7 - Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi

Transkript

Halk edebiyatı mahsulleri içinde değerlendirmeye alınan kalıplaşmış sözler; atasözleri deyimler, dualar,
beddualar, tekerlemeleri içine alan halkın konuşma dili içinde geçmişten günümüze süzülerek gelen unsurlar
olarak ele alınmaktadır. İnsanlar bu sözleri günlük konuşmaları sırasında zaman zaman anlatımı kuvvetlendirmek için cümlelerinin aralarına serpiştirirler. Ders verici niteliği de olan bu sözler sayesinde nesiller arası
bağlantı da kurulmuş olunur.
Atasözleri, “Atalarımızın, uzun denemelere dayanan yargılarını genel kural, bilgece düşünce ya da öğüt
olarak düsturlaştıran ve kalıplaşmış biçimleri bulunan kamuca benimsenmiş öz sözler” olarak tanımlanır. Deyimler ise “Çekici bir anlatım kılığı taşıyan ve çoğunun gerçek anlamından ayrı bir anlamı bulunan kalıplaşmış
sözcük toplulukları” olarak tanımlanır. Deyimler bir kavramı belirtmek için bulunmuş özel bir anlatım kalıbıdır; genel kural niteliğinde olmadığından atasözünden ayrılırlar. Dualar ve bedduaların bir kısmı atasözü olarak
karşımıza çıkarken bir kısmı da deyim sayılabilirler1.
Kalıplaşmış sözlerin bütünü, halk kültürünün geçmişten günümüze akan bilgi birikimleri sonucu oluşmuş
millî özellik arz eden ürünleridir. Milletin tecrübeleri, deneyimleri, yaşadıkları acılar, sevinçler güzel bir özlü
sözde birleşir. Gerçek anlamının dışında küçük bir kelime grubuna, uçsuz bucaksız bir mana yüklenir. Birkaç
kelime ile ifade edilen bir söz için halk kültürü unsurlarını göz önüne alarak değerlendirdiğinizde sayfalarca
yazı veya açıklama yapmanız gerekebilir. Fakat o söz; kalıplaşmış yapısıyla içinde, sayfalar boyunca anlatılabilecek şeyi ifade etmeye muktedirdir. Halk kültürünü yaşayanlar ve bu sözlerin ifade ettiği anlamı bilenler,
çok usta bir şekilde güzel benzetmelerle, mecazlarla ve söz ustalıklarıyla dolu olan bu sözleri konunun bir
yerinde kullanır ve anlatımına uçsuz bucaksız bir derinlik katarlar.
Doğan Aksan, Şiir Dili ve Türk Şiir Dili adlı çalışmasında kalıplaşmış sözlerin şiir dilinde kullanılması
ile ilgili olarak şu bilgileri vermektedir. “Şiiri çekici kılan, ona içtenlik getirerek etkileyici ve kalıcı olmasını
sağlayan özelliklerden biri bizce doğal söyleyiştir. Bu doğal söyleyiş çoğu zaman konuşulan dilden, günlük konuşma dilinde yerleşmiş anlatım biçimlerinden, kalıplaşmış öğelerden yararlanılarak gerçekleştirilir. Bilindiği
gibi konuşulan dil etkilemeye daha çok önem veren, bu nedenle kimi zaman eksiltilere giden ve ton, vurgu, ezgi
gibi bürün (prozodi) özelliklerinin ağırlık kazandığı bir dildir. Konuşulan dilde etkili anlatımı sağlamak için
devrik tümceler, ton, vurgu, ses yeğinliği gibi bürün öğelerinden de yararlanılarak oluşturulur” derken şiirin
konuşma diliyle ortaya çıktığını vurgulamakta ve “Türk şiirinin örneklerini bu açıdan gözden geçirerek konuşulan dilin anlatım biçimlerini araştıracak olursak birçok örneği karşımıza çıkacaktır. Konuşma dilindeki doğal, rahat, zorlamadan uzak söyleyiş, bu dizelerin dinleyence daha içten algılanmasını sağlamakta daha etkili
olmaktadır.” şeklinde yorumlamakta ve T.S. Eliot’a ait şu cümleye konuyla bağlantılı olarak yer vermektedir.
“Şiir dili, konuşma dilinin ve ondaki musikinin en kusursuz şeklini sunmak zorundadır. Gerçekte şiir diliyle
konuşma dili birbirine öyle yakın olmalıdır ki, bir kimse o şiiri dinlerken ‘Eğer şiir dili kullanmasaydım böyle
konuşurdum’ diyebilsin” 2.
1
2
Ömer Asım Aksoy, Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü Atasözleri Sözlüğü C. I, Ankara 1984, s. 36-45
Doğan Aksan, Şiir Dili ve Türk Şiir Dili, Ankara 1993, s. 47-49
* Yrd.Doç.Dr., SDÜ Türk Dili ve Edebiyatı Öğrt. Üyesi
307
19-21 KASIM 2008
Halil Altay GÖDE*
I. ULUSLARARASI MEHMET AKİF SEMPOZYUMU
MEHMET AKİF’İN ŞİİRLERİNDE HALK EDEBİYATI
UNSURLARINDAN KALIPLAŞMIŞ SÖZLER
19-21 KASIM 2008
308
Halkın içinden çıkmış bir şair olan Akif, halk ile iç içe yaşamış, onlarla konuşmuş, sohbet etmiş, halkı dinî
ve millî konularda yönlendirmiş, halkın nabzını tutmuş olduğundan dolayıdır ki halk kültürüne çok yakındır.
Bu doğrultuda halk kültürü, hayatı, meseleleri yanında; vaaz kürsülerinde işlediği dilin bir benzerini eserlerine
de yansıtmıştır. Akif, konuşma dilini şiirlerine en güzel şekilde aksettirirken şiirin musikisi de aruzla birlikte
ön plana çıkmıştır. Konuşma dilinin vazgeçilmez unsurlarından olan atasözü, deyim, dua ve beddua gibi kalıplaşmış sözleri şiirlerine ustaca serpiştiren Akif, yer yer mahalle ağzıyla argo deyimleri de içine katarak şiirin
ahengini bozmadan kullanmıştır.
Şiir dilindeki ahenk; olabildiğince az sözle düzgün, güzel ve yerinde kelime seçimleriyle, anlatılmak istenen düşünceyi ve coşkuyu okuyucuya yansıtmakla sağlanabileceğine göre, Türk kültürünün hazineleri olan
kalıplaşmış sözler de düzgün seçimlerle şiir dilinin içine çok rahat bir şekilde serpiştirilebilecektir. İşte Akif’in
şiirinde bunun örneklerini oldukça sık görmekteyiz.
Aksan, “Şiir Dilinde Aktarmalar” başlığı altında yer verdiği deyim aktarmalarının “Bütün dünya dillerinde temel ve en yaygın olan türü, insanın organlarının, vücut bölümlerinin, insanla ilgili nesnelerin adlarının
ve insanla ilgili niteliklerin doğada benzedikleri, işlev açısından yakın oldukları nesnelere aktarılmasıdır. Baş,
göz, dil, burun, el, kol, ayak, bacak… gibi göstergelerden başlayarak insanla ilgili yaka, cep, etek, gibi giysi
bölümlerine kadar birçok adın doğadaki nesneler için kullanıldığı görülmekte, canlı ve etkili anlatım sağlayan
bu eğilim dilde çokanlamlılığa da yol açmaktadır”.3 demektedir.
Biz de bildirimizde Safahat’ta geçen insan ve uzuvları ile oluşturulmuş deyimler üzerine yoğunlaşmayı
uygun gördük ve bunları tespit etmeye çalıştık. Safahat bütünüyle deyimler yönünden ele alınacak olursa zaten
bu konuda bir bildirinin hacmini aşacak nitelikte malzemenin varlığı söz konusudur. Bu malzeme İstanbul
Üniversitesi Türkiyat Enstitüsü’nde tez olarak Hakkı Güney tarafından çalışılmıştır.4
Halk kültürünün malzemesi olan kalıplaşmış ifadelerin özünde bulunan ölçülü sesler, ses tekrarları, kafiyeler şiir dilinde anlatım gücünü artırmada büyük rol üstlenir.
Deyimler, atasözleri, dua ve beddualar kalıplaşmış sözler olduğundan, kuruluş yapılarının bozulmaması
gerekmektedir. Bu yapı bozulduğu zaman kalıplaşmış ifade özelliğini kaybeder. Şiir dilinde de olsa bu yapı
değiştiğinde deyim ve atasözünün ifade ettiği anlamın kaybolacağı düşünülür. Akif de bu yapıyı bozmadan
şiirlerinde bu kalıplaşmış ifadeleri başarı ile kullanmıştır. O, aruzun gerektirdiği yerlerde, kalıplaşmış ifadeyi
bölerek veya kelimelerin yerini değiştirerek, atasözü ve deyimi, anlamı ve anlatımı kuvvetlendirmede hedefine
ulaştırmayı başarmıştır.
Hacıeminoğlu, Akif’in şiir, edebiyat ve sanat anlayışını “Gerçeğe ve doğruya bu derece bağlı, müphemden, dış görünüş güzelliğinden ve şekilciliğinden bu derece uzak durmasına rağmen Akif’in üslubu kendi sadeliği içinde süslü, kendi tabiiliği içinde orijinal ve kendi özentisizliği içinde mükemmeldir. O birçok manzumelerinin okuyucuda bıraktığı intibaa göre, son derece kolay, rahat ve özentisiz yazmış gibidir. Fakat söyleyişi basit
değildi, alelade değildi. Hele derme-çatma ve laubali hiç değildi.”5 şeklinde ifade etmektedir.
Yine Hacıeminoğlu Akif’in dili ve üslubuyla ilgili yalın, tabii ve konuşma-sohbet üslubuyla yazdığını
ifade ettikten sonra şunları söyler: “Türkçeyi, mahalli tabirleri, küfürü, argosu, bedduası ve halk dili dahil olmak üzere, bütün incelikleri ile biliyor. Geniş bilgisi sayesinde her meseleyi konunun gerektirdiği kelime, tabir
ve terimlerle anlatıyor… Kişilere, mesleklere uygun tabirler, sokak ağzı, ev ağzı, sohbet üslubu bakımından
zengin örnekler mevcuttur.”6
Hacıeminoğlu aynı makalede örneklerini de vererek Akif’in çeşitli meslek ve zümreden insanları konuştururken onların lugatını kullandığını ve böylece birçok küfür, argo kelimeler ve bedduaların da manzumelerde
yer aldığını; ancak bu kaba kelimelerin okuyucuyu rahatsız etmeden verildiğini ifade eder. Ayrıca konuşma
dilinin halk deyimleri açısından zengin olduğunu, bu deyimleri Akif’in çağdaşları Hüseyin Rahmi ve Ahmed
Rasim’in çok iyi kullandıklarını, ancak onların nesrin imkânlarından faydalanırken, Akif’in bunu nazımla onlar kadar başarı ile kullandığını ifade etmektedir.7
Akif’in diliyle alakalı son olarak Zeynep Korkmaz’ın görüşlerini vermek istiyorum. “Akif’in dili devrinin
ve çağdaşlarının dili ile karşılaştırılınca oldukça sade kalır. Ancak Arap ve Fars dillerinin Osmanlıcaya geçmiş kurallarından tamamen ayıklanmamıştır. Tasvir ve karşılıklı konuşma parçalarındaki doğrudan doğruya
halkın dilinden alınmış ve o zamana kadar yazı diline girmemiş olan canlı, kıvrak, dipdiri Türkçe kelimeler ve
söyleyişlere rastlanır… Akif’in berrak, akıcı, canlı ve kıvrak bir Türkçesi vardır. Kafiyelerindeki söyleyişi zor
3
4
5
6
7
Aksan, a.g.e., s. 131
Hakkı Güney, Mehmet Akif’te Deyimler, Türkiyat Enstitüsü Kitaplığı, Tez no: 555.
M. N. Hacıeminoğlu, “Safahat’ın Dil ve Üslubu”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, C.
XVIII, 1 Ağustos 1970, İstanbul 1970, s. 84
Hacıeminoğlu, a.g.m., s. 94-95
Hacıeminoğlu, a.g.m., s. 102, 109
MEHMET AKİF ERSOY ÜNİVERSİTESİ
8
9
Zeynep Korkmaz, “Mehmet Akif Ersoy ve Türkçe”, Hacettepe Üniversitesi Mehmet Akif Ersoy, Fikirleri ve Tesirleri Sempozyumu, 27-28 Aralık 1976, s. 25-47
Mehmet Akif Ersoy, Safahat, (Tertip Eden: Ömer Rıza Doğrul) İstanbul 1966.
309
19-21 KASIM 2008
Ağız; ağzı yok dili yok, içindekini kusmak, rahmet okutmak, ağzı parmağında kalmak, ağzı bozuk, ağzı
süt kokmak, lafı ağzında bırakmak, ağzına bir parmak bal çalmak, ağzını açıp gözünü yummak, ağzına bakmak, ağzı aşınmak, ağız burun kalmamak.
Akıl; aklından zoru olmak, zır deli, akıl karı olmamak, aklına yatmak, aklı ermemek deyimleri.
Alın; alın teri, alnına yazılmak.
Ayak; Çürük tahtaya ayak basmak, yaya kalmak, ayak üstüne dikilmek, ayak altında sürünmek, tıpış tıpış
gitmek, adım başı, ayaklar altında, ilk adım, ayakları durmak, ayaklarına sarılmak, yalın ayak, dört adımlık
yer, yol tepmek.
Baş; baştan başa, baş vurmak, baş başa vermek, tepeden tırnağa, ağır başlı, başı boş, başı sıkılmak, baş
kaldırmak, başı belaya girmek, baş belası, baştan atmak, başı açık, baş vurmak, başını taşlara vurmak, ağır
başlı.
Bakış; melil melil bakmak, ışıl ışıl bakmak, dik dik bakmak, yan yan bakmak.
Beniz; benzine kan gelmek, benzi uçmak, benzi solmak, bet beniz sapsarı olmak, benzi sararmak.
Boğaz; boğaz boğaza, kursağına yerleştirmek, kör boğaz, kardeş kardeşi boğazlamak, boş boğaz.
Boy; kazık kadar, boyunca beraber, boyunun ölçüsünü almak, uzun boylu.
Boyun; boynunu bükmek, boynu bükük, vebali boynuna olmak.
Burun; her işe burnunu sokmak.
Can; mecali tükenmek, can sağlığı, can almak, canına tak demek, canı yanmak, can çekişmek.
Ciğer; ciğeri yanmak, ciğeri sızlamak, ciğeri beş para etmemek.
Dil; dili dönmemek, dili dışarı çıkmak, dil dökmek, mürekkep yalamak, dil uzatmak, dilini kısmak, dili
bağlanmak: Diş; diş bilemek, diş gıcırdatmak.
Diz; diz çökmek.
El; ellerini açmak, eli böğründe olmak, elinden gelmemek, el çekmek, namerde el açmak, eli ekmek tutmak, eli kolu tutmak, el birliği, el çırpmak, bir avuç, elinden geleni yapmak, elden ayaktan düşmek, elinden
tutmak.
Göğüs/ Bağır; göğüs germek, göğsü açık, göğsü çarpmak, koynuna çekmek, bağrında dalgalanmak, bağrını deşmek, bağrına basmak, bağrı yanmak, göğsü küt küt atmak.
Göz; gözleri çökmek, gözünü dikmek, gözünü ayırmamak, gözünden akmak, gözümün nuru, gözü ilişmek, gözünü yummak, gözü çıksın, hatır gözetmemek, gözünden geçmek, gözü yılmak, gözü tok, gözünün
içine bakmak, gözüyle bakmak, görüp gözetmek, ahdı gözetmek, göz göre, gözü kamaşmak, gözüne görünmek, gözü seçmek, gözü kararmak, gözünde tütmek, gözünü yummamak, göze çarpmak, açık göz, körü körüne
sürmek, önünü görmek, göze almak, gözü yılmak, göz açtırmamak, göz yummak, gözü yollarda kalmak, göz
kulak olmak.
Kafa; kafası kızmak, kafa gezdirmek, her kafadan bir ses çıkması.
Kan; kanı donmak, sel gibi kan akması, kan fışkırmak, kan tere batmak, damarlarında yüzen kan, kan
dökmek, kan tükürmek, kan kusmak.
Kemik; kemik külçesi.
Kol; kol açmak, kolunu sıvazlamak, kolunu bükmek, kol kol olup sarmak, koltuğunda on karpuz, kolu
kanadı olmak.
Kulak; kulağına girmemek, kulak vermek.
Nefes; nefes nefese, nefesi tıkanmak, nefesi tutulmak.
Sine; sineye çekmek.
Söz; sözden almak, ses soluk çıkmamak, söz geçirmek, kuru laf, dut yemiş bülbüle dönmek.
lamayan tabiî düzen, birçok kelime ve deyimlerle bezenmiş olan konuşma ve halk dilini bazen kılı kırk yaran bir
tasvir tarzı, bazen de canlı birer karşılıklı konuşma düzeni içinde ve ustalıklı bir biçimde eserlerine aktarabilmiş olması; hele Türkçeyi aruz vezninin kalıplarına uydurmaktaki büyük kabiliyeti, onun dil ve üslubunu hem
çok yüksek bir seviyeye ulaştırmış hem de sanat hayatındaki başarısının ana sırrı durumuna getirmiştir.”8
Safahat’ın Ömer Rıza Doğrul tarafından tertip edilen 1966 yılı baskısına göre Safahat’ta geçen deyimler
sayfa ve satır numaraları verilerek aşağıdaki şekilde çıkarılmıştır9. İnsan ve uzuvları üzerine oluşturulmuş deyimler alfabetik olarak, ağız, akıl, alın, ayak, baş, bakış, bel, beniz, boğaz, boy, boyun, burun, can, ciğer, dil,
diş, diz, el, göğüs, göz, kafa, kan, kemik, kol, kulak, nefes, sine, söz, ölüm, ter, uyku, yanak, yürek/kalp, yüz
başlıkları altında toplanmıştır.
Ölüm; ölüm döşeği, candan canandan olmak, canına tak demek, rahmet okutmak, ölümlü dünya, ödü
patlamak, ölüm uykusu, ömre bedel.
Ter; ter dökmek, alın teri.
Uyku; derin uykuya dalmak, hayale dalmak, kış uykusu, mışıl mışıl uyumak, başına uyku sıçramak, tatlı
uyku, uyku sersemi.
Yanak; yanakları kireç kesilmek.
Yürek; kalbi sızlamak, yürekten kopmak, yüreklere serpilmek, paslı yürek, içi yanmak, taş yürekli, yürek
yarası, yüreği kan ağlamak, yüreği çarpmak, yüreği parçalanmak, kalbi kararmak, yüreğinden kan gitmek,
yüreği dayanmamak, yüreği kapanmak, kalbi yıkık.
Yüz; yüzünün rengi uçmak, yüzünü ekşitmek, yüz karası, yüzü gülmek, yüzünü açmamak, yüz görmek,
ar damarı çatlamak, yüzü ak alnı açık olmak, yüz bulmak, yüz göz olmak deyimleri Safahat’ta tespit edebildiğimiz insan ve uzuvlarıyla ilgili deyimlerdir.
19-21 KASIM 2008
310
Bu deyimleri Safahat’ta geçtiği şekliyle aşağıda veriyoruz. (Sayfa numarası/satır numarası)
Ağız
Ne istedin küfeden yavrum? Ağzı yok, dili yok, 25/1
Kusar içinde neler varsa hâtıratından! 119/ 4
Ağzı meyhaneye rahmet okuturken, hele bak, 128/26
Kalırdı parmağın, Allah bilir ki ağzında! 241/23
Kızarsa ağzı bozuktur, fena bir şey söyler: 332/12
Zavallı kırkına geldi de ağzı süt kokuyor! 346/12
Lafı ağzımda bıraktın, be kuzum, dur be canım… 367/26
Olma beyhude elin ağzına bir parmak bal; 373/21
Açtım artık bu sefer ağzımı, yumdum gözümü: 395/2
Ama hep bir tarafın ağzına bakmak, o fena. 396/10
Bir selam ver be herif! Ağzın aşınmaz ya… Hayır, 397/3
Ne ağız kaldı yiğitlerde, hakikat, ne burun; 429/10
Akıl
Vardı aklından o gün her kimi gördümse zoru, 176/12
“Akıl kârı değil!” der de böyle yapamazdı. 248/32
Çünkü bir tecrübe etsen senin aklın da yatar 370/6
Aklım ermezse de evlad, bu işin bitmesine 371/5
Alın
O bunca yıl çalışıp alnının teriyle seni 25/ 20
Bu benim alnıma bir kere yazılmış… 129/19
Bütün alın teridir durmayıp yağan envar! 255/20
Ayak
Şu kadar var ki, çürük tahtaya basmazlar ayak 165/26
Bu havalidekiler pek yaya kalmış dince 169/32
Ayak üstüne dikilmiş, gözümün ta içine bakıyor 175/11
İslam ayak altında sürünsün mü nihayet? 214/1
Tıpış tıpış gidelim, haydi gir şu sağ koluma! 241/30
Adım başında asırlarca sâ’yin enkazı, 247/4
Bugün yatıp duruyorsun ayaklar altında? 267/30
Demek ki, atmalıyız ilme doğru ilk adımı. 281/23
Kimin ayakları altında inliyor, hele bak 293/7
Kur’an ayak altında sürünsün mü, İlahi? 296/22
Bütün diyarını gezdim, ayaklarım durdu. 32826
Çürür gider ayak altında göğsü Kur’an’ın 351/13
Düşünce Ravza-i Peygamber’in ayaklarına
Sarıldı göğsüne çarpan demir kuşaklarına. 358/23
Yalnayak Kafkas’ı tutmak , baş açık Sina’yı! 424/26
Uzun değil ki saray, işte dört adımlık yer; 494/16
Ben elli beş senedir teptiğim yegane yolun, 494/20
Müslüman yurdunu baştan başa kaç devrim var! 161/26
Ki Nermin hâb-gâhından çıkar, bir gün urursun baş! 138/12
Sahilin baş başa vermiş düşünen, pis, eski, 155/ 9
Tepeden tırnağa zerrat-ı vücut ürperiyor 160/17
En ağır başlısının bir zili eksik, belli! 176/20
Başı boş kaldı mı, zira şaşırıp ber-mutat, 184/5
Başın sıkıldı mı, kâfi senin o nazlı sesin: 268/22
Çiğnediler yurdunu baştan başa 303/8
Kendi asudeyse, dünya batsa, baş kaldırmamak; 320/2
Başın belâlara girmiş; elin kolun pâmâl, 328/23
Okur yazar denilen eski baş belasından. 347/4
O kadar baştan atılmış da o haliyle yine 392/26
Başı boş köylünün evladını kimler yedecek? 397/28
Başıboş kalmaya gelmezdi, eğer kalsaydı, 423/22
Yalnayak Kafkas’ı tutmak , baş açık Sina’yı! 424/26
Var mı bir çare ki dünyada, gidip baş vurayım 437/34
Herkes gibi Abbas Paşa’nın köşküne baş vur! 498/11
Hangi taş pekse, hemen vurmaya baksın başını, 508/28
Uzunca boylu, ağırbaşlı, bir necib erkek. 512/5
Melil melil bakıyor şimdi bülbül evladım! 57/21
“Işıl ışıl bakıyor a bebek değil, afacan” 148/ 19
Yalınız züppe dedik … Bak yine baktın dik dik 367/19
Bir bakar insana yan yan ki, yüz olmuş manda, 397/1
Bilmem neye bel bağlayarak hayr umuyorduk, 461/25
Azıcık geldi bizim ihtiyarın benzine kan. 71/4
Benzi külden de uçuk … Nerde o masmavi sema? 353/21
Soluk benizlere kan, inleyen göğüslere can… 358/14
Bet beniz sapsarı biçarelerin hepsinde; 380/25
Milletin benzi sararmış, işitilmezdi refah 401/19
Akşam olmaz mı kızın benzi uçuktur mutlak… 433/21
Çıkınca avluya herkes niçin boğaz boğaza? 285/2
Bugün nasibini yerleştirince kursağına; 286/ 23
Bulunca kendine bir yer, duyunca kör boğazı, 282/28
Böyle açlıktan boğazlar mıydı kardeş kardeşi? 311/15
Boşboğaz şey o senin yosma sakal, hasba kılık 373/28
Boşboğazsın diye kızmıştı. 402/17
311
19-21 KASIM 2008
Baş
Bakış
Bel
Beniz
Boğaz
Boy
Boyun
Burun
Tasavvur et: İki arşın kazık kadar bir boy! 89/6
Evet; boyunca beraber yetişmiş evladın, 339/20
İsteyen almaya baksın boyunun ölçüsünü, 501/14
Başlar amma, pek uzun boylu seyirden bıkılır… 502/10
Bükmüş oradan boynunu binlerce yetimân, 20/13
Zavallı Remziye! Boynun büküldü evladım… 137/2
Baksana kim boynu bükük ağlayan 303/2
Vebali boynuna olsun, eğer bu zanda isen! 339/10
Boyun bükük kol açık âsumana, göz kapanık; 357/14
Sokarsa burnunu herkes düşünmeden her işe; 278/3
19-21 KASIM 2008
312
Can
Ciğer
Dil
Diş
Diz
El
Göğüs
Sabaha karşı tükenmiş mecali yavrucağın 148/20
Hani can sağlığıdır doğrusu bundan ötesi! 163/8
O, can alıp vere dursun, bilir misin bu ne der? 341/12
Ki uyku sersemi, tak der zavallının canına; 388/10
Canı yanmış dedenin son sözü “illal-lah” tır. 432/20
Ortalık can çekişirken açamam ben yaramı 437/19
Senin değil yedi kat ellerin yanar ciğeri, 56/18
Fakat sen öyle değilsin: senin yanar ciğerin: 282/30
Ciğerim sızladı baktım da, fakat faide ne? 375/23
Kaynayan bir yara gördüm mü yanar ta ciğerim 400/13
Ciğerim yansa da söndürmek için azmederim. 437/31
Bugünün zevkine sor; beş para etmez ciğeri! 501/11
Dilimin döndüğü şiveyle bütün gün yazdım 165/3
Bir cehennem ki uzanmış, dili çıkmış soluyor! 353/18
Döktüğün dillere bittim, seni çok sözlü seni! 365/8
Çünkü merkeb değilim, ben de mürekkeb yaladım 368/34
Bir kırıtsın iki dil döksün o fettan kahpe 375/18
Padişah dendi mi, çokluk dil uzatmazlarmış! 402/13
Oturup dil dökecek yerde gidip döksene ter! 411/1
Sana bir şey dememiş, kısmış oturmuş dilini; 434/11
Ben böyle bakıp durmıyacaktım dili bağlı, 449/2
“Medeniyet!” size çoktan beridir diş biliyor;
Zaman zaman bakıp etrafa diş gıcırdattı; 275/24
Diz çöküp mermerin üstünde yalın kat hasıra 160/12
Semaya doğru o dağlar da açtı ellerini 9/20
Kalmış eli böğründe felâket-zede mâder; 20/9
Düşmemek madem elinden gelmemiş evvel senin 30/11
Bugün sabahleyin artık cihandan el çekmiş… 33/1
Oturup kör gibi, nâmerde el açmak iyi mi? 71/12
Eli ekmek tutacak? İşte saat belki de üç 71/ 18
El açıp yalvarıyorlar yeni sahiblerine 180/27
Ey elleri böğründe yatan, şaşkın adam kalk! 209/16
Elin kolun tutuyorken çalış kazanmaya bak! 274/4
Onun da çaresi elbirliğiyle gayrettir. 279/33
Diden birer avuç olsun getirirse memlekete 289/4
Evet, şeneate el çırpıyordular hepsi… 342/19
Bir avuç gölgeyi minnetle veren kuytuların, 354/1
Yazma sittin sene, pampin, yap elinden geleni 374/31
Ne çabuk elden ayaktan düşecekmiş o, meğer!... 381/7
Yalnız sensin elimden tutacak, yaş yetmiş… 438/3
O gömkök kubbe, sînâ rengi tutmuş bir avuç toprak: 492/22
Göğüs germektedir bir kerre olsun olmadan bizar 6/ 14
Çıkar göğüs gerer emvac-ı berf ü barana! 77/15
“Ucunda yoksa ölüm” her belaya göğsün açık! 267/16
Ne müdhiş bir hamaset çarpıyor göğsünde Kur’anın! 323/6
O Nil’i koynuna çekmiş yeşillenen vâdi, 325/7
Zavallı marmara’nın şerha şerha bağrından!
Bir İngiliz bezidir, belki şimdi dalgalanan, 349/33
Deşiyor bağrını cevvin, eşiyor, aktarıyor, 353/25
Huda’yı bağrına basmış yığın yığın beşerin 356/4
Nasıl ki bağrı yanar, gün kızınca Sahra’nın; 358/28
Göğsü tokmak gibi küt! Küt! Vuruyor hışlıyarak: 381/11
Ama biçare kızın, bağrı yanık, anneciği, 508/24
Hepimiz kendimizin, bağrı yanık, âşıkıyız; 510/11
Rengi uçmuş yüzünün, gözleri çökmüş içeri
Elmacıklar iki baştan çıkıvermiş ileri 11/24
Kardeşim var, o da lakin bana dikmiş gözünü 13/ 28
Ayırmıyordu kitaptan ne olsa hiç gözün 42/10
Taşmış da gözünden akıyor şimdi süruru! 65/10
Gördüm gözümün nûrunu karşımda nihayet. 66/8
Milletlere gözün ilişir na’ş namına! 81/4
Yavaş yavaş uyumak istiyor yumup gözünü 100/10
Gözü çıksın domuzun, patlasın isterse bırak! 128/4
Gözetmez bu âdem de hatır, huzur, 133/10
Nümayişiyle, gözünden geçer hayal-i vatan 151/7
Göz yılar önce, fakat, sonra kanıksar ölümü 164/22
Fuhşu yok içkisi yok, himmeti yüksek, gözü tok; 171/31
Ayak üstüne dikilmiş, gözümün ta içine
Bakıyor, hem de o şimşek gibi gözlerle yine! 175/11
Benim gözümle bakarsan; ne muhteşem! Ne mehib! 243/23
Gider, hayatını tanzim eder, görür gözetir 256/10
Hukuku ahdı gözetmek nedir, sakın bilme! 279/17
Göz göre girdâba nedir inhimâk? 303/15
Gözüm kamaştı bidayette, döndü durdu başım; 337/7
Görünmüş olmalı bir şey ki, sonradan gözüne; 338/30
Evet, gözüm seçiyor şimdi bir bir etrafı: 350/21
Gözüm karardı, atıldım harîm-i câzibine; 355/11
Gözümde tüttü bu, andıkça yandığım toprak; 358/34
Yanıp tutuşmadan aylarca yummadım gözümü… 359/12
Vay hocam! Vay gözümün nuru efendim, buyurun! 365/1
Hangi sanatta rüsuhun göze çarpar? Anlat! 368/20
Açıkgöz mü ararsın ki? Dolu… 375/2
Tanımaz bindiği mahluku, sürer körü körüne; 389/34
Gözüm ensemde değil, görmeliyim ben önümü 403/23
Bu fedailiği bir bir göze aldırmıştık. 423/27
Bu cihetten , hani, hiç yılmasın oğlum gözünüz; 442/21
Musallat hiç göz açtırmaz da Garb’ın kanlı kâbusu, 451/2
Bizler ki o âyâta bütün göz yumuyorduk? 461/26
“İslam’a göz açtırmayacak dersen o kabus”, 472/8
Ömürlerdir gözüm yollarda, hâlâ beklerim hâlâ, 492/16
Açılan pencereler, göz kulak olmuş, dinler. 507/13
313
19-21 KASIM 2008
Göz
Kafa
Kan
Kalmadan başladı şirretliğe.. Kızmaz mı kafam? 128/14
Hem de oldukça görürdüm, kafa gezdirmezdim! 186/5
Hulasa, her kafadan başka başka çıkmış ses. 280/15
Artık elverdi, İmam, kellemi kızdırma da yaz! 373/29
Aç, susuz işletilen kanları donmuş canlar 164/19
Aksa kan sel gibi, bir dindirecek vasıta yok. 176/31
Oh! Bir saksa adam otları, kan fışkıracak! 179/32
Süngülenmiş, kanı donmuş,nice binlerce beden 198/17
Sıcakta kan tere batmak? Namazsa maksat eğer: 241/1
19-21 KASIM 2008
314
Damarlarında yüzen kan da, can da Osmanlı! 243/31
Ecdadımızın kanları seller gibi akmış… 301/13
Kan dökerek almalısın merd isen 304/14
Kan tükürmeye baksın… O, muttasıl semirir! 341/5
Yurdumun kan kusuyor mosmor uzanmış denizi! 379/22
Kemik
Bu kemik külçesinin dinlenecek bir ciheti 12/13
Kol
Kol açmış her menarı sanki bir ümmid-i cür’etkar 5/8
… Der, kolunu
Sıvayıp akşama varmaz, sekiz arşın salonu 131/9
Kahramanlar ki, asırlar bükemez bir kolunu! 159/ 10
Ki hemen kol kol olup sardı bütün bir yurdu 198/6
Olursa bir kişinin koltuğunda on karpuz, 278/6
Benim ki yaşlıyım artık, düşük kolum kanadım; 329/1
Ne çarpınır kolu artık, ne çırpınır kanadı 349/22
Kulak
Kadın lakırdısı girmez kulağıma zati benim 42/29
Şöyle dursun bu temenniye kulak vermeleri 165/29
Kulak verin de neler söylüyor, bakın idrâk: 254/5
Haber mi vermedim, amma kulak veren kimdi? 279/22
Kulak ver: çarpıyor bir matemin kalbinde bin âlem! 455/19
Nefes / Mecal
Olanca azmini cebreyleyip, nefes nefese 98/28
Bunaldı… Çünkü tıkanmıştı büsbütün nefesi. 347/14
O şah eser ki, tutulmuştu herkesin nefesi! 513/18
Sine
Zalâmı sineye çekmiş yatan sokaklardan 7/11
Söz
Uzun lakırdıya hacet ne? İşte mosturası. 121/6
Bu sözlerden almalıdır, hiç değilse ibret alan. 281/2
Ses soluk çıkmaz olur, herkesi ürperme alır; 386/8
Sen git de söz geçir deliye! 388/7
Kuru laftan ne çıkar? Tıngır elek tıngır saç… 417/4
Dut yemiş bülbüle dönmüş, giderek kahrından. 439/31
Sözü sağlam, özü sağlam, adam ol, ırkına çek!... 510/24
Ölüm
Ölüm döşekleri üstünde görse yavrucuğu. 56/20
Elbet biri candan, biri canandan olurdu! 67/6
Kimsesizlik bu sefer tak dedi artık canıma! 71/21
Ne mel’unsun ki rahmetler okuttun rûh-ı iblise! 86/7
Niçin yorulmalı zaten “ölümlü dünya”da? 119/24
Zorun: gebermemek ancak “ölümlü dünya” da! 266/13
Dikilse karşına, hiç şüphe yok, ödün patlar! 266/15
Artık ölüm uykularından uyan! 303/5
Hani bir ömre bedeldir şu geçen her gününüz; 443/22
Ter
Göz yaşından ne çıkarmış? Neye ter dökmediniz? 181/9
Bütün alın teridir durmayıp yağan envar! 255/20
Yâdında değil doğduğu, ter döktüğü toprak, 302/15
Daha ilk elde boşansın mı alınlardan ter. 382/11
Nedir üç-dört alın? Bir yurdun alnından boşansın ter. 454/19
Ne tehâlükle döker, döktüğü biçare teri! 501/5
Uyku
Gelir düşer eve yorgun dalar pek asude
Derin bir uykuya 9/4
Derin bir uykuya dalmıştı, her taraf sessiz 47/10
Hayale daldım;… 48/1
Kış uykusunda mı geçmişti ömrü ecdadın? 119/9
Mışıl mışıl uyuyor… Değmeyin aman uyusun. 148/21
-Aman da pek yaramaz, uyku sıçramış başına. 148/25
Ne de toplar bu derin uykuya bir kâr etti! 179/10
Bir uykuya daldık ki: cehennemde uyandık! 214/10
Bıraksalar edecek tatlı uykusunda devam, 286/22
Ki uyku sersemi, tak der zavallının canına; 388/10
Yanak
O pembe pembe yanaklar kireç kesildi bugün! 56/22
Yürek / kalp
Ki kalb-i rahmeti sızlattı şüphesiz o enin 9/16
O anda koptu yüreklerden öyle bir feryad 10/1
Bütün yüreklere serpildi kubbeden bir rûh: 10/6
İmansız olan paslı yürek sinede yüktür! 21/10
Benim de yandı içim anlayınca derdinizi 25 /20
Ne taş yüreklisiniz. Ah gitti evladım!... 58/21
O taş yürekte bu sûzişli nağmeler ne garip! 104/6
Ümmetin haline baktım ki yürekler yarası 162/23
Yâdı temkînimi sarsar da kan ağlar yüreğim. 167/20
Ki istikbal için çarpan yürekler ansızın durdu! 193/15
Yürekler parçalar bir nevha dinler reh-güzârından. 197/3
Neden kalbin kararmış? Bin ocaktan bir ziya yok mu? 197/17
Milyonla hayatın yüreğinden gidiyor kan! 214/20
Mezarların bu yürekler dayanmaz âhengi: 284/11
Eğer yürekleriniz aynı hisle çarparsa; 284/23
Yürekler en mülevves, en sefil âmâl için çarpar; 308/11
Bu secde-gâha kapanmış yanan yürekler için; 358/1
Deşme oğlum, yaradır, hem de yürekler yarası… 383/4
Ama hiç deşme sakın, çünkü yürekler yarası. 432/24
Muttasıl kıvranıyor, kalbi yıkık, beyni harap. 433/10
Yanık yüreklere sundun mu yâd-ı rahmetini? 483/34
Çölün yanık yüreğinden kopup gelen bu nefes, 512/28
Yüz
Rengi uçmuş yüzünün, gözleri çökmüş içeri
Elmacıklar iki baştan çıkıvermiş ileri 11/24
Fakat çocuk bana haykırdı ekşitip yüzünü 25/9
Dostunun yüz karası, düşmanının maskarası! 71/13
Yüzü gülmüştü teyzenin baktık, 100/1
Seher semâların altında, açmıyor yüzünü. 100/9
Bu çehresindeki levsiyle yurda yüz karası 118/16
Merhamet görmeli, yüz görmeli insanlardan; 130/17
Feride’nin yüzü gülmüştü, baktım, iyiden iyi. 150/4
Ki tasavvur bile vicdanlar için yüz karası 180/8
Bereden reng-i hüviyetleri uçmuş yüzler 198/13
En korkulu câni gibi ye’sin yüzü gülmez. 209/24
Öyleyse “cehalet” denilen yüz karasından 217/2
Bir kızarmaz çehre bulmuşsun ya, ey cani bürün; 225/15
Bir kızarmaz yüz, yaşarmaz göz bütün sermayesi 226/18
Zavallının yüzü yok cehle, anlaşılmadı mı? 281/23
Hani bilirsiniz insanda bir damar varmış,
19-21 KASIM 2008
315
19-21 KASIM 2008
316
Ki yüzsüz olmak için mutlak o çatlarmış, 287/27
Barıştık, yüzün gülsün artık, imam! 365/20
Olmaz olaydın: O ne yüzler karası 368/25
Çok şükür halime… Nem var? Yüzüm ak, alnım açık. 373/14
İğnelersin şu benim neslimi yüz buldukça, 401/15
Yüzgöz olmuş bu çocuklar ölümün şahsiyle! 424/22
Yüzgöz olduk, edecek mesele isyanda karar. 430/3
Sormayın iç yüzümün rengini: yüzler karası! 495/19
Bu sınıflandırmaya dahil edemediğimiz bazı deyimleri de aşağıdaki şekilde verebiliriz.
Arşa kadar yükselmek 10 /4, Sökün etmek 32/5, Eceli gelmek 33/4, Ocağı sönmek 38/10, Adam olmak
42/7, Susuz çöllerde kalmak 73/11, Kabına sığmamak 90/12, Yarasını deşmek 175/32, Dolu dizgin gitmek
177/28, Kazan kaldırmak 179/25, Yol geçen hanı olmak 242/15, Sinirlerini gıcıklamak 244/8, Yükü hafiflemek
268/12, Keyfine bakmak 268/14, Hesaba katmak 282/20, İt damarı tutmak 282/18, Siniri oynamak 368/36,
İyi gün dostu olmak 369/1, Mis gibi kokmak 369/14, Üstüne gül koklamak 372/28, Har vurup harman savurmak 384/19, Bir kemik bir deri kalmak 384/12, Ocağına düşmek 388/2, Çam devirmek 404/3, Apışıp kalmak
428/23, Bir baltaya sap olmak, 497/2, Küplere binmek 499/16, Lök gibi oturmak, Postu sermek 503/25, Çanak
tutmak 506/32, Kaleyi içinden almak 178/18, Kımıldadıkça büsbütün batağa gömülmek 275/23
Atasözleri ise geçtiği yerlere göre aşağıdaki şekilde tespit edilmiştir. Bu sözlerin bir kısmı şiir dilinin
uyumu içinde, şiir ahengi katılarak yazılmış sözler olarak karşımıza çıkmaktadır.
Ser menzil-i merama varır durmayıp giden 28/13
Meramın elinden bir şey kurtulmaz (1580)10
Dağ dayanmaz erlerin dağlar söken ısrarına 29/9
Hazıra dağlar dayanmaz (1105); Zora dağlar dayanmaz (2102)
Mal olmaz insana, âdet değil, emanet mal. 150/ 11
Ata malı mal olmaz, kendin kazanmak gerek (317)
Su bulanmazsa durulmaz 177/24
Su bulanmayınca durulmaz (1826)
Cemaatin arasından “kalırsa el beğenir;
Ölürse yer beğenir” dört adam çıkarsa getir! 249/12
Ölürse yer beğensin, kalırsa el beğensin. (1679)
Ekilmeden biçilen tarla nerde var? Göster! 269/ 14
Ekmeden biçilmez (845)
Yanında yaş da yanar, çaresiz, yanan kurunun… 285/15
Kurunun yanında yaş da yanar. (1524)
Ne ekmiştin ki mahsul istiyorsun bir de ferdadan? 315/7
Ne ekersen onu biçersin (1616)
….. Hocayız biz, döveriz…
Gül biter aşk ile vurduk mu…. 365/24
Hocanın vurduğu yerde gül biter (1174)
“Fetvayı veren mahkeme, yanlış, gerçek,
İki davacı ne söylerse dinleyecek.
O zaman kestiği parmak acımaz, amenna! 396/7
Şeriatın kestiği parmak acımaz (1851)
10 Ömer Asım Aksoy, Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü 1 Atasözleri Sözlüğü, Ankara 1984, (Parantez içinde verilen numaralar eserdeki atasözü numarasıdır.)
Sade bir bal deyivermekle ağız tatlansa, 399/31
Bal bal demekle ağız tatlanmaz (421)
Çivi, bir an’anedir bizde sökermiş çiviyi: 402/22
Çivi çiviyi söker (651)
403. sayfa ilk bend ise gelen gideni aratır atasözü ima edilerek şiir diliyle yazılmıştır.
Gelen gideni aratır (993)
403. sayfa ikinci bölümde ise Eşek olana kim olsa semer vurur sözü ifade edilmiştir.
Alçacık eşeğe herkes biner (177)
Ama Hâlik biliyor, bilmesin isterse balık 423/28
İyilik yap denize at balık bilmezse Halik bilir. (1281)
Komşunun haline gülmek ne fena şey! Elbet
Yok ki dünyada cezasız kalacak bir hareket. 439/13
Gülme komşuna gelir başına (1043)
Türkçemizin en güzel ifade tarzlarından biri olan dua ve beddualar günlük hayatımızda, konuşma dili
içerisinde sık sık kullandığımız kalıplaşmış sözlerdir. Türk halk kültürünün geçmişten günümüze taşıdığı bu
güzel sözler sözlü ve yazılı edebiyatımızda da geniş ölçüde yer bulmuştur. Akif de bu sözleri en güzel şekilde
şiirine yansıtmıştır. Safahat’ta tespit ettiğimiz dua ve beddua örnekleri şunlardır.
Dualar: Kurban olayım 19/10; Merhamet eyle 22/10; Bu hali görmeden gözüm yumulsaydı 42/20;
Açılmaz olsaydı 43/3, Bereket versin 70/17; 86/22.
Beddualar: Cehennem ol şuradan 25/10; Adı batsın 32/11; Benim gibi evlat doğurmaz olsaydı. 42/19;
Cehennem ol sen hınzır 43/5; Sürüm sürüm sürünün 90/1; İlahi yumru başın bir geleydi sivri taşa! 90/2;
Gözü çıksın domuzun, patlasın isterse bırak! 128/4; Ağzım kurusun… Yok musun ey Adl-i İlahi 214/24;
Gir leş gibi topraklara kendin, gireceksen! 218/14; Kör olsun ağlamayan, ey vatan felaketine 282/33; Bugün
belanızı bulmuş değilseniz mutlak, 294/7; Sana hizmet, babamın ruhuna rahmettir ayol! 371/16
Uzatma, sen buluyorsun, belanı Allah’tan…389/24
Akif, şiirlerinde farklı zümreden insanları konuştururken halk dilini kullanmayı tercih etmiştir. Bu doğrultuda Safahat’ta yer bulan, günlük konuşma dilinin vazgeçilmezi olan argo sözler ve küfürlere de manzumelerinde yer vermiştir. Bu kaba ve kötü kelimeler, onun usta anlatımı sayesinde okuyucuyu rahatsız etmeden
yerine ulaşmıştır. Tespit edebildiğimiz kadarıyla argo kelimeler ve deyimler aşağıdaki gibidir.
317
19-21 KASIM 2008
Ayrıca tespit ettiğimiz, fakat atasözleri sözlüklerinde örneklerine rastlayamadığımız aşağıdaki sözleri de
kalıplaşmış ve kulağa yerleşmiş veciz sözler veya manzum atasözleri olarak değerlendirmemiz mümkündür.
Yetim sevindirenin ömrü çok olur 52/32
Kim kazanmazsa bu dünyada bir ekmek parası:
Dostunun yüz karası, düşmanının maskarası! 71/12
Göz yumulmakla kör olmaz; külün altında ateş,
Ne kadar kalsa bunalmaz; hele bir aç hele bir eş! 172/25
Nerde görsem kaçarım çiftelidir çünkü katır!
Ne eyer kabil olur sırtına vurmak, ne semer! 174/31
Yağlı yer çeşmeye gitmez, su döker el yıkamaz; 397/5
“Neye boynun bu kadar eğri” demişler, deveye,
“A kuzum hangi yerim doğru?” demiş. Söz de budur. 417/7
“Tarih”i “tekerrür” diye tarif ediyorlar;
Hiç ibret alınsaydı, tekerrür mü ederdi? 495/5
“Ölen insan mıdır, ondan kalacak şey: eseri;
Bir eşek göçtü mü, ondan da nihayet: semeri.” 501/5
Yılan bakışlı şebek 90/2; Atın şu kaltağı gitsin 90/16; Zamane piçleri! Gördün ya hepsi besmelesiz 123/
3; Bakın it oğluna bir, Küfürbaz, alçak edepsiz…123 /7; Marizlemiştim ya!... 123/ 9; Vay babasının canına
123/10; Size haltetme düşer 127/27; Meydanda gezen ipsizler 130/27; Apışmak 209/11; Kopuk, kılkuyruk,
şaklabanlık 277; Sersem, maskaralık 278; Üç buçuk zibidi, hödük 281; Zirzop, beş on çomar 282; Züppe, maskara 287; Şaklaban, züppe 288; Halt etmek, ondan beleş, yosma 373; Sersem hödük, fettan kahpe 375; Halt
yemek 406; Dilli düdük, halt etme, köpoğlu, parsa, avanak.. 407.
Sonuç olarak diyebiliriz ki, halk adamı Akif’in Safahat’ı halk kültürü açısından çok daha geniş şekilde
değerlendirildiğinde daha değişik malzemelere de ulaşabileceğimiz bir enginliktedir. Kalıplaşmış ifadelerin
yanında halk edebiyatı mahsullerinden fıkralar, efsaneler, kıssalar, halk hekimliği malzemeleri ve hayatın geçiş noktalarıyla ilgili folklorik malzemelerin de varlığı söz konusudur. Bu başlıklar da ayrı olarak Akif’in şiiri
içerisinde değerlendirilebilir.
19-21 KASIM 2008
318
Giriş
Bir şair veya yazarı ele alırken onun yetiştiği ortamı, arkadaş çevresini de tanımakta fayda vardır. Şair
veya yazarı içinde bulunduğu ortamdan soyutlayıp tek başına değerlendirmek yerine, çevresiyle birlikte düşünmek gerekir.
Millî şairimiz Mehmet Âkif Ersoy, toplumdan uzak, tek başına yaşayan bir şair değildir. O bir cemiyet
adamıdır; etrafında devrin önemli şair ve yazarları vardır. Onu daha iyi tanıyabilmek için yakın çevresini de
araştırmaya ihtiyaç vardır.
Âkif’in çevresinde yer alan önemli fikir adamlarından birisi, Ömer Ferit Kam’dır. Âkif onun için “enîs-i
rûhum” demiştir. Ferit Kam, Âkif’in teşvik ve ısrarıyla yazı hayatına başlamış; böylece geniş bir çevre tarafından tanınmıştır.
Tek taş duvar olmaz sözünden hareketle, bu iki yakın arkadaştan birini ele alıp incelerken diğerine de
müracaat etmek gerekir, diye düşünmekteyiz. Bu amaçla burada, Âkif’in en samimi dostlarından Ömer Ferit
Kam üzerinde durup ikisinin ortak hatıralarına işaret etmek istiyoruz.
Ömer Ferit Kam’ın Hayatı
Ömer Ferit Kam, 1 Şaban 1280/ 11 Ocak 1864’te İstanbul, Beylerbeyi’nde doğmuştur (Levend 1946,
Bolay 1988, Özalp 2000).
Babası, Sultan II. Abdülhamit’in tavla oynayacak kadar samimi dostu olan ve daha sonra saray doktorluğuna atanan Gazi Ahmet Muhtar Paşa’dır. Dedesi Çankırılı Deli Kurtoğulları’ndan Sadık Efendi; annesi,
Çankırılı Molla Kuzu ailesinden Emin Efendi’nin kızı Fatma Fıtnat Hanım’dır.
Gazi Ahmet Muhtar Paşa, ilim ve sanat adamlarını sevip konağında ağırlardı. Konaktaki toplantılara Giriftzen Âsım Bey, Hacı Faik Bey, Kemençeci Vasilâki, Neyzen Salim Bey ve Tamburi Ali Efendi gibi
sanatkârlar katılmaktaydı. Ferit Kam, bu toplantıları ilgiyle takip edip Tamburi Ali Efendi’den tambur dersi
almıştır. Bu toplantılardan etkilenen oğlu Ruşen Ferit Kam, ülkemizin değerli bir kemençe üstadı olmuştur
(Özalp 1995: 23).
Ferit Kam ilköğrenimine Beylerbeyi Rüştiyesi’nde başlar. Babası tarafından Mekteb-i Tıbbiyye’ye verilirse de iki yıl sonra buradan ayrılıp 1882’de Mekteb-i Hukuk’a girer; ancak bu defa da babasının vefatı
sebebiyle okulu bırakır.
Ferit Kam, Polonyalı Hayrettin’den Fransızca, Keşmirli İskender Efendi’den Farsça, Fehmi Efendi’den
Arapça ve babasının yakın dostlarından biri olan Nüzhet Efendi’den çeşitli özel dersler alarak kendini yetiştirir
ve Mustafa Âsım Efendi’nin Fatih Cami’inde verdiği huzur derslerine katılıp 1905’te icazet alır.
Fransızcasını geliştiren Ferit Kam, Bâb-ı Âlî Tercüme Odası’nda stajyer olarak çalışma hayatına başlar
(16 Haziran 1887). Burada çalışırken Fransızca’dan tercümeler yapar, yazdığı manzume ve yazılarının bazı* Yrd. Doç. Dr., Gazi Ü. Gazi Eğitim Fakültesi
319
19-21 KASIM 2008
Halil ÇELTİK*
MEHMET ÂKİF ERSOY’UN YAKIN DOSTLARINDAN
ÖMER FERİT KAM
19-21 KASIM 2008
320
larını, Mehmet Âkif Ersoy’un teşvik ve tavsiyesiyle yayımlar. Meselâ, La Martin’in Meditation Poetique’teki
Cenab-ı Hak isimli şiirini Âkif’in isteğiyle tercüme eder (Eşref Edip 1944; Özalp 2000: 134). Böylece Âkif’in
sayesinde tanınmaya başlayıp Sadrazam Sait Paşa’nın dikkatini çeker (Aynî 1944; Özalp 2000: 37).
Ferit Kam, 1913’te, Abbas Halim Paşa tarafından Avrupa’daki ilmî ve medenî gelişmeleri yakından takip etmek üzere Avrupa’ya gönderilir. Fransa, Almanya, İsviçre ve Avusturya’ya dair gözlemlerini mektuplar
hâlinde yayımlar (Yılmaz 2000). Burada Jan Rypka ile tanışır. Jan Rypka, daha sonra Sabit hakkındaki kitabını
(1924) hazırlarken Ferit Kam’dan faydalanmıştır.
Ferit Kam, tercüme kalemindeki görevi yanında Beylerbeyi Rüştiye Mektebi Fransızca muallimliğine
atanır (1 Ekim 1887). 16 Şubat 1914’te kendi isteğiyle tercüme kaleminden emekli olur.
“Enîs-i rûhum” dediği Mehmet Âkif’in ısrarları üzerine, Dârülfünun Edebiyat Medresesi Edebiyat-ı Türkiyye müderrisliğine atanır (5 Ocak 1914). Dersin adı daha sonra (27 Ekim 1915) Âsâr-ı Edebiye Tetkikatı
olur.
Ferit Kam, Medrese-i Süleymaniye Felsefe-i Umumiye Tarihi müderrisliğine (1 Eylül 1917) ve Dârü’lhikmeti’l-islâmiyye âzâlığına (2 Nisan 1919) da seçilir.
Ferit Kam, 20 Mayıs 1924’te Dârülfünun İran Edebiyatı Tarihi müderrisliğine atandı. Üniversite reformuyla 31 Temmuz 1933’te Dârülfünun’un üniversiteye dönüştürülmesi sonucu, yaş haddi bahanesiyle kadro
dışı bırakıldı. Bu olaya çok kızan Ferit Kam, tepkisini şu dörtlükle ifade eder:
Eğer maksûd ise tekmîl-i zillet
Hemân tahsîl-i ilme eyle gayret
Kovulduk âkıbet Dârülfünûn’dan
Budur bizde mükâfât-ı fazîlet
(Olgun 1995: 153-164)
Ferit Kam yaklaşık on yıl sonra, zamanın Maârif Vekili Hasan Âlî Yücel sayesinde, Millî Eğitim
Bakanlığı’nca 23 Mart 1943’ten itibaren, Ankara Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi’nde edebiyat dersleri vermek
üzere görevlendirilir.
21 Mayıs 1944 günü Ankara’da vefat eder. Kemâl Edip Kürkçüoğlu, Tahir Olgun, Nurettin Artam, Avni
Aktuç tarafından vefatına tarihler düşürülür. Tahir Olgun’un düşürdüğü vefat tarihi şudur (Özalp 2000: 2131):
“Heft çarha çıkdı bang-ı mâtem-i gaybûbeti
Âlem-i ferdiyyete gitdi yegâne üstâd”
Mehmet Âkif’le Dostlukları
Ferit Kam’ın çevresinde Mehmet Âkif ile birlikte geniş bir dost çevresi vardı. Bunlardan bazıları olarak
İsmail Saib (Sencer), Mehmet Ali Aynî, Halit Ziya Uşaklıgil, Süleyman Nazif, İbnülemin Mahmut Kemâl
İnal’i sayabiliriz (Özalp 2000: 35).
Ferit Kam, bunlara aşağıda isimleri geçen başka kişilerin de eklenebileceği geniş arkadaş çevresi içinde,
vesveseli, evhamlı bir yaratılışı olması sebebiyle kolay kolay herkese açılmazdı. Derdini paylaşıp içini döktüğü
kişiler sadece, “enîs-i rûhum” dediği Mehmet Âkif ile Tahir Olgun, Mahir İz ve Eşref Edip’ti (Özalp 2000:
49).
Fatih’te oturan Mehmet Âkif, Ferit Kam’a yakın olabilmek için Beylerbeyi’ne taşınır ve ona beş yıl komşuluk yapar (İz 1990: 147; Özalp 1995: 26, 57).
Ferit Kam, Mehmet Âkif’le birlikte Dârulfünûn’daki Tedkîkât-ı Lisâniye Encümeni’nde çalışır. Burada
ayrıca Ahmet Rasim, Babanzâde Naim, Cenap Şahabettin, Necip Âsım ve Tahir Olgun gibi değerli kişiler de
görev yapmıştır.
Tedkikat ve Telifat-ı İslâmiye Encümen’inde görev yapmak üzere Ankara’ya davet edilen Ferit Kam,
Mehmet Ali Aynî ile birlikte 1 Kasım 1922’de Ankara’ya gelir. Yaklaşık iki yıl kalacağı bu görevi kabul etmesinin sebebi, Mehmet Âkif’in o tarihlerde Ankara’da bulunmasıdır. Ankara’ya geldiğinde, bugünkü Hacettepe Ü.
Kampusunda yer alan Taceddin Dergâhı müştemilâtından kendisine ayrılan bir evde kalır ve böylece komşusu
Mehmet Âkif’le olan dostluğunu Ankara’da devam ettirir (Özalp 2000: 17).
Âkif, Mahir İz’e “Ankara’ya bir adam geliyor, fevkalâde bir zekâ sahibidir. Sarıgüzel yangınından sonra
ona komşu olmak için evimi Beylerbeyi’ne naklettim” (İz 1990: 147) diyerek onu Ferit Kam’la tanıştırır (Karşılaştırma için bkz: Özalp 2000: 41).
Âkif, Mısır’da bulunduğu sıralarda çok özlediği Ferit Kam’dan uzun bir süre mektup alamaz. Bu sırada
annesini de kaybettiği için son derece üzgündür. Ferit Kam, bu günlerde Âkif’e bir taziye mektubu gönderir.
Ömer Ferit Kam’ın Eserleri
Çok kuvvetli bir hafızası olmasına rağmen, hafızasına güvenmez, her meseleyi ilgili kaynaklardan bulup
bilgisini kontrol eder. Bu titizliği ve şüpheciliği sebebiyle vehimli biri olarak tanınmış ve yakın dostları “Deli
321
19-21 KASIM 2008
Annesinin ölümüyle üzülmekte olan Âkif, mektubu alınca çok sevinir ve şöyle bir karşılık verir:
“Feridciğim, senden ses seda çıkması için mutlaka bizim evden bir cenaze çıkmasını mı bekleyeceğiz?”
(Karikatür Dergisi’nin, 1.6.1944 tarihli sayısından naklen, Özalp 2000: 20’de cümle “Üstattan haber almak
için…” şeklindedir. Muhterem Uğur Derman Bey, cümlenin yukarıdaki gibi olduğunu söylemiştir).
Mehmet Âkif, Dârülfünûn’daki Edebiyat-ı Türkiye muallimliğinden istifa edip başyazar olarak
Sebîlürreşad’a gidince, Ferit Kam’ın kendi yerine atanması için gayret edip ısrarda bulunur. Ferit Kam, Mehmet Âkif’in ısrarları sonucunda bu görevi kabul eder (5 Ocak 1914).
Ferit Kam, yazı yazmada son derece titiz davranır ve çalışmalarını yayımlamakta pek istekli görünmezmiş. Onu yazı yazmaya ve bunları yayımlamaya güçlükle ikna edebilen kişi Mehmet Âkif’tir. Âkif’in ısrar ve
teşvikleri sayesinde Dinî-Felsefî Sohbetler adlı kitabını Sırat-ı Müstakim ve Sebilürreşad’da tefrikaya başlamıştır. Böylece daha geniş bir çevre tarafından tanınmıştır (Özalp 2000: 51).
Ferit Kam, Vahdet-i Vücud adlı kitabını da yine Âkif’in ısrarıyla söz konusu dergilerde yayımlamıştır. Bu
dergilerde başka yazıları da çıkmıştır. Görüldüğü gibi, Ferit Kam’ın eserler yazıp okuyucuyla tanışması, büyük
oranda Mehmet Âkif’in gayretleriyle gerçekleşmiştir. Tahir Olgun, Âgâh Sırrı Levend’e yazdığı ve orijinali
Nazmi Özalp’ta bulunan bir mektupta bu konuyla ilgili olarak şunları aktarır:
“Ferit Bey, Meşrutiyet’in ilânına kadar oturduğu Beylerbeyi ahalisiyle Hariciye Nezareti’nin Kalemi’ndeki
kâtiplerce tanınmış idi. Fakat bu tanınma, bilmekten ziyade bilmemek demekti. Çünkü, komşuları onu görmek
ve görüşmekle beraber fazl u kemâlini anlamıyorlar, hatta pek fazla bulunan mahviyetiyle vehminden dolayı
‘Deli Ferit’ diyorlardı. Ferit’i en evvel lâyıkıyla tanıyan ve yazı yazmaya âdetâ cebr ile memleket münevverlerine tanıtan merhum Mehmet Âkif olmuştu Beni de üstâd ile tanıştıran yine Âkif idi” (Özalp 2000: 61).
Ferit Kam, Safahat’ın üçüncü kitabı “Hakkın Sesleri”ne “Enîs-i rûhum Âkif’e” şeklinde başlayan bir
takriz yazmıştır. Mehmet Âkif de kitabın başına “Bize Dinî-Felsefî Musâhabeler gibi muazzam bir eser yazan yâr-ı cânım, üstâd-ı hakîmim Hazret-i Ferîd’in kıymettar bir hâtıra-i iltifâtıdır” notunu koymuştur. Âkif,
“Gece” şiirini de “Üstâd-ı hakîmim Ferit Beyefendi’ye” şeklinde ona ithaf etmiştir (Ersoy 1996: 244-246,
491).
Ferit Kam, Âkif’in kendisine “üstâd-ı hakîm” demesiyle ilgili olarak şu beyti söylemiştir:
Bize üstâd-ı hakîm unvânı
Âkif’in bol keseden ihsânı
(Özalp 2000: 57)
Onun şiir yazması için ısrar eden de yine Mehmet Âkif’tir (Özalp 2000: 90).
Ferit Kam, hoş sohbet bir adam olduğundan dost meclislerinin aranan üyesidir. Ancak sohbetlerde hemen
konuşmaya başlamaz, Mehmet Âkif onu konuşturmak için çareler arar; ortaya bir mesele atar, onu neşelendirip konuşturmayı başarır. Daha çok felsefe ve edebiyatın konuşulduğu bu meclislerde, Ferit Kam konuşmaya
başlayınca da herkes onu saygıyla dinler; o da çeşitli felsefî görüşler; nükte, fıkra, vecize ve şiirlerle sözlerini
süsleyerek dinleyenleri hayran bırakır. Hatta bu sohbetler sırasında ona, “Ferit Bey, sen kitap okuma. Kitap
okumak senin feyzine engel olur. Sen yalnız düşün, düşün ki söyle” diyerek hiç susmadan konuşmasını isterler
(Özalp 2000: 52).
Bir gün Fatin Gökmen, Âkif’e en neşeli geçirdiği günleri sorunca, “Pek nâdir olan neşeli bir zamanım
Ferit’le geçen musâhabât demleri” cevabını almıştır (Eşref Edip: 1938: 390-95; Özalp 2000: 53). Bu cümle,
Ferit Kam’ın Âkif için ne derece önemli bir kişi olduğunun en önemli göstergesidir.
Ferit Kam, Âkif’in vefatı üzerine 2 Ocak 1937’de Sıdkı Akbaba’ya yazdığı bir mektupta onunla ilgili
şunları söyler:
“Âkif, Âkif!.. Nihayet o da gitti. Ayaklar altında öldü, eller üstünde mezara götürüldü… Benimle konuştuğu zaman kendisi sumak, beni söyletmek isterdi. O zaman nisbeten daha genç olduğumdan, ben de söylemekten
usanmazdım… Görülecek bir işim olsa, bütün varlığıyla matlabımın husûlü için paçaları sıvar, benden çok
yorulurdu. Bir derdim olsa devasını bulmak için dünyanın öbür ucuna gitmek isterdi. Hulâsâ Âkif çok kâmil bir
insan, çok dürüst, çok hakiki bir dosttu…
Aruz gemisine bindi. Bihâr-ı evzân içinde çırpına çırpına adem girdâbının ka’rında karar verdi. Acabâ
peşinde koştuğu ideal ne idi? Onu eserleri söyler, bize söylemek düşmez. Şu kadar söyleyebilirim ki onun sâha-i
endîşesi koca bir milletin varlığıyla dolmuş, o sâhada kendisine ayak iliştirecek yer kalmamıştı.” (Özalp 2000:
53-55.)
Ferit” lakabını takmışlardır (Onan 1944). Onun aşırı derecedeki vehminden dolayı çok az sayıda eser yazdığı
söylenirse de Kemâl Edip Kürkçüoğlu bu görüşe katılmayarak, “Eseri yoktu denilemezdi; bizzat o, zengin bir
millî kütüphane idi... Bence o, Süleymaniye, Selimiye camileri ölçüsünde büyük bir âbide idi” der (1944).
Ferit Kam kendisini edebiyat, felsefe ve ilâhiyât alanlarında yetiştirmiştir. Ayrıca manzumeleri de vardır.
Eserlerinin bir kısmını sağlığında eski harflerle, bazıları da bugün yeni harflerle yayımlanmıştır. Arap harfleriyle ve kendi el yazısıyla henüz yayımlanmamış müsvedde veya yayıma hazır eserleri de bulunmaktadır.
Kitapları
Ferit Kam’ın kitap hâlindeki eserleri iki temel grupta değerlendirilebilir. Bunlardan edebiyat alanındaki
eserler birinci gurubu; felsefe ve ilâhiyat alanındaki eserler de ikinci grubu oluşturur.
Edebiyat Alanındaki Kitapları
1. Âsâr-ı Edebiye Tetkikatı Dersleri
19-21 KASIM 2008
322
Ferit Kam’ın Dârulfünûn’da okuttuğu Âsâr-ı Edebiye Tetkikatı (Şerh-i Mütûn) dersi için hazırladığı 19151916 yıllarına ait ders notlarıdır. Eserde, edebiyatın mahiyeti ve önemi hakkında genel bilgiler verildikten sonra, divan şairlerinin kelime dünyası tasnif edilip bunların şiirdeki kullanımları örneklerle açıklanmıştır. Eserin
son bölümünde yıldızlarla ilgili efsaneler Doğu ve Batı edebiyatlarıyla karşılaştırılmalı biçimde, örneklere
dayalı olarak işlenmiştir. Eserin eski harfle taşbasması yapılmış, tarafımızdan da yeni harfle sadeleştirilmiş
metni yayımlanmıştır (Çeltik 1998, 2003, 2008).
Alandaki eserlerin ilk örneklerindendir, sonraki çalışmalara kaynak ve model olmuştur. Ferit Kam’ın öğrencisi Agâh Sırrı Levend, Divan Edebiyatı Kelimeler ve Remizler Mazmunlar ve Mefhumlar (4. baskı, Enderun Kitabevi, İstanbul 1984) adlı kitabını, bu eserden hareketle yazmış; “ilm-i tencim” (s. 197-217), “bâde” (s.
323-335), “câm” (s. 336-342), “silâhlar” (s. 355-366), “at ve at takımı” (s. 367-376) gibi bölümleri neredeyse
aynen almıştır.
Ahmet Tâlat Onay’ın, Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı (Haz. Cemâl Kurnaz, MEB Yayınları,
İstanbul 1996) isimli eseri, F. Kam’ınki gibi, eski şiirin mazmunlarını örneklerle açıklar. Yazar, eserini hazırlarken Ferit Kam’la mektuplaşıp zaman zaman görüşünü sormuştur (Meselâ bkz. Onay 1996: 83, 110, 127, 154,
205, 255, 391, 393, 407, 412, 459, 477, 482, 497, 499).
Bugün kullanılan “sistematik divan tahlili” metodu, Ferit Kam’ın tasnifinin geliştirilmiş biçimidir. Bu tasnif yöntemi, öğrencilerinden Ali Nihat Tarlan (Fındıkoğlu 1944, Sağdıç 1941), Şeyhî Divanı üzerinde bazı değişikliklerle denemiştir (Akkuş 1992: 67-68); daha sonra Mehmet Çavuşoğlu tarafından Necati Bey Divanı’nın
Tahlili (1971) ile genişletilip geliştirilmiştir. Bu yöntem, Harun Tolasa (1973), Cemâl Kurnaz (1987), Nejat
Sefercioğlu (1990), Mustafa Tatcı (1990) gibi araştırmacılarla devam ettirilmiştir.
2. İran Edebiyatı Tarihi
Ferit Kam,’ın 1924’te Dârülfünun’a İran Edebiyatı Tarihi müderrisliğine atanınca hazırladığı ders notlarıdır. İki bölümdür. Birinci bölümünde İran’ın Pişdâdiyan sülâlesinden II. Dârâ’ya kadar olan mitolojik tarihe
yer verir. İkinci bölümde İran edebiyatı, tarihî olaylara göre bölümlere ayrılarak işlenir. İkinci bölümün Şeyh
Sâdî’ye kadar olan kısmı, eski harflerle basılmıştır (İstanbul 1927, 256+40 s.).
3. Afgan Şairleri
Basılmayan eserde, önce Afgan şairlerinin hayatları anlatılmış, daha sonra da eserlerinden örnekler verilmiştir.
4. Divan Şiiri Sözlüğü
Divan şiirinde kullanılan mazmunların alfabetik olarak küçük bir not defterine kaydedilip bazılarının
örneklendirilmiştir.
5. Şeyh Gâlib Divan ve Hüsn ü Aşk’ından Müntehab Parçalar
Ferit Kam’ın şerh-i mütûn dersinde Şeyh Gâlib’den okutacağı bazı şiirleri seçerek oluşturduğu antolojidir
(Edebiyat Medresesi Yayını, Dârülfünûn Matbaası, 1336/1920, 48 s.).
6. Türrehât
Ferit Kam’ın gençlik yıllarında yazdığı gazel, mesnevî ve ikişer beyitli kıtalardan oluşan şiirleridir (Karabet ve Kaspar Matbaası, İstanbul 1303/1885, 44 s).
7. Tercüme-i Manzume-i Sulh
Mirza Daniş Han’ın Lahey Barış konferansı için yazdığı Farsça manzumenin (Echos de la Conférence de
la Haye, Constantinople, 1903.) tercümesidir. Kitapçık hâlinde basılmıştır (Zilliç Mtb., Dersaadet, tarihsiz, 34
s.).
8. Şiir Defteri
Ferit Kam’ın bazı şiirlerini toplayıp yazdığı bir defterdir. Defterdeki bazı şiirler yayımlanmıştır.
9. Not Defteri
Defterde Ferit Kam’ın şiirleriyle bazı İran şairlerinin şiirleri, Farsça bazı kelimelerin açıklaması ve divan
şiirinin bazı mazmunlarıyla ilgili bilgiler vardır. Oğlu Ruşen Ferit Kam da bu deftere, bir mecmuada gördüğü
bestekârların isimleriyle bazı güfteleri eklemiştir. Defterde, Âsâr-ı Edebiye Tetkikatı isimli eserini tamamlayıcı
bilgiler de vardır.
10. Avrupa Mektupları
Ferit Kam’ın Sırât-ı Müstakîm gazetesinde yayımlanmış dinî ve felsefî konulardaki görüşlerini içeren sekiz sohbetten oluşmaktadır. Eski harflerle ve sadeleştirilmiş olarak da yeni harflerle iki defa basılmıştır (Sırât-ı
Müstakîm Mtb., İstanbul 1329/1911; Süleyman Hayri Bolay, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, tarihsiz, 187 s).
2. Felsefe Tarihi Notları
Ferit Kam, Medrese-i Süleymaniye’de Felsefe-i Umumiye Tarihi dersi verdiği 1917-1922 yıllarına ait
ders notlarıdır. Doğu ve Batı felsefelerini karşılaştırmalı olarak inceler. Basılmamıştır.
3. Mebâdi-i Felsefeden İlm-i Ahlâk
Emile Boirac’ın Felsefenin İlkeleri adlı kitabındaki ilm-i ahlâk bölümünün ilâveli tercümesidir (Ferit,
İlm-i Ahlâk, Vilâyet Matbaası, Ankara 1339-1341/1922, 137 s.; Hasan Uğur, İlm-i Mâba’det Felsefeden İlm-i
Ahlâk, Ankara Ü. İlâhiyat Fak., Mezuniyet Tezi, Ankara 1979).
4. İlm-i Mâba’de’t-Tabia
Emile Boirac’ın Mebâdi-i Felse adlı eserinin tercümesidir. Bilginin sınırları ve kıymeti, ruh, Allah, ilm-i
ahlâk ve şer gibi konular yer verir (Sebîlürreşad Kütüphanesi Yayınları, Mahmut Bey Matbaası, İstanbul 13411343).
5. Hall-i Mesele-i Tabiat
Ferit Kam, eserin girişinde, “tabiatın halli ve faslı imkânını” araştırıp bazı bilgilere ulaştığını söyler. Konuyla ilgili felsefî görüşlerini açıklar (Süleymaniye Kütüphanesi, İzmirli İsmail Hakkı Böl. No. 1036).
6. Vahdet-i Vücud ve Panteizm
Ferit Kam bu eserinde panteizm ve vahdet-i vücud hakkında Doğulu ve Batılı filozof ve mutasavvıfların
görüşlerini karşılaştırır, panteizmle vahdet-i vücudun farkını belirtir. Sırâtımüstakîm ve Sebîlürreşad’da tefrika
edilmiş (Matbaa-ı Âmire, İstanbul 1331/1912), yeni harflerle de yayımlanmıştır. (Ferit Kam-Mehmet Ali Aynî,
“Vahdet-i Vücud ve Panteizm”, İbn Arabîde Varlık Düşüncesi, İnsan Yayınları, İstanbul 1992, s. 1-157). Ayrıca sadeleştirilmiş basımı da vardır (Ethem Cebecioğlu, Vahdet-i Vücud, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları,
Ankara 1994, 150 s.).
7. Felsefe Lûgati
Bu felsefe sözlüğü henüz basılmamıştır.
323
19-21 KASIM 2008
Felsefe ve İlâhiyât Alanındaki Kitapları
1. Dinî Felsefî Sohbetler
Ferit Kam’ın Avrupa gözlemlerini anlatan ve gazetelerde tefrika edilen mektuplarıdır. Topluca kitaplaştırılmış baskısı da yapılmıştır (Ferit Kam, Avrupa Mektupları, Haz: Nergiz Yılmaz, Dergâh Yayınları, İstanbul
2000).
8. Eski İran’da Felsefe
Eski İranlıların felsefesi hakkında yazılmış küçük bir risaledir (Başvekâlet Müdevvenât Matbaası, Sayı
37, Tarihsiz, 7 s.).
9. Not Defteri
“Şundan Bundan” başlığı altında bazı mazmunlar hakkında bilgiler vermiş ve kendine ait bazı beyitleri
kaydetmiştir. Bazı felsefî notların da yer aldığı defter, İlm-i Ahlâk ile Vahdet-i Vücut isimli eserinin müsveddesi gibidir.
Makaleleri
19-21 KASIM 2008
324
Ferit Kam çok sayıda makale yazmıştır. Makaleleri de kitapları gibi edebiyat, din ve felsefeyle ilgilidir.
Fransızca’dan çeviriler de yapmıştır. Yukarıda belirtildiği gibi, bazıları sonradan kitaplaştırılmıştır.
Ferit Kam’ın edebiyatla ilgili makalelerinden en önemlileri Sabit ve Bâkî hakkındakilerdir. Ferit Kam,
“Bazı Şairlerimiz Hakkında Tahlilî İntikadî Mütâlaât” genel başlığı altında Sabit hakkında beş (“Bazı Şairlerimiz Hakkında Tahlilî İntikadî Mütâlaât: Sâbit I”, Peyâm-ı Sabah, 1119 (5 Ocak 1922), 1-2; “...II”, 1126 (22
Ocak 1922), 1-2; “...III”, 1138 (29 Ocak 1922), 1-2; “...IV”, 1140 (5 Şubat 1922), 1-2; “...V”, 1146 (11 Şubat
1922), 1-2.); Bâkî hakkında da iki makale (“Bazı Şairlerimiz Hakkında Tahlilî İntikadî Mütâlaât: Bâkî I”,
Peyâm-ı Sabah, 1173 (9 Mart 1922), 1-2; “...II”, 1180 (16 Mart 1922), 1-2.) yazarak şerhler yapmıştır (Öztin
1982). Jan Rypka, Sabit hakkındaki kitabını (1924), Ferit Kam’ın bu makalelerini genişleterek hazırlamıştır.
Ferit Kam, Kınalızâde Ali Çelebi’yle ilgili hacimli makalesinde onun Ahlâk-ı Alâî isimli eserini tanıtır.
Burada biyografi ile ilgili görüşlerini dile getirir. Ona göre, “temâsil-i mâneviyye hükmünde olan terâcim-i
ahvâl” bizde kişinin memuriyet hayatıyla sınırlı kalmış, kişinin arkadaş çevresi, psikolojisi gibi konular üzerinde fazla durulmamıştır, diyen Ferit Kam, biyografi çalışmalarında bunlara da yer verilmesi gerektiğini ifade
edip eserden yazara (müessire) gidilmesini tavsiye eder (Makalelerinin listesi için bkz. Çeltik 1998: 12-18;
2003: 16-20; 2008: 10-12; Özalp 2000: 321-328).
Sonuç
Ömer Ferit Kam; felsefe, ilâhiyat ve edebiyat, özellikle de metin şerhi (şerh-i mütûn) alanlarında kendi
kendini yetiştirmiş son devrin önemli isimlerindendir.
Ferit Kam’ın en yakın dostu, en samimi arkadaşı Mehmet Âkif’tir. İkisinin Tahir Olgun, Mahir İz ve Eşref
Edip gibi ortak arkadaşları da vardır.
Ferit Kam, Âkif’in istek ve teşvikleriyle yazı hayatına başlamış, Fransızca’dan çeviriler yapmış; Sırât-ı
Müstakîm ve Sebîlürreşâd’da dinî-felsefî sohbetler yayımlamıştır.
Sosyal bir varlık olan insan, içinde bulunduğu çevrenin bir üyesidir. Bu sebeple, Ferit Kam veya Mehmet
Âkif’i daha iyi tanımak, onların hangi kültür ortamında nasıl yetiştiklerini, nasıl bir ruh hâline sahip olduklarını
tespit etmek için, biri üzerinde çalışma yaparken diğerine de müracaat edilmesi, bu iki değerli insanın daha iyi
anlaşılmasını sağlayacaktır, diye düşünüyoruz.
Kaynakça
Aynî, M. Ali (1944): "Profesör Ömer Ferid Kam", Tasvir (25.5.1944).
Bolay, S. Hayri (1988): Ferît Kam, Ankara.
Çavuşoğlu, Mehmed (1971): Necati Bey Divanı’nın Tahlili, İstanbul.
Çeltik, Halil (1997): Ömer Ferit Kam ve Âsâr-ı Edebiye Tetkikatı, Gazi Ü. SBE, Yüksek Lisans Tezi.
Ankara.
Çeltik, Halil (1998): Ömer Ferit Kam ve Âsâr-ı Edebiye Tetkikatı, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
Çeltik, Halil (2003, 2008): Divan Şiirinin Dünyasına Giriş (Âsâr-ı Edebiye Tetkikatı), MEB Yayınları
Ankara (2003); Birleşik Kitabevi, Ankara (2008).
Ersoy, Mehmet Âkif (1996): Safahat, Haz. Cemâl Kurnaz - Mustafa Tatcı - Kâmil Akarsu - Abdulkadir
Hayber - E. Sezai Toplu, MEB Yayınları, İstanbul.
Eşref Edip (1938): Mehmed Âkif, İstanbul.
Eşref Edip (1944): "Vefatı Münasebetiyle Ferit Bey Hakkında Birkaç Söz", Tasvir-i Efkâr (2.6.1944).
Fındıkoğlu, Z. F. (1944): "Prof. Ömer Ferid ve Galib Dede'nin Mehtab Kasidesi", Cumhuriyet (15 Ağustos
1944).
İz, Mahir (1990): Yılların İzi, Kitabevi, 2. bs., İstanbul.
Kam, Ferid-M. Ali Aynî (1992): İbn Arabî’de Varlık Düşüncesi, Haz. Mustafa Kara, İnsan Yyayınları,
İstanbul.
Kurnaz, Cemâl (1987): Hayalî Bey Divanı Tahlili, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 1987;
Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1996.
Kürkçüoğlu, Kemâl Edip (1944): "Müderris Ferit Kam", Tasvir (Ocak 1944).
Levend, Agâh Sırrı (1946): Profesör Ferid Kam Hayatı ve Eserleri, İstanbul.
Olgun, Tahir (1995): "Agâh Sırrı Levend'e", Divan Edebiyatının Bazı Beyitlerinin İzahına Dair Edebî
Mektuplar (Haz. Cemâl Kurnaz), Ankara.
Onan, Necmettin Halil (1944): "Ferit Kam", Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, C. II, Sayı 5.
Orhan Seyfi (1932): "Şair Müderris Darülfünun Acem Edebiyatı Tarihi Müderrisi Ferit Beyle Mülhakat",
Edebiyat Gazetesi (21 Temmuz 1932).
Özalp, M. Nazmi (1995): Ruşen Ferit Kam, MEB Yayınları, İstanbul.
Özalp, M. Nazmi (2000): Ömer Ferit Kam, MEB Yayınları, İstanbul.
Öztin, İlhan (1982): Bazı Şairlerimiz Hakkında Tahlilî İntikadî Mütâlaât, İstanbul Ü. Edebiyat Fakültesi
Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Mezuniyet Tezi, İstanbul.
Rypka, Jan (1924): Beitrage Zur Biographie Charakteristik und Interpretation des Türkischen Dichtera
Sabit, Prag.
Sağdıç, Ruhi Naci (1941): "Üstad Hakîm Ferid Bey", Yeni Sabah (12.1.1941).
Sefercioğlu, Nejat (1990): Nev’î Divanı’nın Tahlili, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara; 2. bs., Akçağ
Yayınları, Ankara 2001.
Tatcı, Mustafa (1990): Yunus Emre Divanı I İnceleme, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1990.
Tolasa, Harun (1973): Ahmet Paşa’nın Şiir Dünyası, Ankara 1973; Akçağ Yayınları, Ankara 2001.
Yıldırım, Ali (1998): Âsâr-ı Edebiye Tetkîkâtı Dersleri (Edebî Eserlerin İncelenmesi), Türkiye ve Türk
Dünyası İktisadî ve Sosyal Araştırmalar Vakfı Elazığ Şubesi Yayınları, Elazığ.
Yılmaz, Nergiz (2000): Ferit Kam, Avrupa Mektupları, Haz: Nergiz Yılmaz, Dergâh Yayınları, İstanbul.
19-21 KASIM 2008
325
19-21 KASIM 2008
326
Giriş
Mehmet Akif Ersoy (1873-1936), düşünce tarihi açısından ele alındığında, şiirsel söylemle dinî-felsefî bir
temelde, sosyolojik, psikolojik, tarihsel çözümlemeler yapan, örneğine ender rastlanan düşünürler arasındadır.
Yurtsever istiklal şairimizin dini-felsefî temele dayalı sosyolojik, psikolojik, tarihsel çözümlemeler yaptığı
önemli konulardan birisi, hiç kuşkusuz içinde yaşadığı dönemde ‘hasta adam’ olarak nitelendirilen Doğu
sorunu, yani Doğu’nun geri kalmışlığı, atıllığı, parçalanmışlığı, durağanlığı ve sömürgeleşmesi sorunudur. Bu
onun temel sorunsalıdır. Bu sorun, bir yönüyle kendisinin Doğulu oluşu ve buna bağlı olarak Doğulu hissetmesi, Batıdaki Doğu algısının kendi inanç sistemine vurgu yapan İslâmla ilişkili görülmesi, diğer yandan ise
yaşadığı yüzyılda Doğulu toplumların emperyalizmin kuşatması altında olması nedeniyle şiirsel söyleminde,
özsel-içsel-eleştirel tarzda kendini açığa vurur. Mehmet Akif Ersoy’un muhayyilesinde/imgeleminde Doğu
İslâm dünyası, geçmişte peygamberlere ve büyük toplumsal önderlere beşiklik yapmış, İslâmın klasik çağında
parlak bir uygarlık kurmuş, ‘bilim Müslüman’ın yitik malıdır, onu nerde bulursa almalıdır’, anlayışıyla geçmiş
bilim ve felsefe mirasını, diğer bir deyişle Eski Yunan, Hint ve Fars bilim ve felsefe kültürünü içselleştirmiş,
onları yeni gözlem ve bulgularla işleyip geliştirerek bilimsel ve felsefi başarılara imza atmış, evrensel uygarlık
içerisinde seçkin yerini almış, ona katkılar sağlamıştır. Hatta, bu yönüyle bilim ve teknikteki başarısını övse de,
sömürgeci anlayışlarına ve ahlaksal yozlaşmalarına gönderme yaparak tek dişi kalmış canavar olarak nitelediği
Batı uygarlığının, ortaçağın ardından bilim ve felsefeye açılan yüzünü simgeleyen Rönesans’ın doğuşunda bile
Doğu İslâm uygarlığından yapılan çevirilerin bir şekilde payı bulunmaktadır. Böylesine parlak başarılara imza
atan Doğu İslâm uygarlığının, 12-13. yüzyıllardan itibaren, yer yer kimi parlamalar olsa da, yavaş yavaş bilim
ve felsefe kültürü açısından duraklaması, onun deyişiyle yaşadığı dönemde, yani 19-20. yüzyılda bütünüyle
köhneleşmesini, uygarlık açısından gerilemesini ve emperyalist Batı’nın egemenliğine girişini, onlar karşısında
geri kalışını nasıl açıklamak gerekmektedir? Günümüzde bile güncelliğini koruyan anılan soruya Mehmet Akif
Ersoy geniş bir perspektifte bakmakta, bugün bile bize ışık tutabilecek özgün çözümlemeler ileri sürmektedir.
Bu bildiri, Mehmet Akif Ersoy’un, Doğu İslâm dünyasındaki gerilemelere nasıl baktığını, onun nedenleri olarak şiirsel bir dille dini-felsefi, sosyolojik, psikolojik, tarihsel temellere dayalı çözümlemelerinde neler
söylediğini ortaya koymayı, buradan hareketle, onun Batı karşısında konumlandırdığı ve duyumsayarak içinde
yaşadığı Doğu imgesini gözler önüne sermeyi amaçlamaktadır. Bildiride, Doğu sorununa ayrı bir önem atfettiği Fatih Kürsüsü’ndeki söylem, aynı konuya değindiği Gölgeler içerisindeki Şark şiirlerindeki söylemleriyle
birlikte ele alınacak ve tarihsel eleştiri, anlama ve anlamlandırma yöntemleri ışığında analitik olarak irdelenecektir.
* Yrd. Doç. Dr., OMÜ Eğitim Fakültesi Öğretim Üyesi, [email protected]
327
19-21 KASIM 2008
Hasan AYDIN*
MEHMET AKİF ERSOY’UN ŞİİRSEL SÖYLEMİNDE
DOĞU’NUN GERİ KALMIŞLIĞININ FELSEFÎ ÇÖZÜMLEMESİ
1. Doğu’nun Geri Kalmışlığının Göstergeleri: İki Özgün Betimleme
19-21 KASIM 2008
328
Akif’in, temel sorunsallarından birisi olan Doğunun geri kalmışlığı sorununa bakışını anlayabilmek için,
iki hususa dikkat çekmek gerekmektedir. Bu iki husus, onun düşünsel çerçevesinin ana çatısına gönderme
yapmaktadır. İlk husus, onun aldığı eğitimde saklıdır: O, eğitim yaşantısına, Emir Buhari Mahalle Mektebi
ile başlamış, Fatih İbtidaisine gitmiş, Fatih Merkez Rüşdiyesi yıllarında, özel öğretmenlerden, Arapça, Farsça
ve Fransızca dersleri almıştır. Mülkiye idadisinden mezun olan Akif, yüksel İdadide okumayı hak etmişse de,
babasının vefatı yüzünden, pratik kaygılarla, parasız yatılı oluşu ve mezuniyet sonrası iş imkânı geniş olması
nedeniyle Mülkiye Baytar Mektebine devam etmiştir. Bu formal eğitim kurumları yanında kuşkusuz Akif’in en
temel öğretmeni babasıdır; zira o, Fatih medresesi müderrislerinden, Mehmet Tahir Efendi’ (1826-1926) dir.1
Öyle anlaşılıyor ki, Akif, engin Arapça ve dini bilgisini babasına borçludur. Bu eğitim süreci, özellikle Doğu
ve Batı dillerini öğrenme ve bu dillerde metinler okuma Akif’e hem Doğu hem de Batı düşüncesi ve uygarlığı
konusunda önemli katkılar sağlamıştır. İkinci husus, Ersoy’un yaptığı gezilerin ve bu gezilerdeki, gözlemlerin
onun düşün dünyasına derin etkisidir. O, veterinerlik eğitimi gereği, iyi bir gözlemcidir ve gezdiği yerleri bir
bilim insanı edasıyla incelemektedir. Onun çeşitli vesilelerle Mısıra, özellikle Teşkilât-ı Mahsus’a2 aracılığıyla
Berlin’e ve Milli Mücadele yıllarında halkı Anadolu’da kurtuluşa sevk etmek için yaptığı yolculuklar3, Doğu
ve Batı uygarlığının hâlihazırdaki durumunu karşılaştırmak için zengin, somut veriler elde etmesine zemin
hazırlamıştır.
Anılan iki husus, Cemal Kuntay’ın değişiyle, onun dürüstlüğü temel alan eğilip bükülmez kişiliğiyle4
birleşince, şiirlerine realist bir söylemle yansımıştır. O, yoğun toplumcu öğeler taşıyan şiirsel söylemiyle ilgili
şu açıklamayı yapmaktadır:
“Hayır, hayâl ile yoktur benim alış verişim…
İnan ki: Her ne demişsem görüp de söylemişim.
Şudur cihanda benim en beğendiğim meslek:
Sözüm odun gibi olsun; hakikat olsun tek!”5
Hayalle alış verişinin olmayışı, görüp de söylemesi, odun gibi de olsa sözünün gerçek olması, Akif’i,
Doğuyla ilgili özgün çözümlemeler yapmaya itmiştir. O’nun Doğu algısı konusundaki yargıları, hem Doğu ile
Batı arasında yaptığı karşılaştırmalarda, hem de Doğunun geçmişteki güçlü haliyle yaşadığı dönemdeki geri
halini kavramsallaştırmasında ortaya çıkar.6 O, Batı’ya baktığında, özellikle Berlin deneyimine dayanarak, bilime dayalı güçlü bir uygarlık görürken, aynı zamanda Almanya, Fransa ve İngiltere örneğine dayanarak, ahlaksal yaşantıda çökmüş, özellikle İngiltere ve Fransa’da olduğu gibi bilimin gücünü kötüye kullanan sömürgeci
bir Batı uygarlık görür. Onun bu iki uçlu diyalektik bakışı, Batı uygarlığının farklı yüzlerini yalın bir biçimde
görmesinde etkili olmuştur. Batı uygarlığı karşısında Doğu’yu, özellikle bilim açısından geri olarak niteleyen
Akif, Doğunun şaşalı geçmişiyle şimdiki halini karşılaştırdığında, bir yandan Batı karşısında gerilikleri, öte
yandan ise, tarihten güç alan yeni açılım olanaklarını görür ve gözler önüne serer.7 Bu açıdan Akif, umutsuz,
edilgin bir Doğu anlayışına şiddetle karşı koyar. Onca, çözüm, içinde bulunulan durumu nesnel bir biçimde
saptamaktan, geçmişin gönencinin yeniden ihyasından geçmektedir. Bu anlamda, Akif’te, asrısaadete, İslâmın
klasik çağındaki gönence dönüş arzusu güçlü bir şekilde ortaya çıkar. Ancak onun bu arzusu, adlarından saygıyla söz ettiği ve düşüncelerine değer verdiği Cemaleddin Afganî ve Muhammed Abduh’ta belirdiği gibi, o
zamanın koşullarına dönmeyi değil, o zamanın ruhunu kavramayı salık verir. Bu ruh, İslâmın ana kaynaklarından esin alarak, asrın bilimsel gerçeklerini kavrayıp, o İslâmî esini çağa taşımak olarak kendini göstermektedir. Akif’in deyişiyle, Kur’an’dan alarak ilhamı, asrın idrakine söyletmeliyiz İslâmı. Akif’in ruhta, İslâmın
uygarlık yaratan yüzünü ön plana çıkarıp, Batı uygarlığının bilimsel başarılarıyla onu birleştirme anlayışı İslâm
modernizminde sık sık karşılaşılan bir söylem türüdür.
Akif’in Doğu uygarlığının kendisine görünen yüzüne yönelik en çarpıcı betimini Fatih kürsüsünde konuşan vaizin dilinde ve Gölgeler içinde yer alan Şark adlı şiirinde ortaya çıkar. Kuşkusuz benzer betimleri, özlü
1
2
3
4
5
6
7
Bkz. Hakan Arslanbenzer “Şairin Düşünür Olarak Portresi”, Akif’ten Asım’a içinde, T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları,
Ankara 2007, s.10.
Akif, İttihad ve Terakki partisine üye olup, Teşkilât-ı Mahsusa’ya girerken yeminin içinde yer alan “cemiyetin bütün emirlerine bila
kaydu şart itaat” ibaresinin değiştirilmesini istemiştir. Bu açıdan, onun tam bir İttihatçı olduğu fikri hiçbir zaman gündeme gelmemiştir. Bkz. M. Cemal Kuntay, Mehmet Akif, Timaş Yayınları, İstanbul 2005, s. 86 vd.: Hakan Arslanbenzer, agm., s. 12.
Bkz. M. Cemal Kuntay, age., s. 213 vd.; Hakan Arslanbenzer, agm., s. 12-14.
Bkz. Mithat Cemal Kuntay, age., 197 vd.
M. Akif Ersoy, Safahât, Dördüncü Kitap/Fatih Kürsüsünde, Hazırlayan: Kemal Bek, (Özgün Dili ve Günümüz Türkçe’siyle), Bordo
Siyah Klasik Yayınları, İstanbul 2007, s. 367.
Bkz. M. Akif Ersoy, age., s. 402 ve 689.
Bkz. M. Akif Ersoy, age., s. 689-690.
2. Doğunun Geri Kalma Nedenleri: Nedenleri Saptamak Çözüme Açılan Kapıdır
Fatih kürsüsünde Akif’in konuşturduğu vaiz, Doğunun geri kalışı sorununa analitik olarak yaklaşmakta,
dinsel kimliğiyle sorunun dinî-felsefî zeminlerine inmekte ve şiirsel bir dille, güçlü sosyolojik, psikolojik, tarihsel çözümlemeler yapmaktadır. Kuşkusuz, şiirsel bir söylemle, din-felsefî bir temelde, sosyolojik, psikolojik,
tarihsel çözümlemeler yapmak ve bu çözümlemelerden bir sonuç çıkarmak, güçlü bir entelektüel birikimin
işaretidir. Fatih kürsüsünden vaizin diliyle konuşan Akif, Doğunun geri kalmışlığı konusunda, tembellik, yanlış
dinsel algı, kadercilik, tevekkülcülük, içtihat kapısını kapatma, dini asrın gerekleri doğrultusunda yorumlama
8
9
M. Akif Ersoy, age., s. 401-402.
329
19-21 KASIM 2008
bir biçimde Safahat’ın diğer kitaplarında da yer yer gözlemlemek olasıdır. Ancak sözünü ettiğimiz iki şiirsel
söylem, sorunu ele alışta daha kuşatıcıdır. Akif, Süleymaniye kürsünde vaizin ağzından, gözlemlediği Doğuyu
şöyle betimler:
“Dönün de atıl olan Şarkı seyredin: Ne geri!
Yakında kalmayacak yeryüzünde belki yeri!
…
Zaman zaman görülen âhiret kılıklı diyar;
Cenâzeden o kadar farkı olmayan canlar;
Damarda seyri belirsiz, irinleşen kanlar;
Sürünmeler, geberip gitmeler, rezâletler;
…
Dilencilikle yaşar derbeder hükûmetler;
Esâretiyle mübâhî zavallı milletler;
Harâbeler, çamur evler, çamurdan insanlar;
Ekilmemiş koca yerler, biçilmiş ormanlar;
Durur sular, dere olmuş helâ-yı carîler;
Sıtmalar, tifolar, türlü mevt-i sâriîer;
Hurafeler, üfürükler, düğüm düğüm bağlar;
Mezar mezar dolaşıp, hasta baktıran sağlar...
Atâletin o mülevves teressübâtı bütün!
Nümûne işte biziz... Görmek isteyen görsün!
Bakın da haline, ibret alın şu memleketin!
Nasıldın ey koca millet? Ne oldu âkibetin?
Yabancılar ediyormuş -eder ya- istikrâh
Dilenciler bile senden şereflidir billâh.
Vakaarı çoktan unuttun, hayâyı kaldırdın;
Mukaddesâtı ısırdın, Hudâ’ya saldırdın!
Ne hatıratına hürmet, ne ananâtını yâd;
Deden de böyle mi yapmıştı ey sefil evlât.”8
Vaiz’in dilinden yapılan bu katı-eleştirel betim, uyarı ve silkinme yaratma amaçlıdır ve Gölgeler’in Şark
adlı şiirinde, “Ne gördün Şark’ı çok gezdin? diyorlar, sorusuyla yeniden gündeme gelmektedir. Akif orada,
“İlahi, gördüğüm âlem mi insanlığın beşiği” sitemiyle, yıkılmış köprüler, çökmüş kanallar, yolcusuz yollar,
buruşmuş yüzler, tersiz alınlar, işlemez kollar, düşünmez başlar, aldırmaz yürekler, paslı vicdanlar, zorbalıklar,
baskılar, iki yüzlülükler, türlü hastalıklar, örümcek bağlamış tütmez ocaklar, yanmış ormanlar, ekinsiz tarlalar,
cemaatsiz imamlar, gaza adıyla birbirini öldüren zavallı dindaşlar, yarın düşüncesini bilmeyen akşamlar, mezarlar, öte dünyalar, bunalmış üçyüz elli milyon can gördüğünü söylemektedir.9
Akif’in son yıllarındaki şiirleri hariç, şiirlerinin büyük bir toplamı aslında, yukarıda betimini sunduğumuz
sorunu ortaya koymak ve aşmak için yazılmış gibi görünmektedir. Bir başka deyişle, şiirlerde dile gelen betim
ve onu aşma çabası onun temel sorunsalına gönderme yapmaktadır. Meşrutiyet yıllarını, Balkan savaşlarını,
Birinci Dünya savaşını ve Milli Mücadele yıllarını idrak etmiş bir aydın olarak Akif, halkı aydınlatmak, sorunların nedenini ve çözümünü göstermek için toplumcu bir aydın sorumluluğu ile hareket etmiştir. Onun,
geçmişinde parlak bir uygarlık yaratmış olan Doğunun içine düştüğü durum ve kurtuluş için önerileri oldukça
anlamlıdır ve bugünün Doğu insanına bugün bile hala canla mesajlar verecek niteliktedir.
ma, parçalanmışlık, eğitimi yaygınlaştıramama, geçmişe yabancılaşma, taklitçilik, tarım ve sanayiyi hiçe sayma, çağcıl bilime önem vermeme, sanayi devriminin ardından ortaya çıkan ve Doğu’ya yönelen emperyalizm
gibi güçlü nedenler ileri sürer. Dolayısıyla o, geri kalmışlığın, hem alt-yapısal hem de üst-yapısal nedenleri
konusunda oldukça bilinçli olduğunu ortaya koyar.
a-Yanlış Dinsel Algı: Ahiretçilik, Kadercilik ve Tevekkülcülük
19-21 KASIM 2008
330
Dinî-felsefî duyarlığı yüksek bir aydın olarak Akif’in Doğunun geri kalmışlığı konusunda parmak bastığı
ilk neden, tembelliktir. Onun şiirsel söyleminde bu olgu, yer yer kahvehane söylemi, yer yer Âdem peygamber
usulüyle yapılan tarım ve sanayiyi önemseme, yer yer de her şeyin sorumluluğunu Tanrı’ya yükleme, doğal
nedenleri ciddiye almama vb. olarak kendini açığa vurur. Ancak o, bu saptamayla yetinmez, bu tembelliğin
ardındaki zihniyeti eleştiri süzgecinden geçirir. Onca bu zihniyetin gerisinde, üç temel dinsel yanlış inanış
yatmaktadır. Bu üç inanış biriyle iç içedir. İlki ‘ahiret kılıklı diyar’ deyişiyle ortaya koyduğu, ahirete yönelip,
dünyayı hiçe sayma, ikincisi kader inancının yanlış yorumu, üçüncüsü ise tevekkülü amacından saptırmadır.
Akif’e göre bu üç hususta dinin yanlış anlaşılmasının bir ürünüdür. O, bu hususu şöyle dillendirir:
“ Çalış dedikçe şeriat, çalışmadın durdun,
Onun hesâbına bir çok hurâfe uydurdun!
Sonunda bir de “tevekkül” sokuşturup araya,
Zavallı dini çevirdin onunla maskaraya!
…
Sarılmadan en ufak bir işinde esbâba,
Muvaffakiyete imkân bulur musun acaba?
Hamâkatin aşıyor hadd-i i’tidâli, yeter!
Ekilmeden biçilen tarla nerde var? Göster!
“Kader” senin dediğin yolda, şer’a bühtândır,
Tevekkülün, hele hüsrân içinde hüsrândır.”10
Anılan yanlış algıyı, gözler önüne sermek için Akif, Fatih kürsüsündeki vaizin ağzından kozmik bir çalışma felsefesi sunar. Bu felsefi anlayışa göre, evrendeki her şey, birbirini tamamlayan bir çalışma süreci içerisindedir. Bu aktif durumu ortadan kaldırınca her şey yok oluşa meyleder. Tıpkı kozmik evren gibi, sosyal
yaşam da Akif’e göre, çalışmanın ürünüdür. Zira, onca, insan hayatının temeline oturan çalışma olmadıkça,
ne bireyler olur, ne aileler, ne de toplumlar. Çalışmayı kaldırınca sosyal yaşam durur ve yok oluşa meyleder.11
Onca çalışma evrene içkin evrensel bir yasadır:
“Nizâm-ı kevne nigehbân o sermedî kaanûn;
Bütün cihânı tutarken tahakkümünde zebûn:
Garîb olur beşeriyet çıkarsa müstesnâ.”12
Akif, Doğuyla Batıyı karşılaştırırken de çalışma olgusuna sık sık gönderme yapar ve Batı’nın ileri oluşunu, yere, havaya hükmedişini, üstün siyasetini, oluşturduğu bilim ve tekniği çalışkanlığına bağlar.13 Gerçekçi olan İslâm dini onca, tıpkı kozmik evrende olduğu gibi sosyal yaşamda tüm bireyleri çalışmaya sevk
etmektedir. Hatta bunu evrene içkin ölümsüz yasa saymıştır.14 Ancak İslâmın tarihsel süreçteki yorumunda, bu
anlayışı gölgeleyen kimi yanlış yorumlar söz konusu olmuştur. Bu, tür yorumlar Ersoy’a göre, aslında bir tür
dine iftiradır.15 Onca, ahireti dünya hayatına tercih etme söylemi, İslâmla uyuşmadığı gibi16, -İslâm ahiret ve
dünya arasında denge kurmaya çalışan bir dindir- doğal yaşantı açısından da gerçekçi bir söylem değildir. Zira
Akif’in kendi gözlemleri, aslında her insanın kendi çıkarının peşinde koştuğuna işaret etmektedir.17 Kader ve
tevekkül konusuna geldiğinde Akif, daha analitik bir bakış sergilemekte ve tarihsel süreçte bu iki kavramın
yanlış yorumlandığının altını çizmektedir. Kadercilik ve tevekkülcülük, Doğunun geri kalmışlığına yönelik
analizlerde, gerek Batılı kimi düşünürlerin gerekse Akif’in saygıyla andığı Afganî ve Abduh’un sık sık gündeme getirdiği bir konudur. Akif, kader ve tevekkül sorununu gerçekten İslâm dünyasının geri kalışında önemli
10
11
12
13
14
15
16
17
M. Akif Ersoy, age., s.406.
Bkz. M. Akif Ersoy, age., s.385 vd.
Bkz. M. Akif Ersoy, age., s.400.
Bkz. M. Akif Ersoy, age., s.306-407.
Akif’in İslam algısı için bkz. M. Cemal Kuntay, age., s. 269 vd.
18
19
20
21
22
23
24
25
“Kadermiş! Öylemi? Hâşâ, bu söz değil doğru;
Belânı istedin, Allah da verdi… Doğrusu bu.
Talep nasılsa tabi’î netice öyle çıkar.
….
Demek ki her şeyin Allah… Yanaşman, ırgadın o;
Çoluk çocuk ona ait: Lalan, bacın, dadın o;
Vekîl-i harcın o; kahyan, müdîri veznen o;
Alış seninse de, mes’ul olan verişten o;
Bkz. M. Akif Ersoy, age., s.407 vd.
331
19-21 KASIM 2008
nedenler olarak görür; ancak bunları doğrudan İslâm diniyle ilişkilendirmez.18 Onca İslâm dininde önemli bir
yeri olan bu iki kavramın gerçek anlamını asrısaadete ve İslâmın klasik çağın dönersek daha iyi anlamak olasıdır. O, önce vaizin ağzından yanlış kader anlayışını eleştirir. Onca ‘kader, olabilecek olanların şartları ortaya
çıkınca meydana gelmesinden başka bir şey değildir’. Yoksa halk arasında yaygın oldu gibi, her sorumluğu
Tanrı’ya yüklemek anlamına gelmemektedir.19 Onun bu söylemi aslında, sosyolojik, psikolojik, fizyolojik, biyolojik ve fiziksel yasaları gündeme getiren modern bilimsel dünya görüşüne gönderme yapmaktadır. Bu anlayışa göre evrende yasalar egemendir ve kaderi ve insanın özgürlüğünü bu yasar çerçevesinde aramak gerekir.
Akif modern dünya görüşünde dile gelen yasalara uygun evren imgesinde aradığı kader ve irade özgürlüğü
sorununun, aslında İslâmın erken döneminde de kavrandığını ima eder. Onun asr-ı saadet dönemindeki kader
algısını betimlemek için kullandığı iki örnek dikkat çekicidir. İlki, Hz. Ömer’e, ikincisi İran kökenli Sadi’ye
ait bit öyküye dayanmaktadır. Hz. Ömer dönemine ait olay, Şam’a sefer düzenlediğinde, orada veba salgının
olduğunun söylenmesi üzerine, Hz. Ömer’in orduyu oraya sokmamasını temel alır. Anlatılan olaya göre, Ebû
Ubeyde buna Tanrı’nın kaderine gönderme yaparak karşı çıkar, ama Hz. Ömer, Tanrı’nın bir kaderinden başka
bir kaderine kaçıyoruz söylemiyle sorunu çözer.20 Bu örnek, kader kavramına gönderme yaparak, bir tür kaderciliği aşma çabasını ifade etmesi ve insansal önlemlere önem vermesi açısından oldukça anlamlıdır. Akif’in
vaizin ağzından anlattığı ikinci olay, Sadi’nin anlattığı bir öyküye dayanır. Öykü şöyledir: Bir gün rızkının
peşine düşen birisi, akşam olunca bir ağaçta konaklar. O sırada, ayakları yaralı bir tilkinin açlıktan kıvrandığını
gözler. Tilki açlıktan ölmek üzereyken, bir aslan bir ceylanı avlar ve karnını doyurduktan sonra oradan ayrılır.
Kötürüm tilki, leşe yaklaşır ve karnını doyurur. Bu olayı gözlemleyen kişi, Tanrı’nın takdirini düşünerek, Tanrı
ne yüce, herkesin rızkını veriyor, diye akıl yürütür. Bu akıl yürütmenin ardından bir mağaraya çekilir ve çalışmadan, ibate yönelir ve rızkını bekler. Tabi hiçbir şey gelmez, tam bitkin düşmüşken bir ses duyar, bu ses ona
şöyle der: ‘Dolaş da yırtıcı bir aslan kesil be hey miskin, niçin yatıp kötürüm tilki olmak istersin, elin kolun
tutuyorken çalış, kazanmaya bak ki, artığınla geçinsin senin de bir yatalak’.21
Ersoy, tıpkı kader gibi tevekül kavramının da yanlış yorumlandığı kanısındadır. Zira onca kadercilikle tevekkülcülük arasında güçlü bir bağ vardır. Ona göre, İslâmın ilk çağında tevekkül, atıl olmaya değil, çalışmaya
sevk eden bir faktördür. Nitekim onca, Hz. Ömer, boş durup biz mütevekkilleriz diyenlere sert çıkmış, onların
anlayışını dine iftira olarak yorumlamıştır.22 Onca gerçek tevekkül, sebeplere sarılıp, insanın üzerine düşeni
yaptıktan sonra Tanrı’ya güvenmesi anlamına gelmektedir. Eğer tevekkülü, atıl olmak biçiminde yorumlarsak,
onca İslâmın klasik çağında, bir ucu Çin’e bir ucu Prenelere, bir ucu İspanya’ya uzanan fetih hareketlerini kavramak olanaksızlaşmaktadır.23 Akif’e göre, bu fetihlerin temelinde tevekkül yatmaktadır; ancak bu, sebepleri
yerine getirme ve sebeplere sarılama anlayışına dayanmaktadır. Akif, yaşadığı dönemdeki kader ve tevekkül
anlayışını tembellikle ilişkilendirip, onları eleştirirken, aslında bilincinin arkasında her şeyi Tanrı ile ilişkilendiren, neden-sonuç ilişkisini hiçe sayan Eş’arî düşünce bulunmaktadır. Zira bu anlayış, neden-sonuç ilişkisini
hiçe saymış; her şeyin doğrudan nedeni olarak Tanrı’yı görmüştür. Ona göre, kader ve tevekkül İslâmda önemsenen kavramlardır; ama tembelliği yaygınlaştırmak için değil, çalışmayı sevk etmek, sebeplere sarıldıktan
sonra Tanrı’ya güvenmek için vardır.24
Onca yanlış anlaşılan bu kader ve tevekkül anlayışı öyle bir hale gelmiştir ki, her şeyin nedeni olarak
Tanrı’nın görüldüğü, her şeyin sorumluluğunun Tanrı’ya havale edildiği bir evren tasarımına yol açmıştır. Akif
bu tasarımı, Tanrı’ya yapılmış bir saygısızlık olarak görmekte, hatta “senin bu kopkoyu şirkin sığar mı imana?
diyerek25 şirke bulaşmış bir zihniyetin ürünü saymaktadır. O şöyle demektedir:
Denizde cenk olacakmış… Gemin o, kaptanın o;
Ya ordu lâzım imiş… Askerin kumandanın o;
Köyün yasakçısı; şehrin de baş muhassılı o;
Tabîb-i aile, eczâcı… Hepsi hâsılı o.
Ya sen nesin? Mütevekkil! Yutulmaz artık bu!
Biraz da saygı gerektir… Ne saygısızlık bu?
Hudâ’yı kendine kul yaptı, kendi oldu Hudâ;
Utanmadan da tevekkül diyor bu cür’ete… Ha?”26
Onca bu yanlış kader ve tevekkül anlayışını desteklemek için tarih içinde hadis bile uydurulmuştur.
“Yıkıp şeriati, bambaşka bir binâ kurduk;
Nebi’ye atf ile, binlerce herze uydurduk!”27
b-Sosyal Gelişimi Hiçe Sayma: İçtihat Kapısını Kapatma
19-21 KASIM 2008
332
Akif’e göre, Doğunun bilgi ve değerler alanında geri kalışında, sosyal değişimi ve gelişimi kavrayamamanın güçlü bir rolü bulunmaktadır. Onca bu kavrayışsızlığın en tipik göstergesi, dini çağa göre yorumlamaya
olanak sağlayan, değerlere dinamizm katan içtihat kapısının kapatıldığı söylemidir. Onca bu söylem, varlığın
akışını, sürekliğini ve dinamizmini hiçe saymak anlamına gelmektedir. Akife göre, bu kapı insanlık var olduğu
sürece kapanmayacaktır.28
“Kilitlidir kapı ümmî duhât için amma;
Kıyâm-ı haşre kadar ictihad eder ulemâ;
Evet, şerâiti mevcûd olunca insanda;
Ne kaldı men edecek içtihadı meydanda?
İle’l-ebed yetişir müçtehid bu ümmetten.”29
Ancak, içtihat konusunda Akif’e göre önemle üzerinde durulması gereken bir husus vardır. O husus kimin
içtihat yapacağı sorunudur. Akif’e göre, müçtehit olmak hiç de kolay değildir. Zira, içtihat etme,
1. asrın bilimlerini bilmeyi,
2. uzmanlık alanlarına ve işbölümüne saygıyı,
3. kitabı, sünneti, icmayı sağlam anlamayı,
4. htiyaçları, anlaşmazlıkları yoklamayı,
5. hukuk bilgisini,
6. görev duygusunu,
gerektirir.30
Akif, içtihat bağlamında, döneminin aydın tiplemesine yönelik güçlü bir eleştiri yöneltir. Bu eleştiri, her
şeyi bildiğini düşünen aydın tiplemesidir ve bu tipleme, onca her şeye burnunu soktuğu gibi içtihat yeterliliği
gerektiren dini yorumlamaya da yönelir.
“Ya içtihada nasıl kalkar bu sersemler?
O, içtihâd ki: Dünya kadar ulûm ister?
Sokarsa burnunu herkes düşünmeden her işe;
Kalır selâmet-i milliyemiz öbür gelişe!
Neden vazâifi taksime hiç yanaşmıyoruz?
Olursa bir kişinin altında on karpuz,
Öbür gelişte de mümkün değil selametimiz
Yazık, yazık ki, bu yüzden bütün felaketimiz.”31
Akif uzmanlaşmaya yanaşmayan, görev bölümünü önemsemeyen döneminin aydın tipini eleştirirken,
“sabahleyin felsefeci, ikindiüstü fıkıh bilgini, sular karardı mı pek yosma bir edebiyatçı, yarın tarihçi, öbür gün
siyasetin kurdu, bakarsın ertesi gün din yorumundan pey vurdu” diyerek bu tür bukalemun yaratılışlılar elinde
maskara olduğumuzun altın çizer.32 Onca bu uzmanlıklara saygısızlığın, din yorumu ve içtihat sorununda açtığı
sorun kadar, sosyal yaşamda da açtığı sorunlar bulunmaktadır. Zira bu tutum, sosyal yaşamda, görev duygusu26
27
28
29
30
31
32
M. Akif Ersoy, age., s.406-407.
na ilgisizliğe de yol açmaktadır. Zira bilinç yaşantıyı belirlemektedir.33
c-Toplumsal Çözülme: Duyguda ve Zihinde Parçalanmışlık
d- Çağa Ayak Uyduramama: Modern Bilimi, Tarım ve Sanayiyi Önemsememe
Akif, Doğunun uzun süredir, bilimi ıskalamasının, hem tarıma hem de sanayinin gelişmesine ket vurduğunun bilincindedir. Bir diğer deyişle, bilime dayalı uygarlığı ve bilimin pratik yararını kavramıştır.41 Kuşkusuz
bu kavrayışta, Berlin deneyimi ve orada gözlemlediği bilim ve teknolojiye dayalı uygarlık güçlü bir rol üst
lenmiştir. Onun bu kavrayışı, ortaçağ feodal toplumsal yapıdan yeni bilime dayalı-sanayiye dayalı devrimsel
atılım üzerinde önemli bir zihinsel mesai harcadığını düşündürtmektedir.
“Zavallı milletin idrâki târumâr olalı,
33
34
35
36
37
38
39
40
41
Bkz. M. Akif Ersoy, age., s. 441.
333
19-21 KASIM 2008
Onca gerçek parçalanma zihinsel parçalanmadır; bu birlikteliği olanaksız kılmaktadır. Onca parçalanmış
zihinler, gerçeği kavramakta sıkıntı içerisindedirler. O bu parçalanmış zihinlerin gerçeği kavramada ne kadar
atıl kaldığını ortaya koymak için bir köylü tiplemesine baş vurur. Tipleme şöyledir: ‘Zavallı köylüye ilkin
epeyce sövmüşler; işitmemiş, bu sefer bir odunla dövmüşler, birer davul kadar olmuş da, butlarındaki şiş, davul
çalmada, zannımca aşağıdaki evde demiş. İnince, derken, odunlar budur, deyip beyni, davul bizim eve gelmiş
demiş sonunda’.36 Akif’e göre, içinde yaşadığı toplumun psikolojik ve zihinsel hali tam da böyledir. O yaşadığı
dönemdeki zihinsel parçalanmaya gönderme yapmak için dört sınıfa gönderme yapar.
Onca ilk grup, hiçbir şeye aldırmayarak tatlı uykusunu sürdüren halk takımıdır. Bu grup, dünyadan elini
eteğini çekerek, her şeyi kadere bağlayarak yaşamını sürdürmektedir. Onların, Akif’e göre dünya yıkılsa umurlarında değildir.37
İkinci grubu hayata küskünler oluşturur. Bunlar, kurtuluş yolu yoktur deyip umutsuzluğu ilke
edinmişlerdir.38
Üçüncü kesimi oluşturan aydın gençler, Hıristiyanları taklidi, geleneklerini eleştiriyi, ortaçağa ait dini anlayışların modern dünyayla örtüşmediğini savunanlardır. Bunlar Akif’e göre, eğlenceye düşkün, Batının bilim
ve teknik yerine kötü yanlarını taklit eden kimselerdir.39
Dördüncü gruba gelince, Akif, onları sadece zevk ve eğlence düşkünlüğü ile niteler. 40
Kuşkusuz, Akif’in ortaya koyduğu bu dört tipleme, içinde yaşadığı sosyal gerçekliği tümüyle ortaya koymamaktadır. Zira Akif’in yaşadığı dönemde, aydınlar arasında, Türkçülük, Batıcılık, İslâmcılık, Osmanlıcılık
gibi akımlar yer almaktadır ve bu akımlara mensup düşünürler, toplumun geleceği konusunda endişeleri olduğu
için çeşitli projeler geliştirmektedirler. Akif de, bu tür proje geliştiren düşünürlerden birisidir. Ancak, Akif’in
toplumsal yaşamda gözlemlediği parçalanmışlığın, zihinsel araka planına nüfuz edişi ve sosyal birliğin, duyguda ve zihinde belli ölçülerde ortaklaşmaktan geçtiği saptaması anılmaya değerdir. Akif’e göre, Doğunun Batı
karşısında toprak kaybetmesinin temel nedenlerinden birisi, bu zihinsel ve duygusal parçalanmışlıktır. Akif bu
parçalanmayı, daha sonra ele alacağımız gibi yer yer emperyalist oyunlarla da ilişkilendirmektedir.
Akif’e göre, Doğunun geri kalmışlığında en önemli nedenlerden birisi, Doğunun parçalanmışlığıdır. Onca
bu parçalanma hem siyasi hem de duygusal ve zihinsel parçalanmaya gönderme yapmaktadır.34
“Şikaak için mi eder, sâde, kalbiniz darabân?
Neden uhuvvetiniz böyle münhasır namaza?
Çıkınca avluya herkes niçin boğaz boğaza?
Ne Müslümanlığıdır, anlamam ki yaptığınız?
Çıkar yol olmayacak, korkarım bu saptığınız!
Görünce fesli, atılmak, tasarlayıp bıçağı;
Görünce şapkalı, sinmek, değiştirip sokağı;
Gönüller ayrı olmuş, sîneler bir olsa bile…
Nifâk alâmeti bunlar, kuzum, tamamıyle.”35
Muhît-i ilme giren yok, diyâr-ı fen kapalı;
Sanâyi’in adı batmış, ticâret öylesine,
Zira’at olsa da...Âdem nebi usûlü yine!
Hulâsa, hepsi çalışmak, yorulmak isteyecek.
Fakat çalışmak için önce şart olan: İstek.
O yoksa, hangi vesîleyle biz ilerleyelim?
Sıkıntımız mütefennin, üzüntüsüz âlim.”42
e-Çağcıl Eğitimi Yakalayamama: Eğitimi Yaygınlaştıramama
19-21 KASIM 2008
334
Akif’e göre, gerek bilim ve teknik alanındaki ilerleme, gerek tarım ve sanayideki problemler, gerekse dinin yanlış algısına dayanan hurafeler ancak eğitimi yaygınlaştırmayla çözülebilir. Eğitimi yaygınlaştıramama,
Doğunun geri kalmışlığının, hurafeler içinde yüzüşünün, modernize olamamasının en temel nedenidir. O, cahilliği, sadece halka özgü saymaz; aynı zamanda zamanın aydınlarına da zihinsel parçalanmışlıkları yüzünden
cahillik niteliğini yükler.
“Bu gün anâsır-ı İslâm-ı bir denî cereyân,
Sürüklüyor ki: Bakın nereden eyliyor nebeân.
Felâketin başı, hiç şüphe yok çehâletimiz;
Bu derde çare bulunmaz –ne olsa- mektebsiz.
Ne Kürd alfabeyi sökmüş, ne Türk okur, ne Arâb;
Ne Çerke’in, ne Lâz’ın var bakın elinde kitap!
Hulâsa milletin efrâdı bilgiden mahrûm.
Unutmayın şunu lâkin: “Zaman: Zamân-ı ulûm!”43
Akif’in eğitim anlayışında dört unsur ortaya çıkar. İlki, öğretmen, ikincisi, okul, üçüncüsü, devrin bilimleri, dördüncüsü, pragmatizmdir. Onca öğretmen, inanlı edepli, liyakatli, vicdanlı ve bilimsel bilgiyle donanmış bir kişiliktir ve örnek insandır. O salt okulda ders veren kişi değil, toplumsal misyon yüklenmiş bir önder
kişiliktir. O bu sosyal sorumluluğu, “muallim ordusu, lakin asıl muzaffer olan” diyerek açıkça ortaya koyar.44
Akif’in okul tasarımı, ne geleneksel medrese anlayışına ne de Tanzimat sonrası Batı örnekliğinde açılmış okul
tasarımlarına uyar. O, modern bilimlerle, yeniden ihya edilmiş dini anlayışların bir arada olması gerektiğini
söyler ve Osmanlı’da Tanzimat sonrası ortaya çıkan eğitimde ikiliği eleştirir.45 Onun kimi söylemleri, azınlık
okullarına ve yabancı dile vurguyu ön plana çıkaran okulları açıkça eleştirdiğini göstermektedir. O, zihinsel
ve duygusal parçalanmışlığın okulla çözüleceğine inanır ve “mahalle mektebi lazım, düşünmeyin artık” der.46
Zira bu mahalle mektepleri hem cehaletle hem de parçalanmışlıkla savaşmakta temeldir. Akif’e göre, okulda
okutulması gereken içeriği, zamanın bilimleri ve İslâmın erdemlilik ilkeleri oluşturmalıdır. O, ‘bilimin yüzünü
gençlere öğretelim, ama kutsallıklara saygı gösterelim’ demektedir.47 Onca, Batının bilim ve tekniğini almak,
ancak, bunu yaparken uyanık olmak gerekir:
“Sade Garb’ın ilmine dönsün yüzünüz;
O çocuklarla beraber, gece gündüz didinin;
Giden üç yüz senelik ilmi sık elden edinin;
Fen diyarında sızan nâmütenahi pınarı;
Hem için, hem getirin yurda, o nâfî suları.
Aynı menbaaları ihyâ için artık burada;
Kafanız işlesin oğlum, kanal olsun arada.”48
O eğitim içeriğinin, tümüyle üretime ve pratik yaşama uygun olmasını talep etmektedir. Bu aslında geri
kalmışlığı gözlemlemiş, onu aşmak isteyen bir kişinin özleminin ifadesidir. Cumhuriyet’in başlangıçlarında
Mustafa Kemal’i eğitim de pragmatizm ilkesini uygulamaya iten de aynı nedendir. Akif bu olguyu şöyle dile
getirir:
42
43
44
45
46
47
48
“Nazariyâta boğulmakla geçen ömre yazık;
Amelî kıymetidir kıymeti ilmin artık.”49
O, beden zayıf düşünce, mikrobun bedene nüfuz etmesi gibi, halk zayıf düştüğünde emperyalizmin ona
nüfuz ettiğinin altını çizer. Ancak onun altını çizdiği bir başka husus daha vardır ki, bu husus, emperyalizmin
bedeni zayıf düşürmek için elinden geleni yaptığıdır. O bir vaazında emperyalizmin bölüp parçalayıcı, zayıf
düşürücü siyasetini şöyle ifade eder:
“Avrupalılar, zaptetmeyi kararlaştırdıkları memleketin ahalisi arasına önce tefrika sokarlar, senelerce milleti birbiriyle boğuştururlar. Sersem ahali bu suretle yorgun düştükten sonra, gelip çullanırlar. Bu gün de işte
bize karşı aynı siyaset kullanıldı. Zaten her yerdeki siyasetleri budur. Hindistan’da, daha evvel Endülüs’te,
sonraları Cezayir’de, İran’da hep böyle yaptılar. Takip ettikleri siyaset, hep aynı siyasettir; değişmez.”55
O bu emperyalist siyasete somut örnek vermeyi de ihmal etmez. Bu örnek İngilizlerin Hindistan’daki uygulamalarına gönderme yapmaktadır. Bu uygulamaya göre, İngilizler, Müslümanlara Kurban Bayramı’nda öküz
kesmeyi telkin ederlerken, Budistlere siz de domuz kesip, başını camiye bırakmayı salık vermektedir. Akif’e
göre, bu telkin ve uygulamayla İngilizler, Müslümanlarla Budistleri bir birine düşürmeyi amaçlamaktadır.56
Akif, Batı’nın parçalayıcı emperyalist yüzünü bütün yalınlığıyla ortaya koyar; ama buna rağmen gerçekçiliği elden bırakmaz. Gerektiğinde, onlarla işbirliği yapılabileceğini, ancak bunu yaparken, çok uyanık olmak
gerektiğinin, dini, siyasi, ekonomik vb. çıkarlarımızı gözetmek gerektiğinin altını çizer. Zira onların hep kendi
çıkarlarının peşinde olduğu gerçeği akıldan çıkarılmamalıdır, der.57
49
50
51
52
53
54
55
56
57
Bkz. M. Akif Ersoy, age., s.
Bkz. M. Akif Ersoy, “Hutbe ve Mevâiz”, Sırat-ı Müstakîm, cilt: IX, no: 320, 1912.
Bkz. M. Akif Ersoy, “Hutbe ve Mevâiz”, nr. 231, 31, Kanunisani, 1328/1912.
Bkz. M. Akif Ersoy, “Nasrullah Kürsüsünde”, Sebilür’reşâd, cilt: XVIII, No: 464, 1920.
335
19-21 KASIM 2008
f- Emperyalizm: Batının Öteki Yüzü
Onca bilim ve tekniğiyle ön plana çıkan Batının üç yüzü vardır. İlki, bilim ve tekniği, ikincisi, emperyalizmi, üçüncüsü, düşük ahlaki yaşamıdır.52 Batı’nın bilim ve tekniğine olumlu bakan Akif, onların ahlaki
yozlaşmalarına ve sömürgeci uygarlık anlayışlarına karşıdır. Bu açıdan o, yaşadığı koşulların da etkisiyle,
emperyalist Batı konusunda oldukça duyarlıdır. Her ne kadar beden sağlam olunca emperyalizmin ona zara
veremeyeceğini düşünse bile,53 Doğunun geri kalmışlığında ve parçalanmışlığında emperyalizm öğesini görmezden gelmez. Onun emperyalizmin ve her türlü kötülüğün nedenini ilkin insanın kendisinde araması gerçeği
oldukça dikkate şayandır O, şöyle der:
“Eğer vücudunu bir parçacık gözetseydin;
Eğer taharet-i vicdana dikkat etseydin;
Bu hale gelmeye kalmazdı orta yerde sebep.
Batak da, bit de o murdar atâletinden hep!”54
Akif eğitime öyle büyük bir işlev yüklemektedir ki, döneminin Prusya’sının ve Almanya’sının temeline
onu oturtmaktadır. Kendi toplumu için örnek oluşturmak amacıyla anlattığı olay, Osmanlı’nın son dönemindeki
tartışmalara güçlü ışık tutmaktadır. Akif’e göre, bir grup, milleti yükseltmek için, askeri ön plana çıkarmakta,
diğer grup, donanmaya vurgu yapmakta, bir başka grup, bilimi ön palan çıkartmaktadır. Bir yaşlı üye, tüm önerileri dinleyip, mahalle mektebi önerisinde bulunmuştur. Akif, önceleri bu önerinin değerinin anlaşılmadığını,
hatta öneriyi suvunana yaşlı ve bunak denildiğini ifade etmektedir.50 Ancak yaşlı kişi görüşünü açıklayınca,
kabul görmüş ve bugünkü Almanya kurulmuştur. Akif şöyle dile getirir olayı:
“Sonunda: Kuvvetimiz, şüphesiz ilerlemeli;
Fakat düşünmeli her şeyden önce temeli.
Teammüm etmesi lazım ma’arifin mutlak:
Okur yazarsa ahali, ne var yapılmayacak?
Donanma, ordu, birer ihtiyac-ı mübrimdir,
O ihtiyacı, fakat, öğreten, muallimdir!
Deyip kararını vermiş ki, aynen icrâya,
Konunca ortaya çıkmış bugünkü Almanya.”51
g-Tarihe Nesnel Bakmama: Taklit ve Geçmişe Yabancılaşma
Akif’e göre, içinde yaşadığı toplumun aydınlarından bir grubu, körü körüne Batıyı taklide yönelmiştir.
“Ne yaparsa Avrupa, bizlerce asıl olan hareket:
“O halde biz dahi yaptık!” deyip hemen taklîd.
Bu tür bir yenilikten ne hayr edersin ümmid?”58
Bu grubu, Doğulu değerleri aşağılamak ve anlamamakla suçlayan Akif, onlar karşısında Doğunun geçmişinin, başarılarla dolu olduğunun altını çizer ve “ne anılarına saygı, ne geleneklerini anımsama; deden böyle
mi yapmıştı ey sefil evlat”59 diyerek içinde yaşadığı toplumun zihniyetini eleştirir. Zira onca, var olan kuşak atalarının başarılarını görememekte, kendi geçmişini aşağılamakta, her şeyin en iyisinin Batıda olduğunu
düşünmektedir.60 Burada Akif, iyi bir sentezci düşünür olarak karşımıza çıkmaktadır. Onca her uygarlık iyi ve
kötü yönler barındırır; önemli olan iyi ve güzel olanları bir araya getirmek ve birleştirmektir. Onca batı bilim ve
teknikte ileridedir; bu apaçıktır; ancak bu onların her yanının taklit edileceği anlamına gelmemektedir. O ayrıca
her yönüyle Batı’yı yücelten anlayışı eleştirmek için, “yakında odun da isteriz Batı’dan” diyerek, bu taklitçi
zihniyetinin üretimi kösteklediğinin de altını çizmeyi ihmal etmez.
3. Sonuç ve Değerlendirme
19-21 KASIM 2008
336
Akif, Doğunun geri kalma nedeni konusunda çizdiği bu tablo karşısında hiç de umutsuz değildir. Zira
nedenleri saptamak, çözüme açılan kapıyı aralamaktır. O, bu yönüyle umut-var niteliğini hiç yitirmeyen bir
düşünür olarak görülür. Onun kurtuluş reçetesi, eğitimden, asrın bilimlerini kucaklamadan, tarım ve sanayide
üretime yönelmeden, emperyalizm karşısında uyanık olmadan, toplumsal birliği sağlamaktan, geçmişe eleştirel baksak da onunla kucaklaşmaktan, körü körüne taklitten uzaklaşmaktan, dinin yanlış yorumlarını düzeltmekten, onu çağın gerekleri doğrultusunda ele almaktan, özetle, yeni bir zihniyet yaratıp, bu yeni zihniyetle
olaylara yaklaşmaktan geçmektedir. O, düşün dünyasında umutsuzluğa yer olmadığını, Mevlana’nın anlattığı
bir öyküye bağlı olarak ortaya koyar. Öykü, yıkılmak üzere olan bir ev ile evi iyi bir biçimde onarmaya yanaşmayan ve buna rağmen Tanrı’ya çocuklarını göstererek evin yıkılmaması için dua eden bir kişiden söz
etmektedir. Tabi doğa yasaları gereği, iyi bir biçimde onarılmayan ev yıkılır ve ev sahibi çocuklarını kaybeder.
Ev sahibinin Tanrı’ya neden beni uyarmadın, sitemi karşısında, aslında evden düşen her taşla uyarıldığı, ama
her açılan deliğin kapatılmasıyla aslında uyaran dilin susturulduğunu dile getiren Mevlana, öykü kahramanının
vurdumduymazlığının ve yanlış inanışının bedelini ödediğinin altını çizer.61 Bu öyküyü şiirsel bir dille uyarı
amacıyla ortaya koyan Akif, ardından karamsarlığa kapılmamak için şöyle der:
“Hikaye, halimizin aynıdır, değil mi? Evet!
Şu fark var yalnız: Bizde yok değil kuvvet.
Yığın yığın sakatâtıyle geçmiş edvârın,
Yıkılmış olsa da, bir hayli kısmı dîvârın,
Binây-ı millet-i i’lâ eden temel sağlam.
Demek ki, kurtuluruz biz bir gün olursak adam.
Onun da çaresi elbirliğiyle gayrettir.
Çalışmanın o kadar feyzi var ki: Hayrettir.
Hezîmetin sonu ölmek değildir elbette.
Düşenler oldu zamânıyla aynı âkıbete:
Fakat bugün yaşıyorlar, hem eskisinden iyi.”62
Akif’in bu iyimser anlayışının Mustafa Kemal Atatürk önderliğinde yaşam bulması, emperyalist güçlerin
Anadolu’dan tavsiye edilmesi ve laik dünya görüşü ekseninde, bilim, sanat ve felsefeyi ön plana çıkaran yeni
bir kültür ve Aydınlanma projesinin yaşama geçirilmesi, onun umut-var tavrının ne denli gerçekçi olduğunu
göstermesi açısından anlamlı olsa gerektir. Kimileri, Akif’in beklentileriyle, Cumhuriyet’in Aydınlanma projesi arasında kimi farklılıkların olduğunu ifade etse de, Mustafa Kemal’le dirilen ve zafere uzanan Anadolu,
Akif’in büyük ölçüde özlemlediği Anadolu’ya gönderme yapmaktadır ve bu Anadolu, bağımsızlığı, laik değerleri, bilimi, sanat ve felsefedeki açılımlarıyla hala mazlum uluslara örnek olmaya devam etmektedir.
58
59
60
61
62
Giriş
Ülkemizde eğitim-öğretim faaliyetlerinin çeşitli aşamalarında birçok problemle karşılaşılmaktadır. Bunlardan birisi de, Türk Dili ve Edebiyat Eğitimi’nde “edebî metinlerden yeterince faydalanılmadığı” düşüncesidir. Şiir, hikâye, roman ve tiyatro metinleri, edebiyat eğitiminin temel malzemesi olan edebî metin örnekleridir.
Bu edebî metinlerin incelenmesi sırasında felsefe, psikoloji, sosyoloji, tarih, ilahiyat ve dilbilim gibi disiplinlerden faydalanmak gerekir. Okuyucu, edebî eseri okuduğunda ondan kendisine bir ders çıkarır. Hatta aynı
okuyucunun farklı zamanlarda aynı eseri okuması durumunda da bu, geçerlidir.
Edebiyat eğitimcisinin görevi ise bir sanat eseri olan edebî metinden aldığı hazla öğrencilerin ruhlarındaki
güzel duygu ve duyarlılıklarını ortaya çıkarmak, geliştirip zenginleştirmektir (Çetişli, 2006). Buradan hareketle
Türk Dili ve Edebiyatı eğitiminin asıl amacı, öğrencinin yaradılışından getirdiği güzellik duygusunu ortaya
çıkarmak, geliştirip zenginleştirmek olmalıdır. Bunun için derslerde edebî metinlerden yeterince faydalanmak
gerekir.
Türk şiirinde hakkında en fazla yazı yazılan sanatçıların başında yer alan Mehmet Âkif Ersoy’un Safahat
adlı eserinin birinci kitabında yer alan şiirlerinin bir kısmı manzum hikâye özelliği göstermektedir. Bugüne
kadar Âkif’in bu şiirleri üzerine değişik incelemeler yapılmıştır. Âkif’in manzum hikayeleri şiirleri arasında
önemli bir yere sahiptir. Bu hikâyelerde estetik kaygı, düşüncenin zaman zaman önüne geçmiştir. Ayrıca bu
şiirlerde Âkif, Türkçe ile aruzu çok güzel bir şekilde işlemiştir. Aruzla şiirler yazan bir şair olan Akif, kafiye
olarak da genelde mesnevi tarzı kafiyeyi yani tam kafiyeyi kullanır.
Manzum Hikâye
Gerçek veya tasarlanmış bir olayın, öğüt vermek amacıyla hikâye edildiği manzum eserlere manzum
hikâye denir. Klasik Türk Edebiyatımızda uzun hikâyeler mesnevi nazım biçimi ile yazılırdı. Bir mesnevi
uzantısı olarak düşünebileceğimiz bu metinler, mesneviler kadar uzun değil ama uyak sistemi (aa, bb, cc, dd…)
yönünden mesnevilere benzer. Günlük hayattaki olayları, kişilerin başından geçenleri giriş, gelişme ve sonuç
dizgesi içinde ele alan bu metinler, Tanzimatla birlikte edebiyatımıza girmiştir. Manzum hikaye türünde şair,
kafiyeli ve redifli, manzum biçiminde hikâye yazmak amacını güder. Bu hikayelerde şairler ya bir olayı anlatırlar, ya da öğüt vermek gayesini güderler. Manzum hikâyelerde kullanılan kelimelerin şiir diline daha yakın
olmasına dikkat edilir. Geniş tasvir ve karakter tahlili yerine olay ön plâna alınır. Bu türün en güzel örneklerini
Mehmet Akif vermiştir.
Manzum hikayeler genellikle bir çevre tasviriyle başlar, o çevre ve o çevrede yaşayan kişiler tanıtılır.
Sonra olay anlatılır. Amaç okuyucuya bu bölümde ders vermektir. Bu metinler bir hikaye gibi sonlandırılır.
Manzum hikayeler düşündürücüdür, eğiticidir. Manzum hikayede her olay işlenebilir. Sıradan olaylar, sosyal
olaylar vs. Manzum hikayeler dörtlük şeklinde yazılabilir, beyit şeklinde de yazılabilir. Mensur hikayeden
* Yrd.Doç.Dr. MAKÜ Eğitim Fakültesi Türkçe Eğitimi Bölümü. [email protected]
337
19-21 KASIM 2008
Hasan BAĞCI‫٭‬
MEHMET ÂKİF ERSOY’UN MANZUM HİKÂYELERİNİN
OKUNABİLİRLİĞİ
(düzyazı) hiçbir farkı yoktur. Kişiler, zaman, mekan, olay bu hikayelerde de vardır. Tek farkı şiirselliktir. Dizelerdir. Kafiye ve rediftir. Nazmın nesre yaklaştırılmasıyla ortaya çıkan manzum hikâyelerde bulunan en önemli
özelliklerinden birisi de karşılıklı konuşmaların fazlaca yer almasıdır.
Bu tür Servet-i Fünun döneminde en etkili hale gelmeye başlamıştır. En büyük iki temsilcisi Tevfik Fikret
ve Mehmet Akif ’tir. Tevfik Fikret’in “Balıkçılar” ve “Hasta Çocuk” gibi önemli manzum hikayeleri vardır.
Mehmet Akif’in ise “Küfe, Seyfi Baba, Mahalle Kahvesi, Hasta” gibi önemli manzum hikayeleri bulunmaktadır. Ersoy ve Fikret dışında Beş Hececiler de manzum hikâye denemeleri yapmışlardır. Bunun dışında Türk
şiirinin babası sayılan Yahya Kemal de manzum hikâyeler yazmıştır. Onun “Nazar” şiiri en güzel manzum
hikâyelerden bir tanesidir.
Akif aruzu Türkçeye mükemmel bir biçimde uygulamıştır. Akif aslında Türk edebiyatında manzum hikâye
türünün en usta şairdir. Realist bir biçimde anlattığı olaylar, karşımıza getirdiği canlı tablolar gerçek hayatta yaşanan acı gerçeklerdir. Oldukça sade bir dil kullanan sanatçı şiirlerinde bazen halkın kullandığı argo sözcüklere
bile yer vermekten çekinmemiştir. Şiirlerinin çoğu bir sosyal çevreyi anlatır.
Örneğin Küfe şiirinde okumayı çok isteyen ancak babasından miras kalan eski bir küfeyle kardeşi ve annesinin geçimini sağlayan yetim Hasan’ın dramı anlatılır. Mahalle Kahvesi’nde zamanını kahve köşelerinde
pinekleyerek geçiren kişiler eleştirilir. Hasta şiirinin başlığının altında bulunan “Vaka Halkalı Ziraat mektebinde geçmiştir” ibaresi, Akif’in yakından tanıdığı birini anlattığını gösterir.
Hasır şiiri ise şairin bir gezinti vesilesiyle uğradığı attarlık yapan bir dostunun dükkanında tanık olduğu
ve dinledikleriyle başlar. Gelen müşterilerle attar arasında geçen konuşmalar öncelikle alış verişle ilgiliyse de,
halkın durumunu da yansıtır özelliktedir.
Ölüm, birçok şairin çeşitli şiirlerinde tema olarak işlenmiştir. Selma şiiri de Akif’in dört yaşında ölen
yeğeni ile ilgilidir. Şiir felsefi bir düşünceyle başlar. Hayatın zorluğu ile insanın sükun ve huzura olan ihtiyacından söz edilir.
Meyhane şiirinde öncelikle meyhanenin ocak yıkan zararlı bir mekan olduğu vurgulanır. Akif bu şiirde
orada bulanan “insan” hakkındaki düşüncelerini yansıtılır. İçinde aşağılık rüzgarı esen, tavanlarında ümitsizlik
iniltileri yükselen, her taşından yıktığı yuvaların feryadı duyulan, yüce değerlerin kenarına bile yaklaşmadığı
bir mekandır meyhane Akif için. Buraya gelenler utanma duygusunu yitirmiş, hiçbir amaç ve arzuları kalmamış, geçmiş ve gelecek düşüncesinden uzaklaşmış, gençliklerinin en değerli çağında içki denilen zehirin
tutsaklığında ömür tüketen insanlardır. Buna karşın aynı şiirde insanların ailesiyle evinde mutlu olabilecekleri
mesajı verilir.
Seyfi Baba’da eski ve ışıksız İstanbul sokaklarından geçip, hasta ve fakir bir ihtiyarın evine giden şairin
gözlemleri anlatılır. Bu şiirde de yoksulluk ön plana çıkarılır. Acımaktan biraz moral vermekten öte bir şey yapamayan şair yoksulluğa bir çözüm bulamamanın sıkıntısını yaşar. Sorunu ortadan kaldırmasa da toplumdaki
yardımlaşma duygusunun her şeye rağmen korunması gerektiğini belirtir. Dirvas şiiri Akif’in konusunu islam
tarihinden alan şiirlerinden birisidir. Hişam devrinde Şam’da yaşanan kuraklık nedeniyle zor duruma düşen
halkın temsilcisi şeyhlerin davranışları anlatılır. Köse İmam’da Akif, islâmın emrini yanlış anlayarak karısını
boşamak isteyen zalim ve cahil bir erkeği anlatır. Bu şiirde yıkılmak üzere olan bir aile aracılığıyla evlilik,
boşanma ve islâmın bu meselelere nasıl yaklaştığı anlatılır.
Kocakarı ile Ömer şiiri de Akif’in konusunu islam tarihinden alan şiirlerinden biridir. Bu şiirde adaletiyle
tanınan Hz. Ömer’e bir ihtiyar kadın tarafından adeta ders verilir (Aydoğan, 1996).
Akif, şiirlerinde, görmek istediği ideal genci Asım’ın kişiliğinde canlandırmış ve ona nasihat etmiştir. Bu
bir bakıma Fikret’in Haluk’unun karşısına çıkarılmış bir genç olarak düşünülebilir.
Akif’in şiirinde görülen bir diğer özellik sanatı sanat için değil, halk için yapmasıdır. Bu yönüyle o realist olmaktan çok Naturalistlere yaklaşır. Çünkü gerçeği olduğu gibi, çirkinliğiyle, iğrençliğiyle aktarır. Onun
şiiri her şeyiyle yerlidir. Onun batıyı taklit etmek, onlara benzer eser ortaya koymak gibi bir amacı olmamıştır
(Aydoğan,1996).
Hamdullah Suphi (Tanrıöver) Akif’i, manzum hikâyenin Türk edebiyatında ilk müjdecisi olarak görür,
onun şiirlerindeki sadeliği, duruluğu, samimiyeti, realizmi över ve bazı şiirlerinin tahlilini yapar.
Akif şiirin hudutlarını hayat kadar genişletir. Bütün sunîliklerden uzak, içten dualar kadar samimi şiirler
yazar. Safahat’ın başına koyduğu manzum ön sözde, şiirinin bu özelliklerini şöyle dile getirir:
Bana sor sevgili kâri, sana ben söyleyeyim,
Ne hüviyette şu karşımda duran eş’ârım:
Bir yığın söz ki samimiyeti ancak hüneri:
Ne tasannu bilirim çünkü, ne sanatkârım.
Safahat şâiri, Süleymaniye Kürsüsü’nde bu yeni şiir anlayışını daha açık ve kesin bir şekilde şöyle anlatacaktır:
Hayır, hayâl ile yoktur benim alış verişim.
İnan ki her ne demişsem, görüp de söylemişim.
Şudur cihanda benim en beğendiğim meslek:
Sözüm odun gibi olsun, hakikat olsun tek!
O, hayal ile alışverişini kesen, her ne demişse görüp de söyleyen, hakikatin peşinde koşan, toplumdaki
bütün sosyal, siyasî, ekonomik olayları “fotograf realizmi” denilebilecek bir gerçekçilikle anlatan ve bunlara
çözüm yolları arayan ve üreten bir şairdir.
Bâzı şahsiyetler vardır, hem eserleriyle, hem de şahsî hayatlarıyla ölümsüzleşmişlerdir. İstiklâl Marşı
şâirimiz de bunlardandır.
İşte bu özellikleriyle bilinen Akif’in manzum hikayelerinin Türk dili ve edebiyatı eğitimi derslerinde
öğrencilere anlatılması ve derinlemesine incelenmesi gerekmektedir. Bu çalışmamızda seçtiğimiz on manzum
hikayenin okunabilirliği belirlenmeye çalışılmıştır. Öyleyse okunabilirlik nedir? Sorusuna cevap arayalım.
339
19-21 KASIM 2008
Okunabilirlik, çoğunlukla metinlerin nicel özellikleri yani cümle ve kelime uzunlukları ve bilinmeyen
kelime sayısı göz önüne alınarak metnin güçlüğünü belirlemeyi amaçlar (Zorbaz, 2007: 89). Göğüş okunabilirliği, bir yazıyı belli bir düzeydeki öğrencinin okuyup anlayabilmesi şeklinde ifade etmiştir. Ateşman’a (1997:
71) göre ise okunabilirlik, okuyan tarafından metinlerin kolay ya da güç anlaşılır olma durumudur.
Tekbıyık’a göre ise okunabilirlik, öğrencinin okuduğu materyali hızlı okuma ve okuduğunu anlama düzeyi olarak açıklanabilir. Bir metinde, her cümledeki kelime sayısı, her kelimedeki hece sayısı, cümlede vurgulanmak istenen fikir sayısı, fikirlerin devamlılığı okunabilirliği belirleyen özelliklerdendir (Tekbıyık, 2006:
442).
Okunabilirlik formülleri yazılı ödevlerin (kompozisyon türü) değerlendirilmesinde, ders kitaplarına uygun metin seçme, bireye veya gruba uygun kitap belirleme gibi önemli durumlarda kullanılabilir (Temur, 2003:
179). Güneş (2000:334-335), çocuğun geleceğine ve geleceğin çocuğuna yön verecek kitapların hazırlanması
ve seçiminde uyulması gereken ilkeleri, “okunabilirlik ilkeleri” olarak değerlendirmektedir.
Öğrencilere tavsiye edilecek kitapların okunabilirliklerinin belirlenmesi, hangi düzeyde hangi kitapların
okunabileceği hakkında fikir verir ve yol gösterici olabilir. Çünkü okunabilirlik düzeyi uygun olan metinlerin
okunması ve anlaşılması daha kolay olacaktır.
Bugüne kadar metinlerin anlaşılırlık oranlarının belirlenmesine yönelik özellikle ingilizce metinler üzerine yapılan çalışmalar sonucu bir çok matematiksel formül geliştirilmiştir. Bu formüller, metnin hangi düzeydeki okuyucuya uygun olduğunu, metin okuyucuya ulaşmadan önce kestirmeyi amaçlamaktadır. Formüller
genellikle, metinden seçilen yüz kelimelik bölümlerin okunabilirliğini tespite çalışır. Seçilen yüzer kelimelik
bölümlerin okunabilirlik ortalaması da metnin bütününün okunabilirlik düzeyini verir. Okunabilirliğin tespitinde daha çok, (hece sayısı olarak ortalama) kelime uzunluğu ile (kelime sayısı olarak ortalama) cümle uzunluğu
değişkenleri kullanılmaktadır.
Okunabilirlik formüllerinde ‘formüllerin geliştirilmesi’ ve ‘kullanımı’ özen ve itina gerektiren önemli
noktalardır (Anderson ve Davison 1988:23). Herhangi bir dil için geliştirilen okunabilirlik formülü bir başka
dil için kullanışlı olmayabilmektedir. Metinlerin okunabilirliğinin belirlenebilmesi amacıyla Türkçe metinler
için Ateşman (1997) tarafından okunabilirlik formülü ve sınıflandırması geliştirilmiştir. Bu çalışmamızda bu
formül kullanılmıştır.
Ateşman tarafından Türkçe metinler için, kelime ve cümle uzunluğunu temel alan ve metinden seçilen yüz
kelimelik bir bölümde uygulanabilen okunabilirlik formülü ve sınıflandırması şu şekildedir:
Okunabilirlik
Okunabilirlik Sayısı = 198,825 – 40,175 x1 – 2,610 x2
x1 = Hece olarak ortalama kelime uzunluğu
x2 = Kelime olarak ortalama cümle uzunluğu
Tablo 1. Türkçe Okunabilirlik Aralıkları
Okunabilirlik Sayısı
Okunabilirlik Düzeyi
90–100
Çok Kolay
70–89
Kolay
50–69
Orta Güçlükte
30–49
Zor
1–29
Çok Zor
(Ateşman, 1997: 71- 74)
19-21 KASIM 2008
340
Bugüne kadar okunabilirlikle ilgili yapılan çalışmalarda metnin düzeyini belirlerken; metnin içeriği, uzunluğu, yapısı, mantık örgüsü, metinle birlikte kullanılan resimlerin etkisi, metnin öğretim programına uygunluğu, okuyucu ilgisi gibi unsurlar ölçümlerin dışında tutulmuştur (Fry, 2002: 287). Okunabilirlik ölçüsü metnin;
bireye veya sınıfa uygunluğu, anlaşılması ya da anlaşılmaması, iyi ya da kötü oluşu ile ilgili kesin sonuçlar
vermez. Yapılan çalışmalar ışığında denilebilir ki okunabilirlik formülleri metnin güçlüğü ile ilgili bir fikir
verir. Okunabilirlik ölçüsü, metnin nitel özellikleri ile birlikte ele alınırsa ancak kesin bir sonuca ulaştırabilir.
Metinlerin kolay anlaşılır nitelikte olması eğitimde başarıyı da arttırır. Buradan hareketle Türk Dili ve
Edebiyatı derslerinde takip edilecek ders kitaplarındaki metinlerin hedef kitlelerin kolayca anlayabileceği okunabilirlik düzeyinde olmasına dikkat edilmelidir.
Ders kitapları, özellikle Türkçe ve Türk Dili ve Edebiyatı derslerinde öğrencilere temel dil becerilerini
kazandırmak ve edebî zevk uyandırmak için önemli bir işleve sahiptir. Özbay (2003: 27), yaptığı araştırmada Türkçe öğretmenlerinin, derslerinde ders kitabından %94,44 oranında yararlandıklarını tespit etmiştir. Bu
oran, okullarda Türkçe ve edebiyat derslerinin işlenişi hakkında bilgi vermesi bakımından önemlidir. Türkçe
ve edebiyat eğitimi genellikle yazınsal ve öğretici nitelikli metinlerle yapılır. Bu metinler öğretimin temel
araçlarıdır.
Bu açıdan bir metnin hedef kitlenin düzeyine uygunluk derecesinin önceden belirlenmesi o metnin işlenmesinde kolaylık sağlar. Bu bakımdan ders kitaplarındaki metinlerin, her yönüyle kusursuz ve seviyeye uygun
olması gerekir. Metinlerin okunabilir olması bu yönüyle önemlidir.
Bu önemden hareketle Akif’in manzum hikayelerinin okunabilirlik oranlarının belirlenmesi ve bu metinlerin Türk Dili ve Edebiyatı ders kitaplarında daha fazla yer bulmasının önünü açacağı düşüncesinden hareketle
bu çalışmanın gerekli olduğu düşünülmüştür.
Yöntem
Amaç
Bu çalışmada, Mehmet Akif Ersoy’un Safahat adlı eserindeki manzum hikâyelerden seçilen 10 manzum
hikâyenin kelime ve cümle uzunlukları ile okunabilirlik düzeylerinin belirlenmesi amaçlanmıştır.
Bu çerçevede belirlenen manzum hikâyelerin,
a) Kelime uzunlukları,
b) Cümle uzunlukları,
c) Okunabilirlik açısından düzeyleri belirlenmeye çalışılmış,
d) Okunabilirlik düzeylerine göre manzum hikâyelerin orta öğretim kademeleri için tavsiye edilebilirliği
hakkında ne söylenebileceği tartışılmıştır.
İncelenen Materyaller
Bu araştırmada, Mehmet Akif Ersoy’un Safahat adlı eserindeki manzum hikâyelerden yansız olarak rastgele örnekleme yoluyla seçilmiş 10 manzum hikâye ( Hasta, Kocakarı ile Ömer, Küfe, Meyhane, Mahalle Kahvesi, Seyfi Baba, Selma, Köse İmam, Dirvas, Hasır.), kelime ve cümle uzunlukları ile okunabilirlik düzeyleri
açısından incelenmiştir.
Verilerin Toplanması ve Çözümlenmesi
Verilerin toplanmasında; her manzum hikâyenin başından ortasından ve sonundan 100’er kelimelik kısımlar seçilmiş, seçilen metinlerin hece olarak ortalama kelime uzunluğu ve kelime olarak ortalama cümle
uzunluğu tespit edilmiştir. Ateşman’ın (1997) Türkçe metinler için geliştirdiği, kelime ve cümle uzunluğuna
dayalı okunabilirlik formülü kullanılarak her metnin okunabilirlik düzeyi belirlenmiş, daha sonra bu düzeylerin
ortalaması alınarak okunabilirlik düzeyinin tespitine çalışılmıştır.
Veriler çözümlenirken kelime ve cümle uzunlukları ve okunabilirlik düzeyleri her metin için ortalama
alınarak kullanılmıştır. Ayrıca incelemenin daha sağlıklı yapılabilmesi için manzum hikayedeki devrik cümle
yapıları cümlelere hiçbir hece ve kelime ilavesi ve eksiltmesi yapılmaksızın düz cümleye çevrilmiştir.
11,10
Okunabilirlik
Düzeyi
70,22
Hasta
2,24
5,97
93,25
Seyfi Baba
2,35
7,70
84,31
Kocakarı İle Ömer
2,25
7,14
88,33
Mahalle Kahvesi
2,65
11.11
63,39
Köse İmam
2,22
8,33
87,89
Selma
2,44
8,26
79,23
Meyhane
2,26
10,54
80,53
Dirvas
2,23
7,59
89,27
Hasır
2,32
7,31
86,52
Cümle Uzunluğu
a) Mehmet Akif Ersoy’un belirlenen manzun hikâyeleri ortalama kelime uzunluğu yönüyle incelendiğinde, metinler arasında çok düşük farklar olduğu bu farkların da istatistiksel olarak anlamlı olmadığı söylenebilir. Anlamlı olmayan bu farklar Türkçenin eklemeli bir dil olmasına ve ekler vasıtasıyla anlam oluşturma
zorunluluğuna bağlanabilir. Ancak buna rağmen orta öğretim düzeyindeki öğrencilerin Türk Dili ve Edebiyatı
derslerinde faydalanılacak metinlerde kısa heceli kelimelerin kullanılması faydalı olacaktır.
Manzum hikayelerin kelime uzunlukları 2,22 ile 2,65 arasında değişmektedir. Bu oran Ateşman’ın Türkçe
metinler için belirlediği ölçülere göre orta seviyede kabul edilebilen kolay metin özelliğini göstermektedir.
b) Mehmet Akif Ersoy’un belirlenen manzun hikâyeleri ortalama cümle uzunluğu yönüyle incelendiğinde, metinler arasında bazı farkların olduğu bu farkların da istatistiksel olarak anlamlı olmadığı söylenebilir.
Cümle uzunluklarının 10,54 ile 5,97 arasında değiştiği belirlenmiştir. Buradaki anlamlı ilişkilerin oluşmaması
şairin eserlerini şekil açısından nazım şekli ile kaleme alması ve aruz ölçüsünü dikkate alması gösterilebilir.
Ateşman’ın Türkçe metinler için belirlediği ölçülere göre manzum hikâyelerin cümle uzunlukları da kelime
uzunlukları gibi orta seviyede kabul edilebilen kolay metin özelliğini göstermektedir.
c) Mehmet Akif Ersoy’un belirlenen manzun hikâyeleri okunabilirlik düzeyleri yönüyle incelendiğinde,
metinler arasında çok düşük farklar olduğu bu farkların da istatistiksel olarak anlamlı olmadığı söylenebilir.
Manzum hikayelerin okunabilirlik oranları 70,22 ile 93,25 arasında değişmektedir. Ateşman’ın yapmış olduğu
sınıflamalara göre bu metinler orta seviyede kabul edilebilen kolay metin aralıklarında gösterilebilmektedir.
Aruzla kaleme alınan bu metinlerin kelime ve cümle uzunluklarının kısalığı bu sonuçların alınmasında en
önemli etkiyi yapmaktadır.
Elde edilen bu istatistiki bilgilerden hareketle orta öğretim kurumlarındaki Türk Dili ve Edebiyatı ile Dil
ve Anlatım derslerinde bu metinlerin kullanılması öğrencilerin zorlanmaması açısından daha faydalı olabilecektir.
341
19-21 KASIM 2008
Küfe
Kelime
Uzunluğu
2,48
Manzum Hikâyeler
BULGULAR
Tablo 2. Seçilmiş 10 Manzum Hikâyenin Kelime ve Cümle Uzunlukları ile Okunabilirlik Düzeyleri
Sonuç
Edebiyatta topluma faydayı ön planda tutan Mehmed Akif, bunu geniş kitleler açısından düşündüğünden
aydın sınıf için değil halk için yazar. Bu bakımdan eserlerinde sade bir dil kullanılır. Eserlerini yayımladığı
yıllarda Milli Edebiyat hareketi başlamış ve dilde sadeleşmeyi sağlamak için belli ölçü1er içinde Arapça ve
Farsça bazı kurallar ve sözcükler dilden çıkarılmıştır. Akif’in konuyla ilgili olarak “Şimdi Türk edebiyatından
Arabî ve Farsî kelimeleri kaldırıyorlar. Bu hususta siz ne dersiniz?” sorusuna “Biz bunu zaten yapıyorduk. Ancak bu birden olmaz. Yavaş yavaş olmak lazım. Benim Safahatlarım sırasıyla tedkik olunursa görülür. Mesela
19-21 KASIM 2008
342
Asım diğerlerine göre daha sade ve Türkçe’dir.” cevabını vermesi dilde sadelik konusundaki tutumunu gösterir
(Tansel, 1991).
Ayrıca ilk yazdığı şiirlerinde bile çağdaşlarına göre sade bir dil kullandığı da bir gerçektir. Çünkü Akif’in
yapmak istediği, düşüncelerini geniş kitlelere iletmek, onlara örnek olabilmek, örnekler sunabilmektir. Bu
doğal olarak sade bir dil kullanma sonucunu doğurmuştur. Akif yukarıdaki düşüncesinin bir gereği olarak şiirlerini yeniden gözden geçirmiş ve düzeltmeler yapmıştır.
“Benim şiirlerimde öyle yüksek hayaller bulunmaz. Ben şiirde, hayale dalmam. Ben
adi şeylerden bahsederim; mesela bu, taş. Ona taş derim. Hacer-i semavi demem. Bu tahta, ona tahta
derim; taht demem. Her şeyi olduğu gibi görür tasvir ederim.” (Tansel, 1991) cümleleri Aydoğan’ın da ifade
ettiği gibi Akif’in tasvirlerdeki gerçekçi tutumuyla birlikte onlarda nasıl bir dil kullandığını da göstermektedir
(Aydoğan, 1996).
Akif’in şiirlerinde konuşturduğu kişilerin kullandığı dil tamamen kendi kültürlerini, kişiliklerini yansıtacak niteliktedir. Kişiler genellikle halktan oldukları için günlük konuşma dilinin sadeliği içinde konuşurlar.
Yerel söyleyişler, atasözleri, deyimler ve zaman zaman da argo kelimeler konuşmalarda yer alır.
Zamanına göre böyle sade bir dil kullanan Akif’in manzum hikayelerinden elde ettiğimiz sonuçlar da
şairin bu dil görüntüsünü desteklemektedir.
Akif’in manzum hikayelerinin konularının kaynağı, gerçekler ve hayattır. Manzum hikaye özelliğindeki
şiirlerinin tamamına yakınının “Safahat-ı Hayattan” başlığı ile yayımlanması da bu düşünceyi destekler. Şiirlerinin bir kısmında konular kendisi ve ailesinin hayatından, bir kısmında sürekli gözlediği sorunlarını çok iyi
tesbit ettiği İstanbul’un orta sınıf insanının hayatından alınmıştır.
Akif’in manzum hikayelerinde işlediği temaların başlıcaları olarak yoksulluk, ölüm, aile hayatı, evlilik,
aile geçimsizlikleri boşanma, hayat karşısında bedbinlik, dinin insana getirdiği huzur, hürriyet ve getirdiği
huzur, çocuk ve gençlerin geleceğin kurucuları ve simgesi olmaları, İslam’ın getirdiği adalet, hak anlayışı ile
yöneticilerin daima halkına huzur getirme peşinde olmaları gerekliliği sayılabilir.
Türkçe ve edebiyat derslerinde işlenecek metinlerin; Türkçenin anlatım zenginliklerini ve güzelliklerini
yansıtan eserlerden seçilmesine, dil, anlatım ve içerik açısından türünün güzel örneklerini yansıtmasına, dünya
edebiyatından seçilen metinlerin çevirilerinde, Türkçenin doğru, güzel ve etkili kullanılmış olmasına, öğrencilerin dil zevkini ve bilincini geliştirecek hayal dünyalarını ve söz varlığını zenginleştirecek nitelikte olmasına
özen gösterilmelidir.
İşte Akif’in manzum hikayeleri öğrencilerde edebiyat zevki uyandıracak yapıda ve sadelikte hazırlanmış
metinlerdir. Yapılan çalışmadan elde edilen sonuçlara göre metinlerin okunabilirlik oranlarının da yüksek olmasına dayanarak ders kitaplarında manzum hikayelerin rahatlıkla yer bulması gerektiği ifade edilebilir.
Öneriler
Bu çalışmadan elde edilen sonuçlar doğrultusunda şu önerilerde bulunulabilir:
1. Bu çalışmada okunabilirlik yönünden incelenen metinlerin güçlüğü yalnızca kelime ve cümle uzunlukları yönüyle ele alınmıştır. Metinler kelime bilgisi yönünden incelenememiştir. Metinlerin kelime bilgisi
yönüyle güçlüğünün belirlenebilmesi için daha geniş çalışmalara ihtiyaç vardır.
2. Okunabilirlik, metinlerin zorluk derecelerini nicel özellikleri ile ifade etmeye çalışmaktadır, bu yönüyle
kesin bir ölçüt olmamakla birlikte metnin güçlüğü hakkında fikir verir. Metinlerin nitel özelliklerinin de ölçülebilmesi için yeni formüllerin geliştirilmesine ihtiyaç vardır.
3. Anlamı bilinmeyen kelimelerin de göz önünde bulundurulduğu Türkçe yazılmış metinlerin okunabilirlilik ve anlaşılabilirlik yönünden zorluk derecelerinin belirlenmesi için yeni formüllerin geliştirilmesi gerekmektedir. Bu bağlamda okunabilirlik açısından öğrencilerin düzeyini belirlemeye yönelik daha geniş çalışmalar yapılmalıdır.
4. Türk ve Dünya edebiyatında güzel örnekleri bulunan manzum hikâye türü hakkında akademik çalışmalara ağırlık verilmelidir.
5. Öğrencilerde edebî zevk uyandırmak için okumaları tavsiye edilen kitapların seçiminde okunabilirlik
düzeyleri de dikkate alınmalıdır.
Anderson , R ve A. Davison (1988). Conceptual and Empirical Bases of Readability Formulas, Linguistic Comlexity and Text Comprehention: Readability Issues Reconsidered. Hillsdale NJ: Lawrence Erlbaum
Associates.
Ateşman, E. (1997). “Türkçede Okunabilirliğin Ölçülmesi.” Dil Dergisi, 58: 71-74
Aydoğan, B. (1996). “ Mehmet Akif’in Manzum Hikayeleri”. Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü Dergisi, C.4, S.4,1996, s.7-54.
Çetişli, İ. (2006). “Edebiyat Eğitimi” nde “Edebî Metin” in Yeri ve Anlamı”. Millî Eğitim Dergisi. S.169.
s. 74 – 85.
Ersoy, Mehmet Akif (1990) Safahat. Huzur Yayınları. İstanbul
Fry, E. (2002). “Readability versus Leveling: Both Of These Procedures Can Help Teachers Select Books
For Readers At Different Stages.” The Reading Teacher, 56: 286-292.
Güneş, F. (2000). Çocuk Kitaplarının Okunabilirlik Ölçütleri Açısından İncelenmesi. 20-21 Ocak 2000
Ankara, I. Ulusal Çocuk Kitapları Sempozyumu’nda sunulmuş bildiri, Ankara: Ankara Üniversitesi TÖMER
Dil Öğretim Merkezi Yayınları.
Göğüş, B. (1978). Orta Dereceli Okullarımızda Türkçe ve Yazın Eğitimi. Ankara: Kadıoğlu Matbaası.
Özbay, M. (2003). Öğretmen Görüşlerine Göre Ankara Merkez İlköğretim Okullarında Türkçe Öğretimi.
Ankara: Gölge Ofset Matbaası.
Tansel, Fevziye Abdullah (1991). Mehmed Akif Hayati ve Eserleri. Mehmet Akif Ersoy Fikir ve Sanat
Vakfi Yayınları. Ankara: 3. Baskı
Tekbıyık, A. (2006). Lise Fizik I Ders Kitabının Okunabilirliği ve Hedef Yaş Düzeyine Uygunluğu. Kastamonu Eğitim Dergisi, C.14, S.2, s. 441-446.
Temur, T. (2003). “Okunabilirlik (Readability) Kavramı.” Türklük Bilimi Araştırmaları Türkçenin Öğretimi Özel Sayısı, 13: 169-180.
Zorbaz, K. Z. (2007). “Türkçe Ders Kitaplarındaki Masalların Kelime-Cümle Uzunlukları ve Okunabilirlik Düzeyleri Üzerine Bir Değerlendirme.” Eğitimde Kuram ve Uygulama. 3 (1): 87-101.
Kaynakça
19-21 KASIM 2008
343
Giriş
Mehmet Akif Ersoy, yaşadığı devrin siyasi ve sosyal hayatını çok başarılı bir şekilde işlemiştir. İstiklal
Marşımızın yazarı Mehmet Akif; sadece bir şair değil devrin bütün siyasal olaylarını ele alan gerektiğinde
eleştiren gerektiğinde de öven gerçek bir fikir adamı, Arapça, Farsça ve Fransızca dillerini bilerek eserleri
doğrudan okuyup değerlendirme yapan bir aydın, ilk TBMM’ye seçilmesi ve yaptığı konuşmalarla da bir
siyasetçidir. İstanbul’da doğan yazar sürekli ilim çevreleri içinde olmuş, kendini yetiştirmeyi de iyi bilmiştir.
Ailesinden aldığı terbiye ve İslam kültürünü de hayatı boyunca hiç kaybetmemiştir.
Mehmet Akif yalnızca bir şair değildir. O; iyi bir evlat, iyi bir din adamı, bilime her zaman önem veren
bir aydın, mütevazı kişiliği ve şairliğinden gelen üslup ile devrinde her zaman sevilen bir kimsedir. Bütün bu
yönleri ile değerini hiçbir zaman kaybetmemiş, ölümünün üzerinden yetmiş yılı aşkın zaman geçmesine rağmen Mehmet Akif Ersoy adı unutulmamıştır.
Mehmet Akif Ersoy en çok İstiklal Marşı ile anılır. Oysa onu sadece İstiklal Marşı kalıbıyla milli şairimiz sıfatına sokmak ve tek başına şairliğini anmak yanlıştır. O bir milletin en zor dönemlerine tanıklık eden
ve bu zor dönemin atlatılması için fikir geliştiren bir düşünce adamıdır. Mehmet Akif yaşadığı 63 sene içinde
Osmanlı-Rus Savaşını, Balkan Savaşlarını, Birinci Dünya Savaşını, Çanakkale Savaşını ve nihayet Kurtuluş Savaşını görmüş bir şair, yazar ve düşünürdür. Mehmet Akif bir milletin yaşayabileceği bütün sıkıntıları
görmüştür. Bunun üstüne kazanılan çok büyük bir zaferle bir milletin en büyük mutluluğu olan hürriyetini
kazanmasına da tanıklık etmiştir. Bütün çektiği sıkıntılara rağmen, bize miras olarak dev bir eser olan Safahat’ı
bırakmıştır.
Mehmet Akif bütün karakterini ve düşüncelerini daha çok şiirlerinde dile getirir. Bu nedenle daha çok
edebiyatçılar tarafından işlenmiştir. Oysa Mehmet Akif yaşadığı dönemde İslam ve toplum sevgisini birleştiren bayrak bir isimdir.
“Kendisi ve ülkesini tanıdığı günden itibaren her zaman toplumu düşündüğünü hiçbir sanatçı kompleksine
kapılmadan açıkça belirtir. Onu yücelten, ayağının altındaki kaidelerden birisi, belki de en önemlisi bu yalın
hali ve hasbiliğidir”.1 Mehmet Akif İslamcı bir yazardır ancak o “(…) tarikat ve tekkelere ilgi duymamış, tekke
düşüncesiyle İslam’ın yeniden eski günlerine kavuşabilmesini mümkün görmemiştir.”2 Mehmet Akif Arapçayı
son derece iyi bilen Kuran hafızıdır. Bu nedenle başkalarının İslam hakkındaki tutucu görüşlerine inanmaz
ve gerçek İslam olan hoşgörülü ve yeniliklere açık ama ahlaktan yana taviz vermeyen bir yaşantıya sahiptir.
İslam’ın gerçek ruhundan kendi hayatında da hiçbir zaman taviz vermemiştir. O hiçbir düşünce ve fikre körü
körüne bağlı değildir. Doğru ve güzel olan her türlü fikre açıktır. “İslam’ın ruhuna son derece bağlı olan Meh1
2
Yazar Yok, Hece Dergisi Giriş, Hece Dergisi, S.133 Mehmet Akif Ersoy Özel Sayısı, Ocak 2008, s. 3.
Mehmet Demirci, Yahya Kemal Ve Mehmet Akif’te Tasavvuf, Birinci Basım, Akademi Kitapevi, 1993, s. 73.
* Yrd. Doç. Dr., Dumlupınar Üniversitesi, İİBF
** Uzman, Dumlupınar Üniversitesi, İİBF
345
19-21 KASIM 2008
Hasan DURAN*
M. Enes SALKIN**
MEHMET AKİF ERSOY’DA İSLAMCILIK ve
MİLLİYETÇİLİK DÜŞÜNCESİ
met Akif’in, kendini gece gündüz içkiye kaptıran Neyzen Tevfik’le arkadaşlığı, onun sanatına hayranlığı çok
dikkat çekicidir”.3 Kanaatimce bu onun açık fikirli olmasının en güzel örneğidir.
“Mehmet Akif adı söz konusu olduğunda, onun hayatı, karakteri, düşünceleri ve sanatı birlikte düşünülür
ve değerlendirilir: Bir mücadele insanı, idealist, şair ve âlimdir. Varlıkta da yoklukta da her zaman onurlu, dik
duran bir insan. Tok sözlü; hiçbir koşulda ve hiç kimse karşısında sözünü esirgemeyen, ‘sözüm odun gibi olsun,
hakikat olsun tek’ diyecek kadar doğrudan yana bir insandır”.4
1. İslâmcılık
1.1. İslâmcılığın Tanımlanması
19-21 KASIM 2008
346
Mehmet Akif ile İslamcılık bağını kurmadan İslamcılığı biraz daha açmak faydalıdır. İslamcılığın ilk
konusunu İslam oluşturur. Fuller’e göre; “İslam, tanımı gereği, Müslüman dünya için ortak bir kimlik kaynağıdır. Ancak yüzyıllar boyunca İslam’ın farklı bölgelerde, farklı insanlar tarafından uygulanışı çeşitli biçimler
ve çeşitli ifade tarzları ortaya çıkarmıştır. Siyasal İslam, en azından kişinin manevi hayatında, ulusal kimlik
karşısında bile önceliği olan tek bir İslami kimlik yaratma arayışındadır. Bu anlamda siyasal bir vizyon olan
İslamcılık, her ne kadar pratikte tek tek devletlerin çatısı altında faaliyette bulunsa da, gayet açık bir şekilde
ulus-üstüdür. İslamcıların çoğuna göre, İslam ilk ve en önemli kimliktir ancak tek kimlik değildir”.5
Tunaya’ya göre ise; “İslamcılık, bütün sosyal ve siyasal hayata uygulanması istenen inanç, fikir ve davranış kaidelerini içine alan iki yönlü bir ‘ideolojik formül’ haline getirilmiştir. Bir yönü ‘ferdi’ plandadır. İslâm
dünyasında yaşayan fertlerin, bilhassa Müslümanların tek tek hayatlarını düzenlemek ister. Özel hayatlarına
karışır. Onlara bir yaşama yolu çizer. Öteki yönü ile de, ‘kolektif plandadır’. İslâm dünyasında, henüz milletleşmemiş halk kitlelerine, bağımsızlığa kavuşmamış milletlere, Devletlere kurtuluş, kuruluş ve kalkınma yolu
çizer, birbirleriyle münasebetlerini sağlayan kaideler yapar. Kısaca İslâm dünyasında yaşayan insanların ve
toplumların hayat prensibidir”.6
Said Halim Paşa ise “İslamlaşmak dediğimiz zaman, İslam’ın inançlarını, ahlak, toplum ve siyaset anlayışını, zaman ve çevrenin gereksinimlerine en uygun biçimde yorumlayarak bunlara gereği gibi uymayı
anlatmak istiyoruz”7 der.
Bazılarına göre ise İslâmcılık bütün millet ve devletlerin kültürel, sanatsal ve tarihi miraslarının silinerek
Kuran ve Hadisler yoluyla yeniden ilk Müslümanlar gibi yaşamasıdır. Selefilik denilen bu anlayışa göre Selefler; “Yenilikçi hareketleri bid’at sayıp reddederken kitab ve sünnete, Kur’an ve hadise, daha kapsamlı bir tabir
ile ilk Müslümanların dinî anlam ve hayat tarzına sıkı bir şekilde bağlı kalmanın, hiç ödün vermeden bu hayat
tarzını sürdürmenin, dünya ve ahiret kurtuluşunun buna bağlı olduğunun altını kalın bir hatla çizmişlerdir”.8
“İslâm’ın asli prensiplerine dönüş, ‘İslamcı’ adı verilen fikir cereyanının ana tezidir. Mazisi, medeniyeti
ve düşüncesi bakımlarından, İslâm’ın zengin tarihi istenilen ve aranılan delilleri ve emsalleri sağlamaktadır”.9
Ancak İslam semavi bir din olmasına karşın diğer semavi dinlerden farklıdır. Türköne’ye göre: “İslamiyet, Hıristiyanlık gibi, cemaat içinde bir kilise olarak değil, bu dinle bütünleşmiş bir cemaat olarak teşekkül etmiştir.
İslamiyet diğer dinlerden farklı olarak kilise gibi, dini temsil eden bir kuruma veya otoriteye yer vermez.”10
Şerif Mardin ise devlet ile fert arasında yer alan ikincil yapıların yokluğunun, cemaat hayatını kuvvetlendiğinden bahseder.11 Bu noktada ortaya yönetim sorunu çıkar. Çünkü insanlar bir arada yaşamak için kurallara, bu
kuralları uygulayacak kurumlara ihtiyaç duyarlar. Buda bir otoriteyi gerekli kılar. Bu otoritenin nasıl sağlanacağı, yani toplumu kimin yöneteceği sorunu net olarak çözümlenememiştir. İslamcılık ideolojisinde bu konuda
çeşitli görüşler vardır. İlk olarak “Klasik İslam” düşüncesine bakılırsa; “Klasik İslam düşüncesi, baştan aşağı
idarecilik, hükümdara öğüt ve kıssa metinleriyle doludur. Söz konusu olan, siyasetin doğası üzerine değil, iyi
hükümdar iyi hükümet üstüne düşüncelerdir”.12 Roy ‘a göre;
“Egemen, geleneksel olarak ‘dinsel’ bir işleve sahiptir: İslam’ı ve şeriatı korumak. Devletin kendisinin de
bir amacı vardır: Müslüman’ın iyi bir Müslüman olarak yaşamasını sağlamak. Devlet kendi içinde bir amaç
değil, bir araçtır. Bu anlamda, Müslüman hukuk kitapları iktidarın uygulanmasına ayrılmış bir bölüm içerirler.
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
Orhan Okay, Mehmet Akif’in Karakteri Ve Sanatı, Hece Dergisi, S.133 Mehmet Akif Ersoy Özel Sayısı, Ocak 2008, s. 8.
Yazar Yok, Hece Dergisi Giriş, Hece Dergisi, S. 133 Mehmet Akif Ersoy Özel Sayısı, Ocak 2008, s. 4.
Graham E. Fuller, Siyasal İslam’ın Geleceği, Çev: Mustafa Acar, Timaş Yayınları, Birinci Basım, İstanbul, 2004, s. 58-59.
Tarık Z. Tunaya, İslâmcılık Cereyanı, İstanbul, Baha Matbaası, 1962, s. 19.
Said Halim Paşa, Toplumsal Çözülme-Buhranlarımız-, Buhran Yayınları, İstanbul, 1983, s. 150.
Süleyman Uludağ, Selefîlîlik-Sûfilik Ve Akif, Hece Dergisi, S. 133 Mehmet Akif Ersoy Özel Sayısı, Ocak 2008, s. 137.
Uludağ, a.g.e. , s. 2
Mümtazer Türköne, Siyasî İdeoloji Olarak İslâmcılığın Doğuşu, Birinci Basım, İletişim Yayınları, İstanbul, 1999 s. 17.
Şerif Mardin, Din Ve İdeoloji, Yedinci Basım, İletişim Yayınları, İstanbul, 1997, s. 57.
Olivier Roy, Siyasal İslâmın İflası, Çev: Cüneyt Akalın, Birinci Basım, Metis Yayınları, İstanbul, 1994, s. 48.
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
A.g.e. , s. 31.
A.g.e. , s. 67.
İlhan Arsel, Teokratik Devlet Anlayışından Demokratik Devlet Anlayışına, Üçüncü Basım, İstanbul, 1994, s. 135.
Jäschke Gotthard, Yeni Türkiye’de İslamlık, Çev: Hayrullah Örs, Birinci Basım, Bilgi Yayınevi, Ankara, 1972, s. 11
Tarik Ali, Fundamentalizmler Çatışması, Çev: Abdullah Yılmaz, Birinci Basım, Everest Yayınları, İstanbul, 2002, s. 67
Erdoğan Aydın, İslamcılık ve Din Politikaları, Birinci Basım, Gentaş Yayınları, 2002, s. 14.
Türköne, a.g.e. , s. 25.
İsmail Kara, Din ile Modernleşme Arasında, Birinci Basım, Dergah Yayınları, İstanbul, 2003, s. 212.
Tunaya, a.g.e. , s. 15.
Kenan Çağan, Batılılaşma İslamcılık Ve Mehmed Akif, Hece Dergisi S. 133 Mehmet Akif Ersoy Özel Sayısı, Ocak 2008, s. 8487.
347
19-21 KASIM 2008
İyi hükümdar, bu işlevi yerine getirendir, kötü hükümdar ise ‘adil olmayan tiranlığı’ (zulüm) uygulayandır.
‘Adalet’ bu iyi hükümdar etiğinin merkezindedir”.13
İslam düşüncesi egemen olan kimsenin görevlerini tanımlamasına karşın egemenin nasıl belirleneceği
konusunda bir yol göstermemiştir. Egemenin belirlenmesi konusunda İslamcı teorisyenlerden bazıları günümüz modern yönetim anlayışı içinde yer alan; seçimin İslam’a aykırı olmadığını savunurken bazıları “(…)
oylama ve seçimin ümmetin birliğini zayıflatan, yalnızca Allah’tan olan bir şeyi nispileştiren ‘insanileştiren’
bir düşünce gibi görürler”.14 Arsel’e göre; “Halka ya da başka bir organa ait yasa yetkisinin olmaması, Kur’an
hükümlerinin Tanrı sözleri olarak kabul edilmesindendir. Tanrı nasıl evrenin tüm yaratıklarına üstün ise, onun
sözleri de insan sözlerine (insan yapısı hükümlere) üstündür”.15
Jäschke’ye göre “İslamlık kelimenin tam anlamıyla yasa dinidir. Müslümanlara, hayatın bütün sorularının
karşılıklarını Peygamberin aracılığı ile Allah’tan almalarını ve her yaptıklarında en kesin kurallarla tam tamına
uymalarını emreder”.16 Bu da İslam dininin yasaları anlamına gelen “Şeriat”ı doğurmuştur. Ancak “Tarih ne
olursa olsun, belli konularda son derece ayrıntılı olmakla birlikte Kuran’daki hükümler, İslam hegemonyasını
yaşatmak için gerekli toplumsal ve siyasal yönetim ilkelerini sağlamakta yeterli değildir”.17 Aydın’a göre de;
“İslam’ın her dönem uygulanabilir bir devlet modeli getirdiği iddiaları büyük bir yanılgıdır. Kuşkusuz şeriat
vardır ve tarih boyunca devlet görevi görmüştür. Ancak bu devletin, hem Kur’an’i referansları düşünüldüğünden zayıftır hem de uygulanabilirliği tarih boyunca hep sorun olmuştur”.18 Bunun farkında olan İslamcı
yazarlar özellikle yirminci yüzyıla gelince Mısırlı Muhammed Abduh’un başlattığı çalışmalarla İslamcılığa
yeni bir açılım getirmişlerdir.
Bu yeni İslami ideolojinin doğması da şöyle açıklanır:
“Hızlı sosyal değişme, geleneksel değerlerin karşılayamadığı, açıklayamadığı değişmeler, kitle iletişimin
yaygınlaşması, aydın sınıfının bir fikir imalatçısı olarak yerini alması gibi “yeni” unsurları, geleneksel İslam
toplumunun değişmesi içinde takip etmek.[…] İslamcılık, Batı’dan gelen ideolojik düşünce yapısı ile geleneksel İslami değerlerin bireşimi neticesinde, İslamiyet’in ideoloji formu içinde yeniden sistemleştirilmesi ile
ortaya çıkmaktadır”.19
Kara’ya göre ise; Klasik İslam düşüncesinden modern İslam düşüncesine geçiş “(…)İslam’ın iç dinamiklerinden, tarihi tecrübelerinden ve kendi iç mantığından ziyade dış şartların ve dış baskıların doğrudan etkisi
altında olmuştur”20. Çünkü Klasik İslam anlayışı Batı’da ortaya çıkan; hürriyet, meşrutiyet, demokrasi, kölelik,
insan hakları, kadının statüsü gibi konu, kavram ve kurumları açıklamada yetersiz kalmıştır. Bu yeni düşünceyi
temsil eden İslamcı görüşlere bakıldığında İslam’ın akıl ve bilime asla karşı olmadığı vurgulanmıştır.
Tunaya’ya göre; “İslamiyet’te, akıl ve tabiat dışı hiçbir hurafe yoktur. Başka dinlerle mukayese edildiği
taktirde, Müslümanlık kadar idari, siyasi ve ahlaki esaslara müstenid bir din görülemeyecektir. Tam manasıyla
sosyal bir din olan Müslümanlık halkın reyine müracaat, hürriyet, adalet, müsavat, uhuvvet (kardeşlik), düşmana kuvvetle mukabele, ruhaniliğe ve tegalübe yer verilmemesi, istibdat ve zulme karşı huruç (isyan) gibi
sosyal ve siyasi prensipleri kabul etmekle çağdaş medeniyet seviyesinde bir Devlet ve hayat vücuda getirmek
kabiliyetine de, kudretine de sahiptir. Sadece fertler arasında değil, zümreler, kavimler, millet ve Devletlerarası
kardeşliği, beynelmilel sulh projelerinden hatta sosyalizmden daha iyi başarmış ve gerçekleştirmiştir”.21
Çağan’a göre; “İslâmcılığın temel argümanı, kendisini var eden nedende gizlidir. O da şudur; İslam doğası
itibari ile tüm zamanlara ve tüm mekânlara hitap eden bir dindir. Hiçbir zaman ve hiçbir mekânda yürürlükten
kalkmayacaktır. Çünkü İslâm hakikatin bizzat kendisidir. Dolayısıyla İslâm modern zamanlarda da yürürlükte
olmaya yetecek potansiyele sahiptir. Modernliğe ait iyi olan ne varsa, aslında İslâm’da da vardır. Örneğin İslâm
aklı, mantığı ve ilmi yadsımaz. Aksine onlar gerçek hüviyetlerini İslâm’ın temel ilkeleri içinde kazanırlar”.22
Modern İslamcılıkla ilgili yapılan son çalışmalara baktığımızda Türköne’nin İslamcılığın temel yaklaşımları ve tezlerini şöyle sıraladığını görürüz:
19-21 KASIM 2008
348
1. İslamiyet modern ihtiyaçları karşılayacak, modern gelişmeler karşısında insanın dünyaya bakışını tayin
edecek, değişmeleri açıklayacak ve hayatının her alanına hâkim kılınabilecek evrensel bir siyasal-sosyal kuram
ihtiva etmektedir. Bu kuram insana doğruyu-yanlışı bildirmekte, ona rehberlik etmekte; toplum hayatının temel normlarını vermekte; kimin yöneteceğini ve yönetilenlerin haklarını belirlemektedir. İslamiyet’in, modern
dünyadaki bu kapsayıcılığı müteal onamaya ihtiyaç duyulmadan akılla kavranabilir ve akılla temellendirilebilir. İslamiyet akla uygun bir dindir.
2. İslamiyet, bütün modern gelişmelere ‘açık’ bir dindir. İslamiyet çağın yeniliklerine kolaylıkla intibak
edebilir ; ‘mani-i terakki’ değildir, bizatihi terakkiyi emreder. İslamiyet’in terakkiye engel görülen tarafları,
ona sonradan ilave edilen geleneklerle oluşmuştur. Bu yüzden onu sonradan oluşmuş sınırlayıcı geleneklerin
bağından koparmak, ilk asli, saf şekline döndürmek gerekir. Asli kaynaklar ‘yeni’ bir yorumla, terakkici bir
İslam kuramına dönüştürülebilir. Bunun için, Ortaçağ’dan kapanan ‘İçtihat Kapısı’nın yeniden açılması ve
yeni hükümler üretilmesi lüzumludur.
3. Batı, tartışılmaz bazı üstün niteliklere sahiptir. Müslümanlar Batı’yı üstün kılan unsurları
( ilim,
teknik, medeni usuller) alarak kendi toplumlarını ilerletmek zorundadırlar. Bir zamanlar Müslümanların elinde
olan bu üstün nitelikler, Müslümanların ihmali sonucu Batılıların eline geçmiştir. Şimdi Müslümanlar, Batılıların kendilerinden aldıkları (ilim ve teknik gibi) bu unsurları, tekrar geriye almalıdır. Batı, sadece ilmi ve
tekniğiyle değil, geliştirdiği düşünceler ve kuramlarla da üstündür. Müslümanlar, aynı mantıkla Batı’dan işe
yarar gördükleri bu düşünceleri ve kuramları alabilir ve kendi toplumlarına yerleştirebilirler. Bu işlem elektik
biçimde yapılmaktadır.
4. İslamiyet, Müslümanlar için Batılı milletler gibi bir milliyet prensibi getirmektedir. Müslümanlar bu
milliyet prensibi etrafında birleşerek siyasi bir topluluk oluşturabilirler. İslamiyet Müslümanların siyasi kimliğini, temel alacakları milliyet esasını vermektedir.”23
“İslamcılıkta, geleneksel İslamdan farklı olarak insan aklının ve eyleminin sınırlarının sorgulanmasını buluyoruz. Temel kaynaklar insan aklını, insanın teşebbüs gücünü ön plana çıkaracak şekilde yeniden değerlendiriliyorlar. İslamcılık, geleneksel İslam’ın tevekkül, itaat, kadere rıza gibi ön plana çıkardığı davranış biçimleri
yerine, insan aklını ön plana çıkaran, eyleme çağıran nassları davranışlara rehber etmeye başlıyor.”24
1.2. Mehmet Akif ve İslâmcılık
Mehmet Akif’in yaşadığı dönemde üç kıtaya hâkim olmuş Osmanlı İmparatorluğu parçalanmak üzeredir.
Dönemin şartları içinde devletin çöküşünü durdurmak, gelen dış tehditlere karşı direnebilmek için aranan çözüm yolları arasında Batıcılık, Türkçülük gibi akımlar karşısında var olan medeniyetin içinden Müslüman aydınların geliştirmeye çalıştığı İslâmcılık, Batı karşısında medeniyetin yeniden dirilmesi çabası olarak kendini
göstermiştir. “ ‘İslâm İttihadı’nı gerçekleştirmek fikri sadece bir temenni değil reel politik anlamda en gerçekçi
siyaset tarzı olarak da gündemdedir. İslâm Birliği fikri aynı zamanda imparatorluğu parçalayan milliyetçiliğe
karşı verilmiş zorunlu bir cevap olarak durmaktadır”.25 Mehmet Akif’te, Halife eliyle yönetilen Osmanlı İmparatorluğu topraklarının tek tek elden çıkması üzerine İslâmcılığı çıkış yolu olarak görmektedir.
Mehmet Akif, İslamcılık düşüncesinin en önemli temsilcilerinden biridir. Ancak Mehmet Akif’in milli
şairimiz olması onun İslamcılığının, çoğu zaman önüne geçmiştir. “Mehmet Akif’in iki büyük idealinden birisi; İslam idealinin gerçekleşmesiydi. Mehmet Akif İslâm’ın ayakta kalan son kalesi olarak Türkiye’yi biliyor,
Türkiye’nin kurtulmasıyla da büyük İslâm idealinin gerçekleşeceğine inanıyordu”.26 Mehmet Akif bu nedenle
milliyetçiliğin ileri gitmesine ve Türkiye’nin ırk temeli üzerinde kurulmasına karşıdır. Onun için İslamcılık
milliyetçilikten daha önde gelir ve nihai hedef, bütün Müslümanların birlik içinde hareket etmesidir.
Mehmet Akif için İslam dini her şeyden önemlidir. İslam bütün dünyevi hayatı düzenlemeye yeter. Nitekim İslam ortaya çıktığında çok verimsiz olan topraklarda çok büyük bir medeniyet kurulmuştu. Mehmet Akif
özellikle Süleymaniye Kürsüsü’nde bu kurulan medeniyet İslam sayesinde gelişti diyerek adeta o medeniyeti
geliştiren İslam’ın bugün Müslümanları perişanlığa itemeyeceğini, insanların İslam’dan uzaklaştığını veya
İslam’ın yanlış bilindiğini ortaya koyar. Müslümanların İslam’ı yanlış bilmesi ve onu hurafelerle doldurması
neticesinde de Doğu Batı’dan geri kalmıştır. Evet, Akif’e göre Müslümanlar Batı’dan çok geridedir. Bunu
birçok eserinde belirtir.
Mehmet Akif’e göre Doğu’nun Batı’dan geri kalmasının nedeni: İnsanların gerçek İslam’dan uzaklaşmasıdır. Bugünde yapılması gereken insanlara doğru olan İslam’ı öğretmek, Batı’nın ileri olan ilim ve fennini
23
24
25
26
Akif Emre, Bir İslam Şairinin Gelecek Tasavvuru, Hece Dergisi, S. 133 Mehmet Akif Ersoy Özel Sayısı, Ocak 2008, s. 43.
Okay, a.g.e. , s. 14.
O Rasathâne-i dünya, o Semerkant bile;
Öyle dalmış ki hurâfâta o mazisiyle:
Ay tutulmuş “Kovalım şeytanı kalkın!” diyerek.
Dünbelek çalmada binlerce kadın, kız, erkek!31
“İslam dünyasının mevcut geriliği üzerinde dururken, bu gerilemeyi besleyen şeyin İslam olmadığını,
aksine İslam’ın ilerlemeye açık olduğunu ifade etmiştir. İslam dünyasının ilerlemesini temin edecek şey Akif’e
göre, öze dönüş hareketidir. Bu harekette Kuran referans alınarak yapılmalıdır yine Süleymaniye Kürsüsünde
Akif, şöyle seslenir;
Lâfzı muhkem yalınız, anlaşılan, Kur’ân’ın:
Çünkü kaybında değil, hiçbirimiz ma’nânın:
Ya açar Nazm-ı Celil’in, bakarız yaprağına:
Yâhut üfler geçeriz bir ölünün toprağına.
İnmemiştir hele Kur’an, bunu hakkıyla bilin,
Ne mezarlıkta okumak, ne de fal bakmak için!32
Mehmet Akif İslam dünyasının sadece Kuran ve hadislerden yola çıkıp, gerçek İslam’ı bularak ona yönelmeyle kalkınacağını düşünür. Ancak bu kalkınma tabi ki ilk başta Batı’nın ilerde olduğu ilim ve fen alınarak gerçekleşecektir. Bu noktada yanılgıya düşülen yön ise Batı’nın ilim ve fenninin Batı’nın kültüründen
ayrı düşünülemeyeceğidir. Güngör’ün ifadesiyle; “Kültür ve medeniyet birbirinden ayrı hadiseler değil, ulusal
kültürler bir medeniyetin çeşitli manzaralarından ibarettir”33 Mehmet Akif’in Süleymaniye Kürsüsü şiirinde
27 Mithat Cemal Kuntay, Mehmet Akif, Birinci Basım, Timaş Yayınları, İstanbul, 1999, s. 94.
28 Kazım Yetiş, Mehmet Akif’in Sanat Edebiyat ve Fikir Dünyasından Çizgiler, Atatürk Kültür Merkez Yayını Sayı:65, Ankara,
1992, s. 125.
29 Mehmet Akif Ersoy, Safahat, Dördüncü Basım, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları No:18, İstanbul, 1993, s.
154.
30 Şerif Aktaş, Mehmet Akif Ve İnsan, Hece Dergisi S.133 Mehmet Akif Ersoy Özel Sayısı, Ocak 2008, s. 33
31 Ersoy, a.g.e. , s. 153.
32 A.g.e. , s. 155.
33 Erol Güngör, Kültür Değişmesi ve Milliyetçilik, Altıncı Basım, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 1992, s. 63.
“İslami değerleri yaşadığı döneme taşımaya gayret gösteren ve böylece de ânı zenginleştirmek ve düzeltmek isteyen Akif, hurafeye ve cehalete karşıdır”.30 Süleymaniye Kürsüsünde Mehmet Akif şöyle seslenir;
349
19-21 KASIM 2008
İslam potasında çözümleyerek yeniden Müslümanların gelişmesini sağlamaktır.
Mehmet Akif küçük yaştan itibaren Arapça öğrenmiş, Kuran okumuş ve İslami bir terbiye ile büyümüştür.
Bu nedenle çevreden her duyduğuna inanıp tatbik eden bir insan değildir. O dönemde ki İslam adına yapılan
pek çok şeyi de hurafe olarak değerlendirir ve gerçek İslam’da böyle inanışlar olmadığını söyler. Dolayısıyla
onun İslam anlayışının farklılığına dikkat çekmek yerinde olacaktır. Kuntay’ın bir hatırasına atıfta bulunacak
olursak; Kuntay Mehmet Akif’in beğendiği bir âlim olan Cemal Bey’i Mehmet Akif ile tanıştırmaya götürürken aralarında şöyle bir diyalog geçer:
Kuntay Cemal Bey’e –Göreceksiniz onu ne kadar seveceksiniz der.
Cemal Bey’de,-Yalnız biraz fazla dinci! Değil mi? Diye sorar.
Kuntay bunun üzerine: -Fakat riya ile dini çok dünyevi bir zekâ ile ayırır. Bir gün yeni tuttukları hizmetçi
evlerinden öteberi çalıp kaçmıştı. Evdekiler şaşırıyorlardı: “Fakat bu hizmetçi ne kadarda Müslüman kadındı,
üç aylar orucu da tutuyordu”. Demelerine Akif kızar: “Onun üç aylar orucu tuttuğunu söyleseydiniz, ben onu
bir gün evimde tutmazdım”. Der.27
Mehmet Akif en çok İslam’ın gereklerine göre yaşanmamasına tepki gösterir. Ona göre bir takım yanlış
inançlar İslam adı altında yaşamaktadır. Bu inançlardan birincisi tevekkül anlayışıdır. “Akif’e göre tevekkül
anlayışı güçlükler karşısında yılmamak ve azimle çalışmak demektir”.28 Tevekkül anlayışı tam bir kadercilikle
umutların tamamen Allah’a bağlanması değildir. İnsan elinden gelen bütün çabayı ortaya koyarak çalışır ondan sonra Allah’tan bunun karşılığını bekler. Mehmet Akif halkı tevekkül anlayışı içinde tembelliğe alıştıran
hocalara şöyle seslenir;
Tevekkülün, hele mânâsı hiç de öyle değil.
Yazık ki: Beyni örümcekli bir yığın câhil,
Nihayet oynayarak dîne en rezil oyunu,
Getirdiler, ne yapıp yaptılar, bu hâle onu29!
Japonlar için;
Medeniyet girebilmiş yalnız fenniyle…
O da sahiplerinin lâyık olan izniyle.
Dikilip sâhile binlerce basîret, im’ân;
Ne kadar maskaralık varsa kovulmuş kapıdan!
Garb’ın eşyâsı, eğer kıymeti hâizse yürür;
Moda şeklinde gelen seyyie gümrükte çürür!34
Şeklinde ortaya koyduğu düşüncenin tam olarak tatbiki mümkün gözükmemektedir.
2. Milliyetçilik
2.1 Milliyetçiliğin Tanımlanması ve Osmanlı İmparatorluğu’na Etkileri
19-21 KASIM 2008
350
Milliyetçiliğin sosyal bilimlerde birçok açılımı vardır ve milliyetçiliğin yanına bazen farklı ideolojileri
alarak, “muhafazakâr milliyetçilik”, “modern milliyetçilik”, “liberal milliyetçilik” gibi açılımlara gittiği de
görülmektedir. Bu nedenle tek bir parça halinde net bir tanımı bulunmamaktadır.
Milliyetçiliğin tanımı yapılırken en çok kullanılan yöntem; onun objektif ve sübjektif unsurlarına vurgu
yapılması olmuştur. Bazı yazarlar objektif unsurları öne çıkarmış, bazı yazarlar sübjektif unsurları ortaya atmış
bazıları da ikisini karıştırmış ve belli unsurlara vurgu yapmıştır. Milliyetçiliğin en temel objektif unsurları; etnik köken, dil, din, ortak tarih, kan bağı, toprak ve ortak kültürdür. Sübjektif unsurlardan bazıları ise; sübjektif
bilinç, aidiyet, ortak çıkarlardır.
Milletleşme veya millet-oluşturma, tarihi gelişim çizgisi içinde, toplumsal bir süreçtir. Bu nedenle, geniş
çapta sosyal yapıyla bağlantılıdır. Şöyle ki, toplumların her birinin bir evrim çizgisi vardır. Bu da, eldeki antropolojik ve etnolojik verilere göre, klan veya hord şeklinde ifade edilen en ilkel toplum tipinden, günümüz millet anlayışına kadar ilerleyen bir yapısal değişme sürecini yansıtmaktadır. Millet, kabile-aşiret, feodal yapı’dan
daha üst düzeyde donatılmış bir üst kuruluşa yükselişin son safhasıdır”.35 Kabileler ifade edildiği şekliyle
son safhaya ulaştığında yani millet oluşturduğunda, onları bir arada tutan ortak paydalar –din, tarih, kültür ve
toprak-etrafında toplanmışlardır. İnsanların, kabile safhasından millet safhasına geçişi ve millet anlayışının
doğuşuyla birlikte milliyetçilik fikrine ulaşmaları bir süreç dâhilinde meydana gelmiştir. Böyle olunca millet,
en basit şekliyle kendilerinin millet olduğunu hisseden insanların topluluğu olarak tarif edilmektedir.36
Calhaun’a göre ise milliyetçiliğin üç boyutu vardır bunlardan birincisi, bir söylem olarak milliyetçiliktir.
Yani, dünyanın her yerinde insanları, özlemlerini ulus ve ulusal kimlik bağlamında düşünmeye ve o çerçeve
içinde yerleştirmeye götüren kültürel anlayışın ve retoriğin üretimiyle belli ortam ve geleneklerdeki belli milliyetçi dil ve düşünce türlerinin üretimi.
İkincisi, bir proje olarak milliyetçilik: Yani insanların ulus olarak algıladıkları toplulukların çıkarlarını,
bir bileşim ya da tarihsel gelişme içinde, ya genellikle var olan bir devlete daha fazla katılarak ya da ulusal
özerklik, bağımsızlık ve kendi kaderini tayin veya belirli toprak parçalarını birleştirme yoluyla ilerletmeye
çalıştıkları, toplumsal hareketler ve devlet politikaları.
Üçüncüsü, bir değerlendirme olarak milliyetçilik: Yani bir ulusun üstünlüğünü savunan siyasi ve kültürel
ideolojiler, bunlar genellikle akımlarla veya devlet politikalarıyla özdeşleştirilir, ancak bu şart değildir. Bu
üçüncü anlamıyla milliyetçiliğe ahlaki bir yaptırım statüsü de verilmiş olur: Örneğin ulusal sınırlar devlet sınırlarıyla örtüşmelidir ya da bir ulusun üyeleri o ulusun ahlaki değerlerine uymak zorundadır, gibi. Milliyetçilik,
bu ahlaki yaptırımlardan yola çıkarak sergilenen bazı davranışlar-etnik temizlik, ulusal arınma ideolojileri ve
yabancı düşmanlığı gibi- vasıtasıyla bir ulusa aşırı sadakatle özleştirilen bir hal alır”.37
Milliyetçiliği, ilkel insan topluluklarında kabile ve kavmiyet hissi şeklinde görmek mümkün olmakla birlikte, bunların milliyet fikri derecesine yükselmesi 18. yüzyılda, Batıda meydana gelmiştir. Avrupa’da milliyet
fikrinin sosyal bir bilinç halini alabilmesi 19. yüzyıldan başlayarak gerçekleşmiştir.
Özek’e göre; “Tarihsel süreç içinde, giderek, siyasal iktidarın kaynağını, Tanrısal olmayan kaynaklara
dayandırma yönelimleri belirmiş ve yeni kaynak ‘millet’ olmuştur. Gerçekte, millet, o milleti oluşturan kişiler
dışında bir olgu olarak kavranınca, Tanrısal nitelikte olmayan yeni bir soyutluk, insan bilincinden doğan yeni
34 Ersoy, a.g.e. , s. 156.
35 Orhan Türkdoğan,
Niçin Milletleşme? Millî Kimliğin Yükselişi, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı,
İstanbul, 1995, s. VII; İbrahim Kafesoğlu, Türk Milliyetçiliğinin Meseleleri, Üçüncü Basım, Ötüken
Neşriyat A.Ş. , İstanbul, 1999, s. 234.
Rupert Emerson, Sömürgeciliğin Uluslaşması, Çev: Türkkaya Ataöv, Ankara, 1965, s. 104.
36
37 Craig Calhoun, Milliyetçilik, Çev: Bilgen Sütçüoğlu, Birinci Basım, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2007, s. 8.
2.2 Mehmet Akif ve Milliyetçilik
Mehmet Akif’te İslâmcılık ile milliyetçilik arasında ince bir sınır vardır yâda ince bir çizgiyle milliyetçiliği İslamcılığın arasına katar. O katı, gelenekçi tamamen İslâm’ın ilk zamanları gibi yaşanılması gerektiğini
söylemez. Ama ırkçı ve kavmiyeti esas alan bir milliyetçiliğe de karşıdır. İstiklal Marşı ve Çanakkale Şiirlerini
yazan dev bir şairin aslında arka planında resmi ideolojilerle gölgelenmeye çalışılsa da bir ümmetçilik fikri
vardır. Ancak onu milliyetçi yapan unsurlar bulmakta mümkündür. Nitekim Mehmet Akif halk ve sarayın kötü
gidişatını vurgularken sadece İslam’ın ilk dönem kültürüne göndermeler yapmaz. O, Ertuğrul Gazi, Orhan
Gazi, Yıldırım Beyazıt gibi Osmanlı İmparatorluğunun ilk dönem padişahlarına da göndermeler yapar, onlara
hayranlıklarını dile getirir. Ayrıca Mehmet Akif milli değerlerimize de son derece düşkündür. Sanatın bütün
dallarında milli motifler olması gerektiğini dile getirir. Kuntay bir hatırasında; bir gün yemek yerken kendisinin baklavaya laf söylemesi sonucu tartıştıklarını söyler. Mehmet Akif, Kuntay’ı milli mevcudiyetimizin bir
parçasını inkâr etmekle suçlar. Bu tartışmanın üzerine Kuntay Mehmet Akif için; “Tekirdağı kadar, memleketin
karpuz kabukları da onun gözünde vatandı” yorumunu yapar.42Ancak daha fazla vurgu yaptığı şey ise Doğu
toplumunun bir bütün olduğudur bu bağlamda Mehmet Akif’in bir milliyetçiden çok ümmetçi olduğunu söy38
39
40
41
42
Çetin Özek, Devlet ve Din, Birinci Basım, Ada Yayınları, İstanbul, 1982, s. 10.
İlber Ortaylı, İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, Üçüncü Basım, İstanbul, Hil Yayınları, 1995, s. 86.
Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, Cilt V, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1988, s. 193.
Fuller, a.g.e. , s. 58-59.
Kuntay, a.g.e. , s. 113
351
19-21 KASIM 2008
bir kavram yaratılmıştır. Bir açıdan ‘millet’te Tanrısal olmayan ama aynı gizemli niteliği taşıyan, dinsel örgütlerden bağımsız, kendine özgü ‘dinsel’ bir kavramdır”.38
“Millet” kavramının ortaya çıkışında 19. yüzyıl büyük önem taşır çünkü 19. yüzyılın şüphesiz en önemli
siyasal olayı bütün dünyayı etkisi altına alan “Fransız İhtilali” ve onun yaydığı milliyetçilik hareketleri olmuştur. “Fransız İhtilali” sonrası yayılan milliyetçilik hareketleri bütün dünyayı sarsmış İmparatorlukların
parçalanarak dünya haritasının değişmesine neden olmuştur. Bu süreçten diğer İmparatorluklarla birlikte en
çok etkilenen içinde farklı etnik unsurları barından Osmanlı İmparatorluğu’dur.
Osmanlının çok sesli yapısını en çok etkileyen, “Fransız İhtilali”nin getirdiği; özgürlük, eşitlik ve en
önemlisi ulus kavramları olmuştur. “Fransız İhtilali”nin yaydığı milliyetçilik fikirlerinin Osmanlıya sıçraması
ile birlikte imparatorluğun içindeki uluslar, Osmanlıya karşı Batı’nın da desteği ile ayrılma sürecine girmişlerdir. Bu ayrılma sürecinin önüne geçebilmek amacıyla imparatorluğun dağılmasını istemeyen Osmanlı aydınları
zorunlu olarak, Avrupa’da ortaya çıkan ulus milliyetçilik fikrini İslami öğelerle yoğurmuş; Osmanlı içinde ki
ulusları tek bir çatı altında toplayabilecek “Osmanlı milliyetçiliği” kavramını ortaya atmışlardır.
Fakat ekonomik olarak çökmüş olan imparatorluk, Avrupa’nın da kışkırtmasıyla bütünlüğünü koruyamamıştır. Önce Gayri-Müslim olan tebaa imparatorluktan teker teker ayrılmış daha sonra “Osmanlı İmparatorluğunun gerilemesine ve Batı etkisine girmesine paralel olarak 19. yüzyılın ilk yarısından itibaren Vahhabi
Hareketi, Mehmet Ali Paşa isyanı, Lübnan olayları ve Suriye ayaklanması gibi olaylar Arap dünyasında klasik
İslâm’ın ideolojik birliğini sarsmaya başlamıştır”.39
“Araplar arasında olduğu gibi, Arnavutlar arasında da milli şuur, kendisini Arnavutlukta ıslahat ve daha
sonra özerklik idaresi isteği şeklinde göstermiştir. En çok Avrupa’da, Arnavutça ve Arnavutlar tarafından daha
başka dillerde yayınlanan gazetelerde bu istekler ifade edilmiştir”.40 Nitekim Osmanlı İmparatorluğunun yıkılmasından sonra kurulan Türkiye Cumhuriyeti’nin temel ilkelerinden biri ulus temelli “Milliyetçilik” olmuş
ve bundan önce ortaya atılan “Türkçülük”, “İslamcılık”, ve “Osmanlı Milliyetçiliği” fikirleri imparatorluğun
dağılmasının önüne geçememiştir.
Milliyetçilik başlığının sonucu olarak Fuller’in tanımıyla İslamcıların milliyetçilerden ayrıldıkları noktaları belirtilirse;
1)İslamcılık, milliyetçiliğin ayrılmaz bir parçası olmayan, güçlü bir manevi boyuta sahiptir.
2)İslamcılık kendi amaçlarını milliyetçilikten çok daha yüce bulur ve aşkın evrensel manevi değerler
olmadan milliyetçi hareketlerin İslam’la fazla bir ilişkisinin olmayacağında ısrar eder.
3)Milliyetçiliğin özü itibariyle iyi yönetişimle bir ilgisi yoktur, o sadece güçle ilgilidir; İslamcılık ilke
olarak manevi amaç ve iyi yönetişimden yoksun güç kavramını reddeder.
4)İslamcılık, milliyetçiliğin dar ve kısır vizyonunu ilke olarak kınar ve ümmeti bilmeye hizmet edeceği
için esasen milliyetçiliğin tehlikeli bir güç olduğuna inanır. Milliyetçilik sömürgeci mirasın zehirli bir ilacı
olarak görülür. Bu noktada İslamcılık her ne kadar gayri Müslim güçlere karşı belirli şartlar altında İslami
ümmetin bir bölümünü güçlendirebilmesi yönüyle tamamen olumsuz bir güç olmasa da –uzun dönemde- milliyetçiliği gerici bir güç olarak görür.41
19-21 KASIM 2008
352
leyebiliriz. Aktaş, Mehmet Akif’in milliyetçiliğini şöyle dile getirir: Kavmi dönemde ırki özellikler, ümmet
döneminde ise dini hükümler sosyal hayatın ve sanatın her sahasına hâkimdir. Millet döneminde ise hâkim
olan akıldır. Ancak insan aklının sağlıklı düzenlemeler yapabilmesi içinde kavmi ve ırki dönemlerde kazanılan
zenginlikleri içinde yaşadığı devrin şartlarına göre değerlendirmeye ihtiyaç vardır. Millet olarak tanılan varlıkların hepsi kendi geçmişlerini bu tarzda değerlendirerek sosyal meselelerine çözüm getirirler. Mehmet Akif’in
geçmişin dini motiflerini tarayıp devrin şartlarına göre yorumlaması; Ziya Gökalp’in uzak dönem kavmi özelliklerimizi tarayıp şartlara göre değerlendirmesi, Yahya Kemal’in de belli dönemleri yorumlaması ile anlam
kazanıp bizim millet dönemine geçmemize hizmet eder.43
Ancak bu açılım, Mehmet Akif’i milliyetçi bir çizgiye oturtmak için biraz zorlama olur kanaatindeyim. Çünkü modern milliyetçiliği doğuran şey Türk kimliğini Türk-İslam kimliğinden ayırarak Türklerin
İslamiyet’ten önceki yaşantılarıyla bağ kurulması olmuştur.
Mehmet Akif Büyük İslam Birliği oluşumunun doğunun tek çıkış noktası olarak görmektedir. Modern batılı bir ideoloji olan milliyetçiliği de bu birlik için bir tehlike olarak görmektedir. Akif bu konuyu birçok şiirinde
dile getirir bunlardan en çarpıcı olanı ise Hakkın Sesleri’dir. Bu şiirde şöyle seslenir:
Hani milliyetin İslam idi…kavmiyet ne!
Sarılıp sımsıkı dursaydın a milliyetine.
‘Arnavutluk’ ne demek var mı şeriatta yeri,
Küfr olur başka değil kavmini sürmek ileri.
Arabın Türke Lazın Çerkeze yahut Kürde.
Acemin Çinliye ruchanı mı varmış nerde?
Müslümanlıkta anasır mı olurmuş ne gezer,
Fikr-i kavmiyeti telin ediyor peygamber.44
Özellikle Balkan Savaşlarından sonra Türk aydınları arasında yaygınlaşan milliyetçiliğe karşı çıkan Mehmet Akif bu dönemde İslamcılık görüşünü temellendirmek için ayet ve hadisleri de yorumlayarak şiirler kaleme almıştır. “Zulmetten Nura” isimli makalesinde Osmanlı İmparatorluğunun üç kıtaya hâkim, altı yüzyıllık
tarihi olan bir ülke olduğunu, daha sonra ise küçüldüğünü esefle dile getirir. Osmanlı İmparatorluğu, önce
Afrika’dan sonra Avrupa’dan hatta Asya’dan bile çekilip küçük bir kara parçasına mahkûm olmuştur. İmparatorluğun parçalanmaya başladığı günlerde Akif, Arnavutluk, Arap, Türk, Kürt kavimlerinin ileri gelenlerini
çağırıp; onlara kavmiyetin zararlarını anlattığını söyler.45
Sonuç
Mehmet Akif Ersoy Osmanlı İmparatorluğunun dağılmasını engelleyebilmek için ortaya atılan görüşlerden “İslamcılığın” önemli bir parçasıdır. Onun İslamcılık anlayışı salt Kuran’a dayanan ve İslam adına yapılan
birçok yanlışı ayıklamak üzerine kuruludur. Hayatı boyunca Müslümanların birlik halinde hurafeleri kaldırarak gerçek İslam’a döneceğine ve bu sayede gelişerek Avrupa’yı ilim ve teknikte geçeceğine inanmıştır. Ancak
ümmetçilik anlayışı Müslümanları, bir arada tutamamıştır. Avrupa’dan sıçrayan milliyetçilik akımı bütün dünyayı etkisi altına alarak İmparatorlukları parçalamış Avrupa’nın da emperyalist hareketleri ile ayrılan kavimler
birbirine düşman haline gelmiştir.
Önce Osmanlı İmparatorluğu dağılmıştır daha sonra Müslüman devletlerarasında çatışmalar çıkmıştır.
Özellikle Birinci Dünya Savaşı sırasında Arapların, Türklere yaptıkları onda bir hayal kırıklığı uyandırmıştır.
Müslümanların tam bir birlik içinde yaşaması gerektiği bunun içinde Osmanlı İmparatorluğunun dağılmamasını isteyen Akif’in Sebilürreşad’da yayınlanan bir yazısı onun bütün fikirlerini özetler niteliktedir:
Ey cemaat-ı müslimin!
Artık gözünüzü açınız, aklınızı başınıza toplayınız; zira taht-ı saltanat gıcırdıyor! Böyle giderse - el-iyazu
billâh- o da devrilecek. Eğer Rusya’daki Müslümanlar henüz dinlerini muhafaza ediyorlarsa, eğer Fransızların taht-ı idaresindeki dindaşlarımız hâlâ tanassur etmemişlerse, eğer İngiltere Hintli kardeşlerimize şimdilik
ses çıkarmıyorsa… iyi biliniz ki hep çürük çarık yine bu hükümet sayesindedir. Maazallah bu giderse hepsinin gittiği gündür. Biz bu saltanatı muhafaza edemiyorsak düşünmeliyiz ki bizim yüzümüzden o bîçarelerde
mahvolacaklar(…)46
43
44
45
46
Aktaş, a.g.e. , s. 25 - 27
Ersoy, a.g.e. , s. 187
İsmail Hakkı Şengüler, Açıklamalı Mehmet Akif Külliyatı, Cilt V, s. 292.
Mehmet Akif Ersoy, Mevize, Sebilürreşad, IX/230, 1328, s. 375
Mehmet Akif’in eleştirilebilecek tarafları vardır. Ancak bunları devrin şartlarına göre ve Mehmet Akif’in
karakterinde ki samimiliği iyi anlayarak yapmak gerekir. O, her zaman bildiği doğruları korkmadan ve dolambaçsız dile getirmiş ve dönemin koşullarını tüm çıplaklığı ile ortaya koymuştur. Yeri gelince Abdülhamit ve
dönemini eleştirmiş yeri gelince de Hıristiyan dünyasında bile olsa yapılan yenilikleri savunmuştur.
353
19-21 KASIM 2008
AKTAŞ Şerif, Mehmet Akif Ve İnsan, Hece Dergisi S.133 Mehmet Akif Ersoy Özel Sayısı, Ocak 2008
ALİ Tarik, Fundamentalizmler Çatışması, Çev: Abdullah Yılmaz, Birinci Basım, Everest Yayınları, İstanbul, 2002
ARSEL İlhan, Teokratik Devlet Anlayışından Demokratik Devlet Anlayışına, Üçüncü Basım, İstanbul,
1994
AYDIN Erdoğan, İslamcılık ve Din Politikaları, Birinci Basım, Gentaş Yayınları, 2002
CALHOUN Craig, Milliyetçilik, Çev: Bilgen Sütçüoğlu, Birinci Basım, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2007
ÇAĞAN Kenan, Batılılaşma İslamcılık Ve Mehmed Akif, Hece Dergisi S. 133 Mehmet Akif Ersoy Özel
Sayısı, Ocak 2008
DEMİRCİ Mehmet, Yahya Kemal Ve Mehmet Akif’te Tasavvuf, Birinci Basım, Akademi Kitapevi, 1993
EMERSON Rupert, Sömürgeciliğin Uluslaşması, Çev: Türkkaya Ataöv, Ankara, 1965
EMRE Akif, Bir İslam Şairinin Gelecek Tasavvuru, Hece Dergisi, S. 133 Mehmet Akif Ersoy Özel Sayısı,
Ocak 2008
ERSOY Mehmet Akif, Mevize, Sebilürreşad, IX/230, 1328
ERSOY Mehmet Akif, Safahat, Dördüncü Basım, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları
No:18, İstanbul, 1993
FULLER Graham E. , Siyasal İslam’ın Geleceği, Çev: Mustafa Acar, Timaş Yayınları, Birinci Basım,
İstanbul, 2004
GOTTHARD Jäschke, Yeni Türkiye’de İslamlık, Çev: Hayrullah Örs, Birinci Basım, Bilgi Yayınevi, Ankara, 1972
GÜNGÖR Erol, Kültür Değişmesi ve Milliyetçilik, Altıncı Basım, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 1992
HALİM Said, Toplumsal Çözülme-Buhranlarımız-, Buhran Yayınları, İstanbul, 1983
KAFESOĞLU İbrahim, Türk Milliyetçiliğinin Meseleleri, Üçüncü Basım, Ötüken Neşriyat A.Ş. , İstanbul, 1999
KARA İsmail, Din ile Modernleşme Arasında, Birinci Basım, Dergâh Yayınları, İstanbul, 2003
KARAL Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, Cilt V, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1988
KUNTAY Mithat Cemal, Mehmet Akif, Birinci Basım, Timaş Yayınları, İstanbul, 1999
MARDİN Şerif, Din Ve İdeoloji, Yedinci Basım, İletişim Yayınları, İstanbul, 1997
OKAY Orhan, Mehmet Akif’in Karakteri Ve Sanatı, Hece Dergisi, S.133 Mehmet Akif Ersoy Özel Sayısı,
Ocak 2008
ORTAYLI İlber, İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, Üçüncü Basım, İstanbul, Hil Yayınları, 1995
ÖZEK Çetin, Devlet ve Din, Birinci Basım, Ada Yayınları, İstanbul, 1982
ROY Olivier, Siyasal İslâmın İflası, Çev: Cüneyt Akalın, Birinci Basım, Metis Yayınları, İstanbul, 1994
ŞENGÜLER İsmail Hakkı, Açıklamalı Mehmet Akif Külliyatı, Cilt V
TUNAYA Tarık Z. , İslâmcılık Cereyanı, İstanbul, Baha Matbaası, 1962
TÜRKDOĞAN Orhan, Niçin Milletleşme? Millî Kimliğin Yükselişi, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı,
İstanbul, 1995
TÜRKÖNE Mümtaz’er, Siyasî İdeoloji Olarak İslâmcılığın Doğuşu, Birinci Basım, İletişim Yayınları,
İstanbul, 1999
ULUDAĞ Süleyman, Selefîlîlik-Sûfilik Ve Akif, Hece Dergisi, S. 133 Mehmet Akif Ersoy Özel Sayısı,
Ocak 2008
YAZAR YOK, Hece Dergisi Giriş, Hece Dergisi, S.133 Mehmet Akif Ersoy Özel Sayısı, Ocak 2008
YETİŞ Kazım, Mehmet Akif’in Sanat Edebiyat ve Fikir Dünyasından Çizgiler, Atatürk Kültür Merkez
Yayını Sayı:65, Ankara, 1992
Kaynakça
Yahya Kemal, Namık Kemal ve Mehmet Akif yeni bir medeniyetin eşiğinde coğrafik de olsa Osmanlı’nın
ihtişamının devam ettiği bir dönemde yaşamışlardır. Her üçü de parlak ve debdebeli bir harika mazinin gözden
uzaklaştığını veya uzaklaşmakta olduğunu görmekteydiler. Bunlar çaresiz bir şekilde ihtişamlı bir maziye yeniden dönmek gayreti ile tutumlar takındılar. Yahya Kemal, mazinin gayret uyandırıcı, gösterişli değerlerine,
tablolarına sığınmak suretiyle halin baskısından, vicdani teellümünden kendini kurtarmaya gayret etti. Namık
Kemal buna benzer bir tavırla yazdığı tarihi eserleri ile maziyi bir sinema şeridi gibi gözler önüne getirmek
suretiyle o günlerin geri dönebileceği izlenimini verdi. Mehmet Akif ise, haldeki olumsuzlukları görmezlikten
gelmedi; onları eleştirdi; vicdani buhranlar yaşadı; ruhu geçiş döneminin huzursuzlukları ile burkuldu; kendi
içine kapandı v e bu azaplar içinde hayata veda etti. Her üçü de asil ıztıraplar ile yaşadılar, çok özel ruhlarının
kendilerini sorgulaması ile zaman zaman kendilerini tahrib ederek büyük milletlerinin sorumlu birer dehası
olarak bu dünyadan göçtü ve muztarip şairler sınıfına iltihak ettiler.
Akif’i sanatcı olmaya iten ve onu sorumlu bir gözlemci, yorumcu ve eleştirmen yapan onun bütün büyük şairlerde olduğu gibi duyarlığı, aşırı hassasiyetidir. Aşırı duyarlık, insanı vurdumduymaz yapmaz. Akif ’in
hassasiyeti o derecededir ki ruhunu sanatla uyutup kendini perdenin arkasına, olayların öte yüzüne çekmek
yerine, olayların sıcaklığını hiç kimsede olmadığı kadar elinde ve yüreğinde hissetmektir. Akif’in hayatı onun
hassasiyetinin ruhuna, hayatına ve olaylara yansıması ile şekillenir. Yaratıcı kişiler kişiliklerinden gelen buhranlar ile toplumdan gelen olumsuzlukları iyi yöneterek sanata ve topluma sunabilen kişilerdir. Akif’i sanata
iten etkiler onun çocukluk ve gençlik yıllarının olumsuzluklarıdır. Sanatçılar genellikle olumsuzlukların içinden çıkar, sanatcının doğası düzlükten ziyade karmaşadan hoşlanır. Bu yüzden büyük sanatçıların özellikle ilk hayatı geometrik olmayan doğrulara benzer, hatta ne kadar kaosa benzerse sanatcı da o kadar büyük bir sanatcıdır. Çünkü sıradan bir düzlükte yürümek ile kaos ortamında yürümek farklı şeylerdir. Sanat dehası nevrotik
ve kaotik ortamlarda ortaya çıkar. Mehmet Akif’in hayatı nevrotik ve kaotikdir dense yerindedir.
Akif, 1873’te doğdu, babasını on dört yaşında kaybetti (1887). Aynı yıl Sarıgüzel’deki evleri yandı. Gündüzlü okuyacak imkânları yoktu. Babası ölmüş, hayattaki hamisini kaybetmiş, evleri yanmış bir küçük çocuğun dünyasında nevrotik ortam ilk tohumlarını vermişti. Kimine göre bu olumsuz ortam insanı bitirebilir, ama Akif’in çocukluğundan başlayan dehası onu bu bunalımlı ortamı iyi yönetmeyi insiyaki olarak öğretmişti.
Baytar mektebini birincilikle bitirdi. Babanın himayesinde bir çocuk böyle bir başarıyı çok zaman gösteremez.
Babanın ölümü ve iktisadi yetersizlik insanı iyi baba imagosundan mahrum bırakır, babasını erken yaşta kaybeden çocuklar da psikanalitik olarak kendilik bilinci daha çok gelişir, kendini çekip çevirme ihtiyacını küçük
yaşta hisseden insanda , kendisi olma daha erken başlar. Mehmet Akif kendini iten en büyük etkiyi olayların
ve kaderin etkisi ile daha çocukluğunda görür.
Akif’in yaratıcı, üretici dehasının ilk tohumlarını babası onun ruh dünyasına egosuna yükler. Baba çocuğun kabiliyetinin dağılmaması iç in ona çeşitli temrinler uygular, birlikte Fatih Camii’ne gittiklerinde ona
* Prof. Dr., Dicle Üniversitesi
355
19-21 KASIM 2008
Himmet UÇ*
MEHMET AKİF’İN HAYATI VE ESERLERİNDEKİ RUHÎ
DEĞİŞMELERİN PSİKANALİTİK YORUMU
19-21 KASIM 2008
356
lüzumsuz sağa sola baktırmaz, ona kelime ezberlettirir. Onun kimliğinin oluşmasında babasının rolünü şair
söyler “ Benim hem babam hem hocamdır, ne biliyorsam, kendisinden öğrendim.” (Tansel, s.7) Bu gidiş, gelişlerde dehasının bilgi ambarını şuurlu bir şekilde doldurur, hıfza çalışır, kavaid dersleri alır, Acemce öğrenir.
Arapça tahsil eder. Baytar mektebini bitirdikten sonra da Arapçasını ilerletmiş Kitabü’l-Kamil’i okumuştur.
Akif büyük bir sanatcıdır, şairdir. Büyük sanatcıların özelliklerini tahlil eden bir çoğu üzerinde yaptığı
araştırmalarla bir genel sonuca varan Nathaniel Hircsh bu tür insanların altı temel özelliğini bulmuştur. Bunlar utangaçlık, aşırı duyarlık, samimiyet, melankolik olma, yalnızlığa ihtiyaç duyma, arkadaşlık ilişkilerini
önemseme . Yine bir psikanalist olan Fuilford yaratıcı kişinin özelliklerini incelerken şu noktaları vurgular.
Problemlere karşı daha duyarlıdır, düşünce sistemi diğer insanlara oranla daha akışkanlık gösterir. Bu akışkanlık sözel ve çağrışımsal akıcılık olarak incelikle dille ilişkilidir. Akışkanlığın asıl önemli yönü ise düşünceye
ilişkindir v e düşünce akışkanlığı olarak adlandırılır. Diğer bir özellik esnekliktir. Bundan başka özgünlük,
orjinallik, bir şeyi yeniden tanımlayabilme, daha karmaşık yapıların oluşturulması için çeşitli yetenekleri bir
arada kullanabilme de bu unsurlar arasındadır (Oğuz Cebeci, Psikanalitik Edebiyat Kuramı, s. 113).
Akif aşırı duyarlıdır, öyleki empati kurduğu olaylarda mesafeyi sıfırlar, kahramanlarının ve olayların içinde kendini hisseder. Akif’in özel hayatı ve sanat hayatı bu hassasiyeti ile doludur, onu büyük şair yapan en
büyük özelliği bu aşırı hassasiyetidir. Bu hassasiyeti bir noktada toplanmaz, fikirlerine sadık olması, gözlemlerine sadık olması, sözüne sadık olması, dostlarına sadık olması, sanatına sadık olması , aile üyelerine sadık
olması, değerlerine sadık olması , sanatının kaynaklarına sadık olması, yaşadığı topraklara sadık olması, dinine
sadık olması, bu sadakat ve hassasiyet daha da uzatılabilir. Bu sadakatlar zincirinin her biri örneklenebilir. Bir
kış günü İstanbul’un karşı yakasına geçmek ve bir dostu ile buluşmak ister, o gün İstanbul ‘a o kadar çok kar
yağar ki onu bekleyecek şahıs bile evini terk edip yakınlarına gider. Akif denizin buz tuttuğu bir dönemde
sandal ile karşı yakaya varır ve dostunun evine gider, onu bulur. Dostu bu söze sadakat konusunda hayret eder
Akif’e. Sanatının kaynaklarına sadıktır, değer olan her şey onun sanatında yerini alır. Doğulu olsun batılı olsun,
onun fikri yapısı bir yere takılıp kalmamıştır. Arap ve Acem edebiyatından etkilendiği gibi Fransız edebiyatından da etkilenir. Zola gibi bütün Tanzimat aydınlarının beğenmediği eserlerine fuhşiyat dediği bir sanatcıyı
Akif okumuş onun olaylar karşısındaki samimi empatilerinden ve algılamalarından etkilenmiştir. Meyhane
isimli hikayesi Zola’nın Meyhane romanının bir benzeridir. Zola ve Hugo hep ayrı görülmüş, ikisi arkasında
iki ayrı gurup oluşmuştur bizim fikir tarihimizde , Akif bu iki zıt adamı bile sanatında birleştirmiş, onun da Sefiller isimli romanından, özellikle Digne papazının duruşundan etkilenmiştir. Hugo’nun romanlarında din
adamları Akif’in eserlerinde de din adamları baş roldedirler.
Safahatın ilk şiiri onun samimiyetini anlatan mısralardır.
Bana sor sevgili kaari sana ben söyleyeyim
Ne hüviyetle şu karşında duran eşarım
Bir yığın söz ki samimiyeti ancak hüneri
Şiir için göz yaşı derler , onu bilmem yalnız
Aczimin giryesidir bence bütün asarım
Ağlarım ağlatamam hissederim söyliyemem
Dili yok kalbimin ondan ne kadar bizarım
Oku şayed sana bir hisli yürek lazımsa
Oku zira onu yazdım iki söz yazdımsa (Safahat, s.3)
Duyarlılık, aşırı duyarlılık bütün bir Safahat boyunca onu şair yapan en büyük etkendir. Hasta şiirindeki
çocuğu anlatırken bu samimiyet hem şairin ruhunu hem de okuyucunun ruhunu ne kadar etkiler. Freud şairlerin olaylar karşısındaki hassasiyetini neredeyse kıskanır, Akif de böyle bir kıskanılacak hassasiyete sahiptir. ‘ Freud Uygarlığın Huzursuzluğunda “ Başlangıçta ne yapacağımı hiçbir şekilde bilmiyordum, diye yazar.
Bana ilk ipucunu dünyanın mekanizmasının açlık ve sevgi tarafından bir arada tutulduğunu yazan filozof
–şair Schiller verdi. “ Önceleri iki temel içgüdü olarak gördüğü cinsellik ve kendini sürdürme hakkındaki ilk
tanımlarını Schiller’den aldığını söyler. Freud fakat şairlerden aldıklarından minnet ve hayranlık dolu bir
tonla sık sık bahsetmesine rağmen, şairin derin psikolojik hakikatlere görünüşte kolayca erişmesinden de
keyifsizce hasta kıskançlıkla bahseder”(Adam Phillips, Edebiyat ve Psikanaliz Üzerine Denemeler, Şiir ve
Psikanaliz, s.23).
Hasta şiirinde şair yorumcu-gözlemci bir anlatıcıdır. Kendi ruhunu da katar şiire. Çocuğun doktorun huzuruna girmesinden sonra ortaya çıkan tabloyu anlatırken, realist tasvirin arkasından
Akif’in empatilerinin zenginliği, samimiyeti bir tez olacak çalışmadır. Hasır şiirinde bir attar, attar dükkanı , müşteriler, kasaya atılan paralar, daha sonra ondan alınan bir hasır ve o hasırla mezarlığa götürülen bir
ölü. Hasır ile kurduğu samimi empati başkaları gibi kayda değer
Hasır büküldü , omuzlandı daldı bir sokağa
Sokuldu kimbilir ordan da hangi bir bucağa
Açıldı bir ölü saklanmak üzre sinesine !
Kapandı ketm-i adem heybetiyle sonra yine (Safahat, s. 33)
Mehmet Akif baskılardan ezilmez, o baskıları enerjiye dönüştürecek kadar güçlüdür. Dostoyevski Sibirya
sürgününde nice kabiliyetli insanların heba olup gitmesini hayretle üzüntüyle anlatır. Akif ‘ruhunu baskılayan toplumsal değerler ve yaşam biçimimizdeki , din anlayışımızdaki yozlaşmalardır. O susmaz, konuşur,
eleştirir, düzeltmeye çabalar. Psikanalistler sanatçı ile nevrotik tipleri karşılaştırırken nevrotik tiplerin olayların baskısını idare edemediklerinden nevrotik olduklarını, ama sanatcının ise olumsuzlukları idare ederek
sanatçı olduklarını söylerler. Küçük yaşta babasını kaybeden evleri yanan Akif bu durumdan çıkmasını bilir,
olumsuzluğu enerjiye dönüştürür. Meşrutiyet, Mütareke, Milli Mücadele, Cumhuriyet bu dönemleri Akif en
önde simalardan olarak seyretmemiş , olayların içinde bulunmuştur. Nice büyüklerin devrildiği bu yıllarda o
hep ayakta kalmış, misyonunu tamamlamıştır. Olayların boyutu ne olursa olsun Akif onların üstüne çıkar ve
onu enerjiye dönüştürür. Umumi harpten son derece bitkin bir halde çıkan Türk milleti bu muameleyi mukavemetle karşılamak zorunda kalmış ve bu yüzden memleketin her tarafında ayaklanmalar olmuştu. Akif bu
ayaklanmaların değerini ve lüzumunu anlatmakta dakika kaçırmayarak evvela Balıkesir’e koşmuş ve oradaki
mücahitlerle görüşmüş orada hitabeler irad etmiş halkı ayaklanmağa ve istiklalini kurtarmak için savaşmağa çağırmıştı, İstanbul hükümeti onun bu hareketlerinden kuşkulanmış onu Darü’l-hikmet’ten azil ile mukabelede bulunmuş; Akif ise buna aldırmamış derslerine ve yazılarına devam etmiştir.
Mücadele için Anadolu’ya geçmiş, oradan Ankara’ya varmıştır. Ankara’ya varmasından sonra Konya isyanı çıkmış, Konya’ya koşmuş isyanın bertaraf edilmesine yardım etmiştir.Oradan Ankara’ya , oradan
Kastamonu’ya gitmiş, Nasrullah camiinde -sonradan bir eser olan- vaaz vermiştir. Bu siyasi vaaz Sevr Antlaşmasının iç ve dış yüzünü anlatmış, ortaya konan oyunu bütün inceliği ile ifade etmiştir. Olayların içinde boğulan değil onları yönlendiren bir kişiliktir, birçokları ise o mücadele ederken , aşk şiirleri yazarlar uzlet
köşelerinde, her ikisi de ruh analizidir ve psikanalitiktir. Olayları seyreden, olayları seyredip etkilenmeyen,
olayların içinde olan, olayları yöneten hepsi çeşitli değerlerde ruh görüntüleridir. Bütün bu olaylar Akif’in
“ değişik durumlar karşısında uyum sağlamak için , beklenmedik türden tepkiler oluşturabilme yeteneğini
isbat eder.”(Oğuz Cebebi, Psikanalitik Edebiyat Kuramı, s. 113). Yaratıcı dehaların özelliğidir bu durum, Akif
de hayatı boyu bu ani durumlar karşısında ani ve beklenmedik tavırlar koyma bir karakter özelliğidir. İstiklal
Marşı müsabakasını kazandıktan sonra verilen parayı almaması da sıradan insanın anlamada güçlük çektiği
357
19-21 KASIM 2008
Küfe şiirinde bir başka samimiyet tezahürü görürüz. Bu küçük hikayenin üç şahsı vardır: Biri gözlemci
şair, diğerleri ana oğul. Arka planda ölmüş baba, bir de şahsiyet giyinmiş hamal küfesi. Şair, anneyi anlatırken
samimi, oğlu anlatırken samimi, hamal küfesini anlatırken nesne ilişkilerinde samimi, olayı anlatırken olay
ilişkilerinde samimidir. Ayrıca bunların dışında olayın içinde bir anlatıcı kahraman olarak samimidir. Psikanalistler edebi eserde üç türlü ruh tezahürü görürler. Yazarın ruhu, eserdeki insan-nesne –olayın ruhu, bunları
seyreden veya okuyup etkilenenin ruhu. Akif’in sıcak ruhu okuyucularını da etkilemiştir ki en çok okunan
kitaplardan olmuştur Safahat.
Tembellik ve meskenet bizim geri kalışımızın ana nedenlerinden biridir. Durmayalım şiirinde çalışmayı
anlatır. Sonunu insanın ruhunu titreten bir ifadeyle bitirir.
Ey bütün dünya ve mafiha ayaktayken yatan
Leş misin davran mıyorsun ? Bari Allah’tan utan
(Safahat, s. 31)
Bir uzun boylu çocuk .. Lakin o bir levha idi ..
Öyle bir levha-i rikkat ki unutmam ebedi
Soydu biçareyi üç beş kişi birden o zaman
Aldı bir heykel-i üryan-ı safalet meydan
Son sınıftan iki vicdanlı refikin koluna
Dayanıp çıktı o biçare sefalet yoluna (Safahat, s. 14) bir tutumdur. İttihat Terakki ‘nin yeminine değil kendi vicdanına göre hareket edeceğini söyleyerek muhalefet
edişi bu kabil vakalardandır.
Zulmün çeşitleri vardır, sadece insanı başkasına zulmetmesi değildir. Çalışmayan insan kabiliyetlerini
heder eder ve kendine zulmeder, vaktini boşa geçiren insan kendine zulmeder başarısızlıkla cezalandırılır,
değerlerine itibar etmeyen insan hatalara yanlışlara alışır kendine zulmeder, yaşadığı topraklara sadakat göstermeyen ihanet ederek kendine zulmeden, milli manevi değerlerine değer vermeyen aykırı tip olarak kendine
zulmeder. İnsanların hakkını vermeyerek hem kendine hem başkalarına zulmeder. Böylece zulmün çok çeşitleri vardır.
Akif
Zulmü alkışlayamam zalimi asla sevemem
Gelenin keyfi için geçmişe kalkıp sövemem
Zalimin hasmıyım amma zeverim mazlumu
19-21 KASIM 2008
358
Tevfik Fikret
Zulmün topu var güllesi var kalası varsa
Hakkın da bükülmez kolu dönmez yüzü vardır
Namık Kemal
Kilab-ı zulme kaldı gezdiğin nazende sahralar
Uyan ey yareli şir-i jeyan bu hab-ı gafletten
Bu üç şairi isyan ettiren zulüm kötü baba imgesi ile şöhret bulmuş; yönetim cihazı ve yönetici sınıftır.
Akif ‘in eserinde zulmün her çeşidi tahlil edilmiştir. Çalışmayan toplumun kendi kendine zulmü Durmayalım, Meyhane, Mahalle Kahvesi, Küfe, Berlin Hatıraları ve benzeri şiirlerde anlatılmış, tenbelliğin nasıl
milletin azmi önünde bir harami gibi durduğu dramatize edilmiştir.
Yönetimin zulmü İstibdad ve Firavun ile Yüz Yüze isimli eserlerde sahnelenmiştir. Dinin yanlış anlaşılması ve yaşanması birçok şiirde eleştirilmiştir. Çok evlilik, yanlış tevekkül ana eleştirel temalardır.
Akif hayatında olayları her zaman idare etmiş ama Mısır’a gittikten sonraki hayatı için aynı şeyi söyleyemeyiz. Bu dönemde şair içine kapanmış, birkaç şiirin dışında bir eser vermemiştir. 1925’te yazmış olduğu Gece şiirinde kendisi ile hiçbir şeyin paylaşılamadığı bir yalnız insandır. Psikanalistler yalnızlığın büyük
kişilerde üretici olduğunu söylerler, kişinin kendi ile yalnız kaldığı oranda üretici olduğu belirtilir. Akif bu
vahşi yalnızlıktan birkaç şiir üretmiştir. Ruhunda büyük bir yeis vardır, imanla itminanla bu ümitsizliğin dinmeyeceğini söyler. Allah’a ancak Akif ‘in kaldırabileceği şekilde cümleler yöneltir. Hicran şiiri de aynı yıl
yazılmıştır. Yıllarca mücadele etmiş şair umduğunu bulamamanın ruhunda yaptığı dehşetli yıkımı anlatır.
Allah’ın ümitsiz ruhuna bir görünmesini ister, imanından bile olacağını söyler.
Şuhudundan cuda imanla yoktur kalmak imkanım
(Safahat, s.491)
Aynı ümitsizlik ve karanlık ruh hali Secde isimli şiirde de devam eder.
Şair dünyaya geldiğinden pişmandır, huzur imkanı yoktur. Mabedi çepçevre vaveyladır. Bütün kozmik
alem neşeli ise de şair boşluktadır. Kendini bir serseri damlaya benzetir, hüsranının son bulmasını ister. Akif
her zaman tepkilerini dışarı yansıtırken Mısır’daki hayatında artık içine yansıtır, içselleştirir. “İçe yansıtma toplumsal ve insan bilimlerinde karşılaştığımız içselleştirmeden daha güçlü bir terimdir ve genellikle bir fikri
ya da dünya görüşünü içe almak demektir”(Lan Craib, Psikanaliz Nedir, s.37).
Necip Fazıl, “Zindandan Mehmede Mektuplar” şiirinde sadece sığınacak seccadesini bulmuştur. Mehmet
Akif de Mısır zindanında aynı seccadeye sığınmıştır. Bu yıllarını bir mektubunda anlatır.
1908’de yirmi 1909’da on dört şiiri bunların yanında telif tercüme birçok makaleleri yayımlanan Akif bilhassa Mısır’da geçen hayatı sırasında pek eser verememektedir. 9 Nisan 1932 tarihli mektubunda son senelerde haylice okuduğundan bahsederek “lakin okuduklarımdan bir istifade ettim ki bilemem” diyor. Gönlünün
haraplığını, zihninin perişanlığını, elinin hiçbir işe yaramadığını yazıyor. Herhalde aynı zamana ait bir başka
mektubunda da “hiçbir inşirah hissetmiyorum. Bütün ruhum bütün maneviyatım harap. Hele üç beş gündür
beynim herc ü merc içinde” cümleleri vardır (Tansel, s. 134).
Resmim İçin sınıfından birkaç şiirin en sonuncusunda şair artık tüketici bir yalnızlığa mahkumdur, ölüm
temennisi ile teselli bulur.
Resmim İçin
Şu serilmiş görünen gölgeme imrenmedeyim
Akif’in romanı Asım ‘da Asım her an toplumla çatışma halindedir. Asım seyyar zabtiye memurudur.
Akif ve Köse imam Asım’daki bu enerjiyi düzenli ve üretken hale getirmek isterlerMeyhane basar Asım, kumarbazları döver Asım, mahalleyi husursuz eden gençleri döver Asım, Çanakkale’de savaşır Asım, özetle her
yerdedir Asım. Akif onu Avrupa’ya gitmeye ikna eder, böylece yersiz çatışmalarla boşa giden enerji mantıklı
bir üretime dönüşecektir.
Tayin edildiği nahiyede toplumun geleneksel değerlerine kayıtsızlık gösteren Muallim ile de Akif çatışır,
çatışma nahiyeliler tarafından öğretmenin kovulması ile sona ermiştir. İstibdad hikayesinde oğlu yemende
asker ve kendisi hasta olan bir adamın polislerce götürülmesi sahnesini seyreden Akif kadın ile zabtiye paşası
arasındaki çatışmayı seyreder, onları seyrederken kendi ruhsal çatışmasını dindiremez, Paşa’nın tasvirinde
çatışmasını verimli hale getirir. Ama şair çatışmaya yine çare getiremez”utandım ağlayarak, ağladım utanmayarak “ diye sahneden çekilir.
Psikanalistler çatışmaya dönüşmüş vakaları hastalarını konuşturarak çözümlerler. Freud’un da birçok
pisikanalistin de ferdi ve gurup terapileri vardır. Akif bir psikanalis t gibi kahramanlarını terapi odasına alır
359
19-21 KASIM 2008
Freud kızı Anna ile birlikte Hitler’in Kavgalar’ına bir cevap olan son eserini Hitler’in Psikanalizmi’ni
hazırladığı sırada ölür. Psikanalistler birçok yazarın sanatını ve eserini , hayatını psikanalitik olarak incelemişlerdir, bizim ülkemizde bu bir anane olmak bir yana hatta ciddi örnekler de verilmemiştir. Bizim Akif
konusundaki tedkikimiz bir deneme niteliklidir. Akif’in safahatı tamamen çatışmadan doğmuştur. Psikanalizmde çatışma kişiye , sanatçıya göre üretici olmanın ve sanatın kaynağıdır. Akif gözlemlediği her olayda ve
düşündüğü her meselede kafasındaki ideal görünüm veya tasarım ile gördüğü arasındaki farktan ötürü sürekli
eleştirir.Bu zihinsel boyutlu çatışma onun eserlerinin çıkış noktasıdır.
Meyhane isimli manzum hikayesinde hikaye kahramanı Halim’in anası , çocukları , eşi açken kumar
oynaması Akif’i çatışmaya iter. Bir akşam gezintisi sırasında karşısına dikilen han kılıklı meyhaneyi tasvir
eder, içindeki şahısların her türlü maneviyattan azade sohbetlerini dinler, sonra Halim’in kendini eve götürmeye gelen eşini meyhane kapısında boşaması Akif’i buhrana dönen çözümsüz bir sıkıntıya iter. Roman gibi
hikayede eşini çağırmaya gelen kadının konuşmaları Akif’in çatışmasının ifadesidir.
Demek taşınmalı artık çoluk çocuk buraya
Ayol nedir bu senin yaptığın ? utan azıcık…
Anan da ben de yumurcakların da aç kaldık
Ne iş ne güç, gece gündüz içip zıbar sade
Sakın düşünme çocuklar acep ne yer evde ?
Evet sen el kapısında sürün işin yoksa
Getir bu sarhoşa yutsun , getir paran çoksa
Zavallı bin ç amaşır tahta her gün uğraş da
Sonunda bir paralar yok el elde baş başta
(Safahat, s. 41)
Kadın bütün ailenin hayatını anlatır meyhanede sağır ve kör Halim’e bir netice doğmaz. Akif onu mezar
taşı tavriyle dinleyen birine benzetir.
Köse İmam manzum hikayesinde İhsan Bey eşini döver, onu üstüne eş getirmeye razı etmek ister, kadın
gider Köse İmam’a olayı hikaye eder. İhsan Bey çağrılır ve Köse İmam onun ile çatışır, Onun ile alay ederek
eşini boşama hakkı olmadığını, dinde rastgele evliliğin bulunmadığını anlatır, çatışma bir çözüme dönüşür.
İhsan ile eşini barıştırır evine gönderir Köse İmam. Sadece Köse İmam hikayesi geçiş döneminde iktisaden
bozulmuş, ahlaken müflis idealsiz, terbiyesi bozuk bir milletin çatışmalar arenasıdır. Akif gördüğü kötü örneklerle, kafasındaki ideal örnek yüzünden huzursuz yaşamış huzur içinde ölmemiştir. Hikayenin sonunda
Ne yapıp yapmalı insanlığı öğretmeliyiz
Şu bizim halkı uyandırmadadır varsa felah
Hangi bir millete baksan uyanık çünkü sabah (Safahat,s.129)
Ne saadet hani ondan bile mahrumum ben
Daha yıllarca eminim ki hayatın yükünü
Dizlerim titreyerek çekmeğe mahkumum ben
Çöz de artık yükümün kördüğüm olmuş bağını
Bana çok görme ilahi bir avuç toprağını (Safahat, s.529)
19-21 KASIM 2008
360
onları konuşturur ve olayları çözümlerler. Kır Ağası hikayesinde, kır ağasının seferi bahanesiyle her gittiği
yerde yeyip içmesi konusunda Kır Ağası konuşturularak gördüğü rüyayı analiz eder Akif, analizden Kır Ağasının başına gelecek bir belanın görüntüsü verilir. Meyhane’de halim konuşturulur, eşi konuşturulur veya olay
seyredilir, gerekirse çözüm ortaya konur. Firavun ile yüz yüze hikayesinde Firavun’un resmi karşısında onun
ruhunu tahlil eder, tıpkı Hitlerin ruhunu yazmaya çalışan Freud ve Mikelanj’un Musa’sının ruhunu tahlil ettiği
gibi, veya Leonardo’nun psikanalizini yaptığı gibi Akif firavunun ruhunu tahlil eder, psikanalizini yapar.
Firavunun tasviri , bir ölüden bir zalim ortaya çıkarır.
Gelen geçenlere ibret yatar sefil uryan
Soyulmadık eti kalmış bilinmiyor kefeni
Açıkta mumyası hala dağılmayan bedeni
Buz çehre miydi ki titredi karşısında zemin
Bunun mu handesi afaka tarh eder enin?
Hayır b u çehre değil şimdi bir sicil-i azap
Bütün hututu perişan bütün meali harap
Birer siyah uçurum gürleyen çıkan gözler
O yıldırımlar artık yerinde yeller eser
Ölüm derinleşe dursun çökük şakaklarında
Düğümlü bir acı hüsran henüz dudaklarında
Nedir düşündüğü bilmem o seyrelen sakalın
Bir ıstırap- ı mehibin zebunu lakin alın
Yanık kütüklere dönmüş karın kasık el ayak
Yakında küllenerek hepsi tarumar olacak
Şu gördüğün mü nihayet bu leş mi akibetin ?
Bunun mu uğruna milyonla ruhu inlettin ? (Safahat, s.56)
Mikelanj’ın Musa Heykeli karşısında duran Freud ile Firavun’un mumyası karşısında duran Akif’in
psikanalitik tahlili karşılaştırılsın, başarıları görülür. Heykelin kıvrımlarından Musa’nın ruh halini ç ıkarar
Freud, Akif’te mumyanın durumundan bir perişan, rezil ruh ortaya çıkarır. İşte Akif böyle bir şair. Bizim
büyük şairlerimiz var ama onlara bakacak perspektiflerimiz eksik olduğundan bir görüşe, aynı yorumlara
mahkum edilmiş insanlar olarak görünürler . Freud şairlerin ve filozofların ruh tallilleri konusunda söylediği
şu sözleri şairlerin ruh tahlilindeki büyüklüğünü gösterir. “Benden önce şairler ve filozoflar zaten bilinçdışını
keşfetmişti, ben yalnızca bilinçdışının incelenmesini sağlayacak bilimsel yöntemi keşfettim” der (Adam
Phillips, Edebiyat ve Psikanaliz Üzerine Denemeler, s. 29).
Freud Musa heykeli konusundaki izlenimlerini bir eser halinde yayınlamıştır. Duygularını anlatır. “Kaç
kez o çirkin Corso Cavour’un dik merdivenlerini tırmanıp klisenin bulunduğu ıssız alana çıktım. Musa’nın
küçümser ve kızgın bakışları karşısında tutunmaya çalıştım, bazen gözlerini üzerlerine diktiği hiçbir inanç
tarafından alıkonulamayan beklemeye ve güvenmeye yanaşmayan puta tapmanın illizyonuna yeniden kavuşur kavuşmaz bayram yapan ayak takımından insanlar arasında ben kendim de varmışım gibi arkama bakmaksızın sıvışıp kilisenin loşluğundan dışarı atdım kendimi. Ama bu heykele neden bilmecemsi diyorum?
Heykelin Musa’yı canlandırdığı elinde kutsal yasaları içeren levhalarla Yahudilerin bu kanun koyucusunu
anlattığı kuşkusuzdur (Sigmund Freud, Sanat ve Sanatçılar Üzerine, s.139).
Bütün bir safahat mekanlar, insanlar, olaylar hatta nesnelerin ruh halini tahlil eden pisikanalitik tahliller
yumağıdır. Akif’in eşyalara onlara ruh nisbet ederek bakması harika tahlillerdir. Fatih Camii ile Süleymaniye
Camii, Yeni Camii görüntülerinden mabetlerin ruhunu okur. Meyhane girişinden, Kahve’den bahsederken bu
mekanların ruhunu anlatır. Şerif Muhittin’in anlatırken onun portresinden ruhunu yansıtır.İstibdad hikayesinde paşanın tasviri tam bir psikanalitik tahlil harikasıdır, hem tahlil, hem resim, hem ironidir. Mandal Hoca’nın
tasviri de böyle bir harikadır. Bir görüntüden bu kadar çok anlam üretmek Akif’in dehasına hastır. Derinlik
psikolojisi ile Akif psikanalistleri kıskandıracak adamdır. Mandal Hoca’nın pisikanalitik tahlili
Başta bir dalgalı fes ta tepesinden o ibik
Cuk oturmuş bakıyor mavi beş on kat iplik
Sapı yok püskülü tutmuş da dışından ibiğe
Bağlanmış sımsıkı artık o da kopmaz ya diye
Önü çökmüş sarığın arka taraf vermiş bel
Çağlıyor püsküle baktım üzerinden tel tel
Akif ‘in şahaserleri olan Bülbül, Çanakkale Şehitleri, İstiklal Marşı şiirleri de psikanalitik tahlillerdir.
Bulbül de bir bülbülün ruh hali ile o an milletin ruh halini anlatır, şairin ruh halini bunlara ilave edelim. Çanakkale Şehitlerinde savaş ve askerler, vaka ve kişilerden hareketle savunmanın , kahramanlık şahaserinin
ruh analizini yapar. İstiklal Marşı’nda Bayrağa bakarak ondan hareketle onu ruhlandırarak onun ruh halinden
ve duruşundan bir milletin istiklal ihtiyacını ortaya koyar . Hem bayrağın , hem milletin, hem kendi ruh halinin analizini yapar. Psikanalitik açıdan bu son eser özel bir çalışma olacak kadar zengindir. Özellikle birinci
ikinci ve son birimlerde psikanalitik tahlil harikaları vardır. Şair bayrak ile konuşur onun ruh hali ile milletin
ruh hali arasında empatiler kurar. Son kısımda bir analist gibi bayrağı ikna etmiştir, tıpkı hastasını ikna eden
bir psikanalist gibi , tatmin olan bayrağa terapi bitmiş huzur dolu bir ağızla konuşur.
Dalgalan sen de şafaklar gibi ey şanlı hilal
Olsun artık dökülen kanlarımın hepsi helal!
361
19-21 KASIM 2008
Çak altında o gözler uzanan kaşlardan
İki şimsek dolu gök sanki yanarsın baksan !
Sonra hendekler açılmış gibi kat kat bir alın
Hani bin parça olur düşmiye olan nazarın
İri burnundan inip savruluyor çifte duman
El ayak bağlı solurken bu kıyılmaz aslan
Karayel indire dursun tipi yağmur kar kış
Hoca çıplak yalnız çok seneler kalmış
Yanı yırtmaçlı bir entarisi var sırsıklam
Akıyor dört eteğinden hani biçare adam
Lakin aldırdığı yok hem sövüyor hem yürüyor Göğsünün kılları donmuş dağıtırken bol bol
Kime benzetti ki bilmem beni berhudar ol
Diyerek okşadı artık ne kadar hoşlandım
Bilemezsin sıcacık bir aba giydim sandım (Safahat, s.15)
Padişahı ruh halini sadeace bir gizlenmek fiilinden hareketle ortaya koyar.
Bunca zamandır nedir bu gizlenmek ?
Biraz da meydana çıksan da hasbihal etsek
Adam mı cin mi nesin ? yok gören ne eden
Yok çünkü saklanıyorsun demek ki ; Korkudasın
Ya çünkü korkak adamlar gerek ki saklansın
Değil mi korkudasın var bir kabahatin mutlak (Safahat, s. 85)
Bu çalışmalar Freud’un psikanalitik tahlillerindeki karakterlere benzerler. Freud sağlıklı tipleri değil
hastalıklı tipleri seansları ile tedavi eder, Akif’in manzum hikayelerindeki tipler de genellikle hastalıklı tiplerdir, Akif onları bir yolla ya konuşturarak, ya aracılar araya koyarak tıpkı bir psikanalist gibi tahlil eder ve
çözümler getirir. Adam Phillips şair ile psikanalistin benzerliğini anlatır. “Hasta çağrışımda bulunur, analist yorumlar, hastanın şiiri analistin şiirini, analistin şiiri de hastanın şiirini esinler” (Adam Phillips, Edebiyat ve
Psikanaliz Üzerine Denemeler, s.42).
Akif’in portre çizimlerinden ruh tahlillerine gidişinin bir örneği de Mütekaid bir Paşa’dır. Libidanal bir
ruh tahlilidir bu Akif çizimi. Paşa evindeki rum Kız ı Eleni ile evlenmek istemektedir. Evli olduğu halde
böyle bir seçim yapmıştır. Akif onun tasvirinde hem ruh halini hem de libidanal bir tasvirle cinsellik kokan
ruhunu v e fiziğini belirler.
Ne aman dinledi gittikçe hovardam ne zaman
Saç sakal tuttu, ne hikmetse acip bir renk
Kalafatlandı bıyıklar iki batman bir denk
Çehre allıklı sabunlarla mücella her gün
Fes yıkık, kelle çıkık, kaş yılışık, göz süzgün
İğne boncuk , yakalık tasma yular.. Hepsi tamam
Koçyiğit sanki bunak (Safahat, s. 82)
Ebediyen sana yok ırkıma yok izmihlal
Hakkıdır hür yaşamış bayrağımın hürriyet
Hakkıdır hakka tapan milletimin istiklal
(Safahat, s.523)
19-21 KASIM 2008
362
Büyük edipler ve şairleri olan bir milletiz, batının yaptığı psikanalitik tahlil örneklerini onlara uygulayabiliriz. Bizim yaptığımız bir tadımlık bir psikanalitik eleştiridir.
Freud sanatçıların hayatının hem biyografik verilerden, hem de eserlerinden hareketle yeniden kurgulanmasını ve kurgudan yararlanarak eserlerinin yeniden yorumlanmasını hedefleyen psikobiyografi türünü
doğurmuştur (Cebeci, Psikanalitik Edebiyat Kuramı, s.8). Akif’in sanatı ile sanat eserleri böyle bir yeniden
gözden geçirme ile onun bir psikobiyografisinin ortaya çıkacağı görülecektir. Edebiyat eleştirisi , özellikle
ülkemizde belli şeylerin dışında verilere inmemektedir. Shakespeare üzerine Freud’un eleştirileri vardır, psikanalist onun kahramanlarının ruh hallerini ve bu ruh hallerine göre tiyatrolardaki tematik seyirleri anlatır.
Hollanda’da yapılan bu bütün eleştirileri Shakespeare ve Psikanalizm isimli eserinde uzun uzadıya anlatır.
Akif’in biyografisine psikanalitik verilere göre bakarsak onda sanatçı kişiliğin oluşumu dış dinamiklerle, iç
dinamiklerin birleşmesinden meydana gelir. Mehmet Akif Yunus gibi verili bir sanatcı değildir bir tanrısal
ilhamdan ziyade çalışan elde eden bir sanatçıdır. İlahi ilhamla hareket eden sanatçı elde ettiği ilhamı geliştirmek sureti ile çalışmadan çok ıztırabın sıcağı altında gelişir. Akif’in sanatının oluşmasında ıztırap varsa da
sanatcı kimliğinin oluşmasında aileden gelen iç dinamiklerle, dış dünyadan gelen tetebbuat, gözlemler, hayat
okumaları, vaka gözlemleri birlikte onun sanatçı karakterini oluştururlar. Onun gözlemciliği birçok eserinde,
özellikle hikayelerinde ruh halini harekete geçiren bir akşam vakti veya bir gece, olağan üstü ruhu harekete
geçiren ortamlardan sonra eserler verdiğini görürüz.İlham değil gözlemin şairidir. Kufe’de bir sabah vaktidir
şairin gözlem anı
Beş on gün oldu ki mutada inkıyad ile ben
Sabahleyin çıkıvermiştim evden erkenden
Bizim mahalle de İstanbul’un kenarı demek
Sokaklarında gezilmez ki yüzme bilmeyerek (Safahat, s.24)
Hasır da böyle bir gözlemle başlar.
Geçende yayla civarında bir ufak cevelan
Bahanesiyle bizim eski aşinalardan
Bir atarın azıcık gitmek istedim yanına
Ki her zaman beni davet ederdi dükkanına (Safahat, s.32)
Meyhane şiiri akşam vakti yapılan gözlemdir.
Canım sıkıldı dün akşam sokak sokak gezdim
Sonunda bir yere saptım ki önce bilmezdim
Bitince bir sıra ev sonra bir de virane
Dikildi karşıma bir han kılıklı meyhane (Safahat, s. 39)
Mezarlık hikayesi yine bir sabah vakti gözlemlerden doğar.
Geçen sabah idi Eyyub’a doğru çıkmıştım
Aşıp da surunu şehrin atınca birkaç adım
Ufuk değişti önümden çekildi eski cihan
Göründü karşıda füshatseray-ı kabristan (Safahat, s. 47)
Bayram, Selma, Seyfi Baba, İstibdad. Hürriyet, Mahalle Kahvesi, Köse İmam vb böyle gözlemlerden sonra metne dönüşürler. Akif ilhamın değil çalışmanın gayretin, emeğin, göz nurunun, çilenin, ıztırabın sonunda eserlerini vucut sahasına getirir.Bir sanat eserinde dış dinamiklerin başarısı , iç dinamiklerin başarısından
sonra ortaya çıkar. Sanatçı Akif iç gözlemlerinde babanın dikkatli eğitimi sayesinde küçük yaşta dil eğitimi
ile iç dünyasını zenginleştirir. Daha sonra kelime acısından zenginleşen şiir doğunun ve batının gözlemlerden
hareket eden büyük ediplerinin gözlem-yorum mantığından etkilenir. Zola ve Seyh Sadi her ikisi de farklı düzeyde de olsa olaylarndan , günlük hayattakı olaylardan hareketle sanatçı bakışlar ortaya koyarlar. Akif bakma
ve görmeyi Zola’dan ve Sadi’den etkilenerek kazanmıştır. Akif’in sanatını iç dinamikleri ile batı ve doğudan
Koca şahaserde iki ağlayan canlı vardır, biri bülbül şiirin üçte birlik bölümünde ağlar, ağlaması evreni
tabiatı ihtizaza getirir. Sonra şair başlar ağlamağa, ama bu ağlamalar düşünce ağırlıklı ağlamalardır. Sonunda
bülbülü susturur.
Benim hakkım sus ey bülbül senin hakkın değil matem,
diyerek şiiri bitirir.
Akif’in kişiliği ve eserlerindeki ruh analizine bakınca bu kadar ıztırabı nasıl bastırıp yaşadığı konusunda
insan hayrete düşer. Ama Akif her zaman güçlüdür, kendini dağıtmaz, hayatı boyunca toplumu insanı , milleti
için ruh buruklukları , kırılmaları yaşayan şair , ömrünün sonunda elemlerine içine gömer, ama yaşamaktan ve
yeryüzüne gelmekten pişmandır.
Bu vahdet zara güya geldim amma bin peşimanım
Bazı arzularına kavuşamamışsa da Akif mutlu ölmüştür, yıkılışın ,çöküşün başladığı yıllarda hayata gelen
Akif , mutlakiyet , meşrutiyet , mütarekeyi görmüş ama Cumhuriyet ile buluşmuş bir toplumda hayata gözlerini yummuştur. Akif’in kafası batıdan ve doğudan edinilmiş öyle ideal örneklerle doludur ki böyle bir insanın düşünce arşivi daima galeyanda ve heyecandadır. Huzurlu olması imkansızdır, zaten 1850 ile 1950 arasında
huzurlu kaç şairimiz var ki ...
Eleştirmen Mehmet Akif
Akif’in eleştirileri teorik mülahazalar yığını değildir, o gözlemlere dayanarak yorumlar ve eleştiriler
yapar. Çöküş ve yıkılış döneminin toplumsal yapısını, ferdi ve onu oluşturan yıkılmış değerleri, aileyi, sokağı,
mahalleyi, şehri, camiyi, hanı, devleti, hükümeti, yöneticileri, valileri, muhtarları , kır ağalarını, imamları,
şeyhleri, özetle toplumu oluşturan bütün kurumları ve kişileri keskin gözlemlerinden geçirir ve değerlendirir.
Dönemi Akif kadar canlı ve çirkin yapısı ile gözlemleyen bir romancıdan daha canlı tasvirlerle resmeden bir
başka şairimiz yoktur. Biz bu metinde bütün Safahat’daki ferdi ve toplumsal, şahsi ve kurumsal eleştirileri
gördüğümüz oranda tesbit ettik.
Akif demek eleştiri demektir, eleştirel tutumlarını bir kenara koyun Akif diye bir şahsın kalmadığını
göreceksiniz. Bütün Safahat boyunca eleştirilmeyen tutum, tavır, kurum, yok gibidir. Genel bir yorum yapılacak olursa Akif’in bütün eleştirileri metafizik ve kozmik telakkileri, uluhiyet ve mabudiyet ile irtibatlarını
kaybetmiş, cemiyet içinde fonksiyonlarını yitirmiş,iyi yönetilemeyen ve derbeder bir hükümet veya devlet
çarkı içinde şaşkın, idealsiz insanın eleştirisidir. Bu onun eleştirilerinin yörüngesidir, ne söylemiş ise bu
çarka bağlanabilir. Hatta denebilir ki Akif, Moliere, Volter, Ansiklopedistler, Zola, Monteskiyo, gibi bir büyük
363
19-21 KASIM 2008
En epik şiiri İstiklal Marşı’nda bile bir hüzün atmosferi görülür. Hilali sorgulama ile başlar şiir, sonra
kendini savunur, üzgün olmaması konusunda onu ikna eder ve ona, millete istiklalin ruhsal ve sosyal analizini
yapar, nisbi bir hüzünsüzlük ile şiir sona erer.
Bülbül şiiri bütün bir ağlayıştır, bülbülün ruh hali ile kendi ve milletinin o günkü hazin ruhu arasında
gel-gitlerle bu yürek burkan şiiri yazmıştır. Bir başka açıdan Akif hiçbir şiirinde milletinin protopi olan kendi
hırpalamamıştır.
Bugün hanümansız bir serseriyim öz diyarımda
aldığı gözlem üzerine kurulu dış dinamikler ortaya çıkarmıştır denebilir.
Akif’in mizacı melankoliktir. Hüzün duyguları, hüzünlü ilgi ve insiyatıf, kendini suçlama, hatta hırpalama, pişmanlıklara gömülme, aradığını bulamamanın verdiği eziklikler onun melankolik mizacının sanatına
yansımasıdır. Şiirleri huzursuzluklardan, gerginliklerden, elemlerden ortaya çıkmıştır denebilir. Onun sanatını
anası ıstıraptır. Yahya Kemal de de bir iç melankoli hissedilir ama o bunun üstünü kapatır, çok nadir bu melankolik hal görülür. Akif’in şiirlerinde neşenin ve şetaretin, huzurun ortaya çıkardığı şiir sayısı çok azdır,
neredeyse yoktur. En elemsiz şiiri bir aile şiiri olan Bebek Yahut Hakkı Karar’dır.
Bizim Cemile , Feride’yle beraber
Unutma Beybaba akşam birer hotozlu bebek
Getir kuzum dediler. Ben de kızların keyfi
Kırılmasın diye reddetmedim bu teklifi
Kiraz dudaklı üzüm gözlü inci dişli iki
ki edalı yosma getirdim . Aman o akşam ki
Sevinme halini bir görmeliydi yavruların (Safahat, s.148)
eleştirmendir. Akif’in eleştirileri tek tek gözden geçirilince sistematik olarak gelişen bir harita ve tablo ortaya
çıkar. O Molyer gibi çiğ ve iğrenç toplumsal yaraları sahnelerle verir. Bütün manzum hikayelerinde tiyatro
kadar görsel sahneler çizer. Semavi ve beşeri desteklerini kaybetmiş bir insanın oluşturduğu cemiyetin bünyesi
elbette iflasa gidecektir. İstiklal savaşı bu insanın sırtındaki ve ruhundaki kirleri atıp yeni bir hamleyle yeni
bir devleti kurma çabasıdır. Kirlenen çamaşırlar yıkanır yeni bir düzen kazanırlar, cemiyetler de kirlenince
temizlenmek için olayların makinası ile hırpalanırlar, ortaya çıkanlar canlı unsurlardır. Cumhuriyet öncesi
romanlarımızın çoğu bu kirli toplumu şerhederler. Namık Kemal’den Akif’e kadar yirmiyi aşkın yazar ve şair
hep eleştirirler bunlarda çirkinlik ve hamlık, olumsuzluk çoktur. Tanzimattan günümüze edebiyatımız güzel
şeylere ilgi çekmez, kötü şeylere ilgi çekerek bizi düzeltmeye davet eder, ama bozulmuş bir cemiyeti ve onun
hücre taşı insanı değiştirmek ne insanın ne de eleştirmenin görevidir veya onlara çok gelen bir iştir.
Akif psikanalitik olarak hep kızgındır. Şiirinin tümünde bazı yerlerde çaresiz, bazı yerlerde kızgın ve
bağırgan, çok az yerde de ümit doludur. Olayları öyle anlatır , hatta gösterir ki bütün Safahat’ı bir iki günde
okursanız, tutunacak bir tahtası olmayan okyanus ortasındaki bir insan gibi ümit diye bir şey içinizde yeşermez. Ondan sonra tutar
Yes öyle bir bataktır ki düşersin boğulursun
Ümide sarıl sımsıkı seyret ne olursun
19-21 KASIM 2008
364
der. O kadar olaydan sonra hiçbir yaptırım gücünüz yoksa, ancak ağlarsınız, ümitlerinizi değil, kırgınlık
ve hınçlarınızı içinize gömersiniz.
Eleştiriler bütünüyle insan etrafında dokunur. Akif’in kafasında olan ideal insan, ideal Müslüman örneği
her metnin içinde olsun olmasın, en azından metnin arka planında vardır. Akif eleştirilerini metnin içinde
veya arkasındaki ideal insana göre yapar. İnsan ile ilgili eleştiriler aile etrafında da birleştirilebilir. Akif’in romanı olan Safahat’da ideal aile örneği yok gibidir. Akif’in beğendiği , etkilendiği Zola Paris’in hep olumsuz
yanlarını gördüğü için çok eleştirilmiştir, Akif de hayatımızın olumlu yönlerini değil , hep hastalıklı ve elemli
kısımlarını görür. Acaba onun eleştirdiği toplumda makul örnekler yok mu idi, muhakkak vardı, ama edebiyat
eleştiri daima kötü örnekle söylemek istediklerini söyler. Akif de bu kuramdan dışarı çıkmaz.
Estetik olarak güzeli anlatmak zordur,ama çirkini anlatmak kolaydır. Güzeli anlatmak için daha seçilmiş,
ayıklanmış bir dil lazımdır. Ama çirkini anlatmasanız da o kendini gösterir. Akif satırların tersten perspektifi
ile güzeli gösterir denebilir, onda görünenin arkasında bir iyi örneğin vurgulanmak istediği görülür.
Sefalet gariplik , merhametsizlik
Uluhiyet konusundaki ihatasızlık
Belediye hizmetlerindeki yetersizlik
Ailelerin durumu
Kader eleştirisi
Kimsesizlik
Tanrısal eleştiri
Meyhane , içki ve aile
Azimsizlik ve gayretsizlik
İnsanın yüce mahiyeti
Para ve hamiyet
Dilencilik
İstibdad, hükümdar eleştirisi
Savaşlar ve yetimler
Sorumlu devlet adamı
Tembel ve gayretsiz toplum
Meyhane ve mahalle kahvesi
Tembellik
Dini yanlış anlama ve çok evlilik
İhtiyarlar, karılar, cocuklar
Yüzeysel sanat anlayışı
Eski nesil
Erteleyici insan
Hakikatı araştırma
Kendini eleştirme
Yöneticilerin seçimi ve duyarsızlığı
Bu eleştiri konuları bütün Safahat’ın ayrıntısıdır. Bunları tasnif edersek
Lahuti ve Ledünni Konular
Uluhiyyet konusundaki ihatasızlık, kader eleştirisi, tanrısal eylemlerin yorumu, celal ve cemal tecellisi,
Allah ile dialoglar birinci sırayı oluşturur.
Kufe’de Hasan’ın durumunu yorumlarken Akif, çocuğun çektiğini kadere yükler.İnsanların ihmali sonucu doğan durumları kadere yüklemek Akif’e göre yadırgatıcı bir tutum olabilir.
O yük değil kaderin bir cezası masuma
Yazık günah nedir , bilmiyen şu mahkuma
(Safahat s.27)
Akif’in kader karşısındaki tutumu bir etüd konusudur. Akif’in hayatında olumsuz olaylar ile olumlu olaylar kıyaslanırsa olumsuzların çok fazla olduğu görülür.Hatta olumlu çok nadirdir. Onun ömrünün baharı sadece
çocukluğudur denebilir, daha sonra bütün hayatı kıştır. Istırap değil bazen zulümdür , ama zulüm dehaların
ekmeğidir. Akif de bir büyük dehadır. Özellikle sabrı, metaneti, olumsuzluklara , travmatik durumlara rağmen
itidalli olması dehası olarak yorumlanabilir.
Hasır ‘da
Hayat namına , Yarab nedir bu devr-i azab
(Safahat, s. 33)
İnsanın yeryüzündeki evrensel mücadelesi konusunda karamsardır Akif. Geçinme Belası şiirinde İnsana
hayatı ve geçinme mücadelesini aşan bir lahuti gaye yüklemez.
Göstermede dünyaya nedir maksad-ı Halık
Dünyanın varlığı ve gayesi mitoloji, sanat, felsefe, beşeri dinler ve ilahi dinleri çok meşgul etmiştir.Birçoğu absürd de olsa herkes varlığa bir gaye yükleme konusunda birlik içindedirler. Beşeri veya ilahi olsun ,
Brahmanizm de Budizm de bile insanın ruhunu ve kalbini koruyarak temiz bir şekilde kendini varlık ötesine
, berzaha götürmesi gaye olarak belirlenmiştir. Ama insanların varlığa yüklediği gayeler ile varlığın sahibinin
İslam dünyasının perişanlığı ve her konudaki sefaheti
Yanlış hürriyet anlayışı
Aydınlarla halkın arası
Yaş yerine gayret
Göz yaşı yerine gayret
Üdeba ve divanlarımız
Dil
Zaman
Çalışma , dayanışma ve çalışma , gezeğenler
Kavmiyetçilik
Celal ,cemal tecellisi
Birlik ve dayanışma
Büyük insanlar saygı ve hürmet
Ümid
Allah ile dialog
Utanma hissi
Yanlış tevekkül
Nifak,
Aydınların keyfiliği
Yanlış din anlayışı
İdeal tip ve Asım
İdeal din anlayışı
Millet anlayışı
İmansızlık
Yanlış batılılaşma
İdeal din adamları, ideal insanlar
Aydınlar ve din
365
19-21 KASIM 2008
yüklediği gaye elbette aynı değildir. Bir harfe katibin verdiği gaye ile harfin kendine verdiği gaye aynı olmaz.
Bilim kendine göre, din ise ilahi bir perspektife göre gaye yükler. Akif yukardaki satırda varlığın gayesi konusunda bir tereddüd halindedir sanki.
Akif Hakkın Sesleri’nde ayetleri şiirlerle yorumlayarak eleştiriler yapar. Akif Allah ile yaptığı diyaloglarla toplumun halini değerlendirir. Üç yüz elli milyon Müslümana Avrupalı habis orduların saldırmasıyla
milletler kahrolmuştur. Akif Allah’ın bütün bu olanlar karşısındaki tutumunu yorumlar.Bunlara isyan mı denir
sorgulama mı denir, ama bir yere koymak gerekir.
Tecelli etmedin bir kerre Allah’ım Cemalinle
Şu üç yüz elli milyon ruhu öldürdün Celalinle
Oturmuş eğlenirken Senin haşa zevalinle
Nedir ilhadı imhalin o samit infialinle
(Safahat, s.193)
Akif derinliğine düşünür mü acaba. Şark dünyanın geri kaldığını Ziya Paşa
anlatır.
Diyar-ı küfrü gezdim beldeler , kaşaneler gördüm
Dolaştım mülk-i İslamı hep viraneler gördüm
19-21 KASIM 2008
366
On dokuzuncu yüzyılın ikinci yarısında bir şair iki dünyanın nasıl mukayese edilmez bir durumda olduğunu ortaya koyar. Ta on altıncı yüzyıldan beri doğu dünyası geri kalmıştır, Akif bu kronik geri koyucu nedenleri
anlatır.Yanlış tevekkül, tenbellik, çalışmamak, dini yanlış anlamak, kadının aşağılanması, üretememek , Allah’ı
yanlış tanımak ve daha birçok nedenlerdir bunlar. Bunları bildiği halde Avrupa’nın çalışarak elde ettiği bir
medeniyeti şark dünyası üzerinde her türlü kahredici nedenlerle kullanması ilahi bir suçlama nedeni değildir,
insan çalışmayarak ilahi tecellileri aleyhine çevirir, milletler de öyledir. Allah’ın bütün bu kötülükleri sessizce
seyretmesi tarzındaki yorum doğrusu Akif’e göre değildir. Tefsir-i Celaleyn’i yanıda taşıyan yirmiye yakın
tekrar tekrar okuyan Akif sırf şiir olsun diye mi bu satırları karalamıştır.
Bu incinmenin sonucu Akif kendini suçlar. “ Bugün sen kendi kendinden ümit et ancak imdadı – Evet sen
kendi ikdamınla kaldır git de bidadı” (Safahat, s.194). Akif hemen sonra asıl suçluyu bulur, suçlu millet temsil
eden bir üyesi olarak herhangi biri veya şairdir. Ancak o çalışarak kaldırabilir olumsuzlukları.
Kimden kime şekva edeyim biz de şaşırdık
( Safahat, s.36)
Allah’a olumsuzluklar hikaye edilir, şikayet edilir, ama Allah’ı kimseye nasıl şikayet konusu edebilir
insan. Ama Akif o kadar çok olumsuzluklar yaşamıştır ki , bunların birden değişmesi imkansızdır. Bir sihirli el
ile birden olumsuzlukları düzeltmek de dindeki hikmete aykırıdır, insan iradesi ile meydana gelen kötülükler,
yine onun iradesi ile düzelecektir.
Uluhiyyet konularındaki ihatasızlığı eleştirir. “ Hurşid-i ezelden nasıl ister ki haberdar olsun daha bir
zerreyi derk etmiyen efkar” (Safahat, s.16). Bir atom zerresini dahi anlamayan insanın Allah’ ın varlığını
değil , mahiyetini anlaması imkansızdır, demek ister,
Akif olayların olumsuzluk şiddetine göre ithamkar bir dil kullanır, ama teorik yorumlarında objektiftir.
İnsan Atom’un mahiyetini dahi anlayamamıştır, atomculuk milattan önce başlayan bir fizik ve kimya sorunudur, batıyı kiliseyi çok meşgul etmiştir. Atomu istihdam eden Allah’tır diyen kliseye karşı filozofların muvahhid olmayanları karşı çıkmışlar, tabiatcı natüralist filozoflar en son Marks zerre konusunu doktora tezi olarak
yapmış ve varlığın atomun hareketi ile ama hareketin biri tarafından bir gaye uğruna denetlenmesine karşı
çıkmıştır. Veterinerlik yapmış olan Akif bu konuları bilir. İnsanın atomun mahiyetini bilemediği halde Allah’ın
mahiyetini anlamaya çalışmasını yanlış bir tutum olarak görür.
Zerre, atom konusu Marks’ı ekonomik yapısal eleştirilere iter. Atom konusunu doktora tezi yapıp atomun
bağımsız ve rotasını kendi tayin eden bir mahiyet olarak algılaması üniversitedeki muhafazakar Hegel’cilerin
eleştirisine neden olur, üniversite ile ilgisi kesilir. Bu olay üzerine orman işçilerinin sorunları üzerine yazılar
yazar, Kapital’e giden yolu kendine açmış olur.
Ey ruh-i feza gerd giran seyr-i harimin
Ey natıka dembeste-i esrar-ı azimin
(Safahat,s.16)
Dolaşan ve cevelan etmek özelliğindeki ruh senin varlığının özel alanında ağırlaşır, seyredemez,çok şey
anlamaz. Senin büyük sırlarının karşısında konuşmanın eli kolu bağlıdır. Akif bu beyti ile insanın Allah’ın
Çözülme ve Çöküş Dönemi İnsanının Özellikleri
Sefalet, gariplik , merhametsizlik, kimsesizlik, azimsizlik, gayretsizlik,insanın yüce mahiyetini
anlamama,dilencilik , tembellik, çalışmama, dayanışma yokluğu, ağlamak, birlikten uzaklık, utanmazlık,
imansızlık, yoksulluk, gayretsizliği ve tembelliği eleştirir.” Sedd-i rahl et durmayıp git , yolda kalmaktan sakın
, Merd-i sahib-i azm için neymiş uzak , neymiş yakın “ (Safahat, s. 29)
İnsan için çalıştığından başkası yoktur, onun en çok üzerinde yoğunlaştığı nastır.
Leyselil insani illa ma sea derken Huda
Anlamam hiç meskenetten sen ne beklersin daha
(Safahat, s. 30)
der.
Sefalet sahneleri, kimsesizlik
Hasır şiirinde ölen kadın kimsesiz bir kadındır.
Mahallemizde beş aydır yatan o hasta kadın
Bugün sabahleyin artık cihandan el çekmiş
Ne çare kısmeti böyle bir günde ölmekmiş
Yanında kimse de yokmuş. Aman bırak neyse …
Ecel gelince ha olmuş, ha olmamış kimse
(Safahat, s. 33)
367
19-21 KASIM 2008
Akif inanarak Allah’a sığınarak Allah’ı da eleştirir gibidir.
Mazlumu nedir ezmede ezdirmede mana
Zalimleri adlin hani öldürmedi hala
Cani geziyor dipdiri, can vermede masum
Suç başkasınındır da niçin başkası mahkum ?
…
Yetmez mi musab olduğumuz bunca devahi
Ağzım kurusun yok musun ey adl-i ilahi
(Safahat, s. 214)
Tarihi, sosyolojik, dini realiteler sonunda geldiğimiz noktaları Allah’a yüklemek yanlış bir tutumdur, bu
yüzden Akif eleştirilerinden sıkılır “Ağzım kurusun” der. Allah’ın adaleti konusu da tartışılmış bir konudur,
eğer zalimler zulümlerinin cezasını anında görseydi, hiç kimse zalim olmazdı, halbuki zulüm bir irade konusudur, sabır da bir irade konusudur. Eğer kötülükler anında karşılık görseydi iyilik ve kötülük, isteyerek değil,
mecburiyete dönüşürdü, bu da dinin ihtiyari mantığına aykırıdır. İnsan ister iyi olur, ister kötü olur. Akif’in bu
konudaki eleştirileri birçok alanda bilgi gerektiren konulardır.
mahiyeti konusunda, sırları bahsinde bir şey yapmasının imkansız olduğunu, eli bağlı ve suskun durması
gerektiğini söyler. İnsan Allah’ın yarattığı maddenin kimyasal ve fiziki özelliklerini araştırabilir, ama Tanrı’nın
değil.
Cebri olmadığını söyler , ama “ Olsam ilahi ne suçum var” (Safahat, s.18) der. Olaylara gelince Akif
değişir. Cebri ‘lik bir itikadi meslektir. Felsefe lügatinde şöyler anlatılır. “Cebriye mezhebine göre iyi ve kötü
doğrudan doğruya Allah’dan gelir, olayların ortaya çıkışı ve meydana gelişi , insanın iradesine bağlı değildir.”
(Ahmet Cevizci, Felsefe lügati s. 358). Bu tutum Ehli sünnet yani bizim itidaki anlayışımıza uygun değildir.
İnsan kötülük ister, yaratmak ise Allah’a aittir, iyilik ister yaratmak yine Alah’ın hakkıdır. Ama istek insanda
olduğu için sorumlu odur. Akif Cebri olmadığını söyler, yani insanın isteğini göre yaratma işinin cereyan ettiğini , insan kötülük isteyince Allah’ın iyilik yaratması olmaz. Ama daha sonra “Olsam ilahi ne suçum var”
derken, kendi ile tezada , zıtlığa düşer. Allah kimseye zorla kötülük yapmasını dikte ettirmez, Akif burada
ciddi bir yanlışı öne sürmüş olur. Aynı anda iki itikadi durumu benimsemiş olur. Allah kimseyi cebren fenalığa
itmez, bu onu suçlamak anlamına gelir,kişi fenalığı ister , Allah yaratır.Allah kimseyi fenalığa itmez.
Tevhid yahut Feryad isimli şiirin Hamit ve Ziya Paşa’nın kozmik , sosyal ve lahuti hakikatlar doğrultusundaki eleştirileri ile benzer ve farklı noktaları vardır.
Eleştirilerin en hassası Allah ile dialoga girip Müslüman dünyasının hüsranını saydığı kısımlardır. Gidişatın vahim sonuçlarını tahayyül eder ve Allah’dan bu olumsuz durumlara engel olmasını ister.
Üç yüz bu kadar milyonu canlandıran iman
Olsun mu beş on sersemin ilhadına kurban
19-21 KASIM 2008
368
Yetimlik , kimsesizlik Akif’in gözünden kaçmayan hallerdendir. Bir bayram günü , bayram yerinde parası
olmadığı için sallanamayan çocuğun durumunu merhametkar bir eda ile yorumlar.
Bir ihtiyar kadının koltuğunda gür kaşlı
Uzunca saçlı güzel bir kız ağlayıp duruyor
Gelen geçen “ Bu niçin ağlayıp duruyor.
-Yetim ayol .. Bana evlat belasıdır bu acı.
- Çocuk değil mi ? Salıncak diyor…
Salıncakcı!
Kuzum biraz da bu binsin … ne var sevabına say…
Yetim sevindirenin ömrü çok olur…
Hay hay!
Hemen o kız da salıncakcının mürüvvetin ,
Katıldı ağlamayan kızların şetaretine
(Safahat, s.52)
Onun sefalet levhalarından biri de Kör Neyzen’dir.
Geçende çarşı içinden çıkınca baktım ki
Çamurlu taşlara yaslanmış inliyor sail
Hasırdı şiltesi altında hem de pek eski
Şadırvan olmasa üstünde yoktu bir hail
Duyulmuyordu uzaktan meyin de şimdi sesi
Yakından ancak işittim o vapesin nefesi
(Safahat, s. 77)
3- Yanlış Din Anlayışı ve Doğurduğu Tipler:
Evlilik, yanlış boşama adeti, yanlış tevekkül anlayışı, Allah’ı yanlış anlama, imansızlık, ideal dinden
uzaklaşma, nifak, karıştırıcılık, dini yanlış anlama, teklifi yanlış anlama, Peygamber asrı ve arkadaşlarından
uzak olma .
Akif tevekkül kavramının arkeolojini yapar, çünkü bu kelime gerçek anlamı ile anlaşılmamıştır. Didinmeden , uğraşmadan yaşamanın imkansızlığını anlatır.
Allah’a dayandım diye sen çıkma yataktan
Mana-yı tevekkül bu mudur hey gidi nadan
Ecdadını zannetme asırlarca uyudu
Nerden bulacaktın o zaman eldeki yurdu
(Safahat, s. 470)
Akif fikirlerini ana kahraman olarak seçtiği vaizlere anlattırır. Vaiz kürsüye çıkar ve çalışma kavramını
çok yönlü olarak anlatır. Alemde atomdan bulutlara kadar her şey çalışma kanununa bağlıdır. İnsan da sürekli
olmak istiyorsa çalışmayı vazife bilmelidir. Beka , devamlılık ancak çalışma ile elde edilir.Hangi varlık bir inceleme masasına bir laboratuvara konursa daimi bir çalışma içinde olduğu görülür. Alem büyük bir gayret ve
çalışma içindedir, insan idraki bunu görmelidir. , bir an bile dinlenmez ve atıl kalmaz, sürekli Allah sayesinde
yaratır bir güçtür. Madde de sürekli yeni şekiller almaktadır ve çalışmaktadır. Zaman da çalışmaya çıkar çünkü
çalışmak sayesinde vardır. Mekan da çalışma sayesinde mevcuttur.
Zaman da saye çıkar çünkü hep onunla yürür
Mekan da saye varır, sayi sıfra indiriniz
Mekan tasavvur edilmez muhal olur hayyiz
(Safahat, s. 255)
Necip Fazıl ve Tanpınar, hatta Bergson’dan farlı yaklaşır zaman kavramına Akif. Yaratılışın anlamı da
çalışmak ile süreklilik kazanmaktır. Şair bütün çalışanları nazara vererek insanı tenbelliğinden uyandırmaya
çabalar.
Kamer çalışmamadır, gökler çalışmadadır
Güneş çalışmada, seyyareler çalışmadadır
Didinmeden geri durmaz nücum-ı keysudar
Bütün alın teridir durmayıp yağan envar
(Safahat, s. 255)
Tevekkülü yanlış anlayanlar Allah’ı yanlış yorumlarlar. Oturduğun yerden emret, çalışmayı bırak, Mevla
senin özel hizmetinde , sabahleyin işlerini yaz ver , bütün işlerini Rabbin görür, vazifesidir. Sonra kahveye git,
çoluğun çocuğun sürünsün dert değil. Silahı o kullansın, hududu o beklesin , melekler ordu yerine düşmanı
yensin , sen yetiş diyince Hızırı göndersin, hastana bakacak , sanki ırgadın O.
Ya sen nesin Mütevekkil yutulmaz artık bu
Hüdayı kendine kul yaptı kendi oldu huda
….
Bir işte sebeblere sarılmadan başarı olmaz. Ekilmeden biçilen tarla yoktur. Böyle kader anlayışı dine
iftiradır. Kaderden sana düşen itaattir, emredileni yapmaktır. Doğru kader anlayışına Hz Ömer’den bir örnek
369
19-21 KASIM 2008
Bu aile efradı ezelde çizilmiş bir istikamete doğru koşmaktadır, bunu hiçbir şey durduramaz, uyutamaz.
Ittırad ve intizam ile haraket ederler. Hiçbiri durmaz, dursa yıkılır sistem. Birliğin tam bir ahengi ile çalışmadan
geri durmazlar. Bulutlar da aynı sekilde yaratılışın emrine verilmişlerdir. Türk şiirinin en yoğun ve felsefi-dini
metnidir, bu sahifeler. Şiirimizde varılmamış yüksekliklerdir buradaki yorumlar. Astronomi, ve ilmi lahut bilmeyen bir zihin bunları şiirleştiremez. Semanın tanzim ve idaresi ve uluhiyetin bakış açısını şair leyl-i serair
, karanlıkların gecesi diye isimlendirir, ve gücü nisbetinde onu açmaya çabalar. Bir taşı ve mikroskobik bir
canlıyı alarak onlar üstünde yorum yapar, onların da bütün alemden taşan mesaiye katıldıklarını , çalışmalarını
büyük mesaiye ilave ettiklerini söyler. Akif modern bir tefsir anlayışı ile nasları yorumlar.
Kimya fizik gibi ilim verileri ile modern yorumlar yaparak, birçok kişinin içinden çıkamadığı bilimselfelsefi mülahazalar yapar.Hararet çalışmasa mevsimler olmaz, su buhar olur, yoğunlaşır, çalışır. Işık, karanlık
ile yarışır. Gökyüzü olayları yıldırımlar, gök gürültüleri , yer yüzü olayları nehirlerin hareketi hep güçleri
oranında çalışmadır.Birbirini tamamlayan zincirleme çalışmalardır bunlar. Onlar da çalışmayı bir vazife bilir,
devamlılığı ancak onun ile sağlayacaklarına inanırlar. Canlılar da öyledir, onların peşindedir bütün bitkiler
ve hayvanlar. Hayatı hak tanıdıkları için yorulmazlar. İnsan bedenindeki uzuvlar da yorulmazlar, birbirlerini
tamamlar ve çalışırlar. Kimin kolunda çalışmak denen vefalı silah yoksa kurtulması imkansızdır. Ağaçlar, çiçekler, kuşlar hepsi yaratılış şiirini bir senfoni gibi icra ederler.
Cemaatler, kavimler yaşama mücadelesinden ayrılmazlar. Bu sonsuz kanun kainat nizamına bakmaktadır.
Cihan da onun hizmetindedir. Milletler ancak çalışma ile ilerler. Batı yere kanaat etmeyip göğe hükmediyor.
İlimler, fenler ve sanatlar bu çalışmanın sonucudur. Balonlar, trenler, gemiler bu çalışmanın sayesindedir. Bunun yanında şark dünyası her haliyle perişandır. Gözlemlerle hareketsizliği , tenbelliği ,ataleti lanetler, örnekler
verir. Bu örnekler ruhu kalbi üzüp burkacak kadar canlıdır. Hastalıklar, hurafeler her yönü istila etmiştir. Her
konuda ve alanda geri kalmanın nedenlerini anlatır Akif. Yanlış kader anlayışını eleştirir.
Çalış dedikçe şeriat çalışmadın durdun
Onun hesabına birçok hurafe uydurdun
Sonunda bir de tevekkül sokuşturup araya
Zavallı dini çevirdin maskaraya !
(Safahat, s.268)
Akif gezeğenleri bir aile olarak tasarlar, uzak olmalarına rağmen insanı beslediklerini, ve birbirleriyle de
dostluk içinde olduklarını, birbirlerinin yaptıklarını bir araya getirerek dostluklarını insan için kullandıklarını
anlatır. Hem felsefi, hem ilmi, hem dini, hem de kelami yorumlar yapar.
Yabancı sanmayınız seyredip de ecramı
Bir eski ailedir gözyüzünde aramı
Şu var ki merkezi ta asümanda olsa bile
Gelip gelip bizi besler kemal-i minnetle
Fakat bu aile hiç benzemez bizimkilere
Bozuşmamış onun efradı belki bir kerre
Lisan-ı hal-i tabiat lisandır onlara da
Bir ihtisas teatisidir dönen arada
Bir ihtisas ki pek incedir… Fakat keskin
Ne hasbıhal-i semavi nasıl belağ-ı mübin
Görün bu aile efradının sevişmesini
Küçük büyüklerin ruhu kurret- ül aynı
(Safahat, s. 256)
getirir. Doğru tevekküle İslamın ilk dönemindeki yayılışını, Çin seddine kadar, ta İspanya’ya kadar gidişini örnek verir. Peygambere Allah’ın hitabını öne sürer. Bir de arkadaşlarına danışma müşavereyi öngörür, verdiği
örnekle.
Bütün serairi kalbin ihata etse yine
Danış sahabene dünyaya aid işler için
(Safahat, s. 272)
Sadi ‘den örnek verir. Bir tilkinin aslanın artıkları ile doymasını yorumlar ebedi itikafa bir mağaraya çekilir adamın biri, mağarada ölmek üzereyken bir ses duyar
Dolaş da yırtıcı aslan kesil behey miskin
Niçin yatıp kötürüm tilki olmak istersin
Elin kolun tutuyorken çalış kazanmaya bak
Ki artığınla geçinsin senin de bir yatalak
(Safahat, s. 274)
19-21 KASIM 2008
370
Sinek gibi gidip düşmek onun bunun kabına anlayışını eleştirir, dinin kaynağını hurafelerle doldurmuşuz.
Peygambere atfedilen binlerce herze uydurmuşuz. Din konusunda yanlış anlamaları Akif bütün eseri boyunca
anlatır. Peygambere hadis uydurmanın vehametini anlatır. Din adına yanlış yorumları Kabe’yi tekmelemek
olarak görür.
Çalışmayan toplum geri kalır. İlmin muhitine girilmez, fen diyarı kapalıdır. Sanayinin adı batmış, ticaret
de öyle . Sıkıntısız mütefennin, üzüntüsüz alim olunmaz. Ferdinald dö Lesseps Süveyşi açmıştır, biz ise ne
haldeyiz. Yanlış içtihadları eleştirir. Alim yok, alim görünmekten zevk alanlar vardır.
Sabahleyin mütefelsif ikindi üstü fakih
Sular karardı mı pek yosma bir edib-i nezih
Yarın müverrih öbür gün siyaset kurdu
Bakarsın ertesi gün içtihada pey vurdu
(Safahat, s. 184)
Emekli bir paşanın evindeki Eleni isimli hizmetçisine tutulması sonucu doğan olumsuzlukları hikaye eder.
Emekli paşa şikayet edilir. O da evliliği istediği kadınla gönül eğlendirmek olarak görür.
Köse İmam gördüğü olumsuzluklarla perişandır:
Yurdumun kan kusuyor mosmor uzanmış denizi
Tüter üç beş baca kalmış .. O da seyrek seyrek
Aşina bir yuva olsun seçebilsem diyerek
Bakınırken duyarım gözlerimin yandığını
…
Yurdu baştan başa viraneye dönmüş Türkün
Dünkü şen şatır ocaklar yatıyor yerden bugün
(Safahat, s. 379)
Bir köy düğününün sefaletini anlatır.Gelin çevresi, halk, güreşçiler, hepsi birbirinden beterdir. Zola’yı
okuduğu bellidir Akif’in .Bir de maziye gider, geçmişteki köyü anlatır,
Köylünün bir şeyi yoktur sıhhati
ve ahlakı bitiktir. Sıtma , fuhş, içki, kumar, türlü fecayi salgındır.
Dini arzularına ve çıkarlarına göre anlamak bir salgındır. Bir köyün korucusu oruç tutmaz çünkü seferidir. Her gittiği yerde ağırlanır, iftara ve sahura da katılır. Bir rüya görür, rüyasını ancak Çarıkçı Emmi tefsir
eder. Mestanlı dayı bu arsız adamı hırpalar. Korukçu rüyasındaki insan ve nesneleri bir türlü tanıyamaz. Milletin halini de aynı rüyada görülen nesnelere benzetir.Halk tanımaz bindiği mahluku , sürer körü körüne . Burada
halkı tanımayan bir vali anlatılır. Vali imamları çağırır ona asrın özelliklerini anlatır. İmamlardan biri ona cevap
verir. İmam dinden bekleneni hocalar az çok vermektedir; ama Mülkiye, Tıbbiye ve Bahriye gerekli insanları yetiştirememiştir, bunun suçlusu imamlar değildir. Maliye, sanayi Batı’dan himmet bekler. Valiye hocayı
ve medreseyi suçlamamasını söyler. Gerçek dindarlık ile kişisel menfaat hissinin uzlaşmayacağını Yermük
Harbin’deki bir olaydan hareketle anlatır. Su dağıtan bir sahabe beş altı kişiye suyu götürür herkes başkasını
gösterir, su dağıtan başa geldiğinde elinde su testisi kalır, kimse hep başkasını tercih ettiği için su içmemiştir.
Öyle vahim bir durumda bile menfaat hissini taşımayan insanları Akif örnek gösterir. İnanca bağlı olan değerler
şirazesi kopmuş bir kitaba benzetilir.
Şarkın mefahir dolu mazi-yi kemali
Yarab ne onulmaz yaradır şimdiki hali
Şirazesi kopmuş gibi manzume-i iman
Yaprakları yırtık sürünür manzume-i iman
Safahat, s. 487)
İslami kavramların yanlış anlaşılması da onun eleştirel gündemindedir. Hazreti Ömer’i bir veba salgınındaki tutumu ile örnek gösterir. İkna edilmek isteyen arkadaşlarını Hz Ömer bir hadisle ikna eder. Burada
yanlış tevekkülü anlatmış olur Akif.
Akif. Yanlış kader anlayışını eleştirir.
Çalış dedikçe şeriat çalışmadın durdun
Onun hesabına birçok hurafe uydurdun
Sonunda bir de tevekkül sokuşturup araya
Zavallı dini çevirdin maskaraya !
(Safahat, s. 268)
Akif dinde çok evliliğin herkesin harcı olmadığını çok özel bir alan olduğunu , her keyfi isteyenin evlenemeyeceğini , aslında evliliğin tek evlilik olduğunu belirtir. Adamı zor da olsa ikna eder, kadın ve kocası eve
giderler. İmamın evi mahallenin mahkeme salonudur. Çok davalar onun evinde çözülür.
Köse imam bunu ifade eder
Bazı davalar olur kış gecesinden de uzun
Çareyi eğitimde bulur Akif
Dinledin gördün a oğlum ne bozuk terbiyemiz
Ne yapıp yapmalı insanlığı öğretmeliyiz
Şu bizim halkı uyandırmadadır varsa felah
Hangi bir millete baksan uyanık çünkü sabah
(Safahat, s.129)
Aradan yüz yıla yakın bir süre geçmesine rağmen Akif’in eleştirileri bugün hala yaşamaktadır. Keşke bu
yorumlar tarihte kalsa , edebi vesika olsaydılar. Bugün de dert yine eğitimdir.
Akif eğitilmemiş toplumda ezilen üç sınıfa üzülür,
Üç sınıf halka içim paralanır hem ne kadar !
İhtiyarlar ,karılar bir de küçükler , bunlar
Merhamet görmeli yüz görmeli insanlardan
Yoksa insanlığı bilmem nasıl anlar insan ?
( Safahat, s.130)
371
19-21 KASIM 2008
Kahve, meyhane, içki ve aile üzerindeki zararları.Savaşlar ve aile üzerindeki zararları. İdeal tip yokluğu,
evlilik ve çok evlilik, ihtiyarlar, karılar, çocuklar, erteleyicilik, çeşitli aile tabloları.
Seyfi Baba’da aileleri anlatır.Evsizlik, boşanma ve ortada kalan çocuklar, geceleyin yol kesip, gündüzün
dilenen insanlar. İmparatorluğun dağılışı aslında bu sosyolojik çözülmeden sonradır.Aile çözülünce arkasından devlet gelir, ama görünüşteki sebebler başka olabilir. Asıl neden ailenin durumudur.
Köse İmam şiiri tamamiyle bir eleştiri yumağıdır. Bir genç kadın kocasından dayak yemiş ve Köse
İmam’ın evine derdini anlatmak için sığınmıştır. Halini anlatır yediği dayakları, aşağılanmaları sayar döker.
Köse imam bekçi Memiş ile İhsan denen adamı çağırırlar, Akif az rastlanır ironi ile İhsan beyi tenkid eder.
Hem zorba hem de terbiyesiz bir adamdır. Eşini neden dövdüğünü sorar Köse ona , o ise bunun haysiyetine
dokunmak olduğunu belirtir, imamı dinlemek istemez. Kadını boşama hakkı olmadığını ona anlatır, eleştirir .
Dinde böyle bir şeyin olmadığını sadece zevki için bir kadının dövülüp sövülüp kapıya konamayacağını böyle
bir din olmayacağını ona anlatır.
Hem alır hem de boşarmış ne kadar sade bir iş
Karı tatliki için bak ne diyor Peygamber
Bir talak oldu mu dünyada semalar titrer
İki evlense ne varmış bu yenir herze midir ?
(Safahat, s.129)
Çözülmüş Aileyi Yansıtan Olaylar
Ailenin çeşitli olumsuz görüntüleri Akif’in eleştirel gözünün odağındadır.
Sesi dinmiş yuvalar hake serilmiş evler
Kocasından boşanan bir sürü biçare karı
O kopan rabıtanın darmadağın yavruları
Zulmetin yer yer içinden kabaran mezbeleler
Evi sırtında sokaklarda gezen aileler
Gece rehzen sabah olmaz mı bakarsın sail
Serseri derbeder avare harami katil
(Safahat, s.69)
Aydınların Eleştirisi. Dini Yanlış Anlamaları, Evliliği Yanlış Anlamaları, Göstermelik Sanat Hevesi, İdeal İnsan Örneği Yokluğu,
19-21 KASIM 2008
372
Ülkede düşünenlerle halkın arası açıktır. Aydınlar Avrupa ‘lının izinden yürüyerek kalkınmanın mümkün
olduğunu söylerler. Onlara göre ,ictimai ve edebi her konuda Avrupa taklid edilmelidir. Bir de din kaydını
aradan kaldırmalıdır, ancak o zaman kalkınılabilir. Aydınlar böyle düşününce halkta onlara karşı bir nefret
uyanmıştır. Edipler Avrupa’nın fuhşuna hasbi simsardır. Divanlarımız oğlan ile şarap doludur. Aydınlarımız
dine saldırmakla seviye kazanır.
Şimdi Allah’a söver sonra biraz bol para ver
Hiç utanmaz Protestanlara zangoçluk eder.
(Safahat, s.183)
Akif , aydınlarımızın dini anlamadığını anlatır. Her kavme her cemaate göre ilerleme adımları farklıdır.
Başka bir kavmin izinden giderek yükselme iyi sonuç vermez. Her millet ilerlemede başka bir yol takib eder.
Aydınlar kendi milletlerinin mahiyetini tedkik ettikten sonra onların elinden tutarak yol gösterecektir.
Aydınlar ,dinin ilerlemeye engel olduğunu zannetmişlerdir. Din ilmin süt annesidir ezelden beri . Akif
Müslüman ile Müslümanlık arasında kesin hatlar çizer.
Müslümanlık denilen ruhu ilahi arasak
Müslümanız diyen insan yığınından ne uzak
(Safahat,s.185)
Konya’da gördüğü bir Öğretmeni anlatır. Öğretmen garip bir mahluktur, köylü onu kovmuştur. Hoca
gider, öğretmeni nasıl kovarsınız diye onları suçlar. Onlar gerçeği anlatırlar, Köse İmam yapılan işin yerinde
olduğuna kanaat getirir. Çünkü öğretmen olmadık menfi özelliklere sahiptir.
Akif dini bütün bir adamdır, dinci İslamcı, ve daha başka kelimelerle onu ifade etmek ona bühtandır. Onun
din karşısındaki duruşu eleştirel bir duruştur. Molyer nasıl Fransız toplumunu tiyatro ile eleştirir ise Akif de
tiyatro sahnelerine eşit yorumlarla göstererek, eleştiriler yapar.
Akif din karşısında birkaç duruşu vardır. O Müslüman ile Müslümanlığı birbirinden ayırır. Akif Müslüman ile Müslümanlık arasında kesin hatlar çizer.
Müslümanlık denilen ruhu ilahi arasak
Müslümanız diyen insan yığınından ne uzak
(Safahat, s.185)
Akif’in ikinci dini perspektifi, islamın ilk dönemlerindeki örnekleri anlatarak insanların ülfetle dinin
hakikatini kaybetmesinden gelen yanlış duruşlarını ve anlayışlarını tashih eder. Koca karı İle Ömer isimli
şiirinde sosyal sorumluluklarını bilmediği için kendi kendini eleştiren Hz Ömer’i bir eleştirel levha olarak sunar. Çocuklarını birkaç gündür doyuramayan bir ihtiyar kadın yanında halife kendini hırpalar.Burada yönetici
sınıfa örnek sorumluluk göstermiş olur.
Yarın huzur-ı ilahide kimseler Ömerin
Şerik-i haybeti olmaz bugünlük olsa bile
Evet hilafeti yüklenmiyeydi vaktiyle
Kenar-ı Dicle’ de bir kurd aşırsa bir koyunu
Gelir de adl-i ilahi sorar Ömer’den onu
(Safahat, s. 97)
Şair zaman zaman bir aydın olarak kendini de eleştirir, islamı kurtarmak için haykıracağını , ama böyle
dili bağlı durmayı kendine yediremediğini söyler. Ancak milleti coşturacak insan tipini de belirler.
Gür hisli, gür imanlı beyinler coşar ancak
Memleket başkalarının elinde kalmıştır, buna üzülür.
Haykır kime lakin hani sahipleri yurdun
Ellerdi yatanlar sağa baktım sola baktım
Vahdetten eser yok bir avuç halkın içinde
Post üstüne hem kavgaların hepsi nihayet
Hala mı boğuşmak bu ne gaflet ne rezalet
(Safahat, s. 462)
Milletler aralarında birlik rabıtaları yıkılınca yıkılırlar
Edebiyat Eleştirisi, Sanat Eleştirisi, Şiir Anlayışı, Edebiyat ve Sefahet
Ressam Haklı şiirinde tarih-i mukaddes merakından dolayı evinin duvarına bir levha çizdirmeye çalışan
göstermelik sanat düşkünü bir entel ile bir ressamın konuşmaları hikaye edilir. Ressam yüzeysel sanat düşkünü şahsı ironik bir tutumla eleştirir, evin duvarına bir Kızıl Deniz resmi yapar, denize benzemez, sadece bir
kırmızı badanadır. Ama sözde sanat düşkünü adamı ressam ikna eder.
Ailelerin çocuklarına gelecekleri konusundaki yanlış tutumlarını eleştirir. Baba oğlunun büyük adam olmasını , anne ise paşa olmasını hayal eder . Çocuk ise bu iki farklı dünyanın ortasında kaybolur gider.
Lisanın milli bir duruşu olması gerektiğini belirtir, başka dillerin kurallarını uygulamak yanlıştır. Dil
öğretimindeki gariplikleri eleştirir.
Şairleri, divan şuarasını eleştirir. “ İyi gün dostu , o ne yardakçı güruhtur” onlar. Dalkavuklukta idmanlıdırlar. Edebiyata edepsizliği onlar sokmuştur. Tasavvuf’u olgun bir şıra olarak yorumlar Akif . Divanlar da
eleştiriden nasibini alır.
Git o divan mı ne kadın ağrısıdır aç da onu
Kokla bir kere kokar mis gibi sandık burnu
(Safahat, s.369)
Peygamber şiiri sever diye hatırlatılınca , Attar ile Sadi’yi sevdiğini söyler Hocazade . Mevlidci der , o
ise ona yetişemeyeceğini belirtir. Çünkü Süleyman Dede çok yükseklerdedir.
Akif şairliğinin de bu topraklar için iyi şeyler yapmadığını söyleyecek kadar kendini hırpalar. Şiirin felsefi
ve alemdeki sırları sorgulamasını ister.
Şi’rin başı hilkatteki aheng-i ezelmiş
Lakin ben ahengi ne duydum ne duyurdum
Mağmum iki üç nevha işittiyse işitti
Bir hoşca sada duymadı benden hele yurdum
(Safahat, s. 457)
373
19-21 KASIM 2008
Akif millet derken sadece etnik bir kelime üzerine yığmaz efkarını,o milleti millet yapan değerleri savunur. Milletin arasına sen ben düşerse o zaman milletin kıyametidir.
Sen ben desin efrad aradan vahdeti kaldır
Milletler için işte kıyamet o zamandır
(Safahat, s. 461)
Büyük işler yapmak için çırpınan şair ancak şair olabilmiştir
Feryadımı artık boğarak naşını tuttum
Bin parça edip şiirime gömdüm de bıraktım
Seller gibi vadiyi eninim saracakken
Hiç çağlamadan gizli inen yaş gibi aktım
Yoktur elemimden şu sağır kubbede bir iz
İnler Safahat’ımdaki hüsran bile sessiz
(Safahat, s. 449)
Yanlış Şehircilik, Temizlik Anlayışı, Belediye Hizmetleri
Küfe’de belediye hizmetlerindeki yetersizlikleri eleştirir. Sokakların durumunu gözler önüne serer.
Bizim mahalle de İstanbul’un kenarı demek:
Sokaklarında gezilmez ki yüzme bilmeyerek
(Safahat, s. 24)
19-21 KASIM 2008
374
Berlin Hatıraları şiirinde bizim şimendifer ile Batı’nın trenini, bizim hanlar ile onların otellerini karşılaştırır. Hele bizim sokaklarımız, yanında Batı’nın sokakları harika gözlemlerle şiire taşınmıştır. Temizlik
anlayışımız yürekler acısıdır. Kahvelerimiz tam bize göredir. Karşılaştırmalar Asya Avrupa düzeyine yükselir
bizim özelliklerimiz huzursuz edici , Batı’nın ki ise huzur ve emniyet vericidir. Müsbet ilimler , ilim , edebiyat
konusunda geriyiz. Edebiyatımız insanımızı uyuşturuyor. 1915 gibi belalı yıllarda Akif gördüklerinden ve
yaşananlardan dolayı çok bedbindir ama yine de ümidini kaybetmez ve kurtulacağımızı ifade eder.
Şu karşımızdaki mahşer kudursa çıldırsa
Denizler ordu bulutlar donanma yağdırsa
Bu altımızdaki yerden bütün yanardağlar
Taşıp ta kaplasa afakı bir kızıl sarsar
Değil mi cephemizin sinesinde iman bir
Sevinme bir acı bir, gaye aynı , vicdan bir
Değil mi sinede birdir vuran yürek yılmaz
Cihan yıkılsa emin ol bu cephe sarsılmaz
(Safahat, s. 352)
Yönetici Sınıfın Sorumsuzlukları, Hükümdarın ve Çevresindekilerin Aykırı Tutumları.
Yönetici Sınıfın Seçimi, Sorumlu Devlet Adamı, Valiler, Ulema. Yanlış Yönetim Tarzları, Yönetim Dönemleri.
Yıkıldın gittin amma ey mülevves devr-i istibdad
Bıraktın milletin kalbinde çıkmaz bir mülevves yad!
Otuz milyon ahali üç şakinin böyle mahkumu
Olup çeksin hükümet namına bir bar-ı meşumu
…
Haklı veya haksız olduğun tartışılan Sultan Hamit’i eleştirir.
O bir hayme halkından cihangirane bir devlet
Çıkarmış bir zaman dünyayı lerzan eylemiş millet
Zaman gelsin de görsün böyle dünyalar kadar zillet
Otuz üç yıl devam etsin başından gitmesin nekbet
Bu bir ibrettir amma olmıyaydık böyle biz ibret
(Safahat, s. 85)
Akif istibdadı bir hikaye ile eleştirir.Yanlış idarenin sokağa yansımasını tablolaştırır. Rüzgarlı bir günde
zaptiyeler hasta bir adamı takib eder ve bir yerde yakalarlar. Suçu padişaha muhalif bir adamın kilercisi ile
dostluğudur Ona selam göndermiştir. Bu yüzden bir hafiye paşanın maiyetindeki zabtiyeler ile tutuklanıp götürülür. Kadın feryad eder, kimse anlamaz,
Kocam ne yaptı nedir cürmü bi günah adamın?
Zavallının büyük evladı öldü askerde
İkinci oğlu da sürgün Yemen de bir yerde
Acıklı göğsü sakat, koyverin didiklemeyin
Günahtır etmeyin oğlum ayıptır eylemeyin
(Safahat, s. 88)
Hürriyet ilan edildiği günü neşeyle karşılar Akif,ama o üzülmek için yaratılmıştır sanki . O güzel levha
arasında babaları Yemen’de şehid olmuş iki çocuğu eğlendiren gözü yaşlı bir dedeyi anlatır.
Çok koşup terlemeyin ha ! amanın dikkat edin
İki kardeş dalarak lücce-i etfale hemen
Milletin hali yürekler yarasıdır. Ne parası ne de işi vardır. Kışla, daire , mektep ve medrese kendinden bekleneni veremez.Ne gücü temsil eden kılıç ne de ilmi temsil eden kalem yoktur. Terbiye hiçbir kurumda yoktur,
çalışarak eğitilerek değil diğeri birden yükselir. Fetva dairesi cahillerin koğuşudur. Ana karnından icazet almış
çıkmıştır, başına sarık takan ülema kesilir. Vekiller , bakanlar jurnalcidir, yalancıdır, söz götürüp getirendir.Güç
okuyan, hiç yazamayan bir sürü hırsız çetesidir. Ülemanın ve halkın din yorumları düzensizdir.
Avam ,halk İsrafilin surunu duysa silkinmeyecek kadar vurdum duymazdır. Mezarlık ve mezar taşı
gibidir her alın, kaygı yok. Ne gelenden haberi , ne de gidenden haberi vardır. Günü elde etmiş serseri dolaşır.
Bu haliyle millet ölmüştür, milleti merhumedir.
Yanlış Rejim ve Hürriyet Anlayışı ve Doğurduğu Sonuçlar, İstibdad, Meşrutiyet.
Döneminin hürriyet anlayışını eleştiren Akif konuyu yine eğitime getirir.Sadece hürriyet ilanı ile bir şey
kazanılmayacağını , insanlara hürriyet fikrinin hazmettirilmesi gerektiğini , asrın ilim asrı olduğunu , terbiyeye
aileden başlanması gerektiğini ısrarla anlatır.
İstanbul’a geldiğinde hürriyetin ilanı karşısında milletin densizliklerini anlatır.
Bir de İstanbul’a geldim ki bütün çarşı
Naradan çalkanıyor öyle ya Hürriyet var?
Galeyan geldi mi mantık savuşurmuş .. Doğru
Vardı aklından o gün her kimi gördümse zoru
(Safahat, s.176)
Hükümet dairelerinde hükümet aranır. Ahalinin işi yoktur. Sanayi, eğitim ticaret de yoktur. Şehir
Çamlıbel’e dönmüştür, zabıta rabıta bulunmaz. Okular kapalıdır. Hürriyet geldiği için öğrenciler azad olmuştur
sonsuza dek. Türlü adlarla çıkan sayısız gazete vardır. Memlekete ayrılık tohumları ekmektedirler. Hürriyet
gelmesiyle her şey eskisinden berbat olmuştur. Çöküşe dolu dizgin gitmektedir. Kavmiyet fikri yüzyıllardır bir
arada yaşayan halkları, milletleri birbirine düşürmüştür.
Sizi bir aile efradı yaratmış yaradan
Kaldırın ayrılık esbabını aradan
Siz bu davada iken yoksa ıyazen billah
Ecnebiler olacak sahibi mülkün nagah
(Safahat, s.178)
375
19-21 KASIM 2008
Koca karı İle Ömer isimli şiirinde sosyal sorumluluklarını bilmediği için kendi kendini eleştiren Hz
Ömer’i bir eleştirel levha olarak sunar. Çocuklarını birkaç gündür doyuramayan bir ihtiyar kadın yanında halife
kendini hırpalar.
Yarın huzur-ı ilahide kimseler Ömerin
Şerik-i haybeti olmaz bugünlük olsa bile
Evet hilafeti yüklenmiyeydi vaktiyle
Kenar-ı Dicle’ de bir kurd aşırsa bir koyunu
Gelir de adl-i ilahi sorar Ömer’den onu
(Safahat,s. 97)
Osmanlı ülkesinin o günkü idarecilerini keskin hatlı cümlelerle, acımasız gözlemlerle eleştirir. Milletin
başındaki “kukla”dır. Çevresindekiler de “ kuklacı”dır. Yani oynayan ve oynatanlar. Ülke bu kuklacıların keyfine mahkum olmuş. Maskaralar yükselir ve ülkenin yönetim dairesine giderler.
Nerde bir maskara sivrilse hayasızlara pir,
Haydi Mabeyn-i Hümayun’a Ya bala ya vezir
(Safahat, s.162)
İki dürdane -i ismet gibi yüzmekte iken
Bakarak arkalarından bu güzel yavruların
Döndü birdenbire siması duran ihtiyarın
Ne için ağladı ? bilmem şunu duydum yalnız
-Ah bir kerre gelip görse Yemen’den babanız
(Safahat, s. 93)
Kimse bu telkinleri anlamaz ölmüş millet hem de sağırdır. Tefrika girmiştir aralarına , çalışan ve güçlünündür meydan.
Girmeden bir millete tefrika düşman giremez
Toplu vurdukça yürekler onu top sindiremez
(Safahat, s.178)
Bu da gayetle tabii koşanındır meydan
Yaşamak hakkını kuvvetliye vermiş yaradan
Müslüman fırka belasıyla zebun bir kavmi
Medeni Avrupa üç lokma edip yutmaz mı ?
(Safahat, s.178)
İdeal İnsan, İdeal Toplum, İdeal İnsanlar, İdeal Millet Arayışının Eleştirileri
19-21 KASIM 2008
376
Akif, Asım ile ideal bir tip üretir, o buraya kadar saydığı bütün olumsuzlukları kaldıracak her yönden güçlü bir karakterdir. Asım toplumu düzeltmek için seyyar polis gibi davranır. Ancak böyle seyyar zaptiyelikle
mesele hallolmaz kötülükler çözümlenmez. Asım’ın yolunun yanlışlığını anlatır.
Asım bana bak
Yol yakınken geri dön nafile çıkmaz bu sokak
Koşuyorsun be çocuk çarpacak alnın duvara
Dağılır sonra kafan etme çekil bir kenara
Ne demir leblebi meslek bu Ebuzervari
Ömer’in zabıta memuru geleydin bari
(Safahat, s. 442)
Asım ‘ın Berlin’e eğitime gönderilmesine karar verilir.
Hepsinin giderler ya beraberce?
Giderler malum
Hepsinin mesleği sağlam mı ?
Evet müsbet ulum
İnkılabın yolu madem ki bu yoldur yalınız
Nerdesin hey gibi Berlin diyerek yollanınız
(Safahat, s.443)
İdeal insan için azm ve gayreti över. Ümitsizliği yerer, emel ve araştırmayı yüceltir.
Bir gaye-i maksuda şitabeyleyen adem
Tutmuşsa bidayette eğer azmini muhkem ,
Er geç bulacak say ile dilhahını elbet
Zira bu şuun-zar-ı tecellide hakikat
Tevfik taharriye taharri ona aşık
Azmin de emel lazımdır, gayr-i müfarık
Olsun da emel azm-i taharriye mukarin ;
Tevfik zuhur eylemesin sonra… Ne mümkin!
Bazen iki üç haybet olur rehzen-i ümmid
İnsan o zaman etmelidir azmini teşdid
Yes’in sonu yoktur ona bir kere düşersen
Hüsrana düşersin çıkamazsın ebediyen
Mahkum olarak yese şu biçare peder de
Evladını şayed o karanlık gecelerde
Asım da Köse İmam , Akif ‘in babasının talebesidir. Akif’i eleştirir.İlimde en ideal insan olan babasına
benzemesini ister
Çalışıp benzesene
İlme vakfettiği dirsek babanın elli sene
(Safahat, s.367)
Ama nesil bu ideallerden mahrumdur.Akif kendini bir prototip olarak alır, oradan nesli eleştirir.
Buradaki dialoglar Akif’in kendini eleştirisidir.
Para ve hamiyet konusunu gündeme getirir.O da uzaktan da olsa ideal aydının ve insanın özelliğidir.
Seyfi Baba’yı ziyaret ettiğinde hem yaşlı , hem sefalet ve hastalık içindeki ihtiyarı giderken memnun etmek
ister. Fakat kesesinde para yoktur.
Ortalık açmış uyandım . Dedim artık gideyim
Önce amma şu fakir ademi memnun edeyim
Bir de baktım ki tek onluk bile yokmuş kesede
Mühürüm boynunu bükmüş duruyormuş sade
O zaman koptu içimden şu tahassür ebedi;
Ya hamiyetsiz olaydım, ya param olsa idi!
(Safahat, s.71)
İdeal insan anlayışımızın sıradanlığını eleştirir.
Haberdar olmamışsın kendi zatından da hala sen
Muhakkar bir vücudum dersin ey insan fakat bilsen
Senin mahiyetin hatta meleklerden de ulvidir;
Avalim sende pünhandır cihanlar sende matvidir
(Safahat, s.72)
377
19-21 KASIM 2008
Akif meyhane ve mahalle kahvesinin bir milletin azmine ve çalışma isteğine vurduğu darbeyi eleştirir.
Kahve bir sinsi canidir, gündüzün bile yol vermeyen haramidir. Haramiler geceleyin yol keserken, kahveler
gündüzün de insanların azminin ve çalışmasının önüne dikilir ona yol vermezler. İnsan denen yolcunun kıyarlar bütün gününe . Oraya düşenleri ta kalbinden vurur. Ona göre mahalle kahvesi kapanmalıdır, o şarkın
bakılmayan yarasıdır. Koca bir millet o kahveleri açık tutar, hayatımızda gedikli bir gediktir kahveler. Milletin
ruhunun gayretini emmektedir, frengiden daha büyük bir illettir. Millet buralarda ölmeden gömülür. Önce
idraki öldürür ,sonra da bir şey kalmaz geriye. Kış uykusuna benzer bu kahveler. Akif daha sonra atalarımızın
hayatını anlatarak mukayese ile yine kahveleri eleştirir. Ataların bıraktığı bütün mimari eserler, bakımsızdır.
Eski neslin şehametini yeni neslin tembelliği almıştır.
O kahraman babalardan doğan bu nesl-i cebin
Ne girudar-ı maişet bilir , ne kedd-i yemin
Azab içinde kalır sayi görse rüyada
Niçin yorulmalı zaten ölümlü dünyada
Vücut emanet-i hak , doğru hem de cennetlik
Bu kahveler gibi cennet de Müslümana gedik
Kahvenin aile hayatına vurduğu darbeyi anlatır. Aile saadetini insanı imrendiren bir incelikle anlatır. Bunlardan sonra bir kahveyi anlatır. Zola’ya Flaubert’e taş çıkartan tasvirlerle , bizim bütün romancılarımızı kıskandıracak bir samimiyetle , realite hissiyle. Kahveyi o kadar canlı bir şekilde anlatır ki orada günlerce oturmuş olması gerekir şairin. Hikayenin , tembel , damarında kanı donmuş, gayretsiz, sünepe kahramanlarından
sonra iki kırlangıcı konuşturarak onları eleştirir.
Tavanın pervazı altındaki toprak yuvadan
Bakıyor bunlara yan yan iki çift ince nazar
Ya sizin bir yuvanız yok mu ? diyor anlaşılan
Dişi erkek, çalışan yavrulu kırlangıçlar
( Safahat, s.125)
Hani kırk altı yılın eldeki mahsülünden ?
Hangi fenlerde teali edebildin evlat?
Hangi sanatta rüsuhun göze çarpar ? Anlat
Ulemadan mı sayıldın, fukahadan mı ?
Hayır
Ya siyasi mi nesin ? Kendine bir meslek ayır
Şairim
Olmaz olaydın, O ne yüzler karası;
Bence dünyadaki işsizlerin en maskarası
(Safahat, s.368)
Hasbıhal şiirinde işini sürekli erteleyen müsevvifleri eleştirir, çok ciddi bir yaraya parmak basar. İşi yarına
erteleme hastalığının toplumları nasıl tenbellik bataklığına ittiğini söyler.
Bu günlük iş bugün lazım yapılmak yoksa ferdaya
Bırakmışsan o ferdalar olur peyveste ukbaya
Benim on beş yıl evvelden kalan işler durur hala
Yarın bir başlayıp yapsam demiştim, bak demin hatta
Müsevvifler için dünyada mahvolmak tabiidir
Bu bir kanun-u fıtrattır ki yol tevili katidir
Sakın ey nur- u didem geçmesin beyhude eyyamın
Çalış halin müsaitken , bilinmez çünkü encamın
(Safahat, s.146)
Hakikatı araştırma meylinin insanın mayasında olduğunu anlatır ve bütün gelişmelerin bu sayede olduğunu söyler.
Cibilidir taharri-i hakikat hırsı ademde
Onun mahsülüdür meşhud olan asar alemde
Atalet fıtratın ahkamına madem ki isyandır
(Safahat, s.146)
19-21 KASIM 2008
378
Hindistan’da iken İstanbul’da Anayasa ilan edilmiştir. Buna sevinir:
“Ağladım sonra çocuklar gibi hüngür hüngür… Azıcık ruhuma asabıma geldikte sükun”
(Safahat s 173)
Akif ,Yakup Kadri’nin Ankara romanındaki gibi ütopyasını rüya ile anlatır.
Bu ne müdhiş azamettir o ne müdhiş darat
Sayısız mektep açılmış, kadın erkek okuyor
Gece gündüz basıyor millete nafi asar
Adeta matbaalar bir uyumaz hizmetkar
(Safahat, s.174)
Akif , ümidini kaybetmiş insanı diriltmek için eleştirir. Geleceği karanlık görüp azmi bırakan insanı alçak
bir ölüme benzetir. İmanlı bir insanı böyle bir ölümle gebermeye layık görmez. O tenbel insanı dipdiri meyyite,
canlı ölüye benzetir. Sadece davranmak yetecektir bu insana . His yok, hareket yok taş kesilmiş bir insandır bu
. Hayret edilecek özelliklerdir bunlar. Kurtulma azmini yitirmiştir, kurtulmak için sebepler varken onlara müracaat etmeyip, ümitsizliğe yapışmıştır. Böyle bir insanın sağında ve solunda ışık yoksa, onu yaratmalıdır. Elleri
böğründe şaşkın bir adamdır. Azmini ve sebatını kaybetmiştir. Ümitsizlik öyle bir bataktır ki oraya düşünce
insan boğulur, ümid ise kendisine sımsıkı sarılanı yükseltir. Yaşayanlar azmi ve ümidi ile yaşarlar. Ümitsizlik
korkulu bir canidir , yüzü gülmez. Şirk ile yeis lanetli ve çirkin yanlışlardır. Böyle bir insan yatarak Allah’ın
hükmünü bekler,o da belli bir şeydir. Bu insan çalışmalı azmi, bırakmamalıdır, kendi yansa da evladını yakmamalıdır. Vatan tehlikede veya batıyorsa birisi ona yapışarak kurtarmalıdır. Sahipsiz olan memleketin batması
haktır, sen sahib olursan batmayacaktır. Feryadı bırakmalı, kendine gelmeli çünkü zaman dardır. Telafi edilecek
zarar çoktur. Azmi engelleyen zincirleri kırmalıdır. Sebattan vazgeçmemeli, yılmamalı, ölmüş millet ümitsizliğe kapılmamalıdır (Safahat, s. 210). Aynı konuda 1919’da yazdığı bir şiiri Yeis Yok’tur. Akif bütün eseri
boyunca ümitsizliği yıkmaya , yerine gaye, azim, ümit, şevk, coşku ‘yu koymaya çabalar. Tevhid ile ümitsizliğin birleşmeyeceğini söyler, ancak bir sine ümidsiz yaşar o da mülhiddir. Yani dinden çıkmıştır.
Batmazdı bu devlet batacaktır demiyeydik
Batmazdı hayıt batmadı hem batmayacaktır;
Tek sen uluyan yesi gebert azmi uyandır
Kafi ona can vermeye bir nefha-i iman
(Safahat, s.466)
Milleti uyanmaya teşvik eder.
Ey cemaat uyanın yoksa hemen gün batacak
Uyanın korkuyorum leyl-i nedamet çatacak
(Safahat, s.179)
Göçebe bir millet bu devleti kurmuştur, kuranlar kalkıp bizi bu halimizle görse ne der. Sadece ağlamakla
bir şey olmaz, göz yaşı ile kimse dirilmez, ama terlemek bir milleti diriltir.
Göz yaşından ne çıkar neye ter dökmediniz
(Safahat, s.46)
İkinci kısım ümitsiz olan kısımdır, onlara ümitsiz olmanın dinde yeri olmadığını anlatır. Üçüncü kesim
ise sefih olan nesildir. Utanmak ve üzülmek nedir bilmez. Cebince üç kuruş olsa gidip Tokatlıyan’da kurum satar. Dolandıcılıkla karnavala da gider. Mukaddesatla eğlenir. Kuran bir köhne kitaptır ona göre. Ahlâksızlığına
maziden örneklere yeltenir. Avrupalının kötü yanlarını kapışır bunlar. İlim, edebiyat, sanayi ve estetiğine bakmazlar. Avrupa’ya gidenler onları değil onların günahlarını ülkemize taşır. Dördüncü kesim varlıklı sefihlerdir.
Boş yere para harcamakla ömürleri geçer. Tiyatro sever bu adama Akif, ülkenin o günkü halini anlatan sahneler
anlatarak onun tiyatrosever mantığını harekete geçirmek ister. İşgal edilmiş Edirne bir sahnedir. Diğer sahnede
Balkanlarda karşılaştığımız felaketlerdir. Bizim varlıklı sefihi bunlar ilgilendirmez o hayatına devam eder.
Akif her yanı binlerce mazlumun kanı ile sulanarak terk edilen büyük memleketlerin yüreğinde bıraktığı
acısını bir türlü dindiremez. Allah ile konuşarak ılımlı bir şekilde ondan yardım ve zafer ister. İnsanlık bir sürü
mabuda taparken hakiki mabuda tapan ve mabedlerine onu getiren insanlar, gördükleri fecaatin bitmesini isterler. Bu yüzden Akif olanları Allah’a anlatır ve zafer ister.
Gökten ona yüksel diyen ecdad-ı şehidi
Artık o da yükseldi fakat yerde ümidi
Bir böyle şehidin ki mükafatı zaferdir
Vermezsen ilahi dökülen hunu hederdir
(Safahat, s.384)
Uyan şiiri de yine azmi, isteği, şecaati kaybolmuş olan o günün insanını uyandırmaya çabalar. Koca şark
ona ebedi meskenet olarak görünür, onu kımıldamaya çağırır. Yoksa Batının elinden görülmemiş melanetler
görecektir (Safahat, s.302).
Ölmüş olan ahlâkı diriltmek ister. Allah korkusu ahlâkın ilk nedenidir. Onun olmadığı yerde hayat hayvanidir. Kalbinde Allah’tan korkma hissi yoksa, ne olsa boşunadır. Ahlâk iflas edince ne millet kalır ne de istiklal,
milli ahlâk, milli ruhtur. Allah korkusu olan millet, bütün kavimlere sultan olur. Ondan habersiz olanlar ise
çingeneler kadar zillet çeker. Bütün ulvi hisler ancak ciddi bir Allah inancı ile yaşar.
Dünyanın fani olduğunu söyleyerek çalışmayan insanlara konuyu tahlil eder. Dünyanın bir rüya ve geçici
, muvakkat olduğu , ahirette anlaşılacak müdhiş bir hakikattir, bunu anlamakta geç kalmamak gerektiğini.
379
19-21 KASIM 2008
Karıştırıcılığı, nifakı lanetler. Toplumu bölümlere ayırır ve eleştirir. Birinci kısım avamdır. Tatlı bir uykudadır:
Bugünkü nasibini yerleştirince kursağına
Yarın nedir onu bilmez yatar dönüp sağına
Yıkılsa arş-ı hükümet tıkılsa kabre vatan
Vazifesinde değil, çünkü hepsi Allah’dan
Ne hükmü varki esasen yalancı dünyanın
Ölürse yan gelecek cennetinde Mevla’nın
(Safahat, s.286)
Akif bunu anlatmak için islamın doğduğu dönemleri bir vaka olarak alır ve tahlil eder.
İslamın ilk döneminde dağdan getirip yonttuğu taşa tapan, milleti otuz senede otuz bin senelik bir değişimle farklılaştıran mantık nedir. Böyle bedevi bir kavmin içinden nasıl bu medeniyet çıkmıştır? Sıddık’daki
Haydar’daki derin irfan nasıl ortaya çıkmış, Ömer vahşetten insanlığın kârı olmayan bir adalete nasıl çıkmış?
Eğer din ilerlemeye engel olsaydı bunlar olur muydu? Aydınlar hem korkak hem de ahmaktır. Onlara göre
Avrupa dinsizdir. Öyle zannederler. O şarkta sadece Japonları ilerlemiş görür.
Akif yeni nesillerin ilerlemesini engelleyen eski nesli eleştirir ve onların yolundan çekilmelerini söyler.
Siz ey heyakil-i bi ruhu devr-i mazinin
Dikilmeyin yoluna karban-ı atinin
Nedir tarıkını kesmekte böyle istical
Durun ilerlesin Allah için şu istikbal
(Safahat, s.144)
Azim, çalışma ve gayret insana burada lazımdır, öte de bunlarla elde edilecektir. Yine ahlâka döner, kendi
ahlâkıyla bir millet ölür, yahut yaşar. Müslümanlık pak siretten ibaretken yazık, öyle saplandık ki ahlâksızlığa
hala çıkamadık. Zülme tapan, adaleti tepen, hakka hiç aldırmayan bir ahlâk ile yaşamaktadır insanlar. Sözünde
durmamak, yalandan korkmamak, güçlünün meddahı olmak, acizi söyletmemek, enseden aslan kesilmek,
cepheden yaltak kedi olmak bu ahlakın özellikleridir. Bu ahlâkla millet çok yaşamaz.
Akif mevcut insanın çok yönlü yıkık ve çökük, iflas etmiş olduğunu görür onu kurtarmaya diriltmeye
çabalar. Bu yüzden Safahat’ın birçok yerinde şehamet ve gayret aşılamaya gayret eder. Tembellik ve meskeneti
Müslümana yakıştırmaz.
Hüsam Efendi Hoca şiiri idealsiz din adamı bolluğunda bir aklı başında hocayı anlatır. Akif eserlerinde
ideal din adamı portresi çizer, bunlardan biri Köse İmam, diğeri Hüsam Efendi Hoca’dır. Sonuncusu, Said Paşa
İmamı, Safahat’taki ideal din adamlarından biridir. Sultan Hanım’ın Mevlid’ini okumakla görevlidir, ama bir
yaşlı kadın karşısına çıkar kızının Mevlid’ini okumasını ister, o da onu kıramaz. Geç vakit saraya gider, Hanım
Sultan’ın kırgınlığına meydan vermeden neden geç kaldığını anlatır ve onu da meşrebine ikna eder.
Hoca der Valide Sultan beni ağlatma yeter
Yeniden mevlid okursun bize dava da biter
(Safahat, s.508)
19-21 KASIM 2008
380
Millet kurtulmaya azmetmelidir, azmini yitirmemelidir. Kendine gelmelidir. Gayretsiz insanı bir avare
katreye benzetir, azmi şaşkınlıktan kurtulmalıdır. Gökler yerler uyanıkten uyumak maskaralıktır. Cehalet islamın başına çökmüş bir kapkara kabustur. Millet uyanmalıdır,cehaletine kurban gitmektedir. “Allahtan utanmak da yine ilim iledir “der Akif, ama millet bunu fark edecek durumda değildir (Safahat, s. 218).
Milletin mazisindeki harikalıkları anlatır ve uyandırmaya çalışır.
Bir zamanlar biz de millet hem nasıl milletmişiz
Gelmişiz dünyaya milliyet nedir öğretmişiz !
(Safahat, s.224)
Millet utanmak hissini kaybetmiştir, o hissi ister Allah’tan Akif . Utanmaz ve yüzsüz milleti uyandırmaya
çabalar. Bir külah kapmak için katlandığı adiliklerden kaçmasını söyler. Ciddiyet ve sebat hissini kazansaydı
millet bu durumdan kurtulacaktı. Aileyi geleneklerinden soymak milleti kurtarmaz, mülkü kurban etmek için
dini feda etmeyi lanetler. Milletin böyle yanlış fikirlere düşmemesi gerektiğini belirtir. Böyle insanları
Şarka bakmaz garbı bilmez görgüden yok vayesi
Bir kızarmaz yüz yaşarmaz göz bütün sermayesi
(Safahat, s.226)
Alemin baharda dirilişini seyreder, milletin de bunu görerek dirilmesini söyler. Dirilmek için çabayı
Allah’tan ister
Nevbaharın ruhu etsin bir de bizlerden zuhur
Yoksa artık Sur u israfil’e kalmıştır nüşur.
(Safahat, s.230)
Türk ve İslam Dünyası Eleştirileri
Süleymaniye Kürsüsü, baştan sona eleştiriler yumağıdır. Bir vaazın dilinden ve gözlemlerinden o günün
Müslüman toplumlarını eleştirir, Akif. Seyyah gözlemci “Müslüman yurdunu baştan başa kaç devrim var”
der. O insanları ancak gayelerin ayakta tutacağına inanır. “ Can cihan hepsi de boş, gayededir varsa hayat”
(Safahat, s.162). Bir zamanlar seyyah İstanbul’a gelmiştir ama gördüklerinden milletin geleceği konusunda
ümitsizliğe düşmüştür.
O günün Rusya’sındaki zülmü anlatır. Zulümle insanların hürriyet fikirlerinin bastırılamayacağını söyleyerek Namık Kemal ile birleşir.
Sanıyorlar ki kafa kesmekle beyin ezmekle
Fikr-i hürriyet ölür. Hey gidi şaşkın hezele
Daha kuvvetleniyor kanla sulanmış toprak:
Ekilen gövdelerin hepsi yarın fışkıracak!
Hangi masumun olur hunu bu dünyada heder?
Yoksa Kanun-ı ilahiyi de yırtar mı beşer.
(Safahat, s.164)
Şark şiiri doğu dünyasının bitmez tükenmez eleştirisidir. Akif ‘i en çok üzen Şark’ın bu perişanlığıdır.
Harap iller serilmiş hanümanlar, başsız ümmetler
Yıkılmış köprüler, çökmüş kanallar, yolcusuz yollar
Bükülmüş beller, incelmiş boyunlar, kaynamaz kanlar
Düşünmez başlar, aldırmaz yürekler, paslı vicdanlar
Tegallübler, esaretler, tahakkümler , mezelletler
Riyalar, türlü iğrenç iptilalar, türlü illetler
Örümcek bağlamış, tütmez ocaklar, yanmış ormanlar
Ekinsiz tarlalar, ot basmış evler, küflü harmanlar
Cemaatsiz imamlar, kirli yüzler, secdesiz başlar
Gaza namiyle dindaş öldüren biçare dindarlar
Ipıssız aşiyanlar, kimsesiz köyler, çökük damlar
Emek mahrumu günler, fikri ferda bilmez akşamlar …
(Safahat, s. 207)
Mütarake yıllarında yazılmış bu şiir Yakup Kadri’nin Sodom ve Gomore’sinden daha etkileyici bir romandır. Alınlar Terlemeli şiiri de aynı yolda bir şiirdir, eleştiriler orda da devam eder. Umar mıydın ? şiirinin
girişinde Kuzey Müslümanlarından Ataullah Bahaaddin‘in cümleleri vardır, bu satırlar şaire ilham etmiştir.
“Odama girdim, kapıyı kapadım ağlamağa başladım, o gün akşama kadar İslam ‘ın garipliğine , MüslümanlaMEHMET AKİF ERSOY ÜNİVERSİTESİ
381
19-21 KASIM 2008
Gördükleri ile Avrupalı olma arasında bağlantı kuramaz ve onların yüzüne tükürür. Hem Şarkın kayıtsızlığına tükürür hem de Garbın yüzüne . Bizimkilere biraz ar gelir diye tükürür, onlara ise bütün melanetleri
gereği. Sonunda asrın yüzüne de tükürür. Avrupalı olmayı kurtuluş çaresi gösteren aptalın da yüzüne tükürür.
Osmanlı’nın Avrupa’daki yerlerini kaybetmesi de onu can evinden vurur. Arnavutluk ki onun baba memleketidir. Dedesinin sürdüğü topraklar gitmiştir, mescidi ahıra dönmüştür. Yıldırım ‘un Murat’ın Kosova’nın,
Meşhed’in maruz kaldığı olumsuzluklara kahrolur. Milletlere meydan okuyan soylu millet artık yoktur. Osmanlıyı çökerten kavmiyet fikrini telin eder.
Hani milliyetin İslam idi bu kavmiyet ne
Sarılıp sımsıkı dursaydın a milliyetine
Arnavutluk ne demek var mı şeriatta yeri
Küfr olur başka değil kavmini sürmek ileri
Arab’ın Türk’e Laz’ın Çerkez’e yahut Kürd’e
Acem’in Çinliye rüchanı mı varmış nerde ?
Müslümanlıkta anasır mı olurmuş ne gezer ?
Fikr-i kavmiyeti telin ediyor Peygamber
(Safahat, s.205)
Türkistan’da gördüklerinden de yüreği kan ağlamıştır. Buhara zilletin koynuna girmiş uyumaktadır. İbni
Sina’nın toprağından yeni bir çocuk yoktur. Cehalet ve nifak çokcadır. Fuhuş da ziyadedir. Hocalar her yeniliğe
karşı çıkar, her yeniliği bidat olarak yorumlar. Ne Allahtan sıkılırlar, ne de Peygamberden. Beyinsiz hocadırlar.
Buhara’daki okullarda okunan on para etmez fenlerdir, geri kalmıştır. Ne dünyada ne de ötede hükmü olmayan
şeylerdir. Şair ve edip çoktur, kimi görsen şairdir. Ancak şiirin konusu ya oğlandır, ya da karı. Arzuların üstüne
çıkamamıştır fikirleri. Tasavvuf da bir başka derttir. Hafız’ın Divan’ı fetva kitabıdır. Gönül kırma da ne istersen
yap. Ediplerinde biraz gayret vardır. Çin’i, Japonya’yı, Hindistan’ı gezmiş çok yönlü eleştirmiştir.
İslam dünyasının ve Türk dünyasının jandarmalığını ve sahipliğini yapan Osmanlı’nın yıkılmaya yüz
tutması ile gerek Osmanlı’da gerek Türk ve İslam dünyasındaki olumsuzluklar Akif’i çok ciddi rahatsız eder.
Elemlere dayanamaz olur.
Gitme ey yolcu beraber oturup ağlaşalım
Elemim bir yüreğin karı değil paylaşalım
Ne yapıp yesimi kahreyliyeyim bilmem ki
Öyle dehşetli muhitimde dönen matem ki
…
Ah karşımda vatan namına yatan bir kabristan
Yatıyor şimdi nasıl yerlere geçmez insan
(Safahat, s.198)
rın inhitatına ağladım, ağladım”(Safahat, s.455). 1918 yılında koca Osmanlı işgal edilmiş, etrafında bir zamanlar yönettiği ülkeler ondan daha beter durumdadır. Mütefekkirler ikiye ayrılır, o sırada aşk, sevda şiiri yazarak
bilerek her şeyden habersiz olan insanlar, diğeri de Akif gibi ağlayan, üzülen, kendine kahreden guruptur. Akif
bütün bu olumsuzlukların nedeni yine çalışmamayı görür.
Alınlar terlesin derhal iner mevud olan rahmet
Nasıl hasir kalır tevfiki hak ettim diyen millet
(Safahat, s.455)
Akif bir kurtarıcı el ister, şarkı durumundan çıkaracak bir el
İlahi bir müeyyed bir kerim el yok mu tutsun da
Çıkarsın Şark’ı zulmetten götürsün fecr-i maksuda
(Safahat, s.456)
Canan Yurdu şiirinde rahmet inmeyen ve çöle dönmüş toplumu, vatanının halini garipser.
Ey lane-i tarumar söyle
Canan sana artık inmiyor mu ?
Ey matem-i payidar söyle
Sahadaki nevha dinmiyor mu ?
(Safahat, s.107)
19-21 KASIM 2008
382
Sonuç Yerine
Süleyman Nazif’e yazdığı şiirde şairin büyüklüğünü ve yaptıklarını anlatır. Ama ümitsizliğe düşmesini
istemez ve onu ikaz eder. Bülbül şiirinde memleketin içinde bulunduğu durumu bir bülbül ile girdiği dialogla
anlatır. Bülbülün değil, ülkeyi bu duruma getiren şairin matem hakkıdır. Mazinin bütün mefahirini bugün inkar edip zillete düşen insanların hakkıdır, üzüntü ve matem. Leyla şiiri de hüzn ve kederin hakim olduğu bir
şiirdir. Firavun ile Yüz Yüze isimli şiirde tarihe, kadim tarihe gider ve Firavun’un yaptığı melanetleri onun
yüzüne vurur ve eleştirir. Freud’un Musa Heykeli karşısındaki duruşuna benzer onun anlattığı. Vahdet şiirinde
Yermük Harbi’ndeki bir olayı anlatarak Müslümanlar arasındaki menfaat kavgasını eleştirir.
Şark’ın mefahir dolu mazi-i kemali
Yarab ne onulmaz yaradır şimdiki hali
Şirazesi kopmuş gibi manzume-i iman
Yaprakları yırtık sürünür manzume-i iman
(Safahat, s. 487)
,
Leyla şiirinde Allah’a bütün musibetlerin sardığı ülkesinde sarılır, onunla ancak tatmin olacağını söyler.
Hicran şiiri de aynı mantıkla yazılmıştır.
Sanatkâr şiirinde Şerif Muhittin ile Akif’in ülkenin perişanlığı karşısında aynı hislerini paylaştığını görürüz. İstiklal Marşı’nda bir prototip olarak, idealize edilmiş bir insan olarak milletin mazisini, hürriyete aşkını,
hürriyetinin hiçbir zaman elinden alınamayacağını anlatır. Hilal ile konuşur, bülbül ile konuştuğu gibi, onu
eleştirir ve sonunda hakka tapan milletin istiklal hakkı olduğunu söyler. Ve hakka tapmaktan uzaklaşırsa istiklali de ondan uzaklaşır demek ister.
Bütün Safahat eleştiriler mecmuasıdır. Çok yönlü bir eleştirmendir Akif. O geçiş döneminin, İmparatorluğun yıkılması ile Cumhuriyetin kuruluşu arasındaki bütün olumsuzlukları yaşamış, onlara dayanmış, yeni
Türkiye’nin kuruluşunda büyük rol sahibi olmuş büyük kelimesinin ifade etmede yeterli olmadığı bir harika
karakterdir. Onun eleştirileri çok yönlülük arzeder. Yıkılış döneminin gayretsiz ve dini yanlış anlayan insanını
eleştirerek canlandırmak ister. Azmini, idealini, gayretini, şecaatini imanını, tevekkülünü, yenilemek için kavramları yeniden yorumlar. Toplumu canlandırmak ister. Onun milliyet anlayışı insanı ayakta tutan melekeleri
canlandırmak üzerine kurulmuştur. Keyfi ve arzulara dayanan dini yaşayışı eleştirir, Müslüman ile Müslümanlığı ayırır. Batının gelişmişliğini kabul eder, bizde olması gerekenleri onlarda görür. Asım’ı Almanya’ya
göndermesi onların ilerlediğini kabul eder. Aydınlarımızı, mütefekkirlerimizi, edebiyat ve sanat anlayışımızı
eleştirir.
En önemlisi çalışmayı bütün Safahat boyunca insan için Müslüman için en önemli faaliyet olarak görür
ve çalışmaya insanları örgütler. Bazen bir tarih felsefesi uzmanı gibi tarihi güne taşır , günümüz ile arasındaki
farkı vurgular ve insanları ikaz eder. Bazen dini olaylardan hareketle günü eleştirir. Örneklemelerle yanlışları
işaret eder. Gözlemleri çok kuvvetlidir, geri kalışımızın vesikaları onun gözlemleridir. Geri kalmışlığı, çürüMEHMET AKİF ERSOY ÜNİVERSİTESİ
Kaynakça
Cebeci, Oğuz. Psikanalitik Edebiyat kuramı, İthaki, 2002.
Cevizci, Ahmet. Felsefe Lügati , İstanbul, 2006.
Craib, Lan. Psikanaliz Nedir? Say, İstanbul, 2004.
Ersoy, Mehmet Akif. Safahat, Çağrı Yayınları, İstanbul, 2008.
Freud, Sigmund, Sanat ve Sanatçılar Üzerine Denemeler, YKY, İstanbul, 1994.
Holland, Shakespeare ve Psikanaliz, İthaki, İstanbul, 2007.
John Belamy Forster. Marks’ın Ekolojisi, İstanbul, 1998.
Kohut, Heinz. Kendiliğin Yeniden Yapılanması, Metis, İstanbul, 1998.
Mendel, Gerard,Babaya İsyan, Cem, 2000.
Philips, Adam. Edebiyat ve Psikanaliz. Metis, 2007.
Ryckrofs, Charles, Psikanaliz Sözlüğü. Ara,1989.
Şipal, Kamuran. Freud Sanat ve Sanatçılar Üzerine , YKY, İst. 1995.
müşlüğü, aymazlığı, hayasızlığı, gayretsizliği en ideal tablolarla tesbit etmiştir. Safahat bir romandır. Hiçbir
romanda olmadığı kadar sahneler taşır, üzerinde çok konuşulmuş ama çoğu bir gecelik yazılarla ortaya konmuş bir eserdir. Akif ‘in belli noktaları gündemde tutulmuş , Asıl Akif onun tefekkür dünyası, kelamcılığı,
yorumculuğu , Uluhiyyet yorumculuğu, felsefesi , ilimle din ve kainat arasında kurduğu ciddi yorumlar yoktur
hala. Bunlar Safahat’ın satır aralarında saklıdır. Özellikle Fatih Kürsüsü’ndeki kainat ve kozmik yorumu aşılmamış irtifalardır.
Akif, sistematik bir eleştirmendir. Onun eleştirileri matematik düzen içinde değil, dehalara mahsus bir
dağılımla Safahat’ın her yanına serpilmiştir. Akif bir sistem üzerine oturttuğu bakış açısı ile daha çok yorumlara açıktır. Safahat’ın çok yönlü tenkid anlayışı bir iki kitaba konu olacak kadar geniş ve etraflıdır, o kadar da
derindir. Çünkü Akif ileri düzeyde bir fikir adamı , dava adamı,ideal adamı, ve kudsi bir dehadır.
Akif çok yönlü bir eleştirmendir.Yaşadığı dönemin gereği hep kötüyü eleştirir. İyiyi daha iyi olması için
eleştirmez. Daha iyiyi çok daha iyi olması için eleştiren bir dönemimiz yok bizim. Bugün kısmen de olsa iyinin daha iyiye doğru gitmesi için yapılan toplumsal eleştiriler vardır. Bu bizim bugün iyiye doğru gittiğimizi
göstermektedir.Kötüyü düzeltmek için değil teşhir etmek, onunla birilerini arkadan vurmak türünde bir eleştiri
anlayışı yoktur Akif’in . O hakperestane kötü şeylerin iyiye dönüşmesi için konuşur.Şansız bir dönemde yaşadığı için yüzyılın ihmalinden doğan bütün aksaklıkları görmüş ve yüreğinden vurulmuştur. Bu yüzden sürekli
eleştirir, büyük bir heyecan ve helecan içinde eleştiriler yapar, bedbinleşir, ümidi zayıflar ama milleti için ümid
adam rolünü terk etmez.
O Batı’yı yanlış anladığımızı sadece onun lüksüne ve sefahatine tutulduğumuzu anlatır. O genç yaşta
Fransızca öğrenmiş, Hugo’ Dude hata Zola’yı Fransızca asıllarından okumuştur. Onun şiirinde Fransız şiiri
doğu dünyasının özellikle Sadi ‘in tesiri vardır.
Son üç yüz yıldır eksiğimiz hem en büyük eksiğimiz çalışmaktır. Akif, çalışmak ile ilgili bir ayeti çok
yönlü çok anlamlı felsefi, dini, kelami, ilmi bir perspektiften izah eder. Bütün müfessirin Akif’in bu yorumu
karşısında parmağını ısırmıştır.
383
19-21 KASIM 2008
Tansel, Fevziye Abdullah. Mehmet Akif Ersoy, İrfan Yayınevi, İstanbul, 1973.
Uç, Himmet. Mehmet Akif ve Hikâye Sanatı, Ankara, 2000.
Weber, Alfred. Felsefe Tarihi, İstanbul, 1998.
Hülya YAZICI OKUYAN
İnsan ve toplum yaşayışından ayrı düşünülemeyecek olan edebiyat, insan yaşamındaki deneyimlerin yazınsal metinler yoluyla paylaşımıdır. Bu paylaşım, edebiyatın eğitim işleviyle yakından ilgilidir.Okurun yaşamını, yalnız kendi çevresinin olanaklarıyla sınırlı halden kurtarmak, okura başka yaşamlara katılma, başka
dünyalara girme olanağı veren edebiyat eğitimiyle gerçekleştirilebilir.
Edebiyatın belirtilen işlevlerini yerine getirebilmesi için öncelikle yazınsal nitelikli metinlerin okur tarafından doğru algılanması gerekir. Yazınsal metinlerin dil yapıları, oldukça kapsamlı yorumlamalara dayanabilir. Onları anlamak için çağrışımlar, yorumlama ve çeşitli anlambilimsel etkinliklerde bulunmak gereği ortaya
çıkar. Bu sayede metinde yer alan izlek, imge ve kavramlar daha açık ve nesnel bir tutumla tanımlanabilir.
Amaç
Bu çalışmanın amacı, sanat anlayışını ve tutumunu toplum için sanat ilkesiyle oluşturmuş olan Mehmet
Akif Ersoy’un “Küfe” adlı şiirinde yoksulluk imgesinin betimlenmesidir.
MEHMET AKİF ERSOY’UN KÜFE ŞİİRİNDE YOKSULLUK
İMGESİNİN BETİMLENMESİ
Yöntem ve Sınırlılıkla
Giriş
Toplumbilimsel olarak betimlendiğinde edebiyat, bir dil topluluğunun dil kullanma biçimi ve dizgesidir.
Bu betimlemenin de yansıttığı gibi dil toplumsal bir etkinliktir ve edebiyatın aracı da dildir (Özünlü,1997:10).
Özdemir (1999: 15)’e göre de edebiyat, duygu ve düşüncelerin, insan ve toplum yaşantısının, etkili, güzel,
çarpıcı bir biçimde anlatılmasını amaçlayan sanat dalıdır. Edebiyatın en belirleyici niteliği, yaşanılanı ya da
düşleneni yansıtmasıdır. Edebiyatın bir dil sanatı olduğu düşünüldüğünde, bu yansıtmanın estetik bir değer
kazanması, onu yansıtan sanatçının dili kullanma gücüne ve yeteneğine bağlıdır.
Edebiyatın en önemli amacı, insanı dile getirmektir. Bununla beraber, çeşitli dönem ve akımlarda edebiyata bazı görevler yüklenmiştir. Örneğin, belli dünya görüşlerinin tanıtılıp benimsetilmesi ya da toplum
gerçeklerinin yansıtılıp gözler önüne serilmesi için edebiyatı etkili bir araç sayanlar olmuştur. Bazı dönem ve
ekollerde ise edebiyatın kendisi dışında bir amacı olabileceği görüşü reddedilmiştir. Ancak, şu unutulmamalıdır ki edebiyatı bir amaç için araç etme anlayışının egemen olduğu akımlarda bile “güzellik” edebiyatın önemli
bir koşulu olmuştur.
∗
Yrd.Doç.Dr., MAKÜ Eğitim Fakültesi, Türkçe Eğitimi Bölümü Öğrt. Üyesi
385
19-21 KASIM 2008
Bu çalışma, kurgusal/üretilmiş bir yapı üzerinde tarama modelinde betimsel bir araştırmadır. Var olan bir
durumu, var olduğu haliyle betimlemeyi amaçlayan bu yaklaşımda, ilişkisel türden bir tarama yapılarak şiirin
dilsel bütünlüğü içinde yer alan sözvarlığı ögeleri yoksulluk imgesinin betimlenmesi amacıyla incelenmiştir.
Çalışma Mehmet Akif Ersoy’un “Küfe” şiirinde yoksulluk imgesinin betimlenmesi ile sınırlıdır.
Mehmet Akif Ersoy sanat anlayışını toplumcu bakış açısıyla oluşturmuş gerçekçi bir şairdir.Ernst Fischer
“Sanatın Gerekliliği” adlı eserinde “ sanatçı olabilmek için yaşantıyı yakalayıp tutmak, onu belleğe ve belleği
de anlatıma dönüştürmek gerektiğini” belirtir. Akif bu gerçekçi tutumla, yaşadığı döneme tanıklık etmiş, tanıklığını yazmış olduğu eserlerle belgelemiş ve toplumsal belleğimizin oluşmasında önemli katkılar sağlamış
olan bir şairimizdir.
Konuşma dilini şiir dili olarak kullanan ve şiiri düzyazıya yaklaştırmış olan şairin manzum öyküleri arasında yer alan “Küfe”, Safahat’ın ilk bölümünde yer alır.Yoksulluk imgesi şiirin en belirgin özelliğidir. Boynukara (2003)’ya göre edebiyat tarihi içerisinde yoksulluk, belki de aşktan sonra en önemli kaynak, bitmez tükenmez bir malzeme olmuştur edebiyat için. Şiirde, tiyatroda, masalda, romanda bütün edebi türlerde tartışılmaz
bir yere sahiptir. Toplumsal eleştiri temelli yapıtlardan, konusu aşk, kahramanlık, fedakarlık olanlara değin
sayısız çalışmanın merkezinde, başında ya da sonunda yoksulluk vardır. Yoksulluğun acısına, neden olduğu
sorunlara, umutsuzluğa adanmış olanların yanında zaman zaman dramatik etkinliği artırmada ikinci derecede
bir öge olarak da kullanılmıştır.
Mehmet Akif Ersoy da “Küfe” adlı manzum öyküsünde yoksulluğu toplumsal bir olgu olarak ele alır ve
işler. Belirgin bir imge olarak yoksulluk öykünün bütün dokusuna ve dil örüntüsüne yansımıştır.
Uzamsal Bir Öge Olarak Yoksulluk:
19-21 KASIM 2008
386
Anlatının üzerine kurulduğu olayın başat ögesi durumunda olan yoksulluk , öykünün daha ilk bölümünde
kendini sözvarlığında hissettirir. Her zamanki alışkanlığıyla o sabah da evden erkenden çıkan şair yaşadığı
çevreyi bize tanıtmaya başlar:
“Bizim mahallede de İstanbul’un kenarı demek,
Sokaklarında gezilmez ki yüzme bilmeyerek!
Adım başında derin bir buhayre dalgalanır,
Sular karardı mı artık gelen gelir dayanır!
Bir elde olmalı kandil, bir elde iskandil,
Selâmetin yolu insan için bu, başka değil!
Elimde bir koca değnek, onunla yoklayarak,
Önüm adaysa basıp, yok denizse atlayarak,
- Ayakta durmaya elbirliğiyle gayret eden,
Lisân-ı hâl (görünüşte) ile ammâ rükûa niyyet eden –
O sâlhûrde (eski, yıllar görmüş), harab evlerin saçaklarına,
…………………………………………………………….”
Akif’in anlatıcısı olduğu öykünün giriş kısmını oluşturan bu bölümdeki söz ögeleri yoksulluğun uzamsal
yansımalarıdır. Öykü Fatih’te geçer. Şair yabancısı olmadığı bu çevreyi, gözlemci bir gerçeklikle betimler. Gözümüzün önünde, hiçbir şeyden destek almadan yürünemeyecek sokakları ile İstanbul’un kenarında kalmış bir
mahalle olarak Fatih canlanır. Şair, yolda su dolu çukurlardan yürümeye yer bulamadığı için eski ve bakımsız
- namaz kılarken rükûa doğru eğilen insana benzettiği- evlerin saçaklarına sığınarak yürümeye çalışır. Tıpkı
bir karikatürist gözüyle yapmış olduğu betimleme gülmece ögelerinin yanında toplumsal bir eleştiriyi de içerir.
Bununla beraber usta bir gözlemci gözüyle yapmış olduğu çevre betimlemeleri anlattığı olayın arka planında
bir hayatın varlığını gösteren bir işlev de üstlenir.
Ana Anlatının Kaynağı Olarak Yoksulluk
Manzum öyküde anlatılan asıl olay, on üç yaşlarında bir çocuğun - Hasan’ın- öyküsüdür. Hasan, hamal
olan babasının ölümüyle kardeşinin ve annesinin bakımını üstlenmek zorunda kalır. Artık ondan beklenen babadan kalma küfeyle baba mesleğini devam ettirmesi, ailesini geçindirmesidir.Böyle bir sorumluluğun altına
çok genç yaşta –üstelik hamal olarak- girmek Hasan’da isyan duygusu uyandırır. Akif, “ayıp” olanın “çalışmak” değil, “el ayak tutarken dilencilik” olduğunu belirtir, Hasan’a çalışmanın erdemini telkin eder:
“Kuzum, ayıp mı çalışmak, günah mı yük taşımak?
Ayıp: dilencilik, işlerken el yürürken ayak!”
Bu bölümde yoksulluk, anlatılan olayın çıkış noktasını oluşturur. Akif, Hasan’ın ve annesinin içinde
bulunduğu koşullar karşısındaki çaresizliğini kullandığı söz ögelerinin çağrışımsal anlamları aracılığıyla okura
yansıtılır.
Engelleyici Bir Eyleyen Olarak Yoksulluk
Akif, yoksulluğu Küfe’de engelleyici bir eyleyen olarak da kullanır.Yoksulluk, Hasan’ın geleceğine
yönelik kurmuş olduğu hayallerin karşısına engelleyici bir eyleyen olarak çıkar. Şairin çalışmasını telkin ettiği
sözleri onaylayan annesine yönelik söylemiş olduğu sözler Hasan’ın yaşam karşısındaki hayal kırıklığını dile
getirir:
“ – Unuttun öyle mi? Bayramda komşunun gelini:
‘ Hasan, dayım yatı mekteplerinde zâbittir;
Senin de zihnin açık…Söylemiş olaydık bir…
Koyardı mektebe…Dur söyleyim’ demişti hani?
Okutma sen de hamal yap bu yaşta şimdi beni!”
İçinde bulunduğu koşullardan okuyarak, zâbit olarak kurtulmak isteyen Hasan’ın, babasının ölümüyle çalışmaktan başka bir çıkış noktası kalmamıştır. Başlangıçta babasının ölümünden sorumlu tuttuğu küfeye karşı
savurduğu tekmeyi aynı zamanda geleceğinin üzerinde bir engel olarak gördüğü yoksulluğa da indirmiştir.
Hasan’ın görünümünden çok etkilenen şair, son dizelerde gözlemine duygularını da yansıtır. Taşıdığı yükün altında nefes nefese kalan çocuğun aslında feryad ettiğini, yardım dileyen bakışlarla baktığını söyler. “Bu
bir ayaklı sefâlet ki yalnayak, baş açık” dizesi Hasan’ın içinde bulunduğu koşulları tüm açıklığıyla yansıtır.
Manzum öykünün belki de en dramatik bölümü sonuç kısmıdır. Şair, öykünün okur üzerindeki etkisini
artırmak için yoksulluğu zıt anlamıyla beraber yansıtır; Hasan’ı mekteb-i rüşdiyyeden taburla çıkan öğrencilerle karşılaştırır. Şair’e göre çok hazin bir sahnedir bu. Çocuklar gençlik cıvıltıları içinde birer nur yuvasına
benzeyen evlerine koşarken, Hasan yoksulluğa mahkûm olarak omuzlarındaki ağır yükü ilel’ebed çekecektir.
Sonuç
Toplumsal bir olgu olan yoksulluk Akif’in “Küfe” şiirinde belirgin bir imge olarak karşımıza çıkar.Öykünün sözvarlığı özellikle yoksulluğun fiziksel yansımalarını gösteren söz değerlerinden oluşmuştur. Yoksulluk
imgesi manzum öyküde - öyküye de adını veren - “küfe” sözcüğünde somutlanır. Şairin manzum öykünün başında yapmış olduğu çevre betimlemesi aslında Hasan’ın yaşam koşullarını paylaşan pek çok kişinin varlığını
da arka planda bize yansıtır. Akif, Hasan’ın öyküsüyle dönemin önemli bir özelliğine tanıklık eder ve bunu
bizimle paylaşır. Bununla beraber olay örgüsü içinde yoksulluğa belirgin işlevler yüklenmiştir: Yoksulluk ana
anlatıya kaynaklık ederken aynı zamanda öykü kişisinin isteklerine ulaşmasını engelleyen bir eyleyen olarak
da işlenir.
387
19-21 KASIM 2008
Küfe’ de Hasan birinci derecede kişi olarak derinliğine işlenmiştir. Şair betimsel gerçekliğe göre Hasan’ın
portresini çıkarır. Bu betimlemede yoksulluk Hasan’ın görünümünde somutlanır. Bir gün kızını Fatih’e gezmeye götüren şair orada Hasan’la karşılaşır. Hasan’ın görünümü onun içinde bulunduğu koşulları okura taşır.
“Dönünce arkama, baktım: beş on adım geriden,
Belinde enlice bir şal, başında âbânî,
Bir orta boylu, güler yüzlü pîr-i nûrânî;
Yanında koskocaman bir küfeyle bir çocucak,
Yavaş yavaş geliyorlar. Fakat tesadüfe bak:
Çocuk, benim o sabah gördüğüm zavallı yetîm…
Şu var ki yavrucağın hâli eskisinden elîm:
Cılız bacaklarının dizden altı çırçıplak…
Bir ince mintanın altında titriyor, donacak!
Ayakta kundura yok, başta var mı fes? Ne gezer?,
Düğümlü, alnının üstünde sâde bir çember,
Nefes değil o soluklar, kesik kesik feryad;
Nazar değil o bakışlar, dümû-i itimdâd (yardım dileyen göz yaşları)
Bu bir ayaklı sefâlet ki yalnayak, baş açık,
On üç yaşında buruşmuş cebîn-i sâfı (temiz alnı), yazık!
Yoksulluğun Öykü Kişilerinin Görünümüne Yansıması
Kaynakça
Boynukara , H. (2003). “Üç Kültür, Üç Yazar, Üç Yoksulluk Anlayısı”.Edebiyatın Bitmeyen Malzemesi
Yoksulluk, Yoksulluk Sempozyumu, 29 Mayıs-1 Haziran2003,İstanbul.
Fischer, E. (1985). Sanatın Gerekliliği. Ankara: Kuzey Yayınları.
Ersoy, M.A. (1990). Safahat. İstanbul:Huzur Yayınevi.
Özünlü, Ü. (1997). Edebiyatta Dil Kullanımları. Ankara: Doruk Yayıncılık.
Özdemir,E.(1999).Türk ve Dünya Edebiyatında Dönemler Yönelimler. Bilgi Yayınevi.
19-21 KASIM 2008
388
Giriş
Mehmet Âkif Ersoy (1873-1936) ile Nurettin Topçu (1909-1975), milletimizin Cumhuriyet döneminde
yetiştirmiş olduğu en önemli fikir ve düşünce adamlarındandır. Bu iki düşünür arasında doğum tarihleri itibariyle 36 yıl fark vardır. Bu bir nesil etmektedir. Nurettin Topçu 1928 yılında gittiği Avrupa’dan doktora öğrenimini tamamlamış olarak 1934 yılında yurda dönmüştür. Bundan iki yıl gibi kısa bir süre sonra da Mehmet
Akif Ersoy vefat etmiştir(1936).1
Topçu Mehmet Âkif’i ilkokul yıllarında bir Âkif hayranı olan Türkçe öğretmeni Nafız Bey vasıtasıyla
tanımış ve aradığı ideal şahsiyetin özelliklerinin çoğunu onda bulmuştur. Öğretmeninin tavsiyesi ve etkisiyle
henüz daha çocukken Âkif’in şiirlerini ezberlemiştir. İlkokul döneminde başlayan bu ilişki giderek bir hayranlığa dönüşmüş ve sonuçta Âkif Topçu’nun önem verdiği birkaç kişiden biri haline gelmiştir.
Nurettin Topçu, çocukluğundan itibaren önem verdiği, yaşayışı ve düşüncelerinden etkilendiği Mehmet
Âkif’le ilgili olarak, Hareket, Yeni İstiklal, Sebilürreşad ve Hilâl gibi dergilerde yazılar yazmış, çeşitli vesilelerle konferanslar vermiştir.
Topçu bu yazı ve konuşmalarında Âkif’in şahsiyetini, sanatını, idealizmini hürriyet ve isyan anlayışı ile
Safahat isimli eserinin felsefesini ele almıştır. Dolayısıyla Nurettin Topçu’nun Düşünce Dünyasında Mehmet
Âkif Ersoy ismini taşıyan bu bildiride Âkif, söz konusu konular çerçevesinde ele alınıp incelenecektir.
I. Şahsiyeti
Nurettin Topçu’ya göre Mehmet Âkif, üstün ahlâki özelliklere sahip bir kişidir. Onun ilk rol modellerden
biri ve “büyük adam”ıdır. “Büyük adam”, istikamet üzere hayat yaşayan kişidir. O, su gibi içine girdiği kabın
şeklini almak yerine içine girdiği yeni çevreyi kendisine uyduran eseriyle hayatını birleştiren lider insandır.2
Âkif’in bir başka özelliği de münzevi olmasıdır, kalabalığın içinde yalnız yaşamasıdır. Âkif için şehirlerin
insan yığını hoşça seyredilen manzaradan başka bir şey değildir. Âkif ve onun gibi büyük adamlar iç hayatlarında yalnızdırlar. Âkif’in inzivası, bilinenin aksine, halkın içinde idi. Dolayısıyla da halkın içinde mütevazı
olarak yaşamıştır, kibirlenmemiştir ve yüksek mevkilere çıkma yönünde herhangi bir hırs da göstermemiştir.
Hepsinden öte, asrın nerede ise tamamen kaybetmiş olduğu büyük insan karakterini yaşatmaya çalışmıştır.
Topçu, Âkif gibi “büyük adam”ların üçüncü özelliğinin devlet ve ikbâl mevkilerinden uzak durmak olduğunu belirtmektedir. “Büyük adam”ların ruhlarına yakışan yer, büyüklük sandalyeleri değil, isyan ve mücadelenin saflarıdır.3
1
2
3
Dergâh Yayınları, “Nurettin Topçu’nun Kısa Bir Hayat Hikâyesi”, Nurettin Topçu’ya Armağan, Dergâh Yayınları, İstanbul 1992, s.
12; Mustafa Kutlu, “Nurettin Topçu İçin Bir Biyografi Denemesi”, Hareket Dergisi, (Ocak-Şubat-Mart 1972), sy. 112, s. 113.
Nurettin Topçu, Mehmet Âkif, Dergâh Yayınları, İstanbul 1998 s. 15.
Topçu, Mehmet Âkif, s. 15, 16, 17; Mehmet Doğan, “Nurettin Topçu ve Mehmed Âkif”, Hece, y. 10, sy. 109 (Ocak 2006), s. 216217.
*Doç. Dr., Rize Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İslâm Felsefesi Anabilim Dalı Öğretim Üyesi [email protected]
389
19-21 KASIM 2008
Hüseyin KARAMAN*
NURETTİN TOPÇU’NUN DÜŞÜNCE DÜNYASINDA
MEHMET AKİF ERSOY
19-21 KASIM 2008
390
Topçu’nun Mehmet Âkif’te bulduğu şey, ahlâkın metafizik karakteri, tasavvuftan kaynağını alan zarif,
özlü, hakiki bir Müslümanlık ve Topçu’nun Anadolucu sosyalizminin ahlâki kaynağını oluşturan merhamet,
sorumluluk ve hareket ilkelerini içeren bir yaşayış, ahlâki ideallerin yaşayan bir örneğidir.
Topçu Âkif’i zulüm ve gösterişe tahammülsüz bir iman ve isyan abidesi, bir kurtarıcı olarak görmektedir.
Onun şahsiyeti ile Hz. Ömer (ra)’in şahsiyeti arasında ilişki kurmaktadır: “Bizi bu dünyada iken büyük mahkemenin huzuruna yükselten bir mürşittir, büyük kurtarıcımızdır. Hattab’ın oğlu Ömer’in XX. Asırda yaşayan
müridi, onun gibi haşin mizaçlı, sert yürüyüşlü, zulme tahammülsüz, riya karşısında şiddet taşıran bir iman ve
isyan heykelidir.”4
Nurettin Topçu vefat ettiğinde masasının üzerinde iki kişinin resmi bulunuyordu. Bunlardan birisi aile
dostları olan ve çocukluk yıllarından itibaren tanıdığı, hayranlık duyduğu, hatta kızıyla evlendiği Birinci
Meclis’teki İkinci Grup’un kanaat önderlerinden Hüseyin Avni Ulaş’tır. Diğeri ise, ilk olarak ilkokul yıllarında
Türkçe öğretmeni vasıtasıyla tanıdığı, düşüncelerinden ve yaşayışından etkilendiği Mehmet Âkif Ersoy’dur.
Bu durum Mehmet Âkif’in onun için ne derece önemli bir kişi olduğunu göstermesi açısından önemlidir.
Nurettin Topçu’nun, peygamberler istisna edilirse, en çok övdüğü, yücelttiği kişi Mehmet Âkif’tir.
Topçu’nun iki kitabı iki şahsiyetin ismini taşmaktadır. Bunlardan birisi Mevlâna, diğeri de Mehmet Âkif’tir.
Mevlâna ile ilgili kitap Mevlâna ve Tasavvuf ismini taşırken, Mehmet Âkif kitabında Âkif’in isminden başka
bir kelime yer almamaktadır.
Topçu’nun Âkif’e bu derece önem vermesinde; Âkif’in Anadolu topraklarında yetişmiş bir düşünür olmasının; Anadolu’nun en yılgın, yenilmiş ve umutsuz dönemlerinde yaşamış ve bu süreçten çıkış yolu olarak
İslâm’ı göstermesinin; Anadolu insanının kıstırılmışlık ve yenilmişlik duygusu yaşadığı bir dönemde bir kenara çekilmeyerek kurtuluş mücadelesinde aktif rol oynamasının, halka umut, manevi güç ve direnç aşılamasının
çok önemli bir rol oynadığı kanaatindeyim.5
Bu noktada şunu ifade etmeliyim ki, çağdaş olmalarına ve Mehmet Akif’in Nurettin Topçu’nun kişiliğine
ve düşüncelerine çok fazla önem verdiği kişilerden birisi olmasına, hatta halef selef oldukları bile söylenmesine rağmen bu iki fikir ve düşünce insanı, Topçu’nun, Mehmet Akif’in hastalığında yapmış olduğu ziyaretin
dışında, hiç görüşüp konuşmamışlardır.6
II. Milliyetçiliği
Nurettin Topçu’ya göre Mehmet Âkif milliyetçidir. Âkif’in milliyetçiliği iki unsurun birleşmesinden
meydana gelmektedir. Bu unsurların birincisi, Âkif’in ruh yapısına tamamen yerleşmiş olan tarih ve ecdad
duygusudur. Âkif’in milliyetçiliğinin şiddet ve hareket kazanması neticesinde bir isyan haline gelmesi gitgide
kendisini tatmin etmez olan ahlâki yapının tamir edilmesi ve kurtarılması zaruretini ortaya çıkarmıştır. İşte bu
da onun milliyetçiliğinin ikinci unsuru olmaktadır.7
Topçu’ya göre Âkif’in “Asım”8 isimli romanı milliyetçiliğimizin şiirle dile gelmiş muhteşem bir romanıdır. Âkif bu eserinde dini irade ile milli iradeyi birleştirmiştir. Bazılarının zannettiği gibi Âkif, dini milliyetin
veya milliyeti dinin karşısına koymamıştır. Aksine milliyetçi olanın dine karşı olmayan, Müslüman’ın da milliyetçiliği tanımayan kişi olmadığını, ikisinin birbirini reddetmediğini ve birbirine karşı olmadığını göstermiştir.
Millet anlayışında milleti oluşturan manevi unsurlara, özellikle de dine büyük önem vermiştir. Âkif, yapmış
olduğu bu sentezle, hem Türkün Müslümanlıktan, milliyetçiliğimizin de İslâm’dan ayrılamayacağını ortaya
koymuş, hem de milliyetçi denince dine yabancı veya karşı olan kişi, Müslüman deyince de milliyetçiliği
tanımayan veya benimsemeyen kişi akla gelmektedir şeklindeki anlayışı yıkmıştır. Âkif’in “Asım”da yapmış
olduğu din ve millet sentezinin ulaşmış olduğu bu seviye milliyetçilik davasına gerçek şuurunu ve kimliğini
kazandırmıştır. Dolayısıyla da Âkif’in milliyetçiliğini dindarlığından, dindarlığını da milliyetçiliğinden ayırmak mümkün değildir.9
Topçu’ya göre Âkif, dinin, tarihin, vatanın, ahlâkın ve örflerin hiçbirini feda etmeyen tam bir milliyetçi
ve muhafazakârdır.10
Nurettin Topçu, Mehmet Âkif’in milliyetçi ve muhafazakâr olduğunu bu şekilde ortaya koyduktan sonra,
bu konuda Âkif’e yöneltilen birtakım eleştirileri ele alıp cevaplandırmaktadır: “Evet, o milliyetçi olduğunu
hiçbir zaman iddia etmedi. Fakat hangi milliyetçimiz bu “millet”e onun kadar hizmet etti? … San’atındaki
4
5
Topçu, Mehmet Âkif, s. 14.
Krş. Necip Tosun, “Nurettin Topçu ve Sezai Karakoç’ta Mevlâna, Yunus Emre, Mehmet Âkif Algısı ve Karşılaştırması”, Hece, y. 10,
sy. 109 (Ocak 2006), s. 202-203.
6 Doğan, “Nurettin Topçu ve Mehmed Âkif”, s. 219.
7 Topçu, Mehmet Âkif, 38.
8 Mehmet Âkif, Safahat, Haz. M. Ertuğrul Düzdağ, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1990, s. 293-372.
9 Topçu, Mehmet Âkif, s. 40, 41, 52.
10 Topçu Mehmet Akif, s.42-43
milli kuvveti anlatmak yine başlı başına bir tetkik mevzuu olmalıdır… Âkif’e Müslüman olduğundan, hamiyet
ve samimiyet adamı olduğundan softa diyen ve içimizde yaşayan, neslimizin terbiyesiyle uğraşan bir çok bize
yabancı ruhlar vardır. Bunlar, çoğu da Türkçü oldukları halde, Türk Anadolu halkının hislerine, imanlarına
düşman, dehşetle ürktükleri faziletle hamiyetten müteneffir, bizim sevgimize garazkâr insanlardır.”11
IV. İsyan Anlayışı
Topçu’ya göre ahlâk ideali, kendisine sahip olan fertte bütün bir irade haline gelince isyan olmaktadır.
Ahlâkın evrensel ilkelerine uymak ve vicdana uygun görülen bir yolu takip etmek suretiyle ahlâkın gayesine
ulaşılamaz. Çünkü vicdan, kendi hakikatine aykırı olan durumlara ve haksızlıklara isyan etmediği zaman tatmin olmamaktadır. Dolayısıyla da insanın kendi dışındaki mücadelelerinin en güzeli haksızlığa karşı yapmış
olduğu başkaldırıdır. Âkif bu durumu “Hakkı bir zalime ihtar, o ne şahane cihad!”16 diyerek güzel bir şekilde
ifade etmiştir.Âkif, mücadeleci bir karaktere ve isyanla dolu bir ruh yapısına sahiptir. Bu özelliğini Safahat’ın
değişik yerlerinde dile getirmiştir.17 Âkif’teki bu isyan duygusunun veya iradesinin kaynağı kâinatın her zerresindeki sefaletten ve bütün varlıklardan bizi sorumlu tutan ilahi merhamet duygusudur. Bu merhamet, bizzat
varlığın var oluşundaki sefaletin ruhumuzdaki ilahi iradeye yalvarışıdır. İsyanın çekirdeğidir. İsyan hareketi bu
şekildeki bir merhamet duygusundan ortaya çıkacak ve beslenecektir. Böyle bir kaynaktan ortaya çıkan isyan
hareketi anarşi ve ihtilal değildir.18
Nurettin Topçu’ya göre, Âkif’in ilahi merhamet duygusundan kaynaklanan isyan anlayışı, Stirner (18061856)’in anarşizmi, Rousseau (1712-1776)’nun ferdiyetçiliği ve Schopenhauer (1788-1860)’in kötümser iradeciliği19 gibi isyan anlayışlarından tamamen farklıdır ve onlara zıt mahiyette bir harekettir.
Âkif’in ümit ve imandan beslenmekte olan isyanı, ilahi varlıkla birleşmeye çalışmaktadır. Allah’ın bizdeki hareketi diye isimlendirebileceğimiz bu isyan anlayışında hüsran, menfaat, kin ve kibre yer yoktur. Onda
11
12
13
14
15
16
17
18
19
Nurettin Topçu, “Mehmet Akif”, Hareket, sy. 9 (Şubat 1943), s. 272, 273, 274.
Topçu, Mehmet Âkif, s. 23-24, 25, 37.
Topçu, Mehmet Âkif, s. 25-26.
Topçu, “Âkifname’ye Dair”, Mehmet Âkif (içinde), s. 94.
Âkif, “Asım”, Safahat, s. 350.
Âkif, “Asım”, Safahat, s. 332.
Nurettin Topçu, İsyan Ahlâkı, Dergâh Yayınları, İstanbul 1998, s. 174-194; amlf., Mehmet Âkif, s. 83; Hüseyin Karaman, Nurettin
Topçu’da Ahlâk Felsefesi, Dergâh Yayınları, İstanbul 2000, s. 115-119.
391
19-21 KASIM 2008
Nurettin Topçu’ya göre, Mimar Sinan, Yunus Emre, Mevlâna ve Fuzûli gibi Mehmet Âkif de sonsuzluğun yolcusu olan sanatkârlardandır. Âkif’in sanatı ne şeklin, ne rengin, ne de plastik duyuşların sanatıdır. Bu
sanat, billûr ışıklarla dolu bir dünyadan sonsuzluğa yükselen lahûti bir ses gibidir. Onun sanatında dış âlemden
kendi ruhuna, oradan da Allah’tan başka bir şey olmayan sonsuzluğa götüren yolculuğun izleri vardır. Topçu,
Safahat’tan hareketle bu izleri ortaya koymaktadır.12
Âkif’in sanatının zirvesinde aşk vardır. Âkif, Safahat’ta anlattığı Necid çöllerinde aşk humması ile kendini helâk ettikten sonra Hz. Peygamber’in türbesine serilerek can veren Sudanlı Müslüman gibi, Peygamber’in
mürşitliği ile ulûhiyetin huzuruna yükselmek istemektedir.13
Nurettin Topçu, Mimar Sinan’ın sanatındaki çıraklık, kalfalık ve ustalık devreleri ve onları temsil eden
eserler ile Âkif’in sanatı arasında ilişki kurmaktadır. Sinan’ın sanatındaki üç devre Âkif’in yedi kitaptan oluşan
Safahat’ında bulunmaktadır: Âkif’in çıraklık devri Safahat’ın birinci ve ikinci kitabını; olgunlaşma veya kalfalık devri Safahat’ın üçüncü, dördüncü ve beşinci kitaplarını; ustalık devri veya dehasının zirvesi de Safahat’ın
altıncı ve yedinci kitaplarını meydana getirmiştir.14
Topçu, Hasan Basri Çantay’ın Âkifname isimli eserine yazmış olduğu “Takdim” yazısında Mehmet Âkif’in
sanat tarihimizdeki yerini şu şekilde ifade etmektedir: “Edebiyat ve sanat tarihimizde Âkif’in yeri, derinlikte
Yunusların ayakucunda ise azametle parlaklıkta Fuzûlilerle Sinanların başucundadır. Âkif, yalnız yirminci
asrın Müslüman-Türk şairi değil, dokuz yüz yıllık tarihimizin en yükseklerde duran terennümcüsüdür. O koca
bir tarihin türbedarıdır. San’atta fertten Allah’a, ferdi sevdalardan ilahi aşka, birlerden bütün sevdasına doğru
basamaklanan, bu cüz’ilerden külliye gidiş devasında, Mevlânalarla Yunusların yürüttükleri kervanın önünde
yarışan atletler, taştan yapılmış Koca Sinan ise, söz sanatında Fuzûli ile Âkif değil midir? Dini san’at denen
zirve edebiyatının kapısı yirminci asırda Âkif’in eliyle açıldı. Bu kapıdan girmek kolay değil; çünkü pek yüksek. Ona tırmanmak için büyük ruh kuvveti lazım… Âkif’i konuda, kafiyede, tasavvurların dar çemberi içinde
tanımaya çalışmak beyhudedir.”15
III. Sanat Anlayışı
hem bir anarşist, hem de bir uysal bulunmaktadır. İsyandaki anarşizm, insanda evrensel bir sorumluluk haline
gelen merhamet ile mutlak varlıktan medet uman imanın sesinden başka bir şey değildir. İsyandaki uysal ise,
bizdeki çeşitli esaretlerden sıyrılarak mesuliyet şeklinde gözüken ilahi iradeye sükûn ile teslim olan benliğin
sevimli simasında yer almaktadır. Âkif’i “Çiğnerim, çiğnenirim, hakkı tutar kaldırırım”20 dedirten bu şekildeki
bir isyan anlayışıdır. Âkif burada, vicdanının Allah’a iştirak eden sesiyle konuşmaktadır. Dolayısıyla da onun
bu ifadesi, mantığı, menfaati, sosyo-kültürel çevreyi, hatta aşkı çiğneyip kendi içindeki derinliğin sesine uyma
çılgınlığının bir sonucu olmaktadır.21
Safahat’ta isyanın şiiri çoktur. Âkif, özellikle Kur’an ayetlerinden etkilendiği şiirlerinde isyanını zalimlere, duygusuzlara, kadere, zillete ve milletin yuvarlandığı her sahaya çevirmiştir. Hatta onun Allah’a: Mazlumu
nedir ezmede, ezdirmede mana? Zalimleri adlin, hani öldürmedi hâlâ!22 Şeklindeki hitabında bile isyan vardır:
Topçu’ya göre isyan, Âkif’in eserinin her tarafına yerleşmiştir. Öyle ki şiirinin tabii bestesi haline gelmiştir. Uzayıp giden hoşsohbet nazmının normal ritmi üzerine çıktığında Âkif’i isyan halinde buluyoruz.23
Sonuç
19-21 KASIM 2008
392
Nurettin Topçu Mehmet Âkif’i, faal yazarlık ve mücadele dönemindeki faaliyetleriyle değil, çocukluk
döneminden itibaren eserlerini okuyarak, mücadelesini ve kişiliğini araştırarak tanımış ve benimsemiştir. Onun
gözünde Âkif, eseriyle hayatını birleştiren, zulüm ve gösterişe tahammülsüz bir iman ve isyan abidesi, fazilet
ve hamiyet kahramanı, “büyük adam”dır.
Topçu, Âkif’in İslamcı görüşünü temellendirirken milliyetçiliğini ön plana çıkarmıştır. Âkif, millet anlayışında ırk gibi maddi bir unsura değil de milleti kuran manevi ve ahlâki unsura önem vermiş, dini milliyetin
karşısına koymamış, din ile millet arasında sentez yapmış, milliyetçiliği ahlâk ve fazilet davasının eşdeğeri
haline getirmiş “ahlâkçı milliyetçi”dir.
Mehmet Âkif, Stirner, Rousseau ve Schopenhauer’ın isyan anlayışlarından farklı bir isyan anlayışına
sahiptir. Merhamet duygusu ile mesuliyet iradesinden doğan, imandan beslenen bu isyan anlayışı ilahi varlığa ulaşmak ve O’nunla birleşmek amacındadır. Nurettin Topçu’nun “Allah’ın insanda hareketi/isyanı” olarak
isimlendirdiği bu isyan anlayışı en iyi ifadesini Hallâc-ı Mansur’un Allah’tan başka hakikat olmadığını vurgulamak için söylediği “Ene’l-Hakk” (Ben hakikat’im) sözünde bulmuştur. Bu aynı zamanda Topçu’nun da
benimsemiş olduğu bir isyan anlayışıdır.
Kaynakça
ÂKİF, Mehmet. Safahat, Haz. M. Ertuğrul Düzdağ, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1990.
1992.
DERGAY YAYINLARI. “Nurettin Topçu’nun Kısa Bir Hayat Hikâyesi”, Nurettin Topçu’ya Armağan, Dergâh Yayınları, İstanbul
DOĞAN, Mehmet. “Nurettin Topçu ve Mehmed Âkif”, Hece, y. 10, sy. 109 (Ocak 2006).
KARAMAN, Hüseyin. Nurettin Topçu’da Ahlâk Felsefesi, Dergâh Yayınları, İstanbul 2000.
KUTLU, Mustafa. “Nurettin Topçu İçin Bir Biyografi Denemesi”, Hareket Dergisi, (Ocak-Şubat-Mart
1972), sy. 112.
TOPÇU, Nurettin. İradenin Davası, Dergâh Yayınları, İstanbul 1998.
____________. İsyan Ahlâkı, Dergâh Yayınları, İstanbul 1998.
____________. Kültür ve Medeniyet, Dergâh Yayınları, İstanbul 1998.
____________. Mehmet Âkif, Dergâh Yayınları, İstanbul 1998.
. ____________. “Mehmet Akif”, Hareket, sy. 9 (Şubat 1943).
TOSUN, Necip. “Nurettin Topçu ve Sezai Karakoç’ta Mevlâna, Yunus Emre, Mehmet Âkif Algısı ve
Karşılaştırması”, Hece, y. 10, sy. 109 (Ocak 2006).
20 Mehmet Âkif, “Asım”, Safahat, s. 332.
21Topçu, İsyan Ahlâkı, s. 197-202; amlf., Kültür ve Medeniyet, Dergâh Yayınları, İstanbul 1998, s. 132; amlf., İradenin Davası, Dergâh
Yayınları, İstanbul 1998, s. 73-74; amlf., Mehmet Âkif, s. 84; Karaman, Nurettin Topçu’da Ahlâk Felsefesi, s. 120-121.
22 Âkif, “Hakkın Sesleri”, Safahat, s. 178.
23 Topçu, Mehmet Âkif, s. 87.
FİKRET-ÂKİF” MESELESİNE NESNEL BİR BAKIŞ
*Dokuz Eylül Üniversitesi, Buca Eğitim Fakültesi,[email protected]
393
19-21 KASIM 2008
Uzun yıllardır Türk Edebiyatında, “Fikret-Âkif” tartışması, bir zihniyet meselesine dönüştürülmüştür.
Bundan medet umanlar, akla ve gerçeğe dayanmaz, duygusal değerlendirmelerle taraftar kazanmaya çalışırlar.
Ülkesini seven, çağdaş uygarlığa erişmeyi arzulayan Tevfik Fikret dürüstlüğüyle tanınan örnek bir insandır. Batı’ya ve medeniyete açık bir şairdir. Bu ülkülerini, oğlu Halûk’un şahsında Türk gençliğinin gerçekleştirmesini ister.
Mehmet Âkif de vatanını seven, İslâmcı bir şairdir. O da batıcıdır ve medeniyete düşman değildir; aydın
bir insandır. İslâm’ın ilerlemeye ve kalkınmaya engel olmadığına inanır. O, İslâm ruhunu canlandırmak ister;
İslâm idealini anlatır; İslâm’ın nasıl anlaşılması gerektiğini göstermeye çalışır. Bu anlayışla yaşanılan sosyal
hayatı şiire taşır. Safahât’ın altıncı kitabı olan “Âsım” da arzuladığı Âsım’ın neslini anlatır.
Böylece toplumun refahı ve huzuru için düşünülen tipler, Fikret’te “Halûk”, Âkif’de “Âsım” sembolüyle
karşımıza çıkarlar. Fikret’in “Halûk’un Defteri” ( 1327/1911 ) ile Âkif’in “Âsım” (1924)’ı dikkatle okunmalıdır; kulaktan dolma sözlerle onları değerlendirmek bilimsel düşünceyle bağdaşmaz. Tevfik Fikret, Halûk’un
şahsında bütün vatan çocuklarına seslenir. Mehmet Âkif “Âsım”’da, Âsım’ın neslini, geleceğin nesli olarak
görmek istediğini belirtir.
Halûk’un Amerika’da bir papaz olduğu; Âkif’in oğlu Emin’in babasına lâyık bir evlât olmadığı öne sürülmektedir. Öne sürüldüğü gibi Emin, Âsım değildir. Âsım, Âkif’in ideal tipidir. Âsım, Mehmet Âkif’in babası
Tahir Efendi’nin öğrencisi Köse İmam’ın oğludur.
“Fikret-Âkif” tartışması “Tarih-i Kadîm” ve “Tarih-i Kadîm’e Zeyl” şiirleri üzerine gelişir.
Tevfik Fikret 1902-1905 yılları arasında sosyal çevresine ve mensup olduğu topluma karşı içinde bulunduğu ruh hâlini sergiler. “Tarih-i Kadîm” ile mâziyi silmeye çalışır, karşısında Mehmet Âkif’i bulur. Edebiyatımızda Fikret -Âkif tartışması böylece başlar. Mehmet Âkif, peygambere sövdüğü gerekçesiyle Tevfik
Fikret’e tepki gösterir. Onu “Zangoçluk”la suçlar. Fikret “Tarih-i Kadîm’e Zeyl” şiiriyle Âkif’i “Molla Sırât”
nitelemesiyle karşısına alır. Mehmet Âkif, Sebilür-reşâd’da Tevfik Fikret’e cevap verir. Bu tartışmanın yankıları büyük olur.
Her iki tarafça dile getirilen radikal söylemler, aradan bir asır geçmiş olmasına karşın, zaman zaman
gerginliği artırmaktadır. Vaktiyle yapılmış ve kapanmış bir tartışmayı gündemde tutmanın yararından çok,
zararı olduğu bir gerçektir. Bu tebliğimizde, “Fikret-Âkif” tartışmasına neden olan “Halûk-Âsım” meselesine,
“Tarih-i Kadîm” şiirinin yayımlanması üzerine gelişen olaylara objektif bir gözle bakmaya özen göstereceğiz. Yaşanılan devrin kişiler üzerindeki etkisini görmezden gelemeyiz. Yazılan yazıların ve söylenen sözlerin hangi
ortam ve şartlardan kaynaklandığını bilmek ve üzerinde düşünmek gerekir. Meseleye akılcı ve nesnel biçimde
yaklaşılınca, sağlıklı bir sonuca ulaşılacağı kanısındayız.
Hüseyin TUNCER*
Hüseyin Cahit (Yalçın)’in 1901’de Servet-i Fünun’da Fransız İhtilâli’ni öven ve Fransızcadan çevirdiği
“Edebiyat ve Hukuk”1 adlı çeviri yazısının yayımlanması üzerine dergi kapatılır. Bu yüzden Fikret, üzgün ve
kızgındır, Aşiyan’daki evine çekilmiştir. Onun Tarih-i Kadîm’i bu dönemde yazdığı, karamsar ve isyankâr
olduğu görülür.
Ruşen Eşref (Ünaydın)’in anlattığına göre, Fikret, “Hitâb” adıyla da anılan Tarih-i Kadîm’i yağmurlu bir
kurban bayramı gecesi yazmış. “ Arife günü refikası, Halûk ve kendisi İstinye’ye doğru bir sandal gezintisi
yapmışlar. Onların çıktığı istikametten inen bir sandalın içinde iki kurbanlık koyun gidiyormuş. Fikret bunları
görünce irticalen:
“Din şehîd ister, âsman kurban;
Her zaman, her tarafta kan, kan, kan!..”
19-21 KASIM 2008
394
demiş. İşte Hitabı yazdırmaya bu sebep olmuş.”2 Altındaki tarihe göre3 1905 yılında yazılan Tarih-i
Kadîm, beş yıl sonra Fikret’ten habersiz yayımlanır. Yayımlayan kişinin Rıza Tevfik ( Bölükbaşı) olduğu –
bütün kaynaklarda- belirtilir. Tarih-i Kadîm 1910 yılında önce imzasız ve tarihsiz olarak 16 sayfa hâlinde yayımlanır, basıldığı matbaa da belli değildir ,“Tarih-i Kadim, Doksanbeşe Doğru” Hasan Âli (Yücel) tarafından
yayımlanır. 4
Tevfik Fikret bu şiirinin yayımlanmış olmasından son derece müteessirdir5
Tarih-i Kadîm 212 dizeden oluşan bir metindir. Fikret, bu uzun manzumede; mâziyi silmeye çalışır, millî
ve dinî mukaddesatı inkâr eder. Şiirin bir yerinde:
“Yırtılır, ey kitab-ı köhne, yarın
Medfen-i fikr olan sahifaların”
der. (Ey köhne kitap, yarın düşüncelerin mezarı olan sayfaların yırtılacaktır).6
Bunun üzerine Mehmet Âkif , peygambere sövdüğü gerekçesiyle Fikret’e tepki gösterir;
Safahat’ın ikinci kitabı olan Süleymaniye Kürsüsünde:7
“Serseri: hiç birinin mesleği yok, meşrebi yok;
Feylesof hepsi, fakat pek çoğunun mektebi yok!
Şimdi Allah’a söver…Sonra biraz bol para ver:
Hiç utanmaz, Protestan’lara zongoçluk eder!”
der;8 üstü kapalı olarak Fikret’in Robert Kolej’deki öğretmenliğini eleştirir; onu Protestanlara zongoçluk
etmekle suçlar.
Tevfik Fikret de 14 Kasım 1914’te “Tarih-i Kadîm’e Zeyl” i yazar; Mehmet Âkif’i “Molla Sırât” olarak
niteler. “ Bu Sırât-ı Mustakim dergisi ile ilgisinden ötürü olduğu gibi, halk muhayyilesinde yer alan ‘ Sırat
Köprüsü’ ne atfen bir adlandırmadır.”9
Bu şiir, “Zangoç”, “Bir Cevab”, “Molla Sırât” adlarıyla da anılmıştır. Fikret, seksen dizeden oluşan Tarih-i
Kadîm’e Zeyl şiirinde, din konusundaki düşüncelerini ortaya koyar. Dinsel inançlarındaki gelişmenin bir tarihçesini yapar; bütün dinlerin bir kuruntu ve korkudan doğduğunu anlatır; cennet ve cehennemi önemsemediğini,
tanrı, peygamber ve kul tanımadığını , yalnız varlığa ve doğaya inandığını belirtir.10
Tarih-i Kadîm’e Zeyl’in altına “Bir Cevab” yazılmış, Âkif’in Fikret’i suçladığı iki dizeye yer verildikten
sonra, şiir şu dizelerle başlamıştır:
“Ben ki üç beş pulu tercihinden
Protestanlara zangoçluk eden
Şairim. Ziver-i Kürsi-i yakin,
Şair-i müctehid-i din-i mübin
Hazret-i Molla Sırât’a, edebî
İhtiramatımı takdim ile bî1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
16 Ekim 1901, nr.553, s.104-107
Ruşen Eşref,Tevfik Fikret/Hayatına Dair Hâtıralar,İst.,1919,s.97-98
15 Nisan 1321/28 Nisan 1905
1928, 21s.
Hasan Basri Çantay, Âkifnâme (Mehmed Âkif), İstanbul ,1966, s. 249.
Cevdet Kudret, Tevfik Fikret, Son Şiirler, Varlık Yayınları,İst.,1968,s.26.
Sebilür-reşad, 9.8.1328/ 22.8.1912
Safahat, “ Süleymaniye Kürsüsünde”, Ömer Rıza Doğrul, İst.,1989,s. 184
Dr. Mehmet Doğan, Camideki Şair Mehmet Akif, İz Yayıncılık, İst.,2006, s.156
Cevdet Kudret, a.g.e, s.44
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
Cevdet Kudret; Tevfik Fikret, Son Şiirler, Varlık Yayınları,İst.,1968,s.46
1.11.1330/ 14.11.1914
nr.170, Teşrîn-i evvel ,Octobre/Ekim 1924, s.3434
25 Ağustos 1334/ 1918, nr.367
M. Orhan Okay, “Tarih-i Kadim Münakaşaları Dışında Tevfik Fikret ve Mehmet Akif”, Ölümünün 50. Yılında Mehmet Akif Ersoy,
M.Ü.Yayınları, İst.,1986,s.69
O. Okay, a.g.y., s.68
Ölümünün 50. Yılında Mehmet Akif, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ank.,1986,s.100.
Portreler, “Tevfik Fikret”, Akbaba Yayınları,İst., 1963, s.20
Sabiha Sertel, İlericilik Gericilik Kavgasında Tevfik Fikret”, Çağdaş Yayınları, İst, 1996, s.65.
Sertel, a.g.e, s.66.
395
19-21 KASIM 2008
Bi-tereddüd diyorum: Zangoçluk
Lütf-i tavsifine şayan olduk;
Lâkin aldanma sakın, üstâdım,
Ben de bir parça muvahhid- zâdım.”11
…
( Ben ki üç beş kuruşu yeğleyerek
Protestanlara zangoçluk eden
Şairim. Kesin bilgi kürsüsünün süsü,
Meydanda olan dinin/ İslâmlığın yorumcu şairi
Molla Sırât hazretlerine edebî
Saygılarımı sunarak
Tereddütsüz diyorum: Zangoçluk
Sıfatının lütfedilmesine layık olduk;
Lâkin aldanma sakın, üstadım,
Ben de bir parça Tanrı birliğine inananlardanım.)
Fikret, bu şiirini 1330/ 1914 tarihinde yazmıştır.12 Şiir, İctihâd dergisinde Zangoç adıyla yayımlanmıştır.13
Mehmet Âkif, dört yıl aradan sonra;
Fakat bu, ırzını dellâla vermiş, alçaklar
Muhiti levse henüz bulmayınca âmâde;
Diyasetin edebî şekli söylemiyor sâde…
Bir öyle felsefe lâzım ki: susturup halkı,
Birer birer kırıversin kuyud-i ahlâkı,
Mukaddesatını millet bırakmıyor hâlâ;
Fezayı köhne bir “Allah”tır etmiş istilâ!
O indirmelidir Arş-ı Kibriyâ’sından,
Ki biz de kurtulalım şunların rüyâsından!
(…)
dizeleriyle başlayıp devam eden 98 dizelik şiirine Sebilür-reşad dergisinde yayımlanmıştır.14 Âkif,
Safahat’ın beşinci kitabı olan Hâtıralar’ın eski harfle üç baskısına bu şiirini almamıştır. Daha sonra “Berlin
Hatıraları”nda noksan bulunan 98 mısra Safahat’a konulmuştur.
Fikret ile Âkif arasında gelişen tartışma, yukarıdaki çizgiyi izler. Her iki şairin de bu tartışmadan pişmanlık duyuşları, şiirlerini kitaplarını almayışlarından ve bazı açıklamalarından açıkça anlaşılmaktadır.
“Her iki şairde, bu manzumelerinin hissi olduğunu bir tehevvür (öfkelenme) anında yazdıklarını düşünmüşler ve unutulmasını tercih etmişlerdir.”15
Edebiyatımızın önemli şahsiyetlerinden Eşref Edib, Hasan Basri, Âkif’in Fikret’i sevdiğini ve onun şiirine değer verdiğini belirtirler.16
Mithat Cemal (Kuntay); “Âkif, Fikret aleyhine yazdığı şeyleri de yeniden bastırırken ‘Safahat’tan çıkardı.
Bu kavganın sanırım ki tek güzel tarafı budur.”17 der.
Yusuf Ziya (Ortaç)’da, bu konuda benzer şeyleri söyler.”Mehmet Âkif’le kavgasından bahsetmeyeceğim.
İkisinin de ruhu acı duyar. Âkif, bu acıyı sağlığında bile duymuştur; Yazdığı uzun hicviyesini Safahat’ın ikinci
baskısına koymadı. Onun bu güzel pişmanlığına biz de saygı göstermeliyiz.”18 Sabiha Sertel’e göre, “Fikret’le
Akif kavgasının dayandığı içerik; Fikret’in bu felsefî görüşüyle, Akif’in mistik ve metafizik görüşü arasındaki
kavgadır.”19 Sertel bu düşüncelerini daha da ileri boyutlara taşır, Fikret’in “tarih sayfalarını dolduran savaşlara,
cihangirlere, halk yığınlarını köleliğe sürükleyen zorbalara, saltanata, halkı din afyonuyla uyutan gericilere,
toplumsal bir manifesto içeriğinde olan Tarih-i Kadim’i yayımlamak cesaretini” gösterdiğini belirtir.20
19-21 KASIM 2008
396
Bu tartışmada taraf olan Sertel, “Tevfik Fikret aleyhtarlığı, Mehmet Akif savunuculuğu adeta bir ideolojinin merkezi oldu.”21 der. Diğer taraftan bu mücadelenin kişisel bir kavga olmadığını belirtir. Aynı şekilde taraf
olan D. Mehmet Doğan da bu kavganın kişisel olmadığını ve bir zihniyet meselesi olduğunu vurgular.
Fikret-Akif tartışması, Fikret’in ölümünden 24-25 yıl sonra tekrar gündeme getirilir. Türk gençleri Fikretçiler ve Âkifçiler diye iki gruba ayrılırlar. Bu ayrılışı körükleyen nedenler arasında; Fikret’in Tarih- Kadim,
Tarih-i Kadim’e Zeyl şiirlerinin bilinçli bir şekilde bastırılması, 1940’lı yıllarda edebiyat ders kitaplarına metin
olarak konulması da gösterilebilir.
Ne Fikret’ i karalamanın Âkif’i dirilteceği, ne de Âkif’ i karalamanın Fikret’i dirilteceği düşünülmemelidir. Fikret-Âkif kavgasını gündemde tutmanın kimseye bir yararı olmayacağı açıktır. Çünkü, her ikisi de Türk
edebiyatının malıdır. Fikret’in Tarih-i Kadîm şiirinde duygu ve düşüncelerini ortaya koyması ne kadar normal
ise, Âkif’in de bu şiir karşısında fikirlerini söylemesi o kadar doğaldır. Biraz da “etki-tepki” şeklinde yorumlanmalıdır.
Fikret-Akif tartışmasının bir başka boyutu da Halûk ve Âsım meselesidir. Halûk, Fikret’in oğludur. 14
Haziran 1895’ te dünyaya gelmiş, 1965’te Florida eyaletine bağlı Orlando kentinde ölmüştür. Halûk, Fikret’in
geleceğe yönelik bir umududur; çağdaşlığa açılan yolda yürüyecek, ülkemizin kalkınması için bir ışık olacak
ve yılmadan çalışacaktır.
Halûk, ilköğrenimini, Mrs. Green’in Bebek’te ki Community School’ unda ( Cemaat Okulu’nda) yapar.
1906’ da Robert Kolej’ e devam eder. 1909’ da İskoçya’nın Glasgow kentinde teknik öğrenim görür ve Türkiye’
ye gelir. 1913’te yüksek öğrenimini yapmak üzere Amerika’ya gider ve bir daha Türkiye’ ye dönmez. 1916’da
Michigan Üniversitesi’ni bitirir, makine mühendisi olur, Amerikalı Ethel Gill ile evlenir. Presbiteryan kilisesinde papazlık yapar. Amerika’ya yerleşir ve orda ölür. Böylece, Fikret’in büyük ümitlerle tahsil için yurtdışına
gönderdiği oğlu Halûk idealindeki gençliği temsil edememiş ve Fikret’i üzmüştür. Bu konuda Fikret’i sorumlu
tutanlar olmuştur. Halûk’un ilköğreniminden yüksek öğrenimine kadar Hıristiyan inancıyla yetişmesinin bunda payı olduğu öne sürülmüştür. Hatta Halûk’un baba şefkati görmediği de belirtilmektedir. Kısaca oğlunun
papaz ve rahip oluşundan ötürü, Fikret eleştirilmiştir. Bu durumu, Fikret’in erken ölüşüne sebep gösterenler
de vardır.
Mehmet Âkif’in oğlu üzerinde de tartışmalar olmuştur. Emin, hayatının bir döneminde babasının yanında
bulunmasına rağmen, sağlıklı ve huzurlu bir hayat yaşamamıştır; ölümü, alkol ve esrardan olmuştur.her iki
babanın da çocuğu olumsuz bir tablo ortaya koymuştur. Son yıllarda Mehmet Âkif’in torunu Aydemir Güler’in
TKP Genel Başkanı olduğu yazıldı.22
Âkif’in örnek gösterdiği oğlu Emin değil, Âsım’dır. Âsım, Mehmet Âkif’in babası Tahir Efendi’nin öğrencisi Köse İmam’ın öğrencisidir. Köse İmam, Ali Şevki Efendi Hoca’dır.23 Âkif, Âsım’ı ideal bir tip olarak
sunmuştur; maneviyatı sağlam, ahlâklı ve merhametlidir.
M. Kaplan’ a göre, “Âkif’in, Âsım’ın neslinden kastı, Atatürk’ün neslidir”24
Nurettin Topçu, Âsım’ ı Âkif’in gençliği ve Müslüman Türk gençliğinin ideal tipi olarak görür.25
Mehmet Âkif’in ideal tipi olan Âsım, olumlu bir görünüş sergiler. Buna rağmen, Halûk’tan dolayı Fikret’i
karalamanın doğru olmadığı da dikkate alınmalıdır.
Bu tartışmaların dışında Fikret ile Âkif’in sosyal meseleler ve dinî konular üzerine yaşadıklarında ortak
yanları açıkça görülür. Örneğin, Âkif’in;
Cehennem olsa gelen göğsümüzde söndürürüz:
Bu yol ki Hak yoludur, dönme bilmeyiz, yürürüz!
dizeleriyle, Fikret’in:
Hak bellediğin bir yolda yalnız gideceksin
dizesi arasında bir paralellik vardır. Özellikle Fikret’in Millet Şarkısı’nın her bölümünde tekrarlanan 5.-6.
dizeleri;
Millet yoludur, Hak yoludur tuttuğumuz yol;
Ey Hak, yaşa, ey sevgili millet, yaşa…var ol!
Ortak duygu ve düşünceleri ortaya koyması bakımından çok anlamlıdır. Bu tür benzerlikleri yazmış oldukları şiirlerin başlıklarıyla/adlarıyla da vurgulayabiliriz: “Fikret ‘Sabah Ezanında’ şiirini yazar. Buna karşılık, Âkif’in ‘Ezan’ şiiri vardır. Fikret’in ‘Köyün Mezarlığı’nda’ şiirine mukabil, Âkif’inki ‘Mezarlık’ adını
taşır. Fikret’in ‘İnanmak İhtiyacı’ Âkif’te ‘Tevhid’ olur. Âkif’in ‘Fatih Camii’ şiirinde bir tablo, Şermin’de
21
22
23
24
25
Sertel, a.g.e, s.78
Milliyet, 20.09.04.
Emin Erişirgil, İslâmcı Bir Şairin Romanı, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ank.,1986,s.91.
“Atatürk Milliyetçiliği Açısından Mehmet Akif Ersoy”, Ölümünün 50. Yılında Mehmet Akif Ersoy, M. Ü. Yayınları, İst. ,1986, s. 4.
Mehmet Akif, Hareket Yayınları, İst. , 1970, s. 55.
‘Ezan’ olarak çıkar. ‘Hasta Çocuk’ ile ‘Hasta’, ‘Halûk’un Bayramı’ ile ‘Bayram’, aynı hadiseye iki ayrı şairin
bakışının tezahürleridir. Fikret, genç yaşta ölen kız kardeşine ‘Hemşirem İçin’i yazar, Âkif ‘Selma’yı. Nihayet
‘Âsım’la ‘Halûk’un Vedâ ı’ yeni Türk nesillerine gösterilen yolun, felsefeleri farklı da olsa iki şairdeki ifadelerin aksettirir.”26
Bize göre, edebiyat dünyası dikkatlerini bu noktada yoğunlaştırmalı, bu iki değerli şairin edebiyatımıza
katkılarını değerlendirmelidir. Mehmet Fuad Köprülü’ den D. Mehmet Doğan’a, Kenan Akyüz’ den Orhan
Karaveli’ye kadar çok sayıda yazar ve eleştirmenler, bu tartışma konusunda gerekenleri söylemişlerdir. Bundan böyle, Türk edebiyatının malı olan Fikret ve Âkif, topluma yol gösteren eserleriyle ele alınıp incelenmeli,
gelecek kuşağa onları sanatçı kimlikleriyle tanıtmalıdır.
Artık, Halûk’tan dolayı Fikret’ i suçlamaktan uzak durmalıyız. Emin’den dolayı Âkif’i karalamaktan vazgeçmeliyiz. Geçmişte yaşananları orada bırakmalıyız. Geleceğe bakmalıyız. Bunalımlı bir anda yazılan metni,
tek ve vazgeçilmez bir parça olarak görmekten kurtulmalıyız. Ferda, Millet Şarkısı, Promete gibi değerli metinlerle Fikret’i Türk gençliğine tanıtmalıyız. Berlin Hatıraları’nda ki 98 dizeyi bir kenara bırakıp, Seyfi Baba,
Leyla, Bülbül gibi metinlerle Âkif’i kucaklamalıyız.
Kişilikleriyle, dürüstlükleriyle, düşünceleriyle birer karakter olan iki değerli şairimize lâyık olmaya çalışmalıyız. Vatanını, milletini seven Fikret ve Âkif’i Rübâb-ı Şikeste ve Safahat’larıyla gelecek nesillere emanet
etmeliyiz. Bu anlayışla edebiyat ve sanat hayatımız kadar, sosyal hayatımızın da huzur bulacağından kuşkumuz
olamamalıdır.
19-21 KASIM 2008
397
26 M. Orhan Okay, “Tarih-i Kadim Münakaşaları Dışında Tevfik Fikret ve Mehmet Akif”, Ölümünün 50. Yılında Mehmet Akif Ersoy,
M. Ü. Yayınları, İst., 1986, s. 72)
Türk İstiklal Marşı Şairi Mehmet Akif Ersoy, aynı zamanda Klasik Türk Müziği bestecilerince bestelenmiş
şiirlerin de sahibidir. Bu yapıtlar, form, makam ve usûl özellikleri bakımından farklı nitelikler taşımaktadırlar.
Bu çalışmada, Mehmet Akif’ in şarkı formunda bestelenmiş yapıtları incelenecektir. TRT repertuarında
yer alan yapıtlar arasından ulaşılabilen örnekler üzerinde, makam ve usûl özelliklerinin irdelenmesi yoluyla
yürütülen çalışma, Mehmet Akif Ersoy’ un şarkı formunda bestelenmiş şiirlerindeki makam ve usûl özelliklerini ortaya koymayı amaçlamaktadır.
Anahtar Sözcükler: Mehmet Akif Ersoy, Bestelenmiş şiirler, Şarkı Formu, Makam ve Usûl özellikleri.
Giriş
Mehmet Akif Ersoy (20 Aralık 1873 / 27 Aralık 1936) Türk Şairi ve düşünürü olmasının yanı sıra, Türkiye
Cumhuriyeti İstiklal Marşı’ nın şairidir. Ulusal marşımız dışında, farklı form ve türlerde bestelenmiş çeşitli
şiirleri bulunmaktadır.
Tanrıkorur; Türk müziğinin genel karakterini ortaya koyan özelliklerden bahsederken, Türk müziğinin
ağırlıklı olarak “söz musikisi” odağında yer aldığını belirtmektedir. Sözün Türk müziğindeki anlamı ise bir tür
“ölçülü - kalıplı söz” olan şiirdir. Klasik Türk şiiri denildiği zaman da bunu aruz vezninin dışında düşünmek
zordur (Tanrıkorur, 2005, s: 87).
Kuntay’a göre (Düzdağ, 2002, 196); “Mehmet Akif, aruzun Mimar Sinanı’dır. Aruz, mimarı olarak Akif
tektir. Aruzla yüz katlı binalar kurar. Ve nazmı yalnız onun şahsına mahsus bir musiki aleti idi” .
Mehmet Akif’in yaşadığı dönem, Türk müziği bakımından incelendiğinde Neo Klasik dönem sonu, Romantik dönem olarak adlandırılan ve Hacı Arif Bey’ den, Hüseyin Sadettin Arel’ e kadar yaklaşık yarım yüzyılı
kapsayan tarihe rastlamaktadır. Neo klasik dönem itibariyle küçük formlarda eserler verilmiştir. Romantik dönemde de, besteciler klasik kurallardan yavaş, yavaş ayrılarak büyük formlar yerine, küçük formda ve özellikle
şarkı formunda eserler vermişlerdir. Bu dönem bestecilerine bakıldığında; Hacı Arif Bey, Şevki Bey, Nikolas
Ağa, Tamburi Ali Efendi, Hacı Faik Bey, Saadettin Kaynak, Münir Nurettin Selçuk, Yesari Asım Arsoy, Selahattin Pınar’ ın önde gelen besteciler arasında olduğu görülmektedir.
Müzikal açıdan şarkı, Özkan’ a göre (Özkan, 2000, s; 563,) “4,5,6,8 mısralı kıt’aların bestelenmesinden
meydana gelmiş bir formdur. Terennümsüzdür. Ekseriyetle 10 zamanlıya kadar küçük usûllerle ve nadiren de
bazı büyük usûllerle ölçülmüşlerdir. Beste, Ağır ve Yürük Semailerden üslup ve gidiş bakımından çok farklıdırlar. Şarkıların üslubu büyük formdaki eserlere göre hafiftir. Şarkılar pek çok şekillerde kullanılmışlarsa da
yapı bakımından en çok aşağıdaki kurulum yaygındır.
* Doç. Dr., MAKÜ Eğit. Fak. Öğrt. Üyesi
** Okutman, MAKÜ Eğit. Fak., Müzik Eğit. ABD
399
19-21 KASIM 2008
H. Seval KÖSE*
Beste ESEN**
MEHMET AKİF’ İN
ŞARKI FORMUNDA BESTELENMİŞ ŞİİRLERİNDE
MAKAM VE USÛL ÖZELLİKLERİ
19-21 KASIM 2008
400
1. mısra A( Zemin)
2. mısra B ( Nakarat)
3. mısra C ( Meyan)
4. mısra B ( Nakarat)”. Formun genel görüntüsü formül olarak. A+B+C+B biçiminde belirtilebilir.
Bu formüle göre bestelenmiş bir şarkının ilk mısrasına Zemin denir. Zeminde, eserin bestelendiği makam
ne ise o makamın özellikleri gösterilir. İkinci mısra olan Nakaratta, ezgi güçlü perdesinden başlayarak durak
perdesine doğru bir seyir izler ve durak perdesinde tam karar vermektedir. Üçüncü mısranın bestesi olan Meyanda ise makamın genişleme özellikleri gösterilir. Dördüncü mısrada yer alan farklı söz, ezgisel yapı olarak
ikinci mısranın melodik yapısıyla tekrar edilir. Şarkının en başında veya en sonunda bir aranağme bulunur.
Dört mısralı form, en yaygın kullanılan şarkı formudur. Zemin, Nakarat, Meyan, Nakarat kurgusu şiirin mısra
sayısıyla ilgili olarak bazen nakaratın, bazen meyanın tekrarlanmasıyla 5, 6, 8 mısralı biçimler de oluşturulabilir.
“Geleneksel müziğe ait tarihsel kaynaklara bakıldığında, bestecilerin eserlerinin daima usûl, makam ve
türlerine göre adlandırıldığı görülür: Itrînin Nim Sakil usûlünde Neva Kâr’ı gibi. Dolayısıyla usûl ve makam,
bir eserin nitelendirilmesinde ayırt edici unsurlar olarak, büyük gelenek içinde daima önem taşımıştır. Gelenekteki uygulamaları bakımından ele alındığında usûl; zamanı, zamanın bölünüşünü ve dolayısıyla ritmik yapıyı
düzenleyen bir kavram olarak kullanılmaktadır”(Öztürk, 2006, s: 159).
Fonton ise usûlün eserin iskeletini oluşturan bir parçası olduğunu şöyle ifade etmektedir. “Şarklılar bir
eseri besteleyecekleri zaman önce esere en uygun usûlü seçerler ve onu tasarladıkları eserin dayanağı olarak
görürler. Bu usûl adeta eserin döküleceği kalıptır. Öyle ki, eser ortaya çıktığında usûl ve melodi, birbirleri için
yaratılmış ve bir bütünün ayrılmaz parçaları olacaklardır” (Behar, 2005, s: 161). Konumuz olan şarkı formu
örnekleri incelendiğinde formun özellikleri sebebiyle küçük usûllerin kullanıldığı görülmektedir. Bu usûller 2
zamanlıdan başlayarak 15 zamanlıyı da kapsayan ritmik kalıplardır ki iki ya da daha fazla usûlün birleşiminden
meydana gelmektedir.
Türk müziğini oluşturan öğelerden biri de ezgidir. Türk müziğinde ezgiler gelişi güzel değil de bir takım
musiki kuralları dâhilinde gerçekleşmektedir. Bu kurallar belli yapıları yani makamları meydana getirmektedir.
Tanrıkorur makam kavramını şöyle açıklamaktadır; “Makam belli aralık düzenlerine göre teşkil edilmiş olan
müzik dizilerinin, keyfi değil, kalıplaşmış ezgi dolaşım (seyir) tiplerine göre kullanılmasından doğan kurallar
bütünüdür” (Tanrıkorur, 2005, s: 139); Konumuz gereği, şarkı formundaki eserlerin makamları incelendiğinde hemen hemen her makamda bestelenmiş eserlere ulaşılabilmektedir. Bu makamların kullanımında, dönemin
özellikleri ve bestekârın tercihleri etkili olmaktadır.
Bu araştırmada şarkı formunda bestelenmiş şiirleri incelenen Mehmet Akif, Türk müziği açısından da
önemli bir dönemde yaşamıştır. Türk Müziğinin yükseldiği bu süreçte birçok şair gibi, Akif’in de musikiden
etkilendiği gözlenmektedir. Şöyle ki; “Mithat Cemal Kuntay hatıralarında Akif’in 1897 yılında yıl boyunca samimi dostlukları olan Neyzen Tevfik’ten meşk ettiğini yazıyor. Ney konusundaki merakı ve ısrarı hiç bitmemiş,
Neyzen Tevfik’in taşındığı yerlere gitmekten de çekinmemiştir. Musiki camiasında bu ilgi ve alakası ona Neyzen Tevfik, Tamburi Aziz Bursalı Hafız Emin, Hafız Kemal, Hafız Sami, Ali Rıfat Çağatay Bey, Şerif Muhittin
Targan gibi dostlar kazanmıştır” (Büyüker; 2007, s: 1). Aynı zamanda dönemin önemli bestekâr ve yorumcuları
arasında yer alan bu kişiler Akif’in tanınmış şiirlerini besteleyerek Türk müziğine kazandırmışlardır.
Mehmet Akif’in bestelenmiş şiirleri arasında, şarkı dışında başka formlara da rastlanılmaktadır. Cami
ve Tekke musikisi türleri arasında yer alan ilahi ve mersiye ile bunların dışında marş formu bunlar arasında
bulunmaktadır. Marş formunda bestelenen şiirleri arasında öncelikle Türkiye Cumhuriyeti İstiklal Marşı bulunmaktadır.
Bilindiği gibi 12 Mart 1921 tarihli TBMM toplantısında Milli Marş olarak Mehmet Akif Ersoy’un Kahraman Ordumuza ithafıyla sunmuş olduğu İstiklal Marşı başlıklı şiiri, Milli Marş olarak kabul edilmiştir. Marşın
bestelenmesi sürecinde 24 esere ulaşmıştır. Bestekârlar arasında Ali Rıfat Çağatay, Ahmet Yekta Madran, Rauf
Yekta Bey, Mehmet Zati Arca, Kazım Uz, İsmail Zühtü, Mustafa Sunar, Saadettin Kaynak, Griftan Asım Bey,
Hüseyin Saadettin Arel, Muallim İsmail Hakkı Bey, Abdülkadir Töre, Lemi Atlı, Mehmet Suphi Ezgi, Osman
Zeki Üngör yer almaktadır. 1930 yılına kadar Ali Rıfat Çağatay’ın bestesi İstiklal Marşı olarak seslendirilmiştir. Aynı yıl Milli Eğitim Bakanlığının genelgesiyle, Osman Zeki Üngör’ün 1922 yılında hazırlamış olduğu ve
bu gün söylenen bestesinin resmi marş olarak kabul edildiği görülmektedir.
Mehmet Akif’ in Marş formunda bestelenmiş diğer şiirleri arasında; Rast Marş ( Ey Milletimin lahzında
halk ettiği ordu - Saadettin Kaynak - Usûl: Sofyan ), Nihavend Marş
(Ordunun Duası - Ali Rıfat Çağatay Usûl: Sofyan), Rast Marş (Cenk Marşı- Yurdunu Allah’a bırak çık yola - Mustafa Cahit Atasoy – Usûl: Bileşik
Sofyan).
Mehmet Akif’in, dini musiki olarak adlandırılan Tekke ve Cami Musikisi örnekleri arasında ilahi ve mersiye formlarında bestelenmiş şiirleri de bulunmaktadır. Saadettin Kaynak’ın segâh makamında bestelediği
“Çanakkale Şehitleri Mersiyesi”, Çinuçen Tanrıkorur’un Acem Makamında bestelediği “Bayram Niyazı”, Zeki
Altun’un Hüseyni Buselik ilahisi, Ali Kemal Belviranlı’nın Rast makamında bestelediği ilahi bunlara örnek
olarak sayılabilir.
Bulgular Ve Yorum
Safahat’ın yedinci kitabı Gölgeler’de yer alan “Gece” adlı şiirin bazı mısralarının bestesidir. Türk Müziği
repertuarında Mehmet Akif’in en fazla seslendirilen şarkılarından biridir.
Besteci: Şerif İÇLİ ( 1889-1956)
Usûlü: Aksak usûlü. 9/8 lik mertebesi kullanılmıştır.
DÜM (2) TE
KA(2)
DÜM(2)
TEK(2) TEK
Makamı: Hüseyni
Hüseyni makamı la-dügah perdesinde karar veren basit makamlardandır.
Durağı: La-dügâh perdesi
Seyri: İnici çıkıcıdır.
Dizisi: Yerinde Hüseyni 5’lisi+ Hüseynide Uşşak 4’lüsü
Yerinde Hüseyni 5’lisi+ Hüseynide Kürdi 4’lüsü
Aranağme: Bulunmamaktadır.
Zemin: Hüseyni Makamının özelliği olan la-mi atlaması ile ilk müzik cümlesine başlanmış, mi-hüseyni perdesi
gösterilmiş, ikinci ölçüde mi-hüseyni perdesinin ardından fa diyez-evç perdesi atılarak üçüncü ölçüde la-dügâh perdesinde asma karar verip, altıncı ölçüde ise tekrar mi- hüseyni perdesi gösterilmiştir. Mi- hüseynide çeşnisiz kalmıştır. I. ULUSLARARASI MEHMET AKİF SEMPOZYUMU
Bu bölümde, araştırma konusunun odağında yer alan Mehmet Akif Ersoy’un şarkı formundaki yapıtları,
makam ve usûl özellikleri bakımından irdelenmektedir.
ŞARKI 1: Ezelden Aşinanım ben, ezelden hem- zebahımsın
Beraber ahde bağlandık, ne olsan yar-ı canımsın
Ne olsam zerrenim, kalbimde hala çarpar esrarın
Gel ey canan, gel ey canan, kalmasın feryada didarın
19-21 KASIM 2008
401
Nakarat: Bu bölümünde ise ilk ölçüde mi-hüseynide tekrar fa-acem aşiran perdesini kullanarak ikinci
ölçüde la-dügâh perdesine uşşak çeşnili düşerek, üçüncü ölçüde uşşak dörtlüsünde karışık gezinir. Dördüncü
ölçüde la-dügâh perdesinde uşşaklı asma kalış yapmıştır. 1. dolapta yine mi-hüseyni perdesinde çeşnisiz kalınmış, 2. dolapta ise meyana hazırlık olarak muhayyer perdesi gösterilmiştir.
Meyan: Meyanda makamın genişlemesi olan simetrik genişleme gösterilmiş ilk ölçüde muhayyer perdesi
vurgulanarak ikinci ölçüde hüseynide uşşaklı kalınmıştır. Üçüncü ölçüde tekrar fa bekar acem aşiran perdesi
alınarak la-dügâhta kalınmış dördüncü ölçüde ise hüseyni perdesi gösterilerek meyana muhayyer perdesi vurgulanarak 1. dolapla dönüş yapılmıştır. İkinci dolapta ise hüseynide kalınarak nakarata tekrar dönülmüştür. 19-21 KASIM 2008
402
Eserin genelini incelediğimizde daha çok durak-güçlü yani la-dügâh mi-hüseyni perdesi atlamaları ağırlıktadır. Makamın karakteristiğine uygun olan bu atlamalar eserin tümünde dikkat çekmiştir.
ŞARKI 2:
Ne irfandır veren ahlaka ulviyet, ne vicdandır
Fazîleti hissi insanlardan Allah korkusundandır
Yüreklerden çekilmiş, farzedilsin havfi Yezdânın
Ne irfanı kalır te’siri, kat’iyyen, ne vicdan.
Besteci: Rüştü ERİÇ (1934-2007)
Usûlü: Düyek usûlünde 8/8’lik mertebededir.
DÜM
TEK(2)
TEK
DÜM(2) TEK(2)
Makamı: Neveser.
Sol-rast perdesinde karar veren bileşik makamlardandır.
Durağı: Sol-rast perdesidir.
Seyri: İnici çıkıcı bazen de çıkıcı olarak kullanılmıştır.
Dizisi: Yerinde Nikriz 5’lisi+ Nevada Hicaz 4’lüsü
Aranağme: Do diyez-nim hicaz perdesinde başlayıp ikinci ölçüde sol-rastta nikriz çeşnili karar vermiştir. 3. ölçüde do natürel-çargah perdesini alıp seyrederek 5. ölçüde kürdili kalıp, 6. ölçüde sol-rast perdesinde
buselik çeşnili kalmıştır.
403
19-21 KASIM 2008
Nakarat: ilk ölçüye güçlü neva perdesi üzerinden girmiş fa-diyez evç perdesi gösterilmiş, ikinci ölçüde
si-dik kürdi perdesinde çeşnisiz kalmıştır, üçüncü ölçüde re- neva perdesi tekrar gösterilerek dördüncü ölçüde
nevada hicazlı kalmıştır. 5. ve 6. ölçüde tekrar güçlü perdesi vurgulanmıştır. 7. ölçüde ise do natürel-çargah
kullanılarak 8. ölçüde sol-rastta buselik gösterilmiştir. 9. ölçü de aynı şekilde seyredip 10. ölçüde sol-rasta buselikli düşülmüştür. Burada Nihavend makamının bir kısmının gösterildiği, küçük bir geçki görülmektedir. 11.
ve 12. ölçüler ise la-muhayyer perdesi vurgulanarak meyana hazırlık yapılmıştır.
Zemin: Zemine güçlü neva perdesi üzerinden başlamış ikinci ölçüde rastta hicazlı kalış yapmıştır. 3. ölçüde do diyez -nim hicaz perdesinden başlamış 4. ölçüde güçlü re neva perdesinde hicazlı kalmıştır. 5. ölçüde
la-muhayyer perdesinden inişle 6. ölçüye, yani 1. dolaba sol-rasta nikrizli düşülmüştür. 2. dolapta ise re-neva
perdesi gösterilmiştir.
Meyan: Makamın genişlemesi, durağın hem tiz hem alt bölümüne simetrik olarak göçürülmektedir.
Eserde tiz bölgedeki genişleme kullanılmıştır. Meyanın ilk ölçüsünde la- muhayyer perdesinde kalınmış, 2.
ölçüsünde güçlü re-neva perdesine hicazlı inilerek kalınmıştır. 3. ölçüde yine hicazlı seyrederek si-dik kürdi
perdesinde kalınmış, 4. ölçüde ise tekrar güçlü gösterilerek 5. ölçüde, 6. ölçüye yani 1. dolaba geçiş için lamuhayyer perdesi gösterilmiştir.7. ölçü, yani ikinci dolapta ise yine güçlü re-neva perdesine hicazlı inilmiştir.
ŞARKI 3: Bütün eşyâ Hüdâ’yı zikreden bir sırr-ı hikmettir.
Kemânın, bigüman, Allahü Ekber’den ibarettir.
Hûlusumla seni Tes’îd edersem çok mudur Sâdî
Tecelli Eyleyen kudret elinde hâlalettir.
Besteci: Rüştü ERİÇ (1934-2007)
Usûlü: Aksak usûlü. 9/8 lik mertebesi kullanılmıştır.
DÜM (2) TE
KA(2)
DÜM(2)
TEK(2) TEK
Makamı: Sûznâk makamındadır.
Rast perdesinde karar veren birleşik makamlardandır.
Makamı: Neveser.
Sol-rast perdesinde karar veren bileşik makamlardandır.
Durağı: Sol-rast perdesidir.
Seyri: İnici çıkıcıdır.
Dizisi: Yerinde Rast 5’lisi+ Nevada Hicaz 4’lüsü
Aranağme: İlk ölçü güçlü re-neva perdesinden başlamaktadır. 2. ölçüde si-dik kürdi perdesinde kalınarak, 3. ölçüye mi natürel-hüseyni perdesi kullanılmış, 4. ölçüde ise sol-rast perdesine rastlı düşülmüştür.
19-21 KASIM 2008
404
Zemin: Eserin ilk ölüsü güçlü üzerinden başlamış, ikinci ölçüde kürdi perdesi gösterilmiş fakat herhangi
bir kalış yapılmamıştır. 3. ölçüde ise do natürel kullanılarak re-nevadaki hicaz çeşnisi gösterilmiş 4. ölçüde ise
re-nevada hicazlı kalınmıştır. 5. ölçüde sol-gerdaniye perdesinden sol-rast perdesine inici seyir ile 5. ölçü yani
1. dolaba rastta, rast çeşnili kalınmıştır. İkinci dolapta ise tekrar re-neva güçlü perdesi gösterilmiştir.
Meyan: Bu eserin meyan bölümünde başka bir makama geçki bulunmaktadır. Meyana ilk ölçü do diyeznim hicaz perdesiyle girilmiş, 2. ölçüde ise sol-rast’a nikrizli inilmiştir. Bu nikriz makamına yapılmış ufak
bir geçkidir. 3. ölçüde ise do-diyez nim hicaz perdesi alınarak re-nevadaki hicaz dörtlüsü gösterilerek nevada
hicazlı kalınmıştır. 4. ölçüde nakaratın saz paylarında olduğu gibi sol-gerdaniye perdesinden başlayıp inilerek,
re-nevada buseliğin bir kısmı gösterilmiş, 5. ve 6. ölçülerde sol-rastta buselik gösterilmiş fakat herhangi bir
kalış yapılmamıştır. 7. ve 8. ölçülerde ise tekrar re-nevadaki hicaz dörtlüsüne dönülmüş, nakarata geçen saz
payına yine sol-gerdaniye perdesinden inilerek geçilmiştir.
Nakarat: İlk ölçüde güçlü perdesinde girilerek, re-nevada hicaz 4’lüsü gösterilmiştir. 2. ve 3. ölçüde
orta ve tiz bölgede karışık seyirle 4. ölçüde tekrar re-nevada hicaz çeşnili kalınmıştır. 5. ve 6. ölçülerdeki saz
payında, tekrar tiz durak üzerinden inici bir seyirle, güçlü perdesinde yarım karar verilmiştir. 7. ölçüde tekrar
re-neva üzerinden bir başlangıçla 8. ölçüde mi natürel-hüseyni perdesi kullanılmış, 8. ölçüde la diyez-kürdi
perdesi alarak si-segâh perdesinde yarım karar yapılmıştır. 9. ölçüde ise sol-rastta rastlı kalınıp 10. ölçüde ise
tekrar saz payında sol-gerdaniye perdesinden inilerek, fa natürel alınmış, mi bemol-nim hisar perdesi kullanılarak re-nevada kürdili kalınmıştır.
19-21 KASIM 2008
405
ŞARKI 4: Sen bu avizenin altına bürünmüş kanına
Uzanırken gece mehtabı getirebilsem yanına
Türbedârın gibi tâ haşre kadar bekletsem
Yine bir şey yapabildim diyemem hâtırana
Besteci: Akın Özkan
Usûlü: Sofyan usûlünde 4/4’lük mertebesiyle kullanılmıştır.
Makamı: Segâh makamındadır.
Durağı: Adını aldığı si-segâh perdesidir.
Seyri: Çıkıcıdır.
Dizisi: Makam birleşik makamlar grubuna girdiği için birçok dizi ve çeşniden meydana
dizi ve çeşniler şöyledir.
Nevada Uşşak Bayati Makamı Dizisi
Çargahta Rast dizisi
Nevada Buselik dizisi
Segâhta eksik segâhlı, Ferahnaklı ve eksik ferahnaklı çeşniler.
gelmiştir. Bu
Aranağme: İlk ölçü karar sesi si segâh perdesinden başlayarak 2. ölçüde segâhta segâhlı karar vermiştir.
3. öçlüde do diyez nim hicaz perdesini, 4. ölçüde de fa-mi natürel perdelerini alarak re - nevada buseliği göstermiştir. 5. ölçü ise do-çargahta çargahlı kalışa hazırlıktır. 6. öçlüde ise do-çargahta çargahlı kalınmıştır. 7. ve
8. ölçülerde segâh üçlüsü gösterilerek segâhta karar verilmiştir.
Zemin: İlk ölçü re- neva perdesinden başlar. 2. ölçüde fa-diyez ırakta segâhlı kalış gösterilir. 3. 4. 5. ölçülerde yerinde segâh beşlisi karışık gezinilerek gösterilir. 6. ölçüde do-diyez nim hicaz perdesi alınarak 7. ölçüde
müstear çeşnisiyle kalınır. 8. 9. 10. öçlülerde yine müstear çeşnisi gösterilmiştir.
19-21 KASIM 2008
406
Meyan:1. 2. öçlülerde fa-diyez evç perdesinde segâhlı kalış yapılarak 3. 4. ölçülerde si-segâhta ferahnaklı
kalınmıştır. 5. 6. ölçülerde fa-diyez evç perdesinde segâhlı kalış gösterilmiştir. 7. ölçüde fa natürel ve mi natürel perdeleri alınarak 8. ve 9. ölçülerde do-diyez nim hicaz perdesi alınarak re-nevada buselikli kalınmıştır.
407
19-21 KASIM 2008
Nakaratın meyandan sonraki ikinci tekrarında, ezgi aynı fakat sözler farklı bir şekilde kullanılmıştır. Ezgilerde küçük farklılıklar olmasına karşın, kalışlar aynıdır.
Nakarat: Nakaratın 1. 2. 3. 4. 5. Öçlülerde si-segâhta eksik segâhlı kalışlar gösterilerek dizide karışık
gezinilir. 6. 7. 8. 9. ölçülerde dizide karışık seyredilir.
Sonuç ve Tartışma
Mehmet Akif Ersoy’ un şarkı formunda bestelenmiş şiirleri, forma ilişkin tüm özellikleri taşımaktadır.
Ulaşılabilen eserlerin hepsi küçük usûller üzerine oturtulmuştur. Makam olarak ise, şarkı formunda yaygın
olarak kullanılan basit makamların dışında bileşik makamlarda bestelenmiş oldukları görülmüştür.
Mehmet Akif’ in şiir dili ve aruz kullanmadaki ustalığının, şiirlerindeki bestelenmeye elverişli zengin ezgi
ve usûl özelliklerinin de en önemli hazırlayıcısı olduğu düşünülmektedir. Bu nedenle şiirleri, yaşadığı dönem
bestecilerinin yanı sıra, son dönem bestecileri tarafından da ilgi görmüştür. Bu çalışmada incelenmiş olan eserler de, son dönem bestecilerine ait olması bakımından örnek teşkil etmektedir.
Geleneksel müziklerimiz için çok önemli bir belgelik olarak TRT kurumunda yapılan araştırmada, Akif’
in “Gece” adlı şiirinin bir bölümünden Şerif İçli tarafından Hüseyni makamında ve aksak usûlde bestelenmiş
olan “Ezelden Aşinanım Ben” adıyla tanınan şarkının kayıtlarına ulaşılmıştır.
Sonuç olarak, ritm ve ezgi zenginliği nedeniyle Mehmet Akif Ersoy’ un şiirleri, Türk Müziği için, dün
olduğu gibi bugün de değerli bir kaynak olarak önemini korumaktadır.
Kaynakça
Tanrıkorur, Çinuçen., 2005, Osmanlı Dönemi Türk müziği, Dergah Yayınları, Ankara.
Düzdağ, Ertuğrul., 2002, Mehmet Âkif Ersoy, T.C Kültür Bakanlığı Yayınları,
Ankara.
http://kamılbuyuker.wordpress.cm/2008/05/18 (17.10.2008)
Özkan, İsmail Hakkı., 2000, Türk müziği Nazariyatı ve Usûller, Ötüken Yayınları, İstanbul.
Öztürk, Okan, Murat., 2006, Pan’a Armağan, Pan yayıncılık, İstanbul
Behar, Cem., 2005, Musikiden müziğe, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
19-21 KASIM 2008
408

7 - Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi

Transkript

Benzer belgeler

İSTANBUL 44. ASLİYE TİCARET MAHKEMESİ HAKİMLİĞİ`NDEN

Başkent TV`de MEHMET AKİF SÖYLEŞİSİ (Son Nokta

Mehmet Akiften Damlalar Okul Gazetesi 2011

Dikey Geçiş Yönergesi - Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Gölhisar

Okul Gazetemizin 9. Sayısı - Hacıveliler İlkokulu

Secret CV

Tam Metin - Türük Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi

Okul Gazetesi Mart 2013

TCZB Müfettişleri Derneği