 87: 56- 61.
43. Knight JR, Shrier LA, Bravender TD. A new brief
screen for adolescent substance abuse. Arch Pediatr Adolesc Med 1999; 153: 591-96
44. Botvin GJ. Drug abuse prevention in school setting.
In: Botvin GJ, Schinke S, Orlandi MA (ed)s. Drug
abuse prevention with multiethnic youth. Thousand
Oaks: Sag Publ. Inc. 1995: 169-92.
45. Werner MJ, Adger H.Early identification, screening,
and brief intervention for adolescent alcohol use.
Arch Pediatr Adolesc Med 1995; 149: 1241-48.
46. Werner MJ, Joffe A, Graham A. Screening, early
identification and office-based intervention with
children and youth living in substance abusing family. Pediatrics 1999; 103 (Suppl): 1099-1112
47. Epps RP, Manley MW. A physician’s guide to preventing tobacco use during childhood and adolescence. Pediatrics 1991; 88: 140- 44.
73