KOYUN VE KEÇİLERDE LAPAROSKOPİK SUNİ TOHUMLAMA

KOYUN VE KEÇİLERDE LAPAROSKOPİK SUNİ TOHUMLAMA
Doç.Dr. Recai KULAKSIZ
Kafkas Üniversitesi, Veteriner Fakültesi, Klinik Bilimleri Bölümü,
Dölerme ve Suni Tohumlama AD-KARS
Sığırlardaki uygulama kadar başarılı bir düzeye ulaşamamış olmasına rağmen, bugün
birçok ülkede koyun ve keçilerde de suni tohumlama yapılmakta ve artan bir ilgi alanı
oluşturmaktadır. Sığırlarda olduğu gibi keçi suni tohumlamasında da amaç en iyi erkek
damızlıkların geniş bir popülasyonda kullanımını sağlamaktır. Bu amaçla bir yandan koç ve
teke spermalarının başarılı bir şekilde dondurulabilmesine olanak veren teknolojilerin
geliştirilmesine çalışılırken, diğer yandan da mevcut tohumlama yöntemleri ile en iyi gebelik
oranı sağlama yönünde araştırmalar sürdürülmektedir (Uysal ve ark., 2000; Kulaksız ve
Daşkın, 2007).
Koyun ve Keçilerde serviksin anatomik yapısı bu yolla uterus ulaşmayı mümkün
kılmamaktadır. Bu nedenle dondurulmuş sperma ile intraservikal olarak yapılan
tohumlamalarda elde edilen sonuçlar tatmin edici düzeyde bulunmazken, başarı sayılabilen
uygulamalar ancak intrauterin tohumlama ile mümkün olabilmektedir (Salamon ve Maxwell,
2000). Uterusa ulaşarak yapılan intrauterin tohumlama metodlarından biri de laparoskop
yardımıyla yapılan tohumlama tekniğidir. İntrauterin tohumlama tekniği Avustralya, Yeni
Zellanda, ABD gibi ülkelerde yaygın olarak kullanılırken, bazı İskandinav ve Avrupa
ülkelerinde koyun ve keçilerde laparoskop yardımıyla intrauterin tohumlama tekniğine izin
verilmemektedir (Gourley ve Riese, 1990; Linde Forsberg, 2005).
Laparoskopi, kelime anlamı olarak, karın boşluğunun görüntülenmesi anlamına
gelmektedir. Laparoskoik suni tohumlama ise, soğuk ışık kaynağı ile aydınlatılan fiberoptik
bir sitemin genital organların görüntülenmesini sağlayan ve, spermanın doğrudan uterusu
verilmesini sağlayan bir yöntemdir (Dovenski ve ark., 2012). Roberts (1968) tarafından ilk
olarak laparoskopi yardımıyla koyunlarda reprodüktif organlar görüntülenmiştir. 1982 yılında
ise ilk olarak Avusturalyalı araştırıcılar (Killen ve Caffery, 1982) tarafından laparoskopi
yardımıyla ile koyunlarda intrauterin tohumlama uygulaması yapılmıştır. Suni tohumlama
çalışmalarında laparoskopik teknikle yapılan intrauterin tohumlama uygulamalarının,
vaginal, intraservikal, transservikal uygulamalarına kıyasla gebelik oranlarının daha yüksek
olduğu, günümüzde de hala uygulanabilir bir teknik olduğu düşüncesi benimsenmiştir.
Dondurulmuş sperma kullanılarak yapılan laparoskopik intrauterin tohumlamalarda gebelik
oranlarının koyunlarda % 25 ile % 75 arasında, keçilerde ise % 30 ile % 85 arasında
değiştiği bildirilmektedir (Dovenski ve ark., 2012).
Koyun ve keçilerde laparoskopik suni tohumlama sonrasında elde edilen gebelik oranları
üzerine birçok faktörün etkisi olduğu, bu faktörlere bağlı olarak gebelik oranlarının çok
değişken olduğu bilinmektedir. Bu faktörler sıralanacak olursa;
 Koyunculuk ve keçicilik’ teki sürü yönetimi ve idari konulardan,
 Koyun ve keçilerin genel sağlık durumu,











Koyun ve keçilerın ırkı, yaşı, vücut kondisyon skorları,
Senkronizasyon yöntemlerindeki farklılıklar,
Laparoskopik suni tohumlamanın yapıldığı ay veya mevsimler,
Sperması kullanılan koç veya teke’nin fertilite yeteneği,
Spermanın elde edilmesi, sulandırılması ve dondurulmasındaki başarı durumu,
Laparoskopik suni tohumlamanın taze, kısa süreli ve dondurulmuş spermayla
yapılması,
Laparoskopik suni tohumlamanın uygulanma zamanı,
Laparoskopik suni tohumlamada kullanılan spermanın dozu,
Uygulanan anestezi protokolü, tohumlamada kullanılan alet ve ekipmanın kalitesi,
Suni tohumlamayı yapan uzmanın beceri ve deneyimi,
Tohumlama öncesi ve sonrası stresten uzak barınaklarda barındırma gibi faktörler
başarıyı etkileyebilmektedir.
Laparoskopik suni tohumlama tekniğinin en büyük avantajı dondurulmuş sperma ile kabul
edilebilir gebelik oranlarının sağlanabilmesidir. Diğer bir avantajı da tohumlama başına düşen
spermatozon sayısını azaltmaya olanak sağlamasıdır. Bununla birlikte, laparoskopik
intrauterin tohumlama tekniğinin, bir çok prosedür içermesi, alet ekipman temini, yetişmiş
eleman ihtiyacı, hayvana cerrahi bir işlem uygulanması, hayvan üzerinde stres oluşturması
gibi dezavantajları bulunmaktadır (Gourley ve Riese, 1990; Ritar ve Salamon, 1983; Leboeuf
ve ark., 2000).
Hazırlık ve Uygulama Tekniği: Laparoskopik tohumlama uygulamasından 16 saat önce
koyun ve keçilerin yem ve su tüketimi durdurulmalıdır. Bu Rumen (işkembe) ve Vesica
ürinaria’nın (idar kesesi) hacminin azalmasına neden olur. Bu organların uygulama sırasında
yeterince boş olmaması tohumlama esnasında istem dışı delinmelere neden olabilir.
Senkronize edilen koyun ve keçiler genelde sabit zamanlı olarak intrauterin tohumlanırlar.
Koyun ve keçilere ksilazin veya türevi bir sedatif intavenöz olarak uygulanıp, 3-5 dakika
sonra, koyun ve keçiler sırtüstü bir laparoskopi sehpası üzerine yatırılarak karın ve kasık
çevresindeki yün ya da kıllar kırkılarak deri dezenfekte edilir. Koyun ve keçilerde meme
başından dört parmak ön tarafta, orta hattın sağ ve solundan lokal anestezik enjeksiyonu
yapılır. Daha sonra laparoskopi sehpasının 40○açıyla cerrahi pozisyonda yatırılması ile baş
aşağıda kalacak şekilde hayvan yönlendirilir. Daha sonra karın boşluğundaki organları net
görmek için karın boşluğuna karbondioksit gazı veya steril hava verilerek pneumoperitonum
oluşturulur. Lokal anesteziklerin uygulandığı gölgelere iki ufak deri kesisi yapılarak
trokarların deriden geçişi kolaylaştırılır. Ancak kaslar kesilmez. Karın duvarının trokarlarla
delinmesinden hemen sonra madrenler çıkartılır, bir endoskop ve bir palasyon probu trokar
kanüllerinden karın boşluğuna (abdomen) sokulur. Palpasyon probunun temel işlevi uterusun
tohumlama için uygun hale getirilmesidir. Bazı durumlarda uterus uygun pozisyonda olduğu
için palpasyon probunun kullanımına gerek yoktur. Uterus tohumlama için uygun pozisyona
getirildikten hemen sonra palpasyon probu uzaklaştırılarak aynı kanaldan spermayı taşıyan
suni tohumlama kateteri karın boşluğuna sokulur. Daha sonra tohumlamayı yapacak personel
kornu uterinin orta noktasından kateterin iğnesini sokarak spermanın direk olarak uterusun
boşluğu içerisine verilmesini sağlar. Aynı prosedür diğer taraftaki kornu uteride de
tekrarlanır. Tohumlama kateterinin ucundaki iğne son derece keskin bir yapıda olup dış çapı
0,04 mm dir. Tüm tohumlama işlemi her hayvan için 2-5 dakika alır. Her iki kornu uterinin
tohumlanması tamamlandıktan sonra trokar kanülleri karın duvarından çıkartılarak karın
duvarı üzerindeki iki küçük yara stapler ile kapatılarak, antibakteriyel sprey uygulanır.
Ayrıca genel antibiyotik uygulaması da yapılabilir. Bazı hallerde yüzeysel damarların
delinmesine bağlı olarak kanamalar şekillenebilir. Bunlar genelde önemsiz kanamalardır. Eğer
ciddi kanamalar meydana gelirse klips ya da dikişlerle yara ya da kanayan damarlar
kapatılmalıdır. Tohumlamadan sonra tohumlamanın yapıldığı laparoskop sehpasından
indirilen koyun ve keçiler sakin ve temiz padoklara alınarak gözetim altında tutulur.
Tohumlamadan 7-10 gün sonra tüm hayvanların tekrar karın bölgeleri kontrol edilerek,
yaraların iyileşmesi sırasında oluşabilecek lezyonların tedavisi ihmal edilmemelidir. (Evans
ve Maxwell, 1987).
Kaynaklar
1.Dovenski, T., Trojacanec, P., Petkov, V., Popovska-Percinic, F., Kocoski, L., Grizelj, J. 2012.
Laparoscopy-promising tool for ımprovement of reproductive efficiency of small ruminants. Mac. Vet.
Rev. 35,
2.Evans, G. and W.M.C. Maxwell. 1987. Salamon’s Artificial Insemination of Sheep and Goats.
Butterworths. Sydney.
3.Gourley, D.D., Riese, R.l. 1990. Laparoscopicartificial insemination in sheep, Veterinary Clinics of
North America, Food Anim. Prac., 6,3, 615-633.
4.Killen, I.D. and Caffery, G.J., 1982. Uterine insemination of ewes with the aid of a laparoscope.
Aust. Vet. J., 59,3, p. 95.
5.Kulaksız, R., Daşkın, A. 2007. Teke spermasının kısa ve uzun süreli saklanması.Vet. Hek. Der.
Derg., 78, 4, 51-56.
6.Leboeuf ,B., Restall, B., Salamon, S. 2000. Production and storage of goat semen for artificial
insemination. Anim. Reprod. Sci.,62:113–41.
7.Linde Forsberg, C. 2005 Regulations and recommendations for international shipment of chilled and
frozen canine semen. In ESAVS-EVSSAR Course Reproduction in companion, exotic and laboratory
animal,
Nantes
12th-17th
September
2005.
Reference
6.1
(http://www.esavs.net/course_notes/reproduction1_05/shipment_frozen_canine_seme.pdf)
8.Ritar, A.J., Salamon, S. 1983. Fertility of fresh and frozen-thawed semen of Angora goat. Aust. J.
Biol. Sci., 36,49–59.
9.Roberts, E.M. 1968. Endoscopy of the reproductive tract of the ewe. Proc. Austr. Soc. Anim.
Prod. 7, 192.
10.Salamon, S., Maxwell, W.M.C. 2000. Storage of ram semen. Anim.Reprod. Sci. 62, 77–111.
11.Uysal, O., Kinet, H., Çevik, M., Çetinkaya, S. 2000. Degişik antioksidanlar içeren farklı
sulandırıcılarla dondurulmuş koç spermalarında elde edilen dölverimi. A.Ü. Vet. Fak. Derg., 47, 2,
177 - 189.
RESIM1. LAPAROSKOPIK SUNI TOHUMLAMA SEHPASI
RESIM 2. LAPAROSKOPIK SUNI TOHUMLAMA
YAPILACAK ENSIZYON BÖLGELERINE LOKAL
ANESTEZIĞIN UYGULANIŞI
RESIM 3. LOKAL ANESTEZIKLERIN UYGULANDIĞI BÖLGELERE İKI
UFAK DERI KESISI UYGULANIŞI
RESIM 4. KARIN DUVARININ TROKARLARLA DELINMESINDEN HEMEN SONRA ENDOSKOP
VE
PALPASYON PROBUNUN YERLEŞTIRILMESI
RESIM 5. ENDOSKOPLA OVARYUMLARIN GÖRÜNÜMÜ
RESIM 6. KORNU UTERININ ORTA NOKTASINDAN KATETER IĞNESI (ASPIC) ILE
SPERMANIN DIREKT OLARAK
Uterusa verilmesi
RESIM 7. YARA DUDAKLARININ STAPLER İLE KAPATILMASI