Mezraa Kavramı ve Türkiye`de Mezraalar

F.O. Sosyal Bilimler Dergisi 1995 7(1-2)
MEZRAA KAVRAMI VE TURKtYE'DE MEZRAALAR
HarUD TUNCEL
Oz
Mezraa adt verilen br isUn §Ckli yolon olarak OIkemizin dolo yansmda gOrUlmektedir.
Mezraa ad! tqlyan yerl~im birimlerinio, i~risinde bulunduklan coArafi ortamln etkisiyle
kOkenleri, iskin edilme silreleri, kullanlm ve ytlriiWlen ekonomik faaliyet tipi, ftziksel yapllan
delqiklik gOstermektedir.
Mezraa kelimesinin tamml devlet kurulu§1an arasmda farkhbk gOstennektedir fakat bunun
birtakun saklncalan vardtr. Oiler taraftan coArafyactlann tammlamalannda da birtik yoktur.
Dolu Karadeniz BOIUrnO ve Dogu Anadolu'nun Eaurum-Kars BOU1mO mezraalan ile
GUneydoAu Anadolu BOIgesi ve DoIu Anadolu'nun diger bOlilmlerindeki mezraaJar arasmda bemen
her baktmdan Onemli farkhhldar vardtr.
Abstract
The sub-village inhabitation form which is called "Mezraa" is seen in the eastern part of
Turkey. These settling show variations according to their geographic situation, their roots,
inhabitation period, the type of usage and the economic activities canied out and their physical
sbUctW"eS.
The definition of mezraa varrias in different govennental agancies. This has some
disadvantages. By the way among geographers there is also no common opinion.
There are important differences among the "mezraa" in Eastern Black Sea Region, the
Enurum-Kars area in Eastern Anatolia Region, South Eastern Anatolia Region and in other parts
of Eastern Anatolia.
Giril
Olkemizde kOyden ki1~Qk yerl~im birimlerini ele alan ~l§malar, diAer be§eri coArafya
~all§malan dikkate almdIA1nda azlDlsanmayacak sayuladIr. Yayla, kJ§1a, ~ifdik, mahalle, mandIra,
divan, kom, mezraa, ald, ~ardak, tugla/kiremit ocaAl, benzinlik, bal evi, dalyan, depmen, kalif
(kalit) (TDK 1941 8.404, 1975 8.2733 ve 4544, Siimerkan 1981 s.33-34), cenik (Erin~ 1945
8.134,OngOr 1964 8.160), saya (SOzer 1982 8.3), hezan (Yigit 1990 8.283 ve 290), hug (hugill,
hokul) (TDK 1941 8.725 ve 756, 1957 8.130, 1974 8.2355 ve 2448, ErOz 1966 8.144-145) zoma
(lzbuak 1951 8.54) tol (TDK 1947 8.1375, 1957 8.404, lzbuak 1964 s.4, YUcel1988 8.66), pey,
bani (TDK 1947 s.1147, Bilgin 1969 8.22, Karaboran 1985 8.83-104) pat (Tandogan 1968 s.291,
1970 8.132-135, 1988 8.105), palanga (Sara~oglu 1956 8.468, 1989 8.502), oha (Erin~ 1945
8.134, OngOr 1964 8.160), sayvan (DOnmez 1964 8.197), dam (OngOr 1960 s.72-81, YUcel 1966
8.75-78, GOney 1977 8.129-134) gibi isimler alan br iskin §ekilleri (ki, bunlann biiyUk ktsmmln
Ozellikleri aymdIr ya da ~k az farklarla birbirlerinden aynlmaktadtrlar, isimlerindeki farkbl8§ma
ise genellikle yOresel adlandmnadan kaynaldanmaktadtr) ile bunlan ol~turan birimler tip olarak az
sayula olmakla bember, bunlann ~oAunun Ozellikleri, fonksiyonlan ve iskin COArafyasl i~erisindeki
yerleri henilz tammlanmaml§lIr (Bu konuda aynnbh bilgi i~in bkz. A. TanoAlu 1954 ve N. SOzer
1982). Dam, oha ve kom gibi mezraa yerle§me8i de tammlanmasl baktmlndan 8I"8§tmcI1ara gOre
de~§iklik g08teren bir br iskin tipidir.
Halt arasmda mezraa, mezere, mezre, mezra, mezrea, me~1k, mezria, mezri (Erin~ 1953
8.38, Tanoglu 1966 8.253, SUmerkan 1981 8.38) gibi i8imler alan bu kelimeye TUrk Oil
263
F.U. Sosyal Bilimler Dergisi 1995 7(1-2)
Kurumu'nun (TDK) TUrkiye'de Halk Agzlndan SOz Derleme Dergisi'nde (6 CHt), Tarama
SOzliigii'nde (8 Cilt) ve Derleme SOzliigii'nde (12 Cilt), Tiirk~e SOzliik ve Yazlm (lmla)
Ktlavuzunun ilk basktlannda ve hatta cogmfya sOzliiklerinde (OngOr 1961, 1975, 1980 ve lzbmlk
1964) rastlamak miimkiin degildir.
Miikemmel Tiirk~e Lugat (Ali Nazima 1318 s.749), Resimli Yeni Liigat va Ansiklopedi
(Anonim, Tarihsiz, C.4 s.I842), Dogu Anadolu Osmanbcasl -Etimolojik SOzliik Denemesi­
(Giilensoy 1986 s.339), Osmanhca TUrk~e Ansiklopedik Liigat (Develioglu 1988 s.7«J), Osmanh
Tarih Deyimleri ve Terimleri SOzliiAii (Pakalln 1971 C.2 s.529), Tiirk Hukuk Lugab (Anonim
1944 s.233), Biiyiik Tiirk SOzliigii (Anonim, Tarihsiz, s.856) gibi bazl eserlerde hemen hemen
ortak bir ifade He Ara~ kOkenli bir kelime oldugu belirtilerek; tanma aynlan, ekilip bi~i1en,
dikilen yer, ekilmi§ toprak-tarla, tanma aynlan geni§ arazi par~asl gibi ~tklamalar verilmi§tir.
Diger taraftan bazl yaylnlarda da Ekenek, Ekerek, Ekerge, Ekelge, Ekinlik §eklinde kar§tltklar
verilmi§tir (TDK 1941 s.517, 1945 s.177, Baykara 1988 s.42) Sara~oglu, mezraanln mera
(Sara~oglu 1956 s.437), lnandtk, arazi tarla ve bah~e (lnandtk 1958 s.149 ve 151), Tarkan ise
kii~iik kOy anlamlna da geldigini (Tarkan 1972 s.146) ifade etmektedirler. AlagOz ise mezraanln
tanm amaclyla devri yer degi§tirme oldugunu ifade ederek buna "mezraaclhk" tanlmlamasl
getirm~tir (AlagOz 1993 s.44).
MezraalarlD Ulkemizdeki CoArafi DaAIII§larl
Tun~lek'e g6re Dogu Anadolu'ya has olan (Tun~lek 1967 s.I24) mezraalann iilkemizde
yogun olarak gOriildiigii yerler Sinop'tan Mersin'e ~izilecek bir hattm (kabaca 35 Dogu Boylaml)
dogusunda kalan klsmlnda, Ozellikle de Adlyaman, Tunceli, Malatya, BingOI, Sivas, Trabzon,
Artvin ve Erzurum'da gOriilmektedir. Ama belirtilen batUn baUslnda Omegin Antalya, lzmir,
BHecik, ~anakkale, Istanbul, Ankara, Konya, Isparta'da da rastlanlhr (Bkz. ~ekil 1 ve 2). Kesin bir
kural olmamakla beraber rOlyefm anzaIandt~ yerlerde saytlannda bir arb§ gOrillmektedir (T~dilek
1967 s.125, Elibiiyiik 1990 s.23). Fakat buna tezat durumlar da sOzkonusu olabilmektedir.
Ornegin (Arazisinin hemen hemen tiimii diiz olan) Urfa'da 1945'de 100 adet, 1960'da 162 adet
1981'de 1845 adet mezraa am verilen yerle§im birimi varken, Hakk8ri'de 1945 ylbnda hi~
bulunmamakta, 1960'da sadece 26 adet, 1981'de ise 292 tanedir (l~i§leri Bakanhgl 1946, KOyi§leri
BakanllAl 1967, 1969, 1984) (Bb. ~ekill ve 2).
Bu saylsal artJ§ ve tezatlar mezraa kelimesinin yanll§ anl~11maslnln yanlSlra diAer bazl
sebeplere de baAhdtr. Omegin Urfa'da kOylerdeki ekonomik ve sosyal hayaun ~leyi§i ve arazilerin
geni§li~i sebebiyle daha uzak yerlerdeki topraklardan yararlanmanln ~Ilca ~Oziim yollanndan
birisinin olmaslndan doAmu§tur. (Bu konuda aynnuh bilgi i~in bkz. Aras 1956). Ole yandan bu
kil~iik yerle§me merkezlerinin olu§umunda akraballk: baglan Onemli rol oynamaktadrr. Bu
baktmdan kan davalartnm da bOlgedeki mezraa saYlSmln artmaslm te§vik eden ba§bca unsurlardan
biri oldugunu ifade eunek miimkiindiir (SOzer 1974 s.179). Hakk8ri'de ise azhk d~dan do~ya
ekonomik Y8§8lllla baglanuh gOrilnmektedir. Buralar, eskiye oranIa son zamanlarda azalmalar
olmakla birlikte g~be hayvanclhgm yaygm olarak yaptldIAl alanlar durumundadtrlar (Du konuda
aynnUh bilgi i~in bu. Hiitteroth 1959, Denker 1960). DiAer taraftan Hakkan ~evresinde hem
arazinin bUyiik bOliimiiniin 2000 m. den yiiksek olu§u, hem de tanm alanlanmn azhAl sebebiyle
mevcut yerle§melerin geli§mek, daAtlmak §Oyle dursun, 8-10 haneli bir ~ mahallenin
birl~mesiyleol~ k~iik kOylere rastlanmaktadtr (1zbtrak 1957 s.47-56).
l~i§leri BakanbAt'nln TUrkiye'de Meskun Yerler KtIavuzu isimli yaymlndan elde ettiAimiz
verilere gOre 1945 ytllnda Ulkemizde 3700 kadar (3672) mezraa adt verilen yerle§im birimi
bulunmaktadIr (Bb Tablo 1). Du sayt 1966-67 ytllannda 4900, 1981-1985 dOneminde ise 9700'diir
(Doganay 1989 s.231). 1981 YIll i~in yapbglmlZ incelemede bu rakamln 12000'i qkJ.n (12229)
oldulu gOriilm~tUr (KOy Hizmetleri 1985 s.8). Mezraa saylsmdaki artl§ DoAanay'a gOre nUfus
artl§l ve yerl~melerin ~lh§lnm bir sonucudur (DoAanay 1989 s.234). Bizce bu etkilerin yanlStr8
belki de daha fazla oranda mezraa kavrarmnln farkh kurumlarca ve yOresel olarak, halkImlzca
deAi§ik tammlanmasmdan da kaynaklanmaktadtr. Ornegin KOy l§leri BakanhAl'nm 196011 ytllarda
264
TUNc;EL, H., Mezraa Kavranu ve ...
yapurdl~ tOy envanter etUdlerinde; Dam, Oba, Divan, Mahalle, Kom, Mezraa i~in mahalle
yerle§meleri b8§llAl altmda ve (anketin yapddlAl yOrede) 0 yOrede mahalleye verilen isimler
bunlannl§ gibi ele allDD11§ur. Devlet Istatistik EnstiUisU'nce KOy Genel Bilgi Anketi'nde ise
Mezraa, 000 ve Yayla i~in; "KOy muhtarhk slnlllan i~inde olan, tOy merkezi dl§lnda bulunan
yerle§me yeridir" (OlE 1976 KOy Genel Bilgi Ankeli) tanmu yapdmaktadJr.
DiAer taraftan gUniimiizde yerel yOnetimler (Kaymakamhk, valilik) tOy muhtarllA1nm
bulundulu yerle§im birimini, merkez, tOy birden ~k ve birbirlerinden ayn yerlC§im birimlerinden
olU§uyorsa ve bunlarda da niifuslan sebebiyle muhtarhk kurulm~ ise mahalle, §ayet muhtarhAI
olmayan ve tOyUn merkezinden uzakta turulmu§ olan diler yerle§im birimleri ise mezraa olarak
isimlendirmektedir. GOriiUiyor ki coArafi bilgi eksikliAi sebebiyle, birbirlerinden fon.ksiyonel
olarak farkhhk gOsteren yerlepeler aym tanun altmda birlqtirilmektedir. BOyle olunca da son~ta
baZ1 iskAn Oniteleri hem coArafi hem de (doAal olarak) ge~ anlamlanndan uzak bir taklm yeni
isimler alarak kar§lmlZ8 ~1kmaktadJ.r. Ome~ 1945 yllmda Artvin'de 400, Trabzoo'da 215 adet
mezraa olarak isimlendirilen g~ici yerlepe varken, daha sonraki dOnemlerde yapllan anketlerde
bunlann g~ici yerle§me yeri olmalan sebebiyle gOzOniine almmad1klan ve son~ta da sayllannm
1981 yJlmda Artvin'de 11, Trabzoo'da ise 8'e indiAi gOrUlmektedir (Db ~ekill ve 2, Tablo 1).
TahI0 1 1945 ve 1981 Ylllannda IIIere GOre Mezraa SaYl Ian
1945
1945
tiler
1981
tiler
Adana
6
28
21
tcel
Adlyaman
10
184
Istanbul
198
tzmir
12
Aln
Amasya
24
111
Kahramanmaras 121
Ankara
Kars
12
1
30
Antalya
Kastamonu
10
9
Kayseri
Artvin
400
41
11
Aydm
3
2
Ktrsehir
Bahkesir
18
Kocaeli
2
11
Konya
63
Bilecik
2
BingOI
Ktltahya
327
111
Malatya
443
491
Bitlis
17
Manisa
2
Bolu
4
42
Burdur
11
4
Mardin
39
Bursa
MU$
1
(~anakkale
30
Nevsehir
1
~~anklrl
1
2
Nilde
(keD
~~onun
46
5
11
Denizli
Rize
19
Diyarbaktr
13
1284
Sams\Dl
60
Edime
1
Siirt
Sino})
330
509
Elazll
Sivas
305
Erzincan
69
241
55
83
11
Tokat
F.rzururn
215
Trabzon
Eskisehir
21
1
465
Gaziantep
266
Tunceli
25
6
101
Giresun
3
Una
34
G1lmllshane
9
Usak
Van
Hakkiri
292
2
Hatay
Yozgat
5
8
11
ISJ)aJ'ta
Toplam
3612
5
-
1981
33
2
229
50
40
123
-
17
870
-
449
200
-
2
-
1
13
858
11
644
84
8
1115
1845
7
509
8
12229
265
F.O. Sosyal Bilimlez Dergisi 1995 7(1-2)
Sir nokta
Sekil 1 - rURKivE'DE
MEZRAALARI N
DAGI LI SI
iki mezraaYI gostermektedir.
(1945)
266
TUNf;EL, H., Mezraa Kavraml ve ...
8ir nokta
Sekil 2- TURKivE'DE
MEZRAALARI N
DAGILISI
iki mez~aaYI gostermektedir.
(1981)
267
F.O. Sosyal Bilimler Dergisi 1995 7(1-~)
MezraalarlD Ozellikleri
Mezraalann Oze1likleri Uzerine yapIlan tammlamalarda bazt farkhltklar gOze ~maktadtr:
lskan §ekli ~lsmdan;
a-Siirekli iskan §eklidir (SanbeyoAlu 1951 s.33).
.
b-G~ici iskan §eklidir (AlagOz 1941 s.155, 1993 s.41, Erin~ 1953 s.117, SOzer 1972 s.24,
1974 s. 34, Tarkan 1972 s.I46, ElibuyUk 1990 s.23), baua SOzer'e gOre mezraalarl komlardan
ayrran Ozellik mezraalann g~ici iskan §ekli olmasldtr (SOzer 1972 s.24).
c-BulunduAu coArafi ortamln getirdiAi ko§ullara balh olarak g~ici iskin §ekli halinde
kullanllanlan oldugu gibi, siirekli oturulanlan da vardrr (Tun~dilek 1967 s.126, 1971 s.47,
DoAanay 1989 s.229).
Bu konuda yazarlann ~gu ise mezraalann ~langt~ta g~ici iskAn §ekli iken daha sonralan
siirekli iskin §ekline dOnU§tiigiinU ifade eunektedirler (AlagOz 1941,s.155, Erin~ 1953 8.117-118,
Tanollu 1954 s.27, Inandtk 1958 8.149, Tun~dilek 1967 8.129, 1971 8.47, Yiicel1988 s.68).
Bu gOrii§lerden ~tkan sonuca gOre mezraalan iskan siireleri bakunmdan ii~ ktslmda ele a1mak
miimkiindilr:
1-Ylhn tiimiinde oturulanlar.
2-Y11m biiyiik ktsmlnda oturulanlar.
a-Tarla tarlml dOneminde (aynca kt§m giiniibirlik gidip gelmeler de sOzkonusu olabilir.
AlagOz 1941 s.155) oturulanlar.
b-Kt§m oturulanlar (Tmk 1950 s.89, Tandogan 1979 s.118).
3-Yll i~inde iki farkh dOnemde (bahar ve gOz aylannda) otunllanlar.
Mezmalan olu§ma sebepleri ~1Smdan ele ald1Aumzda ise yine farkb gOrii§ler sOzkonusudur;
a- KOyUn sahip olduAu arazi az ise bu alan artan nUfusu besleyememekte ve yeni tanm
alanlan ol11§turulmaktadtr.l§te bu §ekilde kazanl1an tanm alanlanna yapl1an meskenlerde sUrekli ya
da belirli siirelerle oturularak meydana getirilmektedirler (AlagOz 1941 s.155, 1993 8.41,
SartbeyoAlu 1951 s.33, Erin~ 1953 s.117, T~dilek 1971 8.47).
b-Varhkll ki§ilere ait arazilerin bqkalannca i§letilmesi sonucunda meydana gelmi§tir
(Tun~dilek 1967 s.I26).
c- Osmanh lmparatorlu~ dOneminde devlete ait arazilerin tanma kazandmlmak amaclyla
yararhbk gOsteren ~ilere ~Itllmaslyla ya da ~evrede giivenliAin saglanmasl amaclyla ~iretlerin
yerle§tirilmeleri (A§iretlerin iskanl konusunda bkz. Ahmed Reftk 1930, Cengiz Orhonlu 1966,
Yusuf Halacoglu 1988) sonucunda olu§urlar (GOyiin~ 1969 s.74-75, Ankan 1988 s.80). Mezraa
alanlnda tanm yapllmakta fakat nilfus barlnmamaktadtr (Onal 1989 8.92), yani g~ici yerle§im
yeridirler (Ankan 1988 s.78).
Mezraalar genellilde evvelce meskun iken zamanla ha1kl ~unll~ (reayasl pemkende olmu§)
kOylerdir (GOyiin~ 1969 s.73, lnalclk 1987 s. XXIX, 1990 8.9, Hiltteroth 1986 s.279, 1990 8.492,
Arlkan 1988 s.78, Onal 1989 8.92). Osmanl! Imparatorlugu kayltlannda viran-Oren takth
mezraalann varlill bunu destekler (K~ 19898.39-40).
Mezraalar yalnlZ terkedilmi§ eski kOylerden ibaret deAildir. Bir kOy nwus ~oAalmaslyla
yakmmdaki ormam veya bo§ araziyi tanma ~ar ve burayl devletten kiraIar. BOylece ortaya, kOy
uydulan, tanm alanlan ve haua kU~Ok yerle§im alanlan ortaya ~Jkar ki, bu gibi topmklar da mezraa
amyla amlrr. Bu mezraalar Uzerinde g~ici yerlC§llleler, birkw; haneden ibaret devamh yerl~imler
haline gelebilir.l§te bu gibi arazi de daima mezraa am albDda anurr. 16. YY.da geli§me ~~lnda,
mezraalann ~o~ bOyle ortaya ~lkml§ gOriinmektedir (lnalclk 1990 s.9, HUtteroth 1986 s.279,
1990 s.492). Hiitteroth'a gOre Suriye, Irak, Filistin ~evresinde gilnUmUzde Khirba/Kharabe
(Harabe) olarak adlandlrllan yerle§meler Osmanll imparatorlugu dOneminde mezraa olan
yerle§melerdir (Hiltteroth 1986 s.279, 1990 s.492). Inandtk'm Diyarbakrr civannda mesken
tanlmlamasl olarak belirttigi Htrbe (lnandtk 1951 s.138-143) i1e Khirba araslndaki benzerlik ve
1/25.000 Ol~ekli topografya haritalannda yapbAlmlz incelemelerde gOriilen Mardin, Diyarbakrr,
268
TUNc;EL, H., Mezraa Kavraoll ve ...
Urfa ~evresinde bir klSllll harabe olan, bir kJ.SIIll da tOy durumundaki Htrbekablo, Htrbefelet,
HlI'bere§, Khirbat gibi ~ok saylda yer admm varhA! da dikkat ~eidir.
Osmanll Imparatorlugu dOneminde bir yerin mezraa oldugunu belirlemek i~in harabesi,
suyu, mezarllg. olup olmadtAtna baktlmaktadtr. Mezraalar ~oAunlukla eskiden ~l(bklan adlan
korumaktadtrlar, isimleri de bunlann birer eski tOy olduAunu ispatlamaktadtr (Ankan 1988 s.78).
Onal'a gOre mezraalar 1 bane ile de olsa iskAn edildip zaman mezraa olmaktan ~tkmakta ve kOy
(karye) olmaktadu. Yani kOy i~in bir alt limit bulunmamakta bir veya b~ vergi mOkellefinin
varllAt bir yerin kOy sayllmasl i~in yeterli olmaktadtr (Onal1989 s.65). Mezraalar i~inde sUrekli
oturulanla da vardJr, kimi mezraalarda <legirmen dahi bulunmaktadtr (lnalctk 1990 s.9, Ankan 1988
s.80).
d- Sel baskInl, sltma, batakbk, dU§mandan korunma gibi sebeplerle savunulmasl kolay
yerlere kwulan yerle~melerin daha ~ukurdaki tanm alanlan iken, arazi lSlahl ve gilvenliAin
saglanmasl sonueunda siirekli otumlan yerler olm~lardtr (TanoAlu 1954 s.27~ lzbuak 1984 s.394)
ve batta ekilip bi~ilen yer anlaml ~lmasl sebebiyle ~if~i ve hayvancl kOylerin yayla ile meradan
b~ka bir de mezraasl olmahdIr (Tan<>glu 1966 s.254).
e- Birbirinden uzak ve ayrl olan komlann geli~mesiyle meydana gelen bir ~ haneli
yerle~melere devletin ya da kanunlartntn ~unlamamasl sebebiyle bunlar devlet taraflndan
ytkunlmak zorunda kallnml§, geriye kalanlann bilyiik olanlan mezraa adlyla eivar kOylere
baglanml§tIr (S~beyoglu 1951 s.37). Yeradlan iizerinde yapbplZ incelemede bir baktma bu
gOrii§il onaylar nitelikte, Derekomu, Kilisekomu, Komlar, Mi§ctomu isimli mezraalann varbAml
gOrdiik (l~~leri Bakanhgl 1946 s. 314, 706, 712, 835).
f- Erzurum, Trabzon ve Artvin ~vresinde ise mezraalar yaylaya ~1.kI~ta ve yayladan ini§te
belirli surelerle kullantlan ve ekonomik hayann doAal sonueu olarak ortaya ~lkan g~iei
yerle~elerdir (lnandJ.k 1958 s.151, SOzer 1972 s.24, 1974 s.35, Dolanay 1989 s.229).
Dogu Kamdeniz BOliimu'nde mezraalann ortaya ~~l hayvanclbk ekonomisiyle ili~lidir.
KOy yerle~meleri ~evresinde tanmsal faaliyet alanlan geni§ledik~e sUrdiiriilmesi zorunluluk olan
bayvanelltk otlak yetersizliAinden, gil~ hale gelmi§tir. Hayvanetllgl kolayl~tmnak ve yayla
mevsimine kadar, yayla mevsimi bittikten soma da hayvanclhk faaliyetlerini kOy ~vresinden uzak
tutmak, bu ~evrede mezraalann ortaya ~lkt§lnda esas faktOr olmu§tur (DOnmez 1973 s.103,
DoAanay 1989 s.230). Yaylaya ~11a§ ve ini§te mahsulil hayvanlann verecegi zararlardan kommanm
yamsua hayvanlan da so~dan korumaya yarayan, diAer bir ifade ile yayla ~in zamanm, ~~ta
kJ.~laya (mezraaya) nazaran benilz yeteri kadar lsmmam~ ve ot bitmem~, inqte ise yaylaya 0011118
daha Sleak ve ot1ann henilz ti1k:enmem~ olduAu bir bekleme yeridir (DOnmez 1973 s.103-104).
Yukanda yaptlan afYtkIamaIam gOre mezraaIar;
I-Nilfus artl~l sonucunda meveut arazinin yetmez hale gelmesiyle, ya da ortamln
iyile§mesi/iyile§tirilmesi gibi s~ler sonucunda,
2-Devletin zorlamaslyla,
3-Devletin deste~yle,
4-Ekonomik sistemin getirdigi bir zorunluluk olarak olupbilmektedir.
Mezraalara kOy ile olan i1i§kileri a~lsmdan bakbAmuzda ise §u farkhhkJarla kaqIla§mz;
a-Ortak g~im sahalartndan ~k daha ~ilk ilniteler i~inde yer alular. KOylerin m1ak g~im
sahaslnln d1~lndad1rlar ve kOyiin ~ok yaktolnda bile olsalar 0 sahadan mutlaka derin bir vadi,
yama~, Slit, tepe gibi bie rOlyefle aynlml~ur, ya da kOyan topraklartndan uzakta kurulmu§
b8§h~lna bir isk8n Unitesidir (Tun¢ilek 1967 s.125). Mezraalann kOye olan nzakhklan ~ok kere
2-3 kIn araslndadIr, aneak kOyle aradaki mesafesi 5 km'yi g~er de vanhr. Hatta mezraalar ber
zaman kOyiln smtrlan i~inde bulunmayabilir (SartbeyoAlu 1951 s.33-34).
b-Yazarlann ~Aunun ortak g~il olarak; bir §8hsm, kOyiln ya da kasabamn, §Chrin g~im
sahaslDln bir bOliimildilr. Halla yerl~imin mezraa olabilmesi i~in onun bie istan Unitesi ile ilgisi
olan ki§i ya da ~ilerce kmulmasl gereklidir (SanbeyoA}u 1951 s.37).
269
F.O. Sosyal Bi1imler Dergisi 19957(1-2)
c-KOyiln ortak g~im sahasl i~indedir ve bu sahamn zamanla fonksiyon deAi,ikliAine
uAram8S1yla gelifmi§lerdir (Tanollu 1954 827, 1966 8.254).
KIslasIIIlt2I'881ar:
l-KOyOn g~im sahasmm d1§mdad1r,
2-KOyUn g~im sahasmm bir bOlilmUdilr,
3-KOyUn g~im sahasmm kendisidir.
Mezraalann kullanlDl ama~lan ve yUriltUlen ekonomik faaliyetler a~lslndan da ~,itli
farkhhklara sahip olduklan gOrUlmektedir;
a-Nemli kIyl yOrelerinden ~ok tanmsal faaliyet1erle uAraPn kurak i~ ktslmlarda rastlanan,
kOylere baAh bulunan, ekonomik yapllan sulamaya dayall, ~e,itli tanm ilriinleri ve yanlStrB az
miktarda hayvanctbk yapan yerle§melerdir (frat 1950 s.48).
b-YalnlZ tanmla U~lhr. HayvancJ1tk yoktur (AlagOz 1993 8.41). Bagb bulundugu kOyan
tarlast duromundadJrlar ve buralarda mesken yoktur, samanbk vanbr. Hasattan sonra ot ve saman
saklamr (AlagOz 1941 s.155, Erin~ 1953 s.117) ve kOyUl kt,m gidip gelerek bundan yararlanlr. Bu
Ozellili i1e Ankara'nm mandtralanna benzetilebilirler (AlagOz 1941 8.155). Meydanctk (Artvin­
~av§8t) ~evresinde yapllplZ ~tumalara gOre de mezraalara biriktirilen ~ytrlardan kt§ln, bu
dOnemde yerde tar olmasl sebebiyle daha fazta miktarda kuru ot, daha ~buk ve daha kolay bir
§(tilde "Iuzek" adJ verilen k1zaklarla ve bUy(lkba§ hayvanlara bunlar ~ktirilerek kOye ta§lnmakta
ve yararlamlmaktadJr.
c-Hem tanm hem de hayvancI1lk yapllan birer ~iftlik niteligindedir (AlagOz 1993 s.46,
SartbeyoAlu 1951 s.33, Tun~dilek 1967 s.I26, 1971 s.46-47, Yucel1988 s.68).
d-Do~ Karadeniz ve Erzurom civarlannda, tUmUne yakm ktsmlyla hayvanclltk yapI1rr.
Tarla tanrm az ve yaygtn degildir, mlstr, patates yeti§tirilir, kt§ i~in ot bi~ilir (SOzer 1972 s.24,
41-42, 1974 s.35, DoAanay 1989 s.229-230).
e-Sahipleri taraflndan sayfiye (yazltk) olarak kullanlltrlar (Tun~dilek 1967 s.I26, Yocel
1988 s.68).
Yazltk olarak kullamlan mezraalara fonksiyon degi§imi ~lslndan farkll bir tip olmasl
sebebiyle Rize'deki AyOOr (Hala) mezraasl Oroek verilebilir. Burasl ~ok Onceleri hayvancI1tk
amaclyla kullantllyor iken gerek son yillara kadar kadar kullamlan orman yolunun iyile§tirilmesi
ve elektriAe kavU§lIl8Sl, gerek saAhk turizmi imkanlan (KOksal1988 s.72) ile otel, firm, lokanta
gibi tesislerin kurulmasl (Tandogan 1988 s.110) gibi Ozellikleri bakunlndan, gerekse ~vrenin dag
turizmi imkanlart ve gUzel manzarasl ile buraya yOre dt§lndan da insanlann gelmesi sonucunu
doAwmU§tur. Ayder (HaIa) mezraast gUniimi1zde Anadolu'dakj diAer tUm mezraalardan farkll olarak
Dogu Karadeniz'in Onemli turizm noktalanndan birisi dummuna gelm~tir.
f-DiAer mezraalardan farkllOlarak ftziki coArafya ko§ullannln zorlamaslyla yazln degil ~m
oturulan yer olabilir (Trak 1950 s.88 ve 89).
Du dununda mezraalan;
1-TilmQyle hayvanclhk yapdanlar,
2-TQmuyle tarla tarIml yaptlanlar,
3-Hem tarla tanml hem hayvanclhk yapllanlar,
-Tarla tanml On planda olabilir,
-Hayvanclbk On planda olabilir,
4- Yazhk olarak kullandanlar,
5-Kt§lD oturulanlar,
(
t..Jcldinde smtflandumak miimktin olabilmektedir.
Mezraalan millkiyederi a~lsmdan ele aldtgmllzda, yazarlar araslndaki genel gOrii§, ki§i ya da
"-ki§ilere, kOye, kasabaya ait olabilmeleridir (AlagOz 1941 8.155, 1993 s.9, Erin~ 1953 s.117,
Tun~lek 1971 s. 46, SOzer 1974 s.179).
270
TUNc;EL, H., Mezraa Kavranu ve ...
Dolo Anadolu mezraalannm mUlkiyeti ~oAunlukla ki§i ya da ki§ilere aittir yani kOy
topraklannda mUlkiyet genellikle pet ~ok ki§iye bOlUnmO§ken mezraalarda bir ya da b~ ki§i
sOz konusudur ve bu millkiyet gilnUrnilzOn delil, g~n yUzyildan kalmadlr. Mezraalann uzakta
bulunmalan mal sahibinee i§letilmelerini bilyilk oranda engellediAi i~in yancllik (yahut mamba,
eariyek, icare gibi sistemlerle i§letilebilirler. Du konuda bkz. Aras 1956 s.51-68) §Cklinde
b8§kalanna kiralanu ve bunlar taraflndan iskAn edilirler, mal sahibinin yaptu'dtAI konut1arda
otururlar. Bier kiralama uzun sUreliyse konutu yanel da yapabilir. Anesk bu konutlar da mezraa
sahibinin miilkU kabul edilir. Mezraalann yaneilar tarafmdan i§letiliyor Olmasl diAer bir
karakteristiAidir (Tun¢ilek 1961 s.125-126). Kisaca ifade etmek gerekirse, mezraa arazi miilkiyeti
rejiminin doAurduAu yerlepe §Cklidir ve bOlgedeki feodal miilkiyet ili§kilerini geniI OI~Ude
yanslttr (SOrer 1969 8.63).
DoAu Karadeniz'de ise mezraalar belli bir kOyUn ortak mall olabileceAi gibi kOyUn belli
ailelerinin miiIkU de olabilir. Du mUlkler kOydeki zengin ailelerin malt olinayabilir, aksine
mezraaya g~en bazl aileler, kOylerinde yeterince hayvan otlatma arazisi veya la§hk kuru ~yu
Ureteeek arazisi slnub olan ailelerdir. Du ~ldan kOyde imkanlan yeterli olan aileler mezraaya
g~meye lUzwn kalmadan, kOyden yaylaya ve yayladan da doAJudan kOye g~rler (DoAanay 1989
s.231).
Mezraalardaki meskenler, Ozellikleri ve ol~turduklan doku ise §Oyledir;
a-Sadece tanm amaelyla kullanl1an g~iei yerle§llle merkezleri iseler mesken olmayabilir
(AlagOz 1941 s.155, Erin~ 1953 s.111).
b-G~iei olarak iskan edilmekle beraber ahu samanltk gibi eklentileri de olan basit yaptll
bir-iki gOzlU meskenler olabilir (AlagOz 1941 s.155, SOzer 1912 s.11).
e-Siirekli kallnlYorsa meskenlere ek olarak ahu, samanlIk gibi, kuzuluk, tabI1 arnbarI,
imalathane, malzeme deposu vs gibi yUrUtUlen ekonomik faaliyetin gerektirdiAi mekAnlann da
olduAu gOriiliir.
d-Erzurum civannda mezraa meskenleri basit ve denne ~tmadJr. Genellikle iki gOzlU olup
birinei bOlmede tandlr oca~ yer almakta ve burasl mutfak olarak kullamlmakta, sUtten elde edilen
y~ ve peynir gibi iiIiinler burada haztrlanmaktadrr. tkinei bOlmeye dar bir tapl arah~ndan g~i1ir,
burasl da oturma ve yatale odasuhr (SOzer 1974 s.37). Bu basit meskenlerin hemen biti§iAinde
sadece Ust klsml kapall bir klSlffi (danahk-kuzuluk) yer alu ve danalar, kuzular burada banndmlJr
(SOzer 1972 s.72).
Meydanclk ~vresinde ise mezraa meskenlerinin alb ~ Uzerleri ah§8Pbr, ~oAunlukla sJrt1ar
Uzerinde ve kt§ aylannda ~lA tehlikesinden olabildigince korunmak amaclyla, sIrtlar Uzerinde bir
dizi halinde yapllml§lardtr. Alt kat ahor (ahu) olarak kullanthr, bunun i.izerindeki mekAnlarda da
oturulur. c;au hartama (bedevra) i1e kaphdrr. Yayladan dOnii§te konaklandtktan sonra hayvanlann
kOye gOtWiilmesinin bemen ardlndan bi~ilen ~aYlrlar kurutularak bu basit meskenlere
doldurulmakta ve bunlardan kt§m yararlamlmaktadtr.
Tarkan'a gOre mezraa meskenlerinde gece yablan ktsma ana oda denmektedir (Tarkan 1973
s.92) burasl sot sUziilen, peynir, yag yapdan ve saklandan kIslmdan bir bOlme He aynlmaktadlr
(Tarkan 1976 s.218) ayrlea ambar, odunluk, k~i, koyun, oAlak ve kuzulann banndInldlAI
mekanlar vardrr, varllkll olmayanlarln meskenleri ise lek katlldrr (Tarkan 1913 s.97). Rize
~vresinde meskenler tUmUyle ah§8Pbr (TandoAan 1979 s.I25).
DoAu Anadolu'da da hayvan ilretimi ve balamlna imkan tanlyaeak ~kilde altlannln abu,
ostlerinin mesken olarak kullanlldlklan ve meskenlerin birbirinden uzakta yaplldlklan
gOriilmektedir (fun¢ilek 1961 s.I28).
GUneydoAu Anadolu'da varbkll ailelerin mezraalannda hem ~ hem de tabta i~ilili
diAerlerine oranla dildcat ~lcicidir. Gaziantep, Adtyaman, Diyarbaktr ve Mardin mezraalannda dilz
ve toprak dam hakimdir (SOzer 1974 s.182). Bu dam OzelliAini dogal olarak Dogu Anadolu'da da
gOrmekteyiz.
DoAu Anadolu'da yeni kurulmu§ olan mezraalarda temel ekonomik fonksiyon hayvanetltk
ise meskenler gev§ek dokudadrr, (Tun~dilek 1971 s.46) anesk tarla tanmlnln yogun~maslyla
271
F.U. Sosyal Bllin-ller Dergisi 1995 7(1-2)
meskenlerde bir toplanma SOzkonusu olur (Tun¢ilek 1967 s.127). Bir baktma mezraalarda tarihi
g~mi§e baAll olarak nilfusun artrnasl ve ekonomik sistemde tarla tanmlmn daha fazla yer almastDa
baAh olarak meskenlerde toplanma ba§lar.
Mezraalann diAer Ozellikleri ise §UIllanbr;
DoAu Anadolu'da ekonomik fonksiyon bir billUn olarak tarla tanml ve hayvancdlAa
dayanmaktadtr. B~langt~ta hayvancdtk aAtrhkh olan ekonomik sistem t nUfusun da artmaslyla
yerini giderek tarla tanmlna btraktr suyun bulundugu yerlerde sebzeler ve meyve aAa~lanna,
yama~larda baAIara rastlanu (Tun~dilek 1967 s.127). Geli§kin mezraalarda hayvanclbk 2. balta 3.
plandadtr, bOyle olunea kOydeki hayvanclhkla mezraalardaki hayvancdtk birbirlerinden farkh~tr;
kOyde hayvanlar yazm yaylaya ~Jkabilir di~er zamanlarda merada kalabilir ama mezraada kt~l ahtrda
yazt ise hasattan soma tarlada g~irirler, bazl mezraalann civar kOylerden mera kiralad!Al da olur.
Yani b~langl~ta hayvancdtk amaclyla kurulan mezraalar tarla tanmuun ba§lamaslyla kOye oranla
bir dengesizlik i~ine girerler (Tun¢ilek 1967 s.I29).
Hayvanclhk §eklindeki ekonomik faaliyetin yerini tanma brrakmasl ~k ufak Ol~iilerle Dogu
Karadeniz'de de gOriilmeye ba§laml~br. Do~y'a gOre kOy yerle§melerinde giderek artmakta olan
niifusun basktsl sonucu tarIm alanlan p~anlp kii~iilmektedir. Dolaylslyla mezraalarda azda olsa
ekip bi~me §eklindeki tarIm faaliyeti hayvanclhkla birlikte siirdiiriilmeye ba§lanm~t.tr. Fakat yine
de ekonominin temel fonksiyonu hayvanclhkllr, tarla tanml Onemsizdir, hem de ticari bir deger
ta§Imaz (DoAanay 1989 s. 230).
DOnmez'e gOre mezraa (yOresel deyimiyle kl§la) sahaSI ekili arazinin son hudududur
(DOnmez 1973 s.103), SOzer ise Ozellikle Enurum ~evresi mezraalannln bie kIsmlnda arpa ve
bu~day tanmlnm yapddtgml belirtmektedir, balta tarla amzisinin darhgl yiiziinden bu faaliyetlerin
yayla alanlanna da SI~rama eAiliminde oldulunu ifade etmektedir (SOzer 1972 s.42).
Meydanctk ~evresinde 1989 yllinda yapuglmlZ arqunnalar srr8S1nda niifusun g~lerle
sUrekli olarak azalmasl sonucunda ilk Once kOylerdeki bugdaygiller tanmlnln, yerini hayvanctllAa
blrakbglm daha soma ise gerek mezraaya ve gerekse yaylaya ~tkan aile ve gOtiiriilen hayvan
saYIslnda bir azalma olduAunu, bu §ekilde bugiine dek siirdiiriilmekte olan hayvanclhk sisteminin
yerini hlZll bir §ekilde ahtr hayvanclbAlna btrakbgml tespit ettik.
Mezraalann alanlan da farkllhklar gOstermektedir. Osmanll tmparatorlugu dOneminde
mezraalar bir-iki ~ift1ikle onbe§ ~iftlik (Ankan 1988 s.79) ya da yirmi~ ~ifdik (GOyiin~ 1969
s.74) arasmda alana sahiptirler. Osmanb ImparalorluAu dOneminde bir ~ift1ik 60-80 dOniimden 150
dOniime kadar olan tanm arazileri i~in kullanlbr. Arazinin bilyUkliiAU toprak verimliliAine gOre
belirlenmektedir (GOyiin~ 1969 s. 73). Bona gOre mezraalann biiyiikliikleri kaba bir hesapla 150
dOniimle 4000 dOniim araslnda de~i§ildik gOsterebilmektedir. GtlnQmUzde ise mezraalar, 30-35
dOniimle 800 dOniim arasmda alan kaplarlar (Tun¢ilek 1967 s.125).
Mezraalarda bannan nUfus ise yararlantlan arazinin bilyUkliigil ve verimi, siirdUriilen
ekonomik faaliyetin tipi ve mezraaOln yeni ve eski olmaslna baAll olarak degi§iklik
gOstennektedir. Orne~in SOzer'e gOre GUneydogu Anadolu'daki mezraalarda nUfus 5 ki§i He 200
ki§i arasmda deAi§mektedir (SOzer 1974 s.179). Mezraanln g~im sahasl ne denli geni§ ve verimli
ise niifus da 0 oranda artmakta, hayvanctll~n yerini tarla tarIml almaktadtr. Bunun Y8DIsua mezraa
sahibinin sennaye durumu da mezmadaki niifusu etkileyebilir (SOzer 1969 8.64).
Mezraalara Ordu civannda (Trak 1950 s.76) ve daha ballda giizlek (ya da giizle) yapllan i§C
ise gUzleme ad! veri1ir. Emiroglu, giizlelerin esas yayladan daha ~lda devamb yerle§me yerlerine
daha yakm, dOlaylSlyla yayladan daha Ibmb, kIsmen ilk, sonbahar mevsiminde ise daha uzun
sOreli kahnan ikinci bir yayIa. giiz yaylasl niteliginde oldulunu belirtmektedir (Emiro~lu 1977a
s.18) ve giizleler sonbaharda (gilziln) daha fazla yararlanllmaslndan dolayl bu §ekilde
adlandtnlml§lardtr (EmiroAlu 1977b s.98). AlagOz ise Barla civanndaki yaylacdlk faaliyetleri
Stra8lnda yaylaya ilk ~tkt§tan sonra aAustosta basal sonunda tarlada hayvanlann otlablmasl i~in
yeniden kOye dOniildiiAiinu iki ay kadar sonra ise tekrar yaylaya ~1ktldtAuu, ~te bu ~tkt§8 gitzleme
ad! veri1digini ifade etmektedir (AlagOz 1938 s.18).
t
272
TUN~,
H., Mezraa Kavraml ve ...
Burada diktat edilecek olursa Dop ve GUneydop Anadolu hari~ tutulursa hemen tOm
Anadolu'da yaylaclhk faaliyetleriyle doArudan baAIantlb ve GUzIe adI verilen g~ici yerl~menin ve
gUzleme denilen bir i§levin varb~ sOzkonusudur, ancak bona Dolo Karadeniz BOlomU'nde mezraa
(yahut k1§la) denilmektedir. Afyon, Antalya Baltkesir ve Tokat'ta "gUzle" ismi tqlyan kOy,
mahalle ve mezraalann varb~ (1~~leri BakanllAI 1946 s.445) buralann sonradan ml sUrekii isk8n
a1anl haline geldikleri yolunda bir 80ru habra, getinnektedir, Ote yandan aynl ~kilde DoAu
Karadeniz BOliimU'nde gUzle benzeri bir fonksiyona sahip olmakla birlikte mezraa adInl tqlyan
iskin §Ckli acaba bu adI, mezraa kelimesinin Anadolu TUrk~ine Ar~ etkisiyle girdikten
sonra, DoAu Anadolu BOlgesi'ne olan yakmhk sebebiylemi alml§br? Bu durumda akla ~ka bir
som daha gelmektedir; mezraa kelimesi TUrk~eye yerle§meden Once Dolu ve GUneydolu
Anadolu'da mezraa yerine koyabileceAimiz, Osmanll lmparatorluAu dOneminde de kullanllan
ekinlik, ya da balk aras1l1da haIa rastlamlan ekelge, ekenek, ekerge gibi isimler bugOn gOrdQAUmUz
Ozellikleri tam olarak kar§llayabilecel( niteliktemidir? Tilm bunlar, mezraa kelimesi Tilrk~eye
girmeden Once onon yerine hallan kullandlAI isim olamazml?
Diler taraftan daha Once belirtildiAi gibi yazarlann bir bsmmln gOrQ§U, mezraalann
hayvanclhk amaclyla kurulmu§ oldugudur, bu dunun gOzOnUne almdJ.Amda Osmanb ImparatorluAu
dOneminde mezraa adl verilen yerle§melerden farklt olduklan ortaya ~tkar, ~Unkil Osmanll
ImparatorluAu dOneminde mezraa bir bakuna sadece tarla anIanu ta§1I11akta, hayvanctltkla pet ilgisi
bulunmamaktadtr. Bu sebeple ekinlik kar§lltp bazl mezraalar i~in belki kullamlabilir, ancak
hayvanclltk yapllan mezraalar i~in ne denilecektir? GUnUrnUzde Ozellikle Dolu Anadolu'da
kullanllmakta olan "Korn" bunu her baktmdan kaqllayacak niteliktemidir? Diler taraftan daha
Oncesinde tarla tarlml yapllanlar i1e hayvanclltk yapllan Dolo Anadolu mezraalannl birbirinden
aymnak gereklimidir? BOyle bir aynm sanlyoruzki DoAu Karadeniz BOIUrnU, haua geni§ anlamlyla
tUm Karadeniz BOlgesi ile Anadolu'nun diAer bazl kesimlerinde yaylaclltk amaclyla yer
deli§iklilinden dolmu§ mezraalar ile Dolo Anadolu mezraalan arasmda yapIlabilir.
Yazarlann tiimUnUn ortak gorii§U mezraalann zamanla geli§erek mahalle, kOy, hatta daha
bUyUk yerle§im birimine dOnii§meleri yani mezraa olma niteliklerini zaman i~inde geli~rek
kaybebneleridir. Bunun yanlsua yine zaman i~inde nUfus kayblna uAr'ayan ve tezkedilen mezraalar
(SOzer 1974 s. 179) sOzkonusu olabildiAi gibi, DoAu Karadeniz'de a1~ ku§aktaki bazl kOylere
olduk~ yakm eski mezraalartn 1960'11 yillardan soma ~y bah~lerine dOn~nleri de olmu§tur
(DoAanay 1989 s.229).
SanbeyogIu, b~ aAtI ve ~ban kulQbesinden meydana gelen komlann elveri§li topraklara
sahip olanlanna zamanla sahiplerinin yerl~mesi ve tanm yapmaya ~yla kom olmaktan
~Jkarak, mezma haline geldiklerini ifade etmektedir (SanbeyoAIu 1951 s.37). Bu durumda aAdlann
geli§erek koma, komlann da zamanla bUyilyerek ve fonksiyon de~iklili gOstererek mezraaya ve
hatta kOye dOnu§mekte olduklan/olabilecekleri gibi bir son~ ~tkmaktadtr. Bu konuda yeri
gelmi§ken hemen belirtmek gerekirki Yocel, Imroz'dakj damlann komluktan yeni ~tkml§ birer
mezraa olduklanm ifade eunektedir (YUcell966 s.77). Elbette kesin yargIya vartlabilecek kadar
kesin deliller olmamakla birlikte AAlllar, Aldclk, Altlba§l, AitIOnU, AAtlyazl, AIllkOy,
Agtliistii gibi isimler ta§lyan kom, mezraa, ~iftlilc, mahalle, muhtarltk ve kOylerin olmasl da
(1~~leri Bakanhll 1946 s. 13-14, 1982 s.12, TUrk CoArafya Kununu 1946 s.5) diktat ~cidir.
Mezraalann geli§melerinin sebeplerini Tun¢ilek §Oyle ~1klamaktadtr; DoAu Anadolu'nun
bu yUzyll i~erisinde deAi§lllekte olan sosyo-ekonomik yap1S1 nedeniyle, mezraalann tabiabnda da
bazl deli§meler meydana gelmi§tir. BOlgede niifusun silratle aItmasl ve g~im imkanlannln
daralmasl nedeniyle bu yerler gi1~ durumda kalan insan1ann adeta bannak sahasl olmU§tur. Evvelce
muvakkat iskin sahasl olan mezraalar, bu baskInln sonucunda daimi oturulur yerler haline
gelmi§lerdir. Gene bu arada bazt mezraa sahiplerinin kendi mezraaJanna yerlqmesi ile bu defa sOzfl
g~en yerler hayvan ~iftlikleri halini alml§ttr. Daha bqka mezraalarda fazla nUfus toplanm8S1
nedeniyle kOye balb mahalleler te§ekkill etmi§tir. Hatta bunlann bir bsml daha da geli§erek kOy
tipli mahalleleri ve dolaylslyla muhtarllklart meydana getinni§lerdir (Tun~dilek 1971, s. 47).
SOzer'e gOre Diyarbaktr ve ~vresinde bir §&hIS, aile veya bir sillalenin millkiyetinde olan kOyler
273
F.O. Sosyal Bilimler Dergisi 1995 7(1-2)
mevcutsa da bunlann saY1S1 mezraalardan azdtr ve bu kOylerin bilyUk klsml mezraalann
geli~yle meydana gelmq muhtarbklardtr (SOzer 1969, s. 61-63).
OIkemizde mezraa adJ. ya cia tabSl t8flyan pek ~ok kOye rastlamak mUmldlndUr (TUrk
CoArafya Kurumu 1946 s.2S4-255, l~i§leri Bakanlllt 1946, s. 827-828, 1982 s.418 ve 739, 1985
s. 21 ve 44), ancak bunlann bir ktsnunm isimleri maalesef deAi§tirilerek bir bakuna tarih yok
edilmektedir.
Mezraalann zamanla geJ.qerek §ehir olmalannm ise bilinen Gmeklerini Malatya, ElaztA ve
Develi §dtirleri olu§turmaktadJr (Du tonuda aynntlb bilgi ~in bu. TanoAlu 1943, Akkan 1972,
Tuncel1977, Darkot 1988, T~II994).
Sonu~
Olkemizde mezraa olarak isimlendirilen yerqim birimlerinin, i~inde bulunduklan coArafi
ortamm etkisiyle, kOkenleri, iskin edilme sUreleri, kullanlm ve ekonomik faaliyet am~lan,
mUlkiyederi, balb bulunduklan merkez ve ~evreyle olan ili§kileri, son olarak fiziksel yaptlan
~1Smdan birbirinden farth §ekiJ.lerde kaqumza ~1kbk1an g&11lmektedir.
Kesin olan §udur ki Dolo Karadeniz BOIOlnU ve Dolo Anadolu'nun Erzurum-Kars BOliimU
mezraalanyla Dolo Anadolu BOlgesi'nin diler bOlumleri ve GUneydoAu Anadolu BOlgesi'ndeki
mezraalar arasmda hemen her bakundan 0nem1i farkbhkJar sOzkonusudur.
Oiler taraftan, mezraalann tUmU kJrsaI kesimde yOrilti1len ekonomik faaliyederin sonucunda
ve adeta onun zorlamaSlyla ortaya ~Jkml§1aRbr.
Aynca konu topluca dii§ilnUlecet olursa; Anadolu'nun deAi§ik yOrelerinde farkll isimlerle
amltyor olmalanna raAmen ge~kte idari anlamda tOy olarak adlandmlan yerlC§im birimlerinden
daha kU~Uk olmakla beraber pek ~ ortak noktalan bulunabilen bir hayli iskin Onitesinin varhAt
sOzkonusudur. Onemli olan bunlann adlannln DC olduAu hangi adla antld1klan, taDlDlland1klan
deAil, yerlqrne coArafyasl ~lSlIldan ortak noktalannm ortaya konarak araJanndaki benzer1iklerin ve
farkhhklann belirlenmesi, tqld1klan ada baIll olarak deAil fonksiyonlan gOzetilerek aynmlanoln,
swOandmnalanmn yapdmaSld1r.
274
TUN~EL,
H., Mezraa Kavraml ve ...
YararlaDllaD Eserler
Ahmet R., 1930., Anadolu'da TUrk ~iret1eri.lstanbul. (2. Bask11989, Enderun Yaymlan No:27,
Istanbul).
Akkan, E., 1973 "EIazIA ve Keban Barajl Cevrelerinde Colrafya Arqttrnlalan". CoArafya
Arqtmnalan Dergisi (1972) Sayl:5-6, s.175-214, Ankara.
A1agOz, C. A., 1938. Anadolu'da Yaylaclltk. Ankara Halkevi Konferanslan Seri:l, Kitap:25,
Ankara.
AIagOz, C. A., 1941. "Yayla Tabiri Hakklnda Rapor" Birinci Colrafya Kongresi, Raporlar,
Milzakereler, Kararlar. s.I50-157, Ankara.
<
AlagOz, C. A., 1993. "Tiirkiye'de Yaylaclbk Ar8§tumalan" Ank. Oniv. Tilrkiye COlrafyasl
Arqtmna ve Uygqlama Merkezi TUrkiye COArafyasl Dergisi S: 2, s.I-52, Ankara.
Ali N., R., 1318. MUkemmel Tilrk~e LugaL Istanbul.
Anonim., Tarihsiz. Resimli Yeni Lugat ve Ansiklopedi (Ansiklopedik SOzlillc).lstanbul.
Anonim., Tarihsiz. Bilyiik TUrk SOzlilAU. Istanbul.
Anonim., 1944 TUrk Hukuk Lugab. Ankara.
Aras, A., 1956. GilneydoAu Anadolutda Arazi Millkiyeti. ve t§letme ~ekilleri. Ankara Oniversitesi
Ziraat Fakiiltesi Yaylnlan: 100, C;all§malar: 57, Ankara.
Ankan, Z., 1988. XV-XVI Yilzytllarda Hamit Sancalt. Ege Oniversitesi Edebiyat Fakiiltesi Yay.
No:52, lzmir.
Baykara, T., 1988. Anadolu'nun Tarihi Co~yaslna Giri§ I, Anadolutnun ldari Taksimab. TUrk
Kiiltiiriinil Ara§turna Enstitilsil Yaymlan: 86, Seri:VII, Sayl A.7, Ankara.
B8§bakanltlc Devlet Istatistik Enstitilsil., 1981 KOy Genel Bilgi Anketi. BOlE YayIn No: 964,
Ankara.
Bilgin, T., 1969. Ceyhan DoAusunda Volkanik ~ekiller lIe Hassa ~esi. Istanbul Oniversitesi
Yaym No: 1494, Edebiyat Fakiiltesi Co~ya EnstitilsU Yaym No:58, Istanbul.
Darkot, B., 1988. EI Aziz Maddesi. Islam Ansiklopedisi, C.4, s.221-223, Istanbul.
Denker, B., 1960. "GilneydoAu Toroslarda G~ebelik. Dr. Wolf Dieter Hiltterothta GOre". Tilrk
Co~ya Dergisi YII XVI, Sayl: 20, s. 136-142, Ankara.
Develioglu, F., 1988. Osmanllca Tilrkce Ansiklopedik Lugat, Eski ve Yeni Harflerle (8. Baskl).
Ankara.
DoAanay, H., 1989. Tilrkiye Be§Cri CoArafyasl 3. Kitap, TUrkiye'de Yerle§me. AtatUrk
Oniversitesi Fen Ede. Fak. Yay. No: 98, Edebiyat Kesimi Yay. No: 62, Colrafya
BOUlmU Yay. No:6, Erzumm.
275
F.U. Sosyal Bilimler Dergisi 1995 7(1-~)
OOnmez, Y., 1964. "Karasu Babslnda Bir YOriik Yerle§mesi". 1st. Univ. CoArafya Enstitusii
Dergisi C. 7, S. 14 s.181-199. Istanbul.
DOnmez, Y., 1973. "Kuzey DoAu Anadolu'da Bir Yerle§me-Karaag~KOyii-".lst. Oniv. Cografya
Enstitiisii Dergisi C. 10, S. 18-19 s.87-109. Istanbul.
Elibiiyiik, M., 1990. "Tiirkiye'nin Tarihi Colrafyasl Bakunmdan Onemli Bir Kaynak, Mufassal
Defterler". Atatiirk KiUUlr Oil ve Tarih Yilksek Kurumu, CoPfya BHim ve Uygulama
Kolu, CoPfya ~tmnalart C.l, S.2, s.11-42, Ankara.
EmiroA}u, M., 1977a. Bolu'da Yaylalar ve Yaylaclbk.
AU OTCF Yaymlan No:272, Ankara.
EmiroA}u, M., 1977b."Bolu'da G~iei Bir Yerle§me Tipi: "GOzle". Cografya ~tumalart Dergisi
S.8, s.97-120, Ankara.
Erin~,
S., 1945."Kuzey Anadolu Kenar D&glannln Ordu-Giresun Kesiminde
TUrk Cografya Dergisi Yl1:III, S.VII-VIII, s.119-14O, Ankara.
Lan~t ~eritleri".
Erin~, S., 1953. Do~u Anadolu COPfY8SI. Istanbul Oniv. Yay. No:572, Ed. Fak. Co~. Ens.
Yay. No:15, Istanbul.
ErOz, M., 1966. "TUrk KOy Sosyolojisi Meseleleri ve YOriik-Tiirkmen KOyleri" 1965-1966 Ders
YIII Sosyoloji Konferanslan. 10 Yay. No: 1192, Ikt. Fak. Yay. No:188 s.119-154.
Istanbul.
GOney, S., 1977. "Tiirkiye'deki Bir Egreti Ktr Yerle§me Sekli Hakkmda Bazl Yeni Mu§8hedeler".
to Cografya Enstitusu Dergisi (1974-1977) S.20-21, s.129-134.1stanbul.
GOyiin~, N., 1969. XVI. YiizYllda Mardin Saneall.
Istanbul.
10 Edebiyat
Fakultesi YaYln No: 1458,
Giilensoy, T., 1986. DoAu Anadolu Osmanbeasl -Etimolojik SOzUik Denemesi-. TUrk KUltiiIiinii
~bJma Enstitiisti Yayml. Ankara.
H~oAlu, Y., 1988. XVIII. YUzytlda Osmanh ImparatorluAu'nun
1sk8n Siyaseti ve A§iretlerin
YerlC§tirilmeleri. TUrk Tarih Kurumu Yaytnlan VII. Dizi. Sayl:92, Ankara.
Hayat Yaylnlan, Tarihsiz. BUyUk TUrk SOzlUAil.
Hiitteroth, W. D., 1959. Bergnomaden und Yaylabauern im Mittleren Kurdischen Taurus.
Marburger Geographische Sehriften, Heft 11, Marburg.
HUtteroth, W. D., 1986. "The Khirba Again" Asian and African Studies. Vol. 20, N. 2, s.277­
280, Jerusalem.
HUtteroth, W. D., 1990. "Methods of Historical Geograpy-Examples From Southeastern Turkey,
Syria and lrak" V. Milletlerarasl TUrkiye Sosyal ve lktisat Tarihi Kongresi (21-25
Alustos 1989) TebliAler. AKDTYK Turk Tarih Kurumu Yay. XXVI. Dizi. Sayl: 4,
s.487-497, Ankara.
l~i§leri BakanhA!., 1946. Tilrkiyede Meskiin Yerler Ktlavuzu. I~i§leri Bakanhll Yay. Seri II, Sayl:
2, Ankara.
276
TUNc;EL, H., Mezraa Kavraou ve ...
t~i§leri Bakanh~.,
1982. KOylerimiz 1981.1~i§leri Bakanhlt Genel Yaytn No:372, Seri:3 Sayt:2,
Ankara.
l~i§leri
Bakanhgt., 1986. Tilrkiye Millki ldare BOUlmleri, Belediyeler KOyler. l~i§leri Bakanhlt
Genel YayIn No:408, Seri:III, Sayt:4, Ankara.
InaleJk, H.,1987. Hieri 835 tarihli Suret-i Defter-i Sancak-i Arvanid. AKDTYK TUrk Tarih
Kurumu Yay. XIV. Dizi Sayt:1 a, 2. BaskI, Ankara.
tnalelk, H., 1990. "KOy, KOylU ve lmparatorluk" V. Milletlerarasl TOrkiye Sosyal ve lktisat
Tarihi Kongresi Tebligleri. AKDTYK TUrk Tarih Kurumu Yay. XXVI. Dizi. Sayt: 4,
s.I-12, Ankara.
lnandlk, H., 1951. "DiyarbakJr Civannda KOy Hayab" 10 Colrafya Ens. Der. C:l S:1 s.138-143.
Istanbul.
tnandlk, H., 1958. "Dogu Karadeniz BOIgesinde KOy Hayatl" 10 Cog. Ens. Der. C:5, 5:9 s.148­
154. Istanbul.
lzbrrak, R., 1951. Cilo nag. ve HakkAri he VangOIU c;evresinde Colrafya Ara§unnaIan. Ankara
Oniversitesi Oil ve Tarih-Cogtafya Fakiiltesi Yay. No:67, Cografya EnstitiisO No:4,
Istanbul.
lzbrrak, R., 1964. Colrafya Terimleri SOzlOgil. Ankara.
Izbrrak, R., 1984. Tilrkiye (2. Basb). Milli Egitim Gen~lik Ve Spor Bakanltll Yay. No:263,
Yardtmcl ve Kaynak Kitaplar Dizisi: 14, Istanbul.
Karaboran, H. H., 1985. "lki E~ti YerlC§me ~ekli "Bani" ve "Pey". TUrk OOnyasl Ara§urmaIan
Dergisi No:39 s.83-104. Istanbul.
K~,
Y. t 1989. XVI. Y(lzyllda Bir Osmanb Sancaltnm IskAn ve NMos YaplSl. KUlUlr Bakanltl1
Yay. No: 1021, Kaynak Eserler Dizisi:26, Ankara.
KOksal, A., 1988. "Karadeniz BOIgesi'nin Turizm COIrafY8S1". Ondokuzmayts Oniversitesi Elitim
FakUltesi, Birinei Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri, 13-17 Ekim 1986, s.69­
76, Samson.
KOy Hizmetleri Genel MUdilrIUIO., 1985. 35075 KOyOmilzUn KOy Envanter EUldleri 1981­
TOrkiye. Ankara.
KOy l§leri BakanhAt., 1967. KOy Envanter EtikUerine GOre Urfa. KOy t¥eri Bakanhlt Yay. No:
48, Konya.
KOy l§leri Bakanlill., 1969. KOy Envanter EtikUerine GOre HakkAri. KOy t§leri Bakanhlt Yay.
No: 94, Ankara.
KOy l§leri ve Kooperatifler BakanlllJ.t 1984. KOy Envanter EUldO 1981, 63-Urfa, Ankara.
KOy t§leri ve Kooperatifler BakanhlJ., 1984. KOy Envantez EUldU 1981, 3o-HakkAri, Ankara.
277
F.O. Sosyal Bilimler Dergisi 1995 7(1-2)
Orhoolu, C., 1963. Osmanl1 tmparatorlulunda A§irederi lsUn T*bbUsU (1691-1696).
Edebiyat Faktlltesi Yaym No:998, Istanbul.
to
OngOr, S., 1960. "lmroz Adasmda Tipik Bir Yerle~me ~etli". TUrk CoArafya Dergisi Y11:XVI,
S.20, s.72-82, Istanbul.
OngOr, S., 1961. CoArafya SOzlUp, Istanbul.
OngOr, S., 1964. "Ortadop Olkelerinde G~ Hayatm BugUnkU ~artlan ve ~be NUfusun
SedantarizasyODU". Ankara Oniversitesi, Siyasal Bilgiler FakUltesi Dergisi C. XIX, No:
1, s.145-166, Allkara.
OngOr, S., 1975. CoArafya Terimleri SOzliiAU, Istanbul.
OngOr, S., 1980. CoArafya Terimleri SOzliiAU. TUrk Oil Kurumu Yaymlan No: 467, Ankara.
Pakalm, M. Z., 1971. Osmanb Tarih Deyimleri ve Terimleri SOzliiAU. CUt 2, Istanbul.
Sanw;oAlu, H., 1956. TUrkiye CoArafyasl Ozerine EtUdler Cilel, DoAu Anadolu. Istanbul. (2.Baskt
1989).
Sanbeyollu, M., 1951. A§8AI Murat BOlgesinin Be§Cri CoArafyast. AO DTCF
Ara§brma Istasyonu Yaymlan No: 1, Istanbul.
Dolo Anadolu
SOzer, A. N., 1969. BelCri ve tktisadi CoArafya A~ls1ndan Bir BOlge A.rqbrm8SI, Diyarbaklr
HavZ8S1. Diyarbaktr'l Tanltma ve Turizm Derneli Yaymlan No: 19, Tarih ve CoArafya
Dizisi No: 4, Ankara.
SOzer, A. N., 1972. Kuzeydolu Anadolu'da Yaylaclhk (CoArafi Inceleme), Ankara.
SOzer, A. N., 1974a. "Gi1neydoAu Anadolu'nun NMos ve Ktr Yerle§me Sorunlanna CoArafi Bir
Balal". Cumhuriyetin 50. Ylhnda TOrkiye'nin Sosyal ve Ekonomik Sorunlan Semineri
(Erzurum, 22-25 aim 1973) AtatUrk Oniversitesi Yaylm, s.171-207, Enurom.
SOzer, A. N., 1974b. "Erzurum CoArafY8St: Tabii ve Be§Crl Ozellikler". 50. YII ArmaAanl,
Erzurum ve Cevresi, Cilt 1, Atatiirk Oniversitesi Yaymt, s.27-38, Enurum.
SOzer, A. N., 1982. "Tilrkiye'nin Ktrsal Yerl~im CoArafyaslna lli§kin Tenninolojik Sorunlar ve
Tipolojik Yakla§unlar". Ege CoArafya Dergisi, Sayt:l (Ocak 1983), s.I-13, lzmir.
Siimerkan, M. R., 1981. "Halle Dilinde Mimarbk-DoAu Kamdeniz" Karadeniz Teknik Oniversitesi,
Mimarbk Biilteni Sayt:6, s.I-50, Trabzon.
TandoAan, A., 1968. "Futma Deresi Yukan CIAmnm U~ KOyilnde CoArafi Mii§8hedeler" Co~ya
Ara§brmalan Dergisi Sayt:2, 8.285-307, Ankara.
TandoAan, A., 1977. "f;ayeli vePazar II~lerinde YerlC§me-Mesken Tipleri ve NMos". AU DTCF
Dergisi C:XXVIII S:3-4, s.99-155, Ankara.
Tandolan, A., 1979. "Cayeti ve Pazar lI~lerinin Ekonomik YaplSl". AU DTCF Dergisi C:XXIX
S:l-4, s.83-152, Ankara.
278
TUNc;EL, H., Mezraa Kavraml ve ...
TandoAan, A., 1988. "Incesu Vadisinda (Cayeli) Colrafya GOzlemleri". Colrafya Ara§tJrmalan
, DergisiNo:l1, s.91-110~nkara.
TanoAlu, A., 1943. "Malatya Dolaylannda CoArafi Geziler I". TUrk Colrafya Dergisi Yt1: 1, Sayl:
2. s.195-212, Ankara.
TanoAlu, A., 1954. "lskAn Colrafyast; Esas Fikirler, Problemler ve Metod" TUrkiyat Mecmuast
CiltXI, s 1-32 Istanbul.
TanoAlu, A., 1966. Deferi Colrafya, NMus ve YerlC§me Cilt 1.10 Yay. No: 1183, Ede. Fak.
Col. Ens. Ne§. No: 45, Istanbul.
Tarkan, M. T., 1971, "Yulcan Kelkit ve ~oruh HavZ8Sl (DoAal ve DeICri CoArafya EtOdO)".
AtaUlrk Oniv. Ed. Fak. Ara§tmna Dergisi, Sayl:2, s.113-169, Erzurum.
Tarkan, M. T., 1973. "Orta ve A§aAI S;oruh Havzasl, DefCri ve lktisadi Colrafya Baktmmdan Bir
BOlge Ara§tumasl. Atatiirk Univ. Yay. No: 166, EOO. Fak. Yay. No:37, Ar~tuma Serisi
No:29, Ankam.
Tarkan, M. T., 1976. "Do.~u Karadeniz BOlilmilnitn Nitrus ve Yerle§me Ozelliklerinin Ana
~izgileri" Atatilrk Univ. Ed. Fak. Ara§tuma Dergisi Sayl:7 s.203-218, Ankara.
Trak, S., 1950.lktisadi ve Ticari Tiirkiye C.l. Milli Egitim Bakanhgt lzmir Yiiksek Ekonomi ve
Ticaret Okulu Yaytnlanndan Sayl:20, Izmir.
Tuncel, M., 1977. "Tilrkiye'de Yer Degi§tiren ~ehirler Hakkmda Bir 11k Not". 10 CoAt. Ens. Der.
(1974-1977) SayJ: 20-21, s.119-128, Istanbul.
Tun¢ilek, N., 1967. Tilrkiye IskAn Cografyast, Krr tSkAnl, KOy-alb IskAn $ekilleri. 1st. Oniv.
Ede. Fak. Yay. No: 1283, CoArafya EnstitUsii Yaylnlan No: 49, Istanbul.
Tun~dilek,
N., 1971. "Klr Yerle§meleri: KOy-Altl Sekilleri" Tilrkiye Cografi ve Sosyal
Ara§tumalar, s.17-55, Istanbul.
Tun~el, H., 1994. Develi ll~sinin Be§Cri ve tktisadi CoArafyast.
AU Sosyal Bilimler Enstitusu,
Doktom Tezi. (Bastlmaml§), Ankara.
Tiirk CoArafya Kurumu., 1946. 1:800.000 Ol~ekli Tiirkiye Hartast Yeradlan Cetveli (lndeks).
Tiirk CoArafya Kurumu Yaylnlan Sayt: 2, Ankara.
Turk Oil Kurumu., 1939-1957. Tilrkiye'de Halk Agzlndan SOz Derleme Dergisi (Cilt 1-5).
Istanbul ve Ankara.
Tiirk Oil Kurumu., 1943-1977. Tanlklanyla Tararna sozlagii (CUt 1-8). Istanbul ve Ankara.
Tiirk Oil Kurumu., 1944. Tilrk~e SOzlilk, Istanbul.
Tark Dil Kurumu., 1959. Tark~ SOzli1k (3. Baskt). Tiirk Dil Kurumu Yaylnlan No: 175, Ankara.
TUrk Oil Kurumu., 1963-1982. Derleme SOzlilgu (CUt I-XII), Ankara.
279
F.O. Sosyal Bilimler Dergisi 1995 7(1-2)
TUrk Oil Kurumu., 1966. Yeni Imli KIlavuzu (2. BaskI). TUrk Oil Kurumu YaYlnlan, Sayl:235,
Ankara.
TUrk Oil Kurumu., 1981. Yeni Yazlm Kllavuzu (11. Baslm), TUrk Oil Kurumu Yaylnlan,
Sayl:309, Ankara.
Tiirk Oil Kurumu., 1983. TUrk~ SOzliik. C.l (A-K). TUrk Oil Kurumu Yay. No: 50S/I, C.2 (L­
Z). TUrk Oil Kurumu Yay. No:505/2 (Ge~letilmi§ 7. BaskI), Ankara.
TUrk Oil Kurumu., 1988.1mli Ktlavuzu. TUrk Oil Kurumu Yaymlan Sayl:525, Ankara.
Unal, M. A., 1989. XVI. YiizyIlda Harput Sanca~l (1518-1566). Tiirk Tarih Kurumu Yaylnlan
XVI. Oizi, Sayl:7, Ankara.
YediyIldlz, B., 1985. Ordu Kazasl Sosyal Tarihi (1455-1613). Kiiltiir ve Turizm
Yaymlan:598, Kiiltiir Eserleri Oizisi: 42, Ankara.
Bakanll~l
Yilit, A., 1990. "Hazar GOIO HavZ8Slnda Yerle§me Tipleri" Frrat Oniversitesi Dergisi (Sosyal
Bilimler) Cilt:4, Sayl:2, s.271-291, E1azII.
Yocel, T., 1966. "lmroz'da CoArafya GOzlemleri". CoArafya ~tmnalan Dergisi Sayt:l, 8.65­
108, Ankara.
YUcel, T., 1988. "TUrkiye'de Klr Yerle~me Tipleri" TUrk KiiltOrii Ara§brmalan XXVI/I
(Prof.Y8§8f Onen'e Annagan). s.61-69, Ankara.
280