B‹REYSEL ‹fi HUKUKU

Transkript

B‹REYSEL ‹fi HUKUKU

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2634
AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1602
Yazarlar
Doç.Dr. Kübra Do¤an YEN‹SEY (Ünite 1, 2)
Prof.Dr. Gülsevil ALPAGUT (Ünite 3, 4)
Doç.Dr. Levent AKIN (Ünite 5, 6)
Prof.Dr. M. Fatih UfiAN (Ünite 7, 8)
Editörler
Prof.Dr. Ufuk AYDIN
Yrd.Doç.Dr. Fatma KOCABAfi
ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹
Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.
“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.
‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t
veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.
Copyright © 2012 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹
Genel Koordinatör
Doç.Dr. Müjgan Bozkaya
Genel Koordinatör Yard›mc›s›
Arfl.Gör.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n
Ö¤retim Tasar›mc›s›
Ö¤r.Gör.Dr. Zekiye Rende
Grafik Tasar›m Yönetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uçar
Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z
Ö¤r.Gör. Nilgün Salur
Dil Yaz›m Dan›flman›
Okt. Mustafa Ever
Grafikerler
Ayflegül Dibek
Hilal Küçükda¤aflan
Aysun fiavl›
Kitap Koordinasyon Birimi
Uzm. Nermin Özgür
Kapak Düzeni
Prof. Tevfik Fikret Uçar
Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z
Dizgi
Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi
Bireysel ‹fl Hukuku
ISBN
978-975-06-1302-9
1. Bask›
Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 7.500 adet bas›lm›flt›r.
ESK‹fiEH‹R, Temmuz 2012
iii
‹çindekiler
‹çindekiler
Önsöz ............................................................................................................
K›saltmalar....................................................................................................
x
xi
‹fl Hukukunun Konusu ve Uygulama Alan› ...........................
2
‹fi HUKUKUNUN KONUSU ..........................................................................
Bireysel ‹fl Hukuku .......................................................................................
Toplu ‹fl Hukuku...........................................................................................
‹fi HUKUKUNUN TAR‹HSEL GEL‹fi‹M‹ ........................................................
Dünyada ‹fl Hukukunun Tarihsel Geliflimi ..................................................
Türkiye’de ‹fl Hukukunun Tarihsel Geliflimi ...............................................
‹fi HUKUKUNUN TEMEL ‹LKELER‹..............................................................
‹flçinin Korunmas› ‹lkesi ...............................................................................
Sözleflme Serbestisinin S›n›rlanmas› ‹lkesi...................................................
Yararl›l›k ‹lkesi veya ‹flçi Lehine fiart .........................................................
Kendi Kendine Yard›m ‹lkesi .......................................................................
‹fi HUKUKUNUN KAYNAKLARI...................................................................
Ulusal Kaynaklar ...........................................................................................
Resmi Kaynaklar......................................................................................
Özel Kaynaklar........................................................................................
Uluslararas› Kaynaklar ............................................................................
‹fi KANUNUNLARININ UYGULAMA ALANI ................................................
4857 Say›l› ‹fl Kanunu’nun Uygulama Alan› ................................................
Deniz ve Hava Tafl›ma ‹flleri ..................................................................
Tar›m ve Orman ‹flyerleri ......................................................................
Tar›mla ‹lgili Yap› ‹flleri ..........................................................................
El Sanat› ‹flleri..........................................................................................
Ev Hizmetlerinde Çal›flanlar ...................................................................
Ç›raklar ...................................................................................................
Sporcular ................................................................................................
Rehabilite Edilenler .................................................................................
Esnaf ve Sanatkâr ‹flyerleri ....................................................................
Deniz ‹fl Kanunu’nun Kapsam› ....................................................................
Bas›n ‹fl Kanunu’nun Kapsam› .....................................................................
Özet................................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m......................................................................................
Yaflam›n ‹çinden............................................................................................
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ..............................................................................
Yararlan›lan Kaynaklar..................................................................................
3
3
3
4
4
5
6
6
7
8
9
9
10
10
11
14
14
14
14
15
15
15
15
16
16
16
16
16
16
17
19
20
20
20
21
‹fl Hukukunun Temel Kavramlar› .......................................... 22
‹fiÇ‹.................................................................................................................
‹flçi Kavram› ...................................................................................................
‹flçi Benzeri Kavramlar ..................................................................................
Ç›rak.........................................................................................................
23
23
23
24
1. ÜN‹TE
2. ÜN‹TE
iv
‹çindekiler
Stajyer.......................................................................................................
‹fiVEREN.........................................................................................................
‹fiVEREN VEK‹L‹............................................................................................
ALT ‹fiVEREN.................................................................................................
Alt ‹flveren Kavram› .....................................................................................
Alt ‹flverenli¤in Unsurlar› ..............................................................................
Kanuna Uygun As›l ‹flveren-Alt ‹flveren ‹liflkisinin Sonuçlar› ....................
Muvazaal› As›l ‹flveren-Alt ‹flveren ‹liflkisi ..................................................
‹fiYER‹ ............................................................................................................
‹flyeri Kavram›................................................................................................
‹flyerinin Kapsam› ........................................................................................
‹flin Yap›ld›¤› Yer ....................................................................................
‹flyerine Ba¤l› Yerler ...............................................................................
Eklentiler..................................................................................................
Araçlar ....................................................................................................
‹flletme............................................................................................................
‹flyerinin Devri ..............................................................................................
Özet................................................................................................................
Yaflam›n ‹çinden............................................................................................
Okuma Parças› ..............................................................................................
3. ÜN‹TE
25
25
26
27
27
27
29
30
31
31
31
32
32
32
32
33
33
35
36
37
38
40
40
41
‹fl Sözleflmesi ............................................................................ 42
‹fi SÖZLEfiMES‹N‹N TANIMI VE UNSURLARI..............................................
‹fl Sözleflmesinin Tan›m› ...............................................................................
‹fl Sözleflmesinin Unsurlar›............................................................................
Bir ‹flin Görülmesi ...................................................................................
‹flin Ücret Karfl›l›¤›nda Görülmesi ..........................................................
Ba¤›ml›l›k ‹liflkisi .....................................................................................
‹fi SÖZLEfiMES‹N‹N ÖZELL‹KLER‹ ...............................................................
Özel Hukuk Sözleflmesi Olmas› ...................................................................
Kiflisel ‹liflki Kurmas›.....................................................................................
Karfl›l›kl› Borç Do¤urmas›.............................................................................
Sürekli Borç ‹liflkisi Yaratan Bir Sözleflme Olmas›......................................
‹fi SÖZLEfiMES‹N‹N TÜRLER‹ .......................................................................
Sözleflme Türünü ve Çal›flma Biçimini Belirleme Serbestîsi.......................
Sürekli ve Süreksiz ‹fl Sözleflmeleri ..............................................................
Belirli ve Belirsiz Süreli ‹fl Sözleflmeleri.......................................................
Tam Süreli ve K›smi Süreli ‹fl Sözleflmeleri .................................................
Deneme Süreli Olan ve Olmayan ‹fl Sözleflmeleri ......................................
Tak›m Sözleflmesi ..........................................................................................
Geçici ‹fl ‹liflkisi .............................................................................................
‹fi SÖZLEfiMES‹N‹N KURULMASI .................................................................
‹fl Sözleflmesinde fiekil ..................................................................................
43
43
44
44
44
44
45
45
45
45
45
46
46
46
46
48
50
51
51
52
52
v
‹çindekiler
Yaz›l› Yap›lmas› Zorunlu ‹fl Sözleflmeleri ....................................................
Yaz›l› Yap›lmas› Zorunlu Olmayan ‹fl Sözleflmeleri ....................................
‹fl Sözleflmesi Yapma Serbestîsi ve S›n›rlar›.................................................
‹fl Sözleflmesi Yapma Yasaklar› ....................................................................
Çocuk ve Genç ‹flçi Çal›flt›rma Yasa¤› ...................................................
Kad›n ‹flçi Çal›flt›rma Yasa¤› ...................................................................
Yabanc›l›k ................................................................................................
‹fl Sözleflmesi Yapma Zorunlulu¤u...............................................................
‹flten Ç›kar›lanlar›n Yeniden ‹fle Al›nmas› .............................................
Özürlü ve Eski Hükümlü Çal›flt›rma ......................................................
Maluliyeti Sona Eren ‹flçileri Çal›flt›rma .................................................
Askerlik ve Kanuni Ödev Nedeniyle ‹flinden Ayr›lanlar›n ‹fle
Al›nmas› ...................................................................................................
‹flçi Kurulufllar›nda Yönetim Görevi Biten ‹flçinin Yeniden ‹fle
Al›nmas› ...................................................................................................
‹flyeri Hekimleri ve ‹fl Güvenli¤i Mühendisleri .....................................
‹fl Sözleflmesinin Geçersizli¤i........................................................................
Özet ...............................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m .....................................................................................
Yaflam›n ‹çinden ...........................................................................................
Okuma Parças› ........................................................................................... ..
52
53
53
54
54
55
55
55
55
56
57
57
58
58
58
60
61
62
62
63
64
64
‹fl Sözleflmesinden Do¤an Borçlar ......................................... 66
‹fiÇ‹N‹N BORÇLARI .......................................................................................
‹fl Görme Borcu.............................................................................................
‹flin Özenle Yap›lmas›.............................................................................
Sadakat Borcu................................................................................................
Teslim ve Hesap Verme Borcu ....................................................................
Düzenlemelere ve Talimata Uyma Borcu....................................................
‹fiVEREN‹N BORÇLARI..................................................................................
Ücret Ödeme Borcu ......................................................................................
Ücret Kavram›..........................................................................................
Ücretin Türleri .........................................................................................
Ücret Ekleri..............................................................................................
Ücretin Miktar›.........................................................................................
Asgari Ücret .............................................................................................
Ücretin Ödenmesi ...................................................................................
Ücretin Ödenmemesine Ba¤lanan Hukuki Sonuçlar ............................
Ücretin Güvencesi...................................................................................
‹flverenin ‹flçiyi Gözetme Borcu ...................................................................
‹flçinin Kiflili¤inin Korunmas›..................................................................
‹fl Sa¤l›¤› ve Güvenli¤inin Sa¤lanmas› ...................................................
Eflit Davranma Borcu ....................................................................................
Özet ...............................................................................................................
67
67
68
69
70
71
71
71
71
72
74
76
76
77
79
80
82
82
84
87
89
4. ÜN‹TE
vi
‹çindekiler
Yaflam›n ‹çinden ...........................................................................................
Okuma Parças› ........................................................................................... ..
5. ÜN‹TE
‹fl Sözleflmesinin Sona Ermesi.............................................. .. 94
‹fi SÖZLEfiMES‹N‹N SONA ERMES‹..............................................................
FES‹H DIfiI SONA ERME SEBEPLER‹ ...........................................................
Sözleflme Süresinin Bitmesi ..........................................................................
Taraflar›n Anlaflmas› (‹kale)....................................................................
Ölüm ........................................................................................................
FES‹H .............................................................................................................
Süreli Fesih ....................................................................................................
Genel Olarak ...........................................................................................
Fesih Bildirim Süreleri.............................................................................
‹fl Güvencesi Kapsam›nda Süreli Fesih........................................................
‹fl Güvencesi Kavram› .............................................................................
‹fl Güvencesinin Kapsam› .......................................................................
Geçerli Fesih Sebepleri ...........................................................................
Fesih Usulü..............................................................................................
Son Çare ‹lkesi ........................................................................................
Feshe ‹tiraz ..............................................................................................
Feshin Geçersiz Say›lmas› ve ‹fle ‹ade...................................................
HAKLI SEBEPLE DERHAL FES‹H .................................................................
Genel Olarak .................................................................................................
Hakl› Fesih Sebepleri ....................................................................................
‹flçinin Hakl› Fesih Sebepleri..................................................................
‹flverenin Hakl› Fesih Sebepleri .............................................................
Derhâl (Hakl›) Fesih Hakk›n›n Kullan›lma Süresi.................................
Hakl› Fesih Beyan› ..................................................................................
Haks›z Fesih ............................................................................................
Özet................................................................................................................
Yaflam›n ‹çinden............................................................................................
Okuma Parças› ..............................................................................................
6. ÜN‹TE
90
91
92
92
92
93
95
95
95
96
98
98
98
98
99
104
104
105
106
109
111
112
113
116
116
117
117
118
120
121
122
124
125
126
126
127
128
129
K›dem Tazminat› ..................................................................... 130
KIDEM TAZM‹NATI KAVRAMI.....................................................................
K›dem Tazminat›n›n Ekonomik Boyutu ......................................................
K›dem Tazminat›n›n Hukuksal Boyutu........................................................
KIDEM TAZM‹NATININ KOfiULLARI...........................................................
En Az Bir Y›ll›k K›dem Süresi ......................................................................
131
131
133
134
134
‹çindekiler
‹fl Sözleflmesinin Belirli Nedenlerle Sona Ermesi ........................................
‹flveren Taraf›ndan Uygulanan Fesih .....................................................
‹flçi Taraf›ndan Uygulanan Fesih............................................................
‹fiÇ‹N‹N KIDEM‹N‹N BEL‹RLENMES‹...........................................................
Bafllang›c›, ‹fllemesi ve Sona Ermesi ............................................................
Mevsimlik ‹flte Çal›flan ‹flçinin K›demi ........................................................
K›smi Süreli Çal›flan ‹flçinin K›demi ............................................................
Ayn› ‹flverenin De¤iflik ‹flyerlerindeki Çal›flmalar........................................
‹flyerinin Devrinin K›deme Etkisi .................................................................
De¤iflik Kamu Kurulufllar›nda Geçen Süreler..............................................
Borçlan›lan Askerlik Süresi ...........................................................................
KIDEM TAZM‹NATININ TESP‹T‹ .................................................................
KIDEM TAZM‹NATININ TAVANI.................................................................
KIDEM TAZM‹NATINDA GEC‹KME FA‹Z‹ VE ZAMANAfiIMI....................
Özet ...............................................................................................................
Yaflam›n ‹çinden ...........................................................................................
Okuma Parças› ........................................................................................... ..
136
136
139
143
143
144
144
145
147
148
148
149
151
152
154
156
158
159
160
160
161
‹flin Zaman Bak›m›ndan Düzenlenmesi................................. 162
ÇALIfiMA SÜRELER‹ ......................................................................................
Kavram ve Çal›flma Süresinden Say›lan Haller............................................
Normal Çal›flma Süresi .................................................................................
Denklefltirme Süresi ......................................................................................
Özel Durumlar...............................................................................................
NORMAL ÇALIfiMA SÜRES‹N‹N AfiILMASI: FAZLA ÇALIfiMA
VE FAZLA SÜRELERLE ÇALIfiMA ................................................................
Fazla Çal›flma ve Fazla Sürelerle Çal›flma Kavram› .....................................
Fazla Çal›flma Çeflitleri ..................................................................................
Genel (Normal Sebeplerle) Fazla Çal›flma.............................................
Zorunlu Sebeplerle Fazla Çal›flma..........................................................
Ola¤anüstü Sebeplerle Fazla Çal›flma ....................................................
Fazla Çal›flma ve Fazla Sürelerle Çal›flma Ücreti ile ..................................
Serbest Zaman ..............................................................................................
Fazla Çal›flman›n Tesbiti ve ‹sbat›................................................................
GÜNLÜK ÇALIfiMANIN GECE YAPILMASI: GECE ÇALIfiMALARI .............
HAZIRLAMA, TAMAMLAMA VE TEM‹ZLEME ‹fiLER‹NDE ÇALIfiMA ........
TELAF‹ ÇALIfiMASI........................................................................................
KISA ÇALIfiMA...............................................................................................
D‹NLENME SÜRELER‹ ..................................................................................
ARA D‹NLENMES‹ ........................................................................................
HAFTA TAT‹L‹...............................................................................................
Hafta Tatiline Hak Kazanma fiartlar›............................................................
Hafta Tatili Uygulamas› ...............................................................................
vii
163
163
165
165
166
167
167
168
168
169
169
169
169
170
171
171
172
173
173
173
174
174
175
7. ÜN‹TE
viii
‹çindekiler
Hafta Tatili Ücreti ..........................................................................................
ULUSAL BAYRAM VE GENEL TAT‹LER.......................................................
Ulusal Bayram ve Genel Tatil Kavramlar› ..................................................
Ulusal Bayram ve Genel Tatil Ücreti ...........................................................
YILLIK ÜCRETL‹ ‹Z‹N ...................................................................................
Y›ll›k Ücretli ‹zin Uygulamas› .....................................................................
Y›ll›k Ücretli ‹zne Hak Kazanma fiartlar› .....................................................
‹flçinin En Az Bir Y›l Çal›flmas›...............................................................
Yap›lan ‹flin ve ‹flyerinin Niteli¤inin Y›ll›k Ücretli ‹zne Elveriflli
Olmas›......................................................................................................
Y›ll›k Ücretli ‹znin Hükümleri ......................................................................
‹zin Süreleri .............................................................................................
‹znin Kullan›lmas› ...................................................................................
Y›ll›k ‹zin Ücreti ve Zamanafl›m›............................................................
Özet................................................................................................................
Yaflam›n ‹çinden............................................................................................
Okuma Parças› ..............................................................................................
8. ÜN‹TE
175
176
176
176
177
177
177
177
178
178
178
179
180
181
183
184
185
185
186
186
‹flin Kifliler Bak›m›ndan Düzenlenmesi.................................. 188
‹fi HUKUKUNDA DEZAVANTAJLI GRUPLARA YÖNEL‹K GEL‹fiMELER ..
ÇOCUK VE GENÇ ‹fiÇ‹LERE ‹L‹fiK‹N DÜZENLEMELER ............................
Çocuk ve Genç ‹flçileri Çal›flt›rma Yasaklar›................................................
Her Yafltaki Çocuk ve Genç ‹flçileri Çal›flt›rma Yasaklar›.....................
Yafl Gruplar› ‹tibariyle Genç ve Çocuk ‹flçileri Çal›flt›rma Yasaklar› ..
Rapor Alma Zorunlulu¤u ..............................................................................
Dinlenme Süreleri Aç›s›ndan Koruma..........................................................
KADIN ‹fiÇ‹LERE ‹L‹fiK‹N DÜZENLEMELER................................................
Cinsiyet Ayr›mc›l›¤›na Karfl› Koruma ...........................................................
Ayr›mc›l›k Yasa¤›.....................................................................................
‹fle Al›mda Ayr›mc›l›¤a Karfl› Koruma....................................................
‹fl ‹liflkisinin Devam›nda Ayr›mc›l›¤a Karfl› Koruma .............................
‹fl ‹liflkisinin Sona Ermesinde Ayr›mc›l›¤a Karfl› Koruma......................
‹flin Düzenlenmesinde Kad›n ‹flçilerin Korunmas›......................................
Kad›n ‹flçi Çal›flt›rma Yasa¤› ..................................................................
Kad›n ‹flçilerin Hamilelik ve Do¤um Sonras›nda Korunmas› .............
Hamile Kad›n ‹flçilerin Korunmas› .........................................................
Emziren Kad›n ‹flçilerin Korunmas› .......................................................
Çocuklu Kad›n ‹flçilerin Korunmas› .......................................................
Kad›n ‹flçilerin K›dem Tazminat› Aç›s›ndan Korunmas› ............................
ÖZÜRLÜ VE ESK‹ HÜKÜMLÜ ‹fiÇ‹LERE ‹L‹fiK‹N DÜZENLEMELER ..........
Genel Olarak ................................................................................................
Özürlü ve Eski Hükümlü Kavramlar›...........................................................
Özürlü ve Eski Hükümlü Çal›flt›rma Yükümlülü¤ünün fiartlar› .................
189
189
190
190
190
192
192
193
193
193
194
194
195
195
195
196
196
197
197
198
198
198
199
200
‹çindekiler
Özürlü ve Eski Hükümlülerin ‹fle Al›nmas› ................................................
Özürlü ve Eski Hükümlü Çal›flt›r›lmas›n›n Hükümleri ..............................
Özürlü ve Eski Hükümlü Çal›flt›rma Yükümlülü¤üne Ayk›r›l›¤›n
Yapt›r›m› .......................................................................................................
Özürlü Çal›flt›r›lmas›n›n Teflviki....................................................................
Özet................................................................................................................
Okuma Parças› ..............................................................................................
Yaflam›n ‹çinden............................................................................................
Sözlük ...................................................................................
201
201
201
202
203
205
206
206
207
207
208
209
ix
x
Önsöz
Önsöz
Özel Hukukun önemli dallar›ndan ‹fl Hukuku geleneksel bir ayr›mla iki bafll›k
alt›nda incelenir: Bireysel ‹fl Hukuku ve Toplu ‹fl Hukuku .
Toplu ‹fl Hukukunda bir iflçi sendikas› ile iflveren sendikas› ya da sendika üyesi olmayan iflveren aras›ndaki iliflkiler ele al›n›r. Bu alanda yürürlükte olan iki temel Kanun 2821 say›l› Sendikalar Kanunu ve 2822 say›l› Toplu ‹fl Sözleflmesi,
Grev ve Lokavt Kanunudur.
Bireysel ‹fl Hukuku, iflçi ile iflveren aras›ndaki birebir iliflkileri ele al›r. ‹fl sözleflmesinin yap›lmas›, ifl sözleflmesinden do¤an borçlar, ifl süreleri, tatiller ve izinler, ifl sözleflmesinin sona ermesi ve buna ba¤lanan sonuçlar Bireysel ‹fl Hukukunun konular›n› oluflturur. Bireysel ‹fl Hukuku alan›nda temel kanun 4857 say›l› ‹fl
Kanunudur. Borçlar Kanunu, Deniz ‹fl Kanunu ve Bas›n ‹fl Kanunu da bu alan›n
önemli kanunlar›ndand›r.
Dünyada ve ülkemizde sendikal faaliyetin zay›flamas›, sendika üyeli¤i oranlar›nda düflüfller yaflanmas› ve genel olarak toplu ifl hukukunda görülen duraklama
Bireysel ‹fl Hukukunu bir ad›m öne ç›karm›fl ve böylece Bireysel ‹fl Hukuku daha
güncel hale gelmifltir. Öte yandan Bireysel ‹fl Hukuku her iflletmenin çal›flma iliflkilerinde ihtiyaç duyaca¤› pratik bilgileri sunmak yan›nda, toplu ifl hukukunun temelini oluflturan hukuki iliflkileri de düzenlemektedir. Bu yönüyle de Bireysel ‹fl
Hukukunun önemli ve ayr›k bir yeri oldu¤u söylenebilir.
Anadolu Üniversitesi ‹ktisat Fakültesi Çal›flma Ekonomisi ve Endüstri ‹liflkiler
Bölümü ö¤rencilerine sunulmak üzere haz›rlanan Bireysel ‹fl Hukuku isimli bu kitapta ülkemiz ifl hukuku ö¤retisinin seçkin ö¤retim üyeleri yazar olarak yer ald›.
Yazarlar›m›zdan Bilgi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Ö¤retim Üyesi Doç.Dr. Kübra
DO⁄AN YEN‹SEY ‹fl Hukuku Hakk›nda Temel Bilgiler ve ‹fl Kanununun Uygulama Alan› isimli üniteleri yazd›. ‹stanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Ö¤retim
Üyesi Prof.Dr. Gülsevil ALPAGUT ise ‹fl Sözleflmesi ve ‹fl Sözleflmesinden Do¤an
Borçlar isimli üniteleri kaleme ald›. Anakara Üniversitesi Hukuk Fakültesinden
Doç.Dr. Levent AKIN ‹fl Sözleflmesinin Sona Ermesi ve K›dem Tazminat› isimli
üniteleri yazd›. Y›ld›r›m BEYAZIT Üniversitesi Hukuk Fakültesi Ö¤retim Üyesi
Prof.Dr. M. Fatih UfiAN ise ‹flin Zaman ve Kifliler Yönünden Düzenlenmesi ünitelerini yazarak kitab›m›za katk›da bulundu. Tüm yazarlar›m›za özverili ve titiz çal›flmalar›ndan dolay› teflekkür ediyoruz.
Elinizde bulunan Bireysel ‹fl Hukuku isimli bu eser uzaktan ö¤retim teknikleri
esas al›narak haz›rlanm›flt›r. Eserde okuyucunun dikkatini çekmek üzere görsel materyallerden yararlan›lm›fl ve eserin anlafl›l›r k›l›nmas› için olabildi¤ince sade bir dil
kullan›lm›flt›r. Eserimizin tüm ö¤rencilerimize ve okuyuculara yararl› olmas›n› dileriz.
Editörler
Prof.Dr. Ufuk AYDIN
Yrd.Doç.Dr. Fatma KOCABAfi
K›saltmalar
K›saltmalar
Avrupa Birli¤i
Anayasa Mahkemesi
A¤›r ve Tehlikeli ‹fller Yönetmeli¤i
T.C Anayasas›
Bas›n ‹fl Kanunu
Cilt
Çal›flma Süreleri Yönetmeli¤i
Esas
F›kra
Fazla Çal›flma Yönetmeli¤i
Gebe veya Emziren Kad›nlar›n Çal›flt›r›lma fiartlar›yla Emzirme
Odalar› ve Çocuk Bak›m Yurtlar›na Dair Yönetmelik
HD.
: Hukuk Dairesi
HGK
: Hukuk Genel Kurulu
HTT‹Y
: Haz›rlama, Tamamlama, Temizleme ‹flleri Yönetmeli¤i
HTHK
: Hafta Tatili Hakk›ndaki Kanun
ILO
: International Labour Organization (Uluslararas› Çal›flma Örgütü)
‹BK.
: ‹çtihat› Birlefltime Karar›
‹K
: ‹fl Kanunu
K.
: Karar
Kad›n ‹GPÇY : Kad›n ‹flçilerin Gece Postalar›nda Çal›flt›r›lma Koflullar› Hakk›nda
Yönetmelik
m.
: Madde
MK
: Medeni Kanun
ÖÖKK
: Özel Ö¤retim Kurumlar› Kanunu
PHÇHY
: Postalar Halinde ‹flçi Çal›flt›r›larak Yürütülen ‹fllerde Çal›flmalara
‹liflkin Özel Usul ve Esaslar Hakk›nda Yönetmelik
SGDP
: Sosyal Güvenlik Destek Primi
Sig.
: Sigorta
SSGSSK
: Sosyal Sigortalar ve Genel Sa¤l›k Sigortas› Kanunu
TBK
: Türk Borçlar Kanunu
T.C.
: Türkiye Cumhuriyeti
T‹SGLK
: Toplu ‹fl Sözleflmesi Grev ve Lokavt Kanunu
T‹SK
: Türkiye ‹flveren Sendikalar› Konfederasyonu
Türk-‹fl
: Türkiye ‹flçi Sendikalar› Konfederasyonu
UBGTHK
: Ulusal Bayram Ve Genel Tatiller Hakk›ndaki Kanun
Yarg.
: Yarg›tay
Y‹Y
: Y›ll›k Ücretli ‹zin Yönetmeli¤i
Y‹YHY
: Yurtiçinde ‹fle Yerlefltirme Hizmetleri Hakk›nda Yönetmelik
Yön
: Yönetmelik
vd.
: Ve devam›
AB
An. Mah.
AT‹Y
AY
B‹K
C.
Çal. Sür. Yön.
E.
f.
FÇY
Gebe EK‹Y.
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
xi
1
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;
‹fl hukukunun kapsam›na giren hukuki iliflki türlerini tart›flabilecek,
Dünyada ve ülkemizde ifl hukukunun tarihsel geliflimini irdeleyebilecek,
‹fl hukukunun temel ilkelerini ve kaynaklar›n› aç›klayabilecek,
‹fl Kanunlar›n›n kapsam›n› ortaya koyabilecek bilgi ve becerilere sahip olabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
Sanayi Devrimi
‹fl Hukuku
‹fl Kanunu
‹fl Sözleflmesi
•
•
•
•
Toplu ‹fl Sözleflmesi
‹ç Yönetmelik
‹flyeri Uygulamas›
Yönetim Hakk›
‹çindekiler
‹fl Hukukunun
Konusu ve Uygulama
Alan›
• ‹fi HUKUKUNUN KONUSU
• ‹fi HUKUKUNUN TAR‹HSEL
GEL‹fi‹M‹
• ‹fi HUKUKUNUN TEMEL ‹LKELER‹
• ‹fi HUKUKUNUN KAYNAKLARI
• ‹fi KANUNLARININ UYGULAMA
ALANI
‹fl Hukukunun Konusu ve
Uygulama Alan›
‹fi HUKUKUNUN KONUSU
Toplumdaki çal›flma iliflkilerinin farkl› özellikler göstermesi, çal›flma iliflkilerinin hukuki yap›s›n›n da çok farkl› biçimlerde düzenlenmesine yol açm›flt›r. Yap›lan ifl ayn› olsa bile çal›flma iliflkisinin yap›s› farkl›laflabilir. Örne¤in mühendis olan bir kiflinin bir devlet memuru olarak, bir flirkette iflçi olarak veya kendi iflini kurarak çal›flmas› hâlinde yapt›¤› ifl ayn› olsa dahi tabi oldu¤u çal›flma koflullar› esasl› biçimde
farkl›lafl›r. Toplum içindeki çal›flma iliflkileri ba¤›ml› ve ba¤›ms›z çal›flma olarak iki
ana gruba ayr›labilir. Ba¤›ml› ve ba¤›ms›z çal›flma aras›ndaki s›n›r› belirlemedeki
güçlüklere ra¤men bu iki çal›flma tipi aras›ndaki temel farkl›l›k, kiflinin çal›flma iliflkisinde sahip oldu¤u özerkliktir. Ba¤›ml› çal›flanlar, bir baflkas›n›n emir ve talimat›
SIRA S‹ZDE
alt›nda çal›flan kiflilerdir. Ba¤›ml› çal›flan bir kiflinin sözleflmesinde belirlenen s›n›rlar
çerçevesinde hangi ifli görece¤i, bu ifli nas›l görece¤i, nerede ve ne zaman görece¤i
bir baflka kifli taraf›ndan belirlenir. Ba¤›ml› çal›flanlar grubuna iflçiler,
D Ü fi Ü N Edevlet
L ‹ M memurlar› ve di¤er kamu görevlileri dâhildir. Ba¤›ml› çal›flanlar›n tamam› ifl hukukunun inceleme alan›na girmez. ‹fl hukuku, bir sözleflme iliflkisi çerçevesinde ba¤›ml› çal›flan
S O R U
iflçilerle iflverenler aras›ndaki hukuki iliflkileri düzenleyen bir hukuk dal›d›r.
‹fl hukuku ba¤›ml› çal›flanlar
grubu içinde ifl sözleflmesine
dayanarak çal›flan iflçilerle
iflverenler aras›ndaki hukuki
ilflkilerin düzenlendi¤i bir
hukuk dal›d›r.
D ‹ Kra¤men
KAT
Ba¤›ml› ve ba¤›ms›z çal›flma aras›ndaki s›n›r› belirlemedeki güçlüklere
bu iki çal›flma aras›ndaki temel farkl›l›k kiflinin çal›flma iliflkisinde sahip oldu¤u özerkliktir.
SIRA S‹ZDE
N N
Kapsad›¤› konular aç›s›ndan ele al›nd›¤›nda ifl hukuku, bireysel ifl hukuku ve toplu ifl hukuku olarak iki ana bölümde incelenebilir. Bireysel ifl
hukuku, birey olaAMAÇLARIMIZ
rak iflçi, iflveren ve devlet aras›ndaki hukuki iliflkilerin incelendi¤i hukuk dal›d›r. ‹fl
sözleflmesinin kurulmas›, bu sözleflmeden do¤an iflçi ve iflveren borçlar›, ifl sözleflK ‹ T A Piliflkin çal›flmesinin fesih yoluyla sona erdirilmesi ve sonuçlar›, çal›flma düzenine
ma süreleri, y›ll›k izinler, ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤i önlemleri gibi konular bireysel ifl
hukukunun inceleme alan›na dahildir. Bireysel ifl iliflkileri hukukumuzda esas itibariyle, ‹fl Kanunu, Deniz ‹fl Kanunu, Bas›n ‹fl Kanunu ve Borçlar
taraf›nT E L E V Kanunu
‹ZYON
dan düzenlenmifltir.
Toplu ‹fl Hukuku
‹NTERNET
‹flçi veya iflverenlerin kurmufl olduklar› sendikalar› arac›l›¤›yla girdikleri hukuki iliflkilerin incelendi¤i hukuk dal› ise toplu ifl hukuku olarak adland›r›l›r. Toplu ifl hukuku kendi içinde sendikalar hukuku, toplu ifl sözleflmesi hukuku ve toplu ifl uyufl-
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
4
mazl›klar› hukuku olarak alt dallara ayr›l›r. ‹flçi ve iflveren sendikalar›n›n kurulufl ve
iflleyifl esaslar›, sendikalara üyelik, sendikal hak ve özgürlüklerin korunmas› sendikalar hukuku alt›nda incelenir. ‹flçi sendikas› ile iflveren sendikas› veya iflveren aras›nda ba¤›tlanan toplu ifl sözleflmesinin yap›lmas›, hüküm ve sonuçlar› toplu ifl sözleflmesi hukuku, toplu görüflmelerin anlaflmazl›kla sonuçlanmas› halinde baflvurulacak bar›flç› çözüm yollar› ve ifl mücadelesi araçlar› olarak grev ve lokavt toplu ifl
uyuflmazl›klar› hukukunun inceleme alan›na dahildir. Ayr›ca kamu görevlilerinin
sendika ve toplu görüflme haklar› da bu hukuk dal›yla ilgilidir. Toplu ifl iliflkileri
hukukumuzda esas itibariyle Sendikalar Kanunu, Toplu ‹fl Sözleflmesi Grev ve Lokavt Kanunu ile Kamu Görevlileri Sendikalar› Kanunu’nda düzenlenmifltir.
fiekil 1.1
‹fl Hukukunun
Konusu
‹fl Hukuku
• ‹fl Kanunu
• Bas›n ‹fl Kanunu
• Deniz ‹fl Kanunu
• Borçlar Kanunu
SIRA S‹ZDE
1
Toplu ‹fl Hukuku
• Sendikalar Kanunu
• Toplu ‹fl Sözleflmesi,
Grev ve Lokavt
Kanunu
‹fl hukuku hangi
çal›flma iliflkilerini düzenler?
SIRA tip
S‹ZDE
‹fi HUKUKUNUN TAR‹HSEL GEL‹fi‹M‹
Dünyada ‹fl Hukukunun Tarihsel Geliflimi
‹fl hukuku di¤er
dallar›yla k›yasland›¤›nda genç bir hukuk dal› olup sanayi
S O Rhukuk
U
devrimiyle do¤mufltur. Sanayi devrimi öncesi toplumlarda tar›mda ve meslek birlikleri alt›nda örgütlenmifl zanaatkâr tipi çal›flma biçimleri yayg›nd›. Sanayi devriD‹KKAT
SIRA S‹ZDE
mi, çal›flman›n
toplumsal iliflkilerdeki yeri ve önemini esasl› bir biçimde de¤ifltirmifltir. Buhar›n keflfi ve bir üretim merkezi olarak fabrikan›n ortaya ç›kmas› ile bir
SIRA yap›sal
S‹ZDE bir de¤iflime u¤ram›fl, öte yandan bu de¤iflimler toplumsal
yandan üretim
alanda da etkisini göstermifl, yeni bir toplumsal s›n›f olarak iflçi s›n›f› ortaya ç›km›flt›r. GeliflenAMAÇLARIMIZ
sanayinin iflgücü ihtiyac›n› karfl›lamak üzere k›rsal kesimden sanayi
O R U bir göç yaflanm›fl, h›zl› bir kentleflme sürecine girilmifltir.
bölgelerine Sbüyük
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
S O R U
N N
Buhar›n keflfiKD ve
ortaya ç›kmas›yla birlikte bir yandan üretimin yap›s› de¤iflir‹‹ K Tfabrikalar›n
K AAT P
ken, di¤er taraftan yeni bir toplumsal s›n›f olarak iflçi s›n›f› ortaya ç›km›flt›r.
K D ‹‹ KTK A T P
SIRA S‹ZDE
N N
Sanayi
T E L E Vdevrimi
‹ Z Y O Nçal›flma
koflullar›, hukuki eflitli¤in
fiili eflitli¤i do¤urmad›¤›
gerçe¤ini ortaya ç›karm›flt›r.
AMAÇLARIMIZ
‹NTERNET
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
Sanayi Tdevrimiyle
E L E V ‹ Z Y O N kurulan fabrikalardaki çal›flma iliflkilerinin hukuki yap›s› Frans›z Devrimi’yle flekillenen düflünsel ortamda, özgürlük ve eflitlik de¤erleri çerçevesinde flekillenmifltir.
AMAÇLARIMIZÖzgür ve hukuken eflit bireylerden oluflan bir toplumda iflçi ve
iflveren, sözleflme özgürlükleri çerçevesinde aralar›ndaki hukuki iliflkiyi düzenleme
T E R N E T Bu özgürlük çerçevesinde her bireyin kendi menfaatini azamiserbestisine‹ Nsahipti.
K
‹
T A Pdavranaca¤› varsay›lmaktayd›. Oysa k›rsal kesimden sanayi böllefltirecek biçimde
gelerine yaflanan göç sonras›nda büyük nüfus kesimlerinin fabrikalarda çal›flmak
için baflvurmas›yla, ifl arayan çok say›da kiflinin varl›¤› iflçilerin kendi lehlerine olan
T E L E V ‹ Z Y O Nsözleflme ile iflverenlere kabul ettirme güçlerini fiilen ortadan
çal›flma koflullar›n›
kald›rm›flt›. Bunun sonucunda sefalet ücreti olarak adland›r›lan çok düflük ücretler
‹NTERNET
5
1. Ünite - ‹fl Hukukunun Konusu ve Uygulama Alan›
karfl›l›¤› çok uzun saatlerle çal›fl›lm›fl, daha ucuza mal oldu¤u için küçük yafltaki çocuk ve kad›n iflçili¤i yayg›nlaflm›flt›r. Sanayi devrimi çal›flma koflullar›, hukuki eflitli¤in fiili eflitli¤i do¤urmad›¤› gerçe¤inin anlafl›lmas›na yol açm›flt›r.
Bu geliflmeler sonras›nda devletin iflçi ile iflveren aras›ndaki sözleflme iliflkisine müdahalesi gereklili¤i ortaya ç›km›flt›r. ‹lk defa 1800’li y›llar›n bafl›nda çocuk
ve kad›n iflçilerin çal›flt›r›lmas›na iliflkin yasaklarla bafllayan bu müdahalelerin say›s› zaman içinde artm›flt›r. Devletin iflçi ile iflveren aras›ndaki sözleflme iliflkisine
müdahalesinin gerisinde toplumda iflçi kesiminin say›ca artmas› ile ortaya ç›kan
sorunlar, iflçi örgütlerinin bask›s›, sosyalist görüfllerin iflçi kesimi aras›nda h›zla yay›lmas›, demokrasinin yayg›nlaflmas› ve genel oyun kabulü gibi pek çok neden
yatmaktad›r.
Bu faktörlerden iflçilerin oluflturduklar› sendikalar› arac›l›¤›yla vermifl olduklar›
mücadeleye özel olarak de¤inilmelidir. Sendikal mücadeleye karfl› devletler bafllang›çta olumsuz tav›r tak›nm›fl, sendikalar yasa d›fl› örgütler olarak kabul edilmifltir. 20 yüzy›l›n bafl›nda sendikalar hukuki meflruiyetlerini elde etmifl, ‹kinci Dünya
Savafl› sonras›nda ise sendika hakk› temel haklar aras›nda yerini alm›flt›r. Toplu ifl
sözleflmesiyle iflçi ve iflveren sendikalar›, iflyerindeki çal›flma koflullar›n› kanun gibi düzenleme yetkisine sahiptir.
Birinci Dünya Savafl› sonras›ndaki Versaille Bar›fl Anlaflmas› ile Birleflmifl Milletler bünyesinde kurulan Uluslararas› Çal›flma Örgütü (ILO-International Labour Organisation) ile ifl hukuku bugünkü biçimini almaya bafllam›flt›r. Savafllar›n gerisinde yatan en önemli nedenin yoksulluk (sefalet) oldu¤unun kabulünden hareketle
kurulan bu örgüt, iflçi ve iflveren iliflkilerini düzenleyecek ça¤dafl normlar›n dünya
çap›nda kabulünde önemli rol oynam›fl ve ifl hukukunun geliflimine önemli katk›larda bulunmufltur.
Devletin iflçi ile iflveren aras›ndaki sözleflme iliflkisine müdahalesinin
SIRAgerisinde
S‹ZDE yatan nedenleri aç›klay›n›z.
Türkiye’de ‹fl Hukukunun Tarihsel Geliflimi
2
SIRA S‹ZDE
Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda loncalar uzun bir dönem üretim ve çal›flma iliflkilerini
R U
düzenlemifltir. Çal›flma hayat›n›n genellikle tezgâh ve el ifllerineS Odayanmas›,
sanayileflmenin çok çeflitli nedenlerle bafllayamamas› yüzünden Avrupa’da görüldü¤ü
SIRA
S‹ZDE
gibi bir iflçi s›n›f› uzun bir dönem ortaya ç›kmam›flt›r. Osmanl›
‹mparatorlu¤u
döD‹KKAT
neminde çal›flma iliflkileri ilk dönemler örf ve adet kurallar› çerçevesinde düzenlenirken Tanzimatla birlikte yasal düzenlemelerin say›s› artm›flt›r.D Ü1865
Dilaver
fi Ü N E tarihli
L‹M
SIRA
S‹ZDE
Pafla Nizamnamesi, 1869 tarihli Maadin Nizamnamesi, 1877 tarihli Mecelle’nin çal›flma iliflkilerine iliflkin ilgili hükümleri, 1909 tarihli Tatil-i Eflgal Kanunu ve CemiS O R U
yetler Kanunu bu dönem kabul edilen yasal düzenlemelerin bafl›nda gelir.
Ülkemizde ç›kar›lan ilk ‹fl
Kanunu 1936 tarihli 3008
S O R U
say›l› ‹fl Kanunu’dur.
Osmanl› ‹mparatorlu¤u döneminde çal›flma iliflkileri ilk dönemler örf
kurallar›
D ‹ K ve
K A adet
T
çerçevesinde düzenlenirken, Tanzimatla birlikte yasal düzenlemelerin
say›s›
artm›flt›r.
K ‹ T A P
D‹KKAT
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
N N
N N
Kurtulufl Savafl› s›ras›nda 1921 y›l›nda TBMM taraf›ndan kabul edilen Ere¤li
Havzai Fahmiyesi Maden Amelesi Hukukuna Müteaallik Kanun
Tozlar›
T E L Eile
V ‹ ZKömür
YON
Kanunu’nun kabulü dikkat çekicidir. Ancak ülkemizde modern
anlamdaki ifl huAMAÇLARIMIZ
kuku Cumhuriyet’in kurulmas› ile oluflmufltur. 1924 tarihli Hafta Tatili Kanunu ve
1926 tarihli Borçlar Kanunu bu alandaki ilk kanunlard›r. Devletin öncülü¤ünde
R NA EPT 3008 say›l›
K‹ N ‹T ETgiren
ulusal sanayinin oluflmaya bafllamas› ile 1936 tarihinde yürürlü¤e
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
S O R U
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
TELEV‹ZYON
AMAÇLARIMIZ
‹KN T‹ E TR NAE TP
TELEV‹ZYON
S O R U
S O R U
6
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
S‹ZDE
SIRA
AMAÇLARIMIZ
S O R U
K ‹ T A P
N N
SIRA S‹ZDE
S‹ZDE
‹fl Kanunu SIRA
bu alandaki
ilk özel kanun olup 30 y›ldan fazla süreyle uygulanm›flt›r.
‹kinci Dünya Savafl› sonras› dönemde çal›flma yaflam›n› düzenleyen çok say›da kanun kabul Dedilmifltir.
Ü fi Ü N E L ‹ M 1947 tarihli sendikalar hukukunu düzenleyen 5018 say›l› ‹flçi
AMAÇLARIMIZ
ve ‹flveren Sendikalar› ile Sendika Birlikleri Hakk›nda Kanun, 1952 tarihli Bas›n ‹fl
Kanunu, 1954 tarihli Deniz ‹fl Kanunu bu dönem kabul edilen yasal düzenlemeleO R U
rin bafl›ndaK Sgelmektedir.
1961 Anayasas› ile sosyal ve ekonomik haklar ilk defa
‹ T A P
anayasal güvenceye kavuflmufltur
Günümüzde
D ‹ K K ifl
A T hukuku alan›nda yürürlükte bulunan düzenlemelerin bafl›nda
4857 tarihli ‹fl Kanunu’nun yan›s›ra 2821 say›l› Sendikalar Kanunu, 2822 say›l› TopTELEV‹ZYON
lu ‹fl Sözleflmesi Grev ve Lokavt Kanunu ve 5510 say›l› Sosyal Sigortalar ve Genel
SIRA S‹ZDE
Sa¤l›k Sigortas› Kanunu say›labilir.
D‹KKAT
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
AMAÇLARIMIZ
N N
GünümüzdeAMAÇLARIMIZ
‹ Nçal›flma
T E R N E Thayat›yla ilgili olarak yürürlükte olan kanunlar›n metnine ulaflmak
için http://www.mevzuat.gov.tr adresini ziyaret edebilirsiniz.
Türkiye’de iflK hukukunun
tarihsel geliflimi ile ilgili olarak C. Talas’›n “Türkiye’nin Aç›kla‹ T A P
mal› Sosyal Politika Tarihi” (Ankara, 1992) ve M. Gülmez’in “Türkiye’de Çal›flma ‹liflkileri” (Ankara, 1991) adl› kitaplardan yararlanabilirsiniz.
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
TELEV‹ZYON
3
Türkiye’de ifl
hukuku
SIRA
S‹ZDE alan›ndaki düzenlemelerin Avrupa ile k›yasland›¤›nda daha geç
ortaya ç›kmas›n›n sebepleri neler olabilir?
‹DNÜTfiEÜRNfiekil
NEEL T‹ M 1.2
‹DNÜTfiEÜRNNEEL ‹TM
‹fl Hukukunun ‹lkeleri
‹fl Hukukunun
‹lkeleri
S O R U
S O R U
D‹KKAT
‹flçinin
D ‹ K K AKorunmas›
T
SIRA S‹ZDE
N N
Sözleflme
Serbestinin
S›n›rlanmas›
Yararl›l›k
ve
‹flçi Lehine
fiart
Kendi
Kendine
Yard›m
SIRA S‹ZDE
‹fi HUKUKUNUN TEMEL ‹LKELER‹
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
‹fl hukuku, ba¤›ml›l›¤›n
T E L E V ‹sak›ncalara
ZYON
yaratt›¤›
karfl›
iflçinin korunmas› amac›yla
ortaya at›lm›fl bir hukuk
dal›d›r.
‹NTERNET
AMAÇLARIMIZ
‹flçinin Korunmas›
‹lkesi
Ba¤›ml›l›k, ifl sözleflmesini di¤er ifl görme borcu do¤uran sözleflmelerden ay›rt
eden temel özelli¤idir. ‹fl hukukunun tarihsel gelifliminde gördü¤ümüz üzere ifl huK ‹ T A P
kuku ba¤›ml›l›¤›n yaratt›¤› sak›ncalara karfl› iflçinin korunmas› amac›yla ortaya ç›km›fl bir hukuk dal›d›r.
Ba¤›ml›l›k, sözleflmenin kuruluflundan sona ermesine kadar farkl› biçimlerde
TELEV‹ZYON
etkisini gösterir:
‹fl sözleflmesinin yap›lmas›, bir baflka deyiflle iflçinin ifle al›nmas›
aflamas›nda genellikle ekonomik anlamda daha zay›f durumda olan iflçi iflveren
karfl›s›nda kendi lehine olan sözleflme koflullar›n› kabul ettirme gücüne sahip de¤ildir. Ücret‹ Ngenellikle
iflçinin ve ailesinin en önemli geçim kayna¤›n› oluflturdu¤u
TERNET
için iflçi, iflverenin ekonomik ba¤›ml›l›¤› alt›ndad›r. ‹flçinin ekonomik ba¤›ml›l›¤›,
iflçinin gerek sözleflmenin kuruluflu gerekse ifas› s›ras›ndaki irade aç›klamalar›n›n
koruyucu düzenlemelerle güvence alt›na al›nmas›n› gerektirmifltir. ‹flçinin iflini
kaybetme endiflesi ile haklar›ndan feragat etmesi engellenmifltir.
‹fl görme ediminin niteli¤i nedeniyle, iflçi ayn› zamanda iflverene kiflisel olarak
ba¤›ml›d›r. Kiflisel ba¤›ml›l›¤› nedeniyle iflçi ifl görme borcunu iflverenin emir ve talimatlar› do¤rultusunda ifa ile yükümlüdür. ‹flverenin ifl sözleflmesinden do¤an yönetim hakk› koruma amac›yla s›n›rlanm›flt›r.
S O R U
S O R U
D‹KKAT
‹fl yeri, iflçinin bedenen pek çok tehlikeye maruz kald›¤› bir aland›r. ‹fl kazalar›
SIRA S‹ZDE
ve meslek hastal›klar›na karfl› iflçinin korunmas› amac›yla al›nacak önlemler ifl hukukuna iliflkin ilk emredici düzenlemeler aras›nda yer almaktad›r. Öte yandan iflveren sadece iflçinin beden bütünlü¤ünü de¤il, onurunu ve AMAÇLARIMIZ
kiflilik de¤erlerini de
korumakla yükümlüdür.
D‹KKAT
N N
7
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Bu konuda, U. Ayd›n’›n “‹fl Hukukunda ‹flçinin Kiflilik Haklar›” (Ankara,
K ‹ T 1992)
A P adl› kitab›ndan yararlanabilirsiniz.
K ‹ T A P
‹flçinin korunmas› ilkesi yaln›zca iflçiyi koruyucu nitelikteki
T E L Eyasal
V ‹ Z Y OdüzenlemeN
lerle hayata geçmez. Güçsüz taraf olan iflçiyi korumak amac›yla getirilen normlar›n
yorumu ihtiyac› ortaya ç›karsa, yarg› iflçi lehine yorum yöntemine baflvurur. ‹flçi lehine yorum, ifl hukukuna özgü bir yorum yöntemi olmakla beraber her yasa kura‹ N T Egerektirmeyecek
RNET
l›n›n yoruma aç›k olmad›¤› unutulmamal›d›r. Herhangi bir yorum
kadar aç›k bir yasal düzenlemenin iflçi lehine uygulanmas› söz konusu olamaz.
‹flçinin korunmas› ilkesi s›n›rs›z biçimde iflçilere ekonomik ve sosyal haklar sa¤lamak olarak anlafl›lmamal›d›r. Bir Anayasa Mahkemesi karar›nda ifade edildi¤i gibi, sosyal devlet güçsüzleri güçlüler karfl›s›nda koruyarak gerçek eflitli¤i ve dolay›s›yla toplumsal dengeyi sa¤lamakla yükümlü bir devlet anlay›fl›d›r (An. Mah.
28.4.2011, E. 2009/93, K. 2011/73). Dolay›s›yla iflçinin korunmas›n›n s›n›r› toplum
yarar›d›r.
Bu çerçeveden bak›ld›¤›nda günümüzde ifl hukuku, iflçinin korunmas› yan› s›ra istihdam›n korunmas› ihtiyac›n› da dikkate almak zorunda kalm›flt›r. Küreselleflme sonucu artan rekabet, teknolojik geliflmelerin ola¤anüstü yayg›nlaflmas›, otomasyona geçilmesi, biliflim teknolojisindeki geliflmeler üretimin yap›s›n› esasl› biçimde de¤ifltirmifltir. ‹stihdam olanaklar›n›n art›r›lmas› ve iflsizli¤in önlenmesinin
çaresi olarak ifl hukukunda esnekleflme talepleri ileri sürülmüfltür. ‹fl hukukunda
esneklikle kastedilen kurals›zlaflt›rma, bir baflka deyiflle sözleflme özgürlü¤üne daha genifl bir yer b›rakarak emredici kurallar›n etkisinin azalt›lmas› de¤ildir. Esneklik talepleri ile iflçinin korunmas› aras›nda bir denge kurulmas› gerekli olup mümkün oldu¤u ölçüde koruma ve gerekli oldu¤u ölçüde esneklik içeren çözümler gelifltirilmelidir. Bu hassas denge aray›fl› günümüz ifl hukukçular›n›n en önemli sorunlar›ndan biridir.
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Sözleflme Serbestisinin S›n›rlanmas› ‹lkesi
‹fl hukuku, zay›f durumdaki iflçinin iradesinin korunmas› amac›yla sözleflme serbestisini s›n›rlayan emredici düzenlemelerle hayata geçmifltir. ‹fl hukukunda sözleflme taraflar›, kanunun belirledi¤i s›n›rlar çerçevesinde hukuki iliflkilerini düzenleme serbestisine sahiptir. Sözleflme taraflar›n›n sahip oldu¤u, ifl sözleflmesi kurup
kurmama, sözleflmenin karfl› taraf›n›, sözleflmenin içeri¤ini ve sözleflmenin fleklini
belirleme ve karfl›l›kl› anlaflma yoluyla sözleflmeyi de¤ifltirme ve sona erdirme serbestileri ifl hukukunda kanunun emredici hükümleriyle s›n›rlanm›flt›r.
‹fl hukukundaki emredici düzenlemeler mutlak emredici hükümler ve nispi emredici hükümler olarak ikiye ayr›l›r. Nispi emredici kurallar veya sosyal kamu düzeni kurallar› aksi ancak iflçi lehine kararlaflt›r›labilen kurallard›r. Bu kurallarla yasa koyucu asgari bir s›n›r çizmekte, ifl sözleflmeleri ve toplu ifl sözleflmeleriyle iflçi
lehine olmak kayd›yla bu s›n›r›n üstüne ç›k›labilmekte ancak hiçbir biçimde alt›na
inilememektedir. Örne¤in asgari ücrete iliflkin düzenleme karfl›s›nda taraflar iflçinin
ücretini asgari ücretin üzerinde kararlaflt›rabilirken, ücretin asgari ücretten düflük
‹fl hukukunda iflçi ve
iflverenin sözleflme
serbestisi kanunun emredici
kurallar›yla
s›n›rland›r›lm›flt›r.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
8
olaca¤› yönündeki sözleflme hükümleri geçersizdir; hiçbir hüküm ve sonuç do¤urmaz. ‹fl hukukundaki düzenlemelerin önemli bir bölümü nispi emredici nitelikteki
S O R U
düzenlemelerdir.
S O R U
Nispi emredici
iflçi haklar› aç›s›ndan yasa koyucu asgari bir s›n›r çizmekte, ifl
D ‹ hükümlerle
KKAT
sözleflmeleri ve toplu ifl sözleflmeleriyle bu s›n›r›n üstüne ç›k›labilirken hiçbir biçimde alt›na inilememektedir.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
N N
‹fl hukukunda emredici
kurallar mutlak emredici
kurallar ve nispi emredici
kurallar olarak ikiye ayr›l›r.
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
S O R U
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ
TELEV‹ZYON
K ‹ T A P
4
SIRA S‹ZDE
‹fl hukukunda yer alan di¤er bir grup hüküm mutlak emredici hükümlerdir.
Mutlak emredici
hükümler aksi hiçbir biçimde kararlaflt›r›lamayan, iflçi lehine daAMAÇLARIMIZ
hi olsa aksinin kararlaflt›r›lmas› mümkün olmayan düzenlemelerdir. Kanun koyucu bu düzenlemelerin gerisinde mutlak bir toplum yarar› bulundu¤u gerekçesi
K ‹ taraflar›na
T A P
ile sözleflme
aksi yönde hukuki düzenlemeler yapma serbestisi tan›mam›flt›r. Örne¤in ifl güvencesi sisteminde feshin geçersizli¤ini iddia eden bir iflçi, dava açarak feshin geçersizli¤i ve ifle iadesine karar verilmesini talep edebilir.
Mahkemece
T E L Efeshin
V ‹ Z Y O Ngeçersizli¤ine karar verildi¤inde iflveren, iflçiyi ifle bafllatabilece¤i gibi iflçinin dört ila sekiz ayl›k ücreti tutar›nda bir tazminat ödeyerek ifle
bafllatmaktan kaç›nabilir (‹K m.21, f.1). Ayr›ca iflçi dava s›ras›nda çal›flt›r›lmad›¤›
süreler için en fazla dört aya kadar ücretine hak kazan›r (‹K m.21, f.2). Feshin ge‹NTERNET
çersizli¤inin sonuçlar› mutlak emredici biçimde düzenlenmifl olup sözleflmeler
ile hiçbir biçimde de¤ifltirilemez. ‹flçi lehine olsa dahi aksi yöndeki sözleflme hükümleri geçersizdir (‹K m.21, f.6). Benzer biçimde ifl sözleflmesinin kanunda belirtilen nedenlerle sona erdirilmesi halinde iflçinin k›demi bir y›l ve daha fazla ise
iflçi, k›dem tazminat› talep edebilir. 1475 say›l› ‹fl Kanunu’nunda iflçinin bir k›dem y›l› için isteyebilece¤i k›dem tazminat› miktar›n›n bir hizmet y›l› için ödenecek azami emeklilik ikramiyesini geçemeyece¤i hükme ba¤lanm›flt›r (‹K m.14,
f.13). Bu hüküm mutlak emredici biçimde düzenlendi¤i için iflçi ile iflverenin iflçiye k›dem tazminat› tavan›n›n üzerinde tazminat ödenece¤ine dair anlaflmalar›,
S‹ZDE ra¤men geçersizdir.
iflçi lehine SIRA
olmas›na
Borçlar hukukuna ait di¤er sözleflmelerde esas, sözleflme serbestisi iken ifl hukukunda esas,
sözleflme serbestisinin s›n›rlanmas›d›r.
‹fl hukukundaki
SIRA mutlak
S‹ZDE emredici kurallarla nispi emredici kurallar aras›ndaki fark› aç›kS O R U
lay›n›z?
D Ü fi Ü N E Lait
‹M
Borçlar hukukuna
D ‹ K K A T di¤er sözleflmelerde esas, sözleflme serbestisi iken ifl hukukunda
esas, sözleflme serbestisinin s›n›rlanmas›d›r.
N N
S O R U
SIRA S‹ZDE
Yararl›l›k ‹lkesi veya ‹flçi Lehine fiart
‹flyerindeki çal›flma koflullar›n›n düzenlenmesinde kanunun emredici hükümleri
D‹KKAT
kadar toplu
ifl sözleflmesi hükümleri de etkili bir hukuk arac›d›r. ‹flçi sendikas› ile
AMAÇLARIMIZ
iflveren sendikas› veya iflveren, anayasal toplu sözleflme özerklikleri çerçevesinde
S‹ZDEkoflullar›n› yasa koyucu gibi düzenleme serbestisine sahiptir.
iflyerindeki SIRA
çal›flma
K ‹ T A P kapsam›na ald›¤› iflyeri veya iflletmedeki iflçilerin ifl sözleflmeToplu ifl sözleflmesi
lerini nispiAMAÇLARIMIZ
emredici yasa hükmü gibi etkiler. Dolay›s›yla iflyerindeki çal›flma koflullar› hem yasa, hem toplu ifl sözleflmesi ve hem de ifl sözleflmesi ile düzenlenmifl
T E halde
L E V ‹ Z Yhangi
ON
olabilir. Bu
hukuki düzenlemeye öncelik verilece¤i yararl›l›k ilkesi ›fl›¤›nda çözümlenir.
K ‹ T A P
N N
‹NTERNET
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
9
Yararl›l›k ilkesi veya iflçi lehine flart ilkesi uyar›nca ayn› konuyu düzenleyen
birden çok hukuk kural›n›n bulunmas› hâlinde iflçinin lehine olan düzenleme öncelikle uygulan›r. Örne¤in haftada 45 saatin üzerinde yap›lan çal›flmalar fazla çal›flmad›r. ‹fl Kanunu uyar›nca her bir saat fazla çal›flma için verilecek ücret normal
çal›flma ücretinin saat bafl›na düflen miktar›n›n yüzde elli yükseltilmesi suretiyle
ödenir (‹K m.41, f.2). Toplu ifl sözleflmesiyle taraflar, yasan›n bu nispi emredici düzenlemesini iflçi lehine de¤ifltirerek fazla çal›flma ücretinin saat bafl›na ücretin yüzde yetmiflbefl yükseltilmesi suretiyle ödenece¤ini kararlaflt›rm›fl olabilir. Yine bu
toplu ifl sözleflmesinden yararlanan bir iflçi, ifl sözleflmesine fazla çal›flma saatlerinin yüzde yüz zaml› ödenece¤ine dair bir hüküm koydurmufl olabilir. Bu halde iflçiye fazla çal›flma ücretinin hangi oran üzerinden ödenece¤i yararl›l›k ilkesi çerçevesinde belirlenir. Bu örnekte iflçinin en lehine olan düzenleme ifl sözleflmesi oldu¤u için, fazla çal›flma ücreti yüzde yüz zaml› olarak ödenecektir.
Unutulmamal›d›r ki yararl›l›k ilkesinin uygulanabilmesi için farkl› hukuki düzenlemelerin kanunun mutlak ve nispi emredici hükümleri çerçevesinde geçerli
olmas› gerekir. Mutlak emredici bir hükmün iflçi lehine aksinin kararlaflt›r›labilmesi mümkün de¤ildir.
Ayn› konuyu düzenleyen
birden çok hukuki
düzenleme bulunmas›
halinde iflçi lehine olan
öncelikle uygulan›r.
Kendi Kendine Yard›m ‹lkesi
‹fl hukukunun gelifliminde sendikal mücadele büyük bir önem tafl›m›flt›r. ‹flveren
karfl›s›nda tek bafl›na mücadele gücüne sahip olmayan iflçiler kendi aralar›nda birleflerek sendikalar kurmufllar, sendikalar sayesinde eflit toplu pazarl›k gücüne kavuflmufllard›r. Kendi kendine yard›m mekanizmalar› sayesinde bireysel olarak ifl
sözleflmeleri ile elde edemedikleri kazan›mlar› elde etmifllerdir.
‹flçi ve iflveren sendikalar› anayasal toplu sözleflme özerklikleri çerçevesinde iflyeri veya iflletmedeki çal›flma koflullar›n› adeta yasa koyucu gibi düzenleme yetkisine sahiptir. Toplu ifl sözleflmesi özerkli¤i di¤er hukuk dallar›nda olmayan, ifl hukukuna özgü bir özerklik türüdür. Anayasa’n›n 53. maddesinde sosyal taraflara
anayasal bir hak olarak tan›nm›flt›r.
Taraflar›n toplu ifl sözleflmesi ile uzlaflmaya varamamalar› halinde ortaya ç›kan
toplu ifl uyuflmazl›klar› kendi kendine yard›m ilkesi çerçevesinde gelifltirilen grev
ve lokavt arac›l›¤›yla taraflar›n birbirini zorlamas› ile çözüme ulafl›r. Ancak ifl mücadelesi araçlar›na baflvurmadan önce taraflar›n bar›flç›l çözüm yollar›n›n tamam›n› tüketmesi gerekir (T‹SGLK m.22-23).
Günümüzde iflçi ve iflveren sendikalar› yaln›zca toplu ifl sözleflmeleri arac›l›¤›yla iflyerindeki çal›flma koflullar›n›n oluflumunda de¤il, sosyal diyalog mekanizmalar› yoluyla çal›flma yaflam›n› ilgilendiren resmi karar mekanizmalar›na da kat›lmakta, ifl mevzuat›n›n oluflumunda aktif rol oynamaktad›r. Üçlü yap›lanma konusunda Uluslararas› Çal›flma Örgütü’nün bir sözleflmesini de imzalayan ülkemizde,
iflçi ve iflveren örgüt temsilcileri ile devlet temsilcilerinin birlikte oluflturdu¤u üçlü
yap›lanma modeli ifl hukuku alan›ndaki pek çok resmi örgütün yap›lanmas›nda
esas al›nm›flt›r.
‹fi HUKUKUNUN KAYNAKLARI
‹flçi ile iflveren aras›nda kurulan ifl iliflkisine çok çeflitli kaynaklardan do¤an hukuk
kurallar› uygulan›r. ‹fl hukuku alan›ndaki hukuk kurallar› di¤er hukuk dallar›nda
oldu¤u gibi resmi devlet organlar› taraf›ndan konulmufl olabilece¤i gibi, bizzat taraflarca oluflturulmufl kurallar da ifl hukukunun özel kaynaklar› aras›nda yer al›r.
Ulusal nitelikli bu kaynaklar d›fl›nda uluslararas› nitelikli düzenlemeler de ifl hukukunda büyük önem tafl›r.
Toplu ifl sözleflmesi özerkli¤i
sayesinde sosyal taraflar
iflyerindeki çal›flma
koflullar›n› yasa koyucu gibi
düzenleme serbestisine
sahiptir.
10
fiekil 1.3
‹fl Hukukunun
Kaynaklar›
‹fl Hukukunun Kaynaklar›
Ulusal Kaynaklar
Resmi Kaynaklar
• Yasama
• Yürütme
• Yarg›
Özel Kaynaklar
• Toplu ‹fl Sözleflmesi
• ‹fl Sözleflmesi
• ‹ç Yönetmelikler
• ‹flyeri Uygulamas›
• Yönetim Hakk›
Uluslararas› Kaynaklar
• Çok Tarafl› Sözleflmeler
• ‹ki Tarafl› Sözleflmeler
Ulusal Kaynaklar
Resmi Kaynaklar
Resmi devlet kurumlar› taraf›ndan konulmufl olan kurallar yasama, yürütme ve
yarg› kaynaklar› olarak üç ana bölümde incelenebilir.
Yasama Kaynaklar›
Çal›flma hayat›na iliflkin ilke
ve esaslar Anayasa’da
güvence alt›na al›nm›fl›t›r.
Anayasa: Normlar hiyerarflisinde en tepede yer alan anayasa hükümleri yasama,
yürütme ve yarg› organlar› ile idare makamlar›n›, di¤er kurulufl ve kiflileri ba¤lar.
1982 Anayasas› 2. maddesinde yer alan sosyal hukuk devleti ilkesi ve “iktisadi ve
sosyal haklar ve ödevler” bafll›kl› üçüncü bölümüyle çal›flma hayat›na iliflkin temel
ilke ve esaslar› koruma alt›na alm›flt›r.
Herkes için insanl›k onuruna yarafl›r bir yaflam düzeyi sa¤lamay› amaçlayan
sosyal devlet ilkesinin en etkili oldu¤u alanlar›n bafl›nda çal›flma iliflkileri gelir.
Toplumdaki bireylerin gerçek anlamda özgür olmalar›n› engelleyen, sosyal ve
ekonomik bask›lar› ortadan kald›rmay› hedefleyen sosyal devlet, kiflilerin maddi
ve manevi varl›klar›n› gelifltirmeleri için gerekli koflullar› gelifltirmekle yükümlüdür. Toplumda çal›flanlar›n asgari nitelikte insan onuruna yarafl›r bir ortamda ve
koflullarda çal›flmas›n› sa¤layacak önlemlerin al›nmas› sosyal devletin bir gere¤idir.
Bu amaca yönelik sosyal haklar devletin olumlu bir edimini gerektirebilece¤i gibi,
sendika hakk›, toplu ifl sözleflmesi hakk› ve grev hakk› gibi bir k›s›m sosyal haklar
devlete olumsuz bir edim yükleyen, müdahale etmeme yükümlülü¤ü getiren haklard›r. Çal›flma hakk› ve ödevi (m.49), sendika hakk› (m.51), toplu ifl sözleflmesi
hakk› (m.53), grev hakk› (m.54), sosyal güvenlik hakk› (m.60) anayasada düzenlenmifl sosyal haklara örnek olarak gösterilebilir.
Sosyal ve ekonomik haklar yan›nda anayasan›n kifli hak ve özgürlükleri k›sm›nda yer alan pek çok hak da ifl hukukunda uygulanma alan› bulur. Eflitlik ilkesi
(m.10), kifli dokunulmazl›¤› (m.17), angarya yasa¤› (m.18), haberleflme özgürlü¤ü
(m.22), düflünce ve kanaat özgürlü¤ü (m.25,26) gibi anayasal hükümler bu çerçevede say›labilir.
Yasalar: Türk hukukunda iflçi iflveren iliflkilerini düzenleyen yasalar parçal› bir
yap› tafl›r. Bireysel ifl iliflkisini düzenleyen yasal düzenlemelerin bafl›nda en genifl
kapsama sahip 4857 say›l› ‹fl Kanunu, Deniz ‹fl Kanunu, Bas›n ‹fl Kanunu ve bu üç
kanunun kapsam› d›fl›ndaki iflçilere uygulanan ve ayn› zamanda genel kanun niteli¤i tafl›yan Borçlar Kanunu’nun ifl sözleflmesine iliflkin hükümleri gelir. 4857 say›-
11
l› ‹fl Kanunu’ndan önce yürürlükte olan 1475 say›l› ‹fl Kanunu’nun k›dem tazminat›na iliflkin hükümleri d›fl›ndaki hükümleri 22.5.2003 tarihli 4857 say›l› ‹fl Kanunu
ile yürürlükten kald›r›lm›flt›r. 11.1.2011 tarihinde kabul edilen 6098 say›l› Türk
Borçlar Kanunu 1926 tarihli 818 say›l› Borçlar Kanunu’nu hükümlerini yürürlükten
kald›rm›fl olup Türk Borçlar Kanunu hükümleri 1 Temmuz 2012 tarihinde yürürlü¤e girmifltir. Toplu ifl hukuku alan›nda 2821 say›l› Sendikalar Kanunu ve 2822 say›l› Toplu ‹fl Sözleflmesi, Grev ve Lokavt Kanunu bafll›ca yasal düzenlemelerdir.
‹fl yasalar›n›n uygulanma
biçimi yine bu yasalar›n
verdi¤i yetkiye dayan›larak
ç›kar›lan tüzük, yönetmelik
gibi idari ifllemlerle
gösterilir.
Yürütme Kaynaklar›
Genel ve soyut nitelikteki yasal düzenlemelerle çal›flma hayat›nda karfl›lafl›lan ayr›nt›l› sorunlar›n çözümü güçtür. ‹fl yasalar›nda yer alan hükümlerin uygulanma flekilleri yine bu yasalar›n verdi¤i yetkiye dayan›larak tüzük, yönetmelik gibi idari ifllemlerle düzenlenir.
Tüzük: Yasan›n uygulanmas›n› göstermek ve yasan›n emretti¤i iflleri belirtmek
üzere Dan›fltay’›n ön incelemesinden geçirilerek Bakanlar Kurulu taraf›ndan ç›kar›lan hukuk kurallar›d›r (AY. m.115). Tüzükler cumhurbaflkan› taraf›ndan imzalan›r ve Resmi Gazete’de yay›nlanarak yürürlü¤e girer. Mevzuat›m›zda yer alan tüzüklere örnek olarak ‹fl Teftifl Tüzü¤ü, ‹flkollar› Tüzü¤ü gösterilebilir.
4857 say›l› Kanun’dan önce çok say›da tüzük bulunmas›na ra¤men 4857 say›l›
‹fl Kanunu sonras›nda bireysel ifl hukukunda Çal›flma ve Sosyal Güvenlik Bakanl›¤› taraf›ndan ç›kar›lan çok say›da yönetmelikle yasalar›n uygulanma biçimleri gösterilmifltir. Yönetmelikler: Baflbakanl›k, bakanl›klar ve kamu tüzel kiflilerinin kendi görev alanlar›n› ilgilendiren yasalar›n ve tüzüklerin uygulanmas›n› sa¤lamak
SIRA S‹ZDE
üzere ç›kard›klar› hukuk kurallar›d›r. Hangi yönetmeliklerin Resmi
Gazete’de yay›nlanaca¤› yasayla belirtilir (AY. m. 124). Y›ll›k Ücretli ‹zin Yönetmeli¤i, ‹fl Kanunu’na ‹liflkin Çal›flma Süreleri Yönetmeli¤i, ‹fl Kanunu’na ‹liflkin
Fazla Çal›flma ve
Fazla Sürelerle Çal›flma Yönetmeli¤i, Asgari Ücret Yönetmeli¤i, Özürlü, Eski Hükümlü ve Terör Ma¤duru ‹stihdam› Hakk›nda Yönetmelik çal›flma hayat›ndaki yöS O R U
netmeliklere örnek olarak gösterilebilir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
4857 say›l› Kanun’dan önce çok say›da tüzük bulunmas›na ra¤men, 4857
D ‹ K say›l›
K A T Kanun sonras›nda bireysel ifl hukuku alan›nda Çal›flma ve Sosyal Güvenlik Bakanl›¤› taraf›ndan ç›kar›lan çok say›da yönetmelik bulunmaktad›r.
SIRA S‹ZDE
N N
Yarg› Kaynaklar›
AMAÇLARIMIZ
Yarg› kaynaklar› hukukun yard›mc› kaynaklar› aras›nda yer al›r.
‹fl uyuflmazl›klar›n›n
çözümü için baflvurulan yarg› organlar› ifl yasalar›n› resmî olarak yorumlar, yasalardaki boflluklar› doldurur, farkl› hükümler aras›ndaki çeliflkileri giderir. ‹fl hukukunda
K ‹ T A P
yarg› kararlar› Anayasa Mahkemesi, Yarg›tay ve Dan›fltay kararlar›ndan
oluflur. Türk
hukukunda yarg› kararlar› benzer olaylarda kural olarak ba¤lay›c›l›k tafl›maz.
‹fl hukukundaki resmî kaynaklar› hiyerarflik olarak s›ralay›n›z.
Özel Kaynaklar
D‹KKAT
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Yarg› kaynaklar›
ifl
hukukunun yard›mc›
kaynaklar›ndand›r.
K ‹ T A P
5
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
Devlet organlar› d›fl›ndaki kifli ve kurumlar taraf›ndan oluflturulmufl
norm‹ N T E R Nhukuki
ET
lar hukukun özel kaynaklar›n› oluflturur.
12
Toplu ‹fl Sözleflmesi
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
‹fl hukukunun kendine özgü hukuk kaynaklar›ndan birisi olan toplu ifl sözleflmesi; ifl sözleflmesinin yap›lmas›, içeri¤i ve sona ermesi ile ilgili hususlar› düzenlemek
üzere iflçi sendikas›
ile iflveren sendikas› veya sendika üyesi olmayan iflveren araSIRA S‹ZDE
s›nda yap›lan bir sözleflmedir (T‹SGLK m.2, f.1). Toplu ifl sözleflmeleri iflyerindeki
çal›flma koflullar› yan› s›ra, toplu sözleflmenin taraf›n› oluflturan iflçi sendikas› ile iflveren sendikas›n›n
D Ü fi Ü N E L ‹ Mkarfl›l›kl› hak ve borçlar›na, sözleflmenin uygulanmas› ve denetimine, uyuflmazl›klar›n çözümü için baflvurulacak yollara iliflkin hükümler de ihtiva edebilir (T‹SGLK m.2, f.2).
S O R U
Toplu ifl sözleflmesinin; ifl sözleflmelerinin kuruluflu, içeri¤i ve sona ermesine
iliflkin hükümleri toplu sözleflmenin normatif hükümleri olarak adland›r›l›r. Bu hüAT
kümler topluD ‹iflK Ksözleflmeleri
kapsam›ndaki ifl sözleflmelerini do¤rudan ve emredici biçimde etkiler. Emredici etki nedeniyle ifl sözleflmelerinin toplu ifl sözleflmesine ayk›r› hükümlerinin
yerini toplu sözleflme hükümleri al›r (T‹SGLK m.6). Bu kuSIRA S‹ZDE
ral›n istisnas› ifl sözleflmesi ile iflçi lehine hükümler getirilmesidir. Toplu ifl sözleflmesi ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda ifl sözleflmesi ile getirilen düzenlemeler iflçinin daha lehine ise yararl›l›k
ilkesi uyar›nca ifl sözleflmesinin iflçi lehine hükümleri geçerlili¤iAMAÇLARIMIZ
ni korur (T‹SGLK m.6, f.2).
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹fl hukukunun
olan toplu ifl sözleflmeleri önümüzdeki dönemde taraK ‹özel
T A kaynaklar›ndan
P
f›n›za sunulacak “Toplu ‹fl Hukuku” kitab›nda ayr›nt›l› olarak ele al›nacakt›r.
‹fl Sözleflmesi
TELEV‹ZYON
‹flçi ile iflveren aras›ndaki hukuki iliflkinin temelinde ifl sözleflmesi yatar. ‹fl sözleflmesi, iflçinin ba¤›ml› olarak ifl görmeyi karfl›l›¤›nda iflverenin de ücret ödemeyi üstlenmesinden oluflan sözleflmedir (‹K m.8). Bir sözleflmenin ifl sözleflmesi olarak ni‹ N T E R N Eiçin
T üç unsurun bir arada bulunmas› gerekir: ‹fl görme, ücret ve
telendirilebilmesi
ba¤›ml›l›k.
Yasan›n emredici hükümleri çerçevesinde ifl sözleflmesi ile iflçi ve iflveren kendileri için sübjektif hukuk kurallar› oluflturur. Bu yönüyle ifl sözleflmesi hem bir hukuk kayna¤› hem de di¤er hukuk kaynaklar›n›n uygulanabilmesi için varl›¤› gerekli ön kofluldur.
‹ç Yönetmelik
‹ç yönetmelik veya personel
yönetmeli¤i olarak
adland›r›lan düzenlemeler
hukuken ifl sözleflmesinin
eki niteli¤i tafl›r.
‹fl sözleflmesi birey olarak iflçi ile iflveren aras›ndaki hukuki iliflkiyi düzenlese de
çal›flma iliflkileri di¤er iflçilerden soyut ve ba¤›ms›z biçimde sürdürülmez. Sanayileflme ile birlikte üretim kitlesel bir özellik kazanm›flt›r. Üretimin birden çok kifli taraf›ndan gerçeklefltirilmesi, çal›flanlar›n ortak çal›flma koflullar›na tabi olmas› sonucunu do¤urmufltur. Çal›flma koflullar› genel ve yeknesak biçimde önceden belirlenmektedir. ‹ç yönetmelik veya personel yönetmeli¤i olarak adland›r›lan düzenlemeler, iflyerinde uygulanacak çal›flma koflullar›n› önceden, genel ve yeknesak biçimde içeren düzenlemelerdir.
Hukukumuzda iç yönetmelikler aç›s›ndan serbesti sistemi benimsenmifltir. ‹flveren iç yönetmelik haz›rlay›p haz›rlamamakta serbesttir. Hukuki sorun, iflverenin
tek tarafl› olarak haz›rlad›¤› bu metinlerin iflçi aç›s›ndan nas›l ba¤lay›c› hale geldi¤i noktas›nda toplanmaktad›r. ‹ç yönetmelik hükümlerinin ba¤lay›c› olabilmesi
için bu yönetmelik hükümleri hakk›nda iflçiye aç›kça bilgi verilmesi, bunun ifl
sözleflmesinin kurulmas› s›ras›nda yap›lmas› ve iflçinin bu koflullar› kabul etmesi
gerekir. ‹flçinin iç yönetmelik hakk›nda bilgi sahibi olarak bu yönetmeli¤i uygulamas› örtülü kabul olarak yorumlan›r. ‹ç yönetmeli¤in iflçi taraf›ndan kabul edildi¤ini
her türlü delille ispat yükü iflverene aittir. ‹flçinin aç›k veya örtülü kabulü ile iç yö-
13
netmelik ifl sözleflmesinin bir parças› haline gelir. Nitekim ‹fl Kanunu’nda aç›kça iç
yönetmeli¤in ifl sözleflmesinin eki niteli¤i tafl›d›¤› belirtilmifltir (‹K m.22).
‹ç yönetmelik hükümleri ifl sözleflmesinin bir parças› niteli¤i tafl›d›¤› için kaynaklar hiyerarflisinde ifl sözleflmeleri ile ayn› s›radad›rlar. Bu nedenle yasalar›n ve
toplu ifl sözleflmelerinin alt›nda yer al›rlar.
Ba¤lay›c›l›k kazanan bir iç yönetmelikte iflçi aleyhine esasl› de¤ifliklik yapmak
SIRA S‹ZDE
isteyen iflveren bu durumu iflçiye yaz›l› olarak bildirmek ve alt› iflgünü içinde iflçinin yaz›l› kabulünü almakla yükümlüdür. Bu flekle uygun olarak yap›lmayan ve
iflçi taraf›ndan alt› iflgünü içinde kabul edilmeyen de¤iflikliklerDiflçiyi
(‹K
Ü fi Ü N E ba¤lamaz
L‹M
m.22). O halde iflveren bafllang›çta iç yönetmeli¤i tek tarafl› haz›rlasa da iflçi
taraf›ndan kabul edildikten sonra iflçinin r›zas› olmaks›z›n tek tarafl› olarak
S O R U
de¤ifltiremez.
‹flçinin çal›flma koflullar›n›
SIRA S‹ZDE
a¤›rlaflt›ran çal›flma
koflullar›nda esasl›
de¤ifliklik, de¤iflikli¤in iflçiye
yaz›l› olarak bildirilmesi ve
iflçinin alt› iflgünü içinde
yaz›l› kabulü ile gerçekleflir.
S O R U
‹flveren bafllang›çta iç yönetmeli¤i tek tarafl› olarak haz›rlasa da iflçi
kabul
D ‹ Ktaraf›ndan
KAT
edildikten sonra iflçinin r›zas› olmaks›z›n tek tarafl› olarak iflçi aleyhine de¤ifltiremez.
‹flyeri Uygulamas›
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
N N
‹flveren herhangi bir yasal veya sözleflmesel yükümlülü¤ü bulunmaks›z›n iflçilere
bir tak›m menfaatler sa¤lam›fl olabilir. Örne¤in bir yükümlülü¤ü
bulunmad›¤› hâlAMAÇLARIMIZ
de iflçileri evlerine götürmek üzere servis koymufl olabilir veya ö¤le yeme¤i uygulamas›na geçebilir. ‹flverenin herhangi bir yükümlülü¤ü bulunmaks›z›n tek tarafl›
karar› ile iflçiye sa¤lad›¤› bu menfaatler bir süre sonra bu menfaatlerin
K ‹ T A Pdevam edece¤i yolunda hakl› bir güven yaratabilir.
‹flveren taraf›ndan sa¤lanan bir menfaatin iflyeri uygulamas› oluflturmas› için iflveren taraf›ndan yasal veya sözleflmeden kaynaklanan bir yükümlülük
T E L E V ‹ Z Y O Nbulunmaks›z›n bir ek menfaat sa¤lanmas›, bu menfaatlerin genel olarak iflyerindeki iflçilerin
tümüne veya bir bölümüne yönelik olmas›, bu menfaatin devaml› olarak hep ayn›
koflullarla sa¤lanmas› gerekir. ‹flçinin kabulü ile iflyeri uygulamas› ifl sözleflmesinin
‹ N T E R Nba¤lay›c›
ET
bir parças› haline gelip ba¤lay›c›l›k kazan›r. ‹flyeri uygulamas›n›n
hâle
gelmesi için iflverenin bu menfaatle ba¤lanma yönünde bir iradesi flart de¤ildir. ‹flverenin ba¤lanma niyeti bulunmasa da iflçide bu menfaatin devam edece¤i yolunda hakl› bir güven yarat›lm›flsa iflçinin bu hakl› güveni korunur. Ancak iflveren bafllang›çta bu uygulamadan vazgeçme hakk›n› sakl› tutmuflsa iflçide bu menfaatin
sa¤lanmaya devam edece¤ine dair bir hakl› güven yarat›lm›fl olamaz. Dolay›s›yla
böyle bir hâlde bu menfaatin ba¤lay›c› hâle geldi¤i kabul edilemez.
‹fl sözleflmesinin bir parças› hâline gelen iflyeri uygulamas›nda çal›flma koflullar›nda esasl› de¤ifliklik ancak iflçiye yaz›l› olarak bildirilmesi ve iflçinin yaz›l› kabulü ile mümkündür (‹K m.22). ‹flveren, iflyeri uygulamas›n› kendi iradesiyle bafllatsa da ifl sözleflmesinin parças› hâline geldikten sonra ancak iflçinin r›zas› ile bu uygulamaya son verebilir.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Yönetim Hakk›
‹fl sözleflmesinin ay›rt edici özelli¤i ba¤›ml›l›kt›r. ‹flçinin ba¤›ml›l›l›¤›n›n karfl›l›¤›nda iflverenin ifl sözleflmesinden kaynaklanan yönetim hakk› yer al›r. ‹flverenin yönetim hakk› ifl görme borcuna iliflkin olabilece¤i gibi iflçinin iflyerindeki davran›fllar›na da iliflkin olabilir. ‹flçinin ifl görme edimini nerede, nas›l ve ne zaman yerine
getirece¤i iflveren taraf›ndan verilen emir ve talimatlar çerçevesinde belirlenir. Yine iflyerine girifl ç›k›flta uyulacak kurallar, park yerlerinin, yemekhanenin, spor tesislerinin kullan›m›na iliflkin kurallar, iflçilerin k›l›k k›yafetine iliflkin talimatlar bu
çerçevede say›labilir.
‹flverenin yönetim hakk›
kaynaklar hiyerarflisinde en
alt s›rada yer al›p, iflverenin
emir ve talimatlar›,
anayasa, yasalar,
yönetmelik ve tüzükler, toplu
ifl sözleflmeleri ve ifl
sözleflmelerine ayk›r›
olamaz.
14
Emir ve talimatlar iflyerinde çal›flan iflçilerin tamam›na veya bir grubuna yönelik genel talimatlar olabilece¤i gibi iflyerindeki bir veya birden çok iflçiye kiflisel
olarak verilen bireysel talimatlar niteli¤i de tafl›yabilir. Bireysel talimatlar, talimat›n
iflçiye bildirilmesiyle yürürlü¤e girerken, genel talimatlar iflçi toplulu¤unun kolayca görüp okuyabilece¤i bir yerde duyurulmakla yürürlü¤e girer.
‹flverenin yönetim hakk› çal›flma koflullar›n› belirleyen kaynaklar aras›nda en
alt s›rada yer al›p, anayasa, yasalar, toplu ifl sözleflmesi ve bireysel ifl sözleflmesi ile
belirlenmifl düzenlemelere ayk›r› emir ve talimatlar iflçiyi ba¤lamaz.
Uluslararas› Kaynaklar
Usulüne uygun onaylanm›fl uluslararas› sözleflmeler ifl hukukunun kaynaklar› aras›nda yer al›r. Birden fazla devletin biraraya gelerek oluflturduklar› örgütler arac›l›¤›yla çal›flma yaflam›na iliflkin koyduklar› kurallar ifl hukukunun gelifliminde önemli rol oynam›flt›r. Uluslararas› Çal›flma Örgütünün çok say›daki sözleflme ve tavsiyesinin yan›s›ra Birleflmifl Milletler belgeleri ve Avrupa Konseyi sözleflmeleri ifl hukukunun uluslararas› kaynaklar› aras›nda yer al›r.
Çok tarafl› anlaflmalar yan›s›ra yabanc› ülkelerde çal›flan Türk iflçilerinin çal›flma koflullar›n› ve sosyal güvenlik haklar›n› düzenleyen iki tarafl› anlaflmalar da ifl
uyuflmazl›klar›n›n çözümünde rol oynar.
SIRA S‹ZDE
6
‹fi KANUNUNLARININ
UYGULAMA ALANI
‹fl hukukunda en genifl
uygulama alan›na sahip
S O‹flRKanunu’dur.
U
kanun
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Ülkemizde iflçi ile iflveren aras›nda kurulan ifl iliflkisinin hukuki çerçevesi farkl›
kapsama sahip
taraf›ndan düzenlenmifltir. ‹fl sözleflmesinin tabi oldu¤u
S O Rkanunlar
U
hükümlerin belirlenebilmesi için öncelikle iflçi ile iflveren aras›ndaki iliflkinin hangi kanuna tabi oldu¤unun belirlenmesi gerekir. Bunun için her bir kanunun uyguD ‹ Kincelenmesi
KAT
lama alan›n›n
gerekir. Bu aç›dan en genifl uygulama alan›na sahip
olan kanun 4857 say›l› ‹fl Kanunu’dur. Gemi adamlar›n›n ifl iliflkileri Deniz ‹fl Kanunu; gazetecilerin
SIRA S‹ZDEifl iliflkileri ise Bas›n ‹fl Kanunu’nda düzenlenmifltir. Her üç kanunun kapsam› d›fl›nda kalan ifl sözleflmelerine ise Borçlar Kanunu’nun hizmet
sözleflmesine iliflkin hükümleri uygulan›r. Bu ünitelerde en genifl uygulama alan›na sahip ‹flAMAÇLARIMIZ
Kanunu hükümleri esas al›nacakt›r.
N N
‹ T A P belirtilen
‹flKKanunu’nda
istisnalar d›fl›ndaki ifller ‹fl
Kanunu’nun uygulama
alan›na girer.
TELEV‹ZYON
S O R U
‹ç yönetmelikle
iflyeri uygulamas›yla getirilmifl bir hakk›n örne¤in servisin kald›r›lSIRAveya
S‹ZDE
mas› hangi flartlar alt›nda mümkündür?
SIRA S‹ZDE
4857 Say›l› ‹fl Kanunu’nun Uygulama Alan›
‹ TiflAsözleflmesine
P
‹flverenlerleK bir
dayanarak çal›flt›r›lan iflçiler aras›ndaki çal›flma flartlar› ve çal›flma
ortam›na
iliflkin
hak ve sorumluluklar ‹fl Kanunu’nda düzenlenmifl
olup, ‹fl Kanunu’nun 4. maddesinde hangi ifllerin ‹fl Kanunu’nun kapsam› d›fl›nda
b›rak›ld›¤› Tgösterilmifltir.
Afla¤›da belirtilen istisnalar d›fl›nda kalan ve ifl sözleflmesiELEV‹ZYON
S O R U
ne dayal› olarak yap›lan tüm ifller kural olarak ‹fl Kanunu kapsam›nda yer al›r.
Bu üniteyi çal›fl›rken
D ‹ K K A T elinizde 4857 say›l› ‹fl Kanunu metninin bulunmas› yararl› olacakt›r.
‹NTERNET
Deniz ve Hava Tafl›ma ‹flleri
N N
SIRA S‹ZDE
Deniz tafl›ma iflleri, iflin niteli¤i itibariyle karadaki ifl iliflkilerinden farkl› bir yap›
gösterip farkl› bir düzenlemeye ihtiyaç gösterir. Bu nedenle deniz tafl›ma iflleri ‹fl
Kanunu’nun
kapsam› d›fl›nda b›rak›lm›flt›r. K›y›larda veya liman ve iskelelerde geAMAÇLARIMIZ
milerden karaya ve karadan gemiye yap›lan yükleme ve boflaltma iflleri d›fl›ndaki
deniz, göl ve akarsulardaki gemilerde ifl sözleflmesiyle çal›flan gemi adamlar› ve
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
15
bunlar›n iflverenleri hakk›nda 854 say›l› Deniz ‹fl Kanunu hükümleri uygulan›r. Karadan gemiye ve gemiden karaya yap›lan yükleme ve boflaltma iflleri ise ‹fl Kanunu’na tabidir (‹K m.4, f.2/a). Benzer biçimde Deniz ‹fl Kanunu kapsam›na girmeyen ve tar›m iflinden de say›lmayan, denizlerde çal›flan su ürünleri üreticileri ile ilgili ifller de ‹fl Kanunu’nun kapsam›nda yer al›r (‹K m.4, f.2/f).
Hava tafl›ma iflleri de nitelikleri gere¤i ‹fl Kanunu’nun uygulama alan› d›fl›nda
b›rak›lm›flt›r (‹K m.4, f.1/a). Hava tafl›ma ifllerinde çal›flanlara Borçlar Kanunu’nun
hizmet sözleflmesine iliflkin hükümleri uygulan›r. Örne¤in uçaklarda çal›flan hostesler ve pilotlar ‹fl Kanunu’na de¤il, Borçlar Kanunu’na tabi olarak çal›fl›rlar. Ancak havac›l›¤›n bütün yer tesislerinde yürütülen ifller ‹fl Kanunu’nun kapsam›nda
b›rak›lm›flt›r (‹K m.4, f.2/b).
Tar›m ve Orman ‹flyerleri
Bitkisel ve hayvansal ürünlerin elde edilmesi amac›yla topra¤›n ifllenmesi ve hayvan yetifltirilmesi tar›m ifli biçiminde tan›mlan›r. 50 ve 50’den az iflçi çal›flt›r›lan tar›m ve orman ifllerinin yap›ld›¤› iflyerlerinde ve iflletmelerinde çal›flanlar ‹fl Kanunu’nun kapsam› d›fl›nda b›rak›lm›flt›r (‹K m.4, f.1/c). Bu tür iflyerlerinde çal›flan iflçiler ‹fl Kanunu’nun kapsam› d›fl›nda b›rak›lm›fl olsa da ücretin ödenmesine, ücretin sakl› k›sm›na, ücret hesap pusulas›na ve ücret kesme cezas›na iliflkin hükümlerden bu iflçiler de yararlan›r (‹K m.113).
Ancak baz› ifllerin yap›ld›¤› tar›m iflyerleri 50’den az iflçi çal›flsa da ‹fl Kanunu’nun kapsam›na al›nm›flt›r. Tar›m sanatlar› ile tar›m aletleri, makine ve parçalar›n›n yap›ld›¤› atölye ve fabrikalarda görülen ifller, halk›n faydalanmas›na aç›k veya iflyerinin eklentisi durumunda olan park ve bahçe iflleri ‹fl Kanunu’nun kapsam›nda b›rak›lm›flt›r (‹K m.2, f.2/c,d,e).
Tar›mla ‹lgili Yap› ‹flleri
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
Aile ekonomisi s›n›rlar› içinde kalan tar›mla ilgili her çeflit yap› iflleri ‹fl KanuD Ü fi Ü N E L ‹ M
nu’nun kapsam› d›fl›nda b›rak›lm›flt›r (‹K m.4, f.1/c). Tar›m iflletmesinde
yap›lan
yap› iflinde çal›flanlar ‹fl Kanunu kapsam›na girerken, aile ekonomisi s›n›rlar› içinde kalan tar›mla ilgili yap› ifllerinde kurulan ifl iliflkileri ‹fl Kanunu’nun kapsam› d›S O R U
fl›nda b›rak›lm›flt›r.
D ‹ K K A Tgirerken; aile
Tar›m iflletmesinde yap›lan yap› ifllerinde çal›flanlar ‹fl Kanunu kapsam›na
ekonomisi s›n›rlar› içinde kalan tar›mla ilgili yap› ifllerinde kurulan ifl iliflkileri ‹fl Kanunu’nun kapsam› d›fl›nda b›rak›lm›flt›r.
SIRA S‹ZDE
El Sanat› ‹flleri
N N
Bir ailenin üyeleri ve üçüncü dereceye kadar (üçüncü dereceAMAÇLARIMIZ
dâhil) h›s›mlar› aras›nda d›flar›dan baflka bir kifli kat›lmayarak evlerde ve el sanatlar›n›n yap›ld›¤› ifllerde çal›flanlar ‹fl Kanunu’nun kapsam› d›fl›nda b›rak›lm›flt›r (‹K m.4, f.1/d). Evlerde ayn› aile üyeleri taraf›ndan yürütülen bu ifller ekonomik anlamda
hacimK ‹ T A küçük
P
li ifller olup bu ifllerde çal›flanlar Borçlar Kanunu’nun uygulanma alan›na b›rak›lm›flt›r. Bu ifllerde çal›flanlar›n ‹fl Kanunu’nun kapsam› d›fl›nda kalmas› için evlerde
el sanatlar›n›n yürütüldü¤ü ifllerin yap›lmas› gerekip bu ifllerin
ayn› ailenin üyeleri
TELEV‹ZYON
veya üçüncü derece dâhil h›s›mlar› taraf›ndan yürütülmesi gerekir.
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Ev Hizmetlerinde Çal›flanlar
Evlerde ev hizmetlerinde çal›flanlar ‹fl Kanunu’nun kapsam› d›fl›nda
‹ N T E R N E b›rak›lm›flt›r.
T
Evlerde temizlik ifli yapanlar, bahç›vanlar veya floförler Borçlar Kanunu’nun hizmet
sözleflmesine iliflkin hükümlerine tabi tutulmufltur (‹K m.4, f.1/e).
‹NTERNET
16
Ç›raklar
Ç›raklar ç›rakl›k sözleflmesi ile çal›fl›rlar. Ç›raklar ifl sözleflmesi ile çal›flmad›klar›ndan iflçi olmay›p ‹fl Kanunu’na tabi de¤ildirler. Ancak ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤i aç›s›ndan ç›raklar iflyerinde iflçilerle ayn› risklere maruzdur. Bu nedenle kanun koyucu
ç›raklar› ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤i aç›s›ndan ‹fl Kanunu kapsam›na alm›flt›r (‹K m.4,
f.1/f). Ancak ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤i d›fl›ndaki alanlarda ç›raklar 3308 say›l› Mesleki
E¤itim Kanunu ve Borçlar Kanunu’nun ilgili hükümlerine tabidir.
Sporcular
Bir ücret karfl›l›¤›nda bir spor kulübüne ba¤l› olarak faaliyette bulunan profesyonel sporcular ifl sözleflmesi ile çal›flsalar da ‹fl Kanunu’nun kapsam› d›fl›nda b›rak›lm›fllard›r (‹K m.4, f.1/g). Sadece sporcular kapsam d›fl›nda b›rak›ld›¤›ndan Yarg›tay antrönerlerin ‹fl Kanunu’nun uygulama alan›na girdi¤ine karar vermifltir
(Yarg 9. HD, 18.12.2003, 19877/20178). ‹fl Kanunu kapsam› d›fl›nda kalan profesyonel sporcular Borçlar Kanunu’nun hizmet sözleflmesine iliflkin hükümlerine tabi olarak çal›fl›rlar.
Rehabilite Edilenler
Hastal›k veya kaza sonucu sakat kalan kiflilerin ifle al›flt›r›lmalar› (rehabilitasyon)
amac›yla yap›lan çal›flmalar bir ifl sözleflmesine dayanmaz. Buna ra¤men engellilerin rehabilitasyon merkezlerinde yapt›klar› çal›flmalar›n ‹fl Kanunu kapsam› d›fl›nda oldu¤una dair aç›k düzenleme getirilmifltir (‹K m.4, f.1/h).
Esnaf ve Sanatkâr ‹flyerleri
507 say›l› Esnaf ve Küçük Sanatkârlar Kanunu’nun 2. maddesinin tarifine uygun en
çok 3 kiflinin çal›flt›¤› iflyerlerinde çal›flanlar ‹fl Kanunu’nun kapsam› d›fl›nda b›rak›lm›flt›r (‹K m.4, f.1/›). 3 kifliden fazla iflçi çal›flan esnaf iflyerleri ‹fl Kanunu’nun
kapsam› içindedir. Öte yandan esnaf say›lmayan avukat, hekim, mali müflavir gibi
serbest meslek sahiplerinin iflyerlerinde bir iflçi çal›flssa da bu iflçiler ‹fl Kanunu’nun
uygulama alan›na girer.
Deniz ‹fl Kanunu’nun Kapsam›
Denizlerde, göllerde ve akarsularda Türk bayra¤›n› tafl›yan ve yüz veya daha yukar› gros tonilatoluk gemilerde ifl sözleflmesi ile çal›flan gemi adamlar› ve bunlar›n
iflverenleri hakk›nda 854 say›l› Deniz ‹fl Kanunu hükümleri uygulan›r. 100 gros tonilatodan daha düflük gemilerde çal›flan gemi adamlar›na ise Borçlar Kanunu’nun
hizmet sözleflmesine iliflkin hükümleri uygulan›r.
Bas›n ‹fl Kanunu’nun Kapsam›
5953 say›l› Bas›n Mesle¤inde Çal›flanlarla Çal›flt›ranlar Aras›ndaki Münasabetlerin
Tanzimi Hakk›nda Kanun (Bas›n ‹fl Kanunu), Türkiye’de yay›nlanan gazete, dergi
ve sürekli yay›nlarda haber ve foto¤raf ajanslar›nda her türlü fikir ve sanat ifllerinde çal›flanlar ve bunlar›n iflverenleri hakk›nda uygulan›r. Bas›n ‹fl Kanunu kapsam›na giren fikir ve sanat ifllerinde ücret karfl›l›¤› çal›flanlara gazeteci denilir (B‹K
m.1, f.2). Bir gazetede çal›flmas›na ra¤men gazetecilik mesle¤ini yerine getirmeyenler ‹fl Kanunu hükümlerine tabidir.
17
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
‹fl Kanunu’nun kapsam›na giren hukuki iliflki
türlerini tart›flmak.
Toplum içindeki çal›flma iliflkileri ba¤›ml› ve ba¤›ms›z çal›flma olarak iki ana gruba ayr›labilir.
Ba¤›ml› ve ba¤›ms›z çal›flma aras›ndaki s›n›r› belirlemedeki güçlüklere ra¤men bu iki çal›flma tipi
aras›ndaki temel farkl›l›k kiflinin çal›flma iliflkisinde sahip oldu¤u özerkliktir. Ba¤›ml› çal›flanlar,
bir baflkas›n›n emir ve talimat› alt›nda çal›flan kiflilerdir. Ba¤›ml› çal›flan bir kiflinin sözleflmesinde
belirlenen s›n›rlar çerçevesinde hangi ifli görece¤i, bu ifli nas›l görece¤i, nerede ve ne zaman görece¤i bir baflka kifli taraf›ndan belirlenir. Ba¤›ml› çal›flanlar grubuna iflçiler, devlet memurlar› ve
di¤er kamu görevlileri dâhildir. Ba¤›ml› çal›flanlar›n tamam› ifl hukukunun inceleme alan›na girmez. ‹fl hukuku, bir sözleflme iliflkisi çerçevesinde ba¤›ml› çal›flan iflçilerle iflverenler aras›ndaki
hukuki iliflkileri düzenleyen hukuk dal›d›r.
Dünyada ve ülkemizdeki ifl hukukunun tarihsel
geliflimini irdelemek.
‹fl hukuku sanayi devrimiyle do¤mufltur. Sanayi
devrimi öncesi toplumlarda tar›mda ve meslek
birlikleri alt›nda örgütlenmifl zanaatkâr tipi çal›flma biçimleri yayg›nd›. Sanayi devrimi, çal›flman›n toplumsal iliflkilerdeki yerini esasl› bir biçimde de¤ifltirmifltir. Buhar›n keflfi ve bir üretim merkezi olarak fabrikan›n ortaya ç›kmas› ile bir yandan üretim yap›sal bir de¤iflime u¤ram›fl, öte yandan bu de¤iflimler toplumsal alanda da etkisini
göstermifl, yeni bir toplumsal s›n›f olarak iflçi s›n›f› ortaya ç›km›flt›r.
Sanayi devrimiyle kurulan fabrikalardaki çal›flma iliflkilerinin hukuki yap›s› Frans›z Devrimiyle flekillenen düflünsel ortamda, özgürlük ve eflitlik de¤erleri çerçevesinde flekillenmifltir. Özgür
ve hukuken eflit bireylerden oluflan bir toplumda iflçi ve iflveren, sözleflme özgürlükleri çerçevesinde aralar›ndaki hukuki iliflkiyi düzenleme
serbestisine sahipti. Oysa büyük nüfus kesimlerinin fabrikalarda çal›flmak için baflvurmas›yla,
ifl arayan çok say›da kiflinin varl›¤› iflçilerin kendi lehlerine olan çal›flma koflullar›n› sözleflme
ile iflverenlere kabul ettirme güçlerini fiilen or-
tadan kald›rm›flt›. Bunun sonucunda sefalet ücreti olarak adland›r›lan çok düflük ücretler karfl›l›¤› çok uzun saatlerle çal›fl›lm›fl, daha ucuza
maloldu¤u için küçük yafltaki çocuk ve kad›n
iflçili¤i yayg›nlaflm›flt›r.
Bu geliflmeler sonras›nda devletin iflçi ile iflveren
aras›ndaki sözleflme iliflkisine müdahalesi gereklili¤i ortaya ç›km›flt›r. ‹lk defa 1800’li y›llar›n bafl›nda çocuk ve kad›n iflçilerin çal›flt›r›lmas›na iliflkin yasaklarla bafllayan bu müdahalelerin say›s›
zaman içinde artm›flt›r.
‹flçiler sendikalar› arac›l›¤›yla mücadele etmeye
bafllam›fllard›r. Sendikal mücadeleye karfl› devletler bafllang›çta olumsuz tav›r tak›nm›fl, sendikalar yasa d›fl› örgütler olarak kabul edilmifltir.
20 yüzy›l›n bafl›nda sendikalar hukuki meflruiyetlerini elde etmifl, ‹kinci Dünya Savafl› sonras›nda
ise sendika hakk› temel haklar aras›nda yerini alm›flt›r. Birinci Dünya Savafl› sonras›ndaki Versaille Bar›fl Anlaflmas› ile Birleflmifl Milletler bünyesinde kurulan Uluslararas› Çal›flma Örgütü (ILOInternational Labour Organisation) ile ifl hukuku
bugünkü biçimini almaya bafllam›flt›r.
Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda ise loncalar uzun bir
dönem üretim ve çal›flma iliflkilerini düzenlemifltir. Çal›flma hayat›n›n genellikle tezgâh ve el ifllerine dayanmas›, sanayileflmenin çok çeflitli nedenlerle bafllayamamas› nedeniyle Avrupa’da görüldü¤ü gibi bir iflçi s›n›f› uzun bir dönem ortaya
ç›kmam›flt›r.
Kurtulufl Savafl› s›ras›nda 1921 y›l›nda TBMM taraf›ndan kabul edilen Ere¤li Havzai Fahmiyesi
Maden Amelesi Hukukuna Müteaallik Kanun ile
Kömür Tozlar› Kanunun kabulü dikkat çekicidir.
Ancak ülkemizde modern anlamdaki ifl hukuku
Cumhuriyetin kurulmas› ile oluflmufltur. 1924 tarihli Hafta Tatili Kanunu ve 1926 tarihli Borçlar
Kanunu bu alandaki ilk kanunlard›r. Devletin öncülü¤ünde ulusal sanayiinin oluflmaya bafllamas›
ile 1936 tarihinde yürürlü¤e giren 3008 say›l› ‹fl
Kanunu bu alandaki ilk özel kanun olup yaklafl›k 30 y›l uygulanm›flt›r. ‹kinci Dünya Savafl› sonras› dönemde çal›flma yaflam›n› düzenleyen çok
say›da kanun kabul edilmifltir.
18
Günümüzde ifl hukuku alan›nda yürürlükte bulunan düzenlemelerin bafl›nda 4857 tarihli ‹fl Kanunu’nun yan›s›ra 2821 say›l› Sendikalar Kanunu, 2822 say›l› Toplu ‹fl Sözleflmesi Grev ve Lokavt Kanunu ve 5510 say›l› Sosyal Sigortalar ve
Genel Sa¤l›k Sigortas› Kanunu say›labilir.
N
A M A Ç
3
‹fl hukukunun temel ilkelerini ve kaynaklar›n›
aç›klamak.
‹fl hukukunun iflçinin korunmas›, sözleflme serbestisinin s›n›rlanmas›, yararl›l›k ilkesi ve iflçi lehine flart ile kendi kendine yard›m ilkesi olmak
üzere dört temel ilkesi bulunmaktad›r. ‹fl hukuku
iflçinin ba¤›ml›l›¤›n›n yaratt›¤› sak›ncalara karfl›
iflçiyi korumak amac›yla ortaya ç›km›fl bir hukuk
dal›d›r. Ancak iflçinin korunmas› ilkesi uygulan›rken toplum yarar› da göz ard› edilmemelidir. ‹fl
hukukunda zay›f durumdaki iflçinin iradesinin
korunmas› amac›yla iflçi ve iflverenin sözleflme
serbestisi kanunun emredici hükümleriyle s›n›rland›r›lm›fl›tr. Yararl›l›k ilkesi ile kastedilen ayn›
konuyu düzenleyen birden çok hukuki düzenleme bulunmas› halinde iflçi lehine olan›n öncelikle uygulanmas›d›r. ‹fl hukukunun gelifliminde
sendikal mücadele, grev ve lokavt, sosyal diyalog gibi kendi kendine yard›m mekanizmalar› da
büyük önem tafl›maktad›r.
‹fl hukuku alan›ndaki kurallar di¤er hukuk dallar›nda oldu¤u gibi resmi devlet organlar› taraf›ndan konulmufl olabilece¤i gibi, bizzat taraflarca
da oluflturulmufl olabilir. Ulusal nitelikli bu kaynaklar d›fl›nda uluslararas› nitelikli düzenlemeler
de ifl hukukunda büyük önem tafl›r.
N
A M A Ç
4
‹fl Kanunu’nu kapsam›n› ortaya koymak.
Ülkemizde iflçi ile iflveren aras›nda kurulan ifl iliflkisinin hukuki çerçevesi farkl› kapsama sahip kanunlar taraf›ndan düzenlenmifltir. En genifl uygulama alan›na sahip olan kanun 4857 say›l› ‹fl Kanunu’dur. Deniz ve hava tafl›ma iflleri, 50’den az
iflçi çal›flt›ran tar›m ve orman iflyerleri, tar›mla ilgili yap› iflleri, el sanat› iflleri, ev hizmetlerinde
çal›flanlar, ç›raklar, sporcular, rehabilite edilenler, esnaf ve sanatkâr iflyerleri d›fl›nda kalan ve ifl
sözleflmesine dayal› olarak yap›lan tüm ifller ‹fl
Kanunu’nun kapsam›nda yer al›r.
Gemi adamlar›n›n ifl iliflkileri Deniz ‹fl Kanunu’nda; gazetecilerin ifl iliflkileri Bas›n ‹fl Kanunu’nda düzenlenmifltir. Her üç kanunun kapsam›
d›fl›nda kalan ifl sözleflmelerine ise, Borçlar Kanunu’nun hizmet sözleflmesine iliflkin hükümleri
uygulan›r.
19
Kendimizi S›nayal›m
1. Afla¤›da belirtilenlerden hangi hukuki sorun ifl hukukunun inceleme alan›na girmez?
a. ‹flçi ile iflveren aras›ndaki ifl iliflkisi
b. Sendikaya üyelik
c. Grev karar›n›n al›nmas›
d. Kirac›n›n tahliyesi
e. Toplu ifl sözleflmesi imzalanmas›
6. Afla¤›da say›lan haklardan hangisi ifl hukukunun inceleme alan›na girmez?
a. Toplu ifl sözleflmesi hakk›
b. Grev hakk›
c. Adil ücret hakk›
d. Sosyal güvenlik hakk›
e. Çevre hakk›
2. Afla¤›da belirtilenlerden hangisi ifl hukukunun temel
ilkeleri aras›nda yer almaz?
a. ‹flçinin korunmas› ilkesi
b. Sözleflme serbestisi
c. Yararl›l›k ilkesi
d. Kendi kendine yard›m
e. ‹flçi lehine flart ilkesi
7. Bir uygulaman›n iflyeri uygulamas› olarak nitelendirilebilmesi için afla¤›daki flartlardan hangisinin bulunmas› gerekmez?
a. ‹flçiye menfaat sa¤lamas›
b. Devaml› olmas›
c. Genel olmas›
d. ‹flverenin bu uygulamay› sürdürme niyetinin bulunmas›
e. ‹flçide hakl› güven yarat›lmas›
3. ‹fl Kanunu’na göre 5 y›la kadar (5 y›l dahil) k›demli
iflçinin y›ll›k izin süresi 14 gündür. Toplu ifl sözleflmesinde y›ll›k izin süresi ilk 5 y›l 20 gün olarak belirlenmifltir. ‹flçinin ifl sözleflmesinde ise y›ll›k izin süresi 18
gün olarak kararlaflt›r›lm›flt›r. Toplu ifl sözleflmesinden
yararlanan bu iflçi kaç gün y›ll›k izin hakk›na sahiptir?
a. ‹fl Kanunu’nda belirtilen 14 gün
b. ‹fl sözleflmesinde belirtilen 18 gün
c. ‹flçinin lehine olan toplu ifl sözleflmesindeki 20
gün
d. 26 gün
e. 34 gün
4. Cumhuriyetin niteliklerinden hangisi ifl hukukunun
temelleri ile do¤rudan ilgilidir?
a. Hukuk devleti
b. Laiklik
c. Sosyal devlet
d. Demokratik devlet
e. Otoriter devlet
5. ‹flyeri iç yönetmeli¤ine iliflkin olarak afla¤›dakilerden hangisi yanl›flt›r?
a. ‹flveren tek tarafl› olarak haz›rlar
b. ‹fl sözleflmesinin eki niteli¤i tafl›r
c. Kanuna ayk›r› iç yönetmelik hükümleri geçersizdir
d. ‹ç yönetmeli¤i iflveren diledi¤i gibi de¤ifltirme
hakk›na sahiptir
e. ‹ç yönetmelik iflçinin kabulü ile ba¤lay›c› hale
gelir
8. ‹flverenin yönetim hakk›na iliflkin olarak afla¤›dakilerden hangisi yanl›flt›r?
a. Yönetim hakk›n›n hukuki kayna¤› ifl sözleflmesidir
b. ‹flveren yönetim hakk› çerçevesinde diledi¤i
alanda emir ve talimat verme yetkisine sahiptir
c. ‹flverenin yönetim hakk› iflçinin iflgörme borcuna veya davran›fllar›na iliflkin olabilir
d. Yönetim hakk› ifl hukukunun kaynaklar› içerisinde en alt s›rada yer al›r
e. Hukuka ayk›r› emir ve talimat iflçiyi ba¤lamaz
9. Çal›flma koflullar›nda iflçi aleyhine esasl› bir de¤ifliklik nas›l gerçeklefltirilir?
a. ‹flverence dilendi¤i gibi
b. ‹flverence sendikan›n oluru al›narak
c. ‹flçiye yaz›l› olarak bildirip iflçinin de yaz›l›
kabulü al›narak
d. ‹flçinin de¤iflikliklere iliflkin z›mni (örtülü) kabulünü alarak
e. ‹flçinin görebilece¤i bir yerde de¤ifliklikleri ilan
ederek
10. ‹fl hukukunda en genifl uygulama alan›na sahip kanun hangidir?
a. ‹fl Kanunu
b. Deniz ‹fl Kanunu
c. Bas›n ‹fl Kanunu
d. Borçlar Kanunu
e. Türk Ticaret Kanunu
20
“
Yaflam›n ‹çinden
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
Esas No :
Karar No :
Merci :
Tarih :
1. d
2009 / 93
2011 / 73
Anayasa Mahkemesi
28/04/2011
2. b
3. c
“......
Anayasa'n›n 2. maddesinde belirtilen sosyal hukuk devleti, insan haklar›na dayanan, kiflilerin huzur, refah ve
mutluluk içinde yaflamalar›n› güvence alt›na alan, kifli
hak ve özgürlükleriyle kamu yarar› aras›nda adil bir
denge kurabilen, çal›flma hayat›n› gelifltirerek ve ekonomik önlemler alarak çal›flanlar›n› koruyan, onlar›n
insan onuruna uygun hayat sürdürmelerini sa¤layan,
milli gelirin adalete uygun biçimde da¤›t›lmas› için gereken önlemleri alan, sosyal güvenlik hakk›n› yaflama
geçirebilen, güçsüzleri güçlüler karfl›s›nda koruyarak
sosyal adaleti ve toplumsal dengeleri gözeten devlettir.
Anayasa'n›n 5. maddesinde, kiflilerin ve toplumun refah, huzur ve mutlulu¤unu sa¤lamak, kiflinin temel hak
ve hürriyetlerini, sosyal hukuk devleti ve adalet ilkeleriyle ba¤daflmayacak flekilde s›n›rlayan siyasal, ekonomik ve sosyal engelleri kald›rmak, insan›n maddî ve
manevî varl›¤›n›n geliflmesi için gerekli flartlar› haz›rlamaya çal›flmak devletin temel amaç ve görevleri aras›nda say›lm›flt›r.
Anayasa'n›n 60. maddesinde "Herkes sosyal güvenlik
hakk›na sahiptir" denilmekle bireylere gelecekte karfl›laflacaklar› sosyal riskler karfl›s›nda yoksullu¤a düflmemeleri için asgari ölçüde bir yaflam düzeyinin amaçland›¤› belirtilmektedir. Bu amaç sosyal sigorta kurulufllar›nca kendi kurallar› çerçevesinde gerçeklefltirilir ve yerine getirilir.
Sosyal devlet, sosyal adaletin, refah›n ve güvenli¤in
gerçekleflmesini sa¤layan devlettir. Sosyal güvenlik kurulufllar›, çal›flanlar›n gelece¤ine iliflkin güvenliklerini
sa¤lamak durumundad›r. Sosyal güvenlik her fleyden
önce, herhangi bir nedenle k›smen ya da tamamen çal›flamayanlara ve bu nedenle gelir kayb›na u¤rayarak
muhtaç duruma düflenlere, insan onuruna yarafl›r asgarî bir hayat sürmeleri için gerekli gelirin sa¤lanmas›n›
öngörür. Devletin sosyal olmas› aktüeryal denge ile sosyal devlet ilkesi aras›nda uyum olmas›n›, sosyal güvenlikten kaynaklanan yüklerin gerekti¤inde Devlet taraf›ndan karfl›lanmas›n› zorunlu k›lmaktad›r.
............”
”
4. c
5. d
6. e
7. d
8. b
9. c
10. a
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹fl Hukukunun Konusu”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹fl Hukukunun Temel ‹lkeleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹fl Hukukunun Temel ‹lkeleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹fl Hukukunun Tarihsel Geliflimi” konusunu yenidn gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹fl Hukukunun Kaynaklar›”
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹fl Hukukunun Konusu”
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹fl Hukukunun Uygulama
Alan›” konusunu yeniden gözden geçiriniz
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
S›ra Sizde 1
‹fl hukuku ba¤›ml› çal›flma iliflkilerinden iflçi ile iflveren
aras›nda kurulan sözleflme temelli ifl iliflkisini inceler.
Ba¤›ml› çal›flan olarak iflçi ifl görme borcunu iflverenin
emir ve talimatlar› do¤rultusunda yerine getirmekle yükümlüdür.
S›ra Sizde 2
‹flçi ve iflverenlerin sözleflmelerini diledikleri biçimde
düzenlemeleri, sefalet ücretleri ile çok uzun saatler çal›flma, çocuk ve kad›n iflçilili¤inin yag›nlaflmas› gibi
olumsuz çal›flma koflullar›n› ortaya ç›karm›flt›r. Devletin
iflçi ile iflveren aras›ndaki sözleflme iliflkisine müdahalesinin gerisinde toplumda iflçi kesiminin say›ca artmas›
ile ortaya ç›kan sorunlar, iflçi örgütlerinin bask›s›, sosyalist görüfllerin iflçi kesimi aras›nda h›zla yay›lmas›, demokrasinin yayg›nlaflmas› ve genel oyun kabulü gibi
pek çok neden yatmaktad›r. Özellikle sendikalar› arac›l›¤›yla iflçilerin yürüttükleri mücadele devletlerin iflçi lehine düzenlemeler getirmesinin gerisinde yatan önemli
bir etkendir.
21
Yararlan›lan Kaynaklar
S›ra Sizde 3
Bu durumun en önemli sebebi olarak ülkemizde sanayi devriminin yaflanmam›fl olmas›; dolay›s›yla, iflçi s›n›f›n›n çok geç dönemlerde ortaya ç›kmas› gösterilebilir.
Böylece iflçilerin ihtiyaç duyaca¤› hukuki düzenlemeler
de gecikmifltir.
S›ra Sizde 4
Mutlak emredici kurallar toplumun bütününün menfaatini korumak amac›yla kabul edilmifl kurallar olup, aksi hiç bir biçimde kararlaflt›r›lamayan kurallard›r. Buna
karfl›l›k nispi emredici kurallar, iflçinin korunmas› amac›yla getirilmifl kurallar olup, toplumdaki asgari çal›flma
koflullar›n› güvence alt›na al›r. Bu nedenle nispi emredici kurallar aksi ancak iflçi lehine kararlaflt›r›labilen kurallard›r. Mutlak emredici kurallar›n aksi iflçi lehine olsa
dahi kararlaflt›r›lamaz.
S›ra Sizde 5
Resmi ve özel bütün kaynaklar›n en tepesinde anayasa
hükümleri yer al›r. Yasalar, tüzük ve yönetmelikler, toplu ifl sözleflmeleri ve ifl sözleflmelerinin tamam› anayasaya uygun olmak zorundad›r. Anayasalar temel ilkeleri belirler. Anayasalar› yasalar takip eder. Yasalar taraf›ndan yetki verilen konularda yasalar›n uygulanmas›n›
göstermek üzere yürütme taraf›ndan tüzük ve yönetmelikler ç›kar›l›r. Tüzük ve yönetmelikler de anayasaya
ve yasalara ayk›r› olamaz. Hiyerarflik olarak anayasa,
yasalar, tüzükler, yönetmelikler biçiminde bir s›ralama
yap›labilir.
S›ra Sizde 6
‹ç yönetmelikler veya iflyeri uygulamas› hukuki niteli¤i
itibariyle ifl sözleflmesinin eki niteli¤i tafl›r. ‹ç yönetmelik veya iflyeri uygulamas›nda iflçi aleyhine esasl› bir de¤ifliklik ancak bu durumun iflçiye yaz›l› olarak bildirilmesi ve alt› iflgünü içinde iflçinin kabulü ile hüküm ve
sonuçlar›n› do¤urur.
Aktay, N.-Tuncay Kaplan Senyen E. ve Ar›c› K. (2011).
‹fl Hukuku, (4. Bas›), Ankara: Gazi Üniversitesi Yay›nlar›.
Akyi¤it, E. (2008). ‹fl Kanunu fierhi, C.1-2, (3. Bas›),
Ankara: Seçkin Yay›nevi.
Çelik, N. (2011). ‹fl Hukuku Dersleri, (24. Bas›), ‹stanbul: Beta Yay›nevi.
Eyrenci, Ö.-Taflkent, S. ve Ulucan, D. (2010), Bireysel
‹fl Hukuku, (4. Bas›), ‹stanbul: Legal Yay›nlar›
Güven, E. ve Ayd›n, U. (2010). Bireysel ‹fl Hukuku,
(3. Bas›), Eskiflehir: Nisan Yay›nevi.
K›l›ço¤lu, M. ve fienocak, K. (2008). ‹fl Kanunu fierhi,
C.1-2, (3. Bas›), Ankara: Seçkin Yay›nevi.
Mollamahmuto¤lu, H ve Astarl›, M. (2011). ‹fl Hukuku,
(4. Bas›), Ankara: Turhan Yay›nevi.
Sümer, H. H. (2011). ‹fl Hukuku, (16. Bas›), Konya: Mimazo Yay›nevi.
Süzek, S. (2011). ‹fl Hukuku, (7. Bas›), ‹stanbul: Beta
Yay›nevi.
fiakar, M. (2011). ‹fl Hukuku Uygulamas›, (9. Bas›), ‹stanbul: Beta Yay›nevi.
Tunçoma¤, K. ve Centel, T. (2008). ‹fl Hukukunun
Esaslar›, (5. Bas›), ‹stanbul: Beta Yay›nevi.
http://www.csgb.gov.tr
http://www.mevzuat.gov.tr
http://www.sgk.gov.tr
2
Amaçlar›m›z
N
N
N
‹fl hukukunda kullan›lan temel kavramlar› tan›mlayabilecek,
‹flyerinde çal›flan ç›rak, stajyer gibi di¤er kiflilerin iflçiden fark›n› aç›klayabilecek,
‹fl Hukukunun yer bak›m›ndan uygulanma alan› olarak iflyerini tan›mlayabilecek bilgi ve becerilere sahip olabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• ‹flçi
• ‹flveren
• ‹flveren Vekili
• Alt ‹flveren
• ‹flyeri
‹çindekiler
‹fl Hukukunun
Temel Kavramlar›
•
•
•
•
•
‹fiÇ‹
‹fiVEREN
‹fiVEREN VEK‹L‹
ALT ‹fiVEREN
‹fiYER‹
‹fl Hukukunun
Temel Kavramlar›
‹fiÇ‹
‹flçi Kavram›
‹fl Kanunu’nun 2. maddesine göre ifl sözleflmesiyle çal›flan gerçek kifliye iflçi denir. ‹fl sözleflmesiyle çal›flan
Kiflinin iflçi s›fat› tafl›mas›nda belirleyici olan ifl sözleflmesi ile çal›flmas›d›r, yapt›¤› gerçek kifliye iflçi denir.
iflin niteli¤i önem tafl›maz. Kol gücü ile çal›flan kifliler iflçi olabilece¤i gibi, zihin
eme¤i ile çal›flanlar, hatta sanatsal bir
Resim 2.1
yetenek gerektiren bir iflte çal›flanlar
da iflçi olabilir. Teknisyen, temizlikçi,
duvar ustas› iflçi oldu¤u gibi, mühendis, avukat, genel müdür veya bir özel
tiyatrodaki sanatç› da iflçi s›fat›n› tafl›yabilir. Uygulamada flirketlerde üretimde çal›flan kifliler iflçi olarak nitelendirilirken yöneticiler için bu s›fat kullan›lmamaktad›r. Bu nitelendirme hukuki bir de¤er tafl›may›p ifl sözleflmesi ile
çal›flan herkes iflçidir. Sosyolojik anlamdaki iflçi kavram› ile iflçinin hukuki
tan›m› birbirinden farkl›d›r.
Yine kiflinin iflçi olmas› için mutlaSIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
ka özel sektörde çal›flmas› gerekli olmay›p kamu sektöründe de ifl sözleflmesiyle çal›flan kifliler de iflçi s›fat› taD Ü fi Ü N E L ‹ M
fl›rlar. Örne¤in, Bakanl›klar bünyesinde ifl sözleflmesi ile çal›flan çok say›da
Kaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/%C4%B0%C5%9F%C3%A7i
S O R U
S O R U
iflçi bulunmaktad›r.
Bir kiflinin iflçi say›lmas› için mutlaka özel sektörde çal›flmas› gerekliD olmay›p
‹ K K A T kamu sektöründe de ifl sözleflmesiyle çal›flan kifliler iflçi s›fat› tafl›rlar.
‹flçi Benzeri Kavramlar
SIRA S‹ZDE
N N
‹flyerinde iflçilerin yan› s›ra hukuken iflçi s›fat› tafl›mayan ancak iflçi benzeri di¤er
kifliler de bulunmaktad›r.
AMAÇLARIMIZ
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
24
Ç›rak
Ülkemizde ç›raklar›n hukuki
durumlar› 3308 say›l›
Mesleki E¤itim Kanunu
hükümleri çerçevesinde
düzenlenmifltir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
Ç›raklar, ç›rakl›k
ile çal›flt›klar› için iflçi s›fat› tafl›maz.
D ‹ K K sözleflmesi
AT
D‹KKAT
Kalfalar ifl sözleflmesiyle
SIRA S‹ZDE
çal›flt›klar›ndan iflçi
say›l›rlar.
AMAÇLARIMIZ
‹flyerlerinde mesleki e¤itim sahibi vas›fl› iflçi ihtiyac›n›n karfl›lanmas› günümüzde
mesleki e¤itimin önemli bir hedefidir. Ç›rakl›k kurumu vas›fl› iflgücü ihtiyac›n›n
karfl›lanmas›nda temel bir önem tafl›maktad›r. Bu nedenle ç›rakl›k ülkenin istihdam politikalar›ndan önemli bir yer tafl›r.
Ülkemizde ç›raklar›n hukuki durumu 3308 say›l› Mesleki E¤itim Kanunu hükümleri çerçevesinde düzenlenmifltir. Ancak Mesleki E¤itim Kanunu ülkemizdeki
bütün ç›raklar› kapsamay›p bu kanun kapsam›nda bulunan il ve mesleklerde faaliyet gösteren iflyerlerinde uygulan›r. Mesleki E¤itim Kanunu kapsam› d›fl›nda kalanlara Borçlar Kanunu’nun hükümleri uygulan›r.
3308 say›l› Mesleki E¤itim Kanunu uyar›nca ç›rak, “Ç›rakl›k sözleflmesi esaslar›na göre bir meslek alan›nda mesle¤in gerektirdi¤i bilgi, beceri ve ifl al›flkanl›klar›n› ifl içerisinde gelifltirilen kifli” olarak tan›mlanm›flt›r. Kanunda tan›mlanmam›fl da
olsa ç›rakl›k sözleflmesi uyar›nca ifl sahibi bir meslek veya sanat› ö¤retmek, ç›rak
da bu meslek veya sanat› ö¤renmek amac›yla iflgörmekle yükümlüdür. Mesleki
E¤itim Kanunu’na göre ç›rak olabilmek için kiflinin ondört yafl›n› doldurup ondoSIRAgün
S‹ZDEalmam›fl olmas›, en az ilkö¤retim mezunu olmas›, bünyesi ve
kuz yafl›ndan
sa¤l›¤› girece¤i mesle¤in gerektirdi¤i iflleri yapmaya uygun olmas› gerekir (m.10).
Ç›rakl›k için
azami yafl haddi olarak ondokuz yafl öngörülmüfl olsa da 2001 y›l›nD Ü fi Ü N E L ‹ M
da Mesleki E¤itim Kanunu’nda yap›lan bir de¤ifliklikle ondokuz yafl›ndan gün alm›fl olanlar›n da yafllar›na ve e¤itim seviyelerine uygun olarak düzenlenecek mesS O R U
leki e¤itim programlar›na
göre ç›rakl›k e¤itimine al›nabilece¤i belirtilmifltir.
‹flyeri sahibi
e¤er ç›rak reflit de¤ilse velisi veya vasisi, ç›rak reflitse kendisiyle yaSIRA S‹ZDE
z›l› bir ç›rakl›k sözleflmesi yapmakla yükümlüdür. Ç›rakl›k süresinin ne kadar devam edece¤i Bakanl›kça belirlenecek olup, en az iki y›l en çok dört y›l devam eder
(m.14, f.2).AMAÇLARIMIZ
Ç›rakl›k e¤itim süresi sonunda ç›raklar aç›lacak ilk kalfal›k s›nav›na girmek zorundad›r (m.16, f 2). Bu s›nav sonras›nda kalfal›k hakk›n› elde edenlere kalfal›k belgesi verilir (m.17). Kalfalar ifl sözleflmesi ile çal›fl›p iflçi olarak ‹fl Kanunu
K ‹ tabidir.
T A P
hükümlerine
Ç›raklar, iflyerinde iflgörmekle yükümlü olmakla beraber, bu iflgörme ifl sözleflmesinde oldu¤u gibi ekonomik bir de¤er yaratma amac› tafl›may›p bir meslek veT E L E V ‹ Z Y O Namac›yla s›n›rl› bir iflgörmedir. ‹flverenin ç›rakl›k sözleflmesinya sanat› ö¤renmek
den do¤an borcu bir meslek veya sanat›n ö¤retilmesidir. Ücret ifl sözleflmesinin temel bir unsuru olmas›na ra¤men, bir sözleflmenin ç›rakl›k sözleflmesi olarak nitelendirilebilmesi için ifl sahibinin ç›ra¤a ücret ödeme yükümlülü¤ü bulunmas› ge‹NTERNET
rekmez. Ancak Mesleki E¤itim Kanunu 25. maddesinde ç›ra¤a yafl›na uygun asgari ücretin % 30’undan afla¤› olmamak üzere bir ücret ödenece¤ini hükme ba¤lam›flt›r. Buradaki ücret borcu yasadan kaynaklanan bir ücret borcu olup ç›rakl›k sözleflmesinin temel bir unsuru de¤ildir.
Ç›rakl›k sözleflmesi ifl sözleflmesinden farkl› nitelik tafl›d›¤› için ç›raklar iflçi niteli¤i tafl›mazlar. Ç›raklar iflyerindeki iflçi say›s›ndan say›lmazlar, iflçilerin üye oldu¤u sendikalara üye olamaz, toplu ifl sözleflmesinden yararlanamazlar.
Ç›raklar her ne kadar iflçi niteli¤i tafl›masa da iflyerlerinde iflçilerle birlikte ayn› ifl
kazas› ve meslek hastal›¤› riskine maruz kal›rlar. Bu risklere karfl› ç›raklar›n korunmas› amac›yla ‹fl Kanunu’nda ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤i hükümlerinin ç›raklara da uygulanaca¤› belirtilmifltir (‹K m.4, f.1/f). Böylece iflveren iflyerindeki ifl kazalar› ve
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Ç›raklar ve stajyerler iflçi
s›fat› tafl›may›p, sendikalara
üye olmaz ve toplu ifl
sözleflmesinden
yararlanamazlar.
25
2. Ünite - ‹fl Hukukunun Temel Kavramlar›
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
meslek hastal›¤› risklerine karfl› ç›raklar› da korumak, onlara de gerekli e¤itimi ve
koruyucu malzemeyi vermekle yükümlüdür. Ç›rak ve aday ç›ra¤›n
D Ü fi Üe¤itimi
N E L ‹ M s›ras›nda
iflyerinde meydana gelecek ifl kazas›ndan iflveren sorumludur (3308 s. Kanun m.25,
f.2). Yine ç›raklar 5510 say›l› Sosyal Sigortalar ve Genel Sa¤l›k Sigortas› Kanunu’nun
S O R U
ifl kazas› ve meslek hastal›¤› sigorta dal›ndan yararlan›r (SSGSSK m.5, f.1/b).
S O R U
Ç›raklar her ne kadar iflçi niteli¤i tafl›masa da iflyerlerinde iflçilerle birlikte
D ‹ K K A Tayn› ifl kazas›
ve meslek hastal›¤› riskine maruz kald›klar›ndan ‹fl Kanunu’unun ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤ine
iliflkin hükümleri ç›raklar hakk›nda da uygulan›r.
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
N N
Pratik e¤itimlerini iflyerinde alan ç›raklar, iflyerinde eksik kalan pratik ve teorik
AMAÇLARIMIZ uygun göe¤itimlerini mesleki ve teknik okullarda veya Milli E¤itim Bakanl›¤›nca
rülen iflyerlerinin e¤itim birimlerinde yaparlar. Ç›raklar mesle¤in özelliklerine göre
haftada sekiz saatten az olmamak üzere genel ve mesleki e¤itim görürler. Bu e¤iK ‹ T A P
time kat›lmalar› için iflverenler ç›raklara ücretli izin vermekle yükümlüdür.
Yine iflveren ç›ra¤a her y›l tatil aylar›nda ücretli izin vermekle de yükümlüdür (m.26).
Stajyer
TELEV‹ZYON
‹flçi benzeri bir di¤er grup, stajyerlerdir. Stajyerler, teorik bilgilere sahip olduklaSIRAö¤renmek
S‹ZDE
r› bir mesle¤in uygulamas›n› izleyerek o mesle¤in uygulamas›n›
üzere
iflyerinde bulunan kiflilerdir.
‹NTERNET
Stajyerler ekonomik bir de¤er yaratmak üzere iflyerinde bulunmad›¤›ndan
iflçiD Ü fi Ü N E L ‹ M
den, mesle¤in teorik bilgisine sahip olduklar› için de ç›raklardan ayr›l›r. Stajyerlere ücret ödeme yükümlülü¤ü bulunmasa da uygulamada iflverenler stajyerlere ücS O R U
ret ödeyebilmektedir. Ücret ödenmesi stajyerin iflçi say›lmas›n› gerektirmez.
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
S O R U
Stajyerlere ücret ödeme yükümlülü¤ü bulunmasa da uygulamada iflverenler
ücD ‹ K K Astajyerlere
T
ret ödeyebilmektedir.
D‹KKAT
N N
Stajyerler ifl sözleflmesi ile çal›flmad›klar› için ifl mevzuat› d›fl›nda kal›rlar. Ancak
iflyerlerinde bulunduklar› s›rada ifl kazalar› ve meslek hastal›klar› riskine maruzdurlar. Bu nedenle ‹fl Kanunu’nun ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤i bölümünde
(‹K m.77 f.4.) yer
AMAÇLARIMIZ
alan tüzük ve yönetmeliklerdeki hükümler ç›raklar gibi stajyerlere de uygulan›r.
KSIRA
‹ T S‹ZDE
A P
Ç›rakl›k sözleflmesi ile ifl sözleflmesi aras›ndaki farkl›l›klar› aç›klay›n›z.
‹fiVEREN
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
1
E L E V ‹kifliye
Z Y O N yahut tü‹fl Kanunu’nun 2. maddesi uyar›nca iflçi çal›flt›ran gerçek veya Ttüzel
zel kiflili¤i olmayan kurum ve kurulufllara iflveren denilir. fiirket, dernek, vak›f giS O R U
bi özel hukuk tüzel kiflileri iflveren olabilece¤i gibi üniversite, belediye,
devlet gibi kamu tüzel kiflileri de iflveren olabilir.
‹NTERNET
‹flveren olman›n iki önemli niteli¤i vard›r;
D‹KKAT
• ‹fl sözleflmesinin taraf› olma,
• Sözleflmeden kaynaklanan yönetim hakk›n› en üst düzeyde kullanma.
S‹ZDE
Gerçek kifli iflverenlerde bu iki nitelik ayn› kiflide toplan›r. SIRA
Gerçek
kifli iflveren,
hem ifl sözleflmesinin taraf› olarak bu sözleflmeden do¤an haklar›n ve borçlar›n sahibi hem de bu sözleflmeden do¤an yönetim hakk›n› en üst düzeyde
kullanan kiAMAÇLARIMIZ
flidir. Tüzel kifli iflverenlerde ise tüzel kifli sözleflmenin taraf› olup sözleflmeden do¤an emir ve talimat verme yetkisini tüzel kiflinin en üst düzeyde organ›n› olufltu-
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
KSIRA
‹ T S‹ZDE
A P
D ÜL fiEÜVN‹ ZE LY ‹OMN
‹flçi çal›flt›ranT Egerçek
veya
tüzel kifliye veya tüzel kiflili¤i
olmayan kamu kurum ve
S O denir.
R U
kurulufllara iflveren
N N
‹NTERNET
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
26
SIRA S‹ZDE
ran kifliler kullan›r. Örne¤in bir anonim flirket iflyerinde ifle giren bir iflçinin sözleflmesinin taraf› anonim flirket iken, bu sözleflmeden do¤an yönetim hakk›n› en üst
düzeyde anonim flirketi oluflturan yönetim kurulu üyeleri kullan›r.
‹flveren yaln›zca yönetim hakk›n›n sahibi de¤il ayn› zamanda sözleflmeden kaynaklanan hukuki, idari ve cezai sorumluluklar›n da muhatab›d›r. ‹fl sözleflmesinin
SIRA
S‹ZDE hukuki sorumlulu¤u tafl›r. Sözleflmeden do¤an haklar›n ve
taraf› olarak
iflveren,
borçlar›n sahibidir. ‹fl mevzuat›nda öngörülen yükümlülüklerin yerine getirilmemesi hâlinde
idari yapt›r›mlara muhatap olabilir. Yine iflyerinde Ceza Kanunu anD Ü fi Ü N E L ‹ M
lam›nda suç niteli¤i tafl›yan bir eylemin gerçekleflmesi hâlinde, örne¤in ifl kazas›
neticesinde bir iflçinin ölümü veya yaralanmas› halinde, kasden veya taksirli olarak
S O R U
bu kazaya yol
açan gerçek kifli iflveren ceza sorumlulu¤unu tafl›r.
S O R U
‹flveren yaln›zca
hakk›n›n sahibi de¤il ayn› zamanda sözleflmeden kaynaklanan
D ‹ K Kyönetim
AT
hukuki, idari ve cezai sorumluluklar›n da muhatab›d›r.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
N N
‹flveren vekili iflveren ad›na
hareket eden ve iflin,
AMAÇLARIMIZ
iflyerinin ya da iflletmenin
yönetiminde görev alan
kiflidir.
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹flveren vekilli¤i s›fat›
iflçilere tan›nan hak ve
yükümlülükleri ortadan
kald›rmaz.
SIRA S‹ZDE
‹fiVEREN VEK‹L‹
‹fl sözleflmesinden kaynaklanan emir ve talimat verme yetkisini iflveren kendisi
kullanabilece¤i
gibi bu yetkiyi iflyerinde çal›flan di¤er iflçilere de verebilir. ‹flveren
AMAÇLARIMIZ
ad›na hareket eden ve iflin, iflyerinin ve iflletmenin yönetiminde görev alan kiflilere iflveren vekili denir (‹K m.2, f.5). Bir kiflinin iflveren vekili s›fat› tafl›mas› için iki
K ‹ T tafl›mas›
A P
niteli¤i birarada
gerekir;
• ‹flveren ad›na hareket etme,
• ‹flin, iflyerinin ve iflletmenin yönetiminde görev alma.
L E V ‹ Z Yolan
O N kifli ile iflveren aras›nda bir temsil iliflkisi vard›r. ‹flveren ve‹flverenT Evekili
kili, iflveren ad›na emir ve talimatlarla iflyerinin yönetiminde görev al›r. ‹flçiye emir
ve talimat verme yetkisinin iflverene ait oldu¤u dikkate al›n›rsa iflveren vekili say›lan bir baflka kiflinin emir ve talimat verme yetkisi ancak temsil yetkisi ile aç›kla‹NTERNET
nabilir. Öte yandan, iflvereni temsilen, iflveren ad›na hareket etti¤i için iflveren vekilinin iflçilere karfl› eylem ve ifllemlerinden do¤an yükümlülüklerden do¤rudan iflveren sorumludur (‹K m.2, f.5). Örne¤in fabrika müdürü iflveren vekili fazla çal›flma karar› alm›fl olsa da fazla çal›flma ücretlerinden iflveren sorumludur.
‹flveren vekili olabilmek için iflin, iflyerinin ve iflletmenin yönetiminde görev almak gerekir. ‹fl Kanunu anlam›nda iflveren vekili say›lmak için iflyeri yönetiminin
herhangi bir seviyesinde görev almak yeterlidir. Usta, ustabafl›, posta bafl›, formen,
fabrika müdürü, nihayet flirketin genel müdürü de iflveren vekili s›fat› tafl›r.
‹flveren vekili olan kifli ile iflveren aras›ndaki hukuki iliflki hemen her zaman bir
ifl sözleflmesidir. Dolay›s›yla iflveren vekili, ayn› zamanda iflçidir. Bu nedenle iflveren vekilli¤i s›fat›, iflçilere tan›nan hak ve yükümlülükleri ortadan kald›rmaz (‹K
m.2, f.6). ‹flveren vekili olan bir kifli de ‹fl Kanunu’ndan do¤an tüm haklar›n› di¤er
iflçiler gibi talep edebilir.
Öte yandan ifl mevzuat›nda pek çok yerde ‹fl Kanunu’ndan do¤an yükümlülüklerini yerine getirmemesi hâlinde iflveren vekilinin de iflverenin yan› s›ra idari yapt›r›mlar›n muhtab› olaca¤› belirtilmifltir. Nitekim ‹fl Kanunu’nda “Bu Kanunda iflveren için öngörülen her çeflit sorumluluk ve zorunluluklar iflveren vekilleri hakk›nda da uygulan›r” hükmüne yer verilmifltir (‹K m.2, f.5). ‹flveren vekillerinin yapm›fl olduklar› eylem ve ifllemlerden do¤an hukuki sorumluluk, bir baflka deyiflle
haklar ve borçlar iflverene ait olmakla beraber, iflveren vekilleri görev ve yetkileri
çerçevesinde ortaya ç›kacak hukuka ayk›r›l›klardan kaynaklanan idari sorumlulu¤u tafl›rlar. Örne¤in iflçi ücretlerinin geç ödenmesi veya eksik ödenmesi hâlinde
27
kanunda bir idari para cezas› yapt›r›m› düzenlenmifl olup ‹fl Kanunu; kanundan,
toplu ifl sözleflmesinden veya ifl sözleflmesinden do¤an ücret ödemelerini süresi
içinde kasden ödemeyen veya eksik ödeyen iflveren ve iflveren vekili için idari para cezas› öngörmüfltür (‹K m.102, f.1/a). O halde kanundaki idari para cezas›n›n
muhatab› muhasebeci konumundaki iflveren vekili de olabilir. Ancak ücretin ödenmesi sözleflmeden do¤an bir borç oldu¤undan ücretin ödenmemesinden do¤an
hukuki sorumluluk sadece iflverene aittir.
Benzer biçimde ceza hukukunda yer alan suçlar›n kifliselli¤i ilkesi nedeniyle iflveren vekili cezai sorumlulu¤u tafl›r. Örne¤in bir ifl kazas› sonucu iflyerinde çal›flan
bir iflçinin ölmesi veya yaralanmas› hâlinde, ölüme veya yaralanmaya sebebiyet
Ceza Kanunu anlam›nda suç niteli¤i tafl›y›p Ceza Kanunu çerçevesinde adam öldürme suçundan iflverenin yan› s›ra kusuruyla kazan›n oluflumuna katk›s› olan iflveren vekili de sorumlu olacakt›r. Unutulmamal›d›r ki iflveren vekilinin sorumlulu¤u görev ve yetki alan›na giren konularla s›n›rl›d›r. ‹flveren vekilinin görevini yerine getirebilmesi için yönetim yetkisi bulunmayan bir alanda ortaya ç›kan bir olaydan herhangi bir cezai veya idari sorumlulu¤u söz konusu olmaz.
‹flveren vekilinin eylem ve
ifllemlerinden do¤an hukuki
sorumluluk iflverenlere aittir.
‹flveren vekilinin yapm›fl oldu¤u eylem ve ifllemlerden do¤an hukuki
sorumlulu¤unu
SIRA S‹ZDE
aç›klay›n›z.
ALT ‹fiVEREN
Alt ‹flveren Kavram›
2
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
‹fl Hukuku iflverenin kendi iflyerinde kendi iflçileri ile mal veya hizmet üretti¤i fabrika modeli üzerinde flekillenmifltir. Ancak 20. yüzy›l›n sonundaD istihdam›n
d›flsal‹KKAT
laflmas› politikalar›n›n yayg›nlaflmas› ile giderek artan bir biçimde üretimin bir bölümünün bir baflka iflveren taraf›ndan üstlenildi¤i görülmeye bafllanm›flt›r. Örne¤in
SIRA S‹ZDE
bir inflaat›n elektrik tesisat›n›n veya bir fabrika ya da bankan›n
temizlik veya güvenlik ifllerinin bir baflka iflverene gördürülmesi gibi. Tafleronluk olarak da adland›r›lan alt iflverenlik uygulamalar›n›n gerisinde uzmanl›ktan yararlanma,
maliyetleAMAÇLARIMIZ
rin düflürülmesi, sendikalaflman›n önüne geçilmesi gibi çeflitli amaçlar yatmaktad›r.
‹flin iflyerinde baflka bir iflverene gördürülmesi çok çeflitli biçimlerde gerçekleflip ancak ‹fl Kanunu’nda belirtilen koflullar› tafl›yan iliflkiler ‹flK Kanunu
‹ T A P anlam›nda
as›l iflveren-alt iflveren iliflkisi olarak nitelendirilip, kanunda belirlenen hukuki sonuçlara tabi tutulur. O halde, uygulamada her tafleron olarak nitelendirilen kifli ‹fl
Kanunu anlam›nda alt iflveren olarak de¤erlendirilmeyebilir. Önemli
T E L E V ‹ Z Yolan
O N iliflkinin
‹fl Kanunu’nda belirlenen koflullar› tafl›mas›d›r.
‹fl Kanunu’nun 2. maddesinin 7. f›kras› uyar›nca bir iflverenden, iflyerinde yürüttü¤ü mal veya hizmet üretimine iliflkin yard›mc› ifllerinde veya as›l iflin bir bölü‹ N T E R N gerektiren
ET
münde, iflletmenin ve iflin gere¤i ile teknolojik nedenlerle uzmanl›k
ifllerde ifl alan ve bu ifl için görevlendirdi¤i iflçilerini sadece bu iflyerinde ald›¤› iflte
çal›flt›ran di¤er iflveren ile ifl ald›¤› iflveren aras›nda kurulan iliflkiye as›l iflverenalt iflveren iliflkisi denir.
D‹KKAT
N N
Alt ‹flverenli¤in Unsurlar›
‹ki ba¤›ms›z iflveren aras›ndaki hukuki iliflkinin as›l iflveren-alt iflveren iliflkisi olarak nitelendirilmesi için afla¤›daki flartlar› tafl›mas› gerekir:
• ‹fli veren iflveren olmal›d›r (As›l iflveren): ‹fl Kanunu anlam›nda bir as›l
iflverenden bahsedebilmek için ifli verenin, iflveren olmas› gerekir. Yukar›da
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Bir iliflkinin as›l iflveren-alt
iflveren iliflkisi olarak
nitelendirilebilmesi
‹ N T E için
R N E‹flT
Kanunu’nda belirtilen
nitelikleri tafl›mas› gerekir.
28
gördü¤ümüz üzere iflçi çal›flt›ran gerçek veya tüzel kifliye veya tüzel kiflili¤i
olmayan kurum ve kurulufllara iflveren denir. O halde bir baflka kifliye iflyapt›ran kiflinin iflveren olmas›, iflçi çal›flt›rmas› gerekir ki bir as›l iflverenden
bahsedilebilsin. Örne¤in kat karfl›l›¤› inflaat sözleflmelerinde oldu¤u gibi ifli
veren kiflinin kendisi o iflyerinde baflka bir iflçi çal›flt›rm›yor, bütün ifli bir
baflka iflverene yapt›r›yorsa ‹fl Kanunu anlam›nda as›l iflveren alt iflveren iliflkisinden bahsedilemez.
• ‹fli alan iflveren olmal›d›r (Alt iflveren): Bir alt iflverenden bahsedilebilmesi için ifli alan kiflinin de o iflte iflçi çal›flt›rmas› gerekir. ‹fli alan kifli hiçbir
iflçi çal›flt›rmaks›z›n iflyerinde sadece kendisi çal›fl›yorsa bu takdirde iflveren
dolay›s›yla alt iflveren niteli¤i tafl›maz.
• ‹fl as›l iflverene ait iflyerinde görülmelidir: Alt iflveren iflçileri as›l iflverene ait iflyerinde çal›flmalar› hâlinde ‹fl Kanunu anlam›nda bir as›l iflverenalt iflveren iliflkisinden bahsedilebilir. As›l iflveren kendi iflçileri ile yan yana
birlikte çal›flan alt iflveren iflçilerinden de sorumlu k›l›nm›flt›r. Fason ifl verme biçiminde adland›r›lan ve alt iflverenin ifli kendi ba¤›ms›z iflyerinde gördü¤ü hâllerde ‹fl Kanunu çerçevesinde bir as›l iflveren alt iflveren iliflkisinden
bahsedilemez.
• Alt iflveren iflçileri sadece as›l iflverene ait iflte çal›flmal›d›r: ‹fl Kanunu’nun 2. maddesinin 7. f›kras› uyar›nca “... bu ifl için görevlendirdi¤i iflçilerini sadece bu iflyerinde ald›¤› iflte çal›flt›ran...” alt iflveren aç›s›ndan as›l iflveren-alt iflveren iliflkisi kurulmufltur. Hükümle kastedilen alt iflverenin bütün iflçilerinin as›l iflverene ait iflyerinde çal›flmas› de¤ildir. Örne¤in 100 iflçisi bulunan bir güvenlik flirketinin 100 iflçisinin tamam›n›n ayn› as›l iflverene
ait iflte çal›flmas› gerekmez. Farkl› farkl› flirketlerin güvenlik iflini üstlenebilir. Önemli olan alt iflverenin as›l iflverene ait iflte görevlendirdi¤i bir grup iflçisinin sadece as›l iflverene ait iflte çal›flmas›, alt iflverenin di¤er ifllerinde çal›flmamas›d›r. Bir baflka deyiflle ayn› güvenlik görevlilerinin hep ayn› flirketin güvenlik iflinde çal›flmas›d›r.
• ‹flin iflyerinde yürütülen mal ve hizmet üretimine iliflkin bir ifl olmas›: Alt iflveren iflyerinde yürütülen mal veya hizmet üretimine iliflkin ifllerde
ifl alan kiflidir. Afla¤›da incelenece¤i gibi bu ifl as›l iflin bir bölümü veya yard›mc› bir ifl olabilir. Ancak örne¤in otomobil fabrikas›n›n çat›s›n›n onar›m›
gibi iflyerinde yürütülen mal veya hizmet üretimi d›fl›ndaki bir iflin baflka bir
iflverene gördürülmesi hâlinde ‹fl Kanunu anlam›nda bir as›l iflveren alt iflveren iliflkisinden bahsedilemez.
• Alt iflverene verilen iflyard›mc› bir ifl veya teknolojik nedenlerle uzmanl›k gerektiren as›l iflin bir parças› olmal›d›r: ‹fl Kanunu’nda yard›mc› ifllerin alt iflverene verilmesi aç›s›ndan hiç bir s›n›rlama getirilmemifltir. Alt ‹flverenlik Yönetmeli¤i’nde yard›mc› ifl, iflyerinde yürütülen mal veya
hizmet üretimine iliflkin olmakla beraber do¤rudan üretim organizasyonu
içinde yer almayan, üretimin zorunlu bir unsuru olmayan ancak as›l ifle ba¤›ml›, as›l ifl devam ettikçe devam eden ifller olarak tan›mlanm›flt›r (m.3,
f.1/¤). Üretim organizasyonu içinde yer almayan yemek, temizlik, güvenlik,
personel tafl›ma, teknik bak›m gibi hizmetler herhangi bir s›n›rlamaya tabi
olmaks›z›n alt iflverene verilebilen ifller aras›ndad›r.
As›l iflin hangi flartlar alt›nda alt iflverene verilebilece¤i oldukça yo¤un tart›flmalara konu olmufltur. ‹fl Kanunu uyar›nca as›l ifl “... iflletmenin ve iflin gere¤i ile teknolojik nedenlerle uzmanl›k gerektiren ifllerde...” alt iflverene verilebilir. Yarg›tay’›n
29
yerleflik içtihad› ve Alt ‹flverenlik Yönetmeli¤i uyar›nca kanunda belirtilen iki koflul birarada aran›r.
• As›l ifl ancak teknolojik nedenlerle uzmanl›k gerektiriyorsa,
• ‹flin alt iflverene verilmesi iflletmenin ve iflin gere¤i olarak nitelendirilebiliyorsa as›l ifl bölünerek alt iflverene verilebilir.
Dolay›s›yla iflveren as›l ifli hiç bir gerekçe göstermeksizin bölümlere ay›rarak alt
iflverenlere veremez.
As›l iflin teknolojik nedenlerle uzmanl›k gerektirmeksizin farkl› alt iflverenlere
bölünmesi hâlinde Kanun özel bir yapt›r›m öngörmüfltür. Teknolojik nedenlerle
uzmanl›k gerektirmeksizin bir iflin alt iflverenlere verilmesi hâlinde bu iflte çal›flt›r›lan alt iflveren iflçileri bafltan itibaren as›l iflverenin iflçisi say›l›r. Bu sayede ayn› ifli
yapan farkl› alt iflveren iflçilerinin farkl› çal›flma koflullar› ile çal›flt›r›lmas›n›n önlenmesi amaçlanm›flt›r.
As›l iflin alt iflverene verilmesine iliflkin bu s›n›rlama sadece özel sektör iflverenleri için geçerli olup, 01.07.2006 tarih ve 5538 say›l› kanunla 2. maddeye eklenen
bir düzenleme ile kanuna veya kanunun verdi¤i yetkiye dayan›larak kurulan kamu kurum ve kurulufllar› ile bunlar›n do¤rudan veya dolayl› olarak sermayesinin
en az yüzde ellisine sahip olduklar› ortakl›klarda as›l iflin herhangi bir s›n›rlamaya
tabi olmaks›z›n alt iflverenlere verilebilece¤i kabul edilmifltir (‹K m.2, f.9,10)
Yard›mc› ifller hiçbir
s›n›rlama bulunmaks›z›n alt
iflverene verilebilirken, as›l
ifl ancak teknolojik
nedenlerle uzmanl›k
gerektirmesi hâlinde alt
iflverene verilebilir.
Kanuna Uygun As›l ‹flveren-Alt ‹flveren ‹liflkisinin Sonuçlar›
‹fl Kanunu anlam›nda bir iliflkinin alt iflverenlik olarak nitelendirilmesi hâlinde as›l
iflveren, alt iflverenin iflçilerine karfl› o iflyeri ile ilgili olarak ‹fl Kanunu’ndan, ifl sözleflmesinden veya alt iflverenin taraf oldu¤u toplu ifl sözleflmesinden do¤an yükümlülüklerinden alt iflveren ile birlikte sorumludur. As›l iflveren alt iflveren iflçisinin ödenmeyen ücretinden, fazla çal›flma ücretlerinden veya kendi iflyerinde çal›fl›rken ortaya ç›kan ifl kazas›ndan kaynaklanan tazminattan alt iflverenle birlikte sorumludur. Hatta 5510 say›l› Sosyal Sigortalar ve Genel Sa¤l›k Sigortas› Kanunu as›l
iflvereni alt iflveren iflçilerinin ödenmeyen prim borçlar›ndan ve di¤er sosyal sigorta yükümlülüklerinden alt iflverenle birlikte sorumlu tutmufltur (SSGSK m.12, f.son).
Bu düzenlemeler ile alt iflverenin iflçisinin iflçilik alacaklar›n›n tamam› güvence alt›na al›nmaya çal›fl›lm›flt›r.
As›l iflverenle alt iflveren, alt iflveren iflçisine karfl› birlikte sorumludur. Dolay›s›yla, alt iflveren iflçisi diledi¤i flekilde, ister as›l iflverenden ister alt iflverenden alacaklar›n› talep edebilir. Ancak as›l iflverenin sorumlulu¤u alt iflverenin iflçisinin o
iflyerinde çal›flt›¤› süre ile s›n›rl›d›r.
Kanunun bu düzenlemesi emredici nitelik tafl›y›p as›l iflverenle alt iflverenin
aralar›ndaki anlaflmaya as›l iflverenin bu sorumlulu¤unu ortadan kald›rmaya yönelik koyduklar› hükümler geçersizdir. As›l iflveren alt iflveren iflçisine alacaklar›n›
ödedikten sonra alt iflverene rücu edebilir.
As›l iflin teknolojik nedenlerle uzmanl›k gerektirmeksizin alt iflverenlere
verilmesi ile faSIRA S‹ZDE
son ifl alan bir kiflinin as›l iflverene ait iflyeri d›fl›nda iflgördürmesi durumlar›n›n ifl hukuku aç›s›ndan yarataca¤› sonuçlar› karfl›laflt›r›n›z.
As›l iflveren, alt iflveren
iflçisine karfl› o iflyeri ile
ilgili olarak ‹fl
Kanunu’nundan, alt
iflverenin taraf oldu¤u toplu
ifl sözleflmesinden veya ifl
sözleflmesinden do¤an
yükümlülüklerinden alt
iflverenle birlikte
sorumludur.
3
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
30
Muvazaal› As›l ‹flveren-Alt ‹flveren ‹liflkisi
As›l iflveren iflçileri alt
iflveren taraf›ndan ifle
al›narak daha düflük ücret
ve çal›flma koflullar› alt›nda
çal›flt›r›lm›flsa veya daha
önce o iflyerinde çal›flt›r›lan
kimse ile alt iflverenlik
iliflkisi kurulmuflsa
muvazaal› alt iflverenlik
iliflkisinden bahsedilir.
Uygulamada iflçilerin bireysel ve toplu ifl hukukundan kaynaklanan haklar›n› s›n›rlamaya yönelik çok say›da muvazaal› alt iflverenlik iliflkisine rastlanmas›, en tipik
muvazaa hâllerinin yasayla düzenlenmesine yol açm›flt›r. Muvazaal› alt iflverenlik
iliflkilerinde, as›l iflverenle alt iflveren aras›nda bir alt iflverenlik iliflkisi bulunmamas›na ra¤men üçüncü kiflilere karfl› aralar›nda bir alt iflverenlik iliflkisi varm›fl gibi
görünürde bir sözleflme yapmakta, iflçiler as›l iflveren taraf›ndan ifle al›n›p as›l iflverenin emir ve talimatlar› do¤rultusunda çal›flt›r›lmas›na ra¤men sosyal sigorta giriflleri alt iflveren üzerinden yap›lmaktad›r. D›flar›dan bak›ld›¤›nda iflçiler alt iflverenin
iflçisi gibi görünse de fiilen as›l iflverenin iflçisi olarak çal›flmaktad›r.
As›l iflverenin iflçilerinin alt iflveren taraf›ndan ifle al›narak çal›flt›r›lmaya devam
ettirilmesi suretiyle haklar› k›s›tlanamaz veya daha önce o iflyerinde çal›flt›r›lan
kimse ile alt iflverenlik iliflkisi kurulamaz (‹K m.2, f.8). Tart›flmal› olmakla beraber
Kanunda say›lan bu hâller mutlak bir yasak olarak anlafl›lmamal›d›r. Kanun koyucu aksi ispatlanabilir muvazaa karinesi getirmifltir. Bir baflka deyiflle, daha önce o
iflyerinde çal›flt›r›lan bir kimseye alt iflveren olarak ifl verilmesi hâlinde bu kiflinin
ba¤›ms›z bir ifl organizasyonu bulundu¤u ve taraflar aras›ndaki iliflkinin muvazaal› bulunmad›¤› ispatlanabilir.
As›l iflveren alt iflveren iliflkisinde rastlanacak muvazaal› hâller Kanunda say›lanlarla s›n›rl› olmay›p, bu hâller d›fl›nda genel olarak as›l iflverenle alt iflveren aras›ndaki iliflkinin muvazaal› bir iflleme dayand›¤› iddia ve ispat edilebilir. Bu hâllerde muvazaa karinesi bulunmay›p muvazaay› ispat yükü iflçiye düfler. Uygulamada
taraflar›n gerçek iradelerini, yani iflçi temini (ifl arac›l›¤›) sözleflmelerini, as›l iflveren alt iflveren iflçisi gibi göstererek alt iflveren iflçisi gibi gösterdikleri iflçileri daha
düflük ücret ve çal›flma koflullar›nda çal›flt›rmak yoluna gittikleri görülmektedir. Yine göstermelik ihalelerle arka arkaya ifl verilen alt iflverenler de¤iflmesine ra¤men,
iflçiler hep ayn› kalmakta, iflyerinde çal›flmaya devam etmektedir.
Muvazaal› bir as›l iflveren-alt iflveren iliflkisinde iflçi bafllang›çtan itibaren as›l iflverenin iflçisi olarak ifllem görür (‹K m.2, f.8). Bu takdirde taraflar muvazaal› alt iflverenlik iliflkisi ile ulaflmak istedikleri amac› elde edemeyecekler, bu flekilde çal›flt›r›lan iflçiler bafllang›çtan itibaren as›l iflverenin iflçisi olarak kabul edilecektir.
SIRA S‹ZDE
Muvazaal› bir
as›l
iflveren alt iflveren iliflkisi ile as›l iflin teknolojik nedenlerle uzmanl›k
SIRA
S‹ZDE
gerektirmeksizin alt iflverenlere bölünmesi hâlini hukuken karfl›laflt›r›n›z.
4
fiekil 2.1
Bireysel ‹fl Hukukunda
S O R U
Kifliler
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
‹flçi
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
Bireysel ‹fl Hukukunda Kifliler
‹flveren
‹flveren Vekili
Alt ‹flveren
31
‹fiYER‹
‹flyeri Kavram›
Gerek bireysel ifl hukukunun gerekse toplu ifl hukukunun yer itibariyle uygulanma alan› olarak iflyeri, pek çok normun uygulanmas›nda bir ba¤lama noktas› oluflturur. Bireysel ifl hukukunda iflverenin özürlü çal›flt›rma yükümlülü¤ünün belirlenmesi (‹K m.30) veya iflçinin ifl güvencesinden yararlan›p yararlanmayaca¤›n›n tespiti (‹K m. 18) gibi hükümlerin uygulanmas› için iflyerinde çal›flan iflçi say›s›n›n belirlenmesi gerekir. ‹flverenlerin ald›¤› ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤i önlemleri iflyerinin niteli¤ine göre belirlenir. Toplu ifl hukuku aç›s›ndan da iflçi, iflyerinde yürütülen as›l
iflin girdi¤i bir iflkolunda kurulu sendikaya üye olabilece¤i gibi, toplu ifl sözleflmesi için yetki de iflyerinde çal›flan iflçi say›s›na göre belirlenecektir. 5510 say›l› Sosyal Sigortalar ve Genel Sa¤l›k Sigortas› Kanunu uyar›nca iflyerinde meydana gelen
kaza ifl kazas›d›r (SSGSSK m.13, f.1/a).
‹flveren taraf›ndan mal veya hizmet üretmek amac›yla maddi olan ve olmayan
unsurlarla iflçinin sürekli biçimde örgütlendi¤i birime iflyeri denir (‹K m.2, f.1). Bina, arazi, hammadde, makine, alet ve edavat gibi unsurlar iflyerinin maddi unsuruSIRA S‹ZDE
nu olufltururken; fikri ve s›nai mülkiyet haklar›, deneyim, müflteri
çevresi gibi unsurlar bir iflyerini oluflturan maddi olmayan unsurlard›r. Bir üretim biriminin iflyeri
olarak nitelendirilebilmesi için o birimde mutlaka iflçi çal›flmas›D Ügerekir.
fi Ü N E L ‹ M ‹flçinin çal›flmad›¤› bir birim ‹fl Kanunu çerçevesinde iflyeri olarak nitelendirilemez. ‹flyerinin
bulunmas› için maddi olan ve maddi olmayan unsurlarla iflgücünün iflveren taraS O R U
f›ndan sürekli bir amaç çerçevesinde örgütlenmesi gerekir.
D ‹ K maddi
K A T unsurunu
Bina, arazi, hammadde, makine, alet ve edevat gibi unsurlar iflyerinin
olufltururken fikri ve sinai mülkiyet haklar›, deneyim, müflteri çevresi gibi unsurlar ise
maddi olmayan unsurlard›r.
SIRA S‹ZDE
‹flyeri, iflyerine ba¤l› yerler,
eklentiler ve araçlar ile
oluflturulan ifl SIRA
organizasyonu
S‹ZDE
kapsam›nda bir bütündür.
S O R U
D‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDE
fiekil 2.2
‹fiYER‹ (‹K m.2)
AMAÇLARIMIZ
ARAÇLAR
EKLENT‹LER
‹flyerinin Kapsam›
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
‹fl Organizasyonu
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹fiYER‹NE BA⁄LI YERLER
‹fi‹N YAPILDI⁄I YER
‹flyeri teknik bir amaç çerçevesinde örgütlenen bir birim olup
bu amaç mal ve‹NTERNET
ya hizmet üretilmesidir. ‹fl Kanunu çerçevesinde iflyerinden bahsedebilmek için bu
birimin kâr amac› gütmesi önemli de¤ildir.
‹flyerinin Kapsam›
‹flyeri salt üretimin yap›ld›¤› bir birim de¤ildir. Bir iflverenin birden fazla üretim biriminin bulunmas› hâlinde bu farkl› birimlerin ba¤›ms›z iflyeri oluflturup oluflturmad›klar›n›n belirlenmesi gereklidir. Yine iflyeri çevresinde yer alan üretim yap›lmayan bahçe, spor tesisi, krefl gibi birimlerin iflyeri kapsam›na girip girmeyece¤inin
tespiti gerekir.
‹NTERNET
32
‹flin Yap›ld›¤› Yer
Mal veya hizmet üretimine iliflkin teknik amac›n takip edildi¤i yer iflin yap›ld›¤› yer
olarak iflyerinin temelinde yer al›r.
‹flyerine Ba¤l› Yerler
Bir birimin iflyeri olarak
bölge müdürlü¤üne kay›t
ettirilmifl olmas› ba¤›ms›z
bir iflyeri bulundu¤u
sonucunu do¤urmaz.
Bir iflverenin mal veya hizmet üretti¤i birden fazla üretim yapt›¤› birimi bulunabilir. Bu birimlerin her biri ba¤›ms›z bir iflyeri olarak nitelendirilmez. ‹flverenin
iflyerinde üretti¤i mal veya hizmet ile nitelik yönünden ba¤l›l›¤› bulunan ve ayn›
yönetim alt›nda örgütlenen yerler iflyerinin ba¤l› yeridir (‹K m.2, f.2).
Bir birimin ba¤l› yer olarak nitelendirilebilmesi için üç flart gereklidir. Hukuki
ba¤l›l›k, amaçta birlik, yönetimde birlik:
• Hukuki ba¤l›l›k: Hukuki ba¤l›l›k gere¤ince birden fazla birimin tek bir
iflyeri olarak nitelendirilebilmesi için bu birimlerin ayn› iflveren taraf›ndan
örgütlenmesi gerekir. Dolay›s›yla farkl› iflverenlere ait üretim birimleri tek
bir iflyeri olarak nitelendirilmez. Örne¤in araban›n yap›ld›¤› fabrika ile araba far›n›n üretildi¤i fabrika farkl› iflverenlere aitse tek bir iflyeri bulundu¤undan bahsedilemez.
• Amaçta birlik veya iflin niteli¤i yönünden ba¤l›l›k: Amaçta birlik, belirli
bir mal veya hizmet üretmek amac›yla yap›lan ifllerin ba¤l›l›¤›n›, birbirini tamamlamas›n› ve üretimin farkl› aflamalar›n› ifade eder. Mal veya hizmet üretimi için gerekli olan faaliyetlerin gerçeklefltirildi¤i yerler, bu yerler aras›nda
yönetimde birlik de varsa tek iflyeri say›l›r. Örne¤in fabrika ile fabrikan›n deposu, boya fabrikas› ile boya kutular›n› üreten birim tek bir iflyeri olarak nitelendirilebilir.
• Yönetimde birlik: Ba¤l› yerlerin tek bir iflyeri say›labilmesi için aranmas›
gereken di¤er bir koflul da yönetimde birliktir. Yönetimde birlik, mal veya
hizmet üretim ifllerinin tek elden yönetilmesidir. Yönetimde birlik unsuru,
özellikle iflçilerin tek elden yönetilmesi, yönetimde ayn› esaslar›n belirlenmesi, iflçilerin bordrolar›n›n, ifle girifl ç›k›fllar›n›n tek elden takibi gibi flartlar
aran›r.
Farkl› üretim birimleri aras›nda hukuki ba¤l›l›k, amaçta ve yönetimde birlik unsurlar› birlikte gerçekleflmiflse bu farkl› birimler tek iflyeri olarak kabul edilir. Bir
birimin ba¤›ms›z iflyeri olarak bölge müdürlü¤üne kay›t ettirilmifl olmas› ba¤›ms›z
bir iflyeri bulundu¤u sonucunu do¤urmaz. Bölge müdürlü¤üne yap›lan bildirimler
kurucu nitelik tafl›maz.
Eklentiler
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
‹fl Kanunu’na göre dinlenme, çocuk emzirme, yemek, uyku, y›kanma, muayene ve
bak›m, beden ve mesleki e¤itim ve avlu gibi di¤er eklentiler de iflyerinden say›l›r
(‹K m.2, f.2). Eklentiler kanunda say›lanlarla s›n›rl› olmay›p, örne¤in garaj ve otoSIRA S‹ZDE
park yerleri
de eklentilerden say›l›r.
Araçlar
‹fl Kanunu’na göre tüm araçlar da iflyerinden say›l›r. Sabit veya hareketli her türlü
araç iflyerinden say›l›r. ‹flyerinde kullan›lan nakliye arac›, kamyon, otomobil, sabit
S O R U
vinç, greyder, buldozer gibi ifl makinalar› da araçt›r ve iflyerinden say›l›r.
‹flyeri, iflyerine
D ‹ Kba¤l›
K A T yerler, eklentiler ve araçlar ile oluflturulan ifl organizasyonu kapsam›nda bir bütündür (‹K m.2, f.3).
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
33
‹flletme
‹fl hukukunun temel kavram› iflyeri olmas›na ra¤men iflyasalar›nda iflletme kavram›na da rastlanmaktad›r. ‹flyeri teknik bir amaç do¤rultusunda örgütlenmifl, mal
S‹ZDE
veya hizmet üreten birim iken iflletme, iktisadi bir amaç güder.SIRA
‹flletme
iktisadi bir
amac›n gerçeklefltirilmesi için ayn› iflverene ait bir veya birden fazla iflyerinin örgütlenmesinden oluflan bir ünitedir. Örne¤in her bir banka flubesi
D Ü fi Ü N Eayr›
L ‹ M bir iflyeri
iken flubelerin oluflturdu¤u kâr amac› güden bütünlük iflletmedir. Benzer biçimde
bir iflverene ait farkl› flehirlerdeki her bir otel farkl› iflyeri iken, bu otellerin oluflturS O R U
du¤u kâr amac› güden birim iflletmedir.
SIRA S‹ZDE
‹flletme iflyeri veya
iflyerlerinden oluflan kâr
amac› güden ünitedir.
S O R U
‹flyeri mal ve hizmet üretimine yönelik teknik bir amaç için kurulurken
iktisadi
D ‹ K Kiflletme,
AT
bir amaç olan kâr sa¤lamay› hedeflemektedir.
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
N N
‹fl Kanunu kapsam›na giren bir iflyerini kuran veya devralan bir iflveren iflyerini bir ay içinde bölge müdürlü¤üne bildirmekle yükümlüdür. (‹K. m.3 f.1) ‹fl hukukunda iflyeri bildirimleri kurucu nitelik tafl›maz. Bir baflka deyiflle
iflyerinin bildiAMAÇLARIMIZ
rilmemifl olmas› hukuken iflyeri olarak nitelendirilmesine engel de¤ildir. Benzer
flekilde bir birim ba¤›ms›z bir iflyeri olarak bildirilmifl olsa dahi yarg› taraf›ndan
ba¤l› yer oldu¤una karar verilebilir.
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
‹flyerinin Devri
Modern ifl hukukunun amaçlar›ndan birisi iflgüvencesinin sa¤lanmas›,
T E L E V ‹ Z Y O N bir baflka
deyiflle ifl sözleflmesinin mümkün oldu¤u ölçüde ayakta tutulmas›d›r. ‹flyerinin el
de¤ifltirmesi, bir baflka iflverene devri ifl sözleflmelerinin varl›¤›n› tehlikeye sokan
nedenlerden biridir. ‹flyeri, iflyerinin sat›fl›, ba¤›fllanmas›, kiralanmas› veya özellefltirme veya devletlefltirme gibi biçimlerde devredilmifl olabilir. ‹ N T E R N E T
Yarg›n›n içtihat yoluyla gelifltirdi¤i ilkeler, Avrupa Birli¤i’nin konuya iliflkin yönerge hükümleri de dikkate al›narak ‹fl Kanunu’nun 6. maddesinde yasal
düzenlemeye kavuflmufltur. ‹fl Kanunu’nun 6. maddesi uyar›nca, iflyeri veya iflyerinin bir bölümü baflka birine devredildi¤inde, devir tarihinde iflyerinde veya bir bölümünde mevcut olan ifl sözleflmeleri bütün hak ve borçlar› ile birlikte devralana
geçer. Böylece iflveren de¤iflmesine ra¤men iflçinin iflini korumas› sa¤lanm›fl olur.
‹fl sözleflmesinin devralan iflverenle devam edece¤i güvence alt›na al›nd›¤› gibi
taraflar›n sözleflmeyi fesih hakk› da s›n›rlanm›flt›r. Devreden veya devralan iflveren
s›rf iflyerinin devrinden dolay› ifl akdini feshedemez (‹K. m.6, f.5). Devralan iflveren devirden sonra ancak ekonomik ve teknolojik sebepler yahut ifl organizasyonu de¤iflikli¤inin gerekli k›ld›¤› takdirde ifl sözleflmesini sona erdirebilir.
Öte yandan, kanun iflçi aç›s›ndan da fesih hakk›n› s›n›rlam›flt›r. ‹flyeri devredilen iflçi devralan iflverenle çal›flmaya devam etmek zorunda olup, iflyerinin devri
iflçi aç›s›ndan hakl› bir neden teflkil etmez. ‹flyeri devredilen iflçi, devralan iflverenle çal›flmak istemedi¤i gerekçesi ile ifl sözleflmesini hakl› nedenle feshederek k›dem tazminat›n› alarak sözleflmesini sona erdiremez.
Devralan iflveren, iflçinin hizmet süresinin esas al›nd›¤› haklarda iflçinin devreden
iflveren yan›nda ifle bafllad›¤› tarihe göre ifllem yapmakla yükümlüdür (‹K m.6, f.2).
‹flçinin k›demine ba¤lanan ihbar süreleri, k›dem tazminat›, y›ll›k izin miktar› gibi
haklar aç›s›ndan devreden iflveren yan›nda ifle bafllad›¤› tarihten itibaren hesaplan›r.
Devir hâlinde, devirden önce do¤mufl olan ve devir tarihinde ödenmesi gereken borçlardan devreden ve devralan iflveren birlikte sorumludur. Devreden iflverenin sorumlulu¤u devir tarihinden itibaren iki y›lla s›n›rlanm›flt›r (‹K m.6, f.3).
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹flyeri devredildi¤inde
iflyerinde mevcut ifl
sözleflmeleri bütün hak ve
borçlar› ile birlikte
devralana geçer.
34
Devreden iflverenin sorumlulu¤u devir tarihinden önce do¤mufl ve devir tarihinde
ödenmesi gereken borçlarla s›n›rl› tutulmufltur. Örne¤in iflyerinin devrinden önce
do¤mufl ödenmemifl ücret alaca¤›ndan, fazla çal›flma alaca¤›ndan devreden ve
devralan iflveren birlikte sorumludur. ‹ki y›ll›k süre sonras›nda bu alacaklardan sadece devralan iflveren sorumlu olacakt›r.
SIRA S‹ZDE
5
‹flyeri devrinin
iliflkileri üzerindeki etkisini de¤erlendiriniz.
SIRAiflS‹ZDE
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
‹fl hukukunda kullan›lan temel kavramlar› tan›mlamak
Bir ifl sözleflmesine dayanarak çal›flan gerçek kifliye iflçi, iflçi çal›flt›ran gerçek veya tüzel kifli yahut tüzel kiflili¤i olmayan kamu kurum ve kurulufllara da iflveren denir. ‹flveren ad›na hareket
eden ve iflin, iflyerinin, iflletmenin yönetiminde
görev alan kiflilere iflveren vekili denir. Bir iflverenden, iflyerinde yürüttü¤ü mal ve hizmet üretimine iliflkin yard›mc› ifllerinde veya as›l iflin bir
bölümünde teknolojik nedenlerle uzmanl›k gerektiren ifllerde ifl alan ve bu ifl için görevlendirdi¤i iflçilerini sadece bu iflyerinde ald›¤› iflte çal›flt›ran kifliye alt iflveren denir. ‹flyeri, iflveren taraf›ndan mal veya hizmet üretmek amac›yla maddi olan ve olmayan unsurlar ile iflçinin birlikte
örgütlendi¤i birimdir. ‹flyeri, iflyerine ba¤l› yerler,
eklentiler ve araçlar ile oluflturulan ifl organizasyonu kapsam›nda bir bütündür.
‹flyerinde çal›flan ç›rak, stajyer gibi di¤er kiflilerin
iflçiden fark›n› aç›klamak
‹flyerinde iflçilerin yan› s›ra hukuken iflçi s›fat› tafl›mayan ancak iflçi benzeri di¤er kifliler de bulunmaktad›r. Bunlardan ilki ç›raklard›r. Ülkemizde ç›raklar›n hukuki durumu 3308 say›l› Mesleki
E¤itim Kanunu hükümleri çerçevesinde düzenlenmifltir. 3308 say›l› Mesleki E¤itim Kanunu uyar›nca ç›rak, “Ç›rakl›k sözleflmesi esaslar›na göre
bir meslek alan›nda mesle¤in gerektirdi¤i bilgi,
beceri ve ifl al›flkanl›klar›n› ifl içerisinde gelifltirilen kifli” olarak tan›mlanm›flt›r. Ç›raklar her ne
kadar iflçi niteli¤i tafl›masa da iflyerlerinde iflçilerle birlikte ayn› ifl kazas› ve meslek hastal›¤› riskine maruz kald›klar›ndan ‹fl Kanunu’nun ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤ine iliflkin hükümleri ç›raklar hakk›nda da uygulan›r.
‹flçi benzeri di¤er bir grup da stajerlerdir. Stajyerler, teorik bilgilere sahip olduklar› bir mesle¤in
uygulamas›n› izleyerek mesle¤in uygulamas›n›
ö¤renmek üzere iflyerinde bulunan kiflilerdir.
Stajyerler ifl sözleflmesi ile çal›flmad›klar› için ifl
mevzuat› d›fl›nda kal›rlar. Ancak iflyerlerinde bulunduklar› s›rada ifl kazalar› ve meslek hastal›klar› riskine maruzdurlar. Bu nedenle ‹fl Kanunu’nun
ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤i bölümünde (‹K m.77 vd.)
yer alan tüzük ve yönetmeliklerdeki hükümler
de stajyerlere uygulan›r.
N
A M A Ç
3
35
‹fl hukukunun yer bak›m›ndan uygulanma alan› olarak iflyerini tan›mlamak
‹flveren taraf›ndan mal veya hizmet üretmek
amac›yla maddi olan ve olmayan unsurlarla
iflçinin sürekli biçimde örgütlendi¤i birime iflyeri
denir. ‹fl Kanunu kapsam›na giren bir iflyerini kuran veya devralan bir iflveren iflyerini bir ay içinde bölge müdürlü¤üne bildirmekle yükümlüdür.
‹fl hukukunda iflyeri bildirimleri kurucu nitelik
tafl›maz. Bir baflka deyiflle iflyerinin bildirilmemifl
olmas› hukuken iflyeri olarak nitelendirilmesine
engel de¤ildir. ‹flyeri bildirilmemifl olsa dahi
faaliyete geçmekle ‹fl Kanunu hükümlerine tabi
olur. Benzer flekilde bir birim ba¤›ms›z bir iflyeri
olarak bildirilmifl olsa dahi yarg› taraf›ndan ba¤l›
yer oldu¤una karar verilebilir.
36
1. Afla¤›da belirtilen kiflilerden hangisi iflçi olamaz?
a. Mühendis
b. Genel müdür
c. Anonim flirket
d. Duvar ustas›
e. Ahç›
2. Ç›ra¤a iliflkin olarak afla¤›dakilerden hangisi yanl›flt›r?
a. Mesleki E¤itim Kanunu’na tabi ç›raklara iflveren
asgari ücretin %30’undan afla¤› olmamak üzere
ücret ödemekle yükümlüdür.
b. Ç›rakl›k sözleflmesinin yaz›l› yap›lmas› gerekir.
c. Ç›rak olabilmek için ondört yafl›n› tamamlam›fl ve
ondokuz yafl›ndan gün almam›fl olmak gerekir.
d. Ç›raklar y›lda bir ay izin hakk›na sahiptir.
e. Ç›raklar ekonomik de¤eri olan bir iflgörmek üzere istihdam edilir.
3. ‹fl Kanunun’da yer alan hangi hükümler stajyerlere
de uygulan›r?
a. ‹fl sa¤l›¤› ve güvenli¤ine iliflkin hükümler
b. Ücrete iliflkin hükümler
c. Sözleflme türlerine iliflkin hükümler
d. Sözleflmenin sona ermesine iliflkin hükümler
e. K›dem tazminat›na iliflkin hükümler
4. ‹flçi (M), (A) Anonim fiirketinin Adapazar›’ndaki fabrikas›nda ifle girmifltir? ‹flveren olarak iflçiye karfl› hukuken kim sorumludur?
a. (A) Anonim flirketi
b. (A) Anonim flirketinin genel müdürü
c. (A) Anonim flirketinin yönetim kurulu baflkan›
d. Adapazar› fabrika müdürü
e. Fabrikan›n muhasebecisi
5. Afla¤›dakilerden hangisi iflveren vekili de¤ildir?
a. Genel müdür
b. Posta bafl›
c. Usta bafl›
d. Formen
e. Tafleron
6. ‹flveren vekiline iliflkin olarak afla¤›dakilerden hangisi do¤rudur?
a. ‹flveren vekili hukuki sorumluluk tafl›r.
b. ‹flveren vekili cezai sorumluluk tafl›r.
c. ‹flveren vekili iflçi de¤ildir.
d. ‹flveren vekili kendi ad›na ve hesab›na hareket eder.
e. ‹flyerindeki tek iflveren vekili genel müdürdür.
7. (A) Bankas›n›n temizlik iflleri (T) Ltd. fiirketine verilmifltir. (T) Limitet fiirketi çal›flanlar›ndan (D) sürekli olarak (A) Bankas›n›n temizli¤inde çal›flmaktad›r. (D)’nin
üç ayd›r ücretleri ödenmemektedir. (D) ödenmeyen ücretlerini kimden talep edebilir?
a. Yaln›z iflvereni (T) Limited fiirketinden talep edebilir
b. Yaln›z çal›flt›¤› (A) Bankas›ndan talep edebilir
c. Hem (T) Ltd. fiirketinden hem (A) Bankas›ndan
d. (A) Bankas›n›n müdüründen
e. (A) Bankas›n›n muhasebecisinden
8. Afla¤›dakilerden hangisi alt iflveren iliflkisinin ortaya
ç›kma koflullar›ndan biri de¤ildir?
a. ‹flyerinde iflçi çal›flt›ran as›l iflverenin varl›¤›n›n
olmas›
b. Alt iflveren iflçilerinin “yard›mc› ifllerde” çal›flt›r›lmas›
c. Alt iflveren iflçilerinin “teknolojik nedenlerle uzmanl›k gerektiren ifllerde” çal›flt›r›lmas›
d. Alt iflverenin ald›¤› ifli kendi iflyerinde yapmas›
e. ‹flçilerin yaln›zca as›l iflverenin iflyerinde çal›flt›r›lmas›
9. Afla¤›da say›lan birimlerden hangisi iflyeri say›lmaz?
a. Avlu
b. Araçlar
c. Fabrika merkezi
d. Vinçler
e. ‹flverenin evi
10. ‹flyeri devrine iliflkin olarak afla¤›da belirtilenlerden
hangisi yanl›flt›r?
a. ‹flyeri devredildi¤inde iflçi ifl sözleflmesi hakl› nedenle feshedilebilir
b. ‹flyeri devredildi¤inde ifl sözleflmeleri kendili¤inden devralan iflverenle devam eder
c. ‹flyeri devredildi¤inde iflçinin y›ll›k izninin hesab›nda devirden önceki k›demi de dikkate al›n›r
d. Devralan iflveren s›rf devir nedeniyle iflçilerin ifl
sözleflmesini feshedemez
e. Devir hâlinde devirden önce do¤mufl olan borçlardan devreden ve devalan birlikte sorumludur.
“
37
Önemli bir konu: Çocuk iflçili¤i
Çocuk iflçili¤i, sosyal ve ekonomik aç›dan çok önemli
bir insan haklar› sorunudur. Yap›lan tahminlere göre
bugün tüm dünyada 250 milyon kadar çocuk, yeterli
e¤itimden, sa¤l›k hizmetlerinden ve temel özgürlüklerden yoksun biçimde çal›flmaktad›r. Kiflisel aç›dan bunun faturas›n› hiç kuflkusuz çocuklar ödemektedir; ancak, durumdan zarar görenler, ayn› zamanda ülkelerdir. Çocuk iflçili¤ine son verilmesi kendi bafl›na bir
amaçt›r. Bu amaç do¤rultusunda yap›lacak ifller, ayn›
zamanda ekonomik ve insani kalk›nmaya da katk›da
bulunacakt›r.
ILO’nun 1973 tarih ve 138 say›l› Asgari Yafl Sözleflmesi,
çocuk iflçili¤inin etkili biçimde ortadan kald›r›lmas›n›
öngörmektedir. Bu sözleflme, 1999 tarihinde kabul edilen 182 say›l› Çocuk ‹flçili¤inin En Kötü Biçimlerinin
Önlenmesi Sözleflmesi ile daha da pekifltirilmifltir. Bu
sözleflme, çocuk iflçili¤inin en kötü biçimlerinin hemen
sona erdirilmesine yönelik ivedi önlemlerin al›nmas›n›
öngörmektedir. “En kötü biçimler” kölelik ve zorla çal›flt›rmadan çocuklar›n yasa d›fl› ifllerde kullan›lmalar›na, çocuklar›n sa¤l›¤›, güvenli¤i ve ahlak› aç›s›ndan zararl› ifllere dek genifl bir alana yay›lmaktad›r.
Dünya kamuoyu çocuk eme¤i istismar›na karfl› duyarl›l›¤›n› gelifltirirken çocuk iflçili¤ini hedef alan hareket de
h›z› ve yo¤unlu¤u aç›s›ndan benzeri görülmemifl küresel bir dava hâline gelmifltir. Bu, siyasal s›n›rlar›, dilleri,
kültürleri ve manevi gelenekleri aflan bir harekettir. Sivil toplumun bütün kesimleri (hükümetler, iflverenler,
sendikalar, HDK’lar ve dinsel kurulufllar) bir araya gelerek çal›flma yaflam›nda çocuk sömürüsüne son verilmesi gerekti¤ini ilan etmifllerdir.
Çocuk ‹flçili¤ini Önlenmesi Uluslararas› Program› (IPEC)
bugün tüm dünyada yürüttü¤ü 1.000 kadar programla
çocuk çal›flt›r›lmas›na karfl› alternatifler gelifltirmektedir.
Türkiye'de Çocuk ‹flçili¤i Sorunu
Çocuk iflçili¤i sorunu geliflmekte olan her ülke için oldu¤u gibi, Türkiye için de önem tafl›yan bir konudur.
Sorun ; nüfus, e¤itim düzeyi, ekonomik geliflim ve sosyal kalk›nma kavramlar›yla do¤rudan ilgilidir. ILO katk›s›yla D‹E taraf›ndan gerçeklefltirilen Ekim 1999 Çocuk
‹flgücü Anketi temel göstergelerine bak›ld›¤›nda
63,416,000 olarak tahmin edilen Türkiye nüfusunun %
25.4'ünü (16,088,000 kifli) 6-17 yafl grubu insanlar oluflturmaktad›r. Türkiye genelinde 6-17 yafl grubu aras›nda
bulunan 16,088,000 çocu¤un içerisinde ekonomik faaliyette bulunanlar›n oran› %10.2 (1,635,000 kifli) olarak
tahmin edilmifltir. Ekonomik bir faaliyette bulunan çocuklar›n % 61.8'ini erkekler, % 38.2'sini ise k›zlar oluflturmaktad›r. Ekim 1999 Çocuk ‹flgücü Anketi sonuçlar›na göre 6-17 yafl grubu çocuklar›n okula devam durumlar› incelendi¤inde % 78,8'lik bir devam oran› karfl›m›za ç›kmaktad›r. Çal›flma nedenlerine bak›ld›¤›nda çocuklar›n a¤›rl›kl› olarak hane halk› gelirine katk›da bulunmak amac›yla çal›flt›klar› görülmekte (% 38.4), bunu
hane halk›n›n ekonomik faaliyetine yard›mc› olmak için
çal›flma durumu izlemektedir (% 19.7).
Ekim 1999 Çocuk ‹flgücü Anketi sonuçlar› Ekim 1994
Çocuk ‹flgücü Anketi sonuçlar› ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda
1992-1999 y›llar› süresince ILO IPEC program›n›n hedef
kitlesini oluflturan 6-14 yafl grubunda istihdam edilen
çocuklar›n oran›nda önemli bir azal›fl oldu¤u dikkat
çekmektedir. Ekim 1994 Çocuk ‹flgücü Anketi sonuçlar›na göre 6-14 yafl grubundaki çocuklar›n % 8.5'i ekonomik bir faaliyette çal›flmakta iken, Ekim 1999'da bu
oran % 4.2'ye düflmüfltür.
Türkiye; k›rsal yerleflimden kentsel yerleflime ve tar›msal ekonomiden sanayi ekonomisine geçifl süreci yaflamaktad›r. Bafll›ca kent merkezlerine göç trendi, sosyal
destek a¤›n›n yetersizli¤i veya kent yaflam›na uyum sa¤layamama ile birleflti¤inde, çocuk iflçili¤i daha fazla
gündeme gelmekte, özellikle ailenin gelir düzeyini artt›rmak amac›yla sokaklarda ve marjinal sektörlerde çal›flan çocuklar›n say›s› belirgin bir flekilde artmaktad›r.
Kaynak: http://www.ilo.org/public/turkish/region/
eurpro/ankara/areas/child.htm
”
38
Okuma Parças›
‹hale ile temizlik iflini alan flirketlerin iflçisi olarak
gösterilen iflçinin aslen büro eleman› ve bilgisayar
operatörü olarak çal›flt›r›lmas› hâlinde iflçi, bafltan itibaen as›l iflverenin gerçek iflçisi say›lmal›d›r.
Davac› vekili, davac›n›n 2.2.1998 tarihinde flirket çal›flan› bilgisayar kullanan eleman olarak .... Bankas›nda çal›flmaya bafllad›¤›n› 2006 Aral›k ay› içerisinde ... Bankas› taraf›ndan temizlik eleman› olarak çal›flt›r›lmak istendi¤ini, yaz›l› bildirim istedi¤i halde bunun yap›lmad›¤›n›, ard›ndan kat temizli¤ini yapmad›¤›ndan bahisle hakk›nda tutanak tutuldu¤unu, haks›z olarak ifl akdinin
23.01.2007 de feshedildi¤ini belirterek k›dem tazminat›,
ihbar tazminat› ve kötüniyet tazminatlar›n›n hüküm alt›na al›nmas›n› talep etmifltir.
Daval› flirketin ‹ller Bankas›’ndan temizlik iflini
01.09.2006 da ald›¤›n›.davac› ile 13.09.2006 da 1 y›l süreli sözleflme imzalad›¤›n›, davac›n›n temizlik iflçisi oldu¤unu, önceki dönemlerdeki çal›flmas›yla ilgili bilgi
sahibi olmad›klar›n›, sözleflmeye göre çal›flmas›n›n istendi¤ini ifl flartlar›nda de¤ifliklik yap›lmad›¤›n›, iflini
yapmayan davac›n›n uyar›ld›¤›n›, iflini yapmamakta ›srar etmesi üzerine 25/2-h maddesine göre akdin feshedildi¤ini, belirterek davan›n reddini savunmufltur.
Daval› .... Bankas› Genel Müdürlü¤ü vekili, temizlik iflinin ihale edildi¤ini ve davac› ile aralar›nda irtibat bulunmad›¤›n› bu bak›mdan kendilerine husumet yöneltilemeyece¤ini.flirket taraf›ndan görev ve sorumluluklar›n› yerine getirmeyen davac›n›n akdinin feshedildi¤ini
beyanla davan›n reddi gerekece¤ini savunmufltur.
Mahkemece.davac›n›n bafllang›çtan itibaren vas›fl› eleman olarak çal›flmakta iken temizlik ifline verilmesinin
ifl flartlar›nda esasl› de¤ifliklik say›lmas› gerekti¤i ve davac›n›n temizlik iflinde çal›flmaya zorlanamayaca¤›, bu
nedenle yap›lan feshin haks›z oldu¤u ancak feshin
kötüniyetle yap›ld›¤›n›n ispatlanamad›¤› gerekçesiyle
k›dem ihbar tazminatlar›na dair taleplerin kabulüne,
kötüniyet tazminat› talebinin ise reddine karar verilmifltir.
Taraflar aras›nda temel uyuflmazl›k as›l iflveren alt iflveren iliflkisinin muvazaaya dayan›p dayanmad›¤› ve bunun iflçilik haklar›na etkileri noktas›nda toplanmaktad›r.
Alt ‹flveren bir iflverenden iflyerinde yürüttü¤ü mal veya
hizmet üretimine iliflkin yard›mc› ifllerde veya as›l iflin
bir bölümünde iflletmenin ve iflin gere¤i ile teknolojik
nedenlerle uzmanl›k gerektiren ifllerde ifl alan ve görevlendirdi¤i iflçileri sadece bu iflyerinde çal›flt›ran di¤er iflveren olarak tan›mlanabilir. Alt iflverenin ifl ald›¤› iflve-
ren ise as›l iflveren olarak adland›r›labilir. Bu tan›mlara
göre as›l iflveren alt iflveren iliflkisinin varl›¤›ndan söz
edebilmek için iki ayr› iflverenin olmas›, mal veya hizmet üretimine dair bir iflin varl›¤›, iflçilerin sadece as›l iflverenden al›nan ifl kapsam›nda çal›flt›r›lmas› ve taraflar›n muvazaal› bir iliflki içine girmemeleri gerekir.
Alt iflverene yard›mc› iflin verilmesinde bir s›n›rlama olmasa da as›l iflin bir bölümü ancak teknolojik nedenlerle uzmanl›k gereken iflin varl›¤› hâlinde verilebilecektir.
4857 say›l› ‹fl Kanunu’nun 2. maddesinde as›l iflveren
alt iflveren iliflkisini s›n›rland›r›lmas› yönünde yasa koyucunun amac›ndan da yola ç›k›larak as›l iflin bir bölümünün alt iflveren verilmesinde “iflletmenin ve iflin gere¤i” ile “teknolojik nedenlerle uzmanl›k gerektiren ifller” ölçütünün bir arada olmas› gerekti¤i belirtilmelidir.
‹fl Kanunu’nun 2. maddesinin 6. ve 7. f›kralar›nda tamamen ayn› biçimde “‹flletmenin ve iflin gere¤i ile teknolojik nedenlerle uzmanl›k gerektiren ifller” sözcüklerine
yer verilmifl olmas› bu gereklili¤i ortaya koymaktad›r.
Alt ‹flverenlik Yönetmeli¤i’nin 11. maddesinde de as›l
iflin bir bölümünün alt iflverene verilebilmesi için “iflletmenin ve iflin gere¤i ile teknolojik sebeplerle uzmanl›k
gerektirmesi” flartlar›n›n birlikte gerçekleflmesi gerekti¤i
belirtilmifltir.
‹flverenler aras›nda muvazaal› biçimde as›l iflveren alt
iflveren iliflkisi kurulmas›n›n önüne geçilmek istenmifl
ve ‹fl Kanunu’nun 2. maddesinde baz› muvazaa kriterlerine yer verilmifltir.
Muvazaa Borçlar Kanunu’nda düzenlenmifl olup taraflar›n üçüncü kiflileri aldatmak amac›yla ve kendi gerçek
iradelerine uymayan ve aralar›nda hüküm ve sonuç meydana getirmesi arzu etmedikleri görünüflte bir anlaflma
olarak tan›mlanabilir. Üçüncü kiflileri aldatmak kast› vard›r ve sözleflmedeki gerçek amaç gizlenmektedir. Muvazaan›n ispat› genel ispat kurallar›na tabidir. Bundan baflka ‹fl Kanunu’nun 2. maddesinin 7. f›kras›nda sözü edilen hususlar›n adi kanuni karine oldu¤u ve aksinin kan›tlanmas›n›n mümkün oldu¤u kabul edilmelidir.
5538 say›l› yasa ile ‹fl Kanunu’nun 2. maddesine baz›
f›kralar eklenmifl ve kamu kurum ve kurulufllar›yla sermayesinin yar›s›ndan fazlas›n›n kamuya ait oldu¤u ortakl›klara dair ayr›k durumlar tan›nm›flt›r. Bununla birlikte maddenin di¤er hükümleri de¤iflikli¤e tabi tutulmad›¤›ndan as›l iflveren alt iflveren iliflkisinin ö¤eleri ve
muvazaa ö¤eleri de¤iflmemifltir. Alt iflverene verilmesi
mümkün olmayan bir iflin b›rak›lmas› veya muvazaal›
bir iliflki içine girilmesi hâlinde iflçilerin bafltan itibaren
as›l iflverenin iflçileri olarak ifllem görecekleri 4857 say›l› ‹fl Kanununun 2. maddesinin 7. f›kras›nda aç›k biçimde öngörülmüfltür. Kamu iflverenleri bak›m›ndan farkl›
bir uygulamaya gidilmesi hukuken korunmaz. Muvazaaya dayanan bir iliflkide iflçi, gerçek iflverenin iflçisi
olmakla k›dem ve unvan›n›n d›fl›nda bir kadro karfl›l›¤›
çal›flmas› ve di¤er iflçilerle ayn› ücreti talep edememesi
‹fl Kanunu’nun 5. maddesinde öngörülen eflitlik ilkesine ayk›r›l›k oluflturur. Yine koflullar›n oluflmas›na ra¤men iflçinin toplu ifl sözleflmesinden yararlanamamas›
Anayasal temeli olan sendikal haklan engelleyen bir
durumdur. Dairemizin kararlar› bu do¤rultudad›r
(Yarg›tay 9. HD. 24.10.2008 gün 2008/33977 E, 2008/
28424K.)
‹fl Kanunu’nun 3. maddesinin 2. f›kras›, 15.5.2008 tarihinde yürürlü¤e giren 5763 say›l› yasan›n 1. maddesiyle de¤ifltirilmifl ve alt iflverenin iflyerini bildirim yükümü
ayr›nt›l› biçimde düzenlenmifltir. Alt iflveren bu bildirimi as›l iflverenle aralar›nda düzenlenmifl olan yaz›l› alt
iflverenlik sözleflmesi ve gerekli belgelerle birlikte yapmak durumundad›r. Alt iflverenlik sözleflmesi ilgili bölge müdürlü¤ü ile gerekti¤inde ifl müfettiflleri taraf›ndan
incelenecek ve kurumca resen muvazaa araflt›rmas› yap›labilecektir.
Muvazaan›n tespiti hâlinde bu yönde haz›rlanan müfettifl raporu ilgililere bildirilir ve ilgililer alt› iflgünü içinde
yetkili ifl mahkemesine itiraz edebilir. ‹tiraz üzerine verilen kararlar da kesindir. ‹fl Müfettiflli¤i taraf›ndan haz›rlanan muvazaah alt iflverenlik iliflkisinin tespit edildi¤i rapora ilgililerin süresi içinde itiraz etmemesi ya da
mahkemece muvazaal› ifllemin varl›¤›na dair hüküm
kurulmas› hâlinde alt iflverenli¤e dair tescil ifllemi iptal
edilir. Bu halde alt iflveren iflçileri bafllang›çtan itibaren
as›l iflverenin iflçileri say›l›r.
As›l iflveren alt iflveren iliflkisi ve muvazaa konular› 5763
say›l› Yasayla ifl kanununda yap›lan de¤ifliklikler be buna ba¤l› olarak ç›kar›lan Alt ‹flveren Yönetmeli¤i’nin ard›ndan farkl› bir anlam kazanm›flt›r. Yönetmelik’te yaz›l› alt iflverenlik sözleflmesinden söz edilmifl ve çeflitli tan›mlara yer verilmifltir.
Alt ‹flveren Yönetmeli¤i’nde,
1) ‹flyerinde yürütülen mal veya hizmet üretimine iliflkin as›l iflin bir bölümünde uzmanl›k gerektirmeyen
ifllerin alt iflverene verilmesini,
2) Daha önce o iflyerinde çal›flt›r›lan kimse ile kurulan
alt iflverenlik iliflkisini,
3) As›l iflveren iflçilerinin alt iflveren taraf›ndan ifle al›narak haklar› k›s›tlanmak suretiyle çal›flt›r›lmaya devam ettirilmesini,
39
4) Kamusal yükümlülüklerden kaç›nmak veya iflçilerin
ifl sözleflmesi, toplu ifl sözleflmesi yahut çal›flma mevzuat›ndan kaynaklanan haklar›n› k›s›tlamak ya da
ortadan kald›rmak gibi taraflar›n gerçek iradelerini
gizlemeye yönelik ifllemleri” ihtiva eden sözleflmeler muvazaal› olarak aç›klanm›flt›r.
Somut olayda daval›lar aras›nda imzalanan sözleflme ile
temizlik iflinin daval› G... Tar›msal Yap› Müh. Müt... Hiz.
San. ve Tic. Ltd. fiti.ne aç›lan ihale sonucu verildi¤i, davac› ile G... Tar›msal Yap› Müh. Müt... Hiz. San. ve Tic.
Ltd. fiti.arasmda imzalanan hizmet sözleflmesinde davac›n›n temizlik iflçisi olarak ifle al›nd›¤›n›n belirtildi¤i görülmüfltür.
Hizmet sözleflmesinde davac›n›n görev tan›m› temizlik
iflleri olarak belirlenmiflse de dosya kapsam›nda ifadesine baflvurulan davac› tan›klar› ve hizmet cetvelinden
davac›n›n ifle ilk girifl tarihi olan 02.02.1998 tarihinden
akdin feshedildi¤i tarihe kadar kayden daval› ... Bankas›ndan ihale ile temizlik iflini alan flirketlerin iflçisi gösterilerek aslen büro eleman›-bilgisayar operatörü olarak
çal›flt›r›ld›¤› anlafl›lmaktad›r. Bu hâliyle yukar›da s›ralanan ilkeler ›fl›¤›nda davac›n bafllang›çtan itibaren daval› ... Bankas› iflçisi oldu¤unun kabulü gerekir. Bu sebeple Mahkemece daval› .... Bankas› Genel Müdürlü¤ü
hakk›nda aç›lan davan›n kabulüne, di¤er daval› flirket
hakk›nda aç›lan davan›n ise husumet yoklu¤u nedeniyle reddine karar verilmesi gerekirken yaz›l› flekilde hüküm kurulmas› hatal› olup bozmay› gerektirmifltir.
(Yarg›tay 9. HD. 05.05.20011 gün 2009/13250 E, 2011/
13602 K.)
40
1. c
2. e
3. a
4. a
5. e
6. b
7. c
8. d
9. e
10. a
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹flçi” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹flçi Benzeri Kavramlar”
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹flçi Benzeri Kavramlar”
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹flveren” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹flveren Vekili” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹flveren Vekili” konusunu
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Alt ‹flveren” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Alt ‹flveren” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹flyeri” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹flyerinin Devri” konusunu
S›ra Sizde 1
Ç›rakl›k sözleflmesi uyar›nca ifl sahibi bir meslek veya
sanat› ö¤retmek, ç›rak da bu meslek veya sanat› ö¤renmek amac›yla ifl görmekle yükümlüdür. ‹fl sözleflmesi
ise iflçinin ba¤›ml› olarak ifl görmeyi iflverenin de ücret
ödemeyi üstlendi¤i bir sözleflmedir. Bir ifl sözleflmesinden bahsedebilmek için iflgörme, ücret ve ba¤›ml›l›k
unsurlar›n›n bulunmas› gerekir. ‹fl sözleflmesinde iflçinin iflgörmesi ekonomik bir de¤er yaratma amac›na yönelmiflken, ç›rakl›k sözleflmesinde bir meslek veya sanat› ö¤renme amac›yla iflgörme söz konusudur. Bir ücret karfl›l›¤› yap›lmayan çal›flmalar ifl sözleflmesinin konusunu oluflturmaz. Örne¤in rehabilite edenler de bir
iflgörebilir ancak bu tedavi amaçl› bir çal›flma olup ücret karfl›l›¤› bir iflgörme de¤ildir. Ayr›ca ç›rakl›k sözleflmesinin varl›¤›ndan söz edebilmek için ç›ra¤a ücret
ödenmesinin kararlaflt›r›lmas› flart de¤ildir. Ancak ç›rak
3308 say›l› Mesleki E¤itim Kanunu kapsam›na giriyorsa
iflveren ç›ra¤a ücret ödemekle yükümlüdür.
S›ra Sizde 2
‹flveren vekili iflveren ad›na hareket eder. ‹flveren vekilinin iflvereni temsilen yapm›fl oldu¤u eylem ve ifllemlerden do¤an hukuki sorumluluk iflverene aittir. Ancak
cezalar›n kifliselli¤i ilkesi uyar›nca davran›fllar›ndan kaynaklanan cezai sorumlulu¤u iflveren vekili tafl›r. Yine ‹fl
Kanunu’nda belirtilen hâllerde iflveren vekilleri idari
yapt›r›mlara muhatap olabilir.
S›ra Sizde 3
As›l iflin teknolojik nedenlerle uzmanl›k gerektirmeksizin bölünerek alt iflverenlere verilmesi kanun taraf›ndan yasaklanm›flt›r. Bu yasa¤a ayk›r› biçimde as›l ifl parçalanarak alt iflverenlere verilirse alt iflverenin iflçileri
bafllang›çtan itibaren as›l iflverenin iflçisi say›l›r. As›l iflveren kendi iflçilerine verdi¤i haklar› bu iflçilere de vermekle yükümlü olur. ‹fl Kanunu çerçevesinde as›l iflveren alt iflveren iliflkisinin kurulabilmesi için alt iflverenin
ifli as›l iflverenin iflyerinde görmesi gerekir. Fason ifl alan
iflveren ifli as›l iflverenin iflyerinden ba¤›ms›z bir yerde
gördürüyorsa bu takdirde ‹fl Kanunu anlam›nda bir as›l
iflveren alt iflveren iliflkisi kurulmam›fl say›l›r. As›l iflveren alt iflveren iliflkisi kurulmam›flsa fason iflverenin iflçileri ödenmeyen iflçilik alacaklar› için iflveren di¤er iflverene baflvuramaz. Birlikte sorumluluk için ‹fl Kanunu’na uygun bir as›l iflveren alt iflveren iliflkisi kurulmas› gerekir.
S›ra Sizde 4
As›l iflin teknolojik nedenler bulunmaks›z›n alt iflverenlere verilmesi hâlinde as›l iflverenle alt iflveren iflin bir
bölümünün alt iflveren taraf›ndan yap›lmas› noktas›nda
anlaflm›flt›r. Ancak taraflar aras›ndaki bu anlaflma kanuna ayk›r›d›r. Buna karfl›l›k muvazaal› bir as›l iflveren alt
iflveren iliflkisinde, as›l iflveren iflin bir bölümünü alt iflveren olarak görünen kifliye vermemekte, taraflar sadece d›flar›dan üçüncü kiflilere karfl› ifl alt iflveren taraf›ndan yap›l›yormufl gibi bir görünüm yaratmaktad›r. ‹ster
as›l ifl teknolojik nedenlerle uzmanl›k gerektirmeksizin
alt iflverenlere verilmifl olsun, ister muvazaal› bir alt iflverenlik iliflkisi bulunsun, her iki halde de alt iflverenin
iflçileri bafllang›çtan itibaren as›l iflverenin iflçisi say›l›r.
41
S›ra Sizde 5
‹flyeri devredildi¤inde bu iflyerindeki iflçilerin ifl sözleflmeleri kendili¤inden devralan iflverene geçer. ‹flyerinin
devri tek bafl›na ifl sözleflmesinin feshi için bir neden
oluflturmaz. ‹flçinin k›demine iliflkin haklar› devreden
iflveren yan›nda ifle bafllad›¤› tarihten itibaren hesaplan›r. Buna karfl›l›k, devirden önce do¤mufl olan ve devir
tarihinde ödenmesi gereken borçlardan devreden ve
devralan iflveren birlikte sorumlu olup devredenin sorumlulu¤u iki y›lla s›n›rl›d›r.
‹fl Hukuku, (4. Bas›), ‹stanbul: Gazi Üniversitesi
Yay›nlar›.
Akyi¤it, E. (2008). ‹fl Kanunu fierhi, C.1-2, (3. Bas›),
Ankara: Seçkin Yay›nevi.
Çelik, N. (2011). ‹fl Hukuku Dersleri, (24. Bas›),
‹stanbul: Beta Yay›nevi.
Güven, E. ve Ayd›n, U. (2010). Bireysel ‹fl Hukuku, (3.
Bas›), Eskiflehir: Nisan Yay›nevi.
K›l›ço¤lu, M. ve fienocak, K. (2008). ‹fl Kanunu fierhi,
C.1-2, (3. Bas›), Ankara: Seçkin Yay›nevi.
Mollamahmuto¤lu, H ve Astarl›, M. (2011). ‹fl Hukuku,
Sümer, H. H. (2011). ‹fl Hukuku, (16. Bas›), Konya:
Mimazo Yay›nevi.
Yay›nevi.
fiakar, M. (2011). ‹fl Hukuku Uygulamas›, (9. Bas›),
Tunçoma¤, K. ve Centel, T. (2008). ‹fl Hukukunun
http://www.csgb.gov.tr
http://www.mevzuat.gov.tr
3
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
‹fl sözleflmesi ve unsurlar›n› tan›mlayabilecek,
‹fl sözleflmesinin özelliklerini s›ralayabilecek,
‹fl sözleflmesinin türlerini aç›klayabilecek,
‹fl sözleflmesi yapma flekli, serbestisi ve s›n›rlar› konusunda sentez yapabilecek bilgi ve becerilere sahip olabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
•
•
‹fl Sözleflmesi
Ba¤›ml›l›k
‹fl Sözleflmesinin Özellikleri
‹fl Sözleflmesinin Türleri
Deneme Süreli ‹fl Sözleflmesi
Belirli Süreli ‹fl Sözleflmesi
•
•
•
•
•
•
K›smi Süreli ‹fl Sözleflmesi
Geçici ‹fl ‹liflkisi
‹fl Sözleflmesinin fiekli
‹fl Sözleflmesi Yapma Serbestisi
‹fl Sözleflmesi Yapma Yasaklar›
Özürlü Çal›flt›rma Zorunlulu¤u
‹çindekiler
‹fl Sözleflmesi
• ‹fi SÖZLEfiMES‹N‹N TANIMI VE
UNSURLARI
• ‹fi SÖZLEfiMES‹N‹N ÖZELL‹KLER‹
• ‹fi SÖZLEfiMES‹N‹N TÜRLER‹
• ‹fi SÖZLEfiMES‹N‹N KURULMASI
‹fl Sözleflmesi
‹fi SÖZLEfiMES‹N‹N TANIMI VE UNSURLARI
‹fl Sözleflmesinin Tan›m›
‹fl Kanunu uyar›nca “ifl sözleflmesi, bir taraf›n (iflçi) ba¤›ml› olarak ifl görmeyi, di¤er taraf›n (iflveren) da ücret ödemeyi üstlenmesinden oluflan sözleflmedir” (‹K
m.8, f.1).
4857 say›l› ‹fl Kanunu’ndan önce yürürlükte bulunan 1475 say›l› ‹fl Kanunu’nda
ifl sözleflmesinin tan›m› yap›lmam›fl, 818 say›l› Borçlar Kanunu’nda ise hizmet sözleflmesi tan›mlan›rken ba¤›ml›l›k unsuruna yer verilmemifltir. Ancak ba¤›ml›l›k unsurunun ifl sözleflmesinin unsurlar›ndan birini oluflturdu¤u, Anayasa Mahkemesi’nin bir karar›nda yer ald›¤› gibi doktrinde de kabul edilmifltir. Ba¤›ml›l›k unsuru,
ifl sözleflmesini konusu ifl görme olan, örne¤in vekâlet, eser gibi di¤er sözleflmelerden ay›ran bir unsur olarak 4857 say›l› Kanunda yer alm›flt›r.
01.07.2012 tarihinde yürürlü¤e girecek 6098 say›l› Türk Borçlar Kanunu’nda da
hizmet sözleflmesi tan›mlan›rken ayn› esastan hareket edilmifl ve “Hizmet sözleflmesi, iflçinin iflverene ba¤›ml› olarak belirli veya belirli olmayan süreyle ifl görmeyi
ve iflverenin de ona zamana veya yap›lan ifle göre ücret ödemeyi üstlendi¤i sözleflmedir” fleklinde tan›mlanm›flt›r (TBK m.393, f.1).
‹fl sözleflmesi, eser ve
vekâlet sözleflmesi gibi, ifl
görme borcu do¤uran
sözleflmelerdendir.
fiekil 3.1
‹fl Görme
‹fl görme
‹fiÇ‹
‹fi SÖZLEfiMES‹
Ücret
Ba¤›ml›l›k
‹fiVEREN
44
‹fl Sözleflmesinin Unsurlar›
Bir ‹flin Görülmesi
‹fl sözleflmesinin temel unsuru bir iflin görülmesidir. ‹flin bedenen veya fikren yap›lmas› önem tafl›maz. Ekonomik yönden ifl olarak de¤erlendirilebilen her türlü çal›flma, ifl sözleflmesinin konusunu oluflturabilir. Bu çal›flman›n mutlaka iflverene
ekonomik bir yarar sa¤lamas› gerekmez. ‹flin türü, niteli¤i ve hatta bu ifl için herhangi bir araç kullan›lmas› da fark yaratmaz.
‹flin Ücret Karfl›l›¤›nda Görülmesi
‹fl sözleflmesi iki taraf için borç do¤uran karfl›l›kl› bir sözleflmedir. ‹flçi yapt›¤› ifl karfl›l›¤›nda ücrete hak kazan›r. Bir iflin ücretsiz olarak yap›lmas› taahhüt edildi¤inde,
ifl sözleflmesinin kuruldu¤undan söz edilemez. Bu noktada ücret unsuru, ifl sözleflmesini ahlaki bir ödev olarak veya hat›r iliflkisi niteli¤inde yap›lan iflten ay›r›r.
Ücretin aç›kça kararlaflt›r›lmam›fl olmas›, taraflar aras›nda bir ifl sözleflmesinin
bulunmad›¤› anlam›na gelmez. ‹flin ücret karfl›l›¤› yap›labilecek ifl niteli¤inde olmas› ve ba¤›ml›l›k unsuru mevcut oldu¤u takdirde, ifl sözleflmesinin varl›¤› kabul edilir; iflçi ücret talep hakk›na sahiptir. Nitekim, Türk Borçlar Kanunu’nda “Bir kimse,
durumun gereklerine göre ancak ücret karfl›l›¤›nda yap›labilecek bir ifli belli bir
zaman için görür ve bu ifl de iflveren taraf›ndan kabul edilirse, aralar›nda hizmet
sözleflmesi kurulmufl say›l›r” hükmüyle bu esasa yer verilmifltir (TBK m.394, f.2).
Bu nedenle çal›flman›n ücretsiz bir hat›r iliflkisi ya da ahlaki ödevin ifas› niteli¤inde olmas› ile ifl sözleflmesine dayal› bir iliflkide ücretin kararlaflt›r›lmam›fl olmas›
birbirinden ayr›lmal›d›r. ‹fl sözleflmesinin unsurlar› mevcut oldu¤u takdirde aç›kça
kararlaflt›r›lmam›fl olsa dahi iflçi ücrete hak kazan›r. Türk Borçlar Kanunu’nda da,
iflverenin iflçiye sözleflmede veya toplu ifl sözleflmesinde belirlenen ücreti ödemekle yükümlü oldu¤u, sözleflmede hüküm bulunmayan hâllerde ise asgari ücretten
az olmamak üzere emsal ücreti ödeyece¤i hükme ba¤lanm›flt›r (TBK m. 401).
Ba¤›ml›l›k ‹liflkisi
Esnek çal›flma türlerinde,
iflçinin çal›flma saatleri
bak›m›ndan ba¤›ml›l›k
unsuru zay›flar.
‹flin ücret karfl›l›¤› görülmesi, konusu ifl görme olan birçok sözleflmede söz konusu
olabilir. Bu nedenle ücret karfl›l›¤› çal›flma tek bafl›na ifl sözleflmesinin varl›¤›n› göstermez. ‹fl sözleflmesinde iflçi; yap›lacak iflin türü, niteli¤i, iflin yap›lma yeri, zaman› ile
yöntemi bak›m›ndan iflverenin talimatlar› ile ba¤l›d›r. ‹flveren, yönetim hakk› çerçevesinde verece¤i talimatlarla ifl edimini düzenlerken iflçinin talimatlara uyma borcu bulunmaktad›r. ‹flte bu iliflki kiflisel-hukuki ba¤›ml›l›k olarak adland›r›l›r. ‹flçi, ifl görme
borcunu iflverenin yönetim, gözetim ve denetimi alt›nda yerine getirir. ‹flveren belirli
koflullar›n varl›¤› halinde iflçiye disiplin cezas› uygulayabilir. Di¤er ifl görme borcu do¤uran sözleflme iliflkilerinde de az veya çok ba¤›ml›l›k iliflkisi görülebilir. Ancak, ifl
iliflkisinde bu ba¤›ml›l›k daha yo¤un olarak ortaya ç›kar. Örne¤in eser sözleflmesinde
müteahhit kural olarak iflin sonucundan sorumlu ve ifli veren kifli sonuca yönelik talimatlar verirken, ifl sözleflmesinde iflveren iflin görülmesi sürecinde, iflin yöntemi, iflin
görülece¤i zaman, yer ve benzeri hususlarda talimat verme hakk›na sahiptir.
Ba¤›ml›l›k unsuru ifl sözleflmesinin karakteristik özelli¤ini oluflturmakla birlikte,
iflçinin yapt›¤› ifle, iflyerindeki konumuna veya mesle¤ine göre bu unsurun zay›flad›¤› görülebilir. Örne¤in bir avukat, mühendis veya doktorun ifli ifas› sürecinde
iflin görülme yöntemi konusunda ba¤›ml›l›k zay›f olabilir. Ancak iflin iflverenin gösterece¤i yerde ve zamanda yap›lmas› unsurlar› bulundu¤u sürece aradaki iliflki bir
ifl sözleflmesine dayan›r. Bunun gibi esnek çal›flma türlerinde iflçinin çal›flma saat-
45
3. Ünite - ‹fl Sözleflmesi
leri bak›m›ndan ba¤›ml›l›k unsuru zay›flamaktad›r. Örne¤in iflçinin gün içinde çal›flaca¤› saatleri kendisinin belirlemesinde ba¤›ml›l›k unsuru zay›flamaktad›r. Bu
olas›l›kta iflin türü, yöntemi ve benzeri hususlarda iflverenin talimatlar› ile ba¤l›l›k
bulundu¤u sürece ifl sözleflmesinin varl›¤› kabul edilir.
‹flin görüldü¤ü yer bak›m›ndan ba¤›ml›l›k, yani iflin iflverene ait iflyerinde yerine
getirilmesi, yeni çal›flma türleri ile zay›flam›flt›r. Bugün, tele çal›flma, evde çal›flma
gibi çal›flma türlerinde iflin iflverene ait iflyerinde görülmesi söz konusu de¤ildir. ‹flin
iflverene ait iflyerinde görülmemesi ifl sözleflmesinin bulunmad›¤› anlam›na gelmez.
Yine, pazarlamac›l›k faaliyeti, ürün tan›t›m›, gazete da¤›t›c›l›¤› gibi baz› ifllerde iflin
niteli¤i gere¤i, iflin iflyeri d›fl›nda ifas› söz konusudur. Bu ifllerde de iflin türü, görülece¤i zaman, yöntem bak›m›ndan ba¤›ml›l›k bulunmaktad›r.
Bir kimsenin elbisesini dikmek üzere terzi ile yapt›¤› sözleflmenin SIRA
ifl sözleflmesi
olup olS‹ZDE
mad›¤›n› tart›fl›n›z.
‹fi SÖZLEfiMES‹N‹N ÖZELL‹KLER‹
Ba¤›ml›l›k unsuru, ifl
sözleflmesini di¤er iflgörme
borcu do¤uran
sözleflmelerden ay›rt eden en
önemli unsurdur.
1
‹fl sözleflmesi, belirli veya belirsiz bir süre içinde iflçi ve iflverene hak ve borçlar
S O R U borç iliflkisi
yükleyen, taraflar aras›nda kiflisel iliflkiler kuran, iki tarafl› ve sürekli
do¤uran bir özel hukuk sözleflmesidir.
Özel Hukuk Sözleflmesi Olmas›
AMAÇLARIMIZ
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
‹fl sözleflmesi bir özel hukuk sözleflmesidir. ‹fl sözleflmesi taraflar›n serbest iradelerine dayan›r. ‹flçi taraf› daima bir gerçek kiflidir. ‹flveren taraf›SIRA
ise S‹ZDE
gerçek veya tüzel kifli hatta tüzel kiflili¤i olmayan kurum veya kurulufl olabilir (‹K m. 2).
Kiflisel ‹liflki Kurmas›
SIRA S‹ZDE
N N
‹fl sözleflmesi sat›fl ve kira sözleflmesi gibi sözleflme iliflkilerinden farkl› olarak taraflar aras›nda kiflisel iliflki kurar. Bu özelli¤i ile ifl sözleflmesinde
K ‹ iflçinin
T A P kiflili¤i ön
planda olup ifl sözleflmesinin iflçinin flahs›na ba¤l› bir sözleflme oldu¤u kabul edilir. ‹flçinin ediminin eflya veya para olmamas›, hizmet ediminin söz konusu olmas›
ve bunun iflçinin flahs› ile ilgili olmas› nedeniyle, ifl görme veT ücret
borçlaE L E V ‹ Zödeme
YON
r›n›n yan›nda iflçi için sadakat ve iflverenin talimatlar›na uyma; iflveren için ise gözetme borcu ve bu kapsamda iflçinin sa¤l›¤›n› ve güvenli¤ini sa¤lama yükümlülü¤ü ile eflit davranma borcu gibi yeni borçlar eklenmifltir.
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Karfl›l›kl› Borç Do¤urmas›
‹fl sözleflmesi, sözleflmenin her iki taraf›n› oluflturan iflçi ve iflveren için karfl›l›kl›
M A K Ayer
L E al›r. ‹flçinin
borçlar yükledi¤inden karfl›l›kl› borç do¤uran sözleflmeler aras›nda
ifl görme borcuna karfl›l›k iflverenin ücret ödeme borcu temel borçlar niteli¤indedir. Bu niteli¤i ile ifl sözleflmesi sat›m, kira, eser sözleflmeleri gibi karfl›l›kl› borç do¤uran sözleflmelerdendir.
Sürekli Borç ‹liflkisi Yaratan Bir Sözleflme Olmas›
‹fl sözleflmesi ani edimli borç iliflkilerinden farkl› olarak taraflar aras›nda sürekli bir
borç iliflkisi do¤urur. Sat›m sözleflmesi gibi ani edimli borç iliflkilerinde edimin yerine getirilmesi ile borcun sona ermesi ayn› anda gerçekleflir. Oysa ifl sözleflmesinde iflin ifas› belirli veya belirsiz bir süre içinde gerçekleflir ve sözleflmeden iflveren
için do¤an borçlar ücret ödeme, ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤i önlemlerinin al›nmas›, iflçinin kiflili¤inin korunmas› yine zaman içinde tekrarlanan edimler fleklinde ortaya ç›-
MAKALE
46
kar. ‹fl sözleflmesinin süresinin belirli veya belirsiz olmas› veya sürenin uzun veya
k›sa olmas› sözleflmenin sürekli borç iliflkisi niteli¤ini etkilemez. Belirleyici olan
husus karfl›l›kl› edimlerin süreklilik göstermesidir.
‹fi SÖZLEfiMES‹N‹N TÜRLER‹
Sözleflme Türünü ve Çal›flma Biçimini Belirleme Serbestîsi
‹fl sözleflmesinin türü,
kanuni s›n›rlar içinde,
taraflar›n ihtiyaçlar›na göre
ve taraflarca belirlenir.
‹fl Kanunu’na göre, “Taraflar ifl sözleflmesini, Kanun hükümleriyle getirilen s›n›rlamalar sakl› kalmak kofluluyla, ihtiyaçlar›na uygun türde düzenleyebilirler.
‹fl sözleflmeleri belirli veya belirsiz süreli yap›l›r. Bu sözleflmeler çal›flma biçimleri bak›m›ndan tam süreli veya k›smi süreli yahut deneme süreli ya da di¤er türde oluflturulabilir” (‹K m.9).
Kanun hükmünde, Anayasan›n 48. maddesinde yer alan sözleflme serbestîsi ilkesi uyar›nca taraflar›n Kanunla getirilen s›n›rlamalar dâhilinde sözleflmenin türünü ve çal›flma biçimini belirleme serbestîsine sahip olduklar› vurgulanm›flt›r. Bu
ba¤lamda, sözleflmenin süresi ölçüt al›narak belirli veya belirsiz süreli sözleflme
kurulabilece¤i gibi, ifl sözleflmesinin taraflar›, sözleflme konusu olan iflin niteli¤i
dikkate al›narak sürekli veya süreksiz ifl sözleflmeleri, çal›flma süresi esas al›narak
tam süreli veya k›smi süreli ifl sözleflmeleri ya da deneme süresi kararlaflt›r›lmas›na ba¤l› olarak deneme süreli ifl sözleflmesi kurabilirler. Yine, esnek çal›flma modelleri kapsam›nda tele çal›flma, evde çal›flma gibi farkl› çal›flma biçimlerinin kararlaflt›r›lmas› mümkündür.
Sürekli ve Süreksiz ‹fl Sözleflmeleri
Nitelikleri bak›m›ndan en
çok otuz iflgünü süren ifllere
süreksiz ifl, otuz iflgününden
fazla süren ifllere de sürekli
ifl denir.
‹fl Kanunu’nun 10. maddesinde iflin niteli¤i dikkate al›narak ifl sözleflmeleri sürekli ve süreksiz ifl sözleflmeleri olarak ikiye ayr›lm›flt›r. Madde uyar›nca, “Nitelikleri
bak›m›ndan en çok otuz iflgünü süren ifllere süreksiz ifl, bundan fazla devam
edenlere sürekli ifl denir”.
Kanunda sürekli-süreksiz ifl ayr›m› taraflar›n iradesine de¤il, iflin niteli¤ine ba¤lanm›flt›r. Bu ba¤lamda iflin niteli¤ine ba¤l› olarak sözleflme sürekli ifl sözleflmesi
olabilece¤i gibi süreksiz ifl sözleflmesi de olabilir. Örne¤in bir fabrika duvar›n›n
örülmesi ifli, otuz günden k›sa sürede tamamlanabilecek ifl ise süreksiz iflin varl›¤›
kabul edilir. Dolay›s›yla sürekli-süreksiz ifl sözleflmesi ayr›m›nda objektif olarak
iflin kaç iflgünü sürece¤i belirleyicidir. Otuz iflgününden fazla bir sürede tamamlanacak bir iflte çok say›da iflçinin vardiyalar halinde çal›flt›r›lmas› ile iflin onbefl günde tamamlanacak olmas›, ifle süreksiz ifl niteli¤i kazand›rmaz. Ayn› flekilde fabrikadaki üretim iflinde iflçi ile otuz günden k›sa süreli ifl sözleflmesi kurulmas›, üretim
ifli sürekli ifl niteli¤inde oldu¤undan, süreksiz ifl sözleflmesi oluflturmaz.
Sürekli-süreksiz ifl ayr›m› ifl sözleflmesine uygulanacak hükümler bak›m›ndan
önem tafl›r. ‹fl Kanunu’nun 3, 8, 12, 13, 14, 15, 17, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31,
34, 53, 54, 55, 56, 57, 58, 59, 75, 80 ve geçici 6. maddeleri süreksiz ifllerde yap›lan
ifl sözleflmelerine uygulanmaz. Bu maddelerde düzenlenen konularda Borçlar Kanunu hükümleri uygulan›r (‹K m.10, f.2).
Belirli ve Belirsiz Süreli ‹fl Sözleflmeleri
‹fl sözleflmesi taraflarca belirli veya belirsiz süreli olarak kurulabilir. Sürekli-süreksiz ifl sözleflmesi ayr›m›ndan farkl› olarak belirli veya belirsiz süreli ifl sözleflmelerinde taraflar›n iradeleri belirleyicidir.
Belirli-belirsiz süreli ifl sözleflmesi ayr›m›n›n önemi sözleflmenin sona ermesi ve
sona ermeye ba¤lanan hukuki sonuçlar bak›m›ndand›r. Belirli süreli ifl sözleflmesi,
47
sürenin bitiminde kendili¤inden sona erer, iflçi sözleflmenin bu flekilde sona ermesiyle k›dem tazminat›na hak kazanmaz, yine iflçi ifl güvencesi hükümlerinden yararlanamaz. Bu ba¤lamda, belirsiz süreli ifl sözleflmeleri kural olarak iflçinin lehinedir. Bu özellikler çal›flma yaflam›nda belirsiz süreli ifl sözleflmesinin as›l, belirli süreli sözleflmenin ise istisna olarak kabulünü getirmifltir.
4857 say›l› Kanunda da iflçinin korunmas› ilkesinden hareketle belirli süreli ifl
sözleflmesinin kurulmas› objektif nedenlerin varl›¤›na ba¤l› k›l›nm›flt›r. ‹fl Kanunu’nun 11. maddesinde “‹fl iliflkisinin bir süreye ba¤l› olarak yap›lmad›¤› halde
sözleflme belirsiz süreli say›l›r” hükmüne yer verildikten sonra, “Belirli süreli ifllerde veya belli bir iflin tamamlanmas› veya belirli bir olgunun ortaya ç›kmas› gibi
objektif koflullara ba¤l› olarak iflveren ile iflçi aras›nda yaz›l› flekilde yap›lan ifl sözleflmesi belirli süreli ifl sözleflmesidir” ifadesi ile bu tür sözleflmenin kurulmas›nda
objektif neden gereklili¤i kabul edilmifltir.
‹fl sözleflmesinin bir süreye
ba¤l› olarak yap›lmas›nda
objektif bir nedenin
bulunmas› gerekir. Objektif
nedenler; iflin belirli süreli
olmas›, belli bir iflin
tamamlanacak olmas› veya
belirli bir olgunun ortaya
ç›kmas›d›r.
fiekil 3.2
Belirli Süreli ‹fl Sözleflmesi
Yap›lmas›nda Objektif Nedenler
‹flin Belirli Süreli
Olmas›
Belli Bir ‹flin
Tamamlanmas›
Belirli Bir Olgunun
Ortaya Ç›kmas›
‹fl Kanunu’nun 11. maddesi uyar›nca objektif nedenler; iflin belirli süreli olmas›, belli bir iflin tamamlanacak olmas› veya belirli bir olgunun ortaya ç›kmas›d›r.
“‹flin belirli süreli olmas›”, sözleflmenin yap›ld›¤› anda iflçinin üstlendi¤i iflin sona
erme tarihinin bilinmesi veya öngörülebilir olmas›n› ifade eder. Örne¤in, bir sergi
organizasyonu veya bir konferans düzenlenmesi ifli için iflçinin ifle al›nmas›nda ya
da bir köprü inflaat› için ifle al›nmada iflin bitim tarihi önceden bilinmekte veya öngörülebilmekte ise, iflçi ile belirli süreli ifl sözleflmesi kurulabilir.
Belirli süreli ifl sözleflmelerinin yap›lmas›nda kanunun ifade etti¤i “Belli bir iflin tamamlanmas›” kapsam›nda ise, bir projenin veya bir inflaat›n tamamlanmas›, iflyerinde bilgisayar donan›m›n›n kurulmas› için iflçinin ifle al›nmas› örnek olarak verilebilir.
‹flin tamamlanmas› ile iflçiye olan gereksinim de ortadan kalkaca¤›ndan bu durum
belirli süreli ifl sözleflmesinin kurulmas› için objektif neden oluflturur. Görüldü¤ü gibi, belli bir iflin tamamlanmas›nda da t›pk› iflin belirli süreli olmas›nda oldu¤u gibi iflçinin üstlendi¤i iflin geçici süreli olmas› söz konusudur.
Kanunda ifade edilen “belirli bir olgunun ortaya ç›kmas›” kapsam›nda, iflyerinin
normal faaliyeti d›fl›nda geçici bir iflgücü gereksiniminin ortaya ç›kmas› söz konusudur. Örne¤in normal iflgücü ile yerine getirilemeyecek bir siparifl al›nmas› veya geçici olarak ifl yo¤unlu¤unun artmas› durumlar›nda, iflveren bu iflin yerine getirilmesi
için belirli süreli ifl sözleflmesi ile iflçi istihdam edebilir. Bu olas›l›kta, yine bizzat iflçinin görece¤i iflin geçici nitelikte olmas› söz konusudur. Baz› durumlarda ifl süreklilik
arz eder ancak iflyerinde bu ifli gören iflçinin ifl sözleflmesi hastal›k, hamilelik, askerlik gibi nedenlerle geçici süreyle ask›ya al›n›r. Di¤er bir ifadeyle iflçi bu süreyle ifl göremez. Bu süre için bu iflçinin yerine ifle al›nacak iflçiyle belirli süreli ifl sözleflmesi kurulabilir. Tüm bu haller de¤erlendirildi¤inde, belirli süreli ifl sözleflmesinin kurulabilmesi için aranan objektif nedenlerin, iflin niteli¤i itibariyle geçici süreli olmas› veya iflçiye olan gereksinimin geçici süreli olmas›n› ifade etti¤i görülmektedir.
Belirli Süreli ‹fl
Sözleflmesi
48
Belirli süreli ifl sözleflmesi
ilk kez yap›l›rken de
yenilenirken de objektif
sebep aran›r.
Kanunda belirli süreli ifl sözleflmesinin bir kez kurulmas› gibi ard› ard›na kurulmas› veya süresinin uzat›lmas› da objektif nedenlerin varl›¤›na tabi k›l›nm›flt›r. Dolay›s›yla, objektif nedenin varl›¤› nedeniyle ilk kez belirli süreli olarak kurulan sözleflmenin süresinin bitiminde tekrar belirli süreli sözleflme kurulmas› veya bu sözleflmenin süresinin uzat›lmas› objektif nedenin varl›¤›na ba¤l›d›r. Objektif neden
bulunmaks›z›n belirli süreli ifl sözleflmesinin kurulmas› veya bu sözleflmenin süresinin uzat›lmas› halinde taraflar aras›nda bafltan itibaren belirsiz süreli ifl sözleflmesinin varl›¤› kabul edilir (‹K m.11, f.2). Dolay›s›yla, taraflar aras›ndaki iliflkiye belirsiz süreli ifl sözleflmesine ba¤lanan hüküm ve sonuçlar uygulan›r.
Baz› hallerde sözleflmenin belirli süreli olarak kurulmas› kanundan kaynaklanabilir. Nitekim, 08.02.2007 tarih ve 5580 say›l› Özel Ö¤retim Kurumlar› Kanunu’nda,
bu kanun kapsam›na giren özel ö¤retim kurumlar›nda çal›flan müdür ve di¤er yönetici ve ö¤retmenlerle kurulacak ifl sözleflmelerinin en az bir y›l süreli olarak kurulaca¤› öngörülmüfltür. Kanunda bu yönde bir zorunlulu¤un getirilmesinin nedeni ö¤renimin aksamadan yürütülmesi ve sözleflmenin en az bir y›l devam etmesidir. Ancak, mazeretleri nedeniyle kurumdan ayr›lacaklar›n yerine bir y›ldan k›sa
süreli ifl sözleflmesi yap›labilir (ÖÖKK m.9).
‹fl Kanunu’nda AB’nin 99/70 say›l› yönergesine paralel olarak belirli ve belirsiz
süreli ifl sözleflmeleri aras›nda ayr›m yasa¤› düzenlenmifltir. Öncelikle 5. maddede
eflit davranma ilkesi bafll›¤› alt›nda “‹flveren esasl› sebepler olmad›kça...belirsiz süreli çal›flan iflçi karfl›s›nda belirli süreli çal›flan iflçiye farkl› ifllem yapamaz” hükmüne yer verilmifl (‹K m.5, f.2), yine 12. maddede “Belirli süreli ifl sözleflmesi ile çal›flt›r›lan iflçi, ayr›m› hakl› k›lan bir neden olmad›kça, salt ifl sözleflmesinin süreli
olmas›ndan dolay› belirsiz süreli ifl sözleflmesiyle çal›flt›r›lan emsal iflçiye göre farkl› iflleme tabi tutulamaz” (‹K m.12, f.1) hükmüyle ayr›m yasa¤› düzenlenmifltir. Bu
ba¤lamda, iflçinin k›demi, nitelikleri, iflin niteli¤i gibi ayr›m› hakl› k›lan objektif bir
neden bulunmad›kça, iflveren belirsiz süreli ifl sözleflmesiyle çal›flan iflçi ile belirli
süreli ifl sözleflmesiyle çal›flan iflçiler aras›nda çal›flma koflullar› ve di¤er hususlar
bak›m›ndan ayr›m yapamaz.
‹fl Kanunu’nda belirli bir zaman esas al›narak ödenecek ücret ve paraya iliflkin bölünebilir menfaatler bak›m›ndan orant›l› ödeme öngörülmüfltür. Madde uyar›nca; “Belirli süreli ifl sözleflmesi ile çal›flan iflçiye, belirli bir zaman ölçüt al›narak ödenecek ücret ve paraya iliflkin bölünebilir menfaatler, iflçinin çal›flt›¤› süreye orant›l› olarak verilir” (‹K m.12, f.2). Bu ba¤lamda, örne¤in bir y›l çal›flan belirsiz süreli iflçiye T1.000
ikramiye ödenecekse, 6 ayl›k belirli süreli ifl sözleflmesi ile çal›flan iflçiye orant›l› olarak T500 ikramiye ödenmesi gereklidir. Maddede ayr›ca k›dem bak›m›ndan ayr›m yap›lmamas› öngörülmüfltür. Buna göre; “Herhangi bir çal›flma flart›ndan yararlanmak
için ayn› iflyeri veya iflletmede geçirilen k›dem arand›¤›nda belirli süreli ifl sözleflmesine göre çal›flan iflçi için farkl› k›dem uygulanmas›n› hakl› gösteren bir neden olmad›kça, belirsiz süreli ifl sözleflmesi ile çal›flan emsal iflçi hakk›nda esas al›nan k›dem
uygulan›r” (‹K m.12, f.2). Emsal iflçi, iflyerinde ayn› veya benzeri iflte belirsiz süreli ifl
sözleflmesi ile çal›flt›r›lan iflçidir. ‹flyerinde emsal nitelikte iflçi bulunmad›¤› durumlarda ayn› iflkolunda çal›flanlar dikkate al›n›r (‹K m. 12, f.son).
Tam Süreli ve K›smi Süreli ‹fl Sözleflmeleri
K›smi süreli ifl sözleflmeleri
için günlük dilde part-time
ifadesi de kullan›l›r.
‹fl sözleflmeleri iflyerinde uygulanan ifl sürelerine uygun olarak tam süreli olarak kurulabilece¤i gibi k›smi süreli olarak da kurulabilir. ‹fl Kanunu’nun 13. maddesine
göre; “‹flçinin normal haftal›k çal›flma süresinin, tam süreli ifl sözleflmesiyle çal›flan
emsal iflçiye göre önemli ölçüde daha az belirlenmesi durumunda sözleflme k›smi
süreli ifl sözleflmesidir”. Görüldü¤ü gibi k›smi süreli çal›flman›n tan›m›nda yasal haf-
49
tal›k normal ifl süresi olan 45 saat de¤il, iflyerinde ayn› veya benzeri iflte tam süreli
olarak çal›flan iflçinin çal›flma süresi esas al›nm›flt›r. ‹flyerinde tam süreli çal›flan iflçinin çal›flma süresinin örne¤in 40 saat olmas› durumunda, k›smi süreli çal›flma 40 saat dikkate al›narak belirlenecektir. ‹flyerinde böyle bir iflçi bulunmuyorsa, “...o iflkolunda flartlara uygun iflyerinde ayn› veya benzer ifli üstlenen tam süreli ifl sözleflmesiyle çal›flt›r›lan iflçi esas al›n›r”. K›smi süreli çal›flma haftan›n bir veya birkaç günü
tam gün olabilece¤i gibi, haftan›n her günü belirli bir süre ile de gerçeklefltirilebilir.
K›smi süreli çal›flma esnek çal›flma modelleri içinde en yayg›n görülendir.
‹fl Kanunu’nun 63. maddesine dayan›larak ç›kar›lan 06.04.2004 tarihli ‹fl Kanunu’na ‹liflkin Çal›flma Süreleri Yönetmeli¤i’nde k›smi süreli çal›flmaya esas oluflturan “önemli ölçüde daha az belirlenme” ifadesi somutlaflt›r›lm›flt›r. Yönetmelik
uyar›nca; “‹flyerinde tam süreli ifl sözleflmesi ile yap›lan emsal çal›flman›n üçte ikisi oran›na kadar yap›lan çal›flma k›smi süreli çal›flmad›r” (Yön m.6). Buna göre,
örne¤in iflyerinde 45 saat tam süreli çal›flma yap›l›yorsa, 30 saatin alt›ndaki çal›flmalar k›smi sürelidir.
‹fl Kanunu’nda t›pk› belirli süreli ifl sözleflmesiyle çal›flanlar gibi k›smi süreli ifl
sözleflmesiyle çal›flanlar için de ayr›m yasa¤› getirilmifltir. ‹fl Kanunu’nun 5. maddesinde, “‹flveren esasl› sebepler olmad›kça tam süreli çal›flan iflçi karfl›s›nda k›smi
süreli çal›flan iflçiye, ... farkl› ifllem yapamaz” hükmüne yer verildikten sonra, 13.
maddesinde “K›smi süreli ifl sözleflmesi ile çal›flt›r›lan iflçi, ay›r›m› hakl› k›lan bir
neden olmad›kça, salt ifl sözleflmesinin k›smi süreli olmas›ndan dolay› farkl› iflleme tabi tutulamaz” fleklinde ayn› esasa yer verilmifltir. Bu ba¤lamda, iflveren örne¤in iflçilere ö¤le yeme¤i sa¤l›yorsa, k›smi süreli çal›flan iflçinin çal›flma saatlerinin ö¤le yeme¤i saatlerinde iflyerinde bulunmas›n› gerektirmesi halinde ö¤le yeme¤inden yararlanmas› gerekir. Yine, sosyal yard›m olarak yakacak yard›m› uygulamas›ndan k›smi süreli iflçi de yararland›r›lacakt›r.
‹fl Kanunu’nda k›smi süreli ifl sözleflmesiyle çal›flanlara uygulanacak paraya iliflkin menfaatler konusunda özel düzenleme getirilmifltir. Kanunun 13. maddesine
göre; “K›smi süreli çal›flan iflçinin ücret ve paraya iliflkin bölünebilir menfaatleri
tam süreli emsal iflçiye göre çal›flt›¤› süreye orant›l› olarak ödenir”. Dolay›s›yla, k›smi süreli çal›flan iflçi asgari ücretin veya prim, ikramiye gibi ödemelerin kendisine
tam olarak ödenmesini isteyemez. Ancak çal›flt›¤› süreyle orant›l› bir talep hakk›na
sahip olur. Örne¤in haftada 45 saat çal›flan iflçiye y›lda 600 kg. kömür yard›m› yap›l›yorsa, haftada 15 saat çal›flan iflçi, 200 kg. kömür yard›m›na hak kazanacakt›r.
K›smi süreli çal›flan bir iflçinin ifl sözleflmesi nas›l feshedilir?
SIRA S‹ZDE
4857 say›l› Kanun’da ilk kez düzenlenen ça¤r› üzerine çal›flma k›smi süreli çafi Ü N E L ‹ M belirli bir
l›flman›n özel bir alt türüdür. Ça¤r› üzerine çal›flmada, taraflarD Üönceden
zaman dilimi içinde (hafta, ay, y›l) iflçinin ne kadar süre çal›flaca¤›n› belirlerler. ‹flveren belirli bir süre önceden bildirmek kofluluyla iflçiyi istedi¤iS zaman
O R U ifle ça¤›rabilir. Bu tür çal›flma iliflkisi daha çok iflgücü ihtiyac›n›n belirli dönemlerde veya belirli günlerde artt›¤› otel, lokanta, e¤lence ve gazetecilik gibi sektörlerde görülür.
D‹KKAT
‹flverenin genelde belirli bir iflçi kadrosu bulunur. Ancak ifl yo¤unlu¤unun artt›¤›
dönemlerde ek iflgücü ihtiyac›n› ça¤r› üzerine çal›flma yoluyla karfl›lar. Örne¤in,
SIRA S‹ZDE
otelde baz› hafta sonlar› toplant›, dü¤ün gibi organizasyon halinde
garson ihtiyac›n›n ortaya ç›kmas›nda oldu¤u gibi. ‹flverene iflgücü ihtiyac› ile iflçi say›s› aras›ndaki uyumu sa¤lama imkân› verdi¤inden ça¤r› üzerine çal›flma, esnek çal›flma modelAMAÇLARIMIZ
leri aras›nda yer al›r.
K›smi süreli ifl
sözleflmesinde haftal›k ifl
süresi, o iflyerinde tam süreli
ifl sözleflmesi ile yap›lan
emsal çal›flman›n üçte ikisi
oran›na kadar olabilir.
2
SIRA S‹ZDE
Ça¤r› üzerine çal›flmaya
dayal› ifl sözleflmesi, hukuki
S O R U
niteli¤i bak›m›ndan k›smi
süreli bir ifl sözleflmesidir.
N N
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
50
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
TELEV‹ZYON
S O R U
‹NTERNET
D‹KKAT
MAKALE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
MAKALE
Ça¤r› üzerine çal›flma biçiminde iflçi, iflveren taraf›ndan ihtiyaç oldu¤unda ça¤r›ld›¤›ndan iflçinin ça¤r›l›p ça¤r›lmayaca¤›, çal›flma süresi, ücreti ve di¤er hususlarda belirsizli¤e karfl› korunmas› gereklidir. ‹fl Kanunu’nda bu gereksinim dikkate al›narak özel düzenleme getirilmifltir. Kanunun 14. maddesinin 2. f›kras› gere¤ince ça¤r› üzerine çal›flmalarda “Hafta, ay veya y›l gibi bir zaman dilimi içinde
iflçinin ne kadar süreyle çal›flaca¤›n› taraflar belirlemedikleri takdirde, haftal›k
SIRA yirmi
S‹ZDE saat kararlaflt›r›lm›fl say›l›r. Ça¤r› üzerine çal›flt›r›lmak için
çal›flma süresi
belirlenen sürede iflçi çal›flt›r›ls›n veya çal›flt›r›lmas›n ücrete hak kazan›r.” Hüküm uyar›nca taraflar›n haftada yirmi saatten az çal›fl›laca¤›n› kararlaflt›rmalar›
mümkündür. Ancak sözleflmede hiçbir hüküm bulunmuyorsa, en az yirmi saat
kararlaflt›r›lm›fl say›lacak ve iflçi iflveren taraf›ndan ça¤r›ls›n veya ça¤r›lmas›n bu
S O R Uhak kazanacakt›r.
sürenin ücretine
Ça¤r› üzerineD çal›flmalarda
hafta, ay veya y›l gibi bir zaman dilimi içinde iflçinin ne kadar
‹KKAT
süreyle çal›flaca¤›n› taraflar belirlemedikleri takdirde, haftal›k çal›flma süresi yirmi saat
kararlaflt›r›lm›fl say›l›r.
N N
SIRA S‹ZDE
Ça¤r› üzerine çal›flan iflçinin ne zaman ça¤r›laca¤› konusu belirsiz oldu¤undan,
iflçinin bir AMAÇLARIMIZ
baflka iflte çal›flma veya ifl d›fl›ndaki zamanlar› de¤erlendirme imkân›n›n
korunmas› gerekir. Kanunda bu amaçla iflverene ça¤r›y› belirli bir süre önceden
yapma yükümlülü¤ü getirilmifltir. Kanunun 14. maddesinin 3. f›kras›na göre, “‹flçiK ‹borcunu
T A P yerine getirmesini ça¤r› yoluyla talep hakk›na sahip olan iflden ifl görme
SIRA S‹ZDE
veren, bu ça¤r›y›,
aksi kararlaflt›r›lmad›kça, iflçinin çal›flaca¤› zamandan en az
dört gün önce yapmak zorundad›r. Süreye uygun ça¤r› üzerine iflçi ifl görme edimini yerine
T E Lgetirmekle
E V ‹ Z Y O N yükümlüdür”.
Kanunda iflçinin her ça¤r›da çal›flt›rmas› gerekli süre de belirtilmifltir. Buna göre; “Sözleflmede günlük çal›flma süresi kararlaflt›r›lmam›fl ise, iflveren her ça¤r›da
O Raz
U dört saat üst üste çal›flt›rmak zorundad›r” (‹K m.14, f.son).
iflçiyi gündeSen
‹NTERNET
Sözleflmede günlük
D ‹ K K A Tçal›flma süresi kararlaflt›r›lmam›fl ise, iflveren her ça¤r›da iflçiyi günde
en az dört saat üst üste çal›flt›rmak zorundad›r.
N N
MAKALE
SIRA S‹ZDE
Deneme Süreli Olan ve Olmayan ‹fl Sözleflmeleri
‹fl Kanunu’nun 15. maddesine göre taraflar ifl sözleflmesinde deneme süresi öngörebilirler. Bu
sürenin amac›, iflçinin bu süre içerisinde iflyerini, ifl koflullar›n› göreAMAÇLARIMIZ
rek iflyerinde çal›fl›p çal›flmayaca¤› hakk›nda karar vermesi; iflveren bak›m›ndan da
iflçinin çal›flkanl›¤›n›, yeteneklerini, mesleki bilgisini anlayarak ayn› flekilde ifl iliflK ‹ Tkonusunda
A P
kisinin devam›
karar verebilmesidir.
Taraflar›n ifl sözleflmesinde bir deneme süresi kararlaflt›rmalar› durumunda deneme süreli ifl sözleflmesinden söz edilir. Deneme süresi belirli süreli ifl sözleflmeT E L E V ‹gibi
Z Y O Nbelirsiz süreli ifl sözleflmelerinde de öngörülebilir. Ancak taraflerinde oldu¤u
lar sözleflmeye deneme süresi koyup koymamakta serbesttir. ‹fl Kanunu’na göre
deneme süresi en çok iki ay olabilir. Ancak bu süre toplu ifl sözleflmeleriyle dört
aya kadar uzat›labilir (‹K m.15, f.1).
‹NTERNET
Deneme süresinin önemi bu süre içinde ifl sözleflmesinin kolayca sona erdirilebilmesidir. Deneme süresi içinde taraflar ifl sözleflmesini bildirim süresine gerek olmaks›z›n ve tazminats›z feshedebilir. ‹flçinin çal›flt›¤› günler için ücret ve di¤er hakMAKALE
lar› sakl›d›r (‹K m.15, f.2).
51
Deneme süresi uygulamas›n›n iflçi ve iflveren bak›m›ndan yararlar›n›n
sak›ncalar›n›n
SIRA ve
S‹ZDE
neler olabilece¤ini düflününüz.
Tak›m Sözleflmesi
3
SIRA S‹ZDE
Uygulamada özellikle inflaat ve limanlarda yap›lan yük tafl›ma ifllerinde veya tar›m
S O R karfl›lafl›lan
U
kesiminde görüldü¤ü üzere mevsim ve kampanya ifllerinde s›kl›kla
tak›m sözleflmesi, birden çok iflçinin meydana getirdi¤i bir tak›m› temsilen bu iflçilerden birinin, tak›m k›lavuzu s›fat›yla iflverenle yapt›¤› bir sözleflmedir.
D ‹ K K A T Tak›m sözleflmesinin süresi ne olursa olsun yaz›l› yap›lmas› gerekir.
Tak›m sözleflmesinde sözleflmenin taraflar› iflveren ile tak›m›
iflçileri
SIRAoluflturan
S‹ZDE
temsilen tak›m k›lavuzudur. Tak›m sözleflmesi yap›ld›¤› anda tak›m k›lavuzu ile iflveren aras›nda ifl sözleflmesi meydana gelir. Ancak, di¤er iflçilerle iflveren aras›nda
ifl sözleflmesinin kurulmas› sözleflmede ismi yaz›l› iflçilerden AMAÇLARIMIZ
her birinin ifle bafllamas›yla gerçekleflir. ‹fle bafllamas›yla ifl sözleflmesi kurulan iflçilerin her birine ücretlerini iflveren veya iflveren vekili ayr› ayr› ödemek zorundad›r (‹K m.16).
S O R U
D‹KKAT
N N
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Geçici ‹fl ‹liflkisi
‹fl sözleflmesi iflçi ile iflveren aras›nda karfl›l›kl› hak ve borçlar do¤urur. Sözleflme
TELEV‹ZYON
uyar›nca iflçi ifl görme edimini iflverene karfl› yükümlenir. Ancak geçici ifl iliflkisi
olarak adland›r›lan ve 4857 say›l› Kanunla Türk ‹fl Hukuku mevzuat›na giren bu
çal›flma iliflkisinde iflçinin geçici süreyle bir baflka iflveren için ifl görme edimini yeN T E R N Egeçici
T
rine getirmesi söz konusudur. ‹flverenin, iflçinin onay›n› alarak ‹iflçinin
bir süre ile ifl görme edimini yerine getirmek üzere iflçiyi bir baflka iflverene devretmesine geçici ifl iliflkisi veya uygulamadaki deyimi ile ödünç ifl iliflkisi denir.
M A K A L E bulunmakGeçici ifl iliflkisinin iflçi ve iflverenler bak›m›ndan bir tak›m yararlar›
tad›r. Öncelikle, iflletme gerekleri ile fesih nedenlerinin varl›¤› halinde, iflveren ifl
sözleflmesini feshetmek yerine iflçiyi ekonomik krizin etkilerinin sona ermesine kadar bir baflka iflverene devredebilir. Yine, özellikle iflverenin geçici süreyle nitelikli iflçi gereksiniminin bulundu¤u durumlarda, geçici süreyle bir baflka iflverenden
bu iflçiyi temin etmesi mümkün olur. Holding veya flirket gruplar›nda ayr›ca bu yararlar›n d›fl›nda, iflçinin ifl sözleflmesi sona erdirilmeksizin farkl› flirketler bünyesinde geçici süreyle çal›flarak mesleki bilgisini art›rmas› amaçlan›r.
‹fl Kanunu’nun 7. maddesine göre; “‹flveren, devir s›ras›nda yaz›l› r›zas›n› almak suretiyle bir iflçiyi; holding bünyesi içinde veya ayn› flirketler toplulu¤una
ba¤l› baflka bir iflyerinde veya yapmakta oldu¤u ifle benzer ifllerde çal›flt›r›lmas› kofluluyla baflka bir iflverene geçici olarak devretti¤inde geçici ifl iliflkisi gerçekleflmifl
olur”. ‹fl Kanunu’nda iflçinin korunmas› amac›yla geçici ifl iliflkisi birtak›m s›n›rlamalara tabi tutulmufltur. Öncelikle geçici ifl iliflkisinin kurulmas› iflçinin yaz›l› onay›n› gerektirir. ‹fl Kanunu’nda bu onay›n devir s›ras›nda al›nmas› öngörüldü¤ünden, daha ifl iliflkisi kurulurken sözleflme ile verilen onay geçerli de¤ildir. Kanun’da getirilen ikinci s›n›rlama, iflçinin benzer ifllerde çal›flt›r›lmas›d›r. Holding veya flirketler toplulu¤u içindeki flirketler aras›nda kurulan geçici ifl iliflkilerinde bu
koflul aranmaz. Ancak bunun d›fl›nda, yani bir holding veya ayn› flirketler toplulu¤una dâhil olmayan iflverenler aras›nda geçici ifl iliflkisi kurulmas› durumunda, iflçinin ayn› veya benzer iflte çal›flt›r›lmas› kofluluyla geçici ifl iliflkisi kurulabilir.
Üçüncü koflul kurulan iliflkinin geçici süreli olmas›d›r. Amaç bu tür bir iliflkinin kö-
Geçici ifl iliflkisinin
L Eiflçinin
V‹ZYON
kurulabilmesiT Eiçin
yaz›l› r›zas› gerekir. Bu
r›zan›n devir s›ras›nda
al›nmas› öngörüldü¤ünden
ifl iliflkisinin kurulmas›
‹ N T E Ral›nan
NET
aflamas›nda iflçiden
r›za geçerli olmaz.
MAKALE
52
tüye kullan›lmas›n›n önlenmesi, geçici iflçi çal›flt›rma görüntüsü alt›nda sürekli iflçi
çal›flt›rman›n önlenmesidir. Bu nedenle Kanun’da, geçici ifl iliflkisinin alt› ay› geçmemek üzere yaz›l› olarak yap›laca¤›, gerekti¤inde en fazla iki defa yenilenebilece¤i hükme ba¤lanm›flt›r.
Bu özelli¤i ile geçici ifl iliflkisi üçlü ifl iliflkisi niteli¤indedir. Geçici ifl iliflkisinde
iflveren ile iflçinin aras›ndaki ifl sözleflmesi sona ermez. ‹flçiyi geçici süreyle ifl görme edimini yerine getirmek üzere devralan, iflveren s›fat›n› kazanmaz. Dolay›s›yla
iflveren, iflçinin devralan iflveren nezdinde çal›flt›¤› süre boyunca sözleflmeden do¤an borçlar›n taraf› olmaya devam eder. Devralan ile iflçi aras›nda bir ifl sözleflmesi kurulmaz. Ancak iflçinin sözleflmeyle üstlendi¤i ifl görme borcunu talep hakk›
devralan iflverene geçer. Geçici ifl iliflkisi kurulan iflveren iflçiye talimat verme hakk›na sahip oldu¤u gibi, ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤i risklerine karfl› gerekli e¤itimi vermekle de yükümlüdür.
Geçici ifl iliflkisinde iflverenin ücret ödeme yükümlülü¤ü devam eder. Bununla
birlikte geçici ifl iliflkisi kurulan iflveren, iflçinin kendisinde çal›flt›¤› sürede ödenmeyen ücretinden, iflçiyi gözetme borcundan ve sosyal sigorta primlerinden iflveren ile birlikte sorumludur (‹K m.7, f.3). Dolay›s›yla, iflçi ödenmeyen ücretini iflverenden talep edebilece¤i gibi, devralan iflverenden de talep edebilir. Yine geçici ifl
iliflkisiyle devralan iflveren nezdinde çal›flma s›ras›nda bir ifl kazas› meslek hastal›¤› meydana geldi¤inde, iflçi maddi ve manevi tazminat talebi ile devralan iflverene
de baflvurabilir. Öte yandan, iflçinin sigorta primlerinin ödenmemesi halinde Kurum devralan iflverenden de bu primlerin tahsilini talep edebilir.
‹fi SÖZLEfiMES‹N‹N KURULMASI
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
MAKALE
Tüm sözleflmelerde oldu¤u gibi ifl sözleflmesi de taraflar›n (iflçi ve iflverenin) karfl›l›kl› birbirine uygun irade beyanlar› ile meydana gelir. ‹fl sözleflmesinde iflçi taraf› daima bir gerçek kifliyken, iflveren taraf›n› gerçek veya tüzel kifli veya tüzel kiflili¤i olmayan kurum ya da kurulufllar oluflturabilir.
‹fl sözleflmesinin
SIRA S‹ZDE geçerli bir flekilde kurulabilmesi için taraflar›n hukuki ehliyete sahip olmas› gerekir. Taraflar›n ehliyeti konusunda Medeni Kanun’un ehliyete
iliflkin hükümleri uygulan›r (MK m.9 vd.). Ay›rt etme gücüne sahip, ergin olan ve
k›s›tl› olmayan kifliler ifl sözleflmesi yapabilirler. Ay›rt etme gücüne sahip olmakla
beraber ergin olmayan veya k›s›tl› bulunan kiflinin yapaca¤› sözleflmenin geçerliliO R U
¤i veli veya Svasisinin
izni ya da onay›na ba¤l›d›r.
‹fl sözleflmesiDyapma
‹ K K A T ehliyeti Medeni Kanun’da düzenlenmifl fiil ehliyeti ile ayn›d›r.
‹fl Sözleflmesinde
fiekil
SIRA S‹ZDE
N N
‹fl Kanunu’nda ifl sözleflmesinin flekli için kural olarak flekil serbestîsi ilkesi benimsenmifltir. Kanunun 8. maddesinin 1. f›kras›na göre; “‹fl sözleflmesi, Kanunda aksi
AMAÇLARIMIZ
belirtilmedikçe,
özel bir flekle tabi de¤ildir”. Kanunda flekil serbestîsinin istisnas›
olarak baz› tür ifl sözleflmelerinin yaz›l› yap›lmas› zorunlulu¤u öngörülmüfltür.
K ‹ T A P
Yaz›l› Yap›lmas›
Zorunlu ‹fl Sözleflmeleri
Kanunda;
• Belirli süresi 1 y›l veya daha fazla olan ifl sözleflmeleri (‹K m.8, f.2),
TELEV‹ZYON
• Ça¤r› üzerine çal›flma sözleflmesi (‹K m.14, f.1),
‹NTERNET
MAKALE
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
53
• Tak›m Sözleflmesi (‹K m.16, f.2),
• As›l iflveren alt iflveren sözleflmesi,
bak›m›ndan yaz›l› flekil zorunlulu¤u getirilmifltir.
S O R U
S O R U
Belirli süresi bir y›ldan az olan ifl sözleflmeleri, belirsiz süreli ifl sözleflmeleri
D ‹ K K A T ve süreksiz
ifl sözleflmeleri herhangi bir flekil kofluluna tabi de¤ildir. Di¤er bir ifadeyle bu sözleflmeler yaz›l› veya sözlü olarak yap›labilir.
SIRA S‹ZDE
Yaz›l› Yap›lmas› Zorunlu Olmayan ‹fl Sözleflmeleri
N N
AMAÇLARIMIZ iflçinin ça‹fl Kanunu yaz›l› flekilde yap›lmas› zorunlu olmayan ifl sözleflmelerinde
l›flma koflullar›nda aç›kl›k sa¤lamak amac›yla iflverene yaz›l› bir belge verme yükümlülü¤ü getirmifltir. Buna göre iflveren, iflçiye ifle bafllamas›ndan itibaren en geç
K ‹ T A P
iki ay içinde genel ve özel çal›flma koflullar›n›, günlük ya da haftal›k çal›flma süresini, temel ücreti ve varsa ücret ekleri, ücret ödeme dönemini, süresi belirli ise sözleflmenin süresini, fesih halinde taraflar›n uymak zorunda olduklar› hükümleri gösTELEV‹ZYON
teren yaz›l› bir belge vermekle yükümlüdür. Süresi bir ay› geçmeyen belirli süreli
ifl sözleflmelerinde bu f›kra hükmü uygulanmaz. ‹fl sözleflmesi iki ayl›k süre dolmadan sona ermifl ise, bu bilgilerin en geç sona erme tarihinde iflçiye yaz›l› olarak ve‹NTERNET
rilmesi zorunludur (‹K m. 8, f.3).
‹fl Sözleflmesi Yapma Serbestîsi ve S›n›rlar›
M A K A L E sözleflmeyi
Borçlar hukukuna hâkim sözleflme serbestîsi ilkesi, kiflilerin diledikleri
geçerli olarak yapabilmek konusunda sahip olduklar› özgürlü¤ü ifade eder. Anayasan›n 48. maddesinde de dayana¤›n› bulan bu ilkeye göre; taraflar yasal s›n›rlamalar dâhilinde bir sözleflmeyi yap›p yapmamakta, di¤er taraf›n seçiminde, sözleflmenin içeri¤ini, tipini ve fleklini belirlemede ve nihayet karfl›l›kl› anlaflma ile sona
erdirmede özgürdürler.
Sözleflme serbestîsi ilkesi borçlar hukukunda taraflar›n kural olarak eflitli¤inden hareketle bunlar için irade serbestîsi yoluyla adil bir düzenlemenin sa¤lanmas›n› ve karfl›l›kl› ç›karlar›n dengelenmesini hedefler. Oysa taraflardan birinin
ekonomik ve sosyal yönden eflitsizli¤i sözleflme serbestîsi ilkesinin s›n›rlanmas›na ve zaman içerisinde kanun koyucunun ve yarg› kararlar›n›n müdahalelerine
yol açm›flt›r. ‹fl hukuku da sözleflmenin bir taraf› lehine sözleflme serbestîsinin s›n›rland›¤› hukuk dallar›ndan birini oluflturur. Kural olarak sözleflmenin kurulmas›nda iflveren iflçi karfl›s›nda sosyal bir güce sahiptir. Özellikle ekonomik konjonktürün dura¤an bir görünüm arz etti¤i, iflsizli¤in yo¤un oldu¤u dönemlerde
ço¤u kez iflçi iflverenin sundu¤u flartlar› kabul etme durumundad›r. Zira ifl iliflkisi kural olarak iflçinin yaflam temelini ve giderek tek gelir ve geçim kayna¤›n›
oluflturmaktad›r. Tüm bu olgular, ifl sözleflmesinde sözleflme serbestîsinin sosyal
düflüncelerle iflçi lehine s›n›rland›r›lmas›n› gerektirmifltir. S›n›rlamalar ayn› zamanda ifl hukukuna hâkim iflçiyi koruma ilkesinde temelini bulur. Kanunlarda
yer alan mutlak ve nispi emredici hükümlerle sözleflmenin içeri¤inin belirlenmesi ve sözleflmenin sona ermesi bak›m›ndan sözleflme serbestîsi s›n›rlan›rken, ayn› zamanda sözleflme yapma zorunluluklar› ile iflverenin sözleflme yap›p yapmama veya sözleflmenin karfl› taraf›n› diledi¤i gibi belirleme serbestîsine önemli s›n›rlamalar getirilmifltir.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
MAKALE
54
fiekil 3.3
‹fl Sözleflmesi
Yapma Yasaklar›
Çocuk ve Genç
‹flçiler Bak›m›ndan
Kad›n ‹flçiler
Bak›m›ndan
Yabanc›lar
Bak›m›ndan
Çocuk ve Genç ‹flçi Çal›flt›rma Yasa¤›
Yafl Küçüklü¤ü Nedeniyle Getirilen S›n›rlamalar
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
MAKALE
Anayasan›n 50. maddesinde kimsenin yafl›na, cinsiyetine ve gücüne uymayan ifllerde çal›flt›r›lamayaca¤›, küçükler ve kad›nlar ile bedeni ve ruhi yetersizli¤i olanlar›n
S‹ZDE
özel olarak SIRA
korunacaklar›
öngörülmüfltür. ‹fl hukuku mevzuat›nda buna paralel olarak çocuk ve genç iflçiler ile kad›n iflçileri koruyucu düzenlemeler getirilmifltir.
‹fl Kanunu’nun 71. maddesine göre onbefl yafl›n› doldurmam›fl çocuklar›n çal›flD Ü fi Ü N E L ‹ M
t›r›lmas› yasakt›r. Ancak ondört yafl›n› doldurmufl ve ilkö¤retimini tamamlam›fl
olan çocuklar, bedensel, zihinsel ve ahlaki geliflmelerine ve e¤itime devam edenS O Rengel
U
ler e¤itimlerine
olmayacak hafif ifllerde çal›flt›r›labilirler (‹K m.71, f.1).
‹fl Kanunu’naDgöre
yafl›n› doldurmam›fl çocuklar›n çal›flt›r›lmas› yasakt›r. Ancak on‹ K K Aonbefl
T
dört yafl›n› doldurmufl ve ilkö¤retimini tamamlam›fl olan çocuklar, bedensel, zihinsel ve
ahlaki geliflimlerine ve e¤itimine devam edenler e¤itimlerine engel olmayacak hafif ifllerSIRA S‹ZDE
de çal›flt›r›labilir (‹K m.71).
N N
Çocuk AMAÇLARIMIZ
ve genç iflçilerin ifle yerlefltirilmelerinde ve çal›flt›r›labilecekleri ifllerde
güvenlik, sa¤l›k, bedensel, zihinsel ve psikolojik geliflmeleri, kiflisel yatk›nl›k ve
yetenekleri dikkate al›n›r. Çocu¤un gördü¤ü ifl onun okula gitmesine, mesleki e¤iK ‹ T A engel
P
timinin devam›na
olamaz, onun derslerini düzenli bir flekilde izlemesine zarar veremez (‹K m.71, f.2). Konuya iliflkin olarak ç›kar›lan Çocuk ve Genç ‹flçilerin
Çal›flt›r›lma Usul ve Esaslar› Hakk›nda Yönetmelik’te, çocuk ve genç iflçilerin çal›flT E L E V ve
‹ Z Y Oçal›flt›r›lamayacaklar›
N
t›r›labilecekleri
ifller (Yön m.5), çal›flma koflullar›, iflveren
ve devletin yükümlülükleri (Yön m.11, 14) düzenlenmifltir.
Temel e¤itimini tamamlam›fl ve okula gitmeyen çocuklar›n çal›flma saatleri günde
yedi ve haftada otuzbefl saatten fazla olamaz. Ancak, onbefl yafl›n› tamamlam›fl çocuk‹NTERNET
lar için bu süre günde sekiz ve haftada k›rk saate kadar art›r›labilir (‹K m.71, f.4).
Okula devam eden çocuklar›n e¤itim dönemindeki çal›flma süreleri, e¤itim saatleri d›fl›nda olmak üzere, en fazla günde iki saat ve haftada on saat olabilir. OkuMAKALE
lun kapal› oldu¤u dönemlerde çal›flma süreleri 4. f›krada öngörülen süreleri aflamaz (‹K. m.71, f.5).
Yer ve Su Alt›nda Çal›flt›rma Yasa¤›
Yer alt›nda ve su alt›nda yap›lacak ifllerde onsekiz yafl›n› doldurmam›fl erkek çocuklar›n ve her yafltaki kad›nlar›n çal›flt›r›lmas› yasakt›r (‹K m.72).
Gece Çal›flt›rma Yasa¤›
Sanayie ait ifllerde onsekiz yafl›n› doldurmam›fl çocuk ve genç iflçilerin gece çal›flt›r›lmas› yasakt›r (‹K m.73). ‹fl Kanunu’nun 69. maddesine göre gece dönemi “en
geç 20.00’de bafllayarak en erken 06.00’ya kadar geçen ve en çok onbir saat süren” gün dönemidir.
A¤›r ve Tehlikeli ‹fllerde Çal›flt›rma Yasa¤›
Onalt› yafl›n› doldurmam›fl genç iflçiler ve çocuklar ile çal›flt›¤› iflle ilgili mesleki e¤itim almam›fl iflçiler a¤›r ve tehlikeli ifllerde çal›flt›r›lamaz (‹K m.85, f.1). Hangi ifllerin
a¤›r ve tehlikeli ifllerden say›laca¤›, kad›nlarla onalt› yafl›n› doldurmufl fakat onsekiz
yafl›n› bitirmemifl genç iflçilerin hangi çeflit a¤›r ve tehlikeli ifllerde çal›flt›r›labilecekleri madde uyar›nca ç›kar›lan A¤›r ve Tehlikeli ‹fller Yönetmeli¤i’nde düzenlenmifltir.
Doktor Raporu Olmadan Çal›flt›rma Yasa¤›
Ondört yafl›ndan onsekiz yafl›na kadar (onsekiz yafl dâhil) çocuk ve genç iflçilerin
ifle al›nmalar›ndan önce iflin niteli¤ine ve flartlar›na göre vücut yap›lar›n›n dayan›kl› oldu¤unun doktor raporu ile belirlenmesi, onsekiz yafl›n› dolduruncaya kadar alt› ayda bir defa ayn› flekilde kontrolden geçirilerek çal›flmaya devamlar›nda bir sak›nca olup olmad›¤›n›n kontrol edilmesi gerekir (‹K m.87, f.1).
Kad›n ‹flçi Çal›flt›rma Yasa¤›
Kad›nlar›n fiziksel ve biyolojik özellikleri dikkate al›narak kad›n iflçilerin çal›flt›r›lmas› bak›m›ndan baz› s›n›rlamalar öngörülmüfltür. Maden ocaklar› ile kablo döflemesi,
kanalizasyon ve tünel inflaat› gibi yer alt› ve su alt›nda çal›fl›lacak ifllerde her yafltaki
kad›nlar›n çal›flt›r›lmas› yasakt›r (‹K m.72). Kad›nlar›n çal›flt›r›lamayaca¤› a¤›r ve tehlikeli ifller A¤›r ve Tehlikeli ‹fller Yönetmeli¤i’nde belirtilmifltir (‹K m.85, f.2).
‹fl Kanunu’nun 87. maddesine göre, ondört yafl›ndan onsekiz yafl›na kadar (onsekiz dâhil) çocuk ve genç iflçilerin ifle al›nmadan önce ve alt› ayda bir sa¤l›k muayenesinden geçirilmesi zorunludur. A¤›r ve tehlikeli ifllerde çal›flacak tüm iflçiler
ifle girifllerinde ve iflin devam› süresince en az y›lda bir bu ifllere elveriflli olduklar› yönünde verilmifl muayene raporu olmad›kça bu ifllere al›namazlar veya daha
sonra çal›flt›r›lamazlar (‹K m.86).
Yabanc›l›k
27.03.2003 tarih ve 4817 say›l› “Yabanc›lar›n Çal›flma ‹zinleri Hakk›nda Kanun”da
yabanc›lar›n Türkiye’de çal›flmas›, çal›flma iznine ba¤lanm›flt›r. Çal›flma izni Çal›flma ve Sosyal Güvenlik Bakanl›¤›’nca verilir ve uzat›l›r (m.12, 22). Çal›flma izni bulunmayan yabanc›ya ve onu çal›flt›ran iflveren veya iflveren vekillerine a¤›r idari
para cezalar› öngörülmüfltür (m.21). Türkiye’de çal›flacak yabanc›lar›n her türlü çal›flma izinlerinin verilmesi, s›n›rland›r›lmas›, iptali, çal›flma izninden muaf tutulacak
yabanc›lar ile bildirim yükümlülüklerinin nas›l yerine getirilece¤ine iliflkin usul ve
esaslar Yabanc›lar›n Çal›flma ‹zinleri Hakk›nda Kanunun Uygulama Yönetmeli¤i’nde düzenlenmifltir.
‹fl Sözleflmesi Yapma Zorunlulu¤u
‹flten Ç›kar›lanlar›n Yeniden ‹fle Al›nmas›
‹fl Kanunu’nun 29. maddesinde toplu iflçi ç›karan iflverene belirli durumlarda sözleflme yapma zorunlulu¤u getirilmifltir. Kanunun 29. maddesinin 6. f›kras›na göre;
55
56
“‹flveren toplu iflçi ç›karman›n kesinleflmesinden itibaren alt› ay içinde ayn› nitelikte ifl için yeniden iflçi almak istedi¤i takdirde nitelikleri uygun olanlar› tercihan
ifle ça¤›r›r”. Konu toplu iflçi ç›karma ile ilgili olarak ayr›nt›lar›yla ele al›naca¤›ndan
burada genel kural›n belirtilmesi ile yetinilecektir.
Özürlü ve Eski Hükümlü Çal›flt›rma
‹flverenlerin özürlü iflçi
çal›flt›rma yükümlülü¤ünün
bulunup bulunmad›¤›
belirlenirken ayn› il s›n›rlar›
içerisindeki iflyerlerinde
çal›flan toplam iflçi say›s›
göz önünde bulundurulur.
‹flverenler çal›flt›rmakla
yükümlü olduklar› iflçileri
kural olarak Türkiye ‹fl
Kurumu arac›l›¤› ile
sa¤larlar.
Anayasan›n 61. maddesinin ikinci f›kras›nda “Devlet, sakatlar›n korunmalar›n› ve
toplum hayat›na intibaklar›n› sa¤lay›c› tedbirleri al›r” hükmüne yer verilmifltir.
Sosyal güvenlik bak›m›ndan özel olarak korunmas› gerekenler bafll›¤› alt›nda düzenlenen bu maddede devlete sosyal güvenlik hakk›n›n sa¤lanmas› noktas›nda
özel bir yükümlülük öngörülürken esasen özürlülerin çal›flma hakk›n›n korunmas› ve sa¤lanmas› da kuflkusuz sosyal devletin görevleri aras›ndad›r. Nitekim
01.07.2005 tarih ve 5378 say›l› “Özürlüler Hakk›nda Kanun”da Kanun’un amac›;
özürlülü¤ün önlenmesi, özürlülerin sa¤l›k, e¤itim, rehabilitasyon, istihdam, bak›m
ve sosyal güvenli¤ine iliflkin sorunlar›n›n çözümü ile her bak›mdan geliflmelerini
ve önlerindeki engelleri kald›rmay› sa¤layacak tedbirleri alarak topluma kat›l›mlar›n› sa¤lamak olarak belirtilmifl ve 14. maddede istihdam bafll›¤› alt›nda ayr›mc›l›k
yasa¤›, iflyerlerinin düzenlenmesi gibi birtak›m hükümlere yer verilmifltir.
Özürlülerin çal›flma yaflam›na kat›l›mlar›n›n sa¤lanmas› için dünyada kabul edilen yöntemlerden biri iflverenler için çal›flt›rma zorunluluklar›n›n öngörülmesidir.
‹fl Kanunu’nun 30. maddesine göre iflverenler, 50 veya daha fazla iflçi çal›flt›rd›klar› özel sektör iflyerlerinde yüzde üç özürlü, kamu iflyerlerinde ise yüzde dört özürlü ve yüzde iki eski hükümlü iflçiyi meslek, beden ve ruhi durumlar›na uygun ifllerde çal›flt›rmakla yükümlüdürler. Ayn› il s›n›rlar› içinde birden fazla iflyeri bulunan iflverenin bu kapsamda çal›flt›rmakla yükümlü oldu¤u iflçi say›s›, toplam iflçi
say›s›na göre hesaplan›r (‹K m.30, f.1). Görüldü¤ü gibi özel sektör iflverenleri için
sadece özürlü iflçi çal›flt›rma yükümlülü¤ü getirilirken, kamu iflverenleri bak›m›ndan hem özürlü hem de eski hükümlü çal›flt›rma yükümlülü¤ü öngörülmüfl ve eski hükümlülerin çal›flma yaflam›na kat›l›mlar›n›n sa¤lanmas› amaçlanm›flt›r.
‹flverenler çal›flt›rmakla yükümlü olduklar› iflçileri kural olarak Türkiye ‹fl Kurumu arac›l›¤› ile sa¤larlar. Bu kapsamda çal›flt›r›lacak iflçilerin nitelikleri, hangi ifllerde çal›flt›r›labilecekleri, bunlar›n iflyerlerinde genel hükümler d›fl›nda ba¤l› olacaklar› özel çal›flma ile mesle¤e yöneltilmeleri, mesleki yönden iflverence nas›l ifle al›nacaklar› Çal›flma ve Sosyal Güvenlik Bakanl›¤›’nca ç›kar›lacak yönetmelikte düzenlenir (‹K m.30, f.3).
‹flverenleri özürlü çal›flt›rmada teflvik amac›yla Kanun’da özel hüküm getirilmifltir. Buna göre, özel sektör iflverenlerince bu madde kapsam›nda çal›flt›r›lan özürlü
sigortal›lar ile korumal› iflyerlerinde çal›flt›r›lan özürlülerin prime esas kazanç alt s›n›r› üzerinden hesaplanan sosyal güvenlik primine ait iflveren hisselerinin tamam›,
kontenjan fazlas› özürlü çal›flt›ran veya yükümlü olmad›klar› halde özürlü çal›flt›ran iflverenlerin bu flekilde çal›flt›rd›klar› her özürlünün prime esas kazanç alt s›n›r› üzerinden hesaplanan sigorta primine ait iflveren hisselerinin yüzde ellisi Hazinece karfl›lan›r (‹K m.30, f.6).
Özürlü ve eski hükümlü çal›flt›rma yükümlülü¤üne uymayan iflveren için Kanun’da idari para cezas›n›n uygulanmas› öngörülmüfltür (‹K m.101). Tahsil edilecek idari para cezalar›, özürlülerin ve eski hükümlülerin mesleki e¤itim ve mesleki rehabilitasyonu, kendi iflini kurmalar›, özürlünün ifl bulmas›n› sa¤layacak destek
teknolojileri ve bu gibi projelerde kullan›l›r (‹K m.30, f.7).
57
Özürlüler Hakk›nda Kanun’da “Özürlülük durumlar› sebebiyle iflgücü piyasas›na kazand›r›lmalar› güç olan özürlülerin istihdam› öncelikle korumal› iflyerleri
arac›l›¤›yla sa¤lan›r” hükmüne yer verilmifl ve konuya iliflkin olarak 30.05.2006 tarihli “Korumal› ‹flyerleri Hakk›nda Yönetmelik” ç›kar›lm›flt›r.
Maluliyeti Sona Eren ‹flçileri Çal›flt›rma
‹fl Kanunu uyar›nca, iflyerinden malulen ayr›lmak zorunda kal›p, sonradan maluliyeti ortadan kalkan iflçilerin iflyerinde tekrar ifle al›nmalar›n› istemeleri halinde iflveren bunlar› eski iflleri veya benzeri ifllerde bofl yer varsa derhal, yoksa boflalacak
ilk ifle, di¤er isteklilere tercihen, o andaki koflullarla ifle almak zorundad›r (‹K
m.30, f.5).
‹flverenin daha önce iflyerinde çal›flmakta iken maluliyetleri nedeniyle iflten ayr›lmak zorunda kalanlar› tekrar ifle alma zorunlulu¤unun do¤mas› için, bu maluliyetin ortadan kalkmas› gerekir. ‹flçinin talepte bulunmas› halinde, iflveren bu iflçileri eski iflleri veya eski ifllerine uygun ifllerde bofl yer bulunmas› halinde derhal ifle
almak zorundad›r. E¤er bofl yer bulunmuyorsa, iflveren boflalacak ilk ifle öncelik vererek almak zorundad›r. Yasada “o andaki koflullarla” ifle alma öngörüldü¤ünden,
art›k ifle al›nma tarihindeki ücret ve di¤er çal›flma koflullar› dikkate al›nacakt›r.
Yasada aranan koflullar›n varl›¤›na ra¤men iflveren sözleflme yapma yükümlülü¤ünü yerine getirmezse ifle al›nma iste¤inde bulunan eski iflçiye alt› ayl›k ücret
tutar›nda tazminat ödemek zorundad›r.
Askerlik ve Kanuni Ödev Nedeniyle ‹flinden Ayr›lanlar›n ‹fle Al›nmas›
‹fl Kanunu’nda, herhangi bir askeri veya kanuni ödev nedeniyle iflinden ayr›lan iflçilerin bu ödevin sona ermesinden bafllayarak iki ay içinde tekrar ifle girmek istedikleri takdirde, iflverenin bunlar› eski iflleri veya benzeri ifllere bofl yer varsa derhal, yoksa boflalacak ilk ifle öncelikle, o andaki flartlarla ifle almak zorunda oldu¤u
öngörülmüfltür (‹K m.31, f.3).
‹flverenin sözleflme yapma yükümlülü¤ünün do¤abilmesi öncelikle, iflçinin iflyerinden askerlik veya herhangi bir kanuni ödevin yerine getirilmesi için iflten
ayr›lm›fl olmas› ve bu ödevin bitmesinden itibaren iki ay içinde iflverene baflvurmas› gerekir. ‹flçinin bu nedenler d›fl›nda iflten ayr›lm›fl olmas› ve ard›ndan örne¤in askere gitmesi maddenin uygulama alan›na girmez. Amaç, askerlik ödevini
veya herhangi bir kanuni ödevi yerine getiren iflçinin bu ödev sonras› iflsiz kalmas›n›n önlenmesidir. ‹flverenin sözleflme yapma yükümlülü¤ünün do¤mas› için
ikinci koflul, iflçinin bu ödevin bitmesinden itibaren iki ay içinde iflverene baflvurmas›d›r. Bu süre hak düflümü süresi olup iflveren bu süreden sonra yap›lm›fl
taleple ba¤l› de¤ildir. Üçüncü koflul, iflçinin baflvurdu¤u tarihte eski ifli veya eski ifline benzeri ifllerde bofl yer bulunmas›d›r. Bofl yer bulunmuyorsa, iflveren bu
yükümlülü¤ünü boflalacak ilk ifle, di¤er isteklilere nazaran eski iflçisine öncelik
vermek suretiyle yerine getirecektir. ‹flveren eski iflçisini ifle al›rken, o andaki
flartlar›, di¤er bir ifadeyle daha önceki çal›flma iliflkisi s›ras›nda ödenen ücret ve
uygulanan çal›flma koflullar›n› de¤il, bu sözleflme kuruldu¤u s›radaki koflullar›
dikkate alacakt›r.
Askerli¤i biten iflçi ‹fl Kanunu’yla nas›l korunmufltur?
SIRA S‹ZDE
Askerden dönen iflçi iki ay
içinde baflvurursa eski
iflverenince ifle al›nmak
zorundad›r.
4
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
58
Askeri veya kanuni ödevi sona eren eski iflçileri ile sözleflme yapma yükümlülü¤ünü yerine getirmeyen iflverenler hakk›nda yapt›r›m olarak iflverenin tazminat
ödemesi öngörülmüfltür. Aranan flartlar bulunmas›na ra¤men, iflveren sözleflme
yapma yükümlülü¤ünü yerine getirmezse, ifle al›nma talebinde bulunan eski iflçiye üç ayl›k ücret tutar›nda tazminat ödemek zorundad›r (‹K m.31, f.son).
‹flçi Kurulufllar›nda Yönetim Görevi Biten ‹flçinin Yeniden ‹fle Al›nmas›
Sendika ve konfederasyonlar›n yönetim kurullar›nda veya baflkanl›¤›nda görev
ald›klar› için kendi istekleri ile çal›flt›klar› iflyerlerinden ayr›lan iflçiler, bu görevlerinin seçime girmemek, yeniden seçilmemek veya kendi istekleriyle çekilmek
suretiyle son bulmas› hâlinde, ayr›ld›klar› iflyerlerine yeniden al›nmalar›n› istedikleri takdirde, iflveren bu iflçileri, talep tarihinden itibaren en geç bir ay içinde, o andaki koflullarla eski ifllerine veya eski ifllerine uygun bir di¤er ifle, di¤er
isteklilere nazaran öncelik vererek almak zorundad›r. Bu hak sendika veya konfederasyonlardaki yöneticilik görevinin sona ermesinden bafllayarak üç ay içinde kullan›labilir (‹K m. 29, f.1). Konuya iliflkin olarak Toplu ‹fl Hukuku kitab›n›zda ayr›nt›l› bilgi verilece¤inden burada sadece genel esaslar›n belirtilmesi ile
yetinilecektir.
‹flyeri Hekimleri ve ‹fl Güvenli¤i Mühendisleri
‹fl Kanunu’nun 81. maddesinde belirli özelliklere sahip iflyerlerinin iflverenlerine iflyeri hekimi, gerekti¤inde di¤er sa¤l›k personeli ve/veya ifl güvenli¤i ile görevli mühendis, teknik eleman görevlendirme yükümlülü¤ü getirilmifltir. Di¤er sözleflme
yapma zorunluluklar›ndan farkl› olarak, madde hükmünde bu kez bizzat bu madde uyar›nca ifle al›nacak iflçinin korunmas› de¤il, iflyerinde ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤inin sa¤lanmas›, bu nedenle belirli niteliklere sahip bu kiflilerin çal›flt›r›lmas› öngörülmüfltür.
Kanunun 81. maddesi uyar›nca getirilen bu yükümlülük ileride ayr›nt›l› olarak
ele al›nacakt›r.
‹fl Sözleflmesinin Geçersizli¤i
‹fl sözleflmesi yap›ld›¤› s›rada taraflar›n ehliyeti bulunmuyorsa, kanunun arad›¤›
flekil kurallar›na ayk›r› ise, kanunun emredici hükümlerine, kamu düzenine, kiflilik haklar›na, ahlaka ayk›r› ise yahut konusu imkâns›zsa (TBK m.27) geçersizdir.
Borçlar Hukuku’nun genel ilkelerine göre bu halde sözleflme bafltan itibaren geçersizdir. Di¤er sözleflme iliflkileri bak›m›ndan uygulanan bafltan itibaren geçersizlik yapt›r›m›n›n ifl sözleflmelerine uygulanmas› ifl iliflkisinin sürekli ve kiflisel
niteli¤i dikkate al›nd›¤›nda adil olmayan sonuçlara götürecektir. Bafltan itibaren
geçersizli¤in kabulü ile taraflar›n edimlerinin geri verilmesi söz konusu olacakt›r.
Oysa ifl sözleflmesinde iflçinin ifl görme ediminin geri verilmesi fiilen mümkün olmad›¤› gibi, ücretin geri verilmesi çal›fl›lan dönem için karfl›l›¤›n ödenmemesi sonucunu ortaya ç›karaca¤›ndan isabetli görülmez. Yine iflçinin çal›flt›¤› dönem için
di¤er sosyal haklar› ve sosyal güvenlik hakk›ndan yoksun kalmas› beklenemez.
Bu nedenle ifl sözleflmesinde geçersizli¤in ileriye yönelik olarak hüküm do¤uraca¤› kabul edilir. Bu ba¤lamda, geçersizlik ileri sürülünceye kadar t›pk› geçerli
bir sözleflme gibi hüküm ve sonuç do¤uraca¤› doktrinde ve yarg› kararlar›nda benimsenmifltir.
Bu görüfl 6098 say›l› Türk Borçlar Kanunu’na da yans›m›fl ve “Geçersizli¤i sonradan anlafl›lan hizmet sözleflmesi, hizmet iliflkisi ortadan kald›r›l›ncaya kadar,
geçerli bir hizmet sözleflmesinin bütün hüküm ve sonuçlar›n› do¤urur” hükmüyle
an›lan esasa yer verilmifltir (TBK m. 394/2).
Geçersizlik hâlleri d›fl›nda, sözleflmenin kurulmas› s›ras›nda yan›lma, aldatma,
korkutma mevcutsa buna maruz kalan taraf ifl sözleflmesinin iptalini talep edebilir
(TBK m. 28, 31, 32, 33, 34, 36, 37, 39). Bu durumda sözleflme gelece¤e yönelik olarak sona erecektir. Yan›lma veya aldatma sebebiyle ya da korkutulma sonucunda
sözleflme yapan taraf, yan›lma ve aldatmay› ö¤rendi¤i ya da korkutman›n etkisinin
ortadan kalkt›¤› andan bafllayarak bir y›l içinde sözleflme ile ba¤l› olmad›¤›n› bildirmez veya verdi¤i fleyi geri istemezse sözleflmeyi onam›fl say›lacakt›r. Borçlar Kanunu’nun sözleflmenin iptaline iliflkin kabul etti¤i hâllerden bir k›sm› ‹fl Kanunu’nda hakl› fesih nedeni olarak kabul edilmifltir. Bu hallerde ‹fl Kanunu hükümlerinin
önceli¤e sahip oldu¤u ve Borçlar Kanunu’nun genel hükümleri yerine ‹fl Kanunu
hükümlerinin uygulanmas› gerekti¤i kabul edilmelidir.
59
60
Özet
N
A M A Ç
1
‹fl sözleflmesinin tan›m› ve unsurlar›n› kavramak.
‹flçi ile iflveren aras›ndaki hukuki iliflkinin temelini ifl sözleflmesi oluflturmaktad›r. Gerek ifl iliflkisinin devam› müddetince gerekse de ifl iliflkisinin
sona ermesinden sonra, taraflar aras›ndaki hukuki iliflki, ifl sözleflmesinde öngörülen esaslara göre flekillenir. Bu bak›mdan, iflçi-iflveren iliflkilerini biçimlendiren kaynaklar aras›nda ifl sözleflmesinin önemli bir yeri bulunmaktad›r.
‹fl Kanunu uyar›nca “ifl sözleflmesi, bir taraf›n (iflçi) ba¤›ml› olarak ifl görmeyi, di¤er taraf›n (iflveren) da ücret ödemeyi üstlenmesinden oluflan
sözleflmedir” (‹K m.8, f.1). ‹flçi niteli¤inin belirlenmesinde de, ifl sözleflmesinin di¤er ifl görme
borcu do¤uran sözleflmelerden ay›rt edilmesine
imkân sa¤layan unsurlar›n bilinmesinin büyük
bir ifllevi vard›r. ‹flçi ile iflveren aras›ndaki hukuki iliflkiyi düzenleyen ifl sözleflmesinin ifl (hizmet), ücret ve ba¤›ml›l›k gibi üç unsuru bulunmaktad›r. ‹fl sözleflmesinin temel unsuru iflin görülmesidir. ‹flçi yapt›¤› iflin karfl›l›¤›nda ücrete
hak kazan›r. Ba¤›ml›l›k unsuru ise, ifl sözleflmesini; eser sözleflmesi, vekâlet sözleflmesi gibi ifl
görme borcu do¤uran di¤er sözleflmelerden ay›rt
eden en önemli unsurdur. 4857 say›l› ‹fl Kanunu’ndan önce yürürlükte bulunan 1475 say›l› ‹fl
Kanunu’nda ifl sözleflmesinin tan›m› yap›lmam›fl,
818 say›l› Borçlar Kanunu’nda ise hizmet sözleflmesi tan›mlan›rken ba¤›ml›l›k unsuruna yer verilmemifltir. Ancak ba¤›ml›l›k unsurunun ifl sözleflmesinin unsurlar›ndan birini oluflturdu¤u,
Anayasa Mahkemesi’nin bir karar›nda yer ald›¤›
gibi doktrinde de kabul edilmifltir. 01.07.2012 tarihinde yürürlü¤e girecek 6098 say›l› Türk Borçlar Kanunu’nda da hizmet sözleflmesi tan›mlan›rken ayn› esastan hareket edilmifl ve “Hizmet sözleflmesi, iflçinin iflverene ba¤›ml› olarak belirli veya belirli olmayan süreyle ifl görmeyi ve iflverenin de ona zamana veya yap›lan ifle göre ücret
ödemeyi üstlendi¤i sözleflmedir” fleklinde tan›mlanm›flt›r (TBK m.393, f.1).
N
A M A Ç
2
N
A M A Ç
3
N
A M A Ç
4
‹fl sözleflmesinin özelliklerini s›ralamak.
‹fl sözleflmesi bir özel hukuk sözleflmesidir ve
devaml›l›k niteli¤i tafl›r. ‹fl sözleflmesi taraflar aras›nda kiflisel bir iliflki kurmakta ve iki tarafa da
baz› borçlar yüklemektedir.
‹fl sözleflmesinin türlerini aç›klamak.
‹fl sözleflmelerinin; sürekli-süreksiz, belirli sürelibelirsiz süreli, tam süreli-k›smi süreli, deneme
süresi olan-deneme süresi olmayan, tak›m sözleflmesi gibi pek çok türü bulunmaktad›r.
‹fl sözleflmesi yapma flekli, serbestisi ve s›n›rlar›
konusunda sentez yapmak.
Kanunda aç›kça bir flekil flart› öngörülmedikçe,
bir sözleflme istenilen flekle uyularak yap›labilir.
Bu esas, ifl sözleflmeleri bak›m›ndan da geçerli
olmakla birlikte, baz› sözleflme türleri bak›m›ndan yaz›l›l›k flart› öngörülmüfltür.
Özel hukuka hâkim temel prensiplerden biri olan
sözleflme serbestîsi prensibi, ifl hukukunda da
uygulan›r. Buna göre, ifl sözleflmesi taraflar›, ifl
sözleflmesi yap›p yapmamakta veya sözleflmenin
taraf›n› seçmekte özgürdürler. Ancak, ifl hukukunda baz› sosyal düflüncelerle akit yapma zorunluluklar› düzenlenmifltir. Bu yükümlülüklerin
ihlali halinde de çeflitli yapt›r›mlar›n uygulanmas› gündeme gelmektedir.
61
1. Bir ifl sözleflmesinin geçerli olarak kurulabilmesi için
afla¤›da belirtilen unsurlardan hangisinin bulunmas› flartt›r?
a. Ücret
b. Sözleflmenin akdedildi¤i tarih
c. fiekil
d. Özel çal›flma koflullar›
e. Sözleflmenin sona erece¤i tarih
2. Birden çok iflçinin meydana getirdi¤i bir grubu temsilen bu iflçilerden birinin, tak›m k›lavuzu s›fat›yla iflverenle yapt›¤› sözleflmenin türü nedir?
a. Toplu ifl sözleflmesi
b. Tak›m k›lavuzu sözleflmesi
c. Tak›m sözleflmesi
d. Topluluk sözleflmesi
e. Grup sözleflmesi
3. Ça¤r› üzerine çal›flmaya dayal› ifl sözleflmesi hukuki
niteli¤i bak›m›ndan hangi tür ifl sözleflmelerindendir?
a. Belirli süreli ifl sözleflmesi
b. Belirsiz süreli ifl sözleflmesi
c. Deneme süreli ifl sözleflmesi
d. K›smi süreli ifl sözleflmesi
e. Süreksiz ifl sözleflmesi
4. Süreksiz ifl sözleflmelerine istisnalar haricinde hangi
Kanun hükümleri uygulan›r?
a. Ticaret Kanunu
b. Medeni Kanun
c. Sendikalar Kanunu
d. Dernekler Kanunu
e. Borçlar Kanunu
5. ‹fl sözleflmesini di¤er çal›flma borcu do¤uran sözleflmelerden ay›rt eden unsur afla¤›dakilerden hangisidir?
a. ‹fl görme
b. Ücret
c. Ba¤›ml›l›k
d. Karfl›l›kl›l›k
e. Süreklilik
6. Ayn› il s›n›rlar› içerisinde bulunan iflyerlerinin birinde 45 iflçi, di¤erinde 30 iflçi çal›flt›ran bir özel kesim iflvereninin, çal›flt›rmak zorunda oldu¤u özürlü iflçi say›s›
ne kadard›r?
a. 1
b. 2
c. 3
d. 4
e. Özürlü iflçi çal›flt›rma yükümlülü¤ü bulunmamaktad›r
7. Deneme süreli ifl sözleflmeleriyle ilgili olarak afla¤›da belirtilenlerden hangisi yanl›flt›r?
a. ‹fl sözleflmesi taraflar›n›n sözleflmede bir deneme süresi öngörme zorunluluklar› yoktur.
b. Taraflar ancak belirsiz süreli ifl sözleflmelerinde
deneme süresi öngörebilirler.
c. Deneme süresi en çok iki ay olabilir, toplu ifl
sözleflmeleriyle dört aya kadar ç›kar›labilir.
d. Deneme süresi içerisinde taraflar ifl sözleflmesini
bildirimsiz ve tazminats›z feshedebilirler.
e. Deneme süresi içerisinde ifl sözleflmesi sona erdirilen iflçinin çal›flt›¤› günler için ücret ve di¤er
haklar› sakl›d›r.
8. Afla¤›daki ifl sözleflmesi türlerinden hangisi için Kanunda yaz›l› flekil flart› öngörülmemifltir?
a. Belirli süresi 1 y›l veya daha fazla olan ifl sözleflmeleri
b. Ça¤r› üzerine çal›flmaya dayal› ifl sözleflmesi
c. Tak›m sözleflmesi
d. As›l iflveren-alt iflveren sözleflmesi
e. Belirsiz süreli ifl sözleflmesi
9. Yaz›l› flekilde yap›lmas› zorunlu olmayan ifl sözleflmelerinde iflveren iflçiye en geç ne kadar süre içerisinde çal›flma koflullar›n›, çal›flma süresini, ücreti, ücret
ödeme dönemini ve benzer hususlar› gösteren yaz›l› bir
belge vermekle yükümlüdür?
a. 2 hafta
b. 1 ay
c. 2 ay
d. 3 ay
e. 4 ay
10. Ça¤r› üzerine çal›flmaya dayal› ifl sözleflmesinde hafta, ay veya y›l gibi bir zaman dilimi içinde iflçinin ne kadar süreyle çal›flaca¤›n› taraflar belirlemedikleri takdirde,
haftal›k çal›flma süresinin ne kadar oldu¤u kabul edilir?
a. 10 saat
b. 15 saat
c. 20 saat
d. 25 saat
e. 30 saat
62
“
Okuma Parças›
Örnek Yarg› Kararlar›
‹fl sözleflmesi, bir taraf›n (iflçi) ba¤›ml› olarak ifl görmeyi, di¤er taraf›n (iflveren) da ücret ödemeyi üstlenmesinden oluflan bir sözleflmedir. Ücret, ifl görme (emek)
ve ba¤›ml›l›k ifl sözleflmesinin belirleyici unsurlar›d›r. ‹fl
sözleflmesini belirleyen kriter hukuki-kiflisel ba¤›ml›l›kt›r. Gerçek anlamda hukuki ba¤›ml›l›k, iflçinin iflin yürütümüne ve iflyerindeki davran›fllar›na iliflkin talimatlara uyma yükümlülü¤ünü üstlenmesi ile do¤ar. ‹flçi edimini iflverenin karar ve talimatlar› çerçevesinde yerine
getirmektedir. ‹flçinin bu anlamda iflverene karfl› kiflisel
ba¤›ml›l›¤› ön plana ç›kmaktad›r. Bu anlamda iflveren
ile iflçi aras›nda hiyerarflik bir ba¤ vard›r. ‹fl sözleflmesine dayand›¤› için hukuki, iflçiyi kiflisel olarak iflverene
ba¤lad›¤› için kiflisel ba¤›ml›l›k söz konusudur (Yarg 9.
H.D., 23.02.2010, E.2008/12560, K.2010/4619).
Yasada belirli süreli ifllerle, belirli bir iflin tamamlanmas› veya belli bir olgunun ortaya ç›kmas› gibi objektif koflullara ba¤l› olarak belirli süreli ifl sözleflmesi yap›labilecektir... Somut olayda davac›, daval› iflyerinde pratisyen doktor olarak acil hekimi olarak 12.06.2006 tarihinden itibaren çal›flmakta iken taraflar aras›nda belirli süreli oldu¤u belirtilen ifl sözleflmesi imzalanm›flt›r.
12.06.2006-11.06.2007 tarihleri aras› için imzalanan sözleflme iflveren taraf›ndan, süresinden önce, 01.12.2006
tarihinde iflyerinin kapat›lmas› suretiyle sonland›r›lm›flt›r. Davac›n›n aç›klanan çal›flma flekli ile süreli sözleflme yap›lmas›n› gerektiren objektif koflullar bulunmamaktad›r. Bu durumda ifl sözleflmesinin bafllang›çtan
itibaren belirsiz süreli oldu¤unun kabulü gerekir (Yarg
9. H.D., 27.01.2011, E.2009/3178, K.2011/1075).
‹flçinin, belirli süreli ifl sözleflmesiyle tam süreli k›smi
süreli olarak ya da ça¤r› üzerine hatta tak›m sözleflmesiyle çal›flmas› aras›nda, bildirim öneli tan›nmas› gereklili¤i yönünden bir fark bulunmamaktad›r. Ancak deneme süreli ifl sözleflmesinde karfl› tarafa bildirim öneli tan›nmas›na gerek yoktur (Yarg 9. H.D., 04.11.2010,
E.2008/37853, K.2010/31569).
4857 say›l› ‹fl Kanunu Çerçevesinde K›smi (Part Time) Çal›flma
K›smi süreli çal›flma, tarihsel kökleri bak›m›ndan genel
olarak ifl sürelerinin s›n›rland›r›lmas› ve kad›n›n çal›flma
hayat›na at›lmas› olgular›na dayand›r›l›yor. K›smi çal›flanlar›n büyük bir bölümünü kad›nlar›n oluflturdu¤u,
bunu emeklilerin ve ö¤rencilerin izledi¤i biliniyor. Öte
yandan bu tür çal›flma, uzmanl›k gerektiren ifllerde de
ortaya ç›k›yor. Atipik çal›flma modelleri aras›nda en eskisi say›lan k›smi süreli çal›flma, Dünya ölçe¤inde h›zla
yayg›nlafl›yor. Uluslararas› Çal›flma Örgütü (ILO) verilerine göre, k›smi süreli çal›flanlar toplam istihdam içinde
önemli bir paya sahip. Bu oran pek çok ülkede %20’nin
üzerinde. Ülkemizde ise k›smi süreli çal›flanlar›n toplam istihdam içerisindeki pay› %5,8 ve k›smi süreli çal›flanlar›n %63,7’sini de kad›nlar olflturuyor.
K›smi süreli çal›flma, uluslararas› planda ilk kez Birleflmifl Milletler Örgütü’ne ba¤l› Kad›nlar›n Statü Komisyonu’nun 1953 fiubat›ndaki 7. Oturumunda ele al›nm›fl
ve “genel olarak mutat ifl süresinin önemli ölçüde alt›ndaki bir süreyle, günün veya haftan›n bir bölümünde düzenli çal›flma” biçiminde bir tan›mlama önerilmifltir. Daha sonra Uluslararas› Çal›flma Örgütü uzmanlar›nca 1965 Kas›m›ndaki kad›nlar›n çal›flma sorunlar›na iliflkin toplant›da, k›smi çal›flman›n, “iflçi ile iflveren
aras›nda karfl›l›kl› anlaflmayla oluflan ve normal ifl süresinden daha az düzenli çal›flma” olarak tan›mlanmas› onaylanm›flt›r. K›smi süreli çal›flma, Avrupa Birli¤i
(AB)’nin 97/81 say›l› Yönergesi’nde düzenlenmifl ve
k›smi süreli iflçi “karfl›laflt›r›labilir bir tam zamanl› iflçinin normal çal›flma saatlerinden, haftal›k olarak veya
bir y›la kadar süreli istihdam›n›n ortalamas› olarak hesapland›¤›nda normal çal›flma saatleri daha az olan çal›flan” biçiminde tan›mlanm›flt›r. Benzer bir tan›m da
ILO’nun 1978 tarihli ve 175 say›l› Sözleflmesinde yer
almaktad›r. Buna göre, “karfl›laflt›r›labilir tam gün iflçilerine göre normal çal›flma saatleri daha az çal›flt›r›lan
iflçi” k›smi süreli iflçidir. Bu tür çal›flma iliflkisi, bir dizi
Kara Avrupas› ülkesinin hukuk sistemi içinde düzenlenmifl ve tan›mlanm›flt›r.
Ülkemizde, a¤›rl›kl› olarak çal›flma hayat›nda esneklik
tart›flmalar› içinde gündeme gelen atipik istihdam biçimleri aras›nda belki de en karakteristik olan› k›smi
süreli çal›flmad›r. K›smi süreli çal›flma, haftan›n belirli
günlerinde tam gün ya da haftan›n her günü belirli bir
süre çal›flma biçiminde uygulanabilmektedir. K›smi sü-
”
63
reli çal›flman›n özel türleri olarak; yan iflte çal›flma, ifl
paylafl›m› (job sharing), kayan (esnek) ifl süresi ve ça¤r› üzerine çal›flma öne ç›kmaktad›r.
K›smi süreli çal›flma, esnek bir ‹fl Kanunu aray›fl› içinde
uzun bir süre gündemde kald›. Nihayet, 4857 say›l› Kanunda di¤er atipik istihdam türlerinin yan›nda, k›smi
süreli çal›flma ve bunun özel bir biçimi olarak ça¤r› üzerine çal›flma iliflkisi de düzenlendi.
K›smi süreli çal›flman›n, ‹fl Kanunu’nda düzenlenmesinin, iflçinin dünyas›nda s›cak karfl›land›¤› söylenemez.
‹flçi sendikalar›n›n as›l tereddütleri, k›smi süreli çal›flman›n yayg›nlaflmas›n›n sendikalar›n etkinli¤ini ve mücadele gücünü k›raca¤› noktas›ndad›r. Gerçekten de,
k›smi süreli çal›flanlar›n sendikalarla ba¤lar›n›n zay›f ve
sendikalaflma oranlar›n›n düflük oldu¤u bilinmektedir.
K›smi süreli çal›flman›n ‹fl Kanunu’nda düzenlenmesinin ard›ndan, zaman zaman bu tür çal›flma biçiminin
4857 say›l› ‹fl Kanunu ile çal›flma hayat›na girmifl oldu¤u izleminin de ortaya ç›kt›¤›na tan›k oluyoruz. Gerçi,
4857 say›l› ‹fl Kanunu’nun yürürlü¤e girdi¤i 2003 May›s›na kadar bireysel ifl hukuku alan›ndaki temel Kanun
olan 1475 say›l› ‹fl Kanunu’nda k›smi çal›flmaya iliflkin
herhangi bir hüküm bulunmamaktayd›. Ne var ki, 1475
say›l› Kanun’un uyguland›¤› dönemde, tam süre çal›flma esas›na göre yap›lan ifl sözleflmesinin yan›nda, k›smi bir çal›flma süresini esas alan ifl sözleflmelerinin de
yap›ld›¤›n› biliyoruz. Bütün bu dönem boyunca, k›smi
süreli çal›flma iliflkisinde ortaya ç›kan sorunlara, Borçlar
Kanunu’nun liberal düzenlemeleri çerçevesinde ö¤retideki tar›flmalarla ve yarg› içtihad›yla çözüm aranm›flt›r.
Bu noktada, zaten uygulamada var olan k›smi çal›flman›n ‹fl Kanunu’nda düzenlenmifl olmas›n›n de¤il, yap›lan düzenlemenin içeri¤inin tart›flma konusu yap›lmas›
yerinde olacakt›r...
Kaynak: Can fiafak, 4857 Say›l› ‹fl Kanunu Çerçevesinde K›smi (Part Time) Çal›flma, http://www.kristalis.org.tr/aa_dokuman/kismi_calisma.pdf (Eriflim Tarihi: 16.02.2012).
1. a
2. c
3. d
4. e
5. c
6. b
7. b
8. e
9. c
10. c
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹fl Sözleflmesinin Unsurlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹fl Sözleflmesinin Türleri”
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹fl Sözleflmesinin Unsurlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹fl Sözleflmesinin Kurulmas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
64
S›ra Sizde 1
‹fl sözleflmesinin en belirgin unsuru iflçinin iflverene ba¤›ml› olarak çal›flmas›d›r. Bir kimsenin elbisesini dikmek üzere terzi ile yapt›¤› sözleflmede terzi ile aras›nda
böyle bir iliflki olamayaca¤›ndan söz konusu iliflki ifl
sözleflmesine dayanmaz. Bu iliflki büyük bir olas›l›kla
istisna akdi (eser sözleflmesi) olabilir.
‹fl Hukuku, (4. Bas›), Ankara: Gazi Üniversitesi Yay›nlar›.
Ekonomi, M. (1987). ‹fl Hukuku, Ferdi ‹fl Hukuku,
C.1, ‹stanbul: ‹stanbul Üniversitesi Yay›nlar›.
Mollamahmuto¤lu, H. ve Astarl›, M. (2011). ‹fl Hukuku,
Yay›nevi.
Tunçoma¤, K. ve Centel T. (2008). ‹fl Hukukunun Esaslar›, (5. Bas›), ‹stanbul: Beta Yay›nevi.
Uflan, M. F. (2006). ‹fl ve Sosyal Güvenlik Hukuku,
C.1, Ankara: Seçkin Yay›nlar›.
Streiff, U. ve Kaenel, von A. (2005). ArbeitverstragPraxiskommentar zu Art. 319-362 OR 6. Auflage.
S›ra Sizde 2
K›smi süreli çal›flan bir iflçinin ifl sözleflmesinin feshinde tam süreli çal›flanlara uygulanan kurallar uygulan›r.
K›smi süreli ifl sözleflmelerinde fesih bildirim süreleri
tam süreli iflçilerle ayn›d›r. K›smi süreli ifl sözleflmeleriyle çal›flanlar›n k›dem tazminat›na esas k›deminin hesaplanmas›nda da iflçinin fiilen çal›flt›¤› sürelerin toplanmas›yla bulunacak süre de¤il, ifl sözleflmesinin devam süresinin göz önünde tutulmas› gerekir.
S›ra Sizde 3
Deneme süresinin en önemli faydas› hem iflçi hem de
iflveren taraf›n›n birbirini denemesi; iflçinin ifle ve iflverene, iflverenin ise iflçiye uyumunun s›nanmas›d›r. Sak›ncalar› ise, bu yolun iflverenlerce kötüye kullan›larak iflçinin bu dönemde ifl güvencesinden yoksun kalmas›d›r.
S›ra Sizde 4
‹fl Kanunu’nda, herhangi bir askeri veya kanuni ödev
nedeniyle iflinden ayr›lan iflçilerin bu ödevin sona ermesinden bafllayarak iki ay içinde tekrar ifle girmek istedikleri takdirde, iflverenin bunlar› eski iflleri veya benzeri ifllere bofl yer varsa derhal, yoksa boflalacak ilk ifle
öncelikle, o andaki flartlarla ifle almak zorunda oldu¤u
öngörülmüfltür (‹K m.31, f.3).
‹flverenin sözleflme yapma yükümlülü¤ünün do¤abilmesi öncelikle, iflçinin iflyerinden askerlik veya herhangi bir kanuni ödevin yerine getirilmesi için iflten ayr›lm›fl olmas› ve bu ödevin bitmesinden itibaren iki ay
içinde iflverene baflvurmas› gerekir. ‹flverenin sözleflme
yapma yükümlülü¤ünün do¤mas› için ikinci koflul, iflçinin bu ödevin bitmesinden itibaren iki ay içinde iflverene baflvurmas›d›r. Bu süre hak düflümü süresi olup, iflveren bu süreden sonra yap›lm›fl taleple ba¤l› de¤ildir.
Üçüncü koflul, iflçinin baflvurdu¤u tarihte eski ifli veya
eski ifline benzeri ifllerde bofl yer bulunmas›d›r. Bofl yer
bulunmuyorsa, iflveren bu yükümlülü¤ünü boflalacak
ilk ifle, di¤er isteklilere nazaran eski iflçisine öncelik
vermek suretiyle yerine getirecektir.
4
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
‹flçinin ifl sözleflmesinden do¤an borçlar›n› listeleyebilecek,
‹flçinin ifl sözleflmesinden do¤an borçlara ayk›r› davranmas›n›n hukuki sonuçlar›n› tart›flabilecek,
‹flverenin ifl sözleflmesinden do¤an borçlar›n› s›ralayabilecek,
‹flverenin ifl sözleflmesinden do¤an borçlara ayk›r› davranmas›n›n hukuki sonuçlar›n› tart›flabilecek bilgi ve becerilere sahip olabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
•
•
‹fl Görme Borcu
Özen Borcu
Çal›flmaktan Kaç›nma Hakk›
Ücretin Güvencesi
Gözetme Borcu
‹fl Sa¤l›¤› ve Güvenli¤i
•
•
•
•
•
Eflit Davranma Borcu
Sadakat Kavram›
Ücret Kavram›
Ücret Türleri
Asgari Ücret
‹çindekiler
‹fl Sözleflmesinden
Do¤an Borçlar
• ‹fiÇ‹N‹N BORÇLARI
• ‹fiVEREN‹N BORÇLARI
‹fl Sözleflmesinden Do¤an
Borçlar
‹fiÇ‹N‹N BORÇLARI
‹fl sözleflmesi iflçi ve iflverene bir tak›m borçlar yükler. Bu sözleflme iliflkisinde temel borçlar iflçinin ifl görme ve iflverenin de ücret ödeme borcudur. Bu temel borçlar yan›nda yine sözleflmeden kaynaklanan bir tak›m yan borçlar bulunmaktad›r.
SIRA S‹ZDE
‹fl Kanunu’nda iflçinin borçlar› tek tek say›lmam›fl ancak ifl görme
ve sadakat borcuna ayk›r›l›k halleri fesih nedeni olarak ele al›nm›flt›r. Türk Borçlar Kanunu’nun
395 vd. maddelerinde ise ‹fl Kanunu’nun aksine iflçinin borçlar›D Üayr›nt›l›
olarak düfi Ü N E L ‹ M
zenlenmifltir. Kanunda ifl görme borcu (m.395) yan›nda özen ve sadakat borcu (m.
396), teslim ve hesap verme borcu (m.397), fazla çal›flma borcu (m.398), düzenleS O R U
melere ve talimata uyma borcuna (m.399) yer verilmifltir.
‹ K K A T borcuna ay‹fl Kanunu’nda iflçinin borçlar› tek tek say›lmam›fl, ancak ifl görme veDsadakat
k›r›l›k halleri fesih nedeni olarak ele al›nm›flt›r.
‹fl Görme Borcu
SIRA S‹ZDE
N N
‹flçinin ifl sözleflmesinden do¤an temel borcu, ifl görme borcudur. ‹flçi, ifl görme
AMAÇLARIMIZ
borcunu kural olarak bizzat ve özenle yerine getirmekle yükümlüdür.
Türk Borçlar Kanunu’nun 395. maddesine göre; “Sözleflmeden veya durumun
gere¤inden aksi anlafl›lmad›kça, iflçi yüklendi¤i ifli bizzat yapmakla yükümlüdür”.
K ‹ T A P
‹flin bizzat ifas›, ifl sözleflmesinin kiflisel iliflki kurmas›n›n ve sözleflmede iflçinin kiflili¤inin önem tafl›mas›n›n bir sonucu olarak ortaya ç›kmaktad›r. Kural olarak iflçinin kiflisel özelliklerinin önemli oldu¤u kabul edilerek iflçinin ifli bizzat yapmakla
TELEV‹ZYON
yükümlü oldu¤u öngörülmüfltür. Belirtmek gerekir ki, iflin bizzat ifas›, yap›lacak
iflin nitelikli iflçi gerektirmesi hâlinde oldu¤u gibi, niteliksiz iflçi taraf›ndan yerine
getirilebilecek olmas› durumunda da geçerlidir. ‹fl görme borcunun bizzat yerine
getirilmesinin sonucu olarak iflçinin ölümü halinde ifl sözleflmesi
‹ N T Esona
R N E T erer, mirasç›larla devam etmez (TBK m.440).
Kural iflin bizzat yerine getirilmesi, baflkas›na devredilememesi olmakla birlikte, ifl sözleflmesi veya toplu ifl sözleflmesi ile aksinin kararlaflt›r›lmas› mümkündür.
Yine “durumun gere¤inden” iflin üçüncü bir flah›s taraf›ndan görülebilece¤i anlafl›labilir. Bu haller iflçinin üstlendi¤i ifl için bir yard›mc› kifli kullanmas›nda oldu¤u
gibi, iflin tamamen bir üçüncü kifliye b›rak›lmas› fleklinde de gerçekleflebilir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
68
S O R U
S O R U
D ‹ Kifli
K Abizzat
T
‹flçi yüklendi¤i
yapmakla yükümlü olmakla birlikte, ifl sözleflmesi veya toplu ifl
sözleflmesinden ya da durumun gere¤inden aksinin anlafl›lmas› mümkündür.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Özen borcu, iflçinin ifas›nda
kendisinden beklenen her
türlü dikkati, itinay› ve irade
gücünü kullanmas›n› ifade
eder.
‹flçi kusuruyla iflverene
verdi¤i her türlü zarardan
sorumludur.
SIRA S‹ZDE
‹fl görme borcuna ayk›r›l›k, ayk›r›l›¤›n a¤›rl›¤› ve niteli¤ine göre bir hakl› veya
geçerli fesih nedeni oluflturabilir. ‹fl Kanunu’nun 25. maddesinde, “‹flçinin yapAMAÇLARIMIZ
makla ödevli
bulundu¤u görevleri kendisine hat›rlat›ld›¤› hâlde yapmamakta ›srar
etmesi” iflveren için bir hakl› fesih nedeni olarak kabul edilmifltir. ‹flçinin ifli yerine
getirmekten kaç›nmas›, özellikle kendisine bir uyar›da bulunulmad›¤› hâllerde ‹fl
K ‹18.
T Amaddesinde
P
Kanunu’nun
say›lan iflçinin davran›fllar›ndan kaynaklanan geçerli
fesih nedeni oluflturabilir.
T E L E Yap›lmas›
V‹ZYON
‹flin Özenle
Türk Borçlar Kanunu’nun 396. maddesinde, “‹flçi, yüklendi¤i ifli özenle yapmak zorundad›r” ifadesiyle öncelikle özen borcu düzenlenmifl, maddenin ikinci f›kras›nda ise, “‹flçi,
‹ N Tiflverene
E R N E T ait makineleri, araç ve gereçleri, teknik sistemleri, tesisleri ve
tafl›tlar› usulüne uygun olarak kullanmak ve bunlarla birlikte iflin görülmesi için
kendisine teslim edilmifl olan malzemeye özen göstermekle yükümlüdür” hükmüyle borcun içeri¤i somutlaflt›r›lm›flt›r. Kanunun 400. maddesinde ise, özen borcuna
ayk›r›l›¤›n hukuki sonuçlar› düzenlenmifltir. Madde uyar›nca; “‹flçi, iflverene kusuruyla verdi¤i her türlü zarardan sorumludur. Bu sorumlulu¤un belirlenmesinde;
iflin tehlikeli olup olmamas›, uzmanl›¤› ve e¤itimi gerektirip gerektirmemesi ile iflçinin iflveren taraf›ndan bilinen veya bilinmesi gereken yetenek ve nitelikleri göz
önünde tutulur” (TBK m.400, f.1, 2).
Özen borcu, iflçinin ifli ifas›nda kendisinden beklenen her türlü dikkati, itinay› ve irade gücünü kullanmas›n› ifade eder. Özen borcunun içeri¤i öncelikle objektif olarak belirlenir. Sözleflmenin içeri¤i, iflyerindeki uygulamalar, o ifl ve meslek dal›nda geçerli kurallar ve uygulamalar objektif olarak gösterilmesi gereken
özenin derecesini de belirler. Bununla birlikte, ayn› zamanda iflçinin nitelikleri iflçiden beklenen özenin derecesi ve sorumlulu¤unun belirlenmesinde dikkate al›nacakt›r. ‹flçinin yapt›¤› ifl, iflçinin nitelikleri, iflin uzmanl›k ve e¤itim gerektirip gerektirmemesi, iflçiden beklenen özenin ve ayk›r›l›k hâlinde sorumlulu¤un derecesini belirleyecektir. Özen borcuna ayk›r›l›k bu noktada bir kusur oluflturur. ‹flçi
kusuruyla iflverene verdi¤i her türlü zarardan sorumludur. Bu zarar, iflçinin özensiz davranmas› nedeniyle ortaya ç›kan bir üretim zarar› olabilece¤i gibi (örne¤in
hatal› mal üretimi), iflyeri araç ve malzemelerine verilen ve hatta müflterilere ait
eflyalara, araçlara verilen bir zarar fleklinde de olabilir. ‹flçinin fabrika bahçesinde
forkliftle mal tafl›rken, mal› müflterinin arabas›n›n üzerine düflürmesi, iflyerinin duvar›n› y›kmas› gibi.
‹flçi kural olarak her türlü özeni göstermek zorunda olmakla birlikte, sorumlulu¤un belirlenmesinde iflçinin nitelikleri ile iflin özellikleri dikkate al›nacakt›r. Öyle ki, özel bir e¤itim gerektiren bir iflte vas›fs›z bir iflçinin çal›flt›r›lmas› hâlinde, iflçiden beklenecek özenin derecesi ile bu iflin e¤itimini alm›fl bir iflçiden beklenecek özenin derecesi birbirinden farkl›d›r. Yine, iflçinin bilgi ve e¤itim düzeyine,
tecrübe ve yeteneklerine uygun olmayan bir iflte çal›flmas›nda esasen her türlü
özeni göstermesi beklenir. Ancak bir zarar›n ortaya ç›kmas› durumunda, ifl için gerekli nitelikler ile iflçinin nitelikleri dikkate al›narak sorumluluk tespit edilir. ‹flverenin gerekli niteliklere sahip olmayan bir iflçiyi nitelikli bir iflte görevlendirmesi
halinde, zarar›n ortaya ç›kabilece¤ini bilmesi, düflünmesi beklenir. Burada iflvere-
69
4. Ünite - ‹fl Sözleflmesinden Do¤an Borçlar
nin bizzat kusurlu oldu¤u kabul edilir. Türk Borçlar Kanunu’nda iflin tehlikeli olup
olmamas›n›n da sorumlulu¤un belirlenmesinde göz önünde tutulmas› gerekti¤i belirtilmifltir. Somut olay›n özelli¤ine göre, her türlü özenin gösterilmesine ra¤men
zarar tehlikesinin yo¤un oldu¤u ifllerde, iflçinin ortaya ç›kan zarardan sorumlulu¤u
daha az olabilecektir.
‹flçinin özen borcuna ayk›r›l›¤›, ‹fl Kanunu’nun 25. maddesinde iflveren için
hakl› fesih nedeni olarak düzenlenmifltir. Buna göre, “‹flçinin kendi iste¤i veya savsamas› yüzünden iflin güvenli¤ini tehlikeye düflürmesi, iflyerinin mal› olan veya
mal› olmay›p da eli alt›nda bulunan makineleri, tesisat› veya baflka eflya ve maddeleri otuz günlük ücretinin tutar›yla ödeyemeyecek derecede hasara ve kayba u¤ratmas›” halinde iflveren ifl sözleflmesini hakl› nedenle feshedebilir (‹K m.25/II-›).
SIRAhâlinde,
S‹ZDE bunun so‹flçinin, iflyerinde 35 günlük ücreti ile karfl›lanacak bir zarar vermesi
nuçlar›n›n neler olabilece¤ini tart›fl›n›z?
Sadakat Borcu
1
SIRA S‹ZDE
Türk Borçlar Kanunu’nda özen ve sadakat borcu birlikte ele al›nm›fl “‹flçi, yüklenS O R U
di¤i ifli özenle yapmak ve iflverenin hakl› menfaatinin korunmas›nda
sadakatle
davranmak zorundad›r” hükmüne yer verilmifltir (TBK m.396, f.1). Sadakat borcu; iflçinin, iflverenin korunmaya de¤er menfaatlerini, MK m. 2’de
bulan
D ‹ K Ktemelini
AT
do¤ruluk ve güven ilkesinin gerektirdi¤i flekilde ve kendisinden beklenebilecek
makul ölçülerde korumas› ve bu menfaatlere zarar verecek davran›fllardan kaç›nSIRA S‹ZDE
mas› fleklinde tan›mlanabilir. ‹flverene zarar verebilecek davran›fllar, maddi zarar
verecek davran›fllar› içerdi¤i gibi iflyeri düzenini, ifl bar›fl›n› etkileyen davran›fllar›
da içerir.
AMAÇLARIMIZ
Sadakat borcunun s›n›rlar› ve içeri¤i; iflçinin iflyerindeki görevi, konumu, iflin
niteli¤i gibi hususlar dikkate al›narak her bir ifl iliflkisi bak›m›ndan belirlenir. Örne¤in yönetici iflçiler bak›m›ndan sadakat borcunun daha yo¤unKoldu¤u
‹ T A Pkabul edilir.
‹flçinin korunmaya de¤er hakl› ç›karlar› borcun s›n›r›n› oluflturur ve bu noktada
borcun içeri¤inin tespiti karfl›l›kl› menfaat de¤erlendirmesini gerektirir. Sadakat
borcuna ayk›r›l›k ‹fl Kanunu’nun 25. maddesinde bir hakl› fesih
T E L Enedeni
V ‹ Z Y O N olarak kabul edilmifltir. Madde uyar›nca; “‹flçinin, iflverenin güvenini kötüye kullanmak,
h›rs›zl›k yapmak, iflverenin meslek s›rlar›n› ortaya atmak gibi do¤ruluk ve ba¤l›l›¤a uymayan davran›fllarda bulunmas›” halinde iflveren ifl sözleflmesini hakl› ne‹NTERNET
denle feshedebilir (‹K m.25/II-e). Görüldü¤ü gibi, madde metninde
örnekler verilmifl oldu¤undan sadakat borcuna ayk›r›l›k oluflturan benzeri hallerde de iflveren
hakl› nedenle fesih hakk›n› kullanabilecektir.
Sadakat borcu iflçinin, ifl sözleflmesi devam ederken bir baflka iflte sadakat borcuna ayk›r› olarak çal›flmas›n› ve kendi iflvereni ile rekabete giriflmesini de engeller. Türk Borçlar Kanunu’nda “‹flçi, hizmet iliflkisi devam etti¤i sürece, sadakat borcuna ayk›r› olarak bir ücret karfl›l›¤›nda üçüncü kifliye hizmette bulunamaz ve
özellikle kendi iflvereni ile rekabete giriflemez” hükmüyle bu esas belirtilmifltir. Görüldü¤ü gibi Kanun’da iflçinin ayn› zamanda bir baflka iflte (yan iflte) çal›flmas› yasaklanmam›flt›r. ‹flçi sadakat borcuna ayk›r› olmad›¤› sürece, ifl sürelerinden önce
veya sonra bir baflka iflte çal›flabilir. Bu çal›flma iflverenin onay›na ba¤l› de¤ildir.
Haftada befl gün azami yasal haftal›k ifl süresi doldurulmadan çal›fl›lan bir iflyerinde istihdam edilen iflçi, haftan›n alt›nc› günü bir baflka iflyerinde veya ifl saatleri d›fl›nda baflka bir yerde çal›flabilir. Sadakat borcuna ayk›r› olarak bir baflka iflte çal›flma kapsam›na, iflçinin iflveren nezdinde çal›flt›¤› ifli yerine getirmesi için gerekli
S O R U
Sadakat borcu; iflçinin
iflverenin korunmaya de¤er
D‹KKAT
menfaatlerini, Medeni
Kanunun 2. maddesinde
temelini bulan do¤ruluk ve
güven ilkesininSIRA
gerektirdi¤i
S‹ZDE
flekilde ve kendisinden
beklenebilecek makul
ölçülerde korumas› ve bu
menfaatlere zarar
verecek
AMAÇLARIMIZ
davran›fllardan kaç›nmas›
demektir.
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
70
‹fl iliflkisinin devam›
süresince iflçinin rakip bir
iflte çal›flmas› her durumda
sadakat borcuna ayk›r›l›k
oluflturur.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
performans›n› etkileyecek, verimini düflürecek, konsantrasyonunu zay›flatacak flekilde çal›flmas› da girer. Örne¤in, iflyerinde floför olarak çal›flan iflçinin, ifl saatlerinden sonra uzun süre bir baflka iflte çal›flmas›, ifl güvenli¤ini tehlikeye düflürebilecektir. ‹flçinin kendi iflvereni ile rekabet yasa¤›, rekabet oluflturacak bir iflte bir baflkas› için çal›flma yan›nda bizzat kendisinin rakip nitelikte, örne¤in ayn› sektörde,
ayn› müflteri çevresine hitap eden bir iflyeri kurmas› hâlinde de söz konusu olacakt›r. ‹fl iliflkisinin devam› süresince rekabet yasa¤› mutlakt›r, di¤er bir ifadeyle iflçinin bu süre zarf›nda rakip bir iflte çal›flmas› her durumda sadakat borcuna ayk›r›l›k oluflturacakt›r. ‹flçinin iflyerinde elde etti¤i bilgileri rekabet amac›yla kullan›p
kullanmamas› önem tafl›maz.
Sadakat borcu, s›r saklama yükümlülü¤ünü de içerir. Türk Borçlar Kanunu’nun
396. maddesinin son f›kras›na göre; “‹flçi, ifl gördü¤ü s›rada ö¤rendi¤i, özellikle
üretim ve ifl s›rlar› gibi bilgileri, hizmet iliflkisinin devam› süresince kendi yarar›na kullanamaz veya baflkalar›na aç›klayamaz. ‹flverenin hakl› menfaatinin korunmas› için gerekli oldu¤u ölçüde iflçi, hizmet iliflkisinin sona ermesinden sonra
da s›r saklamakla yükümlüdür”. ‹flçinin ifl gördü¤ü s›rada ö¤rendi¤i, özellikle üretim ve ifl s›rlar› gibi bilgiler s›r saklama borcunun kapsam›ndad›r. Üretim s›rlar›na
üretim süreci, üretim talimatlar›, yeni üretim yöntemleri ve ürünler, teknik-matematiksel çizelgeler, modeller veya araflt›rma sonuçlar› dâhildir. ‹fl s›rlar› üretim d›fl›nda kalan pazarlama, organizasyon alan›na, tedarik organizasyonuna, müflteri listesine, fiyat hesaplamalar›na, reklam stratejisine, gelir kaynaklar›na veya personel
yap›s›na iliflkin bilgileri ifade eder. Yine tüm bunlar›n d›fl›nda kalan ve iflveren taraf›ndan gizli kalmas› gerekli olarak tan›mlanan veya somut iliflkiden gizli kalmas›
gerekti¤i anlafl›lan örne¤in iflverenin mali veya kiflisel iliflkileri de s›r saklama yükümüne dâhildir.
S›r niteli¤indeki bilgilerin iflçi taraf›ndan kendi yarar›na kullan›lmas› yan›nda bir
baflkas›na aç›klanmas› da madde kapsam›nda yasaklanm›flt›r. ‹flçinin bu bilgileri
kendi yarar›na kullanmas› üretim s›rlar›n› kullanarak rakip bir mal›n üretimini yapmas›, ayn› pazarlama tekniklerini kullanarak rakip mallar› pazarlamas› gibi durumlarda söz konusu olacakt›r. Bu gibi hâllerde iflçi bilinçli olarak s›r saklama yüküS‹ZDE
münü ihlal SIRA
ederken,
yükümün ihlali, ihmali bir davran›flla da gerçekleflebilir; s›r niteli¤indeki bilgileri içeren belgelerin ihmal sonucu aç›kta b›rak›lmas›nda oldu¤u
gibi. ‹fl sözleflmesinin
sona ermesiyle kural olarak s›r saklama yükümü de sona
erer. Ancak iflverenin hakl› ç›kar› varsa s›r saklama yükümü devam edece¤inden,
iflçi sözleflme s›ras›nda edindi¤i s›rlar› yine kendi yarar›na kullanamayaca¤› gibi
S O R U
baflkas›na da aç›klayamaz.
S›r niteli¤indeki
iflçi taraf›ndan kendi yarar›na kullan›lmas› yan›nda bir baflkaD ‹ K Kbilgilerin
AT
s›na aç›klanmas› da madde kapsam›nda yasaklanm›flt›r.
N N
SIRA S‹ZDE
Teslim ve Hesap Verme Borcu
Türk Borçlar Kanunu’nda 818 say›l› Borçlar Kanunu’nda yer almayan “Teslim ve
AMAÇLARIMIZ
Hesap Verme
Borcu” düzenlenmifltir. Esasen sadakat borcu kapsam›na dâhil olan
borç, ‹sviçre Borçlar Kanunu’na paralel olarak aç›klay›c› nitelikte olmak üzere Kanun’a al›nm›flt›r. Türk Borçlar Kanunu’nun 397. maddesine göre; “‹flçi, üstlendi¤i
K ‹ Ts›ras›nda
A P
iflin görülmesi
üçüncü kifliden iflveren için ald›¤› fleyleri ve özellikle paralar› derhal ona teslim etmek ve bunlar hakk›nda hesap vermekle yükümlüdür.
‹flçi hizmetin ifas›ndan dolay› elde etti¤i fleyleri de derhal iflverene teslim etmekle
TELEV‹ZYON
yükümlüdür”.
‹NTERNET
71
Düzenlemelere ve Talimata Uyma Borcu
Türk Borçlar Kanunu’nun 399. maddesi uyar›nca; “‹flveren, iflin görülmesi ve iflçilerin iflyerindeki davran›fllar›yla ilgili genel düzenlemeler yapabilir ve onlara özel
talimat verebilir. ‹flçiler, bunlara dürüstlük kurallar›n gerektirdi¤i ölçüde uymak
zorundad›rlar.”
‹flçinin düzenlemelere ve talimata uyma borcu, iflverenin yönetim hakk›n›n karfl›s›nda yer al›r. ‹flveren yönetim hakk› çerçevesinde, kanunun emredici hükümleri ve sözleflme hükümlerine ayk›r› olmamak kofluluyla, iflin yap›lmas›na, iflyeri düzenine iliflkin bir tak›m genel nitelikte düzenlemeler yapabilir veya bireysel talimatlar verebilir. ‹flveren bu yolla iflyeri ve çal›flma düzeniyle, ifl iliflkisinin içeri¤ini
belirler. ‹flverenin yönetim hakk›, ifl iliflkisindeki ba¤›ml›l›k unsurundan, dolay›s›yla ifl sözleflmesinden kaynaklan›r. ‹flverenin iflyerine iliflkin genel nitelikteki veya
bizzat iflçinin gördü¤ü ifl, iflçinin edimi ile ilgili özel talimatlar› kanunun emredici
hükümlerine ayk›r› olmad›kça veya sözleflme ile kararlaflt›r›lan ifl koflullar›nda
esasl› de¤ifliklik oluflturmad›kça geçerlidir. Örne¤in, vardiyalar›n, ara dinlenmelerinin belirlenmesi, iflçinin yapaca¤› iflin belirlenmesi gibi. ‹flçiler, dürüstlük kurallar›n›n gerektirdi¤i ölçüde bu talimatlara uymak zorundad›r. Bu noktada, talimata
uyma borcunun ayn› zamanda sadakat borcu ile de ba¤lant›l› oldu¤u görülür. ‹flveren taraf›ndan kanunun emredici hükümlerine, sözleflmeye ayk›r› olarak verilen
talimatlar; örne¤in, kanun uyar›nca iflçinin gece 7,5 saatten fazla çal›flmas› yasak
olmas›na ra¤men iflverenin bu yönde iflçiye talimat vermesi, yönetim hakk›n›n
kapsam›na girmez. ‹flçi bu talimatla ba¤l› de¤ildir.
‹flveren taraf›ndan kanunun
emredici hükümlerine,
sözleflmeye ayk›r› olarak
verilen talimatlar yönetim
hakk›n›n kapsam›na girmez.
‹flçi bu talimatlara uymak
zorunda de¤ildir.
‹fiVEREN‹N BORÇLARI
‹flverenin borçlar›, Türk Borçlar Kanunu’nda temel borç olan ücret ödeme borcunun yan›nda, iflçinin kiflili¤inin korunmas› borcu olarak yer alm›fl, ‹fl Kanunu’nda
ise ücret ödeme borcuna iliflkin esaslar›n yan›nda iflçinin kiflili¤inin korunmas›
kapsam›na dâhil ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤i önlemlerinin al›nmas› ile eflit ifllem yapma
borcu düzenlenmifltir.
Ücret Ödeme Borcu
Ücret Kavram›
‹fl Kanunu’nun 32. maddesi ücreti “genel anlamda ücret, bir kimseye bir ifl karfl›l›¤›nda iflveren veya üçüncü kifliler taraf›ndan sa¤lanan ve parayla ödenen tutard›r” fleklinde tan›mlam›flt›r. Tan›mda yer alan ilk unsur ücretin yap›lan iflin karfl›l›¤› olmas›d›r. Di¤er bir ifadeyle ifl görme ediminin ifa edilmedi¤i hâllerde ücrete hak
kazan›lamaz. Bununla birlikte, ücret ço¤u kez iflçinin tek gelir ve geçim kayna¤›d›r. Dolay›s›yla, ifl hukukunda sosyal düflüncelerle bazen çal›flma olmamas›na ra¤men, kanunla iflçinin ücrete hak kazanaca¤› öngörülmüfltür. Bu düzenlemelerde
amaç iflçinin korunmas›d›r. Nitekim, ilerideki konular aras›nda incelenecek olan, iflçinin zorlay›c› nedenlerle çal›flamad›¤› günlerde (‹K m.24/II, ‹K. m.25/III), hafta tatilinde (‹K m.46), ulusal bayram ve genel tatillerde (‹K m.47), y›ll›k ücretli izinlerde (‹K m.57), iflçiye çal›flmad›¤› hâlde, kanunun ifadesiyle bir ifl karfl›l›¤› olmaks›z›n ücret ödenmesi kabul edilmifltir. Bu tür ücrete sosyal ücret ad› verilmektedir.
Ücrete iliflkin ikinci unsur, ücretin parayla ödenen tutar olmas›d›r. Bu ücret temel ücrettir. Temel ücret, prim, ikramiye ve örne¤in giyim yard›m›, yakacak yard›m› gibi sosyal yard›mlar› kapsamayan ücrettir. Bu nedenle temel ücrete ç›plak üc-
Genel anlamda ücret, bir
kimseye bir ifl karfl›l›¤›nda
iflveren veya üçüncü kifliler
taraf›ndan sa¤lanan ve
parayla ödenen tutar›
kapsar.
72
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
ret de denir. Temel ücret ayni (eflya) olarak ödenemez. Ancak, sosyal yard›mlar›n
örne¤in giyecek, yiyecek, yakacak gibi yard›mlar›n ayni (eflya) olarak verilmesi
mümkündür. Prim, ikramiye ve sosyal yard›mlar ile di¤er ücret eklerini de kapsayacak ücrete genifl anlamda ücret veya giydirilmifl ücret denir. Bu ayr›m, baz› iflçiSIRAhangi
S‹ZDE ücret üzerinden hesaplanaca¤› ve ödenece¤inin tespiti bak›lik haklar›n›n
m›ndan önemlidir.
‹fl Kanunu’nda hafta tatili, ulusal bayram, genel tatil ve y›ll›k izin ücretlerinin teD Ü fi Ü N E L ‹ M
mel ücret üzerinden ödenmesi öngörülmüfltür (‹K m.50, ‹K m.57, f.2). Dolay›s›yla,
bu günlere ait ücretlerin tespitinde ücret ekleri, sosyal yard›mlar dikkate al›nmaz.
S O Rtazminat›n›n
U
‹hbar ve k›dem
hesab›nda ise, genifl anlamda ücret, yani as›l ücrete
ek olarak iflçiye sa¤lanan para ve parayla ölçülmesi mümkün kanundan veya sözleflmeden do¤an
ve ayni tüm menfaatler dikkate al›n›r (‹K m.17, f.7, 1475 saD ‹ K K Anakdi
T
y›l› ‹K m. 14, f.11).
Kanunda ücret tan›mlan›rken “iflveren veya üçüncü kifliler taraf›ndan sa¤lanan”
SIRA S‹ZDE
ifadesine yer verilmifltir. Gerçekten ücret kural olarak iflveren taraf›ndan ödenecek
olmakla birlikte, ücretin üçüncü kifliler taraf›ndan ödenmesine de bir engel bulunmaz. Örne¤in,
otel, lokanta gibi iflyerlerinde ücret yüzdeler yoluyla müflteriler taAMAÇLARIMIZ
raf›ndan ödenebilir.
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹ T A T.
P Centel’in “‹fl Hukukunda Ücret” (‹stanbul, 1998) ve Ö. Kemal Evren’in
Ücret ile ilgiliK olarak
“‹fl Hukukunda Ücret ve Uygulamas›” (Ankara, 2011) adl› kitaplardan yararlanabilirsiniz
Ücretin TTürleri
ELEV‹ZYON
fiekil 4.1
‹ NÜcret
T E R N ETürleri
T
‹NTERNET
Zamana Göre
Ücret
Ücret Türleri
Parça Bafl›
Ücret
Götürü
Ücret
Yüzde Usulü
Ücret
Zamana Göre Ücret
Zamana göre ücret her iki
tarafa da kolayl›klar sa¤lar.
Ücretin çal›fl›lan zaman birim al›narak hesaplanmas› halinde zamana göre ücretten söz edilir. Bu sistemde ücret saatlik, günlük, haftal›k veya ayl›k olarak belirlenir.
Hak kazan›lan ücret de saat ücreti, gündelik, haftal›k, ayl›k olarak ortaya ç›kar. Bu
ücret fleklinde önemli olan kabul edilen birim içinde iflçinin çal›flmas› olup, bu süre
içinde ne kadar ifl ç›kar›ld›¤›, di¤er bir ifadeyle iflin sonucu önem tafl›maz. Örne¤in
kutu ambalajlama iflinde çal›flan iflçi için günlük T30,00 ücret ödenece¤i kararlaflt›r›lm›flsa, bir günün sonunda iflçi çal›flmas› karfl›l›¤› bu paraya hak kazanacakt›r. Gün
içinde kaç kutu paketlendi¤i, ücretin miktar› bak›m›ndan belirleyici de¤ildir. Bununla birlikte, iflçinin verim düflüklü¤ü göstermesi, normalde yapt›¤› veya kendisinden
beklenenden az ifl ç›karmas› ifl sözleflmesini fesih için geçerli neden oluflturabilir veya özen borcuna ayk›r›l›k nedeniyle sorumluluk gerektirebilir. Ancak, iflçinin bu süre içinde yapt›¤› veya üretti¤i ifl, ödenmesi gereken ücreti etkilemez.
Zamana göre ücret, hesaplama kolayl›¤›, iflçinin alaca¤› ücreti önceden bilmesi, iflverenin iflçilik giderlerini önceden bilmesi ve kendisini buna göre ayarlayabilmesi nedeniyle uygulamada yayg›n olarak görülmektedir.
73
Parça Bafl› (Akort) Ücret
Ücretin üretilen mal veya yap›lan iflin miktar›na göre hesaplanmas›na parça bafl›
ücret denir. Yukar›daki örnekte iflçinin ücretinin, paketledi¤i kutu say›s› dikkate
al›narak saptanmas›nda, parça bafl› ücretten söz edilir. Parça bafl› ücrette, parça say›s›, uzunluk, büyüklük, a¤›rl›k gibi birimlere göre ücret belirlenir. Örne¤in, boyanan her m2 duvar için (x) rakam›n›n, dokunan her metre kumafl için (y) rakam›n›n
tespitinde oldu¤u gibi. Bu ücret fleklinde belirli bir çal›flma dönemi içinde (günlük,
haftal›k, ayl›k) ödenecek ücret belirlenen bu birim rakam›n üretilen parça veya yap›lan ifl miktar› ile çarp›lmas› sonucu bulunur.
Parça bafl› ücret iflçinin yapt›¤› iflle orant›l› olarak ücret almas›na imkân sa¤lar.
SIRA S‹ZDE
Dolay›s›yla, çal›flkan, yetenekli, yüksek performansl› iflçinin ücretlendirilmesinde
adaleti sa¤lar. Ancak, ayn› zamanda birtak›m zararl› sonuçlar› da vard›r. ‹flçinin daha fazla ücret elde etmek amac›yla, afl›r› güç sarf etmesi sa¤l›kD Üiçin
olabilefi Ü N Ezararl›
L‹M
ce¤i gibi, iflin kalitesinde düflmeyi de beraberinde getirebilir. Yine, afl›r› h›zl› ve yo¤un bir ifl temposu içinde iflçinin dikkatinde da¤›lma ve ifl kazas›-meslek hastal›¤›
S O R U
riskinin artmas› söz konusu olabilir.
D ‹ K sa¤larken
KAT
Parça bafl› ücret iflçinin yapt›¤› iflle orant›l› olarak yüksek ücret almas›n›
iflçinin
daha fazla ücret elde etmek amac›yla afl›r› güç sarf etmesi nedeniyle dikkatinde azalmaya
ve ifl kazas›-meslek hastal›¤› riskine yakalanma olas›l›¤›n› art›rmakta
iflin kalitesinde
SIRAve
S‹ZDE
de düflmeye neden olmaktad›r.
N N
Parça bafl› ücrette iflçinin hak kazanaca¤› ücret, yapaca¤› iflAMAÇLARIMIZ
ile orant›l› olaca¤›ndan iflçiye yapabilece¤i tutardan az ifl verilmemesi gerekir. Türk Borçlar Kanunu’nun 411. maddesinde bu esas belirtilmifltir. Buna göre, “‹flçi, sözleflme gere¤inK ‹ T A P üstlenmiflse
ce yaln›z bir iflveren için sadece parça bafl›na veya götürü ifl yapmay›
iflveren, ona yeterli ifl vermekle yükümlüdür.” Örne¤in iflçi normal olarak günde
100 kutu paketleyebilecekken iflveren taraf›ndan kendisine 20 kutu verilmesinde
T E L E V ‹ Zamac›yla
YON
oldu¤u gibi. ‹flçinin bu durumda düflük ücret almas›n› önlemek
Türk
Borçlar Kanunu’nda ve ‹fl Kanunu’nda an›lan duruma iliflkin özel hüküm getirilmifltir. Türk Borçlar Kanunu’nda yer alan hükme göre, “‹flveren, kendi kusuru olmaks›z›n sözleflmede öngörülen parça bafl›na veya götürü ifl sa¤layamayacak
du‹NTERNET
rumda bulundu¤u veya iflletme koflullar› geçici olarak gerektirdi¤i takdirde iflçiye,
ücreti zaman esas›na göre öder. Bu durumda, zamana göre ödenecek ücret, anlaflmada veya hizmet ya da toplu ifl sözleflmesinde belirlenmemiflse iflveren, iflçiye
parça bafl›na veya götürü olarak daha önce ald›¤› ortalama ücrete eflde¤er bir ücret ödemekle yükümlüdür. Parça bafl›na veya götürü ya da zamana göre ifl sa¤layamayan iflveren, en az›ndan ifl görme edimini kabulde temerrüt hükümleri uyar›nca zamana göre ifl görmede ödeyece¤i ücreti ödemekle yükümlüdür.” ‹fl Kanunu’na göre ise, iflveren iflçiye yapabilece¤i say› ve tutardan az ifl vermesi halinde,
aradaki ücret fark›n› zaman esas›na göre ödeyerek iflçinin eksik ald›¤› ücreti karfl›lamak zorundad›r. ‹flverenin eksik ücreti karfl›lamamas› halinde iflçi ifl sözleflmesini hakl› nedenle feshedebilir (‹K m.24, f.2/e, f).
Türk Borçlar Kanunu’nun 412. maddesine göre, “‹flçi, sözleflme gere¤ince parça
bafl›na veya götürü olarak çal›flmay› üstlendi¤i takdirde iflveren, her iflin bafllamas›ndan önce ona ödenecek birim ücretini bildirmekle yükümlüdür. Bu bildirimi
yapmayan iflveren, ayn› veya benzer bir ifl için belirlenmifl olan birim ücretini ödemekle yükümlüdür.”
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
74
Götürü Ücret
Götürü ücret yap›lan iflin sonucuna göre hesaplanan bir ücret fleklidir. Ancak parça bafl› ücretten farkl› olarak burada birim saptanmas›n›n güç oldu¤u veya seri yap›lmas› mümkün olmayan birbirine benzemeyen ve genellikle devaml›l›k göstermeyip bir süre sonra biten ifller bulunmaktad›r. Örne¤in bir evin boyanmas›, bir
makinenin tamiri gibi.
Yüzde Usülü Ücret
Yüzde usulü ücretin
uyguland›¤› iflyerlerinde
toplanan para sadece
serviste çal›flan iflçilere
de¤il, tüm iflçilere da¤›t›l›r.
Yüzde usulü ücrette iflyerinde hizmet edilen müflterilerin hesap pusulalar›na belirli bir yüzdenin eklenmesi suretiyle ücretin müflteriler (üçüncü kifli) taraf›ndan
ödenmesi söz konusudur. Otel, lokanta, e¤lence yerleri ve benzeri yerlerde veya
içki verilen hemen yenilip içilmesi için çeflitli yiyecek maddelerinin sat›ld›¤› yerlerde yüzde usulüne göre ücret sistemi uygulanabilir. Ancak, bir iflyerinin yukar›da
belirtilen nitelikte olmas› mutlaka yüzde usulü ücret sisteminin uygulanmas›n› gerektirmez. ‹flyerinde örne¤in zamana göre ücret uygulanabilece¤i gibi, zamana göre ücret ile birlikte yüzde usulü ücretin uygulanmas› da mümkündür.
‹fl Kanunu’nun 51. maddesine göre; “Otel, lokanta, e¤lence yerleri ve benzeri
yerler ile içki verilen ve hemen orada yenilip içilmesi için çeflitli yiyecek satan yerlerden ‘yüzde’ usulünün uyguland›¤› müesseselerde iflveren taraf›ndan servis karfl›l›¤› veya baflka isimlerle müflterilerin hesap pusulalar›na ‘yüzde’ eklenerek veya
ayr› flekillerde al›nan paralarla kendi iste¤i ile müflteri taraf›ndan iflverene b›rak›lan yahut da onun kontrolü alt›nda bir araya toplanan paralar› iflveren iflyerinde
çal›flan tüm iflçilere eksiksiz olarak ödemek zorundad›r”. Görüldü¤ü gibi iflveren,
bu flekilde toplanan paralar› sadece serviste çal›flan iflçilere de¤il, iflyerinde çal›flan
tüm iflçilere da¤›tmak zorundad›r. Kanunda yüzdelerden toplanan paralar›n o iflyerinde çal›flan iflçiler aras›nda, yap›lan ifllerin niteli¤ine göre hangi esas ve oranlarda da¤›t›laca¤›na iliflkin Çal›flma ve Sosyal Güvenlik Bakanl›¤›’nca bir yönetmelik
ç›kar›lmas› öngörülmüfl (‹K m.51, f.son) ve 28.02.2004 tarihli “Yüzdelerden Toplanan Paralar›n ‹flçilere Da¤›t›lmas› Hakk›nda Yönetmelik” yürürlü¤e girmifltir.
Ücret Ekleri
fiekil 4.2
Ücret Ekleri
Ücret Ekleri
Prim
‹kramiye
Arac›l›k
Ücreti
‹flin Sonucundan
Al›nan Pay
Prim
Prim, iflçinin üstün bir çaba göstererek nitelik ve nicelik olarak baflar›l› çal›flmas›n›n ödüllendirilmesi amac›yla ödenen ücret eki niteli¤indedir. ‹fl sözleflmesi veya
toplu ifl sözleflmesiyle iflçiye prim ödenece¤i kararlaflt›r›labilece¤i gibi herhangi bir
sözleflmesel yükümlülük olmaks›z›n iflverenin tek tarafl› uygulamas› ile iflçiye prim
verilmesi söz konusu olabilir. Herhangi bir sözleflmesel dayanak olmaks›z›n iflveren taraf›ndan iflçiye prim ödenmesi, baz› hâllerde bir ifl koflulu hâline gelebilir.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
75
Yarg›tay uygulamas› ve doktrinde kabul edildi¤i gibi, iflveren taraf›ndan üç kez düzenli olarak iflçiye gösterdi¤i çaba ve çal›flmas› için prim ödenmesi
durumunda, ayS O R U
n› koflullar›n varl›¤› ile iflçi art›k talep hakk›na sahip olur.
D‹KKAT
‹fl sözleflmesi veya toplu ifl sözleflmesiyle iflçiye prim ödenece¤i kararlaflt›r›labilece¤i
gibi,
herhangi bir sözleflmesel yükümlülük olmaks›z›n iflverenin tek tarafl› uygulamas› ile iflçiye prim verilmesi de söz konusu olabilir.
SIRA S‹ZDE
‹kramiye
S O R U
D‹KKAT
N N
‹flverenin iflçilere yapt›klar› iflten duydu¤u memnuniyeti veyaAMAÇLARIMIZ
iflçi-iflveren ba¤l›l›¤›n› belirtmek için y›lbafl›, bayram, iflyerinin kurulufl y›ldönümü, evlenme, do¤um gibi baz› vesilerle verdi¤i ek bir ücrettir. Türk Borçlar Kanunu’nun 405. maddesine
K ‹ T A P
göre; “‹flveren, bayram, y›lbafl› ve do¤um günü gibi belirli günler dolay›s›yla iflçilerine özel ikramiye verebilir. Ancak, iflçilerin ikramiyeyi istem haklar› bu konuda
anlaflman›n veya çal›flma flart›n›n ya da iflverenin tek tarafl› taahhüdünün varl›TELEV‹ZYON
¤› halinde do¤ar”.
Kanunda da belirtildi¤i gibi, primler gibi ikramiyeler de bir ifl sözleflmesi veya
toplu ifl sözleflmesi ile getirilmifl veya iflveren taraf›ndan tek yanl› olarak sa¤lanm›fl
olabilir. ‹flveren taraf›ndan tek yanl› olarak sa¤lanma, iflverenin
‹ N Törne¤in
E R N E T bir duyuru ile taahhüdü fleklinde gerçekleflebilece¤i gibi, belirli koflullar›n varl›¤› hâlinde
üst üste uygulama ve bunun sonucu olarak ifl koflulu hâline gelme fleklinde de gerçekleflebilir. Dolay›s›yla, ikramiye talep hakk› ancak bir sözleflme hükmü, iflverenin tek yanl› taahhüdü ya da ifl koflulu hâline gelen iflyeri uygulamas›n›n varl›¤› hâlinde söz konusu olabilir.
Türk Borçlar Kanunu’na göre; “Hizmet sözleflmesi ikramiyenin verildi¤i dönemden önce sona ermiflse, ikramiyenin çal›flt›¤› süreye yans›yan bölümü ödenir”
(BK m.405, f.2). Hüküm uyar›nca, örne¤in üç ayda bir olmak üzere senede dört
kez ikramiye ödenece¤inin öngörüldü¤ü bir durumda, ifl sözleflmesi ikinci ayda
sona erdirilmiflse, iflçinin çal›flt›¤› süreyle orant›l› olarak hak kazand›¤› ikramiye
ödenecek, üçüncü ay›n dolmas› koflulu aranmayacakt›r.
Arac›l›k Ücreti
Arac›l›k ücreti, daha çok baz› ticari iflletmelerde görülür. ‹flçinin satt›¤› mal miktar›na veya genel olarak iflverene sa¤lad›¤› de¤ere göre sabit ya da yüzde üzerinden
ödenen ücrettir. Türk Borçlar Kanunu’nun 404. maddesine göre; “‹flçiye belli ifllerde arac›l›k yapmas› karfl›l›¤›nda iflverence bir ücret ödenece¤i kararlaflt›r›lm›flsa,
arac›l›k yap›lan ifllemin üçüncü kifli ile geçerli olarak kurulmas›yla iflçinin istem
hakk› do¤ar”. Görüldü¤ü gibi, arac›l›k ücretine hak kazanma ancak iflveren ile
üçüncü flah›s aras›nda arac›l›k yap›lan hukuki ifllemin geçerli olarak kurulmas›yla
mümkün olabilece¤inden, verime göre ücret türleri aras›nda say›labilir. Daha çok
borsa, sigorta, sat›fl ve hizmet sektöründe uygulama alan› bulur.
‹flin Sonucundan Pay Alma
‹flin sonucundan pay alma, iflletmenin üretiminden, cirodan veya kâr›n›n bir bölümünden iflçiye pay alma olana¤›n› sa¤layan bir ek ücret ödeme biçimidir. Türk
Borçlar Kanunu’nun 403. maddesi uyar›nca; “Sözleflmeyle iflçiye ücretle birlikte
üretilenden, cirodan veya kârdan belli bir pay verilmesi kararlaflt›r›lm›flsa, hesap
dönemi sonunda bu pay, yasal hükümler veya genellikle kabul edilmifl ticari esaslar göz önünde tutularak belirlenir”. Görüldü¤ü gibi, Kanunda üretilen, ciro veya
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Sözleflmesel bir
‹ Nyükümlülü¤e
TERNET
dayanmasa da iflverence
sürekli olarak verilen prim
veya ikramiye ifl koflulu
haline gelir.
76
kârdan pay alman›n temel ücret yan›nda bir ücret eki oluflturabilece¤i düzenlenmifltir. Temel ücretin bu flekilde belirlenmesi mümkün de¤ildir. Zira, çeflitli nedenlerle üretim yap›lamamas›, cironun düflük olmas›, kâr edilememesi mümkün oldu¤undan, iflçinin temel ücretinin belirsiz durumlara ba¤lanmas› hukuken geçerli
görülemez.
Kanunda iflçinin üretim, ciro veya kârdan pay talep hakk›n›n bulunabilmesi için
sözleflmesel bir dayana¤›n bulunmas›, di¤er bir ifadeyle bu konuda talep hakk› veren ifl sözleflmesi veya toplu ifl sözleflmesi hükmünün bulunmas› aranm›flt›r. Ancak, iflverenin bu yönde tek yanl› taahhüdü veya çal›flma koflulu haline gelmifl iflyeri uygulamalar› varsa, iflçi yine talep hakk›na sahip olabilecektir. Kârdan pay alma iflçiyi iflveren veya flirket orta¤› hâline getirmez. fiirket ortaklar› ortakl›k sözleflmesi gere¤i flirketin kâr›ndan pay al›r ve ortaklara tan›nan haklara sahip olurken,
kârdan pay almada iflçi s›fat› ile çal›flma söz konusu olup sadece bu pay›n de¤erinin talep edilebilmesi mümkün olur.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
2
fiirket ortaklar›
flirketin kâr›ndan pay alan iflçinin durumu aras›nda ne fark vard›r?
SIRA ile
S‹ZDE
Türk Borçlar Kanunu’nun 403. maddesinin ikinci f›kras› uyar›nca; “‹flçiye belli
bir pay verilmesi
kararlaflt›r›lan hallerde, pay›n hesaplanmas›nda uyuflulamazsa
iflveren, iflçiye veya onun yerine, birlikte kararlaflt›rd›klar› ya da hâkimin atad›¤›
S O vermek
R U
bilirkifliye bilgi
ve bilginin dayana¤›n› oluflturan iflletmeyle ilgili defter ve
belgeleri incelemesine sunmak, kârdan bir pay verilmesi kararlaflt›r›lm›flsa, iflveren
iflçiye, istemi üzerine ayr›ca y›l sonu kâr zarar cetvelini vermek zorundad›r”.
D‹KKAT
Ücretin Miktar›
N N
SIRA S‹ZDEilkesi gere¤i, ifl sözleflmesi taraflar› ücretin miktar›n› belirlemeSözleflme serbestîsi
de kural olarak serbesttir. Ancak anayasal sosyal devlet ilkesi ve ifl hukukunda iflçinin korunmas›
ilkesi gere¤i iflçiye ödenecek ücretin belirli bir asgari tutar›n alt›nAMAÇLARIMIZ
da olmamas› gerekir. Bu do¤rultuda belirlenen asgari ücret iflçiye ödenecek en az
ücret tutar›n› ifade eder. Taraflar asgari ücretin alt›nda ücret kararlaflt›ramaz.
Türk Borçlar
401. maddesinde de iflverenin, iflçiye sözleflmede veK ‹ T Kanunu’nun
A P
ya toplu ifl sözleflmesinde belirlenen, sözleflmede hüküm bulunmayan hâllerde ise,
asgari ücretten az olmamak üzere emsal ücreti ödemekle yükümlü oldu¤u hükme
ba¤lanm›flt›r.
TELEV‹ZYON
Uygulamada iflçi ücretinin bordrolarda, prim ve vergisel yükümlülüklerden kaç›nmak amac›yla gerçekte ödenenden daha düflük gösterildi¤i görülmektedir.
Uyuflmazl›k genelde ifl sözleflmesinin sona ermesi ile ödenmesi gereken ihbar ve
‹ N T E R N E Tesas ücretin miktar› bak›m›ndan ortaya ç›kmaktad›r. Yarg›tay’a
k›dem tazminat›na
göre, ücretin miktar›nda uyuflmazl›k bulunan bu hâllerde, davac›n›n yapt›¤› ifl ve
k›demi belirtilerek meslek odas›ndan alabilece¤i ücret sorulmal› ve di¤er delillerle
birlikte de¤erlendirilerek hâkim taraf›ndan karar verilmelidir.
Asgari Ücret
Anayasan›n 49. maddesinde devlete çal›flanlar›n hayat seviyesini yükseltmek
için, 55. maddesinde ise çal›flanlara yapt›klar› ifle uygun adaletli bir ücret elde etmeleri ve di¤er sosyal yard›mlardan yararlanmalar› için gerekli tedbirleri alma
ödevi getirilmifltir. Asgari ücretin tespiti bu kapsamda devletin ödevleri aras›nda
yer al›r. Nitekim, Anayasa’n›n 55. maddesinin ikinci f›kras›nda asgari ücretin tespitine yönelik olarak “Asgari ücretin tespitinde çal›flanlar›n geçim flartlar› ile ül-
77
kenin ekonomik durumu da göz önünde bulundurulur” hükmü getirilmifltir. Asgari ücret, ‹fl Kanunu’nun 39. maddesi ile 1.8.2004 tarihli Asgari Ücret Yönetmeli¤i’nde düzenlenmifltir.
‹fl Kanunu’nun 39. maddesine göre; “‹fl sözleflmesi ile çal›flan ve bu Kanun’un
kapsam›nda olan veya olmayan her türlü iflçinin ekonomik ve sosyal durumlar›n›n
düzenlenmesi için Çal›flma ve Sosyal Güvenlik Bakanl›¤›nca Asgari Ücret Tespit Komisyonu arac›l›¤› ile ücretlerin asgari s›n›rlar› en geç iki y›lda bir belirlenir”. Görüldü¤ü gibi, asgari ücret sadece ‹fl Kanunu’na tabi iflçiler bak›m›ndan de¤il, ifl sözleflmesi ile çal›flan tüm iflçiler bak›m›ndan ödenecek ücretin alt s›n›r›n› oluflturur.
Yönetmeli¤in 4/d maddesine göre, “Asgari ücret, iflçilere normal bir çal›flma günü
karfl›l›¤› ödenen ve iflçinin g›da, konut, giyim, sa¤l›k, ulafl›m ve kültür gibi zorunlu
ihtiyaçlar›n› karfl›layarak ona asgari bir yaflam düzeyi sa¤lamaya yetecek ücret”tir.
Asgari Ücret Tespit Komisyonu üçlü bir yap›ya sahip olup iflçi, iflveren ve devlet kesiminden temsilcilerden oluflur. Yönetmelikte asgari ücretin iflçilerin 16 yafl›n›
doldurmufl olup olmad›klar›na göre ayr› ayr› saptanaca¤› öngörüldü¤ünden, uygulamada bu ayr›m do¤rultusunda iki ayr› asgari ücret tespit edilmektedir. Asgari ücret alt›nda ücret ödenemeyece¤inden, sözleflmelerde yer alan bu yöndeki hükümler geçersizdir. ‹flçiye asgari ücretin alt›nda ücret ödenmesi halinde, iflçi aradaki fark› talep edebilece¤i gibi, ifl sözleflmesini hakl› nedenle feshedebilir. Ayr›ca iflverene
karfl› ‹fl Kanunu’nun 102. maddesinde öngörülen idari para cezas› uygulan›r.
SIRAkriterleri
S‹ZDE
Asgari Ücret Tespit Komisyonu asgari ücreti tespit ederken hangi
dikkate
almaktad›r?
Ücretin Ödenmesi
Ödeme fiekli
‹fl sözleflmesi ile çal›flan ve
‹fl Kanunu’nun kapsam›nda
olan veya olmayan her türlü
iflçinin ekonomik ve sosyal
durumlar›n›n düzenlenmesi
için Çal›flma ve Sosyal
Güvenlik Bakanl›¤›’nca
Asgari Ücret Tespit
Komisyonu arac›l›¤› ile
ücretlerin asgari s›n›rlar› en
geç iki y›lda bir belirlenir.
3
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
‹fl Kanunu’nun 32. maddesi uyar›nca ücretin para ile ödenmesi gerekir. Ücretin bono, kupon veya yurtta geçerli paray› temsil etti¤i ileri sürülenD senet
‹ K K A T yahut di¤er
herhangi bir flekilde ödenmesi olana¤› bulunmamaktad›r. Belirtmek gerekir ki, nakit yani para ile ödeme zorunlulu¤u temel ücret bak›m›ndan geçerlidir. Ücret ekSIRA S‹ZDE
lerinin ayni (eflya) olarak ödenmesine herhangi bir engel bulunmamaktad›r.
‹fl Kanunu’nun 32. maddesinin 2. f›kras› uyar›nca, “Ücret, prim, ikramiye ve bu
nitelikteki her çeflit istihkak kural olarak, Türk paras› ile ödenir.
Ücret...yabanc›
AMAÇLARIMIZ
para olarak kararlaflt›r›lm›fl ise ödeme günündeki rayice göre Türk paras› ile ödeme yap›labilir”.
Temel ücret para ile ödenir.
Ücret ekleri ise para ya da
D ‹ödenebilir.
KKAT
mal (eflya) olarak
N N
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Ödeme Yeri
‹fl Kanunu’nda ücretin iflyerinde veya özel olarak aç›lan bir banka hesab›na ödenmesi öngörülmüfltür (‹K m.32, f.2). 5754 say›l› Kanun’la 32. maddede
deT E L E V ‹ Z Y O yap›lan
N
¤ifliklik uyar›nca, çal›flt›r›lan iflçilerin ücret, prim, ikramiye ve bu nitelikteki her çeflit istihkak›n›n özel olarak aç›lan banka hesab›na yat›r›lmak suretiyle ödenmesi
hususunda; tabi oldu¤u vergi mükellefiyeti türü, iflletme büyüklü¤ü, çal›flt›rd›¤› ifl‹NTERNET
çi say›s›, iflyerinin bulundu¤u il ve benzeri unsurlar› dikkate alarak iflverenleri veya üçüncü kiflileri zorunlu tutmaya, banka hesab›na yat›r›lacak ücret, prim, ikramiye ve bu nitelikteki her çeflit istihkak›n›n brüt ya da kanuni kesintiler düflüldükten
sonra kalan net miktar üzerinden olup olmayaca¤›n› belirlemeye Çal›flma ve Sosyal Güvenlik Bakanl›¤›, Maliye Bakanl›¤› ve Hazine Müsteflarl›¤›ndan Sorumlu
Devlet Bakanl›¤› müfltereken yetkilidir. Bu konuya iliflkin olarak ç›kar›lmas› öngö-
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
78
rülen yönetmelik, “Ücret, Prim, ‹kramiye ve Bu Nitelikteki Her Türlü ‹stihkak›n
Bankalar Arac›l›¤›yla Ödenmesine Dair Yönetmelik” ad›yla 18.11.2008 tarihli Resmi Gazete’de yay›nlanm›flt›r.
‹fl Kanunu’nun 32. maddesinin 5. f›kras›nda ücretin ödenme yeri konusunda bir
baflka s›n›rlama getirilmifl olup, meyhane ve benzeri e¤lence yerleri ve perakende
mal satan dükkân ve ma¤azalarda, buralarda çal›flanlar hariç ücret ödemesi yap›lamayaca¤› öngörülmüfltür.
Ödeme Zaman›
‹flveren ücret borcunu ifl iliflkisinin niteli¤i gere¤i, kural olarak iflçinin ifli görmesinden sonra yerine getirir. ‹fl Kanunu’na göre, ücret en geç ayda bir ödenir. Ancak
bu süre ifl sözleflmesi veya toplu ifl sözleflmesi ile bir haftaya kadar indirilebilir (‹K
m.32, f.5). ‹fl Kanunu’nda hüküm bulunmamakla birlikte, 95 say›l› ILO Sözleflmesi’ne göre, ücretlerin ifl günlerinde ödenmesi zorunludur (Söz m.13, f.1). Ödeme
gününün tatile gelmesi hâlinde, ödeme tatili takip eden ilk gün yap›l›r.
‹flçinin ücreti, iflveren taraf›ndan kanun veya sözleflme hükümlerine uygun olarak hesap edilmez veya zaman›nda ödenmezse iflçi ifl sözleflmesini hakl› nedenle
feshedebilir (‹K m.24/II-c).
‹fl sözleflmesinin sona ermesi hâlinde iflveren, iflçinin ücreti ile sözleflme ve kanundan do¤an para ile ölçülmesi mümkün menfaatlerini tam olarak ödemek zorundad›r (‹K m.32, f.6).
Ücretin Avans Olarak Ödenmesi
‹flçi ücreti, kural olarak iflledikten, yani iflçi taraf›ndan ifl görme ediminin yerine getirilmesinden sonra ödenir. Ancak iflçinin kimi hallerde ücret ödeme zaman›ndan
(örne¤in ay sonundan) önce ihtiyaç duymas› nedeniyle, o güne kadar çal›flmas›
karfl›l›¤›nda hak kazand›¤› miktar› avans olarak talep etmesi mümkündür. Türk
Borçlar Kanunu’nun 406. maddesinin son f›kras› uyar›nca, “‹flveren, iflçiye zorunlu
ihtiyac›n›n ortaya ç›kmas› halinde ve hakkaniyet gere¤i ödeyebilecek durumda
ise, hizmetiyle orant›l› olarak avans vermekle yükümlüdür”.
Görüldü¤ü gibi, madde uyar›nca iflçinin avans talep edebilmesi için öncelikle
zorunlu ihtiyac›n›n ortaya ç›kmas› gereklidir. Ancak ifl sözleflmesi, iflyeri yönetmeli¤i veya toplu ifl sözleflmesinde herhangi bir koflul öngörülmeksizin ay›n ortas›nda iflçiye talebi hâlinde avans ödenece¤ine iliflkin hükümlere yer verilebilmektedir.
‹flverenin avans ödeme yükümlülü¤ünün do¤mas› ancak hakkaniyet gere¤i ödeyebilecek olmas› durumuyla s›n›rl›d›r. Ekonomik kriz, iflverenin müflterilerden ancak
ay sonu ödeme alacak olmas› gibi durumlarda avans ödeme yükümlülü¤ünden
söz edilemeyecektir.
Ücret Hesap Pusulas›
‹flveren, her ödemede iflçiye ücret hesab›n› gösterir, imzal› ve iflyerinin özel iflaretini tafl›yan bir pusula vermek zorundad›r (‹K m.37, f.1). Bu pusulada ödeme tarihi, as›l ücret tutar›, as›l ücrete yap›lan her türlü eklemeler (fazla çal›flma ücreti, tatil ücreti, sosyal yard›mlar vb.) ve kesintilerin (vergi stopaj›, sigorta primi, sendika
aidat› vb.) gösterilmesi zorunludur (‹K m. 37, f.2).
Ücret alacaklar›nda
zamanafl›m› süresi befl
y›ld›r.
Ücrete ‹liflkin Zamanafl›m›
‹fl Kanunu’nun 32. maddesinin son f›kras›na göre, “Ücret alacaklar›nda zamanafl›m› süresi befl y›ld›r”. Bu süre ifl sözleflmesinin devam› süresince ifller.
79
Ücretin Ödenmemesine Ba¤lanan Hukuki Sonuçlar
Ödenmeyen Ücret ve Faizin Talep Edilmesi
Ücreti zaman›nda ve tam olarak
ödenmeyen iflçi, ücret alaca¤›n› 5
y›ll›k zamanafl›m› süresi içinde taÜcreti Zaman›nda Ödenmeyen ‹flçi
lep edebilir. ‹fl Kanunu’nun 34.
maddesinin 1. f›kras› uyar›nca gününde ödenmeyen ücretler için
Ödenmeyen ücreti faiziyle talep edebilir.
mevduata uygulanan en yüksek
Çal›flmaktan kaç›nabilir.
faiz uygulan›r. Belirtmek gerekir
ki, en yüksek mevduat faizi uy‹fl sözleflmesini hakl› nedenle feshedebilir.
gulanacak ücret kapsam›na temel
ücret yan›nda ücret ekleri de girer. Ücretin toplu ifl sözleflmesinde kararlaflt›r›ld›¤› hâllerde ise, Toplu ‹fl Sözleflmesi Grev ve Lokavt Kanunu’nun
61. maddesi uyar›nca, ödenmeyen ücrete bankalarca uygulanan en yüksek iflletme
kredisi faizinin uygulanmas› gerekir.
fiekil 4.3
Ücretin
Ödenmemesine
Ba¤lanan Hukuki
Sonuçlar
‹flçinin Çal›flmaktan Kaç›nma Hakk›
‹flçinin ücretinin ödenmemesi halinde ‹fl Kanunu’nda belirli flartlar alt›nda iflçiye
çal›flmaktan kaç›nma hakk› tan›nm›flt›r. ‹fl Kanunu’nun 34. maddesine göre; ücreti
ödeme gününden itibaren 20 gün içinde, mücbir neden d›fl›nda ödenmeyen iflçi, ifl
görme borcunu yerine getirmekten kaç›nabilecektir. Bu nedenle, iflçilerin kiflisel
kararlar›na dayanarak ifl görme borcunu yerine getirmemeleri say›sal olarak toplu
bir nitelik kazansa dahi grev olarak nitelendirilemeyecektir.
‹flçinin çal›flmaktan kaç›nma hakk›n› kullanabilmesi için ödenmeyen ücret alaca¤›n›n bulunmas› gerekir. Bu anlamda ücret kapsam›na, temel ücret yan›nda ücret ekleri de dâhildir. ‹flçi temel ücretinin ödenmemesi nedeniyle çal›flmaktan kaç›nma hakk›n› kullanabilece¤i gibi, örne¤in ikramiyenin, primin ödenmemesi nedeniyle de bu hakk› kullanabilecektir. Ancak iflçinin tazminat alacaklar›, bu kapsamda yer almaz.
‹flçinin çal›flmaktan kaç›nma hakk›n› kullanabilmesi için ikinci koflul, ödeme
gününden itibaren yirmi gün içinde ücretin tamamen veya k›smen ödenmemifl olmas›d›r. Yirmi günden önce bu hakk›n kullan›lmas› mümkün de¤ildir.
Hakk›n kullanabilmesinin üçüncü koflulu ücretlerin ödenmemesinin bir mücbir
sebebe dayanmamas›d›r. Mücbir sebep önceden görülemeyen, sorumlu kiflinin iflletmesi veya faaliyeti d›fl›nda kalan, kaç›n›lmas› veya bertaraf edilmesi, objektif
olarak imkâns›z bir olay› ifade eder. ‹flveren, örne¤in flantiye yolunun do¤al afet
sonucu kapanmas› nedeniyle ücret ödeyemiyorsa mücbir neden bulundu¤undan
iflçiler çal›flmaktan kaç›nma hakk›n› kullanamazlar. ‹flverenin ekonomik s›k›nt›
içinde bulunmas›, makinelerin bozulmas› nedeniyle üretim yap›lamamas› mücbir
sebep oluflturmaz ve iflçiler çal›flmaktan kaç›nma hakk›n› kullanabilirler.
Kanunda çal›flmaktan kaç›nma hakk›n› kullanan, yani ücretleri ödenmedi¤i sürece çal›flmayan bu iflçilerin yerine iflverenin yeni iflçi alamayaca¤› ve bu iflleri baflkalar›na yapt›ramayaca¤› öngörülmüfltür. Düzenlemenin amac›, iflçilerin çal›flmamas› yoluyla iflverene bask› uygulamas›d›r. ‹flverenin bu iflçilerin yerine baflka iflçi
almas› veya baflkalar›n› çal›flt›rmas› durumunda bu yönde bir bask›n›n gerçeklefltirilebilmesi mümkün olmayacakt›r. ‹fl Kanunu’nun 34. maddesinin 2. f›kras› uyar›nca; “Bu iflçilerin bu nedenle ifl sözleflmeleri çal›flmad›klar› için feshedilemez”.
Ücreti ödeme gününden
itibaren 20 gün içinde,
mücbir neden d›fl›nda
ödenmeyen iflçi, ifl görme
borcunu yerine getirmekten
kaç›nabilir.
Mücbir sebep, önceden
görülemeyen, sorumlu
kiflinin iflletmesi veya
faaliyeti d›fl›nda kalan,
kaç›n›lmas› veya bertaraf
edilmesi, objektif olarak
imkâns›z bir olay› ifade eder.
80
Çal›flmaktan kaç›nma hakk›n› kullanan iflçilere, çal›flmad›klar› bu süre için ücret ödenip ödenmeyece¤i konusunda kanunda bir hüküm bulunmamaktad›r. Yarg›tay bu süre içinde iflçinin ücrete hak kazanamayaca¤› yolunda karar vermektedir. Bununla birlikte, doktrindeki bask›n görüfl, iflçinin bu hakk›n› kullanabilmesi
için bu süre zarf›nda ücrete hak kazanmas› gerekti¤i, aksi hâlde bu hakk›n fiilen
kullan›lamayaca¤› görüflündedir.
‹flçinin ‹fl Sözleflmesini Hakl› Nedenle Fesih Hakk›
Ücretin ödenmemesi halinde iflçiler ifl sözleflmesini hakl› nedenle feshedebilirler (‹K
m.24/II-e). Belirtmek gerekir ki fesih hakk›n›n do¤mas› için, çal›flmaktan kaç›nma
hakk›n›n kullan›labilmesi için gerekli 20 günlük sürenin beklenmesi gerekmez.
Ücretin Güvencesi
Ücretin iflçi ve ailesi için ço¤u kez tek gelir ve geçim kayna¤› oluflturmas› nedeniyle, ulusal ve uluslararas› düzenlemelerde ücretin iflçinin eline tam olarak geçmesi,
dolay›s›yla ücretin korunmas›na iliflkin özel hükümler kabul edilmifltir.
Ücretin Bir K›sm›n›n Haczedilememesi
‹fl Kanunu’nun 35. maddesine göre, iflçinin ayl›k ücretinin dörtte birinden fazlas›
haczedilemez. Ancak iflçinin bakmak zorunda oldu¤u aile üyeleri için hâkim taraf›ndan takdir edilecek miktar bu paraya dâhil de¤ildir. Madde hükmüyle, iflçinin
bakmak zorunda oldu¤u aile üyeleri korunmufl ve hâkim karar›yla takdir edilecek
miktar›n da ayr›ca haczedilemeyecek dörtte üçlük k›sma eklenmesi öngörülmüfltür.
Kanunda iflçinin ayl›k ücretinin dörtte birinden fazlas›n›n haczedilemeyece¤i
öngörülürken, nafaka alacakl›lar›n›n korunmas› da hedeflenmifl ve nafaka borcu
alacakl›lar›n›n haklar›n›n sakl› oldu¤u hükme ba¤lanm›flt›r. Dolay›s›yla, nafaka alacakl›lar› varsa dörtte birlik s›n›rlama olmaks›z›n ücrete haciz uygulanabilecektir (‹K
m.35).
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
4
SIRAaçt›¤›
S‹ZDEnafaka davas›nda ücretin yar›s›na el konulmas› karar›n› duyan iflçi,
Bofland›¤› eflin
herhangi bir savunmada bulunabilir mi?
Ücretin Devredilememesi
‹fl Kanunu’nun 35. maddesinde haciz yasa¤› ile birlikte, iflçilerin ayl›k ücretlerinin
S O fazlas›n›n
R U
dörtte birinden
devir ve temlik edilemeyece¤i hükme ba¤lanm›flt›r. Madde hükmüyle, iflçinin hak kazand›¤› veya ileride hak kazanaca¤› ücretinin daha eline geçmeden
önlenmek suretiyle, iflçi ve ailesi korunmufltur. Haciz
D ‹ devredilmesi
KKAT
yasa¤›nda oldu¤u gibi, devir bak›m›ndan da iflçinin bakmak zorunda oldu¤u aile
bireyleri için hâkim karar›yla eklenecek miktar›n devredilemeyecek dörtte üçlük
SIRA S‹ZDE
k›sma eklenmesi kabul edilmifltir. Yine, nafaka alacakl›lar› varsa dörtte birlik s›n›rlama olmaks›z›n, ücretin devredilmesi mümkün olacakt›r.
N N
AMAÇLARIMIZ
Ücretin Takas Edilememesi
Türk Borçlar Kanunu’nun 407. maddesinde ücretin iflverenin iflçiden olan alaca¤›
T A Piflçinin korunmas› amac›yla baz› s›n›rlamalar getirilmifltir. Madile takas›na Kda‹ yine
de uyar›nca; “‹flveren, iflçiden olan alaca¤› ile ücret borcunu iflçinin r›zas› olmad›kça takas edemez. Ancak, iflçinin kasten sebebiyet verdi¤i yarg› karar›yla sabit
T E L Edo¤an
V ‹ Z Y O Nalacaklar, ücretin haczedilebilir k›sm› kadar takas edilebilir”.
bir zarardan
‹NTERNET
81
Görüldü¤ü gibi, iflverenin iflçiden bir alaca¤› varsa kural olarak bu alaca¤›, iflçinin hak etti¤i ücretten takas edebilmesi ancak iflçinin r›zas›n›n varl›¤› halinde
mümkündür. Maddede herhangi bir s›n›rlama getirilmedi¤inden, iflverenin alaca¤›
iflçinin verdi¤i bir zarardan dolay› oluflabilece¤i gibi, iflçiye verilen bir borçtan da
kaynaklanabilir.
‹flverenin alaca¤› e¤er iflçinin kasten sebebiyet verdi¤i bir zarardan kaynaklan›yorsa, örne¤in iflyerindeki makinelerin, iflyerinin veya ürünlerin tahribi gibi, bu
halde iflverenin iflçinin r›zas› olmaks›z›n takas yoluna gidebilmesi mümkündür.
Ancak, bu durumun, yani zarara kasten sebebiyet verildi¤i hususunun yarg› karar›yla sabit olmas›, yani bu konuda bir yarg› karar›n›n bulunmas› gerekir. Bu olas›l›kta da takas edilebilecek tutar, ücretin dörtte biriyle s›n›rl›d›r.
Belirtmek gerekir ki, takas yasa¤› ücret bak›m›ndan kabul edildi¤inden, tazminatlar›n takasa tabi tutulmas› mümkün ve geçerlidir.
Ücretin Ayr›cal›kl› (‹mtiyazl›) Alacak Olmas›
‹cra ve ‹flas Kanunu’nda, iflverenin iflas› hâlinde iflçilerin ifl iliflkisine dayanan ve
iflas›n aç›lmas›ndan önceki bir y›l içinde tahakkuk etmifl ihbar ve k›dem tazminatlar› dâhil alacaklar› ile ifl iliflkisinin sona ermesi üzerine hak etmifl olduklar› ihbar
ve k›dem tazminatlar›, devlet alacaklar› ve rehinle temin olunan alacaklardan sonra birinci s›rada gösterilmifltir. Dolay›s›yla, iflverenin iflas› halinde öncelikle, devlet
alacaklar› ve rehinli alacaklar ödenecek, ard›ndan iflçilerin belirtilen alacaklar›
ödendikten sonra, arta kalan di¤er alacakl›lara ödenecektir (m.206-207). Bu hüküm haciz yoluyla takipte de uygulan›r.
‹flverenin Ödeme Güçlü¤üne Düflmesi Halinde Ücretin Korunmas›
‹flverenin ödeme güçlü¤üne düflmesi halinde ücretin korunmas›na iliflkin mevzuat›m›zda ilk düzenleme ‹fl Kanunu’nun 33. maddesiyle getirilmifltir. Sadece ‹fl Kanunu’nun kapsam›na giren iflçiler bak›m›ndan koruma getiren 33. madde, 2008 y›l›nda 5763 say›l› Kanunla yürürlükten kald›r›larak, bu kez 4447 say›l› ‹flsizlik Sigortas› Kanunu’nun ek 1. maddesinde tüm ifl sözleflmeleri bak›m›ndan geçerli olmak
üzere yürürlü¤e konulmufltur. Bu madde uyar›nca, 4447 say›l› Kanuna göre sigortal› say›lan kiflileri hizmet akdine tabi olarak çal›flt›ran iflverenin konkordato ilan etmesi, iflveren için aciz vesikas› al›nmas›, iflas› veya iflas›n ertelenmesi nedenleri ile
iflverenin ödeme güçlü¤üne düfltü¤ü hallerde geçerli olmak üzere, iflçilerin ifl iliflSIRA S‹ZDE
kisinden kaynaklanan üç ayl›k ödenmeyen ücret alacaklar›n› karfl›lamak amac›yla
‹flsizlik Sigortas› Fonu kapsam›nda ayr› bir ücret garanti fonu oluflturulur. Bu madde kapsam›nda yap›lacak ödemelerde iflçinin, iflverenin ödemeD Ügüçlü¤üne
düflmefi Ü N E L ‹ M
sinden önceki son bir y›l içinde ayn› iflyerinde çal›flm›fl olmas› esas al›narak temel
ücret üzerinden ödeme yap›l›r. Bu ödemeler 506 say›l› Sosyal Sigortalar KanunuS O R U
nun 78. maddesi uyar›nca belirlenen kazanç üst s›n›r›n› aflamaz.
D ‹ K K A T Bu neden506 say›l› Sosyal Sigortalar Kanunu’nun 78. maddesi yürürlükten kald›r›lm›flt›r.
le, 4447 say›l› Kanunun ek 1. maddesinde 506 say›l› Sosyal Sigortalar Kanunu’nun 78.
maddesine yap›lan yollaman›n, söz konusu maddenin yerine yürürlü¤e
SIRA konulan
S‹ZDE 5510 say›l› Sosyal Sigortalar ve Genel Sa¤l›k Sigortas› Kanunu’nun 82. maddesine yap›ld›¤›n›n kabul edilmesi gerekir.
AMAÇLARIMIZ
N N
Ücret Garanti Fonu, iflverenlerce iflsizlik sigortas› primi olarak yap›lan ödemelerin y›ll›k toplam›n›n yüzde biridir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
82
Kamu Kurulufllar›ndan ‹fl Alan Müteahhit ve Alt ‹flveren ‹flçilerinin
Ücretlerinin Korunmas›
‹fl Kanunu’nda kamu kurum ve kurulufllar›n›n müteahhide verdikleri bina, yol inflas› gibi yap›m ve onar›m ifllerinde çal›flan iflçilerin ücretlerinin korunmas› için
özel bir düzenleme getirilmifltir (m.36). Buna göre; genel ve katma bütçeli dairelerle mahalli idareler ve kamu iktisadi teflebbüsleri yahut özel kanuna veya özel
kanunla verilmifl yetkiye dayan›larak kurulan banka ve kurulufllar, as›l iflverenler
müteahhide verdikleri her türlü yap›m ve onar›m ifllerinde çal›flan iflçilerin ücretlerinin müteahhit veya tafleronlarca ödenmedi¤ini tespit ederek veya ücreti ödenmeyenlerin baflvurusu üzerine, müteahhit veya tafleronlardan temin edilecek
bordrolara göre bu ücretleri hak edifllerden öderler. Maddenin amac›, müteahhit
iflçilerinin korunmas›, bu yolda kamu idaresine bir denetim hakk› tan›nmas› ve
ayn› zamanda ihale makam›na, bu ücretlerin ödenmesini sa¤lamak için bir sorumluluk yüklenmesidir.
Kamu makamlar› hak edifllerin ödenece¤ini, iflyerlerinde ve iflçilerin topluca
bulundu¤u yerlerde yaz›l› ilan ile duyurur ve baflvuran iflçilerin ücretleri ödenir.
Ancak kamu kuruluflunun sorumlulu¤u iflçilerin üç ayl›k alacak tutar› ile s›n›rl›d›r.
Dolay›s›yla, iflçinin daha fazla süreye iliflkin bir ücret alaca¤› bulunsa bile, kamu
kuruluflu ancak üç ayl›k ücreti ödemekle yükümlü k›l›nm›flt›r.
Ücret Kesme Cezas›
‹fl sözleflmesinde ya da toplu
ifl sözleflmesinde
düzenlenmemiflse iflçi
ücretinden ceza kesintisi
yap›lamaz.
Bir disiplin cezas› olarak iflverenin iflçiye ücret kesme cezas› verebilmesi ‹fl Kanunu’nda belirli s›n›rlamalara tabi tutulmufltur. Buna göre, iflveren toplu ifl sözleflmesi veya ifl sözleflmesinde gösterilmifl olan sebeplerin d›fl›nda iflçiye ücret kesme cezas› veremez (‹K m.38, f.1). Uygulamada ücret kesme cezas› genelde toplu ifl sözleflmesiyle kararlaflt›r›lmakta, iflçinin belirli davran›fllar›na karfl› uyar›, ifl sözleflmesinin feshi gibi cezalar yan›nda ücret kesme cezas› öngörülmektedir.
Kanunda ceza olarak iflçi ücretlerinden yap›lacak kesintinin miktar› da s›n›rland›r›lm›fl, kesintinin bir ayda iki gündelikten veya parça bafl› yahut yap›lan ifl miktar›na göre verilen ücretlerde iflçinin iki günlük kazanc›ndan fazla olamayaca¤› öngörülmüfltür (‹K m.38, f.2).
‹flçi ücretlerinden ceza olarak kesilen bu paralar iflçilerin e¤itimi ve sosyal hizmetleri için kullan›lmak üzere, Çal›flma ve Sosyal Güvenlik Bakanl›¤› taraf›ndan
belirlenecek bankalardan birinde yine bakanl›k ad›na aç›lan hesaba, kesildi¤i tarihten itibaren bir ay içinde yat›r›l›r (‹K m.38, f.3)
‹flverenin ‹flçiyi Gözetme Borcu
‹flverenin iflçiyi gözetme borcu, iflçinin sadakat borcu karfl›s›nda yer al›r ve ifl sözleflmesinin taraflar aras›nda s›k› kiflisel iliflki kurmas›n›n sonucu olarak ortaya ç›kar.
Türk Borçlar Kanunu’nun genel hizmet sözleflmelerine iliflkin IV. Bölümü “‹flçinin
Kiflili¤inin Korunmas›” bafll›¤›n› tafl›makta olup esasen bu bölümde iflçiyi gözetme
borcu düzenlenmifltir. ‹flçiyi gözetme borcu, iflçinin kiflili¤inin korunmas› yan›nda
ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤inin sa¤lanmas›n› da içerir. Bu borç gere¤i, iflveren iflyerinde
iflçinin kiflili¤ini ve hakl› ç›karlar›n› korumak ve gözetmek, ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤ini sa¤lamak zorundad›r.
‹flçinin Kiflili¤inin Korunmas›
Türk Borçlar Kanunu’nun 417. maddesinin ilk f›kras› uyar›nca; “‹flveren, hizmet
iliflkisinde iflçinin kiflili¤ini korumak ve sayg› göstermek ve iflyerinde dürüstlük ilke-
83
lerine uygun bir düzeni sa¤lamakla, özellikle iflçilerin psikolojik ve cinsel tacize
u¤ramamalar› ve bu tür tacizlere u¤ram›fl olanlar›n daha fazla zarar görmemeleri için gerekli önlemleri almakla yükümlüdür”. Madde Medeni Kanun’un 23 ve devam› maddelerinde düzenlenen kiflilik haklar›n›n korunmas›na iliflkin genel düzenlemelerin ifl sözleflmesi bak›m›ndan somutlaflt›r›lmas›n› ifade eder.
‹flçinin kiflili¤inin korunmas› ayn› zamanda iflverenin yönetim hakk›n›n s›n›r›n›
oluflturur. ‹flçi kiflilik haklar›na ayk›r›l›k oluflturan talimatlarla ba¤l› de¤ildir. Somut
olayda talimat›n kiflilik haklar›na ayk›r› olup olmad›¤›, görülen ifl, iflçiye verilen talimat›n içeri¤i gibi olay›n tüm koflullar› birlikte ele al›narak de¤erlendirilir. Nitekim,
bir g›da fabrikas›nda üretimde çal›flan iflçi için sakal yasa¤› getirilmesi iflin gere¤i
olarak kiflilik haklar›na ayk›r›l›k oluflturmazken, matbaa iflçisi bak›m›ndan kiflilik
haklar›na ayk›r›l›k oluflturabilecektir.
Türk Borçlar Kanunu’nda ilk kez psikolojik taciz düzenlenmifl ve iflverenin iflçilerin psikolojik tacize u¤ramamalar› ve bu tür tacize u¤ram›fl olanlar›n daha fazla zarar görmemeleri için gerekli önlemleri almakla yükümlü oldu¤u kabul edilmifltir (TBK m.417, f.1). Psikolojik taciz (mobbing), çal›flanlara üstleri, astlar› veya
eflit düzeydeki çal›flanlar taraf›ndan sistematik olarak uzunca bir süre uygulanan
her türlü kötü muamele, tehdit, fliddet, afla¤›lama gibi davran›fllar› içeren, kifliyi
sosyal ortamdan uzaklaflt›ran davran›fllar› ifade eder. Bu ba¤lamda, iflçiye yapabilece¤inin çok üzerinde ifl verilmesi, özel kutlama ve sosyal etkinliklere kas›tl› olarak davet edilmemesi, d›fl görünüflü ve giyim tarz›yla alay edilmesi gibi davran›fllar psikolojik tacize örnek gösterilebilir. Bu tür davran›fl biçimlerinin psikolojik taciz niteli¤inde oldu¤unun kabul edilebilmesi için, an›lan davran›fllar›n sürekli olarak uygulanmas› gerekmektedir. Psikolojik taciz kiflilik haklar›na ayk›r›l›k oluflturur
ve iflveren iflçiyi psikolojik tacize karfl› korumakla yükümlüdür. Dolay›s›yla, iflverenin psikolojik tacize karfl› iflçiyi koruma yükümlülü¤ü, bu konuda iflyerinde gerekli denetim ve gözetim yapma yükümlülü¤ünü içerirken, iflverene tacizde bulunan
iflçiyi iflyerinden uzaklaflt›r›lmas› gerekti¤inde ifl sözleflmesinin sona erdirilmesi
hakk›n› da verir. ‹flverenin gerekli önlemleri almamas› halinde iflçi Medeni Kanun’un 25. maddesi gere¤ince sald›r›ya son verilmesini isteyebilece¤i gibi, genel
hükümlere göre maddi ve manevi tazminat da talep edebilecektir. Yine psikolojik
tacizin iflveren taraf›ndan uygulanmas› veya amirler ya da di¤er iflçiler taraf›ndan
uygulan›p iflveren taraf›ndan gerekli önlemlerin al›nmamas› halinde iflçi ‹fl Kanunu’nun 24/II. maddesi uyar›nca ifl sözleflmesini hakl› nedenle feshedebilir.
SIRA S‹ZDE
“Mobbing” (psikolojik taciz) say›labilecek davran›fllara örnek veriniz.
Mobbing, çal›flanlara üstleri,
astlar› veya eflit düzeydeki
çal›flanlar taraf›ndan
sistematik olarak uzunca bir
süre uygulanan her türlü
kötü muamele, tehdit,
fliddet, afla¤›lama gibi
davran›fllar› içeren, kifliyi
sosyal ortamdan
uzaklaflt›ran davran›fllar›
ifade eder.
5
‹flveren psikolojik taciz d›fl›nda, iflçilerin cinsel tacize u¤ramamalar› ve bu tür
tacize u¤ram›fl olanlar›n daha fazla zarar görmemeleri için de gerekli önlemleri almakla yükümlü k›l›nm›flt›r (TBK m.417, f.1). Cinsel taciz, bir kiflinin kendi iste¤i d›O R U baflkalar›n›n
fl›nda cinsel içerikli davran›fllara maruz kalmas›n›, istemedikleriShalde
cinsel yönelimlerine hedef olmalar›n› ifade etmektedir. ‹flçinin iflverenin baflka bir
iflçisine cinsel tacizde bulunmas›, iflverene ifl sözleflmesini hakl› Dnedenle
‹ K K A T derhâl sona erdirebilme hakk› verir (‹K m.25/II-c). Böyle bir durumda, cinsel tacizin iflyerinde veya iflyeri d›fl›nda gerçekleflmesinin herhangi bir önemi bulunmamaktad›r. ‹flSIRA S‹ZDE
verenin iflçinin veya ailesi üyelerinden birinin fleref ve namusuna dokunacak sözler söylemesi, davran›fllarda bulunmas› veya iflçiye cinsel tacizde bulunmas›, iflçinin ifl sözleflmesini sona erdirmesi bak›m›ndan hakl› bir fesihAMAÇLARIMIZ
sebebi oluflturur (‹K
m.24/II-b). ‹flçi lehine hakl› fesih sebebi oluflturan bir di¤er hâl, iflçinin di¤er bir ifl-
SIRA S‹ZDE
‹fl Kanunu iflçiyi, hem di¤er
iflçilerden hem de
iflverenden kaynaklanacak
S O R U
cinsel tacizlere karfl›
korumaktad›r.
N N
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
84
çi veya üçüncü kifliler taraf›ndan iflyerinde cinsel tacize u¤ramas› ve bu durumu iflverene bildirmesine ra¤men gerekli önlemlerin al›nmamas›d›r (‹K m.24/II-d). Bu
düzenleme, iflçinin di¤er iflçilere ve üçüncü kiflilere karfl› iflverence korunmas› ve
gözetilmesi gere¤inin do¤al bir sonucudur. ‹flçinin ifl sözleflmesini bu sebebe dayanarak derhâl feshedebilmesi için cinsel tacizin iflyerinde meydana gelmesi ve
durumun iflverene bildirilmesine ra¤men gerekli önlemlerin al›nmam›fl olmas› flartt›r. Aksi halde, yap›lan fesih haks›z bir fesih olacakt›r. Cinsel tacize karfl› gerekli
önlemlerin al›nmas›ndan, iflverenin olay›n tekrar etmemesi için çaba göstermesi
anlafl›lmal›d›r.
‹fl Sa¤l›¤› ve Güvenli¤inin Sa¤lanmas›
Türk Borçlar Kanununun 417. maddesinin 2. f›kras›nda iflverenin ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤i önlemleri alma yükümlülü¤ü düzenlenmifltir. Madde uyar›nca; “‹flveren iflyerinde ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤inin sa¤lanmas› için her türlü önlemi almak, araç ve
gereçleri noksans›z bulundurmak, iflçiler de ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤i konusunda al›nan her türlü önleme uymakla yükümlüdür”.
4857 say›l› ‹fl Kanununun Beflinci Bölümü 77 vd. maddelerinde ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤i ile ilgili hükümlere yer verilmifl ve buna iliflkin bir çok yönetmelik ç›kar›lm›flt›r. Ancak 20.06.2012 kabul tarihli 6331 ‹fl Say›l› ‹fl Sa¤l›¤› ve Güvenli¤i Kanunu
ile ‹fl Kanununun konuya iliflkin beflinci bölümü yürürlükten kald›r›lm›fl ve tüm ba¤›ml› çal›flanlarla birlikte 4857 say›l› Kanuna tabi çal›flanlar›n ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤i, ‹fl Sa¤l›¤› ve Güvenli¤i Kanunda düzenlenmifltir. ‹fl Sa¤l›¤› ve Güvenli¤i Kanunu’nun 2. maddesi uyar›nca “Bu kanun, kamu ve özel sektöre ait bütün ifllere ve iflyerlerine bu iflyerlerinin iflverenleri ile iflveren vekillerine, ç›rak ve stajyerler de dahil olmak üzere tüm çal›flanlar›na faaliyet konular›na bak›lmaks›z›n uygulan›r”.
Bu ba¤lamda Kanun, 4857 say›l› Kanuna tabi olarak çal›flanlar yan›nda, Borçlar Kanunu, Bas›n ‹fl Kanunu ve Deniz ‹fl Kanununa tabi olarak çal›flanlara uygulanaca¤› gibi kamu görevlisi statüsünü haiz memur ve sözleflmeli personele de uygulanacakt›r. Ancak kanunda bu konuda istisnalar öngörülerek, “a.Fabrika, bak›m merkezi, dikimevi ve benzeri iflyerlerindekiler hariç Türk Silahl› Kuvvetleri, genel kolluk kuvvetleri ve Milli ‹stihbarat Teflkilat› Müsteflarl›¤›n›n faaliyetleri, b. Afet ve acil
durum birimlerinin müdahale faaliyetleri, c. Ev hizmetleri, ç. Çal›flan istihdam etmeksizin kendi nam ve hesab›na mal ve hizmet üretimi yapanlar, d. Hükümlü ve
tutuklulara yönelik infaz hizmetleri s›ras›nda, iyilefltirme kapsam›nda yap›lan ifl
yurdu, e¤itim, güvenlik ve meslek edindirme faaliyetleri” kanun kapsam› d›fl›nda
tutulmufltur.
‹fl Sa¤l›¤› ve Güvenli¤i Kanunu’nda iflverenin önlem alma yükümlülü¤ü ve bu
konudaki yasal zorunluluklar düzenlenirken, iflçilerin haklar›na da yer verilmifltir.
Kanunda iflveren mesleki risklerin önlenmesi, e¤itim ve bilgi verilmesi dahil her
türlü önlemin al›nmas›, organizasyonun yap›lmas›, gerekli araç ve gereçlerin sa¤lanmas›, sa¤l›k ve güvenlik tedbirlerinin de¤iflen flartlara uygun hale getirilmesi ve
mevcut durumun iyilefltirilmesi amac›na yönelik çal›flmalar yapmakla yükümlü k›l›nm›flt›r. ‹flveren ayr›ca al›nan önlemleri uyulup uyulmad›¤›n› denetlemek, izlemek ve uygunsuzluklar›n giderilmesini sa¤lamakla yükümlüdür. Kanunda iflveren
için getirilen genel yükümlülüklerden bir di¤eri risk de¤erlendirmesi yap›lmas›d›r.
Risk de¤erlendirmesi iflyerinde var olan ya da d›flar›dan gelebilecek tehlikelerin
belirlenmesi ve bu tehlikelerin riske dönüflmesine yol açan faktörler ile tehlikelerden kaynaklanan risklerin analiz edilerek derecelendirilmesi ve kontrol tedbirlerinin al›nmas› amac›yla gerekli çal›flmalar› ifade eder.
Yarg›tay kararlar›nda da iflverenin sadece mevzuatta öngörülen ifl sa¤l›¤› ve
güvenli¤i önlemlerini almakla yetinemeyece¤i, mevzuatta öngörülmemifl olsa da
bilimsel ve teknolojik geliflmelerin gerekli k›ld›¤› tüm önlemleri almakla yükümlü oldu¤u kabul edilmektedir. Kanunda konuya iliflkin yönetmeliklerin ç›kar›lmas› öngörülmüfl olup, geç. md. 2 uyar›nca 4857 say›l› Kanunun ilgili maddelerine
göre uygulamaya konulan yönetmelikler, bu Kanunda öngörülen yönetmelikler
yürürlü¤e girinceye kadar uygulanmaya devam olunur. Genel bafll›klar halinde
belirtmek gerekirse, iflverenin önlem alma, bilgilendirme ve e¤itim, denetim ve
gözetim yükümlülükleri ile iflyeri örgütlenmesini oluflturma yükümlülüklerinden
söz edilebilir.
‹fl sa¤l›¤› ve güvenli¤i önlemlerini almayan veya önlem almakla birlikte yeterli
denetimi yapmayan iflveren bu nedenle meydana gelecek bir ifl kazas› veya meslek hastal›¤›nda iflçiye veya iflçinin ölümü halinde geride kalanlar›na karfl› maddi
ve manevi tazminatla sorumlu olabilece¤i gibi, Türk Ceza Kanunu’na göre cezai sorumlulu¤u da söz konusu olacakt›r. Bir ifl kazas› veya meslek hastal›¤›n›n meydana gelmesi durumunda iflçiye Sosyal Güvenlik Kurumu taraf›ndan gerekli sa¤l›k
ve parasal yard›m yap›l›r. Ancak bu kazan›n meydana gelmesinde iflverenin kusuru bulunmaktaysa, Kurum iflçiye veya hak sahiplerine yapt›¤› ve ileride yapaca¤›
her türlü ödemeyi iflverenden talep edebilir.
‹flyerinde ‹fl Sa¤l›¤› ve Güvenli¤i Örgütlenmesi
‹fl Sa¤l›¤› ve Güvenli¤i Kanunu’nda ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤inin sa¤lanmas› için iflyeri örgütlenmesine önem verilerek bu konuda iflverenlere bir tak›m yükümlülükler
getirilmifltir. Kanunun özelli¤i, iflyerinde çal›flan iflçi say›s›na ba¤l› olmaks›z›n tüm
iflyerleri bak›m›ndan iflyeri hekimi ve ifl güvenli¤i uzman› çal›flt›rma yükümlülü¤ünün getirilmesidir.
Kanunun 6. maddesi uyar›nca; iflveren iflyeri hekimi, ifl güvenli¤i uzman› ve di¤er sa¤l›k personeli çal›flt›rmakla yükümlüdür. Ancak iflyerinde bu niteliklere sahip
kiflilerin bulunmamas› durumunda ortak sa¤l›k birimlerinden bu hizmetlerin al›nmas› mümkündür. ‹flverenin belirtilen niteliklere ve gerekli belgeye sahip olmas›
durumunda, tehlike s›n›f ve çal›flan say›s› dikkate al›narak bu hizmetleri kendisinin
üstlenmesi mümkündür. ‹flveren görevlendirdi¤i kifli veya hizmet ald›¤› kurulufllar
taraf›ndan bildirilen tedbirleri yerine getirmekle yükümlüdür.
‹flyeri örgütlenmesinin sa¤lanmas›, bu kapsamda iflyeri hekimi ve ifl güvenli¤i
uzman› çal›flt›r›lmas›n›n iflverenlere mali yük getirecek olmas› nedeniyle, Kanunda
iflverenler için destek öngörülmüfltür. Buna göre kamu kurum ve kurulufllar› hariç
olmak üzere ondan az iflçi çal›flt›ran ve çok tehlikeli ve tehlikeli s›n›fta bulunan iflyerleri için destek sa¤lanacakt›r. Bu destek, ifl kazas› ve meslek hastal›¤› bak›m›ndan k›sa vadeli sigorta kollar› için toplanan primlerden kaynak aktar›lmak suretiyle Sosyal Güvenlik Kurumu taraf›ndan finanse edilecektir. Bakanlar Kurulu ondan
az iflçi çal›flt›ran ve az tehlikeli s›n›fta yer alan iflyerlerine de bu deste¤in uygulanmas›na karar verebilir.
‹fl sa¤l›¤› ve güvenli¤inin sa¤lanmas›nda uzman kiflilerin kat›l›m›n› amaçlayan
bu sistem dahilinde, kazalar›n meydana gelmeden önlenmesi, bu ba¤lamda al›nmas› gereken önlemlerin belirlenmesi, bunlar›n al›n›p al›nmad›¤› ve al›nan önlemlere uyulup uyulmad›¤›n›n denetlenmesi, yine iflyerinde ilk yard›m ve acil tedavi
ile koruyucu sa¤l›k ve güvenlik hizmetlerinin sa¤lanmas› hedeflenmektedir.
‹fl sözleflmesi yapma zorunluluklar›nda de¤inildi¤i üzere, iflveren bu yükümlülü¤ünü bizzat kendisi bu kiflileri çal›flt›rmak fleklinde yerine getirebilece¤i gibi, ifl-
85
86
letme d›fl›nda kurulu ortak sa¤l›k ve güvenlik birimlerinden hizmet alarak da yerine getirebilir. Ancak iflverenin bu flekilde hizmet almas› di¤er bir ifadeyle ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤i ile görevli iflyeri hekimi, mühendis veya teknik eleman çal›flt›rmas›
ya da ortak sa¤l›k biriminden hizmet almas› iflverenin sorumluluklar›n› ortadan
kald›rmaz. Dolay›s›yla, iflveren ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤i kurallar›na ayk›r›l›k nedeniyle idari yapt›r›mlarla karfl›laflabilece¤i gibi, ifl kazas› veya meslek hastal›¤› meydana gelmesi durumunda cezai sorumlulu¤u ve yine iflçi veya hak sahiplerine karfl›
hukuki sorumlulu¤u söz konusu olabilecektir.
‹fl Sa¤l›¤› ve Güvenli¤i Kurulu
‹fl Sa¤l›¤› ve Güvenli¤i Kanununda, iflveren elli veya daha fazla çal›flan› bulunan ve
alt› aydan fazla sürekli ifllerin yap›ld›¤› iflyerlerinde bu konuda çal›flmalar yapmak
üzere ‹fl Sa¤l›¤› ve Güvenli¤i Kurulu kurmak ve kurul taraf›ndan ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤i mevzuat›na uygun olarak al›nan kararlar› uygulamakla yükümlü tutulmufltur (md.22).
Alt iflveren iliflkisi bulunan hallerde, 6 aydan fazla sürekli iflin yap›lmas› ve elli
veya daha fazla iflçi çal›flt›r›lmas› koflullar› hem as›l iflveren hem de alt iflveren taraf›ndan yerine getiriliyorsa, her iki iflveren de ayr› ayr› ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤i kurulu
oluflturmakla yükümlüdür. Bu durumda, kurullar›n faaliyet ve kararlar›n›n birbirlerinin çal›flmalar›n› etkileyebilece¤i durumlarda, faaliyetlerin yürütülmesi ve kararlar›n
uygulanmas› konusunda iflbirli¤i ve koordinasyon as›l iflverence sa¤lan›r (md.22/2).
As›l iflveren ve alt iflverenin her birinin çal›flan say›s›n›n 50’den az ancak toplam çal›flan say›s›n›n 50’den fazla olmas› durumunda, ‹fl Sa¤l›¤› ve Güvenli¤i Kurulu birlikte kurulur (md. 22/2 ç).
Alt iflverenin ald›¤› iflin alt› aydan fazla sürdü¤ü ve alt iflvereni 50’den fazla iflçi
çal›flt›rmas› nedeniyle kurul oluflturma yükümlülü¤ünün bulundu¤u hallerde, as›l
iflverenin çal›flt›rd›¤› iflçi say›s› 50’den az ise, alt iflverence oluflturulacak kurula as›l
iflverence koordinasyon ve iflbirli¤inin sa¤lanmas› için vekaleten yetkili bir temsilci atan›r (md. 22/2 b).
As›l iflverence kurul oluflturulmuflsa, kurul oluflturmas› gerekmeyen alt iflveren
taraf›ndan koordinasyonu sa¤lamak için bir vekaleten yetkili bir temsilci atan›r
(md.22/2 b).
Kanuna dayal› olarak yeni yönetmelikler ç›kar›l›ncaya kadar 4857 say›l› Kanun
uyar›nca ç›kar›lan yönetmelikler yürürlükte oldu¤undan, bu dönemde 07.04.2004
tarihli Resmi Gazete’de yay›nlanm›fl “‹fl Sa¤l›¤› ve Güvenli¤i Kurullar› Hakk›nda
Yönetmelik” uygulama alan› bulacakt›r. Yönetmelik uyar›nca Kurul, iflveren veya
iflveren vekili, ifl güvenli¤i ile görevli mühendis veya teknik eleman, iflyeri hekimi,
insan kaynaklar›, personel, sosyal ifller veya idari ve mali iflleri yürütmekle görevli bir kifli, varsa sivil savunma uzman›, formen, ustabafl› veya usta, sa¤l›k ve güvenlik iflçi temsilcisi, sendika temsilcisi yoksa o iflyerindeki iflçilerin yar›s›ndan fazlas›n›n kat›laca¤› toplant›da seçilecek bir kifliden oluflur. Bu kurulun üyelerine iflveren
taraf›ndan ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤i konular›nda e¤itim verilmesi sa¤lan›r (Yön m.6).
Görüldü¤ü gibi, ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤i kurullar›na iflçilerin temsilcileri vas›tas›
ile kat›l›m› öngörülerek, kurulun etkin bir biçimde bu süreçte yer almas› öngörülmüfltür. Kurulun görevleri Yönetmeli¤in 7. maddesi ile ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤i konular›nda çal›flanlara yol göstermek, ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤i iç yönetmelik tasla¤›
haz›rlamak, iflyerindeki mesleki tehlikeleri ve al›nacak önlemleri belirlemek, iflverene bu konularda öneride bulunmak, ifl kazas› ve tehlikeli durum veya meslek
hastal›¤›nda gerekli incelemeyi yapmak, bu konuda al›nmas› gerekli önlemleri bir
87
raporla iflverene bildirmek, iflyerinde ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤i e¤itimi planlamak, yak›n, acil ve hayati tehlike ile karfl› karfl›ya kalan iflçinin çal›flmaktan kaç›nmadan
önce yapaca¤› talep konusunda acilen toplanarak karar vermek gibi bir tak›m görevler yüklenmifltir.
‹fl Sa¤l›¤› ve Güvenli¤i Kanunu’nda ayn› çal›flma alan›nda birden fazla iflveren
bulunmas› ve bu iflverenlerce birden fazla ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤i kurulu oluflturulmas› halinde iflverenlerin birbirlerinin çal›flmalar›n› etkileyecek kurul kararlar› hakk›nda di¤er iflverenleri bilgilendirmesi de öngörülmüfltür (22/3). Bu hüküm kapsam›na eser sözleflmesi ile ifl alan ve alt iflveren iliflkisi oluflturmayan müteahhit ile iflveren veya müteahhitler aras› bilgilendirme yükümü girmektedir.
Eflit Davranma Borcu
‹flverenin borçlar›ndan bir di¤eri eflit davranma borcudur. Eflitlik ilkesinin temelinde adalet ve hakkaniyet düflüncesi yer al›r. Eflitlik ilkesi eflit durumda olanlara eflit
davran›lmas›n› öngörür, ayr›m yap›lmas›n› yasaklar. Eflit davranma borcunun hukuki dayana¤› Anayasan›n 10. maddesindeki eflitlik ilkesi ve ‹fl Kanunu’nun 5.
maddesindeki eflit davranma ilkesidir. Anayasaya göre; herkes dil, renk, cinsiyet,
siyasi düflünce, felsefi inanç, din, mezhep ve benzeri sebeplerle ay›r›m gözetilmeksizin kanun önünde eflittir. Kad›nlar ve erkekler eflit haklara sahiptirler. Devlet bu
eflitli¤in yaflama geçmesini sa¤lamakla yükümlüdür. Bu maksatla al›nacak tedbirler eflitlik ilkesine ayk›r› olarak yorumlanamaz. Çocuklar, yafll›lar, özürlüler, harp
ve vazife flehitlerinin dul ve yetimleri ile malul ve gaziler için al›nacak tedbirler
eflitlik ilkesine ayk›r› say›lmaz.
‹fl Kanunu’nun 5. maddesinde de, Anayasan›n 10. maddesi ve uluslararas› düzenlemelere paralel olarak eflit davranma ilkesi düzenlenmifltir. Buna göre, “‹fl iliflkisinde dil, ›rk, cinsiyet, siyasal düflünce, felsefi inanç, din ve mezhep ve benzeri
sebeplere dayal› ay›r›m yap›lamaz” (m.5, f.1).
Maddenin ilk f›kras›nda genel olarak iflverenin eflit davranma ilkesi düzenlendikten sonra, 2. f›krada tam ve k›smi süreli ifl, belirli ve belirsiz süreli ifl sözleflmesiyle
çal›flan iflçi aras›nda ay›r›m yasa¤› düzenlenmifltir. Madde uyar›nca; “‹flveren, esasl›
sebepler olmad›kça tam süreli çal›flan iflçi karfl›s›nda k›smi süreli çal›flan iflçiye, belirsiz süreli çal›flan iflçi karfl›s›nda belirli süreli çal›flan iflçiye farkl› ifllem yapamaz”.
Maddede cinsiyetler aras› eflit davranma ilkesi veya ay›r›mc›l›k yasa¤› da düzenlenmifl olup, öncelikle 3. f›krada, “‹flveren, biyolojik veya iflin niteli¤ine iliflkin sebepler zorunlu k›lmad›kça, bir iflçiye, ifl sözleflmesinin yap›lmas›nda, flartlar›n›n
oluflturulmas›nda, uygulanmas›nda ve sona ermesinde, cinsiyet veya gebelik nedeniyle do¤rudan veya dolayl› farkl› ifllem yapamaz” hükmüne yer verilmifltir. Görüldü¤ü gibi, kad›n iflçilerin ayr›mc›l›¤a karfl› korunmas›n› hedefleyen bu düzenlemede, salt cinsiyeti veya gebeli¤i nedeniyle ifl sözleflmesinin yap›lmas›nda, çal›flma
koflullar›n›n belirlenmesi ve uygulanmas›nda veya ifl sözleflmesinin sona ermesinde ayr›m yap›lamayaca¤› belirtilmifltir. Yine, 4. f›krada, “Ayn› veya eflit de¤erde bir
ifl için cinsiyet nedeniyle daha düflük ücret kararlaflt›r›lamaz”, 5. f›krada ise, “‹flçinin cinsiyeti nedeniyle özel koruyucu hükümlerin uygulanmas›, daha düflük bir
ücretin uygulanmas›n› hakl› k›lmaz” hükmüyle ücret bak›m›ndan ay›r›mc›l›k yasa¤› düzenlenmifltir. Bu ba¤lamda iflverenin bir iflçiyi sadece kad›n olmas› nedeniyle, hamile olmas› nedeniyle ifle almamas› veya kad›n iflçiye daha az ücret, daha
a¤›r ifller, daha az y›ll›k izin vermesi gibi çal›flma koflullar› bak›m›ndan aleyhte uygulamalar yapmas›; ifl sözleflmesini salt kad›n olmas› veya hamilelik nedeniyle feshetmesi gibi davran›fllar› ‹fl Kanunu’nun 5. maddesine ayk›r›l›k oluflturur.
Eflit durumda olanlara eflit
muamele yap›lmas›, ayr›mc›
davran›lmamas› eflitlik
ilkesinin sonucudur.
‹fl iliflkisinde veya sona
ermesinde eflit davranma
ilkesine ayk›r›
davran›ld›¤›nda iflçi, dört
aya kadar ücret tutar›nda
uygun bir tazminattan
baflka yoksun b›rak›ld›¤›
haklar› da talep edebilir.
88
‹flverenin eflit davranma ilkesine ayk›r›l›¤›n yapt›r›m› maddenin 7. f›kras›nda
düzenlenmifltir. Buna göre, ifl iliflkisinde veya sona ermesinde yukar›daki esaslara
ayk›r› davran›ld›¤›nda iflçi, dört aya kadar ücreti tutar›ndaki uygun bir tazminattan
baflka yoksun b›rak›ld›¤› haklar›n› da talep edebilir. Sendikal nedenle ay›r›mc›l›kta
ise Sendikalar Kanunu’nun 31. maddesi hükümleri sakl› tutulmufl, yani 31. maddenin uygulanmas› öngörülmüfltür. Sendikalar Kanunu’nun 31. maddesinde iflverenin, ifle almada, çal›flma koflullar›n› uygulamada ve iflten ç›karmada sendikal› sendikas›z iflçi ayr›m› yapamayaca¤› öngörülmüfltür. Eflit davranma ilkesine ayk›r› davran›lmas› hâlinde, öngörülen hukuki yapt›r›mlar›n yan› s›ra cezai yapt›r›mlar da getirilmifltir. ‹fl Kanunu’nun 99. maddesinde, 5. maddede belirtilen ilke ve yükümlülüklere ayk›r› davranan iflveren veya iflveren vekiline bu durumdaki her iflçi için
idari para cezas› verilece¤i kabul edilmifltir. Bundan baflka, Türk Ceza Kanunu’nun
122. maddesinde, kifliler aras›nda dil, ›rk, renk, cinsiyet, özürlülük, siyasi düflünce,
felsefi inanç, din, mezhep ve benzeri sebeplerle ay›r›m yaparak; kiflinin ifle al›nmas›n› veya al›nmamas›n› yukar›da say›lan hallerden birine ba¤layan kimse hakk›nda
alt› aydan bir y›la kadar hapis veya adlî para cezas› verilece¤i hükme ba¤lanm›flt›r.
‹flverenin ifl iliflkisinde veya sona ermesinde eflit davranma ilkesine ayk›r› davrand›¤›n› iddia eden iflçi bu iddias›n› ispatla yükümlüdür (m.5, f.7). Ancak iflçi bir
ihlalin varl›¤› ihtimalini güçlü bir flekilde gösteren durumu ortaya koyarsa, iflveren
bunun aksini ispat etmek zorundad›r (m.5, f.7)
Belirtmek gerekir ki, eflit davranma ilkesi kifliler aras› mutlak eflitlik öngörmez,
yukar›da da belirtildi¤i gibi eflit olanlar aras›nda farkl› muameleyi yasaklar. Bu nedenle, iflverenin ö¤renim durumu, k›dem, tecrübe, çal›flkanl›k gibi objektif nitelikleri dikkate alarak iflçilere farkl› çal›flma koflullar› uygulamas›, örne¤in farkl› ücret
ödemesi, çocuklu iflçilere çocuk yard›m› sa¤lamas› eflitlik ilkesine ayk›r›l›k oluflturmaz. Yine, ifle al›mda nitelikleri daha fazla olan iflçinin ifle al›nmas›nda kural olarak bir ayr›mc›l›ktan söz edilemez. Nitekim, Kanun’un 5. maddesinde eflit davranma ilkesi düzenlenirken 2. f›krada “esasl› sebepler olmad›kça”, 3. f›krada “biyolojik veya iflin niteli¤ine iliflkin sebepler zorunlu k›lmad›kça” sözleri ile eflitli¤in mutlak eflitlik anlam› tafl›mad›¤› vurgulanm›flt›r.
89
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
‹flçinin ifl sözleflmesinden do¤an borçlar›n› listelemek.
‹fl sözleflmesi iki tarafa borç yükleyen karfl›l›kl›
bir sözleflmedir. Bu sözleflmede hem iflçinin hem
de iflverenin baz› borçlar› bulunmaktad›r. ‹flçinin
ifl sözleflmesinden do¤an bafll›ca borcu ifl görme
borcudur. Bu borç gere¤ince iflçi ifli bizzat yerine getirmekle yükümlü oldu¤u gibi, ifli yerine
getirirken de özenle davranmak zorundad›r. Bunun d›fl›nda, iflçinin sadakat borcu, teslim ve hesap verme borcu, düzenlemelere ve talimata uyma borcu bulunmaktad›r.
Taraflar›n borçlar› kanunlar›n emredici hükümleri ile düzenlendi¤i gibi, sözleflmelerle de kanunlar›n emredici hükümlerine ayk›r› olmamak üzere tespit edilebilir, somutlaflt›r›labilir.
‹flçinin ifl sözleflmesinden do¤an borçlara ayk›r›
davranmas›n›n hukuki sonuçlar›n› tart›flmak.
‹flçi, ifl sözleflmesinden do¤an borçlar›n› yerine
getirmedi¤i takdirde ifl sözleflmesinin iflveren taraf›ndan fesih edilmesi olana¤› bulunmaktad›r.
N
A M A Ç
3
N
A M A Ç
4
‹flverenin ifl sözleflmesinden do¤an borçlar›n› s›ralamak.
‹flverenin ifl sözleflmesinden do¤an en önemli
borcu ücret ödeme borcudur. Ücret, iflçinin çal›flmas›n›n karfl›l›¤›nda iflverence asgari ücretten az
olmamak kayd›yla ödenmek zorunda olan bir
miktar parad›r. Temel kural ücretin iflçinin çal›flmas›n›n karfl›l›¤› olmakla birlikte, Kanunda belirtilen durumlarda, herhangi bir çal›flma olmasa
dahi iflçi ücrete hak kazanabilir. ‹flverenin ifl sözleflmesinden do¤an bir di¤er borcu, iflçiyi gözetme borcudur. Bu borç, iflçinin kiflili¤inin korunmas›n› ve ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤inin sa¤lanmas›n›
gerektirir. Bundan baflka, iflveren eflit davranma
borcunada uygun davranmak zorundad›r.
‹flverenin ifl sözleflmesinden do¤an borçlara ayk›r› davranmas›n›n hukuki sonuçlar›n› tart›flmak.
‹flverenin ifl sözleflmesinden do¤an borçlara ayk›r› davranmas› hâlinde birtak›m hukuki ve cezai yapt›r›mlar uygulanmas› gündeme gelir. Bu
yapt›r›mlar; idari para cezalar› olabilece¤i gibi,
tazminat veya sözleflmenin sona erdirilmesi de
olabilir.
90
1. ‹fl sözleflmesinin devam› müddetince rakip bir iflte
de çal›flan iflçi, ifl sözleflmesinden do¤an hangi borcuna
ayk›r› davranm›fl olur?
a. ‹flin özenle yap›lmas› borcu
b. Hesap verme borcu
c. Sadakat borcu
d. ‹flin bizzat yerine getirilmesi borcu
e. ‹fl görme borcu
6. ‹flçinin ayl›k ücretinin dörtte birinden fazlas›n›n haczedilemeyece¤ine iliflkin yasak afla¤›daki alacaklar›n
hangisinde uygulanmaz?
a. Konut kredisi alacaklar›nda
b. Tüketici kredisi alacaklar›nda
c. ‹cra yoluyla tahsil edilen alacaklarda
d. Nafaka alacaklar›nda
e. Taksitle ödemenin kararlaflt›r›ld›¤› alacaklarda
2. Afla¤›da belirtilen ücret türlerinden hangisi, ücret eki
niteli¤inde de¤ildir?
a. Götürü ücret
b. Prim
c. ‹kramiye
d. Kârdan pay alma
e. Arac›l›k ücreti
7. Ödeme gününden itibaren yirmi gün içinde mücbir
bir neden d›fl›nda ödenmeyen ücretler için iflçi hangi
faiz oran›n›n uygulanmas›n› talep edebilir?
a. Tüketici kredilerine uygulanan en yüksek faiz
oran›
b. Yasal faiz oran›
c. Reeskont faiz oran›
d. ‹flletme kredilerine uygulanan en yüksek faiz
oran›
e. Mevduata uygulanan en yüksek faiz oran›
3. ‹flçi, ifl iliflkisinde veya ifl iliflkisinin sona ermesinde
eflit davranma borcunu ihlal eden iflverenden en çok ne
kadar ücret tutar›nda tazminat talep edebilir?
a. 2 haftal›k ücret tutar›nda
b. 2 ayl›k ücret tutar›nda
c. 4 ayl›k ücret tutar›nda
d. 8 ayl›k ücret tutar›nda
e. 1 y›ll›k ücret tutar›nda
8. Türk Hukukunda iflverenin eflit ifllem yapma borcunun temel dayana¤› afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Medeni Kanun
b. Anayasa
c. Borçlar Kanunu
d. ‹fl Kanunu
e. Sendikalar Kanunu
4. Eflit davranma borcuna ayk›r›l›¤›n varl›¤› ihtimalini
güçlü biçimde gösteren bir durumu iflçi ispatlad›¤›nda,
böyle bir ihlalin mevcut olmad›¤›n› kim ispat etmekle
yükümlüdür?
a. ‹flçi
b. ‹flveren
c. ‹flveren vekili
d. Alt iflveren
e. ‹flveren sendikas›
9. ‹flçiye üretilen mal miktar›na göre verilen ücrete ne
ad verilir?
a. Götürü ücret
b. Parça bafl› ücret
c. Zamana göre ücret
d. Yüzde usulü ücret
e. Komisyon ücreti
5. Afla¤›da belirtilen iflçi alacaklar›ndan hangisi befl y›ll›k zamanafl›m› süresine tabi de¤ildir?
a. Fazla çal›flma ücreti
b. Ulusal bayram ve genel tatil ücreti
c. Hafta tatili ücreti
d. K›dem tazminat›
e. Y›ll›k izin ücreti
10. ‹fl Kanunu’nda hangi ücret türünün üçüncü kiflilerce ödenece¤i öngörülmüfltür?
a. Yüzde usulü ücret
b. Parça bafl› ücret
c. Götürü ücret
d. Zamana göre ücret
e. Komisyon ücreti
“
91
‹flçinin Ücretinin Ödenmemesi ‹ddias›yla Yap›lan
Haks›z Fesih
Yarg›tay 9. Hukuk Dairesi 2007/ 27649 Esas 2008/ 25967
Karar ve 07.10.2008 tarihinde verdi¤i karar›nda mevcut
iflyerinde ücret ödeme zaman› gelmemesine ra¤men,
ücretinin ödenmedi¤ini öne sürerek ifl sözleflmesini hakl› nedenle fesheden iflçinin yapt›¤› fesih ifllemini ve buna ba¤l› iddialar›n› tart›flm›flt›r. Yarg›tay’›n verdi¤i karar
özellikle ekonomik kriz içerisinde ifl dünyas›nda s›k s›k
karfl›lafl›lan ücretin ödenmemesi nedenine dayanan iflçi
fesihlerini de¤erlendirmesi aç›s›ndan büyük önem tafl›maktad›r. Karar ‹fl Kanunu’nun 24. maddesinin II - e
bendinde belirtilen, ücretin kanuna uygun olarak hesaplan›p ödenmemesi sebebine dayal› olarak yap›lan
fesihlerin hakl›l›¤›n›n tespitinde hangi hususlara dikkat
edilmesi gerekti¤ini belirtmektedir.
Söz konusu Yarg›tay karar›ndaki olayda, davac› iflçi
04.01.1999’da daval› iflyerinde çal›flmaya bafllad›¤›n› fakat ücretlerinin düzenli bir flekilde ödenmedi¤ini, son
olarak Nisan ay›n›n bir k›s›m ücreti ile May›s ay› ücretinin ödenmemesi nedeni ile 16.06.2005’de ifl sözleflmesini feshetti¤ini belirterek k›dem tazminat›, izin ücreti,
fazla mesai ve vergi iadesi alacaklar›n›n ödetilmesine
karar verilmesini istemifltir. Daval› iflyeri taraf›ndan cevap dilekçesi verilmemifltir. Yerel mahkeme, davac›n›n
ücretinin ödenmemesi ve mevcut iflyerinde yaflanan
ekonomik kriz nedeni ile ücret ödemelerinde görülen
gecikmeden ötürü davac›n›n ifl sözleflmesini hakl› nedenle feshetti¤ini kabul ederek davac›n›n iste¤ini k›smen hüküm alt›na alm›flt›r. Yerel mahkemenin karar›
daval› vekilince temyiz edilmifltir.
Yarg›tay 9. Hukuk Dairesi daval› vekili taraf›ndan yap›lan temyiz üzerine yerel mahkemenin karar›n› bozmufltur. Yarg›tay 9. Hukuk Dairesi uyuflmazl›¤›n davac› taraf›ndan yap›lan feshin hakl› fesih olup olmamas›ndan
kaynakland›¤›n› ifade etmifltir. Yarg›tay 9. Hukuk Dairesi bozma karar›n›n gerekçesinde, daval› iflyerinde ücretlerin ödemesinin her ay›n 20. günü oldu¤unun toplu
ifl sözleflmesi ile sabit oldu¤unu, davac›n›n ifl sözleflmesini Nisan - May›s aylar›na ait ücretlerinin iflverence
ödenmemesinden dolay› feshetti¤ini, yap›lan yarg›lamada Nisan ay› ücretinin imzal› bordro ile ödendi¤ini,
May›s ay›na iliflkin ücretin vadesi gelmeden sözleflmenin iflçi taraf›ndan feshedildi¤ini, ücret ödemelerinde
herhangi bir düzensizli¤inin ispat edilemedi¤ini belirterek, iflçinin yapt›¤› hakl› fesih iflleminin geçersiz oldu¤unu tespit etmifltir.
Yarg›tay karar›nda da belirtildi¤i üzere, iflçinin ücretinin kanuna uygun flekilde hesaplan›p ödenmemesi sebebine dayal› fesih ifllemi yapabilmesi için öncelikle,
ücretin vadesinin gelmesi ve vadenin gelmesine ra¤men ücretin ödenmemifl olmas› gerekmektedir. Görüldü¤ü üzere iflçinin ücretinin ödenmemesi durumunda
iflçi iflyerindeki ifl görme borcunu yerine getirmekten
kaç›nmal› ancak mutad iflleri yerine getirmeli; ifl sözleflmesini feshetmeden önce iflverene ücret ödemesini
yapabilmesi için vade tarihinden itibaren 20 günlük süre tan›mal› bu süre sonunda da ücretinin ödenmemesi
durumunda iflverene ihtarname çekerek mevcut durumdan haberdar etmek suretiyle ifl sözleflmesini feshetmelidir. Buradan anlafl›lacak husus ücret ödeme günü gelmeden yap›lacak herhangi bir fesih ifllemi haks›z
olacakt›r.
Yarg›lama aflamas›nda ise; iflçinin ücretinin ödendi¤inin ispat› iflverene aittir. Bu hususun tan›k beyanlar› ile
ispat› mümkün olmamaktad›r. ‹flveren iflçinin imzas›n›
tafl›yan ödeme belgesi sunmal›d›r zira iflverenler bünyesinde çal›flt›rd›¤› iflçilere ait belgeleri tutma yükümlülü¤ü alt›ndad›r. Böyle bir anlaflmazl›kta en önemli
deliller iflverenin kay›tlar›nda yer almas› gereken imzal› bordrolar veya banka kay›tlar› olacakt›r.
‹ncelemeye konu olan kararda önemli olan bir di¤er
husus ise ücret ödeme gününün belirlenmesi sorunudur. Söz konusu kararda ücretin ödendi¤i tarihin belirlenmesi iflyerinde uygulanan Toplu ‹fl Sözleflmesi ile
sa¤lanm›flt›r. Ancak uygulamada her zaman bu tarihin
belirlenmesi kolay olmamaktad›r. Özellikle ücretlerin
ödenmesi konusunda belli bir istikrar sa¤layamayan iflverenlerin ücretlerin ödenmesi tarihini ispat etmeleri
zor olmaktad›r. Karara konu olan anlaflmazl›klar› iflçileri ile yaflamak istemeyen iflverenlerin tüm iflçileri ile yaz›l› sözleflme yapmalar› ve söz konusu yap›lacak sözleflmelerde ücretlerin ödeme gününün kesin bir tarih
olarak belirtilmesi iflverenlerin yarar›na olacakt›r.
Kaynak: http://www.ishukuku.org/index.php?option
=com_content&view=article&id=119 (Eriflim Tarihi,
21.02.2012).
”
92
Okuma Parças›
Asgari Ücret Tespit Komisyonu toplan›yor
Asgari Ücret Tespit Komisyonu, 2012 y›l› asgari
ücret zam oran›n› belirlemek üzere Komisyon’da
iflçi kesimini temsil eden Türkiye ‹flçi Sendikalar›
Konfederasyonu’nda (TÜRK-‹fi) toplanacak.
Asgari Ücret Tespit Komisyonu bu y›lki üçüncü toplant›s›n› TÜRK-‹fi’te yapacak. 2012 y›l› asgari ücret zam
oran›n› belirlemek için bugün TÜRK-‹fi’te toplanacak
olan Komisyonda, TÜ‹K, Hazine Müsteflarl›¤› ve Kalk›nma Bakanl›¤›n›n raporlar›na iliflkin Türkiye ‹flveren
Sendikas› (T‹SK) temsilcileri görüfllerini sunacak. Ayr›ca bu toplant›da taraflar yap›lmas›n› düflündükleri zam
oranlar›na iliflkin Çal›flma Genel Müdürü’ne görüfllerini
bildirecek.
1. c
ASGAR‹ ÜCRET T659
Asgari ücret, halen 16 yafl›ndan büyük bekar bir iflçi
için brüt T837, net T658.95 olarak uygulan›yor. 16 yafl›ndan küçükler için brüt 715.50, net T571.97 olan asgari ücret, kap›c›lar için ise brüt 837, net T711.45 düzeyinde bulunuyor.
Asgari ücretten 16 yafl›ndan büyük iflçiler için T178.05,
16 yafl›ndan küçük iflçiler için T143.53, kap›c›lar için
T125.55 kesinti yap›l›yor. Asgari ücretin iflverene toplam maliyeti 16 yafl›ndan büyük iflçiler için bin T17, 16
yafl›ndan küçük iflçiler için 913.7, kap›c›lar için bin
T17’yi buluyor.
ÖNGÖRÜ YÜZDE 3 ARTI 3
2012 Y›l› Program›’nda asgari ücrete yap›lacak zamma
iliflkin yer verilen öngörüye göre, asgari ücretin gelecek
y›l›n ocak ve temmuz aylar›nda yüzde 3 art›r›lmas› planlan›yor. Öngörüler dahilinde asgari ücrete yap›lacak bir
art›fl Ocak ay›nda asgari ücrete T19 olarak yans›yacak.
Hükümet bu y›l 2011 y›l› program›nda yer verdi¤i öngörüler dahilinde hareket ederek, programda yer ald›¤›
gibi asgari ücrete yüzde 4 art› 4 zam yapm›flt›.
Kaynak: Hürriyet Gazetesi, 20.12.2011, http://www.
hurriyet.com.tr/ekonomi/19497157.asp (Eriflim Tarihi:
21.02.2012)
2. a
3. c
4. b
5. d
6. d
7. e
8. b
9. b
10. a
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹flçinin Borçlar›” konusunu
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹flverenin Borçlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 1
‹flçinin en önemli boçlar›ndan birisi özenle ifl görmesidir. ‹flçi iflyerine ya da iflyerindeki alet ve edevata 30
günlük ücreti tutar›yla karfl›lanmayacak bir zarar verirse, bu özenle ifl görme borcuna ayk›r› oldu¤u gibi; iflçinin ifl sözleflmesinin tazminats›z ve bildirimsiz feshine
de yol açabilir.
S›ra Sizde 2
Kârdan pay alma iflçiyi iflveren veya flirket orta¤› hâline
getirmez. fiirket ortaklar› ortakl›k sözleflmesi gere¤i flirketin kâr›ndan pay al›r ve ortaklara tan›nan haklara sahip olurken, kârdan pay almada iflçi s›fat› ile çal›flma
söz konusu olup sadece bu pay›n de¤erinin talep edilebilmesi mümkün olur.
S›ra Sizde 3
Çal›flma ve Sosyal Güvenlik Bakanl›¤›n›n ça¤r›s› üzerine toplanan Asgari Ücret Tespit Komisyonu asgari ücreti belirlerken, “sosyal durum, ekonomik durum, ücretliler geçinme endeksleri, fiilen ödenmekte olan ücretlerin genel seyri, iflkolu ya da iflkolunun niteli¤i” gibi
ölçütlere dayanmaktad›r.
93
S›ra Sizde 4
Normal koflullarda iflçi ücretinin dörte birinden fazlas› haczedilemez. Ancak, iflçinin nafaka borçlar›nda
dörte birlik s›n›r kalkaca¤›ndan; soruda bahsi geçen
iflçi, eflinin açt›¤› nafaka davas› ile ilgili bir savunma
yapmayacakt›r.
S›ra Sizde 5
Alay, çok iflverme, takip, d›fllama, kötüleme, iflyerinde
geliflen önemli geliflmelerin d›fl›nda b›rak›lmas›, hakk›nda söylentiler ç›kar›lmas›, kendisine yetenek ve becerilerin çok alt›nda veya uzmanl›k alan›na girmeyen
alt ifller verilmesi, her yapt›¤› iflin yo¤un bir biçimde izlenmesi, ifle gidifl gelifl saatlerinin, telefon konuflmalar›n›n, dinlenme zaman› olan çay, kahve zamanlar›n›n ayr›nt›l› kontrol edilmesi, sürekli olarak elefltirilmesi, taleplere yan›t alamamas›, kontrol d›fl› tepki için provake
ve tahrik edilmesi, özel kutlama ve sosyal etkinliklere
kas›tl› olarak davet edilmemesi, d›fl görünüfl ve giyim
tarz›yla sürekli alay edilmesi, önerilerin sebepsiz olarak
reddedilmesi gibi davran›fllar psikolojik tacize örnek
verilebilir. Ancak, bu davran›fllar süreklilik arz etmesi
gerekir.
‹fl Hukuku, (4. Bas›), Ankara: Gazi Üniversitesi
Yay›nlar›.
Çelik, N. (2011). ‹fl Hukuku Dersleri, (24. Bas›),
Yay›nevi.
Tunçoma¤, K. ve Centel T. (2008). ‹fl Hukukunun
Uflan, M. F. (2006). ‹fl ve Sosyal Güvenlik Hukuku, C.1,
Ankara: Seçkin Yay›nlar›.
Streiff, U. ve Kaenel, von A. (2005). ArbeitverstragPraxiskommentar zu Art. 319-362 OR 6. Auflage.
5
Amaçlar›m›z
N
N
N
‹fl sözleflmesinin fesih d›fl› sona erme sebeplerini tart›flabilecek,
‹fl sözleflmesinin süreli fesih yoluyla sona ermesi ve ifl güvencesini aç›klayabilecek,
‹fl sözleflmesinin iflçi ve iflveren taraf›ndan hakl› nedenle derhal fesih ile sona erme sebeplerini s›ralayabilecek bilgi ve becerilere sahip olabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• ‹fl Sözleflmesinin Sona Ermesi
• ‹kale
• Ölüm
• Süreli Fesih
• Derhal Fesih
• ‹fl Güvencesi
‹çindekiler
‹fl Sözleflmesinin
Sona Ermesi
•
•
•
•
‹fi SÖZLEfiMES‹N‹N SONA ERMES‹
FES‹H DIfiI SONA ERME SEBEPLER‹
SÜREL‹ FES‹H
HAKLI NEDENLE DERHAL FES‹H
‹fl Sözleflmesinin Sona
Ermesi
‹fi SÖZLEfiMES‹N‹N SONA ERMES‹
fiekil 5.1
‹fl
Sözleflmesinin
Sona Ermesi
‹fl Sözleflmesinin Sona Ermesi
Fesih D›fl› Sebepler
Sözleflmenin
Süresinin
Bitmesi
‹kale
Fesih
Ölüm
Süreli Fesih
Hakl› Sebeple
Derhal Fesif
FES‹H DIfiI SONA ERME SEBEPLER‹
Sözleflme Süresinin Bitmesi
‹fl sözleflmesinin sona erdiren fesih d›fl› sebeplerden ilki sözleflme süresinin sona
ermesidir. Belirli süreli sözleflmeler için geçerli olan bu durumda taraflar, süre sonunda fesih beyan›nda bulunmak zorunda kalmazlar. SözleflmeSIRA
süreS‹ZDE
sonunda kendili¤inden sona erer.
Burada söz konusu olan sona erme flekli feshe ba¤l› olmad›¤›ndan,
D Ü fi Ü N E L ‹ M ifl mevzuat›nda yer alan feshe ba¤l› haklar›n do¤mas›na engel olur. Dolay›s›yla, örne¤in süre sonunda ihbar tazminat› hakk› do¤mayaca¤› gibi iflçi asgari bir y›ll›k çal›flmas›
S O R U
olsa da k›dem tazminat› talep edemeyecektir.
Sözleflmenin süresinin bitmesi ile sona ermesi feshe ba¤l› olmad›¤›ndan,
D ‹ K ifl
K Asözleflmesinin
T
feshine iliflkin sonuçlar ortaya ç›kmaz.
SIRA S‹ZDE
N N
Süresinin sona ermesi hâlinde sözleflme bitecek olsa da taraflar sözleflmeye devam etmek istemifl olabilirler. Bu durumda, yani süre sonunda taraflar›n sessiz kalmas›n›n ne flekilde de¤erlendirilmesi gerekece¤i aç›kl›¤a kavuflturulmal›d›r.
AMAÇLARIMIZ
Belirli süreli sözleflme yap›labilmesinin ‹fl Kanunu’nun 11. maddesindeki objektif koflullar›n varl›¤›na ba¤l› oldu¤u düflünülürse biten bir belirli süreli sözleflmenin
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
96
ard›ndan taraflar›n sözleflmeyi sürdürmek istemeleri, yeni bir sözleflmeye vücut verir. Bu hâlde yeni sözleflmenin belirli süreli say›labilmesi, 11. maddedeki objektif
koflullar›n varl›¤›na ba¤l›d›r. Aksi hâlde sözleflme bafltan itibaren belirsiz süreli say›lacakt›r (‹K m11, f.2).
Belirli süreli sözleflmelerin süre sonunda taraflar›n susmas› ile devam› hâlinde
hangi yolun izlenece¤i Borçlar Kanunu’nda düzenlenmifltir. Buna göre, “Belirli süreli hizmet sözleflmesi, aksi kararlaflt›r›lmad›kça, fesih bildiriminde bulunulmas›na gerek olmaks›z›n, sürenin bitiminde kendili¤inden sona erer. Belirli süreli sözleflme, süresinin bitiminden sonra örtülü olarak sürdürülüyorsa, belirsiz
süreli sözleflmeye dönüflür. Ancak, esasl› bir sebebin varl›¤› hâlinde, üst üste
belirli süreli hizmet sözleflmesi kurulabilir. Taraflardan her biri, on y›ldan uzun
süreli hizmet sözleflmesini on y›l geçtikten sonra, alt› ayl›k fesih bildirim süresine
uyarak feshedebilir. Fesih, ancak bu süreyi izleyen ay bafl›nda hüküm ifade eder.
Sözleflmenin fesih bildirimiyle sona erece¤i kararlaflt›r›lm›fl ve iki taraf da fesih
bildiriminde bulunmam›flsa, sözleflme belirsiz süreli sözleflmeye dönüflür” (BK
m.430). Yasal düzenlemeden de anlafl›laca¤› üzere, belirli süreli sözleflme süre sona erdi¤inde taraflar›n sessiz kalmas› ile devam etmiflse bu hâlde sözleflme belirsiz
süreli sözleflmeye dönüflür. Ayn› flekilde, belirli süreli ifl sözleflmesinin taraflar›n fesih beyan› ile sona erdirilece¤i kararlaflt›r›ld›¤›nda, iki taraf da fesih bildiriminde
bulunmam›flsa, sözleflme yine belirsiz süreli sözleflme hâlini al›r. Ancak hemen belirtelim ki, düzenlemede geçen “fesih bildirimiyle” ibaresi, bu feshin ihbar sürelerine uyularak sona erdirilmesi gerekti¤i fleklinde anlafl›lmamal›d›r. Düzenlemede
geçen bu ifade, teknik anlamdaki bir fesih bildiriminden çok, iflçiyi süre sonunda
sözleflmenin devam etmeyece¤i konusunda bilgilendirmeye yönelik bir beyan olarak nitelendirilmelidir.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
Taraflar›n Anlaflmas› (‹kale)
‹flD Üsözleflmesinin
fi Ü N E L ‹ M taraflar›n
anlaflmas› ile sona ermesine
ikale denir.
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
MAKALE
‹fl sözleflmeleri,
anlaflmalar› ile sona erdirilebilir. Uygulamada ikale olaD Ü fi Ü N Etaraflar›n
L‹M
rak adland›r›lan bu durum, Anayasa ile güvence alt›na al›nm›fl sözleflme özgürlü¤ünün do¤al bir sonucudur (AY m.48). Bunun için iflçi ve iflverenin karfl›l›kl› anS O R U
laflmalar› yeterlidir. Anlaflma aç›k olabilece¤i gibi z›mni (örtülü) de olabilir.
‹fl sözleflmesini
D ‹ Ksona
K A T erdirme sözleflmesi, z›mni olabilece¤i gibi aç›k olarak da yap›labilir.
sona erdiren anlaflmada her iki taraf›n da sözleflmeyi sona erSIRA S‹ZDE
dirme yönünde kabulü bulundu¤undan, bir fesihten söz edilemez. Çünkü fesih tek
tarafl› bir irade beyan›d›r ve iflçi ya da iflveren taraf›ndan tek tarafl› kullan›lmal›d›r.
Oysa ikale,
tam anlam›yla iki tarafl› bir anlaflmad›r.
AMAÇLARIMIZ
Hemen her sözleflmede görülebilen anlaflarak sözleflmeyi bitirme yöntemi, konu ifl sözleflmeleri oldu¤unda ciddi sorunlar yaratabilmektedir. Zira anlaflarak sözK ‹ erdirme
T A P “fesih” niteli¤i tafl›mad›¤›ndan, ‹fl Kanunu’nda yer alan feshe
leflmeyi sona
ba¤l› haklar›n (k›dem tazminat›, ihbar tazminat›, kötüniyet tazminat›, sendikal tazminat, ifl güvencesi tazminat›,...) do¤umuna engel olur. Di¤er bir deyiflle kendisi
ile anlafl›larak
T E L E Vifl‹ Zakdi
Y O N sona erdirilen iflçi, bu anlaflma s›ras›nda iradesini sakatlayan
bir durum (hata, hile, tehdit) olmad›¤› sürece, feshe ba¤l› tazminatlar› talep edemez. Nitekim Yarg›tay da bunu aç›kça vurgulam›flt›r; “...karfl›l›kl› olarak ifl sözleflmesinin anlaflma yolu ile bozulmas› söz konusu oldu¤undan, bu ifllemde art›k iflNTERNET
verenin... ‹fesih
nedenlerinin geçerli olup olmad›¤› araflt›r›lmamal›d›r. Bir baflka
anlat›mla, ikale sözleflmesinin bulundu¤u durumda, feshin son çare veya iflçinin
seçiminin objektif ölçütlere uygun olup olmad›¤› ayr›ca yarg› denetimine tabi tu-
N N
MAKALE
5. Ünite - ‹fl Sözleflmesinin Sona Ermesi
tulmamal›, iflçinin iradesini sakatlayan bir durum olmad›¤› sürece ifle iade konusu yap›lamamal›d›r” (Yarg. 9HD. 30.4.2007, 6394/13549).
‹kale esasen iflveren lehine oldu¤u kabul edilen bir hukuksal yap›d›r. Zira bu
yöntemin iflçi taraf›ndan kabulü hâlinde iflçi, feshe ba¤l› tazminatlar› talep edemedi¤i gibi, fesih söz konusu olmad›¤›ndan ifl güvencesi hükümlerinden de yararlanamaz (‹K m.18, 21). Nitekim bu sebeple, iflverenlerin ikale yöntemine baflvurma
oranlar› her geçen gün artmaktad›r.
Uygulamada karfl›lafl›lan baz› kötü örnekler, kimi iflverenlerin ikaleyi, ifl mevzuat›n›n kendilerine yükledi¤i yükümlülüklerden, özellikle ifl güvencesinden, kurtulmak amac›yla kulland›klar›n› göstermektedir. Bu durum, ikale sözleflmelerinin incelenmesinde daha dikkatli olma ihtiyac› do¤urmufltur. Nitekim yüksek mahkemeye
yans›yan bu tür olaylarda, ikale sözleflmeleri daha dar ve iflçi lehine yorumland›¤›,
iflverence ‹fl Kanunu’nun ifl güvencesi hükümlerinin dolan›lmas›na yönelik düzenlendi¤i sonucuna var›lan ikale sözleflmelerinin geçersiz kabul edildi¤i görülmektedir.
Yarg›ya yans›yan kötü örneklere ra¤men ikale, do¤ru kullan›ld›¤›nda iflveren kadar iflçi lehine de sonuçlar yarat›r. Nitekim son y›llarda, iflten ayr›ld›ktan sonra alacaklar›n› almak için y›llarca mahkemelerde koflturmak zorunda kalmak istemeyen
iflçilerden baz›lar›, alacaklar›na en k›sa zamanda ulaflabilmek için ifl sözleflmesini
anlaflarak (ikale ile) sona erdirmeyi tercih etmektedir. Yarg›n›n ifl yükünü de hafifleten bu ça¤dafl yap›n›n kullan›m›n›n her geçen gün artmas›, yüksek mahkemenin
bu konuda baz› ilkeler belirlemesine neden olmufltur. Zira Yarg›tay ikale sözleflmesinin uygulanmas›ndaki kötüye kullan›mlar›n önüne geçmek istemektedir.
Yüksek Mahkeme kararlar›nda ortaya konulan uygulaman›n temelinde, bir iflçinin hak etti¤i tazminatlardan hiçbir sebep yokken vazgeçmeyece¤i anlay›fl› yatmaktad›r. Gerçekten de bir iflçinin, hiçbir sebep yokken, hak etti¤i k›dem ve ihbar
tazminat›n› almadan ya da ifl güvencesinin kendisine sundu¤u imkânlardan yararlanmadan iflinden ayr›lmas›n› beklemek hayat›n ola¤an ak›fl›na uygun de¤ildir. Bu
sebeple, iflçi ile yap›lan ikale sözleflmelerinde, bu sözleflme yap›lmasayd› iflçinin
hak edebilece¤i tazminatlar› karfl›layacak ödemelere yer verilmesi gerekti¤i kabul
edilmektedir. Hatta yarg›ya yans›yan baz› olaylarda, iflçiye söz konusu tazminatlara karfl›l›k gelen ödemelerin yap›lmas› da yeterli görülmemifl, bu anlaflmayla iflçinin mahrum kald›¤› ifl güvencesine karfl›l›k bir ödemenin de eklenmesi gerekti¤i
kabul edilmifltir.
Ö¤retide, ifl güvencesine tabi ifl iliflkilerinde iflçiye ihbar ve k›dem tazminat› yan›nda ifl güvencesi karfl›l›¤› ek bir ödemede bulunulmas› hâlinde, ikalenin ifl güvencesini dolanma amac›n› tafl›mad›¤›n›n kabul edilebilece¤i belirtilmifltir. Bu ödemenin tutar› konusunda kesin bir ölçüt getirilememifltir. De¤erlendirme yap›l›rken somut olay›n özellikleri, iflçinin k›demi, iflletmenin mali durumu, sözleflmeyi sona erdirme nedeni dikkate al›narak makul bir tutar belirlenmeli, bu flekilde taraflar aras›nda menfaat dengesine uygun bir çözüm gelifltirilmelidir. Nitekim Yarg›tay önüne gelen bir olayda bu yönde bir de¤erlendirme yapm›flt›r. Kararda yer verilen görüfller flunlard›r: “Davac› iflçi iflten ç›kart›laca¤› ve tazminatlar›n›n ödenmeyece¤i
yolunda yap›lan bask› sonucu bu sözleflmeyi imzalad›¤›n› ileri sürmekte olup, sözleflme eki ibra belgesinde davac›ya k›dem ve ihbar tazminatlar› yan›nda 6 ay ücreti olan... ek bir ödeme yap›ld›¤› görülmektedir. Dinlenen tan›k beyanlar›n›n hep
birlikte de¤erlendirilmesinde, ifl sözleflmesi bu flekilde sona eren iflçilere yasal haklar› yan›nda iflverence ayr› bir ödeme yap›ld›¤›, karfl›l›kl› sözleflme imzalamayan
iflçilerin ise sadece yasal k›dem ve ihbar tazminatlar›n›n ödenece¤inin, ek ödeme
yap›lmayaca¤›n›n bildirildi¤i, bu yoldaki bildirimin iflçiyi iradesi d›fl›nda sözlefl-
97
98
me imzalamaya zorlayacak nitelikte olmad›¤›... daval› flirkete ait 2 birimin birlefltirilmesi sonucu ortaya ç›kan istihdam fazlal›¤›n›n giderilmesi amac›yla iflverence
yap›lan bu iflleme davac› iflçinin muvafakat ederek, ifl sözleflmesinin taraflar›n
karfl›l›kl› iradesiyle sona erdirildi¤i, bu nedenle davac›n›n ifle iade taleplerinin
reddi gerekece¤i sonucuna var›lm›fl” (Yarg. 9HD. 29.1.2007, 27843/1013). Ancak
Yüksek Mahkemenin bu karar›n›, her ikalede mutlaka iflçiye ihbar ve k›dem tazminat› ve alt› ayl›k ücretin ödenmesi gerekti¤i biçiminde de¤erlendirmemek gerekir. ‹flçi henüz k›dem tazminat›na hak kazanmam›flsa, örne¤in dokuz aydan beri
iflyerinde çal›fl›yorsa bu tazminat tutar›n›n ödenmesi gerekmez. Ayn› flekilde, ikalede ödenmesi gereken tutar›n belirlenmesinde iflçinin ifl güvencesinin kapsam›na
girip girmemesi de etkili olur. K›saca, ikalede daha önce belirtilen ölçütler de göz
önünde tutularak olay›n özelli¤ine göre takdir edilecek makul bir yarar›n sa¤lanmas› gerekir.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
S O R U
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ
TKESL‹OE VTR‹ ZAUY OP N
D‹KKAT
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
‹M
N TA EK RA NL E T
AMAÇLARIMIZ
MAKALE
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
MAKALE
1
2
Taraflar›n anlaflarak
SIRA S‹ZDEifl sözleflmesini sona erdirmesi hangi tür sözleflmeler için geçerli
olan bir sona erdirme sebebidir?
D Üifl
fi Ü N E L ‹ M
‹kale yoluyla
sona ermesi durumunda iflçi ifle iade davas› açabilir mi ?
SIRAsözleflmesinin
S‹ZDE
Ölüm
S O R U
D Ü fi Ü N E Ltaraflar›n
‹M
‹fl sözleflmesinde
ölümünün sözleflmeye etkisi, Borçlar Kanunu’nda düzenlenmifltir. Buna göre ifl sözleflmesi, iflçinin ölümüyle kendili¤inden sona erer.
D‹KKAT
Bu durumdaS iflveren,
iflçinin sa¤ kalan efline ve ergin olmayan çocuklar›na, yoksa
O R U
bakmakla yükümlü oldu¤u kiflilere, ölüm gününden bafllayarak bir ayl›k ücret tuS‹ZDE
tar›nda bir SIRA
ödeme
yapmakla yükümlüdür. Hizmet iliflkisi befl y›ldan uzun bir süre
D‹KKAT
devam etmiflse, iflveren taraf›ndan yap›lacak ödeme iki ayl›k ücret tutar›nda olmal›d›r (BK m.440).
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
Yine Borçlar
Kanunu’na göre, iflverenin ölümü hâlinde, yerini mirasç›lar› al›r.
SIRA S‹ZDE
Bu durumda iflyerinin tamam›n›n veya bir bölümünün devri ile gerçekleflen hizmet
iliflkisinin devrine
K ‹ T A Piliflkin hükümler k›yas yoluyla uygulan›r. Hizmet sözleflmesi
AMAÇLARIMIZ
a¤›rl›kl› olarak
kiflili¤i dikkate al›nmak suretiyle kurulmuflsa, onun ölüD Ü fi Ü Niflverenin
EL‹M
müyle kendili¤inden sona erer. Ancak, iflçi sözleflmenin süresinden önce sona ermesi yüzünden
u¤rad›¤› zarar için, mirasç›lardan hakkaniyete uygun bir tazminat
T KESL ‹OE VTR‹ ZUAY OPN
isteminde bulunabilir (BK m.441).
N N
N N
D ‹iflverenin
KKAT
‹fl sözleflmesi
kiflili¤i dikkate al›narak yap›lmam›flsa iflverenin ölümü ifl sözleflTELEV‹ZYON
‹
N
T
E
R
N
E
T
mesini sona erdirmez.
N N
FES‹H
Süreli
SIRA S‹ZDE
‹ NMT AE KR ANLEET
AMAÇLARIMIZ
Fesih
MAKALE
Genel Olarak
K ‹ T fesih
A P türlerinden ilki, süreli fesihtir ve belirsiz süreli sözleflmelerde
uygulan›r. Bu fesih türünde taraflara, belli bir süre önceden fesih iradesini karfl› tarafa bildirerek sözleflmeyi sona erdirebilme imkân› verilmifltir.
T E L E V ‹ Zsüreli
Y O N feshin, taraflar›n ebediyen bir sözleflmeye ba¤l› kalmalar›n›
Bu yap›s›yla
engelleyerek onlar›n kiflilik haklar›n› korudu¤unu söyleyebiliriz. Nitekim Yarg›tay
da içtihad›n› bu anlay›fl üzerine oluflturmufltur. Buna göre, “Süresi belli olmayan ifl
‹NTERNET
MAKALE
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
99
akitleri de, bugün yürürlükte olan sisteme göre taraflardan birinin irade aç›klamas› ile bozulabilir. Çünkü ebedi ifl akdi insan hürriyeti ilkesine ayk›r› düfler”
S O R U
(Yarg. HGK. 29.5.1963, 4-39/59).
S O R U
Süreli fesih sadece süresi belirsiz ifl sözleflmeleri için geçerli olup süresi
ifl sözleflD ‹ K Kbelirli
AT
meleri aç›s›ndan uygulanmaz.
SIRA S‹ZDE
Fesih Bildirim Süreleri
D‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDE
Süreli fesih bildiriminde ad› geçen “süre”, ifl sözleflmesini feshetmek isteyen taraAMAÇLARIMIZ
f›n di¤er tarafa fesih tarihini belli bir “süre” öncesinden bildirmesini
ifade eder. Dolay›s›yla belirsiz süreli sözleflmede taraflar sözleflmenin hangi tarihte bitece¤ini bilmediklerinden, önceden yapacaklar› bildirim ile sözleflmeyi belli bir süre sonra biK ‹ T A P
tirmek istediklerini, ancak bu süre içerisinde kural olarak çal›flmaya/çal›flt›rmaya
devam olunaca¤›n› belirtmifl olurlar. Uygulamada bu fesih yöntemi için, süreli fesih d›fl›nda, ihbar önelli fesih, tazminatl› fesih, bildirimli fesih ifadelerinin de kulTELEV‹ZYON
lan›ld›¤›n› hat›rlatmak isteriz.
‹fl Kanunu’nun 17. maddesi, süreli fesihte uygulanan bildirim sürelerini düzenlemifltir. Taraflar, belirlenen bu bildirim sürelerine uyarak, belirsiz süreli ifl sözleflmelerinin feshinden belirli bir süre önce durumun (fesih iradesinin) di¤er tarafa
‹NTERNET
bildirilmesi gerekir. ‹fl sözleflmeleri,
i. ‹fli alt› aydan az sürmüfl olan iflçi için, bildirimin di¤er tarafa yap›lmas›ndan
bafllayarak iki hafta sonra,
MAKALE
ii. ‹fli alt› aydan bir buçuk y›la kadar sürmüfl olan iflçi için, bildirimin di¤er tarafa yap›lmas›ndan bafllayarak dört hafta sonra,
iii. ‹fli bir buçuk y›ldan üç y›la kadar sürmüfl olan iflçi için, bildirimin di¤er tarafa yap›lmas›ndan bafllayarak alt› hafta sonra,
iv. ‹fli üç y›ldan fazla sürmüfl iflçi için, bildirim yap›lmas›ndan bafllayarak sekiz
hafta sonra feshedilmifl say›l›r.
Süreli fesihte ifl sözleflmesi
taraflardan birinin
fesih
AMAÇLARIMIZ
bildiriminde bulundu¤u
anda sona ermemekte,
sözleflme belirli bir süre
daha geçerlili¤ini
K ‹ T A P
korumaktad›r.
‹fl Sözleflmelerinin Süresi
Bildirim Süreleri
0 - 6 Ay
2 Hafta
Tablo 5.1
Bildirim Süreleri
6 Ay - 1.5 Y›l
4 Hafta
1.5 - 3 Y›l
6 Hafta
3 Y›ldan Fazla
8 Hafta
Örne¤in belirsiz süreli sözleflme ile 6,5 y›ld›r çal›flan bir iflçi iflten ayr›lmak istedi¤inde bu iradesini 8 hafta önce iflverene bildirecek, 8 hafta daha t›pk› önceki çal›flmalar› gibi çal›flmas›n› sürdürecek, 8. haftan›n sonunda da sözleflmeyi feshetmifl
say›lacakt›r. Ayn› durumdaki bir iflçiyi iflten ç›karmak isteyen iflveren de bu iradesini 8 hafta önce iflçisine bildirecek, iflnin kural olarak bu 8 hafta boyunca çal›flmas›n› sa¤layacak, süre sonunda da sözleflme feshedilmifl olacakt›r.
‹fl güvencesi kapsam› d›fl›ndaki iflçilerin ifl sözleflmelerinin süreli feshinde sebep gösterme zorunlulu¤u yoktur. ‹flverenin ifl sözleflmesini fesih iradesini aç›klamas› yeterlidir. Ancak fesih bildiriminden, ifl iliflkisinin ne zaman sona erece¤inin,
yeteri kadar aç›kl›kla anlafl›lmas› gerekir.
‹fl Kanunu’na göre ihbar süreleri asgari olup sözleflmeler ile art›r›labilir. Dolay›s›yla taraflar, yasal düzenlemeyi aflan ihbar süreleri belirleyebilirler. Nitekim baz›
toplu ifl sözleflmelerinde bu yönde de¤ifliklikler yap›ld›¤›, yasal ihbar sürelerinin 23 hafta art›r›ld›¤› görülebilmektedir.
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
MAKALE
100
‹fl Kanunu’nda ihbar sürelerinin art›r›lmas›n› mümkün gören hüküm, bu art›fl›n
iflçi ve iflveren için farkl› olup olamayaca¤› konusunda bir aç›kl›k tafl›mamaktad›r.
Ancak Borçlar Kanunu’nun 432. maddesinde, “Fesih bildirim sürelerinin, her iki
taraf için de ayn› olmas› zorunludur; sözleflmede farkl› süreler öngörülmüflse, her
iki tarafa da en uzun olan fesih bildirim süresi uygulan›r” hükmüne yer verilmifltir. Bu düzenlemeden haraket edildi¤inde, art›fl›n farkl› belirlenmesi hâlinde bile
her iki taraf için de en uzun olan›n uygulanmas› gerekti¤i söylenebilir. Fakat ‹fl Kanunu hükümlerinin genelde nisbi emredici oldu¤u ve iflçi lehine de¤ifltirilebilirken
onun aleyhine de¤ifltirilemeyece¤i göz önüne al›nd›¤›nda, bildirim sürelerinin iflçi
lehine farkl› kararlaflt›r›labilece¤i sonucuna var›labilir. Yani bildirim sürelerinin art›r›lmas›nda iflverene uygulanacak süre daha çok, iflçinin uymas› gereken süre daha az art›r›labilir. Örne¤in yasal bildirim süreleri iflveren için üçer hafta art›r›l›rken,
iflçi için hiç art›r›lamayabilece¤i gibi sadece birer hafta da art›r›labilir. Bunun iflçi
lehine bir de¤ifliklik oldu¤u kabul edilebilir. Ancak konu ö¤retide de tart›flmal›d›r.
‹fl Arama ‹zni
Yeni ifl arama izni
verilmeyen iflçi çal›flt›¤›
süreye iliflkin ücreti yan›nda,
kendisine izin
kulland›r›lmad›¤› için de o
süreye iliflkin ücretini
toplam %300 zaml›
alacakt›r.
Bildirim süresinin kullan›ld›¤› dönem, iflçi aç›s›ndan çal›fl›lan normal günlerden
farkl› de¤ildir. ‹flçi için bildirim süresi ile öncesi aras›ndaki tek fark, fesih tarihinin
biliniyor olmas›d›r. Fesih ihbar› an›na kadar fesih tarihini bilmeyen iflçi, bu ihbar
ile bafllayan bildirim süresi içinde fesih tarihini bilerek çal›flmas›na devam eder.
Bildirim süresi taraflar› feshe haz›rlamaya yönelik oldu¤undan, bu dönemin sonunda iflini kaybedecek iflçiye, ifl arama izni verilmek zorundad›r (m.27). ‹fl Kanununun getirdi¤i bu imkân sayesinde, çal›flt›¤› süre içinde ifl arama imkân›na kavuflan iflçi, bu dönem içinde ifl bulabilirse, kesinti yaflamadan çal›fl›p gelir elde etmeye devam eder.
‹fl arama izninin ifl saatleri içinde ve ücret kesintisi yap›lmadan verilmesi gerekir. Yasaya göre sözü edilen izin, günde iki saatten az olamaz ve iflçi isterse ifl arama izin saatlerini birlefltirerek toplu da kullanabilir. Ancak ifl arama iznini toplu
kullanmak isteyen iflçi, bunu iflten ayr›laca¤› günden önceki günlere rastlatmak ve
bu durumu iflverene bildirmek zorundad›r.
‹flveren yeni ifl arama iznini vermez veya eksik kulland›r›rsa, o süreye iliflkin
ücretin iflçiye ödenmesi gerekir. ‹flveren, ifl arama izni esnas›nda iflçiyi çal›flt›r›r ise
iflçinin izin kullanarak bir çal›flma karfl›l›¤› olmaks›z›n alabilece¤i ücrete ek olarak
çal›flt›rd›¤› sürenin ücretini de yüzde yüz zaml› öder.
Peflin Ödeme Yoluyla ‹fl Sözleflmesini Fesih
Fesih bildirim sürelerinin, taraflar› feshin sonuçlar›na haz›rlama ifllevi olsa da uygulamada bu sürelerin çal›fl›larak geçirilmesinin pek de benimsenmedi¤i görülmektedir. ‹flçiyi iflten ç›karma karar› vermifl olan iflverenler genelde, onu bildirim
süresi içinde de iflyerinde tutmak yerine bir an önce iflyeri ortam›ndan uzaklaflt›rmak istemektedir. Çünkü ifl sözleflmesi sona erdirilecek olan bu tür iflçilerin motivasyonlar›n› kaybettikleri, ifle kendilerini gereken düzeyde veremedikleri görülmektedir. Hatta istatistiklere göre ifl kazalar› da en çok bu dönemde gerçekleflmektedir. Nitekim Yarg›tay da bir karar›nda, bildirim süresi içinde iflçiyi iflyerinde çal›flt›rmak istemeyen iflverenle ilgili olarak “...iflveren dahi, ilgisi ve verimi azaltabilecek bir iflçinin çal›flt›r›lmas›ndan do¤abilecek zararlardan korunmufl olacakt›r...” görüflüne yer vermifltir (Yarg. HGK. 29.5.1963, 4-29/59).
Bildirim süreleri içinde iflçinin çal›flt›r›lmas› nedeniyle ortaya ç›kan bu sorunlar,
yasa koyucuyu konuya iliflkin bir düzenleme yapmaya itmifltir. ‹fl Kanunu’nun
m.17, f.5’e göre, “...‹flveren bildirim süresine ait ücreti peflin vermek suretiyle ifl sözleflmesini feshedebilir”.
Düzenlemeden de anlafl›laca¤› gibi ifl sözleflmesini bildirim sürelerine uygun
olarak sona erdirmek isteyen iflveren, bildirim süresi içinde iflçiyi çal›flt›rmaya devam edebilece¤i gibi bu süreye iliflkin ücreti peflin vererek onu süre sonunu beklemeden de iflten ç›karabilir. Peflin ödeme hâlinde verilecek miktar›n hesab›nda,
iflçinin sosyal haklarla giydirilmifl son ücreti esas al›nacakt›r. ‹flveren taraf›ndan yap›lan bu peflin ödeme, bildirim sürelerine iliflkin iflçiye ödenecek ücretin toptan ve
peflin ödenmesi oldu¤undan, tazminat olarak de¤il ücret olarak nitelendirilir. O sebeple de ücrete iliflkin hukuki rejime tabi olur. Örne¤in iflveren taraf›ndan verilmemesi hâlinde tahsili için iflçi taraf›ndan aç›lacak davaya uygulanacak zamanafl›m›
SIRA S‹ZDE
süresi, tazminatlar gibi 10 y›l de¤il, ücretler gibi 5 y›ld›r.
‹fl Kanunu’nda düzenlenen peflin ödeme yöntemi ile sözleflmeyi bitirme hakk›,
sadece iflverene tan›m›flt›r. Bildirim sürelerine uyarak ifl akdiniDsona
isteÜ fi Ü N Eerdirmek
L‹M
yen iflçinin böyle bir hakk› bulunmamaktad›r. Dolay›s›yla bu durumdaki iflçi, bildirim sürelerini çal›flarak geçirmek durumundad›r. Aksine davran›fl›, iflverene ihbar
S O R U
tazminat› ödemesine neden olur.
Peflin para ödeyerek süreli fesih sadece iflverenlere tan›nm›fl bir hakt›r.
böyle bir
D ‹ K‹flçilerin
KAT
hakk› bulunmamaktad›r.
SIRA S‹ZDE
N N
Bildirim süresine iliflkin ücretin peflin ödendi¤i hâllerde iflçi, bildirim süresi
içinde gerçekleflecek haklardan yararlanmal›d›r. Zira bildirim süresine iliflkin ücret
peflin ödense de sözleflme bildirim süresi sonunda sona erecektir.
Yarg›tay, peflin
AMAÇLARIMIZ
ödeme hâllerinde iflçinin bu dönem içinde do¤an haklardan yararlanabilmesini, iflverenin peflin ödeme hakk›n› kötüye kulland›¤› hâllerle s›n›rland›rm›flt›r. Nitekim
K ‹ T A bu
P dönemde
yüksek mahkeme, bildirim süresi içinde do¤acak haklardan (örne¤in
imzalanan toplu ifl sözleflmesi ile getirilen zamlardan) yararland›rmak istemedi¤i
iflçinin sözleflmesini, peflin ödeme yoluyla derhal sona erdiren iflverenin bu davraTELEV‹ZYON
n›fl›n›, peflin ödeme hakk›n›n kötüye kullan›lmas› olarak de¤erlendirmifltir
(Yarg.
9HD. 8.4.1991, 4473/7311). Bunun sonucunda da bildirim süresi içinde do¤an haklardan (örne¤in, bu dönem içinde do¤an toplu ifl sözleflmesi zamlar›ndan) iflçinin
yararlanabilmesini sa¤lam›flt›r.
‹NTERNET
Yarg›tay ayn› sonucun, toplu ifl sözleflmelerinde bu yönde bir hüküm bulunmas› hâlinde de do¤aca¤›n› belirtmektedir (Yarg. 9HD. 24.2.1998, 21690/2377). O nedenle taraflar aras›nda imzalanan toplu ifl sözleflmesinde, bireysel ifl sözleflmeleri
MAKALE
peflin ödeme yoluyla sona erdirilenlerin, bildirim süresi içinde do¤acak haklardan
yararlanabilece¤i kararlaflt›r›labilir.
Usule Uygun Yap›lmayan Fesih (Usulsüz fesih) ve ‹hbar Tazminat›
‹fl Kanunu’nun 17. maddesi, bildirimli feshe iliflkin bir usül belirlemifltir. Buna göre iflveren belirsiz süreli ifl akdini sona erdirmek istedi¤inde, iflçinin k›demine uygun bildirim süresi kadar önce feshi ihbarda bulunacakt›r. Bu ihbarda, taraflar aras›ndaki ifl sözleflmesinin, verilen bildirim süresi sonunda bitece¤i belirtilmektedir.
Yap›lan ihbarda, fesih nedeni belirtme zorunlulu¤u yoktur. ‹flveren, bildirim sürelerine uygun davranm›fl (ya da bu süreye iliflkin ücreti peflin ödemifl) ve iflçiye bir
y›ldan fazla çal›flm›fl olmas› hâlinde hak etti¤i k›dem tazminat›n› ödemiflse, usule
uygun bir fesih yapm›fl olacakt›r. Bu noktada iflverenden, bu hakk›n› kötüniyetli
101
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
MAKALE
102
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
S O R U
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ
TKE L‹E VT ‹ ZA Y OP N
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹M
N TA EK RA NL E T
MAKALE
olarak kullanmamas› beklenmektedir. Afla¤›da belirtilece¤i üzere iflveren, sebep
göstermek zorunda olmasa da, fesih hakk›n› iyiniyetle kullanmal›d›r. Yani fesih
saiki iyiniyetle belirlenmifl olmal›, fesih hakk› kötüye kullan›lmamal›d›r.
‹fl Kanunu’nda, bildirimli fesih hakk›n›n iflçi taraf›ndan kullan›ld›¤› hâllerde iflçiden sadece bildirim önellerine uygun davranmas› beklenmekte, bunu yapt›¤›nda
fesih usulüne uygun davrand›¤› kabul edilmektedir. Ancak çok seyrek görülse de
iflçi de fesih hakk›n› kötüye kullanm›fl olabilir. Örne¤in, iflvereni zarara u¤ratmak
isteyen vas›fl› bir iflçi, onun kendisine en çok ihtiyac› oldu¤u dönemde ifli b›rakabilir. ‹flçinin kötüniyetle feshe baflvurdu¤u bu gibi hâllerde uygulanacak bir yapt›r›m ‹fl Kanunu’nda öngörülmemifltir. O nedenle kötüniyetli feshe maruz kalan iflverenin, u¤rad›¤› zarar› tazmin ettirebilmesi için Borçlar Kanunun genel hükümlerine baflvurmaktan baflka çaresi yoktur.
Bildirimli fesih usulüne ayk›r› davran›fl, feshi usulsüz fesih hâline getirir. Bu ayk›r›l›k, bildirim sürelerine hiç ya da gere¤i gibi uymamak fleklinde gerçekleflebilir.
‹flten ç›kard›¤› iflçisine bildirim önellerini kulland›rmayan iflveren, ona hak etti¤i k›dem tazminat›n› vermifl olsa da yapt›¤› fesih yine usulsüz say›l›r.
Usulsüz fesih, t›pk› usule uygun yap›lm›fl fesih gibi ifl akdini sona erdirir. Ancak usule uygun olandan farkl› olarak birtak›m tazminat haklar›n›n do¤mas›na neden olur. Buna göre, bildirim önellerine uygun davranmadan sözleflmeyi fesheden
S‹ZDE
taraf, di¤erSIRA
tarafa,
bildirim önellerine iliflkin ücret tutar›nda (götürü nitelikte) ihbar
tazminat› ödemek zorundad›r. Bunun için usulsüz feshin bir zarara neden olmas›
gerekmez. Ancak usulsüz fesih sebebiyle ihbar tazminat›n› aflan bir zarar›n varl›¤›
SIRA gören
S‹ZDE taraf›n bunu talep edebilmesi, bu aflk›n zarar› ispat›na ba¤l›hâlinde, zarar
d›r. Tazminat rejimine tabi olan bu ödemenin hesab›nda, iflçinin giydirilmifl nitelikS O R U
teki son ücreti
esas al›n›r.
D ‹ K uymay›p
KAT
Bildirim flart›na
bildirim sürelerine iliflkin koflulu yerine getirmeyen taraf, bildiS O R U
rim süresine ait ücret tutar›nda tazminat ödemek zorundad›r.
N N
N N
SIRA S‹ZDE
D ‹ K hem
K A T iflçi ve hem de iflveren bak›m›ndan sözkonusudur.
‹hbar tazminat›
AMAÇLARIMIZ
Usulsüz
feshe
maruz kalan iflçi, ihbar tazminat›na hak kazanmas› yan› s›ra, bilSIRA
S‹ZDE
dirim süresi içinde do¤mufl haklardan da yararlanabilir. Di¤er bir deyiflle bildirim
süreleri, usulsüz fesih ile iflten ç›kar›lan iflçinin k›dem süresine eklenir. Örne¤in
K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ
usulsüz fesihle
iflten ç›kar›lan bir sendikal› iflçi, bildirim süresi içinde imzalanan
toplu ifl sözleflmesi ile getirilen zamlardan yararlanabilir.
Bildirim sürelerinin taraflarca art›r›ld›¤› hâllerde ihbar tazminat›, art›r›lan süreleT KE L ‹E VT‹ ZAY OPN
re göre hesaplan›r. Fakat Yarg›tay, iflçinin ihbar tazminat› ödemesi gereken hâllerde, tazminat›n art›r›lan bildirim sürelerine göre de¤il, yasal bildirim sürelerine göre hesaplanmas› gerekti¤ini kabul etmektedir (Yarg. 9HD, 30.4.2002, 20615/ 6928).
TELEV‹ZYON
‹ N Ttazminat›n›
ERNET
Ancak ihbar
ödemesi gereken taraf›n iflveren olmas› hâlinde ise tazminat›n, art›r›lan bildirim sürelerine göre belirlenece¤i ifade edilmifltir.
‹flçi aç›s›ndan usulsüz feshin tek sonucu ihbar tazminat› de¤ildir. ‹flçi bunun yaAE KR ANy›l
LEET çal›flm›fl olmak kofluluyla k›dem tazminat› ve zarar› varsa mad‹ NMTbir
n›nda, en az
di ve manevi tazminat da talep edebilir. fiüphesiz ki maddi-manevi tazminat talebi
iflçinin bu nitelikte bir zarara u¤rad›¤›n› ispat›na ba¤l›d›r.
MAKALE
103
Fesih Hakk›n›n Kötüye Kullan›lmas› ve Kötüniyet Tazminat› - Sendikal
Tazminat
Yukarda da belirtmifl oldu¤umuz üzere ‹fl Kanunu’nun 17. maddesine göre süreli
(usule uygun) fesih için bildirim sürelerine uymak ve hak edilen tazminatlar› ödemek yeterli görünmektedir. Ancak 17. madde, süreli feshin kötüye kullan›lmamas› gerekti¤ini, aksi hâlde iflverenin kötüniyet tazminat› ödeyece¤ini düzenlemifltir.
Buna göre, “...fesih hakk›n›n kötüye kullan›larak sona erdirildi¤i durumlarda iflçiye bildirim süresinin üç kat› tutar›nda tazminat ödenir.”
Fesih hakk›n›n kötüye kullan›lmas›, iflverenin ‹fl Kanunu’nun 17. maddesi ile
kendisine verilen süreli fesih hakk›n› kötüye kullanmas› anlam›na gelir. Gerçekten de uygulamada baz› iflverenlerin, yasan›n kendilerine tan›d›¤›, sebep göstermeden fesih yapabilme hakk›n› kötüye kulland›klar› görülmektedir. Örne¤in kendisini prim ödemedi¤i için SGK’ya ya da ifl flartlar›n› uygulamad›¤› için Bölge Çal›flma Müdürlü¤üne flikâyet eden iflçinin ifl akdini fesheden iflveren, bu fesihte bildirim sürelerine uymufl ya da bu döneme iliflkin ücreti peflin vermifl olsa ve iflçiye hak etti¤i k›dem tazminat›n› ödemifl bulunsa da kötüniyetli olarak feshe müracaat etmifl kabul edilir. Ayn› flekilde iflletmesine hiçbir olumsuz etkisi olmayan
ekonomik krizi fesih sebebi yapan iflverenin bu davran›fl› da dürüstlük kural›na
uymayaca¤›ndan kötüniyetli fesih olarak nitelendirilebilir. ‹flverenden alamad›¤›
hakk› için yarg›ya baflvuran ya da iflveren aleyhine tan›kl›k yapan iflçinin ifl akdinin feshinde de kötüniyeti görebilmek mümkündür. Bu tür fesihler, tüm usul koflullar›na uygun olsa ve hak edilen tazminatlar›n iflçilere ödenmesi ile sonuçlansa
da, kötüniyetli fesih say›lmaktan kurtulamaz. fiikâyeti sebebiyle yap›lan fesihlerin
kötüniyetli say›labilmesi için, iflçinin flikâyetinin hakl› olmas› da gerekmez. ‹çtihatlarda da belirtildi¤i gibi bu gibi olaylarda önemli olan, flikâyetin hakl› veya
haks›z olmas› de¤il, iflçinin flikâyeti ile ifl sözleflmesinin feshi aras›nda ba¤lant›n›n
olup olmamas›d›r. Ba¤lant›n›n varl›¤›, feshin bu nedene dayand›¤›n› ve dolay›s›yla kötüniyetli oldu¤unu gösterecektir.
Kötüniyetli fesih hâlinde iflveren, iflçinin k›demine uygun bildirim süresinin üç
kat› tutar›nda bir tazminat ödemek zorunda kal›r. Kötüniyet tazminat› olarak
an›lan bu tazminat›n talebi için iflçinin zarar görmüfl olmas› gerekmez. Götürü nitelikte belirlenen tazminat, kötüniyetli feshe maruz kald›¤›n› ispatlayan iflçilere
ödenir. Bunun d›fl›nda kötüniyetli olarak iflten ç›kar›lan iflçinin ifl akdinin feshinde
bildirim sürelerine de uyulmam›fl olabilir. Bu hâlde iflten ç›kar›lan iflçi, kötüniyet
tazminat› yan›nda ihbar tazminat› da talep edilebilir. Nitekim yasan›n gerekçesinde bu durum aç›kça ortaya konulmufltur: “‹flveren bu durumdaki iflçilerin ifl sözleflS‹ZDE bir flikâmelerini fesih hakk›n› kötüye kullanarak, sözgelimi iflçi kendisiSIRA
hakk›nda
yette bulundu¤u veya kendisi aleyhinde dava açt›¤› ya da flahitlik yapt›¤› için sona erdirmifl ise, iflçiye bildirim süresinin üç kat› tutar›nda bir Dkötüniyet
Ü fi Ü N E L ‹ M tazminat›
ödeyecektir. ‹flveren sözleflmeyi bildirim flart›na dahi uymaks›z›n sona erdirmifl ise,
kötüniyet tazminat› yan›nda ayr›ca bildirim süresine iliflkin ücret tutar›nda bir
S O R U
tazminat daha ödeyecektir”.
‹fl sözleflmesi süreli fesih yolu ile ama kötüniyetle feshedilen iflçiye ihbar
üç
D ‹ K K tazminat›n›n
AT
kat› tutar›nda kötüniyet tazminat› ödenecektir.
SIRA S‹ZDE
N N
Kötüniyet tazminat›n›n uygulamada neden oldu¤u en önemli problem, kötüniyetin ispat›d›r. Medeni Kanun’a göre haklar›n kullan›lmas›nda iyiniyet esas kabul
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
104
Sendikal tazminat iflçinin bir
y›ll›k ücretinden az olamaz.
edildi¤inden, süreli fesih hakk›n› kullanan iflverenin de esasen iyiniyetli hareket etti¤i kabul edilir (MK m.2). Dolay›s›yla iflverenin kötüniyetli oldu¤unu ileri süren iflçinin, bu iddias›n› ispatlamas› gerekir. Bu durumda örne¤in bildirim sürelerine uygun olarak iflten ç›kar›lan ve hak etti¤i k›dem tazminat› da ödenen iflçiden, iflten
ç›kar›lmas›n›n SGK’ya yapt›¤› flikâyete ba¤l› oldu¤u yönündeki iddias›n› ispatlamas› beklenir. Aksi hâlde kötüniyet tazminat› alabilme hakk› kazanamaz. Söz konusu
tazminat›n talebinde iflverenin ispat yükümlülü¤ü alt›nda olmas›, bu tazminat›n talep edilebilmesini oldukça güçlefltirmektedir. O nedenle uygulamada s›k s›k talep
edilse de, yaflatt›¤› ispat sorunu, kötüniyet tazminat›na ulafl›labilmesini oldukça
zorlaflt›rmaktad›r.
Uygulamada en s›k görülen kötüniyetli fesih, bir iflçinin sendikal› olmas› sebebiyle ifl akdinin feshidir. Sendika üye olmas›, sendikal faaliyetlere kat›lmas› gibi nedenlerle iflten ç›kar›lan ve hak etti¤i tazminatlar› ödenen iflçinin kötüniyet tazminat› talep edebilme hakk› vard›r. Bunun için feshe dayanak yap›lan sendikal saiki ispatlamas› yeterlidir. Bununla birlikte yasa koyucu, Anayasal hak durumundaki
sendikalaflma hakk›n› korumak için sendikal sebepli fesihlere uygulanacak kötüniyet yapt›r›m›n› farkl› bir yasada, ayr›ca düzenlemifltir. Sendikalar Kanunu ile getirilen ve sendikal tazminat olarak ifade edilen bu düzenlemeye göre, “...Sendika
üyeli¤i veya sendikal faaliyetlerden dolay› hizmet akdinin feshi hâlinde... ödenecek tazminat iflçinin bir y›ll›k ücret tutar›ndan az olamaz.” (SK m.31).
Görüldü¤ü gibi sendikal tazminat, kötüniyet tazminat›n›n özel bir hâlidir. Yani
yasa koyucu, kötüniyetli fesihlerde iflverenin fesih saikinin sendikal faaliyet olmas›
hâlinde, daha a¤›r bir yapt›r›m getirmifltir. O sebeple bu tür kötüniyetli fesihlerde
ödenecek tazminat iflçinin bir y›ll›k ücreti tutar›ndan az olamaz. Kötüniyet tazminat›
gibi sendikal tazminat›n talebinde de iflçinin bu fesih sebebiyle zarara u¤ram›fl olmas› gerekmez. Dahas›, yasan›n tan›d›¤› yetkinin gere¤i olarak yarg›ç, olay›n gerekli k›ld›¤› hâllerde sendikal tazminat›, iflçinin bir y›ll›k ücretinin üzerinde de belirleyebilir.
SIRA S‹ZDE
3
‹fl güvencesi SIRA
kapsam›ndaki
iflçiler için kötüniyet tazminat› ödenip ödenemeyece¤ini tart›fl›n›z?
S‹ZDE
‹fl Güvencesi Kapsam›nda Süreli Fesih
‹fl Güvencesi Kavram›
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
MAKALE
‹fl Kanunu’nun
S O 17.
R U maddesinde düzenlenen ve yukar›da aç›klanan süreli fesih sistemi, iflverene sebep gösterme gere¤i olmadan sözleflmeyi feshedebilme imkân›
verdi¤inden, uygulamada önemli sorunlara neden olmufltur. Yukar›da da belirtildiD‹KKAT
¤i gibi baz› iflverenlerin, yasan›n kendilerine verdi¤i bu hakk› kötüniyetle kulland›klar› ve dürüstlük kural›na uygun olmayan sebeplerle iflçi ç›kard›klar› görülmüflSIRA S‹ZDE
tür. Bu durumda
iflçilerin baflvuracaklar› tek yapt›r›m durumundaki kötüniyet tazminat› da, iflçiler için yaratt›¤› ciddi ispat sorunlar› sebebiyle bu kötüye kullan›m›n
önüne geçememifltir. O sebeple iflçilerin feshe karfl› korunma ihtiyac› oldu¤u dile
AMAÇLARIMIZ
getirilmeye bafllanm›fl ve Avrupa ülkelerinde rastlanan bir ifl güvencesinin Türk
hukuk sistemine de getirilmesi gerekti¤i savunulmufltur.
Bu tart›flmalar
K ‹ T Ave
P çabalar, ürününü 9.8.2002 tarihinde 4773 say›l› kanun ile vermifl ve dönemin 1475 say›l› ‹fl Kanunu’na ifl güvencesini, di¤er deyiflle iflçilerin feshe karfl› korunmas›n› sa¤layacak düzenlemeler eklenmifltir (‹K 13/A, 13/B, 13/C,
13/D). BuTgeliflmenin
hemen ard›ndan, 2003 y›l›nda yürürlü¤e giren ve hâlen uyELEV‹ZYON
gulanmakta olan 4857 say›l› ‹fl Kanunu ile ifl güvencesi nihai flekline bürünmüfl ve
Türk ifl hukukunun önemli müesseslerinden biri hâline gelmifltir (‹K m.18,19,20,21).
N N
‹NTERNET
MAKALE
105
O tarihten itibaren, yasal koflullar sa¤lanmadan iflten ç›kar›lan güvence kapsam›ndaki iflçiler, yasal koflullar› sa¤lamalar› hâlinde ifllerine iade edilebilme imkân›na
kavuflmufllard›r.
‹fl Güvencesinin Kapsam›
‹fl güvencesi ile getirilen feshe karfl› koruma sistemi, çal›flma yaflam› içindeki tüm
iflçi ve iflyerlerine uygulanmamaktad›r. 4857 say›l› ‹fl Kanunu, güvencenin uygulama alan›n› s›n›rland›rm›flt›r. Bu durum, ifl güvencesine temel oluflturan ILO’nun
feshe karfl› korumaya iliflkin 158 say›l› sözleflmesinin imkân sa¤lad›¤› bir sonuçtur.
Nitekim ilgili hükmün gerekçesinde de bu noktaya dikkat çekilmifltir; “Madde, on
(flu anda 30) veya daha fazla iflçi çal›flt›ran iflyerlerinde çal›flan iflçileri kapsam›na alm›fl ve söz konusu iflçilerin de en az alt› ayl›k k›demi olmas› flart›n› getirmifltir. ‹flletmenin bütününü sevk ve idare eden iflveren vekilleri ile yard›mc›lar› ve
iflyerinin bütününü yöneten ve belirli özelli¤i bulunan iflveren vekilleri ise kapsam
d›fl› b›rak›lm›flt›r. Bu düzenleme ile küçük iflyerleri ve henüz iflyerine yeni giren iflçiler bak›m›ndan ifl güvencesi hükümlerinin uygulanmas› uygun görülmemifltir”.
ILO’nun 158 say›l› Sözleflmesi de, iflçilerin özel istihdam flartlar› bak›m›ndan veya
istihdam eden iflletmenin büyüklü¤ü veya niteli¤i aç›s›ndan esasl› sorunlar bulunan durumlarda, iflçilerden bir kategorinin ifl güvencesinin tamam› veya bir k›s›m
hükümlerinin kapsam› d›fl›nda tutulabilece¤ini öngörmektedir”.
Mevcut yasal düzenlemede yer alan ifl güvencesi hükümlerinden, yani ‹fl Kanunu’nun 18, 19, 20 ve 21. maddelerinden yararlanabilmek için iflçi ve iflyeri için getirilen s›n›rland›r›c› koflullar›n sa¤lanm›fl olmas› flartt›r. ‹fl güvencesinden yararlanmak isteyen iflçinin, en az alt› ayl›k k›demi olmas›, belirsiz süreli sözleflme ile çal›flmas› ve yasan›n belirtti¤i iflveren vekillerinden biri olmamas› gerekir.
‹fl güvencesi düzenlemesi kapsam›na girmek için gerekli olan alt› ayl›k k›dem
süresinin nas›l hesaplanaca¤›na yasada aç›kl›k getirilmifl ve bu sürenin hesaplanmas›nda ayn› iflverenin bir veya de¤iflik iflyerlerinde geçen sürelerin birlefltirilerek
SIRA S‹ZDE
hesaplanaca¤› kabul edilmifltir. Öte yandan, bir iflverenin ayn›
iflkolunda birden
fazla iflyeri varsa, iflyerinde çal›flan iflçi say›s›n›n tespitinde bu yerlerdeki toplam iflçi say›s› dikkate al›nmaktad›r. ‹fl Kanunu’nda ayr›ca, alt› ayl›kDk›demin
Ü fi Ü N E L ‹ M hesab›nda
bu kanunun 66. maddesindeki sürelerin de dikkate al›naca¤› öngörülmüfltür. Söz
konusu madde, iflçinin günlük çal›flma süresinin hesab›nda, çal›flma süresinden saS O R U
y›lan hâlleri düzenlemektedir.
‹fl Kanunu’nda süreli feshin
geçerli sebebe
dayand›r›lmas› ve geçersiz
fesihte iflçiye ifl güvencesi
sa¤lanmas› ancak s›n›rl› bir
uygulama olarak hükme
ba¤lanm›fl ve ancak 30
(tar›m ifllerinde en az 50
iflçi) veya daha fazla iflçi
çal›flt›ran iflyerlerinde, en az
alt› ayl›k k›demi olan belirsiz
süreli sözleflme ile çal›flan
iflçiler için öngörülmüfltür.
‹fl güvencesi iflçinin korunmas›na, ifl güvenli¤i ise iflçinin sa¤l›¤›n›n korunmas›na
iliflkin
D‹KKAT
süreçler, önlemler ve düzenlemeleri ifade eder.
SIRA S‹ZDE
N N
Kanun alt› ayl›k k›demi olan iflçinin ifl güvencesinden yararlanabilece¤ini öngördü¤ünden, bu sürenin fesih bildiriminin iflçiye ulaflt›¤› tarihte doldurulmufl olAMAÇLARIMIZ
mas› flartt›r. Sürenin bildirim önelleri sonunda dolacak olmas›,
güvenceden yararlanabilmek için yeterli de¤ildir.
Yarg›tay, alt› ayl›k k›demin hesab›nda iflçinin fas›lal› çal›flma sürelerinin toplaK ‹ T A Pmahkemeye
m›n›n göz önünde bulundurulmas› gerekti¤ini belirtmektedir. Yüksek
göre, “...4857 say›l› Kanun’da bu flekilde bir flart getirilmedi¤inden ayn› iflverenin
bir veya de¤iflik iflyerlerinde ifl iliflkisi hukuken kesintiye u¤ram›fl olsa dahi, iflçinin
T E L E V ‹De¤iflik
Z Y O N iflyerleo iflverene ba¤l› iflyerlerinde geçen hizmet süreleri birlefltirilmelidir.
rinde geçirilen sürelerin toplanmas›, iflverenin ayn› olmas› kofluluna ba¤l›d›r. Alt›
ayl›k k›demin hesab›nda, otuz iflçi ölçütü ile ilgili düzenlemeden farkl› olarak
‹NTERNET
MAKALE
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
MAKALE
106
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
MAKALE
aç›kça bir düzenleme yer almad›¤›ndan daha önce çal›fl›lan iflyerlerinin ayn› iflkolunda bulunmas› flart de¤ildir.” (Yarg. 9HD. 7.12.2009, 10104/33620). Yine ayn› kararda belirtildi¤i gibi, ifl güvencesinden yararlanabilmek için aranan alt› ayl›k
k›dem koflulu taraflar›n anlaflmas› ile k›salt›labilece¤i gibi tümüyle de ortadan kald›r›labilir. Zira ‹fl Kanunu’un an›lan düzenlemesi, ifl lehine aksi kararlaflt›r›labilen
düzenlemelerdendir. Ancak söz konusu sürenin, iflverenin bildirim süresine ait ücreti peflin vermek suretiyle ifl sözleflmesini feshetmesi durumunda 17. maddedeki
bildirim süreleri ile doldurulmas› mümkün de¤ildir.
Yasan›n ifl güvencesi kapsam› d›fl›nda b›rakt›¤› iflveren vekilleri, iflletmenin bütününü sevk ve idare eden iflveren vekili ve yard›mc›lar› (örne¤in flirket genel müdürü ve yard›mc›lar›) ile iflyerinin bütününü sevk ve idare eden ve iflçiyi ifle alma
SIRA S‹ZDE
ve iflten ç›karma
yetkisi bulunan iflveren vekilleridir. Burada dikkat edilmesi gereken önemli bir nokta bulunmaktad›r. O da iflyerinin bütününü sevk ve idare eden
iflveren vekillerinin
D Ü fi Ü N E L ‹ Mifl güvencesi kapsam› d›fl›nda tutulabilmeleri için, mutlaka iflçiyi ifle alma ve iflten ç›karma yetkisine sahip olmalar› gerekir. Dolay›s›yla, iflyerinin
bütününü yöneten bir iflveren vekili (örne¤in bir bankan›n flube müdürü), iflçi alS O R U
ma ve ç›karma yetkisine sahip de¤ilse, ifl güvencesinden yararlanabilir.
D ‹ K ile
K A Totuz iflçi koflulu sa¤lam›fl olsa bile, iflletmenin bütününü sevk ve idare
Alt› ayl›k k›dem
etmeye yetkili iflveren vekilleri ve yard›mc›lar› ile iflyerinin bütününü sevk ve idare eden ve
iflçiyi ifle alma
veS‹ZDE
iflten ç›karma yetkisi bulunan iflveren vekilleri sözkonusu güvencenin d›SIRA
fl›nda tutulmufllard›r.
N N
AMAÇLARIMIZ
‹fl güvencesinin
kapsam›n› s›n›rland›ran koflullar sadece iflçilere iliflkin de¤ildir.
Yasada, iflyerlerine iliflkin olarak da bir s›n›rland›rma getirilmifltir. Buna göre bir
iflyerinde ifl güvencesi korumas›ndan yararlan›labilmesi için en az otuz iflçi çal›flt›K ‹ T Dolay›s›yla
A P
r›lmas› gerekir.
bir iflçi bireysel olarak güvenceden yararlanabilme koflullar›n› sa¤lasa da (belirsiz süreli sözleflme ile alt› aydan fazla süredir çal›flsa da),
çal›flt›¤› iflyerinde otuzdan az iflçi çal›fl›yorsa güvenceden yararlanamaz. Ayn› flekilT E Lfazla
E V ‹ Z Yiflçinin
ON
de, otuzdan
çal›flt›¤› bir iflyerinde bulundu¤u hâlde alt› aydan az k›demi olan ya da alt› aydan fazla k›demi olsa da belirli süreli sözleflme ile çal›flan iflçiler de ifl güvencesi kapsam› d›fl›nda kal›r.
‹fl güvencesine dâhil olabilmek için iflyerlerinde en az otuz iflçi çal›flt›rma zo‹NTERNET
runlulu¤u getiren hüküm, çok yüksek oldu¤u için ö¤retide hakl› olarak elefltirilmektedir. Zira ifl güvencesine iliflkin ilk düzenleme durumundaki 4773 say›l› yasada güvence hükümlerinin uygulanabilmesi için iflyerinde on iflçi çal›flt›r›lmas› yeMAKALE
terli görülmüfltü. Yeni düzenleme ile say›n›n otuza ç›kar›lmas›, çal›flanlar›n yaklafl›k %50’sinin güvence kapsam› d›fl›nda kalmas›na neden olmufltur. O nedenle feshe karfl› koruman›n geniflletilebilmesi, Avrupa Birli¤indeki düzeyin yakalanabilmesi için otuz iflçi s›n›r›n›n daha afla¤›ya çekilmesi gerekmektedir.
Geçerli Fesih Sebepleri
‹fl güvencesi sisteminin hukuk sistemimize girmesi ile süreli fesih usulünde önemli de¤ifliklikler olmufltur. Bu de¤iflikliklerden birisi, daha önce 17. maddeye göre iflverence yap›lan süreli fesih bildirimlerinde aranmayan fesih sebebi gösterme zorunlulu¤unun, güvence kapsam›ndaki iflçilerin ifl akitlerinin süreli feshinde aranacak olmas›d›r. ‹flveren, ifl güvencesinden yararlanan iflçiyi iflten ç›karmak istedi¤inde, geçerli fesih sebebi olarak görülen nedenlerden birini mutlaka yaz›l› olarak
göstermek zorundad›r.
107
fiekil 5.2
Geçerli Fesih
Sebepleri
GEÇERL‹ FES‹H SEBEPLER‹
‹flçiye ‹liflkin Sebepler
Yetersizlik
Davran›fl
Bozuklu¤u
‹flyerine ‹liflkin Sebepler
‹flletmenin
Gerekleri
‹flyerinin
Gerekleri
‹flin
Gerekleri
‹fl Kanunu’nun 18. maddesi ile getirilen bu yeni düzen, yasan›n gerekçesinde
flu flekilde aç›klanm›flt›r: “Bu madde ile belirsiz süreli ifl sözleflmelerinin iflveren taraf›ndan feshedilmesi hâli için, 158 say›l› ILO Sözleflmesi’nde belirlendi¤i üzere,
geçerli bir sebep bildirme zorunlulu¤u getirilmifltir. Ayr›ca geçerli sebebin neler
olabilece¤i madde içinde düzenlenmifltir...”
‹fl Kanunu’nda geçerli fesih sebepleri iflçiye ve iflyerine iliflkin olmak üzere iki
grup alt›nda toplanabilir. ‹flçiye iliflkin olan geçerli fesih sebepleri
onun yeterli¤i ve
SIRA S‹ZDE
davran›fllar›na iliflkindir. ‹flyerine iliflkin olanlar ise, iflletmenin, iflyerinin veya iflin
gereklerinden kaynaklanan sebeplerdir. Yasal düzenlemeye göre, “ Otuz veya dafi Ü N E L ‹ Mbelirsiz süha fazla iflçi çal›flt›ran iflyerlerinde en az alt› ayl›k k›demi olanD Üiflçinin
reli ifl sözleflmesini fesheden iflveren, iflçinin yeterlili¤inden veya davran›fllar›ndan
ya da iflletmenin, iflyerinin veya iflin gereklerinden kaynaklanan
S Ogeçerli
R U bir sebebe
dayanmak zorundad›r.” (‹K m.18, f.1).
D ‹ sebebe
K K A T dayanmas›
1475 say›l› ‹fl Kanunu’na göre süreli fesih için iflverenin herhangi bir
zorunulu¤u bulunmamaktayken, 4857 say›l› ‹fl Kanunu’na göre iflçinin ifl sözleflmesini ‹fl
SIRA S‹ZDEdavran›fllar›
Kanunu’nun 17. maddesine dayal› olarak fesheden iflveren iflçinin yeterlili¤i,
veya iflletmenin, iflyerini ya da iflin gereklerinden kaynaklanan geçerli bir sebebe dayanmak ve bunu iflçiye yaz›l› olarak bildirmek zorundad›r.
AMAÇLARIMIZ
N N
‹fl Kanunu’nun gerekçesinde, genifl kapsaml› bir kavram olan geçerli sebebin
ne anlama geldi¤ini oryaya koyabilmek ve ona objektif ölçülere uygun bir içerik
K ‹ T A P
kazand›rabilmek için baz› örnekler verilmifltir.
‹flçinin yetersizli¤inden kaynaklanan sebeplere örnek olarak gösterilenler: Ortalama olarak benzer ifli görenlerden daha az verimli çal›flma, gösterdi¤i niTELEV‹ZYON
teliklerden beklenenden daha düflük performansa sahip olma, ifle yo¤unlaflmas›n›n
giderek azalmas›, ifle yatk›n olmama, ö¤renme ve kendini yetifltirme yetersizli¤i, s›k
s›k hastalanma, çal›flamaz duruma getirmemekle birlikte iflini gerekti¤i flekilde yapmas›n› devaml› olarak etkileyen hastal›k, uyum yetersizli¤i, iflyerinden
‹ N T E R N Ekaynaklanan
T
sebeplerle yap›lacak fesihlerde emeklilik yafl›na gelmifl olma hâlleridir.
Yarg›tay, iflçinin yetersizli¤inden kaynaklanan, uygulamadaki ifadesiyle performansa dayal› fesihlerde yaflanan sorunlar› dikkate alarak bu Mkonuda
A K A L E baz› temel
noktalara dikkat çeken bir karar vermifltir. Karar›n en dikkat çeken yönü, yetersizlik sebebiyle yap›lan feshin geçerli say›labilmesini, iflyerinde oluflturulan organize
bir performans ölçme sisteminin varl›¤›na ba¤lam›fl olmas›d›r.
Kanunun gerekçesinde iflçinin davran›fllar›ndan do¤an geçerli fesih sebeplerine örnek olarak ise flunlar gösterilmifltir: ‹flverene zarar vermek ya da
zarar›n tekrar› tedirginli¤ini yaratmak, iflyerinde rahats›zl›k yaratacak flekilde çal›fl-
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
MAKALE
108
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
MAKALE
ma arkadafllar›ndan borç para istemek, arkadafllar›n› iflverene karfl› k›flk›rtmak, iflini uyar›lara ra¤men eksik, kötü veya yetersiz olarak yerine getirmek, iflyerinde ifl
ak›fl›n› ve ifl ortam›n› olumsuz etkileyecek bir biçimde di¤er kiflilerle iliflkilere girmek, iflin ak›fl›n› durduracak flekilde uzun telefon görüflmeleri yapmak, s›k s›k ifle
geç gelmek ve iflini aksatarak iflyerinde dolaflmak, amirleri veya ifl arkadafllar› ile
ciddi geçimsizlik göstermek, s›kça ve gereksiz yere tart›flmaya giriflmek gibi hâller.
‹flçinin yetersizli¤inden veya davran›fllar›ndan kaynaklanan sebepler, ancak
iflyerinde olumsuzluklara yol açmas› hâlinde geçerli sebepler olarak feshe neden
olabilir. ‹flçinin sosyal aç›dan olumsuz bir davran›fl›, toplumsal ve etik aç›dan onaylanmayacak bir tutumu iflyerindeki üretim ve ifl iliflkisi sürecine herhangi bir olumsuz etki yapm›yorsa geçerli sebep say›lamaz.
Kanunda geçen iflyerine iliflkin geçerli sebepler ise iflletmenin, iflyerinin veya iflin
gereklerinden kaynaklanan, uygulamadaki ifadesiyle iflletmesel sebepler olarak ifade
edilmektedir. Bu sebepler yasan›n gerekçesinde, iflyeri içinden veya d›fl›ndan kaynaklananlar olmak üzere ikiye ayr›lm›fl ve ilgili örnekler bu kapsamda verilmifltir.
‹flyeri d›fl›ndan kaynaklanan ve geçerli fesih sebebi olabilecek örnekler:
Sürüm ve sat›fl olanaklar›n›n azalmas›, talep ve siparifl azalmas›, enerji s›k›nt›s›, ülkede yaflanan ekonomik kriz, piyasada genel durgunluk, d›fl pazar kayb›, ham madde
s›k›nt›s› gibi sebeplerle iflyerinde iflin sürdürülmesinin olanaks›z hâle gelmesidir.
‹flyeri içi geçerli fesih sebebi örnekleri ise: Yeni çal›flma yöntemlerinin uygulanmas›, iflyerinin daralt›lmas›, yeni teknolojinin uygulanmas›, iflyerlerinin baz›
bölümlerinin iptal edilmesi, baz› ifl türlerinin kald›r›lmas› gibi sebepler olabilir. Dolay›s›yla iflverenler, iflyerlerinde alacaklar› iflletmesel kararlar›n sonucu olarak, iflçi
ç›kartabilmektedirler. Ancak bu durum, iflverenlerin her tür iflletmesel kararlar›n›n
geçerli fesih sebebi olarak nitelendirilebilece¤i anlam›na gelmez. Yarg› ileri sürülen iflletmesel kararlar üzerinde ölçülülük ve tutarl›l›k denetimi yapmakta ve ona
göre karar vermektedir.
‹flçinin yetersizli¤inden veya davran›fllar›ndan kaynaklanan sebeplerin, hangi
S‹ZDEsebeplerden say›laca¤› ve hangi durumlar›n iflletmenin, iflyeridurumlardaSIRA
geçerli
nin veya iflin gereklerinden kaynaklanan sebepler olarak kabul edilece¤i yarg› kararlar› ile aç›kl›¤a
kavuflturulmaya çal›fl›lmaktad›r. Özellikle ‹fl Kanunu’nun 26. madD Ü fi Ü N E L ‹ M
desinde ayr› bir düzenleme konusu olan hakl› nedenlerle fesih olgusunu geçerli sebeplerle fesih için aranan sebeplerden ay›rmak ve aradaki farklar› ortaya koymak,
S O R U
maddi olaylar›
söz konusu iki farkl› fesih türü aç›s›ndan de¤erlendirmek gerekir.
Süreli fesihteD iflçi
sürelerine uymak zorunda olup sebep gösterme yükümlülü¤ü
‹ K K Abildirim
T
alt›nda de¤ildir. Sebep gösterme yükümlülü¤ü iflverene aittir.
N N
SIRA S‹ZDE
Bu alanda konunun gerektirdi¤i ölçüler içinde ülke koflullar›n› da dikkate alarak iki fesih türü aç›s›ndan geçerli olacak ayr›mlar› yapmak ve farkl›l›klar› ortaya
koymak, yarg›n›n
yan› s›ra ö¤retinin katk›lar› ile sa¤lanmaktad›r. Kanunun gerekAMAÇLARIMIZ
çesinde de belirtildi¤i gibi 18. madde bak›m›ndan geçerli sebepler, afla¤›da görülecek olan 26. maddede belirtilenler kadar a¤›rl›kl› olmamakla birlikte, iflin ve
K ‹ T A yürüyüflünü
P
iflyerinin normal
olumsuz etkileyen hâller olarak görülmelidir. Yani
geçerli fesih sebepleri ile hakl› fesih sebepleri aras›nda bir düzey (a¤›rl›k) fark› bulunmaktad›r. Geçerli fesih sebepleri, hakl› fesih sebebi düzeyine ulaflmamaktad›r.
T E Lgeçerli
E V ‹ Z Y O Nfesih için söz konusu olabilecek sebepler, iflçinin ifl görme borBu nedenle,
cunu kendisinden kaynaklanan veya iflyerinden kaynaklanan sebeplerle ciddi bir
biçimde olumsuz etkileyen ve ifl görme borcunu gerekti¤i flekilde yerine getirme‹NTERNET
MAKALE
sine olanak vermeyen sebeplerdir. Dolay›s›yla, ifl iliflkisinin sürdürülmesinin iflveren aç›s›ndan önemli ve makul ölçüler içinde beklenemeyece¤i durumlarda, feshin geçerli nedenlere dayand›¤›n› kabul etmek gerekir. Oysa afla¤›da da görülece¤i gibi hakl› fesih sebeplerinde ifllem temelini çökertebilecek düzeyde eylemlerden söz edilir.
Hakl› ve geçerli fesih sebepleri aras›ndaki düzey fark› Yarg›tay taraf›ndan flu flekilde tan›mlanm›flt›r (Yarg. 9HD. 13.12.2010, 2009-39671/ 2010-37399): “‹flçinin geçerli bir feshe neden olabilecek davran›fllar› ‹fl Kanunu’nun 25. maddesinde öngörülen ve iflverene derhal fesih yetkisi tan›yan hakl› nedenlerden farkl›d›r. Yarg›lama s›ras›nda bu nedenlerin a¤›rl›klar› her olay›n özelli¤ine göre de¤erlendirilmelidir. ‹flçinin iyiniyet ve ahlak kurallar›na uymayan davran›fl› sonucunda ifl iliflkisine devam etmek iflveren aç›s›ndan çekilmez hâle gelmiflse, di¤er bir anlat›mla
güven temeli çökmüflse iflverenin hakl› nedenle derhal fesih hakk› do¤ar. Buna
karfl›l›k iflçinin davran›fl› taraflar aras›nda bulunmas› gereken güven temelini çökertecek a¤›rl›kta bulunmamakla, ifl iliflkisine devam› tam anlam›yla çekilmez hâle getirmemekle birlikte, iflin normal iflleyiflini bozuyorsa, iflyerindeki uyumu olumsuz yönde etkiliyor ve iflverenden bu nedenle ifl iliflkisini yürütmesi normal olarak
beklenemiyorsa ‹fl Kanunu’nun 18. Maddesinin 1. f›kras› gere¤i geçerli fesih hakk› do¤ar.”
Geçerli fesih sebeplerini kanunun gerekçesine koydu¤u örneklerle aç›klamaya
çal›flan yasa koyucu, hangi hâllerin geçerli fesih sebebi say›lmayaca¤›n› ise kanun
metnine eklemifltir. Böylece ifl kanunlar› ile özellikle güvence alt›na al›nm›fl olan
baz› hak ve özgürlüklerin hiçbir flekilde fesih için geçerli bir sebep oluflturamayaca¤›, yoruma yer vermeyecek bir biçimde hükme ba¤lanm›flt›r. ‹fl Kanunu’nun 18.
maddesinin 3. f›kras› hükmüne göre, flu hususlar fesih için geçerli bir sebep
oluflturmaz;
i. Sendika üyeli¤i veya çal›flma saatleri d›fl›nda veya iflverenin r›zas› ile çal›flma saatleri içinde sendikal faaliyetlere kat›lmak,
ii. ‹flyeri sendika temsilcili¤i yapmak,
iii. Mevzuattan veya sözleflmeden do¤an haklar›n› takip veya yükümlülüklerini
yerine getirmek için iflveren aleyhine idari veya adli makamlara baflvurmak
veya bu hususta bafllat›lm›fl sürece kat›lmak,
iv. Irk, renk, cinsiyet, medeni hâl, aile yükümlülükleri, hamilelik, do¤um, din,
siyasi görüfl ve benzeri nedenler,
v. 74. maddede öngörülen ve kad›n iflçilerin çal›flt›r›lmas›n›n yasak oldu¤u sürelerde ifle gelmemek,
vi. Hastal›k veya kaza nedeniyle 25. maddenin (I) numaral› bendinin (b) alt
bendinde öngörülen bekleme süresinde ifle geçici devams›zl›k.
Fesih Usulü
‹fl Kanunu’nun 17. maddesindeki süreli fesih ile k›yasland›¤›nda, ifl güvencesindeki fesih usulü önemli ayr›nt›lar içerir. Söz konusu ayr›nt›lar, iflçinin feshe karfl› korunmas›na yöneliktir ve bu sebeple mahkemelerce ciddiyetle takip edilmektedir.
Güvence kapsam›ndaki iflçinin ifl akdinin feshi yaz›l› flekle ba¤l›d›r. Geçerlik
koflulu olan bu fesih usulünde iflveren, fesih sebebini aç›k ve kesin bir flekilde belirtmek zorundad›r (‹K m.19, f.1). Bu uygulama, feshe karfl› korumada en önemli
aflamalardan biridir. Zira daha önce sebep gösterme zorunlulu¤u olmadan iflçi ç›karabilen iflveren, ifl güvencesi kapsam›na girdi¤inde sebep göstermek zorunda
kalmaktad›r. Dahas›, gösterece¤i sebebin, genel, mu¤lak, soyut olmamas›; tam ak-
109
110
sine kesin ve anlafl›labilir nitelik tafl›mas› gereklidir. Bu o denli önemli bir kofluldur ki iflveren, geçerli fesih sebebi bulunsa bile, salt bu yaz›l›l›k ve sebep gösterme koflulunu ihlal etti¤inde, yapm›fl oldu¤u fesih geçersiz say›labilecek, ç›kard›¤›
iflçi ifle iade hakk› kazanacakt›r.
Fesih usulünü düzenleyen 19. madde, fesih için gösterilen sebebin iflçi ile ilgili olmas› hâlinde, yaz›l›l›k ve sebep gösterme koflullar› yan›na bir de savunma alma koflulu eklemifltir. Buna göre, “Hakk›ndaki iddialara karfl› savunmas›n› almadan bir iflçinin belirsiz süreli ifl sözleflmesi, o iflçinin davran›fl› veya verimi ile ilgili nedenlerle feshedilemez” . Söz konusu düzenleme karfl›s›nda, davran›fl› ya da verimi sebebiyle ifl akdinin feshi için geçerli bir neden yaratm›fl olsa da, fesih öncesi
iflçinin savunmas›n›n al›nmam›fl olmas›, feshi geçersiz k›larak iflçinin ifle iadesine
neden olabilmektedir.
‹flçinin savunmas›n›n ne flekilde al›nmas› gerekti¤i yasada düzenlenmedi¤inden, iflverene ispat kolayl›¤› sa¤layabilmek amac›yla yaz›l› al›nmas› daha uygun
olacakt›r. Ayr›ca savunman›n fesih bildirimiyle birlikte ya da fesihten sonra al›nmamas›na da özen gösterilmelidir. Yarg›tay uygulamas› da bu yöndedir.
Buna karfl›n fesih sebebi olarak iflin, iflletmenin veya iflyerinin gereklerinin kullan›ld›¤› hâllerde savunma alma koflulu yoktur. Ayn› flekilde afla¤›da görülece¤i
üzere, hakl› fesih hâllerinde de savunma alma koflulu düzenlenmemifltir. 19. maddenin son cümlesinde yer alan, “...iflverenin 25 inci maddenin (II) numaral› bendi flartlar›na uygun fesih hakk› sakl›d›r” hükmü de bu amaca yöneliktir.
‹fl akdinin fesih usulü denildi¤inde akla ilk gelmesi gereken hususun fesih süresi oldu¤u düflünülebilir. Gerçekten de, usul koflullar›na ayk›r›l›¤a bu denli ciddi
sonuçlar ba¤layan bir yasan›n, bu konudaki düzenlemesinin de ayn› ciddiyetle ele
al›nmas› gerekir. Fakat ‹fl Kanunu bu noktada bir fesih süresi belirlememifltir. Usul
hükmü 19. maddede, geçerli feshin hangi süre içinde kullan›laca¤›n›, bu sürenin
ne zaman bafllayaca¤› konusunda hiçbir aç›kl›k yoktur. Yarg›tay›n belirtti¤i gibi bu
konuda, afla¤›da yer verilen ve ifl akdinin hakl› fesih süresini düzenleyen 26. maddedeki alt› ifl günlük hak düflürücü sürenin uygulanabilmesi de mümkün de¤ildir
(Yarg. 9HD. 1.2.2010, 2009-14408/2010-1839). Yüksek Mahkemeye göre: “‹fl Kanunu’nun 26. maddesinde düzenlenen 6 ifl günlük nispi ve bir y›ll›k mutlak hak
düflürücü süre ayn› yasan›n 25. maddesindeki hakl› nedenlerle bildirimsiz fesihlerde uygulanacak olup, 18 ve devam› maddelerinde düzenlenen geçerli fesih hâllerinde uygulanaca¤›na dair bir hüküm bulunmamaktad›r”.
‹fl Kanunu’nda geçerli fesih için süre belirtilmemifl olmas›na ra¤men, hakl› fesih için süre getirilmifl olmas› ö¤retide, fesih sebeplerinin farkl› özellikler tafl›mas›na ba¤lanmakta ve isabetli görülmektedir. Ancak yine ö¤retide geçerli fesih hâlinin ortaya ç›kmas› hâlinde, bu sebebin ortaya ç›kmas›ndan itibaren makul bir süre içinde feshin yap›lmas›n›n uygun olaca¤› kabul edilmifltir. Söz konusu makul
süre iyiniyet kurallar›na göre belirlenmelidir. Yarg›tay içtihatlar› da bu yaklafl›m›
destekler içeriktedir. Yüksek mahkemeye göre: “...geçerli nedenlerle fesih beyan›
da, yenilik do¤urucu bir hak olmas› nedeni ile bir hak düflürücü süreye tabi tutulmas› kaç›n›lmazd›r. Dairemiz geçerli nedenle fesihte, fesih hakk›n›n makul süre
içinde kullan›lmas› gerekti¤ini kararl›l›kla vurgulam›fl, fesih hakk›n›n kulland›¤›
anda iflçinin feshe konu edilen davran›fl› iflyerinde olumsuzluklara neden olmaya
devam ediyor ve iflyerinde ifl iliflkisinin devam›n› etkiliyorsa, bir anlamda iflçinin
davran›fl› veya di¤er geçerli nedenler etkisini yitirmemifl makul süre içinde fesih
hakk›n›n kullan›ld›¤› kabul edilmifltir” (Yarg. 9HD. 1.2.2010, 2009-14408/20101839). Nitekim mahkemeye tafl›nan bir olayda, iflçinin savunmas›n›n al›nmas›ndan
üç ay sonra ifl akdinin feshi, yüksek mahkeme taraf›ndan makul süre içinde görülmemifltir (Yarg. 9HD. 2.10.2006, 17797/25426).
111
‹fl Kanunu taraf›ndan getirilen fesih usulü, toplu iflçi ç›karmalarda baz› küçük farkl›l›klar tafl›r. Yasan›n 29. maddede belirledi¤i say›lara ulaflan ve bu sebeple toplu iflçi ç›karma olarak nitelendirilen fesihlerde, do¤abilecek sosyal sorunlar›
gidermeye yönelik olarak 19. maddedeki fesih usulüne baz› eklemeler yap›lm›flt›r.
Buna göre iflveren, ekonomik, teknolojik, yap›sal ve benzeri iflletme, iflyeri veya
iflin gerekleri sonucu toplu iflçi ç›karmak istedi¤inde, bunu en az otuz gün önceden bir yaz› ile iflyeri sendika temsilcilerine, ilgili bölge müdürlü¤üne (Çal›flma ve
‹fl Kurumu ‹l Müdürlü¤ü) ve Türkiye ‹fl Kurumu’na bildirmelidir. Bu bildirimde iflçi ç›karman›n sebepleri, bundan etkilenecek iflçi say›s› ve gruplar› ile ifle son verme ifllemlerinin hangi zaman diliminde gerçekleflece¤ine iliflkin bilgilerin bulunmas› zorunludur. Bildirimden sonra iflyeri sendika temsilcileri ile iflveren aras›nda
yap›lacak görüflmelerde, toplu iflçi ç›karman›n önlenmesi ya da ç›kar›lacak iflçi say›s›n›n azalt›lmas› yahut ç›karman›n iflçiler aç›s›ndan olumsuz etkilerinin en aza indirilmesi konular› ele al›n›r. Görüflmelerin sonunda, ise toplant›n›n yap›ld›¤›n› gösteren bir belge düzenlenir.
Fesih bildirimleri, iflverenin toplu iflçi ç›karma iste¤ini bölge müdürlü¤üne bildirmesinden otuz gün sonra hüküm do¤urur. ‹flyerinin bütünüyle kapat›larak kesin ve devaml› suretle faaliyete son verilmesi hâlinde, iflveren sadece durumu en
az otuz gün önceden ilgili bölge müdürlü¤ü ile Türkiye ‹fl Kurumu’na bildirmek ve
iflyerinde ilan etmekle yükümlüdür. ‹flveren toplu iflçi ç›karman›n kesinleflmesinden itibaren alt› ay içinde ayn› nitelikteki ifl için yeniden iflçi almak istedi¤i takdirde nitelikleri uygun olanlar› tercihen ifle ça¤›rmak durumundad›r. Mevsim ve kampanya ifllerinde çal›flan iflçilerin iflten ç›kar›lmalar› hakk›nda, iflten ç›karma bu ifllerin niteli¤ine ba¤l› olarak yap›l›yorsa, toplu iflçi ç›karmaya iliflkin hükümler uygulanmaz (‹K m.29).
Toplu iflçi ç›karman›n gerçekleflmesi için ç›kar›lacak iflçi say›s›n›n ne
olmas›
SIRA
S‹ZDEgerekir?
Son Çare ‹lkesi
Ü fi Ü Niflverenin
EL‹M
‹fl güvencesi sistemi, geçerli fesih sebeplerinin oldu¤u hâllerde Ddahi
ifl akdini fesih hakk›n› mutlak görmemifltir. Amaç iflçiyi feshe karfl› korumak oldu¤undan, geçerli fesih sebebi do¤sa da, amaçlanan sonuca fesihten Sbaflka
O R U yöntemlerle
ulaflabilmek mümkün ise feshe baflvurulmas› istenmemektedir. Bu uygulama, feshe
son çare olarak müracaat edilmesi (ultima ratio) fleklinde tan›mlan›r. ‹fl Kanunu’nda
D‹KKAT
yer verilmeyen son çare ilkesine, yasan›n gerekçesinde flu flekilde iflaret edilmifltir:
“...(geçerli feshe iliflkin) uygulamaya giderken iflverenden beklenen feshe en son çaSIRA yorum
S‹ZDE yaparken
re olarak bakmas›d›r. Bu nedenle geçerli sebep kavram›na uygun
sürekli olarak fesihten kaç›nma olana¤›n›n olup olmad›¤› araflt›r›lmal›d›r.”
Son çare kural›n›n nas›l hayata geçirilece¤ini anlatabilmek amac›yla, ifl güvenAMAÇLARIMIZ
cesini getiren ilk yasa durumundaki 4773 say›l› kanunun gerekçesinde flu aç›klamalara yer verilmifltir: “‹flverenden beklenen, fazla çal›flmalar› kald›rmak, iflçinin
r›zas› ile çal›flma süresini k›saltmak ve bunun için mümkün Koldu¤u
esnek
‹ T A ölçüde
P
çal›flt›rma yollar›n› arayarak, iflçiyi yeniden e¤iterek sorunu aflmas› ve feshe son
çare olarak bakmas›d›r”.
Son çare, ifl akdinin feshinde iflvereni bir kez daha düflünmeye
sevk eder. ÖrTELEV‹ZYON
ne¤in performans› düflük olan iflçiyi iflten ç›karabilecek olan iflverenden, ifl akdini
geçerli sebeple feshetmeden önce, bu iflçiyi kendisine daha uygun bir iflte de¤erlendirme imkân›na sahip olup olmad›¤›n› incelemesi istenir. Kapasitesine daha uyT E R N E Torada çal›flgun nitelikte bir iflin varl›¤› hâlinde ise, iflçinin ifl akdinin feshi‹ Nyerine
4
N N
MAKALE
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
MAKALE
112
t›r›lmas› sa¤lan›r. Aksi hâlde, düflük performans geçerli fesih sebebi olsa ve iflçi bu
nedenle iflten ç›kar›lsa da, son çare ilkesi ihlal edildi¤inden fesih geçersiz say›larak
iflçi ifle iade edilir.
Son çare ilkesi iflverene, iflten ç›karmak istedi¤i iflçiye, çal›flma flartlar›nda esasl› de¤ifliklik yaratan iflleri teklif zorunlulu¤u da yükler (‹K m.22). Örne¤in flantiye
flefi durumundaki bir mühendisin ifl sözleflmesi geçerli sebeple sona erdirilirken
kendisine daha düflük ücretli bir baflka iflin teklif edilmemesi son çare ilkesini zedeleyebilir ve yap›lan feshi geçersiz k›labilir. O sebeple bu tür olaylarda son çare
ilkesini ihlal etmek istemeyen iflveren, iflçiye daha alt düzeyde bir ifl teklif etmekten kaç›nmamal›d›r. ‹flçinin, iflsiz kalmaktansa böyle bir ifle de r›za göstermek isteyebilece¤i gözden kaç›r›lmamal›d›r.
‹flçinin yetersizli¤inin e¤itimle giderilebilecek oldu¤u hâllerde, bu yetersizlikleri geçerli fesih sebebi yapmadan önce fesih nedeni iyi tahlil edilmelidir. Yetersiz
görülen iflçi, kendisine verilen küçük e¤itimlerle ifli sürdürebilir hâle gelebiliyorsa,
yetersizlik sebebine dayal› fesihten kaç›n›lmal›d›r. Ancak bu gibi hâllerde iflverenden, iflçiye yeni bir meslek edindirecek, ona ifl yaratacak düzeyde bir e¤itim vermesi beklenemez. Çok daha küçük çapl›, hizmet içi bilgilendirme düzeyindeki e¤itimlerle feshin önlenebilmesi mümkün ise bundan kaç›nmak, son çare ilkesine ayk›r›l›k olarak nitelendirilebilir. Örne¤in e¤itilebilir düzeyde personeli olan bir iflverenin, yeniden yap›lanma gerekçesiyle bu iflçilerini ç›kar›p yerine yenilerini almas› hâlinde, ç›kar›lan iflçilerin küçük e¤itimlerle yeni ifli yapabilecek olduklar›n›n ispat›, feshin geçersiz say›larak iflçilerin ifle iadesine neden olabilir. Önüne gelen
olaylarda Yarg›tay da bu yaklafl›m› sergilemektedir. Nitekim yüksek mahkeme bir
karar›nda flu de¤erlendirme yap›lm›flt›r; “Aktin feshi baflvurulacak son çaredir. Davac›n›n, iflverenin di¤er iflyerlerinde çal›flt›r›lmas› mümkün ise fesih yoluna baflvurulmas› do¤ru de¤ildir.” (Yarg. 9 HD. 11.7.2005, 21402/24448).
Feshe ‹tiraz
‹fle iade davalar›nda
uygulanm›fl bulunan feshin
geçerli bir sebebe
dayand›¤›n› ispat
yükümlülü¤ü iflverene aittir.
‹fl güvencesi kapsam›nda olan iflçilerin, bildirim sürelerine uyarak ya da derhal iflten
ç›kar›lmalar› hâlinde, bu feshe ne flekilde itiraz edecekleri, ‹fl Kanunu’nun 20. maddesinde düzenlenmifltir. Buna göre, ifl sözleflmesi feshedilen iflçi, fesih bildiriminde
sebep gösterilmedi¤i veya gösterilen sebebin geçerli bir sebep olmad›¤› iddias› ile
fesih bildiriminin tebli¤i tarihinden itibaren bir ay içinde ifl mahkemesinde dava açabilir. Taraflar anlafl›rlarsa uyuflmazl›k ayn› sürede özel hakeme de götürülebilir.
‹flçilerin ifle iade imkân›ndan yararlanabilmelerindeki en yaflamsal kural, 20.
maddedeki bu dava açma süresidir. Uygulamada iflçilerin s›k s›k bu dava süresini
kaç›rd›klar› görülmektedir. Zira, kanunda belirtilen bir ayl›k dava açma süresi, iflverenin fesih bildiriminin tebli¤i tarihinden bafllar. Dolay›s›yla örne¤in 1,5 y›ldan
fazla k›demi olan iflçiler için bildirim sürelerinin 6 haftadan fazla oldu¤u düflüldü¤ünde, feshe yönelik davan›n bu k›demdeki bir iflçi için bildirim önellerinde ifl görürken aç›lmas› gerekir. Oysa ço¤u iflçi, iflverenle muhatap olmamak için, fesih
sonras› iflyerinden ayr›ld›ktan sonra dava açmay› tercih etmektedir ki bu hâlde de
örnekte oldu¤u gibi bir ayl›k dava açma süresi geçmektedir. O sebeple bu noktaya iflçiler taraf›ndan özellikle dikkat edilmesi gerekir.
‹fle iade davalar›nda, geçerli fesih sebebini ispat yükümlülü¤ü iflverene aittir.
Zira ‹fl Kanunu’nun 20. maddesinin 2. f›kras›nda aç›kça, feshin geçerli sebeplere
dayand›¤›n›n ispat yükü daval› iflverene b›rak›lm›flt›r. ‹flveren ispat yükünü yerine
getirirken, öncelikle feshin biçimsel koflullar›na uydu¤unu, daha sonra, içerik yönünden fesih sebeplerinin geçerli (veya hakl›) oldu¤unu kan›tlayacakt›r. Örne¤in
iflveren, fesihle ilgili bir karar ald›¤›n›, bu karar›n istihdam fazlas› meydana getirdi¤ini, karar›n› tutarl› flekilde uygulad›¤›n› ve bu sebeple feshin kaç›n›lmaz oldu¤unu ispatlamak durumundad›r.
S‹ZDEitiraz etmeAncak bu davalarda iflçinin, feshe dayanak olarak gösterilenSIRA
sebebe
si ve feshin esasen baflka bir sebebe dayand›¤›n› ileri sürebilmesi de mümkündür.
Örne¤in verimsiz oldu¤u için iflten ç›kart›ld›¤› belirtilen iflçinin, gerçek fesih sebeD Ü fi Ü N E L ‹ M
binin sendikal›l›¤› oldu¤unu söylemesi hâlinde, bunu ispatlamas› gerekir. ‹fl Kanununa göre, “...‹flçi, feshin baflka bir sebebe dayand›¤›n› iddia etti¤i takdirde, bu idS O R U
dias›n› ispatla yükümlüdür”.
‹flçi, feshin baflka bir sebebe dayand›¤›n› iddia etti¤i takdirde ise, bu iddias›n›
D ‹ K K A T ispatlamakla yükümlüdür.
SIRA S‹ZDE
N N
Yarg›tay›n da iflaret etti¤i gibi, iflverenin, dayand›¤› fesih sebebinin geçerli (veya hakl›) oldu¤unu uygun kan›tlarla inand›r›c› bir biçimde ortaya koymas›, kan›t
yükünü yerine getirmifl say›lmas› bak›m›ndan yeterlidir. Ancak
bu durum, uyuflAMAÇLARIMIZ
mazl›¤›n çözümlenmesine yetmez. Çünkü yasa koyucu iflçiye baflka bir olanak daha sunmufltur. E¤er iflçi, feshin, iflverenin dayand›¤› ve uygun kan›tlarla inand›r›c›
bir biçimde ortaya koydu¤u sebebe de¤il, baflka bir sebebe dayand›¤›n›
K ‹ T A P iddia ederse, bu baflka sebebi kendisi kan›tlamakla yükümlüdür. ‹flçinin iflverenin savunmas›nda belirtti¤i neden d›fl›nda, ifl sözleflmesinin örne¤in sendikal nedenle, eflitlik ilkesine ayk›r› olarak, keza keyfi olarak feshedildi¤ini iddia etti¤inde,
T E L E V ‹ Z Y Oiflçi
N bu iddias›n› kan›tlamak zorundad›r (Yarg. 9HD. 30.06.2008, 1816/17979).
Feshin Geçersiz Say›lmas› ve ‹fle ‹ade
‹NTERNET
‹fl güvencesi ile getirilen sistemin nihai sonucu ifle iadedir. ‹fl akdi
geçerli olmayan
sebeple feshedilmifl iflçiler, açacaklar› davalarla ifllerine iade hakk› kazanabilirler.
Ancak bu haktan yararlan›labilmesi de birtak›m koflullara ba¤l›d›r.
MAKALE
‹fl Kanunu’na göre, “‹flverence geçerli sebep gösterilmedi¤i veya
gösterilen sebebin geçerli olmad›¤› mahkemece veya özel hakem taraf›ndan tespit edilerek feshin
geçersizli¤ine karar verildi¤inde, iflveren, iflçiyi bir ay içinde ifle bafllatmak zorundad›r.” (‹K m.21). Düzenlemeden de anlafl›laca¤› gibi ifle iade hakk› kazan›labilmesi, mahkemece feshin geçersiz k›l›nmas›na ba¤l›d›r. Feshin geçersiz say›labilmesi ise fesih için iflverence geçerli sebep gösterilmemesi hâlinde mümkündür.
Ancak gösterilen sebebin geçerli olmas› da yeterli de¤ildir. ‹flverenin bu sebebi ispatlamas› beklenmektedir. Nitekim yasal düzenlemede, geçerli sebep gösterilmemesi ile gösterilen sebebin geçerli olmamas›na ayn› sonuç yani “feshin geçersiz say›lmas›” sonucu ba¤lanm›flt›r.
‹fl Kanunu her ne kadar feshin geçersiz say›lmas› hâlinde ifle iade imkân› getiriyor olsa da, bu iade mutlak bir anlam tafl›maz. Zira ‹fl Kanunu iflverene, mahkemenin ifle iade karar›na ra¤men iflçiyi ifle bafllatmama seçene¤i tan›m›flt›r. Fakat bunun için belirli flartlar›n yerine getirilmesi gerekir. Bu durum ILO’nun 158 say›l› feshe karfl› koruma sözleflmesinden do¤maktad›r. Gerçekten de sözleflme, feshe karfl› korumay› düzenlerken sözleflmeyi kabul eden ülkelere, tercih edebilecekleri çeflitli seçenekler sunmufltur. Bunlardan ilki, geçerli olmayan sebeple iflten ç›kar›lan
iflçinin mutlak ifle iadesidir. ‹kinci seçenek, ayn› iflçinin ifle iadesi ve baz› ek tazminatlara hak kazanabilmesini içerir. Üçüncü seçenek ise iflçinin ifle iade veya baz›
ek tazminatlara hak kazanabilmesini sa¤lar. Türkiye bu seçeneklerden üçüncüsünü tercih etmifltir ve ‹fl Kanunu’nun 21. maddesi bu seçene¤i düzenlemifltir.
113
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
MAKALE
114
Dolay›s›yla Türk hukuk sisteminde ifle iade hakk› kazanan iflçi, mahkemenin iade karar›na ra¤men iflçiyi ifle bafllatmayabilir. Zaten bu seçenek mahkeme karar›nda da aç›kça belirtilir. Yani iflverenin iflçiyi ifle bafllatmas› gerekti¤i, bafllatmamas›
hâlinde hangi ek tazminat› ödemesi gerekece¤i karara ifllenir.
Kanunun 21. maddesine göre bu tazminat iflçinin dört ila sekiz ayl›k ücreti aras›nda de¤iflebilir flekilde yarg›ç taraf›ndan takdir edilir. Düzenlemeye göre, “‹flçiyi
baflvurusu üzerine iflveren bir ay içinde ifle bafllatmaz ise, iflçiye en az dört ayl›k ve
en çok sekiz ayl›k ücreti tutar›nda tazminat ödemekle yükümlü olur. Mahkeme veya özel hakem feshin geçersizli¤ine karar verdi¤inde, iflçinin ifle bafllat›lmamas›
hâlinde ödenecek tazminat miktar›n› da belirler”.
Söz konusu tazminata uygulamada ifl güvencesi tazminat› denilmektedir. ‹fl
Kanunu’nda, tazminat›n miktar›n›n takdirinde hangi kritere göre hareket edilece¤i
belirtilmedi¤inden, konuya içtihatlarla yöne verilmeye çal›fl›lmaktad›r. Yarg›tay,
“...y›ll›k ücretli izinle ilgili 53.maddedeki k›dem sürelerini dikkate alarak 6 ay ile
5 y›l ars›nda k›demi olan iflçi için 4,5 y›l ile 15 y›l aras›nda k›demi olan iflçi için
5, 15 y›ldan fazla k›demi olan iflçi için 6 ayl›k ücret tutar›nda ifle bafllatmama tazminat›n›n belirlenmesini öngörmekte, fesih sebebine göre bu miktarlarda azami
s›n›r 8 aya kadar da ç›kmaktad›r. ‹flletme gerekleri ile fesihte emeklilik nedeninin
gösterilmemesi ve davac›n›n emeklili¤e hak kazanmas› hâlinde ifle bafllatmama
tazminat› alt s›n›rdan belirlenmektedir” (Yarg. 9HD. 13.12.2010, 2009-41876/201037463). ‹fl güvencesi tazminat›, iflçinin ifl akdinin feshi tarihindeki ücrete göre hesaplanmaktad›r.
Tablo 5.2
Yarg›tay’a Göre ‹fl
Güvencesi Tazminat›
Tutar›
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Yarg›tay’a Göre ‹fl Güvencesi Tazminat› Tutar›
4 Ayl›k Ücret
6 Ay - 5 Y›l
5 - 15 Y›l
5 Ayl›k Ücret
+15 Y›l
6 Ayl›k Ücret
Özel hâllerde
8 Aya Kadar Ücret
Feshin geçersiz say›lmas›na ba¤lanan sonuçlardan biri de iflçinin iflten ç›kar›lmas› tarihinden itibaren, ifle iadesine kadar geçen süre içinde çal›flmamas› sebebiyle u¤rad›¤› ücret kayb›d›r. ‹fl Kanunu bu konuyu da 21. maddede düzenlemifltir.
Buna göre, “Karar›n kesinleflmesine kadar çal›flt›r›lmad›¤› süre için iflçiye en çok
dört aya kadar do¤mufl bulunan ücret ve di¤er haklar› ödenir”. Düzenlemeden de
anlafl›laca¤› gibi, ifle iade davas› açan ve bu süre içinde çal›flamayan ve ücretini alamayan iflçinin u¤rad›¤› zarar, bu dönemin tümü için geçerli olsa da, yasa ile bu zarar›n en çok dört ayl›k k›sm›n›n istenebilmesine izin verilmifltir. Dolay›s›yla ifle iade davas› aç›ld›ktan sonra mahkemenin ifle iade karar›na kadar iki y›l geçmifl olsa
da, iflçi çal›flmad›¤› ve ücretinden mahrum kald›¤› bu dönemin sadece dört ayl›k
k›sm›na iliflkin ücreti talep edebilir. Nitekim bu sebeple ö¤retide bu düzenleme
elefltirilmekte,
iflçinin ücretinden mahrum kalmas› sebebiyle u¤rad›¤› zarar›n tümüSIRA S‹ZDE
nün karfl›lanmas›n›n daha do¤ru oldu¤u savunulmaktad›r.
Açt›¤› dava sonucu mahkemeden ifle iade karar› alan ve feshi geçersiz sayd›ran
iflçi, ifle yeniden
için iflverene baflvurdu¤unda, iflveren iflçiyi ifle bafllat›p
D Ü fi Ü N E bafllamak
L‹M
bafllatmamakta serbesttir. Yukarda da belirtti¤imiz gibi bafllatmama hâlinde iflçiye,
dört ila sekiz ayl›k ücreti aras›nda de¤iflen miktarda ifl güvencesi tazminat› ödenir.
S O R U
Bu flekilde taraflar aras›ndaki iliflki sona erer.
‹fle iade karar›
D ‹ Kverilen
K A T iflçiyi iflveren ifle bafllatmazsa dört ile sekiz ayl›k ücreti aras›nda de¤iflen miktarda ifl güvencesi tazminat› öder.
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Buna karfl›n iflverenin iflçiyi ifle bafllatma karar› vermesi, taraflar aras›nda yeni
bir sorun yaratabilir. Söz konusu sorunlar›n ortaya konulabilmesi için, iflçinin ifle
bafllat›lmas› hâlinde karfl›lafl›labilece¤i iki seçenek bulundu¤unu belirtmeliyiz.
Bunlardan ilki, ifl sözleflmesinin feshi s›ras›nda iflçiye bildirim süresine iliflkin ücretlerin ve hak etmiflse k›dem tazminat›n›n ödenmifl olmas›d›r. Bu hâlde k›dem tazminat›n› ve bildirim önellerine iliflkin ücretlerini alm›fl olan iflçinin, bunlar› iflverene iade etmesi gerekir. Zira feshe ba¤l› olarak yap›lan bu ödemeler, feshin geçersiz say›lmas› ve ifle yeniden bafllama ile sebepsiz hâle gelir.
Bununla birlikte ayn› aflamada, ifle bafllat›lan iflçinin birde alaca¤› do¤ar. ‹fle iade davas› sonucunda iflverenin de iflçiye, çal›flmad›¤› döneme iliflkin dört ayl›k ücreti ödemesi gerekir. Yani bu tür olaylarda her iki taraf da birbirinden alacakl› duruma düfler. Yasa koyucu bu durumda taraflar aras›ndaki sorunun çözümünü kolaylaflt›racak bir hüküm getirmifltir. Buna göre, “‹flçi ifle bafllat›l›rsa, peflin olarak
ödenen bildirim süresine ait ücret ile k›dem tazminat›, yukar›daki f›kra hükümlerine göre yap›lacak ödemeden mahsup edilir” (‹K m.21, f.4). Böylelikle iflverence
iflçiye dört ayl›k ücret ödemesi yap›l›rken, kendisine yap›lan ve iadesi gereken k›dem tazminat› ve bildirim sürelerine iliflkin ücretlerin, bu miktardan mahsubuna
imkân sa¤lanm›flt›r.
Konuyla ilgili karfl›lafl›labilecek ikinci ihtimalde iflveren, iflçiyi iflten ç›kar›rken
hiçbir ödeme yapmam›fl olabilir. Yani iflçiye hak etti¤i k›dem tazminat› verilmedi¤i gibi bildirim önellerine de uyulmam›fl olabilir. Bu hâlde ifle iade hakk› kazanan
ve bafllat›lan iflçi, zaten ihbar ve k›dem tazminat› almad›¤› için herhangi bir mahsuplaflma ihtimali olmadan, çal›flmad›¤› süreye iliflkin dört ayl›k ücretlerinin tamam›n› iflverenden isteyebilir.
K›dem ve ihbar önellerine iliflkin ücretlerini almadan iflten ç›kar›lan iflçinin ifle
bafllat›lmamas› hâlinde ise ifl güvencesi tazminat› ve çal›flmad›¤› döneme iliflkin
dört ayl›k ücreti yan›nda, hak ettiyse k›dem tazminat›n› ve k›demine uygun ihbar
tazminat›n› talep hakk› bulunmaktad›r. Nitekim ‹fl Kanunu’nda da bu durum aç›kça vurgulanm›flt›r. Düzenlemeye göre, “‹fle bafllat›lmayan iflçiye bildirim süresi verilmemifl veya bildirim süresine ait ücret peflin ödenmemiflse, bu sürelere ait ücret
tutar› ayr›ca ödenir” (‹K m.21, f.4).
‹fl güvencesi kapsam›nda yer alan iflçinin açt›¤› ifle iade davas›n› kazanmas› ve
feshi geçersiz sayd›rmas› hâlinde hak kazand›¤› menfaatleri tahsil etmesi, ‹fl Kanunu’nda belirli bir flart›n gerçekleflmesine ba¤l›d›r. ‹fl Kanunu’na göre, iflçi kesinleflen mahkeme veya özel hakem karar›n›n tebli¤inden itibaren on iflgünü içinde ifle
bafllamak için iflverene baflvuruda bulunmak zorundad›r. ‹flçi bu süre içinde baflvuruda bulunmaz ise iflverence yap›lm›fl olan fesih geçerli bir fesih say›l›r ve iflveren sadece bunun hukuki sonuçlar› ile sorumlu olur (‹K m.21, f.5). Düzenlemeden
de anlafl›laca¤› gibi ifle iade hakk› kazanan iflçinin, ifle bafllat›lmamas› sebebiyle
hak kazanaca¤› ifl güvencesi tazminat›n› alabilmesi, çal›flmak için iflverene baflvurmas›na ba¤l›d›r. Yani ifle iade davas›n›n kazan›lm›fl olmas›, kendili¤inden, ifl güvencesi tazminat›n›n da al›nabilece¤i anlam›na gelmez. Bunun için iflçinin, mahkeme veya özel hakem karar›n›n tebli¤inden itibaren on iflgünü içinde ifle bafllamak
için iflverene baflvurmas› flartt›r.
Kanunda belirtilen baflvurunun yap›lmas› hâlinde ifle davet edilen iflçi ifle bafllamak durumundad›r. ‹fle bafllamay›p sadece ifl güvencesi tazminat›n› talep etmek
gibi bir seçene¤i yoktur. Dolay›s›yla, ‹fl Kanunu’nun iflverene tan›d›¤› “iflçiyi ifle
bafllat›p bafllatmamak” konusundaki seçim hakk›, iflçiye tan›nmam›flt›r. ‹flverenin
davetine ra¤men ifle bafllamamak, on günlük süre içinde iflçi taraf›ndan yap›lmas›
115
116
gereken baflvurunun yap›lmamas› ile ayn› hukuksal sonucu do¤urur. Yani iflverenin feshi geçerli say›l›r ve iflveren iflçiye, en az bir y›l çal›flm›fl olmas› kofluluyla k›dem tazminat›n› ve bildirim sürelerine uymad›ysa ihbar tazminat›n› öder.
Feshin geçersizli¤ine ba¤lanan sonuçlar olarak 21. maddede düzenlenen ifl güvencesi tazminat› miktar› ile ücreti ödenecek olan çal›fl›lmayan süre, taraflar›n anlaflmas› ile art›r›lamaz ve azalt›lamaz. Konuya iliflkin hükümler ayn› madde ile mutlak emredici hâle getirilmifltir. O sebeple iflçi lehine dahi art›r›lmas› mümkün de¤ildir. Kanuna göre, “Bu maddenin birinci, ikinci ve üçüncü f›kra hükümleri sözleflmeler ile hiçbir suretle de¤ifltirilemez; aksi yönde sözleflme hükümleri geçersizdir.”
(‹K m.21, f.son).
HAKLI SEBEPLE DERHAL FES‹H
Genel Olarak
Hakl› feshin temelinde dürüstlük kural› yer al›r. Dürüstlük kural›na göre ifl akdinin
sürdürülmesinin bir taraftan beklenemeyece¤i hâllerde, kendisine sözleflmeyi feshetme hakk› tan›nm›flt›r. Konuya bu aç›dan yaklafl›ld›¤›nda, hakl› feshin hukuksal
temelinin Borçlar Kanunu’nda yatt›¤› söylenebilir. Söz konusu düzenlemeye göre,
“Taraflardan her biri, hakl› sebeplerle sözleflmeyi derhâl feshedebilir. Sözleflmeyi
fesheden taraf, fesih sebebini yaz›l› olarak bildirmek zorundad›r. Sözleflmeyi fesheden taraftan, dürüstlük kurallar›na göre hizmet iliflkisini sürdürmesi beklenemeyen bütün durum ve koflullar, hakl› sebep say›l›r.” (MK 2, BK 435).
Ayn› yaklafl›m tarz› ifl hukukunda da geçerlidir. Yukar›da da belirtti¤imiz gibi
hakl› fesih durumunda, ifllem temelini çökertebilecek düzeyde eylemlerin varl›¤›ndan söz edilir. Nitekim Yarg›taya göre de, “...iflçinin iyiniyet ve ahlak kurallar›na
uymayan davran›fl› sonucunda ifl iliflkisine devam etmek iflveren aç›s›ndan çekilmez hâle gelmiflse, di¤er bir anlat›mla güven temeli çökmüflse iflverenin hakl› nedenle derhal fesih hakk› do¤ar...” (Yarg. 9HD.13.12.2010, 2009-39671/ 2010-37399).
Karardan da anlafl›laca¤› üzere, hakl› fesih ifl hukukunda da son derece önemli bir hukuksal yap›d›r. O sebeple ‹fl Kanunu’nda ayr›nt›l› düzenlenmifltir. Bu fesih
türünde taraflar, hakl› sebep oluflturan hâllerden birinin varl›¤› hâlinde sözleflmeyi
önceden bildirime gerek olmaks›z›n derhal sona erdirebilirler. Uygulamada bu fesih türünü ifade etmek için hakl› sebeple fesih d›fl›nda, derhal fesih ve bildirimsiz fesih ifadelerinin de kullan›ld›¤› görülmektedir. Her ne kadar bildirimsiz
denilse de, fesheden taraf›n bu iradesini karfl› tarafa bildirece¤ine flüphe yoktur.
Dolay›s›yla hakl› sebeple fesih halinde de bir bildirim vard›r. Bildirimsiz fesih ifadesiyle kastolunan, bildirim öneli verme gere¤i olmamas›d›r.
Hakl› fesih hâlinde feshedilen sözleflme belirli süreli olabilece¤i gibi belirsiz süreli de olabilir. O nedenle hakl› bir fesih sebebinin ortaya ç›kmas› durumunda sözleflmeyi sona erdirmek isteyen taraf, belirsiz süreli sözleflmenin varl›¤› hâlinde bildirim önellerine uymak zorunda kalmayacak, belirli süreli sözleflmenin bulunmas›
hâlinde ise sözleflme süresinin bitmesini beklemeyecektir.
Tablo 5.3
Derhâl (Hakl›) Fesih
Sebepleri
DERHAL (HAKLI) FES‹H SEBEPLER‹
‹flçi
‹flveren
‹fl Kanunu m. 24/ I
Sa¤l›k Sebepleri
‹fl Kanunu m. 25/ I
‹fl Kanunu m. 24/ II
Ahlak ve ‹yi Niyet Kurallar›na Ayk›r›l›k ‹fl Kanunu m. 25/ II
‹fl Kanunu m. 24/ III
Zorlay›c› Sebepler
‹fl Kanunu m. 25/ III - IV
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
SIRA
S O S‹ZDE
R U
Hakl› fesih hâlinde feshedilen sözleflme belirli süreli olabilece¤i gibi
D ÜD fi‹ ÜKbelirsiz
NKEALT‹ M süreli de
olabilir.
Hakl› Fesih Sebepleri
SIRA
S O S‹ZDE
R U
N N
D ‹yönünden
KKAT
‹fl Kanunu derhal fesih sebeplerini iflçi yönünden madde 24’de, iflveren
ise madAMAÇLARIMIZ
de 25’de ayr› ayr› düzenlemifltir.
‹flçinin Hakl› Fesih Sebepleri
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
N N
‹fl Kanunu, hakl› fesih sebeplerini iflçi ve iflveren için ayr› ayr› düzenlenmifltir. ‹fl
AMAÇLARIMIZ
Kanunu’na göre, süresi belirli olsun veya olmas›n iflçi, 24. maddede
yaz›l› hâllerde
T E L E V ‹süreli
Z Y O N ifl sözleflbelirli süreli ifl sözleflmesini sürenin bitiminden önce veya belirsiz
mesini bildirim süresini beklemeksizin feshedebilir. Kanun, fesih sebeplerini çeflit‹ T A P kurallar›na
li bentler alt›nda toplam›flt›r. Bunlar, sa¤l›k sebepleri, ahlak veK iyiniyet
uymayan hâller ve benzerleri ile zorlay›c› hâller fleklinde ifade edilmifltir.
‹NTERNET
Hakl› sebeple derhal feshe neden olan “sa¤l›k sebeplerine” göre, ifl sözleflL E V ‹ Z Y O iflçinin
N
mesinin konusu olan iflin yap›lmas› iflin niteli¤inden do¤an birT Esebeple
sa¤l›¤› veya yaflay›fl› için tehlikeli olursa iflçi ifl akdini derhal feshedebilir (‹K m.24, f.1MAKALE
a). Ayn› flekilde, iflçinin sürekli olarak yak›ndan ve do¤rudan buluflup görüfltü¤ü
iflveren yahut baflka bir iflçinin bulafl›c› veya iflçinin ifli ile ba¤daflmayan
‹ N T E R N E T bir hastal›¤a tutulmas› da iflçiye hakl› fesih hakk› kazand›rmaktad›r (‹K m.24, f.1/b).
Burada dikkat çekici olan (1/a)’da yer alan ilk düzenlemedir. Buna göre iflçiye,
iflyerindeki çal›flma koflullar›ndan dolay› sa¤l›k sorunu yaflamas›
hâlinde ifl sözleflMAKALE
mesini feshetme hakk› tan›nm›flt›r. Ancak feshe neden olacak tehlike, ifl sa¤l›¤› ve
güvenli¤i önlemlerinin al›nmamas›ndan kaynaklanan bir tehlike de¤ildir. ‹flçiyi feshe götüren, iflin iflleyiflindeki normal çal›flma koflullar›n›n kendi sa¤l›¤›nda olumsuz etki yaratmas›d›r. Yani esasen iflte de¤il iflçide bir sa¤l›k sorunu bulunmaktad›r ve bu sorun iflin normal iflleyiflinden menfi etkilenmesine neden olmaktad›r.
Örne¤in ast›m hastas› olan bir iflçi, buharl› bir iflyeri ortam›nda çal›flmak durumunda kald›¤›nda, ortamdaki buhar sa¤l›kl› personel için kabul edilebilir olsa da o iflçiye ifl akdini derhâl fesih hakk› verir. Buna karfl›na bu tür bir rahats›zl›¤› olmayan
iflçinin, sözü edilen düzenlemeye dayal› bir fesih hakk› kazanabilmesi mümkün
de¤ildir.
‹flçiye hakl› sebeple derhal fesih hakk› kazand›ran di¤er bir gruba, ayn› maddenin ikinci bendinde yer verilmifltir (‹K m.24/II). “Ahlak ve iyiniyet kurallar›na uymayan hâller ve benzerleri” olarak ifade edilen bu durumlar an›lan bentte tek tek
say›lm›flt›r. Ancak ahlak ve iyiniyet kurallar›na uymayan hâller, burada say›lanlarla
s›n›rl› de¤ildir. Düzenlemenin bafll›¤›nda yer verilen “...ve benzerleri” ifadesi, say›lanlara benzeyen sebeplerin de bu kategoride de¤erlendirilebilmesine imkân sa¤lar ve iflçiye derhal fesih hakk› kazand›r›r. Buna göre;
Süresi belirli olsun veya olmas›n iflçi, afla¤›da s›ralanacak hâllerde ifl sözleflmesini sürenin bitiminden önce veya bildirim süresini beklemeksizin feshedebilir;
a) ‹flveren ifl sözleflmesi yap›ld›¤› s›rada bu sözleflmenin esasl› noktalar›ndan
biri hakk›nda yanl›fl vas›flar veya flartlar göstermek yahut gerçe¤e uygun olmayan bilgiler vermek veya sözler söylemek suretiyle iflçiyi yan›lt›rsa,
b) ‹flveren iflçinin veya ailesi üyelerinden birinin fleref ve namusuna dokunacak flekilde sözler söyler, davran›fllarda bulunursa veya iflçiye cinsel tacizde
bulunursa,
117
SIRA
S O RS‹ZDE
U
D ÜDfi‹ ÜKNKEAL T‹ M
SIRA
S O RS‹ZDE
U
D‹KKAT
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ
TELEV‹ZYON
K ‹ T A P
‹NTERNET
TELEV‹ZYON
MAKALE
‹NTERNET
MAKALE
118
c) ‹flveren iflçiye veya ailesi üyelerinden birine karfl› sataflmada bulunur veya
gözda¤› verirse yahut iflçiyi veya ailesi üyelerinden birini kanuna karfl› davran›fla özendirir, k›flk›rt›r, sürükler, yahut iflçiye ve ailesi üyelerinden birine
karfl› hapsi gerektiren bir suç ifllerse yahut iflçi hakk›nda fleref ve haysiyet k›r›c› as›ls›z a¤›r isnad veya ithamlarda bulunursa,
d) ‹flçinin di¤er bir iflçi veya üçüncü kifliler taraf›ndan iflyerinde cinsel tacize u¤ramas› ve bu durumu iflverene bildirmesine ra¤men gerekli önlemler al›nmazsa,
e) ‹flveren taraf›ndan iflçinin ücreti kanun hükümleri veya sözleflme flartlar›na
uygun olarak hesap edilmez veya ödenmezse,
f) Ücretin parça bafl›na veya ifl tutar› üzerinden ödenmesi kararlaflt›r›l›p da iflveren taraf›ndan iflçiye yapabilece¤i say› ve tutardan az ifl verildi¤i hâllerde,
aradaki ücret fark› zaman esas›na göre ödenerek iflçinin eksik ald›¤› ücret
karfl›lanmazsa yahut çal›flma flartlar› uygulanmazsa”, iflçi ifl akdini hakl› sebeple derhal fesih hakk› elde eder.
‹flçiye derhal fesih hakk› kazand›ran üçüncü grup hakl› sebep, “zorlay›c› sebepler” olarak ifade edilmifltir. 24. maddenin III. bendinde yer alan bu sebep, iflveren nezdinde gerçekleflen ve iflverenin iflçiye ifl verebilmesine engel olan sebeplerdir. Bölgedeki elektrik kesintisi, su bask›n›, yang›n gibi nedenlerle iflverenin iflçiyi çal›flt›rabilme imkân›n›n kalmad›¤› hâllerde, zorlay›c› sebebin varl›¤›ndan bahsedilebilir. Normal koflullarda iflverenin iflçiye ifl verememesi, iflçiye hakl› sebeple
derhal fesih hakk› verir. Buna karfl›n yasa bu noktada, ortaya ç›kan sebebin zorlay›c› hâl olmas› hâlinde derhal fesih hakk›n› bir miktar ötelemektedir. Yasa hükmüne göre, “‹flçinin çal›flt›¤› iflyerinde bir haftadan fazla süre ile iflin durmas›n› gerektirecek zorlay›c› sebepler ortaya ç›karsa.” iflçi ifl akdini derhal feshedebilir. Düzenlemeden de anlafl›laca¤› üzere, zorlay›c› hâllerin varl›¤› hâlinde iflçinin fesih
hakk› bir hafta ertelenir. Zaten zorda olan iflverenin durumunun daha da a¤›rlaflmas› istenmez. Fakat bu süre içinde iflçinin ma¤duriyetini azaltmak için kendisine
yevmiyesinin yar›s› verilir. ‹fl Kanunu’nun 40. maddesine göre, “(24. maddenin)...
(III) numaral› bentlerinde gösterilen zorlay›c› sebepler dolay›s›yla çal›flamayan veya çal›flt›r›lmayan iflçiye bu bekleme süresi içinde bir haftaya kadar her gün için
yar›m ücret ödenir.” Ancak zorlay›c› hâlin bir haftay› aflmas› hâlinde iflçi dilerse
sözleflmeyi derhal feshedip haklar›n› talep edebilir. ‹flçi bir haftan›n sonras›nda feshe baflvurmay›p beklemeye devam ederse, ifl akdi ask›da kalsa da ifl görnedi¤i ve
aksine bir yasal düzenleme de olmad›¤› için ücret isteyemez. Bu noktada ücret
ödenmesi iflverenin takdirine ba¤l›d›r.
‹flverenin Hakl› Fesih Sebepleri
‹fl Kanunu’nun 25. maddesinde, iflverenin hakl› sebeple derhal fesih hakk› düzenlenmifltir. Buna göre, süresi belirli olsun veya olmas›n iflçi, 25. maddede yaz›l› hâllerde belirli süreli ifl sözleflmesini sürenin bitiminden önce veya belirsiz süreli ifl
sözleflmesini bildirim süresini beklemeksizin feshedebilir. Düzenleme dört bentten
oluflmufltur. ‹lk üç bendin bafll›¤›, 24. maddeyle ayn›d›r.
Birinci bentte “sa¤l›k sebepleri” düzenlenmifltir (‹K m.25/I). Hükme göre;
a) ‹flçinin kendi kast›ndan veya derli toplu olmayan yaflay›fl›ndan yahut içkiye
düflkünlü¤ünden do¤acak bir hastal›¤a veya sakatl›¤a u¤ramas› hâlinde, bu
sebeple do¤acak devams›zl›¤›n ard› ard›na üç iflgünü veya bir ayda befl
iflgününden fazla sürmesi.
b) ‹flçinin tutuldu¤u hastal›¤›n tedavi edilemeyecek nitelikte oldu¤u ve iflyerinde çal›flmas›nda sak›nca bulundu¤unun Sa¤l›k Kurulunca saptanmas› duru-
munda...” iflveren ifl akdini hakl› nedenle derhal feshedebilir. Yine ayn› düzenlemeye göre, “(a) alt bendinde say›lan sebepler d›fl›nda iflçinin hastal›k,
kaza, do¤um ve gebelik gibi hâllerde iflveren için ifl sözleflmesini bildirimsiz
fesih hakk›; belirtilen hâllerin iflçinin iflyerindeki çal›flma süresine göre 17.
maddedeki bildirim sürelerini alt› hafta aflmas›ndan sonra do¤ar. Do¤um ve
gebelik hâllerinde bu süre 74. maddedeki sürenin bitiminde bafllar. Ancak
iflçinin ifl sözleflmesinin ask›da kalmas› nedeniyle ifline gidemedi¤i süreler
için ücret ifllemez”.
Sa¤l›k sebeplerini düzenleyen ilk bentte, iki farkl› durumun düzenlendi¤i görülmektedir. (a) bendinde iflçinin kusuru ile sa¤l›k sorunu yaflamas› ve ifle devam
edememesi söz konusudur. Düzenlemenin ikinci f›kras›nda ise, (a) bendi d›fl›nda
kalan sa¤l›k sorunlar› sebebiyle oluflan devams›zl›klar fesih nedeni olarak düzenlenmifltir. ‹kinci f›kra hükmünün belirgin özelli¤i ise, hakl› sebeple derhal fesih
hükmü olsa da, fesih öncesi iflverenin uymas› gereken bir süre getirmifl olmas›d›r.
Buna göre iflverenin ikinci f›kra hükmü kapsam›nda fesih yapabilmesi için iflçinin
k›demine uygun bildirim süresine alt› hafta daha ekleyerek bulaca¤› süre kadar
beklemesi gerekir. Bu süre sonunda iflçi hâlâ ifle dönememiflse iflveren sözleflmeyi
(derhal) feshedebilir. Örne¤in 5 y›l k›demi olan bir iflçi bir sa¤l›k sorunu sebebiyle ifle devam edemiyor olabilir. Bu hâlde iflçinin k›demine uygun ihbar süresi, 17.
maddeye göre sekiz haftad›r. Sekiz haftal›k bildirim süresine, 25. maddenin ilk
bendindeki alt› hafta daha eklendi¤inde, iflverenin sözü edilen iflçi için beklemesi
gereken süre ondört haftaya ç›kmakta ve iflveren bu sürenin sonuna kadar iflçinin
dönüflünü beklemek zorunda kalmaktad›r. Ondört hafta sonunda iflçi sa¤l›k sorununu giderememifl ve ifline dönememiflse, iflveren ifl akdini derhal sona erdirebilir.
‹lk bendin ikinci f›kras›nda iflverene bekleme mükellefiyeti getiren bir di¤er düzenleme daha bulunmaktad›r. Buna göre, “Do¤um ve gebelik hâllerinde bu süre 74
üncü maddedeki sürenin bitiminde bafllar.” Düzenlemede geçen 74. maddeye
göre, “Kad›n iflçilerin do¤umdan önce sekiz ve do¤umdan sonra sekiz hafta olmak
üzere toplam onalt› haftal›k süre için çal›flt›r›lmamalar› esast›r. Ço¤ul gebelik hâlinde do¤umdan önce çal›flt›r›lmayacak sekiz haftal›k süreye iki hafta süre eklenir...”. Bu durumun gerçekleflmesi hâlinde, iflverenin beklemesi gereken süre daha da artacakt›r. Örne¤imizdeki 5 y›ll›k iflçinin ifle devams›zl›¤›n›n do¤umdan kaynakland›¤› düflünüldü¤ünde, ondört haftal›k toplam bekleme süresine sekiz hafta
daha eklenecek ve böylelikle iflverenin fesih için beklemesi gereken süre yirmi iki
haftaya kadar ç›kabilecektir. ‹flverene derhal fesih hakk›, ancak bu sürenin sonunda do¤acakt›r.
Hakl› fesih nedenlerinin ikinci grubunu, “ahlak ve iyiniyet kurallar›na ayk›r› hâller ve benzerleri” oluflturur. 25. maddenin II. bendine göre;
a) ‹fl sözleflmesi yap›ld›¤› s›rada bu sözleflmenin esasl› noktalar›ndan biri için
gerekli vas›flar veya flartlar kendisinde bulunmad›¤› hâlde bunlar›n kendisinde bulundu¤unu ileri sürerek yahut gerçe¤e uygun olmayan bilgiler veya sözler söyleyerek iflçinin iflvereni yan›ltmas›,
b) ‹flçinin, iflveren yahut bunlar›n aile üyelerinden birinin fleref ve namusuna
dokunacak sözler sarfetmesi veya davran›fllarda bulunmas› yahut iflveren
hakk›nda fleref ve haysiyet k›r›c› as›ls›z ihbar ve isnadlarda bulunmas›,
c) ‹flçinin iflverenin baflka bir iflçisine cinsel tacizde bulunmas›,
d) ‹flçinin iflverene yahut onun ailesi üyelerinden birine yahut iflverenin baflka
iflçisine sataflmas› veya 84’üncü maddeye ayk›r› hareket etmesi,
e) ‹flçinin, iflverenin güvenini kötüye kullanmak, h›rs›zl›k yapmak, iflverenin
meslek s›rlar›n› ortaya atmak gibi do¤ruluk ve ba¤l›l›¤a uymayan davran›fllarda bulunmas›,
119
120
f) ‹flçinin, iflyerinde, yedi günden fazla hapisle cezaland›r›lan ve cezas› ertelenmeyen bir suç ifllemesi,
g) ‹flçinin iflverenden izin almaks›z›n veya hakl› bir sebebe dayanmaks›z›n ard› ard›na iki iflgünü veya bir ay içinde iki defa herhangi bir tatil gününden
sonraki iflgünü, yahut bir ayda üç iflgünü ifline devam etmemesi,
h) ‹flçinin yapmakla ödevli bulundu¤u görevleri kendisine hat›rlat›ld›¤› hâlde
yapmamakta ›srar etmesi,
›) ‹flçinin kendi iste¤i veya savsamas› yüzünden iflin güvenli¤ini tehlikeye düflürmesi, iflyerinin mal› olan veya mal› olmay›p da eli alt›nda bulunan makineleri, tesisat› veya baflka eflya ve maddeleri otuz günlük ücretinin tutar›yla
ödeyemeyecek derecede hasara ve kayba u¤ratmas›”, iflverene ifl akdini
hakl› nedenle derhal fesih hakk› verir.
Fesih sebepleri ile ilgili olarak, ‹fl Kanunun 24/II hükmü ba¤lam›nda yukar›da
belirtti¤imiz durum, 25/II hükmü için de geçerlidir. Dolay›s›yla 25/II hükmünün
bafll›¤›nda yer alan “... ve benzerleri” ifadesi nedeniyle, fesih sebeplerinin say›lanlarla s›n›rl› olmad›¤›n› söyleyebiliriz. Dolay›s›yla ahlak ve iyiniyet kurallar›na ayk›r› oldu¤u kabul edilebilecek baflka sebepler de iflveren aç›s›ndan fesih için hakl›
sebep say›labilir.
‹flverene hakl› sebeple derhâl fesih hakk› tan›tan nedenlerin üçüncü grubunu,
yine iflçiler için oldu¤u gibi “zorlay›c› sebepler” oluflturur. 25. maddenin üçüncü
bendine göre, “‹flçiyi iflyerinde bir haftadan fazla süre ile çal›flmaktan al›koyan
zorlay›c› bir sebebin ortaya ç›kmas›” iflverene bir hafta sonra hakl› sebeple derhâl
fesih hakk› verir. Buradaki zorlay›c› hâl, iflçi nezdinde gerçekleflmekte ve onun ifl
görmesine engel olmaktad›r. Örne¤in evinde yang›n ç›kt›¤› ya da depremde evi
hasar gördü¤ü için iflbafl› yapamayan iflçi, ifl görme borcunu yerine getiremedi¤i
hâlde bir hafta süreyle feshe maruz b›rak›lamaz. Hatta iflveren, bir hafta beklemek
zorunda oldu¤u iflçisine bu bir hafta boyunca yar›m yevmiye ödeme yapmak durumundad›r. Birinci haftan›n sonras›nda iflçi ifline bafllayamazsa, sözleflmesi hakl›
nedenle derhâl feshedebilir.
‹fl Kanunu’nun 25. maddesinde, hakl› sebeple derhâl fesih sebebi olarak 24.
maddede gösterilmeyen dördüncü bir duruma daha yer verilmifltir. Hükmün dördüncü bendinde yer verilen düzenlemeye göre iflveren, “‹flçinin gözalt›na al›nmas› veya tutuklanmas› hâlinde devams›zl›¤›n 17. maddedeki bildirim süresini
aflmas›” hâlinde ifl akdini hakl› sebeple derhâl feshedebilir. ‹flverenin bu hakk› kullanabilmesi için, bir süre beklemesi gerekir. Beklenecek süre, iflçinin k›demine uygun bildirim önelleri kadard›r. Örne¤in 5 y›ll›k bir iflçi, gözalt›na al›nmas› ya da tutuklanmas› sebebiyle ifl görme borcunu yerine getiremedi¤inde, ifl akdi o anda de¤il sekiz hafta sonra devams›zl›¤› devam ediyorsa feshedilebilir. Bu dönemde iflçiye ücret ödenmez.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
5
Hakl› sebeple
derhal
SIRA
S‹ZDEfesih ile süreli fesih sebeplerini karfl›laflt›r›n›z.
Derhâl (Hakl›) Fesih Hakk›n›n Kullan›lma Süresi
D Ü fi Ü N24/II
E L ‹ M ve 25/II. bentlerinde düzenlenen, ahlak ve iyiniyet kurallar›‹fl Kanunu’nun
na uymayan hâller ve benzeri sebepler, esasen aniden varl›k kazanan fesih sebepS O R U sebepler, çal›flma bar›fl›n› bozabilecek, ifllem temelini çökerteleridir. Söz konusu
bilecek a¤›rl›ktad›r. Bu a¤›rl›ktaki eylemlerin, iflyerindeki çal›flma bar›fl›na zarar verece¤i aç›kt›r. O sebeple bu tür bir sebebin ortaya ç›kmas› hâlinde, taraflar›n koD‹KKAT
nuyu bir an önce sonuca ba¤lamalar›, çal›flma bar›fl› aç›s›ndan büyük önem tafl›r.
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Yani taraflar›n fesih hakk› elde etmeleri hâlinde bu hakk› kullan›p kullanmayacaklar› konusunda kararl› davranmalar› gerekir. Bu sebebi sürekli bir tehdit unsuru
olarak kullanmalar›, çal›flma iliflkisine zarar verir.
Çal›flma yaflam›ndaki bu hassasiyetleri öngören kanun koyucu, bahis konusu sebeplerin ortaya ç›kmas› hâlinde bunun belirli bir süre içinde fesih sebebi olarak kullan›lmas› gerekti¤ini, süre geçtikten sonra ise hakk›n kullan›lamayaca¤›n› düzenlemifltir. Di¤er bir ifadeyle ‹fl Kanunu, ahlak ve iyiniyet kurallar›na uymayan hâller ve
benzeri sebeplerin fesih gerekçesi olarak kullan›lmas›n› hak düflürücü süreye ba¤lam›flt›r. Konuya iliflkin düzenlemeye göre, “24 ve 25 inci maddelerde gösterilen ahlak ve iyiniyet kurallar›na uymayan hâllere dayanarak iflçi veya iflveren için tan›nm›fl olan sözleflmeyi fesih yetkisi, iki taraftan birinin bu çeflit davran›fllarda bulundu¤unu di¤er taraf›n ö¤rendi¤i günden bafllayarak alt› iflgünü geçtikten ve her hâlde fiilin gerçekleflmesinden itibaren bir y›l sonra kullan›lamaz. Ancak iflçinin olayda maddi ç›kar sa¤lamas› hâlinde bir y›ll›k süre uygulanmaz” (‹K m.26).
‹fl Kanunu’nun 26. maddesine gere¤ince hakl› fesih sebebinin varl›¤› hâlinde,
ilgili taraf, bu sebebin ö¤renilmesinden itibaren alt› iflgünü içinde kullanmas› gerekir. Süre geçtikten sonra hak düfler. Dolay›s›yla fesih hakk›na sahip olan taraf bir
daha bu eylemi fesih gerekçesi yapamaz. Örne¤in iflçinin hakaretine u¤rayan iflveren, buna vak›f olduktan sonra alt› iflgünü içinde ifl akdini hakl› nedenle derhâl feshedebilir. Fakat süre geçirdikten sonra bu hakk› bir daha kullanamaz.
26. maddedeki hak düflürücü süre, örne¤imizdeki iflverenin bu fesih sebebini
sürekli olarak iflçi aleyhine bir tehdit unsuru olarak kullanmas›na engel olur. fiüphesiz ayn› fley iflçi için de geçerlidir. Örne¤in iflveren taraf›ndan hakarete u¤rayan
iflçinin de bunu alt› iflgünü içinde fesih gerekçesi yapmas› gerekir. Zira süreyi geçirdikten sonra bir daha bu durumu fesih sebebi yapamayacakt›r. K›sacas› taraflar,
hakl› fesih nedenleri ortaya ç›kt›¤›nda, ya sözleflmeyi süresi içinde feshetmeli ya da
bundan vazgeçip çal›flmay› sürdürmelidir. Hakl› fesih sebebi, karfl› taraf aleyhine
sürekli bir tehdit unsuru hâline getirilmemelidir.
Alt› iflgünlük hak düflürücü süre, ilgili taraf›n bunu ö¤renmesinden itibaren bafllar. Örne¤in, iflçinin iflverenin baflka iflçisine sataflmas› hâlinde iflveren bunu olaydan sekiz ay sonra ö¤rense bile, ö¤renme an›ndan itibaren alt› iflgünü içinde hakl› nedenle derhal fesih hakk›n› kullanabilir. Buna karfl›n yasa, her ne kadar ö¤renme an›n›n esas al›naca¤›n› söylemifl olsa da, bu hakk›n olay›n gerçekleflme tarihinden itibaren bir y›l geçtikten sonra kullan›lmas›na da izin vermemifltir. O sebeple
örne¤imizdeki sataflmay› bir buçuk y›l sonra ö¤renen iflverenin, bu olay› hakl› fesih nedeni sayd›rabilmesi mümkün olmaz.
‹fl Kanunu’nda, bir y›ll›k sürenin bir durumda uygulanmayaca¤› belirtilmifltir.
Buna göre iflçinin hakl› fesih sebebi olarak görülen eylemi ile bir maddi ç›kar sa¤lamas› hâlinde, iflveren olay›n ard›ndan bir y›l geçse de hakl› nedenle derhâl fesih
hakk›n› kullanabilir. Örne¤in iflyerinde h›rs›zl›k yapan iflçinin bu davran›fl› olaydan
yirmi ay sonra ö¤renilmifl ise bu andan itibaren alt› iflgünü içinde feshe müracaat
edilmesi sözleflmenin sona erdirilmesi için yeterlidir.
Hakl› Fesih Beyan›
‹fl Kanunu’nda, geçerli feshin aksine, hakl› sebeple derhâl fesih beyan›n›n flekline
iliflkin bir aç›kl›k yoktur. Taraflar, sebep göstermek zorunda kalmadan ifl akdini feshedebilirler. Feshin yaz›l› olmas› sadece ispat unsuru olarak ifllev görür (‹K m.109).
Yoksa geçerli fesih hâllerinde oldu¤u gibi fesih flekli, geçerlik koflulu de¤ildir.
‹flçinin davran›fllar›n›n hakl› feshe sebep oldu¤u hâllerde, iflverenin savunma
alma zorunlulu¤u yoktur. Geçerli fesih hâllerinde aranan savunma alma flart›n›n,
121
Hakl› fesih sebebinin varl›¤›
hâlinde, ilgili taraf›n, bu
sebebin ö¤renilmesinden
itibaren alt› iflgünü içinde
fesih hakk›n› kullanmas›
gerekir.
122
ondan çok daha a¤›r bir fesih türü olan hakl› fesih hâllerinde aranmamas› ö¤retide elefltirilmektedir.
Ancak taraflarca feshin disiplin kurulu karar›na ba¤land›¤› hâllerde, kurul karar› olmadan yap›lan fesihler, salt bu sebeple dahi haks›z say›labilir. Örne¤in ifl akdinin feshi için disiplin kurulunun karar almas›n› gerekli gören bir toplu ifl sözleflmesi hükmünü uygulamayan ve iflçiyi do¤rudan kendisi ç›karan bir iflverenin bu
davran›fl› haks›z feshe neden olur. ‹flverenin fesih sebebi olarak ileri sürdü¤ü gerekçenin do¤ru olmas› da bu sonucu de¤ifltirmez. Yarg›tay da içtihatlar›nda ayn›
yönde bir uygulama sergilemektedir.
Haks›z Fesih
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
MAKALE
‹fl akdini hakl› sebeple fesheden, yani kendini hakl› gören taraf›n ileri sürdü¤ü sebep gerçekleflmemiflse veya bu sebebin varl›¤› ispatlanam›yorsa, bu yola müracaat eden taraf haks›z say›l›r. Bu hâlde yap›lan fesih, haks›z fesih olur.
Haks›z feshi, usulsüz fesihten ve fesih hakk›n›n kötüye kullan›lmas›ndan ay›ran
özellik, fesih hakk›n›n do¤mufl olup olmamas›nda kendini gösterir. Usulsüz fesihte ve fesih hakk›n›n kötüye kullan›lmas›nda fesih hakk› do¤mufltur. Fakat birinci
hâlde bildirim sürelerine uymaks›z›n ikinci hâlde ise objektif iyiniyet kurallar›na
ayk›r› bir flekilde kullan›lm›flt›r. Buna karfl›l›k, fesih hakk› do¤mad›¤› hâlde ifl akdi
feshedilmiflse bir haks›z fesih, geçerli fesih sebepleri do¤mam›flsa geçersiz fesihten
söz edilir. Örne¤in devams›zl›k yapt›¤› gerekçesiyle iflçisini iflten ç›karan iflverenin
bu gerekçesi, mevcut de¤il ya da iflveren taraf›ndan ispatlanamam›flsa, yap›lan fesih haks›z fesih olarak nitelendirilir. Ayn› flekilde hakarete u¤rad›¤›n› iddia eden ve
bu sebeple ifl akdini hakl› feshetti¤ini belirten iflçi de bu iddias›n› ispatlayamad›¤›nda haks›z feshe neden olmufl say›l›r.
Haks›z SIRA
fesih,S‹ZDE
hem belirsiz hem de belirli süreli sözleflmelerde ortaya ç›kabilir.
Ancak sona erdirdi¤i sözleflmenin niteli¤ine göre haks›z feshin sonuçlar› de¤iflir.
Belirsiz süreli
haks›z feshedilen iflçinin haklar›, ifl güvencesi kapsaD Ü fi Üifl
N E sözleflmesi
L‹M
m›nda olup olmamas›na göre de¤iflir. ‹fl güvencesi kapsam› d›fl›nda kalan bir iflçinin ifl akdi haks›z feshedildi¤inde, haks›z feshe ra¤men ifl akdi sona erer. Ancak
O R U
bu feshe iflçiS lehine
birtak›m sonuçlar ba¤lan›r.
Haks›z fesih Dhem
hem de belirsiz süreli sözleflmelerde ortaya ç›kabilir.
‹ K K belirli
AT
Buna göre
SIRAhaks›z
S‹ZDE fesih hâlinde de, iflverenin ifl akdini fesih iradesi oldu¤u aç›kt›r. Haks›z da olsa iflveren, fesih beyan› ile bu iflçiyle çal›flmak istemedi¤ini ortaya
koymufl say›l›r. ‹fl hukuku, iflverenin bu iradesine sonuç ba¤layarak olay› çözer. ‹flAMAÇLARIMIZ
verenin normal
flartlarda, (yani hakl› bir fesih sebebi yokken), iflçiyi bildirim önellerine uyarak iflten ç›karabilece¤i gerçe¤inden hareket edilerek, haks›z feshe usulsüz feshin sonuçlar› uygulan›r. Örne¤in cinsel tacizde bulundu¤unu iddia etti¤i iflK ‹ T A iflten
P
çiyi hakl› sebeple
ç›karan iflveren, bu iddias›n› ispatlayamad›¤›nda haks›z da
olsa ifl sözleflmesi feshedilmifltir. Fakat böyle bir durumda iflverenden (hakl› fesih
nedeni olmad›¤› için) bildirim önellerine uymas› beklenir. Oysa bu durumdaki iflT E L E V hakl›
‹ Z Y O N gördü¤ü için hakl› sebeple derhâl feshi tercih etmifl, o sebepveren, kendini
le de bildirim sürelerine uymam›flt›r. Ancak feshin haks›z say›lmas›, onu, süreli fesih yapmas› gerekirken bunu ihlal etmifl bir iflveren durumuna sokar. Bunun sonucu ise usulsüz fesihtir. ‹flveren bu durumda bildirim önellerine uymam›fl say›ld›¤›n‹NTERNET
dan iflçiye ihbar tazminat› ve bir y›ll›k çal›flmas› varsa k›dem tazminat› ödemek zorunda kal›r.
N N
MAKALE
Haks›z feshe maruz kalan iflçi ifl güvencesi kapsam›nda ise buna ba¤lanan sonuçlar daha farkl›d›r. ‹fl Kanunu’nun 25. maddesinin son f›kras›nda, güvence kapsam›ndaki iflçinin haks›z feshe maruz kalmas› hâlinde ifle iade davas› açabilmesine
imkân sa¤lanm›flt›r. Söz konusu düzenlemeye göre, “‹flçi feshin yukar›daki bentlerde öngörülen sebeplere uygun olmad›¤› iddias› ile 18, 20 ve 21. madde hükümleri
çerçevesinde yarg› yoluna baflvurabilir”.
Bu düzenleme karfl›s›nda, haks›z feshe u¤rayan iflçi de, t›pk› geçerli fesih nedeniyle ç›kar›ld›¤› iddia edilen iflçi gibi ifle iade davas› açabilir. Bu dava sonucunda
iflçi hakl› bulunursa, yukar›da da belirtmifl oldu¤umuz üzere fesih geçersiz say›l›r
ve ifle iade karar› verilir. Karara ra¤men ifle bafllat›lmayan iflçi, dört ila sekiz ay aras›nda de¤iflebilen tutarda ifle bafllatmama tazminat› ve çal›flmad›¤› döneme iliflkin
dört ayl›k ücretini talep edebilir. Söz konusu iflçi bunun d›fl›nda, haks›z feshe maruz kalm›fl olmas› sebebiyle ihbar tazminat› ve bir y›ll›k çal›flmas› varsa k›dem tazminat› da isteyebilir. Ancak ifle iade davas›nda iflçilik alacaklar› (ihbar tazminat›, k›dem tazminat›, fazla çal›flma ücreti alaca¤›, y›ll›k ücretli izin alaca¤›, ...) talep edilemedi¤inden, bu alacaklar için yeni bir dava açmak gerekir.
Belirli süreli ifl sözleflmelerinin de haks›z feshedilmifl olmas› mümkündür. Bu gibi hâllerde iflveren, sözleflmenin süresinden önce bitmesine neden oldu¤undan haks›z fesih yapm›fl say›l›r. Sözleflmenin süresinden önce feshedilmifl olmas›, sözleflmenin fesih sonras›nda kalan k›sm›ndan do¤an alacaklar›n ücret olarak nitelendirilebilmesine engel olur. O sebeple bu tür olaylarda iflçinin ücret alaca¤›n›n tazminat alaca¤›na dönüfltü¤ü kabul edilir. 6098 say›l› yeni Borçlar Kanunun’da da bu yönde bir hükme yer verilmifltir. (m.438). Hatta haks›z fesihle sona
eren sözleflmenin iflleyen süresi bir y›l ve üzerindeyse, iflçi k›dem tazminat› hakk›
da elde eder. Örne¤in iki y›ll›k belirli süreli bir sözleflme iflveren taraf›ndan onsekizinci ay sonunda haks›z feshedildiyse, iflçi bir y›l› geçen çal›flmas› sebebiyle k›dem
tazminat›na hak kazan›r. Ayr›ca, sözleflmenin geriye kalan alt› ayl›k k›sm›na iliflkin
ücretini de, (ücret olarak de¤il) tazminat olarak talep edebilir. Son y›llarda Yarg›taya intikal eden olaylarda da ayn› sonuca var›ld›¤› görülmektedir.
123
124
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
getirilmeye bafllanm›fl ve Avrupa ülkelerinde rastlanan bir ifl güvencesinin Türk hukuk sistemine
de getirilmesi gerekti¤i savunulmufltur.
Bu tart›flmalar ve çabalar, ürününü 9.8.2002 tarihinde 4773 say›l› Kanun ile vermifl ve dönemin
1475 say›l› ‹fl Kanunu’na ifl güvencesini, di¤er
deyiflle iflçilerin feshe karfl› korunmas›n› sa¤layacak düzenlemeler eklenmifltir (‹K. 13/A, 13/B,
13/C, 13/D). Bu geliflmenin hemen ard›ndan,
2003 y›l›nda yürürlü¤e giren ve hâlen uygulanmakta olan 4857 say›l› ‹fl Kanunu ile ifl güvencesi nihai flekline bürünmüfl ve Türk ifl hukukunun
önemli müesseslerinden biri hâline gelmifltir
(‹K.18, 19, 20, 21). O tarihten itibaren, yasal koflullar sa¤lanmadan iflten ç›kar›lan güvence kapsam›ndaki iflçiler, yasal koflullar› sa¤lamalar› hâlinde ifllerine iade edilebilme imkân›na kavuflmufllard›r. ‹fl güvencesi ile getirilen feshe karfl›
koruma sistemi, çal›flma yaflam› içindeki tüm iflçi
ve iflyerlerinde uygulanmamaktad›r. 4857 say›l›
‹fl Kanunu, güvencenin uygulama alan›n› s›n›rland›rm›fl ve ancak otuz veya daha fazla iflçi çal›flt›ran iflyerlerinde, en az alt› ayl›k k›demi olan
iflçiler için düzenleme getirilmifltir.
‹fl sözleflmesinin fesih d›fl› sona erme sebeplerini
tart›flmak.
‹fl sözleflmesinin fesih d›fl› sona erme sebepleri,
sözleflme süresinin bitmesi, taraflar›n anlaflmas›
ve ölümdür.
Sözleflmenin süresinin bitmesi belirli süreli sözleflmeler için geçerli olan bir durumdur. Bu tür sona
ermede taraflar, süre sonunda fesih beyan›nda bulunmak zorunda kalmazlar. Sözleflme süre sonunda kendili¤inden sona erer. ‹fl sözleflmeleri, taraflar›n anlaflmalar› ile sona erdirilebilir. Uygulamada ikale olarak adland›r›lan bu durumda iflçi ve iflverenin karfl›l›kl› anlaflmalar› yeterlidir. Anlaflma
aç›k olabilece¤i gibi z›mni (örtülü) de olabilir. ‹fl
sözleflmesini fesih d›fl› sona erdiren sebeplerden
birisi de ölümdür. ‹flçinin ölümüyle ifl sözleflmesi
sona erer. ‹flverenin ölümü ise farkl› bir durum
yaratmaktad›r. ‹flveren öldü¤ünde akit bafll›ca
onun flahs› dikkate al›narak yap›lm›flsa son bulur.
E¤er böyle özel bir durum yoksa iflverenin ölümü
ifl sözleflmesini sona erdirmez. Bu hâlde, iflveren
ölmüfl olsa dahi, ifl söleflmesinden do¤an borçlar›
mirasç›lar› taraf›ndan yerine getirilir.
‹fl sözleflmesinin süreli fesih yoluyla sona ermesi
ve ifl güvencesini aç›klamak.
‹fl sözleflmesini fesih türlerinden ilki, süreli fesihtir ve belirsiz süreli sözleflmelerde uygulan›r. Bu
fesih türünde taraflara, belli bir süre önceden fesih iradesini karfl› tarafa bildirerek sözleflmeyi sona erdirebilme imkân› verilmifltir. Dolay›s›yla taraflara, dilediklerinde sözleflmeye sona verme
imkân› sa¤lanm›flt›r.
‹fl Kanunu’nun 17.maddesinde düzenlenen ve
yukar›da aç›klanan süreli fesih sistemi, iflverene
sebep gösterme gere¤i olmadan sözleflmeyi feshedebilme imkân› verdi¤inden, uygulamada
önemli sorunlara neden olmufltur. Baz› iflverenlerin, yasan›n kendilerine verdi¤i bu hakk› kötüniyetle kulland›klar› ve dürüstlük kural›na uygun
olmayan sebeplerle iflçi ç›kard›klar› görülmüfltür.
Bu durumda iflçilerin baflvuracaklar› tek yapt›r›m
durumundaki kötüniyet tazminat› da, iflçiler için
yaratt›¤› ciddi ispat sorunlar› sebebiyle bu kötüye kullan›m›n önüne geçememifltir. O sebeple
iflçilerin feshe karfl› korunma ihtiyac› oldu¤u dile
N
A M A Ç
3
‹fl sözleflmesinin iflçi ve iflveren taraf›ndan hakl›
sebeple derhal fesih ile sona erme nedenlerini s›ralamak.
Hakl› sebeple derhal fesih, Kanun’da öngörülen
“hakl› sebeplere” dayanarak taraflardan birinin
irade beyan› ile ifl sözleflmesini sona erdirmesidir. Bu durumda, sözleflme, irade beyan›n›n karfl› tarafa varmas› ile derhâl bozulmakta ve süreli
fesihte oldu¤› gibi taraflar›n belli bir süre beklemesine gerek kalmamaktad›r. Derhal fesih, sadece süresi belirsiz ifl sözleflmeleri için de¤il, ayn›
zamanda süresi belirli ifl sözleflmeleri için de uygulanabilen bir fesih türüdür. Ancak bu feshin
gerçeklefltirilebilmesi için ‹fl Kanunu’nun 24 ve
25. maddelerinde belirtilen hakl› sebeplerin veya
benzerlerinin bulunmas› gerekir. ‹fl Kanunu derhal fesih sebeplerini iflçi yönünden madde 24, iflveren yönünden ise madde 25’de ayr› ayr› düzenlemifltir. Dolay›s›yla iflçi madde 24’de belirtilen sebeplerle, iflveren ise madde 25’de belirtilen
sebeplerle derhal feshe baflvurabilecektir.
125
1. Afla¤›dakilerden hangisi ifl sözleflmesinin sona erme
sebeplerinden biri de¤ildir?
a. ‹flçinin ölümü
b. ‹kale sözleflmesi
c. Belirli süreli sözleflmesinin süresinin dolmas›
d. Fesih
e. ‹flçinin hastalanmas›
2. ‹flçi ile iflverenin ifl sözleflmesini sona erdirmeye yönelik anlaflmas›na ne ad verilir?
a. Süreli fesih
b. Derhal fesih
c. ‹kale sözleflmesi
d. Vekalet sözleflmesi
e. ‹fl güvencesi
3. ‹fl güvencesi kapsam› d›fl›ndaki iflçilerin ifl sözleflmelerinin iflverence süreli feshine iliflkin ifadelerden hangisi yanl›flt›r?
a. ‹flçiye bildirim süresi verilmelidir.
b. ‹flçiye fesih sebebi gösterilmezse, fesih geçersiz
say›l›r.
c. Kötüniyetli fesih hâlinde iflçi kötüniyet tazminat› talep edebilir.
d. ‹flçiye ifl arama izni verilmelidir.
e. Bildirim süresinin verilmemesi hâlinde iflçi ihbar
tazminat› talep edebilir.
4. ‹fl güvencesi hükümlerinden yararlanma koflullar›na
iliflkin afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur?
a. ‹flyerinde en az 10 iflçi çal›flmas› yeterlidir.
b. ‹flçinin k›demi en az alt› ay olmal›d›r.
c. Genel müdür ifl güvencesi hükümlerinden yararlan›r.
d. ‹flyerinin holding bünyesinde yer almas› gerekir.
e. ‹flçinin belirli süreli ifl sözleflmesiyle çal›fl›yor olmas› gerekir.
5. Afla¤›dakilerden hangisi fesih için geçerli sebep say›lmaz?
a. ‹flçinin ifl ak›fl›n› bozacak seviyede geçimsizli¤i
b. ‹flçinin sürekli olarak mevcut olan düflük performans›
c. ‹flverenin sürekli ekonomik kriz içinde olmas›
d. ‹flverenin rekabet gerekleri dolay›s›yla iflyerinin
bir bölümünü kapatmas›
e. ‹flçinin do¤um yapmas›
6. ‹fl güvencesi hükümlerinden yararlanan iflçinin ifl
sözleflmesinin iflverence feshine iliflkin afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r?
a. Fesih bildirimi yaz›l› yap›lmal›d›r.
b. Fesih bildiriminde fesih sebebi yer almal›d›r.
c. Fesih sebebinin kesin ve aç›k flekilde bildirilmesi gerekir.
d. Süreli fesih hakk› makul bir süre içinde kullan›lmal›d›r.
e. ‹flçinin savunmas›n›n al›nmas› hiçbir zaman gerekli de¤ildir.
7. ‹flverenin geçerli fesih nedeni bulunsa dahi, amaçlad›¤› sonuca fesihten baflka yöntemlerle ulaflmas› mümkün
ise ilk önce bu yöntemleri tüketmesine ne ad verilir?
a. Fesih bildiriminin yaz›l› yap›lmas›
b. Feshin son çare olmas›
c. Feshin amaç de¤il, araç olmas›
d. Feshin geçerli sebebe dayanmas›
e. Feshin kötüniyetle yap›lmamas›
8. Geçersiz feshin sonuçlar›na iliflkin ifadelerden hangisi yanl›flt›r?
a. ‹flçiye dört ayl›k boflta geçen süreye iliflkin ücret
ve di¤er haklar›n›n ödenmesi gerekir.
b. ‹flveren ya iflçiyi ifle geri almak ya da iflçiye ifl
güvencesi tazminat› ödemek zorunda kal›r.
c. ‹fl güvencesi tazminat› iflçinin 10 ayl›k ücreti tutar›nda olmal›d›r.
d. ‹fle bafllat›lan iflçiye, boflta geçen dört ayl›k süreye iliflkin ücret ve di¤er haklar› ödenmelidir.
e. ‹fle bafllat›lan iflçi, fesih an›nda kendisine ödenen ihbar ve k›dem tazminat›n› iade etmekle yükümlüdür.
9. Hakl› sebeple derhal feshe iliflkin afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur?
a. Hakl› sebeple derhal fesih hakk›n› kullanan taraf karfl› tarafa bildirim süresi vermelidir.
b. Bildirim süresine uymayan taraf ihbar tazminat›
ödemek zorunda kal›r.
c. Sa¤l›k sebeplerinden kaynaklanan hakl› sebeple derhal fesih hakk› alt› iflgünü içinde kullan›lmal›d›r.
d. Hakl› sebeple derhal fesih hakk› kullan›lmadan
önce iflçinin savunmas›n›n al›nmas› gerekir.
e. ‹fl sözleflmesi, hakl› sebeple derhal fesih hakk›
kullan›ld›¤› anda sona erer.
126
“
10. Haks›z feshe iliflkin afla¤›daki ifadelerden hangisi
yanl›flt›r?
a. Haks›z feshe maruz kalan belirsiz süreli ifl sözleflmesiyle çal›flan iflçi ihbar tazminat› talep edebilir.
b. Haks›z feshe maruz kalan iflveren kötüniyet tazminat› talep edebilir.
c. Belirli süreli ifl sözleflmesinin iflverence haks›z
feshi hâlinde iflçi, geriye kalan ücretini tazminat
olarak talep edebilir.
d. Haks›z fesih, hakl› sebeplerin mevcut olmamas›na ra¤men ifl sözleflmesinin derhal feshedilmesi
durumunda ortaya ç›kar.
e. Haks›z fesih yapan taraf›n gerçekte fesih hakk›
mevcut de¤ildir.
AMERIKALI YIYECEK VE ICECEK SIRKETI P. 8 BIN
700 KISIYI ISTEN CIKARMAYI PLANLIYOR.
Amerikal› yiyecek ve içecek flirketi P. 8 bin 700 kifliyi iflten ç›karmay› planl›yor.
P. Üst Yöneticisi (CEO) Indra Nooyi yapt›¤› aç›klamada,
2014 y›l›na kadar 1,5 milyar dolar tasarruf yapmak için
çal›flma gücünün yüzde 3_ünü oluflturan 8 bin 700 kifliyi
iflten ç›karmay› planlad›klar›n› bildirdi.
Aç›klamada, “flirketin maliyet rekabet edebilirli¤ini iyilefltirmek” ve “_gelecekte marka oluflturma ile yenilik giriflimlerine” fon sa¤lamak için bu ad›m› att›¤› kaydedildi.
Küresel çapta 300 bin kifliye istihdam sa¤layan flirket,
iflten ç›karmalar›n 30 ülkede olaca¤›n› belirtti.
fiirket, geçen y›l karlar›n› yüzde 2 art›rarak 6,46 milyar
dolara ve gelirlerini de yüzde 15 yükselterek 66,5 milyar dolara ç›kard›.
P. bu y›l kar›n›n yüzde 5 düflmesini bekliyor.
”
Kaynak: http://www.diyadinnet.com/HABER-16212pepsico-8-bin-700-ki%C5%9Fiyi-i%C5%9Ften%C3%A7%C4%B1karmay%C4%B1-planl%C4%B1yor
10.02.2012 (Eriflim Tarihi: 06.03.2012).
Okuma Parças›
ULUSLARARASI ÇALIfiMA ÖRGÜTÜ (ILO) VE
‹fiGÜVENCES‹
ILO’nun ifl güvencesini düzenleyen temel sözleflmesi,1982 y›l›nda yürürlü¤e konulmufl olan “Hizmet ‹liflkisine ‹flveren Taraf›ndan Son Verilmesi Hakk›nda 158
Say›l› Uluslararas› Çal›flma Sözleflmesi”dir. Bu Sözleflmenin uygulama esaslar›n› belirleyen 161 Say›l› Tavsiye
de ayn› y›l kabul edilmifltir. Ayr›ca, “‹flletmelerde ‹flçi
Temsilcilerinin Korunmas› ve Onlara Sa¤lanacak Kolayl›klar Hakk›nda 135 Say›l› Uluslararas› Çal›flma Sözleflmesi” 1971 y›l›ndan beri yürürlüktedir.
ILO’nun 158 Say›l› Sözleflmesi
Uluslararas› düzeyde ifl güvencesi, 1982 y›l›nda ILO taraf›ndan “Hizmet ‹liflkisine ‹flveren Taraf›ndan Son Verilmesi Hakk›nda 158 Say›l› Uluslararas› Çal›flma Sözleflmesi” ile kabul edildi. Bu Sözleflme Türkiye taraf›ndan,
09/06/1994 tarih ve 3999 say›l› kanunla onaylanmflt›r
Asgari uluslararas› kurallar, geçerli bir neden olmaks›z›n iflçinin iflten ç›kar›lmas›na izin vermemektedir.
ILO’nun 158 say›l› sözleflmesinde, “iflçinin kapasitesine
veya iflin yürütümüne veya iflyeri gereklerine dayal› geçerli bir son verme nedeni olmad›kça hizmet iliflkisine
son verilemez.” hükmü yer almaktad›r. (Madde 4) Buna
göre iflçinin ifline son verilebilmesi için mutlaka “geçerli
bir neden” olmal›d›r. Bu geçerli neden, iflçiden kaynaklanabilece¤i gibi, iflyerinden de kaynaklanabilecektir.
ILO uluslararas› -evrensel- hukuk normlar› hangi nedenleri geçerli neden saymaktad›r?
Bu sorunun yan›t›n› yine ILO’nun 158 say›l› sözleflmesinde buluyoruz. 158 say›l› sözleflmenin 5. maddesinde
nelerin geçerli neden say›lmayaca¤› aç›kça belirtilmifl.
Buna göre;
• Sendika üyeli¤i veye sendikal faaliyetlere kat›lma,
• ‹flçi temsilcili¤i yapm›fl olmak,
• ‹flvereni flikâyet etmek, iflveren aleyhine idari makamlar nezdinde müracaatta bulunmak,
• Irk, renk, cinsiyet, medeni hâl, aile sorumluluklar›, hamilelik, din, siyasi görüfl, etnik veya sosyal
köken,
• ‹flçinin ifl sözleflmesini feshi için geçerli neden say›lmamaktad›r.
Yine ayn› sözleflmenin 7. maddesine bakacak olursak,
ILO, iflçinin davran›fllar› ve verimi ile ilgili nedenlerle ifl
sözleflmesinin feshinden önce, mutlaka iflçiye kendini
savunma f›rsat› verilmesi gere¤ini kabul etmektedir.
Maddeye göre; “hakk›ndaki iddialara karfl› savunma
f›rsat› verilmeden bir iflçinin hizmet iliflkisi, o iflçinin
tutumu ve verimi ile ilgili nedenlerle sona erdirilemez”.
Haks›z yere iflten ç›kar›lan iflçi mahkeme karar›yla ifline iade edilmektedir.
ILO’nun 158 say›l› sözleflmesinin 8. maddesinde, ifline
haks›z olarak son verildi¤i kan›s›nda olan iflçinin itirazda bulunma hakk› kabul edilmifltir. ‹flçi itiraz›n›, mahkeme, ifl mahkemesi, hakemlik kurulu veya hakem gibi tarafs›z bir merciye yapabilecektir.
158 say›l› sözleflmenin 9. maddesine göre, ‹fl mahkemeleri;
• Son verme nedenlerini incelemeye ve son vermenin hakl› olup olmad›¤›na karar vermeye,
• Taraflarca getirilen kan›tlar ve ulusal mevzuat›n
öngördü¤ü usuller çerçevesinde son verme nedeni
üzerinde bir sonuca varmaya, yetkili k›l›nmal›d›r.
Geçerli bir nedenin bulundu¤unu ispat yükü iflverene ait olmal›d›r.
ILO’nun 158 say›l› sözleflmesinin 9. maddesinde, ifl sözleflmesine son veren iflverenin, geçerli bir nedene dayand›¤›n› ispat etmekle yükümlü oldu¤u aç›kça hükme
ba¤lanmaktad›r.
127
O hâlde, uluslararas› asgari hukuk kurallar› çerçevesinde, ifl güvencesinin temel dayanaklar› flunlard›r;
• Geçerli bir nedenin varl›¤›,
• ‹flçinin itiraz hakk›,
• ‹fle iade mekanizmas›n›n ifllerli¤i.
Gerçek anlamda ifl güvencesinden sözedebilmek için
bu üç unsurun birarada bulunmas› gerekmektedir.
Kaynak: Can fiafak, “Türkiye’de ‹fl Güvencesi”,
http://www.sendika.org/yazi.php?yazi_no=10382
(Eriflim Tarihi: 06.03.2012)
1. e
2. c
3. b
4. b
5. e
6. e
7. b
8. c
9. e
10. b
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Fesih D›fl› Sona Erme Sebepleri, Süreli Fesih ve Hakl› Sebeple Derhal
Fesih” konular›n› yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Fesih D›fl› Sona Erme Sebepleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Süreli Fesih” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹fl Güvencesi Kapsam›nda
Süreli Fesih” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Hakl› Sebeple Derhal Fesih” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
128
S›ra Sizde 1
‹fl sözleflmesi belirli ya da belirsiz süreli; sürekli ya da
süreksiz veya di¤er flekillerde yap›labilir. Ne flekilde yap›lm›fl olursa olsun, ifl sözleflmesi aynen yap›ld›¤› gibi
taraflarca bir anlaflma ile sona erdirilebilir. Taraflar nas›l diledikleri zaman serbest iradeleri ile ve diledikleri
zaman ifl sözleflmesi yapabiliyorlarsa; yine serbest iradeleri ile ve diledikleri zaman ifl sözleflmesini ortadan
kald›rabilirler.
S›ra Sizde 2
‹fl sözleflmesinin ikalesi fesih anlam›na gelmedi¤i için ‹fl
Kanunlar›nda ifl sözleflmesinin feshine iliflkin sonuçlar
ikale bak›m›ndan uygulama alan› bulmaz. Dolay›s›yla,
örne¤in ikaleye konu önceki ifl sözleflmesi belirli süreli
ise sürenin dolmas› beklenmez; ifl sözleflmesi belirsiz
süreli ise bildirim sürelerine uymak gerekmez ya da ‹fl
Kanunu madde 17 ve devam›nda yer alan ifl güvencesi
hükümleri uygulamaz.
S›ra Sizde 3
‹fl güvencesi hükümleri uygulanan iflçiye, yeni düzenleme kapsam›nda kötüniyet tazminat› verilmesi sözkonusu de¤ildir.
S›ra Sizde 4
‹fl Kanunu’na göre iflyerinde çal›flan iflçi say›s›;
• 20 ile 100 aras›nda ise en az 10 iflçinin,
• 101 ile 300 iflçi aras›nda ise en az %10 oran›nda iflçinin,
• 301 ve daha fazla ise en az 30 iflçinin ifline süreli
fesih koflullar› il (‹fl Kanunu m.17 uyar›nca ve bir
ay içinde, ayn› tarihte veya ayr› tarihlerde son verilmesi toplu iflçi ç›karma say›l›r.
S›ra Sizde 5
Süreli fesihte iflveren geçerli sebep göstermek zorunda
iken hakl› nedenle derhâl fesihte hakl› sebep göstermek zorundad›r. Geçerli sebep, Kanunda hakl› sebeple
derhâl fesih için (‹K m.24 ve 25’de) belirtilen sebepler
kadar a¤›rl›kl› ve önemli olmayan ama yine de taraflar
aras›ndaki iliflkinin devam› ve iflyerinde iflin görülmesini ciddi bir biçimde olumsuz etkileyen sebeplerdir. K›saca ifl sözleflmesinin feshi bak›m›ndan hakl› sebep ile
geçerli sebep aras›ndaki temel fark sebebin a¤›rl›¤›d›r.
‹flveren ‹fl Kanunu’nun 17. maddesine göre süreli fesihte bulundu¤unda iflçinin yetersizli¤i, davran›fllar› veya
iflletmenin, iflyerinin ya da iflin gereklerinden kaynaklanan geçerli bir sebebe dayanmak zorundad›r. Hakl› nedenle derhal fesih sebepleri ise iflçi yönünden m.24’de,
iflveren yönünden ise m.25’de ayr› ayr› düzenlenmifltir.
Dolay›s›yla iflçi m.24/I Sa¤l›k Sebepleri, m.24/II Ahlak
ve ‹yiniyet Kurallar›na Uymayan hâller ve Benzerleri ve
m.24/III Zorlay›c› Sebeplere dayanarak derhal fesih yoluna baflvurabilir. ‹flveren de m.25/I Sa¤l›k Sebepleri,
m.25/II Ahlak ve ‹yiniyet Kurallar›na Uymayan hâller
ve Benzerleri ile m.25/III Zorlay›c› Sebeplere dayanarak ifl sözleflmesini hakl› nedenle derhal fesih yoluyla
sona erdirebilir.
Ak›n, L. (2005). “Termination of Labor Contract and Unfair
Dismissal Under Turkish Labor Law”, Comparative
Labor Law & Policy Journal, Vol.25, Num.4.
University of Illinois College of Law, USA, ss.561-593
Akyi¤it, A. (2008). ‹fl Kanunu fierhi, (3. Bas›), Ankara:
Seçkin Yay›nevi.
‹fl Hukuku, (4. Bas›), ‹stanbul: Legal Yay›nlar›.
Güven, E. ve Ayd›n, U. (2010), Bireysel ‹fl Hukuku,
(3. Bas›), Nisan Yay›nevi.
Mollamahmuto¤lu, H. (2008). ‹fl Hukuku, (3. Bas›), Ankara: Turhan Yay›nevi.
Yay›nevi.
129
6
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
K›dem tazminat›n›n boyutlar›n› tart›flabilecek,
K›dem tazminat›n›n do¤mas›na yol açan koflullar› saptayabilecek,
K›dem tazminat›n› hesaplayabilecek,
K›dem tazminat›n›n tavan›n› saptayabilecek, bilgi ve becerilere sahip olabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• K›dem Tazminat›
• K›dem Tazmiat›n›n Hesab›
• K›dem Tazmiat›n›n Tavan›
• ‹braname
• Çal›flma belgesi
• Bonservis
‹çindekiler
K›dem Tazminat›
•
•
•
•
•
•
KIDEM TAZM‹NATI KAVRAMI
KIDEM TAZM‹NATININ KOfiULLARI
‹fiÇ‹N‹N KIDEM‹N‹N BEL‹RLENMES‹
KIDEM TAZM‹NATININ TESP‹T‹
KIDEM TAZM‹NATININ TAVANI
KIDEM TAZM‹NATINDA GEC‹KME
FA‹Z‹ VE ZAMANAfiIMI
K›dem Tazminat›
KIDEM TAZM‹NATI KAVRAMI
De¤iflik aç›lardan tart›flma konusu yap›lan k›dem tazminat›, ülkemizde temel olarak iki aç›dan ele al›nmaktad›r. Bunlardan ilkinde tazminat, ekonomik boyutu ile
irdelenmekte; istihdam politikalar›, iflsizlik ve iflverenler üzerinde yaratt›¤› etkiler
üzerinde durulmaktad›r. Konunun di¤er yan›n› ise hukuksal boyutu oluflturmakta
ve bu alanda tazminat›n yasal koflullar›na uyulup uyulmad›¤› ele al›narak iflten ç›kar›lan iflçilerin k›dem tazminat› haklar›n›n yaratt›¤› hukuksal sorunlar incelenmektedir. O sebeple biz de konunun daha iyi anlafl›labilmesi ve ilerde oluflabilecek yeni yasal düzenlemelere haz›rl›k olmak üzere, konuyu her iki boyutuyla ortaya koymaya çal›flaca¤›z.
K›dem Tazminat›n›n Ekonomik Boyutu
Türkiye’de k›dem tazminat› gerek iflçi gerek iflveren taraflarca s›k s›k tart›flma konusu yap›lmaktad›r. Tart›flmalar›n temelinde, k›dem tazminat›-ifl güvencesi- iflsizlik
sigortas› üçgeninin, iflçi ve iflletmeler üzerindeki ekonomik etkileri yatmaktad›r.
‹flçi kesiminde k›dem tazminat›n›, iflçinin k›demini ödüllendiren onun da ötesinde iflsiz kalmas› hâlinde ona bir süre mali destek sa¤layacak çok yaflamsal bir
hak olarak de¤erlendirilmektedir. Bu da onlar›n, k›dem tazminat› hakk›n› örseleyecek önerilere s›cak bakmalar›na engel oluflturmaktad›r.
‹flveren kesimi ise k›dem tazminat›n›n iflçi için tafl›d›¤› önemin fark›ndad›r ve
buna sayg› duymaktad›r. Ancak iflverenler, k›dem tazminat›n›n Türkiye’de, AB ve
OECD ülkelerine göre yüksek düzeyde belirlendi¤ini, bu nedenle iflletmeler üzerinde ciddi bir ekonomik bask› oluflturdu¤unu, bu ekonomik yükün de rekabet
güçlerine olumsuz etki etti¤ini ileri sürmektedir. ‹flverenlere göre k›dem tazminat›n›n k›demi ödüllendirme fonksiyonu d›fl›nda kalan, iflsiz dönemi destekleme özelli¤i, y›llardan beri iflsizlik sigortas› taraf›ndan karfl›lanmaktad›r. Dolay›s›yla iflveren
kesimine göre iflsizlik sigortas› olan bir yap›da bu düzeyde bir k›dem tazminat› uygun de¤ildir, miktar› mutlaka düflürülmelidir. Türkiye ‹flveren Sendikalar› Konfederasyonu (T‹SK), k›dem tazminat› ile ilgili olarak, bu müessesenin, iflsizlik sigortas›
ile ifl güvencesi hükümleri dikkate al›narak ve kazan›lm›fl haklar korunarak yeniden düzenlenmesi gerekti¤ini belirtmektedir.
Sosyal taraflar aras›nda yaflanan ve k›dem tazminat›n›n ekonomik yönünü ilgilendiren bu tart›flma bizi k›dem tazminat›- iflsizlik sigortas›- ifl güvencesi üçgenine
132
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
götürür. Bu tart›flmada cevab› aranan ilk soru, k›dem tazminat› iflsizlik sigortas› ile
bir arada olabilir mi?
Bu sorunun cevaplanabilmesi için öncelikle k›dem tazminat›n›n hangi ifllevi yerine getirdi¤i aç›kl›¤a kavuflturulmal›d›r. Gerek ulusal gerek yabanc› hukuk sistemlerine bak›ld›¤›nda k›dem tazminat›n›n ifllevi konusunda çeflitli görüfl ayr›l›klar› oldu¤u görülür. Bu tazminat› ücretin bir parças› olarak görenler oldu¤u gibi onu bir
tazminat veya bir ikramiye yahut iflsizlik geliri olarak görenler, hatta ifl güvencesini sa¤lamaya yönelik bir araç olarak de¤erlendirenler de bulunmaktad›r. Bunlar,
baz› ülkelerde ayn› anda, baz› ülkelerde ise zaman içinde k›dem tazminat›n›n ifllevindeki farkl›laflmalara göre ortaya at›lm›fl de¤erlendirmelerdir.
K›dem tazminat›n›n niteli¤inin ne oldu¤u net olarak belirleyebilmek mümkün
de¤ildir. Ancak yine ayn› de¤erlendirmelerden flu sonuca ulaflabilmek mümkündür. K›dem tazminat› konusunda yap›lan de¤erlendirmeler büyük ölçüde, bu tazminat›n ilgili ülkede hangi amaca yönelik olarak kullan›ld›¤›na göre belirlenmektedir. O sebeple Türkiye aç›s›ndan yukar›daki sorunun cevab› aran›rken, yani k›dem tazminat› ile iflsizlik sigortas›n›n birlikte uygulan›p uygulanamayaca¤›, buna ifl
güvencesini ne flekilde etki edece¤i de¤erlendirilirken an›lan tazminat›n Türkiye’deki ifllevi dikkate al›nmal›d›r.
K›dem tazminat›n›n Türkiye’deki ifllevi, onun tarihsel yap›s› dikkate al›nd›¤›nda
de¤iflim ve geliflim göstermifltir. 1936 y›l›nda k›dem tazminat›n› hukukumuza dâhil
eden 3008 SIRA
say›l›S‹ZDE
ilk ‹fl Kanunu’nda yer alan ifadeler, k›dem tazminat›n›n ikramiye
olarak nitelendirilmesini güçlendiren bir üslup olarak de¤erlendirilmifltir. Buna göre “bilimum iflçiler hakk›ndaki fesihlerde, 5 seneden fazla olan her bir tam ifl seneD Ü fi Ü N E L ‹ M
si için ayr›ca 15 günlük ücret tutar›nda tazminat dahi verilir” (m.13, f.6). Kanunu takip eden dönemde verilen bir içtihad› birlefltirme karar› da bu görüflü destekO R U
ler nitelikte Sgörülmüfltür
(Yarg. ‹BK. 3.11.1948, 11/7).
K›dem tazminat›,
yaflam›na ve mevzuat›m›za ilk kez 8.6.1936 tarih ve 3008 say›l›
D ‹ K K çal›flma
AT
‹fl Kanunu ile girmifltir.
N N
SIRA S‹ZDE
Ancak daha sonraki geliflmeler k›dem tazminat›n›n bir iflsizlik tazminat› olarak
görülmesine neden olmufltur. Nitekim 931 say›l› ‹fl Kanunu’nun gerekçesinde yer
alan ifadeler
bu anlay›fl› destekler niteliktedir. Kanun’un gerekçesindeki iflsizlik
AMAÇLARIMIZ
tazminat› anlay›fl›, Yarg›tay kararlar›na da etki etmifl ve Yüksek Mahkeme de o dönem verdi¤i bir karar›nda k›dem tazminat›n›n ‹fl Kanunu taraf›ndan öngörülen bir
K ‹ T Aoldu¤unu
P
iflsizlik tazminat›
belirtmifltir (Yarg. 9HD. 31.12.1965, 10578/10295).
K›dem tazminat› 1475 say›l› ‹fl Kanunu döneminde ifl güvencesi sa¤layan bir yap› olarak da de¤erlendirilmifltir. An›lan kanunu 1975 y›l›nda de¤ifltiren 1927 say›l›
kanunun Tgerekçesinde
yer alan, “...k›dem tazminat› müessesesinin iflçilerin gelir
ELEV‹ZYON
ve ifl güvenli¤ini sa¤lay›c› ve keyfi iflten ç›kar›lma ifllemlerinin iflçi aleyhine do¤urdu¤u sonuçlar› giderici niteli¤i yan›nda...” ifadesi, bu iflleve iflaret etmektedir. Nitekim ö¤retide, ayn› kanun de¤iflikli¤i ile k›dem tazminat›na hak kazanabilmek
‹NTERNET
için daha önce aranan üç y›ldan fazla çal›flma koflulunun bir y›la indirilmesi ve her
y›l için onbefl günlük ücret tutar›nda öngörülen tazminat miktar›n›n otuz güne ç›kar›lmas› da, gerekçede belirtilen bu düflüncenin bir ürünü olarak görülmüfltür.
Dolay›s›yla tarihi seyri içinde k›dem tazminat›, hem k›demi ödüllendiren bir ikramiye, hem iflsizlik sigortas› hem de ifl güvencesini sa¤layan bir ödeme hâlini alm›flt›r. Zaten sosyal taraflar›n k›dem tazminat›na iliflkin görüfllerinde de tazminat›n
6. Ünite - K›dem Tazminat›
bu fonksiyonlar›na temas edildi¤i, de¤erlendirmelerin bu nitelikler üzerinden yap›ld›¤› görülmektedir. ‹flçiler ikramiye niteli¤i tafl›yan, ifl güvencesine hizmet eden
ve iflsizlik günlerinde iflçiye katk› sa¤layan k›dem tazminat›n›n küçültülmesini kabul etmemekte, iflverenler ise iflsizlik sigortas› alan iflçiye k›dem tazminat›n›n tam
olarak ödenemeyece¤ini, ifl güvencesinin yasayla getirildi¤ini, k›dem tazminat›n›n
bu fonksiyonlar›n› yitirdi¤ini, o sebeple de yeniden yap›land›r›larak küçültülmesi
gerekti¤ini savunmaktad›rlar.
Bugün gelinen noktada art›k Türkiye’de hem k›dem tazminat› hem de iflsizlik
ödene¤i bulunmaktad›r. Buna ek olarak tüm çal›flanlar› kapsamamakla birlikte ifl
güvencesi de hayata geçmifl durumdad›r. Bu yeni tablo karfl›s›nda yasal olarak k›SIRA kalmam›flt›r.
S‹ZDE
dem tazminat›n›n bir iflsizlik tazminat› oldu¤unu söyleme imkân›
Ancak son yasal duruma ra¤men, iflsizlik ödene¤i alma koflullar›n›n a¤›rl›¤›, ödenek
miktar›n›n tatmin edici olmamas›, iflçilerin önemli bir k›sm›n›n
D Ü fiifl
Ü Ngüvencesinden
EL‹M
yararlanam›yor olmalar› ve kay›t d›fl› çal›flma gibi etkenler, k›dem tazminat›n›n iflsizlik tazminat› fonksiyonunun tümüyle ortadan kalkt›¤›n› söylemeyi güçlefltirS O R U
mektedir.
fiu an Türkiye’de hem k›dem tazminat› hem de iflsizlik ödene¤i bulunmaktad›r.
D‹KKAT
133
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
Tarihi seyrine bak›ld›¤›nda k›dem tazminat›, miktar› ve hak
kazanma
SIRA
S‹ZDE koflullar›
itibar›yla iflçi lehine bir geliflim izlemifl, miktar› art›r›lm›fl, hak kazanma süresi k›salt›lm›flt›r. Bu seyrin iflverenleri kayg›land›rmas›n› da do¤al karfl›lamak gerekir. O seAMAÇLARIMIZ
beple k›dem tazminat›, ülke mevzuat›nda yaflanan geliflmeler,
iflçiler lehine getirilen yeni imkânlar da dikkate al›narak, zaman içinde yeniden gözden geçirilebilir.
Örne¤in son y›llarda k›dem tazminat›n›n bir fon taraf›ndan karfl›lanabilmesi düflüK ‹ T A P kendilerine
nülmekte ve bu yönde kanun çal›flmalar› yap›lmaktad›r. ‹flverenlerin,
ek prim külfeti getirece¤i kayg›s› tafl›salar da, yeni bir yap› getirilebilece¤i düflüncesiyle k›dem tazminat› fonuna destek olduklar› görülmektedir. Dolay›s›yla, sosyal
T E L E V ‹ Z Y Otaraflar›n
N
taraflar›n zamanla geliflen ve de¤iflen yaklafl›mlar›n›n uzlaflt›r›laca¤›,
da
menfaatini koruyan bir yeni tazminat yap›s› gelifltirilmelidir. Aksi hâlde, yani mevcut durumda hiçbir yenili¤in yap›lmamas›, mevcut yüklerin daha da art›r›lmas›
hâlinde, sistemi ayakta tutan kay›tl› iflverenlerin de kay›t d›fl›na
ya da
‹ N kaçabilece¤i
TERNET
üretimlerini yurt d›fl›na kayd›rabilecekleri unutulmal›d›r. Bunun, k›dem tazminat›
ile sa¤lanmaya çal›fl›lan amaçlar›n hiçbirine hizmet etmeyece¤i de aç›kt›r.
N N
K›dem Tazminat›n›n Hukuksal Boyutu
K›dem tazminat›n›n ekonomik boyutu kadar önemli bir di¤er yan› hukuksal boyutudur. Bu boyut daha ziyade istihdam›n darald›¤›, teknolojik geliflmelerin oldu¤u
ya da ekonomik krizlerin yafland›¤› dönemlerde karfl›lafl›lan fesihlerle gündeme
gelmekte ve yarg› önüne tafl›nmaktad›r. Bununla birlikte küresel düzeyde yaflanan
ekonomik sorunlar ve rekabet zorunlulu¤u, istihdam› daraltan tedbirlere daha s›k
baflvurulmas›na neden olmakta, fesih ve ona ba¤l› k›dem tazminat› talepleri sürekli gündemde kalmaktad›r. O sebeple çal›flman›n bu noktas›nda, k›dem tazminat›
taleplerinde karfl›lafl›lan hukuksal sorunlara yer verece¤iz. Ama bunun için önce
k›dem tazminat›n›n koflullar›n› ele alman›n ve bunlara ba¤lanan sonuçlar› incelemenin daha yararl› olaca¤› kan›s›nday›z.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
134
KIDEM TAZM‹NATININ KOfiULLARI
fiekil 6.1
K›dem
Tazminat›n›n
Koflulllar›
SIRA S‹ZDE
S O S‹ZDE
R U
SIRA
D‹KKAT
1475 say›l›D‹fl
yerini alan 4857 say›l› ‹fl Kanunu; eski düzenlemelere göre
Ü fi Kanunu’nun
ÜNEL‹M
önemli de¤ifliklikleri içeren yeni hükümler getirmifl olmas›na ra¤men, ifl hukukunun temel
müesseselerinden
biri olan “K›dem Taminat›na” yer vermemifl ve 1475 say›l› eski ‹fl KanuSIRA S‹ZDE
S O R U
nu’ndaki hükümlerin
uygulanmas›n›n sürdürülmesini öngörmüfltür.
D ÜD fi‹ ÜK NKEALT‹ M
SIRA
S O S‹ZDE
R U
AMAÇLARIMIZ
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
Türk hukuk sisteminde k›dem tazminat› bugün, 4857 say›l› ‹fl Kanunu’nun geçici
6. maddesi gere¤i yürürlü¤ü devam eden 1475 say›l› eski ‹fl Kanunu’nun 14. maddesindeki hükümlerle düzenlenmektedir. ‹fllevi tart›fl›lmakla birlikte söz konusu
maddede yer verilen k›dem tazminat›na hak kazan›labilmesi, herhangi bir zarar›n gerçekleflmesi aranK›dem Tazminat›n›n Koflullar›
maks›z›n en az bir y›l çal›flm›fl olmaya ve kanunun belirtti¤i türlerden biriyle ifl sözleflmesinin sona ermifl olSIRA S‹ZDE
‹fl
Sözleflmesinin
mas›na ba¤l› tutulmufltur. Bu koflulEn Az Bir Y›l
Belli Sebeplerle
Çal›flm›fl Olma
lar›n sa¤lanmas› hâlinde iflçiye çal›flSona Ermesi
t›¤› her y›l karfl›l›¤›nda otuz günlük
ücreti tutar›nda k›dem tazminat›
S O RS‹ZDE
U
ödenmektedir.
SIRA
N N
1475 say›l›AMAÇLARIMIZ
‹flD Kanunu’nda
sözleflme yerine akit ifadesi yer almaktad›r. 4857 say›l› ‹fl Ka‹KKAT
nunu’nda ise, özellikle Avrupa Birli¤i Mevzuat›’na uyum bak›m›ndan ifl sözleflmesi kavram› benimsenmifltir.
SIRA S‹ZDE
N N
K ‹ T A P
En Az Bir Y›ll›k K›dem Süresi
AMAÇLARIMIZ
K›dem tazminat›na hak
Tkazan›labilmesi
E L E V ‹ Z Y O N için iflçinin
en az bir y›l çal›flm›fl olmas›
gerekir.
K ‹ T A P
‹NTERNET
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
K›dem süresi ifl
sözleflmesinin sona ermesi
ile biter.
AMAÇLARIMIZ
K›dem tazminat›na
hak kazan›labilmesi için iflçinin en az bir y›l çal›flm›fl olmas› geT E L E Vkural
‹ Z Y O Nolarak iflçinin fiilen çal›flmas›yla ifllemeye bafllar. Ancak iflçinin
rekir. Bu süre
fiilen çal›flmaya bafllamad›¤› hâlde, iflverenin emir ve talimatlar›na haz›r olarak
K ‹ T A Pde k›dem süresi bafllam›fl say›l›r.
bekledi¤i hâllerde
K›dem ‹süresi,
ifl sözleflmesinin sona ermesi ile biter. Sona ermeye sebep olan
NTERNET
fesih bildirimi, ihbar sürelerine ba¤l› olarak yap›ld›ysa, ihbar süreleri k›dem süreT E L Bununla
E V ‹ Z Y O N birlikte, ihbar sürelerine iliflkin ücretin peflin verildi¤i hâllersine eklenir.
de dahi ihbar süreleri k›deme ilave edilmelidir. Ancak Yarg›tay, iki istisnai hâl d›fl›nda peflin ödeme hâlinde ihbar sürelerinin k›deme eklenmeyece¤i görüflündedir.
Söz konusu istisnai hâllerden ilki, ücreti peflin ödenen bu sürenin k›deme eklen‹NTERNET
mesinin toplu ifl sözleflmesi ile kararlaflt›r›lmas›d›r. Bahsi geçen sürenin k›deme eklenmesine imkân sa¤layan ikinci hâl ise, iflverenin peflin ödeme hakk›n› kötüniyetle kullanmas›d›r (Yarg. 9HD. 8.4.1991, 4473/7311). Örne¤in, bildirim süresi içinde
toplu ifl sözleflmesi imzalamak zorunda kalaca¤›n› anlayan iflverenin, iflçinin bu süre içinde çal›flarak toplu sözleflmeden kaynaklanan yeni haklardan yararlanmas›n›
engellemek için peflin ödemeyi tercih etti¤i hâllerde bu kötüniyetin oldu¤u söylenebilir. Yüksek mahkeme bu tür uygulamalarda, karfl›l›¤› peflin ödenen bildirim
sürelerinin k›deme eklenece¤ini kabul etmektedir.
K›dem tazminat›na hak kazan›lmas›na neden olan fesih derhâl gerçekleflen bir
fesih ise bu hâlde bir y›ll›k sürenin sonu feshin bildirildi¤i tarihtir. Bildirim tarihinin de bildirimin muhataba ulaflt›¤› tarih oldu¤u kabul edilmektedir.
Yarg›tay, taraflar›n ifl iliflkisi kurulmas› yönünde varm›fl olduklar› ön anlaflman›n k›dem süresini bafllatamayaca¤›n› kabul etmektedir. Yine ifl sözleflmesinin imza tarihi yerine, fiilen ifl iliflkisinin kuruldu¤u tarih, tazminat›na hak kazanma ve
hesap yönünden dikkate al›nmas› gereken süreyi bafllat›r. ‹flçinin ç›rakl›k iliflkisinde geçen süreler de k›dem tazminat›na esas al›nacak süre yönünden de¤erlendirilemez. Buna karfl›n deneme süresi, k›dem süresine eklenir.
K›dem tazminat› için aranan bir y›ll›k sürenin fiilen çal›flarak geçmifl olmas› gerekmez. ‹fl sözleflmesinin devam etti¤i her y›l için ödenen k›dem tazminat›, ifl
sözleflmesinin ask›ya al›nd›¤› hâllerde de iflçiye k›dem süresi kazand›r›r. Bunun tek
istisnas›n›, Toplu ‹fl Sözleflmesi Grev ve Lokavt Kanunu’nda düzenlenen, grev ve
lokavt hâlinde geçen süreler oluflturur. Söz konusu kanunun aç›k düzenlemesi sebebiyle, ifl sözleflmesini ask›ya alan bir durum da olsa burada geçen zaman k›dem
süresine eklenmez (T‹SGLK m.42, f.5).
Yarg›tay k›dem süresinin hesab›nda, ifl sözleflmesinin ask›ya al›nd›¤› süreleri
kural olarak dikkate almamaktad›r. Yüksek mahkemeye göre k›dem süresinin hesab›nda çal›flan ve çal›fl›lm›fl say›lan süreler dikkate al›nmal›d›r. Bu noktada çal›fl›lm›fl gibi say›lan süreler, y›ll›k ücretli izne hak kazan›lmas›nda dikkate al›nan süreler olarak de¤erlendirilmifltir (‹K m.55). Oysa ‹fl Kanunu’na göre “k›dem tazminat›, ifl sözleflmesinin devam› süresince geçen her y›l için ödenmektedir”. Dolay›s›yla
yüksek mahkemenin kararlar›n›n aksine, ifl sözleflmesinin devam etti¤i ask› dönemlerinin de k›dem süresine eklenmesi gerekir. Kald› ki yüksek mahkemenin iflaret etti¤i 55. maddede yer alan “‹flveren taraf›ndan verilen di¤er izinler” ifadesi, ücretsiz izinleri de kapsar nitelikte say›labilece¤inden, Yarg›tay›n 55. madde yaklafl›m›nda bile ücretsiz izinleri k›deme eklemesini beklemek gerekir. Nitekim an›lan
uygulama kriz dönemlerinde önemli sorunlar yaflanmas›na neden olmaktad›r. Zira
Yarg›tay›n benimsedi¤i yaklafl›m›n bir sonucu olarak, krizlerde en çok baflvurulan
yöntem olan ücretsiz izinler k›deme dâhil edilmemektedir. Bu sebeple ask›ya al›nmas›na ra¤men ifl sözleflmesinin varl›¤›n› korudu¤u en tipik örneklerden biri durumundaki ücretsiz izin uygulamas›nda, iflverene yard›mc› olmaya çal›flan çok say›da iflçi k›dem süresi elde edememifltir.
Yarg›tay, yukar›daki anlay›fl›n bir baflka sonucu olarak, iflçiler taraf›ndan al›nan
istirahat izinlerinin de, sadece makul bir k›sm›n›n k›dem süresine eklenece¤i, makul ölçüyü aflan k›sm›n dikkate al›nmayaca¤› görüflündedir. Söz konusu makul ölçü ise, 25. maddenin ilk bendinde öngörülen ve iflçinin k›demine uygun bildirim
süresine alt› hafta eklenmesi ile bulunan süre olarak belirlenmifltir. Oysa istirahatta geçen süreler de ifl sözleflmesinin ask›ya al›nd›¤› ama varl›¤›n› korudu¤u sürelerdir ve tümünün k›dem süresine eklenmesi gerekir.
K›dem tazminat›na hak kazan›labilmesi için aranan en az bir y›l çal›flma koflulu, nisbi emredici görüldü¤ünden, ifl sözleflmeleri ile daha afla¤›ya çekilebilir. ‹flçi
lehine olan bu durum yüksek mahkeme taraf›ndan da kabul görmektedir.
Uygulamada baz› iflverenlerin, salt k›dem tazminat› ödememek için, bir y›l›n
dolmas›na çok yak›n tarihte iflçiyi iflten ç›kard›klar› görülmektedir. ‹flçinin k›dem
tazminat› hakk›n› elinden almaya yönelik bu tür kötüniyetli uygulamalar, Yarg›tay
taraf›ndan kabul görmemekte ve yüksek mahkeme bu tip olaylarda iflçinin k›dem
tazminat› alabilece¤ine karar vermektedir. Dahas› böyle bir feshe maruz kalan iflçi, ifl güvencesi kapsam›nda de¤ilse, k›dem tazminat› yan›nda kötüniyet tazminat›
da isteyebilir.
135
Bir y›ll›k süre, fiillen
çal›fl›lan süre de¤il hastal›k,
istirihat, izin gibi ifl
sözleflmesinin ask›da kald›¤›
hâlleri de kapsamaktad›r.
136
‹fl Sözleflmesinin Belirli Nedenlerle Sona Ermesi
fiekil 6.2
‹fl Sözleflmesinin
Belirli
Nedenlerle Sona
Ermesi
SIRA S‹ZDE
‹flçinin ölümü sebebiyle ifl
sözleflmesinin son bulmas›
hâlinde k›dem tazminat›
S O mirasç›lar›na
R U
kanuni
ödenir.
‹flçinin sadece ölümü yeterli
olup
D ‹ölümün
K K A Tsebepleri
önemli olmad›¤›ndan iflçinin
eceliyle ölmesi gibi ölümün
üçüncü
kifliler ya da iflçinin
SIRA S‹ZDE
kendi kusurlu davran›fl› veya
intihar› sonucu ortaya
ç›kmas› k›dem tazminat›na
hak kazan›lmas›nda farkl›l›k
AMAÇLARIMIZ
yaratmamaktad›r.
K›dem tazminat› ifl sözleflmesinin sona ermesine ba¤l› bir hak olsa da, ifl sözleflmesini sona erdiren her durum k›dem tazminat›na hak kazand›rmaz. ‹fl Kanunu, ifl
sözleflmesini sona erdiren hangi hâllerin k›dem tazminat›na hak kazand›raca¤›n›
düzenlemifltir. O sebeple sözü edilen sona erme sebepleri ayr›ca ele al›nmal›d›r.
Söz konusu sona erme sebeplerini fe‹fl Sözleflmesinin Belli
sih ve fesih d›fl› nedenler olarak ikiye ay›Sebeplerle Sona Ermesi
rabiliriz. Bunlardan fesih d›fl› say›lan neden, iflçinin ölümüdür. Ölüm hâlinde bir
Fesih D›fl›
y›l çal›flmas› olan iflçinin mirasç›lar›na k›Fesih
Nedenler
dem tazminat› ödenir. Tazminat›n talep
SIRA S‹ZDE
edilebilmesi, ölüm sebebine ba¤l› de¤ildir. 1475 say›l› ‹fl Kanunu’nun 14. maddesinde iflçinin sadece ölümünden söz edilip ölüm nedenleri üzerinde durulmad›D Ü fi Ü N E L ‹ M
¤›ndan, iflçinin eceliyle ölmesi gibi ölümün üçüncü kifliler ya da iflçinin kendi kusurlu davran›fl› veya intihar› sonucu ortaya ç›kmas›, k›dem tazminat›na hak kazanS O Rsonuca
U
ma noktas›nda
etkili de¤ildir.
‹fl sözleflmesinin fesih yoluyla sona erdirilmesinde ise konuyu iflçi ve iflverenin
feshi olarak Diki
alt›na ele almak daha yararl› olur.
‹ K Kbafll›k
AT
‹flveren Taraf›ndan Uygulanan Fesih
N N
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
K›dem tazminat› ba¤lam›nda iflverenlerce uygulanan fesih iki bafll›k alt›nda toplanabilir. Bunlardan ilki olan hakl› nedenle derhâl (bildirim sürelerini beklemeden)
fesih, ‹fl Kanunu’nun
AMAÇLARIMIZ 25. maddesinde düzenlenmifltir ve bir önceki ünitede belirtildi¤i üzere, fesih sebeplerinin ço¤u ayr›nt›l› olarak s›ralanm›flt›r.
Fesih türleriyle
K ‹ ilgili
T A Polarak bu kitab›n 5. Ünitesine bak›n›z.
Hakl› sebeple derhâl fesihlerde, iflverenin ifl sözleflmesini feshedebilmesi için,
SIRA S‹ZDE
kural olarak,
T E L Ebelli
V ‹ Z Y Obir
N süre önceden iflçiye ihbarda bulunmas› gerekmez. Yasal sebebin ortaya ç›kmas› hâlinde sözleflme derhâl feshedilebilir. Bununla birlikte kanun koyucu,
D Ü fi Üsa¤l›k
N E L ‹ M sebeplerinde (m.25/I), zorlay›c› hâllerde (m.25/III) ve tutukluluk (m.25/IV) durumunda, iflçinin ma¤duriyetini azaltmak için iflverene belli bir süTERNET
re bekleme‹ Nyükümlülü¤ü
getirmifl, feshin ancak bu süre sonunda yap›labilmesini
S O R U
sa¤lam›flt›r. Ancak bu hâller d›fl›nda fesih için bekleme gere¤i yoktur.
D ‹ Kderhâl
K A T fesihlerde, iflverenin ifl sözleflmesini feshedebilmesi için, kural olaHakl› nedenle
rak belli bir süre önceden iflçiye ihtarda bulunulmas› gerekmez.
N N
SIRA S‹ZDE
‹flveren taraf›ndan kullan›labilen ikinci fesih imkân›, süreli fesih olarak düzenlenmifltir. Kanunun 17. maddesindeki yer alan ve hem iflçi hem de iflveren taraf›nAMAÇLARIMIZ feshinde uyulmas› gereken bu hüküm, en genel fesih düzendan ifl sözleflmesinin
lemesidir. Bu fesih imkân›ndan yararlanabilmek için her iki taraf da feshi belli bir
süre önceden karfl› tarafa bildirmek zorundad›r. Belli bir süre önceden birdirim
K ‹ getiriyor
T A P
mükellefiyeti
olmas› sebebiyle bu fesih türüne uygulamada süreli (bildirimli) fesih ad› verilmifltir. Bildirimli feshin iflverence uygulanmas› hâlinde, en az
bir y›l çal›flmas› olan iflçi k›dem tazminat› hakk› kazanabilmektedir.
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
137
Hakl› Sebeple Derhâl Fesih
Kanuni düzenlemeye göre, iflçilerin ifl sözleflmelerinin iflverence ‹fl Kanunu’nun 25.
maddesinin II. bendinde yer alan fesih sebepleri d›fl›nda bir nedenle feshi, bir y›l
çal›flm›fl olma flart›yla k›dem tazminat›na hak kazand›r›r. K›dem tazminat›na hak
kazanmay› engelleyen 25/II hükmünde yer alan fesih sebepleri, iflçinin iflverene
yönelik “ahlaka adaba ayk›r› hâller ve benzerleri” eylemlerini içerir. Bunlar, önceki ünitede belirtti¤imiz üzere, iflçi ile iflveren aras›ndaki güven ve sadakat iliflkisini
sarsan ve çal›flma bar›fl›n› bozan sebeplerdir. Bu tür bir sebebin varl›¤› hâlinde iflçinin ifl sözleflmesinin feshi, ona uygulanan bir yapt›r›m niteli¤indedir ve do¤al
olarak böyle bir hâlde iflçi k›dem tazminat›n› talep hakk›n› kaybeder.
‹flverence muhasebe eleman› olarak iflyerinde çal›flmaya bafllayan bir
kimsenin
SIRA
S‹ZDE ifl sözleflmesi yap›l›rken daha önce h›rs›zl›k suçu nedeniyle ald›¤› sab›kas›n› gizlemesi nedeniyle
ifl sözleflmesinin feshedilmesi hâlinde k›dem tazminat› hakk›n›n do¤up do¤mayaca¤›n›
tart›fl›n›z.
1
S O R Uifadesi kullaHer ne kadar ilgili 14. maddede, 25/II kapsam› d›fl›ndaki fesihler
n›lm›fl olsa da, iflveren taraf›ndan yap›ld›¤› hâlde 25/II kapsam›na girmeyen, ancak
buna ra¤men iflçinin k›dem tazminat› hakk›n› ortadan kald›ran bir fesih sebebi daD‹KKAT
ha düzenlenmifltir. Toplu ‹fl Sözleflmesi Grev ve Lokavt Kanunu’nda yer alan kanun d›fl› grev hâlinde, iflverene ifl sözleflmelerini fesih hakk› tan›nm›flt›r ki bu fesih
iflçilerin k›dem tazminat› haklar›n› kaybetmelerine neden olur.SIRA S‹ZDE
‹flverenin ‹fl Kanunu’nun 25/II bendi kapsam› d›fl›nda kalan fesih hâllerinin neyi ifade etti¤i kanunda aç›klanmam›flt›r. Bundan anlafl›lmas› gereken,
iflverenin 25.
AMAÇLARIMIZ
maddenin di¤er bentlerine göre yani I, III ve IV. bentlere göre uygulad›¤› fesihler
ile ayn› kanunun 17. maddesine dayal› olarak yapt›¤› bildirim sürelerine uygun süreli fesihlerdir. fiüphesiz ifl güvencesi kapsam›na dâhil iflçininK bildirimli
‹ T A P olarak iflten ç›kar›lmas› hâlinde de, yani 18 ila 21. maddelere göre yap›lan geçerli fesihlerde de bir y›l k›demi olan iflçinin k›dem tazminat› hakk› vard›r.
‹flverenin 25/I kapsam›nda uygulad›¤› fesih, iflçinin sa¤l›kT Esorunlar›
L E V ‹ Z Y O N sebebiyle
ifline gelememesine ba¤l› olarak uygulan›r. Ayn› düzenlemenin III. bendindeki
fesih gerekçesi ise, iflçinin zorlay›c› sebeplerle (örne¤in evinde yang›n ç›kmas›)
ifline bir haftadan fazla devam edememesine iliflkindir. Bu hâlde iflveren, birinci
‹ NIV.
T ES‹ZDE
R bendi
NET
SIRA
haftan›n sonunda ifl sözleflmesini feshedebilir. Düzenlemenin
ise, iflçinin gözalt›na al›nmas› veya tutuklanmas› sebebiyle ifline devams›zl›¤›n› fesih sebebi saym›fl ve kanunun öngördü¤ü süreyi aflan devams›zl›¤›n ifl sözleflmesinin
feshine neden olabilece¤ini belirtmifltir. Söz konusu her üç hâlde de iflçi, ifl
sözleflmesi hakl› nedenle derhâl feshedilmifl olsa da, bir y›l çal›flm›fl olmas› kofluS O R U
luyla k›dem tazminat› talep edebilir.
N N
D ‹ K K A 25/III’de
T
‹flveren, ifl sözleflmesini ‹fl Kanunu’nun 25/I’de belirtilen sa¤l›k sebepleri,
belirtilen zorlay›c› sebeplerle 25/IV’de yer alan sebeplere dayal› olarak feshetmiflse iflçisine k›dem tazminat› ödemek zorunda iken, iflçisinin ifl sözleflmesini Kanunun
25/II’de belirtilen
SIRA S‹ZDE
ahlak ve iyiniyet kurallar›na ayk›r›l›k sebebiyle feshetmiflse k›dem tazminat› ödemek zorunda de¤ildir.
AMAÇLARIMIZ
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹ N T E S‹ZDE
RNET
SIRA
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
138
Süreli Fesih
‹flverence uygulanan 17.
madde kapsam›ndaki
bildirim süreli fesihte de, en
az bir y›l çal›flm›fl olan
iflçilere k›dem tazminat›
ödenir.
‹flverence uygulanan di¤er fesih türü olan 17. madde kapsam›ndaki süreli fesih de,
en az bir y›l çal›flmas› olan iflçilere k›dem tazminat› hakk› verir. Belirsiz süreli ifl
sözleflmelerinde uygulanan bu fesih usulü, objektif neden olmad›¤› hâlde zincirleme yap›lan belirli süreli sözleflmelerin (belirsiz süreliye dönüflmüfl say›lmalar› sebebiyle) iflveren taraf›ndan feshinde de arand›¤›ndan, buna ayk›r›l›k bu tür iflçilere de bir y›l çal›flm›fl olmalar› hâlinde k›dem tazminat› hakk› sunar.
‹flverenin bildirim süreli feshinin iflçiye k›dem tazminat› hak kazand›raca¤› aç›k
olsa da, özellefltirme ba¤lam›nda konu s›k s›k yarg› önüne tafl›nm›flt›r. Bu ba¤lamda uygulamada ç›kan sorunlardan biri, çal›flanlar›n statü de¤iflikli¤i konusunda yaflanmaktad›r. Ülkemizde ekonomik gerekçelerle uygulanan özellefltirmeler kapsam›nda iflten ç›kar›lan ya da statüsü de¤ifltirilen çok say›da çal›flan bulunmaktad›r.
Bu çal›flanlardan memur statüsünde olanlar›n durumu, ‹fl Kanunu’nun ilgi alan› d›fl›nda kalmaktad›r. Kamu görevi yürüten bu personelin özlük haklar› çeflitli özel
kanunlarla düzenlenmifltir. Bununla birlikte çeflitli kamu kurulufllar›nda görev yapan iflçilerin, de¤iflik sebeplerle memur statüsüne geçmeleri k›dem tazminat› ba¤lam›nda hukuksal sorunlar yaratmaktad›r. Sorunun temelinde iflçilikten memuriyete geçiflin k›dem tazminat› hakk› do¤urup do¤urmayaca¤› tart›flmas› yatmaktad›r.
‹flçinin memuriyete geçiflinin ifl sözleflmesini ne flekilde sona erdirdi¤i konusunda
görüfl farkl›l›klar› yaflanmaktad›r. Yarg›tay de¤iflik gerekçelerle bu konuda farkl›
kararlar vermifltir. Baz› olaylarda iflçi statüsünden memur statüsüne geçirilmeyi k›dem tazminat› hakk› do¤uran bir sebep olarak görürken, baz› olaylarda bu geliflmenin k›dem tazminat› hakk› do¤urmayaca¤›n›, eski k›demi memuriyette de¤erlendirilmesi gerekti¤ini kabul etmifltir.
Yine özellefltirmeler ba¤lam›nda karfl›lafl›lan bir di¤er sorun, iflçilerin özellefltirme öncesi ve sonras› geçen çal›flmalar›n›n nas›l de¤erlendirilece¤ine iliflkindir.
Yarg›tay bu tür olaylarda, çal›flman›n aral›ks›z geçti¤i görüflünden hareketle k›dem
süresinin toplanaca¤›na karar vermifltir (Yarg. 9HD. 19.9.2005, 28296/30532).
Haks›z Fesih ve Geçersiz Fesih
‹flverenler taraf›ndan ifl sözleflmesinin haks›z feshi, iflten ç›kar›lan iflçiye en az bir
y›l k›demi olmas› hâlinde k›dem tazminat› hakk› kazand›r. Uygulamada bu durum
genelde 25/II kapsam›nda yap›lan fesihlerle ilgili olarak yarg› önüne gelir. ‹flçinin
ahlak ve iyiniyet kurallar›na ayk›r› eylemleri ya da benzeri davran›fllar› oldu¤u iddas›yla ve derhâl iflten ç›kar›ld›¤› olaylarda iflveren, iddia etti¤i fesih nedenini ispatlamak durumundad›r. ‹flçi taraf›ndan aç›lan davada, fesih sebebinin iflveren taraf›ndan ispatlanamamas› hâlinde veya iddia edilen nedenin gerçekleflmedi¤inin
anlafl›lmas› durumunda fesih haks›z say›l›r. Bu durumda da iflçi, en az bir y›l k›deme sahip ise k›dem tazminat›na hak kazan›r. Hatta bu hâlde yukar›da da bahsetti¤imiz üzere, haks›z feshe usulsüz feshin sonuçlar› uygulanaca¤›ndan iflçi ihbar tazminat›na da talep edebilir.
‹flverenlerin geçersiz say›lan fesihlerinde de, bir y›l k›demi olan iflçi k›dem tazminat› hakk› kazan›r. Gerçekten de ifl güvencesi kapsam›ndaki bir iflçi, bir önceki
ünitede aç›kland›¤› üzere, ancak geçerli nedenlerin varl›¤› hâlinde iflten ç›kar›labilir. Geçerli nedenlerin olmamas› hâlinde iflçi, açaca¤› ifle iade davas› ile feshin geçersizli¤ini ve ifline iade edilmesini sa¤layabilir. Bu hâlde iflçinin ifle iade ve ona
ba¤lanan haklar d›fl›nda, ayr› bir dava ile iflçilik alacaklar›n› da talep edebilmesi
mümkündür. Yani iflçi, ifle iade davas› d›fl›nda açaca¤› di¤er bir dava ile örne¤in
ödenmeyen fazla çal›flma ücretlerini, ikramiyelerini, sosyal haklar›n›, kulland›r›lSIRA tazminat›n›
S‹ZDE
mayan y›ll›k ücretli izin alacaklar›n›, ihbar tazminat›n› ve k›dem
iflverenden talep edebilir. K›dem tazminat›n›n talep edilebilmesi için ifl güvencesine tabi iflçinin maruz kald›¤› feshin bildirimli fesih olmas› flart de¤ildir.
Ayn› iflçinin ifl
sözleflmesinin (haks›z) derhâl feshi hâlinde de ifle iadeyi talep hakk› oldu¤u göz
önüne al›n›rsa, iflçi bu kapsamda açaca¤› ayr› bir iflçilik alaca¤› davas›yla da k›dem
S O R U
tazminat›n› talep edebilir.
‹fl güvencesi kapsam› d›fl›nda kalan iflçinin belirsiz süreli ifl sözleflmesinin, iflverence kötüniyetle feshedilmifl olabilece¤i, bir önceki ünitede aç›klanm›flt›.
Bu tür
D‹KKAT
olaylarda genelde, iflverenin kötüniyetli olsa da fesih usulüne uygun davrand›¤›,
iflçiye hak etti¤i tazminatlar› ödedi¤i görülmektedir. Ancak iflverenin, kötüniyetle
SIRA S‹ZDE
hareket etti¤i bir olayda, iflçisini iflten ç›kar›rken k›dem tazminat›n› da vermemifl
olmas› mümkündür. Örne¤in iflveren, kendisini SGK’ya flikayet etti¤i için iflten ç›kard›¤› iflçisine, bir y›ldan fazla çal›flt›¤› hâlde k›dem tazminat›n›
da ödememifl ise
AMAÇLARIMIZ
iflçi, talep edebilece¤i kötüniyet tazminat› d›fl›nda k›dem tazminat› da isteyebilir.
N N
K ‹ T A P
Kötüniyetle fesihle ilgili ayr›nt›l› bilgi için bu kitab›n 5. Ünitesine bakabilirsiniz.
Belirli süreli ifl sözleflmeleri, sürenin bitmesi sebebiyle sona erdi¤inde iflçiye k›TSIRA
E L Eda
VS‹ZDE
‹ Zbelirtildi¤i
YON
dem tazminat› hakk› do¤urmaz. Zira k›dem tazminat›, yukar›da
gibi
feshe ba¤l› bir hakt›r ve sürenin dolmas› sebebiyle sona erme bir fesih de¤ildir.
Buna karfl›n belirli süreli ifl sözleflmesi iflverence haks›z feshedilen
iflçi, bir y›l çal›flD Ü fi Ü N E L ‹ M
m›fl olmas› kofluluyla k›dem tazminat›na hak kazanabilir. Örne¤in iki y›ll›k belirli
‹NTERNET
süreli ifl sözleflmesi ile çal›flan iflçinin sözleflmesi onsekiz ay sonra iflveren taraf›ndan haks›z feshedildi¤inde iflçi, k›dem tazminat› talep edebilir. S O R U
Belirli süreli ifl sözleflmesi iflverence haks›z feshedilen iflçi bir y›l çal›flm›fl
kofluluyD ‹ K K olmas›
AT
la k›dem tazminat›na hak kazanabilir.
‹flçi Taraf›ndan Uygulanan Fesih
SIRA S‹ZDE
N N
‹fl Kanunu’nda iflçiye verilen fesih hakk›, süreli ve derhâl fesih hakk› olarak iki bafll›k alt›nda toplanabilir. Ancak çal›flman›n bu aflamas›nda konuyu
daha anlafl›l›r k›AMAÇLARIMIZ
labilmek için iflçi taraf›ndan baflvurulan fesihleri, fesih yöntemine göre de¤il fesih
sebeplerine göre s›ralamay› tercih ettik. Bu anlay›flla, afla¤›da yer verilen fesih seK ‹ sebebi
T A P içinde aybeplerinde iflçinin baflvurmas› gereken fesih usulü ise ilgili fesih
r›ca ele al›nm›flt›r.
‹flçinin Süreli Feshi
TSIRA
E L E VS‹ZDE
‹ZYON
‹fl sözleflmesinin iflçi taraf›ndan süreli feshi hâlinde iflçiye k›dem tazminat›
D ‹ K K A ödenmez.
T
Bununla birlikte söz konusu istisnai hâller yan›nda taraflar, karfl›l›kl› yapacakSIRA S‹ZDE
lar› anlaflmayla genel olarak istifa hâlinde dahi k›dem tazminat› ödenebilece¤ini
kararlaflt›rabilirler. Uygulamada çok seyrek görülen bu durum, daha ziyade iflve-
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
T SIRA
E L E V S‹ZDE
‹ZYON
‹NTERNET
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
T SIRA
E L E V S‹ZDE
‹ZYON
K›dem tazminat›na iliflkin 14. madde hükmünden hareket edildi¤inde, iflçinin ifl
sözleflmesini bildirim sürelerine uyarak feshi (istifas›) k›dem Dtazminat›
hakk› doÜ fi Ü N E L ‹ M
¤urmaz. Ancak 14. madde bu konuda bir tak›m istisnalar getirmifltir. Afla¤›da yer
‹NTERNET
verece¤imiz bu istisnai hâllerde iflçi, evlenme, askerlik ve emeklilik sebeplerinden
S O R U
biriyle istifa etti¤inde k›dem tazminat› hakk› elde edebilmektedir.
AMAÇLARIMIZ
139
N N
‹NTERNET
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
140
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
renle pazarl›k gücü olan vas›fl› iflçiler taraf›ndan elde edilebilmektedir. Ancak uzun
süre yan›nda çal›flt›rd›¤› iflçisinin iflten ayr›lma talebini olumlu karfl›layan ve iflçinin
eme¤ine sayg› duyan baz› iflverenlerin de, sadakatle y›llard›r sürdürdü¤ü hizmetlerinin, iflyerine olan katk›s›n›n, geride b›rakt›¤› olumlu izlerin bir karfl›l›¤› olarak
S O Rkendisine
U
nadiren de olsa
k›dem tazminat› ödedikleri görülebilmektedir.
S O R U
‹fl sözleflmesinin
D ‹ K Kiflçi
A T taraf›ndan süreli feshi hâlinde iflçiye k›dem tazminat› ödenmemekle
birlikte taraflar, karfl›ll›kl› yapacaklar› anlaflmayla istifa hâlinde dahi k›dem tazminat›
ödenmesini kararlaflt›rabilirler.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
‹stifa hâlinde k›dem tazminat›na hak kazan›labilmesine imkân veren uygulama,
Türk hukuk
siteminde uzun süredir k›dem tazminat› fonu ba¤lam›nda tart›fl›lmakAMAÇLARIMIZ
tad›r. Nitekim fonun kurulmas›ndan sonra, belli k›dem süresine ulaflm›fl iflçilerin istifalar›nda dahi k›dem tazminat› al›nabilmesine imkân veren bir düzenleme getiriK ‹ edilmektedir.
T A P
lece¤i tahmin
Zira 2002 y›l›nda haz›rlanan ancak yasalaflamayan k›dem tazminat› fonu tasla¤›nda bu yönde bir hükme yer verilmifl ve ad›na en az 10
y›l k›dem tazminat› fonuna prim ödenen iflçilerin istekleriyle iflten ayr›ld›klar›nda
T E Ltazminat›
E V ‹ Z Y O N alabilecekleri düzenlenmiflti. K›dem tazminat› fonuna iliflkin
dahi k›dem
kanun tasar›s› çal›flmalar› hâlen sürmektedir fakat henüz konuyu ilgilendiren herhangi bir kanun ç›kar›lmam›flt›r.
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
2
S O R U
D‹KKAT
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
D Ü fi Ü N E L ‹görevini
M
Muvazzaf askerlik
yerine getirmek için istifa eden ve en az bir y›ll›k çal›flmas› olan iflçi k›dem tazminat› alma hakk› elde eder. Söz konusu askerlik yükümlülü¤ünün, k›sa
S O RyaU da uzun dönem olmas› sonucu de¤ifltirmez. Yarg›tay uygulamas› da bu yöndedir. Önemli olan iflçinin “muvazzaf askerlik” amac›yla istifa etmifl olmas›d›r. O sebeple manevra sebebiyle silah alt›na al›nan iflçinin, askerlik gerekçeD‹KKAT
sine dayanarak k›dem tazminat› talep hakk› yoktur. Buna karfl›n, muvazzaf askerlik ödevi d›fl›nda manevra veya bir baflka nedenle silah alt›na al›nma hâlinde, ifle
SIRA S‹ZDEsüre iki ay› (veya iflçinin çal›flt›¤› her y›l için 2 gün eklendi¤indevam edilemeyen
de en çok doksan günü) geçerse, ifl sözleflmesi ‹fl Kanunu’nun 31. maddesi hükmü
uyar›nca iflverence feshedilmifl say›l›r. Söz konusu fesih, 25/II hükmü kapsam›nda
AMAÇLARIMIZ
yap›lm›fl bir fesih say›lamayaca¤›ndan, 1475 say›l› Kanun’un 14. maddesi hükümleri uyar›nca (farkl› bir gerekçeyle) bu hâlde de k›dem tazminat› ödenmelidir.
‹stifaya Kra¤men
‹ T A Pk›dem tazminat› hakk› kazand›r›yor olmas›, uygulamada baz›
iflçiler taraf›ndan askerlik yükümlülü¤ü gerekçesinin kötüye kullan›lmas›na neden
olmaktad›r. Baz› iflçilerin askerlik gerekçesi ile iflten ayr›l›p tazminatlar›n› ald›klar›
hâlde, askere
gitmedikleri görülmektedir. Bu sorun yarg›ya da çeflitli defalar intiTELEV‹ZYON
kal etmifltir. Konuya iliflkin olarak verdi¤i kararlar›nda Yarg›tay, tazminat›n› almas›na ra¤men uzun süre geçti¤i hâlde askere gitmeyen iflçinin ifl sözleflmesini feshini askerlik gerekçesine dayand›ramayaca¤›na karar vermifltir. O sebeple askerlik
‹ N Tiflten
E R N E ayr›lanlar›n
T
gerekçesi ile
makul kabul edilebilecek bir süre içinde askere gitmeleri beklenmektedir. Makul süreden anlafl›lmas› gereken ise her olay›n özelli¤ine göre belirlenir. O sebeple askerlik sebebiyle iflten ayr›lmas›na ra¤men uzun süre askere gitmeyen, hatta baflka bir iflte çal›flmaya bafllayan iflçinin, istifas›n› askerlik yükümlülü¤üne dayand›rm›fl olmas› kabul görmez. Ancak askeri birimlerin tasarrufu nedeniyle yaflanan gecikmeler, iflçilere yüklenmemelidir. O sebeple, iflçi-
N N
Muvazzaf askerlik görevini
yerine getirmek için istifa
eden ve en az bir y›ll›k
AMAÇLARIMIZ
çal›flmas› olan iflçi k›dem
tazminat› alma hakk› elde
eder.
K ‹ T A P
K›dem Tazminat›
fonunun amac› nedir?
SIRA S‹ZDE
Muvazzaf Askerlik Nedeniyle Fesih
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
141
nin muvazzaf askerlik celp döneminden makul bir süre önce ayr›lmas› da kabul
edilebilmeli ve iflçiye hak etti¤i k›dem tazminat› ödenmelidir.
Uygulamada iflini kaybetmek istemeyen baz› iflçilerin askerli¤i fesih gerekçesi
yapmak istemedikleri ya da vas›fl› personelini askerlik sebebiyle elinden kaç›rmak
istemeyen iflverenlerin bu gerekçeyle personel kayb›n› göze alamad›klar› görülmektedir. Bu gibi hâllerde taraflar›n anlaflarak askerlik süresi boyunca ifl sözleflmesini ask›ya alabilmelerine bir engel yoktur. Hatta baz› k›sa dönem askerlik hâllerinde iflverenler, vas›fl› iflçilerini iflten ç›karmak yerine onlara ücretli izin vermektedirler. Bu tür hâllerde ifl sözleflmesi devam etmifl say›laca¤›ndan iflçinin k›dem tazminat› hakk› do¤maz. Fakat ayn› anlay›fl›n do¤al sonucu olarak, askerlikte geçen sürenin k›dem süresine eklenmesi gerekir.
Muvazzaf askerlik sebebiyle iflten ayr›lan iflçinin ifl sözleflmesini fesih usulü, kanundaki fesih usullerinden birine girmek zorundad›r. Kanundaki fesih usullerinin
bildirim süreli veya derhâl olmak üzere ikiye ayr›ld›¤› düflünüldü¤ünde, muvazzaf
askerlik sebebiyle yap›lacak feshin bildirim önellerine uygun olmas› gerekir. Zira
an›lan sebep, derhâl feshi düzenleyen 24. maddedeki üç bende de giremez. Dahas› askerlik yükümlülü¤ü, aniden ortaya ç›kan ve iflçiyi derhâl feshe zorlayacak bir
durum de¤ildir. Aksine önceden öngörülebilen bir tarihte yerine getirilmektedir.
Bu sebeple askere gidecek iflçinin, ifl sözleflmesini bildirim sürelerine uyarak sona
erdirmesi, iflvereni de zorda b›rakmayacak hukuka uygun çözümdür. Ancak Yarg›tay uygulamas›na, bu noktada farkl› sonuca var›lmakta ve askere giden iflçinin ifl
sözleflmesini derhâl feshedebilece¤i kabul edilmektedir.
Yafll›l›k Ayl›¤› (Emeklilik) Veya Toptan Ödeme Almak Amac›yla Fesih
‹flçilere k›dem tazminat› alma hakk› kazand›ran en eski gerekçelerden birisi Sosyal
Güvenlik Kurumundan emeklilik ya da toptan ödeme almakt›r (m.14/I-4). Bu hakk› kazand›¤›n› ve kuruma baflvuruda bulundu¤unu iflverene ibraz eden iflçi, en az
bir y›l k›demi olmas› hâlinde k›dem tazminat› alabilir.
Yüksek mahkemenin kararlar› do¤rultusunda, k›dem tazminat› talep edilebilmesi için salt emeklilik ayl›¤›na hak kazan›lmas› yeterli görülmemifltir. Bunun d›fl›nda iflçiden, söz konusu ayl›k ya da toptan ödeme için SGK’ye baflvurdu¤unu
belgelemesi istenmektedir. Böylelikle iflçinin ayl›k ya da toptan ödemeye hak kazan›p kazanmad›¤› denetlenmifl olmakta, sosyal güvenlik anlam›nda bu hakk› kazanmas›n›n ard›ndan ilgili kuruma baflvurmaks›z›n k›dem tazminat› talebiyle
iflyerinden ayr›lmas› ve bu yolla hakk›n› kötüye kullanmas›n›n da önüne geçilmektedir.
Ülkemizde emekliye ayr›lan iflçilerin önemli bir k›sm›n›n, çal›flmalar›n› sürdürdükleri görülmektedir. Gelir s›k›nt›s› içindeki ço¤u iflçi emeklisinin baflvurdu¤u
yöntem, ülkemizde emeklilik politikalar›n›n belirlenmesinde âdeta do¤al bir uygulama muamelesi görmekte, kendilerine yafll›l›k ayl›¤› ba¤lananlardan ne flekilde
prim al›naca¤›na iliflkin yasal düzenlemeler getirilmektedir. 5510 say›l› Sosyal Sigortalar ve Genel Sa¤l›k Sigortas›’nda da, çal›flan emeklilerden “sosyal güvenlik
destek primi (SGDP)” al›naca¤› aç›kça düzenlenmifltir. Bu durum yeniden prim
ödeyecek olmalar› sebebiyle emeklilerin tepkisine neden olmaktad›r. Konunun k›dem tazminat›n› da ilgilendiren bir yönü bulunmaktad›r. Buna göre yafll›l›k ayl›¤›
almaya bafllayan ço¤u iflçi, yafll›l›k ayl›¤› alma (emeklilik) nedenini k›dem tazminat› sebebi olarak kullanmay›p çal›flmas›n› sürdürmektedir. Bu flekilde çal›flanlar›n
büyük ço¤unlu¤u için de SGDP ödenmemektedir. Hatta iflverenler bu nitelikteki
Emeklilik ya da toptan
ödeme almak amac›yla
Sosyal Güvenlik Kurumuna
baflvurmak k›dem tazminat›
hakk› do¤urur.
142
kifliler için sigorta primi yat›rma ihtiyac› duymay›p onlar› kay›t d›fl› çal›flt›rmay› tercih etmektedir. Yarg›tay, bu tip iflçilerin yafll›l›k ayl›¤› ba¤land›ktan sonra çal›flmaya devam ettikleri süre sonunda iflten ayr›ld›klar›nda, k›dem tazminatlar›n›n emeklilik öncesi dönemi de dikkate alarak hesaplanmas› gerekti¤ine karar vermifltir
(Yarg. 9HD. 19.2.2009, 2007-37301/2009-3008). Ancak yüksek mahkeme bunun
için ilk dönemde k›dem tazminat›n›n ödenmemifl olmas›n› aramaktad›r.
Bu noktada 1475 say›l› eski ‹fl Kanunu’nun yürürlü¤ü süren 14. maddesine
25.8.1999 gün ve 4447 say›l› kanunun 45. maddesi ile eklenen 5. bende de¤inmekte yarar görüyoruz. Kanun’a eklenen söz konusu düzenlemeyle iflçiye, emeklilik
konusunda yafl hariç di¤er kriterleri yerine getirmesi hâlinde, kendi iste¤i ile iflten
ayr›lma imkân› tan›nm›flt›r. Baflka bir anlat›mla, sigortal›l›k süresini ve pirim ödeme gün say›s›n› tamamlayan iflçi, yafl koflulu sebebiyle emeklilik hakk›n› kazanmam›fl olsa da, iflyerinden an›lan bent gerekçe gösterilmek suretiyle ayr›labilecek ve
k›dem tazminat›na hak kazanabilecektir. Ancak Yarg›tay, kanunun sundu¤u bu
imkân›n baflka bir ifle geçmek için kullan›lamayaca¤›n› o sebeple iflten ayr›ld›ktan
bir gün sonra baflka bir iflverene ait iflyerinde çal›flmaya bafllayan iflçinin hakk›n›
kötüye kulland›¤›n› kabul etmifltir (Yarg. 9HD. 4.4.2006, 2716/8547).
Yafll›l›k ayl›¤› ya da toptan ödeme alma hakk›n› kazanan iflçinin baflvuraca¤› fesih usulünün, an›lan fesih sebebinin 24. maddede düzenlenmemesi karfl›s›nda, bildirim sürelerine uygun olmas›n› gerektirir. Ancak yukar›da de¤inilen ve askerlik
hâlinde uygulanan fesih usulü konusunda yaflanan tart›flman›n bir benzeri burada
da ortaya ç›km›flt›r. Yarg›tay bu sebebe dayal› fesihlerin de derhâl yap›labilece¤i
görüflündedir. Oysa yafll›l›k ayl›¤›na hak kazanma ya da toptan ödeme talebinin de
önceden öngörülebilece¤i aç›kt›r. Dolay›s›yla bu sebebe dayal› feshin de bildirim
sürelerine uygun olmas› gerekir.
Kad›n ‹flçinin Evlenme Nedeniyle Sözleflmeyi Feshi
Kad›n iflçinin evlendi¤i
tarihten itibaren bir y›l
içinde kendi iste¤i ile ifl
sözleflmesini sona erdirmesi
hâlinde, kendisine k›dem
tazminat› ödenir.
K›dem tazminat› alma gerekçelerinden birisi de evlenmeye dayal› fesihlerdir. Kanunun 14. maddesine göre, kad›n iflçinin evlendi¤i tarihten itibaren bir y›l içinde
kendi arzusu ile ifl sözleflmesini sona erdirmesi hâlinde k›dem tazminat› hakk›
do¤ar.
Yarg›tay kararlar›nda da belirtildi¤i gibi kanundaki düzenleme toplumsal bir ihtiyaçtan do¤mufltur. Çal›flma hayat›n›n evlilikle birlikte gere¤i gibi yürütülemeyece¤i düflüncesi, aile birli¤inin korunmas› ve kad›n›n aile ile ilgili görevleri kanun
koyucuyu bu yönde bir düzenlemeye yöneltmifltir. Bununla birlikte Anayasal temeli olan çal›flma hak ve hürriyetinin ortadan kald›r›lmas› düflünülemez. Kad›n iflçinin evlilik nedenine ba¤l› feshinin ard›ndan k›sa bir süre sonra yeniden çal›flmas›n›n gerekleri ortaya ç›km›fl olabilir. Hatta kad›n iflçi evlilik nedenine dayal› feshin
ard›ndan ara vermeksizin baflka bir iflyerinde çal›flmaya bafllayabilir ve bu durum
evlili¤in kad›na yükledi¤i görevlerin yerine getirilmesi noktas›nda daha olumlu sonuçlar do¤urabilir. Kald› ki ‹fl Kanunu’nun 14. maddesinin 1. f›kras› baflka bir ifle
girmeme koflulu da getirmemifltir. (Yarg. 9HD. 19.2.2009, 2007-36367/2009- 3048).
Evlilik hâlinde baflvurulacak fesih, bize göre, askerlik ve yafll›l›k ayl›¤› ya da
toptan ödeme alma hakk›n›n kazan›lmas›nda belirtti¤imiz gerekçelerle, bildirim
sürelerine uygun olmal›d›r. Ancak yüksek mahkeme uygulamas›nda evlili¤e dayal› feshin de derhâl yap›labilece¤i, bildirim sürelerine uyma zorunlulu¤unun bulunmad›¤› kabul edilmifltir (Yarg. 9HD. 12.7.2011, 29651/23562).
143
Hakl› Nedenle Derhâl Fesih
Bir y›ll›k k›demi olmas› kofluluyla iflçiye k›dem tazminat› hakk› kazand›ran fesih
türlerinden bir baflkas›, onun ‹fl Kanunu’nun 24. maddesine göre yapt›¤› hakl› nedenle derhâl fesihtir. An›lan fesih imkân›, bir önceki ünitede belirtildi¤i gibi maddede üç bent alt›nda toplanm›flt›r. Bunlardan ilk bentte düzenlemifl olan sa¤l›k sebebiyle yap›lan fesihtir. ‹kinci bentte ise iflçinin ahlak ve iyiniyet kurallar›na ayk›r›
hâller ve benzerleri olarak tan›mlanan hâller s›ralanm›flt›r. Üçüncü ve son bentte
ise, iflveren nezdinde ortaya ç›kan zorlay›c› hâller fesih sebebi say›lm›flt›r ki derhâl
fesih olarak tan›mlansa da burada fesih için iflçiye bir hafta bekleme zorunlulu¤u
getirilmifltir. ‹flçi, hangi bende dayal› olursa olsun, 24.madde kapsam›nda yapt›¤›
hakl› nedenle derhâl fesih sonras›nda, en az bir y›l çal›flm›fl olmas› kofluluyla k›dem tazminat›na hak kazan›r.
‹fiÇ‹N‹N KIDEM‹N‹N BEL‹RLENMES‹
Bafllang›c›, ‹fllemesi ve Sona Ermesi
K›dem süresi, iflçinin fiilen çal›flmaya bafllamas›yla ifllemeye bafllar. Sözleflme tarihi ile iflçinin ifle bafllama tarihi farkl› ise k›dem için ifle bafllama tarihi dikkate al›n›r. Buna karfl›n iflçi sözleflme tarihinden itibaren iflverenin verece¤i ifli yapmaya
haz›r beklemiflse, fiili çal›flma bafllamasa bile k›dem süresi bafllam›fl say›l›r.
K›dem, ifl sözleflmesinin devam› süresince ifllemeyi sürdürür. Bu sebeple fiili
çal›flmayla bafllasa da, fiili çal›flman›n kesintiye u¤rad›¤›, ancak sözleflmenin varl›¤›n› korudu¤u süreler (yani ifl sözleflmesinin ask›ya al›nd›¤› süreler), k›dem tazminat›na esas al›nan sürenin ifllemesine engel olmaz. Nitekim 14. maddede k›dem tazminat›n›n, “... hizmet sözleflmesinin devam› süresince her geçen tam y›l
için...” ödenece¤i belirtilmifltir. Örne¤in iflçi, geçirdi¤i kaza sonras›nda hastanede
tedavi gördü¤ü dönemde fiilen çal›flmasa da, kural olarak, k›deminin iflledi¤i kabul edilmelidir.
Buna karfl›n Yarg›tay uygulamas› incelendi¤inde, ifl sözleflmesinin ask›ya al›nd›¤› hâllerin tümünün k›deme eklenmedi¤i görülür. Yüksek mahkeme, k›dem tazminat›n›n hesaplanmas›nda çal›fl›lan ve kanuna göre çal›fl›lm›fl say›lan sürelerin
toplam›n›n dikkate al›naca¤›n› kabul etmifltir. Yerleflik içtihatta, çal›fl›lm›fl gibi say›lan hâllerden, y›ll›k ücretli izne hak kazanmak için çal›fl›lmas› gereken bir y›l›n hesab›nda, fiilen çal›fl›lmad›¤› hâlde çal›fl›lm›fl say›lan hâllerin anlafl›lmas› gerekti¤i
belirtilmektedir (‹K m.55) (Yarg. 9HD. 7.2.1984, 63/1045). Ayn› yaklafl›m›n bir sonucu olarak, tutukluluk ve ücretsiz izin süreleri de Yarg›tay taraf›ndan k›dem süresine eklenmemektedir (Yarg. 9HD. 14.3.1989, 12107/2405).
Yarg›tay›n uzun süredir devam ettirdi¤i bu uygulamay›, 14. maddedeki “... hizmet sözleflmesinin devam› süresince her geçen tam y›l için...” ifadesi ile ba¤daflt›rabilmek mümkün de¤ildir. Dahas›, k›demin hesaplanmas›nda y›ll›k ücretli izne
iliflkin hükmün uygulanmas› da, benimsenebilir görünmemektedir. Kald› ki 1475
say›l› Kanunun 14. madde gerekçesinde yer verilen aç›klamalar da, Yarg›tay›n
yaklafl›m›n›n kabul edilebilir olamayaca¤›n› aç›kça ortaya koymufltur. Söz konusu
gerekçeye göre; “K›dem tazminat›na hak kazand›racak bir y›ll›k sürenin sadece
iflyerinde fiilen çal›fl›lan süreleri de¤il, iflçinin istirahat... izin ve di¤erleri gibi hizmet sözleflmesinin ask›da kald›¤› bütün durumlar› da kapsayaca¤› aç›kt›r. Zira,
aslolan hizmet sözleflmesinin bafllamas› ve devam›d›r. Yukar›da an›lan ask›da
kalma durumlar› ise zaten hizmet sözleflmesini sona erdiren hukuki durumlar de-
‹flçi ‹fl sözleflmesini ‹fl
Kanunu’nun 24. maddesinin
I, II ve III. bentlerindeki
sebeplerle feshederse (ki
bunlar; sa¤l›k sebepleri,
ahlak ve iyiniyet kurallar›na
uymayan hâller ve benzerleri
ile zorlay›c› sebeplerdir)
k›dem tazminat›na hak
kazan›r.
144
¤ildir.” Dolay›s›yla, ifl sözleflmesinin ask›ya al›nd›¤› hâller k›dem hesab›nda dikkate al›nmal›d›r. Bunun aksini söyleyebilmek ancak bu yönde bir aç›k düzenlemenin varl›¤› hâlinde mümkün olabilir. Nitekim Toplu ‹fl Sözleflmesi Grev ve Lokavt
Kanunu’nun 42. madesinin 5. f›kras›nda grev ve lokavt süresince ifl sözleflmeleri
ask›da kalan iflçilerin k›dem hesab›nda, bu sürelerin dikkate al›namayaca¤› aç›kça
düzenlenmifltir.
‹fl sözleflmesinin sona ermesi ve ölüm, iflçinin k›dem süresini sonland›r›r. ‹fl
sözleflmesinin fesih türleri dikkate al›nd›¤›nda, derhâl fesihlerde ifl sözleflmesinin
feshi tarihinde; bildirim sürelerine uygun fesihlerde ise bildirim sürelerinin sonunda k›dem sona erer. Bildirim sürelerine iliflkin ücretin peflin verildi¤i hâllerde de
k›dem süresinin, bildirim sürelerinin sonuna kadar devam etti¤i kabul edilmelidir.
Zira bu hâlde, bildirim süresine iliflkin ücretin peflin verilmesi, ifl sözleflmesinin peflin ödemenin yap›ld›¤› tarihte sona ermesi anlam›na gelmez. Sadece iflverenin, bildirim süresi içinde iflçiyi iflyerinde çal›flt›rmak istemedi¤ini gösterir ki, bunun da
çok de¤iflik gerekçeleri olabilir. Ç›kar›lan iflçinin iflyerinde çal›flma bar›fl›n› bozabilecek olmas›, üretim sürecini aksatabilmesi ya da ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤i riski yaratma ihtimali, iflverenin peflin ödemeyi tercih etmesine neden olabilecek nedenlerden sadece birkaç›d›r.
Mevsimlik ‹flte Çal›flan ‹flçinin K›demi
Ülkemizde uygulanan mevsimlik çal›flmalarda iflçiler, çal›flma mevsimleri sonras›nda iflyerinden ayr›lmakta ve sonraki y›l›n ayn› mevsiminde yeniden iflbafl› yapmaktad›r. Mevsim sonunda herhangi bir fesih söz konusu olmad›¤›ndan, mevsim d›fl›
dönemde ifl sözleflmeleri varl›¤›n› korumakta, sadece ask›ya al›nmaktad›r.
Mevsimlik çal›flmalarda mevsim d›fl› dönemde sözleflmenin ask›da kalmas›, uygulamada önemli sorunlara yol açmaktad›r. ‹flçilerin ask› döneminin k›deme dâhil
edilmesi iddialar› iflverenlerce geri çevrildi¤inde, olay ister istemez yarg› önüne tafl›nmaktad›r. Yukar›daki aç›klamalardan da anlafl›laca¤› üzere, mevsim sonunda ifl
sözleflmesi feshedilmemifl ve ask›da b›rak›lm›flsa, bu sürenin k›deme dâhil edilece¤i aç›kt›r. Zira ifl sözleflmesi devam etmektedir.
Buna karfl›n Yarg›tay içtihatlar›nda konuya daha farkl› yaklafl›lmaktad›r. Yüksek
mahkeme mevsimlik çal›flmalar›n tam y›l çal›fl›lm›fl say›lamayaca¤›n›, k›dem hesab›nda sadece çal›fl›lan sürelerin toplanmas› gerekti¤ini belirtmektedir. Oysa ifl
sözleflmesinin devam›n› dikkate alan 14. madde, sözleflmenin ask›da oldu¤u bu
dönemin de k›deme eklenmesine uygun bir içeri¤e sahiptir. O sebeple yüksek
mahkemenin görüflü, hakl› olarak ö¤retide elefltirilmektedir.
K›smi Süreli Çal›flan ‹flçinin K›demi
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Ülkemizde de¤iflik k›smi çal›flma yöntemleri ile karfl›lafl›labilmesi mümkündür.
Haftan›n her günü yar›m gün çal›flan iflçiler oldu¤u gibi haftan›n belli günlerinde
SIRA S‹ZDE
tam gün çal›flan
iflçilere de rastlanmaktad›r. Taraflar bunlar›n d›fl›nda yeni k›smi çal›flma yöntemleri de belirleyebilmektedirler.
Bu tür çal›flmalar›n k›dem tazminat› aç›s›ndan ne flekilde de¤erlendirilece¤i soD Ü fi Ü N E L ‹ M
runu, uzun süre yarg›y› meflgul etmifl ise de bir istikrar yakalanamam›flt›r. Ancak
son y›llarda verilen kararlarda, k›smi çal›flan iflçilerin k›demleri hesaplan›rken tüm
R U
ifl sözleflmesiS Osüresinin
k›dem tazminat› hesab›nda dikkate al›nd›¤› görülmektedir.
K›smi çal›flanDiflçilerin
‹ K K A T k›demleri hesaplan›rken tüm ifl sözleflmesi süresinin k›dem tazminat› hesab›nda dikkate alnmas› gerekir.
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
Ü fi Ü N E- LK›dem
‹M
6.DÜnite
Tazminat›
S O R U
Ayn› ‹flverenin De¤iflik ‹flyerlerindeki Çal›flmalar
145
S O R U
K›dem tazminat›n› ilgilendiren önemli sorunlardan birisi de, bir iflçinin ayn› iflverene ba¤l› iflyerlerinde devaml› ya da aral›kl› çal›flmas›d›r.
D‹KKAT
Gerçekten de uygulamada baz› iflçilerin, kendilerinden, iflyerinden ya da iflletmeden kaynaklanan sebeplerle, bir iflverene ba¤l› iflyerinde aral›kl› çal›flt›klar› ya
SIRA S‹ZDE
da de¤iflik iflyerlerinde ama sürekli çal›flt›klar› görülebilmektedir. Bu gibi durumlarda iflverenin tespiti konusunda yaflanan sorunlar ve aral›kl› çal›flmalar›n sona erme flekilleri, k›dem tazminat›n›n belirlenmesinde önemli uyuflmazl›klara
AMAÇLARIMIZ neden olmaktad›r.
N N
‹ T bulabilirsiniz.
A P
Alt iflveren kavram›yla ilgili olarak bu kitab›n 2. ünitesinde ayr›nt›l›K bilgi
Asl›nda konu 1475 say›l› ‹fl Kanunu’nun 14. maddesinin 2. f›kras›nda öngörülT E L E Vhükme
‹ Z Y O N göre, “‹flmüfl bir durumdur ve bu hâlde izlenecek yol düzenlenmifltir. ‹lgili
çilerin k›demleri, hizmet sözleflmesinin devam etmifl veya fas›lalarla yeniden aktedilmifl olmas›na bak›lmaks›z›n ayn› iflverenin bir veya de¤iflik iflyerlerinde çal›flt›klar› süreler göz önüne al›narak hesaplan›r.”
‹NTERNET
Düzenlemenin aç›k ifadesinden de anlafl›laca¤› üzere, bir iflçi ayn› iflverenin
farkl› iflyerlerinde çal›flt›¤›nda çal›flma süreleri toplan›r. Bunun için çal›flman›n aral›ks›z geçmesi flart de¤ildir. Bu çal›flmalar aral›kl› da olsa ayn› iflverene ba¤l› oldu¤u sürece toplanacakt›r. ‹flçinin yapt›¤› iflin farkl› ifl kollar›na giriyor olmas›, bu iflyerlerinde farkl› ifller yapmas›, iflyerlerinin co¤rafi olarak farkl› yerlerde olmas› da
sonuca etkili de¤ildir. Nitekim ekonomik kriz döneminde baz› iflverenlerin, flirketlerinde küçülmeye karar verdikleri ve bu sebeple flirkete ba¤l› baz› iflyerlerini kapatt›klar› görülmüfltür. Kapat›lan iflyerlerindeki iflçilerin bir k›sm›n›n ifl sözleflmesine son verilirken, baz›lar› da flirketin di¤er iflyerlerine kayd›r›lm›flt›r. Bu gibi hâllerde an›lan yasal düzenleme gere¤ince, iflçinin k›dem süresinin ifllemeye devam
edece¤i kabul edilir. Yarg›tay uygulamas› da bu yönde sürmektedir. Öre¤in bir belediyenin farkl› birimlerinde çal›flan iflçinin k›demi hesaplan›rken, tüm çal›flma süreleri toplanacak ve çal›flma bir bütün olarak de¤erlendirilecektir.
‹flçinin ayn› iflverene ait iflyerlerinde feshe ra¤men aral›ks›z çal›flmas› hâlinde
ise k›dem süresi yine bu sürelerin toplam›yla bulunur. Ancak söz konusu fesihlerde iflçiye k›dem tazminat› verilmifl olmas› hâlinde, yap›lan ödemeler avans olarak
nitelendirilir ve toplam süre üzerinden hesaplanan k›dem tazminat›ndan faiziyle
düflülür. Yarg›tay bu tür olaylarda k›dem tazminat›na hak kazanamad›¤› hâlde kendisine ödenen avans› alan iflçiye de ayn› ifllemin uygulanaca¤›n›, k›dem tazminat›
olarak say›lamasa da yap›lan ödemenin toplam süreye iliflkin k›dem tazminat›ndan
düflülece¤ini kabul etmektedir (Yarg. 9HD. 14.10.2010, 2008-35416/ 2010-29106).
Konuya iliflkin kural aç›k olsa da, iflçinin, iflverenin iflyeri ya da iflyerlerindeki
çal›flmalar›n›n aral›kl› olmas› hâlinde k›dem süresinin hesab›nda uyuflmazl›klar yaflanmaktad›r. Uyuflmazl›klarda genelde, çal›fl›lan ilk dönem için k›dem tazminat›
ödenmifl olmas›n›n sorun yaratt›¤› görülmektedir. ‹flverenler, daha önce yanlar›nda çal›flan ve k›dem tazminat›n› alarak ayr›lan iflçiyi yeniden ifle al›p çal›flt›rd›ktan
sonra tekrar iflten ç›kard›klar›nda, sadece ikinci dönem için k›dem tazminat› ödemektedir. Bu durum iflçilerin itiraz›na neden olmakta ve k›dem tazminat›n›n ayn›
iflverenin yan›nda geçirilen tüm sürenin toplam›na göre hesaplanmas› gerekti¤i ileri sürülmektedir. Esasen konu yukar›da belirtilen madde 14/2 hükmü ile aç›kl›¤a
kavuflturulmufltur. Buna göre, iflçilerin k›demleri, hizmet sözleflmesinin devam et-
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
146
Ayn› dönem için birden fazla
k›dem tazminat› ödenmez.
mifl veya fas›lalarla yeniden aktedilmifl olmas›na bak›lmaks›z›n ayn› iflverenin bir
veya de¤iflik iflyerlerinde çal›flt›klar› süreler göz önüne al›narak hesaplanmal›d›r. O
sebeple de iflçinin ikinci ç›k›fl›nda, ilk çal›flma süresi de hesaba dâhil edilerek toplam çal›flma süresi üzerinden k›dem tazminat› ödenmelidir. Örne¤in iki y›l çal›flan
ve k›dem tazminat›n› al›p ç›kan iflçi bir süre sonra yeniden ifle al›n›p dört y›l daha
çal›fl›p iflten ç›kar›ld›¤›nda, kendisine son ücreti üzerinden ve (o iflverene ba¤l›) alt› y›ll›k k›demi dikkate al›narak tazminat ödenmelidir.
‹flçinin aral›kl› çal›flmalar›n›n toplanabilmesine imkân sa¤layan hukuksal yap›,
birleflik k›dem süresine iliflkin k›dem tazminat›n›n son ücret üzerinden hesab›n›
gerektirir. Ancak Yarg›tay›n bu tür olaylarda verdi¤i farkl› kararlara rastlanmaktad›r. Bunlardan birinde iki çal›flma dönemi aras›nda iki y›l geçen iflçinin k›dem tazminat›n›n, her dönemin son ücretine göre belirlenmesi gerekti¤i kabul edilirken
(Yarg. 9HD. 14.10.2010, 2008-35633/2010-28371), bir di¤erinde aradaki süre yedi
ay olunca, toplam çal›flma süresi üzerinden hesaplanacak tazminata ikinci dönemin son ücretinin uygulanmas› istenmifltir (Yarg. 9HD. 2.2.2010, 2010-3537/20101989).
Kanunun tercihi ve getirdi¤i düzenleme, toplam çal›flma süresinin dikkate al›nmas›n› ve hesaplamada son ücretin kullan›lmas›n› gerekli k›lsa da, Yarg›tay içtihatlar›nda farkl› bir sonuca ulafl›ld›¤› görülmektedir. Yüksek mahkemeye göre 1475
say›l› Kanunun m.14/8 hükmüne göre, ayn› dönem için bir defadan fazla k›dem
tazminat› ödenmez. O nedenle k›dem hesaplamalar›nda, önceden k›dem tazminat› ödenen süreler dikkate al›nmamal›d›r (Yarg. 9.HD. 15.5.2007, 35660/15229). Y›llard›r devam eden bu yaklafl›m›n isabetli olmad›¤› kan›s›nday›z. Bize göre, ayn› iflverenin yan›ndaki önceki çal›flmalarda iflçiye k›dem tazminat› ödenmesi, iflçinin k›demi belirlenirken o dönemin de dikkate al›nmas›na engel olmaz. Yukar›da da belirtti¤imiz üzere, konuyu düzenleyen 14/2 hükmü, bu ayr›m› zorunlu k›lan bir ifadeye sahip de¤ildir. Bu gibi hâllerde iflçinin ayn› iflverenin yan›ndaki önceki tüm
süreleri, önceden k›dem tazminat› ödenmifl olsun olmas›n toplanmal›, daha önce
ödenen k›dem tazminatlar›, toplam süreye iliflkin nihai k›dem tazminat›ndan faiziyle
düflülmelidir.
Ancak hemen belirtelim ki, çal›flan önceki dönem için k›dem tazminat› ödenmemifl olmas› hâlinde Yarg›tay da, (zamanafl›m› geçmedi¤i sürece) aral›kl› çal›fl›lan
sürelerin toplanabilece¤ini kabul etmektedir (Yarg. 9HD. 11.7.2011, 200918988/2009-24347). Hatta tüm çal›flmalar› toplayan bu yöntem, k›dem tazminat›na
hak kazan›labilmesi için gereken bir y›l›n hesab› için de uygulanabilir. Yani daha
önce ayn› iflverenin yan›nda sekiz ay çal›fl›p ayr›lan, ikinci çal›flmas›nda ise befl ay
çal›flan iflçinin, o iflverene ba¤l› toplam çal›flmas› bir y›l› geçti¤inden k›dem tazminat› hakk› kazand›¤› kabul edilmelidir. Fakat zamanafl›m› definin ileri sürülmesi
hâlinde, önceki çal›flma sonras›nda ara verilen dönem on y›l› aflm›flsa önceki hizmet bak›m›ndan k›dem tazminat› hesaplanmas› mümkün olmayacakt›r.
‹flçilerin önceki çal›flmalar›nda k›dem tazminat› alm›fl olmalar› hâlinde, bu süreyi sonraki çal›flmalar›nda elde ettikleri k›dem süresine eklemeyen Yarg›tay, önüne
gelen çok say›da ç›kt›-girdi olay›nda görüflünü gözden geçirmek durumunda kalm›flt›r. Baz› iflverenlerin, iflçilerin k›demlerini büyütmemek ve düflük k›dem tazminat› ödemek amac›yla baflvurdu¤u bu yöntem, son y›llarda çok s›k yarg› önüne tafl›nm›flt›r. Özellikle ekonomik kriz döneminde iflten ç›kar›lan ço¤u tafleron iflçisinin
geçmiflte bu yöntemle çal›flt›r›ld›¤› anlafl›lm›fl ve bu kötüye kullan›mdan ciddi ma¤duriyetin do¤du¤u fark edilmifltir. Bu noktada olmas› gerekenin tüm sürenin toplanmas› ve daha önce ödenen k›dem tazminatlar›n›n toplam süre üzerinden hesap-
lanacak nihai k›dem tazminat›ndan düflülmesi gerekti¤ini, ancak Yarg›tay›n bu
yöntemi benimsemedi¤ini yukar›da belirtmifltik. Uygulamada karfl›lafl›lan ç›kt›-girdi olaylar›ndaki büyük art›fl, Yüksek Mahkemeyi de bu noktada önlem almaya itmifl ve ö¤retide savunulan fakat daha önce uygun bulunmayan bu yaklafl›m, ç›kt›girdi olaylar› için Yarg›tay taraf›ndan da benimsenmifltir. Dolay›s›yla art›k Yarg›tay
uygulamas›nda, s›rf daha az k›dem tazminat› ödemek için tercih edilen ç›kt›-girdi
uygulamas› kabul edilmemekte ve k›dem tazminat›n›n tüm süre üzerinden hesaplanmas› gerekti¤i, önceki ödemelerin ise düflülece¤i belirtilmektedir.
Bununla birlikte Yarg›tay› görüflünü gözden geçirmeye iten ç›kt›-girdi uygulamas›n›n varl›¤›n› teflhis edebilmek her olayda çok da kolay de¤ildir. O sebeple
yüksek mahkeme, bu teflhisi kolaylaflt›racak baz› karineler kullanmaktad›r. ‹çtihatlarda, ç›kt›-girdi olup olmad›¤›n›n tespitinde, önceki süre için ihbar tazminat› ödenip ödenmedi¤ine bak›labilece¤i belirtilmifltir. Gerçekten de ç›kt›-girdi yapan iflverenlerin bunu genelde ayn› gün içinde yapt›klar› ve ifle kesintisiz devam ettikleri
görülmektedir. Yani iflçinin ifline ka¤›t üzerinde son verilmekte ve ayn› gün yeni ifl
sözleflmesi yap›lmaktad›r. Yarg›n›n mücadele etmek istedi¤i kötüye kullan›m budur. Dolay›s›yla bir iflverenin ayn› gün ç›kt›-girdi yapmak yerine iflçiyi bildirim
önellerine uygun olarak ç›kart›p sonra tekrar ifle almas›n›n, kural olarak kötüniyet
içermeyebilece¤i kabul edilmektedir. Ancak hiç flüphesiz bu da mutlak bir ölçü
de¤ildir. Aksi ispatlanabilir ve iflveren bu uygulamas›na ra¤men kötüniyetli kabul
edilebilir.
Buna benzer flekilde iflyeri devri s›ras›ndaki ç›kt›-girdi uygulamas› da Yarg›taya
göre k›demi küçültme uygulamas› say›lmamal›d›r. Örne¤in iflyerini satmak isteyen
iflveren, sat›fl kabiliyetini art›rabilmek için iflçileri ç›karm›fl ve iflyerini sadece makineleri ile satmak istemifl olabilir. Bu durumda sat›fl sonras› iflyerini alan iflverenin,
daha önce ç›kar›lan deneyimli iflçileri yeni koflullarla ifle almas›, k›demi küçültme
kayg›s› tafl›mayan bir ç›kt›-girdi izlenimi yaratabilir ki bize göre bunun da aksi iflçi
taraf›ndan ispatlanabilir.
‹flyerinin Devrinin K›deme Etkisi
4857 say›l› Kanunun 6. maddesinde düzenlenen iflyeri devri, devrolunan iflçilerin
k›dem sürelerinin bir kesinti olmadan devam etmesine imkân sa¤lam›flt›r. Düzenlemeye göre, “‹flyeri veya iflyerinin bir bölümü hukukî bir iflleme dayal› olarak baflka birine devredildi¤inde, devir tarihinde iflyerinde veya bir bölümünde mevcut
olan ifl sözleflmeleri bütün hak ve borçlar› ile birlikte devralana geçer. Devralan iflveren, iflçinin hizmet süresinin esas al›nd›¤› haklarda, iflçinin devreden iflveren
yan›nda ifle bafllad›¤› tarihe göre ifllem yapmakla yükümlüdür. Yukar›daki hükümlere göre devir hâlinde, devirden önce do¤mufl olan ve devir tarihinde ödenmesi gereken borçlardan devreden ve devralan iflveren birlikte sorumludurlar. Ancak bu yükümlülüklerden devreden iflverenin sorumlulu¤u devir tarihinden itibaren iki y›l ile s›n›rl›d›r...”
‹flyeri devrinde k›demde kesinti olmamas›, iflçinin ma¤duriyetini engeller. Bununla birlikte uygulamada, devir öncesi iflten ç›kar›lan ve k›dem tazminat› ödenen
iflçilerin, devir ard›ndan yeni iflveren taraf›ndan ifle al›nd›¤› görülmektedir. Bu gibi
hâllerde yukar›da belirtilen 6. madde hükmü uygulanamayaca¤›ndan devre ba¤l›
sonuçlar do¤maz. ‹flçi ald›¤› k›dem tazminat› ile yetinir. Yeni iflverenin yan›ndaki
çal›flmas› yeni bir çal›flma niteli¤i tafl›yaca¤›ndan k›dem süresi yeniden ifllemeye
bafllar.
147
148
Bununla birlikte yine uygulamada iflveren de¤iflikli¤ine ra¤men iflçinin ayn› ifli
yapmaya devam etti¤i örneklerle karfl›lafl›lmaktad›r. Genellikle kamu iflyerlerindeki tafleron iflçileri için geçerli olan bu durumda iflçiler, kendilerini ifle alan iflverenle ihale süresi boyunca çal›flmakta, ihale süresi sonunda kendilerine k›dem tazminat› verilmemektedir. ‹flçiler, ihaleyi yeni alan baflka bir flirket içinde ayn› ifli ayn›
yerde yapmaya devam etmektedirler. Bu tür olaylarda iflçilerin k›dem sürelerin ne
olaca¤› da s›k s›k yarg› önüne tafl›nm›flt›r.
Yüksek mahkeme, iflveren de¤iflikli¤ine ra¤men iflçinin çal›flmas›n› kesintisiz
sürdürdü¤ü bu gibi hâlleri, iflyeri devri kapsam›nda de¤erlendirmekte ve iflçilerin iflyeri ile birlikte devredilmifl say›laca¤›n› kabul etmektedir. Bu hâlde iflçiler, toplam
k›dem süreleri üzerinden hesaplanacak k›dem tazminatlar›n› çal›flt›klar› son iflverenden alabilme imkân›na kavuflmaktad›rlar. Ancak Yarg›tay son dönemde verdi¤i kararlar›nda, bu tür bir uygulaman›n kabulü için, “flirketler aras›nda bir organik ba¤”
bulunmas›n› aramaktad›r (Yarg. 9HD. 14.10.2010, 2008-35416/2010-29106).
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
3
‹flyerinin devredilmesi
SIRA S‹ZDE iflçinin ifl sözleflmesini feshi için hakl› bir sebep midir?
De¤iflik Kamu Kurulufllar›nda Geçen Süreler
‹fl Kanunu’nun
14. maddesi, ayn› iflverenin bir ya da de¤iflik iflyerlerinde çal›flma
hâlinde, çal›flma sürelerinin toplanmas›n› sa¤layan hükmün bir benzerini kamu
S O Rayr›ca
U
kurulufllar› için
getirmifltir. Bu hükümle kamu çal›flanlar›n›n, de¤iflik kamu
kurulufllar›ndaki çal›flmalar›n›n tek bir iflverenin farkl› iflyerlerindeki çal›flmalar gibi de¤erlendirilmesi ve toplanmas› sa¤lanm›flt›r.
D‹KKAT
Konuyu düzenleyen 14. maddenin 4. f›kras›na göre, “T.C. Emekli Sand›¤› Kanunu ve Sosyal Sigortalar Kanunu’na veya yaln›z Sosyal Sigortalar Kanunu’na
S‹ZDE
tabi olarakSIRA
sadece
ayn› ya da de¤iflik kamu kurulufllar›nda geçen hizmet sürelerinin birlefltirilmesi suretiyle Sosyal Sigortalar Kanunu’na göre yafll›l›k veya malullük ayl›¤›na
ya da toptan ödemeye hak kazanan iflçiye, bu kamu kurulufllar›nda
AMAÇLARIMIZ
geçirdi¤i hizmet sürelerinin toplam› üzerinden son kamu kuruluflu iflverenince k›dem tazminat› ödenir.” Bu maddede geçen kamu kurulufllar› deyimi, genel, katma ve özel Kbütçeli
‹ T A Pidareler ile 468 say›l› kanunun 4. maddesinde say›lan kurumlar› kapsar.
Söz konusu hükmün kamu çal›flanlar›na getirdi¤i imkân, ancak bu çal›flanlar›n
Sosyal Sigortalar
göre yafll›l›k veya malullük ayl›¤›na ya da toptan ödeT E L E V ‹ ZKanunu’na
YON
meye hak kazanmalar› hâlinde kullan›lmaktad›r. Aksi hâlde kamudaki çal›flmalar›n
bu flekilde toplanabilmesi mümkün de¤ildir. Kamuda geçen çal›flmalar›n memur
ya da iflçi olarak geçirilmesi, çal›fl›lan sürelerin toplam›na engel olmaz.
‹ N T E‹flR NKanunu’nun
ET
1475 say›l›
14. maddesine göre, kamu kurulufllar›nda iflçinin hizmet sözleflmesinin evvelce bu maddeye göre k›dem tazminat› ödenmesini gerektirmeyecek flekilde sona ermesi suretiyle geçen hizmet süreleri k›dem tazminat›n›n
hesab›nda dikkate al›nmaz (m.14, f.5). Örne¤in bir kamu kuruluflundan istifa ederek ayr›lan ve ard›ndan baflka bir kamu kurulufluna giren kiflinin, 14. maddenin, 4.
f›kras› hükmü gere¤i çal›flma sürelerinin birlefltirilmesi söz konusu oldu¤unda, istifa ile sona eren bu dönem hesaplamada göz önüne al›nmayacakt›r.
N N
Borçlan›lan Askerlik Süresi
Askerlik borçlanmas›, tümüyle bir sosyal güvenlik kurumudur. Bu yap› ile muvazzaf askerlik yükümlülü¤ünün emeklilik haklar› üzerinde yaratt›¤› olumsuz etki giderilmeye çal›fl›l›r.
149
Gerçekten de muvazzaf askerlik görevinin icras› s›ras›nda, er olarak geçirilen
süreler, çal›fl›lm›fl say›lmad›¤›ndan, prim mükellefiyeti yaratmaz. Oysa yedek subayl›k görevi yapanlar›n sigortal›l›k haklar›, Emekli Sand›¤› ve 5510 say›l› kanunun
madde 4/I-C kapsam›nda devam eder. ‹lgili hakk›nda primler de ödenir. Askerli¤ine er olarak yerine getirenlerin SGK ile ba¤lant›s› bulunmad›¤›ndan, bu dönemleri prim ödemeden geçer. Bu kiflilerin bahsi geçen dönem sebebiyle eksik kalan
prim say›lar›n› tamamlayabilmeleri için askerlik borçlanmas› imkân› getirilmifltir.
Bu flekilde askerlik dönemi içinde ödeyemedikleri primleri daha sonra topluca
ödeyerek primlerini art›rabilmeleri, söz konusu eksikli¤in emeklilik haklar› üzerinde yaratt›¤› olumsuz etkiyi giderebilmeleri sa¤lanm›flt›r. Di¤er bir deyiflle devlet,
askerlik yükümlülü¤ünü yerine getirenlere, bu dönem içinde çal›flm›fl olmalar›
hâlinde elde edebilecekleri fakat askerlik nedeniyle mahrum kald›klar› sosyal güvenlik haklar›n›, bu yolla geri vermektedir. Böylelikle ilgililer, askerlikte er olarak
geçirdikleri döneme denk gelen bir süreyi, o dönem için hesaplanan primleri ödemek kofluluyla, askerlik sonras›nda prim ödeme sürelerine ekleyebilmektedirler.
Hatta askerlik yükümlülü¤ü, ilgilinin sigortal›l›k bafllang›c›ndan önce icra edilmiflse, borçlanma yoluyla sigortal›l›k bafllang›c› da bu süre kadar geriye çekilmektedir
(SSGSSK m.41).
Görüldü¤ü gibi söz konusu borçlanman›n k›dem tazminat› ile herhangi bir ilgisi yoktur. Konuyu düzenleyen 1475 say›l› ‹fl Kanunu’nun 14. maddesinde de bu
yönde bir hükme yer verilmemifltir. Ancak Yarg›tay y›llar önce yaratt›¤› bir içtihatla, borçlan›lan askerlik süresini k›dem süresine dâhil edilebilmesine imkân sa¤layan özgün bir yap› oluflturmufltur. Buna göre, yukar›da yer verilen 14/4 hükmüne
uygun olarak kamudaki çal›flmalar› birlefltirilen kiflinin k›dem süresinin hesab›na,
borçland›¤› askerlik süresi de eklenmektedir. Ayn› imkândan, ölen iflçinin
mirasç›lar›na ödenecek k›dem tazminat› hesab›nda da yararlan›labilmektedir (Yarg.
9HD. 13.11.2009, 2008-12098/2009-31549).
‹çtihatla yarat›lan yap›n›n, sigortal›n›n lehine oldu¤una flüphe yoktur. Fakat hukuk tekni¤i aç›s›ndan aç›klanabilmesi mümkün de¤ildir. Bir kamu iflvereninin, çal›flt›rd›¤› kiflinin borçland›¤› askerlik süresinin karfl›l›¤›nda k›dem tazminat› ödeyecek olmas›n›n herhangi bir hukuki temeli yoktur. Ancak uygulama ayn› yönde istikrarla sürmektedir.
Uzun süreli raporlarda k›dem tazminat›n›n hesab›ndaki bir y›ll›k süreye
dahil edilir mi?
SIRA S‹ZDE
KIDEM TAZM‹NATININ TESP‹T‹
K›dem tazminat›, kural olarak, iflçinin ifl sözleflmesinin devam
etti¤i her y›l için
otuz günlük ücreti tutar›ndad›r. Y›ldan arta kalan süreler, orant›l› olarak k›dem tazO R U k›dem tazminat›nda dikkate al›n›r. Örne¤in, 4 y›l 8 ay 20 gün k›demi olanS iflçinin
minat› hesaplan›rken 4 y›l için 4 ayl›k ücret, 8 ay için bir ayl›k ücretin 8/12’i, 20
gün için ise yine bir ayl›k ücretin 20/365’si al›narak toplan›r.
D‹KKAT
1475 say›l› ‹fl Kanunu’nda k›dem tazminat›n›n her geçen tam y›l için otuz günlük ücret tutar›nda olmas› gerekti¤i düzenlenmifl olsa da, ayn› kanunla, bunun taSIRA S‹ZDE
raflar›n anlaflmas› ile art›r›labilmesine de imkân sa¤lanm›flt›r. Buna
göre, “Bu maddede belirtilen k›dem tazminat› ile ilgili 30 günlük süre hizmet sözleflmeleri veya
toplu ifl sözleflmeleri ile iflçi lehine de¤ifltirilebilir” (m.14, f.12).
AMAÇLARIMIZ
Tazminat›n hesab›na iliflkin kural çok belirgindir fakat hesaplamada kullan›lan
ücretin tespitinde yaflanan uyuflmazl›klar, konunun s›k s›k yarg› önüne tafl›nmas›na neden olmaktad›r. K›dem tazminat› hesab›nda dikkate al›nmas›
ücret,
K ‹ T Agereken
P
4
S O R U
D‹KKAT
‹fl sözleflmesinin yukar›da
belirtti¤imiz sebeplerle sona
eren iflçiye her geçen tam y›l
SIRA S‹ZDE
için iflverence 30 günlük
ücreti tutar›nda k›dem
tazminat› ödenir.
N N
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
150
iflçinin brüt (giydirilmifl) son ücretidir. O nedenle tazminat, iflçinin fiilen eline geçen ücreti üzerinden de¤il, sigorta primi, vergi, sendika aidat› gibi kesintiler yap›lSIRA S‹ZDE
maks›z›n, varsa
sosyal haklarla giydirilmifl olan brüt ücret göz önünde tutularak
hesaplan›r. Nitekim 1475 say›l› ‹fl Kanunu’na göre; “13’üncü maddesinde sözü geçen tazminat
ile bu maddede yer alan k›dem tazminat›na esas olacak ücretin heD Ü fi Ü N E L ‹ M
sab›nda 26. maddenin birinci f›kras›nda yaz›l› ücrete ilaveten iflçiye sa¤lanm›fl
olan para ve para ile ölçülmesi mümkün sözleflmesi ve kanundan do¤an menfaatS O R U tutulur.” (m.14, f.11).
ler de gözönünde
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K›dem tazminat›
nakden ödenen ücretle birlikte sözleflme veya kanunla sa¤D ‹ K K hesab›nda
AT
lanm›fl ve para ile ölçülebilen sosyal yard›m niteli¤inde di¤er menfaatler de gözönünde
tutulur.
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
K›dem tazminat›n›n
hesab›nda son ücret, iflçinin
ifl iliflkisi kapsam›nda ifl
gördü¤ü ve ücrete hak
kazand›¤› en son ücreti
ifade eder.
SIRA S‹ZDE
Tazminata esas ayl›k ücret, iflçinin saat ücretinin önce yedibuçuk sonra da otuz
ile çarp›m›AMAÇLARIMIZ
sonucu belirlenir. Yani saat ücretinden yevmiyeye, oradan da otuz günlük ayl›k ücrete ulafl›l›r. Yoksa ayl›k ücretin tespitinin iflçinin fiilen çal›flt›¤› gün say›s› üzerinden hesaplanmas› do¤ru olmaz.
K ‹ T A P
K›dem tazminat›n›n
hesab›nda son ücret, iflçinin ifl iliflkisi kapsam›nda ifl gördü¤ü ve ücrete hak kazand›¤› en son ücreti ifade eder. ‹fl iliflkisinin ask›ya al›nmas›
ve ask› süresi içinde ifl sözleflmesinin feshedilmesi durumunda k›dem tazminat› heT E L E V ‹ Zal›nmas›
YON
sab›nda dikkate
gereken ücret, ifl sözleflmesinin ask›ya al›nmas›ndan önce hak kazan›lan son ücret olmal›d›r. Ayr›ca iflçinin k›sa süre önce zam ald›¤› hâllerde son ücret, zaml› ücretin zamm›n uyguland›¤› döneme oran›yla belirlenir. 14.
maddeye göre; “K›dem tazminat›n›n hesaplanmas›, son ücret üzerinden yap›l›r.
‹NTERNET
Parça bafl›, akort, götürü veya yüzde usulü gibi ücretin sabit olmad›¤› hâllerde son
bir y›ll›k süre içinde ödenen ücretin o süre içinde çal›fl›lan günlere bölünmesi suretiyle bulunacak ortalama ücret bu tazminat›n hesab›na esas tutulur. Ancak, son
bir y›l içinde iflçi ücretine zam yap›ld›¤› takdirde, tazminata esas ücret, iflçinin iflten ayr›lma tarihi ile zamm›n yap›ld›¤› tarih aras›nda al›nan ücretin ayn› süre
içinde çal›fl›lan günlere bölünmesi suretiyle hesaplan›r.” (m.14, f.9,10).
Son ücret tespiti, ifl güvencesi kapsam›ndaki iflçilerin ifle iade davalar› sonras›nda da önemli sorunlar yaratmaktad›r. O sebeple Yarg›tay bu konuda verdi¤i kararlar›nda, konuya aç›kl›k getirmifltir. Buna göre k›dem tazminat›, ifle bafllatmama yoluyla gerçekleflen fesihlerde, fesih tarihindeki ücrete göre belirlenmelidir. Boflta
geçen dört ayl›k sürenin sona erdi¤i tarihteki ücretin esas al›nmas› yarg› taraf›ndan
da kabul edilmemektedir (Yarg. 9HD. 1.2.2010, 2009-47110/ 2010-1923).
K›dem tazminat› hesab›nda dikkate al›nan ücret her zaman gerçe¤i yans›tmayabilir. Nitekim uygulamada, iflçi ücretinin düflük gösterildi¤i olaylarla karfl›lafl›lmaktad›r. Vergi ve prim yükünden kaçmak isteyen baz› iflverenler, iflçiye verilen ücretin alt›nda bordro tanzim etmektedir. Bu durum sebebiyle sözleflmenin bitifli sonras›nda talep edilen k›dem tazminat›n›n hangi ücrete göre hesaplanaca¤› ve ispat›
önemli bir sorun hâline gelmektedir. Mahkemeler bu gibi bir olayla karfl›lafl›ld›¤›nda, iflçinin tabi oldu¤u bir meslek odas›n›n bulunmas› hâlinde, rayiç ücret düzeyini bu odalara sorarak belirlemeye çal›flmaktad›r. Yarg›tay kararlar› da bu yaklafl›m›
destekler niteliktedir.
K›dem tazminat›na esas al›nan son ücrette, çok de¤iflik nitelikte ekler olabilir.
Bu eklerin baz›lar› o aya özgü iken, baz›lar› sürekli nitelik tafl›yabilir. Örne¤in iflyerindeki son ay›nda hafta sonu çal›flmak zorunda kalan iflçinin son bordrosundaki fazla çal›flma, k›dem tazminat›na esas al›nan ücrete eklenmez. Zira söz konusu
151
ödeme süreklilik tafl›mamaktad›r. Buna karfl›n iflçinin son ücreti içinde yere alan
sosyal bir yard›m, örne¤in yemek ücreti, t›r floförüne devaml› olarak verilen yurtd›fl› harc›rah›, süreklilik niteli¤i kazanm›fl olmas› sebebiyle giydirilmifl ücret kapsam›ndad›r ve tazminata esas ücret içinde yer al›r. Bunun d›fl›nda, daha önce iflyerinde var olan ama sözleflme sona erdi¤inde kald›r›lm›fl bulunan ek ödemeler hesaba
dâhil edilmez. Örne¤in daha önce verilen ikramiye son y›l hiç verilmediyse, hesaplamada kullan›lamaz.
K›dem tazminat›, ihbar tazminat› ve y›ll›k izin ücreti hesaplamalar›nda iflçinin
son ücreti esas al›nd›¤›ndan, bildirim süresi verilerek yap›lan fesihlerde dikkate al›nacak ücret, bildirim süresinin bitti¤i tarihteki ücrettir. ‹fl sözleflmesi bildirim sürelerine uymadan ve o döneme iliflkin ücret peflin verilmeden feshedildi¤inde, iflten
ç›kar›lan iflçi, bildirim öneli sonuna kadar iflyerinde uygulamaya konulan ücret art›fl›ndan yararlanabilir. O sebeple de k›dem tazminat›n›n hesab›nda, art›r›lan ücret
esas al›n›r.
KIDEM TAZM‹NATININ TAVANI
1475 say›l› Kanun’un 14. maddesinde, k›dem tazminat›n›n ulaflabilece¤i azami rakam› belirleyen, di¤er bir deyiflle k›dem tazminat›na tavan getiren bir düzenlemeye yer verilmifltir. Maddenin 13. f›kras›na göre, “Ancak, toplu sözleflmelerle ve hizmet sözleflmeleriyle belirlenen k›dem tazminatlar›n›n y›ll›k miktar›, Devlet Memurlar› Kanunu’na tabi en yüksek devlet memuruna 5434 say›l› T.C. Emekli Sand›¤›
Kanunu hükümlerine göre bir hizmet y›l› için ödenecek azami emeklilik ikramiyesini geçemez.”
An›lan hüküm, k›dem tazminat›n›n bir y›ll›k tutar›n›n, en yüksek devlet memuru say›lan Baflbakanl›k Müsteflar›na bir hizmet y›l› için ödenecek azami emeklilik
ikramiyesini geçmesini engelleyerek, iflçi ve memurlar aras›nda bir denge kurmaSIRAaras›nda
S‹ZDE
ya çal›fl›r. Yarg›tay uygulamas›nda, iflçi lehine dahi olsa, taraflar
yap›lan
ve tavan› art›ran anlaflmalar geçerli kabul edilmemektedir.
K›dem tazminat› tavan› her y›l yeniden belirlenmektedir. DGenelde
Ü fi Ü N E L ‹ M belirlenen
miktar y›l›n ilk alt› ay› için geçerlidir. 2012 y›l›n›n ilk alt› ay› için belirlenen tavan
miktar›, T2.805, 04’dir. Dolay›s›yla örne¤in son ücreti T4.000 olan bir iflçinin k›dem
S O R U
tazminat› hesab›na esas al›nan ücreti T4.000 de¤il, T2.805,04 olacakt›r.
K›dem tazminat› tavan› her y›l yeniden belirlenmektedir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
Tavan de¤erlendirmesi, iflçinin birden fazla iflveren yan›nda
çal›flmas› hâlinde
SIRA S‹ZDE
her bir ifl sözleflmesi için ayr› ayr› yap›l›r. Örne¤in k›smi ifl sözleflmesiyle iki yerde çal›flan vas›fl› bir iflçinin k›dem tazminat› hesaplan›rken, her bir iflveren için
ayr› ayr› de¤erlendirme yap›l›r. Buna karfl›n yüksek mahkeme,
holdinge ba¤l›
AMAÇLARIMIZ
flirketlerde çal›flan iflçinin k›dem tazminat› hesab›nda tavan miktar› için, iflçinin
bu flirketlerden ald›¤› toplam rakam› dikkate almaktad›r. Oysa her biri ayr› iflveK ‹ T da
A Pbirbirinden
ren durumundaki bu flirketlerin ödeyecekleri k›dem tazminatlar›
ba¤›ms›zd›r. O nedenle tavan s›n›rlamas›, her bir k›dem tazminat› için ayr› ayr›
hesaplanmal›d›r.
T E L E V ‹ feshedildi¤i
ZYON
K›dem tazminat›na esas al›nacak tavan miktar›, ifl sözleflmesinin
tarihe göre belirlenir. Bildirimli fesihlerde bu tarih bildirim süresinin sonu, derhâl fesihlerde ise fesih bildiriminin yap›ld›¤› tarihdir. Dolay›s›yla iflçi, bildirim süresi içindeki tavan art›fllar›ndan yararlanabilir. ‹flçinin ifle iade karar› üzerine süresi içinde
‹NTERNET
baflvuruya ra¤men iflverence ifle bafllat›lmamas› hâlinde fesih ifle bafllatmama tari-
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
152
K›dem tazminat›na esas
al›nacak tavan miktar›, ifl
sözleflmesinin feshedildi¤i
tarihe göre belirlenir.
hinde gerçekleflece¤inden, k›dem tazminat› tavan› ifle bafllatmama tarihine göre
belirlenmelidir. Mevsimlik ifllerde ise, iflçinin ifl sözleflmesinin mevsim sonu itibar›yla feshedilmesi hâlinde k›dem tazminat› tavan›, an›lan fesih tarihine göre tespit
edilir. Ancak, mevsim sonunda fesih yerine ifl sözleflmesinin ask›ya al›nd›¤› hâllerde, yeni sezon çal›flma süresinin bafllang›c›nda iflçi ifle ça¤r›lmad›¤›nda ifl sözleflmesi ifle ça¤r›lmamak suretiyle feshedilmifl say›laca¤›ndan ifle ça¤r›lmas› gereken
tarihteki tavan gözetilmelidir.
Bahis konusu 14. maddenin 13. f›kras›na yer alan tavan hükmü d›fl›nda, ayn›
maddenin 6. f›kras›nda bir baflka tavan düzenlemesi daha yer almaktad›r. Uygulamada özel tavan olarak adland›r›lan bu düzenlemeye göre, iflçinin ifl sözleflmesinin yafll›l›k veya malullük ayl›¤›na hak kazanmas› ve T.C. Emekli Sand›¤›na tabi
olarak hizmetlerinin bulunmas› durumunda son kamu kurumu iflverenince Emekli Sand›¤›na tabi hizmetleri için ödenmesi gereken k›dem tazminat› tutar›, an›lan
kanun hükümlerine göre ödenmesi gereken emeklilik ikramiyesi için öngörülen
miktar› geçemez. Bir baflka anlat›mla iflçiye ödenmesi gereken k›dem tazminat› tutar›, o iflçinin Emekli Sand›¤›na tabi hizmetleri karfl›l›¤›nda kendisine ödenmesi gereken emeklilik ikramiyesini aflamaz. Bu özel tavan, iflçinin yafll›l›k veya malullük
ayl›¤›n›n bafllang›ç tarihi esas al›narak belirlenir.
KIDEM TAZM‹NATINDA GEC‹KME FA‹Z‹ VE
ZAMANAfiIMI
K›dem tazminat› ifl
sözleflmesinin feshedildi¤i
tarihte ödenir.
K›dem tazminat›, ifl sözleflmesinin feshedildi¤i tarihte ödenmelidir. Zaman›nda yap›lmayan ödeme için gecikme faizi uygulan›r. K›dem tazminat›na uygulanacak gecikme faizi, 1475 say›l› ‹fl Kanunu’nda düzenlenmifltir. Buna göre, “...K›dem tazminat›n›n zaman›nda ödenmemesi sebebiyle aç›lacak davan›n sonunda hâkim gecikme süresi için, ödenmeyen süreye göre mevduata uygulanan en yüksek faizin
ödenmesine hükmeder...” (1475 s. ‹K m.14, f.11).
Kanun’un getirdi¤i faiz özel düzeyde bir faizdir ve iflverenin iflçiye ödemedi¤i
k›dem tazminat›n› kredi gibi kullanmas›n› engellemeye yönelik ciddi bir yapt›r›md›r. Söz konusu faiz sadece k›dem tazminat› için düzenlendi¤inden, ihbar tazminat›na uygulanmaz.
K›dem tazminat› gecikme faizi, niteli¤i itibar›yla bir faiz oldu¤undan, faize faiz
yürütülmesi mümkün olmaz. Faiz alaca¤› bafll› bafl›na icra takibi ya da davaya konu olmufl olsa dahi, faiz niteli¤ini kaybetmedi¤inden ayr›ca faize hak kazan›lamaz.
Hesaplamada kullan›lacak olan, mevduata uygulanan en yüksek faiz, her y›l
için ayr› ayr› belirlenir. Örne¤in 2008 y›l›nda iflten ç›kar›lan ve k›dem tazminat›
ödenmeyen iflçinin 2011 y›l›nda açt›¤› davada, hak etti¤i k›dem tazminat›na uygulanacak gecikme faizi, 2008, 2009, 2010, 2011 y›llar›nda mevduata uygulanan en
yüksek faiz oranlar› uygulanarak hesaplan›r.
K›dem tazminat›n›n taksitle ödenmesi hâlinde uygulanacak yöntem de içtihatlarla aç›kl›¤a kavuflturulmufltur (Yarg. 9HD. 17.2.2011, 2010-25278/ 2011-3763).
Buna göre, k›dem tazminat›n›n taksitler hâlinde ödenmesini kabul eden iflçi, bu
konuda iradesinin fesada u¤rat›ld›¤›n› ileri sürüp kan›tlamad›¤› sürece faiz hakk›ndan vazgeçmifl say›l›r. Taksitlerin zaman›nda ödenmesi durumunda ayr›ca faize
hak kazan›lamaz. Bu konuda daha sonraki taksitlerin ödemesi s›ras›nda ihtiraz› kay›t ileri sürülmesinin sonuca bir etkisi yoktur. ‹flçinin taksitli ödemeyi öngören
ödeme plan›n› kabulü, ancak taksitlerin gününde ödenmesi hâlinde iflveren yarar›na sonuç do¤urur. Ancak, taksitler gününde ödenmedi¤inde, iflçinin taksitli öde-
me anlaflmas›yla ba¤l› oldu¤undan söz edilemez. Böyle bir durumda iflçinin, iflverence anlaflmaya uyulaca¤› varsay›m› ile taksitli ödemeye r›za gösterdi¤i kabul edilir. ‹fl hukukunda iflçi yarar›na yorum ilkesi de bunu gerektirir. Böyle olunca k›dem
tazminat›n›n taksitler hâlinde ödenmesini öngören anlaflman›n iflverence ihlali
hâlinde iflçi, k›dem tazminat›n›n tamam› için fesih tarihinden itibaren faize hak kazan›r. Daha önce yap›lan ödemeler ise öncelikle, faize ve masraflara say›l›r.
K›dem tazminat›, hesaplamas›nda iflçinin son brüt ücreti esas al›nsa da, ücret
de¤il tazminat olarak nitelendirilir. O sebeple de tazminatlara uygulanan genel zamanafl›m› olan on y›ll›k süreye tabidir.
Zamanafl›m› sorunlar› uygulamada, özellikle aral›kl› çal›flmalarla ilgili olarak
yarg› önüne gelmektedir. Ayn› iflverenin yan›nda aral›kl› olarak çal›flm›fl olan iflçi,
son kez iflten ayr›ld›ktan sonra tüm çal›flma sürelerinin toplanmas›n› istedi¤inde,
önceki çal›flmalar›na yönelik zamanafl›m› defiyle karfl›laflabilmektedir. Yüksek
mahkeme bu tür olaylarda, önceki dönemin son çal›flma dönemine eklenebilmesi
için on y›ll›k zamanafl›m›na u¤ramamas›n› gerekli görmektedir (Yarg. 9HD.
11.7.2011, 2009-18988/2009-24347). Yüksek mahkemeye göre, zamanafl›m› definin
ileri sürülmesi hâlinde, önceki çal›flma sonras›nda ara verilen dönem on y›l› aflm›flsa, önceki hizmet bak›m›ndan k›dem tazminat› hesaplamas› mümkün olmaz. Bu
durumda iflçi hak ettiyse, sadece son çal›flma dönemi için hesaplanacak k›dem tazminat› ile yetinir.
153
‹fl sözleflmesi sona eren
iflçinin k›dem tazminat›n›
talep hakk› 10 y›ll›k
zamanafl›m›na tabidir.
154
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
K›dem tazminat›n›n boyutlar›n› tart›flmak.
K›dem tazminat›, ülkemizde temel olarak iki aç›dan ele al›nmaktad›r. Bunlardan ilkinde tazminat, ekonomik boyutu ile irdelenmekte, istihdam
politikalar›, iflsizlik ve iflverenler üzerinde yaratt›¤› etkiler üzerinde durulmaktad›r. Konunun di¤er yan›n› ise hukuksal boyutu oluflturmakta ve
bu alanda tazminat›n yasal koflullar›na uyulup
uyulmad›¤› ele al›narak, iflten ç›kar›lan iflçilerin
k›dem tazminat› haklar›n›n yaratt›¤› hukuksal sorunlar incelenmektedir.
K›dem tazminat›n›n do¤mas›na yol açan koflullar› saptamak.
Türk hukuk sisteminde k›dem tazminat› bugün,
4857 say›l› ‹fl Kanunu’nun geçici 6. maddesi gere¤i yürürlü¤ü devam eden 1475 say›l› eski ‹fl
Kanunu’nun 14. maddesindeki hükümlerle düzenlenmektedir. ‹fllevi tart›fl›lmakla birlikte söz
konusu maddede yer verilen k›dem tazminat›na
hak kazan›labilmesi, herhangi bir zarar›n gerçekleflmesi aranmaks›z›n en az bir y›l çal›flm›fl olmaya ve kanunun belirtti¤i türlerden biriyle ifl
sözleflmesinin sona ermifl olmas›na ba¤l› tutulmufltur. Bu koflullar›n sa¤lanmas› hâlinde iflçiye
çal›flt›¤› her y›l karfl›l›¤›nda otuz günlük ücreti tutar›nda k›dem tazminat› ödenmektedir.
K›dem tazminat›na hak kazan›labilmesi için aranan ilk koflul iflçinin en az bir y›l çal›flm›fl olmas›
gerekir. Bu süre kural olarak iflçinin fiilen çal›flmas›yla ifllemeye bafllar. Ancak iflçinin fiilen çal›flmaya bafllamad›¤› hâlde iflverenin emir ve talimatlar›na haz›r olarak bekledi¤i hâllerde de k›dem süresi bafllam›fl say›l›r.
K›dem tazminat› ifl sözleflmesinin sona ermesine
ba¤l› bir hak olsa da, ifl sözleflmesini sona erdiren her durum k›dem tazminat›na hak kazand›rmaz. ‹fl Kanunu, ifl sözleflmesini sona erdiren
hangi hâllerin k›dem tazminat›na hak kazand›raca¤›n› düzenlemifltir. O sebeple sözü edilen sona erme sebepleri ayr›ca ele al›nmal›d›r.
N
A M A Ç
3
Söz konusu sona erme sebeplerini fesih ve fesih
d›fl› nedenler olarak ikiye ay›rabiliriz. Bunlardan
fesih d›fl› say›lan neden, iflçinin ölümüdür. Ölüm
hâlinde bir y›l çal›flmas› olan iflçinin mirasç›lar›na
k›dem tazminat› ödenir. Tazminat›n talep edilebilmesi, ölüm sebebine ba¤l› de¤ildir. 1475 say›l› ‹fl Kanunu’nun 14. maddesinde iflçinin sadece
ölümünden söz edilip ölüm nedenleri üzerinde
durulmad›¤›ndan, iflçinin eceliyle ölmesi gibi ölümün üçüncü kifliler ya da iflçinin kendi kusurlu
davran›fl› veya intihar› sonucu ortaya ç›kmas›, k›dem tazminat›na hak kazanma noktas›nda sonuca etkili de¤ildir.
‹fl sözleflmesinin fesih yoluyla sona erdirilmesinde ise konuyu iflçi ve iflverenin feshi olarak iki
bafll›k alt›nda ele almak uygundur. ‹flçi taraf›ndan fesih hâllerini, bildirim süreli fesih, muvazzaf askerlik nedeniyle fesih, yafll›l›k ayl›¤› veya
toptan ödeme almak amac›yla fesih, kad›n iflçinin evlenme nedeniyle sözleflmeyi feshi ve hakl› sebeple derhâl fesih olarak ele alabiliriz. ‹flveren taraf›ndan fesih hâlleri ise hakl› sebeple derhâl fesih ve bildirim süreli fesih olmak üzere iki
bafll›k alt›nda incelenebilir.
K›dem tazminat›n› hesaplamak.
K›dem tazminat›, kural olarak, iflçinin ifl sözleflmesinin devam etti¤i her y›l için otuz günlük ücreti tutar›ndad›r. Y›ldan arta kalan süreler, orant›l› olarak k›dem tazminat›nda dikkate al›n›r. Örne¤in, 4 y›l 8 ay 20 gün k›demi olan iflçinin k›dem
tazminat› hesaplan›rken 4 y›l için 4 ayl›k ücret, 8
ay için bir ayl›k ücretin 8/12’i, 20 gün için ise yine bir ayl›k ücretin 20/365’si al›narak toplan›r.
1475 say›l› ‹fl Kanunu’nda k›dem tazminat›n›n
her geçen tam y›l için otuz günlük ücret tutar›nda olmas› gerekti¤i düzenlenmifl olsa da, ayn›
kanunla, bunun taraflar›n anlaflmas› ile art›r›labilmesine de imkân sa¤lanm›flt›r. Buna göre, “Bu
maddede belirtilen k›dem tazminat› ile ilgili 30
günlük süre hizmet sözleflmeleri veya toplu ifl sözleflmeleri ile iflçi lehine de¤ifltirilebilir” (m.14,
f.12).
K›dem tazminat› hesab›nda dikkate al›nmas› gereken ücret, iflçinin brüt (giydirilmifl) son ücretidir. O nedenle tazminat, iflçinin fiilen eline geçen ücreti üzerinden de¤il, sigorta primi, vergi,
sendika aidat› gibi kesintiler yap›lmaks›z›n, varsa
sosyal haklarla giydirilmifl olan brüt ücret göz
önünde tutularak hesaplan›r. Nitekim 1475 say›l›
‹fl Kanunu’na göre; “13. maddesinde sözü geçen
tazminat ile bu maddede yer alan k›dem tazminat›na esas olacak ücretin hesab›nda 26. maddenin birinci f›kras›nda yaz›l› ücrete ilaveten iflçiye sa¤lanm›fl olan para ve para ile ölçülmesi
mümkün sözleflmesi ve kanundan do¤an menfaatler de gözönünde tutulur” (m.14, f.11).
Tazminata esas ayl›k ücret, iflçinin saat ücretinin
önce yedibuçuk sonra da otuz ile çarp›m› sonucu belirlenir. Yani saat ücretinden yevmiyeye,
oradan da otuz günlük ayl›k ücrete ulafl›l›r. Yoksa ayl›k ücretin tespitinin iflçinin fiilen çal›flt›¤›
gün say›s› üzerinden hesaplanmas› do¤ru olmaz.
N
A M A Ç
4
155
K›dem tazminat›n›n tavan›n› saptamak.
1475 say›l› Kanunun 14. maddesinde, k›dem tazminat›n›n ulaflabilece¤i azami rakam› belirleyen,
di¤er bir deyiflle k›dem tazminat›na tavan getiren
bir düzenlemeye yer verilmifltir. Maddenin 13.
f›kras›na göre, “Ancak, toplu sözleflmelerle ve hizmet sözleflmeleriyle belirlenen k›dem tazminatlar›n›n y›ll›k miktar›, Devlet Memurlar› Kanunu’na tabi en yüksek devlet memuruna 5434 say›l›
T.C. Emekli Sand›¤› Kanunu hükümlerine göre
bir hizmet y›l› için ödenecek azami emeklilik ikramiyesini geçemez”. K›dem tazminat› tavan› her
y›l yeniden belirlenmektedir.
156
1. K›dem tazminat›n›n koflullar›na iliflkin afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r?
a. ‹flçinin iflyerinde en az bir y›ll›k k›demi olmal›d›r.
b. ‹flçinin ölümü, k›dem tazminat› hakk›n›n do¤umuna neden olan ifl sözleflmesinin sona erme
türlerinden biridir.
c. H›rs›zl›k yapan iflçinin bu nedenle iflten ç›kar›lmas›, k›dem tazminat› hakk›n›n do¤umunu engellemez.
d. K›dem tazminat›, aksi kararlaflt›r›lmad›kça, her
y›l için 30 günlük ücretin ödenmesiyle hesaplan›r.
e. Hakl› bir sebep olmaks›z›n istifa eden iflçi, k›dem tazminat›na hak kazanamaz.
2. Afla¤›dakilerden hangisi k›dem tazminat›na hak kazand›ran ifl sözleflmesinin sona erme biçimlerinden biri
de¤ildir?
a. ‹fl sözleflmesinin iflveren taraf›ndan hakl› neden
olmaks›z›n feshi
b. ‹fl sözleflmesinin iflçinin tutuklanmas› üzerine
feshi
c. ‹fl sözleflmesinin iflçi taraf›ndan hakl› neden olmaks›z›n feshi
d. ‹fl sözleflmesinin iflçinin intihar etmesiyle sona
ermesi
e. Belirli süreli ifl sözleflmesinin iflveren taraf›ndan
haks›z feshi
3. K›dem tazminat›na hak kazan›lmas› için geçmesi gereken en az bir y›ll›k süreye iliflkin ifadelerden hangisi
yanl›flt›r?
a. ‹flçinin fiilen çal›flmaya bafllamad›¤› hâlde iflverenin emir ve talimatlar›na haz›r olarak bekledi¤i hâllerde k›dem süresi bafllam›fl say›l›r.
b. K›demin hesab›nda iflçinin fiilen çal›flmaya bafllad›¤› tarih de¤il, ifl sözleflmesinin tarihi dikkate
al›n›r.
c. Yarg›tay, k›demin belirlenmesinde ifl sözleflmesinin ask›ya al›nd›¤› sürelerin bir k›sm›n› hesaba
dahil etmektedir.
d. Grev ve lokavtta geçen süreler, k›demin hesab›nda dikkate al›nmaz.
e. K›dem tazminat›na hak kazan›labilmesi için aranan en az bir y›l çal›flma koflulu, ifl sözleflmeleri
ile daha afla¤›ya çekilebilir.
4. K›demin hesab›na iliflkin afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur?
a. Yarg›tay, k›demin hesab›nda mevsimlik çal›flmalar›n tam y›l çal›fl›lm›fl say›lmas› gerekti¤ini belirtmektedir.
b. ‹flyerinin devrinden sonraki k›dem tazminat› hesab›nda iflçinin devreden iflveren yan›ndaki k›demi dikkate al›nmaz.
c. Kamu kurulufllar›nda geçen hizmet sürelerinin
birlefltirilmesi ancak bu çal›flanlar›n Sosyal Sigortalar Kanunu’na göre yafll›l›k veya malullük
ayl›¤›na ya da toptan ödemeye hak kazanmalar›
hâlinde mümkündür.
d. Ayn› iflverenin farkl› iflyerlerinde çal›flm›fl iflçinin
k›deminin hesab›nda sadece son iflyerindeki çal›flma süresi dikkate al›n›r.
e. K›smi süreli çal›flan iflçinin k›demi, fiilen çal›flt›¤› sürelerin toplanmas›yla hesaplan›r.
5. Afla¤›daki durumlar›n hangisinde iflçiye k›dem tazminat› ödenmez?
a. ‹flçinin evinde ç›kan yang›n sebebiyle iki haftad›r ifle devam edememesi üzerine iflverence yap›lan derhâl fesih.
b. ‹flçinin eflinin do¤um yapmas› üzerine ifl sözleflmesini süreli feshi.
c. ‹flçinin yafll›l›k ayl›¤› almak için ifl sözleflmesini
feshi.
d. ‹flçinin muvazzaf askerlik ödevini yerine getirmek için ifl sözleflmesini feshi.
e. Alkol ba¤›ml›s› olan iflçinin bu sebeple hastalanmas› üzerine befl iflgünü üst üste ifle devam
edememesi üzerine iflverence yap›lan derhâl
fesih.
6. K›dem tazminat›na iliflkin afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r?
a. 4 y›l 8 ay 20 gün k›demi olan iflçinin k›dem tazminat› hesaplan›rken 4 y›l için 4 ayl›k ücret, 8 ay
için bir ayl›k ücretin 8/12’i, 20 gün için ise yine
bir ayl›k ücretin 20/365’si al›narak toplan›r.
b. K›dem tazminat›n›n hesab›nda bir y›ll›k çal›flma
karfl›l›¤› olarak ödenmesi gereken 30 günlük ücret miktar› hizmet sözleflmeleri veya toplu ifl sözleflmeleri ile iflçi lehine de¤ifltirilebilir.
c. K›dem tazminat›n›n bir y›ll›k tutar›, en yüksek
devlet memuru say›lan Baflbakanl›k Müsteflar›na
bir hizmet y›l› için ödenecek azami emeklilik ikramiyesini geçemez.
d. K›dem tazminat›n›n zaman›nda ödenmemesi
hâlinde mevduata uygulanan en yüksek faiz uygulan›r.
e. ‹fl sözleflmesinde bu sözleflmenin sona erdi¤i her
durumda iflçinin k›dem tazminat›n› talep etmeyece¤i kararlaflt›r›labilir.
7. Afla¤›daki k›dem tazminat› ile ilgili ifadelerden hangisi yanl›flt›r?
a. K›dem tazminat›n›n taksitler hâlinde ödenmesini kabul eden iflçi, bu konuda iradesinin fesada
u¤rat›ld›¤›n› ileri sürüp kan›tlamad›¤› sürece faiz hakk›ndan vazgeçmifl say›l›r.
b. 2008 y›l›nda iflten ç›kar›lan ve k›dem tazminat›
ödenmeyen iflçinin 2011 y›l›nda açt›¤› davada,
hak etti¤i k›dem tazminat›na uygulanacak gecikme faizi, 2008, 2009, 2010, 2011 y›llar›nda
mevduata uygulanan en yüksek faiz oranlar› uygulanarak hesaplan›r.
c. K›dem tazminat› için öngörülen zamanafl›m› süresi befl y›ld›r.
d. Yarg›taya göre, zamanafl›m› definin ileri sürülmesi hâlinde, önceki çal›flma sonras›nda ara verilen dönem on y›l› aflm›flsa, önceki hizmet bak›m›ndan k›dem tazminat› hesaplamas› mümkün olmaz.
e. Yarg›tay, iflçi lehine dahi olsa, taraflar aras›nda
yap›lan ve k›dem tazminat› tavan›n› art›ran anlaflmalar› geçerli kabul etmemektedir.
157
8. K›dem tazminat›na iliflkin afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur?
a. Evlendi¤i tarihten itibaren bir y›l içinde istifa
eden erkek iflçi k›dem tazminat›na hak kazan›r.
b. ‹fl sözleflmesinin iflverence haks›z feshi hâlinde
iflçi k›dem tazminat›na hak kazan›r.
c. ‹fl sözleflmesinin iflverence kötüniyetli feshi
hâlinde iflçi k›dem tazminat›na hak kazanamaz.
d. Do¤um yapmas› nedeniyle ifl sözleflmesi iflveren
taraf›ndan feshedilen iflçi k›dem tazminat›na hak
kazanamaz.
e. ‹flçinin ölümü hâlinde mirasç›lar› k›dem tazminat› talep edemez.
9. K›dem tazminat›nda dikkate al›nan k›dem süresine
iliflkin afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r?
a. K›dem süresinin hesab›nda ayn› iflverene ait farkl› iflyerlerindeki çal›flmalar birlikte de¤erlendirilir.
b. K›dem süresinin hesab›nda iflyerini devreden iflveren ile devralan iflveren yan›ndaki çal›flmalar
birlikte de¤erlendirilir.
c. K›dem tazminat›na hak kazanmak için iflçinin en
az bir y›ll›k k›dem süresine sahip olmas› gerekir.
d. Sosyal Sigortalar Kanunu’na göre yafll›l›k ayl›¤›na hak kazanan iflçiye, daha önceki kamu kurulufllar›nda geçirdi¤i hizmet sürelerinin toplam›
üzerinden son kamu kuruluflu iflverenince k›dem tazminat› ödenir.
e. Yarg›tay, kamudaki çal›flmalar› birlefltirilen kiflinin k›dem süresinin hesab›na, borçland›¤› askerlik süresinin eklenmemesi gerekti¤ini belirtmektedir.
10. K›dem tazminat›na iliflkin afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur?
a. Belirli süreli ifl sözleflmesi sürenin dolmas›yla
sona eren iflçi, k›dem tazminat›na hak kazan›r.
b. ‹fl sözleflmesi iflçinin h›rs›zl›k yapm›fl olmas› nedeniyle iflverence hakl› nedenle derhâl sona erdirildi¤inde, iflçi k›dem tazminat›na hak kazan›r.
c. ‹flverenin iflçiyi dövmesi üzerine ifl sözleflmesi
iflçi taraf›ndan hakl› nedenle derhâl sona erdirildi¤inde iflçi k›dem tazminat›na hak kazanamaz.
d. ‹flyerinin sel bask›n› nedeniyle iki haftad›r kapal› olmas› üzerine ifl sözleflmesi iflçi taraf›ndan
hakl› nedenle derhâl sona erdirildi¤inde, iflçi k›dem tazminat›na hak kazanamaz.
e. ‹fl sözleflmesi iflçinin hakl› nedene dayanmayan
istifas› üzerine sona erdi¤inde iflçi k›dem tazminat›na hak kazanamaz.
158
“
19.03.2012
K›dem Tazminat› Fonu Yine Gündemde
K›dem tazminatlar›n›n fona devredilmesi’
operasyonunda bir kez daha dü¤meye bas›ld›.
Gelen tepkiler üzerine birçok kez rafa kald›r›lan
‘K›dem tazminatlar›n›n fona devredilmesi’
operasyonunda bir kez daha dü¤meye bas›ld›.
Geçen hafta itibar›yla ‹stihdam Stratejisi yeniden
iflçi örgütlerinin önüne kondu ve görüfl istendi.
Türk-‹fl genel grev nedeni sayaca¤› uygulama ile
ilgili kesinlikle görüfl bildirmeyece¤ini aç›klad›.
61. Hükümet program›nda yer alan, ancak gelen tepkiler üzerine Çal›flma Bakan› Faruk Çelik’in “Henüz gündemimizde yok” dedi¤i K›dem Tazminat› Fonu, beklendi¤i gibi bir kez daha masaya geldi. Geçti¤imiz hafta yap›lan Üçlü Dan›flma Kurulu toplant›s›nda Bakanl›k, k›dem tazminat› uygulamas›n›n kald›r›lmas› ve yerine K›dem Tazminat› Fonu kurulmas›n› da içeren Ulusal ‹stihdam Stratejisi’ni, Türk-‹fl ve Hak-‹fl’in önüne
koydu. Bakanl›k, konfederasyonlardan 23 fiubat’a kadar konuyla ilgili görüfl oluflturmas›n› ve bakanl›¤a sunmas›n› istedi. K›dem tazminat› uygulamas›n›n de¤ifltirilerek, fona dönüfltürülmesi de dahil mevcut sistemi
bozmaya dönük her türlü giriflimi genel grev nedeni
sayaca¤›n› aç›klayan konfederasyonlar›n nas›l bir tav›r
alaca¤› merak ediliyor. Türk-‹fl, k›dem tazminat› sistemiyle ilgili haberlere, “Bu haberlere gülün geçin” aç›klamas› yapm›flt›.
Bu Y›l De¤ifliklik Çok
Geçen hafta Çal›flma Bakan› Faruk Çelik baflkanl›¤›nda,
Türk-‹fl, Hak-‹fl ve T‹SK’in kat›l›m›yla toplanan Üçlü Dan›flma Kurulu’nun gündemi Ulusal ‹stihdam Stratejisi
oldu. Söz konusu belge, 2010 y›l›nda haz›rlanma aflamas›nda, esnek istihdam biçimleri de dâhil olmak üzere iflveren taraf›n›n bast›rd›¤› çok say›da düzenleme
içermesi nedeniyle iflçi taraf›ndan büyük tepki görmüfltü. Ancak, hükümet çal›flma hayat›nda söz konusu de¤ifliklikleri yapmaya kararl›. Bu amaçla 2012 y›l› içinde
çok say›da ad›m at›laca¤› biliniyor. Bu kapsamda hükümet özellikle K›dem Tazminat› sistemini de¤ifltirmeye
dönük ilk ciddi ad›m›, konfederasyonlardan 23 fiubat’a
kadar görüfl isteyerek de atm›fl oldu.
Kaynak ‹flsizlik Fonu
K›dem tazminat› uygulamas›n›n kald›r›lmas› ve yeni sisteme geçilmesini öngören belgede, yeni k›dem tazminat› sisteminde prim oranlar› belirlenirken ‘iflverenin
mevcut k›dem tazminat› yükünün art›r›lmayaca¤›’ özel
olarak vurgulan›yor. Yeni K›dem Tazminat› Fonu’nun
kayna¤›, “‹flsizlik Sigorta Fonu” olacak. Belgede konuyla ilgili, “K›dem Tazminat› Fonu’na” iflverenin ödeyece¤i prime geçici olarak ‹flsizlik Sigorta Fonu’ndan katk› yap›lacakt›r” deniliyor.
TÜRK-‹fi: ‹lave görüfle gerek yok tavr›m›z net genel
greve gideriz
Türk-‹fl, k›dem tazminat›, bölgesel asgari ücret, özel istihdam bürolar› ve esnek çal›flma biçimlerinin yer ald›¤› istihdam stratejisi ve eylem plan› hakk›nda ilave ve
yeni herhangi bir görüfl bildirmeme karar› ald›. Türk-‹fl
Genel Baflkan› Mustafa Kumlu, Çal›flma Bakanl›¤›na bir
yaz› göndererek, flunlar› bildirdi: “Üçlü Dan›flma Kurulu’ndaki sunum, strateji ve eylem plan› taslaklar›n›n içeri¤i de¤erlendirildi¤inde egemen olan temel yaklafl›m›n; k›dem tazminat›, bölgesel asgari ücret, özel istihdam bürolar›, esnek çal›flma biçimleri ile iflgücü piyasas›n›n esneklefltirilmesi oldu¤u, konfederasyonumuzun
yüksek duyarl›l›k gösterdi¤i ve yaz›l› olarak bildirdi¤i
bu konudaki hususlar›n dikkate al›nmad›¤› görülmektedir. Konfederasyonumuz, k›dem tazminat›, bölgesel
asgari ücret, özel istihdam bürolar› ve esnek çal›flma biçimlerinin yer ald›¤› istihdam stratejisi ve eylem plan›
hakk›nda, ilave ve yeni herhangi bir görüfl bildirmeyecektir. Konfederasyonumuz, bu konularda bakanl›¤›n›zca ayr›nt›l› ve gerekçeli olarak gönderilip, taraf›m›zca incelenip görüfllerimiz bildirilmeden, istihdam stratejisi ve eylem plan›na onay vermeyecek ve gerekirse bu
konuda düzenlenecek toplant›lara da kat›lmayacakt›r”.
1.5 milyon kiflinin primini devlet ödeyecek
Çal›flma ve Sosyal Güvenlik Bakan› Faruk Çelik, kifli
bafl›na düflen ayl›k geliri asgari ücretin üçte birinin, yani 295 lira 50 kuruflun alt›nda olan 1 milyon 492 bin 204
kiflinin priminin devlet taraf›ndan ödenece¤ini bildirdi.
Bakan Çelik, 1 Ocak 2012 tarihinden itibaren tüm vatandafllar›n Genel Sa¤l›k Sigortas› kapsam›na al›nd›¤›n›
hat›rlatt›. Söz konusu tarihten itibaren Aile ve Sosyal
Politikalar Bakanl›¤›’na ba¤l› vak›flara baflvuran, yeflil
kartl›lardan vizesi dolanlar ile herhangi bir sosyal gü-
vencesi olmayan 2 milyon 56 bin 967 vatandafl›n gelir
testin sonuçland›¤›n› ve bu kiflilerin tescilinin yap›ld›¤›n› ifade eden Çelik, flunlar› kaydetti: “Bu kiflilerin yapt›rd›¤› gelir testi sonucuna göre, kifli bafl›na düflen ayl›k
geliri asgari ücretin üçte birinin yani 295 lira 50 kuruflun
alt›nda olan 1 milyon 492 bin 204 kiflinin primi devlet
taraf›ndan ödenecek. Kifli bafl›na düflen ayl›k geliri, brüt
asgari ücretin üçte biriyle (295 lira 50 kurufl) asgari ücret (886 lira 50 kurufl) aras›nda olanlar›n say›s› da 498
bin 204 kiflidir. Bu kifliler ayl›k 35 lira 46 kurufl prim
ödeyecek. Kifli bafl›na düflen ayl›k geliri, asgari ücretle
(886 lira 50 kurufl) asgari ücretin iki kat› (1773 lira) aras›nda olanlar›n say›s› 54 bin 548. Bu kifliler ayl›k 106 lira 38 kurufl prim ödeyecek. Kifli bafl›na düflen ayl›k geliri, asgari ücretin iki kat›ndan (1773 lira) daha fazla
olanlar›n say›s› 12 bin 11 kifli. Bu kifliler ise ayl›k 212 lira 76 kurufl prim ödeyecek.”
”
Kaynak: http://ekonomi.milliyet.com.tr/kidem-tazminati-fonu-yine-gundemde/ekonomi/ekonomidetay/17.02.2012/1504337/default.htm
Okuma Parças›
Emeklinin k›dem tazminat›n› alma yollar›
Günümüzde ekonomik ve di¤er nedenlerden dolay›
birçok kifli emekli olduktan sonrada çal›fl›yor. Emekli
çal›flanlar›n k›dem tazminat› hakk› olup olmad›¤› okuyucular›m taraf›ndan s›kl›kla soruluyor. Bu konu baz›
kesimler taraf›ndan yanl›fl de¤erlendirilebiliyor. Bu yaz›mda emekli çal›flan hangi durumlarda k›dem tazminat› al›r? K›dem tazminat›n› alabilmenin ince noktalar› var
m›? Sorular›n›n cevaplar›n› vermeye çal›flaca¤›m.
Emekli Nas›l Çal›fl›r
Emekliler sosyal güvenlik destek primi ödeyerek ya da
emekli maafllar›n›n kesilmesini talep edip bütün sigorta
kollar›na ait primleri ödeyerek çal›flabilirler.
K›dem tazminat›na hak kazanma yönünden emekli çal›flan ile di¤er çal›flanlar aras›nda bir fark bulunmamaktad›r. Emekliler de, k›dem tazminat›na hak kazanma koflullar›n› sa¤lad›klar› takdirde k›dem tazminat›
alabilirler.
159
Emekli Çal›flan›n K›dem Tazminat› Alma Yollar›
Emekli çal›flan, çal›flt›¤› iflyerinde bir y›l ve üzerinde
hizmeti varsa afla¤›daki durumlarda k›dem tazminat›na
hak kazan›r:
• Emekli çal›flan iflyerinde çal›flamayaca¤›na iliflkin sa¤l›k raporu alm›flsa,
• ‹flyeri çal›flanlar›nda bulafl›c› bir hastal›k varsa,
• ‹flyeri, çal›flan yönünden tehlike oluflturuyorsa,
• ‹flçinin di¤er bir iflçi veya üçüncü kifliler taraf›ndan
iflyerinde cinsel tacize u¤ramas› ve bu durumun iflverene bildirilmesine ra¤men iflveren taraf›ndan gerekli önemler al›nmazsa,
• ‹flveren, içinin fleref ve namusuna dokunacak flekilde sözler söyler ve davran›fllarda bulunursa,
• ‹flveren, iflçiye cinsel tacizde bulunursa,
• ‹flyerinde iflçinin ücreti kanun hükümleri veya sözleflme flartlar›na uygun olarak hesap edilip ödenmezse,
• Çal›flma flartlar› uygulanamazsa,
• ‹flçinin çal›flt›¤› iflyerinde bir haftadan fazla süre ile
iflin durmas›n› gerektirecek zorlay›c› sebepler (yang›n, deprem, sel bask›n› vb) ortaya ç›karsa,
• ‹flveren, iflçiye ve ailesi üyelerinden birine karfl› hapsi gerektiren bir suç ifllerse,
• ‹flveren, iflçi hakk›nda fleref ve haysiyeti k›r›c› as›ls›z
isnad ve ithamlarda bulunursa,
• Emekli kad›n iflçi evlendi¤i tarihten itibaren bir y›l
içerisinde iflten ayr›l›rsa k›dem tazminat› almaya hak
kazan›r.
Emekli olan k›dem tazminat›n› nas›l al›r?
Emekli olanlar emekli maafllar›n› kestirip normal bir çal›flanm›fl gibi çal›flmaya devam ederler. Bir y›ldan sonra
tekrar emeklili¤e baflvurup k›dem tazminat›na hak kazan›rlar. Çünkü emeklilik k›dem tazminat›na hak kazanma yollar›ndan biridir. Bu durumda olanlar emeklili¤e baflvuru yaz›lar›n› Sosyal Güvenlik Kurumuna verdikten sonra bir örne¤ini de iflverene vererek k›dem
tazminat›n› al›p iflyerinden ayr›labilirler.
Kaynak: Arif Temir http://www.gunes.com/2012/03/
12/yazar/2091/arif_temir/emeklinin_kidem_tazminatini
_alma_yollari.html
12.03.2012
(Eriflim
Tarihi:
19.03.2012)
160
1. c
S›ra Sizde 1
“‹fl sözleflmesinin yap›ld›¤› s›rada, bu sözleflmenin esasl› noktalar›ndan biri için gerekli vas›flar veya flartlar
kendisinde bulunmad›¤› hâlde bunlar›n kendisinde
bulundu¤unu ileri sürerek yahut gerçe¤e uygn olmayan bilgiler veya sözle söyleyerek iflçinin iflvereni yan›ltmas› hâlinde iflverenin madde 25/II’ye göre derhâl fesih
hakk› do¤ar”. Bu durumda iflçinin k›dem tazminat› hakk› yoktur.
2. c
3. b
4. c
5. b
6. e
7. c
8. b
9. e
10. e
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “K›dem Tazminat›n› Koflullar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹flçinin K›deminin Belirlenmesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “K›dem Tazminat›n› Tespiti” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “K›dem Tazminat›n› Koflullar›, Belirlenmesi, Tespiti, Tavan›, Gecikme
Zamm› ve Faizi” konular›n› yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “K›dem Tazminat›n› Koflullar›, Belirlenmesi, Tespiti, Tavan›, Gecikme
Zamm› ve Faizi” konular›n› yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹flçinin K›deminin Belirlenmesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 2
1475 say›l› Kanunu, 2003 y›l›nda ç›kar›lan ve hâlen yürürlükte olan 4857 say›l› ‹fl Kanunu takip etmifltir. 4857
say›l› Kanun, k›dem tazminat› fonunun kurulaca¤› anlay›fl› ile haz›rland›¤›ndan, fon yasas›n›n ç›kar›laca¤› ve
k›dem tazminat›n›n ayr›nt›l› olarak bu yasada düzenlenece¤i düflüncesiyle k›dem tazminat›na iliflkin hükme
yer vermemifl, onun yerine tüm hükümleri yürürlükten
kalkan 1475 say›l› Kanunun 14. maddesinin yürürlü¤ünün devam› sa¤lam›flt›r. Yani, 1475 say›l› eski ‹fl Kanunu’nun 14. maddesi yürürlüktedir ve flu anda k›dem
tazminat›n›n tek yasal dayana¤› durumundad›r.
Bununla birlikte bahsi geçen k›dem tazminat› fonu
hâlen kurulabilmifl de¤ildir. Bu nedenle 14. maddenin
geçerlili¤i devam etmektedir. Bunun yasal dayana¤›n›
4857 say›l› ‹fl Kanunu’nun geçici 6. maddesidir. Düzenlemeye göre, “K›dem tazminat› için bir k›dem tazminat› fonu kurulur. K›dem tazminat› fonuna iliflkin Kanun’un yürürlü¤e girece¤i tarihe kadar iflçilerin k›demleri için 1475 say›l› ‹fl Kanunu’nun 14. maddesi hükümlerine göre k›dem tazminat› haklar› sakl›d›r”. Dolay›s›yla, Türkiye’deki k›dem tazminat› düzenlemesi olarak 1475 say›l› ‹fl Kanunu’nun 14. maddesi, hukuki geçerlili¤ini sürdürmektedir.
Asl›nda, 4857 say›l› yeni ‹fl Kanunu’nun 2003 y›l› Haziran ay›nda yürürlü¤e girmesi ve ifl güvencesi hükümlerini de ihtiva etmesi, di¤er yandan 4447 say›l› ‹flsizlik Sigortas› Kanunu’nun da yürürlükte olmas›, k›dem tazminat›na yeni bir biçim verilmesini ve bu hususta bir fon
kurulmas›n› gerekli hâle getirmifltir.
Gerçekten, zamanla iflletmeler için a¤›r bir yük hâline
gelen k›dem tazminat›, özellikle ekonomik kriz dönemlerinde iflverenlerin ödeme güçlü¤ü içine düflmesine
neden olmufltur. Bir k›s›m iflveren, iflçi devrini art›rmak
gibi yollara baflvurarak bu tazminat› ödememe çarelerine baflvurmufltur. Böylece y›llar›n eme¤i ile hak kazan›lan bu tazminattan, zaman zaman iflçilerin yararlanama-
161
d›klar› bir gerçek olarak ortaya ç›kmaktad›r. K›dem tazminat› alaca¤›n›n Türk mevzuat›nda öncelikli alacaklar
aras›nda yer almamas›n›n da bu hususta etkili oldu¤u
bilinmektedir.
K›dem tazminat› uygulamas›nda karfl›lafl›lan tüm bu sorunlar›n çözümünün Türk ifl mevzuat›nda bir yandan
k›dem tazminat›na yeni bir biçim ve içerik kazand›rmay›, öte yandan da bu tazminat›n bir fondan karfl›lanmas›na olanak verilmesini zorunlu k›lmaktad›r.
Fon Kanunun amac›; kapsam›na giren iflçilere ve hak
sahiplerine belirtilen esaslara göre kurulacak K›dem
Tazminat› Fonundan hak edecekleri k›dem tazminat›n›n ödenmesi ve bu tazminat›n güvence alt›na al›nmas›d›r.
S›ra Sizde 3
Devreden veya devralan iflveren, ifl sözleflmesini s›rf iflyerinin bir bölümünün devrinden dolay› feshedemez
ve devir iflçi yönünden de fesih için hakl› sebep oluflturmaz. Devreden veya devralan iflverenin ekonomik
ve teknolojik sebeplerin yahut ifl organizasyon› de¤iflikli¤inin gerekli k›ld›¤› fesih haklar› veya iflçi ve iflverenlerin hakl› sebeplerden derhâl fesih haklar› ise sakl›d›r.
S›ra Sizde 4
Kanun’da geçen k›dem süresinin hesab›nda ifl sözleflmesinin devam süresi, yani takvim y›l› esas al›n›r. Dolay›s›yla ilke olarak iflçinin çal›flmad›¤› ve ask›da geçen süreler iflçinin k›demine dâhil edilir. Bu ba¤lamda
iflçinin sa¤l›k raporu alarak ifline devam etmedi¤i süreler de k›dem tazminat›n›n hesab›nda dikkate al›n›r.
Ancak söz konusu uygulamada ortaya ç›kacak bir sorun iflçinin uzun süreli sözgelimi 6 ay rapor almas›
hâlinde raporlu geçen bu sürenin ne kadar›n›n dikkate al›naca¤›d›r.
Yarg›tay bafllang›çta iflçinin raporlu oldu¤u sürenin makul ölçüde göz önüne al›naca¤›n›, makul ölçüyü aflan
sürelerin hesaba dahil edilmeyece¤ini kabul ederken;
son y›llarda bu ölçüyü ‹fl Kanunu’nun madde 25, f.I/b’de
belirtilen süre olarak de¤ifltirmifltir. Dolay›s›yla iflyerindeki k›demi örne¤in 6 y›l (ve bildirim süresi 8 hafta)
olan bir iflçinin 6 ay raporlu olmas› hâlinde, 6 ayl›k sürenin (8+6=14 hafta) 14 haftal›k k›sm› k›demin hesab›nda dikkate al›nacakt›r.
Akyi¤it, A. (2008). ‹fl Kanunu fierhi, (3. Bas›), Ankara:
Seçkin Yay›nevi.
Eyrenci, Ö.-Taflkent, S. ve Ulucan, D. (2010). Bireysel
Güven, E. ve Ayd›n, U. (2010). Bireysel ‹fl Hukuku, (3.
Bas›), Nisan Yay›nevi.
Mollamahmuto¤lu, H. (2008). ‹fl Hukuku, (3. Bas›), Ankara: Turhan Yay›nevi.
Yay›nevi.
Taflkent, S. (1991). ‹fl Güvencesi, ‹stanbul: Belediye ‹fl
Sendikas› Yay›nlar›.
7
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
Çal›flma süresi ve çal›flma süresinden say›lan halleri tart›flabilecek,
Normal çal›flma süresinin afl›lmas›n›n anlam›n› ve uygulamas›n› yorumlayabilecek,
Gece çal›flmas›, haz›rlama, tamamlama ve temizleme ifllerinde çal›flma, telafi
çal›flmas› ve k›sa çal›flman›n anlam›n› tart›flabilecek,
Dinlenme sürelerinin özelli¤ini, ara dinlenmesi, hafta tatili ve ulusal bayram
ve genel tatiller ile y›ll›k ücretli izin uygulamas›n›n özelliklerini de¤erlendirebilecek bilgi ve becerilere sahip olabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Çal›flma Süresi
• Fazla Çal›flma, Fazla Sürelerle
Çal›flma
• Gece Çal›flmas›, Haz›rlama
Tamamlama ve Temizleme
‹fllerinde Çal›flma
•
•
•
•
•
K›sa Çal›flma ve Telafi Çal›flmas›
Ara Dinlemesi
Hafta Tatili
Ulusal Bayram Ve Genel Tatiller
Y›ll›k Ücretli ‹zin
‹çindekiler
‹flin Zaman Bak›m›ndan
Düzenlenmesi
• ÇALIfiMA SÜRELER‹
• NORMAL ÇALIfiMA SÜRES‹N‹N
AfiILMASI: FAZLA ÇALIfiMA VE
FAZLA SÜRELERLE ÇALIfiMA
• GÜNLÜK ÇALIfiMANIN GECE
YAPILMASI: GECE ÇALIfiMALARI
• HAZIRLAMA TAMAMLAMA VE
TEM‹ZLEME ‹fiLER‹NDE ÇALIfiMA
• TELAF‹ ÇALIfiMASI
• KISA ÇALIfiMA
• D‹NLENME SÜRELER‹
• ARA D‹NLENMES‹
• HAFTA TAT‹L‹
• ULUSAL BAYRAM VE GENEL
TAT‹LLER
• YILLIK ÜCRETL‹ ‹Z‹N
‹flin Zaman Bak›m›ndan
Düzenlenmesi
ÇALIfiMA SÜRELER‹
Kavram ve Çal›flma Süresinden Say›lan Haller
Kiflilerin sürekli bir biçimde çal›flt›r›labilmeleri ve/veya çal›flabilmeleri mümkün
de¤ildir. Zira insan bedeni sürekli çal›flmay› kald›ramaz, dinlenmeye ihtiyac› vard›r. Bu arada yemek, içmek, uyumak gibi bir tak›m fizyolojik ihtiyaçlar›n›n da giderilmesi gerekir. ‹flte, ifl sözleflmesi alt›nda baflkas›na ba¤›ml› olarak çal›flan iflçilerin söz konusu ihtiyaçlar›n› gidermek ve kendilerine bofl vakit sa¤lamak amac›yla
çal›flma sürelerine müdahale edilmektedir. Yap›lan bu müdahale ile iflverenin eylemlerine karfl› iflçiyi koruma, ayn› zamanda iflçinin kendi sa¤l›¤›n› düflünmeksizin
afl›r› çal›flma h›rs›n› da önleme hedeflenmektedir. Bahse konu düzenleme, çal›flma
sürelerinin tesbit edilmesi ile mümkündür.
Çal›flma süresi, iflçinin ifl görme borcunu yerine getirmek amac›yla ne zaman ve
ne kadar süre ile çal›flt›rabilece¤ini ifade eder. ‹fl Kanunu’nun 63. maddesi çal›flma
sürelerini düzenlemekle birlikte herhangi bir tan›m getirmemifltir. Çal›flma sürelerinin tan›m›, ‹fl Kanunu’na ‹liflkin Çal›flma Süreleri Yönetmeli¤inin 3. maddesinde
yap›lm›flt›r. Gerçekten, “Çal›flma süresi, iflçinin çal›flt›r›ld›¤› iflte geçirdi¤i süredir.
‹fl Kanunu’nun 66. maddesinin birinci f›kras›nda yaz›l› süreler de çal›flma süresinden say›l›r. Ayn› Kanunun 68. maddesi uyar›nca verilen ara dinlenmeleri ise
çal›flma süresinden say›lmaz”. Yönetmelikte, iflçinin iflyerinde çal›flt›r›ld›¤› iflte geçen sürelerin çal›flma süresinden say›laca¤› belirtildikten sonra, ‹fl Kanunu’nun 66.
maddesinde ifade edilen çal›fl›lm›fl gibi say›lan sürelerin (farazi çal›flma sürelerinin) de aynen çal›fl›lm›fl gibi dikkate al›naca¤› vurgulanm›flt›r. Bir baflka ifadeyle, çal›flma süresi kavram›, sadece iflçinin fiilen çal›flt›¤› süreyi ifade etmez. ‹flçinin
iflverenin emir ve talimat›na girdi¤i andan ç›kt›¤› ana kadar geçen süre çal›flma süresi olarak karfl›m›za ç›kar. Bu süre içerisinde iflçinin fiilen çal›fl›p çal›flmamas›n›n
herhangi bir önemi de yoktur. Asl›nda, iflçinin iflgücünün ç›kacak ifli bekler flekilde iflverenin emrine haz›r tutulmas› yeterlidir. Bu dönem içerisinde geçen süre çal›flma süresi olarak kabul edilir.
Çal›fl›lm›fl gibi say›lan süreler flunlard›r:
• Yer veya su alt›na inifl ve ç›k›fllarda geçen süreler: Madenlerde, tafl ocaklar›nda yahut her ne flekilde olursa olsun yer alt›nda veya su alt›nda çal›fl›lacak ifllerde iflçilerin kuyulara, dehlizlere veya as›l çal›flma yerlerine inmeleri veya girmeleri ve bu yerlerden ç›kmalar› için gereken süreler çal›fl›lm›fl gibi kabul edilir (‹K m.66 f.1/a).
‹fl Kanunu’nda düzenlenen
(m.66) çal›fl›lm›fl gibi
say›lan sürelere farazi
çal›flma süreleri de denir.
164
Çal›flma süresi, iflçinin
çal›flt›¤› iflte geçirdi¤i
süredir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
‹flçi fiilen çal›flmasa
D ‹ K K A T bile iflgücünü iflverenin emir ve talimatlar›na haz›r bir halde beklerken geçen süre çal›flma süresinden say›l›r.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
• ‹flçinin baflka bir yerde çal›flt›r›lmak üzere gönderilmesi durumunda
yolda geçen süreler: ‹flçilerin iflveren taraf›ndan iflyerlerinden baflka bir
yerde çal›flt›r›lmak üzere gönderilmeleri hâlinde yolda geçen süreler, ifl süresinden say›l›r (‹K m.66 f.1/b). Örne¤in servis eleman›n›n tamir için baflka
bir ilçeye gönderilmesi durumunda yolda geçen sürelerde durum böyledir.
• ‹flçinin ifle haz›r hâlde bekledi¤i süreler: ‹flçinin iflinde ve her an ifl görmeye haz›r bir hâlde bulunmakla beraber çal›flt›r›lmaks›z›n ve ç›kacak ifli
bekleyerek bofl geçirdi¤i süreler de çal›flma süresinden say›l›r (‹K m.66
f.1/c). ‹flçi, iflverenin yönetim hakk› çerçevesinde kendisine sözleflme flartlar› içerisinde verilecek iflleri yapmak durumundad›r. Bunun için de iflveren
veya iflveren vekilinin emrine haz›r olarak ifl yapma amac›yla beklemesi, söz
konusu sürelerin ifl süresinden say›lmas›n› gerektirir. Örne¤in bir floför, itfaiye personeli veya ambulans görevlilerinde bekleme süreleri, böyledir.
• ‹flçinin iflverenin buyru¤u alt›nda as›l iflini yapmaks›z›n geçirdi¤i süreler: ‹flçinin iflveren taraf›ndan baflka bir yere gönderilmesi veya iflverenin
evinde veya bürosunda yahut iflverenle ilgili herhangi bir yerde meflgul edilmesi suretiyle as›l iflini yapmaks›z›n geçirdi¤i süreler de, günlük ifl süresinden say›l›r (‹K m.66 f.1/d). Burada iflçinin as›l iflini yapmas›n›n iflveren taraf›ndan engellenmesi nedeniyle belirtilen süreler ifl süresi olarak de¤erlendirilmektedir. Örne¤in iflverenin floförünün elektrik faturas›n› yat›rmas› veya
kuru temizlemeciden elbiseyi almas› durumlar› böyledir.
• Emzirme izni s›ras›nda geçen süreler: Çocuk emziren kad›n iflçilerin çocuklar›na süt vermeleri için belirtilen süreler de çal›flma süresinden say›l›r
(‹K m.66 f.1-e). ‹fl Kanunu madde 74, kad›n iflçiye bir yafl›na kadar olan çocuklar› için kullan›m fleklini kad›n iflçinin belirleyece¤i, günde bir buçuk saat süt izni verilmesini emretmektedir.
• Araçta geçen süreler: Demir yollar›, kara yollar› ve köprülerin yap›lmas›,
korunmas› ya da onar›m ve tadili gibi, iflçilerin yerleflim yerlerinden uzak bir
mesafede bulunan iflyerlerine hep birlikte getirilip götürülmeleri gereken
her türlü iflte bunlar›n toplu ve düzenli bir flekilde getirilip götürülmeleri esnas›nda geçen süreler de çal›flma süresi içerisindedir (‹K m.66 f.1/f). Böylece, yol inflaat› gibi yap›lmakla devam eden ifllerde iflçilerin yaflad›klar› yerSIRAuzak
S‹ZDE
lerden
yerlere topluca getirilip götürülmeleri durumunda araçta geçen
süreler çal›fl›lm›fl gibi say›l›r. Belirtelim ki kanun koyucu her getirip götürmenin ayn› sonucu do¤urmayaca¤›n› da belirlemifltir. Gerçekten ‹fl KanuD Ü fi Ü N E L ‹ M
nu’nun 66. maddesinin 2. f›kras›na göre, “‹flin niteli¤inden do¤may›p da iflveren taraf›ndan s›rf sosyal yard›m amac›yla iflyerine götürülüp getirilme
S O R Uaraçlarda geçen süre çal›flma süresinden say›lmaz”.
esnas›nda
N N
1
SIRA S‹ZDE
Fiilen çal›fl›lmayan
süreler neden çal›flma süresinden say›lmaktad›r?
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K S‹ OT RA U P
K S‹ OT R AU P
T E LDE‹ VK‹KZ AY OT N
T E LDE‹ VK ‹KZAY TO N
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
165
7. Ünite - ‹flin Zaman Bak›m›ndan Düzenlenmesi
Normal Çal›flma Süresi
Normal çal›flma süresi, haftada en çok k›rkbefl saattir. Taraflar çal›flma sürelerini
farkl› olarak belirlememifl iseler, çal›flma sürelerinin kural olarak haftan›n çal›fl›lan
günlerine eflit olarak bölünmesi gerekir (‹K m.63, f.1). Örne¤in cumartesi günü befl
saat çal›fl›lan bir iflyerinde hafta içerisinde her gün sekiz saat çal›fl›lmak durumundad›r. Bununla birlikte taraflar›n bir günlük azami çal›flma süresini onbir saati aflmamak flart›yla, çal›fl›lan günlere farkl› bir biçimde bölebilmesi de mümkündür.
Örne¤in pazartesi günü onbir saat, sal› günü yedi saat, çarflamba günü befl saat,
perflembe günü sekiz saat, cuma günü alt› saat ve cumartesi günü de sekiz saat
olarak çal›flma süresini belirleyebilme imkânlar› bulunmaktad›r. Burada önemli
olan haftal›k çal›flma süresi olan k›rkbefl saatin afl›lmamas›d›r.
‹flveren günlük çal›flman›n bafllama ve bitifl saatleri ile dinlenme saatlerini iflyerinde duyurmak durumundad›r. Yine iflin niteli¤ine göre iflin bafllama ve bitifl saatleri iflçiler için farkl› flekilde düzenlenebilir (‹K m.67)
Kanun koyucu haftal›k çal›flma süresini azami k›rkbefl saat olarak belirlemifltir.
Bunun üzerinde bir çal›flma süresinin kararlaflt›r›labilmesi mümkün de¤ildir. Fakat
söz konusu düzenlemenin (sosyal kamu düzeni kural›) nisbi emredici olmas›
karfl›s›nda k›rkbefl saatin alt›nda bir tesbit de mümkündür. Örne¤in taraflar anlaflmak suretiyle çal›flma süresini k›rk saat olarak da belirleyebilirler
Belirtmek gerekir ki çal›flma sürelerine iliflkin getirilen düzenlemeler iflyerlerine
de¤il, bizzat iflçilere yöneliktir (Çal. Sür. Yön. m.11). Bir iflçi günde yirmidört saat
çal›flt›r›lamaz ancak iflyerinde yirmidört saat kesintisiz bir çal›flma sürdürülebilir.
Bunun yan› s›ra iflçinin k›smi süreli ifl sözleflmesi ile çal›flmas› durumunda da
azami çal›flma süresi olan k›rkbefl saatin afl›lmamas› gereklidir.
Haftal›k normal çal›flma
süresi k›rkbefl saattir.
Denklefltirme Süresi
‹fl Kanunu, taraflara anlaflmak suretiyle iflyerlerinde yo¤unlaflt›r›lm›fl ifl haftas› uygulama imkân› getirmifltir. Gerçekten daha önce de ifade etti¤imiz gibi Kanun çal›flma sürelerinin taraflarca haftan›n farkl› günlerine farkl› bir biçimde da¤›t›labilmesine imkân tan›m›fl, bu anlamda esneklik getirmifltir. Buna göre, taraflar›n anlaflmas› ile haftal›k normal çal›flma süresi, iflyerlerinde haftan›n çal›fl›lan günlerine,
günde onbir saati aflmamak flart› ile farkl› flekilde da¤›t›labilir. Bir hafta içerisinde
iflçinin mutlaka yirmidört saatlik dinlendirilme zorunlulu¤u da dikkate al›nd›¤›nda,
alt› gün, günde onbir saatlik çal›flma ile haftada altm›flalt› saatlik çal›flma süresine
ulafl›labilir. ‹flte iflçinin k›rkbefl saatlik süreyi aflarak yapt›¤› çal›flma dönemine yo¤unlaflt›r›lm›fl ifl haftas› denir. Denklefltirme süresini taraflar iki ay olarak kararlaflt›rabilirler. Ancak, bu hâlde, iki ayl›k süre içinde iflçinin haftal›k ortalama çal›flma süresi, normal haftal›k çal›flma süresini aflamaz. Denklefltirme süresi toplu ifl
sözleflmeleri ile dört aya kadar da art›r›labilir (‹K m.63, f.2). Bir örnek vermek gerekirse, iflçinin haftan›n alt› günü çal›flt›¤› varsay›m› ve günlük en fazla onbir saat
çal›flt›r›labilece¤i hükmü karfl›s›nda, bir haftada en fazla altm›flalt› saat çal›flt›r›labilmesi mümkündür. ‹ki ayl›k süre içerisinde 8 haftada azami kanuni çal›flma süresi,
(8 x 45) 360 saattir. ‹flçinin denklefltirme döneminin bafl›nda tam çal›flmas› durumunda ilk befl buçuk haftada azami süre olan 360 saati doldurur. Geriye kalan iki
buçuk haftada ise çal›flmas›na gerek yoktur. Bu dönemde, çal›flma süresini doldurdu¤u için art›k, sadece ücretini al›r. Bir baflka ifadeyle iflçi denklefltirme döneminde ne fazla çal›flma ücreti al›r ne de çal›flmad›¤› dönemde ücretinde bir azalma
olur. Önemli olan çal›flma süresinin denklefltirme dönemi için ortalamas›n›n k›rkbefl saate karfl›l›k gelmesidir.
Denklefltirme süresi toplu ifl
sözleflmeleri ile dört aya
kadar da artt›r›labilir.
166
fiekil 7.1
8x45=360s. (Toplam Çal›flma Süresi)
Denklefltirme Süresi
1
2
3
4
5
6
7
8
H
A
F
T
A
L
I
K
66s
66s
66s
66s
66s
30s
1
gün
izin
1
gün
izin
1
gün
izin
1
gün
izin
1
gün
izin
Çal›flma
Bofl süre
DENKLEfiT‹RME SÜRELER‹ (‹K‹ AYLIK)
Burada önemli olan husus, günlük azami çal›flma süresinin onbir saatin üzerinde olmamas›, iki ayl›k, e¤er toplu ifl sözleflmesi ile bir kararlaflt›rma varsa dört ayl›k dönem içerisinde ortalama çal›flma süresinin k›rkbefl saati aflmamas› ve denklefltirme hâlinde bofl gün olarak belirlenen günlerin tatiller ile çak›flmamas›d›r. Ayr›ca, ‹fl Kanunu’nda denklefltirme say›s› ile ilgili azami bir süre öngörülmedi¤i için,
y›lda birden fazla denklefltirme yap›labilmesi mümkündür.
Özel Durumlar
‹fl Kanunu, çal›flma sürelerine iliflkin genel düzenlemelerine iflçilerin sa¤l›k durumlar› veya iflin niteli¤i gere¤i baz› özel hükümler getirmifltir.
Bunlardan bir tanesi, Sa¤l›k Kurallar› Bak›m›ndan Günde Ancak Yedibuçuk Saat veya Daha Az Çal›fl›lmas› Gereken ‹fller Hakk›nda Yönetmelik hükümlerinde ayr›nt›lar› düzenlenen ifllerde belirli sürenin üzerinde çal›flman›n yap›lamamas›d›r.
Gerçekten, baz› ifllerde günlük çal›flma süresi s›n›rland›r›lm›flt›r. Örne¤in kurflun ve
arsenik iflleri, gürültülü ifller, çimento sanayi iflleri, radyoaktif ve radyoiyonizan
maddelerle yap›lan ifller gibi birtak›m ifllerde çal›flan iflçiler günde en fazla yedibuçuk saat çal›flt›r›labilir (Yön. m.4). Yine, özellikleri belirtilen baz› ifllerde çal›flma
süresi daha da az tesbit edilmifltir (Yön. m.5). Ayr›ca bu tür ifllerde çal›flt›r›lan iflçilere fazla çal›flma yapt›r›lamayaca¤› gibi, bunlar›n söz konusu çal›flmadan sonra
baflka bir iflte çal›flmalar› da yasakt›r (Yön. m.6-7).
Kad›n iflçiler için de çal›flma sürelerine iliflkin özel hükümler bulunmaktad›r.
Gerçekten gebe, yeni do¤um yapm›fl ve emziren iflçi günde yedibuçuk saatten fazla çal›flt›r›lamaz (Gebe EK‹Y. m.10).
Bunun gibi, çocuk ve genç iflçiler için de ‹fl Kanunu çal›flma sürelerinde s›n›rland›r›c› düzenlemeler getirmifltir. Temel e¤itimi tamamlam›fl onbefl yafl›ndan küçük
çocuklar için (çocuk iflçiler) bu süre günde yedi, haftada otuzbefl saatten fazla olamaz. Ancak onbefli bitirenler için günde sekiz, haftada k›rksaati aflamaz. Bununla
birlikte okula gidenler için günde iki saat, haftada on saatten fazla çal›flma süresi kararlaflt›r›lamaz. Tatil dönemlerinde ise genel durum geçerlidir (‹K m.71, f.4-5). Yine,
onsekiz yafl›n› doldurmayanlara fazla çal›flma da yapt›r›lamaz (FÇY. m.8/a).
Ayr›ca, bir di¤er özel durum da, günlük çal›flma süresinin haftal›k çal›flma günlerine bölünerek tesbitinin mümkün olmamas› durumuna özgüdür. ‹fl Kanunu’nun
76. maddesinin 1. f›kras› gere¤ince ç›kar›lan Haftal›k ‹fl Günlerine Bölünemeyen
Çal›flma Süreleri Yönetmeli¤i, kara yollar›nda, demir yollar›nda ve deniz, göl ve
akarsularda hareket halindeki tafl›tlarda yap›lan ve 854 say›l› Deniz ‹fl Kanunu’na
167
tabi olmayan tafl›ma ifllerinde oldu¤u gibi ifl süresinin bir haftan›n çal›flma günlerine bölünmesi suretiyle yürütülmesine nitelikleri bak›m›ndan imkan bulunmayan
ifllerde çal›flma sürelerinin bir çal›flma dönemi içerisinde kanuni çal›flma süresi olarak belirlenmesine imkan tan›m›flt›r. Buna göre, çal›flma dönemi, iflin yap›lmas›n›n
gerektirdi¤i en az iki, en çok alt› ayl›k bir denklefltirme süresini, çal›flma süresi de,
bir çal›flma dönemindeki toplam ifl süresini, ifade eder (Yön m.3). Çal›flma döneminin azami süresi alt› ayd›r ve bunu belirleme yetkisi de iflverene aittir (Yön m.4).
Bu arada kararlaflt›r›lan çal›flma dönemindeki çal›flma süresinin bir ifl haftas›na düflen ortalamas› da k›rkbefl saati geçemez. Böylelikle, günlük ifl süresi onbir saati,
gece çal›flma süresi yedibuçuk saati, profesyonel ve a¤›r vas›ta ehliyeti ile tafl›t kullananlar›n günlük çal›flma süresi de dokuz saati geçemez.
‹flyerinde denklefltirme esas›n›n uygulanabilmesi hangi flartlarda mümkündür?
SIRA S‹ZDE
NORMAL ÇALIfiMA SÜRES‹N‹N AfiILMASI: FAZLA
ÇALIfiMA VE FAZLA SÜRELERLE ÇALIfiMA
Günlük azami çal›flma süresi
11 saati aflamaz.
2
SIRA S‹ZDE
S O R U
Fazla Çal›flma ve Fazla Sürelerle Çal›flma Kavram›
S O R U
‹flçinin Kanun’da belirlenmifl çal›flma süresinin üzerinde çal›flt›r›lmamas› esast›r.
Ancak baz› nedenlerle normal ifl süresinin afl›lmas› gerekebilir. Örne¤in siparifl arD‹KKAT
t›fl›, iflyerindeki ar›zan›n giderilmesi gibi. ‹flte bu gibi durumlarda normal çal›flma
süresinin üzerinde bir çal›flma yapt›r›labilir.
S‹ZDE fazla ça‹fl Kanunu’nda, burada belirlenen sürenin üzerinde yap›lanSIRA
çal›flmalar,
l›flma ve fazla sürelerle çal›flma olarak nitelendirilmifltir. Fazla çal›flma, üretimin
art›r›lmas›, üretim faaliyetlerindeki aksamalar›n önlenmesi, iflletme ve toplumun
AMAÇLARIMIZ
baz› acil ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas› amac›yla, normal ifl süreleri üzerinde yap›lan
çal›flmalar olarak tan›mlanabilir. ‹fl Kanunu’na göre ise fazla çal›flma, Kanun’da yaz›l› koflullar çerçevesinde, haftal›k k›rkbefl saati aflan çal›flmalard›r
K ‹ T (‹K
A Pm.41, f.1).
D‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
fiekil 7.2
o iflyerinde
normal
çal›flma süresi
2
2
2
3
3
3
1
1
1
-
-
-
7s
7s
7s
7s
7s
7s
Çrfl
Perfl
Pt
Sl
Cu
Ct
Fazla Çal›flma
TELEV‹ZYON
Fazla Sürelerle
çal›flma
‹NTERNET
Normalde 42 saat çal›fl›lan bir iflyerinde 60 saat çal›flma yap›lm›fl
Bir haftada 3 saat FSÇ, 15 saat FÇ say›l›r.
Belirtmek gerekir ki günlük azami çal›flma süresi onbir saat oldu¤u için, haftal›k k›rkbefl saat dolmasa bile, günlük onbir saati aflan çal›flmalar da fazla çal›flma
olarak kabul edilmelidir.
Fazla sürelerle çal›flma ise ifl veya toplu ifl sözleflmeleri ile iflyerinde geçerli
olan çal›flma süresinin, k›rkbefl saatin alt›nda kararlaflt›r›lmas› halinde, iflçinin kararlaflt›r›lan süre ile yasal azami çal›flma süresi olan k›rkbefl saat aras›nda yap›lm›fl
olan çal›flmalara denir. Bunun fazla çal›flmadan fark›, yap›lan çal›flma nedeniyle
ödenecek ücretin (ya da serbest zaman›n) yar› yar›ya az olmas›d›r. Ancak taraflar
sözleflme ile bunu da fazla çal›flmaya eflitleyebilirler.
Normal Çal›flma
ELEV‹ZYON
SüresininT Afl›lmas›
‹NTERNET
168
Fazla çal›flmadan
sözedebilmek için iflçinin
haftal›k k›rkbefl saatlik
çal›flma süresini aflmas›
gerekir.
Fazla çal›flmadan söz edebilmek için iflçinin haftal›k k›rkbefl saatlik çal›flma süresini aflmas› gerekir. Bir baflka ifadeyle haftal›k çal›flma süresini aflmayan bir iflçinin hafta tatili günündeki çal›flmas› fazla çal›flma olarak kabul edilemez. Buna karfl›n iflçinin haftan›n di¤er alt› günündeki çal›flmas› k›rkbefl saati afl›yorsa, hafta tatili günü yapm›fl oldu¤u çal›flma fazla çal›flma olarak kabul edilir. Söz konusu halde
iflçi, kesin ayl›kl› iflçi de de¤ilse, hafta tatilinden ötürü hafta tatili ücretini, bu gün
dinlenmeyip çal›flt›¤› için de bir günlük ücretini al›r. Ayr›ca k›rkbefl saatte doldu¤u
için, hafta tatilinde çal›fl›lan süreye iliflkin ücretin de %50 zaml› olarak ödenmesi
gerekir. Dolay›s›yla iflçi, toplam birbuçuk günlük ücrete hak kazan›r. Kesin ayl›kl›
iflçi, çal›fls›n çal›flmas›n ücretinde herhangi bir eksiklik olmayan iflçidir. Bu iflçi haftan›n alt› günü çal›fl›p k›rkbefl saati doldurmas› durumunda hafta tatilinde çal›flmas› hâlinde, birbuçuk günlük ücrete hak kazan›r. Haftal›k ‹fl Günlerine Bölünemeyen Çal›flma Süreleri Yönetmeli¤i kapsam›ndaki ifllerde fazla çal›flma, bir çal›flma
dönemi içindeki normal çal›flma sürelerini aflan çal›flmad›r.
Fazla Çal›flma Çeflitleri
Genel (Normal Sebeplerle) Fazla Çal›flma
Genel (normal sebeplerle) fazla çal›flma, ülkenin genel yararlar›, iflin niteli¤i, üretimin art›r›lmas› gibi nedenlerle yap›lan fazla çal›flmad›r (‹K m.41, f.1). Fazla çal›flma (ve fazla sürelerle çal›flma) için flu flartlar gerekir:
i. Fazla çal›flma için bunu gerektirecek sebepler olmal›d›r. Kanunda ülkenin genel yararlar›, iflin niteli¤i, üretimin art›r›lmas› gibi sebeplerle fazla çal›flma yapt›r›labilece¤i öngörülmüfltür. Benzer sebeplerle de fazla çal›flma yapt›r›labilir.
ii. ‹flçinin yaz›l› olarak izni (onay›) gereklidir (‹K m.41, f.7). ‹flçinin fazla çal›flmaya r›zas›, baflta ifle girerken düzenlenen ifl sözleflmesinde kararlaflt›r›labilece¤i gibi r›za sonradan da al›nabilir. Fakat, bir kez r›za al›nmas› iflçinin sürekli fazla çal›flmay› kabul etti¤i anlam› da tafl›mamal›d›r. Zira Yönetmeli¤e
göre, her y›lbafl›nda r›zan›n tekrarlanmas› da gereklidir (FÇY m.9). Zorunlu
SIRA S‹ZDE
nedenlerle veya ola¤anüstü durumlarda yap›lan fazla çal›flma ve fazla sürelerle çal›flma içinse bu onay aranmaz. ‹flçi muvafakat etmesine karfl›n, sa¤l›k
durumu
fazla çal›flamayacak durumda ise kendisi fazla çal›flmaya
D Ü fi Ü Nitibariyle
EL‹M
zorlanamaz (FÇY m.8 f.b).
‹flçinin fazla çal›flmaya muvafakat etmesine ra¤men fazla çal›flmaya kat›lmamas›
S O R U
durumunda iflveren iflçinin sözleflmesini hakl› nedenle sona erdirebilir (‹K m.25II/h).
SIRA S‹ZDE
S O R U
‹flçinin fazla Dçal›flmaya
‹ K K A T muvafakat etmesine ra¤men fazla çal›flmaya kat›lmamas› durumunda iflveren iflçinin sözleflmesini hakl› nedenle sona erdirebilir.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
N N
Genel sebeplerle fazla
çal›flma bir y›lda iki yüz
yetmifl saatten fazla olamaz.
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
iii. Fazla çal›flma iste¤inin iflçilere duyurulmas› da gereklidir. Genel sebeplerle
fazla çal›flma bir y›lda iki yüz yetmifl saatten fazla olamaz (‹K m.41, f.8).
Ancak
bu süre s›n›r›, iflçilere yönelik olup, iflyerlerine veya yürütülen ifllere
AMAÇLARIMIZ
yönelik de¤ildir. Fazla çal›flma veya fazla sürelerle çal›flma sürelerinin hesab›nda yar›m saatten az olan süreler yar›m saat, yar›m saati aflan süreler ise bir
saat Ksay›l›r
m.5). 4857 say›l› Kanuna göre, denklefltirme gere¤i günde
‹ T A (FÇY
P
en fazla çal›flma süresi onbir saati aflamayaca¤›ndan, bir iflyerinde günde
dokuz saat çal›fl›l›yorsa fazla çal›flma süresi iki saat, sekiz saat çal›fl›lan bir
yerde
olabilir.
T E L ise
E V ‹ Züç
Y Osaat
N
Kanun fazla çal›flma kurumunun özelli¤i gere¤i fazla çal›flma yapt›r›lamayacak
ifller ile fazla çal›flt›r›lamayacak iflçileri tesbit etmifltir.
‹NTERNET
169
Fazla çal›flt›rma yapt›r›lamayacak ifller flunlard›r: Sa¤l›k kurallar› bak›m›ndan günde ancak 7,5 saat ve daha az çal›fl›lmas› gereken ifllerde (FÇY m.7/a), gece çal›flmalar›nda fazla çal›flma yap›lamaz. Ancak gündüz yap›lan bir ifle iliflkin fazla
çal›flma gece döneminde söz konusu olabilir (FÇY m.7/b). Belirtmekte fayda vard›r
ki gece döneminde ola¤anüstü veya zorlay›c› nedenlerle fazla çal›flma yapt›r›labilir.
Nihayet, yer ve su alt›nda yap›lan ifllerde de fazla çal›flma yap›lamaz (FÇY m.7/c).
Fazla çal›flma yapt›r›lamayacak kifliler de flunlard›r: 18 yafl›n› doldurmam›fl kifliler (FÇY m.8/a), sa¤l›k durumu itibariyle fazla çal›flma yapamayaca¤› doktor
raporu ile belgelenenler (FÇY m.8/b), gebe, yeni do¤um yapm›fl ve çocuk emziren
iflçiler (FÇY m.8/c) ve nihayet, ilgili Yönetmelikte k›smi sürelerle çal›flan iflçilere de
fazla çal›flma ve fazla sürelerle çal›flma yapt›r›lamayaca¤› öngörülmüfltür (FÇY m.8),
Zorunlu Sebeplerle Fazla Çal›flma
‹flyerinde oluflan bir ar›za veya ar›za ç›kmas› olas›l›¤› karfl›s›nda veya iflyerinde
mevcut makine, araç ve gereçler için hemen yap›lmas› gerekli acele ifllerde, yahut
zorlay›c› sebeplerin ortaya ç›kmas›nda, iflyerinin normal çal›flmas›n› sa¤layacak dereceyi aflmamak koflulu ile iflçilerin hepsi veya bir k›sm›n›n yapmak zorunda oldu¤u fazla çal›flmaya, zorunlu sebeplerle fazla çal›flma denir (‹K m.42). Bu nedenle
SIRA S‹ZDE
fazla çal›flmaya muvafakat aranmaz. Yaln›z iflçinin sa¤l›k durumu fazla çal›flma
yapmaya müsait de¤ilse, zorunlu sebeple de olsa fazla çal›flmaya zorlanmamal›d›r.
Genel sebeplerle yap›lan fazla çal›flmadan farkl› olarak burada
bir süD Ü fi Üherhangi
NEL‹M
re s›n›rlamas› öngörülmemifltir. Ancak bu takdirde iflçilere uygun bir dinlenme süresi de verilmelidir. Dinlenme süresinin miktar› kanaatimizce günde onbir saatten
S O R U
az olmamal›d›r.
‹flyerinde oluflan bir ar›za
veya ar›za ç›kmas› olas›l›¤›
karfl›s›nda veya iflyerinde
mevcut makine, araç ve
gereçler için hemen
yap›lmas› gerekli acele
ifllerde, yahut zorlay›c›
sebeplerin ortaya
ç›kmas›nda, iflyerinin
normal çal›flmas›n›
SIRA S‹ZDE
sa¤layacak dereceyi
aflmamak koflulu ile iflçilerin
hepsi veya bir k›sm›n›n
yapmak zorunda
D Ü fioldu¤u
ÜNEL‹M
fazla çal›flmaya, zorunlu
sebeplerle fazla çal›flma
denir
S O R U
Zorunlu sebeplerle fazla çal›flmada genel sebeplerle yap›lan fazla çal›flmadan
D ‹ K K A T farkl› olarak
herhangi bir süre s›n›rlamas› öngörülmemifltir.
SIRA S‹ZDE
Ola¤anüstü Sebeplerle Fazla Çal›flma
N N
Bakanlar Kurulu, seferberlik s›ras›nda ve bu süreyi aflmamak flart›yla yurt savunmas›n›n gereklerini karfl›layan iflyerlerinde fazla çal›flmaya lüzumAMAÇLARIMIZ
görülürse ifllerin çeflidine ve ihtiyac›n derecesine göre günlük çal›flma süresini, iflçinin en çok çal›flma
gücüne ç›karabilir (‹K m.43). ‹flte söz konusu dönemde yap›lan fazla çal›flmaya da
ola¤anüstü sebeplerle fazla çal›flma denir. Ayr›ca, iflçilerin muvafakatine
K ‹ T A P gerek yoktur. Ancak burada da iflçinin sa¤l›k durumunun fazla çal›flmaya imkân tan›mas› gerekir. Ola¤anüstü sebeplerle fazla çal›flma hâlinde süre ise, söz konusu durumun
ortadan kalkmas›na kadar uzar. Bununla birlikte, iflçiye gündeT Emakul
L E V ‹ Z Ybir
O N dinlenme
izni verilmelidir. Söz konusu süre kanaatimizce, onbir saatin alt›nda olmamal›d›r.
Fazla Çal›flma ve Fazla Sürelerle Çal›flma Ücreti ile
‹NTERNET
Serbest Zaman
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
Ola¤anüstü fazla çal›flmada
iflçilerin muvafakatine gerek
AMAÇLARIMIZ
yoktur.
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
fiekil 7.3
En az %50 zaml› ücret
Fazla Çal›flma
yada
1saat 30 dakika bofl zaman
En az %25 zaml› ücret
Fazla Sürelerle
Çal›flma
yada
1saat 15 dakika bofl zaman
Fazla Çal›flma,
Fazla Sürelerle
Çal›flma ve Bofl
Zaman
170
Fazla çal›flmada ücret, normal çal›flma ücretinin saat bafl›na düflen miktar›n›n
yüzde elli; fazla sürelerle çal›flmada ise saat bafl›na düflen miktar›n›n yüzde yirmiSIRA S‹ZDE ödenir. Fazla çal›flma veya fazla sürelerle çal›flma yapan iflçi isbefl yükseltilmesiyle
terse bu çal›flmalar karfl›l›¤› zaml› ücret yerine, fazla çal›flt›¤› her saat karfl›l›¤›nda bir
saat otuz dakikay›;
fazla sürelerle çal›flt›¤› her saat karfl›l›¤›nda ise bir saat onbefl daD Ü fi Ü N E L ‹ M
kikay› serbest zaman olarak kullanabilir. ‹flçi hak etti¤i serbest zaman› alt› ay zarSIRA S‹ZDE
f›nda, çal›flma
süreleri içinde ve ücretinde bir kesinti olmadan kullan›r (‹K m.41,
R U
f.2-5). AncakS Otatil
ve izin günlerinde serbest zaman kulland›r›lamaz (FÇY m.6).
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
S O R U
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ
TELEV‹ZYON
K ‹ T A P
Fazla çal›flmada
D ‹ K Kücret,
A T normal çal›flma ücretinin saat bafl›na düflen miktar›n›n yüzde elli,
fazla sürelerle çal›flmada ise saat bafl›na düflen miktar›n›n yüzde yirmibefl yükseltilmesiyS O R U
le ödenir. SIRA S‹ZDE
N N
Fazla çal›flmaD veya
sürelerle çal›flma yapan iflçi isterse, bu çal›flmalar karfl›l›¤› zaml›
‹ K K A fazla
T
ücret yerineAMAÇLARIMIZ
fazla çal›flt›¤› her saat karfl›l›¤›nda bir saat otuz dakikay›; fazla sürelerle çal›flt›¤› her saat
ise bir saat onbefl dakikay› serbest zaman olarak kullanabilir.
SIRAkarfl›l›¤›nda
S‹ZDE
N N
K ‹öngörülen
T A P
Kanunda
fazla çal›flma ücreti ve serbest zamana iliflkin düzenlemeler
AMAÇLARIMIZ
nisbi emredici
nitelikte oldu¤undan sözleflmelerle art›r›labilmesi de mümkündür.
Fazla çal›flma ücreti iflyerinde geçerli olan ücretin ödenme zaman›nda ödenir.
T E L E Vücretine
‹ Z Y O N esas olan ücret, fazla çal›flman›n yap›ld›¤› andaki ücret olFazla çal›flma
K
‹
T
A P
mak gerekir.
Genel (normal) sebeplerle yap›lan fazla çal›flma ücretlerinin tesbit usul ve yöntemleri, zorunlu ve ola¤anüstü sebeplerle yap›lan fazla çal›flmalarda da geçerlidir
‹NTERNET
E L Eve
V ‹ Zm.43,
Y O N f.2). Ancak burada belirtilmesi gereken, ola¤anüstü ve zo(‹K m.42, Tf.2
runlu sebeplerle fazla çal›flma yap›lmas› durumunda bunun karfl›l›¤›n›n ücret olarak al›nabilmesi, buna karfl›l›k iflçinin serbest zaman talebinde bulunamamas›d›r.
‹NTERNET
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
Fazla Çal›flman›n Tesbiti ve ‹sbat›
Fazla çal›flma haftal›k
çal›flma süresinin veya
günlük azami çal›flma süresi
olan onbir saatin afl›lmas›
durumunda söz konusudur.
SIRA S‹ZDE
3
‹flveren, fazla çal›flma ve fazla sürelerle çal›flma yapt›rd›¤› iflçilerin bu çal›flma saatlerini gösteren bir belge düzenlemek, imzal› bir nüshas›n› iflçinin özlük dosyas›nda saklamak zorundad›r. ‹flçilerin ifllemifl olan fazla çal›flma ve fazla sürelerle çal›flma ücretleri normal çal›flmalar›na ait ücretlerle birlikte ödenir. Bu ödemeler, ücret
bordrolar›nda ve ücret hesap pusulalar›nda aç›kça gösterilir (FÇY m.10).
Fazla çal›flma yapt›¤›n› iddia eden iflçi, bunu kan›tlamak durumundad›r. ‹flçi söz
konusu durumu kan›tlarken, her türlü delile baflvurabilir, hatta tan›k da kullanabilir. ‹flçinin ücret bordrosunda fazla çal›flmaya iliflkin ücret hanesi boflsa, ihtirazî kay›t (çekince) koyulmasa da fazla çal›flma ücretini almad›¤›n› her türlü delille isbatlayabilir. Bununla birlikte bordroda belirtilen fazla çal›flma ücretini alan iflçi, herhangi bir ihtirazi kay›tta bulunmam›flsa, daha sonra ücretin az veya yanl›fl oldu¤unu art›k yaz›l› bir delille isbatlayabilir.
Belirtelim ki Yarg›tay tan›k beyanlar› ile fazla çal›flmaya karar verildi¤i durumlarda, fazla çal›flma talebinin uzun bir zaman dilimini kapsamas› halinde, iflçinin
çal›flma zaman›n›n tamam›nda fazla çal›flma yapmas›n›n hayat›n ola¤an ak›fl›na göre ters olmas› nedeniyle, hastal›k, izin vs. gibi devams›zl›k durumlar›n› kapsar bir
biçimde hesaplanan miktardan % 30’lar oran›nda bir hakkaniyet indirimi yap›lmas›n› aramaktad›r.
Fazla çal›flmaSIRA
yapt›r›labilmesi
için iflçinin hangi durumlarda r›zas›na ihtiyaç bulunmamaktad›r?
S‹ZDE
S O R U
S O R U
171
GÜNLÜK ÇALIfiMANIN GECE YAPILMASI: GECE
ÇALIfiMALARI
Gece çal›flmas›, saat 20.00-06.00 aras›na rastlayan dönemde yap›lan ve en fazla onbir saat süren çal›flmad›r. ‹flçilerin gece çal›flmalar› yedibuçuk saati geçemez. Gece
çal›flt›r›lacak iflçilerin sa¤l›k durumlar›n›n gece çal›flmas›na uygun oldu¤u, ifle bafllamadan önce al›nacak sa¤l›k raporu ile belgelenir. Gece çal›flt›r›lan iflçiler en geç iki
y›lda bir defa iflveren taraf›ndan periyodik sa¤l›k kontrolünden geçirilirler. ‹flçilerinin sa¤l›k kontrollerinin masraflar› iflveren taraf›ndan karfl›lan›r. Gece çal›flmas› nedeniyle sa¤l›¤›n›n bozuldu¤unu raporla belgeleyen iflçiye iflveren, mümkünse gündüz postas›nda durumuna uygun bir ifl verir. ‹flveren gece postalar›nda çal›flt›r›lacak
iflçilerin listelerini ve bu iflçiler için ifle bafllamadan önce al›nan ve periyodik sa¤l›k
raporlar›n›n bir nüshas›n› ilgili bölge müdürlü¤üne vermekle yükümlüdür (‹K m.69).
Gece döneminde bir iflçinin en çok yedibuçuk saat çal›flt›r›labilmesinden hareketle, iflçilere gece döneminde ola¤an sebeplerle fazla çal›flt›rma yapt›r›lmas› yasakt›r (FÇY m.7/b). Bunun d›fl›nda zorunlu veya ola¤anüstü sebeplerle fazla çal›flma yap›lmas› ya da haz›rlama, tamamlama ve temizleme iflinin gece döneminde
yap›lmas›nda herhangi bir problem bulunmamaktad›r. Bunun gibi, çocuk iflçiler ile
kad›n iflçilerin gece dönemindeki çal›flmalar›na yönelik mevzuatta k›s›tlamalar vard›r. Sanayiye ait ifllerde onsekiz yafl›ndan küçük erkek iflçilerin geceleyin çal›flt›r›lmas› yasakt›r. Bununla birlikte onsekiz yafl›n› doldurmufl kad›n iflçiler ise bir tak›m
düzenleyici hükümlerle gece çal›flt›r›labilirler (‹K m.73). Yine, gece postalar›nda
çal›flan kad›n iflçilerin eve gelifl ve gidifllerinin iflveren taraf›ndan sa¤lanmas›, efllerinin de gece döneminde çal›flt›r›lmalar›na yönelik hükümler mevcuttur. Ayr›ca,
gece dönemindeki iflçi postalar›nda, onsekiz yafl›n› doldurmam›fl çocuk ve genç iflçilerin çal›flt›r›lmalar› da yasakt›r.
Bu arada iflyerinde kesintisiz bir biçimde yirmidört saatlik çal›flma yapt›r›labilir.
Ancak bu takdirde, farkl› iflçiler çal›flt›r›lmal›d›r. ‹flin niteli¤i dolay›s›yla sürekli faaliyet gösteren iflyerlerinde yirmidört saatlik dönem içinde en az üç iflçi postas› çal›flt›r›lacak biçimde düzenleme yap›lmas› gereklidir. Bununla birlikte, sürekli faaliyet göstermeyen iflyerlerinde böyle bir zorunluluk yoktur. Postalar halinde iflçi bir
hafta gece çal›flt›ktan sonra bir hafta gündüz çal›flt›r›lmal›d›r. Ancak, iki haftal›k nöbetleflme de düzenlenebilir. ‹flçiler her bir posta de¤ifliminden sonra en az onbir
saat dinlendirilmeden çal›flt›r›lamazlar (PHÇHY m.9). Yine, iflçilere haftan›n bir gününde yirmidört saatten az olmamak üzere, nöbetlefle hafta tatili verilmesi de zorunludur (PHÇHY m.11).
HAZIRLAMA, TAMAMLAMA VE TEM‹ZLEME
‹fiLER‹NDE ÇALIfiMA
‹flyerinde as›l iflin yap›lmas› için birtak›m haz›rl›k, temizlik ve tamamlama ifline ihtiyaç duyulabilir. Yine sa¤l›k ve güvenlik yönünden de birtak›m ifllerin yap›lmas›
gerekebilir. Örne¤in iflyerindeki araç ve gerecin günlük bak›m ve temizli¤i; ocaklar›n ve f›r›n›n yak›lmas›, ›s›t›lmas› ve so¤utulmas›, ameliyathanenin haz›rlanmas›
böyle ifllerdendir. ‹flte, böyle iflyerinde söz konusu iflin yap›lmas› için çal›flma saatlerinden önce veya sonra yap›lmas› gerekli olan ifllere; haz›rlama, tamamlama ve
temizleme iflleri denir (‹K m.70). Bu ifller ve çal›flma koflullar›n› düzenleyen Haz›rlama, Tamamlama ve Temizleme ‹flleri Yönetmeli¤i de yürürlü¤e konmufltur. Belirtelim ki söz konusu Yönetmeli¤in uygulanabilmesi için, iflyerinde çal›flan iflçilerin Yönetmelik kapsam›nda yer alan iflleri yapmas› gerekir. Bununla birlikte zaten
‹fl Kanunu’nda gece çal›flan
iflçiye zaml› ücret
ödenmesini gerektiren bir
hüküm yoktur. Ama
sözleflmeyle böyle bir ücret
kararlaflt›r›labilir.
Gece çal›flmalar›nda
iflçilerin korunmas›
düflüncesiyle fazla çal›flma
yasaklanm›flt›r.
172
Haz›rlama, tamamlama ve
temizleme iflleri iflyerinde
çal›flan iflçiler taraf›ndan
yerine getiriliyorsa, günlük
azama çal›flma süresi onbir
saat afl›lmamak kayd›yla
günde en çok iki saat, bir
y›lda ise en fazla ikiyüzyetmifl
saat olarak yapt›r›labilir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
4
haz›rlama, tamamlama ve temizleme ifllerinde çal›flt›r›lmak üzere iflçi çal›flt›r›l›yorsa, bunlar zaten ‹fl Kanunun ilgili hükümlerine tabidir. Bir baflka ifadeyle Yönetmelik, ancak bu ifllerin iflyerindeki as›l iflte çal›flan iflçilerce yap›lmas› durumunda
uygulan›r (HTT‹Y m.2, f.2).
Bu tür ifllerde çal›flt›r›lacak iflçilerin say›s› iflyerinde bulunan iflçilerin say›s›yla
orant›l› bir biçimde tesbit edilmifltir. Buna göre, söz konusu ifllerde istihdam› zorunlu iflçi say›s› 1-15 çal›flan› bulunan iflyerlerinde 3 iflçiden, 16-30 çal›flan› bulunan
iflyerlerinde 4 iflçiden, 31-60 çal›flan› bulunan iflyerlerinde 6 iflçiden, 61-80 çal›flan›
bulunan iflyerlerinde 8 iflçiden, 81-100 çal›flan› bulunan iflyerlerinde 10 iflçiden ve
100’den fazla çal›flan› bulunan iflyerlerinde ise çal›flan say›s› toplam›n›n yüzde
onundan fazla olamaz (HTT‹Y m.6).
Yine, söz konusu ifllerde nöbetlefle çal›flmak esast›r. Ancak iflin özelli¤i gere¤i,
belirli vas›flar› tafl›yan iflçilerin çal›flt›r›lmalar› gerekiyorsa ve nöbetlefle çal›flmaya
yetecek eleman yoksa ayn› iflçiler çal›flt›r›labilir (HTT‹Y m.9).
Haz›rlama, tamamlama ve temizleme iflleri günde en fazla iki saat sürebilir. Ayr›ca, her hâl ve flartta bir iflyerinde haz›rlama, tamamlama ve temizleme iflleri de
dâhil olmak üzere, günlük çal›flma süresi onbir saati aflamaz. Bunun yan› s›ra, yap›lan haz›rlama, tamamlama ve temizleme ifllerinin toplam süresi de y›lda iki yüz
yetmifl saati aflamaz. (HTT‹Y m.12). Yine, haz›rlama, tamamlama ve temizleme iflleri yapt›r›lmak üzere ayr›lm›fl olan iflçilerin, bu ifllere ayr›lan saatlerde, herhangi
bir baflka iflte çal›flt›r›lmalar› da yasakt›r (HTT‹Y m.14). As›l iflten sonra iflçilerin en
az yar›m saat dinlendirilmeleri bir zorunluluktur. Ancak, teknik bir sak›nca varsa
çal›flmaya ara verilemez. Buradaki dinlenme süresi çal›flma süresinden say›lmaz
(HTT‹Y m.10).
Belirtmekte yarar vard›r ki günde en çok yedibuçuk veya daha az saat çal›fl›lmas› gereken ifllerde haz›rlama, tamamlama ve temizleme ifllerinin as›l iflçilere yapt›r›lmas› durumunda, çal›flma süresi belirlenmifl olan bu süreleri aflamaz.
Haz›rlama, tamamlama ve temizleme ifllerinde ücret, fazla çal›flma ücreti gibi
saat bafl›na düflen ücret yüzde elli art›r›larak belirlenir. Fakat taraflar bahsi geçen
ücreti daha yüksek de kararlaflt›rabilirler.
Haz›rlama, tamamlama
SIRA S‹ZDE ve temizleme iflleri ile fazla çal›flma aras›nda ne tür bir iliflki bulunmaktad›r?
fi Ü N E L ‹ M
TELAF‹D ÜÇALIfiMASI
Zorunlu nedenlerle iflin durmas›, ulusal bayram ve genel tatillerden önce veya
sonra iflyerinin
S O tatil
R U edilmesi veya benzeri nedenlerle iflyerinde normal çal›flma sürelerinin önemli ölçüde alt›nda çal›fl›lmas› veya tamamen tatil edilmesi ya da iflçinin talebi ile kendisine izin verilmesi hallerinde iflveren iki ay içinde çal›fl›lmayan
D‹KKAT
süreler için telafi çal›flmas› yapt›rabilir (‹K m.64). Özellikle telafi çal›flmas›na baflvurmakla iki tatil günü aras›na rastlayan bir çal›flma döneminin de tatil edilmesi,
S‹ZDE
daha sonraSIRA
da çal›fl›lmayan
bu sürenin telafi edilmesi söz konusudur. Örne¤in hafta içerisinde dörtbuçuk günlük Kurban Bayram› tatilinde, iflverenin çal›fl›lmas› gereken yar›m günü tatil etmesi ancak daha sonra bunun iflçiler taraf›ndan normal
AMAÇLARIMIZ
çal›flma süresi sonras› telafisi söz konusudur. Belirtelim ki telafi çal›flmalar›, fazla
çal›flma veya fazla sürelerle çal›flma da say›lmaz.
Telafi çal›flmalar›
için taraflar›n anlaflmalar›na ve iflçinin muvafakatine gerek
K ‹ T A P
yoktur. Bu çal›flma iflveren taraf›ndan tek tarafl› olarak yapt›r›labilir. Ayr›ca, telafi
çal›flmas› yap›lacak zaman› belirleme yetkisi de iflverene aittir.
N N
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
Telafi çal›flmalar› günlük en çok çal›flma süresini (onbir saati) aflmamak koflulu ile
günde üç saatten fazla olamaz. Örne¤in iflyerinde günlük çal›flma süresi yedibuçuk
saatse bir günde en fazla üç saat, günlük çal›flma süresi dokuz saatse, en fazla iki saat telafi çal›flmas› yapt›r›labilir. Yine, telafi çal›flmalar› tatil günlerine de rastlat›lamaz
(‹K m.64, f.2). Bu arada telafi süresi iki ay› aflar bir biçimde de kararlaflt›r›lamaz.
Söz konusu kurallara ayk›r›l›¤›n müeyyidesi idari para cezas›d›r (‹K m.104, f.2).
173
Telafi çal›flmas› için iflçinin
r›zas› aranmaz.
Telafi çal›flmalar› günlük en
çok çal›flma süresini (onbir
saati) aflmamak koflulu ile
günde üç saatten fazla
olamaz.
KISA ÇALIfiMA
‹flverenlerin özellikle ekonomik kriz dönemlerinde iflçilerini ücretsiz izne ç›karmalar› veya ifl iliflkisinin sona erdirilmesi durumlar›nda ma¤duriyetlerinin önlenmesi
maksad›yla, iflçilerin belirli bir süre k›sa çal›flma ödene¤i alabilmelerine imkân tan›nm›flt›r. Böylece, genel ekonomik kriz, sektörel veya bölgesel kriz ile zorlay›c›
sebeplerle iflyerindeki haftal›k çal›flma sürelerinin geçici olarak en az üçte bir oran›nda azalt›lmas›n› veya süreklilik koflulu aranmaks›z›n en az dört hafta süreyle faaliyetin tamamen veya k›smen durdurulmas› halinde yap›lan çal›flma k›sa çal›flmad›r. K›sa çal›flma gerektiren halde iflveren, durumu derhal gerekçeleri ile birlikte
Türkiye ‹fl Kurumuna, varsa toplu ifl sözleflmesi taraf› sendikaya bir yaz› ile bildirir. Bu arada k›sa çal›flman›n gereklili¤inin tesbiti, Çal›flma ve Sosyal Güvenlik Bakanl›¤›nca yap›l›r (‹flsizlik Sig. K Ek. m.2). Bu konuda K›sa Çal›flma ve K›sa Çal›flma Ödene¤ine ‹liflkin Yönetmelik yürürlü¤e konmufltur.
Mevzuatta öngörülen bu hâllerde iflçilere çal›flt›r›lmad›klar› süre için iflsizlik sigortas›ndan k›sa çal›flma ödene¤i ödenir. K›sa çal›flma ödene¤inin süresi, k›sa çal›flma süresini aflmamak kayd›yla en fazla üç ayd›r. ‹flçinin k›sa çal›flma ödene¤ine
hak kazanabilmesi için, çal›flma süreleri ve iflsizlik sigortas› primi ödeme gün say›s› bak›m›ndan iflsizlik ödene¤ine hak kazanma flartlar›n› yerine getirmesi gerekir.
Günlük k›sa çal›flma ödene¤inin miktar›, sigortal›n›n son oniki ayl›k prime esas
kazançlar› dikkate al›narak hesaplanan günlük ortalama brüt kazanc›n›n % 60’›d›r.
Fakat bu ücret onalt› yafl›ndan büyün iflçiler için söz konusu brüt asgari ücretin %
50’sini de aflamaz.
Zorlay›c› sebeplerle iflyerinde faaliyetin tamamen veya k›smen geçici olarak
durmas› halinde, k›sa çal›flma ödene¤i ödemeleri bir haftal›k süreden sonra bafllar.
K›sa çal›flma düzenlemesi
‹flsizlik Sigortas› Kanununda
yer ald›¤› için, getirilen
koruyucu düzenlemeden ‹fl
Kanunu kapsam› d›fl›nda
çal›flan iflçiler de
yararlanabilirler.
D‹NLENME SÜRELER‹
‹flçinin dinlenme hakk› Anayasa taraf›ndan öngörülmüfl ve düzenlenmifl bir hakt›r.
Dolay›s›yla söz konusu dönemde iflçinin çal›flt›r›lmamas› ve dinlendirilmesi esast›r.
Nitekim Anayasaya göre, dinlenmek, çal›flanlar›n hakk›d›r; ücretli hafta ve bayram tatili ile ücretli y›ll›k izin haklar› ve flartlar› kanunla düzenlenir (AY m.50, f.3,4). Bu arada ‹fl Kanunu’nun 45. maddesine göre de, toplu ifl sözleflmesi veya ifl sözleflmelerine
hafta tatili, ulusal bayram ve genel tatillerde iflçilere tan›nan haklara, ücretli izinlere ve
yüzde usulü ile çal›flan iflçilerin bu Kanun’la tan›nan haklar›na ayk›r› hükümler konulamaz. Bu hususlarda iflçilere daha elveriflli hak ve menfaatler sa¤layan kanun, toplu
ifl sözleflmesi, ifl sözleflmesi veya gelenekten do¤an kazan›lm›fl haklar sakl›d›r.
‹fl Kanunu’nda düzenlenmifl dinlenme süreleri; ara dinlenmesi, hafta tatili, ulusal bayram ve genel tatil günleri ile y›ll›k ücretli izin süreleridir.
ARA D‹NLENMES‹
‹fl Kanunu, günlük çal›flma süresi içinde iflçiye dinlenmesi ve yemek, içmek gibi ihtiyaçlar›n› giderebilmesi için ara dinlenmesi verilmesini zorunlu tutmufltur. Ara dinlenmesi kural olarak çal›flma zaman›n›n ortas›nda ve aral›ks›z olarak kulland›r›l›r.
Dinlenme hakk› temel bir
hakt›r.
174
Bununla birlikte o yerin örf ve âdeti ve iflin niteli¤ine göre sözleflmeler ile aral› bir
biçimde ve çal›flma zaman›n›n farkl› bir bölümünde de ara dinlenmesi verilebilir.
Ara dinlenme süreleri iflyerindeki çal›flma sürelerine göre artan bir biçimde tesbit
edilmifltir. Buna göre, dört saat veya daha k›sa süreli ifllerde onbefl dakika, dört saatten fazla ve yedibuçuk saate kadar (yedibuçuk saat dâhil) süreli ifllerde yar›m saat, yedibuçuk saatten fazla süreli ifllerde bir saat, ara dinlenmesi verilir (‹K m.68,
f.1). Öngörülen bu süreler, asgari olup sözleflmeler ile art›r›labilir.
Tablo 7.1
Ara dinlemesi
Ara dinlenme süresi
iflyerinde de geçirilmifl olsa
kural olarak ifl süresinden
say›lmaz.
Günlük Çal›flma
Ara Dinlenmesi Süresi
0-4 saat aras›
15 dakika
+4-7.5 saat aras›
30 dakika
+7.5 saat aras›
60 dakika
Ara dinlenmesi, iflyerinde fazla çal›flma yap›lmas› durumunda veya haz›rlama,
tamamlama ve temizleme ifllerinde de söz konusu olabilir. Hepsinde ortak olan
nokta, ara dinlenmesi sürelerinin çal›flma süresinden say›lmamas›d›r. Bunun bir
sonucu olarak ara dinlenmeleri için iflveren iflçiye ücret ödemek borcu alt›nda de¤ildir. Ayr›ca, ‹fl Kanunu, ara dinlenmelerinin iflçilere ayn› veya de¤iflik saatlerde
kulland›r›labilmesine de imkan tan›m›flt›r (‹K m.68, f.4).
‹flçi ara dinlenmesi içinde çal›flmaya zorlanamaz. Ara dinlenmesini uygulamaman›n müeyyidesi olarak ‹fl Kanunu’nda idari para cezas› öngörülmüfltür (‹K m.140).
HAFTA TAT‹L‹
Hafta Tatiline Hak Kazanma fiartlar›
Hafta tatili ile ilgili olarak 1924 tarihli Hafta Tatili Hakk›nda Kanun özel düzenleme getirmifltir. Bununla birlikte, Ulusal Bayram ve Genel Tatiller Hakk›nda Kanun
ile ‹fl Kanunu’nda da hafta tatili ile ilgili hükümler mevcuttur. Mevzuattaki bu düzenlemelerden ç›kar›lan sonuç, iflçinin haftada alt› günden fazla çal›flt›r›lamamas›,
her iflçiye haftada yirmidört saatlik izin verilmesi ve hafta tatilinin kural olarak pazar günü kabul edilmesidir.
‹flçinin hafta tatilinden yararlanabilmesi için flu flartlar gerekir:
i. Her fleyden önce iflyeri hafta tatili kapsam›na giren bir iflyeri olmal›d›r (HTHK
m.1). Buna göre, resmi daireler ile genel, özel, ticari ve s›nai herhangi bir
kurumda çal›flanlar›n alt› günden fazla çal›flt›r›lmalar› yasakt›r (HTHK m.2).
ii. ‹flçinin hafta tatilinden yararlanabilmesi için haftan›n çal›fl›lmas› gereken di¤er günlerinde çal›flmas› da gereklidir. ‹fl Kanunu’na göre, Kanun kapsam›na giren iflyerlerinde, iflçilere tatil gününden önceki ifl günlerinde çal›flm›fl
olmalar› koflulu ile yedi günlük bir zaman dilimi içinde kesintisiz en az yirmidört saat dinlenme (hafta tatili) verilir. Çal›fl›lmayan hafta tatili günü için
iflveren taraf›ndan bir ifl karfl›l›¤› olmaks›z›n o günün ücreti tam olarak ödenir (‹K m.46, f.1,2).
Hafta tatiline hak kazanmak için Kanun baz› durumlar› çal›fl›lm›fl gibi kabul etmektedir. Gerçekten, çal›fl›lmad›¤› hâlde kanunen çal›flma süresinden say›lan zamanlar (‹K m.66) ile günlük ücret ödenen veya ödenmeyen kanundan veya sözleflmeden do¤an tatil günleri, evlenmelerde üç güne kadar; ana veya baban›n,
eflin, kardefl veya çocuklar›n ölümünde üç güne kadar verilmesi gereken izin süreleri, bir haftal›k süre içinde kalmak üzere iflveren taraf›ndan verilen di¤er izinlerle hekim raporuyla verilen hastal›k ve dinlenme izinleri, çal›fl›lm›fl günler gibi he-
175
saba kat›l›r (‹K m.46, f.3). Yine, zorlay›c› ve ekonomik bir sebep olmadan iflyerindeki çal›flman›n haftan›n bir veya birkaç gününde iflveren taraf›ndan tatil edilmesi
halinde haftan›n çal›fl›lmayan günleri ücretli hafta tatiline hak kazanmak için çal›fl›lm›fl say›l›r (‹K m.46, f.4).
Hafta Tatili Uygulamas›
Hafta tatili kural olarak pazar günü kullan›l›r (UBGTHK m.3). Hafta Tatili Hakk›nda Kanun, sürekli çal›flma zorunlulu¤unun bulundu¤u, hastane, eczane, vapur,
oteller, kahvehaneler vb. yerlerde, yap›c›l›k, tu¤lac›l›k, incir, üzüm gibi z›rai ve s›SIRA S‹ZDE
nai mahsullerin ifllendi¤i mevsimlik ifllerde, pazar günü d›fl›nda
dönüflümlü olarak
hafta tatili yap›lmas›na izin vermifltir (m.4,5). Yine, Postalar halinde iflçi çal›flt›r›larak yürütülen ifllerde, iflçilere, haftan›n bir gününde yirmidörtDsaatten
az olmamak
Ü fi Ü N E L ‹ M
üzere ve nöbetleflme yolu ile hafta tatili verilmesi zorunludur (PHÇHY m.11).
‹fl Kanunu uygulamas›nda cumartesi günü iflgününden say›l›r ve bu gün için taS O R U
til ücreti ödenmez.
‹fl Kanunu uygulamas›nda cumartesi günü iflgününden say›l›r ve buD gün
‹ K K Aiçin
T tatil ücreti
ödenmez.
Hafta Tatili Ücreti
SIRA S‹ZDE
N N
‹fl Kanunu’nun 46. maddesinin 2. f›kras› hafta tatili ücretinin bir ifl karfl›l›¤› olmakAMAÇLARIMIZ
s›z›n ödenmesi gerekti¤ini belirlemifltir. Buna göre, hafta tatili
ücreti, iflçinin çal›flt›¤› günlere göre bir güne düflen ücretidir; iflçi saat bafl›na çal›fl›yorsa bu ücretin 7,5
ile çarp›m›yla, haftal›k ücret al›n›yorsa bu ücretin çal›fl›lan günlere bölünmesi su‹ T A usulü
P
retiyle belirlenir (‹K m.49). Parça bafl›na, akort, götürü veya Kyüzde
ile çal›flan iflçilerin tatil günü ücreti, ödeme döneminde kazand›¤› ücretin ayn› süre içinde çal›flt›¤› günlere bölünmesi suretiyle hesaplan›r. Yüzde usulünün uyguland›¤›
T E L E V ‹ödeyece¤i
ZYON
iflyerlerinde bu ücret, iflveren taraf›ndan verilir. Burada iflverenin
hafta
tatili ücreti, iflçinin o hafta içinde elde etti¤i yüzde ücretlerinin iflyerinde çal›fl›lan
günlere bölünmesi ile elde edilen günlük ücret olmal›d›r.
Hafta tatili ücreti ç›plak ücret üzerinden ödenir. Fazla çal›flma karfl›l›¤› olarak
‹NTERNET
al›nan ücretler, primler, iflyerinin temelli iflçisi olarak normal çal›flma saatleri d›fl›nda haz›rlama, tamamlama, temizleme ifllerinde çal›flan iflçilerin bu ifller için ald›klar› ücretler ve sosyal yard›mlar, ulusal bayram, hafta tatili ve genel tatil günleri için
verilen ücretlerin tespitinde hesaba kat›lmaz (‹K m.50).
Kesin (maktu) ayl›kl› iflçilerin (mazeretli olunan günlerde dahi, ücrette bir indirim söz konusu olmaks›z›n ücret alan iflçilerin) ücretlerinin içerisinde hafta tatili
ücreti de bulundu¤u için, bunlara ayr›ca hafta tatili ücreti verilmez.
Belirtelim ki Kanun’un 48. maddesi gere¤ince, iflçilere geçici iflgöremezlik ödene¤i verilmesi gerekti¤i zamanlarda geçici iflgöremezlik süresine rastlayan ulusal
bayram, genel tatil ve hafta tatilleri, ödeme yap›lan kurum veya sand›klar taraf›ndan geçici iflgöremezlik ölçüsü üzerinden ödenir. Hastal›k nedeni ile çal›fl›lmayan
günlerde Sosyal Güvenlik Kurumu taraf›ndan ödenen geçici iflgöremezlik ödene¤i
ayl›k ücretli iflçilerin ücretlerinden mahsup edilir. Böylelikle, maktu ayl›kl› iflçiler
için Kurumun sa¤lam›fl oldu¤u, geçici iflgöremezlik ödene¤i iflçinin ücretinden
mahsup edilir, geriye kalan k›s›m iflveren taraf›ndan ödenir. ‹fl Kanunu, söz konusu
hükmü ile çifte ödemeyi engellemektedir. Buna karfl›l›k taraflar sözleflmelere koyacaklar› hükümlerle, iflçinin hem geçici iflgöremezlik ödene¤ini, hem de iflverenden ayl›¤›n› almas›n› da öngörebilirler.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
176
Hafta tatili ücretine hak
kazanabilmek için ‹fl Kanunu
kapsam›nda çal›flmak
gerekir.
‹flçiler Hafta Tatili Hakk›nda Kanun gere¤i alt› günden fazla çal›flt›r›lamasalar
da, iflçinin hafta tatilinde dinlenmeyip çal›flmas› durumunda bu çal›flma, fazla çal›flma olarak nitelendirilmelidir. Bununla birlikte Kanun’da böyle bir çal›flma için
cezai müeyyide de tesbit edilmifltir.
ULUSAL BAYRAM VE GENEL TAT‹LER
Ulusal Bayram ve Genel Tatil Kavramlar›
2429 say›l› Ulusal Bayram ve Genel Tatiller Hakk›nda Kanun, ulusal bayram ve genel tatil günlerini belirlemifltir. 2429 say›l› Kanun’un 1. maddesine göre, Cumhuriyetin ilan edildi¤i 29 Ekim günü ulusal bayramd›r. Ulusal bayram 28 Ekim günü saat 13’ten itibaren bafllar ve 29 Ekim günü devam eder. Kanun’da genel tatil günleri de belirlenmifltir. Buna göre, 23 Nisan günü (Ulusal Egemenlik ve Çocuk Bayram›), 19 May›s günü (Atatürk’ü Anma ve Gençlik ve Spor Bayram›), 30 A¤ustos günü (Zafer Bayram›) resmi bayram günleridir. Dini bayramlar da, Ramazan Bayram›
(Arife günü saat 13.00’ten itibaren üçbuçuk gün) ve Kurban Bayram›’d›r (Arife günü saat 13.00’ten itibaren dörtbuçuk gün). Nihayet y›lbafl› günü (1 Ocak) ve Emek
ve Dayan›flma Günü (1 May›s) de genel tatil günlerinden say›l›r (UBGTHK m.2).
Kamu kurulufllar› ulusal bayram ve genel tatil günlerinde tatil edilir (UBGTHK
m.2, f.3). Özel iflyerlerinde ise yaln›zca 29 Ekim günü kural olarak çal›flmak yasakt›r (UBGTHK m.2, f.son). Bunun d›fl›ndaki tatil günlerinde çal›flma yükümlülü¤ü
sözleflme ile kararlaflt›r›labilir.
Ancak ‹fl Kanunu’nun düzenlemesi karfl›s›nda özel iflyerlerinde sözleflme ile kararlaflt›rma yapmak durumunda 29 Ekim günü de çal›flma yap›labilir. Dolay›s›yla
29 Ekim’de özel iflyerlerinin kapat›lmas›na iliflkin düzenlemenin ‹fl Kanunu kapsam›nda yer almayan iflyerleri için söz konusu olabilece¤ini belirtelim. Gerçekten, ‹fl
Kanunu’nun “Ulusal bayram ve genel tatil günlerinde iflyerlerinde çal›fl›l›p çal›fl›lmayaca¤› toplu ifl sözleflmesi veya ifl sözleflmeleri ile kararlaflt›r›l›r. Sözleflmelerde
hüküm bulunmamas› halinde söz konusu günlerde çal›fl›lmas› için iflçinin onay›
gereklidir” (‹K m.44), düzenlemesinde ulusal bayram ve genel tatil günleri aras›nda bir ayr›m yap›lmam›flt›r. Bununla birlikte ulusal bayram ve genel tatil günlerinde çal›flma yap›labilmesi için iflçinin muvafakati gereklidir. Muvafakati olmayan iflçinin çal›flt›r›labilmesi ise mümkün de¤ildir.
Ulusal Bayram ve Genel Tatil Ücreti
Ulusal bayram ve genel tatil günü olarak kabul edilen günlerde iflçiler çal›flmazlarsa, bir ifl karfl›l›¤› olmaks›z›n o günün ücretleri tam olarak, tatil yapmayarak çal›fl›rlarsa, ayr›ca çal›fl›lan her gün için bir günlük ücreti ödenir (‹K m.47, f.1). Yüzde
usulünün uyguland›¤› iflyerlerinde iflçilerin ulusal bayram ve genel tatil ücretleri
t›pk› hafta tatilinde oldu¤u gibi, burada da iflverenleri taraf›ndan ödenir (‹K m.44,
f.2, m.47). Miktar yine haftan›n di¤er günlerinde çal›fl›larak toplanan miktar›n çal›fl›lan güne bölünmesi suretiyle bulunur.
Belirtilmesi gereken bir durum da, hafta tatili ile ulusal bayram ve genel tatillerin çak›flmas› durumunda iflçinin tek bir ücrete hak kazanabilece¤idir.
Ücret ç›plak ücret üzerinden hesaplan›r (‹K m.50). Kesin (maktu) ayl›kl› ücretle çal›flan iflçi, ücretinin içerisinde ulusal bayram ve genel tatil günü ücreti bulundu¤u için, ayr›ca bir ücret talep edemez (‹K m.49, f.son).
SIRA S‹ZDE
5
23 Nisan›n ayn›
hafta tatili olan pazar gününe rast gelmesi ve iflçinin bu günde
SIRA zamanda
S‹ZDE
çal›flmas› durumunda eline geçmesi gereken ücret ne kadard›r?
S O R U
S O R U
177
YILLIK ÜCRETL‹ ‹Z‹N
Y›ll›k Ücretli ‹zin Uygulamas›
Y›ll›k ücretli izin, Anayasa taraf›ndan teminat alt›na al›nm›fl dinlenme hakk›n›n bir
görünümüdür. Gerçekten bir y›l boyunca çal›flan iflçiye iflyerinden uzakta dinlenme hakk› verilmesi sosyal amaçlarla oldu¤u kadar, iflçinin sa¤l›¤› aç›s›ndan da
önemlidir. Bu izin ayn› zamanda ücretlidir. Gerçekten, ‹fl Kanunu’nun 57. maddesi y›ll›k ücretli izne ç›kan iflçiye iflveren taraf›ndan söz konusu sürelere iliflkin ücretinin peflin olarak verilece¤ini öngörmüfltür.
Y›ll›k ücretli izin hakk›ndan vazgeçmek mümkün de¤ildir (‹K m.53, f.2). Dolay›s›yla iflçinin izni kullanmaktan vazgeçti¤ine iliflkin yap›lan kararlaflt›rmalar geçersizdir. Ayr›ca, uygulamada görüldü¤ü gibi, iznin kullan›lmas› yerine buna karfl›l›k
ücret verilmesi de hukuken geçerli kabul edilemez. Zira, y›ll›k izinde aslolan iflçinin izne ç›kar›lmas›d›r. Ücret ikinci planda kalarak çal›fl›lmayan bu dönemde iflçinin geçimininin temini amaçlanmaktad›r. Y›ll›k izin uygulamas›nda ücretin talep
edilebilmesi imkân›, sadece ifl sözleflmesinin sona ermesinde mümkündür. Bir baflka ifadeyle, iflçi çal›flma döneminde kullanmad›¤› izin sürelerine karfl›l›k, sözleflmenin sona ermesi durumunda hak kazand›¤› izin süreleri kadar son ç›plak ücreti kadar alacak elde edebilir. Burada sözleflmenin sona ermesi nedeniyle art›k fiilen izni kullanabilme imkân› kalmad›¤› için izne karfl›l›k gelen sürelere ait ücret
alabilmek mümkündür.
Y›ll›k Ücretli ‹zne Hak Kazanma fiartlar›
‹flçinin En Az Bir Y›l Çal›flmas›
‹fl Kanunu y›l›k ücretli izin hakk›n› iflyerinde en az bir y›l çal›flm›fl olanlara tan›m›flt›r (‹K m.53, f.1). Bu aç›dan geçmesi gereken süreye bekleme süresi denir. Bekleme süresi, iflçinin fiilen ifle bafllama tarihinden itibaren ifllemeye bafllar. Bu anlamda deneme süresi de hesaplamaya kat›l›r. Bunun d›fl›nda sözleflme iliflkisinin belirli süreli olmas›n›n da herhangi bir önemi yoktur. Yaln›z belirtelim ki iflçi tam bir y›l
çal›flt›ktan sonra bu hakk› kazan›r. Bunun d›fl›nda bir y›l› dolmayan süre için orant›l› bir biçimde izin kullan›lamaz. Zaten ‹fl Kanunu’nun 54.maddesinin 3. f›kras›nda iflçinin gelecek izin hakk› için geçmesi gereken bir y›ll›k hizmet süresinin, bir
önceki izin hakk›n›n do¤du¤u günden bafllayarak gelecek hizmet y›l›na do¤ru hesaplanaca¤› ifade edilmifltir.
Belirsiz süreli ifl sözleflmesinin iflveren taraf›ndan ihbar önellerine ait ücret peflin verilmek suretiyle sona erdirilmesi durumunda, sözleflme ihbar sürelerinin sonunda ortadan kalkaca¤›ndan söz konusu süreler de bir y›la dâhildir.
Ayr›ca ifle iade davas›n›n kazan›lmas›ndan sonra iflçinin ifle bafllat›lmamas› durumunda, boflta geçen süre (en fazla dört ay) y›ll›k izin süresinde dikkate al›n›r.
Bekleme süresinin nas›l hesaplanaca¤› Kanun’da öngörülmüfltür. Buna göre,
y›ll›k ücretli izine hak kazanmak için gerekli sürenin hesab›nda iflçilerin, ayn› iflverenin bir veya çeflitli iflyerlerinde çal›flt›klar› süreler birlefltirilerek göz önüne al›n›r.
Hesaplamada iflçinin ayn› iflveren nezdinde ‹fl Kanunu kapsam› d›fl›nda yapm›fl oldu¤u çal›flmalar da birlefltirilir (‹K m.54, f.1). Örne¤in, tar›m iflinde alt› ay çal›flt›ktan sonra, ayn› iflverene ait bu sefer 4857 say›l› ‹fl Kanunu kapsam›ndaki al›fl verifl
merkezinde çal›flan iflçi, ikinci alt› ay› doldurduktan sonra y›ll›k izne hak kazan›r.
‹ki çal›flma süresi birlefltirilir.
‹flyerinde ifle bafllad›¤›
günden itibaren, deneme
süresi de dâhil olmak üzere,
en az bir y›l çal›flm›fl iflçiler
y›ll›k ücretli izne hak
kazan›rlar.
178
Yine, farkl› kamu kurum ve kurulufllar› içinde geçen ifl süreleri de birlefltirilir.
Buradaki birlefltirmenin amac›, iflverenin nihayetinde Devlet olmas›d›r. Gerçekten,
ayn› bakanl›¤a ba¤l› iflyerleri ile ayn› bakanl›¤a ba¤l› tüzel kiflilerin iflyerlerinde geçen süreler ve kamu iktisadi teflebbüsleri yahut özel kanuna veya özel kanunla verilmifl yetkiye dayan›larak kurulan banka ve kurulufllar veya bunlara ba¤l› iflyerlerinde geçen süreler, iflçinin y›ll›k ücretli izin hakk›n›n hesaplanmas›nda göz önünde bulundurulur (‹K m.54, f.son).
‹flçinin bekleme süresi olan bir y›l içerisinde kesintili bir çal›flma söz konusu
ise, bu boflluklar› karfl›layacak kadar hizmet süresi eklenir ve bu suretle iflçinin izin
hakk›n› elde etmesi için gereken bir y›ll›k hizmet süresinin bitifl tarihi gelecek hizmet y›l›na aktar›l›r. ‹flçinin gelecek izin haklar› için geçmesi gereken bir y›ll›k hizmet süresi, bir önceki izin hakk›n›n do¤du¤u günden bafllayarak gelecek hizmet
y›l›na do¤ru hesaplan›r. ‹flçi her hizmet y›l›na karfl›l›k, y›ll›k iznini gelecek hizmet
y›l› içinde kullan›r (‹K m.54, f.3,4).
‹flyerinin el de¤ifltirmesi veya baflkas›na devri gibi durumlarda mevcut ifl sözleflmeleri bundan etkilenmedi¤i için bekleme süresi bir bütün halinde dikkate al›n›r (‹K m.6).
Ayr›ca, ‹fl Kanunu’nda fiilen çal›fl›lmasa da baz› süreler çal›fl›lm›fl gibi kabul etmifltir (‹K m.55). Bunlar aras›nda, iflçinin u¤rad›¤› kaza veya tutuldu¤u hastal›ktan ötürü
ifline gidemedi¤i günler (ancak iflçinin k›demine ba¤l› ihbar süresine alt› hafta eklenecek süre afl›lamaz), kad›n iflçilerin do¤umdan önce ve sonra çal›flt›r›lmad›klar›
günler, hafta tatili, ulusal bayram, genel tatil günleri, iflçiye verilmifl bulunan y›ll›k ücretli izin süreleri gibi süreler yer almaktad›r. ‹flçinin 55. madde d›fl›ndaki bir sebeple,
yani bekleme süresi içinde çal›fl›lm›fl olarak kabul edilmeyen bir sebeple ifle devam
edememesi durumunda, söz konusu süreler bekleme süresinden düflülür, bu kadar
süre daha çal›flmak gerekir (‹K m.54, f.2). Kanunda aç›kça belirtilmese de, iflçilerin
cumartesi günü çal›flmay›p hafta içinde çal›flmalar› halinde, ‹fl Hukuku’nda kural olarak Cumartesi günü de iflgünü say›ld›¤›ndan bekleme süresine bu süre de dâhildir.
Yap›lan ‹flin ve ‹flyerinin Niteli¤inin Y›ll›k Ücretli ‹zne Elveriflli Olmas›
Y›ll›k ücretli izin öncelikli olarak ‹fl Kanunu kapsam› içerisinde yer alan iflyerleri ve
iflçiler için söz konusudur. Bu nedenle, süreksiz ifllerde çal›flan iflçiler ücretli izin
hakk›ndan yararlanamazlar (‹K m.10, f.2). Yine iflin niteli¤i gere¤i mevsim ve kampanya ifllerindeki çal›flmalarda da y›ll›k izin söz konusu olmaz (‹K m.53, f.3). Ancak mevsim ve kampanya ifllerinin yürütüldü¤ü iflyerlerinde sürekli (devaml›) ifllerde çal›flanlar izin hakk›ndan do¤al olarak yararlan›rlar (Y‹Y m.12).
Y›ll›k Ücretli ‹znin Hükümleri
‹zin Süreleri
‹zin süreleri iflçilerin iflyerindeki k›demine göre asgari biçimde Kanun’da belirlenmifltir. Buna göre, hizmet süresi, bir y›ldan befl y›la kadar (befl y›l dâhil) olanlara
y›lda ondört gün, befl y›ldan fazla ve onbefl y›ldan az olanlara y›lda yirmi gün, onbefl y›l ve daha fazla olanlara y›lda yirmialt› gün izin verilir. Ancak onsekiz ve daha küçük yafltaki iflçiler ile elli yafl›ndan büyük iflçilere verilecek y›ll›k ücretli izin
yirmi günden az olamaz (‹K m.53). Sözleflmeler ile bu süreler art›r›labilir.
179
Hizmet Süresi
‹zin Süresi
1 y›l- 5 y›l
14 gün
+ 5 y›l- 15 y›l
20 gün
+ 15 y›l
26 gün
Y›ll›k izin süresi belirlenirken, iflçinin y›ll›k ücretli izne hak kazand›¤› tarihteki
k›demi esas al›n›r. Bir baflka ifade ile, iflçinin Kanun’da öngörülen y›ll›k ücretli izin
sürelerinin hangisinden yararlanmas› gerekti¤i, iflçinin y›ll›k ücretli izni kulland›¤›
tarihteki de¤il, y›ll›k ücretli izne hak kazand›¤› tarihteki k›demi esas al›narak belirlenir.
Kanun’da baz› sürelerin y›ll›k izinden mahsup edilemeyece¤i de belirtilmifltir.
Buna göre, iflveren taraf›ndan y›l içinde verilmifl bulunan di¤er ücretli ve ücretsiz
izinler veya dinlenme ve hastal›k izinleri y›ll›k izne mahsup edilemez. Y›ll›k ücretli izin günlerinin hesab›nda izin süresine rastlayan ulusal bayram, hafta tatili ve genel tatil günleri izin süresinden say›lmaz. Bunlar›n ayr›ca tatil olarak de¤erlendirilmesi gerekir (‹K m.52, f.4,5). Ancak belirtmek gerekir ki, sözleflme ile taraflar›n tatil olarak kararlaflt›rd›klar› süreler ile, çal›fl›lmayan Cumartesi günü y›ll›k ücretli izin
süresinden say›l›r.
Yine belirtelim ki iflveren taraf›ndan ifl sözleflmesinin bildirimli feshinde söz
konusu bildirim süreleri ile, iflçiye verilmesi zorunlu yeni ifl arama izinleri, y›ll›k ücretli izin süreleri ile iç içe giremez (‹K m.59, f.2).
Y›ll›k ücretli izin süreleri iflveren taraf›ndan bölünemez, sürekli bir flekilde verilmesi esast›r. Bununla birlikte, izin süreleri, taraflar›n anlaflmas› ile bir bölümü on
günden afla¤› olmamak üzere en çok üçe bölünebilir (‹K m.56, f.1,3). Kanun koyucu iflçilerin bulunduklar› yerlerden baflka yerlerde izinlerini geçirmeleri durumunda gidifl ve dönüfllerinde yolda geçecek süreleri karfl›lamak üzere iflveren taraf›ndan toplam dört güne kadar ücretsiz izin verme zorunlulu¤u öngörmüfltür (‹K
m.56, f.son).
‹znin Kullan›lmas›
‹flçi, her hizmet y›l›na karfl›l›k, hak etti¤i y›ll›k iznini gelecek hizmet y›l› içinde kullan›r (‹K m.54, f.4). Kural bu olmakla birlikte, iflçinin iznini o y›l içinde kullanmamas› veya kullanamamas› durumunda izin hakk› ortadan kalkmaz, iflçi daha sonraki y›lda iznini kullanabilir. K›smi süreli ifl sözleflmesi ile çal›flanlar da izinlerini,
bir sonraki y›l çal›flmalar› gereken sürelerde kullan›rlar.
Y›ll›k iznin kullan›lma tarihini belirleme yetkisi, yönetim hakk› çerçevesinde iflverene aittir. Dolay›s›yla iflçi kendi belirledi¤i tarihte y›ll›k izin hakk›n› kulland›¤›n› iddia ederek iflyerinden ayr›lamaz.
Ayr›ca, iflveren taraf›ndan iflyerinde nisan ay› bafl› ile ekim ay› sonu aras›ndaki
süre içinde, iflçilerin tümünü veya bir k›sm›n› kapsayan toplu izin uygulamas› yap›labilmesi de mümkündür.
Y›ll›k ücretli iznini kullanmakta olan iflçinin izin süresi içinde ücret karfl›l›¤› bir
iflte çal›flt›¤› anlafl›l›rsa bu izin süresi içinde kendisine ödenen ücret iflveren taraf›ndan geri al›nabilir (‹K m.55).
Tablo 7.2
Y›ll›k Ücretli ‹zin
Süreleri
180
Y›ll›k ‹zin Ücreti ve Zamanafl›m›
‹flçinin ifl sözleflmesi devam
ederken izin kullanmak
yerine ücret almas›
uygulamas› hukuken
geçersizdir.
SIRA S‹ZDE
6
Y›ll›k izin ücreti iflveren taraf›ndan izne ç›kmadan önce peflin olarak veya avans biçiminde verilir. Y›ll›k izin ücreti ç›plak ücret üzerinden hesaplan›r (‹K m.57, f.2,
m.46). K›smi süreli ve ça¤r› üzerine çal›flanlara; izin dönemine rastlayan çal›flmas›
gereken sürelere iliflkin ücretleri, y›ll›k izin ücreti olarak ödenir (Y‹Y m.21, f.son).
Belirtmek gerekir ki iflveren de¤iflikliklerinde izin ücreti yeni iflveren taraf›ndan
ödenir. Buna ayk›r› sözleflmeler, iflçiyi ba¤lamaz (‹K m.6).
‹flçinin sözleflmesinin feshi halinde, hak edip de henüz kullanmad›¤› y›ll›k izinleri sözleflmenin sona erdi¤i tarihteki son ücret üzerinden hesaplanarak kendisine
veya hak sahiplerine ödenir (‹K m.59, f.1).
Y›ll›k ücretli izin hakk› befl y›ll›k zamanafl›m› süresine tabidir (BK m.126, f.3).
Bu ücrete iliflkin zamanafl›m›, ifl sözleflmesinin sona erdi¤i tarihten itibaren bafllar
(‹K m.59, f.1).
Y›ll›k izin süreleri
k›deme göre nas›l de¤iflir?
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
181
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
Çal›flma süresi ve çal›flma süresinden say›lan halleri tart›flmak.
‹fl Hukuku’nun özelli¤inden ötürü iflçinin iflyerinde geçirece¤i süre s›n›rlanm›flt›r. Gerçekten bir iflçi kural olarak günde en çok 45 saat çal›flt›r›labilir. ‹flçinin bu sürede mutlaka fiilen çal›flmas› da
aranmaz. Baz› durumlarda iflçi ifl görmese ya da
as›l iflini yapmasa da iflte geçirdi¤i süreler ifl süresinden say›l›r. Ayr›ca iflçinin günlük onbir saatlik
azami çal›flma süresine de uymas› gereklidir.
Yer veya su alt›na inifl ve ç›k›fllarda geçen süreler, iflçinin baflka bir yerde çal›flt›r›lmak üzere
gönderilmesi durumunda yolda geçen süreler, iflçinin ifle haz›r bekledi¤i süreler, iflçinin iflverenin
buyru¤u alt›nda as›l iflini yapmaks›z›n geçirdi¤i
süreler, emzirme izni s›ras›nda geçen süreler,
araçta geçen süreler, çal›fl›lm›fl gibi kabul edilir.
Normal çal›flma süresinin afl›lmas›n›n anlam›n›
ve uygulamas›n› yorumlamak.
‹flçinin Kanun’da belirlenmifl çal›flma süresinin
üzerinde çal›flt›r›lmamas› esast›r. Ancak baz› nedenlerle normal ifl süresinin afl›lmas› gerekebilir.
Örne¤in siparifl art›fl›, iflyerindeki ar›zan›n giderilmesi gibi. ‹flte bu gibi durumlarda normal çal›flma süresinin üzerinde bir çal›flma yapt›r›labilir.
‹flçinin haftal›k çal›flma süresi veya günlük azami
çal›flma süresini geçen çal›flmalar› fazla çal›flma
olarak addedilir. Fazla çal›flma, üretimin art›r›lmas›, üretim faaliyetlerindeki aksamalar›n önlenmesi, iflletme ve toplumun baz› acil ihtiyaçlar›n›n
karfl›lanmas› amac›yla, normal ifl süreleri üzerinde yap›lan çal›flmalar olarak tan›mlanabilir. ‹fl Kanunu’na göre ise, fazla çal›flma, Kanunda yaz›l›
koflullar çerçevesinde, haftal›k k›rkbefl saati aflan
çal›flmalard›r (‹K m.41, f.1).
Belirtmek gerekir ki günlük azami çal›flma süresi onbir saat oldu¤u için, haftal›k k›rkbefl saat
dolmasa bile, günlük onbir saati aflan çal›flmalar
da fazla çal›flma olarak kabul edilmelidir.
Fazla sürelerle çal›flma ise, ifl veya toplu ifl sözleflmeleri ile iflyerinde geçerli olan çal›flma süresinin, k›rkbefl saatin alt›nda kararlaflt›r›lmas› halinde, iflçinin kararlaflt›r›lan süre ile yasal azami
çal›flma süresi olan k›rkbefl saat aras›nda yap›lm›fl olan çal›flmalara denir. Bunun fazla çal›flma-
dan fark›, yap›lan çal›flma nedeniyle ödenecek
ücretin (ya da serbest zaman›n) yar› yar›ya az olmas›d›r. Ancak taraflar sözleflme ile bunu da fazla çal›flmaya eflitleyebilirler.
Fazla çal›flma hâlinde ücretin daha yüksek olmas› gereklidir. Haz›rlama tamamlama ve temizleme iflleri de baz› aç›lardan fazla çal›flma ile benzerlik göstermektedir.
N
A M A Ç
3
Gece çal›flmas›, haz›rlama, tamamlama ve temizleme ifllerinde çal›flma, telafi çal›flmas› ve k›sa hangi anlam›n› tart›flmak.
Gece çal›flmas›, saat 20.00-06.00 aras›na rastlayan dönemde yap›lan ve en fazla onbir saat süren çal›flmad›r. ‹flçilerin gece çal›flmalar› yedibuçuk saati geçemez.
‹flyerinde as›l iflin yap›lmas› için birtak›m haz›rl›k, temizlik ve tamamlama ifline ihtiyaç duyulabilir. Yine sa¤l›k ve güvenlik yönünden de bir tak›m ifllerin yap›lmas› gerekebilir. Örne¤in, iflyerindeki araç ve gerecin günlük bak›m ve temizli¤i, ocaklar›n ve f›r›n›n yak›lmas›, ›s›t›lmas› ve so¤utulmas›, ameliyathanenin haz›rlanmas› böyle
ifllerdendir. ‹flte, böyle iflyerinde söz konusu iflin
yap›lmas› için çal›flma saatlerinden önce veya
sonra yap›lmas› gerekli olan ifllere, haz›rlama,
tamamlama ve temizleme iflleri denir (‹K
m.70). Bu ifller ve çal›flma koflullar›n› düzenleyen
Haz›rlama, Tamamlama ve Temizleme ‹flleri Yönetmeli¤i de yürürlü¤e konmufltur. Belirtelim ki,
söz konusu Yönetmeli¤in uygulanabilmesi için,
iflyerinde çal›flan iflçilerin Yönetmelik kapsam›nda yer alan iflleri yapmas› gerekir. Bununla birlikte zaten haz›rlama, tamamlama ve temizleme
ifllerinde çal›flt›r›lmak üzere iflçi çal›flt›r›l›yorsa,
bunlar zaten ‹fl Kanunu’nun ilgili hükümlerine
tabidir. Bir baflka ifadeyle Yönetmelik, ancak bu
ifllerin iflyerindeki as›l iflte çal›flan iflçilerce yap›lmas› durumunda uygulan›r (HTT‹Y m.2, f.2).
Zorunlu nedenlerle iflin durmas›, ulusal bayram
ve genel tatillerden önce veya sonra iflyerinin tatil edilmesi veya benzeri nedenlerle iflyerinde
normal çal›flma sürelerinin önemli ölçüde alt›nda
çal›fl›lmas› veya tamamen tatil edilmesi ya da iflçinin talebi ile kendisine izin verilmesi hâllerinde iflveren iki ay içinde çal›fl›lmayan süreler için
182
telafi çal›flmas› yapt›rabilir (‹K m.64). Özellikle
telafi çal›flmas›na baflvurmakla iki tatil günü aras›na rastlayan bir çal›flma döneminin de tatil edilmesi, daha sonra çal›fl›lmayan bu sürenin telafi
edilmesi söz konusudur. Belirtelim ki, telafi çal›flmalar›, fazla çal›flma veya fazla sürelerle çal›flma da say›lmaz.
Telafi çal›flmalar› günlük en çok çal›flma süresini
(onbir saati) aflmamak koflulu ile günde üç saatten fazla olamaz.
‹flverenlerin özellikle ekonomik kriz dönemlerinde iflçilerini ücretsiz izne ç›karmalar› veya ifl
iliflkisinin sona erdirilmesi durumlar›nda ma¤duriyetlerinin önlenmesi maksad›yla, iflçilerin belirli bir süre k›sa çal›flma ödene¤i alabilmelerine
imkân tan›nm›flt›r. Böylece, genel ekonomik kriz,
sektörel veya bölgesel kriz ile zorlay›c› sebeplerle iflyerindeki haftal›k çal›flma sürelerinin geçici
olarak en az üçte bir oran›nda azalt›lmas›n› veya
süreklilik koflulu aranmaks›z›n en az dört hafta
süreyle faaliyetin tamamen veya k›smen durdurulmas› halinde yap›lan çal›flma k›sa çal›flmad›r. K›sa çal›flma gerektiren hâlde iflveren, durumu derhâl gerekçeleri ile birlikte Türkiye ‹fl Kurumuna, varsa toplu ifl sözleflmesi taraf› sendikaya bir yaz› ile bildirir. Bu arada k›sa çal›flman›n
gereklili¤inin tesbiti, Çal›flma ve Sosyal Güvenlik
Bakanl›¤›nca yap›l›r (‹flsizlik Sig. K Ek. m.2). Bu
konuda K›sa Çal›flma ve K›sa Çal›flma Ödene¤ine
‹liflkin Yönetmelik yürürlü¤e konmufltur.
N
A M A Ç
4
Dinlenme sürelerinin özelli¤ini, ara dinlenmesi,
hafta tatili ve ulusal bayram ve genel tatiller ile
y›ll›k ücretli izin uygulamas›n›n özelliklerini de¤erlendirmek.
Dinlenme hakk› anayasal bir hak olarak öngörülmüfltür. ‹flçiler için çal›flma zaman›n›n ortas›nda verilmesi gereken ara dinlenmeleri ifl süresinden say›lmaz. Bunun yan›s›ra, haftada alt› gün
çal›flan iflçi için bir günlük hafta tatili izni söz
konusudur. Yine, Kanun’da belirtilen ulusal bayram ve genel tatil günlerinde de iflçilerin dinlendirilmeleri esast›r. Ayr›ca iflyerinde bir y›ll›k k›demi bulunan bir iflçi için ücretli y›ll›k izin hakk› da
bulunmaktad›r. Bu haktan vazgeçmek mümkün
olmad›¤› gibi, iflçinin ifl iliflkisi devam ederken
izni kullanmak yerine karfl›l›¤›nda ücretini almas› uygulamas› da hukuka ayk›r›d›r.
183
1. ‹flçiler günde en fazla kaç saat çal›flt›r›labilirler?
a. 7,5
b. 8
c. 9
d. 10
e. 11
2. Denklefltirme süresi toplu ifl sözleflmeleriyle kaç aya
kadar artt›r›labilir?
a. 1
b. 2
c. 3
d. 4
e. 6
6. Postalar halinde çal›flmalarda iflçi pefl pefle en çok
kaç hafta gündüz döneminde çal›flt›r›labilir?
a. 1 hafta
b. 2 hafta
c. 3 hafta
d. 4 hafta
e. 1,5 hafta
7. Haz›rlama, tamamlama ve temizleme iflleri günde
en fazla kaç saat sürebilir?
a. 3
b. 1
c. 7,5
d. 5
e. 2
3. ‹flyerinde haftal›k çal›flma süresi ifl sözleflmesi ile 40
saat olarak tesbit edilmifltir. Siparifl fazlal›¤› nedeniyle
haftada 45 saat çal›flan bir iflçinin yapm›fl oldu¤u bu ilave çal›flmalar› karfl›s›nda alabilece¤i ücret ne kadard›r?
(Saat ücreti T10’dir)
a. T62,5
b. T75
c. T100
d. Herhangi bir ilave ücret al›nmaz.
e. 50
8. K›sa çal›flma genel ekonomik kriz, sektörsel veya
bölgesel kriz ile zorlay›c› sebeplerle iflyerindeki haftal›k
çal›flma sürelerinin geçici olarak en az ne kadar bir
oranda azalt›lmas› durumunda söz konusu olur?
a. 1/3
b. 1/2
c. 1/4
d. 1/5
e. 2/3
4. Bir y›lda genel sebeplerle fazla çal›flma en çok kaç
saat olabilir?
a. 360
b. 300
c. 270
d. 250
e. 225
9. Günde 5 saat çal›fl›lan bir iflyerinde iflçilere en az ne
kadar ara dinlenmesi verilmek zorundad›r?
a. 2 saat
b. 1 saat
c. 15 dakika
d. 30 dakika
e. 45 dakika
5. ‹flyerinde oluflan bir ar›za veya araç ve gereçler için
hemen yap›lmas› gerekli acele ifllerde, yap›lmas› gerekli fazla çal›flma ne tür fazla çal›flmad›r?
a. Ola¤an sebeplerle fazla çal›flma
b. Ola¤anüstü sebeplerle fazla çal›flma
c. Zorunlu sebeplerle fazla çal›flma
d. ‹htiyari fazla çal›flma
e. Genel sebeplerle fazla çal›flma
10. Y›ll›k ücretli izin hakk› kaç y›ll›k zamanafl›m› süresine tabidir?
a. 1 y›ll›k
b. 3 y›ll›k
c. 10 y›ll›k
d. 5 y›ll›k
e. 7 y›ll›k
184
“
Üst düzey yöneticiye hangi durumda fazla mesai
ücreti hakk› do¤ar?
‹flçilik alacaklar›ndan olan fazla çal›flma ücretinde ispat
külfeti, iflçiye aittir. Ücret bordrolar›nda iflçinin imzas›n›
tafl›yan bordro sahteli¤i ispat edilinceye kadar kesin delil niteli¤indedir. ‹mzal› ücret bordrosunda görünen fazla çal›flma alaca¤›n›n ödendi¤i varsay›l›r. E¤er bordroda
fazla çal›flma bölümünün bofl olmas› ya da bordronun
imza tafl›mamas› durumunda iflçi bu fazla çal›flma ücretlerini her türlü delil ile ispatlayabilir. Bu durumda iflçi,
yaz›l› kay›tlar›n yan›nda tan›klar›n beyan› ile de fazla
çal›flmay› ispatlayabilir. ‹flyeri kay›tlar›, özellikle iflyeri
girifl ç›k›fl› gösteren belgeler, iflyeri iç yaz›flmalarda delil niteli¤indedir.
‹flçi, ücret bordrolar›n› imzalam›fl ve bordroda yazan
miktardan daha fazla çal›flma alaca¤› oldu¤unu iddia
ediyorsa bu durumda iflçi, fazla çal›flmay› tan›kla ispatlayamaz. Yaz›l› delile karfl› yaz›l› delil ile ispat kural› gere¤i iflçi, fazla çal›flmalar›n› ancak yaz›l› delil ile ispatlayabilir. Ayr›ca iflçiye bordro imzalat›lmad›¤› halde, fazla çal›flma ücret tahakkuklar›n› içeren her ay de¤iflik
miktarlarda ücret ödemelerin banka kanal›yla yap›lmas› durumunda da ihtirazi kay›t ileri sürülmemifl olmas›,
ödenenin üzerinde fazla çal›flma yap›ld›¤›n›n yaz›l› delil ile ispatlanmas› gerekti¤i sonucunu do¤urmaktad›r.
Yukar›da yaz›l› genel kurallar tüm iflçiler için geçerli
olup ‹fl Kanunu’nda baz› s›n›rlamalar›n›n da yer ald›¤›
unutulmamal›d›r. Örne¤in, iflçinin ifle girerken imzalat›lan ifl sözleflmesinde fazla çal›flma ücretinin ayl›k ücrete dâhil oldu¤u yönünde kurallar içerdi¤i ve y›ll›k 270
saate kadar iflçinin fazla çal›flma yapabilece¤i kural›na
yer verilmifltir. Bu durumda iflçi, 270 saatlik fazla çal›flma süreleri ücretin içinde oldu¤undan iflverenden fazla
çal›flma ücreti isteyemeyecektir. ‹flçi, 270 saatten sonraki fazla çal›flma ücretleri her zaman iflverenden talep etme hakk› bulunmaktad›r. Gece çal›flmalar›n 7,5 saati
aflamayaca¤› ve ara dinlenmelerin bu çal›flmalardan ç›kar›lmas› gerekti¤i de göz önünde bulundurulmal›d›r.
‹flyerinde en üst düzey konumda çal›flan iflçinin, görev
ve sorumluluklar›n›n gerektirdi¤i ücretin ödenmesi durumunda ayr›ca fazla çal›flma ücretine hak kazanmas›
söz konusu olamaz. Üst düzey yöneticinin fazla çal›flma ücreti hakk› yoktur. Fakat bu durum genel kural olmakla birlikte istisnalar› da bulunmaktad›r. E¤er
üst düzey yönetici konumunda olan iflçiye ayn› yerde
görev ve talimat veren baflka bir yönetici ya da flirket
orta¤› varsa, iflçinin çal›flma gün ve saatlerini kendisinin
belirledi¤inden sözedilemeyece¤inden yasal s›n›rlar›
aflan çal›flmalar içn fazla çal›flma ücreti hakk› do¤ar. Bu
durumda üst düzey yönetici bak›m›ndan flirketin yöneticisi veya flirket yönetim kurulu üyesi taraf›ndan fazla
çal›flma yapmas› yönünde aç›k bir talimat›n verilip verilmedi¤inin araflt›r›lmas› gerekir. Bu durum mail kay›tlar›, iflyeri iç yaz›flmalar› ve di¤er yaz›l› delillerle de ispatlanabilir.
Uygulamada ise özellikle kurumsal flirketlerde müdür
konumunda çal›flan iflçilerde s›k karfl›lafl›lan bir durum
olan fazla çal›flma ücreti hakk›nda her konuyu tek tek
irdelenerek sonuca var›lmas› gereklidir. Aksi halde yanl›fl hukuksal yorumla olumsuz sonuçlar ortaya ç›kabilir.
Haklar›n›z› ö¤renin ve ifl ma¤duru olmay›n.
Avukat Suat Yurdseven
”
Kaynak:
http://blog.milliyet.com.tr/UST_DUZEY_YONETICIYE_
HANGI_DURUMDA__FAZL___/Blog/?BlogNo=354178
&ref=milliyet_anasayfa 18.03.2012 (Eriflim Tarihi:
19.03.2012).
185
Okuma Parças›
‹flçinin gece çal›flmas›nda fazla çal›flma ücreti
4857 Say›l› ‹fl Kanunu’nun 69. maddesinde, “Çal›flma
hayat›nda gece en geç saat 20:00 de bafllayarak en erken 06:00 ya kadar geçen ve her hâlde en fazla 11 saat
süren dönemdir. Baz› ifllerin niteli¤ine ve gere¤ine göre
veya baz› bölgelerin özellikleri bak›m›ndan, çal›flma hayat›na iliflkin gece bafllang›c›n›n daha geriye al›nmas›
veya yaz ve k›fl saatlerinin ayarlanmas› veya gün döneminin bafllama ve bitme saatlerinin belirtilmesi suretiyle
birinci f›kradaki uygulama flekillerini tespit etmek veya
baz› gece çal›flmalar›na herhangi bir oranda fazla ücret
ödenmesi usulünü koymak veya baz› gece iflletilmelerinde ekonomik zorunluluk bulunmayan iflyerlerinde iflçilerin gece çal›flmalar›n› yasak etmek üzere yönetmelikler
ç›kart›labilir. ‹flçilerin gece çal›flmalar› yedibuçuk saati
geçemez” fleklinde kurala yer verilmifltir.
Gördü¤ünüz üzere ‹fl Kanunu’muz, gece çal›flmas›n› 7,5
saatten fazla çal›flt›ramaz kural›n› aç›k ve net biçimde
belirtmifltir. ‹flyeri kurallar›nda “bu gece 7,5 saatten fazla çal›fl›l›r veya bu kanun beni ilgilendirmez, burada benim kanunlar›m geçer” gibi ibareleri iflveren diyemez.
Bu hükme ayk›r› flekilde çal›flt›rmak için iflyeri çal›flma
yönetmeli¤i ç›karan iflverenin kurallar› geçersizdir. Çal›flma koflullar›n› belirleyen kaynaklar s›ralamas›nda daha üst s›ralarda yer alan yasa hükmü ile yönetmeli¤e
öncelikle de¤er verilmesi gerekti¤ini Yarg›tay 9. Hukuk
Dairesi özellikle vurgulamaktad›r.
Çal›flma hayat›nda en çok s›k›nt› olan sektör, özel hastanelerde ve kamuda sa¤l›k sektöründe çal›flan tafleron
iflçiler, özellikle hemflireler, doktorlar ve di¤er sa¤l›k
çal›flanlar› ve ayn› zamanda e¤lence hizmetlerinde çal›flan barmenler, garsonlar, koruma görevlileri, gece çal›flan özel güvenlik iflçileri bu çal›flma sürelerinden ciddi
flekilde ma¤dur olan iflçilerdir. Bu flekilde 7,5 saatten
fazla çal›fl›p da hakk›n› aramak isteyen iflçi, ‹fl Kanunu
24/2 maddesi uyar›nca ifl akdini tek tarafl› ve hakl› nedenle feshedebilir. Bu tek tarafl› fesih sonucu gece fazla çal›flan iflçi, feshe ba¤l› olan k›dem tazminat›n› ve geriye dönük 5 y›l olarak fazla çal›flma ücretlerini iflverenden mahkeme yoluyla talep edebilir. ‹spat külfeti iflçide
olan bu durumda iflçi, fazla mesai yapt›¤›n› iflyerine ait
olan nöbet çizelgeleriyle, tan›klar ile her türlü yasal delillerle çal›flmas›n› ispatlayabilir.
Gece fazla çal›flan iflçi, ifl akdini tek tarafl› olarak feshetmeyip çal›flma esnas›nda iflverenden, yaz›l› olarak çal›flma sürelerinin düzeltilmesini talep edebilir. Ayr›ca fazla çal›flma ücreti, feshe ba¤l› olan haklardan olmad›¤›ndan iflçi, ayn› iflyerinde çal›fl›rken de fazla çal›flma ücre-
ti için iflverene alacak davas› açabilir. Hakk›n› arama
nedeniyle iflyerinden at›lan iflçinin her türlü yasal hakk›
da bulunmaktad›r.
Kanunlar›m›z, iflçilere her türlü yasal hakk› verdi¤i hâlde bu haklar›n› iflletemeyip sürekli olarak iflsizlik korkusu içinde yaflayan çal›flanlar›n haklar›n›, hiç kimse
kendili¤inden vermez. Hele ki iflverenler hiç vermez.
Çal›flanlar›n, sürekli olarak ifl flartlar›ndan yak›n›p iflverenin yüzüne karfl› korku ve kul anlay›fl› ile ç›karak insani de¤erlerini yitirmesi de ayr›ca irdelenmesi gereken
bir durum oldu¤u gibi iflten ç›kar›laca¤›m korkusu ile
iflverenin yan›nda yer alarak mahkemelerde yalan tan›kl›k yapan iflçilerin, Türk Ceza Kanunu kapsam›nda
suç iflledi¤ini bilmesi ve kul hakk› konusunda manevi
olarak vebal alt›na girece¤ini unutmamas› gerekir.
Avukat Suat Yurdseven
Kaynak:
http://blog.milliyet.com.tr/ISCININ_GECE_CALISMASI
NDA_FAZLA_CALISMA____/Blog/?BlogNo=353085&ref
=milliyet_anasayfa
11.03.2012
(Eriflim
Tarihi:
23.03.2012).
1. e
2. d
3. a
4. c
5. c
6. b
7. e
8. a
9. d
10. d
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çal›flma Süreleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çal›flma Süreleri, Denklefltirme Süresi” konusunu gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Normal Çal›flma Süresinin
Afl›lmas›: Fazla Çal›flma Ve Fazla Sürelerle Çal›flma” konusunu gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Genel (Normal Sebeplerle)
Fazla Çal›flma” konusunu gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Zorunla Sebeplerle Fazla
Çal›flma” konusunu gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Günlük Çal›flman›n Gece
Yap›lmas›: Gece Çal›flmalar›” konusunu gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Haz›rlama Tamamlama Ve
Temizleme ‹fllerinde Çal›flma” konusunu gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “K›sa Çal›flma” konusunu
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ara Dinlenmesi” konusunu
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Y›ll›k ‹zin Ücreti ve Zamanafl›m›” konusunu gözden geçiriniz.
186
S›ra Sizde 1
‹flyerinde iflçilerin sürekli çal›flmas› bazen mümkün olmayabilir. Bu durum, iflçiden, iflverenden, iflyerinden
ya da çal›flma iliflkisinden kaynaklanabilir. Dolay›s›yla,
fiilen çal›flma olmasa da iflçinin iflverenin emir ve talimatlar›n› bekler bir vaziyette bulundu¤u süreler de çal›flma süresinden say›lmal›d›r. Örne¤in, bir servis eleman›n, kendisine verilecek sipariflleri beklerken, fiillen
çal›flma olmasa da bu süre çal›flma süresinden say›l›r.
S›ra Sizde 2
Her fleyden önce iflçi ve iflverenin bu konuda anlaflmalar› mümkündür. ‹fl sözleflmeleri ile iki ayl›k, toplu ifl
sözleflmeleri ile de dört ayl›k dönem taraflarca denklefltirme dönemi olarak belirlenebilir. Denklefltirme esas›
uygulan›rken, önemli olan husus, günlük azami çal›flma süresinin onbir saat olabilece¤i, haftada bir gün
mutlaka dinlenme süresinin öngörülmesi ve dönem ortalamas›n›n da k›rkbefl saat olmas› gerekti¤idir. Y›l içerisinde birden fazla denklefltirme dönemi belirlenmesine de herhangi bir engel bulunmamaktad›r.
S›ra Sizde 3
‹flçiye fazla çal›flma yapt›r›labilmesi için kural olarak yaz›l› r›zas› gerekir. Bu r›za ifle girerken yap›lan ifl sözleflmesinde de al›nabilir. Fakat, daha sonra her y›l bafl›nda
bu r›zan›n tekrarlanmas› da laz›md›r. Zorunlu sebeplerle fazla çal›flma ile ola¤anüstü sebeplerle fazla çal›flma
durumlar›nda art›k iflçinin r›zas› aranmaz. Bunun yan›s›ra zaten önceden usulüne uygun bir r›za verilmiflse
tekrar çal›flma öncesi r›zan›n al›nmas›na da gerek bulunmamaktad›r.
S›ra Sizde 4
Haz›rlama, tamamlama ve temizleme iflleri, as›l ifli bu
ifller olmayan ve iflyerinde çal›flan iflçiler taraf›ndan yürütülmekte ise günlük çal›flma sonras› yap›lan ifllerdendir. Bu aç›dan fazla çal›flma ile benzerlik arzeder. Her
ne kadar günde en fazla iki saat yapt›r›labilirse de günlük azami çal›flma süresi olan onbir saat, burada da dikkate al›nmal›d›r. Yine, fazla çal›flma için y›ll›k s›n›r olan
ikiyüzyetmifl saat, haz›rlama tamamlama ve temizleme
ifllerinde de söz konusudur. Ayr›ca, çal›flan iflçilerin ücretleri fazla çal›flmadaki gibi yüzde elli zaml› ödenir.
S›ra Sizde 5
Her fleyden önce belirtmek gerekir ki iki tatil gününün
üst üste gelmesi iki kat ücret al›nmas›n› hakl› k›lmaz.
Dolay›s›yla iflçi hafta tatili ve genel tatil ücretinin ikisini birden de¤il sadece birinden ücret al›r. Bu gün çal›flm›flsa, çal›flmasayd› alaca¤› hafta tatili ücretini (veya
genel tatil ücretini), çal›flma yapt›¤› için bu çal›flt›¤› süreye ait ücreti, haftan›n di¤er günleri de tam çal›flmas›na ba¤l› olarak, k›rkbefl saat de dolduysa, çal›flma ücretini % 50 zaml› olarak alacakt›r.
S›ra Sizde 6
‹zin süreleri iflçilerin iflyerindeki k›demine göre asgari
biçimde Kanun’da belirlenmifltir. Buna göre, hizmet süresi, bir y›ldan befl y›la kadar (befl y›l dâhil) olanlara y›lda ondört gün, befl y›ldan fazla ve onbefl y›ldan az olanlara y›lda yirmi gün, onbefl y›l ve daha fazla olanlara
y›lda yirmialt› gün izin verilir. Ancak onsekiz ve daha
küçük yafltaki iflçiler ile elli yafl›ndan büyük iflçilere verilecek y›ll›k ücretli izin yirmi günden az olamaz (‹fl
K.m.53). Sözleflmeler ile bu süreler art›r›labilir.
‹fl Hukuku, (4. Bas›), ‹stanbul: Gazi Üniversitesi
Yay›nlar›.
Astarl›, M. (2008). ‹fl Hukukunda Çal›flma Süreleri,
Ankara: Turhan Kitabevi.
Çelik, N. (2011), ‹fl Hukuku Dersleri, (24.Bas›),
Sümer, H. H., ‹fl Hukuku, (16. Bas›), Konya: Mimoza
Yay›nevi
Yay›nevi.
Uflan, M. F. (2009). ‹fl ve Sosyal Güvenlik Hukuku: ‹fl
Hukuku, C.1, (2. Bas›), Ankara: Gazi Kitabevi.
8
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
Çocuk ve genç iflçilerin çal›flma yaflam›nda korunmas›yla ilgili düzenlemeleri
aç›klayabilecek,
Kad›n iflçiler aç›s›ndan getirilen koruyucu düzenlemeleri tart›flabilecek,
Özürlü ve eski hükümlü çal›flt›rma yükümlülü¤ünü ve bu yükümlülüklere
ayk›r›l›¤›n sonuçlar›n› de¤erlendirebilecek,
Özürlü ve eski hükümlü çal›flt›rmay› teflvik düzenlemelerini listeleyebilecek
bilgi ve becerilere sahip olabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
Çocuk ‹flçi
Genç ‹flçi
Kad›n ‹flçi
Özürlü ‹flçi
•
•
•
•
Eski Hükümlü
Çal›flt›rma Yasaklar›
Emzirme ‹zni
Anal›k
‹çindekiler
‹flin Kifliler
Bak›m›ndan
Düzenlenmesi
• ‹fi HUKUKUNDA DEZAVANTAJLI
GRUPLARA YÖNEL‹K GEL‹fiMELER
• ÇOCUK VE GENÇ ‹fiÇ‹LERE ‹L‹fiK‹N
DÜZENLEMELER
• KADIN ‹fiÇ‹LERE ‹L‹fiK‹N
DÜZENLEMELER
• ÖZÜRLÜ VE ESK‹ HÜKÜMLÜ
‹fiÇ‹LERE ‹L‹fiK‹N DÜZENLEMELER
‹flin Kifliler Bak›m›ndan
Düzenlenmesi
‹fi HUKUKUNDA DEZAVANTAJLI GRUPLARA
YÖNEL‹K GEL‹fiMELER
‹fl Hukukunun do¤uflu, esas itibariyle sanayi devrimi ile bafllar. Bafllang›çta iflverenler çocuk ve kad›n iflçi istihdam etmifl, söz konusu grubu da çok a¤›r flartlar alt›nda, deyim yerinde ise kar›n toklu¤una çal›flt›rm›fllard›r. Ama daha sonra sendikalaflma, uluslararas› giriflimler ve sosyal devlet anlay›fl›n›n benimsenmesi ile birlikte koruyucu hükümler de getirilmifltir.
Çal›flma yaflam› içerisinde kad›nlar, çocuklar ve özürlüler dezavantajl› grupta yer
al›r. Bu üç grup aras›nda öncelikli olarak düzenleme alt›na al›nanlar; kad›n iflçiler,
çocuk iflçiler ve nihayet özürlü iflçiler olmufllard›r. Uluslararas› alanda ayr›mc›l›k söz
konusu oldu¤unda, ›rk ve cinsiyet ayr›mc›l›¤› konusundaki çal›flmalar özürlü ayr›mc›l›¤› konusu ile k›yasland›¤›nda çok daha eski tarihlere day›nmaktad›r.
Bahsi geçen dezavantajl› gruplar›n korunmas› gere¤ine iliflkin olarak belki de
ilk uluslararas› belgenin ILO’nun Anayasas› olarak kabul edilen Philedelphia Bildirgesi oldu¤u söylenebilir. Bunun d›fl›nda Birleflmifl Milletlerin ‹nsan Haklar› Evrensel Bildirgesi’nde de analar ve çocuklar için özel bak›m ve yard›mlar›n sa¤lanmas› gere¤inden bahsedilmektedir. Yine Avrupa Konseyinin Avrupa Sosyal fiart›’nda da kad›n ve özürlü iflçilerin korunmas›na yönelik düzenlemeler mevcuttur.
Avrupa Birli¤i’nin de kad›n, çocuk ve genç iflçi ile özürlü iflçilere iliflkin bir tak›m düzenlemeleri mevcuttur.
Bu arada belirtilmesi gereken bir di¤er uluslararas› geliflme de ILO’nun konuya
iliflkin sözleflme ve tavsiye kararlar›d›r.
Ülkemiz aç›s›ndan da bahsi geçen gruba iliflkin çeflitli hukuki korumalar, mevzuat içerisinde benimsenmifltir. Bunlar aras›nda belirtilmesi gereken husus, 2010
y›l› Anayasa de¤ifliklikleri aras›nda çocuk, kad›n ve özürlüler için aç›k bir biçimde
pozitif ayr›mc›l›k yap›labilmesine imkân tan›nm›fl oldu¤udur.
Kad›n ve özürlülerin ifl hukuku aç›s›ndan korunma nedenleri ne olabilir?
SIRA S‹ZDE
ÇOCUK VE GENÇ ‹fiÇ‹LERE ‹L‹fiK‹N DÜZENLEMELER
Küçük iflçi istihdam›n›n iki nedeni vard›r. Bunlardan ilki yoksulluk,
di¤eri ise, ö¤retim imkânlar›n›n olmamas›d›r. Yoksullu¤un giderilmesi genel ekonomik seviyeS O R hale
U
nin yükseltilmesi ile mümkündür. Bu arada ilkö¤retim de zorunlu
getirilmifl
olmakla birlikte bu alanda da birtak›m eksiklikler mevcuttur.
1
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
190
Anayasa m.50’ye göre,
“Kimse, yafl›na, cinsiyetine
ve gücüne uymayan ifllerde
çal›flt›r›lamaz. Küçükler ve
kad›nlar ile bedenî ve ruhî
yetersizli¤i olanlar çal›flma
flartlar› bak›m›ndan özel
olarak korunurlar...”.
Çocuk ve genç iflçilerin sa¤l›k ve güvenliklerini, fiziksel, zihinsel, ahlaki ve sosyal geliflmelerini veya ö¤renimlerini tehlikeye atmadan çal›flma flekillerinin esaslar›n› belirlemek ve ekonomik istismarlar›n› önlemek için bir tak›m koruyucu düzenlemelere ihtiyaç vard›r. Gerçekten Anayasan›n 50. maddesi “Kimse yafl›na... gücüne
uygun olmayan ifllerde çal›flt›r›lamaz. Küçükler çal›flma flartlar› bak›m›ndan özel
olarak korunurlar” hükmünü içermektedir. Bu anlamda özel koruyucu düzenlemeler ifl hukuku mevzuat›nda öngörülmüfltür. Gerçekten, küçük çocuklar›n e¤itimlerine devam etmelerinin sa¤lanmas› ve a¤›r çal›flma koflullar› alt›nda ezilmemeleri için,
Çocuk ve Genç ‹flçilerin Çal›flt›r›lma Usul ve Esaslar› Hakk›nda Yönetmelik yürürlü¤e konmufltur. Bu Yönetmelik çocuk ve genç iflçinin tan›m› ile söz konusu kimselerin çal›flt›ralabilecekleri iflleri belirlemifltir. Buna göre çocuk iflçi, ondört yafl›n› bitirmifl, onbefl yafl›n› doldurmam›fl ve ilkö¤retimini tamamlam›fl kifliyi; genç iflçi ise
onbefl yafl›n› tamamlam›fl fakat onsekiz yafl›n› doldurmam›fl kifliyi anlat›r.
Mevzuattaki düzenlemeleri; çal›flt›rma yasaklar›, rapor alma zorunlulu¤u ve
dinlenme sürelerinde koruma bafll›klar› alt›nda incelemek mümkündür.
Anayasa m.10’a göre, “...
Kad›nlar ve erkekler eflit
haklara sahiptir. Devlet, bu
eflitli¤in yaflama geçmesini
sa¤lamakla yükümlüdür. Bu
maksatla al›nacak tedbirler
eflitlik ilkesine ayk›r› olarak
yorumlanamaz. Çocuklar,...
özürlüler, için al›nacak
tedbirler eflitlik ilkesine
ayk›r› say›lmaz...”
Çocuk ve Genç ‹flçileri Çal›flt›rma Yasaklar›
Her Yafltaki Çocuk ve Genç ‹flçileri Çal›flt›rma Yasaklar›
Tablo 8.1
‹fl Hukukunda
Çocuk ve Genç
‹flçilerin Korunmas›
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
S O R U
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ
TELEV‹ZYON
‹fl Hukukunda Çocuk ve Genç ‹flçilerin Korunmas›
Çal›flt›rma Yasaklar›
Rapor Alma Zorunlulu¤u
Dinlenme Sürelerinde Koruma
Maden ocaklar› ile kablo döflemesi, kanalizasyon ve tünel inflaat› gibi yer alt›nda
veya su alt›nda çal›fl›lacak ifllerde onsekiz yafl›n› doldurmam›fl erkeklerin çal›flt›r›lmalar› yasakt›r (‹K m.72).
Yine, sanayiye ait ifllerde gece döneminde onsekiz yafl›n› doldurmam›fl erkek
iflçilerin çal›flt›r›lmalar› da yasakt›r (‹K m.73, f.1). Sanayiden say›lan ifllerin esaslar›
‹fl Kanunu’nun 111. maddesinde belirtilmifltir. Bunun yan› s›ra söz konusu ifller Sanayi, Ticaret, Tar›m ve Orman ‹fllerinden Say›lan ‹fllere ‹liflkin Yönetmelik’te bir liste hâlinde say›lm›flt›r.
S‹ZDE Kanunu’nun 176. maddesine göre de onsekiz yafl›ndan küUmumi SIRA
H›fz›s›hha
çük çocuklar›n bar, kabare, dans salonlar›, kahve gazino ve hamamlarda çal›flt›r›lmalar› yasakt›r.
2
Çocuklar içinSIRA
çal›flt›rma
S‹ZDE yasa¤› getirilmesinin amac› ne olabilir?
S O R U
D Ü fi Ü N E yafl›n›
L‹M
Çocuk iflçi, ondört
bitirmifl, onbefl yafl›n› doldurmam›fl ve ilkö¤retimini tamamlam›fl
D‹KKAT
kifliyi; genç iflçi ise onbefl yafl›n› tamamlam›fl fakat onsekiz yafl›n› doldurmam›fl kifliyi anlat›r.
N N
S O R U
SIRA S‹ZDE
Yafl Gruplar› ‹tibariyle Genç ve Çocuk ‹flçileri Çal›flt›rma Yasaklar›
Küçüklerin çal›flma yaflam›nda yer almalar› aç›s›ndan önemli olan yafl gruplar› itiD‹KKAT
bariyle bir AMAÇLARIMIZ
ayr›m yap›lmas› konusudur. Zira küçüklerin yafl, sa¤l›k vs. birtak›m nedenlerle çal›flma yaflam›na tam anlam›yla uyumlar› ancak belirli yafla gelmeleri ile
SIRA
mümkündür.
‹fl S‹ZDE
Kanunu da bu anlamda farkl› yafl gruplar›na iliflkin ayr›m yaparak,
K ‹ Tiflçilerin
A P
çocuk ve genç
çal›flt›r›labilecekleri iflleri, kademeli bir çal›flma düzeni getirerek belirlemifltir.
N N
AMAÇLARIMIZ
TELEV‹ZYON
K ‹ T A P
K ‹ T A P
‹NTERNET
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
TELEV‹ZYON
8. Ünite - ‹flin Kifliler Bak›m›ndan Düzenlenmesi
191
Yukar›da da bahsetti¤imiz gibi, çocuk ve genç iflçilerin çal›flt›r›labilecekleri ve
çal›flt›r›lamayacaklar› ifllere iliflkin olarak Çocuk ve Genç ‹flçilerin Çal›flt›r›lma Usul
ve Esaslar› Hakk›nda Yönetmelik yürürlü¤e konmufltur. Bu Yönetmelik Ekinde,
çocuk iflçilerin çal›flmas›na izin verilen hafif ifller Ek-1’de, genç iflçilerin çal›flmas›na izin verilen ifller Ek-2’de ve onsekiz yafl›n› doldurmam›fl çocuk ve genç iflçiler
bak›m›ndan yasak olan ifller ise Ek-3’te belirlenmifltir. Çocuk iflçilerin çal›flt›r›labilecekleri hafif ifllere örnek olarak düflme ve yaralanma tehlikesi olabilecek flekilde
çal›flmay› gerektirecek olanlar hariç meyve, sebze, çiçek toplama iflleri, kümes
hayvanlar› besicili¤inde yard›mc› ifller ve ipek böcekçili¤i iflleri, esnaf ve sanatkârlar›n yan›nda sat›fl ifllerini verebiliriz. Genç iflçilerin çal›flt›r›labilecekleri ifller aras›nda meyve ve sebze konservecili¤i, sirke, turflu, salça, reçel, marmelat, meyve ve
sebze sular› imalat› iflleri, neyve ve sebze kurutmac›l›¤› ve ifllenmesi iflleri, helva,
bulama, a¤da, pekmez imalat› iflleri, kasaplarda yard›mc› ifller gibi ifller yer al›r.
Bununla birlikte çocuk ve genç iflçilerin çal›flt›r›lamayacak olduklar› ifller de gece döneminde yap›lan ifller, yer alt› ve su alt› iflleri, haz›rlama, tamamlama ve temizleme iflleri, alkol, sigara ve ba¤›ml›l›¤a yol açan maddelerin üretimi ve toptan
sat›fl iflleri gibi ifller olarak listelenmifltir.
Belirtelim ki çocuk ve genç iflçi çal›flt›ran iflverenlerin gözetim yükümlülü¤ü daha da bir önem kazanmaktad›r. Bir baflka ifadeyle, söz konusu iflverenler, çocuk
ve genç iflçilerin tecrübe eksikli¤i, mevcut veya muhtemel riskler konular›nda bilgisizlik veya tamamen geliflmifl olmamalar›na ba¤l› olarak geliflmelerini, sa¤l›k ve
güvenliklerini tehlikeye sokabilecek herhangi bir riske karfl› korunmalar›n› temin
etme konusunda, ayr› bir hassasiyet göstermek durumundad›rlar.
Onbefl Yafl›ndan Küçükler
Türk Hukuku’nda kural olarak onbefl yafl›n› doldurmam›fl küçüklerin çal›flt›r›lmalar› yasakt›r. Bununla birlikte 14 yafl›n› doldurmufl ve ilkö¤retimi tamamlam›fl çocuklar›n, birtak›m flartlarla baz› hafif ifllerde çal›flt›r›labilmeleri de mümkündür. ‹fl Kanunu’nun 71. maddesinin 1 ve 2. f›kras›na göre “Onbefl yafl›n› doldurmam›fl çocuklar›n çal›flt›r›lmas› yasakt›r. Ancak, ondört yafl›n› doldurmufl ve ilkö¤retimi tamamlam›fl olan çocuklar, bedensel, zihinsel ve ahlaki geliflmelerine ve e¤itime devam edenlerin okullar›na devam›na engel olmayacak hafif ifllerde çal›flt›r›labilirler.
Çocuk ve genç iflçilerin ifle yerlefltirilmelerinde ve çal›flt›r›labilecekleri ifllerde güvenlik, sa¤l›k, bedensel, zihinsel ve psikolojik geliflmeleri, kiflisel yatk›nl›k ve yetenekleri dikkate al›n›r. Çocu¤un gördü¤ü ifl onun okula gitmesine, mesleki e¤itiminin devam›na engel olamaz, onun derslerini düzenli bir flekilde izlemesine zarar
veremez”. Onbefl yafl›ndan küçüklerin çal›flt›r›labilecekleri hafif ifller, yap›s› ve niteli¤i itibariyle ve yerine getirilmesi s›ras›ndaki özel koflullara göre; çocuklar›n geliflmelerine veya sa¤l›k ve güvenliklerine zararl› etki ihtimali olmayan ve okula devam›n›, mesleki e¤itimini veya yetkili merciler taraf›ndan onaylanm›fl e¤itim program›na kat›l›m›n› ve bu tür faaliyetlerden yararlanmas›n› engellemeyen ifllerdir.
Belirtelim ki çal›flma yafl› aç›s›ndan getirilen s›narlama ayr›ca çal›flma süreleri
bak›m›ndan da uygulan›r. Bir baflka ifadeyle, temel e¤itimini tamamlam›fl ve okula gitmeyen çocuklar›n çal›flma süreleri günde yedi ve haftada otuzbefl saatten fazla olamaz. Ancak onbefl yafl›n› tamamlam›fl çocuklar için bu süre günde sekiz ve
haftada k›rk saate kadar art›r›labilir. Okula devam eden çocuklar›n e¤itim dönemindeki çal›flma süreleri, e¤itim saatleri d›fl›nda olmak üzere, günde iki saat ve
haftada on saat olabilir (‹K m.71, f.4, 5).
Bir çocuk ancak ondört
yafl›n› doldurmufl ve
ilkö¤retini tamamlam›flsa
iflçi olarak hafif ifllerde
çal›flt›r›labilir.
192
Onbefl ile Onsekiz Yafl Aras›ndakiler
Onbefl ve onalt› yafl aras›ndaki çocuk iflçilerin her hâl ve flartta çal›flt›r›lacaklar› ifllerdeki çal›flma koflullar›n›n sa¤l›klar› bak›m›ndan uygun olmas› gerekir. Bununla
birlikte çocuk iflçilerin a¤›r ve tehlikeli ifllerde çal›flt›r›lmalar› yasakt›r.
Onalt› ile onsekiz yafl aras›ndaki genç iflçiler ise bir k›s›m a¤›r ve tehlikeli iflte
çal›flt›r›labilirler. Gerçekten, ‹fl Kanunu’nun 85. maddesinin 1. f›kras›na göre, “Onalt› yafl›n› doldurmam›fl genç iflçiler ve çocuklar a¤›r ve tehlikeli ifllerde çal›flt›r›lamaz”. Hangi ifllerin a¤›r ve tehlikeli ifllerden say›laca¤›, kad›nlarla onalt› yafl›n› doldurmufl fakat onsekiz yafl›n› bitirmemifl genç iflçilerin hangi çeflit a¤›r ve tehlikeli
ifllerde çal›flt›r›labilecekleri A¤›r ve Tehlikeli ‹fller Yönetmeli¤i’nde düzenleme alt›na al›nm›flt›r. Söz konusu Yönetmelik Ek’inde genç iflçilerin çal›flt›r›labilecekleri ifller (G‹) harfleri belirtilerek belirlenmifltir. Bir baflka ifadeyle Yönetmelik Ek’inde
yer alan listede bir iflin karfl›s›nda (G‹) harfleri bulunmuyorsa, o ifli ancak onsekiz
yafl›n› doldurmufl erkek iflçi yapabilir. Buna karfl›l›k, (G‹) harfleri bulunuyorsa o
takdirde, burada erkek genç iflçi istihdam edilebilir. ‹lgili listede yer alan genç iflçilerin çal›flt›r›labilecekleri ifllere örnek olarak, her türlü mürekkep imali iflleri, ç›rç›r fabrikalar›ndaki ifller, fayans, porselen ve seramik imaline ait ifller say›labilir.
Belirtelim ki, ‹fl Kanunu’na gore, a¤›r ve tehlikeli bir iflte çal›flt›r›labilme, ifl ile
ilgili mesleki e¤itim almay› gerektirmektedir (‹Km.85, f.1).
Daha önce de aç›klad›¤›m›z gibi, ‹fl Kanunu’na ‹liflkin Fazla Çal›flma ve Fazla
Sürelerle Çal›flma Yönetmeli¤i’ne göre de, “onsekiz yafl›n› doldurmam›fl iflçiler”e
fazla çal›flma yapt›r›lamaz (m.8, f.a).
SIRA S‹ZDE
3
S O R U
D‹KKAT
Çocuk ve genç iflçilerin ifle
giriflten
önce
SIRA S‹ZDE
çal›flt›r›lmalar›n›n
SIRA S‹ZDE uygun
oldu¤una dair sa¤l›k raporu
ald›r›lmal›d›r.
AMAÇLARIMIZ
S O R U
K ‹ T A P
D‹KKAT
TSIRA
E L E VS‹ZDE
‹ZYON
AMAÇLARIMIZ
‹NTERNET
K ‹ T A P
A¤›r ve Tehlikeli
‹fller Yönetmeli¤indeki G‹ harfleri neyi ifade eder?
SIRA S‹ZDE
Rapor Alma Zorunlulu¤u
Ü fi Ü N E Lve
‹ M genç iflçiler hakk›nda sa¤l›k raporu ald›r›larak bunlar›n ifle uy‹fl Kanunu Dçocuk
gun olduklar›n›n tesbitini aram›flt›r. Gerçekten, ondört yafl›ndan büyük onsekiz yaS O R U çocuk-genç iflçilerin ifle girifllerinden önce ifle uygun olduklar›fl›na kadar (dâhil)
n›n sa¤l›k raporu ile belgelendirilmesi gerekir. Yine, bunlar için onsekiz yafl›n› dolduruncaya kadar sa¤l›k raporu alt› ayda bir al›nmaya devam eder (‹K m.87).
D‹KKAT
Bunun yan› s›ra, a¤›r ve tehlikeli bir iflte çal›flt›r›labilecek genç iflçiler için de ifle
SIRA S‹ZDE
girmeden önce
bu ifle elveriflli olduklar›n› gösteren rapor al›nmas› gereklidir. Ayr›SIRA S‹ZDE
ca ifle uygunluk
aç›s›ndan rapor uygulamas›, onalt›-onsekiz yafl aras›ndakiler için
alt› ayda bir tekrarlanmal›d›r (‹K m.86).
N N
AMAÇLARIMIZ
Dinlenme Süreleri Aç›s›ndan Koruma
S O R‹flçilerin
U
Çocuk ve Genç
Çal›flt›r›lma Usul ve Esaslar› Hakk›nda Yönetmelik, dinlenme süreleriKaç›s›ndan
da
bir tak›m özel hükümler getirmifltir. Gerçekten, çocuk ve
‹ T A P
genç iflçiler Diçin,
‹ K K Aara
T dinlenme süresi, iki saatten fazla dört saatten az süren ifllerde
otuz dakika, dört saatten yedibuçuk saate kadar olan ifllerde çal›flma süresinin ortas›nda birT Esaat
L E VS‹ZDE
‹olmak
Z Y O N üzere verilmek zorundad›r (Yönetmelik m.6, f.4).
SIRA
Yine, çocuk ve genç iflçilerin hafta tatili izinleri kesintisiz k›rk saatten az olamaz. Hafta tatili ücreti bir ifl karfl›l›¤› olmaks›z›n ödenir (Yönetmelik m.8).
Y›ll›k izinle
ilgili 7. Ünitede de belirtildi¤i gibi, onsekiz yafl›ndan küçükler için
AMAÇLARIMIZ
‹ N T E R N E kulland›r›lacak
T
iflveren taraf›ndan
izin en az yirmi gün olmak durumundad›r.
N N
Y›ll›k izinleKilgili
bu kitab›n 7. Ünitesine bak›n›z.
‹ T olarak
A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
193
KADIN ‹fiÇ‹LERE ‹L‹fiK‹N DÜZENLEMELER
Çal›flma yaflam› içerisinde kad›n iflçilerin korunmas› gerekmektedir. Zira geçmifl
dönem kad›n iflçili¤i uygulamas›n›n çok da baflar›l› oldu¤u söylenemez. Bu maksatla birtak›m uluslararas› sözleflmeler yürürlü¤e konmufl, ülkeler de birtak›m kanuni düzenlemeler yapm›fllard›r. Kad›n istihdam›nda öncelikli olarak kad›n›n istihdama giriflinin sa¤lanmas› yan›nda, çal›flan kad›n iflçilerin ifl iliflkisi devam ederken
ve ifl iliflkisinin sona ermesi durumunda da korunmalar› icap eder. Bu arada kad›n
iflçilere yönelik gebelik öncesi ve sonras›n› ilgilendiren ilave tedbirlerin de al›nmas› icap eder.
Mevzuat içerisinde gerek ‹fl Kanunu, gerek Umumi H›fz›ss›hha Kanunu ve gerekse de Sosyal Sigortalar ve Genel Sa¤l›k Sigortas› Kanunu’nda birtak›m düzenlemeler bulunmaktad›r.
‹fl Hukukunda kad›n iflçileri koruyucu düzenlemeler elbette mevcuttur. Bunlardan bir k›sm›, eflit de¤erde ifle eflit ücret, ayr›mc›l›k yasa¤› gibi, çal›flma yaflam›nda
kad›nlar›n erkek iflçilerden farkl› bir muameleye tabi tutulmalar›n› önlemekte; bir
baflka ifadeyle, erkek iflçilerle eflit muamele görmelerini sa¤lamaktad›r. Di¤er bir
k›sm› da kad›n iflçilerin kad›n olmalar›ndan kaynaklanan anal›k görevleri, meslek
hayatlar› yan›nda ev han›ml›¤›n› da üstlenmeleri nedeniyle korunmalar›n› hedeflemektedir.
Yukar›da da ifade etti¤imiz gibi, 2010 y›l› Anayasa de¤ifliklikleri ile birlikte kad›n iflçilere yönelik getirilecek düzenlemeleri pozitif ayr›mc›l›k olarak kabul etmek
ve eflitlik ilkesine ayk›r› saymamak gerekir.
‹fl Hukukunda Kad›n ‹flçilerin Korunmas›
Cinsiyet Ay›r›mc›l›¤›na Karfl›
Koruma
‹flin Düzenlenmesinde Koruma
K›dem Tazminat› Aç›s›ndan
Koruma
‹fl mevzuat›nda kad›n iflçileri
koruyucu hükümlerin bir
amac›, ayr›mc›l›¤› önlemek,
di¤er amac› da kad›n
olmalar› nedeniyle, anal›k
vs. gibi durumlar›n
do¤urabilece¤i
olumsuzluklar› gidermektir.
Tablo 8.2
‹fl Hukukunda Kad›n
‹flçilerin Korunmas›
Cinsiyet Ayr›mc›l›¤›na Karfl› Koruma
Ayr›mc›l›k Yasa¤›
Kad›n iflçilerin maruz kald›¤› cinsiyet ayr›mc›l›¤› “do¤rudan” veya “dolayl›” ayr›mc›l›k fleklinde karfl›m›za ç›kmaktad›r. Do¤rudan cinsiyet ayr›mc›l›¤›, iflçinin cinsiyeSIRA
S‹ZDE
tinin veya cinsiyetinin sonucu olan bir özelli¤inin iflverence öne
sürülmesi
yoluyla
ifle al›nmamas›, farkl› çal›flma koflullar› veya ücret uygulamalar›na tabi tutulmas›
durumunda söz konusudur. Buna karfl›l›k, dolayl› cinsiyet ayr›mc›l›¤›nda ise söz
konusu uygulama, ilk bak›flta bir ayr›mc›l›k olarak alg›lanamamakta, bununla birlikte sonuçlar› aç›s›ndan farkl›l›k yaratmas›, cinsiyet ayr›mc›l›¤› yap›ld›¤›n› ortaya
S O R U
koymaktad›r.
Do¤rudan cinsiyet ayr›mc›l›¤›, iflçinin cinsiyetinin veya cinsiyetinin sonucu
D ‹ K K Aolan
T bir özelli¤inin iflverence öne sürülmesi yoluyla ifle al›nmamas›, farkl› çal›flma koflullar› veya ücret
uygulamalar›na tabi tutulmas› durumunda söz konusudur. Buna karfl›l›k,
dolayl› cinsiyet
SIRA S‹ZDE
ayr›mc›l›¤›nda ise söz konusu uygulama, ilk bak›flta bir ayr›mc›l›k olarak alg›lanamamakta, bununla birlikte sonuçlar› aç›s›ndan farkl›l›k yaratmas›, cinsiyet ayr›mc›l›¤› yap›ld›¤›n›
AMAÇLARIMIZ
ortaya koymaktad›r.
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
194
‹fl Kanunu’nun 5. maddesine
göre, iflveren eflit
davranmad›¤› iflçi için dört
ayl›k ücreti kadar ayr›mc›l›k
tazminat› öder.
‹fl Kanunu’nun 5. maddesi cinsiyet ayr›mc›l›¤›n› yasaklam›flt›r. Gerçekten, ‹fl Kanunu m.5’e göre, “‹fl iliflkisinde dil, ›rk, cinsiyet siyasal düflünce, felsefi inanç, din
ve mezhep ve benzeri sebeplere dayal› ayr›m yap›lamaz...
‹flveren, biyolojik veya iflin niteli¤ine iliflkin sebepler zorunlu k›lmad›kça, bir iflçiye, ifl sözleflmesinin yap›lmas›nda, flartlar›n›n oluflturulmas›nda, uygulanmas›nda ve sona ermesinde, cinsiyet veya gebelik nedeniyle do¤rudan veya dolayl›
farkl› ifllem yapamaz.
Ayn› veya eflit de¤erde bir ifl için cinsiyet nedeniyle daha düflük ücret kararlaflt›r›lamaz.
‹flçinin cinsiyeti nedeniyle özel koruyucu hükümlerin uygulanmas›, daha düflük bir ücretin uygulanmas›n› hakl› k›lmaz.
‹fl iliflkisinde veya sona ermesinde, yukar›daki f›kra hükümlerine ayk›r› davran›ld›¤›nda iflçi, dört aya kadar ücreti tutar›ndaki tazminattan baflka yoksun b›rak›ld›¤› haklar›n› da talep edebilir...”.
Belirtelim ki kad›n iflçinin cinsiyete dayal› ayr›mc› bir davran›flla karfl›laflmas›n›n
sonucu dört ayl›k ücret yan›nda ve e¤er yoksun b›rak›lan bir hak varsa onun da
verilmesi fleklinde karfl›m›za ç›kar. Bunun yan› s›ra, yap›lan bu ayr›mc› davran›fl
Türk Ceza Kanunu anlam›nda suç olarak da öngörülmüfltür. Türk Ceza Kanunu’nun 122. maddesine göre, kifliler aras›nda dil, ›rk, renk, cinsiyet, siyasi düflünce, felsefi inanç, din, mezhep ve benzeri sebeplerle ayr›m yaparak bir kiflinin ifle
al›nmas›n› veya al›nmamas›n› belirtilen hâllere ba¤layan kifli hakk›nda alt› aydan
bir y›la kadar hapis veya adli para cezas› verilir.
Kad›n iflçiler, ifle giriflte, ifl iliflkisinin devam›nda ve ifl iliflkisinin sona erdirilmesinde ayr›mc›l›¤a karfl› korunmak durumundad›rlar.
‹fle Al›mda Ayr›mc›l›¤a Karfl› Koruma
‹fle giriflte iflveren biyolojik ve iflin niteli¤inden kaynaklanan sebepler d›fl›nda kad›n ve erkek iflçiler aras›nda herhangi bir ayr›mda bulunamaz. Burada Anayasada
öngörülen sözleflme özgürlü¤ü (AY m.48) ile eflitlik ilkesi (AY m.10) aras›nda bir
denge sa¤lanmal›d›r. ‹flveren flüphesiz iflyerinde diledi¤i kimseyi çal›flt›rmak ya da
çal›flt›rmamak hakk›na sahiptir. Ancak ifle girifl esnas›nda, iflin özelli¤i ve niteli¤i
dikkate al›narak, s›rf cinsiyet nedeniyle ayr›mc› bir davran›flta bulunulmamal›d›r.
Bunun yan› s›ra, ifle giriflte iflçilere hamile olup olmad›klar› yönünde bir soru da
sorulamaz. Sorulan böyle bir soruya iflçinin do¤ru cevap vermemesi kendi aleyhine bir sonuç do¤urmaz. Bununla birlikte yap›lan iflin hamile bir iflçinin çal›flmas›n› zora sokacak bir durum göstermesi hâlinde ancak iflverenin sordu¤u soruya
do¤ru cevap vermek de gerekir.
‹fl ‹liflkisinin Devam›nda Ayr›mc›l›¤a Karfl› Koruma
‹fl iliflkisinin devam› süresince cinsiyet ayr›mc›l›¤›na iliflkin olarak söz konusu olabilecek durumlar, genellikle ücret ve mesleki ilerleme konular›nda yo¤unlaflmaktad›r.
Kad›n ve erkek aras›nda cinsiyete dayal› ücret ayr›m›n›n kald›r›lmas›n›n, çal›flma yaflam›nda kad›n erkek eflitli¤inin sa¤lanmas› aç›s›ndan büyük önemi bulunmaktad›r.
Ücrette eflitlik, iflverenin, iflçilerine çal›flmalar›n›n karfl›l›¤›n› öderken, keyfi olarak farkl› ücret ödememesi anlam›na gelmektedir. ‹flveren, iflçiler aras›nda farkl›
ücret ödeyerek ayr›ma gidebilir. Ancak yapaca¤› bu ayr›m›n hakl› ve akla uygun,
yani hukuken geçerli bir nedeninin bulunmas› gerekir.
‹fl Kanunu’nun 5. maddesi 4. f›kras›na göre, “Ayn› veya eflit de¤erde bir ifl için
cinsiyet nedeniyle daha düflük ücret kararlaflt›r›lamaz”. Yine, iflçinin cinsiyeti ne-
195
deniyle özel koruyucu hükümlerin uygulanmas› daha düflük bir ücret verilmesini
de hakl› k›lmaz. Örne¤in, kad›n iflçinin hamileli¤i hâlinde, sa¤l›¤›na uygun daha
hafif bir iflte çal›flt›r›lmas› durumunda ücretinde herhangi bir indirim yap›lamaz (‹K
m.74, f.4).
Üzerinde durulmas› gereken konulardan bir tanesi de kad›n iflçilerin cinsel tacize karfl› korunmalar›d›r. Cinsel tacize u¤rayan iflçi, ifl sözleflmesini hakl› nedenle
sona erdirebilir. Bununla birlikte konuyu ikiye ay›rarak incelemek gerekir. ‹flçinin
iflverenin cinsel tacizine u¤ramas› durumunda iflçi sözleflmeyi derhâl sona erdirme
hakk›na sahiptir (‹K m.24/II-b). Bununla birlikte iflçi bir baflka iflçinin veya bir
üçüncü kiflinin (örne¤in müflterinin) cinsel tacizine u¤rarsa, do¤rudan sözleflmeyi
feshedemez. Durumu iflverene haber vermek ve iflverenin tedbir almas›n› istemek
durumundad›r. ‹flverenin tedbir almamas› hâlinde ancak sözleflme derhâl sona erdirilebilir (‹K m.24/II-d).
Kad›n iflçiye cinsiyeti
nedeniyle özel koruyucu
hükümlerin uygulanmas›,
ücretin düflürülmesi için bir
gerekçe olamaz.
‹fl ‹liflkisinin Sona Ermesinde Ayr›mc›l›¤a Karfl› Koruma
Yine iflveren ifl iliflkisinin sona erdirilmesinde kad›n iflçilere karfl› cinsiyete dayal›
farkl› bir muamelede de bulunamaz. Söz konusu husus, ‹fl Kanunu’nun 5. maddesinde öngörüldü¤ü gibi, ifl güvencesi aç›s›ndan da cinsiyetin sözleflmenin sona erdirilmesi aç›s›ndan geçerli bir neden say›lmayaca¤› ‹fl Kanunu’nun m.18/3 d’de ifade edilmifltir.
Ayr›ca, ifl sözleflmesi iflçinin gebelik veya anal›k nedeniyle ifle devam edememesi durumunda belirli bir süre ask›dad›r. Gerçekten, iflçinin do¤um yapmas› ve
gebelik gibi hâllerde devams›zl›¤› durumunda sözleflme derhâl sona erdirilemez.
Bu hâlde iflçinin devams›zl›¤›n›n, iflyerinde ‹fl Kanunu’nun 74. maddesi gere¤i do¤um öncesi ve do¤um sonras› çal›flt›r›lamayaca¤› sürelerin yan›nda, k›demine ba¤l› ihbar süresi ve alt› hafta eklenerek bulunacak süreyi aflmas› gerekir. ‹fl Kanunu’nun 74. maddesine göre, iflçi do¤um öncesi sekiz, do¤um sonras› sekiz hafta
çal›flt›r›lamaz. Buna göre befl y›ll›k k›demi bulunan bir iflçinin do¤um yapmas› hâlinde, iflverenin hakl› nedenle sözleflmeyi sona erdirebilmesi için otuz haftan›n
geçmesi gerekir. fiöyle ki do¤um öncesi sekiz hafta ve do¤um sonras› sekiz haftaya, ihbar süresi olan sekiz hafta ve alt› hafta eklenmelidir. Belirtelim ki bu devams›zl›¤a ba¤l› fesihte iflçi k›dem tazminat›na hak kazan›r.
Do¤um nedeniyle devams›zl›¤›n Kanun’da öngörülen süreyi aflmas› SIRA
durumunda
S‹ZDE sözleflmenin feshi, hangi gerekçeye dayan›r?
4
‹flin Düzenlenmesinde Kad›n ‹flçilerin Korunmas›
Kad›n ‹flçi Çal›flt›rma Yasa¤›
S O R U
S O R U
Belirtelim ki, ifl mevzuat› içerisinde her hâl ve flartta çocuk ve genç iflçiler için getirilen yasaklamalar evleviyetle kad›n iflçilerin çal›flt›r›lmas› aç›s›ndan
da karfl›m›za
D‹KKAT
yasak olarak ç›kmaktad›r. Fakat bunun d›fl›nda kad›n iflçiler için yafla ba¤l› olmaks›z›n bir k›s›m yasaklamalar da mevcuttur.
S‹ZDE
Örne¤in yer alt› ve su alt›nda yap›lan ifllerde hiçbir flekildeSIRA
kad›n
iflçi çal›flt›r›lamaz (‹K m.72).
Kad›n iflçilerin sanayiden say›lan ifllerde gece döneminde AMAÇLARIMIZ
çal›flt›r›labilmeleri bir
tak›m tedbirlerle mümkündür (‹K m.73). Gerçekten, Kad›n ‹flçilerin Gece Postalar›nda Çal›flt›r›lma Koflullar› Hakk›nda Yönetmelik (Kad›n ‹GPÇY) kad›n iflçilerin
gece döneminde çal›flt›r›lmalar›na iliflkin koruyucu hükümlerK getirmifltir.
Bunlar
‹ T A P
N N
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
196
aras›nda, kad›n iflçilerin iflyerine getirilip götürülmelerine, eflleri ile ayn› postada
çal›flma isteklerinin dikkate al›nmas›na, sa¤l›k raporu ile çal›flt›r›labilmelerine ve
gebe olanlar›n gebelik süresince, emzikli olanlar›n da do¤umdan itibaren alt› ay
boyunca çal›flt›r›lmalar›n›n yasaklanmas›na iliflkin hükümler say›labilir.
Kad›n iflçinin a¤›r ve tehlikeli bir iflte çal›flt›r›labilmesi öncelikle onsekiz yafl›n›
doldurmas›na ba¤l›d›r. Yine, çal›flt›r›labilecek bu iflin A¤›r ve Tehlikeli ‹fller Yönetmeli¤i (AT‹Y) Ek’indeki listede, “K” harfi ile belirtilen ifllerden olmas› aran›r. Bu ifller aras›nda, topra¤›n piflirilmesi suretiyle imal olunan kiremit, tu¤la, atefl tu¤las›,
boru, pota, künk ve benzeri inflaat ve mimari malzeme iflleri; her türlü mürekkep
imali iflleri; ç›rç›r fabrikalar›ndaki ifller; fayans, porselen ve seramik imaline ait iflleri sayabiliriz. Yine, kad›nlar›n ay hali günlerinde a¤›r ve tehlikeli iflte çal›flt›r›lmas› yasakt›r. Bu günlerin say›s› 5 gün olarak hesap edilir. Daha fazlas› için hekim raporuna göre hareket edilir (AT‹Y m.6).
Ayr›ca kad›n iflçinin a¤›r ve tehlikeli bir iflte çal›flt›r›labilmesi için ihtisas ve meslek ö¤renimi veren okullar› bitirip bu ifli meslek edinmifl olmas› da gerekir (‹K
m.85, f.1).
Kad›n ‹flçilerin Hamilelik ve Do¤um Sonras›nda Korunmas›
Kad›n iflçilerin korunmas› ile ilgili düzenlemeler, genel olarak de¤erlendirildi¤inde, çal›flma yasaklar›na iliflkin olarak öngörülmüfl hükümlerde, kad›n iflçilerin erkek iflçilere göre bünyesel zay›fl›klar›n›n göz önünde tutuldu¤u görülür. Genel
anlamda kad›n iflçilerin korunmas›na iliflkin düzenlemelerden (ifle girme, iflin düzenlenmesi ve sona ermesi, k›dem tazminat› gibi) bütün kad›n iflçiler yararlan›rlar. Bununla birlikte, kad›n iflçiler hamilelik ve anal›k durumunda ifl görme edimini kusuru olmadan yerine getiremezler. Sonuç olarak, kad›n iflçilerin anal›k ve hamilelik döneminde içinde bulunduklar› flartlar dikkate al›nd›¤›nda, di¤er kad›n iflçilere nazaran daha zor ve özel olarak korunmay› gerektiren bir durumda olduklar› bir gerçektir.
Hamile Kad›n ‹flçilerin Korunmas›
Kad›n iflçilerin do¤umdan önce sekiz ve do¤umdan sonra sekiz hafta olmak üzere toplam onalt› haftal›k süre için çal›flt›r›lmamalar› esast›r. Ço¤ul gebelik hâlinde
do¤umdan önce çal›flt›r›lmayacak sekiz haftal›k süreye iki hafta süre eklenir. Bu
süreler kad›n iflçinin sa¤l›k durumuna ve iflin özelli¤ine göre do¤umdan önce ve
sonra gerekirse doktor raporuyla artt›r›labilir (‹K m.74). Bu süreler, ifl sözleflmesi
veya toplu ifl sözleflmesi ile de yükseltilebilir.
Tablo 8.3
Kad›n ‹flçilerin
Gebelik Döneminde
Korunmas›
Kad›n ‹flçilerin Gebelik Döneminde Korunmas›
8 Hafta
8 Hafta
Do¤um ‹zni
Do¤um ‹zni
Do¤um
Geçici ‹flgöremezlik Ödene¤i (SGK)
6 Aya Kadar
Ücretsiz ‹zin
197
Kad›n iflçi sa¤l›k durumu elverirse, doktorun onay› ile do¤umdan önceki üç
haftaya kadar çal›flabilir ve bu durumda çal›flt›¤› befl haftal›k süreyi do¤um sonras› sürelere ekleyebilir (‹K m.74, f.1). Bu hakk›n kullan›labilmesi iflverenin iznine tabi k›l›nmam›flt›r. Yine, ‹fl Kanunu’nda 2011 y›l›nda yap›lan bir de¤ifliklikle, kad›n
iflçinin erken do¤um yapmas› hâlinde do¤umdan önce kullanamad›¤› çal›flt›r›lmayacak sürelerin, do¤um sonras› sürelere eklenmesi mümkün k›l›nm›flt›r.
‹flverenin kad›n iflçiye hamilelik süresince periyodik kontroller için ücretli izin
vermesi de gerekmektedir (‹K m.74, f.3). Ayr›ca hekim raporu ile gerekli görüldü¤ü takdirde, hamile kad›n iflçi sa¤l›¤›na uygun daha hafif ifllerde çal›flt›r›l›r. Bu halde iflçinin ücretinde bir indirim yap›lamaz (‹K m.74, f.4).
Yine, kad›n iflçiye iste¤i hâlinde onalt› haftal›k sürenin tamamlanmas›ndan veya ço¤ul gebelik hâlinde onsekiz haftal›k süreden sonra alt› aya kadar ücretsiz izin
verilir. Bu süre y›ll›k ücretli izin hakk›n›n hesab›nda dikkate al›nmaz (‹fl K.m.74/5).
Belirtelim ki, iflçinin ücretsiz izin talebi iflveren taraf›ndan reddedilemez. Zira ‹fl Kanunu’nda iflverene bu konuda bir takdir hakk› verilmemifltir.
Kad›n iflçinin hamilelik nedeniyle çal›flt›r›lamayaca¤› dönemde ifl sözleflmesi
ask›da oldu¤u için özel bir kararlaflt›rma yoksa iflveren ücret ödemek zorunda de¤ildir. Bununla birlikte ifl sözleflmesi veya toplu ifl sözleflmesi ile öngörülmüflse iflverenin ücret ödeme borcu devam edebilir. ‹flçinin birtak›m ihtiyaçlar›n› karfl›layabilmesi aç›s›ndan geçmifl bir y›ll›k dönemde doksan gün k›sa vadeli sigorta kollar› primi bildirilmifl ise, Sosyal Güvenlik Kurumu iflçiye geçici iflgöremezlik ödene¤i verir.
Yine daha önce de belirtti¤imiz gibi, Gebe veya Emziren Kad›nlar›n Çal›flt›r›lma
fiartlar›yla Emzirme Odalar› ve Çocuk Bak›m Yurtlar›na Dair Yönetmelik (Gebe
EK‹Y) m.10’a göre, “Gebe, yeni do¤um yapm›fl ve emziren iflçi günde yedibuçuk saatten fazla çal›flt›r›lamaz”. Ayr›ca, hamilelikleri boyunca (tesbit edilmesinden itibaren) gece postalar›nda çal›flt›r›lmalar› yasakt›r (Gebe EK‹Y m.9, f.3),
SIRAalmaz?
S‹ZDE
Do¤um öncesi ve sonras› çal›flt›r›lamayacak sürelerde iflçi neden ücret
Emziren Kad›n ‹flçilerin Korunmas›
Kad›n iflçi erken do¤um
yapmas› halinde, do¤umdan
önce kullanamad›¤› izin
süresini do¤um sonras›nda
kullanabilir.
5
Emziren iflçiler, alt› ay boyunca gece döneminde çal›flt›r›lamazlar (Gebe EK‹Y
m.9). Yine, kad›n iflçilere bir yafl›ndan küçük çocuklar›n› emzirmeleri için günde
S O R U ve kaça bötoplam bir buçuk saat süt izni verilir. Bu sürenin hangi saatler aras›nda
lünerek kullan›laca¤›n› iflçi kendisi belirler. ‹flverenin bu konuda bir takdir hakk›
bulunmamaktad›r (‹K m.74, f.son). Ayr›ca emzirme süresi ayn›D ‹zamanda
çal›flma
KKAT
süresinden de say›l›r (‹K m.66, f.1-e).
Kad›n iflçilerin emzirme dönemlerine iliflkin olarak yap›lan bir di¤er düzenleme
SIRA S‹ZDE
de Yönetmeli¤in 13. maddesinde yer almaktad›r. Söz konusu madde
uyar›nca, emziren iflçilerin, a¤›r ve tehlikeli bir iflte çal›flt›r›labilmeleri için, ancak do¤umdan
sonraki sekiz haftan›n bitiminde ve ifle bafllamalar›ndan önce,
çal›flmalar›na engel
AMAÇLARIMIZ
durumda olmad›klar›n›n doktor raporu ile belgelenmesi gerekir. Yap›lan muayene
sonunda a¤›r ve tehlikeli ifllerde çal›flmas›n›n sak›ncal› oldu¤u hekim taraf›ndan
belirlenen iflçi, do¤umdan sonra ilk alt› ay içinde bu ifllerde Kçal›flt›r›lamaz
(Gebe
‹ T A P
EK‹Y m.13).
D Üalt›
fi Üay
NEL‹M
Emziren iflçiler,
boyunca gece döneminde
çal›flt›r›lamazlar.
S O R U
N N
Çocuklu Kad›n ‹flçilerin Korunmas›
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
‹flveren, emzikli iflçilerin çocuklar›n› emzirebilmeleri ve iflyerinde belirli say›da kad›n iflçi çal›flt›r›lmas› halinde iflçilerin alt› yafl›na kadar çocuklar›n›n bak›m›n›n sa¤-
198
SIRA S‹ZDE
lanabilmesi için yurt (anaokulu) açmakla da yükümlü k›l›nm›flt›r. Gerçekten, yafllar› ve medeni halleri ne olursa olsun, 100-150 kad›n iflçi çal›flt›r›lan iflyerlerinde,
bir yafl›ndan küçük çocuklar›n b›rak›lmas› ve bak›lmas› ve emziren iflçilerin çocuklar›n› emzirmeleri için iflveren taraf›ndan, çal›flma yerlerinden ayr› ve iflyerine en
çok 250 metre uzakl›kta bir emzirme odas›n›n kurulmas› zorunludur. Yine, 150’den
S‹ZDE
çok kad›n SIRA
iflçi çal›flt›r›lan
iflyerlerinde, 0-6 yafl›ndaki çocuklar›n b›rak›lmas› ve bak›lmas›, emziren iflçilerin çocuklar›n› emzirmeleri için iflveren taraf›ndan, çal›flma
yerlerinden
ayr› ve iflyerine yak›n bir yurdun kurulmas› da zorunludur. Yurt açma
yükümlülü¤ünde olan iflverenler yurt içinde anaokulu da açmak zorundad›rlar.
Yurt, iflyerine 250 metreden daha uzaksa iflveren tafl›t sa¤lamakla yükümlüdür
O R U
(Gebe EK‹YS m.15/II).
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
K ‹ T A P
Evlenme nedeniyle ifl
sözleflmesini evlenme
tarihinden itibaren 1 y›l
Tiçinde
E L E Vfesheden
‹ Z Y O N iflçi k›dem
tazminat› alabilir.
‹NTERNET
Yafllar› ve medeni
ne olursa olsun, 100-150 kad›n iflçi çal›flt›r›lan iflyerlerinde, bir
D ‹ K K Ahâlleri
T
yafl›ndan küçük çocuklar›n b›rak›lmas› ve bak›lmas› ve emziren iflçilerin çocuklar›n› emzirmeleri için
SIRAiflveren
S‹ZDE taraf›ndan, çal›flma yerlerinden ayr› ve iflyerine en çok 250 metre
uzakl›kta bir emzirme odas›n›n kurulmas› zorunludur. 150’den çok kad›n iflçi çal›flt›r›lan
iflyerlerinde ise, 0-6 yafl›ndaki çocuklar›n b›rak›lmas› ve bak›lmas›, emziren iflçilerin çoAMAÇLARIMIZ için iflveren taraf›ndan, çal›flma yerlerinden ayr› ve iflyerine yak›n
cuklar›n› emzirmeleri
bir yurdun kurulmas› da zorunludur.
K ‹ T A P K›dem Tazminat› Aç›s›ndan Korunmas›
Kad›n ‹flçilerin
Kad›n iflçinin evlenme tarihinden itibaren bir y›ll›k süre içerisinde ifl sözleflmesini
feshetmesi durumunda kendisine k›dem tazminat› verilir (1475 say›l› ‹K m.14). Bir
L E V ‹düflürücü
ZYON
y›ll›k süre,T Ehak
bir süre niteli¤indedir. Geçmesi durumunda herhangi bir
tazminat al›namaz.
ÖZÜRLÜ
‹ N T E VE
R N E T ESK‹ HÜKÜMLÜ ‹fiÇ‹LERE ‹L‹fiK‹N
DÜZENLEMELER
Genel Olarak
Çal›flma yaflam› içerisinde korunmas› gereken bir di¤er grup da özürlüler ve eski
hükümlülerdir. Özürlülerin ifl bulmas›nda karfl›lafl›lan zorluklar genellikle, bunlar›n
ifle uyum ve iflte baflar›lar›n›n di¤er iflçilere nazaran daha düflük olduklar›, verimsiz bir biçimde çal›flt›klar› konusundaki önyarg›lard›r. Ayr›ca iflverenlerde özürlülerin devams›zl›klar›n›n da özürlü olmayan iflçilerle k›yasland›¤›nda çok daha fazla
olaca¤›na yönelik yanl›fl kabullerinin bulundu¤u görülmektedir. Hâlbuki yap›lan
araflt›rmalarda özürlülerin iflte baflar›lar›n›n, devam durumlar›n›n di¤er iflçilerden
farkl› olmad›¤›, hatta ifl kaybetme düflüncesiyle söz konusu hususlara daha fazla
dikkat ettikleri görülmektedir. Bununla birlikte, özürlülerin de topluma ve çal›flma
yaflam›na kat›lmada, kendilerinden ve ailelerinden kaynaklanan bir tak›m problemler de bulunmaktad›r. Son y›llarda azalsa da genellikle d›fl dünyaya aç›lma konusunda s›k›nt›lar söz konusudur. Bu nedenle, bunlar›n çal›flma yaflam›na kat›l›mlar›n› sa¤lama konusunda bir tak›m koruyucu düzenlemeler gereklidir.
Özürlülerin çal›flma yaflam›na kazand›r›lmas› konusunda dünyada belli bafll› iki
sistem uygulanmaktad›r. Bunlardan ilki ve en eski olan› kota rejimidir. Burada, belirli niteliklere sahip iflverenler belirli oranda özürlü çal›flt›rma yükümlülü¤ü alt›ndad›r. Di¤eri ise, ayr›mc›l›¤› önleyici mevzuat hükümlerinin benimsenmesi suretiyle, özürlülerin istihdam›n›n sa¤lanmas›d›r. Bunlar›n yan› s›ra, korumal› iflyerleri
199
oluflturulmak suretiyle, özellikli iflyerlerinde belirli nitelikleri bulunan özürlülerin
istihdam› teflvik edilmektedir.
Ülkemiz aç›s›ndan özürlülerin istihdam› konusunda kabul edilen yöntem kota
rejimidir. ‹fl Kanunu flartlar› tafl›yan iflverenler için özürlü çal›flt›rma yükümlülü¤ü
getirmifltir. Bununla birlikte 1.7.2005 tarih ve 5378 say›l› Özürlüler ve Baz› Kanun ve
Kanun Hükmünde Kararnamelerde De¤ifliklik Yap›lmas› Hakk›nda Kanun (k›saca
Özürlüler Kanunu) ile korumal› iflyerlerinde çal›flanlar için de düzenleme yap›lm›flt›r. Korumal› iflyeri, normal iflgücü piyasas›na kazand›r›lmalar› güç olan özürlüler
için meslekî rehabilitasyon ve istihdam oluflturmak amac›yla Devlet taraf›ndan teknik ve malî yönden desteklendi¤i ve çal›flma ortam›n›n özel olarak düzenlendi¤i iflyeri olarak tan›mlanm›flt›r (m.3/j). Korumal› iflyeri statüsünü kazanmak için belirli
say›da iflçi çal›flt›rmak ve belirli nitelikte özürlü istihdam etmek gerekir.
S‹ZDE
Yine çal›flma yaflam›na ifl bulma aç›s›ndan zorluk çeken birSIRA
di¤er
grup da eski
hükümlülerdir. Eski hükümlüler için de ‹fl Kanunu’nda çal›flt›rma yükümlülü¤ü benimsenmifltir. Yaln›z bafllang›çta eski hükümlü çal›flt›rma yükümlülü¤ü
kamu ve
özel sektör iflverenleri için söz konusu iken, 2008 y›l›nda yap›lan bir de¤ifliklik ile
yaln›z kamu iflyerlerinde eski hükümlü çal›flt›rma zorunlulu¤u öngörülmüfl, özel
S O R U
sektör için bu mecburiyet ortadan kald›r›lm›flt›r.
Bafllang›çta eski hükümlü çal›flt›rma yükümlülü¤ü kamu ve özel sektörD ‹iflverenleri
için söz
KKAT
konusu iken, 2008 y›l›nda yap›lan bir de¤ifliklik ile yaln›z kamu iflyerlerinde eski hükümlü
çal›flt›rma zorunlulu¤u öngörülmüfl, özel sektör için bu mecburiyet ortadan kald›r›lm›flt›r.
SIRA S‹ZDE
Özürlü ve Eski Hükümlü Kavramlar›
SIRA S‹ZDE
Türk Hukukunda özürlülerin
korunmas› aç›s›ndan kota
rejimi benimsenmifltir.
S O R U
D‹KKAT
N N
Günlük dilde özürlülü¤ü ifade etmek için birçok kavram kullan›lmaktad›r.
Bunlar
AMAÇLARIMIZ
sakatl›k, malullük ve engellilik gibi kavramlard›r. ‹fl mevzuat›nda bafllang›çta söz
konusu kavramlardan sakatl›k ibaresi tercih edilmiflken, 1997 y›l›nda yap›lan bir
K ‹ T A P
de¤ifliklikle sakat yerine özürlü kavram› kullan›lmaya bafllam›flt›r.
Mevzuat içerisinde birden fazla özürlü tan›mlamas› yap›lmaktad›r. Bunlardan
bir tanesi, Özürlüler Kanunu’dur. Buna göre özürlü, “Do¤ufltan veya sonradan
T E L E Vyeteneklerini
‹ZYON
herhangi bir nedenle bedensel, zihinsel, ruhsal, duyusal ve sosyal
çeflitli derecelerde kaybetmesi nedeniyle toplumsal yaflama uyum sa¤lama ve günlük
gereksinimlerini karfl›lama güçlükleri olan ve korunma, bak›m, rehabilitasyon,
dan›flmanl›k ve destek hizmetlerine ihtiyaç duyan kifli”dir (m.3/a). Yine Özürlüler
‹NTERNET
Kanunun’da, özürlüler, hafif özürlü, a¤›r özürlü ve bak›ma muhtaç özürlü olmak
üzere üç gruba ayr›lm›fllard›r.
‹fl mevzuat› aç›s›ndan özürlü tan›mlamas›, Yurtiçinde ‹fle Yerlefltirme Hizmetleri
Hakk›nda Yönetmelik’te (Y‹YHY) düzenlenmifltir. Gerçekten, Yönetmelik m.3’e göre, özürlü, “Do¤ufltan ya da sonradan herhangi bir nedenle bedensel, zihinsel, ruhsal, duyusal ve sosyal yeteneklerini çeflitli derecelerde kaybetmesi nedeniyle toplumsal yaflama uyum sa¤lama ve günlük gereksinimlerini karfl›lamada güçlükleri olan
ve korunma, bak›m, rehabilitasyon, dan›flmanl›k ve destek hizmetlerine ihtiyaç duyan kiflilerden çal›flma gücünün en az % 40’›ndan yoksun oldu¤u sa¤l›k kurulu raporu ile belgelenenleri” ifade etmektedir (m.3/e). Burada özürlülük kavram› belirlenirken çal›flma gücü kayb› esas al›nmaktad›r. Dolay›s›yla ‹fl Kanunu aç›s›ndan çal›flt›rma yükümlülü¤ü kapsam›nda özürlü olabilmek için çal›flma gücünün en az % 40
kayb› aranmaktad›r. Bunun d›fl›nda özürlülü¤ün, do¤ufltan ya da sonradan olmas›
veya fiziksel ya da zihinsel olmas› herhangi bir farkl›l›k oluflturmaz.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹fl Kanunu anlam›nda özürlü,
çal›flma gücünü en az %40
oran›nda kaybeden kiflidir.
200
Yönetmeli¤e göre, eski hükümlü de, “Bir y›ldan uzun süreli bir cezadan veya
Devlet memuru olmaya engel bir suçtan hüküm giyenleri, cezas›n› infaz kurumlar›nda tamamlayanlar›, cezas› ertelenenleri, koflullu sal›verilenleri, özel kanunlarda belirtilen flartlardan dolay› istihdam olana¤› bulunmayanlar› ve ömür boyu
kamu hizmetlerinden yasakl› bulunanlar”› ifade eder (Y‹YHY m.3/a). Yine eski
hükümlüler aç›s›ndan da eski hükümlü tan›mlamas›na girmeyenler, çal›flt›rma yükümlülü¤ünden yararlanamaz.
Özürlü ve Eski Hükümlü Çal›flt›rma Yükümlülü¤ünün
fiartlar›
Özürlü çal›flt›rma
yükümlülü¤ü ancak sürekli
ifllerde söz konusudur.
SIRA S‹ZDE
6
‹flverenler elli veya daha fazla iflçi çal›flt›rd›klar›, özel sektör iflyerlerinde yüzde üç
özürlü, kamu iflyerlerinde ise yüzde dört özürlü ile yüzde iki eski hükümlü iflçiyi
meslek, beden ve ruhi durumlar›na uygun ifllerde çal›flt›rmakla yükümlüdürler. (‹K
m. 30, f.1). Tar›m ve orman iflyerlerinde ‹fl Kanunu’nun uygulanmas› aç›s›ndan elli bir veya daha fazla iflçi çal›flt›r›lmas› gerekmektedir (‹K m.4, f.1-b, Y‹YHY m.10/b).
‹flverenin özürlü ve eski hükümlü çal›flt›rma yükümlülü¤ü aç›s›ndan çal›flt›rd›¤›
toplam iflçi say›s› belirlenirken ayn› il s›n›rlar› içerisinde yer alan iflyerleri bir bütün
olarak dikkate al›n›r.
Zorunlu çal›flt›r›lacak özürlü ve eski hükümlü iflçi say›s›n›n tespitinde belirli veya belirsiz süreli ifl sözleflmesine göre çal›flt›r›lan tüm iflçiler esas al›n›r. K›smi süreli ifl sözleflmesine göre çal›flanlar çal›flma süreleri dikkate al›narak tam süreli çal›flmaya dönüfltürülür ve iflyerindeki tam süreli çal›flan iflçi say›s›na ilave edilir. ‹flyerinde k›smi süreli olarak çal›flt›r›lan özürlü ve eski hükümlü iflçi bulunmas› halinde bunlar da çal›flma süreleri dikkate al›narak tam süreli çal›flmaya dönüfltürülür ve
toplam iflçi say›s›ndan düflülür. Oran›n hesaplanmas›nda yar›ma kadar kesirler dikkate al›nmaz. Yar›m ve daha fazla olan kesirler tama dönüfltürülür.
Yer alt› ve su alt›nda yap›lan ifllerde özürlü iflçi çal›flt›r›lamaz ve iflyerinde çal›flan iflçi say›s›nda yer alt› ve su alt›nda çal›flt›r›lan iflçiler toplam say›da dikkate al›namazlar. Bunun gibi, Özel Güvenlik Hizmetlerine Dair Kanun’a göre kurulan özel
güvenlik flirketleri ile kurumlar›n kendi ihtiyac› için kurdu¤u güvenlik birimlerinde güvenlik eleman› olarak çal›flan iflçiler özürlü ve eski hükümlü iflçi say›s›n›n tespitinde dikkate al›nmaz.
Yine, iflyerinde çal›flt›r›lan özürlü ve eski hükümlü iflçiler de, toplam iflçi say›s›n›n hesab›nda gözönünde tutulmazlar.
Belirtmek gerekir ki iflyerinin iflçisi iken özürlü olanlara çal›flt›rma yükümlülü¤ü aç›s›ndan öncelik verilmek gerekir.
Ayr›ca ‹fl Kanunu iflyerinde çal›fl›rken herhangi bir nedenle sakatlanarak ayr›lanlar›n iyileflmeleri (çal›flabilecek konuma gelmeleri) durumunda eski iflverenleri
taraf›ndan istihdam edilmelerini de zorunlu k›lm›flt›r. Bu yükümlülük için flu flartlar gereklidir: Her fleyden önce, iflçi özürlülük nedeniyle iflyerinden ayr›lmal›d›r.
Belirtelim ki buradaki özürlülük, çal›flt›rma yükümlü¤ü kapsam›na giren bir sakatl›k ya da malullük sigortas›ndan yararlanma anlam›nda malul olmay› gerektirmemektedir. Sonra, özürlülük ortadan kalkmal›, iflçi iyileflmelidir. Ayr›ca iflyerinde
bofl yer olmal› ve iflçi talepte bulunmal›d›r. Bahsi geçen flartlar› tafl›yan iflçiyi eski
iflçiyi herhangi bir hakl› gerekçesi olmaks›z›n ifle almayan iflveren, alt› ayl›k ücret
tutar›nda tazminat ödemekle yükümlüdür (‹K m.30, f.8).
Yer alt› ve suSIRA
alt›nda
S‹ZDEneden özürlü çal›flt›rma yükümlülü¤ü bulunmamaktad›r?
S O R U
S O R U
201
Özürlü ve Eski Hükümlülerin ‹fle Al›nmas›
‹flverenler çal›flt›rmakla yükümlü olduklar› iflçileri Türkiye ‹fl Kurumu arac›l›¤› ile
ifle al›nmal›d›rlar (‹K m.30, f.4). Bununla birlikte ilgili Yönetmelik’te, özel sektör
iflverenleri için d›flar›dan, yasal koflullar› tafl›yanlar›n da istihdam›na izin verilmifltir. Ancak bunun için durumun onbefl gün içinde Kuruma bildirilmesi ve ilgili kiflinin kayd›n›n yap›lmas› gerekir. Kurum taraf›ndan tescili yap›lmayan iflçi, özürlü
statüsünde de¤erlendirilmez (Y‹YHY m.13).
Özürlü ve eski hükümlü çal›flt›rma yükümlülü¤ü aç›s›ndan iflverenlerin Kuruma talepte bulunmalar› gerekir. Bunun için yükümlülü¤ün do¤du¤u tarihten itibaren befl gün içinde Türkiye ‹fl Kurumuna baflvurulmal›d›r. Taleplerde, iflçilerin nitelikleri belirtilir ve iflyerinde yap›lan iflin gerektirdi¤i a¤›rl›kl› vas›flar›n üstünde istihdam› zorlaflt›r›c› flartlar öne sürülemez. Yine, özürlü statüsündeki iflçi taleplerinde, iflin niteli¤i gerektirmedi¤i sürece, özürlülük oran›na üst s›n›r getirilemez ve
özür gruplar› aras›nda ayr›m yap›lamaz. Ayr›ca, eski hükümlü statüsündeki iflçi taleplerinde de, eski hükümlüler aras›nda suç tasnifine göre bir ayr›m yap›lamaz
(Y‹YHY m.14).
Kurum, özel sektör iflverenlerinin taleplerini onbefl gün içinde karfl›lamak durumundad›r. Kamu iflyerlerinin özürlü ve eski hükümlü talepleri, kamuda iflçi istihdam›na iliflkin mevzuat hükümleri çerçevesinde karfl›lan›r.
Özürlü ve Eski Hükümlü Çal›flt›r›lmas›n›n Hükümleri
Çal›flt›rma yükümlü¤ü kapsam›nda olanlar meslek, beden ve ruhi durumlar› dikkate al›narak çal›flt›r›l›rlar. Özürlü ve eski hükümlü olmak daha düflük ücretle çal›flt›rma sebebi olamaz. Bu iflçiler di¤er iflçilere yap›lan sosyal yard›mlardan aynen
yararlan›rlar.
Yine ifle al›nmada; ifl seçiminden baflvuru formlar›, seçim süreci, teknik de¤erlendirme, önerilen çal›flma süreleri ve flartlar›na kadar olan aflamalar›n hiçbirinde
özürlüler ve eski hükümlüler aleyhine ayr›mc› uygulamalarda bulunulamaz. Bu
anlamda, çal›flan özürlü ve eski hükümlülerin aleyhine sonuç do¤uracak flekilde,
di¤er kiflilerden farkl› muamelede bulunulamaz. Söz konusu kimseler hakk›nda
ayr›mc› ve farkl› muamele yap›lmas›, Türk Ceza Kanunu anlam›nda suç say›l›r.
Belirtmek gerekir ki, özürlülerin yer alt› ve su alt› ifllerinde ve sa¤l›k kurulu raporunda belirtilen çal›flt›r›lamayacak olduklar› ifllerde çal›flt›r›lmalar› mümkün de¤ildir. Bunun gibi, eski hükümlüler hakk›nda da, kamu güvenli¤i ile ilgili hizmet
üreten iflyerlerinde eski hükümlülerin çal›flt›r›labilmeleri mümkün de¤ildir.
Üzerinde durulmas› gereken konulardan bir tanesi de, iflverenler için, iflyerlerini özürlülerin çal›flmalar›n› kolaylaflt›racak ve iflin özürlü çal›flana uygunlu¤unu
sa¤layacak flekilde haz›rlamak, sa¤l›klar› için gerekli tedbirleri almak, mesleklerinde veya mesleklerine yak›n ifllerde çal›flt›rmak, iflleriyle ilgili bilgi ve yeteneklerini
gelifltirmek, çal›flmalar› için gerekli araç ve gereçleri sa¤lamak zorunda olduklar›d›r (Y‹YHY m.18).
Özürlü ve Eski Hükümlü Çal›flt›rma Yükümlülü¤üne
Ayk›r›l›¤›n Yapt›r›m›
Özürlü ve eski hükümlü çal›flt›rma yükümlülü¤üne ayk›r›l›k halinde ‹fl Kanunu
idari para cezas› verilmesini öngörmektedir. Gerçekten ‹fl Kanunu’nun 101. maddesine göre, özürlü ve eski hükümlü çal›flt›rmayan iflveren veya iflveren vekiline
çal›flt›rmad›¤› her bir özürlü ve eski hükümlü ve çal›flt›rmad›¤› her ay için (2012 y›-
Özürlü ve eski hükümlü
çal›flt›rma yükümlülü¤üne
uymayan iflveren ayl›k kifli
bafl›na idari para cezas›
ödemek durumundad›r.
202
l› süresince T1.842) idari para cezas› verilir. Kamu kurulufllar› da bu para cezas›ndan hiçbir flekilde muaf tutulamaz.
Özürlü Çal›flt›r›lmas›n›n Teflviki
Özürlü çal›flt›r›lmas›n›n teflviki aç›s›ndan di¤er baz› Bat› ülkelerinde oldu¤u gibi ülkemizde de teflvik sistemi uygulanmaktad›r. Gerçekten ‹fl Kanunu, özürlü istihdam
eden iflverenler için 5510 say›l› Sosyal Sigortalar ve Genel Sa¤l›k Sigortas› Kanunu
gere¤ince ödenmesi gereken primlerde indirim uygulanmas›n› öngörmektedir.
Teflvikten özel sektör iflverenleri yararlanmaktad›r. Bunun için ‹fl Kanunu kapsam›nda çal›flt›r›lan 5510 say›l› Sosyal Sigortalar ve Genel Sa¤l›k Sigortas› Kanunu’na tabi veya korumal› iflyerlerinde çal›flt›r›lan özürlü sigortal› olmak gerekir.
Söz konusu teflvike göre;
• Özürlü çal›flt›rma yükümlülü¤ü kapsam›nda özürlü çal›flt›ran veya korumal›
iflyerlerinde çal›flan özürlülerin prime esas kazanç alt› s›n›r› (asgari ücret)
üzerinden hesaplanan sigorta priminin iflveren hissesinin tamam›,
• Kontenjan fazlas› özürlü çal›flt›ran veya,
• Yükümlü olmad›klar› halde özürlü çal›flt›ran iflverenlerin, bu flekilde çal›flt›rd›klar› her bir özürlü için prime esas kazanç alt s›n›r› (asgari ücret) üzerinden
hesaplanan sigorta primine ait iflveren hisselerinin %50’si Hazinece karfl›lan›r.
Belirtelim ki, bu teflvikten yararlanabilmek için iflverenin 5510 say›l› Kanun’dan
do¤an yükümlülüklerini de yerine getirmesi gereklidir.
SIRA S‹ZDE
7
SIRA S‹ZDE
Özürlü çal›flt›rma
yükümlülü¤ü konusunda getirilen teflvikin amac› ne olabilir?
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
203
Özet
N
A M A Ç
1
Çocuk ve genç iflçilerin çal›flma yaflam›nda
korunmas›yla ilgili düzenlemeleri aç›klamak.
‹fl Hukuku mevzuat›m›zda, çal›flma yafl›na bafllama, küçüklerin çal›flma saatleri, dinlenme süreleri gibi alanlarda istismarlar›nn› önlenmesi ve sa¤l›klar›n›n korunmas› aç›s›ndan gerekli yasal tedbirler mevcuttur. Çocuk ve genç iflçilere yönelik
mevzuattaki düzenlemeleri, çal›flt›rma yasaklar›,
rapor alma zorunlulu¤u ve dinlenme sürelerinde
koruma bafll›klar› alt›nda incelemek mümkündür.
Maden ocaklar› ile kablo döflemesi, kanalizasyon
ve tünel inflaat› gibi yer alt›nda veya su alt›nda
çal›fl›lacak ifllerde onsekiz yafl›n› doldurmam›fl
erkeklerin çal›flt›r›lmalar› yasakt›r (‹K m.72).
Yine, sanayiye ait ifllerde gece döneminde onsekiz yafl›n› doldurmam›fl erkek iflçilerin çal›flt›r›lmalar› da yasakt›r (‹K m.73, f.1). Umumi H›fz›s›hha Kanunu’nun 176. maddesine göre de, onsekiz yafl›ndan küçük çocuklar›n bar, kabare, dans
salonlar›, kahve gazino ve hamamlarda çal›flt›r›lmalar› yasakt›r.
Türk Hukukunda kural olarak onbefl yafl›n› doldurmam›fl küçüklerin çal›flt›r›lmalar› yasakt›r. Bununla birlikte ondört yafl›n› doldurmufl ve ilkö¤retimi tamamlam›fl çocuklar›n, birtak›m flartlarla baz›
hafif ifllerde çal›flt›r›labilmeleri de mümkündür. ‹fl
Kanunu’nun 71. maddesinin 1 ve 2. F›kras›na göre, “Onbefl yafl›n› doldurmam›fl çocuklar›n çal›flt›r›lmas› yasakt›r. Ancak, ondört yafl›n› doldurmufl
ve ilkö¤retimi tamamlam›fl olan çocuklar, bedensel, zihinsel ve ahlaki geliflmelerine ve e¤itime devam edenlerin okullar›na devam›na engel olmayacak hafif ifllerde çal›flt›r›labilirler.
Çocuk ve genç iflçilerin ifle yerlefltirilmelerinde ve
çal›flt›r›labilecekleri ifllerde güvenlik, sa¤l›k, bedensel, zihinsel ve psikolojik geliflmeleri, kiflisel
yatk›nl›k ve yetenekleri dikkate al›n›r. Çocu¤un
gördü¤ü ifl onun okula gitmesine, mesleki e¤itiminin devam›na engel olamaz, onun derslerini
düzenli bir flekilde izlemesine zarar veremez”.
Belirtelim ki çal›flma yafl› aç›s›ndan getirilen s›narlama ayr›ca çal›flma süreleri bak›m›ndan da
uygulan›r. Bir baflka ifadeyle, temel e¤itimini tamamlam›fl ve okula gitmeyen çocuklar›n çal›flma
süreleri günde yedi ve haftada otuzbefl saatten
fazla olamaz. Ancak onbefl yafl›n› tamamlam›fl
çocuklar için bu süre günde 8 ve haftada k›rk
saate kadar art›r›labilir. Okula devam eden çocuklar›n e¤itim dönemindeki çal›flma süreleri,
e¤itim saatleri d›fl›nda olmak üzere, günde iki saat ve haftada on saat olabilir (‹Km.71, f.4, 5).
Onbefl ve onalt› yafl aras›ndaki çocuk iflçilerin
her hal ve flartta çal›flt›r›lacaklar› ifllerdeki çal›flma koflullar›n›n sa¤l›klar› bak›m›ndan uygun olmas› gerekir. Bununla birlikte çocuk iflçilerin a¤›r
ve tehlikeli ifllerde çal›flt›r›lmalar› yasakt›r.
Onalt› ile onsekiz yafl aras›ndaki genç iflçiler ise
bir k›s›m a¤›r ve tehlikeli iflte çal›flt›r›labilirler.
Gerçekten, ‹fl Kanunu’nun 85. maddesinin 1. f›kras›na göre, “Onalt› yafl›n› doldurmam›fl genç iflçiler ve çocuklar a¤›r ve tehlikeli ifllerde çal›flt›r›lamaz”. Hangi ifllerin a¤›r ve tehlikeli ifllerden
say›laca¤›, kad›nlarla onalt› yafl›n› doldurmufl fakat onsekiz yafl›n› bitirmemifl genç iflçilerin hangi çeflit a¤›r ve tehlikeli ifllerde çal›flt›r›labilecekleri A¤›r ve Tehlikeli ‹fller Yönetmeli¤i’nde düzenleme alt›na al›nm›flt›r.
Ondört yafl›ndan büyük onsekiz yafl›na kadar
(dâhil) çocuk-genç iflçilerin ifle girifllerinden önce ifle uygun olduklar›n›n sa¤l›k raporu ile belgelendirilmesi gerekir. Yine, bunlar için onsekiz
yafl›n› dolduruncaya kadar sa¤l›k raporu alt› ayda bir al›nmaya devam eder (‹K m.87).
Bunun yan› s›ra, a¤›r ve tehlikeli bir iflte çal›flt›r›labilecek genç iflçiler için de, ifle girmeden önce
bu ifle elveriflli olduklar›n› gösteren rapor al›nmas› gereklidir. Ayr›ca ifle uygunluk aç›s›ndan
rapor uygulamas›, onalt›-onsekiz yafl aras›ndakiler için alt› ayda bir tekrarlanmal›d›r (‹K m.86).
Çocuk ve Genç ‹flçilerin Çal›flt›r›lma Usul ve Esaslar› Hakk›nda Yönetmelik, dinlenme süreleri aç›s›ndan da birtak›m özel hükümler getirmifltir.
Gerçekten, çocuk ve genç iflçiler için, ara dinlenme süresi, iki saatten fazla dört saatten az süren
ifllerde otuz dakika, dört saatten yedi buçuk saate kadar olan ifllerde çal›flma süresinin ortas›nda
bir saat olmak üzere verilmek zorundad›r (Yönetmelik m.6, f.4).
Yine, çocuk ve genç iflçilerin hafta tatili izinleri
kesintisiz k›rk saatten az olamaz. Hafta tatili ücreti bir ifl karfl›l›¤› olmaks›z›n ödenir (Yönetmelik m.8).
204
N
A M A Ç
2
N
A M A Ç
3
Kad›n iflçiler aç›s›ndan getirilen koruyucu düzenlemeleri tart›flmak.
Çal›flma yaflam› içerisinde kad›n iflçilerin korunmas› gerekmektedir. Kad›nlar aç›s›ndan getirilen
düzenlemelerin amac› ise, cinsiyet ayr›mc›l›¤›n›n ortadan kald›r›lmas› ve cinsiyet nedeniyle
ortaya ç›kabilecek baz› özel durumlar›n (hamilelik gibi) do¤urabilece¤i olumsuzlar› gidermeye yöneliktir. Bu maksatla birtak›m uluslararas›
sözleflmeler yürürlü¤e konmufl, ülkeler de birtak›m kanuni düzenlemeler yapm›fllard›r. Kad›n
istihdam›nda öncelikli olarak kad›n›n istihdama
giriflinin sa¤lanmas› yan›nda, çal›flan kad›n iflçilerin ifl iliflkisi devam ederken ve ifl iliflkisinin
sona ermesi durumunda da korunmalar› icap
eder. Bu arada kad›n iflçilere yönelik gebelik öncesi ve sonras›n› ilgilendiren ilave tedbirlerin de
al›nmas› icap eder.
Mevzuat içerisinde gerek ‹fl Kanunu, gerek Umumi H›fz›ss›hha Kanunu ve gerekse de Sosyal Sigortalar ve Genel Sa¤l›k Sigortas› Kanunu’nda
bir tak›m düzenlemeler bulunmaktad›r.
‹fl Hukukunda kad›n iflçileri koruyucu düzenlemeler elbette mevcuttur. Bunlardan bir k›sm›,
eflit de¤erde ifle eflit ücret, ayr›mc›l›k yasa¤› gibi,
çal›flma yaflam›nda erkek iflçilerden farkl› bir muameleye tabi tutulmalar›n› önlemekte, bir baflka
ifadeyle, kad›nlar›n erkek iflçilerle eflit muamele
görmelerini sa¤lamaktad›r. Di¤er bir k›sm› da,
kad›n iflçilerin özellikleri nedeniyle kad›n olmalar›ndan kaynaklanan anal›k görevleri, meslek
hayatlar› yan›nda ev han›ml›¤›n› da üstlenmeleri
nedeniyle korunmalar›n› hedeflemektedir.
Özürlü ve eski hükümlü çal›flt›rma yükümlülü¤ünü ve bu yükümlülüklere ayk›r›l›¤›n sonuçlar›n› de¤erlendirmek.
‹flverenler elli veya daha fazla iflçi çal›flt›rd›klar›,
özel sektör iflyerlerinde yüzde üç özürlü, kamu
iflyerlerinde ise yüzde dört özürlü ile yüzde iki
eski hükümlü iflçiyi meslek, beden ve ruhi durumlar›na uygun ifllerde çal›flt›rmakla yükümlüdürler (‹K m.30, f.1).
Özürlü ve eski hükümlü çal›flt›rma yükümlülü¤üne ayk›r›l›k halinde ‹fl Kanunu idari para cezas› verilmesini öngörmektedir. Gerçekten ‹fl Kanunu’nun 101. maddesine göre, özürlü ve eski
hükümlü çal›flt›rmayan iflveren veya iflveren vekiline çal›flt›rmad›¤› her bir özürlü ve eski hü-
kümlü ve çal›flt›rmad›¤› her ay için 2012 y›l› süresince 1.842 Türk Liras› idari para cezas› verilir.
Kamu kurulufllar› da bu para cezas›ndan hiçbir
flekilde muaf tutulamaz.
N
A M A Ç
4
Özürlü ve eski hükümlü çal›flt›rmay› teflvik düzenlemelerini listelemek.
Özürlü çal›flt›r›lmas›n›n teflviki aç›s›ndan di¤er
baz› Bat› ülkelerinde oldu¤u gibi ülkemizde de
teflvik sistemi uygulanmaktad›r. Gerçekten ‹fl Kanunu, özürlü istihdam eden iflverenler için 5510
say›l› Sosyal Sigortalar ve Genel Sa¤l›k Sigortas›
Kanunu gere¤ince ödenmesi gereken primlerde
indirim uygulanmas›n› öngörmektedir.
Teflvikten özel sektör iflverenleri yararlanmaktad›r. Bunun için ‹fl Kanunu kapsam›nda çal›flt›r›lan 5510 say›l› Sosyal Sigortalar ve Genel Sa¤l›k
Sigortas› Kanununa tabi veya korumal› iflyerlerinde çal›flt›r›lan özürlü sigortal› olmak gerekir.
Söz konusu teflvike göre,
• Özürlü çal›flt›rma yükümlülü¤ü kapsam›nda
özürlü çal›flt›ran veya korumal› iflyerlerinde
çal›flan özürlülerin prime esas kazanç alt› s›n›r› (asgari ücret) üzerinden hesaplanan sigorta priminin iflveren hissesisinin tamam›,
• Kontenjan fazlas› özürlü çal›flt›ran veya
• Yükümlü olmad›klar› hâlde özürlü çal›flt›ran
iflverenlerin, bu flekilde çal›flt›rd›klar› her bir
özürlü için prime esas kazanç alt s›n›r› (asgari ücret) üzerinden hesaplanan sigorta primine ait iflveren hisselerinin %50’si Hazinece
karfl›lan›r.
205
1. Philedelphia Bildirgesi hangi örgütün anayasas› olarak kabul edilmektedir?
a. Dünya Sa¤l›k Örgütünün
b. Avrupa Konseyinin
c. Avrupa Birli¤inin
d. Birleflmifl Milletlerin
e. Uluslararas› Çal›flma Örgütünün
2. Onsekiz yafl›ndan küçük çocuklar›n bar, kabare,
dans salonlar›, kahve gazino ve hamamlarda çal›flt›r›lmalar› hangi Kanunda yasaklanm›flt›r?
a. ‹fl Kanunu
b. Umumi H›fz›ss›hha Kanunu
c. Mesleki E¤itim Kanunu
d. Sosyal Sigortalar ve Genel Sa¤l›k Sigortas› Kanunu
e. Borçlar Kanunu
3. Temel e¤itimini tamamlam›fl ve okula gitmeyen çocuklar›n çal›flma süreleri haftada kaç saatten fazla olamaz?
a. 25
b. 30
c. 35
d. 40
e. 45
4. Kaç yafl›n› doldurmam›fl kifliler, hiçbir flekilde a¤›r
ve tehlikeli ifllerde çal›flt›r›lamaz?
a. 13
b. 14
c. 15
d. 16
e. 18
5. Günde 5 saat çal›flan bir genç iflçi için ara dinlenmesi süresi ne kadard›r?
a. 60 dakika
b. 30 dakika
c. 15 dakika
d. 45 dakika
e. 75 dakika
6. Kad›n iflçi herhangi bir sebep olmaks›z›n iflveren taraf›ndan erkek meslektafl›ndan daha düflük bir ücret
al›yorsa, yap›lan bu ayr›mc›l›k nedeniyle, hangi miktarda ücreti tutar›nda bir tazminata hak kazan›r?
a. 6 aya kadar
b. 3 aya kadar
c. 4 aya kadar
d. 5 aya kadar
e. 12 aya kadar
7. ‹flyerinde 5 aydan beri çal›flan iflçinin do¤um nedeniyle devams›zl›¤›, do¤um tarihinden sonra hangi süreyi
aflarsa, iflveren sözleflmeyi hakl› nedenle sona erdirebilir?
a. 24
b. 20
c. 26
d. 30
e. 32
8. Emzirme izni günlük ne kadard›r?
a. 15 dakika
b. 30 dakika
c. 45 dakika
d. 60 dakika
e. 90 dakika
9. ‹fl Kanunu’na göre, bir iflçi çal›flma kapasitesini hangi oranda kaybederse, çal›flt›rma yükümlülü¤ü kapsam›na giren özürlü bir iflçi say›labilir?
a. % 60
b. % 90
c. % 20
d. % 40
e. % 50
10. Yükümlü olmad›klar› halde özürlü çal›flt›ran iflverenler için sigorta prim teflviki, prime esas kazanç alt s›n›r› (asgari ücret) üzerinden hesaplanan sigorta primine
ait iflveren hisselerinin ne kadar›d›r?
a. 2/3’ü
b. 1/2’si
c. 1/4’ü
d. 3/4’ü
e. 1/5’i
206
“
29.03.2012
Esnek çal›flma, kad›n çal›flanlar için daha önemli
PwC Türkiye’nin ‹fl Dünyas›nda Kad›n ve Kad›n
Çal›flanlara Yönelik Uygulamalar Raporu’na göre
43 kurumda toplam kad›n çal›flan ve kad›n yönetici oran› yüzde 30 civar›nda.
PwC Türkiye’nin insan yönetimindeki konularla ile ilgili yürüttü¤ü araflt›rmalardan ‹fl Dünyas›nda Kad›n ve Kad›n Çal›flanlara Yönelik Uygulamalar raporu yay›nlad›.
PwC Türkiye, ‹nsan Kaynaklar› Dan›flmanl›¤› taraf›ndan
yay›nlanan rapora göre, kat›l›mc› kurumlarda toplam
kad›n çal›flan ve kad›n yönetici oranlar› %30 civar›nda.
Bu oran›n, insan kaynaklar›, mali ifller ve finans, muhasebe, idari ifller, bilgi ifllem gibi destek fonksiyonlar›nda ise %40’›n üzerine ç›kt›¤› görülüyor. Raporda öne ç›kan bir baflka nokta da kad›n çal›flan ve kad›n yönetici
oran›n›n ‹stanbul merkezli kurumlar ile yabanc› sermayeli kurumlarda daha fazla oldu¤u.
Raporda üst düzey yöneticilere iliflkin veriler de¤erlendirildi¤inde ise kad›n üst düzey yönetici oran›n›n yine
%30 civar›nda oldu¤u görülüyor. Ürün/hizmet fonksiyonunda toplam üst düzey yöneticilerin %41’ini kad›n
üst düzey yöneticiler oluflturuyor ve yine ‹stanbul merkezli kurumlar ile yabanc› sermayeli kurumlarda da bu
oran daha yüksek.
Terfi edenlerin %42’si kad›n
Kat›l›mc› 43 kurumdan elde edilen verilere göre, kurumlar›n yaklafl›k %90’›nda 2011 y›l›nda terfi edenler
aras›nda kad›n çal›flanlar da bulunuyor ve terfi eden
tüm çal›flanlar içinde kad›nlar›n oran› %42 seviyelerini
buluyor. PwC Türkiye ‹nsan Kaynaklar› Dan›flmanl›¤›
Direktörü Murat Demiro¤lu, “Çal›flma hayat›nda esneklik ihtiyac› kadnlar için daha önemli” diyor.
Raporda ortaya ç›kan veriler özetle flöyle;
• Kad›n çal›flanlar›n geliflimine yönelik uygulamalar
aç›s›ndan mobilite ve evden çal›flma en çok tercih
edilen uygulamalar.
• Kurumlar›n neredeyse yar›s› do¤um izin süresi boyunca limit gözetmeksizin çal›flana ücret ödemesi yap›yor
ve bu sürenin sonunda çal›flan SGK’dan temin etti¤i
geçici iflgöremezlik ödene¤ini kuruma geri ödüyor.
• Kat›l›mc› kurumlardan yar›s›ndan ço¤u süt izni süresini çal›flan›n tercihine b›rak›yor.
• Kurumlar›n yar›s›ndan ço¤unda özel sa¤l›k sigortas›nda do¤um teminat› uygulamas›n›n bulunmad›¤›
görülüyor. ‹stanbul merkezli kurumlar ile yabanc›
sermayeli kurumlarda ise bu teminat yüksek oranda
sa¤lan›yor.
”
Kaynak: http://www.hurriyet.com.tr/ik/20157595.asp
19.03.2012
Okuma Parças›
Özürlü Çal›flt›ran ‹flverenlerin Prim Teflviki
Özellikle özürlüleri çal›flma hayat›na kazand›rmak amac›yla ‹fl Kanunu’nda özürlü iflçi istihdam› zorunlulu¤u
bulunmaktad›r.
Ancak, özürlü iflçi çal›flt›r›lmas›n› sadece idari para cezas› düzenlemenin yetersiz oldu¤unun görülmesi üzerine özürlü çal›flt›ran iflverenlere teflvik getirilmifltir.
4857 say›l› Kanunu’nun 30. maddesi kapsam›nda, özel
sektöre ait iflyerlerinde 50 ve üzerinde iflçi çal›flt›r›lmas›
halinde çal›flt›r›lan özürlü sigortal›lar ile 5378 say›l› Kanun’un 14. maddesinde belirtilen korumal› iflyerlerinde
çal›flt›r›lan özürlü sigortal›lar›n, prime esas kazanç alt s›n›r› üzerinden hesaplanan sigorta primine ait iflveren
hisselerinin tamam› ve kontenjan fazlas› özürlü çal›flt›ran, yükümlü olmad›klar› hâlde özürlü çal›flt›ran iflverenlerin bu flekilde çal›flt›rd›klar› her bir özürlü için prime esas kazanç alt s›n›r› üzerinden hesaplanan sigorta
primine ait iflveren hisselerinin %50’si, Hazine taraf›ndan karfl›lanmaktad›r.
Burada bir hususu elefltirmek gerekiyor. Özürlüleri çal›flma yaflam›na kazand›rmak için getirilen teflviklerden
kontenjan fazlas› özürlü çal›flt›ran veya yükümlü olmad›¤› hâlde özürlü çal›flt›ran iflyerlerinin %50 oran›nda
yararland›r›lmas›n› anlamak mümkün de¤ildir. Bunun
hiçbir hakl› ve geçerli mazereti olamaz. Herhâlde, daha
önceki SSK uygulamas›ndan kalan ve 5510 say›l› Kanun’a da yanl›fll›kla giren bir hüküm olsa gerektir.
Bu anlams›z ayr›m›n kald›r›lmas› ve kontenjan fazlas›
özürlü çal›flt›ran veya yükümlü olmad›¤› halde özürlü
çal›flt›ran iflyerlerinin de asgari ücret üzerinden iflveren
pay›n›n %100’ü oran›nda teflvikten yararland›r›lmas›
gereklidir.
Özel sektör iflverenlerince çal›flt›r›lan özürlü sigortal›lardan dolay› sigorta primi iflveren hissesi teflvikinden yararlan›lmas› söz konusu olup kamu iflyerlerinde (genel
ve katma bütçeli idareler, il özel idareleri, belediyeler,
207
köyler ile bunlara ba¤l› iflletmeler, sermayesinin yar›s›ndan fazlas› bunlara ait olan iflyerleri ve di¤er kamu iflyerlerinde) çal›flt›r›lan özürlü sigortal›lar için, bahse konu
sigorta prim teflvikinden yararlan›lmas› mümkün bulunmamaktad›r. Bu da yanl›fl ve anlams›z bir ayr›mc›l›kt›r.
Teflvikten yararlanmak isteyen iflverenlerin; Türkiye ‹fl
Kurumu ‹l/fiube müdürlüklerinden onaylatacaklar› ve
özürlü statüsünde çal›flt›rd›klar› sigortal›lar›n TC kimlik
numaras›n›, ad-soyad›n›, ‹fl Kurumuna tescil tarihini,
kontenjan dâhilinde/korumal› iflyerinde/kontenjan fazlas› olarak/yükümlü olunmad›¤› halde çal›flt›rma durumlar›n› ihtiva eden belgenin asl›n› iflyerinin ba¤l› bulundu¤u Sosyal Güvenlik ‹l/Merkez müdürlüklerine ibraz etmeleri gerekmektedir.
‹flyerinde kontenjan fazlas› olarak veya yükümlü olunmad›¤› hâlde çal›flt›r›lan özürlü sigortal›lar›n, daha sonra kontenjan dâhilinde çal›flt›r›lmaya bafllan›lmas› durumunda bu de¤iflikli¤in yine Türkiye ‹fl Kurumu ‹l/fiube
Müdürlüklerinden onaylat›lacak belge ile belgelenmesi
gerekmektedir.
‹flverenler, iflyerinde çal›flt›rd›klar› özürlü sigortal›lar›n tamam›n›n son durumlar›n› göstermek üzere Türkiye ‹fl Kurumu ‹l/fiube Müdürlüklerinden onaylatacaklar› belgeyi,
her y›l›n ocak ay› içinde SGK’na ayr›ca ibraz edeceklerdir.
i - Kapsamdaki iflyerleri;
• Özel sektör hükümlerine tabi olma,
• Özürlü statüsünde çal›flt›r›lan sigortal›lara iliflkin ‹flKur’a onaylat›lm›fl belgenin kuruma verilmesi,
• Teflvik dönemine ait Ayl›k Prim ve Hizmet Belgesi’nin (APHB) yasal süresi içinde SGK’ya verilmesi,
• Teflvik dönemine ait primlerin ödenmesi,
ii - Kapsamdaki sigortal›lar;
• ‹fl-Kur’a kay›tl› özürlü olma,
• 4-/a kapsam›nda çal›flan sigortal›s› olma,
• Tüm sigorta kollar›na tabi çal›flma,
• Sigortal›n›n di¤er teflviklerden yararlanmamas›,
iii -Seçilecek Kanun türü
Özürlü çal›flt›rmak zorunda olan iflyerleri ile korumal›
iflyeri iflverenlerince kanun türü 14857, özürlü sigortal›
çal›flt›rmakla yükümlü olmayan veya kontenjan fazlas›
çal›flt›ran iflverenler ise kanun türünü 54857 olarak seçmeli, APHB’sini e-sigorta yoluyla yasal süresi içinde
SGK’ya vermelidir.
‹brahim Ifl›kl›
Kaynak: http://www.muhasebenet.net/2010-2804-ozurlu%20calistiran
%20isvrenlerin%20prim%20tesviki.html (Eriflim Tarihi:
29.03.2012).
1. e
2. b
3. c
4. d
5. a
6. c
7. a
8. e
9. d
10. b
Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹fl Hukukunda Dezavantajl› Gruplara Yönelik Geliflmeler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Her Yafltaki Çocuk ve Genç
‹flçileri Çal›flt›rma Yasaklar›” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Onbefl Yafl›ndan Küçükler”
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Onbefl ‹le Onsekiz Yafl Aras›ndakiler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dinlenme Süreleri Aç›s›ndan
Koruma” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ayr›mc›l›k Yasa¤›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Emziren Kad›n ‹flçilerin Korunmas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Hamile Kad›n ‹flçilerin Korunmas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Özürlü ve Eski Hükümlü Kavramlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Özürlü Çal›flt›r›lmas›n›n Teflviki” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 1
Dezavantajl› gruplar›n çal›flma yaflam› içerisinde ifl bulmalar› oldukça güçtür. Bunlar›n sebebi her gruba göre
de¤ifliklik gösterse de, istismara aç›k olmalar›, sa¤l›k sebepleri, haklar›ndaki önyarg›lar vs. olarak de¤erlendirilebilir. Dolay›s›yla bahsi geçenlerin, di¤er iflçiler ile ayn› istihdam oran›na kavuflabilmeleri için gerek uluslararas› ve gerekse ulusal birtak›m düzenlemeler yap›lmas›
gereklidir.
S›ra Sizde 2
Çocuk ve genç iflçilerin sa¤l›k ve güvenliklerini, fiziksel, zihinsel, ahlaki ve sosyal geliflmelerini veya ö¤renimlerini tehlikeye atmadan çal›flma flekillerinin esaslar›n› belirlemek ve ekonomik istismarlar›n› önlemek için
çal›flt›rma yasa¤› getirilmelidir.
208
S›ra Sizde 3
A¤›r ve tehlikeli ifllerde onsekiz yafl›ndan küçük iflçilerin çal›flt›r›lmas› yasakt›r. Bununla birlikte onalt› yafl›n›
tamamlam›fl erkek iflçiler, A¤›r ve Tehlikeli ‹fller Yönetmeli¤i Ek’inde yer alan listede belirtilen hafif nitelikteki
a¤›r ve tehlikeli ifllerde çal›flt›r›labilirler. Listede bu durumdaki genç iflçilerin çal›flabilecekleri iflleri göstermek
maksad› ile G‹ harfleri kullan›lmaktad›r.
S›ra Sizde 4
Kanun koyucu kad›n iflçilerin do¤um yapmalar› durumunda ifl iliflkisinin belirli bir süre daha devam etmesini aram›flt›r. Bunun için do¤um öncesi ve sonras› belirli sürelere ilave birtak›m baflka süreler de kabul etmifltir. Bunun nedeni, tamamen sosyal düflüncelerdir. Kad›n iflçi böylelikle çocu¤u ile ilgilenebilecek ancak ifl
iliflkisi de devam edecektir. Yaln›z kad›n iflçinin çok
uzun bir süre ifle gelmemesi iflveren aç›s›ndan da bir tak›m problemlere yol açabilir. O nedenle kanun koyucu
orta bir yol bulmufltur. Ancak her hâl ve flartta kanunda, kad›n iflçinin do¤um sa¤l›k sebebine dayal› ifle devams›zl›¤›nda, iflveren sözleflmeyi hakl› nedenle feshetse de iflçi k›dem tazminat› alabilir.
S›ra Sizde 5
Ücret çal›flma karfl›l›¤›d›r. Kural olarak iflçi çal›flmas› halinde ücrete hak kazan›r. Çal›flmad›¤› dönemde istisnalar bulunmakla birlikte ücret alma hakk› bulunmamaktad›r. Do¤um nedeniyle izinli dönemlerde de çal›fl›lmad›¤› için iflçi ücrete hak kazanmaz. Ancak taraflar kararlaflt›rm›fllarsa çal›fl›lmayan bu dönem için de kad›n iflçiye ücret verilebilir.
S›ra Sizde 6
Yer alt› ve su alt› çal›flmalar› özürlülerin oldukça zor istihdam edilebilecekleri alanlard›r. Edilseler bile iflverenler için çok ciddi ve maliyetli tedbirler al›nmas› gerekir.
Bu nedenle kanun koyucu bahsi geçen iflyerlerinde
özürlü çal›flt›rma yükümlülü¤ünü kabul etmemifltir.
S›ra Sizde 7
Özürlülerin istihdam› konusundaki problem, bunlar›n
ifl bulmalar› aç›s›ndan karfl›laflt›klar› zorluklar ve iflverenlerin önyarg›lar›d›r. Bizde özürlülerin çal›flt›r›lmalar›
bir yükümlülük olarak ‹fl Kanunu’nda düzenlenmifltir.
Di¤er taraftan kanun koyucu bu yükümlülü¤e uyanlar
için de teflvik edici olarak sosyal sigorta primlerinde indirim yapm›flt›r. Bir yandan yükümlülük getirilmekte,
di¤er yandan buna uyanlara da kolayl›k sa¤lanmakta-
d›r. Öte taraftan hiç mecburiyeti olmayanlar hakk›nda
da bir avantaj oluflturulmaktad›r. Bu düzenlemelerin temel hedefi, özürlü istihdam› ve bunu sa¤layan iflverenler için de destek olunmas›d›r.
‹fl Hukuku, (4. Bas›), ‹stanbul: Gazi Üniversitesi Yay›nlar›.
Bak›rc›, K. (2004). Çocuk ve Genç ‹flçilerin Haklar›n›n Korunmas›, (ULuslararas›, Bölgesel ve Türk
Hukuku Aç›s›ndan), ‹stanbul: Beta Yay›nevi.
Köseo¤lu, A. C. ve Kaya, A. (2011). Türk ‹fl Hukukunda Kad›n ‹flçilerin Korunmas›, C.8, S.29, Legal
Yay›nlar›.
Mollamahmuto¤lu, H. ve Astarl›, M., (2011). ‹fl Hukuku, (4. Bas›), Ankara: Turhan Kitabevi.
Sümer, H. H. ‹fl Hukuku, (16. Bas›), Konya: Mimoza
Yay›nevi.
Yay›nevi.
Tulukçu, N. Binnur, (2000). ‹fl ve Sosyal Güvenlik Hukukunda Gebe ve Anne ‹flçilerin Korunmas›,
Ankara Haber-‹fl Sendikas› Yay›n›.
Urhano¤lu C. ‹fl. (2009). “Kad›n ‹flçilerin Hamilelik ve
Anal›k Durumlar›n›n ‹fl Sözleflmesine Etkisi”, Kamu-‹fl, Cilt: 10, Say›: 4, Ankara.
Uflan, M. F. (1999). ‹fl Hukukunda Sakat ‹stihdam›,
Ankara: Sa¤l›k-‹fl Sendikas› Yay›n›.
Uflan, M. F. (2009). ‹fl ve Sosyal Güvenlik Hukuku,
C.1, (2. Bas›), Ankara: Gazi Kitabevi.
Yüksel, O. M. (2000). Karfl›laflt›rmal› Hukuk Ifl›¤›nda Türk ‹fl Hukukunda Kad›n-Erkek Eflitli¤i, ‹stanbul: Beta Yay›nevi.
Sözlük
209
Sözlük
A
G
Alt ‹flveren: Bir iflverenden, iflyerinde yürüttü¤ü mal ve hiz-
Gece Çal›flmas›: Çal›flma yaflam›nda gece en geç 20:00’de
met üretiminin yard›mc› ifllerinde veya as›l iflin bir bölü-
bafllayan; en erken sabah 06:00’ya kadar geçen ve her
münde yap›lacak iflin gere¤i teknolojik nedenlerle uzmanl›k gerektiren ifllerde ifl alan ve bu ifl için görevlen-
halde en fazla 11 saat süren çal›flma.
Genç ‹flçi: 15 yafl›n› tamamlam›fl, fakat 18 yafl›n› doldurma-
dirdi¤i iflçilerini yaln›z bu iflyerinde ald›¤› iflte çal›flt›ran
di¤er iflveren.
Asgari Ücret: ‹flçilere normal bir çal›flma günü karfl›l›¤› ola-
m›fl iflçi.
Götürü Ücret: Yap›lan iflin sonucuna göre hesaplanan ücret.
rak ödenen ve iflçinin g›da, konut, giyim, sa¤l›k, ulafl›m
H
ve kültür gibi zorunlu ihtiyaçlar›n› günün fiyatlar› üze-
Hakl› Nedenle (Derhal) Fesih: ‹fl sözleflmesinin hakl› bir se-
rinden asgari düzeyde karfl›lamaya yetecek ücret..
bebe dayanarak ve bildirim süresinin beklenmesine gerek
olmaks›z›n iflçi yada iflveren taraf›ndan sona erdirilmesi.
B
Haz›rlama, Tamamlama ve Temizleme ‹flleri: ‹flyerinde
Belirli Süreli ‹fl Sözleflmesi: Belirli süreli ifllerde veya belli
sözkonusu iflin yap›lmas› için çal›flma saatlerinden önce
bir iflin tamamlanmas› veya belirli bir olgununun ortaya
ç›kmas› gibi objektif koflullara ba¤l› olarak iflveren ile iflçi aras›nda yaz›l› flekilde yap›lan ifl sözleflmesi.
Belirsiz Süreli ‹fl Sözleflmesi: ‹fl iliflkisinin bir süreye ba¤l›
olarak yap›lmad›¤› sözleflme.
Bireysel ‹fl Hukuku: ‹flçi, iflveren ve devlet aras›ndaki bireysel ifl iliflkilerinin incelendi¤i hukuk dal›.
veya sonra yap›lmas› gerekli olan ifller.
Hizmet Akdi: Bkz: ‹fl Sözleflmesi.
‹
‹kale: ‹fl sözleflmesinin taraflar›n anlaflmas› ile sona ermesi.
‹flçi: ‹fl sözleflmesiyle çal›flan gerçek kifli.
‹fl Kanunu: ‹flçi ile iflveren aras›nda (genellikle) bireysel ifl
iliflkilerini düzenleyen kanunlard›r.
Ç
‹fl Sözleflmesi: Bir taraf›n (iflçi) ba¤›ml› olarak ifl görmeyi, di-
Ç›rak: Ç›rakl›k sözleflmesi esaslar›na göre bir meslek alan›n-
¤er taraf›n (iflveren) da ücret ödemeyi üstlenmesinden
da mesle¤in gerektirdi¤i bilgi, beceri ve ifl al›flkanl›klar›n› ifl içerisinde gelifltirilen kifli.
do¤an sözleflme.
‹flveren: ‹flçi çal›flt›ran gerçek veya tüzel kifli yahut tüzel kifli-
Çocuk ‹flçi: 14 yafl›n› bitirmifl, 15 yafl›n› doldurmam›fl ve ilkö¤retimini tamamlam›fl kifli.
li¤i olmayan kurum ve kurulufllar.
‹flveren Vekili: ‹flveren ad›na hareket eden ve iflin, iflyerinin
ve iflletmenin yönetiminde görev alan kimse.
D
‹flyeri: ‹flveren taraf›ndan mal veya hizmet üretmek amac›yla
Deneme Süresi: Sürekli ifl sözleflmelerinde taraflar›n birbirle-
maddi olan ve olmayan unsurlar ile iflçinin birlikte ör-
rini denemek üzere ifl sözleflmesine koyabilecekleri; iki
ay ila dört ay aras›nda de¤iflebilen süre..
F
gütlendi¤i birim.
K
K›dem Tazminat›: ‹fl Kanunu kapsam›ndaki bir iflyerinde
Fazla Çal›flma: Üretimin art›r›lmas›, üretim faaliyetlerindeki
belli bir süre çal›flt›ktan sonra, belirli sebeplere dayal›
aksamalar›n önlenmesi, iflletme ve toplumun baz› acil
olarak ifl iliflkisi sona eren iflçiye iflverence ödenen tutar.
ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas› amac›yla, normal ifl süreleri
K›dem Tazminat›n›n Tavan›: Her hizmet y›l› için ödenen
üzerinde yap›lan çal›flmalar.
k›dem tazminat› tutar›na ‹fl Kanunu’nun 14. maddesi ile
Fazla Sürelerle Çal›flma: ‹fl veya toplu ifl sözleflmeleri ile ifl-
getirilen ve en yüksek dereceli devlet memuruna bir hiz-
yerinde geçerli olan çal›flma süresinin, 45 saatin alt›nda
met y›l› için ödenen emeklilik ikramiyesi düzeyindeki
kararlaflt›r›lmas› halinde, iflçinin kararlaflt›r›lan süre ile
üst s›n›r.
yasal azami çal›flma süresi olan 45 saat aras›nda yap›lm›fl
olan çal›flmalar.
Fesih: Hukuksal bir ifllemin (örne¤in bir sözleflmenin) irade
beyan› yoluyla ortadan kald›r›lmas›.
K›smi Süreli ‹fl Sözleflmesi: ‹flçinin normal haftal›k çal›flma
süresinin, tam süreli ifl sözleflmesiyle çal›flan emsal iflçiye göre önemli ölçüde daha az belirlenmesi durumunda
sözleflme ortaya ç›kan sözleflme.
210
M
Z
Mücbir Sebep: Önceden görülemeyen, sorumlu kiflinin iflletmesi veya faaliyeti d›fl›nda kalan, kaç›n›lmas› veya bertaraf edilmesi objektif olarak imkâns›z olay.
Zamana Göre Ücret: Çal›fl›lan zaman birim al›narak ödenen
ücret.
Zincirleme ‹fl Sözleflmesi: Ard arda yap›lan belirli süreli ifl
sözleflmelerinin bir bütün olarak kabul edilerek, tek bir
P
belirsiz süreli ifl sözleflmesi olarak ifllem görmesi.
Parça Bafl› Ücret: Üretilen mal veya yap›lan iflin miktar›na
göre ödenen ücret.
S
Süreksiz ‹fl: Nitelikleri bak›m›ndan en çok otuz ifl günü süren ifl.
Sürekli ‹fl: Nitelikleri bak›m›ndan otuz ifl gününden fazla süren ifl.
Süreli Fesih: Belirsiz süreli ifl sözleflmesinin iflçi ya da iflveren
taraf›ndan ve önceden bildirim yap›lmak kofluluyla sona
erdirilmesi.
T
Tak›m Sözleflmesi: Birden çok iflçinin meydana getirdi¤i bir
tak›m› temsilen bu iflçilerden birinin, tak›m k›lavuzu s›fat›yla iflverenle yapt›¤› bir sözleflme.
Toplu ‹fl Hukuku: ‹flçi veya iflverenlerin kurmufl olduklar›
sendikalar› arac›l›¤›yla girdikleri hukuki iliflkilerin incelendi¤i hukuk dal›.
Toplu ‹fl Sözleflmesi: ‹fl sözleflmesinin yap›lmas›, içeri¤i ve
sona ermesi ile ilgili hususlar› düzenlemek üzere iflçi
sendikas› ile iflveren sendikas› veya sendika üyesi olmayan iflveren aras›nda yap›lan sözleflme.
Tüzük: Yasan›n uygulanmas›n› göstermek ve yasan›n emretti¤i iflleri belirtmek üzere Dan›fltay’›n ön incelemesinden
geçirilerek Bakanlar Kurulu taraf›ndan ç›kar›lan hukuk
kurallar›.
Ü
Ücret: Genel anlamda ücret, bir kimseye bir ifl karfl›l›¤›nda iflveren veya üçüncü kifliler taraf›ndan sa¤lanan ve parayla ödenen tutar.
Y
Yönetmelik: Baflbakanl›k, bakanl›klar ve kamu tüzel kiflilerinin kendi görev alanlar›n› ilgilendiren yasalar›n ve tüzüklerin uygulanmas›n› sa¤lamak üzere ç›kard›klar› hukuk kurallar›.
Yüzde Usulü Ücret: ‹flyerinde hizmet edilen müflterilerin hesap pusulalar›na belirli bir yüzdenin eklenmesi suretiyle
müflteriler (üçüncü kifliler) taraf›ndan ödenen ücret.

B‹REYSEL ‹fi HUKUKU

Transkript

Benzer belgeler

Hoşçakal demeden yeniden merhaba

Müşterileri Cezbeden Paketler Oluşturma – 1. Bölüm

II - Radyo Merhaba

Ocak 2004 - Bilim Teknik

ttb`nin sayg›nl›¤›! ve birinci basamak hekimli¤i

Herkese iş - Socialdemokraterna