Takvim “Zamanın Dili”

Takvim
1 / 37
2
Takvim
“Zamanın Dili”
3
4
Öyle bir şey yapsam/yapsak ki diyorum, hem de öylesine çok bir şeyler yapsam/yapsak ki diyorum,
zaman bir türlü geçmese!
5
6
İnsanlar zamanı ölçerken asıl amaçları belirsizliği yaratmaktı diye düşünüyorum. Ölçüsü olmayan,
ölçülmeyen bir zaman! Ama ölçtüler hem de çok kolay ölçtüler, o gün bugün de ölçüyoruz.
7
Umarım bu çalışmamla da siz kardeşlerime bir şeyler verebilirim.
1
Saygılarımla,
8
Cengiz Akyol
26.02.2015
9
10
11
12
13
14
15
Hazırlayan:
Cengiz AKYOL
Takvim
2 / 37
1
Takvimler/Cogito, A. Necati AKGÜR
2
3
4
5
Takvim sözü, Arapçada, eğriyi doğrultma, düzeltme anlamına gelmektedir. Ancak, bizim,
takvimbilimci gözüyle, takvim sözünden anladığımız, günlerin durmaksızın akıp giden zaman boyutu
içerisindeki sayısal yerlerini belirlemek, günleri bir zaman kalıbına oturtmaktır. Kısaca söylenrse belli
bir başlangıca göre, günleri sayarak numaralamaktır.
6
Takvimlerin Sınıflandırılması
7
Genel olarak:
8
1. Mezopotamya takvimi,
2. Eski Mısır takvimi,
3. Hicri takvim,
4. İran, Eski Fars-Yezdicürd-Celali takvimleri,
5. Hind takvimi,
6. Orta Amerika takvimi,
7. Eski Çin ve Japon takvimi,
Takvimler, gökyüzünün en belirgin iki gezgini olan Güneş ile Ay’ ın görünür (yani gözle görüp
izleyebildiğimiz) hareketlerine bağlı olarak, dört sınıfta toplanabilirler:
9
10
11
12
13
14
15
16
1.
17
Güneş takvimleri (Şemsi takvimler)
18
1.1. Rumi (365 ¼ günlü) takvimler
19
1.1.1. Kıpti takvimi türü takvimler
1.1.2. Kanopus (ya da Tanis) takvimi,
1.1.3. Kıpti takvimi (Diokletyen ya da Şehitler takvimi),
1.1.4. Augustus ve Antoninus tarihleri,
1.1.5. Fıransız Cumhuriyet takvimi.
1.1.1. Jülyen takvimi türü takvimler
1.1.1.1. Jülyen takvimi,
1.1.1.2. İskender takvimi,
1.1.1.3. Jülyen-İskender tarihlemeleri
1.1.1.3.1. Yaratılış tarihi,
1.1.1.3.2. Olimpiyatlar tarihi,
1.1.1.3.3. Roma’ nın kuruluşu tarihi,
1.1.1.3.4. Arkhontlar, Ephorlar, Konsüller tarihleri,
1.1.1.3.5. İndiktion tarihi,
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
1
Necati AKGÜR: 1932 yılında Bursa' da doğdu. Kökeni, bugünkü Bulgaristan'ın Deliorman bölgesine
dayanmaktadır. Haydarpaşa Lisesi mezunudur. 1955' te İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi'ni bitirdi. Aynı
fakültede doktora yaptı. Orman Genel Müdürlüğü'nde ve Orman Fakültesi'nde uzun yıllar görev yaptı. Türk Tıp
Tarihi Kurumu üyesidir. Matematik, ölçme, uzay, bilim tarihi ve takvim bilimi konularında kitapları ve çeşitli
gazete ve dergilerde makaleleri, araştırma yazıları yayımlandı.
1
Hazırlayan:
Cengiz AKYOL
Takvim
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
1.1.1.3.6. Kallippus dönüşümü,
1.1.1.3.7. Mani tarihi,
1.1.1.3.8. Sulla tarihi ve Makedonya ayları.
1.1.1.4. Eski fars (İran) takvimi,
1.1.1.5. Mu’ tazıd takvimi,
1.1.1.6. Osmanlı mali yılı
1.1.1.7. Hicri-Şemsi takvimler,
1.1.1.8. Burçlar takvimi,
1.1.1.9. Ayın uğrakları takvimi,
1.1.1.10. Halk takvimi,
1.1.1.11. Jülyen takvimi,
1.2. Düzeltilmiş/doğru takvimler
1.2.1. Celali takvimi,
1.2.2. Miladi (Gregoryen ) takvimi
15
2. Ay takvimleri
16
2.1. Hicri takvim
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
3. Ay-Güneş takvimleri
3.1. Eski Çin takvimi,
3.2. Oniki hayvanlı Türk takvimi,
3.3. Mezopotamya takvimi,
3.4. Musevi takvimi,
3.5. Nesi’ li takvim.
4. Bu üç sınıfın dışında kalan takvimler
4.1. Eski Mısır takvimi
4.1.1. Buhtunnasır (Nabonassar) tarihi,
4.1.2. Tufan tarihi,
4.1.3. İskender’ in ölümü (ya da Filip) tarihi,
4.1.4. İran’ da Yezdicürd takvimi,
4.1.5. Ermeni takvimi,
4.2. Aztek-İnka- Maya takvimi.
31
32
33
34
35
36
Hazırlayan:
Cengiz AKYOL
3 / 37
Takvim
4 / 37
1
Takvimlerdeki Temel özellikler
2
3
4
5
6
Güneş takvimleri: Yeryuvarlağının Güneş etrafındaki ya da görünürde olduğu biçimiyle Güneş’ in
Yer çevresindeki elips yörüngeli hareketine bağlantılanır. Bu hareketi sırasında, bir tam dönüş bir yıl’
da gerçekleşir ve dört mevsim bu hareketin sonucu olarak ortaya çıkar Dolayısıyla bu takvimlerde yıl,
temel zaman birimidir ve yaklaşık 365 ¼ gün çeker. Ancak gerçekte ¼ gibi kesirli gün
olamayacağından, uygulamada genellikle ardarda üç yıl 365 gün, dördüncü yılsa 366 gün çektirilir.
7
8
Bu takvimlerde aslında, ay kavramı yoktur; yıl, keyfi olarak 12 aya ayrılır ve aylar yine isteğe bağlı
olarak 30, 31, 29 ya da 28 gün çektirilebilir.
9
10
11
Güneş takvimlerini, ılınımlar ve gündönümleri ölçümlerine dayandırılan takvimler olarak da
tanımlayabiliriz. Bu ölçümlerin ilki, Eski Hellen’ de MÖ 432’ de, ikincisi MÖ 280’ de yapılmış ve bu iki
ölçüme göre hesaplanarak, ilk Güneş takvimi de, Mısır’ da MÖ 238’ de gerçekleştirilmiştir.
12
13
14
15
16
Ay takvimleri: Ayın bir akşam vakti, batı ufkunda, incecik bir ayçe (hilal) biçiminde ortaya çıkıp,
izleyen gecelerde gittikçe büyüyerek dolunay şeklini almasının ardından yeniden küçülüp bir ayçeye
dönüşmesi sürecine dayandırılmaktadır. BU süreç 29 ya da 30 günlük bir Ay ayını oluşturur.
Dolayısıyla bu takvimde temel zaman Ay ayıdır. Ve ilke olarak 12 Ay ayı, 354 ya da 355 günlük bir Ay
yılı’ nı meydana getirir.
17
18
Öte yandan 354/355 günlü Ay yılıyla 365/366 günlü Güneş yılı arasında hiçbir biçimde bir uyum ve
birliktelik, bir örtüşme sağlanamayacağından, bu takvim asla mevsimlere uymaz.
19
Gerçekten Ay ayının 15’ inde 15’ inde gökyüzünde yusyuvarlak bir Ay (dolunay) vardır.
20
21
Yarım Ay ayın 8’ inde sola bakar, akşamları tam güneyde, boylam dairemiz yakınlarında ortaya
çıkar, gecenin ilk yarısı süresince gökyüzünde kalır ve gece yarısı batar.
22
23
Ay, 22’ sinde sağa bakmaktadır, gece yarısı doğar, gecenin ikinci yarısında gökyüzünü aydınlatır ve
sabahın ilk ışıklarıyla, tam güneyimizde iken görünmez olur.
24
25
26
27
28
29
Ay Güneş takvimleri: Ay ayları ile Güneş yılları, bir arada, iç içe edilerek kullanılır. Ne var ki bir
Güneş yılı 365/6 gün, 12 Ay ayı 354/5 gün, 13 Ay ayı ise 383/4 gün olduğundan, Güneş yılları ile Ay
ayları arasında, yıllık olarak bir karşılaşım, örtüşme sağlanamaz; ancak belli bir dönüşüm süresi,
örneğin 19 Güneş yılı=235 Ay Ay ayı sonunda yaklaşık bir karşılaşım olabilmektedir. Söz konusu
dönüşüme Meton Dönüşümü adı verilmektedir. Bu nedenle Ay-Güneş takvimlerinin temel ilkesi, iki
üç yılda bir yılın 13 Ay ayı çektirilmesidir.
30
31
32
33
34
35
36
Bu açıdan bakılırsa, bu takvimlerde yıl deyişi, 365/6 günlü yılları değil, 354/5 ya da 383/4 günlü yılları
ifade etmektedir. Ay Güneş takvimleri, hem Güneş yıllarını hem Ay aylarını kullandıkları için, çok
zaman Güneş ya da Ay takvimleriyle karıştırılmaktadır. Ay ve Ay Güneş takvimleri, ikisi de Ay aylarını
kullanırlar. Yıl eğer hep 12 Ay ayı çeker ve dolayısıyla yılbaşılar rumi/miladi’ de hep 11, 10 ya da 12
gün aşağı düşerse sözü edilen takvim Ay takvimidir; yıl kimi 12 kimi de 13 Ay ayı çeker ve
dolayısıyla yılbaşlarının kimi zaman bir ay yukarı çıktığı görülürse söz konusu takvim bir Ay Güneş
takvimidir.
37
38
39
40
41
42
43
Üç sınıfın dışında kalan takvimler: Eski Mısır takvimi 365 tam (kesirsiz) günlü bir takvimdir. Her biri
30 gün çektirilen 12 ayı vardır ve bu 12 ayın sonuna 5 gün eklenmektedir. Ancak bu yıl süresi, Eski
Mısır’ da ılınımlar ve gündönümleri ölçümlerine eğil, Nil’ in yıllık kabarma ve taşma olayı ile Sirius
(Akyıldız) yıldızının helyak (Güneşle aynı anlarda) doğuşu olayına dayandırılarak belirlenmiş
bulunmaktadır. Bu neden, bu takvimi bir Güneş takvimi olmaktan çıkarır. Öte yandan 4 yılda 1 günlük
bir kayma olacağından, takvim 1460 yılda 1 yıl ölçüsünde olarak oynanacağından, bu takvim de
mevsimlere uymaz. Günler, yılbaşı yaza da kışa da gelebilir.
Hazırlayan:
Cengiz AKYOL
Takvim
5 / 37
1
Roma’ da Takvim/Cogito, Çiğdem DÜRÜŞKEN
2
3
4
Romalılar arasında ilk resmi takvim, kentin kurucusu Romulus tarafından ayın dönüşüne ve
evrelerine dayanarak MÖ 738’ de düzenlendi. Romulus’ un düzenlediği Roma’ nın ilk takvimine
göre, Roma’ nın kuruluş tarihi MÖ 753 başlangıç noktası kabul edilerek yıllar belirlenmişti.
5
6
Yıl, 304 gün ve 10 aydan oluşuyordu. Ancak bu düzenlenmede, 61 gün dikkate alınmadığından, kış
mevsiminde bir aralık söz konusuydu.
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
Romulus’ un takvimi ilah Mars’ ın (Mart’ ın) adının verildiği ay ile başlıyordu. Bu ay, aynı zamanda
yeni seçilen consullerin görevlerine başladıkları önemli bir aydı. ilah Mars, Zeus ile Hera’ nın oğlu
Ares’ in Roma dünyasındaki karşılığıdır. Kuruluş efsanesine göre Romulus’ un babasıdır; dolasıyıla
Romulus soyundan gelen gerçek Romalılar’ ın atasıdır. Romalı çiftçilerin inancına göre, Mars,
toprağın meyve vermesini, buğday üretmesini, üzümlerin ve ekinlerin büyümesini sağlarken, sürüleri
korur, kendileri de onun cömertliğine karşılık domuz, koyun ya da boğa keserek borçlarını öderlerdi.
Oividius, Roma takviminde yılın Mart ayıyla başlamasının bir nedeninin de, Romalı ataların Anna
Perenna ile ilgili tapımlarını bu ayda gerçekleştirmesi olarak gösterir. Anna Perenna adı; annus’ un
(yıl) kişileştirilmiş dişil durumu, perenna ise, yılların bitmez tükenmez sürecinin kişileştirilmesidir.
Romalılar arasında çok yaşlı bir kadın olarak bilinen ve yılların bolluk ve bereket içinde geçmesi için
kurbanlar keserek tapındıkları efsanevi Anna Perenna için Mart ayında düzenlenen festival, yeni yıl
festivalidir. Mart ayı da yılın ilk ayıdır ve bu ayın ortalarında yeni yılın ilk dolunayı olduğu için,
yakaranların yeni ve iyi istekleri için çok uygun bir tarihtir.
Romulus’ un takviminde ikinci ay Aprilis (Nisan), Romalıların soyunun kuşaklar boyunca
sürmesini sağlayan dişi ilah Venüs’ a adanmıştır. aprire=açmak ve apertum=açık
sözcüklerinden türeyen Aprilis, bahar ayının doğanın kilidini açarak keskin soğuğu yok edip toprağı
canlandırmasına işaret eder. Bu yüzden de bu ayı, ilahların ve insanların, kısaca evrenin doğumunu
sağlayıcı bir güç olarak betimlenen Venüs’ ün sahiplenmesi doğaldır; bu dişi ilaha bu aydan daha
uygun olan başka bir ay yoktur.
27
28
29
Adını, maiores=yaşlılar’ dan alan üçüncü ay, Maius’ tur (Mayıs). Bu ayı, iuvenes=gençler
adından türeyen dördüncü ay, Iunius (Haziran) izlemektedir. Yaşlılara adanan aydan sonra,
gençlere adanan ayın gelmesi Romulus’ un, insanları yıllarına göre iki kısma ayırmasından doğar.
Bunun yanında, bu ayın Mercurius’ un annesi Maia’ nın adından geldiği iddiaları da vardır.
30
31
Gençlere adandığı söylenen Iuvenus ayının adının, Juppiter’ in kız kardeşi ve eşi olan Iuno’ nun
adından geldiğine inanıldığı belirtilir.
32
Bundan sonra gelen ay adları, sayısal olarak düzenlenmiştir:
33
Quintilis (Temmuz) 5. ay,
34
Sextilis (Ağustos) 6. ay,
35
September (Eylül) 7. ay,
36
October (Ekim) 8. ay,
26
Hazırlayan:
Cengiz AKYOL
Takvim
1
November (Kasım) 9. ay,
2
December (Aralık) 10. ay.
3
4
5
6
7
8
9
Daha sonradan, Marcus Antonius’ un, MÖ 44 yılında, Caesar’ ın ölümünden önce çıkardığı bir
yasayla, bu takvimdeki 5. Ay olan Quintilis, doğum günü dolayısıyla Julius Caesar’ adanmış,
benzer bir nedenle 6. ay olan Sextilis ise Augustus’ a adanmıştır. Bunun sonucunda, 5. ay Iulius,
diğeri ise Augustus adıyla anılmıştır.
Roma’ nın, Romulus’ tan sonraki kıralı Numa Pompilius, yılın iki aydan yoksun olduğunu anlayan ilk
kişi olarak, bu yıla, Ianuarius=başlangıç (Ocak) ve Februarius=arındırma (Şubat)
adında iki ay daha ekleyerek ayların sayısını on ikiye, günlerin sayısını da 355’ e çıkardı.
11
Ianuarius, takvim yılının başına, Februarius
Februarius, Ocak ile Mart arasına yerleştirildi.
12
Romalılar arasında zaman ilahı olarak bilinen Ianus’ tan geliyordu.
10
6 / 37
ise yılın sonuna eklendi. MÖ 452’ de,
1
Mart
Martius
Mars
31
2
Nisan
Aprilis
Aprire/Apertum Açmak
29
3
Mayıs
Maius
Maiores
Yaşlılar
31
4
Haziran
Iunius
iuvenes
Gençler
29
5
Temmuz
Quintilis
5. Ay
31
6
Ağustos
Sextilis
6. Ay
29
7
Eylül
September
7. Ay
29
8
Ekim
October
8. Ay
31
9
Kasım
November
9. Ay
29
10
Aralık
December
10. Ay
29
11
Ocak
Ianuarius
Başlangıç
Kapı
29
12
Şubat
Februarius
Arındırma
Ölüler ülkesinin ilahı
28
355
13
14
15
16
17
Numa Pompilius’ un düzenlediği yıla eklediği iki ay, Roma’ nın ilk takviminde karışıklık yaratmıştı.
Bu karışıklık, MÖ 46’ da Caesar’ ın, İskenderiyeli astıronom Sosigenes’ in önerisiyle, 365 gün 6
saatlik güneş takvimini düzenlenmesine kadar sürdü. Numa’ nın düzenlediği ay takvimindeki yılın
355 gün, güneş yılından 10 gün daha kısa olmasından doğan karışıklık, araya ek bir ay katılarak
giderilmeye çalışılıyordu.
18
19
20
Caesar, önceki takvimi düzenleyerek Iulius takvimi olarak bilinen tarihleme sistemini geliştirdi.
Sosigenes’ in görüşleri doğrultusunda, güneşin dönüşüne göre düzenlediği yeni takvimindeki yılı
365 gün olarak belirledi ve güneş yılını 12 aya böldü.
Hazırlayan:
Cengiz AKYOL
Takvim
Numa Takvimi
1
Iulius Takvimi
1
Mart
Martius
31
31
2
2
Nisan
Aprilis
29
30
3
3
Mayıs
Maius
31
31
4
4
Haziran
Iunius
29
30
5
Temmuz
Quintilis
31
31
6
Ağustos
Sextilis
29
31
7
Eylül
September
29
30
8
Ekim
October
31
31
9
Kasım
November
29
30
10
Aralık
December
29
31
11
Ocak
Ianuarius
29
31
12
Şubat
Februarius
28
28/27
355
365
5
6
7
8
9
10
11
Iulius Takvimi
12
13
14
Pazartesi
Lunae dies
Ay günü
Salı
Martis dies
Mars günü
Çarşamba
Mercurii dies
Mercurius günü
16
Perşembe
Iovis dies
Iuppiter günü 17
Cuma
Veneris dies
Venüs günü
Cumartesi
Saturni dies
Saturnus günü19
Pazar
Solis dies
Güneş günü
15
18
20
21
22
23
24
25
26
27
28
Hazırlayan:
Cengiz AKYOL
7 / 37
Takvim
8 / 37
Zaman Ölçümü ve Takvim
1
Eski Çağlardan Bu Yana
2
Zaman Kavramı ve Ölçüleri Görecelidir
3
4
Uzaklık, yakınlık, uzunluk, genişlik, oylum (hacım) vb. gibi şeylerin ölçülerinde olduğu gibi, zaman ve
onun ölçeği de görecelidir.
5
6
7
Ekvator kuşağındaki yerlerde saat farkı ve keskin mevsimler yoktur. Böyle bir ortamda, ay ve güneş
olmayıp, dünyamıza kaynağı görünmez bir yerden sürekli bir yansımış ışık gelseydi, bu koşullar
içinde, gece ve gündüz de olmayacağından insanlar zaman kavramını bilmeyeceklerdi.
8
9
“Yo, yine de bilirlerdi; bildikleri bugün bildiklerinden farklı olurdu!”
C.Akyol
10
11
Bugün bizim kullandığımız zaman ölçüleri ve takvim, üzerinde yaşadığımız yeryuvarlağının koşulları
ve olanakları için geçerlidir.
12
13
14
“Takvim, her şeyden önce yaşadığımız coğrafyayı, doğayı, iklimi yansıtmalı, yansıtmıyorsa bir yerde
yanlış var demektir.”
C.Akyol
15
16
17
İnsanoğlu, günün eşit ölçüde parçalara ayrılma işini bir çırpıda bulmuş değildir. Bu parçalardan her
birinin benimsenişi, kullanılışı, adlandırılışı, sürelerinin saptanışı uzun zaman almış ve ayrı
toplumlara göre değişiklik göstermiştir.
18
Zaman Nedir?
19
Yeryuvarlağının, kendi ekseni çevresindeki bir dönüş süresine gün diyoruz.
20
Günün askatları: saat, dakika, saniye, salisedir. Bunlar altmışar altmışar büyür, küçülür.
21
Günün üskatları: Hafta, ay, mevsim, yıl ve yüzyıl diye adlandırılır.
22
Zamanın, belli bir olay başlangıç alınarak sıralanmasına takvim denir.
23
Yukarıda as ve üskatları sıralanan zamanın ancak üç birimi doğada vardır ve nesneldir, gün, ay, yıl.
24
25
Güneşin, sabah ufuktan doğup akşam battıktan sonra ertesi sabah yeniden doğuşuna dek geçen
zamana gün denir.
26
Ay
27
28
29
30
Ayın, yeryuvarlağının çevresinde on beş gün, küçücük biçimden, her gün büyüyerek tam bir bütün
olduktan sonra on beş gün de küçülerek en küçük duruma gelişine dek geçen süre bir ay’ dır. Daha
doğrusu bir deyişle ay bu şekilde büyüyerek ve küçülerek yaptığı iki dolanımını 59 günde tamamlar.
Bir gök ayı 29,5306 gün yani 29 gün 12 saat 44 dakika 3 saniyedir.
31
Yıl
32
33
34
İnsanlar önce, 12 gök ayının geçmesi ile oluşan 354 günlük yılın bilincine vardılar. Yani her 12 ay
geçtikçe yılın aynı mevsiminin aynı günlerine geldiğini anladılar. Ancak bu gök ayına dayanan yıl
(Lunar yıl) 354 gün 8 saat 48 dakika 36 saniye sürer.
35
36
Dünyanın güneş çevresindeki bir dönüşünden oluşan güneş çevresindeki bir dönüşünden oluşan
güneş yılı (Solar yıl) ise 365 gün 5 saat 47 dakika 48 saniye olduğundan, ay yılı güneş yılından 10
Hazırlayan:
Cengiz AKYOL
Takvim
9 / 37
1
2
gün 20 saat 59 dakika 12 saniye daha kısa, eksiktir. Bu eksiklik her 33 yılda bir yıl eder; yani 32
güneş yılı yaklaşık olarak 33 ay yılına eşittir.
3
Zamanın Özel Türleri
4
5
Bunlar, zamanın öznel yani, insanların saptadıkları göreceli ölçülere göre nitelendirdikleri birimlerdir.
Bu öznel türler: saat, dakika, saniye, salise ile hafta ve yüzyıllardır.
6
7
8
Günün 24’ e bölünüp her birine saat denilmesi ve bir saatin 60 dakikaya, bir dakikanın 60 saniyeye,
bir saniyenin 60 saliseye bölünmesi öznel ölçülerdir ki 24’ e bölünen bir gün aslında 23 saat 56
dakika ve 4,09 saniyedir.
9
10
11
Hafta da öyle… Yılın 365 gününün, 7’ şer günlük 52 parçaya bölünmesi (7x52=364) de görecelidir.
Dilimize Farsça’ daki yedi sözcükten gelme hafta, yedi günü değil de daha çok ya da daha az
günü içine alabilirdi.
12
13
Assurlular’ da hafta 5 gündü. Onlar haftaya Hamuştym derlerdi ki bu sözcük, Assurca gibi Sami bir
dil olan Arapça’ da 5 sayısının adı olan hamse sözcüğünün aynıdır.
14
15
16
Assurlular (MÖ1900-612) saati bilmiyorlardı. Oysaki Mısır Firavunları çağının (MÖ 3000-332) 12.
Sülalesi (MÖ 2000-1900) devrinde kum saati kullanılıyordu. Anadolu’ da bulunan Hititler’ in
takvimden haberleri yoktu.
17
18
Hellenler, her ayı 10’ ar günlük dönemlere ayırmışlardı. İmparator Augustus zamanında tamamıyla
törenler arasına girdi ve haftanın her günü özel bir Tanrıya adandı.
Birinci gün
İkinci gün
Üçüncü gün
Dördüncü gün
Beşinci gün
Altıncı gün
Yedinci gün
Pazar
Pazartesi
Salı
Çarşamba
Perşembe
Cuma
Cumartesi
Güneş Tanrısı’ na
Ay Tanrısı’ na
Mars Tanrısı’ na
Merkür’ e
Jüpiter’ e
Venüs’ e
Satürn’ e
19
Hıristiyanlıkta Zaman
20
21
22
23
Hıristiyanlık yayıldıktan sonra bu dine inananlar haftayı, Tevrat’ taki tanımı ile benimsediler. Tevrat’ ta
“Rab dünyayı 6 günde yarattı, yedinci gün dinlendi” denir. Bu tümcede birkaç yanlış birden gizli. Bir
kere, bugün kullanılan gün, ay, yıl gibi zaman ölçüleri bizim yer yuvarlağımıza göredir. Daha dünya
yaratılmakta iken böyle bir ölçü yoktu.
24
25
26
Hıristiyanlar haftayı Tevrat’ taki anlatılışa göre benimsemekle birlikte, İsa Peygamberin dirilişi anısına
Rab günü olarak sebt’ i yani 7’ inci günü (Cumartesi) değil de birinci günü yani Pazar gününü
seçtiler.
27
Müslümanlarda Zaman
28
29
30
Müslümanlar’ da Tevrat’ taki 7 günlük haftayı benimsemişlerdi, yani Müslümanlar’ da da, Araplar’ ın
üsbu dedikleri haftanın ilk günü, Pazar günü idi. Ancak, Hıristiyanlar’ ın dinlenme günü Pazar,
Yahudiler’ inki Cumartesi olmasına karşı Müslümanlar’ ın dinlenme günü Cuma idi.
31
Hazırlayan:
Cengiz AKYOL
Takvim
1
Araplar’ da haftanın günleri:
Pazar
Pazartesi
Salı
Çarşamba
Perşembe
Cuma
Cumartesi
2
10 / 37
Yevm ül-Ahad
Yevm ül-İsneyn
Yevm üs-Selase
Yevm ül-Erbaa
Yevm ül-Hamis
Yevm ül-Cum’ a
Yevm üs-Sebt
Osmanlı’ da/Türkiye’ de Aylar:
Kanun-u Sani
Teşrin-i Evvel
Teşrin-i Sani
Kanun-u Evvel
Ocak
Şubat
Mart
Nisan
Mayıs
Haziran
Temmuz
Ağustos
Eylül
Ekim
Kasım
Aralık
3
Saat Ölçeği
4
5
6
Bu birimin ne zaman kullanılmaya başlanıldığını bilmiyoruz. Ancak, Sümerlilerin kullandığı altmışlık
sayı sisteminin bir parçası olsa gerek. Herhalde önceleri geometrideki açı ölçme aracı olarak
kullanılıyordu.
7
8
360 derece olan yeryuvarlağı ve çevresindeki ufuk 24’ e bölünürse 15 derece bulunur. Yerin, 15
boylam derecesi arasındaki uzaklığı bir saatte geçtiği çıkar.
9
10
Yani açı ölçme birimi olarak saat, yer çemberinin 24 de birine 15 dereceye eşit olur. Bunun 60’ ta biri
olan 15 saniyelik yay da zaman saniyesine eşittir.
11
Yıldız Saati
12
13
14
Yaklaşık olarak yerin bir dönüş süresi üstüne kurulmuştur. Bir yıldız saatinin süresi, yıldız gününün
24’ de biri kabul edilir. Buna göre yıldız yılı, 365,2563 gün yani, 365 gün 6 saat 9 dakika 9
saniyedir.
15
Gerçek Güneş Saati
16
17
Gerçek güneş saati, gerçek güneş gününün 24’ de biridir. Gerçek güneş günü ise, bir gözlem yerinin
meridyeninden güneşin ard arda iki geçişi arasındaki zaman aralığı ile tanımlanır.
Hazırlayan:
Cengiz AKYOL
Takvim
11 / 37
1
2
3
Ancak, Kepler Yasası’ na göre gök ekvatorundan ayrı bir düzlem üzerinde çizilen eliptik hareket
yüzünden güneşin görünür hareketi düzgün olmadığından, gerçek güneş saatinin süresi de
düzensizdir.
4
Ortalama Güneş Saati
5
6
Ortalama güneş saati, ortalama güneş denen ve düzgün bir hareketle ekvatoru dolanan sanal bir gök
cisminin hareketine göre tanımlanır.
7
8
9
10
Ortalama güneş günü ile ortalama yıldız günü süreleri arasında ortalama zamana göre 3 dakika
55,90 saniye (veya yıldız zamanına göre 3 dakika 56,555 saniye) fark vardır. Bu fark ortalama
güneşin ekvator üzerinde doğuya doğru bir günde ilerlediği 0,985647283 derecelik bir yaya denk
gelir.
11
12
13
14
Genelleştirilen saat ile ortalama bölgesel saat arasındaki farkın bir saati aşmaması kabul edildi. Bu
amaçla yeryüzü, saat dilimleri denilen ve her bir dilimin arası 15 derece olan 24 dilime bölündü ve her
devletin, coğrafi konumuna göre bir ya da birkaç dilime girmesi kararlaştırıldı. Başlangıç meridyen
çok kesin bir yaklaşıklıkla “Greenwich Rasathanesi” ndeki meridyen dürbününün meridyenidir.
15
16
Başlangıç meridyeni sıfır diliminin ortasında bulunur, yani sıfır dilimi, başlangıç meridyeninin her iki
yanında 7o 30’ uzanır.
17
18
Türkiye’ de günün 24 saate bölünmesi hakkında yasa 26 Aralık 1925 gün ve 697 sayılı yasa ile kabul
edilmiştir.
19
20
Türkiye 26-45 boylam dereceleri arasında yer aldığı için yurdumuzun doğusu ile batısı arasındaki
zaman farkı 1 saat 16 dakikadır.
21
Eski Çağlarda Zaman Ölçümü, Su Saati
22
23
Özellikle geceleri belirlemek için su saati kullanılırdı. İç bölümünde saati gösterecek bir ölçekle
donatılmış bir kap su ile doldurulur ve alt kısmındaki delikten su akardı.
24
25
Bu saatin MÖ2000-1900 yılları arasında hüküm sürmüş 12. Firavun sülalesi hükümdarlarından 1.
Ammenemes tarafından bulunduğu sanılmaktadır.
26
Böyle bir su saatinin kullanılmasında başlıca iki güçlük vardı:
29
30
31
32
1. Kabın içindeki su düzeyinin alçalmasına rağmen sabit bir akış hızı sağlamak gerekiyordu. Bu
nedenle kabın üst kısmı geniş, alt kısmı dar olarak yapılıyordu.
2. Astıronomik günün, güneşin doğuşu ile batışı arasında gündüzün 12 saati ve güneşin batışı ile
doğuşu arasında gecenin 12 saati gibi aralarında eşitlik olmayan 24 saate bölmekti. Çünkü
gece ile gündüz her zaman 12’ şer saat olmaz ama onlar, yılın her zamanında geceyi de
gündüzü de 12 ye bölüyorlardı.
33
34
Su saati Roma İmparatorluğu zamanında Hellenlerde ve öteki Batı uluslarında yaygın olarak
kullanıldı.
35
36
Abbasi Halifesi Harun er-Reşid’ in (766-809) Fıransa Kıralı Şarlman’ a (742-814) yolladığı saat,
geliştirilmiş su saati idi.
37
Eski Çağlarda Zaman Ölçümü, Güneş Saati
38
39
40
İslam öncesi Arapların, İranlıların, Türklerin kullandıkları saatler güneş saati idi. Güneşin doğuşu ile
batışı arasındaki süre bir takım bölümlere ayrılmış, bunlar bir çubuk veya özel olarak bir yere dikilen
direğe taşa işaretlenmişti. Her işaret, bir zaman süresini gösteriyordu.
27
28
Hazırlayan:
Cengiz AKYOL
Takvim
12 / 37
2
3
4
5
6
Bu güneş saatleri birkaç tür idi:
Bunlardan biri, bir ağacın ya da uzun bir taşın üzerine çizilen ve her biri günün belli süresini
gösteren işaretlerle yapılan saatti. Bu saat, belli bir yerde durur, güneş ışınlarının izdüşümlerini
belirtmeye dayanan belliklere göre ayarlanırdı. Her işaret, günün belli bir zamanı içinde güneş
ışığının önünü keser, karşısına gelen kertiği gölgelerdi ki böylece, direğin veya taşın boyunca belli
aralıklarla sıralanan çizgiler, günün hangi bölümünde bulunulduğunu gösterirdi.
7
8
İkinci tür güneş saati, düz bir düzeye dikilen bir çubuğun yere düşen gölgesini belli bölümlere
ayırarak yapılmıştı.
9
10
11
12
Üçüncü tür güneş saati, yine güneş ışınlarının izdüşümleri ile ortaya çıkan gölge aralıklarının
işaretlenmesi temeline dayanıyordu. Düz ve geniş bir tahtanın veya taşın ortasına ince bir çivi çakılır,
çivinin düzleme düşen gölge aralıkları özel işaretlerle belirlenirdi. Güneş kursu denen bu ilkel saati ilk
kez Hititler’ in bulduğu, sonradan Araplar’ a ve Türkler’ e geçtiği söylenir.
1
13
14
Hazırlayan:
Cengiz AKYOL
Takvim
1
2
3
Güneş Saati, Erzurum
4
5
6
7
8
9
Hazırlayan:
Cengiz AKYOL
13 / 37
Takvim
14 / 37
1
2
Güneş Saati, Yeni Cami-İstanbul
3
Uluslararası Saat Bürosu
4
5
6
7
8
9
10
11
Evrensel zamanı tanıma elemanlarını derlemek için, bütün yeryüzüne dağılmış çok sayıdaki
istasyondan telsizle yayınlanan bütün saat sinyallerinin yazımı işin bir merkezde toplamakla görevli
kurum, 1913 uluslararası saat konferansınca kurulan ve bugünkü yapısını 19 Temmuz 1919’ da ilk
genel kurul toplantısında alan Uluslararası Saat Bürosu, Paris Rasathanesinde çalışır. Günümüzde,
düzensizlikleri pekiyi bilinmeyen yer’ in dönme hareketine değil de, güneş sistemi gezegenlerinin
hareketlerine (özellikle, düzensizlikleri çok olduğu ölçüde iyi tanınan ayın hareketlerine) dayanan gök
güvenliği zamanının birim olarak alınması kararından sonra uluslararası saat bürosunun işi çok
artmıştır.
12
Ezani Saat
13
14
15
Adı, namaz vakitlerini ifade etmesine karşın bu saatin dini hiçbir yönü yoktur. Bu zaman türü, güneşin
batışını akşam vakti ve sabit zaman başı olarak saatin on ikisi kabul eden, bilimsel hiçbir temele
dayanmayan, İslam’’ dan çok önceki devirlere dek giden ilkel bir zaman birimidir.
16
17
“Sabilere/Haniflere dayanabilir.”
C.Akyol
Hazırlayan:
Cengiz AKYOL
Takvim
15 / 37
1
2
3
4
İslamiyet’in ortaya çıkışından çok eski zamanlardan beri, eski Mısır ve Mezopotamya uluslarınca
kullanılagelmiş olması nedeni ile de İslam dini ile hiçbir ilgisi yoktur. Ayrıca, akşam namazı vaktini
gösteren bir zaman olarak Hz. Muhammed zamanında da öteki ilk dört halife zamanında da
kullanılmamıştır. Onlardan çok sonra, Abbasiler döneminde kullanılmıştır.
5
Takvim
6
7
Eski çağlarda insan toplulukları, başlarından geçenleri ya da değer verdikleri, belleklerinde saklamak
istedikleri önemli önemli anıları çoğu kez doğal olaylara göre sıralarlardı.
8
9
10
11
Bu eski ulusların ve toplumların olayları, özellikle ay ve güneş tutulmalarına göre kıronolojik sıraya
koymaları, günümüzde onların tarihlerini inceleyenlere büyük yardımcı olmuştur. Çünkü astıronomi,
kozmogırafya, fizik ve matematik gibi bilimler, ay ve güneş tutulmalarının, günümüzden binlerce yıl
önceki ve sonraki oluş zamanlarını kesinlikle bize bildirebiliyor.
12
13
Çoğu uluslar takvim yılını yüzyıllar boyunca gökteki ayın yeryuvarlağı çevresinde dönüşüne göre
hesapladılar ki bu tür yıl hesabına gök ayı yılı (Lunar Year) denir.
14
15
Gök ayına göre hesaplanan yılda ayların altısı (kimi yıllar yedisi) 30 gün, öteki altısı (kimi yıllarda
beşi) 29 gün sürer.
16
17
Yılın günlerinin haftalara, aylara ve mevsimlere bölünmesinin bilincine varıldıktan sonra asıl önemli
konu, günleri, ayları ve mevsimleri sabit tutacak bir takvim bulmaktı.
18
19
20
Bu işte güçlük, Batlamyos kuramından doğuyordu. Mısırlı astıronomi bilgini “Klaudios Ptolemaios”
(108-168), Arapların, Kitab el-Macesti dedikleri (Matematik Bileşim) adlı eserinde yeryuvarlağını
evrenin ortasına yerleştirip sabit kabul ederek güneşin dünya çevresinde döndüğünü söylüyordu.
21
22
23
Oysa Ptoleme’ den 418 yıl önce Sisam Adası’ nda doğmuş olan astıronomi bilgini Aristarkhos
(MÖ 310-230), yeryuvarlağının hem kendi ekseni hem de güneşin çevresinde döndüğünü ileri
sürmüştü.
24
25
Ptoleme Kuramı, Nicolas Copernic’ in (1473-1543) yazdığı eserinde ileri sürdüğü dünyamızın
güneş çevresinde döndüğü tezine dek, dörtyüz yıla yakın bir süre benimsendi.
26
Jülyen takvimi
27
28
29
30
31
32
33
34
35
Yılın 365 gün sürdüğü, birçok uluslarca epeydir biliniyordu, ama doğulu ulusların çoğunda 354 günlük
ay yılı dışında bir yol düşünülmediğinden ve çok karmaşık olması yüzünden bu 365 günlük yılın
temel ilkeleri açıklığa kavuşturulamıyordu. Roma İmparatorluğu’ nda 365 günlük takvim üzerinde
oldukça doğru bir adım atılmıştı. Bu, Roma kentinin MÖ 754 yılında kuruluşunu başlangıç alan ve
yılbaşı, Mart ayının ilk günü olan bir takvimdi. Mısır’ ın İskenderiye kentinde yerleşmiş olan astıronom
Sosisgenes’ in (MÖ 1. yüzyıl) öğütlemesi üzerine Roma İmparatoru Jül Sezar, yaptığı takvim
reformunun temellerini MÖ46 yılında saptadı ve güneş ve ayın görünür çaplarının değişimini buldu.
MÖ45 yılının yılbaşını, Ocak ayının 1. Gününe aldı. Bu düzenlemede kendisinin çok emeği geçtiği
için bu takvime Jülyen Takvimi dendi.
36
Gregoryen Takvimi
37
38
39
40
41
42
325 yılında İznik’ te toplanan dini konsilde yapılan takvim düzeltmesinin üzerinden 1250 yıl geçtiği
halde yeni bir ayarlama yapılmadığından ayların yerlerinde 10 günlük bir fark ortaya çıkmıştı. Papa
13. Gregoryen (1502-1585), 1582 yılında takvimin yeniden düzeltilmesini ele aldı. Papa, fizik,
astıronomi, kozmografya bilginlerinden oluşan bir kurulu 1582 yılında Roma’ da topladı. Önce, 325
yılından 1582 yılına dek 10 günlük bir eksiğin ortaya çıkmış olduğu saptandı. Bu eksikliği gidermek
için, 4 Ekim 1582 Perşembe gününü, doğrudan doğruya 15 Ekim gününe bağlama kararı alındı.
Hazırlayan:
Cengiz AKYOL
Takvim
16 / 37
1
2
3
4
5
6
Böylece, o yılın 4-15. Günleri arasındaki 10 gün atılınca, hafta içindeki günlerin sırası değişmemiş
oldu. Bu değişiklikten sonraki takvime Gregoryen Takvimi dendi. Gregoryen Takvim, 365 gün 5
saat 47 dakika 48 saniyelik dönencel yılın yaklaşık değeri üstüne kurulmuştur. Bu hesap, 10.000
yılda 3 günlük bir yanılma ile doğrudur. Yine bu takvime göre bir gün, 23 saat 56 dakika 4,09
saniyedir. Yıldız yılı, 365 gün 6 saat 9 dakika 9 saniyedir. Gök ayına dayanan yıl ise 354 gün 8 saat
48 dakika 36 saniyedir.
7
8
Gregoryen Takvimini, İngiltere 1752 yılında, Osmanlı Devleti 8 Şubat 1917’ de, Rusya 1918 yılında,
Almanya’ nın Katolik Devletlerinde 1584 yılında kabul edilmiştir.
9
Anadolu’ da Halk Takvimi
10
Halk takvimine göre yıl ikiye bölünür:
11
1. Kasım Günleri:
Kasım günleri 8 Kasım’ da başlayıp, 5 Mayıs’ ta sona erer ve 179 gün sürer.
12
14
2. Hızır Günleri:
Hızır Günleri ya da Hızır İlyas Günleri (Hıdırellez) 6 Mayıs ile 7 Kasım arasındaki 186 gündür.
15
16
17
18
19
Halk mevsimi, takvimlerde yazılı olduğu gibi 21 Mart-21 Haziran arasını (Bahar), 21 Haziran-22 Eylül
arasını (Yaz), 22 Eylül-22 Aralık arasını (Güz) ve 22 Aralık-21 Mart arasını (Kış) olarak bilir. Halk asıl
kışı 90 gün sayar. Bu 90 gün şöyledir: 21 Aralık-31 Ocak arasındaki 40 gün zemheri’ dir, Erbain de
denir. 1 Şubat-21 Mart arasında da Hamsin denir, 50 gün sürer. Ayrıca cemre denen, sıcak
havaların müjdecisi sayılan bir ölçü daha vardır. Cemre sözcüğünün sözlük anlamı, ateş koru’ dur.
13
20 Şubat
27 Şubat
6 Mart
11-17 Mart
20-25 Nisan
23 Mart
25 Mart
7 Nisan
16 Mayıs
21 Mayıs
3 Haziran
21 Haziran
8 Temmuz
25 Temmuz
1-8 Ağustos
28 Ağustos
31 Ağustos
30 Eylül
2 Ekim
5 Ekim
11 Ekim
14 Ekim
19 Ekim
27 Ekim
Hazırlayan:
Cengiz AKYOL
1. Cemre havaya düşer.
2. Cemre suya düşer.
3. Cemre toprağa düşer.
Kocakarı soğuğu.
Sittei Sevir soğuğu.
Kozkavuran fırtınası.
Çaylak fırtınası.
Kırlangıç fırtınası.
Filiz koparan fırtınası.
Ülker fırtınası.
Filizkıran fırtınası.
Gün dönümü fırtınası.
Çardak dönümü fırtınası.
Kara erik fırtınası.
Eyyamı Bahur.
Mihrican fırtınası.
Mercan fırtınası.
Turna geçimi fırtınası.
Kuş geçimi fırtınası.
Koç katımı fırtınası
Yaprak dökümü fırtınası.
Meryem Ana fırtınası
Bağ bozumu fırtınası
Balık fırtınası
Havalar ısınmaya başlar.
Sular, göller, denizler ısınmaya başlar.
Toprak ısınmaya başlar.
En sıcak günler.
Takvim
1
Türklerin Kullandıkları Takvimler
2
12 Hayvanlı Türk Takvimi
17 / 37
8
• Türklerin, Müslüman olmadan önce kullandıkları takvimdir.
• Güneş esasına dayanan bu takvim, 12 yıllık bir periyottan oluşuyordu. Bu periyottaki her yıl bir
hayvan adıyla anılıyordu (Sıçan yılı, at yılı, koyun yılı... gibi)
• Bu takvime göre bir gün, ortalama güneş gününden ibaretti. Bir yıl ise, bugünkü yılla 2 dakika 1
saniyelik bir farkla hesaplanmıştı.
• Halen Orta Asya’ daki bazı topluluklar bu takvimi kullanmaktadır.
9
Hicri-Kameri Takvim
3
4
5
6
7
16
17
• Hicret, göç demektir. Hz. Muhammed’in Mekke’den Medine’ ye göç tarihini (Miladi takvime göre 16
Temmuz 622) başlangıç olarak alır.
• Ay Günü esasına dayalı olan Hicret Takvimine göre yıl, 354 Ay Günü’ dür. Bu nedenle hicri yıl,
miladi yıldan 11 gün daha kısadır. Bunun sonucu hicri takvimin kullanıldığı yerlerde belirli günler
(örneğin kurban ya da ramazan bayramları) her yıl 11 gün önceye rastlar. Aylar da hep aynı mevsime
rastlamaz.
• Ülkemizde 1 Ocak 1926’ ya kadar kullanılmış olan bu takvim, şimdi sadece dini ay ve günlerin
belirlenmesinde kullanılmaktadır.
18
Celali Takvim
10
11
12
13
14
15
24
25
• Selçuklular zamanında mali işler için kullanılmıştır.
• Güneş yılını esas almış; Melikşah’ ın, Celalettin olan unvanı nedeniyle bu adla anılmıştır.
• Hicri 471, Miladi 1079 yılı Ramazanının gününe rastlayan Nevruz, bu takvimde hem başlangıç hem
de yılbaşıdır.
• Yıl, bugünküne yakın doğrulukta hesaplanmıştır.
• Hindistan’da Takvim-i İlahi adıyla anılan bu takvim, Türk hükümdarları tarafından XVI. Yüzyılın ikinci
yarısında yürürlüğe konulmuşsa da, Babür İmparatorluğu’nun yıkılışından sonra kullanılmamıştır.
26
Rumi Takvim
19
20
21
22
23
27
28
29
30
31
32
33
34
• Osmanlılarda 1739’ dan itibaren mali işlerde kullanılmak üzere başlangıcı Mart olan bir sistem
getirildi.
• Daha sonra yeni düzenlemeler yapıldı ve 1839’ da Rumi takvim yürürlüğe girdi. Bütün resmi ve mali
işler bu takvime bağlandı.
• Bu takvimde yıl, 1 Martta başlıyordu.
• Bu takvim güneş yılına göre hesaplanıyordu; ancak başlangıç yılı Hicret’ ti.
• Daha sonra bu takvimde bazı düzeltmeler yapıldı.
• Cumhuriyet devrinde Miladi takvimin kabulüyle yürürlükten kalktı.
35
36
Hazırlayan:
Cengiz AKYOL
Takvim
1
18 / 37
Miladi Takvim
9
10
11
12
13
• Gregoryen Takvimi olarak bilinir. Türkiye’ de kabul edilince Miladi Takvim adını aldı.
• Dünyada en çok kullanılan takvimdir. Hz. İsa’ nın doğumundan yedi gün sonraki 1 Ocak günü, bu
takvimin başlangıcı sayılmıştır.
• Güneş Günü’ nü esas alan bu takvime göre yıl 365 gün 6 saattir: Türkiye, 1 Ocak 1926’ dan beri bu
takvimi kullanmaktadır.
• Bu takvim önceleri ayın hareketlerine dayanıyordu. J. Sezar zamanında güneş yılına geçildi.
• Papa XIII. Gregorius bu takvimde, bazı düzeltmeler yaptı (1545)
Milat takviminin başlangıç zamanına göre; o günden önceki zamanlar geriye doğru, sonraki zamanlar
ileriye doğru sıralanır. M.Ö. tarihler Milat takviminin başlangıcına yaklaştıkça küçülür ve Milattan
sonra günümüze kadar yine artar. Bu nedenle M.Ö. büyük olan bir tarih, sayıca küçük olan bir
tarihten daha eski zamanı gösterir. Örneğin M.Ö. 5000 yılı zaman olarak bize, M.Ö. 300 yılından
daha uzaktır.
14
Ay ve Gün Adlarının Kaynakları
2
3
4
5
6
7
8
Pazar
Pazartesi
Salı
Çarşamba
Perşembe
Cuma
Cumartesi
Bazar
Bazar ertesi
Salis / 3. gün
Cehar şenbih / 4. gün
Penç şenbih / 5. gün
Cem / Toplanma günü
Cem ertesi
Farsça
Farsça
Arapça
Farsça
Farsça
Arapça
Arapça
15
Ocak
Şubat
Mart
Nisan
Mayıs
Haziran
Temmuz
Ağustos
Eylül
Ekim
Kasım
Aralık
Şebat
Savaş ilahı Mars
İlah Maia
Augustus
İlüil
Türkçe
Süryanice
Latince
Süryanice
Latince
Süryanice
Süryanice2
Latince
Süryanice
Türkçe
Türkçe
Türkçe
16
2
Temmuz’ un Sümerce kökenli olduğunu düşünüyorum, dahası da Dumizi’ den, Domuz’ dan dolayı Türkçe de olduğunu
düşünüyorum.
Hazırlayan:
Cengiz AKYOL
Takvim
19 / 37
1
Türklerde Takvim, Zaman Ölçümü
2
3
4
Zamanın belirlenmesi için ilk ve en önemli unsur gün’ dür. Gün akıp gittiği için yıl/sene ortaya
çıkmıştır. Bu aynı zamanda yaşamla ilgili olarak yaş gerçeğini belirtir. Yaş, genelde, otların veya
ağaçların yeşillenmesi esaslıdır.
5
Yıl/Sene
6
7
8
9
Çimenlerin veya ağaçların iki yeşermesi arasında geçen zamandır. Bunu Türklerin yaşadığı orta
kuşaklardaki güneş (gün-eş) olayı ile senede en azından iki defa tespit etmek olanağı vardır.
Güneşin alt düzeye indiği, 21 Aralık veya en üst düzeye geçtiği 21 Haziran. Bu tarihler 1-2 gün farklı
olabilir. O zaman en sade bir şekilde seneyi 21 Aralıkta veya 21 Haziranda başlatabiliriz.
10
11
12
“Toplumların, takvim/zaman çalışmalarını, özellikle başlangıç ve bitiş günlerini, o toplumun
bulunduğu konuma göre değerlendirmek gerekir.”
C.Akyol
13
14
15
16
Ancak doğanın uyanmasını, ortalığın canlanmasını, yeşermesinin uygun olacağını düşünenler de
vardır. Doğal ortamın canlanmasını, yeşermesinin uygun olacağını düşünenler de vardır. Doğal
ortamın canlanması güneşin durumuna göre erken -21 Aralık- yakın veya geç olabilir. Fakat Türk
takviminde 21 Mart sene başı olması yaygın bir kabullenmesidir.
17
18
Çin daha sıcak olduğundan onlarda 21 Aralık ile 21 Mart arasındaki bir zaman, gökteki ayın
durumuna göre yeni yılın başı kabul edilmiştir.
19
Hayvan Adlı Yıllar
20
21
Türkler Doğu Asya’ daki yaygın gelenekten de etkilenerek her yıla bir hayvan adı vermişlerdir.
Böylece sırasıyla 12 hayvan adı, sıçandan başlayarak birbirini izlemektedir.
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
Sıçan (1972, 1984, 1996, 2008)
Sığır,
Pars
Tavşan
Ejder
Yılan
At
Koy(un)
Biçin/Maymun
Tavuk
İt/Köpek
Domuz (2007)
34
Yılın Bölünmesi
35
36
Yıl 265-366 günlük bir bütün gibi olduğundan bunun bölünmesi gerekmiştir. Bölünmeler 2, 4, 8 ve 12
olarak gerçekleşmiştir.
37
2’ ye Bölünme:
Yılın ikiye bölünmesi, Hızır ve Kasım günleri olarak halen de çok yerlerde kullanılmaktadır. 21 Aralık’
tan başlayan 8 li bölünmenin ortasından ikiye ayrılmaktadır.
38
39
Hazırlayan:
Cengiz AKYOL
Takvim
20 / 37
1
2
6 Mayıs’ ta Hızır Günleri başmakta, 6 Kasım’ da ise Kasım Günleri sayılmaktadır. Yaklaşık 180’ er
günlük bir ayrımdır.
3
4’ e Bölünme
Mevsim dediğimiz gerçeği belirleyen ayrımdır. 21 Aralık’ ta başlayan bu bölünme ile yıl, dörde
ayrılmıştı; Kış, Yaz, Yay ve Güz. Bu şekilde mevsimlerin başlangıcı 21’ e gün geriye getirilmiştir.
4
5
7
8
8’ e Bölünme
Yılın sekize bölünmesi, günümüzde pek yaygın olmasa da vaktiyle etkili olmuş idi. Böylece 4
mevsim, yani 90’ ar günlük büyük birimler, 45’ er gün olarak ikiye bölünmekte idi.
9
Bu ayırımın Batı Anadolu’ daki uygulaması şöyle idi:
6
21. III
21 Birinci ay
(+45) 6 Mayıs
Nevruz
21. VI.
21 Beşinçi ay
6 Mayıs
Hıdreellez
22. VI
22 Bei,nç, ay
6 Ağustos
Gündönümü
22. IX
22 Sekizinçi ay
7 Ağustos
Eyyam-ı bahur
23. IX - 6 XI.
23 Sekizinçi ay - 6 Onunçu ay
Mihrican
7 XI - 21. XII
7 Onunçu ay - 21 Onbirinçi ay
Kasım
22. XII - 5. II.
22 Onbirinçi ay - 5 Birinci ay
Karakış
6. II -20. III
6 Birinci ay - 20 Ekinci ay
Hamsin
10
12
13
14
15
12’ ye Bölünme
Senenin 12’ ye bölünmesi, en yaygın olan etkisini günümüzde de canlı olarak gösteren bir ayırımdır.
12’ ye bölünmenin en önemli göstergesi, gökyüzündeki ay olup, o iki büyük doğa olayı arasında en
azından tam olarak 12 kere şekil değiştirmektedir. Onun içindir ki Türkçemizde 12’ ye bölünmenin
birimi, gökyüzündeki ay ile aynı ismi taşır.
16
Ay Adları, Sıra İle Ad Verme
11
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
Uluğ ay (11)
Kiçik-ay (12)
Biriç-ay
İkinc-ay
Üçünc-ay
Törtünç-ay
Beşinç-ay
Altınç-ay
Yetinç-ay
Sekizinç-ay
Toksunç-ay
Onunç-ay
Hazırlayan:
Cengiz AKYOL
Takvim
21 / 37
1
Uygur Türklerinde
Birinci ay
Ekinci ay
Üçüncü ay
Tördünçü ay
Beşinçi ay
Altınçı ay
Cetinçi ay
Segizinçi ay
Toguzunçu ay
Onunçu ay
Onbirinçi ay
On ekinci
Kırgızlarda
Tokuzdun ayı
Cetinci ay
Beştin ayı
Üçtün ayı
Birdin ayı
Ruslarda
II. Fevral/Şubat
III.
IV.
V.
VI.
VII
VIII
IX.
X
XI
XII
I
2
3
Ay Adları, Mevsimlere Bağlı Adlandırma
4
5
Buna göre her mevsim üç ay olup, aylar sırasıyla (ön-baş-ilk), (orta) ve (son-geç) gibi isimlerle
anılmakta idi.
6
Ayların Ayrı Ad Alması
11.
12.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
Toksan ayı
Kantar ayı
Üçogıs ayı
Bırdıng ayı
Kökek ayı
Mamır ayı
Mausım ayı
Çilde ayı
Tamız ayı
Mıyzam ayı
Kazan ayı
Karaşa ayı
7
8
9
10
11
12
Hazırlayan:
Cengiz AKYOL
Kış başlangıcı
Bağlantı
3. soğuk ay
Sıcak gelmesi ayı
Guguk kuşu ayı
Otların kımıldaması
Sevinç (İnsanlar/hayvanlar)
40
Çok sıcak ay
Ölçme (burç)
Ocakda olan insanlar için olan kazan
Kara topraklar (karlı değil)
Takvim
1
Kazak Ay Adları
Navrıs ayı
Kökek
Mamır
Mavsım
Şilde
Tamız
Kırküyek
Kazan
Karaşa
Jeltoksan
Kangtar
Akpan
2
22.03-21.04
22.04-22.05
23.05-21.06
22.06-21.07
22.07-20.08
21.08-19.09
20.09-19.10
20.10-18.11
19.11-18.12
19.12-17.01
18.01-16.02
17.02-18.03
Mart, 1-31
Nisan
Mayıs
Haziran
Temmuz
Ağustos
Eylül
Ekim
Kasım
Aralık
Ocak
Şubat
21.03-20.04
21.04-22.05
23.05-22.06
23.06-22.07
23.07-22.08
23.08-22.09
23.09-22.10
23.10-20.11
21.11-20.12
21.12-19.01
20.01-20.02
21.02-20.03
Mart, 1-31
Nisan
Mayıs
Haziran
Temmuz
Ağustos
Eylül
Ekim
Kasım
Aralık
Ocak
Şubat
Kırgız Ay Adları
Calgan Kuran
Çın Kuran
Bugu
Kulca
Teke
Baş Oona
Ayak Oona
Toguzdun Ayı
Cetinin Ayı
Beştin Ayı
Üçtün Ayı
Birdin Ayı
3
Caz/Yaz (Bahar)
Cay/Yay (Yaz)
Küz
Kış
Calgatı Kuran
Çın Kuran
Bugu
Kulca
Teke
Baş Oona
Ayak Oona
Toguzdun-ayı
Cetinin-aşı
Beştin-ayı
Üçtün-ayı
Birdin-ayı
4
5
Hazırlayan:
Cengiz AKYOL
22 / 37
Takvim
23 / 37
Takvim Arayışları/Cogito, Cem AKAŞ
1
Günümüzde
2
3
4
5
Gregoryan takvimi bütün sorunları çözmüş müydü? Hayır. Öncelikle Amerikalılar hangi ayın 30,
hangi ayın 31 çektiğini hala karıştırıyordu. Ayrıca bir yıldaki gün sayısının hafta sayısına tam
bölünememesinden kaynaklanan kayma pek çok insanın sinirini bozuyordu; yani her ayın 12’ si
diyelim ki hep pazartesi olsa fena mı olurdu?
6
7
Şu anda Bileşmiş Milletler düzeyinde etkin olan çeşitli reform girişimlerinin yanı sıra, örneğin İngiltere’
de taraftar toplamaya çalışan yeni bir takvim projesi var. Bu takvimler:
8
Dünya Takvimi
9
10
11
12
13
Bu takvimde bir yıl 364 günden oluşuyor, yine 12 ay var ve aylar, 31-30-30 sırasıyla gidiyor. Yılbaşı
her zaman pazara denk geliyor. İki ek gün gerekiyor bu takvimde, bu ek günler normal takvim
günlerinin dışında sayılıyor, o yüzden de boş gün muamelesi görüyor; bir tanesi yılsonuna eklenen
Dünya Günü (böylece yıl 365 güne tamamlanıyor), bir tanesi de artık yıllar için kullanılacak olan
Artıkyıl Günü.
14
Sabit Hafta Günü
15
16
17
18
19
Yılda yine 12 ay var, ancak her hafta 6 günden, her ay da 5 haftadan oluşuyor. Her ay, her yıl,
Pazartesi ile başlıyor. Bir ayın takvimi her ay için geçerli. Bu takvimde Pazar günleri kaldırılıyor,
yalnızca çift sayılı ayların sonuna, Aralık hariç, bir Pazar ekleniyor. Artık yıllardaysa Aralık ayı da 31
çekiyor. Dolayısıyla 10 Martın hangi güne geldiğini bir kez ezberlediniz mi bir daha sorun
yaşamıyorsunuz.
20
Bonavyan Takvimi
21
22
23
364 gün, 12 ay, haftalar 7 günlük; ancak aylar 35-28-28 döngüsüyle gidiyor. Haftalar, aylar ve yıllar
Pazar günüyle başlıyor. 28 yılda 5 defa, Aralık ayının sonuna bir hafta ekleniyor. 896’ ya bölünen
yıllarda artık hafta iptal ediliyor.
24
Yeni Bin Yıl Takvimi
25
26
27
Bu İngiltere’ de çok tutuluyor. Bir yılda 365 gün ve 12 ay var, her ay 30 gün çekiyor, Nisan 35. Bu
takvimde de bir haftada 6 gün var, Pazartesiyi iptal etmişler; her haftada 4 iş günü var, ama hafta
sayısı 61’ e çıktığından işgücü kaybolmuyor. Her hafta, her ay ve her yıl Pazarla başlıyor.
28
13 Ay Takvimi
31
32
Fikir babalığını Auguste Comte’ un yaptığı ve 1849’ da ortaya atılan bu takvimde her ay 28 günden,
her ay dört haftadan, her yıl da 13 aydan oluşuyor. Burada da iki boş gün kullanılıyor. Ortaya yeni bir
ay çıkıyor, adı Sol. Bu takvim Amerikalılar’ ın tepkisini çekiyor, 4 Temmuz 17 Sol’ a denk geliyordu.
1937’ de konuyu gündemine alan Milletler Cemiyeti, bu tasarıyı reddedip gömdü.
33
Onlu Takvim
34
35
Adı üzerinde, onlu sisteme dayanan bu takvimde 10 ay var; çiftli sayılı aylar 36, tek sayılılar ise 37
çekiyor, arık yıllarda Şubat’ a bir gün ekleniyor.
29
30
Hazırlayan:
Cengiz AKYOL
Takvim
24 / 37
1
Asıl Sorun
2
3
İnsanlığın bu dünyadaki varoluşunun temel koşullarından ve günümüzde gelinen noktadaki yaşam
biçiminin bu koşullara artık uymamasından kaynaklanıyor. Bu sorunu iki öbekte netleştirebiliriz:
4
5
6
1. Mevsimler çok uzun. Üç ay süren kışlar yüzünden insanlar Şubat ayında sıcak yaz günlerinin,
bitmek bilmeyen yaz sıcaklarında da kazak giyecekleri soğuk günlerin özlemini çekiyor. Oysa iki
aylık mevsimler daha iyi olurdu.
2. Günler yetmiyor. 24 saatlik günler, çağdaş toplumlardaki koşuşturmalı yaşam biçimi için
yetmez oldu. Bize artık 30 saatlik günler lazım, bunu da gece gündüz dönüşümüne uygun bir
şekilde gerçekleştirmek şart, aksi taktirde biyolojik saatler şaşkına döner.
7
8
9
10
Sonuç
11
12
Yılların 8 ay, günlerin 30 saat olmasından sonra, takvimi daha rasyonel bir şekilde tasarlamak
mümkün olacaktır.
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
Hazırlayan:
Cengiz AKYOL
Takvim
1
Yeni Binyıl Takvimi
Ocak
Sunday
Tuesday
Wednesday
Thursday
Friday
Saturday
1
1
2
3
4
5
6
2
7
8
9
10
11
12
3
13
14
15
16
17
18
4
19
20
21
22
23
24
5
25
26
27
28
29
30
Sunday
Tuesday
Wednesday
Thursday
Friday
Saturday
6
1
2
3
4
5
6
7
7
8
9
10
11
12
8
13
14
15
16
17
18
9
19
20
21
22
23
24
10
25
26
27
28
29
30
Sunday
Tuesday
Wednesday
Thursday
Friday
Saturday
11
1
2
3
4
5
6
12
7
8
9
10
11
12
13
13
14
15
16
17
18
14
19
20
21
22
23
24
15
25
26
27
28
29
30
Sunday
Tuesday
Wednesday
Thursday
Friday
Saturday
16
1
2
3
4
5
6
17
7
8
9
10
11
12
18
13
14
15
16
17
18
19
19
20
21
22
23
24
20
25
26
27
28
29
30
21
31
32
33
34
35
36
Şubat
Mart
Nisan
Hazırlayan:
Cengiz AKYOL
25 / 37
Takvim
Mayıs
Sunday
Tuesday
Wednesday
Thursday
Friday
Saturday
22
1
2
3
4
5
6
23
7
8
9
10
11
12
24
13
14
15
16
17
18
25
19
20
21
22
23
24
26
25
26
27
28
29
30
Sunday
Tuesday
Wednesday
Thursday
Friday
Saturday
27
1
2
3
4
5
6
28
7
8
9
10
11
12
29
13
14
15
16
17
18
30
19
20
21
22
23
24
31
25
26
27
28
29
30
Sunday
Tuesday
Wednesday
Thursday
Friday
Saturday
32
1
2
3
4
5
6
33
7
8
9
10
11
12
34
13
14
15
16
17
18
35
19
20
21
22
23
24
36
25
26
27
28
29
30
Sunday
Tuesday
Wednesday
Thursday
Friday
Saturday
37
1
2
3
4
5
6
38
7
8
9
10
11
12
39
13
14
15
16
17
18
40
19
20
21
22
23
24
41
25
26
27
28
29
30
Sunday
Tuesday
Wednesday
Thursday
Friday
Saturday
42
1
2
3
4
5
6
43
7
8
9
10
11
12
44
13
14
15
16
17
18
45
19
20
21
22
23
24
46
25
26
27
28
29
30
Haziran
Temmuz
Ağustos
Eylül
Hazırlayan:
Cengiz AKYOL
26 / 37
Takvim
Ekim
Sunday
Tuesday
Wednesday
Thursday
Friday
Saturday
47
1
2
3
4
5
6
48
7
8
9
10
11
12
49
13
14
15
16
17
18
50
19
20
21
22
23
24
51
25
26
27
28
29
30
Sunday
Tuesday
Wednesday
Thursday
Friday
Saturday
52
1
2
3
4
5
6
53
7
8
9
10
11
12
54
13
14
15
16
17
18
55
19
20
21
22
23
24
56
25
26
27
28
29
30
Sunday
Tuesday
Wednesday
Thursday
Friday
Saturday
57
1
2
3
4
5
6
58
7
8
9
10
11
12
59
13
14
15
16
17
18
60
19
20
21
22
23
24
61
25
26
27
28
29
30
Kasım
Aralık
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
Hazırlayan:
Cengiz AKYOL
27 / 37
Takvim
1
Ayın Hareketleri
2
3
Ayın Evreleri
4
5
Ayın Yerden Görünüşleri
6
7
Hazırlayan:
Cengiz AKYOL
28 / 37
Takvim
1
2
3
Ocak 2015
Gün
6 Ocak
13 Ocak
21 Ocak
27 Ocak
9 Ocak
21 Ocak
4
5
6
7
8
9
10
Hazırlayan:
Cengiz AKYOL
Şekli
Dolunay
Son Dördün
Yeniay
İlk Dördün
Konumu
Dünyaya Uzaklık
En Öte
Enberi
405.400 km.
356.900 km.
29 / 37
Takvim
1
2
3
Şubat 2015
4
Gün
4 Şubat
12 Şubat
19 Şubat
25 Şubat
6 Şubat
19 Şubat
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
Hazırlayan:
Cengiz AKYOL
Şekli
Dolunay
Son Dördün
Yeniay
İlk Dördün
Konumu
Dünyaya Uzaklık
En Öte
Enberi
406.200 km.
357.000 km.
30 / 37
Takvim
1
2
3
Mart 2015
Gün
5 Mart
13 Mart
20 Mart
27 Mart
6 Mart
20 Mart
4
5
6
7
8
9
Hazırlayan:
Cengiz AKYOL
Şekli
Dolunay
Son Dördün
Yeniay
İlk Dördün
Konumu
Dünyaya Uzaklık
En Öte
Enberi
404.812 km.
359.448 km.
31 / 37
Takvim
1
2
3
Nisan 2015
Gün
4 Nisan
12 Nisan
18 Nisan
25 Nisan
1 Nisan
17 Nisan
4
5
6
7
8
9
10
Hazırlayan:
Cengiz AKYOL
Şekli
Dolunay
Son Dördün
Yeniay
İlk Dördün
Konumu
Dünyaya Uzaklık
En Öte
Enberi
405.417,65 km.
363.448,88 km.
32 / 37
Takvim
1
2
3
Mayıs 2015
Gün
5 Mayıs
11 Mayıs
18 Mayıs
25 Mayıs
26 Mayıs
17 Mayıs
4
5
6
7
8
Hazırlayan:
Cengiz AKYOL
Şekli
Dolunay
Son Dördün
Yeniay
İlk Dördün
Konumu
Dünyaya Uzaklık
En Öte
Enberi
404.245 km.
366.026 km.
33 / 37
Takvim
1
2
3
Haziran 2015
Gün
2 Haziran
9 Haziran
16 Haziran
25 Haziran
23 Haziran
10 Haziran
4
5
6
7
8
9
10
Hazırlayan:
Cengiz AKYOL
Şekli
Dolunay
Son Dördün
Yeniay
İlk Dördün
Konumu
Dünyaya Uzaklık
En Öte
Enberi
405.491 km.
363.521 km.
34 / 37
Takvim
1
2
3
4
5
6
7
8
9
Hazırlayan:
Cengiz AKYOL
35 / 37
Takvim
1
2
3
4
5
6
7
Hazırlayan:
Cengiz AKYOL
36 / 37
Takvim
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
Kaynaklar:
14
1.
2.
3.
4.
15
16
17
Ankara Üniversitesi Kreiken Rasathanesi
Eski Çağlardan Bu Yana Zaman Ölçümü ve Takvim, Prof. Dr. Neşet ÇAĞATAY
Takvim: Zamanın Haritası, Cogito
Türklerde Takvim, Zaman Ölçümü, Tuncer BAYKARA
Hazırlayan:
Cengiz AKYOL
37 / 37