İçindekiler - Vatan KIRIM

Ýçindekiler:
Qýrýmtatar edebiy tiliniñ imlâ qaideleri toplamý .................................................................................... 2
Qýrýmtatar tili ögrenüvinde edebiyatnýñ rolü ve küçü ......................................................................... 17
Hâzâ Hikâyet-i Yusuf aleyhisselâm ve Zeliha ................................................................................ 19
Meftuha-i edebiyye yaki Qýrýmda Ýslâm qalemiyle yazýlmýþlara bir nazar ......................................... 29
Adem ve Havva qýssasý .................................................................................................................... 31
Server Turupçý .................................................................................................................................. 34
Oylanma ...................................................................................................................................... 34
Çonðar Köyü .............................................................................................................................. 35
Qartlar ........................................................................................................................................ 35
Köñül ........................................................................................................................................... 36
Küz Oylarý .................................................................................................................................. 37
Osman Zekiy
Bir genciñ aðzýndan .................................................................................................................. 39
Qýrýmtatar Edebiyatýnda I Cihan Cenki mevzulý eserler .................................................................... 40
Abdülhakim (Ablâkim) Hilmiy
Çubarým, Balam ......................................................................................................................... 40
Abdurrahman Qadri-zade
Doqtur Rýza Tevfiq Beke Nazire ............................................................................................... 41
Mehmet Nüzhet
Yeter Artýq! .................................................................................................................................. 42
Þevqi Bektöre
Qanlý Ýnsan ................................................................................................................................. 42
Cemil Kermençikli
Cenk Meydaný ............................................................................................................................ 42
Yaqub Þakir Ali
Qavða Sahnasý ........................................................................................................................... 43
Hamdi Giraybay
Hicret ........................................................................................................................................... 45
Folklörýmýznýñ incileri ......................................................................................................................... 48
Qýrýmtatarca’nýñ Tercümeli Ýmlâ Qýlavuzý ......................................................................................... 51
Eki aylýq edebiy-ilmiy-içtimaiy dergi
Sentâbr-Oktâbr 1999
Sahibi: Lütfi Osman
Yazý Heyeti: Ýsmail Kerim, Kemal Qoñurat, Nariman Abdülvahap
Ressamlar: Alim Hüseyinov ve Zarema Trasinova
Asýl nushasýný hazýrlaðan: Lenor Osmanov
Dergi Qýrýmtatar Milli Meclisiniñ matbaasýnda basýldý.
Tel/fax: (06554) 47491, 47501, 42572
E-mail: [email protected]
Dergi T.C. “Kýrým Türkleri Kültür ve Yardýmlaþma Dernekleri” Genel Baþqaný muhterem
Dr. Ahmed Ýhsan Kýrýmlý tarafýndan kösterilgen maliye yardýmý ile neþir etile.
Aziz Hocamýzða samimiy teþekkürlerimizni bildiremiz.
1
QIRIMTATAR EDEBÝY TÝLÝNÝÑ
ÝMLÂ QAÝDELERÝ
TOPLAMI
Qýrýmtatar Edebiy Tili Elifbeleri Tarihçesi
Türkiy halqlar kendi yazý tilleri içün V asýrda özel runik elifbe oluþtýrgan, VIII asýrdan soñ ise
Uyður ve Arab elifbelerinden yararlana kelgendirler. Qýrým lehçesinde Arab harflerinen yazýlgan ilk
edebiy eserler XIII asýr baþlarýnda peyda oldular. Arab yazýsý genelliknen türkiy ve özelliknen Qýrýmtatar
tiliniñ fonetik hususiyetlerini keregince doðru yañsýtabilmez edi. Bu yazý 1884-1913 yýllar arasý Ismail
Gaspýralý tarafýndan, 1924 yýlda da Sovetler devrinde islâh etilgen, amma bu uyðulamalar beklenilgen
neticelerni bermegen ediler.
Asrýmýznýñ yigriminci yýllarý baþlarýnda Sovetler Birligi ve Türkiye Cumhüriyetinde türkiy tillerni
latin elifbesine keçirüv meselesi köterildi. Munaqaþalar 1. Türkiyatçýlar qurultayýnýñ (Baku, 1926) latin
elifbesine keçmek qararý ile soñlandý.
Qýrým ASSR’de Qýrýmtatar tiliniñ latin elifbesine keçüvi meselesi 1927. yýlnýñ 10-13 sentâbrinde
çalýþqan 1. Bütünqýrým Ýlmiy Konferensyasýnýñ kün tertibine qoyulðan, 2. Bütünqýrým ilmiy-imlâ
Konferensyasý (agustos 1929) ise latin elifbesini qabul ve tasdiq etken edi. Bu elifbede sozuqlar içün 8
ve tutuqlar içün 24 harf olmaq üzre toptan 32 harf bar edi.
1938 yýlý RSFSR Narkompros’ýnýñ 22 iyün ¹ 989 fermaný ile Sovetler Birligindeki türkiy tillerniñ
hepsi Rus-Kiril elifbesine keçirildi, Qýrým’da ”Yeñi Dünya” gazetesi 1938, 5 aðustos tarihinden RusKiril elifbesi ile çýqmaða baþladý.
1992 yýl 17-20 iyül aralarý Qýrýmtatar Millýy Meclisi teþebbüsi ile Aqmescitte calýþqan “Qýrýmtatar
tili – latin yazýsýna keçüv problemleri” adlý milletlerarasý konferensya Qýrýmtatar yazýsýný yañýdan latin
elibesine keçirmek qararýný qabul etti. Konferensya tarafýndan seçilgen elifbe komisyasýnýñ teklifi esasýnda
II. Qurultayda aºaðýda ketirilgen elifbe tasdiqlandý. Qýrým Özerk Cumhuriyeti Yuqarý Radasýnýñ
¹ 1139-1, 9 aprel 1997 tarihli qararý da bu elifbeni tasdiq etti.
Elifbe
§1. Qýrýmtatar elifbesi sozuq davuþlar içün 8 ve tutuq davuþlar içün 23 harf bulundýrmaq ile 31
harften oluþýr. Harflerniñ bileþimi (terkibi), sýrakeliþ ve adlanýþlarý aþaðýdaqý kibidir.
Aa
Bb
Cc
Çç
Dd
Ee
Ff
Gg
2
a
be
ce
çe
de
e
ef
ge
Ð ð
Hh
Iý
Ýi
Jj
Kk
Ll
Mm
ða
haº
ý
i
je
ke
el
em
Nn
Ññ
Oo
Öö
Pp
Qq
Rr
Ss
en
eñ
o
ö
pe
qa
er
es
ªº
Tt
Uu
Üü
Vv
Yy
Zz
eº
te
u
ü
ve
yot
zet
Àà
Áá
Ââ
Ãã
Ãúãú
Ää
Åå
¨¸
Ææ
Çç
Èè
Éé
Êê
§ 2. Qýrýmtatarca’nýñ Kiril ve yañý latin elifbeleri harfleri arasýnda qarþýlýqlar þöyledir:
Aa, â
Bb
Vv
Gg
Ðð
Dd
ye
yo,yö
Jj
Zz
Ýi
Yy
Kk
Êúêú
Ëë
Ìì
Íí
Íúíú
Îî
Ïï
Ðð
Ññ
Òò
Óó
Ôô
Õõ
Qq
Ll
Mm
Nn
Ññ
Oo, Öö
Pp
Rr
Ss
Tt
Uu, Üü
Ff
Hh
Öö
×÷
Äæäæ
Øø
Ùù
Ú
Ûû
Ü
Ýý
Þþ
ßÿ
ts, s, ç
Çç
Cc
ªº
ªç
–
Iý
–
Ee
yu, yü
ya, â
Ýmlânýñ esas prinsipleri.
§ 3. Qýrýmtatar edebiy tiliniñ imlâsý, yani sözlerni doðru yazuvnýñ tertipke ketirilgen qaideleri þu
prinsiplerge tayanýr:
– fonetik prinsip: sözler nasýl telâffuz etilseler öyle de yazýlýrlar. Bu prinsipnýñ qullanýlýþý sayýca pek
çoq olðan sözlerniñ soñundaki etimolojik b, g, ð davuþlarý yerine (kitab, töþeg, qulað) saðýr
çiftleri p, k, q yazýluvýnda körünir (kitap, töºek, qulaq).
– morfolojýk-fonemik prinsip - her bir morfem, aytýlýþý deñiþken hallarda da bir çeþit yazýlýr: barðanlar (aytýlýþý barðan-nar), yurt-daº (aytýlýþý yurt-taº), Murat-ov (aytýlýþý Murat-of), boð-ça (aytýlýþý
boh-ça).
– bazý hallarda semantik-etimolojik (siyrek yerine seyrek, silekey yerine sölekey) ve baþqa prinsipler
qullanýlýr.
Fonemler terkibi.
§ 4. Qýrýmtatar tilinde fonemler, baþqa tillerde de olðaný kibi sozuqlar ve tutuqlar diye eki
büyük gruppaða ayrýlýrlar. Buña köre de elifbe harflerine sozuq harfler ve tutuq harfler denilir.
Sozuqlar.
§ 5. Qýrýmtatar tilinde 8 dane qýsqa sozuq davuºlar bar olup, meydanða kelüvlerinde iþtirak
etici nutuq organlarýnýñ ayrý davuþ telâffuzý zamanýndaki durumlarýna köre olar aþagýdaki üç gruppaða
ayrýlýrlar.
1. Aldsýra ve artsýra sozuqlar
a) artsýra (qalýn) sozuqlar: a, ý, o, u
b) aldsýra (ince) sozuqlar: e, i, ö, ü
2. Tüz ve yuvarlaq sozuqlar
a) tüz sozuqlar: a, e, ý, i
b) yuvarlaq sozuqlar: o, ö, u, ü
3. Keñiþ ve tar sozuqlar
a) keñiþ sozuqlar: a, e, o, ö
b) tar sozuqlar: ý, i, u, ü
Sozuqlarnýñ fonetik özellikleri ve imlâlarý
§ 6. Sozuqlar hava aqýmýnýñ boðazdan ve aðýz boþluðýndan, çeñeler açýq olðan halda hiç bir
engelsiz çýqmasýndan hasýl olurlar. Ayrý sozuqlarnýñ imlâsý:
1) a – artsýra, qalýn, tüz, keñiþ sozuqtýr, âdeta qýsqa telâffuz etilir. Uzuncaraq telâffuzý Arabçadan
alýnma bazý sözlerde (bâriz, âþýq, âdet kibi) rast kelir ve bu uzunlýq yazýda â ºeklinde harf
töpesine “tüzeltme iºareti” ketirmek ile kösterilir. Tüzeltme iþaretiniñ g, k, l tutuqlarýndan soñ
kelgen â töpesine ketirilmesi (gâvur, kâr, lâkin kibi) hem sozuq, hem tutuqnýñ yýmþaq telâffuz
3
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)
etilmelerine iþarettir. Arabçadan alýnma saat, musaade, mudafaa kibi sözlerde tekrarlý telâffuz
etilir.
e – aldsýra, ince, tüz, keñiþ sozuqtýr, söznüñ baþý, ortasý ve soñunda rast kelir. Arabçadan alýnma
teessüf, teessürat kibi sözlerde tekrarlý telâffuz etilir.
ý – artsýra, qalýn, tüz, tar sozuqtýr , açýq hece oluþtýrýrken (Qý-rým, tý-raþ kibi) eþitilmez derecede
qýsqa telâffuz etilir. Söz kökleri ve yalðamalar terkibinde bulunýr.
i – aldsýra, ince, tüz, tar sozuqtur, açýq hece oluþtýrýrken (ti-lim, yi-git kibi) eþitilmez derecede qýsqa
telâffuz etilir. Söz baþýnda kelgende (iº, iri, inad kibi) uzuncaraq telâffuz etilir, amma bu uzunlýq
fonemik olmaðaný içün yazýda farqlý kösterilmez. Söz kökleri ve yalðamalar terkibinde bulunýr.
Arabça nispiy sýfatlarnýñ soñunda kelgen uzun i eski latince ve Kiril elifbelerimiz gelenekleri uyarýnca
–iy þeklinde yazýlýr (aliy, siyasiy, samimiy, Remziy kibi).
o – artsýra, qalýn, yuvarlaq, keñiþ sozuqtýr. Kökel morfemlerniñ ekinci ve üçünci hecelerinde
(qoqoroz, lololo kibi) pek seyrek bulunýr, yalðama morfemler terkibinde bulunmaz .
ö – aldsýra, ince, yuvarlaq, keñiþ sozuqtýr. Kökel morfemlerniñ birinci hecesýnde bulunýr, yalðama
morfemler terkibinde bulunmaz.
u – qalýn, artsýra, yuvarlaq, tar sozuqtýr. Tüzeltme iþaretinen mevlûd, alûde, salût kibi yazýlýþlarda
û özünden öñde kelgen l’nýñ yýmsaqlýðýna iþaret eter.
ü – aldsýra, ince, yuvarlaq, tar sozuqtýr. Ekinci, açýq hecede kelgende i kibi telâffuz etilir, amma
dudaq çekimi qaidesi uyarýnca ü yazýlýr (dünkü, türlü).
Tutuqlar
§ 7. Qýrýmtatar yazý tilinde 23 tutuq fonem bardýr:
b, c, ç, d, f, g, ð, h, j, k, l, m, n, ñ, p, q, r, s, þ, t, v, y, z.
Tutuqlar ya þuvultý, yaki þuvultý ve ses yardýmýnen hasýl olurlar ki, bazý hallarda þuvultý sesten, bazan da
ses þuvultýdan üstün kelir.
§ 8. Tutuqlar, hasýl oluþlarýnda þuvultý ve sesniñ iþtiraki, nutuq organlarýnýñ durumlarýna köre çeþit
gruppalarða ayrýlýrlar. Imlâ baqýmýndan tutuqlarnýñ ses yolundan çýqýþlarýndaki özelliklerine köreyañravuq
ve saðýr tutuqlar diye gruppalanmalarý önem taþýr, þöyle ki:
1. Ses telleriniñ titreþimli durumýnda hasýl olðan yañravuq tutuqlar: b, c, d, g, ð, j, l, m, n, ñ, r, v, y, z.
2. Ses telleriniñ titreþimsiz durumýnda hasýl olðan saðýr tutuqlar: ç, f, h, k, p, q, s, º, t.
§ 9. Yañravuq ve saðýr tutuqlarnýñ 14 danesi öz aralarý birbirini qarþýlayýcý 7 çift oluþtýrýrlar,
þöyleki:
b∼p, c∼ç, d∼t, g∼k, ð∼q, v∼f, s∼z.
Tutuqlarnýñ 9 danesi çiftsizdirler:
h, j, l, m, n, ñ, r, þ, y.
§ 10. Qýrýmtatarca sözlerde her bir tutuq, egizleþken olmasa (qattý, accý kibi) tek bir harfnen
yazýlýr. Avrupa tillerinden alýnma olup, asýl tildeki imlâsýný deñiþtirmegen know-how, show, Thatcher
kibi bazý sözlerde eki (ve üç) harfnýñ bir tutuq davuþ kibi; fax, xerox kibi keñiþ kütlege tanýþ sözlerde ise
bir tutuq harfniñ eki tutuq davuþ kibi oqulmasý bu qaidege hilâf sayýlmaz.
§ 11. h – ðýrtlaqsal saðýr tutuqtýr, Türkiyce olmaðan sözler terkibinde rastlanýr. Söz baþýnda
eyice, söz soñunda (Allah, günah) ve öcek qapayýcý (sah-na, qah-ve) olaraq kelgende hafifçerek
eþitilir. Qýrýmtatarca’da bu davuþný tüþürip söylemek madayca, yerinde söylemek ise oqumýþça, “kitabiy”
söyleyiþniñ köstergiçi olakelgendir. Ad ve soy adlarý terkibinde bu harfni yazmamaq mümkün degil
(Hüseyinov, Hayder, Abdullah), çünki bu adlar belli-baþlý Arab sözlerinden yapýlðandýrlar, amma
laqýrdýda tüþürmek (Üseyinov, Ayder, Abdulla) yañlýþ sayýlmaz.
Bazý terminlerniñ ifadeleri.
§ 12. Grammatik terminolojimiz az iþlengen ve yetersiz olðaný içün bir qaç yañý yaki azcaraq
tanýþ olðan terminlerni qullandýq, iþte olardan baþlýcalarýnýñ ifadeleri.
4
öcek – Arabça heca ve hece denilgen, halq tilinde de bazan buvun ve öcek denilgen söznüñ
edebiy til leksikasýna alýnmaða layýq biri.
ek – köken ve negizlerge birikip yañý söz ve söz biçimleri yapýcý (türetici) affikstir, yalgama sözü
ile ayný manadadýr.
köken – söznüñ, ek ve yalðamalarý ayýrýp alýnðan soñ qalðan ve belli mana taþýðan eñ ufaq
parçasý. Buña bugünki gramer kitaplarýmýzda tamýr denilmektedir ki, ekisi sinonimdirler.
negiz – tilimizde qullanýlakelgen belli-baþlý sözdür. Kökenden farqý þundadýr ki, negiz terkibinde
canlý (iº-çi, köy-deº, bir-lik kibi) yaki ölgen (qýz-ýl, güz-el, or-aq, tavþ-an kibi) ekler bulunýr ve
olardan daha da yeñi sözler yapýlýr.
eklenti – ek ve yalðamalarnýñ toplama adý, yaný affiks.
eklenme – ek ve yalðama aluv, yani affikslenüv.
Genel davuþ uyumý qanuný.
§ 13. Özel Qýrýmtatar leksikasýna ait söz kökleri, negizler, türeme sözler ve söz þekilleri terkibinde
bulunðan sozuq ve tutuqlar birbiriniñ yanýnda keliþigüzel tarzda degil de “genel davuþ uyumý” (latince
sinharmonizm) denilgen fonetik oluntý uyarýnca yer alýrlar. Sinharmonizm aþaðýdaki üç qaideden oluþýr.
§ 14. Tañlay çekimi (sozuqlarnýñ qalýnlýq ve incelikte uyumý) qaidesi.
Bir söznüñ birinci hecesinde qalýn sozuqlardan (a, ý, o, u) biri buluna ise, soñraki hece sozuðý da
qalýn (bal-dýz, bo-ya, bo-ya-lý); ince bir sozuq (e, i, ö, ü) buluna ise soñraki hece sozuðý da ince (eñiþ-te, tö-ge-rek) olmalýdýr. Özel Qýrýmtatarca sözler arasýnda bu qaidege uymaðan hangi, ºiºman,
qatmer, inanç kibi negiz ve açýqköz, yüzbaþý, köktaþ … kibi bileþik sözler de bar. Yabancý tillerden
alýnma birtaqým sözler de (inad, metod, meydan, teatro kibi) tañlay çekimi qaidesine tabiy tüþmezler.
§ 15. Dudaq çekimi (qomºu hecelerdeki sozuqlarnýñ tüzlük ve yuvarlaqlýqta uyumý) qaidesi.
Bir söznüñ birinci hecesindeki sozuq tüz (a, ý, e, i) yaki yuvarlaq (o, ö, u, ü) ise, ekinci heceniñ
sozuðý da tüz veya yuvarlaq olmalý (qa-rý, de-li, qu-rum, kö-mür, tü-tün … kibi). Negiz sözlerge tiyiºli
olaraq bu qaide deklarativ bir karakter taþýr, çünkü oña tabiy tüþmegen sözler pek çoqtur (or-man,
qur-ban, kö-pek, kü-mes kibi). Tüzenli bir tarzda dudaq çekimi qaidesi bir öcekli yuvarlaq sozuqlý
negizlerniñ (§ 18) eklenti aluvlari esnasýnda kütülir. Üçünci öcek bu qaidege tabiy tutulmaz.
Bu qaidege tilimizde yer alðan yabancý sözler de uymazlar.
§ 16. Boðaz çekimi – (tutuqlarnýñ öcek çatlarýnda birbirine yañravuqlýq ~ saðýrlýqta uyumý)
qaidesi:
- Birinci öcek tutuq ile bitken, yani qapalý öcek olup ta, qapayýcý tutuq yañravuq yaki saðýr ise, soñraki
öcekni baþlayýcý tutuq ta oña uyðun olaraq yañravuq (ac-cý, kev-gir) yaki saðýr (qaº-qýr, eç-ki) olmalýdýr.
Sonor tutuqlar, yani m, n, ñ, l, r hem yañravuq, hem saðýr tutuqlarnen yan-yanaþa kelebileler
(ol-ta, an-ter, qar-pýz kibi).
Boðaz çekimi qaidesi tüzenli bir tarzda yalðama aluv esnasýnda kütülir (§ 45, 3B).
Arabça – Farsça’dan alýnmalarnýñ çoðunlýðý bu qaidege tabi tüþürilir: ýs-pat (Arab tilinde isbat),
tet-qiq (tedqiq), amma istisnalar da bardýr: tas-diq, meþ-ðul, tat-biq.
Avrupa tillerinden alýnmalar bu qaidege tabiy tüþmezler.
Kökenler ve negizler imlâsý.
§ 17. Qýrýmtatar tilinde köken morfemler ifade ettikleri manalarýna köre üç gruppaða ayrýlýrlar –
isim-kökenler, fiil-kökenler ve yardýmcý söz-kökenler. Ýsim-köken ve fiil-kökenlerniñ söz yapuv ve söz
deñiþtirüv esnasýnda aldýqlarý yalðamalar, bir qaç istisna týþýnda, baþqa baþqadýr. Yardýmcý söz-kökenler
normal gramerde (grammatikada) yalðama almazlar.
Kökenlerniñ sayýca eñ çoq faizi (%76) TST (tutuq-sozuq-tutuq) struktürlidir (bal, tez, yýl, tik-,
tuz, süt … kibi), 4-5 davuºtan oluºqan TSTS (yüce, quru-), STST (alma, añla-), TSTST (qabaq,
qaþýn-), TSTTS (turna, titre-) struktürli oluþmalar ise tarihiy baqýmdan negizlerdir.
§ 18. Dudaq çekimine tabiy tutulðan bir öcekli yuvarlaq sozuqlý kökenlerniñ tam sýralamasý.
TS, ST (qalýn): bu, þu, o, on, oñ, oq, or, ot, oy, uc, un, us, ut, uz \ ol-, oñ-, op-, or-, oy-, oz-, uç-, um, uq-, ur-, ut-, uv-, uy-; (ince): öç, ög, öñ, ör, öt, öz, üç, ün, üy \ öv-, öl-, ön-, öp-, ör-, ös-, öt-, ür-, üy-, üz-.
5
TST (qalýn): bol, bom, boq, bor, boy, boz, çoq, çor, çot, fol, fon, fos, foy, kod, loþ, mor, mot, not,
pot, poz, qoç, qom, qol, qoq, qor, qoþ, qoy, qoz, rom, sol, som, soñ, soy, þok, þoh, þor, ton, top, tor, tos,
toy, toz, hor, hoþ, yol, yoq, yoz, zon, zor, buð, buñ, but, çul, çum, çur, fut, mum, mut, nur, put, pud, puf,
pus, qul, qum, quþ, qut, quv, quy, quz, ruh, Rus, suç, suq, zon, suv, tuð, tul, tum, tun, tuþ, tuz, yuq, yut, \
boð-, boz-, coþ-, coy-, çom-, doð-, qon-, qop-, qoq-, qoþ-, qoy-, qoz-, sol-, soq-, sor-, soy-, soz-, tol-,
toñ-, tos-, toy-, toz-, yon-, yor-, bul-, bur-, buþ-, duy- quç-, qur-, yut-, yuv(ince): çöl, çöp, çör, göl, gön, köç, kök, köp, kör, köt, köy, köz, lök, möñ, röl, sök, söl, söz, töl, tör,
töº, tös, yön, bür, çüy, dün, gül, gür, küç, kül, küf, kün, küp, küs, küt, küz, sür, süs, süt, tük, tül, tüm, tün,
tüº, tüy, tüz, yük, yün, yüz \ böl-, bös-, çök-, dög-, dön-, köç-, köm-, kön-, köp-, kör-, sög-, sök-, sön-,
tök-, töz-, bük-, bür-, büz-, kül-, küs-, küt-, küy-, sün-, sür-, süs-, süy-, süz-, ºüy-, tür-, tüº-, tüt-, tüy-,
tüz-, yür-, yüz-.
STT: örs, üst, ört \ ört-.
TSTT: (qalýn): furt, forç, lord, mort, pont, port, qurt, qonç, qunt, qurç, qors, sort, þort, tunç, turp,
yurt, yont, hort, zond, borc \ çort-, coyt-, qorq-, yort-.
(ince): börk, cönk, dört, gürz, kürk, künk, kürt, Kürd, körk, künd, Türk \ börs-, bört-, bürk-, sürt-,
sürç-, tünt-, türt-.
Tam mevcudý ketirilgen bu kökenler dört variantlý eklentilerniñ (§ 45) birini almaqlarý kerekkende
yuvarlaq çeþitlerinden qalýn \ ince birini alýrlar.
§ 19. Qýrýmtatarca sözlerniñ soñunda fonetik prinsip uyarýnca b tutuðý yazýlmaz. ArabçaFarsça’dan alýnmalarnýñ soñunda b tutuði bar ise, telâffuzða köre o saðýr p ile yazýlýr: kitab > kitap,
curab > çorap. Bu soy sözlerge sozuq ile baþlanðan eklenti biriktirilgende p aslýna qaytýp b olur:
kitap > kitabý, çorap > çorabý.
Batý tillerinden alýnmalarda b yerine p yazýlmaz: mikrob (mikrop degil), klub (klup degil).
Bir öcekli (sap, ip, çöp, tüp … kibi) sözlerde p tutuðý eklenti alðanda b olmaz: sap > sapý, ip >
ipi.
§ 20. Amma, yazý tili gelenekleri uyarýnca bazý Doðu alýnmalarý soñunda b tutuðý (Arab, týb,
Rab kibi) bulunabile.
§ 21. Soñunda q ve k bulunðan eki ve çoq öcekli sözlerge sozuq ile baþlanðan eklenti
biriktirilgende q > ð ve k > g dönüºimi olur: qayýq > qayýðý, terek > teregi. Bu qaideden istisnalar
da bar: tatbiq > tatbiqi.
Buña qarþýlýq bir öcekli sözlerde q > ð ve k > g dönüºimi olmaz: qýrq > qýrqý, yük > yükü.
§ 22. Soñunda c bulunðan Arabça-Farsça sözler Türkiye Türkçesinden farqlý olaraq ç ile
yazýlmazlar: tac (taç degil), turunc (turunç degil).
§ 23. Soñunda d tutuðý bulunðan Arabça-Farsça sözlerde (maqsad, murad, aded … kibi) d
yerine t yazýlýr: maqsat, murat, Aqmescit. Bu çeþit sözlernýñ çoqlarý sozuq ile baþlanðan eklenti
alganlarýnda yañýdan t>d dönüºimi körülir (maqsadý, muradý...).
Batý alýnmalarýnda da d > t dönüþimi yapýlmaz: etüd, metod, katod.
§ 24. Ekinci öcek sozuðý tar (ý, i, u, ü) olðan bazý Qýrýmtatarca sözler iyelik yalðamasý alðanda
urðunýñ üçünci öcekke avuþmasý sebebinden ekinci sozuq hafifleþip tüþüp qalir: aðýz > aðzý (agýzý
degil), burun > burnu.
§ 25. Eki tutuq ile bitken bazý Arabça-Farsça sözler soñki tutuqlar arasýna bir tar sozuq (ý, i, u,
ü) soqma ile deniþik yazýlýrlar: umr > ömür, vaqt > vaqýt, fikr > fikir, vaqf > vaquf.
Böylece deñistirilgen alýnmalar iyelik yalðamalarý biriktirgende araða soqulðan (epentetik) sozuq
tüþüp qalýr: vaqýt > vaqtý (vaqýtý degil), fikir > fikri, vaquf > vaqfý.
§ 26. Soñunda q ve k tutuqlarý bulunðan sözlerge küçültme eki (çýq-, çik- \ -çuq, -çük)
biriktirilgende q ve k tüºerler tomalaq > tomalaçýq; köbelek > köbeleçýk.
§ 27. Bileþik isimlerniñ soñki bileþeni (anayurt, aqsoy, gecequº kibi) ve alýnma sözlerniñ
soñki hece sozuðý (institut , katod) yuvarlaq ise, o dudaq çekimi qaidesine tabiy tüºer: aqsoy-lu,
gecequs-u-ný, anayurt-u-mýz, institutu, katodu.
§ 28. Farsça’dan alýnma sözler soñundaki nk birikmesi sozuqnen baþlanðan eklenti arttýrðanda
nk > ng dönüºimi olmaz: renk > renki, bank > banký, Firenk > Firenki.
6
§ 29. Alýnma sözler içinde egiz tutuqlar aslýnda olðaný kibi yazýlýrlar: evvel, kollektiv, diqqat,
attaºe kibi.
§ 30. Soñunda egiz tutuqlar bulunðan alýnmalarnýñ (metall, hürr, kompromiss, zann) bir tutuðý
tüþürilir (metal, hür, kompromis, zan kibi).
Avrupa ve Rus tillerinden alýnmalar imlâsý.
§ 31. Batý halqlarý tillerinden alýnma sözler soñunda kelgen v söylevde f kibi eþitilse de aslýnda
olðaný kibi yazýlýr: aktiv (aktif degil), Radlov, kollektiv.
Bu qaideden bazý istisnalar olabile: Kafkaz (Kavkaz degil), Smirnoff (raqý markasý).
§ 32. Terkibinde h bulunðan Avrupaiy sözler Rusçasýna g ile degil, Avrupaca h ile yazýlýr ve
aytýlýrlar: hümanizm (gumanizm degil), hipofiz, heliograf, hidroliz.
§ 33. Avrupa tillerinden alýnmalar terkibinde rast kelgen ao, ea, ee, eo, ei, io, oa, oe, oi, ua,
ue, ia kibi sozuqlar aqýþýmý aslýnda olðaný kibi alýnýrlar: aorta, realite, nükleer, video, panteist, koala,
poetik, aviapoçta. Bazý hallarda ui > vi, eu > ev, au > av, uo > vo, ie > iye, ai > ay kibi
qolaylaþtýrmalar da olabile. Bular içün tüzgün bir qaide ketirmek küç olðaný sebepli yazýlýþý “Imlâ Qýlavuzý”
ndan baqýlýr: automobil > avtomobil, quote > kvota. Tailand > Tayland …
§ 34. Rusça ö ile yazýlakelgen sözlerniñ imlâsý içün qapsayýcý qaide ketirilemez. Genelliknen,
eger Rusçada ö taþýðan söz:
- avrupaiy – latince ise, çoðu hallarda ö > s dönüºimi olur: öèðê > sirkus, öèíè÷íûé > siniksel,
öåëëóëîèä > selluloid.
- Rusça soy adlarý terkibindeki ö > ts þeklinde yazýlýr: Åëüöèí > Yeltsin, Öèîëêîâñêèé >
Tsiolkovskiy.
- baºqa hallarda çesitli transliterasyon etilirler: öèíê > cinko; öàðü > car; öåìåíò > sement,
cimento; öåçàðü > casar, qayser.
§ 35. Rusçada – òåò yalðamasý taþýðan bazý Avrupaiy sözler “Terciman” gelenekleri uyarýnca
soñki t’ni bazan coyabileler: óíèâåðñèòåò > universite; êîìèòåò > komite; àâòîðèòåò > avtorite
… kibi.
§ 36. Latince-Fransýzca – que yerine Rusça – êà yalðamasý ketirilip türetilgen, genelliknen fen
adlarý olðan sözlerdeki Rusça – a yerine Tatarca – e ketirilir: ôèçèêà > fizike, ìàòeìàòèêà >
matematike, áîòàíèêà > botanike, ýëåêòðîíèêà > elektronike, îðãàíèêà > organike … kibi.
§ 37. Rusçada soñlarýnda – èÿ ekleri taþýðan latinizm ve gresizmlerniñ imlâsý þöyledir.
- áèÿ > - bya: amfibya, ksenofobya, hidrofobya, Bessarabya.
- âèÿ > - vya: Yugoslavya, Olivya, Mordovya, Monrovya.
- ãèÿ > - ji: filoloji, psikoloji, pedagoji, histoloji, bioloji.
- äèÿ > - dya: komedya, tragedya, ensiklopedya, parodya.
- çèÿ > - zya: fuzya, Asya, burjuazya, fantazya, Abhazya.
- êèÿ > - kiya: avtarkiya, Slovakiya, Cekiya.
- ëèÿ > - lya: anomalya, fizalya, Avstralya, hemofilya.
- ìèÿ > - mi: isemi, paremi, ekonomi, avtonomi, poligami.
- íèÿ > - nya: kompanya, nevrastenya, manya.
- ïèÿ > - pi: terapi, orfoepi, utopi, rupi.
- ðèÿ > - rya, - riya: histerya, malarya, laboratorya, akvatorya.
- ñèÿ > - sya, - syon: komisya, aggresya, versyon, dispersyon.
- òèÿ > - tiya: partiya, hartiya, demokratiya, epizootiya.
- ôèÿ > - fya: cografya, hidrografya, distrofya, pornografya.
- õèÿ > ceºitli: anarºi, ekzarki, oligarºi, Antiohya.
- öèÿ > - syon -sya: losyon, transformasyon, informasyon, operasyon, ambisyon,
konservasyon, amputasyon, konferensya.
§ 38. Latin yazýsýný qullangan halqlarnýñ özel ad ve soyadlarý þu halqlarnýñ kendi imlâlarýnca
yazýlýr: Bill Clinton, William Shakespeare, Puccini, Rousseau … kibi.
Gazetler böyle özel imlâda adlarnýñ oqulýþýný, metinde ilk rast kelgende qavslar içinde bermeliler,
þöyleki: “Jaques Chirac (Jak Þýrak) Ukrayna’ga keldi” ºeklinde.
7
§ 39. Rusça adlar ve soyadlarýnýñ tüm sozuq ve tutuqlarý Qýrýmtatarca’da olarný qarþýlayýcý sozuq
ve tutuqlar arqalý yazýlýrlar. Bu esnada þu hususlarða diqqat etilir:
1) Rusça Ee harfi yo diye oqulðanda öyle de yazýlýr: ?îðîáüåâ > Vorobyov; Íååëîâà > Neyolova.
2) yýmþatuv belgisine qulaq asýlmaz: ?ëüãà > Olga, Äàðüÿ > Darya, Ìàëüöåâ > Maltsev.
3) söz baþýnda ve yýmþatuv belgisinden soñ kelgen Ee harfi ye þekilde yazýlýr: ?âãåíèé > Yevgeniy,
Åâñååâ > Yevseyev.
§ 40. Arabça’dan keçme sýfatfiiller ald yalðamasý olðan ötreli mim’niñ ötresi (u,ü) tañlay
çekimine tabiy tutulýr, þöyleki: ekinci öcek sozuðý qalýn (a, ý, o, u) ise mu-, ince (â, e, i, ö, ü) ise müyazýlýr: mubarek, mucadele, mudafaa, muhasebet, muracaat …, mülâyým, mülâhaza, mücize, mühit,
müsibet, müteber… .
Eger ötreli mim’den soñ q, ð, h tutuqlarýndan biri kele ise, ekinci öcek sozuðý ince olsa bile
yalðama ötresi qalýnlaþýr ve mu- þeklinde yazýlýr: muqtedir, muðber, muðfil, muhtelif, muhlis, muhbir.
§ 41. -ñêèé eklentisi ile bitken Islav-Rus soy adlarýnýñ é harfi Avrupaiy imlâlarca tüþürýp yazýlýr:
Hmelnitski, Rokosovski, Levinski kibi.
Eklentiler çeþiti ve imlâlarý.
§ 42. Yalðama morfemler yaki yalðamalar – söz köklerine sað taraftan ardý-sýra birikip, olarnýñ
leksik yaki grammatik manalarýný deñiþtirici, cümlede ise sözler ve söz birikmeleri aralarýndaki iliþkilerni
ifade ve idare etici söz parçaçýqlarýdýr. Yalðamalar kendi funksyonlarýna köre söz yapýcý, þekil oluþtýrýcý
ve söz þekli yapýcý denilgen 3 çeþitke ayrýlýrlar.
Söz yapýcý yalðamalar (yorðun, tayaq, salýncaq, keskiç) artýq þekillengen sözler terkibinde
bulunðanlarý içün ayrý baþlarýna imlâ qaidetleri problemi degiller, doðru yazýlýþlarý imlâ qýlavuzýndan
baqýlýr.
Þekil yapýcý yalðamalar söznüñ grammatik manasýný deñiþtirgenleri, laqýrdý ve yazuv esnasýnda
qayta ve qayta qullanðanlarý içün imlâlarý diqqat talap eter.
Yalðama morfemler üç gruppaða ayrýlýrlar:affiksoidler, eki variantlý ve dört variantlýlar. Variant
yapýcý davuþlar sozuqlardýr.
§ 43. Bir variantlý yalðamalar (affiksoidler) çeþitli söz bölükleriniñ qýsqarmasýndan varlýqqa
kelgen oluþýmlardýr, þöyleki:
- ken < eken
- keç < ekeç
- çün < içün
- cek < tegü, degin
- nen
- yat…
- yor
- yaz…
- al…
}
<
Bilen
b
< fiillerden
Misaller:
Çaparken, yýqýldý. Aldýkeç, cebine soqtu. Oðlu kelmegençün telâþlandý. Men barðancek bekle.
Ateºnen oynalmaz. Yaz keleyata. Açtan öleyazdým. Þamatadan yuqlayalmadý.
§ 44. Keñiþ (-a, -e) sozuqlý yalðamalarnýñ her biri eki variantlýdýr.
Eki variantlýlarnýñ A gruppasýna ait yalðamalar tañlay çekimi, yaný sozuqlarnýñ qalýnlýq ve incelikte
uyumý qaidesine tabiy tüþerler.
8
Þekil oluþtýrýcýlar:
baram, kelem
-asýñ, -esiñ
-a, -e
-amýz, -emiz
-asýñýz, -esiñiz
-alar, - eler
sorayým, tileyim
-aysýñ, -eysiñ
-ay, -ey
-aymýz, -eymiz
-aysýñýz, -eysiñiz
-aylar, -eyler
sorayým, tileyim
-asýn, -esin
-ayýq, -eyik
-añýz, -eñiz
-asýnlar, -esinler
aytarým, eterim
-arsýñ, -ersiñ
-ar, -er
-armýz, -ermiz
-arsýñiz, -ersiñiz
-arlar, -erler
barmam, kelmem
-mazsýñ, -mezsiñ
-maz, -mez
-mamýz, -memiz
-mazsýñýz, -mezsiñiz
-mazlar, -mezler
barsam, kelsem
-sañ, -señ
-sa, -se
-saq, -sek
-sañýz, -señiz
-salar, -seler
baracaðým, kelecegim
-acaqsýñ, -eceksiñ
-acaq, -ecek
-acaqmýz, -ecekmiz
-acaqsýñýz, -eceksiñiz
-acaqlar, -ecekler.
-la, -le (oyla-, söyle-)
-lan, -len (oylan-, söylen-)
-laº, -leº (oylaº-, söyleº-)
-lat, -let (oylat-, söylet)
-sýra, -sire (aðlamsýra-, külümsire-)
-sat, -set (tursat-, kirset-)
-malý, -meli (barmalý, kelmeli)
Söz-þekil yapýcýlar:
-daº, -deº (qardaº, köydeº)
-lar, -ler (atlar, itler)
-ar, -er (doquzar, birer)
-ºar, -ºer (altýþar, yediþer)
Eki variantlý yalðamalarnýñ B gruppasýna ait yalðamalar tañlay (-a, -e) ve boðaz (yani yañravuqlýq
ve saðýrlýq – d~t, c~ç, ð~q, g~k )uyumlarý qaidesine tabiy tüþerler, hepsi de þekil oluþtýrýcýlardýr.
-da, -de (daðda, evde)
-ta, -te (týþta, içte)
-dan, -den (daðdan, evden)
-tan, -ten (týþtan, içten)
-can, -cen (balacan, sevecen)
-çan, -çen (oyçan, iºçen)
-ca, -ce (Tatarce, özünce)
-ça, -çe (Farsça, Türkçe)
-casýna, -cesine (adamcasýna, mencesine)
-çasýna, -çesine (dostçasýna, eþekçesine)
-ðan, -gen (alðan, bilgen)
-qan, -ken (qaçqan, ketken)
-ða, -ge (daðða, evge)
-qa, -ke (týþqa, içke)
9
-day(ýn), -dey(in) (daðdayýn, evdeyin)
-tay(ýn), -tey(in) (taþtayýn, sütteyin)
-ðaydý, -geydi (alðaydý, kelgeydi)
-qaydý, -keydi (aytqaydý, ketkeydi)
§ 45. Tar sozuqlý ( ý, i, u, ü) yalðamalarnýñ hepsi dört variantlýdýrlar.
Dört variantlýlarnýñ A gruppasýna ait yalðamalar tañlay çekimi (sozuqlarnýñ qalýnlýq ~ incelikte
uyumlarý) ve dudaq çekimi (sozuqlarnýñ tüzlük ~ yuvarlaqlýqta uyumlarý) qaidelerine tabiy tüþerler.
Yuvarlaqlýqta uyum tek bir öcekli yuvarlaq sozuqlý negizlerge cariydir (§ 18).
Söz-þekil yapýcýlar:
-çýq, -çik \ -çuq, -çük (atçýq, evçik \ otçuq, sözçük)
-lý, -li \ -lu, -lü (atlý, etli \ otlu, sütlü)
-lýq, -lik \ -luq, -lük (barlýq birlik \ çoqluq, gürlük)
-sýz, -siz \ -suz, -süz (atsýz, etsiz \ oysuz, köysüz)
-sým, -sim \ -sum, -süm (atsým, etsim \ tozsum, sütsüm)
-çý, -çi \ -çu, -çü (aþçý, etçi \ qurtçu, sütçü)
-ýncý, -inci \ uncý, -ünci (altýncý, beþinci \ soñunci, üçünci)
Þekil oluþtýrýcý yalðamalar:
yaþým, gençým \ horum, Türküm
-sýñ, -siñ \ -suñ, -süñ
-mýz, -miz \ -muz, -müz
-sýñýz, -siñiz \ -sunýz, -süñiz
barýrým, kelirim \ olurým, körürim
-ýrsýñ, -irsiñ \ -ursýñ, -ürsiñ
-ýr, -ir \ -ur, ür
-ýrmýz, -irmiz \ -urmýz, -ürmiz
-ýrsýñýz, -irsiñiz \ -ursýñýz, -ürsiñiz
-ýrlar, -irler \ -urlar, -ürler
-çý, -çi \ -çu, -çü (barçý, kelçi \ tutçu, yürçü)
-ýn, -in \ -un, -ün (yazýn, kündüzin \ – , küzün)
-ýncý, -inci \ -uncý, -ünci (altýncý, beþinci \ soñuncý, üçünci)
-ýt, -it \ -ut, -üt (sarqýt-, kirit- \ qorqut-, ürküt-)
-ýq, -ik \ -uq, -ük (qaçýq, kesik \ oyuq, üþük)
-ýþ, -iþ \ -uþ, -üþ (barýþ, keliþ \ oluþ, yürüþ)
(barýþ-, keliþ- \ oluþ-, yürüþ-)
-ýp, -ip \ -up, -üp (barýp, kelip \ olup, körüp)
-ýlda, -ilde \ -ulda, -ülde (avýlda-, çivilde \ duvulda-, gürülde)
-ýlý, -ili \ -ulý, -üli (asýlý, tikili \ qorulý, örüli)
-sýn, -sin \ -sun, -sün (barsýn, kelsin \ olsun, körsün)
-ýñýz, -iñiz \ -uñýz, -üniz (barýñýz, keliñiz \ oluñýz, körüniz)
Dört variantlý yalðamalarnýñ B gruppasýna ait soylarý tañlay, dudaq ve boðaz çekimlerine tabiy
tüºerler.
10
Þekil oluþtýrýcýlar:
soradým, istedim \ toydum, kördüm
-dýñ, -diñ \ duñ, -düñ
-dý, -di \ -du, -dü
-dýq, -dik \ -duq, -dük
-dýñýz, -diñiz \ -duñýz, -düñiz
-dýlar, -diler \ -dular, -düler
yattým, keçtim \ soqtum, tüþtüm
-týn, -tiñ \ -tuñ, -tüñ
-tý, -ti \ -tu, -tü
-týq, -tik \ -tuq, -tük
-týñýz, -tiñiz \ -tuñýz, -tüñiz
-týlar, -tiler \ -tular, -tüler
-ðý, -gi \ -ðu, -gü (býltýrðý, evvelgi \ soñðu, o küngü)
-qý, -ki \ -qu, -kü (astqý, içki \ – , dünkü)
-ðýz, -giz \ -ðuz, -güz (–, kirgiz- \ turðuz-, yürgüz-)
-qýz, -kiz \ -quz, -küz (yatqýz-, ketkiz \ yutquz-, ötküz-)
Söz yapýcý yalðama:
-cý, -ci \ -cu, -cü (balcý, emci \ mumcu, öñcü)
-çý, -çi \ -çu, -çü (taþçý, etçi \ topçu, yükçü)
§ 46. Tutuq ile bitken bir öcekli (ayt-, sev-, sýn-, tiz-, oz-) kibi fiil kökenler ºimdiki-kelecek
zaman ºeklini -ar, -er yalðamasý almaq ile yaparlar: ayt+ar, sev+er, sýn+ar, tiz+er, oz+ar … vb. Bu
çeþitten olðan 9 dane fiil -ar, -er yerine -ýr, -ir (bar+ýr, qal+ýr, al+ýr, bil+ir, kel+ir, ber+ir) ve -ur, ür (ol+ur, öl+ür, kör+ür) alýrlar.
§ 47. Þimdiki devamlý zaman fiili yalðamasý olðan -yor çaðdaþ edebiy tilimizde qullanýþlý degil ise
de, oña yabancý da degildir. Fiil kökenlerge biriktirilgende bu bir variantl yalðama imlâsý þöyle olur:
a. -u \ -ü ile bitken kökenlerge (oqu-, çürü- kibi) dosdoðru birikir: oqu+yor, çürü+yor.
b. -a \ -e ile bitken kökenlerge (baºla-, iºle- kibi) birikkende a>ý, e>i deñiþimi olur: baþl-ý-yor, iþli-yor.
c. tutuq ile bitken tüz sozuqlý, bir (bar-, yat-, ber-, yet-kibi) ve eki öcekli kökenler (otur-, yutqunkibi) birer -ý\-i arttýrýrlar: bar-ý-yor, yat-ý-yor, ber-i-yor, otur-ý-yor, yutqun-ý-yor.
d. Tutuq ile bitken yuvarlaq sozuqlý bir öcekli kökenler (ol-, kör-) birer -u\-ü arttýrýrlar: ol-u-yor,
kör-ü-yor.
§ 48. –ken/-keç yalðamasý bir variantlý olup, fiilniñ kelecek zaman daimiylik þekline (olur,
barýr, baþlar) dosdoðru biriktirilir: olur+ken, barýr+ken, baþlar+ken, olurkeç, barýrkeç.
Buña qarþýlýq bu yalðama yer keliþinde turðan isimge ve keçken zaman fiiline biriktirilgende
aralarýna bir y soqulýr: yolda-y-ken, evde-y-ken; -keç yalðamasý -ken’niñ bir variantý olup, qullanýlýþý
ve imlâsý týpqýdýr: barýr-keç, olur-keç; yolda-y-keç, evde-y-keç.
§ 49. -ki baðlayýcýsý ayrý yazýlýr: demek ki, dedi ki, kerek ki kibi. Ancaq bir qaç söznen qaynaþýp
qalýplaþqaný içün bitiþik yazýlýr: halbuki, sanki, oysaki, mademki, ºöyleki.
§ 50. Kiril yazýsýndaki imlâmýzða köre özlük (sahiplik) ve tüþüm keliþleriniñ (-ný, -ni ve -nýñ,
-niñ), haberlik ve fiil zamanlarý yalðamalarýnýñ (-ým, -im: -sýñ, -siñ … -dý, -di) þekillerde tek qalýn ve
ince variantlarý bar sayýlýr. Amma bu yalðamalar tar sozuqlý olðanlarý içün olarnýñ yuvarlaq sozuqlý
çeþitleri de barlýðý þuphesizdir, þöyleki: yurt-nu, süt-nüñ, men Türk-üm, sen Rus-suñ, bu iº zor-dur, biz
çoq-muz, siz hoº-su-ñýz, olacaq ol-du… kibi.
11
Söz sýñýrlarý. Ayrý, bitiþik ve yarýbitiþik yazýlýþlar.
§ 51. Söz – tilniñ nesneler ve nesne belgilerine, oluntýlarða, barlýq iliþkilerine ad berici ve her bir
til içün özel olðan semantik, fonetik ve grammatik tanýtýcýlarýný taþýðan esas struktürel – semantik birimidir.
Morfolojik struktürlerine köre sözler asýl (köken, negiz) yaki bileºik denilgen çeþitlerge ayrýlýrlar.
Bileºik sözler eki ve ekiden çoq bileºenlerden (komponentlerden) oluºqan, yani köken
(negiz)+köken(negiz) struktürli oluþýmlardýr. Olar
a. çeºit köken yaki negizlerden (taºkömür, qoltava);
b. manaca yaki davuþça yaqýn (ana-baba, tos-tomalaq, kitap-mitap, yarým-yamalaq);
c. tiretlengen (iri-iri, kesek-kesek, avuç-avuç) köken yaki negizlerden oluþýrlar ve yapýlýþlarýna köre
de olarga a) qoºma bileºikler, b) çift bileþýkler ve c) egizleme bileºikler denilir.
Leksikografya baqýmýndan bileþik sözlerni söz birikmelerinden ayýrd etmek, imlâ baqýmýndan da
olarný bitiþik, yarý bitiþik yaki ayrý yazmaq problem olup qalmaqtadýr.
§ 52. Eski latin ve Kiril elifbesi imlâsýnda adamaqýllý, anayurt, Baðçasaray, çalýquþu,
Demizqazýq, qabaqbaþ … kibi bitiþik yazýluvlarý gelenek (an’ane) olup qalðan, qoºma sözler ve
mürekkep sözler denilgen bileþik sözlerniñ imlâlarý problem doðurmaz. Amma bunlarnýñ yanýsýra: ana
tili, Qýrým Tatarý, küneþ tutulmasý, araba qapý, suv sýðýrý, çam saqýzý, yel degirmeni, yýl baþý ~
yýlbaþ, demir yolu ~ demiryol, kök quþaðý, iþ kiþisi … kibi biñlerce bileþimler de bar ki, olarný bitiþik
yaki ayrý yazmaq Türkiy tillerniñ hiç birinde hâl olunmaðandýr. Struktürce isim+isim+iyelik yalðamasý
elementlerinden oluþýq, ekinci izafe adýný taþýðan bu birliklerniñ çoqlarý üçünci bir isim öñünde belgileyici
funksyonunda kelip, üç bileþenli (komponentli) izafeler oluþtýrabileler, þöyleki: anatili dersligi,
Qýrýmtatar halqý, suvsýðýr sütü, yýlbaþ bayramý, kökquþaðý renklerý… kibi. Belki de üç bileþenli
izafe oluþtýrabilgen isim çiftlerini, birbütün söz kibi sintaktik boysunýmða kirebilgenleri içün bitiþik yazmaq
kerekir.
§ 53. Manaca birbirine sinonim yaki antonim olðan, yahut davuþça uyðun çift bileþikler ayrý
yazýlýrlar: ana baba, alacaq berecek, qolum qomþu, bala çaða, ev barq, soy sop. Böyle çiftlemelerniñ
herbir ögesi kendi baþýna yalðama alýrlar anasý babasýný saðýnðan; alacaðým da yoq, berecegim de;
çiftlemeler üçünci bir isim ile izafe yapqanlarý zaman yarýbitiþik (defis ile) yazýlýrlar: ana-baba künü,
soy-sop arasýnda dava: qolum-qomþu öþekleri.
§ 54. Eki fiil kökünden oluþqan isimler yarýbitiþik yazýlýrlar: halqný as-kes ettiler; þimdi
qadýnlarýmýzda qoç-köç yoq; bir hafta kel-ketten soñ.
§ 55. Sesbeñzetme kökenlerden oluþqan çiftleme ve egizleme bileþikler defis ile yazýlýrlar: þatýrþutur saðanaq quya; pencere camlarý dir-dir titrey.
§ 56. Çift nispiy sýfatlar defis ile yazýlýrlar: sosyal-ekonomik durum: ilmiy-teknikiy ilerileme.
§ 57. Sýfat ve isim çiftleme ve egizlemeleri defis ile yazýlýrlar: eski-püskü urba; adým-adým ileri;
iri-iri kirazlar; tatlý-tatlý armutlar.
§ 58. Bileºenlerinden biri iyelik yaki keliþ yalaðamasý alðan çiftlemeler defis ile yazýlýrlar: közközge laqýrdi; boº-boºuna çapqalama; künü-saatinde yetiºtirme.
§ 59. Bileþik sözler yapýcý morfemlerge dönüþken bir öcekli isimler: baþ-, ana-, öñ-, tek-, art, üst-, iç- bileºenleri ile bitiþik yazýlýrlar: baþqomutan, anayasa, öñsezgi, altyataq, üstsübey, içkiyev,
tekboynuz.
§ 60. Pekiþtirmeli sýfatlar defis ile yazýlýrlar: qýp-qýzýl, yap-yañý, sap-sarý, ap-paq, tos-tomalaq,
büs-bütün.
§ 61. Arabça-Farsça’dan alýnma biröcekli: afv, hiss, zann, redd, zemm+et-, ol-, olun- fiilleri
ile yapýlðan bileþikler de bitiþik yazýlýrlar: afvetmek, hissetmek, zannetmek, reddetmek, reddolunmaq,
zemmetmek.
§ 62. Fiil kökeni (al-, kel-, öl-...) + a\e þahýs fiili bitiþik yazýlýr: kelemedim; öleyazdý, qataqaldý;
köralmadý=köremedý.
12
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Büyük ve küçük harfler.
§ 63. Aþaðýdaki hallarda söznüñ birinci harfi büyük þeklinde yazýlýr:
Sintaktik planda:
Tekstniñ ilk sözü;
Noqta, soru ve ünlem iþaretlerinden soñ kelgen yañý cümleniñ birinci sözü;
Her misra (þiir satrý) baþýndaki söz;
Özel yaki resmiy mektüpte müracaatniñ ilk sözü: Sevgili anaçýðým. Hürmetli kooperativ reisi;
Resmiy belgelerde (hüccetlerde) unvanlar, ilmiy dereceler, mensepler: Sayðýli Rektor:
Sayðýlarýmnen Dos. R. Abdullayev;
Eki ve ekiden çoq ögeli olðan yol, yön köstergiçlerde ancaq birinci öge: Þeherge çýqýþ:
Süpermarketke çýqýþ. Eger köstergiçte baþta raqam, soñra añlatýcý söz kele ise, o küçük harfnen
yazýlýr: IV qat; 4. qat;
Maqale adlarýnýñ herbir mana taþýyýcý sözü: “Vatanðâ Avdet Devam Ete” (gazet maqalesi).
Sintaksis ile baðlý olmadan:
1. Soyadlarý, özel adlar, baba adlarý: Hüseyin Þamil Toqtarðazi
2. Laðaplar: Taht Alðan Devlet Geray; Patoþ Mustafa
3. Milletler, halqlar, obaqlar (qabileler), tiller, dialektler adlarý: Qazan Tatarlarý,bir Özbek, Orta
Yolaq þivesi; Arab tili
4. Qutsal kitaplarnýñ adlarý: Qur’an; Bibliya; Zebur; Tevrat; Avisto
5. Qýtalar, memleketler, ülkeler, devletler adlarý: Qýrým, Özerk Qýrým Cumhuriyeti; Ukrayna
Cumhuriyeti
6. Insannýñ milliy yaki territorial aideti: Qýrýmlý; Amerikalý; Ukraynalý; Orta Asyalý; Kafkazlý
7. Ilâhlerniñ adlari: Allah; Tañrý; Zevs; Oziris
8. Gezegenler, yýldýzlar, yýldýz üyürleri, zodiak yýldýz taqýmlarýnýñ adlarý: Çolpan, Qoç, Tartanaq, Yer,
Ay, Küneº kibi yazýlýþlar bularnýñ ancaq astronomik obyektler olaraq alýndýqlarýný kösterir.
9. Müessese, iþhane, iþletme, þirket, firma ve beñzer qurulýþlar adlarý: “Ayuvdað” Küçük Iþletmesi;
Qýrým Devlet Sanayi-Pedagoji Institutý, Qýrýmtatar Milliy Meclisi
10. Gazetler, dergiler, kitaplar adlarý: “Yýldýz” dergisi; “Yaný Dünya” gazeti; Qýrýmtatar Halq
Masallarý
11. Qaraltý hayvanlarý ve quþlarýnýñ çaðýrma adlarý: Dörtköz; Ataman; Kökman
12. Harfiy qýsqartmalar: BAª (Birleþik Amerika Þtatlarý); NATO (North Atlantic Treaty Organisation)
13. Unutýlmaz tarihiy ay ve hafta künleri: 18 Mayýs, 1944; Qanlý Çarþembi.
Goðrafiy adlanmalar.
§ 64. Qýrým yurtumýz ve dünya coðrafyasýna ait adlanmalar adeta çeþit sözlükler soñunda ayrý
sýralama tarzýnde ketirilirler. Eki ve ekiden çoq ögeden oluþqan coðrafiy adlanmalar imlâsýnýñ esas
problemleri bileþenleriniñ ayrý yaki bitiþik, büyük yaki küçük harfnen yazýlmasý ile baðlýdýr. Bu mesele
altýna þu qaideler ketirilebilir.
1. Eki ve ekiden çoq ögeden oluþqan, aytýlýþta bileþenleri arasýnda soluq aralýðý sezilgen adlanmalar
ayrý, ve herbir bileþeni büyük harf ile yazýlýr: Tatar Osman; Beþaran Otar; Or Qapý.
2. Yer ve suv adlarý oluþtýrýcý el(i), -þehir, -köy, -yer, -qale, -deñiz, -suv, -göl, -ýrmaq, -çay kibi
yalðamalarný kendisine biriktirgen ve aralýqsýz aytýlðan birlikler bitiþik yazýlýrlar: Seyiteli;
Qaþqaçoqraq; Qaradeñiz; Çufutqale; Sarýsuv; Qýzýlýrmaq; Arpaçay; Biysuv Köpçe; Köyasan.
3. Bir söz kibi, aralýqsýz aytýlsa bile, bitiþik yazýlðanda bileþenleri arasýndaki çat yeri yañlýþ keçirilecek
birlikler ayrý yazýlmalýlar: Qalmuq Arý (“Qalmuqarý” yazýlýþýný Qal Muqarý, Qalmu Qarý þekillerinde
de alðýlayýp, yer adýnýñ Qalmuqlar ile baðlý olðanýný añlamamaq mümkün) Çomaq Arý; Deñýz Ulav
(“Donuzlav” degil).
4. Eger –el, -köy, -yer, -deñiz, -göl, -dað kibi “coðrafiy yalðamalar” –eli, -köyü, -yeri, -daðý,
deñizi… þekillerinde iyelik yalðamalarý alðan olsalar, birinci ögeden ayrý ve küçük harfnen yazýlýrlar:
Azaq deñizi; Biy eli; Capar yurtu; Caða qoþu.
13
5. Aþaðý, orta, yuqarý, büyük, küçük, uzaq, yaqýn, eski, yañý, iç, týþ kibi yön kösterici ve belirtme
yapýcý bileþenler taþýðan, ve soluq aralýðý ile aytýlðan ekili adlamalar ayrý, herbir bileþeni de büyük
harfnen yazýlýrlar: Büyük As; Eski Yurt; Uzaq Doðu; Yañý Sala; Iç Yaq.
6. Latin elifbesi qullanýcý devletlernýñ coðrafiy adlanmalarý asýl tillerdeki imlâlarýnda yazýlýrlar:
Washington; New-York; Kopenhawn. Ama bu hususta çoqça imlânýñ tarihiy prinsipine, alýþýlðan
söyleyiþke yaqýn imlâða riayet etmek kerekir.
7. Türkiye Cumhüriyeti coðrafyasýna ait adlanmalar Qýrýmtatarca ile qarýþýqlýq çýqarmamaq içün Türk
imlâsýna uyðun yazýlýrlar: Kýzýlýrmak, Karasu.
Öcek keçirme.
§ 65. Satýr soñuna sýðmaðan söznüñ qalðan bölümi soñraki satýrða keçirilir. Buña öcek keçirme
denilir. Söznüñ yañý satýrða keçirilecek bölümi öceklerniñ ek yerinden ayrýlaraq keçirilirler. Tilimizde
herbir söz, içinde qaç sozuq bar ise, o qadar öcekten oluþýq sayýlýr. Öcek keçirme esnasýnda yaný satýrða
tek bir harf keçirmek olmaz.
Noqtalama iºaretleri.
Noqtalama diye cümle içinde ve cümleler arasýnda týnýþ (toqtaluv) iþaretlerini yerli yerine qoyup
çýqma qaidelerine aytýlýr.
Týnýþ iþaretleri diye yazýda qullanýlaraq cümleniñ yapýsýný, ve sintaktik bölüniþini köstergen, urðu,
ezgi (intonasyon) kibi harflernen bildirilmegen ses özelliklerini belirtmege yaraðan mahsus grafik
iþaretlerge aytýlýr. Noqtalama qaideleri Rusçadaki ayný qaidelerge uyðundýr.
Qýrýmtatarca’da 11 týnýþ iþareti bardýr.
§ 66. Noqta (·) þu hallarda qoyulýr:
1. Bildirme ve hitap olmaðan ettirme cümleler soñunda. Yaz keldi. Barmaq kerekmiz.
2. Sýralamalar soñunda.
3. Bazý þartlý qýsqartmalar soñunda: vbº. (ve baþqalarý); vb. (ve beñzeri); vsq. (ve soñuna qadar
öylece); s. (sahife)
4. Arab raqamlarý ile sýra sayýlardan soñ: 5. qatta yaþayým
5. Künsayýsýný yazðanda kün ve ay bildirgen raqamlardan soñ: 6.04.1998 y.;
6. Adlama cümleler soñunda: Sabah. Küneþ daha doðmaðan
7. Soyadý öñünde kelgen özel ve babaadýnýñ qýþqa yazýlýþýnda: O.N. Aqçoqraqlý; B.V. Çobanzade.
§ 67. Soru iºareti (?) þu haldarda qoyulýr:
1. Soru cümlesiniñ soñunda.
2. Birevden alýnaraq bir cümleniñ soñunda yaki içinde bildirmeniñ þüphenen qarþýlanðaný yaki ayrý
sözge inanýlmaðanýný köstermek içün qavs içine alýnýr: Soñra qavalda (?) “Tým-tým” havasýný
icra etken. Buña qarþýlýq kerçek soru bildirmegen cümlelerden soñra bu iþaret qullanýlmaz: Kimden
çýqtý bu laf, bilmeyim.
§ 68. Ünlem iºareti (!) þu hallarda qoyulýr:
Ünlem cümleleriniñ soñunda: Yaþaþýn baðýmsýz Qýrým!
Sevinç açuv, qorqu añlatqan cümleler soñunda: Yýqýl baþýmdan!; Vay, anam!
Köterinki sesnen aytýlðan hitabelerde: Barmý güzellik!
Cümle arasýnda, bir sözge diqqat çekmek, ayrýca yergi ve mýsqýl bildirmek içün qavs içine alýnaraq:
Ayda biñ dollar (!) qazana eken.
5. Bir cümle içinde birqaç hitap bar ise, olarný birbirinden virgülnen ayýrýp, ünlem iþareti cümle soñunda
qoyulýr
6. Resmiy olmaðan metinlerde, püblisistik ve polemik karakterdeki yazýlarda aþýrý heyecan bildirmek
içün hem soru, hem ünlem iþaretleri yan-yanaþa qoyulabileler.
1.
2.
3.
4.
14
§ 69. Virgül (,) þu hallarda qoyulýr:
Mürekkep cümlelerniñ qruppalarý arasýnda
Soydaþ üyeleri olðan cümlelerde söz qruppalarý arasýna
Cümleniñ eþ körevli üyeleri arasýna
Cümlede urðulanmasý kerekken sözlerden soñra
Cümle içinde ara sözleri ve ara cümlelerni ayýrmaq içün
Sayýlarnýñ yazýlýþýnda ondalýq bölümlerini ayýrmaq içün
Añlamða küç qazandýrmaq içün tekrarlanðan sözler arasýna
Hitap içün qullanýlðan sözlerden soñra: Reºat, sen de kel.
Resmiy yazý ve mektüplerde hitap ve muracaat sözlerinden soñra
Bir durum, tüºünce veya ricaný qabul veya reddetmek içün qullanýlðan ebet, yoq, hayýr, þüphesiz,
besbelli… kibi sözlerden soñra
11. Yazýþmalarda yer adlarýný künsayýsý bildirgen raqamlardan ayýrmaq içun: Aqmescit, 1 Mayýs, 1999.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
§ 70. Noqtalý virgül (;) þu hallarda qullanýlýr:
1. Mürekkep cümlelerde baðlý cümlelerni birbirinden ayýrmaq içün: Yaðmur toqtamadan yaða;
arqamýzdaki terekler týnýq-týnýq þuvuldaylar; oñ taraftan eçkilerniñ acýnýqlý baðýruvlarý
eþitile. (E. Alimov)
2. Cümle içinde artýq virgüllernen ayrýlðan taqýmlamalarný birbirinden ayýrmaq içün: Zenginler
“Mercedes”, “Volvo”, “Renault” larda; fuqareler avtobus, trolleybuslerde qatnarlar.
§ 71. Eki noqta (:) þu hallarda qullanýlýr.
1. Bir cümleden soñra örnek ve añlatmalar berilecek olsa þu cümleniñ soñuna qoyulýr: Aylanýp
artýmýzða baqayýq: balalarný östürdik, oquttýq, evli-barqlý ettik.
2. Köçürme söylev öñüne kelgen müellif sözlerinden soñra qoyulýr: Týþarýða bir yigit çiqip: “Aydýnýz,
cemaat, kiriniz” – dep içeri qayttý.
§ 72. Çizgi (–) cümlede ºöyle yerlerde qullanýlýr:
1. Araqonuþmalarda aytqý (replikler) baþýnda;
2. Yüklem (haber) baþ keliþte turðan bir isým yaki mastarnen ifadelengen olsa özne (müpteda) ve
yüklem arasýna qoyulýr: Til–bir, qulaq–eki, söyle bir, diñle eki;
3. Soydaº üyeli cümlelerde genelleyici söz öñünde yaki ondan soñra: Bütün ortalýq – quþlar, hayvanlar,
böcekler sýcaqtan qaçýp, yuva ve inlerine çekilip týnýp turalar;
4. Kiriþ cümlesini esas cümleden ayýrmaq içün;
5. Cümle ortasýnda soydaþ üyeler gruppasýný ayýrmaq içün;
6. Mürekkep cümlenin birinci qýsmýndaki yüklem ekinci parallel qýsmýnda tüþüp qalðan olsa: Yerni
küneþ yaraþtýrýr, insanný – iþ;
7. Köçürme söylevden soñ müellif añlatýmý önüne qoyulýr “Aydý, kir, bir tosat otur” – dedi Bekir.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
§ 73. Çizgiçik (birleºtirme çizgisi, defis) (-) þöyle yerlerde qullanýlýr:
Söznüñ satýr soñuna sýðmay qalðan qýsmýný aþaðýdaki satýrða köçürilgen qýsmý ile birieþtirmek içün;
Tilbilgisine ait metinlerde hecelerni ayýrmaq içün;
Eski yazý tilinde Farsiy izafeni söz negizinden ayýrmaq içün: mekteb-i rüºtiye; ifade-i meram.;
Ekili soy adlarýný birleþtirmek içün: compozitor Saint-Saens; Joliot-Curie;
Eki ve ekiden çoq millet, til, devlet aralarýndaki bað, iliþki belirtilgende: Karayimce-Rusça-Lehlice
Sözluk; Ukrayna-Rusya söyleºmeleri;
Eki ve ekiden çoq kiþi yaki yer adlarý arasýndaki baðlýlýq belirtilgende: Moskva-Pekin demiryolu;
Eki ve ekiden çoq sayý arasýnda süre baqýmýndan bir bað belirtmek istedigimiz zaman: 1944-1990
ðurbet yýllarý, 1997-98 oquv yýlý.
Cümlede belirtken yaki tarz halý olup kelgen ekilemeler.
15
1.
2.
3.
4.
1.
2.
3.
4.
§ 74. Çoqnoqta (…) þöyle yerlerde yazýlýr:
Añlatýmnýñ bitmegeni, üzülgenini añlatýr
Alýntý cümleniñ soñuna qadar alýnmaðaný, kesilgenini kösterir
Normativ olmaðan, küfür ve ayýp bir soz yerine: Qarðanýñ bir közü oqta, bir közü b…da
Müellifnin özel bir kiþi adý yaki coðrafiy adlanmaný aytmaða istemegeni taqdýrde: 1991 yýl, Qýrým,
… köyü
§ 75. Qavslar þöyle hallarda yazýlýrlar:
Kiriþ yaki araða soqma cümlelerni ayýrýp köstermek içün;
Alýntý alýnðan eser yaki muellifniñ adlarýný ayýrýp köstermek içün;
Piyeslerde müellif qaydlarýný kiþileriniñ qonuþmalarýndan ayýrmaq içün;
Baþqa bir söznüñ tercimesi yaki söznü ayýrýp köstermek içün: Amma o (qýz) razý olmaðan;
§ 76. Týrnaçýqlar (“ ”) þöyle hallarda qoyulýrlar:
1. Köçürme söylev ve alýntý cümlelerni ayýrýp köstergende;
2. Bir söznü istihzalý yaki esas añlamýndan sapmýþ bir manada qullanðanda;
3. Sanat eserleri, gazetler, dergiler adlarýný yazðanda.
§ 77. Kesme iºareti (apostrof):
Özel ve coðrafiy adlar negizini yalðamalardan ayýrýr: Qýrým’da; Osman’dan
Harfiy qýsqaltlamalarný yalðamalardan ayýrýr: Ukrayna NATO’ða ýntýlmaqtadýr;
Raqam(lar)ný yalðamalardan ayýrýr: Büyük oðlum 1968’de doðdu;
Söznüñ bir yaki birqaç harfinin tüþürilgenini kösterir:
N‘ola (ne ola) qýlsa Nevayi eþ’arýmý tahsin –
Biz de silsile-i han-i Qýrým Meñli Gerayýz.
5. Ortaçað klassik edebiyatta bazý Arabça sözler terkibindeki “hemze” ve “ayn” harfleri yerine qoyulýr:
Qur’an, ni’met
6. Ayrý alýnðan harfke yalðama taqýlðanda ekisini birbirinden ayýrýr: A’dan Z’ge qadar;
7. O’nu, O’nuñ, O’ña … kibi yazýlýþlar ancaq Allaha, Peyðamberge, Qur’anða nispeten qullandýqta
keçerlidir. Bir insanða nispeten (sýradan bir insan olsa) qullandýqta böyle yazýlýþ o insan üstünden
mýsqýl ve mezek bildirir.
1.
2.
3.
4.
§ 78. Köçürme söylev.
Tekstlerde avtor qonuþýcýlarnýñ söylevlerine qarýþa yaki qarýþmayabile.
1. Avtor qarýþmaðan qonuþmada herbir qonuþýcýnýñ söyledikleri normal olaraq yañý satýrdan, tire ile:
- Saat qaçta kelirsiñ?
- Ekilerde. Eñ keçi eki buçuqta.
yaki týrnaçýqlar ile baþlar:
“Saat qaçta kelirsiñ ?”.
“Ekilerde. Eñ keçi eki buçuqta”.
2. Avtor qonuþýcýnýñ sözlerini olðaný kibi berip, ayný zamanda kendi sözlerini de qarýþtýrsa, bu çeþit
söylevge köçürme söylev (direct speech) denilir. Köçürme söylev qullanýlðan cümleler 4 çeþit olurlar
ki, noqtalamalari þöyledir:
1) Köçürme söylev cümle baþýnda:
“Þöyle yalanða inanýlýrmý?” – dedi qýz
Noqtalamasý: açýcý týrnaçýq - köcürme söylev büyük harf ile - (, ? !) iþaretlerinden biri - ,
qapayýci týrnaçýq tire - avtor sözleri.
2) Köçürme söylev cümle soñunda:
Qýz açuvlandý: “Þöyle yalanða inanýlýrmý?”
Noqtalamasý: Avtor sözleri - eki noqta - açýcý týrnaçýq - köcürme söylev büyük harf ile -
16
(. ! ?) iþaretlerinden biri - qapatýcý týrnaçýq.
3) Avtor sözleri ekýge bölüngen:
Qýz açuvlandý: “Þöyle yalanða da inanýlýrmý?” – dedi
Noqtalamasý: Avtor sözleri - eki noqta - açýcý týrnaçýq - köcürme söylev büyük harf ile (, ? !) iýþaretlerinden biri - tire - avtor sözleri - noqta.
4) Köçürme söylev ekige bölüngen:
“Aqýllý adam, – dedi qýz, – öyle yalanða inanmaz”.
Noqtalamasý: Açýcý týrnaçýq - köcürme söylevniñ bir qýsmý büyük harf ile - vergül - tire
- avtor sözleri - vergül - tire - köçürme söylevniñ qalðan qýsmý küçük harf ile - (? !)
iþaretlerinden biri - qapatýcý týrnaçýq.
Köçürme söylev içine daha baþqa birevniñ köçürme söylevi soqulðan olabile. O zaman köçürme
söylev içindeki söylev birli týrnaçýqlar içine alýnýr:
“O qýz maña ‘aqýllý adam öyle yalanða inanmaz’ degende utanðanýmdan yerge kireyazdým” –
dedi Selim.
Iþlevini yapqan: Kemâl Hüseyin Qoñurat
Qýrým Devlet Sanayi-Pedagoji Ýnstitutý
Qýrýmtatar Tili ve Edebiyatý Kafedrasý
Aqmescit, 1999
Qýrýmtatar tili ögrenüvinde edebiyatnýñ rolü ve küçü
Edebiyat til ögrenmeniñ eñ etkili bir þekli olaraq.
Bügünde bir çoq qýrýmtatar tili ocalarýnýñ eñ büyük nuqsanlarý bu edebiyat ile yaqýndan
oðraþmamalarýdýr. Bazý mektep dersliklerinde olðan tek-tük eserler asýlýnda mühteþem qýrýmtatar
edebiyatýnýñ yalýñýz bir cüzü ve parçaçýðýdýr. Grammatik qaidelerni añlatqanda qullanðan bir-eki toqal
cümleler ise, bular çoqusý hallarda klassik edebiyattan degil de, adiy kündelik publitsistikadan alýnðan
cümleler olýp, ögrencini, talebelerni tilge avesini ve istegini arttýrýp olamaylar... “Memetçik kirpiçikni
piyazladý”; “Osman suvný külip ketire”; “Tilki aþ qýdýrýp ormannýñ ta iç tarafýna kete” kibi tuzsuz,
damsýz cümlelerni misal ketirip til ögrenmesine aves ve istek beslenemez.
Balalar içün qolayca cümle misal ketireyim dep, usta eli ile iþlenmegen ve çoq basit olðan cümleler
yahut doðrudan-doðru manasýz bir söz yýpýmý olðan þeyler ortaða çýqarýla.
Bazýda grammatik qaidege uydurmaq niyetinen rusçadan kalkalar yapýlýp cümle tizile...
Bularnýñ hepisi hem talebe hem hocaða, hem de tilimizge çoq zarar ketirmekteler...
Edebiy til - deyler. Edebiy tilde böyle olacaq, edebiy tilde þöyle olacaq - deyler. Lâkin edebiy tilniñ
özü ne olðanýný añlamaylar. Her bir þive sözü ve ibaresiniñ edebiy tilge kirmege haqqý bar. Lâkin olar
iþlenmeli, cülâlanmalý, küçlü bir yazýcýnýñ, istidatlý bir ustanýñ elinden keçmeli.
Misal olaraq, “day” þeklindeki “dayýn” münasebetçisi - sanki bir þive unsurý kibi qabul etile. Amma
Hamdi Giraybay buný ustalýqle yasalðan bir ibarede qullanýp, ahenkini arttýra ve umum faydalana
bilecek bir þekilge ketire. Onýñ “Hicret” adlý eserinde böyle satýrlar bar:
Tükürgende közü patlap çýqacaqday bir qazaq
Bekletken soñ nafle halqný uzundan-uzaq...
17
Bu yerde (birinci satýrda) her þey öyle bir iþlengen ki, buný baþqa türlü yapacaq olsañ, tek bozmaq
ihtimalý bar.
Osman Aqçoqraqlý, Abdülðafar Þeyh-zade, Cemil Kermençikli, Ablâkim Hilmi, Umer Ýpçi, Cemil
Seydamet, Abduraman Qadri-zade, Memet Nuzet kibi söz ehilleriniñ eserlerini ögrenmeli. Þive
dememeli, edebiy til qalýplarýna uyðun degil - dememeli, bu bizge añlaþýlmay - dememeli. Yalýñýz
aramalý, bulmalý, ögrenmeli, bilmeli ve añlatmalý. Aqçoqraqlýnýñ 100 yýl evel qullanðan bediy tiline bir
köz taþlayýq:
Giray nazar dike qalmýþ,
Tüter lülesi aðzýnda
Muti qullar divan turmýþ
Yavuz hannýñ etrafýnda
******************
Hannýñ emri onýñ içün
Quran kibi, olur qanun.
Sanarsýñ dikili bir taþ,
O bilmez aþq ve sevdayý
Qulaq virmez, iþitmez o,
Oyun, külkü ve cilveyi.
Ýster tahqir ve istihza
Ýster fiðan ve ahi-zar.
Rica, minnet ve sut-sada
Rahatýn itmez taru-mar.
(A.Puþkinden)
Aþaðýdaki parçaný rusçasý ile qýyas eteyik:
Ðàñêèíóâ ë¸ãêèå âëàñû
Êàê èäóò ïëåííèöû ìëàäûå
Êóïàòüñÿ â æàðêèå ÷àñû,
È ëüþòñÿ âîëíû êëþ÷åâûå
Íà èõ âîëøåáíûå êðàñû...
Periþan saçlý dülberler
Giderler suya düþmeye
O nazik gül kibi, tenler.
Acep endamlý tenlere
Aqar çeþme, ider oyün
O þirin tenler üstüne...
Ebet, qýrýmtatar tilini zenginleþtirgen, üslüben çeþitleþtirgen tercimeciliktir. Hem tercimecilik
mütercimniñ til derinliklerine dalmasýna sebep olur. Þunýñ içün til ogrenmek, tilni duymaq, tilge can ile
yaqýnlaþmaq, tilniñ sýcaðýnda avunmaq içün talebeler de mutlaq tercimecilik ile oðraþmalý. Buña rus ve
cihan klassikasý çoq güzel bir meydandýr.
Ýsmail Hasan-oðlu Kerim.
18
Hâzâ Hikâyet-i Yusuf
aleyhisselâm ve Zeliha
128. Gömlegin çýqardýlar
Aný yalýn qýldýlar
Tañrýdan qorqmadýlar
Aqýllarýn birkidü.
129. Yusufý quyuya atdýlar
Býraz durub baqdýlar
Andan qoyub gitdiler
“Ýþte qurtuldýq!”, - deyü
130. Ol quyunýñ sýfatý
Niteligi, sureti
Kim qazduði qýssayý
Ayduvirem ta bellü
131. Kâfirlerden ol þeddad
Qazmýþ aný Ibni ‘Ad
Qul aslý ol umuzaq
Olaydý ulu iþlü
132. Ol vaqýt bir er vardý
Anuñ adý Hud 1 idi
Ol er peyðamber idi
Ol Tañrisina doðru.
133. Tevratý2 hub oqumuþ
Yusuf qýssasýn bilmiþ
Allahýna yalvarmýþ
“Yusufý göster”, - deyü
134. Ol haqdan nida gelmiþ:
“Var ol quyuya”, - demiþ
Girüb anda gizlenmiþ
Qalan halqdan yaþýnu
135. Yusuf dünyaya gele
Seni quyuda bula
Maqsudýñ hasýl ola
Hacetiñ qabul qýlu.
1
2
Hud – peyðamberlerden biri
Tevrat – Yehudiylerniñ din kitabi
136. Hud ol quyuyý gördi
Gelüb içine girdi
Kendi halvet3 yer durdý
Quyu içre gizlenü
137. Üçyüz yýl tamam keçdi
Çoq mahluq qondý, göçdi
Ol vaqýt Yusuf düþti
Duru keldi Hud örü
138. Gördi bir suret gelür
Ay u gün aciz qalur
Hud dahi heyran olur “Acaib yüzdir!”,- deyü
139. Quyý derin, suvý çoq
Yusuf duracaq yer yoq
Hud’a toqundý bir oq
Söz iþit ibretleyü
140. Allahýñ qudret iþi
Bir elinde bir taþý
Doldý quyunuñ baþý
Yusufa döþek olu
141. Yusuf çün taþa indi
Anda dizi sýyrýldý
Cebrail hazýr geldi
Aña ilâc getirü
142. Haq selâmýn getürdi
Yanýna hoþ oturdý
Dizine kafur4 urdý
“Oþ oñuluv bu!”, - deyü
143. Bu kez Hud turý geldý
Yusufa selâm virdi
Hemi Yusufdur derdi
“Gel berü!”, - der,- “ iþ ulu!”
144. Hud miskin aný gördi
Ahvalýn tamam sordý
Gördügine sevindi
Yusufý arzulayu
3
4
halvet – bir kimse olmaðan yer
kafur – kamfora
19
Aðalarý tarafýndan quyuða atýlðan Yusuf. Ortaçað minyatüri (Buhara, 1615)
20
145. Yusufa nazar itdi
Nagâhin 5 ussý gitdi 6
Hud hem va’ada yetdý
Düþüb öldü oðýnu
154. Durdý, evine gider
Yuqaru, göge11 baqar
Dünüb ardýna baqar
“Ya Yusuf gele!”,- deyü
146. Cebrail yine geldi
Huduñ ölüsin aldý
Iledüb 7 topraða saldý
Yusufý qorqa deyü
155. Ya’qub döndi evine
Ille baqar ardýna
Qorqar ol Yusufýna
“Ne qýldýlarkim”, - deyü
147. Girü Cebrail geldi
Yusufa ögüt verdi
“Qardaþlarýña zinhar 8
Ya Yusuf, küsme!”, - deyü
156. Oðlanlarý yaqlaþdý
Yaqýn, yaqýn çoqlaþdý
Qamusý12 hep aðlaþdý
“Vaveylâ, Yusuf!”, - deyü
148. Allahdan nida geldi
Yusuf aný iþitdi
Yusufý ögütledi:
“Hiç qayýrmaðýl 9 qayu
157. Qamu eve geldiler
Yavuz haber verdiler
Ya’qubý aldadýlar
Gice oldý qarañu.
149. Sen ulu þah olasýn
Memleket, mal bulasýn
Bunda sehl olasýn
Iþte, qurtulduñ!”, - deyü
158. Qarañu gice oldý
Ya’qub anlara sordý:
“Yusuf halý ne oldý?
Aydýñ baña dosdoðrý!”
150. Yusuf qayðuya batdý
Qýrq gün quyuda yatdý
Ahýr Allah gör, nitdi
Vir salavat çaðlayu
159. Bunlar aydýr: “Biz vardýq
Yazýda13 yarýþýrdýq
Qoyun qatýnda qodýq
“Biz gelince dur!”, - deyü
151. Qardaþlarý döndiler
Bir oðlaq öldürdilar
Gömlegin qanladýlar
Döndiler eve girü
160. Yürimekden usanmýþ
Nagâh uyquya varmýþ
Gelüb aný qurt yemiþ
Ðafil iken uyunu”
152. Yolda bir aðaç vardý
Ya’qub anda oturdý
Yuqarýdan ün geldi
Iþitdi seb…in deyü
161. Ya’qub aný iþitdi
Oðunub yine duþdi
Oðlanlarý aðlaþdý
“Yavuz iþ oldý”, - deyü
153. Ya’qub aydur: “ Ün geldi
Aceb, nice hal oldý?
Eyvah, Yusufým qaldý!”
Ya’qub düþdý oðunu10
162. Bu kez çün irte oldý
Ya’qubuñ ussý geldý
Bunlara yine sordý:
“Qaný Yusufým? “, - deyü
nâgâh – apansýzdan
ussý ketti – esi avdý
7
iledüb – alýp ketip
8
zinhar - yalvaram
9
qayýrmaðýl – qayðýrma
10
oðunmaq – esini coymaq
5
6
11
göge – kökke
qamu – hepsi, tümü
13
yazýda – çölde, dalada
12
21
163. Yahuda cevab verdi
Aydur: “ Düþvar14 iþ oldý
Gelüb aný qurt yedi
Donýn qana bulayu
172. Boynuna ip daqtýlar
Diþlerin çýqardýlar
Aðzýný qanatdýlar
“Ýþbu qurt yedi”, - deyü
164. Ýþanmaz iseñ bize
Bu gerçek sözümize
Yalan olmazuz size”, Aðlaþdýlar yalvaru
173. Ya’qub ol qurdý gördi
Qalquban öri durdý
Bu kez ol qurda sordý:
“ Yusufum netdiñ?”, - deyü
165. Gömlegin çýqardýlar
Pes, Ya’quba verdiler
Yalan sözler qurdýlar
Atalarýn aldayu
174. “Yusufum niçün yediñ
Hiç gömlegin yýrtmadýñ
Ol Allahdan qorqmadýñ
Bunda gelem, dimeyü?”
166. Ya’qub gömlegi gördi
Alub aný aradý
Hiç bir delik bulmadý
Aðlar aný tañlayu 15
175. Ol qurda ferman geldi
Aðzýn açýb söyledi
Hoþ nutq selâm virdi
Ol Ya’quba tabiyu
167. Aydur:” Ne hoþ qurd emiþ
Yusufýmý ol yemiþ
Gömlegini yýrtmamýþ
Meger þefqat eyleyü
176. Aydur: “Oðluñ görmedim
Qandalýðýn bilmedim
Yusuf etin yemedim
Diñle sözüm inanu
168. Olaydý hasedünüz
Ýledüb yedirduñuz
Bu kez baña geldiñiz
Yalancýya aðlayu
177. Qoðýl beni16, varayým
Hep qurtlarý direyim
Qatuña getüreyim
Ola qamusý doðru
169. Yürüñ, yazuya varýñ
Qurtu baña getirün
Var, bu iþi bitüriñ
Eve, dü qatarlayu
178. Ben bir dahi dertlüyem
Bugün baðrý baþlýyam17
Ýki gözi yaþlýyam”, Secde qýldý aðlayu
170. Yohsa ben öri16 duram
Hoþ, arý namaz qýlam
Haliqýma yalvaram
Hep gidesiz qayrýlu”
179. “Bir ayrýq yerden geldim
Bir oðlum yavý qýldým18
Heyran olub yürdüm
Dutdýlar beni eviþü19
171. Duasýndan qorqdýlar
Yazýya daðýldýlar
Varub bir qurt tutdýlar
Aluban tez getirü
180. Ol oðlum ðayib oldý
Tamam yedi yýl oldý
Hasreti baña qaldý”, Deyüb aðlar dögünü
düþvar – küç, qýyýn
15
tañlamaq – hayret etmek, þaþýp qalmaq
16
öri, örü turmaq – yerinden turmaq
14
22
baðrý baþlý – baðrý yaralý, çýbanlý
yavý qýlmaq – coymaq
19
qoðýl beni – býraq meni
20
eviþmek – aþýðýþmaq
17
18
181. Qurd gidüb girü geldi
Ya’qubýñ elin aldý
Anuñ içün doðru oldý
“Ayrýq et yemem”, - deyü
191. Meger Mýsýr þehrinde
Bir malik vardýr anda
Misli yoqdur düzende
Bazýrðandýr devletlü
182. Ya’qub ol qurdý qodý
Ol iþi Haqdan bildi
Göñlü teþviþle20 doldý
Maqam dutdý aðlayu
192. Malýn hisabýn bilmez
Dilinden yalan gelmez
Hergiz hata iþ qýlmaz
Ðayetde eyü hulu 21
183. Diñle, gel, ey bigâne
Ya’qubdan bu zamane
Ken’an qurdlarý yemez
Adam etin, ey ulu!
193. Bir gün evine vardý
Gice yatýb uyudý
Bir hoþ eyü düþ gördi
Sabah durdý sevinü
184. Ya’quba geldi belâ
Ýnayet Haqdan ola
Bu hasretden qurtula
Yusufý gele girü
194. Geldi bazar içine
Ta’birciler yanýna
Oturdý dükkânýna
Düþün aydar añladu
185. Qaldý Yusuf quyuda
Ya’qub bunda qayuda
Her gün ister yazuda
Yusufý bulam deyü
195. Aydur: “Bugün düþümde
Yürür idüm Ken’ande
‘Ad quyusý qatýnda
Gördüm bu düþi qamu
186. Yahuda örü durur
Her gün quyuya varur
Hem Yusufa çaðýrur
“Ahvalýn nedir”, - deyü
196. Gökden yere gün iner
Girüb yaqamdan çýqar
Hem girüb yüklerime
Ýçinde gezer yürü
187. Yusufdan cevab gelür
Aydur: “Halým hoþ durur
Daðý halým Haq bilür
Hasretim sizsiz”, - deyü
197. Çýquban göge aðar
Bir pare bulut doðar
Üstüme nurlar yaðar
Ol bulutdan dökülü
188. Çün qýrq gün tamam oldý
Yusuf quyuda qaldý
Hem va’de yaqýn geldi:
“Yusufý çýqar!”, - deyü
198. Turub nurlarý derdim
Sandýqlarý doldurdým
Düþümi saña didüm
Ta’birim nedir?”, - deyü
189. Hoþ salavat virelüm
Mülki halýn görelim
Bu meclisde duralým
Ðayretde ola bellü
199. Ta’birci kitab aldý
Baquban heyran qaldý
Düþ ne olasýn bildi
Hem malike söyledi
190. ————————————————————————————Yusufdan haber bile
Diñleyler, pes, qamu
200. Malike der: “Gel bunda
Bir qaç altun qo þunda
Eyü geldi ta’birde
Düþün yorayým”, - deyü
21
teþviþ – qasevet
22
eyi hulu – eyi tabiatlý
23
201. Malik altýný verdi
Ta’birci kitab gördi
Düþüni aydý verdi
Cümlesini añladý
210. “Andan soñra bulasýn
Maqsudine iresin
Ki çoq mallar alasýn
Elli yýl qatlan” ,- deyü
202. Aydur: “Ol yire vardýñ
Gün doðduðýn hem gördiñ
Dürri mercan 22 ki dirdüñ
Sandýqlarný dolduru
211. Malik aný iþitdi
Durub evine gitdi
Oturub hem sabretdi
Ol müddete sevinü
203. Ol yazuya varasýn
Bir qul oðlan bulasýn
Aný satun alasýn
Hubluðýna imrenü23
212. Gâh sabr qýlýb durdý
Gâh bir sefere vardý
Gâh ol Haq’qa yalvardý
“Düþüm gerçek qýl!”, - deyü
204. Ahir aný satasýn
Mal içine batasýn
Padiþahlýq ötesin
Ta ölünce þad olu
213. Elli yýl kim iriþdi
Va’de tamam yaqlaþdý
Malik anda iriþdi
Yükün çözdi deñklenü24
205. Ta’birde böyle gördüm
Düþüni iþte yordum
Doðrusýn aydý verdim
Dur var imdi sevinü”
214. Naðâh quyuya baqar
Quþlar inüben çýqar
Pes, qullarýna söyler
“Quyuda su var”,- deyü
206. Malik oradan durdý
Te’cil evine vardý
Qatýr, deve götürdi
Yol tutdý qatarlayu
215. Malikiñ iki qulý
Var idi yüzi suvý
Biriniñ Kâmil idi
Birine Beþir deyü
207. Deve, qatýr yüklendi
Ken’anden yaña gitdi
Yaraðýn tamam itdi
Gitdi düþýn isteyü
216. Kâmil Beþirge durdý
Quyu üstüne vardý
Qaviy orðan25 getürdi
Bir eþege berkidü
208. Malik yazuya vardý
‘Ad quyusýný23 gördi
Yedi gün anda durdý
Ol düþün bulam deyü
217. Ol quyudaðý quþlar
Ol imiþ feriþteler
Yusufa eþ olmuþlar
Yur alurlar cikrinü
209. Ün geldi yoqarýdan:
“Ol istedügin oðlan,
Ya Malik var, git, vaqtile
Elli yýl geçsin!”, - deyü
218. Beþir orðan indirdi
Kâmil qoða26 doldurdý
Cebrail irüb geldi
“Ya Yusuf, durðýl!”, - deyü
23
dürri mercan – inci ve mercan
imrenmek – bir þeyni pek istemek
25
‘Ad quyusý – Allah cezasýna oðraðan ‘Ad qabilesi
qazðan quyu
24
24
26
deñkleyü – teñ, beraber etip
orðan – arqan
28
qoða – qopqa
27
219. Tañrýdan buyruq geldi
“Orðana yapýþ!” ,-dedi
Eglenmeye tez durdý
“Quyudan çýq qurtulu!”
228. Çün Malik halý bildi
Sekirdüb qarþý geldi
Yusufýñ elin aldý
Yük içinde gizleyü
220. Yusuf, halýn bildinmü?
Gözüñile baqtýnmu?
Özün qýyas itdiñmi?
Ayýtðýl bana doðru.
229. Qardaþlarý geldiler
Yüce yerden baqdýlar
Yusufý bulmadýlar
Quyu üzre yürüyü
221. Yusuf ayýtdý: “Baqdým ,
Göñlümden ben ayýtdým
Eger ben qul olaydým
Bahamý kim yitirü29?”
230. Pes, daðdan seyretdiler
Qafile32 qonmuþ gördiler
Ol quyuya baqdýlar
Bunlar qafleye varu
222. Cibril aydur: “Ýmdi dur
Elüñi orðana ur
Quyudan çýq, bahañ gör
Neye degersin”,- deyü
231. Bunlar malike sordý:
“Bir qulumýz var”, - dedi
“Pes, bize haber geldi
Size gelmiþ gizlenü
223. Beþir orðaný çekdi
Kâmil baquban gördi
“Bir güzel oðlan çýqdý!”, Beþire der sevinü
232. Tiz bize veriñ berü
Hiç gizlemeñ añaru
Eviñize irmeden
Qorquñ bizden saqýnu
224. “Ya Beþir! Hâzâ’l - ðulam30
Sanasýn bedri tamam
Süreti ceddü’l - enam31
Bir feriþte sýfatlu”
233. Yohsa þimdi dururuz
Cümlemiz hayqururuz
Qamuñuz öldürürüz
Bir qomarýz dügedü33”
225. Malik hud aydý vardý
Ezelden ýsmarladý
Qullarýna der idi:
“Gözediñ, isteñ!”, - deyü
234. Malik qorqýb titredi
Pes Yusufý çaðýrdý
Bunlara ýsmarladý
Kendü özni saqýnu
226. “Kimkim aný bilürse
Ya haberin olursa
Ol qulu götürürse
Eylikler idem”,- deyü
235. Pes Yusufý aldýlar
Dilince qorqutdýlar
“Öldürürüz!”, - dediler
Yusuf aðlar titreyü
227. Qýzumý aña virem
Elimle biti yazam
Qullýqdan azad idem
Yürüye beklik bulu
236. Aydur: “Beni öldürmeñ
Öldürýb qana girmeñ
Halýñýzý bildirmeñ
Bu Malike tañlayu”
29
yitirü – bitirip
hâzâ-l-ðulam – bu qul
31
ceddü’l-enam – ulu insan
30
32
33
qafile – deve, kervan qatarý
dügedü – tüketip, bitirip
25
237. Bunlar hepsi and içdi:
“Geçen iþledük – geçdi”
Yusuf ile tanýþdý34:
“Seni satalum”,- deyü
246. Bunlar aydur: “Yalancý,
Hem oðrýdýr ikinci
Üçüncisi qaçýcý
Ýþitgil bizden bellü”
238. Pes Yusuf razý oldý
Bunlar duruban geldi
Malike tapu qýldý
“Bu qulu satalum”, - deyü
247. Malik aydur: “Ýþitdim
Ayýblarýný bildüm
Qamusýn qabul qýldým
Kesiñ bahasýn bellü
239. “Ya malik, bilürmisin
Bu qulý alurmýsýn
Çoq altun virirmisin
Bize bahasý”, - deyü
248. Yanumda altunum yoq
Külleb ile qumaþ çoq
Pul yarmaq37 var, qýymet yoq
Benden iþidiñ doðru”
240. Malik aydur: “Alurým
Çoq altunlar verürem
Yanum ile altun yoq
Tavar35 qumaþ top tolu”
249. Yusuf aydur göñlünden:
“Qardaþlarým önünde
Çoq söylese dilinde
Malik küçi yetmeyü”
241. Altun aslýndan, ey yar
On toquz altuný var
Kimi qalp, kimi geçer:
“Alurmýsýn ver!”, - deyü?
250. Bunlar aydur: “Olmazuz
Külleb, qumaþ almazuz
Ol pullarý alurýz
Qalanýn baðýþlayu”
242. Bunlar aydur: “ Alalum
Ayýblu qul virelüm
Üç aybý var - diyelüm
Ta ki saña añladu”
251. Malik aydur: “Biliñler
On toquz yarmagým var
Aluñ benden ikiþer
Biriñiz baðýþlayu”
243. Qaçýcýdýr - bilesiñ
Qaçan bizden alasýn
Ýltib ýraq satasýn
Bizden oluñ assýlu
252. Bunlar aydur: “Biz aldýq
Hem ol qadara satdýq
Qalanýn baðýþladýq
Al bize qabul qýlu”
244. Hele sen qulý alðýl
Bir qaç aybý var - bilgil
Anlara qail olðýl36
Baha alavuz yaru”
253. Malik Yusufa baqdý:
“Bu erler seni satdý
Hem sen qulmýsýn dedi
Yudunmaðýl gizleyü”.
245. Malik aydur: “Ayudýñ
Ayiblerin hep deyüñ
Hem altunýmý aluñ
Söyleþelü satýþu”
254. Dönüb Yusuf ayýtdý:
“Ulularýmdýr”,- dedi
“Duþmanlardan qurtardýñ
Saña satdýlar”, - deyü
tanýþtý – qonuþtý, laf etti
tavar – mal, tavar
36
qail olmaq – razý olmaq
34
255. “Pes, sen olduñ lâyýðým
Bunlar oldu düþmenim
Ben bunlara dönmezem
Haq yerine getirü”
35
26
37
yarmaq – kapik, tun para
256. Yusuf bunlara vardý
Qamusýn esenledi
Öpüb, quçub aðlaþdý
Malik baqar tañlayu
257. Bunlar Yusufa döndi:
“Bizi baþhayýz(?)”,-didi
“Bu iþden qorqduq”,- didi
Qamusý hep aðlayu
258. “Adamuz, saqýnýruz
Hem yalana oluruz
……………………
……………………
259. Ýmdi sen yürü vargýl
Sabr qýlub qatlangýl
Ýþ ne olur - ivmegil
Saqýn kelmegil girü”
260. Yusuf aydur: “Varýñýz
Sað esen oluñýz
Atamý aðýrlañýz
Eyü söz, ögüt virü”
261. Aðlayu girü geldi
Gözünden qanlar indi
Malik yanýna geldi
“Ýþte, qulunum”, - deyü
262. Ýþini Malik bildi
Ýki elin baðladý
Bir deveye bindirdi
Qaçmasýn der saqlayu
263. Qafile göçdi, yuridi
Gice qarañu oldý
Bir menzile oðradý
Düþdi Yusuf aðlayu
264. Yusuf anasý ölmüþ
Meger qabri andaymiþ
Yusuf deveden inmiþ
Anasýna aðlayu
265. Aydur: “Anacýðým, bilgil
Garip oldum, beni görgil
Oðluný esirgegil
Qul oldum oþ satýlu
266. Atamdan ayýrdýlar
Ýltüb quyuya saldýlar
Soñra qul deyüb satdýlar
Qardaþlýq haqqý deyü
267. Anacýðým, toðmýþdým
Nola senden ölseydim
Bu cefayý görmeydim
Ýki elcigim baðlý
268. Ya ana, sen olmiyeydin
Ya bu sine38 gelmiyeydin
Benim halým bilmiyeydin
Oðluñý esirðeyü”
269. Sininden bir ün geldi:
“Caným Yusuf, saña noldu?”
Yusuf iþitdi oðnadý
Anasý ünün diñleyü
270. Yusuf bunda bu yönde
Anasýyle meskeninde
Aðardý, oldý irte
Malik: “Qaný Yusuf?”, - deyü
271. Yusufý istediler
Devede bulmadýlar
Gördiler, “Qaçmuþ!”, - dediler
Yayýldýlar isteyü
272. Bir qara qulý vardý
Varýb ol Yusufý buldý
Yüzüne hem birqaç urdý
Getürdi sürükleyu
273. Allahýna yalvardý
Bu kez Yusuf aðladý:
“Haqqýmý alðýl!”,- didi
“Suçum yoðun bildiru”
274. El getirib aðladý ol bigünah
Aza naz idüb didi: “Ey padiþah!
Beni suçsuz yere dögdi bu qul, ah
Neler itdi baña iþbu rusiyah39
275. Qýsmet olmuþdýr baña bu derd, ah
Haqmý þimdi kâr-i kerde40, ya ilâh
Sen bilirsin halýmý, sensin ilâh
Saña ma’lümdir iþim - sensin güvah41
38
sin – qabir, mezar
rusiyah – siyah betli, qarabetli
40
kâr-i kerde – yapýlðan iþ
41
güvah – tanýq þahit
39
27
276. Ger hara qýldým ise asiy olub
Ya anam haqqýn dutma bi günah
Pes, günahým yogiyse bildir, qon…
Bir alâmet eylegil bunlara sen padiþah
285. Malik aydýr: “Tez varðýl
Anýñ hatýrýn sorðýl
Elin, ayaðýn öpgil
Ol suçuný dileyü
277. Ben baðrý baþlýya meded, senden meded
Ýrmediyse qýluram ölünce feryad ile ah
………………………………………….
………………………………………….
286. Olakim, esirgeye
Tañrýsýna yalvara
Bizi halas eyleye
Yohsa qaldýq qýrýlu”
278. Qul Yusufý getürdi
Malike ismarladý
Malik deveye urdý
Belin zincir baðlayu
287. Ol qul Yusufa geldi
Elin, ayaðýn öpdi
Hem suçuný diledi
Ýlenedür yalvaru
279. Hoþ, tamam erte oldu
Qýzaruban gün doðdý
Bir qara bulut qoptý
Yýldýrýmlar þaqýyu
288. Ol saat bulut gitdi
Qarañulýq açýldý
Açýlýb hem gün doðdý
Ulu, küçük sevniþü
280. Cihan qarañu oldý
Qar, yaðmur, dolu yaðdý
Sahra qamu sel oldý
Qafile qorqdý qamu
289. Yusuf göñlü hoþ oldý
Suçuný baðýþladý
Dudaðýný depretdi
Tañrý adýn oquyu
281. Qaraqulný42 ol malik
Çaðýrýb der: “Hünelik 43!
Bize geldi virenlik
Beri geliñ yazýqlu!”
290. Malik aydýr qavmýna:
“Hürmet qilun oðlana,
Ýnanmýþ Tañrýsýna
Sözi gerçekdir bellü”
282. Pes, ol qara qul geldi
“Yazuqlu benim”, - dedi
“Ol oðlaný urdumdý
Yüzi üzre süreyu
291. Elin, ayaðýn çözdý
Malik gelib gör nitdiAðýr tonlar giydirdi
Atý üzre bindirü
283. Qaçdýn deyü oðlaný
Bulunca kizbin 44 aný
Göge tutdý yüzüni
Ýmran dilin45 söyleyü:
292. Qaflesine çaðýrdý
Yusufý ýsmarladý
“Ýzzetler eyleñ”, - dedi
“Yüküñüzdür bu”, - deyü
284. “Bilürim - andan oldý
Bu belâ bize geldi”
Tañrýsýna yalvardý
Bu aðlançýq aðlayu
293. “Bu oðlan eyü hulu
Doðru sözli, hürmetlü
Qamuñýz bundan utlu”
Buña muti ol46 qamu
42
qaraqul – qaravul
hünelik - böylece
44
kizb – yalan
45
Ýmran dili – Yehudiyler tili
43
28
294. Yine Yusuf beklikde
Nimet içre peklikde
Ya’qub miskin hasretde
Yürür anda aðlayu
46
muti olmaq – boysunmaq, boyun egmek
Ortaçað Qýrýmnýñ medeniy hayatýndan bir levha.
XV. asýr, Eski Qýrým
Hazýrlaðan: Nariman Abdülvahap
Pek çoq baqýmdan diqqat çekken aþaðýdaki yazýnýñ aslý “Millet” gazetesiniñ 1920 senesi 19 fevral tarihli
(N21 ( 72)) sayýsýnda bulunmaqtadýr. “Qýrýmtatar Qurultayý Devri”nde (1917-1920) Ortaçað Qýrýmnýñ
medeniyeti üzerine yapýlðan araþtýrmalarnýñ bir ornegini teþkil etken bu yazý, XV. asýr Qýrýmdaki edebiyat,
ilim ve maarif hayatýna dair olduqça qýymetli bilgiler bulundýrmaqtadýr. Teessüf ki, araþtýrmanýñ müellifi
olðan Abdülmecid Þeyhi haqqýnda hiç bir malümat bulamadýq.
Eser: Abdü’l-Mecid Þeyhi.
Meftûha-i edebiyye
yaki Qýrýmda Ýslâm qalemiyle yazýlmýþlara bir nazar.
Ýlm-i edep [ten] lezzet alup erbâbýna hürmet etmeye baþladýðýmdan beri bu yolda bir himdet-i âcizânede
bulunmaq emeliyle bir hayli müsveddeler yazup býraqmýþ idim.
Þimdilik bunlardan birazýný neþir ettirmek iþine ulu Tañrýnýñ ismiyle baþlamaya niyet ettigimden
meslekdâþlara bir meftûha pilâvý olur ümidiyle þu sermâye-i âcizîniñ nasýl olaraq meydana geldigine ve
bu sermâyeniñ sermâyesi neden ibaret bulundýðýna iþâret eden bir muqaddime yazmaq fâideden hâlî
olmaz belleyurým.
(Meftûha pilâvý: Eski vaqýt medreselerinde talebeden birisi yeñi bir fen yâki bir kitap baþladýðý gün
sýnýfdaþlarýna köbete, yantýq alup yedirmek ve yâki çay ve qahve ziyâfetine davet ederek sýylamaq
demektir, ki yaki baþlanýlan fen ve kitâbýñ qorqunçlý geçitlerinde anlarýñ yardýmýný temîn ümîdiyle olup
gelen bir âdet idi)*.
Malûmdir ki, Qýrýmda olup geçen ulemâve üdebânýñ tercüme-i hâllerine dâir bir kitap yazmaq sevdâsý
ile qafamý aylandýraraq mümkün mertebe o yolda çalýþmaqta idim; gittikçe derdim qatmerlendi idi.
Qýrýmda ne gibi ehl-i ilim gelüp geçtigini ulemâ ve qartlarýmýzdan istifsârettikte þahsiy ve tafsiliy
kemâ yenbaðý bir malûmât alýnamadýðýndan bu hale ðayet sýqýlaraq gâmî (kemî?- N.A.)odamýñ bir
köþesine çekilüp bu husûsta sâatlerce efkâr-ý beyhûdeile oðraþup, ahýrý:“Qýrýmda haqqýnda tercüme-i
hâl yazýlacaq gibi ulemâ ve üdebâ olmamýþtýr”den ibâret fikr-i bâtýl girdâbýna düþer demde aðýzdan
aðýza naqloluna gelen “Eski Qýrýmda müfti intihâbý” vaqiasý habl-i metînine yapýþup çýqardým.
Iþbu vaqia haqqýnda rivâyet pek mühtelif ise de, yani bâzýlar – Luðat-ý Ahteriyi(1), bazýlar -Sýhâhu’lCevheriyi(2) ve ekseri ulemâ - Luðat-ý Qâmûsý(3) ezberden bilen þu qadar ulemâ çýqmýþtýr demiþler ise
de, sahih olan tevatür Luðat-ý Qâmûsý hýfzýnda tutan qýrq ulemânýñ bulunmasýdýr.
Bu vaqia haqqýnda qararlanan bir nazmý – saqat da olsa – þuraya naqletmeden geçemedim:
Þimdi hâller dönermiþ aksine,
Bunýñçün gitmesin hep tersine,
Haqqýnca çalýþanlar dersine
Çoq olmýþ, qýdýrmaya sen yanaþ!
Hýfz-ý Qâmûs müftiye lâzýmdýr,
Bunýñle mevsûf mutlaq müftidir,
Bunýñçün iþ imtihân etmekdir,
Böylece bir fermân olundý fâþ.
Böylece meþhûr efvâh-ý nâsda,
Qýrým Müftisi vefâtý anda
Han dalmýþ fikre intihâbýnda,
Bu hâli sen de fikr eyle, qardaþ!
Eski Qýrým adýndaki yerde,
Huffâz-ý Qâmûs bir imtihânda
Çýqmýþtýr tamâm qýrq adedinde,
Quvanmazmý buña qart ile yaþ?
Her yerde ulemâ çün toluptýr,
Birbirine aqran hep oluptýr,
Müftilik bundan kime düþüptir,
Bir cevâp ver ki dökmeye gözyaþ.
Bunlardan birisi müfti-zade,
Olmasý sayýlup bir ziyâde,
Qazanmýþ müftilik þu arada
Qýrýmda görülmiþ böyle bir baþ.
* Cümleniñ gazetedeki þekli þudur.
29
Ýþbu vaqia bir tatar tarihinde þu yolda qaydedilmiþtir: “Eski Qýrýmý (Hacý Tarhan Haný) Seyyid Ahmed
Han (4) harap etmezden muqaddem müftileri Firdevs-âþiyân olup mutûn-ý erba’a, Qâmûs hýfzýnda olan
ehl-i ilimden bir fâzýl tecessüs ettiklerinde, dedikleri minvâl üzre qýrq fâzýl-ý mümtâz zâhir oldýqlarý
meþhurdýr”.
(Ýlerisi var)
(1)Ahterî, Muslihuddin Mustafa (o. 1560/61) - tanýnðan til alimi. Aslen Türktir, Anadolulý. “Ahterî-i Kebir”
veya sadece “Ahterî” olaraq bilingen ve 40.000 kelime ihtiva etken arapça-türkçe sözlügi – onýñ eñ meþhur
eseridir. Ahterîniñ ölüm tarihi köz ögüne alýnýrsa, eseriniñ rivayet ile alýp berecegi olmadýðý añlaþýlacaqtýr.
(2)Cevherî, Ismâil bin Hammad (ö. 1009’dan evvel) – arap tili alimi, Aslen Türktir. Büyük sözlükçi olaraq tanýldý.
Baþlýca eseri olðan “Tâcü’l-Luða” (“Luðatlarnýñ Tacý”) (diger adlarý: “Sýhâhu’l-Luða”, “es-Sýhâh fi’l-Luða”
veya qýsqaca “es-Sýhâh”) sözlügi luðat ilminde Fîrûz Abadî’nýñ (baq aþaðý) “Qâmûs”ýndan soñ eñ meþhur
eser olaraq tanýlðan edi.
(3) Fýruz Abadý, Ebü’t-Tahir Mecdüddin (1329, Firuz Abad, Ýran – 1414 , Yemen) – tefsir, fýqýh, hadis ve luðat
alimi, çoq mahsuldar bir müellif. Qýrqtan ziyade eserinden eñ mühimi – “el-Qâmûsü’l-Mühît ve’l –Qabusu’l –
Vesît” veya qýsqaca “Qâmûs” olaraq bilingen mükemmel bir lugat kitabýdýr.
(4) Seyyid Ahmed Han – Altýn Ordu Haný (1465-1481), 1476 senesi Qýrýmný iþðal etip, bir çoq köy ve
qasabalarýný, þu cümleden Eski Qýrým (Solhat) þehrini, büyük tahriplerge oðratqan edi.
Sözlükçe:
meftûha-i edebiyye – edebiyat baþlanðýçý;
ilm-i edep – edebiyat ve ondan bahsetken ilim;
hidmet-i âcizâne – elden keldigi qadarki hýzmet
müsvedde – temizge cekilmek üzere yazýlðan
þey, ilk yazýlðan þey, qaralama;
meftûh(a) – açýlýþ, baþlanðýç;
sermaye-i âcizîn – acizlik sermayesi;
hâlî – boþ;
ulem⠖ alimler;
üdeb⠖ edipler, edebiyatçýlar;
sevd⠖ aþýrý sevgi; heves, istek;
istifsâr – sorma, sorap añlama;
kemâ yenbaðý – uyðun olduðý üzere, lâyýðý kibi;
gamî – adým, bir adým atýþta eki ayaq arasýndaki
mesafe; kemî – pek kücük (faqýr de ola
bilir);
efkâr-ý beyhûde – boþ, faydasýz, esassýz
tüþünceler;
fikr-i bâtýl – batýl, doðru olmaðan, yañlýþ fikir;
girdâb – suvlarnýñ dönerek çuqurlaþtýðý yer
(âîäîâîðîò);
dem – vaqýt, zaman, an;
naqil (naql) – añlatma, hikâye etme; rivayet;
intihâb- seçmek; seçim;
habl-i metîn – saðlam yip;
30
muhtelif – çeþitli, bir-birine uymaðan, bir türlü
olmaðan;
sahîh – halis, qusursýz, þübhesiz;
tevâtür – bir haberniñ aðýzdan aðýzða yayýlmasý,
yayðýn sölenti, rivayet;
hýfz – saqlama, qoruma; hatýr; ezber;
efvâh-ý nâs – insanlarnýñ aðýzlarý (tilleri)
(“halqnýñ tili”);
hýfz-ý qâmûs – luðat kitabýný ezberde tutmaq;
mevsûf – vasýflanðan;
fermân- emir, ilân;
fâþ – meydanða cýqqan, yayýlðan; açýlðan;
huffâz – hafýzlar;
aded – sayý; dane; raqam; miqtar;
muqaddem – daha evvel olðan;
Firdevs – cennet , cennetteki altýncý qat ;
âþiyân – quþ yuvasý; ev, mesken;
mutûn-ý erba’a – dört metin;
ehl-i ilim – ilim adamlarý, alimlr;
fâzýl – meziyet, eyilik, erdem sahibi;
tecessüs – gizlice araþtýrmaq, gizlice baqmaq;
minvâl – hareket tarzý, davranýþ; usul, yol,
uslüp;
zâhir – açýq, belli.
Adem ve Havva qýssasý
(baþý derginiñ birinci numarasýnda)
…Qaçan ki Allah Ýblisni qarðadý ise, melun Ýblis
ucmaqtan 1 sürüldi. Bundan ötrü Adem ve
Havva’ða yüreginde besledigi hinç daha da arttý,
alevlendi. «Toqtañýz, sizge bir þeytanet yapayým,
sizni de cennetten týþarý atsýnlar» - deye qastetti.
Bir kün kördü ki, yýlan cennetten uçup çýqqan,
köklerde qanat kergen, süzüle. O zamanlarý
yýlannýñ qýzýl ve yeþil qarýþýq zar qanatlarý bar, terisi
renk-renk ýþýqlanýr edi, aylaq3 güzel bir yaratýq edi.
Ýblis bir yuvarlandý, qanatlandý, uçtu. Uçarken,
yýlanða dedi: «Cennetke meni de alýp kir». Yýlan
dedi: «Allah seni cennetten týþarýða attý. Seni alýp
kirsem maña hýþým eter». Ýblis: «Allah duymaz.
Onuñ baþýnda qayðý çoq. Men aðzýña kirer, tiliñ
altýna gizlenirim» - dedi. Yýlan unadý2, aðzýný açtý,
þeytan onuñ tili altýna gizlendi. Öylece cennetke
kirdi. Adem ve Havva’ný aradý, tapalmadý, tavustan
soradýlar. Tavus dedi ki: «Adem zenaat ögrene,
Havva ise daha bir iþnen eglene». Ademniñ aldýna
keldiler. Adem aðaççýlýq, yani dülgerlik zenaatýný
ögrenmekte edi. Çünki Allahu azze ve celle oña,
soñralarý oðullarýña da ögretirsiñ deye, bin zenaat
ögrenmekni buyurðan edi.
Þeytan, yýlannýñ aðzý içinden Ademge söyledi:
«Hiç bilirmiþiñ, Allah niçün sizni boðday teregi
yemiþinden tatmaqtan týydý?» Adem dedi:
«Allahýnýñ iþine qarýþma, yýlan. Ket!» Ýblis yýlan
aðzýnda fýsýldadý: «Yur, Havva’ða barayýq.
Qadýnlarný ayartmaq qolaycadýr». Havva’nýñ
yanýna keldiler ise Ýblis soradý: «Ya, Havva!
Bilirmisiñ, niçün Adem þimdi seniñ yanýñda degil?»
Havva dedi: «Adem erkektir, erkek zenaatlarýný
ögrenmektedir. Men bugün tikicilik ögrendim,
yoruldým, oturam». Havva, qýzlarýna ögretmek içün
yüz zenaat bilmesi kerekli edi.
Þeytan dedi: «Adem onuñ içün seniñ yanýñda
degil ki, onuñ saña sevgisi azdýr. Eger siz bu boðday
tereginiñ danelerinden yeseñiz ondan sizge üç
hayýr kelir. Biri odur ki - siz ölümsiz olursýñýz.
Ekincisi - ebediyen cennette yaþarsýñýz. Üçüncisi
- Adem seni sevdigi zamanlarý dünyasýný unutýr».
Havva: «Cennette yaþamaq bir huzurdýr. Adem’niñ
de meni sevdikçe sevmesini isterim. Amma
«ölüm» nedir?» - deye soradý.
Þeytan: «Ölmek - yoq olmaqtýr» - dedi.
Havva yoq olmaqný istemedi. Boðday
tereginden bir pýtaq sýndýrdý, yemiþinden yedi, soñ
o pýtaqný tutup Adem’ge keldi: «Men bu yasaq
yemiþten bir qaç dane yedim, sen dahi ye» - dedi.
Adem Havva’ný aylaq sever edi, «yoq!»
deyebilmedi. O yemiþten bir qaç dane o da aðzýna
aldý, çaynadý. Yemiþ çoq tatlý edi. Yutayým derken
hatýrladý Allahnýñ yasaðýný, loqmaný qayt etmege
çalýþtý. Ama loqma öyle de qaldý boðazýnda.
Erkekler kekirdegindeki4 «Adem almasý» denilgen
tomarçýq iþte odur.
Qaçan ki Adem ve Havva böylecesine Allahnýñ
yasaðýný aþtýlar, üstlerindeki cennet kiyimleri
söküldi ve töküldi, tenleri çýplaq qaldý. Ut yerlerini
ellerinen örtüp yigde5 teregi tübünde, pýtaqlar
arasýnda gizlenecek oldular. Ama yigde tegenekli
pýtaqlarýnen Adem ve Havva’nýñ saçlarýna yapýþtý,
tenlerini týrnadý, gizlenmege izin bermedi. Onuñ
içündir ki yigde teregi Adem oðullarýndan avlaqta,
suvsuz yerlerde öser.
Adem ve Havva gizlenek arayýp öte ve berige
çapqalarkenler, hitap keldi: «Ey Adem, kimden
qaçasýñýz?» - deyü. Adem dedi: «Allahým, senden
qaçamýz ve saña sýðýnamýz». Allahu azze ve
celleniñ sesi dedi: «Ey, Adem! Seni topraqtan
yaratmadýmmý? Saña ilm-i esma ve biñ zenaat
ögretmedimmi? Melekler üsünde saña erk
bermedimmi? Havva’ný saña sýñar etmedimmi?
Cennet nimetleri siziñki olmadýmý? Soñra sizge
boðday teregi yemiþinden yemekni yasaq
31
etmedimmi? Þeytan sizge duþmandýr, sözlerine
uymañýz” - demedimmi?» Adem seslendi: «Beli,
Allahým! Bütün bu inayetlerni bizge sen ettiñ. Ve:
«inne eþ-Þaytana tecri fi beni Adema kema tecri
ed-demu» (kerçekten de Þeytan dolaþýr insan
içinde nasýlkim dolaþýr qan) - dediñ. Amma qýsqa
aqlým öyle kestire ki, menim iþledigim suç seniñ
taqdir ettigiñ qazadýr. Qazaný sen taqdir ettiñ ise
menim suçum nedir?» Hitap keldi: «Kerçektir ki,
qazalarýñýzný men taqdir ettim. Ama qaza gizli
yazýdýr - köznen körülmez, oqulmaz. Yasaqlarým
ise saña eþitilir ses ile, añlaþýlýr til ile yetkirildiler.
Niçün açýq ve seçik qoyulðan yasaq ötesine aþtýñ?»
Adem dedi: «Allahým, yasaqný sen qoyduñ, suçnu
men iþledim. Þimdi tevbe etem, suçumný baðýþla,
meni yarlýða». Hitap keldi: «Tevbe ettiñ ise seni
yarlýðadým. Oðullarýñný dahi yarlýðarým suç
iþledikten soñra tevbe etseler. Ama suç cezasýz
qalmamalý, yarlýðav ceza çekkenden soñ kelir.
Þimdi cezañýzný çekeceksiñiz, sizni uçmaqtan
çýqaracaðým».
Ýncir teregi Adem ve Havvanýñ çýplaq hallarýný
körüp olarný acýdý, olarða kendisinden birer yapraq
berdi, bular da ut yerlerini örttüler. «Ýncir yapraðý
örtünmek» ibares; iþte o zamandan qalðandýr. Bir
de Adem oðullarý incir teregini sever oldular,
öyleki, baþqa yemiþlerniñ ya týþýný, ya içini aþar
iseler, incir yemiþini bütünleyin aþarlar.
Allahnýñ buyruðý ile Adem ve Havva’ný, Ýblisni,
yýlanný ve tavusný kökten aþaðý fýrlattýlar. Adem
Hindistanða tüþtü, onuñ içün Hindiler Adem kibi
esmeri olurlar. Havva Arabistan’ða tüþtü, Cedde
denilgen yerge - o yerniñ qadýnlarý Havva kibi güzel
olurlar. Ýblis Ýraq’qa , Basra yanýna tüþtü - bundan
dolayý basralýlar osal tabiatlý oldular. Yýlan yerge
tüþkende qanatlarý ve ayaqlarý qýrýldý, qursaq
üstünde süyrelip yürer oldu.
Adem çoq aðladý Havva’ný saðýnýp. Tam qýrq yýl
qýdýrdý, tapalmadý. Tereklerden yemiþ üzüp aþadý,
nitekim Hindistan’da yýl on eki ay yemiþler sararýp
ve qýzarýp tura.
Ýblis artýq Adem’den açuvýný almaq fýrsatý keldi
belleyip bütün yýrtýcý, ýsýrýcý, çaqýcý hayvan, quþ ve
biy-çayanlarný bir yerge çaðýrdý ve dedi: « Bu
yaratýqný, Ademni öldüriñiz. Þimdi o yañýzdýr, ama
eþi Havva ile qavusýrsa bular çoq balalar doðurýrlar,
olar dahi çoqlaþir, sizge yaþamaða yer yüzünde
boþ ortalýq qalmaz». Bütün quþ-qurtlar baþladýlar
32
Adem etrafýnda aylanýþmaða. Adem qorqtu. Hitap
keldi: «Bulardan biriniñ baþýný sýypala» - dep.
Adem bir qaþqýrnýñ mañlayýný sývazladi, qaþqýr it
oldu, Adem’ge quyruq salladý , yüzüni quþ-qurtlarða
çevirip afurdý, hepsini def etti.
Adem’ge hitap keldi: «Ey, Adem! Sen Cedde ve
Mekke tarafqa ket, Havva andadýr». Adem
yanýtladý7: «Allahým, men Cedde yoluný bilmezim».
Allahu azze ve celle kökqarðaný Adem’ge qýlavuz
yolladý. Kökqarða uçar, Adem onuñ artýndan keter
edi.
Havva dahi Adem’ni çoq saðýnðan, qýrq yýl aðlaðan
edi. Aç olduðý zamanlarý deñizden balýq tutup ateþte
piþirip aþar edi. Adem ekisi Arafat daðý yanýnda
uçraþtý, Allaha þükür ketirdiler. Adem orada Allah
içün bir ev yaptý «beytullah» adlý, yani bir mescit.
Havva ekisi beytullahný tavaf ettiler, yani çevresinde
aylandýlar. Mevlâ adýndan Cibrail beytullahný
Adem’den qabul etip aldý.
Soñra Cibrail ketirdi Adem ve Havva içün sekiz
qoy-yedisi anabaþ, biri qoçqar, eki sýðýr ve bir boða,
arpa ve boðday bürtükleri. Hitap keldi: «Ey, Adem!
Þimdiden soñ Yer siziñki. Ezelden Yer’ni sizge
taqdir etken edim, boðday teregi yemiþi ile tirlik
atqaracaq ediñiz. Balalarýñýz dahi çoq emeksiz o
yemiþnen keçinecek ediler. Sabýr etmediñiz, terek
pýtaðýný sýndýrdýñýz, o terek qurudý. Endi her yýl yer
sürüp, terge batýp o terek urluqlarýný saçacaqsýñ.
Balalarýñýzný toydurmaq içün her kün ertengi tañdan
keçki tañða qadar çalýþacaqsýñ. O balalarný Havva
aðrýq çekip, terge batýp aðlay-aðlay doðuracaq.
Çünki Þeytannýñ fasafýsýna o uydu, seni dahi doðru
yoldan o çýqardý. Ýþte, sizge taqdir budur. Yaþañýz,
birbiriñizni seviñiz, urçuñýz, çoqlaþýñýz! Bir aç
olursýñýz, bir toq. Ama olsun açlýq, olsun toqluqta
Rabbiñizni unutmañýz».
Adem ucmaqta ögrengen edi biñ zenaat, Havva
ise yüz zenaat. Adem qoylarnýñ yününi qýrqtý,
Havva iplik üyürdi. Adem iplikten «þayaq» denilgen
qaba qumaþ toqudý, Havva þayaqtan abalar tikti.
Böylece iyinleri kiyimli oldu. Adem sýðýrlarný baqtý,
Havva olarný saðdý, süt, qaymaq, irimcik, yað
nomay oldu. Soñra Adem moysa yasap onu
boðanýñ boynuna keçirdi, çatal pýtaqlý kütükten
qarasaban yasap, onu boðaða çektirip yer yýrttý.
Yer yýrtýqlarýna özleri içün boðday, mallarý içün arpa
saçtýlar. Vaqtý keldi, arpa ve boðday östü, daneleri
toqlaþtý, baþaqlar sararýp özerdi9. Adem ve Cibrail
tarlaða keldiler. Adem aç edi. Zandaqý10 aþlýqný
kösterip Cebrailden soradý: «Bundan aþayýmmý?»
Cebrail dedi: «Yoq, baþta or». Adem boðdayný
ordu, ýndýrða topladý, soradý: «Endi aþayýmmý?»
Cibrail dedi: «Yoq, yanç». Adem aþlýq üstünde
boðaný gezdirip boðdayný yançtý, savurdý ve soradý:
«Aþayýmmý?» Cibrail dedi: «Yoq, taþ üstüne taþ
qoyup boðdayný egitiñiz, un etiñiz». Adem boðdayný
un etti, soradý: «Aþayýmmý?» Cibrail dedi: «Yoq,
Havvaða ayt, yoðursýn». Havva hamýr yoðurdý,
Adem hamýrða parmaqlarýný batýrdý, soradý: «Artýq
aþayýmmý?» Cibrail dedi: « Yoq, kömeç yapsýn».
Havva hamýrný urpaða bulðap balaban yastýq
büyükliginde kömeç yaptý. Adem soradý:
«Aþayýmmý?» Cibrail dedi: «Yoq, onu sýcaq külge
kömüñiz, piþsin». Xamýr tomalaçýný sýcaq külge
kömdüler, o qabardý, piþti, qocaman bir kömeç oldu.
Adem dedi: «Artýq aþayýmmý?» Xitap keldi: «Yoq,
bir kün oruç tutuñýz. Ýleride de her yedi künde bir
kün». O künü oruç tuttular, ertesi kün qalqýþtýlar
kömeç aþamaða. Cibrail keldi, kömeçni uç parça
etti. Eki parçasýný Adem’ge, birini de Havva’ða
berdi. Adem o eki pay kömeçni bir özü aþadý.
Havva ise kendi payýnýñ yarýsýný aþadý, yarýsýný
saqladý. Künnüñ bir saatinde Ademniñ qarný köptü,
içinden ciyik yel çýqtý. Adem Cebrailden soradý bu
ne fos yeldir dep. Cibrail: «Bu seniñ toymazlýðýñnýñ
þomluðýdýr» - dedi. «O saña berilgen eki pay
kömeçniñ bir payý oðlanlarýñ içün edi. Sen olarný
tüþünmediñ, eki parçaný da tüketi yediñ. Havva
kibi yarýsýný saqlaðan olsañ oðullarýñýz açlýq
çekmeycek ediler». Soñ Cibrail Adem’niñ elinden
tutup dalaða alýp ketti, Adem def-i hacet etti, yengil
tarttý. Cibrail dedi: «Balalarýñ dahi sen qadar aþ
aþar olsalar sizge dünya nimetleri tütmeycek».
Allahu azze ve celle telqini ile Adem ve Havva’nýñ
boylarýný sýypadý, olar yetmiþer süyem eksildi,
þimdiki erkek ve qadýnlar boylarýnda oldular.
Melun Ýblis kördü ki Adem ve Havva’nýñ
yaþayýþlarý fena degil. Köklerde uçtu, Allaha baþ
vurdu, dedi: «Ýndallahi men qadar Adem de suçlu
edi. Ama sen oña dünya nimetlerini berdiñ, maña
ise lânetler qýsmet oldu. Bu könüliktenmidir?» Allah
yanýtladý: «Könüliktendir. Çünki Adem suç iþledi
ise suçlarýna tevbe etti. Tevbe etkenge men inayet
eterim. Sen dahi tevbe et, saña da inayet eteyim».
Ýblis duraqsadý, tüþündi. Amma yüregindeki kibri
ve isyankârlýðý üstün keldi, tevbe etmedi, buruldý,
artýna qayttý.
Künlerniñ birinde Þeytan kördü ki Havva
Adem’den yüklü olðan, yükü de aðýrlaþqan.
Körünmez olup Havva’nýñ qarþýsýna keldi, soradý:
«Qarnýñda ne bar?» Havva sesni eþitti, amma
kimse körünmedi, qorqtu. «Bir canlý bar, qýbýrday,
ama bilmeyim nedir», - dedi. Ses dedi: «Bu bir
tuvar, bir yýlqý ya da bir qoy yavrusý bolðay». Havva
dedi: «Men o yavrulardan istemeyim, Adem’ge
beñzer yavruçýq isteyim». Ses dedi: «Men Mevlâ
öñünde sayðýsý büyük qutsal bir ruh olam. Hayýrlý
dua etsem qarnýñdasý Adem yavruçýðý olur. Dua
eterim eger o yavruçýqqa menim adýmný berseñiz».
Havva soradý seniñ adýñ ne dep. Ýblis yanýtladý:
«Adým Haris». Havva yavruða bu adný bermege
razý oldu. Bir oðlan bala doðdu, adýný «Haris»
qoydular. «Haris» Arabça’da «qýzðanç, künüci»
demek olur.
Soñlarý Havva biri oðul ve biri qýz olmaq üzre yetmiþ
qarýn boþattý. Bazý balalarýnýñ uruðý yedi biñ,
bazýlarýnýñ ise qýrq yedi biñ oldu. Yer üstü Adem
balalarý ile toldu.
Luðatçe:
Ucmaq - cennet
Unadý - razý oldu
3
Aylaq - ðayet
4
Kekirdek - nefes yolu
5
Yigde - tegenekli, yapraqlarý ufaq ve beyazca, yemiþi
teri tübünde unða beñzer daneçiklerden ibaret terektir,
zizifus jujuba’nýñ bir çeþiti
6
Sýñar - çift nesneniñ biri, eþ
7
Yanýtladý - cevap berdi
8
Ýyinleri - sýrtlarý, omuzlarý
9
Özermek - Rusça «ñîçðåâàòü»
1
2
Zan - ekin tarlasý
Indýr - aþlýq yançýlýr yer
12
Ciyik - çürük sasýðý
13
Fos - sasýq
14
Tüketi - bitkenge qadar
15
Dala - çöl
16
Tütmeyecek - tez biticek
17
Ýndallahi - Allah indinde, öñünde
18
Könülik - adalet, doðrulýq
19
Bolðay - olsa kerek
10
11
33
Server Turupçý (1914-1985)
Qýrýmtatar Çetel Edebiyatýndan
Anayým, tüþümni qayýrða corarmý,
Bir avuç toptaqný qabrime qoyarmý?
Server Turupçýnýñ “Günsel”niñ birinci sayýsýnda derc olunðan “Niçün” baþlýqlý manzumesi þairniñ
þahsiyetine qarþý oquyýcýlarda büyük bir alâqa ve meraq doðurðandýr. Teessüf, degerli müellifimizniñ
hayatý ve faaliyeti haqqýndaki malümatýmýz pek az olduðýndan, kimligini lâyýðý ile tanýtmaqtan, þimdilik,
acizmiz. Eserlerine kelince, “Emel” dergisinde þairniñ yedi manzumesini bula bildik. Haqiqiy millet ve
vatanseverniñ qalemine ait olðan, tam manasý ile þiir namýna yazýlðan bu manzumeler qýrýmtatar þiiriyetinde
birer þaheser olaraq tanýlacaqlarý þüphesizdir. Çoq yazýq ki, Qýrým Tatarlarýnýñ sabýq Sovet Birligi
sýñýrlarýndaki qýsmý soñki zamanða qadar bu qýymetli þairinden büs-bütün habersiz edi.
Dergimizniñ iþbu sayýsýnda Server Turupçýnýñ daha birqaç þiiri derc oluna. 1999 senesi 10 qasým
(noyabr) künü usta þairimiz 85 yýlýný tolduracaq edi…
OYLANMA
Oylanýp turðanda, tiþ bilep cavða,
Köñülden tutuþam, çýqaram qavða.
“Sýymadýñ,- diy,- curtqa, taþtýñ dünyaða,
Ðurbette bu saray kerekmi saða ?”
Çare yoq, savatým taðýnýp, çýqam,
Azavýn celimen cügenni taqam,
Çoraday bir ketip, Qazanða baqam,
Ýbdeþmen Ýdilden Hazerge aqam.
Ayrýlýp, süzülem, qonam bozqýrða,
“Çýqar þo qýmýzný”,- diymen Qýrðýzða .
“Al, iç- diy, - suvuttým, saldým yýldýzða!”
“Al, iç, - diy,- qalmasýn düþman Urusqa!”
Uzanam Kafkasnýñ yüksek tavýna ,
Amansýz bayquþlar tolðan baðýna .
Cavlarnýñ qýlýçý sallana baþýnda, .
ªamil’niñ matemi kömülgen baðrýnda.
Þimdi sen, adýñný aytalmaðaným,
Coluñdan biñ ölip, qaytalmaðaným,
Sel bolýp, közcaþýn týyalmaðaným,
Niþlesem, canýmný beralmaðaným.
Tañ ata, aylanam, o yerde qalam,
Taþlayman baylavný, cüyrükni salam,
Ðaflette cüremen, bek osal bolam.
Künler aðýp kete, keçege qalam.
Köñül bu, körer de oylanmay turarmý?
Curtundan, burqulmay haber alýrmý?
Anayým, tüþümný qayýrða corarmý?
Bir avuç topraqný qabrime qoyarmý ?
34
ÇONÐAR KÖYÜ
Canköy bette Çonðar köyü, üylerin üstü külden,
Qaberi yoq açqan gülden, ya cýrlaðan bülbülden,
Tezek tütiy ocaqlardan, duman cayýla köyden,
Bir zamanlar batýr cigit çýqa edi her üyden.
Bir qaç köküþ, üç-beþ toqlu qaraltýda körüngen,
Süyeklerin saya ballar qart ögüz bar, sürüngen ,
Çonðar köyü - taliyinden, halq - köyünden töñülgen,
Qara künge þaytýp köngen, qasvetlerge bürüngen.
Cav cüreklerni suvutqan, dostluq, birlik qurulmay,
Bunca zulüm, qorluqlarða, qatseñ, qarþý turulmay,
Çalpan-çarýq týrýþsa da, saqat maliy yol almay,
Avelenip uça köñül, Çongar köyge qonalmay.
Gülsümçikniñ, üy bolðan soñ, bel avrusý keçmedi,
Qurt-Söyünge döl berip te, ul þerbeti içmedi.
Acýdý Quday, köp keçmiy, qara topraq cabýndý,
Can aþýndan Çonðar köyü birqaç loqma qapýndý.
Çonðar köyü, unutmayman badem közlü qýzýñný,
Aqýlýmdan çýqarmayman qalavdaki sözümni,
Tazeliy-qozgay hasretni, yürekteki sýzýmný,
Bergen tüsü o yavluqman silem yaþlý közümni.
Toqta, batma, Çonðar köyü, ümüt kesme þay tezden,
Püsür ballar helâllanýr, arýnýrlar köñülden,
Qoray yaqýp fal baqayýq, niyet tilep erenden,
Bir kün bu halk qurtulacaq, esaretten, kederden.
QARTLAR
Qartlýq mumu titrek yanar, az celçikmen de söner,
Carýp baqsañ cüreçigin, týp - týp eter, “yurtum” der.
Qaruvsýz köz sönük baqar, qýrpýþ-qýrpýþ añlatýr,
Eski yýllarýn qulaðýn añýlarman çýñlatýr.
O toyðandýr, aþ istemez, qaþ istemez, tat ister,
Yolða salýp sýlasýna barmaq içün at ister.
Yaþý yetmiþ, cýrtýlmay da kökteki qara bulut,
Ay, yýldlzlar bir yol açsa, belki doðardý umut.
35
Oynamay uyuþqan qollar, tizni avurý tutqan,
Osal yýllar aman bermiy savluqný calmap yutqan.
Boðuq -boðuq pek öksüre köþedeki minderde,
“Olân, maða ne boldý?”- dep, qasvetlene kimerde.
Söz diñlemiy qafesteki körük, iþni zor köre,
Quday, cigitlik tügül bu, yapqanlarýñ, köz köre.
Atay balasýna, sanki, ne seksen, ne doqsan köp,
Þu dünyada acý, tatlý - qarýþqan ömür çör-çöp.
Dostluq qayda!.. Qara topraq aç qaþqýrday qaray da,
Saracaq, bilem, yüz tapsa, “tuvðaným” dep, ne fayda?
Uzun yýllar añýsýný “qartlýðým” der, taþýrsýñ,
Ecel qarþýña tikilse, eñseciðiñ qaþýrsýñ.
Barsýn, ballar külsün saða, qucur laflar etkende,
Artlarýndan ayaq uymaz, sen adaþýp ketkende.
Baðýþlanýr taqsiratýñ, musallada adet þay,
Qalpaq çekmen-mollaða, kimge qalsýn qotur tay?
[1975 – Ýstanbul]
KOÑÜL
Yýllar keçe, zor asrana köñül, baladan beter,
Erdi boldý, degende,- sapa yoldan tüz keter.
Peºmanlýq közyaºlarýman fikir baðý yeºermiy,
Aqýl kemal bolmay tura, ezber sabaq kâr etmiy.
Sen kimsesiz bir aqþamda duysañ yürek urðanýn,
Añlarmýsýñ, þu dünyanýñ saða da cat bolðanýn.
Saatler uzar-uzar da, bir de baqarsýñ - toqtar,
Uslanmaz î tentek koñül, qora - qalavdan atlar.
Yaþlýq yeli sýypaðanda yüregiñni tañ aldý,
Qara-qara noqtaçýqlar, o zamandanmý qaldý?
Barmý bir sadýq köpegiñ, közyaþýñný yalaðan,
Dostluq borcýn unutmaðan, duþmanýñný talaðan?
Sen gülge köz qýrptýñmý, dikenine baqýnmay,
O da iþmar ettimi, el-alemden saqýnmay?
Barmý edi bir alaqýr, uçýð ketken cüyrügiñ,
Dört örmevni bir baylap, þaytýp toyða kirgeniñ?
36
Aqay avasýna oynap, “Qaytarma”ða biydiñmi,
Çal burçaq qalpaqný basýp qaþqa egip kiydiñmi,
“Yigit þaný” dep, küreºke, balaq türep, çýqtýñmý,
Tizge alýp, soñ yanbaþtan, capalaqman yýqtýñmý?
Etme, köñül, qaç nesilde yaþaycaqsýñ gençlikni,
Tañrý qatýna barðanda - coytacaqsýñ dinçlikni.
Ðarip köñül, tüºleriñni qurtulýþqa yorasýñ,
Ber muradým, Qadir Mevlâm, ne yalvartýp turasýñ.
KÜZ OYLARI
Qoyu qurºun bulutlar bürkürdiy tura cal almay,
Zorlu yapraq tökümleri savlarný da pek qýynay,
Êün keçirmiy, soluq bermiy, töñülgenge acýmay,
- Men ðaripmen ðurbet elde, - degen saytýn qamçýlay.
Bir ümütnen biñ mihnetke boyun ege, qatlana,
Yatqa barýp, “sýðýnam!” - diy, soñ özü de yatlana.
Yol-iz bilmiy, til deseñ - yoq, kene bolsa atlana,
Carlý, yoqsul bir qoranta qarsambaða saplana.
Beterden de beterni sen kösterdiñ, Quday, bizge,
Ýçimizni musibetnen daðlap, ketirdiñ tizge,
Kün körmegen yurtsýzlarða kerekmi óa kölge?
Qatsem - bolmay, yanýq yýrlar kene toluþa tilge
Her yigitniñ namý bolur, þunman añýlýr, derler.
Qaydalarda cav tilep te namlý bolðan î erler?
Çalðý-çaðana cayraþýp, yurt qurulðan î yerler,
Sizni de saramý eken, amansýz dert- kederler?
Cavdýr kin, ðaraz, neñ bolsa, qalmasýn þu yarýnða.
Oq bolayýq cavða taban kerili turðan yayða.
Qol açýp ta yalvarsaq Yaradanða, Qudayða,
- Ar bolmasýn, - der de belki, acýr öksüz anayða.
Taymasýn þu, yeter artýq, bahtýn qara yýldýzý,
Ömür boyu hasret çekip turmasýn yurtnýñ qýzý.
Mutlu bolýp yýrlasýn þu atadan qalma sözü,
Közü torlu anaynýñ da külsün î nurlu yüzü.
37
Sözlükçe:
alaqýr – ala-boz tüslü at;
añý – hatýra;
ar bolmaq – utanç duymaq, utanmaq;
atay – ata, baba;
atay balasý – er adamý, yigit;
bel avrusý – bel aðrýsý;
biymek – kendi mihveri (oñü) etrafýnda
dönmek; fýrýldap aylanmaq;
burqulmaq – incinmek, sýqýntý duymaq;
bürkülmek – burum-burum çýqmaq
(êëóáèòüñÿ);
cabýnmaq – yapýnmaq, örtünmek;
cal – yal, rahatlýq;
cal almaq – nefes almaq, biraz rahatlanmaq;
calmamaq – bir þeyni aðýzda bir-eki çaynap
yutmaq;
capalaq – yel degirmeniniñ qanadý; küreþte
raqipniñ ayaðýný yerden kesip döndürmek;
carmaq – yarmaq;
cat – yat, yabancý;
cav – duþman;
cav tilemek – tutuþmaða duþman aramaq;
cavdýrmaq – yaðdýrmaq;
cayraþmaq – daðýlmaq;
cýrtýlmaq – yýrtýlmaq;
col – yol;
cormaq – yormaq;
curt – yurt;
cügen – yügen;
cürek – yürek;
cürmek - yürmek;
cüyrük – yarýþ atý, qoþu atý;
dinçlik – tendürist olma durumý, mecal;
döl – töl, nesil;
dört örmev – dört tasmadan örülgen qamçý;
ðaraz – ðarez, kin, duþmanlýq;
Hazer – Hazar (Hazer) Deñizi, Kaspiy Deñizi;
ibdeþ – arqadaþ, mýnda : Qazan Tatarý;
kâr etmek – tesir etmek, fayda bermek;
könmek – qanmaq, razý olmaq, alýþmaq;
közcaþ – közyaþ;
qaruv – küç, quvvet;
qaþ istememek – insannýñ kendine qarþý güzel
muamele beklememek;
qatsem - ne yapsam, nasýl etsem;
qatseñ – ne yapsañ, nasýl etseñ;
qayýr – hayýr;
qucur – hucur, tuhaf;
Quday – Huda, Tañrý;
musalla – mýnda;
musalla taþý – namazý qýlýnmaq üzere üstüne
cenaze qonulðan taþ;
mutlu – mesut, bahtlý;
niþlemek – ne yapmaq;
osal – yaman, iþke yaramaz;
sabaq – ders, ev vazifesi;
sapmaq –doðru yoldan çetke taypýnmaq;
sav - sað, tiri;
savat – zýrh;
saytýn – sayýn;
sýla – [ðurbetteki bir kimse içün] doðup büyüdigi
ve hasret olduðý yer;
Þamil (1797-1871) – “Kafkas Cenki” (18171864) devri qahramaný, imam,
Daðýstandaki harbiy – teokratik devletniñ
– imamatnýñ - baþý;
þaytýp – þöyle etip;
ºo – ºu;
þunman – þunýñ ile;
taban – taba ;
taqsirat – qusurlar, noqsanlar, suçlar, günahlar;
talih, taliy – qýsmet, qader, baht;
tat istemek – mýnda : bir þeyniñ manasýný
añlamaða istemek;
tiþ biylemek – kin tutmaq; öç almaq veya birde
bir yamanlýq yapmaq içün fýrsat
beklemek;
töñülmek – bezmek, býqmaq, usanmaq; göñül
çevirmek, qýrýlmaq, ümütsizlenmek;
ul þerbeti – oðul doðmasý münasebeti ile icilgen
þerbet;
umut – ümüt;
uslanmaq – aqýllanmaq;
üy bolmaq – ev olmaq, ev açmaq, yuva
qurmaq, evli-barqlý olmaq, evlenmek;
yýldýz – esk.: topraq, yer;
yüz tapmaq – yüz bulmaq, alâqa ve yaqýnlýq
körmek;
zorlu – küçlü.
Hazýrlaðan: Nariman Abdülvahap
38
Keçmiþten bir çaðrý
“Günsel” oquyýcýlarýnýñ diqqatýna teklif etilmekte olðan aþaðýdaki çoq coþqun satýrlar, o zaman (“I.
Qýrýmtatar Qurultayý” (1917) devri) yaþ qýrýmtatar milliyetçilerinden olðan Osman Zekiyniñ alevli qaleminden
çýqýp, 1917–1920 seneleri arasýnda Aqmescitte neþir olunðan “Millet” gazetasýnýñ ilk sayýsýnda (1917, 27
Ýyün (Haziran)) yer alðandýrlar. Osman Zekiy Bekirov (1895-1937) - belli qýrýmtatar cemaat ve devlet adamý,
1920. senelerinde – Qýrým ASSR Halq Adliye Komissarlýðýnýñ Baþý (Halq Komissarý). Tanýnðan qýrýmtatar
yazýcý, teatro hadimi, dramaturgý, þair ve terciman Ümer Fehmi Ýpçiniñ (1897-1955) aðasý olðan O. Zekiy
kendisi de gazetacýlýq (jurnalistika ) ile oðraþtý. 1910-1920 seneleri qýrýmtatar kündelik matbuatýnda (“Millet”,
“Yeñi Dünya” gazetalarý) onýñ bir sýra maqaleleri basýlðan edi.
Metin orijinal imlâsý ile berile.
Bir genciñ aðzýndan
Osman Zekiy
Seniñ içün!
Dünyada biñ dürlü eziyetler gördim, biñ dürlü iþkencelere oðradým. Cenklere girdim. Baþ-göz ezik çýqtým. Aç,
çýplaq azdým, bittim. Soðuqlarda dirildedim, sýcaqlarda qavruldým. Issýz, yabaniy çöllerde “mecnun”lar gibi dolandým.
Taqatsýz, yorðun qaldým. Lâkin, yine, benligimi satmadým. Bunlar, bu gördiklerim, bilirmisiñ, kimiñ içündir? Tek
seniñ içün!
Âdem baðlarýnda yetiþen dünya dilberlerini, göñül quþlarýný versinler, bunlarý degil, cennet hurlarýný
baðýþlasýnlar, “Qarun” hazineleriniñ de anahtarlarýný qoluma tuttýrsýnlar, bunlardan vazgeçer, lâkin senden, qabil
degil, geçemem!
Þu parlaq güneþ qararsýn, þu nurlý ay bunarlansýn, þu yýltýravuq yýldýz gözin qýmsýn, þu mai gök öz-özin yere
ursýn, þu mai dipsiz deñiz taþsýn! Ölürim, yine qorqmam, tutqan yolýma ben degil, ruhým düþer, o týrmalanýr, o qoþar,
kimiñ içün? – Yine, seniñ içün.
Baht ve saadet ile donatýlmýþ açýq qapular isterim, gülleri solmaz fidanlar, feryadlarý kesilmez bülbüller ile dolu
saadet gülistanlarý isterim. Mahsulleri tükenmez baðçalar, þuvultýlarý kesilmez nehirlerle dolu cennetler isterim.
Altun köþkler, Turan tahtlarý, gök taclar, gök bayraqlar isterim.
Bunlarý da seniñ içün!
Seniñ içün çektigim pek horlýq, biñ azap, gördigim ölgünlikler, talðýnlýqlar, görecegim ölümler, çekiþmeler hepsi! hepsi bir hiç.
“Niçün mi?”- diyursýñ.
Ben - sen, sen - ben oldýðýmýz içün. Seni ben eñ yüksek, eñ temiz bir sevgi ile seviyurým. Seni yaþatmaq, seni
yükseltmek, seni sen etmek içün ben ölümi bile hor göriyurým. Yaþayýþým ancaq seniñ içündir. Yalýñýz seniñ içün …
Sözlükçe:
iþkence – maddiy veya maneviy aþýrý eziyet;
bitmek – mýnda: çoq yorulmaq, küçsiz qalmaq;
dirildemek – titremek, qaltýramaq;
ýssýz - içinde kimse bulunmaðan, sahipsiz (yer);
Mecnun – ar.: cinli, deli; “Leylâ ile Mecnun” adlý
aþq hikâyesiniñ erkek qahramaný; aþq qurbaný;
periþan, avare;
benlik – menlik;
Âdem baðlarý - Adn baðlarý; Adn - Cennetniñ
tabaqalarýndan biriniñ adý;
hur - cennet qýzlarý; ahu közlüler, huriler;
Qarun – Hz. Musa (A.S.) devrinde yaþaðan,
malý ile maðrur olaraq haddini aþqan ve
Allahnýñ zekât emrini diñlemediginden Hz.
Musa (A.S.)nýñ duasýndan soñra malý ile
birlikte yerge batqan dünya zengini;
qabil degil – mümkün degil; olanaqlý degil;
mai – su cinsinden, aqýcý; su renkinde, mavý;
nehir – özen, ýrmaq;
köþk – bað, baðça kibi açýqlýq yerlerde yapýlðan
süslü ev, yazlýq saray;
Turan – qadimiy Ýranlýlar tarafýndan eskiden beri
Türk-Tatar qavimleriniñ oturdýqlarý yerlerge
berilgen isimdir;
ölgünlik – ölgün olma durumý; ölgün – tiriligi,
canlýlýðý, tazeligi qalmaðan; solðun; küçü
azalðan, zayýflaðan;
talðýnlýq – yorðunlýq;
hiç – varlýðý ehemmiyetsiz denecek qadar olðan
þey.
Hazýrlaðan: Nariman Abdülvahap.
39
Qýrýmtatar Edebiyatýnda I Cihan Cenki (1914-1918) mevzulý eserler
Cenk ve barýþ – insanlýq tarihiniñ esas meselelerinden olduðý kibi, dünya edebiyatýnýñ da eñ mühim
mevzularýndan biridir. Yaþadýðýmýz asýr da bu mevzuða ayrýca bir aðýrlýq qazandýrðandýr: dünya tarihiniñ
eñ qanlý eki cenki bu yüzyýlnýñ malý oldý. Birinci ve Ekinci Cihan Cenkleri olaraq adlandýrýlðan bu
barbarlýq ve vahþet ifadesi vaqialar biñlerle sanat ve edebiyat eserlerine mevzu olðandýr. Teessüf ki,
cenklerle baþlanðan asýrýmýz cenkler ile de nihayetine barmaqtadýr. Alýnacaq dersler alýnmasa kerek…
1910 seneleri qýrýmtatar kündelik matbuatý üzerine araþtýrmalar yapar ekenmiz, “Tercüman” ile
daha çoq “Millet” gazetasýnde (1917-1920) I Cihan Cenki mevzulý bir sýra olduqça quvvetli eserlerge
rastkeldik. Þübhesiz, þu cenknin zamandaþý hiç bir körümli qýrýmtatar müellifi olmadý ki, þu facialý vaqia
üzerine birde-bir manzum veya mensur eser yazýp býraqmasýn. Neticede, I Cihan Cenki hadisesi ile
alâqalý çeþitli mevzulardaki olduqça zengin ve mündericeli bir edebiyat meydanða ketirilgen edi. Bunýñ
çoq az bir qýsmý aþaðýda berilir eken, daha bir qaç eserniñ yalýñýz adlarýný hatýrlamaq ister edik. Bular
artýq oquyýcýða tanýþ olðan eserlerdir: Mehmet Nüzhetniñ “Taliysiz Horanta” (1914), Bekir Çobanzadeniñ “Ýndemez Celil” (1920), Ümer Ýpçiniñ “Zeynep Tiyze” (1924) hikâyeleri ile Noman Çelebi
Cihannýñ “Savlýqman qal, Tatarlýq” (1916) adlý þiiri ve ilh….
I Cihan Cenki – 1914 – 1918 seneleri arasýnda devam etken ve Almanya, Avusturya, Osmanlý
Devletlerini Ýngiltere, Fransa, Amerika, Rusiye, Belçiqa, Sýrbistan ile diger devletlerge qarþý qoyýp,
Avropa, Rusiye, Orta Doðu ve bazý diger bölgelerini qanlý uruþlar meydanýna çevirgen imperialistik
mahiyetteki bir cenk edi. Eki tarafný da ölçenmez maddiy ve maneviy ðayýplarða oðratqan bu cenkte
Rusiye tebaasý olaraq Qýrým Tatarlarý da iþtirak etken oldýlar. Lâyýðý ile ögrenilmegen bu mevzuða dair
bilgi edinmek istegenlerge Doç.Dr. Hakan Kýrýmlýnýñ “Kýrým Tatarlarýnda Millî Kimlik ve Millî Hareketler
(1905-1916)” (Ankara, 1996) adlý eserini tevsiye ete bilemiz. Aþaðýda neþrolunðan eserlerge kelince,
bularda çoq hissli bir þekilde ve teren felsefiy hükümlerge baðlanýp, cenkniñ insaniyetsiz mahiyeti,
qýrýcý ve vahþiy yüzü, doðurdýðý ýstýrap ve felâketlerniñ sýñýrsýz dehþeti aksettirilgendir. Ayrýca diqqat
çekken husus daha – bu eserlerde yüksek manevüy küçke sahip olðan gumanistik motivlerniñ
bulunmasýdýr. Qýrýmtatar edebiyatýnýñ hiç þübhe doðurmaðan usta klassikleriniñ qalemine ait olðan bu
eserlerden ilk dördü 1914 ve 1917-1918 seneleri basýlýp, baþqa hiç bir kere derc olunmadýlar.
Metinlerniñ asýl þekilleri ile berilmesine çalýþýldý.
Nariman. Abdülvahap.
Abdülhakim (Ablâkim) Hilmiy (1887-1947)
Çubarým, balam!
Ýki aydan beri, o, bütün düþüncelerini Çubarýna hasretmiþti. Bayramýñ yaqýnlaþmasý onýñ ruhunda
daha derin acýlar, oðluna ait daha çoq hatýralar uyandýrmaya baþlamýþtý. Arfe gecesi, o, oðlunýñ sabavetine
ait eñ küçük hatýralardan baþlayup, vedalaþýr bütün analýq þefqatini dudaqlarýnda toplayaraq onýñ
mañlayýna qondurdýðý daqiqalara gelinceye qadar olan hatýralar sinomatoðraf tablolarý gibi, þimdi hep
onýñ dimaðýnda canlanmýþtý. Evet, o, oðlunýñ evelki hýrçýnlýqlarýný, asqýlarýný, uzun boylý gevezeliklerden
soñra masum bir teslimiyyetle dizine baþýný qoyup yatýþlarýný, uyuyýþlarýný ....daha soñra vedalaþýrken…
Ýþte, o, bunlarý ve bugünki yalñýzlýqlarýný düþünerek derin bir çeküp:
- Ah, -dedi, -Çubarým, balam !
Aceba, bu ana niçün eñ ziyade Çubarý içün tahassür idiyurdý? Onýñ küçük qahramaný cenge aðasýndan
daha evvel gitmemiþmi idi? Halbuki o, küçük oðlunýñ (alnýna) mañlayýna soñ bir ana busesi bile
qondurmaya muvaffaq olamamýþtý. Onýñ düþünecegi daha çoq çocuqlarý, gözyaþý aqýtacaq daha çoq
bahtsýzlýqlarý yoqmýydý? Þübhesiz, pek çoq idi; onýñ hayat sahifelerinden her birinde canlý bir traðedi
oqumaq mümkün idi. Þu qadar ki, o, Çubarýný düþündikçe, kendisini, bütün felâketlerini düþünüyur zan
idiyurdý. Çubarýna aqýttýðý gözyaþlarýnýñ herkes içün kâfi olacaðýna itiqâd idiyurdý.
40
Oðullarý cenge gittikten soñra, o, torunýný yanýna almýþtý. O mini-mini arqadaþný âsýl yanýndan
ayýrmayurdý. O qýzçýq sanki hatýratýnýñ bir ayinesi idi. Gündüzleri, oný ocaq baþýna çaðýrýr, onýñle uzunuzadiye laqýrdý eder, soñra da aðlardý.
- Niçün aðlarsýñ, qartana?
Çocuðýñ sualine qarþý onýñ aðýzýndan þu fýsýltý iþitilirdi:
- Ah, Çubarým, balam!…
Geceleri çocuq mýþýl-mýþýl uyurken, zavallý qartana için-için aðlar, hatta, gözyaþlarý, bazen, torunýnýñ
mini-mini sarý ziliflerini bile ýslatýrdý. Çocuq uyanup da, niçün aðladýðýný sorarsa, yine ayný iñiltiyi iþitirdi.
-Ah, Çubarým, balam!
Bayramýñ ilk günü o, torunýný yanýna alup, qomþu köylerden birinde iqamet eden qýzýna gitmiþti.
Anasýný feryadlar içerüsinde qarþulayacaðýný bekleyen qýzý oný sabýrlý hatta, oldýqça þen bir halde istiqbal
etmiþ ve mütehayyir olmýþtý. Aceba anasý bayram günlerinde çoluq-çocuðý rahatsýz etmemek içünmi
böyle metîn görünüyurdý? Hayýr, öyle degildi. O bugün, filhaqiqa kendisinde ðarip bir istirahat, gizli bir
sevinç hiss idiyurdý. Onýñ bu sevinci, kendisince de, Çubar oðluna düþkünlikniñ sebebi qadar mechul
idi…
Bayramýñ ikinci günü qartanay, ayný metanetle ikindi namazýný qýlmýþ, namazlýq üzerinde bildigi sureleri
oquyaraq ölmiþleriniñ ruhuna adlý - adýnca baðýþladýqtan soñra ocaq baþýnda oturan torunçýðýnýñ yanýna
gelmiþti. Hýzlý bir sýçrayýþla içerüye atlayan qomþu çocuðýnýñ yayðaralarý arasýndan þu kelimeler iþitildi:
“Ne….ye……Aysâ…. Mustafa aqam keleyata…”
Qartanay, baþta buña inanmadý, faqat mevcudiyeti ðayri ihtiyariy sarsýldý ve toñdý….
Oðlunýñ beyaz sarðýlarle baðlý qollarý boynýna sarýlup da, dudaqlarý onýñ solðun yanaðýna doqunýnca
munis bir titreyiþle titredi ve añladý ki, bu gelen, filhaqiqa, onýñ Mustafasý, balasý, Çubarý imiþ !…
Bu qahramanýñ cenkten yaralanup geliþi, elektriq süratiyle heman bütün köye yayýldý. Köyliler,
Hicâzdan gelen bir hâ?iyi ziyaret eder gibi hep oný görmege geldiler. Ev hýnça-hýnç toldý.
Mustafa 11, 12 oqtâbrde… bir tepeden almanlarý nasýl qoðdýqlarýný, bi’l-ahare, o tepeyi nasýl iþðal
ettiklerini, afitserleriniñ nasýl bir ðayretle çalýþtýqlarýný, almanlarý qamýþ gibi doðradýqtan soñra aldýqlarý
býñlerce plen, esir qarþusýnda afitserle saldatlarýñ derin bir sevinçle bu muzafferiyeti nasýl bir qardaþçasýna
yekdigerine tebrik ettiklerini halqa, qahramanâne añlatýrken qartanaynýñ gözleri yine yaþarýyur, dudaqlarý
arasýndan yine “Çubarým, balam!” kelimeleri dökülüyurdý. Þu qadar ki, þimdiki gözyaþlarý, evvelki gibi,
gözlerini qýzartmayurdý. Belki, cilâlandýrýyurdý. Onýñ dudaqlarýndan dökülen kelimeler, þimdi, acý ve yanýq
tahassürler añlatmayur, belki etrafa coþqun bir þevq daðýtýyurdý….
(“Tercüman”, 1914, 1 Noyabr, (N222))
Abdurahman Qadri-zade (Rahmî, 1876-1938)
Doqtur Rýza Tevfiq Beke Nazire*
Gezdim Cihân Cenki olan yerleri,
Her yer viran olmýþ, umran qalmamýþ.
Qanlý felâketler sarmýþ her yeri,
Hastalar halini soran qalmamýþ.
Tarlalarý bozmýþ derin handaqlar,
Yerinden oynamýþ taþlar, topraqlar,
Aðaçlar qýrýlmýþ, qopmýþ budaqlar,
Harap olmadýq bir orman qalmamýþ.
Boyunlar bükülmiþ, gülmeyur yüzler,
Boyunlar uyuþmýþ görmeyur gözler,
Qararmýþ göñuller, geçmeyur sözler,
Dostlar yarasýný saran qalmamýþ…
Baðçalar qurumýþ top ateþinden,
Bomba da yetiþmiþ bunlar peþinden,
Dereler keçilmez insan leþinden,
Çöllerinde bile hayvan qalmamýþ.
Haneler yýqýlmýþ, ocaqlar sönmiþ,
Qadýn, erkek – cümle yeise bürünmiþ
Müzeyyen saraylar ahura dönmiþ
Görülmedik hiç bir ziyan qalmamýþ
Köyleri toldýrmýþ gözsiz, qulaqsýz,
Bundan da ziyade elsiz, ayaqsýz,
Kiminiñ diþi yoq, kimi qulaqsýz,
Kiminiñ beñzinde hiç qan qalmamýþ.
41
Ticaret durulmýþ, yollar qapanmýþ,
Bi-taraflar bile cenkten usanmýþ,
Kimi görseñ-belli, hep caný yanmýþ,
Söylemeye lâkin lisan qalmamýþ.
Mamur memleketler hep viran olmýþ,
Yýqýlmýþ þehirler, toz-duman olmýþ,
Hükümetler batmýþ, bi-niþan olmýþ,
Hükümdarlarýnda unvan qalmamýþ.
O güzel Belçiqa yandý, kül oldý,
Sýrbiye, Qaradað hep süpürildi,
Romanya’dan da bir gölge qaldý,
Yunaný hisabe alan qalmamýþ.
Vahþet qanadýný kermiþ dünyaye,
Merhamet qalqmýþ, kin girmiþ araye,
Adalet çekilmiþ güya semaye
Mantýq ðayýp oldý, burhan qalmamýþ.
Rahmî! Ne dehþetli zamane erdiñ
Sýrrý añlaþýlmaz devrane erdiñ
Her gün sulhý umdýñ, husrane erdiñ
Sulhýñ meclisini quran qalmamýþ.
[“Millet”, 1917, 10 oktâbr (N78)]
* Rýza Tevfiq (Bölükbaþý, 1968-1949) – tanýnðan Türkiyeli
þair, tenqitçi ve feylesof yazýcý. “Millet” gazetasýnýñ 1917 senesi
27 sentâbr tarihli sayýsýnda (N 70) onýñ I Cihan Cenki mevzulý ve
Felâket baðýný gezdim serseri,
Feryâd ve zârýmý duyan qalmamýþ,
Aradým o þahin yigit erleri,
Yattýqlarý yerde niþan qalmamýþ.
dörtlügi ile baþlaðan “Rýza Tevfiq Bekiñ Divaný” adlý þiiri basýlðan
edi. A.Qadri-zadeniñ yuqarýdaki manzumesi, iþte, Rýza Tevfiqniñ
þu þiirine yazýlðan bir nazire olsa kerek.
Çelebi –zade Mehmet Nüzhet (1888-1934)
Yeter Artýq!
Etrafý sarmýþ zehirli ateþler alevlenirken!..
Mamur, abadan yurtlar harabelere çevrilirken…
Eflâke sed çekmiþ saraylar dibinden devrilirken...
Utan, qardaþ! Yeter artýq! Ýbret al bu felâketten!
Periþan olmýþ aileler yollarda sürünirken!
Aciz qalmýþ yetimleriñ qol - qanadý qýrýlýrken!…
Aðañ, evlâdýñ, hemþireñ digerlere hor olurken!…
Uyan, qardaþ, çalýþ, onlarý qurtar bu rezaletten!
Aqan sular, topraqlara insan qaný qatýlýrken,
Millet içün fedailer meydanlara atýlýrken…
Bazý alçaq, vicdansýzlar ðayrýlara satýlýrken!..
Görüp ibret al! Zira fayda gelmez melâletten!
Nice yüzyýldan beri namusýñ tahqir idilirken,
Daha doðrýsý, varlýðýñ her yerde inkâr idilirken,
Haqlý, yerli talepleriñe hep qarþý gidilirken,
Silkin! Artýq! Bilsinler, tatar qurtýlmýþ esaretten!
[“Millet”, 1917, 20 iyül, (N17)]
42
Þevqi Bektöre (1888-1961)
Qanlý Ýnsan
Barmý, bilmem, sendayýn belâlý tuvðan,
Tuva-tuvýp, ey, insan, bir-birin boððan?
“Çýqaman,- dep,- yüksekke”,- atýlðan carða,
“Keñ yaþayman”,- dep, baþýn qýstaðan tarða.
Artqaç sayýp mal-mülkin qýymetli canða,
Ýnsanlýqný boyaðan qýp-qýzýl qanða.
Týrnaqtan, tiþten arttýrýp, tamaðýn týyýp,
Ne toplasa, ot bergen, qoraydan cýyýp.
Yaratqanmý Tañrý senday alim?
Senday [….],* bilmiymen, senday zalim?
Biñ devirde qurðan devletin bozðan,
Altunnen yazðan tarihin, qanýnen sýzðan?
Qýlýçýna kitabýn parçalatqan,
“Yükselemen”,- dep, özin aþalatqan,
Milyon zahmet, biñ iþnen, mañlay ternen
Yasaðanýn [….. ] bir etken yernen.
Mýna üç yýl toqtamay, týnýþ almay,
[……] qýra, [……], ey, insan, talmay,
[……] [……] toplarýñ, ot saça söziñ,
Ne aq tanýy, ne qara qýzarðan köziñ.
Apay demiy, qýz demiy, qardaþ demiy,
Qýrýþtýñ, qýrdýñ ayamay, qart, yaþ demiy,
Art betiñ qan, aldýñ qan, ast, üstiñ qan,
Basacaq yer qalmadý mezarýñdan.
Qara toldý, suv toldý, dünyalar toldý,
Kökler bile, ey, insan, mezarýñ boldý.
Yetti endi, qýnýña soq qýlýçýñ!
Temizle qandan içiñ, týþýñ!
Aq mañlayða qan tügül, san yaraþýr!
Yazýq! [………………………….]
[“Millet”, 1918, 18 Noyabr (N152)]
* Söz, silingeni sebebinden, oqunamadý
Cemil Kermençikli (1891-1942)
Cenk Meydaný
Yüksek orman eteginde yorðun asker uyuyur.
Azrâil baþ ucunda elde qýlýcý durýyur.
Hava bulut, gece qaranlýq olsa da, uzaqtan
Dað baþýndaki duþmanýñ yarýðý göriniyur.
Qaranlýq eksilüp baþlay, tañ yeri aðarýyur.
Daha güneþ doðmadan her tarafý sis sarýyur.
Çoqtan beri uyqu yüzü görmeyen qaraðul da
Silâhýna tayanup, tatlý uyquya varýyur.
Zavallýcýq! Rüyasýnda anasýný göriyur.
Babasýný, aðasýný, qardaþýný sorýyur.
Taaciple beþikte yatan çocuðý gösterüp,
“Bu kimiñ çocuðý, qaç yaþýnda, adý ne?”- diyur.
Asker qatý uyquda iken qopýyur qýyamet,
Top, tüfenk, bomba, þrapnel, qarteþ, qurþun, pulemet,
Bir taraftan atlý asker, bir taraftan piyade,
Hücümiñ þiddeti artýyur gittikçe ziyade.
Baþ üstünde qarða gibi uçuþýyur gülleler,
Her daqiqa kesiliyur biñer-biñer kelleler,
Bu gürülti, bu qýyamete alýþan askerler,
Fursat bulsa yine aþay, içe, oynay, güleler.
Aþ, su unutýla uruþ daha þiddetlenince.
Herkes Allaha yalvara, dua ede dinince.
El, ayaq gökte uça, baþlar sürüklene yerde.
Yeþil otlar üzerine serile bir al perde.
Her taraf qýp-qýrmýzý qan, üst-üstüne lâþeler,
Yürümeniñ çaresi yoq, ayaða iliþeler.
Ya eli, ya ayaðýndan yaralý zavallýlar
Qalqmaq istey, mecalý yoq, yüz üstüne düþeler.
Yaqýnlaþa iki taraf, top ateþi kesile
Gözüne qan düþen asker, süngi süngiye gele
Ýþte, nerde qorqunç hal… Ýþte, nerde qýyamet…
Buný gören Azrâil de can almaqtan irkile.
Ýki taraf vahþiy gibi saldýra bir-birine,
Biri ölürse digeri geçe onýñ yerine.
Büyük bir þevq ile saplay zehirli qýlýcýný.
Kendi gibi bir insanýñ gül gibi yüregine.
Qorqunç “Urra” sadasý tâ göklere yüksele.
Bu yetiþmey, arqadan qopa büyük bir velvele.
Eyi ki, tâm bu arada bellisiz bir el ile
Ýki taraftan da teslim bayraqlarý çekile.
Söyle, qardaþ! Ne qazandýñ öldirmekten bir insan?
Yoqsa oný senmi yarattýñ, oña senmi verdiñ can?
Ne içün öldiriyursýñ, kim içün öliyursýñ?
Vatan içün mi? Yoq, buný hiç qabul etmez vatan.
Herkesi, yaþasun, diye yaratmýþtýr Yaradan.
Can almaqle qazanýlmaz hiç bir vaqýt þöhret, þan.
Aqlýñdamý evvelden verilen gerbler , niþanlar?
Aqlýñda ise, susama qazanmaya çoq niþan.
Göz gezdirüp baq hele bir etrafa, ne görürsiñ?
Havada qan, deryada qan, qarada qan, qan hep qan…
Ardýña da aylanup baq: her evde üç-beþ yetim.
Artýq Allahtan qorqmasañ, taþtan, topraqtan utan!
[“Millet”, 1917, 6 Ýyül, (N9)]
Yaqub Þakir Ali(yef) (1890-1930)
Qavða Sahnasý
Her yerleri sarar ateþ, qaplar semayý duman!
Çarpýþýrsa iki taraf, ne din baqar, ne iman!
Kiyik gibi can atarlar, ölmeye, öldirmeye,
Top, tüfek ateþini mümkün degil söndirmeye!
Þaqýrdar qýlýçlar, kesilir baþlar, titrer cihan!
Merhamet qalqar ortalýqtan - hep qan, hep qan,
hep qan!…
Qatliamlar, yaðmalar toqtamaz, eder devam,
Ölmeyi, öldirmeyi þan bilir kendine avâm.
Bu qarðaþalýq, bu afât beñzer mahþer günine.
Böyle þaný hiç qazanma! Lânet oqu ünine.
Aqoplarda soðuqlardan milyonlarle can buzlar!
Sefaletten buñalýrlar artta qalan qadýn, qýzlar!
Bu afâta hayrý yoq ne duanýñ, ne senanýñ,
Evlâd içün baðrý yanar her bir baba ve ananýñ.
Yaðmur gibi yaðar qurþun, çare yoqtýr ðazlara*,
Zelil asker batar, çomar belinece sazlara!
Qopsa “Ura” sadalarý baþlar büyük bir qýrðýn,
Qan içinde sozýlurlar cesedler yýðýn-yýðýn.
Devirmeden, devrilmeden çizilmez ömür yolu,
Hiç bir ferdiñ canýn alma! Hepsi Allahýñ qulu!
[“Millet”, 1917, 14 Ýyül (N13)]
* Sis gibi bir nevi ðazdýr ki, etrafa yayýldýðý
anda milyonlarle canlarý mahv ve telef eder.
Bu muharebede almanlar kendi icadlarý olan
bu ðazdan büyük faydalar görmiþlerdir.
(Y. Þakir Aliniñ notu.- N.A.).
43
Sözlükçe:
aðaç – terek;
ahur – ahýr;
aþalatmaq – aþaðýlatmaq;
ayine – küzgü, ayna;
Azrâil – Tañrý emri ile insanlarnýñ canlarýný
almaqle vazifeli olduðýna iynanýlðan melek,
dört büyük meleklerden biridir , ölüm melegi;
Belçiqa – Belgiya;
bi’l-ahare, bilâhare – soñra, soñradan, daha
soñra, soñralarý;
bi-niþan – izsiz, alâmetsiz;
bi-taraf – tarafsýz, neytral;
buñalmaq – küçlük ile soluq almaq, çoq sýqýlmaq;
boñaymaq;
burhan – delil;
buse – öpücik, öpme, öpüþ;
derin – teren;
devran – zaman;
dip – tüp;
diz – tiz;
ermek – qavuþmaq, ulaþmaq, irmek;
eflâk – felekler, kokler;
ferd – kimse, kiþi, zat, þahs, insanlardan her biri;
fi’l-haqiqa, filhaqiqa – kerçekten, doðrusý;
görülmedik, körülmedik – körülmegen;
gülle – [ïóëÿ, ñíàðÿä;]
handaq – hendek (endek)
hasretmek –(vaqýt, küç, ðayret ve ilh. haqqýnda)
yalñýz bir þeyge ayýrmaq, bermek;
heman, hemen – hiç vaqýt keçirmeden,
kecikmeden;
hýnça-hýnç – top-tolu, rýqma-rýq;
hýrçýnlýq – olur-olmaz þeylerge siñirlenip ters,
tabiatsýzca davranýþ;
hýzlý – süratlý;
Hicaz – Arabistanda Mekke-i Mükerreme ile
Medine-i Münevvereniñ bulundýðý bölge;
husran – zarar, ziyan; acý, yoqluq acýsý;
ikindi – üyle ile aqþam arasýndaki zaman, ekindi;
iqamet – bir yerde oturma, qalma;
irkilmek – ürkerek keri çekilmek, duraqlamaq;
istiqbal – kelecek (zaman); qarþýlama;
itiqat – inanç;
qara – mýnda: yer, [ñóøà, ìàòåðèê];
Qaradað – Çernogoriya;
qaraðul – qaravul;
qarðaþalýq – qarýþýqlýq;
qarteþ –[êàðòå÷ü];
qatliam – toptan öldürme, qýrým, soy qýrýmý;
qýrýþmaq – boðuþmaq, çatýþmaq, cenkleþmek;
qýstamaq – mýnda: soqmaq;
qoðmaq – quvmaq;
lâþe – leþ;
mamur – abadan
mechul – belgisiz, bilinmegen;
melâlet – can sýqýntýsý, usanç, ðamlýlýq, zayýflýq;
metîn – acýlar, zorluqlar qarþýsýnda iradesini
ðayýp etmegen, metanetli;
mini-mini – küçüçik;
muvaffaq – baþarðan, baþarýlý, baþarýlðan;
muzafferiyet – üstünlik, üstün kelme, zafer
qazanma;
Mütehayyir – þaþqan, hayrette qalðan;
müzeyyen – ziynetli;
nazire – baþqa bir manzume örnek alýnaraq ayný
vezin ve ayný qafiye ile yazýlðan manzume;
qarþýlýq olaraq beñzetilerek yapýlðan davranýþ,
söz;
olmadýq – olmaðan;
sabavet – sabiylik, balalýq, çocuqlýq;
sefalet – yoqsullýq içinde yaþamaq, çoq faqir
olmaq;
Sýrbiye – Serbiya, Sýrbistan;
süpürilmek – sipirilmek;
tahassür – qavuþmaq istengen þey veya kimse
içün kederlenme, hasret çekme, özlem;
tahqir – aþaðýlatma, haqaret etme;
talep – bir kimseden bir þeyni yapmasýný ya da
yapmamasýný isteme;
teslimiyet – teslim olma, kendini berme, boyun
egme;
tuvmaq – doðmaq;
tüfenk – tüfek;
umran – bayýndýrlýq, uyðarlýq, [öèâèëèçàöèÿ];
vahþet – vahþiy olma durumý, qan töküci olma
durumý;
velvele – gürülti, baðrýþma;
yeis – yas, matem;
yekdiger – bir baþqasý;
Yunan – Yunanistan.
Hazýrlaðan: Nariman Abdülvahap.
44
Ýsmail Hasan oðlu Kerim
Bundan bir qaç sene evvel’
Hamdi Giraybaynýñ “Hicret” adlý
poemasý “Salðýr” ve “Yýldýz”
dergilerinde basýlðan edi. Lâkin her
eki defasýnda da bu tekstlerde, 1927
senesi “Ýleri”de (? 10) basýlðan
metin ile qýyas etilgende, bir sýra
yañlýþ ve hatalarða yol berilgen.
Asýl metinni “tüzetmege” de
týrýþýlðan. Ama cihan
edebiyatþnaslýðýnda qabul etilgen
printsip ve þartlarða köre, ebet, eski
metinlerge böyle yanaþma yañlýþtýr.
Tarihni, keçmiþni ögrendigimiz
zaman, oný tüzetip olamaðanýmýz
kibi, edebiy asabalýðýmýzný da olðaný
kibi qabul etmelimiz. O eserlerniñ
eniþ ve yoquþlarý, yeniþ ve
yeniliþleri artýq tarihtir.
Büðünde “Hicret” metnini yañýdan
neþir eter ekenmiz, bir taraftan
halqýmýznýñ klassikasýný
canlandýrýlmasýna qoþma bir
noqtaçýq olsa, diger taraftan
“Hicret”niñ tam ve tüz þekli
bügünde hoca ve talebelerimizge
ðayet zarur olðaný da köz ogüne
alýndý.
Hamdi Giraybay
Hicret
Qýrým muhacirleri yardým
cemiyetiniñ sayðýlý azalarýna baðýþlana.
Rýsak cekip taçankaða, azmandayýn duvuldap,
Bir kün köyge bir kök baþlý cavur keldi dýrýldap.
Galavaða tüþti de soñ onbaþýný çaðýrttý,
Köyde bolðan qartný- caþný kül töpege çaðýrttý
- Pristavmý? Urâdnikmi? Kim bile oný bir qazaq…..
- Kimdir diysiñ!?
- Nedir diysiñ!?
- Ya “nabordýr”, ya “yasaq”….
- Bu qazaq da ne diy eken? Haydýñýz, hay barayýq.
Qaydan kelgen, nege kelgen, ne diycek þu, qarayýq.
Kene nabor bolmaðaydý…Yarabbim, sen qutar dep…
Qaçaq caþlar taypýndýlar bu da bizni tutar dep.
Ne de bolsa, halqnýñ kene qalbine buz qoyuldý,
Alay cemat “Kül töpege” beþ daqqada cýyýldý…
Tükürgende közü patlap çýqacaqday bir qazaq
Bekletken soñ nafle halqný uzundan-uzaq
Galavaman cetekleþip keldi… Her kes toqtadý.
Öz tilinde bir kop þeyler ayttý, halqný maqtadý.
-Yardým eter qol tutarman men her vaqýt sizlerge
“Maya iznayt tatarin” – dep, “karaþo” – dep bizlerge.
Saldat Qadir tilmaþ bolýp, añlattý soñ sözlerin
“Maya iznayt” halqqa qarap, tikip turdý közlerin.
- Ana, aqaylar, bu bir kinâz padiþanýñ qatýnda,
Arýqlaðan, üyüz bolðan bir qaç minek atý da.
Mýna þimdi þu atlarný savultqancek þunda þay
Köyüñizniñ örüþine çýqarayým birqaç ay…
Þay yalvara,- men yardým etermen, – diy soñ sizge
On kümüþlik bir altýn da bere þimdi pey bizge.
-Megertiyim Petropolktan kelgen eken, köresiñ,
Tatar saða qaydan bilsin cat qazaqnýñ töresin…
Bay galava: “Qa, cemaat, ne diysiz siz bu iþke?
Atlarýn þu birqaç ay çýqarsýnmý örüþke?
-Nabor vaqtý keleyatýr, barsýn bir yaz çýqarsýn,
“Ýt avzýna bir kemik” – dep þunman avzýn týqarsýñ.
Padiþanýñ bir kiþisi halqqa þaytip aytqan son,
Aqça-maqça keregi yoq, Petropolqqa qaytqan soñ
“Til yardýmý” etsin bizge, padiþaða bildirsin
Saldatlýqtan qaçqanlarnýñ qabaatýn sildirsin!
Þay- þay, aqam! Ne bar onda, barsýn býr yaz qarasýn,
Tek þu sözi keçken yerde, o da bizge yarasýn…
45
.Þay dedi de, halq alayý razý boldý qazaqqa.
Bekbav aqay: “Tüþürmesin bizni bu bir tuzaqqa”!
Dese de, halq dýnlamadý, tatlý sözge cekildi,
Kinâz qazaq þapkesin de çýqarýp bir egildi:
-Ýspasiba, ispasiba, oy karaþo siz,- dedi,
Gvardiye tatarlarný bek süyemiz biz, – dedi.
-Bizniñ eski captalarða volost þimdi qaramay,
“Cañý capta alýñýz”- diy, tatarcasý yaramay!
Galava, sen þunýñ aslýn sorasa bir, ne diycek
Bu biledir zakon qayday, qaysý capta begiycek.
Tilmaç Qadir aytar – aytmaz, kinâz tikip közlerin,
-Ebet, þunday, “tak, verna”- dep kesip - kesip sözlerin,
Bir kopten-kop ayttý –ayttý, “zemlâ jalka” þay dedi
Deñiþtirmek içün vaqýt qaldý tek bir ay,- dedi…
“Jalka jalka” kim bile oný, kinâz aða, biz tatar,
Bersek eger captalarný, üç cýl volostta catar!…
Bareme siz caným, kinâz, þu iþni de etseñiz,
Þunýñ içün pristavða da colda tiyip ketseñiz.
Aruv bolýr edi bizge, caným, dedi Ali bay.
Cemaat da: “Caným, kinâz! Çalt qaralýr, ebet þay…”
-Bek karaþo, bek karaþo, captalarný beriñiz,
Kösteriyim “pristavða”, qadýr sizin captañýz.
Bir aftadan yañý “kupçiy” ketirir o sizlerge.
-Allah razý bolsýn, kinâz, büyük eylik bizlerge…
.
Galavaman halqtan kinâz captalarný aldýrdý,
Bekbav aqay: “ Men tuzaqqa tüþmiymen”- dep qaldýrdý.
Captalarný kisesine salýp ketti kinâz þay.
Üç-dört kün soñ bizim köyniñ otlaðýna qunan, tay,
Bir qaç, tugul, beþ-on tugul, bir sürü at ciberdi,
Köpke barmay özi avrýp Petropolkta geberdi.
Bir qaç ayða kelgen kinâz, kelgeni cýl bolsa da,
Kop quvulýp halqtan endi, vadeleri tolsa da,
Çölni ölçep, ortasýna “tayaq” tikip baþladý,
Köy halqýna mezarlýqný tek ayýrýp taþladý.
Qart kinâznýñ asabasý: “Men kazâyin sizlerge”,Bir kün yavur kelmesinmi, “köy menim!”, – dep bizlerge.
Megertiyim, ölmez burun þeytan nefsin azdýrðan,
Captamýzný Haqtan qorqmaz, öz adýna yazdýrðan….
Asabasý keldi kirdi köyge saray saldýrýp,
Baba –dede topraðýndan halqný mahrum qaldýrýp.
“Ayvanlarný arqanlañýz, baylañýz” – dep baþladý,
Örüþke mal cibergenni þýbýrtqýman aþladý…
Kinâznýñ bir “zemzemeri” köyni ölçep cürgende,
Qurtaqaynýñ nýþan salýp qorasýna kirgende,
Apaqayý Erzade-qart qaviy basýp ayaðýn,
Zemzemerniñ cerni ölçep tikken temir tayaðýn
Tartýp alýp, açuvlanýp cerleþtirdi baþýna:
-Men kimsege hor bolmadým, keldim altmýþ yaþýma…
46
Tañrým alsýn fýrsatýñný, ah yavurlý yavur sen!
Þimdi turna qonðan yerni kösterirmen saða men,
Molla aqa: “Etme, cengem, qapatýrlar” – dep kelse de,
Qazaq þaþýp, qolýn tutýp “pastoy-pastoy” - dese de,
-Men pastoymam, öziñ pastoy! Çýq, qoramda iþiñ yoq!
Aram qazaq! Seniñ mýnda aldatacaq kiþiñ yoq…
Ölçemege cetmegiydiñ…-dep üstüne atýldý.
Bolmaycaðýn duyýp qazaq, þertin cýyýp tartýldý.
Erzade abay bek qarðanýp özin özi tutalmay,
Ökelenip kop cýladý közin yaþýn cutalmay.
Aqþamýna volosttaki kazakiler atlanýp,
Pristavða dört büklenip, sekiz kere qatlanýp,
Köyge kelip zeher saçýp “tatarin!”- dep ayttýlar,
Kene de til qaytarsañýz, qaparmýz! –dep qayttýlar.
Yavuz kinâz köyni þaytip aman bermiy sýqqan soñ
Ertesi kün halqlar cuma namazýndan çýqqan soñ,
-Endi mýnda müsülmanða caþav aram, ketiyik,
Aldýn alýp bir kün evvel “haq topraqqa” cetiyik!
Cýlap ayttý hatip aqay: “Biz ðafletke dalmayýq,
Hicret vacip, din duþmaný topraðýnda qalmayýq!”
Satýp-savýp birer-birer köy köçmege baþladý…
Bir talayý aran-avla tolý malýn taþladý.
Bekbav aqay tek bir özi: “Hay, cemaat, etmeñiz,
Tuvðan ösken ceriñizni þaytip taþlap ketmeñiz!
Ot bereyik sarayýna, qaçýrayýq biz oný.
Qater diysiz bir özi bir köyge qarþý, siz oný!
Men sizlerge baþtan ayttým, inanmañýz saqýn – dep.
Kop aytsa da, halqlar: “Endi ahýr zaman yaqýn -depQýsmetimiz köterilgen, içecek suv bitkendir!
Baþýmýznýñ yazýsý bu , Allah emir etkendir”Dep ketmeden danmadýlar…köçti bitti bir ayda…
Qaraltýlar viran boldý, o gürdeli köy qayda?!…
Curtlýqlarda miyavquþlar yaman-yaman baqýrdý,
Colcýlarný o cerlerde gece cinler çaqýrdý.
Bekbav aqay çoçaydý da qaldý, köçip ketmedi,
Köyni bozðan qazaqqa da aslý qullýq etmedi.
Kinâz onýñ üyin yýqsa, her kün köyden quvsa da,
Özi yoqta apaqayin cin-þeytanlar buvsa da!
Öz curtýnda töþeginde öldi, közi cumýldý,
Bekbav aqay öz köyiniñ mezarýnda kömildi.
Torýnlarý: “Ýnþallah, bir kün korermiz, þay ketmez,
Bir ayaðý tayar bunýñ, bu ortalýq þay bitmez.
Kösterirmiz saða biz” – dep “köçken köyde” qaldýlar,
Bereketli vaqýf cerge canýdan üy saldýlar!!!
1923, noyabr 4, Ýstanbul.
Bu vaqia Aqmescit -Yalta yolu üzerindeki
Çavke köyünde olmýþtýr. Ben bunu Ýstanbulda
Cemil isminde bir qasaptan iþitip yazdým.
Hamdi Giraybay. (“Ýleri” jurnalý, 1927, N10)
47
Ýsmail Hasan oðlu Kerim
Folklörýmýznýñ incileri
Dünya-dünya olalý insanzat folklörnýñ diger janrlarý ile beraber çeþit qýzýqlý hadiseler, lâtifeler
ve þaqa-qoratanen yaþap kelgendir. Hem bular insannýñ keder ve qasevetini bastýrdýqtan ðayrý,
oný ibretli hadiseler ve hikmetli ibareler misalinde terbiye de etkendirler.
Diger taraftan lâtife ve fýkralar halqnýñ aqýl baylýðýný, ürf-adetlerini, til inceliklerini asýrlar
devamýnda saqlap kelgen küçlü ve ðayet mühüm bir asabalýqtýr.
Qýrýmtatar matbaa tarihini ögrenirken, lâtifeler kitap þekilinde ilk olaraq 1897 senesi
Baðçasarayda
Ý. Gasprinskiyniñ “taþ ve hurufat basmahanesinde” neþir etilgenini köremiz. Bu yerde
baþqa vilâyetlerde olýp keçken meraqlý vaqialar ile birlikte Qýrým ile baðlý hadiseler de çoqtýr.
Hatta, o zamanda belli erbaplarýmýznýñ soyadlarý añýlýp, olarnýñ hikmetleri kösterilmektedir.
Bügün biz mezkür kitapçede basýlðan bazý lâtife ve hadiseler ile tanýþmamýzný baþlap,
soñradan umumen 19-ncý asýrnýñ soñu ve 20-nci asýrnýñ baþýnda matbaa yüzüni körgen
lâtifelerni “Günsel”niñ sayðýlý oquyýcýlarýna tevsiye etecekmiz. Metinlerniñ eskiligine hürmeten
imlâsýný saqladýq.
1. Meþhur açköz bazardan keçerken, dükannýñ birinde bir adam sepet yaptýðýný körünce, dükan
qapusýndan kirip: “Yahu, rica iderim sepetleri büyük yapýñýz!” Sepetçi – “Niçün!?” – dediginde,
“olur ki, müþterileriñizin biri bize bir hediye könderir!”- demiþ.
2. Faqýr qýrðýzýn biri daima bu duayý idiyurmýþ:”Yarabbi, senden Taþ-Timurýn ölümi kibi, bir ölüm
isterim!” “Taþ-Timur nasýl vefat itti - diye sual” idildikte, cevaba: ”Bir qoyun yeyup, üzerine bir
torsýq ( eçki terisinden yapýlðan savut, bürdük – Ý.K.) qýmýz içerek” – demiþ.
3. Zariflerden biri (yani keskin zekâlý adamlardan biri – Ý.K.) bir oyuncýnýñ hanesine kidup, divarýnda
“Adem” ile “Hava” isimleriniñ yazýldýðýný körünce, oyuncýya:”Bu isimleri buraya yazmaqtan
maqsat nedir?” – der. Oyuncý:”Efendim, hanemize þeytan kirmemek içün yazmýþým. Çünki
iþittigimize köre, bu isimler her hangi hanede bulunýr ise, o haneye þeytan kirmez imiþ” – der.
Zarif:”Bu isimlerin sahipleri cennet kibi bir muqaddes yerde iken, þeytan yine yanlarýna kire
bildigi halde isimlerinden çekinup böyle bir oyuncýnýñ hanesine kirmeycegi haqiqata þayan taacip
bir kifayettir!” – demiþ.
4. Hoca Nasreddin efendi ile bir boþboðazýn arasýnda þöyle sözler olmýþ:
Boþboðaz: Hoca efendi, felân zatýn bu aqþam bir ziyafeti var!
Hoca: Bana ne?
Boþboðaz: Seni de davet ider!
Hoca: Sana ne?
5. Ýran þahlarýndan biriniñ biri Cihan ve biri Hayat isminde iki cariyesi (oynaþý – Ý.K.) var imiþ.
Cihane olan muhabbeti daha ziyade kördiginden, Hayat bir kün meþhur olan þu beyti yazup, bir
sýrasýna ketirerek þaha taqdim eyler.
Beyt:
Kim ki Cihan ðamý çeker, zevq alamaz Hayattan,
Çekme ðam Cihaný var, zevqiñi sür Hayattan.
6. Birisi bir kün bir qabristana oðrayýp Bahlülniñ (Harun-ar-Raþid zamanýnda çoq zekâ tanýlðan
birisi – Ý.K.) anda oturmaqta olduðýný körünce:”Bahlül, bunda ne iþliyursýñ?” – demiþ. Bahlül
de:”Ellerinden, dillerinden – her cihetle emin olduðým dostlarým ile suhbet idiyurým” – demiþ.
48
7. Tahsil yolunda ðayet ðayretli talebe-i-alimden biri:”Ve esafe ki (yazýq ki – Ý.K.) uyquda bulundýðým
zamanlar öyle faidesiz keçer de, yine ömürimden sayýlýr…” – demiþ.
8. Mevlâna hazretleri bir sofu ile bir ziyafette bulunýyurlar. Sofraya oturdýqlarýnda, her nasýl ise
sofrada tuzluq bulunmadýðýndan, sofu hizmetçilere hitaben: “Tuzluðý niçün ketirmediniz? Her
þeyden evvel sofraya tuzluq qoyulmaq lazimdir ki, taama (yemekke – Ý.K.) tuz ile baþlanýlsun,
zira taama tuz ile baþlamasý sünnettendir!” – der. Mevlâna hazretleri lâtife olaraq (yani nezaket
yaparaq – Ý.K.) “Zararý yoq, ekmekte tuz bardýr” – demiþ. Bade (soñra – Ý.K.) yemegi
baþlamýþlar. Biraz soñra sofu, ekmegi bir elile qýrmaqta bulunan bir kimseye: “Yahu, ekmegi bir
el’ ile qýrmaq mekruhtýr ! (yasaqtýr – Ý.K.)” – der. Mevlâna hazretleri: “Sofrada hazýr bulunan
adamlarýn aðýzýna baqmaq – ekmegi bir el’ ile qýrmaqtan daha mekruhtýr” – demiþ. Bunýñ üzerine
sofu süküt itti ise de, biraz soñra yine söze baþlayup: “Caným, niçün söyleþmiyursýñýz? Yemek
yerken, söyleþmek sünnettir!” – der. Mevlâna hazretleri de: “Çoq söyleþmek mekruhtýr!” –
demiþ. Sofu bundan soñra artýq aðýzýný açmamýþtýr.
9. Þairin biri Ebü-Nüvasý (Ebü-Nüvas – meþhur arap þairlerinden birisi – Ý.K.) hacv ider (yani
mýsqýlýmsý þiirler yazar, satiraða oðratýr – Ý.K.). Bir qaç kün soñra bir-biri ile körüþkende, þöyle
bir muhaverede (qonuþmada – Ý.K.) bulunýrlar:
Ebü-Nüvas : Beni hacv itmiþin, faqat bana bir þey oldumý?
Þair: Ne olacaqtý?
Ebü-Nüvas: Bir belâyamý oðradým?
Þair: Hayýr.
Ebü-Nüvas : Hanmanýmmý (ev-barqýmmý – Ý.K.) daðýldý?
Þair: Hayýr.
Ebü-Nüvas: Öyle ise, benim de ayaqlarýmdan ta boðazýma qadar kevdem seniñ
qarýñýna kirsin!
Þair: Baþýñý niçün dýþarý býraqtýñ?
Ebü-Nüvas: Ne hal kesb idecegiñi körmek içün – demiþ.
10. Dilenciniñ biri büyük qapulý evden bir þey ister. Verirler, faqat verdikleri þey qapuya köre küçük
olduðýndan, yarým saat soñra elinde balta olaraq kelüp, qapuyý yýqmaya baþlar. Ev sahibi: “Ya
kiþi, sen ne iþliyursýñ?!”- dedikte, tilenci: “Ya verdiginiz þey qapuñýza uysun,ya qapuñýz verdiginiz
þeye!”-demiþ.
11. Aqla-i-arabiden (aqýllý arablardan – Ý.K.) biri oðluna þu yolda ögüt ve nasihatta bulunmýþ: “Oðlum,
ilm-i-ekabirin (alimlerin eñ büyüklerin – Ý.K.) aðzýndan ögren, zira onlar iþittiklerinin eñ eyisini
yazarlar, yazdýqlarýnýñ eñ eyisini ezberlerler, ezberledikleriniñ eñ eyisini söylerler!”
12. Hükemadan biri demiþtir ki: “Bir þeye ihtiyac ne derece ziyade ise, oný bulmaq o qadar qolaydýr
ve bir þeye ihtiyac ne derecede az ise, oný bulmaq o nisbette çetin ve küçtir. Meselâ, bizim
dünyada muhtac olduðýmýz þeylerin eñ birincisi – havadýr! Zira beþ-on daqiqa nefes almaz isek,
helâk olurýz. Ýkinci – suv, üçünci yemek, dördünci ruba (urba – Ý.K.), beþinci – hane ve altýncýsý
– altun ve elmaz kibi bir taqým tezyinate (ziynetke – Ý.K.) dair olan þeylerdir. Hava eñ ziyade
muhtac olduðýmýz bir þey iken, ðayet qolaylýqle, altun ve elmaz eñ az muhtac olduðýmýz þeyler
iken, bir çoq meþaqatle bulunýr. Mezkür þeylerden daha ziyade Cenab Hudanýñ rahmetine muhtac
olduðýmýzdan – ona da qolaylýqle nail olmamýzýn çaresine baqmalý ki, bu da tahsil – ilim ile olur!”
13. Hükema-i-Yunaniyeden birisi bir kün bir cemiyette “tirilik ile ölümin hiç farqý yoqtur”-demiþ.
Hazýr bulunanlardan biriniñ “öyle ise, sen daha ne yaþýyursýñ, ölmelisiñ” yollu itirazýna cevaba:”Ben
dirilik ile ölümin hiç bir farqý yoqtur dedim. Daha ölümi ihtiyare (seçilmesine – Ý.K.) mücip
(sebebi –Ý.K.) ne?” – demiþ.
49
14. Ebu Abdullah El’ Sinceriy nezdinde (yanýnda –Ý.K.) vaazlardan bahs açýldýðý bir sýrada: “Meclisinde
zenginler faqýr, faqýrlar zengin olmayan vaaz – vaaz degildir! – demiþ.
15. Hükemadan (yani alim adamlardan – Ý.K.) birine “baqma” demiþler – közlerini yummýþ, “diñleme”
demiþler – qulaqlarýný qapamýþ, “söyleme” demiþler – aðýzýný örtmiþ, “bilme” demiþler – “onda
mazurým (yani öl’müþim– Ý.K.)” – demiþ.
16. Bir qart ile bir yaþ arasýnda lâtife olaraq þu sözler olur:
Yaþ: Baba, yolculýq ne zaman?
Qart: Nereye?
Yaþ: Ahrete!
Qart: Neden sorduñ?
Yaþ: Babama sizin ile bir mektüp yollamaq isterim.
Qart: Yahþý, ama ben cehenneme oðramayacaðým! Sen baq da, anañ ile könder…
17. Bir hakimden “idare-i-mülkiyniñ (yani ülke idaresiniñ – Ý.K.) bir süret-hüsnede (güzel biçimde –
Ý.K.) ceryaný neye mütevakkiftir (baðlýdýr –Ý.K.)” – deye sual’ ittiklerinde, “ehaliniñ memurlara,
memurlarýn qanunlara riayetine mütevakkiftir” – cevabýný vermiþ.
18. Bir hakimden “yalancýlarýn cezasý nedir? –diye sual’ ittiklerinde- doðru sözlerine de
inanýlmamaqtýr” – cevabýný vermiþ.
19. Edepsizin biri bir hakimi “sen felân memleketten degilmisiñ?”-diye tahqir ittiginde, hakim:”Evet,
beni memleketim lekedar idiyur (yani lekeley –Ý.K.), sen ise memleketiñi lekedar idiyursýñ”cevabýný vermiþ.
20. Faqýrýn biri dostundan biraz aqça isteyup mektüp yazar. Dostu ise mektübin arqasýna:”Bu künlerde
aqçadan ziyade tarlýðým olduðýndan, ricañýzý maateessüf eda idemeyecegim” sözlerini yazýp geri
yollar. Faqýr tekrar þöyle bir þey yazýp yollar:”Dostum! Eger bu yazdýðýñýz doðru ise, Allah yalan
itsun, eger yalan ise, doðru itsun!”
21. Arab ulemasýndan biri hanesiniñ qapusý üzerine:”Benim haneme þerr (hayýrsýzlýq, fenalýq –Ý.K.)
kirmez!”... ibaresini yazar. Bunu kören bir hakim “aceba, qadýný nereden kirer?” –demiþ.
22. Ehl’ Allahtan birine sadedilin biri (yani saf, alçaqgönüllilerin biri –Ý.K.):”Sizin Hýzýr peyðamber
ile ara-sýra körüþtiginizi iþidiyurýz, aceba, haqiqatmý? –sualine cevaba külerek:”Oðlum, Hýzýrý
körene taacip olunmaz, arayana taacip olunýr!” –demiþ.
23. Mervaniyünden (yani rivayetlerde sözü yürütilen –Ý.K.) celf (kibirli, fodulý –Ý.K.) Süleyman bin
Abdülmülük, zi þerefi bulunan (itibarlý, þerefli olðan –Ý.K.) Ümer bin Abdülaziz ile bir kün birlikte
oturmaqta iken, þiddetli kök gürültisi iþidiliyur. Süleyman qorqusýndan yere qapanýr. Ümer bin
Abdülaziz asla qorqmayýp:”Rahmetin sadasýndan bu qadar qorqulýr (ise), azabýn sadasý, aceba,
nasýl olmaq lâzim kelir” – demiþ.
24. Bir kün bir adamýn birine “közleriñiz neden bozuldý?” –deyince, “sizin kibi bir heyli yarým aqýllýlara
baqmaqtan” –demiþ.
25. Hakimadan birine aqýl, yani aqýllý kimdir? –dediklerinde, “zuhre çýqýnca (yani ihtiyac olduðý vaqýtta
–Ý.K.) mahcubiyeti mücip olacaq (yani qapalý, gizli olacaq –Ý.K.) bir iþi gizlide ertekap itmeyendir
(gizli olaraq yapmaðandýr –Ý.K.)” – demiþ.
50
Qýrýmtatarca’nýñ Tercümeli Ýmlâ Qýlavuzý
Hazýrlaðan Kemâl Qoñurat.
aglomerat
aglomerasyon
aglomerasyonel
agnostik
agnostisizm
agnosya
agóni
agonile -mek
agorafóbya
agráfya
agrar
agrár -sanayi
agraryacý
agregat
agregatsal
agressiv
aggressivlik
agresya
agresyacý
agrobaz
agrobioloji
agrobiolojik
agrocoðrafya
agrohidroloji
agroiqlimbilimi
agrokültür
agrokültürel
agromerkez
agrokimya
agrometeoroloji
agronom
agronomik
agronomya
agro -sanayi
agropropaganda
agroteknik
agroteknikçi
agroteknike
að
að -maq
aða
aðabey
aðabeylik
aðacan
aðaca (sýna)
aðaç
aðaçayaqlý
àãëîìåðàò
àãëîìåðàöèÿ
àãëîìåðàöèîííûé
ôèëîñ. àãíîñòèê
àãíîñòèöèçì
ìåä. àãíîçèÿ, ðàññòðîéñòâî
ðàñïîçíàâàíèÿ ïðåäìåòîâ
àãîíèÿ
àãîíèçèðîâàòü
àãîðàôîáèÿ, áîÿçíü
îòêðûòûõ ïðîñòðàíñòâ
àãðàôèÿ, ïîòåðÿ ñïîñîáíîñòè
ïèñàòü
àãðàðíûé
àãðîïðîìûøëåííûé
àãðàðèé
àãðåãàò
àãðåãàòíûé
àãðåññèâíûé
àãðåññèâíîñòü; - gi
àãðåññèÿ
àãðåññîð
àãðîáàçà
àãðîáèîëîãèÿ
àãðîáèîëîãè÷åñêèé
àãðîãåîãðàôèÿ
àãðîãèäðîëîãèÿ
àãðîêëèìàòîëîãèÿ
àãðîêóëüòóðà
àãðîêóëüòóðíûé
àãðîöåíòð
àãðîõèìèÿ
àãðîìåòåîðîëîãèÿ
àãðîíîì
àãðîíîìè÷åñêèé
àãðîíîìèÿ
àãðîïðîìûøëåííûé
àãðîïðîïàãàíäà
àãðîòåõíè÷åñêèé
àãðîòåõíèê
àãðîòåõíèêà
ñåòü; ñïëåòåíèå
ñêëîíèòüñÿ âáîê
ñòàðøèé áðàò; ãîñïîäèí
ãîñïîäèí; ñòàðøèé áðàò
ïîëîæåíèå / îáÿçàííîñòè
ñòàðøåãî áðàòà èëè ãîñïîäèíà
ñòàðøèé, ñòàðîñòà (ó
õðèñòèàíñêèõ îáùèí)
(ïîñòóïàòü) êàê ïîäîáàåò
ñòàðøåìó áðàòó
1) äðåâåñèíà; 2) äåðåâî
ñ äåðåâÿííîé íîãîé
aðaçbiti
aðaççýl
aðaçeþek
aðaçlaþ -maq
aðaçsým
aðaçtaþ
aðalarca
aðalan -maq
aðalýq, -ði
aðan
aðanyýldýz
aða -qardaþ
aða-qardaþlarca
aðar -maq
aðaraq
aðarýq
aðart -maq
aðartý
aðartuv
aðaz
aðazade
aðbaniy
aðçiq
aðda
aðdalaþ -maq
aðdalaþtýr -maq
aðdalý
aðdalýlýq, -ði
aðdar -maq
aðdarýl -maq
aðýl
aðýllan -maq
aðýltým
aðým
aðýmlý
aðýn - maq 1)
aðýngýç
aðýq
aðýr
aðýr -añlaþilðan
aðýrayaq ( lý)
aðýrbaþlý
aðýrca
aðýrdan
aðýrdavranýþlý
aðýrgala -maq
ïñèëëÿ, ëèñòîáëîøêà
äðåâåñíûé
êîçëû (ïîäìîñòêè)
îäåðåâåíåòü
ïîõîæèé íà äðåâåñèíó
êñèëîëèò
ïî-áðàòñêè (çàáîòëèâî)
âàæíè÷àòü
âåëèêîäóøèå
ïîäíèìàþùèéñÿ, âîñõîäÿùèé
ìåòåîð
ñîáèð. áðàòüÿ
ïî-áðàòñêè
ñòàíîâèòüñÿ áåëûì; áëåäíåòü
ñòàðøèíà (ó åâðååâ, êàðàèìîâ)
áåëûé, ñâåòëûé; ñåäîé
äåëàòü áåëûì
áåëèçíà
îòáåëèâàíèå
íà÷àëî
ñûí ñòàðøåãî áðàòà
ðàñøèòàÿ æ¸ëòûì ø¸ëêîì
òêàíü
1) ñåòêà, ñåòî÷êà; 2) àíàò.
ðåòèíà
ãóñòîé ñèðîï
ãóñòåòü (î ñèðîïå)
äîâîäèòü (âàðèòü) äî ãóñòîãî
ñîñòîÿíèÿ
ñ ñèðîïîì; ïåðåí. ñëàùàâûé
ãóñòîòà, ëèïêîñòü
ñâàëèòü; ïåðåâåðíóòü
ñâàëèòüñÿ; ïåðåâåðíóòüñÿ
1) çàãîí, ñàðàé äëÿ ñêîòà; 2)
ãàëî
àñòð. áûòü îêðóæ¸ííûì ãàëî
áåëîâàòûé, áåëåñîâàòûé
ïîäú¸ì (íîãè)
ñ âûñîêèì ïîäú¸ìîì (î
ñòóïíå)
óïàñòü, çàêàòèòüñÿ (î çâåçäå);
2) ïåðåéòè, ïåðåâàëèòü (ãîðó)
ñòðåìÿíêà
ñêîñèâøèéñÿ âáîê; áëèçêèé ê
çàêàòó
òðóäíûé, òÿæ¸ëûé
òðóäíîïîíèìàåìûé
íà ñíîñÿõ
ñòåïåííûé
äîâîëüíî òÿæåëî èëè ìåäëåííî
òÿæåëî; ñòåïåííî
ìåäëèòåëüíûé
ïîáàëèâàòü
51
aðýr -irigen
aðýrla -maq
aðirlaþ -maq
aðýrlaþtýr -maq
aðýrlýq, -ði
aðýrlýqsýz
aðýrqanlý
aðýrqanlýlýq -ði
aðýrsal
aðýr -sabur
aðýrsalmaqlý
aðýrsýn -maq
aðýrsýndýr -maq
aðýrsoluqlý
aðýrþaq
aðýrþaqteker
aðýr -uslu
aðýryað
aðýryaralý
aðýryuvar
aðýryüklü
aðýþ
aðýt
aðýtçý
aðýtla -maq
aðýtlama
aðýz, -ðzý
aðýzbirligi
aðýzdanayaqlýlar
aðýzla -maq
aðýzlan -maq
aðýzlandýr -maq
aðýzlaþ -maq
aðýzlaþma
aðýzlý
aðýzlýq, -ði
aðýzsal
aðýzsýl
aðýzsýz
aðla -maq
aðlamalý
aðlamsýq
aðlamsýra -maq
aðlan -maq
aðlanacaq
aðlanuv
aðlanuvçan
aðlar çeþme
aðlaþ -maq
aðlaþuv
aðlat -maq
aðlatýcý
aðlav
52
òðóäíîðàñòâîðèìûé;
òóãîïëàâêèé
îêàçûâàòü ïî÷åñòè
òÿæåëåòü; óõóäøàòüñÿ
äåëàòü òÿæ¸ëûì; óõóäøàòü
òÿæåñòü, áðåìÿ
íåâåñîìûé
âÿëûé, èíåðòíûé
ôëåãìàòè÷íîñòü
ôëåãìàòè÷íûé
ñòåïåííûé, -î
âåñîìûé; òÿæåëîâåñíûé
òÿãîòèòüñÿ
òÿãîòèòü
îäûøëèâûé
äèñê; áëîê âåðåòåíà
ìàõîâîå êîëåñî
ðàññóäèòåëüíûé
ìàçóò, òÿæ¸ëîå ãîðþ÷åå
òÿæåëîðàíåííûé
ãåîë. áàðèñôåðà
òÿæåëî íàãðóæåííûé
óëåòó÷èâàíèå (ãàçà, ïàðîâ)
ïëà÷ íàä óñîïøèì
ïëàêàëüùèöà
îïëàêèâàòü
îïëàêèâàíèå
ðoò, óñòüå
ñãîâîð
çîîë . ðîòîíîãèå
âçÿòü â ðîò; óêóñèòü
1) áðàòü ãðóäü âïåðâûå; 2)
áàõâàëèòüñÿ
êîðìèòü ãðóäüþ âïåðâûå
àíàò. àíàñòîìèçèðîâàòü;
ïåðåðóãèâàòüñÿ
àíàñòîìîç, ñîóñòèå
ñ áîëüøèì ðòîì
ìóíäøòóê; íàìîðäíèê
óñòíûé
ðîòîâîé
äåðæàùèé ïîñò; áåññëîâåñíûé
ïëàêàòü
ïëàêñèâûé (ãîëîñ)
ïðèòâîðíî ïëà÷óùèé
âñïëàêíóòü
ïëàêàòüñÿ
ïðèñêîðáíûé
ïðè÷èòàíèÿ
âå÷íî æàëóþùèéñÿ
ôîíòàí ñë¸ç (â õàíñêîì
äâîðöå)
ïëàêàòü âìåñòå
ïëà÷ (âñåîáùèé)
äîâîäèòü äî ñë¸ç
çàñòàâëÿþùèé ïëàêàòü;
ñëåçîòî÷èâûé
ïëà÷
aðlavuq
aðlavuqlýq, -ði
aðlayýcý
aðlayýþ
aðmayýldýz
aðna -maq
aðrý
aðrý -maq
aðrýlý
aðrýq
aðrýqlý
aðrýn -maq
aðrýsýz
aðrýsusturýcý
aðrýt -maq
aðrýtýcý
aðruv
aðruvlý
aðsým
aðu
aðubebek
aðuçýq
aðustos
aðustosböcek
aðuþ
aðuv
aðuvaðaç
aðuvla -maq
aðuvlan -maq
aðuvlý
aðuvlýlýq, -ði
aðuvmantar
aðuvot
aðuvtilli
aðyar
aðza -maq
aðzaki
aðzar
aðzav
ah
aha
ahbap, -bý
ahbapça
ahbaplaþ -maq
ahbaplýq, -ði
ahd, -dý
ahdet -mek
ahdiatiq, -ði
ahdicedit, -di
ahdiy
ahdleþ -mek
ahdli
ahdname
ahdþiken
ahdüpeyman
ahenk
ahenkdeþ
ahenkle -mek
1) ïëàêñà; 2) çàïëàêàííûé
ïëàêñèâîñòü
ïëà÷óùèé
ïëà÷; ñåòîâàíèÿ
ìåòåîð
ñì. avnaáîëü
áîëåòü
ïðè÷èíÿþùèé áîëü
1) áîëåçíü; 2) áîëüíîé
áîëüíîé; ïàöèåíò
áûòü îãîð÷¸ííûì
áåçáîëåçíåííûé, -î
áîëåóòîëÿþùèé
ïðè÷èíÿòü áîëü
âûçûâàþùèé áîëü
áîëåçíü
áîëüíîé
àíàò. ñåò÷àòûé
àãó!
ìëàäåíåö
ìëàäåíåö
àâãóñò
öèêàäà
îáúÿòèÿ
1) ÿä; 2) ãîðüêèé
áîò. îëåàíäð
îòðàâèòü
áûòü îòðàâëåííûì
ÿäîâèòûé
ÿäîâèòîñòü
ÿäîâèòûé ãðèá
áîò. áîëèãîëîâ ïÿòíèñòûé
çëîé íà ÿçûê
ïîýò. ñîïåðíèê (â ëþáâè)
âûãîâîðèòü, ïðîèçíåñòè
óñòíûé, -î
àíàò. ñåò÷àòàÿ îáîëî÷êà
ïðîèçíîøåíèå
àõ!
àãà!
ïðèÿòåëü,äðóã
ïî-äðóæåñêè
ïîäðóæèòüñÿ
ïðèÿòåëüñêèå îòíîøåíèÿ
îáåò, çàâåò, êëÿòâà
äàâàòü îáåò, êëÿòâó
Âåòõèé çàâåò
Íîâûé çàâåò
äîãîâîðíûé
ïîêëÿñòüñÿ âçàèìíî
ñâÿçàííûé êëÿòâîé
êîíâåíöèÿ, ïàêò
íàðóøèâøèé êëÿòâó
êëÿòâåííûå îáåùàíèÿ
àêêîðä, áëàãîçâó÷èå
ñîçâó÷íûé
íàñòðîèòü ìóçûêàëüíûé
èíñòðóìåíò
ahenkli
ahenklileþ -mek
ahenklileþtir -mek
ahenksiz
ahenksizlik, -gi
aheste
ahfat
ahfeþ
ahý (x)*
ahýlda -maq
ahýldý
ahým -þahým
ahýr* (x)
ahýrla (x) -maq
ahýbaba (x)
ahi (x)
ahilik (x), -gi
ahir (x)
ahirzaman (x)
ahiret (x), -ti
ahkâm
ahla -maq
ahlap (x), -bý
ahlâq (x), -ði
ahlâqça (x)
ahlâqçý (x)
ahlâqlý (x)
ahlâqsal (x)
ahlâqsýz (x)
ahlâqsýzlýq (x), -ði
ahlâqiy (x)
ahlâqiyat (x), -tý
ahlâq -týþý(x)
ahmaq (x), -ði
ahmaqçasýna (x)
ahmaqlýq (x), -ði
ahtapot (x), -tý
ahu, -sý
ahubaba
ahudutu, -ný
ahuközlü, -ni
ahval, -li
aidiyet
aidiyetle
aile
ailece
aileli
aileviy
ait
aitlik
ajder
ajderyýlan
ajitasyon
ajur
áëàãîçâó÷íûé, ìåëîäè÷íûé
ñòàòü ìåëîäè÷íûì
ñäåëàòü ìåëîäè÷íûì
íåáëàãîçâó÷íûé
íåáëàãîçâó÷èå
ìåäëåííûé, -íî
ïîòîìêè; ïîñëåäîâàòåëè
ïîäñëåïîâàòûé
áðàò
àõàòü
àõè è îõè
ðàñïðåêðàñíûé
ñòîéëî
çàñòîÿòüñÿ â ñòîéëå
ñòàðøèíà îáùèíà
áðàò ìîé! (îáðàùåíèå)
áðàòñòâî (îáùèííîå)
êîíåö,-÷íûé
êîíåö ñâåòà
òîò ñâåò
ïðåäïèñàíèÿ; ñóæäåíèÿ
àõàòü
äèêàÿ ãðóøà
ìîðàëü, íðàâñòâåííîñòü
íðàâñòâåííî, ìîðàëüíî
ìîðàëèñò
(âûñîêî) íðàâñòâåííûé
ýòè÷åñêèé, ìîðàëüíûé
áåçíðàâñòâåííûé
áåçíðàâñòâåííîñòü
ýòè÷åñêèé, ìîðàëüíûé
ýòèêà
àìîðàëüíûé, íåýòè÷íûé
ãëóïåö, äóðàê
ïî-äóðàöêè
ãëóïîñòü, äóðü
çîîë. îñüìèíîã
çîîë. ñåðíà, äèêàÿ êîçà
1) ñòàðè÷îê; 2) çàÿäëûé
êóðèëüùèê
áîò. ìàëèíà
ñ áîëüøèìè ãëàçàìè
ìí. ÷. îò hal
ïðèíàäëåæíîñòü,
ïîäâåäîìñòâåííîñòü
ñ÷åñòü îòíîñÿùèìñÿ ê ÷åìó-ë.
ñåìüÿ
âñåé ñåìü¸é
èìåþùèé ñåìüþ
ñåìåéíûé
ïðèíàäëåæàùèé ê êîìó-÷åìó-ë.
ïðèíàäëåæíîñòü
çìåé, äðàêîí
çìåé, äðàêîí
àæèòàöèÿ, âîçáóæäåíèå
àæóð
ajurlý
aka
akademik
akademizm
akademisel
akademþehirçik
akademya
akasya
akis, aksi
akkompanye
akkompanyeci
akkord
akkordcý
akkordeon
akkordeoncý
akkordla
akkordlý
akkordsýz
akkredite
akkreditiv
akkreditle -mek
akkreditlen -mek
akkreditlengen
akr
akril
akrobat
akrobatlýq, -ði
akropol , -li
akroþiir
akselerle -mek,
akselerlen -mek
akselerlenme
akselerator
akseptans
aksessuar
aksessuarcý
aksi
aksial
aksidevrim
aksilen -mek
aksilik
aksine
aksiom
aksiomatik
aksiseda
aksyon
aksyoner
aksolotl
akt
aktinium
aktinya
aktiv
aktivator
aktivist
àæóðíûé
äèàë. ñòàðøèé áðàò
àêàäåìèê
àêàäåìèçì
àêàäåìè÷åñêèé
àêàäåìãîðîäîê
àêàäåìèÿ
áîò. àêàöèÿ
îòðàæåíèå; ðåôëåêñ;
ïðîòèâîïîëîæíîñòü
àêêîìïàíåìåíò
àêêîìïàíèàòîð
ìóç. àêêîðä; íàñòðîéêà
íàñòðîéùèê
àêêîðäåîí
àêêîðäåîíèñò
íàñòðàèâàòü (èíñòðóìåíò)
ìóç. íàñòðîåííûé
ìóç. ðàññòðîåííûé
àêêðåäèòàöèÿ
àêêðåäèòèâ
àêêðåäèòîâàòü
áûòü àêêðåäèòîâàííûì
àêêðåäèòîâàííûé
àêð
õèì. àêðèë
àêðîáàò
àêðîáàòèêà
Àêðîïîëü
àêðîñòèõ
ôèç. óñêîðÿòü
ôèç. óñêîðÿòüñÿ
áèîë. àêñåëåðàöèÿ
àêñåëåðàòîð
êîì. àêöåïò
àêñåññóàð
òåàòð. áóòàôîð
1) ïðîòèâîïîëîæíîå;
2) ïðîòèâîïîëîæíûé
òåõ. îñåâîé
êîíòððåâîëþöèÿ
ïðîòèâèòüñÿ
ïðîòèâîäåéñòâèå
íàîáîðîò
àêñèîìà
àêñèîìàòè÷åñêèé
ýõî
àêöèÿ (òæ. ôèíàíñ. )
àêöèîíåð
çîîë. àêñîëîòëü
àêò
õèì. àêòèíèé
çîîë. àêòèíèÿ
1) àêòèâ; 2) àêòèâíûé
àêòèâàòîð
àêòèâèñò
* Yanýnda “x” iþareti olðan sözlerde “h” harfý kiril elifbesindeki “x” kibi oqulur.
53
aktivleþ -mek
aktivleþtir -mek
aktivlik, -gi
aktör
aktörlik
aktris
aktüel
aktüellik, -gi
akustik , -gi
akustike
akümülle -mek
akümüllen -mek
akümüllengen
akümüllenme
akümülâtor
akvalang
akvalangcý
akvamarin
akvanavt
akvaryum
akvaryumcý
akvatinte
akvatipya
akvatorya
akzis
akzisel
al
al -maq
alâ
alabalýq, -ði
alabalýqsoylar
alabanda
alabars
alabota
alabros
alaca
alacaaqiq, -ði
alaca -berece
alacaq, -ði
alacaqaranlýq, -ði
alacaq -berecek, -gi
alacaqlý
alacalý
alacalýq, -ði
alaca melevþe
alâcý
aláçam
aláçubar
alaçuq
alâfranga
alâfrangacýlýq, -ði
alâfrangalaþ -maq
alâfrangalýq, -ði
alâgarson
alakiyik
54
àêòèâèçèðîâàòüñÿ
àêòèâèçèðîâàòü
àêòèâíîñòü
àêò¸ð
àêò¸ðñòâî
àêòðèñà
àêòóàëüíûé
àêòóàëüíîñòü
àêóñòè÷åñêèé
àêóñòèêà
àêêóìóëèðîâàòü
àêêóìóëèðîâàòüñÿ
àêêóìóëèðîâàííûé
àêêóìóëÿöèÿ
àêêóìóëÿòîð
àêâàëàíã
àêâàëàíãèñò
àêâàìàðèí
àêâàíàâò
àêâàðèóì
àêâàðèóìèñò
àêâàòèíòà (ïðîöåññ; êàðòèíà)
àêâàòèïèÿ
àêâàòîðèÿ
àêöèç
àêöèçíûé
àëûé
áðàòü, âçÿòü
îòëè÷íûé
çîîë. ôîðåëü
çîîë. ëîñîñ¸âûå
ìîð. áîðò; çàëï ñ îäíîãî áîðòà
çîîë. ëåîïàðä
áîò. ëåáåäà
îñòðèæåííûé ïîä áîáðèê
ø¸ëê â ïîëîñêó
ìèíåð. õàëöåäîí
ñäà÷à è ïðè¸ìêà
äîëã (êîòîðûé ñëåäóåò
ïîëó÷èòü)
ñóìåðêè
äåëîâûå îòíîøåíèÿ
êðåäèòîð
ï¸ñòðûé
1) ïåñòðîòà; 2) ñóìåðêè
áîò. àíþòèíû ãëàçêè
îòëè÷íèê
áîò. åëü åâðîïåéñêàÿ
ï¸ñòðûé
ñòîðîæêà; ëà÷óãà
åâðîïåéñêèé, íà åâðîïåéñêèé
ëàä
ïîäðàæàíèå åâðîïåéñêèì
îáû÷àÿì
ïîäðàæàòü åâðîïåéöàì
åâðîïåéñêèå ìàíåðû
(ñòðèæêà) ïîä ìàëü÷èêà
çîîë. ëàíü
alala -maq
alâlâyt
alâlâytla -maq
alamaç -bulamaç
alaman
alâmet, -ti
alâminut
alâmod
alan
alancý
alanç
alançýq, -ði
alanðasar
alângle
alan -talan
alañla -maq
alápuðu
alâqa
alâqacý
alâqadar
alâqadarlýq, -ði
alâqalý
aláqarða
alâqasýz
alâqasýzca
alâqasýzlýq, -ði
alaq -bulaq
ala -qula
alar -maq
alaþa
alaþým
alaþýmlý
alat, -tý
alataþ
alatlý
alâtürka
alâtürkacý
alavcan
alávere
alavereci
alay
alay -maq
alay -artýq
alay -bulay
alaydaþ
alayiþ
alayiþli
alaylan -maq
alaylandýr -maq
alaylý
alaylýq, -ði
alaysa
alayt -maq
alaz
äåëàòü ïÿòíèñòûì,
êàìóôëèðîâàòü
àòó! yëþëþ!
óëþëþêàòü
çàìûçãàííûé
(ðàçíîøåðñòíàÿ) òîëïà
ïðèçíàê; ïðèìåòà
ìîìåíòàëüíî
ìîäíûé
ïëîùàäü, ïîëå
ïëåíýðèñò (õóäîæíèê)
çàõâàò, êîíôèñêàöèÿ
ïëîùàäêà
âèòÿçü
íà àíãëèéñêèé ìàíåð
ðàçãðàáëåííûé
îçèðàòüñÿ
ïÿòíèñòûé îëåíü
1) ñâÿçü; 2) îòíîøåíèå
ðàáîòíèê ñâÿçè
èìåþùèé îòíîøåíèå
ïðè÷àñòíîñòü
èìåþùèé îòíîøåíèå
çîîë. ñîéêà
íå èìåþùèé îòíîøåíèÿ
áåçó÷àñòíî
áåçó÷àñòíîñòü
ìóòíûé; ìóòîðíûé
ï¸ñòðûé
àëåòü
õîëîùåíûé êîíü, ìåðèí
ñïëàâ (ìåòàëîâ)
ëåãèðîâàííûé
òåëî; ìàññà òåëà
ìèí. îíèêñ
â òåëå; ãðóçíûé (÷åëîâåê)
íà òóðåöêèé ëàä
ëþáèòåëü âñåãî òóðåöêîãî
ãîðÿ÷èé, âñïûëü÷èâûé
1) ïåðåäà÷à (èç ðóê â ðóêè);
2) ïåðåïðîäàæà
ïåðåêóïùèê
1) âåñü, âñ¸; 2) ïðîöåññèÿ;
3) ïîëê; 4) äèàë. òàê
(î ãëàçàõ): çàêàòèòüñÿ
â áîëüøåé ñòåïåíè
òåì áîëåå
îäíîïîë÷àíèí
ïîêàçíîå, ïîìïà
ïîêàçóøíûé
îïîë÷èòüñÿ
îïîë÷àòü
ñàìîó÷êà
îáû÷íûé, ïîâñåäíåâíûé
ñì. aysa
çàêàòèòü (ãëàçà)
1) ïëàìÿ;
2) îãîíü (êàê ýëåìåíò)
alazla -maq
alazlama
alazlan -maq
aláztaþ
albalaq
albastý
albatros
albav
albay
albaylýq, -ði
âlbinizm
âlbinos
âlbom
âlbumin
âlbuminürye
albura
alcaraq, -ði
alcebir
alcebriy
alcý -maq
alcýra -maq
alcýrat -maq
alcýravuq
alçaçýq, -ði
alçaçýqtan
alçal -maq
alçalýþ
alçalma
alçalt
alçaltýcý
alçaq, -ði
alçáqbasýnç
alçáqça
alçaqcasýna
alçaqgöñülli
alçaqgöñüllilik,-gi
alçaqla -maq
alçaqlat -maq
alçaqlýq, -ði
alçaraq, -ði
alçay -maq
alçý
alçýla -maq
alçýn
alçýnlýq, -ði
alçýtaþ
ald
alda -maq
Áldaber
aldaç
aldan -maq
îïàëÿòü; âûæèãàòü
ìåä. ýðèòåìà
ïëàìåíåòü, çàãîðåòüñÿ
ïëàìåíåì
ëÿïèñ
öâåòàñòûå æåíñêèå øòàíû
æåíùèíà - çëîé äóõ
çîîë. àëüáàòðîñ
æ¸ñòêàÿ (î âîäå)
ïîëêîâíèê
çâàíèå ïîëêîâíèêà
ìåä. àëüáèíèçì
àëüáèíîñ
àëüáîì
àëüáóìèí
ìåä. àëüáóìèíóðèÿ
1) îïðîêèäûâàíèå (ñóäíà);
2) óáîðêà ïàðóñîâ
ðîçîâàòûé
àëãåáðà
àëãåáðàè÷åñêèé
âûæèòü èç óìà (îò ñòàðîñòè)
ãîâîðèòü, äåëàòü ãëóïîñòè
ïîçâîëÿòü äóðà÷èòüñÿ
âûæèâøèé èç óìà
íèçåíüêèé
1) íèçêî; 2) òèõîíå÷êî
1) ñìèðèòüñÿ; 2) îñåäàòü;
3) óíèæàòüñÿ
íèçîñòü, ïîäëîñòü
1) ïàäåíèå; 2) ãåîë. îñåäàíèå
1) ïîíèæàòü; 2) îïóñêàòü;
3) óíèæàòü
óíèæàþùèé
1) íèçêèé; ïîäëûé; 2) ïîäëåö
ôèç. íèçêîå äàâëåíèå
äîâîëüíî íèçêî
íèçêî, ïîäëî
ñêðîìíûé
ñêðîìíîñòü
îïóñêàòüñÿ; ïåðåí. äåãðàäèðîâàòü
äåëàòü íèçêèì; ñíèæàòü
íèçêîå ïîëîæåíèå; ïåðåí. íèçîñòü
(ïî)íèæå
ïðèîñàíèòüñÿ, ñåñòü ñ âàæíûì
âèäîì
1)ãèïñ; 2) ñòîðîíà, áîê àëü÷èêà
íàêëàäûâàòü ãèïñ
1) èäóùèé âïåðåäè; àâàíãàðä;
2) íàçâàíèå òþðêñêîãî ïëåìåíè
àâàíãàðäèçì
ìèíåð. ãèïñ
ïåðåäíÿÿ ÷àñòü
îáìàíûâàòü
øåñò äëÿ ñíÿòèÿ ôðóêòîâ ñ
âûñîêèõ âåòâåé
ìèíåð. îáìàíêà
áûòü îáìàíóòûì, îáìàíóòüñÿ
aldanç, aldançaq, -ði
aldançaqlýq, -ði
aldanýþ
aldar Köse
ëåãêîâåðíûé
ëåãêîâåðèå
ñàìîîáìàí
ãåðîé ñêàçîê - áåçáîðîäûé
îáìàíùèê
aldártaþ
ìèíåð. îáìàíêà
aldat -maq
îáìàíûâàòü
aldatýcý
1) îáìàí÷èâûé; 2) îáìàíùèê
aldatýcýlýq, -ði
îáìàííûå äåéñòâèÿ
aldatýl -maq
áûòü îáìàíóòûì
aldatýþ
1) îáìàí; 2) ñóïðóæåñêàÿ
èçìåíà; 3) äåçèíôîðìàöèÿ
aldatuv
îáìàí
aldav
1) îáìàí; 2) ñóïðóæåñêàÿ èçìåíà
aldavcý
1) îáìàíùèê; 2) èçìåííèê
aldavcýlýq, -ði
ïðèáåãàíèå ê îáìàíó
aldav -sýltav
óãîâîðû
aldavsýz
áåç îáìàíà
aldayýcý
îáìàí÷èâûé
aldehid
õèì. àëüäåãèä
aldýn
1) ñïåðâà; 2) ðàíüøå, äî
aldýnðý
ïåðåäíèé
aldýndan
çàðàíåå, çàãîäÿ
aldýr -maq
1) çàñòàâëÿòü áðàòü;
2) çàìåòèòü
aldýrmaz
ðàâíîäóøíûé
aldýrmazlýq, -ði
ðàâíîäóøèå
aldýrtma -maq
íå äàâàòü çàìåòèòü
aldsahna
àâàíñöåíà
aldsýra
ïåðåäíåãî ðÿäÿ (î ãëàñíûõ)
aldtañlay
ïåðåäíåå í¸áî
aldtarih (x), -hi
ïðåäûñòîðèÿ
aldtatým
ïðåäâêóøåíèå
alduyaq
ëèò. àíàôîðà
aleksandrik
àëåêñàíäðè÷åñêèé (ñòèõ)
aleksandrit
ìèíåð. àëåêñàíäðèò
aleksi
àëåêñèÿ, ïîòåðÿ ñïîñîáíîñòè
÷èòàòü
alelacayip, -bi
èçóìèòåëüíûé, -î
alelacele
ïîñïåøíî, â ñïåøêå
alelade
îáû÷íûé, çàóðÿäíûé
aleladelik, -gi
îáûäåííîñòü
alelem
êàæåòñÿ
alelðafle
ïî îïëîøíîñòè
alelqaide
ïî ïðàâèëàì
alelusul
êàê ïðàâèëî
alelhusus (x)
â îñîáåííîñòè
alem
1) ôëàã; 2) ïîëóìåñÿö (íà
øïèëå ìå÷åòè)
âlem
(îêðóæàþùèé) ìèð
alemdar
çíàìåíîñåö
âlemgir
ïîêîðèòåëü
âlemiy
ìèðñêîé, çåìíîé, ñâåòñêèé
âlemþümül
âñåìèðíûé
âlemþümül -tarihiy(x)
âñåìèðíî-èñòîðè÷åñêèé
alengirli
àðãî øèêàðíûé
aleniy
ïóáëè÷íûé, ãëàñíûé
aleniyet, -ti
ãëàñíîñòü, ïóáëè÷íîñòü
55
alésta
alet, -ti
aletli
Aleutlý
alev
aleviy
aleviylik, -gi
alevle -mek
alevlen -mek
alevlendir -mek
alevlendirme
alevlenici
alevlenir
alevlenme
alevlenmez
alevli
aleyh
aleyhdar
aleyhdarlýq, -ði
aleyhillâne
aleyhisselâm
aleyhlen -mek
aleyhlendir -mek
aleykümüsselâm
âlfa
âlfa -daneçikler
âlfa -ýþýným
âlfa -ýþýnlanma
âlfa -ýþýnlar
âlfa -parçalanýþ
âlfa -radioaktiv
âlfa radioaktivlik, -gi
âlfa -sayaç
âlfons
algarina
algoritm
alðasavuq
alðasla -maq
alðaslandýr -maq
alðaslav
alðav -dalðav
alðý
alðýda
alðýla -maq
alðýlan -maq
alðýlanabilir
alðýnlý
alðýnlýq, -ði
alðýr
alðýrlýq, -ði
alhidad
alýcý
alýça
56
ìîð. ãîòîâ! åñòü!
1) èíñòðóìåíò;
2) ÷àñòü òåëà, îðãàí
ñíàáæ¸ííûé èíñòðóìåíòîì
àëåóò
ïëàìÿ
ïîñëåäîâàòåëü aëè, øèèò
øèèçì
çàæèãàòü, ðàçæèãàòü (òæ. ïåðåí.)
âîñïëàìåíèòüñÿ
âîñïëàìåíÿòü, ðàçæèãàòü
ðàçæèãàíèå
ëåãêîâîñïëàìåíÿþùèéñÿ
ëåãêîâîñïëàìåíÿþùèéñÿ
âîñïëàìåíåíèå
íåâîñïëàìåíÿþùèéñÿ
ïëàìåííûé
ïðîòèâ (êîãî-÷åãî-ë. )
ïðîòèâíèê, îïïîçèöèîíåð
îïïîçèöèÿ
áóäü îí ïðîêëÿò!
ìèð íàä íèì!
âûñòóïàòü ïðîòèâ
íàñòðàèâàòü ïðîòèâ
è âàì ìèð!
àëüôà
àëüôà ÷àñòèöû
àëüôà-èçëó÷åíèå
àëüôà-îáëó÷åíèå
àëüôà-ëó÷è
àëüôà-ðàñïàä
àëüôà-ðàäèîàêòèâíûé
àëüôà-ðàäèîàêòèâíîñòü
àëüôà-ñ÷¸ò÷èê
àëüôîíñ
ìîð. ïëàâó÷èé êðàí
àëãîðèòì
ñêëîííûé ê òðåâîëíåíèÿì
òðåâîæèòüñÿ (çà êîãî-ë. )
çàñòàâëÿòü âîëíîâàòüñÿ,
ïåðåæèâàòü
òðåâîëíåíèÿ
â âîëíåíèè (î ìîðå, îáùåñòâå)
1. 1) âçÿòîê (ñ óëüÿ); 2) òðîôåé;
3) âîñïðèÿòèå; 2. ïåðåäíèé
íàìåäíè
âîñïðèíèìàòü
âîñïðèíèìàòüñÿ
ïîçíàâàåìûé
ïîääàþùèéñÿ, ïîäâåðæåííûé
ïîäâåðæåííîñòü
õâàòêèé
õâàòêîñòü
ãåîä. àëèäàäà
1) ïîêóïàòåëü;
2) áåðóùèé, ïîêóïàþùèé
áîò. àëû÷à
alým
alýmcý
alýmlý
alýmlýlýq, -ði
alýmsa
alýmsaq, -ði
alýmsaqlýq, -ði
alým -satým
alýmsýz
alýn
alýn -maq
alýnbalýq, -ði
alýndý
alýndýr -maq
alýnðan
alýnðanlýq, -ðý
alýnðý
alýnýþ
alýnlý
alýnlýq
alýnma
alýnsaçý
alýnsaçlý
alýntý
alýntýla -maq
alýnuv
alýpbarýcý
alýp -berecek
alýpqaçýcý
alýpsatýcý
alýpsatýcýlýq
alýq
alýqçasýna
alýqlan -maq
alýqlaþ -maq
alýqlýq
alýqsýra -maq
alýqtýr -maq
alýþ
alýþ -maq
alýþýl -maq
alýþýq
alýþýqlýq, -ði
alýþýqsýz
alýþqan
alýþqanlýq, -ði
alýþqý
alýþqýn
alýþtýr -maq
alýþveriþ
alýþveriþçi
alýþveriþçilik, -ði
alibi
alim
alimallah
1) ïîäàòü; 2) âçÿòèå; ïîêóïêà
ñáîðùèê ïîäàòåé
ïðèâëåêàòåëüíûé
ïðèâëåêàòåëüíîñòü
âçÿòêà
âçÿòî÷íèê
âçÿòî÷íè÷åñòâî
êóïëÿ-ïðîäàæà
íå ïðèâëåêàòåëüíûé
ëîá
1) âîñïëàìåíÿòüñÿ;
2) ðàññòðàèâàòüñÿ
çîîë. ëîáàí
ðàñïèñêà, êâèòàíöèÿ
âîñïëàìåíÿòü, ðàçæå÷ü
âïå÷àòëèòåëüíûé; ìíèòåëüíûé
âïå÷àòëèòåëüíîñòü
òðîôåè
âçÿòèå, çàõâàò
ëîáàñòûé
êîçûð¸ê
âçÿòûé, çàèìñòâîâàííûé
÷¸ëêà
ñ ÷¸ëêîé
çàèìñòâîâàíèå (ñëîâ)
çàèìñòâîâàòü (ñëîâà)
âçÿòèå, çàõâàò
âåäóùèé (ïðîãðàììû)
äåëîâûå îòíîøåíèÿ
ïîõèòèòåëü
ïåðåêóïùèê
êóïëÿ-ïðîäàæà
1) îëóõ; 2) ïðèäóðêîâàòûé
êàê îëóõ
æàðã. “áàëäåòü”, äóðà÷èòüñÿ
ïîãëóïåòü
îòóïåâøèé âèä
áðåäèòü, ãîâîðèòü âçäîð
1) ïîòðÿñòè; îøåëîìèòü;
2) îòøâûðíóòü, îòáðîñèòü
âçÿòèå
ïðèâûêàòü
áåçë. îò alýþmaq
ïðèâûêøèé; ïðèðó÷¸ííûé
íàâûê; ïðèðó÷¸ííîñòü
íåïðèâûêøèé
ïðèâûêøèé
ïðèâû÷êà
ïðèâû÷êà
ïðèâûêøèé
ïðèó÷èòü, ïðèâîäèòü,
ïðèðó÷èòü
êóïëÿ-ïðîäàæà; òîðãîâëÿ
òîðãîâåö
çàíÿòèå òîðãîâëåé
àëèáè
ó÷¸íûé; ìóäðûé
êëÿíóñü Àëëàõîì
alimane
aliment
alimentçi
alimlik
aliy
aliycenap
aliycenaplýq, -ði
aliyþan
aliyülalâ
alizarin
alize
alkaloid
alkalölçer
alkarna
alkühül, -li
alkühülli
allah, -ha
allahlý
allahlýq, -ði
allahsýz
allâlem
allâme
allan -maq
allandýr -maq
allaq -bullaq
allegorya
allegorik
allegretto
allegro
allem -qallem
allentri
allerji
allerjik
allý
allý -güllü
allý -pullu
allý -sarýlý
allý -yeþilli
allýq, -ði
alligator
alliterasyon
allopatya
allopatik
alloskop
alloterapi
allotropi
allotropik
allüviy
allüviyel
alma
almaç
almaçýq, -ði
almalýq, -ði
almalý -salmalý
êàê ïîäîáàåò ó÷¸íîìó
àëèìåíòû
àëèìåíòùèê
ó÷¸íîñòü
âûñøèé; âîçâûøåííûé
âåëèêîäóøíûé
âåëèêîäóøèå
äîñòîñëaâíûé
íàèëó÷øèé
õèì. àëèçàðèí
ìåòåîð. ïàññàò
õèì. àëêàëîèä
õèì. àëêàëèìåòð
ïðîâîëî÷íàÿ ñåòü äëÿ ëîâëè
ìèäèé
àëêîãîëü, ñïèðò
àëêîãîëüíûé
Àëëàõ
ïî÷èòàþùèé Àëëàõa;
ñîâåñòëèâûé
1) áîæåñòâåííîñòü;
2) áåñïîìîùíûé; ñëàáîóìíûé
áåçáîæíèê
êàæåòñÿ
áîëüøîé ó÷¸íûé, ýðóäèò
1) çààëåòü (î çàðå);
2) ðóìÿíèòü ù¸êè
äåëàòü ðóìÿíûì
ïåðåìåøàííûé, ïåðåïóòàííûé
àëëåãîðèÿ
àëëåãîðè÷íûé
ìóç. àëëåãðåòòî
ìóç. àëëåãðî
óâ¸ðòêè, óëîâêè
(êàêîé-òî) íåîáû÷íûé
ìåä. àëëåðãèÿ
àëëåðãè÷åñêèé
èìåþùèé êðàñíûé öâåò
öâåòàñòûé
ðàçîäåòûé â ÿðêèå öâåòà
àëîå ñ æ¸ëòûì
àëîå ñ çåë¸íûì; áðîñêèé
1) àëûé öâåò;2) ðóìÿíà
çîîë. àëëèãàòîð
ëèò. àëëèòåðàöèÿ
ìåä. àëëîïàòèÿ
àëëîïàòè÷åñêèé
àëëîñêîï
ìåä. àëëîòåðàïèÿ
õèì. àëëîòðîïèÿ
õèì. àëëîòðîïè÷åñêèé
ãåîë. àëëþâèé
àëëþâèàëüíûé
1) ÿáëîêî; 2) íàçâàíèå ïëåìåíè
òåõ. ðåñèâåð
1) ÿáëî÷êî; 2) àíàò. ñêóëà
ÿáëîíåâûé ñàä
ñú¸ìíûé, ðàçáîðíûé
Alman
almanak
almanca
almandin
almankümüþi
almanlaþ -maq
almanlaþtýr -maq
almaþ
almaþ -maq
almaþýcý
almaþýq
almaþýn -maq
almaþýnuv
almaþlýq, -ði
almaþtýr -maq
alnaç
alo
aloe
alp
alpan -talpan
âlpaka
âlpinarium
âlpiniada
âlpiyen
alqý -maq
alqým
alqýmsý
al -qýrmýzý
alqýþ
alqýþçý
alqýþçýlýq, -ði
alqýþla -maq
alqýþlan -maq
alqýþlý
al -qýzýl
alt
altañ
alt -añsal
alt -aqýntý
altav
altavlaþ -maq
altaylý
altbadana
altboya
altbölüm
altcins
altçeñe
altçý
altdünya
âlternativ
âlternator
altfar
íåìåö, -êèé
àëüìàíàõ
1) ïî-íåìåöêè;
2) íåìåöêèé ÿçûê
ìèíep. àëüìàíäèí
ìåëüõèîð
îíåìå÷èòüñÿ
îíåìå÷èòü
1) ïåðåñòàíîâêà;
2) ìåñòîèìåíèå;
3) “äâèíóòûé”(èðîí. )
ïåðåìåæàòüñÿ, ÷åðåäîâàòüñÿ
ïåðåìåæàþùèéñÿ
1) ïåðåñòàíîâëåííûé;
2) ïåðåìåæàþùèéñÿ
ìåíÿòü äðóã äðóãà (â ðàáîòå)
÷åðåäîâàíèå; ñìåíà
(èðîí. ) “äâèíóòîñòü”
ìåíÿòü, ïåðåñòàíîâèòü
ôàñàä, ïåðåäíÿÿ ñòîðîíà
àëëî!
áîò. aëîý
âèòÿçü
(õîäèòü) âïåðåâàëî÷êó
çîîë. àëüïàêà
àëüïèíàðèóì
àëüïèíèàäà
àëüïèéñêèé
ïîýò. áëàãîñëîâëÿòü
ðàäóãà
ðàäóæíûé
êàðìèíîâûé (öâåò)
îäîáðåíèå; àïëîäèñìåíòû
ïîäõàëèì; àïîëîãåò
ïîäõàëèìàæ; àïîëîãèÿ
îäîáðÿòü; áëàãîñëîâëÿòü
áûòü áëàãîñëîâëÿåìûì;
èìåòü óñïåõ
áëàãîäàðñòâåííûé
ïóðïóðíûé
1) íèç, äíî; 2) íèæíèé
ïîäñîçíàíèå
ïîäñîçíàòåëüíûé
ïîäâîäíîå òå÷åíèå
øåñòåðî
ñîáðàòüñÿ âøåñòåðîì
àëòàåö
ãðóíòîâêà (ïîä ïîáåëêó)
ãðóíòîâêà (ïîä ïîêðàñêó)
ïîäðàçäåë
áèîë. ïîäâèä
íèæíÿÿ ÷åëþñòü
ñòàðøàÿ æåíà (â ìíîãîáðà÷èè)
1) ïðåèñïîäíÿÿ;
2) äíî (îáùåñòâî)
àëüòåðíàòèâà, -íûé
ãåíåðàòîð ïåðåìåííîãî òîêà
ïîäôàðíèê (àâòîìîáèëÿ)
57
altfýsýltý
altkeçit
altkira
altkiþi
altý
altýayaqlý
altýaylýq
altýgen
altýköþeli
altýköþelik, -gi
altýkünlük, -gi
altýkürekli
altýlý
altýlýq
altýn
altýnbaþ
altýncý
altýnkökü
altýnközlü
altýn -kümüþ
altýnla -maq
altýnlý
altýn Orda
altýnotu
altýnsarýsý
altýnsaçlý
altýnsýr
altýnsýrlý
altýnsuvu
altýntabaq, -ði
altýntýrnaq, -ði
altýntop
altýoqqa et -mek
altýparmaq
altýpat
altýq
altýqat
Altýqardaþ
altýqla -maq
altýqlan -maq
altýþar
altýtarlalý
altýtarlalýq, -ði
altý -uclu
altýyýllýq, -ði
altla -maq
altlan -maq
altlanðanlýq, -ði
altlandýr -maq
altlandýrýl -maq
altlandýrýlðan
altlýq, -ði
58
ïîäñêàçêà
ïóòåïðîâîä
ñóáàðåíäà
íåäî÷åëîâåê, óáåðìåíø
øåñòü; øåñò¸ðêà
ðàçã. ðàñòîðîïíûé; âåçäåñóùèé
øåñòèìåñÿ÷íûé
øåñòèóãîëüíèê
øåñòèóãîëüíûé
øåñòèóãîëüíèê
1) øåñòèäíåâíûé;
2) øåñòèäíåâêà
øåñòèâ¸ñåëüíûé
øåñò¸ðêà (êàðò)
ñîäåðæàùèé øåñòü åäèíèö
çîëîòî
çëàòîãëàâûé (î ìå÷åòè, öåðêâè
è ò. ï. )
øåñòîé
áîò. ðâîòíûé êîðåíü
ðàçã. àë÷íûé
ðàçã. äðàãîöåííîñòè
çîëîòèòü
1) ñîäåðæàùèé çîëîòî;
2) áîãàòûé
èñò. Çîëîòàÿ Îðäà
áîò. ëèñòîâèê êîëîïåíäðîâûé
çîëîòèñòî-æ¸ëòûé
çëàòîâëàñûé; çëàòîêóäðûé
“æèäêîå çîëîòî”, ãëÿíöãîëüä
(äëÿ ðîñïèñè ïîñóäû, ò. ï. )
ðàñïèñàííûé çîëîòîì
õèì. öàðñêàÿ âîäêà
áîò. ëþòèê åäêèé
áîò. íîãîòêè
áîò. ãðåéïôðóò
êà÷àòü ÷åëîâåêà, âçÿâ çà ðóêè è
çà íîãè
1) øåñòèïàëûé; 2) çîîë. òóíåö
øåñòèçàðÿäíûé ðåâîëüâåð
ïîäñïóäíûé; ïîäðàçóìåâàåìûé
â øåñòü ðàç; â øåñòü ñëî¸â
àñòð. Êàññèîïåÿ
ïîäðàçóìåâàòü
ïîäðàçóìåâàòüñÿ
ïî-øåñòè
c.-õ. ñøåñòèïîëüíûé
ñ.-õ. øåñòèïîëüå
øåñòèêîíå÷íûé
1) øåñòèëåòíèé; 2) øåñòèëåòêà
ïîäìèíàòü ïîä ñåáÿ; îäîëåòü;
ïîäâåðãàòüñÿ
ïîäâåðæåííîñòü
ïîäâåðãàòü
ïîäâåðãàòüñÿ, áûòü
ïîäâåðãàåìûì
ïîäâåðãøèéñÿ
ïîäñòàâêà; ñòàíèíà
altlý -üstlü
altmýþ
altmýþar
altmýþdörtlük
altmýþýncý
altmýþla -maq
altmýþlarýnda
altmýþlýq, -ði
altnesne
âlto
altorman
altösün
altsavut
altsayý
altsebep, -bi
altsýnýf
altþübe
alttaqým
alttekst
altteri
alttopraq, -ði
alttürek
alt -üst
altyam
altyapý
altyapýsal
altyazý
aluv
alümin
alüminat
alüminosilistaþ
alüminium
alüþke
alveöl, -li
alveölâr
alyanaq, -ði
âlyans
alyuvar
am
ama
amac
amacla -maq
amaclý
amaclýlýq, -ði
amacsýz
amacsýzlýq, -ði
aman
amanat, -tý
aman -esen
ñîñòîÿùèé èç âåðõà è íèçà;
äâîéêà
øåñòüäåñÿò
ïî øåñòèäåñÿòè åäèíèö
ìóç. íîòà â îäíó øåñòüäåñÿò
÷åòâ¸ðòóþ
øåñòèäåñÿòûé
äîñòèãíóòü
øåñòèäåñÿòèëåòíåãî âîçðàñòà
â âîçðàñòå îò 61 äî 69 ëåò
1) øåñòèäåñÿòèëåòíèé;
2) ñîäåðæàùèé 60 åäèíèö
÷åãî-ë.
ñóáñòàíöèÿ (ôèëîñ. )
ìóç. àëüò (ãîëîñ è èíñòðóìåíò)
ïîäëåñîê, ïîäëåñüå
1) ïîðîñëü; 2) ïîäñåä (ìåõà)
ïîäêëàäíîå ñóäíî
ïîäñ÷¸ò, èòîã
ïîäîïëåêà, ñêðûòàÿ ïðè÷èíà
áèîë. ïîäêëàññ
ïîäîòäåë
áîò. ,çîîë. ïîäïîðÿäîê,
ïîäîòðÿä
ïîäòåêñò
áèîë. ãèïîäåðìà
ïîäïî÷âà
àíàò. ãèïîôèç
â áåñïîðÿäêå, ââåðõ äíîì
ïîäñòàíöèÿ
ôèëîñ. áàçèñ
áàçèñíûé
ñíîñêà; îáúÿñíåíèå ê
èëþñòðàöèè
âçÿòèå
àëþìèíèåâûé
ãëèíîç¸ì
õèì. àëèìíîñèëèêàò
àëþìèíèé
ãàëóøêè
àíàò. àëüâåîëà
ëèíã. àëüâåîëÿðíûé
êðàñíîù¸êèé
àëüÿíñ
ôèçèîë. ýðèòðîöèò
ãðóá. æåíñêèé ïîëîâîé îðãàí
1) ñîþç íî, îäíàêî;
2) ÷àñòèöà íó è…!
öåëü; ìèøåíü
èìåòü öåëüþ ÷òî-ë.
èìåþùèé êàêóþ-ë. öåëü
öåëåóñòðåìë¸ííîñòü
áåñöåëüíûé, -î
îòñóòñòâèå öåëè
1) ìåæä. ïîìèëóéòå!,
ïîùàäèòå! 2) ïîùàäà
çàëîæíèê
â çäðàâèè è áåçîïàñíîñòè
aman -esenlik, -gi
amanlýq, -ði
amansýz
amansýzca
amansýzlýq, -ði
amazon
ambal
ambalaj
ambisyon, -ný
ambisyonlu
ambon
ambulans
ambulatorik
ambulatorya
amel, -li
amelen
ameliy
ameliyat, -tý
ameliyatçý
ameliyathane (x)
amelsýz
amenna
amer
amerikalý
Amerikan
amerikanca
amerikancý
amerikanizm
amerikanlaþ -maq
amerikanlaþtýr -maq
amerisium
ametal
ametallik
ametist
amfibrakis
amfibya
amfiteatro
amfor
amhar
amibye
amibyesim
amidler
amil
amin
amin
aminoekþilikler
aminoplast
âmir
amirâl, -li
amirâllik, -gi
âmirlik, -gi
çäðàâèå è áåçîïàñíîñòü
áëàãîïîëó÷èå
áåñïîùàäíûé
áåñïîùàäíî
áåñïîùàäíîñòü
àìàçîíêà
æàðã. àìáàë, óâàëåíü
óïàêîâêà, òàðà
àìáèöèÿ
àìáèöèîçíûé
(öåðêîâíûé) àìâîí
êàðåòà ñêîðîé ïîìîùè
àìáóëàòîðíûé
àìáóëàòîðèÿ
1) äåéñòâèå; 2) ïðàêòèêà
ïðàêòè÷åñêè, íà äåëå
1) ïðàêòè÷åñêèé;
2) äåéñòâåííûé
1) ïðàêòè÷åñêàÿ äåÿòåëüíîñòü;
2) õèðóðãè÷åñêàÿ îïåðàöèÿ
1) ïðàêòèê; 2) ïðàêòèêàíò;
3) õèðóðã-îïåðàòîð
îïåðàöèîííàÿ
áåçäåÿòåëüíûé
íó õîðîøî! ëàäíî!
íàñòîéêà (âîäêà)
àìåðèêàíåö
1) àìåðèêàíåö; 2) àìåðèêàíñêèé
ïî-àìåðèêàíñêèé
àìåðèêàíèñò
àìåðèêàíèçì
àìåðèêàíèçèðîâàòüñÿ
àìåðèêàíèçèðîâàòü
õèì. àìåðèöèé
íåìåòàëë
íåìåòàëëè÷åñêèé
ìèíep. àìåòèñò
ëèò. àìôèáðàõèé
çîîë. àìôèáèÿ
àìôèòåàòð
àìôîðà
àìõàðåö, ýôèîï
çîîë. àì¸áà
àì¸áîâèäíûé
õèì. àìèäû
1) äåéñòâóþùèé; äåÿòåëüíûé;
2) ôàêòîð; ìîòèâ
õèì. àìèí
àìèíü!
õèì. àìèíîêèñëîòû
õèì. àìèíîïëàñò
1) íà÷àëüíèê; 2) âîåíà÷àëüíèê,
êîìàíäèð; 3) ïðàâèòåëü
àäìèðàë
1) àäìèðàëüñêîå çâàíèå;
2) àäìèðàëòåéñòâî
ïîñò, ôóíêöèÿ íà÷àëüíèêà
ïðîñòîé, ïðîñòîíàðîäíûé
ïðîñòîðå÷íûé, -î; âóëüãàðíûé, -î
ïîñðåäíèê, ïðèìèðèòåëü
ñì. ama
1) âñåîáùèé;
2) íàðîäíàÿ ìàññà
ammeviy
âñåíàðîäíûé, ìàññîâûé
ammeviyleþ -mek
ñòàíîâèòüñÿ âñåíàðîäíûì
ammeviyleþtir-mek äåëàòü âñåíàðîäíûì,
ïîïóëÿðèçîâàòü
ammeviylik, -gi
âñåíàðîäíîñòü
ammiak, -ki
õèì. àììèàê
ammiaklý
àììèà÷íûé
ammonal
àììîíàë
ammonak, -ki
õèì. íàøàòûðíûé ñïèðò
ammonium
õèì. àììîíèé
amnesti
àìíèñòèÿ
amnestile -mek
àìíèñòèðîâàòü
amnezya
àìíåçèÿ, ïîòåðÿ ïàìÿòè
amnion
àíàò. àìíèîí
amor
ìèô., ïîýò. Àìóð
amorâl
àìîðàëüíûé
amorâlce
àìîðàëüíûé, -î
amorâllik, -gi
àìîðàëüíîñòü
amorf
àìîðôíûé
amorflýq, -ði
àìîðôíîñòü
amorti
ïîãàøåíèå (îáëèãàöèé)
amortizator
òåõ. àìîðòèçàòîð
amortiz
òåõ. àìîðòèçàöèÿ
amortizel
àìîðòèçàöèîííûé
amortizle -mek
àìîðòèçèðîâàòü
amortizman
ýêoí. àìîðòèçàöèÿ
amper
ôèç. àìïåð
amperlik
â … àìïåð
amperölçer
àìïåðìåòð
ampersaat
ôèç. àìïåð÷àñ
ampir
àðõèò. àìïèð
amplifå
ôèç. , ýëåê. óñèëåíèå
amplifikator
ýëåê. óñèëèòåëü
amplitüd
ôèç. àìïëèòóäà
amplua
àìïëóà
ampüte (etmek)
ìåä. àìïóòèðîâàòü
amyant
ìèíåð. àñáåñò
an
ìîìåíò, ìãíîâåíèå
ana
ìàòü
ana - baba
ðîäèòåëè, ìàòü è îòåö
anabaptist
ðåë. àíàáàïòèñò
anabaptizm
ðåë. àíàáàïòèçì
anabaþ
(îâöå)ìàòêà
anabioz
áèîë. àíàáèîç
anaca (sýna)
êàê ïîäîáàåò ìàòåðè
anacýl
ïðèâÿçàííûé ê ìàòåðè
anaç
äîñòèãøàÿ çðåëîñòè, âçðîñëàÿ;
ìàòåðàÿ
anaça
íàçâàííàÿ ìàòü
anaçýq, -ði
ìàòóøêà
anaçla (n) -maq
äîñòè÷ü çðåëîñòè
anaçlýq, -ði
çðåëûé âîçðàñò
amiy
amiyane
amiyat, -tý
amma
amme
59
anadaþ
Anadolulý
anaerki
anaerkil
anafor
anafor
anáfora
anaforcý
anaforcýlýq, -ði
anaforik
anaforla -maq
anagram
anahtar (x)
anahtarcý (x)
anahtarlýq (x), -ði
anakoluf
anakonda
anakronistik
anakronizm
analý
analýq, -ði
analitik
analitike
analiz
analizator
analizci
analizle -mek
analjý
analjezi
analog
analoji
analojik
anamal
anamalcýlýq, -ði
ana -mýna
anamnez
ananas
ananassoylar
anane
ananeci
ananeperest, -ti
ananeperestlik,-gi
ananet, -ti
ananeviy
anaoqulý, -na
anapest
anaqadýn
anaqara
anaqaz
anaqýz
ana -arý
anarþi
anarþik
anarþist
anarþistçe
anasanlý
anasýr
60
ðîäíûå ïî ìàòåðè
àíàòîëèåö
ìàòðèàðõàò
ìàòðèàðõàëüíûé
I. îòðàæ¸ííàÿ âîëíà (ìîðñêàÿ)
II. äåðåâåíùèíà
ëèò. àíàôîðà
ëþáèòåëü äàðîâùèíû,
õàëÿâùèê
õàëÿâùèíà
ëèò. àíàôîðè÷åñêèé (ñòèõ)
íàæèâàòüñÿ
àíàãðàììà
êëþ÷
êëþ÷íèê
ôóòëÿð äëÿ êëþ÷åé
ëèíã. àíàêîëóô
çîîë. àíàêîíäà
àíàõðîíè÷åñêèé
àíàõðîíèçì
èìåþùèé ìàòü
1) ìàòåðèíñòâî; 2) ìà÷åõà
àíàëèòè÷åñêèé
àíàëèòèêà
àíàëèç
ôèç. àíàëèçàòîð
òîò, êòî çàíèìàåòñÿ àíàëèçîì
àíàëèçèðîâàòü
ìåä. àíàëüãèÿ
ìåä. àíàëüãåçèÿ
àíàëîã
àíàëîãèÿ
àíàëîãè÷íûé
êàïèòàë
êàïèòàëèçì
âîò-âîò, ñ ìèíóòû íà ìèíóòó
ìåä. àíàìíåç
àíàíàñ
áîò. àíàíàñîâûå
òðàäèöèÿ
òðàäèöèîíàëèñò
òðàäèöèîíàëèñò
òðàäèöèîíàëèçì
ìåä. èìïîòåíöèÿ
òðàäèöèîííûé
äåòñêèé ñàä
ëèò. àíàïåñò
ìàòðîíà
ìàòåðèê
ãóñûíÿ
ëþáèìèöà ìàòåðè
ï÷åëîìàòêà
àíàðõèÿ
àíàðõè÷åñêèé
àíàðõèñò
(ïîñòóïàòü) êàê àíàðõèñò
íîñÿùèé ôàìèëèþ ìàòåðè
ýëåìåíòû (àðàáñê. ìí. ÷. )
anasýz
anasýzlýq, -ði
anason, -ný
anastomoz
anaþa
anaþacý
anatañrý
ana tili
anatomik
anatomist
anatomla -maq
anatomya
anayasa
anayasal
anayasacý
anayasacýlýq, -ði
anayasalý
anayol
anayön
anayurt
anbar
anbarcý
anber
anberçiçek
anberli
anca
ancaq
ancýlayýn
ançizle -mek
ançüez
anda
andaki
anda -mýnda
andan -mýndan
andante
andantino
andavallý
andavallýq, -ði
andezit
andýz
ane
anekdot
anekdotik
anele
anemi
anemik
anemon
aneroid
anestezle -mek
anestezya
anestezyolog
anestezyoloji
anevrizma
anfas
angaje etmek
angajement
anglikan
anglikancý
ñèðîòà áåç ìàòåðè
ñèðîòñòâî áåç ìàòåðè
áîò. àíèñ
ìåä. àíàñòîìîç
ìàêîâàÿ ñîëîìêà (íàðêîòèê)
íàðêîìàí
ìàòü-áîãèíÿ
ðîäíîé ÿçûê
àíàòîìè÷åñêèé
àíàòîì
àíàòîìèðîâàòü
àíàòîìèÿ
êîíñòèòóöèÿ
êîíñòèòóöèîííûé
êîíñòèòóöèîíàëèñò
êîíñòèòóöèîíàëèçì
èìåþùèé êîíñòèòóöèþ
ìàãèñòðàëüíàÿ äîðîãà
ñòîðîíà ñâåòà
ðîäèíà
àìáàð, êëàäîâêà
êëàäîâùèê
àìáðà
áîò. ãèáèñêóñ
ñîäåðæàùèé àìáðó
íî, îäíàêî
òîëüêî, ëèøü òîëüêî
òàê, òàêèì îáðàçîì
ðàçã. óëèçíóòü
çîîë. àí÷îóñ
òàì
òàìîøíèé
òàì-ñÿì
îòòåëü-îòñåëü
ìóç. àíäàíòå
ìóç. àíäàíòèíî
äóðà÷îê
äóðà÷ëèâîñòü
ìèíep. àíäåçèò
áîò. äåâÿñèë, äÿãèëü
àíàò. ëîáîê
àíåêäîò
àíåêäîòè÷åñêèé
ìîð. ñêîáà ÿêîðÿ
ìåä. àíåìèÿ, ìàëîêðîâèå
ìåä. àíåìè÷íûé
áîò. àíåìîíà
òåõ. àíåðîèä
àíåñòåçèðîâàòü
àíåñòåçèÿ
àíåñòåçèîëîã
àíåñòåçèîëîãèÿ
ìåä. àíåâðèçì
àíôàñ
àíãàæèðîâàòü
àíãàæåìåíò
àíãëèêàíñêàÿ (öåðêîâü)
ïðèâåðæåíåö àíãëèêàíñòâà
Huve’l - Hayyü’l – Bâqî
Qýrým Geray ðazâ-pîþe han-ý âliþân
Ki misli olmadý meþhûd çeþm-i çerh-i kebûd.
Bu taht-gâh-ý fenâdan çün eyledi rýhlet
Qonaðý menzil-i uqbâ ola bi-emr-i Vedûd.
Dedim duâ ile târîh cevherini, Edîb,
Qýrým Geray olasýn tâcdâr-ý hulûd
Sene 1183 (H)
(M.1769)
Qýrým Haný Qýrým Geraynýñ (1719-1769; Hanlýðý:
1758-64; 1768-69) Baðçasarayda Han Saraynýñ
mezarlýðýndaki qabriniñ körüniþi.
Bugünki qýrýmtatarcasý ile:
1. O Allah’týr ki, soñsuz hayatnýñ sahibidir!
Qýrým Geray, ðaza iþlerini maqsad edingen öyle þaný yüce bir han ki, mavý kökniñ közü oña
beñzer birisini daha körmedi.
2. Madem ki, bu faniy paytahtan köçti, çoq þefqatlý Allahnýñ emri ile qonaðý ebediyet alemi olsun
3. Ey, Edip, dua ile þu tarih cevherini dedim:“Qýrým Geray! Ebediylik yurdunýñ taclý hükümdarý ol!”
Ýhtar: Çeþit baqýmýndan noqtalý tarihniñ bir örnegi olðan bu tarih (soñ beyitteki “gevher” sözü de buña
iþaret eter), tarih mýsrasý olðan altýncý mýsradaki yalñýz noqtalý harflerniñ toplanmasý ile bulunýr.
(Baq arap harfli þeklini). Bu harflerniñ sayý degerleri toplandýðýnda (100 (Qaf)+10x3 (Ye, 3dane)+50
(Nun)+400(Te)+3(Cim)+600(Hý)= 1183) Qýrým Geraynýñ vefat tarihi olðan Hicriy 1183 (Milâdiy 1769)
senesi çýqar.
61
GÜNSEL
Nevbetteki sayýda:
Zýncýrlý Medreseniñ açýlýþ merasiminde (1500 s.) I. Meñli Geray
Hannýñ söylegen nutqu.
Þair Ýsmetiyniñ hayat ve eserlerine dair yañý bilgiler.
“Günsel”niñ Ansiklopedisi
Halq yaratýcýlýðý hazinesinden
Peyðamberler haqqýnda qýssalar
Haza Hikâyet-i Yusuf aleyhisselâm ve Zeliha (devamý)
62