bölüm-5 röleler

BÖLÜM-5
RÖLELER
1
RÖLELER
Ufak güçteki elektromanyetik anahtarlara röle adı verilir. Röleler elektromıknatıs,
palet ve kontaklar olmak üzere üç kısımdan oluşur. Elektromıknatıs, demir nüve ve
üzerine sarılmış bobinden meydana gelir. Röle bobinleri hem doğru ve hem de
alternatif akımda çalışır. Bobin doğru akıma bağlanacak ise demir nüve bir
parçadan yapılır.
2
MOTOR BAŞLATMA RÖLELERİ
1. Akım rölesi
1. Potansiyel (voltaj) rölesi
3. Isıl röle (direnç telli)
4. Katı hal (elektronik) röle
3
Akım Rölesi Bağlantısı
termik
C
220 V AC
S
MS
L
R
kompresör
M
akım rölesi
4
Akım Rölesinin Çalışması
•Kompresörün ilk hareketi esnasında mevcut ataletin aşılması
gerekir. Bundan dolayı normal çalışma akımının 4-5 katı fazla
akım çeker.
•Bu çekilen aşırı akım devreye seri bağlanmış röle bobininde
manyetik alan oluşturur.
•Oluşan manyetik alan röle kontaklarının kısa bir süre için
kapanmasına yol açar.
•Kontakların kısa süre için kapanması, akımın yardımcı sargıya
verilmesine neden olur.
•Yardımcı sargı çok kısa bir an devrede kalır.
•Motor harekete geçtikten sonra çekilen akım düşeceği için röle
bobininin oluşturduğu manyetik alan azalır ve kontaklar tekrar
açılır. Yardımcı sargı devre dışı kalmış olur.
•Motor duruncaya kadar sadece ana sargı devrede kalır.
5
Akım rölesi tipleri
General Electric (TEE)
Profilo (L’unite Hermetic)
Danfoss
6
Potansiyel Röle Bağlantısı
termik
C
2
230 V AC
S
5
R
kompresör
1
potansiyel röle
7
Potansiyel Rölenin Çalışması
•Kompresör motoru ilk kalkış esnasında röle kontakları
kapalı konumda bulunduğu için ana ve yardımcı sargılar
kısa bir süre için birlikte devreye girerler.
•Devreye paralel olarak bağlanan röle bobini enerjilenir ve
normalde kapalı olan röle kontaklarını açar.
•Röle kontaklarının açılmasıyla yardımcı sargı devreden
çıkar ve kontaklar kompresör motoru duruncaya kadar
açık konumda kalır.
•Bu şekilde ilk kalkıştan sonra sadece ana sargı devrede
kalmış olur.
•Potansiyel rölenin akım rölesine kıyasla avantajı kıvılcım
üretmemesi ve daha uzun ömürlü olmasıdır.
8
Potansiyel Röle Tipleri
9
Isıl Röle (Direnç Telli) Bağlantısı
C
230 V AC
S
R
S
M
L
ısıl röle
10
Isıl Rölenin Çalışması
•Bu rölede Ni-Cr alaşımından yapılmış olan direnç teli devreye
seri olarak bağlanmıştır.
•Motorun ilk hareketi esnasında tel hemen ısınmadığı için ana ve
yardımcı sargı birlikte devreye girer ve rotorun kalkışı
kolaylaştırılmış olur.
•Sonra tel ısınmaya başlar ve ısınma sonucu boru uzadığı için
mafsal mekanizması yardımıyla rölenin S ucu devre dışı bırakılır.
•Ucunun devre dışı bırakılmasıyla kompresör motorunun
yardımcı sargısı da devre dışı kalmış olur ve motor duruncaya
kadar ana sargı devrede kalır.
•Herhangi bir arıza veya zorlanma nedeniyle motor normalden
çok fazla akım çektiğinde direnç telinin boyu daha fazla uzayacağı
için rölenin M ucu da devre dışı kalır.
•Dolayısıyla ısıl rölelerde ayrıca termik koruyucuya ihtiyaç
11
yoktur. Röle hem kalkış hem de emniyet görevini üstlenmiş olur.
Isıl Röle Tipleri
12
Elektronik (Katı Hal) Röle Bağlantısı
termik
C
230 V AC
PTC eleman
S
R
13
Elektronik (PTC) Rölenin Çalışması
•Bu rölede pozitif sıcaklık katsayılı yarı iletken eleman (PTC)
kullanılır.
•PTC elemanı üzerinden akım geçtikçe ısınır ve direnci 10 000
ohma kadar yükselir.
•Röle yardımcı sargı devresine bağlandığından ilk anda akımı
geçirir, fakat daha sonra devredeki direncin artmasına,
dolayısıyla akımın çok azalmasına neden olur.
•Akım çok azalınca yardımcı sargı devreden çıkmış olur.
•Kompresör motoru tekrar duruncaya kadar ana sargı devrede
kalmış olur.
•Motor durduktan sonra tekrar çalışabilmesi için rölenin
soğuması gereklidir. Bunun için 4-5 dakika süre geçmesi
lazımdır.
14
Elektronik Röle Tipleri
15
GÜÇ
(BG)
TİP
RÖLE NO
TERMİK
NO
Amcor
1/8
B-1/B-3
17
50
9701-3
1820
1,5
“
1/6
B-2
12
29
9701-4
1810
1,6
Danfoss
1/10
B-130/B-1300
20
40
54/1217
7860-81
AMx
1,5
“
1/8
B-3/B-230/B-2300
15
38
54/1219
1859-77 GV
1
“
1/6
B-2/AX-B-290
12
43
54-1223
1879-77 GV
1,2
TEE
1/12
2AE0065AG-2-51
3,76
14
9660-040-135
MRP-78
AML-34
“
1/8
2AE0075BG-2-51
28,85
63,1
9660-040-135
MRA-695-34
“
1/6
2AE0090EG2-01
-
-
9660-040-112
MRP77-HL-34M
“
1/6
2AE0090EG-51
12
50
9660-040-121
“
“
1/6
2AE0090EG-52
12
50
“
“
“
1/5
GENERAL 525
8
32
3801-127
¼
GENERAL
7
22
4202-135
¼
GENERAL
5
16
145-149
MARKA
ANA
SARGI()
YARDIMCI
SARGI ()
AEG
1/6
12
32
52
PEG
1/5
8
32
55
3
14
L.HERMETİC
½
ASPERA
½
3
12
158
NECCİ
1/3
6
24
4308
CAJ4461
TAM YÜK
AKIMI (A)
?
MRP56 JK 3001
16
RÖLE TERMİNAL İŞARETLERİ
1. AKIM VE ISIL RÖLE
•L ucu hat voltajına,
•M ucu motor ana (run) sargısına,
•S ucu motor kalkış sargısına bağlanır.
2. POTANSİYEL RÖLE
•1 ucu kalkış kapasitörüne, oradan ana sargıya,
•2 ucu motorun yardımcı sargısına,
•5 ucu motorun ortak (C) ucuna bağlanır.
•3,4 ve 6 uçları fan...vb. kablo bağlantıları içindir.
17
ELEKTRONİK BAŞLATMA
RÖLELERİN ÖZELLİKLERİ
1. Baryum-titan alaşımı kullanılan ve dışı yanmayan
malzeme ile kaplanan termistör elemana sahiptir.
2. İki bağlantı kablosu mevcuttur.
3. Tesisatı basit olup, bağlantısı akım rölesine benzer.
4. Bu röle, daimi ayrık kapasitörlü (PSC) motorlara
bağlanarak zorlu kalkış durumlarında motora destek verir.
18
ELEKTRONİK RÖLELERLE
ÇALIŞIRKEN NELERE DİKKAT
EDİLMELİ?
1. Tesisatı yapmadan önce üreticilerin talimatını okuyun.
2. Devre kontrolü yaparken uygun cihazlar (avometre)
kullanın.
3. Bağlantı kablosunu ark yaptırarak voltaj kontrol etmeyin.
4. Cihazı aşırı sıcakta açıkta bırakmayın.
5. Elektronik röle çalışırken sıcaklığı 77 C civarında
olduğundan kılıfına dokunmayın.
6. Röleler çalıştıktan sonra soğuması için belli bir süre (1-2
dk.) beklenmelidir.
7. Bu tip röleler sadece kılcal borulu sistemler için
uygundur.
19
BAŞLATMA RÖLELERİNİN
ŞARTNAMELERDEN SEÇİMİ
1. AKIM RÖLESİ
•Orijinal röle parça numarası
•Kompresör motoru model numarası
•Kompresör motorunun beygir gücü
•Voltaj
•Pozisyonu
•Ekipman model ve seri numarası
20
2. ISIL RÖLE
•Orijinal parça numarası
•Kompresör motor beygir gücü
•Kompresör motor akımı
•Voltaj
•Ekipman modeli ve seri numarası
3. POTANSİYEL RÖLE
•Orijinal röle parça numarası
•Kompresör motor beygir gücü
•Hat voltajı
•Sürekli bobin voltajı
•Açma ve bırakma voltajı
21
4. ELEKTRONİK RÖLE
•Bir tip röle 1/12 BG’den 1/2 BG’ne, diğer bir tip ise 1/2
BG’den 5 BG’ne kadar olan bütün PSC motorlarında
kullanılabilir.
•Pozisyonsuzdur (konumu önemli değildir).
•Hat voltajı ile çalışır.
5. KONTROL RÖLESİ
•Orijinal röle parça numarası
•Bobin voltajı
22
•Tam yük akımı
•Kısma akımı
•Anahtar yerleşimleri
•Yük beygir gücü
KONTAKTÖR
•Orijinal kontaktör parça numarası
•Tam yük akımı
•Rotor kesme yük akımı
•Kutup pozisyonları ve numaraları
•Bobin voltajı
•Kontaktör boyutları
23
KONTAKTÖRLER
Büyük güçteki elektromanyetik anahtarlara kontaktör adı verilir. Rölelerde olduğu gibi
kontaktörler de elektromıknatıs, palet ve kontaklar olmak üzere üç kısımdan oluşur.
Kontaktörler, bir ve üç fazlı motor, ısıtıcı, kaynak makinesi, trafo vb. alıcıların otomatik
olarak kumanda edilmesinde kullanılır. Bu elemanların bobinlerinin gerilimleri DC ya da AC
olarak 24 - 48 - 220 - 380 volt olabilmektedir.
24
KONTAKTÖR KONTAKLARI
-Güç kontakları (Ana Kontaklar)
-- Kumanda kontakları (Yardımcı Kontaklar)
Güç kontakları yüksek akıma dayanıklı olup, motor vb. alıcıları çalıştırmak için kullanılır.
Bu nedenle yapıları büyüktür. Kumanda kontakları ise, termik aşırı akım rölesi, zaman
rölesi, ısı kontrol rölesi, mühürleme vb. gibi düzeneklerin çalıştırılmasında görev yapar. Bu
nedenle yapıları küçüktür.
Kısaca; ana kontaklar yük akımını, yardımcı kontaklar kumanda devresinin akımını taşırlar.
Kontaktörün içinde normalde açık ve normalde kapalı olmak üzere değişik sayıda kontak
bulunur. Bobin enerjisiz iken bazı kontaklar açık konumda bekler. Bobin enerjilendiğinde
açık kontaklar kapalı, kapalı kontaklar ise açık hale gelir. Kontaktörde kontakların
konumunun değişimi aşağıdaki şekilde gösterilir.
ZAMAN GECİKME RÖLELERİ
1. ÖZELLİKLERİ:
•Yük enerjilendiğinde ara veya gecikme olur. Bu şekilde
yükler sıralanabilir ve birbirine bağlı çalışma durumları
tasarlanabilir.
•Klavuz (kontrol) voltaj kontrolü mevcuttur.
•Hat voltajı kontakları mevcuttur.
2. TİPLERİ
•Termal bükülmeli (bimetal) anahtarlı tip
•Manyetik bobin veya içine yağ doldurulmuş hazneli tip
•Motorlu kam işletmeli kontaklı tip
•Elektronik tip (ayarlanabilir veya sabit)
26
Zaman Rölesi Tipleri
27
Zaman Gecikme Rölesi Bağlantısı
28
DEFROST RÖLELERİ
Defrost röleleri, çoğunlukla bir zamanlayıcı gibi
belli zamanlarda sistemi defrosta geçirir. Ancak
karlanmanın hissedilmesi veya kar erime işleminin
bitmesi, hissedici kuyruk veya hissedici elemana sahip
defrost termostatı yardımıyla yapılır.
Pencere veya split tip klimalarda bu yöntem
uygulanır. Dış ünite dönüş borusu dışına bağlanan
defrost rölesi karlanmayı sıcaklık yardımıyla hisseder
ve klimayı defrost konumuna getirir. Dört yollu vana
belli bir süre yaz konumunda çalıştırılarak karlanma
giderilir.
29
Defrost Zaman Röleleri
30
FAN GECİKME RÖLESİ
Fan gecikme röleleri fan motorlarını başka bir
cihazdan (örnek olarak kompresör) belli bir süre sonra
çalışmasını sağlar. Bu şekilde elektrik hattında aynı anda
aşırı yük oluşmaz.
31
FAZ KORUMA RÖLELERİ
Sanayi tesislerimizde yaygın olarak kullanılan
elektrik motorlarının iki faza kalarak aşırı ısınması
ve yanması sıkça karşılaşılan arıza kaynaklarından
biridir. Bu olumsuz etkileri ortadan kaldıracak
şekilde tasarlanmış bulunan motor koruma röleleri
aşağıdaki koruma fonksiyonlarını yerine getirir.
1. PTC Koruması :
2. Gerilim Dengesizliği (Ayarlanamaz):
32
Faz Koruma Rölesi ve Bağlantı Şeması
33
FAZ SIRALAMA RÖLESİ
Üç fazlı asenkron motorlarda, fazlardan ikisi yer
değiştirdiğinde dönüş yönü değişmektedir. Diğer taraftan
endüstride kullanılan tezgah ve makinelerde faz sırasının
değişmesi istenmez. İşte faz, sırasının değişmesinin istenmediği
yerlerde faz sırası rölesi kullanılır.
Röle girişine şebeke fazları, R-S-T sırası ile bağlanır.
Normal çalışma durumunda röle çalışmaz, ancak üzerindeki
sinyal lambası yanar. Eğer fazlardan herhangi ikisi yer
değiştirecek olursa, bu kez röle çalışır ve kumanda devresinde
bulunan, normalde kapalı kontağını açarak motor enerjisini
keser. Bu anda röle üzerindeki sinyal lambası söner.
34
35
5.BÖLÜMLE İLGİLİ SORULAR
1. Akım rölesi nasıl çalışır?
2. Potansiyel röle bağlantısını çiziniz.
3. Potansiyel röle nasıl çalışır?
4. Isıl röle nasıl çalışır?
5. Elektronik (PTC) röle nasıl çalışır?
6. Elektronik (PTC) başlatma rölesinin özellikleri nelerdir?
7. Kontaktör şartnamelerden nasıl seçilir?
8. Zaman gecikme rölelerinin özellikleri nelerdir?
9. Defrost röleleri hangi amaçla kullanılır?
10. Fan gecikme röleleri hangi amaçla kullanılır?
36