hoşap`taki mahmudi beylerine ait mimari eserler

Transkript

HOŞAP'TAKİ MAHMUDİ BEYLERİNE AİT
MİMARİ ESERLER
MEHMET TOP
1
ÖNSÖZ
Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nde bir takım yerel beylerin Türk
Devletleri ve özellikle Osmanlı Devleti'nin hakimiyeti altında yönetimde
bulundukları bilinmektedir. Bunlardan biri olan ve Osmanlı lehine, İran'a karşı büyük
yararlılıklar gösteren Mahmudi Beyleri de "Mahmudi Hükümeti" adı altında Van
Beylerbeyi'ne bağlı olarak Hoşap ve çevresini yönetmişlerdir.
Mahmudi Beyleri'nin merkezi durumunda olan Hoşap; bunlardan kalma bir
çok eseri üzerinde barındırarak Van Gölü çevresindeki önemli tarihi yerleşimlerden
biri olma özelliğini taşımaktadır. Bu eserlerin başında, uzaktan görenleri hayrete
düşüren ve büyüleyen "Kartal yuvası" gibi kayalıklara kondurulmuş kalesi
gelmektedir.
Van ve çevresinde XIX. yüzyıl sonlarında başlayan ve halen devam eden
arkeolojik kazı ve bilimsel araştırmalar, belirli kültürlerin tanıtımını sağlarken,
özellikle Türk ve İslam dönemine ait kültürel varlıkların kazı, restorasyon ve
araştırılmaların ihmal edildiği açıkça görülmektedir. Buna yönelik, son yıllarda
yapılan kazı ve araştırmalar sevindirici bir gelişme kaydetmesine karşın, yeterli
düzeyde olduğu söylemek mümkün görülmemektedir.
Hoşabı ve Mahmudi Beyleri'ne ait mimari eserleri çalışma konusu olarak
belirlememiz, Türk-İslâm kültürel varlıklarının tanınmasına yönelik bir amacı
içermektedir. Umarım ki, Hoşap'taki başta kale olmak üzere medrese ve türbelerin
kazı ve restorasyonun gerçekleştirilmesi yönünde Kültür Bakanlığı gerekli desteği
sağlayarak bizi bu konuda daha ileri çalışmalar için motive edecektir.
Bu çalışmayı yapmam için beni yönlendiren ve çalışma esnasında
yardımlarını esirgemeyen Sayın Prof. Dr. Abdüsselâm ULUÇAM'a ve konunun
tartışılması ve olgunlaşmasında katkıda bulunan Arkeoloji ve Sanat Tarihi Bölümü
ile Van Gölü Çevresi Tarihi Eserleri Araştırma Merkezi öğretim elemanlarına
teşekkürü bir borç bilirim. Ayrıca bu çalışmayı yayınlamaya değer gören ve beni
ileriye yönelik çalışmalar için yüreklendiren Kültür Bakanı Sayın İsmail
KAHRAMAN'a, Yayınlar Dairesi Başkanlığı'na teşekkürlerimi sunarım.
Van-1996
2
İÇİNDEKİLER
Mehmet TOP
ÖNSÖZ
KISALTMALAR
I. GİRİŞ ..................................................................................................................... 1
1. Konunun Niteliği ve Önemi .............................................................................. 1
2. Kaynak ve Araştırmalar..................................................................................... 2
3. Metod ve Düzen ................................................................................................ 3
II. HOŞAP'IN COĞRAFİ DURUMU ve TARİHÇESİ............................................. 4
1. Hoşap'ın Coğrafi Durumu ................................................................................. 4
2. Hoşap'ın Tarihçesi ............................................................................................. 5
2.1. Tarih Öncesi ve İlkçağlarda Hoşap ............................................................ 5
2.2. Ortaçağda Hoşap ........................................................................................ 7
2.3. Mahmudi Beyleri Hakimiyetinde Hoşap .................................................... 9
2.3.1. Türk Devletleri Zamanında Mahmudi Beyleri ve Hoşap ................. 9
2.3.2. Osmanlı Devleti Hakimiyetinde Mahmudi Beyleri ve Hoşap ......... 10
2.4. Osmanlı'nın Son Devri ve Cumhuriyet Türkiyesi'nde Hoşap ................... 13
III. KATALOG ......................................................................................................... 15
1.Hoşap Kalesi ..................................................................................................... 15
1.1. Yeri ............................................................................................................ 15
1.2. Tarihçesi .................................................................................................... 15
1.3. Kitabe ........................................................................................................ 17
1.4. Yapının Tanımı ......................................................................................... 18
1.4.1. Genel ............................................................................................... 18
1.4.2. Dışkale............................................................................................. 18
1.4.2.1. Dışkale Yapıları ................................................................. 20
1.4.2.1.1. Cami ................................................................... 20
1.4.3. İçkale ............................................................................................... 21
1.4.3.1. İçkale Yapıları .................................................................... 28
1.4.3.1.1. Mescit ................................................................. 28
1.4.3.1.2. Seyir Köşkü ........................................................ 29
1.4.3.1.3. Harem ................................................................. 31
1.4.3.1.4. Selamlık ............................................................. 35
1.4.3.1.5. Hamam ............................................................... 36
1.4.3.1.6. Fırın ................................................................... 37?
1.4.3.1.7. Zindan ................................................................ 37
2. Evliya Bey Medresesi .......................................................................................39
2.1. Yeri ............................................................................................................39
2.2. Tarihçesi ....................................................................................................39
2.3. Kitabe ........................................................................................................39
2.4. Yapının Tanımı ......................................................................................... 40
3
3. Hasan Bey Medresesi ve Türbesi .....................................................................43
3.1. Yeri ............................................................................................................ 43
3.2. Tarihçesi .................................................................................................... 43
3.3. Kitabe ........................................................................................................ 43
3.4. Yapının Tanımı .........................................................................................44
3.4.1. Medrese ...........................................................................................44
3.4.2. Türbe ...............................................................................................45
4. Süleyman Bey Kümbeti.................................................................................... 47
4.1. Yeri ............................................................................................................ 47
4.2. Tarihçesi .................................................................................................... 47
4.3. Yapının Tanımı .........................................................................................47
5. Bey Hanı ...........................................................................................................49
5.1. Yeri ............................................................................................................ 49
5.2. Tarihçesi .................................................................................................... 49
5.3. Yapının Tanımı .........................................................................................49
6. Evliya Bey Köprüsü .........................................................................................50
6.1. Yeri ............................................................................................................ 50
6.2. Tarihçesi .................................................................................................... 50
6.3. Kitabeler .................................................................................................... 50
6.4. Yapının Tanımı .........................................................................................52
VI. DEĞERLENDİRME .......................................................................................... 54
1. Plan ve Mimari Özellikleri ...............................................................................54
1.1. Kale ...........................................................................................................54
1.2.Medreseler .................................................................................................. 57
1.3. Türbeler .....................................................................................................58
1.4. Han ............................................................................................................ 59
1.5. Köprü......................................................................................................... 60
2. Mimari Elemanlar ............................................................................................ 61
3. Malzeme ve Teknik .......................................................................................... 62
4. Süsleme ............................................................................................................ 63
V. SONUÇ .............................................................................................................. 66
VI. BİBLİYOĞRAFYA ...........................................................................................67
VII. ÇİZİM LİSTESİ ................................................................................................ 73
VIII.RESİM LİSTESİ ...............................................................................................74
4
KISALTMALAR
a. g. e.
a. g. m.
A. S. T.
A. U. A.
Ank.
B.T.T.D.
İ. A.
İ. F. D.
İst.
: Adı Geçen Eser.
: Adı Geçen Madde.
: Araştırma Sonuçları Toplantısı.
: Anadolu Uygarlığı Ansiklopedisi.
: Ankara.
: Belgelerle Türk Tarihi Dergisi
: İslam Ansiklopedisi.
: İlahiyat Fakültesi Dergisi.
: İstanbul.
K. S. T.
K.B.
S. A.
S. B. D.
S.T.Y.
V.D.
Y. A.
: Kazı Sonuçları Toplantısı.
: Karayolları Bülteni
: Sanat Ansiklopedisi.
: Sosyal Bilimler Dergisi.
: Sanat Tarihi Yıllığı
: Vakıflar Dergisi
: Yurt Ansiklopedisi.
I. GİRİŞ
1. Konunun Niteliği ve Önemi
Hoşap, Van Gölü'nün güneydoğusunda yüksek dağlarla çevrili bir plato
üzerinde, aynı adı taşıyan suyun kenarında kurulmuştur. Bugün Van'ın Gürpınar
İlçesi'nin nahiye merkezlerinden biri durumundaki Hoşap'ın adı "Güzelsu" olarak
değiştirilmiştir. Eski ihtişamını kaybetmesine rağmen geçmişteki canlılığını kale ve
diğer eserler sayesinde bir nebzede olsa yaşatan Hoşap, Urartu'dan beri Van-İran
arasında ulaşımı sağlayan ana yol üzerinde yer alması nedeniyle daima önemini
korumuştur.
Yavuz Sultan Selim'in 1514'deki Çaldıran Zaferi'nden sonra Doğu ve
Güneydoğu Anadolu'da kurmaya çalıştığı birliği, 1548'de Kanuni Sultan Süleyman II.
İran seferi sırasında sağlamıştır. Bu sırada Osmanlı Devletine tabi olan, aşiretlere
dayalı mahalli beylikler, yeni kurulan Van ve Diyarbakır Eyaletlerine bağlanarak
bulundukları yerleri birer sancak merkezi olarak yönetmeye devam etmişlerdir.
Osmanlı Devlet yönetimindeki bazı prensipler gereği, Hoşap, yine Mahmudi
Beyleri'nin idaresine bırakılmıştır. 1548'den sonra Osmanlı Devletine tabi olan
Mahmudi Hükümeti ve beyleri İran'la yapılan savaşlarda büyük yararlılıklar
göstermişlerdir. XVI. yüzyıl ortalarına kadar Yezidi olan Mahmud aşireti
mensuplarının daha sonra Sünni ve Şafii mezhebini kabul etmeleriyle dini ve sosyal
yapılara ihtiyaç duyulmuştur. Bunun sonucunda Mahmudi Beyleri cami, medrese,
köprü, han gibi eserler yaptırmışlardır.
Hoşap'ta Mahmudi Beyleri'nden kalma başta kale olmak üzere, medrese,
türbe, han ve köprü gibi mimari ve tarihi önem taşıyan eserler yer almaktadır.
Osmanlı Devleti'nin bu beylere siyasi, ekonomik ve idari bakımdan önem ve
imtiyazlar vermesi neticesinde bu eserler, XVI. yüzyıl II. yarısı ile XVII. yüzyıl
içerisinde yaptırılmıştır. Bu eserler üzerinde yeterli araştırma yapılmaması Osmanlı
sanatı ile bağıntılarını ortaya koyamamıştır. İşte bu kitapta, yapıların Osmanlı
mimarisindeki yerinin tesbiti ile bölgesel etkiler göz önünde tutularak diğer yapılarla
farklı ve benzer yönleri ortaya konmaya çalışılacaktır. Bölgenin ve eserlerin
tanıtılmasında yararlı olacağına inandığım bu çalışma ile, bazı konularda ilgililerin
dikkatini çekerek bunların korunmasına yönelik faaliyetlere hız kazandırılmış
olacaktır.
2
2. Kaynak ve Araştırmalar
Hoşap ve Mahmudi Beyleri hakkında bilgi veren en önemli kaynak
Şerefname'dir. Şerefname, XVI. yüzyıl sonlarında Bitlis'te hüküm süren Şeref Han
tarafından Farsça olarak yazılmış ve 1597 yılına kadar Doğu ve Güneydoğu
Anadolu'daki Beyler'in durumları anlatılmıştır. Şerefname'den başka bazı yerli ve
yabancı seyyahlar Hoşap ve Mahmudi Beyleri'nden bahsetmişlerdir. Bunların başında
Evliya Çelebi gelmektedir. Evliya Çelebi'den önce 1548'de Kanuni Sultan
Süleyman'ın II. İran Seferi'ne katılan Matrakçı Nasuh, sadece "Kale-i Mahmudi"
olarak Hoşap'dan bahsetmektedir. 1655 yılında Van'dan Tebriz'e giderken Hoşap'a da
uğrayan Evliya Çelebi, Seyahatname'sinde Hoşap Kalesi ve Mahmudi Beyleri
hakkında bilgiler vermektedir. Bunlardan başka Fransız Seyyah Amedée Jauberte
1821 yılında Paris'te yayınlanan 1805 ve 1806 yıllarına ait "Voyage en Armenia et
en Perse" adlı eserinde; Hoşap'tan, "kudretli bir beyin oturduğu kalenin
eteklerinde yer almaktadır." diye bahsetmektedir.
Hoşap'ta bulunan tarihi eserlerden kale, 1911 yılında bölgeyi dolaşan Alman
Araştırmacı W. Bachmann'ın "Kirchen und Moschen in Armenien und
Kurdistan" adlı kitabında kısaca tanıtılmış ve fotoğrafları yayınlanmıştır. Bundan
başka kale, N.Sevgen'in "Anadolu Kaleleri", Goodwin'in "A History of Ottaman
Architecture" adlı kitaplarında; A. Saim Ülgen'in "Hoşap (Mahmudi) Kalesi", C.
Zor'un "Hoşap Kalesi" adlı makalelerinde, Emel Atsız'ın Van (Erciş, Gevaş,
Hoşap) Türk Mimari Eserleri adlı lisans tezinde köprüyle beraber tanıtılmıştır.
Kaleden başka köprü; C. Çulpan'ın "Türk Taş Köprüleri", G.Tunç'un "Taş
Köprülerimiz" adlı kitaplarında, türbeler de O.C. Tuncer'in "Anadolu Kümbetleri"
III.'de yer almaktadırlar. Ayrıca Hoşap'ta kale, medrese ve köprüde bulunan kitabeler,
C. Yazıcıoğlu tarafından "Van'ın Tarihi Kitabeleri" adlı kitabında yayınlamıştır.
Hoşap'ta kale, köprü ve türbeler dışında medreseler ve han bugüne değin
hiçbir yayında yer almamıştır. Yukarıda bahsedilen yayınlarda kalenin ve köprünün
kitabeleri eksik ve yanlış olarak okunmuştur. Yapılardan kaleye ait bir kroki ile
türbelerin plan ve kesitleri bulunmaktadır. Kale, Medrese, han ve köprünün çizimleri
yapılmamıştır.
3
3. Metot ve Düzen
Hoşap'taki mimari eserlerle ilgili çalışmaların ilk aşamasını doküman ve
kaynakların toplanması oluşturmuştur. Bu aşamada Vakıflar Genel Müdürlüğü,
Anıtlar ve Müzeler Genel Müdürlüğü, Karayolları Genel Müdürlüğü ile Ankara ve
İstanbul'daki Üniversiteler ve kütüphanelerde literatür ve arşiv taraması yapılmıştır.
İkinci aşamada, Hoşap'a gidilerek kalenin ve diğer eserlerin tek tek ölçüleri
alınmış, ayrıntılı olarak fotoğrafları çekilmiştir. Hoşap kalesinden, içkalenin 1/400
ölçekli planı ile beraber, giriş ünitesi, seyir köşkü, harem, selamlık, camii,
medreseler, han ve köprünün 1/100 ölçeğinde, fırın, mescit ve türbelerin 1/50
ölçeğinde planları çıkarılmıştır. Ayrıca 1/10.000 ölçekli topoğrafik haritada kale ve
diğer eserlerin yerleri gösterilmiştir. Kitabeler, yeniden ele alınarak eksik olan ve
yanlış okunan kısımlar düzeltilmiştir.
Bu çalışmada Hoşap'ın coğrafi durumu ve tarihçesi verildikten sonra katalog
düzeni içerisinde yapıların tanıtılmasına geçilmiştir. Yapılar katalogda; yeri, tarihçesi
ve yapının tanıtılması alt başlıkları ile incelenmiştir. Kalenin yeri ve tarihçesi
verildikten sonra genel, dışkale yapıları, içkale ve içkale yapıları adı altında tanıtımı
yapılmıştır. Kitabeler, ayrı bir başlık altında metni, türkçe okunuşu ve anlamıyla
birlikte verilmiştir.
Değerlendirme ve karşılaştırma kısmında ise yapılar, plan yapı elemanları,
süsleme ve malzeme açısından birer birer ele alınmıştır. Yapıların Osmanlı
mimarisindeki yeri bölgedeki ve merkezdeki çağdaş yapılarla karşılaştırılarak ortaya
konmaya çalışılmıştır.
Bu çalışmanın sonunda konuyla ilgili bir bibliyografya ile çizim ve resim
listesi verilmiştir. Çizim ve resimler levhalar halinde sonuna eklenmiştir.
4
II. HOŞAP'IN COĞRAFİ DURUMU ve TARİHÇESİ
1. Hoşap'ın Coğrafi Durumu
Hoşap (Güzelsu), Doğu Anadolu Bölgesinde Van İli, Gürpınar ilçesine bağlı
bir bucak merkezidir. Güneyden Hakkari, doğudan Başkale, batıdan Çatak ve Gevaş,
kuzeyden Van (Merkez), Özalp ve Saray ilçeleriyle çevrilmiştir. İran'la bağlantılı
Van-Hakkari karayolu üzerinde bulunan Hoşap, Van'a 60 km. Gürpınar'a 39 km.
uzaklıktadır. 1
Hoşap ve havalisi Van Gölü'nün Güneydoğusunda 43°30' ve 44° doğu
boylamları ile 38° ve 38°30' kuzey enlemleri arasında kalmaktadır. 2 Bu havali, Hoşap
suyunun içinden geçtiği Kuh Dağı, Başet Dağı, Kapir Dağı ve Norduz Yaylası'nın bir
kısmı ile çevrili geniş düzlükleri bulunan bir platodan oluşmaktadır. Platonun
genişliği 180 km²'yi bulmakta yüksekliği ise 2000-3500 m. arasanda değişmektedir. 3
Hoşap ve çevrisinde kara iklimi görülmektedir. Bu yüzden yaz ve kış ayları
arasında sıcaklık farkı çoktur. Kışları kar yağışlı ve soğuk, yazları ise sıcak
geçmektedir. Arazi genelde çıplak olup, ormandan yoksundur. Sadece akarsu
kıyılarında kavak ağaçları bulunmaktadır. 4
Hoşap'ın yerleşim alanı, kalenin etrafına yayılmış vaziyettedir. Nüfusu 1990
nüfus sayımına göre 1350'dir. 5 İçerisinden Van-Hakkari-İran karayolu geçmesine
rağmen
idari
teşkilatlanmasını
gerçekleştirememesi
yüzünden gelişme
gösterememektedir. Halkın geçim kaynağını tarım, hayvancılık ve ticaret
oluşturmaktadır. Tarihi eserlerin bulunması turizm potansiyelini artırmakta; fakat
yeterince değerlendirilememektedir. 6
1
2
3
4
5
6
Van Il Yıllığı, Ist., 1973, s.69,73.
H. Saraçoğlu, Doğu Anadolu, C.I, Ist., 1957, s.407.
"Van" mad., Y.A., C.VIII, Ist., 1982, s.7547.
Saraçoğlu, a.g.e., s.408.
1990 Genel Nüfus Sayımı, Idari Bölünüş, T.C. B. Devlet Istatistik Enstitüsü, Ank., 1991, Van
Bölümü, s.8.
Van Gölü Çevresi Turizm ve Rekreasyon Master Planı, Turizm ve Tanıtma Bakanlığı,
(Tarihsiz), s.92.
6
2. Hoşap'ın Tarihçesi
2.1. Tarih Öncesi ve İlkçağlarda Hoşap
Hoşap ve çevresinin geçmişi tarih öncesi devirlere kadar inmektedir. 20 km.
güneyinde bulunan M.Ö. 15000-8000 (?) yıllarında yapıldığı sanılan Yedisalkım
(Put) Köyü Kızların mağarası resimleri, bunu doğrulayan en önemli bulgulardır. 7 Bu
mağara resimleri bölgenin tarih öncesi kültürünü aydınlatması açısından önem
taşımaktadır. Hoşap'ı da içine alan Van Bölgesi Neolitik yerleşmeleri hakkındaki
bilgiler yetersizdir. Fakat kalkolitik devirden itibaren kesintisiz devam eden bir
kültürün mevcudiyetini Van Tilkitepe Höyüğü 8, Dilkaya Höyüğü 9, Ernis Mezarlığı 10
arkeolojik kazılarında elde edilen bulgular göstermektedir.
Doğu Anadolu Batı İran, Kafkasya ve Filistin'e kadar geniş bir coğrafi sahaya
yayılan Hurriler, M.Ö. IV. binin ortalarından itibaren varlık göstermişlerdir. Bunların
oluşturduğu kültür "Erken Hurri Kültürü" veya "Erken Transkafkasya Kültürü"
olarak adlandırılmaktadır. 11 Van Dilkaya Höyüğü'nden elde edilen arkeolojik veriler,
M.Ö. III. binden itibaren bu kültürün Van Gölü Havzasında da etkili olduğunu ortaya
koymaktadır. 12
Hurriler, M.Ö. II. binin başlarında Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgesini
içine alan, Hurri Mitanni Krallığı adıyla bir devlet kurmuşlardır. Bu sırada Orta
Anadolu'da Hitit Krallığı bulunmaktaydı. M.Ö. XIV. yüzyıl ortalarında Mitanni
Krallığının Hititler tarafından yıkılmasıyla Van bölgesinde yeniden Feodal beylikler
oluşmuştur. 13 M.Ö. XIII. yüzyıl başlarından itibaren çivi yazılı Asur kaynaklarında
"Uriatri" ve "Nairi" adlarındaki bu beyliklerden bahsedilmektedir. 14 M.Ö. IX.
yüzyılda bu Uriatri ve Nairi Beylikleri Asur saldırıları karşısında birleşerek Urartu
7
8
9
10
11
12
13
14
O. Belli, "Van Bölgesinde Boyalı Mağara Resimleri Kızların Mağarası", Arkeoloji-Sanat, S.12, Ist., 1979, s.19-27; A. Erzen, Doğu Anadolu ve Urartular, Ank., 1984, s.11.
Tilkitepe Höyüğünde 1938-1939 sezonunda Amerikan Arkeolog K. Lake tarafından kazı
yapılmıştır. Erzen, a.g.e., s.15.
A. Çilingiroğlu, "Dilkaya Höyüğü Kazısı", IX., K.S.T., C.I, s.229-234.
A. Çilingiroğlu, "Van Havzasında II, Bin Kültürüne Ait Veriler", I. A.S.T., s.25-29.
Erzen, a.g.e., s.14-15.
G. Kozbe, "Van Dilkaya Höyüğü Erken Transkafkasya Keramiği", VII. A.S.T., s.539.
Erzen, a.g.e., s.24.
O. Belli, "Urartular", A.U.A., C.I, s.149-150.
7
Krallığını kurmuşlardır. Tuşba (Van) Merkez olmak üzere Urartu Krallığı, ikiyüz yıl
boyunca devam eden yükselişi ile Doğu Anadolu'nun ve Batı Asya'nın en güçlü
devleti haline gelmiştir. Urartu devleti'nin sınırları doğuda Urmiye Gölü ve Kuzeybatı İran'a; kuzeyde Kafkaslar'a batıda Fırat nehrine ve güney'de Suriye'ye kadar
genişlemiştir. 15
Van Gölü Havzası içerisinde Urartu Devletine ait birçok yerleşme yeri ve kale
bulunmaktadır. Urartu Krallığı'nın kurucusu Sardur I. tarafından yaptırılan Tuşba
(Van), Toprakkale, Çavuştepe, Anzaf ve Ayanıs Kaleleri bunların en
önemlilerindendir. Bu kaleler kadar önemli bir yapıya sahip olmasa da Hoşap
Kalesi'nin de Urartular zamanında güneydoğuya açılan Tuşba-Kelişin ordu yolu
üzerinde askeri bir tesis olarak kurulduğu kabul edilmektedir. 16 Hoşap'ta kurulan
tesis, Van'dan başlayan Gürpınar ovasını takiple Çavuştepe kalesi önlerine gelen ve
Hoşap suyu vadisinde devam eden yolun güvenliğini sağlamaktadır. Ayrıca Hoşap,
Urartu'nun Van Kotur doğu yolu ile bu güneydoğu ordu yolunun birleştiği kavşak
noktasında bulunmaktadır. 17
Asurlular'ın güneyden yaptıkları saldırılar sonucu M. Ö. VII. yüzyıl
ortalarında Urartu Devleti'nin gücü zayıflamış; M.Ö. VII. yüzyıl ile M.Ö. VI. yüzyıl
başlarında İskit ve Med akınları sonucunda yıkılmıştır. 18 Urartu Devleti yıkıldıktan
sonra M.Ö. VI. yüzyıl başlarında bölge Medler'in egemenliğine girmiştir. Medler'in
egemen oldukları sırada Ermeniler batıdan göç ederek Van Gölü havzasına
yerleşmeye başlamışlardır. 19 Van ve çevresi M.Ö. 529 yılından itibaren Persler'in
egemenliğindedir. Pers Kralı Darius I, (M.Ö. 521-486) zamanında oluşturulan
örgütlenmede Van Bölgesi "Armenia" adındaki 13. satraplık içerisinde yer
almıştır. 20
Persler'in M.Ö. 331 yılında Mekadonyalı İskender'e yenilmesi üzerine bölge,
Büyük İskender'in egemenliğine girmiştir. Bunu Selevkid, Roma, Part, Bizans ve
15
16
17
18
19
20
Geniş bilgi için bkz., Belli, a.g.m., s.140-207; Erzen, a.g.e., s.24-47.
T. Tarhan-V. Sevin, "Van Bölgesinde Urartu Araştırmaları", A.A., C.IV-V, Ist., 1977, s.287.
Belli, a.g.m., s.181-182.
A. Erzen, Çavuştepe, C.I, Ank., 1978, s.39.
Erzen, a.g.e., Ank., 1984, s.44.
H. Cevizoğlu, Coğrafyadan Tarihe; Türk Tarihi Içinde Doğu Anadolu, Ist., 1991, s.140,
Kroki 56.
8
Sasani hakimiyetleri takip etmektedir. Bu devletlerin hakimiyeti sırasında buralarda
yaşayan Ermeniler vasal veya yarı bağımsız olarak varlıklarını sürdürmüşlerdir. 21
2.2. Ortaçağda Hoşap
Doğu Anadolu Bölgesi'ne, Hz.Osman'ın halifeliği zamanında müslümanlar,
Habib b. Mesleme komutasında birçok akınlar düzenlemişlerdir. 22 Daha sonra
Emeviler, Bu bölgeyi feth ederek, "Ermeniye" eyaleti adıyla yönetmişlerdir. 23 Bu
eyaletin dahili idaresi Ermeni prenslerinin elinde bulunmaktadır. Emevi Halifeleri
tarafından tayin edilen valiler ancak eyaletin merkeze bağlılığını sağlamış ve
vergilerin toplanmasıyla meşgul olabilmişlerdir. 24
Ermeniye'de yer alan Vaspurakan 25 İslâm hakimiyetine tam olarak Abbasiler
devrinde girmiştir. Vaspurakan Prensliği'nin başında bulunan Andrusi prensleri,
Halife'ye tabi olarak bazen bağımsız, bazen de yarı bağımsız şekilde bu bölgeyi
yönetmişlerdir. Ermeniye Eyaleti'nin en büyüğü olan Vaspurakan şehirleri arasında
Maku, Tebriz, Van, Bargiri, Erciş ve Hakkari ile beraber Hoşap'ta bulunmaktadır. 26
Vaspurakan'a 1018 yılında Çağrı Bey üç bin kişilik bir orduyla girerek istila
etmiştir. 27 Çağrı Bey'in düzenlediği bu akın ile beliren Türk tehlikesi karşısında
Vaspurakan Prensi ve Ardsrani soyunun son hükümdarı Senekherim 1021 yılında
ülkesini Bizans İmparator'u II. Basil'e bırakmıştır. 28 Bizanslılar, 1022 yılında bir
"katapanolluk" kurdukları Vaspurakan bölgesinin Ostan (Gevaş), Kengever, Büyük
Albak (Başkale) ve Hoşap kalelerine asker yerleştirmişlerdir. 29
21
22
23
24
25
26
27
28
29
T. Tarhan, "Van Kalesi'nin ve Eski Van Şehrinin Tarihi Milli Park Projesi Üzerine Ön
Çalışmalar", II. A.S.T., s.183.
"Emeviler", mad., Doğuştan Günümüze Büyük Islam Tarihi, C.II, Ist., 1986, s.563.
"Abbasiler" mad., Doğuştan Günümüze Büyük Islam Tarihi, C.III, Ist., 1986, s.236-237.
M. Halil Yınanç, "Ermeniye" mad., I.A., C.III, s.317.
Vaspurakan; III-VII. yüzyıl arasında Iran'da yaşamış soylu bir ailenin ismidir. Coğrafi olarak Van
ve çevresi için kullanılmıştır; G. Öney, Akdamar Kilisesi, Ank., 1990, s.7.
E. Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Ist., 1987, s.192; Honigman, Bizans
Devleti'nin Doğu Sınırı, Ist., 1970, s.168.
O. Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, Ist., 1984, s.14.
"Van" mad., Y.A., C.VIII, s.7549.
F. Kırzıoğlu, Ani Şehir Tarihi, Ank., 1982, s.6.
9
Bölgedeki Bizans hakimiyeti sürekli Türk akınları ile sarsılmış, Van ve
çevresi 1064 yılında Sultan Alpaslan'ın oğlu Melikşah tarafından birçok kale ve
şehirlerle birlikte feth edilmiştir. 30
1071 senesindeki Malazgirt Savaşı'nda Büyük Selçuklu Sultanı Alpaslan'ın
Bizans ordusu karşısında zafer kazanmasından sonra Anadolu'da birçok Türk Beyliği
kurulmuştur. 1100 yılında, Emir Sökmen tarafından Ahlat'ta kurulan Ahlatşahlar
veya Ermenşahlar Beyliği Van Havalisini de hakimiyetleri altına almıştır. Ahlatşahlar
Beyliği'nin 1207 yılında Eyyubiler tarafından yıkılmasıyla, bölge Eyyubilerin
egemenliğine girmiştir. 1229 yılında Alaaddin Keykubad'ın Ahlat ve Van Gölü
çevresindeki şehirleri tahrip eden Celalettin Harzemşah'ı Yassıçimen Meydan
Savaşı'nda mağlup etmesinden sonra, Ahlat, Van, Erciş, Anadolu Selçuklu
topraklarına katılmıştır. Bu sırada Moğollar'ın önünden kaçıp gelen Türkmenler bu
şehir ve kalelere yerleştirilmişlerdir. 31
Selçuklular'ın 1243 senesinde Kösedağ Savaşı'nda Moğollar'a mağlup
olmaları üzerine birçok Selçuklu Şehri Moğol orduları tarafından tahrip ve istila
edilmiştir. Bundan sonra Anadolu Selçuklu Devlet Yönetimi tamamıyle Moğol
hakimiyeti altına düşmüştür. Moğollar islâmiyeti kabul ettikten sonra İran'da İlhanlı
Hanlığı'nı kurmuşlar ve Van Gölü kuzeyindeki Aladağ'ı kendilerine yazlık merkez
yapmışlardır. 32
Doğu Anadolu Bölgesi İlhanlı idaresine bağlı iki eyalete ayrılmış, bunlardan
birisi merkezi Musul olan Diyarbakır eyaleti diğeri de merkezi Ahlat olan Van
Eyaleti'dir. 33 Van Eyaleti, Vilayet-i Ermen olarak da adlandırılmakta ve şehirleri
arasında Erciş, Aladağ, Bargiri, Hoşap, Malazgirt, Van ve Vastan önemli bir yer
tutmaktadır. 34 Hatta İlhanlı devrinde Hamdullah Müstevfi'nin Nüzhet'ül Kulüb adlı
eserinde "Ahlat Şehri'nin vergisinin 50.500 dinar, Erciş'in 8.000 dinar, Hoşap'ın
1.000 dinar, Vastan'ın 53.400 dinar ve Van'ın ise bir kale olduğu"ndan
bahsedilmektedir. 35 Bu bilgilerden İlhanlı döneminde Hoşap'ın küçük bir yerleşim
birimi olduğu anlaşılmaktadır.
30
31
32
33
34
35
N. Göyünç, "Van" mad., I.A., C.XIII, s.198.
G. Öğün, "Ortaçağ Boyunca Van Bölgesi Tarihi", S.B.D, C.I., S.I, Van, 1990, s.120-121.
Öğün, a.g.m., s.121.
F. Sümer, Karakoyunlular, Ank., 1984, s.32.
T. Baykara, Anadolu'nun Tarihi Coğrafyasına Giriş I, Ank., 1988, s.74.
O. Turan, Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, Ist., 1980, s.124.
10
İlhanlı Hanlığı'nın zayıflamasıyla XIV. yüzyıl ortalarında Karakoyunlu
Türkmenleri, Van bölgesine hakim olmuşlardır. 36 Bu sırada Van, Vastan, Hoşap ve
Hakkari'nin idaresi Karakoyunlulara bağlı Melik İzzettin Şir Bey'in elindedir. Aynı
zamanda Timur, Karakoyunlu topraklarına düzenlediği 1387 yılındaki seferde Van'ı
zaptetmiştir. Timur'a bağlılığını bildiren İzzeddin Şir tekrar Van ve çevresinin
yöneticisi olarak bırakılmıştır. 37
2.3. Mahmudi Beyleri Hakimiyetinde Hoşap
2.3.1. Türk Devletleri Zamanında Mahmudi Beyleri ve Hoşap
Karakoyunlu Hükümdarı Kara Yusuf, Timur'un Anadolu seferinden sonra
1406 yılında ülkesine dönmüş ve Van Gölü'nden Tebriz'e kadar olan topraklarda
hakimiyeti tekrar sağlamıştır. 38 Bu arada Kara Yusuf, Azerbaycan'da kendisine
katılan Şeyh Mahmut ve aşiretini Hoşap'a yerleştirmiştir. 39 Mahmudiler olarak
adlandırılan bu aşiret, Karakoyunlular'a bağlı Kürt aşiretleri arasında yer
almaktadır. 40 Mahmudiler, Hoşap'ta "Mahmudi Beyliği" veya "Mahmudi
Hükümeti" adı verilen bir beylik kurmuşlardır. Bu beylik, sırasıyla Karakoyunlu,
Akkoyunlu, Safevi ve Osmanlı Devletleri'ne tabi olarak Hoşap ve çevresini
yönetmiştir. 41
Akkoyunlu Hükümdarı Uzun Hasan Karakoyunlu Cihanşah'ı, 1467'de bir
baskınla öldürmesinden sonra Karakoyunlu toprakları Akkoyunlular'ın eline
geçmiştir. 42 Akkoyunlu hakimiyeti sırasında Mahmudi Beyi Mir Hüseyin Hoşap'ı
yönetmektedir. Akkoyunlu Türkmenleri'nin desteğini alan Mir Hüseyin Hakkari
Beyliği'nin elindeki Albak (Başkale) ve Şenbu nahiyelerini topraklarına katmıştır.
Bunun neticesinde Hakkari Beyi II.İzzettin Şir, Bitlis Beyi'ninde yardımlarıyla
Mahmudilerin üzerine yürümüştür. Meydana gelen savaşta Mir Hüseyin öldürülmüş,
36
37
38
39
40
41
42
C. Tukin, "Van Bölgesinin Tarihi Kaynakları", V. Üniversite Haftası Toplantısı, Ank., 1946,
s.263.
Sümer, a.g.e., s.67.
Şeref Han, Şerefname (Çev. M. Emin Bozaslan), Ist., 1990, s.335.
Sümer, a.g.e., s.32.
Y. Öztuna, Devletler ve Hanedanlar, C.II, Ank., 1989, s.522.
11
yerine oğlu Mir Hamid Mahmudi Beyliği'nin başına geçmiştir. Bu da Safevi Şah
İsmail'e tabi olmuştur. 43
Erdebil Şeyhi'nin oğlu sıfatıyla Safevi tarikatının postuna geçen ve daha sonra
Şah ünvanı alan Şeyh İsmail Safevi, birçok Türkmen boy ve oymaklarından topladığı
kuvvetlerle, 1503 yılında Akkoyunlu Hükümdarı Sultan Murat'la tutuştuğu
muhaberede onu yenerek Akkoyunlu devletini ortadan kaldırmıştır. 44 Şah İsmail
Tebriz'de Safevi Devletini kurduktan sonra bütün Akkoyunlu topraklarını eline
geçirmiştir. Bu arada Van Havzası da Safevi devletinin hakimiyetine girmiş, Van
Gölü'nün dağlık ve sarf çevresinde bulunan Bitlis, Hakkari, Mahmudi, Hizan ve diğer
aşiretlerin beyleri Şah İsmail'e bağlılıklarını bildirmişlerdir. 45
Şah İsmail'in Doğu Anadolu'da güçlenmeye başlaması ve şiilik hareketleri,
Yavuz Sultan Selim'in İran üzerine sefere çıkmasına neden olmuştur. 1514 yılında
Çaldıran Zaferi ile Şah İsmail'in Doğu Anadolu'daki dini ve siyasi emellerine son
verilmiştir. Doğu Anadolu'da birçok şehir ve aşiret İdrisi Bitlisi'ninde gayretleriyle
Osmanlı'ya katılmıştır. 46 Fakat Van yöresinde Osmanlı tam hakimiyet sağlayamamış,
özellikle Mahmudi Beyleri Şah İsmail'e daha sonra da Şah Tahmasp'a bağlılıklarını
devam ettirmişlerdir.
Bu sırada Mahmudi Beyliği'nin başında Mir Hamid'in oğlu Ivaz Bey
bulunmaktadır. Hoşap'ın hakimi olan Ivaz Bey'in 1532 yılında ölümünden sonra
kardeşi Emire Bey Şah Tahmasp tarafından Mahmudi Beyliği'nin yönetimine
getirilmiştir. 47 Kanuni Sultan Süleyman'ın 1533 yılındaki I. İran Seferi sırasında
Emire Beyi idam ettirmesi üzerine Şah, Ivaz Bey'in oğlu Şah Ali Bey'i;daha sonra da
Safevi komutanlarından Deli Piri'yi Mahmudi Beyliği'nin başına getirmiştir. Deli
Piri'nin Ivaz Bey'in oğlu Hamza Bey tarafından öldürülmesiyle Mahmudi aşireti
toprakları Dunbili Hacı Bey'e verilmiştir. Mahmudi toprakları ve Hoşap Dunbili Hacı
Bey'in elinde iken Mahmudi Beyliği ailesinden Han Mehmet 48 yönetimi tekrar ele
geçirmiş ve Osmanlı Devleti'ne tabi olmuştur. Han Mehmed'in Osmanlı'ya tabi
43
44
45
46
47
48
Şeref Han, a.g.e., s.336.
Tukin, a.g.m., s.263.
A. Talay, Bizim Eller Van, Ist., 1988, s.32.
J. Hammer, Osmanlı Devleti Tarihi, C.IV, Ist., 1984, s.1083-1090.
Han Mehmet, Mahmudi Mir Şemsettin'in oğludur, Şeref Han, a.g.e., s.336.
12
olmasından sonra 1537 yılında Safevi Şah Tahmasp, Ivaz Bey'in diğer oğlu Hasan
Bey'i Mahmudi Beyliği'nin başına getirmiştir. 49
2.3.2. Osmanlı Devleti Hakimiyetinde Mahmudi Beyleri ve Hoşap
Van ve çevresi ile birlikte, Hasan Bey'in yönetimindeki Hoşap ve Mahmudi
Beyliği toprakları 1548 yılında kesin olarak Osmanlı Devleti'ne katılmıştır. II. İran
Seferi'nde Kanuni Sultan Süleyman'a tabi olan Hasan Bey'in Osmanlının hizmetinde
bulunması üzerine Mahmudi toprakları tekrar kendisine Ocaklık ve Yurtluk olarak
verilmiştir. 50
Hoşap, Osmanlı idaresinde Mahmudi Hükümeti'nin 51 merkezi olmuştur.
Dahili yönetimi yine ırsî olarak Hasan Bey'den itibaren Mahmudi Beyleri'nin
elindedir. Mahmudi veya Nahiye-i Hoşap XVI. yüzyıl ortalarında Osmanlı'nın
Anadolu sancakları arasında yer almaktadır. 52 Mahmudi Sancağı'nın yönetiminde
1585 yılına kadar Hasan Bey kalmıştır. Hasan Bey, Mahmudi aşireti ile birlikte
Osmanlı'nın yanında Osmanlı-İran savaşlarına katılmış, başarılarından dolayı
padişahlar tarafından birçok taktir ve iltifatlara mazhar olmuştur. 53 Aynı zamanda
Hasan Bey, Yezidi olan Mahmudi aşiretinin sünni-şafii mezhebine girmelerini
sağlamıştır. bunu gerçekleştirebilmek için Hoşap'ta medrese, cami gibi müesseseler
kurmuştur. 54
Mahmudi Hasan Bey, III. Murat zamanında da İran üzerine akın ve
taarruzlarına devam etmiştir. Hasan Bey, 1585 yılında İranlılar'ın eline geçen
Tebriz'in alınması sırasında Safeviler'le meydana gelen savaşta şehit düşmüştür. 55
Tebriz Beylerbeyi Cafer Paşa'nında yardımlarıyla cesedi Tebriz'den alınarak Beyliğin
49
50
51
52
53
54
55
N. Sevgen, Doğu ve Güneydoğu Anadolu'da Türk Beylikleri, Ank., 1982, s.238.
Osmanlı idari teşkilatında Doğu ve Güneydoğu Anadolu'da "hükümet" adını taşıyan fakat
beylerbeyliklere bağlı ırsi sancak beylikleri oluşturulmuştur. Van eyaletine bağlı Mahmudi,
Hakkari, Hizan ve Bitlis sancakları, bu hükümetlerin merkezleridir. Bu hkümetler namı altındaki
sancakları yöneten beyler, sancak dahilinde vergileri bizzat toplama hakkına sahip oldukları gibi
kaza (yargı) yetkilerini de üzerlerinde bulunduruyorlardı.; Bayram Kodaman, "Osmanlı Devrinde
Doğu Anadolu'nun Idari Durumu", B.T.T.D., S.25, Mart 1987, s.35.
Baykara, a.g.e., s.205.
Sevgen, a.g.e., s.239.
B. Kütükoğlu, Osmanlı-Iran Siyasi Münasebetleri, Ist., 1962, s.155.
13
merkezi olan Hoşap'a getirilmiş ve kendi yaptırmış olduğu medreseye
gömülmüştür. 56 Hasan Bey'in şehid düşerek ölmesi üzerine Hoşap'ın yönetimine oğlu
Şir Bey geçmiştir. Osmanlı-İran ilişkileri 1594 yılında yeniden bozulduğu için diğer
beylerle birlikte Şir Bey'e III. Murat tarafından yazılmış hükmü şerif
bulunmaktadır. 57 Şir Bey hakkında Şerefname'de "Sofi meşrepli, çoğu zaman ulema
ve fuzelanın sohbetinde bulunan, sofi şeyhlerini hizmet eden" bir kişi olarak
bahsedilmektedir. 58
Şerefname'nin yazılma tarihi olan 1597'den sonra Mahmudi Beyleri hakkında
bilgiler kısıtlı olarak Osmanlı kaynaklarından öğrenilmektedir. Bunlardan 1632 yılına
ait Osmanlı idari teşkilatını gösteren bir defterde Van Eyaleti'ne bağlı Mahmudi
Hükümeti'nin yöneticisi olarak Celali Zeynel Paşa; Keşap (Hoşap) 59 hakimi olarak da
Zeynel Bey Mahmudi ismi zikredilmektedir. 60 1640 tarihli Yazma Van Tarihi adlı
eserde 1632 senesinde Yeniçeri neferliğinden kethüdalığa kadar yükselen Tilki Murat
denen şahıs görevinden uzaklaştırılınca Mahmudi Hakimi Zeynel Bey'den destek
görerek başına topladığı elli kadar çapulcu ile Van Kalesi'ne girmiş ve çıkan
çatışmada yakalanarak kazığa vurulmuştur. Bu konuda IV. Murat tarafından
Mahmudi Zeynel Beye yazılmış musalaha (anlaşma) hükmü bulunmaktadır. Bu
hükümde özetle Zeynel Bey'in ve Mahmudiler'in devlete sadakatleri övülmüş, İran'a
karış ehli sünnet olarak yıllarca devletle birlikte yapılan mücadeleler dile getirilmiş,
bu çeşit basit hadiseler kınanarak, Mahmudi aşireti ile Van Beylerbeyliği arasındaki
husumetin giderilmesi istenmiştir. 61
Hoşap hakimi olarak Zeynel Bey'den sonra Süleyman Bey bulunmaktadır.
Süleyman Bey 1643 yılında Hoşap Kalesi'ni yaptırmıştır. Kale kapısı üzerinde kendi
adını taşıyan kitabesi vardır. 62
Evliya Çelebi XVII. yüzyıl ortalarında Hoşap Kalesi ve Mahmudi
hükümetinden bahsetmektedir. Mahmudi hükümeti hakkında;"Bunlar Van'ın doğu
56
57
58
59
60
61
62
Şeref Han, a.g.e., s.343-345.
Ş. Turan, "XVII. yüzyılda Osmanlı Imparatorluğu'nun Idari Taksimatı", Atatürk Üniv. 1961
Yıllığı, Erzurum 1962, s.201.
Talay, a.g.e., s.37.
N.Sevgen, Anadolu Kaleleri I, Ist., 1959, s.148.
14
tarafındaki dağlar arasında otururlar. Acem toprakları ile aralarında sadece Çuh
Gediği Dağı vardır. Arkalarında Acemler'in Kotur Kalesi bulunur. Bunların hepsi
altıbin kılıçlı askerdir. Kürdistan'da buranın süvarisi gibi yiğit ve namlı süvari yoktur.
Defalarca Silmas, Çorus ve Rumiye sahralarında Şah askerlerine karşı koyup, zafer
kazanmışlardır. Beyleri Hoşap Kalesi'nde oturur. İbrahim Bey adında bir tuvana
babayiğittir ki birçok defa cenk ateşine girip çıkmıştır. Bu Mahmudiler, 120 aşiret
beylerini sayarlar ki hepsi İbrahim Bey'den yolluk ve donluk alırlar. Bunların
toprağında has harac, tımar ve zemaat vardır. Bunların kıble tarafı Hakkari diyarıdır."
demektedir. 63
Evliya Çelebi'den 1650 senesinde Hoşap Hakimi olarak Mahmudi İbrahim
Bey'in bulunduğu öğrenilmektedir. İbrahim Bey'den sonra Hoşap'ın hakimi Evliya
Bey'dir. Hoşap'ta yaptırdığı 1671 tarihli köprünün kitabesinde adı geçmektedir. 64
Hoşap'ta köprü ve medrese yaptıran Zeynel Bey'in oğlu Evliya Bey'den sonra
Mahmudi Beyleri ve aşireti hakkında bilgiler mevcut değildir. 65
Hoşap, XVIII. yüzyıl boyunca ve XIX. yüzyıl başlarında Van Eyaleti sınırları
içindeki Mahmudi Hükümeti'nin merkezidir. 66 Yine 1831 yılı Osmanlı İmparatorluğu
İdari Taksimatını gösteren defterde Hoşap (nam-ı diğer Mahmudi) Van eyaletine
bağlı hükümet sancakları arasında geçmektedir. 67
Hoşap ve kalesi hakkında 1839 tarihli Müşir Osman Paşa'nın raporu
bulunmaktadır. Raporda; Han Mahmud ile Han Abdal'ın hakimiyetinde olan Kale'nin
askeri ehemmiyeti vurgulanmakta ve kaleyi elinde bulunduranların bölgeye hakim
olacağı belirtilmektedir. 68
2.4. Osmanlı'nın Son Devri ve Cumhuriyet Türkiyesi'nde Hoşap
63
64
65
66
67
68
Evliya Çelebi, Seyahatname, C.III-IV, (Sad. T. Temelkuran), Ist., 1993, s.550, 624.
Çulpan, a.g.e., s.174.
Van Tarihi adlı kitapta: "Bugün bu adı taşıyan bir aşiret yoktur." denmektedir.; Van Tarihi ve
Kürtler Hakkında Tetebbuat, Ebuzziya Matbaası, 1927, s.421.
F. Akbal, "1931 Tarihinde Osmanlı Imparatorluğunda Idari Taksimat ve Nüfus", Belleten,
C.XV, S.60, Ekim 1951, s.617-628.
Sevgen, a.g.e., Ank., 1982, s.93-94.
15
1839 tarihinde Tanzimat Fermanı'nın ilan edilmesine müteakip Osmanlı
Devleti'nde yeni idari düzenlemelere gidilmiş; Doğu ve Güneydoğu Anadolu'daki ırsi
hükümet sancaklarının yönetimlerine son verilerek, bu hükümetlerin bulundukları
yerlerde yeni kaza ve nahiyeler oluşturulmuştur. 69 Bu değişiklikleri 1273 (1856) yılı
Devlet Salnamesi'nde de görmek mümkündür. Salnameye göre; Mahmudi (Nam-ı
diğer Hoşap) Van Eyaleti'ne bağlı bir kaza durumundadır. 70 1869 yılında Mahmudi
Kazası'nın merkezi Saray kasabasına nakledilmiş, Hoşap'ta bu kazaya bağlı nahiyeler
arasında yer almıştır. 71
1315 tarihli Van Salnamesi'nden anlaşıldığı üzere Hoşap, Mahmudi kazasına
tabi iken 1296 senesinde teşekkül ettirilen Hamidiye kazasının merkez idaresi
olmuştur. Hamidiye kazası doğuda Albak, batıda Havasor Nahiyesi, güneyde Şatak
kazası ile sınırlıdır. Kazanın ismi Sultan II. Abdülhamid'e izafetle "Hamidiye" olarak
adlandırılmıştır.Kaza merkezi olan Hoşap'ta bir hükümet konağı, iki karakolhane, bir
camii şerif, âsâr-ı âtikadan bir kale, bir medrese ve on kadar dükkan olduğundan
bahsedilmektedir. 72
Türkiye Cumhuriyeti'nin kurulmasından sonra 1925 yılında Hoşap, Van
vilayetine bağlı bir kazadır. 73 1927 yılında Van Merkezine bağlı nahiye 74; 1954
yılından itibaren de Van'ın Gürpınar İlçesi sınırları dahilinde "Güzelsu" ismiyle
nahiye merkezi olmuştur. Bugün idari yapılanmasını sağlayamamış ve köy olarak
kalmıştır. 75
69
70
71
72
73
74
75
Ş. Sami, "Mahmudi" mad., Kamus'ul-Alam, C.V, Ist., 1889-1899, s.4230-4231.
Van Vilayeti Salnamesi, 1315, s.194.
T.C. Devlet Salnamesi, 1925-1926, Ank., 1926, s.876.
T.C. Devlet Salnamesi, 1926-1927, Ank., 1927, s.132.
Van Il Yıllığı, 1973, Ist., 1973, s.73.
16
17
III. KATALOG
1. HOŞAP KALESİ
(Ç.: 2-15, R.: 1-132)
1.1. Yeri
Hoşap (Gözelsu)'ın merkezinde Van-Hakkari karayolunun kuzeyinde, aynı adla
anılan suyun kuzey doğusunda kurulmuştur. Bu sebeple "Hoşap Kalesi" adıyla
tanınmaktadır. 76 Kale-i Mahmudiye 77, Mahmudi Kalesi 78, Narin Kale 79 adlarıyla
da anılmaktadır.
1.2. Tarihçesi
Bugünkü kalenin kurulduğu yerde önceleri bir Urartu askeri tesisinin bulunduğu
kabul edilmektedir. 80 Tesisin, Van'dan başlayıp, Gürpınar Ovası ve Çavuştepe Kalesi
önlerinden geçip, Hoşap Suyu Vadisi'ni takip ederek Zab Başı ve Kelişin üzerinden
Urmiye Gölü'nün güney kıyılarına ulaşan Urartu güneydoğu ordu yolunu korumak
amacıyla kurulduğu sanılmaktadır. 81 Bu tesise ait günümüze hiçbir temel ve yapı
kalıntısı ulaşmamıştır. Yalnız Urartu dönemi özellikleri gösteren kayaya oyulmuş
basamak şeklinde duvar temel yuvaları ile kalenin giriş kapısında kullanılmış bazalt
taş blokları ve kör pencere bulunmaktadır.
Kale'nin Urartu'dan sonraki Bizans, Vaspurakan, Abbasi, Selçuklu, İlhanlı,
Karakoyunlu, Akkoyunlu ve Safevi dönemlerindeki durumu tarihi kaynaklardaki
bilgilerin yetersiz olması nedeniyle tam olarak bilinememektedir. 82
Kale, Osmanlı Devleti'ne tabi Mahmudi Beyleri tarafından yaptırılan şekliyle
günümüze ulaşmıştır. İçkale giriş üzerinde kalenin yapım tarihini veren kitabesi
76
77
78
79
80
81
82
E. Çelebi, a.g.e., s.624; N. Sevgen, a.g.e., Ank., 1959, s.137.
S. Yerasimos, Les Voyageurs Dans L'empire Ottaman (XIV-XVI siecles), Ank., 1991, s.217;
Nasuh'üs Silahi, (Matrakçı Nasuh), Menâzil-i Seferi Irakeyn (A. G. Yurdaydın), Ank., 1976,
s.103.
A.S. Ülgen, "Hoşap (Mahmudi) Kalesi", İ.F.D., C.II, S.4, Ank., 1953, s.83.
C. Yazıcıoğlu, Van'ın Tarihi Kitabeleri, Ank., 1957, s.5.
Tarhan, a.g.m., s.287.
Belli, a.g.m., s.182.
Honigman, a.g.e., s.168; Kırzıoğlu, a.g.e., s.5-6'da bu kalenin isminden bahsetmekte, yapısı
hakkında bilgi vermemektedirler.
18
bulunmaktadır. Bu kitabeden kalenin Mahmudi Süleyman Bey tarafından 1052
(1643) tarihinde yaptırıldığı anlaşılmaktadır.
Hoşap Kalesi'nden, Matrakçı Nasuh'un 1548-1549 yılı Kanuni Sultan Süleyman'ın
II.İran Seferinden dönüşte "Kale-i Mahmudi"olarak uğradığı yerler arasında adından
sözetmesi 83;1643'den önce bir kale yapısının mevcut olduğunu göstermektedir.Evliya
Çelebi'nin kaleyi Süleyman Bey'in büyüttüğünü ve yeni binalar yaptırdığını
belirtmesi; 84 bunu doğrulamaktadır. Buna rağmen kalenin 1643'den önce mevcut
olan kısımlarını belirlemek güç görünmektedir. İçkaledeki harem ve selamlıkta
yeralan ve XVII. yüzyıl özellikleri gösteren süslemelerle inşa kitabesi bir paralellik
göstermektedir. 85
Hoşap kalesini ve yapılarını -giriş burcu hariç- Ermenilere maleden görüşler
bulunmaktadır. 86 Fakat kalede gerek süslemeleri ve gerekse mimari durumları ile
Ermenilere ait olabilecek herhangi bir yapı veya kalıntı mevcut değildir.
Mahmudi Hükümeti'nin merkezi olan Hoşap'taki kalede Mahmudi Beyleri
XIX.yüzyıl ortalarına kadar oturmuşlardır. Kale, birisi Mehmet Emin Paşa tarafından
1650 tarihinde 87; diğeri Müşir Osman Paşa tarafından 1839 tarihinde olmak üzere iki
defa muhasara edilmiştir. Müşir Osman Paşa'nın kalenin askeri ehemmiyeti hakkında
padişaha sunduğu raporu bulunmaktadır. 88
Hoşap kalesi, XIX. yüzyıl ortalarında terkedilmiştir. Bundan sonra eşkiyalar
tarafından soyulmuş ve özellikle köylüler tarafından ahşap kısımları sökülerek
götürülmüştür. 89 Kültür Bakanlığı tarafından biri 1970-73, diğeri 1986 yılında restore
çalışmaları yapılan kale, bu haliyle koruma altındadır. Bugün örenyeri olarak ziyaret
edilebilmektedir.
83
84
85
86
87
88
89
N. Silahi, a.g.e., s.103.
E. Çelebi, a.g.e., s.624.
Ülgen, a.g.m., s.83.
W. Bachman, Kirchen und Mochen in Armenien und Kurdistan, Leipzig 1913, s.4; G.
Goodwin, A History of Ottaman Architecture, London 1971, s.188.
Sevgen, a.g.e., Ank., 1982, s.93-94.
Bachman, a.g.e., s.4.
19
1.3. Kitabe
Kaleyi yaptıran Süleyman Bey'in isminin ve yapım tarihinin geçtiği kitabe;
kapı açıklığının üzerinde üçlü kemer şeklinde sona eren yuvarlak silmeli çerçeve
içerisindedir. Kitabe, siyah bazalt taş üzerine, üç satır halinde altı mısra olarak,
Farsça yazılmıştır. Kitabenin metni şöyledir. 90
Metin:
Okunuşu:
Süleyman bi eltâfu fazlı Hüda
Bina kerd in burc-i heybet-nümâ
Çu ocağ-ı ma vey bûd in câygâh
Nuvişte bi tarihine "ocağ-ı ma"
Be serhad siper geşt setti sedîd
Ki geşte bina ez sera ta semâ 91
Türkçe Anlamı:
"Süleyman Allah'ın lutufları ve fazlıyla
Bu heybetli kaleyi inşa etti
Bu yer onun ocağı olduğu için
Tarihine "ocağı ma" (1052) yazılmıştır.
Yerden göğe yükselen bina
Sınıra kadar sapasağlam bir set oluşturdu."
şeklindedir. 92
90
91
92
Kitabe, Yazıcıoğlu, a.g.e., s.5.; Sevgen, a.g.e., Ank., 1959, s.145; K. Kayaçelebi, Doğunun
Yıldızı Van, Ist., 1990, s.73; E. Atsız, Van (Erciş-Gevaş-Hoşap)'ın Türk Mimari Tarihi
Eserleri, (I.Ü.E.F. Yayınlanmamış Lisans Tezi, Ist., 1969), s.27; Van Il Yıllığı, 1973, s.115; N.
Sevgen, "Hoşap Kalesi", K.B., S.110, Ank., 1959, s.17'de yayınlanmıştır.
Yazıcıoğlu'nun beşinci satırındaki siperi "seyir"; altıncı satırını "ki geşte ez bi bina eseri
selima" şeklinde; Sevgen'in birinci satırındaki eltafı "lütfu", beşinci satırdaki siperi "seyir",
altıncı satırı "ki geşte ez bi bina eseri telima" şeklinde; Kayaçelebi'nin beşinci satırdaki siperi
"seyir", altıncı satır "ki bina ez in geçti eser ta payma" şeklinde; K. Bülteni'nde dördüncü
satırın "Nivişten botan bahş çu ocağıma" şeklinde; Atsız'ın da beşinci satırdaki siperi "seyir"
şeklinde okudukları görülmüştür.
Kitabenin okunuşunu ve tercümesini yapan Epigraf Erdoğan Çavuşoğlu'na teşekkür ederim.
20
1.4. Yapının Tanımı
1.4.1. Genel
Kale, Hoşap suyunun kenarında yükselen sarp ve dik bir kaya kütlesi üzerine
kurulmuş içkale ile bunun kuzeyinde üç yönden kuşatan dışkaleden meydana
gelmiştir. İçkalenin kurulduğu tepe güneyden ve doğudan dik, kuzeyden meyilli bir
arazi yapısı göstermektedir. Dışkale de kuzeyden ve güneyden meyilli çukurlaşan bir
dere içerisindedir (R.: 1, 3).
1.4.2. Dışkale
İçkalenin kuzeyinde kavisli şekilde doğu, kuzey ve batı yönlerden sur duvarlarıyla
çevrilmiştir. Sur duvarları batıdan ve doğudan güneydeki içkale beden duvarları ile
birleşmektedir. Sur duvarlarından doğudaki ve kuzeydeki izlenebilmekte, batıdaki ise
tamamıyle yıkılmış durumdadır. E. Çelebi dışkale için "Burası aşağı dere
içerisindedir. Etrafı havaleli olup, batı tarafı Hoşap nehridir. Alçak duvarlı
kırk kuleli, iki kapılı ve hendeksizdir. Bin adım çevre uzunluğundadır. İçinde
sekizyüz kadar ev, bir han bir hamam ve birkaç dükkan vardır. Başka bina
yoktur." demektedir. 93 Bugün içerisinde bir cami kalıntısı ile 30-40 kadar köy evi
yer almaktadır (R.: 4-5).
Dışkalenin sur duvarları genelde engebeli ve eğimli bir arazi üzerinde yer aldığından
düzgün bir plan göstermemektedir. arazi yapısına uygun sıkça köşe ve kavis
yapmaktadır. Batı sur duvarının tamamı ile doğu sur duvarının büyük bir kısmı
yıkıldığından üzerlerinde açılmış kapıların durumu bilinmemektedir. E. Çelebi'ninde
belirttiği üzere doğu ve batı taraflara açılmış iki kapıdan giriş sağlanmaktaydı. Sur
duvarlarının tahkimatını güçlendiren üç burç günümüze ulaşmıştır. Burçların biri
doğuya, diğeri kuzeybatı köşede, üçüncüsü de batıda yer almaktadır. Ayrıca
kuzeydoğu köşede sur duvarlarının dışında bir gözetleme kulesi daha bulunmaktadır.
Doğu sur duvarı, içkalenin kuzeydoğu köşesindeki burcun 930 m. gerisinde
kayalardan başlamaktadır. Kuzey-güney istikametinde uzanan duvar, toplam 379.40
m. uzunluğundadır. Duvarın güneyden itibaren ortadaki burca kadar olan 175 m.'lik
kısmı yıkılmıştır. Temel seviyesinde kalan kalıntıları izlenebilmektedir. Ortadaki
burç daire planlı içten açıktır. Burç 8.00 m. çapında, dıştan 2.50 m.'si taş duvar, 9.70
93
21
m. yüksekliğindedir. Burcun 1.00m. kalınlığındaki duvarları altta kaplamaları
sökülmüş moloz taş ve batla 94 yapılmıştır. Burcun içerisi tamamıyle toprakla
dolmuştur. Burcun bağlandığı sur duvarları iki yandan da yıkılmış vaziyettedir (R.: 67).
Burçtan sonra sur duvarları iki yerde yıkılmış olmasına rağmen sağlam bir şekilde
kuzeydoğu köşeye kadar devam etmektedir. Sur duvarın kalınlığı 1.80 m. -3.20 m.
arasında değişmektedir. Moloz taş örgülü duvarların kaplamaları yer yer
sökülmüştür. 3.60 m. - 5.20 m. yüksekliğindeki duvarlar, altta moloz taş, üzerinde
batla örülmüştür. Kuzeye doğru yamaç oluşturacak biçimde arazi dikleştiğinden
duvarların üst kısmı basamak şeklinde kademelenme yapmaktadır (R.: 8-9).
Doğu sur duvarı kuzey duvarıyla birleştiği kuzeydoğu köşede burç şeklinde iki kavis
yapmaktadır. Bu kavislerden doğudaki içe doğru yelpaze biçiminde genişlemekte,
batıdaki yarım daire plana daha yakın görünmektedir. Dıştan iki kavis yapan köşe,
içten 19.70 m. uzunluğunda bir duvarla kapatılmıştır. Kavislerin altta moloz taş, üstte
batla yapılmış duvarları; 2.60 m. - 3.50 m. arasında değişen yükseklik göstermektedir
(R.: 10).
Kuzey sur duvarı içten ve dıştan yaklaşık 40 m. - 50 m. yüksekliğindeki kayalık bir
sırt üzerinde doğu-batı doğrultusunda uzanmaktadır. Doğudan batıya doğru meyilli
bu sırttaki sur duvarları 247.50 m. uzunluğunda kuzey batı köşedeki burca kadar
devam etmektedir. Sur duvarları batı tarafa doğru yer yer yıkılmakla beraber genelde
sağlam kalmıştır. 2.40 m. kalınlığındaki duvarlar, dıştan 1.40 m.'si taş duvar, üzeri
batla yapılmış 5.00 m. - 6.00 m. arasında değişen yüksekliktedir. İçten 1.40 m.
genişliğinde seyirdim yerine sahip sur duvarı, mazgallı ve dendanlı barbata ile son
bulmaktadır. Barbata kısmının mazgal üst kısımları eridiğinden oralarda açıklıklar
oluşturmaktadır. Bunlar uzaktan dendan şeklinde görünmektedir (R.: 11-12).
Kuzeybatı köşede yer alan burç, içden 9.00 m. çapında, daire planlıdır. Duvar
kalınlığı, 2.70 m. yüksekliği içten 6.50 m., dıştan 10.00 m.'dir. Moloz taş örgülü
duvarda altta daha iri blok taşlar kullanılmıştır. Taş duvarın arasında 0.70 m.
genişliğinde balık sırtı örgüyle bir hatıl dolaştırılmıştır. Toprakla dolmuş burcun
içerisinde nişlere yer verilmiştir. Burcun kuzey sur duvarı ile birleştiği kısım
94
Bat: Bir nevi dolgu duvar; kerpiçten farklı olarak çamurun doğrudan 0.25-0.30 m. kalınlığında
aralarına ince dal parçaları yerleştirilerek katmanlar halinde konmasıyla oluşturulmuş duvara
denmektedir. Van yöresinde görülmektedir.
22
yıkılmıştır. Burç mazgal ve dendanlarla sonlanmaktadır. Mazgalların üzerleri
yıkıldığı için aralarda açıklık meydana gelmiştir (R.: 13-15).
Batı sur duvarının burçtan itibaren 22.00 m.'lik kısmı sağlam kalmıştır. Diğer
kısımlar, evlerin arasında kalmış bir burcun dışında tamamen yıkılmıştır. Yalnız
güneybatı köşeden itibaren içkaleyle birleştiği yere kadar temel seviyesinde
izlenebilmektedir. Bu sur duvarının da aynı şekilde 2.40 m. kalınlığında altta taş
üzerinin batla yapıldığı anlaşılmaktadır. Burç 6.30 m. çapında yarım daire plan
göstermektedir. Burç, sonradan yanına yapılmış evin bir bölümü olarak
düzenlenmiştir.
Dışkalenin kuzey doğusunda dış tarafta hakim bir yere gözetleme kulesi inşa
edilmiştir. Gözetleme kulesi 16.50 m. çapında daire planlıdır. İç içe iki kule şeklinde
dıştaki 1.70 m,. içteki 1.00 m. duvar kalınlığına sahiptir. İçteki ile dıştaki arasında
2.50 m. genişliğinde bir gezinme yeri mevcuttur. Kulenin içerisi tamamıyle toprakla
dolmuştur. Dıştan altta taş duvar, üzerine sur duvarları ve burçlar gibi bu da batla
yapılmıştır. Alttaki taş duvar üzerinde 29 adet niş açılmıştır. Bu nişlerin ortalarına
gözetleme ve ateş etmeye yarayacak yarıklar bulunmaktadır. Bu nişlerin kuzey ve
batı tarafındakilerinin üst kısımları yıkılmıştır. Derinlikleri 1.00-0.60 m. arasında
genişlikleri de 0.50-0.90 m. arasında değişmektedir. Moloz taş örgülü duvar
yüzeyinde bu nişler bir hareketlilik sağlamaktadır (R.: 16-18).
1.4.2.1. Dışkale Yapıları
1.4.2.1.1. Cami
Dışkalenin güneydoğusunda eğimli bir arazi üzerinde inşa edilmiştir. Bugün içkaleye
çıkan yolun kuzeyinde kalmaktadır. E. Çelebi'nin aşağı Ribat'ta bulunduğundan
bahsettiği cami bu olmalıdır. 95 Ayrıca dışkale içerisinde bir cami kalıntısının
bulunduğunu W. Bachman ve A. Saim Ülgen de belirtmektedir. 96 Kalan kısımlardan
caminin 20.50 m. x 13.30 m. ölçülerinde kuzey-güney doğrultusunda dikdörtgen bir
plana sahip olduğu anlaşılmaktadır. Caminin kuzey duvarının tamamına yakını, batı
duvarının kuzey köşeden itibaren 9.00 m.'lik, doğu duvarının da kapıdan sonra 4.00
m.'lik kısmı günümüze gelmiştir (R.: 19-20).
95
96
Bachman, a.g.e., s.4; Ülgen, a.g.m., s.87.
23
Cami, 18.30 m. x 11.00 m. ölçülerinde dikdörtgen bir plana sahip harimden ibarettir
(Ç.: 3). Harime doğu duvarında kuzeye kaydırılmış 1.40 m. genişliğinde bir kapıdan
girilmektedir (R.: 21). Harimde, doğu duvarına bitişik 2.00'şer m. uzunluğundaki
duvarlar, birincisi 3.20 m., ikincisi 1.70 m. üçüncüsü 2.70 m. genişliğinde üç girinti
oluşturmaktadır (R.: 22).
Caminin kalan duvarlarında batı ve kuzey duvarında birer mazgal pencere açılmıştır.
Yine kuzey duvarında 0.50 m. x 0.50 m. ölçülerinde yanyana iki dolap nişine yer
verilmiştir (R.: 23). Güney duvarı tamamen yıkık ve içeriside dolu olduğu için
mihrabın durumu bilinememektedir.
Caminin duvarları 1.10 m. kalınlığındadır. Duvarlar moloz taş örgülü olarak
yapılmıştır. Dışta daha düzgün duvar örgüsü dikkat çekmektedir. Duvarların mevcut
kısımları iki üç yerden boydan boya çatlamış, batı duvarı güneyden yana kaymış ve
alttan taş sıralarının dörder beşer sırası sökülmüş vaziyettedir. Caminin üst örtüsüne
ait hiçbir iz bulunmamaktadır. Yalnız düz toprak dam örtülü olduğu sanılmaktadır.
Mevcut kısımları da günden güne yıkılmaktadır.
1.4.3. İçkale
Kayalık kütleden oluşan tepenin topografik konumuna göre içkale, şekillenmiştir.
Kalenin doğu-batı doğrultusunda uzanan dikdörtgene yakın planı, doğuda daha geniş
tutulmuş, batıya doğru daralma göstermektedir (Ç.: 2). İçkale, güneyden 123.00 m.,
doğudan 69.00 m., kuzeyden 140.00 m. ve batıdan da 27.60 m. uzunluğunda bir
alana oturmaktadır. Kuzey, doğu ve batı yönlerden burçlarla tahkim edilmiş, kale
beden duvarları, içkaleyi çevrelemektedir. Ayrıca doğu tarafta ikinci takviye duvarı
kalenin tahkimatı güçlendirmektedir (R.: 24-25).
İçkaleye girişi, kuzey taraftaki burcun (B1) batı yüzüne açılmış kapı sağlamaktadır
(R.: 26). Kapının açıldığı burcun zemin katı giriş ünitesi olarak düzenlenmiştir. Giriş
ünitesini geçerek kayaya oyulmuş basamaklarla yukarıya çıkılmaktadır. Ayrıca
kuzeydoğuda ortada yer alan burcun (B2) doğu yüzündeki ikinci kapı, daha küçük
ölçülerdedir. Bu iki kapının dışında kaleye giriş bulunmamaktadır.
Kalenin asıl giriş kapısının yer aldığı burcun batı yüzü taçkapı formunda
düzenlenmiştir. Kapı açıklığı kenarlardan kayaların arasına gizlenmiş vaziyettedir.
Taçkapı, iki yandan mukarnas başlıklı yarım sekizgen sütuncelere oturan sivri
kemerle kuşatılmıştır. Burcun gövdesini yatay bir hat halinde ikiye bölen kaval silme,
24
kuşatma kemeri ile birlikte yükselerek kapı dış çerçevesini oluşturmaktadır. Kuşatma
kemerinin altında zeminden başlayan iç bükey bir girintiden sonra kaval silmeden
ibaret ikinci bir kemer yer almaktadır. Bu kemerin içerisi, alttaki kapı açıklığından
itibaren yerleştirilmiş kitabe ve bunun üzerinde armudi askı motifinin iki yanında yer
alan aslan kabartmalarıyla doldurulmuştur (R.:27). Kitabe ve kabartma aslanlar, iki
renkli taşlarla oluşturulmuş üçlü kemer şeklinde son bulan çerçeve içerisine
alınmıştır. Alttaki siyah bazalt taşı üzerine yazılmış kitabe dıştan zencerek içten
mukarnaslı bir çerçeveyle sınırlandırılmıştır (R.:28-29). Üstteki aslanlar koyu renk
taşlarla yapılmış zemin üzerinde sarımtrak kesme taşlara kabartma olarak işlenmiştir.
Aslanların ortasındaki armudi askı dıştan iki sıra zencerek, içten de üzeri balık sırtı
şeklinde ters "V"ler işlenmiş silmeyle çerçevelenmiştir. Askının içerisindeki açık
renk taşlı yüzey geometrik geçmelerle süslenmiştir. Aslan kabartmaları birbirine
bakışımlı, zincire vurulmuş, kuyrukları gövde üzerinde ters dönmüş, pençeleri ve
dişleri belli, yürür vaziyet te tasvir edilmiştir (R.:28).
Taçkapı üzerinde asıl kapı açıklığı, 0.45 m. derinliğinde sivri kemerle sonlanan
girinti içerisinde yer almaktadır. Girintinin köşeleri yarıya kadar yarım sekizgen
sütunce şeklinde düzenlenmiştir. Girintiyi kapatan iki bölümlü sivri kemerden içteki
helezonik yivli yuvarlak, dıştaki düz tutulmuştur. Dıştaki kemerin kilit taşı
üzerindeki kabaranın içerisi çarkıfelek motifiyle doldurulmuştur (R.:31). Kemer
aynalığına da Urartu dönemi yapılarından getirilmiş bazalt taşından yapılmış kör
pencere yatay olarak yerleştirilmiştir. Yuvarlak silmeli bir çerçeve içerisindeki kör
pencere içiçe iki girinti şeklindedir. Kör pencerenin dış yüzüne sonradan bitkisel
süslemeler işlenmiştir (R.:32).
Kapı açıklığı, 0.35 m. genişliğinde bazalt taş sövelere oturan düz atkı taşıyla
kapatılmıştır.Kapı lentosu da yekpare 1.20 m. boyunda bazalt taşından yapılmıştır.
1.60 m. genişliğindeki kapı açıklığını orijinal som demirden kapı kanatları
örtmektedir. Evliya Çelebi kapı kanatları için "Osmanlı ülkesinde kale kapıları hep
ağaç üzerine demir kaplı kapılardır ki ateş etsen ağacı yanar, demirler dökülür.
Amma bu Hoşap Kalesi Kapısı'nın her kanadı üçyüz kantar Nahçivan
demirindendir. Hiç ağaç kısmı yoktur" demektedir. Demir kapı kanatlarından
sağdaki 0.80 x 2.50 m., soldaki 0.90 x 2.50 m. ölçülerindedir. Kanatların dış yüzeyi
yuvarlak başlı çivilerle perçinlenmiştir. Çivi başlarının üzerine sekiz kollu yıldızlar
kazınmıştır. Ayrıca yatay olarak sıralanmış çivi başlarının araları balık sırtı şeritlerle
25
birbirinden ayrılmıştır. Kazıma olarak yapılmış şeritler ve başların üzerindeki
yıldızlar kapıyı süslemektedir (R.:33-34).
Kapıdan girdikten sonra 3.10 m. uzunluğunda içe doğru genişleyen bir açıklıkla giriş
holüne geçilmektedir (Ç.:4). Bu eyvanı andıran açıklığın üzeri kapıdan itibaren 1.00
m.'si düz, diğer kısmı beşik tonozla örtülmüştür. Giriş holü, birbirinden sivri
kemerlerle ayrılan üç bölümlü olarak düzenlenmiştir. Birinci ve ikinci bölüm 4.40 m.
uzunluğunda açıklığı olan 1.60 m. genişliğindeki sivri kemerle birbirlerine
bağlanmıştır. 6.00 m. x 3.80 m. ölçülerindeki enine dikdörtgen planlı bu iki mekan,
köşelerde yelpaze şeklindeki tromplara oturan yarım kubbelerle örtülmüştür. Her iki
mekanda da tromp geçişlerde, kemerlerde ve duvarlarda düzgün kesme taş malzeme,
örtüde kırma moloz taşlar kullanılmıştır. Doğu ve batı tarafta kemer formu biçiminde
kaval silme açıklık ve tromp kemerlerini üstten çerçevelemektedir (R.:35-36). Bu
mekandan 2.50 m. genişliğinde sivri kemerle geçilen üçüncü oda 3.60 m. x 4.00 m.
ölçülerinde kareye yakın bir plana sahiptir. Üçüncü mekanın üzeri çapraz tonozla
örtülmüştür. Mekanın kuzey ve doğu duvarlarına sivri kemerli 2.50 m. genişliğinde
0.50 m. derinliğinde girintiler açılmıştır. Bu odanın güneyindeki açıklıkla, kaleye
çıkışı sağlayan merdivenlere geçilmektedir.
Giriş holünün kuzey tarafında birinci ve ikinci mekanlarına birer kapı ile girilen
nöbetçi odaları yer almaktadır. Birinci mekana açılan oda, 5.10 m. x 3.20 m.
ölçülerinde dikdörtgen planlı ve üzeri beşik tonozla örtülüdür. Batı duvarı üzerinde
bir ocak nişine yer verilmiştir. İkinci mekana açılan oda da 3.60 m. x 3.00 m.
ölçülerindedir. Üzeri beşik tonozla örtülü odanın içerisi tamamen toprakla dolmuş
vaziyetdedir.
Giriş holünden geçildikten sonra çıkışı sağlayan yol, güneyden doğuya doğru dönerek
yaklaşık 30.00 m. uzunluğunda basamak şeklinde devam etmektedir. Ana kayanın
2.60 m. genişliğinde, 4.00 m. - 4.50 m. derinliğinde oyulmasıyla oluşturulmuştur.
Holden itibaren yol, 1.20 m. - 1.80 m. arasında değişen genişliklerde kademelenme
yapan sivri kemerli tonozlarla örtülmüştür (R.:37). Bundan sonra daha yüksek
tutulmuş, mazgal şeklinde dıştan içen doğru daralan tonoz çıkış yolunun 4.50 m.'lik
kısmını örtmektedir. Çıkış yolu, 1.80 m. - 1.35 m. genişliğinde, 0.25 m.
yüksekliğindeki basamaklarla kaya merdiveni görünümündedir (R.:38). Bu çıkış
yolunu geçip, batıya keskin bir dönüşten sonra yol kale beden duvarları boyunca
devam etmektedir (R.:40-41).
26
Kalenin güneydoğu köşedeki en yüksek yerine seyir köşkü yapılmıştır. Güney tarafta
batıya doğru harem ve selamlık sıralanmıştır. Seyir köşkünün kuzey batısına fırın,
haremin kuzeyine zindan, batısına mescit yerleştirilmiştir (Ç.:2).
İçkaleyi kuzey, doğu ve batı taraflardan çevreleyen sur duvarlarından kuzeyde olanı
140.00 m. uzunluğunda doğu-batı doğrultusunda devam etmektedir. Kuzey sur
duvarı giriş burcu dahil doğuya doğru üç, batı tarafta da iki burçla takviye edilmiştir
(R.:42-43). Giriş burcundan batıya doğru 1.40m. kalınlığındaki sur duvarı bastion
şeklinde iki çıkıntı yapmaktadır. Burçtan itibaren birinci çıkıntının verev yan yüzleri
dar tutulmuştur. Köşeleri düzgün kesme taşlarla örülmüştür. 21.50 m.
yüksekliğindeki çıkıntının dış yüzeyinde altta üstüste üç sıra halinde sivri kemerler
yer almaktadır. Sivri kemer açıklığı taş örgüyle doldurulmuştur. Sivri kemerlerin üst
ortasında kırmızı kum taşından çerçeve içerisine dikdörtgen bir bazalt taşı
yerleştirilmiştir. İçerisi işlenmemiş kitabeyi hatırlatan bu taşın iki yanında balık sırtı
örgülü hatıla yer verilmiştir. Bazalt taşın üstüne de bir delikli taş konmuştur. Düzgün
moloz taş örgülü duvara üst kısımlarda iki sıra balık sırtı örgülü taş hatıl
dolanmaktadır. Kayaların üzerine oturan duvarın yüksekliği zeminin düzgün
olmaması nedeniyle değişmektedir (R.:44).
Duvarın iç kısımdan gezinme yeri toprakla dolmuştur. Gezinme yerinden itibaren
barbata kısmıda aynı planı göstermektedir. Barbata kısmının bazı yerleri yıkılmış
durumdadır. 2.80 m. boyundaki barbata üzerinde içten sivri kemer açıklıklı mazgallar
yer almaktadır. Mazgallar dışa iki yandan dar aralıklarla açılmaktadır. Duvardan dışa
taşıntısı az taştan bir saçakla ayrılan dendanlarla barbata son bulmaktadır. 1.00 m. 1.50 m.'lik aralıklarla dizilmiş dendanlar, üstten piramidal külah şeklinde
sivrilmektedir (R.:48-49).
Giriş burcundan itibaren doğuya doğru kuzey sur duvarı, ortada bir burçla takviye
edilmiş olarak köşedeki burca kadar devam etmektedir. Dıştan burçların arasında her
biri 16.00 m. uzunluğundaki beden duvarı moloz taş örgüyle yapılmıştır. Moloz
taşların derz araları kalın harç tabakalarıyla doldurulmuştur. Duvarlar dıştan yer yer
basamak şeklinde kademelenme yapmaktadır. Kuzeydoğu sur duvarının kalınlığı,
3.20 m. - 4.00 m. arasında değişmektedir (R.:47).
Kuzeydoğu sur duvarının iç kısmı zeminden 4.35 m.yükseklikte bir seyirdim yeri
olarak düzenlenmiştir. 42.00 m. uzunluğundaki seyirdim yeri, ortadaki burcun doğu
27
kenarının hizasında daralarak köşe yapmaktadır. Seyirdim yerinin batı taraftaki 3.00
m.'lik genişliği ortada 2.10 m.'ye kadar daralmakta, doğu uçta da 2.70 m.'ye
çıkmaktadır. Seyirdim yerinin dış tarafında 1.00 m. kalınlığında tutulmuş, barbata yer
almaktadır. Barbata kısmının yıkılan kısımları son yapılan onarımlarda
tamamlanmıştır. 3.00 m. yüksekliğindeki barbata üzerinde ortadaki burcun batısında
altı, doğusunda dört mazgal açılmıştır. Ayrıca doğu tarafta mazgalların arasında
yarım yuvarlak bir girintiye yer verilmiştir. 0.90 m. genişliğinde mazgal
açıklıklarının üzeri düz ahşap hatılla örtülmüştür. Burada da mazgalların üstünde
aralıklarla yerleştirilmiş dendanlarla duvar son bulmaktadır. Doğu taraftaki dendanlar
mevcut olup, batıdakiler yıkılmıştır (R.:50).
Kalenin doğudaki beden duvarı kayaların üzerine oturmaktadır. Güneyden kuzeye
doğru kayalık zeminin eğimli olması nedeniyle kuzey tarafta duvar daha yüksek
tutulmuştur. Kuzeydoğu köşedeki burçtan itibaren 20.00 m. uzunluğundaki duvar,
ikinci kademe kuzey sur duvarının köşedeki takviye kulesine dıştan bitişmektedir.
Kuzeyde 1.80 m. kalınlığındaki duvar, güneye doğru 1.40 m.'ye düşmektedir. Duvar,
moloz taşlarla örülmüş ve üst kısımları yıkılmıştır (R.:44). İçten duvar yüzeyinde
ortada yarım yuvarlak, yanlarda da dikdörtgen niş şeklinde açıklıklar bulunmaktadır
(R.:51). İkinci kademe sur duvarından itibaren doğu duvarı, moloz taş örgülü temel
üzerine kerpiçle yapılmıştır. 1.00 m. kalınlığındaki duvar ortada bir burçla takviye
edilmiştir. Burçdan itibaren kerpiç duvar tamamen yıkılmıştır.
Kalenin batı taraftaki beden duvarı kuzey köşede bir burçla desteklenmiştir. Kuzey
sur duvarına üçlü köşe yaparak birleşen duvar güneyde selamlık duvarına
bitişmektedir. Kuzeyde doğuya dönük olarak devam eden duvarın üst kısımları
yıkılmıştır. Moloz taş örgülü duvar burcun güneyinde 1.00 m., kuzeyinde 1.50 m.
kalınlığındadır. Güney taraftaki duvarın yıkılan kısımları 1986 yılında yapılan
onarımlarda tamamlanmıştır (R.:45).
Kalenin kuzeydoğusunda yer alan ikinci tahkimat duvarı 60.00 m. uzunluğundadır.
Doğu-batı istikametinde ki duvar bir burç ve iki destek kulesiyle takviye edilmiştir.
1.00 m. kalınlığında moloz taşlarla örülmüş duvarın üst kısımları yıkılmıştır. Takviye
kulelerinden doğu köşedeki 4.00 m., ortadaki 3.00 m. çapında yarım silindirik olarak
yapılmıştır. Duvar moloz taş örgüsü arasında ahşap hatıl yerleri mevcuttur.
Kuzeydeki giriş burcu hizasına kadar devam eden duvar, tahkimat yanında teras
vazifesi de görmektedir (R.:52-53).
28
İçkale beden duvarları üzerinde yer alan burçlardan giriş burcu, gerek düzgün kesme
taş işçiliği ve gerekse büyük bir kule görünümünde olması nedeniyle dikkat
çekmektedir. Bu burçla beraber kuzey beden duvarında ikisi doğu tarafta diğer ikisi
batı tarafta dört burç daha yer almaktadır. Batı, doğu ve ikinci tahkimat duvarıda
birer burçla desteklenmiştir.
Giriş burcu (B1), kuzey beden duvarın ortasında dışa taşıntılı olarak yapılmıştır.
Dairesel bir planı vardır. Dıştan 25.60 m. çapındaki silindirik gövdeli burcun, duvar
kalınlığı 3.90 m.'dir. Kuzey ve doğu tarafın alt kesimi harçla tutturulmuş iri blok
taşlarla yapılmıştır. Burcun üst kısımları ve batı tarafında kırmızı kum taşından
yapılmış kesme taşlar kullanılmıştır. Kesme taşlar blok şeklinde oldukça büyük
tutulmuştur. Burç dıştan batı tarafta 22.50 m., doğuda 14.90 m. yüksekliğindedir.
Burcun orta yerinde dolanan kaval silme taçkapının üst kısmında yükselerek kemeri
de çevrelemektedir. Ayrıca kapının üstünde ters "U" biçiminde ikinci bir kaval silme
yerleştirilmiştir. Kaval silmenin üstünde açık renk taşlarla kakma olarak yapılmış
ikinci bir şerit burcu dolanmaktadır. Bu şerit, ortadaki şeridin altına ve üstüne
sıralanmış dairelerle oluşturulmuştur. Burcun giriş kapısının bulunduğu batı tarafı
cephe kimliği kazandırılmış, süslemelerle zenginleştirilmiştir (R.:54).
Burcun zemini giriş holi olarak düzenlenmiştir. Burcun üstten duvarları 3.50 m.
genişliğindedir. Duvarın doğuya ve batıya bakan yüzlerine altta birer büyük, bunun
üstüne de dörder mazgal pencere açılmıştır. Pencerelerin iç kısımları doğudaki 2.80
m. x 4.50 m. ölçülerinde, batıdaki 2.80 m. x 3.80 m. ölçülerinde ve derinlikleri 3.50
m. olan girinti şeklinde düzenlenmiştir. Burcun güney tarafındaki gezinme yeri
yamuk bir plan göstermektedir. Bu gezinme yerinin üzerinde oval biçimde 3.00 m.
derinliğinde bir sarnıç yer almaktadır. Gezinme yerinin kuzeydoğusundan burcun
içine 1.40 m. genişliğinde bir yolla inilmektedir. Burcun içerisi 17.60 m. çapında ve
9.70 m. derinliğinde büyük bir alan oluşturmaktadır. İç kısmın güneydoğu tarafında
4.20 m.'lik çıkış yoluna bakan açıklık yer almaktadır (R.:39). Açıklığın düz ahşap
hatıllı örtüsü, içten üstüste iki sivri kemerle hafifletilmiştir. Burcun güneybatı
tarafında 8.36 m. uzunluğundaki düz duvar yüzeyinde üç kat halinde dolap nişleri
açılmıştır. Burç duvarı iç kısımda 0.50 m. daha genişletilmiştir. Dolgu duvar, içden
moloz taşlarla örülmüştür. Burcun içerisinin askeri eğitim sahası olarak kullanıldığı
sanılmaktadır (R.: 55-56).
29
Kuzey duvarı üzerinde doğu tarafa doğru yer alan burç (B2), yarım silindirik olarak
yapılmıştır. Burç, dıştan 17.50 m., seyirdim yerinden 6.40 m. yüksekliğindedir
(R.:57). Burcun doğuya bakan yüzüne zeminde 1.20m. genişliğinde sivri kemerle
kapatılmış bir kapı açılmıştır. Kapıdan geçilerek, burcun içerisinden dehliz şeklinde
yukarıya çıkışı sağlayan yol bulunmaktadır. Bu yol bugün toprakla dolmuş, üst kısmı
da kapatılmıştır. Burcun duvarla birleştiği doğu köşede 0.70 m. x 0.70 m. ölçülerinde
alttan duvara giren ahşap hatıllar üzerinde devam eden birbirine kenetli taş örgüyle
baca şeklinde bir boşluk oluşturulmuştur (R.:58). Moloz taşlarla düzgün örülmüş
duvar 2.20 m. kalınlığındadır. İçten 1.80 m. kalınlığında kerpiç duvar ilave
edilmiştir. Gezinme yeri 0.80 m. kalınlığında üzerinde mazgal açıklıkları bulunan bir
duvarla sınırlandırılmıştır. Bu üst kısım yıkılmış vaziyettedir (R.:59).
Kuzeydoğu köşede yer alan burç (B3), doğrudan kayalara dayanmaktadır. Dışdan
17.50 m. çapında silindirik bir plana sahiptir. Yaklaşık 20.00 m. yüksekliğinde 2.00
m. kalınlığında duvarları düzgün sıralı taşlarla örülmüştür. Üstte gezinme yerinden
itibaren 0.80 m. kalınlığında kerpiç duvar devam etmektedir. Kerpiç duvar üzerinde
17 tane mazgal açıklığına yer verilmiştir. Mazgal açıklıkları üstten kademeli olarak
kapatılmıştır. Burcun içten doğu ve kuzey duvarıyla birleştiği köşeler
yuvarlaklandırılmıştır. Burcun içten 11.00 m. genişliğinde bir açıklığı bulunmaktadır.
İçerisi toprakla dolmuş durumdadır. Burcun içerisinde duvara açılmış sekiz adet niş
yer almaktadır (R.:60).
Batı duvarının kuzey tarafında yer alan burç (B4) alttan yarım silindir ile gövde
üzerinde beş köşeli olarak devam etmektedir. Yarım silindirik gövdeden beş köşeli
üst kısma geçiş bir sıra ahşap hatılla sağlanmaktadır. 2.30 m. uzunluğun daki beş
köşeli duvarın kuzeybatı ve güneybatıya bakan yüzeylerinde birer pencere yer
almaktadır. Sivri kemerlerle kapatılmış pencereler kenarlardan iki renkli kesme
taşlarla sınırlandırılmıştır. Kuzey ve güney duvarların ara yüzeylerle birleştiği
köşelerde 0.70 m.'lik bir kademelenme bulunmaktadır. Moloz taş örgülü duvar,
köşelerde ve batıya bakan yüzeyin ortasında birer sıra kesme taşlarla
hareketlendirilmiştir. Güney duvarı 0.80 m. diğer duvarlar 1.50 m. kalınlığındadır
(R.:61-62).
Burç içten, doğusu 7.50 m. uzunluğunda açıklığa sahip 4.50 m. derinliğinde, kuzey
ve güney taraftan kerpiç duvarlarla bölünmüş bir mekan oluşturmaktadır. Sonradan
eklenmiş kerpiç duvarların güney tarafında duvar, 1.30 m., batı tarafında 0.50 m.
30
girinti yaparak burcun içerisi genişletilmiştir. 0.80m. kalınlığındaki kerpiç duvarların
içe bakan yüzeylerinde birer dolap nişi bulunmaktadır. Burcun ara yüzeylerinde yer
alan pencere açıklıkları sivri kemerlerle örtülmüştür. Pencereler sonradan taş duvarla
kapatılmıştır. Pencere sivri kemerleri ve üzerindeki duvar yıkılmış vaziyettedir. Batı
duvarı üzerinde de bir ocak nişine yer verilmiştir. Burcun içerisi pencere üst
seviyesine kadar toprakla dolmuştur. Ayrıca duvarları üst kısımlardan yıkılmıştır
(R.:63).
Kuzey duvarı üzerinde batı köşede yer alan burçlardan batıdaki (B5), 8.50 m. çapında
yarım daire bir plana sahiptir. Burcun iç zemin seviyesinden itibaren üstü yıkılmıştır.
1.00 m. kalınlığında, moloz taş duvarlar üzerinde balık sırtı taş hatıl dolanmaktadır.
İçerisi dolu olan burç onarım geçirmiştir. Buna doğudan bindirilmiş ikinci burç (B6),
4.30 m. daha aşağıda tutulmuştur. 0.80 m. kalınlığındaki duvarı diğer burca
bindirildiği için doğudan 4.00 m. düz devam etmektedir. Bundan sonra kuzey tarafta
yuvarlaklaşan burç, 8.50 m. uzunluğunda, diğer burçla birleştiği yerden itibaren 8.00
m. genişliğindedir. Burcun sonradan yapılan onarımlarla asıl yapısı bozulmuştur. Bu
onarımlarda üzeri betonla kaplanmıştır (R.:64-65).
İkinci kademe tahkimat duvarı üzerinde yer alan burç (B7), duvarın ortaya yakın bir
yerine yerleştirilmiştir. 6.20 m. çapında yarım silindirik olarak yapılmıştır. 1.50 m.
kalınlığında duvar, bir sıra ince bir sıra kalın tutulmuş moloz taşlarla yapılmıştır.
9.80 m. yüksekliğindeki burcun dıştan üst kısmında iki kademeli taştan bir saçakla
geçilen dendanlar yer almaktadır. Dendanların arasındaki açıklıklar sonradan kerpiç
duvarlarla kapatılmıştır. Boş tutulmuş burcun içerisi sonradan toprak ve taşlarla
dolmuştur (R.:66).
Doğu duvarı üzerinde güney tarafta yer alan burç (B8), kayalara oturan 4.50 m.
çapında yarım daire planlı bir kaide üzerine, kerpiçten beş köşeli olarak yapılmıştır.
Büyük ölçüde yıkılmış olan kerpiç kısmının ara yüzlerine birer pencere açıldığı
anlaşılmaktadır. Kerpiç duvarlar, 1.00 kalınlığında tutulmuştur. Burcun içerisi de
dolmuş vaziyettedir (R.:67).
1.4.3.1. İçkale Yapıları
1.4.3.1.1. Mescit
İçkalenin güneybatısında, harem duvarına bitişik olarak yapılmıştır. Mescit, dıştan
7.70 m. x 8.00 m. ölçülerinde kareye yakın bir plan göstermektedir (Ç.: 5). Duvarları
31
sağlam kalan mescitin örtüsünü teşkil eden kubbe tamamen yıkılmış vaziyettedir
(R.:68).
Mescitin 6.00 m. x 5.62 m. ölçülerinde kareye yakın bir mekandan ibaret harimine
kuzey cephenin ortasından 1.35 m. genişliğinde bir kapıdan girilmektedir. Kapı
açıklığı sivri kemerle örülmüştür. İç mekan batı duvarına açılmış iki pencere ile
aydınlatılmaktadır (R.:69). Pencereler, 1.00 m. genişliğinde, taştan örülmüş sivri
kemerlerle kapatılmıştır. Kapı ekseninde güney duvarı üzerine mihrab nişi açılmıştır.
Yarım yuvarlak bir girinti oluşturan niş, 0.85 m. derinliğinde 1.20 m. genişliğindedir
(R.:71). İç mekanda duvarlar sıvayla kaplanmıştır.
Yapıda kubbeye geçişler köşelerde tromplarla sağlanmaktadır. Taşlardan örülmüş
sivri kemerli tromp yuvaları birbirinden farklı ölçüler göstermektedir. Tromplardan
kuzeydoğu köşede yer alanı, ikinci bir kemerle takviye edilmiştir
(R.:70).
Mescitin doğu duvarı 0.90 m., batı duvarı 1.10 m., diğer kuzey ve güney duvarı 1.00
m. kalınlığındadır. Moloz taş dolgu duvarın dıştan kesme taşlarla kaplandığı kalan
izlerden anlaşılmaktadır. Cephelerin kaplama taşları tamamıyla sökülmüştür. Kuzey
cephenin ortasında sivri kemerli kapı, batı cephede yine sivri kemerli iki pencere
duvarları hareketlendirmektedir.
1.4.3.1.2. Seyir Köşkü
İçkalenin güneydoğusunda, kalenin kurulduğu tepenin en yüksek kesiminde yer
almaktadır (R.:72). Doğu ve güney taraftan sarp kayalara oturan köşkün, dıştan
muhkem bir yapısı vardır. Beden duvarları oldukça yüksek tutulmuştur. Yapı,
kumandanlık dairesi, müdafilerin kışlası, saray veya asıl ikamet edilen bölüm
olarak da tanımlanmaktadır. 97
Köşk, doğu batı doğrultusunda uzanan yamuk bir plana sahiptir. Oniki köşeli yapının
her yönde oluşturulan üçer yüzeyi batıdan birbirine eşit, diğer yönlerde farklı
ölçülerdedir. Orta kısmı geniş, doğuya doğru daralan yapının duvar uzunlukları,
batıdan 12.00 m., doğudan 6.20 m., kuzeyden 41.40 m. ve güneyden 36.60 m.'dir.
Köşkün güney cephesi, ortada iki kule, doğudakiler tek, batı taraftakiler iki kat üçer
pencereyle hareketlendirilmiştir (R.:73). Batı cephesinde de ikişer kat pencerelere yer
verilmiştir (R.:75). Kuzey ve doğu cephelerine de pencere açılmasına rağmen
97
Ülgen, a.g.m., s.85.
32
diğerlerine göre sağır tutulmuştur. Duvarlar, düzgün sıralı moloz taşlarla örülmüştür.
Köşelerde kırmızı kum taşından kesme taşlarla birbirine bağlanmıştır (R.:74).
Köşke kuzeybatı köşeye açılmış bir kapıdan girilmektedir. Son onarımlarla elden
geçirilmiş kapı, 130 m. genişliğinde düz ahşap hatılla kapatılmış bir açıklıktan
ibarettir (R.:76). Kapıdan yapının içerisine merdivenle çıkışı sağlayan giriş ünitesine
geçilmektedir (Ç.:6). Burası güneyden bir duvarla sınırlandırılmıştır. Bu duvar
üzerine batı tarafta bir muhafız yeri açılmıştır. İçerisinde biri iki basamaklı, diğeri
dokuz basamaklı iki merdiven bulunmaktadır. Merdivenlerle doğudaki üste geçişi
sağlayan kapıya ulaşılmaktadır. İkinci kapının 0.90 m. genişliğindeki açıklığı kesme
taş sövelerle sınırlandırılmıştır. Bu kapıdan itibaren sonradan yapılmış basamaklarla
yukarıya çıkış sağlanmaktadır (R.:77-78).
Köşkün içerisi, kuzeybatı köşedeki giriş ünitesi hariç üç katlı olarak düzenlenmiştir.
Ortada bir yerde güney duvarına bitişik hamamın dışında bütün kat ve odalar yıkılmış
vaziyettedir (R.:79). Kat seviyelerindeki pencerelerden ve kalan temel kalıntılarından
odaların durumları kısmen ortaya konabilmektedir (R.:80-81).
Birinci kat, ortada güney duvarına bitişik hamam ve doğu ve batı taraftaki mahzen
odalarından oluşmaktadır (Ç.:7). Odaları bölen duvarlar, temel seviyesinde
izlenebilmektedir. Güney, güneybatı ve kuzey duvarına açılmış mazgal pencerelerle
bu odalar aydınlatılmıştır. Mazgal pencerelerden başka kuzey duvarında birisi 0.50 x
50 m. diğeri 1.10 m. açıklığa sahip pencereler bulunmaktadır (R.:80, 84).
İkinci kat, batı taraftaki seyir odası ile hamamın doğusundaki odalardan meydana
gelmektedir. Doğudaki odaların güney duvarında üç, doğuda bir, kuzeyde ikisi
mazgal üç pencere açıklığı vardır. Odaların durumları belli değildir (Ç.:8).
Seyir odası, batıdan beş köşeli bir plan göstermektedir. Doğudaki iç bölüntü duvarı
yıkılmıştır. Odanın batı duvarına tek, kuzey, güney ve aralarda ikişer kat pencereler
açılmıştır. Alttaki pencereler dikdörtgen açıklıklı düz ahşap hatılla kapatılmıştır.
Kuzey ve güneydeki pencerelerin ahşap kısımları yıkılmıştır. Üstte yer alan
pencereler, sivri kemer açıklıklıdır. Sivri kemerler tuğladan örülmüştür. Pencerelerin
demir parmaklıklı olduğu sövelerdeki yuva yataklarından anlaşılmaktadır. Batıdaki
duvarda pencere altına dikdörtgen açıklıklı bir dolap nişi yerleştirilmiştir. Odanın
örtüsü tamamen yıkılmıştır. Kalan izlerden ahşap kirişlerle düz dam örtülü olduğu
anlaşılmaktadır.
33
Bu odanın doğusunda hamama bitişik ikinci bir oda daha vardır. Odanın güney
duvarına açılmış altlı üstlü ikişer penceresi bulunmaktadır. Pencerelerden alttakiler
düz ahşap hatıllı, üsttekiler sivri kemerlidir. Oda doğudan hamamla, batıdan kerpiç
duvarla sınırlandırılmıştır. Kerpiç duvara ait kalıntı bulunmaktadır (R.:82).
Üçüncü kat, ahşap kirişli gezinme yerinden ibarettir. Duvarda gezinme yerinden
sonra mazgal açıklıklarına yer verilmiştir. Yıkılmış ahşap gezinme yerinin duvarda
kiriş izleri kalmıştır. Batıdaki üç yüzeyde dışa çıkma yapan mazgallardan ortadaki
dar kenarlardakiler daha geniş tutulmuştur. Güney duvarının doğu tarafıyla doğu
duvarının üst kısımları yıkıldığından mazgalların durumu belli değildir. Güney ve
kuzey duvarında da mazgal açıklıklarından ikişer tanesi yüzeylerde çıkma
yapmaktadır. Mazgal yarıkları kademeli düz taşlarla kapatılmıştır. Çıkmalar, üçgen
şekilde, ahşap hatıllar üzerine oturmaktadır. Mazgalların hemen üzerinde dolanan
dendanlarla duvar son bulmaktadır (R.:83-84).
Köşkün güney duvarının ortasında iki tane kule yer almaktadır. 12 m. yüksekliğinde
dıştan yarım silindirik devam eden kuleler duvarın bitiminden itibaren silindirik
gövdeli olarak yükselmektedir (R.:85). Doğudaki, 1.70 m. çapında, üst kısmı
güvercinliğe dönüştürülmüştür. Güvercinliğin kuzeye bakan yüzünde 0.50 m. x 0.70
m. ölçülerinde bir kapısı bulunmaktadır. Her yüzeye 0.11 m. çapında pişmiş toprak
künkler yerleştirilmiştir. Kademeli taş saçakla geçilen konik külah tuğladan
yapılmıştır. Külah yarıya kadar yıkılmıştır (R.:86-87).
Batıdaki kule ise 2.50 m. çapında, baca olarak düzenlenmiştir. İçten sınırlayan duvar
ve külah yıkılmıştır. Üst kısmına gözetleme için iki mazgal deliği açılmıştır
(R.:125).
1.4.3.1.3. Harem
İçkalenin güneyinde, seyir köşkünün batısında yer almaktadır. Harem, meyilli bir
arazi üzerinde kurulduğundan batı ve kuzey taraflarında duvar yüksek tutularak düz
bir zemin elde edilmiştir. Duvarları doğrudan kayalara oturan harem, doğu-batı
doğrultusunda uzanmaktadır. Güneydoğu köşeden seyir köşküyle bitiştirilmiş
vaziyettedir (R.:88-90).
Harem, doğudan 13.30 m.; batıdan 21.80 m.; kuzeyden 48.50 m.; güneyden 46.50 m.
uzunluğunda dökdörtgene yakın bir alana oturmaktadır. İki bölümlü gerçekleştirilmiş
haremin doğudaki birinci bölümünde oda duvarları tamamen yıkılmış vaziyettedir.
34
Yalnız dış cephe duvarlarının bir kısmı sağlam kalmıştır. Batıdaki ikinci bölümün ise
odaları büyük ölçüde belirlenebilmektedir. Her iki bölümde iki katlı olarak
düzenlenmiştir (Ç.:9).
Doğu bölümü, yamuk bir plan göstermektedir. Buraya doğu duvarında kuzey köşeye
kaydırılmış kapıdan girilmektedir. Kapı, 1.10 m. genişliğinde olup, üzeri düz ahşap
hatılla kapatılmıştır. Güneydoğu köşedeki hamam, odaları bölen beden duvarlarıyla
cephe duvarlarının bazı kısımları yıkılmıştır (R.:92). Kalan dış cephe duvarlarından
doğudaki 0.80 m. kalınlığında, moloz taşlarla örülmüştür.Burada kapı dışında bir
mazgal pencere bulunmaktadır. Kapının üstünde ikinci kata ait ocak nişi yer
almaktadır (R.:94). Kuzey duvarı doğu tarafta köşe yaparak devam
etmektedir.Burası, iki yarım yuvarlak, bir üçgen payandayla desteklenmiştir. Cephe
duvarının mevcut kısmında ikisi mazgal, üç pencere yer almaktadır. Duvar, 1.20 m.
kalınlığında moloz taşlarla örülmüştür (R.:95). Güney cephe duvarı doğudan köşe
yaparak hamam kalıntısına birleşmektedir (R.:96). Burada yer alan üç pencereden
yanlardakiler 2.00 m., ortadaki 1.10 m. genişliğindedir. Pencereler, düzgün kesme taş
sövelerle sınırlandırılmıştır. Duvarın kalan kısmında ahşap kiriş yuvaları ve sıva
izleri bulunmaktadır. 1.20 m. kalınlığındaki duvar, düzgün moloz taş sıralarıyla
oluşturulmuştur (R.:93).
Haremin Bey'e ait batıdaki asıl bölümü, 12.50 x 21.50 m. ölçülerinde dikdörtgen
planlı düzgün bir yapıya sahiptir. Bu bölüm, ortada bir hol ve bunun güney ve
kuzeyine yerleştirilmiş ikişer odadan meydana gelmektedir (Ç.:9). İki katlı olarak
düzenlenmiştir. Odaların ve holün örtüleri tamamen yıkılmıştır. Odaların üzerinin
duvarlardaki kiriş yuvalarından, ahşap kirişli düz damla örtülü olduğu
anlaşılmaktadır.
Bu bölümün güney cephe duvarı biri 2.50 m. diğeri 0.80 m. iki taşıntı yapmaktadır.
Batı tarafta oval bir çıkıntı daha bulunmaktadır (R.:89). Cepheyi odalara açılan iki
pencere hareketlendirmektedir. Batı ve kuzey cephede ise duvar yüksek tutulmuştur.
Düzgün kesme taş örgülü duvarda, üst kısımlara batı da iki, kuzeyde üç pencere
yerleştirilmiştir (R.:88).
Batı bölümünün ortasında odalara geçişi sağlayan hol, 4.00 m. x 9.40 m. ölçülerinde,
doğu batı doğrultusunda dikdörtgen bir plan göstermektedir. Hole, doğu duvarında
kuzey köşeye kaydırılmış kapıdan girilmektedir (R.:97). Batı duvarına iki mazgal
35
pencere açılmıştır. Güney duvarının ortasında yarım yuvarlak girinti oluşturan ocak
nişi, yanlarda odalara açılan kapılar bulunmaktadır. Kuzey duvarı yıkıldığından diğer
odalara açılan kapıların durumu bilinmemektedir. Holün ikinci katının doğu duvarı
sağlamdır. Bununda ortasında kapı olabilecek bir açıklık yer almaktadır (R.:98).
Holün güney tarafındaki odalardan doğudaki 4.00 m. x 7.00 m. ölçülerindedir. İçerisi
pencere üst seviyelerine kadar toprakla dolmuştur. Holden kuzey duvarının ortasına
açılmış sivri kemerli bir kapıdan odaya geçilmektedir. Odanın doğu duvarına iki,
güney duvarına bir pencere; batı duvarına da ortada yanlarda dolap nişlerine yer
verilmiştir (R.:99).
Doğu duvarındaki pencerelerin üzerindeki sivri kemerli kavsaraların içleri iri badem
ve kemerciklerle doldurulmuştur. Kavsara dolgusu alçıdan yapılmıştır. Güney
duvarındaki pencere kesme taş sövelerle sınırlandırılmıştır. Üst kısmı yıkık olan
pencerenin yan yüzlerinde birer kandillik yer almaktadır. Odanın güney duvarında
pencerelerin yanlarına ve doğu duvarına iki pencere arasında birer, batıdaki ocak
nişinin yanlarına da ikişer dolap nişi açılmıştır. Bu nişler, sivri kemerli kavsaralarla
son bulmaktadır. Odanın örtüsüne ilişkin duvarlarda sadece kiriş yuvaları mevcuttur.
Üzerindeki ikinci katın doğu duvarı taş, güney ve batı duvarından kalan kısımlardan
kerpiç olduğu anlaşılmaktadır. Burası da alt katın planı tekrarlamaktadır.
Batı taraftaki ikinci oda 4.00 m. x 7.70 m. ölçülerinde diğerinden biraz daha büyük
tutulmuştur. Buraya da holden sivri kemerli bir kapıyla geçiş sağlanmaktadır.
Duvarlardan batıdaki 1.80 m., diğerleri 1.30 m. kalınlığında olup, güney ve
batıdakine birer pencere açılmıştır. Doğu duvarına ocak nişi aralarda kalan
yüzeylerde de dolap nişleri yerleştirilmiştir (R.:100). Güney ve batı duvarlarının
ortasında yer alan pencereler 2.00 m. genişlikte düzgün kesme taş sövelerle
sınırlandırılmıştır. Pencere girintilerinin üzeri düz ahşap hatılla kapatılmıştır. Ayrıca
pencerelerin yan yüzeylerine birer kandillik açılmıştır. Söve iç yüzlerindeki yuva
izlerinden pencerelerin parmaklıklarla şebekelendirildiği anlaşılmaktadır.
Duvarlardaki dolap nişleri ise 0.90 m. x 0.70 m. ölçülerinde, alçıdan yapılmış sivri
kemerli kavsaralarla nihayetlenmektedir. Yarım yuvarlak girinti yapan ocak nişinin
üzeri taş çatkıyla kapatılmıştır. İkinci katın kerpiç duvarları büyük ölçüde yıkılmıştır.
Alt kat duvarlarına göre kerpiç duvarlar daha ince tutulduğundan oda biraz daha
genişlemiştir. Yine ikinci katın da güney ve batı duvarında birer pencere açılmıştır.
Kalan ahşap kiriş yuvalarından, düz toprak damla örtüldüğü anlaşılmaktadır (R.:101).
36
Holün kuzeyindeki iki odadan batıdaki, 4.50 m. x 4.90 m. doğudaki 4.90 m. x 4.10
m. ölçülerindedir. Kareye yakın plan gösteren odaların içleri duvarların ve örtünün
yıkılan kısımları ile dolmuştur. 1.30 m. kalınlığındaki duvarlardan doğudaki kısmen,
güneydeki ve aradaki büyük ölçüde yıkılmıştır. Bu odaların girişleri, hol duvarı
yıkıldığından belirlenememiştir (R.:102-103).
Doğudaki odanın kuzey duvarına açılmış pencerenin iki yanında birer dolap nişi yer
almaktadır. Pencerenin kavsara iç dolgusu ve yanlardaki söveler yıkılmıştır. Bununda
yan yüzeylerine birer kandillik açılmıştır. Batıdaki odanın kuzey duvarına iki, batı
duvarına bir pencere açılmıştır. Kuzeydeki pencerelerin arasına bir ocak nişi
yerleştirilmiştir (R.:104). Pencerelerin sivri kemerle son bulan kavsaraları iri badem
ve kemerciklerle doldurulmuştur. Kavsara alt kısımlarından yıkılmaya başlamıştır.
Kavsarayı dolduran alçı bademlerin üzerine kalemişi süslemeler yapılmıştır. Çeşitli
çiçek, yaprak, dallardan oluşan süslemeler büyük ölçüde tahrip olmuştur (R.:105).
Ayrıca kuzeydeki pencerelerden batıdakini çerçeveleyen alçı kabartma bordürden az
bir parça kalmıştır (R.:106). Bundan da kalemişi süslemeler yanında pencerelerin
kıvrık dal ve lale gibi motiflerden oluşan alçı kabartma bordürle çerçevelendiği
anlaşılmaktadır.
Bu odaların üzerinde de ikinci kata ait kerpiç duvar kalıntıları bulunmaktadır. Kerpiç
duvarlardan kuzey ve batıda bazı kısımlar günümüze ulaşmıştır. Üst katın odaları alt
katın planını tekrarlamaktadır. Kalan kerpiç duvar üzerinde sivri kemerli bir dolap
nişi mevcuttur (R.:103-104).
Harem batı bölümü birinci kat duvarları dıştan kesme taşlarla kaplanmış, moloz
dolgu duvar tekniğinde yapılmıştır. Duvar kalınlıkları 1.80 m. ile 1.30 m. arasında
değişmektedir. Üst katın doğu duvarı hariç bütün duvarları kerpiçten yapılmıştır.
Kerpiç duvarlar 1.00 m. kalınlığındadır. Düz toprak dam örtüyü tutan ahşap kirişler
mevcut değildir. Ahşap, kerpiç ve taştan başka, pencerelerde alçı malzemede süsleme
amaçlı kullanılmıştır.
1.4.3.1.4. Selamlık
İçkalenin güneybatı kesiminde; haremin batısında yer almaktadır. Selamlık, 37.00 m.
x 10.00 m. ölçülerinde doğu batı doğrultusunda uzanan dikdörtgen bir alana
oturmaktadır. Burası batıdaki bir odayla doğudaki salondan meydana gelmektedir
(R.:109). Doğu taraftan hareme bitişen selamlık eğimli bir arazi üzerinde yer
37
aldığından batı duvarı daha yüksek tutulmuştur. Selamlığın oda ve salonu iki katlı
olarak düzenlenmiştir (Ç.:10-11).
Selamlığın güney cephesinde altlı üstlü iki sıra pencereye yer verilmiştir. Arazinin
eğiminden dolayı pencereler aynı düzlemde değildir. Düzgün kesme taşlarla
çerçevelenmiş pencereler cepheyi unsurlandırmaktadır. Düzgün sıralı moloz taşlarla
örülmüş duvar ahşap hatıllarla bölünmüştür (R.:107). Batı cephesinin güneyde kalan
kısmında bir pencere yer almaktadır. Bu duvarın üst kısmı büyük ölçüde yıkılmıştır
(R.:108). Kuzey cepheden kalan kerpiç duvar üzerinde biri kapatılmış iki kapı ile bir
pencere bulunmaktadır (R.:110).
Salon, 25.50 m. x 4.50 m. ölçülerinde dikdörtgen bir plan göstermektedir. İki katlı
salonun zemin katı doğu taraftan toprakla dolmuştur. Diğer kısmının toprak dolgusu
kısmen temizlendiğinden durumu ortaya konabilmiştir. Duvarlar, kuzey ve güneyde
1.00 m. batıda 1.50 m. kalınlığında tutulmuştur. Güney duvarındaki ikisi mazgal yedi
pencereden doğudaki üç tanesi toprak dolgu altında kalmıştır. Diğer pencerelerin iki
yanında daha üst kısımda birer mazgal pencere açılmıştır (R.:114). Pencere
açıklıklarının üzeri düz ahşap hatılla kapatılmıştır. Pencere yan yüzeylerinde alçı
üzerine yapılmış kalem içi süsleme izleri mevcuttur (R.:120-121). Bu süslemeler
bitkisel motiflerden oluşmaktadır.
Batı duvarına ortaya yakın bir yerde ocak ile kuzey köşeye kaydırılmış diğer odaya
geçişi sağlayan kapı açılmıştır. Kuzey duvarına da 0.70 m. x 0.70 m. ölçülerinde sivri
kemerle son bulan beş adet dolap nişi yerleştirilmiştir.Nişlerin üzerinde de ahşap
kiriş yuvaları yer almaktadır. Bunlar, örtünün düz ahşap kirişlerle sağlandığını
göstermektedir (R.:113).
Salon birinci katı, zemin katın planını tekrarlamaktadır. Güney duvarı moloz taşlarla,
diğer kuzey, doğu ve batı duvarları kerpiçle yapılmıştır. Duvarlar, 1.00 m.
kalınlığında olup güneyden batı tarafı, kuzeydende doğu tarafı yıkılmış vaziyettedir
(R.:112). Salona kuzey duvardan batıya kaydırılmış bir kapıyla girilmektedir
(R.:110). Güney duvarının mevcut doğu kısmında sivri kemer kavsaralı iki
pencereyle bir dolap nişi açılmıştır (R.:111). Ayrıca pencere yanlarında birer
kandillik yer almaktadır. Dıştan sövelerle sınırlandırılmış pencerelerin kavsaraları
alçıdan yapılmış iri badem üçgenlerle doldurulmuştur (R.:118). Batı tarafa
kaydırılmış dolap nişi de sivri kemerli olarak sonlanmaktadır. Moloz taş örgülü
38
duvarın aralarında ahşap hatıl izleri mevcuttur. Batı duvarına ortaya yakın bir yerde
ocak nişi açılmıştır (R.:113).
Selamlığın batıdaki odası 7.10 m. x 3.40 m. ölçülerinde dikdörtgen planlıdır. Buraya
salon batı duvarına açılmış bir kapıyla girilmektedir. İki katlı olarak düzenlenmiş
odanın kuzey ve batı duvarının yarısına yakın kısmı yıkılmış vaziyettedir. Sağlam
kalmış duvarlardan güneydeki 1.30 m., doğudaki 1.20 m. kalınlığında tutulmuştur.
Zemin katı, güney ve batı duvarına birer pencere, doğu duvarına ocak nişi ve aralara
dolap nişleri açılmıştır (R.:115). Pencereler, dıştan sövelerle sınırlandırılmış olup,
üstten düz ahşap hatılla kapatılmıştır. Güneydeki pencere yanlarında kandillikler yer
almaktadır. Odanın duvarları alçı sıva ile kaplanmıştır. Sıva üzerinde pencere iç
yüzleri ve dolap nişi kenarlarında kalemişi süslemeler yapılmıştır. Bu süslemeler,
bordürler şeklinde nişi çerçevelemekte, kırmızı, mavi renkler hakim görünmektedir.
Bunların büyük bir kısmı tahrip olmuş vaziyettedir (R.: 119).
Birinci katın sağlam güney duvarı taş, diğer doğu ve kuzey duvarı kerpiçle
yapılmıştır. Güney duvarına geniş bir pencereyle doğu duvarına iki kapı ve nişler
açılmıştır. Pencerenin üzeri düz ahşap hatılla kapatılmış, açıklığı düzgün kesme taş
sövelerle sınırlandırılmıştır. Batı taraftaki duvarda da bir pencerenin yer aldığı kalan
izlerden anlaşılmaktadır. Nişlerden biri kuzey, diğer ikisi doğu duvarı üzerindedir
(R.:116-117). Odanın da üst örtüsü tamamen yıkılmıştır. Duvarlardaki kiriş
yuvalarından ahşap kirişli düz toprak damla örtülü olduğu anlaşılmaktadır.
1.4.3.1.5. Hamam
Seyir köşkünün birinci katında güney duvarına bitişik vaziyette yer almaktadır
(R.:122). Hamam, 8.50 m. x 3.50 m. ölçülerinde doğudan batıya sıralanmış
soyunmalık sıcaklık ve külhan bölümlerinden meydana gelmiştir (Ç.:12). Hamama
soyunmalığın kuzey tarafına açılmış bir kapıdan girilmektedir. Soyunmalık,
dikdörtgen planlı kuzey-güney doğrultusunda beşik tonozla örtülmüştür.
Soyunmalığın, güney duvarına bir mazgal pencere, kuzey duvarına kapı açılmıştır
(R.:123). Ayrıca doğu ve kuzey duvarlarında 0.40 m. x 40 m. ölçülerinde birer niş yer
almaktadır. Soyunmalıktan 1.00 m.'lik açıklığa sahip kapıdan sıcaklık bölümüne
geçilmektedir. Sıcaklık bölümü 2.20 m. x 2.20 m. ölçülerinde üzeri kubbe ile örtülü
kare bir mekandan oluşmaktadır (R.:124). Mekanın kuzey ve güney duvarlarına birer
mazgal pencere açılmıştır. Batıdan külhanla irtibatlı 0.70 m. genişliğinde bir açıklık
39
bulunmaktadır.Külhan 1.00 m. x 2.10 m. ölçülerinde üzeri beşik tonozla örtülüdür.
Sıcaklığın kuzey ve güney duvarları kesme taş ile kaplanmıştır. Sıcaklık bölümünü
örten kubbe ile külhan kısmının kuzeybatı köşesi yıkılmış vaziyettedir. Kulelerden
batıdaki hamamın bacası durumundadır. Külhanla irtibatlı olan kule içten yıkılmış,
yarım silindirik gövdelidir (R.:125).
1.4.3.1.6. Fırın
Seyir köşkünün kuzeybatısında, ikinci tahkimat duvarının güneyinde yer almaktadır
(R.:126). Fırın, 8.20 m. x 5.80 m. ölçülerinde dikdörtgen bir plan göstermektedir
(Ç.:13). Fırının içerisi, taş ve toprakla dolmuş vaziyettedir. 1.00 m. kalınlığındaki
duvarları moloz taşlarla örülmüştür. Duvarından güney ve doğudaki temel seviyesine
kadar, diğer kısımları da üst taraflarından büyük ölçüde yıkılmıştır (R.:127).
Fırının batı tarafında güneye kaydırılmış 1.60 m. çapında daire planlı tandır kısmı
bulunmaktadır. Duvarları tuğladan yapılmış olan tandırın doğudan 0.50 m. x 0.50 m.
genişliğinde bir açıklığı vardır. tandırın üzeri oval bir kubbe ile örtülmüştür.
Kubbenin ortasında 0.70 m. çapında bir açıklıktan içerisine ekmek bırakılmaktadır.
Üstten toprak altında kalmış olan tandıra batı taraftan duvarın yıkılan kısmından
girilebilmektedir (R.:128).
1.4.3.1.7. Zindan
İçkalenin orta kesimine yakın, kuzey sur duvarının hemen gerisinde, haremin kuzey
doğusunda yer almaktadır.
Güneyden harem duvarıyla sınırlandırılmış derin birer çukur şeklinde iki bölümlü
zindan, yamuk bir plan göstermektedir. Harem'den başlayan bir duvarla bu iki bölüm
birbirinden ayrılmaktadır (R.:129).
Doğudaki birinci bölüm, 9.00 m. derinliğinde, kuzey güney doğrultusunda uzanan
dikdörtgene yakın bir plana sahiptir. Güneyden hareme dayanan birinci bölüm,
duvarları, doğudan 17.00 m., batıdan 14.50 m. ve kuzeyden 5.50 m. uzunluğundadır.
Güneydoğu köşede sivri kemerli bir girişi vardır. Bir sıra ince bir sıra kalın moloz
taşlarla örülmüş duvarlardan, doğudaki 1.50 m., batıdaki ve kuzeydeki 1.40 m.
kalınlığındadır. Kuzeydoğu köşeden duvar pahlanacak biçimde kesilerek
yumuşatılmıştır. Doğu ve batı duvarlarının üst kısmında içte ahşap kiriş yuvaları
40
bulunmaktadır. Kuzey duvar dış yüzünde bir sıra halinde devam eden yuvalar yer
almaktadır (R.:132). Bu gün içerisi toprakla büyük ölçüde dolmuştur.
Batıdaki ikinci bölüm güneyden ana kaya ve bunun üzerindeki duvarla sınırlanmıştır.
Kuzeyden ve batıdan köşe yapan yamuk bir plana sahiptir. 6.00 m. derinliğindeki
çukuru çevreleyen duvarlar, doğudan 12.00 m., batıdan 5.50 m., kuzeyden 9.30 m.,
güneyden 14.50 m. uzunluğundadır. Buranın giriş yeri belli değildir. Kuzey duvarı ve
batı duvarının üst kısımları büyük ölçüde yıkılmıştır. Doğudaki duvarın ortasında alt
seviyeden başlayan 3.00 m. genişliğinde, 1.50 m. kalınlığında bir çıkıntı
bulunmaktadır. Üst kısmı yıkılmış bu çıkıntı üzerinde ahşap kiriş yuvaları yer
almaktadır. Bunun da içerisi büyük ölçüde toprakla dolmuştur (R.:130-131).
41
2. EVLİYA BEY MEDRESESİ
(Ç.: 14, R.: 135-151).
2.1. Yeri
Medrese, Hoşap'ın merkezinde, Gevirhan Mezarlığı'nın doğu tarafında yer
almaktadır. Medresenin güneyinde Süleyman Bey Kümbeti bulunmaktadır.
2.2. Tarihçesi
Medresenin daha önceleri üzerinde bulunan kitabesi C. Yazıcıoğlu tarafından
tesbit edilerek Türkçe okunuşuyla yayınlanmıştır. 98 Bugün mevcut olmayan bu
kitabeden başka, yapıyı tarihlemede yardımcı olacak tarihi belge veya vakfiye
bulunamamıştır.
Kitabede tarih yoktur. Yalnız medreseyi Mahmudi Evliya Bey'in yaptırdığı
anlaşılmaktadır. 99 Evliya Bey'in yaşadığı döneme bakarak medrese, XVII. yy. III.
çeyreği içinde yapıldığı tahmin edilmektedir.
2.3. Kitabe
İki satır halinde Arapça olarak yazılmış kitabenin metni şöyledir:
Kad benâ hasenen hasînâ zâtı burcu âliya
Râici tevfîki Ahmet nesli Halid Evliya
Türkçe Anlamı:
(Bu medreseyi) Âli burcun (kalenin) sahibi ve Hazreti Peygamber'in övdüğü
Halid neslinden Evliya (Bey) sapasağlam olarak yaptırdı.
98
99
Yazıcıoğlu, a.g.e, s.7.
Zeynel Bey'in oğlu olan Evliya Bey Hoşap'ta yaptırdığı köprü ile tanınmaktadır. E. Çelebi'nin
1655 yılında Van Karahisar'ının yöneticisi olarak bahsettiği Evliya Bey, 1671 tarihinde Hoşap
köprüsünü yaptırmıştır. E. Çelebi, a.g.e., s.626.
42
Medrese, dıştan 20.50 x 19.50 m. ölçülerinde bir alana oturmaktadır. Yapıyı
avlunun doğu ve batısına yerleştirilen hücrelerle güneyindeki sekizgen planlı mescit
ve bunun doğusunda yanyana iki oda meydana getirmiştir (Ç.:19, R.:133-134).
Kuzey-güney doğrultusunda dikdörtgen planlı avlu, 13.80 m. x 4.70 m.
ölçülerindedir. Avluya kuzey cephenin ortasından ve güney taraftan birer kapı ile
girilmektedir. Kuzeyde avlu duvarı yıkılmış olduğundan kapının durumu
belirlenememiştir (R.:135). Güney duvarında mescitin batısındaki kapı, içten düz atkı
taşlı, dıştan sivri kemerle çevrilidir (R.:138-139). Medrese hücreleri, mescit ve
güneydoğu köşedeki koridor doğrudan avluya açılmaktadır. Avlunun kuzeydoğu
köşesine 1.50 m. genişliğinde, dama çıkışı sağlayan 6 basamağı sağlam üst kısmı
yıkılmış bir merdiven yerleştirilmiştir (R.: 141-142).
Medresenin batı kanadında üç hücre yer almaktadır. Bu hücreler, ölçüleri
birbirinden az farklarla değişen kareye yakın birer plana sahiptir. Üzerleri içten beşik
tonozla, dıştan düz toprak damla örtülmüştür. Kanadın, duvar kalınlıkları 0.90 m. 1.10 m. arasında değişmektedir. Güneydoğu köşelere açılan hücre kapıları, içten sivri
kemerle, dıştan düz atkı taşıyla kapatılmıştır. Hücrelerin doğu, kuzey ve güney
duvarlarına birer dolap nişi açılmıştır. Bu nişler, zeminden itibaren farklı
yüksekliklerde ortalama 0.50 x 0.60 x 0.40 m. ölçülerinde kareye yakın açıklıklardan
ibarettir. Hücrelerden üçüncüsü güney ve batı, diğerleri ise batı duvarına açılmış
mazgal pencerelerle aydınlatılmıştır. Hücrelerde ocak nişi bulunmamaktadır
(R.:142).
Medresenin doğu kanadı da üç hücreden oluşmaktadır. Bunlar 3.00 x 5.40 m.
ölçülerinde dikdörtgen birer plana sahiptir. Her üç hücrenin de kapıları avluya
açılmaktadır. Duvarlarından doğudakinin 3.00 m., kuzeydekinin 2.40 m., diğerlerinin
1.50 m.'lik kısmı sağlam kalmıştır. Duvarlarının geriye kalan kısmı ve üst örtü
tamamen yıkılmıştır. Bir belirti bulunmamasına rağmen hücreler beşik tonozla
örtülmüş olmalıdır (R.:143).
Hücrelerin doğu duvarlarına açılmış mazgal pencereler vasıtasıyla içlerinin
aydınlanması sağlanmaktadır. Birinci ve ikinci hücrenin kuzey, üçüncü hücrenin
güney duvarının ortasında ocak nişleri açılmıştır. Ocaklar, yarım yuvarlak girinti
şeklinde, üstten taş çatkıyla son bulmaktadır. Duvarların değişik yerlerine farklı
43
yüksekliklerde açılmış nişler genelde 0.60 m. x 0.50 m. x 0.55 m. ölçülerindedir.
Bunlardan başka ikinci ve üçüncü oda arasında 1.20 m. genişliğinde bir açıklık
vardır. Doğu ve kuzey duvarı 1.50 m., diğerleri 1.10 m. kalınlığındadır. Duvarların
içten sıva ile kaplı olduğu kalan izlerden anlaşılmaktadır (R.:144-145).
Doğu kanadın güneyine, batıdan mescit duvarına bitişen ve aradaki
koridordan geçilen yan yana iki oda daha yerleştirilmiştir. Bu odalara geçişi sağlayan
koridor, batı taraftan avluya açılmaktadır. Koridorun uzunluğu 7.70 m., batı tarafı
0.80 m., doğusu 1.25 m. genişliğindedir. Koridor'un doğu duvarının ortasına bir
mazgal pencere, kuzey duvarı üzerine de bir dolap nişi açılmıştır.
Güneydoğu köşede yer alan odalar aradaki 0.65 m. kalınlığında bir duvarla
birbirinden ayrılmıştır. Batıdaki oda, kuzey ve güneyden 2.80 m., doğudan 4.40 m.,
batıdan da 3.90 m. uzunluğunda dikdörtgene yakın bir plana sahiptir. Doğudaki oda
da kuzey ve güneyden 2.60 m., doğudan 4.70 m., batıdan da 4.40 m. ölçülerindedir.
Odalara kuzey duvarına açılmış kapıdan girilmekte güney duvarlarındaki mazgal
pencerelerle içerisi aydınlatılmaktadır. Duvarlardan arada olanı 0.60 m., diğerleri
1.00 m. kalınlığındadır. Duvarların üst kısımları ve örtü tamamen yıkılmıştır
(R.:146).
Avlunun güneyinde eksenden 2° batıya dönük olarak yerleştirilmiş mescit,
içten ve dıştan sekizgen planlı olarak yapılmıştır. Mescitin üzeri, bugün büyük bir
bölümü yıkılmış kubbe ile örtülüdür. Mescite avlunun doğusuna kaymış, 1.00 m.
genişliğinde düz atkı taşla örtülü bir kapı açıklığından girilmektedir. Moloz taş
örgülü duvar 1.00 m. kalınlığındadır (R.:147).
Girişin tam karşısına güney yüze ocak nişi, doğu ve batı yüze pencere, aralara
da birer dolap nişi açılmıştır. Mescitin doğu ve batı yüzünde yer alan pencereler 0.70
m. x 0.70 m. ölçülerindedir. Güney yüzdeki ocak, yarım yuvarlak bir girinti
oluşturmaktadır. Bunun dışında ara yüzlere açılan dolap nişleri, 0.50 m. x 0.50 m.
ölçülerinde simetri göstermektedirler. Ayrıca güney duvarı ile güneybatı duvarının
birleştiği köşeye yüzeysel bir mihrab nişi yerleştirilmiştir. Mihrab, kapı, pencere ve
nişler, sıva ile yapılmış, taşıntısı az üstten kaş kemer şeklinde son bulan bir çerçeve
içerisine alınmıştır. Mescitin duvarları, çamurla sıvanmıştır. Bu sıvanın üzeri kireçle
badanalanmıştır (R.:148-149).
44
Sekizgenden kubbeye geçiş, düzensiz sağır kemerlerin oluşturduğu pandantife
benzeyen bingilerle sağlanmıştır. Köşelerdeki bingilerin üzerinde kırmızıyla
boyanmış baklava motiflerine yer verilmiştir. Moloz taşlarla örülen kubbenin büyük
bir kısmı yıkılmıştır. Dıştan da kasnaksız-doğrudan duvarlara oturan kubbenin
güneydoğusuna bir pencere açılmıştır.
Yapının genelinde kullanılan moloz taş duvar örgüsü cephelerde de
görülmektedir. Cepheler, oldukça sağır ve hareketsizdir (R.:136). Güney cephenin
ortasından dışa taşıntı yapan mescit, dikkati çekmektedir. Doğu cephesine ilave
edilen bölümün ne amaçla yapıldığı bilinmemektedir (R.:137). Duvarlar, moloz
taşlarla örülmüş, bazı kısımlarında ahşap hatıllar kullanılmıştır. Yapı oldukça yalın
olup, süsleme yoktur.
Medrese, yıkılmış iken 1992 yılında Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından içi
ve çevresi temizlettirilerek mevcut kısımları ortaya çıkarılmıştır. Ancak, restorasyonu
gerçekleştirilmemiştir.
45
3. HASAN BEY MEDRESESİ ve TÜRBESİ
(Ç.: 15-16, R.: 150-175)
3.1. Yeri
Van-Hakkari karayolunun Van tarafından Hoşap girişinin kuzeyinde mezarlık
içerisinde yer almaktadır.
3.2. Tarihçesi
Medrese'nin yapımıyla ilgili bir kitabesi bulunmaktadır. 100 Kitabeden
medresenin Mahmudî Ivaz Bey'in oğlu Hasan Bey tarafından 971 (1563) tarihinde
yaptırıldığı anlaşılmaktadır. Türbe de 1585'den sonra Hasan Bey'in oğlu Şir Bey
tarafından yaptırılmış olmalıdır. 101
3.3. Kitabe
Kitabe, 0.25 m. x 0.85 m. ebatında mermer üzerine, sülüs hatla, arapça iki
satır halinde yazılmıştır (R.:165). Yazılar kartuş içerisine alınmıştır. Kitabenin metni
şöyledir. 102
Okunuşu:
l'lemu eyyühe'nnâzırûne bi enne hâzihil'ımareti livechillahi Mir Hasan bin
Ivaz fi tarih sene ehade seb'îne tis'amiete minel hicreti.
Türkçe Anlamı:
100
Kitabe, Hoşap'taki ilkokulun bahçesinde bulunarak koruma altına alınmıştır.
Kitabede adı geçen Hasan Bey, Mahmudi Beyleri'nden olup, 1548 yılında Kanuni Sultan
Süleyman'a tabi olmuş ve Osmanlı Devleti'nin hizmetinde bulunmuştur. Özellikle Osmanlı-Safevi
savaşlarında başarılar elde etmiştir. Tebriz'de Safeviler tarafından 1585 yılında şehit edilen
Hasan Bey'in cesedi Cafer Paşa tarafından Hoşap'a getirtilerek, medresenin güney batısına
eklenen türbeye gömülmüştür. Osmanlı ümerası arasına alınan Hasan Bey, Yezidi olan aşiretinin
sünni, şafii mezhebine girmelerini sağlamıştır. Şeref Han, a.g.e., s.341.
102 Kitabenin okunuşunu yapan Erdoğan Çavuşoğlu'na teşekkür ederim.
101
46
Ey bu yapıya bakanlar biliniz ki (bu medrese) hicri 971 (1563) yılında Ivaz
oğlu Hasan Bey tarafından livechillah yaptırılmıştır.
3.4.1. Medrese
Medrese, güneybatısına eklenen türbe ile kompleks bir yapı oluşturmaktadır.
Avlunun doğu ve batısına medrese hücreleri, güneyine mescit, güneybatısına da türbe
yerleştirilmiştir (R.:150-151).
Medresenin avlusu kuzeyden 8.45 m., güneyden 8.75 m., doğudan 16.30 m.
ve batıdan 16.85 m. uzunluğunda kuzey-güney doğrultusunda dikdörtgene yakın bir
alan oluşturmaktadır. Avlu kuzeyden 1.10 m. kalınlığında kesme taştan yapılmış bir
duvarla çevrilmiştir. Bu duvarın ortasından düzgün taş söveli bir kapıdan avluya
girilmektedir. Duvarın ve kapının üst kısımları yıkılmış durumdadır (R.:152-153).
Avlunun kuzeybatı köşesine açılmış kuyudan su ihtiyacı karşılanmaktadır.
Avlunun güneyine mescit, doğusuna beş, batısına dört adet hücre
yerleştirilmiştir. Güneybatısına da türbe eklenmiştir. Güneydeki mescit eksende yer
almasına rağmen hücreler asimetrik bir şekilde sıralanmışlardır (Ç.:15).
Medresenin batı kanadındaki dört hücre birbirine eşit büyüklükte 3.40 m. x
3.50 m. ölçülerindedir. Yalnız türbe eklenirken dördüncü hücrenin büyük bir kısmı
yıkılmış, bundan geriye 0.80 m. genişliğindeki kısım kalmıştır. Batı kanadının
duvarları 1.00 m. - 1.10 m. arasında değişmektedir. Hücrelerin güneydoğu köşelerine
açılmış kapılardan girilmektedir. Üzerleri doğu-batı yönünde beşik tonozlarla
örtülmüştür. Tonozlar, üstten düz toprak damla kapatılmıştır. Hücreler batı duvarına
açılmış mazgal pencerelerle aydınlatılmıştır. Ayrıca bu duvarın köşelerinde birer
dolap nişine yer verilmiştir (R.:157-158).
Hücre kapıları dıştan düzgün kesme taş söveli ve basık kemerlidir. Hücre kapı
sövelerinin üst kısımlarıyla beşik tonozların doğu tarafları yıkılmıştır. Hücrelerde
ocak nişine yer verilmemiştir. Yalnız ikinci hücrenin pencere tabanında yuvarlak
şekilde sonlanan bir yarık ocak yeri olarak kullanılmıştır. Kalan izlerden duvarların
sıva ile kaplı olduğu anlaşılmaktadır (R.:160-161).
Medresenin doğu kanadında beş hücre yer almaktadır (R.:162). Kuzey
taraftaki birinci hücre 5.30 m. x 3.60 m. ölçülerinde, kuzey-güney doğrultusunda
47
beşik tonozla örtülmüştür. Bu hücreye avludan ve kuzeyden girişi sağlayan iki kapı
bulunmaktadır. Kapıların 0.80 m. genişliğindeki açıklıkları sivri kemerlerle
kapatılmıştır. Kuzey duvarının kapıdan sonrası yıkıldığı için bugünkü pencere asıl
durumu yansıtmamaktadır. Çünkü pencere, tonoz seviyesine kadar devam eden 1.00
m. genişliğinde açıklık şeklindedir (R.:163). Hücrenin doğu duvarına iki dolap nişi
açılmıştır. Duvarlarında sıva izleri bulunmaktadır.
Aradaki üç hücre 3.60 m. x 2.80 m. ölçülerinde doğu-batı yönünde beşik
tonozla örtülmüştür. Hücrelere kuzeybatı köşelere açılmış düzgün kesme taş söveli
kapılardan girilmektedir. Doğu duvarlarına açılmış mazgal pencerelerle aydınlatılan
hücrelerde dolap nişleri de yer almaktadır. Ayrıca duvarlarının sıvayla kaplı olduğu
görülmektedir.
Güneydeki beşinci hücre 5.50 m. x 4.20 m. ölçülerinde beşik tonozla
örtülmüştür. Batıdan mescite bitişen hücreye kuzeyden bir kapıyla girilmektedir.
Kapı, diğerleri gibi düzgün kesme taş sövelerle sınırlandırılmış, üzeri basık kemerle
kapatılmıştır. Hücre doğu ve güney duvarına açılmış mazgal pencerelerle
aydınlatılmaktadır. Doğu duvarı üzerinde iki, güney ve doğu duvarında birer dolap
nişi yer almaktadır
(R.:164).
Mescit, avlunun güneyinde eksende yer almaktadır. Güney cephede dışa beş
köşeli bir taşıntı yapmaktadır. 7.00 x 5.60 m. ölçülerinde, kuzey güney doğrultusunda
beşik tonozla örtülmüştür. Güney taraftaki taşıntı da ters ve düz üçgen yüzeylerle
örtülmüştür. Mescite avludan düz atkı taşlı bir kapıyla girilmektedir. Dışa taşıntı
yapan güneydeki orta ve yan yüzeylere birer mazgal pencere açılmıştır. Mescitin
güneybatı köşesine yüzeysel bir mihrab yerleştirilmiştir. Buranın duvarlarının da
kalan izlerden sıva ile kaplı olduğu anlaşılmaktadır (R.:155, 164).
Medrese dış cephe duvarlarında düzgün kesme taş malzeme kullanılmıştır.
Kuzey cephesi dışında diğer duvarlar sağlamdır. Güney cephenin ortasında yer alan
beş köşeli mescit taşıntısı burayı hareketlendirmektedir (R.:154-155). Kuzey
cephenin ortasındaki kapı, diğer cephelerdeki mazgal pencereler dışında açıklık
bulunmamaktadır (R.:152,156-157). Cepheler oldukça sağır tutulmuştur. Medresede
kitabeyi çerçeveleyen mukarnas parçası dışında süsleme unsuruna rastlanmamıştır
(R.:166).
3.4.2. Türbe
48
Medresenin güneybatı köşesinde mescit batı duvarına bitişik türbe, batı
kanadının dördüncü hücresinin bir kısmı kaldırılarak yerleştirilmiştir. Türbe batı
tarafta medrese cephesinden 2.70 m. taşıntı yapmaktadır. Güney ve batı duvarları
dışında kalan kısımları medreseyle birleşmiştir (R.:168).
Dıştan, 8.32 m. x 8.32 m. ölçülerinde kare planlı türbenin üzeri kubbe ile
örtülmüştür (Ç.: 16). Türbeye avludan doğu duvarının kuzey köşesine kaydırılmış bir
kapıyla girilmektedir (R.:169).
Tek katlı olarak düzenlenmiş türbe, 1.00 m. kalınlığındaki duvarlarıyla içeriye
de kare planlı olarak yansıtılmıştır. Kare planlı iç mekandan kubbeye geçişi aslan
göğsü tabir edilen bingiler sağlamaktadır. Bu bingiler köşelerde "L" biçiminde
ayaklara oturan sivri kemerlerle oluşturulmuştur. Bu 0.25 m. derinliğindeki sivri
kemerler iki renkli kesme taşlarla örülmüştür. Kuzey ve batı yüzdeki kemer üst
kısımları yıkılmıştır (R.:170-171).
Kapı, sivri kemerli alınlık içerisinde düz atkı taşlı olarak yapılmıştır. Doğu
duvarının ortaya yakın bir yerine kapıdan başka 1.25 m. derinliğinde sivri beşik
tonozla örtülü bir eyvan şeklinde bir girinti açılmıştır (R.:172). Güney ve batı
duvarlarına açılmış birer pencereyle türbenin içerisi aydınlatılmıştır. Kapı ve
pencereler içten basık kemerle kapatılmıştır.
Türbe duvarları içten ve dıştan düzgün kesme taşlarla kaplanmıştır.
Duvarların dış üç köşesinde çift yüzlü köşe pahları yer almaktadır. Kuzeydoğu
köşesinde kapı yüzünden pahlanmaya gidilememiştir. Sadece gövdenin üst kesimine
basamak şeklinde iki kademelenme yapılabilmiştir. Kare gövdeden onikigen kasnağa
geçiş üç köşede çifte köşe pahları ve bu kuzeydoğu köşede kademelenmeyle
sağlanmıştır. Kasnaktan itibaren kubbe tamamen yıkılmış vaziyettedir.
Düzgün kesme taş kaplamalı güney ve batı cephelerinin ortalarına birer
pencere açılmıştır. Pencereler sivri kemerle son bulan ve içleri geometrik geçmelerle
doldurulmuş bir çerçeve içerisine alınmıştır. Kaval silmelerden oluşan çerçeve kemer
başlangıcından itibaren ters"U" şeklinde pencereyi üstten kuşatmaktadır. Ayrıca düz
atkı taşlı pencere açıklığı dört yönden silmelerle çerçevelenmiştir. Dış çerçeve ve
kemerlerdeki geometrik süslemeler, eşkenar dörtgenlerin yatay ve dikey
bölünmesiyle oluşturulmuş sekizgen, altıgen ve dikdörtgenlerden meydana
49
gelmektedir (R.:173-175).
yumuşatmaktadır.
Ayrıca
köşelerdeki
pahlanmalar
da
cepheleri
4. SÜLEYMAN BEY KÜMBETİ
(Ç.: 17, R.: 176-184)
4.1. Yeri
Hoşap'ın merkezinde Gevirhan Mezarlığı'nın güneydoğusunda yer almaktadır.
4.2. Tarihçesi
Kümbetin kime ait olduğunu ve yapım tarihini bildiren kitabe veya tarihi
belge bulunamamıştır. O.C. Tuncer, "Kale kitabesinde adı geçen Süleyman Bey
için kümbet XVII. yüzyılın III. çeyreğinde yapılmış olabilir" demektedir. 103 O.
Arık, kümbetin tarihini XVI. yüzyıl olarak belirlemektedir. 104 C.Yazıcıoğlu'da
kümbet için "IV. Murad'ın İran Seferi'ne iştirak eden Mahmudi Beyleri'nden
Ali Bey'e aittir"der. 105 IV. Murad'ın İran Seferi'ne çıktığı 1636-1637 senelerinde
Mahmudi Beyliği'nin başında Zeynel Bey bulunmaktadır. Bu dönemde Mahmudi
Beyleri'nden Ali Bey'in adı kayıtlarda geçmemektedir. Bu yüzden kümbetin Ali Bey'e
ait olması ihtimali zayıflamaktadır. Süleyman Bey'e ait olduğu daha uygun
düşmektedir. Süleyman Bey, 1643 yılında kaleyi yaptırdığına göre, kümbet, XVII.
yüzyıl ortalarında yapılmış olabilir.
Kümbet, yamaca yapıldığından kuzeyden yükseltilmiş bir kaide üzerine
oturmaktadır. 6.25 m. x 6.25 m.ölçülerindeki kare planlı kaidenin köşeleri yatay
olarak düz kesilmiştir. Kaide üzerinde dıştan sekizgen, içten daire planlı gövde yer
almaktadır (Ç.:17).
103
O. Cezmi Tuncer, Anadolu Kümbetleri, C.III, Ank., 1992, s.336.
O. Arık, "Erken Devir Anadolu Türk Mimarisinde Türbe Biçimleri", Anadolu (Anatolia), C.II,
Ank., 1967, s.67.
105 Yazıcıoğlu, a.g.e., s.7.
104
50
Kümbet tek katlı olarak düzenlenmiştir. Her bir yüzeyi 2.42 m.
uzunluğundaki sekizgen gövdenin kuzeyine kapı; doğu, batı ve güneyine pencere
açılmıştır. Ara yüzeyleri sağır tutulmuş gövdenin üst kısımları ve külah tamamen
yıkılmıştır. İçten basık bir kubbe gövdeyi örtmektedir (R.: 176-178).
Kuzey cephenin ortasında yer alan kapı, 106 içten mukarnas dolgulu, dıştanda
ters "U" şeklinde geometrik süslemeli bir bordürle çerçevelenmiştir (R.:179). Dıştaki
süsleme kuşağının üzeri kırık akışlı dörtlü düğüm motiflerinin oluşturduğu sekizgen
yıldızlar ve bunların içleri gülbezeklerle doldurulmuştur (R.:181).
Kapıyı çerçeveleyen mukarnas dolgulu kuşak üstte sivri kemerli bir alınlık
oluşturmaktadır. Alınlığın ortasında yine mukarnaslı çerçeve içine alınmış bir
kitabelik üstten bingilerle kapatılmıştır. Bugün bunun içerisinde kitabe
bulunmamaktadır. Ayrıca kapı lentosu üzerindeki kabaranın içerisi altı kollu yıldız ve
gülbezeklerle doldurulmuştur (R.: 180).
Gövdenin doğu, batı ve güney yönlerine bakan pencereler, farklı özellikler
göstermektedir. Doğu cephenin ortasında yer alan pencere, 0.13 m. derinliğinde
kenarları yuvarlaklaştırılmış üstten yelpaze şeklinde kademeli olarak son bulan bir
girinti içerisindedir. Pencerenin düz atkı taşlı açıklığı, altı yatay, dört düşey
parmaklıkla kapatıldığı yuvalarından anlaşılmaktadır (R.:182).
Güney ve batı cephelerinde bulunan pencereler, özellik göstermeyen düz
açıklıktan ibarettir. Pencere üst kısımları yıkılmış vaziyettedir (R.:183).
Kümbetin içerisi 4.00 m. çapında daire planlıdır. Üzerini örten basık kubbe
harçla tutturulmuş moloz taşlarla oluşturulmuştur (R.:178). Pencere ve kapı
açıklıkları içten basık kemerlerle kapatılmıştır. Zemini döşeme taşlarıyla kaplanmış
olup, içerisinde sanduka yoktur (R.:184).
Kümbetin 1.00 m. kalınlığındaki duvarları içte ve dışta kalker, düzgün kesme
taşlarla kaplanmıştır. Kümbetin güney ve batı cephelerinin üst kısımları ile külah
yıkılmıştır. İçteki basık kubbe de güney ve batı taraflardan yarıya kadar çökmüştür.
Ayrıca yapıya ait süslemeli bazı parçalar, çevreye dağılmış durumdadır. Kümbette
restorasyon çalışmaları devam etmektedir.
106
O. Cezmi Tuncer, Bunu güney penceresi olarak tarif etmektedir. Tuncer, a.g.e., s.236.
51
5. BEY HANI
(Ç.: 18, R.: 185-187)
5.1. Yeri
Hoşap'ın merkezinde Van-Hakkari Karayolu'nun güneyinde yer almaktadır.
5.2. Tarihçesi
Hanın kitabesi ve vakfiyesi bulunamamıştır. Hakkında tarihi bilgilerde
yetersizdir. Sadece E. Çelebi Hoşap'ta bir hanın bulunduğundan bahsetmekte; adı,
tarihi ve yapısıyla ilgili bilgi vermemektedir. 107 Bu nedenle hanı kimin yaptırdığı ve
tarihi bilinmemektedir. Yalnız XVI. ve XVII. yüzyıl içerisinde Mahmudi
Beyleri'nden birisi tarafından yaptırılmış olmalıdır.
Eski Van-İran kervan yolu üzerinde bulunan han, 21.10 m. x 22.40 m.
ölçülerinde kareye yakın bir plana sahiptir. Kuzey güney doğrultusunda uzanan dört
sahından oluşmaktadır (Ç.:18). Kuzey cephesi tamamen dükkanlarla kapatılmıştır.
Diğer cephelerde üstten 1.00 m.'si dışında toprak altında kalmıştır (R.:185-186).
Hana üçüncü sahına açılan kuzey cepheden bir kapıyla girilmektedir. Kapı
sivri kemerli bir açıklık şeklinde, düzgün kesme taşlarla yapılmıştır. Sahinlar, 1.25
m. kalınlığında duvarla bölünmüştür. Bu duvarlarda sahınlar arasında irtibatı
sağlayacak açıklıklara yer verilmiştir. Her duvarda 3.10 m. genişliğinde sivri kemerli
ikişer açıklık yer almaktadır. 3.60 m. x 19.50 m. ölçülerinde birbirine eşit sahınlar,
hafif sivri beşik tonozlarla örtülmüştür. Beşik tonozlar harçla tutturulmuş moloz
taşlarla örülmüştür. Han dıştan düz toprak damla kapatılmıştır.
107
52
Hanın dış duvarları, 1.50 m. kalınlığındadır. Duvarlar moloz taşlarla
örülmüştür. Duvarlara doğu ve batı tarafta birer, güneyde dört, kuzeyde üç mazgal
pencere açılmıştır (R.:187).
Bugün özel mülkiyetin elinde olan han, ahır olarak kullanılmaktadır. Sağlam
olmasına rağmen kuzey cephesi dükkanlarla kapatılmış, bakımsız vaziyettedir.
6. EVLİYA BEY KÖPRÜSÜ
(Ç.: 19, R.: 185-197)
6.1. Yeri
Hoşap'ın merkezinde, Van-Hakkari Karayolu'nun kuzeyinde yer almaktadır.
Aynı adı taşıyan suyun üzerinde kurulmuştur.
6.2. Tarihçe
Köprünün mansab tarafınında ortadaki büyük gözün sağında ve solunda
yapımı ile ilgili iki kitabesi vardır. Bu kitabelerden köprünün 1082 (1671) tarihinde
Zeynel Bey'in oğlu Evliya Bey tarafından yaptırıldığı anlaşılmaktadır. 108 Köprünün
yapımı ile ilgili değişik görüşler ileri sürülmüştür. Bunların büyük bir kısmı kitabeyi
yanlış ve eksik okumaktan kaynaklanmıştır. Yazıcıoğlu, 1121(1709), tarihini 109
Goodwin 1500 tarihini 110 Atsız 1077 (1666) tarihini 111 yapım yılı olarak
vermektedir. N.Sevgen ve G. Tunç'ta köprünün Zeynel Bey tarafından yaptırıldığını
söylemektedir. 112
6.3. Kitabeler
108
109
110
111
112
Zeynel Bey'in oğlu olan Evliya Bey, 155 yılında Van Karahisar'ının yöneticisidir. Ibrahim
Bey'den sonra Mahmudi Beyliği'nin başına geçmiştir. E. Çelebi, a.g.e., s.626.
Yazıcıoğlu, a.g.e., s.7.
Goodwin, a.g.e., s.188.
Atsız, a.g.e., s.36.
Sevgen, a.g.e., Ank., 1959, s.148; G. Tunç, Taş Köprülerimiz, Ank., 1975, s.165.
53
Köprüdeki iki kitabe, mansab tarafında (batı) kemer gözlerinin aralarında yer
almaktadır (R.:196-197). Kitabeler celi sülüs hatla Türkçe, Farsça ve Arapça olarak
karışık ifadelerle yedişer satır halinde yazılmıştır. 113
Sağdaki:
Okunuşu:
Nesl-i Halid İbn-i Zeynel Evliya
Bir sıratı müstekîm etti bina
Evliya ra emir şud zî ezeli
Eşhedü enla ilahe illallah
Bi-tertib baz güzerend zi-rah
Salî tarihi bir eksikli dedi
Hazihi cisrun benaha Evliya
Türkçe Anlamı
Halit Neslinden Zeynel oğlu Evliya
Dostoğru bir yol yaptı
Evliya'ya Emir vardı ezelden
"Allah'dan başka ilah olmadığına şahadet ederim."
Yollar tertip üzere yapılsın diye
İnşa tarihini bir eksik dedi.
"Hazihu cisrun benahâ Evliya" 1082
Soldaki:
113
C. Çulpan, Türk Taş Köprüleri, Ank., 1975, s.175-176; Sevgen, a.g.e., s.148; Atsız, a.g.e., s.36;
Yazıcıoğlu, a.g.e., s.7.
54
Okunuşu:
Zi evladı Zeynel Emir Evliya
Bina kerd cisri çünin bi nazir
....
Ve eşhedü enne Muhammeden rasûlullah
Sannefe abîre ibn-i Zeynel Evliya
Melek z'suman behri tarihi o
Bi güfta lehu câe hayrun kebir
Türkçe Anlamı:
Zeynel evlatlarından Emir Evliya
Bu köprüyü böyle benzersiz yaptı
....
"Ve yine Hz. Muhammed'in Allah'ın resûlü
olduğuna Şahadet ederim."
Köprüyü Zeynel oğlu Evliya yaptırdı
Melek semadan onun tarihi için
Onun için dedi: "Câe hayrun kebir" 1082 114
Hoşap suyu üzerinde güney-kuzey doğrultusunda uzanmaktadır (R.:188). Üç
gözlü, yolunun düz olduğu köprüler grubuna girmektedir. Köprü gözlerinden
ortadaki yanlardakine göre daha büyük tutulmuştur (R.:190). Köprü, 5.10 m.
yüksekliğinde 32.10 m. uzunluğunda 6.30 m. genişliğinde ölçülere sahiptir (Ç.:19).
Köprünün mansab ve menba tarafında kemerlerdeki, tempan ve korkuluk
duvarlarında düzgün kesme taş malzeme kullanılmıştır. Mansap tempan
duvarı,ayaklarda birer atlamalı, kanatlarda iki açık bir koyu sıralanmış iki renkli
taşlarla yapılmıştır. Yine köprü gözlerini çevreleyen dıştaki dar kemer iki renkli
kesme taşlardan örülmüştür (R.:190-191). Mansab, ortadaki büyük gözün sağına ve
114
Kitabenin okunuşunu ve tercümelerini yapan Epigraf Erdoğan Çavuşoğlu'na teşekkür ederim.
55
soluna yerleştirilmiş kitabelerle hareketlendirilmiştir (R.:192). Tüf taşından yapılmış
kitabeler, yazılarından başka, bitkisel ve mukarnas dolgulu çerçeveleriyle dikkat
çekmektedir. 1.75 m. x 2.40 m. ölçülerinde dıştan bir sıra mukarnas dolgulu, içten
kıvrık dal ve rumilerle oluşturulmuş bordürlerle dört yönden çerçevelenmiştir.
Kitabeler, üstten içbükey kavisli içi boş bırakılmış bir saçakla korunmaktadır (R.:
196-197).
Köprünün mansap yönünde ayakları çevreleyen topukların orijinalleri
yıkılmıştır. Bunun yerine yeniden beton topuklar yapılmıştır. Bugün bunların bir
kısmı yıkılmış, geriye kalanının da su altlarını oymuştur (R.: 191).
Menba tarafında tempan duvarı düzgün kesme taşlarla yapılmıştır. Ortadaki
büyük gözün dış çerçeve kemerinde iki renkli kesme taşlar kullanılmıştır. Ayakların
ön kısmına yerleştirilmiş oval biçimindeki burunlar üzerinde üçgen prizmal
selyaranlar yer almaktadır (R.:193). Selyaranların üst orta kısmına denk gelecek
biçimde,ayaklar üzerinde birer açıklık bulunmaktadır. İki renkli taşlarla yapılmış
sivri kemerle son bulan açıklıklar, sonradan taşlarla kapatılmıştır. Bu açıklıklar,
köprü ayaklarının iç kısımlarında odaların varlığına işaret etmektedir. Odaların
durumu bilinememektedir (R.:194-195).
Köprünün tabliyesi toprak dolgulu stabilize yol şeklindedir. Yol, 5.00 m.
genişliğinde iki yandan kesme taş korkuluklarla sınırlandırılmıştır. Korkulukların
köşelerden 2.00 m.'lik kısımlarının yıkıldığı anlaşılmaktadır. Korkulukların yarım
yuvarlak üst sıra taşları onarımlar sırasında sökülmüştür (R.:189).
Köprü günümüzde sağlam ve kullanılır vaziyettedir. Bu nedenle yıkılmaya
yüz tutan kısımları onarılarak daha fazla tahrip olması önlenmelidir.
56
VI. DEĞERLENDİRME
1. Plan ve Mimari Özellikleri
1.1. Kale
Kaleler, hendek, sur, içkale, kale bedeni, seyirdim yeri, kale siperi, burç, kale
mazgalı, kale meydanı ile varoş (dışkale)lardan meydana gelmiş ve askeri amaçla
kurulmuş yapılardır. Genelde arazinin tabii özelliklerinden faydalanmak için sarp ve
yüksek kayalıklar üzerine ya da deniz, göl ve nehir kenarlarına inşa edilmişlerdir. 115
Hoşap Kalesi'nde nehrin kenarında doğudan ve güneyden sarp kayalık üzerine
kurulmuş özel bir konuma sahiptir (R.:1-3). Bu şekilde Doğu ve Güneydoğu
Anadolu'da Van (R.:198), Yeni Kahta (R.:199), Kars, Bitlis, Bayburt, Kemah ve
Hasankeyf gibi birçok kale kayalık tepeler üzerine yapılmışlardır. 116 Bunlardan
Hoşap Kalesi'nin topografik konumuna en çok Van ve Y. Kahta Kalesi
benzemektedir (R.:198-199).
Kale, gerek sur duvarları ve burçları ve gerekse içerisindeki yapılarıyla
günümüze büyük ölçüde sağlam ulaşmıştır. İçkale içerisinde beyin ve diğer
kalanların ihtiyaçları için düzenlenmiş çeşitli yapılar yanında (harem, selamlık, fırın,
mescit, hamam gibi) savunmanın ön plana çıktığını gösteren muhkem dış yapısı; kale
inşalarındaki geleneği yansıtmaktadır. Osmanlı devrinde Anadolu Hisarı, Rumeli
115
116
C. Esat Arseven, "Kale" mad., S.A., C.III, Ist., 1983, s.908-909.
Sevgen, a.g.e., Ank., 1959, s.7.
57
Hisarı, Kale-i Sultanî, Kilit Bahir 117 ve Çeşme Kalesi 118 gibi hisar ve kaleler inşa
edilmesi yanında, özellikle Doğu Anadolu'da birçok kale yeniden elden geçirilerek,
bir takım ilavelerle kullanılır hale getirilmiştir.
Arazinin topografik özelliklerine göre şekillenmiş bir içkale ile bunun
kuzeyinde üç yönden surlarla çevrili dışkale (varoş)'den oluşan Hoşap Kalesi, düzgün
bir plan göstermemektedir. İçkalenin doğu-batı doğrultusunda dikdörtgene yaklaşan
yamuk planı güneyden saray yapılarıyla tamamlanmaktadır. Kalenin kuzeydeki giriş
burcundan batıya doğru daralan yapısıyla, kuzey-güney istikametindeki Rumeli
Hisarı'nın (1452) planını tekrarlar niteliktedir (Ç.:20). 119
Hoşap kalesinin dışkale surlarında bulunan üç burcu ile dışarısındaki
gözetleme kulesinin silindirik planlı, altta moloz taş üzerine bat adı verilen kerpiç
gibi çamur ve aralarına ince dal yerleştirilerek oluşturulmuş gövdeleri, Van kalesinin
burçlarıyla plan ve malzeme bakımından benzemektedir (R.:198). Dışkalenin içte
gezinme yerleri olan moloz taş örgü üstüne batla yapılmış sur duvarları, Eski Van'ın
iki duvar arasına çamur ve toprakla doldurulmuş sur duvarlarından farklılıklar
göstermektedir. Ayrıca Eski Van'ın düz olan sur duvarları, Hoşap kalesinde engebeli
arazi yapısından dolayı sıkça köşe ve kavis yapmaktadır.
İçkale sur duvarlarının kuzey doğuda, üstte geniş gezinme yeri oluşturacak
biçimde düzgün planı, kuzeybatıya doğru bastionlar şeklinde girinti çıkıntı yapmakta,
bu da arazi yapısından kaynaklanmaktadır. Ağırlıklı olarak kuzey sur duvarı üzerinde
yer alan silindirik, yarım silindirik ve çokgen gövdeli burçlar, Van Kalesi'nin
Osmanlı döneminde yapılmış surlarında (R.:201), İstanbul'daki Rumeli, Anadolu
Yedikule Hisarlarında 120, Çeşme Kalesinde 121, Kale-i Sultan 122 ve Kilit
Bahir 123'de kaleyi belirginleştiren unsur olarak görülmektedir. Yalnız kuzey sur
duvarından dışa taşıntılı giriş burcu (R.:54) diğerlerinden farklı özellikler taşımakta,
silindirik gövdesini dolanan iri kaval silme ve batı cephesindeki taçkapı süsleme
117
118
119
120
121
122
123
E. Hakkı Ayverdi-I. Aydın Yüksel, Ilk 250 Senenin Osmanlı Mimarisi, Ist., 1976, s.157-158.
I. Aydın Yüksel, Osmanlı Mimarisinde II. Beyazıt ve Yavuz Sultan Selim Devri, C.V, Ist.,
1983, s.89-100.
Ayverdi, a.g.e., s.157.
E. H. Ayverdi, Osmanlı Mimarisinde Fatih Devri, C.IV, Ist., 1974, s.626-677.
Yüksel, a.g.e., s.89-100.
Ayverdi, a.g.e., III, s.171-186.
Ayverdi, a.g.e., IV, s.790-804.
58
anlayışı Artuklu Dönemi'nde yapılmış Diyarbakır surlarındaki Yedikardeş ve Ulu
Beden 124 (R.:203-204) burçlarını hatırlatmaktadır.
Kuzeydeki giriş burcunun zeminindeki üç bölümlü üniteden geçerek kayaya
oyulmuş basamaklı çıkış yoluyla içkaleye ulaşılmaktadır. Ana kayanın geniş
basamaklı merdiven şeklinde oyulmasıyla oluşturulan çıkış yolu, daha çok Urartu
kalelerinde görülen bir özellik olarak karşımıza çıkmaktadır. 125
Hoşap Kalesi'nin su ihtiyacı, sarnıçlarla 126, demir çarklarla nehirden su
çekilerek 127 ve künklerle daha yüksek yerlerden su getirilerek 128 karşılanmaktadır.
Dışkalede bir cami, içkalede "Mahmudi Sarayı" kalıntıları (seyir köşkü,
harem, selamlık), mescit, fırın ve zindan gibi yapılar günümüze ulaşmıştır (Ç.:2).
Cami, dikdörtgen planlı yapısıyla Eski Van Şehrindeki XVII. yüzyılda
yapılmış Horhor ve Abbasağa camileri ve Kars Kale Mescitiyle 129 benzerlik
göstermektedir. İç kaldeki mescit ise, "Kale Mescit" geleneğinin bir devamı
niteliğindedir. Anadolu Selçuklu çağından itibaren Erzurum, İspir kalelerinde
olduğu gibi bir kale mesciti geleneği görülmektedir. Mescit, kare planlı tek kubbeli
yapısıyla, Selçuklu döneminde başlayan Osmanlı mimarisinde gelişimini tamamlayan
bu plan tipindeki cami ve mescitlerin küçük ve yalın bir örneğini oluşturmaktadır.
Mahmudi Sarayı olarak adlandırabileceğimiz kompleks seyir köşkü, harem
ve selamlıktan oluşmakta; bunun yanında hamam, fırın, mescit ve zindan gibi diğer
yapıları da kale içerisinde dağılmış durumdadır yalnız Osmanlı saraylarını taklit eden
bu birimlerin arasında bir bütünlük aranmamalıdır.
Türkler de saray inşa etme geleneğinin Göktürkler'den beri var olduğu
bilinmektedir. Anadolu Selçuklu ve daha sonradan özellikle Osmanlı döneminde
büyük bir teşkilatlanma gerçekleştirildiğini Edirne ve Topkapı Sarayları
124
125
126
127
128
129
A. Altun, Anadolu'da Artuklu Devri Türk Mimarisinin Gelişimi, Ist., 1978, s.228-236.
Van Kelisi'nde, Y. Anzaf Kalesi'nde, Toprakkale'de bu şekilde kayaya oyulmuş basamaklar
bulunmaktadır. Belli, a.g.m., A.U.A., C.II, s.152-160.
Günümüzde bu sarnıç sadece giriş burcunun güney tarafındaki gezinme yerinin üzerinde
bulunmaktadır.
Bu künklerin kalıntısı giriş ünitesinde görülebilmektedir.
A. Uluçam, "Kars'taki Osmanlı Eserleri", Yakın Tarihimizde Kars ve Doğu Anadolu
Sempozyumu, Ank., 1992, s.148.
59
göstermektedir. 130 Doğu Beyazıt İshak Paşa Sarayı da İstanbul dışında Anadolu'da
Osmanlı döneminde inşa edilmiş en önemli saray yapısını oluşturmaktadır. 131
Hoşap'taki Mahmudi sarayının inşasında da bu geleneğin gözetildiği görülmektedir.
Saraya ait yapılardan seyir köşkü, kalenin en yüksek ve hakim kesiminde inşa
edilmiş, dıştan oldukça muhkem mimarisiyle dikkat çekmektedir. Doğu-batı
doğrultusunda uzanan oniki köşeli yamuk bir plan gösteren köşkün içerisinde
hamamı sağlam kalmış üç katlı düzenlenmiş oda ve ara bölmeleri yıkılmıştır. Köşkün
batı tarafında seyirlik için yapılmış odası, hamamı ve güneydeki kulelerden
doğudakinin güvercinlik olması; Bey'in dinlenme yeri olarak düşünüldüğünü
göstermektedir. Özellikle yapı tarzları ve bezemeleri yapıldıkları devrin zevklerini
yansıtan; bu şekilde seyir ve dinlenme köşkleri Selçuklular'dan itibaren her devirde
rastlanmaktadır. Konya İçkalede I. Kılıçarslan Köşkü 132, Alara İçkalesinde
Hamamlı Kasır 133, Hasankeyf kalesinde Küçük Saray 134, Topkapı sarayında
Bağdat, Revan Mecidiye Köşkleri bu amaçla yapılmışlardır. 135
1.2. Medreseler
Hoşap'taki Hasan Bey ve Evliya Bey Medreselerinde avlunun iki yanına
dizilmiş talebe hücreleriyle, güneyindeki Mescit (dershane)'den oluşan plan şeması,
Osmanlı medreselerinde fazla uygulanmamıştır. 136
130
131
132
133
134
135
136
M. Sözen ve diğerleri, Türk Mimarisinin Gelişimi ve Mimar Sinan, Ist., 1975, s.129-133; O.
Aslanapa, Osmanlı Devri Mimarisi, Ist., 1986, s.512-527.
Ishak Paşa Sarayı 1686-1784 tarihleri arasında uzun bir zaman dilimi içerisinde inşa edilmiştir.
Saray doğudan batıya doğru oluşturulan bir set üzerine üç bölümlü olarak yerleştirilmiştir. Geniş
bilgi için bkz. H. Gündoğdu, Doğu Beyazıt Ishak Paşa Sarayı, Ank., 1991.
Sözen ve diğerleri, a.g.e., s.129-130.
Ş. Yetkin, "Alara Kalesinde Hamamlı Kasır", Malazgirt Armağanı, Ank., 1972, s.12.
H. Yurttaş, Hasankeyf Yapıları'nın Sanat Tarihimizdeki Yeri, (Atatürk Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü Arkeoloji ve Sanat Tarihi Bölümü Basılmamış Doktora Tezi), Erzurum, 1991,
s.312.
Aslanapa, a.g.e., s.521-522.
Osmanlı medreseleri gerek Mimar sinan döneminde ve gerekse Sinan'dan önce Erken Devir
Osmanlı Mimarisi'nde "U" ve "L" planlı olarak veya bunların değişik versiyonlarıyla karşımıza
çıkmaktadır. Y. Ötüken, "Orhan Gazi Devrinden Kanuni Sultan Süleyman Devrinin Sonuna
Kadar Osmanlı Medreseleri", Araştırma Dergisi, S.9, (Atatürk Ü. Ed. Fakültesi), Ank., 1978,
s.337-350.
60
Hasan Bey Medresesi'nde avlunun doğusunda beş; batısında dört hücre
dizilmesine karşılık Evliya Bey Medresesi'nde karşılıklı üçer hücre yerleştirilmiştir.
Her iki medresede de hücrelerin dizilişinde bir asimetriklik söz konusudur. Ayrıca
medreselerin güneyindeki mescitleri de biri cepheden beş köşe taşıntılı dikdörtgen,
diğerinin sekizgen olmasıyla farklılıklar göstermektedir. Bundan başka talebe
hücreleri arasında bir bağlantı bulunmaması, örtü sistemi (tonoz örtü), revakların
olmaması, çokgen planlı mescit (dershane) kısımları, külliye içinde yer almamaları
ve türbe eklenmesi (Hasan Bey Medresesi'ne) Osmanlı Medreseleri'nden ayrılan
yanlarını oluşturmaktadır. 137
Hasan Bey Medresesi'nin plan şeması, Diyarbakır Ali Paşa Medresesi'nde
görülmektedir. 138 Hoşaptaki medreselere benzer iki kanatlı plan şeması; güneyden
batı kanadına alınmış mescit kısmı, iki katlı ve revaklı düzenlemesiyle Başkale Pizan
Hüsrev Paşa Medresesi'nde (1653) tekrarlanmıştır 139 (R.:205).
Medresenin bütünlüğünü bozmayacak şekilde mescitin batısına türbe
eklenmesi, Osmanlı Medreseleri'nden ziyade Anadolu Selçuklu Medreseleri'nin bir
özelliğidir. Selçuklu döneminde medresenin bir mekanının türbeye dönüştürüldüğüne
dair örnekler olduğu gibi, sonradan eklenen türbelerde mevcuttur. 140 Bu şekilde
medreseyle türbenin bütünleşmesi Osmanlı mimarlığında İstanbul Eyüp Sokullu
Medresesi'nde (1568) gündeme getirilmiştir. 141
Hasan Bey Medresesi'nde mescitin cepheden beş köşe çıkıntı yapması; Bitlis
İhlasiye Medresesi 142 (1595) kuzey cephesinde, Gevaş, Halime Hatun
Kümbeti'nin yanındaki medresenin mescit kısmında görülmektedir (R.:206).
Evliya Bey Medresesi'nin sekizgen planlı mesciti Osmanlı ve Selçuklu
Medreseleri'nde karşılaşılan uygulamanın dışında kalmaktadır.
137
138
139
140
141
142
Z. Ahunbay, "Mimar Sinan'ın Eğitim Yapıları, Medreseler, Darulkurralar, Mektepler", Mimar
Başı Mimar Sinan, Yaşadığı Çağ ve Eserleri, C.I, Ist., 1988, s.268-269.
Ahunbay, a.g.m., s.243.
O.C. Tuncer, "Van Yöresinde Bilinmeyen Bazı Yapılarımız", S.T.Y., S.VI, Ist., 1976, s.12.
Selçuklu medreselerinin bir çoğunda türbe bulunmaktadır. Yalnız Hasan Bey Medresesi'nde
olduğu gibi ana eyyan (dershane)'nın sağ bitişiğine Tacül Vezir, Süleyman Pervane, Tokat Gök
Medrese'de ve yan eyvana Sivas Izzettin Keykavus şifahanesinde türbe eklenmiştir. A. Kuran, A.
Medreseleri, Ank., 1969, s.147.
Ahunbay, a.g.m., s.258.
M. Sözen, Anadolu Medreseleri, C.II, Ist., 1972, s.30; O. Arık, Bitlis Yapılarında Selçuklu
Rönesansı, Ank., 1971, s.47-48.
61
1.3. Türbeler
Hoşap'ta yer alan iki mezar anıtından Hasan Bey Türbesi' kare planlı;
Süleyman Bey Kümbeti ise dıştan sekizgen, içten daire planlı olarak yapılmıştır.
Farklı plan şeması gösteren türbeler, mütevazi yapılarına rağmen düzgün kesme taş
işçilikleri ile dikkat çekmektedirler.
Hasan Bey Türbesi'nin medreseye sonrada eklendiğini; her iki yapıda farklı
taş malzemenin kullanılması, kubik gövdenin üç dış köşeden çifte köşe pahıyla
yumuşatılmasına karşın kuzeydoğu köşede pahlanmaya gidilmemesi, kapının avluya
açılabilmesi için doğu tarafta kuzey köşeye kaydırılması göstermektedir.
Kare planlı, üzerinin kubbe veya külahla örtüldüğü türbeler, Beylikler ve
Osmanlı dönemlerinde Anadolu'da yoğun olarak karşımıza çıkmaktadır. 143 Bitlis,
Said Han, Molla İbrahim Türbeleri 144, Başkale Pizan Hüsrev Paşa Türbesi 145 bu
şekilde kubik gövdeli olarak yapılmışlardır. Türbenin yıkılmış olan üst örtüsünün
kubbeyle örtülü olduğu içteki aslan göğüslerinden belirlenebilmekte, dıştan da
köşelerdeki çifte pahlarından kubbenin onikigen kasnağa oturduğu anlaşılmaktadır.
Burada gövde de görülen çifte köşe pahlarının iki katlı kümbetlerde kare
oturtmalıktan gövdeye geçişte kullanıldığı bilinmektedir. 146 Tek katlı olan bu
türbenin gövdesindeki gibi tek veya çifte köşe pahları Bitlis Şerefiye (R.:207), ve
Sait Han Türbeleri'nde 147, İznik Candarlı Türbesi'nde(XIV.yüzyıl) (R.:208) 148,
Niğde Gündoğdu 149, Ürgüp Damsa Köy Taşkın Paşa Kümbeti'nde 150
görülmektedir.
Süleyman Bey Kümbeti'nin dıştan sekizgen içten daire planı, Anadolu'da daha
çok beylikler devri mimarisinde uygulanmıştır. Sivas Ahi Emir Kümbeti (1325),
143
144
145
146
147
148
149
150
Tuncer, a.g.e., s.279-280.
Arık, a.g.e., s.68-69.
Tuncer, a.g.m., s.127.
Ahlat'taki kümbetlerin bir çoğunda, Gevaş Halime Hatun, Erciş Aliyar ve Anonim
kümbetlerinde, Akçayuva Köyü Kümbeti'nde Bitlis Ziyaeddin Han Türbesi'nde görülmektedir.
Arık, a.g.e., s.63.
Y.Ötüken ve diğerleri, Türkiye'de Vakıf Abideler ve Eski Eserler, C.IV, Ank., 1986, s.213.
Tuncer, a.g.e., s.130, 153.
Tuncer, a.g.e., s.279-280.
62
Sivas Tekke Köyü Sultan Şeyh Samet Baba Kümbeti (1573), Eskişehir Kümbet
Dede (XIV.yüzyıl I. çeyreği), Erzurum Mısrı Zinnun (1324), ve Ferruh Hatun
(1324), Kars Kul Yusuf (1485), Van Kubik Köyü I. Kümbet (XVII. yüzyıl I.
çeyreği(?)) bu plan şemasının görüldüğü kümbetlerin bazılarıdır. 151
Sekizgen gövdenin oturduğu kaidenin köşelerinin yatay olarak düz kesilmesi,
daha önce Anadolu'da Beyşehir Eşrefoğlu Süleyman Bey (1301), Bayburt Şeyh
Hayrani (XVI. yüzyıl I. yarısı), Nevşehir Bektaş Efendi (1603) kümbetlerinde
uygulanmıştır. 152 Ayrıca gövdenin kuzey yüzüne kapı, diğer ana yönlere eksende
birer pencere açılması Kırşehir İlhanlı Kümbeti'nde (XIV. yüzyıl I. çeyreği)
görülmektedir. 153
1.4. Han
Anadolu Selçuklu Çağı'ndan itibaren kervan yolları üzerine birçok han inşa
edilmiştir. 154 Osmanlı döneminde ise, şehir hanlarının yanısıra kervan yolları
üzerindeki merkezlere menzil külliyeleri kurulmuştur. Bu külliyelerin en önemli
kısımlarını da hanlar oluşturmuştur. 155 Ayrıca Selçuklu'nun son zamanlarında
yaygınlaşan üç veya dört sahınlı, kapalı mekandan oluşmuş hanlar, Osmanlı'da XV.
yüzyıldan itibaren görülmektedir. 156
Eski Van-İran Karayolu üzerinde Zernek Hanı'ndan 157 sonra gelen Hoşap
Bey Hanı kareye yakın dikdörtgen planı ve dört sahınlı yapısıyla, Bitlis-Tatvan
arasındaki Başhan (XVI. yüzyıl)'la benzeşmektedir. 158 Yalnız Başhan'ın güneyindeki
giriş bölümü, sahınların ayaklarla bölünmesi, düzgün kesme taş malzeme kullanımı
Bey Hanı'ndan ayrılan yanlarını oluşturmaktadır. Osmanlı döneminde aynı şekilde
151
152
153
154
155
156
157
158
Tuncer, a.g.e., s.290.
C. Güran, Türk Hanlarının Gelişimi ve Istanbul Hanları Mimarisi, Ank., 1978, s.5.
G. Cantay, "Kervansaraylar", Mimarbaşı Mimar Sinan, Yaşadığı Çağ ve Eserleri, C.I, Ist.,
1988, s.369.
R. Hüseyin Ünal, "Osmanlı Öncesi Devirden Yayınlanmamış Birkaç Han Üzerine Inceleme",
Atatürk Ün. Ed. Fak. Araştırma Dergisi, A. Gabriel Özel Sayısı, S.9, Ank., 1978, s.465.
Tuncer, a.g.m., s.126.
O.C. Tuncer, "Bitlis-Van Karayolu ve Üzerindeki Hanlar", S.T.Y., S.IX-X, Ist., 1981, s.326.
63
sahınlara bölünmüş kapalı mekanlardan meydana gelen, Ulubat Issız Han (1394) 159,
Aşkale Karasu Hanı (XV. yüzyıl sonu XVII. yüzyıl başı). 160 Adilcevaz Kohoz Hanı
(XVI. yüzyıl III. çeyreği), Bitlis Hüsrev Paşa Hanı (XVI. yüzyıl II. yarısı) 161
bunlardan bazılarıdır.
1.5. Köprü
Hoşap suyu üzerine kurulan köprü, Anadolu'da Selçuklu ve Osmanlı
dönemlerinde karşımıza çıkan, kemer gözleri arasında yükseklik ve genişlik
bakımından büyük fark bulunmayan köprü yolunun düz olduğu gruba girmektedir. 162
Köprünün ortada daha büyük tutulmuş sivri kemerli gözleri, menba
kısmındaki selyaranları, tabliyenin ve tempan duvarlarının düzgün kesme taş örgülü,
yapısıyla Anadolu'daki Selçuklu ve Osmanlı köprülerinin yapısına uygun
görünmektedir.
Van Gölü çevresindeki, Çatak Hurkan (R.:209) ve Zeril (R.:210), Ahlat
Emir Bayındır (R.:212), Muradiye Bendi Mahi (R.:211) köprülerinden, form ve
plan bakımından farklı özellikler taşımaktadır. Kars'taki üç gözlü Taş Köprü
(1567)'yle yolunun düz olması ve göz sayıları bakımından bununla benzeşmektedir 163
(R.:213).
Osmanlı devri köprülerinin bir çoğunda Edirne Ekmekçizade Ahmet Paşa
Köprüsü (1607-1615), Babaeski Sultan IV. Murat Köprüsü gibi 164 tarih köşkleri
inşa edilmesine karşılık Evliya Bey Köprüsü'nde kitabeler ayaklar üzerine
yerleştirilmiştir. Kitabelerin ayaklar üzerine konması, Selçuklu ve Artuklu köprüleri
özelliklerine yaklaştırmaktadır. 165
2. Mimari Elemanları
159
160
161
162
163
164
165
Aslanapa, a.g.e., s.78.
H. Gündoğdu, "Aşkale Yakınlarında Karasu (Aşveyişhan) Hanı", V.D., S.XXII, Ank., 1991,
s.289-292.
Tuncer, a.g.m., Ist., 1981, s.324-331.
F.Ilter, Osmanlılara Kadar Anadolu Türk Köprüleri, Ank., 1978, s.28.
Uluçam, a.g.m., s.152.
Çulpan, a.g.e., s.171-172.
Çulpan, a.g.e., s.8.
64
Hoşap'taki mevcut yapılarda örtü sistemlerinin her türünü görmek
mümkündür. Üzerleri kubbe, beşik tonoz, çapraz tonoz, yarım kubbe ve ahşap kirişli
düz örtüyle kapatılmıştır. Kale mesciti, Hasan Bey ve Süleyman Bey Türbeleri,
Evliya Bey Medresesi Mesciti ve hamam sıcaklık kısmında kubbe; kale girişinin
birinci ve ikinci mekanlarında yarım kubbe, medrese hücrelerinde, hanın
sahınlarında, hamam soğukluk ve kale girişi nöbetçi odalarında beşik tonoz; giriş
ünitesinin üçüncü mekanında çapraz tonoz, seyir köşkü, harem ve selamlık birinci ve
ikinci katlarında düz ahşap örtü kullanılmıştır.
Kubbe ve yarım kubbelere Hasan Bey Türbesi'nde aslan göğüsleriyle; Evliya
Bey Medresesi'nin mescitinde ve hamam sıcaklık kısmında pandandiflerle; Kale giriş
bölümü yarım kubbelerinde ve kale mescitinde tromplarla geçiş sağlanmıştır.
İçkale ve Süleyman Bey Kümbeti'nin zengin süslemeli kapılarına karşılık
diğer yapıların kapıları basit ve süslemesizdir. Seyir Köşkü ve harem kapıları düz
ahşap hatıllı; Süleyman Bey ve Hasan Bey Türbeleri'yle kale giriş kapısı sivri
kemerle kuşatılmış düz atkı taşlıdır. Hasan Bey Medresesi'nde basık kemerli hücre
kapıları Evliya Bey Medresesi'nde düz atkı taşlıdır. Ayrıca kale mesciti Kapısı da
sivri kemerle kapatılmıştır.
Kale seyir köşkünde, üstte sivri kemer, altta düz ahşap hatıllı iki kat, harem ve
selamlıkta içleri iri badem ve üçgen yüzeylerle doldurulmuş kavsaralı, Hasan Bey
Türbesi'nde dıştan sivri kemer alınlıklı, Süleyman Bey Kümbeti'nde de yine dıştan
üst kısmı basamaklı yelpaze şeklinde bingilerle kapatılmış 166 pencereler
bulunmaktadır. Bunun dışında medreselerde, handa ve kalede mangal pencereler
kullanılmıştır.
Evliya Bey Medresesi'nin mescit ve doğu kanadındaki hücrelerde, kale,
selamlık, harem ve giriş nöbetçi odasında üstten taş çatkıyla kapatılmış, yuvarlak
girinti şeklinde ocak nişlerine, yine medreselerde, harem ve selamlıktan dolap
nişleriyle kandilliklere yer verilmiştir.
3. Malzeme ve Teknik
166
Gevaş Izzettin Şir Camii-Medresesi'nin giriş kapısı üzerinde bu şekilde basamaklı bingiler
görülmektedir (R:214).
65
Hoşap'taki yapılarda kullanılan ana malzeme taştır. Kalede, taşın yanısıra
kerpiç, tuğla ve ahşap malzemenin de kullanıldığı görülmektedir.
Kale giriş burcu, Süleyman Bey kümbeti, Hasan Bey Türbesi ve Evliya Bey
Köprüsü'nde düzgün kesme taş; İçkale beden duvarları, burçlar, seyir köşkü, harem,
selamlık ve Hasan Bey Medresesi'nde kaba yonu ve moloz taş; Dışkale surları,
burçlar ve gözetleme kulesinde, Bey Hanı ile Evliya Bey Medresesi'nde moloz taş,
beşik tonoz ve kubbelerde, giriş ünitesi dışında kırma moloz taş kullanılmıştır.
Bundan başka az da olsa devşirme bazalt blok taşlara kale giriş kapısında yer
verilmiştir.
Yapılarda iki türlü duvar örgüsü görülmektedir. Bunlardan iki tarafı veya dışı
düzgün kesme taşlarla kaplanmış içerisi moloz taş ve harçla doldurulmuş duvarlar
Kale giriş burcu, Süleyman Bey Kümbeti ve Hasan Bey Türbesi ile Evliya Bey
Köprüsü'nde görülmektedir. Köprü ve giriş burcunun dış yüzeyleri, türbelerinde iç ve
dışları düzgün kesme taşlarla kaplanmıştır. Giriş burcunda kırmızı kum taşından
farklı büyüklüklerde yontulmuş kesme taşlar görülmesine karşın, köprü ve türbelerde
kalker taşı birbirine eşit büyüklüklerdedir. Ayrıca köprünün mensab tarafındaki
kemer ve tempan duvarında, Hasan Bey Türbesi içerisindeki kemerlerde kale giriş
kapısı üzerinde iki renkli kesme taşlara yer verilmiştir.
Diğeri ise kaba yonu ve moloz taşlarla örülmüş duvarlardır. Genelde kaba
yonu şeklinde düzlenmiş taşlarla düzgün derz sıraları oluşturarak dizilmiş duvarlar
yanında harçla tutturulmuş moloz taş duvarlarda görülmektedir. Bu duvarlar, ahşap
veya taştan balık sırtı örülmüş hatıllarla desteklenmiştir. Bir sıra ince, bir sıra kalın
taşlardan duvar örgüleri olduğu gibi iri blok taşların aralara yerleştirildiği duvarlarda
vardır. Kapı lentoları olarak Evliya Bey Medresesi'nde olduğu gibi hiç düzeltilmeden
konmuş taşlar olduğu gibi, genelde düzgün blok taşlar kullanılmıştır. Örtülerde de
moloz taşlar harçla birbirine tutturulmuştur.
Taş malzemeden başka, dışkale sur duvarlarında, Van yöresinde bat adı
verilen ince dal ve çamurla yapılmış dolgu duvarlar görülmektedir. Van kalesinde de
benzer şekilde kerpiçlerin aralarına dal parçaları yerleştirilmiş burçlar vardır.
Kerpiç ise içkalenin doğu sur duvarının üst kısmında, kuzey doğudaki burçta,
selamlık ve haremin ikinci kat duvarlarında, seyir köşkünün iç duvarlarında
66
görülmektedir. Tuğla da sadece Seyir Köşkün'deki kulelerden doğudakinin külahı ile
üst pencerelerin kemerlerinde, fırının tandır kısmında mevcuttur.
İçkalede kullanılan ahşap malzemenin az bir kısmı günümüze gelmiştir.
Çoğunluğu köylüler tarafından alınan ahşabın düz örtülerde, kapı ve pencerelerin
kapatılmasında, kullanıldığı anlaşılmaktadır. Ahşap hatıllardan pencere ve duvarlarda
kullanılanlar sağlam olarak günümüze ulaşmış örtülerdeki kirişlerin sadece yuvaları
kalmıştır. Hamurkesen Kalesi'nde ise, ahşap kirişli düz örtünün sağlam örneklerini
görmek mümkündür (R.:215).
Ayrıca Kale'de madeni eser olarak demir kapı kanatları dikkat çekicidir.
Tamamı demirden yapılan kapı kanatları yuvarlak başlı çivilerle perçinlenmiştir.
4. Süsleme
Hoşap yapılarında süslemelerin belirli yapıların cephelerinde toplandığı
görülmektedir. Hasan Bey ve Evliya Bey Medreseleri'nde, Bey hanında süslemeye
rastlanamamıştır.Yapılardan kale giriş kapısı, Hasan Bey Türbesi güney ve batı
cepheleri, Süleyman Bey Kümbeti kuzey cephesiyle Evliya Bey Köprüsü'nün mansab
yönünde mimari plastik süslemelere, İçkale, harem ve selamlık kısımlarında kalemişi
ve alçı kabartma süslemelere yer verilmiştir.
Cephelerde görülen mimari plastik süslemeler; figür, geometrik, mukarnas ve
bitkisel motiflerden oluşmaktadır.
Kale giriş kapısı üzerindeki simetrik, profilden verilmiş aslan figürleri,
boyunlarında zincirleriyle ortaya doğru ilerler vaziyette "baş eğdirme" sembolü
olarak işlenmiştir. 167 Bu şekilde aslan figürlerine Osmanlı döneminde sadece Doğu
Beyazıt İshak Paşa Sarayı harem giriş kapısında rastlanmaktadır 168 (R.:216)
Anadolu Selçuklu dönemi mimarisinde çoğunlukla çifte olarak karşımıza çıkan aslan
figürlerinin hakimiyet, kuvvet, kudret ve koruyucu vasıflarının yanısıra arma olarak
167
H. Gündoğdu, Van Gölü Çevresinde Kabartmalarıyla Dikkat Çeken Bazı Türk Eserleri, Van
Gölü Çevresi Kültür Varlıkları Sempozyumu, Van, 1996, s.10.
168 Gündoğdu, a.g.e., s.33.
67
kullanıldıkları görülmektedir. 169 Bu nedenle Anadolu'da birçok kalede aslan figürü
tasvir edilmiştir. 170
Aslan figürlerinin ortadaki armudî askıya yürür vaziyette verilmesi, Erzurum
Yakutiye Medresesi taçkapısındaki hayat ağacının iki yanındaki aslan figürlerine
(R.:219), Silvan Kalesi'nde güneş kabartmasına doğru ilerleyen aslan figürlerine;
yine aynı kalede, ortadaki sfenske doğru yürür vaziyetteki aslan figürlerine,
Diyarbakır Surları'nda çeşitli burçlardaki karşılıklı yürür vaziyetteki aslan
figürlerini çağrıştırmaktadır. 171 Ayrıca aslan figürlerinin vücutları ve başlarının
profilden verilmesi; Ani Kalesi aslan kabartması, Malabadi Köprüsü güneşle
verilen aslan kabartması, Karatay Han Türbe girişi üzerindeki aslan kabartması,
Erzurum Yakutiye Medresesi aslan kabartmaları 172 ve Doğu Beyazıt İshak Paşa
Sarayı aslan kabartmalarıyla 173 benzeşmektedir.
Aslan kabartmalarının ortasında yer alan armudî askı motifi de Bitlis'teki
Şerefiye Külliyesi minare ve camii doğu cephesinde 174, Diyarbakır Safa Cami son
cemaat yeri kemer aralarında 175 (R.:218), Mardin Ulu Cami minaresinde 176
görülmektedir.
Hasan Bey Türbesi, güney ve batı cepheleri pencerelerinde yer alan birbirinin
tekrarı, eşkenar dörtgenlerin çapraz, yatay ve dik bölünmesiyle oluşturulmuş
geometrik geçme-kompozisyonları, Anadolu Türk Mimarisi içerisinde daha değişik
varyasyonlarla karşımıza çıkmaktadır.
Süleyman Bey Kümbeti kuzey cephesindeki dış bordürde görülen sekiz köşeli
yıldızlarla uçları sivri haçların birleşmesinden oluşmuş kompozisyon, bazen tuğla
bazende taş oymalarla Karahanlılar'dan Osmanlılar'a kadar süren ve en yaygın
169
170
171
172
173
174
175
176
G. Öney, "Anadolu Selçuklu Mimarisinde Aslan Figürü", Anadolu (Anatolia), S.XIII, Ank.,
1971, s.37; G. Öney, "Selçuklu Mimarisinde Figürlü Kabartma ve Heykel", Sanat Dünyamız,
C.II, S.6, (Ocak 1976), s.4-5.
Hasankeyf Kalesi, Ani Kalesi, Diyarbakır Surları Yedi Kardeş, Ulu Beden ve Diğer Burçlar,
Diyarbakır Iç Kale, Harput Kalesi, Silvan Kalesi, Urfa Kalesi Aslan kabartmlarının yer aldığı
kalelerin bazılarıdır. Öney, a.g.m., s.1-41.
Öney, a.g.m., Ank., 1971, s.17-19.
Öney, a.g.m., Ank. ,1971, s.17-20.
Gündoğdu, a.g.e., s.33.
Arık, a.g.e., s.
M.Sözen, Anadolu'da Akkoyunlu Mimarisi, Ist., 1981, s.52-53.
Altun, a.g.e., s.66.
68
örneklerden biridir. Anadolu'da Divriği Ahi Yusuf Türbesi (XIII. yüzyıl),
Diyarbakır, Ali Paşa Cami (1537), taş mihrabında, Van Kaya Çelebi Cami (XVI.
yüzyıl III. çeyreği) mihrab dış çerçevesi (R.:219) ve kuzey cephesindeki pencere
çerçevelerinde görülmektedir. 177
Mukarnas bezeme de içkale giriş kapısı üzerindeki, kitabe çerçevesinde ve
sütünce başlıklarında, Süleyman Bey Kümbeti kapı ve kitabe çerçevelerinde, Evliya
Bey Köprüsü kitabe çerçevelerinde görülmektedir. Mukarnas bezeme, çerçeve olarak
Van Hüsrev Paşa Cami mihrabında (R.:220), Kaya Çelebi Cami ve Hakkari
Meydan Medresesi giriş kapılarında da karşımıza çıkmaktadır.
Mimari plastik süslemelerden başka, içkale harem ve selamlık pencere
içlerinde, bitkisel, çiçek, dal ve yaprak motiflerinden oluşan kalemişi (R.:120-121)
süsleme izleri mevcuttur. Bunlar, XVII.yüzyıldan itibaren naturalist özellikler
gösteren Osmanlı kalemişi süslemeleriyle paralellikler göstermektedir. Özellikle
Doğubayezit İshak Paşa Sarayı Camii 178ve Van Hüsrev Paşa Camii (R.:221)
içerisinde XVII. yy.'da yapılmış kalemişi süslemelerle benzeşmektedirler.
177
Geniş bilgi için bkz. S. Mülayim, Anadolu Türk Mimarisinde Geometrik Süslemeler, Ank.,
1982, s.83.
178 Gündoğdu, a.g.e., s.42.
69
V. SONUÇ
Hoşap, eski çağlardan beri önemli bir yer olmasına rağmen, siyasi bakımdan
XV. yy. başlarından itibaren sırasıyla, Karakoyunlu, Akkoyunlu ve Safevi Türk
devletlerinin hakimiyetinde Mahmudi Beyleri'nin yönetim merkezliğini yapmıştır. Bu
dönemde tam olarak siyasi istikrar temin edilemediğinden mimari yapılaşmanın
sönük kaldığı, dolayısıyla günümüze herhangi bir eserin gelmediği görülmektedir.
Mahmudi Beyleri XVI. yy. ortalarından itibaren Osmanlı Devleti'nin
hakimiyeti altına girerek, Hoşap ve çevresini "Ocaklık" ve "Yurtluk" olarak
yönetmeye devam etmişlerdir. Özellikle Safeviler'e karşı Osmanlı'nın maddi ve
manevi desteğini gören Mahmudi Beyleri refah seviyesinin yükselmesine eşdeğer,
eskiden beri stratejik öneme sahip Hoşap Kalesi'ni bugünkü görkemde yaptırmışlar;
bunun yanında medrese, han, köprü, türbe gibi diğer dini ve sosyal tesisler de ortaya
koymuşlardır.
Hoşap'taki mimari eserlerde Osmanlı mimari etkisinin az olduğu ve daha çok
bölgesel geleneğin hüküm sürdüğü görülmektedir. Bunu, yapıların plan, malzeme ve
süsleme anlayışlarından da izlemek mümkündür. Ayrıca yapıların taçkapı ve pencere
gibi dış cephe elemanlarında görülen taş süslemeler -özellikle figürlü plastikSelçuklu ve Artuklu etkilerini göstermektedir.
Hoşap'ta dikkat çeken ve en önemli yapılardan olan kale, Anadolu'da yüksek
ve hakim noktalarda kale inşa etme geleneğinin son örneklerinden biri durumundadır.
Bir de, kalenin hakim noktasında Beyliğin Saray kompleksine yer verilmiş olması bu
anlamda zenginliği arttırmaktadır. Diğer yandan kalenin içinde ve dışında dini ve
sosyal yapıların varlığı, Yezidi bir toplum olan Mahmudiler'in Sünni inanca geçtikten
sonra yeni inançlarına intibaklarını ve bağlılıklarını göstermesi bakımından da önem
arzetmektedir.
70
VI. BİBLİYOGRAFYA
AHUNBAY, Zeynep; "Mimar Sinan'ın Eğitim Yapıları, Medreseler, Darulkurralar,
Mektepler" Mimarbaşı Koca Sinan Yaşadığı Çağ ve Eserleri, İst., 1988,
s. 239-339.
AKBAL, Fadıla; "1831 Tarihinde Osmanlı İmparatorluğun'da İdari Taksimat ve
Nüfus" Belleten XV/60 (Ekim 1951), Ank., 1951, s. 617-628.
AKOK, Mahmut; "Kastamonu Şehri Tarihi İçkalesi" Belleten, C.IX, S.35 (Temmuz
1945), Ank., 1945, s. 401-428.
ALTUN, Ara; Anadolu'da Artuklu Devri Türk Mimarisinin Gelişmesi, İst., 1978.
ARIK, M. Oluş; "Erken Devir Anadolu Türk Mimarisinde Türbe Biçimleri",
Anadolu (Anatolia), C.II, Ank., 1967, s. 57-100.
, Bitlis Yapılarında Selçuklu Rönesansı, Ank., 1971.
ARSEVEN, C. Esat; "Kale" mad., Sanat Ansiklopedisi, C.II, İst.,1983.
ASLANAPA, Oktay; Osmanlı Devri Mimarisi, İst., 1986.
ATSIZ, Emel; Van (Erciş, Gevaş, Hoşap) Türk Mimari Eserleri (İst. Üniv.
Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü Basılmamış Lisans Tezi), İst.,
1969.
AYVERDİ, E. Hakkı; Osmanlı Mimarisinde Fatih Devri, C.III, İst., 1973.
, İ. Aydın Yüksel, İlk 250 Senenin Osmanlı Mimarisi, İst.,1976.
BACHMANN, Walter; Kirchen und Mochen in Armenien und Kurdistan,
Leipzig, 1913.
BAYKARA, Tuncer; Anadolu'nun Tarihi Coğrafyasına Giriş I (Anadolu'nun İdari
Taksimatı), Ank., 1988.
BAYRAK, M. Orhan; Türkiye Tarihi Yerler Kılavuzu, İst., 1979.
BELLİ, Oktay; "Urartular" mad., Anadolu Uygarlıkları Ansiklopedisi, C.I, İst.,
1986.
, "Van Bölgesinde Boyalı Mağara Resimleri, Kızların Mağarası",
Arkeoloji-Sanat, S.1-2, İst., 1979, s. 3-10.
71
1990 Genel Nüfus Sayımı, İdari Bölünüş, T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik
Enstitüsü, Ank., 1991.
CANTAY, Gönül; "Kervansaraylar" Mimarbaşı Koca Sinan Yaşadığı Çağ ve
Eserleri, İst., 1988, s. 369-392.
CEVİZOĞLU, Hüseyin; Coğrafya'dan Tarihe Türk Tarihi İçerisinde Doğu
Anadolu, İst., 1991.
ÇİLİNGİROĞLU, Altan; "Urartu Sur Duvarları Üzerine Düşünceler" ArkeolojiSanat Tarihi Dergisi, S.II, İzmir,1983, s. 28-37.
, "Van Gölü Havzasında M.Ö. II. Bin Yıl Kültürüne Ait Veriler" I.
Araştırma Sonuçları Toplantısı, Ank., 1984, s. 25-29.
, "Van Dilkaya Höyüğü Kazısı", IX. Kazı Sonuçları Toplantısı, C.I,
Ank., 1988, s. 229-234.
, "Van Bölgesi Yüzey Araştırması 1986" , V. Araştırma Sonuçları
Toplantısı, Ank., 1988, s. 119-121.
ÇULPAN, Cevdet; Türk Taş Köprüleri, Ank., 1975.
Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, II, III, İst., 1986.
EFENDİOĞLU, Gülçin; Erzurum Kalesi (A. Ü. Fen-Edebiyat Fak. Basılmamış
Lisans Tezi), Erzurum, 1987.
ERZEN, Afif; Çavuştepe I, Ank., 1978.
, Doğu Anadolu ve Urartular, Ank., 1984.
Evliya Çelebi; Seyahatname, (Sad. T.Temelkuran) C.III-IV, İst., 1993.
GOODWIN, Godfrey; A History of Ottaman Architecture, London, 1971.
GÖYÜNÇ, Nejat; "Van" mad., İslâm Ansiklopedisi, C.XIII, İst., 1988, s.194-202.
GÜNDOĞDU, Hamza; Doğubayazıt İshat Paşa Sarayı, Ank., 1991.
, "Aşkale Yakınlarında Karasu (Aşveyishan) Hanı" Vakıflar Dergisi
XXII, Ank., 1991, s. 289-296.
72
, "Van Gölü Çevresinde Kabartmalarıyla Dikkati Çeken Bazı Türk
Eserleri", Van Gölü Çevresi Kültür Varlıkları Sempozyumu
Bildirileri, Van-1996, s.1-18.
GÜRAN, Ceyhan; Türk Hanlarının Gelişimi ve İstanbul Hanları Mimarisi, Ank.,
1978.
GÜZELOĞLU, Selçuk; Tanrı, Haldinin Başkenti Van ve Çevresine Tarihi ve
Arkeolojik Bir Bakış, İst., 1996.
HAMMER, J. Van; Osmanlı Devleti Tarihi, C.IV, (Üçdal Neş.), İst., 1985.
HONİGMAN, E.; Bizans Devleti'nin Doğu Sınırı, (F. Işıltan terc.) İst., 1970.
İLTER, Fügen; Osmanlılara Kadar Anadolu Türk Köprüleri, Ank., 1978.
JAUBERT, Amedée; Voyage en Armenie et en Perse fait dans lesanne 1805 et
1806, Paris, 1821.
KAYAÇELEBİ, Kaya; Doğunun Yıldızı Van, İst., 1990.
KIRZIOĞLU, Fahrettin; Ani Şehri Tarihi, Ank., 1982.
KODAMAN, Bayram; "Osmanlı Devrinde Doğu Anadolu'nun İdari Durumu"
Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, S.25 (Mart 1987), Ank., 1987, s. 31-37.
KOZBE, Gülriz; "Van Dilkaya Höyüğü Erkân Transkafkasya Keramiği", VII.
Araştırma Sonuçları Toplantısı, Ank., 1990, s. 533-554.
KURAN, Aptullah; Anadolu Medreseleri, Ank., 1969.
KÜTÜKOĞLU, Bekir; Osmanlı-İran Siyasi Münasebetleri 1578-1590, İst., 1962.
MÜLAYİM, Selçuk; Anadolu Türk Mimarisinde Geometrik Süslemeler, Ank.,
1982.
Nasuh'us-Silahi; Beyanı Menazili Seferi Irakeyn (Hüseyin G. Yurdaydın), Ank.,
1976, s. 103.
ÖĞÜN, Gülay; "Ortaçağ Boyunca Van Bölgesi Tarihi", Sosyal Bilimler Dergisi, S.I,
Van, 1990, s. 102-132.
ÖNEY, Gönül; "Anadolu Selçuklu Mimarisinde Aslan Figürü", Anadolu (Anatolia),
S.XIII, Ank., 1971, s. 1-41.
73
, "Selçuklu Mimarisinde Figürlü Kabartma ve Heykel", Sanat Dünyamız,
Yıl, 2, S.6 (Ocak 1976), İst., 1976, s. 2-11.
, Akdamar Kilisesi, Ank., 1990.
ÖTÜKEN, Yıldız; "Orhan Gazi (1326-1359) Devrinden Kanuni Sultan Süleyman
(1520-1566) Devrinin Sonuna Kadar Osmanlı Medreseleri", Atatürk
Üniv. Edebiyat Fak. Araştırma Dergisi, A. Gabriel Özel Sayısı, S.9,
Ank., 1978, s. 337-371.
ve diğerleri , Türkiye'de Vakıf Abideler ve Eski Eserler, C.IV, Ank.,
1986.
ÖZTUNA, Yılmaz; Devletler ve Hanedanlar, C.II, Ank., 1989.
SARAÇOĞLU, Hüseyin; Doğu Anadolu, C.I, İst., 1959.
SEVGEN, Nazmi; Anadolu Kaleleri I, Ank., 1959.
, "Hoşap Kalesi", Coğrafya Dünyası, C.I, S.I, Ank., 1959, s. 80-82.
, Doğu ve Güneydoğu Anadolu'daki Türk Beylikleri, Ank., 1982.
, Hoşap Kalesi, Karayolları Bülteni, S.110, Ank., 1959, s.16-17.
SÖZEN, Metin; Anadolu Medreseleri, C.II, İst., 1972.
ve diğerleri, Türk Mimarisinin Gelişimi ve Mimar Sinan, İst., 1975.
, Anadolu'da Akkoyunlu Mimarisi, İst.,1981.
SÜMER, Faruk; Karakoyunlular, Ank., 1984.
Şemseddin Sami; Kamûs'ul-Alâm, C.I-V, İst., 1889-1899.
Şeref Han; Şerefname (Ter. M. Emin Bozaslan), İst., 1990.
TALAY, Aydın; Bizim Eller Van, İst., 1988.
TARHAN, T.-SEVİN, V.; "Van Bölgesinde Urartu Araştırmaları", Anadolu
Araştırmaları, C.IV-V, İst., 1977, s. 273-345.
TARHAN, Taner; "Van Kalesinin ve Eski Van Şehrinin Tarihi, Milli Park Projesi
Üzerine Ön Çalışmalar", II. Araştırma Sonuçları Toplantısı, Ank.,
1985, s.179-203.
74
TUNCER, O. Cezmi; "Van Yöresinde Bilinmeyen Bazı Yapılarımız" Sanat Tarihi
Yıllığı, S.VI, İst., 1976, s. 125-145.
, "Bitlis-Van Karayolu ve Üzerindeki Hanlar", Sanat Tarihi Yıllığı, S.XXI, İst., 1981, s. 317-352.
, Anadolu Kümbetleri, C.III, Ank., 1992.
TUNÇ, Gülgün; Taş Köprülerimiz, Ank., 1975.
TURAN, Osman; Selçuklular Zamanında Türkiye, İst.,1984.
, Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, İst., 1980.
TURAN, Şerafettin; "XVII yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu'nun İdari Taksimatı",
Atatürk Üniversitesi 1961 Yıllığı Erzurum, 1962, s. 201-232.
TÜKİN, Cemal; "Van Bölgesi ve Tarihi Kaynakları", V.Üniversite Haftası
Toplantısı, Ank., 1944, s. 252-273.
Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnamesi, 1925-1926.
Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnamesi, 1926-1927.
ULUÇAM, Abdüsselam; "Kars'taki Osmanlı Eserleri", Yakın Tarihimizde Kars ve
Doğu Anadolu Sempozyumu, Ank.,1992, s. 147-165.
URAS, Esat; Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, İst., 1987.
UZUNÇARŞILI, İ. Hakkı; Osmanlı Tarihi II, Ank., 1945.
ÜLGEN, A. Saim; "Hoşap (Mahmudi) Kalesi", İlahiyat Fak.Dergisi, C.II, S.4,
Ank., 1953, s. 83-88.
ÜNAL, R. Hüseyin; "Osmanlı Öncesi Devirden Yayınlanmış Birkaç Han Üzerine
İncelemeler", Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi,
S.9, s.453-484.
, "Gevaş İzzettin Şir Camiine İlişkin Gözlemler", Van Gölü Çevresi
Kültür Varlıkları Sempozyumu Bildirileri, Van, 1996, s.42-54.
Van Gölü Çevresi Turizm ve Rekreasyon Master Planı, Turizm ve Tanıtma
Bakanlığı (tarihsiz).
Van Vilayeti Salnamesi, 1315.
75
Van İl Yıllığı, 1973, İst., 1973.
Van Tarihi ve Kürtler Hakkında Tetebbuat, İst., 1927.
YAZICIOĞLU, A. Cüzeyri; Van'ın Tarihi Kitabeleri, Ank., 1957.
YERASİMOV, S.; Les Voyageurs Dans l'Empire Ottaman (XIV-XIV. siecles),
Ank., 1991.
YETKİN, Şerare; "Alara Kalesindeki Hamamlı Kasır" Malazgirt Armağanı, Ank.,
1972, s. 119-126.
YINANÇ, M. Halil, "Ermeniye" mad., İslam Ansiklopedisi, C.IV, s.317-326.
YURTTAŞ, Hüseyin; Hasankeyf Yapılarının Sanat Tarihimizdeki Yeri (Atatürk
Üniv. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Anabilim Dalı
Basılmamış Doktora Tezi), Erzurum, 1991.
Yurt Ansiklopedisi; "Van" mad., C.VIII, İst., 1982, s. 7545-7551.
YÜKSEL, İ. Aydın; Osmanlı Mimarisinde II, Bayazıd ve Yavuz Sultan Selim
Devri, İst., 1983.
ZOR, Cemil; "Hoşap Kalesi", Pirelli, S.102, 1973, s. 26-27.
VII. ÇİZİM LİSTESİ
1. Hoşap'ın Topografyası (1/10.000 ölçekli).
2. Hoşap, İçkale, Plan.
3. Hoşap, Dışkale Camii, Plan.
4. Hoşap, İçkale, Giriş, Ünitesi Plan.
5. Hoşap, İçkale Mescit, Restitüsyon Planı.
6. Hoşap, İçkale Seyir Köşkü Giriş Ünitesi, Plan.
7. Hoşap, İçkale Seyir Köşkü I. Kat, Plan.
8. Hoşap, İçkale Seyir Köşkü II. Kat, Plan.
9. Hoşap, İçkale Harem, Plan.
10. Hoşap, İçkale Selamlık Zemin Kat, Plan.
11. Hoşap, İçkale Selamlık I. Kat, Plan.
12. Hoşap, İçkale Hamam, Plan.
13. Hoşap, İçkale Fırın, Plan.
14. Hoşap, Evliya Bey Medresesi, Plan.
15. Hoşap, Hasan Bey Medrese ve Türbesi, Plan.
16. Hoşap, Hasan Bey Türbesi, Restitüsyon Planı.
17. Hoşap, Süleyman Bey Kümbeti, Plan.
18. Hoşap, Bey Hanı, Plan.
19. Hoşap, Evliya Bey Köprüsü, Plan.
20. İstanbul, Rumeli Hisarı, Plan (Ekrem Hakkı Ayverdi'den).
21. Diyarbakır, Ali Paşa Medresesi Plan (Z.Ahunbay'dan).
22. Bitlis, Başhan, Plan (O. Cezmi Tuncer'den).
VIII. RESİM LİSTESİ
R.1: Kale, uçaktan görünüşü.
R.2: Kale, güneyden genel görünüşü.
R.3: Kale, doğudan genel görünüşü.
R.4: Dışkale, güneyden görünüşü.
R.5: Dışkale, sur duvarları.
R.6: Dışkale, doğu sur duvarı ve üzerindeki burç.
R.7: Dışkale, doğudaki burç.
R.8: Dışkale, doğu sur duvarının kuzey tarafı.
R.9: Dışkale, doğu sur duvarı içten.
R.10: Dışkale, kuzeydoğu köşe sur duvarı.
R.11: Dışkale, kuzey sur duvarı içten.
R.12: Dışkale, kuzey sur duvarı dıştan.
R.13: Dışkale, kuzey-batı köşedeki burç.
R.14: Dışkale, kuzey-batı burç, içten.
R.15: Dışkale, kuzey-batı burç, dıştan.
R.16: Dışkale, gözetleme kulesi,kuzeydoğudan görünüşü.
R.17: Dışkale, gözetleme kulesi doğu duvarı.
R.18: Dışkale, gözetleme kulesi güneyden görünüşü.
R.19: Dışkale, camii, kuzeyden genel görünüşü.
R.20: Dışkale, camii, kuzeybatıdan görünüşü.
R.21: Dışkale, camii, doğudan görünüşü.
R.22: Dışkale, camii, güneyden görünüşü.
R.23: Dışkale, camii, içten kuzeydoğu köşesi.
R.24: İçkale, güneyden görünüşü.
R.25: İçkale, kuzeyden görünüşü.
R.26: İçkale, giriş kapısı, genel.
R.27: İçkale, giriş kapısı kitabe ve aslan kabartmaları.
R.28: İçkale, giriş kapısı aslan kabartmaları.
R.29: İçkale, giriş kapısı kitabe.
R.30: İçkale, giriş kapısı kitabelerden detay.
R.31: İçkale, giriş kapısı.
R.32: İçkale, giriş kapısı alınlığındaki kör pencere.
R.33: İçkale, giriş kapısı, demir kapı kanatları.
R.34: İçkale, demir kapı kanatlarından detay.
R.35: İçkale, giriş ünitesi batı kısmı.
R.36: İçkale, giriş ünitesi, doğu kısmı.
R.37: İçkale, çıkış yolu kademeli beşik tonoz örtüsü.
R.38: İçkale, çıkış yolu.
R.39: İçkale, çıkış yolunun batısındaki açıklık.
R.40: İçkale, içten, kuzeydoğuya doğru görünüşü.
R.41: İçkale, içten, kuzeybatıya doğru görünüşü.
R.42: İçkale, kuzeybatı beden duvarları.
R.43: İçkale, kuzeydoğu beden duvarları.
R.44: İçkale, doğu beden duvarı.
R.45: İçkale, batı beden duvarı.
R.46: İçkale, kuzeybatı beden duvarından ayrıntı.
R.47: İçkale, kuzeydoğu beden duvarından ayrıntı.
R.48: İçkale, kuzeybatı beden duvarının üst kısmı.
R.49: İçkale, kuzeybatı beden duvarındaki mazgal ve dendanlar.
R.50: İçkale, kuzeydoğu beden duvarı gezinme yeri.
R.51: İçkale, doğu beden duvarı, içten.
R.52: İçkale, kuzey-doğudaki ikinci tahkimat duvarı.
R.53: İçkale, ikinci tahkimat duvarı, kuzey batıdan.
R.54: İçkale, giriş burcu.
R.55: İçkale, giriş burcu üstten.
R.56: İçkale, giriş burcu içten batı duvarı.
R.57: İçkale, kuzeydoğuda ortadaki burç.
R.58: İçkale, kuzeydoğuda ortadaki burçta kapı açıklığı.
R.59: İçkale, kuzeydoğuda ortadaki burcun içten üst kısmı.
R.60: İçkale, kuzeydoğu köşedeki burcun içerisi.
R.61: İçkale, batıdaki burç.
R.62: İçkale, batıdaki burcun üst kısmı.
R.63: İçkale, batıdaki burcun içerisi.
R.64: İçkale, kuzey batıdaki burçlar.
R.65: İçkale, kuzeybatıdaki burçlardan doğuda olanı.
R.66: İçkale, ikinci tahkimat duvarındaki burç.
R.67: İçkale, doğudaki burcun üstten görünüşü.
R.68: İçkale, mescit, kuzeybatıdan görünüşü.
R.69: İçkale, mescit, batı cephesi.
R.70: İçkale, mescit, içten kuzey taraftaki kapı ve tromplar.
R.71: İçkale, mescit, güney duvarındaki mihrab.
R.72: İçkale, seyir köşkü güneyden görünüşü.
R.73: İçkale, seyir köşkü güney cephesi.
R.74: İçkale, seyir köşkü kuzey cephesi.
R.75: İçkale, seyir köşkü batı cephesi.
R.76: İçkale, seyir köşkü giriş kapısı.
R.77: İçkale, seyir köşkü giriş bölümü.
R.78: İçkale, seyir köşkü giriş bölümü doğusundaki ikinci kapı.
R.79: İçkale, seyir köşkü içerisinden doğuya doğru görünüşü.
R.80: İçkale, seyir köşkü içerisinden batıya doğru görünüşü.
R.81: İçkale, seyir köşkü batıdaki seyir odası.
R.82: İçkale, seyir köşkü güney duvarının batı kesimi.
R.83: İçkale, seyir köşkü güneydoğu kesimi.
R.84: İçkale, seyir köşkü kuzey duvarı içten görünüşü.
R.85: İçkale, seyir köşkü hamam ve kulelerin kuzeybatıdan görünüşü.
R.86: İçkale, seyir köşkü doğudaki kule içten.
R.87: İçkale, seyir köşkü doğudaki kulenin güvercinlik kısmı.
R.88: İçkale, haremin kuzey batıdan görünüşü.
R.89: İçkale, haremin güney cephesi.
R.90: İçkale, haremin kuzeydoğudan görünüşü.
R.91: İçkale, harem kuzey cephesi.
R.92: İçkale, haremin doğu bölümü üstten görünüşü.
R.93: İçkale, harem doğu bölümü güney duvarı.
R.94: İçkale, harem doğu bölümü doğu duvarı.
R.95: İçkale, harem doğu bölümü kuzey duvarı.
R.96: İçkale, harem güneydoğu köşedeki hamam kalıntısı.
R.97: İçkale, harem batı bölümünün doğu duvarı.
R.98: İçkale, harem batı bölümündeki holün görünüşü.
R.99: İçkale, harem batı bölümü, güneydoğu odası.
R.100: İçkale, harem batı bölümü, güneybatı odası.
R.101: İçkale, harem güneybatı odası ikinci kat duvar kalıntıları.
R.102: İçkale, harem güneydoğu odasının ikinci kat batı duvarı.
R.103: İçkale, harem kuzeydeki odaların görünüşü.
R.104: İçkale, harem kuzeybatı odası.
R.105: İçkale, harem kuzeybatı penceresinden detay.
R.106: İçkale, harem pencere alçı süslemelerinden detay.
R.107: İçkale, selamlık güney cephesi.
R.108: İçkale, selamlık batı cephesi.
R.109: İçkale, selamlık üstten genel görünüşü.
R.110: İçkale, selamlık kuzey cephesi.
R.111: İçkale, selamlık salon güney duvarı.
R.112: İçkale, selamlık salon doğu kesimi.
R.113: İçkale, selamlık salon kuzeybatı kesimi.
R.114: İçkale, selamlık salon zemin kat güney duvarı.
R.115: İçkale, selamlık batı odası güneybatı köşesi.
R.116: İçkale, selamlık batı odası birinci kat kuzeydoğu köşesi.
R.117: İçkale, selamlık batı odası birinci kat güney penceresi.
R.118: İçkale, selamlık pencerelerinden detay.
R.119: İçkale, selamlık batı odası kalemişi süslemeleri.
R.120: İçkale, selamlık salon pencerelerindeki kalemişi süsleme.
R.121: İçkale, selamlık salon mazgal penceresindeki kalemişi süsleme.
R.122: İçkale, seyir köşkü hamamın kuzeybatıdan görünüşü.
R.123: İçkale, seyir köşkü hamamın kuzeydoğudan görünüşü.
R.124: İçkale, seyir köşkü hamamın sıcaklık kısmının üstten görünüşü.
R.125: İçkale, seyir köşkü batıdaki kule içten.
R.126: İçkale, fırın üstten görünüşü.
R.127: İçkale, fırın kuzeybatıdan görünüşü.
R.128: İçkale, fırın batı duvarı.
R.129: İçkale, zindan doğu bölümü, güneydoğu köşeden görünüşü.
R.130: İçkale, zindan batı bölümü üstten görünüşü.
R.131: İçkale, zindan batı bölümü içten.
R.132: İçkale, zindan kuzey duvarı.
R.133: Evliya Bey Medresesi, kaleden genel görünüşü.
R.134: Evliya Bey Medresesi, güneyden genel görünüşü.
R.135: Evliya Bey Medresesi, kuzey cephesi.
R.136: Evliya Bey Medresesi, güneybatı köşeden görünüşü.
R.137: Evliya Bey Medresesi, doğu cephesi.
R.138: Evliya Bey Medresesi, güneydeki mescit ve avlu giriş kapıları.
R.139: Evliya Bey Medresesi, avlu güney kapısı.
R.140: Evliya Bey Medresesi, avlunun güneyden görünüşü.
R.141: Evliya Bey Medresesi, avlu kuzey batısındaki merdiven.
R.142: Evliya Bey Medresesi, batı kanadı.
R.143: Evliya Bey Medresesi, doğu kanadı.
R.144: Evliya Bey Medresesi, doğu kanadı, kuzey taraftaki odanın penceresi.
R.145: Evliya Bey Medresesi, doğu kanadı hücrelerindeki ocak nişi.
R.146: Evliya Bey Medresesi, mescitin doğusundaki odalar.
R.147: Evliya Bey Medresesi, mescit güneyden görünüşü.
R.148: Evliya Bey Medresesi, mescitin içten güney tarafı.
R.149: Evliya Bey Medresesi, mescitin içten batı tarafı
R.150: Hasan Bey Medresesi ve türbesi güney batıdan genel görünüşü.
R.151: Hasan Bey Medresesi kuzeybatıdan görünüşü.
R.152: Hasan Bey Medresesi kuzeyden görünüşü.
R.153: Hasan Bey Medresesi avlunun güneyden görünüşü.
R.154: Hasan Bey Medresesi güney cephesi
R.155: Hasan Bey Medresesi güney cephedeki mescit taşıntısı.
R.156: Hasan Bey Medresesi doğu cephesi.
R.157: Hasan Bey Medresesi, batı kanadı üstten görünüşü
R.158: Hasan Bey Medresesi batı kanadı.
R.159: Hasan Bey Medresesi türbenin eklendiği güneybatı köşesi.
R.160: Hasan Bey Medresesi batı kanadı talebe hücresi.
R.161: Hasan Bey Medresesi batı kanadı talebe hücresi ve ocak olarak kullanılan
mazgal pencere.
R.162: Hasan Bey Medresesi doğu kanadı.
R.163: Hasan Bey Medresesi doğu kanadı kuzeybatıdan görünüşü.
R.164: Hasan Bey Medresesi mescit kuzey cephesi.
R.165: Hasan Bey Medresesi kitabesi.
R.166: Hasan Bey Medresesi mukarnaslı süsleme parçası.
R.167: Hasan Bey Türbesi kuzey batıdan görünüşü.
R.168: Hasan Bey Türbesi güney cephesi.
R.169: Hasan Bey Türbesi giriş kapısı.
R.170: Hasan Bey Türbesi üstten görünüşü.
R.171: Hasan Bey Türbesi içten güneybatı köşesi
R.172: Hasan Bey Türbesi içten doğu duvarı.
R.173: Hasan Bey Türbesi güney cephesindeki pencere.
R.174: Hasan Bey Türbesi batı cephesindeki pencere.
R.175: Hasan Bey Türbesi batı cephesindeki pencere süslemelerinden ayrıntı.
R.176: Süleyman Bey Kümbeti, kuzey batıda genel görünüşü.
R.177: Süleyman Bey Kümbeti, kuzeydoğuda genel görünüşü.
R.178: Süleyman Bey Kümbeti, güneyden genel görünüşü.
R.179: Süleyman Bey Kümbeti, kuzey cephesi ve giriş kapısı.
R.180: Süleyman Bey Kümbeti, kuzey cephesinde kapı alınlığı.
R.181: Süleyman Bey Kümbeti, kuzey cephedeki süslemelerden detay.
R.182: Süleyman Bey Kümbeti, doğu cephedeki pencere.
R.183: Süleyman Bey Kümbeti, güneydeki pencere içten.
R.184: Süleyman Bey Kümbeti, giriş kapısı içten.
R.185: Bey Hanı, kaleden genel görünüşü.
R.186: Bey Hanı, üstten görünüşü.
R.187: Bey Hanı güneydoğu köşeden görünümü.
R.188: Evliya Bey Köprüsü, kaleden görünüşü.
R.189: Evliya Bey Köprüsü, üstten tabliyesinin görünüşü.
R.190: Evliya Bey Köprüsü, mansab tarafının görünüşü.
R.191: Evliya Bey Köprüsü, mansabdan ortadaki büyük gözün görünüşü.
R.192: Evliya Bey Köprüsü, ortadaki büyük gözün, kuzeybatıdan görünüşü.
R.193: Evliya Bey Köprüsü, menba tarafının genel görünüşü.
R.194: Evliya Bey Köprüsü, menba tarafından ortadaki büyük gözün görünüşü.
R.195: Evliya Bey Köprüsü, menba tarafındaki selyaranlar.
R.196: Evliya Bey Köprüsü, büyük görün sağındaki kitabe.
R.197: Evliya Bey Köprüsü, büyük gözün solundaki kitabe.
R.198: Van kalesi güneyden genel görünüşü.
R.199: Yeni Kahta Kalesi (Ali Boran'dan).
R.200: Van Kalesi güney-batı burçları.
R.201: Van Kalesi doğu kesimi sur duvarları ve burçları.
R.202: Eski Van Şehri güney sur duvarı üstten.
R.203: Diyarbakır Ulu Beden Burcu (A. Altun'dan).
R.204: Diyarbakır Yedi Kardeş Burcu (A. Altun'dan).
R.205: Başkale Pizan Hüsrev Paşa Medresesi.
R.206: Gevaş, Halime Hatun Türbesi yanındaki Medresinin mescit kısmı.
R.207: Bitlis, Şerefiye Türbesi.
R.208: İznik, Çandarlı Türbesi (O. Aslanapa'dan).
R.209: Çatak Hurkan Köprüsü.
R.210: Çatak Zeril Köprüsü.
R.211: Muradiye Bendi Mahi Köprüsü.
R.212: Ahlat Emir Bayındır Köprüsü.
R.213: Kars, Taş Köprü.
R.214: Gevaş, İzzettin Şir Camii Medresesi Kapısı.
R.215: Hamurkesen Kalesi, Ahşap örtü.
R.216: Doğubayazıt İshak Paşa Sarayı, aslan kabartması.
R.217: Erzurum Yakutiye Medresesi, taçkapısındaki aslan kabartması.
R.218: Bitlis Şerefiye Camii Minarısi'nden detay.
R.219: Van, Kayaçelebi Camii mihrab süslemelerinden detay.
R.220: Van, Hüsrev Paşa Camii mihrabı.
R.221: Van, Hüsrev Paşa Camii kalemişi süslemelerinden detay.

hoşap`taki mahmudi beylerine ait mimari eserler

Transkript

Benzer belgeler

TARİHİ KİŞİLİK

Play it again, Sam

Öğr. Gör. Mustafa ASLAN

Dosyayı İndir

Romeo ve Juliet: Kendimizi Kavrama: Bir 9

Hoşap Medreseleri

Ali Saydam

Yorum 27 Temmuz 2002

Kocatepe Camii`nin Adı Atatürk Camii Olsun Pazartesi HÜSEYİN

14 - Hoşap Kalesi