Piriyeva S.A. KAVKAZ TÜRK HALKININ ORTA ASIRLARDAK KISA

Piriyeva S.A. KAVKAZ TÜRK HALKININ ORTA ASIRLARDAK KISA

Piriyeva S.A. KAVKAZ TÜRK HALKININ...
Piriyeva S.A.
KAVKAZ TÜRK
HALKININ
ORTA ASIRLARDAK
KISA TAR H
.
In this article is written with the help of
literature creation of Khan in Caucasian
people in the middle century and the results
of enemies attack because of changing
climate population in new place.
Avrasya bölgesinde Türkçe konu an halklara ait
kuzeyde Sibirya bölgesinden güney batsnda Bosforo’ya
kadar tahmini 13-14 milyom kilometrekare yurt arazisi
mevcuttur. Türkçe konu an halklar Avrupa ve Asya’da
birlikte yerle mi tir. Do udan batya kadar tüm bölgede
göçmen halklarla yurtlar kurulmu tur. Bu kadar geni corafyada göçmen halk güney-do uda Çinlilerle, kuzeybatda Slavlarla ve güneyde Farsllarla snrdr. Etraflarndaki bu yerle mi kültürlerin etkisiyle yerle ik düzene
geçmeye ba lam ve kendilerini geli tirmi lerdir.
Türkçe konu an halklarn eskiden yurt edindi i, sahiplendi i bu yerler Avrasya’nn tam merkezidir. Dedi imiz gibi; merkezi Asya, Güney Sibirya, Edil Irma  boyu
ve Oral etrafndan meydana gelen 9 milyon kilometrekare
alandr. Bu alanda 40 kadar Türkçe konu an halk ile yaklak 25 ten fazla Türkçe konu an millet ya amaktadr.
Bundan birkaç yüzyl hatta bin yl önce milletler arasndaki a r dü manlk veya iklim artlarnn bozulmas sebebi ile Türkler bu bölgeden göçler ile yaylmya ba lam tr. Do u Sibirya nn kuzeyinde ( imdiki Yakutya veya
Saka li 3 milyon kilometrekare yer kaplar) ve Küçük Asya
ile Kafkaslarda ( imdiki Türkiye ile Azerbaycan 1 milyon
kilometrekare yer kaplar) yeni yerle im arazilerine kavu tular. Son yerle ilen alanlar ilk yerle im alanlarndan üç kat
daha küçük olsa bile oradaki ya am artlarnn kolayl  ve
iklim artlarnn uygun olmas yerle melerine vesile olmu tur. Buralarda imdi Türkçe konu an halklarn yarsndan fazlas ya amaktadr.
Türk halklarndan birçok grupta; ran’n da lk arazisine, Kuzey Kafkaslarda, Balkanlarda ve Dunay ve Don
rmaklarnn arasnda yerle im alanlar olu turmu ve yaamlarn sürdürmü lerdir. Türkler Fars medeniyetinin etkisine girseler bile kendi dillerini ve öz kimliklerini koruyup
saklam lardr. Türk ve Müslüman medeniyetinin merkezi
XII. Yüzyla kadar Ka kari olmu tur. Orann alt ksmlarnda ya ayan Horezm böyle güzel bir merkeze çevrilmi
oldu.
Burada yaplan edebi çeviriler Mongol baskcl 
zamannda yani XIII. Yüzylda da devam etti. Burada
Ça atay edebi dili diye Atalm dil Fars dili ile birlikte
kullanlm tr. “Ça atay” Atalm Terigen olmadan önce
Horezm’de do an yazarlar XIV yüzyln ba nda Arap,
Fars ve Türk dillerinin nazm ve ölçülerini kendilerinki ile
kar la trm lardr. (1.462)
Büyük tarihi olaylar ve yeni ülkelerin kurulmas
Türk dillerinin kendi içinde de çe itli ekillerde de i mesine ve geli ip yaylmasna yol açm tr.
Mesela, iptidai Türk Ka anl  kurulduktan sonra
Krgz, O uz, Karluk Dilleri, Altnordulular zamannda
Kpçak Dili, Emir Teymür zamannda Ça atay Dili,
Kafkasyann güney batsnda Osmanl mparatorlu un
güçlü zamannda Selçuklu Dili geli erek üst düzeye çkt.
Bir mucize olarak Türk halklar slam Dinini hiçbir
THE SCIENTIFIC WORLD OF KAZAKHSTAN
4 (32) 2010
111
Piriyeva S.A. KAVKAZ TÜRK HALKININ...
problem ya atmadan artsz kabul etti.
slam dini dünya dinlerinden biri oldu. O dünya yüzündeki her yere da lp davran  ve medeniyeti tüm
seviyedeki halklar birbirine ba lad. (3)
Türk halklarnn slam dinini seçmekle birlikte büyük ksm Sünni oldu. Yalnz Kafkaslarn do u ve
güneyindeki Azerbaycanlar ile rann Kafkas bölgesindeki Türkler iadr. slam dininin ula amad  kuzey
do udaki Türk halklar eskiden beri aman dinini saklam tr. Türklerin çok az bir ksm ba ka dinleri
seçmi tir. Mesela; Tuvallar Lamayizmi, Karaymlar ile Buharallar uda dinine inanr. Çuva , Saha, Gagavuz,
Altay Türkleri ise Hristiyanl  ya amaktadr. Eski zamanlardaki Tanr inan lar ile slam Dinini kar k
olarak ya amak sadece Kazaklar ve Krgzlarda görülmektedir.
Genellikle slam dininin ve medeniyetinin geni alanlara yaylmasn durdurmak mümkün olmam tr.
Krm’da çok sayda Müslüman ehirleri meydana gelmi tir. Burada XII. Yüzyla kadar slamiyet hiç olma
ve slam dini Edil Irma  boyunca Kafkasyaya yaylm tr. Kafkasyann kuzey do usunda önceki Kpçak
yerleri slam’a geçmi tir. Tobl’da Müslüman Türklerin hanl  kurtulmu tur.
Türkler dillerine göre Avrasya bölgesinde altnc sradadr. Dilinin yaylmas açsndan Çin, Hindistan,
Slavyan, Roman ve Alman dillerinden sonra altnc sradadr.
Türkler birçok kola ayrlm tr kimisi büyük kimisi küçük boylardan olu an yakla k krka yakn
halklardan olu maktadr. Onlar ata yurtlarndan da larak ço aldlar. Onlar;
1) Edil-Jayk etraf (Kazan Tatarlar, Ba kurtlar, Çuva lar, Krm Tatarlar);
2) Kafkas (Azerbaycan, Da standaki Nogay, Karaçay, Balkar Türkleri);
3) Türkistan:
a) Bat Türkistan (Kazakistan, Krgzistan, Özbekistan, Karakalpakistan, Türkmenistan, Tacikistan
Türkleri); b). Do u Türkistan ( njan Türkleri)
4) Sibirya ve Do u Asya (Yakut(Saha), or, Hakas, Sayan, Altay Mo olistan, Kuzey Çin Türkleri)
5) Afganistan;
6) ran;
7) Merkezi Do u ve Yerorta denizi (Kuzey Kbrs, Irak, Suriye, Filistin ve di er Arap ellerindeki Türkler);
8) Do u Avrupa ve Balkanlar (Ukrayna Türkleri-Karaynlar, Moldava Türkleri-Gagavuzlar, Litvanya
Türkleri-Karaymlar. Polonya Türkleri, Tatarlar, Karaymlar vb.);
9) Avrupa, Amerika ve Avusturya Türkleri;
10) Türkiye Türkleri (5. 462).
1. XII. Yüzyl ortasndan ba layarak Kafkas halklar Mongol-Tatar hanlarnn i kencelerini ya ad.
Mongol i kencesinin a r ve acmasz yönünden biride mongol feodallerinin istedi i yüksek vergilerdi. 12531257 yllarnda mongollar vergi ödeyenlerin saysn kaydetti. 10 ya ndan 60 ya na kadar herkesi saydlar.
Yüksek vergilerin içinde en a r olan gdann % 60 na kadar ki bölümünü alan yer vergisiydi(haradj). Mal
sahibi olanlar her onbe maldan birini ba ka birine vermek zorundayd.
Vergiden ba ka binlerce insana ehirler arasnda yol açmak ve onu korumak gibi de i ik i ler yaptrld.
Vergi ödemeye imkan olmayan i çiler tüm ailesiyle birlikte köleye çevrilmi ti. Ayn zamanda her dokuz
i çinin evinden bir ki i han için askere gitmeye mecbur edildi.
XIII-XIV. yüzyllar içerisinde imdiki Da stan Halklar olan; Lezgilerin, Avarlarn, Dargnlarn,
Kumklarn, Laklarn ve ba kalarnn sürgün edilmesi ile ba ka yerlere yerle meleri sa land. Mongol-Tatar
basksnn a r ve azapl i kenceleri esasen da a ta a gizlenmeye mecbur kalan Alanlar ile Aslara çok a r
geldi. Alanlarn evlatlar Osetkenler da lk yerlerde kald. Kabardin knyazlarna tabi oldu. Güney Osetinler
Gürcistana tabi oldu. Alaniyann da lk arazilerinde Altnordulular ile Kabardinler yerle mi ti. Kabardinlerin
parça parça bölünmesinde özünlük özelliklerinden kaynaklanm tr (2.109).
XIII-XIV. Yüzyllar arasnda Altnordu devletinin zayflamasyla ba l Kabardinler do uya do ru göç
ettiler. Ve imdiki yerle mi olduklar topraklara kadar geldiler. Kabardinler Osetinlerin do u ksmnda
imdiki Çeçenlerin ve ngu larn atalar ya amaktayd. Onlarn güney kom ular imdiki Gürcistan da
halklarndan olan Hevsurlari Tu inler ve P avlar idi. Çeçenlerin bir ksm Avar(hunzah) hükümdarl na tabi
oldu. Mongollarn basksna kadar kuzey Kafkas ovalarnda göçmen olan Kpçak ordularnn bir ksm da lara
sk trld. Alanlarla ayn zamanda Adgamlar birle ip Karaçaylar ile Balkanlara yerle ti.
XIII-XIV yüzyllarda Kuzey Kafkasyada slam dini devletin resmi dini oldu.
XIII yüzyln sonunda Karadenizin do u yakasnda kendilerinin birçok yaylaklarnn (Tmutarakann
yerine- Matrega, imdiki Anepann yerine-Manna vb) esasn kuran Genuyez tüccarlar aktif olduklarn
gösterdiler.
THE SCIENTIFIC WORLD OF KAZAKHSTAN
4 (32) 2010
112
Piriyeva S.A. KAVKAZ TÜRK HALKININ...
Genuyez otlaklar o zamanlar Avrupann do u ile ticari ili kilerini geli tirmekte çok de erli i ler
yapm tr. Kafkaslardaki Kazak ehrinin atanmas hayranlk vericidir. Onun üstüne XII yüzylda Kpçak Han
Kuyun akn Gürcü Padi ah David IV Farsllar ile sava na yardm amac ile kr bin atl asker göndermi tir.
Gürcü padi ah onlar memleketlerine göndermeden gürcü kzlar ile evlendirip orada kalmalarna imkan
tanm tr (6).
2) Azerbaycan XIII yüzyln sonu ile XIV yüzyln ba nda Altnordu hakimiyeti ile lhanlar arasnda
anla mazlk merkezi olmu tur. XIII yüzyln sonunda Azerbaycan’da el sanat sayesinde bir zaman ehirlerin
geli mesi Avrupa ile Asya arasnda ticaret için önemli olan yollarn bir ksmnn bu topraklardan geçmesi
sayesinde olmu tur. Özellikle ipek, yün kuma , ayakkab, giyim ve ba ka el sanatlar ile mesleki özellikteki
e yalarn üretilmesinde esas te kil etti. Kafkasya ticaretin merkezi, lhanllarn Astanas Tebriz ehri oldu.
Mongolun Hulagid memleketinin yklmas ve XIV. Yüzyln birinci yarsnda ba layan özel hanlklara
bölünmesi ve onlarn lhanlarla olan tart masnda 1356 ylnda Tebrizi feth eden Altnordu Han Jenibe i
destekleyen göçmen yerli feodaller ile göçmen Türk Mongol Akkemiklerin güçlenmesine yol açm tr. Tebriz
halknn Altnordulularla sava ndan sonra mevcut hükümet Mongol Akkemiklilerin bir bölgesinden sonra
ikinci bölgeye göçmeye ba lad.
1360 ylnda Tebriz’i feth eden Ba dat Sultan Uveys Djelanridin kendi eli altndaki Azerbaycan, Fars
ve Irak, Ermenistan ile Kürdistan da içine alan büyük bir memleket kurmak için imkan yaratld.
Djelanridlerin memleketi Topal Timur’un güçlü oldu u dönemler olan 1410 lara kadar ya am tr. Timur
basknclarnn kendi aralarndaki tart madan önce irvan ah 1. brahim yerli feodallerin (beylerin) yardm ile
Azerbaycan birle tirdi ve ba kentini Tebriz’e ta d.
1440 ylnda Azerbaycan’ Kara Jusip feth etti. O Türkün Karakoyunlu denilen göçmen devletinin
hakimi idi. Onu 1468 ylnda Akkoyunlu denilen ikinci derecede akrabalk ba  olanlar sava ta yenerek
ortadan kaldrdrlar. Ama onun ba kan Uzun Hasan kendi vekilli ine Azerbaycan, Ermenistan, ran’n bir
ksm, Irak ile Yukar Mezopatamyay birle tirmi tir. O do uda büyük sava lar ya anmasna yol açan sert ve
cesur biriydi. Uzun Hasan Akkoyunlular Avrupa’da güçlenen Osmanl Türkiye’si ile birlikte onu destekliyor
diye hesap etti. Ancak Akkoyunlular devleti di er yerle ik ekonomi ve ortak politikalar bakmndan güçsüz
oldu u için zayflad ve Uzun Hasan öldükten sonra ykld.(3.194)
XVI yüzyln birinci yarsnda Azerbaycan’da Ermenistan gibi çok büyük Safevi memleketine katld.
De i ik kabileler ile kurulan bu memleketi XVI yüzyln sonuna kadar göçebe Türk beylikleri ve sultanlar
yönetti. XVI yüzyldaki Azerbaycan’n tüm tarihi Türkiye’nin Safeviler ile sava laryla doludur.
XVI yüzyln ba nda Güney Azerbaycan ile ran’n yerinde ortaya çkan Safevi memleketi aslnda
Azerbaycan kabilelerine güvenmi tir.(5.146)
XV. yüzyln içinde Azerbaycan müstakil iki memleket olan ekgen ve irvan hanlklarna
dönü mü tür. XV yüzyln yarsnda irvallar Rusya ile ba lant kurmu tur.
Azerbaycanllar Türk kökenli halklarn bat tarafnda o uz boyuna aittir. Akraba halklar arasnda
Azerbaycan halknn esas bölümü feodallere tabi olmu i çilerdi. Göçmen halk kabileler arasnda uzun süre
patrihal ile ba lantl geçmi ten kalma e yalar saklanrd. O zamanda Azerbaycan’n topraklarnda 4 çe it
feodal yap mevcuttu.
1) Memleket yeri (“diyuan”); 2) Saray yeri (“hasse”); 3) Kilise yeri (“vakf”); 4) ahs yeri (“mülk”).
Erzak geliri gelirlerin yöneticisi gibi kald. Azerbaycan’n ehirleri (onlarn içinde en büyükleri Tebriz ve
amah) el sanat ticaretinin büyük merkezleri idi. Azerbaycan’da dokunmu ipek kuma lar ba ka
memleketlere gönderilirdi. Avrupa pazarlarnda pahal olarak satlrd. Feodal sömürgecili ini büyük dü üren
i çilerle ehir halknn birlikte sömürgelere kar  çktlar.
Onlarn en büyükleri 1537 ylnda irvan’da meydana gelen i çi isyan ile 1571 ylnda Tebriz’de
meydana gelen ehir fakirlerinin isyan idi. Yer yer hakimiyet gösterilen Tebriz isyan yakla k 12 yl sürdü ve
sonunda ciddi ir ekilde durduruldu.
XVI yüzyln ortasndan ba layarak Kazan ve Astragan ahalisi Rusya’ya katldktan sonra Rusya ile
Azerbaycan arasnda ticari ba lant artt. irvann beylerbeyli i ile ticari anla malar yapld. Rusya’nn ticaret
adamlar amahya, Azerbaycan’n zengin tacirleri ise Moskova’ya Astragana gidip geldi.
Böyle durumlar Sultanlkla yönetilen Türkiye’ye kar  sava ta Safevileri Ruslardan yardm istemeye itti.
XVII yüzyln sonunda ah hükümeti Türkiye’ye kar  yürütülen sava ta Safevileri destekledi i için Bakü ile
Derbent ehirlerini Rusya’ya vermeyi teklif etti.
1954 ylnda Hazar Denizi kenarnda Sulak Irma  boyunda ve Tarku ehrine yakn yerde iki Rus kalesi
kuruldu ve onlar on yl boyunca Rusya’nn Azerbaycan’a giden yol üstündeki koruma yerleri oldu. SafeviTHE SCIENTIFIC WORLD OF KAZAKHSTAN
4 (32) 2010
113
Piriyeva S.A. KAVKAZ TÜRK HALKININ...
Türk askerlerinin sava t  zamanlarda Azerbaycan halk çok büyük skntya girdi. 1553 ylnda yaplan
anla ma gere ince Azerbaycan’n do u ksm Safevilerin yönetimine geçti. Bundan üç yl sonra Azerbaycan
Türklere tabi oldu. 1590 ylnda ran ve Türk yönetimleri arasnda yaplan anla malar gere ince tüm d
Kafkasya Türkiye’ye katld.
XVII yüzylda d Kafkas kendi tarihinde en a r zaman ya ad. Safeviler memleketinde isyan edilen
durum Azerbaycan beyliklerini sk trp çkaran ran feodallerine göçtü.
1603 ylnda ah I-Abbas Türkiye ile sava a ba lad nda tüm do u Kafkaslar kendisine ba lamaya
u ra t. O kendine yakn feodalleri toplamaya çal t. Onlara vergi konusunda kolaylklar (mesela ermeni
kilisesine) verdi.
I-Abbas kendi askeri gücünü tekrar kurdu ve d siyasetinde Osmanllara dü man Rusya ile Bat Avrupa
devletlerine yaknlk kurmaya çal t.
I-Abbas’n uygulad  politika Azerbaycan, Ermenistan ehirlerinin durumunu iyile tirerek onlarla el
sanat ticaretini geli tirdi. Bu ehirlerin (Tebriz, Bakü, Erivan, enoha, Gence ve di er ehirler) her birinde on
binlerce insan ya amaya ba lad. Azerbaycan ehirlerindeki görkemli yerleri ran beyleri ile tüccarlar
sahiplendi.
Ermeni tüccarlarnn toplanma yeri ipek ticareti yapmak için merkez olarak Araks Irma nn üstündeki
Culfa ehri oldu. Culfa’nn ticari evleri Venesya, Genuya, Marsel, Amsterdam ve batnn di er büyük ehirleri
arasnda ili kisini sürdürdü.
1604 ylnda Ermeni sravi ansszl a u rad. I-Abbas ran’a çekilip yakla k üçyüzellibin ki iyi esasen
Ermenileri götürdü. Ticaret yerinden alnan vergi bir ara ço ald ve ona di er vergi, alm ve safevilerin
faydasna görevler yapmaya ba lad. Bundan sonra i çiler ve el sanatçlar tekrar isyan etti. Bunlarn en
büyü ü 1614 ylnda oldu. ah Abbas halk ayaklanmasn zorla durdurdu. Tam o zamanda Karaba ’da
kar klk olmas sonucu 1633 ylnda Kazvinde büyük isyan aniden ba lad.
D Kafkas Halklarnn feodal ile yabanc sömürgecilere kar  mücadele zamannda yazl edebiyat ile
sözlü edebiyatta sosyal ve pariyat eserler ço ald.
1605 ylnda I-Abbas ipekle ticaret yapma merkezini ran’a ta d ve Culfan’ yakt. Astana olan
sfahann etrafnda yerle en ahtan büyük imtiyazlar alp Rusya ile Hindistan arasnda kendi ticaretlerini
geni letip büyüttüler.
XIII-XV. yüzyllarda Azerbaycan’n toprak alan bir süre büyüdü. Çünkü bu zamanda Kafkaslarn d
taraflarnda ba ka illerde ekonomik seviyenin ilerlemesi buna vesile oldu. Orta asr medeniyetindeki geli menin ba lca sebebi bu dönemde ehirlerin ba ka yerlere bakarak daha az eziyet çekmesi denilebilir. Medeniyet sahas boyunca mongol istilaclarnn yaptklar a r i kenceler bu zamana kadar geli me gösteren saray
neslinin çökmesine büyük etki etti. Ancak Azerbaycan’n imdiki Lekint ve Kum türbelerinde Kafkas
Albanyasnn V-VI yüzyl heykelleri saklanm tr. (4.167)
Nizali örf adeti Buhara halknn keder ve ya am eklini gösteren airler eserlerini dile getirmi lerdir.
air Fazullah Neym’e (XIV.yüzyl) slam’ anlatan bak açs ile eserler yazd. VIII yüzyln sonu ile XIV
yüzyln ba langcnda Azerbaycan airleri Fars dilinde yazmay brakp kendi ana dillerinde eserlerini
yazmaya ba ladlar.
XIV yüzyln sonu ile XV yüzyln ba nda Azerbaycan’n en ünlü airi amah ehrinden çkan mad
ad-din Nesimi idi. O kendi eserlerinde baskcl a ve adaletsizli e kar  çkt. Yeryüzünde ya ananlar iirlerle
dile getirdi. Dünyann d nda ya am var diyenlere kar  çkt ve bu sebeple suçlanarak azaplar çektirilip
öldürüldü.
XV yüzyln ba langç ksmnda do uda Türk diyarlarnda geni alanlara yaylm “Leyla ile Mecnun”
eserini kazandran Azerbaycan’n büyük airi Muhammed Fuzuli ya ad. Onun halkn sevmeyi anlatan eserleri
orta do u halklarnn edebiyatnda çok büyük ve güçlü bir ekilde yer ald. Edebiyatn geli mesine büyük
katks oldu.
XIV yüzyln ba nda Ra id ad-Din ile ba layan bir grup ilim adam yeryüzü tarihini “Secere Toplam”
yazd. XIV yüzylda Tebriz’de içinde güzel el yazmalar ile dolu büyük kütüphanesi, tedavi yeri ile
observatuval olan “dinlenme evi”( ifa evi) yapld. Dünyaca ünlü Nasger ad-Din TUS 1259 ylnda Margina
ehrine yapt  observatuvas büyük ölçüde hizmet etti.
Azerbaycan medeniyetinin tarihinde o zamanki edebiyatla beraber güzel yaz sanat, resim sanat,
mimarlk sanat sahalarnda ba arl geli meler ya and. Esasen minyatür sanat çiçeklenmeye ba lad. Mimari
yaplarn en ihti amls Bakü’de ki (XV-f) irvan ahlar Saraydr. O zamanki Azerbaycan ve di er Türk diyarlarna ait birçok tarihçinin eserleri geni olarak ortaya çkt. XVII yüzylda yaplan kümbetler (movzoleyler) ile
THE SCIENTIFIC WORLD OF KAZAKHSTAN
4 (32) 2010
114
Piriyeva S.A. KAVKAZ TÜRK HALKININ...
mescitler Azerbaycan’daki mimari sanatnn ve mimarlarn bollu a kavu malarn gösterir. Halkn eserleri de
büyük ölçüde yer almaktadr.
Azerbaycan halknn d dü manlara kar  mücadelesine ait yazlan destanlar halk a klar kaleme alm tr. XVII yüzylda Azerbaycan’da Köro lu kahramanlk eposu olu turuldu. Resim sanatnn geli mesi ise
esasen Sultan Muhammed eserlerinde dikkati çekti. Tebriz minyatür okulu ortado unun birçok illerinde sanata
dair büyük eserler ortaya çkard. Mescit, banyo, kale vb. in aat ekillerindeki kalite büyüdü. Bunlar imdiki
Azerbaycan’n orta asrdaki mimari sanatnn görkemli abidelerinden biridir.
Avrasya Türk soylu milletlerin yerle ti i topraklarda Türk halknn sefa sürmesi Osmanl mparatorlu u
gücüne ba l oldu. XIV yüzylda küçük asyada müstakil Türk devleti kurmu ve be ktaya da lan insanlarn
says altm milyondan fazladr. Türk devleti ortaya çkana kadar bu topraklarda birçok medeniyet kuruldu
ykld. Hitit Krall nn Midiyann, Ahenen evlatlar feth eden memleketin, Aleksandr Makendonski Derjavasnn, Slevk soyu feth eden memleketin, Ponti Krall nn, Pergaynn, eski Rum, Vizantinin, Koni sultanlarnn vb. örnekler verilebilir.
Türklerin ço unlu u Müslüman Sünni dinini ya amaktadr. Türklerin etik kurumu esasen iki gruba
bölünür. Selçuklularn geli ti i dönemlerde XI-XIII yüzyllar arasnda merkezi Asya ile ran tarafna göç eden
göçmen Türk kabileleri olan O uzlar, Türkmenler ve Küçük Asya’nn yerli halkndan ibarettir. XI-XII yüzyllarda ermeni kaytlarnda O uzlar ile Türkmenlerin Küçük Asyaya geçi leri yer almaktadr. (6. 259)
XV yüzyln yirminci yllarnda küçük asyann kuzey batsnda müstakil beylik geli ip o soyun ba  olan
Osman ismiyle anlm tr. Ondan yarm asr sonra onlar topraklar geni leterek Frakiyani Srbistan, Bulgar
Hanl n, Makedonyay kendilerine ba ladlar. Ondan sonra çok geçmeden Anadolu topraklarnn hemen
tamamn Osmanl Devletine kattlar.
XV yüzyln sonunda Srbistan tamamen kendisine ba lad. Bosnay, Moreyay, Attikay, Valahiyay ve
Albanyay kendisine dinlettirip otoritesini yükseltmi tir. Daha sonra XVI yüzylda Osmanl Sultanl  toprak
büyüklü ü çok daha geni lemi tir.
Hatta 1515 ylnda Ermenistan, Kürdüstan ve Kuzey Mezopatamyay kendisine ba layarak çok güçlü
devletleri ykm tr. Bundan sonra XVI. Yüzylda yükselme devrinin en üst seviyesine ula an Osmanl
mparatorlu u Avrasya tarihinde çok zor role yetinmemi Suriyei Filistin, Msr, Egipet, Hithas, Aljirin tam
yarsna kadar hükümdarl n götürmü tür. Bu zamandan sonra Avrupa, Asya, Afrika ktasnda ekin ekmeye
de er yerleri kendi hükmü altna alm tr.
Ünlü Osmanl mparatorlu u konusunda Korolina Finkel, Abulhayr, Özcan Talsa Suzdakiler göz
dolduran ara trmalarn duyurmalar tarihçilerin dikkatini çekmi tir.
Korolina Finkel: “Osmanl mparatorlu u Zamannda Türk slam Devri” adl esere yaynlam tr. imdi
biz bu devri Türk devletinin enlik Kuran Devri oldu unu kabul ediyoruz.
XV-XVI yüzyldaki Osmanl veya Türk slam asr “Altn Asr” diye adlandrlm , Talsa Suzda i:
“XVII yüzylda Getridi Üç Derjava Hükümü Sürdü”
XV-XVI yüzyldaki Osmanl ve Türk- slam asr “Altn Asr” diye isimlendirilse, Talas sözünde XVII
yüzylda üç devlet hüküm sürmü tür demi tir. Bunlar: Safeviler, Osmanllar ve Baburidler dir diye
de erlendirmi tir. Esas önemlisi bu soylarn ba nda Türk Müslümanlar Hindistandan Avrupaya kadar UlanGayr ülkeyi Müslüman Türkler feth etse, Hindistanda ki slam medeniyetinin Türk (Türk olmayan) Babrlar
yerle tirmi .
XVII yüzyln ortas ile XVIII yüzyln ba nda Osmanllar Avrupada çok büyük fetihler etti. Onun
içinde XVI yüzyln sonuna kadar dünya medeniyetinin temelini do u medeniyeti kurdu demektir (6).
Kaynaklar:
1. Bartold V.V., Soçineniye. V-C. Moskova, 1968.
2. Fadli Ali. “Türk tarix ta lm” // Mustakil Kazakistan gazetesi. 1994 , a ustos.
3. storiya Gruzii. Tbilisi, 1946.
4. Kazak Sovet Ansiklopedisi. V-C, 1974.
5. Kazak Sovet Ansiklopedisi. X-C, 1976.
6. Fahrettin M. K. Kars Tarihi. I-C., stanbul. “ k” matbaas, 1953, 608 s.
THE SCIENTIFIC WORLD OF KAZAKHSTAN
4 (32) 2010
115