Elektrik Enerjisi Üretiminde Yenilenebilir Kaynakların

Elektrik Enerjisi Üretiminde Yenilenebilir Kaynaklar n Üstünlükleri
Özge Göbelez
Dursun Y ld z
n aat Yük. Müh.
n aat Müh.
ada Müh. Mü avirlik Ltd. ti.
ada Müh. Mü avirlik Ltd. ti.
Bugün Türkiye’de üretilen enerji kaynaklara göre s n fland r ld % nda halen fosil kaynaklara
olan ba% ml l ktaki h zl art dikkati çekmektedir. Yenilenebilir enerji kaynaklar ndan sadece
hidrolik enerji görece olarak önemli ancak giderek azalan bir paya sahipken rüzgâr ve
jeotermalden üretilen enerjinin toplam henüz bir yüzdelik birime bile sahip de%ildir. Dünyada
teknolojisi h zla geli tirilen ve üzerine büyük yat r mlar yap lan güne enerjisi ile ülkemizde
henüz kayda de%er bir üretim yap lmamaktad r. Türkiye’nin özellikle elektrik enerjisi
üretiminde son 10 y lda h zla yabanc kaynak ba% ml l % artm t r. Bu durum yerli ve
yenilenebilir kaynaklar n çevresel etkilere de dikkat ederek daha fazla kullan lmas gere%ini
ortaya ç kartm t r. Bu çal mada Türkiye’nin bugünkü elektrik enerjisi üretimindeki kaynak
da% l m yenilenebilir enerji kaynaklar ndan üretilebilecek elektrik enerjisi ile kar la t r larak
özet bir de%erlendirme yap lm t r.
Yenilenebilir Kaynaklar ve Tükenebilir Kaynaklar
Günümüzde dünyan n içinde bulundu%u durum aç kça gösteriyor ki canl lar n ya amlar n u
an kurulu olan düzen gibi bir düzende sürdürmeleri ancak enerji üretiminin süreklili%iyle
mümkün. Türkiye’nin bugün enerji üretimindeki kaynaklar n biraz daha detayl inceleyelim.
2003 y l nda elektrik enerjisi tüketiminin en yüksek oldu%u 19 Aral k günü için ekil 1’de
gösterilmektedir.
Bu tabloda tükenebilir kaynaklar n ne kadar önemli bir yer tuttu%u aç kça görülmektedir.
ekil 2’de ise 2006, 2007, 2008 y llar nda üretilen elektrik enerjisinin kaynaklara göre
da% l m görülmektedir. ki ekil birlikte incelendi%inde kömür ve linyitin önemli bir payla
baz enerjiyi sa%lad % görülmektedir. Do%algaz ise en büyük pay ta makta ve günümüzde en
önemli elektrik enerji kayna% olarak ortaya ç kmaktad r. Gün boyunca Türkiye’nin elektrik
enerjisi ihtiyac büyük ölçüde do%algaz, kömür ve linyitten sa%lanmakta ancak özellikle pik
saatlerde hidrolik enerjiden al nan destekle talep kar lanmaktad r. K saca genel tablo, elektrik
üremimizin büyük ölçüde tükenebilir kaynaklara ba%l oldu%unu, yenilenebilir enerjinin çok
k s tl kullan lmakta oldu%unu do%rulamaktad r. Gün boyunca baz enerjinin önemli bir
bölümünün devreye al nmalar ve devreden ç kart lmalar daha uzun zaman alan do%algaz ve
kömür santrallerinden kar lanmas do%ald r. Ancak do%al olmayan ekil 2 de görüldü%ü gibi
MW
özellikle hidroelektrik enerji üretiminin toplam üretim içinde dü en pay d r.
22000
21000
20000
19000
18000
17000
16000
15000
14000
13000
12000
11000
10000
9000
8000
7000
6000
5000
4000
3000
2000
1000
0
DI
DI ALIM
SATIM
H DROL K
DO ALGAZ
SIVI YAKIT TOPLAMI
THAL KÖMÜR
TA KÖMÜRÜ
L NY T
1
2
3
4
5
6
7
8
9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24
ekil 1.Gün içerindeki talebi kar lamak için kullan lan kaynaklar
Kaynak: Türkiye Elektrik Enerjisi 10 Y ll k Üretim Kapasite Projeksiyonu (2005-2014) Raporu, APK Dairesi
Ba kanl % , A%ustos 2005.
60
49,6
48,5
45,8
50
40
%
27,9
28,9
26,4
25,1
30
18,7
16,8
20
5,3
2,4 3,4
10
0,2 0,3 0,5
öm
Ta
$k
+J
eo
ar
zg
Rü
ür
ü,
Li
te
r
m
ny
it
al
dr
ol
ik
Hi
al
Do
Ak
ar
ya
k
t
ga
z
0
ekil 2. 2006-2007-2008 y llar nda üretilen elektrik enerjisinin kaynaklara göre da% l m
Enerji üretimindeki paylar artan tükenebilir enerji kaynaklar n n çevreye verdikleri zarar
Tablo 1a ve 1b’de aç kça görülmektedir. Her ne kadar fabrika bacalar na filtre kurmak,
yerle im alanlar na mümkün oldu%unca uzak bölgelere santral kurmak v.b. çevresel önlemler
al nmaya çal lsa da petrol, do%algaz ve kömürden elektrik enerjisi üretildi%inde ortaya ç kan
zararl gazla iki farkl kaynaktan al nm
ekliyle a a% da sunulmu tur. Do%algaz, petrol ve
kömüre göre daha az zararl görünmesine ra%men zarars z olmad % da ortadad r.
Tablo 1a Farkl Elektrik Enerjisi Kaynaklar n n Sera Gaz Emisyonlar (Kaynak: TUSAID
Raporu 1998)
Fosil Yak t Türü
Petrol
Kömür
Do%algaz
Ortalama CO2
69,4
85,5
52
emisyonu (kg/GJ)
1 GJ = 278 kWh
CO2 e de%eri toplam
sera gaz emisyonu
(kg/kWh)
1,33
0,96
1,23
Tablo 1b ABD Enerji Bakanl % Kurulu u EIA’n n Elektrik Enerjisi Yak tlar n n
Kar la t r lmal Emisyonlar
NOx (pound)
Yak t
Üretilen Kwh ba na SO2 (pound)
sal nan CO2 (pound)
Kömür
2,12
0,0136
0,0079
Do%algaz
1,34
0,000007
0,0046
Petrol
1,96
0,0123
0,0036
letme ve Üretim Maliyetleri
Bugün Türkiye’nin gündeminde yer alan temel enerji kaynaklar n n yat r m, i letme, bak m ve
yak t giderlerini Tablo 2a ve daha detayl olarak Tablo 2b’de incelersek hidroelektrik
santrallerin sadece yat r m maliyetinin di%er enerji tesislerine yak n oldu%u, ancak i letme,
bak m giderlerinde çok dü ük maliyeti oldu%u görülmektedir. Tabloda yat r m maliyeti dikkat
çekici derece dü ük olan do%algaz n ise yak t giderinin yüksekli%i yat r mdan yap lan kar n
etkisini dü ürmektedir. Yak t maliyeti olmamas
hidroelektrik santrallerin en büyük
avantaj d r. Ayr ca yak t kaynaklar n n Türkiye’de yeterli miktarda bulunmamas yak tlar n
ithal edilmesine, bu da yap lan anla malar gere%i ithalat n yap ld % ülkelere ekonomik
anlamda ba% ml l % n artmas na sebep olmaktad r. Yak tla çal an tipteki santrallere yak n bir
maliyetle kurulan bir hidroelektrik tesisi i letme, bak m ve yat r m giderlerinin dü üklü%ü
nedeniyle di%er enerji kaynaklar na göre daha uygun olmaktad r.
Yak tla çal an santraller aras nda do%algazdan elektrik enerjisi üretimi, son y llarda yat r m
politikas konusunda hidroelektrik enerji üretimi ile s kça kar la t r ld % ndan bu ikisinin
Türkiye’nin son 20 y l ndaki durumunu ekil 3 üzerinden inceleyebiliriz. Hidroelektrik enerji
üretimi ilk 10 y lda t rman
gösterdikten sonra 4 y ll k bir zaman diliminde küçülmeye
gitmi , ancak daha sonra önceki seviye civar na geri dönerek yerinde saym t r. Ancak
do%algazdan elektrik enerjisi üretimi 20 y l içinde s f rdan ba layarak 1999 y l nda
hidroelektrik enerji üretimini azalmas s ras nda 35 000 MWh civar nda yakalam ve 95 000
MWh dolaylar na 10 y ldan k sa bir sürede h zla yükselmi tir. Hidroelektrik enerji üretiminin
son 30 y lda brüt enerji üretimindeki pay n incelemek için
ekil 4’e bakt % m zda ilk
y llardaki yükseli in korunamad % hatta son y llarca neredeyse ilk y llar n yar s na dü tü%ü
aç kça görülmektedir. Bu dü ü do%algaz n t rman n da destekler nitelikte bir bilgidir.
Tablo 2a HES ve termik santrallerin yat r m, i letme, bak m ve yak t giderleri (Kaynak:
Ero%lu 2003)
Toplam
letme –
letme
Kurulu Güç
Y lda
Bak m Gideri Yak t Gideri
Maliyeti
Birim Fiyat
Üretilen
Santralin Tipi
(¢/kWh)
(¢/kWh)
(¢/kWh)
($/kWh)
Enerji (GWh)
HES
0,203
0,203
1500
1800
Do%algaz
0,415
3,609
4,024
795
3500
thal Kömür
1,413
1,965
3,378
1015
3300
Linyit
1,495
1,839
3,334
1500
Nükleer
0,780
1,000
1,780
2000
Tablo 2b TEA santrallerinde birincil kaynaklar itibariyle ve maliyet unsurlar na göre net
üretim maliyeti (Kaynak: TEA statistikleri)
Gider Cinsi (¢/kWh)
Birincil
Toplam
Çe itli
Kaynak
Vergi
Yak t
çilik
Malzeme
Amortisman
(¢/kWh)
Giderler
Ta
3,017
0,460
0,043
0,133
0,078
0,007
4,367
Kömürü
Linyit
1,772
0,442
0,082
0,180
0,508
0,004
2,987
Fuel-oil
2,861
0,179
0,037
0,052
0,005
0,002
3,137
Motorin
15,318
0,358
0,148
0,215
0,200
0,000
16,239
Do%algaz
3,453
0,040
0,025
0,028
0,299
0,007
3,853
Jeotermal
0,940
0,025
0,138
0,115
0,010
1,228
Termik
2,643
0,317
0,062
0,127
0,410
0,005
3,564
Toplam
Hidrolik
0,098
0,005
0,026
0,028
0,000
0,157
Toplam
TEA
1,398
0,214
0,035
0,079
0,230
0,003
1,958
Toplam
* Fuel –oil, motorin ve do%algaz gibi ithal yak ta dayal santralarda toplam maliyet
içerisindeki yak t pay %90’ n üzerindedir.
* Bu pay yerli linyit için %60, ta kömüleri için de %69’dur. Bu nedenle do%algaz maliyeti
ülkemizde ortalama elektrik maliyetinde ve dolay s yla sat fiyat nda önemli bir a% rl %a
sahiptir.
Sürdürülebilir geli me ve küresel s nma gruplar fosil at klar ve nükleer enerji olmaks z n
%100 Yenilenebilir Enerji Kaynaklar Bütçesi üzerinde çal maktad rlar (Dünya Enerji
De%erlendirmesi Raporu, 2001). Kassel Üniversitesinde yap lmakta olan yo%un çal malarda
ise Almanya’n n sadece kendi yenilenebilir enerjisiyle tüm enerji ihtiyac n kar layabilmesi
üzerine dayal bir sistem yer almaktad r (www.islanonline.org/res.htm).
100000
90000
Do%algaz Enerji Üretimi
80000
Hidrolik Enerji Üretimi
Üretim Mwh
70000
60000
50000
40000
30000
20000
10000
0
1985 1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007
Y llar
ekil 3 Do%algaz enerji üretimi ile Hidroelektrik enerji üretimi kar la t r lmas (Y ld z, 2007)
BRÜT ELEKTR K ENERJ S ÜRET M NDE H DRO ELEKTR K ENERJ N N ORANI
65
60
55
50
45
(%)
40
35
30
25
20
15
10
5
07
20
04
20
01
20
98
19
95
19
92
19
89
19
86
19
83
19
80
19
19
77
0
ekil 4 Brüt elektrik enerjisi üretiminde hidroelektrik enerjinin oran (Y ld z, 2007)
Yenilenebilir Enerji Kaynak Çe itleri ve Elektrik Üretiminde Gelinen Nokta
Uluslararas Enerji Bürosunun yapt % tan ma göre yenilenebilir enerji sürekli kendini
yenileyen do%al i lemlerden elde edilen enerjidir. Bu tan m n içine giren elektrik ve s
enerjisi kaynaklar güne , rüzgar, okyanus, hidroelektrik, biyokütle, jeotermal kaynaklar ve
biyoyak tlar ve hidrojendir.
Yenilenebilir enerji kaynaklar aras nda jeotermal ve biyoyak t di%erleri gibi olmay p
tükenebilir kaynaklard r. Ancak u an kullan lan yenilenebilir enerji teknolojisi kapsam nda
di%er tükenebilir kaynaklara oranla çok daha az zararl
at %a sebep oldu%undan
sürdürülebilirlik kapsam nda da tutulabilir.
Yenilenebilir enerji kaynaklar tercih edildi%inde bir bölgede elektrik enerjisi üretimi için bir
giri imde bulundu%unda proje için ilk de%erlendirilmesi gereken husus bölgede hangi
kayna% n kullan m n n daha verimli olaca% d r.
Çevresel Etki Aç s ndan Yenilenebilir Kaynaklar
AusAID taraf ndan 2000 y l nda yap lan Yenilenebilir Enerji Forumu “ nsanlar için Enerji:
Geli mekte Olan Ülkelerde Yenilenebilir Enerji” ba l kl sonuç özetinde yenilenebilir
enerjinin geli mekte olan ülkeler için uygun oldu%u kaydedilmi tir. K rsal ve uzak yerle im
alanlar na kurulan fabrikalarda fosil yak tlardan üretilen elektri%in iletim ve da% t m zor ve
pahal olabilmektedir. Yenilenebilir enerjiyi kullan laca% yere yak n bölgede üretmek daha
uygun bir seçenek olabilir. Hatta bu sayede iletim hatlar nda ya anan kay plar da büyük
ölçüde önlenmi olur.
Günümüzde hidrolik enerji üretimi için dere yata% üzerine kurulan biriktirmeli veya
biriktirmesiz sistemlerin rüzgar ve güne enerjisine göre daha fazla çevresel etkileri oldu%u
söylenebilir. Ancak bu etkinin görece olarak di%er fosil ve kat yak tl enerji üretimi
sistemlerine göre çok daha az oldu%u da kabul edilmelidir. Yenilenebilir enerji üretim
sistemlerinin çevresel etkilerinin, planlama konseptinde çevre duyarl l % n
artt racak
yakla mlarla ve planl ve sistemli denetim ile daha da azalt lmas mümkündür.
Teknik ve ekonomik olarak geli tirilebilir potansiyelimizin daha yakla k % 40 ‘ n
geli tirebilmi olmam za ra%men hidroelektrik enerji bugün ülkemizde en yayg n yenilenebilir
enerji teknolojisi olarak kabul edilebilir. Geli mekte olan ülkemizin kayna% yerli ve
yenilebilir olan hidroelektrik enerjiden vazgeçmesi ak lc ve do%ru de%ildir. Bu durum fosil
yak t ve do%algaz nedeniyle enerjide d a ba% ml l %
artt rmaktan ba ka bir i e
yaramayacakt r. Bu nedenle projelerin daha iyile tirilmesi, çevre artlar na en az zarar verecek
ekilde tasarlanmas en yararl çözüm olacakt r. Çevresel Etki De%erlendirme (ÇED)
Raporlar n n ciddi haz rlanmas ve uygulanmas durumunda her bir projenin yap laca%
bölgede do%al ya am mümkün oldu%unca az etkileyecek ekilde projeyi yönlendirmede
önemli bir rol üstlenece%i aç kt r.
Mini, Mikro ve Küçük HES’ler
Hidroelektrik kavram yukar da anlat ld % gibi yayg n olarak biriktirmeli veya biriktirmesiz
yap larla toplanan sular n santrallere dü ürülmesi yöntemiyle k s tl görünse de dünyada
kullan lmakta olan farkl yöntemler için Türkiye’de de kaynak mevcuttur.
Literatürde baz farkl tan mlar olsa da genel olarak 100 Kw’ya kadar kurulu gücü olanlara
Mikro HES, 100 Kw-1000 Kw aras ndakiler Mini HES 1000-6000 Kw aras ndakilere de
Küçük HES ad verilmektedir.
Ya% rejimi düzenli bölgelerde yerel ihtiyac kar lamak için küçük debileri de%erlendirmek
mümkündür. Ülkemizde Temsan ba ta olmak üzere özel sektör bu kapasitede türbin üretimine
ba lam t r. Temsan, üretmi oldu%u 4 kW gücünde Banki tipi bir türbine debisi 90 lt/s olan
suyun 7 m’den dü ürülmesiyle enterkonnekte sisteme ba%l olarak y lda 5000 saat çal mas
halinde y lda 20000 KWh elektrik üretece%ini ve bunun 8 evin elektrik ihtiyac n
kar layabilece%ini aç lamaktad r. Dünyada mikro ölçekte enerji üretimi yayg n olmas na
ra%men Türkiye’de bu sitemlerin elektromekanik aksam n n pahal olu u ve yayg n olarak
bilinmemesi sebebiyle yeterli geli me sa%lanamam t r.
Hala daha çok yeni geli tirilme safhas nda olan baz yenilenebilir enerji üretim sistemleri de
vard r. Örne%in deniz ve okyanuslarda dalga hareketleri ve gelgit hareketlerinden kinetik
enerji sayesinde elektrik üretmek mümkündür. Ba ka bir kinetik enerji yöntemi de nehir
yata% na yerle tirilen bir engele çarpan su sayesinde olu an vortekslerden elde edilen
enerjidir. Yeni geli en bir ba ka teknoloji ise akarsular n denizlere kar t % yerlerde tatl su
ile tuzlu suyun birbirine kar mas s ras nda elde edilen ozmotik enerjidir. Bunlar çok yeni
teknolojiler olup yenilenebilir kaynaklarda Hidroelektrik enerjinin yeri ve önemi çok farkl d r.
Geli mekte olan teknolojiler ve i letme özellikleri, hidroelektri%in genel elektrik enerjisi
üretimindeki ve yenilenebilir enerjideki pay n artt rabilece%ini göstermektedir.
Güne Enerjisi
Güne
enerjisiyle elektrik üretimi temel olarak iki yöntemle yap labilmektedir, bunlar
fotovoltaikler ve termal çevrimdir. Fotovoltaiklerle elektrik üretiminde bugün gelinen
teknolojide en önemli sorun tesisin kurulaca% bölgedir. Ancak halen süren çal malar
bütünle ik fotovoltaik tasar m üzerine yo%unla makta yani bu sistemlerin enerji ihtiyac
kar lanmas gereken bölge için birle ik halde kullan larak da% t lmas için uygun tasar m
aray lar üzerinde çal lmaktad r. Ancak iletimdeki kay plar en aza indirmek için ihtiyaç
oldu%u bilinen bölgeye yak n bir alana kurulmas uygundur.
Geli mi ülkeler aras nda güne enerjisini en fazla kullanan ülke Almanya’d r. Dünyada
yakla k 10 000 MW civar ndaki güne enerjisi toplam kurulu gücünün 3850 MW’ (%38) i
sadece Almanya’da yer almaktad r. Geli mekte olan ülkelerde yenilenebilir enerjinin
yayg nla mas nda en iyi örnek Kenya’d r. Daniel M. Kammen’nin “Yenilenebilir Enerjinin
Yükseli i” konulu makalesine göre Kenya’n n ki i ba na üretilen güne enerjisinde dünya
lideridir. Geli mekte olan bir ülke olmas na ra%men Kenya’n n liderli%i yenilenebilir enerjinin
zengin bir ülke ekonomisine dayal olmaks z n kullan labildi%ini kan tlamas aç s ndan büyük
ta maktad r. Kammen’in çal mas na göre her y l Kenya’da 30000’den fazla her biri 12 ila 30
watt üretebilen küçük güne panelleri sat lmakta. Panel ve kablo i leri için 100 $ gibi küçük
bir yat r mla fotovoltaik sistem bir arac n güne pilini doldurmak, bir flüoresan lambay veya
küçük bir televizyonu günde birkaç saat çal t rmak için kullan labilir. Her y l daha çok
Kenyal
ülkenin elektrik
ebekesine ba%lanarak fazla ürettikleri elektri%i sisteme
eklemektedir. Ülkemizde 500 kW’a kadar üretilen enerji için herhangi bir lisans ba vurusu
yap lmas zorunlu de%ildir.
Yenilenebilir enerji teknolojileri yeni yeni geli mekte oldu%undan veriminin artt r labilmesi
için ara t rma geli tirme çal malar uzunca bir dönem devam edecektir. Ülkemizin bu
alandaki geli meleri çok yak ndan izlemesi ve bu sürece dahil olmas büyük önem
ta maktad r.
Sonuç
•
Yak tla sa%lanan elektrik enerjisinde santrallerin çal ma saatleri kayna%a ba%l
olmad % ndan bugün sürekli olarak sa%lanmas gereken enerji, yani baz enerji temel
olarak tükenebilir yak tlarla üretilmektedir.
Depolamal
Hidroelektrik enerji
sistemlerinin i letme özellikleri farkl olup pik saatlerde en de%erli enerji üretiminde
önemli bir rol üstlenirler. Ancak bu sistemlerin toplam enerji üretimindeki pay sürekli
olarak dü mektedir. Bu durum hem do%algaza olan ba% ml l % artt rmakta hem de
enerji fiyatlar n n yükselmesine neden olmaktad r
•
Ülkemizde h zla artan do%algaz santrallerinin ilk yat r m maliyeti neredeyse
di%erlerinin yar s d r. Ancak bu sistemler,
yak t maliyeti ve d
kayna%a olan
ba% ml l % artt rmas nedenleriyle hakl olarak ele tirilere konu olmaktad r.
•
Tükenebilir yak tla elektrik enerjisi üreten teknolojilerin çevreye verdikleri zarar gözle
görünenin de üstündedir. Mevcut sistemlere uygulanan önlemler daha da geli mi
teknolojiler kullan larak artt r lmal d r.
•
Türkiye elektrik enerjisi üretiminde kaynak çe itlili%ine gitmek zorundad r. Ancak
burada tercih öncelikle yeni ve yenilenebilir enerji kaynaklar m zdan yana
kullan lmal d r. Bu kapsamda daha % 40 oran nda geli tirilmi
olan teknik ve
ekonomik olarak geli tirilebilir hidroelektrik enerji potansiyelimiz ak lc , planl ve
çevresel etkileri en aza indirilerek h zla geli tirilmelidir.
•
Hidroelektrik enerji potansiyelimizin geli tirilmesinde büyük barajlar m z özellikle ve
öncelikle kamu finansman ile yap lmal ve kamu kurumlar taraf ndan i letilmelidir.
•
Türkiye bugünden orta ve uzun erimli bir enerji politikas temelinde yenilenebilir
güne ve rüzgar enerjisinin geli tirilmesine yönelik AR-GE ve inovasyon çal malar n
artt rmal ve desteklemelidir. Gelecekteki enerji darbo%az n n çözümü için Türkiye bu
alanda dünyada ya anan geli meleri kaç rmamal ve buna yönelik te vik ve yat r mlar
mutlaka gerçekle tirmelidir.
•
Türkiye’den yukar boylamlarda olup güne ten Türkiye’den çok daha az ölçüde
yararlanabilmesine ra%men Almanya’n n güne enerjisine yapt % ciddi yat r mlar
Türkiye’de de yat r mlar n bo a ç kmayaca% na dair bir ipucu say labilir.
Kaynaklar
•
Economic Analysis Division of the International Energy Agency (2004) (PDF). World
Energy Outlook 2004. Paris: Organisation for Economic Co-operation and
Development/International Energy Agency. pp. P.195. Yay n tarihi: 2007-09-17.
•
Ero%lu, V., 2003, Ülkemizin hidroelektrik üretim potansiyeli ve yak n gelecekteki
önemi: Türkiye 9; Enerji Kongresi Bildirileri, Cilt II, s. 95-115.
•
Kammen D.M., the rise of renewable energy, Scientific American, Eylül 2006, sayfa.
84-93
•
World Energy Assessment 2001, Bölüm 5: Energy Resources (Tablo 5.26),
Koordinatör ba yazar Hans-Holger Rogner.
•
www.islanonline.org/res.htm
•
www.wikipedia.com
•
Y ld z D., “Türkiye’nin Hidroelektrik Enerji Potansiyeli ve Politikalar ”, Stratejik
Analiz Dergisi, Mart 2007, sayfa 41-49 ASAM . Ankara
•
Photovoltaic Energy Barometer .EurObser’ver 49 April 2008 .