doccevaplayalım
download 
Şikayet Transkript
cevaplayalım
ORTAÖĞRETİM TARİH 9 YAZARLAR Yasemin OKUR İlhan GENÇ Tuğrul ÖZCAN Mevlüt YURTBAY Akın SEVER DEVLET KİTAPLARI BEŞİNCİ BASKI ..........................., 2012 MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI YAYINLARI..................................................... 4554 DERS KİTAPLARI DİZİSİ.......................................................................... 1328 12.?.Y.0002.3739 Her hakkı saklıdır ve Millî Eğitim Bakanlığına aittir. Kitabın metin, soru ve şekilleri kısmen de olsa hiçbir surette alınıp yayımlanamaz. Editör Dil Uzmanı Rehberlik Uzmanı Ölçme ve Değerlendirme Uzmanı Program Geliştirme Uzmanı Görsel Tasarım Uzmanı : Doç. Dr. K. Tuncer ÇAĞLAYAN : Erdoğan ÇAKIR : Ahmet YILDIZ : Ahmet CANSIZ : Berna OTUZ : Ahmet Suat KEÇECİOĞLU : Ahmet Hamdi KAMA : Zekai KAYA ISBN 978-975-11-3107-2 Millî Eğitim Bakanlığı, Talim ve Terbiye Kurulunun 30.06.2008 gün ve 144 sayılı kararı ile ders kitabı olarak kabul edilmiş, Destek Hizmetleri Genel Müdürlüğünün 19.03.2012 gün ve 3398 sayılı yazısı ile beşinci defa 1.340.096 adet basılmıştır. ÝÇÝNDEKÝLER I. ÜNÝTE: TARÝH BÝLÝMÝ 1. KONU:TARÝH BÝLÝMÝNE GÝRÝÞ 1. Ýnsan ve Tarih............................................................................................................................ 4 2. Tarihin Konusu........................................................................................................................... 5 3. Tarihte sebep-Sonuç ve Yer-Zaman Ýliþkisi................................................................................ 6 4. Tarih Biliminin Yöntemi............................................................................................................... 8 a. Tarama(Kaynak Arama) ....................................................................................................... 8 b. Tasnif (Sýnýflandýrma) ........................................................................................................... 10 c. Tahlil (Çözümleme) .............................................................................................................. 10 d. Tenkit (Eleþtiri) ..................................................................................................................... 10 e. Terkip (Sentez) ..................................................................................................................... 12 5. Tarihin Tasnifi (Sýnýflandýrýlmasý) ...............................................................................................12 a. Zamana Göre Tasnif .............................................................................................................12 b. Mekana Göre Tasnif ............................................................................................................. 13 c. Konuya Göre Tasnif...............................................................................................................13 6. Zaman ve Takvim.......................................................................................................................14 7. Türklerin Kullandýðý Takvimler.................................................................................................... 14 8. Tarih Öðreniminin Önemi........................................................................................................... 15 9. Atatürk’ün Tarih Öðrenimine Verdiði Önem............................................................................... 16 10. Tarihi Olaylarýn Deðerlendirilmesi........................................................................................... 17 11. Tarihi Bilgilerin Deðiþebilir Özelliði........................................................................................... 18 12. Tarihe Adanmýþ Bir Ömür, HALÝL ÝNALCIK............................................................................. 19 2. KONU: TARÝH YAZICILIÐI 1. Tarih Yazýcýlýðýnýn Geliþimi........................................................................................................ 21 2. Türklerde Tarih Yazýcýlýðý........................................................................................................... 23 a. Osmanlýlar Döneminde Tarih Yazýcýlýðý................................................................................ 23 b. Cumhuriyet Döneminde Tarih Yazýcýlýðý............................................................................... 24 3. KONU: TARÝHÝN FAYDALANDIÐI BÝLÝM DALLARI 1. Coðrafya................................................................................................................................... 25 2. Arkeoloji.................................................................................................................................... 26 3. Antropoloji................................................................................................................................. 28 4. Etnografya................................................................................................................................. 28 5. Hukuk........................................................................................................................................ 29 6. Kronoloji.................................................................................................................................... 30 7. Edebiyat.................................................................................................................................... 30 8. Felsefe...................................................................................................................................... 31 9. Paleografi.................................................................................................................................. 31 10. Epigrafi.................................................................................................................................... 31 11. Sosyoloji.................................................................................................................................. 32 12. Filoloji...................................................................................................................................... 32 13. Diplomatik............................................................................................................................... 33 14. Nümizmatik............................................................................................................................. 33 15. Ýstatistik................................................................................................................................... 34 16. Ekoloji..................................................................................................................................... 34 17. Kimya...................................................................................................................................... 35 18. Sanat Tarihi............................................................................................................................. 35 19. Heraldik................................................................................................................................... 36 ÖLÇME VE DEÐERLENDÝRME II. ÜNÝTE: UYGARLIÐIN DOÐUÞU VE ÝLK UYGARLIKLAR 1. KONU: TARÝHÝ ÇAÐLARA GÝRÝÞ 1. Tarih Öncesi Çaðlar................................................................................................................... 40 a. Taþ Çaðý............................................................................................................................... 40 b. Maden Çaðý.......................................................................................................................... 42 2. Tarih Çaðlarý.............................................................................................................................. 42 2. KONU: ÝLK ÇAÐ UYGARLIKLARI 1. Kültür ve Uygarlýk...................................................................................................................... 43 2. Mezopotamya Uygarlýðý............................................................................................................ 44 a. Sümerler............................................................................................................................... 45 ÝÇÝNDEKÝLER b. Akadlar................................................................................................................................ 46 c. Elamlar................................................................................................................................. 46 d. Babiller................................................................................................................................. 46 e. Asurlular............................................................................................................................... 47 3. Orta Asya Uygarlýðý................................................................................................................... 47 4. Mýsýr Uygarlýðý........................................................................................................................... 49 5. Ýran Uygarlýðý............................................................................................................................ 51 6. Hint Uygarlýðý............................................................................................................................ 52 7. Çin Uygarlýðý............................................................................................................................. 53 8. Doðu Akdeniz Uygarlýðý............................................................................................................ 53 a. Fenikeliler............................................................................................................................ 53 b. Ýbraniler................................................................................................................................ 54 9. Anadolu Uygarlýðý..................................................................................................................... 55 a. Hattiler................................................................................................................................. 55 b. Hititler.................................................................................................................................. 55 c. Ýyonyalýlar............................................................................................................................ 57 d. Urartular.............................................................................................................................. 58 e. Frigyalýlar............................................................................................................................. 58 f. Lidyalýlar.............................................................................................................................. 59 10. Ege ve Yunan Uygarlýðý.......................................................................................................... 60 a. Girit...................................................................................................................................... 61 b. Miken (Aka).......................................................................................................................... 61 c. Eski Yunan........................................................................................................................... 61 d. Ýskender Ýmparatorluðu....................................................................................................... 62 11. Roma Uygarlýðý....................................................................................................................... 64 ÖLÇME VE DEÐERLENDÝRME III. ÜNÝTE: ÝLK TÜRK DEVLETLERÝ 1. KONU: TÜRKLERÝN TARÝH SAHNESÝNE ÇIKIÞI 1. Türk Adýnýn Anlamý.................................................................................................................... 72 2. Türklerin Ýlk Ana Yurdu.............................................................................................................. 73 3. Orta Asya’dan Yapýlan Türk Göçlerinin Sebepleri ve Sonuçlarý................................................ 73 2. KONU: ORTA ASYA’DA KURULAN ÝLK TÜRK DEVLETLERÝ 1. Asya Hun Devleti...................................................................................................................... 75 2. Kavimler Göçü ve Avrupa Hun Devleti...................................................................................... 78 a. Kavimler Göçü..................................................................................................................... 78 b. Avrupa Hun Devleti.............................................................................................................. 80 3. Kök Türk Devleti....................................................................................................................... 83 a. I. Kök Türk Devleti............................................................................................................... 83 b. II. Kök Türk.(Kutluk) Devleti................................................................................................. 86 4. Uygur Devleti.............................................................................................................................89 3. KONU: DÝÐER TÜRK DEVLETLERÝ VE TOPLULUKLARI 1. Avarlar....................................................................................................................................... 93 2. Bulgarlar................................................................................................................................... 94 3. Hazarlar.................................................................................................................................... 95 4. Macarlar.................................................................................................................................... 96 5. Peçenekler................................................................................................................................ 96 6. Kýpçaklar (Kumanlar)................................................................................................................ 96 7. Oðuzlar (Uzlar)......................................................................................................................... 96 8. Sabirler (Sibirler-Sabarlar)........................................................................................................ 97 9. Baþkýrtlar (Baþkurtlar)............................................................................................................... 97 10. Türgeþler (Türgiþler)............................................................................................................... 97 11. Kýrgýzlar................................................................................................................................... 97 12. Karluklar.................................................................................................................................. 98 13. Kimekler.................................................................................................................................. 98 ÖLÇME VE DEÐERLENDÝRME IV. ÜNÝTE: ÝSLAM TARÝHÝ VE UYGARLIÐI (13. YÜZYILA KADAR) 1. KONU: ÝSLAMÝYETÝN DOÐUÞU VE ÝLK ÝSLAM DEVLETLERÝ 1. Ýslamiyet Öncesi Dünyanýn Genel Durumu............................................................................... 102 ÝÇÝNDEKÝLER a. Avrupa.................................................................................................................................. 102 b. Afrika.................................................................................................................................... 102 c. Asya......................................................................................................................................102 d. Arap Yarýmadasý...................................................................................................................104 2. Ýslamiyetin Doðuþu ve Yayýlýþý...................................................................................................106 a. Hz. Muhammet’in Peygamberlik Öncesi Hayatý................................................................... 106 b. Müslümanlarýn Mekke’deki Faaliyetleri................................................................................ 107 c. Hicret ve Medine Ýslam Devleti............................................................................................. 108 Hz. Muhammet Dönemi......................................................................................................109 Hz. Ebubekir Dönemi..........................................................................................................116 Hz. Ömer Dönemi...............................................................................................................117 Hz. Osman Dönemi............................................................................................................ 118 Hz. Ali Dönemi.................................................................................................................... 118 d. Emeviler Devleti................................................................................................................... 120 e. Endülüs Emevi Devleti......................................................................................................... 123 f. Beni Ahmer Devleti...............................................................................................................124 g. Abbasiler...............................................................................................................................125 2. KONU: TÜRK VE ÝSLAM BÝLGÝNLERÝ ÖLÇME VE DEÐERLENDÝRME V. ÜNÝTE: TÜRK-ÝSLAM DEVLETLERÝ (10-13. YÜZYILLAR) 1. KONU: TÜRKLERÝN ÝSLAMÝYETÝ KABULÜ 1. Türkler ve Ýslamiyet................................................................................................................... 134 2. Türklerin Ýslamiyeti Hizmetleri....................................................................................................136 3. Mýsýr’da Kurulan Türk Devletleri................................................................................................ 137 a. Tolunoðullarý......................................................................................................................... 137 b. Ýhþidiler (Akþiller).................................................................................................................. 138 2. KONU: ÝLK TÜRK-ÝSLAM DEVLETLERÝ 1. Karahanlýlar............................................................................................................................... 139 2. Gazneliler...................................................................................................................................143 3. Büyük Selçuklular...................................................................................................................... 147 ÖLÇME VE DEÐERLENDÝRME VI. ÜNÝTE: TÜRKÝYE TARÝHÝ (11-13. YÜZYILLAR) 1. KONU: MALAZGÝRT SAVAÞI‘NDAN SONRA ANADOLU’DA KURULAN ÝLK TÜRK DEVLET VE BEYLÝKLERÝ 1. Daniþmentliler............................................................................................................................167 2. Saltuklular..................................................................................................................................167 3. Mengücekliler.............................................................................................................................168 4. Artuklular....................................................................................................................................168 5. Çaka Beyliði ve Diðer Türk Beylikleri.........................................................................................169 2. KONU:TÜRKÝYE SELÇUKLU DEVLETÝ 1. Türkiye Selçuklu Devleti’nin Kuruluþ Dönemi............................................................................ 170 2. Haçlý Seferleri............................................................................................................................172 I. Haçlý Seferi............................................................................................................................173 II. Haçlý Seferi...........................................................................................................................174 III. Haçlý Seferi..........................................................................................................................174 IV. Haçlý Seferi..........................................................................................................................175 3. Türkiye Selçuklu Devleti’nin Yükselme Dönemi........................................................................ 177 4. Türkiye Selçuklu Devleti’nin Daðýlma Dönemi...........................................................................190 5. Türkiye Selçuklu Devleti’nin Yýkýlýþ Dönemi.............................................................................. 192 ÖLÇME VE DEÐERLENDÝRME SÖZLÜK............................................................................................................................................... 194 BÝBLÝYOGRAFYA................................................................................................................................ 198 KRONOLOJÝ........................................................................................................................................ 202 ORGANÝZASYON ÞEMASI hazýrlanalým Ünite ile ilgili sorularla öðrencilerin ön bilgisinin yoklanmasý amaçlanýr. ! Metin içinde önemli noktalarýn irdelenmesini amaçlar. tartýþalým Metin sonunda öðrencilerin konuyu tartýþarak irdelemeleri amaçlanýr. ? cevaplayalým Metnin geneline yönelik sorularýn cevaplandýrýlmasý amaçlanýr. yorumlayalým Þiir, harita, metin ve görsellerin yorumlanmasý amaçlanýr. Konu ile ilgili bilgiler verilir. canlandýralým Metnin drama olarak canlandýrýlmasý amaçlanýr. uygulayalým Ders içi ve ders dýþý etkinlikleri içerir. ölçme ve deðerlendirme Ünite ile ilgili sorularýn cevaplandýrýlmasý amaçlanýr. düþünelim Konuya girerken öðrencilerin derse motive edilmeleri amaçlanýr. gezelim Konuyla ilgili mekânlarýn gezilerek bilgi edinilmesi amaçlanýr. 1. ÜNÝTE 1. ÜNÝTE: TARÝH BÝLÝMÝ 1. KONU: TARÝH BÝLÝMÝNE GÝRÝÞ 2. KONU: TARÝH YAZICILIÐI 3. KONU: TARÝHÝN FAYDALANDIÐI BÝLÝM DALLARI 2 hazýrlanalým 1. Tarih kavramý size neleri çaðrýþtýrmaktadýr? 2. Geçmiþteki insanlarýn yaþayýþlarýný neden öðrenmek isteriz? NEMRUT DAÐI-ADIYAMAN 3 1. KONU TARÝH BÝLÝMÝNE GÝRÝÞ TEMEL KAVRAMLAR N A T S Ý F R A N S I Z B TA ÝS U L U , UN Ý L H T B E N F U 1. yy. F R A N S I Z ÝHTÝLALÝ FE N TH Ý TARÝH OLAY VE OLGU YER VE ZAMAN SEBEP VE SONUÇ KAYNAK TAKVÝM VE ZAMAN NESNELLÝK KANIT SÜREKLÝLÝK TA R Ý H GÖLÜ ÝHTÝLALÝ 7. yy. LE KA AK N ÇA AÞI II.DÜNYA SAVAÞI SAV 15. yy. “Tarih nedir? sorusuna ilk ZA MA NE N HR Ý cevabým þu olacaktýr: Tarihçi ile olgular arasýnda kesintisiz bir 21. yy. ÝNS karþýlýklý etkileþim süreci, bugün ile geçmiþ arasýnda bitmez bir AN LIK GE MÝ SÝ diyalogtur.” Edward H. Carr (Edvýrd Kar) Salih Özbaran, Tarih, Tarihçi ve Toplum, s. 10. düþünelim 1. Resme bakarak tarihle ilgili hangi yargýlara ulaþýlabilir? 2. E. H. Carr yandaki sözü ile tarihin hangi özelliðini vurgulamýþtýr? 1. Ýnsan ve Tarih Tarih, insanlarýn geçmiþteki her türlü faaliyetini, olaylarýn birbirleriyle olan iliþkilerini, sebep-sonuç belirterek, yer ve zaman göstererek belgelere dayalý olarak inceleyen bir bilim dalýdýr. Tanýmdan da anlaþýlacaðý üzere tarihi meydana getiren insandýr. Hikâye, masal, efsane ve kýssalarda deðiþmez kahraman olarak öne çýkmasý insanýn tarihe karþý ilgisini artýrmýþtýr. Tarih, insan hafýzasýnda hep geçmiþe ait bir kavram olarak yer edinmiþtir. Bunun sebebi, tarihin geçmiþte yaþanan olaylarý konu edinmesidir. Ýngiliz tarihçi Collingwood (Kolinvud)’un dediði gibi “Geçmiþ, bir anlamda bugün, hâlâ yaþayan bir zaman dilimidir.” Geçmiþte yaþanan olaylarýn etkisi uzun süre devam edebilir. Bu yüzden günümüzdeki olaylarýn açýklanmasýnda geçmiþ, önemli bir yere sahiptir. Ýngiliz tarihçi Edward H. Carr “Tarih Nedir?” adlý kitabýnda tarihi, bugün ile geçmiþ arasýnda bitmez bir diyalog olarak ifade etmektedir. Ýnsan, tarih bilimiyle geçmiþi sorgulayarak geleceðine yön vermektedir. “Nereden gelip, nereye gidiyoruz?” sorusunun cevabýný tarihin ýþýðýnda aramaktadýr. Böylece insan, geçmiþini tarih aracýlýðýyla anlamaya ve sorgulamaya çalýþmaktadýr. yorumlayalým Çaðýmýz bilgi çaðýdýr. Ýnsanoðlu, icad ettiði aletler sayesinde, uzaya gitmekte, insan eliyle yapýlacak iþlemler, çok kýsa sürelerde bilgisayarlara yaptýrýlmaktadýr. Ama bütün bu geliþmeler, tarihi ihmal edilebilir hâle getirmemekte, bilakis çaðýmýzý, ayný zamanda “tarihçi kafasýyla düþünme çaðý” hâline sokmaktadýr. Mübahat Kütükoðlu, Tarih Araþtýrmalarýnda Usûl, s. 1. ? cevaplayalým Yukarýdaki metne göre tarihçi gibi düþünmek çaðýmýz insanýna hangi faydalarý saðlar? 4 2. Tarihin Konusu yorumlayalým Aþaðýdaki görsellere göre tarihin konusu ile ilgili neler söylenebilir? Yukarýdaki görsellerden de anlaþýldýðý üzere insanlarýn her türlü faaliyeti tarihin konusunu oluþturur. Daha geniþ anlamda tarih, geçmiþte yaþayan insanlarýn siyasi, sosyal, kültürel, ekonomik vb. faaliyetlerini konu edinir. yorumlayalým Aþaðýdaki görsellere göre tarihî olaylarýn özellikleri ile ilgili neler söylenebilir? Ýnsanoðlunun ilk kez Ay’a çýkýþý OLAY Ýstanbul’un Fethi Türk Harf Ýnkýlabý Fransýz Ýhtilali 5 yorumlayalým SORUYORUM Aþaðýdaki görsellere göre tarihî olgu kavramýnýn özelikleri ile ilgili neler söylenebilir? Divanýhümayun Osmanlý Mebusan Meclisi Türkiye Büyük Millet Meclisi Ýnsan unsuru ile birlikte coðrafi olaylarýn ortaya çýkardýðý bazý sonuçlar da tarihin ilgi alanýna girer. Büyük depremler, tufanlar, kuraklýklar, salgýn hastalýklar gibi felaketler tarihin akýþýný etkilemektedir. Örneðin; deprem, coðrafyanýn konusu iken depremin meydana geldiði bölgedeki binlerce insanýn hayatýný kaybetmesi, iskân yerlerini terk etmesi, tarihin konusunu teþkil eder. Hayat içerisinde tek tek meydana gelen deðiþmelere olay denir. Olgu ise ayný türdeki olaylarý bir bütün olarak anlatmak için kullanýlan bir kavramdýr. Olgu, olaya göre daha soyut ve geneldir. Belli bir yer ve zaman söz konusu deðildir. Olayý olgudan ayýran diðer önemli bir özellik ise olayýn baþlangýç ve bitiþ tarihinin belli olmasýdýr. Olaylar belli bir süre içerisinde meydana gelir; Anadolu’nun fethi, Kurtuluþ Savaþý, Lozan Barýþ Antlaþmasý tarihî olaya örnek olarak gösterilebilir. Olgu genellik ve süreklilik gösterir. Anadolu’nun Türkleþmesi, Türkiye’nin çaðdaþlaþmasý tarihî olguya örneklerdir. O hâlde kýsa sürede olup biten iþler olay, uzun bir zaman diliminde oluþan durumlar ise olgudur. 3. Tarihte Sebep-Sonuç ve Yer-Zaman Ýliþkisi Bir olayýn tarihî olay kapsamý içerisinde deðerlendirilebilmesi için olayýn yeri ve zamaný bilinmeli ve olayýn üzerinden belli bir zaman geçmiþ olmalýdýr. Tarihî olaylar belirli bir coðrafyada gerçekleþir ve bu coðrafyanýn olayýn oluþumu ve geliþiminde etkisi vardýr. Bu nedenle olaylarýn sebep ve sonuçlarýnýn bütün yönleriyle anlaþýlýp açýklanabilmesi için olayýn geçtiði mekânýn bilinmesi gerekir. Tarihî olaylar süreklilik gösterdiði için olaylar arasýnda neden-sonuç iliþkisi vardýr; bir olay kendinden önceki bir olayýn sonucu ve kendisinden sonraki bir olayýn sebebini oluþturabilir. Bu nedenle tarihte zaman ve kronoloji son derece önemlidir. Olaylarýn üzerinden belli bir zamanýn geçmesi ise olayýn sonuçlarýnýn ve etkilerinin tüm yönleriyle görülüp analizinin yapýlmasý ve hangi olayýn nedeni ya da sonucu olduðunun tespit edilmesi açýsýndan önemlidir. yorumlayalým COÐRAFYANIN TOPLUMA ETKÝSÝ Bir milleti bilimsel açýdan araþtýrarak yakýndan tanýmak için, ilk önce onun nasýl bir toplumsal yapýya sahip olduðunu araþtýrmak gerekir. Toplumsal yapýlarý meydana getiren unsurlar arasýnda en önemlilerinden biri de toplumlarýn yaþadýklarý bölgelerdir. Her coðrafi bölge, üzerinde yaþayan toplumlarý, kendi özelliklerine göre hayat sürmeye mecbur kýlar. Bu mecburiyet ise o milletin kurumlarýný, ahlaki kurallarýný, inançlarýný ve sanatlarýný þekillendirir. Coðrafi bölgenin inkâr edilemez bu etkisi, nesiller boyu devam ederek o milletin karakterini oluþturur. Coðrafi bölgenin gerekleri bir toplumun yalnýz ruhi ve toplumsal özelliklerinin þekillenmesine neden olmaz. Ayný zamanda o bölgede yaþayan insanlarda fiziki etkiler de býrakabilir. Yazýn çok sýcak, kýþýn çok soðuk olan bölgelerde yaþayan insanlarýn saðlam vücutlu, cesur, azimli ve iradeli olduklarý tecrübeyle sabittir. Geniþ ve çorak araziler ise insanlarýn yaþama isteðini artýrýp, savaþçý hislerini uyandýrýr. Arazisi engebeli, iklimi þiddetli daðlýk arazide yaþayan insanlar kanaatkâr, savaþçý olup tehlikeden çekinmezler. Ýklimi yumuþak, etrafý sakin ve rahat bölgelerde oturanlar ise topraða baðlý olup itaatkâr, sebatlý ve çalýþkanlýk gibi bir takým huylara sahip olurlar. Ýþte coðrafyanýn toplumlar üzerindeki uzun süreli etkisi, milleti medeniyet yolunda deðiþik yollardan ilerletmiþtir. Þemsettin Günaltay, Türk-Ýslam Tarihine Eleþtirel Bir Yaklaþým, s. 51-52. 6 ?cevaplayalým Tarihî olaylarýn oluþumunda coðrafyanýn etkisi nedir? yorumlayalým I. DÜNYA SAVAÞI I. Dünya Savaþý, dünyanýn 1914 yýlýna kadar görmediði en büyük savaþtýr. Savaþýn, en önemli sebebi, Almanya’nýn Ýngiltere egemenliðindeki sömürgeleri ele geçirme isteðidir. Fransa’nýn 1871’de Almanya’ya yenilerek Alsace-Lorraine (Alsas-Loren)’i kaybetmesi ve bu yenilgiyi unutamamasý savaþýn diðer sebebini oluþturur. Öte yandan Ýngiltere’nin Balkanlar üzerinde Rusya’yý serbest býrakmasýyla Ruslarýn Balkanlar’da Panslavizm politikasýný aktifleþtirmesi, Avusturya-Macaristan Ýmparatorluðu ile Ruslarý karþý karþýya getirmiþti. Osmanlý Devleti ise 1870’lerden itibaren hýzlý bir þekilde toprak kaybetmiþti. Osmanlý devlet adamlarý da savaþa girerek kaybedilen topraklarý geri almayý amaçlamýþtý. Osmanlý Devleti önce Ýtilaf grubuna baþvurmuþsa da ittifak teklifi kabul edilmedi. Ýngiltere ve Fransa bu savaþta Osmanlý Devleti’nin tarafsýz kalmasýný istemiþti. Çünkü Ýngiliz sömürgelerine giden kestirme bir yol olan Süveyþ Kanalý ve Rusya ile Ýtilaf Devletlerinin baðlantýsýný saðlayan boðazlar Osmanlý hâkimiyetindeydi. Almanya ise Osmanlý Devleti’ni kendi yanýnda savaþa dâhil ederek savaþý geniþ alanlara yaymak istiyordu. Ayrýca Almanya, Osmanlý Devleti’nin egemenliðindeki boðazlar üzerinden Rusya’yý; Süveyþ Kanalý üzerinden de Ýngiliz sömürgelerini saf dýþý býrakmayý amaçlamaktaydý. Oral Sander, Siyasi Tarih, s. 252-260’tan özetlenmiþtir. L ÝSV T EÇ A Tarafsýzlar Stockholm Üçlü Ýttifaktan Üçlü Ýtilafa katýlanlar Tarafsýzken Üçlü Ýtilafa katýlanlar A DANÝMARKA Tarafsýzken Üçlü Ýttifaka katýlanlar S ÝRLANDA Kopenhag Dublin Minsk O ÝNGÝLTERE Berlin Y R Amsterdam A N BELÇÝKA U S U ÝZ A T ÝK KARADAÐ D A RT ÝY Y EK L PO R E Roma K D E N Ý ÝZ Ý ARNAVUTLUK YU Z AN ST Ýstanbul Ý AN A F R Ý K A 300 600 O S M A N L I D E V L E T Ý Atina SÝCÝLYA 0 KARADENÝZ Sofya N SARDÝNYA A N BULGARÝSTAN TAN A KORSÝKA A D Bükreþ Belgrat BÝS T P Kiev SIR A Ý ÝS Y A Viyana ÝSVÝÇRE Cenevre N Y AN ÝST AR AC U M Ð ALU RY OR TU AT US ROMANYA AR P AV ÝM Paris A S ÝMPARAT ORLUÐU Brüksel Madrid U ALMAN 900 1200 KIBRIS SU RÝY E K HOLLANDA Londra F R A N S A Lizbon Ýtilaf Devletleri Ýttifak Devletleri NO RV E Ç FÝNLANDÝYA Oslo 1. Harita: I. Dünya Savaþý’nda Avrupa ve Osmanlý Devleti ?cevaplayalým “I. Dünya Savaþý” adlý metne ve haritaya göre aþaðýdaki sorularý cevaplandýrýnýz. 1. Almanya hangi nedenlerle Osmanlý Devleti’ni I. Dünya Savaþý’nda kendi tarafýnda savaþa dâhil etmek istemiþtir? 2. I. Dünya Savaþý’nýn çýkmasýnda hangi olaylar birbirlerinin sebep ve sonuçlarýný teþkil etmektedir? 7 4. Tarih Biliminin Yöntemi Bir sonuca ulaþmak için bilim ve mantýða uygun biçimde yapýlan araþtýrma þekline yöntem denir. Her bilim dalý mutlaka bir yöntem kullanmak zorundadýr. Sosyal bilimler ve fen bilimlerinin yöntemleri birbirinden farklýdýr. Fen bilimleri; gözlemlere, deneylere, laboratuvar ölçümlerine, formüllere, kural, yasa ve sonuçlara dayalý bir yöntem kullanýr. Sosyal bir bilim olan tarih ise geçmiþte yaþanmýþ ve bitmiþ olaylarý konu edinir. Bu nedenle geçmiþte yaþanmýþ olaylarý yeniden deneye tabi tutmak ve olayla ilgili genel kanunlara ulaþmak mümkün deðildir. Ayrýca geçmiþteki bir olayýn ayný þartlarda tekrarlanmasý da imkânsýzdýr. Tarihi, bilim hâline getiren araþtýrýcýlýðý ve sorgulayýcýlýðýdýr. Tarihin yöntemi, tarihî olaylarý inceleyerek anlamak ve açýklamaktýr. Tarihî olaylar hakkýnda doðru bilgi edinmek ancak o dönemden kalan ve olaya tanýklýk edebilecek belge ve bulgularýn deðerlendirilmesi ile mümkündür. Bu deðerlendirmede sistematik bir yöntem izlenir. e. TERKÝP (Sentez) d. TENKÝT (Eleþtiri) c. TAHLÝL (Çözümleme) b. TASNÝF (Sýnýflandýrma) a. TARAMA (Kaynak Arama) Tarihe kaynaklýk edebilecek her türlü bilgi ve verilerin bulunmasý aþamasýdýr. Toplanan verilerin bir sistem dahilinde sýnýflandýrýlmasý aþamasýdýr. Elde edilen verilerin kaynak ve bilgi yönünden yeterli olup olmadýðýnýn kontrol edilmesi aþamasýdýr. Toplanan verilerin gerçekliði ve bilgi açýsýndan güvenirliliðinin tespit edildiði aþamadýr. Toplanan verilerin birleþtirilerek sonuca ulaþýlmasý aþamasýdýr. Bu aþamada olaylar deðiþik açýlardan (kültürel, ekonomik vb.) incelenerek sonuca ulaþýlýr. Tarih biliminin araþtýrma yöntemi a. Tarama (Kaynak Arama) Tarihî bilgilerin doðru ve güvenilir olmasý için tarihî olaylarla ilgili kaynaklara baþvurmak gerekir. Tarihî bir olayla ilgili bilgi veren her türlü malzeme kaynak adýný alýr. Tarihin kaynaklarý, birbirinden farklý niteliklere ve özelliklere sahiptir. Kaynaklar oluþtuðu döneme ve tarihçinin kullaným önceliðine göre iki gruba ayrýlýr: 1. Birinci elden kaynaklar: Tarihî olayýn geçtiði döneme ait her türlü bulgudur. 2. Ýkinci elden kaynaklar: Olayýn geçtiði döneme yakýn ya da o dönemin kaynaklarýndan yararlanýlarak meydana getirilen eserlerdir. Ayrýca tarihî kaynaklar bilgi veren kaynaðýn ve malzemenin türüne göre þu þekilde sýnýflandýrýlýr. 1. Yazýlý kaynaklar: Ferman, mühür, para, gazete, hatýra vb. 2. Sözlü kaynaklar: Destan, efsane, hikâye, þiir vb. 3. Kalýntýlar: Arkeolojik buluntular; taþ, toprak, kemik, madenden yapýlmýþ eþyalar, mezarlar vb. 4. Çizili, sesli ve görüntülü kaynaklar: CD, film, fotoðraf, resim vb. Kaynaklarýn kullanýmý konusunda dikkatli olunmalýdýr. Çünkü kaynaklarda verilen bilgiler bütünüyle doðru olmayabilir. Bu nedenle bilgilerin karþýlaþtýrýlarak kontrol edilmesi gerekir. “Atatürk’ün Samsun’a Çýkýþý” hakkýnda bir araþtýrma yapan tarihçi bu dönemle ilgili kaynaklara ulaþmalýdýr. Döneme ait resmî belgeler, dönemin gazeteleri, Ýtilaf Devletlerine ait belgeler, o döneme ait resim, fotoðraf, harita, hatýra vb. kaynaklar taranmalýdýr. 8 ?cevaplayalým Aþaðýdaki görsellere göre sorularý cevaplandýrýnýz. 1. Birinci elden kaynaklar hangileridir? 2. Sözlü kaynaklar hangileridir? 3. Yazýlý kaynaklar hangileridir? yorumlayalým Gazete Nüfus Cüzdaný Kitabe Ferman Tablet Lahit (Mezar) Seyahatname ERGENEKON DESTANI Destan Arkeolojik Buluntular Eski Para Tarih biliminin kaynaklarý 9 Heykel Ýstiklal Madalyasý b. Tasnif (Sýnýflandýrma) Ýncelenen konu hakkýndaki kaynaklarýn bulunmasýndan sonra bunlardan elde edilecek bilgiler bir sistem dâhilinde sýnýflandýrýlýr. Tarihçi çalýþmasýnýn amacýna ve konusuna göre bilgi ve verileri istediði þekilde sýnýflandýrabilir. Çeþitli kaynaklardan elde edilen bilgi ve veriler sýnýflandýrýldýktan sonra eserin genel olarak yazým planý yapýlýr. Tasnif aþamasýnda “Atatürk’ün Samsun’a Çýkýþý” hakkýnda bir araþtýrma yapan tarihçi gerekli kaynaklara ulaþtýktan sonra öncelikle elde ettiði bilgi ve verileri kronolojiyi dikkate alarak konuya göre sýnýflandýrýr. Böylece araþtýrdýðý konunun planýný oluþturur. Ana baþlýklar ve içindekiler bölümü ana hatlarýyla ortaya çýkmýþ olur: “Mondros Ateþkes Anlaþmasý’ndan Atatürk’ün Samsun’a Çýkýþýna Kadar Meydana Gelen Siyasi Geliþmeler” “Atatürk’ün Dokuzuncu Ordu Müfettiþliði Görevine Getirilme Süreci” “Atatürk’ün Samsun’a Çýkýþý ve Buradaki Çalýþmalarý” gibi. c. Tahlil (Çözümleme) Tahlil, elde edilen bilgi ve verilerin kaynak deðeri açýsýndan yeterli olup olmadýðýnýn araþtýrýlmasýdýr. Bu aþamada sýnýflandýrýlan bilgilerin içeriði deðerlendirilmeye alýnýr. Bilginin nesnelliðine, güvenirliðine ve kanýtlanabilirliðine dikkat edilir. Bilginin tahlil edilmesiyle eldeki malzeme kullanýma hazýr ve iþe yarar hâle getirilir. Tahlil aþamasýnda ise “Atatürk’ün Samsun’a Çýkýþý” ile ilgili bilgi ve veriler gözden geçirilerek verilerin,konunun tam anlamýyla açýklanmasýnda yeterli olup olmadýðý belirlenir; verilerin nerede nasýl kullanabileceðine karar verilir. d. Tenkit (Eleþtiri) yorumlayalým “Bazý yazarlar, þahidi olmadýklarý olaylarý veya hiç görmedikleri memleketleri bizzat görmüþ gibi anlatýrlar. Aslýnda yazdýklarý tamamen kendilerinden önce kaleme alýnmýþ eserlere dayanmaktadýr. Bu yalan ve mübalaðada bazen o kadar ileri giderler ki ayný ya da birbirlerine çok yakýn tarihlerde, fakat birinden diðerine kýsa zamanda ulaþýlmasý imkânsýz iki mekândaki olaylarýn þahidi olduklarýný dahi yazmakta tereddüt etmezler. Böylece kendilerini kolaylýkla ele vermiþ olurlar.” Mübahat Kütükoðlu, Tarih Araþtýrmalarýnda Usûl, s. 35. ?cevaplayalým Yukarýdaki metinde belirtilen özellikleri taþýyan bir kaynaktan yararlanmak tarih araþtýrmalarýnda hangi sorunlara neden olabilir? Belge ve eserlerin kullanýlmasýnda bazen problemler çýkabilir. Eldeki belgelerde araþtýrýlan konu hakkýnda sýnýrlý veya yanlýþ bilgi olabilir, belge okunamayabilir. Her bir yazarýn olaya farklý bakmasý, algýlamasý ve farklý anlatmasý mümkündür. Bu nedenle yazýlý kaynaklarýn doðruluk derecesi, güvenilirliði, yazýldýðý tarih, yazarý, ayný olaydan söz eden farklý kaynaklar arasýnda uyum ve uyumsuzluk tenkit aþamasýnda araþtýrýlýr. Kaynaklarýn tenkidi iç tenkit ve dýþ tenkit olmak üzere iki þekilde yapýlýr. TENKÝT ÝÇ TENKÝT DIÞ TENKÝT Yazar görüþlerinin eser üzerindeki etkileri araþtýrýlýr. Eserin adý, yazarý, basýldýðý yer ve basým tarihi tespit edilir. Verilen bilgilerin farklý kaynaklarda ne þekilde yer aldýðýna bakýlýr. Belgelerin orijinalliði, tarihi vb. yönleri araþtýrýlýr. 10 ?cevaplayalým 1. Sadece dýþ tenkit yapýlarak bir eserin kaynak olup olmayacaðýna karar verilebilir mi? Niçin? 2. Ýç tenkit yaparak bir eserin bilgi açýsýndan güvenilir olup olmadýðýný anlayabilir miyiz? Niçin? Tenkit aþamasýnda “Atatürk’ün Samsun’a Çýkýþý” ile ilgili dokümanlar önce dýþ tenkide göre deðerlendirilir. Kullanýlacak eserlerin adý, yazým ve basým tarihi, vesikalarýn cinsi, hangi kuruma ait olduðu, kullanýlan kâðýt, yazý karakteri vb. özellikler açýsýndan güvenilir olup olmadýðý tespit edilir. Dýþ tenkitten sonra kullanýlabilecek nitelikte olan eser ve belgeler iç tenkide göre deðerlendirilir. Bu aþamada eser ya da belgelerdeki bilgilerin doðruluðu o döneme ait diðer bilgilerle karþýlaþtýrýlarak ve yazarýn bilimsel kiþiliði dikkate alýnarak incelenir. yorumlayalým DÜNYANIN BÜYÜK NEHÝRLERÝ Nil Nehri, diðer nehirlerin tersine güneyden kuzeye doðru akmaktadýr. Þiddetli sýcaklarda azalýp kuruyan nehirlerden farklý olarak Nil’in suyu çoðalmakta; diðer nehirlerin sularýnýn çoðalýp taþtýðý sýrada, Nil’in suyu azalmaktadýr. Sind Nehri de Nil’e benzemektedir. Nil’in sularýnýn kabarmaya baþlamasý haziran ayýna rastlar. Suyun yüksekliði “on altý zira”yý bulduðundan sultanýn geliri de artar. Eðer bir zira (yükseklik ölçü birimi) daha yükselirse, o yýl büyük bir bolluk ve bereket olur. Yükseklik on sekiz zirayý aþarsa çiftliklere zarar verir. On altý ziradan bir zira eksik olduðunda sultanýn geliri azalýr. Suyun iki zira alçalmasý durumunda büyük zararlar yaþanýr, bölge halký yaðmur duasýna çýkar. Nil, Mýsýr’dan denize yaklaþtýkça üç kola ayrýlýr. Yaz kýþ bu kollardan gemisiz geçmek mümkün deðildir. Her belde halkýnýn Nil’e açýlan kanallarý olup nehir yükseldiðinde bu kanallar vasýtasýyla tarlalar sulanýr. Nil Nehri; Fýrat, Dicle, Seyhun ve Ceyhun nehirleriyle birlikte dünyanýn beþ büyük nehri arasýndadýr. Bunlardan baþka Pencap olarak da bilinen Sind ile Hindistan’daki Ganj da büyük nehirlerdendir. Hint halký bu nehri ziyaret eder, ölülerini yaktýktan sonra külünü oraya atar. Ganj’ýn cennetlerin birinden çýktýðýný iddia ederler. Hindistan’da bulunan Cuma Nehri ile Hazar’ýn kuzeyindeki Volga Nehri de büyük ve önemli nehirlerdendir. Volga Nehri’nin kenarýnda Saratov þehri vardýr. Kuzey Çin’deki Sarý Irmak Nehri kýyýsýnda ise Pekin þehri kurulmuþtur. Ýbn-i Batuta, Büyük Dünya Seyahatnamesi, s. 46-47’den derlenmiþtir. ?cevaplayalým 1. Yukarýdaki metin ne tür bir eserden alýnmýþ olabilir? 2. Bu metnin ait olduðu eser hangi kaynak grubuna dahil edilebilir? 3. Bu metin iç tenkit unsurlarýna göre deðerlendirildiðinde hangi yargýlara ulaþýlýr? uygulayalým ATATÜRK KÜLTÜR, DÝL VE TARÝH YÜKSEK KURUMU TÜRK TARÝH KURUMU YAYINLARI XVI. Dizi - Sa. 381 “Türkiye ’nin Siyasal Andlaþmalarý ” adlý eserin dýþ tenkidini yaparak aþaðýya yazýnýz. ÝSMAÝL SOYSAL TARÝHÇELERÝ VE AÇIKLAMALARI ÝLE BÝRLÝKTE .......................................................................... .......................................................................... .......................................................................... .......................................................................... .......................................................................... .......................................................................... 11 TÜRKÝYE’NÝN SÝYASAL ANDLAÞMALARI I. CÝLT (1920 - 1945) 2. BASKI TÜRK TARÝH KURUMU BASIMEVÝ - ANKARA 1989 e. Terkip (Sentez) Terkip; bilgi ve verilerin sýnýflandýrýlýp tahlil ve tenkitlerinin yapýlmasýndan sonra bir araya getirildiði aþamadýr. Bu aþamada bilgi ve veriler esere dönüþtürülmek üzere gözden geçirilir. Bilgilerin hangi sýraya göre yapýlandýrýlacaðý tespit edilir. Tespitler yapýldýktan sonra eksikliði duyulan bilgiler tamamlanýr; fazlalýk teþkil eden bilgiler ise çýkarýlýr. Daha sonra eserin yazýmýna geçilir. Yazým sýrasýnda anlatýma akýcý, sade ve anlaþýlýr bir üslup kazandýrýlýr. Tarihî bir olay yazýlýrken olayla ilgili coðrafi, sosyolojik, ekonomik, ticari, kültürel vb. etkenler (iklim, tabiat olaylarý, yeryüzü þekilleri, ele alýnan toplumun yapýsý ve kültür seviyesi, üretim þekilleri, yollar, kervan ticareti, denizcilik, bilim, sanat, edebiyat vb.) göz önünde bulundurulmalýdýr. Tarihî olaylar, meydana geldikleri zamanýn þartlarýna göre deðerlendirmelidir. Ýyi bilinmeyen bir olay benzer bir olayýn neden ve sonuçlarýyla açýklanmamalýdýr. Bilgilerin terkibi yapýlýrken tarafsýz olmaya özen gösterilmelidir. Kanýtlanabilir ve nesnel olan bilgilerin kullanýlmasýna dikkat edilmelidir. Terkip aþamasýnda “Atatürk’ün Samsun’a Çýkýþý” ile ilgili toplumsal ve siyasal geliþmeleri dikkate almak gerekir. Ayný zamanda Mondros Ateþkes Anlaþmasý’nýn yol açtýðý siyasi, askerî ve sosyal sonuçlarý ve bu sonuçlarýn Osmanlý Devleti’ne etkilerini dikkate alarak objektif bir deðerlendirme yapýlmalýdýr. 5. Tarihin Tasnifi (Sýnýflandýrýlmasý) Tarih bilimi çok geniþ bir çalýþma alanýna sahiptir. Çalýþma alanýnýn geniþ olmasý onun incelenmesini güçleþtirmiþtir. Bu nedenle tarihî olaylarý iyi bir þekilde incelemek ve öðrenmek için zamana, mekâna ve konuya göre bir sýnýflandýrma yapýlmýþtýr. a. Zamana Göre Tasnif Bu sýnýflandýrmaya göre tarih; çað ve yüzyýl gibi zaman dilimlerine ayrýlmýþtýr. Zaman dilimlerine Ýlk Çað, XX. yüzyýl gibi farklý isimler verilmiþtir. Tarihi zamana göre sýnýflandýrmanýn Tarihin çaðlara ayrýlmasýnda evrensel nitelikteki sakýncalarý neler olabilir? olaylar göz önünde bulundurulmuþtur: yazýnýn bulunmasý, Kavimler Göçü, Ýstanbul’un Fethi, Fransýz Ýhtilali gibi. Çaðlarýn baþlangýcý olarak seçilen olaylar tarihçilere göre deðiþiklik göstermektedir. Örneðin; bazý tarihçiler, Ýlk Çaðýn sonu olarak Kavimler Göçü’nü, bazý tarihçiler de Roma Ýmparatorluðu’nun ikiye ayrýlmasýný ya da Batý Roma Ýmparatorluðu’nun yýkýlýþýný kabul etmektedirler. Tarihî olaylarý belli bir zaman aralýðý içinde deðerlendirmek tam bir deðerlendirme yapmak için yeterli deðildir. Bazý tarihî olaylar meydana geldikleri dönemin yanýnda daha sonraki dönemleri de etkilemiþtir. Örneðin, tarih bilimi açýsýndan yazýnýn icadý önemli bir dönüm noktasýdýr. Beþ bin yýl önce icat edilen yazýnýn toplumlar üzerindeki etkisi günümüze kadar devam etmektedir. ! ?cevaplayalým Aþaðýdaki görsellerden ayný zaman diliminde farklý coðrafyalarda yaþayan insanlarýn yaþam standartlarý ve çað kavramý hakkýnda hangi yargýlara ulaþabiliriz? yorumlayalým Etiyopya’dan Shantytown þehri Ýstanbul-Ýstiklal Caddesi 12 Herhangi bir yüzyýlda veya çaðda dünyanýn her yerinde ayný siyasi, sosyal, kültürel özelliklerin görülmesi beklenemez. Örneðin Anadolu’da Demir Çaðýnýn yaþandýðý bir dönemde dünyanýn baþka bir yerinde Tunç Çaðý ya da Bakýr Çaðý yaþanabilmekteydi. ?cevaplayalým Aþaðýdaki tabloya göre yüzyýl ve milat kavramlarýný açýklayýnýz. yorumlayalým Milattan önce (MÖ) Milattan Sonra (MS) 99 - 0 1. yüzyýl 0 - 99 1. yüzyýl 99 - 50 1. yüzyýlýn ilk yarýsý 99 - 75 1. çeyrek 74 - 50 2. çeyrek 49 - 0 1. yüzyýlýn ikinci yarýsý 49 - 25 3. çeyrek 0 - 49 1. yüzyýlýn ilk yarýsý 24 - 0 4. çeyrek 0 - 24 1. çeyrek 25 - 49 2. çeyrek 50 - 99 1. yüzyýlýn ikinci yarýsý 50 - 74 3. çeyrek 75 - 99 4. çeyrek 0 (MÝLAT) Yüzyýl Kavramlarý b. Mekâna Göre Tasnif Mekâna göre sýnýflandýrmada belli bir coðrafi bölge incelenir; kýtalarýn, ülkelerin, bölgelerin, þehirlerin tarihi söz konusudur: Asya Tarihi, Türkiye Tarihi, Amasya Tarihi gibi. Belli bir coðrafi bölgeyi ele alan eserlerden, o coðrafya ile ilgili siyasi, sosyal, kültürel ve ekonomik bilgiler elde etmek mümkündür. c. Konuya Göre Tasnif Konuya göre sýnýflandýrmada, toplumlarýn siyasi, sosyal, ekonomik, hukuki, dinî, kültürel yönlerinin ayrý ayrý incelenmesi söz konusudur. Öðrenilmek istenen konu ayrýntýlarýyla ele alýnýr. Araþtýrýlmak istenen konunun sýnýrlarý bellidir. Örneðin; dinler tarihi, hukuk tarihi, kültür tarihi, askerî tarih, týp tarihi, iktisat tarihi. Bu sýnýflandýrmalar, incelemeyi kolaylaþtýrsa da tek baþýna araþtýrmanýn bütünlüðünü saðlama açýsýndan yeterli deðildir. Bundan dolayý bu sýnýflandýrmalarýn en büyük yararý çalýþmalarý kolaylaþtýrmasýdýr. yorumlayalým TARÝHTE SAMSUN Samsun ve çevresine ilk yerleþmenin tarih öncesi dönemde olduðu tarihçiler tarafýndan tespit edilmiþtir. Romalýlarýn ve Bizanslýlarýn milattan sonra Samsun’a yerleþtiði ve burada bir þehir kurduklarý bilinmektedir. 1071 Malazgirt Zaferi’nden sonra Samsun’un da içinde yer aldýðý Canik Bölgesi, önce Daniþmentliler, sonra Türkiye Selçuklu Hükümdarý II. Kýlýç Arslan (1155-1192) tarafýndan hâkimiyet altýna alýnmýþtýr. Samsun, 1243 Kösedað Savaþý’ndan sonra zaman zaman farklý devletlerin hâkimiyetinde yaþadý. XV. yüzyýlda Osmanlý hâkimiyetine giren Samsun, XVIII. yüzyýla kadar küçük bir sahil þehri olarak varlýðýný sürdürdü. 19 Mayýs 1919’da Atatürk’ün Samsun’a çýkarak Kurtuluþ Savaþý’ný burada baþlatmasý þehrin tarihî önemini artýrdý. Samsun’un verimli topraklara sahip olmasý sebebiyle bölgede birçok tarým ürünü yetiþtirilmektedir. Bu ürünlerden biri de tütündür. Tütünün Samsun’a nasýl getirildiði konusunda çeþitli söylentiler vardýr. Evliya Çelebi; tütünün ilk önce Selanik’in Yenice Vardar kazasýnda yetiþtirildiðini, IV. Murat’ýn tütün üretilmesi ve içilmesini yasaklamasý sebebiyle o zaman denetimi güç bir yer olan Samsun’da üretilmeye baþlandýðýný belirtmektedir. Samsun’da büyük bir özenle yetiþtirilen tütün, iklim koþullarýnýn uygunluðu, topraðýn verimliliði ile büyük raðbet görmüþtür. Baki Sarýsakal, Bir Kentin Tarihi Samsun, s. 16 ve 273’ten özetlenmiþtir. 13 ?cevaplayalým “Tarihte Samsun” adlý metin tarihin hangi tür sýnýflandýrýlmasýna örnek oluþturabilir? 6. Zaman ve Takvim Takvim, zamaný yýllara, aylara, haftalara ve günlere ayýrma yöntemidir. Zamaný bilme ve verimli kullanma gerekliliði takvim gibi önemli bir buluþun ortaya çýkmasýna yol açmýþtýr. Ýnsanlar tarihin akýþý içinde zaman ölçüsü olarak çeþitli takvimler kullanmýþlardýr. Yaptýklarý astronomik gözlemler sonucunda yýldýzlarýn, Ay’ýn ve Güneþ’in hareketlerine dayanan takvimler meydana getirilmiþ ve geliþtirilmiþtir. Takvimin kullanýlmasýnda Sümerler ve Mýsýrlýlar öncü olmuþlardýr. Ýlk “Güneþ takvimi”ni Mýsýrlýlar, ilk “Ay takvimi”ni ise Sümerler oluþturmuþtur. Sümerler, 360 günden ibaret olan ay yýlýný, 30 günlük 12 aya bölmüþlerdir. Ay’ýn dünya çevresinde 12 kez dönmesi, bir ay yýlýný oluþturur. Mýsýrlýlar ise güneþ yýlýný 365 gün olarak kabul ederek 12 aya bölmüþlerdir. Dünyanýn Güneþ çevresinde bir kez dönmesi güneþ yýlýný oluþturur. Mýsýrlýlar tarafýndan güneþ yýlý esasýna Toplumlarýn takvimlerde baþlangýç yýlý olarak göre oluþturulan takvim Roma Hükümdarý kabul ettikleri olaylarýn ortak özelliði nedir? Julius Caesar (Jül Sezar) zamanýnda yeniden düzenlenmiþ ve “Jülien (Jülyen) takvimi” adýyla kullanýlmaya baþlanmýþtýr. Daha sonra Jülien takvimi, Papa XIII. Gregorious tarafýndan yeniden oluþturularak “Gregoryen takvimi” adýný almýþtýr. Zaman içerisinde kullanýmý yaygýnlaþarak günümüze kadar ulaþmýþtýr. Bugün dünya genelinde bu takvim kullanýlmaktadýr. Takvime baþlangýç olarak da tarihî olaylar esas alýnmýþtýr. Ýbraniler, MÖ 3761 yaratýlýþ yýlýný; Yunanlýlar, ilk olimpiyat oyunlarýnýn yapýldýðý MÖ 776; Romalýlar, Roma þehrinin kuruluþu olan MÖ 753; Müslümanlar da Hz. Muhammed’in Mekke’den Medine’ye hicret ettiði 622 yýllarýný baþlangýç olarak kabul etmiþlerdir. ! 7. Türklerin Kullandýðý Takvimler Türklerin kullanmýþ olduklarý ilk takvim; güneþ yýlýný esas alan ve yýllarýn hayvan isimleriyle belirtildiði on iki hayvanlý Türk takvimidir. Türkler Ýslamiyetin kabülünden sonra hicri takvimi kullanmaya baþlamýþlardýr. Büyük Selçuklular döneminde Sultan Melik Þah tarafýndan hazýrlatýlan ve güneþ yýlý esas alýnan Celali takvim kullanýlmýþtýr. Osmanlýlar Devleti’nde mali iþlerde güneþ yýlý esasýna göre düzenlenen Rumi takvim kullanýlmaya baþlandý.1917 yýlýnda ise Takvim-i Garbi adýyla Miladi takvime yakýn bir takvim kullanýlmýþtýr. Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluþundan sonra ise 26 Aralýk1925’te Miladi takvim kabul edildi ve 1 Ocak 1926’dan itibaren kullanýlmaya baþlandý. yorumlayalým BÝR ANI “Miladi takvim Orta Asya’da Ruslarýn bölgeye hâkim olmasýyla birlikte yayýlmaya baþlar. Ancak Rus okuluna gitmemiþ yaþlý Türkler, Rus takvimi olarak gördükleri bu Miladi takvimi bilmezler ve On Ýki Hayvanlý Türk takvimini kullanýrlar. Ayný konumda olan büyük annem Cumagül, 1932-Maymun yýlý doðumlu babamýn doðum belgesini bazý sebeplerden dolayý alamaz. Ancak, 1939 yýlýnda oðlunu ilk okula kayýt yaptýrmak için bu belgeye ihtiyaç duyulunca oturduklarý köyün muhtarlýðýna gider. Köy muhtarlýðýnýn ilgili Rus memuresi, büyük anneme çocuðunun doðum tarihini sorar. Büyükannem: “Oðlum, maymun yýlýnda, Çin Kuran ayýnýn 15. gününde, büyük göç sýrasýnda doðdu.” diye cevap verir. Kýrgýzlarýn On iki Hayvanlý Türk Takvimi sisteminden haberi olmayan Rus memure þaþýrýp hatta kýzarak: Bu cahil Kýrgýz benden ne istiyor? Ne maymunu? Ne kuraný? Yoksa benimle dalga mý geçiyor…” der. Durum diðer memurlar tarafýndan anlaþýlýr ve büyük anneme oðlunun 15 Haziran 1932 yýlýnda doðduðuna dair bir doðum kâðýdý verilir. Rahmetli büyük annem ona “cahil” demelerine çok alýnýr ve kýzar. “Asýl siz cahilsiniz.” diyerek ömrünün sonuna kadar bu hakareti unutmaz. Ama yine de bu Miladi takvimi bir türlü öðrenemez.” Gülnisa Aynakulova, “Gregoryen Kýpçaklar ve Oniki Hayvanlý Türk Takvimi Üzerine”, s. 24. 14 TÜRKLERÝN KULLANDIÐI TAKVÝMLER TAKVÝMÝN ADI ESAS ALDIÐI YIL SÝSTEMÝ 12 Hayvanlý Türk Takvimi Güneþ ÖZELLÝKLER ? 1 yýl 365 gün, 5 saat olarak kabul edilmiþtir. ? 12 yýlda 1 devir yapar. ? Yýllar sayý ile deðil, hayvan adlarýyla gösterilir. ? Aylar sayýlarla belirtilmiþtir. ? Bu takvim Türklerden baþka Çinliler, Tibetliler tarafýndan da kullanýl- mýþtýr. Hicri Takvim Ay ? Bir yýl 354 gündür. ? Kamerî (ay) takvim olarak da bilinir. ? Hz. Muhammed’in Mekke’den Medine’ye hicretini (622) baþlangýç yýlý olarak esas almýþtýr. ? Hz. Ömer Döneminde oluþturulmuþtur. ? Ülkemizde 1 Ocak 1926’ya kadar yürürlükte olan bu takvim, günümüzde sadece dinî ay ve günlerin belirlenmesinde kullanýlmaktadýr. Celali Takvim Rumi Takvim Güneþ Güneþ ? Bir yýl 365 gün 6 saat olarak kabul edilmiþtir. ? Büyük Selçuklu Sultaný Melikþah tarafýndan hazýrlatýlmýþtýr. ? Takvimin baþlangýç tarihi olarak 1079 yýlý kabul edilmiþtir. ? Babür Devleti tarafýndan da kullanýlmýþtýr. Bir yýl 365 gün 6 saat olarak kabul edilmiþtir. ? ? Takvimin baþlangýç tarihi olarak hicret kabul edilmiþtir. ? Gündelik hayatta Hicri takvim kullanýlýrken1839 yýlýndan itibaren Osmanlý Devleti’nde mali iþlerde (vergi, maaþ vb.) aksama olmamasý için kullanýlmýþtýr. Miladi Takvim Güneþ Bir yýl 365 gün 6 saat olarak kabul edilmiþtir. ? ? Gregoryen takvimi olarak da bilinir. ? Baþlangýç olarak 1 Ocak tarihi kabul edilmiþtir. ? Miladi takvimin ilk þekli Mýsýrlýlara aittir. ? Romalýlar ve Papa XIII. Gregorious tarafýndan geliþtirilmiþtir. ? Hz. Ýsa’nýn doðumu takvim baþlangýcý olarak kabul edildiðinden bu takvime Miladi takvim adý verilmiþtir. ? Ülkemizde 1 Ocak 1926’dan itibaren kullanýlmaya baþlanmýþtýr. ?cevaplayalým 1. Türklerin Hicri takvimi kullanmalarýnýn sebebi ne olabilir? 2. Celali takviminin On Ýki Hayvanlý Türk takvimi ile benzer ve farklý yönleri nelerdir? 3. Miladi takvim ile Hicri takvim arasýndaki farklar nelerdir? 8. Tarih Öðreniminin Önemi yorumlayalým Aþaðýda verilen özdeyiþlerden tarihin yararlarý ile ilgili hangi yargýlara ulaþabiliriz ? Dünü bilmeyen bugünü anlayamaz; bugünü anlamayan yarýný göremez, yarýný inþa edemez; hatta dünden gelen hamlelerin nedenlerini bile düþünemez. (Abdülbâki Gölpýnarlý) Tarih; okuyana, kendi gözünün görme derecesine göre, yol gösteren bir kýlavuzdur.(J.J. Rousseau) Tarihini bilmeyen milletler baþka milletlerin avý olurlar. ( Mustafa Kemal Atatürk) Tarih kâinatýn vicdanýdýr. (Ömer Hayyam) Ecdadýný unutanlar, kaynaksýz ýrmaða, köksüz aðaca benzerler. ( Çin Atasözü) Tarih, milletlerin tarlasýdýr. Her toplum, ne ekmiþse gelecekte onu biçer. F. M. Arouet (Voltaire) Tarih ile efsanenin amacý birdir: Geçici insanda ebedî insaný anlatmak. (Victor Hugo) 15 Tarih öðrenimi, bireysel, toplumsal ve evrensel ölçülerde fayda saðlar. Tarih eðitimi her þeyden önce bugünkü uygarlýðýn nasýl meydana geldiðini öðretirken, uygarlýðýn tüm toplumlarýn katkýsýyla oluþtuðu bilincini oluþturur. Böylelikle bireyler, ortak deðerlere sahip çýkarak din, dil, ýrk gibi ayrýmlara girmeden barýþ içinde yaþamayý öðrenir. Bir milletin ferdi olarak geçmiþini öðrenen kiþi, millî deðerlerini, kültürünü tanýyarak millî bilinç kazanýr. Sorumluluk ve vatandaþlýk duygusu geliþir. Toplumlar geçmiþten çýkardýklarý derslerle geleceklerine yön verir. Tarih öðreniminin bireysel olarak da kiþiye kazandýrdýklarý vardýr. Çeþitli olaylar arasýnda iliþki kurup, mantýk yürüterek sonuca varabilme yeteneði kazandýrýr. Kiþi tutucu ve bilime aykýrý düþünme biçimi yerine ileriye dönük, güncel olaylarý geniþ açýdan deðerlendirebilen, toplumsal geliþmeleri anlayýp yorumlayabilen bir düþünme tarzýna sahip olur. 9. Atatürk’ün Tarih Öðrenimine Verdiði Önem Tarihe büyük ilgi duyan Atatürk, “Eðer bir millet büyükse kendisini tanýmakla daha büyük olur.” diyerek tarih öðrenimine verdiði önemi göstermiþtir. O, Türklüðün bütün özelliklerini, niteliklerini dile getirmekle kalmamýþ, Türk gencine kendi tarihini öðrenmeyi bir hedef olarak göstermiþtir. Atatürk Türk ve dünya tarihinin araþtýrýlmasý konusunda büyük gayret göstermiþtir. O bu konuda þöyle demektedir: “Türk milletinin tarihi, þimdiye kadar sanýldýðý gibi yalnýz Osmanlý tarihinden ibaret deðildir. Türk’ün tarihi çok daha eskidir. Büyük devletler kuran ecdadýmýz büyük ve þümullü medeniyetlere de sahip olmuþtur. Bunu aramak, tetkik etmek, Türklüðe ve cihana bildirmek bizler için bir borçtur. Türk çocuðu ecdadýný tanýdýkça daha büyük iþler Tarih Kurumu çalýþmalarý ve Atatürk yapmak için kendinde kuvvet bulacaktýr.” Atatürk, Türkiye Cumhuriyeti’ni kurduktan sonra Türk tarihinin doðru kaynaklara dayandýrýlarak araþtýrýlmasýna büyük önem vermiþtir. Türk tarihi ile ilgili bilimsel çalýþmalar yapýlabilmesi için 1931 yýlýnda Türk Tarihi Tetkik Cemiyetini kurdurmuþtur. Atatürk mirasýnýn bir bölümünü, daha sonra adý Türk Tarih Kurumu olan bu cemiyete býrakmýþtýr. yorumlayalým ATATÜRK VE TARÝH Bilinen 3200 yýllýk tarihinde Hatti ve Hitit uygarlýklarýndan izler taþýyan; Frigya, Likya ve Pers egemenliklerini; Ýskender’i, Trakya ve Selefki krallýklarýný; Roma ve Selçuklu dönemlerini, Osmanlýyý ve Timur’u gören Ankara, binlerce yýl boyunca deðiþik isimlerle anýlmýþtý. Bunlardan birkaçý, ayný anlamlarda olan Ankuwa, Ankira, Ankagra, Angori, Engüri, Angora ve benzerleridir. Frigya kralý Gordios’un oðlu Kral Midas’ýn, denizden 960 metre yükseklikteki Ankara platosunda Ankor adý verilen bir gemi çapasý bulup çevreye bu ismi verdiði efsanesi yaygýn bir görüþtü. Ankara adý gerçekten bir gemi çapasýnda mý gelmiþti? Atatürk hiç de böyle düþünmüyordu... Yunanistan Baþbakaný Venizelos’un, Atatürk’ü resmen Nobel Barýþ Ödülü’ne aday gösterdiði yýllardý. Türkiye’yi ziyaret etmekte olan Yunanistan Baþbakaný General J. Metaksas ve beraberindeki heyet, 17 Ekim 1937 Salý günü saat 17.00 ’de Atatürk tarafýndan Çankaya’da kabul edildi. Atatürk: Ankara adýnýn nereden geldiðini bilir misiniz ekselans? General J. Metaksas: Bilemiyorum. Atatürk: (Dünya atlasýnýn bir sayfasýný açýp Asya’da Baykal Gölü yakýnýndaki “Angarsk” kentini gösterir.) Ýþte buradan geliyor, ekselans! General J. Metaksas: Pek ikna olmadým. Baþka bir fikriniz var mý? Atatürk: Orta Asya’daki Seyhun ve Ceyhun nehirlerinin isimleri nasýl Adana çevresindeki nehirlere Seyhan ve Ceyhan olarak verilmiþse, Ankara adý da çok eski tarihlerde (Türklerce) Orta Asya’dan getirilmiþ olamaz mý? General J. Metaksas: Dikkate almak lazým. Tarih bunu netleþtirecektir. Atatürk’ün Millî Dýþ Politikasý, C 2, s. 371’den uyarlanmýþtýr. 16 ?cevaplayalým “Atatürk ve Tarih” adlý metinde Atatürk’ün, Türk Tarihi ile ilgili vurgulamak istediði nedir? 10. Tarihî Olaylarýn Deðerlendirilmesi tartýþalým Alman tarihçi Leopold von Ranke (Lepold fon Ranke) “Araþtýrdýðý döneme kendisini götürebilen insan tarihçidir.” sözüyle tarih araþtýrmalarýnýn hangi özelliðine vurgu yapmýþ olabilir? Tartýþýnýz. Geçmiþte meydana gelen olaylar, meydana geldiði dönemin siyasi, sosyal, kültürel, ekonomik ve dinî özelliklerini yansýtýr. Bu nedenle bir olayý deðerlendirirken olayýn meydana geldiði dönemin þartlarý dikkate alýnmalýdýr. Örneðin, Kurtuluþ Savaþý’ný deðerlendirirken o dönemin kendine özgü siyasi, sosyal, ekonomik ve psikolojik özelliklerini göz önünde bulundurmak gerekir. Türk milletinin varýný yoðunu ortaya koyarak girdiði ve kazandýðý bu mücadele ancak dönemin þartlarý dikkate alýndýðýnda tam olarak anlaþýlabilir. yorumlayalým TANZÝMAT FERMANI Tanzimat, Osmanlý Ýmparatorluðu’nda 1839 yýlýnda Gülhane Parký’nda “Gülhane Hatt-ý Hümayunu”nun okunmasýyla baþlayan modernleþme ve yenileþme döneminin adýdýr. Tanzimat reformlarýnýn ana gerekçesi, Avrupa’nýn askerî, teknik ve ekonomik alanlardaki geliþimi karþýsýnda çaresiz kalan Osmanlý Devleti’ni yeni düzenlemelerle ayaða kaldýrmaktýr. Bunun yanýnda Balkanlar’da Sýrp ve Yunan ayaklanmalarýna yol açan hoþnutsuzluklarýn giderilmesi, Osmanlý toplumunda adalet ve eþitlik anlayýþýnýn onarýlmasý, “Osmanlý vatandaþlýðý”nýn ön plana çýkarýlmasý da hedeflenmiþtir. Osmanlýcýlýk fikri bu bakýmdan Tanzimat’ýn yönlendirici düþüncesi olarak kabul edilebilir. Tanzimat Fermaný’nda, devletin bir gerileme döneminde olduðu vurgulanmýþ, yapýlacak yenilikler ve çýkarýlacak yasalarla bu durumun düzeltileceði müjdelenmiþtir. Fermanda din ve mezhep ayrýmý gözetmeksizin tüm Osmanlý ahalisinin can ve mal güvenliðinin güvence altýna alýnmasý gereði belirtilmiþ, haksýz ve dengesiz vergilerin zararlarýndan söz edilerek herkesten mali gücüne göre vergi alýnacaðý, malýna devletçe el konulamayacaðý, özel mülkiyete sýnýr getirilmeyeceði, yeni ceza kanunlarýnýn düzenleneceði, memur maaþlarýnýn adalete uygun olarak ödeneceði bildirilmiþtir. Fermanla, Osmanlý hukuk tarihinde ilk kez “vatandaþlýk” kavramý ve vatandaþlýktan doðan haklar tanýmlanmýþ, bu haklarýn korunmasý için yapýlmasý gereken iþler sayýlmýþtýr. Buna karþýlýk Ferman, getirdiði yenilikleri Osmanlý Devleti’nin eski töre ve kanunlarýna dayandýrmaya özen göstermiþtir. Tanzimat Fermaný’nýn tarihçilerce deðerlendiriliþi: Tarihçilerin bir kýsmýna göre; Tanzimat’la beraber Osmanlý Devleti Batý’yý örnek almamýþ, Batý’nýn kontrolüne girmiþtir. Batý’nýn kurumlarýyla beraber kültürel deðerleri de benimsenmiþtir. Böylece Türk töresinden ve Ýslam dininin kurallarýndan uzaklaþýlmýþtýr. Devletin asli unsuru olan Müslümanlar, üstünlüklerini kaybederek Müslüman olmayanlarla eþit tutulmuþlardýr. Bu da Müslümanlarýn devlete olan baðlýlýklarýný zayýflatmýþtýr. Yine bazý tarihçilere göre; Tanzimat’ýn ilaný, Osmanlý Devleti’nde önemli bir dönüm noktasýdýr. Fermanýn “padiþahýn dahi” kanunlara uyacaðýný belirtmesi, kanun gücünün üstünlüðünü vurgulamasý, herkesin kanun önünde eþit olmasý modern devlet anlayýþýnýn yerleþmeye baþladýðýnýn göstergesi olarak kabul edilmektedir. Bu fermanla Osmanlý Devleti, Avrupalý devlet olma yolunda önemli bir adým atmýþtýr. www.dicle.edu.tr ’den yararlanýlmýþtýr. ?cevaplayalým Yukarýdaki metinden hareketle tarihî olaylarýn deðerlendirilmesi ile ilgili neler söylenebilir? 17 yorumlayalým HALÝL ÝNALCIK’LA TARÝH ÜZERÝNE Tarihçilerin Kutbu adlý eserde Halil Ýnalcýk, Dil ve Tarih - Coðrafya Fakültesinde ilk seminer ödevini hazýrlayýþýný þöyle anlatýr: “Ben Yeni Çað Kürsüsü’nde olmama raðmen, Fuad Köprülü’nün Orta Çað Tarihi Kürsüsü’ndeki seminerlerine ve derslerine giriyordum. Bir seminerinde Timur üzerinde tartýþma baþladý. Biliyorsunuz biz, Anadolu Türk tarihçiliðinde Timur’u yerin dibine batýrýrýz; imparatorluðu yýktý, elli sene geliþmeyi geciktirdi diye… Fuad Bey’in seminerinde yine Timur üzerinde münakaþa ediyoruz, ben o zaman Barthold’un ve Fransýz Bouvat’ýn Timur üzerine kitabýný okumuþtum. Timur tarihinin objektif incelenmesi gerektiðini önce Zeki Velidi Togan ortaya atmýþtýr. Kendisi Anadolu doðumlu olmadýðý, Kazan’dan geldiði için olaya farklý bakmýþ... Seminerde böyle bir hava vardý. Ben o havada aykýrý düþünceleri ortaya attým, Fuad Bey dedi ki bana, “Öyleyse bir seminer raporu hazýrla.” Gelecek toplantýda ben Timur’u üç yazarýn görüþleriyle karþýlaþtýrarak anlattým. Barthold’u objektif bir tarihçi olarak gösterdim. Fuad Bey etkilendi. Þöyle durdu, “Ýþte çocuklar, hepinizden bu seviyede vazife isterim.” dedi... Emine Çaykara, Tarihçilerin Kutbu (Halil Ýnalcýk Kitabý), s. 72-73. ?cevaplayalým Yukarýdaki metne göre tarihî olaylar ele alýnýrken nelere dikkat edilmelidir? Tarihî olaylarý deðerlendirirken karþýlaþýlan sorunlardan biri de olaya tarafsýz yaklaþamamaktýr. Tarihçinin belirli bir ülkeye ya da millete mensup olmasý, inançlarý, siyasi anlayýþý, aldýðý eðitim vb. nedenlerle tarihî olaylara duygusal yaklaþmasý mümkündür. Atatürk; “Tarih yazmak, tarih yapmak kadar mühimdir. Yazan, yapana sadýk kalmazsa deðiþmeyen hakikat insanlýðý þaþýrtacak bir mahiyet alýr.” sözüyle de tarihî olaylarýn deðerlendirilmesinde tarafsýz olmanýn önemini vurgulamýþtýr. 11. Tarihî Bilgilerin Deðiþebilir Özelliði yorumlayalým ÝLK OSMANLI AKÇESÝ Osman Gazi, dünyanýn sayýlý imparatorluklarýndan biri olacak olan Osmanoðullarýnýn ilk sikkesini kestirerek Anadolu’nun karmaþýk ortamýnda adýný duyurdu. Gümüþten kesilen ve akçe adý verilen bu sikke, Osmanlýnýn para birimi olarak 15. yüzyýla kadar deðerinden hiçbir þey kaybetmeden geldi. Beyliðin sýnýrlarýný baþarýlý akýnlarla geniþleten Orhan Gazi, akçelerini önce Anadolu’daki Ýlhanlý baskýsý yüzünden Ýlhanlý tarzýnda, vali Timurtaþ’ýn ölümünden sonra ise sadece kendi adýnýn ve kýsa bir duanýn bulunduðu farklý bir tarzda kestirdi. Yakýn zamana kadar Osmanlý Devletinde ilk paranýn Orhan Gazi zamanýnda bastýrýldýðý görüþü egemenken, yapýlan araþtýrmalar sonucunda bunun Osman Gazi zamanýnda gerçekleþtiði kesinleþti. Osman Gazi zamanýnda basýlan para Orhan Gazi zamanýnda basýlan para kultur.gov.tr’den yararlanýlmýþtýr. 18 yorumlayalým GEÇMÝÞTEN BUGÜNE BÝTMEYEN TARÝH: ÇATALHÖYÜK Çatalhöyük kazýlarýna ait buluntular Dünyanýn en önemli tarih öncesi yerleþimlerinden Çatalhöyük’te sezonun kazýlarý heyecan verici buluntularla sona erdi. 2007 yýlýnýn keþiflerinden biri, iki tarafýnda insan yüzü kabartmasý bulunan toprak kap oldu. MÖ 6700 yýllarýna ait olduðu düþünülen Ýki tarafýnda insan yüzü bulunan toprak kabýn ilk parçalarýna 2006 kazýlarýnda çöp yýðýný içinde rastlandý. Ýnsan yüzünü tamamlayan kilit parçalarýna ise 2007 Temmuz ayýndaki kazýlar sonucunda ulaþýldý. Parçalarýn birleþtirilmesiyle ana hatlarý ortaya çýkan kabýn insan yüzü kabartmalarý arasýndaki iki boða figürü bulunmaktaydý. Bu toprak kabýn erken neolitik döneme ait olduðu ancak daha önce benzer bir örneðinin olmadýðý anlaþýldý. Kazý arkeologlarýndan biri: “Geçen sezon ulaþtýðýmýz parçalardan, çömleðin sivri iki kenarýndaki kabartmalarýn insan yüzüne ait olduðu anlaþýlýyordu. Yeni parçalar kabartmalarýn ortasýndaki betimlemelerin iki boða figürüne ait olduðunu ortaya koydu. Daha önce Niðde’deki Köþkhöyük ve Tepecik Çiftlik gibi yerleþimlerde kabartma boða figürleri bulunmuþtu. Ancak bu tür çizgisel bir boða betimlemesiyle ilk kez karþýlaþýyoruz.” dedi. Atlas, sayý 174, Eylül 2007, s. 51’den özetlenmiþtir. ?cevaplayalým “Ýlk Osmanlý Akçesi” ve “Çatalhöyük” adlý metinlerde, tarih araþtýrmalarýnýn hangi özelliðine vurgu yapýlmaktadýr? Yukarýdaki örneklerde görüldüðü üzere tarihte bilgiler olayýn geçtiði döneme ait verilere dayanýr. Zamanla yeni belge ve bulgularýn elde edilmesiyle yeni bir bilgi elde edilebileceði gibi mevcut bilgiler de deðiþime uðrayabilir. 12. Tarihe Adanmýþ Bir Ömür: Halil ÝNALCIK Dünyaca ünlü tarihçimiz Halil Ýnalcýk’ýn soyu baba tarafýndan Kýrým Türklerine dayanýr. Babasý Osman Nuri, 1905 Rus-Japon Savaþý esnasýnda vataný Kýrým’ý terk edip Ýstanbul’a göç eder. Burada kolonya imalathanesi iþletir. Annesi Bahriye Haným ise Osmanlý Deniz Subayý Seyit Mehmet Bey’in kýzýdýr. Halil Ýnalcýk, 26 Mayýs 1916 yýlýnda Ýstanbul’da dünyaya gelir. Çocukluk yýllarý savaþ sýkýntýlarýyla geçer. Aile, 1924 yýlýnda Ankara’ya yerleþir. Ankara’da Gazi Ýlkokulu’nu bitiren Halil Ýnalcýk, babasýnýn Mýsýr’a yerleþmesi üzerine annesi Bahriye Haným tarafýndan büyütülür. Lise öðrenimine yatýlý Sivas Öðretmen Okulunda baþlayan Ýnalcýk, 1932 yýlýnda Balýkesir Öðretmen Okuluna nakledilerek buradan 1935 yýlýnda mezun olur. Öðretmen olmasý beklenen Halil Ýnalcýk, tarih tezini bilimsel temellere dayandýrmak için Atatürk tarafýndan kurulan Dil ve Tarih-Coðrafya Fakültesi sýnavlarýna girer. Bu sýnavý birincilikle kazanarak bu fakültede eðitim almayý hak eden kýrk öðrenci arasýnda yer alýr. Bu fakültede Nazi Almanya’sýndan kaçan ünlü profesörlerle Fuad Köprülü, Þemseddin Günaltay, Muzaffer Göker ve Yusuf Hikmet Bayur gibi önemli isimlerden ders alma þansýna sahip olur. 19 1940 yýlýnda mezun olduktan sonra Yakýn Çað Bölümünde asistan olur. Bu arada Þevkiye Hanýmla evlenir ve 1948 yýlýnda Günhan adlý çocuklarý dünyaya gelir. 1942 yýlýnda “Tanzimat ve Bulgar Meselesi” adlý doktora tezi belgelere dayandýrýlarak hazýrlandýðý için büyük ilgi uyandýrýr ve Türk Tarih Kurumu tarafýnda yayýmlanýr. 1972 yýlýna kadar Dil ve Tarih-Coðrafya Fakültesinde Osmanlý ve Avrupa Tarihi dersleri verir. Yine ayný yýl Chicago (Þikago) Üniversitesi Tarih Bölümü’ne “Osmanlý Tarihi Üniversite Profesörü” olarak davet edilir. 1986 yýlýnda buradan emekli olur. 1993 yýlýndan itibaren Bilkent Üniversitesinde tarih dersleri Halil Ýnalcýk vererek geleceðin Türk tarihçilerini yetiþtirmektedir. Dört uzmanla birlikte hazýrladýðý eseri “The Economic and Social History of Ottoman Empire” (Osmanlý Ýmparatorluðu’nun Sosyal ve Ekonomik Tarihi) bugün dünya üniversitelerinde el kitabý hâline gelmiþtir. Ýnalcýk bu eserle Osmanlý Türk tarihinin medeni yüzünü dünyaya tanýtmaktadýr. Sadece Türkiye’de deðil, dünyada da tarih alanýnda saygýn bir yere sahip olan Ýnalcýk, birçok ödül ve fahri doktora unvanlarý almýþtýr. Ayrýca 1986’da Amerikan Akademisine, 1993’te British Academy (Britiþ Akademi)’ye üye seçilerek uluslararasý alanda seçkin bir yer almasý ve UNESCO’nun çýkarmayý tasarladýðý Dünya Tarihi adlý kitapta görev almasý onun tarihçiliðine olan uluslararasý saygýnýn bir iþaretidir. yorumlayalým TARÝHE YOLCULUK Halil Ýnalcýk, Dil ve Tarih-Coðrafya Fakültesine giriþiyle baþlayan tarihe yolculuðunu “Aslýnda o zamana kadar benim aklýmda tarih yoktu. Ben daha çok edebiyat, felsefe gibi alanlar istiyordum. Dil ve Tarih Coðrafya Fakültesine ilk girdiðimde Sinolojiyi düþündüm. Fakat sonra tarihimizin en önemli döneminin Osmanlý tarihi olduðunu gördüm. Osmanlý arþivlerinde milyonlarca vesika vardý ve ben en iyi iþi burada yapabilirdim.” þeklinde ifade eder. Ancak Halil Ýnalcýk’ýn hayatý incelediðinde tarihe ilgisinin daha öncelere dayandýðý, çocukluk yýllarýnýn ve babasýnýn tarihe yönelmesinde etkili olduðu anlaþýlýr. Babasý Osman Nuri’nin milliyetçilik akýmýnýn önde gelen liderleri Yusuf Akçura ve Sadri Maksudi ile yakýn dostluðu ve Millî Mücadele’yi yakýndan takip etmesi ve onu sýk sýk tarihî mekânlara götürmesi, Halil Ýnalcýk’ýn çevresinde geliþen olaylarý deðerlendirmesini ve tarihî olaylara ilgisinin artmasýný saðlar. Halil Ýnalcýk’ýn, ilkokul dördüncü sýnýfa kadar eski yazý ile okumasý eski belgeleri okumasýnda yardýmcý olur. Bunun yanýnda Ýngilizce, Almanca, Fransýzca, Ýtalyanca, Arapça ve Farsça bilmesinin iyi bir tarihçi olmasýnda etkisi büyüktür. Kaynaklarý araþtýrmasýna ve eserlerini yabancý dillerde yayýmlamasýna olanak saðlamaktadýr. Tarafsýz ve doðru tarih yazýmý konusundaki hassaslýðý ile tanýnan Ýnalcýk, kendisi için en önemli uðraþýnýn bilimsel araþtýrmacýlýk olduðunu belirtir. “Tanzimat ve Bulgar Meselesi” adlý doktora tezi ile Bulgar tarihine yaptýðý katkýlardan dolayý Bulgarlar tarafýndan takdir edilir. Tarihçilik anlayýþýný Fransýz Annales (Anal) ekolu doðrultusunda tanýmlayan Halil Ýnalcýk, Türk tarihçilerine gerçekleri belgelere dayandýrarak, çarpýtmadan ve abartýlara kaçmadan yazmalarýný önermiþtir. Türk tarihi konusunda da Halil Ýnalcýk: “Türk tarihçiliði geliþiyor. Geçmiþte iki büyük üstat var: Fuad Köprülü, Ömer Lütfü Barkan. Bu iki usta Türk tarihçiliðine getirdikleriyle bir yön vermiþtir. Bugün tarihimizi onlarýn yolunda iyi inceleyebilmek için Osmanlýcaya hâkim olmak, bunun yanýnda batý tarihçiliðini iyi izlemek gerekir. Bana, siz bütün kariyeriniz boyunca ne yaptýnýz, diye sorarsanýz þunu söyleyebilirim: Bütün çabalarým Türk tarihçiliðini modern tarihçilik düzeyine çýkarmaktýr. Benim tarih anlayýþým devletlerin tarihini ortaya çýkarmaktan ziyade halkýn tarihini, halkýn geçmiþte nasýl yaþadýðýný, sosyal hayatýný, ekonomisini, gündelik yaþantýsýný ve bunlarý belirleyen þartlarý ortaya çýkarmaktýr. Bizim tarihçiliðimiz ise bu konulara yeni yeni ilgi duyuyor.” demiþtir. Emine Çaykara,Tarihçilerin Kutbu (Halil Ýnalcýk Kitabý), s. 53-152’den yararlanýlmýþtýr. ?cevaplayalým 1. Halil Ýnalcýk’a göre tarihî araþtýrmalar yapýlýrken nelere dikkat etmek gerekir? 2. Halil Ýnalcýk’ýn uluslar arasý bir tarihçi olarak kabul görmesinin nedenleri nelerdir? 20 2. KONU TARÝH YAZICILIÐI TEMEL KAVRAMLAR TARÝH FELSEFESÝ TARÝH YAZICILIÐI TÜRK TARÝH KURUMU BÜYÜK MÝLLET MECLÝSÝ VAKANÜVÝS EKOL T. C . Ý S TA N B U L Ü N Ý V E R S Ý T E S Ý “Vatan ve memleketini seven, devlet ve milletin geleceðini düþünenler asýrlarýnýn olaylarýný ve haberlerini kaydederek gelecek nesillere aktarýrlar.” düþünelim Ahmet Cevdet Paþa Ahmet Efe, Ýslam Büyükleri Ansiklopedisi, s. 21. 1. Görselleri inceleyiniz. Görsellerden yararlanarak tarih yazýcýlýðýnýn hangi alanlarda geliþme göstermiþ olabileceðini söyleyiniz? 2. Ahmet Cevdet Paþa yandaki sözü ile neyi vurgulamýþ olabilir? 1. Tarih Yazýcýlýðýnýn Geliþimi Ýnsanlar, çeþitli alanlarda edindiði tecrübeleri gelecek nesillere aktarma ihtiyacý duymuþtur. Bundan dolayý kendileri ile ilgili çeþitli konularý yazýlý hâle getirmiþlerdir. Hititlerde anallar (yýllýklar), Kök Türklerde kitabeler, Osmanlýlarda vakayinameler, Ruslarda kronikler tarih yazýcýlýðýna örnek gösterilebilir. Ýnsanlarýn olaylarý kaydetme ihtiyacý tarih yazýcýlýðýný ortaya çýkarmýþtýr. Ancak tarih yazýcýlýðý insanlarýn ihtiyaçlarýna, beklentilerine, dönemin siyasi, sosyal, ekonomik, kültürel özelliklerine göre deðiþiklik göstermiþtir. Bunun sonucunda farklý tarih yazým ve kuramlarý ortaya çýkmýþtýr. Bunun temel sebebi, insanlarýn zaman içerisinde düþünce ve ihtiyaçlarýnda meydana gelen deðiþikliklerdir. GEÇMÝÞTEN GÜNÜMÜZE TARÝH YAZICILIÐI HÝKÂYECÝ TARÝH YAZICILIÐI Ýlk olarak Eski Yunanda MÖ V. yüzyýlda yaþamýþ olan Herodotos (Herodot)’un yazdýðý Tarih (Historia) bu türün ilk örneðidir. Bu tür tarih yazýcýlýðýnda hikâye ve efsanelerle dolu bilgiler nakledilir. Genellikle yer ve zamandan bahsedilmekle birlikte sebep ve sonuç iliþkileri üzerinde çok durulmaz. Ancak Herodot, olaylarý peþpeþe sýralamakla kalmayýp onlarý bir düzen içerisinde aktarmýþtýr. XVIII. yüzyýla kadar Avrupa ve Ýslam dünyasý tarihçiliðinde bu tarzda kaleme alýnan eserler vardýr. ÖÐRETÝCÝ TARÝH YAZICILIÐI Öðretici tarzda eser veren tarihçiler, mensup olduklarý toplumu harekete geçirerek millî birlik ve ahlaki deðerleri geliþtirmeyi istemiþlerdir. Bu tarz tarih yazýcýlýðýnda topluma fayda saðlamak amaçlanýr. Bu tarzýn ilk temsilcisi Thukydides (Tukidides)’tir. Büyük yenilgileri takip eden zamanlarda ya da toplumun fikir yönünden birlik içinde olmadýðý dönemlerde bu eserler ilgi çekmiþtir. Özellikle Avrupa’da ve Türkiye’de XIX. yüzyýla kadar bu tarih yazýcýlýðý devam etmiþtir. 21 ARAÞTIRICI TARÝH YAZICILIÐI Araþtýrýcý tarih yazýmý XIX. yüzyýlda doðmuþtur. Bu tarz tarih yazýcýlýðýnda tarihî olaylar tek bir sebebe dayandýrýlmamýþ, dönemin toplumsal, ekonomik, siyasi, dinî, kültürel yapýlarý ayrýntýlarýyla ele alýnmýþtýr. Bu tür tarih yazýcýlýðýnda tarihî olaylar kaynaklara dayalý olarak araþtýrýlýr ve baþvurulan kaynaklar oluþturulan eserde dipnot olarak belirtilir. Ayrýca eserlerde araþtýrýcý tarih yazýcýlýðýnda olaylarýn geliþimi, yeri, zamaný, sebep ve sonuçlarý ve bunlar arasýndaki iliþkiler bir bütün olarak deðerlendirilmiþtir. ? cevaplayalým Aþaðýdaki metinlerde hangi tarih yazýcýlýðýna ait örnekler bulunmaktadýr? yorumlayalým Anlatýlanlara göre güneþ yýlýný ilk keþfedenler ve onu on ikiye taksim edenler Mýsýrlýlardýr. Mýsýrlýlar bu bilgiyi yýldýzlardan öðrendiler. Bana kalýrsa Mýsýrlýlar seneyi, Yunanlýlardan daha doðru hesap ediyorlar. Çünkü Yunanlýlar, seneye birer ay katarlar. Mýsýrlýlarsa her seneyi otuzar günlük aylara taksim ederler ve her seneye beþ gün katarlar, bu suretle mevsimler, ayný zamanla tevali ederler. Bundan baþka Mýsýrlýlar herkesten önce, on iki ilahýn isimlerini kullandýklarýný ve Yunanlýlarýn bunlarý Mýsýrlýlardan aldýklarýný, Mýsýrlýlarýn herkesten önce mezbahlar inþa ettiklerini, ilahlar için heykeller ve mabedler yaptýklarýný, taþlar üzerinde hayvan resimleri yaptýklarýný söylüyorlar. Sonra kâhinler Mýsýr üzerinde hüküm süren ilk adamýn Men olduðunu, o sýrada Teb ülkesi müstesna olmak üzere, bütün Mýsýr’ýn bataklýk olduðunu, Moeris Gölü’nden baþka hiçbir yerin su üzerinde görülmediðini söylüyorlar. Burasý denizden nehir boyunca yedi günlük bir mesafedir. George Rawlinson, Herodot Tarihi, 141. ... Söylendiðine göre hastalýk, ilk önce Habeþistan’da baþlamýþ, sonra Mýsýr’a, Libya’ya ve kraliyet arazisinin büyük bir kýsmýna da yayýlmýþtý. … Bu hastalýk, Atinalýlarýn þehrine de birdenbire girdi. Zenginlerde olduðu kadar, önceden hiçbir þeyi olmayýp ölenin mallarýný alan kimselerde ani deðiþmeler görüldü. Ýnsanlar hoþça vakit geçirmenin zevk ve sefa etmenin gerekliliðini anladýlar. Hayat da mal da fani kabul edildi. Sonra hiç kimse hiç bir þey için sýkýntý çekmeye meyletmedi. Çünkü hiç kimse istediðini elde edinceye kadar bu dünyadan gitmeyeceðini kesin olarak biliyordu. Hoþ ve ayný zamanda her yönden kârlý olan þey iyi ve faydalý göründü. Artýk ne Allah korkusu ne de kanunlar, insanlarý yollarýndan döndüremedi. Hiç kimse yaptýðý suç ve kötülükten dolayý bir davanýn açýlmasýný gerekli görmüyordu. Çünkü suçlularýn, davanýn bitmesine ya da suçun cezasýnýn çekilmesine kadar geçecek sürede yaþayacaðýný bilemiyordu. Aksine bu cezadan çok daha büyüðünün artýk baþlarýnda dolaþtýðýný ve bunun azabýna uðramadan önce hayattan biraz daha zevk almak gerektiðine inanýyordu. Thukydides, Peloponnesoslularla Atinalýlarýn Savaþý, s. 31-32-35-36’dan yararlanýlmýþtýr. Tarihteki en eski Türk devleti Hunlar kabul edilmekle beraber, MÖ 1050-247 yýllarý arasýnda Çin’de kurulmuþ olan Chou Devleti’nin Türklerle alakalý olabileceði çeþitli deliller gösterilerek ispat edilmeye çalýþýlmýþtýr. Hun adýnýn MÖ 1000 yýllarýnýn baþýnda ortaya çýktýðý ileri sürülmüþ olmasýna raðmen, Hun birliðinin teþekkülü MÖ IV. asýrdan itibaren baþlamakta ve ilk defa kaynaklarda MÖ 318 yýlýnda yapýlan bir andlaþma vesilesiyle zikredilmektedir. Daha sonra Hunlarýn Asya’nýn en güçlü devleti hâline geldiðini ve Çinlilerin, Türklere karþý Çin Seddi’ni yapmak zorunda kaldýklarýný görüyoruz. Çin’i korumak amacýyla oluþturulan bu engelin inþasýnda on binlerce insan çalýþtýrýldý. Pek çoðu aðýr þartlara dayanamayarak öldü ve oralara gömüldü. Ama yine de binlerce kilometre uzunluðundaki bu duvar Türklerin üzerinden atlamasýna mâni olamadý. Bununla beraber bazý ilim adamlarý bu durumun Türklerin lehine olduðunu savunmaktadýr. Çin Seddi’nin birleþtirilmesiyle Türk ve akraba topluluklarýn birbirlerine daha sýký bir þekilde sarýldýklarý görülmüþtür. Saadettin Gömeç, Türk Kültürünün Ana Hatlarý, s. 319. 22 Eski Yunanlýlarda MÖ V. yüzyýlda Herodotos ile baþlayan tarih yazýcýlýðý Thukydides ile devam etmiþtir. Ýslam tarih yazýcýlýðý, VII. yüzyýlda olaylarýn hikâyeci anlatým tarzýyla nakledilmesi þeklinde ortaya çýkmýþtýr. IX.yüzyýlda yaþamýþ olan Taberi , Ýslam tarih yazýcýlýðýný hikâyeci bir anlatýmdan kurtarýrken eserlerini çeþitli kaynaklardan yararlanarak yazmýþtýr. XV. yüzyýlda Ýbn Haldun konularýný tarih felsefesi çerçevesinde ele almýþtýr. XVII ve XVIII. yüzyýlda olaylarý aktarmak amacýyla ansiklopedik tarzda eserler yazýlmýþtýr. XIX. yüzyýlda genel tarih, milletler ve ülkeler tarihi, dinler ve medeniyetler tarihi, düþünce ve felsefe tarihleri yazýlmýþtýr. Orta Çað Avrupa’sýnda ise tarih anlayýþý, eleþtiriden uzak, “kilise tarihi” þeklinde bir geliþim göstermiþtir. Orta Çaðýn sonunda tarih yazýcýlýðýna eleþtirel yöntemi kazandýran Rönesans düþünürleridir. XVIII. yüzyýlda tarihi yazmak için sadece belgenin derlenmesinin yeterli olmayacaðý anlaþýlmýþtýr. Bu dönemde tarihçinin geçmiþe daha geniþ açýdan bakmasý gerektiði ortaya çýkmýþtýr. Bu anlayýþ Alman Tarih Okulunun kurulmasýnda önemli rol oynamýþtýr. XVIII. yüzyýlda tarihçiler bir yandan kaynaklarý araþtýrmayý sürdürürken bir yandan da çeþitli tarih felsefelerinden ve çeþitli düþünce akýmlarýndan esinlenmiþlerdir. XVIII. yüzyýlda Voltaire (Volter) o zamana kadar din ve siyaseti konu alan tarih anlayýþýný geliþtirerek uygarlýðýn genel tarihini yazmýþtýr. XIX. yüzyýl ve sonrasýnda onun açtýðý yoldan devam eden tarihçiler, deðiþik alanlarda çalýþmalar yapmýþlardýr. Bu çalýþmalar Toplum Bilimleri Yüksek Araþtýrma Okulunun ve Ýtalyan Mikro Tarih Okulunun açýlmasýný saðlamýþtýr. XX. yüzyýlda biyografi çalýþmalarý, gazeteciliðe ve sosyolojiye dayanan yeni tarih anlayýþý, ABD ve Ýngilterede saThukydides’in büstü nayi kuruluþlarýna yönelik “Ýþ Dünyasý Tarihi” gibi yeni yaklaþýmlar ortaya çýkmýþtýr. 2. Türklerde Tarih Yazýcýlýðý a. Osmanlýlar Döneminde Tarih Yazýcýlýðý Osmanlý Devleti’nde tarih yazýcýlýðý, devlet politikasý doðrultusunda yöneticilerin hayatlarý, baþarýlarý, siyasi ve askerî olaylarýn anlatýlmasý þeklinde bir geliþme göstermiþtir. Osmanlý tarih yazýcýlýðýndaki temel amaç, devletin baþarýlarýnýn gelecek nesillere aktarýlmasýdýr. Bununla birlikte devletin uygulamalarýna yönelik, sonradan ortaya çýkabilecek iddia ve taleplere karþý bir kanýt oluþturmaktýr. Osmanlý Devleti XVIII. yüzyýlda, idari, siyasi ve toplumsal alanlarda olduðu gibi tarih felsefesi ve yazýcýlýðý konusunda da Avrupa’dan etkilenmiþtir. Bunun sonucunda Osmanlý tarih yazýcýlýðýnýn en önemli unsurlarýndan biri olan vakanüvislik, XVIII. yüzyýlýn baþlarýndan itibaren ön plana çýkmýþtýr. Osmanlý merkez teþkilatýnda devlet tarihçisi olan vakanüvisler, kendilerinden önce yazýlan olaylarý derlemiþler ve görevli bulunduklarý dönemin olaylarýný kaydetmiþlerdir. Osmanlý Devleti’nde vakanüvislerden önce olaylarýn kaydýný “þehnameci” adý verilen görevliler tutmuþtur. Ýlk vakanüvis Halepli Mustafa Naima Efendi’dir. Naima Efendi, tarihin sadece olaylar dizisinden ibaret olmadýðýný belirterek belgelerin dýþýnda sosyolojik yorumlara yer verilmesini savunan bir tarihçilik anlayýþýný benimsemiþtir. Ahmet Cevdet Paþa Vakanüvislerin eserleri dýþýnda Hoca Sadeddin Efendi, Aþýk Paþazade, Oruç Bey, Behiþti, Peçevî, Selanikî ve önemli bir devlet adamý olan Ahmet Cevdet Paþa da tarih alanýnda eserler yazmýþtýr. 23 yorumlayalým YAVUZ SULTAN SELÝM Dürüst düþünceli, deðerli hükümdar Sultan Selim yeryüzüne düzen verme kaygusunu kendisine dert edinmiþ bulunuyordu. Padiþah hazretlerinin esenlik getirecek buyruklarýna uymayý da kendi mutluluðunun temeli saymakta idi. Saltanat törelerine göre davranýþlarýný düzenlemeyi de âdet edinmiþti. Trabzon sancaðý haset gönüller gibi daracýk, her yaný daðlarla çevrili bir sancaktý. Bundan baþka taht kentinden ve padiþahýn gözünden ýrakta bulunmaktaydý. Sultan Selim bunca zaman uc boyu sayýlan bu ilde kalmýþ sesini çýkarmadan yaþayýp gitmiþti. ... Onurlu þehzade, Burak’ý andýran þimþek hýzýnda bir ata, þan ve devletle binerek padiþah babasýnýn elini öpmek þerefine, Tanrýnýn desteðini saðlamada aracý ve sonsuz lutuflarýnýn baðý bilip ol sidre deðerindeki otaða doðru göm ve görkemle salýnmýþ, ol kulu makamý ziyarete eteklerini toplayýp yürümüþtü. Yaya ve atlý kapu halký da önünce düzülüp gereken hizmeti görmek üzere eteklerin bellerini baðlamýþlardý. Bab-ý humayuna yaklaþacak Yeniçeri bölüðü iki yanda saf tutarak geçerli töreleri gereðince, selamlayýp onurlama törenini yerine getirdiler. Yavuz Sultan Selim Hoca Sadettin Efendi, Tacü’t-Tevarih, C 4, s. 10, 94’ten derlenmiþtir. ? cevaplayalým 1. Yukarýdaki metin hangi tarih yazýmýna örnek gösterilebilir? 2. Metne göre Osmanlý Klasik Dönem tarih yazýcýlýðý ile ilgili neler söylenebilir? b. Cumhuriyet Döneminde Tarih Yazýcýlýðý Cumhuriyet Döneminde yeni tarih anlayýþýnýn ortaya çýkmasýnda Atatürk’ün büyük rolü olmuþtur. Atatürk’ün tarihe olan ilgisi okul yýllarýna dayanýr. Çanakkale Cephesi’nde üstlendiði görevleri içeren “Arýburnu Muharebeleri Raporu” adlý eserinin ilk kelimesi “tarih”tir. O, eserini gelecek kuþaklara doðru bilgi aktarmak için kaleme aldýðýný belirtmiþtir. Atatürk, yaptýðý inkýlaplarý halka ve Meclistekilere anlatmak için sýk sýk tarihin tanýklýðýna baþvurmuþ ve bu sayede muhaliflerini ikna etmiþtir. Atatürk, Anadolu ve Türk tarihi ile ilgili gerçeklerin gün ýþýðýna çýkarýlmasýna yardýmcý olmak amacýyla þu sorulara cevap verilmesini istemiþtir: Türkiye’nin en eski yerli halklarý kimlerdir? Anadolu uygarlýklarý nasýl ve kimler tarafýndan oluþturulmuþtur? Türklerin dünya tarihindeki yeri nedir? Türklerin Ýslam tarihinde rolü ne olmuþtur? I. Türk Tarih Kongresinde Türk tarihçileri Atatürk’ün çizdiði ana hatlar üzerinde çalýþmalar yapmýþlar ve kongrede yukarýdaki sorulara cevap aramýþlardýr. Bu çalýþmalar sonucunda ortaya Türk tarih tezi çýkmýþtýr. Osmanlý tarih yazýcýlýðýnýn mirasý olan Ýslam merkezli tarih yorumlarýna alternatif olarak 1930’larda ortaya çýkan bu tez, Türklerin dünya uygarlýklarýnýn geliþiminde önemli bir yere sahip olduðunu kanýtlamayý amaçlamýþtýr. Atatürk’ün 1931’de kurduðu Türk Tarihi Tetkik Cemiyetinin amacý Türk, Ýslam ve dünya tarihini incelemek ve elde edilen sonuçlarý her türlü yolla yaymaktýr. Kurum bu amaçlarýný gerçekleþtirmek için anma törenleri, konferanslar, seminerler, kongreler düzenlemekte, kazýlar yaptýrmakta; Türk ve Türkiye tarihine ait kitaplar yayýmlamaktadýr. 24 3. KONU TARÝHÝN FAYDALANDIÐI BÝLÝM DALLARI TEMEL KAVRAMLAR ARKEOLOJÝ KRONOLOJÝ ETNOÐRAFYA HERALDÝK NÜMÝZMATÝK PALEOGRAFÝ ANTROPOLOJÝ EPÝGRAFÝ DÝPLOMATÝK COÐRAFYA SOSYOLOJÝ “Tarih, insanýn yeryüzünde göründüðü andan itibaren yaptýðý ya da düþündüðü her bir izi, artakalan her þeyi içerir.” J. H. Robinson, Salih Özbaran, Tarih, Tarihçi ve Toplum, s. 63. düþünelim 1. Görsellere göre tarih bilimi olaylarý incelerken hangi bilim dallarýndan yararlanabilir? 2. Tarihçi J. H. Robinson yandaki sözü ile tarih biliminin hangi özelliðini vurgulamýþ olabilir? Sosyal bilimler, insanýn faaliyetlerini ve bu faaliyetler sonunda ortaya çýkan sonuç ve eserleri açýklamaya çalýþýr. Öyleyse insan ve insan faaliyetlerini deðiþik yönleriyle açýklamaya çalýþan bilimlerin birbirleriyle iliþki içinde olmasý zorunludur. Diðer taraftan tarih, ilgi alaný geniþ bir bilim dalýdýr. Buna paralel olarak tarihe temel teþkil eden kaynaklar da çok çeþitlidir. Bu kaynaklarý tarih bilimi açýsýndan doðrudan doðruya incelemek, deðerlendirmek her zaman mümkün deðildir. Bu nedenle tarihçi, bazý belge, bulgu ve bilgilerin açýklanmasýnda diðer bilim dallarýndan yararlanýr. 1. Coðrafya Her tarihî olay belli bir coðrafi mekânda meydana gelir. Tarihî olaylarýn oluþumu esnasýnda iklim, yeryüzü þekilleri, ekonomik faaliyetler, konum vb. coðrafi faktörler etkili olabilmektedir. Bu faktörlerin bilinmesi tarihî olayýn tüm yönlerinin aydýnlatýlmasýna büyük ölçüde katký saðlamaktadýr. yorumlayalým SARIKAMIÞ HAREKÂTI (Aralýk 1914 - Ocak 1915) Sarýkamýþ Harekâtý, I. Dünya Savaþý sýrasýnda Osmanlý Devleti tarafýndan Rus Çarlýðý’na karþý düzenlenmiþ ve Osmanlý Devleti için büyük bir baþarýsýzlýkla sonuçlanmýþtýr. Sarýkamýþ, Berlin Antlaþmasý (1878) ile Rusya’ya verilmiþti. 1914 yýlýnda Baþkomutan Vekili Enver Paþa, Sarýkamýþ’ý geri almak amacýyla 19 Aralýk tarihinde harekât planýný kurmaylarýna sunmuþ ve harekâtýn yapýlmasýna karar vermiþti. Harekâta katýlan Türk askerlerinin büyük bir kýsmý teçhizat yönünden iklim þartlarýna karþý hazýrlýksýzdý. III. Ordunun IX, X ve XI. kolordularý, 24 Aralýk 1914 günü -39 derece soðukta Sarýkamýþ Harekâtý’na baþladý. Ayrýca, gerilla savaþý yapan Türk çeteleri de Ardahan’a hareket etti. III. Ordudan bazý kýtalar, 24-25 Aralýk gecesi, Sarýkamýþ’a ulaþmayý baþardý. Ancak, Allahü Ekber Daðlarý’ný aþarken zor kýþ þartlarý sebebiyle gerek sayý gerekse teçhizat yönünden büyük kayýp verdiler. 25 Türk çeteleri de 1915 yýlý baþýnda Ardahan’a girdi. Rus Kafkas Ordusu baþkumandaný, III. Ordunun ilerleyiþi üzerine, telsiz ve telgraf aracýlýðýyla müttefiklerine: “Kýþ þartlarýndan dolayý Türk ordusu durdurulamýyor. Ýkinci bir cephe açýlarak Türk ordusu bu cepheye yönlendirilmeli. Bu yapýlamazsa Bakü petrolleri, Osmanlý-Alman ittifakýnýn eline geçecek ve Hindistan yolu onlara açýk bulunacaktýr!” haberini gönderiyordu. Her þey Türk ordusunun lehine iken kýþ þartlarý 3-4 Ocak 1915 gecesi daha da aðýrlaþtý. Kar, yollarý kapadý. Çadýrlara zarar verdi. Arkasýndan da dondurucu soðuklar bastýrdý. Türk ordusu soðuk ve salgýn hastalýklar nedeniyle büyük kayýplar verdi. Bu harekâtta Ruslar, 32.000 kayýp verdiler. Sarýkamýþ Harekâtý; düþman kuvvetleri arkadan kuþatmayý hedef alan, baþarýlý bir plandý. Ancak iklim þartlarýnýn dikkate alýnmamasý bu planý baþarýsýz kýldý. Sarýkamýþ Cephesi’nde Türk askerleri www.marmara.edu.tr’den derlenmiþtir. ? cevaplayalým 1. Yukarýdaki metne göre Sarýkamýþ Harekâtý’nda doðal þartlarýn etkisi nelerdir? 2. Tarihî olaylarýn anlaþýlmasý ve açýklanmasýnda coðrafyadan nasýl yararlanýlabilir? 2. Arkeoloji Arkeoloji kazý bilimidir. Özellikle yazýlý kaynaklarýn olmadýðý dönemlerin aydýnlatýlmasý açýsýndan önemlidir. Arkeoloji, yalnýzca toprak altýndaki buluntularý konu edinen bir bilim dalý deðildir. Günümüzde denizaltýnda yapýlan araþtýrmalar sonucunda da eski uygarlýklar ile ilgili birçok tarihî buluntu elde edilebilmektedir. yorumlayalým YAÞAM ÖTESÝNDEN GELEN ZENGÝNLÝK: AMÝSOS HAZÝNESÝ 1995 yýlýnda Samsun’da Amisos antik kenti sýnýrlarý içinde bir kazý yapýldý. Bu kazýlarda yumuþak kaya kitlesinin oyulmasýyla yapýlmýþ, tavaný, tabaný ve duvarlarý sývanmýþ yaklaþýk üç metre yüksekliðindeki bir mezar odasý bulundu. Bulunan mezar odasýnýn içerisine yerleþtirilmiþ beþ mezar tespit edildi. Bu mezarlardan üçünün kullanýldýðý, ikisinin boþ olduðu görüldü. Yapýlan bilimsel araþtýrmalardan sonra bu mezarlarýn aile mezarý olduðu anlaþýldý. Birçok mezardan oluþan bu odalarda som altýndan ziynet eþyalarý, çanak, çömlek, cam ve mermerlerden yapýlmýþ arkeolojik eserler bulundu. Yapýlan ilk inceleme ve deðerlendirmelerde mezarlarýn Pontus Krallýðý’nýn en üst düzeydeki yöneticilerinden birine ait olduðu tahmin edildi. Odada bulunan diðer Amisos kazýlarýnda bulunan altýn bir taký mezarlarýn da tahmin edilen kiþinin eþine ve kýzýna ait olabileceði düþünüldü. Bilim adamlarý tarafýndan Amisos mezar odasýnda bulunan eserlerin MÖ IV. yüzyýl sonu ile MÖ III. yüzyýl baþlarýna ait olabileceði açýklandý. Altýn eserlerden taç, küpe, bilezikler iþçiliklerinin güzelliðiyle dikkat çekmektedir. www.samsun.meb.gov.tr ’den faydalanýlmýþtýr. 26 ?cevaplayalým “Amisos Hazinesi” adlý metne ve fotoðrafa göre, arkeolojik buluntular, bu bölgenin ekonomik, sosyal, sanat anlayýþý ile ilgili hangi bilgileri vermektedir? Günümüzde denizaltý arkeolojisi sayesinde ticaret, sanat, ekonomi, kültür ve ulaþým gibi birçok konuda bilgilere ulaþmak mümkündür. yorumlayalým SULAR ALTINDA SAKLANAN TARÝH Türkiye’de su altý arkeolojisinin doðmasý, ekmeðini denizin derinliklerinde arayan gözü pek, cesur, yürekli sünger avcýlarý sayesinde oldu. 1960 yýlýnda sünger avcýsý Kemal Aras’ýn, Gelidonya Burnu civarýnda yaptýðý dalýþlar sýrasýnda gördüklerini anlatmasý, ilk su altý kazýsýný baþlattý. Su altý arkeologlarýnýn iþi ilk yýllarda oldukça zordu. Teknoloji elvermediði için dalgýçlar her dalýþta ancak yarým saat kazý yapabiliyorlardý. Antik döneme ait bir batýðýn sonarla tespit edilmesi 1960’lý yýllarda, Bodrum-Yalýkavak’ta gerçekleþtirildi. Ýlk kez 1970’li yýllarda saf oksijen kullanýlarak su altýnda kazý yapma süresi uzatýldý. 1990’lý yýllarda küçük denizaltýlar ve uzaktan kumandalý robotlar devreye girdi. Su altý arkeolojisi, þimdilerde tüm dünyanýn ilgisini çeken bir çalýþma hâline geldi. Her batýk, geçmiþin üstündeki bilinmezlik perdesini biraz daha araladý. Örneðin, 1025 yýlýnda Marmaris yakýnlarýndaki Serçe Limaný’nda batan gemi, Orta Çað Ýslam cam sanatýnýn bütün inceliklerini gözler Su altý arkeolojisi metodolojisine uygun yapýlan kazý çalýþmasý önüne serdi. Bu gemiden çýkarýlan ve Bodrum su altý Arkeolojisi Müzesi’nde sergilenen eþyalar, dünyanýn en zengin antik cam koleksiyonunu oluþturdu. Bu batýktan ayrýca bir de satranç takýmý gün yüzüne çýkarýldý. Kaþ yakýnlarýnda Uluburun’da 1300 yýllarýnda batan diðer bir gemi ise 20. yüzyýlýn en önemli arkeolojik keþiflerinden biri olarak nitelendi. Çeþitli renklerde cam külçeleri, fildiþleri, Kenan uygarlýðýna ait altýn madalyonlar ve gümüþ bilezikler, Mýsýr Kraliçesi Nefertiti’nin bilinen tek altýn mührü bu batýktan çýkarýldý. Doðu-Batý deniz taþýmacýlýðýnýn en önemli limanlarýna sahip olan Anadolu, bugün su altý arkeolojisi bakýmýndan dünyanýn en zengin bölgelerindendir. Ancak sularýn gözlerden gizlediði arkeolojik zenginlikler, kültür turizminden yeteri kadar nasibini alamadý. Kültür Bakanlýðý su altý arkeolojisini geliþtirmek için yeni bir proje oluþturdu. Bu projeye göre Türkiye’nin, su altý zenginliklerinin envanterleri çýkarýlýp, su altý arkeoloji parklarý kurularak, buralar yerli ve yabancý meraklýlarýn ziyaretine açýlacaktýr. Eðer bu proje gerçekleþtirilirse Anadolu sahilleri su altý arkeologlarýnýn gözde adreslerinden biri hâline gelerek “Güneþ-Kum-Deniz” üçlüsüne bir de su altý arkeolojisi eklenecektir. Bakanlýk, heyecan veren bu projenin bir an önce hayata geçirilmesi için, Uluslararasý Su Altý Arkeoloji Enstitüsü (INA), Türkiye Su Altý Arkeoloji Vakfý (TINA) ve üniversitelerin su altý kulüpleri ile iþ birliði yapmaktadýr. Atlas, sayý 102, Eylül 2001, s. 34. ?cevaplayalým “Sular Altýnda Saklanan Tarih” adlý metne göre tarih bilimi su altý arkeolojisinden nasýl faydalanýr? 27 gezelim Bulunduðunuz yörede varsa kazý alanlarýný geziniz. Gördüklerinizi arkadaþlarýnýzla paylaþýnýz. 3. Antropoloji Ýnsan ýrklarýný inceleyen bilim dalýdýr. Ýnsanýn iskelet, kafatasý gibi fiziki yapýsýný araþtýran antropoloji, insanlýk tarihinin en eski dönemlerinin aydýnlatýlmasýnda yardýmcý olur. Antropolojinin bir dalý olan sosyal antropoloji ise toplumlarýn kültürlerinin baþlangýcýndan günümüze kadar olan geliþmelerini inceler. yorumlayalým BUZ ADAM: ÖTZÝ MÖ 3300 yýllarýnda yaþamýþ olan Buz Adam Ötzi, 1991 yýlýnda Avusturya-Ýtalya sýnýrýndaki Ötzlar Alpleri’nde keþfedilmiþ mumyadýr. Mumya, bu ismi bulunduðu vadiden almýþtýr. Ötzi antropologlar ve arkeologlar için Bakýr Çaðýnýn yaþam tarzýna iliþkin çok deðerli bilgiler saðlamýþtýr. Ötzi üzerinde adli týbbýn, arkeolojinin, antropolojinin ve diðer ilgili disiplinlerin en ileri bilgi düzeylerini içeren çok titiz bir çalýþma yapýlmýþ, mumya kapsamlý bir þekilde ölçülmüþ, röntgen ýþýnlarýndan geçirilmiþ ve tarihlendirilmiþtir. Dokularý ve sindirim sistemi içindeki buluntular, taþýdýðý aletlerdeki polenler ve diðer kalýntýlar mikroskopla incelenmiþtir. Ötzi’nin, ölümü esnasýnda 30-45 yaþ arasýnda ve yaklaþýk 1.60 boyunda olduðu anlaþýlmýþtýr. Ötzi’nin vücudunun çeþitli yerlerinde toplam 57 dövme bulunmaktadýr. Daha da ilginci, bu dövmelerin, günümüzde akupunktur tedavisi açýsýndan önem arz eden noktalar üzerinde veya çok yakýnýnda bulunmasýdýr. Hatta, dövmelerin denk geldiði akupunktur noktalarýndan hareketle, Ötzi’nin sindirim sistemi ile ilgili saðlýk sorunlarý yaþadýðý anlaþýlmýþtýr. Ötzi’nin kuru otlardan örülmüþ bir pelerin, deri yelek ve ayakkabýlardan oluþan giysilerinin büyük bir ustalýðýn ürünü olduðu görülmüþtür. Ayakkabýlarý geniþ, su geçirmez nitelikte ve karda yürümek için özel olarak tasarlanmýþtýr. Ayakkabýlarýn tabanýnda ayý derisi, üst kýsýmlarýnda geyik derisi kullanýlmýþ ve bu ikisinin arasý aðaç kabuðu parçalarý ile birbirlerine baðlanmýþtýr. Ayakkabýlarýn etrafý ve içi kuru otlarla kaplanarak çorap iþlevi görmüþtür. Ötzi ile birlikte bulunan diðer nesneler arasýnda, sapý porsuk aðacýndan bir bakýr balta, sapý diþbudak aðacýndan bir çakmak taþý býçak, sopalarý kartopu çalýsý veya kýzýlcýktan yapýlmýþ ve ucu çakmaktaþlý oklarla dolu bir sadak ve yapýmýnýn henüz tamamlanmadýðý anlaþýlan ve Ötzi’nin boyundan daha uzun ve yine porsuk aðacýndan yapýlmýþ bir yaydýr. Ötzi’nin sindirim sisteminin analizinde, ilki daðkeçisi eti, ikincisi kýzýl geyik eti olmak üzere iki ayrý yemeðin kalýntýlarý bulunmuþtur ve etlerin tahýl beraberinde yendiði anlaþýlmýþtýr. Ýlk yemeðin kalýntýlarýnda yer alan polenler araþtýrmacýlarý bu yemeðin orta rakýmda bir kozalaklý aðaç ormanýnda yendiði sonucuna ulaþtýrmýþtýr. Ýncelemelere göre Ötzi’nin ölümü anýnda, omzuna muhtemelen bir ok saplanmýþ bulunduðu ve bu okun pelerinini hafifçe yýrttýðý sonucunu vermiþtir. Okun ucu Ötzi’nin vücudundan çýkarýlmýþ olmalýdýr. Ayný taramadan görüldüðü üzere Ötzi’nin ellerinde, bileklerinde ve gövdesinde de yara ve bereler bulunmaktaydý. Kan kaybýndan zayýf düþen Ötzi, görülebildiði kadarýyla, silahlarýný ve diðer teçhizatýný düzgün bir þekilde bir kayanýn yanýna sýralamýþ ve ardýndan da son nefesini vermiþtir. Paul Bahn, Arkeolojinin ABC’si, s. 59-60’dan yararlanýlmýþtýr. ?cevaplayalým 1. Ötzi’nin yaþadýðý dönemle ilgili hangi antropolojik bilgilere ulaþabiliriz? 2. Tarihçi, Ötzi’nin yaþadýðý dönemle ilgili elde edilen antropolojik buluntulardan nasýl yararlanýr? 4. Etnografya Bu bilim, toplumlarýn yaþayýþ, gelenek, örf ve âdetlerini inceler. Bu incelemeler sonucunda etnografyanýn ortaya çýkardýðý bilgiler, tarihî belgelerin az olduðu durumlarda büyük önem taþýr. 28 yorumlayalým KINALI HASAN Çanakkale Savaþlarý sýrasýnda cepheye devamlý gencecik, pýrýl pýrýl insanlar yaðmýþtýr. Bu gencecik çocuklar savaþa gitmeden evvel kýsa bir eðitimden geçer, sonra cepheye giderlerdi. Yeni erleri denetleyen komutan Sýrrý Bey, genç er Hasan’ýn saçýndaki kýnayý görüp ona takýlýr. — Hiç erkek adam saçýna kýna yakar mý? — Bilmiyorum komutaným anam yakmýþtýr! Genç adam gerçekten de anasýnýn neden saçýna kýna yaktýðýný bilmez. Anasýna bir mektup yazarak neden böyle bir þey yapma ihtiyacý duyduðunu sorar. Anasýnýn cevabý çok duygusaldýr. — Oðlum, aslaným: Sen bu yaþa gelene kadar bu vatanýn ekmeðini yedin, suyunu içtin. Artýk bu vatana borcunu ödeme vaktin geldi. Sen babanýn, benim, kardeþlerinin bu vatana bir kurbanýsýn. Oðlum söyle kumandanýna bizim buralarda kurbanlýk diye ayrýlan koyunlar kýnalanýr. Ben de seni evlatlarýmýn arasýndan vatana kurban adadým, onun için saçýný kýnaladým. Ne yazýk ki Kýnalý Hasan mektubu kumandanýna okuyamadan girdiði çatýþmada yaralanmýþ ve kurtulamamýþtýr. Kýnalý Hasan’ý defnetmeden evvel üzerindekiler alýnmýþ, cebinden anasýnýn mektubu da çýkmýþtýr. okulweb.meb.gov.tr ?cevaplayalým 1. Yukarýdaki metinde Türklerde vatan sevgisi ile ilgili hangi özellikler vurgulanmaktadýr? 2. Kültürel özelliklerin bilinmesi tarihî olaylarýn açýklanmasýna nasýl bir katký saðlar? gezelim Bulunduðunuz yörede etnografya müzesi varsa geziniz. Gördüklerinizi arkadaþlarýnýzla paylaþýnýz. 5. Hukuk Hukuk, toplu hâlde yaþayan insanlarýn birbirleriyle ve devletle iliþkilerini düzenleyen kurallara denir. Bir topluma ait hukuk kurallarýyla o toplumun iktisadi, siyasi, kültürel yapýsýyla ilgili bilgiler elde edilebilir. Hukuk ile tarih iliþkisi insanlýðýn var oluþundan beri devam etmektedir. yorumlayalým Eski Türklerde; ? Devlete karþý isyanýn, adam öldürmenin, ordudan kaçmanýn, vatana ihanetin, at koþum takýmý çalmanýn cezasý ölümdür. ? Uzun süreli hapis cezasý verilmez. ? Kadýn kocasýnýn kötü muamelesinden dolayý boþanma davasý açabilir. ? Evlenen en küçük oðul baba evinin mirasçýsýdýr. ? Suç iþleyenleri cezalandýrma görevi sadece devlete aittir. Þahsi intikam almak yasaktýr. ? Evlatlýk, hukuki babasýnýn mirasýndan hisse alýr. ? Devlet mirastan vergi alma hakkýna sahiptir. ? Evlenen oðul, babanýn büyük oðullarýndan birisi ise baba oðulu için bir ev yaptýrýr ve servetinden bir kýsmýný ona tahsis eder. Türkler Ansiklopedisi, C 2, s. 870 ve C 3, s. 88’den özetlenmiþtir. ? cevaplayalým Metinde verilen bilgilerden tarihçi nasýl yararlanýr? 29 BMM’nin Açýlmasý 23 Nisan 1920 Sivas Kongresi 4-11 Eylül 1919 Erzurum Kongresi 23 Temmuz 7 Aðustos 1919 Amasya Genelgesi 22 Haziran 1919 Atatürk’ün Samsun’a Çýkýþý 19 Mayýs 1919 Mondros Ateþkes Anlaþmasý 30 Ekim 1918 6. Kronoloji Kurtuluþ Savaþý kronolojisi ?cevaplayalým Kurtuluþ Savaþý ile ilgili kronoloji bilgisine sahip olmak tarihçiye nasýl yardýmcý olur? Kronoloji zaman bilimidir. Tarihî bir olay için zaman önemli bir unsurdur. Olaylarýn meydana geldiði tarihin bilinmesi olaylar arasýnda neden-sonuç iliþkisi kurulmasýna yardýmcý olur. Tarihî olaylarýn zamanýnýn belirlenmesinde ve sýralanmasýnda tarih bilimi kronolojiden faydalanýr. 7. Edebiyat Edebiyat duygu ve düþünceleri söz veya yazý ile etkili bir biçimde anlatma sanatýdýr. Tarih boyunca meydana gelmiþ önemli olaylar edebiyata konu olmuþ, bu olaylarýn aktarýlmasýnda edebiyat önemli bir rol oynamýþtýr. yorumlayalým ÇANAKKALE ÞEHÝTLERÝNE Þu Boðaz harbi nedir? Var mý ki dünyada eþi? En kesif ordularýn yükleniyor dördü beþi. Tepeden yol bularak geçmek için Marmara’ya Kaç donanmayla sarýlmýþ ufacýk bir karaya. Ne hayâsýzca tahaþþüt ki ufuklar kapalý! Nerde gösterdiði vahþetle bu: bir Avrupalý Dedirir-Yýrtýcý, his yoksulu, sýrtlan kümesi, Varsa gelmiþ, açýlýp mahbesi, yâhud kafesi! Eski dünyâ, yeni dünyâ, bütün akvâm-ý beþer, Kaynýyor kum gibi, mahþer mi, hakikat mahþer. Yedi iklimi cihânýn duruyor karþýnda, Ostralya’yla beraber bakýyorsun: Kanada! Çehreler baþka, lisanlar, deriler rengârenk: Sâde bir hâdise var ortada: Vahþetler denk. Kimi Hindû, kimi yamyam, kimi bilmem ne belâ... Hani, tâuna da züldür bu rezil istilâ! Ah o yirminci asýr yok mu, o mahlûk-i asil, Ne kadar gözdesi mevcûd ise hakkýyle, sefil, Kustu Mehmedciðin aylarca durup karþýsýna; Döktü karnýndaki esrârý hayâsýzcasýna. Maske yýrtýlmasa hâlâ bize âfetti o yüz... Medeniyyet denilen kahbe, hakikat, yüzsüz. Çanakkale Savaþý’ndan bir görüntü Mehmet Âkif ERSOY www.meb.gov.tr ?cevaplayalým “Çanakkale Þehitlerine” adlý þiirden Çanakkale Savaþý ile ilgili hangi bilgiler elde edilebilir? 30 8. Felsefe Felsefe, akýl ve mantýk ilkelerine uygun düþünmeyi esas alan bir bilimdir. Bu bilim öncelikle varlýk, bilgi ve ahlakla ilgilidir. Felsefenin tarihî olaylarý deðerlendiren kolu ise “tarih felsefesi”dir. Olaylarýn doðru tahlili ancak o devrin felsefesinin bilinmesiyle mümkün olur. yorumlayalým Ýslam dünyasý Orta Çaðda en parlak dönemini yaþamýþtýr. Ekonomik ve siyasi açýdan güçlü Ýslam devletlerinin olduðu bu dönemde bilimsel açýdan da büyük geliþme kaydedilmiþti. Özellikle Abbasiler döneminde eski kültürlerden yapýlan tercümeler nedeniyle Baðdat kütüphanesindeki kitap sayýsýnýn bir milyonu aþtýðý belirtilmektedir. Dünyanýn en önemli üniversiteleri, hastaneleri Ýslam ülkelerinde idi. Bu dönemde birçok bilim adamý yetiþmiþ ve bilimsel faaliyetler hükümdarlar tarafýndan desteklenmiþtir. Avrupalý zenginler yüksek tahsil için Endülüs’teki (Ýspanya) üniversitelere giderlerdi. Orta Çaðda Avrupa ise en karanlýk dönemini yaþamýþtý. Burada ekonomik ve siyasi açýdan zayýf devletlerin olduðu bu dönemde kültürel ve bilimsel hayat son derece geriydi. Toplum sýnýflara ayrýlmýþ, kilise toplum üzerinde büyük bir baský kurmuþtu. Okuma yazma oraný son derece düþüktü. Krallarýn kütüphanesindeki kitap sayýsý onlu rakamlarla ifade ediliyordu. www.egitim.aku.edu.tr’den yararlanýlmýþtýr. ?cevaplayalým Metinden yola çýkarak Orta Çaðda Ýslam dünyasý ile Avrupa’yý bilime bakýþ açýlarý yönünden karþýlaþtýrýnýz. 9. Paleografi Eski yazýlarýn okunmasýný saðlayan, bu yazýlarýn tür ve þekillerini inceleyen bilim dalýna paleografi denir. Bir toplumun dilini bilmek tarihî araþtýrmalar için yeterli deðildir. Dille birlikte kullanýlan yazýnýn da bilinmesi gerekir. Örneðin, Mýsýr tarihi incelenirken hiyeroglif; Orta Asya Türk tarihi incelenirken Orhun, Uygur ve Çin alfabeleri bilinmelidir. Tarih bilimi açýsýndan yazýlarýn tür ve þekillerinin bilinmesi önemlidir. Yazýlarýn tür ve þekilleri topluluklarýn akrabalýk iliþkileri, kullanýldýðý dönem ve bölge hakkýnda bazý ipuçlarý verebilir. Tarih için ferman, kronik, anal gibi yazýlý belgelerin okunabilmesi ve anlaþýlabilmesi önemli bir sorundur. Tarih bilimi bu konuda paleografi biliminden yararlanýr. 10. Epigrafi Epigrafi, anýtlar üzerindeki kitabeleri ve yazýlarý inceleyen bilim dalýdýr. Filoloji ve paleografi bilimleri ile iþ birliði içerisinde çalýþýr. Anýtlar üzerindeki kitabeler ait olduðu dönem hakkýnda önemli bilgiler verir. Örneðin; Asur ve Urartu hükümdarlarý saltanatlarý boyunca kazandýklarý zaferleri ve yaptýklarý iþleri kronolojik olarak kitabeleþtirmiþlerdir. Kök Türkler zamanýnda oluþturulan Orhun Kitabeleri’nde ise devletin siyasi, sosyal yapýsý hakkýnda birtakým bilgiler verilmiþtir. Tarih bilimi, kitabelerdeki bu bilgilerin anlaþýlmasý ve okunmasýnda epigrafi biliminden yararlanýr. Türkiye Selçuklularý Dönemine ait bir kitabe ?cevaplayalým Kitabeler hangi kaynak grubuna dâhil edilebilir? Kitabelerin kaynak olarak kullanýlabilmesi için tarih bilimi paleografi ve epigrafiden nasýl faydalanýr? 31 11. Sosyoloji Sosyoloji, genel olarak toplumu inceleyen bir bilim dalýdýr. Toplumsal olaylarýn baðlý olduðu genel kurallarý, toplumlarýn oluþturduklarý kurum ve kuruluþlarýn insan ve toplum yaþamýna etkilerini inceleyerek tarih bilimine yardýmcý olur. Tarihî bir olayýn deðerlendirilebilmesi için olayýn meydana geldiði dönemin toplum yapýsý, deðer yargýlarý vb. özelliklerin bilinmesi tarih bilimi açýsýndan çok önemlidir. yorumlayalým ÝSLAMÝYETTEN ÖNCE ARAP TOPLUMU Ýslamiyet öncesi Araplar, kabileler hâlinde yaþarlardý. Kabilelerin baþýnda þeyh, emir denilen yöneticiler vardý. Kabileler, ayný kökten gelen ailelerden oluþurdu. Ailede erkek söz sahibiydi. Erkeklerde çok eþlilik görülürdü. Kýz çocuklarýna deðer verilmez, kadýn miras hakkýndan yararlanamazdý. Ýslamiyet öncesi Arap toplumunda kabileler arasý kan davalarý yaygýndý. Halk genel olarak köleler ve hürlerden oluþuyordu. Köleler, sahipleri tarafýndan alýnýr, satýlýr ve ticari mal olarak kabul edilirdi. Arabistan’da Ýslamiyet öncesinde Haniflik, Hristiyanlýk, Yahudilik gibi tek tanrýlý inançlar da görülmekteydi. Putperestlik ise en yaygýn inanýþtý. Mekke, Medine ve Taif þehirlerinin bulunduðu Hicaz, özellikle ticaret yollarýnýn geçtiði önemli bir bölgedir. Panayýrlarýn düzenlendiði dönemlerde Araplar Kâbe’yi ve buradaki putlarý ziyaret ederlerdi. Yýlmaz Boyunaða, Tebliðinden Günümüze Ýslam Tarihi, s. 26-35’ten özetlenmiþtir. ?cevaplayalým Ýslamiyet öncesi Araplarýn toplumsal yaþayýþlarýna anlayabilmek için sosyoloji biliminden nasýl yararlanýlýr? 12. Filoloji Filoloji, dünyada var olmuþ ve var olan dilleri inceler. Diller arasýndaki akrabalýk baðlarýný, sözcük alýþ veriþlerini araþtýrýr. Göç hareketlerinin açýklanmasýnda, topluluklarýn yakýnlýk derecelerini ortaya koymada tarih bilimine yardýmcý olur. yorumlayalým ALTAY DÝLLERÝNDEN... Altay dilleri içinde birbirine en yakýnlýk gösteren, Türkçe ile Moðolcadýr. Moðollar, Cengiz Han döneminde Uygur yazýsýný alýrlar ve kendi yazý dillerini kurarlar. Moðolca 18.yüzyýla deðin kendi içinde geliþir. En eski Moðol yazýtý, Orhun Irmaðý kýyýsýnda granit bir taþ üstünde yazýlmýþtýr. Moðolcanýn en eski yazýlý ürünü 13.yüzyýla aittir. Her iki dilde söz varlýðý açýsýndan þu benzerlikler bulunur. Türkçe kulak sözü Moðolcada kulagu biçiminde ‘kulak ve kulak kiri’ anlamýnda kullanýlýr. Türkçe omuz sözcüðü Moðolcada omurugun biçimindedir, göðsün üst bölümü anlamýna gelir. Türkçe saç sözcüðü Moðolcada saçug olarak geçer, alýn perçemi yerine söylenir. Türkçe topuk sözcüðü Moðolcada toyik olarak geçer. Ýnek, öküz, buzaðý, teke, koyun, koç, kuzu gibi hayvan adlarý arasýnda da yakýnlýk ve benzerlikler vardýr. Ayrýca anlamak, yapmak-etmek, çað, yýl, katý, güç, güçlü gibi soyut kavramlarýn karþýlýklarý arasýnda koþutluklar bulunur. Yeþil, sarý, kara, gök gibi renk adlarý arasýndaki benzerlikler de göz önüne alýnacak olursa, aradaki ortaklýk küçümsenemez. Ayrýca Türkçe ile Moðolca arasýnda kimi ses benzerlikleri de bulunmuþtur. Sözgelimi Moðolca “i” ünlüsünün “ý” ya da “u” ünlüsü ile karþýlandýðý söylenir. Günümüzde sarý biçiminde söylediðimiz Eski Türkçe sarýg sözcüðü Moðolcada sira biçimindedir. Moðolcada yeni anlamýnda nira sözcüðü vardýr. Bu sözcük ile Türkçe yaz sözcüðü arasýnda koþutluk olduðu düþünülür. Yine Moðolcada var anlamýnda bu sözcük geçer. Bu sözcükle Eski Türkçe bar sözcüðü arasýnda yakýnlýk olduðu gözlenir. Fuat Bozkurt, Türklerin Dili, s. 74. ?cevaplayalým 1. Türkçe ile Moðolca arasýndaki benzerliklerin nedeni neler olabilir? 2. Filoloji hangi bilim dallarýyla çalýþýr? 32 13. Diplomatik Belgeleri tür (ferman, þeriye sicili, antlaþma metinleri vb.), þekil ve içerik bakýmýndan deðerlendiren bilim dalýna diplomatik denir. Belgelerin sahte olup olmadýðý, hangi makamdan hangi makama yazýldýðý, belgelerin üzerindeki iþaretlerin ve þekillerin ne anlama geldiði, kurumlar ve devletler arasý yazýþma þekilleri, bürokrasi, hukuk, devlet politikasý, yönetim anlayýþý vb. konularda tarih bilimine yarar saðlar. yorumlayalým BALKAN ANTANTI Atina, 9 Þubat 1934 Antlaþma Metni Balkanlar’da barýþýn güçlendirilmesine katkýda bulunmak isteðinde olan; … Türkiye Cumhurbaþkaný, Yugoslavya Yüce Kralý, Yunanistan Cumhurbaþkaný ve Romanya Yüce Kralý bir Balkan Anlaþma Yasasý yapmayý kararlaþtýrmýþ ve bu amaçla, yetkili temsilcileri olarak; Türkiye Cumhurbaþkaný: Dýþiþleri Bakaný Sayýn Tevfik Rüþtü’yü, Yugoslavya Yüce Kralý: Dýþiþleri Bakaný Sayýn Bogolioub Jevtich’i, Yunanistan Cumhurbaþkaný: Dýþiþleri Bakaný Sayýn Demètre Maximos’u, Romanya Yüce Kralý: Dýþiþleri Bakaný Sayýn Nicolas Titulescu’yu atamýþlardýr. Bu yetkili temsilciler, aþaðýdaki hükümleri kararlaþtýrmýþtýr. (Maddeler) Atina’da 9 Þubat 1934 günü 4 örnek düzenlenmiþ ve her Baðýtlý Yüksek Tarafa bunlardan biri sunulmuþtur. Dr. Tevfik RÜÞTÜ D. MAXÝMOS N. TÝTULESCU B. JEVTÝCH Ýsmail Soysal, Türkiye’nin Siyasal Andlaþmalarý, C 1, s. 454-455’ten derlenmiþtir. ?cevaplayalým Yukarýdaki antlaþma metninden hangi tarihî bilgilere ulaþýlabilir? 14. Nümizmatik Nümizmatik, eski paralarý inceler. Bu paralarýn ait olduklarý medeniyetlerle ilgili bilgi edinilmesinde tarih bilimine yardýmcý olur. Para üzerinde yer alan bazý yazýlar, devlet, hükümdar, devletin mali gücü gibi konularda tarihçiye önemli ipuçlarý verebilir. yorumlayalým Osmanlý Devleti’ne ait altýn para Osmanlý Devleti’ne ait kâðýt para ?cevaplayalým Osmanlý Devleti’ne ait paralardan hangi tarihî bilgilere ulaþýlabilir? 33 15. Ýstatistik Ýstatistik, belirli bir amaç için veri toplama, tablo ve grafiklerle özetleme, sonuçlarý yorumlama, özellikler arasýndaki iliþkiyi araþtýrma, çeþitli konularda geleceðe iliþkin tahmin yapma ilkelerini kapsayan bir bilimdir. Fizik ve doða bilimlerinden sosyal bilimlere kadar geniþ bir alanda kullanýlabilmektedir. Ýstatiksel veriler, tarihî bir olayýn deðerlendirilmesinde önemli bir yere sahiptir. yorumlayalým BÜYÜK TAARRUZ’DA TÜRK VE YUNAN KUVVETLERÝNE AÝT ÝSTATÝSTÝKLER ASKER, SÝLAH, CEPHANE TÜRK KUVVETLERÝ YUNAN KUVVETLERÝ SUBAY ER TÜFEK KILIÇ HAFÝF MAKÝNELÝ TÜFEK AÐIR MAKÝNELÝ TÜFEK TOP UÇAK 8.659 199.283 100.352 5.000 2.025 839 340 8 6.564 218.000 83.000 1.300 3.113 1.280 418 50 Durmuþ Yalçýn vd., Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, s. 311. ?cevaplayalým Tablodan yararlanarak Büyük Taarruz (1922)’la ilgili hangi tarihî bilgilere ulaþýlabilir? 16. Ekoloji Ekoloji, canlýlarýn birbirleri ve çevreleriyle iliþkilerini inceleyen ve doðanýn korunmasýna yönelik çalýþmalar yapan bir bilim dalýdýr. Ýnsanýn üretim ve tüketim faaliyetlerinin doðanýn dengesini bozmasý bu bilimin doðmasýna neden olmuþtur. Doðal dengedeki bu bozulma da insan yaþamý, olaylarýn oluþumu ve tarihin akýþýný önemli bir þekilde etkilemiþtir. yorumlayalým Atom bombasý atýldýktan sonra Hiroþima Atom bombasý atýlmadan önce Hiroþima Atom bombasý atýldýktan sonra Hiroþima 1945 Hiroþima 2007 ? cevaplayalým Yukarýda atom bombasý atýlmadan önce ve sonra Hiroþima’ya ait fotoðraflar görülmektedir. Fotoðraflara göre atom bombasýnýn neden olduðu çevresel deðiþiklikler insanlarýn yaþamýný nasýl etkilemiþ olabilir? 34 17. Kimya Ele geçen eserlerin hangi döneme ait olduðunun belirlenmesinde kimya bilimi, tarihe yardýmcý olur. Kimyada kullanýlan “Karbon 14” metoduyla, tarihî buluntularýn madde yapýsý incelenerek ait olduklarý dönem belirlenmeye çalýþýlýr. Ayný zamanda belgelerin ya da bulgularýn kimyasal özellikleri incelenerek orijinal olup olmadýðý hakkýnda deðerlendirmelerde bulunulur. Örneðin, kimyasal analiz neticesinde yazýlý bir belgenin orjinal olup olmadýðý kâðýtlarýn cinsine, mürekkeplerin ya da boyalarýn özelliklerine bakýlarak anlaþýlabilmektedir. Bu açýdan kimya bilimi tarih bilimine, doðru ve gerçek bilgiye ulaþmada katký saðlar. Çanakkale Savaþý’nda kullanýlmýþ top mermileri ?cevaplayalým Yukarýdaki fotoðrafta yer alan top mermilerinin Çanakkale Savaþý dönemine ait olup olmadýðý nasýl tespit edilebilir? 18. Sanat Tarihi Sanat tarihi, kýsmen arkeolojinin de metotlarýný kullanarak son zamanlarda geliþme göstermiþ bir bilim dalýdýr. Sanat tarihi, bir sanat eserinin sanatçýsýný ve sanatsal deðerini, toplumun sanata karþý bakýþ açýsýný belirlemeye çalýþýr. Ayrýca toplumlarýn kültür seviyelerinin, medeniyete katkýlarýnýn tespiti ve o toplumdaki sanatýn geliþtiði ortamýn ayrýntýlarýyla bilinmesi aþamasýnda tarih bilimine yardýmcý olur. yorumlayalým ÝLK TÜRK HALISI Günümüzde bilinen en eski düðümlü halý olan Pazýrýk halýsý 1947 ve 1949 yýllarý arasýnda Altay Daðlarý eteklerinde, Pazýrýk’ta bir mezar odasýnda yapýlan kazýlar sýrasýnda ortaya çýkarýlmýþtýr. Arkeologlar bu halýnýn MÖ 2-3 ya da MÖ 3-5. yy. da dokunmuþ olabileceðini belirtmektedirler. Mezar odasý içine dolan suyun buz tutmasý ve halýnýn bu buzun içinde kalmasý günümüze kadar korunarak gelmesini saðlamýþtýr. Halý süvari ve geyik figürleri içeren, bordürlerden oluþmaktadýr. Pazýrýk halýsý düðüm sýklýðý son derece fazla olan bir halýdýr; desimetrekaresinde 3600 düðüm vardýr. Pazýrýk halýsý; stil, ölçü ve þekil bakýmýndan Türkmen halýlarýný andýrmaktadýr. Halýnýn dokumasýnda kullanýlan atkýlar yün olup oldukça ince ve çok bükümlüdür. Yine halýda kullanýlan çözgülerde yündür. Motifler birbirlerine büyük bir uyum içerisinde baðlanmýþtýr. Yine motiflerin birleþtiriliþi bakýmýndan da halýcýlýk tekniðine tam uyulmuþtur. Bugün Leningrad Ermitaj Müzesi’nde sergilenen bu Ýlk Türk halýsý-Pazýrýk kurganý halýyla birlikte ortaya çýkarýlan diðer mezar odasý buluntularý ve Kök Türk yazýsý ile yazýlmýþ Türkçe kelimeler, halýnýn Hun Türkleri ile baðlantý olduðunu ortaya koymuþtur. Pazýrýk halýsý Türk düðümü olarak bilinen Gördes düðümüyle dokunmuþtur ve devrine göre oldukça ileri bir tekniðe sahiptir. Bu da halýcýlýðýn Türklerde çok daha eskilere dayanan bir geçmiþi olduðunu düþündürmektedir. papirüs.ankara.edu.tr ?cevaplayalým Yukarýdaki metin ve fotoðraftan yola çýkarak Pazýrýk halýsýnda Türklerin yaþayýþý ile ilgili hangi bilgilere ulaþýlabilir? 35 19. Heraldik Heraldik armalarý inceleyen bilim dalýdýr. Armalar da tarihin aydýnlatýlmasýnda önemli rol oynadýðý için heraldik, tarihin faydalandýðý bilim dallarýndan biri kabul edilmektedir. yorumlayalým 4 5 6 1 2 3 Osmanlý armasý Yukarýdaki Osmanlý armasýnda yer alan bazý sembollerin anlamlarý aþaðýda belirtilmiþtir. 1. Hilafet sancaðý. 2. Terazi, adaleti temsil eder. 3. (Üstte) Kuran-ý Kerim, (Altta) Kanunnameler. 4. Tuðranýn etrafýndaki güneþ motifi, padiþahýn güneþe benzetilmesinden ileri gelir. 5. Sorguçlu serpuþ, Osman Gazi’yi ve tahtý temsil eder. 6. Osmanlý sancaðý. ?cevaplayalým Yukarýda yer alan Osmanlý armasýna göre Osmanlý Devleti ile ilgili hangi tarihî bilgilere ulaþýlabilir? 36 ölçme ve deðerlendirme A. Aþaðýdaki çoktan seçmeli sorularý cevaplayýnýz. 1. Geçmiþteki insan topluluklarýnýn yaþayýþlarýný, birbirleriyle olan iliþkilerini, kültür ve uygarlýk alanýndaki ilerlemelerini yer ve zaman göstererek, neden-sonuç iliþkisi içinde inceleyen bilim dalýna tarih denir. Bu tanýmda tarih biliminin hangi özelliði yer almamýþtýr? A) Belgelerden yararlanmasý B) Eski devirleri ele almasý C) Olaylarýn tahlilini yapmasý D) Olaylarýn geçtiði yeri ve zamaný belirtmesi E) Kronolojiye yer vermesi 2. Tarihi, çaðlara ayýrmanýn amacý aþaðýdakilerden hangisidir? A) Takvimin baþlangýcýný belirlemek B) Tarihe yardýmcý bilimlerden yararlanmak C) Tarihî olaylarý önemine göre sýralamak D) Toplumlarý birbirinden ayýrt etmek E) Tarihî olaylarýn incelenmesini kolaylaþtýrmak B. Aþaðýdaki boþluklarý doldurunuz. 1. Doðrudan doðruya tarihî bir olayý yaþayan, bu olayý gören veya olayla çaðdaþ yazarlarýn verdikleri bilgi ve eserlere ……………….................... denir. 2. Hikâye, efsane, destan ve menkýbe gibi kaynaklara ………................……….. kaynak denir. 3. Asya tarihi, Anadolu tarihi, Samsun tarihi biçiminde yapýlan sýnýflandýrmaya .......................... …...…….…….. göre sýnýflandýrma denir. 4. Hikâyeci tarihin öncüsü ………….........…… C. Aþaðýdaki ifadelerin baþýndaki boþluða doðru ise (D), yanlýþ ise (Y) koyunuz. (.....) (.....) (.....) (.....) (.....) 1. Tarihî olaylarda ayný sebepler, her zaman ayný sonuçlarý verir. 2. Araþtýrýcý tarihçilik XIX. yüzyýlýn ortalarýndan itibaren geliþmeye baþlamýþtýr. 3. Tarih zaman zaman deney ve gözleme de baþvurabilir. 4. Ana kaynaklar her zaman doðru bilgi içerir. 5. Kitabeler birinci elden kaynaktýr. D. Aþaðýda soldaki sütunda tarihin faydalandýðý bilimler, saðdaki sütunda da bu bilimlerin açýklamalarý verilmiþtir. Ýliþkili olan tanýmlarý eþleþtiriniz. (.....) (.....) (.....) (.....) (.....) (.....) 1. Antropoloji 2. Arkeoloji 3. Kronoloji 4. Nümizmatik 5. Paleografi 6. Coðrafya A. Eski yazýlarýn okunmasý B. Kitabelerin okunmasý C. Kazý çalýþmalarý sonucu yeni bulgulara ulaþýlmasý D. Olaylarýn tarih sýrasýna konmasý E. Toplumlar kültürel geliþimlerinin incelenmesi F. Para üzerindeki bilgilerin tespit edilmesi G. Tarihî olayýn geçtiði yerin tespit edilmesi E. Aþaðýda sizden istenenleri yapýnýz. 1. On yýl sonra bir arkadaþýnýza iletilmek üzere bir mektup yazmanýz isteniyor. Siz de tarihî bir olay niteliði taþýyabilecek günümüzde gerçekleþen bir olayý tespit ediniz. Bu olayý tarih biliminin yararlarýný göz önünde bulundurarak bir sayfayý geçmeyecek þekilde yazýnýz. 2. Ýyi bir tarihçide bulunmasý gereken özellikleri gerekçileriyle birlikte kýsaca açýklayýnýz. 37 2. ÜNÝTE 2. ÜNÝTE: UYGARLIÐIN DOÐUÞU VE ÝLK UYGARLIKLAR 1. KONU: TARÝHÎ ÇAÐLARA GÝRÝÞ 2. KONU: ÝLK ÇAÐ UYGARLIKLARI 38 hazýrlanalým 1. Yörenizde eski çaðlardan kalma yerleþim yeri var mýdýr? Araþtýrýnýz. 2. Eski Çað uygarlýklarýnýn kurulduðu bölgelerin özelliklerini araþtýrýnýz. 3. Ýnsanlar topluluk hâlinde yaþamaya niçin ihtiyaç duyarlar? Topluluk olarak yaþamak hangi sonuçlarý ortaya çýkarýr? 4. Anadolu’nun en eski devirlerden beri birçok topluma yurt olmasýnýn sebepleri neler olabilir? ALACAHÖYÜK-ÇORUM 39 1. KONU TARÝHÎ ÇAÐLARA GÝRÝÞ TEMEL KAVRAMLAR YAZI NEOLÝTÝK HÖYÜK ÇAÐ TUNÇ PALEOLÝTÝK MEZOLÝTÝK KALKOLÝTÝK düþünelim “Çaðlarýn deðiþmesi ile millet ve toplumlarýn tarih karþýsýndaki durumlarýnýn da deðiþeceði gerçeðinin dikkatten kaçmasý tarihi deðerlendirirken karþýlaþtýðýmýz hatalardandýr.” 1. Yukarýdaki görsellerin her biri farklý tarihî döneme aittir. Buna göre çaðlarýn sýnýflandýrýlmasýnda hangi ölçütler kullanýlmýþ olabilir? 2. Ýbn-i Haldun’un yandaki sözüne göre çað kavramýyla ilgili hangi yargýlara ulaþýlabilir? Ýbn-i Haldun, Mukaddime, C I, s. 241. Ýnsan, düþünebilme ve düþündüðünü yaþama aktarabilme yeteneði ile diðer canlýlardan ayrýlýr. Bu farklý özelliði neticesinde hayatýný kolaylaþtýrmak, yapýsýnda var olan merak ve keþfetme duygusunu tatmin etmek maksadýyla geçmiþi ve çevresini tanýma ihtiyacý hissetmiþtir. Bu nedenle tarihe yönelik araþtýrmalara büyük önem vermiþtir. Ancak insanlýk tarihinin uzun bir zamaný kapsamasý geçmiþ ile ilgili ayrýntýlý araþtýrma yapmayý zorlaþtýrmýþ, tarih zamana göre sýnýflandýrýlmýþtýr. Yazýnýn bulunmasýndan önceki döneme Tarih Öncesi Çaðlar, yazýnýn icadýndan sonraki döneme Tarih Çaðlarý denilmiþtir. TARÝH ÖNCESÝ ÇAÐLAR TAÞ ÇAÐI MADEN ÇAÐI 1. Eski Taþ Çaðý 1. Bakýr Çaðý 2. Orta Taþ Çaðý 2. Tunç Çaðý 3. Yeni Taþ Çaðý 3. Demir Çaðý TARÝH ÇAÐLARI ÝLK ÇAÐ MÖ 3200 MS 375 ORTA ÇAÐ 375-1453 YENÝ ÇAÐ 1453-1789 Yazýnýn icadýndan Kavimler Göçü’ne kadar olan dönemi kapsar. Kavimler Göçü’nden Ýstanbul’un Fethi’ne kadar olan dönemi kapsar. Ýstanbul’un Fethi’nden Fransýz Ýhtilali’ne kadar olan dönemi kapsar. YAKIN ÇAÐ 1789- ...... Fransýz Ýhtilali’nden günümüze kadar olan dönemi kapsar. 1. Tarih Öncesi Çaðlar Yazýlý kayýt ve belgelerin olmadýðý Tarih Öncesi Çaðlar hakkýnda tarih bilimi en çok arkeolojiden yararlanýr. Bu döneme ait bilgiler daha çok arkeolojik bulgulardan elde edilir. Yeni bulgularla birlikte bu döneme ait bilgilerimiz de deðiþebilir. Tarih Öncesi Çaðlar Taþ Çaðý ve Maden Çaðý olarak ikiye ayrýlýr. a. Taþ Çaðý (MÖ 600.000 - 5.500) Eski Taþ (Paleolitik) Çaðý (MÖ 600.000 - 10.000): Yüz binlerce yýl süren bu dönem insanlýk tarihinin en uzun dönemidir. Genellikle çakmak taþlarýnýn yontulmasýyla þekillendirilmiþ kesici, delici ve kazýcý aletler bu dönemin en belirgin buluntularýdýr. Tarihin bu döneminde insanlar tamamen doðaya baðlý kalmýþ, avcýlýk ve toplayýcýlýk ile hayatlarýný sürdürmüþlerdir. Hayvan postlarýndan giysi yaparak soðuktan korunmuþlardýr. Maðara ve kaya sýðýnaklarýný barýnak olarak kullanmýþlardýr. Bu çaðýn sonlarýna doðru maðara duvarlarýna hayvan ve av sahneleri resimleri yapmýþlardýr. 40 yorumlayalým Aþaðýda Eski Taþ Çaðýna ait görseller verilmiþtir. Görsellerden hareketle bu dönem hakkýnda neler söylenebilir? Duvar resimleri Lasque Maðarasý-Fransa Paleolitik Döneme ait taþ aletler Karain Maðarasý-Antalya Dünyada Paleolitik Döneme ait ilk izlere Ýspanya’daki Altamira, Fransa’da Lasque (Laskö) maðaralarýnda rastlanmýþtýr. Türkiye’de bu döneme ait kalýntýlarýn bulunduðu yerlere Antalya’da Karain, Beldibi ve Belbaþý; Ýstanbul’da Yarýmburgaz maðaralarý örnek gösterilebilir. Yarýmburgaz Maðarasý, Türkiye’deki bilinen en eski yerleþim yeridir. Orta Taþ (Mezolotik) Çaðý (MÖ 10.000 - 8.000): Bu dönemde insanlar, Eski Taþ Çaðýnda olduðu gibi hayatlarýný avcýlýkla ve toplayýcýlýkla sürdürmüþler; maðara ve kaya sýðýnaklarýnda yaþamaya devam etmiþlerdir. Daha sonra buzullar erimeye Ateþin bulunmasý insan yaþamýnda baþlamýþ ve bu dönemin sonlarýna doðru ateþ ne gibi deðiþikliklere sebep olmuþtur? bulunmuþtur. Bu çaðýn en özgün buluntularý çakmak taþýndan yapýlmýþ, mikrolit adý verilen ve günlük yaþamda kullanýlmaya yönelik küçük araç gereçlerdir. Orta Asya’da Mezolotik Çaða ait en eski yerleþim yeri Güney Tacikistan’daki Kuldara (Ceyhun Nehri’nin yukarý kýsmý) bölgesidir. Türkiye’de bu dönemi aydýnlatan merkezlerden bazýlarý Antalya’da Beldibi, Ankara’da Macunçay, Göller yöresinde Baradiz, Samsun’da Tekkeköy maðaralarýdýr. ! K A R A D PAFLAGONYA Yarýmburgaz Kumtepe B ÝT ÝN Y Hattuþaþ F Ý R Ý G YA Ahlatlýbel E zýl G E Sardes Horoztepe Yazýlýkaya ýrm A KY DO A P KA Kültepe Van Gölü Tuz Gölü Beycesultan L Ý D YA Ýkiztepe Aliþar Ký Gordion ak Ýzmir Z Tekkeköy Ankara Sipilos Ý Alacahöyük Zippasla M Ý S YA N A Truva Baradiz Ephesos Dicle Hacýlar Gurgum N Ývriz Ý Antalya Beldibi Z Rodos K Ý L Ý K Y A L Ý K YA an Çatalhöyük ha n E P Ý S Ý D YA PA M FÝL YA Karain K A R Y A Ce yh D Miletos Tilkitepe Çayönü Eflatunpýnar Se y Midilli E Karatepe Sakçagözü Kargamýþ Ý Girit KIBRIS A K D E N Ý Z 0 1. Harita: Eski çaðlarda Anadolu’daki yerleþim yerleri 41 100 200 300 400 km Yeni Taþ (Neolitik) Çaðý (MÖ 8000 - 5500): Maðara ve kaya sýðýnaklarýnda yaþayan insanlar, ovalara ve su kenarlarýna inmiþler; topraðý iþlemeye baþlayarak tarýmsal üretime geçmiþlerdir. Ýlk kez köylerin kurulduðu bu dönemde insanlar kendilerine aðaç dallarýndan ve kamýþlardan kulübeler yapmýþlar; korunmak amacýyla kulübelerini çamurla sývamýþlar, köylerin etrafýný hendek ve çitlerle çevirmiþlerdir. Bu çaðda insanlar, yiyecek ve içeceklerini muhafaza etmek için kilden küp, çanak, çömlek yapmýþlardýr. Bazý bitkilerin liflerinden elbise dikmiþlerdir. Köpek, Çatalhöyük-Konya at, koyun, keçi, sýðýr gibi hayvanlarý evcilleþtirilmiþtir. Yeni Taþ Çaðýna önce Ön Asya’da (Mezopotamya, Anadolu, Ýran, Suriye) girilmiþtir. Türkiye’de bu çaða ait kalýntýlara Konya yakýnlarýnda bulunan Çatalhöyük, Diyarbakýr yakýnlarýnda bulunan Çayönü ve Gaziantep Sakçagözü’nde rastlanmýþtýr. Çayönü Türkiye’de ve Güneydoðu Avrupa’da Yeni Taþ Çaðýnda kurulan ilk köy yerleþim yeri, Konya’da bulunan Çatalhöyük ise insanlýk tarihinin ilk þehir yerleþmesi olarak kabul edilmektedir. b. Maden Çaðý (MÖ 5500 - 1200) Bakýr (Kalkolitik) Çaðý: Taþ Çaðýnýn sonlarýna doðru maden keþfedilmiþtir. Ýnsanlarýn ilk bulduklarý ve kullandýklarý maden bakýrdýr. Bakýrýn tabiatta bol bulunmasý ve kolay iþlenir olmasýndan dolayý bu madenden silah, günlük kullanýma yönelik kap kacak yapýlmýþtýr. Altýn ve gümüþ madenleri daha çok süs eþya yapýmýnda kullanýlmýþtýr. Madenin insan yaþamýna girmesiyle tarýmda bereketi simgeleyen madenî heykelcikler yapýlmaya baþlanmýþtýr. Türkiye’de bu döneme ait merkezler arasýnda Çorum’da Alacahöyük, Denizli’de Beycesultan, Çanakkale’de Kumtepe ve Truva, Samsun’da Ýkiztepe gibi yerleþim yerleri bulunmaktadýr. Tunç Çaðý: Ýnsanlar zamanla bakýrla birlikte kalayý eriterek daha sert bir karýþým olan tuncu elde ettiler. Bu dönemde site adý verilen ilk þehir devletleri kurulmuþ, bunun ardýndan Mezopotamya’da Sümer ve Akad; Anadolu’da Hitit Devleti gibi ilk büyük devletler ortaya çýkmýþtýr. Bu devirde yazýnýn bulunmasýyla Tarih Çaðlarýna geçilmiþtir. Türkiye’de bu dönemi aydýnlatan en önemli merkezler arasýnda Ankara’da Ahlatlýbel, Kayseri’de Kültepe yer almaktadýr. Demir Çaðý: Demirin bulunup iþlenmesi insanlýk tarihinin en önemli buluþlarýndan biridir. Baþlangýçta “dövme” tekniði ile demirden az sayýda araç üretilebilmiþtir. Bu çaðda, üretim artmýþ, ticaret ve silah yapým teknikleri geliþmiþtir. Küçük þehir devletlerinin yerini büyük devletler almaya baþlamýþtýr. Anadolu’daki bazý yerleþim yerleri, tarih öncesi çaðlarda kurulmuþ, varlýklarýný daha sonraki dönemlerde de devam ettirmiþtir. Burdur’da Hacýlar, Çanakkale’de Truva, Yozgat’ta Aliþar, Çorum’da Alacahöyük bu tür yerleþmelere örnek gösterilebilir. Hacýlar Höyüðü’nün etrafý duvarlarla çevrilidir. Bu duvar, düþman tehlikesine karþý yapýlan surlarýn ilk örneklerindendir. Truva’da yapýlan kazýlarda üst üste dokuz þehir kurulduðu ortaya çýkarýlmýþtýr. Bu þehirlerin ilk beþi, Tarih Öncesi Çaðlara, dördü ise Ýlk Çaða aittir. Aliþar’da yapýlan kazýlarda buranýn yedi yerleþim katýndan oluþtuðu anlaþýlmýþtýr. Bunlardan ilk üçü, Tarih Öncesi Çaðlara, dördü ise Ýlk Çaða aittir. Aliþar’dan elde edilen buluntulardan burada yaþayanlarýn çanak ve çömlek yapýmýnda ilerlemiþ olduklarý anlaþýlmaktadýr. Alacahöyük ise dört yerleþim merkezinden oluþmaktadýr. Bunlardan ilk ikisi tarih öncesine, diðerleri Ýlk Çaða aittir. Kazýlarda bulunan altýn, gümüþ ve bakýrdan yapýlmýþ güneþ kurslarý, Orta Anadolu’da ileri bir uygarlýðýn varlýðýný göstermekTruva-Çanakkale tedir. 2. Tarih Çaðlarý I. ünitedeki “Tarihin Sýnýflandýrýlmasý” konusunda tarih biliminin çok geniþ bir çalýþma alanýna sahip olduðu ve bu nedenle geçmiþin ayrýntýlarýyla incelenmesinde zorluklar yaþandýðýndan bahsedilmiþti. Tarih Öncesi Çaðlarda olduðu gibi Tarih Çaðlarý da bölümlere ayrýlmýþ, bu bölümler Ýlk Çað, Orta Çað, Yeni Çað ve Yakýn Çað adlarýný almýþtýr. 42 2. KONU ÝLK ÇAÐ UYGARLIKLARI TEMEL KAVRAMLAR ANAL HELENÝZM POLÝS FÝRAVUN SATRAPLIK ZÝGGURAT KOLONÝ PANKUÞ “Kültür, bir milletin dinî, ahlaki, hukuki, iktisadi, fennî hayatlarýnýn ahenkli bir bütünüdür.” Ziya Gökalp Ýbrahim Kafesoðlu, Türk Millî Kültürü, s. 16. düþünelim 1. Görsellerde Nil Nehri ve bir çöl görülmektedir. Görsellerden yola çýkarak uygarlýklarýn geliþiminde coðrafi þartlarýn etkilerinin neler olabileceðini belirtiniz. 2. Ziya Gökalp’e göre kültürü oluþturan unsurlar nelerdir? 1. Kültür ve Uygarlýk yorumlayalým Aþaðýdaki haritaya göre ilk uygarlýklarýn kurulduðu bölgeler hakkýnda neler söylenebilir? Hangi uygarlýklar birbirinden etkilenmiþ olabilir? Bu etkileþim hangi yollarla gerçekleþmiþ olabilir? ORTA ASYA TÜRK UYGARLIÐI Çin Seddi ROMA TA M YA ÝRAN UYGARLIÐI TÝBET YA ÝZ NU BENGAL KÖRFEZÝ OK EN UMMAN DENÝZÝ K HÝNT UYGARLIÐI LD Mýsýr Pramitleri S H Ý N T ÝNKA UYGARLIÐI 4500 PO YÜ MISIR ÇÝN UYGARLIÐI BÜ AKDENÝZ ZI 3000 ZO KI S N U YA O K 1500 S U N U YA O K K Y Ü B Ü 0 S L A AT MAYA UYGARLIÐI EGE ANADOLU M E 6000 km 2. Harita: Dünya üzerinde ilk uygarlýklar 43 O K Y A N U S U Kültür, bir millete ait maddi ve manevi deðerler bütünüdür. Bu deðerler göç, savaþ, ticaret gibi yollarla dünyanýn farklý bölgelerine taþýnmýþ ve kültürler arasý etkileþim meydana gelmiþtir. Bunun sonucunda zaman içerisinde uygarlýk adý verilen milletlerarasý ortak deðerler oluþmuþtur. Ýnsanlýðýn ortaya çýktýðý andan itibaren dünyanýn farklý yerlerinde birçok uygarlýk meydana gelmiþtir. Ýnsanlar, ilk çaðlardan itibaren verimli tarým alanlarýný, su kenarlarýný yerleþim yeri olarak seçmiþler ve buralarda ilk uygarlýklarýn temellerini atmýþlardýr. Anadolu, Mezopotamya, Mýsýr, Ýran, Çin ve Hindistan önemli uygarlýklarýn kurulmuþ olduðu bölgelerdir. Sümer, Akad, Elam, Babil, Asur kültürleri Mezopotamya’yý; Hitit, Frigya, Ýyon,Lidya ve Urartu kültürleri ise Anadolu’yu önemli bir uygarlýk merkezi hâline getirmiþtir. Anadolu ve Mezopotamya’da olduðu gibi Orta Asya bozkýrlarý ve Çin’in Sarý Irmak bölgesi de birer uygarlýk merkezidir. ?cevaplayalým Kültür ile uygarlýk kavramlarýný karþýlaþtýrýnýz. 2. Mezopotamya Uygarlýðý yorumlayalým H A Z A R K A R A D E N Ý Z D E N ak NÝZ Ý ASUR E ÝK T SÜMER Tinis Kene 00) Lagaþ Asur kralý Asurbanipal B A S R K D E N ÝZ 250 500 750 1000 km Ö R FE ZÝ U M M A N D E N Ý Z Ý Hammurabi zamanýnda Eski Babil Krallýðý (MÖ 2100) Ramsesler zamanýnda Mýsýr egemenliðinin yayýldýðý en geniþ sýnýrlar (MÖ 13. yy) A F R Ý K A 0 K Mýsýr da eski ve orta krallýk (MÖ 2413-1560) IL Mýsýr Firavunu Tutankhamon A Eski Babil Krallýðý’nýn en geniþ sýnýrlarý IZ Teb Ur Kald Hermopolis ELAM enil Kenanile Menfis Herakleopolis Aramiler(1500) F ÝL Sais r(2000) ÝS Aþaðý Mezopotamya er(G (30 eldan 00) iler) Yafa Kudüs 00) Z (30 Ý dlar N Aka E N D FE K Agade AKAD Babil ÝN A Ninova Drangiana Alasya (Kýbrýs) r(30 Girit rrula DE Harran Kargamýþ Amu E EG Hattuþaþ URARTULAR (Boðazköy) Tuþpa (Van) Kaniþ (Kültepe) Yukarý Mezopotamya Ý Ký m lýr zý Ankara ÝZ MARMARA DENÝZÝ 3.Harita-Mezopotamya, Mezopotamya ve Suriye’ye gelen Samiler Ýbranilerin Filistin’e geliþi (MÖ 19. yy) Hitit akýnlarý (MÖ 20. yy) Fenike Filistlerin Filistin’e geliþi (MÖ 12. yy) 3. Harita: Mezopotamya Uygarlýðý Anadolu, Akdeniz, Arabistan, Ýran, Hindistan ve Türkistan’da kurulan uygarlýklarýn kesiþme noktasý Mezopotamya “iki nehir arasýndaki ülke” olarak tanýmlanmýþtýr. Fýrat ve Dicle Irmaklarý arasýnda yer alan, oldukça verimli bir tarým havzasý olan Mezopotamya’da Sümer, Elam, Akad, Babil ve Asur gibi devletler kurulmuþtur. ?cevaplayalým Mezopotamya’nýn coðrafi konumunu inceleyerek tarih boyunca bu bölgeye niçin birçok kavmin göç ettiðini belirtiniz. 44 a. Sümerler (MÖ 4000 - MÖ 2350) Mezopotamya’da ilk þehir devletlerini Sümerler kurmuþlardýr. En önemlileri Ur, Uruk, Kiþ, Lagaþ olan bu þehir devletlerine “site” adý verilmiþtir. Bu devletler arasýnda siyasi ve ekonomik nedenlerle sýk sýk savaþlar yapýlmýþtýr. Siteler, etrafý surlarla çevrili, “ziggurat” adý verilen tapýnak ve onun etrafýndaki evlerden meydana gelmiþtir. Sitelerin baþlarýnda patesi veya ensi adý verilen krallar bulunur ve Tanrý adýna ülkeyi yönettiklerini iddia ederlerdi. Patesi çevresindeki sitelere hakim olursa “lugal” Sümer ülkesine hâkim olursa “lugal kalma” unvanýný alýrdý. Devlet yönetiminde krala yardýmcý olan danýþma meclisleri de bulunurdu. Ayný zamanda Sümer krallarý, dinî törenleri idare eder, savaþ sýrasýnda ordunun baþýnda bulunur ve hukuki yetkileri elinde toplardý. Kraliçe devlet iþlerinde oldukça etkiliydi. Sümer Devleti’nde krallar ve rahipler en üst sýnýfý oluþtururken halk, hürler ve köleler olmak üzere sosyal sýnýflara ayrýlmýþtý. Sümerlerde köleler haricinde her erkek asker sayýlmýþ, ordu yaya ve savaþ arabalarýný kullanan süvarilerden oluþmuþtur. Çok tanrýlý bir inanca sahip Sümerler ölümden sonraki yaþama inanmamýþlardýr. Gýlgamýþ, Tufan ve Yaratýlýþ destanlarý Sümerler tarafýndan meydana getirilmiþtir. Sümerler, ev ve tapýnaklarýný ateþte piþirilmiþ kerpiç ve tuðlalardan yapmýþlardýr. Mimaride sütun, kubbe, kemer tarzýný kullanmýþlardýr. Oymacýlýk, kuyumculuk, heykel vb. sanat dallarýyla ilgilenmiþlerdir. Sümerler kara sabaný kullanarak ve sulama amaçlý kanallar inþa ederek tarýmýn geliþmesini saðlamýþlardýr. Sümerler, astronomi alanýnda geliþmiþtir. Ayrýca matematik ve geometride geliþme göstererek dört iþlemi kullanmýþlar, bölme ve çarpma cetvelleri hazýrlamýþlar, yüzey ve hacim ölçmeyi gerçekleþtirmiþler, daireyi 360 dereceye bölmüþlerdir. yorumlayalým ZÝGGURATTAN YAZIYA Ziggurat, Mezopotamya ve çevresinde piramitlere benzeyen bir çeþit tapýnaktýr. Bu özelliðinin yanýnda çok fonksiyonlu olmasý kültürel geliþmelere de öncülük etmesini saðlamýþtýr. Bu kültürel geliþmelerden biri de yazýnýn icadýdýr. Sümerlerde tapýnaklara teslim edilen tarým ürünleri, satýlan ve satýn alýnan her türlü ticari mal, rahipler tarafýndan kil tabletler üzerine resimler ve iþaretlerle kaydedilmiþtir. Zamanla bu resim ve iþaretlerin heceye dönüþmesiyle yazý ortaya çýkmýþtýr. Zigguratlar tahýl ambarý, gözlemevi gibi iþlevleri yanýnda ilk dönemlerde Sümerlerde okul olarak kullanýlmýþtýr. Okullarda eðitim ilk olarak tapýnak ve sarayýn yazmanlarýný yetiþtirmek için yapýlmýþtýr. Bu okullarda, matematik, botanik, zooloji ve coðrafya gibi konularda dersler verilmiþtir. Eðitimin yaygýnlaþmasý ve geliþmesiyle okullar bilim ve kültür merkezi Ziggurat hâline gelmiþtir. Okullar zamanla dinden baðýmsýz bir kurum olmuþtur. Okullarda varlýklý ailelerin erkek çocuklarý eðitim almýþtýr. Fakir aileler eðitim masraflarýný karþýlayamadýðýndan çocuklarýný okullara gönderememiþtir. Sýký bir disiplin anlayýþýnýn olduðu okullarda tam gün eðitim yapýlmýþtýr. Samuel Noah Kramer, Tarih Sümerde Baþlar, s. 21-26’dan yararlanýlmýþtýr. ?cevaplayalým Zigguratlar yaþamýn hangi alanlarýnda etkili olmuþtur? 45 b. Akadlar (MÖ 2350 - MÖ 2100) Sami kökenli Akadlar, MÖ 4000’de Arap Yarýmadasý’ndan gelerek Orta Mezopotamya’ya yerleþmiþlerdir. Kral Sargon döneminde devlet hâline gelmiþler; kýsa sürede Mezopotamya’ya hâkim olmuþlardýr. Baþkentleri Agade þehridir. Ýlk düzenli ordu sistemini meydana getiren Akadlar, tarihte bilinen ilk imparatorluðu kurmuþlardýr. Akadlar, MÖ 2100 yýllarýnda Sümerler tarafýndan ortadan kaldýrýlmýþtýr. Sümer kültüründen etkilenen Akadlar, onlar gibi çok tanrýlý bir inanca sahiptiler; kurduklarý imparatorluk sayesinde Sümer kültürünü Ön Asya’ya yaymýþlardýr. Akad Kralý Sargon c. Elamlar (MÖ 3000 - MÖ 640) Mezopotamya uygarlýðý içerisinde incelenen Elamlar, Mezopotamya bölgesinin dýþýnda; Sümer ülkesinin doðusunda yaþamýþlardýr. Sümer egemenliðine son veren Elamlar, ilk dönemlerinde þehir devletleri þeklinde örgütlenmiþlerdir. MÖ 3000 yýllarýnda Sus sitesi prensi, diðer siteleri de egemenliði altýna alarak krallýðýný merkez Sus olmak üzere Elam Krallýðý’ný kurmuþtur. Elamlar madencilik, çömlek yapýmý ve seramik sanatýnda ilerlemiþlerdir. Elamlar çivi yazýsýný kullanmýþlardýr. Elamlara Asurlular son vermiþtir. d. Babiller (Amurrular) (MÖ 2100 - MÖ 539) Samilerin bir kolu olan Amurrular tarafýndan kurulmuþtur. Baþkenti Babil’dir. I.Babil Devleti’nin Hititler tarafýndan yýkýlmasýndan sonra MÖ 612’de II. Babil Devleti kurulmuþ ve bu devlet MÖ 539 yýlýnda Persler tarafýndan ortadan kaldýrýlmýþtýr. I. Babil Devleti’nin en güçlü Kralý Hammurabi dine dayalý devlet anlayýþý yerine, gücünü ordudan alan mutlak krallýk anlayýþýný getirmiþtir. Ayný zamanda Hammurabi, ceza, mülkiyet, ticaret alanlarýnda döneminin en geliþmiþ kanunlarýný yapmýþtýr. Babiller, Sümerlerin etkisi altýnda kalmýþlar, tapýnaklarýna ziggurat adýný vermiþlerdir. Babiller, týp ve astronomi alanýnda ilerlemiþlerdir. Baþlýca geçim kaynaklarý tarým ve ticarettir. Mimari açýdan Mezopotamya’nýn en geliþmiþ uygarlýðý Babillerdir. Babil’in Asma Bahçeleri bu alandaki en güzel örnektir. Kralýn Tanrý’dan kanunlarý alýþýný gösteren Hammurabi steli BABÝL’ÝN ASMA BAHÇELERÝ Bir efsaneye göre, Babil’in Asma Bahçeleri, II. Babil Devleti’nin kurucusu Kral Nabukadnezar tarafýndan yaptýrýlmýþtýr. Nabukadnezar Amyitis isimli bir prensesle evlenir. Daðlýk ve yeþil bir ülkeden gelen Amyitis Mezopotamya’nýn farklý coðrafi yapýsýna ve iklimine alýþamaz. Sýla hasreti çeken eþini memnun etmek isteyen Nabukadnezar, onun memleketinin bir benzerini yapmaya karar vererek yapay daðlar, içinde sular akan yemyeþil bahçeler yaptýrýr. Bir piramit oluþturacak biçimde taraçalar hâlinde yükselen bu bahçeler, 80 km uzunlukta, 100 m yükseklikte ve 30 m geniþliktedir. Fýrat’tan getirilen sularla yeþillendirilen taraçalara dünyanýn dört bir yanýndan getirilmiþ aðaç ve çiçekler dikilir. Güzellik ve ihtiþamlarýyla görenleri hayrete düþüren bu bitkiler asýl yapýyý saklayarak uzaktan bakýldýðýnda sadece havada asýlý gibi duran bahçeler görüntüsü verir. Babil’in Asma Bahçeleri www.baskent.edu.tr 46 yorumlayalým MEZOPOTAMYA’DA HUKUK Sümerlerde ilk kanuni düzenleme Urgakina tarafýndan MÖ 2750’de yapýlmýþtýr. Urgakina, kitabelerde kölelik devrine son vermek; dullarý, öksüzleri ve diðer güçsüzleri koruyacak bir düzen kurmak için kanunlar koyduðunu söylemiþtir. Onun koyduðu kanunlarýn bir maddesinde rýzasý alýnmayan köylüye ait hayvanýn, bir bey tarafýndan satýn alýnamayacaðýna dikkat çekilmiþtir. Urgakina’dan sonra Sümerlerde Kral Urnamu bazý hukuki düzenlemeler yapmýþtýr. Onun yaptýðý düzenlemelere göre; Bir adam, bir adamýn ayaðýna bir ? aletle vurur ve ayaðýný kýrarsa 10 þegel gümüþ verir. Bir adam, bir adamý silahla vurup ? kemiðini kýrarsa bir mana gümüþ verir. Bir adam, bir adama bir aletle vurup ? burnunu koparýrsa bir mana gümüþün üçte ikisini verir. Babil Kralý Hammurabi, Sümerlerin eski kanunlarýndan yararlanarak yeni kanunlar hazýrlamýþtýr. Büyük bir taþ üzerine yazýlmýþ olan bu kanunlar, mülkiyet, ticaret ve ceza gibi konulara deðinmiþtir. Hammurabi tarafýndan hazýrlanan kanundaki esaslardan bazýlarý þunlardýr: Birisini suçlayan ispata mecburdur. ? Ýspat edemezse ölüm cezasýna çarptýrýlýr. Bir tapýnakta veya hükümdar hazine? sinde hýrsýzlýk yapanýn cezasý idamdýr. Bir hýrsýz duvar delerek bir eve ? girmiþse idam edilerek açtýðý deliðin önüne gömülür. Babasýný döven evladýn iki eli kesilir. ? Bir adamýn gözünü çýkaranýn gözü ? çýkarýlýr. Mezopotamya’nýn diðer sakinlerinden olan Asurlular da Hammurabi Kanunlarý’ndan faydalanmýþlardýr. Yalnýz Asur kanunlarýnda cezalar daha þiddetlidir. Ali Narçýn, A’dan Z’ye Sümer, s. 181, 182, 434, 435’ten özetlenmiþtir. ?cevaplayalým 1. Urgakina hangi alanda kanunlar yapmýþtýr? 2. Hammurabi Kanunlarý’nda nasýl bir cezalandýrýlma yöntemi öngörülmüþtür? 3. Sümer ve Babil kanunlarýný verilen cezalar açýsýndan karþýlaþtýrýnýz. e. Asurlular (MÖ 2000 - MÖ 609) Asya kökenli kavimlerle Arabistan kökenli Samilerin karýþýmýndan oluþan Asurlular, Yukarý Mezopotamya’da yaþamýþlardýr. Yaþadýklarý topraklar tarýma elveriþli olmadýðý için hayvancýlýk ve ticaret ile uðraþmýþlardýr. Askerî güce dayalý bir imparatorluk kurmuþlardýr. Baþkentleri Ninova olan Asurlular, Anadolu’da Kültepe, Aliþar ve Boðazköy’de ticaret kolonileri kurmuþlardýr. Bu koloniler aracýlýðýyla yazýyý Anadolu’ya taþýmýþlardýr. Ticareti canlandýrmak amacýyla Sard’dan baþlayýp Ninova’ya kadar uzanan Kral Yolu’nu kullanmýþlardýr. Asurlular, Mezopotamya’da kurulan diðer devletlerde olduðu gibi çivi yazýsý kullanmýþlardýr. Anadolu’daki ilk yazýlý kaynaklar Asur tüccarlarýnýn býraktýklarý Kültepe’deki tabletleridir. Asurlular, tarihte bilinen ilk kütüphaneyi Ninova’da kurmuþlardýr. Heykeltýraþlýkta önemli geliþmeler gösteren Asurlular ’ýn kabartmalarý ünlüdür. tartýþalým 1. Asurlularýn günümüz uygarlýðýna katkýlarý nelerdir? Tartýþýnýz. 2. Uygarlýklarýn geliþimi ile kütüphaneler arasýnda nasýl bir iliþki vardýr? Tartýþýnýz. 3. Orta Asya Uygarlýðý Orta Asya’da kurulan kültür merkezlerinin tarihi MÖ 5000 yýllarýna kadar uzanmaktadýr. Burada yapýlan kazýlar sonucu Yontma Taþ Çaðýna uzanan geliþmiþ kültür bölgeleri ortaya çýkarýlmýþtýr. Kazýlarda elde edilen bulgulardan bu kültürlerin Orta Asya’da kurulan Türk devletlerini birçok yönden etkilediði anlaþýlmýþtýr. 47 RI Ð LA DA AFANESYEVO KÜLTÜRÜ Baykal Gölü AL ÝS KÝ UR TL MOÐOLÝSTAN ölü al G HAZAR DENÝZÝ Pazýrýk TAGAR KÜLTÜRÜ ANDRONOVA KÜLTÜRÜ Ötüken KARASUK KÜLTÜRÜ AL TA Y Balkaþ Gölü DA ÐL AR ANAV KÜLTÜRÜ I Anav Ar ER TANR I SARI DENÝZ ÇÝN DENÝZÝ DAÐL ARI Ç Ý N SR BA A Ý EZ RF KÖ UMMAN DENÝZÝ 0 450 900 1350 HÝNDÝSTAN BENGAL KÖRFEZÝ 1800 Km 4. Harita: Orta Asya Uygarlýðý Anav kültürü, Batý Türkistan’da Aþkabat yakýnlarýnda yapýlan kazýlarda ortaya çýkarýlmýþ en eski kültürdür. Afanesyevo kültürü ise Altay-Sayan daðlarýnýn kuzey batýsýnda yapýlan kazýlarda ortaya çýkarýlmýþ, Türklerin en eski kültürüdür. Andronova kültürü, Hazar Denizi’nin kuzeydoðusundan Ural Daðlarý’na kadar uzanan bölgede en geniþ yayýlma alanýna sahip kültürdür. Tunçtan ve altýndan yapýlmýþ eþyalar ilk defa bu kültür bölgesinde bulunmuþtur. Karasuk kültürü, Yenisey Irmaðý’nýn bir kolu olan Karasuk Nehri kenarýnda oluþturulmuþtur. Abakan bölgesindeki Tagar kültürü ise en geliþmiþ kültürdür. Bu bölgede yapýlan kazýlarda Tagar kültürüne ait ok uçlarý, iðne, bilezik, küpe, tarak vb. eþyalar bulunmuþtur. Orta Asya ve Karadeniz’in kuzeyinde önemli uygarlýk kuran topluluklardan biri de Ýskitlerdir. Ýskitler, MÖ VII ile MÖ II. yüzyýllar arasýnda yaþamýþlardýr. Yapýlan kazýlarda ortaya çýkarýlan kalýntýlar Ýskitlerin, Türk kökenli olduklarýný ortaya koymuþtur. yorumlayalým Aþaðýdaki arkeolojik buluntulara göre Orta Asya uygarlýðý ile ilgili neler söylenebilir? Seramik buluntular Keçeden dokunmuþ halý Keçi boynuzu iþlemeli baþlýk 48 Altýn elbiseli adam Savaþçý bir topluluk olan ve Kafkasya üzerinden Anadolu’ya seferler yapan Ýskitler, Medlerle birleþerek Urartu Devleti’ni yýkmýþlar, Suriye’yi geçerek Mýsýr’a kadar ilerlemiþlerdir. Ýskit-Pers savaþlarý Ýskitlerin Alp Er Tunga, Ýranlýlarýn da Þehname destanlarýna konu olmuþtur. Genellikle konargöçer hâlde yaþayan ve hayvancýlýkla meþgul olan Ýskitler, çadýr þekline getirilmiþ arabalar içinde yaþamýþlardýr. At üzerinde ok atmakla ünlenmiþlerdir. Ýskit kurganlarýnda çýkan eserler onlarýn, medeÝskitler Dönemine ait altýn figür niyette ileri olduklarýný göstermiþtir. Ýskitler altýn, gümüþ iþçiliðinde ustaydýlar. Onlar, “bozkýrlarýn kuyumcularý” olarak tanýmlanmýþlardýr. Özellikle bozkýr hayvan üslubunu yansýtan eserler altýn ve gümüþle iþlenmiþtir. Ýskit sanatýnda, hayvan üslubu önemli yer tutar. At, geyik, kuþ motifleri aðýrlýktadýr. Ýskitler Gök Tanrý dinine inanýyorlardý. 4. Mýsýr Uygarlýðý yorumlayalým Aþaðýdaki haritadan Mýsýr’ýn coðrafi konumunu inceleyiniz. 1. Mýsýrlýlarýn hangi uygarlýklarla iliþki kurmuþ olabileceklerini belirtiniz. 2. Coðrafi konumu Mýsýr uygarlýðýný nasýl etkilemiþ olabilir? H A Z Tuna A R K A R A D E N Ý Z D E N Ý EG m lýr zý Ký ÝZ URARTULAR Aliþar ak Ankyra (Ankara) Tuþpa (Van) E Kaniþ HÝTÝTLER (Kültepe) DE Yukarý Mezopotamya Dic Ninova ASUR Asur Mezopotamya’da le NÝ Rodos KIBRIS M Biblos A K D E N Ý Z Sidon Kadeþ (Sayda) Damaskos Tir (Þam) Yafa Sais at Fýr Z Halep Girit Menfis E Agade Z O Babil Sus Aþaðý M P Tapýnak Ziggurat AKAD ezopota mya O Uruk Ur T A SÜMER Lagaþ ELAM BA M SR Y A A K ÖR FE UMMAN DENÝZÝ ZÝ Tinis AFRÝKA A MISIR R IZ Karnak Luksor K Teb IL D E 250 500 750 ÝZ 0 N Mýsýr uygarlýðýnýn önemli kalýntýlarýndan Piramit ve Sfenks A B Ý S T A N Mýsýr uygarlýðýnýn ulaþtýðý en geniþ sýnýrlar (MÖ 13. yy.) Mezopotamya uygarlýklarý (MÖ 4000 - 539) 1000 km 5. Harita: Mýsýr ve Mezopotamya uygarlýklarý Afrika’nýn kuzeydoðusunda yer alan Mýsýr’da ilk yerleþmeler Nil Nehri kýyýlarýnda olmuþtur. Mýsýr ’da ilk siyasi teþkilatlanma “nom” adý verilen þehir devletleri þeklindedir. MÖ 3000 yýlýnda Kral Menes, Mýsýr’a tamamen hâkim olarak ülkede ilk kez siyasi birliði saðlamýþtýr. Kral Menes ile beraber Mýsýr’da “firavun” adý verilen dinî ve siyasi gücü olan tanrý-krallarýn yönetimi baþlamýþtýr. Firavunlar döneminin en önemli olayý, MÖ 1280’de Hititlerle yapýlan Kadeþ Antlaþmasý olmuþtur. Bu antlaþma tarihte bilinen ilk yazýlý antlaþmadýr. MÖ VI. yüzyýlda Pers iþgaline uðrayan Mýsýr, MÖ IV. yüzyýlda Ýskender’in bölgeye gelmesine kadar bu devletin egemenliðinde kalmýþtýr. 49 yorumlayalým Aþaðýda Mýsýr uygarlýðýna ait görseller bulunmaktadýr. Görsellere göre Mýsýr uygarlýðý hakkýnda neler söyleyebilirsiniz? FÝRAVUN RAHÝPLER, ASKERLER VE KATÝPLER TÜCCARLAR VE ZANAATKÂRLAR ÇÝFTÇÝLER KÖLELER Mýsýr’da toplum yukarýdaki görselde görüldüðü gibi kâtipler, rahipler, askerler; tüccarlar, zanaatkârlar; çiftçiler ve köleler olmak üzere çeþitli sýnýflara ayrýlmýþtýr. Mýsýr ekonomisi tarým, ticaret ve madenciliðe dayanmýþtýr. Mýsýrlýlar, Asya ve Afrika ülkeleri ile ticari iliþkilerde bulunmuþlardýr. Mýsýrlýlar, hiyeroglif adý verilen resim yazýsý kullanmýþlardýr. Yazýlarýný papirüs bitkisinden yapýlan kâðýtlara yazmýþlardýr. Çok tanrýlý dine inanan Mýsýrlýlar, ölümden sonraki yaþama inandýklarý için ölülerini mumyalamýþlardýr. Mumyalama teknikleri sayesinde insan vücudunu tanýyan Mýsýrlýlar, týp alanýnda ve eczacýlýkta geliþmiþlerdir. Matematikte ondalýk sayý sistemini bulmuþlar, ilk defa dört iþlemi kullanmýþ, “pi sayýsý”ný bugünkü deðerine yakýn hesaplamýþlardýr. Mýsýrlýlar geometride de önemli ilerleme kaydetmiþlerdir. Nil Nehri’nin hareketlerini incelemeleri astronomide geliþmelerine katkýda bulunmuþ, bu da takvimi icat etmelerini saðlamýþtýr. Mýsýr’da firavunlar için piramitler, halk için ise labirent adý verilen mezarlar yapýlmýþ; bu mezarlara her türlü araç, gereç ve yiyecekler konulmuþtur. Bu anlayýþ Mýsýrlýlarýn ölümden sonraki yaþama inanmalarýndan kaynaklanmaktadýr. yorumlayalým HERODOTOS ANLATIYOR Rahipler bana dediler ki kral bütün topraklarý Mýsýrlýlar arasýnda bölüþtürmüþ, herkesin payýna ayný ölçüde toprak düþmüþtür. Her toprak sahibi yýlda bir kez ve belli zamanda kira gibi bir þey ödüyor. Kral da kendisine bu yolla bir gelir saðlamýþ oluyordu. Irmak taþmasýyla toprak su altýnda kalýrsa toprak sahibi krala durumu anlatýyor, bunun üzerine kral adamlarýný gönderip topraðý ölçtürüyor ne kadar eksildiði saptanýyor ve köylü vergisini o ölçüde eksik ödüyordu. Bana öyle geliyor ki sonradan Yunanistan’a geçmiþ olan geometrinin kökeni budur. George Rawlinson, Herodot Tarihi, s. 122. ?cevaplayalým Yukarýdaki metne göre Mýsýr’da geometrinin geliþmesinde hangi faktörler etkili olmuþtur? 50 5. Ýran Uygarlýðý Ýran tarihinin ilk dönemlerine ait bilgilerin az olmasý nedeniyle bu dönem yeterince aydýnlatýlamamýþtýr. Bu dönemlerde Ýran’ýn farklý bölgelerinde deðiþik kavimlerin prenslikler kurduðunu bilmekteyiz. Bu kavimlerden Medler ve Persler Ýran siyasi tarihinde önemli bir yer tutmuþtur. Medler, MÖ VII. yüzyýl ortalarýnda siyasi bir güç oluþturmuþlar, Keyeksar Döneminde (MÖ 625-585) baðýmsýz olmuþlardýr. tl er Ýskitler ki Ýs H Ýskitler A Z K A R A D E N Ý Z A Trakya R D Yo lu Am ud N al E Kr Gordion LÝDYA Sardes Harizm er ya Ý Z cle NÝK E FE A K D E N Ý Z Ý Di Karkamýþ Fý ra t Ninova Asur Þam Ý R A Ekbatan Partya N Babil A l K I Z A R A B Ý S T A N Persepolis S R A K Ö R I L F E Z D E 200 300 400 km Ý Z 100 Ý Medler (MÖ VII. yy. - MÖ 550) Persler (MÖ 550 - MÖ 330) Kral Yolu N 0 du B Ni Ýn M I S I R s (s in Sus d) H Ý N D Ý S T A N Kudüs 6. Harita: Medler ve Persler Keyeksar’ýn ölümünden sonra ülke içinde huzursuzluklar çýkmýþtýr. Med Devleti’ne MÖ 550’de Persler son vermiþlerdir. Makedonya’dan Ýndus Irmaðý’na kadar olan coðrafyada büyük bir imparatorluk kurmayý baþaran Perslere Makedonya Kralý Büyük Ýskender son vermiþtir. Pers Ýmparatorluðu mutlakiyetle yönetilmiþtir. Pers hükümdarlarýnýn yetkileri sýnýrsýz olup istekleri kanun niteliði taþýmýþtýr. Ülke “satraplýk” adý verilen eyaletlere bölünmüþtür. Satraplýklar, “satrap” adý verilen görevliler tarafýndan yönetilmiþtir. Satraplar, her yýl kralýn görevlendirdiði kiþiler tarafýndan teftiþ edilmiþtir. Yönetimde yetersiz görülen satraplar görevden alýnmýþ ya da cezalandýrýlmýþtýr. Persler, Zerdüþt dinini benimsemiþlerdir. Bu dinde iyiliði “Ahuramazda”, karanlýk ve kötülüðü de “Ahriman (Angramanyu)” temsil etmiþtir. Zerdüþtlüðün özünü iyilikle kötülüðün mücadelesi oluþturmuþtur. Çok tanrýlý Zerdüþt dininin tapýnaklarýna “ateþgede” adý verilmiþtir. Persepolis Sarayý Pers ordusu, Ýran halkýndan toplanan daimidüzenli piyade ve süvari kuvvetlerinden oluþuyordu. Bunlar mýzrak, ok, yay, kama ve kalkanla donatýlmýþlardý. Savaþlarda demir pullardan yapýlmýþ zýrh giyerlerdi. Stratejik öneme sahip yerlerdeki kalelerde sürekli birlikler bulundurdu. Persler döneminde haberleþme, ulaþým ve düzenli bir posta örgütü vardý. Ülke ulaþýmýna verilen önem sonucu ticaret geliþmiþ, Kral Yolu üzerinde önemli ticaret merkezleri kurulmuþtur. Perslerden kalan sanat eserlerinin en önemlileri, krallar için yapýlan büyük saraylardýr. Persler, Mezopotamya, Mýsýr, Anadolu ve Yunan sanatlarýnýn etkisinde kalarak bir “Pers üslubu” yaratmýþlardýr. Mimarinin yaný sýra kabartmacýlýða da önem vermiþlerdir. Büyük kayalarý oyarak mezarlar yapmýþ ve bunlarý kabartmalarla süslemiþlerdir. 51 yorumlayalým ÝRAN’DA DEVLET YÖNETÝMÝ Dareios (Daryus) ülkeyi satraplýk denilen yirmi hükûmete ayýrdý, hepsinin baþýna birini koydu. Egemenliði altýnda bulunanlarý ýrklarýna göre bölüp ayýrarak her birini vergiye baðladý. Bu ayrýmý yaparken kimi zaman komþu olanlarý birleþtiriyor kimi zaman da sýnýr komþusunu atlayýp daha uzakta kalan bir milleti þu ya da bu ýrka baðladýðý oluyordu. Bakýnýz bu hükümetleri nasýl daðýtmýþ ve yýllýk vergi gelirlerini nasýl düzenlemiþti: Vergi taksitlerini gümüþ olarak ödeyenler için ölçü Euboia (Eski Yunan’da Girit’ten sonra en geliþmiþ ada) talantýydý (aðýrlýk birimi). Kyros (Kiros) ve Kambyses (Kambizes) zamanýnda vergi konusunda belirli, deðiþmez kurallar yoktu; krala armaðanlar sunulurdu. Vergilerin bu þekilde düzenlenmesi Ýranlýlara Dareios için tüccar, Kambyses için zorba, Kyros için de baba dedirtmiþtir. Çünkü birincisi her þeyde bir kazanç arardý, ikincisi sert ve duygusuzdu, üçüncüsü ise iyi bir adamdý ve halkýnýn iyiliði için çalýþýrdý. George Rawlinson, Herodot Tarihi, s. 179-180. ?cevaplayalým Perslerin ülkeyi eyaletlere bölmesinin nedeni neler olabilir? 6. Hint Uygarlýðý Hindistan Asya Kýtasý’nýn güneyinde, Hint Okyanusu’na doðru uzanan büyük bir yarýmadadýr. Hindistan’da ilk uygarlýk, MÖ 4000’li yýllarda Ýndus Nehri boyunca ortaya çýkmýþtýr. Doðal kaynaklarý açýsýndan zengin olan Hindistan, tarih boyunca bu özelliðinden dolayý birçok kavmin istilasýna uðramýþtýr. Bunlardan birisi de Arilerdir. Ariler, MÖ 1500’lerde Orta Asya’dan Hindistan’a gelmiþler; siyasi, sosyal ve kültürel yapýlarýný bu bölgeye taþýmýþlar ancak burada merkezî bir otorite saðlayamamýþlardýr. Bu nedenle Hindistan “racalýk” adý verilen küçük prenslikler tarafýndan yönetilmiþtir. Ariler, Hindistan’a gelmeleriyle birlikte “kast sistemini” bu bölgeye taþýmýþlardýr. Kast, meslekleri babadan oðula geçen ve ayný geleneklere baðlý bulunan çeþitli sosyal sýnýflardan oluþan bir sistemdir. Bu sistemde brahmanlar, din adamlarýndan; kþatriyalar, raca, asker ve asillerden; vaysiyalar, tüccar ve çiftçilerden; südralar, zanaatkâr ve iþçilerden oluþmuþtur. Kast sisteminin dýþýnda kalanlar da paryalarý meydana getirmiþtir. Hindistan’la ilgili ilk bilgiler “Veda” adý verilen dinî içerikli metinlerde geçmiþtir. Ariler bölgeye geldiklerinde vedalarý Hinduizme göre kutsal kabul edilen Ganj Nehri’nde yýkanan Hindular geliþtirerek Hinduizme hayat veren Brahmanizmin ortaya çýkmasýný saðlamýþlardýr. Farklý topluluklarýn Brahmanizm dinine girememesi nedeniyle bu din Hindistan’da fazla yayýlamamýþtýr. Hinduizm ve Brahmanizm’den baþka Hindistan’da Taoizm, Konfüçyüsçülük, Manihaizm dinleri varlýk göstermiþtir. yorumlayalým KAST SÝSTEMÝNÝN ÖZELLÝKLERÝ ? Her kastýn bir adý vardýr. Kast üyeleri kendi adlarý ile birlikte bu adý da belirtirler. ? Kast dýþý sosyal iliþki kurmak yasaktýr. Her üye kendi kastý içinde evlenir. ? Bir Hindu kendi kastý dýþýndaki bir kast üyesi ile yemek yiyemez. ? Her kastýn kendine özgü törenleri vardýr. ? Brahmanlarýn kastý bütün kastlar tarafýndan üstün kast olarak kabul edilir. ? Kast usullerine saygý gösterilmesini ve kastýn iþleyiþini saðlamak için kast içinde özel teþkilatlar vardýr. ? Kast kurallarýna uymayanlara verilen en aðýr ceza kasttan çýkarýlmadýr. Bu da toplumdan dýþlanma anlamýna gelir. Kastlar arasýnda geçiþ yoktur. Her üye doðduðu kast içinde yaþamýný sürdürür. Meslekler babadan ? oðula geçer. Y. Hikmet Bayur, Hindistan Tarihi, s. 14-18’den özetlenmiþtir. ?cevaplayalým Kast sistemi Hindistan’ýn siyasi ve sosyal hayatýný nasýl etkilemiþ olabilir? 52 7. Çin Uygarlýðý Çin, Asya Kýtasý’nýn güneydoðusunda geniþ topraklara sahip bir ülkedir. Çin uygarlýðýnýn oluþmasýnda Çin kültürünün yanýnda Türk, Moðol ve Tibet kültürleri de etkili olmuþtur. Çin hakkýnda tarihî deðer taþýyan ilk bilgilere MÖ XI. yüzyýlda rastlanmýþtýr. Merkezî otoritenin güçlü olduðu Çin, tarih boyunca hanedanlýklarca yönetilmiþ, MÖ III. yüzyýldan itibaren siyasi birliðini tamamlayýp güçlü bir imparatorluk hâline gelmiþtir. Çin’de “tanrýnýn oðlu” unvanýný taþýyan imparatorlarýn kutsal olduðuna inanýlýrdý. Çin imparatorlarýnýn gücü daimi ordulara dayanmýþtýr. Çin ordusu, yaya ve arabalý askerler olmak üzere iki sýnýfa ayrýlmýþtýr. Ancak Türklerin örnek alýnmasýyla bu sýnýflara atlý birlikler de dâhil edilmiþtir. Çin’de sosyal yapýyý asiller ve köylüler oluþturmuþtur. Köylülere hürriyet hakký tanýmayan bu sosyal yapýda, sýnýflarýn yaþayýþ ve hukuklarý birbirinden farklýdýr. Çin’de en yaygýn dinler Konfüçyüsçülük, Taoizm ve Budizm’dir. Çin uygarlýðýnýn temeli, Konfüçyüsçülük öðretisine dayanmýþtýr. Bu Çin Seddi dinî öðretinin temeli erdem ve görev ahlakýna dayalýdýr. Çin’de ekonomi büyük ölçüde tarýma dayalýdýr. Tarýmýn yanýnda iplik, ipek, porselen ve kumaþ üretimi de yapýlmýþtýr. Çinli tüccarlar Ýpek Yolu aracýlýðýyla Çin’den Roma’ya kadar olan bölgede ticari faaliyetlerde bulunmuþlardýr. Tek heceli bir dil konuþulan Çin’de bu dile ait farklý lehçeler kullanýlmýþtýr. Çin yazýsý günümüzde de kullanýlmaktadýr. Çin’de resim, kumaþ iþleme, porselen imalatý, heykelcilik, çinicilik gibi zanaat ve sanat dallarý geliþmiþtir. Budizm, resim ve heykelciliðin geliþiminde etkili olmuþtur. Çin mimarisi, askerî ve dinî yapýlar yönünden geliþme göstermiþtir. Çin Seddi ve Budist tapýnaklarý Çin mimarisinin en güzel örnekleridir. Çin mimarisinde ince, zarif üsluplu, birbirine geçirilmiþ çatýlar önemli bir yer tutmuþtur. Çinliler, mürekkep, kâðýt, barut, pusula ve matbaayý kullanarak dünyada birçok geliþmeye öncülük etmiþtir. 8. Doðu Akdeniz Uygarlýðý a. Fenikeliler Sami ýrkýndan olan Fenikeliler, Lübnan Daðlarý ile Doðu Akdeniz kýyýlarý arasýndaki bölgede yaþamýþlardýr. Fenikeliler bölgeye MÖ 3000 yýllarýnda gelmiþlerdir. Sur, Sayda, Biblos gibi liman þehirleri kuran Fenikeliler, MÖ 2500 yýllarýndan itibaren Mýsýrlýlarla ticari iliþkilere baþlamýþlardýr. Bir süre sonra Mýsýr’ýn nüfuzuna giren Fenikeliler, onlarýn nüfuzundan ancak MÖ XIV. yüzyýlýn sonunda çýkmýþlardýr. MÖ IX. yüzyýldan itibaren sýk sýk Fenike üzerine seferler düzenleyen Asurlular bölgeyi kýsa aralýklarla hâkimiyetleri altýna almýþlardýr. Fenike, MÖ VI. yüzyýlda da Perslerin istilasýna uðramýþtýr. Daha sonra Büyük Ýskender tarafýndan zapt edilen Fenike, MÖ 65 yýlýnda Roma’nýn Suriye eyaletine baðlan-mýþtýr. Fenikeliler çok tanrýlý bir inanca sahiptiler. Her þehrin bir tanrý veya tanrýçasý vardý. Mimaride daha çok taþ kullanan Fenikelilerin evleri tek katlý olup, evlerin salonu, hamamý ve su kuyusu bulunurdu. Tapýnaklarý dikdörtgen þeklinde olup, koridor, avlu ve adak yerlerinden meydana gelirdi. Þehirleri kalýn surlarla çevriliydi. Fenike’de deniz ticareti 53 ! Fenikelilerin deniz ticareti ile ilgilenmeleri kültürel yaþamlarýný nasýl etkilemiþtir? Fenikeliler, ürünlerini satmak ve ihtiyaç duyduklarý altýn, gümüþ, bakýr ve kalay gibi madenleri temin etmek için Akdeniz kýyýlarýnda ticaret kolonileri meydana getirmiþlerdir. Ticaret aracýlýðýyla doðu ülkeleri ile Akdeniz ülkeleri arasýnda kültürel bir etkileþim saðlamýþlardýr. Fenikelilerin uygarlýða en büyük katkýlarý, harf yazýsýný bulmalarý ve 22 harften meydana gelen Fenike alfabesini oluþturmalarýdýr. Fenike alfabesini daha sonraki dönemlerde Yunanlýlar ve Romalýlar yeniden düzenlemiþlerdir. Bu alfabeye yeni harfler ekleyerek bugünkü Latin alfabesini meydana getirmiþlerdir. b. Ýbraniler Sami asýllý bir kavim olan Ýbraniler, Eski Çaðda Suriye ile Mezopotamya arasýnda göçebe olarak yaþamýþlar, daha sonra Filistin’e yerleþmiþlerdir. Burada MÖ 1040’lara doðru bir krallýk kurmuþlardýr. Bu krallýðýn baþýna geçen Hz. Davut, Kudüs þehrini kurarak baþkent yapmýþtýr. Oðlu Hz. Süleyman zamanýnda Akdeniz ülkeleri, Mýsýr, Mezopotamya ve Arabistan ile ticaret yapýlmýþ, bu sayede ülke zenginleþmiþtir. Hz. Süleyman’ýn ölümünden sonra Ýbraniler arasýnda birlik bozulmuþ, biri Ýsrail, diðeri de Yuda (Yahudi) olmak üzere iki devlet hâline gelmiþlerdir. Bu iki devletin karþýlýklý mücadelesinden yararlanan Asurlular, MÖ VIII. yüzyýlda Ýsrail Devleti’ne son vermiþtir. MÖ VI. yüzyýlýn ikinci yarýsýnda da II. Babil Devleti, Yuda Devleti’ni yýkmýþ ve Yahudileri Babil’e sürmüþtür. BaLatin alfabesinin tarihî geliþimi biller, Yahudileri yalnýzca sürmekle yetinmemiþler onlara ait Mescid-i Aksa’yý da yýkmýþlardýr. Pers hükümdarýnýn Babil’i almasý üzerine esaretten kurtulan Yahudiler MÖ VI. yüzyýlýn ilk yarýsýnda Kudüs’e gelerek Mescid-i Aksa’yý yeniden inþa etmiþlerdir. Kudüs, eski önemini kazanýp din merkezi hâline gelmesine raðmen Yahudiler bir daha devlet kuramamýþlar, sýrasýyla Pers, Ýskender ve Roma imparatorluklarýnýn hâkimiyeti altýnda yaþamlarýný sürdürmüþlerdir. Hristiyanlýðýn yayýlmasýyla dinî birlikleri bozulan Ýbraniler, Roma Ýmparatorluðu’na karþý ayaklanma giriþimlerinde bulunmuþlardýr. Aðlama Duvarý, Kudüs Bu isyan giriþimlerinde baþarýlý olamadýklarý gibi MÖ 70 yýlýnda ikinci kez yurtlarýndan sürülmüþlerdir. yorumlayalým MÝLLÎ BÝR DÝN: MUSEVÝLÝK Ýlk Çað uygarlýklarý içerisinde ilk defa tek tanrýlý dine inanan topluluk olma özelliðiyle ayrý bir yere sahip olan Ýbraniler farklý coðrafyalarda birçok devletin egemenliðinde yaþamlarýný sürdürmüþlerdir. Buna raðmen günümüze kadar vatan ve millet bilincine sahip, asimile olmayan bir topluluktur. Ýbraniler sürgün döneminde gelenek ve göreneklerini korumuþ, deðiþen koþullara raðmen kendilerine has özelliklerini yitirmemiþlerdir. Bu Museviliðin sadece Ýbranilere ait bir din olarak kabul edilmesini saðlamýþtýr. Niyazi Akþit, A’dan Z’ye Kültür ve Tarih Ansiklopedisi, s. 366-377’den yararlanýlmýþtýr. ?cevaplayalým 1. Yahudilerin farklý coðrafyalarda yaþamalarýna raðmen günümüze kadar varlýklarýný korumalarýnýn sebebi nedir? Açýklayýnýz. 2. Museviliði diðer dinlerden ayýran en önemli özellik nedir? 54 9. Anadolu Uygarlýklarý Anadolu, göç ve ticaret yollarýnýn üzerinde bulunmasý, Asya ile Avrupa’yý birbirine baðlamasý, topraklarýnýn verimli olmasý ve ikliminin insan yaþamýna uygun olmasý gibi nedenlerden dolayý birçok kültüre yurt olmuþtur. Kültürel etkileþim Anadolu uygarlýðýnýn geliþimini hýzlandýrmýþtýr. a. Hattiler MÖ 2500-MÖ 1700 yýllarý arasýnda Anadolu’da büyük bir uygarlýk oluþturmuþ olan Hattiler hakkýnda elde edilen bilgiler oldukça kýsýtlýdýr. Hattilerin, göçler sonucunda Anadolu’ya geldikler tahmin edilmektedir. Yapýlan araþtýrmalar Hititlerin kültür ve inanç bakýmýndan Hattilerden oldukça etkilendiklerini ortaya koymuþtur. Hatti kültürüne ait en önemli eserler Alacahöyük’te bulunmuþtur. 1935’te Atatürk’ün himayesinde baþlayan kazýlar sonucu bugün Anadolu Medeniyetleri Müzesinde sergilenen güneþ kurslarý, altýn kupalar, heykelcikler gibi birçok eser ortaya çýkarýlmýþtýr. Hattilere ait süsleme ve bezeme þekillerinin Anadolu’nun birçok yerinde görülmesi bu uygarlýðýn ne kadar yayýlmýþ olduðunu göstermektedir. Hatti halký, hayvan biçimli tanrý kültünü geliþtirmiþ, özellikle de boða önemli bir simge olmuþtur. Hattiler Hititlerle kaynaþmýþ, Hatti kültürü, Hitit kültürü içinde yaþamaya devam etmiþtir. Alacahöyük’ten bir görünüm b. Hititler (MÖ 1700 - MÖ 700) Hititler, MÖ 2000 yýlý baþlarýnda Kafkaslardan Orta Anadolu’ya gelerek Kýzýlýrmak boylarýna yerleþmiþler, MÖ 1400 yýllarýnda imparatorluk hâline gelmiþlerdir. Baþkentleri Hattuþaþ’týr. Hattuþaþ, Anadolu’da doðu-batý ve kuzey-güney doðrultusunda iþleyen yollarýn kesiþtiði bir noktada bulunmaktaydý. Böylece Anadolu’nun büyük bir kýsmý kontrol altýnda tutulabilmiþtir. Hititlerin merkeziyetçi politikalarý, buraya ulaþan yollarýn iþlek olmasýný, yollar üzerinde de çeþitli yerleþmelerin kurulmasýný saðlamýþtýr. Bu dönemin en önemli siyasi geliþmesi, Hititler ile Mýsýrlýlar arasýnda yapýlan Kadeþ Antlaþmasý’dýr (MÖ 1280). MÖ 1200’lerde Ege göçleri ile batýdan gelen kavimlerin Hitit Devleti’ni yýkmasý sonucunda Güneydoðu Anadolu’da Hitit þehir devletleri kurulmuþ ve bu dönemi tarihçiler “Geç Hitit Þehir Devletleri Dönemi” olarak adlandýrmýþlardýr. MÖ 700 yýllarýnda önce Asurlulara baðlanan bu þehir devletleri daha sonra Perslerin hâkimiyetine girmiþtir. ?cevaplayalým Tarih þeridine göre Hititlerin çaðdaþý olan devletler hangileridir? 55 K A Ýstanbul R A PA L MARMARA DENÝZÝ Troia (Truva) D E N A Alacahöyük Ý Z GAÞK A Hattuþaþ (Boðazköy) Gordion E G E H Ý T Ý TKýzýlýrm D E V L E T Ý ak Smyrna (Ýzmir) Sakýz Tuz Gölü Ý Z Ý D E N Efes Milavanda (Milet) A A TN A V U V A Sakçagözü Z A R K Ý Z ZZincirli Kargamýþ LUGGA L i k y a Ugarit Ninova Ý Z A S U R cle N Kadeþ Savaþý (MÖ 1296) Asur Di E U E Ý Y RU UR AM at D S R Fýr K M Ý T A N N Ý Halpa (Halep) Biblos (Cebel) Tuþpa (Van) Urumiye Gölü Ývriz Rodos A Van Gölü Kaniþ (Kültepe) Tir (Sur) Hitit Devleti Mýsýr Devleti Kudüs Hititlerin Mýsýrlýlardan aldýklarý yerler Hitit Devleti’ne baðlý bölgeler Sais 0 M I S I R 100 200 300 400 km 7. Harita: Hitit Devleti Baþlangýçta Hitit Krallýðý, feodal beyliklerden oluþmuþtur. Daha sonralarý merkezi krallýk güçlenerek eyaletlere merkezden valiler atanmýþtýr. Krallar yerine göre baþkomutan, baþyargýç ve baþrahipti. Hititlerin ilk döneminde kralýn yetkileri soylulardan oluþan Pankuþ meclisi tarafýndan sýnýrlandýrýlmýþtýr. Ancak imparatorluk döneminde Pankuþ meclisinin yetkileri azalýrken kralýn yetkileri artmýþtýr. Ývriz kabartmalarý-Konya Yazýlýkaya kabartmalarý-Konya Devlet yönetiminde kraldan sonra en yetkili kiþi “Tavananna” adý verilen kraliçeydi. Tavananna, dinî törenlere baþkanlýk yapar, kral savaþa gittiðinde ülkeyi yönetirdi. Hititlerde kralýn buyruklarýna karþý gelmek, devlete baþ kaldýrmak büyük suç sayýlmýþ ve ölümle cezalandýrýlmýþtýr. Hititlerdeki sosyal yapýda en üst sýnýfý kral ve ailesi oluþturmuþtur. Bu sosyal yapýda asillerden baþka rahipler, sanatçýlar, askerler, memurlar ve köleler gibi sýnýflar da yer almýþtýr. Hitit sanatý, Mezopotamya sanatýnýn etkisinde geliþmiþtir. Heykelcilik ve kabartmacýlýk geliþen baþlýca sanat dallarýdýr. Yazýlýkaya ve Ývriz kabartmalarý Hitit sanatýnýn en önemli örnekleridir. 56 Anadolu’ya yazýyý Asurlular getirmiþtir. Hititler, Asurlulardan aldýklarý çivi yazýsýyla beraber kendilerine ait olan hiyeroglif yazýsýný da kullanmýþlardýr. Hititlerden kalan en önemli yazýlý eserler anallardýr. Anallar, kral tarafýndan Tanrý’ya hesap vermek için yazýlan yýllýklardýr. ! Hitit yýllýklarýnýn incelenmesinde tarih hangi bilimlerden faydalanabilir? Hititler, Mezopotamya’dan aldýklarý kanunlara eklemeler ve düzeltmeler yaparak Anadolu’daki ilk kanunlarý oluþturKadeþ Antlaþmasý’nýn tableti muþlardýr. Medeni hukuk ve ceza hukuku büyük geliþme göstermiþtir. Hitit kanunlarý, hür vatandaþlara olduðu kadar kölelere de mülkiyet hakký tanýmýþtýr. Hititler döneminde Anadolu’da çok tanrýlý bir din anlayýþý hâkimdi. Hititler çevre kültürlerin tanrýlarýna da inanmýþlardýr. Bu nedenlerle Anadolu için “Bin Tanrý Ýli” denilmiþtir. c. Ýyonyalýlar Tarihte Ýyonya, Ýzmir ile Büyük Menderes Nehri arasýndaki bölgeye verilen addýr. Dorlarýn baskýsý sonucunda Akalarýn bir kýsmý Yunanistan’dan Batý Anadolu’ya göç etmiþler ve burada þehir devletleri kurmuþlardýr. Bu þehir devletleri arasýnda siyasal birlik saðlanamamýþtýr. Ýyon þehir devletleri arasýnda en tanýnmýþlarý Efes, Milet, Foça ve Ýzmir (Smyrna)’dir. Ýyonyalýlar özgür düþüncenin ve pozitif bilimlerin öncüsü olmalarý yönüyle önem taþýrlar. Felsefe, matematik ve týp bilimlerinin temeli Ýyonya’da atýlmýþtýr. Ýyonyalýlar, saray ve tapýnak mimarisinde geliþmiþlerdir. canlandýralým TALES’E ANADOLU’YU SORDUK Ýyonya, filozoflarý ve bilim insanlarýyla ün salmýþ bir ülke. Düþünce özgürlüðünün var olduðu bu ülkede öðrencimiz Mehmet, matematik ve astronomi çalýþmalarýyla tanýnan Tales’i buldu ve sizler için kendisine aþaðýdaki sorularý yöneltti. Mehmet: Bize kendinizi tanýtýp çalýþmalarýnýz hakkýnda bilgi verir misiniz? Tales: MÖ 625’te Milet þehrinde doðdum. Ýyonya’da geometrinin ilk temsilcisiyim. Geometri eðitimimi Mýsýr ’da astronomi eðitimini de Babil’de aldým. Piramitlerin yüksekliðini gölgelerini ölçerek hesapladým. Gemilerin kýyýdan ne kadar uzakta olduklarýný ölçebilmek için geometrik yöntemler geliþtirdim. Küçükayý takýmyýldýzýný keþfettim. Ayrýca depremin nedenleri hakkýnda teori de geliþtirdim. Bana göre geminin dalgalar üzerinde hareket ediþine benzer bir biçimde, karalar su üstünde yüzer ve bu nedenle depremler oluþur. Güneþ tutulmasýný bilimsel olarak açýkladým. Mehmet: Anadolu hakkýnda bize neler söylemek istersiniz? Tales: Anadolu’yu birçok kavmin istila etmesine raðmen güvenli, ekonomik yönden geliþmiþ, deðiþik kültürlerin buluþma noktasý olan bir ülke olarak görüyorum. Mehmet: Kral Yolu hakkýnda neler düþünüyorsunuz? Tales: Kral Yolu Lidyalýlar tarafýndan yapýlmýþtýr. Batý Anadolu’dan baþlayýp Mezopotamya’ya kadar uzanmýþtýr. Bence bu yol ticari öneminden daha çok kültürel öneme sahiptir. Çünkü Mezopotamya ve Anadolu uygarlýklarý bu yol aracýlýðý ile birbirlerini etkilemiþler ve ilerleme kaydetmiþlerdir. Mehmet: Ýyonya’nýn her yönden geliþmesinin nedenleri nelerdir? Tales: Ýyonya’nýn Asya’dan gelen ticaret yollarýnýn bitiþ noktasý olmasý, Ýyonya’da özgürlüðün daha fazla olmasý, bu bölgenin ekonomik olarak geliþmiþ olmasý kültürel açýdan geliþmeye katký saðlamýþtýr. Mehmet: Kolonicilik nedir? Ýyonyalýlar niçin deniz ticaretine yönelmiþtir? Tales: Bir ülkenin kendi sýnýrlarý dýþýnda ekonomik, sosyal, siyasal nedenlerle ele geçirip yönettiði þehirlere koloni denir. Biz Ýyonyalýlar kolonilerimizi vatan olarak görmeyiz. Ýyonya þehirlerinin sahilde olmasý ve Lidyalýlarýn kara ticaretinde ilerlemeleri bizleri denizciliðe yöneltti. Mehmet: Verdiðiniz bilgiler için teþekkür ederim. Tales: Ben teþekkür ederim. ?cevaplayalým Ticaret, Ýyonya’da hangi alanlardaki geliþmeleri etkilemiþtir? 57 d. Urartular(MÖ 900 - MÖ 600) Urartu Devleti, Doðu Anadolu’da Asya kökenli Hurriler tarafýndan kurulmuþtur. Urartularýn merkezi Tuþpa (Van)’dýr. Asurlular, MÖ 743 tarihinde Tuþpa’yý kuþatýnca Urartu egemenliðine büyük bir darbe vuruldu. Ayný dönemde de kuzeyden Kimmerlerin saldýrýlarý baþladý. Bu nedenlerle Urartular MÖ 8. yüzyýl sonlarýnda Van Gölü yöresine çekilmek zorunda kaldýlar. Urartular sýk sýk Asurlularýn istila ve baskýnlarýna uðramýþtýr. Böylece hem Urartu medeniyeti zarar görmüþ hem de bu dönemde sýk meþe ormanlarýyla Van Kalesi kaplý Van yöresi tahrip edilmiþtir. Nitekim Asur kralýnýn diktiði kitabe üzerindeki “Güzel fidanlýklarý daðýttým, üzüm baðlarýný geniþ ölçüde tahrip ettim, sazlýk kadar sýk ormanlarý kestirdim…” ibaresi bu durumu açýkça ortaya koymaktadýr. Kimmer akýnlarýyla sarsýlan Urartu Devleti’ne MÖ 600’de Medler son vermiþtir. Savaþçý bir toplum olan Urartular; maden iþlemeciliði, kaya oymacýlýðý, kabartma sanatý, resim, gibi sanat dallarýnda ileri bir düzeydeydi. Urartularýn en önemli ekonomik etkinliði hayvancýlýktý. Doðu Anadolu’da Van Gölü çevresinde ileri bir uygarlýk kuran Urartular, kaleler, su kanallarý ve su bentleri yapmýþlardýr. Hatta günümüzde bile varlýðýný koruyan geliþmiþ bir sulama KÝBELE ve þehir içme suyu sistemi kurmuþlardýr. Çiftçilikle uðraþan Friglerin bereket tanrýçasý Kibele’dir. Frigler, Kibele’yi ana tanrýça kabul ederlerdi. Frig inancýna göre, Kibele her yýl sonbaharda sevgilisi Attis’i ölüme teþvik eder, Attis’in ölümü ile tabiat da ölürdü. Attis, ilkbaharda yeniden dirildiðinde Kibele ile buluþurdu. Kibele ile Atttis’in buluþmasýyla tabiat yeniden dirilirdi. e. Frigyalýlar (MÖ 800 - MÖ 676) Frigler, ilk siyasi birliklerini MÖ 750’li yýllarda kurmuþlardýr. Friglerin bilinen ilk kralý Gordios’tur. Ülkenin baþkenti Gordion, adýný Kral Gordios’tan almýþtýr. MÖ 700 yýlýna doðru, Kafkaslar üzerinden Doðu Anadolu’ya giren Kimmerlerin saldýrýlarý sonucunda Frig ülkesi tamamen tahrip olmuþtur. Bu nedenle batýya çekilen Frigler, önce Lidyalýlarýn, daha sonra da Perslerin egemenliðine girmiþlerdir. Nazmi Özçelik, Ýlk Çað Frigler çiftçilik ve hayvancýlýkla uðraþmýþlar, tarýmý Tarihi ve Uygarlýðý, s. 110. korumak ve geliþtirmek için özel kanunlar ve kurallar koymuþlardýr. Yapýlan kanunlarda tarýmla ilgili aðýr cezalar öngörülmüþtür. Bu kanunlara göre, öküz kesenin ya da saban kýranýn cezasý ölümdür. Friglerin yazý sistemi ve dilleri tam olarak çözülememiþtir. Ancak Frig dilinin Hint-Avrupa kökenli olduðu tahmin edilmektedir. Frig edebiyatý hakkýnda fazla bir bilgi yoktur. Fakat ilk hayvan hikâyelerinin (fabl) kaynaðý olarak kabul edilmiþlerdir. Frig sanatýnýn ve mimarisinin en önemli örnekleri Gordion ve Midas þehirlerindeki kayalar içine oyulmuþ sýðýnaklardýr. Frigler, evlerini dikdörtgen biçiminde yapmýþlar, temellerinde taþ, üst kýsýmlarýnda kerpiç kullanmýþlardýr. Üzerlerinde hayvan figürleri olan çanak, çömlekler yapmýþlardýr. Maden iþçiliðinde, aðaç oymacýlýðýnda, nakýþ iþlemeciliðinde, dokumacýlýkta ileri gitmiþlerdir. Frigyalýlarýn baþkenti Gordion-Ankara 58 A K MARMARA DENÝZÝ A R Hattuþaþ (Boðazköy) Gordion L Midilli Z Alacahöyük FRÝGLER Truva Ý N E D Ý D Y Efes A L Milet Tuþpa (Van) A R T U L A R Konya I L Karaman A Kargamýþ Ninova R Halpa Ugarit (Halep) L Ý K Y A Asur Ý Y Rodos R E E G E D E N Ý Z Ý Ýzmir U Kaniþ (Kültepe) Sardes U N Ý S U R L U L A R Z Biblos (Cebel) Kadeþ Babil S E D K A A R KIBRIS Girit Týr (Sur) M I S I R 0 100 200 300 400 Km Lidyalýlar Urartular Frigler 8. Harita: Frigler, Lidyalýlar, Urartular f. Lidyalýlar (MÖ 687 - MÖ 546) Lidyalýlar, MÖ 1200’lerde Anadolu’ya gelmiþlerdir. Gediz ve Küçük Menderes vadileri arasýnda kalan bölgede yaþamýþlardýr. Lidya Devleti Kral Giges tarafýndan Friglerin ve Urartularýn son dönemlerini yaþadýðý sýralarda kurulmuþtur. Devlet merkezi Sardes (Sard) þehridir. Pers saldýrýlarýna dayanamayan Lidya Devleti, MÖ 546 yýlýnda yýkýlmýþtýr. Ticaret faaliyetleriyle zenginleþen Lidyalýlar, Anadoluda ücretli askerlik sistemine dayalý bir ordu kurmuþlardýr. Lidya ordusu istenilen düzeyde teþkilatlanamadýðýndan askerî açýdan yetersiz kalmýþtýr. Bu durum Lidyalýlarýn yýkýlmasýnda etkili olmuþtur. Lidya Devleti, feodal bir sisteme dayanmýþtýr. Kralýn yanýnda tüccar ve toprak sahiplerinden oluþan seçkin bir Lidya parasý zümre vardýr. Kýrsal alandaki halk, büyük toprak sahiplerinin arazilerinde ücretsiz olarak çalýþmýþtýr. Kara ticaretine büyük önem veren Lidyalýlar, Sardes’ten baþlayarak Mezopotamya’ya kadar uzanan Kral Yolu’nu yapmýþlardýr. Kral Yolu üzerinden yapýlan ticaret sayesinde Doðu ile Batý kültürleri arasýnda etkileþim artmýþtýr. Lidyalýlar, MÖ VII. yüzyýlda mal takasýna dayalý ekonomiden paraya dayalý ekonomiye geçiþi saðlamýþlardýr. Uygarlýk tarihine yaptýklarý en önemli katký tarihte ilk defa parayý kullanmalarýdýr. Bunun sonucunda ticarette kolaylýk ve akýcýlýk saðlanmýþtýr. 59 10. Ege ve Yunan Uygarlýðý Ege ve Yunan uygarlýðý, Ege Denizi’ndeki adalar, Yunanistan, Makedonya, Trakya, Batý ve GüneyBatý Anadolu’da yaþayan topluluklarýn meydana getirdiði bir uygarlýktýr. yorumlayalým 1. Aþaðýdaki haritaya göre Yunanistan’ýn coðrafi konumu ile Yunanlýlarýn deniz ticaretine yönelmeleri arasýnda nasýl bir iliþki kurulabilir? 2. Yunan uygarlýðýnýn geliþmesinde deniz ticaretinin etkisi neler olabilir? ÝL LÝ RY A T A H M K E D O N R A K Y A Bizantion YA Pennthos Pella Taþoz Kios Halkidiko an ya Gökçeada E Larissa O T E S E LYA a G si S Halkis Lidya Manisa D ia E a Andros Konn Miken D Milet Karya Halikarnas Kaunos Naksos Lakonya Ýstanköy Ýyonyalýlarýn yaþadýðý bölgeler K Nikarya Ý Paros Melos A Ý Z Tenos PELOPONNES M e s e n y a Sparta Atina ve müttefikleri Efes Sisam Argos Perslerin müttefikleri Ýyonya N Arkadya Sardes Sakýz tik Megara Atina s Pylos Pergamon Skiros o li s At Ahhaayyaa A E kri vb Keralonya Zakintos Lo n a Etolya ni a E ar Misya Midilli E Dolopia Ak Tr u v a Assos E Korkira ne ÝR Limni ag E Abidos M P Kafke Knidos Rodos E N Ý Z Tarafsýz bölgeler Perslerin egemenlik bölgesi 0 100 200 300 km G Ý R Ý T 9. Harita: Ege ve Yunan uygarlýðý MÖ 2000’den itibaren Eski Yunan’da ve Ege’de “polis” adý verilen þehir devletleri (Atina, Sparta, Korint, Larissa, Megara gibi) ortaya çýkmýþtýr. Þehir devletlerinin merkezinde tapýnak bulunurdu. Yönetim binasý, resmî yapýlar ve pazar meydanlarý tapýnaðýn etrafýnda yer alýrdý. Herhangi bir tehlikeye karþý þehirlerin etrafý surlarla çevrilmiþtir. Bu þehirlerde yaþayanlar, tarýma elveriþli topraklarýn azlýðý, nüfus artýþý, ticaret vb. nedenlerle Ege, Karadeniz ve Akdeniz’de koloniler kurmuþlardýr. Ege ve Yunan uygarlýðý, koloni faaliyetleri ve kolay ulaþým imkânlarýyla Batý ile Ön Asya arasýndaki sosyal, siyasi ve kültürel iliþkilerin geliþmesini saðlamýþtýr. Bu uygarlýk ileri seviyedeki Mýsýr, Mezopotamya ve Tarihî Korint þehri kalýntýlarý (Yunanistan) Anadolu uygarlýklarýyla etkileþimde bulunmuþtur. Ayrýca Yunan uygarlýðý, Büyük Ýskender’in fetihleri sonucu Asya kültürleriyle kaynaþarak Helenistik kültürü meydana getirmiþtir. Yunan uygarlýðý, daha sonraki dönemde ortaya çýkan Roma uygarlýðýnýn da temelini oluþturmuþtur. Ege ve Yunan uygarlýðý, Girit, Miken ve Yunan olmak üzere üç dönemde ele alýnmaktadýr. 60 MÖ 3500 MÖ 2000 MÖ 1200 MÖ 337 a. Girit (MÖ 3500 - MÖ 1200) Ege uygarlýklarýnýn ilki Girit Adasý’nda kurulmuþtur. Girit en parlak dönemini MÖ 24001400 tarihleri arasýnda yaþamýþtýr. En önemli yerleþim yeri Knossos’tur. Girit Krallýðý’na MÖ 1200 yýllarýnda Dorlar son vermiþtir. Girit uygarlýðýnda balýkçýlýk, avcýlýk, tarým, ticaret, gemicilik ve deniz ulaþýmý geliþmiþtir. Girit’in Ege’den Akdeniz’e uzanan deniz yolu üzerinde bir uðrak yeri olmasý Girit kültürünün çevre kültürlerle yakýn iliþki içinde olmasýný saðlamýþtýr. b. Miken (Aka) (MÖ 2000 - MÖ 1200) MÖ 2000 yýllarýnda Mora Yarýmadasý’na ulaþan Akalar, Miken þehrini kurdular. MÖ 1400 yýllarýnda Mora’nýn tamamýný ele geçirdiler. Çanakkale Boðazý’na sahip olmak için Truvalýlarla savaþtýlar. Akalarýn egemenliðine MÖ 1200 yýllarýnda Yunanistan’a giren Dorlar son verdi. c. Eski Yunan (MÖ 1200 - MÖ 337) Akalarýn egemenliðine son vererek Yunanistan ve Ege adalarýný ele geçiren Dorlar, “polis” adý verilen þehir devletleri kurdular. Atina, Sparta, Korint, Tebai bu þehir devletlerinin en önemlilerindendir. Bu devletler Yunanistan’ý ele geçirmek isteyen Perslere karþý baþarýlý oldular. Pers savaþlarýndan sonra Atina ile Sparta arasýnda savaþ baþladý. Peloponnes Savaþlarý olarak bilinen bu savaþlardan Sparta üstün çýktý. Bu durum Büyük Ýskender’in Yunanistan’ý ele geçirmesine kadar sürdü. Þehir devletlerinin hüküm sürdüðü Yunanistan’da halk siyasi haklara sahip olan yurttaþlar, siyasi haklarý olmayan yurttaþlar, topraða baðlý hiçbir hakký olmayan köylüler ve köleler olmak üzere sýnýflara ayrýlmýþtý. Sýnýflar arasý mücadeleden dolayý sosyal yaþama yönelik birtakým hukuki düzenlemeler yapýlmýþtýr. Bunlardan biri Drakon tarafýndan yapýlan kanunlardýr. Drakon Kanunlarý, soylularýn keyfî yönetimini orta sýnýf lehine düzenlemiþtir. Eski Yunanlýlarda, Solon Kanunlarý ile köleliðin ve doðuþtan soyluluðun kaldýrýlmasý, Kleistenes (Klistenes) tarafýndan yapýlan düzenlemelerle halk meclisinin önemli bir kurum hâline getirilmesi ve sýnýf farklýlýðýnýn ortadan kaldýrýlmasý demokrasi anlayýþýnýn geliþmesini saðlamýþtýr. Çok tanrýlý bir dine inanan Eski Yunanlýlarda tanrýlar, insan þeklinde ve ölümsüz olarak düþünülmüþtür. Bu düþünce onlarý, tanrýlarýn heykellerini yapmaya yöneltmiþtir. Böylelikle Eski Yunanlýlarda heykel sanatý ve mimari geliþmiþtir. Eski Yunan mimarisine Knossos Sarayý örnek gösterilebilir. Eski Yunanlýlar üzeri bitki ve hayvan motifi, insan figürü ile bezenmiþ vazolar yapmýþlardýr. Bu vazolar, Yunan sanat anlayýþý, dinî ve günlük yaþam hakkýnda önemli bilgiler vermiþtir. Yunan uygarlýðý tarih, týp, aritmetik, geometri, astronomi ve felsefe alanlarýnda da öne çýkmýþtýr. Yunan felsefesinin ilk temsilcileri Sokrates (Sokrat), Platon (Eflatun) ve Aristoteles (Aristo)’dur. Eski Yunanlýlar MÖ VII. yüzyýl baþlarýna doðru Fenike alfabesini alarak geliþtirmiþlerdir. yorumlayalým OLÝMPÝYATLAR Yunanistan’da dinî törenlerde ve bayramlarda tanrýlar adýna ilahi okunur, müzik eþliðinde danslar yapýlýr, spor yarýþmalarý düzenlenirdi. Yarýþmalarda birinci gelenin baþýna zeytin dalýndan bir çelenk konur ve heykelinin yapýlmasýna izin verilirdi. Bu bayramlarýn en önemlisi Yunanistan’ýn her tarafýndan gelen sporcularýn katýlýmýyla Olimpiya Daðý’nda yapýlan olimpiyatlardýr. Olimpiyat oyunlarý ilk kez MÖ 776 yýlýnda düzenlendi. Bu tarihten itibaren dört yýllýk aralýklarla düzenlenmeye devam edildi. Yunanlarýn yýllarý sayma yöntemleri bu oyunlar üzerine kurulmuþtu. Ýki oyun arasýna bir “Olimpiad” denirdi ve buna göre tarih belirlenirdi. Modern olimpiyat oyunlarýnýn aksine, bu antik olimpiyat oyunlarýna yalnýzca Yunanca konuþan özgür, genç ve erkek sporcular katýlabiliyordu. Daha sonraki dönemlerde kadýnlarýn binicilik yarýþmalarýna katýlmalarýna müsaade edilmeye baþlandý. Deniz aþýrý yerlere kurulmuþ koloni þehirlerinden de katýlým kabul ediliyordu. Herhangi bir oyun içinde yer alabilmek için bir kiþi öncelikle seçmelere katýlmak, ardýndan adýný yetkili kiþiye yazdýrmak zorundaydý. Yarýþmalara katýlmadan önce her bir yarýþmacýnýn Zeus heykeli önüne geçerek en azýndan 10 ay boyunca eðitim görmüþ olduðuna ve hiçbir hile yapmayacaðýna dair ant içmesi gerekiyordu. Niyazi Akþit, A’dan Z’e Kültür ve Tarih Ansiklopedisi, s. 172-173’ten yararlanýlmýþtýr. ?cevaplayalým Eski Yunan’da olimpiyatlarla dinî inanýþ arasýnda nasýl bir iliþki vardýr? 61 d. Ýskender Ýmparatorluðu Makedonya Kralý II. Philip (Filip), Yunan þehir devletlerini birleþtirerek Helen birliðini kurmuþtur. Büyük Ýskender, babasý II. Philip’in öldürülmesinin ardýndan Helen birliðinin baþýna geçmiþtir. Çýkan ayaklanmalarý bastýran Ýskender, bütün Yunan þehir devletlerini Makedonya Devleti’ne baðlamýþtýr. Ülkede istikrarý saðlayan Ýskender, MÖ 334’te Makedonyalý ve Yunanlýlardan oluþan 35 bin kiþilik ordusuyla Asya Seferi’ne çýkmýþtýr. yorumlayalým Aþaðýdaki haritaya göre Ýskender ’in Asya Seferi’nin sonuçlarý neler olabilir? AVRUPA KA AR SOGDÝYON I N ÝZ BÝZANS Ý Ankyra Pella (Ankara) LÝDYA FRÝGYA Kapadokya Sardes Efes Milet M Tuþpa (Van) ED YA H BAK A NY Ý R KA TA R ÝA PARTYA Ý KÝLÝKYA KARYA ÝSKÝTLER HARE E ÐL D K A R A D E N Ý Z TRAKYA DA R AS A FK Z K A S H Ý E L T Ý M A S A G E T L E R ARAL GÖLÜ R R P E R S YA A K D E N Ý Z Þam Babil A Persepolis Karmania (Kirman) HÝNDÝSTAN N Pasargad Gazze Ammon Menfis M I S I R Teb H Ý N T O K YA N U S U A R A B Ý S T A N 0 300 600 900 1200 Km Ýskender Ýmp. sýnýrlarý Ýskender’e baðlý devletler Ýskender’in geçtiði yollar 10. Harita: Ýskender Ýmparatorluðu Ýskender, Çanakkale Boðazý üzerinden Anadolu’ya geçerek Persleri Granikos ve Ýssos savaþlarýnda yenilgiye uðratmýþ, Suriye’yi ve Mýsýr’ý ele geçirmiþtir. Bir süre bu bölgede kaldýktan sonra Asur ülkesine yönelmiþ, bütün Mezopotamya’yý egemenliði altýna almýþtýr. Hayber Geçidi’ni aþarak Hindistan’a girmiþtir. Askerlerin isteksizliði ve yorgunluðu üzerine Babil’e geri dönmüþtür. Ýskender 33 yaþýndayken hayatýný kaybetmiþtir. Onun ölümünden sonra ülke Ýskender’in generalleri arasýnda paylaþýlmýþtýr. Ýmparatorluk topraklarý üzeGORDÝON DÜÐÜMÜ rinde üç krallýk kurulmuþtur. Bunlar; Mýsýr ’da kurulan MÖ 334’te Ýskender, Gordion’a gelir. Bir Ptolomeler, Makedonya’da Antigonitler ve Anado- efsaneye göre, “Gordion düðümünü lu’dan Hindistan’a kadar uzanan topraklarda ise (halatlarýn öküz arabasýna baðlanarak Selevkoslardýr. Selevkos Krallýðý’nýn parçalanma- gerdirilmesi ve uçlarýnýn görünmemesiyle sýyla Anadolu’da Pontus, Kapadokya, Bitinya ve oluþan düðümü)” çözen kiþinin Asya’ya Bergama krallýklarý ortaya çýkmýþtýr. hâkim olacaðý söylenmektedir. Efsaneyi Ýskender, ülkeyi Perslerde olduðu gibi satraplýk- bilen ve hýzlý bir çözüm yolu kullanan lara bölmüþtür. Doðudaki satraplýklarýn baþýna Pers- Ýskender, kýlýcýyla halatý bir hamlede kesip leri, batýdaki satraplýklarýn baþýna Makedonyalýlarý düðümü yok eder. Böylelikle Asya’ya, hâkim geçirmiþtir. Ancak askerî yönetimle sivil yönetimi olabileceði inancýnýn halk arasýnda yayýlbirbirinden ayýrmýþtýr. Pers sarayýnýn protokol kural- masýný saðlar. larýný benimsemiþtir. Merkezî bir vergi toplama sistewww.pto.org.tr mi oluþturmuþtur. 62 Ýskender’in kurduðu Ýskenderiye gibi þehirler, zamanla birer kültür ve ticaret merkezi hâline gelmiþtir. Ýskender’in Asya’ya yönelik faaliyetleri, batý ve doðu kültürlerinin karýþmasýyla yepyeni bir kültürün ortaya çýkmasýný saðladý. Bu yeni kültüre Helenistik kültür, bu kültürün ortaya çýktýðý yaklaþýk üç yüz yýl devam eden (MÖ 330 - MÖ 30) döneme Helenistik Dönem denilmiþtir. Bergama-Ýzmir ?cevaplayalým Helenistik uygarlýk hangi kültürlerin etkileþimi sonucunda ortaya çýkmýþ olabilir? yorumlayalým PARÞÖMEN Bilgi çaðý olarak adlandýrýlan günümüzde, kitap okuma ve kütüphaneye gitme alýþkanlýðýnýn az olduðuna dikkat çekilirken eski çaðlarda birçok kütüphanenin var olduðu tespit edilmiþtir. Yapýlan araþtýrmalar eski çaðlarýn en önemli kütüphanesinin Asurlular tarafýndan Ninova’da kurulduðunu ortaya koymuþtur. Asurlularýn yazýyý kil tabletler üzerine kaydederek bu tabletlerin her birinden ikiþer tane oluþturmak suretiyle kilden yapýlmýþ zarf arasýnda sakladýklarý anlaþýlmýþtýr. Bu dönemde üzerine yazý yazýlan diðer önemli nesne ise Mýsýr ’da yetiþen bir bitkiden elde edilen papirüstür. Ýlk Çaðda Anadolu’da da kültür-sanat merkezi olan kentlerde ünlü kütüphaneler vardýr. Bunlarýn en ünlüsü de Bergama Kütüphanesi’dir. 200 bin kitapla donanmýþ Bergama Kütüphanesi Ýskenderiye Kütüphanesi ile rekabet içindedir. Öyle ki Ýskenderiyeliler, Bergama kenti bu yarýþý kazanmasýn diye papirüs ihraç etmeyi yasaklamýþlardýr. Bunun üzerine hayvancýlýkla uðraþan Bergamalýlar keçi derisinden kâðýt elde etmiþlerdir. Bergama’nýn antik söyleniþi Pergamon olduðundan bu kâðýda parþömen adý verilmiþtir. Fakat parþömenin papirüsten farklý olarak çok ince olmasý ve kuruduðu zaman kývrýlmasý parþömenin kenarlarýna tahta çakýlmasýna neden olmuþtur. Böylece Codex (Kodeks) denilen ilk kitap oluþmuþtur. ÖLÜM TANRISI HADES GÝREMEZ Kuruluþu MÖ IV. yüzyýla kadar uzanan Asklepion Saðlýk Merkezi, mitolojideki saðlýk tanrýsý Asklepieos’a adanarak yapýlmýþ ve MS V. yüzyýla kadar, ünlü bir tedavi merkezi olarak etkinliðini sürdürmüþtür. Bergama’nýn eski çaðlarda önemli bir saðlýk kenti olduðunu ispatlayan Asklepion’un giriþ kapýsý, bugün Viran Kapý olarak ayakta durmakta olup bu kapýnýn üzerinde þu yazý yer almaktadýr: “Bütün tanrýlar adýna kurulmuþ bu kutsal yere, yalnýz Ölüm Tanrýsý Hades giremez!” Rivayetlere göre; yüzlerce yýl boyunca Asklepion’da kimse hayatýný kaybetmemiþ. Çünkü Asklepion Saðlýk Merkezine gelen hastalar giriþte muayene edilip tedavisi mümkün olmayan ölümcül hastalar içeri alýnmamýþtýr. Ýçeri alýnan hastalar, 650 metre uzunluðundaki kutsal yoldan yürüyerek, bugün bile içilebilen þifalý sudan içip yýkandýktan sonra hastalýðýn tedavisine baþlanmýþtýr. Buluntulardan, ameliyatlarýn da yapýldýðý anlaþýlan Asklepion’da ilaçla, bitkilerle, müzikle, su, çamur ve güneþ banyolarýyla tedavinin yanýnda telkinle tedavinin uygulandýðý anlaþýlmýþtýr. Galenos gibi ünlü hekimlerin yetiþtiði bilinen Asklepion’da týbbýn simgesi yýlanlý sütun da yer almýþtýr. www.bergama.bel.tr ?cevaplayalým Yukarýdaki metinlerden yola çýkarak Bergama Krallýðý’ndaki bilim ve kültür hakkýnda neler söyleyebilirsiniz? 63 11. Roma Uygarlýðý Britanya Arkeolojik araþtýrmalar, Apenin Yarýmadasý’nda bulunan Ýtalya’da uygarlýðýn Orta Taþ Çaðýndan itibaren baþladýðýný ortaya koymuþtur. Bu yarýmada, MÖ 3000’lerde Yeni Taþ Çaðýný yaþamýþ ve zaman içerisinde büyük göçler almýþtýr. Ýtalya’ya göç eden kavimlerin en eskileri Ýtaliklerdir. Daha sonra buraya Etrüskler gelmiþlerdir. Bu göçler, Fenikeliler ile Yunanlýlarýn kurduklarý kolonilerle devam etmiþtir. Ýtalya Yarýmadasý ve Akdeniz çevresinde kurulan büyük bir uygarlýða adýný veren Roma þehri, MÖ 753 yýlýnda Romulus tarafýndan kurulmuþtur. Baþlangýçtan MÖ 510 yýlýna kadar Roma, krallýk ile yönetilmiþtir. Krallýk döneminde, kral ihtiyarlar meclisi tarafýndan teklif edilmiþ, “kuria” adý verilen halk meclisi tarafýndan seçilmiþtir. Kral senatoya karþý sorumludur. Germania Sarmatya Galya Alanlar Daçya E ZÝ D NÝ K DE Ý ÝZ EN ED EG Kapadokya Asia A R Bitinya Mak Sicilya ZA KARADENÝZ Tra ky a a y edon ya Numidya aç Mauretania lm ya Sardinya HA Da Ýtal Hispania Kilikya Me Partlar zo N Ý Z Suriye po tam ya Filistin Mýsýr 0 300 600 Roma Ýmparatorluðu Sýnýrlarý 900 11. Harita: Roma Ýmparatorluðu Roma toplumu patriciler, plepler ve köleler olmak üzere üç sýnýfa ayrýlmýþtýr. Patriciler, Romalý soylulardan meydana gelmiþtir. Mülkiyet, devlet memuru ve asker olabilme hakkýna sahiptiler. Sosyal yaþam açýsýndan diðer sýnýflarda yer alanlara göre daha rahattýlar. Roma’ya sonradan gelip yerleþenler plepleri oluþturmuþtur. Plepler, hiçbir siyasi hakka sahip deðillerdir. Daha çok hayvancýlýk, tarým, ticaret vb. iþlerle uðraþmýþlardýr. Köleler ise Roma’nýn iþgali altýndaki ülkelerden getirilmiþlerdir. Patricilerin evlerinde hizmetçilik ya da uþaklýk, tarlalarda iþçilik ve kâhyalýk gibi iþler yapmýþlardýr. Hiçbir hakký olmayan bu sýnýf, efendisinin her istediðini yapmak zorunda kalmýþtýr. Eðlence maksadýyla vahþi hayvanlarla dövüþtürülmüþlerdir. Sýnýfsal ayrým yüzünden kötü þartlarda yaþayan köleler, zaman zaman yönetime karþý ayaklanmýþlardýr. MÖ 510 yýlýnda krallýk yönetimine son verilerek Cumhuriyet Dönemine geçilmiþtir. Roma’da Cumhuriyet Döneminde devlet konsül adý verilen iki yüksek memur tarafýndan yönetilmiþtir. Konsüller, bir yýllýk süreyle görevlendirilmiþlerdir. Konsüller birbirlerine ve senato adý verilen meclise karþý sorumluydular. Konsüllerin baþlýca görevleri, orduya komuta etmek, gerektiðinde senatoyu toplantýya çaðýrmak, vergi sistemini düzenlemek ve vergilerin toplanmasýný saðlamaktýr. Cumhuriyet Döneminde Roma, geniþleyerek Ýtalya Yarýmadasý’ný ve Akdeniz’in batýsýnda bulunan yerleri hâkimiyeti altýna almýþtýr. Daha sonra Makedonya, Suriye ve Mýsýr’ý zapteden Roma, Doðu Akdeniz’in fethini tamamlamýþtýr. Sýnýrlarýn geniþlemesinde düzenli Roma ordusunun etkisi büyüktür. Roma ordusu yaya ve atlý askerlerden oluþmuþtur. Ordunun temelini lejyonlar (askerî birlikler) meydana getirmiþtir. 64 Roma’nýn geniþ bir coðrafyaya hakîm olmasý, sosyal yapýnýn ve düzeninin bozulmasýna neden olmuþtur. Patriciler zamanla zenginleþirken plepler ve köylüler yoksullaþmýþlardýr. Bu nedenle pleplerle patriciler arasýnda uzun süren çatýþmalar ortaya çýkmýþtýr. Bu çatýþmalarýn sonucunda plepler ile patriciler arasýndaki sýnýfsal farklýlýklarý ortadan kaldýrmak için “On Ýki Levha Kanunlarý” adýyla bilinen hukuki düzenlemeler yapýlmýþtýr. Pleplere de memur ve asker olma hakký On Ýki Levha Kanunlarý’nýn toplum ve tanýnmýþtýr. Buna benzer düzenlemelerle Roma devlet hayatýna yansýmalarý neler olabilir? hukuku birçok devlete örnek olmuþtur. Roma’da çýkan sýnýfsal çatýþmalara dýþtan gelen saldýrýlar da eklenince bu durumdan yararlanan bazý komutan ve konsüller yönetimi ele geçirmek istemiþlerdir. Bunlardan bir tanesi de Julius Caesar (Sezar)’dýr. Julius Caesar ile Roma’da Cumhuriyet Dönemi sona ermiþtir. ! yorumlayalým JULIUS CAESAR Julius Caesar, MÖ 101 yýlýnda Roma’da soylu bir ailenin oðlu olarak dünyaya geldi. Yirmi yaþlarýndayken siyasi nedenlerle Roma’dan kaçmak zorunda kaldý. Daha sonra Roma’ya dönen Caesar kýrk bir yaþýna geldiðinde, Roma’nýn seçkin kiþilerinden biri olmuþtu. Dönemin ünlü generalleri ile anlaþarak kendisini konsül (devlet baþkaný) seçtirtti. Galya (Fransa) valiliðini de üzerine aldý. Caesar’ýn, Galya valisi olarak Roma’dan uzaklaþmasý senatonun iþine geldiðinden bu duruma ses çýkarmadýlar. Caesar’ýn amacý, Galya’da kendine baðlý bir ordu kurmak ve Roma’nýn üzerine yürüyerek diktatör olmaktý. Konsüllük süresi bir yýl sonra bitince Caesar Galya’ya gitti ve sekiz yýlda bütün Galya’yý Roma Ýmparatorluðu sýnýrlarý içine kattý. MÖ 50’de Caesar ordusuyla, Roma üzerine yürüyüþe geçti. Caesar’ýn bu hareketi kýsa süre Ceasar’ýn Heykeli içinde bütün Roma Ýmparatorluðu’na yayýlarak, bir iç savaþ hâline geldi. Savaþý kazanan Caesar, Roma’ya hâkim oldu. Caesar, kendisini senatoya önce bir, sonra on yýllýðýna ve aradan çok geçmeden de, ömür boyunca diktatör seçtirtti. Ayrýca Caesar’ýn toprak reformu, eyaletlerde koloniler kurulmasý gibi yoksullar yararýna aldýðý önlemler senatonun tepkisini çekti. Sonunda, soylular Caesar’ý öldürmek için gizli bir örgüt kurdular. Bu örgüte, Casear’ýn evlatlýðý bazý kaynaklara göre de öz oðlu Brütüs de girmiþti. Caesar, senatoda, suikastçýlar tarafýndan öldürüldü. Suikastçýlar Caesar’ýn ölümünden halkýn sevinç duyacaðýný sandýlar. Fakat Roma halký bu durum karþýsýnda umulanýn aksine ayaklandý. Bunun üzerine Caesar’ýn katilleri Roma’dan kaçtýlar ama peþleri býrakýlmadý. Bunlardan, Caesar’ýn çok sevdiði Brütüs, Makedonya’da yakalanacaðýný anlayýnca intihar etti. Sabahat Atlan, Roma Tarihinin Ana Hatlarý, s. 135-176’dan yararlanýlmýþtýr. ?cevaplayalým Ceasar ’ýn öldürülmesine halkýn tepki göstermesinin nedeni ne olabilir? Roma’da MÖ I. yüzyýlýn sonlarýnda Cumhuriyet Dönemi sona ermiþ ve MÖ 27 yýlýnda Oktavianus (Oktavyanus)’a Augustus (Agustus) unvaný verilerek “Ýmparatorluk Dönemi” baþlamýþtýr. Bu dönemde iç güvenlik saðlanarak halkýn refah seviyesi yükseltilmeye çalýþýlmýþtýr. Ancak III. yüzyýldan itibaren Roma Ýmparatorluðu gücünü kaybetmeye baþlamýþtýr. Merkezî otoritenin zayýflamasý, Kavimler Göçü, savaþlarýn uzun sürmesi ve iç karýþýklýklar gibi nedenler imparatorluðun 395 yýlýnda ikiye bölünmesine 65 neden olmuþtur. Bu bölünme sonucunda baþkenti Roma olan Batý Roma Ýmparatorluðu ile baþkenti Ýstanbul olan Doðu Roma Ýmparatorluðu kurulmuþtur. 476 yýlýnda kuzeyden gelen barbar kavimlerinin saldýrýlarýyla Batý Roma yýkýlmýþtýr. Romalýlar ilk dönemlerde tarým ve hayvancýlýkla uðraþmýþlardýr. Zamanla Akdeniz ve çevresinin Roma egemenliðine girmesi Roma’nýn zenginleþmesini saðlamýþtýr. Yapýlan yollar sayesinde ticaret geliþmiþtir. yorumlayalým ROMALININ BÝR GÜNÜ Romalýlar erken kalkarlardý. Sabah kahvaltýsý, Romalýlar için pek önemli sayýlmazdý. Evin beyi kahvaltýdan sonra çalýþma odasýna geçerdi. Sabahýn en önemli olayý himaye edilenlerin hamilerine saygýlarýný sunduklarý ve çeþitli isteklerini dile getirdikleri “selamlama ziyareti” idi. Sonrasýnda ise genellikle villanýn ön tarafýnda yer alan dükkânlarýna uðrarlardý. Çocuklarýn eðitimi okuma, yazma ve hesap yapma becerilerinin geliþtirilmesinden ibaretti. 16 yaþýndan sonra hitabet eðitimi verilirdi. Evin çocuklarý okuldan eve geldiklerinde ya hafif bir þeyler yer ya da villalarýnýn bahçelerinde hemen oyuna dalarlardý. Evin hanýmý ise kahvaltýdan sonra uzun süren bir makyaj yapar, daha sonra arkadaþlarýna giderdi. Öðle yemeði buðday veya arpa ekmeði, et veya balýk, sebze ve peynir gibi hafif yiyeceklerle geçiþtirilirdi. Ýçecek olarak da su, ballý su içilirdi. Öðleden sonra dinlenmede geçen süreye “siesta” adý verilirdi. Romalýlar siesta ile hem sýcaktan korunur hem de egzersiz ve banyoyla geçirilecek olan öðleden sonraya hazýrlanýrlardý. Hamamlar, Romalýlarýn günlük hayatýnda önemli yer tutan mekânlardý. Sadece temizlik için Roma’da eðlence hayatýný tasvir eden temsilî resim deðil sosyal, kültürel ve eðitim faaliyetlerinin yapýldýðý bir kulüp þeklinde düzenlenmiþti. Okumak, dinlenmek, gezinmek, müzik resitalleri dinlemek ve sohbet için odalar ayrýlmýþtý. Hamamdan sonra çeþitli tahta oyunlarý oynanýrdý. Romalýlar oyundan baþka, gladyatör yarýþlarýný, vahþi hayvan avlarýný, at ve araba yarýþlarýný izlerlerdi. Kültüre düþkün olanlar ise tiyatroya gitmeyi, müzik dinlemeyi ve kitap okumayý tercih ederlerdi. Birçok kültürde olduðu gibi Roma kültüründe de akþam yemeði önemli bir yere sahipti. Mutfak çalýþanlarý misafirlerin statülerine göre sade ya da gösteriþli yemekler hazýrlarlardý. Misafirlere yemek servisi köleler tarafýndan yapýlýrdý. Yemekte oturma düzeni sosyal statüye göre belirlenirdi. Yemek sonrasýnda düzenlenen eðlencelerden bazýlarý müzik, okuma, dans ve akrobasi gösterileri idi. www.if.sakarya.edu.tr ?cevaplayalým 1. Yukarýdaki metne ve resme göre Roma’da sosyal yaþam statülere göre nasýl deðiþiklik göstermiþtir? 2. Eski Roma’daki ve günümüzdeki günlük yaþam arasýnda ne gibi benzerlikler ve farklýlýklar vardýr? Roma uygarlýðý, mimari ve sanatsal açýdan büyük bir geliþme göstermiþtir. Romalýlar, Yunan tiyatrolarýna yeni bir boyut kazandýrmýþtýr. Çeþitli yarýþlar ve gösteriler için kullanýlan amfi tiyatrolar, hayvan ve insan dövüþlerinin yapýldýðý bir alan olarak kullanýlmaya baþlanmýþtýr. 66 Yapýlarda kemerli ve kubbeli yapým tekniði büyük ölçüde geliþtirilmiþtir. Ýç mekâný ön plana çýkaran ve anýtsal bir yapý özelliði kazandýran bir üslup benimsenmiþtir. Romalýlarýn geliþtirdikleri mimari üslup günümüze kadar varlýðýný korumuþtur. Agustus Tapýnaðý, Roma Hamamý, Aspendos Tiyatrosu, Valens (Bozdoðan) Su Kemeri Romalýlardan günümüze ulaþan eserler arasýndadýr. Romalýlar, çok tanrýlý inanca sahip olup Yunan tanrýlarýný benimsemiþlerdi. Tanrýlarýný insan þeklinde düþünmüþlerdi. Hristiyanlýk, 313 yýlýnda serbest býrakýlmýþ, 381’de de devletin resmî dini hâline getirilmiþti. Latince konuþan Romalýlarda edebiyat Yunan edebiyatýnýn etkisinde geliþmiþtir. Romalýlar, özellikle tarih yazýcýlýðý ve hitabet sanatýnda büyük geliþme göstermiþlerdir. Doðu Roma Ýmparatorluðu Döneminde Ýstanbul, kültür ve sanat merkezi hâline getirilmiþtir. Bunun yanýnda, Ýskenderiye, Efes, Antakya, Atina da birer kültür merkezi olmuþtur. Doðu Roma sanatýnýn en önemli eseri Ayasofya’dýr. Bunun yanýnda Aya Ýrini, Hora (Kariye Camii), Sergios ve Baküs, Efes’teki Meryem Ana kiliseleri ile Binbirdirek ve Yerebatan sarnýçlarý Doðu Roma Döneminin en önemli sanat ve kültür deðerleridir. Doðu Roma Ýmparatorluðu, ayný zamanda Bizans Ýmparatorluðu olarak da bilinmektedir. Bu devletin en parlak dönemi Justinianus (Justinyen) Dönemidir (527-565). Bizans Büyük Selçuklu Devleti’yle Malazgirt Savaþý’ný, Türkiye Selçuklu Devleti’yle de Miryokefalon Savaþý’ný yapmýþtýr. Her iki savaþta da aldýklarý yenilgilerle Anadolu’da Türk Yerebatan Sarnýcý hâkimiyetine engel olamamýþlardýr. Doðu Roma, 1453 yýlýnda Fatih Sultan Mehmet’in Ýstanbul’u fethiyle yýkýlmýþtýr. Bizans’ta Batý Roma’dan farklý olarak ülke “thema” adý verilen eyaletlere bölünmüþtür. Bu eyaletlerde bulunan kalelerde ise tekfur adý verilen valiler görevlendirilmiþtir. Latin kültürü yerine Helen kültürünü benimseyen Doðu Roma, Hristiyanlýðýn Ortodoks mezhebini ve resmî dil olarak da Grekçeyi benimsemiþtir. AYASOFYA Ýmparator Justinianus hiçbir devirde görülmemiþ ve görülmeyecek bir ibadethane yapmak için harekete geçti. 532 yýlýnda yapýlmaya baþlanan, Hýristiyanlýk âleminin bu en büyük kilisesi beþ yýlda tamamlanarak, 537’de merasimlerle açýldý. Ýmparator hiçbir masraftan kaçýnmayarak devlet hazinesini mimarlarýn önüne saçtý. Kubbe inþaatý Roma mimarisine göre geliþtirilmiþtir, Ancak Ayasofya’daki gibi dikdörtgen bir mekan ortasýnda, dev ölçüde bir merkezî kubbe yapýmý, mimarlýk tarihinde ilk kez deneniyordu. Justinianus devrinde Ayasofya bir zevk ve gösteriþ ürünü olarak ortaya çýkmýþtý. Sonraki devirlerde ise bir efsane ve sembol olarak kabul edilmiþtir. Ayasofya VI. yüzyýla ait dev bir Bizans eseri olmakla beraber, daha önce örneði olmayan, sonraki devirlerde de taklit Ayasofya edilmeyen Roma mimari geleneðine baðlý bir “Deneme” dir. Dýþ ve iç görünüþteki tezat ve iri kubbe Roma’nýn mirasýdýr. Dýþ görünüþ zarif deðildir. Bunun tersine iç görünüm saray gibi görkemlidir, göz alýcýdýr. Bazilika etrafýný çevreleyen yüksek binalarý ile büyük bir dinî merkez olarak geliþmiþti. Eþsiz mimarisine raðmen yapýnýn hayati önemde hatalarý vardý. Bu nedenle Ayasofya her devirde hazineler dolusu paralar hacanarak ayakta tutulabilmiþtir. www.istanbul.gov.tr. 67 ölçme ve deðerlendirme A. Aþaðýda verilen çoktan seçmeli sorularý cevaplandýrýnýz. 1. Tarih öncesi çaðlarýn sýrasýyla yaþandýðý bir höyükte yapýlan kazýlar neticesinde tarih öncesi çaðlara ait eþyalar bulunmuþtur. Üst katmandan baþlayarak bu höyükte sýrasýyla hangi maddelerden yapýlmýþ eþyalara rastlanýr? A) Toprak - Taþ - Maden B) Maden - Toprak - Taþ C) Toprak - Maden - Taþ D) Maden - Taþ - Toprak E) Taþ - Toprak - Maden 2. Uygarlýklarýn oluþmasýnda farklý kültürlerin etkileþimi önemli bir yere sahiptir. Fenikeliler deniz ticareti yoluyla alfabeyi Batýya taþýyarak Latin ve Yunan alfabelerinin oluþmasýnda etkili olmuþtur. Büyük Ýskender’in Asya Seferi sonucunda Doðu ve Batý kültürlerinin kaynaþmasýyla Helenistik uygarlýk doðmuþtur. Çin uygarlýðýnýn oluþmasýnda ise Çin’e göç eden Türklerin de etkisi olmuþtur. Buna göre kültürlerin yayýlmasýnda aþaðýdakilerden hangisi en az etkili olmuþtur? A) Savaþlar B) Göçler C) Ticaret D) Yazý E) Posta Teþkilatý 3. Ýlk Çað uygarlýklarýnda “din” olgusu aþaðýdaki alanlardan hangisinde en az etkili olmuþtur? A) Yönetim B) Hukuk C) Edebiyat D) Mimari E) Ticaret 4. Aþaðýdakilerden hangisi Ýlk Çaða ait geliþmelerden biri deðildir? A) Ýyonyalýlarýn koloni kurmalarý B) Haçlý Seferleri C) Mutlak krallýklarýn kurulmasý D) Kadeþ Antlaþmasý E) Hristiyanlýðýn doðmasý 5. Hindistan’da kast sisteminin kurulmasýnda aþaðýdaki düþüncelerden hangisi daha etkili olmuþtur? A) Ülkenin çok geniþ olmasý B) Millî birliði ve beraberliði saðlama düþüncesi C) Hint dinlerinin kast sistemini teþvik etmesi D) Arilerin kendilerinden kalabalýk Hint halkýný daha kolay yönetme düþüncesi E) Hindistan’da ekonomik sýkýntýlarýn yaþanmasý 6. Bir bölgede yapýlan araþtýrmalar sonucunda o bölgede yaþayan topluluklar ile ilgili aþaðýdaki bilgilere ulaþýlmýþtýr: ? Ayný dönemde yaþamýþ olan topluluklara ait eþyalar bulunmuþtur. ? Bazý topluluklar maden ve topraktan yapýlan araç gereç kullanmýþtýr. ? Bazý topluluklar sadece topraktan yapýlan araç gereç kullanmýþtýr. ? Topluluklarýn devlet anlayýþýna sahip olmadýðý görülmüþtür. Bu bilgilere göre aþaðýdakilerden hangisi söylenemez? A) Devlet anlayýþýnýn olmayýþýnýn topluluklarý geri býraktýðý B) Ayný dönemde yaþayan toplumlarýn farklý araç gereçler yaptýðý C) Geçmiþteki insanlarýn üretici olduðu D) Topraktan yapýlan araç gereçlerin madeni araç gereçlerle birlikte kullanýlabildiði E) Bazý toplumlarýn sadece toprak araç gereç kullandýðý 68 ölçme ve deðerlendirme B. Aþaðýdaki yargýlarýn baþýna doðru ise (D), yanlýþ ise (Y) iþareti koyunuz. (.....) (.....) (.....) (.....) (.....) 1. Mýsýr uygarlýðý çevre uygarlýklardan etkilenmiþtir. 2. Hz. Ýsa’nýn doðumu ile Tarih Çaðlarý baþlamýþtýr. 3. Yunan þehir devletleri arasýnda siyasi birlik vardýr. 4. Ýyonya kültürü bilimsel alanda büyük geliþme göstermiþtir. 5. Antalya’daki Karain Maðarasý ile Ýspanya’daki Altamira Maðarasý ayný döneme ait yerleþim yerleridir. C. Aþaðýdaki eþleþtirmeleri yapýnýz. (.....) (.....) (.....) (.....) (.....) (.....) (.....) (.....) (.....) 1. Ýlk þehir devletleri 2. Ýlk köy yerleþimi 3. Kibele 4. Yazý 5. Güneþ takvimi 6. Kast sitemi 7. Ýlk imparatorluk 8. On Ýki Levha Kanunlarý 9. Satraplýk A. Yeni Taþ Çaðý B. Orta Taþ Çaðý C. Tunç Çaðý D. Persler E. Akadlar F. Frigyalýlar G. Mýsýrlýlar H. Sümerler I. Roma J. Asurlular K. Hint D. Aþaðýdaki cümlelerde boþ olan yerlere uygun kelimeleri yazýnýz. 1. 2. 3. 4. Hitit yýllýklarýna ....................... adý verilir. Tarihte bilinen ilk tek Tanrýlý inanýþ ................................. görülmüþtür. Babillerin en ünlü hükümdarý ..................... Tarihte bilinen ilk yazýlý antlaþmanýn adý ……………………………. E. Aþaðýdaki sorularý cevaplandýrýnýz. 1. Türkiye topraklarý tarih boyunca birçok kavmin istilasýna uðramýþ ve üzerinde birçok uygarlýk kurulmuþtur. Bunun sebeplerini açýklayýnýz. 2. Mezopotamya uygarlýðýnýn Anadolu uygarlýðýna etkileri neler olmuþtur? 3. Roma uygarlýðýnýn günümüz uygarlýðýna katkýlarý nelerdir? 4. Ýlk Çað deniz ve kara ticaretinde geliþen devletlerin uygarlýk tarihi açýsýndan ortak yönünü örneklerle kýsaca açýklayýnýz. 5. Mýsýr bilimsel alanda geliþmesine raðmen hukuk alanýnda ayný geliþmeyi gösterememiþtir. Bunun sebepleri neler olabilir? 6. Anadolu-Asur-Lidya-para-ticaret kavramlarýný kullanarak bir paragraflýk metin yazýnýz. 69 3. ÜNÝTE 3. ÜNÝTE: ÝLK TÜRK DEVLETLERÝ 1. KONU: TÜRKLERÝN TARÝH SAHNESÝNE ÇIKIÞI 2. KONU: ÝSLAMÝYET ÖNCESÝ KURULAN TÜRK DEVLETLERÝ 3. KONU: DÝÐER TÜRK DEVLETLERÝ VE TOPLULUKLARI 70 hazýrlanalým 1. Türk adýnýn hangi anlamlara geldiðini araþtýrýnýz. 2. Türklerin ana yurtlarýndan göç ediþlerinde coðrafi þartlarýn etkileri neler olabilir? 3. Türklerin ana yurdunun neresi olduðunu ve ana yurdun sýnýrlarýný araþtýrýnýz? 4. Türk topluluklarýnýn Avrupa’ya yaptýklarý göçler Avrupa’nýn siyasi yapýsýnda hangi deðiþimlere yol açmýþ olabilir? 5. Orta Asya’da ve Avrupa’da kurulan Türk devletleri hangileridir? Araþtýrýnýz. ALTAY DAÐLARI-ORTA ASYA 71 1. KONU TÜRKLERÝN TARÝH SAHNESÝNE ÇIKIÞI TEMEL KAVRAMLAR TÜRKÝSTAN BOZKIR GÖÇ KONARGÖÇER ANAYURT “Batýda Yüe-çileri ve 26 kavmi daha yendim. Yay çekebilen bütün kavimler tek bir aile gibi birleþtiler.” Mete Han’ýn Çin imparatoruna yazdýðý mektup Ye Fan, Xian Li, Han Sülalesi Tarihi, s. 61. düþünelim 1. Yukarýda yer alan görsele göre Orta Asya’nýn coðrafi þartlarý Türklerin yaþamýný nasýl etkilemiþ olabilir? 2. Temel kavramlar size neleri çaðrýþtýrmaktadýr? 3. Yanda verilen söz Türk milletinin hangi özelliðini vurgulamaktadýr? 1. Türk Adýnýn Anlamý Türk adýnýn hangi anlama geldiði konusunda birçok araþtýrma yapýlmýþtýr. Türk adý Uygur metinlerinde “güç, kuvvet”, Kaþgarlý Mahmut’un “Divan-ý Lügati’t-Türk” adlý eserinde “olgunluk çaðý”, eski Çin kaynaklarýnda “miðfer” anlamýnda kullanýlmýþtýr. Ziya Gökalp ise Türk adýnýn “türeli (töreli), kanun nizam sahibi” anlamýna geldiðini belirtmiþtir. Türk adýndan ilk olarak Çin yýllýklarýnda bahsedilmiþtir. Bizanslýlar, Ýranlýlar ve Araplar ise VIII. yüzyýldan itibaren Türkçe konuþan ve boylar hâlinde yaþayan topluluklara Türk adýný vermiþlerdir. Türkiye adý VI. yüzyýldan itibaren Bizans kaynaklarýnda Orta Asya için kullanýlan coðrafi bir terim olmuþtur. Daha sonraki dönemde ise Türkiye ve Türkistan adý Türk hâkimiyet sahasýnýn geniþlemesine paralel olarak IX ve X. yüzyýllarda Volga Nehri’nden Orta Avrupa’ya kadar uzanan bölge için, XI. yüzyýldan itibaren Anadolu için kullanýlan bir ad olmuþtur. yorumlayalým ATATÜRK’E GÖRE TÜRK MÝLLETÝ ? “Türk’ün saygýnlýðý, onuru ve kabiliyeti çok yüksek ve büyüktür. Böyle bir millet, esir yaþamaktansa mahvolsun daha iyidir.” ? “Türk milleti, güzel her þeyi, her medeni þeyi, her yüksek þeyi sever, takdir eder. ? “Az zamanda çok ve büyük iþler yaptýk. Bu iþlerin en büyüðü, temeli Türk kahramanlýðý ve yüksek Türk kültürü olan Türkiye Cumhuriyeti’dir. Bundaki muvaffakiyeti Türk milletinin ve onun deðerli ordusunun bir ve beraber olarak kararlý bir þekilde yürümesine borçluyuz. Fakat yaptýklarýmýzý asla kâfi görmeyiz. Çünkü daha çok ve daha büyük iþler yapmak mecburiyetinde ve azmindeyiz. Yurdumuzu dünyanýn en mamur ve en medeni memleketleri seviyesine çýkaracaðýz. Millî kültürümüzü çaðdaþ medeniyet seviyesinin üstüne çýkaracaðýz.” ? “Türkiye halký yüzyýllardan beri hür ve baðýmsýz yaþamýþ ve baðýmsýzlýðý, yaþamýn bir gereði olarak düþünmüþ bir kavmin kahraman evlatlarýdýr. Bu millet baðýmlý yaþamamýþtýr. Yaþayamaz ve yaþamayacaktýr.” Genelkurmay Baþkanlýðý, Atatürkçülük I, s. 49-52. ? cevaplayalým Yukarýdaki sözlere göre Atatürk, Türk milletinin hangi özelliklerine vurgu yapmýþtýr? 72 2. Türklerin Ýlk Ana Yurdu Türklerin ilk ana yurtlarý Orta Asya’dadýr. Orta Asya, doðuda Kingan Daðlarý’ndan, batýda Hazar Denizi ve Ýtil boylarýna, güneyde Hindikuþ ve Karanlýk Daðlarýndan kuzeyde Sibirya’ya kadar uzanýr. Bu geniþ alanda Türklerin ilk ana yurtlarý; Altay-Sayan Daðlarý’nýn kuzeybatýsý, Tanrý Daðlarý’nýn kuzeyi, Aral Gölü’nün çevresi ve Hazar Denizi’nin doðusu arasýnda kalan bölgedir. ! Türklerin ilk anayurdunun sýnýrlarýnýn kesin olarak çizilememesinin nedenleri neler olabilir? Orta Asya, geniþ bozkýrlarýn ve çöllerin bulunduðu bir bölgedir. Altay Daðlarý, Ötüken Daðlarý, Sayan Daðlarý bölgenin en önemli daðlarýdýr. Bu bölgede Amuderya (Ceyhun), Siriderya (Seyhun), Orhun, Selenga ve Ýrtiþ ýrmaklarý vardýr. Karasal iklimin hüküm sürdüðü Orta Asya’da kýþlar soðuk, yazlar sýcak ve kuraktýr. Orhun Nehri’nden bir görünüm 3. Orta Asya Türk Göçlerinin Sebepleri ve Sonuçlarý Türkler, tarih boyunca farklý sebeplerle ana yurtlarýndan deðiþik bölgelere göç etmek zorunda kalmýþlardýr. Türklerin ana yurttan ilk göçlerinin, MÖ XVI. yüzyýlda baþladýðý, MÖ XII. yüzyýl ve MS IV-IX. yüzyýllar arasýnda yoðunlaþtýðý bilinmektedir. na Le D ÝN ý að AV YA Irm Obi Irmaðý KA N FÝNLANDÝYA ÝS S Ý B Ý R Y A Volga Ýrtiþ Baykal Gölü ÝT AL YA Ha BALKANLAR SUR ÝYE Z BURMA N I Ý A F R Ý K A ND HÝ Dekka iz en AS ÇÝ ýl D AD Ç ÝN O K Y A N U S NÝ ya m ta po YA R IM Kýz Nil MISIR DE o ez AR AP K U Z E Y A F R Ý K A JAPON DENÝZÝ RI i niz M A K D E N Ý Z Gobi Çölü Altay Daðlarý Am Siriderya(Seyhun) Tanrý Daðlarý u Buhara der Tarým Havzasý Kaþgar ya (C Sarý Irmak Taklamakan Çölü ey hu Karanlýk Daðlarý n) Gök Irmak ÝRAN ÇÝN SÝNT Ganj Irmaðý SA De ANADOLU Balkaþ Gölü Harzem zar KARADENÝZ NÇ Cend Aral Gölü FRANSA B Ü Y Ü K R U S Y A MA A V R U P A UR YA Sayan Daðlarý Ötüken Don D E N ÝZ Ý n BENGAL KÖRFEZÝ UMMAN DENÝZÝ H Ý N T O K Y A N U S U Geniþleme alanlarý Türklerin ilk ana yurtlarý Göç yollarý 0 750 1500 2250 3000 Km 1. Harita: Orta Asya’dan yapýlan Türk göçleri Türkler baðýmsýzlýklarý tehlikeye girdiðinde,bir baþka topluluðun egemenliði altýna girmektense özgür yaþayabilecekleri yerlere göç etmiþlerdir. Bunun sonucunda Türkler zamanla Asya’nýn yanýnda Avrupa ve Afrika kýtalarýna da yayýlmýþlardýr. Geçmiþte ve günümüzde farklý coðrafi bölgelerdeki Türk topluluklarýnýn varlýðý bu tarihî gerçekliðe dayanýr. 73 ORTA ASYA TÜRK GÖÇLERÝNÝN NEDENLERÝ ? Kuraklýk ? Salgýn hastalýklar ve hayvan hastalýklarý ? Otlak ve tarým alanlarýnýn daralmasý Ýklim deðiþikliði Nüfusun artmasý ? Yaþanýlan topraklarýn artan nüfusa yeterli olmamasý ? Boylar arasý mücadele ? Dýþ baskýlar ? Türk boylarýnýn birbirine baðlýlýðý (göç eden bir boyu diðer boylarýn takip etmesi) ? Yeni yurtlar edinme düþüncesi Siyasi ve sosyal durum Ýstiklal (Baðýmsýzlýk) duygusu ? Türk boylarý, baðýmsýzlýklarý tehlikeye düþtüðünde, bir baþka topluluðun egemenliði altýna girmektense özgür yaþabilecekleri yerlere göç etmiþlerdir. ORTA ASYA TÜRK GÖÇLERÝNÝN SONUÇLARI Türk göçleri sonunda; ? Orta Asya’dan göç eden Türkler, Anadolu, Suriye, Orta Avrupa ve Sibirya’ya yerleþtiler. ? Deðiþik bölgelere göç eden Türkler farklý kültürleri etkilediler ve kendileri de o kültürlerden etkilendiler. Bu etkilenmeler sonucu Türk boylarý arasýnda dinî, kültürel, ekonomik, sosyal ve siyasi farklýlýklar meydana geldi. ? Göç ettikleri yerlerde Türkler deðiþik adlarla devletler kurdular. ? Göç ettikleri bölgelerde devlet yönetimi ve askerî teþkilatlanma açýsýndan örnek oldular. yorumlayalým SOSYAL BÝR OLGU OLARAK “GÖÇ” Göç, kiþilerin ya da topluluklarýn yerleþmek amacýyla bir iskân bölgesinden diðerine giderek meydana getirdikleri yer deðiþtirme hareketidir. Göç, doðal afet ve kýtlýktan korunmak, verimsiz topraklarý terk edip daha iyi bir yaþama imkâný araþtýrmak gibi doðal, siyasi, sosyal, dinî, iktisadi sebeplerle yapýlmaktadýr. Zorunlu göçlerde, dinî ve siyasi etkenler; isteðe baðlý göçlerde ise sosyal, ekonomik ve psikolojik durumlar söz konusudur. Her ne sebeple olursa olsun göç, insanlarýn dünyaya bakýþýný, kültürünü, davranýþýný ve felsefesini köklü bir deðiþikliðe uðratýr. Göç edenler gittikleri yerlerde millî benliklerini koruduklarý gibi yerli toplum tarafýndan asimile de edilebilirler. Nedim Ýpek, Ýmparatorluktan Ulus Devlete Göçler, s. 17-18’den özetlenmiþtir. ? cevaplayalým Metinden hareketle göç olgusunun neden ve sonuçlarý hakkýnda fikir yürütünüz. 74 2. KONU ORTA ASYA’DA KURULAN ÝLK TÜRK DEVLETLERÝ TEMEL KAVRAMLAR ÝPEK YOLU KUT KURULTAY FEODALÝTE MANÝHAÝZM “Atalarýmýzdan iþittik ki Roma elçileri geldiði zaman bu bizim için artýk yeryüzünü fethedeceðimizin iþaretidir.” Ýstemi Han Osman Turan, Türk Cihan Hakimiyeti Mefkûresi Tarihi, s. 161. düþünelim 1. Yukarýdaki fotoðraflar incelendiðinde Türk-Çin iliþkileri hakkýnda ekonomik ve askerî açýlardan neler söylenebilir? 2. Yandaki kavramlar size neleri çaðrýþtýrmaktadýr? 3. Ýstemi Han’ýn sözüne göre Türk fetih anlayýþýyla ilgili neler söylenebilir? 1. Asya Hun Devleti (Büyük Hun Devleti) Orta Asya’da bilinen ilk teþkilatlý Türk devleti Hunlar tarafýndan kurulmuþtur. Hunlarýn ilk oturduklarý yer Sarý Irmak’ýn kuzeyi idi. Daha sonra Orhun ve Selenga ýrmaklarý ile Ötüken çevresinde geniþ bir alana yayýlmýþlardýr. Bu bölgede güçlü bir devlet kuran Hunlar, Ötüken’i baþkent yapmýþlardýr. < Teoman (Tuman) Dönemi: Asya Hun Devleti’nin bilinen ilk hükümdarý Teoman’dýr. Teoman zamanýnda (MÖ 220-209) Çinliler, Yüe-çiler ve Moðol asýllý Tunguzlarla savaþlar yapýlmýþ, bu savaþlarýn sonucunda Çin topraklarýnýn bir kýsmý ele geçirilmiþtir. yorumlayalým TEOMAN - METE MÜCADELESÝ Teoman’ýn, Mete adýnda bir oðlu vardý. Teoman’ýn, ikinci eþinden bir oðlu daha olunca O, Mete’yi ortadan kaldýrmak istedi. Teoman, varisi olarak diðer oðlunu görmekteydi. Bu yüzden Mete’yi Yüeçi’lere rehin olarak gönderdi. Yüe-çilerin kendisini öldüreceðini düþünen Mete, bir fýrsatýný bularak kaçmayý baþardý ve Hun topraklarýna sýðýndý. Mete’nin bu baþarýsý kýsa sürede Hun ülkesinde duyuldu. Teoman, Mete’nin bir kahramanlýk göstererek Yüe-çilerin elinden kurtulmasýndan etkilendi. Oðlunun cesaretini ve baþarýsýný takdir ederek, idaresine on bin atlý verdi. Bununla birlikte Mete, babasýna güvenemeyeceðini düþünmekteydi. Mete, babasýna karþý bir darbe hazýrlýðýna baþladý. Mete’nin yaptýðý hazýrlýk Çin yýllýklarýnda þöyle anlatýlmýþtýr: Mete, hedefe giderken, ýslýk çýkaran bir ok yaptý. Atlý okçu birliðinin eðitimi esnasýnda kendisi bu oku nereye atarsa, askerlerin de hep birlikte o hedefi vurmalarýný emretti. Emrine uymayanlarý idam ettireceðini söyledi. Bir gün Mete, okunu çok sevdiði atlarýndan birine yöneltti. Kendisiyle birlikte emrindekilerin de oklarýný ata atmalarýný emretti. Mete böylece emrindeki askerlere kendisine tam bir itaatle baðlanmalarýný istemiþti. Mete askerlerine uzun ve meþakkatli bir eðitim sürecinden sonra onlara güvenebileceðini anlamýþtý. Mete bir süre sonra güvendiði askerleriyle babasý Teoman’a karþý taht mücadelesine giriþti. Mücadeleyi kazanarak Hunlarýn yönetimini ele geçiren Mete Han kýsa sürede diðer Türk ve Moðol boylarýný hâkimiyet altýna almayý baþardý. Türkler Ansiklopedisi, C 1, s. 687-708’den özetlenmiþtir. ? cevaplayalým Teoman döneminde devletler arasý iliþkiler ve devlet yönetimi hakkýnda neler söylenebilir? 75 < Mete (Mao-dun) Dönemi: Mete (MÖ 209-174), cesareti ve teþkilatçýlýðý sayesinde kýsa bir sürede ülke güvenliðini saðlayarak Hun Devleti’nin sýnýrlarýný geniþletmiþtir. Mete, hükümranlýðý boyunca Orta Asya’da yaþayan bütün Türk boylarýný, baþta Moðollar olmak üzere diðer kavimleri hâkimiyeti altýna almayý baþarmýþtýr. Önce Tunguzlarý itaatine almýþ, daha sonra Yüe-çilerle savaþarak bütün topraklarýný ele geçirmiþtir. Mete, Asya Hun Devleti açýsýndan bir tehlike olarak gördüðü Çin’i baský altýna almaya çalýþmýþ, bu yüzden Çin’e birçok sefer düzenlemiþtir. Mete’nin izlediði devlet politikasý yüzünden baský atýnda kalan Çin, bundan kurtulmak için Hunlarla bir antlaþma yapmýþtýr (MÖ 200). Yapýlan antlaþma gereðince, Çin’in kuzeyindeki bozkýrlar Hunlara býrakýlmýþ, Çinliler Hunlara yýllýk vergi vermeyi kabul etmiþtir. Mete, Çin’i tamamen etkisiz hâle getirdiði hâlde Çin topraklarýna yerleþmek istememiþ, bunu devletin geleceði açýsýndan sakýncalý bulmuþtur. Mete’ nin yenilgiye uðratmýþ olduðu Çin Çünkü Türklerin bu kalabalýk kavim aratopraklarýna yerleþmek yerine Çin’i sadece sýnda benliklerini kaybedeceðini düþünvergiye baðlamasýnýn nedenleri neler olabilir? müþtür. Mete zamanýnda Asya Hun Devleti ile Çin arasýnda ticaret anlaþmalarý yapýlmýþtýr. Bu anlaþmalarýn yapýlmasýnda Ýpek Yolu’nun etkisi büyüktür. Ýpek Yolu üzerinde hâkimiyet isteði zaman zaman bu iki devleti, siyasi ve askerî açýlardan karþý karþýya getirmiþtir. Mete zamanýnda Asya Hun Devleti en geniþ sýnýrlarýna ulaþmýþtýr. Mete, MÖ 174’te öldüðünde sivil ve askerî teþkilatý ile dýþ siyasette güçlü bir devlet býrakmýþtýr. Bu devlet daha sonra kurulacak olan diðer Türk devletlerine örnek teþkil etmiþtir. Mete’nin ölümünden sonra yerine Ki-ok geçmiþtir (MÖ 174-160). < Ki-ok Dönemi: Ki-ok babasýnýn yolunu izlemiþ, devraldýðý devleti ve düzeni devam ettirmek istemiþtir. Onun döneminde Çin ile olan siyasi ve ticari iliþkiler geliþtirilmeye çalýþýlmýþtýr. Ki-ok, bir Çin prensesiyle evlenerek Çinlilerle akrabalýk kurma yoluna gitmiþtir. ! yorumlayalým TÜRKLERDE VATAN SEVGÝSÝ Mete’nin Tunguzlarla mücadelesi onun politik dehasýný, Türk devlet anlayýþýnýn özünü ve temelini oluþturur. Bu olay Çin kaynaklarýnda þöyle anlatýlýr: “Mete idareyi ele aldýðý zaman, Tunguzlar güçlerinin zirvesinde bulunuyordu. Mete’nin tahta oturduðunu öðrenen Tunguzlar, Teoman’a ait bir at istediklerini elçi vasýtasýyla bildirdiler. Mete danýþmanlarýyla görüþtü. Onlar, atýn verilmemesi gerektiðini söylediler. Mete, Tunguzlarýn isteðini yerine getirdi. Bunun üzerine Tunguzlar, Mete’nin kendilerinden korktuðuna inandý ve Mete’den daha aðýr isteklerde bulundular. Mete’nin danýþmanlarýnýn þiddetle karþý çýkmasýna raðmen Mete bu isteklerini de kabul etti. Fakat Tunguz hükümdarýnýn haksýz istekleri daha da arttý. Ýki devlet arasýnda kullanýlmayan büyük bir toprak parçasý vardý. Ýki devletin askeri birliklerinin dýþýnda insan bulunmayan toprak parçasý Hunlara çok uzaktý. Tunguz hükümdarý, gönderilen elçi vasýtasýyla bu toprak parçasýný Mete’den istedi. Mete tekrar danýþmanlarýna sordu. Bazýlarý, bu toprak parçasýnýn verilebileceðini, bazýlarý da verilemeyeceðini söyledi. Bunun üzerine Mete hiddetle parlayarak “Devletin temeli olan topraðý biz nasýl verebiliriz.” diyerek Tunguzlara savaþ açtý. Türkler Ansiklopedisi, C 1, s. 687-708’den özetlenmiþtir. ? cevaplayalým Mete’nin izlediði devlet politikasýnýn esaslarý nelerdir? yorumlayalým HUNLARA KARÞI ÝZLENÝLEN ÇÝN POLÝTÝKASI Hunlar, MÖ IV. yüzyýl baþlarýnda Çin’e sürekli akýnlar yaptýlar. Bu nedenle Çin, Hun akýnlarýný durdurmak amacýyla daha önce kuzey sýnýrýnda inþa ettiði kaleleri, yapýlan duvarlarla birleþtirdi. Böylece ünlü Çin Seddi inþa edildi. Çin hükümdarlarý buna raðmen Hunlarý durdurmayý baþaramadý. Bu çaresizlik Çin’i baþka önlemler almaya sevk etti: Çin prenseslerini Hun hakanlarýyla evlendirerek, prensesin yanýnda Hun sarayýna çok sayýda ? hizmetkâr gönderdiler. Bu hizmetkârlar casusluk faaliyetinde bulunarak Türkler hakkýnda bilgi topladýlar. Türk beylerine hediyeler göndererek onlarý kendilerine baðlamaya ve ekonomik olarak Çin’e ? baðýmlý yaþamaya alýþtýrdýlar. 76 Hediyeleri ve ekonomik yardýmlarý birden keserek Türkleri itaat altýna almaya çalýþtýlar. ? ? Türk beylerini birbirlerine karþý kýþkýrtarak Türk devletinin parçalanmasýna neden oldular. Türkler Ansikopedisi, C 1, s. 704’ten özetlenmiþtir. ? cevaplayalým Çinliler Hun saldýrýlarýna karþý hangi politikalarý geliþtirmiþlerdir? Ki-ok’tan sonra yerine geçen hükümdarlar zamanýnda Asya Hun Devleti, Çinlilerin etkisi ve entrikalarýyla sarýlmýþ, Çin hâkimiyetine girmemek için büyük mücadeleler verilmiþtir. Ancak bazý baþarýlara raðmen ülke bütünlüðü korunamamýþtýr. Böylece Hun Devleti batý ve güney olmak üzere ikiye ayrýlmýþtýr (MÖ 58). Batýda bulunan Hunlar Çinlilerin hâkimiyetine girmiþlerdir (MÖ 36). Güney Hunlarý ise tekrar kuzey ve güney olmak üzere ikiye ayrýlmýþtýr (48). Bunlardan kuzeyde olaný Siyenpiler, güneyde olaný ise Çinliler tarafýndan yýkýlmýþtýr. Asya Hun Devleti’nin parçalanmasýyla birlikte Hunlar, Çin’in idaresinde kalmýþlarsa da millî varlýklarýný korumaya çalýþmýþlardýr. Bunlarýn bir kýsmý kuzeye çekilerek baðýmsýz topluluklar hâlinde yaþamýþ, bir kýsmý da batýya göç etmiþtir. Batýya göç edenler Kavimler Göçü’ne sebep olmuþtur. Asya Hun Devleti’nin yýkýlmasý ve bazý Türk boylarýnýn batýya göç etmesinden sonra Çin, Asya’nýn en güçlü devleti konumuna gelmiþtir. Asya Hunlarýnýn bir kolu olan Tabgaçlar, Çin’deki karýþýklýklardan yararlanarak Çin’in kuzeyinde devlet hâline gelmiþlerdir. Ayrýca Asya’da Orhun ve Selenga ýrmaklarý arasýnda Avar, Ýran’da Sasani, Maveraünnehir bölgesinde Akhun Devleti kurulmuþtur. yorumlayalým ESKÝ TÜRKLER Eski Türklerde ülke, daha kolay yönetilmesi açýsýndan doðu ve batý olmak üzere ikiye ayrýlmýþtýr. Devletin doðusunu asýl hükümdar, batýsýný da ise “yabgu” unvaný ile hükümdarýn kardeþi yönetmiþtir. Ülke, hükümdar ailesinin ortak malý sayýlmýþ, aileye mensup her erkeðe hükümdar olma hakký tanýnmýþtýr. Bu anlayýþ sýk sýk taht kavgalarýna neden olmuþtur. Hükümdarlara devleti yönetme yetkisinin tanrý tarafýndan verildiðine inanýlmýþ, bu yetkiye “kut” adý verilmiþtir. Ülke, “töre” adý verilen yazýlý olmayan hukuk kurallarýna göre yönetilmiþtir. Hükümdara devlet yönetimiyle ilgili konularda toy, kengeþ, kurultay gibi adlarla bilinen danýþma meclisi yardýmcý olmuþtur. Eski Türklerde toprak, yurt olarak adlandýrýlmýþtýr .Yurt hükümdarýn þahsi malý deðildir. Göçebe toplumlarýn özelliði olarak Türkler, hür ve baðýmsýz yaþayabildiði topraklarý ülke olarak görmüþlerdir. Baðýmsýzlýklarýný kaybetmektense Turan taktiði mümkün olduðu zaman ailelerini yanlarýna alarak, hayvanlarýný önlerine katarak baðýmsýz yaþayabilecekleri topraklara göçmüþlerdir. Türklerde ordu teþkilatýný ilk Mete Han kurmuþtur. Onun kurduðu ordu onlu sisteme göre teþkilatlanmýþtýr. Türklerde askerlik özel bir meslek deðildi. Kadýnlar bile savaþ sanatýný bilirler, gerktiðinde kendi beylerinin komutasýnda orduya katýlýrlardý. Bu bakýmdan Türk toplumu ordu-millet tabiri ile nitelendirilmiþti. Türkler savaþlarda “turan” adý verilen savaþ taktiðini kullanmýþlardýr. Turan taktiði, ordunun üç kuvvete ayrýlýp ortadaki kuvvetin düþmana saldýrmasýyla baþlar. Daha sonra bu kuvvet yenilmiþ gibi aniden geri çekilir. Bunun üzerine Atýna bakým yapan bozkýrlý düþman ordusu karþý taarruza geçer. Bu sýrada sað ve soldaki Türk kuvvetleri düþmaný çember içine alarak yok etmeye çalýþýr. 77 Hun Devleti, hayvancýlýða elveriþli bozkýrlarda kurulmuþtur. Tarýma uygun topraklarýn azlýðý nedeniyle ekonominin temeli hayvancýlýða dayalýdýr. Ýklim ve arazi þartlarýndan dolayý genellikle at, koyun, sýðýr, deve gibi hayvanlar yetiþtirmiþlerdir. At, Türklerin yaþamlarýnýn vazgeçilmez bir parçasý olmuþtur. Ulaþýmda, orduda, spor faaliyetlerinde atlara büyük ölçüde yer verilmiþtir. Türklerin hayvancýlýkla uðraþmalarý konargöçer hayat tarzýný benimsemelerinde etkili olmuþtur. Türkler, bozkýr þartlarýnýn gereði olarak yaz aylarýný “yaylak” denilen yüksek yerlerde, kýþ aylarýný ise “kýþlak” denilen alçak yerlerde geçirmiþlerdir. Türkler, tabiatta bulunan birtakým varlýklarýn ruhu olduðuna ve ölümden sonraki yaþama inanmýþlardýr. Bu yüzden ölen kiþinin eþyalarý “kurgan” adý verilen mezara konulmuþtur. Mezarlarýnýn baþýna da kiþinin hayattayken öldürdüðü düþman sayýsý kadar, “balbal” adý verilen taþlar dikilmiþtir. Ölen kiþinin ardýndan yapýlan törene “yuð” adý verilmiþtir. Türklerin asýl dini Gök Tanrý dini idi. Eski Türklerde sanat, Türklerin yaþadýklarý konargöçer hayat þartlarýna uygun olarak geliþmiþtir. Arkeolojik kazýlarda onlara ait kemer tokalarý, kýlýç kabzalarý, süs eþyalarý, at koþum takýmlarý Balbal gibi taþýnabilir eþyalar bulunmuþtur. Bu eþyalarýn üzerine pars, kaplan, kurt, geyik, koyun ve at gibi hayvanlarýn birbirine karþý mücadelelerini gösteren figürler iþlenmiþtir. Türkler arasýnda, dokumacýlýk, dericilik, ve maden iþlemeciliði yaygýnlaþmýþtýr. Bakýr ve demiri eski dönemlerden beri kullanan Türkler, altýn ve gümüþ gibi deðerli madenleri de iþlemiþlerdir. Altýn kemer tokasý Türkler Ansiklopedisi, C 2, s. 874-888’den özetlenmiþtir. ? cevaplayalým Metne göre Hunlar Dönemi Türk kültür ve uygarlýðý hakkýnda neler söylenebilir? 2. Kavimler Göçü ve Avrupa Hun Devleti a. Kavimler Göçü Asya Hun Ýmparatorluðu’nun daðýlmasýndan sonra Asya’nýn batýsýnda bulunan Hunlar, Hazar Denizi ile Aral Gölü arasýndaki bölgede yaþayan Alanlarýn topraklarýný ele geçirmiþlerdir. Bu bölgenin Hunlarýn eline geçmesi, onlarýn Avrupa içlerine kadar ilerlemelerinin baþlangýcý olmuþtur. Karadeniz’in kuzeyi ile Doðu Avrupa’da IV. yüzyýlda Ostrogotlar, Vizigotlar, Gepitler ve Vandallar gibi birçok Germen kavmi bulunmaktaydý. Hunlarýn Ýtil (Volga) Nehri’nin batýsýna geçerek Karadeniz’in kuzeyine gelmeleri, bu bölgede bir göç hareketini baþlatmýþtýr (375). Hunlarýn bu hareketiyle bölgede tutunamayan kavimler, batýya göç etmek zorunda kalmýþlardýr. Bu kavimler, önlerine çýkan diðer kavimlerin yerlerinden ayrýlmalarýna neden olmuþtur. Kavimlerin yýllarca süren bu yer deðiþtirmelerine “Kavimler Göçü” denilmiþtir. 78 Kavimler Göçü’nün önemli sonuçlarý þunlardýr: Roma Ýmparatorluðu doðu ve batý olarak ikiye ayrýlmýþtýr (395). Batý Roma Ýmparatorluðu 476’da ? yýkýlmýþ ve topraklarý üzerinde birçok Germen devleti kurulmuþtur. Avrupa’nýn etnik yapýsý deðiþerek yeni milletler ortaya çýkmýþtýr. Alanlar, Vandallar ve Vizigotlar, ? Ýspanya Yarýmadasý’na gelerek Ýspanyollarýn; Angýllar ve Saksonlar, Britanya adalarýna yerleþerek Ýngilizlerin; Germen kavimleri, Ren Nehri kýyýlarýna yerleþerek Almanlarýn oluþmasýný saðlamýþlardýr. Bunun sonucunda bugünkü Ýngiltere, Fransa, Ýspanya, Almanya gibi Avrupa devletlerinin temelleri atýlmýþtýr. Türkler, Avrupa’da bir Hun Devleti kurmuþlardýr. ? Türk kültürü Avrupa’da yayýlmýþtýr. ? Ýlk Çað sona ermiþ, Orta Çað baþlamýþtýr. ? Avrupa’da kilise önem kazanmýþ, Skolastik düþünce egemen olmuþtur. ? Avrupa’da feodalite (derebeylik) rejimi ortaya çýkmýþtýr. ? yorumlayalým Aþaðýdaki haritalara göre Kavimler Göçü’nün Avrupa tarihine etkileri neler olabilir? ANGILLAR O K AT L A YA S NU SU Britanya ANGILLAR BURGONDLAR SAKSONLAR SAKSONLAR HUNLAR Galya 375 VANDALLAR BURGONDLAR SÜEVLER SÜEVLER OSTRO GOTLAR HUNLAR Alanlar 434 - 454 OSTRO GOTLAR VÝZÝGOTLAR VÝZÝGOTLAR VÝZÝGOTLAR Ýtal ya VÝZÝGOTLAR VANDALLAR 600 onya 900 Kapadokya Ý ÝZ EN ED EG 300 Asia A K D E N Ý Z Alanlar Bitinya Maked Sicilya VANDALLAR KARADENÝZ VÝZÝGOTLAR Sardinya Mauretania 0 Alanlar Kilikya 2. Harita: Kavimler Göçü Piktler Yutlar Ýskoçlar Angýllar T ÝGO 600 K VANDAL KRALLIÐI r on a an do r m a t y a M ak rK r rla a ac Al m Burgand KrallýðýO LI 300 S Thüringler la r Syagrius Krallýðý AL 0 Sa ks Frank Krallýðý R VÝZ la ar nl ks o Sa Britonlar r la on ris F ÐI O K AT L A YA S NU SU Britonlar Avarlar Ostrogot Krallýðý ra llý KAR Doð u Ro ðý ma Ýmp 900 3. Harita: Kavimler Göçü’nden sonra Avrupa 79 arat Hazarlar ADE orlu NÝZ ðu HAZAR DENÝZÝ OSTRO GOTLAR BURGONDLAR SÜEVLER FEODALÝZM Batý Roma Ýmparatorluðu yýkýldýktan sonra yerine kurulan krallýklar arasýndaki anlaþmazlýklar, Avrupa’da feodalite rejiminin doðmasýna sebep olmuþtur. Avrupa’da Kavimler Göçü’nün meydana getirdiði karýþýklýklar devam ederken halk ve büyük toprak sahipleri, kendilerini emniyette görmediklerinden hayatlarýný devam ettirebilmek için güçlü kiþilerin korumasý altýna girme ihtiyacý hissettiler. Halkýn himayesine girdiði kiþilere süzeren, himaye edilenlere de vassal denilirdi. Böylece IX. yüzyýlda senyörler ve vassalarý arasýnda bir hiyerarþi geliþti. Senyörler, baðlýlýðý sebebiyle vassalara kira karþýlýðý bir topraðýn iþleme hakkýný vermeye baþladýlar. Böylece feodalite(derebeylik) rejimi ortaya çýktý. Feodal düzenin önemli özelliklerinden biri de senyörün içinde yaþadýðý þato veya kalelerdi. Bu þato veya kaleler askerî birlik tarafýndan korunuyordu. Feodalite, bütün Orta Çað boyunca devam etti. XV. yüzyýlda barutun ateþli silahlarda kullanýlmasýyla sona ermeye baþladý. Feodalitenin yýkýlmasý mutlak krallýklarýn güçlenmesini saðladý. Yeni Çað baþýnda Almanya dýþýnda tüm Avrupa’da feodalite yýkýldý. Almanya’da ise Yakýn Çaðda ortadan kalktý. Orta Çað Avrupasý’nda halk çeþitli sýnýflara ayrýlmýþtý. ASÝLLER ORTA ÇAÐ AVRUPASI’NDA SOSYAL SINIFLAR Orta Çað Avrupasý’nýn en imtiyazlý sýnýfý asillerdi. Bunlarýn en üstünde senyör denilen derebeyleri bulunurdu. Senyörlerin en büyüðü kraldý. Derebeylerden sonra sýrasýyla dükler, kontlar, baronlar,vikontlar ve þövalyeler yer almýþtýr. Asiller her türlü hakka sahipti. RAHÝPLER Asillerden sonra en imtiyazlý sýnýftýr. Papa’ya baðlý olarak çalýþýrlardý. Kilise topraklarýnda senyörler gibi yaþarlardý. Orta Çaðda önemli miktarda toprak elde ederek zenginleþmiþlerdir. Vergi ve askerlikten muaf tutulmuþlardýr. Hem devlet hem de din iþleriyle uðramýþlardýr. BURJUVALAR Kasaba ve þehirlerde oturup ticaret ve sanayi ile uðraþanlara burjuva denilirdi. Senyörlere belli miktarda para vererek onlarýn himayesinde yaþarlardý. KÖYLÜLER En kötü þartlar altýnda yaþayan sýnýftý. Köylüler iki kýsma ayrýlmýþtý. Serf adý verilen köylülerin hiçbir haklarý yoktu. Efendileri için tarlalarda çalýþýrlar ve kazançlarýný onlara verirlerdi. Toprakla beraber alýnýp satýlýrlardý. Serbest köylüler, ekip biçtikleri topraklardan kazandýklarýnýn bir kýsmýný senyöre vergi olarak verirlerdi. Ýstedikleri zaman baþka bir yere gidebilir, istedikleri gibi çalýþýrlardý. Mallarý da çocuklarýna kalýrdý. b. Avrupa Hun Devleti Balamir Dönemi: Hunlar Balamir önderliðinde Karadeniz’in kuzeyinden batýya geçerek kýsa sürede < Tuna boylarýna ulaþmýþtýr (375). Avrupa Hunlarýnýn batýya yönelmesi önce Ostrogotlarýn (Doðu Gotlarý), sonra Vizigotlarýn (Batý Gotlarý) yerlerini terk etmelerine neden olmuþtur. < Uldýz Dönemi: Balamir’den sonra Avrupa Hunlarýnýn baþýna Uldýz geçmiþtir (378). Uldýz Döneminde Avrupa Hunlarý iki kol hâlinde hareket etmiþtir. Bunlardan biri Roma topraklarýna girerken diðeri de Kafkaslar üzerinden Anadolu topraklarýna girmiþtir. Böylelikle Türkler ilk kez Anadolu’ya ayak basmýþlardýr. Uldýz, Avrupa Hun Devleti’nin geleneksel politikasýnýn temellerini atmýþtýr. Onun politikasý iki aþamalýdýr: Doðu Roma’yý baský altýnda tutmak, ? Batý Roma ile iyi iliþkiler kurmak. ? Uldýz 410’da ölmüþtür. Uldýz’dan sonra Hunlarýn yönetimine Karaton, Rua daha sonra Atilla ve Bleda birlikte geçmiþtir. < Attila Dönemi: Avrupa Hunlarýnýn en parlak dönemi Attila ile baþlamýþtýr. Attila, devletin baþýna geçtikten sonra Doðu Roma ile olan iliþkilerin yeniden düzenlenmesi gerektiðini düþünmüþtür. Çünkü iki devlet arasýnda bazý sorunlar yaþanmaktaydý. Bu sorunun temelini Doðu Roma Ýmparatorluðu tarafýndan esir edilen veya çeþitli nedenlerle bu ülkeye sýðýnan Türkler teþkil etmiþtir. 434 yýlýnda Doðu Roma imparatoru, iki devlet arasýndaki sorunlarýn görüþülmesi için Attila’ya baþvurmuþ ve bir heyet göndermiþtir. Bunu bir fýrsat gören Attila, Doðu Roma heyetiyle tarihe Margos Barýþý adýyla geçen bir antlaþma imzalamýþtýr. 80 S O Y A BAYKAL GÖLÜ Ötüken t a Ç Ý N Hoten ÞH TÝBET AN LA Kö R rfe YA zi R IM A D A E N ÝZ 3000 A KU ÝZ P D 2250 K sr A IL 1500 Ý R Ba R IZ 750 R LE ya A K F NÝ am JAPON DENÝZÝ Turfan AK HUN DEVLETÝ SA ot Semerkant Kaþgar Yarkent Karakurum GÜNEY HUNLARI EN I D op ra MISIR A SA le ez Fý BALKAÞ GÖLÜ Buhara ic D SUR ÝYE ARAL GÖLÜ R SA Ostrogotlar Lombartlar . P A ÝM KARADENÝZ DO OM ÐU TI R RO BA MA ÝMP . M A K D E N Ý Z HUNLARI B Ü Y Ü K H U N D EKUZEY VLETÝ Kavimler Kapýsý Bulgar AVRUPA HUN DEVLETÝ O K Y A N U S S Burgontlar 0 R B Ü Y Ü K A U Ý UR YA L N B NÇ T A Ý U MA A K Y S SI U M M A N D E N Ý Z Ý B E N G A L K Ö R F E Z Ý 3750 km H Ý N T O K Y A N U S U Büyük Hun Devleti Kuþhanlar Devleti Attila zamanýnda Avrupa Hun Devleti Ak Hun Devleti Hunlarýn ilk yurtlarý Avrupa Hunlarýnýn Avrupada ilk yerleþtikleri alan Çin Seddi 4. Harita: Avrupa ve Büyük Hun Devleti yorumlayalým MARGOS ANTLAÞMASI (434) Margos Kalesi’nin tam karþýsýnda ve Tuna’nýn kuzey kýyýsýnda bulunan Konstantia surlarý önünde yapýldýðý için bu anlaþmaya Konstantia Barýþý da denilmektedir. Bizans elçileri, Margos Kalesi önünde Attila tarafýndan at üzerinde karþýlandý. Attila, isteklerini barýþ þartý olarak yazdýrdý. Margos Barýþ Antlaþmasý’nýn baþlýca maddeleri þunlardýr: Hunlarca esir edilmiþ Romalýlar ile çeþitli nedenlerle ? ülkelerini terk eden Hunlar, Doðu Roma Devleti’ne kabul edilmeyecekler. Romalý mülteciler ve esirlerin her biri için Avrupa Hunlarýna ? sekiz altýn fidye ödenecektir. Romalýlar, Hunlarýn hâkimiyeti altýnda olan kavimlerle iþ ? birliði yapmayacaktýr. Ticaret yapmak için eþit þartlar altýnda bir araya gelinecek, ? ticari faaliyetler belirli sýnýr kasabalarýnda devam edecektir. Yapýlan antlaþma devamlý olacak ve antlaþmaya her iki taraf ? da uyacaktýr. Avrupa Hun Hükümdarý Romalýlar tarafýndan Avrupa Hun Devleti’ne ödenen vergi ? Attila 300 libre altýn yerine 700 libre altýn olacaktýr. Doðu Roma imparatoru Ýkinci Theodosios bu þartlarý aynen kabul etmek zorunda kaldý. Bunun üzerine Doðu Roma kendilerine sýðýnan Hunlarý iade etti. Ýade edilen Hunlar, kaçmalarý dolayýsýyla vatana ihanet ettikleri düþüncesiyle Attila tarafýndan cezalandýrýldý. Türkler Ansiklopedisi, C 3, s. 900’den özetlenmiþtir. ? cevaplayalým 1. Attila’nýn, gelen heyete isteklerini barýþ þartý olarak yazdýrmasý Hun Devleti’nin gücü hakkýnda sizlerde nasýl bir düþünce oluþturuyor? 2. Antlaþma maddelerine baktýðýnýzda Avrupa Hun Devleti ile ilgili hangi bilgilere ulaþabilirsiniz? 81 Attila, Batý Roma üzerine gidebilmek için Doðu Roma’nýn hâkimiyetindeki Balkanlar’da güvenliðin saðlanmasý gerektiðini düþünmekteydi. Bunun için Balkanlar ’ý baský altýnda tutmaya çalýþmýþ, bu bölgeye peþ peþe seferler düzenlemiþtir. Bu seferler sonucunda Doðu Roma Ýmparatorluðu ile Anatolios (Anatolyus) Barýþý (447) imzalanmýþtýr. Bu antlaþmaya göre Bizans’ýn ödemesi gereken vergi miktarý üç katýna çýkarýlmýþtýr. Ancak daha sonraki dönemlerde Doðu Roma imparatoru bu vergiyi ödemek istememiþtir. Bunun da Attila’nýn öldürülmesiyle mümkün olabileceðini düþünmüþtür. Bu düþünce Doðu Roma imparatorunu Attila’ya karþý bir suikast giriþimine sevk etmiþtir. Ancak bu giriþim baþarýsýzlýkla sonuçlanmýþtýr. Doðu Roma Ýmparatorluðu’nu tamamen etkisiz hâle getiren Attila, Batý Roma üzerine yoðunlaþmýþtýr. Batý Roma üzerine gidebilmek için çeþitli sebepler aramýþtýr. Attila, Batý Roma imparatorunun kýz kardeþi Honoria (Honarya)’nýn evlilik teklifini bir fýrsat olarak görmüþtür. Honoria’nýn teklifini kabul eden Attila, çeyiz olarak Roma topraklarýnýn yarýsýný istemiþ, bu isteði kabul edilmeyince de Galya Seferi’ne çýkma kararý almýþtýr. Bu sefer sýrasýnda her iki taraf da çok kayýp vermesine raðmen kesin bir sonuç alýnamamýþtýr Attila’nýn Papa ile görüþmesi (451). Ertesi yýl Attila, Alpleri aþarak Ýtalya’ya girmeyi baþarmýþtýr. Attila’nýn durdurulamayacaðýný anlayan Romalýlar, Papa’dan arabuluculuk için yardým istemiþlerdir. Papa’nýn baþkanlýðýndaki heyet Attila’dan Roma’nýn baðýþlanmasýný talep etmiþtir. Attila, Papa ile anlaþtýktan sonra ordusuyla birlikte geri dönmüþtür (452). Attila’nýn Roma’yý iþgal etmesine hiçbir engel yokken geri dönmesinin nedenleri; Roma’nýn Hristiyan dünyasý için kutsal bir merkez olmasý, ? Batý Roma’nýn gücünü kýrdýðýna inanmasý, ? Doðu’da bir tehlike olarak gördüðü Sasani Devleti üzerine sefere çýkmak istemesidir. ? yorumlayalým TANRI’NIN KAMÇISI ATTÝLA Hunlarýn büyük haný, “cesur kavimlerin efendisi” Attila’nýn hayatý 453 yýlýnda sona erer. Avrupa’nýn tarihine yön veren Attila’nýn ani ölümü Avrupalý kavimlerce þaþkýnlýkla karþýlanýr. Hatta Bizanslýlar, Attila’nýn ölümüne inanmazlar ve bunun bir komplo olduðunu düþünürler. Attila’nýn ölmesinden kýsa süre sonra kurduðu devlet yýkýlýr. Buna raðmen Attila’nýn Avrupalýlar üzerindeki etkisi günümüze kadar devam eder. Öyle ki Avrupalý kavimler tarafýndan Attila ve Hunlar hakkýnda ülkelere göre deðiþiklik gösteren efsaneler oluþturulur. Hristiyanlar, günahlarýndan dolayý Tanrý’nýn kendilerini cezalandýrmak maksadýyla, Attila’yý gönderdiðini düþünürler ve Ona “Tanrý’nýn Kamçýsý” unvanýný verirler. Got-Longobard efsanelerinde Attila, savaþmaktan hoþlanan, yumuþak huylu ve keskin zekâlý bir hükümdardýr. Fransa’da söylenen menkýbelerde Attila, genellikle çok kan dökücü ve merhametsizdir. Paris halký Attila’dan korktuðu için daha emin bir yere sýðýnmayý düþünür. Efsaneler halk düþüncesini yansýtmakla beraber tarihî içerik bakýmýndan zayýftýr. Buna karþýlýk Germen efsanelerinde Attila, çok büyük ve iyiliksever bir hükümdardýr. Attila’nýn sarayýnda birçok Germen hükümdarý yaþar. Nibelungen Destaný, Hun-Germen mücadelelerinden meydana gelir. Bu hikâyelerde Attila, Etzel adýnda büyük otoriteye sahip, barýþsever ve yalnýz asilere karþý kýlýç kullanan asil ruhlu bir hükümdardýr. Macarlar da bilinen ilk liderleri Arpad’ýn kökenini Attila ile iliþkilendirerek soylarýný Hunlara dayandýrýrlar. Macarlar arasýnda yayýlmýþ efsaneye göre iki kardeþ Azak Denizi kýyýsýndaki ovalarda avlanýrken karþýlaþtýklarý Alan hükümdarýnýn kýzlarý ile evlenirler ve bu evlilikten Hunlar ve Macarlar türer. Macarlar, Attila’yý ve Hunlarýný daima sevgi ve büyük bir ilgi ile anarlar. Bunun temelinde, Macarlarýn doðulu oluþu ve Türk karakteri taþýyan bir kavim olmalarý yatar. Türkler Ansiklopedisi, C 1, s. 853-886’dan özetlenmiþtir. ? cevaplayalým Attila’nýn kiþiliði hakkýndaki bilgilerin efsanelere göre farklýlýk göstermesinin nedenleri neler olabilir? 82 Attila, Roma Seferi’nden döndükten sonra hayatýný kaybetmiþtir (453). Bazý kaynaklarda Attila’nýn zehirlenerek öldürüldüðü belirtilmiþtir. Attila ve Hunlar, Avrupalýlarýn zihninde önemli bir yer iþgal etmiþtir. Henüz Attila hayattayken onunla ilgili efsaneler söylenmeye, yazýlmaya baþlanmýþtýr. Attila, Avrupa Hun Devleti’nde babadan oðula geçen bir hükümdarlýk sistemini yürürlüðe koymuþtur. Attila’dan sonra yerine oðullarý Ýlek, Dengizik ve Ýrnek geçmiþtir. Ancak onlar devleti babalarý kadar iyi yönetememiþlerdir. Ýlek, ayaklanan Germen kavimleriyle savaþýrken, yerine geçen Dengizik ise Doðu Roma ile yaptýðý mücadele sýrasýnda hayatýný kaybetmiþtir (469). Ýrnek, Orta Avrupa’da tutunamayacaðýný anlayýnca kendine baðlý Türk boylarý ile beraber Karadeniz’in kuzeybatý sahillerine dönmüþtür. Türk boylarýndan bir kýsmý da geldikleri yer olan Orta Asya’ya geri gitmiþlerdir. Avrupa’da kendi göçebe geleneklerini devam ettiren Hunlar, ele geçirdikleri bölgelerdeki kavimlerle bir arada yaþamýþlardýr. Bu yüzden kavimler arasýnda kültürel bir etkileþim meydana gelmiþtir. IV. yüzyýldan itibaren Tuna boyundaki Hunlarýn bir kýsmý Hristiyanlaþmýþtýr. Avrupa Hunlarý, çok güçlü devlet idareleri, sýnýrlarý içerisinde saðladýðý emniyet ve huzur sayesinde kuzey-güney, doðu-batý arasýndaki ticari ve kültürel faaliyetleri kolaylaþtýrmýþtýr. Hunlar, pantolon ve ceket giyme, at koþumlarý ve atlarý eyerleme konularýnda Avrupa’ya örnek olmuþtur. Bazý Avrupa kavimleri, ordularýný Türk ordusu düzeninde yeniden yapýlandýrmýþlardýr. 3. Kök Türk Devleti yorumlayalým ERGENEKON DESTANI Türk illerinde, Türk’e boyun eðmeyen bir yer yoktur. Bu durum yabancý kavimlerin birleþerek Türklere karþý bir mücadelenin baþlamasýna sebep olur. Yapýlan savaþta Türkler üstün gelir. Aldýklarý yenilgi üzerine düþman kavimleri toplanýp konuþurlar; Türklere bir savaþ hilesi yapmaya karar verirler. Düþman kavimleri, baþýnda Ýl Kaðan’ýn olduðu Türklere bir saldýrý giriþiminde bulunurlar. Giriþilen bu saldýrýda düþman kavimleri, yenilgiye uðramýþ gibi yaparlar ve aðýrlýklarýný býrakýp kaçarlar. Türkler, düþmanlarýn kaçtýklarýný görünce peþlerine düþerler. Ancak düþmanýn kaçýþýnýn bir savaþ taktiði olduðunu anlamazlar. Düþman, Türk ordusunun disiplininin bozulduðu bir anda aniden geri dönerek vuruþmaya baþlar. Vuruþmada þaþkýnlýða uðrayan Türkler yenilir ve bunlarýn bir çoðu hayatýný kaybeder. Meydana gelen savaþta Ýl Kaðan’ýn oðlu Kayý ile yeðeni Tokuz Oguz esir düþmelerine raðmen kýsa sürede kurtulmayý baþarýrlar ve Türk yurduna dönerler. Burada çeþitli hayvanlar bulurlar. Bu hayvanlarý alýp, geldikleri yoldan baþka bir çýkýþý olmayan bir daðdan geçerek uygun gördükleri bir yere yerleþirler. Burada akarsular, türlü bitkiler, yemiþler, av hayvanlarý vardýr. Türkler burayý yurt edinip, “Ergenekon” adýný verirler. Zaman içerisinde Kayý’nýn ve Tokuz Oguz’un birçok çocuðu olur. Dörtyüz yýl sonra Türkler, Ergenekon’a sýðamazlar. Kurultay toplanýr ve Ergenekon’dan göç etme kararý alýnýr. Ancak Ergenekon’dan çýkmak için yol bulamazlar. O zaman bir demirci: “Bu daðda demir madeni var. Demiri eritirsek, belki dað bize geçit verir.” der. Türkler, daðýn her yerini odun ve kömürle doldurup körükle ateþlerler. Dað erir ve bir yüklü deve geçecek geniþliðinde yol olur. Gök yeleli bir bozkurt ortaya çýkar. Bu bozkurt Türklere rehberlik eder. Onun rehberliðinde Türkler, Ergenekon’dan çýkmayý baþarýrlar. Ergenekon’dan çýkýþ günü, Türklerin bayramý (Nevruz Bayramý) olur ve her yýl büyük törenlerle kutlanýr. Kemal Zeki Gençosman, Türk Destanlarý, s. 14-16’dan özetlenmiþtir. ? cevaplayalým 1. Türklerin Ergenekon’dan çýkýþýný kolaylaþtýran nedir? Açýklayýnýz. 2. Ergenekon Destaný’nda Türklerin o dönemdeki yaþayýþlarýyla ilgili hangi bilgilere ulaþýlabilir? a. I. Kök Türk Devleti (552 - 659) Kök Türk Devleti 552’de kurulmuþtur. I. Kök Türk Devleti, Asya Hun Devleti’nden sonra Orta Asya’da kurulan ikinci büyük Türk devletidir. Tarihte ilk kez “Türk” adýný devlet adý olarak kullanmýþlardýr. Ergenekon Destaný’na göre Kök Türk Devleti’ni kuran kabile “Aþýna” adýyla bilinmektedir. Aþýna kelimesi Türeyiþ Destaný’nda belirtildiði üzere “kurt” anlamýna gelmektedir. 83 < Bumin Kaðan Dönemi: Kök Türk DevBUMÝN KAÐAN ANLATIYOR leti’nin kurucusudur. Ötüken’i devlet merkezi Ben, Bumin Kaðan! Kök Türk Devleti’nin kuruyapmýþtýr. Onun döneminde bir Türk boyu olan cusuyum. Biz Kök Türkler, Avar egemenliðinde Tölesler hâkimiyet altýna alýnmýþ, Çin ile siyasi onlara silah yaparak varlýðýmýzý sürdürüyorduk. ve ekonomik iliþkiler kurulmuþ, Avarlar etkisiz Gün geldi Avar hakaný ülke içinde isyanlarla hâle getirilmiþtir. Onun ölümüyle yerine oðlu K’o- karþýlaþtý. Töleslerin isyanýný bastýramayan Avar lo, devletin baþýna geçmiþtir. K’o-lo, bir süre hakaný benden yardým istedi. Emrimdeki kuvsonra hayatýný kaybedince yerine Mukan Kaðan vetlerle Töleslerin isyanýný bastýrdým. Bu baþarý ile geçmiþtir. ne kadar güçlü olduðumun farkýna vardým. Ona < Mukan Kaðan Dönemi: Mukan Kaðan denk olduðumu düþünerek Avar hakanýnýn zamanýnda Kök Türk Devleti en parlak dönemini huzuruna çýktým ve kýzýyla evlenmek istedim. Avar yaþamýþtýr. Ýyi bir komutan ve devlet adamý olan hakaný bana: “Siz bizim kölelerimiz, demircileriMukan Kaðan (553-572), devleti amcasý ile mizsiniz. Böyle bir talepte bulunmaya nasýl cesabirlikte yönetmiþtir. Devletin batýsýný amcasý ret edersiniz?” sözleriyle karþýlýk verdi. Bunun Ýstemi Yabgu’nun (552-576) yönetimine üzerine Avar kaðanýna karþý Çin imparatoru ile iþ býrakmýþtýr. birliðine karar verdim. Çin sarayýndan bir prenses Mukan Kaðan, Ýstemi Yabgu’nun yardýmýyla ile evlendim. Bu iþ birliði Çinlilerin de iþine Avarlarý ortadan kaldýrmýþ, ülke sýnýrlarýný batýda gelmekteydi. Bu olaylarýn üzerinden bir yýl sonra Hazar Denizi’ne kadar geniþletmiþtir. Onun 552’de Avar hakanýný büyük bir hezimete uðratdöneminde doðudaki Kitanlar ve kuzeydeki tým. Avar hakaný üzüntüsünden kendini öldürdü. Kýrgýzlar hâkimiyet altýna alýnmýþ, Çin, baský Avar egemenliðindeki bütün kavimler ve ülkeler altýnda tutulmuþ, Ak Hunlar üzerine seferler benim egemenliðime geçti ve Kök Türklere kaðan yapýlmýþtýr. oldum. Ülkenin batý kanadýný yöneten Ýstemi Yabgu, Bu mücadelemde kardeþim Ýstemi Yabgu’nun Ýpek Yolu’nun kontrolünün Türklerin elinde olma- çok yararý oldu. Ülkenin Doðu kanadý benim, batý sýný istiyordu. Bu amaçla Ak Hunlara karþý kanadý kardeþimin yönetimindeydi. Sasanilerle iþ birliði yapmýþ, Ak Hun Devleti’nin Türkler Ansiklopedisi, C 2, s. 16’dan özetlenmiþtir. yýkýlmasýný saðlamýþ, bu devletin topraklarýný Ceyhun Nehri sýnýr olmak üzere Sasanilerle paylaþmýþtýr (557). Ýstemi Yabgu, bir süre sonra, Sasanilerle olan iliþkiler bozulunca bu devlete karþý Bizans’la iþ birliði yapma yollarýný aramýþtýr. Onun batý yönünde izlediði bu politika ve yaptýðý fetihler sonunda devletin sýnýrlarý Büyük Okyanus’tan Volga Nehri’ne kadar geniþlemiþtir. Mukan Kaðan’ýn ölümünden sonra yerine Tapo Kaðan geçmiþtir. < Tapo Kaðan Dönemi: Tapo Kaðan (572-581), ülkenin çok geniþ olduðunu düþünerek doðuyu yeðeni Ýþbara’nýn, batýyý da kardeþi Jo-tan’ýn idaresine vermiþtir. Tapo Kaðan, Budizmi kabul ederek bu dinin halk arasýnda yayýlmasýna gayret göstermiþtir. Onun bu hareketi Kök Türk ileri gelenleri tarafýndan hoþ karþýlanmamýþtýr. Bu yüzden halkýyla ters düþmüþtür. Dýþ politikada da üst üste hatalar yapan Tapo Kaðan’ýn itibarý iyice sarsýlmýþtýr. Tapo Kaðan 581’de hayatýný kaybetmiþtir. Tapo’nun ölümü üzerine kurultay, Ýþbara’yý kaðan ilan etmiþtir. Ýþbara zamanýnda Çin, Türkleri asimile etme yönünde yoðun çalýþmalarda bulunmuþtur. Çin imparatorunun ondan Türk töresinden vazgeçmesini istemesi üzerine: “Bizim âdet ve geleneklerimiz çok eski çaðlardan beri devam ede gelmiþtir. Bundan dolayý onlarý deðiþtirmeye benim gücüm Çin imparatorunun Türk töresini deðiþtiryetmez. Bizim kuzey bölgelerimizde idare mek istemesinin nedenleri neler olabilir? edilenlerle idare edenler arasýnda kurulmuþ olan kaideleri yaralamaya ben cesaret edemem.” demiþtir. Kök Türk Devleti kuruluþundan 30 yýl sonra, iç karýþýklýklar sonucunda 582 yýlýnda resmen ikiye ayrýlmýþtýr. Doðu Kök Türk Devleti 630 yýlýnda, Batý Kök Türk Devleti ise 659 yýlýnda Çin egemenliðine girmiþtir. ! AK HUN DEVLETÝ AVRUPA HUN DEVLETÝ ASYA HUN DEVLETÝ 200 0 MÝLATTAN ÖNCE 200 UYGURLAR KIRGIZLAR SASANÝLER DOÐU ROMA ROMA ÝMPARATORLUÐU 300 ÝSLAM DEVLETÝ KÖK TÜRKLER BATI ROMA 300 400 500 600 700 MÝLATTAN SONRA 84 800 900 1000 ? cevaplayalým Tarih þeridine göre Kök Türklerle ayný yüzyýlda yaþamýþ olan devletler hangileridir? Ob i S Ý B Ý R Y A LA R on D LAR AVA R Ur Ýti al l R LA LUK IZ RG K IHive K Ö K AN rid Si AL HAZAR DENÝZÝ MANÇURYA TUNGUZLAR Urumçi Karakurum BALKAÞ GÖLÜ er ya Turfan e (S CÜ yh ) un Buhara Aksu Kaþgar er CE E NL R ÇÝN SED DÝ Pekin (Hanbalýk) SARI DENÝZ Karaþar ya Semerkant yh e (C Tahran Beþbalýk Almalýk ud Am Aþkabat AR LBAYKAL GÖLÜ O Ötüken S Karabalgasun BATI KÖK TÜRK DEVLETÝ Hive RLAR Ý T Ü R K D E V gaL En T uDOÐU KÖK TÜRK DEVLETÝ n ela rh KAR Cend TATA ) un ic D le SA SA NÝ Ý R A N LE R Ýsfahan Yarkent ra Fý Ç Hoten t T Ý B E T K A V Ý M L E R Ý Ý N ÇÝN DENÝZÝ A SR BA Seçuan Ý EZ RF KÖ Ganj Yunnan ÇÝN HÝNDÝ Kök Türk Devleti sýnýrlarý (MS 552 - 659) UMMAN DENÝZÝ 400 800 1200 1600 2000 km H Ý N D Ý S TA N Doðu ve Batý Kök Türk Devleti’ni ayýran sýnýr Çin Seddi 5. Harita: I. Kök Türk Devleti I. KÖK TÜRK DEVLETÝ BATI (SOL) TARAF DOÐU (SAÐ) TARAF Bumin Han (552 - 553) Ýstemi Yabgu (552 - 576) Mukan Kaðan (553 - 572) Tardu (576 - 603) TAHT KAVGALARI 0 BENGAL KÖRFEZÝ Tapo Kaðan (572 - 581) Ýþbara Kaðan (581 - 587) I. Kök Türk Devleti’nin Ýkiye Ayrýlmasý (582) Batý Kök Türk (582 - 659) Doðu Kök Türk (582 - 630) 85 b. II. Kök Türk (Kutluk) Devleti (682 - 744) Türkler I. Kök Türk Devleti’nin yýkýlýþýndan sonra 50 yýlý aþkýn bir süre Çin esaretinde yaþamak zorunda kalmýþ, bu süre içerisinde tekrar baðýmsýzlýklarýný kazanmak için birçok kez ayaklanmýþlardýr. Bu ayaklanmalar, Çinliler tarafýndan kanlý bir biçimde bastýrýlmýþtýr. Bu ayaklanmalarýn biri de Çin sarayýný basarak imparatoru ele geçirmek amacýyla yapýlan Kürþad Ayaklanmasý’dýr. yorumlayalým BAÐIMSIZLIK YOLUNDA BÝR AVUÇ TÜRK: KÜRÞAD VE ARKADAÞLARI Türkler, 630’da Çinlilerle yaptýklarý savaþta yenilince Doðu Kök Türk Devleti yýkýldý. Binlercesi, Çinlilere esir düþerek Çin’e götürüldü ve orada kendilerine tahsis edilen bölgede yaþamaya mecbur edildi. Çinliler, Türkleri asimile etmek amacýyla Kök Türk soylularýný Çin ordusunda subay olarak görevlendirdi. Doðu Kök Türk Kaðaný Çuluk’un küçük oðlu olan Kürþad da bu subaylardan biriydi. Esaretin onuncu yýlýnda, Kürþad, 39 arkadaþýyla birlikte ihtilal yapmaya karar verdi. Geceleri kýlýk deðiþtirerek halk arasýnda tek baþýna dolaþan Çin hükümdarý Tay-tsung’u rehin almayý; imparaKürþad Ayaklanmasý’nýn torun hayatýna karþýlýk Çin sarayýnda bulunan yeðeni Urku Tigin’i temsilî resmi kurtarmayý planladý. Diðer taraftan da toplayabildikleri kadar Türk ile birlikte Ötüken’e giderek bir devlet kurmayý ve Urku Tigin’i de kaðan ilan etmeyi düþündü. Ýhtilal için kararlaþtýrýlan gecede saðanak yaðmur yüzünden Çin hükümdarý sarayýndan dýþarý çýkmadý. Ýhtilali ertelemenin sakýncalý olacaðýný düþünen Kürþad, arkadaþlarýyla birlikte imparatoru esir almak üzere Çin sarayýný bastý. Kanlý bir vuruþma oldu. Sarayýn içinde meydana gelen mücadelede adamlarýnýn bir kýsmý hayatýný kaybetti. Çinli muhafýzlarla baþ edilemeyeceðini ve imparatorun ele geçirilemeyeceðini anlayan Kürþad, adamlarýna sarayý terk etmelerini söyledi. Kürþad, adamlarýyla birlikte sarayda bulunan atlara atlayarak buradan ayrýldý. Ancak Çin ordusu Kürþad ve arkadaþlarýný takip etti. Vey Irmaðý kýyýsýna gelince duraklayan Kürþad ve arkadaþlarý, Çin askerlerine karþý koymaya çalýþtýlarsa da baþarýlý olmadýlar. Vey Irmaðý’ný geçip Ötüken’e ulaþamadýlar. Büyük bir ordu karþýsýnda daha fazla dayanamayýp hayatlarýný kaybettiler. Kürþad ve arkadaþlarýnýn giriþimi her ne kadar baþarýya ulaþamasa da Çin boyunduruðundaki Türkleri öç alma düþüncesiyle harekete geçirdi. Bu giriþim sonrasýnda korkuya kapýlan Çinliler, bütün esir Kök Türkleri serbest býrakmak zorunda kaldýlar. Kürþad ve arkadaþlarýnýn yaptýðý ihtilal, diðer Türk boylarýna Çinlilere karþý cesaret ve mücadele hýrsý verdi. Millî benliklerine daha çok sahip çýkan Türkler, baðýmsýzlýklarýný elde edecekleri fýrsatý beklediler. Refik Özdek, Türklerin Altýn Kitabý, s. 175’ten özetlenmiþtir. ? cevaplayalým Kürþad ve arkadaþlarýnýn mücadelesinin Türklerin baðýmsýzlýðýna katkýlarý nasýl olmuþtur? < Kutluk (Ýlteriþ) Kaðan Dönemi: Kök Türkler, Kutluk liderliðinde birleþerek baðýmsýzlýklarýný elde ettiler (682). Bu baðýmsýzlýk hareketi içinde büyük bir devlet adamý olan Tonyukuk da vardý. Ötüken ve çevresini ele geçirerek II. Kök Türk Devleti’ni kuran Kutluk, Ýlteriþ unvaný ile Kaðan ilan edildi. Ýlteriþ, devleti derleyen, toparlayan demektir. Türkler, Kutluk Kaðan zamanýnda Çin’e 46 baþarýlý sefer yapmýþlardýr. Kutluk Ýlteriþ Kaðan devletin merkezini Karakurum’a taþýmýþtýr. 86 Kök Türk savaþçýsý < Kapgan Kaðan Dönemi: Kutluk Kaðan öldüðünde çocuklarý, Bilge ve Kültigin küçük olduklarý için yerine kardeþi Kapgan Kaðan (692-716) geçti. Kendisine tecrübeli bir devlet adamý olan Tonyukuk yardýmcý olmuþtur. Kapgan iktidarda bulunduðu süre içinde Çin’i baský altýnda tutarak bütün Türk boylarýný Kök Türk egemenliðinde toplamayý amaçlamýþtýr. Bunlarý gerçekleþtirmek için Maveraünnehir bölgesini ele geçirmek istemiþtir. Kapgan Kaðan döneminde Türk boylarýnýn çoðu Kök Türk hâkimiyetine girmiþ, Türk birliði büyük ölçüde saðlanmýþtýr. Bir taraftan da Çin ile yapýlan savaþlar devam etmiþtir. Döneminde yapýlan 25 savaþtan 13’ünü Kapgan’ýn kendisi yönetmiþtir. Kapgan Kaðan, bir ayaklanmanýn bastýrýlmasý sýrasýnda hayatýný kaybetmiþtir (716). Onun yerine oðlu Ýnal geçmiþtir. Ancak Bilge ve Kül Tigin kardeþler Ýnal’ýn yönetimine karþý çýkmýþtýr. Tonyukuk’un da yardýmýyla Ýnal ortadan kaldýrýlmýþtýr. Ýnal’ýn yerine Bilge, kaðan olmuþtur. Kül Tigin, ordularýn baþkomutanlýðýna getirilmiþtir. < Bilge Kaðan Dönemi: Bilge Kaðan zamanýnda II. Kök Türk Devleti en parlak dönemini yaþamýþtýr. Onun zamanýnda Basmiller, II. Kök Türk Baþkomutaný Karluklar, Kýrgýzlar ve Türgiþler yeniden Kök Türk hâkimiyetine Kül Tigin alýnmýþtýr. Düþmanca tavýrlarýndan dolayý Çin üzerine seferler yapýlmýþtýr. Fakat Bilge Kaðan barýþ siyaseti gütmek istediðinden Çin’le savaþmanýn toplumuna bir yarar saðlamayacaðý düþünmüþtür. Bu yüzden onlarla barýþ yapmýþtýr. II. Kök Türk Devleti’nin kuruluþunda ve geliþmesinde önemli çalýþmalarý olan Tonyukuk 727, cesareti ve savaþçýlýðýyla ünlü Kül Tigin 731, Bilge Kaðan ise 734 yýlýnda ölmüþtür. Bilge Kaðan’ýn ölümünden sonra yönetime gelenler baþarýlý olamamýþlardýr. Hanedan üyeleri arasýnda anlaþmazlýklar baþlamýþtýr. Karluklar, Uygurlar ve Basmiller birleþerek II. Kök Türk Devleti’nin yönetimini ele geçirmiþlerdir (744). Kök Türkler Döneminden günümüze ulaþan temel kaynak Orhun Yazýtlarý’dýr. Bu yazýtlar Türk tarihinin ve edebiyatýnýn ilk yazýlý örnekleridir. Türk devlet adamlarýnýn millete hesap vermesi, devletin ve halkýn karþýlýklý olarak görevlerinin belirtilmesi, Türklerde devlet anlayýþýnýn kavranmasý açýsýndan önemlidir. yorumlayalým TÜRK TARÝHÝNÝN YAZILI TANIKLARI Türk dilinin ve tarihinin en eski yazýlý örnekleri Kök Türk alfabesi ile yazýlmýþ olan yazýtlardýr. En önemlileri Orhun Irmaðý vadisindeki Orhun Yazýtlarý (Kök Türk Kitabeleri) ile Talas ve Yenisey bölgesindeki Yenisey Yazýtlarý’dýr. Danimarkalý Wilhelm Thomsen (Vilhelm Tomsen) tarafýndan 1893’de okunan Orhun yazýtlarý, Tonyukuk (725), Kül Tigin (732) ve Bilge Kaðan (735) adýna dikilmiþtir. Bilge Kaðan yazýtýnda Kök Türk Devleti’nin kuruluþu ve elli yýllýk tutsaklýk dönemi þöyle anlatýlmaktadýr: “Üstte mavi gök, altta yaðýz yer kýlýndýkta, ikisi arasýnda insanoðlu kýlýnmýþ. Ýnsanoðlunun üzerine ecdadým Bumin Kaðan, Ýstemi Kaðan oturmuþ. Oturarak Türk milletinin ilini, töresini tutuvermiþ, düzene sokuvermiþ. Beyleri, milleti ahenksiz olduðu için, Çin milleti hilekâr ve sahtekâr olduðu için, küçük kardeþ ve büyük kardeþi birbirine düþürdüðü için bey ve milleti karþýlýklý çekiþtirttiði için, Türk milleti il yaptýðý ilini elden çýkarmýþ, kaðan yaptýðý kaðanýný kaybedivermiþ. Çin milletine beylik erkek evladýný kul kýldý, hanýmlýk kýz evladýný cariye kýldý. Türk beyleri Türk adýný býraktý. Çinli beyler Çin adýný tutarak, Çin kaðanýna itaat etmiþ. Elli yýl iþi gücü vermiþ...” Türk halk kitlesi þöyle demiþ: “Ýlli millet idim, ilim þimdi hani. Kime illi kazanýyorum der imiþ. Kaðanlý millet idim, kaðaným hani, ne kaðana iþi gücü veriyorum der imiþ. Öyle deyip Çin kaðanýna düþman olmuþ. Düþman olup, kendisini tanzim Kök Türklere ait bir yazýt ve tertip edemediðinden yine tabi olmuþ.” 87 Bilge Kaðan, Kül Tigin anýtýnda da Çin politikasý hakkýndaki görüþlerini belirtmektedir: “Çin milletinin sözü tatlý, ipek kumaþý yumuþak imiþ. Tatlý sözle, yumuþak ipek kumaþla aldatýp uzak milleti öylece yaklaþtýrýrmýþ. Yaklaþtýrýp konduktan sonra, kötü þeyleri o zaman düþünürmüþ. Ýyi bilgili insaný, iyi cesur insaný yürütmezmiþ. Bir insan yanýlsa, kabilesi, milleti, akrabasýna kadar barýndýrmazmýþ. Tatlý sözüne, yumuþak ipek kumaþýna aldanýp çok çok, Türk milleti, öldün; Türk milleti, öleceksin! Türk, Oðuz beyleri, millet iþitin: Üstte gök basmasa, altta yer delinmese, Türk milleti, ilini, töreni kim bozabilir?” Tanrý buyurduðu için kendim devletli olduðum için, kaðan oturdum. Kaðan oturup aç, fakir milleti hep toplattým. Fakir milleti zengin kýldým. Az milleti çok kýldým. Yoksa, bu sözümde yalan var mý? Türk beyleri, milleti, bunu iþitin! Türk milletini toplayýp il tutacaðýný burada vurdum. Dört taraf hep düþman imiþ. Ordu sevk ederek dört taraftaki milleti hep almýþ, hep tabi kýlmýþ. Baþlýya baþ eðdirmiþ, dizliye diz çöktürmüþ. Doðuda Kadýrkan ormanýna kadar, batýda Demir Kapýya kadar kondurmuþ. Ýkisi arasýnda vefat etmiþ. Tonyukuk da kendi adýyla anýlan yazýtýnda, II. Kök Türk Devleti’nin kuruluþ dönemini özetlemektedir: “Kapgan Kaðan oturdu. Gece uyumadý, gündüz oturmadý. Kýzýl kanýmý döktürerek, kara terimi koþturarak iþi, gücü verdim hep. Uzun keþif kolunu yine gönderdim hep. Siperi, nöbet yerini büyüttüm hep. Geri dönen düþmaný getirirdim. Kaðanýmla ordu gönderdim. Tanrý korusun, bu Türk milleti arasýnda silahlý düþmaný koþturmadým. Damgalý atý koþturmadým. Ýlteriþ Kaðan kazanmasa ve ben kendim kazanmasam, il de millet de yok olacaktý. Kazandýðý için, ve kendim kazandýðým için il de il oldu, millet de millet oldu.” Nihad Sami Banarlý, Resimli Türk Edebiyatý Tarihi, Orhun Abideleri, s. 61-71’den özetlenmiþtir. ? cevaplayalým Orhun Yazýtlarý’na göre; 1. Çin’in Türk devletlerine karþý uyguladýðý politika nedir? 2. Orta Asya’da kurulan Türk devletlerinin yýkýlma sebepleri neler olabilir? 3. Türk kaðanlarýnýn görevleri nelerdir? Geliþmiþ bir ticaret hayatýna sahip olan Kök Türkler parayý deðiþim aracý olarak kullanan ilk Türk Devleti’dir. i Ob S Ý B Ý R Y A MANÇURYA on D BAYKAL GÖLÜ Ur Ýti al l T KARL UKLA L ya er BALKAÞ GÖLÜ E n) ya er ir eh nn hu ey aü ud Am Aksu Karakurum Urumçi A LY GO MO ÇÝN Turfan Balasagun un rh O D E V L E T Ý Beþbalýk R ga lan Se (S er av M Buhara SED DÝ Kumul (Hami) Pekin (Hanbalýk) SARI DENÝZ Karaþar Kaþgar Semerkant ey (C Aþkabat Ý Þ Ötüken R K U T L U K G Cend Si ARAL GÖLÜ R rid ÝZÝ HAZAR DEN Ü hu n) le ic D Tahran Yarkent Hoten Ý N t ra Fý Ç Ýsfahan T Ý B E T K A V Ý M L E R Ý A SR BA Ý EZ RF KÖ Ganj Yunnan ÇÝN HÝNDÝ Kutluk Devleti (682 - 744) UMMAN DENÝZÝ 0 400 800 1200 1600 2000 km BENGAL KÖRFEZÝ H Ý N D Ý S TA N 6. Harita: Kutluk Devleti 88 89 Türgiþler (650 - 766) Çin Seddi ÇÝN DENÝZÝ yorumlayalým TÜRKLERDE KADININ TOPLUMDAKÝ ROLÜ Ýslamiyet’ten önceki Türklere ait bilgiler MÖ 4000 yýllarýna kadar gitmektedir. Bu bilgilere göre kadýn ata binme, silah kullanma, savaþabilme özelliklerine sahiptir. Türkler tarihleri boyunca kadýna deðer vermiþler ve onu yüceltmiþlerdir. Dede Korkut Hikâyeleri’nde ve Kutadgu Bilig’de Türk kadýnýndan saygýyla bahsedilir. Ziya Gökalp’in “Türkçülüðün Esaslarý” adlý eserinde Ýslamiyetin kabulünden önceki dönemde Türk kadýnýnýn konumu ayrýntýlý bir biçimde verilir. Bu eserde yer alan bilgilere göre eski Türklerde ana ve baba soyu deðerce birbirine eþit tutulur. Ailede mal ve mülk tümüyle ortaktýr. Çocuklarýn velayetinde anne ve baba ortak hakka sahiptir. Türk toplumlarýnda devlet yönetiminde hakan ve hatunun sorumluluklarý ortaktýr. Hatta yasa mahiyetindeki emirnameler hatun ve Tarihte Türk kadýný hakanýn imzasý olmazsa yürürlüðe konulmaz. Ayrýca elçi kabulünde, þölenlerde, kengeþlerde, kurultaylarda, ibadetlerde ve ayinlerde, harp ve sulh meclislerinde hatun da mutlaka hakanla beraber bulunur. Türk devletlerinde kadýn yalnýz ev içinde deðil, tarlada, pazarda ve hatta devlet iþlerinde eþinin yardýmcýsý olup, özellikle sosyal etkinliklerde ön planda yer almaktadýr. Vahap Sað, “Tarihsel Süreç Ýçerisinde Türk Kadýný ve Atatürk”, s. 11-13’ten özetlenmiþtir. ? cevaplayalým Yukarýdaki metne göre eski Türklerde kadýnýn toplumdaki konumunu deðerlendirerek günümüzle karþýlaþtýrýnýz. 4. Uygur Devleti (744-840) Uygurlar, Asya Hun Devleti’ne baðlý olarak Orhun ve Selenga nehirleri kýyýlarýnda yaþamýþlardýr. II. Kök Türk Devleti’nin son zamanlarýnda Basmiller ve Karluklarla birleþen Uygurlar, bu devlete son vererek kendi devletlerini kurmuþlardýr (744). Uygurlarýn merkezi Ötüken’dir. yorumlayalým “GÖÇ DESTANI”NDAN Bir gün Uygur tahtýna yeni bir hakan oturdu. Bu hakan, Çinlilerle yapýlan savaþlara son vermek için, oðlu Galý Tigin’i Kiyu- Liyen adlý bir Çin prensesi ile evlendirmek istedi. Bu prenses sarayýný Hatun Daðý’nda kurdurdu. O çevrede Tanrý Daðý adýnda bir dað ve onun güneyinde de Kutlu Dað denilen büyük bir kaya vardý. Çin elçileri, yardýmcýlarý ile birlikte geldiler. Onlar kendi aralarýnda dediler ki: “Hatun Daðý’nýn saadeti bu kayaya baðlýdýr. Bu hükûmeti zayýflatmak için onu yok etmeli.” Fakat bu kolay götürülecek bir kaya deðildi. Çok büyüktü. Onun için Çinliler kayanýn etrafýna odun yýðýp ateþ yaktýlar. Taþý iyice kýzdýrdýktan sonra üzerine keskin sirke dökerek parçaladýlar. Parçalarý arabaya yükleyip birer birer Çin’e götürdüler. Bu büyük olay oldu. Vatandaki bütün kuþlar, hayvanlar, kendi dilleriyle bu kayanýn gidiþine aðladýlar. Yedi gün sonra da Tigin öldü. Memleket felaketten kurtulamadý. Halk, rahat yüzü görmedi. Irmaklar kurudu. Göllerin suyu tükendi. Toprak çatladý, yiyecek vermez oldu. Nihayet Buðu Han’ýn çocuklarýndan bir baþkasý yurda hakan seçildi. Onun zamanýnda memleketteki evcil, vahþi bütün hayvanlarýn, bütün çocuklarýn hatta bütün cansýzlarýn “Göç…! Göç…!” diye, derin üzüntüyle baðýrdýklarý duyuldu. Uygurlar bu manevi iþarete uyarak toplandýlar. Yurtlarýný býrakýp göçmeye baþladýlar. Nerede durmak istedilerse bu sesleri duydular. Nihayet Beþbalýk’ýn bulunduðu yere geldiler. Orada sesler kesildi. Uygurlar da burada durup beþ þehir yaptýlar. Adýný Beþbalýk koydular. Burada yaþayýp çoðaldýlar. Nihad Sami Banarlý, Resimli Türk Edebiyatý Tarihi, s. 89-93’ten özetlenmiþtir. 89 ? cevaplayalým Göç Destaný’na göre; 1. Çin’in Uygurlar üzerine uyguladýðý politikanýn esaslarý nelerdir? 2. Uygurlar neden göç etmiþlerdir? n Kutluk Bilge Kül Kaðan Dönemi: Uygurlarýn ilk hakaný, Kutluk Bilge Kül Kaðan’dýr (744-747). Onun döneminde baþkent Ötüken’den Orhun Nehri kýyýsýndaki Ordubalýg’a (Karabalgasun) taþýnmýþ, devletin sýnýrlarý Amur Irmaðý boylarýndan Altay Daðlarý’na kadar uzanmýþtýr. Kutluk Bilge Kül Kaðan’ýn ölümünden sonra yerine Uygurlarýn en parlak dönemini oluþturan oðlu Moyen-Çur (747-759) geçmiþtir. n Moyen-Çur (Bayan-Çur) Dönemi: Moyen-Çur baþa geçtiðinde Çin’de büyük bir karýþýklýk yaþanmaktaydý. Talas Savaþý (751) nedeniyle Çin imparatoruna karþý isyanlar çýktý. Zor durumda kalan imparator, MoyenÇur’dan yardým istedi. Moyen-Çur imparatorun arzusunu yerine getirmekten kaçýnmayarak harekete geçti. Ýmparator bu yardýmýndan dolayý kýzýný eþ olarak MoyenÇur’a verdi. Bu durum Türk-Çin yakýnlýðýný saðlamýþtýr. Moyen-Çur komþu Türk boylarý üzerine seferler yapýp onlarý yönetimi altýna aldý. Ülke sýnýrlarýný geniþletti. Moyen-Çur’un ölümünden sonra yerine oðlu Bögü Kaðan geçmiþtir. n Bögü Kaðan Dönemi: Bögü Kaðan (759-780) zamanýnda da Çin karýþýklýk içindeydi. Bögü Kaðan, ayaklananlara Moyen-Çur Yazýtý karþý Çin imparatorunu tutmuþ, ayaklanmalara müdahale etmiþtir. Fakat bir süre sonra Çin’e karþý uyguladýðý korumacý politikadan vazgeçti. Çin’in içinde bulunduðu karýþýklýktan yararlanmak isteyen Bögü Kaðan bu ülkeyi ele geçirmek istedi ve Çin’in birçok þehrini iþgal etti. Bu iþgaller sýrasýnda pek çok ganimet elde edildi. Uygur Devleti, Bögü Kaðan zamanýnda oldukça zenginleþmiþtir. Büyük saraylar onun döneminde yapýlmýþtýr. Bögü Kaðan Döneminin önemli olaylarýndan biri de Manihaizm dininin ülkeye girmiþ olmasýdýr. Manihaizm dinini kabul eden Bögü Kaðan, Karabalgasun þehrinde bir tapýnak yaptýrmýþtýr. Onun zamanýnda Mani dini devletin resmî dini hâline gelmiþtir. Ancak bu din sadece kaðan ve çevresinde kabul görmüþtür. Manihaizm dini, et yemeyi ve savaþmayý yasakladýðý için Türk inancý ve yaþantýsýna uygun deðildi. Bu özellikleri ile Uygurlarýn savaþçý yeteneklerini azaltmýþtýr. Manihaizmin Uygurlar üzerinde olumlu etkileri de oldu: Uygurlar bu dinin etkisi ile yerleþik hayata geçtiler. Yeni dinlerini halkýn öðrenmesi amacýyla çok sayýda kitap yazdýlar. Bu kitaplarýn basýmýnda matbaanýn temeli sayýlabilecek kalýplar kullanmýþlardýr. Yerleþik hayata geçen Uygurlar, tarým ve ticarette önemli geliþmeler kaydettiler. Tarým alanýnda sulama kanallarý yaptýlar. Ticari alanda daha çok Çinlilerle iliþki kurmuþlardýr. Bögü Kaðan, Çin seferine karar verme konusunda çýkan bir anlaþmazlýk bahanesiyle veziri Baga Tarkan tarafýndan öldürülmüþtür (780). Ondan sonra Uygur Devleti’nin baþýna Baga Tarkan (780-789) geçmiþtir. n Baga Tarkan Dönemi: Baga Tarkan, ülkede düzeni saðlamak için bazý kanunlar çýkarmýþtýr. Uygurlar içinde bulunan Dokuz Oðuzlara karþý olumsuz tutum sergilemiþtir. Onun bu tutumu devlet içinde büyük karýþýklýklara sebep olmuþtur. Baga Tarkan ve daha sonraki kaðanlar zamanýnda ortaya çýkan açlýk, kýtlýk ve salgýn hastalýklar devleti iyice zayýflattý. 840 yýlýnda Kýrgýzlar, Uygur ülkesine girdiler, baþkenti alarak hakaný öldürdüler ve Uygur Devleti’ne son verdiler. 90 i Ob S Ý B Ý R Y A LA R Don HA Ýti ZAR LAR AN l Ural R KIRGIZLAR U Y G U R D E V L E T Ý ela S BALKAÞ GÖLÜ TURFAN KA UK Kaþgar KE Turfan O MOÐOLÝSTAN L A N Ý TA HÝTAY DEVLETÝ K RA YÝT LE R ÇÝN SED R Pekin (Hanbalýk) DÝ Aksu SARI DENÝZ LA D O Ð U T Ü R K Ý S TA N R r SARI UYGURLAR Hoten Ç Ý N le ic D t ra Fý A B B A S Ý L E R n u rh Kumul (Hami) UYGURLARI Karaþar RL i un eh yh nn Se un aü yh er av Ce ARAL GÖLÜ MANÇURYA BAYKAL GÖLÜ Ötükennga M BÝZAN ÝMP. S K A Urumçi ÝZÝ HAZAR DEN AL B A Þ IR T L ÇÝN DENÝZÝ T Ý B E T K AV Ý M L E R Ý BA A SR RF KÖ Ý EZ Ganj Uygur Devleti (744 - 840) Turfan Uygur Devleti (856 - 1209) Sarý Uygur Devleti (840 - 1226) UMMAN DENÝZÝ 0 400 800 1200 1600 2000 km BENGAL KÖRFEZÝ H Ý N D Ý S TA N Hitay Devleti (907 - 1211) Çin Seddi 7. Harita: Uygur Devleti Uygur Devleti’nin yýkýlmasýndan sonra Uygurlarýn çoðunluðu Karluk ülkesine, Çin sýnýrlarýna, Beþbalýk ve Turfan’a yerleþtiler. Buralarda yeni devletler kurdular. Kansu Uygur Devleti (Sarý Uygurlar): ? Uygur Devleti yýkýldýktan sonra Uygurlarýn bir kýsmý, Çin’in kuzeyindeki Kansu bölgesine gelerek burada Kansu Uygur Devleti’ni kurdular. Kansu Uygurlarý Çin’le ticari iliþkilerde bulundular. Bu iliþkileri akrabalýk baðlarý ile de güçlendirdiler. X. yüzyýldan itibaren baðýmsýz yaþamaya baþladýlarsa da siyasi ve askerî bakýmdan güçlenemediler. 940 yýlýnda, önce Kuzey Çin’e hâkim olan Kitanlarýn, sonra Tangutlarýn, daha sonra da Cengiz Han idaresindeki Moðollarýn egemenliðini kabul ettiler (1226). ? Doðu Türkistan Uygur Devleti (Turfan Uygurlarý): Beþbalýk, Turfan, Koçu bölgelerine yerleþen Uygurlarýn 856’da kurduklarý devlettir. Çinliler, Tibetlilerin kendilerine yönelik hücumlarýna engel olur düþüncesiyle bu devleti tanýdýlar. Uygurlar, ticaret yaparak ekonomik yönden güçlendiler. Varlýklarýný uzun süre sürdürdüler. 1209 yýlýnda Moðollarýn egemenliðini tanýdýlar. Turfan Uygurlarý, Moðol devlet kademelerinde memurluk, kâtiplik hatta yöneticilik yaptýlar. Moðollarýn Türk kültüründen etkilenmesinde rol oynadýlar. 91 Uygur Dönemine ait minyatür Uygur Dönemine ait fresk yorumlayalým UYGUR SANATI Uygurlar, gerek göçebelikten yerleþik hayata geçiþleri, gerekse temsil ettikleri dinî inançlarýnýn mimari, resim, heykel, yazý vb. sanat alanlarýnda yönlendirici bir rol oynamasý sonucu birçok sanat dalýnda eserler meydana getirmiþlerdir. Mimari, resim, heykel gibi sanat dallarýnda kendilerinden sonraki dönemleri etkilemiþlerdir. Budist mezar yapýlarý ve tapýnaklarý ile geliþme gösteren Uygur mimarisi Karahanlýlar, Gazneliler, Büyük Selçuklular, Moðollar gibi devletleri mimari açýdan etkilemiþtir. Uygurlar, duvar süslemeleri ve minyatürleriyle Arap, Selçuklu ve Osmanlý sanatýna kaynaklýk etmiþtir. Ayný bölgelerde Uygurlardan önce faaliyet gösteren ve göçebe bir yaþantýya sahip bulunan diðer Türk devletlerinin sosyal ve kültürel hayatlarýný günümüze yansýtan sanat eserlerinin sayýsý yok denecek kadar azdýr. Bunda yerleþik hayata yeterince geçilememesinin ve bu devletlerin daha çok askerî bir teþkilat yapýsýna sahip olmalarýnýn da rolü büyüktür. Uygurlar daha çok dinî konularda sanat eserleri meydana getirmiþlerdir. Duvar resimleri büyük bir çoðunlukla dinî konulu olup zaman zaman günlük hayatý, sosyal konularý, av sahnelerini veya resmini yaptýrmak isteyen insanlarýn portre özelliði taþýyan resimlerinden oluþmuþtur. Uygurlar resim sanatýnda Orta Asya’da yaþadýklarý kültür ortamýnýn birçok etkisini baþarýlý bir þekilde özümseyerek âdeta kendilerine has bir portre sanatý geliþtirmiþler ve bu üslubu çeþitli kültür merkezlerine de ihraç etmiþlerdir. Uygurlarýn sanat tarihi bakýmýndan diðer önemli bir yönü de minyatürlü kitap örneklerini oluþturmalarýdýr. Bunlardan bazýlarý günümüze kadar ulaþmýþtýr. Uygurlar, geliþtirdikleri çeþitli sanat üsluplarýný Talas Savaþý’ndan sonra batýya taþýmýþlardýr. Uygur Dönemine ait fresk Saadettin Gömeç, Uygur Türkleri Tarihi ve Kültürleri, s. 87-89’dan özetlenmiþtir. ? cevaplayalým 1. Uygur sanatýnýn oluþmasýnda neler etkili olmuþtur? 2. Uygurlarýn sanat alanýnda diðer uygarlýklara katkýlarý nelerdir? 92 3. KONU DÝÐER TÜRK DEVLETLERÝ VE TOPLULUKLARI TEMEL KAVRAMLAR AVAR HAZAR BULGAR PEÇENEK OÐUZ TÜRGEÞ S Ý B Ý R Y A ÝTÝL BULGARLARI KIPÇAKLAR BAYKAL GÖLÜ KÝMEKLER OÐUZLAR HAZARLAR ARAL GÖLÜ BULGARLAR KARADENÝZ DOÐ U RO MA Tahran AKDENÝZ Karakum Beþbalýk KARLUKLAR Turfan Aþkabat ÇÖ GO Hanbalýk (Pekin) TÝBETLÝLER Ç Ýsfahan Gazne BA LÜ BÝ Hami Semerkant Kaþgar Yarkent Buhara Hoten SAMANOÐULLARI MOÐOLLAR Ötüken Cend ÝZÝ EN RD ZA HA AVARLAR MACARLAR BALKAÞ GÖLÜ Ý N SR A KÖ RF Ý F R Ý K A A R A B Ý S TA N IL NÝZ DE memleket, içmediði su EZ A KIZ “Türklerin almadýðý kalmadý. Þehirleri ve UMMAN DENÝZÝ ZÝ HÝNDÝSTAN NÝ ÇÝN HÝNDÝ N ÇÝ BENGAL KÖRFEZÝ 0 600 1200 1800 2400 DE 3000 km ülkeleri doldurup her tarafa hâkim oldular.” Ýmameddin Ýsfahani Osman Turan, Türk Cihan Hâkimiyeti Mefkûresi Tarihi, s. 247. düþünelim 1. Ýmameddin Ýsfahani Türk tarihinin hangi yönlerine vurgu yapmýþtýr? 2. Yukarýdaki haritaya göre Türklerin geniþ bir coðrafyaya yayýlmýþ olmalarý hangi sonuçlarý doðurmuþ olabilir? 1. Avarlar Çin kaynaklarýnda Juan-Juan, Arap ve Bizans kaynaklarýnda Avar adýyla anýlan bu kavim, Kök Türkler tarafýndan da Apar olarak adlandýrýlmýþtýr. Asya Hun Devleti’nin yýkýlmasýndan sonra ortaya çýkan Avarlar, IV. yüzyýlýn sonlarýnda bugünkü Moðolistan’da bir devlet kurdular. Orta Asya’da kurduklarý bu devlete Kök Türkler son verince (552) batýya göç ettiler. 558’de Kafkaslara ulaþtýlar, kýsa zamanda Tuna boylarýna geçtiler. Orta Avrupa’da baþýnda Bayan Han’ýn bulunduðu büyük bir devlet kurdular (562). Avarlar bir süre sonra Ýstanbul’u Sasanilerle birlikte, 619 ve 626 yýllarýnda iki kez kuþattýlar ancak sonuç alamadýlar. Bu baþarýsýzlýktan sonra Avar Devleti, iyice zayýfladý. Avar Devleti’ne Franklar son verdiler (805). Balkanlarda ve Avrupa’da iki asýrdan fazla devam eden Avar hâkimiyeti, Orta Avrupa topluluklarý üzerinde kültürel izler býraktýlar. Avarlar, Slavlarý ve Ruslarý ordu düzeni ve devlet örgütlenmesi alanlarýnda etkilediler. Günümüzde Kafkaslarda yaþayan ve kendilerine “Avar” denilen topluluðun bunlarýn soyundan geldikleri kabul edilmektedir. Avarlar, ölümden sonraki yaþama inanmýþlardýr. Bu inanýþ onlarýn yaþam þekillerini büyük ölçüde etkilemiþtir. Avarlar, mezarlara eþya, yiyecek ve içecek gibi þeyler koymuþlardýr. Devlet adamlarýnýn ölülerini deriye sararak lahit içine yerleþtirmeleri de bu inanýþtan kaynaklanmýþtýr. Avarlara ait mezarlarda yapýlan arkeolojik kazýlarda at, koþum takýmý, çeþitli silahlar elde edilmiþtir. Üzengi kullanýmý Avarlarla birlikte ortaya çýktý. Hristiyanlýðý kabul eden Avarlar, bir süre sonra Avarlara ait süs eþyasý benliklerini kaybederek Slavlaþtýlar. 93 2. Bulgarlar Avrupa Hun Ýmparatorluðu’nun yýkýlmasýndan sonra (469) Karadeniz’in kuzeyine gelen Hunlar, buradaki deðiþik Türk boylarýndan oluþan Ogurlarla birleþtiler. Ortaya çýkan bu yeni topluluk “Bulgar” adýyla anýldý. Bulgarlar, 630 yýlýnda Kök Türk Devleti’nin yýkýlmasý üzerine Kafkaslarýn kuzeyinde Kubrat yönetiminde Büyük Bulgar Devleti’ni kurdular. Onun ölümünden sonra Hazarlar, Bulgar Devleti’ne son vererek Bulgarlarýn daðýlmasýna yol açtýlar. ? Tuna Bulgar Devleti: Büyük Bulgar Devleti’nin sona ermesiyle bir kýsým Bulgarlar, Kubrat’ýn küçük oðlu Asparuh yönetiminde Tuna boylarýnda devlet kurdular (679). Tuna Bulgarlarý adýyla anýlan bu devlet Bizanslýlarla mücadele etmiþ, Slavlarý yönetimleri altýna almýþtýr. Nüfuslarýnýn az olmasý, hükümdarlarý Boris Han’la birlikte Hristiyanlýðý kabul etmeleri (864) nedenleriyle Slavlarýn arasýnda eriyip yok oldular. DÖNEMÝN SEYYAHLARINA GÖRE BULGARLAR Bulgarlar en çok ekmek, darý ve et yerlerdi. Evlenme ve þenliklerde saçý adeti yaygýndý. Cenaze törenlerinde elçileri para saçarak karþýlamak ve mezarlarýna ölüleri için pirinç ve þarap býrakmak âdetlerindendir. Hükümdarlar, sofrada yemeðe baþlamadýkça kimse baþlamazdý. Ayrýca hükümdar kime sofrasýndan bir lokma verirse ona ayrý bir sofra gelirdi. Buradan hanýn meclisinde bulunan herkesin ayrý bir sofrasý olduðu anlaþýlýyor. Köpek havlamalarýný uðurlu sayarlar, o senenin bolluk içinde geçeceðine inanýrlardý. Bir kimse her þeyi kendi ailesi için ekerdi. Hükümdarýn ekilen üründe hissesi yoktu. Her aile, senede bir kez hükümdara samur kürkü verir, ayrýca hükümdar ganimetlerden belli bir pay alýrdý. Düðün yapan kimse verdiði ziyafete göre hükümdara at, buðday gibi hisse ayýrýrdý. Bulgar ülkesinde rutubetli havasýndan dolayý yiyecekler kuyu içinde saklanýrdý. Zeytinyaðý, susam yaðý ve tereyaðý yerine balýk yaðý kullanýlýrdý. Et ve darýdan yapýlan çorba temel besin kaynaðýdýr. Bulgar ülkesinde yaþayanlar kalpak giyerlerdi. Hükümdar sokaktan geçerken herkes kalpaðýný çýkartarak onu selamlarlardý. Onun önünde herkes diz çökerek otururdu. Genelde kubbeli çadýrlar kullanýlýrdý. Hükümdar çadýrý bin kiþiyi alabilecek büyüklükteydi. Erkek bebek doðarsa bebek büyüyene kadar ona dedesi bakardý. Biri ölünce çocuklarý deðil, kardeþleri mirasçýsý olurdu. Biri, adam öldürürse suçuna karþý o da öldürülürdü. Hýrsýzlýðýn ve zinanýn cezasý da ölümdü. Ölünün arkasýndan kadýnlar deðil, erkekler aðlardý. Bulgarlar Müslüman olduktan sonra cenaze âdetlerini deðiþtirdiler. Bulgar ülkesine ticaret gemisi gelirse hükümdar gemiyi gezer, mallarýný sayar, öþür vergisi alýrdý. Kuzeyden gelen gemiler, köle, samur, tilki, sincap kürkleri; güneyden gelenler ise iþlenmiþ maddeler ve tarým ürünleri getirirdi. Ýbn-i Fadlan, Seyahatname, s. 47’den özetlenmiþtir. Bulgarlardan kalma testi ? Ýtil (Volga) Bulgar Devleti: Baþlangýçta Hazar Hakanlýðý’na baðlý yaþayan Ýtil Bulgarlarý, bu devletin yýkýlmasýndan sonra baðýmsýz oldular. Ýtil ve Kama nehirlerinin birleþtiði bölgede kuruldu. Baþkenti Bulgar þehridir. Bulgar þehri, IX. ve XII. yüzyýllar arasýnda Avrupa’nýn en önemli ticaret merkezlerinden biri idi. Burasý, yerleþim alaný olarak geniþ ve kalabalýk bir þehir olup büyük mescitleri ve hamamlarý vardý. Bulgarlardan günümüze seramik ve maden iþleme sanatýna ait eserler de kalmýþtýr. Bulgarlar, Almýþ Han zama-nýnda ticari faaliyetler esnasýnda tanýþtýklarý Ýslam dinini kabul ettiler. Bulgar haný, Abbasilerden din Ýtil Bulgarlarý’nýn Tuna Bulgarlarý’ndan farklý olarak adamlarý istedi. Bu isteði 922 Türk kimliðini koruyabilmelerinin nedenleri nelerdir? yýlýnda yerine getirildi. Din adamlarýnýn gelmesinden sonra Ýslamiyet, Bulgarlar arasýnda daha çabuk yayýldý. Ýtil Bulgar Devleti’ne Altýn Orda Devleti 1237 yýlýnda son verdi. Bazý araþtýrmacýlar, Ýtil Bulgar Devleti’ni ilk Müslüman Türk Devleti olarak kabul etmiþlerdir. Ýtil Bulgarlarý, Ýslamiyeti kabul etmelerinden dolayý kimliklerini korudular. Bulgarlar kuzey-güney ticaret yolu üzerinde ulaþýmý saðladýlar. ! 94 3. Hazarlar Hazarlar, I. Kök Türk Devleti’nin KUZEYDOÐU ANADOLU’DA HAZARLAR yýkýlmasýndan sonra Karadeniz’in kuzeyi ve Hz. Ömer Döneminde Emir Habib Bin Mesleme, Kafkaslar bölgesinde bir hakanlýk olarak Erzurum yaylasýnda Bizans ordusunu yenilgiye kurulmuþtur (630). Hazarlar, Bizans, uðratmýþtýr. Çoruh boylarý da kapýlarýný Ýslam Sasani ve Müslüman Araplarla askerî, ordularýna kendiliðinden açmýþlardýr. Müslümanlarýn siyasi ve ticari iliþkide bulundular. Bizans- barýþ yolu ile aldýklarý þehirler arasýnda baþta Artvin Sasani savaþlarýnda Bizans tarafýný tutarak olmak üzere Þavþat ve Ardanuç da vardý. Ýlk Ýslam Sasanilerin zayýflamasýnda rol oynadýlar. akýnlarýndan yedi yýl sonra Artvin ve çevresi Zayýflayan Sasani Devleti, Hz. Ömer Bizanslýlarýn eline geçti. VIII. yüzyýlýn ikinci yarýsýnda zamanýnda yýkýldý. Ýran, Müslümanlarýn Hazar Türkleri, Kür ve Aras dolaylarýna yayýldýlar. Bu eline geçti. Böylece Hazarlar ve Müslü- sýrada Artvin Bölgesi de Hazarlara tabi oldular. manlar karþý karþýya geldi. Hazarlar ile Hazarlara karþý baþarýlý bir sefer düzenleyen Emevi Müslüman Araplar arasýndaki ilk savaþ, Hz. Halifesi Hiþam’ýn yeðeni II. Mervan, Hazar Osman zamanýnda meydana geldi. Hazar Seferlerinden dönerken Ýspir bölgesine kadar Çoruh topraklarýna giren Arap ordularý geri çevresini tekrar itaati altýna aldý. Bu sýrada Bagatlý çekilmek zorunda kaldý. Emeviler zama- Adamase Bey, Kýlarçet - Þavþat - Acara bölgelerinin nýnda þiddetli bir þekilde devam eden bu ilbeyi olarak Emevilere tabi oldu. Bir süre sonra savaþlar Abbasiler zamanýnda yavaþladý. Hazarlar, Kafkaslarý aþarak Kür, Aras, Çoruh çevresini VIII ve IX. yüzyýllarda, Doðu Avrupa’nýn en Abbasiler’den aldýlar. büyük devleti hâline gelen Hazarlar, X. www.artvin.meb.gov.tr yüzyýldan itibaren Peçenek akýnlarýyla zayýfladý. Ticaret yollarý üzerindeki denetimlerini kaybettiler. Bu durum, ekonomilerinin bozulmasýna neden olmuþtur. Bundan yararlanan Ruslar, Hazar Hakanlýðý’na son verdiler (968). Hazarlar, güçlü ordularýyla VII ve IX. yüzyýllar arasýnda bulunduklarý bölgede huzuru ve ulaþým güvenliðini saðladýlar. Hazarlarýn bu dönemi “Hazar Barýþ Çaðý” olarak adlandýrýldý. Bu dönemdeki ticari canlýlýk, Hazar ülkesine bolluk ve zenginlik getirdi. Yönetici zümresinin Musevi olduðu Hazarlar arasýnda diðer devletlerle kurduklarý iliþkiler sonucunda Ýslamiyet, Hristiyanlýk ve Musevilik yayýldý. Dinî hoþgörünün bulunduðu Hazar ülkesinde, farklý dinlere inananlar ibadet ve ayinlerini serbestçe yapabilmiþtir. Hazarlarýn en büyük etkisi Ruslar üzerinde oldu. Rus prenslikleri, Hazarlarýn devlet ve ordu teþkilatýný örnek alarak güçlendiler. Günümüzdeki Hazar Denizi’nin adý bu Türk devletinden kalmýþtýr. Hazar ülkesinin coðrafi konumu ticaretin geliþmesini saðladý. Arap ülkelerinden kuzeye Bizans’tan doðuya uzanan ticaret yollarý buradan geçmekteydi. yorumlayalým DÖNEMÝN SEYYAHLARINA GÖRE HAZARLAR Hakanlarýn hükümdarlýk süresi en fazla kýrk yýl sürer. Hakanlarýn askerleri asla savaþtan kaçmazlar. Yenilip de geri dönenler öldürülür. Hazar hakanlýðýnýn Volga Nehri’nin iki tarafýnda kurulu bir þehri vardýr. Nehrin bir tarafýnda Müslümanlar, diðer tarafýnda hakan ve taraftarlarý oturur. Müslümanlarýn baþýnda “hazz” denilen hakanýn görevlisi vardý. Hazar hakanlarý Musevi’dir. Ýbn-i Havkal, “Ýdil þehrinde Müslümanlara, Yahudilere, Hristiyanlara ait ikiþer kadý, Þamanistlere ait bir kadý olmak üzere yedi kadý görevlidir.” der. Hazar ülkesi geniþtir. Hazarlar, kýþýn þehirde, yazýn bozkýrlarda yaþarlar. Ýdil þehri, Volga Nehri tarafýndan üç kýsma bölünmüþtür. Doðuda Müslüman ve Þamanist Hazarlar, Batý’da Yahudi ve Hristiyan Hazarlar, nehrin ortasýndaki adada hakan oturur. Hazar hakanlarý bütün Türkler üzerinde mutlak otoriteye sahipti. Onun bulunduðu orduya karþý diðer Türkler, harp etmez. Hazarlar baþlarýna bir felaket gelince bunun hakan ile Gök Tanrý arasýndaki anlaþmazlýktan kaynaklandýðýný düþünür ve hakaný öldürürler. Hakan idam edilirken kanlarý kutsal kabul edildiði için kanýnýn akmamasýna dikkat edilir. Ýbn-i Fadlan, Seyahatname s. 80’den özetlenmiþtir. ? cevaplayalým Yukarýdaki metne göre Hazarlarýn sosyal ve siyasi yaþamý hakkýnda neler söylenebilir? 95 4. Macarlar Fin-Ugor kavimlerinin büyük bir bölümü, Volga Nehri ile Ural Daðlarý arasýnda yaþamýþlardýr. Bu kavimler V. yüzyýlda Don Nehri kýyýlarýna gelerek burada yaþayan Onogurlar ile kaynaþtýlar. Bunun sonucunda Macarlar ortaya çýktý. Macarlar, Avar ve Sibir baskýlarýyla göç ederek adlarýný verdikleri bugünkü Macaristan’a yerleþtiler (896). XI. yüzyýlýn baþlarýnda Hristiyanlýðý kabul eden Macarlar zamanla Türk kimliklerini kaybettiler. Bu tarihten sonra kabile birliðine dayalý siyasi yapýdan çýkarak krallýk sistemine dayalý bir yönetim biçimini benimsediler. Macarlar, genel olarak konargöçer olup çadýrlarda yaþamýþlardýr. Slavlara ve Ruslara karþý savaþlarda baþarýlý oldular. 5. Peçenekler Balkaþ Gölü çevresinde I. Kök Türk Devleti’ne baðlý olarak yaþayan Peçenekler Talas Savaþý’ndan (751) sonra güçlenen Karluklarýn baskýsýyla batýya yönelerek Volga boylarýna yerleþtiler. Bu bölgeden Hazarlarýn ve Oðuzlarýn baskýlarý sonucunda, Karadeniz’in kuzeyine gelen Peçenekler, burada yaþayan Macarlarý göçe zorladýlar. X. yüzyýl sonlarýna doðru bu bölgeye yerleþtiler. Burada Ruslarla, yüz yýldan fazla mücadele ederek onlarýn güneye inmesini engellediler. Peçenekler, XI. yüzyýlýn ortalarýnda Oðuzlarýn saldýrýlarý karþýsýnda, Balkanlar ’a geldiler. Peçeneklerin bir kýsmý Bizans ordusunda görev aldýlar. Bizanslýlar Peçenekleri, Selçuklulara karþý Anadolu’ya göndermek istediler. Ancak Üsküdar yakasýna geçen 15 bin kadar Peçenek atlýsý, bu görevi kabul etmeyerek tekrar Balkanlar’a döndü. Malazgirt Savaþý’nda Bizans ordusundaki Peçenek kuvvetleri, Selçuklularýn tarafýna geçerek Türklerin savaþý kazanmalarýnda önemli rol oynadýlar. Daha sonra güçlenen Peçenekler, Bizans’la þiddetli bir mücadeleye giriþtiler. Ýstanbul’u kuþatmayý planlayan Ýzmir Beyi Çaka Bey ile Peçenekler ve Selçuklular ittifak yaparak Bizans’ý üçlü baský altýna aldýlar. Bu baskýdan kurtulmak isteyen Bizanslýlar, Kýpçaklarla anlaþarak Kýpçaklarýn Peçeneklere saldýrmalarýný saðladýlar. Kýpçaklar, Peçenekleri yenerek siyasi varlýklarýna son verdiler (1091). 6. Kýpçaklar (Kumanlar) Balkaþ Gölü ile Ýrtiþ Irmaðý arasýndaki bölgede yaþadýlar. X. yüzyýlýn sonlarýnda Moðol kökenli Karahitaylarýn baskýlarý sonucunda batýya göç ettiler ve Doðu Avrupa’ya yerleþtiler. Burada Rus prenslikleriyle þiddetli mücadeleler yaptýlar. Balkanlar’a inen Kýpçaklar, Bizanslýlarla anlaþýp Peçeneklere aðýr bir darbe vurdular (1091). Kýpçaklar, XIII. yüzyýlda Moðollarýn ilerleyiþi karþýsýnda tutunamayýp geri çekildiler. Kýpçaklarýn bir kýsmý Macaristan’a giderek Hristiyanlýðý kabul ettiler. Bu yüzden millî benliklerini yitirdiler. Bir kýsmý da yurtlarýnda kalýp Altýn Orda Devleti’nin hizmetine girdi. Bu devletin Türkleþmesinde önemli rol oynadýlar. Altýn Orda Devleti’nin egemenliðinde yaþayan Kýpçaklarýn çoðu, daha sonraki yýllarda Mýsýr’a götürüldü. Eyyûbi ve Memlük ordusunda görev yapan Kýpçaklarýn bir kýsmý bu devletlerin yönetiminde görev aldýlar. Eyyûbiler Kýpçaklardan seçtiði erkek çocuklarý Nil vadisinde özel eðitimle yetiþtirerek ordularýnýn temelini oluþturmuþlardýr. Kýpçaklar, dilleri ve dinî törenleri ile Romenleri etkilediler. Kumanlara ait balballar 7. Oðuzlar (Uzlar) Kök Türk Yazýtlarý’ndaki bilgilerden Oðuzlarýn Orhun ve Selenga nehirleri bölgesinde yaþadýklarý anlaþýlmaktadýr. Kök Türk devletlerinin egemenliðinde yaþayan Oðuzlar, Uygur Devleti’nin kurulmasýyla onlarýn egemenliðine girdiler. Kýrgýzlarýn, Uygur Devleti’ne son vermesi üzerine Oðuzlar, batýya göç ederek Seyhun bölgesine yerleþtiler. Bu bölgede yaþayan Oðuzlarýn bir kýsmý, Kýpçaklarýn ve Karluklarýn baskýlarý sonucunda Peçenekleri batýya iterek Karadeniz’in kuzeyindeki Peçenek yurduna yerleþtiler. 96 Oðuzlar Kýpçaklarýn ve Ruslarýn baskýlarý yüzünden XI. yüzyýlýn ikinci yarýsýndan itibaren yerleþtikleri yerlerden ayrýlýp Tuna Nehri’ni geçerek Balkanlar’a gelmiþlerdir. Balkanlar’a gelen Oðuzlarýn bir kýsmý, Bizans ordusunda görev aldý. Malazgirt Savaþý sýrasýnda Peçenekler gibi Bizans ordusundan ayrýlarak Selçuklularýn safýna geçtiler. Oðuzlar, XI. yüzyýlýn sonlarýna doðru Peçenek saldýrýlarý, þiddetli soðuklar ve salgýn hastalýklar yüzünden daðýlýp siyasi varlýklarýný kaybettiler. Bizans, bunlardan bir kýsmýný Romanya’nýn Dobruca bölgesine yerleþtirdi. Günümüzdeki Gagavuzlar, buraya yerleþmiþ olan Oðuzlarýn torunlarýdýr. Seyhun bölgesinde kalan Oðuzlar bu bölgede Oðuz Yabgu Devleti’ni kurdular. X. yüzyýlýn sonlarýna doðru Ýslamiyeti kabul eden Oðuzlar, XI. yüzyýlda Büyük Selçuklu Devleti’ni kurarak Türklerin Anadolu’yu yurt edinmelerine öncülük ettiler. Anadolu’da önce Türkiye Selçuklu Devleti’ni, sonra Osmanlý Devleti’ni kuran Türk boyu olmuþlardýr. Yirmi dört boydan oluþan Oðuzlarýn büyük bir bölümü ilk baþlarda göçebe olarak yaþadý. Ancak batýya gitmeleriyle birlikte yerleþik hayata geçerek þehirler kurdular. Onlarýn yerleþik hayata geçmelerinde Ýslamiyetin büyük rolü oldu. Kervan yollarýnýn Oðuz þehirlerinden geçmesi, þehirlerdeki ticaret hayatýný canlandýrdý. Oðuzlarýn en önemli ticaret malý koyun idi. Horasan ve Maveraünnehir bölgelerindeki et ihtiyacý Oðuzlar tarafýndan karþýlanmýþtýr. 8. Sabirler (Sibirler - Sabarlar) Issýk Gölü civarýnda Asya Hun Devleti’ne baðlý olarak yaþadýlar. V. yüzyýlda Avarlarýn baskýsý sonucunda Ural-Altay Daðlarý bölgesine yerleþtiler. VI. yüzyýl baþlarýnda Doðu Avrupa’ya gelen Sabirler, Sasanilerle birleþerek Bizanslýlarla savaþtýlar. Avarlar, Bizanslýlar ve Sasanilerle yaptýklarý savaþlar sonucu zayýfladýlar. Ýstemi Han zamanýnda Kök Türk Devleti’ne baðlanan Sabirler, daha sonra Hazarlarýn egemenliðine girdiler. Bugünkü Sibirya adýný Sabirlerden almýþtýr. 9. Baþkýrtlar (Baþkurtlar) Ural Daðlarý çevresinde yaþayan Baþkýrtlar, IV. yüzyýldan X. yüzyýla kadar çeþitli Türk boylarýna baðlý olarak varlýklarýn sürdürdüler. Cengiz Han Döneminde Moðol egemenliðine girdiler. XIII. yüzyýlda Altýn Orda Devleti’ne baðlanarak Ýslamiyeti kabul ettiler. XVII. yüzyýldan itibaren Ruslara baðlanan Baþkýrtlar, zorlu mücadeleler vererek baðýmsýzlýklarýný kazanmaya çalýþtýlar. Özellikle 1730-1736 yýllarýndaki ayaklanmalarý Ruslar tarafýndan kanlý bir þekilde bastýrýldý. 1872 yýlýnda tamamen Rusya’nýn egemenliðine giren Baþkýrtlar, günümüzde Rusya Federasyonu’na baðlý olarak varlýklarýný sürdürmektedirler. 10. Türgeþler (Türgiþler) Talas ve Çu ýrmaklarý ile Issýk Gölü kenarýnda yaþamýþlardýr. Egemenlikleri altýnda yaþadýklarý Batý Kök Türk Devleti’nin yýkýlmasýndan sonra baðýmsýzlýklarýna kavuþmuþlardý. Bilinen ilk hükümdarlarý Baga Tarkan’dýr. II. Kök Türk Devleti’nin kurulmasýyla, Kök Türklere baðlanan Türgeþler, Kök Türklere karþý direnerek tekrar baðýmsýz hâle geldiler (717). Türgeþler, Sulu Kaðan zamanýnda Maveraünnehir bölgesine giren Emevilerle mücadele ederek Müslümanlarýn ilerlemesine engel oldular. Sulu Kaðan’ýn ölümünden sonra Çinlilerin kýþkýrtmalarýyla Türgeþ beyleri birbirine düþtüler. Bunun sonucunda Sarý ve Kara Türgeþler olmak üzere ikiye ayrýldýlar. Sarý Türgeþler, Altay Daðlarý’nýn kuzeyinde, Kara Türgeþler de Talas Vadisi’nde yaþadýlar. Sarý ve Kara Türgeþlerin aralarýndaki mücadeleden yararlanan Karluklar, Türgeþlerin siyasi varlýklarýna son verdiler (766). Türgeþler, Emeviler Döneminde Maveraünnehir bölgesinde fetihlerde bulunan Ýslam ordusuna karþý mücadele vererek Orta Asya’nýn Araplarýn eline geçmesini engellediler. 11. Kýrgýzlar Kýrgýzlar, Asya Hun Devleti zamanýnda Ýrtiþ Nehri civarýnda yaþadýlar. Daha sonra Yenisey Irmaðý bölgesine yerleþtiler. Bir süre Kök Türk ve Uygurlarýn egemenliði altýnda kaldýlar. 840 yýlýnda Uygurlarý maðlup ederek merkezi Ötüken olmak üzere bir devlet kurdular. Kýsa bir süre sonra, Kitanlar tarafýndan Orhun bölgesinden çýkarýldýlar. Bunun sonucunda Orhun bölgesi, Türk yurdu olmaktan çýkýp Moðolistan’ýn bir bölgesi hâline geldi. Kýrgýzlar, XIII. yüzyýl baþlarýnda Cengiz Han zamanýnda Moðollara boyun eðerek siyasi egemenliklerini kaybettiler. XIX. yüzyýlda Ruslarýn egemenliðine giren Kýrgýzlar, 1991’de Sovyet Rusya’nýn daðýlmasýyla baðýmsýzlýklarýný kazandýlar. Canlý bir halk edebiyatýnýn göstergesi olan destanlardan Manas Destaný Kýrgýzlara aittir. Bu destan dünyanýn en uzun destaný olarak bilinmektedir. 97 Kýrgýzistan’ýn baþkenti Biþkek’ten bir görünüm 12. Karluklar Karluklar, Kök Türk Devleti’ne baðlý olarak Altay Daðlarý’nýn batýsýnda yaþadýlar. Çinlilerin kýþkýrtmasýyla sýk sýk Kök Türklere karþý ayaklandýlar. II. Kök Türk Devleti’nin yýkýlmasýnda, Basmil ve Uygurlarla birlikte rol oynadýlar. Bir müddet Uygurlarýn egemenliðinde yaþayan Karluklar, Uygurlarla anlaþamayýnca batýya göç ettiler. Karluklar, 766 yýlýnda, Türgiþlerin siyasi varlýklarýna son verdiler. Talas Nehri dolaylarýnda bir devlet kurdular. Uygur Devleti yýkýldýktan sonra devletin merkezini Balasagun þehrine naklettiler. X. yüzyýlýn ilk yarýsýnda Karahanlýlar Devleti’nin kurulmasýnda etkin rol oynadýlar. Uygurlar ve Türgiþlerle Türk yaþayýþýna giren þehirleþme anlayýþý, Karluklar tarafýndan geliþtirilerek devam ettirildi. Müslümanlarla Çinliler arasýndaki Talas Savaþý’nda (751) Karluklar, Müslümanlarýn yanýnda yer alarak Çinlilerin yenilmesini saðladýlar. Böylece Orta Asya’nýn Türk hâkimiyetinde kalmasýnda etkili oldular. Karluklar, XII. yüzyýlda Karahitaylarýn ve Moðollarýn hâkimiyeti altýna girmiþ, Cengiz Han’a itaat eden ilk Müslüman Türk topluluðu olmuþlardýr. Karluklar, tarihte Ýslamiyeti kabul eden ilk Türk topluluðu olarak bilinmektedir. 13. Kimekler Kimekler, VII. yüzyýlda Altay Daðlarý’nýn kuzeybatýsý ile Ýrtiþ Irmaðý’nýn orta bölgelerinde Kök Türk egemenliðinde yaþadýlar. Ancak VIII. yüzyýlýn ortalarýnda Kök Türk Devleti’nin yýkýlmasýndan sonra baðýmsýzlýklarýný elde edebildiler. X. yüzyýlda Kitanlarýn baskýlarý sonucunda Ural Daðlarý’nýn güney bölgelerine göçmek zorunda kaldýlar. XI. yüzyýla gelindiðinde Kimeklerin boy birliðine dayalý yapýlarý bozulmuþtur. Ýyice zayýflayan Kimekler, Kýpçaklarýn egemenliðini kabul etmek zorunda kaldýlar. Kimeklerde ülke on bir ile ayrýlmýþ, her ilin baþýna “tutug” adý verilen yöneticiler görevlendirilmiþtir. Ýl yöneticileri hakanýn soyundan gelenler arasýndan belirlenmekteydi. 98 ölçme ve deðerlendirme A) Aþaðýdaki çoktan seçmeli sorularý cevaplandýrýnýz. 1. Asya Hun Devleti; I. Çin seddinin yapýlmasýna neden olmuþtur. II. Çok geniþ bir alanda hakimiyet kurmuþtur. III. Orta Asya Türkleri arasýnda siyasi birliði saðlamýþtýr. Bu bilgilere bakýldýðýnda Asya Hun Devleti hakkýnda aþaðýdaki yargýlardan hangisine ulaþýlabilir? A) Ticari faaliyetlere büyük önem vermiþlerdir. B) Bu dönemde Orta Asya’da güçlü bir devlet durumundadýrlar. C) Devlet olarak güçlü bir merkeziyetçi anlayýþa sahiptirler. D) Çin ve Bizans devletlerini kendilerine baðlamýþlardýr. E) Ülke içindeki deðiþik topluluklara hoþgörülü davranmýþlardýr. 2. Uygurlar, yerleþik hayata geçtiði bilinen ilk Türk devletidir. Bu durum Uygurlarýn kültür ve uygarlýk tarihinde diðer Türk devletlerinden farklý özellikler göstermesini saðlamýþtýr. Uygurlarda yerleþik hayata geçilmesine raðmen deðiþikliðe uðramayan özellikler aþaðýdakilerden hangisidir? A) Bilim - Ekonomi C) Savaþçýlýk - Yönetim B) Sanat - Dil D) Yönetim - Dil E) Ekonomi - Sanat 3. ? Türk devletleri içinde ilk kez Museviliði benimsediler. ? Ýslamiyetten önceki Türk devletlerinde en geniþ sýnýrlara ulaþtýlar. ? Ýstanbul’u kuþatan ilk Türk devletidir. ? Türk devletleri içinde ilk kez kendi adýna para bastýlar. Türk devletleriyle ilgili olarak yukarýda verilen bilgilere göre aþaðýdakilerden hangisi bu özellikleri taþýmaz? A) Kýrgýzlar B) Kök Türkler C) Avarlar D) Türgiþler E) Hazarlar 4. Karasal iklimin hüküm sürdüðü Orta Asya’da geniþ bozkýrlar, yüksek daðlar, nehirler ve göller bulunmaktadýr. Bu durum Türk kültür ve uygarlýðýnýn unsuru olan aþaðýdaki alanlardan hangisi üzerinde daha etkili olmuþtur? B) Yaþam tarzý C) Edebiyat A) Hukuk kurallarý D) Sanat eserleri E) Dinî inanýþ B. Aþaðýdaki ifadelerin baþýndaki boþluða doðru ise (D), yanlýþ ise (Y) harfi koyunuz. (.....) (.....) (.....) (.....) (.....) 1. Kavimler Göçü’nün sonucunda Avrupa’nýn sosyal ve siyasi yapýsý deðiþmiþtir. 2. Ýtil Bulgarlarý Müslüman tüccarlarla iliþkileri neticesinde Ýslamiyeti seçmiþlerdir. 3. Orhun Abideleri Uygurlar Döneminde meydana getirilmiþtir. 4. Kaþgarlý Mahmut’a göre Türk adý güçlü, kuvvetli anlamýna gelir. 5. Oðuzlar Türk tarihinin en kalabalýk ve siyasi açýdan en önemli boyudur. C. Aþaðýdaki devletleri uygun bilgilerle eþleþtiriniz. (.....) (.....) (.....) (.....) (.....) 1. Asya Hun Devleti 2. Kök Türkler 3. Kýrgýzlar 4. Avrupa Hun Devleti 5. Karluklar A. Orta Asya’da ilk Türk-Bizans ittifaký B. Manas Destaný C. Orduda Onlu Sistem D. Ýlk Müslüman Türk topluluðu E. Margus Antlaþmasý F. Boris Han E. Aþaðýdaki sorulara cevap veriniz. 1. Çinliler - Türkler - Orta Asya - Göç - Ýpek Yolu kelimelerini kullanarak Türk-Çin iliþkileri hakkýnda kýsa bir metin oluþturunuz. 2. Türklerin ayný dönemde farklý coðrafyalarda bir çok devlet kurmasýnýn sebepleri nelerdir? 3. Hunlar, Avrupa tarihinde hangi deðiþimlere sebep olmuþlardýr? 99 4. ÜNÝTE 4. ÜNÝTE: ÝSLAM TARÝHÝ VE UYGARLIÐI (13. YÜZYILA KADAR) 1. KONU: ÝSLAMÝYETÝN DOÐUÞU VE ÝLK ÝSLAM DEVLETLERÝ 2. KONU: TÜRK-ÝSLAM BÝLGÝNLERÝ 100 hazýrlanalým 1. Ýslamiyetin doðuþu sýrasýnda dünyada hangi inançlar bulunuyordu? Araþtýrýnýz. 2. Halifelerin belirlenmesi açýsýndan Dört Halife Devri hangi özelliðe sahiptir? Araþtýrýnýz. 3. Ýslam Uygarlýðýnýn dünya uygarlýðýna katkýlarý nelerdir? Araþtýrýnýz. 4. Abbasilerin Türklere yönetim ve orduda görev vermelerinin nedenleri sizce neler olabilir? 5. Ýspanya’da Endülüs Emevilerinden günümüze kalan eserleri araþtýrýnýz. MESCÝD-Ý NEBEVÝ-MEDÝNE 101 1. KONU ÝSLAMÝYETÝN DOÐUÞU VE ÝLK ÝSLAM DEVLETLERÝ TEMEL KAVRAMLAR MABET MECUSÝLÝK HANÝFLÝK SKOLASTÝK ÝSLAMÝYET PANAYIR PUTPERESTLÝK O A T L A K Y A N S ÝS S U K A U N D ÝN A V YA S Ý R Y A AC AR LA R KÖK TÜRK DEVLETÝ H A Z A R L A R KARADENÝZ BA RD LA R ÝZ HÝNDÝSTAN SUR D ÇÝ IL ÝZ Ç E N ÝZ Ý ÝN Ý B E N G A L K Ö R F E Z Ý ND U M M A N D E N Ý Z Ý HÝ N Sasaniler D N E Kök Türk Devleti N ÝRAN KÖ RF EZ Ý O K Y A N U S E MISIR A Bizans Ýmparatorluðu B Ü Y Ü K D K TÝBET IZ Ý Ç Ý N I R BA SR A R F SASANÝLER K A Dic le Fýr at A A K D E N Ý Z JAPON DENÝZÝ ORTA ASYA S BÝZANS ÝMPARATORLUÐU ÝYE Ý S PA N YA BALKAÞ GÖLÜ ARAL GÖLÜ M M ÝZÝ EN RD ZA HA LO Ahmet Gürtaþ, Atatürk ve Din Eðitimi, s.71. B BAYKAÞ GÖLÜ AVA R L A R FRANK KRALLIÐI “Bütün dünyanýn Müslümanlarý Allah’ýn son peygamberi Hazreti Muhammed’in gösterdiði yolu takip etmeli ve verdiði talimatlara tam olarak uymalý. Tüm Müslümanlar Hazreti Muhammed’i örnek almalý ve kendisi gibi hareket etmeli. Ýslamiyetin hükümlerini olduðu gibi yerine getirmeli. Zira bu þekilde insanlar kurtulabilir ve kalkýnabilir.” M. Kemal ATATÜRK Ý Çin Hindistan 0 H Ý N T 750 1500 2250 3000 3750 km O K Y A N U S U düþünelim 1. Yukarýdaki haritaya göre Ýslamiyetin doðduðu VII. yüzyýlda dünyada hangi devletler vardýr? 2. Atatürk, Hz. Muhammed’in hangi yönüne vurgu yapmýþtýr? 3. Yukarýdaki kavramlar sizlere neleri çaðrýþtýrmaktadýr? 1. Ýslamiyet Öncesi Dünyanýn Genel Durumu Ýslamiyetin meydana getirdiði deðiþimi anlayabilmek için, Ýslamiyetten önceki dünyanýn genel durumunu bilmek gerekir. Bunun için Asya, Avrupa, Afrika kýtalarýndaki ve Ýslam dininin ortaya çýktýðý Arabistan bölgesindeki yaþam biçimleri, devlet yapýlarý ve dinî düþünceler incelenmelidir. a. Avrupa Avrupa, Kavimler Göçü’nün etkisiyle büyük karýþýklýklar içindeydi. Fransa’da, Vizigotlarla Franklar arasýndaki savaþlarda binlerce insan ölmüþtü. Ýspanya ve Güney Fransa’da taht kavgalarý hüküm sürmekteydi. Ýngiltere’yi Anglo Saksonlar istila etmiþti. Bu istilalarda binlerce insan öldürülmüþtü. Gotlarýn, Vandallarýn ve diðer Germen kavimlerin sürekli akýnlarý yüzünden, Avrupa âdeta bir harabe hâlindeydi. Ayný dönemde Macaristan’da devlet kuran Avarlar, Doðu Roma’yla ve barbar kavimlerle mücadele içerisindeydi. Avrupalýlarýn büyük çoðunluðu Hristiyandý. Gözlem ve deneyi reddeden skolastik düþüncenin etkisi ile bilim ve düþünce sýnýrlandýrýlmýþtý. Kilise farklý anlayýþlarý ortadan kaldýrmaya çalýþmýþtý. Azýnlýk durumundaki Yahudilere ve farklý inanç sahiplerine aðýr baskýlar yapýlmýþtý. Halk, toplumsal sýnýflara bölünmüþtü. Geniþ halk kitleleri kilise ve toprak sahiplerinin baskýsý altýnda bulunmaktaydý. b. Afrika Ýslamiyetin doðuþu sýrasýnda Afrika’nýn siyasi bakýmdan önemli olan bölgeleri, Kuzey Afrika ile Habeþistan’dý. Afrika’nýn kuzey kýsýmlarý Doðu Roma’nýn egemenliðindeydi. Doðu Roma-Sasani rekabeti yüzünden Mýsýr halký sürekli baský altýnda tutulmuþtu. Habeþistan’da ise Habeþ Krallýðý vardý. Hristiyanlýk, bu ülkede IV. yüzyýldan itibaren yayýlmaya baþlamýþ ve Ýmparator Ezana da 320 yýlýnda Hristiyanlýðý kabul etmiþti. Hristiyanlýk, Ýmparatorluðun resmî dini olmasýna raðmen yerli halkýn bir kýsmý eski dinleri olan putperestliði sürdürmüþtür. c. Asya Doðu Roma: Kavimler Göçü’nden sonra Roma Ýmparatorluðu, Doðu ve Batý Roma olmak üzere ikiye ayrýlmýþtý (395). Doðu Roma Ýmparatorluðu’nun baþkenti Ýstanbul’du. 102 Doðu Roma’yý gösteren temsilî resim VI. yüzyýlda Justinianos Döneminde en parlak devrini yaþayan Doðu Roma’nýn sýnýrlarý, doðuda Kafkaslardan batýda Batý Akdeniz havzasýna, kuzeyde Balkanlar’dan güneyde Mýsýr ve Kuzey Afrika kýyýlarýna kadar uzanýyordu. Ýslamiyetin doðuþu sýrasýnda, Doðu Roma’da Herakleios (Herakliyus) sülalesi iktidardaydý. Doðu Roma Ýmparatorluðu batýda Avar ve Slavlarla, doðuda ise Sasanilerle mücadele hâlindeydi. Doðu Roma’da halk, sosyal sýnýflara ayrýlmýþtý. Halkýn çoðunluðu Kilise ile toprak sahiplerinin etkisi altýnda yaþýyorlardý. Doðu Roma, Ýslamiyetin doðuþu esnasýnda en güçlü Hristiyan devleti idi. Ýslamiyetin doðuþu sýrasýnda Doðu Roma’nýn Sasaniler: Ön Asya’da, Doðu Roma’dan gücü hakkýnda neler söylenebilir? sonra en güçlü devletti. Ýslamiyetin doðuþu sýrasýnda Sasaniler, Doðu Roma’yla yaptýklarý mücadeleler ve kendi içindeki taht kavgalarý sonucu iyice zayýflamýþtý. Halk, savaþ ve iç karýþýklýklar sonucu sýkýntý içerisindeydi. Ýran’da esasý ateþe tapýcýlýk olan Zerdüþtlük dini egemendi. Kök Türkler: Orta Asya’nýn en güçlü devletini kuran Kök Türkler, 582 yýlýnda ikiye bölünmüþtü. Ýslamiyetin doðuþu sýrasýnda Doðu ve Batý Kök Türk devletleri olarak, siyasi varlýklarýný sürdürmekteydiler. Türklerle Araplar arasýndaki iliþkiler Cahiliye Dönemi adý verilen Ýslam öncesi döneme kadar uzanýyordu. Türkler ve Araplar, Sasani ordusunda görev almýþ ve ipek yolu üzerinde yaptýklarý ticari faaliyetlerle birbirleriyle karþýlaþmýþlardý. Türk-Arap iliþkilerine ait ilk bilgiler, cahiliye þiiri olarak bilinen edebi ürünlerde ve Hz. Muhammed’in bazý sözlerinde görülmüþtür. Halk arasýnda çaðdaþý olan diðer toplumlardan farklý olarak kölelik anlayýþý ve sosyal sýnýf farklýlýðý yoktu. ! Farklý dinlere ait tapýnaklar Kök Türkler, Gök Tanrý dinine inanýyorlardý. Kök Türk hanedanlarý arasýnda Budizmi benimseyenler de vardý. Hindistan: Hindistan, Asya’nýn güneyinde yer alan büyük bir yarýmadadýr. Bölgede çeþitli ýrk, din ve kültürler var olduðundan siyasi birlik saðlanamamýþ ve güçlü bir devlet kurulamamýþtý. Hindistan’da siyasi bir birlik kurulamamasýnýn nedenlerinden biri halký kesin sýnýrlarla sosyal sýnýflara ayýrmýþ olan kast sistemidir. Ýslamiyetin doðuþu sýrasýnda Hindistan, siyasi olarak Asya kýtasý üzerinde etkin bir devlet konumunda deðildi. Hindistan’ýn en eski inancý, Veda inanýþýdýr. Bu inanýþ, tabiata ve tabiat kuvvetlerine tapýnma esasýna dayanýrdý. Çin: Çin, Güneydoðu Asya’da yer alan büyük bir ülkedir. Eski ve köklü bir medeniyet merkezidir. Ýslamiyetin doðuþu sýrasýnda Çin’de Sui hanedaný egemen durumdaydý. Çinliler Kök Türklerle sürekli mücadele içindeydiler. Ülke içinde de taht kavgalarý vardý. Halk, sosyal sýnýflara ayrýlmýþtý. Çin’de görülen iki büyük inanýþ, Taoizm ve Konfüçyüsçülük inanýþlarýdýr. Bu inançlarýn yanýnda Çin’de Budizm de yayýlmýþtý. Japonya: Asya’nýn doðusunda Büyük Okyanus’ta birçok ada üzerinde kurulmuþ olan ülkedir. Ýslamiyetin doðuþu sýrasýnda siyasi bir etkinliði yoktu. Japonlar, Þintoizm inanýþýna sahiplerdi. Bu din, tabiat kuvvetlerine tapýnma esasýna dayanmaktadýr. Ayrýca Japonya’da Budizm, Taoizm ve Konfüçyüsçülük inanýþlarý da yayýlmýþtý. 103 d. Arap Yarýmadasý Asya’nýn güneybatýsýnda yer alan Arap Yarýmadasý’nýn en önemli bölgeleri Hicaz, Necid ve Yemen’dir. Yemen tarýma elveriþli topraklara sahip bir bölgedir. Necid bölgesi ise hayvancýlýða elveriþlidir. Mekke, Medine ve Taif þehirlerinin bulunduðu Hicaz, özellikle ticaret yollarýnýn geçtiði önemli bir bölgedir. Arabistan’da Ýslamiyet öncesinde yýldýzlara tapýnma, putperestlik, Hz. Ýbrahim’in dini olan Haniflik inanýþý ile Hristiyanlýk ve Musevilik gibi inançlar da bulunmaktaydý. yorumlayalým Arap Yarýmadasý halkýnýn çoðunluðunu Araplarýn oluþturmasýna raðmen ayný dönemde birden fazla devletin kurulmasýnýn sebepleri neler olabilir? TE DM ÜR LÜ LE R Þam Küdüs Basra GASSANÝLER Ý R A N BA SR A N E C Ý D NEBATLILAR KÖ RF EZ Tebük Hayber MISIR Ý K I Medine Z ARABÝSTAN I TÝ L E VL D Mekke Taif E Nil nehri N AÝ N M SEBA DEVLETÝ DE ER L RÝ Ý Sana YE UMMAN DENÝZÝ M Z HÝ YEMEN Aden HABEÞÝSTAN 0 300 600 900 1200 km 1. Harita: Ýslamiyet öncesi Arap Yarýmadasý yorumlayalým Aþaðýdaki fotoðraflar incelendiðinde Arabistan coðrafyasý Mekke halkýný ekonomik ve sosyal yönden nasýl etkilemiþ olabilir? Mekke’nin eski görüntüsü Arabistan’ýn büyük kýsmýný kaplayan çöller 104 Ýslamiyetten önce Araplar, kabileler hâlinde yaþarlardý. Kabilelerin baþýnda þeyh denilen reisler vardý. Kabileler ayný kökten gelen ailelerden oluþurdu. Ailede erkek söz sahibiydi. Erkeklerde çok eþlilik görülürdü. Kýz çocuklarýna deðer verilmez, kadýn miras hakkýndan yararlanamazdý. Ýslamiyet öncesi Arap toplumunda, kabileler arasý kan davalarý yaygýndý. Araplarda halk genel olarak köleler ve hürler olmak üzere iki gruba ayrýlýrdý. Köleler sahipleri tarafýndan alýnýr, satýlýr ve ticaret malý olarak kabul edilirdi. Araplarýn þehirde yaþayanlarýna medeni, çölde yaþayanýna bedevi denilirdi. Bedeviler daha çok göçebe biçiminde yaþar ve hayvancýlýkla uðraþýrlardý. Çöl þartlarýna dayanýklý olan deve ile koyun, keçi ve at beslenirdi. Medeniler ise tarým ve ticaretle geçinirlerdi. Tarým, vahalarda yapýlýrdý. En önemli tarým ürünü hurma idi. Ýslamiyetten önce konuþma ve yazý Arap toplumunun Cahiliye Dönemi yaþantýlarýna dili olarak Arapça kullanýlýrdý. Arap ait hangi çýkarýmlarda bulunulabilirsiniz? alfabesi Nebatlýlarýn kullandýðý yazýdan yararlanýlarak oluþturulmuþtu. Arabistan’da ticari ve toplumsal hayatýn en önemli unsuru, belli zamanlarda Mekke ve çevresinde kurulan panayýrlardý. Bu panayýrlardan en önemlisi ve en büyüðü Mekke civarýnda kurulan Ukaz Panayýrý’dýr. ! yorumlayalým UKAZ PANAYIRI Ukaz Panayýrý kalýntýlarý Arabistan’da ticari ve toplumsal hayatýn en önemli unsuru, belli zamanlarda Mekke ve çevresinde kurulan panayýrlardý. Bu panayýrlar Araplarýn birbirleriyle savaþmadýklarý dört aydan oluþan Haram Aylarý’nda düzenlenirdi. Arap halkýnýn sosyal ve kültürel hayatýnda önemli geliþmeler saðlayan panayýrlarda ticaret, eðlence ve yarýþmalar ön plana çýkmýþtýr. Panayýrlarýn düzenlendiði dönemlerde Araplar Kâbe ve putlarýný ziyaret ederlerdi. Panayýrlarda düzenlenen yarýþmalar kýsa süreli de olsa toplumsal barýþý ve hoþgörüyü saðlardý. Þiir okuma yarýþmalarý Arap edebiyatýnýn geliþmesinde etkili olmuþtur. Yarýþmada beðenilen þiirler, Kâbe’nin duvarýna asýlýr, yarýþmalarý kazananlara çeþitli ödüller verilirdi. Nuri Ünlü, Ana Hatlarýyla Ýslam Tarihi, s. 35’ten özetlenmiþtir. ? cevaplayalým Yukarýdaki metne göre Mekke ve çevresinde panayýrlar düzenlenmesinin sebepleri neler olabilir? Mekkeliler kervan ticareti ile de uðraþýrlardý. Afrika ve Hindistan’dan gelen mallar, kervanlar aracýlýðý ile Suriye ve Mýsýr’a taþýnýrdý. Mekke, Medine ve Taif þehirleri, ticaret sayesinde oldukça zenginleþtiler. Ticaretle uðraþanlar, toplumda itibarlý kiþiler olarak kabul edilirdi. 105 yorumlayalým BÝR GECE On dört asýr evvel, yine böyle bir geceydi Bir kerre, zuhur ettiði çöl en sapa yerdi; Kumdan, ayýn ondördü, bir öksüz çýkýverdi! Bir kerre de, ma’mure-i dünya, o zamanlar, Lakin o ne hüsrandý ki; hissetmedi gözler; Buhranlar içindeydi, bugünden de beterdi. Kaç bin senedir, halbuki bekleþmedelerdi! Sýrtlanlarý geçmiþti beþer yýrtýcýlýkta; Nerden görecekler? Göremezlerdi tabi: Diþsiz mi bir insan, onu kardeþleri yerdi! Mehmet Âkif ERSOY, Safahat, s. 179. ? cevaplayalým Yukarýdaki þiirde Ýslamiyet öncesi Arabistan’ýn durumu anlatýlmaktadýr. Buna göre; 1. Ýslamiyet öncesi Arabistan’da insanlar arasýndaki iliþkiler hakkýnda neler söylenebilir? 2. “Kumdan, ayýn ondördü, bir öksüz çýkýverdi” ifadesiyle kast edilen kimdir? 2. Ýslamiyetin Doðuþu ve Yayýlýþý a. Hz. Muhammed’in Peygamberlik Öncesi Hayatý Hz. Muhammed, 571 yýlýnda Mekke’de doðdu. Babasý Abdullah, annesi Âmine’dir. Babasý Hz. Muhammed doðmadan ölmüþtü. Hz. Muhammed doðduktan sonra sütannesi Halime’ye verildi. Altý yaþýna geldiðinde annesi ölünce dedesi Abdülmuttalip’in yanýnda yaþamaya baþladý. Hz. Muhammed sekiz yaþýndayken dedesinin ölümü üzerine, amcasý Ebu Talip onu yanýna alarak büyütmüþtür. Hz. Muhammed’in doðduðu evin Hz. Muhammed, dedesinin vefatýndan sonra amcasýnýn bugünkü hâli, Mekke Kütüphanesi kervanlarýna yardým etmeye baþladý. Hz. Muhammed amcasýnýn kervanýyla Þam’a giderken Þam ve Kudüs arasýndaki Busra’da, Bahira adýnda bir rahiple karþýlaþtýlar. Rahip, Hz. Muhammed’i görünce amcasýna Hz. Muhammed’in son peygamber olacaðýný ve gelecek peygambere ait özellik ve belirtilerini bilen Yahudilerce öldürülebileceðini söyledi. Bunun üzerine amcasý, Hz. Muhammed’le birlikte Mekke’ye geri döndü. Hz. Muhammed daha önce olduðu gibi gençlik çaðlarýnda da güvenilirliði, doðruluðu ve dürüstlüðü ile ün saldý. Yalan söylediði hiç görülmedi. Ýþte bu ününü duyan Hatice adýndaki Mekke’li bir tüccar, Hz. Muhammed’e ticaret kervanlarýnýn sorumluluðunu verdi. Hz. Muhammed 25 yaþýnda iken Hz. Hatice ile evlendi. Hz. Hatice’den ikisi erkek, dördü kýz olmak üzere altý çocuðu oldu. Hz. Muhammed’de güzel huylarýn tümü vardý. Cömertti, yardýmseverdi, kinci deðildi. Mütevazý tavýrlarýyla saygýnlýðýný kabul ettirmiþti. Putlara itibar etmez, putlara tapmanýn yanlýþ olduðunu düþünürdü. Ticaretle uðraþtýðý hâlde, hiç kimse ile ticari anlaþmazlýða düþmedi. Halkýn arasýnda “güvenilir Muhammed” anlamýna gelen “Muhammed’ül Emin” unvanýyla tanýnmýþtý. yorumlayalým KÂBE HAKEMLÝÐÝ Hz. Muhammed 35 yaþýna girmiþti. Bu sýrada Kâbe’nin tamiri devam ediyordu. Son durumu görmek için Hz. Muhammed evinden çýkýp Kâbe’ye doðru yürümeye baþladý. Kâbe’ye yaklaþtýðý sýrada; – Ýþte Muhammed, doðru ve dürüst bir adam! diye bir ses duydu. Hz. Muhammed þaþýrdý. Önce ne olduðunu anlayamadý. Kendisine; – Biliyorsun, uzun süredir Kâbe’yi tamir ediyoruz. Dedelerimizin Hacerülesved adýný verdikleri taþý yerinden çýkardýk. Þimdi de onu yerine koymak istiyoruz. Ancak her kabile diðerlerinden üstünüm, diyerek taþý oraya kendisi koymak istiyor. Aramýzda büyük bir kavga çýkmak üzereyken Kureyþ’in en yaþlýsý Huzeyfe bin Mugire, Kâbe’nin kapýsýndan ilk kim girerse taþý yerine koymak için hakemlik yapsýn, dedi. Bu teklifi herkes kabul etti. Biraz bekledik, seni kapýda görünce çok sevindik. Mekke’de buna en layýk kiþi sensin. Çünkü kardeþimize bile güvenemediðimiz bir ortamda mallarýmýzý ancak sana emanet edebiliyoruz, denildi. Hacerülesved’in önemini bilen Hz. Muhammed, taþý bir yaygýnýn üzerine koydu her kabilenin ileri gelenini yaygýnýn ucundan tutmaya çaðýrdý. Herkes tutup kaldýrýnca, o da taþý alýp yerine yerleþtirdi. Hz. Muhammed’in bu çözümünden bütün kabileler memnun oldu ve herkes onun zekâsýný takdir etti. Ýbn-i Hiþam, Hz. Muhammed’in Hayatý, s. 218-223’ten özetlenmiþtir. 106 ? cevaplayalým Mekkeliler, Hz. Muhammed’in Kâbe hakemliðine neden sevinmiþlerdir? uygulayalým Hz. Muhammed‘in Mekke‘deki faaliyetlerini rapor halinde yazýnýz. b. Müslümanlarýn Mekke’deki Faaliyetleri Hz. Muhammed, sýk sýk Nur Daðý’ndaki Hira Maðarasý’na giderek burada yalnýz kalýyor ve Haniflik inancý üzere Allah’ýn varlýðý ve birliðini düþünüyordu. Kýrk yaþýna girdiði 610 yýlý Ramazan ayýnýn 27. gecesi Hira Maðarasý’nda ibadetle meþgulken, Cebrail adlý melek tarafýndan kendisine Allah’ýn ilk vahyi ulaþtýrýldý. Bu vahiyde “Yaratan Rabb’inin adý ile oku. O, insaný alaktan yarattý. Oku! Senin Rabb’in en cömert olandýr. O, kalemle yazmayý öðreten, insana bilmediðini öðretendir.” denildi. Çok endiþelenen ve heyecanlanan Hz. Muhammed, evine gelerek baþýndan geçenleri eþi Hz. Hatice’ye anlattý. Daha sonra ikisi birlikte Mekke’de önemli bir bilgin olan Hz. Hatice’nin amcasýnýn oðlu Varaka’nýn yanýna gittiler. Varaka, Hz. Muhammed’i dinledikten sonra, “Müjde ey Muhammed! Meryemoðlu Ýsa’nýn haber verdiði son peygambersin. Sana gönderilen melek, Musa’ya da gelen Hira Maðarasý Cebrail’dir.” dedi. Ýlk vahiyden sonra Cebrail uzun bir süre görünmedi. Sonunda bir gün Cebrail tekrar geldi. Bu kez kendisine “Ey Muhammed! Kalk ve insanlarý Allah’ýn azabýndan sakýndýr.” ayetini bildirdi. Böylece Hz. Muhammed’in peygamberlik görevi baþlamýþ oldu. Hz. Muhammed, insanlarý Ýslam dinine davet etmeye baþladý. Kendisine ilk olarak eþi Hz. Hatice inandý. Ýkinci olarak Hz. Ali, daha sonra azat ettiði kölesi Zeyd ve Hz. Ebu Bekir Müslüman oldular. Bunlara ilk Müslümanlar denilmiþtir. Önceleri Ýslamiyeti gizlice anlatan Hz. Muhammed, Allah’tan gelen emirle, Ýslamiyeti açýktan yaymaya ve putlara tapýnmanýn yanlýþlýðýný anlatmaya baþladý. Puta tapýnan müþrikler, Hz. Muhammed’in Ýslam dinini anlatmak için yaptýðý çalýþmalarý pek fazla önemsemediklerinden önceleri Hz. Muhammed’in davetine ses çýkarmadýlar. Zira bu yeni dinin insanlar arasýnda kabul görmeyeceðini düþünüyorlardý. Bunun için de Hz. Muhammed ve Müslümanlarla sadece alay etmekle yetindiler. Hz. Muhammed, Ýnsanlarý, “gerçek ve bir olan sonsuz kudret sahibi Allah’ý tanýmaya, ona ibadet etmeye, kötülüklerden uzaklaþmaya ve iyilik yapmaya, putperestliði býrakmaya, dünya ve ahiret mutluluðunu saðlayacak iþler yapmaya” davet ediyordu. Hz. Muhammed’in Ýslam dinine daveti, insanlar arasýnda yayýlmýþ, her yerde konuþulur olmuþtu. Bu davetini her yerde sürdürmesi Mekkeli müþrikleri kýzdýrdý. Müþrikler, Ýslamiyete karþý tavýr alarak Müslümanlara baský yapmaya ve kötü davranýþlarda bulunmaya baþladýlar. Müþriklerin baskýlarý sonuçsuz kalýnca, Hz. Muhammed’le anlaþmak istediler. Ona, amcasý Ebu Talip aracýlýðýyla Ýslamiyeti anlatmaktan vazgeçmesine karþýlýk devlet baþkanlýðý, mal ve çok miktarda para teklif ettiler. Fakat Hz. Muhammed bu teklifleri hemen reddetti ve þu cevabý verdi: – Vallahi, bu iþi býrakmam için güneþi sað elime, ayý da sol elime koyacak olsalar yine de davamdan vazgeçmem. Ya Allah bu dini Hz. Muhammed’in kararlý cevabý kendine hâkim kýlar ya da onun uðrunda ölürüm. Ben inananlarý nasýl etkilemiþ olabilir? Allah’ýn bana bildirdiðinden baþka bir þey söylemiyorum. Hz. Muhammed’in bu cevabý üzerine müþrikler, Müslümanlara uyguladýklarý baský ve iþkenceleri artýrdýlar. Müþriklerin eziyetleri dayanýlmaz bir hâl alýnca Hz. Muhammed, bir kýsým Müslümanýn Habeþistan’a göç etmesine izin verdi. Müslümanlardan, önce on altý daha sonra doksan kiþi ! 107 Habeþistan’a göç etti (615). Müþrikler, Mekke’deki Müslümanlara eziyet etmeyi sürdürdüler onlarý aç ve susuz býraktýlar. Bu geliþmelerle birlikte, Mekkelilerin Müslümanlar üzerindeki baskýlarý yoðunlaþtý. Peygamberliðin yedinci yýlýnda Ýslam’ýn yayýlýþýný engelleyemeyen müþrikler, bütün Müslümanlar ve Beni Haþim kabilesi ile görüþmeyi, ticaret yapmayý yasakladýlar. Bunu bir sözleþme hâline getirip Kâbe duvarýna astýlar. Böylece Ebu Talip mahallesinde toplanan Müslümanlara boykot uygulamasý baþladý. Bu kuþatma üç yýl sürdü. Fakat yine de Mekkeli müþrikler istedikleri gibi bir sonuç elde edemediler. Sonunda boykot kalktý. Peygamberliðin onuncu yýlýnda Hz. Muhammed’in iki büyük manevi desteði olan amcasý Ebu Talip ile eþi Hz. Hatice vefat etti. Böylece Müslümanlar Ýslamiyetin yayýlýþý karþýsýnda müþriklerin boykotun kaldýrýlýþýnýn sevincini ve Ebu Talip ile baskýya yönelmelerinin sebepleri nelerdir? Hz. Hatice’nin vefatýnýn üzüntüsünü birlikte yaþadýlar. Hz. Muhammed, Mekke’de Müslümanlara yönelik baskýlara raðmen Kâbe’yi ziyarete gelen kabilelere Ýslam dinini teblið etmeyi sürdürdü. 619 yýlýnda Kâbe’yi ziyarete gelen altý Medineli ile Akabe denilen yerde karþýlaþan Hz. Muhammed, onlarý Ýslamiyete davet etti. Medineliler de Ýslamiyeti kabul ettiler. Medinelilerle 621 ve 622 yýllarýnda iki görüþme daha yapýldý. Bu görüþmelere I ve II. Akabe Biadlarý denilmiþtir. Bu görüþmelerde Medineli Müslümanlar, Hz. Muhammed’e baðlý kalacaklarýna ve emirlerine uyacaklarýna söz verdiler. Bunun üzerine Mekke’deki Müslümanlar, Hz. Muhammed’in izniyle Medine’ye göç etmeye baþladýlar. ! c. Hicret ve Medine Ýslam Devleti Müslümanlar, Mekke’deki sýkýntý ve iþkencelerle dolu hayattan kurtulmak için Medine’ye birer ikiþer göç etmeye baþladýlar. Kureyþli müþriklerin endiþesi Akabe Görüþmeleri’nin yapýldýðý yer büsbütün artmýþtý. Çünkü Ýslamiyetin Arabistan’ýn her tarafýna yayýlmasý ve Medine gibi Suriye ticaret yolu üzerindeki önemli bir merkezin Müslümanlarýn eline geçmesi Kureyþ’in korkulu rüyasý idi. Mekkeli müþrikler kesin tedbir almaya ve Hz. Muhammed’i öldürmeye karar verdiler. Bunun için faaliyete geçtilerse de baþarýlý olamadýlar. Müþriklerin Müslümanlarý sindirmeye yönelik tavýrlarý sonucu Hz. Muhammed, Hz. Ebu Bekir’le beraber hicret etmeye karar verdi. Hz. Muhammed’in ve Müslümanlarýn inançlarý uðruna Medine’ye yaptýklarý göç “Hicret” olarak adlandýrýlmýþtýr. Mescidi Nebevi ve Ravzai Mutahhara - Medine 108 Hicret esnasýnda müþrikler tarafýndan gerçekleþtirilen takip ve pusu engellerini aþan Hz. Muhammed ve Hz. Ebu Bekir, ilk önce Medine’ye bir saat mesafede olan Kuba’ya ulaþtýlar. Burada ilk mescidi inþa ettiren Hz. Muhammed, ilk cuma namazýný kýldý, oradan da Medine’ye geldi. Medineliler kendisini sevinç, heyecan, büyük bir iman ve samimiyetle karþýladýlar. Hicretle birlikte Ýslam devletinin temelleri atýldý. Medine’ye yerleþen Müslümanlar, Ýslamiyeti kýsa sürede Medine dýþýna yaymaya baþladýlar. Hz. Muhammed bu sýrada 53 yaþýnda idi. Daha önce adý Yesrib olarak anýlan bu þehir “Peygamber Þehri” anlamýnda “Medinetü’n Nebi” adýný almýþ ve daha sonra da kýsaca Medine olarak adlandýrýlmýþtýr. Hicretten sonra Medine’ye göçle gelen Müslümanlara “muhacir”, Medine’nin yerlisi olan Müslümanlara da yardým eden anlamýnda “ensar” denildi. Hz. Muhammed, muhacirle ensarýn din kardeþi olduklarýný belirterek ensarýn mallarýný muhacirlerle paylaþmasýný saðladý. n Hz. Muhammed Dönemi (622 - 632) Hz. Muhammed, Ýslam Devleti’nin temellerini Medine’de attý. Böylece Hz. Muhammed, Müslümanlarýn hem peygamberi hem Ýslam ordularýnýn baþkomutaný hem de devlet baþkaný oldu. Ýslam Devleti’nin ekonomik temelini de yine Hz. Muhammed tesis etti. Ýslamiyet, oluþturduðu ekonomik sistemle gelir gruplarý arasýndaki ekonomik dengesizliði ortadan kaldýrmayý hedeflemiþtir. yorumlayalým ÝSLAM DEVLETÝ’NÝN OLUÞUMUNDA KARDEÞLÝÐÝN ROLÜ Hz. Muhammed Mekke’den Medine’ye hicret ettiði zaman, orada iki büyük Arap kabilesi yaþýyordu. Bunlardan biri Evs, diðeri Hazrec kabileleri idi. Bu iki kabile Cahiliye Döneminde birbirlerine son derece düþman idiler. Aralarýnda savaþlar çýkmýþ, bu savaþlar aralýklarla uzun yýllar devam etmiþti. Hz. Muhammed Hicret’ten sonra öncelikle toplumsal barýþý oluþturmaya çalýþtý. Nitekim Hz. Muhammed’in Medine’de, ensar ve muhacirler arasýnda tesis etmiþ olduðu kardeþlik anlayýþý, maddi ve manevi yardýmlaþma esasýna dayanýyordu. Ensar, muhacir kardeþlerini alýp evlerine götürdüler, mallarýna ortak yaptýlar. Hz. Muhammed’e baþvurarak: – Ya Resulallah! Hurmalýklarýmýzý muhacir kardeþlerimizle aramýzda paylaþtýr, demiþlerdi. Hz. Muhammed: – Hayýr, öyle olmaz, buyurdu ve hurmalýklarýn mülkiyetinin kendilerine ait olmasýný, muhacirlerin de hurmalarýn bakýmýný yaparak çýkacak mahsulü paylaþmalarýný istedi. Hicret’le birlikte Medine’de baþlayan kardeþlik ve yardýmlaþma anlayýþý Ýslam medeniyetinin temelini oluþturmuþtur. Nuri Ünlü, Ana Hatlarýyla Ýslam Tarihi, s. 35’ten özetlenmiþtir. ? cevaplayalým Metne göre Medine’de Hicret’le birlikte toplum hayatýnda ne gibi bir deðiþim yaþanmýþ olabilir? yorumlayalým MEDÝNE SÖZLEÞMESÝ Hz. Muhammed’in Medine’ye hicreti öncesinde Medine þehri Mekke’ye oranla her bakýmdan geri kalmýþ bir yerdi. Medine’de putperest, Yahudi ve Hristiyan bulunmaktaydý. Bir süre sonra Hz. Muhammed, Medine’de yaþayanlarla bir sözleþme yaptý. Böylece Hz. Muhammed ayný topraklar üzerinde yaþayan insanlarýn, dinleri, inançlarý ve idealleri ayný olmasa da uymalarý gereken evrensel kurallarý bu sözleþmeyle ortaya koymuþ oluyordu. Bu sözleþme, “Medine Sözleþmesi” olarak bilinir. Tamamý kýrk yedi maddeden oluþan Medine Sözleþmesi’nin bazý maddeleri þu þekildedir: ? Diyetlerle fidyelere ait kurallara önceden olduðu gibi bundan sonra da uyulacaktýr. ? Museviler din hürriyetine sahip olacaklardýr. ? Yahudiler veya Müslümanlar üçüncü bir tarafa karþý savaþ ilanýna mecbur kalýrsa birbirlerine yardým edeceklerdir. ? Ýki taraf da Kureyþli müþrikleri korumayacaktýr. ? Medine’ye karþý bir saldýrý olduðu takdirde þehrin korunmasý için taraflar birlikte hareket edeceklerdir. ? Ýki taraftan biri, bir düþmanla barýþ yaparsa iki taraf da barýþ þartlarýna uyacaktýr. ? Üzerinde ihtilafa düþülen herhangi bir konuda, Allah’ýn Resulüne baþvurulacaktýr. Yusuf Ziya Yörükân, Hz. Muhammed'in Doðumundan Ölümüne Kadar Ýslam Dini Tarihi, s. 202-207’den özetlenmiþtir. Hz. Muhammed Mekke’den hicrete mecbur edilmiþ ve Mekkeli müþrikler tarafýndan öldürülmek istenmiþ olmasýna raðmen, Mekke halkýna karþý daima iyi hisler besliyordu. Ama müþrikler, Müslümanlara hayat hakký tanýmak istemiyordu. Mekkelilerin bu tutumu Müslümanlar ile Mekkeli müþrikler arasýnda savaþlarýn yapýlmasýna neden oldu. 109 ? cevaplayalým Medine Sözleþmesi’ni, Medine halkýnýn birlik ve beraberliði açýsýndan deðerlendiriniz? n Hz. Muhammed Dönemi siyasi olaylarý Bedir Savaþý (624): Hz. Muhammed Medine’ye hicret edince müþriklerin ileri gelenleri, Medineli Müslümanlara mektuplar ASHAB-I SUFFA yazarak tehdit etmiþler, Arap ve Yahudi Hz. Muhammed Döneminde Mescid-i Nebevi’nin kabilelerini Müslümanlara karþý kýþkýrtmýþbir kýsmý eðitim ve öðretim için ayrýlmýþtý. Sofa adý lardýr. verilen bu bölümde eðitim gören kiþilere Ashab-ý Mekke’den göç eden Müslümanlar, göç sýrasýnda bütün mallarýný Mekke’de býrak- Suffa adý verilmiþtir. Ýslam’ýn ilk eðitim kurumu olma týklarýndan Medine’de ekonomik yönden özelliðini taþýyan bu okulda Hz. Muhammed bizzat güçlük çekmekteydiler. Müslümanlar, Ebu ders veriyordu. Süfyan baþkanlýðýnda Mekkelilere ait bir Martin Lings, Hz. Muhammed‘in Hayatý, s. 188-189’dan kervanýn Medine yakýnlarýndan geçeceðini, özetlenmiþtir. bu kervanýn gelirleriyle silah alýnacaðýný ve Müslümanlara saldýrýlacaðýný duyunca kervaný ele geçirmeye karar verdiler. Bu amaçla Müslümanlar, Hz. Muhammed komutasýnda 300 kiþi ile yola çýktýlar. Ancak bunu haber alan kervanýn baþýndaki Ebu Süfyan, yolunu deðiþtirerek baskýndan kurtuldu. Bedir kuyularý Bedir ? cevaplayalým 1. Savaþ alaný olarak neden Bedir kuyularýnýn çevresi tercih edilmiþ olabilir? 2. Bedir yöresinin coðrafi konumu hakkýnda neler söylenebilir? Ebu Süfyan kervanýn yolunu deðiþtirerek Mekke’ye ulaþtý. Mekkeliler, Müslümanlarýn, kervanlarýna saldýracaklarýný öðrenince, Ebu Cehil komutasýnda 900 kiþilik bir orduyu, Müslümanlarýn üzerine gönderdi. Bedir Kuyularý yakýnlarýnda yapýlan savaþý Müslümanlar kazandý. Müslümanlarýn ilk askerî baþarýsý olan Bedir Savaþý sonucunda: ? Hz. Muhammed, iyi bir komutan olduðunu göstermiþ ve siyasi gücünü artýrmýþtýr. ? Müslümanlarýn kendine olan güveni artmýþtýr. ? Savaþ sonunda elde edilen ganimetlerin beþte biri devlete býrakýlýrken geri kalaný savaþa katýlanlar arasýnda bölüþtürülmüþtür. Daha sonra bu uygulama bütün Ýslam devletlerinde kural hâline gelmiþtir. ? Bedir Savaþý sonrasýnda Ýslamiyet Arabistan’da daha hýzlý bir þekilde yayýlmýþtýr. 110 yorumlayalým Bedir Savaþý’nda Mekkeli müþriklerin ileri gelenlerinden bazýlarý öldü, bazýlarý da esir alýndý. Esirlerin bir kýsmý fidye karþýlýðý serbest býrakýldý. Kurtuluþ için fidye ödeyecek durumda olmayýp da okuma yazma bilenler, Medineli on kiþiye okuma yazma öðretmeleri þartýyla esaretten kurtulabilecekti. Yýlmaz Boyunaða, Tebliðinden Günümüze Ýslam Tarihi, s. 171’den özetlenmiþtir. ? cevaplayalým Bedir Savaþý’nda esirlere uygulanan kurtuluþ yönteminin amaçlarý neler olabilir? Uhud Savaþý (625): Bedir Savaþý’ndaki yenilgiyi kabul edemeyen Mekkeliler, intikam almak amacýyla 3000 kiþilik bir ordu ile Medine üzerine sefere çýktýlar. Savaþ haberini alan Hz. Muhammed, bir danýþma meclisi topladý. Hz. Muhammed savunma savaþý Hz. Muhammed’in savaþ öncesi danýþma meclisini yapmanýn daha iyi olacaðýný düþütoplayýp bu meclisin kararýna uymasý ne anlama gelir? nüyordu. Genç Müslümanlar ise Medine’nin dýþýnda savaþmak istediklerini Hz. Muhammed’e bildirdiler. Hz. Muhammed çoðunluðun kararýna uyarak 700 kiþilik bir kuvvetle Mekkelilerin üzerine harekete geçti. ! Uhud’da Okçular tepesi Hz. Muhammed, iki ordunun karþýlaþtýðý Uhud Daðý’ndaki dar bir geçidin iki tarafýna okçularýný yerleþtirdi. Mekkelilerin Uhud Daðý’nýn etrafýndan dolaþarak Müslümanlara saldýrma ihtimalini önlemek istiyordu. Okçularýna, “Kuþlarýn bizim ölülerimizi yediðini, ganimetler içinde Müslümanlarýn Uhud Savaþý’nda istenilen baþarýyý yüzdüðümüzü görseniz bile haber elde edememelerinin sebepleri neler olabilir? verilmeden yerinizi terk etmeyiniz.” emrini verdi. Ýki tarafýn kuvvetleri Uhud Daðý eteklerinde karþýlaþtý. Müslümanlarýn saldýrýsýyla Mekke ordusu bozguna uðradý. Bunu gören okçular, savaþýn kazanýldýðýný sanarak yerlerini terk etmiþti ve Mekkelilerin býraktýklarý ganimetleri yaðmalamaya baþladýlar. Bundan yararlanan Halid Bin Velid, yanýndaki kuvvetlerle okçularýn terk ettiði geçitten Müslümanlara saldýrdý. Bu saldýrý sonucu Ýslam ordusu güç kaybetti. Mekke ordusu da kesin bir üstünlük elde edemeyip geri döndü. ! 111 Bu savaþta, Hz. Muhammed yaralandý, amcasý Hz. Hamza da þehit oldu. Uhud Savaþý sonucunda; ? Müslümanlar önemli kayýplar vermelerine raðmen Mekkeliler, Müslümanlar üzerinde kesin bir üstünlük saðlayamadýlar. ? Mekkelilerle iþ birliði yapan Medine’deki Beni Nadir Yahudileri þehirden çýkarýldý. Hz. Muhammed’in Medine’deki otoritesi kesinleþti. Hendek Savaþý (627): Mekkeliler, Uhud Savaþý’nda istedikleri sonucu alamadýlar. Bu nedenle Ýslamiyeti ortadan kaldýrmak için hazýrlýklar yapmaya baþladýlar. Ýki yýl sonra 10.000 kiþilik orduyla Medine üzerine hareket ettiler. Müþrik ordusu içinde, Mekke dýþýndaki kabilelerden ve daha önce Medine’den çýkarýlan Yahudilerden de askerler vardý. Ayrýca Medine içerisindeki Benî Kureyza adý verilen Yahudi kabilesi de gizli anlaþma ile bu ittifaka katýldý. Bu Yahudiler Müslümanlarýn savaþta zor durumda kalmasý için çalýþacaktý. Hz. Muhammed, müþriklerin saldýrý hazýrlýðý içinde olduðunu öðrenince Müslümanlarla fikir alýþveriþinde bulundu. Toplantý Hendek Savaþý’nda oluþturusonunda Ýranlý Selman-ý Farisi’nin önerisi ile Medine’nin lan hendeðin uzunluðu yaklaþýk etrafýna hendek kazýp savunma savaþý yapýlmasýna karar 5,5 kilometre, geniþliði 9 metre, verildi. Hendeklerin kazýlmasýnda Hz. Muhammed de çalýþderinliði ise 4,5 metre kadardýr. mýþtýr. Arabistan’da böyle bir savunma Hendeði gören Mekkeli müþrikler ve müttefikleri daha önce stratejisi daha önce hiç uyguArabistan’da görmedikleri bu savunma taktiði karþýsýnda lanmamýþtý. þaþýrdýlar. Hendeði aþmak için uzun süre mücadele ettiler. Necati Öztürk, Fotoðraflarla Ancak kum fýrtýnasý gibi olumsuz hava koþullarý altýnda bir þey Kutsal Topraklar, s.146. yapamayacaklarýný anlayarak geri çekilip gittiler. Hendek Savaþý’nda Hz. Peygamber’in karargâhýný kurduðu yer (bugünkü Fetih Mescidi) Hendek Savaþý’ndan sonra: ? Mekkeliler, Müslümanlara bir daha saldýrýda bulunmadýlar. ? Müslümanlar, savunma durumundan çýkarak Ýslamiyeti Medine dýþýnda yaymayý hýzlandýrdýlar. ? Müþriklere gizlice destek olan Benî Kureyza Yahudileri þehirden çýkarýldýlar. 112 Hudeybiye Barýþý (628): Hz. Muhammed’in hicretinin üzerinden mücadeleler ve savaþlarla dolu altý yýl geçmiþti. Hem muhacirler hem de Ensar, Kâbe’yi ziyareti çok arzuluyorlardý. Hz. Muhammed, hac zamanýnýn geldiðini belirterek Kâbe’yi ziyaret etmek isteyenlerin hazýrlanmasýný emretti. Kâbe’yi ziyarete gitmek için 1500 kiþiyle Mekke’ye doðru hareket edildi. Hudeybiye adý verilen yere geldiklerinde Hz. Muhammed, Hz. Osman’ý Mekke’ye elçi olarak gönderdi ve Mekkelilere hac yapmak amacýyla geldiklerini bildirdi. Mekkelilerin Hz. Osman’ý tutukladýðý haberinin yayýlmasý üzerine Müslümanlar Hz. Osman’ýn intikamýný alýncaya kadar savaþacaklarýna dair Hz. Muhammed’e söz verdiler. Durumun ciddiHudeybiye Barýþý’nýn imzalandýðý yer yetini anlayan Mekkeliler barýþ istediler. Yapýlan görüþmeler sonucunda Hudeybiye Barýþý imzalanmýþtýr. Antlaþma maddelerine göre: ? Müslümanlar, o yýl Kâbe’yi ziyaret etmeyecekler; buna karþýlýk ertesi yýl hac yapacaklar,Mekkeliler ise hac sýrasýnda þehri boþaltacaklardý. ? Reþit olmayan Mekkeli Müslümanlardan Medine’ye sýðýnanlar geri verilecekti. Medine’den Mekkeye sýðýnanlar ise geri verilmeyecekti. ? Arap kabileleri Mekkeliler ve Müslümanlardan istedikleri tarafý tutabilecekler ancak Mekkeliler ve Müslümanlar kendilerini destekleyen kabilelere herhangi bir yardýmda bulunmayacaklardý. ? Ýki taraf arasýnda on yýl süreyle savaþ yapýlmayacaktý. Antlaþma maddeleri Müslümanlarýn aleyhine Hudeybiye Antlaþmasý’nýn imzalandýðý gözükmesine raðmen, Ýslamiyetin yayýlmasýný dönemde yaþamýþ olsaydýnýz antlaþmayý hýzlandýrmýþ ve Müslümanlarýn lehine sonuçlar nasýl deðerlendirirdiniz? ortaya çýkarmýþtýr. Özellikle antlaþmaya göre, reþit olmayan Müslümanlar Medine’ye alýnmayýnca bu Müslümanlar Mekke ile Medine arasýnda bir yere yerleþmiþ ve Mekkelilerin kervanlarýný yaðmalamaya baþlamýþlardý. Mekkeliler bu durumdan þikâyetçi olup antlaþmanýn bu maddesinin kaldýrýlmasýný istediler. Ayrýca kabileler üzerinde eskisi gibi Mekke baskýsý kalmamýþtý. Bunun sonucunda bazý kabileler barýþ döneminin de etkisi ile ön yargýdan kurtulup Ýslamiyeti kabul ettiler. On yýl süreyle Mekke ile savaþmama kararýndan yararlanan Müslümanlar, baþka bölgelere seferler düzenlediler. ! yorumlayalým ANTLAÞMAYA VEFA Hudeybiye Antlaþmasý’nýn imzalandýðý sýrada, Müslümanlarýn Mekke yakýnlarýnda olduðunu bilen ve Mekkeli gizli Müslümanlardan biri olan Ebu Cendel bunu fýrsat bilerek kaçýp Müslümanlara sýðýndý. Ne var ki antlaþmanýn þartlarýndan biri Mekke’den Müslümanlara sýðýnan kiþilerin geri verileceði yönündeydi. Mekkeli delegeler daha mürekkebi kurumamýþ bu maddenin uygulanmasýný istediler. Müslümanlar üzüldüler. Ama söz vermiþlerdi. Hz. Muhammed, Ebu Cendel’i karþýsýna aldý: – Ey Ebu Cendel! Sabret. Sözümüzden dönemeyiz. Allah sana yakýnda bir yol açacaktýr, dedi. Ebu Cendel Medine’ye kabul edilmedi. ... Barýþ dönemi Ýslamiyetin yayýlmasýnda çok faydalý oldu. Hudeybiye Antlaþmasý’ndan sonraki iki yýl içinde Müslüman olanlarýn sayýsý; Ýslamiyetin doðuþundan antlaþmaya kadar geçen sürede bir kaç misli arttý. Müslümanlardan bazýlarý antlaþma maddelerini kendi aleyhinde görmelerine raðmen Hz. Muhammed bu antlaþmayý Mekke’nin fethinin baþlangýcý olarak görmekteydi. Yusuf Ziya Yörükân, Hz. Muhammed'in Doðumundan Ölümüne Kadar Ýslam Dini Tarihi, s. 207-210’dan özetlenmiþtir. ? cevaplayalým 1. Hz. Muhammed ve Müslümanlarýn kendi aleyhlerinde olsa bile antlaþma maddelerine uymalarý o dönemde toplumlar arasý iliþkiyi nasýl etkilemiþ olabilir? 2. Hudeybiye Barýþý, Ýslamiyetin yayýlmasýný nasýl etkilemiþtir? 113 Hayber’in Fethi (629): Müslümanlarýn güçlendiðini gören Yahudilerin, Ýslamiyetin yayýlmasýný önlemek için, Hendek Savaþý sýrasýnda Mekkelileri desteklemeleri, Medine Þam arasýnda ticaret yapan Müslüman tüccarlara zarar vermeleri üzerine Hz. Muhammed , Yahudilerin elinde bulunan Hayber Kalesi’ni kuþattý. 10 gün süren kuþatma sonucunda Hayber Kalesi alýndý. Hayber’in fethi sonucunda: ? Savaþabilecek durumdaki Müslüman olmayan erkeklerden güvenliklerinin saðlanmasý karþýlýðýnda cizye vergisi alýnmaya baþlandý. Hayber Kalesi’nden bir görünüm ? Verimli Hayber topraklarý, ürünlerinin yarýsýný Ýslam Devleti’ne vermeleri karþýlýðýnda, Yahudilere býrakýlarak ürün vergisi uygulamasý baþlatýldý. ? Þam ticaret yolunun güvenliði saðlandý. Mute Seferi (629): Hz. Muhammed’in Ýslamiyet’e davet için gönderdiði elçi Busra Valisi tarafýndan öldürtülünce Zeyd b. Harise komutasýnda bir orduyu üzerine gönderdi. Busra Valisi Bizans’tan yardým istedi. Yardýma gelen ve sayýca Müslümanlardan kat kat fazla olan Bizans ordusu ile Ýslam ordusu Mute’de karþý karþýya geldi. Yapýlan savaþta önemli kayýplar veren ve üç büyük komutanýný kaybeden Ýslam ordusunu Halid bin Velid toparladý. Þiddetli bir saldýrýyla Bizans ordusunu geri püskürterek ordusuyla Medine’ye döndü. Hz. Muhammed, Halid bin Velid’e “Seyfullah” (Allah’ýn kýlýcý) unvanýný verdi. Mute seferi, Müslümanlarla Doðu Romalýlar arasýnda yapýlan ilk savaþ ve Müslümanlarýn Bizans Ýmparatorluðu’na karþý kazandýðý ilk zaferdir. Mekke’nin Fethi (630): Mute’den geri dönen Müslümanlarýn durumunu gören Mekkeli müþrikler, Müslümanlarýn zayýfladýklarý düþüncesiyle kendi taraflarýnda olan Benî Bekr kabilesine silah yardýmý yaparak onlarý Medinelilerle anlaþma yapmýþ olan Huzaa kabilesinin üzerine saldýrttý. Bu durum Huzaa kabilesinin Mekke’den kaçmasýna neden oldu. Bunun üzerine Hz. Muhammed, Mekkeli müþriklerin bu kabilelerden birine yardým etmesi ile Hudeybiye Barýþý’nýn bozulduðunu söyleyerek Mekke’nin fethine karar verdi. Ýslam ordusu Mekke’ye doðru hareket etti. Bunu haber alan Mekkeliler, Ebu Süfyan’ý Müslümanlara elçi gönderdiler. Hz. Muhammed ile görüþen Ebu Süfyan, Müslüman oldu. Ardýndan Mekke ileri gelenleri kan dökülmemesi þartýyla Mekke’yi teslim etmeye razý oldular. Bunun sonucunda Ýslam ordusu Mekke’ye girdi. Hz. Muhammed Mekkeliler için genel af ilan etti. Kâbe putlardan temizlendi. Ýslamiyet, Hicaz Bölgesi’nin büyük bölümüne yayýldý (630). Huneyn Savaþý (630): Mekke’nin fethinden sonra henüz Müslüman olmayan Taifliler, Müslümanlara karþý güçlü olmak için diðer putperest kabileleri de yanlarýna alarak Müslümanlarla savaþmak üzere bir ordu hazýrladýlar. Bunun üzerine Hz. Muhammed, ordusuyla Huneyn’de toplanmýþ olan bu kabileler üzerine sefere çýktý. Ýki ordu Huneyn denilen yerde karþýlaþtý. Yapýlan savaþý Müslümanlar kazandý. Taif Seferi (630): Huneyn’de yenilenler, Taif þehrine sýðýnmýþlardý. Hz. Muhammed, Taif’i ele geçirmek için kuþattý fakat alamadý. Bir yýl sonra Taifliler Ýslamiyeti kabul ettiler. Tebük Seferi (631): Doðu Roma’nýn Müslümanlara saldýracaðý haberi üzerine Hz. Muhammed, Doðu Roma üzerine sefere çýktý. Doðu Roma sýnýrýndaki Tebük’e gelindiðinde haberin asýlsýz olduðu anlaþýldý. Hz. Muhammed, ordusuyla geri döndü. Bu sefer sýrasýnda Suriye’deki Gassani Araplarý Müslümanlýðý kabul ettiler. Veda Haccý ve Hz. Muhammed’in Vefatý (632): Hz. Muhammed, ailesi ve kalabalýk bir Müslüman grubuyla hac görevini yerine getirmek için Mekke’ye gitti. Bu hac sýrasýnda 100.000 kiþiye hitaben okuduðu hutbesinde, Allah’tan baþka bir ilah bulunmadýðýný, bütün Müslümanlarýn kardeþ olduðunu belirterek kadýnlara iyi davranýlmasýný istedi ve Kur’an’ýn tamamlandýðýný bildirdi. Bu ziyaret, Hz. Muhammed bu hacda Müslümanlara veda ettiði için Veda Haccý diye anýlmýþtýr. Veda Haccý’ndan sonra, Hz. Muhammed, Medine’ye döndü. Doðu Roma’ya karþý yeni bir seferin hazýrlýklarýný yaparken hastalandý. Hastalýðý sýrasýnda Mescid-i Nebevi’de Müslümanlara namaz kýldýrma görevini Hz. Ebu Bekir’e verdi. Hz. Muhammed, 632 yýlýnda Medine’deki evinde vefat etti ve Hz. Muhammed’in kabrinden “Ravza-i Mutahhara” adý verilen ayný yere defnedildi. bir görünüþ 114 yorumlayalým VEDA HUTBESÝ Ey Ýnsanlar! Sözümü iyi dinleyiniz! Bilmiyorum, belki bu seneden sonra, sizinle burada bir daha buluþamayacaðým. Ýnsanlar! Bu günleriniz nasýl mukaddes bir gün ise bu aylarýnýz nasýl mukaddes bir ay ise bu þehriniz (Mekke) nasýl mübarek bir þehir ise canlarýnýz, mallarýnýz, namuslarýnýz da öyle mukaddestir, her türlü saldýrýdan korunmuþtur. Ashabým! Hz. Muhammed, temel insan haklarýyla Ýslamiyetin Muhakkak, Rabb’inize kavuþacaksýnýz. kutsal deðerleri arasýnda nasýl bir bað kurmaktadýr? O, sizi, yaptýklarýnýzdan dolayý sorguya çekecektir. Sakýn benden sonra, eski sapýklýklara dönmeyiniz ve birbirinizin boynunu vurmayýnýz! Bu vasiyetimi, burada bulunanlar, bulunmayanlara ulaþtýrsýn. Olabilir ki burada bulunan kimse, bunlarý daha iyi anlayan birisine ulaþtýrmýþ olur. Ashabým! Kimin yanýnda bir emanet varsa, onu hemen sahibine versin. Biliniz ki faizin her çeþidi kaldýrýlmýþtýr. Allah, böyle hükmetmiþtir. Ýlk kaldýrdýðým faiz de Abdulmuttalip’in oðlu (amcam) Abbas’ýn faizidir. Ne zulm ediniz, ne de zulme uðrayýnýz. Ashabým! Dikkat ediniz! Cahiliyeden kalma bütün âdetler kaldýrýlmýþtýr, ayaðýmýn altýndadýr. Cahiliyet Devrinde güdülen kan davalarý da tamamen kaldýrýlmýþtýr. Kaldýrdýðým ilk kan davasý Abdulmuttalip’in torunu Ýlyas bin Rabia’nýn kan davasýdýr. Ey Ýnsanlar! Muhakkak ki Þeytan, þu topraðýnýzda, kendisine tapýnýlmaktan tamamen ümidini kesmiþtir. Fakat, siz bunun dýþýnda, ufak tefek iþlerinizde, ona uyarsanýz, bu da onu memnun edecektir. Dinimizi korumak için bunlardan sakýnýnýz. Ey müminler! Size bir emanet býrakýyorum. Siz ona sýmsýký sarýldýkça yönünüzü hiç þaþýrmazsýnýz. O emanet de Allah’ýn kitabý Kur’an-ý Kerim’dir. Ey mü’minler! Sözümü iyi dinleyiniz ve iyi belleyiniz! Müslüman Müslümanýn kardeþidir ve böylece bütün Müslümanlar kardeþtirler. Bir Müslümana, kardeþinin kaný da malý da helal olmaz. Fakat, malýný gönül hoþluðu ile vermiþse o baþkadýr. Ey Ýnsanlar! Cenab-ý Hakk, her hak sahibine hakkýný vermiþtir. Her insanýn mirastan hissesini ayýrmýþtýr. Mirasçýya vasiyet etmeye lüzum yoktur. Ey insanlar! Rabb’iniz birdir. Babanýz da birdir. Hepiniz, Âdem’in çocuklarýsýnýz. Âdem ise topraktandýr. Arap’ýn Arap olmayana, Arap olmayanýn da Arap üzerine üstünlüðü olmadýðý gibi; beyaz tenlinin siyah tenli üzerinde, siyahýn da kýrmýzý tenli üzerinde bir üstünlüðü yoktur. Üstünlük, ancak takvada, Allah’tan korkmaktadýr. Allah yanýnda en kýymetli olanýnýz, ondan en çok sakýnanýnýzdýr. Suçlu, kendi suçundan baþka suç ile Hz. Muhammed’in insanlar arasýndaki farksuçlanamaz. Baba, oðlunun suçu üzerine, oðlu da lýlýklara bakýþý hakkýnda neler söylenebilir? babasýnýn suçu üzerine suçlanamaz. Dikkat ediniz! Þu dört þeyi kesinlikle yapmayacaksýnýz: Allah’a hiçbir þeyi ortak koþmayacaksýnýz. Allah’ýn haram ve dokunulmaz kýldýðý caný, haksýz yere öldürmeyeceksiniz. Zina etmeyeceksiniz. Hýrsýzlýk yapmayacaksýnýz. Ey Ýnsanlar, dinde aþýrý gitmeyiniz. Daha öncekilerin helak olmalarý, dinde aþýrý gitmelerinden ötürüdür. Peygamberimiz, bu cümlesinden sonra bir süre sustu ve sonra sordu: – Ýnsanlar! Yarýn beni sizden soraHz Muhammed’in ifade ettiði suç ve suçlu kavramlarýný caklar, ne diyeceksiniz? evrensel hukuk kurallarý açýsýndan deðerlendiriniz. Müminler, hep birlikte þöyle karþýlýk verdiler: – Allah’ýn elçiliðini tam olarak yerine getirdiniz, diye þahadet ederiz. Bunun üzerine, Rasûl-i Ekrem Efendimiz, þahadet parmaðýný semaya doðru kaldýrarak (mübarek gözleri müminlerin üzerinde olduðu hâlde) þöyle nida etti: – Þahid ol ya Rabb, þahid ol ya Rabb, þahid ol ya Rabb!.. ! ! ! Muzaffer Günay, Peygamberimizin Hayatý, s. 444-447’den özetlenmiþtir. 115 uygulayalým Ýnsan Haklarý Evrensel Beyannamesi’ni araþtýrarak Hz. Muhammed’in Veda Hutbesi’nde ortaya koymuþ olduðu ilkelerle karþýlaþtýrýnýz. Veda Hutbesi (632) Ýnsan Haklarý Beyannamesi (1948) Can ve mal emniyeti Mülkiyet hakký Kadýn haklarý Suçun þahsiliði Hz. Muhammed’in vefatý, Ýslam dünyasýnda büyük bir þaþkýnlýk ve üzüntüye yol açtý. Müslümanlarýn ileri gelenleri bu durumu deðerlendirdiler. Dinin ve devletin geleceðini güvence altýna almak için devlet baþkaný olan kiþinin dinî bir unvanýnýn da olmasý gerektiðini belirterek bu kiþinin din adýna yeni kurallar koyamayacaðý hususunda görüþ birliðine vardýlar. Bu unvaný da halife olarak belirlediler. Halife, sonradan gelen anlamýndaki Arapça halef kelimesinden türetilmiþ bir unvandýr. Ýslam’ýn ileri gelenleri, Hz. Ömer’in önerisiyle Hz. Ebu Bekir’i halife seçtiler. Ýslam Devleti’nin Hz. Muhammed’den sonra devlet baþkanlýðý sorununun bir çeþit seçimle çözümlenmesi, dönemine göre ileri bir uygulamadýr. n Hz. Ebu Bekir Dönemi (632-634) Hz. Ebu Bekir, Hz. Muhammed’in ölümüyle ortaya çýkan karýþýklýklarý önlemek için kesin tedbirler aldý. Hz. Ebu Bekir, ilk olarak Yemen’de ortaya çýkan yalancý peygamberleri ortadan kaldýrdý. Zekât vermek istemeyen Arap kabileleri üzerine ordu gönderdi. Bu kabilelerin zekât vermesi saðlandý. Hz. Ebu Bekir’in büyük hizmetlerinden birisi de Kur’an-ý Kerim’in bir kitap hâline getirilmesidir. Hz. Muhammed’e gelen ayetler, vahiy kâtipleri tarafýndan yazýlmýþ ve Müslümanlar tarafýndan ezberlenmiþti. Hafýzlarýn bir bölümü savaþlarda þehit olunca Kur’an-ý Kerim’in bir kitap hâline getirilmesi zorunluluðu ortaya çýktý. Hz. KORUNAN KÝTAP Ebu Bekir’in isteðiyle, Hz. Muhammed’in vahiy kâtiplerinden olan Zeyd bin Sabit’in baþkanlýðýnda bir kurul oluþturuldu. Bu kurul, ayrý Kur’an-ý Kerim Ýslam dininin ayrý sahifelerde bulunan Kur’an sure ve ayetlerini bir araya ana kaynaðý olduðundan onun toplayýp, hafýzlarýn ezberledikleri Kur’an ile bunlarý karþýlaþtýrarak kitap hâline getirilmesi Ýslamikitap hâline getirmiþtir. Hz. Ebu Bekir Döneminde Suriye toprak- yetin özünü korumasý husularýnda yapýlan Yermük Savaþý’nda (634) Doðu Roma kuvvetleri sunda önemli bir adým olmuþtur. aðýr bir yenilgiye uðratýldý. Bu zaferle, ileride yapýlacak büyük Nuri Ünlü, Ana Hatlarýyla fetihlerin önü açýlmýþtýr. Ýslam Tarihi, s. 59’dan özetlenmiþtir. Hz. Ebu Bekir, Yermük zaferinden kýsa bir süre sonra vefat etti (634). yorumlayalým HZ. EBU BEKÝR’ÝN TALÝMATNAMESÝ Hz. Ebu Bekir ’in Suriye’nin fethi için görevlendirdiði komutanlara verdiði tavsiyelerinden: “Gizli ve açýk her konuda Allah’tan kork, ondan utan. Çünkü Allah hem seni hem de yaptýklarýný görür.” “Seni, senden daha önce Müslüman olan, Ýslam’a senden daha çok hizmet eden, senden daha faziletlilerin üzerine komutan tayin ettiðimi biliyorsun. Allah için çalýþýp Allah’ýn rýzasýný isteyenlerden ol. Yanýndakilere bir baba gibi davran.” “Ýnsanlarýn gizli hâllerini araþtýrma, iþinde ciddi ol. Düþmanla karþýlaþtýðýn zaman korkma. Aþýrý hareket edenleri ikaz et. Arkadaþlarýna yapacaðýn nasihatler kýsa ve veciz olsun. Sen doðru ol ki beraberinde olanlar da sana bakarak doðru olsunlar.” Ýsmail Mutlu, Dört Halife Devri, s. 70-71’den özetlenmiþtir. ? cevaplayalým Hz. Ebu Bekir’in komutanlarýna yaptýðý tavsiyeleri devlet yönetimi açýsýndan deðerlendiriniz. 116 n Hz. Ömer Dönemi (634 - 644): Hz. Ebu Bekir vefat edince Müslümanlar, onun vasiyetine uyarak Hz. Ömer’i halife seçtiler. Hz. Ömer Döneminde Mısır, Suriye,Irak, İran ve Azerbaycan fethedildi. Suriye’nin Fethi: Hz. Ömer, halife olduğunda Suriye’deki İslam ordularının fetihleri devam ediyordu. Ebu Ubeyde komutasındaki İslam ordusu Şam’ı kuşattı, altı ay süren kuşatma sonunda Şam fethedildi. Suriye’nin tamamen fethi 636 yılına kadar sürdü. Bu arada Bizans orduları ile Ecnadeyn Savaşı yapılmıştı (636). Bu savaştan sonra Suriye’de tutunamayacağını anlayan Bizans, ordularını Suriye’den çekti. İran’ın Fethi: Hz. Ebu Bekir Döneminde Müslümanlar ile Sasaniler arasındaki ilk savaş Hire’nin alınmasıyla başlamıştı. Halit Bin Velid’in Suriye’ye gönderilmesinden sonra Ebu Ubeyde Hire’deki orduların komutanlığına atanmıştı. Bu ordu, Kûfe yakınlarında Fırat Nehri’ni sallarla geçerek Sasani ordusuna saldırdı. Sasani ordusundaki filleri gören Müslümanlar, çok şaşırdılar. Köprü Savaşı olarak bilinen bu savaş İslam ordularının yenilgisiyle sonuçlanmıştı (634). Müslümanlar, Köprü Savaşı’nda yenilmelerine rağmen İran’ın fethini gerçekleştirmek için faaliyetlerine devam ettiler. Sasani hükümdarı da Müslümanlar üzerine bir ordu gönderdi. Müslüman ve Sasani orduları Kadisiye denilen yerde üç gün süreyle savaştı ve savaşı Müslümanlar kazandı (636). Kadisiye Savaşı denilen bu savaştan sonra Irak, Müslümanların eline geçti. Müslümanlar, Basra ve Kûfe’de ordugâh şehirleri kurarak İran’ın fethine devam ettiler. Sasaniler, Celula’da Müslümanlara karşı direnmek istedilerse de 637 yılında tekrar yenildiler. Müslümanlar, Sasanilerin başkenti Medain’e girdi. Sasaniler yeni bir ordu kurarak İran’ın fethini tamamlamaya çalışan İslam ordusunu Nihavent’te durdurmak istediler. Yapılan savaşta, iki ordunun komutanı da öldü. Savaşı Müslümanlar kazandı ve Sasani ordusu tamamen dağıldı (642). Nihavent Savaşı’ndan sonra İran’da Müslümanların önüne çıkacak güç kalmamıştı. Hz. Ömer Döneminin sonlarına doğru İran, tamamen fethedildi. İran’ın fethi tamamlanınca Müslümanlar, Horasan bölgesinde Türklerle komşu oldular. İran’ın fethi sırasında İslam orduları, bir taraftan da Azerbaycan’a doğru ilerledi. 643-644 yıllarında, bütün Azerbaycan’ı ele geçiren İslam orduları Kafkaslar ve Hazar Denizi’ne ulaştılar. canlandıralım HZ. ÖMER’İN ADALET VE HOŞGÖRÜ ANLAYIŞI Okuyucu: Kudüs’ün fethi için görevlendirilen Amr Bin As, Kudüs’ü kuşatmış ve kuşatma dört ay sürmüştür. Çünkü çevredeki Hristiyan kuvvetleri de Kudüs’e yığılmıştı. Savunma hâlindeki Hristiyan askerler ve Patrik Sofronius, şehri daha fazla savunamayacaklarını anlayınca şehrin anahtarını Hz. Ömer’in bizzat kendisine vermek şartıyla teslime razı oldular.Bu haber halifeye ulaşınca; Hz. Ömer: Mademki benim gitmemle bir şehir fethedilecek ve kan dökülmeyecek, öyleyse ne kadar zor ve zahmetli olursa olsun oraya gitmek vazifemdir. Okuyucu: Hz. Ömer, Medine’den kalkarak hizmetlisi ile nöbetleşe bindikleri deve sırtında Kudüs’e geldi. Kudüs yakınlarında İslam komutanları kendisini karşılamaya çıktı. Hz. Ömer: (Komutanlara) Süslü elbiseleriniz hiç hoşuma gitmedi. Kişinin süsü güzel davranışlarıdır, elbisesi değil. Sizden öncelikle bunu beklerim. Okuyucu: Şehre girerken deveye binme sırası hizmetlisine gelmişti. Hizmetli: Ben şimdi deveye oturmak istemiyorum. Deveye oturma hakkımı size veriyorum. Hz. Ömer: Hayır bu adaletli bir teklif değil. Okuyucu: Kudüs halkı, hizmetlisini halife Hz. Ömer zannetmişlerdi. ... Hz. Ömer Kudüs Patriki Sofronius’la anlaşma yaptı (637). Okuyucu: Hz. Ömer Kudüs’teki Hristiyan halka, o zamana kadar Hristiyan Avrupa dünyasının duymadığı saygı ve göstermediği toleransla davranarak, onlara can, mal ve vicdan hürriyetlerini verdi. Hz. Ömer Cami (Kubbet-üs Sahra)-Kudüs 117 Mýsýr’ýn Fethi: Ýslam ordusu komutanlarýndan Amr bin As, Mýsýr seferine çýktý. Buradaki Doðu Roma ordusunu yenerek Mýsýr’ý ele geçirdi (640-641). Hristiyanlar cizye vergisi ödemeleri karþýlýðýnda din ve ibadetlerinde serbest býrakýldýlar. Amr bin As, Mýsýr’da Kahire yakýnlarýnda “Fustat” þehrini kurdu. Amacý, Kuzey Afrika’nýn fethine hazýrlanýrken bu þehri ordugâh olarak kullanmaktý. Mýsýr’ýn fethi, 642 yýlýnda Ýskenderiye’nin ele geçirilmesi ile tamamlandý. Hz. Ömer 644 yýlýnda vergisinin indirilmesini isteyen bir demirci tarafýndan þehit edildi. Hz. Ömer Döneminde Ýslam Devleti’nin kurumlarý oluþturuldu: ? Ülke topraklarý yönetim birimlerine ayrýlarak valilik sistemi kuruldu. Hz. Ömer Döneminde yapýlan ? Adli sistem kurularak mahkemeler oluþturuldu ve çalýþmalarý devlet teþkilatlanmasý illere kadýlar tayin edildi. açýsýndan deðerlendiriniz. ? Düzenli ordular ve ordugâhlar kuruldu. ? Vergiler sistemli hâle getirildi. ? Ýslam devlet hazinesi Beyt’ül Mâl adýyla sistemleþtirildi. ? Askerî ikta sisteminin temelleri atýlarak fethedilen topraklarýn verimli kullanýmýnýn yolu açýldý. ? Askerî posta teþkilatý kuruldu. n Hz. Osman Dönemi (644 - 656) Hz. Ömer’in þehit edilmesinden sonra Hz. Osman þûra denilen bir kurul tarafýndan halife seçildi. Hz. Osman’ýn halifeliði döneminde Doðu Roma ile savaþlar sürdü. Suriye valisi Muaviye, Anadolu’da Kayseri’ye kadar seferler düzenlemiþ ve kurduðu donanma ile Kýbrýs’ý fethetmiþti (649). Zamanla daha da geliþen Ýslam donanmasý ile Doðu Roma donanmasý arasýnda yapýlan deniz savaþýný Müslümanlar kazandý (655). Zatü’s Savârî adýyla anýlan bu zafer Müslümanlarýn ilk deniz zaferidir. Hz. Osman zamanýnda Ýslam ordularý doðuda Horasan’a kadar ilerledi. Horasan’a gelen Ýslam ordularý ilk defa Türklerle mücadeleye baþladý. Ýslam ordularý Horasan ve Harzem ülkelerini fethetti ve Ceyhun Irmaðý’na kadar ilerledi. Azerbaycan ve Gürcistan’ý da fetheden Müslümanlar, Kafkas Daðlarý’na dayanarak Hazar Türkleriyle komþu oldular. Diðer taraftan Kuzey Afrika’da Tunus ele geçirildi. Tunus’un fethinden sonra Ýslamiyet, Kuzey Afrika’nýn yerli halký olan Berberiler arasýnda hýzla yayýldý. Hz. Osman, Kur’an-ý Kerim’i çoðaltarak Mekke, Basra, Kûfe, Þam ve Mýsýr gibi önemli Ýslam beldelerine gönderdi. Bir örneði de baþkent Medine’de kaldý. Hz. Osman, Kureyþ’e mensup Ümeyyeoðullarý olarak da bilinen Emevi ailesindendi. Hz. Osman, ahlak itibarýyla iyi niyetli ve hoþgörülü bir yapýya Hz. Osman’ýn þehit edildiði sýrada sahipti. Halifelik makamýna geldiði dönemde Ýslam okuduðu Kur’an - Topkapý Sarayý Müzesi Devleti’nin sýnýrlarý çok geniþ coðrafyalara ulaþmýþ, deðiþik din ve kültürden insanlar ayný devlet çatýsý altýnda birleþmiþlerdi. Bu durum, devletleri yýkýlan bir kýsým insanlarýn hoþnutsuzluðuna ve iç isyanlar baþlatmalarýna neden oldu. Emevi ailesinden olanlar devletin üst kademelerine getirilince diðer Müslümanlar bu durumu hoþ karþýlamadý. Kûfe ve Mýsýr’da yöneticilere karþý ayaklanmalar çýktý, ayaklananlarýn elebaþlarý Medine’ye giderek Hz. Osman’ý Kur’an-ý Kerim okuduðu sýrada þehit ettiler (656). n Hz. Ali Dönemi (656 - 661) Hz. Osman’ýn þehit edilmesi, Müslümanlar arasýnda büyük bir üzüntüye neden oldu. Ýsyancýlar Medine’ye hâkim oldular. Bu isyancýlar Hz. Ali’ye baþvurarak ona halifelik teklif ettiler. Hz. Osman gibi yüce bir sahabeyi ve halifeyi þehit etmiþ olanlar tarafýndan halife ilan edilme görüntüsü, Hz. Ali tarafýndan þiddetle reddedildi. Ancak daha sonra ensar ve muhacirin teklifi üzerine Hz. Ali, Müslümanlar arasýndaki huzursuzluðun daha fazla sürmemesi ve Müslüman kaný akmamasý için halifelik teklifini kabul etti. Hz. Ali halife olduktan sonra, Hz. Osman’ýn katillerini cezalandýrmadýðýný iddia edenler, Hz. Ali’nin halifeliðine karþý çýktýlar. Hz. Ali ise tam bir adalet gerçekleþtirmek istiyordu. Henüz kargaþa döneminin devam ettiði bir süreçte; masum insanlarýn zarar görmemesi için katillerin olaylar yatýþtýktan sonra cezalandýrýlmasýný istiyordu. ! 118 Baþta Muaviye olmak üzere Hz. Ayþe, Talha ve Zübeyr ise suçlularýn ne olursa olsun bir an önce yakalanmasýný istiyorlardý. Bu durum taraflarýn savaþmasýna neden oldu. Deve Olayý (Cemel Vakasý) (656): Hz. Ali kendisine Cemel Vakasý öncesi Hz. Ali’ye karþý olanlarý ikna edemedi. Hz. Ayþe, Talha ve Zübeyr, “Yarýn bir þey olduðu takdirde bizim ve Irak’tan topladýklarý kuvvetlerle harekete geçtiler. Bunun onlarýn durumu hakkýnda ne dersin?” üzerine iki taraf kuvvetleri Kûfe’de karþý karþýya geldiler. diye sorulduðunda “Bizden ve onlarYapýlan savaþý Hz. Ali kazandý. Savaþta, Talha ve dan kimsenin katledilmesini istemem, Zübeyr þehit oldu. Bu savaþýn en þiddetli çarpýþmalarý, kalbi Allah’a baðlý olaný Allah cennete savaþa katýlan Hz. Ayþe’nin bindiði devenin etrafýnda geçtisokar.” cevabýný veriyordu. ðinden bu savaþ Ýslam tarihinde “Cemel Vakasý” olarak Hz. Ali askerlerine: “Yarýn karþýlabilinir. Savaþtan sonra Hz. Ayþe, Medine’ye gönderildi. Bu þacaðýnýz insanlara karþý ellerinizi ve olaydan sonra devlet merkezi, Medine’den Kûfe’ye taþýndý. dillerinizi tutunuz.” demiþtir. Çünkü Sýffîn Savaþý (657): Hz. Ali’nin halifeliðine Þam Valisi karþý karþýya gelenler Müslümanlarýn Muaviye de karþý çýkýyordu. Cemel Vakasý’ndan sonra Hz. önde gelen kiþileri idiler. Ali’ye karþý olanlar, Muaviye’nin etrafýnda birleþip onu halife Ýsmail Mutlu, Dört Halife Devri, s. 329’dan ilan ettiler. özetlenmiþtir. Ýki taraf arasýnda savaþ kaçýnýlmaz duruma gelince iki ordu Sýffîn ovasýnda karþý karþýya geldi. Muaviye, Muaviye’nin Hz Ali’nin halifeliðini savaþý kaybetmek üzere iken Mýsýr Valisi Amr bin As, kabul etmeyiþinin sebebi ne olabilir? askerlerin mýzraklarýna Kur’an-ý Kerim sayfalarýný taktýrarak sorunun bitmesi için Kur’an’ýn hükümlerini iyi bilen hakemlerin önereceði çözüme razý olunmasýný istedi. Hz. Ali, bunun bir hile olduðunu söylemesine raðmen Hz. Ali’nin askerleri, Kur’an sahifelerine karþý savaþamayacaklarýný bildirdi. Sýffin Savaþý’ndan bir sonuç alýnamayýnca sorunun hakemlerle çözülmesi kararlaþtýrýldý. Hakem olayý ile halifelik sorunu çözümlenemediði gibi daha büyük bir çýkmaza girdi. Müslümanlar üç gruba ayrýldýlar: ? Muaviye’den yana olanlar. ? Hz. Ali’den yana olanlar ? Hariciler: Hz. Ali’ye ve Muaviye’ ye karþý olanlar. ! Hz. Ali’nin türbesi - Necef Hariciler, Ýslam Devleti’ndeki ayrýlýklara son vermek iddiasýyla Hz. Ali, Muaviye ve Amr bin As’ýn öldürülmesi gerektiðine karar verdiler. Alýnan karar gereði üçü de ayný anda seçilen fedailerce öldürülecekti. Muaviye ve Amr bin As, düzenlenen suikastten kurtuldu. Hz. Ali sabah namazýna giderken yaralandý ve birkaç gün sonra da vefat etti (661). Hz. Ali, ilk Müslümanlardan olup Hz. Muhammed’in damadýdýr. Atak ve cesur bir karaktere sahip olan Hz. Ali’den Ýslam tarihinde Allah’ýn Aslaný ya da Haydar-ý Kerrar olarak söz edilmiþtir. Hz. Ali’nin þehit edilmesiyle Dört Halife Devri sona ermiþtir. ! Hz. Ali Döneminde meydana gelen iç karýþýklýklar Ýslam tarihini nasýl etkilemiþ olabilir? 119 d. Emeviler Devleti (661 - 750) ARAL GÖLÜ AVRUPA ÝZÝ EN RD ZA HA AT L A S O K YA N U S U Hz. Ali þehit edildikten sonra Kûfeliler, Hz. Ali’nin oðlu Hz. Hasan’ý halife seçtiler. Muaviye de Þam’da halifeliðini ilan etti. Müslümanlar arasýnda kan dökülmesini istemeyen Hz. Hasan, Muaviye ile anlaþarak halifelikten çekildi. Yapýlan anlaþmaya göre Muaviye yerine herhangi birini halife tayin etmeyecekti. Bu anlaþmadan sonra Medine’ye giden Hz. Hasan bir müddet sonra vefat etti. Emevi soyundan gelen Muaviye’nin halife olmasýyla Ýslam tarihinde Emeviler Dönemi baþladý. Muaviye halife olunca ilk iþ olarak Þam’ý Ýslam Devleti’nin merkezi yaptý ve bütün Müslümanlarýn kendisine biat etmesini saðladý. Muaviye, Müslümanlar arasýndaki karýþýklýklarý önleyerek ülkede huzuru saðlamaya çalýþtý. Muaviye iç huzuru saðladýktan sonra kara ve denizden Doðu Roma üzerine, Kuzey Afrika sahillerine, doðuda Maveraünnehir’e, kuzeyde Kafkasya ve Anadolu içlerine ordular sevk ederek fetih hareketlerine baþladý. KARADENÝZ Bizans Endülüs BALKAÞ GÖLÜ ASYA Baðdat Þam D i cl e A K D E N Ý Z Kudüs Fýr Küfe at Ýskenderiye BA SR A Medine KÖ RF EZ Ý K IZ IL AFRÝKA D Mekke E N ÝZ Emevi Devleti’nin sýnýrlarý 0 1000 2000 3000 4000 km HÝNT O K YA N U S U 2. Harita: Emeviler Devleti’nin fetihlerden sonraki sýnýrlarý Emeviler Dönemindeki siyasi geliþmeler þunlardýr: Ýstanbul kuþatmasý: Muaviye, Ýstanbul üzerine bir ordu gönderdi. Bu ordu Ýstanbul’u kuþattý (668) fakat kuþatmadan sonuç alýnamadý. Kuþatma sýrasýnda daha önce Hz. Muhammed’in sancaktarlýðýný yapan Eyüp El Ensari þehit oldu. Bugün Ýstanbul’daki Eyüp Sultan Türbesi, Eyüp El Ensari’ ye aittir. Birinci kuþatma baþarýsýz olunca, 674 yýlýnda Ýstanbul ikinci kez kuþatýldý. Denizden yapýlan bu kuþatma aralýklarla yedi yýl sürdü. Bu kuþatmadan, iklim farklýlýðýna askerlerin uyum saðlayamamasý, Ýstanbul’un merkeze uzak olmasý, Ýstanbul’un etrafýnýn surlarla çevrili olmasý ve Bizans’ýn grejuva denilen “denizde de yanabilen Rum ateþi” ile savunma yapmasý yüzünden sonuç alýnamadý. Muaviye ve oðlu Yezid döneminde doðuda Türklerin hâkimiyetinde olan Maveraünnehir, Harzem, Türkistan ve Buhara ele geçirilerek Hindistan’a kadar olan yerler fethedildi. Müslümanlar, Tunus’taki Kartaca’ya kadar olan bölgeleri de fethedince Kuzey Afrika’daki Bizans egemenliði sona erdi. Muaviye ölmeden önce oðlu Yezid’i halife tayin ederek halifeliði saltanat hâline getirdi. Böylece Dört Halife Döneminde devam eden seçimle yönetime gelme anlayýþý son bulmuþ oldu. Kerbela Olayý (680): Muaviye ölünce oðlu Yezid halifeliðini ilan etti. Yezid’in halifeliðini kabul etmeyen Kûfeliler, Hz. Ali’nin küçük oðlu Hz. Hüseyin’i halifeliðe getirmek için Kûfe’ye çaðýrdýlar. Bunu haber alan Yezid, Hz. Hüseyin’in Kûfe’ye gitmesini engellemek için üzerine kuvvet gönderdi. Hz. Hüseyin’in yolu Kerbela denilen yerde kesildi. Hz. Hüseyin ve beraberindekileri günlerce kuþatma altýnda tutarak teslim olmalarýný istediler. Bu istekleri kabul edilmeyince Hz. Hüseyin ve yanýndakileri þehit ettiler. Bu olay Kerbela Olayý olarak tarihe geçti. Hz. Hüseyin’in þehit edilmesinden sonra Ýslam dünyasýnda daha önce baþ gösteren ayrýlýklar Hz. Ali taraftarlarý ve Muaviye taraftarlarý þeklinde kesin ayrýlýklara dönüþtü. Kuzey Afrika ve Ýspanya’nýn Fethi: Emevilerin en parlak dönemi halife Abdülmelik ve Velid devirleridir. Velid zamanýnda Kuzey Afrika valiliðine getirilen Musa bin Nusayr, Atlas Okyanusu’na kadar bütün Kuzey Afrika’yý fethetti. Kuzey Afrika’da yaþayan Berberiler, Ýslamiyeti kabul ederek Arap kültürünün etkisi altýna girdiler. Vizigot kralýnýn Ýspanya halkýna baský ve zulüm yapmasý üzerine Ýspanya’nýn yerel yöneticileri, Müslümanlardan yardým istediler. Tarýk bin Ziyad komutasýndaki Ýslam ordusu bölgeye gönderildi. 120 yorumlayalým TARIK BÝN ZÝYAD VE ÝSPANYA’NIN FETHÝ Ýspanya’yý fethetmek için fýrsat arayan Musa bin Nusayr Ýspanya’da iç karýþýklýk olduðu haberini alýnca Tarýk bin Ziyad adlý komutanýný, Vandalisia adýndan dolayý Müslüman Araplarýn “Endülüs” dedikleri Ýspanya’yý fethetmek için görevlendirdi. Deðerli bir komutan olan Tarýk bin Ziyad Septe Boðazý’ný aþarak Ýspanya’ya girdi. Artýk Ýspanya’nýn fethi baþlamýþtý. Tarýk bin Ziyad daha sonra kendi adýyla anýlacak olan Cebel-i Tarýk Daðý’ný ele geçirdi. Üzerine Vizigot kuvvetlerinin geldiðini öðrenince gemileri yaktýrdý. Yüksekçe bir yere çýkan komutan Tarýk, askerlerine: “Sabýr ve sebat ederseniz zafere ulaþýrsýnýz, Endülüs’ü fethederiz. Aksi hâlde, düþman hepimizi denize döker!” diye hitap etti. Tarýk bin Ziyad’ýn Ýspanya’ya çýkýþýnýn temsilî resmi Yýlmaz Boyunaða, Tebliðinden Günümüze Ýslam Tarihi, s. 312’den özetlenmiþtir. ? cevaplayalým 1. Tarýk bin Ziyad’ýn Ýspanya’ya geçtikten sonra gemileri yaktýrmasýnýn nedeni neler olabilir? 2. Septe Boðazý’nýn adýnýn kalýcý olarak deðiþmesinde neler etkili olmuþtur? Ýspanya’ya geçen Ýslam ordusu Müslüman Araplarýn “Endülüs” dedikleri bu ülkeyi Kadiks Zaferi (711) sonucunda fethetmiþti. Avrupa’daki ilerleyiþ Fransa’da Franklarla yapýlan Puvatya Savaþý’na kadar sürdü (732). Bu savaþtan sonra Müslümanlar Avrupa’da toprak kaybetmeye baþladý. Türk-Arap Ýliþkileri: Hz. Osman Döneminde Türklerin doðudaki en son sýnýrý olan Ceyhun Irmaðý’na kadarki bölgeler fethedildi. Arap ordularý, Muaviye’nin halife olmasýndan sonra Türklerle mücadele etti ve bu mücadelelerde Horasan bir üs olarak kullanýldý. Bölgede Türkler, kalabalýk olmalarýna raðmen siyasi birlik oluþturamadýlar. Bu durum Araplarýn bölgeyi fethini kolaylaþtýrdý. Horasan valiliðine getirilen Kuteybe, Ceyhun Irmaðý’ný geçerek Taþkent, Buhara, Semerkant þehirlerini ele geçirdi. Türgeþ Kaðaný Sulu Han, Emevi valisini yendiyse de daha sonra geri çekilmek zorunda kaldý (720). Emevi Devleti’nin Yýkýlmasý (750): Dünya tarihinin büyük imparatorluklarýndan biri kabul edilen Emevi Devleti, varlýðýný uzun süre devam ettiremedi. Bu devletin yýkýlmasýnda; ? Ýmparatorluðun çok geniþ sýnýrlara ulaþmasý sonucu merkezî otoritenin zayýflamasý, ? Emevi ailesinin Arap milliyetçiliði politikasý izlemesi sonucu, Emevi egemenliðindeki mevâli diye tabir edilen Arap olmayan Müslümanlarýn yönetime karþý tavýr almalarý, ? Devlet makamlarýna genellikle Emevi ailesi dýþýnda yöneticilerin getirilmemesi, ? Þiilerin halifeliði ele geçirme mücadelelerini sürdürmeleri, ? Hz. Muhammed’in soyundan gelenlerin Emevi yönetimine karþý mücadeleleri etkili olmuþtur. Emevi yönetimine karþý ilk baþkaldýrý, Horasan’da baþladý. Horasan’da Türk asýllý Ebu Müslim adlý bir komutanýn baþlattýðý bu ayaklanma, Irak ve Ýran’a yayýldý. Emevilere karþý oluþturulan muhalefetin öncülüðünü Hz. Muhammed’in amcasý Abbas’ýn soyundan gelenler yapmaktaydý. Bu ayaklanmalar, Ebu’l Abbas Abdullah’ýn Kûfe’de Ebu Müslim tarafýndan halife ilan edilmesiyle son buldu. Mýsýr’a kaçan son Emevi halifesi II. Mervan öldürüldü. Böylece Emevi Devleti sona erdi (750). Emeviler Döneminde yöneticilerin uyguladýðý Arap milliyetçiliði politikasý yüzünden halk dört sýnýfa ayrýldý: Müslüman Araplar: Bunlar kendilerini Arap olmayan diðer Müslümanlardan üstün tutmuþtur. Mevâlî: Müslümanlýðý kabul etmiþ Arap olmayan Müslümanlara azatlý köle manasýndaki bu isim verildi. Bunlar Müslüman Araplarýn üstün tutulmasýndan rahatsýzlýk duyuyorlardý. Zýmmî: Ýslam Devleti içinde yaþayan Müslüman olmayan halktýr. Ýslam Devleti’nin kendilerine saðladýðý koruma karþýlýðýnda devlete vergi ödüyorlardý. 121 Köleler: Ýslamiyetin doðuþundan çok daha önceki dönemlere giden kölecilik anlayýþýný Ýslamiyet ýslah etme yoluna gitmiþtir. Kölelerin hürriyetlerine kavuþturulmasýný teþvik etmiþtir. Emeviler Döneminde halifeler gösteriþli bir hayat sürmeye baþladý. Bu dönemde halifeler ordu komutanlýðýný býrakarak, sadece devlet baþkanlýðý görevini yürüttüler. Ancak Emevi hanedanýndan Ömer bin Abdulaziz gerçekleþtirdiði faaliyetlerle diðer Emevi halifelerinden ayrýlýr. yorumlayalým EMEVÝLERE FARKLI BÝR BAKIÞ: ÖMER BÝN ABDÜLAZÝZ Anne tarafýndan soyu halife Hz. Ömer’e dayanan Emevi halifesi Ömer bin Abdülaziz, mevcut Ýslam ülkelerinin geniþliðinin yeterli olduðuna inandýðýndan yeni fetihler yerine var olan sýnýrlar içerisinde adaletli bir yönetim oluþturmaya çalýþmýþtýr. Emevi Devleti’nin kuruluþundan beri oluþturulmuþ olan bütün ihtiþam ve lüks yaþantý tarzýný ortadan kaldýrarak Ýslam’ýn ilk halifeleri gibi sade bir hayat sürmeye ve devletten aldýðý belirli bir gündelikle geçinmeye baþlamýþtýr. Ömer bin Abdulaziz halka zulmeden valileri deðiþtirip yöneticilerinden halka hoþgörü ile davranmalarýný istemiþtir. Bu yolla kendinden önceki Emevi halifelerinin baský yoluyla saðlayamadýklarý sosyal ve ekonomik düzeni sevgi ve hoþgörü ile kýsa zamanda gerçekleþtirmiþtir. Onun döneminde ülkede öyle bir zenginlik, öyle bir huzur belirmiþti ki Türkistan’dan Ýspanya’ya, Anadolu’nun doðusundan Arabistan’ýn en güney ucuna kadar geniþ olan Ýslam ülkesinde zekât verecek fakir bulunamamýþ, zenginler zekâtlarýný verecek yer aramaya baþlamýþlardý. Yýlmaz Boyunaða, Tebliðinden Günümüze Ýslam Tarihi, s. 341-344’ten özetlenmiþtir. ? cevaplayalým Ömer bin Abdülaziz’in diðer Emevi halifelerinden farklý bir yönetim uygulamasýnýn sonuçlarý neler olabilir? DÖRT HALÝFE DÖNEMÝ EMEVÝLER DÖNEMÝ Halifeler bir çeþit seçim yoluyla belirlendi. Babadan oðula geçen saltanat modeli uygulandý. Devlete ait merkez binasý yoktu. Devlete ait merkez binalarý inþa edildi. Bütün Müslümanlar eþit kabul edilmiþti. Arap milliyetçiliði politikasý izlendi. Devlete ait resmî dil ve resmÎ para yoktu. Arapça resmî dil hâline getirildi, ilk Ýslam parasý bastýrýldý. ? cevaplayalým Dört Halife ve Emeviler Dönemini devlet teþkilatlanmasý açýsýndan karþýlaþtýrýnýz? Ýslam dinini yaymak için yapýlan fetihler ayný zamanda Ýslam sanatýnýn geliþmesini de saðladý. Çünkü fethedilen ülkelerdeki sanat anlayýþý Ýslam sanatýný da etkiliyordu. Bunun sonucunda farklý sanat anlayýþlarýndan oluþan yeni ve daha geliþmiþ bir Ýslam sanatý ortaya çýktý. Ýslam sanatýnda en büyük geliþme mimari alanda olmuþtur. Ýslam Devleti’nin her yerine camiler, medreseler, köprüler, hanlar, kervansaraylar yapýldý. Mimari eserlerde kubbe ve kemer kavramlarý Türklerden Araplara geçti. Camilerde mihrap, minare ve þadýrvan gibi yapýlar ilk olarak Emeviler zamanýnda kullanýlmaya baþlandý. Emevi sanatýnda genel yapý malzemesi olarak taþ kullanýldý. Süslemelerde insan ve hayvan figürlerine yer verildi ve estetik deðer ön plana çýkarýldý. Kubbe ile at nalý ve yuvarlak dilimli kemerler baþarýlý þekilde eserlerde uygulandý. Kare minareler de Emevi mimarisini yansýtan örneklerdendir. 122 Ýslamiyetin ilk yýllarýnda Arap Yarýmadasý’nda Arap alfabesi, Mýsýr ve Suriye’de Eski Yunan alfabesi kullanýlmaktaydý. Emevi Halifesi Abdülmelik, Ýlk Ýslam parasýný bastýrdý, resmî yazýþmalarda Arap alfabesinin kullanýlmasýný zorunlu hâle getirdi. Böylece Arap alfabesi Arabistan dýþýnda da EMEVÝLERDE SAÐLIK yaygýnlaþtý. Emevi halifesi Velid’in hastanesini Kur’an-ý Kerim’in dili Arapça oluþturmasý ve hastaneye doktorlar olduðu için Ýslamiyetin yayýldýðý görevlendirmesinden sekiz yüz yýl bölgelerde Arapça, konuþma dili sonra, batýda ilk defa 1500 yýlýnda olmaya baþladý. Ýslamiyeti kabul Strazburger Hastanesi bir doktora sahip olur; bunu 1517’de Leipzig eden diðer milletler, Ýslamiyeti Abdülmelik Döneminde öðrenirken Arapçayý da öðrenHastanesi, 1536’da Paris’te Hotelbastýrýlan dinar Dieu takip eder. diler. Böylece Arapça, Ýslamiyetle beraber bütün dünyaya yaSigrid Hunke, Avrupa Üzerine yýldý. Türkçe, Farsça ve daha Doðan Ýslam Güneþi, s. 220. birçok dile Arapça kelimeler girdi. Saray hayatýnýn baþladýðý Emeviler Döneminde þiir yeniden önem kazandý. Ýslami dönemde geliþen diðer bir edebiyat türü de toplumun bilgi, görgü ve ahlakýný yükseltmek gayesiyle yazýlmýþ nesir türündeki eserlerdir. Edeb adý verilen bu tarzýn en önemli ismi, “Hilafet I. Velid Döneminde Ordusu’nun Menkýbeleri ve Türklerin Faziletleri” adlý bir kitap yazmýþ olan bastýrýlan dirhem Cahiz’di. Ýslam dünyasýnda sanayi, fetihler sonucunda ortaya çýktý. Sanayi, tarým ürünlerine dayalý olarak el sanatlarý üretimiyle baþladý. Daha sonra geliþerek imalathanelere dönüþtü. Dokuma sanayinde yün, pamuk ve ketenden çeþitli kumaþlar üretildi. Bu kumaþlar, Avrupa’da büyük ilgi görmüþtür. e. Endülüs Emevi Devleti (756 - 1031) Abbasilerin, Emevi hanedanýna son vermesiyle Emevi sülalesinden Hiþam’ýn torunu Abdurrahman, Ýspanya’ya giderek burada Endülüs Emevi Devleti’ni kurdu(756). Abdurrahman, Abbasilerle mücadele etti, Franklara karþý baþarýlar kazandý. Endülüs Emevilerinin en parlak dönemi III. Abdurrahman (912-961) ve II. Hakem (961-976) zamanlarýdýr. III. Abdurrahman, halife unvanýný da kullanýnca Ýslam tarihinde ayný anda Abbasiler, Fatimiler ve Endülüs Emevilerinde olmak üzere üç halife ortaya çýktý. II. Hakem zamanýnda, devletin baþkenti olan Kurtuba, yapýlan birçok cami, kütüphane, medrese ile kültür ve bilim merkezi hâline getirildi. Endülüs Emevi Devleti’nde siyasi güç zamanla farklý etnik kökenden gelen devlet görevlilerinin eline geçmiþti. Bu görevlilerin birbirleriyle mücadelesi iç karýþýklýklara neden oldu. Çýkan isyanlar devletin zayýflamasýna yol açtý. 1031 yýlýnda devlet daðýldý, Ýspanya’da Tavaif-i Mülük adý verilen küçük devletler kuruldu. Zamanla Hristiyanlarýn eline geçen bu devletlerin en önemlisi Beni Ahmer Devleti’ydi. Endülüs’ten bir görünüm (Ýspanya) 123 yorumlayalým MUHTEÞEM ENDÜLÜS III. Abdurrahman Devrinde Ýspanya’da Ýslam medeniyeti hýzla geliþti. Kurtuba ile diðer þehirler arasýnda posta teþkilatý kuruldu. Tersaneler ve silah imalathaneleri inþa edildi. Baðdat ile temaslar saðlandý. Oradan, bol paralar vermek suretiyle sanatkârlar getirildi. “Endülüs fatihlerinin dil, edebiyat ve diðer sosyal kurumlarýnýn etki ve çekiciliði o derece büyük oldu ki tamamen Ýslam dinine girmiþ olmamakla birlikte, þehirlerde yaþayan Hristiyan halkýn çoðu Müslümanlar gibi bir hayat sürmeye baþladýlar. Sanat, þiir, felsefe ve ilimler alanýnda kendilerinin ne kadar geri olduðunun farkýna vardýlar. Ýslam medeniyetinin parlaklýðýndan gözleri kamaþmýþ yerli Hristiyanlar kýsa zamanda, Ýslami yaþayýþ tarz ve biçimini taklit ettiler.” Nuri Ünlü, Ana Hatlarýyla Ýslam Tarihi, s. 115’ten derlenmiþtir. ? cevaplayalým Endülüs’te kültür ve sanat alanýndaki geliþmeler Hristiyan halkýn yaþayýþýna nasýl yansýmýþtýr? f. Beni Ahmer Devleti (1232 - 1492) Oviedo L e o n Leon Navarra Aragonya lya Valladoid Oparto Salamanca Katalonya Barselona Sarkosta Alcala Alkantara Madrid rý ala Belensiye (Valensia) Tuleytula Lizbon ATLAS sti OKYANUSU F r a n s a Santiago Ka Ýspanya’daki son Müslüman devlet olan Beni Ahmer Devleti’nin kurucusu Muhammed Bin Ahmer, bu devletin baþkenti ise Gýrnata þehriydi. Devlet 250 yýldan fazla bir süre siyasi varlýðýný devam ettirdi. Ýspanya’daki Ýslam kültürü Beni Ahmer Devleti zamanýnda büyük bir geliþme gösterdi. Baþkent Gýrnata bilim, kültür ve sanat faaliyetlerinin önemli bir merkezi hâline geldi. Ancak bu devlet, askerî bakýmdan önemli bir güce sahip deðildi. Gerçekleþtirilen bilim ve sanat alanýndaki faaliyetler Avrupa’da Rönesans’ýn doðuþunda etkili olmuþtur. r lea Ad Ba Batlabus Kurtuba Ýþbiliye Palos E Gýrnata 125 250 Z N Kadiz Cebelitarýk Septe Tanca 0 Ý Mersiye D K A Oran 375 500 km 750 yýlýnda Ýspanya’da Ýslam hâkimiyetinin sýnýrlarý Endülüs Emevi Devleti Leon Krallýðý Kastilya Krallýðý Navarra Krallýðý Aragonya Krallýðý Katalonya Krallýðý 3. Harita: XI. yüzyýlda Ýspanya’da Ýslam hâkimiyeti yorumlayalým EL HAMRA SARAYI El Hamra, Gýrnata’ya hâkim bir tepe üzerindeki düzlükte, savunma kalesi ve saray olarak yapýlmýþtýr. Bu yüzden ilk bakýþta estetikten uzak bir görünüm arz etse de kale duvarlarýnýn içinde eþsiz güzellikte bir sarayla karþýlaþýlýr. Duvarlarýnda kýrmýzý tuðla, damýnda kýrmýzý kiremit kullanýldýðý için adýna da El Hamra, yani “Kýrmýzý” denilmiþtir. Nasri hükümdarlarý yeni yapýlarla kaleyi büyüttüler. Böylece El Hamra, saray ve köþklerden kurulmuþ bir topluluk hâline geldi. Saraylarýn içi kadar avlularý da güzeldir. Bunlardan en güzelleri uzun bir havuzla El Hamra Sarayý’nýn süslü olan El Bürke Avlusu, döþemesi dýþtan görünümü mermer kaplý Meksuar Avlusu ve Arslanlý Avlu’dur. El Hamra Sarayý, zarif ve zengin süslemeleri, bahçeleri ve havuzlarýyla komple bir yapýdýr. Þarlken Endülüs’ü zaptedince sarayýn bir bölümünü yýktýrdý ve yerine Rönesans üslubunda bir saray yaptýrmak istedi. 1522’deki depremde ve 1590’da saray bir miktar daha hasar gördü. Ancak, XIX. yüzyýl ortalarýndan itibaren korunmaya alýndý ve günümüze dek gelebildi. El Hamra Sarayý’nýn içten görünümü Ziya Paþa, Endülüs Tarihi, s. 293-294’ten derlenmiþtir. 124 ? cevaplayalým El Hamra Sarayý’nýn içinin ve dýþýnýn farklý özellikler göstermesinin sebebi ne olabilir? Aragon kralýnýn Kastilya kraliçesiyle evlenmesi sonucu Ýspanya’da Katolik Hristiyan birliði saðlandý. 1492 tarihinde Gýrnata’yý ele geçiren Hristiyanlar, Ýslam kültür ve medeniyetine ait birçok eseri yýktýlar. Böylece Ýspanya’da 750 yýl süren Ýslam egemenliði sona erdi. Ýspanya’da yaþayan Müslümanlarýn bir kýsmý Hristiyanlarca katledildi. Bu sýrada Osmanlý Devleti, kendi içinde yaþadýðý iç karýþýklýklardan dolayý buradaki Müslümanlara yeterince yardým edemedi. Bu dönemde Akdeniz’de baðýmsýz hareket eden Türk denizcilerinden Oruç ve Hýzýr Reisler, Ýspanya’dan sürülen ve baskýya uðrayan Müslümanlarýn birçoðunu kurtarmayý baþardý. Bu arada, Ýspanya’da baskýya maruz kalan Yahudiler Osmanlý padiþahý II. Bayezid tarafýndan Ýspanya’dan Osmanlý ülkesine getirilerek Selanik, Ýzmir ve Ýstanbul’a yerleþtirildi. yorumlayalým ENDÜLÜS’TE BÝLÝMSEL ORTAM Endülüs Emevi Devleti, Ýspanya ve Avrupa milletlerinin ihtiyacý olduðu bir zamanda bilim, kültür ve eðitim merkezi olarak hizmet vermiþti. Vizigot’un baþkenti Tuleytula, Endülüs Ýslam medeniyetinin önemli merkezlerinden biriydi ve Hristiyanlarýn eline geçerek VI. Alfonso’nun yeni baþþehri olduktan sonra, bu medeni birikimi sayesinde zamanla Ýspanya devletleri ve diðer Avrupa ülkelerinden gelen öðrencilere hizmet veren bir bilim merkezi hâline geldi. VI. Alfonso, Endülüs medeniyetinin etkisinde kalarak sarayýnýn her yanýný Ýslam kültürünün izleriyle bezemiþ ve kendisini de “iki milletin imparatoru” ilan etti. Hristiyanlar, Ýslam kültürünü tanýmaya baþladýlar. Felsefede, bilimde, doðunun düþünce akýmlarýna yer verdiler. Avrupa üniversiteleri Doðu bilgisini edinip çaðýn felsefesiyle köprü kurdular. Önce doða sonra gök bilimiyle ilgilendiler. Ellerine ne geçtiyse dillerine çevirdiler. Felsefe çalýþmalarýna çok sonra sýra geldi. Ýzzet Tanju, Endülüste Raks, s. 132-134’ten özetlenmiþtir. ? cevaplayalým Endülüs Emevi Devleti’nin Avrupa tarihine en çok hangi alanlarda katkýda bulunmuþtur? g. Abbasiler (750 - 1258) Ebu Müslim’in Emevi Devleti’ni yýkarak Kûfe’de Ebul Abbbas’ý halife ilan etmesiyle Abbasi Devleti kuruldu. Ýlk Abbasi halifesi Ebu’l Abbas Abdullah, Hz. Muhammed’in amcasý Abbas’ýn soyundandýr.Bu nedenle devletin adý Abbasi Devleti oldu. Ebu’l Abbas Abdullah Emevi sülalesinden olan muhaliflerini etkisiz hâle getirerek otoriteyi saðladý. Daha sonra halife olan Ebu Cafer Mansur, devletin baþkentini Kûfe’ den Baðdat’a taþýdý. Abbasilerin en parlak dönemi Harun Reþid dönemidir (786-809).Harun Reþid’den sonra yerine sýrasýyla oðullarý Emin, Memun ve Mutasým halife oldular. Emeviler zamanýnda sürekli olarak Araplarla savaþan Türkler, Abbasiler zamanýnda Ýslamiyeti benimsemeye baþladýlar. Çünkü Abbasiler, Emeviler gibi Arap milliyetçiliði yapmadýlar. Türklere ve Arap olmayan Müslümanlara karþý iyi davrandýlar. Onlarýn bu siyasetleri sonucu Talas Savaþý’ndan sonra Türkler arasýnda Ýslamiyet hýzla yayýldý. Özellikle Mutasým zamanýnda Türkler, önemli devlet makamlarýna ve ordu komutanlýklarýna getirildiler. Mutasým, Türklerin Araplarla karýþýp savaþçý özelliklerini yitirmemelerini saðlamak amacýyla Türklerin yerleþmesi için Samarra þehrini inþa ettirdi. Samarra þehrine ait bugünkü görünüm Samarra þehrine ait eski görünüm 125 ? cevaplayalým Samarra’nýn fotoðraflarý dikkate alýndýðýnda; 1. Mimari tarzda ne gibi deðiþiklikler olmuþtur? 2. Bu mimari eserin yapýlma sebebi ne olabilir? 3. Eski fotoðrafta da görüldüðü gibi neden þehir dýþýnda bir yer seçilmiþ olabilir? Samarra, Abbasi Devleti zamanýnda Irak’ta Baðdat’ýn yetmiþ mil uzaðýnda ve Dicle kenarýnda kurulmuþtu. Bu þehri, Halife Mutasým’a ve ücretli Türk ordusuna yeni bir yerleþim merkezi saðlamak gayesiyle ünlü Abbasi kumandaný Türk asýllý Eþnas 836 senesinde, kurmuþtu. Samarra kuruluþundan 892 senesine kadar 56 sene, Abbasi Devleti’ne baþþehir oldu. 892 senesinde ise Halife Mutedid Baðdat’ý tekrar baþþehir yaptý. Türklerin bir kýsmý da Anadolu’nun güneyinde Maraþ, Diyarbakýr, Malatya, Adana, Tarsus gibi þehirlerde Doðu Romalýlara karþý ASTURYA-LEON UYGUR DEVLETÝ FRANK KRALLIÐI KIRGIZ DEVLETÝ kurulan Avasým hattýna yerleþtirildi. KRALLIÐI HAZAR MACARLAR DEVLETÝ Þehirlere yerleþen Türkler, Doðu Kurtuba BULGARLAR KARADENÝZ KARAHAN DEVLETÝ Romalýlara karþý Ýslamiyeti savunmak BÝZANS ÝMP. için savaþtýlar ve çýkan isyanlarýn HORASAN bastýrýlmasýnda Abbasilere yardýmcý ÝDRÝSÝLER AÐLEBÝOÐULLARI A K D E N Ý Z Þam oldular. Mutasým zamanýnda Doðu ZÝRÝLER BARKA Roma’ya karþý düzenlenen seferler MISIR TOLUNOÐULLARI HÝCAZ devam etti. Afþin idaresindeki Ýslam OMAN ÝHÞÝDOÐULLARI Medine KÖRFEZÝ ordusu, Doðu Roma’yý yenilgiye Mekke uðratmýþtý. Bu zaferden sonra da NÜBYE ALÝLER Eskiþehir’e kadar seferler düzenlendi. HÝNT O K YA N U S U YEMEN Abbasi Halifesi Mutasým’dan sonra devlet içerisindeki Türklerin etkisi giderek artmýþtý. Abbasi ETÝYOPYA Devleti’nin siyasi birliði IX. yüzyýlýn ortalarýndan sonra çözülmeye 4. Harita: VIII - IX. yüzyýlda Abbasi Devleti baþlamýþtý. 847 tarihinden itibaren halifelerin otoritelerinin zayýflamasý, Abbasi Devleti’nin parçalanmasýna sebep oldu. Abbasi sýnýrlarý içinde kýsa ömürlü olan yeni devletler kuruldu. Bu devletler; ? Mýsýr’da Tolunoðullarý ve Ýhþidiler, ? Kuzey Afrika’da Aglebiler, ? Horasan’da Tahiriler, Aþaðýdaki tarih þeridine göre Abbasi Devleti ? Maveraünnehir’de Samanoðullarý, ile çaðdaþ olan devletleri belirtiniz. ? Irak ve Ýran’da Büveyhoðullarý’dýr. (744-840) MA VE HA TOLEDO CUM. HARÝZM (840-924) RA ÜN NE HÝR ZA KORSÝKA R Buhara DE SARDÝNYA ZÝ NÝ Septe (960-1089) Merv AZEBAYCAN Fas Fergana Semerkant SÝCÝLYA Tebriz AVASIM Kayrevan Herat Musul Gazne Dic GÝRÝT le KIBRIS Fýr at SURÝYE Ýskenderiye Kerbela Kudüs Kahire 969 Samara 762 Baðdat 762 IRAK Kûfe Basra Fustat H A B N EY R (868-905) Nil (935-969) Abbasi Halifeliði (750) 900’lü yýllarda Abbasi hâkimiyetindeki yerler Kurtuba Emevi Halifeliði (929). 1012/31 yýkýlýþý. Fatimi Halifeliði (909-1171) Samanoðullarýnýn hâkim olduðu yerler (945-1055) Araplar tarafýndan kurulan þehirler 0 250 500 750 1000 km !! TÜRGEÞLER HAZARLAR HZ. MUHAMMED VE DÖRT HALÝFE EMEVÝLER KÖK TÜRKLER GAZNELÝLER ABBASÝLER ENDÜLÜS EMEVÝLERÝ B. SELÇUKLU DEVLETÝ SASANÝLER DOÐU ROMA ÝMPARATORLUÐU (BÝZANS) 200 300 400 500 600 700 800 900 MÝLATTAN SONRA 126 1000 1100 1200 1300 KÝTAP VE MEDENÝYET Kitap, politikanýn yöntemini belirler. Bilgi, barýþa götüren bir elçi görevi görür. Kitaplara Müslüman nasýl bir sevgi ile baðlý olmalý! Hem de týp, astronomi ve felsefenin dýþýndaki geometri ve matematik gibi soyut konulu kitaplarda bile.Galip bir devletin barýþ antlaþmasý þartý olarak, silah ve harp gemilerini istemeye özen göstermesi gibi, Abbasi halifesi Harun Reþid de Amoria ve Ankara’nýn fethinden sonra ayný özen ve titizlikle eski yunan el yazmalarýný Doðu Roma’dan ister. Ayný þekilde Ýslam dünyasýnda halife Memun, Doðu Roma kralý III. Michael’e karþý kazandýðý zaferden sonra, tazminat olarak antik filozoflarýn henüz Arapçaya çevrilmemiþ eserlerini, gerçek bir barýþý oluþturmaya yarayan fikrin araçlarýný ister. Yýlmaz Boyunaða, Türk-Ýslam Sentezi, s. 271-272’den alýnmýþtýr. Bu devletlerden Büveyhoðullarý 945 yýlýnda Baðdat’ý iþgal ederek halifeyi baský altýna aldý. Gazneli hükümdarý Mahmut, Abbasi halifesini bu baskýdan kurtararak halifeden “sultan” unvanýný aldý. Büveyhoðullarý bir süre sonra halifeyi yeniden baský altýna alýnca, 1055 yýlýnda Baðdat’a giren Büyük Selçuklu Hükümdarý Tuðrul Bey, halifeyi bu durumdan kurtardý. Bu olaydan sonra Abbasiler, Baðdat’taki varlýklarýný yaklaþýk 250 yýl daha sürdürdü. Ancak bu dönemde, siyasi ve askerî güç olarak etkili olamadýlar. Halifeliði ellerinde bulundurduklarý ve Arap olmayan diðer Müslümanlara da eþit davrandýklarý için bütün Ýslam dünyasýnda saygý ve ilgi gördüler. Abbasiler bütün Müslümanlara yeniden deðer vererek onlara eþit davrandýlar. Böylece mevâlî kavramý ortadan kalktý. Bu dönemde Ýranlýlar ve Türkler önemli devlet görevlerine getirildiler. Abbasiler, þehirleri imar ederek Baðdat gibi yeni yerleþim birimleri kurdular. Þehir halký askerler, tüccarlardan oluþurdu. Köylüler tarým, bedeviler ise memurlar, din adamlarý, esnaflar, zanaatkârlar, hayvancýlýkla geçimlerini saðlardý. Abbasilerde halifeler devlet iþlerinin yürütülebilmesi için vezirlik makamýný kurdular. Vezirlere geniþ yetkiler verdiler. Vezirlerin yaný sýra Hz. Ömer Döneminde kurulan divaný geliþtirdiler. Divaný devlet yönetiminde en etkili kurum hâline getirdiler. Devlet ve memleket sorunlarýný, önce divanda görüþerek divanýn önerdiði çözümleri uyguladýlar. Bu divanlarýn bazýlarý ve görevleri þunlardýr: ? Divan-ý Ýnþa: Devletin yazý iþlerini yürütmüþtür. ? Divan-ý Mezalim: Adalet iþlerine bakmýþtýr. ? Divanü’l Ceyþ: Askerlik iþleriyle ilgilenmiþtir. ? Divan-ý Beytü’l Mâl: Devletin gelir ve giderleri ile ilgilenmiþtir. Abbasiler Döneminden itibaren Müslümanlar, Hint ve Çin uygarlýklarýndan da yararlandý. Hintlilerden matematikte onlu sistemi alarak Hint rakamlarýný yeniden düzenleyip kullandýlar ve astronomi cetvellerinin hazýrlanmasýný öðrendiler. Ayrýca coðrafya, týp, eczacýlýk alanlarýnda da önemli bilgiler edindiler. Çinlilerden öðrendikleri kâðýt yapýmýný Semerkant’ta kurduklarý kâðýt atölyelerinde geliþtirdiler. Daha sonra, baþta Baðdat olmak üzere diðer kentlerde de kâðýt üretimini baþlattýlar. Mýsýr, Suriye, Filistin ve Güney Anadolu’nun fetihleri sýrasýnda Müslümanlar, Yunan kültürüyle karþýlaþtý. Önemli bilim merkezleri olan Urfa, Antakya, Ýskenderiye’de Eski Yunan medeniyetine ait yazma eserler buldular. Eflatun, Aristo gibi filozoflarýn, Öklid gibi matematikçilerin, Ptolemaios (Ptolemyos) gibi týp bilginlerinin eserleri, Yunancadan Süryaniceye çevrildi; daha sonra da Müslümanlar tarafýndan Süryaniceden Arapçaya çevrilerek Ýslam dünyasýnda bilimsel çalýþmalar geliþtirildi. Bu çalýþmalar, özellikle Harun Reþid, Memun ve Mutasým zamanýnda en ileri boyutlara ulaþtý. Harun Reþid Döneminde zengin bir kütüphaneye sahip Beytü’l-Hikme adýyla ilim merkezi kuruldu. 1258 yýlýnda Ýlhanlý Hükümdarý Hülâgu Han, ordusu ile Baðdat’ý ele geçirerek Abbasi Devleti’ne son verdi. Ýlhanlýlar BaðBeytü’l-Hikme’den bir resim dat’ta bulunan kütüphaneleri tahrip ettiler. Kütüphanelerdeki on binlerce kitabýn bir kýsmýný yakarken büyük bir kýsmýný da Fýrat Nehri’ne attýlar. Baðdat’ý yakýp yýkarak büyük katliamlar yaptýlar. Moðol asýllý Ýlhanlýlarýn, kültür merkezlerini tahrip Abbasi ailesinden kurtulabilenler etmeleri Ýslam kültür ve medeniyetinin geliþimini Mýsýr’a gitti. Mýsýr’daki Memluk sultaný nasýl etkilemiþ olabilir? Baybars, Abbasi ailesinden Mustansýr’ý Mýsýr’da halife ilan etti. Memluklu himayesindeki Abbasi halifeliði, Osmanlýlarýn Mýsýr’ý fethine kadar (1517) Mýsýr’da devam etti. ! 127 2. KONU TÜRK VE ÝSLAM BÝLGÝNLERÝ TEMEL KAVRAMLAR BÝLGÝN ÂLÝM HADÝS CEBÝR AVÝCENNA EBCED USTURLAP MUALLÝM-Ý SANÝ Bizim Rönesans’ýmýz Ýslam Medeniyetinin hatýrasýný çabuk unuttu; halbuki ona karþý çok büyük minnetleri vardý. düþünelim Prof. E. F. Kautier Yýlmaz Boyunaða, Tebliðinden Günümüze Ýslam Tarihi, s. 434 1. Yukarýda Ýbn-i Sina’ya ait eczahanenin minyatürü görülmektedir. X. yüzyýlý yansýtan bu minyatür Ýslam dünyasýnda bilim adýna nasýl bir çaðrýþým yapmaktadýr? 2. Yandaki sözde Türk-Ýslam bilginleriyle ilgili nasýl bir tespit yapýlmaktadýr? Ýslam dini insanlarýn sadece inanç dünyalarýný etkilemekle kalmamýþ, siyaset, ekonomi, sanat, bilim ve düþünce gibi hayatýn tüm alanlarýný da etkilemiþ ve geliþtirmiþtir. Tabiatý ve kâinatý Allah’ýn birliðinin delili olarak gören Ýslamiyet, çölde yaþayan ve cahil olarak nitelenen bir topluluktan bilimin her alanýnda öncülük yapan bilim insanlarý yetiþtirdi. Türkler Ýslamiyeti kabulleriyle birlikte devraldýklarý bilimsel mirasý geliþtirmiþler, siyasi alanda olduðu gibi bilimsel alanda da medeniyetin geliþmesine katkýda bulunmuþlardýr. Ýslam dünyasýndaki bilimsel geliþmeler, Moðol istilasý ve Endülüs’teki Ýslam devletlerinin saldýrýlar sonucunda yýkýlmasýndan olumsuz yönde etkilendi. Ýslam dünyasýnda, dinî ilimler ve fen bilimleri birbirinden ayrý düþünülmeyip tam aksine birbirini tamamlayan bilimler olarak kabul edildi. Sadece öðrenmekte ve araþtýrmakta kolaylýk saðlamak amacýyla bilimler, kendi arasýnda Ýslami, sosyal ve fen bilimleri þeklinde gruplandýrýlmaktaydý: Ýslamî bilimler: Kur’an-ý Kerim’in ve Ýslam dininin doðru biçimde anlaþýlmasý için yapýlan çalýþmalar sonucunda Ýslami bilimler doðdu. Bu bilimler; Tefsir: Kur’an-ý Kerim’i açýklayan ve yorumlayan bilimdir. Bu bilimle uðraþanlara “müfessir” denir. En ünlü müfessirler; Taberî, Zemahþerî, Ýbn-i Mesud’dur. Hadis: Hz. Muhammed’in Müslümanlarý aydýnlatmak için söylediði sözlere “hadis” denilir. Bu konularla ilgili bilime de hadis bilimi adý verilir. Hadis, Kur’an-ý Kerim’den sonra Ýslam dininin ikinci ana kaynaðýdýr. Hadis bilimiyle uðraþanlara “muhaddis” denir. En ünlü muhaddisler Buharî, Müslim, Ebu Davud, Tirmizî, Ýbn-i Mâce ve Nesaî’dir. Fýkýh: Ýslam hukukudur. Bu bilimle uðraþanlara “fakih”, fakihlerin verdikleri kararlara “fetva” denilmiþtir. En ünlü fakihler Ebu Hanife, Ýmam Malik, Ýmam Þafî ve Ýmam Ahmet bin Hanbel’dir. Kelam: Allah’ýn birliðini, sýfatlarýný, peygamberlik ve ahiretle ilgili konularý akýl ve mantýk yoluyla ispat eden bilimdir. En ünlü kelamcýlar; Ýmam Maturidi, Ýmam Eþ’ari’dir. Tasavvuf: Allah’ý tanýmayý ve ona kalp yoluyla yakýnlaþmayý amaç edinen ilim dalýdýr. En önemli mutasavvýflardan biri de Muhyiddin-i Arabi’dir. Sosyal ve fen bilimleri: Müslümanlar Ýran, Suriye, Mýsýr ve Orta Asya’yý fethettiklerinde astronomi, 128 týp, matematik, felsefe gibi bilimlerle karþýlaþtýlar. Müslümanlar bu bilim dallarýný Arapçaya yapýlan tercümeler vasýtasýyla tanýdýlar. Özellikle Abbasiler Döneminde bilimsel çalýþmalarda önemli ilerlemeler görüldü. Tarih: Ýslam tarihçileri, Ýslam tarihinin yaný sýra dünya tarihi ile ilgili eserler de verdiler. En ünlü tarihçiler; Taberî, Ýbnü’l Esir, Mesudî’dir. Coðrafya: Ýslam ülkelerinin sýnýrlarý geniþledikçe bu ülkeleri gezen seyyahlar ve bilim insan sayýsý arttý. Bu seyyah ve bilim adamlarý gezip gördükleri yerler hakkýnda kitaplar yazdýlar. Bunlar arasýnda coðrafya alanýnda eser veren Mesudî, Ýbn-i Fadlan ve Ýdrisî en ünlü isimlerdir. Astronomi: Ýslam dünyasýnda astronomiyle ilk olarak Fezârî ilgilendi. Usturlap adý verilen bir aletle yýldýzlarýn hareketlerini izleyerek, Güneþ ve Ay tutulmalarýnýn zamanýný tahmin etti. Gece ve gündüzün kýsalýp uzamasýný gösteren cetveller hazýrladý. El Harizmî ise astronomi cetvelleri hazýrlayarak yýldýzlarýn hareketlerini izledi. Yine bu dönemde astronomi ile ilgili çalýþmalarýn yapýldýðý rasathaneler kuruldu. Matematik: Araplar, Hint rakamlarýný alarak matematikte kullandýlar. Bu dönemde cebir ve logaritma ile ilgili birçok kural oluþturuldu. Trigonometri ve Usturlap geometri alanlarýnda da birçok eser verildi. Bu eserlerden Harizmî’nin Hisabe’l-Cebr adlý eseri, Avrupa dillerine çevrildi ve Avrupa’daki üniversitelerde yýllarca okutuldu. Kimya: Ýslam dünyasýnda bilinen en ünlü kimyacý Câbir’dir. Kendisi ilk hassas teraziyi kullanmýþ, çeþitli madenlerin alaþýmlarýyla yapay altýn yapmaya çalýþmýþtýr. Kumaþ ve deri boyama yöntemlerini geliþtirmiþtir. Týp ve eczacýlýk: Bu alanda en ünlü bilim adamlarý Ýbn-i Sina ve Errazî idi. Ýbn-i Sina’nýn El Kanun Fi’t-týp adlý eseri 500 yýl süreyle Avrupa’da temel týp kitabý olarak okutuldu. Ýbn-i Sina Avrupa’da Avicenna adýyla tanýndý. Errazî’nin çiçek ve kýzamýk hastalýklarýný konu edindiði eserleri de Avrupa’da okutuldu. Ýslam bilim adamlarý birçok hastalýðýn tedavisi için çeþitli bitkilerden ilaçlar yaptýlar. Fizik: Bugünkü fiziðin ýþýk bilimi sahasýnda, temel olarak ne görülüyorsa ilk kez ortaya koyan, Ýslam dünyasýnýn ünlü fizik âlimi Ýbnü’l-Heysem, 960-1039 yýllarý arasýnda yaþamýþtýr. Felsefe: Ýslam dünyasýnda felsefe bilimi, Ýlk Çað Yunan eserlerinin incelenmesiyle baþladý. Eski Yunan filozoflarýnýn görüþleri temel alýnarak yeni görüþler ortaya konuldu. Buna baðlý olarak Ýslam felsefesi geliþtirildi. En ünlü Ýslam felsefecileri; Kindî, Farabi, Ýbn-i Sina ve Ýbn-i Rüþd’dür. Farabi’ye ikinci öðretmen anlamýnda “Muallim-i Sani” denilmiþtir. BÝLÝM ADAMININ ADI YAÞADIÐI DÖNEM BAZI ESERLERÝ ÇALIÞTIÐI ALANLAR GENEL ÖZELLÝKLERÝ Kitab-ül Musiki Ýhsau’l-ulum Müzik üzerinde ilk yazýlmýþ bir eserdir. Ýlimlerin tarif ve tasnifini yapar. Müzik, Fizik, Felsefe, Psikoloji 1058 - 1111 Ýhyâ’ü-Ulûmi’d Dîn El-Munkizu-mine’d-Dalâl Mekâsidu’l-Felâsife Ýnanç,Ýbadet ve tasavvufa dair konularýný ele alýr. Düþünce hayatýndan bahseder. Felsefenin mahiyetini ele alýr. Felsefe, Hukuk, Ýlahiyat ÝBN-Ý SÝNA 980 - 1037 Kitabü’þ-Þifa El-Kanun fý’t-týp Büyük ansiklopedik bir eserdir. Týbbýn bütün yasalarýný ele alan bir eserdir. Týp, Eczacýlýk, Felsefe TABERÎ 838 - 923 Târîhu’l-Ümen ve’l-Mülûk Câmiu’l-Beyân an (fi) Te’vîli Âyati’l-Kur’an Kendi zamanýna kadar olan olaylarý ele alýr. Taberî Tefsiri olarak bilinir. Tarih, Tefsir, Týp, Matematik FARABÝ 870 - 950 GAZALÝ ÝBN-Ý RÜÞD 1126 - 1198 Tehafütü’t Tehafüt Makela fý’l Mizac Felsefenin temeli üzerine yapýlan çalýþmadýr. Felsefe, Matematik, Fýkýh, Týp ve Kelâm EL ÝDRÝSÝ 1100 - 1165 El Kitabür-Rücari Kitabü’l Memalik ve’l Mesalik Farklý ülkelerin özelliklerinden bahseden bir eserdir. Coðrafya ve Eczacýlýk ÝBNÜL-HEYSEM 960 - 1039 Kitabü’l Menazir Optik üzerine yazýlan en saðlam eserdir. Fizik MUHYÝDDÝN-Ý ARABÝ 1165 - 1240 Fususu’l-Hikem Muhaderâtu’l-Ebrâr ve Müsameratü’l-Ahyâr Hikmet incilerinden bahseder. Tasavvufî unsurlar içeren bir eserdir. Tasavvuf, Fýkýh, Hadis, Tefsir, Felsefe, Edebiyat, Kelâm Ýbn-i Fadlan Seyehatnamesi 921-922 tarihlerindeki Türk ülkelerini anlatýr. Coðrafya, Diplomasi ÝBN-Ý FADLAN 10. Yüzyýl ? cevaplayalým 1. Türk-Ýslam bilginlerini ön plana çýkaran özellikleri yazýnýz. 2. Türk-Ýslam bilim insanlarýnýn tek alanda ihtisas yapmamýþ olmalarý o dönemdeki bilimsel geliþmelerle ilgili nasýl bir fikre varmamýzý saðlamaktadýr? 129 ölçme ve deðerlendirme A. Aþaðýdaki çoktan seçmeli sorularý cevaplandýrýnýz. 1. Abbasiler bütün Müslümanlara deðer vererek onlara eþit muamele yaptýlar. Böylece mevâlî kavramý ortadan kalktý. Bu dönemde önce Ýranlý, sonra Türk subay ve memurlar önemli görevlere getirildiler. Buna göre aþaðýdakilerden hangisi söylenemez? A) Mevâlî sosyal statüyü belirleyen bir kavramdýr. B) Abbasiler ordu komutanlýðý gibi önemli askerî görevlere Türkleri getirmiþlerdir. C) Abbasiler ordu komutanlýðý gibi önemli askerî görevlere Ýranlýlarý getirmiþlerdir. D) Türkler ve Ýranlýlar Abbasi Devleti’nde memurluk yapmýþlardýr. E) Araplar Abbasiler Döneminde devlet kademesinde görev almamýþlardýr. 2. I. Yalancý peygamberler ortadan kaldýrýlmýþtýr. II. Kur’an-ý Kerim ayetleri toplanarak kitap hâline getirilmiþtir. III. Arapça resmî dil hâline getirilmiþtir. IV. Ýlk deniz savaþý yapýlmýþtýr. V. Avasým þehirleri kurulmuþtur. Bu geliþmelerden hangileri Dört Halife Dönemine ait deðildir? A) I - III - V B) II - IV C) III - V D) I - IV E) II - IV - V 3. Aþaðýdakilerden hangisi Ýslamiyetten önceki Arap Yarýmadasý için söylenemez? A) Toplumda sýnýf farklýlýklarýnýn olmasý B) Kabileler arasý savaþlar olmasý C) Akrabalýk baðlarýnýn güçlü olmasý D) Ticaretin geliþmemiþ olmasý E) Güzel konuþmaya ve þiire önem verilmesi 4. Avrupa’da Müslümanlarýn ilerleyiþinin durmasý aþaðýdaki olaylarýn hangisinin sonunda gerçekleþmiþtir? A) Nihavent Savaþý B) Talas Savaþý C) Puvatya Savaþý D) Köprü Savaþý E) Mute Seferi B. Aþaðýdaki ifadelerin baþýndaki boþluða doðru ise (D), yanlýþ ise (Y) koyunuz. (.....) (.....) (.....) (.....) 1. Ýslamiyetten önce Araplar sadece putperestliðe inanýyorlardý. 2. Abbasiler fetihlerden çok bilimsel faaliyetlere önem vermiþlerdir. 3. Endülüs’te kurulan Ýslam devletlerinin bilimsel faaliyetleri Rönesans’a zemin hazýrlamýþtýr. 4. Dört halife Döneminden sonra kurulan Emeviler Devleti ile Abbasiler ayný dönemde yaþamýþlardýr. (.....) 5. Müslümanlar ilk olarak Habeþistan’a göç etmiþlerdir. C. Aþaðýdaki cümlelerde boþ olan yerlere uygun kelimeleri yazýnýz. 1. 2. 3. 4. Ýslam tarihinde Ýslamiyetten önceki dönem, ........................ ....................... olarak adlandýrýlýr. Medine Ýslam Devleti ..................... olayý sonucunda kurulmuþtur. Ýlk Ýslam Devleti’nde, devlet teþkilatlanmasý, ............................ döneminde olmuþtur. Emeviler Döneminde Müslümanlarýn Avrupa’daki ilerleyiþi ......................................... Savaþý ile durmuþtur. 5. Abbasiler Döneminde açýlan ilim merkezine ....................................... denir. 130 ölçme ve deðerlendirme D. Aþaðýdaki ifadeleri uygun olan açýklamalarla eþleþtiriniz. (.....) (.....) (.....) (.....) (.....) (.....) (.....) (.....) (.....) 1. Kurtuba 2. Cemel Olayý 3. Hudeybiye Antlaþmasý 4. Hendek Savaþý 5. Ýbn-i Sina 6. Kerbela Olayý 7. Ukaz 8. Samarra 9. Farabi A. B. C. D. E. F. G. H. I. J. K. Müslümanlar arasý ilk iç savaþ Kitab-ül Musiki Abbasilerin Türkler için oluþturduðu þehir Müslümanlar arasý ilk ayrýlýklar Müslümanlarýn ilk kez hukuksal olarak tanýnmasý Müslümanlarýn son savunma savaþý Endülüs Emevi Devleti Müslümanlar arasý ilk kesin ayrýlýklar El-Kanun fý’t-týp Panayýr Müþriklerin putlarýndan birisi E. Aþaðýdaki sorulara cevap veriniz. 1. 2. 3. 4. 5. Ýslam, Hicret, Medine, devlet, vahiy kavramlarýný kullanarak bir paragraflýk metin yazýnýz. Ýslam uygarlýðýnýn oluþumunda hangi uygarlýklarýn etkisi olmuþtur? Emevilerle Abbasileri siyasi, sosyal ve kültürel açýdan karþýlaþtýrýnýz. Endülüs’te kurulan devletler Avrupa tarihini nasýl etkilemiþtir? Türk-Ýslam bilginleri Ýslamiyetin yayýlýþýna ne gibi katkýlar saðlamýþlardýr? 131 5. ÜNÝTE 5. ÜNÝTE: TÜRK-ÝSLAM DEVLETLERÝ (10-13. YÜZYILLAR) 1. KONU: TÜRKLERÝN ÝSLAMÝYETÝ KABULÜ 2. KONU: ÝLK TÜRK-ÝSLAM DEVLETLERÝ 132 hazýrlanalým 1. Kaþgarlý Mahmut’un Türk tarihindeki yerini araþtýrýnýz. 2. Gazneli Devleti’nin Türk tarihindeki önemini araþtýrýnýz. 3. Büyük Selçuklu Devleti kurulduðu sýrada Anadolu’nun siyasi durumunu araþtýrýnýz. 4. Dandanakan ve Malazgirt savaþlarýnýn önemini Türkiye tarihi açýsýndan araþtýrýnýz. 5. Büyük Selçuklu Devleti’nin yýkýlýþýnda Batýnilik faaliyetlerinin etkisini araþtýrýnýz. 6. Büyük Selçuklu Devleti Döneminde bilim alanýnda meydana gelen önemli geliþmelerin neler olduðunu araþtýrýnýz. REGÝSTAN MEDRESESÝ-SEMERKANT 133 1. KONU TÜRKLERÝN ÝSLAMÝYETÝ KABULÜ TEMEL KAVRAMLAR MAVERAÜNNEHÝR GÖK TANRI UÇMAÐ TAMU KUBBE KÜMBET KEMER TÜRKMEN “Ýnsanlara feyz ruhu vermiþ olan dinimiz, son dindir. En mükemmel dindir. Çünkü dinimiz akla, mantýða, gerçeðe tamamen uyuyor ve uygun düþüyor. Eðer akla, mantýða ve gerçeðe uymamýþ olsaydý, bununla diðer ilahi tabiat kanunlarý arasýnda çeliþki olmasý gerekirdi. Çünkü tüm evren kanunlarýný yapan Tanrýdýr.” M. Kemal ATATÜRK Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, C 2, s. 98. düþünelim 1. Yukarýdaki görselde Semerkant’taki Registan Medresesi görülmektedir. Görselde Ýslam öncesi döneme göre kültürel deðiþimi ifade eden hangi unsurlar görülmektedir? 2. Atatürk’ün sözünden hareketle Türklerin Ýslam dinini benimsemelerinin sebebi sizce neler olabilir? 1. Türkler ve Ýslamiyet Ýslamiyetin ortaya çýktýðý dönemlerde Kök Türk Devleti Çin saldýrýlarý sonucunda yýkýlmýþ, bu devletin yerine Orta Asya ve Batý Türkistan’da birçok yeni Türk devleti kurulmuþtu. Bu devletlerin büyük çoðunluðu, Gök Tanrý, Þamanizm, Manihaizm, Budizm gibi dinleri benimsemiþlerdi. Hz. Ömer Döneminde Ýran’ýn fethedilmesiyle Müslüman Araplarla Türkler komþu oldu. Bu dönemde Ýslam Devleti’nin sýnýrlarý Kuzeyde Kafkasya’ya doðuda ise Horasan’a ulaþmýþtý. Hz. Osman Döneminde ise Ýslam Devleti’nin sýnýrlarý Ceyhun Nehri’ne kadar geniþleyerek Türklerle Müslüman Araplar arasýnda mücadeleler baþladý. Emeviler Döneminde Ýslam ordularýnýn Horasan ve Maveraünnehir bölgesini fethetmesi bu bölgedeki Türklerle Müslüman Araplar arasýnda þiddetli savaþlara neden oldu. Bu mücadelenin yaþanmasýnda Emeviler Döneminde devlet politikasý hâline gelen Arap milliyetçiliðinin büyük etkisi olmuþtu. Ýslamiyetin Türkler arasýnda yayýlmasý ve etkin bir hâle gelmesi Abbasiler Döneminde mümkün oldu. VIII. yüzyýlýn ortalarýna doðru Orta Asya üzerinde Abbasiler ile Çinliler arasýnda bir mücadele söz konusuydu. Orta Asya üzerindeki bu güç mücadelesi 751’de Müslüman Araplarla Çinliler arasýnda savaþa dönüþmüþtü. Talas Savaþý adý verilen bu savaþta Karluk Türklerinin Müslüman Araplarýn yanýnda yer almasý ile Çinliler Türk-Arap ittifakýna karþý büyük bir yenilgiye uðrayarak Orta Asya üzerindeki hâkimiyet mücadelesinden vazgeçmek zorunda kaldýlar. Talas Savaþý’ndan sonra Türkler, Ýslam dinini yakýndan tanýma imkânýna kavuþarak kitleler hâlinde Müslüman olmaya baþladýlar. Talas Savaþý kültür tarihi bakýmýndan da önemlidir. Müslümanlarýn eline esir düþen Çinliler aracýlýðýyla Çin dýþýnda ilk defa Talas Savaþý’nýn Türk ve dünya Semerkant’ta kâðýt üretilmeye baþlandý. Müslüman tarihi açýsýndan sonuçlarý nelerdir? Araplar kâðýdý Çin’in dýþýnda imal ederek medeniyetin bütün dünyada hýzla yayýlmasýna hizmet ettiler. ! 134 ! Kâðýt üretimiyle medeniyetin yayýlmasý arasýnda nasýl bir iliþki olabilir? Daha ilk savaþlardan itibaren Türkleri tanýyan Müslüman Araplar onlarýn cesur, disiplinli, sadýk güzel görünüþlü ve gösteriþli olduklarýný görmüþlerdir. Horasan valisi Ubeydullah B. Ziyad’ýn 674’te Buhara’da yaptýðý savaþta 2.000 yetenekli Türk okçusunu göreve almasý, Türklerden özel birlik oluþturulmasýna ilk örnektir. Daha sonra halife Mansur ve Harun Reþid dönemlerinde halifenin ve devlet büyüklerinin hizmetlerinde görevlendirilenler arasýnda Türkler de vardý. Halife Me’mun, kardeþi Emin ile yaptýðý taht mücadelesinde emrindeki Türk askerlerine güvenmiþti. Mehmet Altay Köymen, Selçuklu Devri Türk Tarihi, s. 8’den özetlenmiþtir. ! Türklerin Müslüman Arap ordularýnda yer almalarý onlarýn Müslüman Araplarla iliþkilerini nasýl etkilemiþ olabilir ? ÝTÝL BULGARLARI Bulgar ülkesine gelen Abbasi elçilik heyeti içerisinde yer alan Ýbn-i Fadlan, yazdýðý seyahatnamesinde, bu ülke insanlarýnýn temiz, doðru, çalýþkan ve samimi Müslüman olduklarýndan bahsetmekte ve Bulgar ilinde gecelerin çok kýsa olmasý dolayýsýyla Türklerin, sabah namazýný kaçýrmamak için bir ay, geceleri uyumadýklarýndan söz etmektedir. Bu sözler, Türklerin, Ýslam’ý ne derece güçlü bir inançla kabul ettiklerini göstermektedir. Osman Turan, Türk Cihan Hâkimiyeti Mefkûresi Tarihi, s. 152-153’ten özetlenmiþtir. Türklerin, Abbasiler Döneminde ordu ve devlet teþkilatlarýnda görev almalarý, onlarýn Ýslamiyete giriþinde etkili oldu. Özellikle Maveraünnehir, Seyhun ve Ceyhun ýrmaklarý arasýndaki bölgede yaþayan Türkler arasýnda Ýslamiyet yayýldý. Bu süreçte Ýtil (Volga) Bulgarlarý da Ýslam dinini tanýma fýrsatý buldu. Türkler arasýnda Ýslamiyetin yayýlmasý Orta Asya ve Horasan bölgesinde Ýslam kültürüne dayanan yeni bir uygarlýk ortamýnýn oluþmasýný saðlamýþtýr. yorumlayalým ÝSLAM ÖNCESÝ ÝNANIÞ ÝSLAM ÝNANIÞI ? Gök Tanrý’ya inanýlýyordu. ? Tek Allah inancý vardýr. ? Türk töresinde hýrsýzlýk, yalancýlýk, ? Ýslam ahlak anlayýþýnda hýrsýzlýk, adaletsizlik yasaklanmýþtý. ? Ahiret inancý içinde iyi insanlarýn ödüllendirildiði Ucmað (Cennet), kötülerin ise cezalandýrýldýðý Tamu (Cehennem) isimli yer inanýþý vardý. ? Temizliðe önem veriliyordu. ? Farklý inanýþlara hoþgörülü bir bakýþ söz konusuydu. ? Din adamlarýnýn herhangi bir üstünlüðü bulunmuyordu. yalancýlýk ve adaletsizlik günah sayýlýr. ? Ahiret inancý vardýr. Ölümden sonra iyi, güzel ahlaklý insanlarýn cennete, kötü ahlaklýlarýn cehenneme gideceðine inanýlýr. ? Temizlik imandandýr ilkesi vardýr. ? Ýslamiyet hoþgörü dinidir. ? Din adamlarýna ayrýcalýk tanýyan ruhban sýnýfý yoktur. Türkler Ansiklopedisi, C 4, s. 258’den özetlenmiþtir. ? cevaplayalým Yukarýdaki bilgilere göre Türklerin Ýslamiyeti benimseme sebepleri neler olabilir? 135 2. Türklerin Ýslamiyete Hizmetleri Türklerin Ýslamiyeti kabul etmeleri, Ýslam ve dünya tarihi açýsýndan önemli sonuçlar doðurmuþtur. Türkler, Abbasiler Döneminde Ýslam Devleti’ni Bizans’a karþý korudular, Gazneliler Döneminde Ýslamiyet Hindistan’a kadar Türkler sayesinde ulaþtý. Büyük Selçuklu Devleti Döneminde ise Ýslam dünyasýnýn koruyucusu oldular ve Anadolu’da Ýslamiyetin yayýlmasýný saðladýlar. Yine Türkiye Selçuklularý Döneminde Haçlý saldýrýlarýna karþý önemli baþarýlar elde ettiler. Osmanlý Devleti Döneminde ise Türkler Ýslam dünyasýnýn siyasi lideri oldular ve Ýslam dininin Balkanlar’da yayýlmasýný saðladýlar. Ýslam dinini kabul eden Türkler millî benliklerini koruduklarý gibi ayný zamanda, Ýslam medeniyetine katýlarak bu medeniyetin temel taþlarýndan biri oldular. Türklerin Ýslam medeniyetine girmiþ olmalarý yurt arayýþý ile birleþince onlarý Asya bozkýrlarýndan Ön Asya’ya getirip oraya yerleþmelerini saðladý. Bu suretle Türkler tutunabilecekleri, büyük ve düzenli devlet kurabilecekleri bu bölgeye yerleþtiler. Ýslam medeniyetinin geliþmesinde de Türklerin büyük katkýlarý olmuþtur. Batýda unutulmuþ olan eski medeniyetlerin eserleri, Ýslam medeniyeti sayesinde tekrar Avrupa’ya taþýndý. Ýslam medeniyetinin öncüleri durumunda olan Türk bilginler Türklerin Ýslamiyete olan hizmetleri, bütün dünya tarafýndan tanýndý ve eserleri Türk-Ýslam ve dünya tarihinde hangi yüzyýllarca bilime rehberlik etti. Bu Türk bilgingeliþmelerin yaþanmasýna neden olmuþtur? lerinin en ünlüleri Farabi, Birunî ve Ýbn-i Sina’dýr. Selçuklu veziri Nizamülmülk tarafýndan Baðdat’ta kurulan Nizamiye Medresesi (1066), Türklerin eðitim alanýnda yapmýþ olduklarý hizmetlere örnektir. ! yorumlayalým ÝSLAMÝYET VE OÐUZLAR Ýslamiyetin Oðuz ve Karluklar arasýnda yayýlmasý Türk tarihinde olduðu gibi Ýslam ve dünya tarihinde de büyük neticeler doðurmuþtur. Bu iki Türk kavmi, Kök Türklerden sonra, iki asýr kadar kendi yabgularý idaresinde Araplara ve Samanilere karþý baðýmsýzlýklarýný korumuþlar fakat hakanlýk derecesine yükselememiþlerdi. Ýslamiyet þimdi bunlarýn idaresinde bulunan þehirlerde manevi kudretini hissettiriyor ve “sulh yolu” ile yayýlýyordu. Hakikaten bu aþamalý nüfuz ve yayýlýþlar sayesindedir ki kaynaklar 960 yýlýnda 200.000 çadýr halký gibi büyük bir göçebe kitlesinin toptan Ýslam dinini kabul ettiðine dair mühim bir hadiseyi bildirmiþlerdir. Bu büyük hadise, birkaç asýrlýk yaklaþma ve temaslarýn artýk ciddi semereler vermeye baþladýðýný gösterir. Böylece Ýslamiyet Türklerin evrensel ve millî dinî hâline gelmekte ve büyük bir inkýlap baþlamýþ bulunmakta idi. Osman Turan, Türk Cihan Hâkimiyeti Mefkûresi Tarihi, s. 239’dan özetlenmiþtir. ? cevaplayalým Türklerin Müslüman olmasý Ýslam dünyasýný nasýl etkilemiþtir? yorumlayalým TÜRK-ÝSLAM SANATI Türklerin Ýslam sanat dünyasýna kazandýrdýðý biçimleri görmek mümkündür. Farklý uygarlýklardan alýnýp Türkler tarafýndan geliþtirilen kubbe, kemer ve sütun biçimleri, Orta Asya yaþantýsý ve çadýr kültürünün, Ýslam mimarisine yansýtýldýðý yeni bir mimarî üslubu getirmiþtir. Özellikle tekke, kümbet, cami ve medrese gibi yapýlarda, Türk mimari üslubunun eþsiz örnekleri görülür. Türkler yazý, cilt, çini, minyatür sanatlarý ile seramik, dokumacýlýk, taþ ve maden iþçiliði vb. alanlarda eþsiz eserler vermiþlerdir. Türkler kabartma sanatlarýnda da baþarýlý örnekler vermiþlerdir. Örneðin birçok yapýda hayvan figürleri kullanýlmýþ, Sultan Tuðrul bastýrdýðý madalyona kabartma resmini koydurmuþtur. Müzik alanýnda da Türkler yenilikler getirmiþlerdir. Farabi müzik üzerine iki eser yazmýþ ve bunlar dünya müzik tarihine geçmiþtir. Ýbrahim Kafesoðlu, Selçuklu Tarihi, s. 120-121’den özetlenmiþtir. Ahmet Yesevi’nin Türbesi ? cevaplayalým Orta Asya’da Türk-Ýslam sanatýnýn özellikleri hakkýnda neler söylenebilir? 136 3. Mýsýr’da Kurulan Türk Devletleri Ýslam Devleti topraklarýna katýldýktan sonra eyalet hâline getirilen Mýsýr, merkezden gönderilen valiler tarafýndan yönetiliyordu. Ancak zamanla Abbasi halifelerinin otoritesi zayýflayýnca eyaAbbasi Devleti’nin durumundan yola çýkarak letlere tayin olan valiler merkezde kalarak, çöküþ dönemine giren devletlerin genel yerlerine naipler gönderdiler. Abbasi Devleti’ni özellikleri hakkýnda neler söylenebilir? parçalanma sürecine girdiði sýrada Mýsýr’da vali olarak görevli olan Tolunoðlu Ahmet’in burada kendi devletini kurmasý ile birlikte 1000 yýl boyunca sürecek olan Türk egemenliði baþlamýþ oldu. ! MISIR’I YÖNETEN TÜRK DEVLETLERÝ ÝHÞÝDÝLER 935 - 969 TOLUNOÐULLARI 868 - 905 EYYÛBÝLER 1174 - 1250 MEMLÜKLER 1250 - 1517 OSMANLILAR 1517 - 1881 ? cevaplayalým Yukarýdaki þemadan hareketle Türk-Mýsýr iliþkileri hakkýnda hangi çýkarýmlarda bulunabiliriz? a. Tolunoðullarý (868 - 905) Abbasiler Müslüman Türklere deðer vermiþler, Türkleri valilik, ordu komutanlýðý gibi üst düzey devlet görevlerine getirmiþlerdi. Abbasi halifesinin takdirini kazanmýþ Türk komutanlardan biri olan Tolunoðlu Ahmet üvey babasýnýn yerine Mýsýr’a naip olarak gönderildi. Tolunoðlu Ahmet babasýnýn ölümü üzerine Baðdat’taki saltanat kavgalarýndan da yararlanarak baðýmsýzlýðýný ilan etti ve Tolunoðullarý Devleti’ni kurdu (868). Bu devlet ayný zamanda Mýsýr’da kurulan ilk Türk devletidir. Devletin baþkenti Fustat olup halkýn çoðunluðu Arap, yöneticileri ise Türk’tü. Tolunoðlu Ahmet; Suriye, Lübnan, Filistin ve Bingazi’yi fethederek ülkesini geniþletti. Anadolu’yu elinde tutan Bizans ile iyi iliþkiler kurdu. Ahmet ölünce (884) yerine, oðlu Humaraveyh geçti. Humaraveyh’in hükümdarlýðýný kabul etmeyen bazý devlet adamlarý ve komutanlar ayaklandýlar. Humaraveyh bu ayaklanmalarý bastýrdý ancak bu olaylar sonucu kendisi de yýprandý. Daha sonra Tolunoðullarý Devleti’nin baþýna geçmek isteyenler arasýnda taht kavgalarý baþladý. Bu kavgalardan yararlanan Abbasiler, Tolunoðullarý Devleti’ne son vererek Mýsýr’ý tekrar ele geçirdiler. yorumlayalým Haritadaki bilgileri dikkate alarak yanýndaki sorularý cevaplayýnýz. Selanik Trabzon Ýstanbul Edirne Ankara Ýznik Sivas Bakü BÝZANS ÝMPARATORLUÐU Kayseri Konya Ýzmir Van HAZAR DENÝZÝ K A R A D E N Ý Z Sinop BULGARLAR Harran Diyarbakýr Adana Nusaybin Antakya Humus HAMDANÝLER KIBRIS Trablus GÝRÝT A K D E N Ý Z Þam Akka Yafa Kudüs Gazze Süveyþ Kahire (Fustat) UN OÐ F A T Ý M Î L E R UL R LE SÝ BA B A Tebük Basra A R A B Ý S T A N K LA Tinis Kene IL Medine D Teb IZ RI Baðdat Sidon Ýskenderiye TO L Musul E 250 500 750 1000 Km N 0 ÝZ 1. Harita: Tolunoðullarý Devleti 137 TolunoðullarýDevleti’nin coðrafi konumunu yazýnýz. Tolunoðullarý ile siyasi mücadelede bulunabilecek güçleri yazýnýz. yorumlayalým TOLUNOÐULLARI DÖNEMÝNDE MISIR Tolunoðlu Ahmet, Mýsýr’ý sosyal ve ekonomik yönden kalkýndýrdý. Nil Nehri üzerinde bentler ve su kanallarý yaparak tarýmý geliþtirdi. Halkýn refah seviyesini yükseltti. Ülkesinde din ayrýmý yapmadan herkese eþit davrandý. Tolunoðullarý Döneminde Mýsýr, mimaride altýn çaðýný yaþamýþtýr. Bu dönemde yapýlan Ulu Cami ve Tolunoðlu Ahmet Cami Kahire’deki en önemli mimari eserlerdir. Tolunoðlu Ahmet Cami’nin bitiþiðinde hamam ve eczane de vardý. Tolunoðlu Ahmet, kurmuþ olduðu “Maristan” adýný verdiði hastane ve eczane için 60.000 dinar ayýrmýþtý. Hastaneye esir, asker, zengin veya fakir herkes alýnýr, hastalardan tedavi için herhangi bir ücret alýnmazdý. Yýlmaz Boyunaða, Tebliðinden Günümüze Ýslam Tarihi, s. 482’den özetlenmiþtir. ? cevaplayalým Yukarýdaki metinde bahsedilen hizmetleri gerçekleþtiren Tolunoðullarýnýn bölge halký üzerinde etkileri neler olabilir? b. Ýhþidiler (Akþitler) (935 - 969) Mýsýr’da kurulan ikinci Türk devletidir. Kurucusu Abbasi Devleti tarafýndan Mýsýr’a vali olarak tayin edilen Muhammed’dir. Muhammed’in bbasý Togaç, Ferganalý bir Türk’tü ve Abbasilerin Suriye valiliðini yapmýþtý. Muhammed de çeþitli valiliklerde bulunduktan sonra 933’te Mýsýr valiliðine tayin edildi. Abbasi Halifesi Er-Razi Billah, Muhammed’e Akþit unvanýný verdi. Muhammed Mýsýr’da baðýmsýzlýðýný ilan ederek baþkenti Fustat olmak üzere Ýhþidiler Devleti’ni kurdu (935). Mýsýr’da adaletli bir yönetim uygulayan Muhammed, Suriye, Filistin ve Lübnan’ý ele geçirdi. Ýslamiyetin kutsal þehirleri olan Mekke ve Medine’yi kendine baðladý. K A R A D E N Ý Z Sinop Ýstanbul Trabzon Ankara Sivas Ýznik Bakü BÝZANS ÝMPARATORLUÐU Van Kayseri Harran Diyarbakýr Konya Ýzmir Adana Kargamýþ Nusaybin Musul Antakya BULGARLAR Selanik Edirne GÝRÝT A K D E N Ý Ýskenderiye I F A T I M Î L E R H Þ Kahire (Fustat) Ý Humus Trablus Þam KIBRIS D Ý L E Z Yafa Kudüs Gazze Baðdat Ýsfahan Yezd R L E S Ý A B A B Süveyþ Nesa H A Z A R D E N Ý Z Ý Þiraz B Basra A S R A K Ö R Tebük R F E Z Ý K IZ Medine IL D E N Cidde ÝZ Mekke Arafat 0 250 500 750 1000 Km 2. Harita: Ýhþidiler Devleti Muhammed ölünce (946) yerine oðlu Unûçur geçti. Ancak çocuk yaþta olduðundan naipliðini Habeþli Kâfur üstlendi. Kâfur, yýkýlýþýna kadar devletin en etkili yöneticisi oldu. Daha sonra kardeþler arasýnda çýkan taht kavgalarý, karýþýklýklara yol açtý. Bu karýþýklýklardan usanan bazý devlet adamlarý, batý komþularý olan Fatýmîlerden yardým istediler. Mýsýr’da gözü olan Fatýmîler, bu isteði kabul ederek Mýsýr’a girdiler ve Ýhþidiler Devleti’ne son verdiler (969). 138 2. KONU ÝLK TÜRK-ÝSLAM DEVLETLERÝ TEMEL KAVRAMLAR DANDANAKAN KINIK DÝVAN-I LÜGATÝ’T-TÜRK BATINÝLÝK KUTADGU BÝLÝG SULTAN NÝZAMÝYE MEDRESELERÝ BUHARA SEMERKANT “Türklerin tarihini bilmeden Ýslam tarihini anlamak mümkün olamayacaðý nasýl tabii ise, Ýslam tarihi çerçevesi içerisine sokmadan Orta zaman Türk tarihini anlamak mümkün olamayacaðý da o kadar tabiidir.” M. Fuat KÖPRÜLÜ Wilhelm Barthold, Ýslam Medeniyeti Tarihi, s. 13. düþünelim 1. Üstteki görselde Karahanlýlar Dönemine ait mimari bir eser görülmektedir. Ýlk Türk-Ýslam devletlerinin bu tür eserleri yapmalarý onlarýn hangi özeliðini gösterir? 2. Yanda verilen kavramlar size neleri çaðrýþtýrmaktadýr? 3. Yandaki sözün Türk-Ýslam tarihi ile ilgili yaptýðý vurgu nedir? 1. Karahanlýlar (840 - 1212) Karahanlýlar, Orta Asya’da kurulan Ýlk Müslüman Türk devletidir. Bu özeliðinden dolayý Türk tarihinde Karahanlýlarýn özel bir yeri ve önemi vardýr. Hâkaniye ve Ýlig-Hanlar þeklinde de isimlendirilen Karahanlý Devleti, baþta Karluklar olmak üzere Yaðma, Çiðil ve Tuhsi gibi Türk boylarýnýn desteðiyle kuruldu. Karluk yabgusu, baðlý bulunduðu Uygur Hakanlýðý’nýn 840 yýlýnda Kýrgýzlar tarafýndan yýkýlmasý üzerine baðýmsýzlýðýný ilan etti. Kendisini Türk hakanlarýnýn mirasçýsý sayan yabgu, “karahan” unvanýný aldý. Karahanlýlar Devleti Ýslam öncesi Türk devletlerinde görülen ikili yönetim anlayýþýný devam ettirdi. Karahanlýlarýn ilk hükümdarý olarak bilinen Bilge Kül Kadýr Han, Maveraünnehir’deki Samanoðullarý Devleti ile mücadelelerde bulundu. Kadýr Han 893’te baþkenti Kaþgar’a nakletti. Bu dönemde yeðeni Satuk Buðra Han Müslümanlarla temas kurmuþ ve Ýslam dinini kabul etmiþtir. Müslüman olduktan sonra Abdulkerim adýný alan Satuk Buðra Han, amcasýndan sonra tahta geçince Ýslamiyeti resmî din olarak kabul etti (920). Satuk Buðra Han Müslüman olduktan sonra Ýslamiyetin Türkler arasýnda yayýlmasý için çalýþtý. Karahanlý Hükümdarý Ebu Nasr Ahmed zamanýnda, kardeþi Ýlig Nasr tarafýndan Gaznelilerle birlikte Karahanlý Devleti’nin Türk tarihindeki Samanoðullarý Devleti’ne son verildi (999). Ebu Nasr önemi hakkýnda neler söylenebilir? Ahmed, Abbasi halifesi tarafýndan Ýslam hükümdarý olarak tanýnan ilk Karahanlý haný oldu. Karahanlý Devleti’nin sýnýrlarý Balasagun, Özkent ve Tarým Havzasý’nýn batý kýsmý ile Karakurum daðlarý dolaylarýna kadar geniþledi. Güneyde Gazneliler ile komþu oldular ve sýk sýk çatýþtýlar. Ancak hanedan arasýnda çýkan anlaþmazlýklar neticesinde devlet Doðu ve Batý olmak üzere ikiye ayrýldý (1042). Doðu Karahanlýlarýn baþýnda Tamgaç Buðra Han; Batý Karahanlýlarýn baþýnda ise Ahmet Arslan Han bulunmuþtur. Doðu Karahanlý Devleti (1042 - 1211) < Doðu Karahanlý Devleti’nin sýnýrlarý Kaþgar, Fergana, Balkaþ Gölü civarýna kadar uzanmýþtý. En önemli þehirleri Balasagun, Talas ve Kaþgar þehirleri idi. ! 139 Doðu Karahanlý Devleti 1090 yýlýnda Selçuklulara baðlandý. Devlet 1130 yýlýnda Moðol asýllý Karahýtaylarýn hâkimiyetine girdi. Bu durum 1211’e kadar devam etti. Bu tarihte hanedanýn son üyesinin ölümü ile devletin siyasal varlýðý sona erdi. Doðu Karahanlý Devleti’nin ilk hükümdarý sayýlan Tamgaç Buðra Han adil bir hükümdar olarak tanýnmaktaydý. Yusuf Has Hacip’in yazdýðý Kutadgu Bilig bu hükümdara sunulmuþtur. O Ð U Z L A R HAZAR ARAL GÖLÜ BALKAÞ GÖLÜ Ýl i Ne Ý DENÝZ Otrar K A Buhara R Semerkant Tirmiz Almalýk Hami hr i A H Kaþgar A L N A I L Karaþar R Tarým Havzasý Hoten G A Z N E L Ý L E R BA SR A KÖ RF EZ Ý UMMAN DENÝZÝ 0 450 900 1350 1800 2250 Km Karahanlýlar 3. Harita: Karahanlý Devleti yorumlayalým TÜRK ÞEHÝRLERÝ VIII ve IX. yüzyýllar Ýslamiyetle tanýþýlan zamandýr. Yeni bir ruha bürünmekte olan Türk þehirleri, Türk-Ýslam çizgisine kaymakta ve yeniden þekillenmektedir. Sasaniler ve daha sonra da Türk boylarýnýn gayretiyle oluþan bu geliþme, Moðol saldýrýlarýyla alt üst olur. Semerkant ve Buhara, sýk sýk el deðiþtiren, istikrar arayýþý içinde olan þehirlerdir. Özellikle Semerkant, çok gözde bir merkezdir. Kýsa dönemlerle baþkentlik yapan bu stratejik þehir, daha sonraki zamanlarda da Timur’la birlikte “þehirlerin þahý” unvanýna ulaþmýþtý. Bugünkü Semerkant ve Buhara, görenleri büyülüyordu. Orta Çað Avrupa þehirleri ise feodalizmin kökleþmesine büyük ölçüde katkýda bulundu. Bu, Avrupa’nýn yeni saldýrýlarla karþý karþýya kalmasý idi. Yeni saldýrýlar daha çok yaðmaya ve yakýp yýkmaya dönüþtü. Saldýrganlar, kilise, kasaba ve manastýrlarý yaðma edip rahip ve keþiþleri kýlýçtan geçiriyorlardý. Avrupa þehirleri doðu medeniyetlerindeki þehirleþmenin aksine içe kapanýk ve soðuk bir görüntü arz ediyordu. Ýlerleyen yýllarda doðu þehirleri Avrupa þehirleþmesinin de örneði olmuþtu. V. V. Barthold, Moðol Ýstilasýna Kadar Türkistan, s. 67-94’ten özetlenmiþtir. ? cevaplayalým Orta Çaðda Müslüman þehirleri ve Avrupa þehirleri hakkýnda neler söylenebilir? 140 yorumlayalým YUSUF HAS HACÝP Karahanlý Devleti Döneminde yaþayan Yusuf Has Hacip, Balasagun þehrinde 1017 yýlýnda doðdu. Ýlk eðitimini Balasagun’da aldý. Onu bütün dünyaya tanýtan ünlü eseri Kutadgu Bilig’i elli yaþlarýnda yazdý. 18 ayda tamamladýðý bu eseriyle âdeta ölümsüzleþti. Yazdýðý bu eserini 1070 yýlýnda Karahanlý hükümdarý Uluð Kara Buðra Han’a takdim etti. Kendisi de edebiyat ve sanat meraklýsý olan Uluð Kara Buðra Han, sarayda kitabý okuttuktan sonra Balasagunlu Yusuf’a “Uluð Has Hacip” unvanýný verdi. Devrinin seçkin bir bilgin ve yazarý olan Yusuf Has Hacip, eseri günümüze ulaþan Ýslamiyet Etkisinde Geliþen Türk edebiyatýnýn ilk yazarýdýr. Yusuf Has Hacip, 1077 yýlýnda vefat etmiþtir. Kabri, Doðu Türkistan’ýn en önemli þehirlerinden birisi olan Kaþgar’da bulunmaktadýr. Kutadgu Bilig kýsaca mutluluk veren bilgi anlamýna gelir. Eserde birbiriyle iç içe olan birey, toplum ve devlet yaþamýnýn, en iyi þekilde düzenlenmesinde gerekli olacak bilgi, düþünce, anlayýþ ve erdemlerin neler olmasý gerektiði, bunlarýn hangi yolla elde edilebileceði ve nasýl faydalanýlacaðý anlatýlmaktadýr. Kutadgu Bilig, Uygur alfabesi ile yazýlmýþ Türklerin Ýslami dönemdeki ilk edebi ürünüdür. Hükümdarlara öðüt veren ilk “Siyasetname” özelliði de taþýr. Fikri Silahdaroðlu, Yusuf Has Hacib, Günümüz Türkçesi ile Kudatgu Bilig Uyarlamasý, s. 95-110’dan derlenmiþtir. ? cevaplayalým Yusuf Has Hacip’in yaþadýðý dönemdeki toplumsal sorunlar neler olabilir? yorumlayalým KUTADGU BÝLÝG’DEN ÖÐÜTLER (Bir gün hükümdar, Kün-Togdý, Ögdülmiþ ve Odgurmýþ bir araya gelerek devlet meseleleri üzerine sohbet ederler.) Kün-Togdý: Ay- Toldý’nýn emaneti akýllý ve bilgili Ögdülmiþ, halkýn benim üzerindeki haklarý nelerdir? Ögdülmiþ: Halkýn senin üzerinde üç hakký vardýr; bunlardan biri memleketinde gümüþ temiz kalsýn, onun ayarýný koru. Ýkincisi halký adil kanunlar ile idare et; birinin diðerine baský yapmasýna meydan verme, onlarý koru. Üçüncüsü bütün yollarý emin tut; yol kesici ve haydutlarýn hepsini ortadan kaldýr. Odgurmýþ: Ey kudret sahibi hükümdarým, bu beyler baþtýr; baþ nereye giderse halk da onu takip eder. Sen tavrýný düzeltirsen halkýn hareketi kendiliðinden düzene girer. Bu yüzden her türlü iþi bilgi ile iþle; her güzel iþ bilgi ile meydana gelir. Ögdülmiþ: (Hükümdara dönerek) Akýl kaçana yetiþir, uçaný yakalar, kýrýðý sarar ve bozuðu düzeltir. Beyler bilgi ile halka baþ olur. Kýlýç memleket zapt eder ve zafer kazanýr; kalem de memleket tanzim eder ve hazine toplar. Kýlýç kan damlatýrsa memleket alýr; kalemden mürekkep damlarsa, altýn gelir. Ayrýca hizmet edenin hakký verilmelidir. Fakir zenginleþtirmeli ve aç doyurmalýdýr. Orta hâlli kimselerin yükü fakirlere yüklenmemeli; yoksa fakir açlýktan kýrýlýr ve mahvolur. Fakiri korursan, o orta hâlli olur; orta hâlli biraz kendini toplarsa zengin olur. Fakirler orta hâlli olursa, orta hâlliler zenginleþir; orta hâlliler zenginleþirse, memleket zengin olur ve halk huzura kavuþur. Ýyi bir bey halka karþý cömert olur, þefkat gösterir. Ölenin ardýnda kalan çoluk-çocuðunun haklarýný verir. Odgurmýþ: Doðru söylersin Ögdülmiþ, fakir, dul ve yetimleri koruyup kollamak, kanunu gerçekten uygulamak demektir. Kün-Togdý: Kullar üzerinde beyin o kadar hakký var da beyler üzerinde kullarýn hakký yok mudur? Ögdülmiþ: Halk üzerinde senin de üç hakkýn var: Birincisi halk senin emirlerine hürmet etmeli ve onu derhal yerine getirmelidir. Ýkincisi hazine hakkýný gözetmeli ve bunu vaktinde ödemelidirler. Üçüncüsü senin dostuna dost ve düþmanýna düþman olmalýdýr. Ögdülmiþ: Hükümdardan sonra, onun yerine, hareket ve söz ile memlekete hükmeden insan vezirdir. Bu yüzden vezir gözü tok, hayâ sahibi ve nazik olmalý, vazife baþýnda rüþvet almamalýdýr. Kün-Togdý: Sen benim gözüm ve kulaðýmsýn, sen gör ve iþit; uygunsuz ne görürsen, onu öyle býrakma, düzelt. Fikri Silahdaroðlu, Yusuf Has Hacib, Günümüz Türkçesi ile Kudatgu Bilig Uyarlamasý, s. 95-110’dan derlenmiþtir. ? cevaplayalým Eserde verilen öðütlerden hangileri günümüzde de geçerli olabilir? 141 yorumlayalým KAÞGARLI MAHMUT XI. yüzyýlda yaþayan Türk dil bilginidir. Divân-ý Lügati’t-Türk adlý eseriyle ünlüdür. Karahanlýlar soyundandýr. 1072 yýlýnda yazmaya baþladýðý eserini 1074’te tamamlayarak Baðdat’ta Abbasî halifesi El-Muktedî Billah’a sunmuþtu. Karahanlýlar döneminde yetiþen ve ilk Türk dil bilgini olan Kaþgarlý Mahmut’un doðum tarihi, kesin olmamakla birlikte 1025 olarak biliniyor. Babasý Barsaganlý bir bey idi. 1071-1077 arasýnda Baðdat’ta bulunan Mahmut, Türk kültürünün Araplara tanýtýlmasýnda büyük rol oynadý. Ayný zamanda filolog, etnograf ve ilk Türk haritacýsý olan Kaþgarlý Mahmut, ömrünün sonlarýna doðru tekrar memleketi Kaþgar’a dönerek tahminen 1090’da burada vefat etti. Kaþgar, dönemin bilimsel çalýþmalarýnýn deðerlendirildiði ve kültürel iliþkilerin yoðrulduðu bir þehirdi. Doðu Türkistan’da bulunan Kaþgar þehrine 35 kilometre uzaklýktaki Azak köyünde olan kabri, 1983 yýlý Temmuz ayýnda bulundu. DÝVÂN-I LÜGATÝ’T-TÜRK Divân-ý Lügati’t-Türk, bir ön sözle sözlük kýsmýndan meydana gelmiþtir. Ön sözde yazar Türk dilinin tarifini, lehçelerinin özelliklerini sayar ve dilbilgisi kurallarýný, Arapçadakilere kýyasla gösterip tespit eder. Ana dilinin Arapçadan çok üstün olduðunu söyler ve örnekler verir. Bu arada, o bilgileri nasýl elde ettiðini, nasýl bütün memleketleri gezip dolaþtýðýný da anlatýr. Ýkinci yani sözlük bölümü, Türkçe kelimelerin Arapça izahlarýný kapsar. Bu nedenle, eser, Arapça yazýlmýþ bir Türkçe sözlüktür. Ya da Türkçeden Arapçaya sözlüktür. Arapça dil bilgisindeki þekillerine göre sýralanmýþ 7500’den fazla kelime hakkýnda açýklama yapýlmýþtýr. Büyük bilgin bu açýklamalarý yaparken kelimelerin nerelerde ve hangi anlamlarda kullanýldýðýný göstermiþtir. Bu esere ve onu izleyen baþka eserlere kadar yazýlý edebiyat örneklerimiz bilinmediði için, daha önceki yüzyýllara ait sözlü edebiyat örneklerini Kaþgarlý’nýn kitabýndan öðrenmekteyiz. Ayrýca eserde Türk Dünyasý Haritasý da bulunmaktadýr. Sagu denilen aðýtlar, koþuk denilen koþmalar, sav denilen atasözleri ve nazým þekillerinden baþka, verdiði destan örneklerine bakarak Alp Er Tunga adýndaki kahramanýn varlýðýný da yine Divân-ý Lügati’t-Türk’ten öðrenmiþ bulunuyoruz. Bu sebeplerden dolayý Kaþgarlý Mahmut’un Divân-ý Lügati’t-Türk’ü hem dil hem edebiyat hem toplum ve sosyoloji tarihimiz bakýmýndan çok önemli belgeleri toplayan bir kaynaktýr. Nihad Sami Banarlý, Resimli Türk Edebiyatý Tarihi, C 1, s. 250-257’den özetlenmiþtir. ? cevaplayalým 1. Kaþgarlý Mahmut’un, Divân-ý Lügati’t-Türk adlý eserini yazma sebepleri neler olabilir? 2. Ýslamiyetin Türkler arasýnda yayýlmasýndan sonra Türk kültürünü koruma hususunda Kaþgarlý Mahmut ve eserinin rolü nedir? yorumlayalým YAZAR ESER ÖZELLÝÐÝ Yusuf Has Hacip Kaþgarlý Mahmut Yüknekli Edip Ahmet Atebet-ül Hakayýk Ahlak kitabýdýr. Ahmet Yesevi Divân-ý Hikmet Ýslamiyeti tasavvufi olarak anlatan Türkçe eserdir. ? cevaplayalým 1. Yukarýdaki tabloda yer alan, XI. yüzyýlda Türk-Ýslam dönemine ait yazarlarýn karþýsýndaki boþluklara, eserlerini ve eserlerinin özelliðini yazýnýz. 2. XI. yüzyýlda yaþamýþ olan Türk-Ýslam bilginleri topluma karþý sorumluluklarý gereði neler yapmýþlardýr? 142 < Batý Karahanlý Devleti (1042 - 1212) Batý Karahanlýlarýn sýnýrlarý batýda Aral Gölü’nden doðuda Çimkent ve Özkent’e kadar uzanýyordu. Devletin baþkenti önceleri Özkent idi. Devlet sýnýrlarýnýn geniþlemesiyle daha sonra Semerkant merkez oldu. Büyük Selçuklu Sultaný Melikþah bir Karahanlý prensesi ile evlenerek iki devlet arasýnda akrabalýk kurdu ve böylece Karahanlýlarý kendisine baðladý (1074). Selçuklularýn Katvan Savaþý’nda yenilmesiyle beraber Batý Karahanlýlar da Karahitay hâkimiyetine girdi (1141). Harzemþahlar bölgedeki Moðol hâkimiyetine son vermiþ, son Karahanlý hükümdarý Osman Han’ý da ortadan kaldýrarak bu devleti yýkmýþlardýr (1212). Karahanlý Devleti, kendisinden sonra kurulacak olan Türk-Ýslam devletlerinden farklý olarak halkýnýn tamamýna yakýnýnýn Türk olmasýyla ön plana çýkar. Halkýn çoðunluðunun Karahanlý Dönemine ait mimari yapý Türk olmasý resmî dilin, eðitim ve edebiyat dilinin Türkçe olmasý sonucunu ortaya çýkarmýþtýr. Karahanlýlarda tarýmýn yaný sýra dokumacýlýk, el sanatlarý, mimari ve maden iþlemeciliði de geliþmiþti. Karahanlý ülkesinde yetiþtirilen tarým ürünleri baþta Baðdat olmak üzere çeþitli þehirlerde satýlýrdý. yorumlayalým KARAHANLILAR’DA SOSYAL HAYAT Hükümdarýn halkýna karþý sorumluluklarý: Paranýn istikrarýný, daha doðrusu ekonomik istikrarý saðlamak, geçim sýkýntýsý oluþturmamak, kanunlarý adalete uygun olarak belirleyip uygulayarak zorbalýk ve kargaþaya engel olmak, ülke içinde dirlik ve düzeni temin ile huzur ve güven içinde yaþanmasýný saðlamak. Halkýn hükümdara karþý sorumluluklarý: Hükümdarýn emir ve fermanlarýna mutlak itaat etmek, hazine hakký olan vergiyi ödemek. Hükümdarýn dostunu dost, düþmanýný düþman bilmek. Reþat Genç, “Karahanlýlarda Ýnsani Deðerler ve Hukuk”, Tarih Boyunca Türklerde Ýnsani Deðerler ve Ýnsan Haklarý, s. 336-338’den özetlenmiþtir. ? cevaplayalým Karahanlý Devleti’nde devlet vatandaþ iliþkileri hakkýnda hangi çýkarýmlarda bulunulabilir? 2. Gazneliler (963 - 1187) Devlet, ismini Doðu Afganistan’da bulunan ve devlet merkezi olarak seçilen Gazne þehrinden almýþtýr. Samanoðullarý Devleti’nin (819-1005) daðýlmaya baþladýðý dönemde, bu devlette komutanlýk ve valilik yapan Türklerden Horasan Emiri Alp Tigin, Doðu Afganistan’daki Gazne þehrini ele geçirerek, Gazne Devleti’nin temelini attý (963). Alp Tigin’den sonra gelen Ýbrahim Bilge Tigin ve Piri Tigin zamanlarýnda Gazneliler, Samanoðullarý Devleti’ne baðlý olarak varlýklarýný devam ettirdi. Sebük Tigin ’in baþa geçmesiyle Gazneliler baðýmsýz devlet hâline geldi. Sebük Tigin bu nedenle asýl kurucu kabul edilir. Bu dönemde hükümdarlýðýn babadan oðula geçtiði bir hanedanýn idaresine girildi. Sebük Tigin’in ölümüyle birlikte tahta oðlu Mahmut geçti. Gazneli Mahmut zamanýnda, devlet en parlak devrini yaþadý. Gazneli Mahmut, devletin sýnýrlarýný hýzla geniþletti. Samanoðullarýna karþý Karahanlýlarla ittifak oluþturarak bu devletin topraklarýný paylaþtýlar. Gazneli Mahmut, Samanoðullarýnýn elinde kalmýþ olan Buhara, Horasan, Herat, Belh ve Kâbil’i zaptetti. Gazneli Mahmut Ýran’da bulunan Þii Büveyhoðullarý üzerine sefer düzenleyerek Abbasi halifesini Þii tehlikesine karþý korudu. Bu hizmetine karþýlýk Abbasi halifesinden “Sultan” unvanýný aldý. Sultan 143 unvanýný kullanan ilk Türk hükümdarý olan Sultan Mahmut, Abbasi halifeleri adýna para bastýrarak hutbe okuttu. Böylece Selçuklular ve Osmanlýlar dönemlerinde de sürdürülecek olan Ýslam dünyasýnýn lideri ve koruyuculuðu politikasýnýn temelini atmýþ oldu. Sultan Mahmut, hizmetleri karþýlýðý Abbasiler tarafýndan gönderilen hediyeleri kabulden sonra Ýslamiyeti yaymayý ve her yýl Hindistan’a sefer yapmayý vaad etti. Sultan Mahmut, sýrasýyla Horasan ile bugünkü Afganistan ve Belûcistan’ý tamamen hâkimiyeti altýna aldý. Maveraünnehir’e, Ceyhun’un ötesine ve Harezm’e kadar sýnýrlarýný geniþleterek Ýran ve Irak taraflarýnda fetihler yaptý. Böylece ülkesinin kuzeyini emniyete aldýktan sonra, Hint seferlerine baþlamaya karar verdi. Sultan Mahmut, Hindistan’a on yedi büyük sefer düzenledi. ! SULTAN MAHMUT Gazneliler Devleti’nin en büyük hükümdarý ve Hindistan Fatihi Gazneli Mahmut, daha gençlik yýllarýnda devlet idaresinde görev almaya baþladý ve babasýnýn yanýnda katýldýðý savaþlarda cesaret ve zekâsýyla kendini gösterdi. Babasý Sebük Tegin’in vefatý üzerine, orada bulunan küçük kardeþi Ýsmail, yerine geçti ise de Sultan Mahmut, hemen Gazne’ye giderek devlet yönetimini kardeþinin elinden aldý (997). Türkler Ansiklopedisi, C IV, s.481’den özetlenmiþtir. Gazneli Mahmut’un Abbasi halifelerinin yanýnda yer almasý Türk-Ýslam tarihinin akýþýný nasýl etkilemiþ olabilir? KA Ötüken RA DE BÝZ ÝM ANS PA RA TO R NÝ Z Sinop Tiflis Halep Þam Tebriz Musul ABBASÝLER Baðdat HAZAR DENÝZÝ ÐU Diyarbakýr Van Urfa Kudüs Urumçi Cend LU Kazvin Hemedan Þiraz A R A B Ý S TA N BALKAÞ GÖLÜ ARAL GÖLÜ Almalýk Turfan Otrar Karaþar Taþkent Harezm Buhara Aþkabat Rey G Kaþgar Aksu Semerkant Hoten Merv E R Niþabur Ý L L Kâbil N E Herat A Z Sistan Medine Kumul Kaþmir Gazne Simia Kandehar Delhi Multan Mekke Mekran Benares Agra UMMAN DENÝZÝ Abbasiler Gazneliler Devleti’nin en geniþ sýnýrlarý TAN DÝS HÝN 0 450 900 1350 1800 Km 4. Harita: Gazneli Devleti Sultan Mahmut, Hindistan’a yaptýðý seferler sonucunda Kuzey Hindistan’ý topraklarýna katarak bu bölgede Müslümanlýðýn yayýlmasýný saðladý. Bu seferler sýrasýnda büyük ganimetler ele geçirdi. Gazneli Mahmut’un elde etmiþ olduðu ganimetlerle Gazne þehri; parklar, bahçeler, zafer abideleri, camiler gibi mimari eserlerle süslendi. Ayrýca Belh, Niþabur gibi büyük þehirler de o devrin en güzel ve bakýmlý beldeleri oldu, fethedilen Kuzey Hindistan, Türklerin uzun süre hüküm sürdükleri bölgelerden biri hâline geldi. 144 yorumlayalým Aþaðýdaki minyatürü inceleyiniz. Gazneli Dönemine ait minyatür ? cevaplayalým Minyatüre bakarak dönemin savaþ teknolojisi hakkýnda hangi bilgilere ulaþýlabilir? yorumlayalým Sebuk Tigin’in, oðlu sultan Mahmut’a nasihatleri: Hükmetmek için hazinenin dolu olmasý gerekir. Zulüm ve haksýzlýkla bir malý alýr ve hazinene koyarsan dünya ve ahiret düþmaným sen olursun. Yönetimle ilgili hiçbir iþte ihmal gösterme adalet ve hakikat yolundan çýkma. Yöneticilerini kontrol et, ordunun silahlarýndan, maaþ ve yiyecek durumlarýndan haberdar ol. Yiðit kimselere iyi davran ta ki sana karþý müþfik olsunlar. Hak sahibinin hakkýný ver. Ýktayý adaletli daðýt. Malý, senin ülkenin menfaati için çalýþana baðýþla. Yol güvenliðini saðla. Bil ki soyulan tüccarýn her malý hazineden götürülmüþtür. Kendi divan-ý mezalimine otur ve bu iþte dikkatli davran, çünkü zulüm yapmýþ olan çok kimse, huzurunda öyle görünürler ki ondan daha mazlumu yoktur. Halkýn ekonomik durumundan haberdar ol ve ekonominin istikrarý için güvenilir adamlar tayin et. Halk fakir olduðu zaman ülke fakir olur. Kendi dostunu ve düþmanýný tanýmalýsýn. Hükümdarýn en büyük düþmanýnýn kendini beðenmiþlik ve baskýcý yönetim olduðunu bil. Karar verirken dürüst dostlarýnýn tavsiyelerini al. Fakat kararý kendi aklýnla ver. Yakýnlarýný ve akrabaný sevmelisin memleketin her tarafýna haberciler tayin etmelisin ta ki, gece gündüz durumdan seni haberdar etsinler zira hükümdarlarýn baþýna gelen her olumsuzluk gaflet ve ihmalden gelir. Ülkenin gelir ve giderine vakýf olmalýsýn. Enver Konukçu, Gaznelilerde Ýnsani Deðerler ve Hukuk, s. 365-366’dan derlenmiþtir. ? cevaplayalým Gazneliler Dönemi yönetim anlayýþý hakkýnda hangi çýkarýmlarda bulunabiliriz? 145 Gazneli Sultan Mahmut ve daha sonra Hindistan’da kurulan Müslüman Türk sultanlýklarýnýn çalýþmalarý sonucunda Ýslamiyet Hindistan’da geniþ bir alana yayýlarak günümüzde Pakistan, Afganistan, Bangladeþ devletlerinin ortaya çýkmasýnda etkili olmuþtur. Ayrýca günümüzde Hindistan’a baðlý Keþmir Bölgesi’nde önemli oranda Müslüman nüfus bulunmaktadýr. Gazneli Mahmut, ilme ve sanata büyük önem verirdi. Sultan’ýn sarayýnda her gün âlim ve þairlerle ilmî fikir alýþveriþi yapýlýrdý. Sultan bu toplantýlarýn birçoðuna kendisi de katýlýrdý. Sultan Mahmut’un adýna birçok eser yazýlmýþ olup kendisine sunulmuþtur. Firdevsî’nin Þehnâme’si bunlardan biridir. Otuz üç sene adalet ve baþarýlarla saltanat sürüp, 1030’da Gazne’de vefat etti. Sultan Mahmut, ömrünün kýrk beþ senesini savaþ meydanlarýnda geçirmiþti. Son derece cesur bir hükümdardý. ! Gazneli Mahmut’un farklý fikirleri dikkate almasý yöneticiliðini nasýl etkilemiþ olabilir? Gazneli Mahmut’un ölümü üzerine (1030) yerine geçen Sultan Mesut, babasý gibi devlet tecrübesine sahip deðildi. Selçuklu tehlikesinin artmasýna raðmen, o kuzey Hindistan’a sefer düzenlemiþti. Gazneli Mahmut’un temsilî resmi uygulayalým Gaznelilerin Hindistan tarihine etkilerini araþtýrarak bir gazete oluþturunuz. Gazete resim kâðýdý boyutunda tek sayfa hâlinde olmalý. Gazeteyi Hintli ve Gazneli bakýþ açýlarýný ele alacak þekilde hazýrlayýnýz. yorumlayalým KARAHANLI - GAZNELÝ ZÝRVESÝ Selçuklularýn güçlenerek kalabalýk Türkmen topluluklarýný bir araya getirmeleri Gazneli ve Karahanlý Devleti için tehdit oluþturmaktaydý. Özellikle Selçuk Yabgu’su Arslan Bey’in Karahanlý prensi Ali Tigin ile ittifak oluþturmasý, Karahanlý ve Gazne devletlerinin bir araya gelmesini zorunlu kýlýyordu. 1025 yýlýnda Karahanlý hükümdarý Yusuf Kadýr Han ile Sultan Mahmut arasýnda tarihî Maveraünnehir görüþmeleri yapýldý. Bu görüþmelerde Selçuklularýn her iki devlet için de tehdit oluþturduðu ve bir an önce etkisiz hâle getirilmesi kararý alýndý. Sultan Mahmut, kalabalýk ve savaþçý ordusuyla meþhur Arslan Yabgu’yu davet edip Hindistan’da Ýslam dinini yaymak için yardým isteðini bildirdi. Arslan Yabgu yardým konusunu görüþmek için gidince Sultan Mahmut tarafýndan Kalincar Kalesi‘ne hapsedildi. Böylece Selçuklu tehlikesi geçici de olsa önlenmiþ oluyordu. Yedi yýl kalede hapsolan Arslan Yabgu 1032’de öldü. yorumlayalým Yýlmaz Boyunaða, Tebliðinden Günümüze Ýslam Tarihi, s. 532’den özetlenmiþtir. ? cevaplayalým 1. Gazneli ve Karahanlý devletleri neden Selçuklu Türklerinden rahatsýz olmuþ olabilir? 2. Gazneli ve Karahanlýlarýn Selçuklulara karþý ittifak oluþturmalarýnýn sonuçlarý sizce neler olabilir? 3. Arslan Yabgu’nun hapsettirilmesi siyasi açýdan nasýl deðerlendirilebilir? 146 Dandanakan Savaþý (1040): Selçuklularýn Horasan’a yerleþmeleri ve Tuðrul Bey’in Niþabur’da DANDANAKAN adýna hutbe okutup baðýmsýzlýðýný ilan etmesi 23 Mayýsta Gazne ordusu savaþarak üzerine Sultan Mesut, büyük bir ordu ile Selçuklular Dandanakan Kalesi’ne ulaþtý ve burada üzerine yürüdü. Gazneli ordusunun gücü karþýsýnda durdu. Selçuklularda harp nizamýnda Selçuklular, meydan savaþýndan kaçýndýlar ve geri karþýlarýnda yer aldýlar. Gazneli ordusu çekildiler. Daha sonra düzenledikleri ani baskýnlarla, susuzluktan bitkin duruma düþtü. Çünkü kendilerini takip eden Gazneli ordusunu yýprattýlar. Selçuklular kuyularýn aðzýný kapatmýþtý. Gazneli ordusu iyice yýpratýldýktan sonra, Selçuklu Sultan Mesut savaþ sýrasýnda kuyularýn ve Gazneli ordularý Dandanakan denilen yerde karþý bulunduðu yere hareket etmek istiyordu. karþýya geldiler. Üç gün süren savaþ sonunda Gaz- Ordu hareket edince düzen bozuldu. Gazne neliler yenildi. Gazneli ordusunun bütün hazinesi, ordusunun bir kýsmý ayrýlarak Selçuklu silahlarý ve mallarý Selçuklularýn eline geçti. Savaþ- ordusuna katýldýlar. Bu askerler Selçuklu tan sonra; ordusu ile birlikte Gazne ordusuna hücum ? Gazneliler Devleti zayýflayarak yýkýlýþ süre- ettiler. Gazne ordusu daðýldý ortada yalnýz cine girdi. hükümdar ve birkaç büyük komutan kaldý. ? Büyük Selçuklu Devleti kuruldu. Sultan Mesut, kardeþi, oðlu ve bütün ileri ? Selçuklu Türklerinin batýya doðru ilerleyiþleri gelen komutanlar Merv ovasýndaki Berkdiz hýzlandý. Kalesi’ne doðru çekilmek zorunda kaldýlar. Gazneliler, Dandanakan Savaþý’nda Selçuklular Mehmet Altay Köymen, Selçuklu Devri karþýsýnda büyük bir yenilgiye uðradý. Topraklarýný Türk Tarihi, s. 53’ten özetlenmiþtir. kaybederek Hindistan’a çekilmeye mecbur kaldý. Afgan asýllý Gurlular, 1187 tarihinde Gazneli Devleti’ni ortadan kaldýrdýlar. Dandanakan Savaþý’ný Gazneliler ve SelçukGazne halkýnýn çoðunluðunu Afgan, Hint, lularýn geleceði açýsýndan deðerlendiriniz. Fars ve çeþitli Türk boylarý oluþturuyordu. Bu durum Gazne Devleti’ni siyasi, kültürel ve toplumsal yönden etkiledi. Çok geniþ bir sahada halký idare eden Gazne Devleti az sayýdaki Türklerden oluþan merkezî kuvvete dayanýyordu. Bu durum Gazne ordusunun da farklý topluluklardan oluþmasýný zorunlu kýlýyordu. Gazneli orduGaznelilerin Tolunoðullarý ve Ýhþidilere benzeyen yönleri sunda askerler deðiþik etnik topnelerdir? Bu benzerlikler Gaznelileri nasýl etkilemiþtir? luluklardan toplanmýþtýr. Çeþitli topluluklarý birbirine karþý denge unsuru olarak kullanan Gazneliler Devleti’nin yönetim anlayýþý, bir grup ayaklanýrsa diðer topluluklarý ayaklananlarýn üzerine göndererek düzeni saðlamak þeklindeydi. ! ! 3. Büyük Selçuklu Devleti (1040 - 1157) Büyük Selçuklu Devleti, Türk-Ýslam devletlerinin en önemlilerindendir. Oðuzlarýn Üçoklar kolunun, Kýnýk boyuna mensupturlar. X. yüzyýlýn sonu ile XI. yüzyýlýn baþlarýnda Ýslamý kabul etmiþlerdir. Selçuklu Devleti’nin toplum ve devlet yapýsýný anlayabilmek için devletin kurucusu olan Oðuzlarýn incelenmesi gerekir. ? Oðuz Türkleri ve Oðuz Adýnýn Anlamý: Oðuz “boylar, kabileler” demektir. Oðuzlarýn ortaya çýkýþ tarihi bilinmemektedir. Oðuz Kaðan Destaný’na göre Oðuz Han, ilk üç oðluna Üçok, diðer üç oðluna Bozok unvanlarýný vererek Oðuzlarý iki kola ayýrmýþtýr. Kökeni, Oðuz’a dayanan bütün Türk boylarý Üçok ve Bozok kollarýndan türemiþlerdir. Oðuz adýndan ilk kez Orhun Yazýtlarý’nda bahsedilmiþtir. Oðuzlar, Uygur Devleti kurulunca Uygur egemenliðine girdiler. Uygur Devleti yýkýldýktan sonra Seyhun Nehri çevresine yerleþtiler. Burada, Oðuz Yabgu Devleti’ni kurdular. Devlete adýný veren Selçuk Bey, Aral Gölü ile Hazar Denizi arasýna hâkim olan Oðuz Yabgu Devleti’nin komutanlarýndan Dukak Bey’in oðludur. Dukak ölünce, Selçuk Bey Oðuz Yabgu Devleti’nde subaþý (ordu komutaný) oldu. Daha sonra Yabgu ile arasý açýlan Selçuk Bey kendisine baðlý Oðuzlarý alarak Cend þehrine geldi. Burada kýsa süre içinde Selçuk Bey ve beraberindekiler Ýslam dinini benimsediler. uygulayalým 1. 24 Oðuz boyunu araþtýrarak þema hâlinde çiziniz. 2. Çevrenizde Oðuz boylarýndan hangilerinin olduðunu araþtýrýnýz. 147 Selçuk Bey’in Mikâil, Arslan, Yusuf ve Musa adlarýnda dört oðlu vardý. Büyük oðlu Mikail Selçuk Bey’den önce öldüðü için çocuklarý Tuðrul ve Çaðrý’yý, Selçuk Bey yetiþtirdi. Selçuk Bey’in ölümü üzerine yönetime Arslan Bey Yabgu unvanýný alarak geçti. Arslan Yabgu Döneminde, Selçuklular Cend emiri ile anlaþamayýnca Maveraünnehir’e çekildiler. Samanoðullarý Devleti’nin sýnýrlarýný koruma görevini üzerlerine almýþlardý. Samanoðullarý Devleti’nin Karahanlýlar ve Gazneliler tarafýndan ortadan kaldýrýlmasý, Ceyhun Irmaðý’ný kendi aralarýnda sýnýr Selçuklularýn güç kazanmalarý hangi kabul etmeleri Selçuklularýn zor durumda kalmasýna sonuçlarý ortaya çýkarmýþ olabilir? neden olmuþtu. ! Arslan Yabgu Döneminde Selçuklularýn Maveraünnehir’de güç kazanarak Karahanlý Devleti’nin içiþlerine karýþmasý, Karahanlý-Gazne ittifakýnýn oluþmasýna neden oldu. RUSLAR H A Z A R L A R Cend ARAL GÖLÜ MACARLAR RÜ BATI TÜRKELÝ Harzem DE A K D E Kahire 250 500 750 Nesa Dandanakan AN Bakü Van ST Tus Kayseri RÝ Diyarbakýr E Konya B Harran Rey TA HORASAN Adana Herat Kargamýþ ÝRAN Musul Antakya Nusaybin BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETÝ Hama Baðdat Humus Kýbrýs Trablus Ýsfahan Kirman IRAK N Ý Z Sidon Þam Yezd Ýskenderiye 0 Merv ZÝ Girit NÝ Sinop Trabzon Ýstanbul Ankara Sivas Selanik Edirne Ýznik Ýzmir EH ÝR Semerkant Buhara R KARADENÝZ BÝZANS ÝMPARATORLUÐU NN ZA HA PEÇENEKLER BULGARLAR Talas MA VE KUMANLAR Yafa Kudüs Gazze Þiraz Hürmüz Basra BA SR A Süveyþ KÖ 1000 Km Büyük Selçuklu Devleti Bizans Ýmparatorluðu RF ARABÝSTAN EZ Ý 6. Harita: Büyük Selçuklu Devleti ÝHÞÝDÝLER KARAHANLILAR ABBASÝLER B. SELÇUKLU DEVLETÝ ENDÜLÜS EMEVÝLERÝ TOLUNOÐULLARI GAZNELÝLER BÝZANS ÝMPARATORLUÐU 750 800 850 900 950 1000 1050 1100 MÝLATTAN SONRA 1150 1200 1250 ? cevaplayalým Yukarýdaki tarih þeridine göre Büyük Selçuklular ile çaðdaþ hangi devletler bulunmaktadýr? 148 1300 Gaznelilerle Karahanlýlar arasýnda yapýlan Selçuklularýn bulunduðu bölgenin görüþmeler sonrasýnda Arslan Yabgu Gazneli siyasi yapýsý Selçuklu Devleti’nin Sultan Mahmut tarafýndan tuzaða düþürülerek kurulma sürecini nasýl etkilemiþ olabilir? hapsedildi. Arslan Yabgu hapis hayatý sýrasýnda öldü. Bu karýþýklýk döneminde kendilerine baðlý boylarla bir süreden beri baðýmsýz hareket eden Tuðrul ve Çaðrý beyler Kýnýk boyu yönetiminde ön plana çýktýlar. Tuðrul ve Çaðrý beyler kumandasýndaki Selçuklu güçleri, bölgenin en stratejik mevkiinde yer alan ve Gaznelilere ait olan Horasan’a ani bir taarruzla girerek Merv, Niþabur ve Serahs havalisini ele geçirdiler. Gazne Sultaný Mesut, Selçuklularý siyasi bir güç olarak tanýmak zorunda kaldý. Tuðrul ve Çaðrý beylere bulunduklarý yerlerin valiliklerini verdi. 1035 yýlýnda yapýlan bu antlaþma, dört ay KARARLILIK VE ZAFER gibi kýsa bir süre devam etti. Yeniden baþlayan Dandanakan Savaþý’nýn çok uzamasýndan dolayý Gazneli-Selçuklu mücadelesi, daha da þiddetbir ara Oðuz beylerinin morali bozuldu; yýlgýnlýk içine lendi. Selçuklular hafif süvari kuvvetleriyle, Gazdüþtüler. Hatta onlardan bazýlarý, iþ iþten geçmeden, bir an önce Horasan’ýn terk edilmesini istediler. nelilerin fillerle takviye edilmiþ, aðýr teçhizatlý, Amacýna ulaþma hususunda sarsýlmaz bir inanca çoðu piyadeden meydana gelen ordusuna, sahip olan Çaðrý Bey “baþlanýlan iþin sonunun gerilla savaþlarýyla çok kayýp verdirdiler. 1038 getirilmesi” sözünü söyleyerek, yýlgýnlýk içinde olan yýlýnda Serahs civarýnda yapýlan savaþta, beyleri savaþýn devamý konusunda ikna etti. Bundan Gazneli ordusu aðýr bir yenilgiye uðradý. Gazneli sonra Oðuz beyleri, yeni bir mücadele azmiyle bütün Sultan Mesut, büyük bir devlet adamý, cesur bir kuvvetlerini düþmana yönelterek zaferi kazandýlar. kumandan olmasýna raðmen, bu yenilgiden sonra Niþabur’u Selçuklulara býrakýp kesin Türkler Ansiklopedisi, C 4, s. 539’dan özetlenmiþtir. sonuç alýnacak büyük savaþý geciktirdi. Tuðrul Bey’in üvey kardeþi Ýbrahim Yýnal, 1038’de Niþabur’u alýp, Tuðrul Bey adýna hutbe okuttu. Niþabur’a gelen Tuðrul Bey muhteþem bir törenle karþýlandý. Selçuklu-Gazneli mücadelesi, 1040 Dandanakan Savaþý’ndan sonra Selçuklularýn üstünlüðü ele geçirmesiyle neticelendi. ! yorumlayalým SELÇUKLU KUVVETLERÝ Selçuklular, kalabalýk hayvan sürüleri ve atlarý için bol otlaklý, geniþ yaylalar aradýlar. Bu amaçla zaman zaman, komþularý Karahanlýlar ve Gaznelilerin sýnýrlarýný ihlal ettiler ve halkýn þikâyetlerine sebep oldular. Onlarýn bu durumunu kendileri için tehlikeli gören Karahanlýlar, Selçuklu ailesi içinde karýþýklýk çýkarmak istedilerse de baþaramadýlar. Üzerlerine kuvvet gönderildi. Amcalarý Musa Yabgu ile birleþen Tuðrul ve Çaðrý beyler, Karahanlý kuvvetlerini yendiler. Siyasi durum iyice gerginleþti. Bölgede deðiþiklikler oldu. Bir baskýnla Selçuklular bir hayli zayiata uðratýldýlar. Bunun üzerine Çaðrý Bey, daðýlan Selçuklulardan üç bin kiþilik bir süvari kuvvetiyle, Gazneli askerî bölgelerini aþarak Doðu Anadolu sýnýrlarýna kadar gitti. Van Gölü havzasýndan, kuzeyde Tiflis’e kadar uzanan bölgede keþif harekâtý yaptý. Ermeni ve Gürcü kuvvetlerini yenerek bölgenin otlak ve yaylaklarýnýn keþfiyle, gerekli siyasi, etnik, kültürel ve askerî stratejik bilgileri topladý. Bizans þehirlerine girdi. Keþif harekâtý neticesinde, bölgenin, Selçuklularýn yerleþmesine müsait olduðunu tespit ederek Tuðrul Bey’e bildirdi. Türkler Ansiklopedisi, C IV, s. 529-552’den özetlenmiþtir. ? cevaplayalým Siyasi sorunlar, Selçuklularýn yeni yurt arayýþýný nasýl etkilemiþtir? Çaðrý Bey, Dandanakan zaferi sonrasýnda verilen toyda, yani büyük ziyafette, üstün idarecilik vasfý ve keskin siyasi zekâsýný takdir ettiði kardeþi Tuðrul Bey’i Selçuklu sultaný ilan etti. Merv, baþkent yapýldý. Toplanan kurultayda, fethedilecek yerlerle idareciler tespit edildi. Kurultay sonunda Ceyhun ile Gazne arasýndaki bölge Çaðrý Bey’e, Niþabur’dan itibaren bütün batý bölgeleri Tuðrul Bey’e verildi. Çaðrý Bey’in oðlu Yakutî ile Ýbrahim Yýnal, batý cephesinde görev aldýlar. Hanedandan Arslan Yabgu’nun oðlu Kutalmýþ, Cürcân’a, Çaðrý Bey’in oðlu Kara Arslan Kavurd ise Kirman çevresine görevlendirildi. Görev paylaþýmýnýn ardýndan, kýsa zamanda yapýlan fetihlerle devletin sýnýrlarý geniþletildi. Anadolu’ya düzenli akýnlar baþlatýldý. 149 Tuðrul Bey, Selçuklu Devleti’nin sýnýrlarýný geniþletip güçlendirmiþtir. Halkýna yeni bir yurt için Anadolu’yu hedef göstermiþti. Bu doðrultuda Bizans Ýmparatorluðu’nu Pasinler Savaþý’nda yendi (1048). Bu savaþ Selçuklu Türkleri ile Bizans arasýnda yapýlan ilk önemli savaþtýr. Bu galibiyet sonrasýnda yapýlan antlaþma ile Bizans, Ýstanbul’daki caminin onarýlmasýný, bu camide hutbenin Abbasi halifesi ve Tuðrul Bey adýna okunmasýný kabul etti. Bu olay, Tuðrul Bey’in etkinliðini arttýrdý. ! 1048 Pasinler Savaþý’nýn önemini TürkÝslam tarihi açýsýndan deðerlendiriniz. Kýsa bir süre sonra Sultan Tuðrul, Büveyhîlerin iþgalindeki halifelik merkezi olan Baðdat’ý kurtarmak için, Abbasi Halifesi Kaim bi-Emrillah’ýn davetiyle 1055’te Baðdat’a girdi. Halife’nin, âlimlerin ve Sünni Müslümanlarýn büyük memnuniyetle karþýladýðý Tuðrul Bey, Büveyhî Hükümdarlýðý’ný yýkarak Abbasi Halifeliði’ni yeniden güçlendirdi. Halifeliðe karþý yapýlan Fatýmî saldýrýlarýný bertaraf etti. Halifelik makamýna ve Baðdat þehrine hizmetinden dolayý, 1058’de Tuðrul Bey’e iki altýn kýlýç kuþatan Halife, onu “Doðu’nun ve Batý’nýn Sultaný” unvanýyla ödüllendirdi. Bu Ýslam aleminin dünyevî hakimiyetinin resmen Türk hükümdarýna verilmesi demekti. Artýk halifeye baðlý bütün Ýslam dünyasýnýn siyasi kudretini Türkler temsil ediyordu. ! Tuðrul Bey’in Abbasi halifesinden “Doðunun ve Batýnýn Sultaný” unvanýný almasýný Türk ve Ýslam tarihi açýsýndan deðerlendiriniz. Tuðrul Bey’in türbesi Çaðrý Bey, 1060’ta, Tuðrul Bey ise 1063’te vefat ettiler. Tuðrul Bey’in oðlu olmadýðýndan, Çaðrý Bey’in oðlu Alp Arslan, Selçuklu sultaný oldu. Alp Arslan, baþa geçer geçmez, amcasýnýn veziri Amîdülmülk’ü görevden alarak yerine Nizamülmülk’ü tayin etti. Sultan Alp Arslan, tahta geçmek iddiasýnda bulunan diðer rakiplerini bertaraf ettikten sonra, batýya yönelerek fetihlere baþladý. Doðu Anadolu’nun kuzeydoðu ucundaki Ani Kalesi’ni 1064’te fethederek Kars’a girdi. Ani, Hristiyan âleminin kutsal yerlerinden biriydi. Bu fetihler Ýslam dünyasýnda büyük sevinç kaynaðý oldu ve Halife Kaim bi-Emrillah, Alp Arslan’a, “fetihler babasý” anlamýna gelen “Ebü’l-Feth” lakabýný verdi. ! Sultan Alp Arslan’ýn yapmýþ olduðu fetihler Ýslam dünyasýnda nasýl bir etkiye neden olmuþ olabilir? Alp Arslan, 1067 senesinde Kirman meliki olan kardeþi Kavurd’un isyanýyla karþýlaþtý. Bu isyaný kýsa sürede bastýrarak doðuda ve batýda sistemli bir þekilde fetih hareketlerine baþladý. Anadolu’ya yapýlan yýpratma ve yýldýrma akýnlarý, 26 Aðustos 1071’deki Malazgirt Savaþý’na kadar devam etti. Ani Harabeleri-Kars 150 Malazgirt Meydan Savaþý (26 Aðustos 1071): Türklerin Anadolu’ya düzenledikleri akýnlarý durdurmak isteyen Bizans Ýmparatoru Romanos Diogenes (Romen Diyojen)’in, 200.000 kiþilik bir orduyla Ýstanbul’dan yola çýkýp, yolu üstündeki yerleri yakýp yýkarak ilerlediðini haber alan Selçuklu Sultaný Alp Arslan, Halep’ten ayrýlarak 50.000 kiþilik bir orduyla Ahlat’a ulaþtý. Bizans öncü kuvvetleri ile Malazgirt Savaþý’ný gösteren temsilî resim Sanduk komutasýndaki Türk birlikleri arasýnda yapýlan ilk çarpýþmada Bizans birlikleri yenilgiye uðratýldýysa da Bizans ordusunun Malazgirt’e girerek burayý yakýp yýktýðýný haber alan Alp Arslan kan dökülmemesi için Romanos Diogenes’e barýþ önerisinde bulundu. Barýþ teklifi kabul edilmeyince, hýzla Malazgirt’e yürüdü ve iki ordu Malazgirt’te karþý karþýya geldiler. canlandýralým MALAZGÝRT SAVAÞI ÖNCESÝ TÜRK ELÇÝLER Alp Arslan: Anadolu Türk yurdu olmalý bu niyetimi halifeye bildireyim. Okuyucu: Alp Arslan, savaþ baþlamadan evvel, Halife El-Kaim’in gönderdiði Ýbnül-Mahleban’ý, deðerli komutanlarýndan Sav Tigin’le birlikte Diogenes’e elçi gönderdi. Sultan Alp Arslan’ýn heyeti: (25 Aðustos 1071 sabahý, Bizans ordugâhý) Elçiye zeval olmaz bize söylenenleri anlatmak vazifemiz. Ancak Bizanslýlar bize iyi davranmýyor. Okuyucu: Alp Arslan’ýn heyeti hafife alýnýp hakarete uðradý. Diogenes: Kýþlamak için Ýsfahan mý, yoksa Hemedan mý daha iyidir? Heyet Baþkaný: Biz Sultan Alp Arslan’ýn barýþ teklifini size getirdik. Bize öncelikle düþen görev bunu bildirmektir. Diogenes: Sulhu kabul etmek zayýflarýn iþidir. Biz ise çok güçlüyüz. Sultanýnýza söyleyiniz; kendileriyle sulh müzakerelerini Rey’de yapacaðým. Ordumu Ýsfahan’da kýþlatýp, atlarýmý Hemedan’da sulayacaðým. Heyet baþkaný:(Diogenes’e) Atlarýnýzýn Hemedan’da kýþlayacaklarýndan ben de eminim, fakat sizin nerede kýþlayacaðýnýzý bilemiyorum. Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk-Ýslam Medeniyeti, s. 131-132’den derlenmiþtir. ? cevaplayalým Sultan Alp Arslan’ýn savaþ öncesi elçi göndermesi ve barýþ önerisinde bulunmasý ile Türk devlet geleneði hakkýnda nasýl bir baðlantý kurulabilir? 151 Cuma günü öðleden sonra baþlayan savaþ Malazgirt zaferinin kazanýlmasýnda akþam üzeri sona erdi. Düþmaný takibe gece de Sultan Alp Arslan ve askerlerinin hangi devam edildi. Hatta tam bir baþarý için takibat ertesi özellikleri etkili olmuþ olabilir? akþama kadar devam etti. Savaþ çok þiddetli olmuþ, düþman askerlerinin çoðu öldürülmüþ, baþta Bizans Ýmparatoru olmak üzere Bizans askerlerinin bir kýsmý esir edilmiþ, pek az bir kýsmý oraya buraya kaçarak canlarýný kurtarabilmiþti. Tarihin en büyük meydan savaþlarýndan biri olan Malazgirt Savaþý Türk ordusunun kesin galibiyeti ile sonuçlandý. Alp Arslan’ýn savaþ taktiði, Türk askerinin cesaret ve kahramanlýðý sayesinde Türk ordusu Bizans ordusunu birkaç saat içinde kesin bir yenilgiye uðrattý ve savaþý kazandý. Tarih boyunca ilk defa bir Bizans Ýmparatoru, Müslüman bir sultanýn eline esir düþmüþtü. Malazgirt Meydan Savaþý’ndan sonra sürekli artan göçler ve akýnlarla, Anadolu’nun kapýlarý açýlýp Anadolu’nun bütünüyle bir Türk topraðýna dönüþtürülme fýrsatý oluþtu. Sultan Alp Arslan “Toprak fethedenin malýdýr.” diyerek Anadolu’da Türk beyliklerinin oluþumuna zemin hazýrlayýp Türk tarihinde yeni bir dönemi baþlattý. Ýslam dünyasý üzerindeki Bizans baskýsý tamamen ortadan kalktý. Hristiyanlýðýn Ortodoks Alp Arslan, topraðýn fethedene ait mezhebine baðlý olan Doðu Roma ilk defa Papalýk’tan olmasýný neden istemiþ olabilir? yardým isteyerek Haçlý Seferleri’nin baþlamasýna neden oldu. Türkmen boylarý, Doðu Anadolu’daki Bizans hududuna gönderildi. Selçuklularýn akýnlarýna karþý koyamayan Bizans kale ve garnizonlarý, Türklerin eline geçti. Türk akýnlarý, Marmara Denizi sahillerine kadar ulaþtý. Türkmenler Anadolu‘yu fethetmeye baþladýlar. Anadolu‘da ilk Türk devletleri kuruldu. Sultan Alp Arslan, çýktýðý Maveraünnehir seferinde, esir alýnan bir kale kumandaný tarafýndan þehit edildi. Alp Arslan vefat ettiðinde, devletin sýnýrlarý Ege kýyýlarýndan Tanrý Daðlarý’na Kafkaslar’dan Basra Körfezi ve Hint Okyanusu’na kadar ulaþmýþtý. ! ! yorumlayalým SULTAN ALP ARSLAN Türk tarihinin büyük sultanlarýndan olan Alp Arslan, enerjisi, disiplini, yiðitliði ve adaletiyle öne çýkmýþtý. En büyük yenilgiyi Alp Arslan’dan gördükleri hâlde Bizanslý ve Avrupalý tarihçiler de onun yüksek insanlýk özelliklerini övmekte ve kendisine “adil” unvanýný vermektedirler. Selçuklu hükümdarý Alp Arslan, Ýslam adaletini dünyada yaygýnlaþtýrmayý görev olarak kabul ediyordu. O, iktidar gücünün çekiciliðine kapýlýp büyüklenmekten çekinirdi. Sultan Alp Arslan hükümdarlýðýn kendisine ilahi emirler doðrultusunda adalet, iman, insaniyet ve iyilikseverlik duygularýyla idare etmek için Allah tarafýndan verilmiþ olduðunu düþünüyordu. Alp Arslan tüm zafer ve baþarýlarýnýn kendisinin olmayýp Allah’ýn eseri olduðuna inanýyor ve zafer anýnda yenilen hükümdara dostça davranmanýn önemini biliyordu. Bir kale komutaný tarafýndan öldürücü bir þekilde yaralandýðýnda Malazgirt’teki aðzýndan çýkan son sözler þunlar oldu: Alp Arslan anýtý “Gençliðimde bana, Rabb’imin önünde daima alçak gönüllü olmam, gücüm nedeniyle böbürlenmemem, düþmanýmý küçümsememem öðretilmiþti.” Sonra da Merv’deki mezarýna þu sözlerini kazýmalarýný emretti. “Alp Arslan’ýn þanýnýn göklere vardýðýný gören siz insanlar, onu topraðýn altýnda gömülü görebilmeniz için Merv’e geliniz.” Diogenes’in rakibi bu Müslüman Türk hükümdarý iþte böylesine ahlaki karakter ve eðitime sahipti. Pavlos Karolidis, Romanos Diogenis / Ýstanbul’a Yollar Açýlýrken, s. 41’den özetlenmiþtir. ? cevaplayalým Sultan Alp Arslan’ýn karakter özellikleri ile gösterdiði baþarýlar arasýnda nasýl bir bað vardýr? 152 Alp Arslan oðlu Melikþah’a büyük bir imparatorluk ve NizamülmüIk gibi seçkin bir devlet adamýný miras býrakmýþtý. Genç yaþta sultan olan Melikþah, karþýsýnda tek engel olan amcasý Kavurd’un ölümüyle de devlet içinde asayiþi kýsa sürede saðladý. Ýç iþlerini çözüme kavuþturan Melikþah, taht mücadelesinden faydalanarak Selçuklu sýnýrlarýna saldýran Gaznelilerle Karahanlýlara karþý sefere çýkýp onlarý anlaþmaya mecbur etti. Alp Arslan tarafýndan Kudüs’ün fethiyle görevlendirilen Atsýz Bey, Melikþah Döneminde Kudüs ve Þam’ý ele geçirdi. Melikþah, düzenlediði seferlerle Kafkasya’yý ve Trabzon sahillerini fethetti. Bu sýrada Artuk Bey ve Kutalmýþoðullarý ile diðer Türk beyleri, Anadolu’ya Türk akýnlarýný sürdürüyorlardý. Bu beyler Ýzmit’e kadar bütün Anadolu’yu fethettiler. Bizans’daki taht kavgalarýndan ve Bizans’ýn Anadolu’daki zayýf durumundan yararlanan Kutalmýþoðlu Süleyman Þah, Ýznik ve çevresindeki kaleleri ele geçti. Melikþah’a baðlý hareket eden Süleyman Þah, Sultan Alp Arslan’ýn temsilî resmi daha sonra Büyük Selçuklu Devleti’ne baðlý bir devlet olarak Türkiye Selçuklu Devleti’ni kurdu (1077). Melikþah tarafýndan gönderilen komutanlar, Diyarbakýr, Meyyafarikin (Silvan) Halep ve Urfa þehirlerini fethettiler. Melikþah Dönemi’nde Büyük Selçuklu Devleti’nin sýnýrlarý, Orta AsyaMelikþah Döneminde devletin sýnýrlarýnýn hýzlý bir dan Ýstanbul Boðazý’na; Umman Deniþekilde geniþlemesinin sebepleri neler olabilir? zi’nden Aral Gölü’nün kuzeyine kadar geniþlemiþtir. ! yorumlayalým BATINÝLÝK Batýnilik, Hasan Sabbah ’ ýn görüþleri etrafýnda oluþtu. Hasan Sabbah 1049’da Ýran’ýn Rey þehrinde doðdu, 1134’te Kazvin dolaylarýnda Alamut Kalesi’nde öldü. Yemenden göçerek Rey’de yerleþtiði söylenen Ali bin Mehmed’in oðludur. Hasan Sabbah, ondört yaþýna deðin babasýnýn gözetimi altýnda din bilgileri edindi, sonra o dönemin ünlü Ýslam bilginlerinden Ýmam Muvaffak Niþaburi’nin öðrencisi oldu; onun bulunduðu medresede gökbilim, matematik öðrenimi gördü. Beraber Günümüzde Alamut Kalesi eðitim aldýðý kiþiler arasýnda, sonradan Ýran’ýn en ünlü ozanlarýndan ve bilim adamlarýndan biri olan Ömer Hayyam ile Selçuklularýn veziri Nizamülmülk vardý. Hasan Sabbah, sonralarý, bütün çalýþmalarýný Batýnilik üzerinde yoðunlaþtýrdý Bütün yetkileri özel olarak Tanrý’dan aldýðýný etkileyici bir dille anlatmaya koyuldu. Hasan Sabbah, kendine baðladýðý insanlarýn sayýsý Kazvin, Rey yörelerini etki altýna alacak bir güç oluþturunca, saldýrýlar düzenledi, ülkenin dört yanýna yayýlan fedaileri aracýlýðýyla içlerinde Nizamülmülk’ün de bulunduðu kendisine karþý olan birçok devlet adamýný gizlice öldürttü. Artýk Batýniler, Selçuklu Devleti’ni bir elmanýn içini kemiren kurtlar gibi yemeye baþlamýþlardý. Selçuklu Sultaný Melikþah bir mektup göndererek Hasan Sabbah’tan karýþýklýða sebep olan faaliyetlerinden vazgeçmesini istedi. Hasan Sabbah, ondan korkmadýðýný, Tanrý’nýn kendisiyle olduðunu bildiren bir karþýlýk gönderdi. Melikþah Alamut Kalesi’ne yerleþen Batýni Hasan Sabbah ve adamlarý üzerine ordu gönderdi. Kuþatma devam ederken Melikþah’ýn ölmesi üzerine kale alýnamadý. Daha sonra Hasan Sabbah, öldüðü 1134 yýlýna deðin saldýrýlarýný sürdürdü, 1256’da Hulagu Han, Alamut Kalesi’ni yýktý, bütün Batinileri ortadan kaldýrdý. Türkler Ansiklopedisi, C IV, s. 618’den özetlenmiþtir. ? cevaplayalým Batýniliðin Büyük Selçuklu Devleti’nin güç kaybetmesindeki etkisi ne olmuþtur? 153 Ýslam öncesi Türk devletlerinde görülen yönetim anlayýþýnýn etkisi Selçuklu Devleti’nde de görülmekte EÐÝTÝMÝN ÖNEMÝ Yaptýðý hiçbir savaþta yenilmeyen idi. Tanrý tarafýndan hükümdara verilen yönetme Melikþah, öldüðünde 38 yaþýndaydý (1092). yetkisinin hükümdar ailesinin erkek çocuklarýna geçDevleti çok iyi yönetmiþti. Sultan Melikþah, tiði düþünülüyordu. Bu nedenle hükümdarýn tahttan çok sakin, affedici fakat devlet ve millet ayrýlmasý durumunda ülke hükümdar ailesinin erkek iþlerinde çok ciddî bir þahsiyetti. Melikþah, üyeleri arasýnda paylaþýlýyor ve bütün üyeler hükümveziri NizamülmüIk ile beraber Batýnilik dar olma hakkýný elde ediyordu. Selçuklularda da tehlikesini gençliði bilgiyle donatarak yapýlan taht mücadelesi sonucunda mücadeleyi kazadurdurmayý düþündüler. Nizamiye medre- nanýn, Tanrý’dan yönetme yetkisini aldýðý kabul ediliseleri bu amaçla yapýldý ve faaliyete yordu. Ülkenin hükümdar ailesi arasýnda paylaþýlmasý geçirildi. ve sonu gelmez taht mücadeleleri Ýslam öncesi Türk devletlerinde olduðu gibi Selçuklu Devleti’nin de Osman Turan, Türk Cihan Hâkimiyeti Mefkûresi yýkýlýþýnda etkili olmuþtur. Tarihi, s. 199-200’den özetlenmiþtir. Melikþah’ýn hanýmý Karahanlý prensesi Terken Hatun’un dört yaþýndaki oðlu Mahmut’u veliaht tayin ettirmek istemesi, buna karþý çýkan Nizamülmülk ile Sultan Melikþah’ýn arasýnýn açýlmasýna sebep olmuþtu. Önce Nizamülmülk’ün, ardýndan da Melikþah’ýn ölümü Terken Hatun için fýrsat oldu. Terken Hatun’un, Melikþah’ýn ölümünü gizleyerek devlet hazinesini oðlu Mahmut’u tahta geçireceklerini ümit ettiði askerlere daðýtmasý ve dört yaþýndaki oðlu Mahmut adýna hutbe okutup Sultan ilan etmesi rakiplerini harekete geçirdi. Sultan Melikþah Döneminde Çin sýnýrýndan Akdeniz kýyýlarýna kadar uzanan Büyük Selçuklu Devleti bu Terken Hatun’un Selçuklu tarihine olayla birlikte taht kavgalarý ve karýþýklýk içerisine düþtü. etki eden faaliyetleri nelerdir? Fetret Dönemi adý verilen bu dönem, 1092 ile 1118 yýllarýný kapsar. Bu dönemde ülke yönetimi Mahmut, Berkyaruk, Mehmet Tapar ve Sencer arasýndaki taht kavgalarýyla bunalýmlý geçmiþtir. Bu taht kavgalarý Büyük Selçuklu Devleti’nin eski gücünü kaybetmesine ve parçalanmasýna neden oldu. Böyle bir dönemde baþlayan Haçlý Seferleri Ýslam dünyasýnýn daha büyük kayýplara uðramasýna yol açtý. Melikþah’ýn ölümü üzerine oðullarýndan Berkyaruk’un idaresi ile baþlayan Fetret Devri Sultan Sencer ile son buldu. Sencer, Melikþah’ýn oðullarýndan biri idi. Daha önce Horasan valiliði yaparak devlet iþlerinde tecrübe kazanmýþtý. Gaznelilerle savaþtý. Karahanlýlarý kendisine baðladý. Sencer dönemi, Selçuklularýn son parlak devriydi. Bu arada Büyük Selçuklu Devleti’ni iki büyük tehlike bekliyordu. Bunlardan birisi, batýdan Anadolu ve Suriye’ye saldýrmakta olan Ýslam öncesi Türk devletlerinde görülen Haçlýlar, diðeri doðudan gelen ve devletin yönetim anlayýþýnýn Selçuklularda Fetret doðu sýnýrlarýný zorlayan Karahýtaylardý. Döneminin yaþanmasýndaki etkisi ne olabilir? Sultan, ikinci tehlikeye öncelik verdi. Doðu Karahanlýlar Devleti’ni hâkimiyeti altýna alarak Seyhun boylarýna ulaþan Sencer, 1141 yýlýnda Karahitaylarla gerçekleþtirdiði Katvan Meydan Savaþý’ný kaybetti. Bu savaþtan sonra, Seyhun Nehri’ne kadar olan topraklar Karahýtaylarýn eline geçti. Katvan Meydan Muharebesiyle, Büyük Selçuklu Devleti tarihinde yeni bir devir baþlamýþ ve Selçuklu ülkesi, Müslüman olmayan Türk ve Moðol birliklerinin istilasýna uðramýþtýr. Sultan Sencer’in bu yenilgisinden faydalanFetret Dönemi Büyük Selçuklu Devleti’nin mak isteyen Gur hükümdarý Alâeddin Hüseyin, iç ve dýþ olaylarýný nasýl etkilemiþ olabilir? yýllýk vergiyi vermemek, sultanlýk peþinde koþmak gibi davranýþlarla, Sencer’e olan baðlýlýðýndan kurtulmaya çalýþýyordu. Büyük kuvvetlere sahip olan Gurlular üzerine yürüyen Sultan Sencer, 1152’de yaptýðý savaþta Gur ordusunu yenerek Katvan’da kaybedilen itibarý yeniden saðlamýþtýr. Sencer, kendi halký olan göçebe Oðuzlarýn isyanýný bastýramadý. Oðuzlar Sencer’i esir alarak devletin en güzel, en zengin þehirlerini yaðma ettiler. Sultan uzun zamandan sonra esirlikten kurtuldu. Ancak çok yaþamadý ve 1157’de öldü. Sultan Sencer’in ölümüyle Büyük Selçuklu Devleti tarih sahnesinden çekilmiþ oldu. Ancak Büyük Selçuklu Devleti topraklarýnda daha önce bu devlete baðlý olarak kurulan tâbi devletler siyasi varlýklarýný devam ettirdi. ! ! ! 154 BÜYÜK SELÇUKLULARIN DAÐILMASIYLA ORTAYA ÇIKAN DEVLET VE ATABEYLÝKLER BAÐLI DEVLETLER ATABEYLÝKLER Irak ve Horasan Selçuklularý (1119 - 1194) Salgurlular (Fars Atabeyliði) (1147 - 1284) Kirman Selçuklularý (1048 - 1187) Ýldenizoðullarý (Azerbaycan Atabeyliði) (1146 - 1225) Suriye Selçuklularý (1069 - 1118) Beg-Teginoðullarý (Erbil Atabeyliði) (1146 - 1232) Türkiye Selçuklularý (1077 - 1308) Börililer (Þam Atabeyliði) (1128 - 1154) Zengiler (Musul - Halep Atabeyliði) (1127 - 1259) yorumlayalým OÐUZLAR VE SULTAN SENCER Gur galibiyetinden sonra ulaþýlan toparlanma umudu fazla uzun sürmedi. Vergi tahsili sýrasýnda yapýlan haksýzlýklar yüzünden, kendi soyundan olan Oðuzlarla bazý emirler arasýndaki ayrýlýklar gittikçe büyüdü. Sultan Sencer, bir kýsým emirlerin ýsrarý ile göçebe Oðuzlarýn üzerine yürümek zorunda kaldý. 1153 yýlý Mart ayýnda Belh civarýnda, Oðuzlarla yapýlan savaþý Selçuklular kaybettiler. Bu aðýr yenilginin sonunda Sultan Sencer esir düþtü. Oðuzlar, Sencer’e esir de olsa sultan gözüyle baktýlar. Sencer, her ne kadar gündüz tahtta oturtuluyor ve görünüþte bir iltifat görüyorsa da geceleri demir bir kafeste uyuyordu. Onun adýna çok usulsüz iþler yapýlýyor ve bazý vaatlerde bulunuluyordu. Bu durum karþýsýnda Sencer, 1156 yýlý Nisan ayýnda kaçmayý baþardý. Fakat aðýr Oðuz darbesi altýnda çöken, iç huzursuzluk ve istikrarsýzlýða maruz kalan Büyük Selçuklu Devleti, kendini toplayamadý. Her ne kadar baðlý beyler, Sencer’e kurtuluþundan dolayý memnuniyetlerini ve baðlýlýklarýný bildirmiþlerse de Selçuklu kumandanlarý arasýndaki mücadele Sultana gerekli imkâný saðlamadý. Sencer, 9 Mayýs 1157 senesinde yetmiþ üç yaþýnda vefat etti. Merv’de daha önce yaptýrdýðý anýt mezara defnedildi. Onun vefatýndan sonra Büyük Selçuklu Devleti’nin Ýran, Irak, Suriye ve Anadolu’daki parçalarý, Selçuklu Hanedanýna mensup kiþilerce idare edildi. Aralarýnda XIV. yüzyýla kadar devam edenler oldu. Sultan Sencer ’in türbesi-Türkmenistan Ýbrahim Kafesoðlu, Selçuklu Tarihi, s. 55’ten özetlenmiþtir. ? cevaplayalým 1. Oðuzlarýn Büyük Selçuklu Devleti ile aralarýnýn açýlma sebebi nedir? 2. Sultan Sencer’in Oðuzlarýn elinden kurtulup tekrar yönetime geçmesinden sonra baþarýsýný sürdüremeyiþinin nedenleri neler olabilir? 155 KÜLTÜR VE MEDENÝYET Devlet Teþkilatý Türk devlet geleneðinin esasýný oluþturan Selçuklu devlet teþkilatý; Karahanlý, Samanlý, Gazneli ve Abbasi devletlerinin teþkilatýndan geniþ ölçüde faydalanmýþ ve bunlarý kendi bünyesinde mükemmel bir surette uygulamýþtýr. Hükümdar: Töre ve müesseselerin tanýdýðý haklarla devletin tek hâkimidir. Sultan SÝYASETNAME’YE GÖRE HÜKÜMDAR unvanlý hükümdarlara genellikle sulta“Padiþahlar, güzel yüzlü, iyi huylu, mert, cesur, iyi nülazam denilirdi. Türklerdeki hakan veya ata binen, her türlü silahý kullanabilen, sanattan kaðan, batýdaki imparator kelimesinin anlayan, verdiði sözleri yerine getiren, fakirlere iyi karþýlýðýdýr. Sultan, Türkçe adýnýn yanýnda muamele eden, emri altýndakilerle iyi geçinen, halkýn Ýslami ad da taþýrdý. Halife tarafýndan künye üzerinden zalimlerin zulmünü kaldýran kimseler ve lakap da verilirdi. Sultan merkezde olmalýdýr.” oturur, ülke topraklarý hanedan mensupSiyasetname’de hükümdarýn yapmasi gerekenlarýnca idare edilirdi. Merkeze baðlý beylik ler: ve atabeylikler vardý. Atabey, sultan ? Kale ve þehirler inþa etmelidir. çocuklarýnýn eðitimi ile ilgilenen görevlilere ? Tarýmýn geliþmesi için büyük sulama tesisleri verilen unvandý. Daha sonra bu kiþilerin kurmalýdýr. kendilerine ait devlet oluþumu içerisine ? Köprüler ve yollar inþa etmelidir. girmeleriyle siyasi bir kimlik kazanmýþlardý. Mehmet Altay Köymen, Nizamülmülk Türk devletlerinde hutbe okutmak, para Siyasetname, s. 6-8’den özetlenmiþtir. bastýrmak çetr denilen hükümdar þemsiyesi, tuð, sancak, otað denilen hükümdar çadýrý ve nevbet ve mühür baðýmsýzlýk sembolü olarak kullanýlmýþtýr. Atabeylik: Selçuklularla birlikte Ýslam dünyasýna giren ve kendilerinden sonraki devletleri etkileyen kurumlardan biri de “atabeyliktir.” Devlet hanedan üyelerinin ortak malý olduðundan þehzadeler daha küçük yaþlarda eyaletlere melik olarak gönderiliyor; kendilerini iyi bir devlet adamý ve asker olarak yetiþtirmek üzere onlara birer atabey tayin ediliyordu. Þehzadeler büyüdükten sonra da onlarýn veziri, komutaný veya danýþmaný atabey olarak görevinde kalýrdý. Atabeyler þehzadelerin devlet adamý olarak yetiþmelerinde ne kadar faydalý olmuþlarsa da, onlarý sultanlýða veya hâkimiyetlerini geniþletmeye kýþkýrtarak o derece de zararlý olmuþlardýr. Atabeylerin hanedanýn zayýfladýðý dönemlerden itibaren Selçuklu ailesi üzerinde etkili olmaya baþlamalarý ve daha sonra kendi aile hâkimiyetleri altýnda, bölgesel hükûmetler kurmalarý devletin parçalanmasýnda ve çöküþünde etkili oldu. uygulayalým Büyük Selçuklularda görülen atabeylik kurumunun Osmanlý Devleti’ndeki uygulamasý nasýl olmuþtur? Araþtýrarak rapor hâlinde yazýnýz. yorumlayalým ATABEY ÞEMSETTÝN ÝLDENÝZ Irak Selçuklu Devleti’nde taht mücadelesini kazanan Gýyasettin Muhammed, Harzemþahlar ve Abbasilerle mücadeleye giriþti. Baðdat’ý kuþatan ve baþarýlý olamayan Muhammed’e karþý Sultan Tuðrul’un dul eþi ile evli Azerbaycan atabeyi Þemsettin Ýldeniz, Tuðrul’un oðlu Aslan Þah’ý Büyük Selçuklu yönetimine getirdi. Gýyasettin Muhammed’in öldürülmesi üzerine Atabey Þemsettin Ýldeniz Irak Selçuklu Devleti’ni fiilen yönetimi altýna aldý. Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk-Ýslam Medeniyeti, s. 221’den özetlenmiþtir. ? cevaplayalým Atabey Þemsettin Ýldeniz’in yaptýklarýný dikkate alarak atabeyliðin fayda ve zararlarý hakkýnda neler söylenebilir? 156 Hükûmet: Büyük divan denilen “divan-ý saltanat”ta, devletin genel iþleri görüþülüp yürütülürdü. Selçuklularda büyük divandan baþka, devletin mali, askerî, adli ve diðer iþlerine bakan divanlar da vardý. BÜYÜK SELÇUKLULARDA DÝVANLAR VE GÖREVLERÝ DÝVANIN ADI GÖREVÝ Divan-ý Ýstifa Devletin mali iþleriyle ilgilenirdi. Baþkanýna müstevfi adý verilirdi. Divan-ý Arz Ordunun her türlü ihtiyaçlarýný karþýlar, hassa askerlerinin maaþlarýný verirdi. Baþkanýna emir-i arz denirdi. Divan-ý Ýþraf Devletin mali ve idari iþlerini denetlerdi. Baþkanýna müþrif denirdi. Divan-ý Ýnþa Devletin iç ve dýþ yazýþmalarýný yürüten divandý. Baþkanýna tuðraî denirdi. Hükümdara ait yazýlara hükümdarýn tuðrasýný çekerdi. Niyabet-i Saltanat Hükümdar baþkentte olmadýðý zamanlarda devlet iþleri ile ilgilenen divandý. Bu makamda bulunan ve sultana vekalet eden kimseye naib adý verilirdi. Divan-ý Mezalim Aðýr siyasi suçlar görüþülüp karara baðlanýrdý. ? cevaplayalým Büyük Selçuklu Devleti’nde yönetim sistemi ve divan teþkilatý hakkýnda hangi çýkarýmlarda bulunulabilir? Ordu Selçuklu ordusu dönemin en büyük askerî kuvvetlerinden biri idi. Selçuklularýn ordu teþkilatý daha sonra kurulan Türk devletlerinde bazý deðiþikliklerle uygulanmýþtýr. Selçuklu ordusunun gezici hastaneleri ve hamamlarý vardý. Orduda hafif silah olarak ok, yay, kýlýç, kalkan, mýzrak, sökü, bozdoðan da denilen topuz, gürz, balta, nacak, pala, zýrh kullanýlýrdý. Ordunun silahlarý ülke içinden, en iyi malzeme kullanýlarak, sanatýnda uzmanlaþmýþ ustalar tarafýndan imal edilirdi. ORDU TESKILATI HASSA ASKERLERÝ GULAMAN-I SARAY EYALET ASKERLERÝ TÜRKMENLER SIPAHÝLER YARDIMCI KUVVETLER Sultana baðlý Doðrudan sultana baðlý muhafýz birlikleridir. Farklý milletlerden seçilip özel olarak yetiþtirilen ücretli askerlerdir. Melik ve Sultanýn Ýkta sahibi Selçuklulara eyalet daveti olanlarýn baðlý valilerine sonucu ikta gelirleri devlet ve baðlý Türkmenlerden karþýlýðý beyliklerin birliklerdir. savaþ beslemek savaþ zamanýnda zorunda zamanýnda orduya olduklarý gönderdikleri katýlan atlý askerlerdir. ücretli özel birliklerdir. Hizmetlerinin karþýlýðýnda kendilerine ikta denilen belirli bir arazi tahsis edilirdi. askerlerdir. 157 askerlerdir. Saray Teþkilatý Sarayda sultanýn ailesi ve maiyeti otururdu. Saray teþkilatý ve teþrifatçýlýk, önceleri Oðuz töresine göre yapýlýrken, sonralarý Ýslami hüviyet kazandý. Saray görevlilerinden bazýlarý þunlardýr: uygulayalým Aþaðýdaki örnekler doðrultusunda saray görevlilerinin görevlerini araþtýrarak yazýnýz. SARAY TEÞKÝLATI Emir-i Alem ....................................................................................... ....................................................................................... Emir-i Candâr ....................................................................................... ....................................................................................... Hâcibü’l-Hüccab ....................................................................................... ....................................................................................... Emir-i Çeþnigîr ....................................................................................... ....................................................................................... Þerabdar-ý Has ....................................................................................... ....................................................................................... Serhenk Emir-i Âhur Emir-i Silahdar Emir-i Meclis Törenlerde ve sultanýn seyahatlerinde yol düzenini saðlardý. Sultanýn atlarýnýn ve saraydaki diðer atlarýn bakýmýný yaptýrýrdý. Merasimlerde sultanýn silahlarýný taþýrdý ve silahhanedeki muhafýzlarýn amiriydi. Sultanýn ziyafetlerini yapardý. 158 hazýrlatýp teþrifatçýlýk Hukuk Sistemi Büyük Selçuklularda hukuk þer’i ve örfi olmak üzere ikiye ayrýlýrdý. Þer’i hukuk temelini Ýslam hukukundan alýrdý. Örfi hukuk ise devlet kurumlarýnýn çalýþmasýný düzenleyen ve temelini eski Türk geleneðinden alan hukuk kurallarýydý. Þer’i davalara kadýlarýn baþkanlýk ettiði mahkemelerde bakýlýrdý. Baþ kadýya kadiü’l kudat denilirdi. Baþ kadý diðer kadýlarý da kontrol ederdi. Örfi hukuk konularý ile ilgili davalara bakan mahkemelerin baþý ise emir-i dad idi. Bir tür yüksek mahkeme demek olan Dîvan-ý Mezalim’e sultan baþkanlýk ederdi. Kazaskerler, ordu mensuplarýnýn davalarýna bakardý. uygulayalým Yukarýdaki bilgilere göre aþaðýdaki þemayý tamamlayýnýz. ADLÝ TEÞKÝLAT ....................................................... ÖRFI HUKUK ............................................................ ............................................................ ............................................................ ............................................................ ............................................................ ............................................................ ............................................................ ............................................................ Devlet kurumlarýnýn iþleyiþi ile ilgili siyasi davalar çözüme kavuþturulurdu. yorumlayalým ADALET Aðýr iþiten hükümdarlardan birisi þikâyet için huzuruna gelen insanlarýn engelleneceði ve adaletin gerçekleþemeyeceði düþüncesi ile þöyle bir uygulama baþlattý ve bu konuyla ilgili bir ferman yayýnladý: “Zulme uðrayanlarýn kýrmýzý elbise giymeleri gerekir; baþka hiç kimse kýrmýzý elbise giymesin; öyle ki onlarý tanýyayým”. Bu hükümdar bir file binerdi ve ovada dururdu. Kýrmýzý elbiseli herkesin toplanmasýný emrederdi; sonra kimsenin bulunmadýðý bir yerde otururdu; onlarý huzuruna getirirdi; onlar durumlarýný yüksek sesle söylerlerdi. O da onlara hakkýný verirdi; bütün bu tedbirler öteki dünyaya cevap için yapýlýrdý; öyle ki, ahirette hiçbir þey gizli kalmaz. Mehmet Altay Köymen, Nizamülmülk - Siyasetname, s. 10’dan özetlenmiþtir. ? cevaplayalým Hükümdarýn, adaleti saðlamak için hassas davranmasýnýn sebepleri neler olabilir? Sosyal Hayat Selçuklularda sosyal yapý, Orta Çað Avrupa’sýndan tamamen farklýdýr. Toplum; Selçuklu hanedaný ve mensuplarý baþta olmak üzere askerî ve mülki rical ile devlet teþkilatý dýþýnda kalan ahaliden meydana geliyorsa da Avrupa’daki gibi sýnýf, Hindistan’daki gibi kast sistemi mevcut deðildi. Hanedan ve devlet ileri gelenlerinin önemli yetkileri olmasýna raðmen, þehirde ve köyde yaþayan halkýn, kanun karþýsýnda hak ve vazifeleri vardý. Köylü hür olup topraðýn has ve ikta oluþuna göre hükûmetin himayesi altýnda çalýþýrdý. Vergisini verirdi. Mülk topraklar, veraset yoluyla çocuklara geçerdi. 159 Selçuklularda mülkiyeti devlete ait olan miri topraklar dört bölümde deðerlendirilir: a. Has arazi: Geliri hükümdara ait olan arazidir. b. Ýkta arazi: Büyük Selçuklu Devleti sahip olduSelçuklularda toprak yönetimi ve ðu topraklarýn bir bölümünü emirlere, valilere, kosonuçlarý hakkýnda neler söylenebilir? mutanlara ikta olarak vermiþtir. Bu ikta sahipleri kendilerine ayrýlan araziden elde ettikleri gelirlerle geçinirlerdi. c. Mülk (hususi) arazi: Þahýslara ait arazilerdir. Arazi sahibi isterse araziyi çocuklarýna miras býrakabilir satabilir veya vakfedebilirdi. d. Vakýf arazi: Gelirleri ilmî veya sosyal kurumlarýn kurulmasý ve masraflarýnýn karþýlanmasý için ayrýlan topraklardýr. ! Ýktisadi ve Ticari Hayat Selçuklularýn hâkim olduðu Horasan, Ýran, Irak, Anadolu ve Suriye bu devirde, ekonomik bakýmdan en üst seviyeye çýkarak, milletler ve kýtalar arasý ticarette köprü görevi görüyordu. Selçuklu ülkesinde her türlü tarým ürünlerini yetiþtirmeye uygun iklim, coðrafi ve doðal zenginlikler bulunuyordu. Tahýl sýkýntýsý çekilmeyip, o günkü þartlarda fiyatý da ucuzdu. Ticareti geliþtirmek için yollar ve kervansaraylar yapýlmýþtý. yorumlayalým SELÇUKLULAR’DA EKONOMÝ Büyük Selçuklu Devleti Döneminde askerî ve siyasi baþarýlarýn yanýnda ekonomik ve kültürel alanda da önemli geliþmeler olmuþtur. Selçuklular Döneminde istikrarla birlikte ticaret geliþmiþ, þehirlerin nüfuslarý artmýþtý. Þehirlerde büyük bir sermayedar sýnýf meydana gelmiþti. Ticaret ve ekonomi alanýnda geliþtirilen yeni modellerle birlikte þehir ve bölgeler arasýnda sermaye aktarýmý kolaylaþtýrýldý. Bu dönemde kullanýlan çek yöntemi para ekonomisinde uygulanan ileri düzeydeki anlayýþý ifade ediyordu. Daha sonra bu yöntem çek kelimesiyle birlikte Avrupa’ya aktarýlmýþ ve modern bankacýlýðýn bir yöntemi olarak bu güne kadar gelmiþtir. Bu dönemde Türk ve Ýslam dünyasýyla Avrupa arasýndaki ekonomik durumu karþýlaþtýracak olursak XIV. yüzyýl baþýnda Fransa ve Ýngiltere krallýklarýndan her birinin bütçeleri ancak 3,5 - 4 milyon altýn civarýndaydý. Ayný dönemde Tebriz þehrinin bütçesi ise bu krallýklardan biri seviyesinde bulunuyordu. Erdoðan Merçil, Müslüman Türk Devletleri Tarihi, s. 241’den yararlanýlmýþtýr. ? cevaplayalým 1. Selçuklularýn dünya ekonomi anlayýþýna kazandýrmýþ olduðu kavramlar nelerdir? 2. Ekonominin güçlü devlet olmadaki yeri ne olabilir? Fütüvvet, esnafýn kendi aralarýnda birleþerek kurduklarý dinî-iktisadi bir teþkilatlanmadýr. Her zanaat kolu, bir lonca teþkilatýna baðlýydý. Loncalar, meslek ve erbabýný kontrol altýnda tutardý. Bu teþkilat daha sonra Osmanlýlara geçti. Esnaf ve tüccar mallarýnýn alýnýp satýldýðý, tanýtýldýðý pazarlar kurulurdu. Selçuklular, þeker ve eþya alýp; at, halý, ipek ve maden satarlardý. Devletin gelir kaynaklarý, arazi vergisi olan haraç, ziraat vergisi olan öþür, iltizam, ganimet, baðlý ve komþu devletlerin hediye ve yýllýklarý idi. Hayat pahalýlýðý, yok denecek kadar azdý. Ýlim Devlet, ilim ve âlimlerin yanýnda olup geliþmesi için bütün imkânlarýný seferber etmiþti. Dinî eðitim ve öðretimin yapýldýðý medrese, tekke ve zaviyeler ülkenin her tarafýnda yaygýndý. Selçuklular Döneminde, rasathaneler kurularak gök cisimlerinin hareketleri izlendi ve Celali Takvimi hazýrlandý. Matematik ve astronomi alanlarýnda Ömer Hayyam, Muhammed Beyhakî, Ebü’lMuzaffer Ýsferâyinî, Vâsýtî, Ahmed Tûsî ve daha pek çok âlim yetiþip deðerli eserler verdiyse de Selçuklularýn bilim ve bilim insanlarýna yaklaþýmlarý hakkýnda neler söylenebilir? XIII. yüzyýlda Ýslam ülkelerindeki Moðol tahribatý sebebiyle bunlardan faydalanma imkâný büyük ölçüde kaybolmuþtur. Selçuklu sultan ve devlet adamlarýnýn desteðiyle önemli edebiyatçý ve þairler yetiþmiþtir. Selçuklu sarayýnda, devlet kurumlarýnda ve edebî eserlerde genellikle Farsça, medrese çevrelerinde Arapça, Selçuklu hanedaný ile Türkmenler arasýnda ve orduda da Türkçe konuþulup yazýlýrdý. ! 160 Sadi-i Þirazî, Ömer Hayyam, Enverî, Lami-i Cürcânî, Ebyurdî, Ezrâkî gibi edip ve þairler, nesir ve nazým eserler verdiler. Gaza ve fetih ruhunu canlý tutan destani eserler yazdýlar. yorumlayalým SELÇUKLU MEDRESELERÝ Ýsfahan Medresesi Ýslam dünyasýnda Hz. Peygamberin uygulamalarý ile baþlayan bilim alanýndaki kurumsallaþma, Selçuklular Döneminde yeni bir boyut kazanmýþtýr. Selçuklular, Ýslami ilimlerin eðitim ve öðretiminin yapýldýðý, zamanýn fen bilimlerinin öðretildiði çeþitli fakültelere sahip, üniversite mahiyetinde büyük medreseler yaptýrdýlar. Ýlk medrese Tuðrul Bey tarafýndan Niþabur’da açýldý. Medreselerin en büyüðü, Alp Arslan Döneminde Nizamülmülk tarafýndan açýlan Baðdat’taki Nizamiye Medresesi olup Ýsfahan, Niþabur, Belh, Herat, Basra’da benzerleri vardý. Medreselerde, uzmanlarca okutulan matematik, astronomi, geometri, cebir, fizik, kimya sahalarýnda derin bilginler yetiþti. En tanýnmýþ bilgin ve düþünce adamlarý müderris denilen eðitimciler olarak göreve alýnmýþ, sadece müderrisler deðil öðrenciler de maaþa baðlanmýþtý. Döneminin en ileri düzeyde eðitim programlarýyla zengin kütüphane ve eðitim araçlarýyla donatýlan medreseler sadece ilim adamý yetiþtirmekle kalmadý. Bu eðitim kurumlarý dönemin kültür ve sanat anlayýþýný etkilediði gibi toplumsal yapýsýna da yön verdi. Medreseler uygulamýþ olduðu eðitim öðretim programýyla bir taraftan bilim ve sanat adamlarý yetiþtirirken diðer taraftan da Batýni hareketine karþý toplumu bilinçlendiriyordu. Selçuklu medreseleri mimari tarzýyla yeni Türk yapý sanatýnýn ilk örnekleri olarak Türk ve Ýslam dünyasýnda egemen olmuþtur. Ýbrahim Kafesoðlu, Selçuklu Tarihi, s. 115-120’den özetlenmiþtir. ? cevaplayalým 1. Selçuklular eðitim kurumlarýna hangi görevleri yüklemekteydiler? 2. Selçuklu medreseleri bilim ve sanat alanýndaki geliþmeleri nasýl etkilemiþtir? uygulayalým “Nizamiye Medreseleri” ile ilgili araþtýrma yaparak araþtýrma sonuçlarýný rapor hâlinde yazýnýz. 161 Ýsfahan’dan bir görüntü Mimarlýk ve Sanat Selçuklu mimari ve sanat eserlerinin çoðu birer þaheserdir. Batýnilerin ve Moðollarýn tahribatýna raðmen kalabilenleri, uzmanlarýnca hâlâ hayranlýkla incelenmektedir. Selçuklu sarayý, medrese, cami, mescit, türbe, kümbet, kervansaray, ribat, han, çarþý, hastane, kaplýca, hamam, çeþme, ev, yol, kale, sur, kule, tersaneler ve diðer sosyal, sivil ve askerî eserler belli baþlý Selçuklu mimari eserlerini oluþturur. Selçuklular önemli ticaret yollarý üzerinde kervanlarýn güvenliðini saðlamak için büyük bir özen göstermiþler, zengin ticaret kervanlarýna muhafýzlar tayin etmiþlerdi. Konaklama yerlerinde kervansaraylar inþa edilmiþ, burada konaklayan herkese, ister Müslüman ister Hristiyan olsun ayný yemek verilmiþ ve eþit davranýlmýþtýr. Kitabe, hat, tezhip, minyatür, çini, halý, kilim ve seccadeler ise Selçuklu eserlerine ayrý bir zenginlik kazandýrýr. Çadýr þeklinde yapýlan kubbeler de Selçuklu mimari eserlerinin bir özelliðidir. Çadýr þeklinde kubbe, türbelerde çok kullanýlmýþtýr. Sultan, evliya, âlim, devlet adamlarý ve hürmete layýk kiþiler adýna yapýlan muhteþem türbeler, ülkenin her tarafýnda mevcuttu. Selçuklulara ait türbe-Merv Ýlk Büyük Selçuklu Hükümdarý Tuðrul Bey’in defnedildiði, Rey’deki Kümbet-i Tuðrul ile Ýsfahan, Hemedan ve Merv’de diðer sultanlara ait muhteþem türbeler Selçuklu mimarisinin önemli eserlerindendir. Baðdat’ta Ýmam-ý Azam Ebu Hanife’ye ve Necef’te Hazret-i Ali’ye ait türbe ve külliyelerin Sultan Melikþah tarafýndan yapýlmasý, Selçuklularýn Sahabe-i Kiram, Ehl-i Beyt ve âlimlere saygýlarýnýn bir göstergesidir. Selçuklular, Merv, Rey, ÝsfaSelçuklu sanat ve mimarisinin han, Hemedan, Baðdat ve Niþabur’da muhteþem saraylar genel özellikleri nelerdir? ve camiler de inþa ettiler. ! 162 ölçme ve deðerlendirme A. Aþaðýdaki, çoktan seçmeli sorularýný cevaplandýrýnýz. 1. Türklerin Ýslamiyeti kabulü aþaðýdaki alanlarýn hangisinde deðiþikliðe neden olmamýþtýr? A) Bilim B) Edebiyat C) Hukuk D) Askerî E) Mimari 2. Türk-Ýslam devletlerinde aþaðýdaki hangi dalda eser verilmemiþtir? A) Mimari B) Minyatür C) Resim D) Oymacýlýk E) Nakkaþlýk 3. Çinliler ile Müslüman Araplar arasýnda yapýlan Talas Savaþý’nýn Türk dünyasý açýsýndan sonucu aþaðýdakilerden hangisidir? A) Türk-Çin iliþkileri son bulmuþtur. B) Orta Asya Çin hâkimiyetine girmiþtir. C) Türkler kitleler hâlinde Ýslam dinine girmeye baþlamýþlardýr. D) Anadolu Türk yurdu olarak seçilmiþtir. E) Türkler Ýslam dünyasýnýn liderliðini üstlenmiþtir. 4. ? Resmî yazýþma dili Türkçedir. ? Nüfusu tamamen Türklerden oluþur. Aþaðýdaki devletlerden hangisi yukarýdaki özellikler açýsýndan diðerlerinden ayrýlýr? A) Karahanlýlar B) Büyük Selçuklular C) Gazneliler D) Tolunoðullarý E) Ýhþidiler B. Aþaðýdaki ifadelerin baþýna doðru ise (D), yanlýþ ise (Y) harfi koyunuz. (.....) 1. Türkler, Tuðrul Bey’in Baðdat seferinden sonra Ýslam dünyasýnýn koruyuculuðunu ve liderliðini üstlenmiþlerdir. (.....) 2. Ýslamiyetle birlikte Türkler heykel ve kabartma sanatlarýnda da baþarýlý örnekler vermiþlerdir. (.....) 3. Talas Savaþý’nda Karluk Türkleri Çinlilere karþý Araplara yardým etmiþtir. (.....) 4. Karahanlýlarla Gazneliler ayný dönemde yaþamýþ, komþu Türk devletleridir. (.....) 5. Malazgirt Savaþý’ndan sonra Anadolu tamamen Türklerin eline geçmiþtir. C. Aþaðýda yer alan ifadeleri tamamlayýnýz. 1. Orta Asya’da Ýslamiyeti kabul eden ilk Türk devleti ............................................. . 2. Büyük Selçuklu Devleti’nde ilk medrese ……….....……zamanýnda ……....…………açýlmýþtýr. 3. Dandanakan Savaþý …………………. ile …………..… devletleri arasýnda meydana gelmiþtir. 4. .............................................. sonucunda Türkler Anadolu’ya yerleþmeye baþlamýþtýr. 5. ……..…………………….. tarihte Sultan unvanýný kullanan ilk Türk hükümdarýdýr. D. Aþaðýdaki eserleri yazarlarý ile eþleþtiriniz. (.....) 1. Divân-ý Lügati’t-Türk A. Yusuf Has Hacib (.....) 2. Divân-ý Hikmet B. Kaþgarlý Mahmut (.....) 3. Atebet’ül Hakayýk C. Hoca Ahmet Yesevi (.....) 4. Kutadgu Bilig D. Yüknekli Edip Ahmet E. Evliya Çelebi F. Mevlana Celaleddin-i Rumi E. Aþaðýdaki sorularý cevaplandýrýnýz. 1. Katvan Savaþý - Oðuz Ýsyaný - Karahýtaylar - Büyük Selçuklu Devleti - Sultan Sencer kelimelerini kullanarak bir metin oluþturunuz. 2. Büyük Selçuklu Devleti’nin Türkiye tarihine yapmýþ olduðu en önemli katký nedir? 3. Türk-Ýslam devletlerinde halkýn etnik yapýsý bu devletleri hangi yönlerden, nasýl etkilemiþtir? 4. Türkler, Ýslamiyetten önceki hangi özelliklerini Ýslamiyetten sonra da korumuþlardýr? 5. Malazgirt Savaþý öncesi Anadolu’nun siyasi ve ekonomik durumunu göz önünde bulundurarak bu savaþýn Anadolu’ya etkilerini açýklayýnýz. 163 6. ÜNÝTE 6. ÜNÝTE: TÜRKÝYE TARÝHÝ (11-13. YÜZYILLAR) 1. KONU: MALAZGÝRT SAVAÞI’NDAN SONRA ANADOLU’DA KURULAN ÝLK TÜRK DEVLET VE BEYLÝKLERÝ 2. KONU: TÜRKÝYE SELÇUKLU DEVLETÝ 164 hazýrlanalým 1. Türklerin Anadolu’ya yaptýklarý akýnlarýn nedenleri neler olabilir? 2. Bir bölgenin ele geçirilmesini kolaylaþtýran etkenler neler olabilir? 3. Türklerin Anadolu’ya sahip olmalarý Avrupa’da nasýl karþýlanmýþ olabilir? 4. Bir ülkede ticaretin geliþmesi için hangi politikalar izlenmelidir? 5. Bulunduðunuz yörede, Anadolu’da kurulan ilk Türk devletlerine ait eserlerin olup olmadýðýný araþtýrýnýz. ÇÝFT BAÞLI KARTAL-SELÇUKLU ARMASI 165 1. KONU MALAZGÝRT SAVAÞI’NDAN SONRA ANADOLU’DA KURULAN ÝLK TÜRK DEVLET VE BEYLÝKLERÝ TEMEL KAVRAMLAR FETÝH ÝMAR MEDRESE TÜRKMEN KÜMBET KÜLLÝYE SELÇUKLU Geldik kopup iç Asya’dan altýn yeleli Atlarla; zaferler nice bin velveleli düþünelim Geldik, soyumuz Türk, adýmýz Selçuklu, 1. Yukarýdaki fotoðraflardan hareketle Anadolu’da kurulan Türk devletlerinin Türkiye tarihine katkýlarý hakkýnda neler söylenebilir? 2. Yukarýdaki kavramlar hakkýnda neler söylenebilir? 3. Yandaki þiire göre Selçuklularýn Türkiye tarihine katkýlarý ile ilgili neler söylenebilir? Bir baþka bahardýr yaþanan biz geleli. Beþir Ayvazoðlu Doðuþtan Günümüze Büyük Ýslam Tarihi, C 7, s. 16. yorumlayalým Malazgirt Savaþý’ndan sonra ilk Türk devletlerinin birçoðunun Doðu Anadolu’da kurulmasýnýn nedenleri neler olabilir? K A R A D E N Ý Z Edirne Tekirdað Ýstanbul Zonguldak Samsun E G E D E N Ý Z Ý MARMARA DENÝZÝ Amasya Ýznik Bursa Çanakkale Trabzon Eskiþehir Kars SALTUKLULAR MENGÜCEKLÝLER Ankara DANÝÞMENTLÝLER Yozgat Balýkesir Rize Erzurum Sivas ÇUBUKOÐULLARI Van Afyon ÇAKA BEYLÝÐÝ Elazýð Ýzmir Efes Denizli TANRIVERMÝÞ OÐULLARI Malatya Niðde Konya SÖKMENLÝLER Diyarbakýr ÝNALOÐULLARI DÝLMAÇOÐULLARI ARTUKLULAR Karaman Adana Mardin ABBASÝLER Urfa ÝNANÇOÐULLARI Antalya Hakkari EYYÛBÝLER Alanya Antakya FATÝMÝLER Rodos KIBRIS A K D E N Ý Z 0 100 200 300 400 Km 1. Harita: Anadolu’da kurulan ilk Türk devletleri ve beylikleri Türklerden Önce Anadolu’nun Durumu Türklerin fethinden önce Anadolu, yýllarca devam eden Sasani-Bizans savaþlarý yüzünden harabeye dönmüþtü. 166 Uzun süren bu savaþlar bölgede yaþayan nüfusun azalmasýna neden olmuþ, can güvenliði nedeniyle göç eden insanlar þehirlerde toplanmýþtý. XI. yüzyýlda Anadolu’da Rum, Ermeni ve Süryani gibi kavimler yaþamaktaydý. Bizans Ýmparatorluðu’nun Anadolu’daki otoritesi zamanla zayýfladý, Anadolu’nun doðusunda Ermeni ve Gürcü prenslikleri kuruldu. Kendilerine yurt arayan Oðuzlar için Anadolu’nun bu karýþýk siyasi durumu yerleþmeye oldukça elveriþliydi. Bu elveriþli þartlarý deðerlendiren Türkler, Malazgirt Savaþý’ndan sonra Anadolu’nun farklý bölgelerinde devletler kurmaya baþladýlar. 1. Daniþmentliler Daniþmentliler,Selçuklu komutanlarýndan Daniþment Ahmet Gazi tarafýndan Orta Anadolu’da kuruldu (1080). Merkezi Sivas’tý. Daniþment Ahmet Gazi, Türkiye Selçuklularý ile birlikte Eskiþehir yakýnlarýnda Haçlýlara karþý mücadele etti. Daniþment Ahmet Gazi’den sonra yerine geçen oðlu Emir Gazi Döneminde Fýrat’tan Sakarya’ya kadar Orta ve Kuzey Anadolu, Daniþmentlilerin egemenliðine girdi. Emir Gazi’nin ölümünden sonra yerine geçen oðlu Muhammed, Ermenilerle, Bizans Ýmparatorluðu’yla ve Haçlýlarla savaþtý. ÖlüYaðýbasan Medresesi kalýntýlarý, Niksar-Tokat münden sonra oðullarý arasýnda taht kavgalarý baþladý. Daniþmentliler Kayseri, Sivas, Malatya olmak üzere üç kola ayrýldý. Türkiye Selçuklu Sultaný II. Kýlýç Arslan, üç kolu da ele geçirerek 1178’de Daniþmentlilere son verdi. Daniþmentlilerde kendi adýna para bastýran ilk hükümdar Daniþment Ahmet Gazi’dir. Daniþmentlilere ait paralarda Grekçe yazýlar vardýr. Tokat ve Niksar’daki Yaðýbasan Medresesi dönemin önemli eðitim kurumlarýndandýr. Daniþmentlilerden kalma Kayseri Ulu Cami bir baþka önemli eserdir. Dönemin önemli edebî eseri Daniþmentname’dir. Daniþmentli Ahmet Gazi ve Daniþmentli beylerinin Bizans Ýmparatorluðu’na karþý mücadelelerini, kahramanlýklarýný anlatan bu destan, Türkiye Selçuklularý Döneminde yazýya geçirilmiþtir. yorumlayalým “DANÝÞMENTNAME”DEN Peygamberimizin hicretinden üç yüz altmýþ sene sonra, Battal Gazi’nin torunlarýndan Melik Ahmed Daniþment, halifeden izin alarak birçok beyle birlikte Anadolu’da fetihlere baþlar. Uzun zamandan beri harap olan Sivas’ý mamur hâle getirerek buraya yerleþir. Burada mücahitleri ikiye ayýrýr. Turasan idaresindeki mücahitler, Ýstanbul üzerine giderler. Fakat Alemdað önlerinde þehit olurlar. Melik Ahmet Daniþment ise Sivas’tan Karadeniz’e uzanan bölgeyi fethetmeyi kararlaþtýrýr. Artuhi isminde bir Hristiyanýn Müslüman olmasýna vesile olur ve onu yanýndan ayýrmaz. Tokat, Zile, Amasya, Çorum ve Niksar bölgelerini fethederek halký Müslüman olmaya davet eder. Halkýn büyük bir kýsmý Ýslamiyeti seve seve kabul eder. Ancak bir müddet sonra Niksarlýlar Ýslam’ý terk ederek bölgedeki birçok Müslümaný öldürürler. Daniþment Gazi, Niksar’ý tekrar alarak Canik’e doðru yola çýkar. Fakat yolda pusuya düþürülerek þehit edilir. Vasiyeti üzerine Niksar Kalesi karþýsýnda bir yere defnedilir. Atilla Özkýrýmlý, Türk Edebiyatý Ansiklopedisi ,C 2, s. 346. ? cevaplayalým Metne göre Daniþmentlilerin Türkiye tarihindeki önemini ifade ediniz. 2. Saltuklular Saltuklular, Büyük Selçuklu Devleti komutanlarýndan Ebulkâsým Saltuk tarafýndan Erzurum ve çevresinde kurulan Anadolu’daki ilk Türk devletidir (1072). Daniþmentlilerle birlikte Haçlýlara karþý baþarýyla mücadele eden Saltuk Bey Gürcülerle savaþtý. Ölümünden sonra yerine geçen oðlu Ali Bey, Artuklular’la birlikte Gürcülere karþý yapýlan savaþlara katýldý fakat baþarýlý olamadý. II. Saltuk zamanýnda (1132-1168) Türkiye Selçuklu Devleti ile iyi iliþkiler kuruldu. 167 II. Saltuk’un ölümünden sonra devlet zayýfladý. Türkiye Selçuklu Sultaný Rükneddin Süleyman Þah’ýn, Gürcülere karþý düzenlediði sefere Saltuklu Bey’i Alâeddin’in katýlmayý reddetmesi üzerine Rükneddin Süleyman Þah, Erzurum’u ele geçirerek Saltuklu Devleti’ne son verdi (1202). Erzurum, Akdeniz limanlarýndan Azerbaycan ve Türkistan’a uzanan ticaret yollarý üzerinde kurulmuþ bir þehirdi. Bu nedenle Saltuklular zamanýnda ticari açýdan önemli bir merkezdi. Ayrýca bölge, geniþ otlaklara sahip olduðundan hayvancýlýk geliþmiþti. Kale Cami, Tepsi Minare, Ulu Cami, Üç Kümbetler, Mama Hatun Türbesi Saltuklulardan günümüze kalan önemli mimari eserlerdir. 3. Mengücekliler Mengücekliler, Selçuklu Sultaný Alp Arslan’ýn komutanlarýndan Mengücek Gazi tarafýndan kurulmuþtur. Bu devlet Erzincan merkez olmak üzere Kemah, Divriði ve Þebinkarahisar bölgelerinde hüküm sürmüþtür (1080-1228). Mengücek Gazi, Gürcülere ve RumIara karþý yapýlan savaþlarda baþarýlý oldu. Mengücek Gazi’nin ölümünden sonra yerine geçen oðlu Ýshak, Artuklularla ve Daniþmentlilerle yaptýðý savaþta yenildi ve Daniþmentlilerin himayesine girdi. Ýshak’ýn ölümünden sonra Mengücekliler, Erzincan ve Divriði olmak üzere iki kola ayrýldýlar. Ýshak Bey’in oðullarýndan Süleyman Divriði’de, Davut ise Erzincan’da hüküm sürdü. Her iki kol da Moðol istilasýndan önce Türkiye Selçuklu Devleti’ne baðlandý. Mengücekliler zamanýnda Kemah ve Erzincan, tarým, ticaret, sanayi açýsýndan büyük geliþme göstermiþ, iktisadi geliþmenin yanýnda devrin en önemli kültür merkezlerinden biri olmuþtur. Divriði’de darüþþifa ile birlikte külliye olarak yaptýrýlan Ulu Cami, dönemin en önemli eseridir. Erzincan ve çevresinde meydana gelen depremler eserlerin günümüze ulaþmasýný engellemiþtir. Mengücekliler, bilimin geliþmesine önem vermiþlerdir. Hükümdar Davut Þah’ýn Erzincan’daki sarayýna davet ettiði dönemin bilim insaný Muvaffakuddin Abdüllâtif, týp, fizik ve felsefe alanlarýnda eserler vermiþtir. Divriði Ulu Cami 4. Artuklular Anadolu’nun fethi sýrasýnda Doðu ve Güneydoðu Anadolu’da Artuk Bey’in oðullarý tarafýndan kurulmuþtur. Devlete adýný veren Artuk Bey, Selçuklu Sultaný Melikþah Devrinde Ýzmit’e kadar yapýlan fetihlerde bulunmuþ, ancak Diyarbakýr kuþatmasý sýrasýnda Melikþah’la arasý açýlmýþtýr. Artuk Bey bu olaydan sonra Suriye Meliki Tutuþ’un hizmetine girmiþ, Tutuþ da ona Kudüs’ü dirlik olarak vermiþtir. Artuk Bey’in ölümünden sonra oðullarý Sökmen ve Ýl Gazi, Kudüs’ü Fatýmîlere karþý koruyamayýnca Diyarbakýr yöresine geldiler (1098). Bu bölgede Artuklu Beyliði’ni kurarak üç kol hâlinde yönetimlerini sürdürdüler (1102). Bunlar; Hasankeyf Artuklularý (1102-1231), Mardin Artuklularý (1108-1409), Harput Artuklularýdýr (1112-1234). Batman Irmaðý üzerinde bulunan Malabadi Köprüsü, Mardin’de Hatuniye Medresesi, Koçhisar’da Ulu Cami, Muzafferiye, Semanin, Þehidiye ve Hüsamiye Medreseleri bu döneme ait eserlerdir. Artuklular Devrinin en tanýnmýþ bilim insanlarýndan biri EICezerî’dir. Haberleþme, kontrol, denge kurma ve ayarlama ilmi olan sibernetiðin ilk kurucusudur. Sibernetiðin geliþmesiyle elektronik beyinler ve otomasyon denilen sistemler ortaya çýktý. Cezerî diþli çarklarla çalýþan çeþitli makineler yaptý. Bunun yanýnda su saatleri, kendiliðinden kesilip akan fýskiye, mekanik Cezerî’nin Tavuskuþlu Saat olarak çalýþan müzik aletleri, tulumbalar ve þifreli kilitler yapmayý çalýþmasýný gösteren minyatür baþardý. 168 yorumlayalým ARTUKLULARDA TÝCARÝ HAYAT Artuklular Döneminde halktan çok az bir vergi alýndýðý için komþu ülkelerden, Artuklu topraklarýna göçler olduðu bilinmektedir. Ýnþa edilen köprüler, kervansaraylar, camiler, medreseler, su kanallarý Artuklularýn iktisadi olarak geliþtiðinin birer kanýtýdýr. Metal iþlemeciliði, dericilik ve el sanatlarý oldukça geliþmiþti. Etrafý baðlarla çevrili olan Mardin’de pamuk ekimi yapýldýðý, dokumacýlýðýn geliþtiði seyyahlarýn gezi notlarýndan anlaþýlmaktadýr. Van Gölü üzerinde gemilerle yapýlan nakliyat, Ahlat’ýn ticari merkez olmasýnda önemli rol oynamýþtý. Ýran ve Anadolu’dan gelen tüccarlar, Mardin Kýzýltepe’deki pazarlarda mallarýný satmaktaydýlar. Ülkedeki bu canlýlýk Moðol istilasýna kadar sürmüþtü. Malabadi Köprüsü-Batman Doðuþtan Günümüze Büyük Ýslam Tarihi, C 6, s. 189, 190. ? cevaplayalým Artuklularýn çok canlý bir ticari hayata sahip olmasýnýn etkileri neler olabilir? 5. Çaka Beyliði ve Diðer Türk Beylikleri Oðuzlarýn Çavuldur koluna baðlý olan Çaka Bey, Bizans Ýmparatorluðu’na düzenlenen akýnlar sýrasýnda esir düþtü ve Ýstanbul’a götürüldü. Çaka Bey bir fýrsatýný bulup Ýstanbul’dan kaçtýktan sonra Ýzmir ve çevresini ele geçirip kendi adýyla anýlan beyliði kurdu (1081). Ýstanbul’da iken denizciliði öðrenen Çaka Bey, kurduðu donanma ile Midilli, Rodos, Sakýz ve Ýstanköy adalarýný fethetti. Bizans Ýmparatorluðu’na karþý büyük zaferler kazandý. Çaka Bey, Ýstanbul’u ele geçirmek amacýyla Peçenekler ve Türkiye Selçuklularý ile ittifak kurdu. Ancak bunu öðrenen Bizans imparatoru, Türkiye Selçuklularý Sultaný I. Kýlýç Arslan’ý, Çaka Bey’e karþý kýþkýrttý. Bizans Ýmparatorluðu’nun bu kýþkýrtmalarý sonunda I. Kýlýç Arslan, kayýnpederi Çaka Bey’i öldürttü. Bizans Ýmparatorluðu, Çaka Bey’in ölümünden sonra Ýzmir ve çevresine hâkim oldu ve bu devlete son verdi (1093). Çaka Bey, ilk Türk donanmasýný kuran ve ilk deniz komutaný olan Türk beyidir. Anadolu’da kurulan diðer Türk beylikleri, kurucularý ve kurulduðu bölgeler tabloda gösterilmiþtir. ANADOLU’DA KURULAN DÝÐER TÜRK BEYLÝKLERÝ BEYLÝÐÝN ADI KURUCUSU KURULDUÐU YER Sökmenliler Kutbeddin Ýl-Arslan’ýn komutanlarýndan Sökmen Ahlat ve Van Gölü havzasýnda Ýnaloðullarý Türkmen komutanlarýndan Sadr Diyarbakýr ve çevresinde Çubukoðullarý Melikþah’ýn komutanlarýndan Çubuk Bey Harput ve çevresinde Dilmaçoðullarý Sultan Alp Arslan’ýn komutanlarýndan (Togan Arslanoðullarý) Dilmaçoðlu Mehmet Bey Bitlis ve civarýnda Ýnançoðullarý Mehmet Bey Ladik’te (Denizli) Tanrývermiþoðullarý Tanrývermiþ adlý bir Türkmen beyi Efes ve çevresinde ? cevaplayalým Anadolu’da kurulan ilk Türk devletlerinin ve beyliklerinin Anadolu’yu Türkleþtirmek için yaptýðý çalýþmalar neler olabilir? 169 2. KONU TÜRKÝYE SELÇUKLU DEVLETÝ (1077 - 1308) TEMEL KAVRAMLAR HAÇLI SEFERLERÝ YASSI ÇÝMEN KÖSEDAÐ KERVANSARAY BABAÝLÝK MEVLEVÝLÝK “Keykubâd’ýn vakýf eserleri zamanýn sahifeleri üzerinde ve cihanýn her tarafýnda güneþ gibi parlayacaktýr.” Kerimüddin Aksarayî (Selçuklular Dönemi Tarihçisi) Osman Turan, Türk Cihan Hâkimiyeti Mefkuresi Tarihi, s. 309. düþünelim 1. Yukarýdaki resimlere göre Türkiye Selçuklularýnýn Anadolu’nun Türkleþmesi için yaptýðý çalýþmalar neler olabilir? 2. Kavramlar sizde hangi çaðrýþýmlarý oluþturmaktadýr? 3. Kerimüddin Aksarayî sözüyle Türkiye Selçuklularý’nýn hangi yönlerine vurgu yapmýþ olabilir? 1. Türkiye Selçuklu Devleti’nin Kuruluþ Dönemi Türkiye Selçuklu Devleti, Selçuklu soyundan gelen Kutalmýþ Bey’in oðlu Süleyman Þah tarafýndan kuruldu. Kutalmýþ, Büyük Selçuklu Devleti’nin hükümdarý Alp Arslan ile yaptýðý taht mücadelesini kaybetti. Alp Arslan’ýn ölümünden sonra Kutalmýþ’ýn oðullarý Mansur ve Süleyman Þah Suriye’ye geldiler. Fakat buradaki faaliyetlerinde baþarýlý olamayýnca Anadolu’ya geçtiler. ! Türkiye Selçuklularýnýn kuruluþunda Büyük Selçuklu Devleti’ndeki veraset sisteminin etkisi hakkýnda neler söylenebilir? Bizans Ýmparatorluðu’ndaki taht kavgasý ve iç karýþýklýklardan yararlanan iki kardeþ Konya, Afyon, Kütahya ve Ýznik’i ele geçirerek batý yönünde fetihlere devam etti. Mansur’un, Süleyman Þah’ý ortadan kaldýrarak Anadolu’da tek baþýna devlet kurmak istemesi üzerine Süleyman Þah, Melikþah’dan yardým istedi. Melikþah Porsuk Bey komutasýnda bir orduyu Anadolu’ya gönderdi. Süleyman Þah’ýn kuvvetleriyle birleþen Porsuk Bey kuvvetleri Mansur’u yenilgiye uðrattý ve Süleyman Þah, Anadolu’ya tek baþýna hâkim oldu. Melikþah 1077’de Süleyman Þah’a hükümdarlýk unvaný veren bir ferman gönderdi. Abbasi halifesinin ise Süleyman Þah’a hükümdarlýðýný onaylayan menþur göndermesiyle, merkez Ýznik olmak üzere Türkiye Selçuklu Devleti kuruldu. Süleyman Þah, devleti kurduktan sonra fetihlere batý yönünde devam ederek bir yandan Marmara ve Karadeniz sahillerine, diðer taraftan da Ege Denizi kýyýlarýna ulaþtý (1080). Böylece devletin sýnýrlarýný Marmara kýyýlarýndan 170 SÜLEYMAN ÞAH ANLATIYOR Ben Süleyman Þah! Selçuklu hanedanýndaným. Büyükbabam Arslan Yabgu, Selçuk Bey’den sonra Oðuzlarýn baþýna geçmiþ ancak Gazneli Mahmut’un bir hilesi sonucu hapsedilmiþti. Oðuzlar için çok þey yapan büyükbabamýn yerine geçen Mikail amcamýn çocuklarý Tuðrul ve Çaðrý beyler buna karþýlýk onu kurtarmak için pek fazla çaba sarf etmediler. Hapsedildiði yerde dedem Arslan Yabgu’nun hayatýný kaybetmesi üzerine harekete geçen babam Kutalmýþ, Selçuklu tahtýný ele geçirmek amacýyla Rey þehrini kuþatmýþsa da baþarýlý olamayarak hayatýný kaybetmiþti. Ben ve kardeþlerimin hayatý, vezir Nizamülmülk’ün “Öldürülmeleri aileye uðursuzluk getirir.” sözüyle baðýþlandý. Ancak bizi kendisine rakip gören Melikþah, Anadolu’nun fethinde bizi görevlendirdi. Amacý bizi merkezden uzaklaþtýrýp rahat hareket etmek ve ayný zamanda Anadolu’nun fethini gerçekleþtirerek devlet hizmetinde bizden yararlanmaktý. Þayet bu mücadelede þehit olursak bizden kurtulacaktý. Bütün bu yaþananlar üzerine Anadolu’nun fethinde görev aldým ve Türkiye Selçuklu Devleti’nin temellerini attým. Türkler Ansiklopedisi, C 6, s. 529-530’dan özetlenmiþtir. Çukurova’ya kadar geniþletti. Bu geliþmeler neticesinde Bizans Ýmparatoru Aleksios Komnenos (Aleksi Komnen) ile Türkiye Selçuklularý, Ýstanbul Boðazý’ný sýnýr olarak belirleyen bir antlaþma imzaladý. Bu antlaþmayla devletin batý sýnýrlarýný güvence altýna alan Süleyman Þah, yerine komutanlarýndan Ebu’l Kasým’ý býrakarak güneye yöneldi. Tarsus, Adana, Antalya, Antep ve Antakya’yý fetheden Süleyman Þah’ýn bu fetihleri Suriye Selçuklu Meliki Tutuþ’la aralarýnýn açýlmasýna neden oldu. Halep yakýnlarýnda karþýlaþan iki ordunun yaptýðý mücadeleyi Süleyman Þah kaybetti ve savaþ sýrasýnda öldü (1086). Süleyman Þah, Suriye’de Caber Kalesi yanýna gömüldü. Lozan Barýþ Antlaþmasý’na göre Süleyman Þah’ýn mezarýnýn bulunCaber Kalesi-Suriye duðu yer Türk topraðý kabul edildiðinden, buranýn koruyuculuðunu da Türk askerleri yapmaktadýr. Süleyman Þah, güneye inerken yerine Ebu’l Kasým’ý býrakmýþtý. Süleyman Þah ölünce Ebu’l Kasým, devleti idare etmeye baþladý. Bu arada Melikþah, Türkiye Selçuklu Devleti’ni baský altýnda tutmaya çalýþýyordu. Fakat Melikþah’ýn 1092’de ölmesi bu isteðin sonuçsuz kalmasýna yol açtý. Melikþah’ýn ölmesiyle birlikte Süleyman Þah’ýn oðullarý Kýlýç Arslan ve Kulan Arslan Anadolu’ya geldi. Kýlýç Arslan Türkiye Selçuklu Devleti’nin baþýna geçti. < I. Kýlýç Arslan Dönemi: Kýlýç Arslan hükümdar olunca devlet iþlerini düzene koydu. Bizans üzerinde baský kurdu. Ýzmir’de devlet kurmuþ olan Çaka Bey’in kýzýyla evlendi. Bizans, Çaka Bey’in baþarýlarýndan rahatsýz oluyordu. Kendi devleti açýsýndan Çaka Bey’in kuvvetlenmesini istemeyen Bizans imparatoru, I. Kýlýç Arslan Çaka Bey’in arasýný açtý. I. Kýlýç Arslan ile Çaka Bey’i ortadan kaldýrdý. Böylece Bizans’la bir antlaþma yaparak batý sýnýrýný güvence altýna alan I. Kýlýç Arslan doðuya yöneldi. Malatya’yý kuþattýðý sýrada, büyük bir haçlý ordusunun Anadolu’ya doðru ilerlediði haberini aldý. Kuþatmayý kaldýrarak Ýznik’e döndü. I. Kýlýç Arslan, I. Haçlý Seferi esnasýnda baþarýlý savunma yaptýysa da Ýznik’i Bizans’a terk etmek zorunda kaldý ve devlet merkezini Konya’ya taþýdý. Haçlýlara karþý Bizans imparatoru ile bir antlaþma yaparak doðuya yöneldi. Önce Daniþmentlileri yendi. Malatya’yý aldý. Daha sonra Suriye’ye yöneldi. Musul’u ele geçirdi. Bunun üzerine Büyük Selçuklu Sultaný Muhammed Tapar, Emir Çavlý komutasýnda bir orduyu I. Kýlýç Arslan üzerine gönderdi. Yapýlan savaþta yenilen I. Kýlýç Arslan, atýyla SULTAN MESUT Habur Irmaðý’ný geçerken boðularak öldü Sultan Mesut, 40 yýla yakýn süren saltanat süresinde (1107). < I. Mesut Dönemi: I. Kýlýç Arslan’ýn izlediði sabýrlý ve dikkatli siyaset yöntemi ile Selçuklu Devleti’ni yok olmaktan kurtardý. Anadolu’ya hâkim olmaölümünden sonra Selçuklu tahtý bir süre boþ yý baþardý. Sultan Mesut, zekâsý ve enerjisi sayesinde kaldý. Türkiye Selçuklu Devleti’ndeki taht Bizans Ýmparatorluðu ve Haçlýlarý maðlup ederek Türkler kavgalarýndan yararlanan Bizanslýlar, Anado- için Anadolu’yu emniyetli bir vatan hâline getirdi. Ýlk defa lu’ya tekrar sahip olmak için saldýrýya geçtiler. onun zamanýnda Batý kaynaklarýnda Anadolu’nun Turkia Daha sonra I. Kýlýç Arslan’ýn oðlu Þahin Þah (Türkiye) adýyla kaydedilmesi de çok manalýdýr. Bir tahta geçti. Fakat kardeþi Mesut, Daniþmentli Hristiyan kroniðinin ifade ettiði üzere adaleti ve iyi idaresi, Emir Gazi’nin yardýmýyla Selçuklu hükümdar- Bizans egemenliðinde yaþayan Rumlarýn, onun idaresine geçmesini saðladý. Selçuklu Türkiyesinde ilk imar ve lýðýný ele geçirdi (1116 ). Sultan Mesut, Daniþmentlilerle iþ birliði þehirleþme faaliyetleri onunla baþladý. yaparak Bizans’a karþý baþarýlar kazandý. Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk-Ýslam Medeniyeti, s. 207-208. Daha sonra I. Mesut, Daniþmentlilerin taht kavgalarýndan yararlanarak Ankara, Çankýrý, Kastamonu ve Elbistan’ý ele geçirdi. Türkiye Selçuklu Devleti’nin Anadolu’da güçlenmesinden rahatsýz olan Bizans imparatoru, Türkleri Anadolu’dan atmak için sefere çýktý. Bizans ordusunun Akþehir’i iþgal etmesi üzerine Sultan Mesut, Bizans ordusunun üzerine yürüdü. Konya yakýnlarýnda Bizans ordusunu yendi. Bu arada II. Haçlý ordusunun Anadolu’ya doðru geldiðini haber alan Sultan Mesut, Bizans imparatoru ile bir antlaþma imzaladý. Bu antlaþmaya göre Antalya ve çevresindeki bazý yerler Bizans’a býrakýldý (1146). Sultan Mesut, II. Haçlý ordusunu Eskiþehir yakýnlarýnda yenerek büyük ün kazandý. Daha sonra Daniþmentlilerden Sivas’ý ve Malatya’yý aldý. Çukurova’daki bazý þehirleri de ele geçiren Sultan Mesut 1155 yýlýnda Konya’da öldü. 171 2. Haçlý Seferleri Orta Çaðýn en büyük siyasi ve askerî olaylarýndan biri Haçlý Seferleridir. XI - XIII. yüzyýllarý arasýnda Hristiyan Batý dünyasýnýn Müslümanlarýn elinde bulunan ve Hristiyanlarca kutsal sayýlan Kudüs ve çevresini geri almak için düzenledikleri seferlere Haçlý Seferleri denir. Müslümanlara karþý yapýlan bu savaþa katýlan Hristiyan askerlerin elbiselerinde haç sembolünü kullanmalarý, Haçlý Seferlerinin dinî sebeplerini ön plana çýkarmýþsa da bu seferlerin siyasi, sosyal ve ekonomik sebepleri de vardýr. yorumlayalým MÜSLÜMANLARIN GÖZÜYLE HAÇLI SEFERLERÝ Baðdat, Aðustos 1099. Saygýdeðer Kadý Ebu Said el-Herevi, haykýrarak Halife el-Mutazhirbillah’ýn geniþ divanýna daldý. Peþinden gelen insanlar, onun aðzýndan çýkan her sözü gürültülü bir biçimde onaylýyordu. Saray erkânýndan bazý kiþiler kadýyý yatýþtýrmayý deniyor, ama baþaramýyordu. Salona doðru kararlý adýmlarla ilerleyen elHerevi, ateþli konuþmasýyla orada bulunan herkesi mevki ve rütbelerine hiç aldýrmadan acýmasýzca eleþtiriyordu: “Suriye’deki kardeþlerinize develerin eyerlerinden veya akbabalarýn kursaðýndan baþka eðleþecek bir mekân kalmamýþken, bahçe çiçeði gibi bir hayat sürüp talih eseri baþýnýzý soktuðunuz þu emniyetli kuytuda miskin miskin uyuklamaya nasýl cüret edersiniz? Ne çok insan öldü! Kim bilir kaç genç kýz utanç içinde o tatlý yüzlerini elleriyle gizlemek zorunda kaldý! Deðerli Müslümanlar hakarete alýþýyor mu...” Sahneyi izleyenlerin hepsi inlemeler ve aðlayýp sýzlamalarla sarsýlýyor, ama el-Herevi onlarýn hýçkýrýklarýný duymak istemiyordu. “Kýlýçlar savaþ ateþini körüklerken insanýn kullanabileceði en kötü silah gözyaþý dökmektir.” diye haykýrýyordu. Suriye Çölü’nde, önüne konan her engeli aþýp üç hafta boyunca Þam-Baðdat yolculuðuna katlanan el-Herevi’nin isteði merhamet dilenmek deðildi. Onun amacý Ýslam’ýn en yetkili makamlarýný Müslümanlar üzerine çöken felaket hakkýnda uyarmak ve bir an önce müdahale etmelerini saðlamaktý. “Müslümanlar asla böyle aþaðýlanmamýþtý ve memleketimiz þimdiye dek hiç böyle vahþice yakýlýp yýkýlmamýþtý.” diye söyleniyordu. Yanýndakilerin hepsi istila kuvvetlerinin yaðmaladýðý kentlerden kaçýp gelmiþ; bazýlarý Kudüs’ten sað çýkabilmiþ az sayýda insanlardandý. Onlarý bir an önce yaþadýklarý dramý birinci aðýzdan anlatabilsinler, diye getirmiþti. ÞÖVALYE PHÝLÝPPE (FÝLÝP) IX. yüzyýlda Frank Ýmparatoru Þarlman ile Abbasi halifesi Halife Harun Reþit iyi iliþkiler kurdular. Böylece Harun Reþit Hristiyanlara Kudüs’ü ziyaret edebilme hakkýný verdi. Hristiyanlar, din adamlarý baþkanlýðýnda kervanlar tertipleyerek Kudüs’e gelmeye baþladýlar. Ancak bu tür seyahatler güç ve yorucu hal almaya baþlayýnca bu gezilere ilgi azaldý. Bunun üzerine Katolik din adamlarý, Hristiyanlarýn hac ziyaretinde bulunabilmeleri için bazý teþviklerde bulundular. Bu ziyareti gerçekleþtirenler aðýr bir günah veya suçun cezasýndan kurtulacaktý. Papa II. Urban, Haçlý Seferine asker toplamak amacýyla bir toplantý düzenledi. Papa konuþmasýnda; ilk önce Türklerin Hristiyan ülkelerini ele geçirip kötü muamelede bulunduklarýný, kutsal yerlere hakaret ettiklerini belirtti. Ayrýca hac ziyaretinde hacýlarýn çektikleri sýkýntýlarý ve Kudüs’ün kutsallýðýný ifade ederek doðudaki Hristiyanlarýn yardým istediðini belirtti. Bu kutsal mücadelede Tanrý’nýn Hristiyanlara rehberlik edeceðini, savaþta hayatýný kaybedenlerin günahlarýnýn af olacaðýný bildirdi. Bu toplantýya suçundan dolayý aforoz edilen Kont Philippe de katýldý ve duyduklarýndan çok mutlu oldu. Çünkü hem aðýr bir cezadan hem de günahlarýndan kurtulabilecekti. Ayný zamanda sahip olduðu mal ve mülklerin o seferdeyken kilise tarafýndan korunup savaþ dönüþü aynen kendisine teslim edileceðini bilmek onu oldukça rahatlatmýþtý. Kim bilir belki de zenginliðini duyup hayran olduðu doðu þehirleri ele geçirilir daha da zenginleþmiþ olarak ülkesine geri dönerdi. Þayet talihi yaver gitmez de ölürse günahsýz bir Hristiyan olarak cennette en iyi yeri alacak ve tarih onu kahraman bir þövalye olarak ölümsüzleþtirecekti. Baðlý olduðu papaza giderek adýný yazdýrdý. Kudüs seferine katýlacaðýna ant içtikten sonra toplantýda alýnan karara uygun olarak kýrmýzý bezden yaptýrdýðý haçý mantosuna diktirtti. Geriye sadece 15 Aðustos’a yani Meryem’in göðe uçuþ gününe kadar, mahsulünü toplayýp gerekli hazýrlýðý yaptýktan sonra yurdunu ve ocaðýný terk etmek kalýyordu. Amin Maalouf, Araplarýn Gözünden Haçlý Seferleri, s. 13-14’ten özetlenmiþtir. Steven Runciman, Haçlý Seferleri Tarihi, C 1, s. 84’ten yararlanýlmýþtýr. ? cevaplayalým 1. Yukarýdaki metinlere göre Hristiyanlar Haçlý Seferleri’ne niçin katýlmýþlardýr? 2. Müslümanlarýn bu seferlere bakýþ açýsýyla ilgili neler söylenebilir? 172 HAÇLI SEFERLERÝNÝN SEBEPLERÝ ? Hristiyanlarýn kutsal yerleri, özellikle Ku- düs’ü Müslümanlardan geri almak istemesi DÝNÎ ? Fransa’da ortaya çýkan Kluni tarikatýnýn Hristiyanlarý Müslümanlara karþý kýþkýrtmasý ? Papa ve din adamlarýnýn nüfuzlarýný artýr- Hristiyanlarýn, Küdüs’ü Müslümanlardan geri almak istemelerinin nedeni ne olabilir? mak istemeleri ? Türkler karþýsýnda zor durumda kalan SÝYASÝ Bizans Ýmparatorluðu’nun Avrupa’dan yardým istemesi ? Avrupalýlarýn Türkleri Anadolu, Suriye, Filis- tin ve Akdeniz’den uzaklaþtýrmak istemesi Avrupalý devletlerin Bizans’a yardým etmek istemelerinin nedeni ne olabilir? ? Senyör ve þövalyelerin macera arzularý ? Avrupalýlarýn doðudan gelen ticaret yollarýna hâkim olmak istemesi EKONOMÝK ? Avrupa’da toprak sahibi olmayan soylularýn toprak elde etmek istemesi ? Avrupalýlarýn doðunun zenginliklerine sahip Ticaret yollarýnýn Müslümanlarýn elinde bulunmasý Avrupalýlarý ekonomik açýdan nasýl etkilemiþ olabilir? olmak istemesi ? cevaplayalým Haçlý Seferleri’nin çýkýþýnda yukarýda verilen sebeplerden hangisi daha etkili olmuþtur? < I. Haçlý Seferi (1096 - 1099): Avrupa’da farklý ülkelerden gelen kiþilerin oluþturduðu ilk haçlý grubu, Piyer L’Hermite (Piyer Lermit) komutasýnda Batý Avrupa’dan yola çýktý. Geçtiði yerleri yaðmalayarak, Bizans üzerinden Ýznik’e kadar ilerledi ancak bu ilk gelen haçlýlarýn tamamýna yakýnýný Türkiye Selçuklu ordusu yok etti.Bu yenilgiden sonra 600.000 kiþilik düzenli bir Haçlý ordusu Ýstanbul’a geldi (1097). Haçlýlar Bizans imparatoru ile bir sözleþme yaptýlar. Bu sözleþmeye göre; Haçlýlar, Anadolu’da ele geçirdikleri yerleri Bizans Ýmparatorluðu’na býrakacaklar, buna karþýlýk Bizans Ýmparatorluðu da Haçlýlara gýda yardýmýnda bulunacak ve Anadolu’da rehberlik yapacaktý. Ýstanbul’dan Anadolu’ya geçen bu Haçlý ordusu Türkiye Selçuklularýnýn baþkenti Ýznik’i kuþattý. Bu sýrada Malatya kuþatmasýnda olan I. Kýlýç Arslan, ordusuyla Ýznik’e dönerek Haçlýlara karþý baþarýlý mücadele verdiyse de baþarýlý olamayacaðýný anlayarak geri çekildi. Ýznik, Bizans tarafýndan teslim alýndý (1097). I. Kýlýç Arslan Daniþmentlilerle birleþerek Eskiþehir yakýnlaPiyer L’Hermite’i Haçlý Seferinde rýnda Haçlýlara yeniden saldýrdý. Ancak haçlý kuvvetlerinin sayý iken tasvir eden minyatür itibarýyla fazla olmasý üzerine Türk ordusu yenileceðini anlayýnca yeniden geri çekildi (1097). Bundan sonra I. Kýlýç Arslan çete savaþlarý ile Haçlýlarýn geçeceði bölgelerdeki yiyecek ve içecek kaynaklarýný yok ederek, yýpratma taktiði uyguladý. Haçlýlar büyük kayýplar vererek Kudüs’e ulaþtýklarýnda sayýlarý 50.000 kadardý. Fatýmîlerden Kudüs’ü alan Haçlýlar, burada bir Latin Krallýðý kurdular (1099). Eskiþehir-Antalya hattýna kadar Batý Anadolu topraklarýný ele geçiren Haçlýlar, Antakya ve Urfa’yý da almýþlardý. I. Haçlý Seferi sonunda Haçlýlar Kudüs’te kurduklarý Latin Krallýðý’ndan baþka Antakya, Urfa, Sur, Trablusþam ve Yafa 173 þehirlerinde kontluklar oluþturdular. < II. Haçlý Seferi (1147 - 1149): Musul Atabeyi Ýmadeddin Zengi, Urfa Lâtin Kontluðu’na son verince Alman Ýmparatoru III. Konrad ile Fransa Kralý VII. Lui, ordularýyla II. Haçlý Seferi’ne çýktýlar. Anadolu’ya önce ulaþan III. Konrad Konya ovasýnda Türkiye Selçuklularý Sultaný Mesut’la yaptýðý savaþta yenildi. Ýznik’e ordusuyla gelen Fransa Kralý, Alman Ýmparatoru’nun Selçuklular tarafýndan bozguna uðratýldýðýný öðrenince Efes, Denizli, Antalya yolundan Suriye’ye geçmek istedi fakat Selçuklu ordusu Haçlýlara büyük kayýplar verdirdi. Antalya’ya ulaþabilen Haçlýlarýn bir kýsmý Suriye’ye gittiler. Kalanlar da Türkler karþýsýnda periþan oldular. Bu sefer sonunda Antalya’da terk edilen üç binden fazla Haçlý askeri Türkler tarafýndan himaye altýna alýnmýþ, yaralýlar tedavi edilmiþtir. Böylece ilk defa kral ve imparatorlarýn da katýldýðý bu Haçlý Seferi amacýna ulaþamadý. < III. Haçlý Seferi (1189 - 1192): Selahattin Eyyûbi, Hýttin Savaþý’nda (1187) Kudüs kralýný yenilgiye uðrattý ve Kudüs’ü ele geçirdi. Kudüs’ün, Müslümanlar tarafýndan geri alýnmasý III. Haçlý Seferi’nin düzenlenmesine neden oldu. yorumlayalým ASLAN YÜREKLÝ RÝCHARD III. HAÇLI SEFERÝ’NDE Ben Ýngiltere Kralý Aslan Yürekli Richard otuz üç yaþýmda Ýngiltere tacýný giydim. Cesur, canlý, savaþta gözü pek bir þövalyeyim. Ýdeallerime ulaþmada ne sýnýr tanýrým ne de kural. 1187 sonlarýna doðru Eyyûbi hükümdarý Selahattin’in kutsal þehir Kudüs’ü fethettiði haberi Avrupa’ya ulaþýnca büyük yankýlara neden oldu. Müslüman ordusunun Suriye’de fetihleri hýzlandýrýp buradaki Hristiyan savaþçýlarý zor durumda býrakmasý III. Haçlý Seferi’nin düzenlenmesini kaçýnýlmaz hâle getirdi. Avrupa’nýn en güçlü krallarý Alman Ýmparatoru Friedrich Barborassa (Frederik Barbaros), Fransa Kralý Philippe Auguste (Filip Ogüst) ve ben Ýngiltere Kralý Aslan Yürekli Richard aramýzda anlaþtýk. Alman Ýmparatoru Friedrich Barborassa yaklaþýk 250.000 kiþilik ordusuyla Ýstanbul üzerinden Suriye’ye geçecek, biz de deniz yolu ile gidip orada buluþacaktýk. Ancak, Friedrich Barborassa Anadolu’dan geçerken Türkiye Selçuklu hükümdarý II. Kýlýç Arslan’ýn yýpratma savaþlarý neticesinde büyük kayýplar verdi. Selahattin Eyyûbi’yi esirleri Ben ve Fransa Kralý Philippe Auguste deniz karþýlarken tasvir eden minyatür yoluyla Nisan 1191’de Akka yakýnlarýnda karaya çýktýk. Ayrýca sefer yolu üzerinde bulunan zenginliði ve stratejik önemi tartýþýlmaz Kýbrýs Adasý’ný almayý da ihmal etmedim. Nihayet Akka’ya geldiðimde bir taraftan þehri geri almak için savaþ hazýrlýðý yaparken bir taraftan da Selahattin ile görüþmeye çalýþtým. Ancak baþarýlý olamadým. 11 Temmuz 1191’de Akka’ya Haçlý bayraðýný dikmeyi baþarýnca sahil boyundan güneye doðru hareket ettim. Donanmam da beni takip ediyordu. Amacým Kudüs’ü Müslümanlardan geri almaktý. Ancak aðýr þartlara katlanamayan Fransa kralý Philippe Auguste’ün beni bu topraklarda yalnýz býrakmasý iþimi zorlaþtýrmýþtý. Bu yüzden Selahattin ile anlaþmak istiyordum. Selahattin ise herkesin elindeki topraða razý gelmesini, Kudüs’ün Müslümanlarýn elinde kalmasýný, buna karþýlýk Hristiyanlarýn kutsal þehre silah taþýmadan gelip hac ziyaretini gerçekleþtirmesini istiyordu. Bu þartlar bana uygun deðildi. Ancak Aðustos 1192’de aðýr bir hastalýk geçirdim, ordum ve arkadaþlarým da artýk burada kalmak istemiyordu. Bir yýllýk diplomatik uðraþýdan sonra Eylül 1192’de beþ yýllýk bir barýþ antlaþmasýný imzalamayý baþardým. Selahattin’in þartlarýný kabul ettim. Ancak bu sefer neticesinde izin alýnmasýna raðmen ne Ýsa’nýn kutsal mezarýný ne de Selahattin’i görebildim. Amin Maalouf, Araplarýn Gözünden Haçlý Seferleri, s. 194-199’dan uyarlanmýþtýr. 174 < IV. Haçlý Seferi (1202 - 1204): Eyyûbilerin Filistin’deki Yafa’yý ve Suriye’deki bazý þehirleri ele geçirmesi üzerine IV. Haçlý Seferi düzenlendi. Ýstanbul’a gelen Haçlý ordusunun þehri yaðmalamasý ve Bizans tahtýnda deðiþikliðe gitmesi üzerine halk ayaklandý ve bu ayaklanma neticesinde imparator ile oðlu öldürüldü. Bu durumdan yararlanan Haçlýlar Ýstanbul’da bir Latin Ýmparatorluðu kurdular (1204). Bunun üzerine Bizans Ýmparatorluðu’ndaki hanedan mensuplarý Ýstanbul’dan ayrýlarak biri Ýznik’te, diðeri Trabzon’da olmak üzere iki ayrý devlet kurdular. Ýznik Devleti, 1261 yýlýnda Ýstanbul’daki Latin egemenliðine son verdi, Bizans Ýmparatorluðu’nu yeniden canlandýrdý. Trabzon Ýmparatorluðu ise Fatih Sultan Mehmet’in Trabzon’u fethettiði tarihe kadar varlýðýný sürdürdü (1461). IV. Haçlý Seferi’nden sonra dört büyük Haçlý Seferi daha düzenlenmiþtir. Bu seferlerden hiçbiri Anadolu üzerinden yapýlmamýþ ve Haçlýlar bir baþarý elde edememiþlerdir. ÝZNÝK Ýbn-i Batuta Ýznik’e gelmeden önce Gerle köyünde bir gece kaldýktan sonra, Ýznik Gölü’ne baðlý, bir insan geçecek geniþlikte köprü gibi bir yoldan geçerek þehre ulaþýldýðýný belirtir. Ýbn-i Batuta beldenin viran olduðunu bildirmektedir. Þehir, dört surla çevrilmiþtir. Her iki sur arasýnda su ile dolu bir hendek bulunur. Þehre istenildiði zaman kaldýrýlabilen ahþap köprülerden girilir. Þehrin içinde bahçeler, evler ile arazi ve tarlalar mevcuttur. Herkesin birbirine bitiþik meskeni ile tarla ve bostanlarý vardýr. Su yakýn kuyulardan saðlanýr. Ýznik’te her çeþit meyve yetiþir. Ceviz ve kestane boldur ve fiyatý da uygundur. Orada yetiþen üzümün baþka yerde benzerini görmedim. Çok tatlý ve iri olup rengi saf ve kabuðu incedir. Her tanede bir çekirdeði bulunur. Ýbn-i Batuta, Büyük Dünya Seyahatnamesi, s. 213. yorumlayalým LATÝNLER ÝSTANBUL’DA Latinler, dördüncü kez, kutsal toprak Kudüs’e sefer yapmak üzere Haçlý ordusunda yer almýþlardý. Aleksisos Angelos, 1195’te kardeþi Ýsakios Angelos’u tahtýndan indirip oðlu ile birlikte zindana atmýþtý. Ama genç prens bir yolunu bulup kaçarak Haçlýlardan yardým istedi. Bu yardým isteði üzerine seferin Bizans üzerinden yapýlmasýna karar verildi. Böylece 13 Nisan 1204’te Ýstanbul zapt edildi. Kent, çok kýsa bir süre içinde Latinlerin eline geçti. Þehirde çýkarýlan bir yangýnla kentin Ayasofya ile kýyý kesimi arasýndaki bölümü harabeye döndü... Türkler Ansiklopedisi, s. 661’den özetlenmiþtir. Haçlýlarýn Ýstanbul kuþatmasýný gösteren minyatür ? cevaplayalým IV. Haçlý Seferi, Hristiyan dünyasýný dinî ve siyasi açýdan nasýl etkilemiþ olabilir? DANÝÞMENTLÝLER EYYÛBÝLER MENGÜCEKLÝLER SALTUKLULAR HARZEMÞAHLAR MEMLÜKLER ÝLHANLILAR BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETÝ TÜRKÝYE SELÇUKLU DEVLETÝ DOÐU ROMA ÝMPARATORLUÐU (BÝZANS) 300 400 500 600 700 800 900 1000 MÝLATTAN SONRA 1100 1200 ? cevaplayalým Tarih þeridine göre Türkiye Selçuklu Devleti’nin çaðdaþý olan devletleri belirtiniz. 175 1300 1400 HAÇLI SEFERLERÝNÝN SONUÇLARI DÝNÎ ? Avrupa’da Kiliseye ve din adamlarýna duyulan güven sarsýldý. Kilise ve din adamlarýna duyulan güvenin azalmasý ler, yine Müslümanlarýn egemenliðinde Avrupa’da sosyal ve kültürel yaþamý nasýl kaldý. ? Katolik ve Ortodoks kiliseleri arasýndaki etkilemiþ olabilir? ayrýlýklar daha da derinleþti. ? Hristiyanlarca kutsal kabul edilen yer- SÝYASÝ ? Seferler sýrasýnda birçok soylunun öl- mesi Avrupa’daki topraklarýn sahipsiz kalmasýna bu da feodalitenin zayýflamasýna neden olmuþtur. ? Anadolu Selçuklu Devleti batýdaki topraklarýný kaybetti, Türklerin batýya doðru ilerleyiþleri bir süre için durdu. ? Haçlýlarla yapýlan mücadeleler, Ýslam dünyasýný Moðol saldýrýlarý karþýsýnda güçsüz býraktý. Seferler sýrasýnda soylularýn ölmesi Avrupa’da siyasi yaþamý nasýl etkilemiþ olabilir? Haçlý Seferlerinden en olumsuz etkilenen devlet hangisidir? ? Haçlýlara karþý büyük baþarýlar elde eden Türklerin Ýslam dünyasýndaki saygýnlýklarý arttý. EKONOMÝK EKONOMÝK ? Akdeniz’de ticaret geliþti. Bunun sonucu olarak Marsilya, Venedik ve Cenova limanlarý önem kazandý. ? Papalarýn ve krallarýn seferlere mali destek saðlamak için Ýtalyan bankerlerine baþvurmalarý bankacýlýðý geliþtirdi. ? Avrupa’da hayat standartlarý yükseldi. TEKNÝK-KÜLTÜREL Haçlý Seferleri Avrupa’nýn sosyal ve ekonomik dengesini nasýl etkilemiþ olabilir? Ticaretle uðraþan burjuva sýnýfý ortaya çýktý. ? Anadolu, Suriye ve Filistin’deki birçok yer Haçlýlar tarafýndan tahrip edildi. BÝLÝMSEL ? Avrupalýlar pusula, barut ve kâðýt yapý- mýný Müslümanlardan öðrendi. ? Avrupalýlar Ýslam medeniyetini yakýn- dan tanýdýlar ve faydalandýlar. ? Avrupalýlar, Türk-Ýslam þehirlerinde kullanýlan köprü, kemer ve kervansaray yapým tekniklerini öðrendiler. Pusula, barut, kâðýt ve matbaanýn kullanýlmasý Avrupa’daki, bilim, teknik ve düþünce hayatýnýn geliþimini nasýl etkilemiþ olabilir? ? Avrupalýlar dokuma, cam ve deri iþle- me sanatýný öðrendiler. ? cevaplayalým Haçlý Seferlerinin dünya tarihine etkilerini tartýþarak seferlerin olay mý, olgu mu olduðunu deðerlendiriniz. 176 3. Türkiye Selçuklu Devleti’nin Yükselme Dönemi < II. Kýlýç Arslan Dönemi: I. Mesut’un ölümü üzerine II. Kýlýç Arslan (1155-1192) tahta çýktý. Sultan II. Kýlýç Arslan’ýn ilk yýllarý kardeþler arasýndaki taht kavgalarýyla geçti. Bu durumdan faydalanmak isteyen Daniþmentliler ve Musul Atabeyi Nureddin Mahmut Zengi, II. Kýlýç Arslan’a karþý kardeþi Þahin Þah ile ittifak oluþturdu. Bu sýrada Türkmen saldýrýlarý yüzünden II. Kýlýç Arslan’ýn Bizans ile arasý açýldý. II. Kýlýç Arslan ittifaký bozmak ve batý sýnýrlarýný güvence altýna almak için Bizans Ýmparatorluðu ile bir saldýrmazlýk antlaþmasý yaptý (1162). Daha sonra Kardeþi Þahin Þah’ýn isyanýný bastýrdý. Daniþmentlilerin üzerine yürüyerek Elbistan ve Kayseri’yi aldý. II. Kýlýç Arslan, Daniþmendlilerin müttefiki Musul Atabeyi Nureddin Zengi’nin ölümünden sonra Tokat, Niksar ve Sivas’ý ele geçirdi. Mengücekoðullarýný da egemenliði altýna alarak Fýrat Nehri’nden Sakarya Nehri’ne kadar uzanan topraklarý Türkiye Selçuklularý Devleti’nin yönetimi altýnda birleþtirdi. ! Türkiye Selçuklu Devleti’nin sýnýrlarýný geniþletmesi Bizans’ta nasýl bir tepkiye neden olmuþtur? Türklerin Anadolu’yu hýzla ele geçirdiðini gören Bizans Ýmparatoru 1176 yýlý Eylül ayýnda ordusuyla Eðirdir Gölü kenarýnda Sultandaðý bölgesine geldi. Ani baskýnlarla Türkler tarafýndan yýpratýlan Bizans ordusu Miryokefalon (Kumdanlý)’da II. Kýlýç Arslan tarafýndan aðýr bir yenilgiye uðratýldý. SÝVAS Miryokefalon Zaferi (1176) ile Bizans’ýn Anadolu üzerindeki hâkimiyeti sona erdi. Bu noktadan itibaren Türkiye’deki ticari faaliyetler Selçuklularýn kontrolüne geçti. Türkiye Selçuklularý Döneminde Karadeniz’in kuzeyi ile Suriye ve Baðdat arasýnda yoðun bir ticari alýþveriþ ortaya çýktý. Anadolu’dan geçen bu ticari trafikte kuzeyden gelen kereste, kürk, balmumu zengin Ýslam ülkelerine gönderilirken, Baðdat ve Halep yoluyla da çeþitli mamül ürünler baharat ve mücevherler ayný yoldan deðiþik bölgelere sevk ediliyordu. Asya’dan gelen tarihî Ýpek Yolu da kuzey güney yoluyla Sivas’ta birleþiyordu. Sivas bu uluslararasý ticaret iliþkileri içinde önemli bir istasyon merkezi durumunda idi. Alâeddin Keykubad Döneminde Sivas hýzla geliþti. Ünlü seyyah Marco Polo (Marko Polo)’ya göre; bölgeye yerleþen göçer Türkmenler dýþýnda her kavim ve dinden tüccarlar ve sanatkârlar þehre yerleþti. Þehirde çok sayýda Ermeni ve Rum gibi deðiþik milletlerden insanlar da bulunmaktaydý. Bunlar, þehirde yaþayan Müslümanlar gibi ticaret ve zanaatla uðraþýrlar; halý, ipekli kumaþ dokurlardý. Þehrin sosyal ve ekonomik geliþimi üzerinde esnaf örgütleri ve tasavvuf cemaatler etkiliydiler. Ýlhan Erdem, “Türkiye Selçuklu-Ýlhanlý Ýliþkilerinde Sivas”, s. 75-78’den özetlenmiþtir. yorumlayalým MÝRYOKEFALON SAVAÞI (1176) Türkiye Selçuklu ordusu, sayý itibarýyla Bizans ordusuna denk olmakla beraber askerî teçhizat açýsýndan ayný denkliðe sahip deðildi. II. Kýlýç Arslan, ordusunu Bizans ordusunun ilerlediði vadiye hâkim olacak þekilde yüksek tepelere yerleþtirdi. Böylelikle Türk kuvvetleri Bizans ordusuna göre daha fazla hareket imkânýna kavuþmuþ oluyordu. 17 Eylül 1176 ’da Bizans ordusunun tamamý geçitten içeri girince, Türk ordusu taarruza baþladý. Bu sýrada çýkan bir fýrtýna yüzünden göz gözü görmez hâle geldi. Fýrtýna dinince manzara korkunç þekliyle ortaya çýktý. Vadi, hayatýný kaybeden ya da yaralanan insan ve hayvanlarla doluydu. Günün sonunda Bizans ordusunun büyük bir bölümü yok edildi. Türklerin elinden kurtulan Ýmparator Manuel de farklý durumda deðildi; þaþkýn, çaresiz ve periþan vaziyette bir aðacýn altýnda öylece oturmuþ kalmýþtý. Bir Bizans atlýsý, imparatoru Türklerin eline esir düþmekten son anda kurtarmýþtý. Dehþet içinde kalan Ýmparator Manuel, komutanlarýný çadýrýnda toplamýþ ve kaçýþ planýný açýklamýþtý. Herkes imparatorun aklýný kaçýrdýðýný sandý, özellikle komutaný bu plana þiddetle itiraz etti. Bizans tarihçisi Niketas’ýn rivayetine göre, toplantýnýn yapýldýðý çadýrýn önünde bulunan ve konuþulanlarý duyan bir asker þöyle haykýrmýþtý: “Sen deðil misin bizi Tanrý’nýn terk ettiði dar geçide zorla týkýþtýran... Bu felaket vadisinde, bu cehennemi andýran boðazda ne iþimiz vardý? Biz basit insanlarýn Türklerle ne alýp vereceði vardý? Þimdi bu adamlar bu dar, ne sakladýðý görünmez vahþi toprakta bizi sarmýþ bulunuyorlar ve bizi tuzaða düþürdüler, þimdi sen bize ihanet edip bizi koyunlar gibi boðazlanmak üzere düþmanlara býrakýyorsun haaa!” Ýmparator, nöbetçinin bu aðýr sözleri üzerine kaçma teþebbüsünden vazgeçmiþti. Sabahleyin Türkler, Bizans ordusu üzerine tekrar saldýrýya geçti. Bizans ordusu taarruzu püskürtmeye çalýþtýysa da baþarýlý olamadý. Bizans ordusundan son kalanlar da yok edilmek üzereyken Sultan II. Kýlýç Arslan taarruzu durdurma emri vererek Ýmparator Manuel’e elçi gönderdi. Tazminat ödemesi, Eskiþehir ve Uluborlu’daki kaleleri yýkmasý karþýlýðýnda barýþ yapýlabileceðini belirtti. Sultan düþmaný tamamen yok etmektense istediði þartlarda antlaþma yapýlmasýnýn Türkler için daha faydalý olacaðýný düþünmüþtü. Türkler Ansiklopedisi, C 6, s. 631-632’den özetlenmiþtir. ? cevaplayalým Miryokefalon Savaþý’nýn “yurt tutan savaþý” olarak adlandýrýlmasýnýn sebebi ne olabilir? 177 II. Kýlýç Arslan’ýn toprak taksim ettiði oðullarý sultan unvanýný almadýlar. Ancak melik sýfatý ile idarelerinde bulunan memleketlerde tam bir baðýmsýzlýða sahiptiler. Ýbn-i Bibi’nin ifade ettiði üzere meliklerin hükûmet merkezlerinde kendilerine mahsus idare ve teþkilatlarý vardý. Kendi emirlerinde ordu, saraylarýnda âlim ve þairler bulunuyor, vergilerini kendi memurlarý tahsil ediyor, halkýn iþleri bizzat onlarýn divanýnda görüþülüyordu. Bu memleketlerin merkez ile münasebetleri sadece meliklerin yýlda bir kere Konya’ya gidip babalarýný itaat ve tabiiyetlerini arz etmekten ibaret idi. Hatta dýþ iliþkilerde tamamen müstakil olup, Bizanslýlar ile ayrý ayrý savaþ ve barýþ yapýyorlardý. Türkler Ansiklopedisi, C 8, s. 573-574’ten özetlenmiþtir. K A R BÝZ AN Edirne Zonguldak D E N Sinop Ý Z Samsun Trabzon M S Ý Tekirdað Ýstanbul A Rize ÝM BULGARLAR PA TRA RA B TO ZO RL N UÐ U Miryokefalon zaferiyle, Anadolu’nun “Türk yurdu” olduðu ispatlandý. Bizans Ýmparatorluðu’nun Anadolu’yu geri alma düþüncesi ortadan kalktý. Türkiye Selçuklu Devleti, bu zaferle Türk ve Ýslam dünyasýnda önemli devlet konumuna yükseldi. Avrupa’da büyük endiþe yaratan bu zafer, III. Haçlý Seferi’nin yapýlmasýnýn önemli nedenlerinden biri oldu. Bizans Ýmparatorluðu, bu zaferden sonra saldýrý durumundan savunma durumuna geçti, Batý Anadolu kýyýlarýný elinde tutabilmek için büyük çaba gösterdi. Miryokefalon Savaþý’dan sonra II. Kýlýç Arslan, Kütahya ve Eskiþehir’i fethetti. Bu faaliyetler neticesinde yorulan II. Kýlýç Arslan, yaþlandýðýný ileri sürerek, ülke topraklarýný on bir oðlu arasýnda paylaþtýrdý. Bir müddet sonra þehzadeler arasýnda taht kavgalarý baþladý. Bu karýþýklýklar içerisinde II. Kýlýç Arslan 1192 yýlýnda öldü. Sultan II. Kýlýç Arslan Döneminde devletin tam baðýmsýzlýðý ve Anadolu Türk birliði büyük ölçüde gerçekleþtirilmiþtir. Onun döneminde imar hareketine giriþilmiþ ve Türkistan’dan gelen binlerce Türkmen Anadolu’ya yerleþtirilmiþtir. Sultan II. Kýlýç Arslan, 37 yýllýk yönetimi sýrasýnda baþarýsý ve adaletiyle sadece Türklerin deðil yönetimi altýnda yaþayan Hristiyanlarýn da güvenini kazanmýþtý. Kars P Amasya Ýznik Ankara Bursa Eskiþehir Çanakkale Erzurum Yozgat Balýkesir Sivas O R TÜRKÝYE SELÇUKLU DEVLETÝ Van LU Malatya ÐU Diyarbakýr Ýzmir Afyonkarahisar Efes Niðde Konya Denizli Mardin Adana Urfa Karaman A R A E D E N Ý Z Ý T Hakkari Antakya Antalya E G Alanya KIBRIS A 0 100 200 K 300 D E N 400 Km Ý Z S U R Ý Y E 1070’de Bizans Ýmp. doðu sýnýrý 1180’de Bizans Ýmp. doðu sýnýrý XI. yüzyýlda ele geçirilen yerler XII. yüzyýlda ele geçirilen yerler XIII. yüzyýlýn ilk yarýsýnda ele geçirilen yerler Bizans Ýmparatorluðu Trabzon Ýmparatorluðu 2. Harita: Türkiye Selçuklu Devleti < I. Gýyaseddin Keyhüsrev Dönemi: II. Kýlýç Arslan’ýn ölümü üzerine I. Gýyaseddin Keyhüsrev hükümdar oldu. I. Gýyaseddin Keyhüsrev, kardeþi II. Rükneddin Süleyman Þah’la yaptýðý mücadelede baþarýlý olamadý ve tahtý býrakmak zorunda kaldý (1196). II. Rükneddin Süleyman Þah, Türk birliðini yeniden kurmaya çalýþtý. Ermenilerle savaþtý, Erzurum’u alarak Saltuklulara son verdi (1202). II. Rükneddin Süleyman Þah 1204 yýlýnda öldü. Rükneddin’in ölümü üzerine I. Gýyaseddin Keyhüsrev yeniden tahta çýktý (1205). I. Gýyaseddin Keyhüsrev fetih politikasýný ekonomik ve ticari hedeflerine göre belirledi. Önce Ýznik 178 Ýmparatorluðu ile antlaþma yaparak batý sýnýrlarýný güvence altýna aldý. Daha sonra Karadeniz ticaretini tehdit eden Trabzon Ýmparatorluðu üzerine sefer düzenledi. Samsun ve çevresini ele geçirip Karadeniz ticaretini güvenlik altýna aldý. Bundan sonra Akdeniz’de önemli bir liman þehri olan Antalya’yý alarak (1207) ticaret limaný hâline getirdi. Venediklilerle ilk defa ticaret antlaþmasý yaptý. Bir donanma kurarak denizcilik alanýnda faaliyet gösterdi. Vergisini ödemeyen Ýznik imparatoruna savaþ açan I. Gýyaseddin Keyhüsrev, Alaþehir yakýnlarýnda yapýlan savaþta þehit oldu (1211). ANTALYA Antalya yüzölçümünün geniþliði ve planlý þehirleþmesi itibarýyla bölgenin en önde gelen þehirlerindendir. Hristiyan tüccarlarý “Mina” adý ile bilinen mahallede oturmaktadýr. Þehrin eski sakinleri olan Rumlar, diðerlerinden ayrý olarak baþka bir mahallede otururlar. Bunlarýn mahallesi de bir sur ile çevrilmiþtir. Ayný þekilde Yahudilerin de sur içinde ayrý bir mahallesi bulunur. Þehrin hâkimi olan devlet ricali de þehrin öteki mahallelerinden ayrý olarak etrafý surlarla çevrilmiþ bir kalede oturmaktadýrlar. Müslümanlar ise asýl þehirde ikamet ederler. Ýbn-i Batuta, Büyük Dünya Seyahatnamesi, s. 203. < I. Ýzzettin Keykavus Dönemi: I.Gýyaseddin Keyhüsrev’in ölümünden sonra devletin baþýna I.Ýzzeddin Keykavus geçti. Kardeþlerinin isyanýný bastýrdý. 1214 yýlýnda Sinop’u fethetti, Trabzon Ýmparatoru’nu ve Çukurova’daki Ermenileri vergiye baðladý. Artuklu ve Erbil hükümdarlarýný hâkimiyetine aldý. Eyyûbiler üzerine çýktýðý sefer esnasýnda Malatya’da öldü (1220). I. Gýyaseddin Keyhüsrev’in heykeli-Antalya ALANYA Alâeddin Keykubad’ýn kurduðu þehirler arasýnda kendi adýný taþýyan tek þehir Alaiye’dir (Alanya). Antalya ve Alanya Selçuklu hükümdarlarýnýn kýþ mevsimini geçirdikleri yerlerdir. Alanya, deniz kýyýsýnda büyük bir þehirdir. Alanya, kurulurken Konya þehri örnek alýnmýþtýr. Dönemin tarih kitaplarýnda Alanya’da burçlar, saraylar, köþkler yaptýrýldýðý, bu þehrin kurulmasý için büyük para harcandýðý belirtilmektedir. Ahalisi Türkmen’dir. Mýsýr, Ýskenderiye ve Þam tüccarlarý alýþveriþ yapmak üzere buraya gelirler. Burada bol miktarda kereste imal edilmekte olup Ýskenderiye, Dimyat ve diðer Mýsýr þehirlerine ihraç olunur. Ýbn-i Batuta, Büyük Dünya Seyahatnamesi, s. 233. < I. Alâeddin Keykubad Dönemi: I.Ýzzeddin Keykavus’un ardýndan, devletin baþýna I. Alâeddin Keykubad geçti (1220-1237). Bu sýrada Moðollar, büyük istila hareketlerine baþlamýþlardý. I. Alâeddin Keykubad Moðollara karþý bazý tedbirler aldý. Sivas, Konya, Kayseri gibi önemli þehirlerin sur ve kalelerini yeniden inþa ettirdi. Eyyûbilerle dostluk kurdu. Moðollarla iyi geçinmeyi tercih etti. Alýnan bu tedbirlerden sonra I. Alâeddin Keykubad, fetihlere baþladý. Kalonoros (Alaiye-Alanya) Kalesi’ni fethetti (1223). Gönderilen kuvvetler Kýrým’daki Suðdak’ý ele geçirdi. Kýpçak beyleri ve Rus Knezleri itaat altýna alýndý. I. Alâeddin Keykubad doðuda ilk önce Erzincan’ý alarak Mengüceklilere (1228) ardýn-dan Harput’u alarak Artuklularýn Harput koluna son verdi. Trabzon kuþatýldý fakat alýnamadý. yorumlayalým YASSI ÇÝMEN SAVAÞI (1230) Nesevi’ye göre Harzemþah-Selçuklu iliþkileri 1225 yýlýnda Celaleddin Harzemþah’ýn Türkiye Selçuklu Devleti Sultaný I.Alâeddin Keykubad’a bir mektup ve elçi göndermesiyle baþlamýþtýr. Amaç, iki Türk devleti arasýnda dostluk ve birlik kurmaktý. Dostane bir þekilde baþlayan bu iliþki, gün geçtikçe pekiþmiþ ve Eyyûbilere karþý ittifak yapacak bir hâle gelmiþti. Daha sonra Celaleddin 179 Harzemþah’ýn istikrarsýz siyaseti, Moðollarý hiçe sayarak Ahlat’ý muhasara etmesi, ayrýca I. Alâeddin Keykubad’a karþý sadakatsizlik gösteren Erzurum Melik’i Cihanþah ile ittifak yapmasý iki tarafýn aralarýnýn bozulmasýna neden oldu. Bunun üzerine Türkiye Selçuklu Sultaný I. Alâeddin Keykubad, Celaleddin Harzemþah’a karþý Eyyûbilerden Melik Eþref ile anlaþtý ve 10 Aðustos 1230 tarihinde iki taraf Yassý Çimen mevkiinde birbiriyle karþýlaþtý. I. Alâeddin Keykubad ve Melik Eþref, Celaleddin Harzemþah ile Erzurum Meliki Cihan Þah’a karþý büyük bir zafer kazandý. Bu savaþýn Türkiye Selçuklu tarihi açýsýndan tek kazancý, Erzurum’un alýnmasý olmuþtur. HARZEMÞAHLAR (1097 - 1231) Büyük Selçuklu Devleti’nin valisi Ýl-Arslan tarafýndan Harzem bölgesinde merkezi Ürgenç (Gürgenç) olmak üzere kuruldu. Maveraünnehir, Ýran ve Azerbaycan olmak üzere topraklarýný geniþletti. 1218 yýlýnda Otrar þehrinde Moðol tüccarlarýn casus olduklarý gerekçesiyle idam edilmesi üzerine saldýrýya geçen Moðollarla (Cengiz Han) yaptýðý mücadeleyi kaybetti (1220). Topraklarýnýn bir kýsmý Moðollar tarafýndan iþgal edilen Harzemþahlar, Azerbaycan’a çekildi. Türkiye Selçuklularý ile komþu oldular. Harzemþahlar, Moðollara karþý oluþturulan Türkiye Selçuklu-Eyyûbi ittifakýnýn içerisinde yer aldý. Buna raðmen Ahlat hâkimiyeti yüzünden 124 Türkiye Selçuklularý ile yapmýþ olduðu Yassý Çimen Savaþý’ný kaybederek 1231’de yýkýldý. Doðuþtan Günümüze Büyük Ýslam Tarihi, C 8, s. 294, 295’ten özetlenmiþtir. ? cevaplayalým Coðrafi konumunu açýsýndan, Harzemþahlar Devleti’nin yýkýlmasý Türkiye tarihini nasýl etkilemiþ olabilir? Moðollar, 1231 yýlýnda Doðu Anadolu’ya girerek Sivas’a kadar ilerlediler. Bu geliþme üzerine Alâeddin Keykubad, Moðol Haný Ögeday’a elçi göndererek barýþ yaptý. Diðer taraftan da Moðol kuvvetlerini ülke sýnýrlarýnda durdurmak için yeni tedbirler almaya baþladý. Ahlat, Van, Bitlis ve Adilcevaz çevrelerini topraklarýna kattý, harap durumdaki kaleleri onardý. Bu arada, Doðu Anadolu’da bulunan Harzemli askerlerin beyleriyle görüþmeler yaparak onlarýn Selçuklu hizmetine girmelerini saðladý. Selçuklularýn doðuda kazanmýþ olduðu baþarýlar Eyyûbileri harekete geçirdi. Harput Artuklularý da Eyyûbilerle birleþti. Bu ittifaka karþý yapýlan savaþý kazanan Selçuklular, Harput’u ele geçirdiler (1234). Sultan Alâeddin Keykubad, Diyarbakýr’ý ele geçirip Eyyûbi sorununu kökünden hâlletmek için Kayseri’de hazýrlýklar yapmaya baþladý. Eyyûbiler ile Türkiye Selçuklularý arasýndaki mücadelenin Moðollara yarayacaðýný düþünen Abbasi halifesi iki hükümdar arasýnda arabuluculuk yaptý. Ancak Alâeddin Keykubad’ýn Ramazan Bayramý dolayýsýyla elçilere verdiði ziyafet sýrasýnda zehirlenerek öldürülmesi, bu barýþ giriþiminin gerçekleþmesini engelledi (1237). Sultan Alâeddin Keykubad Dönemi, Türkiye Selçuklularý Devleti’nin en güçlü olduðu dönemdir. Alâeddin Keykubad, siyasi dehasý ile Moðol tehlikesini kendi döneminde durdurmayý baþardý. Bilimsel çalýþmalarý destekledi, sanatçýlara hürmet gösterdi. Adalete çok önem verdi. Ticaretin geliþmesini saðladý. yorumlayalým ÞÝÝR Rum ülkesine (Anadolu) varýnca çok mamur bir ülke gördüler. Orda ne dert, ne zulüm, ne savaþ, ne karýþýklýk, Ne öldürmek, ne götürmek, ne yýkmak, ne de zorbalýk vardý. Dünyanýn her yanýndan gelip oraya sýðýnmýþ kimseler aradýklarýný bulmuþ, Padiþahýn engin adaleti sayesinde huzur içindeydi. O zaman padiþaha övgü yaðdýrarak; “Böyle bir padiþahýn saltanatý ebedi olsun. Sýnýrdan iki aylýk yol mesafesinde bile halka bir zarar gelmez. Hükümdar her yerde böyle olmalýdýr. Kimse onun ülkesindeki adaleti baþka yerde görmedi.” dediler. Ýbn-i Bibi, Selçukname, C 1, s. 380. ? cevaplayalým Yukarýda Alâeddin Keykubad Dönemini anlatan þiire göre bu dönem hakkýnda neler söylenebilir? 180 KÜLTÜR VE MEDENÝYET Devlet yönetimi: < Tarihte kurulan Türk devletleri kendisinden önce kurulmuþ Türk devletlerini örnek aldýðý gibi Türkiye Selçuklu Devleti de birçok alanda Büyük Selçuklu Devleti’ni örnek almýþtýr. Devlet yönetiminde de iki devlet arasýnda benzer özellikler görülmektedir. Ülke topraklarýnýn hükümdar ailesinin ortak malý kabul edildiði veraset anlayýþý, hükümdarýn görev ve yetkileri, hükümdarlýk alametleri, merkez, toprak ve eyalet yönetimi anlayýþý her iki devlette de temelde ayný þekildedir. Ancak Türkiye Selçuklu Devleti’nde merkezi otorite daha güçlüydü. Türkiye Selçuklu sultanlarý Büyük Selçuklu hükümdarlarýndan farklý olarak Farsça unvanlar (keyhüsrev, keykavus, keykubat gibi) kullanmýþlardýr. Türkiye Selçuklu sultanlarý da hutbelerde halifenin adýný kendi adlarýndan önce okuturlardý. Sultanýn görevi ülkeyi en güzel þekilde idare etmekti. Sultanlarýn çocuklarý melik unvanýyla eyaletleri yönetirlerdi. Meliklere yardýmcý olarak atabey denilen devlet adamlarý görevlendirilirdi. Türkiye Selçuklu Devleti’nde devlet iþleri Büyük Selçuklu Devleti’nde olduðu gibi Büyük Divanda (Divan-ý Saltanat) görüþülürdü. Ayrýca bu divana baðlý olarak þu divanlar oluþturulmuþtur: Divan-ý Ýstifa (Malî iþlerle ilgilenir.), Divan-ý Arz (Ordunun maaþ, giyecek, yiyecek, techizat iþleriyle ilgilenir.), Divan-ý Ýþraf (Askerî ve hukuki iþler dýþýnda devletin tüm iþlerini teftiþ eder.), Divan-ý Ýnþa (Ýç ve dýþ yazýþmalarla ilgilenir.), Niyabet-i Saltanat (Hükümdar baþkentte olmadýðý zamanlarda devlet iþleri ile ilgilenir), Pervaneci Divaný (Ülke topraklarýnýn kayýt defterlerini tutar, has ve iktalara ait kararlarý düzenler.). Türk-Ýslam devletlerinde daha önce oluþturulmuþ olan memuriyetler ayný þekilde devam ettirildi. Bizans Ýmparatorluðu ve Ermeni sýnýrlarýndaki “uc” denilen bölgeleri ise beyler yönetirdi. Uc beyleri sýnýrlarý korur, sultan sefere çýktýðýnda onun yanýnda yer alýrdý. Selçuklular bakýr, gümüþ ve altýn paralar bastýrmýþlardý. Paralarýn üzerine genellikle sultanlarýn resimleri bulunurdu. Ýlk madenî parayý I. Mesut, ilk altýn parayý ise II. Kýlýç Arslan bastýrmýþtý. Ordu teþkilatý: Türkiye Selçuklularýndaki < askerî teþkilat, Büyük Selçuklu Devleti ordusunun devamý durumundaydý. Fakat Türkiye Selçuklu Devleti deniz ticareti ve donanmaya verdiði önemle Büyük Selçuklu Devleti’nden ayrýlmaktaydý. Türkiye Selçuklu Devleti’nin ordusu Büyük Selçuklu Devleti’nde olduðu gibi beþ ana gruptan oluþurdu: Hassa askerleri (Hükümdarýn þahsýna baðlý askerlerdi.), Sipahi askerleri (Ýkta sahiplerinin Gürz çeþitleri yetiþtirdiði askerlerdi.), Türkmenler (uc bölgelerinde yaþayan ve her an savaþa hazýr olan askerlerdi.), ücretli askerler, baðlý devletlerin ve beyliklerin askerleri. Türkiye Selçuklularý ordusunun silahlarý; ok, yay, kýlýç, kargý, topuz, zýrh, gülle, mancýnýk ve kalkandý. Savaþ zamanýnda ordu merkez, sað ve sol olmak üzere üç kola ayrýlýrdý. Ayrýca ordunun önünde öncü kuvvetler bulunurdu. Türkiye Selçuklularý, hem ticareti geliþtirmek hem de denizlerde hâkimiyeti saðlamak için Sinop ve Alâiye (Alanya) gibi liman þehirlerinde tersaneler kurdu. Türkiye’de denizciliðin baþlamasýna öncü oldu. Türkiye Selçuklularýnda donanma komutanlarýna Reisü’l bahr veya Melikü’s sevahil adý verilirdi. < Sosyal hayat: Malazgirt Savaþý’ndan sonra Anadolu’nun fethiyle baþlayan Türkmen göçleri kýsa sürede Anadolu’yu Türk yurdu hâline getirdi. Türkler, Anadolu’ya geldiðinde önce kýrsal kesime yerleþerek tarým ve hayvancýlýkla uðraþtýlar. Daha sonra þehirlere yerleþmeye baþladýlar. Cami, medrese, hastane, yol, köprü ve saraylar yaparak þehirleri bayýndýr hâle getirdiler. Anadolu’daki birçok þehir, kasaba, köy, nehir ve gölün adlarýný Türkçe olarak deðiþtirdiler. Türkiye Selçuklularýnda halk, Büyük Selçuklularda olduðu gibi yaþam þekillerine göre konargöçer, köylüler, þehirliler olmak üzere üç gruba ayrýlýyordu. 181 TÜRKÝYE SELÇUKLULARINDA SOSYAL YAPI Köylüler Devlete ait topraklarda köylüler topraðýn iþleticisi durumundaydýlar. Köylülerin baþýnda “köy kethüdasý” vardý. Ýkta sahibi sipahiler ise köylünün güvenliðini saðlarlardý. Konargöçerler Türkmenler, genellikle uc bölgelere yerleþerek geçimlerini hayvancýlýkla saðlarlardý. Boy beyinin liderliðinde teþkilatlanan konargöçer Türkmenlerin büyük bir kýsmý zamanla yerleþik hayata geçtiler. Þehirliler Devlet memurlarý, tüccarlar, bilim adamlarý, esnaf ve zanaatkârlar þehir halkýný oluþtururlardý. Devlet memurlarý, devlete hizmet ederler ve hizmetleri karþýlýðýnda maaþ alýrlardý. Bu sýnýf içinde yöneticiler ve askerler bulunurdu. Bað, bahçe ve emlak sahibiydiler. Tüccarlar, ticaretle uðraþýrlardý. Müderrisler, kadýlar, medrese öðrencileri ilmiye grubunda yer alýrlardý. Esnaflar, ahilik kurumuna baðlýydýlar. yorumlayalým SELÇUKLULAR DÖNEMÝNDE KONYA Yeni bir vatanda, yeni bir milletin, çetin þartlarda Selçuklu Devleti’ni kurduðu bu asýrlarda Konya ne hâlde idi? Baþkent sýfatýyla nasýl yaþýyor ve ne düþünüyordu? Bunu bilmiyoruz. Baþlangýçta mutlak hükümdarlýk sisteminin, feodalitenin, vezir aristokrasisinin nüfuzu ve Moðol müdahalesi þehre kendi sesini duyurma fýrsatýný pek vermiyordu. Aslen Türk olan büyük halk kitlesinin yanýnda, Hristiyan Rum ve Ermeni gibi yerli kavimlerle, Gürcü, Suriyeli, Mýsýrlý, Iraklý, Latin tüccarlarýn, Harezmlilerin, Bizans’tan gelen askerlerin, Haçlý döküntülerinin bazý Anadolu þehirleri gibi Konya’da da büyük bir sayýya ulaþtýðýný söyleyebiliriz. Bu deðiþiklik þüphesiz örfe, âdete ve kýyafete de yansýyordu. Ýmparatorluða yayýlmýþ olan birçok tarikat Konya’da da geniþ bir yayýlma alaný bulmuþtu. Bunun hayata yansýmasý da deðiþik bir manzaraya neden oluyordu. Saç, sakal ve býyýk uzatýlmasý veya büsbütün kesilmesinin insan çehresi üzerinde meydana getirdiði deðiþiklik, kiþinin hangi mesleðe veya tarikata mensup olduðunun bir göstergesiydi. Elbise veya baþa giyilen þeyler kiþilere göre deðiþiklik gösterirdi. Müslüman olmayanlar da kavimlerine özgü kýyafetler giyerlerdi. Böylece eski Konya’nýn çarþý ve pazarýný, dar sokaklarýný, çok renkli ve deðiþik bir kalabalýk dolduruyordu. Ahi kýyafeti Alâeddin Keykubad zamanýndan itibaren yüksek tabaka dýþýndakilerin yaygýn olarak giydiði bir kýyafetti. Bir bakýma hayat, ufak tefek tepkilere raðmen hiç olmazsa münakaþa kabul edecek derecede müsamahalý idi. Selçuklular Döneminden kalma Alâeddin Cami-Konya 182 Saray, Ýstanbul’la, Latinlerle, Ýznik hanedaný ile devamlý irtibat hâlindeydi. Saray ve yüksek tabaka, Türkmen aþiretlerle baðlarý koparacak derecede Ýran kültürünü benimsemiþti. Moðol istilasýndan önce, Mýsýr, Suriye ve batý ülkelerine kaçamayan veya kültür ve çevre yüzünden bunu istemeyen bütün seçkin Asyalýlar XIII. asýrda Anadolu’da toplanmýþtý. Bütün belgeler bu þehrin Moðol istilasýna ve hatta XIII. asrýn sonuna kadar büyük bir refah içinde olduðunu gösteriyor. Bu servet yalnýz ticaretten gelmiyor, büyük bir zanaat mensubu da onu besliyordu. Eski Konya çarþýsý bu devirde bütün Anadolu çarþýlarý gibi Ahilerin egemenliðinde idi. Abbasî Halifesi Nasýr’ýn nüfuzunu kuvvetlendirmek için önceden beri tasavvuftan kuvvet alan Ahiliði Selçuklu sarayýna yerleþtirmeye çalýþtýðýný biliyoruz. Halife, Alâeddin Keykubad hükümdar olunca, ona fütüvvet þalvarý ve kuþaðý göndermiþti. Çarþý ve zanaat atölyeleri de saray gibi Ahi idi. II. Gýyaseddin Keyhüsrev’in ölümünden sonraki karýþýk devirde hemen her büyük meselede Konya Ahilerinin yardýmý istenirdi. 1291’de Moðol ordusu Konya’yý muhasara ettiði zaman þehrin hâkiminin Ahmed Þah Kazzaz adýnda bir ahi olduðunu biliyoruz. Konya’da farklý topluluklarýn ve kültürlerin etkisiyle halk içinde birlik ve beraberlik duygularý geliþmemiþti. Belki de bu nedenle Selçuk hükümdarlarý bazý önemli iç meselelerini Kayseri veya Sivas’ta hâlletmeyi tercih ediyorlardý. Alâeddin Keykubad gibi tuttuðunu koparan bir hükümdar bile, tahta çýktýktan sonra yardým ettikleri için nüfuzlarýný suiistimal eden eski emirleri Kayseri’de baský altýnda tutmayý tercih etmiþti. Yaþanan olaylarýn etkisi ile tüm þehir halký arasýnda zamanla birlik ve beraberlik duygularý geliþmiþtir. Ahmet Hamdi Tanpýnar, Beþ Þehir, s. 82-86’dan özetlenmiþtir. ? cevaplayalým “Selçuklular Döneminde Konya” metnine göre toplumun özellikleri ile ilgili neler söylenebilir? Türk-Ermeni iliþkileri: Türkler Anadolu’ya geldik< lerinde Süryani, Rum ve Ermeni halklarýyla karþýlaþtýlar. “Bir hükümdar olan sizlere (Selçuklulara) Türkler yönetimi altýndaki bu topluluklara hoþgörülü gönül rýzasýyla itaat ediyoruz. Çünkü siz bizim davrandýlar. Selçuklu egemenliðinde Ermeniler, Kayseri, geliþip yükselmemizi hiçbir vakit kýskanmaMalatya, Sivas ve Niksar’da Ermeni Piskoposlarýn dýnýz ve memleketimizi tahrip etmediniz.” önderliðinde kilise toplantýlarý düzenlemiþler, zaman Kilikya Ermeni Kralý II. Toros zaman sultanlardan da yardým görmüþlerdir. Ermeniler Türkler Ansiklopedisi, C 6, s. 638. Selçuklu Devleti idaresinde de görevler almýþlardýr. Mesela, Sinop donanmasýnýn baþýna Hayton adýnda bir Ermeni getirilmiþtir. Selçuklu Döneminde Anadolu’daki nüfuslarý kesin olarak bilinmeyen Ermeniler, kasaba ve köylerde ticaret, ve çeþitli sanat dallarýyla uðraþtýlar. Selçuklu idaresindeki Ermeniler, Bizans baskýsýndan kurtuldular, dinî hayatlarýný özgürce yaþadýlar, siyasi ve iktisadi açýdan önemli geliþmeler gösterdiler. Ahilik: Anadolu’da XIII. yüzyýlda Ahi Evran tarafýndan baþta Kayseri, Konya ve Kýrþehir’de esnaf < birlikleri olarak yapýlandýrýlmýþ sosyo ekonomik bir teþkilatlanmadýr. Ahilik, ahlaki, ekonomik, sosyal, siyasi ve askerî sahalarda önemli bir iþleve sahiptir. yorumlayalým ÝBN-Ý BATUTA’YA GÖRE AHÝLER “Ahi” unvaný Anadolu’da evlenmemiþ, sanat ve meslek sahibi gençlerden seçilmiþ, kendisine reislik payesi verilmiþ önder kiþilere verilmektedir. Ahi topluluðuna, “delikanlý, yiðit, eli açýk, gözü pek, iyi huylu kiþiler” anlamýnda Fütüvvet ve “Ahiyyetül-Fityan” unvaný verilmektedir. Ahilerin toplandýklarý ve toplumsal hizmet verdikleri yerlere “Zaviye” adý verilmektedir. Ýbn-i Batuta Antalya’da gittiði zaviyeyi þöyle tanýmlýyor: “Nefis Anadolu halýsý döþenmiþ ve Irak camýndan birçok avize ile süslenmiþti. Misafir odasýnda beþ tane, üç ayaklý bakýrdan yapýlmýþ kandil ve yanýnda da bakýrdan yedek yaðdanlýklar vardý. Buraya, fitili kesmek için bir de makas konmuþtu. Bu kandiller erimiþ iç yaðý doldurularak yakýlmýþtý. Misafirlere Ahiliðe kabul töreni mahsus bir tahtadan oturak vardýr.” 183 Ahi zaviyelerinde iki sýnýf insan bulunmaktadýr. Bunlardan bir grubu, misafir olarak gelip burada bulunan gelip geçici kiþiler, diðer grubu ise bu zaviyelerin mensuplarýdýrlar. Her iki sýnýfýn da birlikte geçirdikleri günlük hayatlarý hakkýnda Ýbn-i Batuta þunlardan bahseder: Zaviyenin daimi mensuplarý olan Ahiler, gündüz geçimlerini saðlama yolunda çalýþýrlar, ikindiden sonra elde ettiklerini reislerine verirler. Bununla meyve, yiyecek ve zaviyede ihtiyaç olan þeyleri satýn alýrlar. O gün beldeye bir yabancý gelirse zaviyelerine konuk ederler. Alýnan þeylerle ona ziyafet çekerler. O kimse ayrýlýncaya kadar onlarýn misafiri olur. Hiç kimse gelmezse, yine yemek için toplanýp yemek yerler, þarký söylerler. Sabahleyin de yine ayný þeyleri tekrarlarlar. Ahi töreni Zaviyenin daimi mensuplarýný bekâr, meslek sahibi gençler teþkil eder. Bu gençler, zaviyede kalmakta ve zaviyenin iþleri için bunlardan yararlanýlmaktadýr. Zaviyelerde namaz kýlýndýðý gibi yemeklerden sonra Kur’an okunur ve hep birlikte semah ve raksa kalkýlýrdý. Eðer zaviyenin reisi olan Ahi, ulemadan birisi ise bu zaviyelerdeki diðer Ahiler öðrenci olarak da hem öðrenimlerini devam ettirir hem de zaviyenin hizmetlerini görürlerdi. Ýbn-i Batuta eserinde Ahiler hakkýnda genel bir tanýmlama yaparken “Yabancýlara yardým etmek, onlarý konuklayýp yedirip içirmek, bütün ihtiyaçlarýný görmek hususunda bir benzeri yoktur.” demektedir. Ýbn-i Batuta, Büyük Dünya Seyahatnamesi, s. 208. ? cevaplayalým Yukarýdaki metne göre Ahilerin özellikleri nelerdir? Ahiliðin temel amacý, zenginle fakir üretici ile tüketici, emek ile sermaye, halk ile devlet arasýnda iyi ve saðlam iliþkiler kurarak “sosyal adaleti” gerçekleþtirmektir. Ýyi bir teþkilatlanma ve eðitimle bu amaca ulaþan Ahilikte yamak, çýrak, kalfa ve usta arasýnda deðiþmez bir hiyerarþi vardýr. Belirli aþamalardan sonra kiþiler bir üst basamaða çýkabilirler. En üst basamakta herkesin saygýsýný kazanmýþ olan bir Ahi baba vardýr. Ahilik, yarý göçebe Türkmenleri yerleþik hayata geçirmekte de önemli rol oynamýþtýr. Ahiler; Ahi teþkilatýna üye esnaf ve sanatkârlar, bu teþkilata ait genel sermayeyi oluþturmak üzere kazançlarýnýn bir 1. Üretimi, ihtiyaca göre ayarlamýþlardýr. bölümünü “orta sandýk” adý verilen yerde toplarlar. Orta 2. Kolayca iþ deðiþtiremezler. 3. Kalitesiz ve bozuk mal üretemezler. sandýkta toplanan bu sermaye ile herkesin ihtiyacý olan 4. Piyasadaki mallarýn fiyatlarýný ayarlarlar. alet ve hammadde alýnýr, tezgâhlar kurularak yeni teþebbüsler teþvik edilir, ihtiyacý olanlara yardým edilir. Ahiler kazançlarýnýn bir kýsmýný fakirlere ve iþsizlere yardým olarak verirler.Ahilikte esnaf için gerekli hammadde ve mamul maddelerin alýnýp satýlmasý, yasalar ile kontrol edilir. Ýlme, sanata ve ahlaka son derece önem verilen Ahilikte, kadýnýn da sosyal ve ekonomik hayatta önemli bir yeri vardý. yorumlayalým “EÞÝNE, ÝÞÝNE, AÞINA DÝKKAT ET” Selçuklular zamanýnda Kayseri’de kurulan Ahi teþkilatýnýn yanýnda Ahi Evran’ýn eþi Fatma Bacý liderliðinde Türkmen hanýmlarý da kendi aralarýnda örgütlenerek bir kadýn teþkilatý kurdular. Bu teþkilata Bacýyan-ý Rum (Anadolu Bacýlarý) adýný verdiler. Bacýyan-ý Rum teþkilatýna mensup olanlar daha çok çadýrcýlýk, keçecilik, nakýþçýlýk, örgücülük, kilim ve halý dokumacýlýðý, ipek ve pamuk ipliði üretimini gerçekleþtirdiler. Bacýyan-ý Rum teþkilatýndaki Anadolu kadýnlarý, gerektiðinde düþmana karþý vatan savunmasýnda eþlerinin yanýnda mücadele ederlerdi. Bu teþkilat, kadýnlar arasýnda yardýmseverliðin, konukseverliðin, doðruluðun benimsenmesine katký saðladýðý gibi Türk dilinin, Türk kültürünün ve Ýslam anlayýþýnýn kadýnlar arasýnda yayýlmasýný hýzlandýrdý. Ayrýca yetim ve kimsesiz genç kýzlarý himayesine alýr, onlarýn eðitimlerinden, ev-bark sahibi olmalarýndan sorumlu olurdu. Bunun dýþýnda kimsesiz ihtiyar kadýnlarýn bakýmýný üstlenir ve maddi sýkýntý içinde olanlara da yardým ederdi. Anadolu kadýnlarý, o günkü adýyla Bacýyan-ý Rum teþkilatý hanýmlara, “Eþine, iþine ve aþýna dikkat et!” prensiplerini benimsetirlerdi. Türkler Ansiklopedisi, C 8, s. 365-368’den özetlenmiþtir. ? cevaplayalým Yukarýdaki metne göre Türkmen kadýnýnýn özelliklerini ve toplumdaki rolünü deðerlendiriniz. 184 < Din ve inanýþ: Türkiye Selçuklularý, Moðollarýn baskýsýndan kaçan Türkmenleri Anadolu’ya yerleþtirdiler. Bunlar arasýnda mutasavvýflar da bulunmaktaydý. Mutasavvýflar, yerleþtikleri bölgelerde sosyal, kültürel ve dinî alanlarda faaliyet gösterdiler. Bu faaliyetlerin sonucunda Mevlevîlik, Bektaþîlik, Ekberîlik, Nakþibendîlik, Kadirîlik ve Rufaîlik gibi tarikatlar ortaya çýktý. Bu mutasavvýflardan Muhyiddin Arabî, Mevlânâ Celâleddin-i Rûmî, Yunus Emre ve Sadrettin Konevî görüþ ve düþünceleriyle sadece yaþadýklarý dönemi deðil daha sonraki zamanlarý da etkilemiþ, Anadolu’da tasavvufun geliþmesinde, Anadolu’nun Türkleþmesinde ve Ýslamlaþmasýnda önemli bir rol oynamýþlardýr. Hukuk: Türkiye Sel< çuklu Devleti’nde hukuk, Büyük Selçuklu Devleti’nde olduðu gibi “þer’i hukuk ve örfi hukuk” olmak üzere iki kýsýmdan oluþuyordu. Þer’i hukuk sisteminde kadýlar, din ve hukuk ile ilgili iþlerde yetkili idiler. Evlenme, boþanma, nafaka, miras, hýrsýzlýk gibi davalara kadýlar bakar, kadýlarýn baþkanýna kadiü’l kudat denirdi. Baþkent Konya’da oturan kadiü’l kudat, bütün kadýlarý denetleme yetkisine sahipti. Örfi hukuk sisteminde mahkeme, devlete isyan etme, devletin düzenini bozma ve kanunlara uymama gibi siyasi suçlarla ilgili davalara bakardý. Bu türden davalara bakan mahkemelerin baþkanýna emir-i Mevlânâ Türbesi-Konya dad denirdi. Emir-i dad, geniþ yetkilere sahipti. Veziri ve divan üyelerini yargýlama ve tutuklama yetkisi vardý. Sanayi: XII. yüzyýldan itibaren Anadolu’ya yerleþen Türkler, Anadolu’da tarým, sanayi ve ticaretin < geliþmesini saðladýlar. Türkiye’de sanayinin temelini, dokumacýlýk ve dericilik oluþtururdu. Konya, Aksaray, Kayseri, Erzincan ve bazý kasabalarda dokumacýlýk çok ilerlemiþti. Konya, Sivas, Kýrþehir’de boya üretiliyor ve kumaþlar boyanýyordu. Kilim ve kumaþ, küçük el tezgâhlarýnda dokunur, halý, kilim ve kumaþlar birçok ülkeye ihraç edilirdi. Deriden çeþitli eþyalar yapýlýyordu. Sabun, boya ve aydýnlatma malzemeleri imal ediliyordu. Askerlerin silah ihtiyacýný karþýlamak için demircilik ile uðra-þan birçok zanaatkâr vardý. Kuþatmalarda kullanýlan neft, katran Erzurum ve Antalya’nýn kuzeyinden temin ediliyordu. Demir, bakýr, gümüþ gibi madenler ile tuz ve þap ocaklarý iþletiliyordu. Sivas, Kastamonu ve Diyarbakýr’da bakýr; Gümüþhane, Gümüþhacýköy ve Kütahya’da gümüþ çýkartýlýyordu. < Ticaret: Türkiye’nin coðrafi konumu nedeniyle, transit ticaret yollarýnýn önemini kavrayan Türkiye Selçuklu sultanlarý kara ticaretini, deniz ticaretine baðlamak için Sinop ve Antalya gibi liman þehirlerini ele geçirerek bu liman þehirlerine Türk tüccarlar yerleþtirdiler. Türkiye Selçuklularý, Ýran, Gürcistan, Bizans Ýmparatorluðu, Venedik, Floransa ve Arap ülkeleriyle ticaret yaparlardý. Onlara canlý hayvanlar, hayvan ürünleri, yün, tiftik, ham ve iþlenmiþ deri, deriden yapýlmýþ eþyalar, dokuma sanayi ürünleri, ipek, demir, bakýr, þap ve kereste satarlardý. Türkiye Selçuklu sultanlarý ticaretin geliþmesi için þehirler arasýnda yollar, köprüler, hanlar ve kervansaraylar yaptýrmýþtýr. Türkiye’de ilk kervansaray II. Kýlýç Arslan zamanýnda Kayseri-Aksaray yolunda yapýlan Alay Han’dýr. Diðer önemli hanlar Antalya-Isparta yolu üzerinde Evdir Han, KonyaAksaray yolu üzerinde Sultan Han, Antalya-Alanya yolu üzerinde Alara Han ve Sivas-Malatya arasýndaki Hekim Han’dýr. Bütün bu faaliyetler sonucunda Türkiye Selçuklularýnda ticaret çok geliþmiþtir. Ticari canlýlýk, Moðol istilasýna kadar sürmüþtür. 185 K A R A D E N Ý Z Sinop Kastamonu Ýstanbul Trabzon Ýzmit Çanakkale Çankýrý Eskiþehir Kars Amasya Tokat Ankara Erzurum Sivas Erzincan VAN GÖLÜ Manisa E G E D E N Ý Z Ý Kayseri Ýzmir Burdur Malatya Konya Antalya Adana Alaiye Rodos 0 Girit 300 600 Antakya 900 1200 Km A Diyarbakýr Maraþ K D E N Ý KIBRIS Z _ _ Selçuklular devrinde ana ticaret yollarý Baðdat Selçuklular devrinde ikinci derecedeki ticaret yollarý 3. Harita: Selçuklular Döneminde Türkiye’deki baþlýca ticaret yollarý yorumlayalým TÜRKÝYE SELÇUKLU DEVLETÝ’NDE TÝCARÝ HAYAT XIII. yüzyýlda Türkiye Selçuklu sultanlarý tarafýndan Anadolu’da birçok kervansaray yaptýrýlmýþtýr. Çoðu, günümüzde harabe hâlinde olan bu kervansaraylar, barýþ zamanýnda kervanlarýn konaklamasý, savaþ zamanýnda ise askerî üs olarak kullanýlmýþtýr. Kervansaraylar, yolcularýn, tüccarlarýn her türlü ihtiyacýný karþýlayacak þekilde düzenlenmiþtir. Buralarda insanlarýn statülerine, inançlarýna ve milliyetlerine bakýlmadan herkese eþit hizmet verilmiþtir. Ücretsiz Evdir Han, Antalya barýnma, yiyecek, ibadet, temizlik, tamirat saðlýk hizmetleri, hayvan yemi ve veteriner temini, fakir yolculara bedava ayakkabý, hasta yolcular için ücretsiz tedavi ve ilaç, eþyasý kaybolan yolcunun eþyasýnýn bedelinin ödenmesi, ölen fakir yolcunun defin masraflarýnýn karþýlanmasý gibi. Gýyaseddin Keyhüsrev’in Antalya’yý fethettiði sýrada, orada Mýsýr’dan gelen ve Frenkler tarafýndan soyularak mallarý ve kumaþlarý yaðmalanan tüccarlarýn zararýný, alýnan ganimetten ve kýsmen de hazineden ödeme yoluna gittiði anlaþýlmaktadýr. Yine Alâeddin Keykubad, yapýlan savaþlarýn ardýndan yaðmaya uðrayan kervanlarýn sahiplerine, aldýðý ganimetlerden ve devlet hazinesinden ödeme yaparak onlarýn bütün zararlarýný tazmin etmiþtir. Türkler Ansiklopedisi, C 8, s. 78-79’dan özetlenmiþtir. ? cevaplayalým Yukarýdaki metne göre Selçuklularýn ticari faaliyetleri hakkýnda neler söylenebilir? 186 Kültürel Hayat: Türkiye Selçuklularýnýn XII. yüzyýlýn ortalarýndan itibaren Anadolu’da < oluþturduklarý güven ortamý, sosyal ve kültürel faaliyetlerin artmasýný saðladý. Türkiye Selçuklularý zamanýnda devletin yazýþma ve bilim dili Arapça; edebiyat dili ise Farsça idi. Farsça, XIII. yüzyýlýn Selçuklularda deðiþik alanlarda farklý ikinci yarýsýnda devletin yazýþma dili oldu. Bu dillerin kullanýlmasýnýn nedeni ne olabilir? sýrada, Anadolu’da yaþayan insanlarýn büyük çoðunluðu Türk olduðu için Türkçe her yerde en çok konuþulan dildi. ! TÜRKÝYE SELÇUKLULARINDA TARÝH YAZICILIÐINA BÝR ÖRNEK Sözüne güvenilir kimselerden duyduðuma göre, Baba Ýshak Sümeysat kalesine baðlý, Kefersud bölgesinden idi. Gençlik yýllarýnýn baþlarýndan, hayatýnýn ilkbaharýndan beri kafasýnda insan aldatmak ve mürit avlamak sevdasý vardý. Göz boyama ve büyü sanatýnda eli çabuk ve ustaydý. Baþta þehir ile iliþkisi az olan köylülerle, bilgisiz bir fakihten veya sözde bir müftüden duyduklarý en ufak bir yaldýzlý söze aldanan, inançlarýnda itiraz etmek diye bir þey bulunmayan, onlarýn sözlerine hiçbir þekilde karþý gelmeyen Türk topluluklarýný davetle meþgul oldu. Her zaman gözü yaþlý, hali üzgün ve vücudu zayýftý. Konuþurken kýsýk bir sesle konuþurdu. Ýbn-i Bibi, Selçukname, C 1, s. 49. Türkçenin resmî dil olarak yerleþip geliþmesinde, Türkmen beylerinin önemli hizmeti vardýr. Karamanoðlu Mehmet Bey 1277 yýlýnda Konya’da açýkladýðý fermanla, “Bu günden sonra divanda, dergâhta, mecliste ve meydanda Türkçeden baþka dil kullanýlmayacaktýr.” diyerek Türkçeyi devlet dili hâline getirmiþtir. Anadolu’da Türkçenin geliþmesinde Moðol saldýrýlarýnýn büyük etkisi oldu. Moðol saldýrýlarýnýn önünden kaçýp Anadolu’ya gelen Türk kitleleri arasýnda yazar, þair ve bilim adamlarý da vardý. Bu þair ve bilim adamlarý Anadolu’da bilim ve edebiyatýn geliþmesinde önemli katký saðlamýþlardýr. Türkiye Selçuklu Devleti, bilim alanýnda en geliþmiþ dönemini Alâeddin Keykubad zamanýnda yaþamýþtýr. Türkiye Selçuklularýnda sultanlar ve beyler, Konya, Sivas, Kayseri, Amasya, Mardin, Erzurum ve Erzincan gibi þehirlerde birçok medrese ve kütüphane yaptýrdýlar. Selçuklu medreselerinde, dinî bilimlerin yanýnda týp, matematik, astronomi gibi fen bilimleri de okutuldu. Türkiye Selçuklularý zamanýnda tarih yazýcýlýðý da geliþmiþti. Ravendî, yazdýðý “Selçuklu Tarihi”ni I. Gýyaseddin Keyhüsrev’e sundu. Ýbn-i Bibi, I. Alâeddin Keykubad Dönemini de kapsayan 1192-1280 yýllarý arasýna ait “Türkiye Selçuklu Tarihi”ni hazýrladý. Kerimüddin Aksarayî, Moðollar zamanýndaki Türkiye Selçuklu tarihini anlatan eserini kaleme aldý. < Sanat: Türkiye’de kurulan Ýlk Türk devletleri döneminde sanat, Büyük Selçuklu Dönemindeki sanat anlayýþýnýn devamý ve geliþmiþ hâlidir. Süslemede ve iþçilikte daha ileri bir seviyeye ulaþýlmýþtýr. Türkiye Selçuklularý, amaçlarý topluma hizmet etmek olan dinî, sosyal ve ticari nitelikte cami, imaret ve kervansaray gibi birçok mimari eser ortaya koydular. Yapýlan bu eserlerde taþ iþlemeciliði, yazýlar ve geometrik þekiller ile süslemeler ön plandadýr. Bu yapýlarýn her türlü giderleri vakýf topraklarýnýn gelirlerinden ve vakýf yapan insanlar tarafýndan karþýlanýrdý. yorumlayalým SELÇUKLULARDA MÝMARÝ Selçuk mimarisinin en zengin noktasý binalarýn cephesidir. Yerli hayatta çok mühim bir yeri olan çadýrý örnek alan bu mimari, taþ iþçiliðinin bütün imkânlarýný dener. Hakikatte Selçuk mimarisi çok defa dince yasak olan heykelin peþinde gibidir. Bu binalarýn cephelerinde durmadan onun tesirlerini arar. Mektepten mektebe küçük madalyonlar, þemseler, yýldýzlar, korniþler, su yollarý ve asýl kapý üstünde ýþýk ve gölge oyununu saðlayan istalaktitler, iki yana fener gibi asýlmýþ oymalý çýkýntýlar, çiçek demetleri, firizler ve kordonlar, arabesk levhalar bu cephelerde bazen yazýya pek az yer býrakýr, bazen de onu ancak seçilebilecek bir oyun hâline getirir. Selçuk kûfîsi denen o çok sanatkâr yazý þekli, hiyeraltik çizgi ile -ve hatta tâbir caizse þekilleriyle- bu oyunu bir taraftan aþiret iþi kilim ve dokumalarýn süsüne yaklaþtýrýyor, bazen de nisbetler büyüdü mü bütün bir kabartma oluyordu. Bu emsalsiz taþ iþçiliði bazen de heykel zevkinin yerine kitap sahifesini, yahut kitap gibi dokunmuþ kilim veya þalý koyuyordu. Sahip Ata’nýn yaptýrdýðý Ýnce Minareli’nin cephesi tiftikten dokunmuþ büyük bir sultan çadýrýna benzer. Ahmet Hamdi Tanpýnar, Beþ Þehir, s. 89-90’dan özetlenmiþtir. ? cevaplayalým Yukarýdaki metne göre Selçuklu sanatý hakkýnda neler söylenebilir? 187 Camiler, Türkiye Selçuklularý sanatýnýn en önemli mimari eserleridir. Bunlarýn en önemlileri Konya ve Niðde’deki Alâeddin camileridir. Mescitler içinde Konya’da Taþ Mescit, Sýrçalý Mescit ve Karatay Mescidi bu döneme ait önemli eserlerdendir. Orta ve yüksek öðretimin yapýldýðý kurumlar olan medreseler, hemen hemen her ilde bulunurdu. Medreselerde Kur’an-ý Kerim, hadis, kelam, fýkýh gibi din bilimlerinin yanýnda matematik, týp, felsefe ve filoloji gibi fen ve sosyal bilimler de okutulmaktaydý. Özellikle týp alanýnda yüksek öðretim yapan medreselerin yanýnda hastaneler bulunurdu. Konya’da Karatay Medresesi-Konya ! Türkiye Selçuklularýnda eðitim sis- Karatay, Sýrçalý ve Ýnce Minareli medreseler dönemin temi hakkýnda neler söylenebilir? eserlerindendir. Külliye, caminin etrafýna yapýlmýþ medrese, þifahane, kütüphane, hamam, türbe ve imaret gibi deðiþik görevleri olan yapýlar topluluðuna verilen addýr. Türkiye Selçuklularý zamanýnda yapýlan külliyeler içinde Hunad Hatun Külliyesi ve Hacý Kýlýç Külliyesi en önemlileridir. Türbe ve kümbetler, hükümdarlar ve önemli devlet adamlarý için yapýlan anýt mezarlardýr. Türkiye Selçuklularý mimari eserleri arasýnda sýkça türbe ve kümbetlere rastlanýr. Bunlardan dört duvarýnýn üstü kubbeyle örtülü olanlara türbe; duvarlarý silindir veya çokgen; çatýlarý da konik veya piramit þeklinde olanlarýna da kümbet denir. Önemli kümbetlere örnek olarak Kayseri’deki Döner Kümbet, Ahlat‘ta Ulu, Konya’da II. Kýlýç Arslan kümbetleri gösterilebilir. Saray ve köþkler Türkiye Selçuklularý mimarisinin diðer önemli örneklerindendir. Bunlarýn en önemlileri I. Alâeddin Keykubad tarafýndan yaptýrýlan Kayseri’deki Kubâdiye ve Beyþehir Kubâdâbâd yazlýk saraylarý ile Alanya’daki kýþlýk Alaiye sarayýdýr. Döner Kümbet-Kayseri Darüþþifalar, günümüzde hastahane olarak bilinen mimari eserlerdir. Kayseri Gevher Nesibe Darüþþifasý, dönemin en büyük hastahanesi idi. Hastahanenin yanýnda bir de týp eðitimi veren okul vardý.Dönemin diðer önemli darüþþifalarý, Amasya’da Amasya Darüþþifasý, Sivas’ta I. Alâeddin Keykavus, Kayseri’de Gýyasiye darüþþifalarýdýr. yorumlayalým DEVRÝN MODERN HASTANESÝ: DARÜÞÞÝFA Darüþþifalar poliklinikler, eczane, kiler, özel diyet mutfaðý, hasta koðuþlarý ve personel odalarý gibi bölümlerden oluþmaktaydý. Darüþþifalarda iç mekânýn aydýnlýk ve havadar olmasýna dikkat edilirdi. Hasta odalarý, bir merkez çevresinde toplanýr ve az personelle hizmet verilmesi amaçlanýrdý. Personel tüm odalarý kolaylýkla gözetleyebilir ve gerektiðinde acil olan hastalarýn yardýmýna koþardý. Darüþþifalarýn akustik sistemi oldukça hassastýr. Musiki ile hasta tedavisi, bu hastanelerin özellikleri arasýndadýr. Haftanýn belirli günlerinde verilen musiki konserleri, yankýlanmadan binanýn her tarafýndan rahatça dinlenebilirdi. Bu konuda inceleme yapan hekimler, Türk musikisindeki bazý makamlarýn bazý hastalarýn tedavisinde özel bir iyileþtirici etkisi olduðunu saptamýþlardýr. Mesela raks makamý, felce, epilepsiye; ýrak makamý çocuklarda menenjit ve afagan hastalýklarýna, Hicaz makamý çocuklarda görülen idrar zorluðuna; buselik makamý, kulunç ve kalça aðrýsý, soðuk baþ aðrýsý ve çeþitli göz hastalýklarýna, uþþak makamý çocuklarýn uykusunu getirmeye, yetiþkin erkeklerde meydana gelen ayak aðrýlarýna faydalý olduðu tespit edilmiþtir. Tedavide yalnýz musikiden deðil, su sesi ve güzel kokulardan da yararlanýlmaktadýr. Þadýrvandan akan suyun 188 Gevher Nesibe Darüþþifasý-Kayseri sesi, hastalarý huzura kavuþturmaktadýr. Darüþþifalarda bu yöntemle hasta tedavisi yapýlýrken, ayný dönemde Avrupa’da akýl ve ruh hastalarý için “kafasýna þeytan girmiþ” tanýsýnýn konulduðu bilinen bir gerçektir. Ýster zengin, ister fakir olsun, týbbi tedavileri karþýlýðý hastalardan bir ücret alýnmadýðý, ilaçlarýn tamamen bedava olduðu, ayrýca fakir olan hastalar taburcu edilirken kendilerine bir kat elbise ile bir aylýk yiyecek masraflarýný karþýlayabilecek miktarda para verildiði bilinmektedir. www.gevhernesibe.erciyes.edu.tr ve www.kultur.gov.tr sitelerinden yararlanýlmýþtýr. ? cevaplayalým Yukarýdaki metne göre Türkiye Selçuklularýnda hasta tedavilerinden herhangi bir ücret alýnmamasý, Selçuklu devlet anlayýþý ile ilgili hangi yargýlara ulaþmamýzý saðlar? Hat sanatý örneði Çini sanatý örneði Minyatür sanatý örneði Türkiye Selçuklularý zamanýnda, resim ve heykel sanatlarýyla da ilgilenilmiþtir. Türkiye Selçuklularý, saray kapýsý ve duvarlarýný, kale surlarýný insan ve hayvan kabartmalarýyla süslemiþlerdir. Selçuklularýn dinî yapýlarýnda çift baþlý kartal, at üstünde avcýlýk yapan insan kabartmalarýna rastlanýr. Hükümdarlýk alametlerinden nevbet, saray görevlileri tarafýndan sarayýn önünde her gün belirli vakitlerde çalýnýrdý. Mevlevî ve Ahi zaviyelerinde görülen musiki, tasavvuf müziðinin de temelini oluþturmuþtur. Destanlar ve Dede Korkut Hikâyeleri kopuz eþliðinde çalýnýp söylenirdi. Yaygýn görülen sanatlardan çinicilik ise özellikle cami, medrese, türbe ve mescitlerin iç ve dýþ süslemelerinde kullanýldý. Ayrýca kumaþ, halý ve kilim dokumacýlýðý, hat sanatý, tezhip (kitap süsleme), ciltçilik, oymacýlýk ve kakmacýlýk ile maden iþçiliði de geliþmiþti. 189 4. Türkiye Selçuklu Devleti’nin Daðýlma Dönemi I. Alâeddin Keykubad ölünce yerine II.Gýyaseddin Keyhüsrev tahta çýktý. II.Gýyaseddin Keyhüsrev, Selçuklu tahtýna çýkmasýnda önemli rolü olan Sadettin Köpek ve yandaþlarýnýn etkisinde kaldý. Vezir Sadettin Köpek, kendi karþýtlarýný ortadan kaldýrmak için onlara karþý sultaný sürekli kýþkýrttý. Onun etkisinde kalan sultan, birçok devlet adamý ve komutaný ortadan kaldýrdý. yorumlayalým BABA ÝSHAK ÝSYANI II. Gýyaseddin Keyhüsrev’in saltanatý sýrasýnda Asya’daki Moðol yayýlýþý etkisini hissettirmekteydi. Doðudan gelen Moðol tehlikesi nedeniyle pek çok Türkmen, Türkiye Selçuklu Devleti’ne sýðýnmýþtý. Türkiye’ye sýðýnan Türkmenlerin ilk geldiði yer, Güneydoðu Anadolu bölgesiydi. Selçuklu, Harzemli ve Eyyûbi askerlerinin sýk sýk faaliyet gösterdiði Güneydoðu Anadolu’da ekonomik þartlar oldukça zordu. Ayrýca Türkmenlerin Ýslamiyeti kabul etmekle beraber, eski inançlarýný tamamýyla terk edememeleri, devletin kötü yönetilmesi, Türkmenlerin otlaklar yüzünden yerli halkla geçinememesi, isyana zemin hazýrlamýþtýr. Böyle bir ortamda Horasanlý Baba Ýlyas’ýn müritlerinden olan Baba Ýshak Türkmenleri kendisinin peygamber olduðuna inandýrdý. Yeteri kadar kuvvet topladýktan sonra Kâhta Adýyaman’da isyaný baþlattý. Taraftarlarý, baþta Sivas olmak üzere þehirleri ve köyleri yaðmaladýlar. Selçuklu ordularýný yenilgiye uðrattýlar. Tokat ve Amasya’ya doðru ilerlediler. Amasya Subaþýsý Armaðanþah, ayaklanan Türkmenler gelmeden Amasya’yý kuþattý. Baba Ýshak’ý zaviyesinden çýkararak öldürdü. Baba Ýshak’ýn ölüm haberine inanmayan asîler, yeniden saldýrýya geçtiler.Bu çarpýþmalarda Armaðanþah þehit oldu. Konya’ya doðru ilerleyen Babaîler, Kýrþehir yakýnlarýnda Selçuklu ordusu karþýsýnda yenilerek tamamen ortadan kaldýrýldýlar (1240). Doðuþtan Günümüze Büyük Ýslam Tarihi, C 8, s. 303, 304’ten özetlenmiþtir. ? cevaplayalým Metne göre isyan sýrasýnda Türkiye Selçuklu Devleti’nin siyasi, sosyal, ekonomik durumu nasýldý? Tartýþýnýz. Türkiye Selçuklu Devleti, Babaîlerin isyanýný çok zor bastýrmýþtý. Selçuklu Devleti’nin güçsüzlüðünü gören Moðol ordusunun komutaný Baycu Noyan Erzurum’u ele geçirip yaðmaladý (1242). Bu olay üzerine II. Gýyaseddin Keyhüsrev, Moðol saldýrýlarýna karþý Eyyûbiler ve diðer hükümdarlarla birlikte hareket etmek için çalýþmalar yaptýysa da baþarýlý olamadý. Sultanýn Sivas’ta olduðunu haber alan Baycu Noyan da buraya hareket etti. Selçuklular, Sivas’ýn seksen kilometre kadar doðusunda bulunan Kösedað mevkiinde ordugâh kurdu. Burasý askerî bakýmdan savunmasý kolay bir yerdi. yorumlayalým CENGÝZ HAN VE MOÐOL ÝMPARATORLUÐU (1196 - 1227) 1206 yýlýnda Moðol kabilelerinin kaðanlýðýna getirilen Cengiz Han, sýnýrlarý doðuda büyük okyanustan batýda Anadolu’ya, kuzeyde Sibirya’dan güneyde Himalaya daðlarýna kadar uzanan büyük bir imparatorluk kurdu. 1218 yýlýnda Harzemþahlar Devleti’yle baþlayan anlaþmazlýk iki devlet arasýnda savaþa dönüþtü. Moðol ordusunun Harzem ülkesine girmesiyle baþlayan istila hareketi kýsa sürede geniþledi. Cengiz Han’ýn 1227 yýlýnda ölümüyle birlikte kurmuþ olduðu imparatorluk çocuklarý arasýnda dörde bölündü. Cengiz Han’ýn ölümünden sonra Ýran’da kurulan devletlerden biri olan Ýlhanlýlar Türkiye Selçuklularý döneminde Anadolu üzerinde de egemenlik kurmuþtur. Niyazi Akþit, A’dan Z’ye Kültür ve Tarih Ansiklopedisi, C 1, s. 125-127’den özetlenmiþtir. 190 KÖSEDAÐ SAVAÞI (1243) Dað geçitleri tutulmuþ, düþmanýn gelmesi bekleniyordu. Ne yazýk ki sultan, yine tecrübesiz kimselerin teþvik ve tahrikiyle, müstahkem mevkileri býrakarak düþmanýn karþýlanmasýný emretti. Galip geleceðinden emin bir hâlde, tedbire bile lüzum görmeden ilerleyen genç sultan, az sonra Moðol ordusuyla karþýlaþtý. Moðol kuvvetleri turan taktiðini kullanarak Selçuklu öncü kuvvetlerini bozguna uðrattýlar. Hiç harp görmemiþ tecrübesiz sultan, öncü kuvvetlerinin bozguna uðradýðýný duyunca, ordunun tamamen yenildiðini sandý. Düþman eline geçmemek için otaðýný ve hazinelerini harp meydanýnda býrakýp Tokat’a, oradan da Konya’ya doðru kaçmaya baþladý. Sultanýn harp meydanýndan kaçtýðýný henüz duymayan Selçuklu askerleri, akþamýn geç vakitlerine kadar düþmanla çarpýþmaya devam ettiler. Sultanýn harp meydanýný terk ettiðini öðrenince, onlar da çadýrlarýný býrakarak firar ettiler. Ertesi sabah, çadýrlarda bir hareket göremeyen Moðollar, bunun bir harp hilesi olduðunu zannederek, çadýrlara iki gün yanaþamadýlar. Hiçbir hareket görmeyince de ordugâha girdiler. 3 Temmuz 1243 Cuma günü savaþ bitmiþ, Selçuklu ordusu yenilgiye uðramýþtý. Kaynaklara göre Moðollar ganimet olarak 300 deve yükü altýn, 3.000 hayvan yükü altýn ve gümüþ eþya ele geçirdiler. Doðuþtan Günümüze Büyük Ýslam Tarihi, C 8, s. 305, 306’dan özetlenmiþtir. ? cevaplayalým Yukarýdaki metne göre Selçuklularýn Kösedað Savaþý’ný kaybetmelerinde hangi faktörler etkili olmuþtur? yorumlayalým Aþaðýdaki haritaya bakarak Kösedað Savaþý’nýn Anadolu’nun siyasi yapýsýna etkileri neler olabilir? Açýklayýnýz. K A R A D E N Ý Z Kýrklareli Edirne Sinop Kastamonu Ýstanbul Adapazarý Trabzon TRABZON ÝMPARATORLUÐU L L ÐU Çanakkale KARESÝOÐULLARI Balýkesir NO MA Bilecik R LA Muðla Erzurum UL Ð NO KARAKOYUNLULAR Kayseri M R GE MENTEÞEOÐULLARI Bayburt Sivas A ÝY AYDINOÐULLARI Aydýn Tokat ERETNA DEVLETÝ I Manisa Ýzmir E G E ANKARA OS SARUHANOÐULLARI Kütahya D E N Ý Z Ý Samsun CANDAROÐULLARI I AR Elaziz Diyarbekir I R LL LL Ð Beyþehir O A N ZA A R A A Van AKKOYUNLULAR Maraþ Ð M K DULKADIROÐULLARI U O N HAMÝTOÐULLARI R A U Niðde Isparta Alanya I A Konya Midyat Adana M A R R LE K LÜ EM M A K D E N Ý Z KIBRIS 0 90 180 270 km 4. Harita: XIII ve XIV. yüzyýlda Anadolu’da kurulan beylik ve devletler yorumlayalým MOÐOLLAR ANADOLU’DA Baycu Noyan, Kösedað Savaþý’ndan sonra Selçuklu ordusunu takip amacýyla Sivas’a doðru ilerledi. Sivas kadýsý Moðollara karþý koyulamayacaðý düþüncesiyle þehrin ileri gelenlerini teslim olmaya razý etti. Yapýlan anlaþmaya göre Sivaslýlar hayatlarýný, mallarýný ve paralarýný kurtaracaklardý. Baycu Noyan þehri teslim alýnca Erzincan kapýsý hariç bütün kapýlarýn kapatýlarak üç gün yaðma edilmesine izin verdi. Selçuklularýn önemli bir askerî üssü olan Sivas’taki bütün savaþ aletlerini, makineleri ve silahlarý yaktýrarak surlarýn bir kýsmýný tahrip ettirdi. Moðollar, Sivas’tan sonra Kayseri üzerine de yürüdüler. Þehir halký, surlarý ve burçlarý tamir ederek Moðollarý beklemeye baþladý. Moðollar Kayseri’ye gelince varoþlarý iþgal edip yaðmadýlar. Þehrin kapýlarýný ve kilitlerini gürzle kýran Moðol askerleri þehrin içine dalarak kaleyi ele geçirdiler. Moðollar, þehrin bütün servet ve hazinelerini yaðmaladýlar. Þehrin saray, köþk ve güzel evleri, surlarý yakýlýp yýkýldý. Þehir, harabeye çevrildikten sonra binlerce insan öldürüldü. 191 Moðollar Kayseri’den sonra Erzincan’ý da kuþatarak þehri ele geçirdiler. Yaðma ve katliamlardan sonra þehir, tamamýyla harap oldu. Moðollar arasýnda þiddetiyle ünlü olan Baycu Noyan, kolayca kazandýðý Kösedað zaferiyle Selçuklu ordusunun zayýflýðýný görüp bazý þehirleri tahrip, yaðma ve savaþsýz teslim aldýðýndan, ikinci bir seferle Anadolu’nun istilasýný tamamlamak düþüncesiyle karargâhýna döndü. Kayseri Kalesi’nden bir görünüm Doðuþtan Günümüze Büyük Ýslam Tarihi, C 8, s. 307, 308’den özetlenmiþtir. ? cevaplayalým Yukarýdaki metne göre Moðollarýn Türkiye tarihine etkileriyle ilgili neler söylenebilir? Kösedað yenilgisinden sonra Türkiye Selçuklu Devleti Moðollara yýllýk vergi vermek þartýyla barýþ antlaþmasý imzaladý. Böylece Türkiye Selçuklularý Moðol hâkimiyetine resmen girmiþ oldu. Selçuklulara baðlý olan Çukurova Ermenileri ve Trabzon Ýmparatorluðu da Moðollara baðlandýlar. Moðollarýn Anadolu’yu tahrip etmeleri ve aðýr vergiler nedeniyle ticaret geriledi .Birçok Türk þehrindeki bilim ve kültür faaliyetleri durdu. Türkmenler, Moðol baskýsýndan uzak olan Türkiye’nin batý bölgelerine göç ettiler. Buralarýn Türkleþmesini saðladýlar. Türkiye Selçuklu Devleti’nin otoritesi zayýfladýkça Türk beyleri, Türkiye Selçuklularýndan ayrýlarak baðýmsýz devletler kurdular. 5. Türkiye Selçuklu Devleti’nin Yýkýlýþ Dönemi II. Gýyaseddin Keyhüsrev’in II. Ýzzeddin Keykavus, IV. Rükneddin Kýlýç Arslan, II. Alâeddin Keykubad adýnda üç oðlu vardý. Ýlk önce II. Ýzzeddin Keykavus hükümdar oldu. Daha sonra Moðollar, ülkeyi bu üç oðul arasýnda paylaþtýrdý. Böylece devlet bir süre üç kardeþ Ýlhanlý Devleti’nin Anadolu’da sýk sýk yönetim tarafýndan ortak yönetildi.Bir süre sonra II. deðiþikliðine gitmesinin sebepleri neler olabilir? Alâeddin Keykubad öldü. II. Ýzzeddin Keykavus ve kardeþi IV. Rükneddin Kýlýç Arslan’ýn hükümdarlýðýnda vezirliði Süleyman Pervane üstlenmiþti Süleyman Pervane taht mücadelesinde IV. Rükneddin Kýlýç Arslan tarafýnda yer aldý. Moðollarýn da desteðini alan IV. Rükneddin Kýlýç Arslan tek baþýna sultan oldu. Süleyman Pervane’nin bir süre sonra IV. Rükneddin Kýlýç Arslan’ý zehirleyerek öldürmesi üzerine küçük yaþtaki III. Gýyaseddin Keyhüsrev hükümdar oldu. Onun zamanýnda Vezir Muineddin Süleyman Pervane, devlet idaresini ele aldý. Muineddin Pervane, bir taraftan Moðollarla iyi geçinirken diðer taraftan onlarý Anadolu’dan atma çareleri aradý. Memluk Sultaný Baybars’tan yardým istedi. 1277 yýlýnda Anadolu’ya gelen Baybars, Moðollarý Elbistan Ovasý’nda maðlubiyete uðratarak Kayseri’ye kadar geldi. Ancak Muineddin Pervane’nin yardýma gelmemesi ve kýþýn yaklaþmasý üzerine geri döndü. Bu olayý duyan Muineddin Pervane’nin Memluk Sultaný Ýlhanlý Devleti hükümdarý Abaka Han, Muineddin Baybars’a gereken yardýmda bulunma- Pervaneyi öldürttü ve Anadolu’da Moðol Ýlhanlýlamasýnýn sonuçlarý neler olmuþtur? rýnýn hâkimiyetini yeniden güçlendirdi. 1281 yýlýnda Selçuklu ülkesini Moðollar III. Keyhüsrev ile II. Mesut arasýnda paylaþtýrdýlar. III. Keyhüsrevin ölümüyle II. Mesut tek baþýna hükümdar oldu. Ancak bir süre sonra Ýlhanlýlar II. Mesut’u tahttan indirdiler, onun yerine III. Alâeddin Keykubad’ý geçirdiler. Ýlhanlý hükümdarý sultanýn yeteneksizliðini görerek onu tahttan indirdi. Yerine ikinci defa II. Mesut’u yönetime getirdi. Bu dönemde Moðol Ýlhanlýlarýnýn baskýsý artarak devlet düzeni sarsýldý. Ülke genelinde isyanlar görüldü. 1308 yýlýnda II. Mesut’un ölmesiyle birlikte, Türkiye Selçuklularý tahtýna hiçbir hükümdar çýkarýlmadý. Böylece Türkiye Selçuklularý Devleti son buldu. Moðollar, merkezden yolladýklarý valilerle Anadolu’yu yönetmeye baþladýlar. Moðollarýn Anadolu üzerindeki etkisi 1336’da Ýlhanlý Devleti’nin yýkýlmasýna kadar devam etti. ! ! 192 ölçme ve deðerlendirme A. Aþaðýdaki çoktan seçmeli sorularý cevaplayýnýz. 1. Türkiye Selçuklu Devleti ticaret yollarýný ele geçirmeye önem vermiþ; gayrimüslim topluluklara din ve ibadet özgürlüðü tanýmýþ, onlarý vergi vermeleri karþýlýðý askere almamýþlardýr. Aþaðýdakilerden hangisi bu politikalarýn sonuçlarýndan biri deðildir? A) Þehir hayatýnýn önem kazanmasý B) Ýkta sisteminin kurulmasý C) Hoþgörüye dayalý bir düzen oluþmasý D) Kervan ticaretinin yaygýnlaþmasý E) Farklý özellikteki topluluklar üzerinde siyasi otoritenin kurulmasý 2. Aþaðýdakilerden hangisi Türkiye Selçuklu Devleti’nde uc teþkilatý oluþturulmasýnýn sonuçlarýndan biri deðildir? A) Türkmenlerin yerleþik unsurlara vereceði zararýn engellenmesi B) Zor durumda kalan Türkmenlere yardýmcý olunmasý C) Türkmenlerin sýnýr güvenliðini saðlamalarý D) Federatif yapýnýn yok edilerek yönetimin merkezileþtirilmesi E) Uclara yerleþtirilen Türkmenlerin vergilendirilmesi 3. Aþaðýdakilerden hangisi Türkiye Selçuklu Devleti’nde ticareti geliþtirme amacýna yönelik olarak yapýlmamýþtýr? A) Yabancý tüccarlara düþük gümrük tarifelerinin uygulanmasý B) Kervansaraylarýn yapýlmasý C) Yabancý gruplarýn Anadolu þehirlerine yerleþtirilmesi D) Türklerin Kýbrýs, Suriye ve Kýrým’a yerleþtirilmesi E) Moðol tehlikesine karþý ittifak oluþturulmasý 4. Türkiye’de XIII. yüzyýlda yaþanan Moðol iþgallerinin olumlu yaný aþaðýdakilerden hangisidir? A) Türklerin sanat ve ticareti öðrenmesi B) Anadolu’nun Türkleþmesini hýzlandýrmasý C) Türklerin savaþ sanatýný geliþtirmesi D) Türkiye ile Orta Asya Türklüðü arasýnda iliþki kurulmasý E) Türklerin Avrupa’ya geçmeleri B. Aþaðýdaki cümlelerin karþýsýna ifadeler doðru ise (D), yanlýþ ise (Y) yazýnýz. (…..) 1. Baba Ýshak Ayaklanmasý, Kösedað Savaþý öncesinde Adýyaman’da baþlamýþ, Amasya ve Tokat civarýna sýçramýþtýr. (…..) 2. Türkiye Selçuklu Devleti’ne baðlý Trabzon Ýmparatorluðu Kösedað Savaþý’ndan sonra baðýmsýz olmuþtur. (…..) 3. Türkiye Selçuklu Devleti’nin yýkýlýþý ile Türkiye’de beylikler dönemi baþlamýþtýr. (…..) 4. Antalya Türkiye Selçuklularýna baþkentlik yapmýþ önemli bir sahil þehridir. (…..) 5. Ordu görevlilerine ve devlet memurlarýna hizmetlerine karþýlýk verilen topraðýn gelirine ikta denir. C. Aþaðýdaki boþluklarý uygun þekilde doldurunuz. 1. 2. 3. 4. Kutalmýþoðlu Süleyman Þah’ýn hükümdarlýðýný onaylayan Selçuklu hükümdarý …………….............. Türkiye Selçuklu Devleti’nin ilk baþkenti ………………......................... Miryokefalon Savaþý …………………........... zamanýnda meydana gelmiþtir. Moðollar, ……………............... Devleti’nin yýkýlmasýna kadar Türkiye Selçuklularýný merkezden gönderdikleri valiler aracýlýðýyla yönettiler. 5. Yassý Çimen savaþý Türkiye Selçuklularý ile …………...........…....…… arasýnda meydana gelmiþtir. D. Aþaðýdaki eþleþtirmeleri yapýnýz. (…..) (…..) (…..) (…..) 1. Kudüs Latin Krallýðý 2. Yassý Çimen Savaþý 3. Haçlýlarýn Ýstanbul’da bir Latin krallýðý kurmasý 4. Baba Ýshak Ayaklanmasý A. I. Haçlý Seferi B. I. Alaeddin Keykubat C. IV. Haçlý Seferi D. II. Gýyaseddin Keyhüsrev E. III. Haçlý Seferi F. II. Haçlý Seferi E. Baba Ýshak Ýsyaný - Kösedað Savaþý - Moðol hâkimiyeti - Ýlhanlý Devleti - II. Gýyaseddin Keyhüsrev kelimelerini kullanarak bir paragraflýk metin oluþturunuz. 193 SÖZLÜK A aforoz ahilik akvam alak alp arabesk Arî aristokrat Ashab Ashab-ý Suffa asil atabey Avasým ayin : Hristiyanlýkta kilise tarafýndan verilen “cemaatten kovma” cezasý. Kilise birliðinden çýkarmak. Dinden çýkarmak. : Kökü eski Türk töresinde olan ve Anadolu’da yüksek bir geliþim gösteren esnaf. Zanaatçý, çiftçi gibi bütün çalýþma kollarýný içine alan ocak. : Kavim, millet. : Pýhtýlaþmýþ kan. Ýnsanýn yaratýlýþ safhalarýndan olan aþýlanmýþ yumurta, hücre, embriyo. : Yiðit, kahraman. : Ýslam ülkelerinde görülen birbirleriyle kesiþen geometrik ve çizgisel ögelerden oluþan bir bezeme türü. : Ýran’dan geçerek Kuzey Hindistan’a yerleþen halk veya bu halktan olan kimse. Hint-Avrupa dil ailesinin Hint-Ýran grubuna verilen ad. : Siyasi iktidarý elinde bulunduran soylu sýnýf. : Hz. Muhammed’in meclislerinde ve konuþmalarýnda bulunanlar, sahabeler. : Suffa ehli, Hz. Muhammed’in mescidine bitiþik, üstü örtülü ve etrafý açýk bir meskende oturup Hz. Peygamberden ilim tahsil eden Müslümanlara verilen isim. : Soylu. : Selçuklularda hükümdar çocuklarýnýn eðitim ve yetiþmelerinden sorumlu kiþi. : Abbasilerin Bizans sýnýrýnda savunma amaçlý kurduklarý sýnýr þehirleri. : Dinî tören. B-C-Ç Babai balbal barbar Batýnilik bedevi beþeriyet beylik beytül mal biat boy bozkýr burjuva cihad cizye çini : Babaîlik tarikatýndan olan kimse. : Türklerde ölen kahramanlarýn mezarlarýnýn baþ tarafýna dikilen mezar taþý. Türklerde, ölen kahramanlarýn öldürdükleri insan sayýsýný temsil eden baþ. : Romalýlarýn, Roma Ýmparatorluðu sýnýrlarý dýþýndaki kavimlere verdikleri isim. : Kur’an-ý Kerim’de yer alan kelime ve hükümlerin açýk manalarýndan baþka birtakým mecazî manalarýnýn olduðunu ileri süren görüþ. : Arabistan’da göçebe yaþayanlara verilen ad. : Ýnsanlýk. : Merkeze tam baðlý olmayarak bir beyin yönetimi altýndaki ülke, emirlik, emaret, mirlik. : Devletin hazinesi. : Bir kimsenin devlet baþkanlýðýný ya da hükümdarlýðýný tanýmak. : Ortak bir sosyal düzen içinde bir arada yaþayan, ayný soydan insanlarýn meydana getirdiði topluluk. : Aðaçsýz, susuz geniþ ova. : Þehirlerde yaþayan, özel ayrýcalýklardan yararlanan þehirli. Orta sýnýftan olan kimse. : Din uðrunda yapýlan her türlü çalýþma, din yolunda savaþ. : Ýslam devletlerinde, Müslüman olmayanlardan askerlik görevi ve devlet güvencesinde bulunmanýn karþýlýðý olarak alýnan vergi. : Duvar kaplamasý olarak kullanýlan renkli ve genellikle bezeli ve sýrlý seramik plak. D Darül hikme Darün nedve derebeyi destan dinar dirhem divan : Fatýmilerin Þia mezhebini yaymak amacýyla açtýklarý eðitim kurumu. : Ýslamiyet’ten evvel, Kureyþ kabilesinin istiþare için toplandýðý bir yerin adý. : Orta Çaðda, Avrupa topraklarýnda yaþayan insanlara karþý istedikleri gibi davranan, sýk sýk birbirleriyle savaþan ve çoðu kez hükümdara karþý gelerek ülkelerinin baþýna dert olan geniþ toprak aðalarýndan her biri. Senyör. Süzeren. : Bir kahramanlýðý, bir zaferi manzum þekilde anlatan eser. : Emeviler döneminde bastýrýlan altýn para. : Emeviler döneminde bastýrýlan gümüþ para. : Ýslam devletlerinde devlet iþlerinin görüþüldüðü kurul. 194 E-F ekol ensar etnik eyalet federasyon feodalite ferman fýkýh fidye figür firiz fresk : Genel çizgileri ile ayný üslup kapsamýnda deðerlendirilmekle beraber, bir topluluða, bölgeye özgü bazý ayrýlýklar gösteren gruba verilen ad. : Mekke’den Medine’ye göç eden Müslümanlara yardým eden Medineliler. : Herhangi bir kavme ait, kavimle ilgili. : Ýlden büyük yönetim birimi. : Birçok siyasal topluluktan oluþan ve bu topluluklarýn üstünde yer alan devlet için kullanýlýr. : Topraðý ve üzerinde yaþayan köylüleri tek bir kiþinin malý sayan Orta Çað devlet sistemi. Derebeylik. : Devlet baþkanýnýn verdiði, uyulmasý gerekli hükümleri taþýyan yazýlý buyruk. : Ýslam diniyle ilgili kurallarla birlikte devlet ve özel yaþayýþla ilgili kurallarý da içeren Ýslam hukuku. : Kurtulma bedeli. : Resim ve heykel sanatlarýnda tasvir edilen, hayal edilen varlýklarýn adý. : Baþtabanla korniþ arasýnda yer alan resim, kabartma ya da süsleme. : Yaþ duvar sývasý üzerine kireç suyunda eritilmiþ madenî boyalarla resim yapma yöntemi. Bu yöntemle yapýlmýþ duvar resmi. G ganimet gaza gravür grifon gulam : : : : Savaþta düþmanlardan alýnan mal. Ýslam dinini korumak veya yaymak amacýyla Müslüman olmayanlara karþý yapýlan savaþ. Aðaç ya da madenî levhalar üzerine kazýlarak yapýlan resim. Kartal baþý, kanatlarý ve pençesi ile aslan vücudunun birleþtirilmesinden meydana gelen hayalî yaratýk. : Köle. H halef hanedan haraç hassa havarî höyük hutbe : Birinden sonra gelen, birinin yerine geçen. : Hükümdar, devlet büyüðü vb. bir kiþiye dayanan soy, büyük aile. : Ýslam devletlerinde gayrimüslimlerden alýnan onda bir oranýndaki toprak vergisi. Bir yerden, bir kimseden zorbalýkla alýnan para. : Hükümdarý korumakla görevli askerî sýnýf. : Hz. Ýsa’nýn peygamberliðine inanan on iki kiþiden her birine verilen isim. : Bir yerleþme ya da yapý kalýntýsýnýn üzerinde oluþmuþ yassý, yapay, toprak tepe. : Minberde okunan dua ve verilen öðüt. I-Ý ýrk ihtilal ikta sistemi imaret istila ittifak : Ýnsan cinsinin deðiþmeyen, belirli özellikleri olan çeþitlerinden her biri. : Bir devletin ekonomik, sosyal ve politik yapýsýný birden bire deðiþtirmek için çýkan zorlayýcý bir eylem. Ayaklanma, devlete isyan. Bozukluk, karýþýklýk. : Mülkiyeti devlete ait olan bir kýsým toprak gelirinin bir hizmet karþýlýðý olarak kiþiye verilmesine dayanan sistem. : Eskiden yoksullara ve medrese öðrencilerine yiyecek daðýtmak amacýyla kurulmuþ hayýr kurumu. : Bir ülkeyi zor kullanarak alma. : Uyuþma, birleþme, anlaþma. K kabile kadý kaðan karum kavim kervansaray kesif : Birlikte yaþayan, konup göçen, bir sülâleden türemiþ insanlar. Bir reisin idaresi altýnda bulunan ve ekserisi ayný soydan gelen insanlar. : Türk-Ýslam devletlerinde her türlü davaya mahkemelerin baþkanlarý. : Hanlarýn baðlý olduðu devlet baþkaný, hakan, imparator. : Asurlularýn pazar yerlerine verdiði ad. : Budun. Boylar (kabileler) topluluðu. : Ana yollarda, kervanlarýn konaklamasý için yapýlan büyük han. : Yoðun. 195 kýssa kýþlak kopuz kubbe kurgan kurultay kut kült : Ders alýnmasý gereken kýsa hikâye. : Kýþýn barýnýlan yer, ordularýn, göçebe oymaklarýn hayvanlarý ile birlikte yayladan inip konakladýklarý yer. : Eski Türk þairlerinin kullandýklarý saz. : Yarým küre biçiminde olan ve yapýyý örten dam, kümbet. : Oda biçimindeki mezar. : Eski Türklerde devlet iþlerinin görüþüldüðü kurul. : Tanrý tarafýndan hükümdara verildiðine inanýlan yönetme hakký ve gücü. : Tanrýya, ilahî kabul edilen veya Tanrýnýn özel sevgisini kazanmýþ varlýklara gösterilen saygý. L-M-N lahit libre mahbes Maveraünnehir : : : : melik : menþur mevali mezhep minyatür : : : : mizbah mutasavvýf naip nevbet : : : : ordugâh otað öþür panayýr papirus parþömen parya : : : : : : : polis prens raca Rönesans : : : : Taþ veya mermerden oyma mezar. Özel tabut. Roma’da kullanýlan 327 gramlýk aðýrlýk birimi. Hapishane. Aral Gölü’ne dökülen Seyhun ve Ceyhun ýrmaklarý arasýnda kalan geniþ ve verimli topraklar.”Ýki nehir” arasý anlamýnda kullanýlýr. Selçuklularda sultan tarafýndan bir eyaleti, bölgeyi yönetmekle görevlendirilen hanedan mensubu. Padiþah tarafýndan verilen vezirlik vb. bir unvaný gösteren bir ferman türü. Emevilerin Arap olmayan Müslümanlara verdikleri isim. Bir dinin görüþ ve anlayýþ ayrýlýklarý sebebiyle ortaya çýkan kollarýndan her biri. Çoðunlukla eski yazma kitaplarda görülen, ýþýk, gölge ve hacim duygusu yansýtýlmayan küçük, renkli resim sanatý. Eski çaðlarda, dinî törenlerde Tanrýya kurban sunulan yer. Tasavvufla ilgilenen düþünce adamý. Vekil. Sarayda çalýnan askerî müzik. O-Ö-P-R Ordunun ihtiyaçlarýný karþýlamak için konakladýðý yer. Büyük ve süslü çadýr. Ýslam devletlerinde Müslümanlardan alýnan vergi. Belli zamanlarda kurulan ve sergi niteliði taþýyan büyük pazar. Eski Mýsýr’da kamýþtan yapýlan bir tür kâðýt. Bergama Krallýðý döneminde koyun ve keçi derilerinden yapýlma bir cins kaðýt. Hindistan’da kast sisteminin kurallarýna uymayýp da bu sistemden atýlanlarýn oluþturduðu grup. Eski Yunanistan’da kent devletlerine verilen isim. Hükümdar ailesinden olan erkeklere verilen unvan. Hindlilerde merkezî otoritenin olmamasý nedeniyle kurulan küçük devletleri yöneten kiþi. XV. yüzyýldan baþlayarak Ýtalya’da ve daha sonra diðer Avrupa ülkelerinde hümanizmin etkisiyle ortaya çýkan, klasik Ýlk Çað kültür ve sanatýna dayanarak geliþen bilim ve sanat akýmý. S-Þ Sami senyör serpuþ sidre sipahi site siyasetname siyer : Hz. Nuh’un oðlu Sam’dan türediklerine inanýlan beyaz ýrkýn Arapça, Asurca, Ýbranice ve Habeþçe konuþan çeþitli kavimlerinin toplandýðý kol. : Orta Çað Avrupa’sýnda topraðý olan derebeyi. : Osmanlý devlet adamlarýnýn kullanmýþ olduðu bir tür baþlýk. : Deðerli bir aðaç türü. : Atlý asker. : Þehir devleti. : Ýdareci ve hükümdarlara devlet yönetimiyle ilgili öðütler vermek için yazýlan kitaplar. : Hz. Muhammed’in hayatýný anlatan eserler. 196 Slav soy þaman Þamanlýk þato þemse þeri þeþper þýhne þövalye : Rus, Leh, Sýrp, Hýrvat, Çek ve Bulgar gibi uluslara dillerindeki yakýnlýk dolayýsýyla verilen ortak ad. : Kan baðý ile birbirine baðlý bulunanlarýn tümü. : Eski Türklerde din adamý. : Kuzey ve Orta Asya’da Türkler arasýnda günümüze kadar süregelen doðaya tapma, doðaüstü ruhlara inanma temeline dayalý din. : Eski çaðlarda ve özellikle Orta Çað’da yapýlan savunmasý kolay kalýn duvarlý, korunaklý yapýlar. : Yazma kitaplarýn cildine, baþ sayfalarýnýn üst bölümüne veya kumaþlara, kapý, pencere gibi yerlere iþlenen veya çizilen güneþ biçiminde süs. : Ýslam hukuku ile ilgili, dinî. : Savaþ araçlarýndan altý dilimli topuz. : Türk-Ýslam devletlerinde eyaletleri yöneten, askerî ve idari yetkilere sahip kiþi. : Orta Çað Avrupasýnda kahraman kabul edilen kiþilere verilen unvan. T tablet tahaþþüt taht takas tasavvuf taun topuz töre türbe : Eski Mezopotamya ve Anadolu uygarlýklarýndan kalma, üzeri yazý ya da resimli piþmiþ topraktan yapýlmýþ küçük levha. : Yýðýnak, birikme. : Hükümdarlarýn oturduðu büyük, süslü koltuk. : Ýki ülke arasýnda yapýlan alýþveriþin karþýlýklý olarak malla ödenmesi. : Ýslamiyet’te din gerçeðine akýl ve mantýkla deðil, sezgi ile gönül yolundan varmayý esas tutan düþünce sistemi. : Veba hastalýðý. : Ucu top biçiminde eski bir silah. : Bir toplulukta benimsenmiþ yerleþmiþ kurallarýn, gelenek ve göreneklerin, ortak alýþkanlýklarýn, tutulan yollarýn bütünü. : Genellikle ünlü bir kimse için yaptýrýlan ve içinde o kimsenin mezarýnýn bulunduðu yapýt. U-Ü-V ucbeyi üzengi vaha vahiy vak’a vakýf vasal : : : : : : Selçuklularda batý sýnýrýnda kendisine toprak verilen bey. Eyerin iki yanýnda asýlý bulunan ve ayaklarýn basmasýna yarayan altý düz demir halka. Çöllerde çoðu kez yüze çýkan yer altý sularýnýn yarattýðý tarým veya yerleþme bölgesi. Dinî inanýþa göre Allah tarafýndan bir düþüncenin peygambere bildirilmesi. Olay. Bir kiþi veya devlet tarafýndan resmî nitelikteki þartlara uyularak, hayýr amaçlý bir hizmetin gelecekte de yapýlabilmesi için ayrýlan mülk veya para amaçlý bir hizmetin gelecekte de yapýlabilmesi için ayrýlan mülk veya para. : Bir senyöre baðlý olan ve itaat etme görevini taþýyan daha küçük senyöre verilen ad. Y-Z yabgu yaylak yuð zanaat zekât : Eski Türklerde kaðandan sonra gelen üst düzeydeki yönetici. Türklerde ikinci derecedeki hükümdarlarýn unvaný. : Yazýn barýnýlan yer. Ordularýn, göçebe oymaklarýn hayvanlarý ile birlikte yaylaya çýkarak konakladýklarý yer. : Yas. Ölü gömme töreni. : Ýnsanlarýn maddeye dayalý ihtiyaçlarýný karþýlamak için yapýlan, öðrenimle birlikte tecrübe ve ustalýk gerektiren iþ. El ustalýðý isteyen iþler. : Müslümanlýkta sahip olunan mal ve paranýn kýrkta birinin, her yýl sadaka olarak daðýtýlmasý; Ýslam’ýn beþ þartýndan biri. 197 BÝBLÝYOGRAFYA AKÞÝT, Niyazi, A’dan Z’ye Kültür ve Tarih Ansiklopedisi, Serhat Yayýnevi, Cilt: 1-2, Ýstanbul, 2004. ALPSOY, Salih, Hz. Muhammed “En Sevgili”, Gelenek Yayýncýlýk, Ýstanbul, 2006. ARNOLD, T. W., Ýntiþar-ý Ýslam Tarihi, Akçað Yayýnlarý, Ankara, 1982. ASLANAPA, Oktay, Türk Sanatý, Kültür Bakanlýðý Yayýnlarý, Ankara, 1990. Atatürk’ün Millî Dýþ Politikasý, C 1-2, Kültür Bakanlýðý Yayýnlarý, Ankara, 1994. Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Atatürk Araþtýrma Merkezi, C 1-2, Ankara 1997. ATLAN, Sabahat, Roma Tarihinin Ana Hatlarý, Ý.Ü. Edebiyat Fakültesi Yayýnlarý, Ýstanbul, 1970. AYNAKULOVA, Gülnisa, “Gregoryen Kýpçaklar ve Oniki Hayvanlý Türk Takvimi Üzerine”, Millî Folklor, Yýl 19, Sayý 74, 2007. BAHN, Paul, Arkeolojinin ABC’si, çev.: Banu Örenk, Kabalcý Yayýnevi, Ýstanbul, 1999. BANARLI, Nihad Sami, Resimli Türk Edebiyatý Tarihi, C 1, Millî Eðitim Bakanlýðý Yayýnlarý, Ýstanbul, 1987. BARTHOLD, Wilhelm, Orta Asya Türk Tarihi Hakkýnda Dersler, çev.: K. Y. Kopraman ve Ý. Aka, Türk Tarih Kurumu Yayýnlarý, Ankara, 1975. _________, Ýslam Medeniyeti Tarihi, çev.: M. F. Köprülü, Diyanet Ýþleri Baþkanlýðý Yayýnlarý, Ankara, 1977. _________, Moðol Ýstilasýna Kadar Türkistan, çev.: H. D. Yýldýz, Türk Tarih Kurumu Yayýnlarý, Ankara, 1990. BAYKARA, Tuncer, Anadolu’nun Selçuklular Devrindeki Sosyal ve Ýktisadi Tarihi, Ege Üniversitesi Basýmevi, Ýzmir, 1990. BAYLADI, Derman, Ýstanbul’un Yüreðinde Tarihe Yolculuk, Say Yayýnlarý, Ýstanbul, 1997. BAYUR, Y. Hikmet, Hindistan Tarihi, C I-III, Türk Tarih Kurumu Basýmevi, Ankara, 1987. BEHAR, Büþra Ersanlý, Ýktidar ve Tarih, Afa Yayýnlarý, Ýstanbul, 1996. BOYUNAÐA, Yýlmaz, Tebliðinden Günümüze Ýslam Tarihi, Cihan Yayýnlarý, Ýstanbul, 1985. _________, Türk-Ýslam Sentezi, Yaðmur Yayýnlarý, Ýstanbul, 1970. BROCKELMAN, Carl, Ýslam Uluslarý ve Devletleri Tarihi, çev.: Neþet Çaðatay, Türk Tarih Kurumu Yayýnlarý, Ankara, 1992. BOZKURT, Fuat, Türklerin Dili, Kapý Yayýnlarý, Ýstanbul, 2008. ÇAY, M. Abdülhâluk, Anadolu’nun Türkleþmesinde Dönüm Noktasý, Orkun Yayýnevi, Ýstanbul, 1984. ÇAVUÞ, Remzi, Tarihte Ýlginç Gerçekler, Çaðlayan Matbaasý, Ýstanbul, 2005. ÇAYKARA, Emine, Tarihçilerin Kutbu (Halil Ýnalcýk Kitabý), Ýþ Bankasý Yayýnlarý, Ýstanbul, 2006. ÇEÇEN, Anýl, Türk Devletleri, Ýnkýlap Yayýnevi, Ýstanbul, 1986. ÇUBUKÇU, Ý. Agah, Türk-Ýslam Düþünürleri, Türk Tarih Kurumu Yayýnlarý, Ankara, 1989. DANÝÞMEND, Ý. Hami, Garp Menbaalarýna Göre Ýslam Medeniyeti, Yaðmur Yayýnevi, Ýstanbul, 1974. DEMÝRCÝOÐLU, Ýsmail Hakký, Tarih Öðretiminde Öðrenci Merkezli Yaklaþýmlar, Aný Yayýnlarý, Ankara, 2005. DÝLEK, Dursun, Tarih Derslerinde Öðrenme ve Düþünce Geliþimi, Pegem A Yayýnlarý, Ankara, 2002. DÝNÇMEN, Kriton, 600’lü Yýllardan 1461’e, Arýon Yayýnlarý, Ýstanbul, 2004. DÝYARBEKÝRLÝ, Nejat, Hun Sanatý, Millî Eðitim Bakanlýðý Yayýnlarý, Ýstanbul, 1972. DURANT, Will-Ariel, Tarihten Alýnacak Dersler, Bedir Yayýnevi, Ýstanbul, 1994. EFE, Ahmet, Ýslam Büyükleri Ansiklopedisi, Akçað Yayýnlarý, Ankara, 1990. EKÝNCÝ, Yusuf, Ahilik ve Meslek Eðitimi, Millî Eðitim Bakanlýðý Yayýnlarý, Ýstanbul, 1990. ERDEM, Ýlhan, “Türkiye Selçuklu-Ýlhanlý Ýliþkilerinde Sivas”, Selçuklular Döneminde Sivas Sempozyumu 2005, Sivas Valiliði, Sivas, 2006. ERGÝN, Muharrem, Dede Korkut Kitabý, Boðaziçi Yayýnlarý, Ýstanbul, 1995. _________, Orhun Abideleri, Millî Eðitim Bakanlýðý Yayýnlarý, Ýstanbul, 1970. EROÐLU, Hamza, Türk Devrim Tarihi, Sanem Matbaasý, Ankara, 1981. ERSOY, Mehmet Âkif, Safahat. ESÝN, Emel, Ýslamiyetten Önceki Türk Kültür Tarihi ve Ýslam’a Giriþ, Ýstanbul, 1978. FAN, Ye, LÝ, Xian, Han Sülalesi Tarihi, 1965. GENÇ, Mustafa, 333 Soruda Ýslamýn Son Peygamberi, Samsun, 2004. GENÇ, Reþat, Karahanlý Devlet Teþkilatý, Kültür Bakanlýðý Yayýnlarý, Ýstanbul, 1981. 198 _________, “Karahanlýlar’da Ýnsani Deðerler ve Hukuk”, Tarih Boyunca Türklerde Ýnsani Deðerler ve Ýnsan Haklarý, I. Kitap, Türk Kültürüne Hizmet Vakfý Neþri, Ýstanbul 1992. GENÇOSMAN, Kemal Zeki, Türk Destanlarý, Hürriyet Yayýnlarý, Ýstanbul, 1972. Genelkurmay Baþkanlýðý, Atatürkçülük, I. Kitap, Millî Eðitim Basýmevi, Ýstanbul, 1984. GÖMEÇ, Saadettin, Türk Kültürünün Ana Hatlarý, Akçað Yayýnlarý, Ankara, 2006. _________, Uygur Türkleri Tarihi ve Kültürleri, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yayýnlarý, Ankara, 1997. GRENARD, Fernand, Asya’nýn Yükseliþi ve Düþüþü, Millî Eðitim Bakanlýðý Yayýnlarý, Ýstanbul, 1992. GROUSSET, René, Bozkýr Ýmparatorluðu (Attila - Cengiz Han - Timur), Ötüken Yayýnlarý, Ýstanbul, 1996. GÜNALTAY, Þemsettin, Anadolu, Türk Tarih Kurumu Yayýnlarý, Ankara, 1946. _________, Türk-Ýslam Tarihine Eleþtirel Bir Yaklaþým, Akçað Yayýnlarý, Ankara, 2003. _________, Tarih I, Maarif Matbaasý, Ankara, 1941. GÜNAY, Muzaffer, Peygamberimizin Hayatý, Cihan Yayýnlarý, Ýstanbul, 2003. GÜRKAN, Ahmet, Ýslam Kültürünün Garbý Medenileþtirmesi, Nur Yayýnlarý, Ýstanbul, 2001 GÜRTAÞ, Ahmet, Atatürk ve Din Eðitimi, Diyanet Ýþleri Baþkanlýðý Yayýnlarý, Ankara, 1981. HALAÇOÐLU, Yusuf, “Atatürk’ün Tarih Tezi ve Türkiye’de Tarih Araþtýrmalarý”, Bilim ve Aklýn Aydýnlýðýnda Eðitim, Millî Eðitim Bakanlýðý Yayýnlarý, Ankara, 2006. HAMÝDULLAH, Muhammed, Hz. Peygamberin Savaþlarý, çev.: Salih Tuð, Yaðmur Yayýnlarý, Ýstanbul, 1962. HÝTTÝ, Philip K., Siyasi ve Kültürel Ýslam Tarihi, 4 Cilt, çev.: Salih Tuð, Ýstanbul, 1980. HÝZMETLÝ, Sabri, Ýslam Tarihçiliði Üzerine, Diyanet Ýþleri Baþkanlýðý Yayýnlarý, Ankara, 1991. HOCA SADETTÝN EFENDÝ, Tacü’t-Tevarih, Kültür Bakanlýðý Yayýnlarý, Ýstanbul, 1979. HUNKE, Sigrid, Avrupa Üzerine Doðan Ýslam Güneþi, çev.: Servet Sezgin, Bedir Yayýnevi, Ýstanbul,1991. ÝBN-Ý BATUTA, Büyük Dünya Seyahatnamesi, Yeni Þafak Yayýnlarý, Ýstanbul, 2003. ÝBN-Ý BÝBÝ, Selçukname, C 1, Kültür Bakanlýðý Yayýnlarý, Ankara, 1996. ÝBN-Ý FADLAN, Seyahatname, çev.: R. Þeþen, Bedir Yayýnlarý, Ýstanbul, 1975. ÝBN-Ý HALDUN, Mukaddime, C I, hzl.: Süleyman Uludað, Dergah Yayýnlarý, Ýstanbul, 2004. ÝBN-Ý HÝÞAM, Hz. Muhammed’in Hayatý, çev.: Ýzzet Hasan-Neþet Çaðatay, Türk Tarih Kurumu Yayýnlarý, Ankara, 1992. ÝNAN, Afet, Eski Mýsýr Tarihi ve Medeniyeti, Türk Tarih Kurumu Yayýnlarý, Ankara, 1956. ÝPEK, Nedim, Ýmparatorluktan Ulus Devlete Göçler, Serander Yayýnlarý, Trabzon, 2006. KABAKLI, Ahmet, Türk Edebiyatý, C II, Türkiye Yayýnevi, Ýstanbul, 1973. KAFESOÐLU, Ýbrahim, Türk Bozkýr Kültürü, Türk Dünyasý Araþtýrmalarý Enstitüsü, Ankara, 1987. _________, Selçuklu Tarihi, MEB Yayýnlarý, Ýstanbul, 1992. _________, Türk Millî Kültürü, Boðaziçi Yayýnlarý, Ýstanbul, 1984. KANDEHLEVÝ, Yusuf, Hayatü’s Sahabe, Ravza Yayýnlarý, Ýstanbul, 2000. KAROLÝDÝS, Pavlos, Romanos Diogenis / Ýstanbul’a Yollar Açýlýrken, çev.: Kriton Dinçmen, Ýletiþim Yayýnlarý, Ýstanbul, 1998. KINAL, Füruzan, Eski Anadolu Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayýnlarý, Ankara, 1991. _________, Eski Mezopotamya Tarihi, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coðrafya Fakültesi Yayýnlarý, Ankara, 1983. KONUKÇU, Enver, Gaznelilerde Ýnsani Deðerler ve Hukuk, Ýstanbul, 1993. KÖKSAL, M. Asým, Hz. Muhammed ve Ýslamiyet (Mekke Devri), Ýrfan Yayýnevi, Ýstanbul, 1973. KÖYMEN, M. Altan, Tuðrul Bey ve Zamaný, Kültür Bakanlýðý Yayýnlarý, Ýstanbul, 1976. _________, Alparslan ve Zamaný, Millî Eðitim Bakanlýðý Yayýnlarý, Ankara, 1983. _________, Büyük Selçuklu Ýmparatorluðu Tarihi, C 5, Türk Tarih Kurumu Yayýnlarý, Ankara, 1991. _________, Nizamülmülk - Siyasetname, Türk Tarih Kurumu Yayýnlarý, Ankara, 1999. _________, Selçuklu Devri Türk Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayýnlarý, Ankara, 1989. KRAMER, Samuel Noah, Tarih Sümerde Baþlar, Kabalcý Yayýnlarý, Ýstanbul, 1999. KURAT, A. Nimet, IV-XVIII. Yüzyýllarda Karadeniz’in Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1972. KÜTÜKOÐLU, Mübahat, Tarih Araþtýrmalarýnda Usûl, Kubbealtý Neþriyatý, Ýstanbul 1991. 199 LÝNGS, Martin, Hz. Muhammed’in Hayatý, Ýnsan Yayýnlarý, Ýstanbul, 1997 MAALOUF, Amin, Araplarýn Gözünden Haçlý Seferleri, çev.: Ali Berktay, Yapý Kredi Yayýnlarý, Ýstanbul, 2007. MANSEL, Arif Müfit, Ege ve Yunan Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayýnlarý, Ankara, 1984. MERÇÝL, Erdoðan, Gazneliler Devleti Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayýnlarý, Ankara, 1989. _________, Müslüman Türk Devletleri Tarihi, Ýstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Ýstanbul, 1985. _________, Fars Atabeyleri Salgurlar, Türk Tarih Kurumu Yayýnlarý, Ankara, 1991. MUTLU, Ýsmail, Dört Halife Devri, Mutlu Yayýncýlýk, Ýstanbul, 1998. NARÇIN, Ali, A’dan Z’ye Sümer, Ozan Yayýncýlýk, Ýstanbul, 2008. NÉMETH, Gyala, Attila ve Hunlarý, çev. : Þ. Baþtav, A.Ü. Dil ve Tarih-Coðrafya Fak. Yay., Ýstanbul, 1962. OCAK, A .Yaþar, Babaîler Ýsyaný, Dergah Yayýnlarý, Ýstanbul, 1980. ORKUN, H. Namýk, Eski Türk Yazýtlarý, C 4, Türk Dil Kurumu Yayýnlarý, Ankara, 1987. OSTROGORSKY, George, Bizans Devleti Tarihi, çev.: F. Iþýltan, Türk Tarih Kurumu Yayýnlarý, Ankara, 1981. ÖGEL, Bahaeddin, Türk Kültür Tarihine Giriþ, C 9, Kültür ve Turizm Bakanlýðý Yayýnlarý, Ankara, 1984. _________, Ýslâmiyetten Önce Türk Kültür Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayýnlarý, Ankara, 1988. _________, Büyük Hun Ýmparatorluðu Tarihi, C I-II, Kültür ve Turizm Bakanlýðý, Ankara, 1981. _________, Türk Kültürünün Geliþme Çaðlarý, Millî Eðitim Bakanlýðý Yayýnlarý, Ýstanbul, 1993. _________, Türk Mitolojisi, Millî Eðitim Bakanlýðý Yayýnlarý, Ankara, 1971. ÖZBARAN, Salih, Tarih, Tarihçi ve Toplum, Tarih Vakfý Yayýnlarý, Ýstanbul, 2005. ÖZÇELIK, Nazmi, Ýlk Çað Tarihi ve Uygarlýðý, Nobel Yayýnlarý, Ankara, 2002. ÖZDEK, Refik, Türklerin Altýn Kitabý, Tercüman Yayýnlarý, Ýstanbul, 1990. ÖZKIRIMLI, Atilla, Türk Edebiyatý Ansiklopedisi, Cem Yayýnlarý, Ýstanbul, 2001. ÖZTUNA, Yýlmaz, Büyük Türkiye Tarihi, C I-ll, Ötüken Yayýnlarý, Ýstanbul, 1983. _________, Türk Tarihinden Yapraklar, Millî Eðitim Bakanlýðý, Ýstanbul, 1989. ÖZTÜRK, Necati, ed.: Ahmet Özel, Fotoðraflarla Kutsal Topraklar, Diyanet Ýþleri Baþkanlýðý Yayýnlarý, 2007. PARMAKSIZOÐLU, Ýsmet, Türklerde Devlet Anlayýþý, Baþbakanlýk Basýmevi, Ankara, 1982. RASONYI, Laszlo, Tarihte Türklük, Türk Kültürünü Araþtýrma Enstitüsü, Ankara, 1971. RAWLINSON, George, Herodot Tarihi, çev.: Ömer Rýza Doðrul, Kanaat Kitabevi, Ýstanbul, 1941. RUNCIMAN, Steven, Haçlý Seferleri Tarihi, C 2, çev.: Fikret Iþýltan, Türk Tarih Kurumu Yayýnlarý Ankara, 19861987. SAÐ, Vahap, “Tarihsel Süreç Ýçerisinde Türk Kadýný ve Atatürk”, Cumhuriyet Üniversitesi Ýktisadi ve Ýdari Bilimler Dergisi, C 2, S. 1, Sivas, Nisan 2001. SANDER, Oral, Siyasi Tarih, Ýmge Kitabevi, Ankara, 1992. SARISAKAL, Baki, Bir Kentin Tarihi Samsun, Samsun Valiliði Kültür Yayýnlarý, Samsun, 2003. SEVÝM, Ali- YÜCEL, Yaþar, Türkiye Tarihi, C 1, Türk Tarih Kurumu Yayýnlarý, Ankara, 1990. SÝLAHDAROÐLU, Fikri, Yusuf Has Hacip, Günümüz Türkçesi ile Kutadgu Bilig Uyarlamasý, Kültür Bakanlýðý Yayýnlarý, Ankara, 1996. SOYSAL, Ýsmail, Türkiye’nin Siyasal Andlaþmalarý, C 1, Türk Tarih Kurumu Yayýnlarý, Ankara,1989. SÜMER, Faruk, Oðuzlar, Türk Dünyasý Araþtýrmalarý Vakfý Yayýnlarý, Ýstanbul, 1992. _________, Selçuklular Devrinde Doðu Anadolu’da Türk Beylikleri, Türk Tarih Kurumu Yayýnlarý, Ankara, 1990. _________, Eski Türkler’de Þehircilik, Türk Tarih Kurumu Yayýnlarý, Ankara, 1994. ÞEKER, Mehmet, Ýbni Batuta’ya Göre Anadolu’nun Sosyal-Kültürel ve Ýktisadi Hayatý ile Ahilik, Kültür Bakanlýðý Yayýnlarý, Ankara, 1993. ÞEÞEN, Ramazan, Selahâddin Devrinde Eyyûbiler Devleti, Ý.Ü. Edebiyat Fakültesi Yayýnlarý, Ýstanbul, 1983. TANERÝ, Aydýn, Türk Devlet Geleneði (Dün-Bugün), Millî Eðitim Bakanlýðý Yayýnlarý, Ýstanbul, 1997. TANJU, Ýzzet, Endülüste Raks, Ötüken Neþriyat, Ýstanbul, 2006. TANPINAR, Ahmet Hamdi, Beþ Þehir, Millî Eðitim Bakanlýðý Yayýnlarý, Ýstanbul, 1992. THUKYDIDES, Peloponnesoslularla Atinalýlarýn Savaþý, çev.: Adnan Demircioðlu, A. Ü. Dil ve TarihCoðrafya Fakültesi Yayýnlarý, Ankara, 1958. TURAN, Osman, Türk Cihan Hâkimiyeti Mefkûresi Tarihi, C I-II, Nakýþlar Yayýnevi, Ýstanbul, 1979. _________, On Ýki Hayvanlý Türk Takvimi, A.Ü. Dil ve Tarih-Coðrafya Fak. Yay, Ýstanbul, 1941. 200 _________, Selçuklular Tarihi ve Türk-Ýslâm Medeniyeti, Dergah Yayýnlarý, Ýstanbul, 1980. _________, Selçuklular Zamanýnda Türkiye, Turan Neþriyat Yurdu, Ýstanbul, 1971. _________, Selçuklular ve Ýslâmiyet, Turan Neþriyat Yurdu, Ýstanbul, 1971. _________, Doðu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, Turan Neþriyat Yurdu, Ýstanbul, 1973. Türk Dünyasý El Kitabý, Türk Kültürü Araþtýrma Enstitüsü Yayýnlarý, Ankara, 1976. TOGAN, Z. Velidi, Oðuz Destaný, Tarih Dergisi, S. 26, Ýstanbul, 1972. _________, Tarihte Usul, Ý. Ü. Edebiyat Fakültesi Yayýnlarý, Ýstanbul, 1969. _________, Umumi Türk Tarihine Giriþ, Enderun Kitabevi, Ýstanbul, 1981. URAL, Þafak, Bilim Tarihi, Kýrkambar Yayýnlarý, Ýstanbul, 2008. UZUNÇARÞILI, Ý. Hakký, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu Karakoyunlu Devletleri, Türk Tarih Kurumu Yayýnlarý, Ankara, 1988. ÜLKÜ, Hayati, Ýslam Tarihi, Çile Yayýnevi, Ýstanbul, 1979. ÜNLÜ, Nuri, Ana Hatlarýyla Ýslam Tarihi (Baþlangýçtan 1918’e), Marmara Üniversitesi Ýlahiyat Fakültesi Vakfý Yayýnlarý, Ýstanbul, 1984. YALÇIN, Durmuþ, vd., Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, Atatürk Araþtýrma Merkezi Yayýnlarý, Ankara, 2002. YILDIRIM, Recep, Uygarlýk Tarihine Giriþ, Meridyen Yayýncýlýk, Ýzmir, 2002. YILDIZ, Abdullah, Tarih Bilinci, Denge Yayýnlarý, Ýstanbul, 1994. YÖRÜKÂN, Yusuf Ziya, Hz. Muhammed’in Doðumundan Ölümüne Kadar Ýslam Dini Tarihi, Kültür ve Turizm Bakanlýðý Yayýnlarý, Ankara, 2001. ZÝYA PAÞA, Endülüs Tarihi, Selis Kitaplar, Ýstanbul, 2004. Anadolu Uygarlýklarý Ansiklopedisi, Görsel Yayýnlarý, Ýstanbul, 1982. Atlas, sayý 102, Eylül 2001 ve sayý 174, Eylül 2007. Doðuþtan Günümüze Büyük Ýslam Tarihi, Çað Yayýnlarý, Ýstanbul, 1989. Ýslam Ansiklopedisi, Millî Eðitim Basýmevi, Ýstanbul, 1978. Meydan Larousse, Müslüman Bilim Adamlarý Ansiklopedisi, C I, II, Türkiye Gazetesi Yayýnlarý, Ýstanbul, 2005. Théma Larousse Tematik Ansiklopedi, Milliyet Yayýnlarý, C 1, Ýstanbul, 1993. Türkler Ansiklopedisi, C I, II, III, IV, V, VI, Yeni Türkiye Yayýnlarý, Ankara, 2002. Büyük Larousse, Geliþim Hachette ile Türk Ansiklopedisi’nin ilgili maddeleri. ÝNTERNET SÝTELERÝ www.ankara.edu.tr mail.baskent.edu.tr www.bergama.bel.tr www.egitim.aku.edu.tr gevhernesibe.erciyes.edu.tr www.kultur.gov.tr www.kirsehir.gov.tr www.sakarya.edu.tr www.artvin.meb.gov.tr www.meb.gov.tr www.marmara.edu.tr www.samsun.meb.gov.tr www.ttk.gov.tr okulweb.meb.gov.tr papirüs.ankara.edu.tr www.pto.org.tr www.istanbul.gov.tr www.dicle.edu.tr 201 KRONOLOJÝ MÖ 3200 MÖ 1280 MÖ 220 MÖ 209 MÖ174 48 375 381 395 434 476 552 571 619 622 624 625 626 627 628 629 630 632 634 637 642 644 656 657 680 681 732 744 750 751 868 905 935 963 969 1040 1048 1064 1071 1072 1077 1096 1097 1099 1141 1157 1174 1176 1187 1204 1211 1212 1220 1230 1243 1250 1258 1277 1308 : Yazýnýn icadý : Kadeþ Antlaþmasý : Büyük Hun Devleti’nin kuruluþu : Mete Han’ýn hükümdar olmasý : Mete Han’ýn ölümü : Büyük Hun Devleti’nin ikiye ayrýlmasý : Kavimler Göçü’nün baþlamasý : Hristiyanlýðýn Roma Ýmparatorluðu’nda resmî din olmasý : Roma Ýmparatorluðu’nun ikiye ayrýlmasý : Atilla’nýn, Avrupa Hun Devleti’nin hükümdarý olmasý : Batý Roma Ýmparatorluðu’nun yýkýlýþý : Kök Türk Devleti’nin kurulmasý : Hz. Muhammed’in doðumu : Avarlarýn Ýstanbul’u kuþatmasý : Hz. Muhammed’in Mekke’den Medine’ye hicreti : Bedir Savaþý : Uhud Savaþý : Avarlarýn Ýstanbul’u ikinci kez kuþatmasý : Hendek Savaþý : Hudeybiye Barýþý : Hayber’in Fethi : Mekke’nin Fethi : Hz. Muhammed’in Veda Haccý ve vefatý. Hz. Ebubekir’in halife olmasý : Hz. Ömer’in halife olmasý : Kudüs’ün Hz. Ömer tarafýndan teslim alýnmasý : Ýran ve Mýsýr’ýn Müslüman Araplar tarafýndan fethi : Hz. Osman’ýn halife olmasý : Hz. Ali’nin halife olmasý : Sýffîn Savaþý : Kerbelâ olayý : Kutluk Devleti’nin kurulmasý : Emevilerin Ýspanya’da gerilemeye baþlamasý : Uygur Devleti’nin kurulmasý : Emeviler Devleti’nin sona ermesi, Abbasiler Devleti’nin kurulmasý : Talas Savaþý : Tolunoðullarý Devleti’nin kurulmasý : Tolunoðullarý Devleti’nin yýkýlmasý : Ýhþidiler Devleti’nin kurulmasý : Gazneliler Devleti’nin kurulmasý : Ýhþidiler Devleti’nin yýkýlmasý. : Dandanakan Savaþý, Büyük Selçuklu Devleti’nin kuruluþu : Pasinler Savaþý : Alp Arslan’ýn Anadolu seferi : Malazgirt Savaþý : Sultan Alp Arslan’ýn ölümü, Melikþah’ýn sultan olmasý : Türkiye Selçuklu Devleti’nin kurulmasý : Haçlý Seferlerinin baþlamasý : Harzemþahlar Devleti’nin kurulmasý : Haçlýlarýn Kudüs’ü ele geçirmeleri : Katvan Savaþý : Büyük Selçuklu Devleti’nin yýkýlmasý : Eyyûbiler Devleti’nin kurulmasý : Miryokefalon Savaþý : Gazneliler Devleti’nin yýkýlmasý : Haçlýlarýn Ýstanbul’u iþgali : Doðu Karahanlý Devleti’nin yýkýlmasý : Batý Karahanlý Devleti’nin yýkýlmasý : Alâeddin Keykubad’ýn hükümdar olmasý : Yassý Çimen Savaþý : Kösedað Savaþý : Eyyûbilerin yýkýlýþý : Abbasi Devleti’nin yýkýlýþý : Anadolu’da Karamanoðlu Mehmet Bey tarafýndan Türkçenin resmî dil ilan edilmesi : Türkiye Selçuklu Devleti’nin yýkýlmasý 202
