About CEPS - Index of

TURKEY’S FOREIGN DIRECT INVESTMENT CHALLENGES:
COMPETITION, THE RULE OF LAW, AND EU ACCESSION
Mark Dutz*
The World Bank
Melek Us**
SETBIR
Kamil Yılmaz
Koç University
September 2003
Revised: September 2004
* At the time of the writing of the paper, Mark Dutz was GTZ Advisor to the Undersecretariat of
Treasury.
** Melek Us is the General Secretary of the Association of Dairy, Beef and Food Manufacturers and
Producers (SETBIR) of Turkey. At the time of the writing of the paper, she was the Director General of
Foreign Investment at the Undersecretariat of Treasury
1. Introduction
After following inward-oriented development strategies for fifty years, Turkey switched
to outward-oriented policies in 1980. The policy of further opening up the economy was
pursued with the aim of eventually integrating into the EU. The Helsinki European Council
summit held on December 10-11, 1999 produced a breakthrough in EU-Turkey relations by
officially recognising Turkey as a candidate state on equal footing with other candidate states.
With accession, Turkey would be part of the European single market. Joining the EU will
require Turkey to adopt and implement the whole body of EU legislation and standards – the
acquis communautaire – and also participate eventually in the European Monetary Union
(EMU).
Over the last four years, Turkey has been undergoing a series of serious social,
economic and institutional transformations with the clear political objective of EU membership.
The definitive prospect of EU membership should make Turkey very attractive for FDI, given
among other strengths its highly skilled and adaptable labour force, large domestic market, and
geographical proximity both to Europe and to the Middle East, Northern Africa and Central
Asia markets. The recent bout of both export- and domestic market-oriented investments in the
automobile industry are a clear indication of Turkey’s attractiveness for FDI flows. However,
over the last decade Turkey lost ground to Central and Eastern European countries (CEECs) in
attracting foreign investments, especially those from Europe. While the Czech Republic,
Hungary and Poland combined (jointly with a smaller population than Turkey) have received 71
billion U.S. dollars in FDI flows between 1995 and 2000, Turkey has received only 5.1 billion
dollars over the same period, almost 14 times less. And it appears from other countries’
experiences that unless there is a major paradigm-shift in a country’s or its competitors’ FDI
policies, there is likely to be very little change in FDI inflows.
The approach taken in this paper will be to explore how Turkey may be different from
most CEECs, and what this implies for appropriate FDI policy in light of EU accession
prospects. The paper begins by outlining the benefits of FDI based on an overview of economic
concepts together with an assessment of the Turkish experience. FDI inflows are not considered
as an end-goal but an instrument to create a globally competitive economy. Through FDIstimulated productivity increases, Turkey seeks to be positioned at the higher value-added end
of the fast-changing worldwide division of labour. In its analysis of obstacles to foreign
investment, the paper will emphasise competition-related and legal/judicial barriers.
Having analysed the benefits from and impediments to FDI, the paper will review what
has been done to improve the policy and regulatory framework, and analyse what Turkey still
must do to meet EU requirements and fully benefit from FDI. In summary, Turkey should
benefit significantly from EU accession in terms of a step-change in sizeable FDI inflows,
largely because the accession process would help Turkey overcome its rule of law and
competition-related constraints to foreign direct investment. More rapid and consistent
implementation of rules and regulations that ensure a level playing field for all companies
would be assisted by the EU accession process, and in turn would enable Turkey to take full
advantage of investment-related benefits.
2. The benefits of FDI
2.1 The role of FDI in economic growth
Being a capital-scarce country, Turkey can benefit substantially from injections of
foreign capital through their role in the expansion of productive capacity and the creation of
new jobs. However, the type of capital inflows matters. Unlike portfolio investments and loans
to the private sector, FDI inflows involve direct equity ownership plus significant ownership
control, and therefore are more stable. They do not easily flee in a domestic market downturn.
1
Unlike loans, FDI inflows ensure that business risks are borne by foreign investors.
FDI differs from other forms of capital flows in other crucial aspects. FDI does not only
entail the transfer of financial resources and the creation of new jobs. It is a bundle that
involves the transfer of fixed assets, technology, know-how and international market access.
FDI connects the country to international best practices, helps upgrade the management and
workforce, and establishes stronger ties between domestic and international markets.
As it entails the transfer of technology and know-how, FDI is expected to have both a
direct and an indirect impact on the economic growth of a country. Because FDI involves
significant ownership control as well as the transfer of technology, its impact on economic
growth will take place through increased productivity, human capital accumulation, R&D
activity, and technological and productivity spillovers. In addition, its impact on economic
growth can be greater if the types of FDI that the country receives stimulate, in other words
crowd-in, domestic investment activity.
There are several studies that establish a link between FDI and economic growth. Using
data on FDI flows from industrial countries to 69 developing countries over the 1970-89 period
and using a cross-country regression framework, Borensztein et. al. (1998) show that FDI flows
has a positive impact on economic growth. They also show that the impact of foreign
investment exceeds the impact of domestic investment on growth. Not all countries benefit from
FDI however. According to Borensztein et. al. (1998), countries need to have a minimum stock
of human capital in order for the growth effects of FDI to be realised. Zhang (1999) shows that
FDI inflows helped stimulate economic growth in several East-Asian countries. Gruben and
McLeod (1998) show that in a sample of 18 countries, FDI had a significant impact on
economic growth, especially in Latin American countries.
2.2 The role of FDI in raising productivity and stimulating spillovers
One of the important contributions of FDI companies is to enhance the transfer and
diffusion of technology to the host country. As a multinational corporation undertakes
investment in a country, it brings its production technology, its access to global production and
distribution networks, its know-how and experience to that sector. Being generally larger
corporations, FDI companies have access to large and low-cost investment funds that could be
used to finance investment in more advanced technology than available and accessible in the
host country.
Obviously, the direct technology transfer effect may not be realised in all FDI projects.
If the FDI is an export-oriented investment, the impact on technology diffusion will generally be
more significant than a domestic-market oriented investment. The impact of FDI on technology
diffusion was rather limited in the import-substitution era, as the main incentive for a foreign
company to undertake investment was the heavily-protected domestic market. In such an
environment, foreign companies prefer to transfer old and outdated technology to their factories
in developing countries, creating little technology diffusion.
Today, however, FDI decisions cannot focus only on the domestic market. Following
the push for more liberal trade relations throughout the world, FDI companies do face
competition in domestic markets of the host country through imports. Consequently, FDI
decisions, especially in the manufacturing sector, often are made with the serious consideration
of international competitiveness of the affiliate firm. The affiliate firm must have the
technological capability and the resulting efficiency which renders it flexible enough to target
export markets as well as the domestic market. Consequently, one would expect to observe
higher productivity in FDI companies compared to domestic enterprises.
The impact of FDI on the host country economy is not just limited to the direct channels
of technology transfer and diffusion. The presence of multinationals may affect local
2
companies through several channels. The first type of these effects takes place through
intensified domestic market competition. As the FDI companies become major players in the
domestic market, this will force local companies to adopt newer and more advanced
technologies and use existing resources of the firm more efficiently in order to survive. (See
Blomström and Kokko, 1998.) This channel is similar to the effect of import liberalisation,
even though the impact on local companies may be more significant than imports. The
technology transfer may take embodied (machinery and equipment imports) and/or disembodied
(know-how, knowledge, licenses) forms. The transfer of embodied technology is not difficult to
be organised by the local enterprises. What is more difficult is the transfer of disembodied
technology, which requires absorption capacity of the local enterprises. However, the workers
and engineers employed by FDI companies will gain experience and accumulate knowledge
through their tenure there. In the medium-to-long-run, these employees will have the
opportunity to transfer this experience and knowledge to local enterprises.
Other channels through which the presence of FDI companies affects the local
companies mostly take the form of spillovers. Productivity spillovers from FDI take place when
the entry or presence of multinational corporations increases productivity of domestic firms in a
host country and the multinationals do not fully internalise the value of these benefits.
Spillovers may take place when local firms improve their efficiency by copying technologies of
foreign affiliates operating in the local market either based on observation or by hiring workers
trained by the affiliates. Besides horizontal spillovers to other firms in the same sector, the
presence of FDI companies may also affect local firms in other sectors of economy. These
vertical spillover effects can be through backward (purchases of inputs from local suppliers) and
forward linkages (supply of outputs to local downstream purchasers).
In line with findings for other countries, in Turkey FDI companies have higher labour
productivity relative to local enterprises.1 In 1991, the average labour productivity in FDI
companies was 35% higher than average labour productivity in all manufacturing plants. Over
time, the productivity gap between FDI companies and the sector average was closed slightly to
30% by 1996. Average labour productivity in foreign-owned plants increased from 4.1 to 4.7
million TLs in 1990 prices (from $1611 to $1803). Average labour productivity in all plants, on
the other hand, increased from 3.1 to 3.6 million TLs (from $1189 to $1550). These numbers
are clear indication of the fact that the labour productivity gap between foreign and domesticowned plants is significant and does not vanish over time.
These annual average values support the case for significant labour productivity
differences between FDI and local enterprises, but the possibility cannot be ruled out that these
differences stem from plant characteristics other than foreign ownership. Based on regression
results using various measures of foreign participation, Yılmaz and Ozler (2004) show that
plants with foreign partners have higher total factor productivity even after other plant
characteristics and sector and time effects are accounted for.2 Finally, Yılmaz and Ozler (2004)
show that in sectors with a greater FDI involvement, domestic plants tend to have higher TFP
productivity compared to others where FDI involvement is low. All else being equal, as the
foreign-ownership weighted sectoral output shares of foreign-affiliated plants increases by 1
percentage point, the total factor productivity of local plants in the same sector increases by 0.82
1
This analysis is based on plant level data collected by the Turkish State Institute of Statistics through
annual manufacturing surveys However, the data have limitations. They cover only a small portion of the
FDI companies that are active in the Turkish economy, reflecting only a subset of manufacturing-related
FDI. While the records of the Undersecretariat of the Treasury indicate 581 FDI companies to be active in
the Turkish manufacturing sector in 1991 increasing to 922 by 1996, the SIS manufacturing survey
includes only 210 plants increasing to 273 plants by 1996 as partially or fully-owned by foreigners.
2
Variables used to control for other characteristics that could affect productivity include firm size as
measured by employment, imported license use, percent share of the output exported, imported
machinery and equipment use, whether the firm is incorporated or not, sub-contracted input use and subcontracted output sale, measures of agglomeration at the provincial level, and the share of skilled
production workers.
3
percentage points.
However, horizontal spillovers from all foreign-owned plants are not
similar. As the output share of FDI companies with less than 50% foreign participation
increases by 1 percentage point, TFP in local firms increases on average by 0.72 percent, while
the spillover effect from plants with foreign share ownership greater than or equal to 50% but
less than full foreign ownership jumps to 1.1 percentage points. Finally, fully foreign-owned
plants tend to generate external benefits that would increase the productivity of local plants in
the same sector by 0.4 percent.
3. The current state of FDI
FDI can have strong, positive effects for national economies. In the previous section, we
showed that FDI in the Turkish manufacturing sector also had both direct and indirect
productivity enhancing benefits. The evidence is based on plant-level studies and can be viewed
as the most reliable available. However, this finding and the results discussed only establish that
FDI is desirable for Turkey. The next step in the analysis consists in characterising the level
and other features of FDI in Turkey relative to comparator countries, and exploring why it is so
low in spite of being highly desirable for the country.
3.1 FDI in Turkey relative to Eastern European comparators
The most striking feature of foreign investment flows to Turkey is their low level
relative to comparator emerging market economies in the CEECs (Table 1). In terms of
population in 2000, Turkey is larger than Poland, Czech Republic and Hungary combined. In
terms of GDP in 2000, Turkey’s economy is four times as large as that of Czech Republic or
Hungary, and one quarter larger than Poland. And in terms of gross fixed capital formation, that
is, the total value of producers’ acquisitions of fixed assets, Turkey’s investments during 2000
are 3 to 4 times larger than Czech Republic and Hungary, and roughly a sixth larger than
Poland. However, as highlighted in Table 1, in terms of average annual inflows of FDI during
the 1990s, the level that Turkey has been attracting, at USD 800 million, is roughly one-fifth of
FDI inflows to Poland, at 4.1 billion, and also significantly lower than Czech Republic and
Hungary, each attracting roughly 2.1 billion per annum.
A second striking feature in comparing Turkey with Poland, Hungary and Czech
Republic is that there has been no closing of the FDI gap throughout the 1990s. To the contrary,
with the formal announcement at the December 1997 European Council summit in Luxembourg
of the opening of EU accession negotiations with Poland, Hungary and Czech Republic on 31
March 1998, these countries appear to have benefited from a virtuous cycle. The enhanced
likelihood of EU accession and further FDI flows improved credit ratings and in turn attracted
more FDI, thereby increasing the difference between these countries and Turkey. As is clear
from Table 1 and Figure 1, average annual FDI inflows increased in the 1997-2000 period more
than 3-fold in Poland, from USD 2.1 to almost 7 billion, and more than 4-fold in Czech
Republic, from USD 0.9 to over 4 billion, while in Turkey they remained completely unchanged
relative to gross fixed capital formation. It is remarkable that the Turkish announcement of its
EU Customs Union in 1996 had no discernable effect on aggregate FDI flows.
It should be taken into account that when FDI inflows across countries are compared,
the FDI definition used by Turkey is much narrower than that of some countries and
international institutions, leading to systematic undervaluation of FDI inflows to Turkey. As
will be seen below, Turkey adopted the OECD definition for FDI in 2001, followed by its
inclusion in the new FDI law of 2003.3 Table 2 compares the elements included in Turkey’s
definition of FDI (both in the 1954 and 2003 laws) to other OECD countries, highlighting the
omission of preferred stocks traded in the stock exchange, long-term loans, other marketable
securities & bonds and financial derivatives from the previous definition (short-term loans,
3
See, for instance, OECD (1996) and OECD (2003).
4
commercial/retail loans and leasing are still not included in the new law). In addition, even
though the law may allow certain flows to be included, local statistical data collection and
recording practices may preclude their inclusion in the official statistics. Capital in kind is one
such example, where statistics are generally not calculated and therefore not included. Even
though the precise figures are not available, for some big projects Turkey’s previous narrower
definition and statistical processing can underestimate FDI inflows by significant orders of
magnitude. As an example, Turkey has traditionally not recorded long-term credits from foreign
partners as FDI, including such flows only if the foreign partners’ receivables are added to the
company’s capital; otherwise it is not recorded as an increase in FDI but rather as an increase in
external debt. However, for the first time in 2001, due to a particularly large intra-company
long-term foreign credit and in response to internal discussions on the matter, it was decided to
classify it as an FDI flow in conformity with international norms. Therefore, the USD 1.4 billion
credit provided by the mobile phone arm of Telecom Italia, the foreign partner of the GSM IşTim Telekomunikasyon Hizmetleri A.Ş. company, has been included in 2001 inflows.
In terms of type of investment, most of the growth of FDI companies world-wide over
the decade of the 1990s has been via cross-border mergers and acquisitions (M&As), in
particular the acquisitions by foreign investors of privatised state-owned enterprises, rather than
green-field investments: less than 3% of the total number of global cross-border M&As during
the 1990s are officially classified as mergers, with the rest being different types of acquisitions.
In terms of ownership, roughly two-thirds of cross-border M&As were full acquisitions and the
remaining one-third were minority acquisitions (10-49% control). In terms of value, 70% of
cross-border M&As are functionally classified as horizontal, between firms in the same
industry.4 Figure 2 highlights how this global trend also was critical in driving FDI especially in
Poland, but also in the Czech Republic and Hungary, in contrast to a significantly lesser
influence in Turkey. Figure 3 presents suggestive evidence of the importance of privatisations
in fuelling M&A-related FDI inflows, highlighting the relatively much more important role of
privatisations in the CEECs throughout the 1990s in contrast to Turkey. However, while a
significant share of FDI in transition economies may have been generated by the privatisation
process, it is important to stress that the privatisation process in Poland has involved a sizeable
amount of stock market flotation, where privatisation-related capital inflows would be reported
as portfolio inflows rather than FDI, while the Czech Republic has actively promoted
privatisation to local investors, which was usually debt financed and thus linked either to
domestic or foreign credit rather than FDI.
In terms of industrial sub-sector allocation, a majority of FDI inflows to Turkey has
been directed to the tertiary sector. Table 3 illustrates that over 57% of total FDI stocks in
Turkey by end-2000 were dedicated to services, including 3 of the top 5 sub-sectors – transport
& communications, banking and other financial services, and trade & repairs, a similar pattern
as Poland. The other major recipients of FDI inflows to Turkey have been in the manufacturing
sector, namely the automotive & auto parts sub-sector, and the petroleum, chemicals, rubber &
plastic products sub-sector. The sub-sectoral pattern in the smaller countries, the Czech
Republic and Hungary, which do not benefit from as large a domestic internal market, is even
more concentrated in the tertiary sector, with all 5 top sub-sectors dedicated to the production of
services rather than manufacturing goods. Table 4 reports the identity of the largest FDI
companies by world-wide sales in each of the 4 economies, highlighting the important role of
the automotive & auto parts sub-sector and petroleum, chemicals & rubber sector in Turkey,
with 9 of the top 20 Turkish FDI companies in these 2 sub-sectors, followed by the electronics
& electrical machinery sub-sector. The absence of service sector companies in the Turkish list is
explained by the investment-to-sales profile typical in these sub-sectors, where there usually is a
lag between the large, lumpy up-front investments required and the subsequent stream of sales
revenues generated by the installed infrastructure service networks.
In terms of country of origin, a striking feature of FDI stocks is the significantly greater
4
For a detailed description of this trend world-wide, see UNCTAD (2000).
5
concentration of investment from EU countries to the officially-recognised EU accession
countries than to Turkey. Table 5 highlights that, in contrast to Poland, Hungary and Czech
Republic, which have received 79, 80 and 84% of their FDI flows respectively from EU
countries, Turkey had received a significantly lower 68.7% from EU countries. Turkey, in
contrast, has received significantly more FDI inflows from Japan, Saudi Arabia, as well as offshore locations such as Panama and the Dutch Antilles. Interestingly, in spite of important
investments from the US in the top 20 Turkish FDI companies (motor vehicles, rubber and
glass), the relative share of US investment is not significantly different in Turkey than in the
CEECs.
3.2 Determinants of FDI
The investment climate can be defined as the policy, institutional and behavioural
environment, present and expected, that influences the perceived returns and risks associated
with investment in terms of both quantity and productivity of investment flows.5 Investment
climate depends on a wide array of factors that can be grouped under three broad headings:
macroeconomic and trade policies, infrastructure, and governance and institutions. These factors
help explain both the strong potential attractiveness of Turkey as a global location for FDI and
the shortcomings that have led Turkey to fall so far below its potential in this area.
a. Macro policies, infrastructure and the automotive sector
Macroeconomic and trade policies. Since the 1980s, Turkey went through significant
changes in its economic relations with the outside world. Following the January 24, 1980
decision, the government put great emphasis on export orientation. This first step was followed
by gradual import liberalisation that started in 1984 and finally culminated in the Customs
Union with the EU in 1996. However, despite the gradual removal of trade barriers and
increased export-orientation, Turkey was unable to attract large FDI inflows. One of the main
culprits behind this failure was the uncertain macroeconomic environment. With its heavy dose
of patronage relations and rent-seeking activities, domestic politics never allowed the creation
of a stable macroeconomic environment. Fiscal imbalances continued throughout the 1990s, to
be transformed into rather stark debt dynamics by the end of the decade (Table 6). Public sector
borrowing requirements increased from 5% of GNP in 1995 to as high as 15.5% in 1999 and
2001. Chronic budget deficits and the rapidly increasing public debt lie at the root of the high
and chronic inflation problem that Turkey suffered over the last 25 years. The average
consumer price inflation rate throughout the last 25 years was 63%. Throughout the last two
decades annual inflation has never seen values lower than 30%. Through the second half of
1990s and early 2000s, the real interest rate was quite high. With the exception of 1997 and
2000, ex-post real interest rates on bonds and t-bills were above 20%, reaching as high as 36%.
In addition to high real interest rates that inhibit domestic and foreign investment, the exchange
rate devaluation risk created an extra burden on foreign investors who are willing to invest in
the country with a long-term perspective.
As a result of the uncertainties stemming from domestic politics, the macroeconomic
environment and the ensuing high real interest rates, the country followed a very erratic growth
performance. Following the capital account liberalisation in 1989, Turkey was able to attract
foreign capital to be used to finance public sector borrowing requirements and generate growth
rates of around 5%. Thanks to the availability of external funds, successive governments were
‘unable’ to bring budget deficits and hence inflation under control. As the country’s inability to
cope with its economic woes became evident towards the end of the 1990s, external funds dried
up and growth rates declined sharply. The 2001 economic crisis was the final blow that
underlined the need for a new economic policy framework in Turkey.
5
For this definition, see Stern (2002).
6
Throughout the last two decades, Turkey had put many decisions that could help foreign
investors cope with high inflation on hold. One of the critical measures has been an inflation
accounting framework. In a country that lived with an average of 60% inflation, an inflation
accounting framework has not been implemented until now.
Infrastructure-related factors. The quantity and quality of Turkey’s broadly-defined
infrastructure, including geographical and demographical endowments, and physical and
financial infrastructure help position Turkey as a potentially powerful magnet for FDI inflows.
Turkey enjoys a very special location at the crossroads between East and West, overlapping
Europe and Asia geographically and culturally. The proximity to the Balkans and the rest of
high-income Europe as well as to growing emerging markets in Russia, Caucasia and Central
Asia, and expanding markets of the Middle East and North Africa offer the potential of over 1
billion consumers.
As highlighted in Tables 7a and 7b, Turkey’s demographical endowments present both
strengths and weaknesses to foreign investors when compared with Poland, Hungary and the
Czech Republic. Turkey’s huge and growing domestic market reflects favourably with the
comparator CEECs. Turkey is projected to continue to constitute one of the largest populations
in the Middle East and Eastern Europe. The domestic market is predominantly urban, with at
least 17 major cities having a population in excess of 1 million, led by Istanbul, Ankara and
Izmir. The population is much younger than European countries, with over 60% of the
population below the age of 35. On the negative side, the purchasing power of the average
citizen is still significantly lower than the CEECs, with GDP per capita 30% less than Poland’s,
and less than half that of Hungary and the Czech Republic. On the other hand, Turkey’s
improving consumption patterns and purchasing power, with a growing middle class, are
important positive features of the domestic market. With Turkey’s population growth rate
having fallen from over 3% to under 2.5%, it is on the verge of entering a ‘golden demographic
period’ similar to what East Asia experienced in the 1980s, where the productive working
population is largest relative to children and retirees, providing a critical ingredient for rapid
income growth. Only a few emerging markets in the world have the potential of attracting
investment both for export as well as for their domestic market. Turkey is in such a privileged
position to create a ‘virtuous investment cycle’, with a more competitive domestic business
environment further strengthening the country as a platform for exports, and exports in turn
stimulating firms to upgrade and better serve the domestic market.
In addition to geography and demography, another area where Turkey compares
favourably with its comparator CEECs is its highly skilled, flexible and business-oriented
labour force. As reported in Table 7a, Turkey’s workforce is considered to be significantly more
flexible, adaptable and entrepreneurial than its comparators.6 On the other hand, the levels of
actual employment, of adult literacy, secondary school enrolment and female labour force
participation are low relative to the CEECs, indicating the strong positive role still to be played
by more widespread and improved nation-wide education services. While Turkey scores
comparatively well in terms of availability of competent senior managers, training of employees
is less of a priority in Turkish companies on average than in the CEECs.
Regarding traditional basic infrastructure measures, Turkey is characterised again by
areas of strength and weakness (Tables 7a and 7b). In communications and transport, Turkey
stands out for its relatively low Internet costs –the costs of Turkey’s Internet access for a basket
of 20 hours at peak time is the lowest of all countries included in the 2002 report—and is
perceived as providing adequate communications standards. Turkey also is rated highly for both
6
Many of these measures are based on surveys, which in this context are arguably the most appropriate
measures, as they reflect the perceptions of actual investors. In 2002, 3,532 executives responded to the
World Competitiveness survey, reflecting widespread business knowledge about each country and crosscountry international experience.
7
air transport quality and internal distribution infrastructure. On the other hand, Turkey lags
behind in terms of its energy infrastructure. Though it has recently passed new electricity and
natural gas framework laws designed to spur significant market-driven improvements in line
with Turkey’s underlying endowments, it will take some time for effective implementation to
yield expected results. Turkey also lags the CEECs in the areas of computerisation and
technological cooperation. Finally, in the area of finance, Turkey stands out with respect to the
breadth of its private sector-relevant finance skills and access to credit cards. But Turkey
performs less well in areas critical for starting new indigenous businesses not connected to
existing industrial groups, with venture capital for business development not so easily available
and credit not flowing very easily from banks to businesses.
The automotive industry. A natural implication of Turkey’s large domestic market is the
presence of FDI directed largely towards the internal market. However, the automotive industry
is a good example of how an initially protected home market can be transformed into a
competitive and increasingly export-oriented industry through FDI inflows, largely the
availability, cost and quality of Turkey’s labour force. During the debate on the Customs
Union, the automotive industry was expected to be the worst affected from lowering protection
on EU imports. However, that prediction was proven wrong. Over the last couple of years, the
automotive industry has become the second largest exporter.
By the mid-1990s, there were four FDI companies that had more than 20 years of
experience in the Turkish automotive industry (Fiat, Ford, Mercedes and Renault).7 In the mid1990s with the increasing prospects of a Customs Union agreement with the EU, Japanese and
Korean companies (Honda, Hyundai, Isuzu and Toyota) started investing in Turkey in jointventures with Turkish industrialists.8 Perhaps because of the uncertain business environment in
Turkey, these companies did not make substantial investments initially and built plants with
small production capacity. Once the Customs Union with the EU went into effect in 1996, the
domestic market became gradually opened to tough competition from EU. Actually, in the first
couple of years of the Customs Union, the sector struggled with wild fluctuations in domestic
demand as well as competition from imports. However, there was a lot at stake. There was
already a substantial production capacity coupled with a competitive parts and accessories
industry. In addition, domestic business establishments with years of experience in the
automotive industry and low-cost but good quality labour induced FDI companies in the
automotive sector to increase their investments in Turkey and build new capacity to produce
motor vehicles for the European market. None of the aforementioned companies decided to
close shop in Turkey. Only Opel decided to close its small plant near Izmir that used to
undertake the assembly of some of its car models.
In the meantime, the auto parts industry has also been attracting foreign investors. Most
of the world leaders of the sector have joint ventures with Turkish partners. Some of them are
big suppliers like Robert Bosch, Valeo, Delphi Packard and Mannesmann Sachs. Altogether,
between 1992 and 2000, the automotive industry realised a total of $3.4 billion worth of
investment. Of this amount, $750 million was used for capacity development, $976 million for
new model development, $497 million for modernisation, $300 million for localisation and
$195 million for quality improvement. Moreover, due to new investment projects towards the
production of new models, in the 2000-2002 period this investment amount increased further by
7
Though there were other producers active in the domestic market, the listed four had the largest market
presence in the automotive industry at the time.
8
Of these four, Honda and Toyota became the sole owners of their production units once they decided to
target their production towards the European rather than the domestic market. This fact can be taken as an
example of the difficulty that foreign investors face while entering the domestic market without an insider
on board. This argument is strengthened by the fact that the other two MNCs retained their local partners
given that they continued to target the local market. Anadolu Isuzu focuses on light trucks and midi buses
and mainly targets the local market. Hyundai Assan also sells half of its production on the local market.
8
close to $1 billion.
The success of the automotive industry in attracting FDI flows, despite the continuing
constraints arising from macro and governance/institutions factors (see below) is largely driven
by the relevance of all the positive aspects of trade and infrastructure for this industry. That is
why automobile-related MNCs decided to invest in Turkey. If other obstacles were not present,
the Turkish auto industry would have likely attracted FDI inflows in multiples of current levels.
b. Governance and institutions: Case studies
Bottlenecks related to insufficient respect for the rule of law and weak competition in
local markets, reinforced by uneven application of bureaucratic red-tape and of competition
rules to all economic actors in the market, are profoundly damaging to any country’s investment
climate. In these critical areas requiring improved governance and more effective institutions,
Turkey unfortunately compares unfavourably to the comparator CEECs, as reflected by the
perceptions of global investors and experts that have compiled these rankings. According to the
Heritage Foundation economic freedom index 2003, Turkey ranks 105th (with a score of 3.3), in
contrast to Poland, 45th (2.7), and Czech Republic and Hungary, both tied at 32nd (2.4).
According to PricewaterhouseCoopers’ opacity index 2001, Turkey ranks 74th, compared with
Czech Republic at 71, Poland at 64 and Hungary at 50. And according to Transparency
International’s corruption perception index 2002 , Turkey ranks 64th (with a score of 3.2), in
contrast to Czech Republic, 52nd (3.7), Poland, 45th (4.0), and Hungary, 33rd (4.9).
To help illustrate what may be the key underlying factors accounting for Turkey’s poor
performance according to these widely-cited indices, three case studies reflecting recent
experiences of actual foreign investors are presented. The case studies have been selected as
representative of the primary sector (Normandy’s experience in gold mining), the secondary
manufacturing sector (Cargill’s experience in agro-processing), and tertiary services (Iş-Tim’s
experience in the mobile telecoms market). Figure 4 provides a summary of main facts. A
discussion of common elements across the case studies follows.
(1) The Eurogold investment. Due to its complex geology, Turkey possesses a diverse
and rich array of minerals. Turkey is a major world producer of boron minerals (possessing twothirds of the world’s borate reserves), marble, copper and chrome ores, feldspar, magnesite and
others. Total mineral industry revenues (primary and secondary mineral production including
cement, glass, refined petroleum products, steel and certain inorganic chemicals) are estimated
to account for roughly 10% of GDP. The mining sector is still overwhelmingly controlled by
state-owned companies, though a number of public companies have been placed under the
privatisation process. To-date, the peak points with respect to value of FDI approvals in the
sector have occurred after the enactment of the Mining Law 3213 in 1985, with the following
major investments: in 1990 in the Omya calcite mine, a joint venture involving the Swiss
company of the same name; in 1991 in the Ovacik gold deposit by Eurogold; and in 1995 in an
Eskişehir magnesite mine by Magnesit A.Ş., a subsidiary of the Dutch-based Societe d’Interests
Magnesians.
Normandy Madencilik A.Ş. (formerly Eurogold, but subsequently purchased by
Australia-based Normandy Mining Limited) was registered in 1989 as a 100% FDI company
and found total reported gold reserves of 24,000 tons (and another 24,000 tons of silver) near
the village of Ovacik, Bergama, in Izmir province. According to the initial application, the mine
was to be operated for 8 years, if no more reserves would be discovered in the interim. The ore
would be mined by both open pit and underground mining methods, followed by cyanide
leaching. Gold and silver doré metal were to be produced as the final products. In response to a
request by the company in August 1991, the Ministry of Environment issued a letter of no
objection in October 1994 indicating no health and environmental drawbacks and allowing the
mining and processing facility to operate. The company also secured the required permit for
mining activities from the Ministry of Energy and Natural Resources, and related permits,
9
licenses and investment certificates from relevant government entities. The amount of total
investment was USD 100 million. As part of its application in 1991, Normandy prepared an
Environmental Impact Assessment (EIA) report. Following the enactment of a formal EIA
regulation in 1993, Normandy committed to meet the new discharge limits even though it was
exempt from the EIA as the mining rights were granted before the regulation took effect.
Accordingly, the waste material from the facility would be stored in a water retention-type
tailings dam lined with clay and geo-membrane liners, with no discharge to the environment.
The judicial problems facing Normandy started with a court case initiated by local
inhabitants of Ovacik and some NGOs in 1994, based on a suit to annul the original Ministry of
Environment decision authorising the project. Long-lasting and repeated legal procedures
followed. In 1997, after a long judicial process and just as construction of the facility had been
completed and the mine was ready to operate, Turkey’s highest relevant court, the Council of
State (Danıştay) overturned the initial government authorisation and ordered the mine and
processing plant to be sealed by 1999. The ruling stated that the facility’s proposed use of
cyanide posed risks for health and environment, and thereby violated Article 17 of the
Constitution granting all citizens the right to live in a healthy and balanced environment.
Danıştay’s decision that the technical method for mining was hazardous for human health has
been criticised by some lawyers on the grounds that setting rules on such a technical issue and
prohibiting the use of a technical method is not under the responsibility of Danıştay, but rather
resides with the related Ministries or government institutions.
In response to this ruling, Normandy took additional safety measures in 1998 and reapplied for a new administrative permission to the Ministry of Environment, adding a cyanide
destruction system for the effluents from the facility, a sealed tailings pond and a zero discharge
system for wastewater. With these measures, the Ovacik facility in terms of environmental
protection was considered one of the better examples in the world.9 The Ministry of
Environment, in turn, consulted with the Prime Ministry. The Prime Ministry appointed a team
of scientists under the governance of the Turkish Scientific and Technical Research Institute
(TUBITAK) to evaluate the process. Based on a positive report from TUBITAK, the company
was allowed to operate the facility for a one-year trial period, and began operations in June
2001. Normandy has been operating the facility since then, and publicising the results of
periodic independent environmental monitoring showing results well below national and
international limits.
Project opponents have continued to challenge government decisions in various
Administrative Courts in Izmir, with at least 10 separate court cases filed since August 2000
involving local plaintiffs and as defendants the Prime Ministry, Ministry of Environment,
Ministry of Health and Ministry of Forestry. In late February 2002, an Administrative Court in
Izmir ruled that the trial permit was violating the public good, and issued an injunction against
the facility, ordering it to close on April 2, 2002. However, the government passed a special
permit for Normandy to continue operations.
Based on Normandy’s involvement, the Turkish mining sector has benefited in terms of
improvement of environmental standards in the mining sector, application of state-of-art
technology in gold mining and processing, and improvement of local technical training. Since
start of operations in June 2001, the facility has provided direct employment for 250 persons
plus indirect employment of an additional 1200 persons including through the formation of new
businesses in supporting industries. The acquisition of Normandy Mining Limited by US-based
Newmont Mining Corporation has been completed in February 2002.
The case highlights problems for investors arising from insufficient clarity and respect
for the rule of law. In this instance, Normandy followed established rules and procedures. An
initial government authorisation (by the Ministry of Environment) based on Normandy having
adhered to the prescribed rules did not protect the company from successive legal challenges.
Following an initial order for plant closure, subsequent authorisations based on the company
observing newly-prescribed rules (the new EIA regulation) by the Ministry of Environment, the
9
See, for instance, Arol (2002).
10
Prime Ministry and TUBITAK again were overturned, and the plant was ordered to be closed
for a second time. In the end, the legal problems still have not been solved permanently and
there still is not a technical standard issued by the government regarding the permitted methods
for gold mining and specifically for cyanide leaching. It is indeed striking how this area of
critical concern to potential investors has been left insufficiently defined in the existing laws and
regulations. This in turn discourages Normandy and other existing and new entrant companies
from making investments.
(2) The Cargill starch-based sugar investment. Turkey’s sugar production can be
divided into traditional beet sugar (sucrose, or ordinary table sugar) processed from crushed
sugar beets, and starch-based sugar (glucose and fructose), a lower cost alternative processed
from maize. While fructose can be used as a substitute to sucrose (it is sweeter and metabolised
more slowly, hence often used in food products designed for people with diabetes), glucose is
not a substitute – though both are used as important sweetener inputs into food processing
industries. The more traditional beet sugar is produced by 29 companies, with state-owned
production capacity accounting for 80% of the total. Starch-based sugar, on the other hand, is
produced by 5 private companies, of which 3 are MNCs. In 2001, Turkey produced 2,000
thousand tons of beet sugar, over 5.5 times more than the privately-produced 360 thousand tons
of starch-based sugar (235 of fructose, 125 of glucose). The sugar industry is characterised by
substantial excess capacity, with total production capacity of 2,250 thousand tons of beet sugar
and 930 thousand tons of starch-based sugar. However, given un-competitively high local
production costs of beet sugar, even current levels of beet sugar production are only feasible
with extremely high nominal rates of protection of 78.5% and effective rates of protection of
1500%. The excess capacity of starch-based sugar, on the other hand, is not market-based but is
artificially created by the new Sugar Law (No. 4634) announced in April 2001, which imposed
a quota limiting starch-based sugar production to 10% of total beet sugar production—in
response to pressure from beet sugar farmers and processors.
U.S.-based but Dutch-registered Cargill Inc. began starch-based sugar production in
Turkey in 1990, having obtained required investment certificates (10 separate certificates
between 1990 and 1997) for a wet corn milling (starch) processing plant in Pendik, Istanbul
with a capacity of 220 thousand tons. Based on the success of that plant, Cargill obtained an
additional investment certificate for a USD 90 million investment in a second facility at
Orhangazi, in Bursa province in January 1998, again with a capacity of 220 thousand tons. As
with the first facility, this plant was constructed in full compliance with the provisions of all the
relevant legislation in force, and the plant has held all consents, permits, licenses and
authorisations (with a special condition within the foreign investment certificate recognising the
High Planning Board decision transferring the former agricultural area land into industrial area
land). Significantly, 800 families and 4000 people in the region were making their living out of
the Orhangazi facility based on production activities between 1998 and 2002, with 70% of the
maize processed in the facility in 2002 purchased from domestic growers.
In response to intense lobbying from the more expensive beet sugar producers, the
Orhangazi facility has since 2001 faced 2 separate but related problems. First, there are 4
pending court cases commenced in 2001 challenging the initial government granting of
construction, discharge and emission permits. The plaintiffs, supported by the Bar Association
of the city of Bursa, various professional chambers of Bursa and a number of national MPs from
Bursa commenced these actions against the Prime Ministry, the Governorship of Bursa, and the
Ministry of Public Works and Housing. Although a case commenced at the 6th Administrative
Chamber of the Council of State was initially unanimously ruled in favour of Cargill and the
government, it was subsequently appealed by the plaintiffs. Eventually the initial decision was
overruled, with the plaintiffs then seeking that the initially-granted discharge and emission
permits be cancelled. It was also separately ruled that the High Planning Board initially gave
inappropriate permission for facility construction on ‘first priority agricultural land’, a
permission that is claimed to be in contradiction with the Constitution. It was therefore ruled
that the Orhangazi facility must be torn down. At the moment, the company is operating on a
special permission by the government, but a permanent legal solution is still required for the
11
company to plan for future activities.
The second problem is related to the unpredictable introduction of quotas on starchbased sugar production in 2001, following the initial government policy of creating substantial
additional capacity by promoting starch-based production to substitute for higher-cost beet
sugar. Although the initial quota for the period 2002-03 was restricted to 234 thousand tons, it
was increased by a subsequent Council of Ministers’ decision by 50%. However, the
government’s decision to increase the production quota has been ineffective so far as it has not
been implemented by the responsible independent regulatory board (the newly-instituted Sugar
Board).
This case highlights similar problems for investors as with the Eurogold investment,
again arising from insufficient clarity and respect for the rule of law. Cargill also followed
established rules and procedures. An initial government authorisation granted in 1998
(supported by a High Planning Board decision) based on Cargill having followed the prescribed
rules again did not protect the company from successive legal challenges, nor did subsequent
support by the government (Prime Ministry, Ministry of Public Works and Housing,
Governorship of Bursa) protect the company from plaintiffs eager to find legal loopholes to
force plant closure. Again, the legal problems still have not been solved permanently. In
addition, this case highlights the negative impact on investments arising from the lack of a level
playing field for all firms. In effect, unpredictable and uneven changes in rules with the
introduction of highly-restrictive quotas on some market players and not on others, together
with the biased and anti-competitive decision of the Sugar Board in favour of entrenched local
incumbents, have a negative effect on investments not only by efficient companies in the sugar
industry but by efficient companies in all sectors.
(3) The Iş-Tim mobile telecom investment. The move to liberalise the Turkish
telecommunication industry’s state-run monopoly began in 1994, with legislation to corporatise
(as a state economic enterprise) the sole fixed line operator, Turk Telekom, removing telecom
services from direct government involvement. Also in 1994, the mobile telecoms market was
opened to limited competition with two private operators, Turkcell and Telsim starting business
under revenue-sharing agreements with Turk Telekom. These duopoly providers were granted
25-year licenses in 1998, though this initial assignment of spectrum was not competitively
determined. In January 2000, new legislation (Law 4502) established an independent authority,
the Telecommunications Authority, while Turk Telekom was granted independence in business
operations together with a decision to end its monopoly in fixed voice telephony by 31
December 2003. The third mobile license was allocated on the basis of a competitive tender in
April 2000, with the condition that the minimum bid for a fourth license be equal to that paid by
the third operator. Iş-Tim, a consortium of domestic Iş Bankasi and the mobile phone arm of
Telecom Italia (TIM) operating under the Aria brand, won the third tender with an unexpectedly
high bid price of USD 2.525 billion, suspected to have been an attempt to prevent a fourth
operator from entering.10 The tender offer for a fourth license failed, and the fifth licence was
granted to Turk Telekom (through a newly-created subsidiary Aycell) at the same price as IşTim. Iş-Tim entered the market in March 2001, and Aycell in December 2001. By end-2001,
the mobile penetration rate reached 28.7 per 100 inhabitants, surpassing that in the fixedtelephony market. By end-2002, Turkcell had a market share of 64.3%, Telsim 30.2%, Iş-Tim
4.7% and Aycell 0.8%. Unlike the other two cases which involved 100% FDI companies, IşTim is a joint-venture investment with TIM owning 49% and where the domestic partner is one
of the largest banks and holding companies in Turkey.
The main problem facing Iş-Tim since its entry into the Turkish market arose from its
inability to conclude mutually-acceptable roaming agreements with the incumbent competitors,
Turkcell and Telsim. Following failure of the parties to resolve the tariff dispute among
themselves, the Telecom Authority was requested to intervene by Iş-Tim in March 2001. The
10
It is known that as part of the final communications prior to the bid, Iş-Tim received a verbal promise
from the Ministry of Tranport regarding roaming privileges.
12
regulator determined terms, conditions and tariffs for roaming in October 2001, but Turkcell
and Telsim obtained preliminary injunction decisions in November 2001 with the aim of
suspending implementation of these terms and conditions, and applied to international
arbitration. Subsequently, the Telecom Authority adopted ‘Regulation on the Procedures and
Merits concerning the Execution of National Roaming Agreements’ in March 2002, but
Turkcell and Telsim again obtained preliminary injunction decisions and applied to international
arbitration for the second time. Iş-Tim raised an objection against both injunction decisions as
the third party suffering from the decision, but its objections were rejected. Iş-Tim sent a letter
as a last warning to the Telecom Authority in February 2003, and filed a lawsuit against the
Authority with the Paris-based International Chamber of Commerce’s International Court of
Arbitration on March 31, 2003 seeking nearly USD 3 billion in damages as a result of the
negative response to its letter (the full value of the paid license fee plus VAT because Turkey
did not make available the roaming rights it had purportedly promised). However on May 13,
following a negotiation involving Italian Prime Minister Berlusconi and Turkish Prime Minister
Erdoğan, Iş-Tim announced a merger plan with Aycell (TIM and Turk Telekom each to hold
40% of the merged provider with Iş-Bank holding the remaining 20%). With the announcement
of the merger plan, Iş-Tim withdrew its lawsuit as the merger is expected to furnish Iş-Tim with
national roaming capacity, given Aycell’s sizeable network of base stations. The Turkish
government accepted the merger of the two companies to prevent any further damage to the
already poor reputation of Turkey for foreign investors. The merger was completed in February
2004. The new company is called TT-Tim and is operating under the Avea brand, with a
market share of 16%.
In the meantime, on June 9, 2003, Turkey’s Competition Board fined Turkcell USD
15.4 million and Telsim USD 6.1 million (1% of the companies’ net sales in 2001) for refusing
to allow Iş-Tim access to their networks. The Competition Board ruled that Turkcell and Telsim
have been deliberately stifling competition in the mobile services market. The Competition
Board also urged the Telecom Authority to provide the requisite remedy by better regulating the
market in order to end competition rule violations of this kind.
The request for arbitration arose out of the right for national roaming for national
operators, and the presumption by Iş-Tim that this right was not adequately ensured by the
Telecom Authority. The right of Iş-Tim to benefit from national roaming is contained in Article
6 of Law 4502, which requires mobile operators ‘to satisfy reasonable, economically
proportionate and technically feasible roaming requests of other operators working in the same
field’, and requires the regulator ‘to issue regulations setting out the principles of
implementation of this provision and the details to which standard reference tariffs,
interconnection and roaming agreements are subject’. National roaming rights are also
presumed to arise out of Article 35 of the concession agreement between Iş-Tim and the
Telecom Authority, which requires the regulator ‘to provide a necessary, sufficient and fair
competitive environment since Iş-Tim entered the market’, though it also specifies that ‘the
coverage area of the (new) companies should cover 50% of the population of the country in 3
years and 90% in 5 years by investments exclusively made by the operators themselves without
any national roaming support’. The presumed shortcoming of the Telecom Authority is that it
has been late in coming up with own regulations regarding roaming, that standard
interconnection tariffs based on the Long Run Incremental Cost accounting methodology have
not been established yet, and that no requirement is in place ensuring that regulatory decisions
remain in force while court proceedings are undertaken.
The Iş-Tim case, as with the Cargill case, highlights the negative impact on investments
arising from the lack of a level playing field for all firms. While the relevant regulatory body in
the sugar industry took an anti-competitive decision in favour of entrenched local incumbent
enterprises, the anti-competitive impact in this instance arose from the lack of the ability of the
Telecom Authority to impose a pro-competitive decision regarding roaming rights with Turkcell
and Telsim in a timely manner. The origins of the problem in this case are related to the tooslow evolution of rules and regulations in the telecommunications sector and the lack of
authority of the regulatory body, driven no doubt at least in part by a natural learning process on
the part of the Authority.
13
Common governance and institutions-related constraints. One of the common features
of the three cases examined is the lack of credible industrial policy framework statements that
could otherwise provide investors with confidence of the expected rules of the game in each
industry. There is no such available document for any industry. Even the changes made in the
legislative framework for telecommunications in May 2001 that gave more power to the
Telecom Authority were made without a clearly-articulated policy framework. They hardly
form the basis for providing confidence to investors about the government’s long-term vision
for the industry and for the economy as a whole. To help give credibility to such policy
framework statements, related legislation including implementing decrees in line with the policy
statements are essential, as is subsequent consistent implementation of such legislation.
The case studies highlight two distinct but related classes of constraints accounting for
Turkey’s poor performance in attracting FDI: legal and judicial constraints related to
insufficient clarity and respect for the rule of law, and competition constraints related to the
absence of a level playing field where all firms compete on an equal basis. Lack of clarity refers
to insufficiently defined, missing, incoherent and changing rules. Lack of respect for the rule of
law refers to the practice of decision-making based not on ex-ante defined rules but on
opportunistic motives irrespective of the prevailing rules. It refers to both a reluctance to apply
rules when they should be applied as well as allowing loopholes and ambiguities to persist in the
legal framework. The lack of respect for the rule of law creates an environment where multiple
appeals are common and where successive appeals attempt to over-rule the previous court’s or
public authority’s ruling. The ineffectiveness of many of the recently-established regulatory
boards intensifies the adverse effects of this constraint on foreign investors. In such an
environment, it is only natural for investors to lack confidence that established rights will be
respected by the courts.
In each of the presented cases, the government as rule-maker has not been able to solve
the underlying problems in a timely manner. In those instances where the government has
strived to help the investor, its attempts have been met with judicial challenges. These judicial
challenges, when circumvented by government as in the Eurogold and Cargill cases, were done
so without addressing the underlying legal bottlenecks. This fundamental problem of
unaddressed underlying legal ambiguities appears to be one of the most critical problems. It
raises the question of whether lack of clarity in the underlying rule of law is intentional, in order
to give public decision-makers the required degrees of freedom to grant special treatment and
exemptions whenever politically convenient. Unfortunately, the substantial cost of such
unpredictability in the rule of law in terms of foregone current and future investments amplifies
the impact of the distortions caused by government allocations based on personal connections
rather than market allocations based on underlying efficiency-related rules.
Competition-related constraints lead state-owned, local, joint-venture and fully foreignowned companies not to compete on an equal footing. In both the Cargill and Iş-Tim cases, the
failure of the relevant regulatory body rapidly to enforce a pro-competitive order has sent
negative signals for future investments by existing or new potentially efficient enterprises. It is
of course natural for entrenched local incumbents, whether in primary, secondary or tertiary
sectors, to seek to maintain market power and prevent new investors from challenging their
local dominance. However, it is the role of properly-enforced competition policies, both
through the independent regulatory bodies and through the Competition Board, to ensure that
incumbent companies only do so by lowering their costs and offering improved products, rather
than by seeking to dull the competitive market process, either on their own or through alliances
with organs of government.
This analysis of governance and institutions-related constraints in Turkey is consistent
with a broader analysis of politics and democracy in Turkey as populist patronage, allowing the
14
people greater access to the resources of the state through the help of political parties.11 In a
cultural environment where interpersonal trust is low, regional solidarity ties, blood relations,
clientelistic networks, favouritism and nepotism have deeply influenced and moulded the
political culture.12 For patronage to work, authorities must distribute favours to their clientele,
which is hard to do if allocation of contracts and contract monitoring, recruitment, promotion,
tariff decisions and the expansion of new entrants occur purely on meritocratic grounds and
through transparent procedures as required by EU standards. Only when rules and laws are
applied evenly for all market participants (and not directly modified for politically influential
firms) will non-market based favouritism be overcome, and more substantial investments driven
by underlying efficiencies be forthcoming.
4. FDI-related policies and institutions and EU accession
Turkey scores better than its competitors along many dimensions. A huge and growing
domestic market, a skilled and cost effective labour, strong local companies, and access to other
expanding markets are all strengths of Turkey. Furthermore, Turkey has a liberal legal
framework for FDI since 1954 and a convertible currency for almost 15 years, far earlier than its
competitors. However, relatively low levels of FDI inflows over the past years show that
Turkey has not been able to translate these competitiveness-related strengths into a sufficientlylarge number of concrete FDI projects. In comparison to other candidate countries, Turkey’s
EU candidacy has not positively affected the inflow of FDI, and figures show that even the
Customs Union has had a negligible effect. 13
The policies Turkey must follow to foster its future competitiveness include all the
traditional components needed to attract more FDI, such as further harmonisation of trade and
industrial policies and the adoption of related legislation and administrative procedures.
However, these components are necessary but not sufficient conditions for a more competitive
economy and will not automatically result in increased inflows of FDI. All candidate countries
also have applied the acquis but each country also has country-specific rules, policies and
institutions to seek FDI. In addition to meeting EU requirements in a broad range of traditional
harmonisation-related areas, Turkey must make efforts to improve its legal/judicial and
competition-related environment in order to ensure predictable respect for the rule of law and a
level playing field for all firms, not only on paper but also in terms of implementation.
4.1 EU requirements
Turkey’s EU candidacy status and obligations as a member of the Customs Union do
not directly impose EU requirements on FDI policy. Until the 2003 Accession Partnership
(AP), there was no explicit clause on FDI policy neither in accession partnership nor in regular
reports, even though limits on foreign ownership for certain sectors were criticised in the
context of freer movement of capital. However, FDI as well as domestic investments are very
much related to the overall business environment, and policy decisions regarding taxes and state
aids, intellectual property rights, sectoral licences, customs and standards. Furthermore, broader
competition policy areas have a direct impact on how a country performs with respect to
attracting FDI. Thus, the previous AP documents and the National Programme of Turkey had a
long list of legislation to be amended, which in turn could positively affect the investment
11
See, for instance, Kalaycıoğlu (2001).
Among 44 countries included in the World Values Survey of 1989-90, Turkey ranks the lowest with
less than 10% of its population believing that most fellow human beings are trustworthy. See
Kalaycıoğlu, op. cit.
13
The CU agreement does not provide as strong a signal as the prospects of a full EU membership
because it entails only market integration, without ensuring the deeper political, social and legal
transformations that would bring greater comfort to investors.
12
15
climate.
The 2003 Accession Partnership for Turkey has for the first time clauses related to FDI
policy. The two requirements explicitly stated in the AP document, both as short-term
priorities, are that Turkey should “facilitate and promote the inflow of FDI” (in the Economic
Criteria section) and “remove all restrictions affecting FDI (originating from the EU) in all
sectors in Turkey” (in the Free Movement of Capital section).14
Regarding broader EU requirements for FDI, the 2002 Regular Report contains
criticism of the limitations on foreign ownership in some sectors, of the authorisation system for
investment and of the obligation to provide USD 50,000 to establish a company or open a
branch in Turkey.15 Regarding the restrictions on foreign ownership in certain sectors such as
civil aviation, maritime transport, port enterprises, radio and television broadcasting,
telecommunication, and mining and energy, the government argues that most of the other
candidate countries still have similar restrictions and that Turkey should not remove them until a
more definite road map for EU accession is agreed upon. However, it is also argued that these
restrictions should be removed not only for compliance with the EU acquis, but to develop a
more competitive investment environment for Turkey.
4.2 Reform efforts to-date
Turkey has adopted an ambitious structural reform program in 2001 to lay the
foundation for sustainable growth, driven by private investments and supported by a smaller but
more effective government. The main private sector development-related pillars of the
government’s economic programme include: an improved investment climate; a smaller, more
transparent and effective public sector; a sound and competitive financial system; accelerated
privatisation; and a more efficient business infrastructure, with a particular focus on
communications and energy. The ongoing reform efforts are closely linked to Turkey’s
objective to accede to the EU. The government realises that Turkey has fallen behind many
other developing countries with respect to effective liberalisation, enforcement practice as well
as with respect to legal and judicial reforms. Pushing on with the ongoing reforms is crucial to
the country’s economic future.
Currently Turkey is implementing a major fiscal adjustment program to increase the
effectiveness of the public sector while reducing its size. Fiscal and public sector reforms are
imperative to ensure a sustainable domestic public debt profile, which is itself critical for
establishing macroeconomic stability with low inflation. These actions are critical to allow
lower interest rates, facilitate long-term investment planning and more robust private sector
growth. To complement these reforms and ensure their sustainability, Turkey also is
undertaking fundamental reforms of expenditure and taxation systems. The new Banks Act in
1999 established the Banking Regulation and Supervision Agency (BDDK) as an independent
authority to regulate and supervise the banking sector. The BDDK has implemented a
comprehensive banking restructuring program to promote more efficient financial
intermediation for the enterprise sector. To strengthen the scope for private sector investment in
telecoms, an amending Law in 2000 created the Telecommunications Authority, and
independent regulatory body responsible for licensing, tariffs, spectrum allocation and other
supervisory activities. Similarly, to strengthen the scope for private sector investment in energy,
separate electricity and natural gas Laws in 2001 established the independent Energy Market
Regulatory Authority. Amendments to Turkey’s Constitution were made in August 1999
establishing the legal basis for privatisation, and allowing public services to be performed under
private law. Importantly, the amendments also allow international arbitration of disputes. A
new public procurement law also has been enacted in 2002. While all these policy
14
15
Council Decision on Accession Partnership with Turkey, 2003 (COM 2003)
Regular Report on Turkey’s Accession, 2002 (COM 2002, 700 final)
16
announcements are desirable and in the right direction, the government needs to ensure careful
and consistent implementation without undue hesitation not to adversely affect business
expectations.
In order to address the feedback received from international investors about the
difficulties in Turkey’s investment climate, the government in 2001 launched a reform process
to improve administrative procedures under the title ‘Reform Program for Improving the
Investment Climate’. The idea behind this initiative was that administrative barriers can make
the difference between being an attractive location for investment and one that is not
competitive, since complex and time-consuming administrative procedures appear to be among
the most important disincentives to investment, and can discourage investors despite other
attractive features that a country might have to offer. Taking into account the findings and
recommendations of a diagnostic study and the project on administrative barriers to investment
conducted jointly by the government and the Foreign Investment Advisory Service, a joint
facility of the International Finance Corporation and the World Bank, the Government enacted a
“Decree on Improving the Investment Climate in Turkey” on December 11, 2001 as part of a
national strategy to increase the overall level of income and productivity and to raise the level of
competitiveness of firms operating in Turkey.16
The challenge facing the government was how to implement this reform vision in a
manner that would streamline administrative procedures while incorporating private sector
feedback on the measures to be taken. Within this framework, a three-phase strategy was
designed and started to be implemented to facilitate the reform process. First, a clear vision and
a consistent direction for the reform were embodied in the December 2001 ministerial decree in
order to demonstrate political commitment and consensus behind the reform scheme. The
decree established a coordinating body comprised of senior public and private sector decisionmakers, the Coordination Council for the Improvement of the Investment Climate (YOIKK),
with the mandate to identify and remove regulatory and administrative barriers to private
investment. Second, a clear and precise action plan defining the priorities, the timing and
responsibilities was formulated. Last but not least, YOIKK has been scheduled to hold regular
monthly meetings in order to monitor progress made, with quarterly reports submitted to the
Council of Ministers.
As shown in Figure 5, key areas of reform have been identified and grouped under nine
technical committees to deal with the following constraints:
-
Company registration: time consuming, unnecessary and duplicative transactions
-
Employment: problems related to short-term work visas, employment of special groups, and
high social contributions by employers.
-
Sectoral licences: licensing procedures are unnecessarily complicated in a number of
industries, primarily due to overlapping authorities, highly centralised approval procedures,
and with little involvement by the private sector.
-
Location: access to public lands and site development by the private sector is very timeconsuming and has some restrictions.
-
Taxes and incentives: corporate income tax rate is comparatively high, and the system is
complex. Incentives should be aligned to the EU state aids regime and the process should be
simplified and automatic where possible.
-
Customs and standards: despite major reform initiatives, customs procedures still cause
some delays due to significant documentation requirements, lengthy testing procedures,
delayed VAT reimbursement and discretionary decision-making with incidences of
corruption,
16
See FIAS (2001).
17
-
Intellectual property rights: protection of patents, trademarks, and copyrights is insufficient,
mainly because of remaining gaps in the existing legislation, weak implementation and
enforcement of laws, and cumbersome procedures,
-
Investment promotion: There is no one single entity that effectively conducts a targeted
investment promotion and policy advocacy
-
FDI legislation: Legislation on FDI at the time of the formation of YOIKK was based on the
1954 law.
The first YOIKK meeting was held in March 2002, and set targets and timelines for these
technical committees. One core dimension of the reform process has been private sector
involvement in all efforts through disseminating the information and sharing the results obtained
over time. This emphasis is in line with the government’s conviction that joint evaluation of the
needs and identification of appropriate solutions is of utmost importance for the success of the
reform initiative.
The reports of the technical committees have been quite positive. The government
already has taken several steps in compliance with the recommendations of the committees.
Even though there was an election and change in government, the reform program has proved to
be effective and various legislative changes have been made and draft laws prepared. Following
the November 2002 elections, the new government has amended the Council of Minister’s
Decree to include another technical committee on small and medium enterprises. To increase
the influence of YOIKK, the government decided to head YOIKK by a minister. Enacted laws
as a direct result of the YOIKK process to-date include: a new up-to-date FDI law (that serves
as a declaration to foreign investors of their rights and that will enable a shift from an ex-ante
control-based “investment permission system” to a “promotion and facilitation approach” with
minimal ex-post monitoring to continuously improve the investor climate, in conformity with
international best practices); a law that redesigns the company registration process (by
diminishing the prior 19 required steps to 3 and reducing turnaround from two and a half
months to one day); a law on employment of foreign personnel; and a law on the investment
allowance system (which enables a shift to an automatic state aids system in line with EU
requirements). Among the drafted laws which have been sent either to the Prime Ministry or to
the Parliament are: a law on the duties and responsibities of the Patent Institute (which will
enable the Institute to deal with intelllectual property rights issue in a more professional way);
and a law on the establishment of an investment promotion agency.
Although there have been some investment promotion initiatives underway by several
public and private institutions, Turkey at present does not have an agency with a strong and
clear mandate, set-up and budget to carry out effective investment promotion, including
functions such as investor servicing, investment generation and policy advocacy, and governed
jointly by public and private sectors. The draft new law submitted to the parliament incorporates
these issues.
YOIKK efforts also have borne fruitful results in several other areas such as recruitment
of expatriates, sectoral licencing, customs, and intellectual and industrial property rights. With
respect to customs reform, the Undersecretariat of Customs has been implementing an
ambitious reform program to improve its administrative efficiency and effectiveness. The
customs automated system has been rolled-out to 99% of all customs offices and further
enhanced to assist customs in controlling movement of goods. Important steps taken include
modernising customs laws, regulations and procedures in line with those of EU legislation, and
simplifying and harmonising forms, procedures and control techniques in line with those
internationally recommended by the World Customs Organisation. Necessary legislation to
strengthen the capacity and infrastructure of the Turkish Patent Institute has been submitted to
parliament. The intent is to ensure effective implementation of the regulations on protection of
intellectual and industrial property rights.
18
Finally, land acquisition and site development for investment is a critical issue for both
local and foreign investors. A very useful discussion forum involving public and private sector
representatives has led to the creation of a priority list of problems and measures to be taken in
this field. The technical committee working on this issue will begin by formulating solutions to
the most urgent problems.
4.3 Outstanding priorities
While current efforts have largely focused on the introduction of new laws in pre-identified
areas to spur administrative reforms, predictable implementation of existing and new legislation
is far more important. And regarding competition-related reforms, it is vital for all investors—
existing producers as well as new entrants, whether local, joint venture or wholly foreignowned—to face a level playing field in the way that laws, regulations and administrative
procedures are implemented. Certain critical problems still exist for investors in these areas, as
highlighted by the case studies.
a. Legal and judicial reforms
The improvements on the legislation front, many of which were achieved in the last few
years, were necessary but not sufficient to create an attractive legal framework for foreign
investors. Improvements in FDI legislation in the narrow sense fall in this category of necessary
but not sufficient changes required to generate sustainable increases in FDI inflows. One of the
critical outstanding impediments to investment is that implementation of the laws in both the
executive and judicial branches of the government is fraught with problems for investors. The
most important but also likely the most difficult reforms needed in this arena are basic changes
in the legal and judicial systems, and in the way that administrative procedures more generally
are implemented.
The way that the legal and judicial systems work is a critical determinant of FDI –
especially high-value FDI destined for export markets which can go anywhere and which need a
reliable and hassle-free environment. Lengthy and non transparent procedures combined with
unpredictable outcomes, in both the executive branch of the government and in the courts, are
among the main problems in this area. Incomplete reforms and poor implementation of laws
and regulations are the overarching issues. Adopted laws are often not implemented on time. All
this contributes to the general perception of an unpredictable legal framework. Not only are the
administrative procedures time-consuming, but also enforcement procedures for commercial
cases at the courts take much longer than many other countries. The high workload of judges is
the major reason for these delays. Cases in Turkey take often longer than a year. In a survey
carried out by FIAS, another point frequently raised by investors is the lack of confidence in the
impartiality and quality of the commercial courts.17 Even if the legal issue appears clear, foreign
investors routinely state that the judgments are still much more unpredictable than they would
be in their home country. Foreign companies and bigger companies are very visible and laws
may be applied more strictly to them than to domestic and smaller companies. While the laws
themselves respect the principle of equal treatment stipulated in the 1954 Law on Foreign
Capital and the new Foreign Direct Investment Law, implementation often has been different.
The government is taking steps to reform the judicial system and enhance its
predictability as a component of its EU Accession Program. The commitments made in this area
as well as the short- to medium-term plans are reflected in the National Program. These targets
will require some years to achieve. However, these reforms should also help to improve the
perception of Turkey in foreign investors’ eyes. One desirable step would be for Turkey to
institute a comprehensive legal and judicial review to identify and address important items in
existing private sector-related laws that are in contradiction with each other or that are not
17
FIAS, op.cit.
19
sufficiently clearly defined. Furthermore, a specific institution should be entrusted with
improved oversight responsibilities to reduce the likelihood of such re-occurrences in the future.
Such a review should also include in its terms of reference the removal of detailed sectoral
issues—such as those related to allocation of land, first priority agricultural land, privatisation
and arbitration—from the Constitution and their introduction instead in appropriate laws. Two
related recommendations that could be acted on immediately are to refrain from allowing so
much time to pass between the adoption of laws and of implementing legislation, and to seek
maximum input from private sector participants, both local and foreign, at the legal preparation
phase. Best practice would be to draft implementing regulations parallel to the law or at least to
have a detailed draft on how the implementation will look like at the time the law is adopted.
Seeking significant input from business associations before laws and regulations are adopted
will result in adequate legislation based also on the concerns of the private sector. This
procedure, common practice in most OECD countries, increases the knowledge base on which
legislation is drafted.
b. Competition-related reforms
The general aim of creating a more competitive environment has been dealt with as part
of the process of meeting basic EU accession requirements. Turkey’s competition law was
developed while Turkey was negotiating its Customs Union with the EU, and was adopted in
1994, taking the EU treaty as its substantive basis. The Competition Board (RK) has been
actively applying Turkey’s competition law since the end of 1997. However, in addition to
competition law implementation, industrial policy, company law, the free movement of goods,
capital and service provision, taxation, sectoral policies, regional policies and SME policy are
all related to competition. Progress in all of these areas to comply with the EU acquis will help
Turkey to have a better competitive environment.
In the area of competition law enforcement, a couple of outstanding issues still remain
that are crucial for effective private sector development. In particular, the current legislation
does not allow the RK to apply competition rules to all public undertakings, including those
with special or exclusive rights and to other entities of public administration. It is in Turkey’s
interest to change this and include the equivalent of EC Treaty Article 86 (ex Article 90 of the
Treaty of Rome). As privatisation progresses and public participation withdraws, care should be
given to better align the specific sectoral laws to the Competition Act in order to ensure the
efficient enforcement of competition rules. Therefore, it is essential that enhanced powers to act
during the privatisation process and in the regulated infrastructure sectors be granted to the RK.
In this respect, closer coordination between the RK and special sectoral regulatory authorities
should be secured. While sectoral regulatory authorities should focus more on ex-ante
regulation, the RK should concentrate on ex-post regulation. Following such a ‘specialisation’
the current state of competition between these two types of institutions will diminish. Instead, a
stable ground for cooperation and coordination will be laid. This need for improved
coordination is evident in the Cargill case where quotas imposed by the Sugar Board have
adversely affected private sector parties by inhibiting competition, and also in the Iş-Tim case
where earlier coordination would have helped address the situation sooner.
A recent study carried out by experts from RK on legislation not compatible with
competition supports the view that the government is not consistent in its application of
competition policy principles.18 The study lists various laws and regulations from different
sectors that contradict the enacted competition law, with almost all these sectors being
dominated by public enterprises. While such inconsistencies could be understandable for
legislation that dates back to the time when government applied an import-substitution strategy
and the public sector was the driving force of the economy, there is no economic rationale for
such contradictions in legislation adopted after the Competition Act was approved. In particular,
18
Ekdi, Öztürk, Ünlü, Ünlüsoy and Çınaroğlu, 2002.
20
such contradictions are most glaring in the case of regulatory bodies. As discussed in the Cargill
case, the Sugar Board should not have the unilateral authority to impose anti-competitive
quotas. More generally, there should be enhanced competition policy oversight to ensure that
the decisions of regulatory boards are not in contradiction with competition principles. A strong
case can be made for the desirability of strengthening the traditional competition advocacy
responsibilities of the RK, including granting the RK: the power to introduce or amend new
laws to promote competition; the power to modify existing laws that are anti-competitive in
their impact; the oversight responsibility to ensure that relevant institutions do not perform an
anti-competitive role; and the power to review whether decisions of all regulatory institutions
are in the public interest, with the mandate to submit their reports to parliament and other
appropriate public oversight entities.
A second key area of competition policy with an unfinished agenda concerns state aids.
Turkey has been criticised by the EU for not aligning its state aids system to that of the EU,
even though this has been a commitment of Turkey under the Customs Union. Progress has
been made in this area, but legislative changes and an independent monitoring authority have
not yet been established. Moreover, the current attempts to align the state aids rules only cover
the aids given to the private sector whereas public sector incentives also should be covered to
ensure a competitive environment.
The broader EU requirements shed light on other issues that Turkey should focus on
regarding a more competitive environment. These include alignment with the acquis on
intellectual and industrial property rights (company law), and removing limitations for foreign
ownership in certain sectors (free movement of capital).
c. The benefits of full EU accession
Turkey’s eventual EU membership is very crucial for FDI inflows. Irrespective of
numerous characteristics that render it an attractive place for foreign investment, Turkey cannot
attract as much FDI as its CEEC competitors unless the government takes further steps towards
full EU membership. Actually, Turkey would not have to wait very long to start reaping the
benefits of an eventual EU accession. With the opening of EU accession negotiations, Turkey is
already likely to attract larger sums of FDI. There are many reasons to expect such a
development to take place.
The opening of EU negotiations would act as a strong signal that Turkey will become a
full member of the EU in the future. Assuming that the government will continue on the current
path of structural reforms with a clear focus on the sustainability of public debt, the signalling
effect of the opening of accession negotiations will be strong. Such a decision will assure
foreign investors that the Turkish economy will be set on a stable growth path for the
foreseeable future. Equally important, the opening of EU accession negotiations would provide
all investors enhanced trust that the legal and judicial environment will improve across all
relevant areas of the common acquis, and that implementation of all required secondary
legislation also will improve – as the accession process in Turkey’s case requires not only
progress in enacting laws but progress in implementation. For Turkey, the benefit of stability,
together with institutional reforms that will improve application of the rule of law and enhance
competition, will be to convince foreign investors to channel more funds to Turkey for domestic
as well as export market-oriented projects. Especially with its domestic market potential, Turkey
will be very attractive for FDI in non-traded sectors. As the average size of investments in these
sectors is in general larger, attracting significant FDI inflows immediately after the opening of
negotiations is likely.
The attractiveness of Turkey for foreign investors will continue to increase as the
accession negotiations proceed. At each step, Turkey will move closer to becoming a full
member, closing the gap between CEECs and Turkey in terms of attracting FDI. Turkey will
undertake more steps towards the harmonisation with the EU framework. At one step, even
21
before becoming a full member, Turkey will be in a position to accept the authority of EU
agencies in the resolution of problems that may arise between foreign investors and the Turkish
government. This step will further ease some of the reservations that foreign investors may still
have vis-à-vis Turkey. After all, EU rules and regulations and the ways they are implemented
are well-known and predictable to foreign investors. It is at this stage that one of the most
important benefits from EU accession will be realised by Turkey, as rule of law and
competition-related constraints will be eased even further, with concomitant increases in private
investment flows for the benefit of enhanced growth and development in Turkey.
d. The role of pro-active investment promotion policies
In each of the anticipated stages in the accession process, as Turkey moves from its
current status as a country seeking the opening of accession negotiations to the desired endstatus as a full EU member country, a critical question is what the most appropriate set of
investment promotion policies, best adapted to the evolving Turkish reality, should be. In
addition to focusing on those elements of the investment climate most critical to moving from
one stage to the next in the accession process, including improved implementation of existing
laws and institutional reforms to improve application of the rule of law and to enhance
competition, what else should Turkey be doing on the policy side?
This brings us to the question of the desirability of more targeted FDI policies. Both
developed and developing country experiences show the potential benefits of specific policies to
stimulate investment, and of the establishment of an investment promotion agency (IPA) that
will be engaged in activities such as investment generation, policy advocacy, investor servicing
and image building.
According to UNCTAD, there are more than 160 national and over 250 sub-national
IPAs worldwide.19 A recent empirical study on the effectiveness of IPAs in 58 countries shows
that FDI inflows are positively correlated with investment promotion activities, and that the
quality of the investment climate and the level of development have a significant effect on IPA
performance.20 This finding suggests that countries are well advised to focus on basic
improvements in the investment climate first, and consider introducing an IPA at a minimum
concurrently with serious efforts to improve the investment climate. Moreover, political
visibility and participation of the private sector appear to be two critical elements that contribute
to the success of an IPA. Worldwide experience shows that IPAs are more effective when they
are autonomous from the government (though subject to policy oversight by the public sector),
and when they are a product of genuine joint effort of private and public sectors.21
At the moment, Turkey does not have an IPA. The government has been carrying out
promotion activities on a negligible budget. The promotion activities mainly consist of
publications, limited advertisement, and participation in seminars and trade-investment fairs.
Compared with many other countries, it is difficult to claim that Turkey has a coherent
promotion policy. Nor is it possible to claim that the budget allocated to promotion is sufficient.
Under the YOIKK reform program, the Technical Promotion Committee has tackled this
problem and decided to establish a promotion agency. Besides the already mentioned study that
was carried out as a joint effort of the World Bank and related Turkish institutions, and a draft
law has been prepared. Care has been taken to design an agency that could perform all the key
recommended IPA functions. The new FDI law recommends that the governance of the IPA be
carried out jointly by public and private sectors, with the majority vote in private hands. It is
also proposed that the agency have an autonomous structure and an independent budget. The
law has already been sent to the Prime Ministry, and is expected to be enacted as of 2004.
19
See UNCTAD (2000).
See Morisset (2003).
21
The key functions that a well-designed IPA should perform are summarised in an annex.
20
22
Aside from the public sector’s oversight role in establishing an appropriate institutional
framework, governments also have a key role to play in articulating an overall investment
policy, and specific FDI policy actions. Governments ideally should first decide on an overall
investment and FDI policy, and then use incentives where appropriate as tools to achieve the
stated objectives. The use of incentives will differ by country, but there are general rules
specified by WTO that each country should obey. For Turkey, there are additional rules
stemming from the Customs Union agreement with the EU. As part of cross-national efforts at
abolishing barriers to investment, bilateral or international agreements are signed between
countries to protect mutual investments, with clauses ranging from admission and establishment
to standards of treatment and dispute settlement mechanisms.
Attracting more FDI per se should not necessarily be the main target of a country’s FDI
policy. As important are the questions of how the country can benefit more from any level of
FDI, and how to prevent any potential negative effects of FDI. FDI policies ideally should
provide incentives for investors to act in ways that will contribute most to the development
process of the country. For this, countries can try to build local capabilities, using local
suppliers and upgrading local skills, technological capabilities and infrastructure.22 Typically,
policy makers attempt to understand the potentialities and the attractiveness of the country, and
then try to design a policy accordingly. The sectoral and regional capabilities of the country, the
needs of specific investors, be they market-seeking or resource seeking, the development level
of specific sectors relative to global trends all should be taken into consideration. Even
developed countries apply specific policies to attract FDI, and Germany’s provision of special
incentives for attracting ICT (information-communication technologies) investments is an
example of this.
Despite the general shift of attitudes in favour of FDI, significant concerns remain about
potential negative effects. So, countries should be careful in eliminating the possible negative
effects that FDI can have and design their policy accordingly. Crowding-out of local firms and
products, transfers of polluting activities or technologies, concessions given to investors in
special zones that allow them to skirt labour and environmental regulations are examples of
these negative effects. 23
Given the benefits that could accrue to Turkey from significantly higher levels of FDI,
there is indeed more that Turkey could and should do on the policy side – subject to WTO and
EU Customs Union constraints. Turkey indeed has negotiated investment agreements with 79
countries and signed 66 of these agreements, and also has signed “double taxation” agreements”
with 49 countries. Turkey has taken active part in the WTO negotiations for an international
investment agreement, and has participated in FDI-related issues in platforms such as
UNCTAD, OECD, WTO, and the EU Commission. However, comparing Turkey’s potential
with actual levels of FDI inflows suggests that policies implemented to-date need further
strengthening. In addition to enhanced legal/judicial implementation and more effective
competition across markets, Turkey would benefit from a coherent overall investment and FDI
policy, with a clear articulation of how specific policies and more activist promotion are
intended to achieve stated objectives.
5. Conclusion
This paper examines the main FDI challenges currently facing Turkey. The setting of the
analysis is that FDI can in principle be highly beneficial for a country’s growth and
development prospects. In a first section, we reviewed this claim in the Turkish context based
on existing studies. The available evidence suggests that FDI is indeed highly productive for
the Turkish economy as a whole, based on the significant direct and indirect benefits on
productivity in the manufacturing sector.
22
23
See UNCTAD (2003).
Op.cit, p.88
23
Despite its beneficial effects, however, recorded FDI inflows to Turkey have extremely
been low compared to the CEECs. The main FDI challenges facing Turkey, therefore, are why
FDI inflows have remained so low and how to increase the inflows to desirable levels. An initial
question addressed is to what extent recorded inflows fully reflect actual inflows. The paper
provides preliminary evidence that understatements may be significant in some years, though
changes in the new 2003 FDI Law coupled with improved statistical recording should help
alleviate discrepancies from international common practice.
The paper examines the determinants of low FDI inflows in greater detail. We argue
that one of the major culprits behind the laggard performance in FDI inflows is the country’s
long-running fiscal problems and the ensuing macroeconomic uncertainty. Turkey’s current
efforts at implementing a major fiscal adjustment, if sustained, should help achieve lower
inflation and macroeconomic stability. The introduction of inflation accounting will no doubt be
a welcome interim measure for local and foreign investors alike. Besides macroeconomic
uncertainty, specific infrastructure-related weaknesses also continue to diminish Turkey’s
attractiveness to investors. Although Turkey benefits from its skilled, adaptable and
entrepreneurial workforce, and communications and transport do not appear to be major
problem areas, Turkey lags behind in terms of its energy infrastructure, its level of
computerisation, and the availability of credit for the private sector. Turkey’s recently passed
new electricity and natural gas framework laws, to the extent that they are effectively
implemented, should spur significant improvements in line with Turkey’s underlying
endowments in the energy area. The successful implementation of the adjustment program will
ensure that more funds will be channelled to private sector rather than the funding of the huge
public sector deficit, at low real interest rates.
Perhaps the most important contribution of the paper is its examination of outstanding
rule of law and competition-related impediments to investment through detailed case studies.
Based on three cases from the primary, secondary manufacturing and tertiary services sectors,
we argue that the main unaddressed obstacles to increased FDI in Turkey are governance and
institutions-related problems related to rule of law and competition. The most important legal
and judicial constraints relate to insufficient clarity and insufficient respect for the rule of law.
In each of the analysed cases, the government as rule-maker has failed to address underlying
legal ambiguities in a timely fashion, raising the question of whether lack of clarity in the
underlying rule of law is intentional, in order to give public decision-makers the required
degrees of freedom to grant special treatment and exemptions whenever politically convenient.
Unfortunately for the country as a whole, the resulting unpredictability has resulted in
substantial foregone current and future investments. Competition constraints, in turn, are related
to the absence of a level playing field where all companies compete on an equal basis. In two of
the cases examined, the failure of the relevant regulatory body to enforce a pro-competition
ruling rapidly also has sent negative signals for future investments.
In terms of future policy priorities, we argue that predictable and uniform
implementation of existing and new legislation is of utmost importance. In the legal and judicial
area, the focus of reforms should be to remove legal ambiguities, by addressing all private
sector laws and implementing regulations that are in contradiction with each other or not
sufficiently clearly defined. In the competition area, it is in Turkey’s interest to empower the
Competition Board to apply competition rules to all public undertakings, aligning its
competition law to EC Treaty Article 86 and its state aids system to that of the EU. Improved
coordination between competition and other independent regulatory boards should yield more
rapid pro-competition outcomes.
The EU accession process should itself provide significant benefits to Turkey with
respect to FDI inflows by helping rule of law and competition constraints to be eased further.
The expected EU decision to start negotiations towards full membership of Turkey will be
crucial in finally convincing larger numbers of foreign investors to invest in Turkey. Finally, in
addition to aligning Turkey’s investment climate more closely with that of the EU, Turkey also
should follow a more pro-active approach by implementing more specific FDI policies and
24
active promotion.
25
References
Arol, Ali Ihsan, 2002, “Current Status of FDI and Environmental Issues in Mining in Turkey,”
OECD Global Forum on FDI and the Environment, February.
Blomström, Magnus and Ari Kokko, 1998, “Multinational Corporations and Spillovers,”
Journal of Economic Surveys, 12(2): 1-31.
Borensztein, Eduardo, Jose De Gregorio and Jong-Wha Lee, 1998, “How Does Foreign Direct
Investment Affect Economic Growth”, Journal of International Economics, Vol. 45, 1998, pp.
115-135.
Commission of the European Communities, 2003, Council Decision on Accession Partnership
with Turkey (COM 2003)
Commission of the European Communities, 2002, Regular Report on Turkey’s Accession
(COM 2002, 700 final)
Ekdi, Barış, Ebru Öztürk, H.Hüseyin Ünlü, Kürşat Ünlüsoy and Serpil Çınaroğlu, 2002,
“Rekabet Kuralları İle Uyumlu Olmayan Mevzuat Listesi”, Rekabet Dergisi, Issue 9, March.
FIAS, 2001, Turkey: A Diagnostic study of the FDI Environment, February.
Gruben, William C., and Darryl McLeod, 1998, “Capital flows, savings, and growth in the
1990s”, The Quarterly Review of Economics and Finance, Vol. 38, No. 3, Fall.
Kalaycıoğlu, Ersin, 2001, “Turkish Democracy: Patronage versus Governance”, Turkish
Studies, Vol. 2, No 1 (Spring), pp 54-70.
Morisset, Jacques, 2003 “Does a Country Need a Promotion Agency to Attract Foreign Direct
Investment?” World Bank Policy Research Working Paper 3028, April 2003.
OECD, 2003, Foreign Direct Investment Statistics: How Countries Measure FDI, Paris.
_____, 1996, OECD Benchmark definition of FDI, 3rd Edition, Paris
Özatay, Fatih, ve Guven Sak, 2002, “The 2000-2001 Financial Crisis in Turkey”, mimeo, The
Central Bank of the Republic of Turkey and Ankara University.
Stern, Nicholas, 2002, “Dynamic Development: Innovation and Inclusion,” Munich Lectures in
Economics, Ludwig Maximilian University, Munich, November 19.
UNCTAD, 2003, World Investment Report: FDI Policies for Development: National and
International Perspectives, New York: The United Nations.
________, 2001, “The World of Investment Promotion at a Glance: A Survey of Investment
Promotion Practices”, United Nations Conference on Trade and Development, United Nations
Advisory Studies number 17, UNCTAD/ITE/IPC/3.
________, 2000, World Investment Report: Cross-border Mergers and Acquisitions and
Development, New York: The United Nations.
Wells, Louis T. Jr. and Alvin G. Wint, 2001, “Marketing a Country: Promotion as a Tool for
Attracting Foreign Investment,” Foreign Investment Advisory Service (FIAS) Occasional Paper;
13.
26
Yılmaz, Kamil, Cevdet Akçay and Emre Alper, 2002, “Enflasyon ve Büyüme Dinamikleri:
Gelişmekte Olan Ülke Deneyimleri Işığında Türkiye Analizi,” (Inflation and Growth Dynamics:
An Analysis of Turkey in the light of Developing Country Experiences), TUSIAD (Turkish
Industrialists' and Businessmen's Association) Publication, December.
Yılmaz, Kamil and Şule Özler, 2004, “Foreign Direct Investment and Productivity Spillovers:
Identifying Linkages through Product-based Measures,” mimeo.
Zhang, Kevin H., 1999, “FDI and Economic Growth: Evidence from 10 East Asian
Economies”, Economia Internationale, November.
27
ANNEX: Functions of an Investment Promotion Agency (IPA)
The groupings of the different functions of an IPA can differ for developed and
developing countries or from one country to another. The four-fold grouping proposed by Wells
and Wint (2001) used for the studies carried out for the Turkish IPA, are described below.
Image building is the function of creating the perception of a country as an attractive
site for international investment. Activities commonly associated with image building include
focused advertising, public relations events, and the generation of favourable news stories by
cultivating journalists.
Investor servicing and facilitation refers to the range of services provided in a host
country that can assist an investor in analysing investment decisions, establishing a business,
and maintaining it in good standing. Activities in this area include information provision, “onestop shop” services aimed at expediting approval processes, and various forms of assistance in
obtaining access to sites and utilities.
Investment generation entails targeting specific sectors and companies with a view to
creating investment leads. Activities include identification of potential sectors and investors,
direct mailing, telephone campaigns, investor forums and seminars, and individual presentations
to targeted investors. Investment generation activities can be done both at home and overseas.
Policy advocacy consists of the activities through which the agency supports initiatives
to improve the quality of the investment climate and identifies the views of the private sector on
each relevant topic. Activities include surveys of the private sector, participation in task forces,
policy and legal proposals, and lobbying.
The emphasis of the IPA facility should depend on the purpose of the FDI policy: how
much promotion is needed depends on the kind of FDI to be attracted and the basic attractions
of the host country. A large and dynamic economy needs to promote itself less than a small one.
The bulk of massive inflows of FDI to China were not the result of active FDI promotion. And
promotion can only go so far. If the economic base is weak and unstable, no amount of
persuasion can attract large and sustained FDI flows (UNCTAD, 2003).
Of the main investment promotion functions that all countries consider, image building
and investor servicing & facilitation are typically the ones best left entirely to the separate
public-private IPA.
28
Table 1. FDI summary data: Turkey vs comparators
Czech
Turkey Poland Republic Hungary
199,267
157,598
51,433
46,604
44,542
39,212
14,550
11,269
Population (2000, millions)
67.4
38.7
10.3
10.0
FDI inflows, 1991-1996 (USD mn, annual avg.)
751
2,119
939
2,205
FDI inflows, 1997-2000 (USD mn, annual avg.)
878
6,971
4,072
1,957
FDI inflows, 2001 (USD mn)
3,266
5,713
4,924
2,440
FDI inflows/GFCF, 1991-1996 (annual avg.)
1.9%
10.7%
6.4%
26.8%
FDI inflows/GFCF, 1997-2000 (annual avg.)
1.9%
18.1%
26.5%
17.9%
12.4%
15.0%
30.6%
20.1%
FDI stocks, 1996 (USD mn)
5,825
11,463
8,785
14,193
FDI stocks/GDP, 1996
3.2%
8.8%
15.2%
31.4%
FDI stocks, 2000 (USD mn)
9,335
34,227
21,644
19,804
FDI stocks/GDP, 2000
4.7%
21.7%
42.1%
42.5%
12,601
42,433
26,764
23,562
FDI stocks/GDP, 2001
8.5%
24.1%
47.1%
45.4%
Exports of affiliates of foreign TNCs 1
2000 (USD mn)
3,684
12,267
10,876 2
19,558
26.5%
32.7%
2
61.1%
11,107
2
22,820
71,385
4
26,645
GDP (2000, USD millions)
GFCF (2000, USD millions)
FDI inflows/GFCF, 2001
FDI stocks, 2001 (USD mn)
7.2%
TNC Exports/Total Exports, 2000
Imports of affiliates of foreign TNCs, 2000
No of affiliates of foreign TNCs, 2000
12,628
23,554
5,334
3
35,840
Source: IMF, International Financial Statistics CD-ROM; UNCTAD, World Investment Database (WID) Country
Profiles, 2003; UNCTAD, World Investment Report, selected years. v
1. An affiliate is an incorporated or unincorporated enterprise in which an investor, who is resident in
another economy, owns a stake that permits a lasting interest in the management of that enterprise (an
equity stake of 10% for an incorporated enterprise or its equivalent for an unincorporated enterprise).
2. For Czech Republic foreign trade, 1999.
3. For Poland number of affiliates, 1998. Includes all firms with foreign capital.
4. For Czech Republic number of affiliates, 1999. The number includes joint ventures. Out of this number,
53,775 are fully-owned foreign affiliates.
29
Table 2. FDI Definition in OECD Countries
Preferred
Preferred Stocks Other Kinds of
Indirectly- Capital Long Short
Bonds &
Reinvested
Financial
Commerce /
StocksTraded in Not Traded in Non Preferred
owned FDI
in
Term Term
Leasing Marketable
Earnings
Derivatives
Retail Loans
Stock Exchange Stock Exchange
Stocks
Enterprises Kind Loans Loans
Securities
Australia
Austria
Belgium
Canada
Czech Re.
Denmark
Finland
France
Germany
Greece
Hungary
Iceland
Ireland
Japan
Korea
Luxembourg
Mexico
Netherlands
New Zealand
Norway
Poland
Portugal
Spain
Sweden
Switzerland
Turkey (6224)
Turkey (4875)
England
USA
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
No
Yes
Yes
Yes
Yes
No
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
No
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
No
Yes
Yes
No
NA
No
Yes
No
No
Yes
No
No
No
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
NA
Yes
No
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
No
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
No
Yes
Yes
No
Yes
Yes
No
No
Yes
Yes
Yes
No
No
No
Yes
Yes
NA
Yes
Yes
NA
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
No
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
NA
No
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
No
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
No
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
No
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
No
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
No
No
No
Yes
Yes
Yes
Yes
No
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
Source: OECD, 2002 and 2003. NA: Not Available; * Excluding State Bonds
30
Yes
No
No
Yes
No
No
No
No
No
Yes
Yes
Yes
Yes
No
No
Yes
Yes
Yes
Yes
No
Yes
Yes
Yes
Yes
Yes
No
No
Yes
Yes
NA
No
Yes
Yes
NA
No
Yes
No
No
Yes
Yes
NA
Yes
No
No
No
Yes
No
Yes
No
Yes
Yes
No
Yes
Yes
No
No
No
Yes
Yes
No
No
Yes
NA
No
No
No
No
Yes
Yes
NA
Yes
Yes
No
No
No
No
Yes
Yes
Yes
Yes
No
Yes
Yes
No
Yes(*)
No
Yes
Yes
No
No
NA
NA
No
No
No
No
NA
Yes
NA
NA
No
No
No
No
NA
No
Yes
NA
No
No
No
Yes
No
Yes
No
Yes
Table 3. FDI stocks by industrial sector, 2000 (Share, %)
Sector / Industry
PRIMARY SECTOR
Agriculture, hunting, forestry and fishing
Mining, quarrying and petroleum
SECONDARY SECTOR
Food, beverages and tobacco
Textiles, leather and clothing
Wood, paper, publishing and printing
Petroleum, chemicals, rubber and plastic products
Non-metallic mineral products
Basic metal and metal products
Machinery and equipment
Electrical machinery and apparatus
Motor vehicles and other transport equipment
Precision Instruments
Other manufacturing
Unspecified secondary
TERTIARY SECTOR
Electricity, gas and water
Construction
Trade and repairs
Hotels and restaurants
Transport, storage and communication
Finance
Real estate and business activities
Education
Health and social services
Other services
TOTAL
TURKEY
1.5
0.8
0.7
41.3
7.3
1.9
0.3
9.5
2.6
2.6
0.2
3.7
12.1
0.4
0.7
0.0
57.3
0.8
8.1
4.4
17.0
16.6
0.0
7.5
2.8
100
Poland
0.9
0.5
0.4
38.6
8.4
0.7
4.4
6.5
2.0
1.3
1.2
6.4
7.8
60.5
1.2
6.6
16.7
0.5
8.0
20.0
7.0
0.5
100
Source: UNCTAD, World Investment Database (WID) Country Profiles, 2003; Turkey GDFI database.
31
Czech Rep.
2.0
0.2
1.9
38.1
4.8
1.3
3.1
6.5
5.9
3.6
1.7
3.3
6.5
0.7
0.6
0.0
59.8
6.6
1.5
15.0
0.3
11.2
14.7
9.2
1.2
100
Hungary
1.5
1.1
0.4
36.8
8.9
1.6
1.9
6.8
2.3
2.2
1.9
7.2
3.6
0.4
61.7
9.4
1.2
12.4
1.8
7.7
11.3
15.7
0.0
0.1
1.9
100
Table 4. Largest Affiliates of Foreign TNCs (Sales in million USD)
Company
Home Country
Industry
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
Turkey – 2001
Tofaş Türk Otomobil Fabrikası A.Ş.
Oyak Renault Otomobil Fabrikaları A.Ş.
Vestel Elektronik San. ve Tic. A.Ş.
Ipragaz A.Ş.
Sasa Dupont Sabancı Polyester Sanayi A.Ş.
Mercedes Benz Türk A.Ş.
Philsa PhilipMorris Sabancı Sigara-TütünA.Ş.
Bosch Sanayi ve Ticaret A.Ş.
Siemens Sanayi ve Ticaret A.Ş.
Paşabahçe Cam Sanayi
Ford Otomotiv Sanayi A.Ş.
Goodyear Lastikleri T.A.Ş.
Trakya Cam Sanayii A.Ş.
Profilo Telra Elektronik Sanayi ve Tic. A.Ş.
BSH Profilo Elektrikli Gereçler Sanayii A.Ş.
Alcatel Teletaş Telekomünikasyon End.
Türk Pirelli Lastikleri A.Ş.
Korsa Sabancı Dupont End. İplik San. A.Ş.
JTI Tütün Ürünleri Sanayi A.Ş.
İzmir Demir Çelik Sanayi A.Ş.
TOTAL
Poland – 1999
Fiat Auto Poland SA
Makro Cash and Cary Poland
Centrum Daewoo Sp ZOO
Volkswagen Poznan Sp ZOO
Reemtsma Polska SA
Thompson Polkolor Sp ZOO
Real Sp ZOO
General Motors Poland Sp ZOO
Procter and Gamble Polska Sp ZOO
Geant Polska Sp ZOO
Unilever Polska SA
International Paper Kwidzyn SA
Renault Polska Sp ZOO
Kulczyk Tradex Sp ZOO
Auchan Polska Sp ZOO
Electrocieplownie Warszawkie SA
Frantschah Swiecie SA
Philips Lighting Poland SA
Jeronimo Martins Dystrybucja Sp ZOO
British American Tobacco Polska SA
TOTAL
32
Italy
France
Netherlands
France
Netherlands
Germany
Netherlands
Germany
Germany
Saudi Arabia
United States
United States
United States
France
Germany
Neth. /Belgium
İtaly
Netherlands
Japan
Saudi Arabia
Motor Vehicles
Motor Vehicles
Electronics
Petroleum Prod.
Chemicals
Motor Vehicles
Tobacco
Autoparts
Electrical Mach.
Glass
Motor Vehicles
Rubber
Glass
Electronics
Electrical Mach.
Electronics
Rubber
Textiles
Tobacco
Iron -Steel
Italy
Germany
Rep. Of Korea
Germany
Germany
France
Germany
U.S.A.
U.S.A.
France
Netherlands
U.S.A.
France
U.K.
France
Sweden
Germany
Netherlands
Portugal
U. K.
Motor Vehicles
Distributive Trade
Motor Vehicles
Motor Vehicles
Tobacco
Electrical Equip.
Distributive Trade
Motor Vehicles
Distributive Trade
Distributive Trade
Distributive Trade
Paper Poducts
Motor Vehicles
Distributive Trade
Distributive Trade
Electricity
Paper Poducts
Electrical Equip.
Distributive Trade
Tobacco
Sales
875.5
748.4
690.2
375.5
333.3
284.9
264.6
245.7
231.3
223.0
212.9
193.5
192.0
189.0
185.0
176.7
173.7
173.2
168.6
161.0
6098.0
1,844.1
1,544.8
916.6
661.5
595.7
439.3
423.7
411.3
400.0
387.9
383.6
360.7
360.7
304.8
297.5
293.0
289.9
289.4
262.0
282.9
10,749.4
Table 4. (Cont’d) Largest Affiliates of Foreign TNCs (Sales in million USD)
Company
Home Economy
Industry
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
Czech Republic – 1999
Skoda Automobilovi AS
Makro Cr Spol SRO
Rewe Spol. SRO
Tabak AS
Philip Morris
Jihomoravska Energetica
Tesco Stores Cr AS
IPS AS
Delvita AS
Penny Market SRO
Severoceska Energetica
Jilius Meinl AS
Siemens Automobilovl Technika SRO
Stavby Silnic A Zeleznic AS
Plzensky Prazdroj AS
Autopal SRO
Glaverbel Czech AS
Robert Bosch Spol. SRO
Nestle Cokoladovny AS
Siemens Elektromotory SRO
TOTAL
Hungary – 2000
Audi Hungaria Motor Kft.
Philips Magyarorszag Kft.
IBM Storage Products Kft.
Matav Rt.
Panrusgaz Magyar-Orosz Gazipari Rt.
Flextronics International Kft.
Metro Holding Kft.
GE Hungary Rt.
Opel Magyarorszag Jarmugyarto Kft.
Kromberg Es Schubert Kabeleket
Vogel and Noot Mezogepgyar Kft.
Westel 900 Mobil Rt.
Budapesti Elektromos Muvek Rt.
Elmu Rt.
Tesco Global Rt.
Suziki Rt.
Hungarotabak Tobaccoland Rt.
Shell Hungary Rt.
Alcoa Kofem Kft.
BorsodChem
TOTAL
Sales
Germany
Germany
Germany
U.S.A.
U.S.A.
Germany
U. K.
Finland
Netherlands
Germany
Germany
Austria
Germany
France
Netherlands
U.S.A.
Belgium/Japan
Germany
Switzerland
Germany
Motor Vehicles
Distributive Trade
Mach.& Equip.
Tobacco
Tobacco
Energy
Distributive Trade
Construction
Distributive Trade
Distributive Trade
Energy
Distributive Trade
Motor Vehicles
Construction
Beverages
Motor Vehicles
Non-metal mineral
Motor Vehicles
Food
Mach. & Equip.
3,292.5
736.2
509.2
416.2
402.5
382.2
335.0
327.6
318.6
294.8
285.0
218.4
208.6
207.9
203.9
201.3
196.3
162.6
148.7
147.5
8,995.0
Germany
Netherlands
U.S.A.
Germany
Russia
U.S.A.
Germany
U.S.A.
U.S.A.
Austria
Austria
U.S.A.
Germany
Germany
U. K.
Japan
Austria
Netherlands/U.K
U.S.A.
Austria
Motor Vehicles
Electronics
Electronics
Telecom.
Distributive Trade
Electronics
Distributive Trade
Electronics
Motor Vehicles
Basic Metals
Basic Metals
Telecom.
Electricity
Electricity
Distributive Trade
Motor Vehicles
Trade
Distributive Trade
Basic Metals
Chemical
3,190.6
2,266.3
2,239.7
1,565.3
1,027.6
868.1
715.1
658.1
629.5
628.0
584.4
541.9
483.6
483.6
447.6
446.4
442.3
420.5
395.1
393.5
18,427,2
Source: Source: UNCTAD, World Investment Database (WID) Country Profiles, 2003; Turkey GDFI database.
33
Table 5. FDI stocks by country of origin, 2000
Country of Origin
Austria
Belgium and Luxembourg
Denmark
Finland
France
Germany
Ireland
Italy
Netherlands
Spain
Sweden
United Kingdom
European Union – Total
Japan
South Korea
Switzerland
USA
Other OECD Countries – Total
OECD – Total
Other East European Countries
Israel
Saudi Arabia
Panama
Dutch Antilles
Other Countries
Total
TURKEY
0.5
3.4
0.5
0.1
7.3
14.1
0.2
2.0
31.4
2.2
1.0
6.0
68.7
4.4
0.7
5.4
8.7
19.2
87.9
0.4
0.1
1.1
3.7
1.2
5.4
Poland
3.2
2.5
2.5
0.6
12.2
18.9
1.2
4.3
24.6
1.9
3.5
3.3
78.8
0.4
1.3
2.5
9.5
13.7
92.5
4.3
0.0
0.0
0.0
0.0
1.8
Czech Rep.
11.1
5.4
1.2
0.6
4.3
25.5
0.0
0.8
30.1
0.2
1.4
3.5
84.0
0.5
0.0
4.0
6.5
11.0
95.1
1.0
0.0
0.0
0.0
0.0
2.5
Hungary
12.2
5.3
0.5
1.6
6.5
25.8
0.7
2.7
22.5
0.4
0.9
1.1
80.2
2.1
1.0
2.1
8.2
13.4
93.6
0.4
0.0
0.0
0.0
0.0
5.0
100
100
100
100
Source: UNCTAD, World Investment Database (WID) Country Profiles, 2003; Turkey GDFI database.
34
Table 6. Macroeconomic Indicators
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001
Percent of GNP
Public Sector Borrowing Requirement
Primary Surplus
Interest Expenditures (Consol. Budget)
Public Sector Debt Stock
Domestic
External
Percent per annum
Interest Rate on Bonds and T-bills (average)
Inflation (CPI, annual average)
Ex-post Real Interest rate (CPI-based)
GNP Growth Rate
124.2 132.2 107.4 115.5 104.6 38.2 99.6
89.0 80.2 85.7 84.6 64.9 54.9 54.4
24.4 25.0 12.4 30.7 32.1 -10.5 36.0
8.0
7.1
8.3
3.9 -6.1 6.3 -8.5
Real Exchange Rate (CPI based index)
Real Exchange Rate (WPI based index)
Average maturity of Borrowings (days)
100 102.7 109.4 118.5 123.1 136.5 112.5
100 101.2 107 110.1 107.4 114.3 98.3
188.0 186.6 393.5 235.1 502.3 426.8 146.3
5.0
2.1
7.4
37.6
14.6
23.0
8.6
1.3
10.0
40.3
18.5
21.8
7.7
0.0
7.7
40.5
20.2
20.3
9.4
2.1
11.5
41.3
21.7
19.6
15.6
-1.9
13.7
51.8
29.3
22.5
12.5
3.8
16.3
53.4
29.0
24.4
15.5
6.5
22.2
97.8
66.3
31.5
Source: Yılmaz, Akçay and Alper (2002) and Özatay and Sak (2002).
Table 7a. Infrastructure-related factors -- Strengths:
Turkey vs comparators
Turkey
Demography and business values
Population - market size (millions)
Labour force growth (% change)
Ave. no. of working hours per year
Flexibility & adaptability of people (survey)
Entrepreneurship (survey)
Availability of competent senior managers (survey)
Physical and financial infrastructure
Internet costs for 20 hours (USD)
Adequacy of communications (survey)
Quality of air transport (survey)
Adequacy of distribution infrastructure (survey)
No. of credit cards issued (per capita)
Availability of finance skills (survey)
Poland
Czech.
Republic Hungary
67.8
2.46
2074
7.53
7.03
6.5
38.7
-0.33
1870
4.77
4.12
5.21
10.3
-0.04
1976
5.83
6.44
4.92
10.1
-0.47
1988
6.74
6.74
6.37
11.4
6.66
7.44
6.06
0.57
6.88
39.16
4.93
4.55
3.68
0.13
5.26
42.92
7.17
7
5.67
0.21
4.78
42.61
7.19
5.93
4.89
0.29
6.52
Note: All measures are from IMD, World Competitiveness Yearbook 2002. The survey measures are all reported
on a 0-10 scale, with 10 indicating the most positive perception.
35
Table 7b. Infrastructure-related factors -- Weaknesses:
Turkey vs comparators
Turkey
Demography and business values
GDP per capita (USD at PPP)
Employment (% of population)
Adult literacy (% of population over 15 years)
Secondary school enrolment (% relevant age group)
Female labour force (% of total labour force)
Employee training in companies (survey)
Physical and financial infrastructure
Electricity costs for industrial clients (USD/kWh)
Adequacy of energy infrastructure (survey)
Computers per capita (per 1000 people)
Technological cooperation between companies (survey)
Credit flows from banks to business (survey)
Venture capital for business development (survey)
Czech.
Republic Hungary
Poland
6,175
29.1
84.6
51
26.4
4.03
9,151
37.1
99.0
87
45.1
3.74
14,485
45.8
99.0
100
44.7
5.61
12,663
37.4
99.0
97
44.5
5.78
.082
3.94
53
4.00
2.84
1.97
.037
5.57
122
4.03
3.39
3.42
.043
7.94
179
6.17
3.28
3.17
.050
6.69
176
5.19
4.52
3.48
Note: All measures are from IMD, World Competitiveness Yearbook 2002. The survey measures are all reported
on a 0-10 scale, with 10 indicating the most positive perception.
Figure 1. FDI inflows: Turkey vs comparators
10000
9000
Turkey
8000
Czech Republic
Hungary
USD millions
7000
Poland
6000
5000
4000
3000
2000
1000
0
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
Year
36
1997
1998
1999
2000
2001
Figure 2. M&A-related inflows: Turkey vs comparators
10000
9000
Turkey
8000
Czech Republic
Hungary
USD millions
7000
Poland
6000
5000
4000
3000
2000
1000
0
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
Year
Source: IMF, International Financial Statistics CD-ROM; UNCTAD, UNCTAD, World
Investment Report, selected years.
Figure 3. Privatisation revenues: Turkey vs comparators
14000.0
12000.0
Turkey
Czech Republic
10000.0
Hungary
USD millions
Poland
8000.0
6000.0
4000.0
2000.0
0.0
1990
1991
1992
1993
1994
1995
Year
37
1996
1997
1998
1999
2000
Figure 4. Case studies
(1) The Eurogold investment
MARKET HISTORY
- Turkey possesses a rich and diverse array of
minerals
- Enactment of Mining Law in 1985
- Environmental Impact Assessment (EIA)
regulation enacted in 1993
EUROGOLD COMPANY
• Formerly Eurogold but subsequently
purchased by Normandy Mining Ltd
• Registered in 1989 as 100% FDI company
• Found gold reserves of 24,000 tons
DYNAMICS OF EUROGOLD CASE
LOCAL INHABITANTS OF OVACIK
REGION WENT TO LITIGATION
OPERATING
UNDER SPECIAL
PERMIT:
PERMANENT
SOLUTION NOT
ACHIEVED
LONG-LASTING AND
REPEATED LEGAL
PROCEDURES
(2) The Cargill investment
MARKET HISTORY
- 29 companies in traditional beet sugar
production
- 80% of capacity of beet sugar state-owned
- 5 private companies in starch-based sugar
production
CARGILL COMPANY
• US-based but Dutch registered
• Began starch-based sugar production
in 1990
• USD 90 mn. investment at Orhangazi,
January 1998
DYNAMICS OF CARGILL CASE
- LOBBYING FROM BEET SUGAR
PRODUCERS
- INAPPROPRIATE PERMISSION OF
HIGH PLANNING BOARD
REGULATORY BODY UNABLE TO
CREATE A LEVEL PLAYING FIELD
4 PENDING COURT CASES
SINCE 2001 ON
CONSTRUCTION, DISCHARGE &
EMISSION
UNPREDICTABLE
INTRODUCTION OF QUOTAS
38
OPERATING UNDER
SPECIAL
PERMISSION:
PERMANENT LEGAL
SOLUTION
REQUIRED
UNDER-CAPACITY
PRODUCTION
Figure 4 (cont’d). Case studies
(3) The Iş-Tim mobile telecom investment
MARKET HISTORY
- Revenue share agreements between TT and
Turkcell and Telsim in 1994
- Telecom Authority established by Law 4502
in 2000
- Third GSM licence was allocated to İŞ-TİM in
2000
- Another GSM Licence was granted to
AYCELL (state-owned)
İŞ-TİM ARİA COMPANY
• 3rd GSM Operator of Turkey
• Consortium of İş-Bank and
Telecom Italia
• Paid a licence fee of USD $ 2.5
billion
MARKET SHARES
(by end 2002)
- Turkcell 64..3 %
- Telsim 30.2 %
- Aria
4.7 %
- Aycell
0.8 %
• Started to operate March 2001
DYNAMICS OF İŞ-TİM CASE
RULE-MAKER
UNABLE TO CREATE A LEVEL
PLAYING FIELD
ROAMING AGREEMENT
COULD NOT BE SIGNED
39
ARBITRATION
Figure 5. Investment climate reform areas
40
Centre for
European
Policy Studies
EU-Turkey Working Papers
No. 8/September 2004
Relative Income Growth
and Convergence
Kemal Derviş, Daniel Gros, Faik Öztrak, Fırat Bayar
and Yusuf Işık
Abstract
Thinking ahead for Europe
This paper assesses the growth prospects for the Turkish economy over the next decade. It implicitly ask
whether Turkey can start closing the gap with the EU in terms of income per capita once it has achieved
macroeconomic stability and negotiations with the EU provide an anchor for overall economic policymaking. Viewed from this perspective, the outlook is promising. Turkey is still very poor, compared to
most of the existing EU members, but is also more dynamic. The fact that most of the so-called
‘periphery’ is now growing more strongly than the ‘core’ confirms that within an enlarged EU the poorer
member countries are likely to prosper and thus cause fewer problems than widely anticipated.
The analysis starts by relating the record of Turkey over the last years, which is a story of ‘ups’ and
‘downs’, with most recently a very strong ‘up’. This is then followed by a comparison of two different
metrics: GDP per capita and per worker, which leads us to the issue of demographic trends, which
differentiate Turkey from both old and new member states. Some of the structural and regional
peculiarities of the Turkish economy are next examined, followed by an evaluation of the factors that
should determine growth in the longer run. Finally, two upbeat growth scenarios are drawn.
Kemal Derviş is former Minister for Economic Affairs, Member of Parliament and Member of the Coordination
Board, EDP. Daniel Gros is Director at CEPS. Faik Öztrak is former Undersecretary of the Turkish Treasury and
Visiting Professor at the Middle East Technical University. Fırat Bayar is former Associate of the Treasury and
Ph.D. candidate at Middle East Technical Universit. Yusuf Işık is Advisor to Kemal Derviş and former Head of the
Strategic Research Department of the State Planning Organisation.
EU-Turkey Working Papers are the product of a joint project of the Centre for European Policy Studies (CEPS),
Brussels, and the Economics and Foreign Policy Forum, Istanbul, entitled:
Strategy for the EU and Turkey in the Pre-Accession Period
Launched in August 2004, this new publication series covers both political themes (democracy and domestic
governance, justice and home affairs, foreign and security policies) and economic policy (macroeconomics,
banking, energy, agriculture and the EU budget). The working papers will form the basis of a book, integrating all
these aspects of Turkey’s EU candidacy. These materials will be presented for public debate at conferences to be
held in Brussels on 27 September and in Istanbul on 8 November. CEPS is also electronically publishing a
monthly Turkey in Europe Monitor, which is freely accessible at www.ceps.be. Those interested in regularly
receiving the Monitor or in attending either of the two conferences are invited to write to [email protected].
Participation in the conferences is subject to a limited number of places.
CEPS and EFPF gratefully acknowledge financial support for this project from the Open Society Institute of
Istanbul, Akbank, Coca Cola, Finansbank and Libera Università Internazionale degli Studi Sociali (LUISS).
C E
P S
CENTRE FOR
EUROPEAN
POLICY
STUDIES
Place du Congrès 1 ▪ B-1000 Brussels
Tel: (32.2) 229.39.11 ▪ Fax: (32.2) 219.41.51
www.ceps.be ▪ [email protected]
Contents
Introduction ............................................................................................................................................. 1
1. What is the starting point for Turkey? .............................................................................................. 1
2. GDP per capita or GDP per worker? ................................................................................................ 3
3. Sectoral and Regional Analysis ........................................................................................................ 6
4. Growth Prospects.............................................................................................................................. 7
4.1
Investment in human capital ................................................................................................... 8
4.2
Investment in physical capital................................................................................................. 9
4.3
‘Institutions’ .......................................................................................................................... 11
5. The Critical Role of Foreign Direct Investment ............................................................................. 12
6. Convergence Scenarios................................................................................................................... 14
7. Concluding Remarks....................................................................................................................... 16
Bibliography.......................................................................................................................................... 17
Relative Income Growth
and Convergence
EU-Turkey Working Paper No. 8/September 2004
Kemal Derviş, Daniel Gros, Faik Öztrak, Fırat Bayar
and Yusuf Işık
Introduction
Health not wealth should be the decisive criterion when evaluating Turkey's prospects to become a
member of the EU. Viewed from this perspective, the outlook appears promising. Turkey is still very
poor, compared to most existing EU members, but it is also more dynamic. Full catch-up in terms of
GDP per capita might take more than a generation, rather than years, but full catch-up is not the
relevant criterion if one is concerned about enlargement. Experience in the EU has shown that
problems are much more likely to arise from established rich member countries with stagnant
economies (Belgium in the 1980s, Italy and Germany today) than from poor, but more dynamic states
(e.g. Portugal and Greece today). The fact that most of the so-called ‘periphery’ is now growing more
strongly than the ‘core’ confirms that within an enlarged EU the poorer member countries are likely to
prosper and thus cause fewer problems than widely anticipated.
Assessing the growth prospects of the Turkish economy is also important for creating a positive
background for the membership negotiations that might last for quite some time. If Turkey can narrow
the gap in terms of GDP per capita over the next decade, the perception that the EU is about to take
‘yet another poor country’ will be weakened.
What would be the benchmark? As shown below, Turkey’s real income is at about the same level of
that of Bulgaria and Romania today. These two countries seem now to have embarked on a slow, but
steady convergence path with growth rates in the 4-5% range. Given that Turkey’s population is still
growing at a bit more than 1% p.a., and that the population of Bulgaria and Romania is shrinking, this
implies that Turkey will have to grow by more than 6% on a sustained basis just in order not to fall
behind the two lagging members of the EU-27. The negotiation position of Turkey would be
immensely strengthened if by the end of this decade it was the most dynamic economy in Europe.
In this part we assess the growth prospects for the Turkish economy over the next decade. We
implicitly ask whether Turkey can start closing the gap with the EU in terms of income per capita once
it has achieved macroeconomic stability and negotiations with the EU provide an anchor for overall
economic policy-making. We start by relating the record of Turkey over the last years, which is a story
of up and downs, with most recently a very strong up. This is then followed by a comparison in
Section 2 of two different metrics: GDP per capita and per worker, which leads us to the issue of the
demographic trends, which differentiate Turkey from both old and new member states.
In Section 3 we turn to some of the structural and regional peculiarities of the Turkish economy. In
Section 4 we then turn to an evaluation of the factors that should determine growth in the longer run.
Section 5 then presents two upbeat growth scenarios and the final section concludes.
1. What is the starting point for Turkey?
There is a widespread, but erroneous perception in Europe that Turkey is by a wide margin the
‘poorest’ of the countries that are in or will be joining the European Union. This perception does not
fully reflect the facts.
|1
2 | DERVIŞ, GROS, ÖZTRAK, BAYAR & IŞIK
At the same time it remains actually difficult to determine the starting point for Turkey because the
situation has been changing so rapidly. Figure 1 shows that this has been a feature of the Turkish
economy over the last decade. It has not been uncommon to see GDP falling by 8% one year, only to
rebound the next year by a similar amount. No EU member country has a similar record. The
experience of Poland and Portugal, which both underwent deep structural change, seems positively
stable when viewed against that of Turkey.
Figure 1. The growth record over the last decade
12
10
8
Growth rate of real GDP in %
6
4
2
Poland
Portugal
Turkey
0
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
-2
-4
-6
-8
-10
Source: Eurostat.
With this volatile growth record, it is not surprising that the lesson one draws from any snapshot of the
Turkish economy depends crucially on the particular year one is looking at. Table 1 below presents
data and comparisons that are relevant in this context, looking at both nominal and purchasing power
adjusted estimates.
Table 1. Turkey’s relative income position in per capita GDP
EU-15
New EU-10
Poland
Bulgaria
Romania
Turkey
EU-15
New EU-10
Poland
Bulgaria
Romania
Turkey
Sources: EUROSTAT, New Cronos.
2003
€23,270
€11,300
€9,860
€6,280
€6,350
€5,750
2003
100
48.6
42.4
27.0
27.3
24.7
PPP (€)
Average (1998-2003)
€21,700
€10,675
€9,043
€5,503
€5,582
€5,662
PPP (EU=100)
Average (1998-2003)
100
47.2
41.6
25.3
25.1
26.2
2003
€24,320
€7,854
€4,850
€2,260
€2,320
€3,000
2003
100
32.3
19.9
9.3
9.5
12.3
Nominal (€)
Average (1998-2003)
€22,677
€6,722
€4,687
€1,807
€1,966
€2,805
Nominal (EU=100)
Average (1998-2003)
100
29.5
20.6
7.9
8.5
12.4
RELATIVE INCOME GROWTH AND CONVERGENCE | 3
The estimates in Table 1 show that in 2003 Turkey’s nominal per capita income is at 12% of the 2003
EU-15 average and at 25% of PPP adjusted per capita income of the EU-15. In nominal per capita
terms, Turkey is only at 38% and in PPP adjusted per capita terms just above one-half the level of the
10 new accession countries.
Turning to individual comparisons and including Romania and Bulgaria, which are scheduled for
accession in 2007, Turkey’s nominal per capita income in 2003 was about 62% that of Poland but was
actually 29% higher than Romania’s and 33% higher than Bulgaria’s.
These comparisons refer to one particular year and the new member countries at the time of (or only
two years before) their accession, while we are looking at Turkey about a decade before accession. If
the Turkish economy continues its current impressive growth rate, the numbers could change quite
rapidly. It is also worth noting that GDP growth in 2004 is expected to be 6%. Moreover, one could
argue that a fairer comparison would be to take the accession countries’ GDP at the time they started
negotiations and compare those figures to Turkey’s likely GDP in 2005, the year in which it is
expected to start negotiations.
Polish GDP in 1995, for example, stood at about 35% of the EU average in PPP terms1 and that of
Bulgaria and Romania was much lower. Turkey might not be far from these values when its turn
comes around.
It is quite clear, therefore, that the distance that separates Turkish GDP per capita and living standards
from those in the EU before the 2004 accession of the 10 new countries, is not larger than the distance
these countries faced at the time they started their negotiations.
Moreover, in comparison to Romania and Bulgaria, which are scheduled to join the EU in 2007,
Turkey is within 10% of their level in terms of PPP adjusted income estimates and actually much
higher at nominal income estimates.
An interesting feature of Table 1 is that the ratios of PPP adjusted GDP to GDP at current exchange
rates are much smaller when Turkey is compared to the 10 new members than when compared to
Romania and Bulgaria. In the latter case, Turkey looks significantly richer at nominal exchange rates
of 2003 than it does in terms of PPP estimates. The discrepancy is surprising, particularly as the share
of non-tradables in GDP is larger in Turkey than in Bulgaria and Romania. This, ceteris paribus,
should lead to more rather than less of a difference between nominal and PPP-adjusted income in
Turkey compared to Romania and Bulgaria. Given that this problem does not arise when comparing
the Turkish numbers with those of the 10 new members, it must have something to do with the PPP
conversions for Romania and Bulgaria. It may reflect an undervaluation of their nominal exchange
rate.
2. GDP per capita or GDP per worker?
The per capita income data described above must, of course, reflect underlying productivity figures.
Higher income levels are reached by higher productivity of labour. The relationship is not a simple
direct one, however. For a given average level of productivity per person employed, per capita income
will vary with the ratio of total employment to total population. That employment ratio, in turn, will
depend on the demographic characteristics of a country, and notably the share of the 15 to 64 age
bracket that is the population that could potentially be employed as well as the population actually
employed within that age bracket.
Therefore, per capita income figures reflect, both the level a country has reached in terms of labour
productivity, which measures the degree of development of the country, and the long- as well as shortterm determinants of total employment. The low per capita figures of Turkey are thus partially a
reflection of a low rate of labour market participation of the population.
1
Assuming 6% annual growth in 2004 and 2005 in US dollar terms, which is somewhat less than projected in
the IMF-supported Economic Programme, which projects a slightly more appreciated Turkish lira (TL).
4 | DERVIŞ, GROS, ÖZTRAK, BAYAR & IŞIK
Table 2 below presents the basic age structure and employment ratios in Turkey and selected
accession countries. The figures are not directly comparable to the national income accounts as
sources but they illustrate the fact that Turkey is still in an early stage of its demographic transition,
with the ratio of total employment to total population substantially below that in the comparator
countries, largely because of a lower ratio of the 15 to 64 age group as well as a lower participation
rate.
Table 2. Employment, 15-64 age group and total employment/population 15-64 (2002)
Employment
(000’s)
15-64 Age
group/total pop
Total emp./ 15-64
age group
Total emp./total
pop**
Bulgaria
2998
0.68
0.55
0.37
Czech Rep.
4760
0.70
0.67
0.46
Hungary
3855
0.68
0.55
0.37
Poland
13782
0.67
0.52
0.35
Romania
7745
0.68
0.52
0.35
Turkey*
20836
0.64
0.44
0.28
* Year 2000.
** Product of columns 2 and 3.
Sources: Calculated from EUROSTAT, Statistical Yearbook and Turkish State Institute of Statistics (SIS).
Table 2 describes how Turkey’s total employment ratio is still well below that of the comparator
countries, because of its demographic structure and because of a lower participation rate and actual
employment in the 15-64 age group. Similar differences in labour force participation rates also exist
among the EU-15, with generally the highest value to be found among the Scandinavian countries.
Turkey would find itself at the lower end of the ‘Southern’ group within the EU. Part of the lower
employment ratio of the population in working age in Turkey stems from the very low labour market
participation rates of women. As discussed below, this could also be regarded as a potential growth
factor.
Turkey is in the midst of a demographic transition, reflecting a fairly rapid decline of the population
growth rate, from the 2.5 to 3% range in the 1950s and 1960s, to close to the 1.4% neighbourhood, at
the beginning of the new century. This implies a rising proportion of the 15 to 64 age group in the total
population, starting from a low base, as fewer new babies are born to fill the below-15 age group, and
as life expectation, while lengthening, is not yet long enough to result in a large proportion of the total
population above age 64.
Figure 2 below shows the demographic bonus in the form of a large hump-shaped curve, which puts
Turkey well above all current and prospective member countries, whose demographic ‘transition’
occurred a generation earlier. Thus the Spanish and Portuguese curves are below that of Turkey and
anticipate its movements by about 20 years. (Poland is a special case because of the horrendous losses
the country suffered during World War II. This implies that for each year until 2015 there will be
fewer pensioners falling out of the labour force. After 2015, however, the low birth rates will make
themselves felt in a rapidly deteriorating demographic situation.) Turkey has thus had a demographic
bonus over the last decades, but it seems that this bonus has not been used so far in the sense that over
these decades Turkey has failed to converge in terms of GDP per capita. The population in working
age has grown rapidly, but employment has not, leading to the low employment ratios documented
above. The ongoing rebound from the 2001 crises has not yet changed this pattern in that employment
has barely grown since the trough of the crisis. This is a pattern that needs to be broken if Turkey is to
use its demographic bonus.
RELATIVE INCOME GROWTH AND CONVERGENCE | 5
Figure 2. Demographic bonus: Change in labour force/total population -25,65+
2
1.5
Annual
percentage
change in L/N
1
2030
Spain
Portugal
Poland
Turkey
0.5
0
1980
1985
1990
1995
2000
2005
2010
2015
2020
2025
-0.5
-1
Time
Source: Own calculations based on Eurostat and US Census Bureau.
In considering the official data on employment rates one has also to take into account the fact that in
Turkey only about one-half of all those officially classified as employed have a ‘standard’ dependent
job (i.e. receive salaries or daily wages). The other half are either self-employed (mainly in
agriculture) or are classified as ‘unpaid family workers’.2 This implies that effectively only around
20-25% of the population is occupied by the modern part of the Turkish economy. This gives another
indication of the size of the challenge for economic policy and, at the same time, the opportunity for
growth. The challenge is to prepare the conditions under which employment in the modern economy
can double (even apart from any labour force growth). The opportunity comes from the fact that
productivity in the modern part is so much higher than in the rest of the economy (the
rural/agricultural sector). If this massive shift towards the modern sector takes place, it could lead to
almost a doubling of output. A shift of this magnitude will take a generation to materialise, but even
over such a time horizon this would be quite a boost to growth as it would be in addition to other
sources of higher productivity.
It is difficult make an international comparison in this respect since the category ‘unpaid family
worker’ does not exist in other countries. However, in terms of the share of self-employed it appears
that the situation in Turkey is comparable to that of Poland, but quite different from that of the EU-15,
where typically about 85% of the workforce has a standard dependent job. In reality, only Romania
might be close to the situation of Turkey because the 40% of ‘self employed’ in Romania are likely to
include those who are classified as ‘unpaid family workers’ in Turkey (where they account for over
22% of total employment).
Table 3. Self-employed as % of total employment, 2002
EU-25
EU-15
Poland
Romania
Turkey
2
15.5%
14.6%
28.1%
40.2%
27.6%
2003 Annual Report of the Central Bank of Turkey, p. 28.
6 | DERVIŞ, GROS, ÖZTRAK, BAYAR & IŞIK
3. Sectoral and Regional Analysis
Aggregate figures provide important information on national averages. It is useful to complement
these figures by both sectoral and regional information to give the fullest possible overview of
Turkey’s relative income position. A large and poor agricultural sector, for example, is perceived by
some in the EU as a potential problem at the time of membership. If regional disparities are much
larger in Turkey than in other countries, these could make the accession and post-accession period
more difficult.
Table 4 shows that Turkish labour productivity (measured by value added per employee) is close to
that of the Czech Republic, Hungary and Poland, the three biggest countries among the new EU
members. This is so despite the fact that gross value added per person employed in agriculture lowers
the Turkish average (with the exception of Poland in this case). Productivity in services, construction
and, even more so in industry, is high in Turkey, when compared to the new member countries,
reflecting the degree of modernity and sophistication reached by Turkey’s ‘modern sector’. The
situation looks even more favourable to Turkish industry when productivity levels are compared to
Romania and Bulgaria, the two remaining candidate countries other than Turkey. These productivity
comparisons show that the Turkish economy is not only ‘more developed’ in terms of productivity
than the economies of Romania and Bulgaria, but that Turkish productivity outside agriculture is close
to or higher than what we observe in the new member countries. Moreover, as we discuss in the
section on convergence prospects below, the demographic trend just referred to will in itself tend to
narrow the gap between Turkey’s average productivity and average per capita income, and be a source
of more rapid per capita income growth.
Table 4. Sectoral gross value added per person employed, 2000 (current euros)
Bulgaria
Czech Rep.
Hungary
Poland
Romania
Turkey
Agriculture
€4,289
€9,707
€7,629
€2,093
€1,149
€4,577
Industry
€3,696
€12,391
€11,962
€11,841
€5,779
€13,523
Construction
€3,176
€8,867
€8,566
€12,049
€6,224
€8,508
Services
€4,292
€12,060
€12,090
€13,511
€7,466
€15,657
Total
€4,073
€11,739
€11,531
€10,874
€4,188
€10,890
Source: EUROSTAT.
It is not productivity levels or even sectoral differences in productivity levels, but regional disparities
that pose a bigger challenge. Table 5 below illustrates the share of the richest and poorest Level 2
regions3 in total GDP in three new members (Czech Republic, Poland and Hungary) and three
candidate countries (Romania, Bulgaria and Turkey). As the figures indicate, regional disparities are
large in all of the selected countries.
Turkey, which is the poorest Level 2 region, registers GDP at less than one-fourth that of the richest
Level 2 region. Regional disparities in Turkey are somewhat higher than those of the recent or soon to
be member countries, reflecting in part the larger geographical size of the country. It is interesting to
note that what differentiates Turkey from the other larger new member countries is not the position of
the richest region (which is about 50% above the national average), but that of the poorest region.
3
Level 2 of the Nomenclature of Territorial Units for Statistics (NUTS) was established by EUROSTAT to
provide a uniform, consistent breakdown of territorial units for the production of regional statistics for the EU
(EUROSTAT, 2003)
RELATIVE INCOME GROWTH AND CONVERGENCE | 7
Table 5. Regional gross domestic product, 2001 (Level 2 regions, selected countries)
Czech Republic
Richest Level 2 Region
Poorest Level 2 Region
Poland
Richest Level 2 Region
Poorest Level 2 Region
Hungary
Richest Level 2 Region
Poorest Level 2 Region
Romania
Richest Level 2 Region
Poorest Level 2 Region
Bulgaria
Richest Level 2 Region
Poorest Level 2 Region
Turkey
Richest Level 2 Region
Poorest Level 2 Region
Index
GDP per capita (PPP)
100
224
79
68
106
48
85
134
56
40
85
29
43
60
36
40*
60*
13*
€14,156
€31,639
€11,186
€9,644
€15,033
€6,758
€12,017
€18,993
€7,876
€5,700
€12,042
€4,088
€6,078
€8,483
€5,071
€5,700*
€8,510**
€1,891**
* Year 2000.
** Own calculations from Level 2 GDP and N from the Turkish State Institute of Statistics (SIS).
Sources: EUROSTAT and the Turkish State Institute of Statistics (SIS).
4. Growth Prospects
Looking at the ‘snapshot’ of 2003 deals with only one aspect of the relative income debate. What is
even more important is to discuss prospects for long-term convergence between Europe and Turkey in
terms of income and living standards.
Any estimate of the longer-term growth and hence convergence prospects of Turkey is torn between a
disappointing record over the last decade and future prospects that look favourable under a scenario
with structural reforms and macroeconomic stability.
While Turkey’s performance was reasonably good until the late 1980s, the record of Turkey over the
last 15 years is disappointing if one starts from the assumption that convergence is the norm among
market economies. Since the late 1980s, Turkey has made virtually no progress on this front. Its GDP
per capita is now at about the same level as then, whereas other European countries have generally
converged at least partially.
Over this very long run, the case of Turkey cannot really be compared to the 10 current and
prospective member countries from Central and Eastern Europe because these countries emerged from
communist domination only about a decade ago. However, all of the 8 CEECs from the class of 2004
have decreased the distance that separates them from the EU-15 average in terms of GDP per capita
(both in terms of GDP at PPP and in terms of GDP at current exchange rates). Only Romania and
Bulgaria have started to converge only very recently.
Let us consider a scenario in which accession negotiations would start in 2005 and Turkey would
become a member of the European Union some time between 2012 and 2015. Looking further ahead
into the future, and taking 2025 as a year of reference, a year when Turkey would have been a EU
member for a decade or more, and when possible transition arrangements relating to the mobility of
labour and to agriculture would have ended, and Turkey would have become a member just like all the
8 | DERVIŞ, GROS, ÖZTRAK, BAYAR & IŞIK
others, what are the prospects for relative incomes and convergence of living standards over that time
frame?
To understand the factors affecting growth patterns, it is useful to consider the international evidence
based on the experience of Europe and Japan from the post-World War II years to the mid-1970s, and
the experience of the East Asian and other middle income countries over the last decades.4 Lower
initial per capita income levels, demographic trends affecting the share of the working age population
in total population, the lower initial quality of the labour force as reflected in average years of
education, the level of savings, as well as the major role of the state in investment decisions are factors
taken to explain the dominance of factor-input intensive growth or growth based on the mobilisation
of production factors as compared to growth achieved primarily through increases in total factor
productivity.
What is the relative importance of these various factors in determining growth prospects? The
empirical evidence so far suggests that ceteris paribus, a certain convergence can be expected
unconditionally in the sense that if one compares two countries that differ only in their starting level of
income per capita one would expect the poorer country to catch up over time. However, ceteris is
almost always not paribus and this applies with particular force to Turkey, which clearly did not
converge within the OECD club, of which it is a member. Thus, the key question is to what extent
have the recent drastic structural changes in Turkey improved the prospects of convergence.
The empirical literature on growth suggests that there are two classes of elements that are key for
growth: the accumulation of factors of production and ‘institutions’. Neither of these two elements
seems to be able to determine growth alone. It will thus be useful to analyse both briefly.
The accumulation of factors of production can mainly take three forms: investment in physical capital,
investment in human capital and population growth.
Starting with the third form suggests that the demographic trends projected for Turkey may be one
factor allowing Turkey to grow quite rapidly following the examples of the East Asian countries,
thanks to a rising proportion of the active population in total population. Demographic trends thus put
Turkey into a different situation when compared with the new accession countries whose demography
makes their growth primarily dependent on total factor productivity (TFP) and foreign investment.
Moreover, Turkey has the potential for a large-scale absorption of underemployed labour, especially
from the rural areas and among women, into higher-productivity activities in industry and services.
This differentiates Turkey again from the eight CEECs of the class of 2004. Only Romania shares with
Turkey the potential of deriving substantial growth from the internal transfer of labour from low
productivity to much higher productivity sectors.
4.1 Investment in human capital
In terms of Turkey’s investment in human capital, the country starts from a weak position. Table 6
below shows the relevant data concerning both how investment in formal schooling takes place and
the output in terms of educational achievements. It is apparent that Turkey is investing relatively little
in education, less than most, with the exception of the poorest EU member state. Given that the share
of the school age population is so much higher in Turkey, it is thus no consolation that Greece spends
even less on education. In terms of educational achievements, the picture is similar: there is only one
member that has a worse performance. It is not surprising that this is Portugal, which is showing signs
of facing increasing difficulties in adapting to the increased competition in the internal market
resulting from enlargement. The two new member countries for which internationally comparable data
are available – Poland and Hungary – both invest much more in education and start from a much better
starting point. Turkey is unique in having both a very low rate of investment in education and a bad
starting point.
4
Doyle et al. (2001).
RELATIVE INCOME GROWTH AND CONVERGENCE | 9
Table 6. Total expenditure on education and adult population with upper secondary education
Total expenditure on education
as % of GDP
3.91
5.31
5.69
3.86
5.15
Turkey
Poland
Portugal
Greece
Hungary
% of adult population with
upper secondary education
24.3
45.9
19.8
51.4
70.2
Source: OECD.
The available data on enrolment rates and the educational attainment level of the younger generation
indicate that the gap in terms of education is not about to be closed soon, even in the cohort that just
entered the labour force (the 25-34 year olds) among whom less than a third has finished at least upper
secondary education. In terms of investment in human capital, Turkey will thus face a considerable
handicap in a ‘convergence race’ with the new member countries.
The dual character of the Turkish economy can also be seen in the educational system. OECD data
indicate that expenditure per student in higher (tertiary) education is more than $4,000 higher than
GDP per capita. This is in contrast to other countries where absolute expenditure levels per student are
lower (e.g. Poland) and always much lower if related to GDP per capita. The Turkish education
system thus seems designed to produce a small elite that should be competitive, but does not provide
the masses with the skills necessary for broad-based growth with an improving distribution of income.
Table 7. Percentage of the population that has attained at least upper secondary education by age
group
Poland
Portugal
Greece
Turkey
25-64
45.9
19.9
51.4
24.3
25-34
51.7
32.5
72.6
30.2
Age group
35-44
47.5
19.9
60.3
23.5
45-54
44.5
13.6
43.1
19.2
55-64
36.4
8.5
27.6
13.3
Source: OECD.
4.2 Investment in physical capital
Until the recent crisis, the rate of investment in recent decades in physical capital has actually been
rather high in Turkey, averaging substantially above the level of the EU-15, as shown in Figure 3.
The fact that despite this rapid accumulation of physical capital Turkey has not converged in terms of
GDP per capita suggests that perhaps political interference with the financial system has distorted the
allocation of investment. One positive result of these rather high rates of capital accumulation might,
however, have been the rather high level of productivity per worker in sectors such as industry and
services noted above. Nevertheless, a capital-intensive model of development of this nature was
clearly not appropriate for a country with a rapidly expanding work force; and is surprising in view of
the high real interest rates that have prevailed over the last decade. One would have expected that
under these circumstances the private sector should have substituted expensive capital with labour.
This is another indication that the allocation of capital might have been distorted: capital was cheap for
those well-connected with the political system, but not really available for the rest of the economy –
thus reinforcing the dual character of the Turkish economy.
10 | DERVIŞ, GROS, ÖZTRAK, BAYAR & IŞIK
Figure 3. Investment as % of GDP
30
25
% of
GDP
20
EU-25
EU-15
Turkey
15
10
5
0
‘84
‘85
‘86
‘87
‘88
‘89
‘90
‘91
‘92
‘93
‘94
‘95
‘96
‘97
‘98
‘99
‘00
‘01
‘02
‘03
‘04
‘05
The deep restructuring of the financial system and its de-coupling from politics after the recent
currency and banking crisis should lead in future to a more efficient allocation of capital. However,
this crisis has also led to a slump in investment, which has only been reversed in the first quarter of
2004. Moreover, the recovery from the crisis has so far not broken with the pattern of the past in the
sense that so far there has been almost no increase in employment.
One factor that might explain the capital-intensive nature of growth in Turkey over the last decades
might be the limited flexibility of labour market institutions in the country. Surveys by the OECD of
existing laws and regulations put Turkey consistently among the countries with the tightest labour
market regulations. Table 8 shows that, in theory at least, labour market regulations are even more
restrictive in Turkey than, for example, in France or Germany. Poorer countries usually have less
restrictive labour market regulations. Turkey appears to be an outlier in this respect with an aggregate
indicator of labour market restrictiveness not only above that of the large euro area countries
(Germany, France and Italy), but also almost twice as high as Poland.
Table 8. Labour market flexibility compared*
France
Germany
UK
Italy
Poland
Turkey
Version 1
3.0
2.5
0.5
3.3
1.6
3.8
Version 2
2.8
2.6
0.9
3.4
2.0
3.5
*A higher value signifies more restrictive labour market relations.
Source: OECD.
Rigid labour markets may constitute a serious obstacle to growth in an economy with a rapidly
growing work force and large regional as well as sectoral imbalances. It is important to stress,
however, that the rigidity is more apparent than real. The existing inflexible rules reinforce the dual
character of the economy: the official rules and regulations are (at least partially) applied in the rather
small advanced formal sector (industry and some services), but are irrelevant for the large informal
sector (other services and the rural part of the country).
Labour market institutions and taxes on employment must be reformed, while fundamental ILO norms
are maintained in the case of the former, so that the extreme dualism is overcome and that the potential
for extensive growth from the underutilised work force can be realised.
RELATIVE INCOME GROWTH AND CONVERGENCE | 11
A higher rate of absorption of underutilised labour requires that the additional work force be equipped
with capital; otherwise wage rates will have to decline steeply as the capital labour ratio falls. Given
that the working age population will continue to grow at more than 1% per annum over the next
decade at least one condition for sustained growth without a l% fall in wages will thus be a sustained
increase in the investment rate – both in physical and human capital. One way to illustrate this effect is
to use the law of motion of the capital labour ratio, which states that the rate of change of the capital
labour ratio is equal to the investment rate minus the rate growth of employment (and minus the rate of
depreciation).
d(ln((K/L)) = d(K)/K – d(L)/L = I/K – ∂ - d(L)/L
where the symbol ∂ denotes the rate of depreciation and d(L)/L the rate of growth of the labour force.
This relationship implies that in comparison with the new members from Central and Eastern Europe
Turkey will have to have a much higher rate of capital accumulation just to keep the capital/labour
ratio constant. How much higher? An approximate value can be calculated using some simple, but
realistic assumptions. A good starting point might be that the depreciation rate is about 5% (e.g.
capital depreciates over 20 years). Moreover, given the combination of much lower employment rates
and higher growth rates of the working age population implies that it would be desirable for Turkey to
have a rate of employment creation that is about 2% per annum higher. The investment rate required to
keep the capital/labour ratio constant will then be about 40% (=2/5) higher in Turkey than in a country
like Bulgaria, which has a slowly shrinking population and little surplus labour in agriculture. Since
the capital/labour ratio is still increasing throughout the new member countries from Central and
Eastern Europe, the difference might be somewhat smaller. But this simple calculation illustrates the
general principle that Turkey will have to run faster just in order not to fall back. The same
consideration also applies a fortiori to human capital formation: in order to prepare its work force to
be competitive in the internal market, Turkey should spend more than other countries on education.
4.3 ‘Institutions’
We discuss the quality of the institutions that ‘frame’ growth more in detail in a companion paper
focusing on the stabilisation aspects of macroeconomic policies in this series (see Dervis et al., 2004).
Here we just want to use one particular variant of the many measures of the quality of institutions that
comes in the form of the so-called ‘overall competitiveness indicators’. Their use allows for another
interesting comparison between Turkey and the new member and candidate countries. Turkey as a
whole ranks above both Romania and Bulgaria in the ‘competitiveness indicators’ table prepared by
the World Economic Forum and summarised below in Table 9. The index includes variables such as
information society, innovation and R&D, liberalisation, network industries, financial services,
enterprise, social inclusion and sustainable development. Besides, it should be stressed again that we
are comparing Turkey before it has started negotiations with countries that either already are or very
soon will be members.
Institutions do not suddenly change overnight. Does Turkey therefore have to wait another generation
until the institutions (the quality of the bureaucracy, the incidence of corruption, etc.) have radically
improved? Rodrik (2004) argues that this is not necessarily the case. He shows the sustained (i.e.
lasting more than seven years) spurts of growth often start with a minor reform – provided this reform
eliminated the major obstacle to growth. One could argue that for Turkey the major obstacle to reform
has been the pervasive macroeconomic instability coupled with a politicised financial system. With
this obstacle removed and the external opening cemented through the customs union, there is thus
reason to believe that the current growth spurt might last until the other, more slow-moving
institutional reforms can become operative and keep the economy moving from then on.
12 | DERVIŞ, GROS, ÖZTRAK, BAYAR & IŞIK
Table 9. Competitiveness ranking of (potential) accession countries
Final index
Country
Information
Rank Score
society
Sub-indexes
Innovation
Network
Financial
Liberalisation
and R&D
industries services
Estonia
1
4.64
4.92
3.82
4.40
4.98
Slovenia
2
4.36
4.38
3.92
4.06
5.21
Enterprise
Social
inclusion
Sustainable
development
5.43
4.90
4.2
4.44
4.69
3.76
4.24
4.60
Latvia
3
4.34
3.62
3.86
4.44
4.35
4.84
4.87
4.47
4.29
Malta
4
4.2
4.42
2.99
4.03
4.81
5.27
4.0
4.83
3.24
Czech. Rep
5
4.16
3.62
3.34
4.01
5.19
4.03
4.18
4.40
4.48
Hungary
6
4.12
3.24
3.47
4.10
4.57
4.87
4.41
4.19
4.09
Lithuania
7
4.05
3.36
3.57
4.10
4.51
4.67
4.38
3.69
4.17
Slovak Rep.
8
3.89
3.29
3.34
3.84
4.50
4.39
3.43
3.83
4.53
Poland
9
3.68
2.95
3.53
3.75
4.0
4.26
3.56
3.42
3.99
Turkey
10
3.45
2.61
2.72
3.68
4.01
3.99
3.84
3.45
3.33
Romania
11
3.35
2.91
2.88
3.04
3.48
3.77
3.65
3.74
3.33
Bulgaria
12
3.25
2.66
2.94
3.26
3.54
3.64
3.81
3.07
3.06
4.97
4.61
4.41
4.69
5.81
5.52
4.74
4.81
5.16
EU average
Source: World Economic Forum.
5. The Critical Role of Foreign Direct Investment
If Turkey is to start a convergence process, its growth rates will have to stay around the 5-7% range
achieved over the last few years. But experience has shown that Turkey does not generate enough
domestic savings to finance the investment needed to keep growth at this level. This is why in the past
growth has often been aborted when the external deficit became too large and a balance of payments
crisis ensued. The new and prospective member countries also faced (and still face) the problem how
to finance a huge need for new capital that cannot all be met from domestic savings. The solution in
almost all cases has been that the current account deficit was financed by foreign direct investment
(FDI) as FDI inflows are different from other capital inflows in that this type of capital cannot
typically be repatriated on short notice and therefore does not lead to the potential for crises that result
especially from short-term flows.
Moreover, as discussed below, FDI might sometimes have a stronger productivity-enhancing effect
than domestic investment.
For a country with a domestic savings shortfall and a limited technological base, a high rate of FDI
inflows would be desirable. But reality has been disappointing in view of the fact that Turkey had
initiated a far-reaching liberalisation and structural adjustment programme in the early 1980s and has
made a considerable effort to integrate with the global economy since then.
The main factor that has deterred foreign investment in Turkey has been the lack of political and
macroeconomic stability. A high degree of economic uncertainty and bureaucratic barriers confronting
business hindered the inflow of foreign direct investment to the country. The inadequacy of these
flows impeded the modernisation process of the capital stock and hampered access to international
export markets; and, at the end, emerged as a major obstacle preventing Turkey from realising its
economic potential.
Therefore, one of the main objectives of the Economic Programme launched in 2001 has been to take
decisive steps to improve investment and business conditions in the country. In this context, a new
foreign direct investment law has been enacted in July 2003. The new law has been designed as an
integral part of the ambitious structural reform programme. It aims at improving the investment
climate by creating a more transparent marketplace fully integrated with the world supported by a
smaller yet more effective state. In that direction, the concepts of foreign direct investment and foreign
investors have been redefined according to international standards, and the rights of investors have
RELATIVE INCOME GROWTH AND CONVERGENCE | 13
been enhanced via amendments with respect to various issues such as national treatment, guarantee of
transfers, access to real estate, international arbitration, employment of expatriates, etc.
Besides this new law, the government has established the Coordination Committee for the
Improvement of the Investment Climate (YOIKK). This body, composed of high-level representatives
of relevant ministries, the private sector and NGOs, was formed to identify and remove regulatory and
administrative barriers to investment.
With these steps, backed by the amendments concerning the simplification and streamlining of
company registration, Turkey has become, at least in terms of legislation, one of the countries with the
shortest and simplest process to set up a business. Together with prospects of EU membership in less
than 10 years this should lead to much greater FDI inflows. As seen in Table 10, FDI as a percent of
GDP is relatively low in Turkey compared to the new members of the EU as well as Bulgaria and
Romania. The experience of Central and Eastern European countries during the 1990s has shown that
FDI has been an influential factor in terms of their economic restructuring and modernisation. In
particular, by bringing capital, technology, expertise and know-how, foreign investments have been
very effective in increasing productivity and innovation in these economies.6
Table 10. Foreign direct investment (% of GDP)
Bulgaria
Cyprus
Czech Republic
Estonia
Hungary
Latvia
Lithuania
Malta
Poland
Romania
Slovakia
Slovenia
Turkey
1998
4.2
0.8
6.5
10.9
4.3
5.9
8.5
7.7
4.0
4.8
2.6
1.1
0.5
1999
6.2
1.3
11.5
5.8
4.2
5.2
4.6
22.6
4.7
2.9
1.6
0.5
0.4
2000
7.9
1.8
9.7
7.6
3.6
5.7
3.4
18.1
5.8
2.8
1.5
0.7
0.5
2001
5.1
1.8
8.6
9.7
4.7
2.3
3.7
8.5
3.1
3.2
7.2
2.6
2.3
Source: Calculated from EUROSTAT data.
With the start of accession negotiations in the near future, Turkey will thereby acquire the strong
political anchor provided by the EU, which should contribute to a substantial increase in foreign
investment inflows. This, in turn, while contributing to employment creation in the country, will
further improve debt dynamics and hence will be a major achievement on Turkey’s road towards
realising its economic potential.
A recent survey on the determinants and growth effects of FDI emphasises that the positive spill-over
effects of FDI become stronger only if the host environment is able to absorb advanced technology
(see Uppenberg & Reiss, 2004). In practical terms this means a well-educated work force and at least a
small high-productivity sector. As emphasised elsewhere, Turkey scores rather badly in terms of the
level of qualification of its work force, but there are also sectors in the Turkish economy that are quite
advanced in terms of technology and value-added per employee. Compared to the transition countries,
Turkey thus starts with one handicap and one advantage. And the handicap is likely to be felt only
after FDI inflows reach a significant level.
Another widely recognised determinant of FDI is the overall quality of domestic governance. For
example, Kinoshita & Campos (2004) show that for the CEECs, variables such as external
6
OECD (2002).
14 | DERVIŞ, GROS, ÖZTRAK, BAYAR & IŞIK
liberalisation, rule of law and the quality of bureaucracy are the most potent predictors of FDI inflows.
At present, the indicators for Turkey on the last two items are rather low as documented in the
companion paper entitled Stabilising Stabilisation (see Dervis et al., 2004). In technical terms, the
values for Turkey are two standard deviations below the EU-27 average. What would be the impact
of bringing Turkey up to the EU-27 standard? By using the estimates for the new member countries,
one can arrive at an approximate answer: The improvement in the rule of law and the quality of the
bureaucracy should lead to an increase in FDI of about $200 per capita (in constant purchasing power
terms) in the short run and about three times this value in the long run. This is an additional effect that
would come on top of other improvements to the investment climate. This effect alone would mean
that a drastic improvement in domestic governance might lead to an increase in FDI flows in the long
run worth cumulatively, i.e. over a decade or so, about $600 per capita or close to 20% of GDP,
leading to a total that should be on a similar scale as the inflows experienced by the new member
countries (see Kinoskita & Campos, 2004).
6. Convergence Scenarios
Over the long-term, per capita income in Turkey, when compared to EU averages, will converge or
diverge depending on relative rates of investment, relative increases in labour inputs, relative increases
in total factor productivity and terms of trade effects. These developments will all be reflected in
Turkey’s per capita income in 2025 relative to the EU average. There will have been convergence in
nominal incomes if Turkey’s per capita income growth rate in constant domestic prices, augmented by
any real appreciation of the exchange rate relative to EU currencies, rises significantly more rapidly
than income in the EU.9 What would be a plausible scenario for convergence? The empirical literature
has found that within a country, or a large common market, different regions tend to converge, ceteris
paribus, to the average at a rate that is commonly estimated between 1 and 3% per annum. (The
typical convergence growth equation is: growth = β*(relative level of GDP per capita at beginning of
period) plus other factors.) This result implies that full convergence might take a generation or two,
but since this is also the time horizon one has to consider when discussing Turkey’s integration into
the EU it might be interesting to consider what the standard convergence equation would imply for the
case of Turkey. Table 11 below shows the result using a convergence parameter at the higher end of
the range found in the literature, i.e. a speed of convergence of 3% per annum. Starting with the 2004
values already listed in Table 11 below this leads to the finding that Turkey could basically double its
relative position before the end of the next decade, with its GDP per capita at PPP rising from about
25% to over 50% of the EU-15 average.
Table 11. Evolution of GDP per capita as % of EU-15, applying standard convergence equations and
assuming fast convergence (3% per annum)
1995
2000
2004
2009
2014
2019
Czech
Republic
61.8
55.8
64
69.4
74.0
77.9
Hungary
Poland
Romania
Slovenia
Turkey
45.9
49.3
57.3
63.7
69.1
73.8
35.9
38.6
40.2
49.2
56.8
63.3
32.2
23.1
26.7
37.7
47.0
55.0
64.2
69.8
75.2
78.9
82.1
84.8
29.6
25.1
25
36.3
45.8
53.9
Source: Own calculations.
Applying the convergence equations mechanically for other new member countries as well implies of
course that Turkey would not overtake them. For example, it would remain about level with Romania,
9
The basket of EU currencies can for practical purposes be taken as the euro, assuming there will not be any
significant divergence between currencies of EU countries.
RELATIVE INCOME GROWTH AND CONVERGENCE | 15
with which it shares the starting point. It is also worth noting that, under a successful convergence
scenario, countries such as the Czech Republic or Hungary would pass the threshold of 75% of the EU
average under which they would no longer qualify for Structural Funds.
The implications of applying a standard convergence scenario are thus rather encouraging.
A similar result can be obtained if one just extrapolates the recent performance of the Turkish
economy into the future. Let us assume, for illustrative purposes at this stage, that the average rate of
growth of Turkey’s per capita income in domestic prices will be 5% over the next two decades and
that the Turkish Lira will appreciate by an average of 1% in real terms annually, over the same period,
leading to a 6% growth in per capita income measured in foreign exchange. At the same time, let us
assume that in the enlarged EU, per capita income would grow at 1.5% per annum for the next two
decades, which is a little above the rate of growth achieved over the past decade. For the PPP adjusted
version we assume 5.25% average growth in Turkey, as most of the appreciation of the exchange rate
assumed will be reflected in a slowly decreasing gap between PPP and nominal income estimates.10
The result is presented in Table 12.
Table 12. A medium term convergence scenario
Nominal USD
EU-15 average per capita income in 1997
EU average per capita income in 2005
EU average per capita income in 2025
Accession-10 per capita income in 1997
Turkish per capita income in 2005
Turkish per capita income in 2025
$22,098
$28,570
$38,480
$ 4,323
$ 4,016
$12,829
Ratio to EU average:
Ratio to EU average:
Ratio to EU average:
19.6%
14.1%
33.3%
PPP
EU-15 average per capita income in 1997
EU average per capita income in 2005
EU average per capita income in 2025
Accession-10 per capita income in 1997
Turkish per capita income in 2005
Turkish per capita income in 2025
$21,382
$25,920
$34,909
$ 9,409
$ 7,733
$21,517
Ratio to EU average:
Ratio to EU average:
Ratio to EU average:
44.0%
29.8%
61.6%
*2005 forecasts based on data from International Monetary Fund, WEO Database, WEO April 2004.
The projections above are illustrative, but they do reflect what could be considered a plausible
scenario based on the following considerations. Turkey’s ‘historic’ per capita income growth rate over
the last four decades has been close to 3%.11 This has been achieved with a population growth rate of
about 2% (starting higher and declining), an investment rate fluctuating between 18 and 25% and an
average flow of direct foreign investment of less than 0.5% of GDP.
The average over 40 years is, however, composed of two quite distinct sub-periods: one with an
average close to 4% and another one with an average only slightly above 2%. The first two decades
(roughly 1960-79) constituted the period of rapid growth, but they were followed by two decades of
stagnation in the sense that during this period (approximately 1980 to the present) Turkey failed to
catch up with the OECD average. This latter period was characterised by significant macroeconomic
instability, including, in these two decades, three episodes of serious financial crisis in 1978-1980,
1994 and 2001, and very high real interest rates acting as a brake on growth, particularly in the 1990s.
10
Some part of the appreciation is also likely to reflect long-term changes in asset holding preferences working
through the capital account.
11
For a comprehensive comparison of Turkish growth with that of a large set of other countries, see Cline (2004,
p. 58).
16 | DERVIŞ, GROS, ÖZTRAK, BAYAR & IŞIK
All of the factors that inhibited growth should improve, especially if compared to the 1990s.
First and foremost, there will be the new economic and political anchor from the start of EU
membership negotiations, ensuring a consolidation of the structural and governance reforms
undertaken in the 2001-03 period. The deep reforms of the banking system and fiscal policy should
now allow a growth path without episodes of financial collapse and this should encourage FDI flows
to reaching at least about 2% of GDP, as discussed above, helping to increase the investment rate in a
sustainable way.
Moreover, Turkey is continuing its demographic transition, which will lead to a very desirable ratio of
the active population to the total population in the next two decades. In addition, Turkey has
undergone over the last decade a massive opening of its economy, with exports (of goods and
services) going from less than 14% of GDP during the early 1990s to over 28% today. Most of the
liberalisation came through the customs union with the EU, which is analysed in more detail in a
companion paper by Ülgen & Zahariadis (2004). These factors, acting together, could plausibly lead to
a 5% annual per capita GDP growth rate until our reference year of 2025.
This per capita growth rate measured in domestic terms would be augmented by a steady appreciation
of the real exchange rate reflecting a Balassa-Samuelson effect observed in many other similar
situations. On the basis of these considerations, a 6% average growth rate of per capita income
measured in foreign currency appears as an optimistic but possible scenario if negotiations were to
start, with membership achieved 7 to 10 years later, and macroeconomic and structural policies were
to build on what was achieved in the recent past so that instability and serious crisis are avoided.
7. Concluding Remarks
The analysis above suggests that a mixture of positive factors could now launch Turkey on a sustained
convergence path. Combining demographic dynamism, structural reforms and a tight fiscal policy that
crowds in private investment could lead to a significant convergence between Turkey’s living
standards and European averages over the next two decades. In the medium run this will in addition
require a concerted effort to improve the level of human capital formation, the one area in which
Turkey clearly lags. Under an ‘optimistic scenario’, Turkey could significantly reduce the average
income gap with the EU-25 as described above. Turkish per capita income would increase from about
one-eighth of the EU-15 average in 2003 to about one-third in 2025 and from about a quarter in PPP
terms to over 60%.
We believe that these orders of magnitude are plausible central values, assuming that Turkey is
anchored in Europe by a start of negotiations in 2005 and that there is gradual but steady progress
towards membership, accompanied by moderate long-term private investments and some modest help
coming from the European budget. (A companion paper of this series – see Dervis et al., 2004 – deals
with Turkey and the European budget.) If FDI flows were to become even larger, say equal to 3 or 4%
of GDP, as has been the case for some countries such as Ireland or Hungary, Turkish growth could be
more rapid, approaching what has been achieved in some East Asian countries such as Korea over the
last two decades. On the other hand, if significant policy mistakes are made by Turkish policy-makers
on the road to accession, growth could fall significantly below what is projected in the illustration
above. During this period Turkish policy-makers bear a particularly important responsibility.
Bibliography
Acemoğlu, D., S. Johnson and D. Robinson (2004), Institutions as the Fundamental Causes of LongRun Growth, NBER Working Paper No. 10481, National Bureau of Economic Research,
Cambridge, MA, May.
Bank of Spain (available at http://www.bde.es).
Çanakçı, I. (2004), “Turkish Economy: Recent Developments, Prospects and Investment
Opportunities”, presentation made by the Under-Secretary of the Turkish Treasury at the Asian
Development Bank Annual Meeting, April.
Central Bank of the Republic of Turkey (CBT), Annual Report (available at http://www.tcmb.gov.tr).
Chislett, W. (2004), Turkey’s Membership of the European Union: A Rose or a Thorn?, AP No.
16/2004, Elcano Royal Institute, Madrid.
Cline, William (2004), “The Impact of Trade on Poverty through Growth Effects”.
Ffrech-Davis, Ricardo and Stephan Griffith-Jones (2003), From Capital Surges to Drought: Seeking
Stability for Emerging Economies, New York, NY: Palgrave Macmillan.
Dervis, Kemal (2004), “Turkey: Return from the Brink, Attempt at Systemic Change and
Comprehensive Structural Reform”, forthcoming in R. Zagha (ed.), The Experience of the
1990’s.
Dervis, K., Daniel Gros, Faik Öztrak, Firat Bayar and Yusuf Işik (2004), Stabilising Stabilisation, EUTurkey Woking Paper No. 7, Centre for European Policy Studies, Brussels, and Economic and
Foreign Policy Forum, Istanbul, September.
Doyle, P., L. Kuijs and G. Jiang (2001), Real Convergence to EU Income Levels: Central Europe from
1990 to the Long Term, IMF Working Paper 01/146, International Monetary Fund, Washington,
D.C.
European Commission (2002), Information note on the main findings of a report on “Macroeconomic
and Financial Sector Stability Developments in Candidate Countries”.
–––––––– (2003), “Continuing Enlargement: Strategy Paper and Report of the European Commission
on the Progress towards Accession by Bulgaria, Romania and Turkey”, Brussels, (available at:
http://europa.eu.int/comm/enlargement/report_2003/index.htm#comprehensive).
–––––––– (2003), Key structural challenges in the acceding countries: The integration of the acceding
countries into the Community’s economic policy coordination processes, Occasional Paper No.
4, Economic Policy Committee, July.
–––––––– (2003), “Progress towards meeting economic criteria for accession: The assessment from the
2003 comprehensive monitoring reports and regular report”, Enlargement Papers No. 19,
November.
–––––––– (2003), “Regular Report on Turkey’s Progress towards Accession”.
–––––––– (2003), “Projected trends in candidate countries’ debt ratios in the light of the 2003 fiscal
notifications”, Enlargement Paper No. 16, September.
EUROSTAT (available at http://www.europa.eu.int/comm/eurostat).
EUROSTAT (2003), Statistical Yearbook
http://www.europa.eu.int/comm/eurostat).
on
Candidate
Countries
(available
at
Gros, Daniel (2004), “Financial aspects of central bank independence and price stability: The Case of
Turkey”, CEPS/LUISS Working Document.
| 17
18 | DERVIŞ, GROS, ÖZTRAK, BAYAR & IŞIK
Hughes, Kirsty (2004), Turkey and the European Union: Just Another Enlargement, Friends of Europe
Working Paper, Friends of Europe, Brussels.
International Monetary Fund (2003), Staff Report, Washington, D.C., October.
International Monetary Fund (2004), “Global Financial Stability Report”, Washington, D.C., April.
International Monetary Fund (2004), World Economic Outlook Database, Washington, D.C., April.
Kinoshita, Yuko and Nauro F. Campos (2004), “Estimating the Determinants of Foreign Direct
Investment Inflows: How important are sampling and omitted variable biases?”, BOFIT
Discussion Paper No.10, Bank of Finland Institution for Economies in Transition, Helsinki.
Lejour, A.M., R.A. de Mooij and C.H. Capel (2004), “Assessing the Economic Implications of
Turkish Accession to the EU”, CPB Document, no. 56, March, Netherlands Bureau for
Economic Policy Analysis, The Hague.
Lejour, A.M., R.A. de Mooij and R. Nahuis (2004), “EU Enlargement: Economic Implications for
Countries and Industries”, in H. Berger, T. Moutos and H-W. Sinn (eds), Managing EU
Enlargement, Cambridge, MA: MIT Press (forthcoming).
OECD (available at http:// www.oecd.org).
OECD (2002), Regulatory Reform in Turkey: Crucial Support for Economic Recovery.
Quaisser, W. and A. Reppegather (2004), “EU-Beitrittsreife der Turkei und Konsequenzen einer EUMitgliedschaft”, Osteuropa-Institut Munich, Working Paper No. 252.
Rodrik, Dani (2004), “Getting Institutions Right”, Journal for Institutional Comparisons, Volume 2,
No. 2, Summer (in CESifo DICE REPORTS).
State Institute of Statistics (SIS), Turkey (available at: http://www.die.gov.tr).
State Planning Organisation (SPO), Turkey, “Economic and Social Indicators (1950-2003)” (available
at http://www.dpt.gov.tr).
State Planning Organisation (SPO), Turkey, “Preliminary National Development Plan (2004-2006)”,
(available at http://www.dpt.gov.tr).
Steinherr, A., A. Tukel and M. Ucer, The Turkish Banking Sector: Challenges and Outlook in
Transition to EU Membership, EU-Turkey Working Paper No. 4, Centre for European Policy
Studies (Brussels) and Economic and Foreign Policy Forum (Istanbul), August.
Turkish Treasury, Turkey (available at http://www.hazine.gov.tr).
Ulgen, S. and Y. Zahariadis (2004), The Future of Turkish-EU Trade Relations: Deepening vs
Widening, EU-Turkey Working Paper No. 5, Centre for European Policy Studies (Brussels) and
Economic and Foreign Policy Forum (Istanbul), August.
Uppenberg, Kristian and Amin Riess (2004), “Determinants and Growth Effects of Foreign Direct
Investment”, EIB Papers, Vol. 9, No. 1, European Investment Bank, Luxembourg.
World Bank (available at: http://www.worldbank.org).
World Bank (2002), Turkey: Greater Prosperity with Social Justice, World Bank, Washington, D.C.
World Bank (2003), Country Economic Memorandum (CEM), World Bank, Washington, D.C.
World Economic Forum (2004), Press Release, 27 April.
Yükseler, Zafer (2004), The 2002 Consumption Expenditure and Income Distribution Survey.
Bookshop: http://shop.ceps.be
About CEPS
Founded in 1983, the Centre for European Policy Studies is an independent policy research
institute dedicated to producing sound policy research leading to constructive solutions to the
challenges facing Europe today. Funding is obtained from membership fees, contributions from
official institutions (European Commission, other international and multilateral institutions, and
national bodies), foundation grants, project research, conferences fees and publication sales.
Goals
•
To achieve high standards of academic excellence and maintain unqualified independence.
•
To provide a forum for discussion among all stakeholders in the European policy process.
•
To build collaborative networks of researchers, policy-makers and business across the whole of
Europe.
•
To disseminate our findings and views through a regular flow of publications and public
events.
Assets and Achievements
•
Complete independence to set its own priorities and freedom from any outside influence.
•
Authoritative research by an international staff with a demonstrated capability to analyse policy
questions and anticipate trends well before they become topics of general public discussion.
•
Formation of seven different research networks, comprising some 140 research institutes from
throughout Europe and beyond, to complement and consolidate our research expertise and to
greatly extend our reach in a wide range of areas from agricultural and security policy to
climate change, JHA and economic analysis.
•
An extensive network of external collaborators, including some 35 senior associates with
extensive working experience in EU affairs.
Programme Structure
Website: www.ceps.be
CEPS is a place where creative and authoritative specialists reflect and comment on the problems
and opportunities facing Europe today. This is evidenced by the depth and originality of its
publications and the talent and prescience of its expanding research staff. The CEPS research
programme is organised under two major headings:
Economic Policy
Macroeconomic Policy
European Network of Economic Policy
Research Institutes (ENEPRI)
Financial Markets, Company Law & Taxation
European Credit Research Institute (ECRI)
Trade Developments & Policy
Energy, Environment & Climate Change
Agricultural Policy
Politics, Institutions and Security
The Future of Europe
Justice and Home Affairs
The Wider Europe
South East Europe
Caucasus & Black Sea
EU-Russian/Ukraine Relations
Mediterranean & Middle East
CEPS-IISS European Security Forum
In addition to these two sets of research programmes, the Centre organises a variety of activities
within the CEPS Policy Forum. These include CEPS task forces, lunchtime membership meetings,
network meetings abroad, board-level briefings for CEPS corporate members, conferences, training
seminars, major annual events (e.g. the CEPS International Advisory Council) and internet and
media relations.
C E
P S
CENTRE FOR
EUROPEAN
POLICY
STUDIES
Place du Congrès 1 ▪ B-1000 Brussels
Tel: (32.2) 229.39.11 ▪ Fax: (32.2) 219.41.51
www.ceps.be ▪ [email protected]
Centre for
European
Policy Studies
EU-Turkey Working Papers
No. 6/August 2004
Turkey and the EU Budget
Prospects and Issues
Kemal Derviş, Daniel Gros, Faik Öztrak and Yusuf Işık
in cooperation with Fırat Bayar
Thinking ahead for Europe
Abstract
When calculating the cost of Turkish membership for the incumbent members, one must appreciate that
this process is highly speculative. Not only Turkey, but also the EU are evolving and changing
constantly. In addition, one cannot know with certainty what the rules concerning the budget will be by
the time of accession. Nevertheless, there are ways to – at least to some extent– to calculate the cost that
Turkey as a fully integrated EU member would represent to the budget. The first possibility is to
calculate what Turkey would receive under the Common Agricultural Policy and the Structural Funds, as
a full member today. The second approach would be to calculate what the EU would have to pay by a
likely accession date such as 2015, under current rules. In this context, one should not ignore transitional
arrangements such as PHARE and other pre-accession programmes that Romania and Bulgaria already
benefit from. Although we are aware of the fact that the elaborated numbers may be altered, one may say
that net transfers would have a significant impact in Turkey, while being a manageable amount for the
EU budget.
Kemal Derviş is former Minister for Economic Affairs, Member of Parliament and Member of the Coordination
Board, EDP. Daniel Gros is Director at CEPS. Faik Öztrak is former Undersecretary of the Turkish Treasury and
Visiting Professor at Middle East Technical University. Yusuf Işık is Advisor to Kemal Derviş, and former Head of
the Strategic Research Department of the State Planning Organisation. Fırat Bayar is former Associate of the
Turkish Treasury and Ph.D.cCandidate at Middle East Technical University.
EU-Turkey Working Papers are the product of a joint project of the Centre for European Policy Studies (CEPS),
Brussels, and the Economics and Foreign Policy Forum, Istanbul, entitled:
Strategy for the EU and Turkey in the Pre-Accession Period
Launched in August 2004, this new publication series covers both political themes (democracy and domestic
governance, justice and home affairs, foreign and security policies) and economic policy (macroeconomics,
banking, energy, agriculture and the EU budget). The working papers will form the basis of a book, integrating all
these aspects of Turkey’s EU candidacy. These materials will be presented for public debate at conferences to be
held in Brussels on 27 September and in Istanbul on 8 November. CEPS is also electronically publishing a
monthly Turkey in Europe Monitor, which is freely accessible at www.ceps.be. Those interested in regularly
receiving the Monitor or in attending either of the two conferences are invited to write to [email protected].
Participation in the conferences is subject to a limited number of places.
Unless otherwise indicated, the views expressed are attributable only to the authors in a personal capacity and not to
any institution with which they are associated.
ISBN 92-9079-517-4
Available for free downloading from the CEPS website (http://www.ceps.be)
© Copyright 2004, Kemal Derviş, Daniel Gros, Faik Öztrak, Yusuf Işık and Fırat Bayar
Contents
1.
Introduction .................................................................................................................................... 1
2.
Turkey in the EU today .................................................................................................................. 2
3.
Turkey in 2015 in an enlarged EU.................................................................................................. 2
4.
Transitional arrangements .............................................................................................................. 4
5.
Concluding remarks........................................................................................................................ 4
Bibliography............................................................................................................................................ 5
Turkey and the European Budget
Prospects and Issues
EU-Turkey Working Paper No. 6/August 2004
Kemal Derviş, Daniel Gros, Faik Öztrak and Yusuf Işık
in cooperation with Fırat Bayar
1.
Introduction
The factors that will determine the speed of convergence of Turkish incomes to EU averages are
discussed in Working Paper No. 8 of this same series. We present here a brief discussion of the impact
Turkish membership would have on the EU budget. How much would Turkish membership cost the
then incumbent members? This is a question that is at the same time straightforward and impossible to
answer. It is impossible in the sense that the EU is evolving constantly so that it is difficult to predict
with any precision what the financial consequences of accession of Turkey, in, say, 2014, would be.
However, it is straightforward to calculate how much Turkey would cost the EU budget if it were to
enter under present rules.
One may be tempted to argue that the transfers from the EU budget to Turkey will simply be whatever
member countries agree that these transfers should be, because they do indeed under the current
treaties all have to agree. On the other hand, it would not be possible to negotiate membership with
any Turkish government if Turkey is not able to get a ‘fair’ deal, where ‘fairness’ will entail some
comparison to other countries that will have joined relatively recently. The three countries on which
Turkish negotiators are likely to focus are Romania, Bulgaria and Croatia, assuming that the first two
will have joined in 2007, and Croatia some time thereafter. Turkey will be able to accept transition
rules of the type accepted by the 2004 accession countries as well as those already accepted by
Romania and Bulgaria. And Turkey may even be ready to accept a lengthening of these transition
rules reflecting recognition of her size. Turkey will not accept a deal, however, which would set it
apart from other member states in a qualitative and lasting fashion. Nor is it actually likely that the EU
would propose anything significantly less than fair to Turkey as the experience of Romania and
Bulgaria suggests. The principle of equal treatment of member states is deeply ingrained in the EU’s
framework – even when it comes to financial matters.
A key factor limiting the degree of freedom of the EU budget is the fact that the financial envelopes
are determined in a multi-annual framework called the ‘financial perspective’. The current framework,
which was decided among the EU-15 in 2000, and thus long before the current enlargement, runs until
2006. The next framework, which will be negotiated à 25, will run until 2012. By that time Turkey is
not likely to have already become a member country so that it will have only a limited influence for
the following financial framework, which would run until 2018, Assuming accession by 2015, this
would imply that the financial envelope for the first three years of Turkey’s membership would have
been decided by the EU-28 (the current EU-25 plus B, R and HR). In this respect, the situation of
Turkey might thus resemble that of Bulgaria and Romania, which are likely to join by 2007, so that
their first years of membership will also be covered by a financial framework in whose negotiations
they were not present.
In terms of negotiations, Turkey would thus be fully part of the EU’s financial framework only during
the 2018-2024 round. Given that for all present and former member states it took between 5 and 10
years before they were integrated into all support programmes, it is thus likely that Turkey will benefit
fully from the EU’s budgetary support schemes some time after 2020.
What will determine Turkey’s share in the EU budget of the 2020s, are the rules that will by then be in
effect for everyone else and the level of development reached by the EU and Turkey itself. One cannot
|1
2 | DERVİŞ, GROS, ÖZTRAK, IŞIK & BAYAR
know with certainty what these rules will be and any long-term projections are therefore highly
speculative.
In reality, however, the discussion about the financial burden Turkey would represent for the EU
budget usually focuses on the current rules. The experience with the current enlargement process
suggests that over time the discussion will shift from how much it costs to who will bear the (minor)
burden. But this point is still some way into the future. Current circumstances have another impact,
however, in that it is usually assumed that the burden would have to be borne by the current EU-15
because it is usually assumed that most of the new member countries will remain net beneficiaries for
quite some time to come. By the early 2020s this might no longer be the case, but again it is
impossible to forecast with any precision which of the new member countries would no longer qualify
for financial support (under current rules) by that date.
The ‘maximum’ that Turkey would receive after a transition period under current rules is a ‘starting
point’ many analysts have chosen.1 There are two variants to this approach.
a) How much would Turkey receive if it were a fully established member today?
b) How much is Turkey likely to receive under current rules by a likely accession date, e.g. 2015?
The overall calculations are actually quite simple in both cases since the budget of the EU is
dominated by two items: Structural Funds (destined for regions with a GDP per capita at PPP below
75% of the EU average) and the Common Agricultural Policy (CAP). The gross receipts of any
member country are to a large extent determined by these two items.
2.
Turkey in the EU today
If Turkey were a member country today, it could count on Structural Funds allocations, which would
be capped at 4% of its GDP as decided at the Berlin European Council. Given that Turkey’s GDP has
averaged around €200 billion in recent years, this implies immediately that its allocation would be
around €8 billion annually.
It has also been calculated that extending the current CAP to Turkey (with per hectare payments based
on current yields) would cost around €9 billion. This implies that the total receipts of a hypothetical
Turkish EU member today might be slightly less than €20 billion (Turkey would also receive funding
under other programmes). Turkey would then also have to contribute as all other member states to the
EU budget. With a current contribution rate of around 1% of GNP (the ceiling for the EU budget is
1.25% of GDP, but the EU spends just slightly above 1% of GDP at present), this would mean around
€2 billion annually, leading to a net financial benefit of around €16 billion annually. Apart from the
fact that this approach is based on today’s conditions, the sum mentioned also represents an upper
bound.
3.
Turkey in 2015 in an enlarged EU
In calculating the sums Turkey would receive in 2015, it does not make sense to use current euros
since both the EU and the Turkish economy are likely to grow over the next decade.
Once again, the starting point for the Structural Funds is that the absorption limit has been set at 4% of
the recipient’s GDP. This implies that one can immediately calculate the ceiling of what Turkey could
receive under current rules for the Structural Funds, once one has an idea of the size of the Turkish
GDP.
Under the growth scenario presented in section 2 above, Turkey will grow much more quickly than the
EU over the next decade and Turkish GDP could reach about 4% of that of the EU-28 GDP (at present
it amounts to only around 2%) by the middle of the next decade. This implies immediately that the
1
See Hughes (2004) as well as Quaisser & Reppegather (2004).
TURKEY AND THE EUROPEAN BUDGET | 3
cost of extending current Structural Funds to Turkey would cost at most 0.16% of EU-28 GDP
(=0.04*0.04).
The calculations for agriculture are potentially more complicated since one would have to guess the
output structure of agriculture in Turkey in about a decade and then calculate to what extent this would
change if Turkey participates in the CAP. This would actually be an exceedingly complex operation as
one would have to take into account the entire input/output matrix. For example, some commodities
(maize) are used an input in the production of others (meat). However, this is not necessary as an
indirect approach can yield a better result.
The starting point is that Turkish farmers are likely to obtain at most 20% of their value added from
the EU’s CAP, for the simple reason that this is what farmers in the EU-15 obtain today: the CAP
costs at present amount to 0.5% of GDP and the value added produced by agriculture is about 2.5% of
the EU-15 GDP.
Agriculture produces at present around 12% of GDP in Turkey, but taking into account that its share
has been declining continuously over the last decade, a reasonable assumption might be that in about a
decade agriculture will account for about 10% of Turkish GDP at the maximum. On this basis one can
easily calculate the potential maximum cost of extending the present rate of support of the CAP to
Turkey. Assuming, as before, that the Turkish economy accounts for 4% of EU GDP (and that
agriculture contributes 10% to this), the cost of providing an ‘equivalent rate of support’ for Turkish
agriculture would be 0.08% of EU-15 GDP (=0.2*0.04=02.*0.04*0.1). To repeat, this is again an
upper bound. Other estimates arrive at much lower numbers; see for example Quaisser and
Reppegather (2004) who argue that the cost of extending the CAP to Turkey should only be around
0.045% of the EU’s GDP.
The number calculated above is again an upper limit, as the CAP is likely to change over time, inter
alia, because of the commitments made by the EU in the context of the WTO to abolish exports
subsidies, and the general limitations the WTO imposes on various types of domestic agricultural
subsidies in general. Moreover, it has already been agreed within the EU that the cost of the CAP
should rise by less than 80% of the increase in nominal GDP. This implies that the cost of the CAP as
a percentage of EU GDP has to fall over the next decade.2 Depending on the overall growth rate of the
EU, the cost of the CAP is thus likely to be less than 0.4% of the GDP of the enlarged EU once Turkey
joins. Since any single country, even if it is the largest one, is not likely to get more than one-fourth of
this sum, it is clear that the cost of extending tomorrow’s CAP to Turkey cannot be more than 0.05 to
0.1% of the EU’s GDP.
The gross cost (Structural Funds plus CAP) together might thus amount to 0.26% of EU-28 GDP
(=0.096+0.16). Against the gross receipts, one would have to set the contribution that Turkey would
have to make to the EU budget. At present, and this is unlikely to change any time soon, all member
states contribute at the same rate, or rather % of GNP, to the EU budget. The contribution rate is equal
to the share of the EU budget in overall GDP. Assuming that the EU budget will continue to be limited
to around 1-1.2% of GDP, this implies that Turkey will have to contribute about 1.2% of its own GDP
to the EU budget. Under the assumptions made so far (Turkish GDP at about 4% of that of the EU15), this would then amount to around 0.048% of EU-15.
The ceiling for the net cost should thus be around 0.20% of EU GDP (equivalent to about €20 billion
given today’s EU GDP of around €10.000 billion) under both illustrative calculations.
2
For example, with a growth rate of nominal GDP of 5% p.a., this rule would imply that the budget available for
the CAP would have to fall by around 1% (not 1 percentage point) every year).
4 | DERVİŞ, GROS, ÖZTRAK, IŞIK & BAYAR
Table 1. Maximum budgetary cost, full membership
Structural Funds
CAP receipts
Total receipts
Contributions to EU budget
(Max) Net receipts for Turkey
Turkey in today’s EU
(in billions of current euros)
8
9
16
2
16 (0.16% of EU GDP)
Turkey 2015 in enlarged EU
(as a % of EU GDP)
0.16
0.08
0.25
0.05
0.20
Source: Own calculations based on current EU budgetary rules and regulations.
4.
Transitional arrangements
The numbers calculated above represent the maximum that would be achieved only after a
considerable transition period, as in the case of the new member countries from Central and Eastern
Europe, assuming current rules. The immediate post-membership transfers would be much lower, as
in the case of all new member countries. As argued above, the experience of Romania and Bulgaria
might be particularly instructive in this respect given that these two countries have a similar GDP per
capita and it could thus be said that they set the benchmark for Turkey. Neither Romania, nor Bulgaria
will participate in the current negotiations for the next financial framework, but the EU has already
proposed a certain allocation for them (and the two countries have not objected), amounting to a total
of around €15 billion at current prices. Since the combined population of these two countries is about
30 million, Turkey should receive about 2.3 times as much if it were to be treated equally on a per
capita basis. This would then amount to about €35 billion over three years. All this suggests that for
the first years of membership, transfers in the range €9-12 billion per annum might be realistic.
The new member states from Central and Eastern Europe benefited also from modest amounts of preaccession aid, originally under a programme, PHARE, whose primary justification was to support the
transition to a market economy, not preparation for accession. The PHARE funds (mostly for technical
assistance for democracy building, etc.) were later augmented by two additional programmes:
SAPARD (support to structural change in agriculture) and ISPA (infrastructure). Over the last years
(2000-03) the total support going to, for example Bulgaria has been around €300 million per annum,
with about half coming from PHARE, one-third under ISPA and the remainder under SAPARD. The
original justification for PHARE funding does not apply in the case of Turkey; but it is clear that a
substantial amount of funding for democracy-building will appear needed viewed from the EU side.
Since the equality of treatment is so much engrained in the EU approach, it is thus likely that as
negotiations proceed a similar amount of financial support for the preparation for accession will
become available for Turkey as well. Scaling the funds available for Bulgaria – either on a per capita
or on a % of GDP basis – yields a similar result in that the total available for Turkey might be just a bit
below €3 billion per annum (not immediately, but after 4-5 years). This would correspond to
approximately 1-1.2% of GDP for Turkey (0.03% of the EU’s GDP or 2-2.5% of its budget).
5.
Concluding remarks
Are figures in the range of 0.15% to at most 0.20% of EU GDP large or small numbers? Compared to
national government expenditure, which is usually around 40-50% of GDP, they are negligible.
However, a figure of, say, 0.17% of EU GDP would not be negligible compared to the EU-budget
ceiling of 1.25% of GDP. The current discussion whether the EU budget should be limited to 1 or
1.25% of GDP shows that sometimes even small sums can have a considerable political impact. It
must be stressed, however, that all the numbers referred to here are highly tentative. The rules
themselves are likely to become more restrictive for both Structural Funds and agriculture as the
current discussions on reform of the CAP and Structural Funds show.
TURKEY AND THE EUROPEAN BUDGET | 5
Nevertheless, the projections made here appear realistic in terms of what is economically and
politically likely to be feasible. Net transfers in the €9-12 billion range in the first post-membership
years and of about €15 to €20 billion in the 2020s would constitute an important amount for Turkey, a
significant but manageable amount for the EU budget and be negligible compared to the sum of
national budgets or the overall EU economy.
The budgetary side of membership negotiations is usually left to the very end because this is the only
area with a zero sum game. What Turkey gains, others must pay. In the end, however, the numbers tell
only part of the story. The nature of the financial package will depend to a large measure on how the
EU has developed in the meantime. For a self-confident enlarged EU that has successfully absorbed
more than a dozen member countries during the first decade of the 21st century, the challenge of
integrating Turkey into its rules of financial support to its weaker member states will be manageable,
particularly if some of the recent member countries have in the meantime graduated from the need for
large-scale financial support. Sustained rapid growth in Turkey would be another key factor as it
would dispel the fear that Turkey would be a drain on the EU budget for a long time to come and
reflect the rise of Turkey’s contribution capacity.
Bibliography
Chislett, W. (2004), Turkey’s Membership of the European Union: A Rose or a Thorn, Working Paper No.
17/2004, Elcano Royal Institute, Madrid.
European Commission (2002), “Information note on the main findings of a report on Macroeconomic and
Financial Sector Stability Developments in Candidate Countries”.
European Commission (2003), “Continuing Enlargement: Strategy Paper and Report of the European
Commission on the Progress towards Accession by Bulgaria, Romania and Turkey”, Brussels (available
at: http://europa.eu.int/comm/enlargement/report_2003/index.htm#comprehensive).
European Commission (2003), EPC, “Key structural challenges in the acceding countries: The integration of the
acceding countries into the Community’s economic policy coordination processes”, Occasional Paper No.
4, July.
European Commission (2003), EPC, Occasional Paper No. 4, July.
European Commission (2003), “Progress towards meeting economic criteria for accession: The assessment from
the 2003 comprehensive monitoring reports and regular report”, Enlargement Paper No. 19, November.
European Commission (2003), “Regular Report on Turkey’s Progress Towards Accession”.
European Commission (2003), “Projected trends in candidate countries’ debt ratios in the light of the 2003 fiscal
notifications”, Enlargement Paper No. 16, September.
EUROSTAT
(2003),
“Statistical
Yearbook
http://www.europa.eu.int/comm/eurostat).
on
Candidate
Countries”
(available
at:
Gros, Daniel (2004), “Financial aspects of central bank independence and prıce stabılıty: The case of Turkey”,
CEPS/LUISS Working Document.
Hughes, Kirsty (2004), Turkey and the European Union: Just Another Enlargement, A Friends of Europe
Working Paper.
Lejour, A.M., R.A. de Mooij and C.H. Capel (2004), Assessing the Economic Implications of Turkish Accession
to the EU, CPB Document No. 56, Netherlands Bureau for Economic Policy Analysis, The Hague,
March.
Lejour, A.M., R.A. de Mooij and R. Nahuis (2004), “EU Enlargement: Economic Implications for Countries and
Industries”, in H. Berger, T. Moutos and H-W. Sinn (eds), Managing EU Enlargement, Cambridge, MA:
MIT Press, forthcoming.
Quaisser, W. and A. Reppegather (2004), EU-Beitrittsreife der Turkei und Konsequenzen einer EUMitgliedschaft, Working Paper No. 252, Osteuropa-Institut, Munich.
About CEPS
Bookshop: http://shop.ceps.be
Founded in 1983, the Centre for European Policy Studies is an independent policy research
institute dedicated to producing sound policy research leading to constructive solutions to the
challenges facing Europe today. Funding is obtained from membership fees, contributions from
official institutions (European Commission, other international and multilateral institutions, and
national bodies), foundation grants, project research, conferences fees and publication sales.
Goals
•
To achieve high standards of academic excellence and maintain unqualified independence.
•
To provide a forum for discussion among all stakeholders in the European policy process.
•
To build collaborative networks of researchers, policy-makers and business across the whole of
Europe.
•
To disseminate our findings and views through a regular flow of publications and public
events.
Assets and Achievements
•
Complete independence to set its own priorities and freedom from any outside influence.
•
Authoritative research by an international staff with a demonstrated capability to analyse policy
questions and anticipate trends well before they become topics of general public discussion.
•
Formation of seven different research networks, comprising some 140 research institutes from
throughout Europe and beyond, to complement and consolidate our research expertise and to
greatly extend our reach in a wide range of areas from agricultural and security policy to
climate change, JHA and economic analysis.
•
An extensive network of external collaborators, including some 35 senior associates with
extensive working experience in EU affairs.
Programme Structure
Website: www.ceps.be
CEPS is a place where creative and authoritative specialists reflect and comment on the problems
and opportunities facing Europe today. This is evidenced by the depth and originality of its
publications and the talent and prescience of its expanding research staff. The CEPS research
programme is organised under two major headings:
Economic Policy
Macroeconomic Policy
European Network of Economic Policy
Research Institutes (ENEPRI)
Financial Markets, Company Law & Taxation
European Credit Research Institute (ECRI)
Trade Developments & Policy
Energy, Environment & Climate Change
Agricultural Policy
Politics, Institutions and Security
The Future of Europe
Justice and Home Affairs
The Wider Europe
South East Europe
Caucasus & Black Sea
EU-Russian/Ukraine Relations
Mediterranean & Middle East
CEPS-IISS European Security Forum
In addition to these two sets of research programmes, the Centre organises a variety of activities
within the CEPS Policy Forum. These include CEPS task forces, lunchtime membership meetings,
network meetings abroad, board-level briefings for CEPS corporate members, conferences, training
seminars, major annual events (e.g. the CEPS International Advisory Council) and internet and
media relations.
C E
P S
CENTRE FOR
EUROPEAN
POLICY
STUDIES
Place du Congrès 1 ▪ B-1000 Brussels
Tel: (32.2) 229.39.11 ▪ Fax: (32.2) 219.41.51
www.ceps.be ▪ [email protected]
DEVLET PLANLAMA TEŞKİLATI MÜSTEŞARLIĞI
DOKUZUNCU KALKINMA PLANI
(2007-2013)
DIŞ EKONOMİK İLİŞKİLER ÖZEL İHTİSAS KOMİSYONU
ARALIK -2005
DIŞ EKONOMİK İLİŞKİLER ÖZEL İHTİSAS KOMİSYONU RAPORU
İÇİNDEKİLER
TABLO VE ŞEKİL LİSTESİ
ÜYELER
1. GİRİŞ..................................................................................................................................... 4
2. DÜNYA VE TÜRKİYE EKONOMİSİ İLE İLGİLİ GENEL DURUM VE
BEKLENTİLER....................................................................................................................... 5
2.1. DÜNYA EKONOMİSİNDE GELECEK TAHMİNLERİ ...................................... 5
2.1.1. Küresel Finanstaki Gelişmeler ...................................................................................... 9
2.1.2. Küresel Ekonomik Riskler .......................................................................................... 14
2.2. TÜRKİYE EKONOMİSİNDEKİ GELİŞMELER VE BEKLENTİLER ............. 16
2.2.1. Genel Makroekonomik Değerlendirmeler ................................................................. 16
2.2.2. Ödemeler Dengesi ve Dış Borç .................................................................................... 18
2.2.3. Türkiye ve Maastricht Kriterleri: Karşılaştırmalı Bir Analiz................................. 19
2.3. KÜRESEL ENERJİ VE TÜRKİYE ...................................................................... 23
2.3.1. Enerji Kaynakları......................................................................................................... 24
2.3.2. Elektrik Üretimi ........................................................................................................... 27
2.3.3. Enerji Fiyatları ............................................................................................................. 28
2.3.4. Enerji Alanındaki Gelişmelerin Türkiye’ye Yansımaları ........................................ 29
2.3.5. Fırsatlar ve Tehditler ................................................................................................... 30
2.4. DÜNYADA VE TÜRKİYE’DE TEKNOLOJİK GELİŞİM VE REKABET GÜCÜ
...................................................................................................................................... 32
2.5. ULUSLARARASI TİCARET VE TÜRKİYE’NİN DIŞ TİCARETİ................... 37
2.5.1. Uluslararası Ticaret ..................................................................................................... 37
2.5.2. Uluslararası Mal ve Hizmet Ticareti .......................................................................... 38
2.5.3. DTÖ, Doha Round ve Tarımda Liberalizasyon ........................................................ 40
2.5.4. Türkiye’nin Dünya Ticaretindeki Yeri ...................................................................... 42
2.6. DÜNYADA VE TÜRKİYE’DE DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLAR ...... 46
2.6.1. Rakamlarla Türkiye’de Doğrudan Yabancı Yatırımlar: Karşılaştırmalı Analiz .. 46
2.6.2. Türk Firmaları’nın Dış Yatırımları ........................................................................... 55
2.6.3. Doğrudan Yatırım: Çekicilik Kriterleri …………………………………………….61
2.7. TÜRKİYE’NİN YAKIN COĞRAFYASI İLE İLİŞKİLERİ ................................ 61
2.7.1. Türkiye - Avrasya Ülkeleri Ticari ve Ekonomik İlişkileri ....................................... 62
2.7.2. Türkiye - Rusya Federasyonu Ticari ve Ekonomik İlişkileri................................... 66
2.7.3. Türkiye - Azerbaycan Ticari ve Ekonomik İlişkileri ................................................ 68
2.7.4. Türkiye - Ukrayna Ticari ve Ekonomik İlişkileri ..................................................... 72
2.7.5. Türkiye - Gürcistan Ticari ve Ekonomik İlişkileri ................................................... 72
2.7.6. Türkiye - Yunanistan Ticari ve Ekonomik İlişkileri................................................. 75
2.7.7. Türkiye - Romanya Ticari ve Ekonomik İlişkileri .................................................... 76
2.7.8. Türkiye - Bulgaristan Ticari ve Ekonomik İlişkileri ................................................ 77
2.7.9. Türkiye - İran Ticari ve Ekonomik İlişkileri............................................................. 79
2.7.10. Türkiye - Irak Ticari ve Ekonomik İlişkileri........................................................... 80
2.7.11. Türkiye - Suriye Ticari ve Ekonomik İlişkileri ....................................................... 81
2.8. TÜRKİYE’NİN TARAF OLDUĞU KÜRESEL VE BÖLGESEL EKONOMİK
İŞBİRLİĞİ TEŞKİLATLARI....................................................................................... 83
2.8.1. İslam Konferansı Teşkilatı Ekonomik ve Ticari İşbirliği Daimi Komitesi (İSEDAK)
.................................................................................................................................................. 83
2.8.2. Karadeniz Ekonomik İşbirliği (KEİ).......................................................................... 84
2
2.8.3. Ekonomik İşbirliği Teşkilatı (EİT) ............................................................................. 85
2.8.4.Gelişmekte Olan Sekiz Ülke (D – 8)............................................................................. 86
3. AVRUPA BİRLİĞİ’NE VE TÜRKİYE’NİN ÜYELİK SÜRECİNE İLİŞKİN
PERSPEKTİFLER................................................................................................................. 87
3.1. AB GENİŞLEMESİ .............................................................................................. 87
3.2. AVRUPA EKONOMİSİNİN BAŞLICA SORUNLARI ...................................... 88
3.3. AVRUPA BİRLİĞİ’NİN GELECEĞİNE İLİŞKİN ÖNGÖRÜLERİN TÜRKİYE’YE
YANSIMALARI .......................................................................................................... 91
3.4. TÜRKİYE – AB TİCARİ VE EKONOMİK İLİŞKİLERİ ................................... 92
3.4.1. Gümrük Birliği Öncesi Ticari ve Ekonomik İlişkileri .............................................. 92
3.4.2. Gümrük Birliği Sonrası Ticari İlişkiler...................................................................... 93
3.4.3. GB Sonrası İthalat........................................................................................................ 95
3.4.4. GB Sonrası İhracat....................................................................................................... 96
3.4.5. Türkiye’nin GB Sonrası Diğer Bölgelerle Ticareti ................................................... 96
3.4.6. AB-Türkiye Yatırım İlişkileri ..................................................................................... 96
3.4.7. GB’nin Dinamik Etkileri ve AB ile Ticari ve Ekonomik ilişkilerin Geleceği ......... 97
4. DOKUZUNCU PLAN DÖNEMİ İÇİN ÖNERİLEN VİZYON, STRATEJİ, AMAÇ, 98
POLİTİKA, ÖNCELİK VE TEDBİRLER .......................................................................... 98
4.1. TÜRKİYE’NİN ULUSLARARASI İLİŞKİLERİNİN GELİŞTİRİLMESİ ......... 98
4.1.1 Temel Amaç ve Politikalar ........................................................................................... 98
4.1.2. Amaç ve Politikaları Gerçekleştirmeye Yönelik Öncelikler, Tedbirler ve HukukiKurumsal Düzenlemeler ........................................................................................................ 98
4.2. MAKRO EKONOMİK İSTİKRARİN SAĞLANMASI YOLUYLA, DIŞ TİCARET
VE YATIRIM POLİTİKALARININ GELİŞTİRİLMESİ......................................... 102
4.2.1. Temel Amaç ve Politikalar ........................................................................................ 102
4.2.2. Amaç ve Politikaları Gerçekleştirmeye Yönelik Öncelikler, Tedbirler ve HukukiKurumsal Düzenlemeler ...................................................................................................... 102
4.3. ULUSLARARASI REKABET GÜCÜNÜN GELİŞTİRİLMESİ ...................... 105
4.3.1. Temel Amaç ve Politikalar ........................................................................................ 106
4.3.2.1. Teknoloji Kapasitesi................................................................................................ 106
4.3.2.2 Girişim Sermayesi ................................................................................................... 107
4.3.2.3.İnsan Sermayesi........................................................................................................ 108
4.3.2.4. Üretim Maliyetleri................................................................................................... 111
4.3.2.5. Kalite ve Standardizasyon ...................................................................................... 112
4.3.2.6. İmaj-Tanıtım............................................................................................................ 113
4.3.2.7. Markalaşma ............................................................................................................. 115
4.3.2.8 Finansman Olanakları ............................................................................................ 116
4.4. DIŞ EKONOMİK İLİŞKİLERDE KOORDİNASYON VE STRATEJİK
YAKLAŞIM ............................................................................................................... 121
4.4.1. Temel Amaç ve Politikalar ........................................................................................ 122
4.4.2. Amaç ve Politikaları Gerçekleştirmeye Yönelik Öncelikler, Tedbirler ve HukukiKurumsal Düzenlemeler ...................................................................................................... 122
4.5 İYİ YÖNETİŞİM KAVRAMININ GELİŞTİRİLMESİ - MEVZUAT VE
BÜROKRASİDEN KAYNAKLANAN ENGELLERİN KALDIRILMASI............. 124
5. SONUÇ VE GENEL DEĞERLENDİRME ................................................................... 126
EK-1: GZFT ANALİZİ........................................................................................................ 128
3
TABLO VE ŞEKİL LİSTESİ
Şekil 1: Gelişmekte Olan Ülkelerde Doğrudan Yabancı Yatırım, 51
Şekil 2: Yabancı Sermayeli Şirket Sayısının Sektörel Dağılımı, 53
Şekil 3: Doğrudan Yabancı Yatırımcılarca Taahhüt Edilen Sermayenin Ülkesel Dağılımı, 53
Şekil 4: Türkiye’de Yabancı Sermaye Birikim Kanalları, 54
Şekil 5: Türkiye’nin Dış Ticareti, 95
Tablo 1: Uluslararası Para Fonu’nun (IMF) Dünya Ekonomisi Tahminleri, 5
Tablo 2: Orta Vadede Dünya Ekonomisi Görünümü, 6
Tablo 3: En Büyük 10 Ekonomi (2000 – 2020), 7
Tablo 4: Başlıca Ekonomilere İlişkin Uzun Vadeli Beklentiler, 8
Tablo 5: Kişi Başı GSYİH (Dolar), 8
Tablo 6: Dünya Ekonomisinde Yatırım ve Tasarruf , 12
Tablo 7: Temel Makroekonomik Göstergeler, 16
Tablo 8: OECD’nin Türkiye Ekonomisi Tahminleri, 16
Tablo 9: Türkiye’de Makroekonomik Göstergelere İlişkin Orta Vadeli Beklentiler, 17
Tablo 10: Yapısal Değişim, 17
Tablo 11: Ödemeler Dengesi ve Dış Borçta Seçilmiş Göstergeler (Milyon Dolar) , 18
Tablo 12: Bulgaristan, Hırvatistan, Romanya Ve Türkiye: Ekonomik Uyum, 20
Tablo 13: Enerjiye Olan Küresel Talep (Milyon Ton Petrole Eşdeğer Enerji –Mtoe), 23
Tablo 14: Dünya Petrol Talebi (Milyon varil / gün), 24
Tablo 15: Dünya Doğal Gaz Talebi (Milyar Metre Küp), 24
Tablo 16: Dünyanın Önde Gelen 4 Kuruluşu Tarafından İlk 10 Petrol Üreticisi Ülke Rezervleri
(2003 yılı sonu itibarıyla, milyar varil), 25
Tablo 17: Küresel Elektrik Üretiminde Kullanılan Kaynakların Dağılımı (%), 28
Tablo 18: Türkiye’de Enerji Üretim ve Tüketim Dağılımı (1995 – 2005), 29
Tablo 19: Ar-Ge Harcamaları, 33
Tablo 20: Ar-Ge Harcamalarının GSYİH'ya Oranı (2002), 34
Tablo 21: Ar-Ge Geliştirmek için Tercih Edilen Ülkeler, 34
Tablo 22: UNCTAD İnovasyon Kapasitesi Endeksi (Seçilmiş Gelişmekte Olan Ülkeler), 35
Tablo 23: Yüksek Teknoloji Ürünlerinin İmalat Sanayi İhracatındaki Payı (%), 36
Tablo 24: Mal ve hizmet ticaretinin seçilmiş ülke ve bölge ticaretindeki payı, 2004, 39
Tablo 25: Dünya Mal Ticaretinde Başlıca İhracatçı ve İthalatçılar, 2004, 40
Tablo 26: Dünya Hizmet Ticaretinde Başlıca İhracatçı ve İthalatçılar, 2004, 40
Tablo 27: Türkiye’nin Dünya Ticaretindeki Yeri (Milyar Dolar), 43
Tablo 28: Ülke Gruplarına Göre İhracat (Milyar ABD Doları), 43
Tablo 29: İhracatın Yapısındaki Değişim (Yüzde Paylar), 44
Tablo 30: Ülke gruplarına göre ithalat (Milyar ABD Doları), 44
Tablo 31: Türk İnşaat Firmalarının Yurtdışında Üstlendikleri Projeler, 45
Tablo 32: Yıllara göre Türkiye’ye gelen Turist Sayısı ve Turizm Gelirleri, 46
Tablo 33: Ülkelere göre Türkiye’ye gelen Turist (%, 2004), 46
Tablo 34: Uluslararası Şirketlerin Satış ve İhracatları, 47
Tablo 35: DYY (Çıkış) Stoğu, 47
Tablo 36: Yıllık DYY Girişleri, 48
Tablo 37: Yeni (Greenfield) DYY Projeleri Sayısı, 49
Tablo 38: Toplam Doğrudan Yabancı Yatırım ve Kişi Başı DYY (Euro), 50
4
Tablo 39: Yabancıların Türkiye’de yaptıkları Doğrudan Yatırımın (Sermaye) Sektörel ve Ülke
Dağılımı, 52
Tablo 40: Türkiye’den Yurtdışına Sermaye İhracı, 55
Tablo 41: Komşu Ülkelerle Ticaret, 61
Tablo 42: Türkiye’nin Dış Ticareti ve AB’nin Payı, 94
Tablo 43: AB’nin Payı (%), 94
Tablo 44: Doğrudan Yabancı Sermaye Girişlerinin Ülke Gruplarına Göre Dağılımı, 96
Tablo 45: 2003 Yılı İtibarıyla Finansal Sistemde Seçilmiş Büyüklükler (GSYİH’ya oranı), 117
2
DIŞ EKONOMİK İLİŞKİLER ÖZEL İHTİSAS KOMİSYONU ÜYELERİ
BAŞKAN
İSİM
TUĞRUL ERKİN
RAPORTÖR
CANER BAKIR
KOORDİNATÖRLER GÖKTEN DAMAR
ALİ İŞLER
MODERASYON
EKREM
EKİBİ
KARADEMİR
EBRU
ÇETİNKURŞUN
ÜYELER
1.
2.
3.
4.
5.
6.
İSİM
ÖNDER ÖZAR
GÜNDÜZ AKTAN
ALİ SAİT AKIN
FEVZİ USLUBAŞ
ÇİĞDEM
KILIÇKAYA
MEHMET ALİ
SAĞLAM
7.
KEMAN ÖZDEMİR
8.
DURU D. ÖZKABAN
9.
10.
11.
12.
14.
15.
16.
17,
18.
NUR ARBAK
CELAL ARMANGİL
SUNAY DİZDAR
MUSTAFA AYDIN
MİNE EDER
HASAN ÜNAL
ELİFE H.
KILIÇBEYLİ
MEHMET
HASGÜLER
ÖMER FAZLIOĞLU
UNVANI
YÖNETİM KURULU
ÜYESİ
YRD.DOÇ.DR
KURUMU
DEİK
UZMAN YARDIMCISI
UZMAN YARDIMCISI
MODERATÖR
KOÇ
ÜNİVERSİTESİ
DPT
DPT
DPT
MODERATÖR YRD.
DPT
UNVANI
E. BÜYÜKELÇİ
E. BÜYÜKELÇİ
DAİRE BAŞKANI
DAİRE BAŞKANI
KURUMU
DAİRE BAŞKANI
DTM
HAZİNE UZMANI
TEKNİK
YRD.UZMANI
DIŞ
EKON.İLİŞ.DAİ.BŞK
DİREKTÖR
YARDIMCISI
DİREKTÖR
İCRA DİREKTÖRÜ
YRD.
PROF.DR
PROF.DR
DOÇ.DR
YRD.DOÇ.DR
HAZİNE MÜSTEŞARLIĞI
YRD.DOÇ.DR
ARAŞTIRMACI
ASAM
DIŞİŞLERİ BAKANLIĞI
DIŞİŞLERİ BAKANLIĞI
TİKA
TOBB
DEİK
UNİDO
D-8 İŞBİRLİĞİ ÖRG.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
BOĞAZİÇİ ÜNİVERSİTESİ
BİLKENT ÜNİVERSİTESİ
ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ
ÇANAKKALE 18 MART
ÜNİVERSİTESİ
TEPAV
3
1. GİRİŞ
Bu çalışma, sürdürülebilir gelişme ve AB ile bütünleşme sürecinde temel bir yapı taşı
niteliği taşıyacak Dokuzuncu Kalkınma Planı (2007-2013) hazırlıkları kapsamında, Dış
Ekonomik İlişkiler Özel İhtisas Komisyonu sonuç raporudur.
Raporun ikinci bölümünde Dünya ve Türkiye Ekonomilerinde Genel Durum ve Beklentiler,
üçüncü bölümünde, Avrupa Birliğine ve Türkiye’nin AB Sürecine ilişkin Perspektifler
tartışılmaktadır. Dördüncü bölümde dokuzuncu plan dönemi için önerilen strateji, amaç, politika,
öncelik ve tedbirler yer almaktadır. Raporun sonuç ve genel değerlendirme bölümünde önceki
bölümlerdeki değerlendirmeler özetlenmektedir.
Rapor önümüzdeki 10 yıllık dönem için bazı temel varsayımlara dayanılarak hazırlanmıştır.
Bunlar Türkiye’de siyasi ve ekonomik istikrarın ve gelişmenin süreceği; Irak’ın en azından
şeklen bütünlüğünü koruyacağı; ABD’nin Irak sonrası iç ekonomik dengelerini yeniden kuracağı;
bölgemizde barış ve istikrarın süreceği, petrol fiyatlarının 70 dolar/varili geçmeyeceği (90
dolar/varili hiçbir şekilde aşmayacağı); Çin, Hindistan ve Uzak Doğu ülkelerindeki ekonomik
büyümenin devam edeceği; Çin-ABD ve Çin-Japonya arasında siyasi ilişkilerin çatışmaya
dönüşmeyeceği; AB’nin küresel ekonomiye uyum sağlama çabalarını sürdüreceği ve Türkiye’nin
bu dönemde AB’ye tam üye olacağı varsayımlarıdır.
4
2.
DÜNYA
VE
TÜRKİYE
EKONOMİSİ
İLE
İLGİLİ
GENEL
DURUM
VE
BEKLENTİLER
2.1. DÜNYA EKONOMİSİNDE GELECEK TAHMİNLERİ
Dünya ve gelişmiş ülkelerin ekonomilerinde 2005 ve 2006 yıllarında büyüme hızının
düşmesi, dünya ticaret hacminde ve buna bağlı olarak da gelişmiş ülkeler ithalatında azalma
olması beklenilmektedir. Benzer şekilde, Türkiye, Rusya, Çin, Arjantin ve Rusya gibi gelişmekte
olan ülkelerde büyümenin yavaşlaması beklenilmektedir. 2004 yılında %2,5 büyüyen AB
ekonomisinin büyüme hızının 2005 yılında %1,6 olacağı beklenmektedir.1 2006 yılında ise bu
oranın %2,1’e yükseleceği tahmin edilmektedir. Bunun yanında Euro Bölgesi’nin mal ve hizmet
ithalat hacminin 2005 yılında %4,1, 2006 yılında ise %5,3 oranında artacağı tahmin edilmektedir.
AB ve Euro Bölgesi’nde 2006 yılında artması beklenen büyüme ve ithalat hacmi, Türkiye’nin
ihracatını olumlu etkileyecektir. Ancak 2006 yılında, petrol fiyatlarının ve faiz oranlarının
artmaya devam edeceği beklentisi vardır. Böylesi artışlar ise Türkiye’nin bir yandan ithalat
faturasını, diğer yandan da ekonomideki enflasyonist baskıyı arttırabilecektir.
Tablo 1: Uluslararası Para Fonu’nun (IMF) Dünya Ekonomisi Tahminleri
Gerçekleşme
2003
2005
2006
Dünya Ekonomisi
4,0
5,1
4,3
4,3
ABD
2,7
4,2
3,5
3,3
Japonya
1,4
2,7
2,0
2, 0
Büyüme
Avrupa Birliği
1,3
2,5
1,6
2,1
oranları
Almanya
-0,2
1,6
0,8
1,2
Fransa
0,9
2,0
1,5
1,8
İngiltere
2,5
3,2
1,9
2,2
İtalya
0,3
1,2
0,0
1,4
Rusya
7,3
7,2
5,5
5,3
Çin
9,5
9,5
9,0
8,2
Brezilya
0,5
4,9
3,3
3,5
Arjantin
8,8
9,0
7,5
4,2
(GSYİH
Sabit
fiyatlarla, %)
1
2004
Tahmin
Bu konudaki detaylı tartışma raporun dış ticaret ile ilgili bölümünde yapılmıştır.
5
Hindistan
7,4
7,3
7,1
6,3
Türkiye
5,8
8,9
5,0
5,0
Dünya ticaret hacminde değişim (%)
5,4
10,3
7,0
7,4
Gelişmiş ülkeler ithalatında değişim (%)
4,1
8,8
5,4
5,8
Euro Bölgesi ithalatında değişim (%)
2,9
6,2
4,1
5,3
Ham petrol fiyatları (dolar/varil)
28,89 37,76
Altı aylık LIBOR faizi(%)
1,2
54,23
1,8
3,6
61,75
4,5
Kaynak:IMF, World Economic Outlook, Eylül 2005
Dünya ekonomisinin 10- 20 yıl sonrasını tahmine yönelik yeni tarihli çalışmalar oldukça
kısıtlıdır. Bu anlamda en fazla göndermede bulunulan kaynak olan CIA’nin Mapping the Global
Future çalışması 2004 yılı itibari ile Satınalma Gücü Paritesi (SGP) bazında 60 trilyon dolara
yaklaşan dünya GSYİH’sının 2020 itibari ile 80 trilyon dolara ulaşarak 2000 yılına göre %80
oranında artacağını, buna karşılık aynı dönem için kişi başı gelirdeki artışın %50 olarak
kalacağını tahmin etmektedir.2 IMF 2010’a kadarki tahmininde gelişmiş ülkelerin büyümesinde
hafif artış öngörmekte buna karşılık bu ülkelerin cari açığının daha da artmasını beklemektedir.
Tablo 2: Orta Vadede Dünya Ekonomisi Görünümü
2003-06 Dört Yıl
Ortalama
2004
4,4
2,6
6,6
5,1
3,3
7,3
4,3
2,5
6,4
4,3
2,7
6,1
4,3
2,9
5,8
2,0
5,8
2,0
5,8
2,2
5,9
2,0
5,7
2,1
4,8
0,5
2,1
-0,8
1,9
1,1
1,8
2,5
2,6
2,7
3,0
-1,1
3,3
-1,0
2,7
-1,3
4,1
-1,4
4,5
-1,4
3,2
34,2
35,7
31,9
30,0
27,6
Büyüme %
Dünya
Gelişmiş Ülkeler
Gelişmekte Olan Ülkeler
TÜFE Artışı (%)
Gelişmiş Ülkeler
Gelişmekte Olan Ülkeler
Faiz Oranları (%)
6 Aylık Reel LIBOR
Dünyada Uzun Vadeli Reel Faiz
Oranı
Cari Hesap/GSYİH ( %)
Gelişmiş Ülkeler
Gelişmekte Olan Ülkeler
Toplam Dış Borç/GSYİH ( %)
Gelişmekte Olan Ülkeler
2005
2006
2007-2010 Dört
Yıl Ortalama
Kaynak: IMF World Economic Outlook 2005
2
“Mapping the Global Future: National Intelligence Council’s (NIC) 2020 Project”, CIA, Aralık 2004
6
Küresel ekonominin geleceğine yönelik yapılan çalışmaların hemen hepsi 10 yıl
sonrasından başlayarak Asya’nın özellikle Çin ve Hindistan’ın büyük ekonomik güçler arasına
katılacağı hususunda fikir birliği içindedirler.
Goldman Sachs’ın yaptığı bir modelleme çalışması,3 bölgesel olarak Asya ve özellikle Çin
ve Hindistan’ı yükselen güçler olarak öne çıkarırken; mevcut büyüme politikalarını sürdürmeleri
halinde Brezilya, Rusya ve bazı tahminlere göre ise Endonezya ve Güney Afrika da orta ve uzun
vadede dünya GSYİH’sında önemli ölçüde paya sahip olacak ülkeler arasında göstermektedir.
Çin’in 2020 yılında da, belki de bugünkünden de fazla, “dünyanın sanayi atölyesi” olacağı,4
Hindistan’ın ise hizmet sektöründe öne çıkacağı belirtilmektedir. Aynı çalışma, Çin’in 2020 yılı
itibari ile ABD hariç tüm gelişmiş ülkelerden daha fazla milli gelire sahip olacağı, 2050 yılında
ise dünyanın en büyük ekonomisi haline geleceğini öngörmektedir. Çalışmaya göre, 2020 yılında
dünyanın en büyük ilk 10 ekonomisi şu şekilde sıralanacaktır.
Tablo 3: En Büyük 10 Ekonomi (2000 – 2020)
2000
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
ABD
Japonya
Almanya
İngiltere
Çin
Fransa
İtalya
Kanada
İspanya
Meksika
GSYİH
(Milyar Dolar)
11.351
4.366
1.966
1.647
1.529
1.455
1.212
728
655
642
2020
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
ABD
Çin
Japonya
Almanya
İngiltere
Hindistan
Fransa
Rusya
İtalya
Brezilya
GSYİH
(Milyar Dolar)
16.415
7.070
5.221
2.524
2.285
2.104
1.930
1.741
1.553
1.333
Kaynak: Dünya Bankası, Goldman Sachs
Çin’in GSYİH büyüklüğü açısından 2005 yılında İngiltere’nin, 2008 yılında Almanya’nın,
2015 yılında Japonya’nın ve 2039 yılında ABD’nin büyüklüğüne ulaşacağı; Hindistan’ın ise 2015
yılında İtalya’yı, 2023 yılında Almanya’yı ve 2032 yılında Japonya’yı yakalayacağı tahmin
edilmektedir.
3
4
Goldman Sachs Global Economics Paper No:99, Ekim 2003
Deutsche Bank
7
Tablo 4: Başlıca Ekonomilere İlişkin Uzun Vadeli Beklentiler
Çin
Hindistan
1.078
469
1.724
604
2.998
929
4.754
1.411
7.070
2.104
14.312
4.935
26.439
12.367
44.453
27.803
2000
2005
2010
2015
2020
2030
2040
2050
GSYİH (Milyar Dolar)
Rusya
Brezilya
ABD
Japonya Almanya İngiltere
391
762
9.825
4.176
1.875
1.437
534
468
11.697
4.427
2.011
1.688
847
668
13.271
4.601
2.212
1.876
1.232
952
14.786
4.858
2.386
2.089
1.741
1.333
16.415
5.221
2.524
2.285
2.980
2.189
20.833
5.810
2.697
2.649
4.467
3.740
27.229
6.039
3.147
3.201
5.870
6.074
35.165
6.673
3.603
3.782
Fransa
1.311
1.489
1.622
1.767
1.930
2.267
2.668
3.148
İtalya
1.078
1.236
1.337
1.447
1.553
1.671
1.788
2.061
Kaynak: Goldman Sachs
2005 yılı itibari ile 6,4 milyar olan dünya nüfusunun 2025 itibari ile 7,85 ila 8,9 milyara
yükselmesi, 2050 yılına kadar ise 8,4 ila 10,6 milyar kişiye ulaşması beklenmektedir.5 Ne Çin’in
ne de Hindistan’ın 2020 itibari ile sırasıyla 1,4 ve 1,3 milyara ulaşacağı öngörülen6 nüfusları ile
kişi başına düşen milli gelir açısından gelişmiş ülkelerin seviyesine ulaşması mümkün
görünmemektedir. Çin nüfusunun “tek çocuk” politikasının etkilerinin ortaya çıkmasıyla 2020
itibari ile nüfus artış hızının azalacağı ve ABD’den daha yüksek bir ortalama yaşa sahip olacağı
da öngörülmekte iken Hindistan’ın ise gelişen sağlık sektörü ve yüksek doğum oranları ile yıllık
%1,6 gibi yüksek bir oranda nüfus artışı yaşayacağı7 öngörülmektedir.
Çin
Hindistan
854
468
1.324
559
2.233
804
3.428
1.149
4.965
1.622
9.809
3.473
18.209
8.124
31.357
17.366
2000
2005
2010
2015
2020
2030
2040
2050
Tablo 5: Kişi Başı GSYİH (Dolar)
Rusya
Brezilya
ABD
Japonya Almanya İngiltere Fransa
2.675
4.338
34.797
32.960
22.814
24.142
22.078
3.718
2.512
39.552
34.744
24.402
27.920
24.547
5.948
3.417
42.926
36.172
26.877
30.611
26.314
8.736
4.664
45.835
38.626
29.111
33.594
28.338
12.527
6.302
48.849
42.359
31.000
36.234
30.723
22.427
9.823
57.263
49.944
33.898
41.194
35.876
35.314
16.370
69.431
55.721
40.966
49.658
42.601
49.646
26.592
83.710
66.805
48.952
59.122
51.594
İtalya
18.677
21.277
23.018
25.086
27.239
30.177
33.583
40.901
Kaynak: Goldman Sachs
Uzun vadeli küresel ekonomik tahminleri arasında yer alan Deutsche Bank’ın nüfus artışı,
sabit sermaye yatırımları, beşeri sermaye ve ekonominin açıklığı üzerine kurulu olan modele göre
2006-2020 döneminde en yüksek büyüme oranlarını yakalayacak ilk 3 ülke Hindistan (%5,5),
5
Shell Global Scenarios to 2025, Shell Group, Mayıs 2005
“Mapping the Global Future: National Intelligence Council’s (NIC) 2020 Project”, CIA, Aralık 2004
7
Global Growth Centers 2020, Deutsche Bank Research, Mart 2005
6
8
Malezya (%5,4), Çin (%5,2)’dir. Bu ülkeleri Tayland ve Türkiye takip edecektir. 6. sıradaki
İrlanda’nın yanı sıra iyi büyüme performansı göstermesi beklenen diğer gelişmiş ülkeler ABD,
İspanya ve Kanada’dır.
Deutsche Bank’ın 2020 yılında en büyük ekonomiler sıralamasında ise ilk sırada yine
ABD ve Çin görülürken, Hindistan Japonya’yı geride bırakarak 3. en büyük ekonomi olarak
ortaya çıkmaktadır. 2020 yılında Türkiye ise yıllık ortalama %4,1 büyüme oranı ile 1 trilyon
dolara ulaşan GSYİH’sı ile dünyanın en büyük 16. ekonomisi (2004 yılı itibari ile 18.) olarak
öngörülmektedir.
OECD ise 2020 yılına kadar yıllık ortalama büyüme oranını OECD üyesi olmayan ülkeler
için %6,7 (Bu oran geçtiğimiz çeyrek yüzyılda %4,5 olarak gerçekleşmiştir), OECD üyesi ülkeler
için ise %3 olarak tahmin etmektedir. Daha ayrıntıda ABD’nin yılda ortalama %3, AB ülkelerinin
%2, Japonya’nın ise %1 oranında büyüyeceği belirtilmektedir.
2.1.1. Küresel Finanstaki Gelişmeler
Kısa ve orta vade için yapılan
bütün tahminlerde gelişmiş ülke cari
açığının artmaya, gelişmekte olan ülke
cari hesaplarının ise fazla vermeye
devam edeceği yer almaktadır. OECD8,
bu dengesizliğin uzun vadede döviz kuru
istikrarını bozma ve sıkı para politikası
ve korumacı politikaları tetikleme riski
bulunduğunu belirtmektedir.
2005 başında gelişmiş ülkeler
kısa vadeli faizlerde artırıma giderken,
uzun vadeli faizler normalin altında
düşük
seyretmektedir.
Küresel Finansman Sisteminin Gelecek 5-10 Yıllık
Perspektifi
¾ Gelişmiş ülkelerde büyümede azalma, gelişmekte
olan ülkelerde ise büyümeye devam
¾ Gelişmekte olan ülkelerde yüksek tasarruf, gelişmiş
ülke tasarruflarında durağanlık
¾ Doların değer kaybetmesi
¾ Gelişmiş ülkelerde uzun vadeli faiz oranlarında
yükselme ve sıkı para politikasına geçiş riski
¾ Gelişmiş ülkelerde büyüyen cari açık
¾ Gelişmekte olan ülke piyasalarında liberalleşme ve
küresel finans piyasaları ile entegrasyon
¾ Emeklilik fonları, sigorta şirketleri ve teknoloji
fonlarının yatırımlarda öne çıkması
¾ Gelişen finans koşulları, güçlenen hisseler ve artan
kredi imkanları
¾ Finans merkezlerinde büyüyen Asya ülkelerine kayış
¾ Basel II sisteminin finans piyasalarındaki istikrarı
desteklemesi
¾ Petrol ihraç eden ülkelerden gelişmekte olan ülkelere
sermaye akışı
ABD’de
günümüzde stoklar aşırı değer kazanmış, kurumsal karlar yüksek, uzun vadeli faiz oranları, özel
8
Jean-Phillippe Cotts, “The World Economy in 2004”, OECD Forum 2004
9
tüketim fazla, cari açık büyük ve özel sektör yatırımları düşük seviyededir. Euro Bölgesi’’nde
artan kamu harcamaları ve izlenen politikalar nedeniyle büyüme yavaşlamakta, kısa dönem reel
faiz oranları eksi oranında seyretmektedir.
2.1.1.1. Dış ve İç Borç Yükü
ABD yapısal hale dönüşen cari açığını önemli oranda Asya finansal kurumlarının ABD
tahvil/bonolarını satın alması suretiyle kapatabilmektedir. Bu trendin devam edeceği, orta vadede
ABD başta olmak üzere gelişmiş ülkelerin dış borç yükünün artmaya devam edeceği tahmin
edilmektedir.
Özel sermaye akışından elde edilen kazançların bir kısmını dış borç geri ödemelerinde
kullanan gelişmekte olan ülkeler ise net orta ve uzun vadeli banka borçlanmalarını azaltmıştır.
Anılan ülkelerde “sürdürülebilir kalkınmanın” sağlanması durumunda, gelişmiş ülkelerden bu
ülkelere kaynak akışının artacağı ve bu ülkelerin borç geri ödemelerinin rahatlayacağı
sanılmaktadır. Bu ülkelerin çoğunun, dış borçlarının çevirebilir durumda olması, kriz riskini
azaltmaktadır. Bu çerçevede, önümüzdeki dönemde bu ülkelerin, iç ve dış kredibiliteleri artmış,
daha güvenilir, dış şoka karşı daha dayanıklı olacağı öngörülmektedir.9
Son yıllarda gelişmekte olan ülkelerin dış borç yerine iç borca yöneldiğine dikkat çeken
Dünya Bankası, ülkelerin bu şekilde dış şoklara karşı tedbir almış olduğunu, aynı zamanda
içeride dışarıya göre daha ucuza borçlanabildiğini vurgulamaktadır. Ancak iç borçların geri
ödeme süreleri dış borçlara göre daha kısadır. Bu yüzden aşırı borçlanma, borçların çevrilebilir
olmaması ya da yetersiz denetim gibi riskler sonucu, ortaya çıkacak krizlerin en az dış borç
krizleri kadar derin etki bırakması beklenmektedir.
Gelişmekte olan ülkelerdeki özel sektörün uluslararası sermaye piyasalarından daha fazla
borçlanmaya gitmesi, bunun da kamu borçluluk oranını azaltması beklenmektedir. Ayrıca,
serbest piyasa koşullarını sağlayan ve düşük enflasyona sahip gelişmekte olan ülkelerde, yabancı
sermayenin iç borçlanma piyasasına daha fazla gireceği tahmin edilmektedir.
9
The World Bank, Global Development Finance 2005
10
2.1.1.2. Piyasalar
Yüksek cari açıklar ile yatırımcı risk alma seviyesinin artması ve konut piyasasındaki
hareketlilikle değerlenen varlıkların piyasalarda oluşturduğu aşırı likidite sonucunda enflasyonist
baskının artarak, başta ABD olmak üzere gelişmiş ülkelerin faiz oranlarını yükseltmesi
beklenilmektedir.10 ABD’nin cari açığını azaltmak amacıyla, zaman içinde ve piyasa koşullarında
doların değer kaybetmesine izin vermesi beklenmektedir. Bu da dolar cinsinden borçlanan
gelişmekte olan ülkelerin dış borç yükünü hafifletecektir.
IMF,11 2004 politikalarının izleneceği varsayımından yola çıkarak, ABD’de tasarrufları
artırmak için tüketimde kısıtlamaya gidileceği, faiz oranlarının yükseleceği, özel yatırımların
azalacağı, 2015’e kadar doların %15 değer kaybedeceğine dair tahminde bulunmaktadır. Bunun
sonucunda büyümenin yavaşlaması, %5 dolayındaki cari açığın 2010’da GSYİH’nın %3,5’ine,
2015’te %3’üne kadar inmesi ve net dış yükümlülüklerin 2015’te GSYİH’nin %70’ine ulaşması
beklenmektedir. Büyüyen Asya’da ise cari fazlanın az bir düşüşle 2015’te GSYİH’nın %2’si
dolayında olması, özel tüketimin hızla büyümesi ve yatırımların azalarak 2015’te GSYİH’nın
%33’ü dolayına düşmesi, döviz kurlarının %15 civarında değer kazanması ve dış borcun artarak
GSYİH’nın %25 dolayına erişmesi öngörülmektedir. Japonya ve Euro Bölgesi’ne bakıldığında
ise cari fazlanın gelecek on yılda %0,5 azalması, yatırımların azalması ve dış borcun %0,5
civarında azalması öngörülmektedir. Dünyanın geri kalan kısmında da Asya’ya benzer bir
gelişme beklenmektedir. Bu olasılık, yatırımcıların hareketine ve yabancı yatırımcıların ABD
finans piyasasındaki hareketine dayanmaktadır.
Uluslararası para piyasalarına sınırlı erişimi olan az gelişmiş ülkelerin önümüzdeki
yıllarda finans kaynaklarını çeşitlendirmeye çalışacakları ve uluslararası piyasadan kaynak
çekebilmek için daha gayretli olacakları tahmin edilmektedir. Bu da para piyasalarında rekabetin
artacağı anlamına gelmektedir.
Önümüzdeki 15 yıl içerisinde gelişmekte olan ülke piyasalarının küresel finans
piyasalarına entegrasyonunun artması beklenmektedir. Dünyada ve özellikle gelişmekte olan
10
The World Bank, Global Development Prospects, 2005; The World Bank, Global Development Finance 2005
Doug Laxton ve Gian Maria Milesi-Ferretti, “How Will Global Imbalances Adjust?”, IMF World Economic
Outlook 2005
11
11
ülkelerde sermaye piyasalarının liberalizasyonu devam ederken, gelişmekte olan ülkelerde buna
paralel olarak kurumsal altyapının sağlanamaması ekonomik istikrarsızlığı artırma riski
içermektedir.12 Önümüzdeki 15 yılda finans merkezlerinde ağırlığın ekonomileri hızla büyüyen
Asya ülkelerine kayması beklenilmektedir. Ancak, Londra ve New York merkezlerinin kaynak ve
uzmanlık birikimi nedeniyle piyasadaki öncü yerlerini koruyacağı tahmin edilmektedir. Euro
Bölgesi’nin merkezi konumunda olan Frankfurt’un konumu, AB ekonomisinin geleceğine
bağlıdır. Tokyo ve Hong Kong’un daha da etkinleşmesi beklenirken, Singapur ve Sidney’in de
güçlenmesi beklenmektedir.
2.1.1.3. Tasarruf ve Yatırım Dönüşümleri
OECD’ye göre, gelecek 15 yılda, sermayenin küresel hareketliliği, tasarrufların en verimli
yatırım imkanlarına yönelmesini ve uluslararası borçlanma sayesinde kredi imkanlarının
kullanımını teşvik edecek, sermayenin gelişmiş ülkelerden büyüyen ekonomilere kaymasını
destekleyecektir. Ancak, son dönemde ABD’nin kısa vadeli faiz oranını artırması, ABD ve
Avrupa Merkez Bankası’nın faiz artırımı söylemleri nedeniyle sermaye akışının gelişmiş
pazarlara yöneldiği görülmektedir13. Ancak buna rağmen portföy yatırımcıları ve çokuluslu
firmalar, gelişmekte olan pazarların yüksek kazanç sağlama potansiyelini göz ardı edemeyecek,
bu pazarlar cazibesini koruyacaktır. OECD, yüksek kar, faiz oranları, güçlenen hisseler, gelişen
finans koşulları ve kolay kredi imkanlarının gelecekte yatırımları artıracağını belirtmektedir.14
Artan teknoloji ve Ar-Ge fonları, gelişen emeklilik fonları ve sigorta şirketleri, yatırımcıların
gelecekte yöneleceği yatırım araçları arasında sayılmaktadır.
Tablo 6: Dünya Ekonomisinde Yatırım ve Tasarruf
(GSYİH’ya oranı %)
Dünya
Gelişmiş Ülkeler
ABD
Tasarruf
Yatırım
Tasarruf
Yatırım
Net Borç Verme
Tasarruf
Yatırım
2003
2004
2005
2006
20,9
21,1
19,2
19,9
-0,8
13,4
18,5
21,5
21,9
19,5
20,6
-1,1
13,4
19,6
22,1
22,2
19,5
20,8
-1,3
13,7
19,8
22,4
22,4
19,6
20,9
-1,3
13,7
19,8
2007-2010
Ortalama
22,6
22,8
19,8
21,2
-1,3
14,1
20,2
12
J.E. Stiglitz, “Globalization and Growth in Emerging Markets and the New Economy”, Journal of Policy
Modeling 25, 2003
13
IMF, World Economic Outlook September 2005
14
OECD Economic Outlook Volume 2005/1 No.77, June 2005
12
Euro Bölgesi
Gelişmekte Olan
Ülkeler
Net Borç Verme
Tasarruf
Yatırım
Net Borç Verme
Tasarruf
-5,0
20,7
18,8
2,0
27,7
-6,2
21,1
19,2
2,0
29,3
-6,1
21,0
19,3
1,7
30,9
-6,1
21,0
19,4
1,6
31,3
-6,1
21,4
19,5
2,0
30,6
Yatırım
Net Borç Verme
25,9
1,8
26,9
2,5
26,9
4,0
27,0
4,3
27,5
3,1
Kaynak: IMF World Economic Outlook 2005
Gelişmekte olan ülkelerin yüksek tasarruf oranında Çin, Kore gibi büyüyen Asya
ekonomilerinin payı ağırlıklıdır. Buna karşılık Japonya, ABD ve Euro Bölgesi’nde tasarruf
oranlarındaki durgunluk dikkat çekmektedir. Asya ülkelerinin dolar rezervlerindeki artış, doların
bu para birimleri karşısındaki değer kaybını sınırlayacaktır. Yüksek döviz rezervleri, bu ülkelerin
ani sermaye çıkışlarına karşı güvence sunmakta, likitide kolaylığı sağlamakta ve piyasaya güven
telkin etmektir.
Son yıllarda dünya genelinde “işçi gelirleri” diye tabir edilen, yurt dışında çalışan ülke
vatandaşlarının kendi ülkelerine gönderdiği döviz gelirlerinde ciddi artışlar tespit edilmiştir. Daha
çok gelişmiş ülkelerde çalışanların az gelişmiş ülkelere gönderdikleri bu paraların, nitelikli iş
gücü hareketliliğinin giderek artması ile önümüzdeki yıllarda artış göstereceği tahmin
edilmektedir.15
Petrol fiyatlarının yüksek seyretmesi dolayısıyla petrol ihraç eden ülkelerin elindeki
sermayede ciddi artışlar gözlenmektedir. Bu ülkelerin petro-dolarlarını gelişmiş ülke piyasaları
yerine, kazançların daha yüksek olması beklenen gelişmekte olan ülke piyasalarına yatırmaları
söz konusu olabilecektir.
UNCTAD,16 2007’de uygulanmaya başlanacak Basel II sisteminin, gelişmekte olan
ülkelerin sermaye ihtiyaçlarını karşılamalarını zorlaştıracağı, finansman masraflarını artırarak
borçlanma piyasasındaki rollerini azaltacağı iddiasındadır. Derecelendirme tabanlı fiyatlama ve
risk odaklı kredi değerliliği tespitine dayanan Basel II sistemi, kredi riski, piyasa riski ve
operasyonel risk başta olmak üzere geniş açıdan risk ölçümünü öngörmekte, buna göre azami
riskin hesabına göre sermaye hareketini ölçeklendirmektedir. Gelişmekte olan ülkelerin ve
15
16
The World Bank, “Global Development Finance” 2005
UNCTAD, Newsletter of the Debt Management- DMFAS Programme, No.16, 1 September 2004
13
KOBİ’lerin ilk aşamada bu sistemden olumsuz etkilenmesi, ancak getireceği piyasa disiplini ve
şeffaflık nedeniyle orta vadede finans piyasalarındaki istikrarı ve uzun dönem borçlanmayı
desteklemesi beklenilmektedir.
2.1.2. Küresel Ekonomik Riskler
ABD ekonomisinde yıllık verim artışı %3–4 olarak gerçekleşirken Avrupa'da bu oran
sadece %0,5-1 aralığındadır.17 Bunun ardında teknolojik gelişmelerin ve yeni üretim biçimlerinin
üretim süreçlerine ABD ekonomisinde AB’den çok daha çabuk bir şekilde entegrasyonu
yatmaktadır. Diğer yandan gelişmiş ülkeler, Asya kaynaklı ucuz ithalat rekabeti ile de karşı
karşıyadır. Ayrıca, gelişmiş ülkelerdeki emeğin verimliliğindeki artışlar, küresel fazla kapasite ve
küresel emek fazlası yönünde bir trendi de beraberinde artan bir şekilde getirebilecektir. Diğer bir
deyişle, dünyada hızla artan Asya kökenli ucuz mal üretimi ve gelişmiş ülkelerde verimlilik
artışından kaynaklanan arz fazlası, hem mal piyasalarında fiyatların hem de emek piyasalarında
ücretlerin düşme eğilimine girmesine neden olabilecektir. Bu durum ise artan enflasyon riskinin
deflasyon riskine dönüşmesini beraberinde getirebilir.
Bu noktada, dünya ekonomisinin %25’ini oluşturan ABD ekonomisi ile ilgili bazı detaylara
dikkat çekmekte ve küresel ekonomik risklerin altını çizmekte fayda olabilir. ABD dış ticareti
artan bir şekilde açık vermektedir. Bu açığın tek kaynağı ABD ekonomisinin büyümesi değildir;
ABD’de ithalatın ekonomideki payının artması bu ülkenin emek verimliliğinin yüksek olmasına
rağmen rekabet gücünün çok güçlü olmadığının bir göstergesi olabilir. Bir diğer önemli nokta ise
finansal olmayan toplam borcun GSYİH içerisindeki payının ABD’de %800’lerin üzerine
çıkmasıdır.
ABD’nin hem dış açıklar hem de bütçe açıkları vermesi 2000-2004 yılları arasında doların
Euro karşısında %65 değer kaybetmesiyle sonuçlanmıştır. Ancak, doların değer kaybının sınırlı
kalmasının ardında Çin ve Japonya gibi ülkelerin merkez bankalarının ve yatırımcılarının ABD
tahvillerine yatırım yaparak bu ülkenin açıklarını finanse etmesi gelmektedir. Dış ticaret açığının
artmasına ve ABD ekonomisindeki büyümenin yavaşlamasına neden olan önemli bir risk petrol
fiyatlarında olabilecek ciddi artışlardır. Petrol fiyatlarının gelecekte daha da artma olasılığının
ardında sadece Asya kaynaklı enerji tüketimi değil, aynı zamanda Rita ve Katrina Kasırgaları ve
benzeri felaketlerin petrol üretimi üzerindeki muhtemel olumsuz etkileri olabilecektir. Bu
durumda kötümser senaryo, ABD’de enflasyonun artması veya ekonomik büyümenin azalması
17
Bu bölüm, ECR, ‘Global Financial Markets’, 22 Eylül 2005 tarihli rapora dayanılarak hazırlanmıştır.
14
sonucunda doların ve dolayısıyla dolara bağlanan tüm para birimlerinin sert bir şekilde değer
kaybetmesidir. Bu durumdan fiyat rekabetini kaybeden AB ve Japonya ekonomileri de olumsuz
etkilenecektir.
Özetle, Asya kaynaklı arz ve gelişmiş ülkelerdeki, özellikle de ABD’deki, verimlilik
artışları mal arzının talebin çok üzerinde olmasını riskini barındırmaktadır. Bu kötümser
senaryonun gerçekleşmesi durumunda küresel deflasyon riski söz konusu olabilir.
2.1.2.1. Çin Kaynaklı Rekabet ve Türkiye
Türkiye’nin Çin’e yaptığı ihracat 1994’teki 121 milyon dolar seviyesinden Ocak-Eylül
2005 döneminde 414 milyon dolara çıkmıştır.18 Ancak aynı dönemdeki ithalatı 115 milyon
dolardan 4,8 milyar dolara çıkmıştır. Türkiye, tüm dünyada olduğu gibi, Çin’den yapılan ithalat
miktarında çok büyük bir artış yaşamıştır. Türkiye’nin Çin’e yaptığı ihracat miktarındaki 19902004 arası %953’lük artış 2004 yılında ihracat değerinin 593 milyon dolara ulaşmasını
sağlamıştır. Ancak aynı yıl gerçekleşen ithalat miktarının 4,8 milyar dolar olduğu göz önüne
alınırsa ihracat miktarı azımsanacak ölçüdedir. İki ülke arasındaki ticaret açığı artışı 1990-2004
arasında 209 milyon dolardan 4,1 milyar dolara yükselmiştir. Bu durumun tedarik zincirlerinin
küreselleşmesinin bir sonucu olduğu ve her iki ülkenin kur rejimindeki ufak değişikliklerin
farklılık yaratmayacağı düşünülmektedir. Çin’in Türkiye’nin yapısal değişimine önemli katkıları
olduğu söylenebilir. Çin’in ulusal parasını %2,1 oranında revalüe ederek gerçekleştirmiş olduğu
kur rejimi değişikliği dış baskılara yanıt verecek şiddette olmamakla beraber daha büyük bir
esneklik için ilk adım olarak değerlendirilmektedir. %0,3 olarak belirlenen dalgalanma bandı
uluslararası ticaret akımlarına ve tasarruf ve yatırım kararlarına etkide bulunmak için çok
düşüktür ve Çin’in kısa vadede ihracat ile bağlantılı rekabet gücünü etkileyecek ölçüde değildir.
Türk şirketlerinin halihazırdaki durumda yapması gereken mal ve hizmet üretiminde katma
değerin artırılması için mücadele etmektir. Düşük ücretli işlerin savunulması yerine yüksek değer
katacak işlerin yaratılmasına çalışılması gerekmektedir. Çin veya Bangladeş gibi düşük ücretli
üreticilerle rekabet etmek yerine Türkiye’nin bu gibi ülke ürün ve girdilerini kendi üretim
süreçlerine entegre etmeye çalışmasının faydalı olacağı düşünülmektedir.
18
Bu paragraf Morgan Stanley’in The Floating Chinese Puzzle başlıklı ve 1 Ağustos 2005 tarihli raporuna
dayanılarak hazırlanmıştır.
15
2.2. TÜRKİYE EKONOMİSİNDEKİ GELİŞMELER VE BEKLENTİLER
2.2.1. Genel Makroekonomik Değerlendirme
Tablo 7: Temel Makroekonomik Göstergeler
GSMH Artış Hızı
GSMH (Milyar Dolar)
Enflasyon (TÜFE, 12 aylık ortalama)
Enflasyon (TEFE, 12 aylık ortalama)
Konsolide Bütçe Borç Stoku (Milyar
Dolar)
İç Borç Stoku (Milyar Dolar)
Dış Borç Stoku (Kamu) (Milyar Dolar)
İhracat (Milyar Dolar)
İthalat (Milyar Dolar)
Cari Hesap Dengesi (Milyar Dolar)
Cari Hesap Dengesi /GSMH (%)
İşsizlik Oranı (%)
2002
7,8
181,7
45,0
50,1
148,5
2003
5,9
239,2
25,3
25,6
202,7
2004
9,9
299,5
10,58
11,09
235,6
2005
5,5*
352,8**
7,61***
(TÜFE) 1,60***
329,1****
91,7
56,8
36,1
51,6
-1,5
-0,8
10,3
139,3
63,4
47,3
69,3
-8,0
-3,34
9,4
167,3
68,4
63,1
97,5
-15,6
-5,18
10,3
180,2****
64,1****
59,4****
95,0****
-16,35**
-4,6**
9,4**
* ilk 9 aya ilişkin ortalama büyüme oranı ** 9 aylık ***Kasım 2005 itibariyle yıllık ****Kasım 2005
Kaynaklar: Maliye Bakanlığı, Devlet Planlama Teşkilatı, DİE, Hazine Müsteşarlığı
2002 yılı sonunda 182 milyar dolar olan GSMH, 2004 yılında 301 milyar dolara ulaşmıştır.
Aynı dönemde portföy yatırımları yalnızca 8,5 milyar dolar artış göstermiştir. Aynı zamanda
dikkat çeken bir diğer nokta ise yüksek ekonomik büyümeye rağmen ekonomide istihdam
artışının sağlanamamış olmasıdır. 2004 yılında sermaye stoku, istihdam ve toplam faktör
verimliliği (TFV) artışlarının büyümeye katkıları sırasıyla %39,7, %21,7 ve %38,6 olmuştur.
2005-2008 döneminde sermaye stoku, istihdam ve TFV artışlarının büyümeye katkılarının
sırasıyla %41,6,7, %29,8 ve %28,6 olarak gerçekleşeceği tahmin edilmektedir.19
Tablo 8: OECD’nin Türkiye Ekonomisi Tahminleri
GSYİH büyüme oranı (%)
2004
gerçekleşme
8,9
2005
tahmin
5,8 (5)
2006
tahmin
6,0 (5)
2007
tahmin
6,4 (5)
19
2005 Yılı Katılım Öncesi Ekonomik Programı. Ankara, Kasım 2005, s.35. 2001-2004 yılları arasında Türkiye’de emek
verimliliğindeki kümülatif artış %35 olmuştur. Avrupa Birliği’ne Mayıs 2004’te üye olan ülkeler ile Türkiye arasında emeğin
verimliliği karşılaştırıldığında, 2004 yılında Türkiye’de emek başına düşen brüt katma değer %10,9 olurken aynı oran Polonya,
Macaristan ve Çek Cumhuriyeti için sırasıyla %10,9, %11,5 ve %11,7 olmuştur. Türkiye’nin genç ve hızlı artan nüfusu verimlilik
artışları için olumlu bir potansiyele işaret etmektedir: 2020 yılında 55 yaş ve üzerindekilerin AB-15’in toplam nüfusu içerisindeki
payının %36, Türkiye’de ise sadece %16 olması beklenmektedir. Bak, Süreyya Serdengeçti, ‘Turkish Economy and the European
Union’, 27 Ekim 2005. http://www.tcmb.gov.tr/
16
Tüketici Enflasyonu
Cari İşlemler Dengesi/GSYİH (%)
İşsizlik Oranı (%)
10,6
-5,1
10,3
8,0 (8,0)
-6,2 (5,9)
10,0 (9,8)
Kaynak: OECD Economic Outlook, Preliminary Edition, Kasım 2005
6,2 (5)
-6,6 (5,8)
9,7 (9,8)
4,5 (4)
-6,7
9,3 (9,8)
( ) Hükümetin hedefleri
OECD’nin Ekonomik Görünüm raporunda 2005, 2006 ve 2007 yıllarında Türkiye
ekonomisi ile ilgili büyüme beklentilerinin resmi hedeflerden daha olumlu olduğu görülmektedir.
Ancak, hızlı büyümenin ithalat artırıcı etkisinden dolayı OECD’nin cari açık/GSYİH tahminleri
hükümetin beklentisinden daha yüksektir.
Business Monitor International ise Türkiye için 2010 yılına kadar olan dönemde yüzde 4
ila 4,5 arasında değişen büyüme oranları beklemektedir. Bu doğrultuda GSMH büyüklüğünün
2010 yılı itibari ile 450 milyar dolara, kişi başı GSMH’nın ise 6.000 dolara ulaşacağı
öngörülmektedir. Bu beklentileri aşağı çeken unsurların cari açık gibi makroekonomik riskler ile
küresel arenada yüksek fiyatları ile AB sürecindeki belirsizlikler olduğu göz önünde alındığında,
bu alanlarda daha olumlu bir konjonktür olduğu takdirde bu oranların artacağı düşünülebilir.
Tablo 9: Türkiye’de Makroekonomik Göstergelere İlişkin Orta Vadeli Beklentiler
2005T
2006T
2007T
2008T
2009T
GSMH (Cari Fiyatlarla, Milyar Dolar)
357,6
383,7
389,8
410,7
428,0
Kişi Başı GSMH (Dolar)
4.924
5.218
5.237
5.451
5.613
4,8
4,4
4,0
4,5
4,0
Reel GSMH Büyüme Oranı (%)
Kaynak: Business Monitor International
Deutsche Bank tahminine göre 2020 itibari ile ABD’nin ardından en yüksek kişi başı milli
gelire İrlanda sahip olacaktır. Türkiye’nin 2015 itibari ile AB üyesi olacağı öngörülen temel
senaryoda, SGP (PPP) bazında kişi başına milli gelirinin 2015-2020 döneminde 11.000 euro
seviyesinde olacağı tahmin edilmektedir.20
Tablo10: Yapısal Değişim
GSMH Birleşenleri
1990
2004
2005 II. Çeyrek itibariyle
yıllıklandırılmış
Tarım
Sanayi
17,3
25,3
11,3
25,0
10,6
25,2
20
Turkey 2020: On Course for Convergence”, Deutsche Bank Research
17
Hizmetler
İnşaat
İthalat Vergileri
Net dış alem faktör gelirleri
Câri fiyatlarla GSMH (milyon YTL)
1987 fiyatlarıyla GSMH (milyon YTL)
56,4
6,2
3,4
1,0
397
85
64,1
3,6
4,4
-0,4
428,9
135
64,4
3,9
4,5
-0,4
455,1
139
Kaynak: DİE
GSMH’nin bileşenleri 1990-2004 yılları arasında incelendiğinde tarım kesiminin payının
%17,3’ten %11,3’e gerilediği, buna karşılık sanayi kesiminin payında önemli bir değişiklik
olmadığı, hizmetler kesiminin payının ise %56,4’den %64,1’e çıktığı görülmektedir.
2005 yılında, imalat sanayi üretimindeki artış milli gelirdeki artışın altında gerçekleşmiştir.
Bu ‘sanayisiz büyüme’ olgusuna işaret etmektedir. Türkiye’de sanayi kesiminin katkısının
artmamasının ardında bir yandan özel (imalat) ve kamu sektör sabit sermaye yatırımlarının düşük
seviyelerde kalması, diğer yandan da yatırım teşvikleri, vergi affı, SSK prim affı, ihracatta vergi
iadeleri gibi uygulamaların sanayileşmede hedeflenen katkıları yapma işlevi görmemesidir.
Ekonomideki bu yapısal durumun dış ticaret hadlerine olan olumsuz yansımalarını da
gözlemlemek mümkündür. Türkiye’nin mal gruplarına göre ticaret dengeleri incelendiğinde,
ticaret fazlası verdiği temel sektörler ‘emek yoğun, kaynak temelli’ sektörlerdir.21 Türkiye hem
‘yüksek vasıf, ileri teknoloji sanayi’ hem de ‘orta vasıf, orta teknoloji sanayi’ sektörlerinde açık
vermektedir. Bir diğer önemli tespit ise tarım ve hammaddeden oluşan ‘birincil mal’ grubunda da
Türkiye’nin ticaret dengelerinin 2001 yılı sonrasında ciddi açıklar vermesidir.
2.2.2. Ödemeler Dengesi ve Dış Borç
Tablo 11: Ödemeler Dengesi ve Dış Borçta Seçilmiş Göstergeler (Milyon Dolar)
2001
İhracat (f.o.b.)
31.334
36.059
47.253
63.121
2001 – 2004
Toplamı
177.767
İthalat (f.o.b.)
-37.117
-3.733
3.390
-1.719
-45.999
-7.283
-1.524
1.372
-62.618
-14.010
-8.035
3.002
-87.427
-23.924
-15.647
13.298
-233.161
-48.950
-21.816
15.953
-85.859
-26.996
-17.114
13.531
-3.727
1.503
3.851
9.411
11.038
8.458
Ticaret Dengesi
Cari İşlemler Dengesi
Finansman Dengesi
Yerleşik olmayanların
Türkiye’deki Portföy
Yatırımları
21
2002
2003
2004
2005
Ocak-Ekim
59.438
A.H Köse ve A. Öncü , “Türkiye’nin Dış Ticaret Yapısı Üzerine Gözlemler”, tek., 2004.
18
Yerleşiklerin yurtdışındaki
Portföy Yatırımları
Net Hata ve Noksan
Toplam Dış Borç Stoku
Kısa Vadeli Dış Borç Stoku
Kısa Vadeli Dış Borç
Stokunun Merkez Bankası
Rezervlerine Oranı (%)
-788
-2.096
-1.386
-1.388
-792.870
-1.398
-1.671
113.646
16.403
152
130.207
16.424
5.033
145.334
23.013
2.349
161.806
31.940
-
3.583
161.820*
33.505*
82,8
58,5
65,4
84,5
-
81,0
Kaynak: TCMB * 2. çeyrek sonu itibari ile
Enflasyonla mücadelede önemli mesafe kaydedilmiştir. Merkez Bankası, koyduğu 2005 yılı
sonu TÜFE hedefi olan %8’i yakalayabilecektir. Türkiye’de ciddi düşüş gösteren reel faizlerin
uzun dönemde daha aşağılara çekilmesi hedeflenmektedir. Türkiye’nin Avrupa Birliği perspektifi
ve IMF ile imzaladığı anlaşmaları uygulaması kısa vadeli sermaye girişlerini artırmıştır. Tablo
11’de ödemeler dengesi ve dış borç rakamları ile ilgili bazı göstergeler sunulmaktadır. Bu
noktada özellikle vurgulanması gereken nokta, Türkiye’nin dış borç stokunun 2001’deki 113,6
milyar dolardan, 2004 sonunda 161,6 milyar dolara çıkması; kısa vadeli dış borcun merkez
bankası rezervleri içerisindeki payının ise aynı dönemde %82,8’den sadece %81’e inmiş
olmasıdır. Dış borcun ortalama vadesinin gelişmiş ülkelere göre daha kısa olması ve reel
faizlerinin yüksekliği ekonominin dışsal kırılganlığını arttırmaktadır. Bu çerçevede düşülmesi
gereken bir diğer not ise Türkiye ekonomisinin faiz oranlarındaki artışa karşı duyarlılığıdır. Bu
çerçevede, faiz artırımına neden olabilecek (FED’in faiz artırımları veya petrol fiyatlarının
yarattığı enflasyonist baskıya karşılık faiz artırımlarının gündeme gelmesi vb.) gelişmeler
dikkatle izlenmelidir.
2.2.3. Türkiye ve Maastricht Kriterleri: Karşılaştırmalı Bir Analiz22
17 Aralık 2004 Türkiye-AB ilişkilerinde bir dönüm noktası olarak tarihe geçmiştir. Avrupa
Konseyi Avrupa Komisyonu tavsiyelerine uyarak 3 Ekim 2005’te Türkiye ile müzakerelerin
başlaması yönünde karar almıştır. Avrupa Birliği’ne katılım hedefi Türkiye’de çeşitli alanlarda
yapılan pek çok reformun itici gücü olmuştur. Türkiye katettiği mesafeye rağmen Maastricht
kriterlerine erişmek için reformları kesintisiz uygulamaya devam etmelidir.23 Bu bölümde,
22
Bu bölüm kısmen, Caner Bakır, "Turkey: En Route to Meet the Challenging Maastricht Criteria?" Studia
Europaea, (Ekim 2005) başlıklı çalışmaya dayanmaktadır.
23
Maastricht kriterleri, AB’ye üye ülkelerin Ekonomik ve Parasal Birliğe katılabilmeleri için gerekli şartları
belirlemektedir. Buna göre; Toplulukta en düşük enflasyona sahip (en iyi performans gösteren) üç ülkenin yıllık
enflasyon oranları ortalaması ile, ilgili üye ülke enflasyon oranı arasındaki fark 1,5 puanı geçmemelidir. Üye ülke
19
karşılaştırma
amacıyla
katılım
ortaklarının
(Bulgaristan,
Romanya
ve
Hırvatistan)
makroekonomik verileri de sunulmaktadır.
Tablo 12: Bulgaristan, Hırvatistan, Romanya ve Türkiye: Ekonomik Uyum
Bulgaristan
2004T
2005T
2006T
2007T
GSYİH %
5,1
4,6
5
5
Enflasyon (% ortalama)
6,1
4,8
3,5
3
0
-0,7
0
-0,8
Kamu Borcu (%GSYİH)
42,5
43
38,5
35,5
Cari Açık (%GSYİH)
-8,7
-7,6
-7,3
-6,9
GSYİH %
4,2
3,9
4
4
Enflasyon (% ortalama)
2,4
2,3
2
2
-5
-4,4
-3,5
-3
Kamu Borcu (%GSYİH)
51,5
50,3
49,1
47,4
Cari Açık (%GSYİH)
-6,5
-5,6
-4,1
-3,8
5
4,9
4,8
4,8
12
8,6
5,5
4
Bütçe Dengesi (%GSYİH)
-1,6
-1,5
-1,4
-1,4
Kamu Borcu (%GSYİH)
25,3
24,6
22,4
21,5
Cari Açık (%GSYİH)
-5,9
-6,3
-5,6
-1,5
GSYİH %
8,9
5
5,1
5,1
Enflasyon (% ortalama)
9,3
8
6,1
4,5
-7,1
-8,9
-6,5
-
77
74
72,2
68,3
-5,3
-5,5
-5,8
-5,5
Bütçe Dengesi (%GSYİH)
Hırvatistan
Bütçe Dengesi (%GSYİH)
Romanya
GSYİH %
Enflasyon (%ortalama)
Türkiye
Bütçe Dengesi (%GSYİH)
Kamu Borcu (%GSYİH)
Cari Açık (%GSYİH)
Kaynaklar: Deutsche Bank, “The Second Wave of EU Accession”, (21 Aralık 2004), s.1; Economist
Intelligence Unit, “Country Report: Turkey”, (Ocak 2005), s.13.
Not: Türkiye için gerçekleşmiş rakamlar
devlet borçlarının GSYİH’sına oranı %60’ı geçmemelidir. Üye ülke bütçe açığının GSYİH’sına oranı %3’ü
geçmemelidir. Herhangi bir üye ülkede uygulanan uzun vadeli faiz oranları 12 aylık dönem itibariyle, fiyat istikrarı
alanında en iyi performans gösteren 3 ülkenin faiz oranını 2 puandan fazla aşmayacaktır. Son 2 yıl itibariyle üye ülke
parası diğer bir üye ülke parası karşısında devalüe edilmiş olmamalıdır.
20
2.2.3.1. Enflasyon
Türkiye, Avrupa’daki en düşük enflasyonlu üç ülke ortalamasının en fazla %1,5 üzerinde
bir enflasyon oranı (yaklaşık %4) sağlayamamış olsa bile enflasyonunu son yıllarda ciddi ölçüde
düşürmeyi başarmıştır. Enflasyon, 1990’lardaki %77,5 ortalamadan 2003’te %18,4’e, ve 2004’te
tahminleri de geride bırakarak %9,4’e, ya da başka bir deyişle 1975’ten beri en düşük seviyesine
inmiştir.24 Kasım 2005’te açıklanan tüketici enflasyon oranı yıllık bazda %7,6; aylık bazda ise
%1,40 olarak gerçekleşmiştir. Üretici Fiyat İndeksi ise yıllık bazda %1,6 artmıştır. Yükselen
petrol fiyatları ile mevsimsel olarak artan gıda ve giyim fiyatları enflasyon üzerinde yukarı doğru
bir baskıyı izleyen aylarda yaratabilecektir.
Sıkı maliye ve para politikalarının enflasyonu düşürmeye yönelik uygulamalar sayesinde
daha da pekişmesi beklenmektedir.25 Türkiye, Tüketici Fiyat İndeksini (TÜFE), 2007’ye kadar
%4’e çekerek Maastricht kriterlerine tam uyum sağlamayı hedeflemektedir. 2005 yılının ikinci
yarısında GSMH %3,4, GSYİH %4,2 büyümüştür. Türkiye’nin enflasyonsuz büyümesinin
ardında emek verimliliğinin artmasının önemli rolü vardır. 2000-2005 yılları arasında kümülatif
olarak emeğin verimliliği %39 artmıştır. Bunun ardında reel ücretlerin bastırılmasıyla oluşan
emek maliyet avantajlarının, kısmen de olsa yüksek maliyetli dış kaynak finansmanına çok fazla
dayanmadan firmaların yatırım ve üretimlerini artırmalarına imkan vermesi olmuştur. 2004
yılında bir önceki yıla göre %64 oranında artan makine ve teçhizat yatırımları ile artan Doğrudan
Yabancı Yatırımlar verimlilik artışına kısmen katkıda bulunan faktörler arasında sayılmaktadır.
Bu çerçevede, enflasyonist baskıların görece düşük kalması merkez bankasının faiz indirimlerine
giden kararlar almasına imkan vermektedir. Burada vurgulanması gereken bir nokta da
Hırvatistan haricinde, Türkiye ve diğer iki ülkede enflasyon oranının Maastricht kriterlerinin
üzerinde olmasıdır.
2.2.3.2. Bütçe Açığı ve Kamu Borcu
Türkiye, bütçe açığının GSYİH’nin %3’ünden fazla olmaması ve kamu borcunun da
GSYİH’nin %60’ını aşmaması kriterlerini yerine getirememiştir. Karşılaştırmalı analizde,
24
Morgan Stanley’e göre sıkı makroekonomik politikalar,verimlilik ve yatırım artışı bu göstergelerin de ötesinde.
İşçi verimliliği örneğin, kriz sonrası dönemde %30 artarak birim işçi maliyetini %38.5’e çekti ve potansiyel büyüme
oranını artırdı. Morgan Stanley, “Turkey: Jingle all the way”,(21 Aralık 2004),s.2.
25
1 Ocak 2005’te Merkez Bankası Türk Lirasından altı sıfır attı ve para birimi Yeni Türk Lirası oldu.(1 YTL yaklaşık
€0.55)
21
Bulgaristan ve Romanya bu konularda en iyi durumdaki ülkelerdir.26 Türkiye’de 2005 yılı
sonunda bütçe açığının GSYİH’ye oranının %3’e gerilemesi beklenmektedir ve böylece bütçe
açığı ile ilgili Maastricht kriteri yakalanacaktır. Türkiye’de kamu sektörü borçlanma ihtiyacı
2004’te GSYİH’nin %6,3’ü olarak öngörülmüştü, hükümet 2007’de GSYİH’nin %0,5’i kadar
bütçe açığı öngörmekte.27 Buna paralel olarak Gayri Safi Kamu Borç Stoku 2007’de %68,3
olarak gerçekleşse de bu oran Maastricht kriterlerine yaklaşmaktadır. Ancak, Türkiye’nin faiz
dışı fazla ve özelleştirme gelirleriyle kamu borcunu azaltma potansiyeli de göz ardı
edilmemelidir.28 Faiz dışı fazla ve faiz harcamalarındaki azalma sayesinde bütçe açığının
GSYİH’ye oranı 2001 yılında %15,1’den 2004’te %7,1’e inmiştir.
Toplam kamu borç stoku, 244,7 milyar dolardan (Haziran 2005), 242,8 milyar dolara
(Ağustos 2005) düşmüştür. Sıkı maliye politikası (yada faiz dışı fazla hedeflerinin tutturulması),
YTL’nin değer kazanması ve faizlerdeki düşüş kamu borç rakamının düşmesinin ardındaki temel
faktörlerdir. Bütçe açığının GSYİH içerisindeki payı 2001 yılındaki %16 seviyesinden 2005
yılında %6’ya gerilemesi beklenmektedir. 2002 yılı sonunda toplam kamu borcu içerisindeki payı
%38 olan dış borç oranı Mayıs 2005’te %28’e inmiştir.
2.2.3.3. Faizler
Hazine’nin iç borç stoku reel faizi 2003 yılı sonunda yüzde 11,91’inden 2004 sonunda
yüzde 9,49’a gerilemiştir. Hazine’nin ekim sonunda 242,8 milyar YTL olan iç borç stokunun
yıllık reel faizi yüzde 7,45’le şimdiye kadarki en düşük noktaya gerilemiştir.29 TL cinsi iskontolu
iç borçlanma senetlerinin faiz oranı 2001 sonunda %74.2 seviyesindeyken, bu oran Ekim 2005
itibariyle %14.6’ya gerilemiştir. Benzeri şekilde, Türkiye’nin 2030 vadeli Dolar cinsi Eurobond
tahvilinin getirisi 2001 sonunda %12,3 iken, 2005 yılı Ekim ayı itibariyle %7,7 seviyesine
gerilemiştir.30 Türkiye’nin gelecekteki performansı uyguladığı maliye ve para politikalarının
başarısına bağlıdır.
26
İlginç bir nokta: 2004 sonu itibariyle Almanya, Belçika, Yunanistan, İtalya, Avusturya, Portekiz, Güney Kıbrıs, ve
Malta milli borç kriterini karşılayamadılar. Almanya, Fransa, Yunanistan, Güney Kıbrıs, Malta, Polonya, Slovakya
ve İngiltere ise kamu açığı kriterinde geri düşmeleridir.(Mahfi Eğilmez, “Buyrun Maastricht’e”,Radikal, 28 Nisan
2005)
27
Devlet Planlama Teşkilatı (DPT), 2004, Katılım Öncesi Ekonomik Program.
28
Faiz dışı fazla hedefleri 2001 yılında IMF ile hazırlanmış ve 200 milyar dolar civarındaki borç yükünü hafifletmesi
öngörülmüştü.
29
Yurtiçi borç stoku için birleşik reel faiz oranı 2003’te %11.9 olmuştur.
1 İskontolu Devlet İç Borçlanma Senetleri ihalelerinde oluşan faizlerin Aralık 2001 ve Ekim 2005 ortalamaları.
30
Deutsche Bank, “Turkish Banks”(23 Aralık 2004),s.4.
22
2.2.3.4. Döviz Kurları
Türkiye dışsal dengesizlikler nedeni ile geçmişte istenmeyen kur ayarlamalarına ve bununla
gelen finansal/ekonomik krizlere maruz kalmıştır. Böylesi bir riskin göstergeleri; dış kaynaklı
sermaye girişlerinde yavaşlama veya tersine dönme eğilimi, yüksek cari açık ve kısa vadeli dış
borcun merkez bankası rezervlerine oranının yükselmesidir.31 Cari açığın istikrara kavuşması için
Türkiye gerekli önlemleri almalıdır.
2.3. KÜRESEL ENERJİ VE TÜRKİYE
Uluslararası Enerji Ajansı’nın 2004 yılı raporunda ülkelerin günümüz enerji politikalarını
sürdürmeleri durumunda dünyadaki toplam enerji ihtiyacının 2020 yılına kadar %40; 2030 yılına
kadar ise %60 oranında artacağı saptanmıştır. Bu hesaplamaya göre, 2002 ve 2030 yılları
arasında enerjiye olan küresel talebin yıllık ortalama %1,7 oranında artması beklenmektedir.
Tablo 13: Enerjiye Olan Küresel Talep (Milyon Ton Petrole Eşdeğer Enerji –Mtoe)
Kömür
Petrol
Doğal Gaz
Nükleer Enerji
Hidrolik
Biyokütle ve Atıklar
Diğer Enerji
Yenilenebilir Kaynaklar
TOPLAM
1971
1407
2413
892
29
104
687
4
2002
2389
3676
2190
692
224
1119
55
2010
2763
4308
2703
778
276
1264
101
2020
3193
5074
3451
776
321
1428
162
2030
3601
5766
4130
764
365
1605
256
2002-2030*
1,5
1,6
2,3
0,4
1,8
1,3
5,7
5 536
10 345
12 194
14 404
16 487
1,7
Kaynak: World Energy Outlook, 2004, IEA
(*): Ortalama Yıllık Artış Oranı(%)
Rapora göre, gelişmekte olan ülkeler, toplam enerji talebindeki bu artışta önemli rol
oynayacaktır. Halen dünyada toplam enerjinin %52’sini kullanan OECD ülkelerinin 2030 yılına
gelindiğinde enerjiye olan taleplerinin %43’e gerilemesi beklenmektedir. Bu dönemde,
Gelişmekte Olan Ülkelerin payının ise %38’den %48’e çıkması beklenilmektedir.
Ülkelerin enerji ihtiyaçlarının nüfus ve büyüme hızları ile paralel artış gösterdiği dikkate
alındığında enerji talep edecek ülkelerin gelişmekte olan ülkeler yönünde ağırlık kazanması
31
Turkey in 2005 and Beyond:Macroeconomic Policy, Patterns of Growth and Persistent Fragilities. (Independent
Social Scientists Aliance.
23
kaçınılmazdır. Bu itibarla Hindistan ve Çin gelecek dönemde en çok enerji talep eden ülkeler
arasında yer alacaktır.
Tablo 14: Dünya Petrol Talebi (Milyon varil / gün)
OECD
Kuzey Amerika
Avrupa
Pasifik
OECD Dışı
Rusya
Çin
Hindistan
Latin Amerika
Afrika
Orta Doğu
Türkiye
DÜNYA (Toplam)
2002
45,4
22,6
14,5
8,4
28,6
2,7
5,2
2,5
4,5
2,4
4,3
0.5
77,0
2010
49,7
25,5
15,3
8,9
37,5
3,1
7,9
3,4
5,4
3,1
5,4
0.7
90,4
2020
54,4
28,7
16,3
9,4
48,8
3,6
10,6
4,5
6,8
4,4
6,8
1.0
106,7
2030
57,1
31,0
16,6
9,5
60,4
4,2
13,3
5,6
8,4
6,1
7,8
......
121,3
2002-2030*
0,8
1,1
0,5
0,5
2,7
1,6
3,4
2,9
2,3
3,1
2,1
.....
1,6
Avrupa Birliği
13,6
14,4
15,3
15,6
0,5
Kaynak: World Energy Outlook, 2004, IEA; Türkiye istatistikleri Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı
(*): Ortalama Yıllık Artış Oranı(%)
Tablo 15: Dünya Doğal Gaz Talebi (Milyar Metre Küp)
OECD
Kuzey Amerika
Avrupa
Pasifik
OECD Dışı
Rusya
Çin
Hindistan
Latin Amerika
Afrika
Orta Doğu
Türkiye
DÜNYA (Toplam)
Avrupa Birliği
2002
1 380
759
491
130
2010
1 624
866
585
173
2020
1 924
1 002
705
216
2030
2 154
1 100
807
246
2002-2030*
1,6
1,3
1,8
2,3
415
36
28
102
69
219
17
2 622
473
59
45
150
102
290
44
3 225
552
107
78
239
171
405
63
4 104
624
157
110
338
276
470
1,5
5,4
5,0
4,6
5,1
2,8
4 900
2,3
471
567
684
786
1,8
Kaynak: World Energy Outlook, 2004, IEA; ; Türkiye istatistikleri BOTAŞ
(*): Ortalama Yıllık Artış Oranı (%)
2.3.1. Enerji Kaynakları
Dünyadaki mevcut enerji kaynaklarının 2030 yılına kadar oluşacak toplam talebi
karşılaması
beklenmektedir. Dünyanın giderek artan enerji ihtiyacının giderilmesi için
24
hidrokarbonlar halen vazgeçilmez enerji kaynağını oluşturmaktadır. Bağımsız kaynaklarca
yapılan en iyi tahminlere göre çıkarılması mümkün en az 40 yıllık petrol kaynağı ile 65 yıllık
doğal gaz rezervi bulunmaktadır32. Buna henüz bulunmamış petrol ve doğal gaz kaynaklarıyla
ağır petrol gibi geleneksel olmayan yakıt kaynakları dahil değildir.
Tablo 16: Dünyanın Önde Gelen 4 Kuruluşu Tarafından İlk 10 Petrol Üreticisi Ülke
Rezervleri (2003 yılı sonu itibarıyla, milyar varil)
Ülke
Suudi Arabistan
İran
Irak
Birleşik Arap Emirlikleri
Kuveyt
Venezüella
Rusya
Libya
Nijerya
ABD
O&GJ
259
126
115
98
97
78
60
36
25
23
World Oil
259
105
115
66
97
52
65
31
33
23
BP
263
131
115
98
97
78
69
36
34
31
OPEC
263
133
115
98
99
77
n.a
39
35
23
Kaynak: World Energy Outlook, 2004, IEA
Bugün için geçerli enerji kaynakları ile ilgili temel sorun, arz ile talebin aynı bölgelerde
bulunmayışıdır. Petrol üretimindeki artışın büyük bir kısmının OPEC üyelerinde, özellikle de
üretim maliyetleri düşük olan Orta Doğu ülkelerinde gerçekleşmesi beklenmektedir. Bu itibarla
halen dünya petrol üretiminde %37’lik paya sahip olan bu ülkelerin 2030 yılında toplam
üretimlerini %53’e çıkarmaları beklenmektedir. Ayrıca hem Avrupa, hem de Asya ülkelerine
petrol ve doğal gaz tedarik eden Rusya’nın da artan talep doğrultusunda petrol ve doğal gaz
üretimini arttıracağı düşünülmektedir.
2002 – 2030 yılları arasında, artan arz ve talep doğrultusunda, OECD üyesi olmayan
ülkelerden OECD’ye üye ülkelere enerji ticaretinin %80 oranında artış göstermesi
beklenmektedir. Başka bir değişle, 2002 yılında 1500 Mtoe (milyon ton petrol karşılığı) olan
toplam ticaret hacminin 2030’da 2700 Mtoe’a ulaşacağı tahmin edilmektedir. Bunlara bağlı
olarak gündemdeki ana mesele talep doğrultusunda üretimin arttırılması ve ilgili pazarlara
taşınması için gerekli yatırımların yapılmasıdır. Dünya genelinde toplam 16 trilyon dolar olarak
32
Uluslararası Gaz Bilgi Merkezi Cedigaz hesaplamalarına göre 2004 yılı itibarıyla dünyadaki toplam gaz rezervi
180 trilyon metre küp civarındadır. Rusya dünyadaki gaz rezervlerinin üçte birine sahiptir. Rusya, Iran ve Katar’ın
toplam rezervleri dünya rezervlerinin % 55’ini oluşturmaktadır. Orta Doğu Bölgesi ise toplam rezervlerin %40’ına
sahiptir.
25
hesaplanan bu toplam maliyet için her yıl ortalama 568 milyar dolarlık yatırıma ihtiyaç
duyulmaktadır.
2030 yılına gelindiğinde; dünya petrol ihtiyacının yaklaşık yarısına denk düşen günde 65
milyon varillik kısmın OPEC ülkeleri, özellikle de Orta Doğu ülkeleri tarafından karşılanması
beklenmektedir. Bu artışa paralel olarak 2003-2030 yılları arasında petrol arama çalışmaları,
tankerler, boru hatları ve rafineriler için toplam 3 trilyon dolar tutarında yatırıma ihtiyaç
duyulacağı tahmin edilmektedir.
Petrolden sonra ikinci en önemli enerji kaynağı durumundaki doğal gaza olan talebin
Afrika, Latin Amerika ve kalkınmakta olan Asya ülkeleri dikkate alındığında 2030 yılına kadar
yılda ortalama %2,3 oranında artışla iki katına çıkması beklenmektedir. Gaz, düşük sermaye
maliyeti ve çevre kirliliği konusundaki avantajları nedeniyle özellikle elektrik üretiminde tercih
edilmektedir.
Özellikle Rusya ve Orta Doğu ülkelerindeki mevcut gaz rezervlerinin artan dünya talebini
karşılaması beklenmektedir. 2030 yılına kadar Avrupa, Kuzey Amerika ve Asya ülkelerinin doğal
gaz tüketiminde ve buna paralel olarak da gaz ithal eden ülkelerin sayısında artış beklenmektedir.
Geleneksel enerji kaynaklarından biri olan kömür önümüzdeki dönemde de önemini
koruyacaktır. Halen küresel enerji ihtiyacının %22’sini sağlayan kömürün 2030 yılında da aynı
oranda enerji ihtiyacına cevap vereceği düşünülmektedir. Bu çerçevede, 2002 yılında 4791
milyon ton olan küresel talebin 2030 yılında 7029 milyon tona çıkması beklenmektedir.
Özellikle, 2030 yılına kadar kömürdeki talep artışının %68’inin tek başına Çin ve
Hindistan’dan kaynaklanacağı tahmin edilmekte OECD ülkelerinde ise kömüre olan talebin
düşük olması beklenmektedir. 2002 yılında küresel düzeydeki kömür tüketiminin %39’u elektrik
üretimde kullanılmaktadır. 2030 yılında da kömürün %38’nin yine elektrik üretiminde
kullanılacağı hesaplanmaktadır.
OECD ülkelerinde kömüre bağlı elektrik üretiminin toplam üretimdeki payının 2030
yılına gelindiğinde %38’den %33’e düşmesi beklenirken, gelişmekte olan ülkelerde bu oranın
%45’den %47’ye çıkacağı hesaplanmaktadır. Sonuç olarak, 1 kWh elektrik enerjisi üretiminde
ortaya çıkan karbondioksit emisyonunun hacminde önemli bir azalma olmayacaktır.
Dünyada halen 17’si OECD üyesi olmak üzere toplam 31 ülkede nükleer enerji santrali
mevcuttur. Halen mevcut nükleer enerji üretiminin %85’i OECD ülkelerine aittir. 2002 yılında
26
toplam 359 GW’lik küresel kapasitenin 2030 yılına gelindiğinde 376 GW’ye ulaşması
beklenmektedir.
Gelecek dönemde OECD ülkelerinde nükleer enerji kullanımının azalması, başta Japonya,
Çin, Hindistan ve Güney Kore olmak üzere bazı Asya ülkelerinde ise artması beklenmektedir. Bu
çerçevede, nükleer santral kullanımının yaygınlaşmasına rağmen küresel elektrik üretimindeki
payının düşmesi beklenmektedir. Dünya üzerindeki nükleer santrallerin %40’ının 2030’a kadar
yenilenmesi gerekmektedir.
Kyoto Protokolü: Dünya genelinde karbondioksit emisyonunda birinci kaynak kömüre bağlı
elektrik üretimi iken ikinci kaynak ulaşım araçlarıdır. 2002 yılında toplam emisyon içinde %21
oranında paya sahip olan ulaşım araçlarının özellikle gelişmekte olan ülkelerde yaygınlaşması
nedeniyle %2 oranında artarak %23’e ulaşması beklenmektedir.
Kyoto Protokolü 6 çeşit emisyonu kapsamakta ve Protokole taraf devletlerin 2008-2012 yılları
arasında sera etkisi yapan gazların kullanımını 1990 yılındaki düzeylerinin en az %5 altına
indirmeleri gerekmektedir. OECD ülkelerinin bu hedefi yakalamalarının oldukça güç olduğu
görülmektedir. Bu ülkelerin, 2010 yılına gelindiğinde Protokolün koyduğu hedeften %30
oranında daha fazla sera etkisi yapan gaz salınımında bulunuyor olacakları tahmin
edilmektedir. Sanayileşmeye geçiş dönemindeki ülkelerin ise bu hedefin %25 oranında
gerisinde olacakları hesaplanmaktadır.
Kyoto Protokülü, Temmuz 2004 yılında, başta AB, Orta ve Doğu Avrupa ve Batlık ülkeleri
olmak üzere 123 ülke tarafından imzalanmış ve Rusya da daha sonra protokole taraf olmuştur.
Kyoto Protokolü’nün etkisi olabilmesi için 1990 yılında toplam emisyonun %55’ine neden
olan 55 sanayileşmiş ülke tarafından onaylanmış olması gerekmektedir. Bu itibarla ABD ve
Avustralya’nın Protokole taraf olmaması önemli bir eksikliktir.
Türkiye ise sanayileşme konusunda bazı engellerle karşılaşmamak için Protokole taraf
olmamıştır. Fakat, Türkiye’nin Kyoto Protokolünü imzalaması durumunda, OECD ülkeleri
arasında en düşük karbondioksit salınımına sahip ülkelerden biri olarak sera gazlarını 1990
yılındaki seviyenin altına çekme konusunda bir sorun yaşamayacağı tahmin edilmektedir.
2.3.2. Elektrik Üretimi
Uluslararası Enerji Ajansının saptamalarına göre dünyadaki elektrik tüketimi 2030 yılında
şimdikinin iki misli
kadar olacaktır ve bu itibarla 4800 GW’lik ek bir kapasiteye ihtiyaç
duyulmaktadır. Bu kapasitenin %50’sini kalkınmakta olan ülkeler talep edecek, 2000 GW’lik
kısım ise OECD ülkeleri tarafından üretilecektir.
OECD ülkelerinde 2030 yılına kadar ihtiyaç duyulacak 2000 GW’lik ek kapasitenin
üretilmesi için 2 trilyon dolar ve üretilen elektriğin nakli ile dağıtımı için ise 1.8 trilyon dolar
27
yatırıma ihtiyaç duyulacağı hesaplanmıştır. Son dönemde, OECD ülkelerinde rekabet koşullarının
tam olarak oluşturulamaması ve yetersiz dağıtım kanalları nedeniyle elektrik enerjisinin etkin
kullanılamadığı ve bunun sonucunda fiyatların yükseldiği gözlenmektedir. Bu itibarla, son
dönemde elektrik piyasasında çeşitli reformlar yapılmakta ve piyasa daha liberal bir yapıya
kavuşturulmaktadır.
Gelişmekte olan ülkelerin ise ekonomik kalkınma ve sosyal gelişim hedeflerine ulaşmaları
için 5,2 trilyon dolar tutarında yatırıma ihtiyaç duyacakları saptanmıştır. Kalkınmakta olan
ülkelerin öncelikle hedeflerine ulaşmaları için elektrik sektöründe yeniden yapılanmaları ve bir
çok reformu hayata geçirmeleri gerekli görülmektedir.
2030 yılına gelindiğinde dünyadaki doğal gaz üretiminin yarısının elektrik üretmek
amacıyla kullanılacağı tahmin edilmektedir. Fakat, hükümetlerin karbondioksit emisyonunu
kısma yönünde etkin politikalar uygulamaması durumunda kömürün de elektrik üretiminde önde
gelen kaynak olması mümkün görünmektedir.
Tablo 17: Küresel Elektrik Üretiminde Kullanılan Kaynakların Dağılımı (%)
Kömür
Petrol
Doğal Gaz
Nükleer
Su Gücü
Diğer
OECD Ülkeleri
2002
2030
38
33
6
2
18
29
23
15
13
11
3
10
Geçiş Dönemindeki
Ülkeler*
2002
2030
22
16
4
2
37
54
18
11
19
15
0
2
Gelişmekte Olan
Ülkeler
2002
2030
45
47
12
5
17
26
2
3
23
16
1
3
Kaynak: World Energy Outlook, 2004, IEA
(*) : Rusya ve BDT ülkeleri
2.3.3. Enerji Fiyatları
Son 4-5 yıllık dönemde ham petrol fiyatlarında gözlenen artış dünya ekonomisini oldukça
zorlamıştır. Fiyat artışı petrol arzının talebe göre yetersizliğinden kaynaklanmaktadır. Arzın
fazlalaşması için gerekli yatırımlar üretici ülkeler tarafından planlanmakta ise de bunların
tamamlanması ve etkilerinin gözle görülür hale gelmesi gene de zaman alacaktır. Dünya Bankası
petrol fiyatlarını 2006 için 56, 2007 için 52 dolar/varil olarak tahmin etmektedir. IMF’in tahmini
ise aynı dönme için 60-61 dolar/varil civarındadır.
28
2.3.4. Enerji Alanındaki Gelişmelerin Türkiye’ye Yansımaları
Kalkınmakta ve sanayisini geliştirmekte olan Türkiye’nin ise önümüzdeki yıllarda
enerjiye olan ihtiyacının artmaya devam etmesi beklenmektedir. 1995 – 2005 yılları arasında
toplam 63 milyon ton petrole eşdeğerde enerji (Mtoe) tüketen Türkiye’nin enerji ihtiyacı on yıl
içinde %48 oranında artmış ve 2005 yılında 93,3 mtoe olmuştur (Tablo 12). Bu ihtiyacın 2010
yılında 126 mtoe ve 2030 yılında ise 222 Mtoe olacağı hesaplanmaktadır.
Tablo 18: Türkiye’de Enerji Üretim ve Tüketim Dağılımı (1995 – 2005)
Kaynaklar
Ticari Enerji
Taş Kömürü
Linyit
Petrol
Doğal gaz
Hidrolik
Yenilenebilir Enerji
Elektrik İhracat (ithalat)
Ticari Olmayan Enerji
Toplam
Kişibaşına Enerji Tüketimi(KEP)
1995
Hacim
Yüzde
Mtoe
Pay
56,0
6,7
10,6
29,3
6,3
3,0
0,1
0,06
7,0
63,1
88,8
10,5
16,8
46,4
9,9
4,8
0,2
0,09
11,2
100
1 045
2005*
1995-2005
Hacim
Yüzde Hacimdeki Yüzde
Değişim
Mtoe
Pay
87,6
14,3
11,5
35,8
20,9
3,8
1,1
(0,05)
5,6
93,3
93,9
15,3
12,4
38,4
22,5
4,1
1,2
(0,1)
6,1
100
56,3
114,0
-8,8
-22,3
232,3
24,9
845,5
---20,0
47,8
1 291
Kaynak: T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı
Mtoe : Milyon Ton Petrole Eşdeğer Enerji
KEP: Kilogram Eşdeğerindeki Petrol
(*) : Tahmin
Türkiye artan nüfusu ve gelişen ekonomisi ile bölgede hem önemli bir pazar, hem de
sahip olduğu stratejik konumu itibarıyla enerji koridorlarının kesiştiği bir merkezdir.
Önümüzdeki dönemde enerji ticaretinin kaçınılmaz bir şekilde artmaya devam edeceği kesindir.
Bu itibarla Türkiye artmakta olan enerji ticaretindeki rolünü güçlendirmek ve daha da
genişletmek yönünde politikalar benimsenmektedir.
Türkiye’de yerel petrol üretimi toplam tüketimin yalnızca %5’ini karşılamaktadır.
Ülkedeki petrol ve doğalgaz tüketiminin kişi başına düşen milli gelirdeki payı 1990 yılından bu
29
yana yaklaşık %33 oranında artış göstermiştir.33 Türkiye’nin petrol ve türevlerine yüksek
miktarda bağımlı olması ve bu kaynakların fiyatlarındaki uluslararası dalgalanmanın Türkiye’nin
ekonomik performansını olumsuz yönde etkilemesinden endişe edilmektedir.
Enerji fiyatlarında son dört yıl içinde meydana gelen %200’e yakın artış bugüne kadar
ciddi sorun yaratmamış olsa da önümüzdeki dönemde sıkıntılara neden olabilecektir. Örneğin,
ham petrol fiyatlarındaki her bir dolarlık artış, yıllık ham petrol ithalatı için ödenilen tutarı
yaklaşık 170 milyon dolar arttırmakta; bu da Türkiye’nin toplam enerji maliyetine yaklaşık 400
milyon dolar tutarında ilave yük getirmektedir.34 2005 yılında yaklaşık 50 dolar olarak
gerçekleşmesi beklenen ham petrol varil ortalama maliyetinin enerji ithalatımıza yaklaşık 6,7
milyar dolarlık bir külfet getirmesi ve 2005 yılında toplam ithalat tutarının milli gelirin %6’sına
ulaşması söz konusudur.
Enerji girdi fiyatlarındaki artış maliyetleri yükselttiği için enflasyon ile mücadele
çabalarını da olumsuz yönde etkilemektedir. Ancak, yüksek enerji fiyatlarının etkisiyle dış ticaret
açığının ve dolayısı ile dış ödemeler dengesindeki cari açığın planlanandan daha fazla
gerçekleşmesi gündemdedir. Maliyet artışının tüketiciye yansıtılması rekabetçi baskılar ve talep
açığı nedeniyle henüz çok hissedilir derecede değildir.
Türkiye’nin petrolünün %94,5’ini altı komşu ülkeden ithal etmesi, bu ülkelerle olan dış
ekonomik ilişkilerini karşılıklı ortak çıkarlar temelinde derinleştirmesini, bölgesel ve küresel
alanlarda yeni işbirliği alanları yaratmasını, enerji tasarrufuna ve yurtiçi üretimi artırmaya önem
vermesini gerektirmektedir.
2.3.5. Fırsatlar ve Tehditler
2.3.5.1. Fırsatlar
Avrupa Birliği: Türkiye coğrafi konumu itibarıyla dünya enerji kaynaklarının yoğun
olarak bulunduğu Orta Doğu ile Hazar Havzası ile bu kaynakları talep eden Avrupa ülkeleri
arsında bir köprü konumundadır. Avrupa Birliği’nin enerjiye olan bağımlılığı artmakta ve
halen tükettiği enerjinin yarısını ithal eden Birliğin 2030 yılına geldiğinde ihtiyaç duyduğu
enerjinin %70’ini ithal ediyor olacağı tahmin edilmektedir. Avrupa Birliği, Doğu-Batı enerji
koridorunu destekleyen politikalar geliştirmiş ve Balkan ülkeleri ile Türkiye üzerinden Hazar
33
Bu paragraf, Morgan Stanley’in The Consequences of Dependency başlıklı ve 9 Eylül 2005 tarihli raporuna
dayanılarak hazırlanmıştır.
34
2006 Yılı Programı, Resmi Gazete, 2 Kasım 2004, s.34.
30
Havzası ve Orta Doğu enerji kaynaklarına ulaşma konusunda programlar uygulamaya
koymuştur.35 Bu itibarla Türkiye doğal olarak Orta Doğu, Rusya ve Orta Asya ülkelerinden
Avrupa’ya giden enerji koridorlarının kesiştiği bir noktada merkez rolü üstlenmektedir. AB
ile bütünleşme yönünde çalışmalarını sürdüren Türkiye için bu önemli bir özelliktir.
-
Türkiye, enerji konusunda ülkeler arasında yapılan işbirliğini “kazan kazan” (win-win)
esasına oturtmakta ve bu sayede Avrupa’dan başlayan güvenlik ağının Türkiye üzerinden
Orta Doğu ve Hazar Havzası’ndaki ülkelere doğru genişlemesi mümkün olmaktadır. Bu da
Türkiye’nin stratejik önemini ortaya koymaktadır.
-
Enerji kaynaklarına sahip ülkeler ile bu kaynakları talep eden ülkeler arasında enerji alanında
ticaret hacmi artacak, bu da enerjinin saklanması, taşınması ve yeniden ihraç edilmesi
konusunda Türkiye’ye yeni fırsatlar sunacaktır.
-
Doğu Asya’nın gelecek dönemde enerjiye daha fazla ihtiyaç duyması enerji üretiminin
arttırılmasını ve bu ürünlerin yeni pazarlara taşınmasını gerektirmektedir. Türkiye bu
konudaki tecrübesini yeni kurulacak boru hattı projelerinde yer alarak ilgili ülkelerle
paylaşabilir.
-
OECD ülkeleri, Rusya Federasyonu, Baltık Ülkeleri ve Birçok Orta Avrupa ülkesinin taraf
olduğu “Birleşmiş Milletler İklim Değişimi Konusunda Konvansiyon” (UNFCCC) Türkiye
tarafından da imzalanarak Mayıs 2005 itibarıyla yürürlüğe girmiştir. Çevre ve Hava Kirliği
konusunda gerekli önlemlerin alınmasını öngören bu anlaşma Boğazların tehlikeli yüklerin
geçişine getirilmesi gereken önlemler açısından hukuki bir referans noktasıdır.
-
Türkiye’nin 2006 yılı itibarıyla Avrupa Birliği Elektrik Nakil Koordinasyon ağına dahil
olması elektrik enerjisinin etkin ve düşük maliyetlerle elde edilmesi açısından önemli bir
gelişmedir.
-
Avrupa Birliği 2000 yılında hazırladığı “Green Paper” başlıklı raporunda, ihtiyaç duyulan
enerjinin serbest rekabet kuralları çerçevesinde belirlenen fiyatlar doğrultusunda ve çevre
kirliliğini en aza indirecek politikalar benimsemiştir. Bu çerçevede, enerji stratejileri
belirlenirken yenilenebilir enerji kaynakları ile birlikte kojenerasyonun (birleşik ısı –güç
35
Bu programlardan önde geleni uluslararası işbirliğiyle kurulacak boru hatları ağı ile AB ülkelerine doğal gaz
ve petrol sevkıyatının sağlanmasını amaçlayan INOGATE (Interstate Oil and Gas Transport to Europe)
Programıdır.
31
üretimi) yaygınlaştırılmasına ve bölgesel enerji üretim teknolojilerine geçilmesine öncelik
verilmektedir. Bu alanda Türkiye ve AB ile işbirliği imkanları doğmuştur.
2.3.5.2. Tehditler
-
Bu dönemde OECD ülkeleri ile Çin ve Hindistan’ın petrol ihraç eden ülkelere bağımlılığı
artacak ve petrol ile doğal gazın taşınması konusunda güvenlik ön plana çıkacaktır.
-
Artan petrol ihtiyacı büyük rezervlere sahip bir kaç ülke tarafından karşılanacağı için
petrolün dünyadaki arz ve talep esnekliği azalacaktır.
-
Arz ve talep esnekliğinin azalması fiyatların yüksek seyretmesine ve olası kriz
durumlarında fiyat artışlarının fazla olmasına neden olacaktır.
-
Petrol fiyatlarındaki artış başta kömür olmak üzere diğer enerji kaynaklarına yönelime
neden olacaktır.
-
Enerji kaynaklarına sahip bölgelerdeki siyasi gerginliklerin artması ve enerji temini
konusunda yaşanan sıkıntılar ithalatçı ülke ekonomilerini doğrudan etkiler duruma
gelecektir.
-
Enerji ithal eden ülkeler arasında siyasi gerginlikler yaşanabilir (özelikle Çin ve Japonya
arasında Rusya doğal gazı için böyle ihtilaflar görülmektedir).
-
Enerji altyapısı konusunda büyük projelerin finansmanına ihtiyaç duyulacaktır.
-
Petrol ulaşım sektörü için henüz tam ikame edilemediği için en önemli kaynak olmayı
sürdürecek ve 2030 yılında toplam petrolün %54’ü bu sektör tarafından tüketilecektir.
-
İthalatçı ülkelerin ihracatçı ülkelere olan bağımlılığı artacak, bu da boru hatları ve gemi
taşımacılığı yoluyla yapılan ticaretin güvenliğini ön plana çıkaracaktır.
-
Ozon tabakasını tehdit eden karbon dioksit emisyonundaki artış enerji kullanımında
kısıtlamayı giderek daha fazla zorunluluk haline getirmektedir. Kyoto Sözleşmesine taraf
ülkeler sözleşme gereğince önlemler almaya başlayacak ve enerji politikalarında temiz
enerjiye ağırlık vereceklerdir. Bunun sonucunda Sözleşmeye taraf ülkeler ile taraf
olmayanlar arasında daha fazla sürtüşme yaşanacaktır.
2.4. DÜNYADA VE TÜRKİYE’DE TEKNOLOJİK GELİŞİM VE REKABET GÜCÜ
Teknoloji üretmenin temel altyapısını oluşturan Ar-Ge yatırımlarında gelişmiş ülkeler
tartışılmaz şekilde ön plandadır. Ancak orta ve uzun vadede gelişmekte olan ülkelerin özellikle
Büyüyen Asya’nın bu alanda söz sahibi olması beklenmektedir. Hindistan ve Çin teknoloji
32
üretmeye yönelik etkinliklerini artırmaları beklenen iki güçtür ve bu yönde ciddi yatırımlar
yaptıkları bilinmektedir. Çin’in Ar-Ge harcamaları 2002 yılında 1996 yılına göre 3 kattan fazla
artış göstermiştir. Avrupa’nın toplam Ar-Ge harcamalarındaki payı azalırken, ABD’nin Ar-Ge
harcamaları yine aynı dönemde %40 oranında artmış, payını en çok artıran bölge ise Güney ve
Güneydoğu Asya olmuştur.
Tablo 19: Ar-Ge Harcamaları
(Milyon Dolar)
1996
Gelişmiş Ülkeler
Batı Avrupa
Kuzey Amerika
Diğer
Gelişmekte Olan Ülkeler
Afrika
Latin Amerika ve Karayipler
Asya ve Okyanusya
Batı Asya
Güney ve Güneydoğu Asya
Çin
Hindistan
Geçiş Dönemi Ülkeleri
GDA
BDT
Türkiye
TOPLAM
Toplam
531 128
174 709
207 421
148 998
39 519
1 001
9 383
29 135
903
28 232
4 865
2 112
4 965
404
4 561
819
575 612
Özel
Sektör
355 914
109 988
148 235
97 691
17 561
...
3 464
14 097
229
13 868
...
...
2 868
215
2 652
213
376 343
2002
Toplam
619 403
184 421
290 015
144 966
51 616
1 083
9 114
41 419
1 378
40 041
15 556
3 743**
5 496
515
4 981
1 223
676 514
Paylar*
Özel
Sektör
417 881
116 657
202 320
98 904
28 760
...
2 960
25 799
381
25 418
...
...
3 177
119
3 058
351
449 818
1996
92,3
30,4
36,0
25,9
6,9
0,2
1,6
5,1
0,2
4,9
0,8
0,9
0,1
0,8
0,1
100,0
2002
91,6
27,3
42,9
21,4
7,6
0,2
1,3
6,1
0,2
5,9
2,3
,,,
0,8
0,1
0,7
0,2
100,0
Kaynak: UNCTAD * Toplam İtibari ile **2001
Türkiye’de Ar-Ge harcamalarının GSYİH’ya oranı halen binde 7 gibi AB ortalaması olan
%1,9’un da altında çok düşük bir düzeydedir. Uzun vadedeki hedef bunu Lizbon Stratejisi
doğrultusunda %3’e yükseltmek iken, 2010 yılına yönelik hedef ise %2’dir.
Tablo 20: Ar-Ge Harcamalarının GSYİH'ya Oranı (2002)
Ülke
İsrail
Finlandiya
Japonya
ABD
%
5,1
3,5
3,1
2,7
Ülke
Hırvatistan
İrlanda*
İtalya*
Brezilya**
%
1,1
1,1
1,1
1,0
Ülke
Türkiye
Polonya
Slovakya
Güney Afrika
%
0,7
0,6
0,6
0,6
33
Kore
Singapur
Slovenya
Çin
Çek Cumhuriyeti
Rusya Federasyonu
Ukrayna
2,5
2,2
1,5
1,2
1,2
1,2
1,2
Macaristan
İspanya
Portekiz
Hindistan**
Estonya
Litvanya
Malezya
1,0
1,0
0,9
0,8
0,7
0,7
0,7
Yunanistan*
Şili*
Bulgarstan
Arjantin
Letonya
Romanya
Meksika*
0,6
0,5
0,5
0,4
0,4
0,4
0,4
Kaynak: Dünya Bankası *2002 **2001
Teknolojik gelişmenin önümüzdeki dönemde de büyük oranda uluslararası şirketler
(TNC) aracılığı ile yayılmaya devam edeceğini öngörmek mümkündür. 2002 yılında dünyada
yapılan toplam Ar-Ge harcamalarının yarısı, özel sektör tarafından yapılan Ar-Ge harcamalarının
ise üçte ikisi ise uluslararası şirketler tarafından yapılmıştır. Nitekim UNCTAD 2005 Dünya
Yatırım Raporu alt başlığında Ar-Ge’nin uluslararasılaşmasına dikkat çekmektedir. Uluslararası
şirketlerin teknoloji ve know-how transferi yapması yeni bir olgu değildir ancak şekil
değiştirmektedir. Trend, son döneme kadar daha sık görülen şekliyle, Ar-Ge’nin orijin ülkede
geliştirilip gelişmekte olan ülkelere adaptasyonunun ötesine geçip, gelişmekte olan ülkelerde de
Ar-Ge geliştirmek yönündedir. Bu, 1990’ların ortalarına kadar hiç karşılaşılmayan ve
önümüzdeki dönemde artacağı tahmin edilen bir gelişmedir. Örneklemek gerekirse, Çin’de 1993
yılındaki ilk yabancı Ar-Ge birimi yatırımından (Motorola) bu yana 700 adet yabancı Ar-Ge
tesisi kurulmuştur. Başlıca küresel ilaç firmalarının hemen hepsi artık klinik araştırmalarını
Hindistan’da yapmaktadırlar. UNCTAD’ın anketi kapsamında 2005-2009 dönemi için Ar-Ge
geliştirmek için tercih edilen ülkeler aşağıda gösterilmiştir.
Tablo 21: Uluslararası Şirketlerin Ar-Ge Geliştirmek için Tercih Ettikleri Ülkeler
Ülke
Çin
ABD
Hindistan
Japonya
İngiltere
Rusya
Fransa
Almanya
Ankete Katılanlar
Tarafından Tercih
Oranı (%)
61,8
41,2
29,4
14,7
13,2
10,3
8,8
5,9
Ülke
Vietnam
Türkiye
Tunus
İsveç
İspanya
G,Afrika
Romanya
Polonya
Ankete Katılanlar
Tarafından Tercih
Oranı (%)
1,5
1,5
1,5
1,5
1,5
1,5
1,5
1,5
34
Tayvan
Singapur
Hollanda
Kanada
Tayland
Kore
Malezya
İtalya
Belçika
4,4
4,4
4,4
4,4
2,9
2,9
2,9
2,9
2,9
Norveç
Fas
Meksika
İsrail
İrlanda
Çek Cumhuriyeti
Brezilya
Avustralya
1,5
1,5
1,5
1,5
1,5
1,5
1,5
1,5
Kaynak: UNCTAD
Ar-Ge’nin yüksek kalitede işgücü ve altyapı gerektiren bir alan olduğu göz önüne
alındığında, bu özelliklere sahip gelişmekte olan ülkelerin avantajlı konumda olacağı tahmin
edilebilir. Türkiye kendi Ar-Ge faaliyetleri açısından zayıf olsa da işgücü ve bilişim altyapısı
açısından evsahipliği yapabilecek düzeydedir ya da en azından Ar-Ge Türkiye’nin rekabet
gücünü artırabileceği bir alandır.
UNCTAD’ın eğitim seviyesi, Ar-Ge’ye yönelik işgücü, patentler ve bilimsel makale
sayılarını hesaba katarak 117 ülke arasında yaptığı İnovasyon Kapasitesi Endeksi’ne göre,
Türkiye 2001 yılı itibari ile 57. sırada, orta derecede İnovasyon Kapasitesi’ne sahip ülkeler
arasında yer almaktadır. Sıralamada ilk sıralarda yer alan ülkelerin gelişmiş ülkeler olduğu göz
önüne alınıldığında dahi Türkiye’nin karşısında rekabet avantajı yaratması gereken pek çok ülke
vardır ancak Çin ve Hindistan’ın daha alt sıralarda olması da dikkat çekicidir. Burada söz konusu
ülkelerin bu alanda öne çıkmasının henüz istatistiklere yansıyacak seviyeye ulaşmadığı
anlaşılmaktadır.
Tablo 22: UNCTAD İnovasyon Kapasitesi Endeksi (Seçilmiş Gelişmekte Olan Ülkeler)
2001
sıralaması
12
23
24
26
28
30
32
34
1995
sıralaması
18
23
21
26
29
41
34
43
Ülke
Singapur
Slovenya
Rusya
Estonya
Macaristan
Çek Cumhuriyeti
Litvanya
G. Afrika
2001
sıralaması
44
46
50
52
55
57
58
61
1995
sıralaması
59
45
48
54
61
58
63
67
Ülke
Letonya
Şili
Romanya
Brezilya
Malezya
Türkiye
Çin
Tayland
35
36
40
78
33
Ürdün
Polonya
66
73
69
73
Hindistan
BAE
Kaynak: UNCTAD
Türkiye Dünya Ekonomik Forumu 2005 Rekabet Gücü Endeksine göre 117 ülke
arasında geçen yıl olduğu gibi bu yıl da 66. sırada yer almaktadır. Bu endeksin makro ve mikro
ayaklarından mikro alanda daha güçlü görünen Türkiye, özellikle firma bazında rekabet gücü
açısından 38. sıraya kadar çıkarken, makroekonomik ortamdaki düzelmelerin halen Türkiye’yi bu
endekste yukarı taşıyacak kadar güçlü olmadığını görülmektedir.
Teknolojik gelişme, üretim eğrilerinde sıçrama yaratan, dolayısı ile verimliliği artırarak
rekabet gücü kazandıran faktörlerden biridir. Verimlilik büyümenin sürdürülebilirliği ve
dolayısıyla kalkınma açısından olmazsa olmaz bir faktördür. Bu noktada göz önünde
bulundurulması gereken bir kriter Toplam Faktör Verimliliği (TFV)’ni artırmaya özen
göstermektir.
Bu konuda yapılmış bir İSO araştırması36 1975-1998 döneminde Türkiye’de üretimdeki
artışların %2,9 oranında işgücü, %18,3 oranında sermaye, %62,2 mal ve hizmet girdileri ve
%16,6
oranında TFV ile açıklanabileceğini ortaya koymuştur. TFV nin en yüksek olduğu
sektörlerin ise makine ve metal eşya olduğu tespit edilmiştir.
TFV ölçümüne yönelik uluslararası çalışmalar en yüksek TFV’nin bilgi yoğun
sektörlerde en düşük TFV’nin ise emek yoğun sektörlerde olduğunu ortaya koymaktadır.
Tablo 23: Yüksek Teknoloji Ürünlerinin İmalat Sanayi İhracatındaki Payı (%)
Ülke
Singapur
Malezya
İrlanda
Kore,
ABD
Tayland
Çin
İngiltere
Macaristan
Japonya
36
1990
39,9
38,2
41,1
17,8
33,0
20,7
...
23,6
...
23,8
2000
62,6
59,5
47,5
34,8
33,5
33,3
18,6
32,0
26,4
28,3
2003
58,7
58,4
34,5
32,1
30,8
30,2
27,1
25,8
25,6
24,1
Ülke
Arjantin
Portekiz
İtalya
İspanya
Slovenya
Güney Afrika
Hindistan
Litvanya
Letonya
Bulgaristan
1990
...
4,4
7,5
6,4
...
...
2,4
...
...
...
2000
9,0
6,4
9,2
7,6
4,7
7,0
5,0
4,2
4,0
2,8
2003
8,7
8,6
7,9
7,3
6,3
5,0
4,8
4,7
4,4
4,3
“Özel İmalat Sanayinde Toplam Faktör Verimliliği”, İstanbul Sanayi Odası, Ekim 2004
36
Finlandiya
Rusya
İsrail
Endonezya
Çek Cumhuriyeti
Estonya
Hırvatistan
Yunanistan
Brezilya
7,6
...
10,4
1,2
...
...
...
2,2
7,1
27,3
13,5
25,1
16,2
8,1
29,8
8,5
13,3
18,6
23,7
18,9
18,1
14,5
13,2
12,6
12,3
12,2
12,0
Tunus
Slovakya
Romanya
Şili
Polonya
Lübnan
Türkiye
Ürdün
Pakistan
2,1
...
2,5
4,6
...
...
1,2
0,8
0,1
3,4
4,1
5,5
3,4
3,3
2,3
4,9
8,0
0,4
4,1
3,7
3,6
3,4
3,1
2,1
2,1
1,7
1,1
Kaynak: Dünya Bankası
Gelişmiş Ülkelerin Verimliliği Artırmaya Yönelik Stratejileri
-
Yeni teknolojiler, buluşlara öncelik verilmesi
-
İnsan sermayesine önem: eğitim reformu, mesleki eğitimin zenginleştirilmesi ve işgücü
piyasasında esnekliğin arttırılması
-
Stratejik üretim alanları tespit edilmesi
-
Yerel yönetim, tarım ve bölgesel gelişme reformları
-
Ölçek ekonomiler ve küçük işletmeler arası kümeleşmeler (cluster development)
2.5. ULUSLARARASI TİCARET VE
TÜRKİYE’NİN DIŞ TİCARETİ
2.5.1. Uluslararası Ticaret
Eski
Demirperde
ekonomiye
dahil
serbestleştirilmesi
ülkelerinin
küresel
olmaları,
ticaretin
konusunda
gösterilen
büyük çaba ve genel ekonomik koşulların
istikrarlı bir seyir izlemesi gibi nedenlerle
ticaretin küresel üretim içindeki payı ve
önemi
giderek
artmaktadır.
1990’ların
Uluslararası Ticaretin Gelecek 5-10 Yıllık
Perspektifi
¾ Küresel üretimden daha hızlı büyümeye devam
eden ticaret
¾ Genel ticaret içinde daha geniş yer tutan imalat
malları
¾ Önem kazanan sanayi-içi ticaret ve dikey
uzmanlaşma
¾ Hizmet ticaretinde artış
¾ Küreselleşmeye paralel olarak bölgeselleşen
ticaret
¾ Gelişmekte olan ülkelerin küresel ticaret içinde
artan payları
¾ Dünya çapında tarım ürünlerinde
liberalizasyon
başından bugüne kadar olan süreçte ticaret sürekli küresel üretimden daha hızlı büyümüştür. 1995
yılında küresel üretimin %30’unu oluşturan ticaretin 2020 yılı itibariyle üretimin %45’ine
ulaşması beklenmektedir. Ticaretin kompozisyonu ise imalat malları ticaretinin genel ticaret
içinde daha fazla yer kaplamaya başlaması, sanayi-içi ticaretin ve dikey uzmanlaşmanın öneminin
artması ve servis ticaretinin artması nedenlerine dayalı olarak değişmektedir.
37
Ticaretin bölgeselleşmesi (yani ülkelerin yoğunlukla kendi bölgelerinde yer alan ülkelerle
ticaret yapmayı tercih etmeleri) ve yeni ticari güçlerin ortaya çıkması uluslararası ticaretin
yönünü belirleyen diğer faktörlerdir. 1990’ların başından itibaren dünya ticareti Avrupa, Kuzey
Amerika ve Doğu Asya olmak üzere üç bloklu bir hal almıştır. Dünyanın yerleşik ihracatçıları
olan batılı ülkelere ve Japonya’ya, Çin, Güney Kore, Hong Kong gibi Doğu Asyalı yeni
ihracatçılar eklenmiştir. Ayrıca Hindistan’ın dünya ticaretine eklemlenmesi de son derece önemli
bir gelişmedir. İmalat sanayinde öne çıkan Çin’in aksine Hindistan, servis ticareti konusunda kilit
bir güç olma yolundadır. 1990’lar boyunca servis sektöründeki ihracatını %17 oranında
arttırmıştır.
Son on yıllık dönemde genel trend, düşük ve orta gelir grubundaki ülkelerin dünya
ticaretindeki paylarını arttırmaları yönündedir. Geçen 5 yıllık dönemde gelişmekte olan ülkeler
küresel ihracat içindeki paylarını %20’den %25’e çıkarmışlardır. Ayrıca, Çin bu dönemde pazar
payını ikiye katlamıştır. Ticaretin genişlemesi bu ülkeler için ekonomik iyileşmenin de yolunu
açmıştır. Pazar paylarını arttırmada en başarılı olan ülkeler, yoksullukla en iyi mücadele eden
ülkeler olmuşlardır. Bu trendin orta vadede de devam etmesi beklenmektedir. 2020 yılına kadar
özellikle Çin ve Hindistan’ın dünya ticaretindeki paylarının son derece hızla artacağı
düşünülmektedir.
2.5.2. Uluslararası Mal ve Hizmet Ticareti37
2004 yılında küresel ticaret hem miktar hem de değer olarak patlama göstermiştir. 2004
yılında küresel mal ticareti demir-çelik, mineraller, demir harici metaller ve yakıtların fiyatlarının
(uzun dönemde ticaret içindeki payları miktar olarak düşmesine rağmen) artışına bağlı olarak
%21 gibi çok yüksek bir oranda büyüyerek 8.970 milyar dolar olmuştur. Aynı yüksek büyüme
oranı hizmet ticareti için de geçerlidir. Dünya hizmet ihracatı %18 oranında artmış ve 2.125
milyar dolar olarak açıklamıştır. BDT, Afrika ve Ortadoğu bölgelerinin büyük oranda yakıt ve
madenlerden oluşan mal ihracatı %29 ile %37 arasında; Güney ve Orta Amerika’nın mal ihracatı
ise %30 oranında artmıştır. Yakıt ve maden ürünlerinin net ithalatçısı olan Asya, Kuzey Amerika
ve Avrupa ülkelerinin mal ithalatının değeri miktarından çok daha fazla artmıştır.
2004 yılında mal ihracatı miktar olarak %9 oranında artarak 2000 yılından bu yana en iyi
performansı göstermiştir. Bu daha çok imalat sanayi ticaretinin %10 gibi bir oranda
37
Bu bölüm, WTO’nun ‘World Trade Developments in 2004 and Prospects for 2005’ adlı incelemesi temel alınarak
hazırlanmıştır.
38
büyümesinden kaynaklanmaktadır. Tarım ürünlerindeki ticaret ise %3,5 oranında bir büyüme
kaydetmiştir. Kuzey Amerika’nın tarım ihracatındaki payı aynı kalırken Avrupa’nın payı %2,5
oranında artmıştır. Güney ve Orta Amerika, BDT bölgesi ve Afrika ortalamanın üzerinde bir
ihracat artışı sergilemiştir. Tarım ürünlerindeki ticaret artışı üretimden daha fazladır.
Dünya mal ticaretinin büyümesinin 2005 yılında ise bir önceki yıla göre ciddi bir oranda
azaldığı ve 2005 yılının üçüncü çeyreğinde %8,5 oranında kaldığı görülmektedir. Dünya mal
ticaretindeki artışın 2005 yıl sonu itibariyle %7,7 olması; mal ve hizmet ticaretindeki artışın ise
%6,2 olması beklenmektedir. Gelişmekte olan ülkelerin (Çin hariç; Çin’in ihracatı %24 oranında
artmıştır) mal ihracatlarının gelişmekte olan ülkelere göre daha iyi durumda olduğu ve 2005 yılı
ortası itibariyle %12 oranında büyüme kaydettikleri görülmektedir.
Tablo 24: Mal ve Hizmet Ticaretinin Seçilmiş Ülke ve Bölge Ticaretindeki Payı, 2004
İhracat
Dünya
İthalat
Değer
Değer
Pay
Pay
(milyon dolar)
(milyon dolar)
Toplam
Mal
Hizmetler
Toplam
Mal
Hizmetler
11140
80,9
19,1
11060
81,1
18,9
Kuzey Amerika
ABD
Güney ve Orta
Amerika
Avrupa
Belçika
Fransa
Almanya
İtalya
Hollanda
İspanya
Türkiye
İngiltere
BDT
Rusya Federasyonu
Afrika
Asya
Çin
Hong Kong
Japonya
Kore
Singapur
1709
1129
77,8
71,8
22,2
28,2
2284
1733
85,3
85,0
14,7
15,0
347
83,9
16,1
293
80,3
19,7
5032
294
531
1044
428
374
269
91
521
301
204
275
3060
655
314
634
298
233
77,6
83,2
79,4
87,2
80,8
80,5
68,6
73,8
67,0
88,9
90,1
82,7
85,3
90,5
82,9
85,0
86,6
84,3
22,4
16,8
20,6
12,8
19,2
19,5
31,4
26,2
33,0
11,1
9,9
17,3
14,7
9,5
17,1
15,0
13,4
15,7
4864
284
525
911
417
344
302
101
591
222
129
258
2852
606
299
541
269
200
78,9
83,0
81,7
78,8
80,7
79,0
82,3
89,8
77,0
77,6
74,6
78,9
82,1
88,2
90,0
75,2
81,6
81,9
21,1
17,0
18,3
21,2
19,3
21,0
17,7
10,2
23,0
22,4
25,4
21,1
17,9
11,8
10,0
24,8
18,4
18,1
Kaynak: DTÖ Ticaret İstatistikleri
39
Tablo 25: Dünya Mal Ticaretinde Başlıca İhracatçı ve İthalatçılar, 2004
İhracatçılar
1
Almanya
2
3
4
5
6
7
8
9
10
ABD
Çin
Japonya
Fransa
Hollanda
İtalya
İngiltere
Kanada
Belçika
Değer
(Milyar Dolar)
912,3
818,8
593,3
565,8
448,7
358,2
349,2
346,9
316,5
306,5
İthalatçılar
Pay (%)
10,0
8,9
6,5
6,2
4,9
3,9
3,8
3,8
3,5
3,3
1
ABD
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Almanya
Çin
Fransa
İngiltere
Japonya
İtalya
Hollanda
Belçika
Kanada
Değer
Pay (%)
(Milyar Dolar)
1525,5
16,1
716,9
7,6
561,2
5,9
465,5
4,9
463,5
4,9
454,5
4,8
351,0
3,7
319,3
3,4
285,5
3,0
279,8
2,9
Kaynak: DTÖ Ticaret İstatistikleri
Tablo 26: Dünya Hizmet Ticaretinde Başlıca İhracatçı ve İthalatçılar, 2004
Değer
İthalatçılar
İhracatçılar
Değer
(Milyar Dolar)
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
ABD
İngiltere
Almanya
Fransa
Japonya
İspanya
İtalya
Hollanda
Çin
Hong Kong
318.3
171.8
133.9
109.5
94.9
84.5
82.0
73.0
62.1
53.6
(Milyar Pay (%)
Dolar)
Pay (%)
15.0
8.1
6.3
5.1
4.5
4.0
3.9
3.4
2.9
2.5
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
ABD
Almanya
İngiltere
Japonya
Fransa
İtalya
Hollanda
Çin
İrlanda
Kanada
260.0
193.0
136.1
134.0
96.4
80.6
72.4
71.6
58.4
55.9
12.4
9.2
6.5
6.4
4.6
3.8
3.5
3.4
2.8
2.7
Kaynak: DTÖ Ticaret İstatistikleri
2.5.3. DTÖ, Doha Round ve Tarımda Liberalizasyon
1995 yılında Uruguay Round’un sonucunda kurulan Dünya Ticaret Örgütü dünya
ticaretinin işleyişini belirleyen ve uluslararası ticaret sistemini mümkün olduğu kadar tahmin
edilebilir ve şeffaf bir hale getirmeyi amaçlayan bir yapı olmuştur. GATT ilk ortaya çıktığında
sanayileşmiş ülkelerin ürettiği malların ticaretini serbestleştirme ve bunu sadece tarife indirimine
odaklanarak yapma gibi sınırlı bir hedefe sahip olmasına rağmen zamanla geldiği noktada ticaret
engellerinin azaltılması ve uluslararası ticaretin artmasını son derece olumlu etkilemiştir.
Sanayileşmiş ülkelerin desteğine baştan beri sahip olan GATT ve DTÖ, son dönemlerde
uluslararası ticaretten giderek daha fazla pay alan gelişmekte olan ülkelerin de desteğini almaya
başlamıştır.
40
Uruguay Kararlarının uygulanması ile birlikte sanayi ürünlerinde sağlanan liberalizasyon
tarım ürünlerinde etkili olamamıştır. Geçen 5 senede olduğu gibi önümüzdeki dönemde de tarım
liberalizasyonu, şüphesiz ki, gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler arasındaki en tartışmalı konu
olacaktır. Şu anda tarım ürünlerindeki ortalama tarife sanayi ürünlerindeki ortalama tarifenin 5
katıdır ve tarıma verilen destekler son derece yüksek seviyelerde seyretmektedir. Sanayi
ürünlerindeki liberalizasyon ve gelişmekte olan ülkelerin pazarlarını gelişmiş ülkelerin sanayi
mallarına hiçbir karşılık alamadan açmış olmaları tarım ürünleri ihraç eden gelişmekte olan
ülkelerin kendilerini haksızlığa uğramış hissetmelerine neden olmuştur. Bu ülkeler, tarım
ürünlerinde ciddi bir liberalizasyonun sanayileşmiş ülkelerin gelişmekte olan ülkelere yapacağı
herhangi bir yardım programından çok daha etkili olacağını belirtmektedir.
Tarımda liberalizasyon konusundaki tartışmalar sonucunda ortaya ABD-AB, gelişmekte
olan ülkeler koalisyonu (G20) ve Japonya olmak üzere üç ana grup çıkmıştır. Geçtiğimiz aylarda
tarıma verdiği desteği %60 azaltmaya hazır olduğunu belirten ABD’ye karşılık AB Komisyonu
da, tarım ürünlerindeki ithalat vergisini %60 oranında ve tarıma verdiği desteği %70 azaltmaya
hazır olduğunu belirtmiştir. Son dönemdeki bu olumlu havaya rağmen ABD ve AB’nin bu
girişimlerine Japonya ve AB içinde Fransa ve Polonya’nın başını çektiği bir grup tarafından karşı
çıkılmaktadır. AB Komisyonu’nun AB ülkeleri adına DTÖ müzakereleri yürütme hakkı vardır.
Fakat, alınan nihai karar tüm AB ülkeleri tarafından onaylanmak durumundadır ve bu da kararın
Fransa ya da başka bir ülke tarafında veto edilerek uygulanmaması ihtimalinin olduğunu
göstermektedir.
Geçtiğimiz günlerde (13-19 Aralık 2005) Hong Kong’da yapılan DTÖ Bakanlar Toplantısı,
gelişmekte olan ülkelerin gelişmiş ülkelere tarım ürünlerinde tarife indirimi, tarife dışı engellerin
ve tarım desteklerinin kaldırılması konularındaki baskısına sahne olmuştur. Ortaya çıkan anlaşma
taslağında, tarım ürünleri ihracatına verilen desteğin 2013 yılı itibariyle kaldırılması; zengin
ülkelerin pamuk ihracatına verdikleri desteğin 2006 yılı sonu itibariyle kaldırılması ve 32 yoksul
ülkenin zengin ülkelerin pazarlarına kota ve gümrük vergisi olmaksızın ihracat yapabilmesi
taahhütlerinde bulunulmaktadır. Bu anlaşma taslağı gelişmekte olan ülkeler tarafından yetersiz
bulunmakla birlikte tarımda liberalizasyon için bir adım oluşturmaktadır. Bu anlamda, orta
vadede gelişmekte olan ülkelerin dünya ticaretindeki payında ve buna bağlı olarak refah
seviyelerinde artış olması beklenebilir.
41
Tarım liberalizasyonu konusundaki bu kararların, Türkiye açısından bir sıkıntı
yaratmayacaktır. Çünkü, Türkiye’nin tarıma zaten gerek ihracat sübvansiyonu gerekse iç destek
anlamında verdiği çok büyük bir destek yoktur; dolayısıyla, bu destekleri azaltmak konusunda da
bir sıkıntısı olmayacaktır. Türkiye’nin bu konudaki tavrı, daha çok gelişmiş ülkeler tarafından
kullanılan bu desteklerin kaldırılması yönündedir. Türkiye’yi önümüzdeki 15 yıl içinde en fazla
etkileyecek konu tarife indirimleridir. Tarifelerin aşağıya çekilmesi ile birlikte Türk tarım sektörü
ucuz ithalatla karşı karşıya kalacaktır. Bu nedenle de Türkiye, “özel ürün” ve “hassas ürün” diye
tanımlanan ürünleri mümkün olduğunca geniş tutmaya çalışarak tarım sektörünün görüşmelerden
mümkün olduğunca az etkilenmesine çalışmaktadır. Ayrıca, Türkiye gelişmiş ülkelerin kapsamlı
bir tarife indiriminde bulunurken gelişmekte olan ülkelerden ilave tarife indirimlerinin
istenmemesi yolunda görüş bildirmektedir.
Ancak tarife indirimlerinden tarım sektörünün daha az yara alması için Türkiye’nin
rekabetçi bir tarım sektörü yaratma yolunda kapsamlı ve hızlı bir dönüşüm geçirmesi
gerekmektedir. Türkiye halen böyle bir dönüşümün maliyetini kaldırabilecek bir durumda
değildir. Bu nedenle de Türkiye’nin tarım konusunda kısa vadede topyekün bir değişime
girişmesi mümkün görünmemektedir. Orta vadede ise, Türkiye tarım alanında rekabet gücünü
korumak ve düşük fiyatlarla baş edebilmek için önümüzdeki dönemde üretim maliyetlerini
düşürmek, bu doğrultuda işletmelerin ölçeğini büyütmek ve teknolojiyi etkin kullanmak, üretim
desenini değiştirmek, ülkede ve dünyada yeni pazar nişleri bulmak ve ürün farklılaşmasına
gitmek zorunda kalacaktır.
2.5.4. Türkiye’nin Dünya Ticaretindeki Yeri
Tablo 27: Türkiye’nin Dünya Ticaretindeki Yeri (Milyar Dolar)
Dünya İhracatı
Mal ve Hizmetler
Mallar
Türkiye’nin Dış Ticareti
İhracat
İthalat
Binde Pay
Türkiye İhracatı/Dünya
İhracatı
2003
2004
2005
tahmin
2006
tahmin
9 235
7 365
11 150
8 939
12 589
10 153
13 627
11 045
47,3
69,3
63,1
97,5
72,4
115,0
79,0
124,4
6,4
7,1
7,1
7,2
Kaynak: IMF, World Economic Outlook, Eylül 2005; DİE; DPT
42
2005 ve 2006 yıllarında dünyada sırasıyla 10,2 trilyon ve 11 trilyon dolarlık mal ihracatı
beklenmektedir. Türkiye’nin 2005 yılında gerçekleşmesi beklenen ihracatının dünya ihracatının
2005’te binde 7,1’ine, 2006 yılında ise binde 7,2’sine tekabül etmesi beklenmektedir.
Tablo 28: Ülke Gruplarına Göre İhracat (Milyar Dolar)
Yıllık
(Milyar USD)
TOPLAM İHRACAT
AB ÜLKELERİ
AB-15
AB-10 (Yeni Üyeler)
TÜRKİYE SERBEST BÖLGELERİ
DİĞER ÜLKELER
Diğer Avrupa(AB Hariç)
Afrika
Amerika
Diğer
Yakın ve Orta Doğu
Diğer Asya
2003
47,3
25,9
24,5
1,4
1,9
19,4
4,9
2,1
4,3
8,2
5,5
2,3
OcakYüzde Pay
Ağustos
(milyar USD)
2004
2003 2004 2004 2005 2004 2005
63,1 100,0 100,0 39,3 46,2 100,0 100,0
34,4
32,6
1,9
2,6
26,1
6,6
3,0
5,7
10,8
7,9
2,5
Yüzde Pay
54,8
51,8
3,0
4,1
41,1
10,3
4,5
9,0
17,3
11,6
5,0
54,6
51,6
2,9
4,1
41,4
10,5
4,7
9,1
17,1
12,5
4,0
21,4
20,2
1,1
1,6
16,4
4,0
1,8
3,7
6,8
4,9
1,7
24,0
22,5
1,5
1,9
20,3
5,3
2,4
3,9
8,7
6,5
1,9
54,4
51,5
2,9
4,1
41,6
10,1
4,7
9,5
17,3
12,5
4,2
52,0
48,8
3,3
4,1
43,8
11,6
5,2
8,4
18,7
14,1
4,1
Kaynak: DPT, DİE
Türkiye 2004 yılında 63,1 milyar dolarlık ihracat gerçekleştirmiştir. Bu rakamın %54,6’si
AB ülkeleri tarafından gerçekleştirilirken, AB dışındaki Avrupa (%10,5), Afrika (%4,7) ve
Amerika ülkelerinin (%9,1) ihracatımızdaki toplam payı %41 olmuştur.
Tablo 29: İhracatın Yapısındaki Değişim (Yüzde Paylar)
1996
2004
2004
2005
Ocak-Ağustos
9,4
4,2
3,6
3,8
Tarım, Ormancılık,
Balıkçılık
1,6
1,0
1,0
1,1
Madencilik ve Taş
Ocakçılığı
88,4
94,3
94,9
94,6
İmalat Sanayi
0,6
0,5
0,5
0,5
Diğer
100,0
100,0
100,0
100,0
Toplam
Kaynak: DİE
1996-2004 yılları arasında Tarım ve Madencilik gibi birincil malların Türkiye’nin ihracatı
içersindeki payı azalırken, imalat sanayinin payı artmıştır.
43
Tablo 30: Ülke gruplarına göre ithalat (Milyar Dolar)
Yıllık
TOPLAM İTHALAT
2003
69,3
AB ÜLKELERİ
AB-15
AB-10(Yeni Üyeler)
TÜRKİYE SERBEST
BÖLGELERİ
DİĞER ÜLKELER
Diğer Avrupa(AB Hariç)
Afrika
Amerika
Diğer
Yakın ve Orta Doğu
Diğer Asya
Yüzde Pay
OcakAğustos
2004
2003 2004 2004 2005
97,5 100,0 100,0 61,9
7,8
Yüzde Pay
2004
2005
100,0 100,0
33,5
31,7
1,8
0,6
45,4
42,4
3,1
0,8
48,3
45,7
2,6
0,8
46,6
43,4
3,2
0,8
29,5
27,6
1,9
0,5
31,6
29,3
2,4
0,5
47,6
44,6
3,1
0,9
42,3
39,1
3,1
0,6
35,3
12,0
3,3
4,9
15,0
4,5
9,6
51,3
18,4
4,8
6,6
21,5
5,6
15,5
50,8
17,3
4,8
7,1
21,6
6,4
13,9
52,6
18,9
4,9
6,8
22
5,7
15,9
31,9
11,3
2,9
4,4
13,3
3,5
9,6
42,7
15,7
3,7
5,2
18,0
5,0
12,8
51,5
18,3
4,6
7,1
21,5
5,6
15,4
57,1
21
5
6,9
24,1
6,7
17,1
Kaynak: DPT, DİE
2004 yılında toplam ithalatımız 97,5 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. Bu ithalatın
%48,3’u AB ülkelerinden yapılırken, AB dışındaki Avrupa (%18,9), Afrika (%4,9) ve Amerika
ülkelerinin (%6,8) ithalatımızdaki toplam payı %52,6 olmuştur. 2005 yılının ilk 10 ayında 59.4
milyar dolar ihracat, 95 milyar dolar ithalat yapılmış ve dış ticaret açığı 35.6 milyar dolar olarak
gerçekleşmiştir. Dış ticaret açığının %24’ü Rusya'yla olan ticaretten kaynaklanmıştır. Rusya'yla
on aylık ticaret açığı yüzde 53.5 oranında artarak 8 milyar 423.4 milyon dolar olarak
gerçekleşmiştir. Türkiye'nin Çin'le dış ticaret açığı da yılın ilk on ayında geçen yılın aynı
dönemine göre yüzde 54.2 oranında artarak 4 milyar 952.9 milyon dolara çıkmıştır. Dış ticaret
açığının yaklaşık %15’i Çin'le olan ticaretten kaynaklanmıştır.
Son yıllarda Türkiye dış ticaretinde öne çıkan iki sektör; yurtdışı müteahhitlik hizmetleri
sektörü ve turizm sektörüdür.
Tablo 31: Türk İnşaat Firmalarının Yurtdışında Üstlendikleri Projeler
(2004 Yılı İtibariyle, Kümülatif)
Ülke
Eski Sovyet Cumhuriyetleri
Libya
Suudi Arabistan
Romanya
Irak
Proje Sayısı
1696
276
99
46
166
Proje Değeri
(Milyon Dolar)
29.372,2
12.419,1
3.462,0
2.216,2
2.150,2
44
Pakistan
Iran
ABD
Almanya
Ürdün
Mısır
Afganistan
Kuveyt
Diğer
Toplam
19
12
26
37
18
24
41
19
269
2748
1.228,7
1.029,7
741,0
716,5
698,9
557,5
495,5
377,2
4.028,4
59.493,1
Kaynak: Dış Ticaret Müsteşarlığı
2004 yılı sonu itibariyle Türk müteahhitlik firmalarının yurtdışında üstlendikleri tüm
projelerin değeri 60 milyar doları bulmuştur. Türk firmalarının en fazla iş yaptıkları bölgenin
Eski Sovyetler Birliği Cumhuriyetleri olduğu ve bu bölgede üstlenilen projelerin toplam
değerinin yarısını oluşturdukları görülmektedir.
Türk firmalarının yurtdışında üstlendiği işler 2002 yılında 1,2 milyar dolardan, 2003 yılında
3,4 milyar dolara, 2004 yılında 5,8 milyar dolara, 2005 yılında ise bir önceki yıla göre %60 artışla
9,3 milyar dolara yükselmiştir. 9,3 milyar dolarlık toplam proje bedelinin 4,3 milyar doları
Ortadoğu ülkelerinde, 3,6 milyar doları ise Bağımsız Devletler Topluluğu'nda üstlenilmiştir.
Ayrıca son yıllarda sektörün yapısının değişmiş ve Türk firmaları havalimanları, petrol
rafinerileri, metro projeleri ve dev karayolu projeleri gibi daha büyük çaplı projelere yönelmiştir.
Yap-İşlet ve Yap-İşlet-Devret projelerin devreye girmesiyle firmalar müteahhitliğin yanısıra
yatırımcı ve işletmeci konumuna gelmiştir. Ayrıca üstlenilen projelerin coğrafi dağılımında da
zenginleşme olmuştur.
Turizm mal ticaretinden sonra ikinci büyük döviz kazandırıcı faaliyettir. Türkiye’ye gelen
turist sayısı ve turizm geliri muntazam artmaktadır.
Tablo 32: Yıllara göre Türkiye’ye gelen Turist Sayısı ve Turizm Gelirleri
Turizm Geliri
(milyon dolar)
Turist sayısı
(bin kişi)
2000
2001
2002
2003
2004
2004
2005
7.636
10.067
11.901
13.203
15.888
12.644*
14572*
10.428
11.618
13.256
14.029
17.517
21.123
*İlk 9 ay
45
Tablo 33: Ülkelere göre Türkiye’ye gelen Turist (%, 2004)
Ülke
Almanya
BDT
İngiltere
Bulgaristan
Hollanda
Fransa
Yunanistan
İran
Diğer
Toplam
2004
23.1
15.9
8.2
7.7
6.9
3.2
2.7
2.7
29.5
100.0
Türkiye turizmde istikrarlı bir şekilde sürdürdüğü gelişmeyi 2005 yılında da göstermiş ve
yıl sonu için olan 20 milyon turist hedefini Kasım ayı itibariyle gerçekleştirmiştir. 2005 itibariyle
Türkiye İspanya’yı yaz döneminde %14,9’luk bir artışla geride bırakmıştır. Ayrıca Türkiye yıl
bazında %15,2’lik artışla pazardan en çok pay alan ülke olmuştur.
2.6. DÜNYADA VE TÜRKİYE’DE DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLAR
2005 yılının ilk 10 ayında Türkiye’ye 3,7 milyar dolar DYY girişi gerçekleşmiştir. 2005 yılı
sonunda bu rakamın 5 milyar dolara ulaşacağı beklenmektedir. Sabit sermaye yatırımlarına
katkıda bulunan, üretim sürecinde yerel girdi kullanan, faaliyet gösterdiği ülkeye net sermaye,
teknoloji ve bilgi transferi sağlayan, çalıştığı sektörde kapasite artıran yatırımlarda bulunan,
istihdam yaratan, ihracat gelirlerine katkıda bulunan ve elde ettiği karın önemli bir kısmını
faaliyette bulunduğu ülkede yatırım için kullanan Doğrudan Yabancı Yatırım (DYY), gelişmekte
olan ülkeler için çok önemli bir ekonomik katkı ve sanayi gelişimi için önemli bir araç olarak
görülmektedir. Ancak, Türkiye’deki DYY yapısına bakıldığında bu unsurların önemli bir
bölümünün sağlanamadığı görülmektedir: Özel sektör sabit sermaye yatırımları içerisinde
DYY’nin payı %3 civarındadır.
2.6.1. Rakamlarla Türkiye’de Doğrudan Yabancı Yatırımlar: Karşılaştırmalı Analiz
2004 yılında dünyada toplam 648,1 milyar dolarlık DYY akımı gerçekleşmiştir.
Türkiye’nin de dahil olduğu Batı Asya grubundaki ülkelerin bu rakamdan aldıkları pay 105
milyar dolar olmuştur.38 Türkiye’nin dünya ve Batı Asya’da gerçekleşen DYY’lerden aldığı pay
38
World Investment Report 2005: Overview. New York: Birleşmiş Milletler, s.2.
46
ise sırasıyla %0,4 ve %2,6 olmuştur. 2005 yılı 9 aylık dönemdeki yabancı sermaye girişinin 3,7
milyar dolara ulaştığını, bu rakamın yıl sonuna kadar 5 milyar doları aşacağını beklenmektedir.
Uluslararası şirketlerin toplam satışlarının dünya toplam GSYİH’sında 2004 yılı itibariyle
%45 paya sahip olduğu göz önüne alındığında, uluslararası şirketlerin uzun vadeli stratejilerinin
küresel sermaye hareketlerinin şekillenmesinde başlıca belirleyici olacağı aşikardır.
Tablo 34: Uluslararası Şirketlerin Satış ve İhracatları
(Milyar Dolar)
1982
1990
2003
2004
Uluslararası Şirketlerin Yabancı
İştiraklerinin Satışları
2.765
5.727
16.963
18.677
Uluslararası Şirketlerin Yabancı
İştiraklerinin İhracatı
GSYİH Dünya Toplamı
Küresel Mal ve Hizmet İhracatı
730
1.498
3.073
3.690
11.758
2.247
22.610
4.261
36.327
9.216
40.671
11.069
Kaynak: UNCTAD
Gelişmekte olan ülkeler çıkışlı yeni uluslararası şirketlerin gösterdiği büyüme performansı da son
döneme ait dikkat çekici bir gelişmedir.
Tablo 35: DYY (Çıkış) Stoğu
(Milyon Dolar)
Gelişmiş Ülkeler
Gelişmekte Olan Ülkeler
Afrika
Latin Amerika ve Karayipler
Asya ve Okyanusya
GDA
BDT
Türkiye
Dünya
1980
496.197
73.927
7.360
46.950
19.617
…
…
…
570.125
1990
1.637.760
147.313
19.919
58.950
68.444
191
…
1.157
1.785.264
2000
5.257.261
868.920
45.406
210.921
612.594
22.103
20.883
3.668
6.148.284
2004
8.610.146
1.035.676
45.600
271.690
718.387
86.410
83.637
6.997
9.732.233
Kaynak: UNCTAD
Orta ve uzun vadede küreselleşmenin ana trend olmaya, uluslararası şirketlerin bu olgunun
başlıca enstrümanları olmaya devam edeceği aşikardır.
UNCTAD’ın
39
325 uluslararası şirket (TNC), 154 Yatırım Promosyon Ajansı ve DYY
uzmanları arasında 2005’te yaptığı anket çalışması 2000 yılındaki patlamanın ardından düşüşe
39
“Prospects for FDI and the Strategies of Transnational Corporations: 2005-2008”, UNCTAD, 2005
47
geçen DYY akışlarında bir iyileşme beklentisinin güçlendiğine işaret etmektedir. DYY akışlarına
ilişkin hem kısa hem de orta vadedeki beklentiler, 2000 yılındaki seviyeye orta vadede ulaşmak
mümkün görünmemekle birlikte, pozitiftir.
Tablo 36: Yıllık DYY Girişleri
1980-89
(Milyar Dolar)
Gelişmiş Ülkeler
Avrupa
K.Amerika
Diğer
Gelişmekte Olan Ülkeler
Afrika
Latin Amerika ve Karayipler
Asya
Okyanusya
Geçiş Ekonomileri
GDA
BDT
TÜRKİYE
TOPLAM
722 956
298 834
374 628
49 494
213 296
21 622
74 413
115 717
1 544
78
72
6
1 683
936 330
1990-99
278 810
167 011
99 673
12 126
120 031
6 477
43 922
69 192
440
5 221
1 403
3 818
772
404 062
2000
1 134 293
722 762
380 798
30 733
253 179
9 627
97 523
145 725
304
9 067
3 614
5 453
982
1 396 539
2001
2002
2003
2004
596 305
393 898
187 124
15 283
217 845
20 027
89 130
108 583
105
11 775
4 466
7 308
3 266
825 925
547 778
427 560
92 838
27 379
155 528
12 994
50 492
92 009
33
12 821
3 790
9 032
1 063
716 128
442 157
359 369
63 183
19 604
166 337
18 005
46 908
101 278
146
24 106
8 365
15 741
1 753
632 599
380 022
223 400
102 152
54 469
233 227
18 090
67 526
147 545
67
34 897
10 778
24 119
2 733
648 146
Kaynak: UNCTAD
Pozitif beklentilerin ardındaki temel nedenler DYY açısından uygun makro ekonomik
ortam, uluslararası şirketlerin karları ve hisse değerlerindeki yükselişle ortaya çıkan yatırılabilir
fonlardaki artış ve DYY çekmede yaşanan
rekabetle
yatırım
ortamlarında
¾ Gelişmiş ülkelerde büyümenin beklenenin
cazibedir.
Genel olarak pozitif olan beklentiler
bölge
ve
DYY için Riskler.
artan
sektörlere
göstermektedir.
göre
Bölgesel
değişkenlik
olarak
bakıldığında, DYY girişleri açısından Asya
ve Güneydoğu Avrupa öne çıkan bölgeler
altında gerçekleşmesi
¾ Sermaye
ihracatçısı
ülkelerde
oluşabilecek finansal istikrarsızlıklar
¾ Petrol ve ham madde fiyatlarındaki aşırı
dalgalanmalar
olarak görülmektedir. Latin Amerika’da da
¾ Yeni bir korumacılık dalgası
iyileşmenin devam etmesi beklenmektedir.
¾ Bölgesel anlaşmazlıklar ile terörün başını
Asya’da Çin ve Hindistan, Afrika’da
çektiği politik riskler
48
Güney Afrika ve Mısır, Latin Amerika’da Brezilya ve Meksika ve Orta ve Doğu Avrupa’da
Rusya; gelişmiş ülkeler arasında ise ABD cazip yatırım ortamları olarak gösterilmektedir.
Sermaye ihracatçısı ülkeler olarak ise ABD, İngiltere ve Almanya’nın ağırlığı devam ederken,
Çin’in yanı sıra Güney Afrika, Hindistan, Brezilya, Malezya ve Kore gibi gelişmekte olan
ülkelerin de DYY ihracında söz sahibi olması beklenilmektedir. İkinci grup ülkelerden bazılarının
yalnızca komşu ülkeleri için bir DYY kaynağı olacağını da belirtmek gerekir. Sektörel olarak ise,
hizmet sektörüne ilişkin beklentilerin son birkaç yılda olduğu gibi imalat sanayine göre daha
olumlu olduğu ve özellikle öne çıkan alanlar telekomünikasyon ve bilişim, kamu hizmetleri,
ulaştırma ve turizm olduğu görülmektedir. İmalat sanayinde pozitif beklentilerin öne çıktığı
sektörler ise elektrik-elektronik, makine ve metaller olarak belirtilmektedir.
Yatırımların türü olarak bakıldığında ise kısa vadede satın alma ve birleşmelerin oranının
daha yüksek olması ve yine genel trend olarak gelişmiş ülkelerde satın alma ve birleşmelerin
payının daha fazla olurken, gelişmekte olan ülkelerin daha fazla yeni (greenfield) yatırım çekmesi
beklenmektedir.
Tablo 37: Yeni (Greenfield) DYY Projeleri Sayısı
Gelişmiş Ülkeler
Avrupa
K.Amerika
Diğer
Gelişmekte Olan Ülkeler
Afrika
Latin Amerika ve Karayipler
Asya ve Okyanusya
Geçiş Ekonomileri
GDA
BDT
Türkiye
TOPLAM
2002
2721
1814
632
275
2355
169
562
1624
580
299
281
46
5656
2003
3843
2651
829
363
4446
306
794
3346
1014
352
662
69
9303
2004
4070
2941
801
328
4758
262
794
3702
968
398
570
64
9796
Kaynak: UNCTAD
Yeni (greenfield) yatırımlar, Türkiye’de 2005 yılında DYY girişlerindeki artışın
özelleştirmeye bağlı istisnai bir durum olmaması ve Türkiye’nin DYY girişleri açısından yeni bir
seviyeye yükselmesi açısından çok önemlidir. Türkiye’nin asıl ihtiyacı yeni (greenfield) yabancı
yatırımları çekmektir.
Türkiye’de 2006 ve 2007 yıllarında sırasıyla 5,2 milyar dolar ve 5,3 milyar dolar DYY girişi
beklenmektedir. Sektörel olarak bakıldığında özellikle finans, telekomünikasyon ve enerji
49
sektörlerinde yapılan yapısal reformlar ve deregülasyon bu sektörlere olan yabancı yatırımcı
ilgisini artırmıştır. Yapısal reformların devamlılığı ve diğer stratejik alanlarda da benzer
düzenlemeler ile hukuk sisteminde yapılacak iyileştirmeler ve daha esnek istihdam modellerini de
kapsayacak bir sosyal güvenlik reformu ile işgücü açısından kazanılabilecek avantajlarla küresel
DYY çekme yarışında Türkiye’nin göreceli üstünlükleri artırılabilir.
Perakende sektörü Türkiye’nin büyük iç pazarı ve değişen tüketim alışkanlıklarına paralel
olarak öne çıkan bir diğer sektördür. 30 gelişmekte olan ülke arasında değerlendirme yapılan AT
Kearney Perakende Endeksine göre 2003 yılında 6. ülke olan Türkiye, genel skor açısından 2005
yılında 9. sıraya düşmekle birlikte, pazarın çekiciliği kriteri açısından birkaç Latin Amerika
ülkesi ile birlikte Rusya’nın hemen ardından gelmektedir. Türkiye bugün olduğu gibi uzun
vadede özellikle emek yoğun imalat sanayi sektörlerinde Çin’i ve bilişim başta olmak üzere
hizmet ihracatında ise Hindistan’ı başlıca rakipleri olarak bulacaktır. Bu ülkelerin yanı sıra iç
pazar büyüklüğü avantajını kullanabileceği perakende gibi sektörlerde ise özellikle Brezilya ve
Rusya’nın rekabetine maruz kalabilecektir.
Tablo 38: Toplam Doğrudan Yabancı Yatırım ve Kişi Başı DYY (Euro)
Çek Cum.
Macaristan
Polonya
Slovakya
Romanya
Estonya
Slovenya
Litvanya
Bulgaristan
Letonya
Türkiye
Hırvatistan
1995
5.741
10.108
6.122
1.013
642
574
1.376
274
273
480
691
274
2000
23.323
21.659
36.792
5.112
6.966
2.843
3.110
2.509
2.426
2.241
4.650
3.821
2001
30.717
26.503
46.686
6.327
8.656
3.573
2.952
3.023
3.129
2.652
8.357
5.336
2002
37.576
29.526
45.739
8.185
8.438
4.035
3.918
3.818
3.100
2.679
9.353
6.443
2003
41.000
28.000
48.000
9.500
9.200
5.400
4.000
4.000
3.600
2.800
10.603
8.000
Nüfus
10,3
9,9
38,6
5,4
22,4
1,4
2
3,5
7,9
2,3
70,5
4,4
Kişi Başına
DYY
3.981
2.828
1.244
1.759
411
3.857
2.000
1.143
456
1.217
150
1.818
Kaynak: OECD, IMF, Raymond James Securities (Symbiotic relationship between Turkey and capital inflows, 8
Şubat 2005)
Yukarıdaki tabloda bazı Avrupa ülkeleri ile Türkiye’de gerçekleşen doğrudan yabancı
yatırım, nüfus ve kişi başına düşen DYY rakamları Euro cinsinden gösterilmektedir. 2003 yılında
Türkiye’de bulunan kümülatif doğrudan yabancı yatırım 10,603 milyon eurodur. 2003 yılında kişi
başına düşen doğrudan yabancı yatırım ise 150 eurodur. Romanya ve Bulgaristan gibi ülkelerde
kişi basına düşen DYY rakamı Türkiye’nin yaklaşık üç katıdır. 2004 yılında Türkiye’ye gelen
50
doğrudan yabancı yatırım, 2003 yılındaki 1,7 milyar dolar seviyesinden 2.7 milyar dolara
ulaşmıştır. Uluslararası Finans Enstitüsü (IIF) raporuna göre (“Capital flows to emerging market
economies, 2005”) gelişmekte olan ülkelere gerçekleşen özel sermaye akımları 2004’te hız
kazanarak 279 milyar dolar ile son yedi yıldaki en yüksek seviyesine ulaşmıştır.40 Bu akımların
yarıya yakını (129.5 milyar dolar) ise doğrudan yabancı yatırım kaynaklıdır. 2005’te gelişmekte
olan ülkelere gerçekleşecek doğrudan yabancı yatırım miktarının 143 milyar dolar seviyesinde
olması beklenmektedir. Hükümet 2005 ve 2006 yıllarında sırasıyla 5,2 ve 5,3 milyar dolar
yabancı yatırım beklemektedir.
Şekil 1: Gelişmekte Olan Ülkelerde Doğrudan Yabancı Yatırım
(1995-2003 ortalama, GSYİH yüzdeleri)
Brezilya Macaristan Malezya Polonya Romanya G.Afrika Türkiye(TR) TR2005T
Kaynak: World Development Indicators 2005 (Dünya Gelişmişlik Göstergeleri, Dünya Bankası); Barclays Capital
(Turkey:Privatisations and Other Acquisitions, 30 Kasım 2005)
Şekil 1, gelişmekte olan ülkelerde doğrudan yabancı yatırımların 1995-2003 yıllarındaki
ortalamasının GSYİH içerisindeki yüzdelerini göstermektedir. Diğer gelişmekte olan ülkelerle
karşılaştırıldığında Türkiye’de doğrudan yabancı yatırımın geçmişte düşük seviyede kalmıştır.
Ancak ekonomik ve politik istikrar ve küresel ekonomik konjonktürdeki gelişmeler sayesinde
2005’te yabancı yatırımcıların ilgisinin arttığı ve özelleştirme gelirlerinin yüksek seviyeye
ulaşmakta olduğu gözlemlenmektedir. Doğrudan yabancı yatırımın 2005’te 8,9 milyar dolar ile
GSMH’nin yüzde 2,5’i kadar gerçekleşmesi beklenmektedir.
4875 sayılı ‘Doğrudan Yabancı Yatırımlar Kanunu’nun yürürlüğe girdiği 17 haziran 2003
tarihinden 2004 yılı aralık ayı sonuna kadar yabancı sermayeli şirket sayısı 3.095 olmuştur. Bu
şirketlerin 226’i hizmetler, 591’i imalat sektöründe, 278 adedi ise diğer sektörlerde (tarım,
madencilik vb.) faaliyet göstermektedir.
40
Raymond James Securities, Economy/FDI, 8 Şubat 2005.
51
2004 yılı Ocak-Ağustos döneminde yabancıların Türkiye’de yaptıkları doğrudan yatırım
806 milyon dolardır. Bunun 712 milyon doları servis sektöründedir. 2005 Ocak-Ağustos
döneminde yapılan doğrudan yabancı yatırım 2.139 milyon doları hizmet sektöründe olmak üzere
2.573 milyon dolardır.
Tablo 39: Yabancıların Türkiye’de yaptıkları Doğrudan Yatırımın (Sermaye) Sektörel ve
Ülke Dağılımı, 2003-2004 (Milyon USD)
Sektörel Dağılım
Tarım
Madencilik ve Taşocakçılığı
İmalat Sanayi
Hizmetler
Genel Toplam
Ülke Dağılımı
AB Ülkeleri
Diğer OECD Ülkeleri
Orta Doğu Ülkeleri
Afrika Ülkeleri
Diğer Ülkeler
Genel Toplam
Yıl Sonu
2003
2004
0
4
12
72
451
220
196
929
659
1,225
Ocak-Ağustos
2004
2005
1
4
13
26
130
404
712
2,139
856
2,573
539
117
0
0
3
659
784
70
2
0
0
856
974
205
46
0
0
1,225
2,234
68
264
2
5
2,573
Kaynak: Resmi Gazete, 2 Kasım 2005, No: 25984, Tablolar: II. 31 & 32,s.40
Şekil 2: Yabancı Sermayeli Şirket Sayısının Sektörel Dağılımı
9%
19%
İmalat
Hizmetler
Diğer
72%
Yabancı Sermayeli Şirket Sayısının Sektörel
Dağılımı
Kaynak: T.C. Başbakanlık Hazine Müsteşarlığı, Yabancı Sermaye Genel Müdürlüğü, Yabancı Sermaye Raporu, Mart 2005
17 Haziran 2003 – 31 Aralık 2004 tarihleri arasında kurulan ve iştirak edilen yabancı
sermayeli şirketlerin toplam kayıtlı sermayeleri 1.379,9 milyon dolar, yabancı ortaklar tarafından
52
taahhüt edilen sermaye tutarı 732,21 milyon dolardır. Yabancı ortakların taahhüt ettikleri
sermayenin 495,8 milyon doları imalat sanayindedir.
2004 yılı Ocak-Ağustos dönemindeki 806 milyon dolarlık doğrudan yabancı yatırımın 784
milyon doları, 2005 yılı Ocak-Ağustos dönemindeki 2.573 milyon dolarlık doğrudan yabancı
yatırımın 2.234 milyon doları AB ülkelerinden gelmektedir.
Yabancı yatırımcılar tarafından taahhüt edilen 732,21 milyon dolar tutarındaki sermayenin
542,1 milyon dolarlık kısmı, yada %74’ü, Almanya başta olmak üzere AB ülkelerinden
gelmektedir. Bunu %5,9’luk ABD ve %3’lük İsviçre kökenli sermaye takip etmektedir.
Şekil 3: Doğrudan Yabancı Yatırımcılarca Taahhüt Edilen Sermayenin Ülkesel Dağılımı
6%
3%
AB Ülkeleri
74%
17%
A.B.D.
İsviçre
Diğer
Doğrudan Yabancı Yatırımcılarca Taahhüt Edilen
Sermayenin Ülkesel Dağılımı
Kaynak: T.C. Başbakanlık Hazine Müsteşarlığı, Yabancı Sermaye Genel Müdürlüğü, Yabancı Sermaye
Raporu, Mart 2005
Yabancı sermayeli şirketlerin 2.097 adedinin kayıtlı sermayesi 50.000 doların altında, 135
adedinin kayıtlı sermayesi ise 500.000 doların üzerindedir. Kayıtlı sermayesi 500,000 doların
üzerinde olan 135 şirketin yabancı ortakları tarafından taahhüt edilen sermaye tutarı 638 milyon
dolardır. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası tarafından yayımlanan ödemeler dengesi
istatistiklerine göre; 2003 yılında 546 milyon dolar olan sermaye girişi, 2004 yılında yüzde 94,13
artarak, 1.060 milyon dolar olmuştur. Toplam doğrudan yabancı sermaye (net) ise 2.568 milyon
dolara ulaşmıştır.
İstanbul Sanayi Odası tarafından yıllık olarak yapılan Türkiye’nin ilk 500 büyük sanayi
kuruluşu araştırmasının 2003 yılı sonuçlarına göre, Türkiye’nin en büyük ilk 500 şirketinin 145’i
yabancı sermayelidir ve ilk 500 içindeki payı oranı %29’dur. Bu şirketler içinde, yabancı ortak
payı %50’den fazla olan 94 adet şirket yer almaktadır. Özsermaye büyüklüğü açısından otomotiv
53
sektörü ilk sırada, ana metal sektörü ikinci sırada yer almaktadır. Yabancı ortak payı %50’den
fazla olan şirketlerin özsermaye sıralamasında otomotiv sektörünün birincilik sırası değişmezken,
kimyasal madde ve ürünler sektörü ikinci sırada yer almaktadır. İlk 500 büyük sanayi
kuruluşunun
sağladığı
istihdamın
%24,7’si
yabancı
sermayeli
şirketler
tarafından
gerçekleştirilmiştir İlk 500 şirketin 2003 yılında gerçekleştirdiği toplam 23.283 milyon dolar
ihracatın %45’i (10.429 milyon dolar) yabancı sermayeli şirketlere aittir. Şirketlerin karlılık
durumunda yine ilk sırada otomotiv sektörünün (yan sanayi dahil), ikinci sırada ise yine ana
metal sanayinin yer aldığı görülmektedir. Yabancı ortak payı %50’den fazla olan şirketlerde
sıralamasında ise otomotiv sektörünü, kimyasal madde ve ürünler sektörü takip etmektedir.
Şekil 4: Türkiye’de Yabancı Sermaye Birikim Kanalları
DYY
Portfoy
Kamu Sektörü
Bankalar
Finans Dışı Sektörler
Net E&O
Kaynak: TCMB, Raymond James Securities (Symbiotic relationship between Turkey and capital inflows, 8 Şubat
2005)
Yukarıdaki şekilde görüldüğü gibi, Türkiye’ye yabancı sermaye girişi çoğunlukla portföy
yatırımları ve finans dışı sektörlerin borçlanması ile gerçekleşmiştir. Her ne kadar doğrudan
yabancı yatırım dış açığın finansmanında yeterli olamadıysa da, AB ve IMF çapalarının etkisiyle
bu durumun zamanla değişmesi beklenmektedir. AB müzakerelerinin başlangıcındaki ülkelerde
doğrudan yabancı yatırım öncelikle bankacılık ve medya sektörlerinde gerçekleşmektedir.
Türkiye’de de benzeri eğilim gözlenmektedir.
54
2.6.2. Türk Firmaları’nın Dış Yatırımları
Gelişmiş ülkeler halen DYY çıkışlarının yüzde 90’ını sağlarken gelişmekte olan ülkelerin
DYY çıkışı son 15 yılda gelişmiş ülkelere nazaran daha hızlı artmaktadır.41 Bunda, sermaye
hareketlerindeki liberalizasyon ve artan uluslararası rekabet baskısı başlıca etkenler olarak
karşımıza çıkmaktadır. Türkiye de gerek küresel ölçekte faaliyet gösterme yolunda ilerleyen
büyük ölçekli firmaları gerekse küçük ölçekli firmaları ile özellikle Balkanlar, Kafkasya ve Orta
Asya’da önemli bir yatırımcı konumundadır. Türkiye UNCTAD DYY çıkışı performans
indeksinde 128 ülke arasında 1983 yılında 87. sıradan 2003 yılında 64. sıraya yükselmiştir. Türk
firmalarının yurtdışındaki yatırımların arkasında yukarıda bahsedilen pozitif etkenlerin yanı sıra
iç makrekonomik koşullardaki olumsuzluklar gibi negatif etkenler de rol oynamıştır. Nitekim
1994 ekonomik krizi sonrası ve ayrıca 1996 yılında Gümrük Birliği sonrası artan rekabet ortamı
ile Türk firmalarının yurtdışı yatırımlarında bir artış gözlenmiştir.
Türkiye’den yurtdışına yapılan yatırımlar hakkında sağlıklı verilere ulaşmak, resmi
verilerde 5 milyon doların altındaki transferlerin dikkate alınmaması, üçüncü ülkelerde alınan
kredilerin ya da bu ülkeler üzerinden yapılan işlemler ile yeniden yatırılan karların dahil
edilmemesi nedeniyle mümkün olmamaktadır. Hazine Müsteşarlığı sermaye ihracı verilerine
göre, 2005 yılının ilk 10 ayında 671,1 milyon dolar sermaye ihracı gerçekleşirken, 1999 yılından
2005 yılı Ekim ayı sonuna kadar olan dönemde kümülatif miktar 7,8 milyar dolara ulaşmıştır.
Resmi rakamların çok düşük kaldığı ve gerçek rakamın 15 milyar doları aştığı tahmin
edilmektedir.
Tablo 40 : Türkiye’den Yurtdışına Sermaye İhracı
Ülke
Hollanda
Azerbaycan
İngiltere
Almanya
Kazakistan
Lüksemburg
ABD
41
Şirket
Sayısı
86
118
63
143
79
19
80
Kümülatif
Değer* (Dolar)
2.485.188.336
1.891.641.888
520.990.538
461.877.722
442.207.572
249.894.761
186.680.367
Ülke
İtalya
Fransa
İsviçre
KKTC
Bulgaristan
Türkmenistan
Belçika
Şirket
Sayısı
20
35
37
188
45
25
18
Kümülatif
Değer* (Dolar)
108.752.683
94.277.095
84.971.471
79.057.826
67.723.574
57.551.356
52.419.848
“Turkish Outward Investment”, Asım Erdilek, Case Western Reserve University, Ağustos 2005
55
Rusya Fed.
Romanya
Virjin Adaları
94
138
10
170.400.956
158.402.760
118.847.868
Macaristan
Diğer
TOPLAM
9
45
1609
43.143.867
517.053.496
7.791.083.984
*31.12.1998-31.10.2005 Kaynak: Hazine Müsteşarlığı
Resmi kayıtlara göre, Türkiye’nin sermaye ihraç ettiği ülkeler arasında Hollanda sağladığı
vergi avantajları nedeniyle başta gelmektedir. Özellikle finans sektörü yatırımları ve üçüncü
ülkelere yapılacak yatırımlara yönelik olarak kurulan holdingler nedeniyle Hollanda, sermaye
ihracı açısından kümülatif ihracın üçte birine varan payı ile başlıca ülke olarak karşımıza
çıkmaktadır. İkinci sırada yer alan Azerbaycan’ın yüksek payı ise ülkedeki petrol arama
faaliyetine katılım nedeni iledir.
DEİK’in iş dünyası ve yurtdışı temsilcilikler aracılığı ile edindiği gayrı resmi bilgiler ise,
yurtdışındaki Türk yatırımlarının, başta Romanya olmak üzere Güneydoğu Avrupa bölgesinde ve
7 milyar dolara vardığı tahmin edilen yatırım değeri ile Avrasya ülkelerinde yoğunlaştığına işaret
etmektedir. Avrasya’daki Türk yatırımlarının en büyük özelliği Batı ülkelerinden farklı olarak,
sadece enerji sektörüne yönelik değil, çeşitli alanlarda olmasıdır. Avrasya bölgesindeki
yatırımların önemli bir bölümü tekstil, gıda, içecek, otel ve iş merkezleri, alışveriş merkezleri,
makina, ulaştırma, telekomünikasyon, kimya, cam ürünleri ve bankacılık sektörlerindedir.
Güneydoğu Avrupa bölgesindeki Türk yatırımları ise beyaz eşya, gıda, inşaat malzemesi, ilaç,
demir çelik, bankacılık, perakende / alışveriş merkezleri, cam ürünleri, madencilik, enerji
alanlarında yoğunlaşmaktadır. Yatırımların daha az olduğu ve genelleme yapmanın zor olduğu
diğer bölgelerden Ortadoğu ve Kuzey Afrika bölgelerinde ise daha çok müteahhitlik firmalarının
anılan ülkelerde değişik yatırımlara gitmesi sözkonusu olmuştur. Asya-Pasifik bölgesinde ise
Çin’de beyaz eşya, kimyasallar, endüstriyel çelik ürünleri alanlarında yatırımlar gözlenmektedir.
Türk firmalarının yurtdışında yatırım trendlerine bakıldığında, eğilimlerin firma ölçeğine ve
sektöre göre önemli farklılıklar göstermektedir. Yurtdışında yatırıma yönelen firmalardan küçük
ölçekli olanlar genellikle yüksek riskli ancak pazara girişin daha kolay olduğu ülkeleri tercih
ederken, büyük ölçekli firmalar stratejik ortaklıklara daha az riskli sanayileşmiş ülkeleri tercih
etmektedirler. 42
42
“Türk Firmalarının Dış Yatırımları: Saikler ve Stratejiler”, Dr. Emin Akçalıoğlu, Türkiye Bankalar Birliği
Yayınları, Ağustos 2005
56
2.6.3. Doğrudan Yatırım: Çekicilik Kriterleri
Türkiye’nin de içinde bulunduğu gelişmekte olan ülkeler yabancı yatırımcıları ülkelerine
çekmek için pek çok girişimde bulunmakta ve yasal düzenlemeler getirmektedirler. Yabancı
yatırımcılar da buna karşılık yatırım yapacakları ülkelerde bazı koşulların sağlanmış olmasını
beklemektedirler. Bu koşulların başında istikrarlı bir pazar ekonomisi ve bürokratik engellerin
azlığı gelmektedir. Bu koşullara vergi oranları, maliyetler, altyapı gibi faktörler de eklenince
DYY çekmekte ülkeler kendilerini zorlu bir rekabet içerisinde bulmaktadırlar.43
Türkiye’nin bu alandaki yeri ne yazık ki pek yukarılarda bulunmamaktadır. Örneğin A.T.
Kearney tarafından dünyanın en büyük 1000 şirketinin üst düzey yöneticileri arasında yapılan
anket baz alınarak hazırlanan DYY güven indeksinde Türkiye 24’üncü sırada yer alırken Çin ise
ilk sırayı almıştır. Türkiye, aşağıda detaylandırılan kriterleri sağlamakta yeterli performans
gösterememiştir. Ancak, son yıllarda bu alanlarda atılımlar gerçekleştirildiği de gerçektir. Genel
kabul gören standartlara göre, Türkiye’nin aldığı yıllık DYY Brezilya (33,5 milyar dolar) ve
Çin’in (105 milyar dolar) arasında yer almalıdır. Ancak, Türkiye yılda ortalama bir milyar dolar
DYY çekebilmektedir. DYY’lerde ulaşılmamış bir potansiyelin varlığı, yeni düzenlemelerle
birlikte gelecek yıllar için umutları artırmıştır.
2.6.3.1. Genel Makroekonomik Ortam
Yatırımcıların öncelikle önem verdiği genel makroekonomik ortam ve ekonomik istikrar
açısından Türkiye henüz yatırımcıları tam anlamıyla ikna edememiştir. Bunun en önemli nedeni
yüksek kamu borcudur. Bir yandan büyük ve verimsiz kamu kurumları, diğer yandan kamu
borcu, özel sektör finansmanını engellemekte, sabit sermaye yatırımlarında beklenilen artış
gözlenememktedir. Ancak, son yıllardaki ekonomik gelişmeler ve makroekonomik iyileşmeler,
gelecek yıllar için umut vaat etmektedir. İstikrarlı hükümet ve siyasi ortam gibi faktörler bu
gelişmelerin yolunu açmıştır.
43
Investor-Turkey dergisinin Temmuz-Ağustos-Eylül 2004 sayısında yer alan “FDI Attractiveness of Turkey” (s. 6474)
57
2.6.3.2. Siyasi Ortam
Türkiye, siyasi istikrar sağlamada son yıllarda çok yol almış, Avrupa Birliği üyelik
sürecinde yapılan reformlar ve yasal düzenlemeler yatırımcılar tarafından olumlu karşılanmıştır.
Son düzenlemelerle birlikte, yabancı yatırımcılar, yerli yatırımcılarla eşit haklara kavuşmuştur.
Bundan sonra Türkiye’nin yapması gereken, istikrarı koruyacak ve sürekli kılacak önlemler
almaktır.
2.6.3.3. İşgücü
Türkiye’de işçi ücretlerindeki yüksek vergi ve sosyal güvenlik oranları işçilik maliyetini
atırmaktadır.Türkiye’de ortalama işçi maliyeti 500 dolar iken bu rakam Çin’de 34 dolardır. Yeni
yasal düzenlemeler, vergi oranlarındaki indirimler, nitelikli yabancı işçi alımına izin verilmesi ve
sosyal güvenlik sisteminin tek çatı altında birleştirilmesi gibi gelişmelerin, nitelikli işgücü ile
birleşince, DYY’de Türkiye’nin çekiciliğini artırması beklenmektedir. İşgücü verimliliği son
yıllarda gözlenen artışa rağmen hala önemli bir sorundur.
3.6.3.4. Enerji
Türkiye, enerji maliyetinin en yüksek olduğu ülke olarak indekste, bu alanda en alt sırayı
almıştır. Özelleştirmede yaşanan sorunlar, enerji fiyat tarifelerinin pahalılığı, kaçak enerji
kullanımının yaygınlığı gibi nedenler, Türkiye’yi bu konuda dezavantajlı kılmaktadır. Ancak
Türkiye, ulusal enerji politikası oluşturma yolunda çabaları sürdürmekte, enerji fiyatlarının
düşürülmesini amaçlamaktadır. Ayrıca, Enerji Koridoru projeleriyle Türkiye, Rusya’dan sonra
ikinci en büyük enerji köprüsü olmayı hedeflemektedir.
2.6.3.5. Vergi ve Teşvikler
Kurumlar vergisinin 2006 yılından itibaren %20’ye indirilmesinin öngörülmektedir.
Türkiye’de en büyük 400-500 şirket, toplam kurumlar vergisinin %80-85’ini ödemektedir. Bu
hususta da hükümet çalışmalar yürütmekte, yabancı yatırımcılara uygulanan teşvikleri artırmakta
ve vergi oranlarını indirmektedir. Yaratılacak istikrarlı bir vergi ortamı, ülkeye olan ilgiyi
arttıracaktır.
58
2.6.3.6. Altyapı ve Telekomünikasyon
Yolcu taşımacılığının %95’inin ve yük taşımacılığının %92’sinin karayoluyla yapıldığı
Türkiye’de, üç tarafı denizlerle çevrili olmasından kaynaklanan ve kullanılmayan büyük bir deniz
taşımacılığı potansiyeli bulunmaktadır. Demiryolu potansiyelinin de yeterince kullanılmaması,
bütün ulaşım yükünü karayollarına bindirmiştir. Telekomünikasyon sektörü ise toplam 7 milyar
dolarlık bir pazar olup, yeni sabit hat servislerinin kullanıma açılmasıyla daha rekabetçi bir
yapıya kavuşacak ve maliyetleri düşürecektir. Türkiye, bu alanda indekste 14. sırada yer almıştır.
2.6.3.7. Araştırma-Geliştirme Harcamaları
Türkiye AR-GE harcamalarında gelişmiş ülkeler ortalaması olan GSYİH’nin %2,5’i
oranından ve pek çok Avrupa ülkesinden oldukça geri durumdadır. Ancak, yeni planlamalar ve
yasalarla bu oranın %2’ye çıkarılması hedeflenmektedir. AR-GE çalışmaları için Teknoparklara
vergi teşvikleri ve çeşitli vergi muafiyetleri, araştırma çalışmalarına finansman imkanları gibi
çeşitli teşvikler verilmekte, üniversiteler görevlendirilmektedir.
2.6.3.8. Hızlı ve Adil bir Adalet Sistemi
Yerli ve yabancı girişimcilerin üzerinde en fazla durdukları konulardan biri hukuk
sisteminde reformdur.
2.6.3.9. Anlayışlı Bürokrasi
Özel sektör girişimciliğine önem veren, kalkınmanın temel unsuru olarak benimseyen bir
anlayışın bürokrasiye hakim olması gereklidir.
2.6.3.10. Saydamlık, Yolsuzluk, Ekonomik Serbesti
Kurtzman grubu tarafından hazırlanan Saydamlık İndeksine göre bir ülkenin saydamlığı
azaldıkça, reel GSYİH’si de azalmaktadır. Saydamlık, DYY’yi de dolaylı yoldan etkilemekte,
saydamlıktaki her bir puanlık azalma, GSYİH yüzdesi olarak DYY’yi de bir puan azaltmaktadır.
Diğer bir deyişle, yabancı yatırım, genellikle ekonomik sistemi şeffaflaşmış ülkelere gitmektedir.
59
Bu indekse göre, son yıllarda Türkiye büyük aşama kaydetmiş olsa da DYY çekmede tatmin
edici bir durumda olmaktan uzaktır.44
Türkiye’nin yolsuzluk ile mücadele, saydamlık, ekonomik ve siyasi özgürlükler alanlarında da
ciddi mesafe kaydetmesi gerekmektedir.45 Transparency International’a göre Ekim 2005’te
Türkiye, Polonya, Slovak Cumhuriyeti, Çek Cumhuriyeti ve Macaristan gibi ülkelerin gerisinde
kalarak en çok yolsuzluk görülen 159 ülke arasında 70’nci sırada yer bulmuştur. Corruption
Perception Index skoru ise 1995’teki 4,5 seviyesinden 3,5’e düşmüştür. Önemli bir nokta ise,
Türkiye’nin, AB tarafından talep edilen yasal reformlara rağmen 2001 yılından beri indeks
skorunun değişmemesidir.46 Economic Freedom of the World (EFW) indeksinde Türkiye,
skorunu 1980’deki 3,5’ten, 1990’da 4,8’e, 1995 ve 2000’de 5,8’e çıkarmayı başarmış, ancak bu
skoru korumayı başaramamıştır. Türkiye’nin skoru, 2001’de 5,3, 2002’de ise ortalama skor olan
6,5’in altında, 5,5 olarak gerçekleşmiştir. 2004 yılında yapılan Freedom in the World anketine
göre, Türkiye’nin “kısmen serbest” statüsü 1994’ten beri değişmemiştir (Freedom House,2004).
2.6.3.10. Sonuç
Doğrudan Yabancı Yatırım hareketliliğinin azalması, ülkelerin bu alandaki rekabetini son
yıllarda giderek arttırmıştır. Bu konuda en önde gelen ülkelerden sayılan Almanya ve İngiltere
bile önlem almak zorunda kalmışlardır. Türkiye, 90’lardan sonra ne yazık ki Orta Avrupa
ülkeleriyle yarışamamış ve avantajlı konumunu koruyamamıştır ve şu anda potansiyelinin çok
altında DYY miktarına sahiptir. Türkiye’nin yapması gereken, yukarıda açıklanan eksiklikleri
halihazırda devam eden düzenlemelerle kapatmaktır. Türkiye’nin doğal olarak sahip olduğu
avantajları mevcuttur. %50’si genç olan 70 milyonluk bir nüfus Türkiye’yi çok çekici bir ürün ve
işgücü pazarı haline getirmektedir. Avrasya ve Orta Doğu coğrafyası ile yakınlığı da, bu
pazarlara açılmak isteyen yatırımcılar için cazip bir özellik olmaktadır. Türkiye, yeni
yapılanmaları ve doğal avantajlarıyla gelecekte yabancı yatırımcılar için ilk önce gelen
seçeneklerden biri olacaktır.
44
Bu paragraf, Raymond-James Securities-Türkiye’nin 8 Şubat 2005 tarihli, “Symbiotic relationship between Turkey
and capital inflows” başlıklı raporundan yararlanılarak hazırlanmıştır.
45
Bu paragraf, Caner Bakır’in 'Governance by Supranational Interdependence: Domestic Policy Change in the
Turkish Financial Services Industry' in Jonathan Batten and Colm Kearney eds., Emerging European Financial
Markets: Independence and Integration Post- Enlargement . London: Elsevier (2005) başlıklı çalışmasından
yararlanılarak hazırlanmıştır.
46
Transparency International Corruption Perceptions Index 2005. http://www.transparency.org/cpi/2005/
2005.10.18.cpi.en.html#cpi
60
2.7. TÜRKİYE’NİN YAKIN COĞRAFYASI İLE İLİŞKİLERİ
Türkiye dış ticaret politikasında 2000 yılından itibaren doğal iş ortakları olan komşu
ülkelerle ilişkileri geliştirmeye ağırlık veren bir yaklaşım benimsenmiştir. Bu yaklaşımın sonucu
olarak, komşu ülkelerle olan ticaret hacminin toplam ticaret hacmindeki payı, 2000 yılında
%14,1’den, 2004 yılında %17,1’e, 2005 yılının ilk altı ayı itibari ile ise %18,8’e yükselmiştir.
2004 yılında genel ihracattaki artış %35 seviyesinde iken, 10 komşu ülkeye olan ihracat toplamı
%45 oranında artmıştır.
Tablo 41: Komşu Ülkelerle Ticaret
(Milyon Dolar)
Azerbaycan
Toplamdaki Pay
Bulgaristan
Toplamdaki Pay
Gürcistan
Toplamdaki Pay
Irak
Toplamdaki Pay
İran
Toplamdaki Pay
Romanya
Toplamdaki Pay
Rusya Federasyonu
Toplamdaki Pay
Suriye
Toplamdaki Pay
Ukrayna
Toplamdaki Pay
Yunanistan
Toplamdaki Pay
10 Ülke Toplamı
Toplamdaki Pay
Genel Toplam
2000
İhracat
230,4
0,8%
252,9
0,9%
131,8
0,5%
371,2
1,3%
235,8
0,8%
325,8
1,2%
643,9
2,3%
184,3
0,7%
258,1
0,9%
437,7
1,6%
3.071,9
11,1%
27.774,9
2002
İthalat
95,6
0,2%
465,4
0,9%
155,3
0,3%
487,8
0,9%
815,7
1,5%
673,9
1,2%
3.886,6
7,1%
545,2
1,0%
981,6
1,8%
430,8
0,8%
8.538,0
15,7%
54.502,8
İhracat
231,4
0,6%
380,3
1,1%
103,2
0,3%
649,7
1,8%
334,0
0,9%
566,5
1,6%
1.172,0
3,3%
266,8
0,7%
313,3
0,9%
590,4
1,6%
4.607,6
12,8%
36.059,1
2004
İthalat
64,6
0,1%
508,4
1,0%
137,9
0,3%
677,3
1,3%
921,0
1,8%
661,8
1,3%
3,891,7
7,5%
506,2
1,0%
991,1
1,9%
312,5
0,6%
8.672,5
16,8%
51.553,8
İhracat
403,9
0,6%
894,3
1,4%
199,7
0,3%
1.820,8
2,9%
812,6
1,3%
1.235,5
2,0%
1.859,2
2,9%
394,8
0,6%
575,8
0,9%
1.170,8
1,9%
9.367,5
14,8%
63.120,9
İthalat
135,5
0,1%
959,5
1,0%
306,7
0,3%
467,6
0,5%
1.962,1
2,0%
1.699,6
1,7%
9.033,1
9,3%
357,7
0,4%
2.509,4
2,6%
594,4
0,6%
18.025,4
18,5%
97.539,8
Kaynak: DPT, DİE
Bu gelişmede komşu ülkeler ile siyasi ilişkilerde son 5 yıllık sürede meydana gelen olumlu
atmosfer kadar artan üst düzey temaslar ve hukuki altyapıda yol alınması önemli etkendir. Komşu
ülkeler ile ekonomik ilişkilerin daha da gelişmesi ve derinleşmesi geçmişte Türkiye’ye büyük
maliyetler getiren siyasi ilişkilerdeki gerginliğe karşı bir ölçüde sigorta oluşturacaktır.
61
2.7.1. Türkiye – Avrasya Ülkeleri Ticari ve Ekonomik İlişkileri
Bugün Avrasya olarak tanımlanmakta olan bölgeyi oluşturan ülkelerin büyük bir
çoğunluğu, 1991 yılına kadar Sovyetler Birliği içerisinde yer almışlardır. Birliğin dağılmasından
sonra yeni dengeler ortaya çıkmış ve söz konusu bölge yeni dünya düzeni içerisinde kendisine bir
yer bulma arayış içerisine girmiştir. Son 15 yıllık dönem içerisinde söz konusu ülkeler sosyalist
sistemden pazar ekonomisine geçişin sancılarını çekmişler ve bu süreci halen tam anlamıyla
tamamlayamamışlardır. Sovyet tipi merkezden idare edilen planlı ekonominin sona ermesi, bu
ülkeler arasındaki üretim ve ticaret ilişkilerini de olumsuz yönde etkilemiştir. İlerleyen yıllarda
ise hepsi aynı seviyede olmasa da söz konusu ülkeler kendi ekonomilerini oluşturma ve
kalkındırma konusunda önemli adımlar atmışlardır.
Avrasya için değişik tanımlamalar varsa da burada eski SSCB sınırlarına Moğolistan ve
Afganistan’ı dahil eden, AB üyesi olan Baltık ülklerini ise dışarıda bırakan bölgesel tanım
kastedilmektedir. Avrasya, sahip olduğu büyük ekonomik potansiyel sayesinde dünyanın
yükselen ekonomik güçlerinden birisi haline gelmektedir. Yaklaşık 25 milyon kilometrekarelik
bir alana yayılan bu bölgede Türkiye hariç tutulduğunda 300 milyona yakın bir nüfus, 740 milyar
dolarlık toplam milli gelir ve 425 milyar dolarlık bir ticaret hacmi söz konusudur. Avrasya, sahip
olduğu petrol ve doğalgaz kaynaklarıyla da küresel enerji jeopolitiğinin önemli oyuncularından
birisi konumundadır. 2004 yılı itibariyle dünyadaki toplam ispatlanmış petrol rezervlerinin yüzde
%10,2’si, doğalgaz rezervlerinin ise %32,6’sı bu bölgede yer almaktadır.
Türkiye, bölgeye ilgisini Sovyetler Birliği dağılmadan önce göstermeye başlamıştır.
Avrasya ülkelerinin bağımsızlıklarını kazanmalarından sonra girdikleri ekonomik dönüşüm
sürecine de ilk destek veren ülkelerden birisi Türkiye’dir. Türkiye, bağımsızlıklarını kazanan
Avrasya ülkelerini tanıyarak, diplomatik ilişkileri derhal tesis etmiştir. Bölgesel işbirliğinin
geliştirilmesi için karşılıklı ve çok taraflı anlaşmalar imzalanmış, Türk Hava Yolları Orta
Asya’ya doğrudan uçuşları başlatan ilk havayolu şirketi olmuş ve TRT bölge ülkelerine yayın
yapmaya başlamıştır. Diğer yandan Avrasya ülkelerinin bürokratları, Türkiye’de eğitim
görmüşlerdir.
Türk girişimcileri de ilk yıllardan itibaren Avrasya ülkelerinde iş yapmaya başlamışlardır.
Bu ülkelere giden ilk firmalar bölgeyi yeterince tanımadan gitmişlerse de zamanla deneyim
62
kazanmışlar, bölgeye uzun vadeli yaklaşmışlar ve giderek iş hacimlerini büyüterek Avrasya’nın
her köşesinde iş yapmaya başlamışlardır.
Son 15 yıl içerisinde Türk özel sektörünün, Avrasya ülkelerindeki faaliyetlerinin gelişimi
incelendiğinde, firmaların iki yoldan birini izledikleri görülmektedir. Birinci yolu takip eden Türk
firmaları, Avrasya’yı önceleri ürettikleri malları ihraç edecekleri bir pazar olarak görmüşler, ilk
yıllarda barter sistemi ile çalışmışlar ve giderek pazar paylarını artırmışlardır. Daha sonra bu
bölgenin sunduğu imkanlardan faydalanmak amacıyla üretimlerini bölge ülkelerine taşıyarak
yatırımcı olmuşlardır.
İkinci yolu izleyen firmalar ise müteahhitlik firmalarıdır. Bu firmalar öncelikle, kamu
ihaleleri yoluyla pazara girip projeler üstlenmişlerdir. Ancak finansman sıkıntıları nedeniyle
projeler yavaşlayınca, kendileri finansman sağlayarak yatırımcı olmuşlar ve faaliyet alanlarını
genişletmişlerdir.
2005 yılı itibariyle Avrasya bölgesindeki Türk doğrudan yatırımlarının toplam tutarı 7
milyar doları aşmış durumdadır. En fazla yatırım yapılmış olan ülkeler sırasıyla Rusya
Federasyonu, Azerbaycan, Kazakistan, Türkmenistan ve Özbekistan’dır. Avrasya’daki Türk
yatırımcısının en büyük özelliği ise Batı ülkelerinden farklı olarak, sadece enerji sektöründe
değil, birçok değişik sektörde faal olmasıdır. Yatırımların önemli bir bölümü tekstil, gıda, içecek,
otel ve iş merkezleri, alışveriş merkezleri, makina, ulaştırma, telekomünikasyon, kimya, cam
ürünleri ve bankacılık sektörlerinde gerçekleştirilmiştir.
Türk özel sektörünün, Avrasya ülkelerinde en faal oldukları alanlardan birisi ise
müteahhitlik hizmetleridir. Dış Ticaret Müsteşarlığı verilerine göre 2004 yılı sonu itibariyle Türk
firmaları tarafından üstlenilmiş olan projelerin toplam değeri 59,5 milyar dolar olup, bu projelerin
yaklaşık yarısına denk gelen 29,4 milyar dolarlık kısmı Avrasya ülkelerinde yer almaktadır. 14,5
milyar dolarlık proje toplamıyla, Rusya Federasyonu Türk müteahhitlerinin en faal olduğu ülke
olurken, bu ülkeyi sırasıyla Türkmenistan, Kazakistan, Özbekistan, Azerbaycan ve Ukrayna takip
etmektedir. Türk müteahhitlik firmaları, bu ülkelerde havaalanları, otoyollar, konutlar, boru
hatları, otel ve iş merkezleri ve birçok sektörde sanayi tesisleri inşa etmişlerdir.
Devlet İstatistik Enstitüsü verilerine göre 2004 yılı itibariyle Avrasya ülkeleri ile yapılan
ticaretin, Türkiye’nin toplam dış ticareti içerisindeki payı %10,4’tür. Aynı yıl, bu ülkelerle
yapılan ticaret hacmi, 3,93 milyar doları Türkiye’nin ihracatı, 12,85 milyar doları Türkiye’nin
63
ithalatı olmak üzere 16,78 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. Bu rakamlardan görüldüğü üzere
Türkiye açısından ciddi bir ticaret açığı söz konusudur ve bu açığın en önemli sebebi de Avrasya
ülkelerinden yapılmakta olan petrol ve doğalgaz ithalatıdır. Türkiye’de 2004 yılı itibariyle
ihracatın ithalatı karşılama oranı %64,7 iken Avrasya ülkeleri ile yapılan ticarette bu oran
%30,6’ya düşmektedir. Türkiye’nin Avrasya’da en fazla ticaret yaptığı ülkeler Rusya
Federasyonu ve Ukrayna olup, bu ülkelerle yapılan ticaret, tüm Avrasya bölgesi ile yapılan
ticaretin %82,8’ini oluşturmaktadır.
Avrasya bölgesi, 1991 yılında Sovyetler Birliği’nin yıkılmasıyla birlikte girdiği değişim
sürecine devam etmektedir. Önümüzdeki 10-15 yıllık dönem içerisinde de bölge ülkelerinin
önemli değişiklikler yaşaması beklenmektedir. Bu değişiklikler, Türkiye’nin bu bölgeyle olan
ticari ve ekonomik ilişkilerinin seyrini de şekillendirecektir.
i) Avrasya ülkelerinin bugünkü durumlarına bakıldığında ekonomik yapılarının büyük
ölçüde enerji ve doğal kaynakların ihracatına bağımlı olduklarını görülmektedir. Bu durum
ekonomileri kırılgan hale getirmektedir. Petrol ve doğalgaz fiyatlarındaki değişiklikler veya
talepte oluşan dalgalanmalar, ekonomileri kontrol dışına çıkartabilmektedir. Ayrıca teknolojinin
gelişmesiyle birim enerji kullanımı düşmekte ve aynı zamanda alternatif enerji kaynakları da
geliştirilmektedir. Bu da doğal olarak tüketimi olumsuz yönde etkilemektedir. Belirli doğal
kaynakların üretimine bağımlı bir ekonomi sürdürülebilir değildir. Bu nedenle önümüzdeki
dönemde Avrasya ülkelerinin ekonomik yapılarında değişiklikler meydana gelecek ve sektörel
anlamda çeşitlilik sağlanacaktır.
Bu doğrultuda, bölgede yabancı yatırımın önemi artacak ve Avrasya ülkeleri yabancı
sermayeyi çekebilmek için daha uygun ve daha cazip ortamlar sağlayacaklardır. Pazar
ekonomisinin temel direği olan özel sektöre daha çok ağırlık verilecek, devletin rolü mümkün
olduğunca azaltılacaktır. Özel sektörün içinde KOBİ’ler ekonomik büyümenin motoru haline
geleceklerdir.
Avrasya ülkelerinde enerjiden sonra tarım, hayvancılık, turizm, maden sanayi ve gıda
sanayi gibi sektörlerin bu “çeşitlendirme” çerçevesinde ön plana çıkmaları ve ülke GSYİH’leri
içindeki paylarını artırmaları muhtemeldir.
Türk özel sektörü, Avrasya ekonomilerinin enerji-dışı sektörlerine halihazırda büyük
önem vermektedir. Söz konusu ülkeler bu sektörleri yabancı yatırıma daha fazla açtıkça Türk
64
firmaları için de yeni yatırım imkanları doğacaktır. Bu nedenle önümüzdeki dönemde Türk
firmalarının yatırım yaptıkları alanları çoğaltmaları ve uygun yatırım fırsatlarından yararlanmak
amacıyla bulundukları ülkelerde merkezi bölgelerden ve büyük şehirlerden, ülkelerin diğer
bölgelerine açılmaları beklenmektedir. Bu öngörü, müteahhitlik firmalarının üstlenecekleri
projeler için de geçerlidir.
ii) Avrasya ülkeleri arasında işbirliği şu anda asgari düzeydedir. Bağımsız Devletler
Topluluğu (BDT) kavramı, bu ülkeler arasında tam anlamıyla bir birleştirici işlev görememiştir.
Şu anda bu ülkeler arasında zayıf bölgesel anlaşmaların dışında ekonomik anlamda da bir
entegrasyon yoktur. Bu durum bölgenin ekonomik gelişmesi karşısında bir engeldir. Bu nedenle,
önümüzdeki dönemde Avrasya’da bölgesel işbirliğinin artırılması beklenmektedir. Bu çerçevede
su kaynakları, mevzuat uyumluluğu ve ulaştırma konularına ağırlık verilecektir.
Avrupa Birliği’ne tam üyeliği hedefleyen Türkiye’nin diğer yandan da kendisi için önemli
bir ekonomik potansiyel arz eden Avrasya’da oluşturulacak işbirliği oluşumlarında etkin rol
oynaması da faydalı olacaktır.
iii) Avrasya bölgesindeki demografik değişiklikler de dikkate alınmalıdır. Önümüzdeki
dönem için Slav kökenli ülkelerde ve Kafkasya’da nüfuslarda azalma, Orta Asya’da ise nüfus
artışı tahmin edilmektedir. Rusya’nın bugün 146 milyon olan nüfusunun, 2015 yılında 130
milyona kadar inebileceği düşünülmektedir. Nüfusun azaldığı ülkelerde ekonomik potansiyelin
daha etkili bir şekilde değerlendirilmesi, kişi başına düşen GSYİH’lerde, yani insanların refah
seviyelerinde artış anlamına gelecektir. Nüfus artışı beklenen Orta Asya ülkeleri ise bu artışı
karşılayacak ekonomik büyümeyi sağlamak zorundadırlar.
iv) Avrasya ülkeleri küresel ekonomik entegrasyon konusunda olumlu çabalar
göstermektedirler. Buna en güncel örnek, Rusya’nın 2006 yılı içerisinde Dünya Ticaret
Örgütü’ne (DTÖ) üye olacak olmasıdır. Rusya’yı Ukrayna ve Kazakistan gibi Avrasya’nın
önemli ekonomik güçleri de takip edecektir. Diğer yandan tüm Avrasya’da piyasa ilkeleri iyice
oturmuş hale gelecektir. Bu durum Türkiye’nin bu ülkelerle olan ticari ve ekonomik ilişkilerini
geliştirmesine etken olacaktır.
v) Son dönemlerdeki gelişmeler, Avrasya ülkelerinde Batı tarzı demokrasiye doğru yavaş
da olsa adımlar atılmaya başlandığını göstermektedir. Önümüzdeki dönemde Avrasya’daki petrol
ve doğalgaz gelirleri temeli üzerine kurulmuş tek adam rejimleri, yerlerini enerji kaynaklarının
65
getirdiği zenginliği tüm halkın paylaştığı ülkelere bırakacaktır. Demokrasinin gelişmesi, bu
ülkelerin dünya ile hem ekonomik hem siyasal entegrasyonlarını kolaylaştıracaktır.
Avrasya bölgesinde ekonomik açıdan rekabet gittikçe artmaktadır. Avrasya ülkelerinin
ekonomik yapılarındaki değişme yeni fırsatlar yaratacağı gibi, Çin, İran, Hindistan gibi yeni
rakipler de ortaya çıkaracaktır. Türkiye, fırsatları ve tehditleri iyi tespit etmeli ve rekabet gücünü
artırmalıdır.
2.7.2. Türkiye - Rusya Federasyonu Ticari ve Ekonomik İlişkileri
Türkiye ile Rusya Federasyonu arasındaki ticari ve ekonomik ilişkilerin temeli
Cumhuriyet’in ilk yıllarında Sovyetler Birliği’nin Türkiye’nin sanayileşmesine sağladığı maddi
ve teknik desteklere dayanmaktadır. 1984 yılında imzalanan ve Sovyetler Birliği’nden alınan
doğalgazın bedelinin yüzde 70'lik kısmının Türk mal ve hizmetleri ile ödenmesi öngören
Doğalgaz Anlaşması sayesinde ivme kazanan ilişkiler, son yıllarda hızlı bir büyüme eğilimine
girmiştir. İki ülke arasında gerçekleştirilen üst düzey ziyaretlerin sayısındaki artış da ticari ve
ekonomik ilişkileri olumlu yönde etkileyen bir unsurdur. Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin’in
6 Aralık 2004 tarihinde Ankara’ya yapmış olduğu ziyaret sırasında da taraflar ilişkilerin daha da
geliştirilmesi, çeşitlendirilmesi ve çok boyutlu ortaklığa dönüştürülmesi için kararlılıklarını
ortaya koymuşlardır.
Türkiye ile Rusya Federasyonu arasındaki ticaret hacmi, 1992 yılında 1,5 milyar dolar,
1995 yılında 3,3 milyar dolar ve 2000 yılında 4,5 milyar dolarken, 2004 yılında 10,8 milyar dolar
olarak gerçekleşmiştir. Türkiye’nin Rusya’dan yaptığı ithalat, bu ülkeye yapılan ihracattan daha
hızlı büyümekte ve dolayısıyla Türkiye’nin aleyhine ticaret açığı giderek artmaktadır. İhracatın,
ithalatı karşılama oranı 1997 yılında 1,0 olarak gerçekleşmişken, başka bir deyişle ticarette denge
söz konusu iken, bu oran 2004 itibariyle 0,21’e kadar gerilemiş durumdadır. 2004 yılında
Türkiye’nin Rusya karşısında ticaret açığı 7,1 milyar dolar olmuştur.
Açığın artmasının en önemli sebebi, Türkiye’nin Rusya’dan yapmakta olduğu enerji
ürünleri ithalatındaki artıştır. Mevcut anlaşmalar çerçevesinde Türkiye’nin Rusya’dan doğalgaz
ithalatı her yıl önceden belirlenmiş oranlarda artmakta, buna karşılık Türkiye’nin Rusya’ya
ihracatı ise aynı oranda büyümemektedir. Mavi Akım hattı için yapılmış olan Doğalgaz
Anlaşması’na göre Türkiye bu hat üzerinden 25 yıl boyunca her yıl artan oranlarda doğalgaz
almakla yükümlüdür. Bu da Türkiye’nin ithalatının giderek artacağı anlamına gelmektedir. Diğer
66
yandan uluslararası piyasalarda enerji fiyatlarının yüksek oranlarda seyretmesi, Türkiye’nin
ithalatının tutar olarak artmasına yol açmaktadır.
Önümüzdeki dönemde Türkiye’nin Rusya’ya yapmakta olduğu ihracatın, ithalatı
dengeleyecek seviyeye gelecek kadar olmasa da artması öngörülmektedir. Halihazırda ihracatın
miktar olarak artırılması ve ihracata konu maddelerin çeşitlendirilmesi için çalışmalar
yürütülmektedir. Bavul ticaretinin giderek kayıt altına alınması, serbest bölgelerle ilgili olarak
yürütülen işbirliği projeleri, Türk ihracatçılarının doğrudan dağıtım sistemleri kurmaya
başlamaları ve Moskova dışındaki bölgelere açılarak burada pazar paylarını artırmaları, Türk
mamulleri ile ilgili olarak düzenlenen tanıtım çalışmaları, Türkiye’nin Rusya’ya ihracatının hız
kazanacağı ile ilgili öngörüleri destekleyen gelişmelerdir.
Rusya’nın genel olarak dış ticaretini liberalleştirmesi, Türk ihracatçısının bu pazara
erişimini kolaylaştıracaktır. Bu nedenle, 2006 yılında gerçekleşmesi beklenen Rusya’nın Dünya
Ticaret Örgütü’ne (DTÖ) üyeliğinin, Türkiye’nin Rusya’ya yapmakta olduğu ihracatın artmasına
katkıda bulunması muhtemeldir. Türkiye, 20 Nisan 2005 tarihinde Rusya'nın DTÖ’ye üye olması
konusundaki protokolü imzalamıştır.
İki ülke arasındaki ekonomik ilişkilerin önemli bir ayağını da doğrudan yatırımlar
oluşturmaktadır. Rusya’daki toplam Türk yatırımlarının 2005 yılı itibari ile 2 milyar dolar
seviyesini aştığı tahmin edilmektedir. Sektörel dağılıma bakıldığında ise iş ve alışveriş merkezleri,
gıda ve içecek, telekomünikasyon, şişe ve cam, elektronik eşya, beyaz eşya, inşaat malzemeleri,
mobilya, tekstil ve konfeksiyon, deri ve ayakkabı, bankacılık gibi sektörlerin öncelikli sektörler
olduğu görülmektedir.
Türkiye ile Rusya arasındaki doğrudan yatırımlar açısından önümüzdeki dönem için iki
beklenti söz konusudur. Birincisi, Türk yatırımlarının giderek artması ve Rusya’nın değişik
bölgelerine yayılmasıdır. Türk firmaları, halihazırda Rusya’nın Moskova dışındaki bölgelerinin
sunmakta olduğu imkanları değerlendirmeye başlamış durumdadır. Başkentin yanı sıra, Kazan,
Ufa, St. Petersburg, Nijni Novgorod, Samara, Rostov, Volgograd, Gorohovets, Serpuhov ve
Vladimir’de de faal durumda Türk yatırımları söz konusudur. Bölgelere açılma eğilimin giderek
hız kazanması beklenmektedir.
Yatırımlarla ilgili diğer bir öngörü ise Rus firmalarının Türkiye’de daha fazla yatırım
yapmalarıdır. Halihazırda Rus firmalarının Türkiye’de turizm ve gayrimenkul alanlarında önemli
67
yatırımları söz konusudur. Ancak son dönemlerde Ruslar, Türkiye’de hidroelektrik santralleri,
alüminyum tesisleri, elektrik ve doğalgaz dağıtım şebekeleri, doğalgaz depolama ve demiryolu
rehabilitasyonu gibi projelere ilgi göstermeye başlamışlardır. Bu alanlarda Rus yatırımlarının
artması muhtemeldir.
2004 yılı sonuna ait verilere bakıldığında Türk müteahhitlik firmalarının tüm dünyada
üstlenmiş oldukları projelerin değer açısından dörtte birinin Rusya’da yer aldığı görülmektedir.
Son 16 yıllık dönemde Türk müteahhitleri tarafından bu ülkede 14 milyar dolar tutarında 750'den
fazla inşaat projesi üstlenilmiş ve krizin olumsuz etkileri nedeniyle duran bazı projelere rağmen
bunun üçte ikisi gerçekleştirilmiştir. Türk firmaları, maliyet avantajları, hizmet kaliteleri ve
üstlendikleri işleri zamanından önce teslim etmeleriyle, Rus pazarında önemli bir itibar
kazanmışlardır. Önümüzdeki dönemde Türk müteahhitlerinin üstelendikleri projelerinin sayısının
artması ve coğrafi olarak da Rusya’nın birçok bölgesinde yeni projeler gerçekleştirilmesi
öngörülmektedir.
Turizm iki ülke ilişkilerinin hızla geliştiği bir alandır. Türkiye Rus turistlerin tercih ettiği
bir numaralı ülke konumundadır. Ülkemize gelen Rus turist sayısı 1999 yılı ile 2005 yılı arasında
3 kattan fazla artış göstermiştir.
Türkiye ile Rusya Federasyonu arasındaki siyasi ilişkiler de oldukça olumlu bir şekilde
seyretmekte, bu durum ekonomik ilişkiler için itici bir güç olmaktadır.
2.7.3. Türkiye - Azerbaycan Ticari ve Ekonomik İlişkileri
Türkiye’nin Azerbaycan ile olan ticari ve ekonomik ilişkileri diğer bölge ülkeleri ile olan
ilişkilere kıyasla oldukça yüksek seviyelerde olmasına rağmen, mevcut durum ortak bağlara
sahip, ortak bir kültürel mirası paylaşan ve aynı dili konuşan iki ülkenin sahip olduğu potansiyeli
yansıtmaktan uzaktır. Ancak iki ülke arasındaki ticari ve ekonomik ilişkilerin, son yıllarda önemli
derecede ivme kazanmış olduğu söylenebilir. Bunun sebebi, Azerbaycan’ın şu anda Kafkaslar’da
ekonomik ve siyasi açıdan en istikrarlı ülke konumunda olması, bu durumun ülkenin yatırım
ortamını da olumlu şekilde etkilemesi ve dolayısıyla Türk iş çevrelerine önemli imkanlar
sunmasıdır. Azerbaycan’da siyasi istikrarın korunması halinde, Türkiye’nin Azerbaycan’la olan
ticari ve ekonomik ilişkileri de son dönemlerde yakalamış olduğu büyüme trendini devam
ettirecektir.
Türkiye ile Azerbaycan arasındaki ticaret, 1991 yılında Sovyetler Birliği’nin
dağılmasından ve Azerbaycan’ın bağımsızlığını kazanmasından sonra yaklaşık on yıl boyunca
68
dalgalı bir seyir izlemiş, ancak daha sonra istikrarlı bir artış yakalamıştır. 2002 yılında 284
milyon dolar olan ticaret hacmi, 2003 yılında 429 milyon dolar, 2004 yılında ise 536 milyon
dolar olarak gerçekleşmiştir. 2005 yılının ilk 10 aylık döneminde 676 milyon dolara ulaşılması
ise, artışın hızlandığını ortaya koymaktadır.
Söz konusu ticarette Türkiye’nin Azerbaycan’a yapmakta olduğu ihracat ağırlıktadır,
ancak 2005 yılı içerisinde bu ülkeden yapılan ithalatın, ihracata oranla daha hızlı artmaya
başladığı gözlemlenmektedir. Nitekim, ihracatın ithalatı karşılama oranı 2004 yılının sonunda
2,96 iken, 2005 yılının Ekim ayında 1,75’e kadar düşmüştür. 2005 yılında Türkiye’nin
Azerbaycan’dan yaptığı ithalatın artmasının en büyük sebebi, bu ülkeden yapılmakta olan petrol
alımının artmış olmasıdır. 2005 yılının ilk 10 ayında Azerbaycan’dan mineral yakıtlar kaleminde
yapılmakta olan ithalatta, bir önceki yılın aynı dönemine göre %219’luk bir artış söz konusudur.
Önümüzdeki dönemde, Bakü-Tiflis-Ceyhan Boru Hattı’nın da tam kapasiteyle çalışmaya
başlamasıyla Türkiye’nin Azerbaycan’dan yapmakta olduğu ithalatın giderek artması
öngörülmektedir. Bununla birlikte, bu ülkeye yapılan ihracat da artacaktır. Azerbaycan
ekonomisinin içinde bulunduğu yapılanma süreci, Türk ihracatçıları için yeni imkanlar
yaratmaktadır. Azerbaycan, bir yandan kurumsal altyapısını oluşturmaya ve sınai eksikliklerini
tamamlamaya çalışmakta, diğer yandan petrol ve doğalgaz ihracatına fazlasıyla bağımlı olan
ekonomisini, bu kaynaklardan elde edilen geliri kullanarak sektörel anlamda çeşitlendirmek için
girişimlerini sürdürmektedir. Enerji-dışı sektörlerin gelişimi, bu sektörler için ihtiyaç duyulan
hammaddelerin ve girdilerin tedariki açısından Türk ihracatçılarına fırsatlar yaratmaktadır.
Türk özel sektörü, Azerbaycan’ın enerji-dışı sektörlerine büyük ilgi göstermiştir ve
Türkiye, şu anda bu sektörlere en fazla yatırım yapmış olan ülke konumundadır. Hazine
Müsteşarlığı verilerine göre bugüne kadar Azerbaycan’a girmiş olan Türk sermayesi 1 milyar 41
milyon dolar tutarındadır. Üçüncü ülkeler üzerinden gelen sermaye ve ülke içinde edilen
gelirlerin tekrar yatırımda kullanılması gibi durumlar da hesaba katıldığında Azerbaycan’daki
toplam Türk sermayesinin 2004 sonu itibari ile 1,5 milyar doları aştığı hesaplanmaktadır.
Türk
firmalarının
Azerbaycan’da
en
faal
oldukları
alanlar
şunlardır:
enerji,
telekomünikasyon, gıda, bankacılık ve sigorta, perakende ticaret, inşaat ve inşaat malzemeleri,
mobilya, tekstil, otomotiv, taşımacılık, kimyasal maddeler, petrokimya, demir-çelik, eğitim,
medya, pazarlama ve fırıncılık. Önümüzdeki dönemde ise Türk firmalarının Azerbaycan’da
yatırımlarını artırmaları beklenmektedir. Yukarıda belirtilmiş olan sektörlere ek olarak Türk
69
girişimcilerinin bilişim teknolojileri, tarım ve sağlık alanlarında da daha etkin olabilecekleri ifade
edilmektedir.
Diğer yandan Azerbaycan firmalarının da Türkiye’de yatırımlarını artırmaları
öngörülmektedir. Halihazırda Türkiye'de yatırım yapan Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT)
ülkeleri içerisinde Azerbaycan firmaları, hem firma sayısı ve hem de sahip oldukları sermaye
miktarı açısından Rusya Federasyonu'ndan sonra ikinci sırayı almaktadır.
Dış Ticaret Müsteşarlığı verilerine göre Türk müteahhitlik firmaları Azerbaycan’da Aralık
2004 itibariyle toplam 1 milyar 468 milyon dolar değerinde 138 proje üstlenmişlerdir. Ancak son
yıllarda diğer Bağımsız Devletler Topluluğu ülkelerinde olduğu gibi Azerbaycan’da da Türk
firmalarının üstlendikleri projelerin sayısında ve hacminde bir düşüş söz konusudur.
Azerbaycan’da Türk müteahhitlik firmalarının karşılaştıkları sorunların giderilmesi halinde bu
alanda iş hacminin tekrar artışa geçmesi mümkün olacaktır. Bu alanda öncelikle proje
finansmanının temininde yaşanan bazı güçlükler söz konusudur. Ayrıca sürdürülmekte olan
inşaat projelerinde gerekli olan çimento ve inşaat demiri tedarikinde de güçlükler yaşanmaktadır.
Azerbaycan’daki iç üretim, pazarın ihtiyacını karşılayamadığından zaman zaman inşaatların
durması söz konusu olmaktadır.
Başlangıçta Türkiye ile Gürcistan arasında inşa edilmesi öngörülen Kars-Ahılkelek-Tiflis
demiryolu projesine Azerbaycan’ın da iştirak etmesi ile Türkiye ile Azerbaycan arasında
Gürcistan üzerinden bir demiryolu bağlantısı oluşturulması amaçlanmaktadır. 25 Mayıs 2005
tarihinde BTC petrol boru hattının açılışı vesilesiyle Bakü’de bir araya gelen ilgili ülke Devlet
Başkanları tarafından, söz konusu demiryolunu destekleyici bir bildiri imzalanmıştır.
Türkiye ile Azerbaycan, arasında ticari ve ekonomik ilişkilerin her alanında bir artış
sağlanabilmesi için yeterli potansiyel mevcuttur ve son yıllarda yaşanan olumlu gelişmeler de
bunu doğrular niteliktedir. Önümüzdeki dönemde bu eğilimin devam edebilmesi için ise ilk şart,
ülkede siyasi ve ekonomik istikrarın kesintiye uğramadan güç kazanmaya devam etmesidir.
2.7.4. Türkiye - Ukrayna Ticari ve Ekonomik İlişkileri
Ukrayna, Türkiye gibi Avrasya ile Avrupa arasında stratejik bir konuma sahip, köprü
işlevi gören bir ülkedir. Karadeniz üzerinden birbirlerine komşu olan Türkiye ile Ukrayna
arasındaki ticari ve ekonomik ilişkiler kısa bir süre öncesine kadar bu konumdan kaynaklanan
potansiyele göre oldukça düşük seviyelerde kalmış, ancak son yıllarda önemli bir çıkışa
70
geçmiştir. Ukrayna, Türkiye açısından ticari ilişkilerin geliştirilmesi konusunda stratejik ülke
seçilmiş ve bu çerçevede ticari ve ekonomik ilişkilerin geliştirilmesine yönelik çalışmalara hız
verilmiştir.
İki ülke arasındaki ticaret incelendiğinde en dikkat çekici nokta, Ukrayna’nın
bağımsızlığını kazanmasından bu yana ticaret dengesinin sürekli Türkiye aleyhine gelişmiş
olduğu ve bu durumun son dönemlerde giderek belirginleştiğidir. Bahis konusu olan 15 yıllık
dönem içerisinde Türkiye’nin Ukrayna’ya ihracatı artmışsa da, ithalat artışı daha hızlı
gerçekleşmektedir. 2004 yılında Türkiye’nin bu ülkeye yaptığı ihracat bir önceki yıla göre %68.7
oranında artarak 564.4 milyon dolar seviyesinde gerçekleşmişken Ukrayna’dan yapılmakta olan
ithalat ise %113.3’lük bir artış göstererek 2 milyar 466 milyon dolar seviyesine yükselmiştir.
2000-2004 arasındaki beş yıllık dönemde Türkiye’nin Ukrayna’ya ihracatı 2.5 katı artmışken, bu
ülkeden yapılan ithalat 3.2 katı büyümüştür.
Ticaret açığının giderek büyümesinin en önemli sebebi olarak demir-çelik ithalatındaki
hızlı artış ve demir-çelik fiyatlarının tüm dünyada yaşadığı yükselme gösterilmektedir. 2004
yılında, Türkiye’nin Ukrayna’dan yaptığı ithalatın %59.4’ünü demir-çelik oluşturmuştur.
Önümüzdeki dönemde de Türkiye’nin Ukrayna ile ticaretinin demir-çelik ithalatından ve dünya
piyasalarındaki demir-çelik fiyatlarından etkilenmeye devam etmesi öngörülmektedir.
Yakın
gelecekte
Türkiye’nin
Ukrayna’ya
yapmakta
olduğu
ihracatın,
ithalatı
dengeleyecek seviyeye gelecek kadar olmasa da artması öngörülmektedir. Ülkeler arasındaki
bavul ticaretinin giderek kayıt altına alınıyor olması, bu konuda önemli bir gelişme olarak
görülmektedir. Ukrayna Hükümeti tarafından uygulanmaya başlanan miktar ve değer sınırlayıcı
tedbirler ve gümrüklerde başlayan sıkı denetim neticesinde bavul ticareti gerilemekte ve kayıtlı
ticarete geçilmektedir.
Mart 2005’te Ukrayna hükümeti, başta kuru ve yaş meyve, fındık, iç çamaşırı, ayakkabı,
klimalar, çamaşır makineleri, bazı elektrikli ev gereçleri başta olmak üzere bir çok üründe
gümrük tarifelerini bütün ülkelere yönelik olarak neredeyse yüzde 50 oranında azaltmıştır. Söz
konusu uygulamanın da genel olarak Türkiye’nin ihracatını olumlu yönde etkileyeceği
düşünülmektedir.
71
Önümüzdeki dönemde Türkiye ile Ukrayna arasındaki ticaretin artırılabilmesi için en
önemli koşul, taşımacılık alanındaki sorunların çözülmesi ve bu alanda iyileştirmeler
sağlanmasıdır.
Dünya Ticaret Örgütü’ne (DTÖ) üyelik, başvurusunu 30 Kasım 1993 tarihinde yapmış
olan Ukrayna’nın önem verdiği bir konudur ve hükümet halen DTÖ üyeliği için gerekli olan ikili
müzakereleri gerçekleştirmektedir. Ukrayna’nın DTÖ üyeliği, Türkiye ile Ukrayna arasında
yapılan ticaretin artmasına katkıda bulunacaktır.
Doğrudan yabancı sermayenin ülkeye çekilmesi konusu Ukrayna’nın öncelikli politikaları
arasında olmasına rağmen ülkenin yüzölçümü ve nüfusu göz önüne alındığında bugüne kadar
gerçekleşen toplam yabancı yatırımın düşük seviyelerde kaldığı görülmektedir. Bu durumun en
önemli sebebi ülkedeki yatırım ortamının henüz yeterli seviyeye ulaşmamış olmasıdır. Ülkedeki
Türk sermayesinin toplam tutarı yaklaşık 150 milyon dolardır ve büyük çoğunluğu KOBİ
niteliğinde olan Ukrayna’daki Türk firmaları ağırlıklı olarak gıda ve içecek, temizlik
malzemeleri, hazır giyim, orman ürünleri, maden ve metal ile inşaat ve inşaat malzemeleri
alanında faaliyet göstermektedir.
Türk firmaları, Ukrayna’nın Kiev dışındaki bölgelerine de ilgi göstermeye başlamışlardır
ve bu çerçevede Dnepropetrovsk, Donetsk, Odessa ve Kırım ön plana çıkmaktadır. Ukrayna’da
ekonomik ve siyasi istikrarın sağlanması ve yatırım ortamının daha olumlu bir hale gelmesiyle
Türk firmalarının bu bölgelerde somut projeleri hayata geçirmeye başlamaları öngörülmektedir.
Ukrayna’daki Türk inşaat firmalarının faaliyetleri Ukrayna’nın içinde bulunduğu finansal
imkansızlıklar nedeniyle istenilen düzeyin çok gerisinde kalmaktadır. Bu tür sorunlar Türk
firmaları ile Ukraynalı işverenler arasında zaman zaman problemler yaşanmasına sebep
olmaktadır. Dış Ticaret Müsteşarlığı verilerine göre Türk müteahhitlik firmalarının Ukrayna’da
sürmekte olan taahhüt işlerinin toplamı 216 milyon dolardır. Bugüne kadar üstlenilmiş toplam 48
projenin toplamı ise 815 milyon dolar civarındadır. Ukrayna’da 25 Türk müteahhitlik firması
faaliyet göstermektedir. Bu sayının artabilmesi için öncelikle finansman konusuyla ilgili olarak
daha olumlu şartlar oluşması gerekmektedir.
2.7.5. Türkiye - Gürcistan Ticari ve Ekonomik İlişkileri
Türkiye ile Gürcistan, ortak bir kara sınırına sahip olan ülkeler olmalarına rağmen iki ülke
arasındaki ekonomik ve ticari ilişkiler bu özel konumu yansıtmamaktadır. Bu durumun en büyük
72
sebebi, bugüne değin Gürcistan’daki ekonomik ve siyasi istikrarın yeterli seviyeye gelmemiş
olmasıdır. Bununla birlikte özellikle son dönemlerde Gürcistan’da yatırım ve iş ortamının
iyileşmeye başlaması ve reformlar yapılması nedeniyle iki ülke arasındaki ekonomik ve ticari
ilişkilerin de tekrar ivme kazanmaya başladığı gözlemlenmektedir.
Türkiye, Gürcistan için en önemli dış ticaret ortaklarından birisidir. Buna karşılık,
Gürcistan’ın Türkiye’nin dış ticareti içerisinde payı oldukça düşüktür. Türkiye ile Gürcistan
arasında 1992 yılında 17,8 milyon dolar olan toplam dış ticaret hacmi 2004 yılında 498,9 milyon
dolar ile bugüne kadar olan en yüksek seviyesine ulaşmıştır. Halen Türkiye Gürcistan’ın en çok
ihracat yaptığı ülkeler arasında birinci, en çok ithalat yaptığı ülkeler arasında da ikinci sırada
bulunmaktadır.
İki ülke arasındaki ticarette en dikkat çekici özellik, son 3 yıl içerisinde ticaret hacminde
yaşanan yüksek artıştır. Söz konusu hacim, 2003 yılında yüzde 79,1, 2004 yılında ise yüzde 17
oranında büyümüştür ve bu eğilim 2005 yılında da devam etmektedir. Bununla birlikte
Gürcistan’dan ithal edilen demir-çelik ürünlerinde yaşanan artış nedeniyle karşılıklı ticarette
Türkiye aleyhine olan açığın büyümeye başladığı gözlemlenmektedir.
Önümüzdeki dönemde Türkiye-Gürcistan arasındaki ticaretin hacim olarak artması,
Türkiye’nin bu ülkeye olan ihracatının da hız kazanmasıyla ticaret açığının kapanmaya başlaması
beklenmektedir. Şu anda ticareti olumsuz yönde etkileyen en önemli unsur, ulaşım altyapısının
yetersizliğidir. Bu konuda olumlu adımlar atılmaya başlanması (örneğin Sarp Sınır Kapısı’ndaki
yenileme çalışmaları, Hopa ile Batum arasındaki karayolunun genişliğinin iki katına çıkartılması,
vs), ticaret üzerinde olumu etki göstermeye başlamıştır. Bu açıdan, Kars-Tiflis demiryolu
projesinin tamamlanması da büyük önem taşımaktadır. Bu hat, sadece iki ülke arasındaki ulaşım
açısından değil, Türk ihracatçısının Orta Asya’ya açılımı olarak görülmelidir. Şu anda
Türkiye’nin Orta Asya ile demiryolu ulaşımı İran üzerinden sağlanmaktadır ve Gürcistan
alternatifi daha ekonomik bir çözüm olacaktır. Bu demiryolunun tamamlanması ve ikinci bir
kolunun Trabzon Limanı’na kadar ulaştırılması halinde başta Doğu Anadolu bölgesindeki
firmalar olmak üzere Türk ihracatçılarının Gürcistan’a ve sonrasında Kafkaslar ve Orta Asya’ya
daha rahat açılmalarını sağlanmış olacaktır.
Diğer yandan, 13-14 Eylül 2005 tarihleri arasında Tiflis’te gerçekleştirilen Karma
Ekonomik Komisyon (KEK) Toplantısı’nda Gürcistan tarafı, iki ülke kara ulaşımında tüm
73
engellerin 2007 yılına kadar kaldırılacağını taahhüt etmiştir. Bu taahhüdün yerine getirilmesi de
ülkeler arasındaki ticaret açısından olumlu bir gelişme olacaktır.
İki ülke arasında hizmetler alanında da ticaretin gelişmesi beklenmektedir. Bu konuda
önde gelen sektör turizmdir. Ulaşım imkanlarının iyileşmesi, iki ülke arasındaki turist akışını da
hızlandıracaktır. Ayrıca Gürcistan’ın Karadeniz sahillerinde çok güzel plajlar olmasına rağmen
buralarda turizm altyapısının yetersiz olması göz önünde bulundurularak, bu bölgelerde ortak
projelerle turizm tesisleri açılması durumunda tüm Avrupa’dan turist çekilebilecektir. Türkiye ile
Gürcistan, arasında sadece deniz turizmi değil, dağ turizmi ve sağlık turizmi alanında da
işbirliğinin artması öngörülmektedir.
Batum kentinin iki ülke arasındaki ticari ve ekonomik ilişkilerde sahip olduğu önemin
artması beklenmektedir. Bu kentin içinde yer aldığı ve Türkiye ile sınırı olan Acara Otonom
Bölgesi’nde siyasi istikrar ve güvenlik ortamı sağlanmaktadır. Dolayısıyla, “Türkiye’nin
Gürcistan’a giriş kapısı” olarak nitelendirilen bu bölgede olumlu gelişmeler yaşanması, ticari ve
ekonomik ilişkilere olumlu etkide bulunacaktır. Önümüzdeki dönemde Türk firmalarının
Batum’a daha büyük bir ilgi göstermeleri ve bu bölgede ortak projeler oluşturulması
beklenmelidir. Bu konuda bir ilk adım olarak olan Batum Havaalanı’nın modernize edilerek,
Türkiye ve Gürcistan tarafından beraber kullanılması ve turizm için bir “merkez” haline
getirilmesi söz konusudur.
Eğitim alanında da iki ülke arasında işbirliği potansiyeli mevcuttur. Türk ve Gürcü
üniversiteleri arasında işbirliği ve öğrenci değişimi projeleri geliştirilebileceği gibi, teknik eğitim
hizmetleri veren Türk firmaları Gürcistan’ın bu alandaki ihtiyacını karşılayabilirler.
Gürcistan, Türk firmaları için yatırım açısından da cazibesini artıracaktır. Halihazırda
ülkedeki toplam Türk sermayesi ise 150 milyon dolar civarındadır. Bu toplam rakamın büyük bir
kısmı telekomünikasyon ve imalat sektörlerinde olmakla birlikte liman işletmeciliği, tekstil, su
şişeleme ve bankacılık alanlarında da Türk yatırımları bulunmaktadır. Son olarak Tiflis
Havaalanı’nın yenilenmesi ve işletilmesi işinin bir Türk firması tarafından üstlenilmiş olması da
olumlu bir gelişmedir.
Önümüzdeki dönemde Türk firmalarının, Gürcistan’daki yatırımlarını artırmaları
öngörülmektedir. Şu anda ülkede hemen hemen tüm kamu teşebbüsleri özelleştirilmektedir ve bu
çerçevede turizm, ulaştırma altyapısı ve küçük teknoloji firmaları alanında Türk özel sektörü için
önemli imkanlar mevcuttur.
74
Gürcistan, Türkiye’nin siyasi ve askeri açıdan ilişkilerinin en yüksek seviyede olduğu
bölge ülkelerinden birisidir. Gelecekle ilgili yapılacak olan en temel öngörü ise ekonomik
ilişkilerin de bu seviyeye çıkartılması olacaktır.
2.7.6. Türkiye - Yunanistan Ticari ve Ekonomik İlişkileri
1999 yılından başlayarak Türkiye ve Yunanistan arasında siyasi ilişkilerde yaşanan
olumlu gelişmeler ticari ve ekonomik ilişkilere de yansımıştır. Ticari ve ekonomik ilişkileri
kolaylaştıracak devletlerarası anlaşmaların ve düzenlemelerin belirli bir seyir içerisinde
tamamlanmıştır.
İki ülkenin ekonomik yapılarının farklı olması sebebi ile ikili ticaret Türkiye’nin lehinde
gelişmektedir. Türkiye ile Yunanistan arasındaki yakınlaşma sürecinin ve ticari ve ekonomik
ilişkilerin hukuki altyapısının tamamlanmasının sonucu olarak, 1994 yılında 237,8 milyon dolar,
1999 yılında 694,4 milyon dolar olan ticaret hacmimiz, 2004 yılında 1,76 milyar dolara
yükselmiştir. 2004'te ihracatımız 1,17 milyon dolar, ithalatımız 593 milyon dolar olmuştur. OcakEkim 2005 dönemi ticaret hacmimiz ise 1,45 milyar dolardır.
Öte yandan, Yunanistan’dan ülkemize gelen turist sayısı da yakınlaşma sürecinin
başlamasıyla birlikte büyük artış göstermiştir. 2001 yılında ülkemize gelen Yunanlı turist sayısı
197.258 iken, 2004 yılında bu sayı 485.417'ye ulaşmıştır. Ocak-Ekim 2005 döneminde ülkemize
gelen turistlerin milliyetlerine göre sıralamasında, Yunanistan 8. sırada yer almaktadır.
Karşılıklı yatırımlara bakıldığında ise Yunanlı firmaların Türkiye’deki yatırımlarının Türk
firmalarının Yunanistan’daki yatırımlarına göre çok daha yüksek meblağlara eriştiği
görülmektedir. 2005 yılı sonuna kadar %100 Türk sermayeli yatırım bulunmayan Yunanistan’da
bulunan üç adet Yunan ortaklı yatırımın yanı sıra Kasım 2005’den sonra üç Türk firması mağaza
açmıştır. Önümüzdeki yıllarda iki ülke iş dünyasının zaman içerisinde birbirlerini daha yakından
tanımalarına paralel olarak, ticari ve ekonomik ilişkilerin daha da gelişmesi öngörülmektedir. Bu
ise sadece belirli bölge veya şehirlerde odaklanan ticari ve ekonomik ilişkilerin daha genele
yayılması ile sağlanabilecektir. Karşılıklı ulaşımın çeşitlendirilmesi ve altyapının iyileştirilmesine
yönelik yatırımların gerçekleştirilmesi ile turizm dahil ticari ve ekonomik ilişkilerin gelişmesine
imkan tanınacaktır.
75
Halen devam eden uzun süreli vize alımı, oturma ve çalışma izni gibi Türk işadamlarının
karşılaştığı sorunlar ise, AB müzakereleri süresince hemen değil, ancak müzakerelerin gidişatına
göre kademeli olarak çözüme ulaşması beklenmektedir. Bu problemler devam ettiği sürece
Yunanistan’da Türk yatırımlarının artması imkan dahilinde olamayacaktır.
Sınır bölgelerinin işbirliğini geliştirmeye yönelik, sınır ötesi bölgede sürdürülebilir
kalkınmayı ve ekonomik büyümeyi teşvik eden ortak projelerin finansmanında yararlanılabilecek
mali programlar çerçevesinde kullanılan/kullanılabilecek fonlar ile doğrudan ilişkilerin
gelişmesine paralel olarak karşılıklı ticari ve ekonomik ilişkilerde ivme kazanılması
sağlanabilecektir.
Ulusal sınırların, dengeli gelişmeye ve Avrupa kıtasının birleşimine engel teşkil etmemesi
ve bölgelerarası işbirliğinin geliştirilmesi genel hedefi çerçevesinde 3 bölüme ayrılan
INTERREG III Programı’nın Türkiye ve Yunanistan arasında uygulanan A bölümünün amacı iki
ülke arasında program sahası içinde işbirliğini artırmak ve bölge ekonomisinin gelişimine katkıda
bulunmaktadır. Program, Türkiye tarafında Yunanistan ile kara veya deniz sınırı olan Edirne,
Çanakkale, Balıkesir, İzmir, Aydın ve Muğla olmak üzere 6 ili, Yunanistan tarafında ise Doğu
Balkanları ve Ege denizini kapsamaktadır. Toplam bütçesi 66 milyon euro olan Program’da AB
ülkesi olması sebebi ile Yunan tarafının bütçesi, Avrupa Bölgesel Kalkınma Fonu’ndan 35
milyon euro, ulusal bütçe katkısı 11,7 milyon euro olmak üzere toplam 46,7 eurodur. Türk
tarafının bütçesi ise Türkiye – AB Katılım Öncesi Mali İşbirliği Fonu’ndan 15 milyon euro ve
ulusal bütçe katkısı 4,3 milyon euro olmak üzere toplam 19,3 milyon eurodur. Programın sırası
ile bölgelerarası altyapı, ekonomik gelişme ve istihdam, yaşam kalitesi/çevre/kültür, teknik
yardım olmak üzere dört öncelik çerçevesinde uygulanması öngörülmektedir.
2.7.7. Türkiye - Romanya Ticari ve Ekonomik İlişkileri
Türkiye ile Romanya arasında ticari ve ekonomik ilişkiler, hukuki alt yapının Serbest
Ticaret Anlaşması’nın imzalanması sonrasında ivme kazanmıştır. 29 Nisan 1997 tarihinde
Bükreş’te imzalanan STA’nın 1 Şubat 1998’de yürürlüğe girmesi sonrasında ticaret hacminde
önemli bir artış gözlenmiştir. 1998 yılında 670 milyon dolar olarak kaydedilen ticaret hacmi 2004
yılı itibariyle 3 milyar dolara ulaşmıştır. İhracatın ithalat karşılama oranı 2004 yılı sonunda 0,73
olarak kaydedilmiştir.
76
İki ülkenin Güneydoğu Avrupa Bölgesi ve Karadeniz Ekonomik İşbirliği bünyesinde
stratejik partner konumunda olmasının yanı sıra Türkiye’nin Romanya’nın NATO üyeliğini
desteklemesi ve Romanya’nın Türkiye’nin AB üyeliğini desteklemesi diğer önemli unsurlardır.
Türkiye’nin yurtdışı yatırımlarının en yoğun olduğu ülke olan Romanya, AB üyelik
sürecinde uygulamaya koyduğu mevzuat değişiklikleri ile yabancı yatırımcı için uygun ortamı
hazırlamayı amaçlamıştır. 2004 yılında bölgede en fazla yatırım kaydeden Romanya’da Türk
firmaları Ağustos 2005 itibariyle yabancı yatırımcılar arasında 8700 firma ile dördüncü sırada,
yatırım miktarı olan 470 milyon dolarla dokuzuncu sırada yer almıştır. Yatırımların bankacılık,
gıda, demir-çelik, tekstil, elektrikli ev aletleri sektörlerinde olduğu tespit edilmiştir. Romanya,
büyük ölçekli firmaların yanı sıra KOBİ’lerin de tercih ettiği bir pazar olmuştur.
Otomotiv sanayinde önemli yatırımlara ev sahipliği yapan Romanya’nın otomotiv yan
sanayinde Türkiye ile işbirliği yapma talebi bulunmaktadır. Alt ve üst yapı inşaatlarında AB
üyeliği öncesi ivme kazanan Romen müteahhitlik sektörünün bu iş hacmini karşılayabilmek için
Türk inşaat malzemelerine ihtiyacı tespit edilmiştir. Romanya’da 26 Türk müteahhitlik firması
2004 yılı sonu itibariyle 500 milyon dolar değerinde 45 proje üstlenmiştir.
Romanya’nın Karadeniz’de su altı elektrik hattı ile enerji ihraç etme talebi ile Türkiye’nin
Orta Asya’dan Avrupa’ya doğal gaz aktarımını amaçlayan NABUCCO projesi kapsamında
işbirliği yapma talepleri her iki tarafın enerji konusunda yakın gelecekte gerçekleştireceği
projeleri oluşturmaktadır.
Romanya’nın AB üyeliğinin 2007 gerçekleşmesi beklenmektedir.
2.7.8. Türkiye - Bulgaristan Ticari ve Ekonomik İlişkileri
Bulgaristan’ın politik istikrarının iki ülke ekonomik ilişkilerine olumlu katkısı olduğu
gözlenmiştir. Türkiye’nin Bulgaristan’ın NATO üyeliğini desteklemesi ve Bulgaristan’ın
Türkiye’nin AB üyeliğini desteklemesi diğer önemli unsurlardır.
Türkiye ile Bulgaristan arasında ticari ve ekonomik ilişkiler, hukuki alt yapının Serbest
Ticaret Anlaşması’nın 1998 yılında imzalanması sonrasında ivme kazanmıştır. 1998 yılında 581
milyon dolar olarak kaydedilen ticaret hacmi 2004 yılı itibariyle 1,3 milyar dolara ulaşmıştır.
İhracatın ithalat karşılama oranı 2004 yılı sonunda 0,9 olarak kaydedilmiştir.
77
Türk özel sektörü, Bulgaristan’da doğrudan yatırımları ile on üçüncü sırada yer
almaktadır. Bunlara ilave bazı Türk firmalarının Avrupa’da yerleşik birimlerinden yapmış olduğu
yatırımlarla toplam yatırımın 250 milyon dolara ulaştığı belirtilmektedir. Bu yatırımlar arasında
düz cam ve cam ürünleri üretimi yapılması planlanan tesis, Bulgaristan Yabancı Yatırımlar
Ajansı tarafından son dönemde yapılan en başarılı “greenfield” yatırımı olarak gösterilmiştir. Söz
konusu yatırımın gerçekleşmesinde Tırgoviste Belediyesi’nin sağladığı vergi indirimlerinin
önemli rol oynadığı ve gelecekte benzer örneklerinin beklendiği iletilmiştir. Perakende sektörü,
Türk yatırımlarının dikkati çektiği bir diğer alandır.
Tekstil sektöründe 2002-2003 döneminde Bulgaristan’da üretime geçen Türk firmaları,
Bulgar vatandaşların Avrupa Birliği’nde serbest dolaşım hakkı alması sonrasında ülkede artan
üretim maliyetleri sebebiyle Türkiye’ye geri dönmüştür.
AB fonlarından ISPA çerçevesinde bir Türk firmasının üstlendiği proje bölgede AB
fonları kapsamında iki ülke işadamları için işbirliği imkanları açısından örnek teşkil etmiştir.
Yine bir Türk konsorsiyum tarafından Avrupa Yatırım Bankası finansmanıyla Trakya
Otoyolunun bir bölümünün sorunsuz tamamlanması diğer bir örneği oluşturmaktadır.
Bulgar firmasının İzmit’te madeni yağ alanında yapmış olduğu yatırım, ülkenin önemli
yurtdışı yatırımları arasında yer almaktadır.
Bulgaristan - Türkiye Sınır Ötesi İşbirliği Programı, Türkiye’de Edirne ve Kırklareli
illerini, Bulgaristan’da Hasköy, Yambol ve Burgaz illeri kapsamakta ve sınır bölgesinin
kalkınmasına yönelik kaynak sağlamaktadır. 2004-2006 döneminde AB Komisyonu 15 milyon
euro hibe kaynak tahsis etmiş, 4,5 milyon euro ulusal bütçe katkısı ile toplam 19,5 milyon euro
değerinde kaynak sağlamaktadır. Sınır bölgesindeki projelerin küçük ölçekli olması sebebiyle
pilot uygulama ile “Ortak Küçük Projeler Fonu Hibe Programı” çerçevesinde 500 bin euro tahsis
edilmektedir.
25 Ekim 2005 ve 30 Kasım 2005 tarihlerinde imzalanan hibe sözleşmeleri
kapsamında 7’si Kırklareli ve 2’si Edirne ili tarafından partner olunan 9 proje kapsamına 456 bin
euro hibe kaynak kullanıma sunulmuştur. Projeler ticari kapasitenin artırılması, kültürel işbirliği,
sağlık sektöründe mesleki gelişim, turizm, organik tarım gibi konuları kapsamaktadır.
Bulgaristan’ın 2007 ya da 2008 yılında AB üyeliğini tamamlaması sonrasında bu çalışmaların
hangi kapsamda ele alınacağı henüz netlik kazanmamıştır.
78
Bulgaristan’ın AB üyeliğinin 2007 gerçekleşmesi beklenmektedir. Bu süre içinde
Bulgaristan’a yatırım yapan marka sahibi Türk firmaları Avrupa Birliği içinde üretim yapma
açısından stratejik bir konuma sahip olacaktır.
2.7.9. Türkiye - İran Ticari ve Ekonomik İlişkileri
Türkiye ile İran arasındaki ilişkiler 2000 yılı sonrasında hızlı bir gelişim göstermiştir.
Türk işadamları için bir komşu ülke olması nedeniyle coğrafi yakınlığı, kültürel benzerlikler,
halkın önemli bir bölümünün Türkçe konuşması, bu ülke ile iş yapılmasını teşvik eden unsurlar
olmuştur.
İran’ın korumacı ekonomik siyaseti ve yaşanan siyasi sorunlar ile komşu illerimizin sınai
ve ticari altyapısının yeterince gelişmemiş olması, karayolu ve demiryolları ağlarının yetersizliği,
uçak seferlerinin sayısının düşük düzeyde kalması ve sınır kapılarında karşılaşılan sorunlar İran
ile ikili ekonomik ve ticari ilişkilerin istenilen seviyeye çıkarılamamasındaki etkenler olarak
sıralanabilir.
Son iki yılda (2004-2005) iki ülke arasında ticaret hacmi %130 oranında artış göstererek
2,8 milyar dolar seviyesine ulaşmıştır. Türkiye’nin İran’a olan ihracatı aynı dönemde %170 artış
göstermiştir. İkili ticarette denge İran’dan yapılan doğalgaz alımı nedeniyle İran lehinedir. 2005
yılında ticaret hacminin 4 milyar doları geçmesi beklenmektedir. İki ülke arasında 2010 yılında
gerçekleşmesi beklenen ticaret hacmi hedefi 10 milyar dolardır.
Türkiye, 2004 yılında İran’da beşinci büyük yatırımcı konumuna gelmiştir. İran’da Türk
firmalarının kord bezi, tekstil, bisküvi ve çikolata, seramik üzerine yatırımları ve gerçekleşme
aşamasına gelmiş projeleri bulunmaktadır. GSM operatörlüğü ve havaalanı inşaatı ile ilgili
girişimler ise İran Parlamentosu kararıla askıya alınmıştır. Bu gelişme İran’ı bir yatırım ortamı
olarak değerlendiren Türk girişimcileri olumsuz etkilemiştir.
Bankacılık sektöründe Türk bankaları ile İran bankaları arasında muhabirlik ilişkisi son
derece zayıf durumdadır ve İran bankalarından sadece teyitsiz akreditif açılabilmektedir. İki ülke
ticaretinin geliştirilmesi için bankacılık ilişkilerinin düzenlenmesi gerekmektedir.
79
2.7.10. Türkiye - Irak Ticari ve Ekonomik İlişkileri
II. Körfez Savaşı’nı takiben Irak’ta yaşanan siyasi istikrarsızlık ve güvenlik sorunları
ülkenin ekonomik ve ticari ilişkilerini olumsuz yönde etkilemiş, bu durum Irak’ın Türkiye ile
ilişkilerine de yansımıştır.
Son yıllarda Irak’ta yaşanan gelişmelerin ışığında 2004 yılında Irak ve Türkiye’nin petrol
ürünleri dışında toplam ticaret hacmi 2.3 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. 2004 yılı Haziran
ayında Irak Geçici Hükümeti’nin kurulması ve 2005 yılı Kasım ayında Anayasanın kabulü ülkede
olumlu gelişmelerin başlamasına ön ayak olmuş, böylece 2005 yılında petrol ürünleri hariç
toplam Türkiye-Irak ticareti 2,8 milyar dolara ulaşmıştır. Türkiye’nin Irak ile sınır ticaretinden
elde ettiği kayıt dışı ihracat tutarının ise yaklaşık 2,5 milyar dolar olduğu tahmin edilmektedir. 15
Aralık 2005 tarihinde gerçekleşecek olan seçimler ile kurulacak yeni hükümet ile siyasi istikrarın
ve güven ortamının nispeten daha iyi duruma geleceği ve petrol dışı ihracatımızın 5 milyar doları
aşabileceği düşünülmektedir.
Türk firmalarının Irak’a ihraç ettikleri malların başında mineral yakıtlar, elektrikli
makineler, tuz-kükürt-çimento, demir-çelik, kazan-makine, demir-çelik eşya, mobilya, plastik,
içecekler ve sabun yer alırken, Türkiye Irak’tan öncelikli olarak mineral yakıtlar ve hurda ithal
etmektedir. Toplam ithalat miktarı ise 450 milyon dolar civarındadır.
II. Körfez Savaşı sonrası mal sevkıyatları ve müteahhitlik hizmetleri güvenlik şartlarının
nispeten daha iyi olduğu Irak’ın Kuzey bölgesine kaymıştır. II. Körfez savaşını takiben Türk
firmalarının Irak’ta günümüze kadar gerçekleştirmiş oldukları müteahhitlik hizmetleri 3.5 milyar
dolara ulaşmıştır. Irak’ın yeniden yapılandırılması çerçevesinde ülkede büyük inşaat ve altyapı
projeleri bulunmaktadır, Irak’ta 2005 yılının ilk on ayında 5.7 milyar dolar değerinde 2500 inşaat
ve altyapı projesi başlatılmış, 2005-2007 bütçesinde altyapı ve inşaat projelerine 31 milyar dolar
ayrılmıştır. Ancak güvenlik şartları bu potansiyelin değerlendirilmesinin önündeki en önemli
engeldir. Şartların daha iyiye gitmesi durumunda Türk müteahhit firmalarının söz konusu iş
imkanlarından daha fazla yararlanabilecekleri düşünülmektedir.
Irak’ta petro-kimya, demir-çelik, çimento, üre gibi alanlarda devlete ait fabrikaların
modernizasyonu ve rehabilitasyonu söz konusudur ancak ülkede finansman eksikliği ve
bürokrasinin ağır işlemesinden dolayı Türk firmaları söz konusu projelere ilgi göstermekle
beraber somut adım atılmamaktadır. Bu itibarla Irak Hükümeti’nin ülkeye taahhüt ve tahsis
80
edilen hibe fonlarını biran önce aktive etmelerinde ve daha hızlı çalışan bir bürokratik ortam
yaratmalarında fayda görülmektedir.
Türk firmaları Iraklı bankalar ve konsorsiyum bankalarının uyguladıkları yüksek banka
masrafları nedeniyle zor durumda kalmakta, bu durum ticaretin önünde önemli bir engel teşkil
etmektedir. Rekabet ortamı yaratarak bu rakamların daha uygun düzeylere indirilmesi için Türk
bankalarının Irak’ta şube açmalarının teşvik edilmesinde yarar görülmektedir. Ayrıca, gerek
teminat mektubu gerek ihracatın sigortalanması hususlarında Türk Eximbank’ın biran önce
devreye girmesi Türk taahhüt ve ticaret firmalarının önünü açacak bir mekanizma olacaktır.
2.7.11. Türkiye - Suriye Ticari ve Ekonomik İlişkileri
Türkiye’nin Orta Doğu’da giderek önem kazanan ticaret ortaklarından biri olan Suriye,
son yıllarda gerçekleştirdiği ekonomik liberalizasyon çabaları çerçevesinde önemli adımlar
atmakta, buna bağlı olarak da komşuları ile ilişkilerinde belirli açılımlar yaşamaktadır.
Son yıllarda Suriye ile Türkiye arasındaki ekonomik ve ticari ilişkilerde gözle görülür bir
ilerleme kaydedilerek, ilk kez 2000 yılında iki ülke ticaret hacmi bir önceki yıla oranla %25,7
oranında büyüme göstermiştir. Bu çerçevede ekonomik ve ticari ilişkileri olumsuz yönde
etkileyen sorunların halli durumunda, 2004 yılı ve 2005 yılının ilk on ayında sırasıyla 750 milyon
dolar ve 663 milyon dolar olarak gerçekleşen iki ülke ticaret hacminin 2 yıl içinde 2,5 milyar
dolara ulaşabileceği düşünülmektedir.
Hukuki altyapının en önemli unsuru olan Türkiye-Suriye Serbest Ticaret Anlaşması,
Aralık 2004’de Suriye’de imzalanmıştır. Suriye’de iç onay süreci tamamlanan Anlaşma,
Türkiye’de TBMM’nin gündeminde yer almaktadır. Anlaşmanın 2006 yılı başında yürürlüğe
girmesi öngörülmektedir. Bu Anlaşma çerçevesinde gümrük vergilerinin 12 yıllık bir süreç içinde
aşamalı olarak sıfırlanması öngörülürken, miktar kısıtlamaları ve bazı mallara getirilen ithal
yasakları ile gümrük dışı harç gibi tarife dışı engellerin tamamen kaldırılması söz konusu
olacaktır.
Ticaret ve Sanayi Bakanlığı ile Suriye Sanayi Bakanlığı arasında Ekim 2004’te imzalanan
İşbirliği Protokolü’ne göre Türk ve Suriyeli üyelerden oluşan bir izleme komitesi kurulmuştur.
Komitenin Türk tarafında Sanayi Bakanlığı ve İş Konseyi yetkilileri yer alırken, Suriye tarafında
da Sanayi Bakanlığı ve İş Konseyi Muhatap Kuruluş yetkilileri bulunmaktadır. Suriye’de yatırım
81
projesi olan Türk firmaları zorluk çektikleri noktalarda bu komiteye başvuracak ve komite
sorunların halli konusunda gerekli girişimlerde bulunacaktır.
Diğer taraftan Türk firmalarının Suriye’deki müteahhitlik taahhütleri 106 milyon dolar
civarında olmakla beraber, bu rakam Suriye’nin müteahhitlik alanında sunduğu potansiyelin
oldukça altındadır.
Suriye’nin bilinen doğalgaz rezervleri 240,5 milyar m3 ve yıllık doğalgaz üretimi ise 4,1
milyar m3 civarındadır. Tüpraş, Suriye Milli Petrol Şirketi’nden (SYTROL), yıllık bazda yapılan
kontratlarla ham petrol alımına 1995 yılında başlamıştır. Türkiye’nin enerji kaynaklarının
çeşitlendirilmesinin taşıdığı önem dikkate alındığında, sınırlarımıza çok yakın bir bölgede
bulunan rezervlerden elde edilecek doğalgazın yaklaşık 300 km’lik bir boru hattı ile güneydeki
sanayi merkezlerimize taşınması mümkün görülmektedir.
Suriye ve Türkiye arasında enerji alanında en önemli konuları, Atatürk Barajı nedeniyle
kontrol altına alınan Fırat Suları ve Asi Nehri teşkil etmektedir. İki ülke arasında gerçekleştirilen
resmi ziyaretlerde Asi Nehri üzerinde kurulacak baraj inşaası için alınan prensip kararının hayata
geçirilmesine yönelik çalışmaların başlatılması konusunda da görüş birliğine varılmıştır.
Suriye ile Mardin, Şanlıurfa, Gaziantep, Kilis ve Hatay illerimiz arasında sınır ticareti
yapılmakta olup, Suriye’nin bugüne kadar sınır ticareti kapsamında ithalata izin vermemesi
nedeniyle bu kapsamdaki ticaret tek taraflı olarak ülkemizin sağladığı tarife tavizleri ile
yürütülmektedir.
Suriye üretim makineleri ve otomotiv sanayi ürünleri açısından cazip bir pazardır. Diğer
yandan, endüstriyel büyüme, arazi ıslahına yönelik çalışmalar, su ve atık su projeleri ve inşaat
sektöründeki büyümeden dolayı pompa ve kompresör pazarında önemli bir potansiyel
görülmektedir.
Bütün bu gelişmeler ile birlikte Lübnan Eski Başbakanı Rafik Hariri’nin öldürülmesi ile
ilgili BM Meclis Raporunun yayınlanmasını takiben tekrar ivme kazanan Suriye ve Amerika
Birleşik Devletleri arasındaki gerginliğin devamı halinde Türk firmalarının Suriye ile ticaretleri
sırasında özellikle Amerikan bankaları kullanılarak yapılan transferlerin bloke edilmesi,
Amerikan
menşeli
malların
Suriye’ye
ihracatının
engellenmesi
gibi
sorunlar
ile
karşılaşabilecekleri, ayrıca bazı firmalarımızın Suriye’de oluşacak güvensiz ortam nedeniyle
82
ülkeye yatırım yapma planlarını erteleyebilecekleri ve bu durumun Türkiye–Suriye ikili
ekonomik ilişkilerini olumsuz yönde etkileyebileceği düşünülmektedir.
2.8. TÜRKİYE’NİN TARAF OLDUĞU KÜRESEL VE BÖLGESEL EKONOMİK
İŞBİRLİĞİ TEŞKİLATLARI
Türkiye, AB’ye tam üyelik süreci ile birlikte diğer çok taraflı işbirliği kuruluşlarında da
aktif tutumunu sürdürmektedir. Türkiye bu kapsamda, İslam Teşkilatı Konferansı (İKT),
Ekonomik İşbirliği Teşkilatı (EİT), Karadeniz Ekonomik İşbirliği (KEİ) gibi örgütler vasıtasıyla
çevresinde barış, istikrar ve ekonomik gelişme olanaklarını arttırmaya çalışmaktadır. İKT üyesi
ülkelere yapılan ihracatın Türkiye’nin toplam ihracatı içerisindeki payı 2004 yılı itibariyle 10
milyar 141 milyon dolarla %16,1’dir. İKT üyesi ülkelerden yapılan ithalatın toplam ithalat
içerisindeki payı ise, 10 milyar 565 milyon dolarla %,10,8’dir.
KEİ, Balkanlardan Kafkaslara kadar uzanan 20 milyon kilometre karelik bir alanı
kapsayan, petrol, doğalgaz, kömür, çeşitli mineraller ve ormancılık gibi doğal kaynaklar
yönünden zengin olan, 350 milyonu aşkın insanın yaşadığı bir coğrafyadır. Konumu itibariyle
Batı Avrupa ile Orta Asya ve Orta Doğu ülkelerine bir geçiş noktası teşkil etmektedir. Bu
işbirliği, soğuk savaş sonrasında bölgede daha istikrarlı bir ortamın oluşmasına katkıda
bulunacaktır. Ekonomik İşbirliği Teşkilatı üyesi ülkelere yapılan ihracatın Türkiye’nin toplam
ihracatı içerisindeki payı 2004 yılı itibariyle 2 milyar 186 milyon dolarla %3,5’tir. ECO üyesi
ülkelerden yapılan ithalatın toplam ithalat içerisindeki payı ise, 3 milyar 208 milyon dolarla
%3,3’dür. Türkiye’nin bölge ülkeleriyle ticaretinde, İran, Kazakistan ve Azerbaycan ilk üç sırada
yer almaktadır.
2.8.1. İslam Konferansı Teşkilatı Ekonomik ve Ticari İşbirliği Daimi Komitesi (İSEDAK)
İslam Konferansı Teşkilatı (İKT), nüfusunun tamamı veya bir kısmı Müslüman olan 57
ülkenin üye olduğu ve bu ülkeler arasında siyasi, iktisadi, kültürel, bilimsel ve sosyal
dayanışmayı ve işbirliğini amaçlayan uluslararası bir kuruluştur.
Teşkilatın en öِnemli karar organları sırasıyla; İslam Zirve Konferansı, Dışişleri Bakanları
Konferansı ve Daimi Komitelerdir. Cidde'deki Genel Sekreterliğin yanı sıra, çeşitli ihtisas
kuruluşları da oluşturulmuştur. Bunlardan en önemlisi, 1974 yılında kurulan İslam Kalkınma
Bankası (İKB)'dır. Türkiye İKB’ye sermaye katkısı açısından altıncı sırada yer almakla birlikte
söz konusu bankanın kaynaklarından en fazla istifade eden ülkelerden biridir. İKT üye sayısı
açısından Birleşmiş Milletler (BM)’den sonra gelen en büyük uluslararası örgüttür. İKT Genel
83
Sekreterliği görevine Türkiye’nin adayı olan ve üç yıllık bir süre için seçilen Prof. Dr. Ekmelettin
İHSANOĞLU 2005 yılında yeni görevine başlamıştır.
İSEDAK gündemindeki bazı işbirliği alanları ve projeleri; üye ülkeler arasında ticaretin
arttırılması için gerekli politikaların ve mekanizmaların oluşturulması ve bu kapsamda tercihli
ticaret düzenlemeleri, Dünya Ticaret Örgütü faaliyetlerinin izlenmesi, borsalar arası işbirliğinin
geliştirilmesi, özel sektör toplantıları ve fuarları, Turizm, yoksullukla mücadele ve bazı üye
ülkelere ekonomik yardımlardır.
İslam Teşkilatı Konferansı (İKT), geniş bir coğrafyaya yayılmış üye ülkeler arasındaki
gelişmişlik farklılığı ve farklı yönetim biçimleri, alınan kararların bağlayıcı olmayışı, yeterli mali
kaynak ve disipline sahip olamaması gibi nedenlerle istenen etkinlikte değildir. İKT’de yeterli
işbirliği projesinin üretilememesi, bunların finansman imkanlarıyla desteklenememesi ve
hazırlanan anlaşmaların yeterli sayıda üye ülke tarafından onaylanıp vakitlice uygulanamaması
temel sorunlardır.
İKT üyesi ülkelere yapılan ihracatın Türkiye’nin toplam ihracatı içerisindeki payı 2004
yılı itibariyle 10 milyar 141 milyon dolarla %16,1’dir. İKT üyesi ülkelerden yapılan ithalatın
toplam ithalat içerisindeki payı ise, 10 milyar 565 milyon dolarla %10,8’dir.
2.8.2. Karadeniz Ekonomik İşbirliği (KEİ)
Türkiye’nin daveti üzerine Arnavutluk, Azerbaycan, Bulgaristan, Ermenistan, Gürcistan,
Moldova, Romanya, Rusya Federasyonu, Türkiye, Ukrayna ve Yunanistan devlet ve hükümet
başkanları 25 Haziran 1992 tarihimde İstanbul’da bir zirve toplantısı gerçekleştirmişlerdir.
Liderler, imzaladıkları Zirve Deklerasyonu ile Karadeniz Ekonomik İşbirliği Örgütünü
oluşturmuşlardır. Nisan 2004 tarihinde Sırbistan Karadağ’ın da birliğe katılımıyla üye ülkelerin
sayısı 12ye ulaşmıştır. Yalta’da 5 Haziran 1998 tarihinde Devlet ya da Hükümet başkanları
tarafından imzalanan KEİ Şartı’nın 1 Mayıs 1999 tarihi itibariyle yürürlüğe girmesiyle, KEİ
bölgesel bir ekonomik örgüt haline gelmiştir.
KEİ’nin Organları; KEİ Zirvesi, Dışişleri Bakanları Toplantısı, Karadeniz Ekonomik
İşbirliği Parlamenterler Asamblesi (KEİPA), Karadeniz Ekonomik İşbirliği İş Konseyi (KEİK)
ve KEİ Sekreteryası’ndan oluşmaktadır.
KEİ için öncelik taşıyan işbirliği alanları; bölge içi ticaretin geliştirilerek halen mevcut
tarife ve tarife dışı engellerin aşamalı olarak kaldırılması ve ileride serbest mübadele bölgesi
84
kurulması, yabancı yatırımların teşvik edilmesi, enerji alanında Karadeniz bölgesine özgü bir
enerji stratejisi hazırlanması ve elektrik sistemlerinin birleştirilmesi, kara taşımacılığı alanında alt
yapının kuvvetlendirilmesi ve Avrupa – Asya bağlantısının sağlanması, ortak bir iletişim
politikası oluşturulması, Karadeniz’de kirliliğin önlenmesi, tarımsal gelişme ve gıda güvenliğinin
sağlanması, KOBİ’lerin geliştirilip desteklenmesi, turizm alanında aksiyon planının hazırlanması,
bilim ve teknoloji alanındaki yeni gelişmelerden yararlanılması, öğretim ve eğitime yatırım
yapılması, kurumsal yenileşmenin ve iyi yönetimin sağlanması, organize suçlar, terörizm,
uyuşturucu madde ve silah kaçakçılığı, yolsuzluk ve para aklama ile mücadele, tabii afetler
karşısında işbirliğidir.
KEİ, Balkanlardan Kafkaslara kadar uzanan 20 milyon kilometre karelik bir alanı
kapsayan, petrol, doğalgaz, kömür, çeşitli mineraller ve ormancılık gibi doğal kaynaklar
yönünden oldukça zengin olan, 350 milyonu aşkın insanın yaşadığı bir coğrafyadır. Konumu
itibariyle Batı Avrupa ile Orta Asya ve Orta Doğu ülkelerine bir geçiş noktası teşkil etmektedir.
Bu işbirliği, soğuk savaş sonrasında bölgede daha istikrarlı bir ortamın oluşmasına katkıda
bulunacaktır.
KEİ üyesi ülkelere yapılan ihracatın Türkiye’nin toplam ihracatı içerisindeki payı 2004
yılı itibariyle 6 milyar 736 milyon dolarla %10,7’dir. KEİ üyesi ülkelerden yapılan ithalatın
toplam ithalat içerisindeki payı ise, 15 milyar 263 milyon dolarla %15,6’dır.
2.8.3. Ekonomik İşbirliği Teşkilatı (EİT)
EİT, Türkiye, İran ve Pakistan arasında bölgesel ekonomik işbirliğini geliştirmek
amacıyla 1964 yılında kurulmuş olan Kalkınma İçin Bölgesel İşbirliği (RCD) Teşkilatı'nın
devamı olarak 1985 yılında kurulmuştur. 1992 yılında Afganistan, Azerbaycan, Kazakistan,
Kırgızistan, Özbekistan, Tacikistan ve Türkmenistan’ın Ekonomik İşbirliği Teşkilatı’na
katılmaları olanağı sağlanmıştır. Böylelikle üzerinde
350
milyon
insanın
yaşadığı,
7
milyon kilometrekarelik alanı kapsayan on üyeli bir örgüt haline gelmiştir.
EİT'nin Organları; Zirve , Bakanlar Konseyi, Daimi Temsilciler Konseyi, Bölgesel
Planlama Konseyi (BPK) ve Yazmanlıktır.
EİT, orta vadede üye ülkeler arasında işbirliğinin gerçekleşmesine yönelik öncelikli
hedefler olarak seçtiği ticaret, ulaştırma /haberleşme ve enerji sektörlerine ağırlık verilmesi
stratejisini benimsemiştir.
85
EİT gündemindeki bazı işbirliği projeleri; EİT Ticaret ve Kalkınma Bankası ve
Sigorta Şirketi, EİT Ticaret ve Sanayi Odası, Almatı-Taşkent-Tahran-İstanbul Trans - Asya
Demiryolu Güzergahında yük ve yolcu taşımacılığı, EİT Transit Ticaret Anlaşması, EİT Ticaret
Anlaşması (ECOTA), EİT İşadamlarının Vize İşlemlerinin Kolaylaştırılması Anlaşmasıdır.
Türkiye'nin, Orta Asya Türk Cumhuriyetleri, ile beraberce üye olduğu bir bölgesel
ekonomik işbirliği teşkilatı olan EİT'nin ülkemiz için önemi büyüktür. Türkiye
konumu,
gelişmişlik düzeyi ve tüm dünya ile siyasi ve ekonomik ilişkileriyle Ekonomik İşbirliği Teşkilatı
içinde öncü bir durumdadır. EİT bölgesinin zengin enerji kaynaklarının akılcı bir şekilde
kullanılması ve uluslararası pazarlara ulaştırılması ülkemiz bakımından da önem taşımaktadır.
Ekonomik İşbirliği Teşkilatı üyesi ülkelere yapılan ihracatın Türkiye’nin toplam ihracatı
içerisindeki payı 2004 yılı itibariyle 2 milyar 186 milyon dolarla %3,5’tir. ECO üyesi ülkelerden
yapılan ithalatın toplam ithalat içerisindeki payı ise, 3 milyar 208 milyon dolarla %3,3’dür.
Türkiye’nin bölge ülkeleriyle ticaretinde, İran, Kazakistan ve Azerbaycan ilk üç sırada yer
almaktadır.
2.8.4.Gelişmekte Olan Sekiz Ülke (D – 8)
D-8 İşbirliği, Türkiye’nin daveti üzerine, İran, Pakistan, Bangladeş, Malezya, Endonezya,
Mısır ve Nijerya’nın katılımıyla 22 Ekim 1996 tarihinde İstanbul’da düzenlenen “Kalkınma
İşbirliği Konferansı” ve müteakip olarak düzenlenen bir dizi hazırlık toplantısından sonra, 15
Haziran 1997 tarihinde İstanbul’da yapılan Devlet ve Hükümet Başkanları Zirve’sinde resmen
hayata geçmiştir. D-8, ilkeleri ve kapsadığı coğrafi alan itibariyle bölgesel olmaktan çok küresel
görünüme sahip bir kuruluştur. Örgüte üye ülkelerin 2002 yılı istatistiklerine göre toplam nüfusu
850 milyondur. Petrol, doğalgaz, kalay, kahve, kauçuk, palmiye yağı gibi zengin kaynaklara
sahiptirler.
D – 8’in Organları; Zirve, Konsey, Komisyon, İcra Direktörlüğüdür.
D – 8’in işbirliği alanları, ticaret; sanayi; iletişim ve enformasyon; finans, bankacılık ve
özelleştirme; kırsal kalkınma; bilim ve teknoloji; yoksullukla mücadele ve insan kaynaklarının
geliştirilmesi; tarım; enerji; çevre; sağlık; turizm; kültür ve spordur. D-8 gündemindeki bazı
işbirliği projeleri ise Tercihli Ticaret Anlaşması ve Gümrük Konularında Çok Taraflı İdari
Yardımlaşma Anlaşmasıdır.
86
D-8 üyesi ülkelere yapılan ihracatın Türkiye’nin toplam ihracatı içerisindeki payı 2004
yılı itibariyle 1,6 milyar dolarla %2,5’tir. D-8 üyesi ülkelerden yapılan ithalatın toplam ithalat
içerisindeki payı ise, 4,0 milyar dolarla %3,9’dur.
3.
AVRUPA BİRLİĞİ’NE VE TÜRKİYE’NİN ÜYELİK SÜRECİNE İLİŞKİN
PERSPEKTİFLER
3.1. AB GENİŞLEMESİ
AB, 1999 yılında Helsinki
Zirvesi ile birlikte kendi içinde
belirgin bir dönüşümün ilk adımını
atmış ve genişleme sürecine ilişkin
yeni bir yaklaşım ortaya koymuştur.
Helsinki Zirvesi ile birlikte AB’nin
sınırlarının coğrafi ve dinsel-kültürel
AB’nin Gelişiminin Önümüzdeki 10-15 Yıllık
Perspektifi
•
•
•
•
•
•
Siyasi birlik düşük olasılık
Lizbon Kriterlerinin erişimi hala zor
Avrupa’nın rekabet gücünün artması, işgücü
piyasasının reformuna bağlı
Daha küçük bir Avrupa bütçesi
Türkiye sonrasında yeni bir genişleme dalgası mümkün
değil
Türkiye’nin üyeliği, büyük ölçüde Avrupa ekonomik
modelinin başarısına bağlı
esaslara dayanılarak çizilmesini
öngören, bütünlüğe vurgu yapan, Avrupalılığı geçmişe ve içe dönük tanımlayan yaklaşım
değiştirilip daha kapsayıcı bir bakış açısı benimsenmiştir. Bu yeni bakış açısı; Avrupa’yı ileriye
dönük tanımlayarak iktisadi ve siyasi temeller üzerine kurmakta, genişlemeyi ve genişlemenin
getirdiği kültürel farklılıkları zenginlik olarak değerlendirmekte; genişlemeyi Birlik’i zayıflatan
değil, aksine Birlik’in ekonomik ve politik aktör olarak uluslararası arenada güç kazanmasını
sağlayan bir unsur olarak görmektedir.
17 Aralık 2004 Brüksel Zirvesinde Türkiye ile tam üyelik müzakerelerine başlanması
kararı ve 3 Ekim 2005’te bu müzakerelerin başlaması daha geniş ve farklılıklara açık bir AB’nin
işaretidir. ‘Komşuluk Politikası’ kapsamında AB’nin Doğu Akdeniz ve Kafkasya ile tutarlı
ilişkiler ve ekonomik bütünleşme yaratarak bu bölgelerde demokrasi, hukukun üstünlüğü, insan
hakları gibi değerleri yaymaya, refah ve istikrar ortamı yaratmaya çalışması bunun bir yansıması
olarak görülebilir. AB, kendi istikrar, refah ve güvenliğini sağlamak için içe kapanmaktansa,
çevresindeki farklı kültüre sahip ülkelerle işbirliği içinde hareket etmenin önemine daha çok
inanmaya başlamıştır. Yine de köklü bir zihniyet değişikliği gerektiren bu anlayışın tam bir zafer
kazanmasının ve daha küçük ve derin bir Avrupa fikrinin tamamen göz ardı edilmesinin yakın
gelecekte mümkün olmadığı görülmektedir. Büyük genişleme dalgalarının AB’nin politik
87
bütünleşmesinin ve ortak bir dış politika ve güvenlik politikası belirlemesinin önünde engel
olduğu fikri hala kabul görmektedir. Son dönemde AB15 ülkelerinde yapılan kamuoyu
yoklamaları, Avrupa halklarının giderek daha fazla genişleme aleyhinde yer almaya
başladıklarını göstermektedir. Bu durumun büyük oranda genişlemenin fayda ve maliyetlerinin
AB15’te yer alan ülkelerin halkları tarafından yeterince bilinmemesinden ve bireylerin sadece
genişlemenin eski üyelere getirdiği mali yüklere odaklanmalarından kaynaklandığı açıktır.
Ayrıca, orta vadede üye ülkelerde ‘içe dönük bir Avrupa’ yanlısı hükümetlerin iktidara
gelebileceği olasılığı göz önünde bulundurularak AB içinde derinleşme yanlılarının güç
kazanması ve genişleme sürecinin daha statik bir hal alması olasılığı göz ardı edilmemelidir. Bu
tür bir politika değişiminin başlıca hedefi ise Türkiye olacaktır.
AB’nin şu anda yaşadığı ve önümüzdeki 10-15 yılda da yaşamaya devam edeceği sancılı
dönem, derinleşme ile genişlemeyi uyumlu ve eşzamanlı olarak birleştirme çabasının bir
sonucudur. Önümüzdeki 15 yıl içinde AB’nin planlanan politik bütünleşmeyi sağlaması ihtimali
ise uzak görünmektedir. Politik bütünleşmeye doğru önemli bir adım olan AB Anayasası’nın en
başta Fransa, Hollanda gibi AB’nin kurucu üyeleri tarafından referandumlarla reddedilmiş
olması, Avrupa halklarının daha derin bir birliktelik için henüz hazır olmadıklarının ve hala kendi
ulusal yapıları içinde bağımsız hareket etmek istediklerinin göstergesidir. Ayrıca, bu tepki
Avrupa halklarının Anayasa referandumlarını genişleme ve Türkiye’nin AB’ne üyeliği ile
bağdaştırmasından kaynaklandığı yorumları yapılmıştır. Bu da pek çok Avrupalı’nın genişleme
ve Türkiye’nin üyeliğine sıcak bakmadığını göstermektedir. Fakat 2007 yılında sırayla dönem
başkanlığı yapacak olan Almanya ve Portekiz’in AB Anayasası’nı tekrar gündeme taşıyacakları
konusunda yaptıkları açıklamalar ve Almanya’nın Fransız ve Hollanda halklarının kafalarındaki
soru işaretlerini gidermek için Anayasa’ya sosyal devlet uygulamalarının korunacağı ile ilgili bir
deklarasyon ekleme niyeti, AB Anayasası’nın kabul görmesi yolunda çabaların süreceği anlamına
gelmektedir.
3.2. AVRUPA EKONOMİSİNİN BAŞLICA SORUNLARI
AB’nin en ciddi problemlerinden biri Avrupa ekonomisinin geçirdiği uzun durgunluk
dönemidir. AB, ABD ile girdiği rekabet yarışında uzun süredir geride seyretmektedir ve büyüyen
Asya ekonomileri karşısında da zorlanacağı görülmektedir. 2000 yılında belirlenen Lizbon
Stratejisi doğrultusunda, ‘Avrupa ekonomisini 2010 yılında en dinamik, bilgiye dayanan,
rekabetçi, sürdürülebilir bir büyüme sergileyen ekonomisi haline dönüştürme’ hedefini ise
88
gerçekleştirilememiştir. Avrupa ekonomisinin temel sorunlarına çare bulamaması genişleme
karşıtlarına güç vermektedir. Lizbon’da Avrupa ekonomisini dünyadaki diğer büyük
ekonomilerle -özellikle ABD ekonomisi ile- rekabet edebilir bir hale getirmek doğrultusunda bir
takım hedefler belirlenmiştir:
1. Tüm Avrupa’yı bir bilgi toplumu haline getirmek
2. AB’de yıllık %3’lük sürdürülebilir büyüme sağlamak
3. Tek pazar hedefinin tamamlanması çerçevesinde devlet yardımlarını ortadan kaldırmak
ve rekabet politikasını hayata geçirmek
4. Finansal hizmetlerin etkinleştirilmesini sağlamak
5. 2010 yılında ülkelerin GSYİH’larının %3’ünü AR-GE harcamalarına ayırmalarını
sağlamak
2005 yılına gelindiğinde Lizbon Kriterleri ışığında ABD ve AB ekonomileri
karşılaştırıldığında, AB ekonomisinin ABD ekonomisiyle hala rekabet edecek güce sahip
olmadığı görülmektedir. World Economic Forum (WEF), AB15’e dahil olan tüm ülkelerin
yukarıda sayılan kriterleri ne kadar yerine getirebildiklerinin bir değerlendirilmesini yapmıştır.
Bu değerlendirmeye göre, Lizbon Kriterleri en çok Finlandiya, Danimarka ve İsveç’in dahil
olduğu İskandinav ülkeleri tarafından, en az ise İspanya, Portekiz, Yunanistan ve İtalya’nın dahil
olduğu Akdeniz ülkeleri tarafından hayata geçirilmiştir. Bu da AB içinde bir kuzey-güney
farklılığının işaretini vermektedir. AB’nin 10 yeni üyesi ise bu kriterlerin çok uzağında
kalmaktadır.
2004 yılı itibariyle ekonomideki durgunluğun ve büyüme probleminin aşıldığı, 2005
yılında bu ekonomik iyileşmenin daha gözle görülebilir olacağı ve Avrupa dışındaki bölgelerde
yaşanan hızlı büyümenin Avrupa ihracatına olumlu etki yapacağı düşünülse de (AB Merkez
Bankası ve pek çok danışmanlık kuruluşu önümüzdeki iki yıl için Euro Bölgesi’ndeki büyümeyi
%2-2.25 arasında tahmin etmektedir) Euro Bölgesi’ndeki düşük büyüme oranının yapısal bir
sorun haline geldiği açıktır. Ayrıca, doğum oranının azalması, yaşlanan nüfus ve azalan işgücüne
bağlı olarak sosyal güvenlik dengesinin bozulması, işsizlik, kamu açıkları ve Avrupa
ekonomisinin dış etkenlerden kolay etkilenir olması (örneğin petrol fiyatlarındaki dalgalanma)
gibi problemlerin, eğer topyekün bir reform programı uygulamasına girişilmezse, gelecekte de
sürmesi beklenmektedir. AB’nin büyüme politikasının kamu açıklarını belirli sınırlar içinde
89
tutmak isteyen İstikrar ve Büyüme Paktı ile çeliştiği ve Pakt’ın kamu açıkları konusundaki
sınırlarının yakın gelecekte de çiğnenmeye devam edeceğini göstermektedir.
Nüfusun yaşlanması, işgücünün azalması ve işgücü maliyetlerinin yüksek olması,
önümüzdeki 15 yılda AB ekonomisini ciddi anlamda zorlayacaktır. AB ekonomisinin, özellikle
düşük işgücü maliyetleri sayesinde yüksek bir rekabet gücüne sahip olan Çin, Hindistan ve Doğu
Asya ekonomilerinin karşısında durması son derece zordur. İgücü maliyetlerini düşürmek için
AB’nin işgücü piyasasında reforma gitmesi kaçınılmazdır. İşgücü eksikliğinin giderilmesi ise
doğru göç politikaları izlenmesi ile mümkün olacaktır.
Ekonomideki tüm bu zorlukların ve özellikle de işgücü piyasası reformu fikrinin AB
içinde tetiklediği en önemli tartışma, sosyal devlet yanlıları ile liberal ekonomi yanlıları arasında
yaşanmaktadır. Sosyal devlet yanlılarının en büyük korkusu, sürekli liberalleşen bir çizgide
ilerleyen Avrupa ekonomisinin sosyal devlet ve refah devleti politikalarını giderek terkedeceği
fikridir.
15-16 Aralık 2005 tarihinde Brüksel’de gerçekleşen AB Konseyi Liderler Zirvesi
sırasında 2007-2013 dönemine ait bütçe konusunda liberal politikaların savunucusu olan AB
dönem başkanı İngiltere daha az harcama içeren, yapısal fonlarda küçültmeye giden ve şu anda
bütçenin %40’ının ayrıldığı tarım sübvansiyonlarının azaltılmasını savunurken, özellikle Fransa
ve yeni üye olan Orta Avrupa ülkeleri olmak üzere pek çok AB ülkesinden olumsuz tepki
almıştır. Zirve’nin sonucunda 2007-2013 AB bütçe taslağı konusunda varılan anlaşma sosyal
devlet yanlılarının lehine olmuştur.
Bütçe radikal bir küçülme ya da Ortak Tarım Politikasında 2013 yılına kadar köklü bir
değişiklik getirmemekle birlikte liberal ekonomi yanlılarının ufak tefek kazanımları da olmuştur.
Bütçe, AB GSYIH’nın %1.045’ine denk düşecek şekilde 862,3 milyar euroda sabitlenmiş (daha
önceki dönem başkanı olan Lüksemburg’un teklifinden 22 milyar euro daha az) ve Ortak Tarım
Politikası’na ayrılan 293 milyar euronun Bulgaristan ve Romanya üye olduktan sonra da miktar
olarak değişmemesine ve 27 ülke arasında paylaşılmasına karar verilmiştir. AB’nin içinde
bulunduğu ekonomik durum göz önüne alındığında, 2013 sonrasında hazırlanacak bütçe için de
benzer bir trendin devam etmesi beklenebilir.
Özetle, yukarıda sayılan problemlerin çözümü için AB15 ülkelerinde somut adımlar
içeren kökten bir reform programı ortaya konmadığı takdirde Avrupa önümüzdeki 15 yılda daha
90
ağır bir durgunluk dönemine girecektir. Bunun olmaması için Avrupa Komisyonu Lizbon
Stratejisine yeni bir ivme kazandırma çabası içindedir. Önümüzdeki 15 yıl içinde AB ülkelerinde
iktidara gelecek hükümetlerin bu konudaki tavırları belirleyici olacaktır. Bahsedilen reformların
hayata geçirilmesi yönetimdeki siyasi partilerin kendi kamuoylarını memnun etme ve oy
potansiyellerini koruma gibi endişeleri yüzünden son derece zor olacaktır. Örneğin; son 5 yıldır
Alman politikacılar, sosyal güvenlik sistemi ve işgücü piyasasında düzenleme yapılmasının
ihtiyacının farkına varmışlardır; fakat iç siyasal dinamikler bu düzenlemelerin yapılmasına izin
vermemiştir. Yani, Avrupa ülkeleri kendi kamuoylarını da düşünerek hem Avrupa sosyal
modelini korumak hem de rekabetçi bir ekonomi geliştirmek gibi zor bir işi başarmaya
çalışacaktır.
AB-15’e göre çok daha dinamik bir ekonomiye ve yüksek büyüme oranlarına sahip olan
10 yeni üyenin ise AB-15 ile tam bir ekonomik uyum sağlaması, AB’nin orta vadede çaba
sarfetmesi gerektiren diğer bir konudur. AB ekonomisinin genel sorunları, yeni üyelerin Birlik’e
uyumunun getirdiği mali yükle birleşince, önümüzdeki yılların gündemi daha da ağırlaşmaktadır.
3.3. AVRUPA BİRLİĞİ’NİN GELECEĞİNE İLİŞKİN ÖNGÖRÜLERİN
TÜRKİYE’YE YANSIMALARI
Helsinki Zirvesi’nde genişleme sürecine ilişkin yeni bakış açısı AB’nin Türkiye’nin
adaylık sürecine ilişkin bakış açısına da yansımış ve Türkiye aday ülke olarak kabul edilmiştir.
Bu tarihten itibaren Türkiye yoğun bir reform sürecine girmiş ve ekonomik ve politik sisteminin
dönüşümü için önemli bir süreci başlatmıştır. Bu süreç siyaset çevrelerinde olduğu kadar sivil
toplumda da bir zihniyet dönüşümünü başlatmıştır. Üyelik müzakerelerinin başlaması ile bu
dönüşüm geri dönülmez bir hal almıştır. AB üyeliği perspektifi, Türkiye’nin değişim süreci için
iç dinamiklerle işbirliği halinde çalışacak ve iç dinamikleri hızlandıracak vazgeçilmez bir dış
dinamiktir. Üyelik müzakerelerinin ve üyeliğin İspanya, Portekiz ve Yunanistan gibi ülkelerin
siyasi, sosyal ve ekonomik dinamiklerini nasıl değiştirdiği ortadadır. Bunun Türkiye için de böyle
olması kaçınılmazdır.
Orta vadede Türkiye’nin AB’ne üyeliğinin gerçekleşmesine katkıda bulunacak pekçok faktör
vardır: Bunlardan ilki; Türkiye’nin AB’nin Barselona Süreci ve ‘Komşuluk Politikası’
çerçevesinde Avrasya ve Ortadoğu ile kuracağı ilişkilerde önemli bir role sahip olabileceğidir.
İkincisi; AB’nin Türkiye gibi nüfusunun çok büyük bir bölümü Müslüman olan bir ülkeyi üye
olarak içine alması AB ile İslam dünyası arasında bir yakınlaşma ve anlayış ortamı sağlayacaktır.
91
Son olarak, Yugoslavya’nın parçalanması sonrası yaşananlar
Avrupa’nın güvenliğinin
Balkanlardaki istikrara bağlı olduğunun altını bir kere daha çizmiştir. Bu bağlamda, Avrupa
güvenliğinin dış bölgelerden başladığı ve bu bakımdan Türkiye’nin Avrupa güvenliğine katkı
sağlayabileceği düşünülmektedir ve Türkiye’nin bugüne kadar Avrupa’nın güvenliğinde oynadığı
önemli rolü tekrar hatırlatmıştır. Ancak bunlar kadar önemli bir başka boyut Türkiye’nin
girişimciliği, insan kaynakları ve büyüyen pazarı ile AB ekonomisinin durağanlığının aşılmasına
yapacağı katkıdır.
Önümüzdeki 10-15 yıl içinde Türkiye AB’nin desteği ile politik ve ekonomik dönüşümü
hayata geçirmek için uğraş verecektir. Ancak bu dönüşümün hızı ve kapsamı AB’nin kendi içinde
nasıl şekilleneceği ile de yakından ilgilidir. Eğer AB ülkeleri bu süreçte daha içe dönük,
dolayısıyla Türkiye’yi dışlayıcı bir politika benimserlerse bu Türkiye’deki reform sürecini
yavaşlatabilecektir. Türkiye’nin AB üyeliğinin hızlanması kendi performansına bağlı olduğu
kadar Avrupa ekonomik modelinin başarısı ya da başarısızlığı ile de yakından ilişkilidir. AB’nin
Lizbon hedeflerine ulaşmakta başarılı olması genişleme sürecine odaklamasına ve Türkiye ile
işbirliğini artırmasına neden olacaktır. Böyle bir durum Türkiye ve Balkan ülkelerini içeren yeni
bir genişleme dalgasının önümüzdeki 10-15 yıl içinde gerçekleşmesini kolaylaştıracaktır.
3.4. TÜRKİYE – AB TİCARİ VE EKONOMİK İLİŞKİLERİ
3.4.1. Gümrük Birliği Öncesi Ticari ve Ekonomik İlişkileri
1973’te yürürlüğe giren Katma Protokol ile 1972 yılı başından itibaren Türk sanayi
ürünleri Avrupa Topluluğuna (AT)gümrüksüz girmeye başlamıştır. 22 yıllık süreçte AT
ülkelerinin sanayi ürünlerinden alınan gümrük vergileri de Türkiye tarafından kademeli olarak
indirilerek Gümrük Birliği (GB) uygulamasına geçiş hedeflenmiştir. Türk sanayi ürünlerinin 23
yıl boyunca (1972-1995) AB’ne gümrüksüz olarak girmesi kuşkusuz Türkiye’nin sanayileşmesi
üzerinde olumlu bir etki yaratmıştır.
Türkiye’nin GB öncesinde de en önemli dış ticaret ortağı AB’dir. Türkiye’nin AB ile
ticareti 1980’den sonra genel dış ticaretine tamamen paralel bir seyir izlemiştir. 1980 yılında %46
olan Türkiye’nin dış ticaret açığı, Gümrük Birliği öncesi %25 seviyesine gerilemiştir. Aynı
dönemde AB ile olan ticaret açığı %29 iken %20 seviyesine gerilemiştir. 1980’den GB’ne kadar
92
olan dönemde, Türkiye’nin ihracatı yılda ortalama %15 artarken, AB’ne olan ihracatı da %16
oranında artmış; ithalatı %12 oranında artarken, AB’den yaptığı ithalat %15 oranında artmıştır.
3.4.2. Gümrük Birliği Sonrası Ticari İlişkiler
1 Ocak 1996’da tamamlanan Gümrük Birliği (GB) taraflar arasında sanayi malları ve
işlenmiş tarım ürünlerinin serbest dolaşımını kapsamaktadır. Ayrıca, Türkiye AB’nin Ortak
Ticaret Politikası’na uyum kapsamında, üçüncü ülkelerden sanayi ürünleri ithalatında AB’nin
Ortak Gümrük Tarifesi’ni (OGT) uygulamayı, mevzuatını AB’nin gümrük, ticaret ve rekabet
politikaları ile fikri sınai mülkiyet haklarına ilişkin politikalarına uyumlaştırmayı üstlenmiştir.
Gümrük Birliği’nin tamamlandığı 1996 itibariyle Türkiye, OGT dolayısıyla üçüncü ülkelere karşı
1995’te %5,3 olan koruma oranını %2,62’ye düşürmüştür. 1995 yılında AB ve EFTA ülkelerine
karşı %5,47 olan koruma oranı ise 1996 yılında %1,34’e düşmüştür. Ayrıca, Türkiye Ortak
Ticaret Politikası’na uyum kapsamında AB’nin Genelleştirilmiş Tercihler Sistemi (GTS) tümüyle
üstlenmiştir. Türkiye’nin EFTA, İsrail, Makedonya, Hırvatistan, Bosna-Hersek, Bulgaristan ve
Romanya ile Serbest Ticaret Anlaşmaları (STA) bulunmaktadır. 1 Mayıs 2004’te AB üyesi olan
Macaristan, Çek Cumhuriyeti, Slovakya, Letonya, Litvanya, Estonya, Slovenya ve Polonya ile
varolan STA’lar 30 Nisan 2004 itibariyle karşılıklı olarak feshedilmiştir. Bu tarihten itibaren bu
ülkelerle ticari ilişkiler Gümrük Birliği temelinde yürütülmektedir. Ayrıca, Fas, Filistin, Tunus ve
Suriye ile müzakereler tamamlanarak serbest ticaret anlaşmaları imzalanmıştır.
Türkiye’nin zaten en önemli ticaret ortaklarından biri olan AB, GB’den sonra da aynı
önemi taşımaya devam etmiştir. Gümrük Birliği’nin Türkiye’nin toplam ticaret hacmini arttırıcı
bir etkisi olmuştur. 1993-1995 yıllarında AB’nin toplam dış ticaret hacmindeki ortalama %45
olan payının 1996-2000 döneminde ortalama %51 düzeyine yükseldiği ortaya çıkmaktadır. 2001–
2004 döneminde ise bu oran ortalama %48 düzeyine gerilemiştir. Bu düşüşün temelinde 2001
yılındaki ekonomik krizin ithalatımızı düşürücü etkisi yatmaktadır.
93
Tablo 42: Türkiye’nin Genel Dış Ticareti ve AB ile Dış Ticareti
Genel (Milyon Dolar)
İhracat İthalat
Hacim
1980**
1985
1993**
1994
1995***
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004****
Kaynak: DTM
2.910
7.958
15.343
18.105
21.636
23.224
26.261
26.974
26.587
27.775
31.342
36.059
47.252
63.074
7.909
11.343
29.429
23.270
35.707
43.627
48.559
45.921
40.671
54.503
41.399
51.553
69.339
97.361
10.819
19.301
44.772
41.375
57.343
66.851
74.820
72.895
67.258
82.278
72.741
87.612
116.591
160.435
Denge
-4.999
-3.385
-14.086
-5.165
-14.071
-20.403
-22.298
-18.947
-14.084
-26.728
-10.057
-15.494
-22.087
-34.287
AB (Milyon Dolar)
İhracat İthalat Hacim
1.300
3.204
7.289
8.269
11.078
11.549
12.248
13.498
14.348
14.510
16.118
18.459
24.484
34.417
2.360
3.895
10.950
10.279
16.760
23.138
24.870
24.075
21.401
26.610
18.280
23.321
31.695
45.434
3.660
7.099
18.239
18.548
27.938
34.687
37.118
37.573
35.749
41.120
34.398
41.780
56.179
79.851
Denge
-1.060
-691.000
-3.661
-2.010
-5.682
-11.589
-12.622
-10.577
-7.053
-12.100
-2.162
-4.862
-7.211
-11.017
* 10 üyeli AB, ** 12 üyeli AB, *** 15 üyeli AB, ****25 üyeli AB
Tablo 43: AB’nin Dış Ticaretimizde Payı (%)
Yıllar
1980**
1985
1993**
1994
1995***
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004****
İhracat
44,7
40,3
47,5
45,6
51,2
49,7
46,6
50,0
54,0
52,2
51,4
51,2
51,8
54,6
İthalat
29,8
34,3
37,2
44,2
47,2
53
51,2
52,4
52,6
48,8
44,2
45,2
45,7
46,7
Hacim
33,8
36,7
40,7
44,8
48,7
51,9
49,6
51,5
53,2
50
47,3
47,7
48,2
49,8
Kaynak: DTM
94
Şekil 5: Türkiye’nin Dış Ticareti
TÜRKİYE'NİN DIŞ TİCARETİ (milyon USD)
180.000
160.000
Toplam İhracat
140.000
Toplam İthalat
120.000
Toplam Dış Ticaret Hacmi
100.000
80.000
AB'ye İhracat
60.000
AB'den İthalat
40.000
AB ile Toplam Dış Ticaret
Hacmi
20.000
2004
2003
2002
2001
2000
1999
1998
1997
1996
1995
1994
1993
1985
1980
0
3.4.3. GB Sonrası İthalat
GB’nin ilk yıllarında AB’den yapılan ithalatın Türkiye’nin toplam ithalatı içerisindeki
payı artış göstermişse de ilerleyen dönemde bu oran GB öncesi seviyelere gerilemiştir. GB’nin
tamamlanmasının hemen sonrasında yaşanan hızlı ithalat artışı dolayısıyla, Türkiye’nin AB ile
ticaretinde büyük çaplı bir dış ticaret açığı ortaya çıkmıştır. 1996 yılında AB ülkelerinden yapılan
tüketim malları ithalatında hızlı bir artış meydana gelmiştir. 1995 yılında %6,8 olan tüketim
malları ithalatının toplam ithalat içindeki payı 1997’de %11’e yükselmiştir.
Ancak genel olarak tüketim mallarının ithalattaki payı bu limitler içinde kalmıştır. Son 9
yıllık dönemde Türkiye’nin AB’den yaptığı ithalatın yaklaşık %90’ı hammadde, ara malı ve
yatırım mallarından oluşmuştur. Türkiye’nin AB’den gerçekleştirdiği ithalatta yatırım ve ara
mallarının ağırlıklı yer tutması, ithalatın sanayi üretiminin artmasına yönelik girdi sağlayan
sağlıklı yapısını ortaya koymaktadır. İthalat sırasında verilmeyen gümrük vergisi sayesinde Türk
işvereninin maliyetleri düşmüş ve dış rekabet gücü artmıştır. Yüksek teknolojiye dayanan yatırım
mallarının ithalatı bu ürünlere bağlı üretimde de ileri teknoloji kullanımını zorunlu kılmakta ve
firmaları Ar-Ge’ye yöneltmektedir.
AB ile dış ticaret açığı GB öncesi ve sonrasında fazla değişikliğe uğramamıştır. Ancak,
OGT’nin de etkisiyle üçüncü ülkeler ile özellikle Uzakdoğu ülkeleriyle açık büyümüştür.
Örneğin, Ocak-Haziran 2005 dönemi; ihracat ve ithalatımızda, 25 üyeli AB’nin payı sırasıyla
95
%54,6 ve %46,7’dir. 20 milyar dolarlık toplam dış ticaret açığının sadece %25’i AB
ülkeleriyledir. Ocak-Haziran 2005 döneminde Türkiye’nin toplam dış ticaretinde, ihracatın
ithalatı karşılama oranı %63,6 iken, bu oran AB ile dış ticaretimizde %78,8’dir.
3.4.4. GB Sonrası İhracat
GB sonrasında Türkiye’nin ihracatında sürekli bir artış kaydedilmiştir. GB’nin
gerçekleştirilmesinden itibaren geçen 9 yıl zarfında, AB’ye ihracat ithalattan daha hızlı artmış,
bunun sonucu AB ile ticarette ihracatın ithalatı karşılama oranı 1995’de %65,7 iken 2003 yılı
sonunda %75,8 seviyelerine yükselmiştir. AB’ne gerçekleştirilen ihracatın yapısı incelendiğinde
tüketim mallarının 1996 yılında %64,3 olan payının 2004 yılı itibariyle %57,4’e gerilediği, buna
karşılık yatırım mallarının 1996’da %3,4 olan payının %11’e yükseldiği görülmektedir. Ara
mallarının ise 1996’da %32,3 olan payı %31,3’e gerilemiştir.
3.4.5. Türkiye’nin GB Sonrası Diğer Bölgelerle Ticareti
Türkiye’nin AB dışında ticaret yaptığı diğer ülke ve ülke grupları ile dış ticareti
incelendiğinde GB sonrası bu ülkelerle gerçekleştirdiği ticarette de belirgin bir değişiklik
olmadığı ve aynı oranlarda istikrarlı bir artış gösterdiği belirlenmektedir. Bu çerçevede Gümrük
Birliği’nin Avrupa Birliği lehine bir ticaret sapması yaratmadığı ve Türkiye’nin diğer dış ticaret
pazarlarında bir kayba yol açmadığı ortaya çıkmaktadır.
3.4.6. AB-Türkiye Yatırım İlişkileri
Tablo 44:Doğrudan Yabancı Sermaye Girişlerinin Ülke Gruplarına Göre Dağılımı
AB Ülkeleri
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
704
491
522
553
386
1.172
2.613
455
426
860
Diğer OECD
Ülkeleri
218
229
290
391
258
210
280
60
117
158
Diğer
Genel Toplam
12
194
40
9
169
325
395
75
3
42
934
914
852
953
813
1.707
3.288
590
546
1.06
Kaynak: T.C Merkez Bankası
96
3.4.7. GB’nin Dinamik Etkileri ve AB ile Ticari ve Ekonomik ilişkilerin Geleceği
GB’nin rakamsal olarak ölçülebilen etkilerinin yanında ölçülemeyen dinamik etkileri de
çok önemlidir. Türkiye’nin GB’ne girmesi yerli üreticileri geri dönülmez bir şekilde uluslararası
rekabete açmış, düşük verimle, pahalı mal üreten firmalar kaliteli ve ucuz mal üretmeye, üretimi
artırmaya ve ihracata zorlanmışlardır. Bugüne kadar gelinen nokta bu etkinin önümüzdeki 15 yıl
içinde de süreceğini ve özellikle KOBİ’lerin AB standartlarına uygun üretim yaparak rekabetçi
bir yapıya kavuşma yolunda önemli adımlar atacaklarını göstermektedir. Ayrıca, üretim kalitesi
ve tüketici memnuniyetinin marjinal karın temel belirleyicisi olduğu yönünde zihniyet
değişiminin de önümüzdeki dönemde güçleneceği öngörülebilir. GB’nin yeni pazarlar, ileri
teknolojiye dayanan üretim ve nitelikli işgücü yaratacağı diğer bir orta/uzun vadeli etkidir.
AB gibi güçlü bir ekonominin ve istikrarlı bir ticaret ortağının dış ticaretinde en önemli
paya sahip olması, Türkiye’nin dünya ekonomisinde meydana gelebilecek sorunlardan da daha az
etkilenmesini sağlayacaktır. Bunun geçmişteki örneği Asya ve Rusya krizleridir. Bu krizler
sırasında AB Türkiye’nin ihracatı açısından güvenli istikrarlı bir pazar olmayı sürdürmüştür.
Hatta yavaş yavaş bir süredir içinde bulundukları durgunluktan kurtulmaya başlayan Avrupa
ekonomilerinin iyileşmesinin sürmesi durumunda pazar olarak Türkiye için daha da önem
kazanacakları bir gerçektir.
Ayrıca Avrupa ile bütünleşme sürecinde Türkiye’nin politik ve makro ekonomik istikrara
kavuşması zaten Türkiye’deki en önemli yabancı yatırımcı olan AB’nin Türkiye’ye daha fazla
yatırım yapmasını sağlayacaktır.
97
4. DOKUZUNCU PLAN DÖNEMİ İÇİN ÖNERİLEN VİZYON, STRATEJİ, AMAÇ,
POLİTİKA, ÖNCELİK VE TEDBİRLER
Türkiye’nin dış ekonomik ilişkilerdeki vizyonu; “kamu, sivil toplum ve özel sektör işbirliği
ile bölgesel ve küresel düzlemde ekonomik ve siyasi gelişmelere yön verebilecek,
makroekonomik istikrarı yakalamış, küresel rekabet gücüne, lider girişimcilere ve markalara
sahip, yüksek teknoloji üretebilen, yenilikçi, dünya ticaretinde önemli pay sahibi, dünyanın
önemli yatırım, finans ve AR-GE merkezlerinden biri olan ve her alanda çağdaş standartları
uygulayan AB üyesi bir Türkiye” olarak tanımlanmıştır. İzleyen bölümlerde bu vizyona
ulaşma yolunda önerilen strateji, amaç, politika, öncelik ve tedbirler birbiriyle bağlantılı yedi
farklı alanı kapsayacak şekilde sunulmaktadır.
4.1. TÜRKİYE’NİN ULUSLARARASI İLİŞKİLERİNİN GELİŞTİRİLMESİ
4.1.1 Temel Amaç ve Politikalar
Türkiye’nin uluslararası siyasi ilişkilerde sorun çözücülük, işbirliği ve yapıcı diyalog
temelinde etkinliğini artırması ve bölgesel ve küresel ekonomik ilişkilere katkı yapması
sağlanmalıdır. Bu bağlamda, Türkiye temel yönelimi olan AB’ye katılım sürecinde yol alırken,
yakın coğrafyası ve Avrasya bölgesi ile ekonomik ilişkilerini geliştirmesinin ve güçlendirmesinin
AB perspektifi içinde önemli bir değeri olacaktır
4.1.2. Amaç ve Politikaları Gerçekleştirmeye Yönelik Öncelikler, Tedbirler ve HukukiKurumsal Düzenlemeler
Uluslararası ilişkilerde sorun çözücü anlayışın hakim kılınabilmesi için, yaratıcı çözümlere
açık olmak ve ekonomik-siyasi ilişkilerin ayrılmaz bir bütün olduğu konusunda farkındalık
geliştirmek gerekmektedir. Türkiye’nin imzalayıp yükümlülük altına girmiş olduğu uluslararası
anlaşmalar bir an önce onaylanarak yürürlüğe sokulmalıdır. Uluslararası ilişkilerde sorunların,
barışçıl yollarla çözülmesi yaklaşımı sürdürülmelidir. Uzun erimli ve stratejik bir çerçeve
içerisinde, çok taraflı/bölgesel işbirliğini de kapsayacak şekilde ve derinliği olan bir dış
siyasi/ekonomik politika izlenmelidir.
98
.
Türkiye temel hedefi olan AB siyasi
ve ekonomik standartlarına erişmeye yönelik
reformlara devam etmeli, AB üyelik müzakerelerini bu vizyon çerçevesinde sürdürmelidir. AB
üyeliği hedefi ile birlikte yürütebileceği bölgesel işbirliği imkanlarını değerlendirmelidir. Örneğin
Türkiye ile Rusya’nın kilit ülkeler konumunda oldukları Avrasya Bölgesi ile ekonomik ilişkilerin
geliştirilmesine yönelik işbirliği mekanizmaları oluşturulması için girişimlerde bulunulmalıdır.
Çin, Orta Asya Cumhuriyetleri ve Rusya’nın dahil olduğu Şanghay Altılısı oluşumu içinde yer
alınması değerlendirilmelidir.
Dünyada mevcut örneklerde olduğu gibi komşu ülkeler ile ticaret ilişkilerini geliştirmeye
yönelik sonuç veren politikaların izlenmesine devam edilmelidir. Komşu ülkelerle ticaretin
geliştirilmesinde Karadeniz Ekonomik İşbirliği, Ekonomik İşbirliği Örgütü gibi Türkiye’nin taraf
olduğu bölgesel kuruluşların imkanlarından yararlanılmalıdır
Ekonomik ilişkilerin zayıf olduğu Afrika, Güney Amerika ve bazı Güneydoğu Asya
ülkelerine yönelik pazar geliştirme stratejileri oluşturulmalıdır.
Enerji konusunda işbirliği projeleri komşu ülkeler ile ticari ilişkileri tetikleyecek yeni
açılımlar sağlayacak şekilde tasarlanmalıdır. Türkiye’nin Doğu – Batı ekseninde bir enerji
koridoru işlevi alması bölgedeki ticari ilişkileri olumlu etkileyecektir.
Ülke ekonomisindeki makro dengeler ile istikrarın uzun vadede sağlanması için
kronikleşen ticaret açığına kalıcı bir çözüm bulunması zorunludur. Dış ticaret dengesini sağlamak
amacıyla AB ve diğer büyük ticaret ortakları ile müzakereler yoğunlaştırılarak sürdürülmelidir.
TİKA ve diğer kamu ve özel kuruluşlarca yapılan yardımlar, işin bitirilmesinden sonra da
izlenmeli, amaca hizmet edip etmediği, ülkemizin ve yardım alan ülkenin bu yardımlardan ne
elde ettiği değerlendirilmelidir. Yapılan yardımlar proje hizmetlerinin finansmanına yöneltilmeli,
şartnameler yoluyla Türk firmalarının bu projelerde görev alması desteklenmelidir. TİKA’nın
etkinliği artırılmalı, yapısı güçlendirilmelidir.
Teknik yardım kapsamında ülkemize gelip eğitim alan personelle ilgili bir arşiv
oluşturulmalı ve daha sonraki yıllarda bu kişilerle irtibat kurulabilmelidir. MEB tarafından
yürütülen büyük öğrenci projesi kapsamında ülkemize gelen ve üniversitelerden mezun olan
öğrencilerle ülkelerine döndükten sonra da ilişkiler sürdürülmeli ve mezun olan bu öğrencilerin
iki ülke ilişkilerini geliştirme potansiyeli değerlendirilmelidir.
99
Türkiye’nin uluslararası kamuoyuna yönelik tanıtımında lobi grupları ile daha eşgüdümlü
çalışılmalı, lobicilik faaliyetlerine yeterli kaynak tahsis edilmeli, öncelik ve önem verilmelidir.
Dış temsilciliklerin dış ekonomik ilişkilerin geliştirilmesinde çok önemli rolü olduğu
gözönünde bulundurularak hedef pazarlarda özel sektör kuruluşlarının ihracat ve ekonomik
ilişkileri geliştirme amaçlı teşkilatlanmasına yönelik yasal düzenlemeler yapılmalı, diplomatik ve
ticari temsilcilikler özel sektörün gereksinimlerini
karşılayabilecek şekilde yeniden
yapılandırılmalı, imkanlar ile donatılmalı, Avrupa ve Uzakdoğu ülkelerinde olduğu gibi özel
sektör temsilcilerinin sözleşmeli olarak dış temsilciliklerde görevlendirilmesi yolu açılmalıdır.
Dış ilişkilerin ve çeşitli kurumlarca dışarıda verilen hizmetlerin, devletin birliği ilkesine
uygun olarak eşgüdüm içerisinde yürütülmesi için 1173 sayılı Milletler Arası Münasebetlerin
Yürütülmesi
ve Koordinasyonu Hakkında Kanun’un etkin uygulanmasını sağlayacak
düzenlemeler yapılmalıdır. Özellikle yurt dışında yaşayan Türk vatandaşlar ile ilişkiler
önemsenmeli, Türkiye ile bağlarının korunması ve geliştirilmesi özendirilmelidir. Bu amaçla
kamu kurumları düzeyinde kurumsal düzenlemeler yapılmalıdır. Türkiye dışında yaşayan Türk
kökenli/Türk vatandaşlarının bulundukları ülkelerdeki siyasal yaşama aktif katılımları teşvik
edilmelidir.
Bölgesel İşbirliği Örgütleri
Bölgesel işbirliği örgütlenmelerini daha etkin hale getiilmesine öncülük edilmelidir.
Türkiye’deki bölgesel ve küresel işbirliği örgütlerinin sekreteryalarının (KEİ, D-8, İSEDAK gibi)
dış ekonomik ilişkilerimizde önemli bir potansiyel olduğu göz önünde tutularak bu örgütler ve
oluşumlar çerçevesinde işbirliğinin daha geliştirilmesi yolları aranmalıdır. Bu kapsamda, Alt
bölgesel gruplar oluşturulması ve ortak projeler üretilmesi, komşu ülkeler arasında bölgeler arası
işbirliği ve kapasite artırımı programlarının oluşturulması ve takibi, Teknik İşbirliği, kararların
uygulanması ve izlenmesi için mekanizmalar oluşturulması, ulusal ve uluslararası medya
vasıtasıyla İKT ve İSEDAK faaliyetlerinin tanıtılması yararlı olacaktır. İSEDAK bünyesinde
imzaya açılan Tercihli Tarife Sistemi Protokolünün (PRETAS) bir an önce yürürlüğe girmesi için
çaba sarf edilmelidir. Ayrıca, çok taraflı projelerin İSEDAK üyeleri tarafından desteklenmesi için
resmi ve özel sektör kurumlarının daha etkin bir koordinasyon sürecine girmeleri gerekmektedir.
Bu bağlamda Türkiye, İKT Genel Sekreterinin Türkiye’den olduğu bir dönemde İKT’de gerekli
dönüşümleri gerçekleştirmeli ve başkanı bulunduğu İSEDAK’a gereken önemi vermelidir. 7-8
100
Aralık 2005 tarihinde Mekke’de yapılan Olağanüstü Zirve de kabul edilen 10 Yıllık Eylem
Programının uygulamalarının izlenmesi yararlı olacaktır.
Ekonomik İşbirliği Teşkilatı’nın etkinliğinin arttırılması için projeler ve faaliyetlerin Orta
Asya ülkelerinin ilgisini çekecek şekilde oluşturulması önem arz etmektedir. EİT içi ticaretin
önündeki engellerin kaldırılmasına yönelik, hukuki altyapının geliştirilmesi gümrüklerin ortak
otomasyon
sistemine
kavuşturulması
gibi
etkin
mekanizmaların
hayata
geçirilmesi
gerekmektedir. Bölge ülkeleri kendi aralarında rekabet yerine işbirliğini ön planda tutarak bir
sinerji oluşturmalıdır. Türkiye güçlü olduğu alanları ön plana çıkararak bu ülkelerle olan
ekonomik, sosyal, kültürel ve siyasi ilişkilerini güçlendirmelidir. Geçmişte uygulanan politikalar
gerçekçi bir şekilde değerlendirilerek gereken dersler çıkarılmalı, duygusal ve ideolojik
yaklaşımlardan arındırılmış ortak çıkarlara dayanan yeni stratejiler geliştirilmelidir.
KEİ bütün potansiyeline rağmen kuruluşundan günümüze kadar fazla aktif görev
yapamamıştır. KEİ fikrini ortaya atan ve merkezini barındıran ülke olması nedeniyle bu konuda
en fazla Türkiye’nin sorumluluk üstlenmesi ve KEİ’ye daha aktif bir yapı kazandırmaya gayret
etmesi gereklidir.
Karadeniz bölgesi Ulaşım Şebekesi Master Planı’nın yapılarak, Avrupa ve Asya ulaşım
şebekelerine bağlantılarını tespit etmeye ve KEİ üyesi ülkeler arasında iletişim bağlantıları
kurmaya yönelik çalışmalar sürdürülmelidir. Özellikle İstanbul, Samsun ve Trabzon’un KEİ
ülkeleriyle olan ilişkilerimizdeki potansiyeli kullanılmalıdır. Doğu Karadeniz bölgemizin
kalkınmasında KEİ imkanları ve işbirliği olanakları araştırılmalıdır. Bölgeler arası işbirliği
projelerine öncelik verilmelidir. KEİ’nin, ekonomik işbirliğinin itici gücünü oluşturan özel
kesimleri bir araya getirmesi sağlanmalıdır. KEİ, KOBİ’lerin geliştirilip desteklenmesi
konusunda da ortak çalışmalar yapmalıdır. Bu bağlamda bölge içi ticaretin geliştirilerek halen
mevcut tarife ve tarife dışı engellerin aşamalı olarak kaldırılması ve ileride serbest mübadele
bölgesi kurulması, yabancı yatırımların teşvik edilmesi, enerji alanında Karadeniz bölgesine özgü
bir enerji stratejisi hazırlanması ve elektrik sistemlerinin birleştirilmesi, kara taşımacılığı alanında
alt yapının kuvvetlendirilmesi ve Avrupa – Asya bağlantısının sağlanması gibi projeler
uygulamaya geçilmelidir. KEİ ülkeleri ile olan dış ticaretimizde verdiğimiz açıkların
azaltılmasıyla ilgili tedbirler alınmalıdır. KEİ ülkelerindeki ticaret müşavirlikleri güçlendirilmeli,
işadamlarımızın bu hizmetlerden yararlanması teşvik edilmelidir.
101
Diğer bir ifadeyle, Türkiye AB ile ilişkilerini olumsuz etkilemeden mevcut bölgesel
ekonomik işbirliği anlaşmalarını derinleştirmeli ve gerekli görüldüğünde yeni anlaşmalar
yapmalıdır. Özellikle, Türkiye’nin halihazırda üyesi olduğu örgütlerin kendi içlerindeki sıkıntıları
aşması yönünde gayret sarf etmesi yerinde olacaktır. Ayrıca İKT, İSEDAK, EİT, KEİ, D-8, gibi
örgütlerin kurumsal yapıları güçlendirilmelidir. Bu bağlamda, EİT Ticaret ve Kalkınma
Bankasının kurulması ve işlerlik kazanması için Türkiye, İran ve Pakistan’ın üzerine düşen
görevlerinin yerine getirilmesi; Turizm İşbirliğinin geliştirilmesi; EİT’da da KEİ benzeri
Parlamenterler Asamblesi kurulması; Avrasya İstatistik Birliği, Avrasya Standartlar Enstitüsü
gibi bölgesel teknik uluslararası koordinasyon birliklerinin oluşturulması; Kafkasya ve Orta
Doğu’da siyasi konjonktürün gelişimi de göz önünde bulundurularak, bölgesel işbirliği modelleri
geliştirmeye yönelik zemin yoklamalarında bulunulması; bölgesel ulaşım alt yapısının biran önce
tamamlanması (Van gölü geçişi, Kars-Tiflis demiryolu vb.); EİT Ticaret Antlaşması (ECOTA) ve
bölgesel enerji ağlarının oluşturulması yönünde işbirliği geliştirilmesi yararlı olacaktır.
4.2. MAKRO EKONOMİK İSTİKRARIN SAĞLANMASI, DIŞ TİCARET VE
YATIRIM POLİTİKALARININ GELİŞTİRİLMESİ
4.2.1. Temel Amaç ve Politikalar
Uluslararası Para Fonu (UPF) ile olan ilişkiler yanında makroekonomik istikrarın
sağlanarak borç yükünün azaltılması, dış
ticaret politikalarının geliştirilerek ihracata dayalı
sürdürülebilir kalkınmaya öncelik verilmesi, üretim maliyetlerinin düşürülerek ihraç ürünlerinin
fiyat rekabetinin artırılması, ülkemize gelecek doğrudan yabancı yatırımın özendirilmesi, kamu
ve özel sektörün finansmanına kolaylık sağlanması;
4.2.2. Amaç ve Politikaları Gerçekleştirmeye Yönelik Öncelikler, Tedbirler ve HukukiKurumsal Düzenlemeler
IMF ile ilişkilerimiz 19. Stand-by düzenlemesi kapsamında yürütülmekte,
mevcut
düzenlemenin süresinin 2008 yılı Mayıs ayında bitmesi beklenmektedir. Mevcut Stand-by
düzenlemesi Fon desteğinden çıkış niteliği taşımakta olup, ülkemiz program süresince net borç
geri ödeyicisi konumunda olacaktır. IMF’ye olan borcumuzun tamamının geri ödemesi ise 2012
yılında sona erecektir.47
47
2008 yılını izleyen yıllarda IMF ile ilişkilerimizin tedricen değişerek IMF’den kredi kullanmayan diğer üye ülkeler
ile aynı düzeye indirgenmesi ve ekonomi politikalarına ilişkin görüşmelerin rutin olarak her yıl yapılan Madde IV
102
Uygulanan ekonomik reform programlarının en önemli bileşeni kamu borcunun istenilen
seviyelere indirilmesini sağlayacak olan yüksek faiz dışı fazla hedefidir. Bu hedefin tutturulması
amacıyla uygulanan politikalarla uyumlu olarak yıllık yatırım programları revizyona tabi
tutulmuş ve katma değeri yüksek yatırım projelerine öncelik verilmiştir. Bu çerçevede sağlık ve
eğitim alanındaki yatırımların seviyesinin korunmasına dikkat edilmiştir. Kamu finansmanı
dinamiklerinin iyileştirilmesine yönelik uygulamalardan yatırım harcamaları da olumsuz
etkilenmiş olmakla beraber yatırım programının revize edilmesi ile bu etki en aza indirilmeye
çalışılmaktadır.
Yürütülmekte olan ekonomik reform programı ve Avrupa Birliği’ne verilen Katılım
Öncesi Ekonomik Program Belgesi’ni temel alan mevcut Stand-by düzenlemesi ekonomik
programımızın uygulamasını desteklemektedir. Bu düzenlemede, makroekonomik istikrar
önündeki en önemli sorunlardan biri yüksek kamu borç stoku olarak tespit edilmiştir. Halen
uygulanmakta olan ekonomik reform programı ile sıkı mali disiplin ile yüksek faiz dışı fazla
verilerek kamu borç stokunun sürdürülebilir seviyelere çekilmesi ve ekonomi üzerindeki baskının
ortadan kaldırılması, Avrupa Birliği ülkeleri düzeyinde tek haneli düşük enflasyon rakamlarına
ulaşılması, ülkemizin potansiyeline uygun yüksek sürdürülebilir büyümenin yakalanması
hedeflenmektedir.
Ancak, IMF ile olan ilişkiler çerçevesinde kamu harcamalarının ve yatırımlarının
kısıtlanmasını öngören ekonomik politikalarının (özellikle çok yüksek olan %6,5’lik faiz dışı
fazla oranı) Türk ekonomisi üzerinde yarattığı ekonomik olumsuzlukları asgari seviyeye
indirecek düzenlemelere olan ihtiyacın göz önünde bulundurulmasının gerekli olduğu
düşünülmektedir. Zira, altyapı yatırımlarının devletin sabit sermaye yatırımları içindeki payının,
verilen yüksek faiz dışı fazla rakamı ve gelirlerin borç ödemede kullanılmasıyla nisbi olarak
yetersiz kalmasıyla, limanlar, yollar, enerji üretim tesisleri gibi doğrudan dış ticareti etkileyen alt
yapı tesislerine yeterince kaynak ayrılamamakta, bu da üretim ve ihracat maliyetlerinin
yükselişine neden olmaktadır. Türk ihracat ürünlerini pahalı kılan ve doğrudan yabancı
yatırımları etkileyen bu duruma çözüm geliştirilmelidir.
ülke değerlendirmeleri çerçevesinde yürütülmesi beklenmektedir. Yeni dönemde IMF ile ilişkilerimizin üyelikten
kaynaklanan sorumluluklarla sınırlı kalması yararlı olacaktır.
103
Kriz sonrası dönemde sanayi üretiminde artışın istihdama yansımaması ve 2005 yılı
itibariyla sanayi üretimi artışında meydana gelen duraksama düşündürücüdür. İşsizlik sorunun
kronikleşmesini engellemek ve sürdürülebilir kalkınma için büyümede sanayinin payını artırmak
amacıyla yeni sanayi yatırımları etkin biçimde teşvik edilmeli, yatırım ortamındaki engellerin
kaldırılmasına yönelik çalışmalar hızlandırılmalı ve sonuç odaklı hale getirilmelidir. Bu
kapsamda şirketlerin kurulması ve faaliyete geçirilmeleri ile ilgili işlemlerin kısa süre içerisinde
sonuçlandırılması, yolsuzluklar ile mücadele edilmesi, şeffaflık ve hesap verilebilirlik ilkelerinin
yerleştirilmesi, hukuk sisteminin hızlı ve etkin bir şekilde çalışmasının sağlanması gerekmektedir
Türkiye’de sermaye oluşum sürecinin yavaş ilerlemesi ve sabit sermaye yatırımlarının
yetersizliği doğrudan yabancı yatırımlara olan gereksinimi artırmaktadır. Yabancı sermayenin
yeni (greenfield) yatırımlara yönlendirilmesi, yatırımlar aracılığıyla yüksek teknoloji transferinin
teşvik edilmesi esas olmalıdır. Kriterleri ve ilkeleri üzerinde toplumsal mutabakat sağlanması ve
bu ilkelerin titizlikle uygulanması ve gerçekleşmesinin izlenmesi kaydıyla
büyük ölçekli
istihdam sağlayacak, teknoloji getirecek, yüksek çarpan etkilerine sahip yeni yatırımlara özel
teşvikler sağlanmalıdır.
Türk özel sektörünün yatırım ortamındaki olumsuzluklar nedeniyle diğer ülkelerde
yatırıma yönelmesi büyüyen işsizlik sorunu düşünüldüğünde sakınca yaratabilecek bir durumdur.
Öte yandan Türk şirketlerinin dünyanın çeşitli bölgelerinde üretim ve satış ağlarına sahip olması
rekabet gücü kazanımı ve ülke tanıtımı açısından yararlı ve gurur vericidir. Dolayısıyla, Türk
firmalarının markalaşmak, uluslararasılaşmak, kaynağa yakın olmak, yakın rekabete zorunluluğu
gibi nedenler ile yurtdışında yatırım yapmaları desteklenmeli, ancak özellikle teknoloji yoğun
veya büyük ölçekli istihdam sağlayacak yatırımları yurtiçinde yapmaları teşvik edilmelidir.
İşsizlik ve cari açık gibi makroekonomik sorunların mevcudiyeti turizm sektörünün
geliştirilmesini zorunlu kılmaktadır. Dolayısıyla turizm sektöründe belli bir aşamaya gelmiş ve
daha çok gelişme potansiyeline sahip olan ülkemizde anılan sektörün geliştirilmesine yönelik
tedbirlerin alınmasına ihtiyaç vardır.
Dünyada enerjiye olan talebin hızla artması maliyetleri de aynı oranda arttıracağı gibi
muhtemel bölgesel siyasi sorunlar ve çatışmalarda söz konusu enerjinin ithalatını da
zorlaştırabilecektir. Bu bağlamda i)-alternatif enerji kaynaklarının devreye sokulması, ii)alternatif petrol ve doğalgaz kaynakları ve rotalarının yaratılması, iii)- petrol ve doğal gaz arama
104
ve sondaj faaliyetlerine ağırlık verilmesi, iv)-bölgesel elektrik şebeke sistemlerinin oluşturulma
çalışmalarına iştirak edilmesi, v)-enerjinin etkin kullanımına yönelik plan ve programların
uygulanması önerilmektedir.
Vergi düzenlemeleri yoluyla kayıt dışı ekonomik faaliyetler kayıt içine alınmalı ve
vergilendirilmelidir. Vergi nispet veya oranlarının düşürülmesi yoluyla üretim maliyetlerinin
azaltılması gerekmektedir. Her türlü üretimin girdi maliyetinde belirleyici konumda olan benzin
ve diğer yakıtlar üzerinden alınan vergi oranları düşürülmelidir. Örneğin, akaryakıt vergisinin
fiyat üzerinden sabit bir yüzde ile alınması ilkesi değiştirilmelidir. Sabit bir akaryakıt vergisinin
alınması akaryakıt zammının sadece satış fiyatına yansımasına imkan verebilir. Böylece yapılan
zamların tüketiciye daha makul oranda yansıması ve bütçedeki akaryakıt vergi tahminlerinin daha
tutarlı olması sağlanabilir. Enerji satış fiyatlarının düşürülmesi için; kamu tekeli kırılmalı ve
böylece verimsiz ve yolsuzluklardan etkilenen, modernize edilemeyen tesis ve işletmelerin
yenilenmesi ve verimli hale getirilmesi sağlanmalıdır. Ayrıca, kamuda yolsuzlukların önüne
geçilmesi ile bağımsızlık, şeffaflık ve hesap verebilirlik gibi iyi yönetişim ilkelerinin
benimsenmesi ile bu alanda faaliyet gösteren mevcut kamu kuruluşlarının üst yönetiminin
profesyonelleştirilmesi yoluyla verimli hale getirilmesi gerekmektedir.
Kamu sektöründe programa dahil edilmiş altyapı projelerinin finansmanı bütçeden
doğrudan olabildiği gibi dış finansman yoluyla da yapılabilmektedir. Altyapı projelerinin
planlanan zamanda tamamlanması kaynakların doğru kullanımı açısından önem arz etmektedir.
Rekabet açısından güçsüz olan tarım sektöründe reformlara vakit geçirilmeden
başlanılmalıdır. AB üyelik müzakerelerinde Türkiye’nin en fazla zorlukla karşılacağı alanlardan
biri olan tarım sektöründe çağdaş verimlilik kriterlerine uygun bir yapılanma sağlanması
önceliklidir.
Bölgesine hizmet vererek büyüyen finans merkezleri bir sonraki aşamada iletişim
teknolojilerindeki gelişmeden de yararlanarak dünya ölçeğinde entegrasyona gitmekte ve dünya
ölçeğinde hizmet verir hale gelmektedirler. Önümüzdeki dönemde daha çok Güney ve
Güneydoğu Asya’da görülecek bu gelişmenin bir benzerinin içinde bulunduğu coğrafyaya
hizmet verecek imkanlar ile donatılması suretiyle İstanbul’da yaratılması hedeflenmelidir.
4.3. ULUSLARARASI REKABET GÜCÜNÜN GELİŞTİRİLMESİ
105
4.3.1. Temel Amaç ve Politikalar
Dünya ekonomisinde ön sıralarda yer alabilmek, sürdürüleblir kalkınmayı sağlamak ancak Türk
ekonomisinin ve Türk özel sektörünün uluslararası rekabet gücünün artırılması ile mümkün
olabilecektir.
4.3.2. Amaç ve Politikaları Gerçekleştirmeye Yönelik Öncelikler, Tedbirler ve HukukiKurumsal Düzenlemeler
Ülke ve firma düzeyinde rekabet gücünün geliştirilmesinde diğer bölümlerde değinilen
makro ekonomik istikrar, elverişli iş ve yatırım ortamı, şeffaf, yolsuzluklardan arınmış, iyi
işleyen devlet mekanizması ön koşullardır, ancak yeterli değildir. Uluslararası pazarda üstünlük
sağlanması teknolojik kapasite, maliyetler, insan sermayesi, sağlam bir finans sistemi, pazarlama
etkinliği, işletme yönetimi gibi unsurların varlığı ile mümkün olabilmektedir.
4.3.2.1. Teknoloji Kapasitesi
Türkiye’nin rekabet gücünün artırılabilmesi için teknolojik yeteneğini güçlendirmesi,
teknolojik yenilikler ile verimlilik artışları sağlaması, üretim ve ihracat yapısının teknoloji/bilgi
yoğun ürünlerin ağırlığının artırılmasına yönelik olarak geliştirilmesi gerekmektedir. Bunun için
kapsamlı bir teknoloji politikası ile etkin bir ulusal inovasyon sistemine ihtiyaç vardır.
Katma değeri yükselten, maliyetleri düşüren yeni teknolojilerin teşviki önemlidir. Ar-Ge
süreçleri, çoğu zaman rekabet gücü sağlayacak farkların yaratıldığı alanlardır. Geleneksel
yöntemlerin yerini hammadde ve enerji tasarrufu sağlayan, işgücü verimliliğini artıran
teknolojilere bırakması hedeflenmelidir.
Teknoloji konusundaki satın alma, uygulama, uyarlama, geliştirme ve inovasyon
aşamaları düşünüldüğünde, Türkiye’nin uyarlama ve geliştirme arasında kaldığı ve inovasyona
geçemediği söylenebilir. Teknoloji üretmenin uzun vadedeki getirilerinin teknoloji transferine
göre çok daha yüksek olacağı unutulmamalıdır.
Teknolojik gelişim sürecinde ilerlemeyi Ar-Ge faaliyetleri ile sağlamak mümkündür.
Türkiye’de Ar-Ge harcamalarının üçte birine yakını özel sektör tarafından yapılmaktadır ve ArGe büyük ölçekli az sayıdaki firma dışında üretim sürecinin bir parçası haline gelmemiştir. Firma
düzeyinde vizyon ve yetişmiş insan gücü eksikliği, finansman modellerinin gelişmemişliği ve
kamu düzeyinde teşviklerin yetersizliği teknolojik gelişimin önündeki başlıca engellerdir.
106
Teknoloji üreten ülkeler teknoloji gelişim sürecinin temeli olan teorik ve uygulamalı
bilimsel faaliyetleri yürüten üniversiteler ile bu faaliyetleri ticarileştiren özel sektör arasındaki
işbirliği ve etkileşimi teknokent, bilim parkı ve incubator gibi düzenlemeler ile sağlamaktadır.
Türkiye teknopark oluşumu ile bu yönde attığı ilk adımın arkasından, oluşumu yaygınlaştıracak
ve çeşitlendirecek pratik mekanizmalar geliştirlmelidir. Ulusal İnovasyon Sistemi platformu da
bu noktada birleştirici olabilecek bir konumdadır.
2010 yılında Ar-Ge harcamalarının GSMH’daki payının yüzde 2 düzeyine çıkarılması
hedefi doğrultusunda Ar-Ge harcamalarına ayrılan kaynaklar artırılmalıdır. TÜBİTAK’ın özel
sektörün Ar-Ge gereksinimlerine yönelik desteği artırılmalı, kurumsal yapısı bu açıdan gözden
geçirilmelidir.
Bilgiye dayalı şirketlerin en kıymetli varlıklarının fikri mülkiyet olduğu gerçeğinden
hareketle patent, lisans ve fikri mülkiyet haklarını güvence altına alan hukuk sistemlerinin
yerleştirilmesi ve uygulamaya geçirilmesi önemlidir.
Girişim Sermayesi
Teknoloji geliştirmenin genellikle yüksek maliyetli bir süreç olduğu ve Türkiye’de
sermaye birikimi ve finansal araçların yetersizliği düşünüldüğünde, Ar-Ge’nin finansmanı ve
özellikle de girişim sermayesi modelinin geliştirilmesi önem kazanmaktadır.
Bu mekanizmanın ülkemizde bugüne kadar fazla bir uygulama alanı bulamamış olmasını
kamu sektörünün yeterli desteği sağlamaması, uygun mevzuatın geliştirilmemiş olması, teknoloji
üretim ve risk alma vasfının eksikliği, yeterli sermayenin bulunmaması gibi nedenler ile
açıklamak mümkündür.
YOİKK KOBİ Komitesi Finansman alt grubu çalışmalarında önerildiği üzere,
-
SPK tarafından, uluslararası uygulamalara paralel olarak, çalışmaları sürdürülen, girişim
sermayesi portföy yönetim şirketleri tarafından girişim sermayesi fonlarının kurulması
amacıyla yetki verilmesi için gerekli mevzuatın oluşturulması
-
Teknoloji geliştirme bölgelerinde faaliyet gösteren şirketlere tanınan 5 yıl boyunca tüm vergi,
resim ve harçtan muafiyet benzeri bir teşviğin Girişim Sermayesi Yatırım Ortaklıkları’nın
kurduğu girişim şirketleri için de sağlanması
107
-
Girişim Sermayesi Yatırım Ortaklıkları’nın en önemli giderinin işgücü maliyeti olduğundan
hareketle, girişim sermayesi şirketi personelinin ilk 10 yıl için gelir vergisinden muaf olması
-
Girişim şirketlerinin portföylerinin %25’ine kadar yurt dışındaki şirketlere yatırım
yapılmasına izin verilmesi piyasanın gelişimi açısından önem taşımaktadır.
Uygulamada uluslararası deneyimlerden faydalanmak pek çok alanda olduğu gibi girişim
sermayesi modelinin geliştirilmesinde de faydalı olacaktır. Avrupa Yatırım Bankası ve Dünya
Bankası ile kredi programlarının yanı sıra eğitim ve deneyim paylaşımı programlarına da yer
verilerek Hindistan örneğinde olduğu gibi modelin iyi işlediği ülkelerde mevzuatla ilgili personel
ya da girişim sermayesi şirketi personelinin eğitim/staj programlarına katılımının sağlanması
faydalı olabilir.
4.3.2.3.İnsan Sermayesi
Üretime
katılan
bireylerin
bilgi
ve
yeteneklerinin toplamı olarak
tanımlanan insan sermayesi,
ülkedeki işgücünün boyutu,
içeriği, performansı, eğitimi
ve istihdam koşulları gibi
kriterleri içermekte ve ülkenin
gelir
artışı
ile
ekonomik
kalkınmasını sağlayan temel
faktörler
içerisinde
yer
İnsan Sermayesinin Geliştirilmesine Yönelik Önlemler
™ Eğitim kalitesini uluslararası standartlara yükseltmek
™ Dil eğitimi
™ Yaşam boyu eğitim ve öğretim programları düzenlemek
™ Eğitim faaliyetlerine vergi teşviki
™ Dünyada öne çıkan meslek grupları dikkate alınarak gençleri
bu mesleklere yönlendirmek
™ Eğitim-istihdam edilebilirlik ilişkisini güçlendirmek
™ Meslek eğitimini etkinleştirmek
™ İşsizlere ihtiyaç duyulan meslek gruplarına göre mesleki
eğitim imkanı sunmak
™ Okullaştırma oranını artırmak
™ AB mevzuatı ve serbest dolaşım yasalarına uyumlu bir
mesleki yeterlilik sertifikası oluşturmak
™ Performansa dayalı ücret sistemi uygulamak
™ İstihdam vergi oranını ve sosyal sigorta primlerini azaltmak
almaktadır. Deutsche Bank48 tarafından yapılan çalışmada, insan sermayesi ekonominin önemli
üretim faktörü olarak ele alınmakta ve önümüzdeki 15 yılda insan sermayesi zengin olan
ekonomilerin büyüyerek 2020 yılının “parlayacak yıldızları” olacağı vurgulanmaktadır. “İnsana
yatırım” yapan Hindistan, Çin, Tayland ve İspanya’nın şimdiden 2020 yılının küresel büyüme
merkezleri konumuna yükseldiği belirtilmektedir.
Genç bir nüfusa sahip olan Türkiye zorunlu eğitim süresini uzatmalı, özellikle orta
eğitimin kalitesini artırmalıdır.
48
Stefan Bergheim, “Global Growth Centres 2020”, Deutsche Bank Research, 23 March 2005
108
Çalışma mevzuatının reformu, ücret ve çalışma saatlerinin performans ve motivasyon
kriterleri çerçevesinde ayarlanması ile işgücü piyasasının esnekliğini artırılması faydalı
görülmektedir. Dil, bilgi teknolojisi, girişimcilik, yenilikçilik, kişisel gelişim gibi konularda kamu
ve özel sektör çalışanlarına hizmet içi eğitim verilmesi, çalışanlara dünya vizyonu sağlayacak,
performansı geliştirecektir. Kamu kuruluşlarında çalışanlara uzmanlık eğitiminin ve dil
eğitiminin sağlanması, hizmet kalitesini artıracaktır.
Uluslararası organizasyonlarda ve yurtdışı temsilciliklerde görevli yetkililere sürekli
seminerler verilmeli, bulundukları ülkedeki kurslara katılımları teşvik edilmelidir. Uluslararası
hukuk, AB hukuku, uluslararası finans konularında uzman kadroların yetiştirilmesi ülkenin
küresel ekonomideki yerini güçlendirecektir. AB mevzuatı konusunda bilgilendirme yapılması,
AB kurumlarında görev alacak personelin yetiştirilmeye başlanması gerekmektedir. Eğitim
kurumlarının yurtdışı eğitim kurumları ile etkileşim içerisinde olması teşvik edilmeli, dil
eğitimine önem verilmelidir.
Yaşam boyu eğitim faaliyetleri vergi teşvikleri ile desteklenmelidir. İŞKUR tarafından
verilen meslek edindirme/geliştirme gibi eğitimler geliştirilmeli ve piyasa ihtiyacına göre
düzenlenmelidir. İsveç örneğinde olduğu gibi işsizlere piyasa ihtiyacına göre mesleki eğitim
sağlanmalıdır. Bunun için İşsizlik Sigorta Fonu kaynaklarından yararlanmak mümkündür.
Önümüzdeki dönemde işgücü ihtiyacının artacağı mesleki gruplar analiz edilerek, genç
nüfusun bu mesleki dallarda eğitim alması teşvik edilmelidir. Bunun için ülkenin rekabet gücünü
artıracak, küresel ekonomide öne çıkan mesleklerin inceleneceği bir işgücü piyasası envanteri
hazırlanması faydalı olacaktır. Girişimcilerle eğitim kurumları arasında bir ağ kurularak, arz-talep
doğrultusunda, girişimcilerin talep ettiği vasıflı işgücüne ulaşması, YÖK’ün ve üniversitelerin
eğitim programlarının tasarımında özel sektör ihtiyaçlarını dikkate alması sağlanmalıdır.
Türkiye’de işsizlik oranının eğitimli gençler arasında yüksek oluşu daha büyük sorun teşkil
etmektedir. İş arama konusunda bir düzenleme yapılması, uygun vasıftaki kişilerin iş dünyası ile
eşleştirilmesini sağlayacak bir program oluşturulmasının yararlı olacağı düşünülmektedir.
İş dünyasının ihtiyaç duyduğu kalifiye ara kademe insan gücü yetiştirilmesinde mesleki
ve teknik eğitime önemli rol düşmektedir. Mesleki/teknik lise mezunlarının nüfusa oranı OECD
ülkelerinde ortalama %60 dolayında iken, Türkiye’de %25 civarındadır ve işsizlik oranı, meslek
109
okulu mezunları grubunda daha fazladır.49 Bu nedenle, meslek okulları ile istihdam edilebilirlik
ilişkisinin güçlendirilmesi faydalı olacaktır. Bu kapsamda, mesleki eğitim modeli oluşturularak
çalışma hayatına yönelik daha etkin programlar düzenlenmesi, gençlerin meslek okullarına
yönelmesinin teşvik edilmesi, anılan okul mezunu gençlerin iş bulma imkanlarının sağlanması
önemlidir.
AB Ortak Tarım Politikası’na uyum çerçevesinde Türkiye’nin tarım sektöründe çalışan
nüfusunu azaltması gerekmektedir. Bu sektörde çalışanların eğitim seviyesinin düşüklüğü, bu
insanların başka bir sektöre yönlendirilmesini güçleştirmektedir. Bu nedenle, söz konusu envanter
çalışması sonucunda tarım sektöründeki insanlara uygun mesleki eğitim sağlanarak, farklı
alanlara yönlendirilebilir.
AB Lizbon Stratejisi, rekabet gücünü artırmak için insana yatırım yaparak bilgiye dayalı
bir ekonomi ve topluma geçişi hedeflemektedir. Günümüz teknoloji ve bilgi çağında, eğitimli ve
Ar-Ge yapabilen işgücü ön plana çıkmaktadır. Bu bakımdan Türkiye’nin Ar-Ge dalında insan
gücünü artırması uluslararası alanda rekabet edebilirliğini güçlendirecektir.
Gelişmiş ülkelerin kalifiye işgücünü çektiği bilinmektedir. Türkiye’nin AB üyeliği
kapsamında kalifiye işgücünde azalma riski bulunmaktadır. Bir açıdan bu, Türkiye’nin
önümüzdeki dönemde insan sermayesinin daha da azalma riski anlamına gelmektedir. Diğer
açıdan, yurtdışına gidecek kişilerin dünya vizyonuna sahip olması ve kalifiye olması Türkiye’nin
bu ülkelerdeki imajını güçlendirecektir. Bu nedenle, AB ülkelerindeki mesleki yeterlilik
sistemlerinin incelenerek, AB mevzuatı ve serbest dolaşım yasalarına uyumlu bir mesleki
yeterlilik sertifikası oluşturulması yararlı olacaktır.
Lizbon Stratejisi’nde rekabetçi bir ekonomi olmak için yüksek istihdam oranının
gerekliliği belirtilmektedir. Türkiye’de ise istihdam oranı ve performansı düşüktür. İstihdam
vergilerinin ağırlığı nedeniyle yüksek işçilik maliyetleri ve yüksek sosyal güvenlik primleri
istihdamın artmasını engellemektedir. İstihdam vergilerinin ve sosyal güvenlik primlerinin OECD
ortalaması altına indirilmesi için düzenlemelerin yapılması, AB’de olduğu gibi istihdam yaratan
işverenlere teşviklerin sağlanması, vergi teşvikleri yolu ile mesleki eğitime yatırımın
49
TÜSİAD, “Türkiye’de Yeniden Yapılanma Arayışları-Seçilmiş Sektör/Kurum/Politika Örnekleri”, Haziran 2005;
Gökhan Taşpınar, “Beşeri Sermaye ve İstihdam Sorunu”, Dünya Gazetesi, 20 Aralık 2005
110
desteklenmesi, Türkiye’de istihdamın artması ve işgücü performansının güçlenmesini sağlayarak
insan sermayesini zenginleştirecektir.50
“Performansa dayalı ücret”
politikasının
uygulaması
kamu
ve
özel
sektörde
yaygınlaştırılarak verimlilik ve insan sermayesinin etkin kullanımı artırılabilir. Bu politika,
ülkeden beyin göçünün azalmasını sağlayacaktır.
4.3.2.4. Üretim Maliyetleri
Bir ülkenin üretim alanında diğer ülkelere oranla daha rekabetçi olabilmesinde üretim
maliyetlerinin rolü büyüktür. Üretimi etkileyen maliyetler; işgücü, üretim teknolojileri, ham
madde ve ara mallar, sosyal güvenlik katkı payları, işletme ve finansman maliyetleri olarak
özetlenebilir. Başka bir değişle verimli işgücüne, uygun teknolojiye, düşük vergi oranları ve
sosyal güvenlik katkılarına, bol ve ucuz hammadde ile ara girdiye, düşük işletme maliyetleri ve
ucuz finansman olanaklarına sahip ülkelerdeki firmaların rekabet edebilme şansları daha fazla
olmaktadır.
İşgücü maliyeti konusunda kabul görmüş genel görüş ücretlerin düşürülüp çalışanın
yoksullaştırılması yerine, eğitim ve diğer politikalar ile işgücü verimliliğinin arttırılması
yönündedir. Milli gelir içinde kişi başına yaratılan katma değer düzeyi bakımından 32 ülke
arasında yapılan karşılaştırmada Türkiye sonlarda yer almaktadır. ABD’de kişi başına düşen
katma değer 100 olarak kabul edildiğinde, bu endeks değeri AB ortalaması için 65.9 ve Türkiye
için ise 16.3 olmaktadır.51 Bu açıdan bakıldığında saat başı ücret kriterine göre orta seviyede
olunmasına karşın verimliliğin düşük olması nedeniyle Türkiye’deki işgücü maliyetinin yüksek
olduğu söylenebilir. Dolayısıyla hedefin işgücü verimliliğinin artırılması olması gerekmekte,
buna uygun eğitim faaliyetleri ön plana alınmalıdır.
Türkiye’de vergi yükü çalışan kesim ve şirket dünyası üzerindedir. İşletmeler üzerinde
vergi yükünün hafifletilmesi için gelir ve kurumlar vergisi oranlarının azaltılması, yatırıma
aktarılan kazancın vergiden muaf olması gibi önlemler alınmalıdır. Kayıt dışındaki vergi
mükelleflerinin de kayıt içine alınması da vergi gelirlerini artırmak kadar vergi yükünün adil
dağılımı açısından hayatidir.
İşletme maliyetleri, ekonomik alanda faaliyet gösteren tüm firmaların karlılık
durumunu yakından ilgilendiren bir konudur. İşletme maliyetlerinin başında iletişim maliyetleri
50
51
TİSK, “Lizbon Stratejisi:Unice Görüşü ve Ülkemiz İçin TİSK Önerileri”
UNICE, Lisbon Strategy Status, 2004, www.unice.org
111
gelmektedir. OECD tarafından satın alma gücü paritesine göre hesaplanan karma bir ticari telefon
görüşme sepeti oluşturulmuş ve ABD Doları cinsinden en düşükten en yükseğe yapılan
sıralamada, Türkiye 2002 yılında 2579 Dolar ile 20 OECD ülkesi arasında 19. olmuştur. Bu 20
ülke arasında Türkiye’den daha fazla iletişim maliyetine sahip ülke 2999 Dolarlık maliyet ile
Meksika’dır. İskandinav ülkeleri ile Hollanda ve İrlanda en ucuz ticari iletişim yapılan ülkeler
arasında yer almıştır.52 Türkiye’de telekomünikasyon konusunda hizmet veren kamu
kuruluşlarının özelleştirilmesi ve bu sektörde rekabetin artması ile bu maliyetlerde azalma olması
beklenilmektedir.
Enerji, işletme maliyetleri arasında diğer önemli bir etkendir. OECD’nin bir çalışmasında
2003 yılında sanayide kullanılan elektriğin fiyatı Türkiye için 100 olarak kabul edildiğinde bu
fiyat Norveç’te 20, ABD’de 29, Yunanistan’da 41, İrlanda’da 48, Meksika’da 57 ve Polonya’da
63 olmaktadır. Bu çalışmaya göre OECD ortalaması 37’dir.53 Başka bir deyişle; satın alma gücü
paritesine göre Fransa’da 0.043 Dolar, Almanya’da 0.050 Dolar, Japonya’da 0.099 Dolar olan
elektriğin kilovat saati Türkiye’de 0.171 Dolara kadar çıkmaktadır.54 Türkiye’nin elektrik
üretiminde verimliliği arttırması, kaçak elektrik üretiminin önüne geçilmesi ve şebeke
kayıplarının
giderilmesi
bu
açıdan
önemlidir.
Bu
çerçevede,
elektrik
piyasasının
liberalleştirilmesi ve daha rekabetçi bir ortamda üretim ve dağıtım yapan firmaların fiyatlarını
aşağıya çekmesi gerekmektedir.
4.3.2.5. Kalite ve Standardizasyon
Dış pazarlarda yer edinip güçlenebilmeleri için üreticilerin dünya çapında geçerli olan
kalite standartlarına uygun üretim yapmaları ve özellikle AB ülkelerine ihracat yapmak isteyen
üreticilerin sertifikasyonla ilgili eksikliği bulunmaması gerekmektedir. Türkiye’de kalite ve
standardizasyon konusundaki çalışmalar Uruguay Round sonunda imzalanan Ticarette Teknik
Engeller Anlaşması ve özellikle AB uyum süreci kapsamında yürütülmektedir.
AB Teknik Mevzuatına uyum, 32 grup altında toplanmış ürünlerin, tabi oldukları
direktiflere uygunlukları test edilip onaylanarak CE işareti taşımasını öngörmektedir. Bu da hem
iç piyasaya hem de ihracata yönelik üretim yapan yerli işletmelerin ürünlerinin CE işareti
taşıması gerektiğini göstermektedir. Bir ürüne CE işaretinin verilip verilmemesi, üretici veya
52
OECD Communications Outlook, 2003, Information and Telecommunication Technologies, Sf. 181
OECD Energy Prices and Taxes, 2004
54
OECD Energy Prices and Taxes, 2004
53
112
Onaylanmış Kuruluşlar tarafından yapılacak testlerden sonra ortaya konulmaktadır. Şu anda
TÜRKAK’tan (Türk Akreditasyon Kurumu) akreditasyon almış olan laboratuar, muayene ve
belgelendirme kuruluşlarının faaliyetleri sonucunda verecekleri uygunluk belgeleri AB’nde
tanınmamaktadır. Bu nedenle, ihracata yönelik üretim yapanlar, hem yönetim sistemi sertifikası
(İSO 9000 ve İSO 14000) hem de ürün sertifikası (CE) almak için Avrupa akreditasyon kurumları
tarafından onaylanmış yabancı kurumlarla çalışmayı yeğlemektedir.
Sistemin tamamen yabancı Onaylanmış Kuruluşlarla sürdürülmesi, özellikle KOBİ’lerin
sertifikasyon maliyetlerinin yüksekliği karşısında zorlanmasına neden olmaktadır. Her ne kadar
KOBİ’lerin kalite güvence sistemi belgeleri, çevre yönetim sistemi belgeleri ve CE işaretinin
almaları için yaptıkları harcamalarının belirli bir kısmı (en fazla %50’si) devlet yardımları ile
karşılanmakta ise de maliyet unsuru yine de KOBİ’ler için zorlayıcı olmaktadır.
Teknik mevzuatın yayınlanması ve yürürlüğe girmesi uyum açısından yeterli olmamakta,
mevzuatın tam olarak uygulanabilmesi için altyapı (onaylanmış kuruluşlar ve laboratuarlar gibi)
ve idari kapasite gerektirmektedir.
TÜRKAK’ın, yakın gelecekte EA (European Accreditation/Avrupa Akreditasyon Birliği)
üyeleri ile Çoktaraflı Anlaşmalar (Multilateral Agreement: MLA) imzalaması sonucunda
akreditasyon çalışmaları AB ülkeleri tarafından da tanınacaktır. Bunun bir an önce
gerçekleştirilerek hem yönetim sistemi sertifikası ve hem de ürün sertifikası alanlarında yabancı
onaylanmış kurumlarla çalışmayı tercih eden üreticilerin, yerli kurumlara doğru kaymaları
sağlanmalıdır.
Etkin bir piyasa gözetimi ve denetimi faaliyetinin oluşturulması gerekmektedir. Bu ise
piyasa gözetimini yapacak kamu kurumunun gerekli test imkanlarına sahip olmasını zorunlu hale
getirmektedir. AB teknik mevzuatından önce bazı kurumların bünyeleri içinde kullandıkları
laboratuarları mevcut olsa da, birçok kamu kuruluşunda bu altyapının yeniden yapılandırması
gerekmektedir. Bu alanda gerekli çalışmalara hız verilmelidir.
4.3.2.6. İmaj- Tanıtım
Günümüz bilgi çağında, internet en etkili, hızlı ve ekonomik tanıtım aracıdır. Firmalar,
yatırım ve ticari ilişkiye başlamadan önce ülke hakkında bilgi bulmak için ilk olarak internette
araştırma yapmaktadır. Türkiye, internet yoluyla ülke hakkında azami bilgiye erişilmesini
113
sağlayıcı altyapıyı oluşturmalı ve bilgiler sürekli güncellenmelidir. Tüm kamu kuruluşlarının
internet sayfalarının İngilizce versiyonlarında yabancılara yönelik bilgiler artırılmalıdır. Bilgilerin
sade, anlaşılır, yabancı yatırımcıyı etkileyici şekilde olması önemlidir.
Türkiye’nin İstanbul, Antalya gibi belirli şehirlerini uluslararası platformda “kongre
şehri” olarak tanıtması ve bu şehirlerin büyük uluslararası organizasyonlara, zirvelere, sanatsalkültürel-spor aktivitelerine başarıyla ev sahipliği yapması tanıtıma önemli katkı sağlayacaktır.
Ülkemizde olan tüm gelişmeler dış basın grupları, politikacılar ve lobi gruplarınca sıkı
takip altındadır. Bundan dolayı, ülke içinde siyasetçilerin, önemli çıkar gruplarının, STK
yöneticilerinin
verdiği
demeç,
söylem,
hazırlanılan
raporlar,
ülke
imajını
doğrudan
etkilemektedir. Gazetelerde yer alan tartışmalar, anılan kişilerin açıklamaları yurtdışından bir kişi
gözü ile incelenerek değerlendirilmelidir. Dış politika, iktidar ve muhalefetin ortak çalışmasını
gerektirmektedir.
Türkiye, imaj konusunda uluslararası reklam-tanıtım firmaları ile çalışmalarını
artırmalıdır. Günümüz pazarlama ve medya çağı olduğundan, ülkenin iyi “pazarlanması” için
profesyonel destek alınarak çağa uygun eylem planları, iletişim araçları kullanılmalıdır.
Yabancı kişilerin Türkiye hakkında olumlu yazı ve beyanatlarının, Türkiye’nin yapacağı
tanıtım çalışmasından daha etkili olduğu bilinmektedir. Bu nedenle, Türkiye’nin yurtdışındaki
Türkiye dostu kişileri kazanması ve bunlar aracılığıyla tanıtıma gitmesinde yarar vardır. Yabancı
gazeteciler, hukukçular, parlamenterler Türkiye’ye davet edilerek ülke tanıtılıp yazı yazılması
sağlanabilir. Ancak, geçmişteki benzer çalışmalardan ders alınmalıdır.
Eğitim
kurumları
arasında
ortak
faaliyetleri
artırarak, konferans, seminerlerin
gerçekleştirilmesi, gelecek yabancı eğitimcilerin makalelerinde Türkiye’nin yer alması imajı
güçlendirecektir. Yurtdışı fuar, sergi, kongrelere etkin katılım sağlanmalıdır. Yurtdışı öğrenci
değişim programları ile yabancı öğrencilere ev sahipliği yapılırken, Türk öğrencilerin yurtdışında
Türkiye’yi tanıtması olanakları desteklenmelidir. Yurtdışına eğitim amaçlı giden her kademedeki
elemana tanıtım materyali sağlamalıdır.
Turizm ülkesi olan Türkiye’ye yurtdışından gelen milyonlarca insan, ülke tanıtımı için
önemlidir. Uzman profesyonellerce tasarlanmış güncel tanıtım malzemesinin oteller, uçaklar,
sınır kapıları, havaalanları, dış temsilciliklerde bulundurulması sağlanmalıdır.
114
4.3.2.7. Markalaşma
Bir farklılaştırma aracı olan markalaşma, gelişen ülke işletmelerinin uluslararası rekabet
gücünün artırılmasında en önemli etkenlerden biridir. Markalaşma fabrikada üretilen ürünler için
tüketici zihninde kişilikler ve imajlar yaratır. Bu da üretilen ürünün benzerlerinin arasından
sıyrılarak tüketici için tanınır hale gelmesini sağlar. Günümüzde ürün kategorileri giderek
daralmakta ve alt-kategoriler giderek artmaktadır. Artan ürün çeşitliliği arasında bir markanın
insan zihninde yer bulması son derece güç bir hale gelmiştir. Bu da doğru konumlanmış, yani
müşterinin zihninde marka sahibinin istediği biçimde yer bulan bir markanın, işletme için hem iç
pazarda hem de dış pazarda pazar payını artırmada büyük bir avantaj olacağını göstermektedir.
Dış pazar paylarının artırılmasının yanı sıra markalaşma, işletmelerin, özellikle
KOBİ’lerin, Çin ve diğer Doğu/Güneydoğu Asya ülkelerinden ithal edilen son derece düşük
maliyetli ürünler karşısında iç pazar paylarını korumasına yardımcı olacaktır. Özellikle tekstil
alanında markalaşmanın önemi büyüktür. Bugün artık dünyada hiçbir ülke fiyat açısından Çin’le
rekabet edebilme şansına sahip değildir. Bu nedenle, tekstil alanında dış pazarlarda pay edinmek,
varolan pazar paylarını koruyabilmek ve rekabet güçlerini artırabilmek için KOBİ’lerin fason
üretimden markalaşmaya doğru ilerlemeleri gerekmektedir.
Marka bir firmanın operasyonel karını oluşturan en önemli faktörlerdendir. Geçtiğimiz 30
yıl boyunca yüksek enflasyon nedeniyle Türkiye’deki şirketler karlarının büyük bölümünü
finansal kar olarak elde etmişlerdir. Bu da bir şirketin karının ana kaynağı olan operasyonel karın
geri plana itilmesine neden olmuştur. Ancak, Türkiye’nin son yıllarda makro-ekonomik istikrara
kavuşması ve enflasyonist etkinin çok büyük bir oranda azalması ile birlikte operasyonel karlılık
ve buna bağlı olarak da doğru pazarlama stratejileri geliştirmek ve markalaşmak büyük önem
kazanmış ve yoğun bir biçimde tartışılır hale gelmiştir. Kişilerin alışveriş yaparken sadece
mantıklı seçimler yapmadıkları ve duygusal davranarak temelde aynı ihtiyaca cevap verebilecek
iki maldan markalı olana yönelerek bundan duygusal tatmin aldıkları düşünülürse markalaşmanın
önemi ortaya çıkmaktadır.
Güçlü bir markanın temel nitelikleri özgünlük, hatırlanabilirlik, anlamlı olmak, esneklik,
zamana dayanıklılık ve korunabilirliktir. Bu niteliklerin yanı sıra tasarım, marka kimliğini
yansıtan, markayı akılda kalıcı kılan ve tüketicinin marka adını görmeden dahi görsel ipuçları ile
ürünü tanımasını sağlayan temel unsurdur. Bu nedenle de ürünlerin pazarlanmasına önemli katkı
115
sağlamaktadırlar. Özellikle ortak bir teknik kullanan, ürünlerinin maliyeti hemen hemen aynı olan
ve aynı pazara hitap eden KOBİ’ler için öne çıkmanın en önemli yolu ürüne estetik ve görsellik
katan tasarımdır.
Tasarım ya da marka hukuken güvence olarak gösterilebilir, rehin edilebilir, lisans
anlaşması ile devredilebilir, haczedilebilir ve bir ekonomik değer olarak iflas masasına kayıt
edilebilir. Tüm bu özellikler markanın ya da endüstriyel tasarımın ekonomik ve ticari değerini
göstermektedir. Doğru oluşturulmuş ve pazarlanan bir markanın ekonomik ve ticari değeri de
hayli fazla olacaktır. Bu da işletmeler için markalaşmanın bir diğer avantajıdır.
Belirli bir marka, marka tescili sonrasında aynı ya da benzer ürünler üzerinde
kullanılamaz. Bu da iyi bir marka imajı oluşturmak için yatırım yapmış olan üreticilerin
korunmasını sağlar ve piyasada üreticiler arasında sağlıklı bir rekabet oluşur. Türkiye’de,
endüstriyel tasarım hakları 554, patent hakları 551 ve marka hakları ise 556 numaralı kanun
hükmünde kararnameler ile korunmakta ve patentlerle ilgili hukuk normları ‘faydalı modellere’
de uygulanmaktadır.
Büyük işletmelerin bu konularda daha bilinçli hareket ettiği düşünülerek markalaşma ve
fikri mülkiyet hakları konusunda ana hedef KOBİ’ler olmalıdır. KOBİ'lere KOBİ’leri destekleyen
kuruluşların bu konudaki bilgilerinin artırılması amaçlanmalıdır. Türkiye’de fikri ve sınai
mülkiyet hakları ile ilgili hukuki düzenlemelerde AB normlarına çok yakın bir düzeye
gelinmiştir. Fakat hala marka ve endüstriyel tasarımların değeri belirlenirken temel olarak
sistematik
ve
objektif
kriterlerden
değil,
bilirkişilerin
yaptığı
değerlendirmelerden
yararlanılmaktadır. Bu sistemin daha net esaslara bağlanması gerekmektedir.
4.3.2.8 Finansman Olanakları
Dünya piyasalarında faaliyet gösteren firmaların uygun finansman imkanlarına erişebilmesi
rekabet edebilirlik açısından önemli bir unsurdur. Türkiye’de finansman sektörü banka
hakimiyetindedir. Ülke tasarrufları ile yatırımlar arasında bağlantıyı kurarak finansal aracılık
görevini yürüten bankacılık sektörü son dönemde liberalleşme yönünde atılan adımlar sayesinde
büyük gelişme göstermiştir. Fakat, Türk bankacılık sektörünün gelişmiş tüm ekonomilere oranla
sahip olduğu aktif hacmi küçüktür.
Türkiye’de sermaye piyasası, sigorta sektörü, özel emeklilik ve benzeri finans kurumlarının
ekonomideki yeri gelişmekle birlikte halen bankacılık sektörünün gerisindedir.
116
Bunların yanısıra, Türkiye’deki bankaların yüksek iç borçlanma ihtiyacının piyasadaki en
büyük oyuncusu olması asıl görevleri olan ticari finansman ve reel sektör kredilerinde fazla varlık
gösterememelerine neden olmuştur. Son yıllarda genel olarak ekonomide ve bankacılık
sektöründeki reformlar ile sağlanan gelişmelere rağmen bankacılık sektörünün reel sektöre
finansman aktarımı son derece yetersizdir. Burada önemli sorunlardan biri genel olarak tasarruf
oranının ve bankacılık sistemine yönelen tasarrufların düşüklüğüdür. Bununla bağlantılı olarak
mevduat (ve dolayısıyla krediler) hacminin GSYİH’ya oranı gelişmiş ülkelerin oldukça
gerisindedir.
Tablo 45: 2003 Yılı İtibarıyla Finansal Sistemde Seçilmiş Büyüklükler (GSYİH’ya oranı,%)
Dünya
AB
ABD
Türkiye
Ticari bankaların aktifleri
112
173
52
70
Sermaye Piyasası
230
233
321
82
Özel Sektöre Verilen Krediler
139
*105
239
16
Kaynak: World Economic Outlook, 2003; World Development Indicators 2005; Türkiye Bankalar Birliği
* AB Euro Zone
Bu çerçevede, tasarrufların ve uzun vadeli mevduatın
artırılabilmesi için mortgage,
bireysel emeklilik v.b. fonlar desteklenmeli ve vergi avantajları yaratılması yönünde çalışmalar
devam etmelidir. Türkiye’de zaten yüksek olan kredi maliyetlerini düşürücü yönde vergi
indiriminde bulunulması ve TL cinsinden uzun süreli mevduatın teşvik edilmesi yararlı
görülmektedir.
Türkiye’de firmaların mali yapıları incelendiğinde kısa vadeli banka kredileri ile ticari
borçların ağırlıkta olduğu görülmektedir. Uzun yıllar süren makro ekonomik istikrarsızlık ve
yüksek kamu borçları nedeniyle Türk firmalarının dış kaynaklara yöneldiği gözlemlenmiştir.
Mali derinliğin artması sonucu firmaların daha ucuz ve yeterli kaynak sağlamaları
mümkün olacaktır. Ancak bu etki farklı firma grupları açsından farklı sonuçlar doğurmaktadır.
Bulgular, küçük teknoloji yoğun firmaların büyük firmalara oranla mali derinleşmeden daha az
yararlandığını göstermektedir.55
Türkiye’de özellikle KOBİ’lerin finansman açısından önemli sorunları olduğu
bilinmektedir. KOBİ’ler için kredi maliyetlerinin yüksekliği, kredi vadelerinin kısalığı, talep
55
TÜSİAD, “Türkiye’de Ekonomik Büyüme ve Mali Yapı”, 2005
117
edilen teminatların ve vergi oranlarının yüksek olması, KOBİ’lerin menkul kıymetler borsasına
açılmasının zor olması ve KOBİ’lere yönelik bir sermaye piyasası oluşmaması önde gelen
sorunlardır. Bunlara ek olarak finans kuruluşlarından kaynaklanan sorunların başında; Türkiye’de
kamu bankalarının yeniden yapılanma sürecinde olmaları ve kaynaklarının yetersiz olması,
sermaye piyasasında KOBİ’lere fon verecek yatırımcıların gerekli güveni bulamaması ve risk
sermayesi konusunda gerekli alt yapının olmaması gelmektedir. 56
KOBİ’ler için gerekli finansmanın sağlanması sadece uluslararası rekabet açısından değil;
büyüme, gelir dağılımı ve bölgesel kalkınma açısından da önem arz etmektedir.
-
KOBİ Garanti Sisteminin Geliştirilmesi: Türkiye’de KOBİ’lere bankaların istediği
teminatlar için kefalet veren tek kuruluş olan Kredi Garanti Fonu A.Ş. azami %50
oranında ve 30 bin euro tutarında garanti temin edebilmektedir. KOBİ’lerde finansman
alanında teminat sorununu çözebilmek için KGS sisteminin geliştirilip yaygınlaştırılması,
kredilendirmede teminattan çok projenin esas alınması ve sermaye koyan bankaların
riskleri de paylaşmasıyla sistemin güçlendirmesi gerekmektedir.
-
KOBİ’lere Yönelik İhtisas Bankacılığı’nın Geliştirilmesi: Halen KOBİ’lerin kredi
ihtiyacını karşılayan Türk Halk Bankası özellikle uzun vadeli ve düşük faizli kredi
sağlama konusunda yeterli olmamaktadır. Bu nedenle bankanın kaynaklarının artırılması,
dış kaynak temini konusunda yeniden yapılandırılması yararlı olacaktır.
-
KOBİ’lere Yönelik Sermaye Piyasası Araçlarının Geliştirilmesi: KOBİ finansmanı için
Türkiye’de yıllardır uygulamaya konulamayan “girişim sermayesi” sistemine işlerlik
kazandırılması, KOBİ’ler arası birleşme (merger) ve özel ortaklığın (private equity) teşvik
edilmesi yararlı olacaktır.
2007’de yürürlüğe girmesi planlanan Basel II için çalışmalar sürmektedir. Basit olarak
risk odaklı kredi fiyatlaması anlamına gelen bu sistemde uluslararası standartlarda güvenilir mali
tablolar üreten ve mali yapıları sağlam firmalara kaynak temin edilmesi mümkün olacaktır.
Özellikle Türk KOBİ’lerinin işletmelerini Basel II kriterlerine hazırlamaları önemlidir.
Türkiye’deki bankacılık sistemindeki yetersizlikler nedeniyle yurt dışında faaliyet
gösteren firmaların ihtiyaçları da tam olarak karşılanamamaktadır. Örneğin gelişmiş ülkelerde
56
TÜSİAD, “Türkiye’de Yeniden Yapılanma Arayışları”, 2005
118
ihracat için gerekli finansman genellikle ticari bankacılık sistemi tarafından sağlanmaktadır. Bu
ülkelerde ihracat finansman kuruluşları sigorta ve garanti programlarıyla sadece risksiz bir ortam
sağlama işlevini yerine getirmektedir. Fransız COFACE, Alman HERMES, Norveç GIEK; Japon
NEXI bu nitelikteki kuruluşlardır.
İhracatçı ve dış girişimcilere sigorta ve garanti desteği sağlamanın yanı sıra kredi verme
işlevini üstlenmiş kuruluşlar da mevcuttur. ABD’nin US Exim, Kanada’nın EFIC, Avustralya,
Türk, Kore ve Tayvan Eximbankları kredi verme işlevini de üstlenen kuruluşlara örnek
verilebilir.
Türk Eximbank ihracat ve döviz kazandırıcı faaliyetlere finansman sağlama işlevini ön
planda tutmaktadır. Genellikle bu tür bankaların her ülkenin ekonomik yapısı ve ihtiyaçları
doğrultusunda
özellikli
ürünlerini
çeşitlendirdikleri
gözlenmektedir.
Bu
itibarla
Türk
Eximbank’ın ürünleri arasında var olmayan, fakat bazı ülkelerin eximbanklarında bulunan “alıcı
kredisi”, bir ürün olarak Türk Eximbank tarafından da ithalatçı firmaların kullanımına sunulabilir.
Bu ürün sayesinde, Türkiye’den ithalat yapan yabancılara verilecek kredi ile Türkiye’den mal ve
hizmet ihracatı teşvik edilmiş olunur. Özellikle makine satışı gibi pahalı ve ödeme planı uzun
vadeye yayılabilen ürünler için “alıcı kredisi” sayesinde Türk ihracatçıların desteklenmesi
mümkündür.
Finans sektörü gelişmiş ülkelerin garanti ve sigorta programları yabancı finans
kuruluşlarını da finansman garantisi sağlayacak ölçüde gelişmiştir. Başka bir deyişle, gelişmiş
ülkelerdeki bankalar alıcılara finansman garantisi temin edebilmekte ve bu sayede garantiye sahip
ithalatçı firmanın finansman bulduğu ülkeden ithalatı yapması teşvik edilmektedir. Türk
Bankalarının da Türkiye’den ithalat yapan yabancı firmalara finansman garantisi sağlayabilmesi,
İhracatı artırıcı bir etki yaratacaktır.
Finans sektörü gelişmiş ülkelerde, finans kuruluşları “leasing” yoluyla ihracat yapma
stratejisini benimseyerek üretici firmalara destek olabilmektedirler. Bu ülkelerdeki eximbanklar
ya da bu konuda faaliyet gösteren diğer bir finans kuruluşu “leasing” kuruluşlarına kredi sigortası
tahsis etmekte ve bu sayede ihracatçı firma ürününü “leasing” yöntemiyle satabilmektedir. Alıcı
firma için maliyeti uzun döneme yayabilme olanağı sunan bu uygulama avantajlı olmaktadır. Bu
tür uygulamaların Türk ihracatını da desteklemesi mümkündür.
119
2004 yılında yaklaşık 7 milyar dolarlık bir kaynak ile Türk ihracatının %11’ini finanse
eden Türk Eximbank, bu kaynağın 3.4 milyar dolarlık kısmını nakdi kredi ve 3.6 milyar dolarlık
kısmını ise sigorta ve garanti faaliyetlerinde kullanmıştır.57 Türk ihracatçısına çeşitli konularda
destek olan ve Türk bankacılık sektörünün yetersiz kaldığı bir çok ürünü sunan Türk
Eximbank’ın sahip olduğu kaynağın artırılması dış ekonomik ilişkilere büyük katkı sağlayacaktır.
Türkiye’nin ihraç ürünlerinin %90’ı kısa vadeli ihracat finansmanı gerektiren ürünlerden
oluşmaktadır. Bu çerçevede Türk Eximbank bugüne kadar, ihracatın kısa vadeli finansmanında
yoğunlaşmıştır. Türk Eximbank’ın ulusal ve uluslararası piyasalarda tüm koşulları zorlayarak
uygun koşullarda fon tedariki ile kısa vadeli kredi taleplerini karşılama oranını artırması
beklenmektedir.
Türkiye’deki ticari bankaların ihracat sektörünün ihtiyaç duyduğu kısa vadeli ihracat kredi
gereksinimi karşılamada yeterli bir düzeye geldiklerinde, Türk Eximbank’ın orta-uzun vadeli
hedefi gelişmiş ülkelerdeki ihracat finansman kurumları gibi, ihracat kredi sigortası ve garanti
faaliyetleri ile orta-uzun vadeli kredi programlarında yoğunlaşmak olmalıdır. Bu çerçevede,
sermaye mallarının ihracatının ağırlığı arttığı ölçüde, Türk Eximbank’dan orta ve uzun vadeli
proje finansmanı konusunda daha etkin olması beklenmektedir.
Türk Eximbank’dan ticari bankalarla ilişkilerini güçlendirerek, bu bankalar ile kısmi
garanti yoluyla risk paylaşımı ve sigorta poliçelerinin güçlü teminat vasfına kavuşturulmasına
yönelik ortak çalışmalar yapması arzu edilmektedir.
Eximbank’ın Türkiye’nin hedef pazar olarak belirlediği ülkelere yönelik kredi, garanti ve
sigorta imkanlarını geliştirmesi Türk ihracatçıları tarafından arzu edilmektedir.
Türk firmalarının dış piyasalardaki rekabet gücünün artırılmasına yönelik olarak, yurt
dışında proje üstlenen müteahhitlere gerekli desteğin verilmesini açısından sigorta programlarının
çeşitlendirilmesi ve bu çerçevede, özellikle politik riski yüksek olan ülkelerde gerekli “Yurtdışı
Müteahhitlik Hizmetleri Politik Risk Sigortası Programı”nın uygulanmaya konulması önemlidir.
Türk Eximbank’ın programlarında bürokratik engelleri azaltma, prosedürü kısaltma ve
işlemleri hızlandırma yönündeki çabaları memnuniyetle destek görmektedir.
57
www.eximbank.gov.tr
120
Yurtdışında üstlenilen proje tutarı 63 milyar dolara ulaşan Türk müteahhitlik sektörünün
teminat mektubu sorununun bir an önce çözüme kavuşturulması lazımdır. Öte yandan Basel II
kriterlerinin uygulanmaya başlanmasıyla sermaye yeterliliği ve uluslararası denetim yaptırmayan
firmaların bankacılık sektöründen destek alamayacağından hareketle taahhüt sektöründe mali
açıdan genel bir yeniden yapılandırmanın teşvik edilmesinde fayda bulunmaktadır.
Diğer taraftan yurtdışı projelerde finansman ihtiyacı olan özel sektörün Türkiye’nin üyesi
olduğu Karadeniz Ticaret ve Kalkınma Bankası, İslam Kalkınma Bankası, Avrupa Yatırım
Bankası, Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası gibi uluslararası ve bölgesel kalkınma bankaları
olanaklarından azami ölçüde yararlanması sağlanmalıdır. Afrika Kalkınma Bankası ve şartlar
gerektirdiği takdirde diğer bölgesel kalkınma bankalarına da üye olunulmalıdır.
4.4. DIŞ EKONOMİK İLİŞKİLERDE KOORDİNASYON VE STRATEJİK
YAKLAŞIM
Soğuk Savaş döneminin sona ermesiyle uluslararası ilişkilerde büyük bir hareketlilik
yaşanmıştır. Devletlerarasındaki ilişkiler, bölgesel dengeler, kurumsal yapılar ve bu yapıların
temel aktörleri hem değişmiş hem de çeşitlenmiştir. Günümüzde, dünya politikasında liberalkurumsal yaklaşımı doğrular nitelikte çok sayıda devlet dışı aktör de bulunmakta ve etkinlikler
gerçekleştirmektedir. Bunların başında, sivil toplum örgütleri (STÖ), özel sektör temsilcileri,
çokuluslu ve yerel firmalar ile medya gelmektedir.58 Küreselleşen dünyada devletin yanında
varlık gösteren ve ülkelerin ve beraberinde dünyanın ekonomik ve politik sistemini şekillendiren
bu aktörler “yönetim” tanımını yetersiz kılmış ve “küresel yönetişim” kavramını
literatüre
kazandırmıştır. 59
Tüm bu tarihsel ve yapısal gelişmeler, devlet ve devlet dışı aktörler ve özellikle özel
sektör arasında koordinasyon ve stratejik işbirliği ihtiyacını arttırmıştır.
Uluslararası ilişkiler kuramı “milli çıkarlar” ve “güç” kavramlarını birlikte ele alan ve
sosyal bilimlerde bu iki unsurun varlığını yadsımayan bir temele dayanmaktadır.60 Bir ulus,
ulusal çıkarlarını gücü oranında koruyabilmektedir. Bu nedenle, bağımsız, koordinasyonsuz ve
58
Susan Strange, States and Markets (New York: Basil Blackwell, 1988),
Global Yönetişim için Bakınız James Rosenau, "Toward an Ontology for Global Governance," Martin Hewson
and Timothy J. Sinclair, eds., Approaches to Global Governance Theory (Albany, NY: State University of New York,
1999)
60
Morgenthau, ibid.
59
121
birbirinden kopuk ekonomik politikalar geliştirmek yerine birlikte, ortak paydalarda buluşan daha
güçlü ekonomik politikalar geliştirmek çağımızda kaçınılmaz bir zorunluluk olmuştur.
4.4.1. Temel Amaç ve Politikalar
Kamu, kamu kurumları, özel sektör ve sivil toplum örgütleri arasında koordinasyon ve
işbirliği artırılarak ve gerekli düzenlemeler yapılarak, Türkiye’nin dış ekonomik ilişkilerde ulusal
çıkarları ve öncelikleri gözetecek şekilde etkinliğinin artırılması ve bu amaca yönelik stratejik
yaklaşımların geliştirilmesi gerekmektedir.
4.4.2. Amaç ve Politikaları Gerçekleştirmeye Yönelik Öncelikler, Tedbirler ve HukukiKurumsal Düzenlemeler
Kamu ve özel sektör arasındaki tarafları ilgilendiren konularda düzenli olarak işbirliği ve
eşgüdüme imkân verecek ve olası görüş farklılıklarını karşılıklı uzlaşı temelinde çözümleyecek
kurumsal mekanizmalar kurulmalı ve bunların işlevselliğini artırmaya imkân verecek ortak bir
anlayış yaratılmalı ve geliştirilmelidir.
Devletin dış ilişkilerde vizyonunu duyurması ve özel sektörün de bu sürece dahil edilmesi
ve özendirilmesi için, dış ilişkilerde faaliyet gösteren kamu ve özel sektörün koordineli bir
şekilde birbirine destek vermesi gerekmektedir.
Kamu kuruluşları mevzuatının, yetki çatışması ve görev tekrarlarının giderilmesi amacıyla
gözden geçirilmesi gerekmektedir. Bu çerçevede, ilgili kuruluşların görüşleri alınmalı, yasal
düzenlemelerle mevcut çakışmalar giderilmelidir.
Kamu kuruluşları ve çalışanlarının yetki ve sorumluluklarının gözden geçirilmesi
gerekmektedir. Görev tanımlaması, iş bölümü, verimlilik gibi alanlarda kurumsal düzenlemeler
yapılmalıdır. Ayrıca tüm yazışmalarda ‘temas kişisi’nin belirtilmesi gerekmektedir.
Kamu kuruluşlarının yurt dışındaki faaliyetlerinde Dışişleri Bakanlığı ile koordinasyonları
artırılmalıdır. Hazine, Dış Ticaret Müsteşarlıkları gibi yurt dışına resmi görevli gönderen
kuruluşların, yurtdışındaki elemanlarının yurtdışı dağılımlarında Asya, Avrasya, Ortadoğu gibi
Türkiye için yeni fırsatlar sunan merkezlere öncelik verilmesi gerekmektedir. Yurt dışında bir
ülkede
yapılan
faaliyet
ve
çalışmalarda
komşu
ülkelerdeki
temsilciliklerimizin
de
(Büyükelçiliklerimiz, TİKA, sivil toplum kuruluşları) desteği sağlanmalıdır. Özellikle,
uluslararası kuruluşların kapasite ve imkânlarından ve bu kurumlarda görev yapan Türk
personelin birikimlerinden daha etkin bir şekilde yararlanılması gerekmektedir. Ayrıca,
122
Türkiye’nin uluslararası taahhütlerinden kaynaklanan yükümlülüklerinin yerine getirilmesinde
sivil toplum kuruluşlarının da katkısı sağlanmalıdır.
Yurt dışında faaliyet gösteren STK’ların yönlendirilmesi, etkinliğinin artırılması, Türk
işadamlarının olduğu yerlerde bu gibi kuruluşların kurulmasının teşvik edilmesi gerekmektedir.
Yurt dışında yer alan faaliyet ve fırsatların ilgili kurumlara ulaştırılması temin edilmelidir.
Kamu kuruluşlarının bir “Zaman-Amaç” tablosu çerçevesinde faaliyetlerinin neler
olacağının saptanması ve belirli zaman aralıklarıyla amaca ne kadar yaklaşıldığının saptanması
gerekmektedir.
Türkiye’nin Orta Doğu, Orta Asya gibi bölgesel ekonomik politikaları çerçevesinde
(kamu-özel) kurumlar arasında aksiyon planları hazırlanarak topyekün faaliyet gösterilmesi
gerekmektedir. Kurumsal düzenlemelerle aksiyon planlarının, verimlilik çalışmalarının, somut
sonuçların ortaya konulması gerekmektedir.
Dış ekonomik ilişkilerde etkinleşme başta finansman olmak üzere, kamu ve özel sektörün
yurtiçi ve yurtdışı örgütlenmesi, tanıtım ve imaj oluşturma, pazar araştırma, uluslararası siyasi
ilişkiler vb. gibi birçok faaliyette etkin ve verimli olmasına bağlıdır. Bu fonksiyonların kolektif
biçimde ve belirli hedeflere yönelik olarak stratejik bir yaklaşım çerçevesinde geliştirilmesi
Türkiye’nin dünya ile bütünleşmesi ve dünya ekonomisinde daha fazla söz sahibi olması
açısından yararlı olacaktır. Dış ekonomik ilişkilerini bu tür stratejik yaklaşımlar çerçevesinde
geliştiren Japonya, Çin, Tayvan gibi ülkelerin kısa sayılabilecek zaman dilimlerinde dış
ticaretlerini defalarca katladıkları, yatırım hareketlerini ülkelerinin kalkınma hedefleri
çerçevesinde yönlendirdikleri, döviz kuru yönetimini ülkelerin ekonomik çıkarları ile daha sıkı
bağdaştırdıkları görülmektedir.
Dış ekonomik ilişkiler boyutunda yeni bir açılım için, mevcut kaynakların belirlenecek
öncelikler ve araçlar çerçevesinde seferber edilmesinin gerekli olduğu açıktır. Söz konusu
öncelikleri ve enstrümanları dış ekonomik ilişkilerde etkin olan kamu ve özel sektör kurumlarının
birlikte değerlendirmeleri gerekmektedir. Böylelikle, ilgili taraflar kendi bakış açılarını ve
deneyimlerini birbirlerine aktarabilecek ve sonucunda daha gerçekçi bir yaklaşım ortaya
konulabilecektir. Konseyin yılda iki kez toplanarak, daha sonraki yıla ait stratejik yaklaşımı
karara bağlaması, devlet ve özel sektör kurumlarının bütçe ve programlarını buna göre
123
oluşturmalarını sağlayacaktır.Bu platform bugün birbirinden kopuk cereyan eden kurumsal
icraatın da bir eşgüdümsel çerçeveye oturmasını sağlayacaktır.
İlgili bakanların, kamu yöneticilerinin ve özel sektör kuruluşlarının üst düzey temsilcilerinin
oluşturacağı bu konseyin sekreteryası özel sektör adına DEİK tarafından yürütülür.
Anılan Konsey’in temel işlevlerinin şunlar olması öngörülmektedir:
-
Hedef pazarları ve ihracat sektörlerini belirlemek,
Hedef sektörlerde rekabet gücünü arttırmaya yönelik önlemleri belirlemek
Hedef pazarlarda ve sektörlerde gelişmeyi sağlamak için gerekli enstrümanları saptamak,
Türkiye’de doğrudan yabancı yatırımların (DYY) yönlendirileceği hedef sektörleri
belirlemek,
Bu yönlendirmeyi destekleyecek teşvikler ile ilgili öneri geliştirmek,
Dış yardımları yönlendirmek,
Bu hedeflere yönelik kurumlar arası işbirliği şartlarını belirlemek,
Uluslararası ekonomik platformlarda ortaya konacak ortak stratejileri oluşturmak,
Özel sektörün uluslararası ekonomik faaliyetlerinde karşılaştığı sorunları çözülmek üzere
birinci elden kamuya iletmek.
Yukarıda belirtilenler ve bu kapsamda geliştirilecek yaklaşımlar ile Türkiye’nin dış ekonomik
ilişkileri kurumsal bir çerçeveye oturtulup güç birliği sağlanmalıdır. Tüm büyük devletlerin kendi
ülkelerinin ekonomi politikalarında benimsedikleri yol budur. Türkiye gibi önemli ve büyük bir
ülkenin de ekonomisini ve ilişkilerini stratejik yaklaşımlar ile geliştirmesi ülke kaynaklarının
etkin ve verimli açısından hayatidir.
4.5 İYİ YÖNETİŞİM KAVRAMININ GELİŞTİRİLMESİ - MEVZUAT VE
BÜROKRASİDEN KAYNAKLANAN ENGELLERİN KALDIRILMASI
Günümüzde iyi yönetişim ve etkin kamu yönetimi yoksulluğu azaltmanın ve sosyal uyumu tesis
etmenin en önemli yöntemleri olarak görülmektedir. AB, Kalkınma Politikası programları
vasıtasıyla, işbirliği yapılan ülkelerde insan hakları, demokrasi ve hukukun üstünlüğü ilkelerinin
yerleştirilmesini, kurumsal kapasitenin geliştirilmesini, kamu kaynaklarının etkin olarak
yönetilmesini ve yolsuzluğu önlemede güçlü politikalar uygulanmasını vazgeçilmez olarak
görmektedir. Türkiye çağdaşlığın gereği olarak
•
mali disiplini sağlamak,
•
devleti küçültmek,
•
devletin klasik işlevlerini teknik açıdan iyileştirmek ve modernleştirmek
124
•
hesap verme sorumluluğu, şeffaflık, katılım, öngörülebilirlik ve yerelleşme ilkelerini hayata
geçirmekle yükümlüdür.
Merkezi yönetimin idare ettiği ve denetlediği, içe kapalı, yavaş ve halkın taleplerine duyarsız
yönetim anlayışı yerine, gerek politikaların oluşmasında gerekse uygulamasında halkın talep ve
ihtiyaçlarını ön plana alan, sivil toplumun geliştirilmesini özendiren, özel sektörü ve girişimciliği
destekleyen hizmet odaklı bir kamu yönetimi anlayışı benimsenmelidir. Kamu yönetiminde
böylesi bir değişim halkın yaşam standartlarını ve kalitesini yükseltmekle kalmayacak
girişimciliği teşvik ederek ekonomik gelişimin de önünü açacaktır.
İyi yönetişim kavramının yerleşebilmesi ve daha hızlı işleyen bir bürokrasinin tesis edilmesi için :
•
Kamu Yönetimi Reformu, AB kriterleri doğrultusunda biran önce sonuçlandırılmalıdır.
•
Kamu sektörünün çeşitli amaçlarla uyguladığı mevzuatın ve ekonomik, sosyal ve idari
direktiflerin sadeleştirilmesi, azaltılması ya da tamamen kaldırılması anlamına gelen
deregülasyon çalışmaları hızlandırılmalıdır.
•
İdari formalitelerin tek bir merkezde (one stop shop) tamamlanması, devlet – vatandaş
ilişkilerinde farklı idari birimlerden istenen belgelerin merkezi bir veri tabanında tutulması ve
elektronik ortamda bilgi temini sağlanmalıdır.
•
Piyasa ekonomisinin işleyişini bozan, işletmelerin kurulması ya da büyümesini doğrudan ya
da dolaylı olarak olumsuz yönde etkileyen kurallar mevzuattan ayıklanarak idari engeller
azaltılmalıdır.
•
İş dünyasına girişteki engellerin kaldırılması yolunda çalışmalar yapılarak tüm kayıt işlerinin
tek bir merkezden yapılması, tek kayıt dokümanı ve tek işyeri kimlik numarası uygulaması
başlatılmasına rağmen Dünya Bankasının verilerine göre61 Türkiye’de iş kurma prosedürü ve
maliyeti OECD ülkelerine göre hala fazladır. Lisans ve izin alma için gereken prosedür sayısı,
zaman ve maliyet de OECD ortalamasının hayli üzerindedir. Bu doğrultuda çalışmalar devam
etmelidir.
•
Türk girişimcilerin Türkiye’de ve yabancı ülkelerde iş yapmasını zorlaştıran kırtasiyecilik,
dağınıklık ve kaynak israfının önüne geçilmesinin yolları araştırılmalıdır.
•
Kamu hizmetlerinin daha iyi denetlenmesini sağlayacak, yatırım kararlarının doğruluğunu
denetleyecek, kamu varlıklarının verimli kullanılması için çaba gösterecek, yolsuzlukların
61
http://www.doingbusiness.org/ExploreEconomies/Default.aspx?economyid=191
125
üzerine gidecek ve vatandaş-devlet, yabancı/yerli iş çevreleri-kamu yönetimi arasındaki
sorunların etkin çözümünü sağlayacak tam bağımsız bir Ombudsman kurumunun
oluşturulmasını sağlayan yasanın çıkarılması gerekmektedir.
•
Yargı sürecinin etkin bir şekilde işletilmesi sağlanarak bireylerin devlet nezdinde haklarını
hukuken aramasının önü açılmalıdır.
•
Şirketlerin etik ve sosyal sorumluluk bilinciyle davranmaları teşvik edilmelidir.
•
Ulusal çıkarları zedelemeyen, şartları iyi oluşturulmuş ve ciddi denetim altında yapılan
özelleştirmelerin kalkınmada ve refahın gelişmesinde yararı olduğu düşünülmektedir. Bazı
kamu hizmetlerinin (gaz, elektrik, su dağıtımı, yol yapımı vb.) özelleştirilmesi için yasal
düzenlemeler yapılmalı, bunların sonucunda ilgili sektörlerde rekabetçi ortamın kurulması,
kamu çıkarını gözetecek şekilde denetlenmesi ve geliştirilmesine özen gösterilmelidir.
5. SONUÇ VE GENEL DEĞERLENDİRME
Türkiye’nin uluslararası siyasi ve ekonomik ilişkilerini gelistirerek işbirliği temelinde
etkinligini arttirmasi ve ekonomik diplomasiye katkı yapar hale gelmesi gerekmektedir.
Uluslararası ilişkilerde sorunların barışçıl çözüm yollarının benimsenerek uyusmazliklarin
cozumlenmesi cabalarinin surdurulmesi gerekmektedir. Uzun erimli, eşgüdüm içinde stratejik
yaklaşımlar ile üretilmiş kapsamli, bölgesel öncelikli ve derinliği olan bir dış siyasi/ekonomik
politika izlenmelidir. AB’ye tam üyelik çerçevesinde entegrasyon derinleştirilmelidir.
Türkiye’nin uluslararası siyasi ve ekonomik ilişkilerinde birbirini tamamlar nitelikte çok taraflı
işbirliği modelleri geliştirilmelidir. Bu çerçevede AB yükümlülükleri ile çelişmemek koşuluyla
komşu ülkeler ve Avrasya Bölgesi ile işbirliği örgütlenmelerini daha etkin hale getirmek ve yeni
bölgesel işbirliği modellerinin geliştirilmesine öncülük etmek gerekmektedir.. Küreselleşme
olgusu ışığında Dış Ekonomik İlişkilerin sadece devlet düzeyinde olmadığının bilincinde olarak,
politika belirlenmesinde ve yürütülmesinde özel sektör ve sivil toplumun aktif katılımı
sağlanmalıdır.
Makro ekonomik istikrarın temini yoluyla borç stokunun azaltılması ve Türkiye’nin kendi
ihtiyaçlarına uygun ihracata dayali, sürdürülebilir kalkınma ve dış ticaret politikalarının
geliştirilmesi gerekmektedir. doğrudan yabancı yatırımların girişini engelleyen uygulamalarin ve
genel olarak yatırım ortamının iyilestirilmesi; özel ve kamu sektörlerinin, koordinasyon ve
işbirliği içerisinde çalışmalarına imkan verecek şekilde ilişkilendirilmesi için kurumsal
126
düzenlemelerin yapılması gerekmektedir. Yükselen enerji maliyetlerine karşı yeni enerji
kaynaklarına yönelmenin yolları aranmalıdır. Vergi ve diger etkin düzenlemeler ile kayıt dışı
ekonomik faaliyetler kayıt içine alınmalı ve vergilendirilmelidir. Vergi nispet veya oranlarının
düşürülmesi yoluyla üretim maliyetlerinin azaltılması gerekmektedir.
Türk ekonomisinin ve Türk özel sektörüünün rekabet gücünün artırılması öncelikli hedef
olmalıdır. Yüksek teknoloji üretimine geçilmesi, insan sermayesine yatırım yapılması, sağlam
finansman olanakları sağlanması, tanıtım ve markalaşmaya önem verilmesi bu kapsamda ele
alınması gereken hususlardır. Kamu ve özel sektör ile diğer ilgili kesimleri ilgilendiren konularda
düzenli olarak işbirliği ve eşgüdüme imkan verecek ve olası görüş farklılıklarını karşılıklı uzlaşı
temelinde çözümleyecek kurumsal mekanizmalar kurulmalı ve bunların işlevselliğini artırmaya
imkan verecek kurumsal kültür yaratılmalı ve geliştirilmelidir.
Bir Strateji Konseyi oluşturarak dış ekonomik ilişkiler yönelik politika ve programların
kamu, ozel sektör ve sivil toplum kuruluşlarının işbirliği ile geliştirilmesi sağlanmalıdır. Bu
Konseyin sekretaryası DEIK-Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu tarafından üstlenilmelidir.
Kamuda ve özel sektörde dış ekonomik faaliyetlerle ilgili mesleki eğitim verilmesi ve
kurslar düzenlenmesi gerekmektedir. Yurt dışında ihtiyaç duyulan, geçerli mesleklerin
öğretilmesine ağırlık verilmelidir. Bu bağlamda, yurt dışı görevlere atacak elemanların kendi
konularıyla ilgili olarak eğitimden geçmeleri ve bunu sağlamak üzere merkezi eğitim
akademilerinin kurulması gerekmektedir.
Özel sektörü ve girişimciliği destekleyen Bir Yasal Yapı ve İdari Anlayış ile Şeffaf
Yönetimin hayata geçirilmesi gerekmektedir. Mevzuatımız taranarak işlerin yapımını ve dış
ekonomik ilişkilerin geliştirilmesini güçleştiren hususlar tespit edilmelidir. Yolsuzlukla mücadele
amacıyla kamu ve özel sektörde saydamlık ve hesapverebilirlik gibi iyi yönetişimi ilkeleri hayata
geçirilmeli, yargı süreci etkin bir şekilde işletilmelidir. Ombudsman yasası çıkarılmalıdır.
İhracatlarda ve Hizmetlerde Kalite Sorununun çözümlenmesi gerekmektedir. Üretim
teknolojilerinin ve ürün kalitelerinin geliştirilmesinde özel sektörün, üniversitelerin
ve
TUBİTAK gibi bilim kuruluşlarının arasında işbirliği oluşturulması ve bölgesindeki Türkiye’nin
önemli AR-GE merkezlerinden biri olması gerekmektedir. Mesleki kuruluşların
daha fazla sorumluluk üstlenmesi sağlanmalıdır. İhracatımızın standarda bağlanmalı ve geçerli
uluslararası ihracatçı sicili tutulmalı ve izlenmelidir.
127
EK-1: GZFT ANALİZİ
Alan içi unsurlar
Liberal ekonomik yapı, cari açık, petrole bağımlılık
Güçlü Yönler
Diplomatik deneyim birikimi
Gelişen AB ilişkileri
Müslüman ülkeler, Orta Asya ve
AB üçgeninin ortasında yer alması
Makro-ekonomik istikrarı sağlama
çabaları
Serbest piyasa düzeni
Küreselleşmenin getirdiği altyapı
ve kurumların bulunması
(bankacılık, sermaye piyasaları,
telekomünikasyon)
Hukuki altyapının büyük ölçüde
tamamlanmış olması (DTÖ,
Yabancı Sermaye Mevzuatı,
Sermaye Piyasaları Mevzuatı, fikri
haklar, vb.)
Özel sektör geleneğinin varlığı
Özel sektöre dayalı sanayi üretimi
Hizmet sektöründe, özellikle finans
sektöründeki gelişmişlik düzeyi
Değişim dinamiklerini algılayan,
benimseyen, risk alma yeteneğine
haiz, zengin deneyim birikimi olan
girişimcilerin varlığı
Türk müteahhitlerinin bölge
ülkelerde etkinliği
Türkiye’nin nüfus yapısı, genç
nüfusun fazlalığı ve nüfus artışının
hızlılığı
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Fırsatlar
AB’ye tam üyelik perspektifi
Varolan bölgesel işbirliği
örgütlenmeleri
Hazar Havzası enerji kaynakları
Rusya ve Ukrayna ile gelişen
ilişkiler
Uluslararası kuruluşlarda görev
yapan Türk personel
Alternatif enerji kaynakları
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Zayıf Yönler
Jeopolitik konumdan kaynaklanan dış siyasi
sorunlar
Üye olunan bölgesel örgütlerden yeterince
yararlanamamak
Dış-iç borç yükü, cari açık
Yüksek üretim maliyeti
Enerji maliyetlerinin yüksekliği
Yolsuzluklar
Altyapı eksiliği
Sermaye yetersizliği
AB’ye uyum maliyetleri
Kayıt dışı ekonomik faaliyetler
Enerji sektöründe kamu tekeli
Ülke ihtiyaçlarını gözetmeyen eğitim ve
toplumdaki içe dönük düşünme alışkanlığı
Eğitimsiz işgücü
Bürokratik kurumlar arasında koordinasyon
eksikliği ve çok seslilik
Girişimcilerin karşılaştığı bürokratik engeller
Devlet ve özel sektör işbirliğinin yetersizliği
Mevzuat karışıklığı
Dış örgütlenme yetersizliği
Politik stratejik yapılanma eksikliği
Tehditler
Komşu ülkelerle mevcut sorunlar
(Ege kıta sahanlığı, FIR Hattı gibi)
Türkiye’nin içinde bulunduğu
bölgedeki siyasi istikrarsızlık ve
muhtemel çatışma senaryoları
Üye olunan örgütlerin kendi
içlerindeki sıkıntıları
Cari işlemler açığı
Enerjide dışa bağımlılık
Kalitesiz Türk malı imajı
Çevresel Unsurlar
Bölgesel işbirliği örgütlenmeleri,
küreselleşme, jeopolitik konum
128
T.C.
BAŞBAKANLIK
HAZİNE MÜSTEŞARLIĞI
DOĞRUDAN YABANCI YATIRIM RAPORU
25 Kasım 2005
İÇİNDEKİLER
Sayfa
Tablolar Listesi
i
I- Yurt İçinde Doğrudan Yabancı Yatırımlar
1
1- Yabancı Sermaye İstatistikleri
1
2- Uluslararası İlişkiler
2
3
3- Yatırım Danışma Konseyi ve Yatırım Ortamını İyileştirme Faaliyetleri
3.1. Yatırım Danışma Konseyi
3
3.2. Yatırım Ortamını İyileştirme Koordinasyon Kurulu (YOİKK)
4
II- Yurt Dışında Doğrudan Yatırımlar
17
TABLOLAR LİSTESİ
Sayfa
Tablo-1:
Yabancı Sermayeli Şirketlerin Sayısı
Tablo-2:
Kuruluş Türlerine Göre Yabancı Sermayeli Şirketler
1
2
Tablo-3:
Yabancı Sermayeli Şirketlerin Sayılarının Sektörlere Göre Dağılımı
3
Tablo-4:
Yabancı Sermayeli Şirketlerin Kuruluş Türleri Açısından Sektörlere
Göre Dağılımı
Yabancı Sermayeli Şirketlerin Sermaye Büyüklüğü Açısından
Sektörlere Göre Dağılımı
4
Tablo-6:
Yabancı Sermayeli Şirketlerin Sayısının Ülkelere Göre Dağılımı
6
Tablo-7:
Tablo-9:
Yabancı Sermayeli Şirketlerin Kuruluş Türleri Açısından Ülkelere
Göre Dağılımı
Yabancı Sermayeli Şirketlerin Sermaye Büyüklüğü Açısından Ülkelere
Göre Dağılımı
Doğrudan Yabancı Yatırımlar (Fiili Girişler)
9
Tablo-10:
Yabancı Sermayeli Şirketlerin Yatırımlarına Verilen Teşvik Belgeleri
10
Tablo-11:
Ülkeler ve Yıllar İtibariyle Türkiye’nin Yurt Dışına Toplam Sermaye
İhracı
Ülkeler ve Sektörler İtibariyle Türkiye’nin Yurt Dışına Toplam
Sermaye İhracı
Ülke Grupları İtibariyle Türkiye’nin Yurt Dışına Toplam Sermaye
İhracı
Ülke Grupları İtibariyle Türkiye’nin Yurt Dışına Toplam Sermaye
İhracının Sektörel Dağılımı
Tablo-5:
Tablo-8:
Tablo-12:
Tablo-13:
Tablo-14:
i
5
7
8
18
19
20
21
I-
YURT İÇİNDE DOĞRUDAN YABANCI YATIRIM
1- Yabancı Sermaye İstatistikleri
Doğrudan yabancı yatırım istatistikleri; ülkemizde kurulan yabancı sermayeli şirketler,
mevcut şirketlere yapılan iştirakler ve şube sayıları baz alınarak hazırlanmıştır. Bu istatistiklere
istinaden hazırlanan tablolar, 1954 yılından 2005 yılı Ekim ayına kadar geçen sürede ülkemize
gelen doğrudan yabancı yatırımların yorumlanmasında katkı sağlamaktadır.
17 Haziran 2003 tarihinde yürürlüğe giren 4875 sayılı “Doğrudan Yabancı Yatırımlar
Kanunu” ile doğrudan yabancı yatırımların gerçekleştirilmesinde izin ve onay sistemi kaldırılarak,
bilgilendirme sistemine geçilmiştir.
2005 yılı Ekim ayı sonu itibariyle 9.778 adet yabancı sermayeli şirket ve şube kurulmuş
olup, 1.929 adet yerli sermayeli şirkete de yabancı sermaye iştiraki gerçekleşmiş olup, toplamda
11.707 adet yabancı sermayeli şirket ülkemizde faaliyette bulunmaktadır (Tablo-1).
4875 sayılı “Doğrudan Yabancı Yatırımlar Kanunu”nun 17 Haziran 2003 tarihinde
yürürlüğe girmesiyle şirket sayılarında hızlı bir artış gözlenmiş ve 2003 yılında yabancı sermayeli
şirket sayısı bir önceki yıla oranla %88,4 oranında artmıştır. 17 Haziran 2003-31 Ekim 2005
döneminde, kurulan yabancı sermayeli şirket sayısı, önceki yıllarda kurulan toplam şirket sayısının
%86,5’sine tekabül etmektedir (Tablo-2).
11.707 adet yabancı sermayeli şirketin, başta toptan ve perakende ticaret olmak üzere,
imalat sanayi, gayrimenkul kiralama ve iş faaliyetleri sektörlerinde faaliyette bulundukları
görülmektedir (Tablo-3).
İmalat sanayiinde faaliyette bulunan yabancı sermayeli şirketlerde tekstil ürünleri imalatı
birinci sırada yer alırken, bunu gıda ürünleri içecek imalatı ile kimyasal madde ve ürünleri imalatı
izlemektedir.
“Doğrudan Yabancı Yatırımlar Kanunu” nun yürürlüğe girdiği tarihten sonra ülkemizde
faaliyete geçen 5.429 adet yabancı sermayeli şirketin 232 adedinde kayıtlı sermaye 500.000 doların
üzerindedir (Tablo-5).
11.707 adet yabancı sermayeli firmanın ülke gruplarına göre dağılımına bakıldığında ise
AB ülkeleri ortaklı firma sayısının 6.076 adet ile birinci sırada yer aldığı görülmektedir (Tablo-7).
AB ülkeleri ortaklı yabancı sermayeli firmaların içinde Almanya 2.013 adet firma ile birinci
sırayı alırken onu Hollanda (922 adet) ve İngiltere (907 adet) izlemektedir (Tablo-7).
17.06.2003 – 31.10.2005 tarihleri arasında faaliyette bulunan AB ülkeleri ortaklı yabancı
sermayeli firmaların 128 adedinde kayıtlı sermaye 500.000 doların üzerindedir (Tablo-8).
T.C. Merkez Bankası tarafından yayımlanan ödemeler dengesi istatistiklerine göre; 2004
Ocak-Eylül döneminde 2.180 milyon ABD Doları olan fiili giriş, 2005 yılı aynı döneminde yüzde
71,6 oranında artarak, 3.742 milyon dolara ulaşmıştır (Tablo-9).
2005 Ocak-Eylül döneminde nakit sermaye girişinin %88,5’i AB ülkeleri kaynaklıdır. Bu
oran 2004 yılının aynı döneminde %81,6 olarak gerçekleşmiştir.
1
Yabancı sermayeli şirketlerce gerçekleştirilecek yatırımlar için, 2005 yılında Ekim ayı sonu
itibariyle 173 adet teşvik belgesi düzenlenmiştir. Bu yatırımların toplam tutarı 2.785,9 milyon ABD
Doları değerindedir (Tablo-10).
Söz konusu yatırım teşvik belgelerinde öngörülen toplam yatırım tutarının (2.785,9 milyon
ABD Doları) %54,6’ı yabancı ortaklar tarafından karşılanacaktır.
173 adet Yatırım Teşvik Belgesinin 136 adedi imalat, 28 adedi hizmetler, 2 adedi tarım, 7
adedi de madencilik sektörlerinde düzenlenmiştir.
2- Uluslararası İlişkiler
Ülkemiz girişimci sermayesinin yabancı ülkelere açılması, aynı zamanda yabancı sermaye
ve ileri teknolojinin ülkemize gelmesi yolu ile ekonomimizin küreselleşen dünya ekonomisi içinde
etkin bir şekilde yer alması, genel ekonomik politikaların ana hedefleri arasındadır. Bu çerçevede,
ülkemizde yapılan yabancı yatırımların korunması ve daha fazla yabancı yatırım gelişinin
özendirilebilmesi için, yatırım ve ticari ilişkilerimizin yoğun olduğu veya bu ilişkilerin
genişlemesine yönelik potansiyele sahip olduğu düşünülen ülkelerle, Yatırımların Karşılıklı Teşviki
ve Korunması (YKTK) Anlaşmalarının imzalanmasına 1962 yılında başlanmıştır. Ülkemizin
sermaye ihraç eder hale gelmesi ile bu süreç hızlandırılmıştır.
Bu kapsamda 2005 yılında Avustralya, Tayland ve Birleşik Arap Emirlikleri ile
müzakereleri tamamlanan YKTK Anlaşmaları imzalanmış olup, 2005 Kasım ayı itibari ile 74 ülke
ile imzalanmış bulunan YKTK Anlaşmaları’ndan 54’ü yürürlüğe girmiştir.
OECD “Yatırımlar Komitesi” kapsamındaki çalışmalar ve OECD – Çok Uluslu Şirketler
Rehberi Ulusal Temas Noktası fonksiyonunu Hazine Müsteşarlığı Yabancı Sermaye Genel
Müdürlüğü (YSGM) üstlenmiştir. Ayrıca, bir Avrupa-Akdeniz inisiyatifi olan Avrupa-Akdeniz
Yatırım Promosyon Ajansları Ağı (ANIMA) platformunda da Hazine Müsteşarlığı YSGM ulusal
koordinasyon noktası olarak görev yapmaktadır.
Yine çok taraflı ilişkiler kapsamında, Ekonomik İşbirliği Teşkilatının Bölgesel YKTK
Anlaşması müzakereleri ve promosyon amaçlı çalışmaları takip edilmekte ve DTÖ’nün “yatırımlar”
odaklı bazı çalışmalarına katılım sağlanmaktadır.
2
3- Yatırım Danışma Konseyi Ve Yatırım Ortamını İyileştirme Faaliyetleri
3.1. Yatırım Danışma Konseyi
Yatırım Danışma Konseyi (YDK), yatırımların önündeki engellerin azaltılması ve
Türkiye'nin uluslararası alanda yatırım yeri olarak imajının güçlendirilmesi ve yatırım ortamının
iyileştirilmesi alanında hükümet tarafından yapılan çalışmalara uluslararası bir bakış açısı
kazandırılması
amacıyla
dünyanın
önde
gelen
çokuluslu
şirket
yöneticilerinin
katılımıyla oluşturulan bir platformdur. YDK'nin oluşturulmasında hedeflenenler aşağıda
sıralanmıştır:
•
•
•
Çokuluslu şirketlerin üst düzey yöneticilerinin, yatırım yeri seçimi konusundaki bilgi
birikimlerinden faydalanarak, Türkiye'deki yatırım ortamının iyileştirilmesi çalışmalarına
uluslararası bir perspektif kazandırmak,
Türkiye'nin dünya ekonomisinde sahip olduğu rekabet gücünün artırmasına yönelik
çalışmalara katkı sağlamak,
Türkiye'nin yatırım ortamının iyileştirilmesi konusunda sağladığı ilerlemelerin, uluslararası
alanda duyurulmasına katkıda bulunmaktır.
YDK bu hedefler doğrultusunda ilk toplantısını Başbakan Sn. Recep Tayyip
Erdoğan'ın başkanlığında 15 Mart 2004 tarihinde İstanbul'da gerçekleştirmiştir. Toplantıda, Konsey
Üyeleri tarafından, Türkiye'nin yatırımcılar nezdinde rekabet gücünü artırabilmesi için öncelikle
uygulamaya konması gereken tedbirler sıralanmıştır. Bu tedbirler arasında, idari ve bürokratik
engellerin kaldırılması, yatırım yeri temini için imkanların genişletilmesi, KOBİ’lerin
güçlendirilmesi, eğitim ve altyapı imkanlarının iyileştirilmesi, yargı hizmetlerine etkinlik
kazandırılması, vergi ve yatırım teşvikleri konusunda iyileştirmeler yapılması gibi farklı alanlara
ilişkin hususlar yer almıştır.
Konsey toplantısında gündeme gelen önerilerle ilgili olarak alınan tedbirleri Sayın
Başbakan’a ve Üyelere sunmak üzere, ilgili kurum ve kuruluşların yanısıra YOİKK Teknik
Komiteleri’nin sağladığı bilgiler doğrultusunda Hazine Müsteşarlığı tarafından bir “İlerleme
Raporu” hazırlanmıştır. Müsteşarlık internet sayfasında da yayımlanan İlerleme Raporu’nda,
belirlenen alanlarda Konsey’in ilk toplantısından sonra uygulamaya konan tedbirler ve bu alanlarda
halen yürütülmekte olan çalışmalar detaylı olarak yer almaktadır.
29 Nisan 2005 tarihinde Sn. Başbakan’ın başkanlığında İstanbul'da gerçekleştirilenYDK’nin
ikinci toplantısına 19 çokuluslu şirketlerin üst düzey yöneticileri, Dünya Bankası, IMF ve Avrupa
Yatırım
Bankası
gibi
uluslararası
kuruluşların başkanları ile
Türk
özel
sektör
temsilcileri katılmıştır. 2005 yılında yapılan bu toplantıda, YDK üyeleri 2004 yılında
gerçekleştirilen toplantı sonucunda belirtilen hususlarla ilgili olarak İlerleme Raporu’nda yer alan
gelişmelerle ilgili olarak Türkiye'nin sağladığı başarıları takdirle karşılamışlardır. Toplantının sonuç
bildirisinde katılımcılar, birinci toplantı sonucunda belirlenen başlıklardaki gelişmelerin takibine
devam edilmesi ve “Sosyal Güvenlik”, “Kurumsal Yönetim” alanında da tedbirler alınması
gerektiğini vurgulamışlardır.
3
3.2. Yatırım Ortamını İyileştirme Koordinasyon Kurulu (YOİKK)
Makro ölçekde elde edilen başarılı sonuçların yanı sıra, ülkemizde yatırım ortamını hem
yerli hem de uluslararası yatırımcılar açısından daha cazip hale getirmek için oluşturulan YOİKK
çalışmalarına devam etmektedir.
Şu ana kadar belirlenen anahtar reform alanlarının hemen hemen hepsinde tatmin edici
gelişmeler kaydedilmiştir. Bu gelişmelerden bazıları aşağıda yer almaktadır.
“İş yeri açma ve çalışma ruhsatlarına ilişkin yönetmelik” 10 Ağustos 2005 tarihinde
yürürlüğe girmiştir. Yönetmelik ile işyeri açma ve çalıştırma ruhsatlandırmasında yerel
yönetimlerin yetkileri artırılırken ruhsat alımında bürokrasi azaltılmıştır.
Bunun yanısıra, aynı tarihte “Gayri Sıhhi Müesseseler Yönetmeliği” yürürlükten
kaldırılmıştır.
Kamu kesimi, özel kesim ve sivil toplum kuruluşları arasındaki işbirliğini geliştirmek,
kaynakların yerinde ve etkin kullanımını sağlamak ve yerel potansiyeli harekete geçirmek suretiyle,
ulusal kalkınma plânı ve programlarda öngörülen ilke ve politikalarla uyumlu olarak, bölgesel
gelişmeyi hızlandırmak, sürdürülebilirliğini sağlamak ve bölge içi gelişmişlik farklarını azaltmak
üzere “Bölgesel Kalkınma Ajanslarının Kuruluşu, Koordinasyonu ve Görevleri Hakkında Kanun
Tasarısı” hazırlanmıştır.
Bölgesel Kalkınma Ajansları’nın il birimleri, başvuruların yapılacağı, takip ve koordine
edileceği tek mercii olacaktır. Anılan tasarı, Meclis Genel Kurulu’ndadır.
16 Nisan 2005 tarihinde yürürlüğe giren “5331 sayılı Kanun” kapsamında; KOBİ tanımına
ilişkin esaslar, Sanayi ve Ticaret Bakanlığı’nca hazırlanacak ve Bakanlar Kurulunca yürürlüğe
konulan yönetmelikle belirlenecektir.
Buna istinaden, “Küçük ve Orta Büyüklükteki İşletmelerin Tanımı, Nitelikleri ve
Sınıflandırması Hakkında Yönetmelik” 18 Kasım 2005 tarihinde yayımlanarak yürürlüğe girmiştir.
Anılan yönetmelikle, Avrupa Birliği mevzuatına uyumlu tek bir KOBİ tanımı yapılarak, bu tanımın,
içinde "KOBİ", "Orta Büyüklükteki İşletme", "Küçük İşletme" veya "Mikro İşletme" terimleri
geçen tüm kurum ve kuruluşların mevzuat ve programlarına uygulanması sağlanmaktadır.
Elde edilen bu kazanımların yanısıra, YOİKK kapsamında yapılan çalışmalara ivme
kazandırmak amacıyla, Mayıs 2005 tarihinde, yatırım ve yatırımcılarla doğrudan ilgili bakanlıklar
ve özel sektör temsilcilerinin daimi üye olduğu bir “Yönlendirme Komitesi” kurulmuştur.
Yönlendirme Komitesi ayda bir kere toplanmakta, Teknik Komite Başkanları ile istişare yapmak
suretiyle Teknik Komitelerin çalışmalarının hızlandırılmasını ve öncelikli konuların belirlenerek
YOİKK gündemine getirilmesini sağlamaktadır.
4
Uluslararası İşletme Geliştirme Enstitüsü (Institute for Management Development-IMD)
tarafından her yıl, ekonomik performans, devlet kurumlarının etkinliği, iş aleminin etkinliği, altyapı
başlıkları altında toplanan 314 farklı gösterge üzerinden yapılan değerlendirmeler sonucunda elde
edilerek yayımlanan Dünya Rekabet Gücü Sıralaması’nda da Türkiye’nin 2005 yılı sıralamasındaki
değişim, son dönemde alınan tedbirlerin etkisini ortaya koyar niteliktedir.
2004 yılında 60 ülke arasında rekabet gücü sıralamasında 55. sırada yer alan Türkiye bu yıl
7 sıra ilerleyerek 48. sıraya yükselmiştir. Bu ilerleme ile Türkiye, kendisiyle belirli açılardan
kıyaslanabilir, Yunanistan, Brezilya, İtalya, Rusya ve Polonya’nın önünde yer almıştır. 2005 ayında
yayımlanan rekabet gücü sıralamasına baz teşkil eden verilerin, bu yılın başında toplandığı
düşünülecek olursa yıl içinde ulaşılan performansın yansıltılmadığı sıralama sonuçlarının
Türkiye’yi daha da üst sıralara taşıyacağını söylemek mümkündür.
Dünya Rekabet Gücü Sıralamasında Değişiklik 2004-2005
-8
Türkiye
Çek Cum.
İsviçre
Macaristan
Finlandiya
Hollanda
Norveç
İrlanda
Almanya
İtalya
İsveç
Avusturya
Portekiz
Yunanistan
İspanya
Slovakya
-6
-4
-2
0
2
4
6
8
lu
m
u
Ol
D
z
su
m
u
Ol
Kaynak:IMD (Uluslararası İşletme Geliştirme Enstitüsü) Dünya Rekabet Yıllığı 2005
Nitekim Türkiye’nin son dönemde yatırım ortamının iyileştirilmesi konusunda atmış olduğu
adımların olumlu sonuçlarını, kıyaslamalı olarak ortaya koyan farklı kaynaklara dayalı
değerlendirmeler de vardır.
Dünya Bankası ile Avrupa Yeniden Yapılanma ve Kalkınma Bankası tarafından yayımlanan
“İş Ortamı ve Girişimci Performans Anketi” (Business Environment and Enterprise Performance
Survey -BEEPS), Türkiye’nin bu anlamda 2002 ve 2005 yıllarında çekilen iki farklı fotoğrafını
kıyaslamaktadır. Ülkemizdeki 559 şirketin katılımıyla gerçekleştirilen anket sonuçlarına göre, 3
yıllık dönemde;
• vergi,
• makro ekonomi,
• hükümet politikaları,
• yolsuzluk, rekabeti önleyici uygulamalar ve
• maliyetin finansmanı
konularında önemli ilerlemeler sağlanmıştır.
5
Bu kapsamda, sözkonusu çalışmada açıkça ifade edilen, Türkiye’de son üç yıllık dönemde
bürokratik formalitelerin önemli ölçüde azaltılmış olduğu hususu, yine Dünya Bankası’nın ülkelerin
iş ortamını değerlendiren diğer önemli bir çalışması, “2006 İş Yapma Raporu”nun (2006 Doing
Business Report) aynı mahiyetteki değerlendirmelerini destekler niteliktedir. Alınan tedbirlerle, 9
güne indirilen Türkiye’de iş kurma süresinin Dünyadaki en kısa sürelerden biri olduğu yine bu
çalışmada yer almaktadır.
Anket sonuçlarına göre, son dönemde sıkça gündeme gelen bir diğer husus olan adalet
hizmetlerinin etkinliği ile ilgili olarak da olumlu bazı gelişmelerden sözetmek mümkündür. Aynı
anketin uygulandığı Avrupa Birliği’nin yeni üyesi olan sekiz ülke ile kıyaslandığında, Türkiye’de
adalet mekanizması ankete katılan firmalara göre daha etkin işlemekte ve kararların uygulanması
konusunda daha güvenilir görülmektedir.
İncelenen dönemde altyapı imkanlarının farkedilir ölçüde iyileştirildiği ve iş piyasasına
ilişkin düzenlemeler konusunda Türkiye’nin sözkonusu yeni AB üyesi ülkelere göre daha iyi
durumda olduğu da yine anketin bulguları arasında yer alan diğer olumlu gelişmelerdir.
Ayrıca, Türkiye’nin ekonomik potansiyeli ile orantılı olarak Doğrudan Yabancı Yatırımların
artırılması, bu meyanda YOİKK kapsamında faaliyetlerini sürdürmekte olan 10 Teknik Komitenin
çalışmalarının ele alınarak bu çalışmalar sonucunda yürürlüğe giren mevzuat ve iyileştirilen
uygulamaların etki analizlerinin yapılabilmesi için perspektif oluşturulması ve Avrupa Birliği (AB)
mevzuatına uygunluğunun eşleştirilmesi amacıyla bir Eşleştirme Projesi başlatılmıştır.
6
TABLO:1- YABANCI SERMAYELİ ŞİRKETLERİN SAYISI
( Adet)
1954-1999
(Kümülatif)
Ocak
Şubat
Mart
Nisan
Mayıs
830
309
341
386
309
Haziran
Temmuz
343
341
Ağustos
330
Eylül
Ekim
Kasım
Aralık
Toplam
309
343
353
386
4.580
2000
22
31
54
38
48
35
44
24
45
27
70
54
492
2001
46
40
32
35
37
54
38
48
38
47
49
40
504
2002
39
34
38
41
44
40
53
41
45
43
35
64
517
2003
36
35
41
23
38
37
132
151
160
183
117
188
1.141
2004*
157
114
194
189
225
235
157
140
191
187
165
196
2.150
180
1.310
214
777
229
929
228
940
260
961
271
1.015
268
1.033
213
947
270
1.058
190
1.020
-789
-928
2.323
11.707
2005*-Ekim
Toplam
* Geçici Veriler
Kaynak: Hazine Müsteşarlığı Yabancı Sermaye Genel Müdürlüğü (HM-YSGM)
7
TABLO:2- KURULUŞ TÜRLERİNE GÖRE YABANCI SERMAYELİ ŞİRKETLER
(Adet)
1954-1999
Yeni
2000
2001
2002
2003
2004*
2005*-Ekim
Toplam
3.928
356
351
371
899
1.608
1.887
9.400
İştirak
495
116
119
123
206
478
392
1.929
Şube
Toplam
157
20
34
23
36
64
44
4.580
492
504
517
1.141
2.150
2.323
378
11.707
* Geçici Veriler
Kaynak: HM-YSGM
8
TABLO:3- YABANCI SERMAYELİ ŞİRKETLERİN SAYILARININ SEKTÖRLERE GÖRE DAĞILIMI
(Adet)
ISIC
Kodu
A
B
C
D
Sektörler
Tarım, Avcılık ve Ormancılık
Balıkçılık
Madencilik ve Taşocakçılığı
İmalat Sanayii
15 Gıda Ürünleri ve İçecek İmalatı
17 Tekstil Ürünleri İmalatı
24 Kimyasal Madde ve Ürünlerin İmalatı
29 B.Y.S. Makine ve Teçhizat İmalatı
31 B.Y.S. Elektrikli Makine ve Cihazların İmalatı
34 Motorlu Kara Taşıtı , Römork ve Yarı-Römork İmalatı
36 Mobilya İmalatı; B.Y.S. Diğer İmalat
Diğer İmalat
E
F
G
Elektrik, Gaz ve Su
İnşaat
Toptan ve Perakende Ticaret,
1954-1999
(Kümülatif)
2000
2001
2002
2003
2004*
2005*-Ekim
Toplam
55
11
72
1.229
130
126
162
90
80
105
27
509
54
156
1.690
6
-10
102
8
3
12
11
13
14
2
39
11
14
164
6
2
8
96
8
13
8
6
15
10
4
32
6
25
182
5
1
18
81
7
13
5
7
5
8
6
30
7
18
220
27
2
14
277
19
70
26
21
23
18
15
85
9
30
445
30
2
33
372
49
61
46
28
19
19
30
120
17
140
929
25
3
42
382
34
69
33
29
14
16
39
148
9
275
663
154
21
197
2.539
255
355
292
192
169
190
123
963
113
658
4.293
51
1.514
125
506
309
85
270
17
14
45
64
1
2
4.580
10
140
14
40
49
10
62
--6
18
--492
7
153
22
56
50
6
45
1
3
4
14
--504
12
195
13
45
46
16
43
--6
11
--517
22
366
57
64
93
14
92
3
7
21
42
1
-1.141
17
839
73
79
219
8
236
3
12
27
43
--2.150
37
553
73
136
228
17
408
7
17
38
70
1
2
2.323
156
3.760
377
926
994
156
1.156
31
53
147
262
3
4
11.707
Motorlu Taşıtlar ve Motosikletlerin Satışı, Bakımı ve Onarımı;
H
I
J
K
L
M
N
O
P
Q
50 Motorlu Taşıt Yakıtının Perakende Satışı
51 Motorlu Taşıtlar ve Moto. Dışında Kalan Top. Tic. ve Tic. Komis.
52 Motorlu Taşıtlar ve Moto. Dışında Kalan Perakende Tic.
Oteller ve Lokantalar
Ulaştırma, Haberleşme ve Depolama Hizmetleri
Mali Aracı Kuruluşların Faaliyetleri
Gayrimenkul Kiralama ve İş Faaliyetleri
Kamu Yönetimi ve Savunma, Zorunlu Sosyal Güvenlik
Eğitim Hizmetleri
Sağlık İşleri ve Sosyal Hizmetler
Diğer Toplumsal, Sosyal ve Kişisel Hizmet Faaliyetleri
Evlerde Yaptırılan Hizmet İşleri
Uluslararası Örgütler ve Temsilcilikleri
Toplam
* Geçici Veriler
Kaynak: HM-YSGM
9
TABLO:4- YABANCI SERMAYELİ ŞİRKETLERİN KURULUŞ TÜRLERİ AÇISINDAN SEKTÖRLERE GÖRE DAĞILIMI
(Adet)
ISIC
Kodu
Sektörler
A
B
C
D
Tarım, Avcılık ve Ormancılık
Balıkçılık
Madencilik ve Taşocakçılığı
İmalat Sanayii
15 Gıda Ürünleri ve İçecek İmalatı
17 Tekstil Ürünleri İmalatı
24 Kimyasal Madde ve Ürünlerin İmalatı
29 B.Y.S. Makine ve Teçhizat İmalatı
31 B.Y.S. Elektrikli Makine ve Cihazların İmalatı
34 Motorlu Kara Taşıtı , Römork ve Yarı-Römork İmalatı
36 Mobilya İmalatı; B.Y.S. Diğer İmalat
E
F
G
Elektrik, Gaz ve Su
İnşaat
Toptan ve Perakende Ticaret,
Diğer İmalat
2004
Yeni
İştirak
2005 -Ekim
Şube
Toplam
Yeni
İştirak
Şube
Toplam
22
-20
270
37
41
36
21
11
16
22
86
11
110
686
8
2
9
91
12
18
8
7
5
3
7
33
5
25
225
--4
11
-2
2
-3
-1
2
1
5
18
30
2
33
372
49
61
46
28
19
19
30
120
17
140
929
17
2
32
306
30
48
25
24
11
14
35
119
5
244
507
7
1
9
67
4
18
8
3
3
1
3
27
4
27
145
1
-1
9
-3
-2
-1
1
2
-4
11
25
3
42
382
34
69
33
29
14
16
39
148
9
275
663
10
614
62
57
160
5
193
3
11
19
41
--1.608
7
209
9
21
44
1
38
-1
7
1
--478
-16
2
1
15
2
5
--1
1
--64
17
839
73
79
219
8
236
3
12
27
43
0
0
2.150
28
419
60
108
178
11
369
6
13
31
55
1
2
1.887
9
124
12
28
42
5
33
-4
7
13
--392
-10
1
-8
1
6
1
--2
--44
37
553
73
136
228
17
408
7
17
38
70
1
2
2.323
Motorlu Taşıtlar ve Motosikletlerin Satışı, Bakımı ve Onarımı;
H
I
J
K
L
M
N
O
P
Q
50 Motorlu Taşıt Yakıtının Perakende Satışı
51 Motorlu Taşıtlar ve Moto. Dışında Kalan Top. Tic. ve Tic. Komis.
52 Motorlu Taşıtlar ve Moto. Dışında Kalan Perakende Tic.
Oteller ve Lokantalar
Ulaştırma, Haberleşme ve Depolama Hizmetleri
Mali Aracı Kuruluşların Faaliyetleri
Gayrimenkul Kiralama ve İş Faaliyetleri
Kamu Yönetimi ve Savunma, Zorunlu Sosyal Güvenlik
Eğitim Hizmetleri
Sağlık İşleri ve Sosyal Hizmetler
Diğer Toplumsal, Sosyal ve Kişisel Hizmet Faaliyetleri
Evlerde Yaptırılan Hizmet İşleri
Uluslararası Örgütler ve Temsilcilikleri
Toplam
Geçici Veriler
Kaynak: HM-YSGM
10
TABLO:5- YABANCI SERMAYELİ ŞİRKETLERİN SERMAYE BÜYÜKLÜĞÜ AÇISINDAN SEKTÖRLERE GÖRE DAĞILIMI
(Adet)
2004
ISIC
Kodu
Sektörler
A
B
C
D
Tarım, Avcılık ve Ormancılık
Balıkçılık
Madencilik ve Taşocakçılığı
İmalat Sanayii
15 Gıda Ürünleri ve İçecek İmalatı
17 Tekstil Ürünleri İmalatı
24 Kimyasal Madde ve Ürünlerin İmalatı
29 B.Y.S. Makine ve Teçhizat İmalatı
31 B.Y.S. Elektrikli Makine ve Cihazların İmalatı
34 Motorlu Kara Taşıtı , Römork ve Yarı-Römork İmalatı
36 Mobilya İmalatı; B.Y.S. Diğer İmalat
E
F
G
Elektrik, Gaz ve Su
İnşaat
Toptan ve Perakende Ticaret,
H
I
J
K
L
M
N
50 Motorlu Taşıt Yakıtının Perakende Satışı
51 Motorlu Taşıtlar ve Moto. Dışında Kalan Top. Tic. ve Tic. Komis.
52 Motorlu Taşıtlar ve Moto. Dışında Kalan Perakende Tic.
Oteller ve Lokantalar
Ulaştırma, Haberleşme ve Depolama Hizmetleri
Mali Aracı Kuruluşların Faaliyetleri
Gayrimenkul Kiralama ve İş Faaliyetleri
Kamu Yönetimi ve Savunma, Zorunlu Sosyal Güvenlik
Eğitim Hizmetleri
Sağlık İşleri ve Sosyal Hizmetler
Diğer İmalat
200.000$ 500.000$
2005 -Ekim
Toplam
<50.000$
50.000$ 200.000$
30
33
372
49
61
46
28
19
19
30
120
17
140
929
14
2
25
221
18
39
19
17
5
11
20
92
4
152
447
8
-7
112
11
22
6
7
7
3
15
41
5
93
166
-1
6
29
2
2
5
4
2
1
3
10
-19
28
3
-4
20
3
6
3
1
-1
1
5
-11
22
25
3
42
382
34
69
33
29
14
16
39
148
9
275
663
-12
2
5
10
2
4
--2
17
839
73
79
219
7
236
3
12
27
22
380
45
90
159
9
299
5
13
28
9
135
22
32
50
2
88
1
2
6
3
21
4
6
13
-13
-2
1
3
17
2
8
6
6
8
1
-3
37
553
73
136
228
17
408
7
17
38
2
--97
43
0
52
1
2
1.523
15
--587
1
--119
2
--94
70
1
2
2.323
<50.000$
50.000$ 200.000$
17
1
18
211
25
37
25
16
10
10
19
69
8
95
662
6
-6
91
10
18
13
7
6
2
2
33
2
31
226
6
-3
32
8
3
5
2
2
-4
8
1
8
27
1
1
6
38
6
3
3
3
1
7
5
10
6
6
14
14
593
55
54
147
2
197
3
10
17
1
209
16
17
43
3
28
-2
8
2
25
-3
19
-7
----
35
--1.477
6
--471
---105
>500.000$
200.000$ 500.000$
>500.000$
Toplam
Motorlu Taşıtlar ve Motosikletlerin Satışı, Bakımı ve Onarımı;
O
P
Q
Diğer Toplumsal, Sosyal ve Kişisel Hizmet Faaliyetleri
Evlerde Yaptırılan Hizmet İşleri
Uluslararası Örgütler ve Temsilcilikleri
Toplam
Geçici Veriler
Kaynak:HM-YSGM
11
2.150
TABLO:6- YABANCI SERMAYELİ ŞİRKETLERİN SAYISININ ÜLKELERE GÖRE DAĞILIMIa
(Adet)
Ülkeler
AB Ülkeleri (25)
Almanya
Hollanda
İngiltere
Fransa
İtalya
Diğer AB Ülkeleri
Diğer Avrupa Ülkeleri (AB Hariç)
İsviçre
Rusya Federasyonu
Kuzey Kıbrıs T.C.
Ukrayna
Bulgaristan
Diğer
Kuzey Afrika Ülkeleri
Diğer Afrika Ülkeleri
Kuzey Amerika
A.B.D.
Kanada
Orta Amerika ve Karayipler
Güney Amerika
Yakın ve Orta Doğu Ülkeleri
İran
Irak
Suriye
Suudi Arabistan
Azerbeycan
Diğer
Diğer Asya
Çin Halk Cum.
Japonya
Güney Kore Cum.
Pakistan
Afganistan
Diğer
Avustralya ve Yeni Zellanda
Diğer Okyanusya ve Kutup Böl. Ülkeleri
Toplam
a
Not:
1954-1999
(Kümülatif)
2.363
833
368
317
228
188
429
569
202
162
58
26
19
102
52
18
307
283
24
32
5
928
302
133
129
80
67
217
268
73
44
37
21
17
76
11
27
4.580
2000
286
82
70
34
25
25
50
41
10
18
2
4
1
6
36
1
6
-4
13
-73
16
12
7
1
7
30
27
12
2
3
1
3
6
3
6
492
2001
260
70
42
41
14
26
67
50
16
16
-4
4
10
7
2
37
35
2
4
2
81
20
18
4
2
12
25
51
16
10
12
2
1
10
-10
504
2002
236
67
46
35
22
17
49
51
20
13
-3
4
11
14
1
45
41
4
1
-114
29
27
13
2
14
19
44
13
6
4
2
5
14
1
10
517
2003
475
159
73
68
33
32
110
144
17
50
8
10
19
40
21
11
65
58
7
3
-285
113
41
19
6
41
65
123
51
6
18
11
5
32
1
13
1.141
Yabancı sermayeli şirketler, kuruluş türlerine göre yeni şirket kuruluşlarını, mevcut bir şirkete iştirakleri ve şube kuruluşlarını içermektedir.
Firma adedinde baskın ülke, sermaye büyüklüklerinde ise ortağın ülkesi esas alınmıştır.
* Geçici Veriler
12
Kaynak: HM-YSGM
2004*
1.087
381
145
144
75
81
261
299
34
110
23
28
29
75
27
18
111
101
10
8
4
385
135
55
21
16
61
97
174
59
15
18
10
5
67
21
16
2.150
2005*-Ekim
1.369
421
178
268
61
52
389
292
27
107
17
28
29
84
36
13
101
87
14
9
2
352
109
57
32
17
50
87
127
24
6
14
9
6
68
13
9
2.323
Toplam
6.076
2.013
922
907
458
421
1.355
1.446
326
476
108
103
105
328
193
64
672
605
65
70
13
2.218
724
343
225
124
252
540
814
248
89
106
56
42
273
50
91
11.707
TABLO:7- YABANCI SERMAYELİ ŞİRKETLERİN KURULUŞ TÜRLERİ AÇISINDAN ÜLKELERE GÖRE DAĞILIMI a
(Adet)
Ülkeler
AB Ülkeleri (25)
Almanya
Hollanda
İngiltere
İtalya
Fransa
Diğer AB Ülkeleri
Diğer Avrupa Ülkeleri (AB Hariç)
Rusya Federasyonu
İsviçre
Bulgaristan
Ukrayna
Kuzey Kıbrıs T.C.
Diğer
Kuzey Afrika Ülkeleri
Diğer Afrika Ülkeleri
Kuzey Amerika
A.B.D.
Kanada
Orta Amerika ve Karayipler
Güney Amerika
Yakın ve Orta Doğu Ülkeleri
İran
Azerbeycan
Irak
İsrail
Suriye
Diğer
Diğer Asya
Afganistan
Çin Halk Cum.
Japonya
Güney Kore Cum.
Diğer
Avustralya ve Yeni Zellanda
Diğer Okyanusya ve Kutup Böl. Ül
Toplam
a
2004
Yeni
827
290
108
116
57
52
204
216
84
26
20
16
18
52
22
13
78
69
9
3
2
296
113
43
38
28
15
59
129
51
11
8
7
48
13
8
1.608
İştirak
227
80
33
25
17
23
49
75
24
6
9
10
5
21
4
4
28
27
1
4
2
83
22
17
16
6
6
16
38
7
6
0
6
13
6
7
478
2005 -Ekim
Şube
33
11
4
3
7
0
8
8
2
2
0
2
0
2
1
1
5
5
0
1
0
5
0
1
1
0
0
3
7
1
1
2
2
3
2
1
64
Toplam
1.087
381
145
144
81
75
261
299
110
34
29
28
23
75
27
18
111
101
10
8
4
385
135
61
55
34
21
79
174
59
18
10
15
64
21
16
2.150
Yeni
İştirak
1.137
335
140
237
43
55
327
242
94
21
23
24
16
64
30
9
74
65
9
8
1
272
91
40
41
20
23
57
98
6
21
5
11
67
10
6
1.887
Yabancı sermayeli şirketler, kuruluş türlerine göre yeni şirket kuruluşlarını, mevcut bir şirkete iştirakleri ve şube kuruluşlarını içermektedir.
Firma adedinde baskın ülke, sermaye büyüklüklerinde ise ortağın ülkesi esas alınmıştır.
13
Geçici Veriler
Kaynak: HM-YSGM
Not:
207
74
35
29
8
6
55
45
13
4
6
3
0
19
6
3
22
18
4
1
1
77
18
10
16
6
9
18
25
0
3
1
3
18
2
3
392
Şube
25
12
3
2
1
0
7
5
0
2
0
1
1
1
0
1
5
4
1
0
0
3
-----3
4
0
0
0
0
4
1
0
44
Toplam
1.369
421
178
268
52
61
389
292
107
27
29
28
17
84
36
13
101
87
14
9
2
352
109
50
57
26
32
83
127
6
24
6
14
89
13
9
2.323
TABLO:8- YABANCI SERMAYELİ ŞİRKETLERİN SERMAYE BÜYÜKLÜĞÜ AÇISINDAN ÜLKELERE GÖRE DAĞILIMI a
(Adet)
Ülkeler
AB Ülkeleri (25)
Almanya
Hollanda
İngiltere
Fransa
İtalya
Diğer AB Ülkeleri
Diğer Avrupa Ülkeleri (AB Hariç)
İsviçre
Rusya Federasyonu
Kuzey Kıbrıs T.C.
Ukrayna
Bulgaristan
Diğer
Kuzey Afrika Ülkeleri
Diğer Afrika Ülkeleri
Kuzey Amerika
A.B.D.
Kanada
Orta Amerika ve Karayipler
Güney Amerika
Yakın ve Orta Doğu Ülkeleri
İran
Irak
Suriye
Suudi Arabistan
Azerbeycan
Diğer
Diğer Asya
Çin Halk Cum.
Japonya
Güney Kore Cum.
Pakistan
Afganistan
Diğer
Avustralya ve Yeni Zellanda
Diğer Okyanusya ve Kutup Böl. Ül
Toplam
<50.000$
756
266
94
111
51
58
176
211
20
72
19
21
22
57
15
15
74
67
7
7
3
251
76
36
12
8
48
71
118
39
10
13
7
3
46
17
10
1.477
50.000$ 200.000$
224
74
29
24
18
15
64
51
6
21
1
6
6
11
10
3
22
21
1
-1
114
58
16
7
6
9
18
41
19
1
2
3
2
14
1
4
471
2004
200.000$ >500.000$
500.000$
56
51
25
16
11
11
6
3
1
5
3
5
10
11
18
19
3
5
9
8
3
--1
-1
3
4
1
1
--8
7
7
6
1
1
1
---12
8
1
-3
--2
1
1
3
1
4
4
7
8
1
-1
3
2
1
----3
4
2
1
-2
105
97
Toplam
1.087
381
145
144
75
81
261
299
34
110
23
28
29
75
27
18
111
101
10
8
4
385
135
55
21
16
61
97
174
59
15
18
10
5
67
21
16
2.150
a
<50.000$
911
287
118
196
40
33
237
198
18
73
13
18
20
56
27
10
61
55
6
7
2
211
68
29
18
8
28
60
86
11
4
6
9
4
52
7
3
1.523
50.000$ 200.000$
331
96
42
54
16
13
110
64
6
25
2
8
4
19
8
3
26
20
6
1
-116
35
22
10
5
20
24
32
11
2
7
-2
10
4
2
587
Yabancı sermayeli şirketler, kuruluş türlerine göre yeni şirket kuruluşlarını, mevcut bir şirkete iştirakleri ve şube kuruluşlarını içermektedir.
Firma adedinde baskın ülke, sermaye büyüklüklerinde ise ortağın ülkesi esas alınmıştır.
Geçici Veriler
Kaynak: HM-YSGM
Not:
14
2005-Ekim
200.000$ >500.000$
500.000$
64
63
22
16
9
9
10
8
2
3
3
3
18
24
19
11
2
1
8
1
1
1
1
1
2
3
5
4
1
---7
7
6
6
1
1
1
---18
7
4
2
4
2
4
-2
2
2
-2
1
5
4
-2
---1
----5
1
2
-2
2
119
94
Toplam
1.369
421
178
268
61
52
389
292
27
107
17
28
29
84
36
13
101
87
14
9
2
352
109
57
32
17
50
87
127
24
6
14
9
6
68
13
9
2.323
TABLO:9- DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLAR (Fiili Girişler)
(Milyon $)
Sermaye
Diğer Sermaye*
Sermaye
Giriş
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
Ocak
Şubat
Mart
Nisan
Mayıs
Haziran
Temmuz
Ağustos
Eylül
2005 Ocak-Eylül
2004 Ocak-Eylül
Çıkış
Net
Kullanım
Geri Ödeme
Toplam
Net
Giriş
Çıkış
Net
Gayrimenkul
(Net)
Toplam
(Net)
934
914
852
953
813
1.707
3.288
590
659
1.225
-49
-192
-47
-13
-30
-725
-22
-5
-8
-100
885
722
805
940
783
982
3.266
585
651
1125
-------512
324
555
--------98
-236
-258
-------414
88
297
934
914
852
953
813
1.707
3.288
1.102
983
1.780
-49
-192
-47
-13
-30
-725
-22
-103
-244
-358
885
722
805
940
783
982
3.266
999
739
1422
--------987
1343
885
722
805
940
783
982
3.266
999
1.726
2765
88
259
97
264
109
202
1.057
508
734
3.318
983
-30
-2
-76
-169
-1
-36
-5
-1
-13
-333
-5
58
257
21
95
108
166
1.052
507
721
2.985
978
7
13
52
5
9
31
14
42
41
214
475
-15
--103
-21
-212
-63
--9
18
-405
-147
-8
13
-51
-16
-203
-32
14
33
23
-227
328
95
272
149
269
118
233
1.071
550
775
3.532
1.458
-45
-2
-179
-190
-213
-99
-5
-10
5
-738
-152
50
270
-30
79
-95
134
1.066
540
744
2.758
1.306
118
91
130
69
122
132
92
131
99
984
874
168
361
100
148
27
266
1.158
671
843
3.742
2.180
Not: Kaynak: T.C.Merkez Bankası
* Yabancı Sermayeli Firmaların Yabancı Ortaklarından Aldıkları Kredi
Geçici Veriler
15
TABLO:10- YABANCI SERMAYELİ ŞİRKETLERİN YATIRIMLARINA VERİLEN
TEŞVİK BELGELERİ
Belge Adedi
Toplam Yatırım
(Milyon $)
Yabancı Ortak Payı
(%)
251
198
228
225
11.459,6
2.546,9
1.429,7
1.747,1
45,6
38,6
40,5
72,4
21
22
20
23
23
21
21
9
16
16
21
26
239
79,2
278,9
126,0
132,3
130,7
304,0
148,8
193,2
43,9
91,2
235,1
2.107,1
3.870,3
48,3
50,2
33,5
41,0
56,6
46,9
55,8
56,5
41,0
67,6
69,1
55,5
41,2
10
24
16
27
11
19
19
10
17
20
257,6
554,0
58,1
153,2
162,3
65,1
126,6
32,3
910,2
466,5
45,4
55,0
61,5
79,1
88,0
75,2
47,1
66,1
45,7
58,1
2005 Ocak-Ekim
173
2004 Ocak-Ekim
192
2.785,9
1.528,1
54,6
47,2
2000
2001
2002
2003
2004
Ocak
Şubat
Mart
Nisan
Mayıs
Haziran
Temmuz
Ağustos
Eylül
Ekim
Kasım
Aralık
Toplam
2005
Ocak
Şubat
Mart
Nisan
Mayıs
Haziran
Temmuz
Ağustos
Eylül
Ekim
Kaynak: HM-YSGM
16
II- YURT DIŞINDA DOĞRUDAN YATIRIMLAR
Türk Parası Kıymetini Koruma Hakkında 32 sayılı Karar’ın 13. maddesine göre;
Türkiye’de yerleşik kişilerin yurtdışında veya Türkiye’deki serbest bölgelerde yatırım
yapmak veya ticari faaliyette bulunmak üzere şirket kurmaları, ortaklığa katılmaları ve şube
açmaları için, 5 milyon dolar veya eşiti dövize kadar nakdi sermayeyi bankalar veya özel
finans kurumları aracılığıyla, ayni sermayeyi ise gümrük mevzuatı hükümleri çerçevesinde
ihraç etmeleri serbest olup, 5 milyon dolar veya eşiti döviz miktarını aşan nakdi ve/veya ayni
sermaye ihracına Hazine Müsteşarlığı’nın bağlı bulunduğu Bakanlıkça izin verilmektedir. Bu
çerçevede, 1 Ocak 2005–31 Ekim 2005 tarihleri arasında, Türkiye’de yerleşik kişilere toplam
1,27 milyar dolar tutarında sermaye çıkış izni verilmiştir. Bu dönem içerisinde, Türk
yatırımcılar tarafından yurt dışında kurulan şube/şirket veya iştirak edilen firma sayısı 27’ye,
toplam sermaye ihracı ise 671 milyon dolar tutarına ulaşmıştır.
Yurt dışına doğrudan sermaye ihracında bulunan Türkiye’de yerleşik kişilere ait gerek
bankalar, özel finans kurumları, gümrük idareleri, gerekse bizzat bu kişilerce T.C. Hazine
Müsteşarlığına intikal ettirilen bilgi ve belgeler çerçevesinde oluşturulan kayıtlara göre,
Türkiye’de yerleşik kişilerce 1980 yılından itibaren 2005 yılı Ekim ayı sonu itibariyle yurt
dışında toplam 1609 adet şube/şirket kuruluşunda bulunulmuş veya kurulu şirketlere iştirak
edilmiş olup, 7.791.083.984,-ABD Doları tutarında sermaye ihracı gerçekleştirilmiştir.
2000 ve 2001 yıllarında yurt dışına doğrudan yatırım amacıyla gerçekleştirilen
sermaye ihracı tutarlarında, diğer yıllara nazaran büyük artışlar meydana gelmiştir. 2000
yılındaki artışın en önemli nedenini, vergi avantajı sağlayan Hollanda’ya özellikle Türk mali
sektörü ve kısmen imalat sektörü tarafından gerçekleştirilen büyük miktarlı sermaye ihraçları
oluşturmaktadır. 2001 yılı içerisinde de mali sektör tarafından vergi avantajı sağlayan ülkelere
sermaye ihracı gerçekleştirilmeye devam edilmiş olmakla birlikte, 2001 yılındaki artışın
hemen hemen tamamı Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığının (TPAO) Azerbaycan ve Orta
Asyadaki yatırımlarını artırmasından kaynaklanmıştır.
Türkiye’den gerçekleştirilen sermaye ihracı toplamı, 2002 ve 2003 yıllarında 400
milyon ABD Doları civarındaki tutarla istikrarlı bir seyir izlemiş olup, 2004 yılında %100’ün
üzerinde artarak 856 milyon ABD Doları tutarını bulmuştur. 2004 yılındaki artış, büyük
oranda TPAO’nun enerji yatırımları ile Hollanda aracılığıyla diğer ülkelere gerçekleştirilen
telekomünikasyon ve imalat yatırımlarından kaynaklanmıştır.
2005 yılında, Rusya Federasyonu, Ukrayna ve Türki Cumhuriyetlerdeki yatırımlar
dikkat çekmektedir. Hollanda’daki vergi avantajından yararlanmak isteyen Türkiye’de
yerleşik kişiler, bu yıl da diğer ülkelerdeki büyük ölçekli yatırımlarını Hollanda’dan finanse
etmeye devam etmektedirler. 2005 yılı içerisinde de TPAO tarafından, büyük enerji
projelerinin finansmanını teminen sermaye ihraçları gerçekleştirilmiştir. Bankalar, özel finans
kurumları ve yatırımcılar tarafından intikal ettirilen bilgiler doğrultusunda, 2005 yılında
Türkiye’de yerleşik kişilerce gerçekleştirilen sermaye ihraç tutarının 2004 yılı tutarını aşacağı
tahmin edilmektedir. 2005 yılındaki sermaye ihraç tutarları, imalat ve enerji sektöründe
gerçekleştirilen büyük ölçekli yatırımlardan oluşmaktadır.
17
TABLO 11-ÜLKELER VE YILLAR İTİBARİYLE TÜRKİYE'NİN YURTDIŞINA TOPLAM SERMAYE İHRAC
FİRMA
SAYISI
İHRAÇ EDİLEN
SERMAYE
1998*
ÜLKE
A.B.D.
ALMANYA
ARJANTIN
ARNAVUTLUK
AVUSTURYA
AZERBAYCAN
BAHAMA ADALARI
BAHREYN
BELÇIKA
BEYAZ RUSYA
BIRLESIK AR.EMR.
BOSNA HERSEK CUM.
BREZILYA
BULGARISTAN
CAYMAN ADALARI
CEBELITARIK
CEK CUMHURIYETI
CEZAYIR
CIN
DANIMARKA
ENDONEZYA
FAS
FINLANDIYA
FRANSA
GÜNEY AFR. CUMH.
GÜNEY KORE
GÜRCISTAN
HINDISTAN
HOLLANDA
HOLLANDA ANTILLERI
HONG KONG
INGILTERE
IRAK
IRAN
IRLANDA
ISPANYA
ISRAIL
ISVIÇRE
ITALYA
JAPONYA
JERSEY ADALARI
K.K.T.C
KANADA
KATAR
KAZAKISTAN
KIRGIZISTAN
KUVEYT
LETONYA
LIBERYA
LIBYA
LITVANYA
LÜBNAN
LÜKSEMBURG
MACARISTAN
MAKEDONYA
MALEZYA
MALTA
MEKSIKA
MISIR
MOLDOVA
MONAKO CUMH.
NIJERYA
NIUE
OZBEKISTAN
PAKISTAN
POLONYA
ROMANYA
RUSYA FED.
SINGAPUR
SLOVAKYA
SUDAN
SURIYE
SUUDI ARABISTAN
TACIKISTAN
TAYLAND
TAYVAN
TUNUS
FİRMA
SAYISI
36
90
1
1
6
98
1
6
13
1
3
1
20
4
6.799.025
3.000.000
11.756.221
1.020.000
265.375
19.980
1.340.134
4.240.937
1.000.000
2
17
3
31.857.037
8.708.918
11
1
27
3
5
45
11.600.875
21.574
614.430.182
550.000
343.780
237.776.324
2
9
2
1.806.799
17.908.949
7.886
53
15
1
1
3
10
5
2
3
8
FİRMA
SAYISI
1999
60.158.852
281.413.686
12.000.000
34.722
16.692.815
112.554.746
474.410
24.235.000
50.781.550
4
2
3
2
1
32
6
1
5
80
2
İHRAÇ EDİLEN
SERMAYE
80.368.595
479.428
78.064
2.838.120
45.763.990
299.948
72.099.409
22.638.222
42.152.230
15.604.169
2
6
11.054.353
18.040.403
180.000
1.056.516
29.268
İHRAÇ EDİLEN
SERMAYE
FİRMA
SAYISI
2001
İHRAÇ EDİLEN
SERMAYE
(ABD Doları)
FİRMA
SAYISI
2002
7
7
67.371.225
32.346.345
8
9
2.838.652
112.809.832
10
12
1
1
2
6.000.000
10.953.897
16.475.308
3
1
3
1
15.062
2.098
417.691.457
2
3
2
1
13.500.000
1.452.481
25.000
137.000
3
19.484.078
3
1.000.000
27.000
133.400
401.734
İHRAÇ EDİLEN
SERMAYE
FİRMA
SAYISI
2003
6.303.686
3.985.839
1
2
28.800
733.627
177.374.137
49.999
187.500
58.613
2
569.200
7
9.299.104
İHRAÇ EDİLEN
SERMAYE
2004
4
11
3.582.355
2.919.135
3
4
4
298.686.623
1
1
1.766.867
7.152.643
10.005.493
1
1
1
TOPLAM
FİRMA
SAYISI
(01.01.2005-31.10.2005)
2
2.506.500
2
5.646.074
1.486.766
365.662
269.367.176
2
1
55.404
1
42.532
3
339.257
3
1
235.000
9.790.134
1
1
1
1
7
5.119.944
1.000
713.290
12.096
1.121.333
1.642.738
4
2.006.402
80.000
5
2.131.525
1
1.800.000
93.333
4.949.837
6.000.000
1
1
264.942
3
83.500
25.887.959
1.000.000
1
3
1
458.002
125.000
61.000
3
231.708
200.000
4.977.371
200.000
489.749
343.000
21.500
1
1
2
10.000
21.089
10.367.048
1.770.000
1
3
47.729.497
6
2
1.640.210
942.000
146.562
1
7.672.500
10.200.000
4
1.113.459
11
49.415.443
6
746.046.593
11
463.355.694
10
157.705.981
10
1
2
347.300
199.273.129
5
70.872.716
3
11.544.177
3
195.738
4
584.070
1
6.500.000
754.777
128.421
1
1
1
2
1
184.900
4.079.510
865.049
6
1
1
2
1
11
4
312.103
4.842.163
4.865
42.000
3.183.000
937.817
70.000
13.882.949
444.921
40.851.961
346.327
3
252.120
3
47.260
1
2
2
5
16.483.572
100.000
50.000
13.813.697
9
1.503.197
12
1
3
2
2.980.000
3
302.295.684
728.344
469.339
1
200.000
1
206.968.744
1
1
1
278.643
0
3.035.456
35.582
3
1.828.489
431.844
93.220
150.736
106.774
47.910.789
1.300.000
10
1
199.354.910
6.000
1.376.001
465.741
3
6.768.290
1.218.300
1
1.115.292
1.316.581
215.662
2
2
1.175.114
125.187
1
2
89.858
4.004.383
18
810.162
50
49.055
2.705.728
248.000
1
6
1
138.000
4.888.151
6.800
593.308
7
0
825.933
12.421.069
1
8.532.000
2.000.000
2
1
1
12.824.501
15.344
85.227
2
1.500.000
2
187.934
0
4.168
102.799.714
3
564.901
4.959.634
165.200
1
725.000
3
4.413.840
1
2
1.296.000
9.140
50.187
2
206.750
1.009.500
6
1.085.257
16.520.225
12
11
3.957.582
7.366.240
3.877.748
3
1.705.126
1.487.629
69.794.250
3.119.383
12.854.461
442.160
16.662.097
1.961.566
332.470
10.200.000
1.292.570
50
2
6
90
62
3
12.178.055
678.786
1.253.725
75.793.479
99.197.557
162.000
5
1
1
115.407.256
40.000.000
47.670
1
1
1
1
40.040.754
2
307.693
2
1
1
2
8.301.500
359.340
1.108.100
100.435
2
5.623.954
1
435.000
607.879
21.445.435
2.522.541
1
9
4
1.540.248
34.392.843
13.298.406
332.500
1
5.353
39.372
1
1
1
150.000
2
4
1
482.110
1.283.571
45.399.830
5
1
140.000
3.720.000
375.000
1
7.922
2
497.380
8
7
1
1.661.000
1
47.840
1
1.140
4.030.093
388.118
541.465
2
10
7
313.259
8.039.588
1
2
1
1
54.225
1.785.000
1.785.000
2
373.447
10.081.604
6.104.874
218.627
17.790
1
1
4
3.794.555
20
23
26.938.916
4.057.037
1
2
43.850.000
762.090
1
1
125.139
4
1
1
60.000
2.462.156
390.000
75.000
2
150
262.880
856.347.836
759.995
TURKS AND CAICOS ISLANDS
TÜRKMENISTAN
UKRAYNA
UMMAN
URDÜN
VIRGIN ADALARI
YUNANISTAN
İHRAÇ EDİLEN
SERMAYE
581.452.038
10.000.000
8.528.198
6
FİRMA
SAYISI
1.100.000
6
3
1
1
1
6
FİRMA
SAYISI
2000
10
8
2
1
İHRAÇ EDİLEN
SERMAYE
1
928
*31.12.1998 tarihi itibarıyla kümülatif toplam
2.128.546.343
1
1
4.271.394
833.948
101
185.750
649.908.806
3
4
7.286.054
1.955.300
1
2
17.236.394
767.500
89
1.189.972.388
1
2
6.026.323
126.330
2
7.878.535
65.960
1
5.030.134
1.124.957
1
2
98
900.000
64.505.000
52.233
1.458.862.464
4
1
104
910.746
8.904.258
189.795
425.657.073
1
1
112
821.110
187.740
410.643.984
18
2
9.998.000
60.000
10.007.028
27
317.068
671.145.090
72.455
İHRAÇ EDİLEN
SERMAYE
TOPLAM
80
143
1
5
11
118
2
12
18
2
10
4
1
45
5
1
8
10
13
2
1
4
3
35
3
1
16
1
86
5
5
63
1
9
18
5
2
37
20
1
6
188
2
2
79
16
2
1
1
8
3
1
19
9
8
3
12
1
12
5
1
2
1
62
2
11
138
94
3
4
2
3
7
1
1
2
5
1
25
39
1
3
10
6
1.609
186.680.367
461.877.722
12.000.000
7.565.350
39.802.452
1.891.641.888
10.704.409
39.380.750
52.419.848
105.000
1.280.457
25.117.357
3.000.000
67.723.574
1.021.000
9.713.290
481.304
27.884.129
4.790.814
4.262.437
1.000.000
1.410.002
146.089
94.277.095
10.478.918
200.000
30.622.416
21.574
2.485.188.336
1.856.000
2.067.081
520.990.538
0
19.722.839
31.948.769
1.653.727
135.220
84.971.471
108.752.683
78.064
2.908.120
79.057.826
844.869
188.000
442.207.572
24.132.893
2.980.000
725.000
1.100.000
19.365.968
1.487.629
0
249.894.761
43.143.867
13.345.238
481.532
26.463.597
499.340
8.193.850
432.905
10.200.000
1.688.610
585.000
37.054.215
678.786
7.920.372
158.402.760
170.400.956
162.000
2.053.078
2.003.627
2.225.630
4.030.093
0
1.140
125.139
5.316.640
9.998.000
57.551.356
20.632.716
390.000
19.194.595
118.847.868
1.195.466
7.791.083.984
TABLO 12- ÜLKELER VE SEKTÖRLER İTİBARİYLE TÜRKİYE'NİN YURTDIŞINA TOPLAM SERMAYE İHRACI
(1980 - Ekim 2005 dönemi kümülatif toplam
ÜLKE ADI
A.B.D.
ALMANYA
BANKACILIK
63.407.829
369.512.249
DİĞER
1.748.000
264.851
DİĞ. MALİ HİZ.
ENERJİ
15.000
ARJANTIN
ARNAVUTLUK
AVUSTURYA
AZERBAYCAN
6.000.000
36.899.355
4.752.872
1.820.433.668
BAHAMA ADALARI
BAHREYN
37.958.250
İMALAT
İNŞAAT
55.500.000
50.896.561
12.000.000
5.833.688
646.581
88.436
28.641.075
654.410
1.500.000
908.700
1.536.550
28.800
6.000
2.066.515
431.930
23.199.687
3.528.331
40.000
BEYAZ RUSYA
BIRLESIK AR.EMR.
15.141.101
BREZILYA
BULGARISTAN
450.000
22.792.671
120.000
1.011.000
CAYMAN ADALARI
CEBELITARIK
157.900
48.000
3.000.000
11.430.244
216.757
138.122
30.000
CEZAYIR
25.807.959
CIN
DANIMARKA
ENDONEZYA
1.384.249
1.329.000
4.113.039
1.000.000
FAS
68.000
264.808
50.000
10.000
FINLANDIYA
15.670.351
365.339
104.000
260.017
56.676.838
GÜNEY AFR. CUMH.
3.000.000
GÜNEY KORE
GÜRCISTAN
3.795.582
HINDISTAN
HOLLANDA
330.268.217
3.261.119
6.000
111.575.270
22.142.064
HOLLANDA ANTILLERI
21.574
882.096.682
12.592.124
7.218.003
IRAN
IRLANDA
50.000
26.050.262
43.072
ISPANYA
2.379.105
12.110.141
10.049.999
435.556
47.050.430
65.000
1.033.700
9.790.134
1.682.522
158.565
32.924.712
10.000
225.200
4.846
224.304
407.133
3.461.814
149.398
257.001
51.966.452
ITALYA
57.118
189.784
9.333.333
1.350.002
146.089
16.611.548
7.478.918
600.000
16.762.131
5.959
890.671.867
6.000
184.018.093
300.000
206.854.278
17.803.802
3.469.226
1.275.701
41.290
2.120.281
176.733.956
1.300.000
2.067.081
169.560.056
1.877.748
44.000
334.954
135.220
10.408.194
4.947.911
ISRAIL
ISVIÇRE
16.085 13.120.552
638.138 102.761.194
28.613
82.240
JAPONYA
61.937.015
KANADA
587.185
844.869
0
2.428.661
964.365
392.812
43.794.023
16.593.766
188.000
2.069.459
165.200
KATAR
KAZAKISTAN
KIRGIZISTAN
32.308.530
2.048.000
200.724
2.495.000
287.673.037
30.000
3.700.723
2.031.372
12.882.630
KUVEYT
LETONYA
19.980
3.755.002
3.597.367
41.125
133.416
2.908.120
1.203.106
19.013.506
5.325.927
2.980.000
5.723.640
58.948
38.770.663
3.000.000
1.100.000
19.365.968
LITVANYA
MAKEDONYA
1.462.629
89.500.000
2.601.297
12.691.122
26.961.054
40.528.528
471.032
350.160
6.120
MALEZYA
MALTA
300.001
11.746.000
9.140
47.670
11.145.037
MEKSIKA
MISIR
7.430.615
322.200
MOLDOVA
100.000
10.200.000
MONAKO CUMH.
NIJERYA
1.292.570
396.040
23.683.533
235.000
3.595.243
75.267.118
42.841.420
35.000
59.578
300.000
NIUE
OZBEKISTAN
4.618.132
PAKISTAN
196.050
443.786
POLONYA
ROMANYA
RUSYA FED.
20.036.637
70.234.716
98.129
108.238
2.112.501
50.000
SINGAPUR
SLOVAKYA
4.924
2.993.136 12.549.600
4.474.796
4.320.205
37.602.146
52.593.848
78.000
1.993.500
2.003.627
2.225.630
77.000
SURIYE
SUUDI ARABISTAN
1.500.000
435
50.000
4.900
7.112.181
97.938
49.000
554.312
4.030.093
TAYLAND
1.140
125.139
999.995
TAYVAN
TUNUS
4.316.645
TURKS AND CAICOS ISLANDS
9.998.000
2.884.904
UKRAYNA
59.100
2.254.530
41.695.410
5.033.166
1.049.543
9.400.797
8.617.302
34.000
UMMAN
URDÜN
VIRGIN ADALARI
65.231.110
YUNANISTAN
TOPLAM (01.01.1980-31.10.2005)
25.000
121.687.707
4.902
129.294
131.372
13.518.559
499.340
763.235
10.270
585.000
8.201.600
SUDAN
TÜRKMENISTAN
43.500
215.000
725.000
LIBYA
MACARISTAN
834.000
5.540.277
250.000
LIBERYA
LÜKSEMBURG
500.000
1.407.723
78.064
JERSEY ADALARI
K.K.T.C
TOPLAM
ULAŞTIRMA (01.01.1980-31.10.2005)
935.000
16.027.810
200.000
9.458.744
HONG KONG
INGILTERE
TURİZM
9.713.290
CEK CUMHURIYETI
FRANSA
TİCARET
56.790.850
22.213.247
1.422.500
BELÇIKA
BOSNA HERSEK CUM.
MADENCİLİKSİGORTACILIK TELEKOMUN.
1.368.950.553
40.576.476 1.037.808.789
72.455
1.786.949
272.040
2.158.682.508 1.614.617.699 186.555.349 26.824.457
19.047.140
5.146.966 326.791.890
19
500.403
3.851.123
390.000
75.000
44.712.500
733.675
920.854.473
2.803.794
7.117.309
4.001
94.727.324
185.750
9.547.500
186.680.367
461.877.722
12.000.000
7.565.350
39.802.452
1.891.641.888
10.704.409
39.380.750
52.419.848
105.000
1.280.457
25.117.357
3.000.000
67.723.574
1.021.000
9.713.290
481.305
27.884.129
4.790.814
4.262.437
1.000.000
1.410.002
146.089
94.277.095
10.478.918
200.000
30.622.416
21.574
2.485.188.336
1.856.000
2.067.081
520.990.538
19.722.839
31.948.769
1.653.727
135.220
84.971.471
108.752.683
78.064
2.908.120
79.057.826
844.869
188.000
442.207.572
24.132.893
2.980.000
725.000
1.100.000
19.365.968
1.487.629
249.894.761
43.143.867
13.345.238
481.532
26.463.597
499.340
8.193.850
432.905
10.200.000
1.688.610
585.000
37.054.215
678.786
7.920.372
158.402.760
170.400.956
162.000
2.053.078
2.003.627
2.225.630
4.030.093
1.140
125.139
5.316.640
9.998.000
57.551.356
20.632.716
390.000
19.194.595
118.847.868
1.195.466
7.791.083.984
TABLO 13- ÜLKE GRUPLARI İTİBARİYLE TÜRKİYE'NİN YURTDIŞINA TOPLAM SERMAYE İHRACI
(ABD Doları)
Ülke Grupları
Afrika
Batı Avrupa
Doğu Asya ülk.
Doğu Avrupa-Balkan ülk.
K.K.T.C.
Kuzey Amerika
Latin Amerika
Off-shore merkezleri
Orta Asya ve Kafkas ülk.
Orta Doğu
Toplam
1998*
15.777.589
1.405.751.640
4.066.498
216.951.084
45.763.990
60.458.800
15.000.000
100.929.627
258.010.223
5.836.892
2.128.546.343
1999
2.542.090
410.139.600
612.242
106.766.570
13.882.949
42.597.151
0
1.456.516
71.182.585
729.103
649.908.806
2000
1.241.500
954.660.462
0
52.199.982
16.483.572
67.471.225
359.340
23.569.000
53.399.013
20.588.294
1.189.972.388
2001
825.933
598.814.469
0
51.735.333
1.503.197
2.838.652
140.000
67.141.734
728.463.146
7.400.000
1.458.862.464
2002
42.494.952
167.383.641
1.040.512
11.328.159
6.303.686
0
9.141.757
186.343.360
1.621.006
425.657.073
*1998 yılı: 1980 yılı itibariyle kümülatiftir.
20
2003
4.294.755
67.217.601
200.000
14.770.177
810.162
3.582.355
0
9.621.110
307.247.532
2.900.292
410.643.984
2004
5.960.550
215.643.641
3.143.878
23.842.972
49.055
1.766.867
0
10.720.290
587.492.246
7.728.337
856.347.836
(01.01.2005-31.10.2005)
3.204.375
316.574.876
543.000
43.138.293
564.901
2.506.500
0
10.198.000
291.072.235
3.342.911
671.145.090
Toplam
76.341.744
4.136.185.930
9.606.130
520.732.570
79.057.826
187.525.236
15.499.340
232.778.034
2.483.210.340
50.146.834
7.791.083.984
TABLO 14- ÜLKE GRUPLARI İTİBARİYLE TÜRKİYE'NİN YURTDIŞINA TOPLAM SERMAYE İHRACININ SEKTÖREL DAĞILIMI
(1980 - Ekim 2005 dönemi, kümülatif toplam, ABD Doları)
Ülke Grubu
Afrika
Batı Avrupa
Doğu Asya ülk.
Doğu Avrupa-Balkan ülk.
K.K.T.C.
Kuzey Amerika
Latin Amerika
Off-shore merkezleri
Orta Asya ve Kafkas ülk.
Orta Doğu
Toplam
FİNANSAL HİZM.
0
1.958.185.613
21.574
151.807.045
68.066.399
63.422.829
0
117.067.898
53.334.950
0
2.411.906.308
ENERJİ
25.807.959
12.592.124
0
2.462.430
0
0
0
9.713.290
2.108.106.705
0
2.158.682.508
İMALAT
14.424.079
1.161.811.680
3.149.160
181.371.197
964.365
55.500.000
15.000.000
654.410
163.866.551
17.876.257
1.614.617.699
İNŞAAT
MADENCİLİK TELEKOMUN.
20.076.816
3.000.000
10.000
130.400.608
82.240
240.694.931
0
0
0
19.398.135
12.578.400
134.000
392.812
30.000
2.031.372
5.833.688
450.000
1.500.000
0
0
0
1.786.949
0
10.500.000
4.190.202
10.683.817
52.844.447
4.476.140
0
19.077.140
186.555.349
26.824.457
326.791.890
21
TİCARET
13.002.910
572.266.596
5.864.546
144.268.113
1.203.106
56.790.850
499.340
73.084.178
45.157.536
8.717.298
920.854.473
TURİZM
0
31.253.534
127.064
7.696.321
5.723.640
935.000
0
7.367.309
41.624.457
0
94.727.324
ULAŞTIRMA
19.980
2.618.329
0
745.343
58.948
500.000
0
2.600.000
3.004.900
0
9.547.500
DİĞER
0
26.280.275
443.786
271.587
587.185
2.592.869
0
10.004.000
396.774
0
40.576.476
TOPLAM
76.341.744
4.136.185.929
9.606.130
520.732.571
79.057.826
187.525.236
15.499.340
232.778.034
2.483.210.340
50.146.834
7.791.083.984