Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı

Transkript

Temmuz 2008
Kanatlılarda Gübre ve
Karkas Yönetimi
El Kitabı
CONSEIL SANTÉ
Bu El kitabı Tarım ve Köyişleri Bakanlıgı tarafından,
Conseil Santé SA 'nın teknik yardımı ile hazırlanmıştır.
)
)
Bu proje Avrupa Birligi tarafından
finanse edilmektedir.
Yapım
FNF Reklam ve Danışmanlık
Grafik - Tasarım
Dilek Satılmış
Baskı
Dumat Ofset
Baskı Tarihi
Temmuz 2008
Kanatlılarda Gübre ve
Karkas Yönetimi
El Kitabı
Proje Adı:
Türkiye'deki Kuş Gribine Karşı Hazırlık ve Müdahale için
Teknik Yardım Projesi
Sözleşme No:
TR 06.AI/SV
Ülke:
Türkiye
Sözleşme Makamı:
Merkezi Finans ve
İhale Birimi (MFİB)
Eskişehir Yolu 4. km 2. Cad (Halkbank
Kampüsü) No:63 C-Blok 06580 Söğütözü
Ankara,
TÜRKİYE
Tel : + 90 312 295 49 00
Faks :+ 90 312 286 70 72
Sn. Muhsin ALTUN
Danışman Şirket:
Conseil Santé
Tel : + 33 (0)1 55 46 92 60
Faks :+ 33 (0)1 55 46 92 79
Sorumlu kişi:
Bn. Regine DUCOS
Yararlanıcı Kurum:
Tarım ve Köyişleri Bakanlığı,
Koruma ve
Kontrol Genel Müdürlüğü
Akay Cad., No:3
Bakanlıklar/Ankara
TÜRKİYE
Tel : + 90 312 4257789
Faks :+ 90 312 4186318
Doç. Dr. Muzaffer AYDEMİR
Hazırlanma Tarihi:
Haziran 2008
Yazanlar:
Dr Yanko IVANOV Ekip Lideri; Planlama Uzmanı
Dr Ragıp Bayraktar Ulusal Uzman Veteriner Hekim
Kontrol Editörü
H. Haluk AŞKAROĞLU, Hayvan Sağlığı Hizmetleri Daire Başkanı, KKGM/TKB
92, boulevard Victor-Hugo
92110 Clichy
FRANSA
I
İçindekiler
KISALTMALAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . vı
KISIM -1
KANATLI HAYVAN GÜBRESİ İŞLEME VE KULLANILMASI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
1. Giriş
..........................................................1
2. İşleme öncesi dikkate alınacak hususlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2
3. İşleme hususları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
4. Karar verme çerçevesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
4.1 Giriş . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
4.2 Dikkate alınacak faktörler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
4.2.1 İşleme yöntemi uygulayıcı için güvenli mi? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
4.2.2 Yöntem toplumsal kaygıları yükseltir mi? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
4.2.3 Yöntem uluslararası anlaşmalar ve standartlara uygun mu? . . . . . . . . . . . 8
4.2.4 Kabul edilebilir taşıma yöntemleri mevcut mu?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
4.2.5 Yöntem yasal gereklilikleri yerine getiriyor mu ve gerekli düzenleyici
onaylar alınabilir mi? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
4.2.6 Yöntem sanayi standartları ve anlaşmalarına uyuyor mu? . . . . . . . . . . . . . 9
4.2.7 Yöntemin maliyet etkinliği var mı? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
4.2.8 Yöntem işleme sorununu ne kadar kısa sürede çözecek? . . . . . . . . . . . . . 9
4.3 İzlenecek beş adım: karar matrisi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
5. Medya ve toplumsal kaygılar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
5.1 Karar verme işlemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
II
5.2 Biyogüvenlik hususları. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
5.3 Potansiyel kirlilik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
5.4 Toplum etkileri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
6. Kanatlı gübresinin özellikleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
7. Kanatlı gübresi işlenmesi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
7.1 Oksijensiz Kanatlı Gübresi İşleme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
7.1.1 Oksijensiz Lagünler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
7.1.2 Oksijensiz Sindiriciler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
7.2 Oksijenli Kanatlı Gübresi İşlenmesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
7.2.1 Oksijenli Lagünler. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
7.2.2 Oksidasyon Kanalları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
7.3 Kanatlı Gübresini Kompostlama . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
7.5 Yakma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
7.6 Yeni fikirler. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
8. Kanatlı hayvan gübresi yönetim sistemleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
9. Kaldırma, taşıma ve birleştirme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
10. Kanatlı gübresinin kullanılması . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
11. Gübre idaresi alternatifleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
11.1 Gübrenin Pazarlanması . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
11.2 Kompostlama . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
11.3 Yönetim ve İşleme. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
11.4 Sonuç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
7.4 Kanatlı Gübresinin Suyunu Alma. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
III
KISIM - 2
KANATLI HAYVAN KARKAS İMHASI, İŞLENME VE KULLANILMASI . . . . . . . . . . . . . . 41
1. Giriş
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
1.1 Kompostlama . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
1.2 Fırında yakma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
1.3 Rendering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
2. AVIAN INFLUENZA KARKAS İMHASI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
2.1 Giriş . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
2.2 Çiftlikte işleme ve muamele . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
2.3 Atık gömme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
2.4 Fırında yakma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
2.5 Taşıma. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
2.6 Testi Negatif Çıkan Sürüler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
3
Kanatlı Hayvan Karkas İmha Yöntemlerinin Değerlendirilmesi . . . . . . . . . . . . . . . . 47
3.1 Atık gömme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
Yöntemin Avantajları:. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
Yöntemin Dezavantajları: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
3.2 Rendering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
Yöntemin Avantajları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
Yöntemin Dezavantajları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
3.3 Fırında Yakma/Yanma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
3.4 Yerinde Gömme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
3.5 Torba (Ag-Bag©) Kompostlama . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
3.6 İşletme İçinde Kompostlama . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
4
IV
SONUÇLAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
KISIM - 3
EKLER
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
EK-1: FARKLI KANATLI HAYVAN GÜBRESİ VE ALTLIK ÖZELLİKLERİ . . . . . . . . . . . 59
1.1 Kanatlı Hayvan Kümes Gübresi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
1.1.1 Hayvan altlığı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
1.1.2 Broyler altlığı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
1.1.3 Yarka kanatlı altlığı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
1.1.4 Yumurtacı kanatlı kümes altlığı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
1.2 Kanatlı Hayvan Kafes Gübresi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
EK-2: KOMPOSTLAMA İÇİN REHBER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
EK-2.1: Komposlama İşlemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
EK-3: ÇEVRESEL KONTROL LİSTESİ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
3.1 Atıklar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
3.2 İzleme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
3.3 Karkasların yakılması. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
3.4 Gömme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
3.5 Toprak doldurma. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
3.6 Kompostlama . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
EK-4: ATIM SONRASI KONTROL LİSTESİ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
EK-6: KARKAS İMHA VE DEĞERLENDİRME YÖNTEMLERİNİN GENEL
DEĞERLENDİRME TABLOSU. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
KAYNAKLAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
EK-5: TAŞIMA KONTROL LISTESI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
V
Kısaltmalar
VI
AGAH
Birleşmiş Milletler Tarım ve Gıda Örgütü (FAO)-Hayvan
Sağlığı Grubu
AI
Avian influenza
AIHP
AI ve İnsan Pandemisine Karşı Hazırlık ve Müdahale Projesi
BSL3
Düzey Üç Biyogüvenlik
CITES
Nesli Tehlikedeki Yabani Hayvan ve Bitki Türlerinin
Uluslararası Ticaretine İlişkin Sözleşme
MFİB
Merkezi Finans ve İhale Birimi
EAD
Acilen Ele Alınması Gereken Hayvan Hastalığı
EC
Avrupa Komisyonu
ECD
Avrupa Komisyonu Temsilciliği
ECDC
Avrupa Hastalık Önleme ve Kontrol Merkezi
AB
Avrupa Birliği
FAO
BM Gıda ve Tarım Örgütü
KKGM
Koruma ve Kontrol Genel Müdürlüğü
TSHGM
Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü
GIS
Coğrafi Bilgi Sistemi
GF-TAD
Sınır Aşan Hayvan Hastalıkları için Küresel Çerçeve
Programı
GLEWS
Küresel Erken Uyarı ve Müdahale Sistemi
HPAI
Yüksek Patojeniteli Avian influenza
HPNAI
Bildirimi Zorunlu Yüksek Patojeniteli Avian influenza
IATA
Uluslararası Hava Ulaşımı Birliği
Tarım ve Köyişleri Bakanlığı
ÇOB
Çevre ve Orman Bakanlığı
SB
Sağlık Bakanlığı
NAI
Bildirimi Zorunlu Avian İnfluenza
STÖ
Sivil Toplum Örgütü
TZMK
Türkiye Zoonoz Milli Komitesi
OFFLU
Avian İnfluenza Virusları Bilimsel Değerlendirme Komitesi
OIE
Dünya Hayvan Sağlığı Örgütü
TİM
Tarım İl Müdürlüğü
KKE
Güvenlik amaçlı kişisel koruyucu ekipman
PVS
Performans, Vizyon ve Strateji Aracı
TY
Teknik Yardım
TAD
Sınır Aşan Hayvan Hastalıkları
TURKVET
Türk Veteriner Bilgi Sistemi
UNICEF
Birleşmiş Milletler Çocuklara Yardım Fonu
VKAE
Veteriner Kontrol ve Araştırma Enstitüsü
VIS
Veteriner Bilgi Sistemi
WAHIS
Dünya Hayvan Sağlığı Bilgi Sistemi
DB
Dünya Bankası
WHO
Dünya Sağlık Örgütü
TKB
VII
VIII
1
KISIM
KANATLI
HAYVAN GÜBRESİ
İŞLEME VE KULLANILMASI
1.Giriş
Gübre işlemenin temel amacı hastalık yayılmasını
engellemektir. Dolayısıyla bu işlem, hayvan hastalık kontrolü
ve eradikasyon programında çok önemli bir kısımdır. Bulaşıcı
maddelerin saçılma oranını en aza indirmek için gübre
işlemenin hasta hayvanların yok edilmesinden sonra en kısa
zamanda tamamlanması gerekmektedir.
Hızlı yapılacak işlem birinci derece önem taşırken, hastalığın
yayılma riskini artıracak veya çevreyi ve toplumu kötü yönde
etkileyecek şekilde yapılmamalıdır. Bütün atıklar potansiyel
bulaşıcılıklarına göre sınıflandırılırken ve daha sonra yerel
mevzuat koşullarına uygun olarak işlenirken dikkat edilmelidir.
İşleme prosedürlerini açıklayan bu işletme kılavuzu Ulusal
Avian İnfluenza Acil Eylem Planı'nın bir tamamlayıcı parçasıdır
ve mevcut mevzuat; uygulayıcı güvenliği, toplumsal kaygı,
uluslararası kabul, ulaşım, sanayi standartları, yerel çevre,
maliyet etkinliği ve çözüm olarak
değerlendirilecek işleme yöntemleri
üzerinde bir karar verme olanağı sunar.
Bu yaklaşım, hayvan sağlığı konuları ile
acil durum karşısında atık ürünlerin
mantıklı, savunulabilir ve şeffaf olarak
işlenmesini / imhasını sağlar.
Ham kanatlı gübresi ve altlığı geçmişte
bitki besleme maddesi ve toprak
iyileştirmesi için kaynak olarak
kullanılmıştır. Atık idaresi programına
bağlı olarak arazi uygulaması uygun bir
zirai karar (bu bizi iyi komşular haline
getirir) ya da çevresel bir tehlike haline
gelebilir. Damızlığı ve broyler üretim
tesisleri bulunan ve haftada bir milyon
kanatlı üreten bir broyler kompleksi yıllık
yaklaşık olarak 65,000 ton gübre
üretmektedir (56).
Hazırlık planlamasının bir parçası olarak
ilgili kişiler belirlenmeli; potansiyel çöp
ve atık imhası ile işleme tesislerinin
belirlenmesinde ve işleme yöntemlerinin
seçilmesinde görevlendirilmelidirler.
2.İşleme Öncesi Dikkate
Alınacak Hususlar
Kanatlı hayvan gübresi, kanatlı hayvan
sanayisinin günlük normal işlemleri
sonucunda oluşur. Bu sanayinin değerli
bir yan ürünüdür ve geleneksel suni
gübrenin ötesinde önemli kullanımları
vardır. Alınan besinlerin akıbetine
yakından bakıldığında, hayvan besleme
sistemine ait ana ürünün hayvansal
protein değil gübre olduğunun
gözlenmesi ilginçtir. Gübre genellikle
atık madde olarak düşünülür ve onu
atmak için yer bulunması gerekir (1).
Ancak gübre bu sanayinin bir yan ürünü
olarak görülürse, pazar ekonomisinde
muhtemel bir kullanımı bulunabilir.
Bugünün toplu üretim yapan kanatlı
hayvan çiftlikleri ile ilgili sorun, sadece
bu çiftliklerin çoğunun kanatlı gübresini
suni gübre olarak kullanacak arazisi
olmamasından değil, kanatlı gübresinin
alternatif kullanımlarının
oluşturulmamasından
kaynaklanmaktadır.
Bu denli büyük miktarlarda kanatlı
hayvan gübresinin oluşması, çevresel
kaynaklarımızın korunması yolunda ciddi
sosyo ekonomik sorunlar
doğurmaktadır.
2
İşlenmeyi bekleyen gübre, karkas ve
diğer maddeler evcil veya yabani
kanatlıların potansiyel olarak bulaşıcı bu
maddeleri götürmelerini önlemek için
tecrit altına alınmalıdır. Davetsiz
misafirler, rahatsız olan hayvan sahipleri,
hayvan hakları savunucuları, ilgili yerel
kişiler, yetkisi olmayan medya, şikayetçi
çalışanlar ve meraklı halkı içerebilir.
Böcek ve kemirgen kontrolü, yakındaki
hassas türlere pasif bulaşma riskinin
bulunması durumunda ciddiye
alınmalıdır. İşleme/imha ertelenirse
karkaslar onaylı bir dezenfektan ile
spreylenmelidir. İşleme/imha işlemine
başlamadan önce personel tam olarak
Patojenin epidemiyolojisi taşıma ve
işleme yöntemlerinin seçimini
etkileyecektir. Biyo güvenliğin
sürdürülebilmesi için hastalık etkenin
bulaşmasıyla ilgili mekanizmaların
anlaşılması son derece önemlidir.
Etkenin belli bir işleme yönteminde canlı
kalabilme yeteneği planın
kullanılabilirliğini belirleyecektir. Örneğin,
Avian influenza virüsünün epidemiyolojik
özellikleri için Avian İnfluenza
Yönetmeliği ve Acil Eylem Planı ile Ulusal
Avian İnfluenza Hastalık Stratejisine
başvurulmalıdır.
Kanatlı gübresi, kuluçkahane, broyler ve
yumurta üretiminin normal seyri
sırasında meydana gelmekte, ayrıca
hindi ve su kuşu üretiminde de
oluşmaktadır. Kanatlı gübresinin büyük
bölümü broyler ve yumurtacılarda
oluştuğu için kanatlı sanayisinin bu iki
kısmına özellikle dikkat gösterilmelidir.
Yumurtacı ve broyler işletmelerinin
düzeninde, oluşan altlık tipine yönelik
temel bir fark vardır. Kafes sistemleri
çoğunlukla yumurtacı işletmelerinde
kullanılmakta, ancak bunların kullanımı
broyler sanayisinde de artmaktadır.
Yumurtacı sistemlerde her kafes 1-25
kanatlı içerir ve bir kanalın üzerine
asılıdır. Kafes biçimleri merdivenli,
modifiye merdivenli, tek katlı, düşürme
panelli, iki katlıdan koloni kafesine kadar
değişir. Kanalın derinliği gübrenin ele
alınma şekline göre ayarlanmaktadır.
Derin olmayan bir kanal genellikle bir
kaç günde bir sıvılaştırılıp püskürtme
kullanıldığına, derin kanal ise gübrenin
katı olarak ele alındığına ve yılda bir veya
bir kaç defa temizlendiğine işaret eder.
Altlık ve zemin sistemleri genellikle
broyler üretimi için kullanılır. Altlık
malzemesi genellikle zemine serilir ve
altlığın seçimi ihtiyaç duyulan emiciliğe
ve ticari olarak erişilebilirliğine göre
yapılır. Bu altlığın kaldırılması katı
biçimdeyken ve civciv büyütme
döneminden sonra veya yıllık olarak
yapılabilir ya da daha fazla altlık eklemek
için daha uzun süre bırakılabilir ve “derin
altlık” sistemi oluşturulur. Kanatlı için
atık toplama alternatiflerinin bir özeti Ek6'da yer almaktadır.
Her işletme şeklinde normal bir tavuk
yılda yaklaşık 55 kg gübre üretir.
Örneğin; Kanada'da üretilen kanatlı
gübresi kabaca yıllık 6 milyon ton olarak
hesaplanmıştır. Nispeten Amerika
Birleşik Devletleri'nde 7 milyon tonu
broyler ve yumurtacılara ait 158 milyon
ton gübre üretilmiştir. Bu rakamlarda
kuluçkahane atıkları, hindi ve su kuşu
gübreleri hesaba katılmamıştır.
Kanada'nın çok büyük miktarda kanatlı
gübresi ürettiği görülmektedir. Bu
gübrenin çoğu meralarda değil özel
alanlarda toplanmaktadır. Kısacası
büyük kanatlı üretim çiftliklerinin
tecridine yönelik bir eğilim olduğundan
kanatlı gübresinin alternatif kullanımı
sağlanmalıdır (1).
Geniş hacimli kanatlı işletmelerinde
gübre oluşumu sorununu giderecek
çeşitli sistemler vardır:
i)Kuru sistemler (Yüksek Binalar;
Kurum İçi Kurutma; Dehidrasyon)
eğitilmeli ve bilgilendirilmelidir.
Hastalığın doğası ve zoonoz hastalıklarla
mücadeledeki bütün hijyen gereklilikleri
sahada açıklanmalıdır. İşleme/imha
işlemine ait bütün aşamaları dikkatle
gözden geçirilerek personelin herhangi
bir zoonoz hastalığa ya da bütün saha
tehlikelerine maruz kalma riski en aza
indirilmelidir. Özellikle söz konusu
organizmalar nedeniyle insanlar için risk
oluşması veya büyük miktarlarda toz,
duman, aerosol ortaya çıkması
durumunda uygun kişisel koruyucu
malzemeler sağlanmalı ve giyilmelidir.
3
ii)Sıvı Sistemler (Oksijenli:
Oksidasyon Kanalı ve Yüzey
Havalandırması; Oksijensiz: Toprak
Püskürtme ve Oksijensiz Sindirim)
Kanatlı altlığı kullanımı için birçok
seçenek araştırılmıştır. Zimet ve
arkadaşları, 1988 yılında Amerika'da
broiler altlığının sığır yemi olarak
değerini belirlemek için bilgisayar
simülasyonu kullanmış ve broiler
altlığının ortalama ekonomik değerini,
metrik ton başına 684 USD olarak
bulmuşlardır (58). Bu da altlık
işlenmesinin oldukça ekonomik yolu gibi
gözükmesine rağmen kullanımı kısıtlı bir
durumdur. Altlık işlenerek aynı zamanda
gaz fırınları için yakıt kaynağı olarak
kullanılmaktır (29). Ancak sürekli altlık
kullanılmasıyla fırınların ısısını azaltan bir
cüruf yığını ortaya çıkmaktadır.
4
Bu kanatlı gübresi işleme yöntemleri
detaylı olarak bu kılavuzun devamında
ele alınmıştır ve sistemlerin hepsinin de
avantaj ve dezavantajlarının olduğu
dikkate alınmalıdır. Bir sistem belli bir
işletme için uygun iken, yer, iklim, ebat,
ürün ve pazarlar gibi farklılıklardan dolayı
diğer bir işletmede işe yaramayabilir.
Bütün bu etkenler kanatlı gübresinin
toplanma, ele alınma ve işlenme yollarını
etkilemektedir. Her toplama, ele alma ve
işleme sisteminin kendine özel faydaları
ve kullanımları bulunmakta. Hepsi de,
kanatlı gübre idaresi sorunu çözmeye
yöneliktir.
Kanatlı gübre işlemesi üzerine olan bu
kılavuzda kanatlı gübre sorununun çeşitli
boyutları ele alınmış ve kanatlı
gübresinin kimyasal bileşimine ilişkin
bazı genel bilgiler de verilmiştir. Gübre
idaresi bağlamında Kanada, Amerika
Birleşik Devletleri ve Avustralya'nın
talimatnameleri ve mevzuatları gözden
geçirilmiş ve daha önceden ifade edilen
kanatlı gübre işlenmesi ve yönetimleri
incelenmiştir. Ayrıca kanatlı gübre
oluşumunun çevresel etkileri ile idari
görüşler gözden geçirilmiştir. Bu
revizyon, kanatlı gübre uygulamasında
belli iki temaya bağlanmıştır. Bunlar;
suni gübre ve yem ürünü olarak kanatlı
gübresi kullanımıdır.
Kanatlı gübresinin miktarı ve bileşimi,
sanayinin bu ürününün pazar
ekonomisinde kullanılabileceğinin güçlü
göstergeleridir. Bir ürün olduğunda
pazarlarda bunun bir kullanım sahası
aranır. Gözden geçirilen bütün sistemler
kanatlı gübresi için bir kullanım alanı
veya pazar bulmaya yöneliktir.
Sürdürülebilir tarımsal gelişmenin,
doğru çiftçilik uygulamalarının
tamamlayıcı bir parçası haline geldiği
günümüzde atığın ve çevreye olumsuz
etkisinin azaltılması için önceden atık
olarak gösterilenlerin değiştirildiğinin ve
çevre dostu yollarla kullanılabildiğinin
vurgulanması son derece önemlidir.
Çoğu kanatlı üreticisinin karşılaştığı
finansal baskılara rağmen endüstrinin
bu sektöründe hala büyüme potansiyeli
bulunmaktadır. Bu büyüme, birçok
kanatlı işletmesinin büyüklüğünde
önemli artışların gerçekleştiği bir dönemi
takip edecek ve ayrıca gelecekteki
gelişmelerde büyük işletmelere olan bu
eğilimi devam ettirecektir.
Maalesef, bu kanatlı işletmelerinin artan
yoğunlukları ile birlikte aynı tempoyu
koruyamadıkları alan gübre yönetimidir.
Bunun için hala, üreticilerin küçük
ahırlarını temizleyip gübreyi yakındaki
arazilere yaydıkları zamankine benzer
yollar kullanılmaktadır. Gübrenin hacmi
kesinlikle artmış, ekipmanlar daha
büyümüş ancak yönetim işlemleri çok
da fazla ıslah edilmemiştir. Üreticiler ve
tarım uzmanları kanatlı gübresinin, hem
gübre olarak hem de toprak hazırlayıcısı
olarak değerinin farkına varmışlar ancak
bunun için gerçek bir pazar değeri
oluşturamamışlardır. Bu nedenle
üreticilerin çoğu gübrelerinden en ucuz
yolla ve mümkün olduğunca küçük bir
arazide kurtulmaya çalışmaktadırlar.
Mevcut ekonomik şartlar göz önüne
alındığında en az masraflı işlemenin,
kanatlı gübresi kullanımı olduğunu
söyleyebiliriz. Fakat üreticiler bu
yaklaşımı sürdürülebilirlik açısından
sorgulamalıdır. Çevresel bilincin arttığı
bu dönemde üreticiler, ekonomik
güçlüklerin etkileri ile sanayi dışından
gelen ve giderek artan istekler arasında
denge kurmalıdır. Bütün sanayilerin
üzerinde üretim atıklarının azaltılması
gereğini savunan bir baskı
bulunmaktadır. Gübre gibi organik yan
ürünlerin basit olarak imhası giderek
daha zor ve pahalı hale geleceğinden
daha pratik bir yaklaşımın bulunması
gerekmektedir.
Gübrenin “bir atık mı yoksa bir kaynak
mı” olduğu sorusu hayatın “olmak ya da
olmamak” şeklindeki önemli sorusu ile
aynı düzeyde olmasa da, gübre
idaresinde bu konu çok büyük bir
kaygıdır. Çevresel konularla uğraşan
kişiler “bir atık basit olarak yanlış yerdeki
kaynaktır” sözünü kullanırlar. Bu
kaynak, yanlış yere gittiğinde çevre
kirliliği oluşturmaktadır. Her yıl gübrenin
bir kaynak veya kirlilik oluşumunun
örneklerini görüyoruz. Toplumumuz
atıkların işlenmesi ve kaynakların idare
edilmesi konusuna eğilimli olduğundan
insanların gübreye bakış açısı ve ele
alma şekli bu sorunun cevabını
etkileyecektir.
Atık işlemesinin hayvancılık ve kanatlı
işletmeleri dahil bütün ticari kuruluşlar
için bir masrafı vardır fakat amaç ticari
kuruluşa olan masrafını en aza
indirmektir. Bu ele alınan gübrenin
miktarı kadardır. Ticari kuruluşlarca
kullanılan bu yöntemler, sanayiye
uygulanan toplumsal ve çevresel
standartlar tarafından yönetilecektir.
Doğru yapılan kaynak idaresi ticari
kuruluşa kar sağlamaktadır. Bu yüzden
kaynak idaresinin hedefi kaynak
kullanımından faydalanmayı en üst
düzeye getirmeli ve kaynak idaresi
stratejileri ticari kuruluş içinde alınan
ekonomik kararlara uyumlu olmalıdır.
Gübre yönetimi hayvancılık
işletmelerinin sürdürülebilir olması için,
ele alınması gereken konudur.
Gübrenin bir kaynak olarak
kullanılmasındaki kısıtlamalar nelerdir?
Ne yazık ki, toprak ve bitkiler için gerçek
değere sahip olmasına rağmen çiftçiler
için parasal değeri çok az ya da hiç
yoktur. Gübre yığın halinde iken,
nispeten yüksek nem ve düşük nitrojen,
fosfor ve potasyum içeren bir üründür.
İstenmeyen kontaminantlar içermekte,
çok fazla rahatsız edici kokuya sahip ve
3.İşleme Hususları
5
ideal oranda ve yerde uygulanması kolay
değildir. Yine de, gelişmiş kullanma
teknikleri ve artan suni gübre maliyetleri
gübreyi daha çekici bir alternatif haline
getirdiğinden bu kısıtlamalar önemini
yitirecektir.
Dolayısıyla bu sorunun cevabı, şu anda
gübrenin tamamen bir atık veya bir
kaynak olmadığıdır. Uygulamalar,
üreticilerin gübrelerine büyük değer verip
o şekilde idare etmesinden, üreticilerin
çiftliklerde gübrelerini araziye mümkün
olduğunca kalın şekilde dökmesine
kadar değişmekte, gerçek bir atık olarak
görülmeyecek kadar değerli sayılmakta
ancak gerçek bir kaynak olacak
derecede değerli görülmemektedir.
İşleme alanlarının bakım, izleme ve nihai
ıslahı gibi uzun vadeli faktörleri,
birbirleriyle etkileşerek kamunun bu
konudaki algılamalarını karmaşıklaştırır.
Aynı zamanda yerel, bölgesel ve ulusal
makamların yasal gereklilikleri yerine
getirilmelidir. İlgili sanayi ve onunla
bağlantılı olanlar, işleme şeklinin güvenli
olduğuna dair yapacakları çalışmalar ile
güvence sağlamalıdırlar.
6
Halkın gıda, içme suyu ve çevrenin
kontaminasyona karşı güvende
olduğunu bilmeye hakkı vardır. Yerel
koşullar (su tabakası seviyesi, anız
yangını kısıtlamaları gibi), mevcut
kaynaklar (akaryakıt, ulaşım) ve devlet
çevre koruma kanunu dikkate alınmalıdır
ve bu pratikte seçenekleri
sınırlandırabilir. Bütün atıklar eş zamanlı
olarak dikkate alınmalıdır. Kanatlı
karkasları ve kanatlı altlığının
kompostlanmasında olduğu gibi, birinin
işlenme potansiyeli ve diğerinin
işlenmesi de tamamlayıcı olabilir. İşleme
yöntemi, mevcut seçenekleri belirleyecek
veya kısıtlayacak diğer faktörlerden ayrı
olarak düşünülemez.
Faktörler
Aşağıdaki durumlarda
yerinde/dışarıda kesim/imhayı
içerir.
Yerinde kontrol bölgesi
içinde dışında
Dışarıda kontrol bölgesi
içinde dışında
İşletme tanımları?
Madde işleme/işleme alma:
Kıyılmış / ıslatarak
yumuşatılmış /
homojenleştirilmiş
Ürünün atık kg. düşünülmesi
Ürünün yakıt değeri
Aşağıdakilerin teknik ve
fiziksel yardımı:
Black Coal CRC
Gaz sanayi
Çimento sanayi
EPA devlet arazi bölümü,
yerel yönetim
Avustralya Savunma
Kuvvetleri, Savunma
Bakanlığı
Madencilik enstitüleri
Taşıma
Halk Sağlığı
Dönemsel Koşullar:
Yangın mevsimi
Islak sezon
Alanların Coğrafyası
Sızıntı suyu
Kaya/kum
Su tabakası
Toprak türü
7
Anaerobic
bunker
Kaplamasız
Kaplamalı
Konserveleme
Render
Toprak
doldurma
Yerüstü
Yeraltı
Denize gömme
İşlem
•izleme
•OHS
•yer ıslahı
Gömme
Diğer
Yakıtlar
•benzin
•odun
•kömür
•fomiteler
•diğer?
•duman
•koku
•toksinler
Hava kirliliği
İŞLEME
Halk
Yakma
Kompost
•one-off burn
•devamlı
•elenmiş
•hava yardımlı
Odunla yakma
Çukurda yakma
Ticari
Asıl yerinde
Oksijensiz
Karbon kaynağı
•atık kağıt
•kömür
•talaş
•fomiteler
Oksijenli
EPA=environmental protection authority; NIMBY = not in my backyard; CRC = cooperative research centre
•su tabakası
•sızıntı suyu
•toptak türü
•toprak örtüsü
•cost
•leachater
gas
treatmenr
•İşleme?
•metan
•suni gübre
•yakıt
•et unu
Yerinde
bırakma
•mobil
•zeminde
•enerji sanayi
•çimento sanayi
•yakma fırınları
•yakıt
Sindirim
Izgarada
(havalandırılan)
Zeminde
4.Karar Verme Çerçevesi
4.1.Giriş
8
Bir 'karar verme işlemi' veya uygulama
için belgelendirilmiş bir yöntem mevcut
koşulların çeşitli yöntemlere karşı
düşünülmesini sağlamak için
önerilmektedir. Bu teknik, mevcut olan
seçeneklerin en iyisine karar vermek için
çeşitli bileşenlerin incelenmesini ve fayda
analizinin yapılmasını sağlar. Bir işleme
yöntemi işlevsel veya hastalık yönetimi
amaçları için uygun olmaması
durumunda daha başlangıçta
değerlendirmeden çıkarılır. İki boyutlu
matris, uzman ekibin şeffaflığını
sergileyecek şekilde karmaşık etkileşimli
düşünceler üzerine şekil vermeyi
hedefler. Ekip matris üzerinde birlikte
çalışmalı ve sonuçta, ekibin çoğunluğu
tarafından onaylanan, kabul edilebilir
işleme yöntemlerinin sıralanmış bir listesi
olmalıdır. Bu işlem, yerel hastalık kontrol
merkezi (YHKM) işleme/imha
koordinatörü gibi yetenekli bir
kolaylaştırıcı tarafından
yönlendirilmelidir. Sıralanan liste kısa
süreli bir zaman çerçevesi içinde
belirlenmelidir. Muhtemelen bu
işlemlerin farklı ele alma ve hastalık risk
özelliklerine sahip farklı türler için
kullanılması gerekecektir. 'Seçilecek bir
yöntem hepsine uyar' çözümünün
kullanılması mümkün değildir.
4.2.Dikkate alınacak faktörler
Uygunluklarına göre işleme yöntemlerini
değerlendirmek ve öncelik vermek için
gerekli olan karar verme çerçevesinin
ilgili bütün faktörleri içermesi, farklı
durum ve mekanlar için değişimler
yapılmasına imkan verecek kadar da
esnek olması gerekmektedir. İşlem için
bazı alternatifler olabilir; zamanla tek bir
yöntem uzun vadeli, geniş ölçekli işleme
operasyonu halini alabilir. Karar verme
çerçevesi aşağıdaki faktörleri içermeli
ancak bunlarla sınırlı kalmamalıdır.
4.2.1 İşleme yöntemi uygulayıcı için
güvenli mi?
Avian İnfluenza mevzuatına göre, bir
Avian influenza mihrakı durumunda
gerçekleştirilecek bütün taşıma ve
işleme faaliyetleri uygulanmadan önce
risk değerlendirmelerine tabi
tutulmalıdır. Bunun amacı çalışanların
biyo emniyetinin sağlanmasıdır. Bazı
işleme yöntemleri, örneğin; gömme
çukuru kazılmasına karşılık, atığın bir
yüklenici firma vasıtasıyla kayıtlı bir
toprak doldurma alanına sevk edilmesi
gibi yöntemler doğal olarak
diğerlerinden daha risklidir. Diğer
yöntemler eşit ölçüde riskli olabilirler
ancak riskleri farklı olabilir. Bir işleme
yöntemi seçildiğinde çalışanın biyo
güvenliği ön sırada gelmelidir ve
belirlenen risklerin kaldırılması için tüm
çaba sarf edilmelidir. Çoğu durumda
kişisel koruyucu ekipman gerekli
olacaktır.
4.2.2 Yöntem toplumsal kaygıları
yükseltir mi?
Potansiyel toplumsal kaygıların bölge
bölge değerlendirilmesi gerekecektir. Bir
işleme yönteminin çevreye olan zararlı
etkisinin minimize edildiğinin garanti
edilmesi toplumsal kaygıları azaltacaktır.
İşlemin insan yaşam alanlarına yakın
olması ve halkın tam olarak durumla
bilgilendirilmemesi de kaygıları
arttıracaktır. İşlemin uygulandığı yer
genellikle diğer faktörlerden daha fazla
kaygıya yol açar. Kamu ile sürekli irtibat
halinde olunması zorunludur.
4.2.3 Yöntem uluslararası
anlaşmalar ve standartlara uygun
mu?
Ülkemizde bir AI mihrakı sonrası ne
kadar süre sonra ticaretin yeniden
başlatılacağına uluslar arası komite karar
verecektir. Dolayısıyla bunun
sağlanmasında geniş ölçüde uluslar
4.2.4 Kabul edilebilir taşıma
yöntemleri mevcut mu?
Kullanılan bir dizi işleme yönteminde,
bulaşıcı veya potansiyel olarak bulaşıcı
maddelerin tesis içinde ya da başka bir
yere taşınması söz konusudur. Hastalık
etkeninin bulaşıcılığı ve belli bir
biyogüvenlik seviyesinin korunması
ihtiyacı gerekli olan taşıma türünü
belirleyecektir. Talep edilen türde
araçların mevcudiyeti ise, işleme
yönteminin uygulanabilirliğini
belirleyecektir.
4.2.5 Yöntem yasal gereklilikleri
yerine getiriyor mu ve gerekli
düzenleyici onaylar alınabilir mi?
Özellikle çevre koruma yasalarının
dikkate alınması gerekmektedir. Ancak
tehlikeli maddelerin ele alınmasıyla ilgili
yasalar gibi diğer yasalar da yöntemin
seçilmesinde etkili olabilir.
4.2.6 Yöntem sanayi standartları ve
anlaşmalarına uyuyor mu?
Standartlar sanayiden sanayiye ve ayrıca
mihrakın bulunduğu yere göre de
değişebilir. Bu yüzden standartlar, yerel
bazda dikkate alınmalıdırlar.
4.2.7 Yöntemin maliyet etkinliği var
mı?
Mevcut işleme yöntemlerine tam bir
maliyet oluşturmak zordur. İlk kurulum
maliyeti belirlenebilir ancak devam eden
bakım, yönetim ve izleme maliyetlerinin
hesaplanması gerekir.
sunan ancak uzun vadede bakım,
yönetim ve izleme veya geniş ölçüde
iyileştirme çalışması gerektiren işleme
yöntemlerinin devamlı olan masraflarının
göz önünde bulundurulması
gerekmektedir. Örneğin gömme
yöntemi hızlı olabilir ancak izleme
ihtiyacı ve su taşıyan katmanların
kontaminasyonuyla ilgili potansiyel
problemler bu yöntemi, daha uzun idare
gerektiren, daha tercih edilir ve kolay
atılabilir bir ürün meydana getiren
kompostlamadan daha az kabul
edilebilir yapar. Ayrıca akaryakıt,
uzmanlık ve ekipman gibi kaynakların
gerekliliği de dikkate alınmalıdır.
4.3.İzlenecek beş adım: karar matrisi
1. Adım
Bulaşıcı etkeni kontrol etmek ve yok
etmek için hangi işleme yöntemlerinin
kullanılacağına karar verin.
2. Adım
Oluşacak muhtemel atığın türü ve
miktarı ile her atık kategorisinde
oluşacak muhtemel alt sınıflandırmaları
belirleyin. Gerekirse, atığın risk
kategorisini daha düşük bir seviyeye
indirmek için atığı arıtın. Böyle
durumlarda oluşan atığın çoğu düşük
riskli olacaktır ve 'tehlikeli' olmadığı
sürece mevcut atık arıtma tesisleri
kullanılarak işlenecektir. Örneğin klinik
atıklar ve kesici maddeler, lisanslı klinik
atık arıtma yüklenicileri yoluyla
işlenebilir/imha edilebilir.
3. Adım
4.2.8 Yöntem işleme sorununu ne
kadar kısa sürede çözecek?
1. ve 2. adımda belirlenen işleme
yöntemleri için aşağıdaki faktörlerin
önemini değerlendirin (uygun olan ek
faktörler de dahil edilebilir):
Genellikle, bulaşıcı etkeni en kısa
zamanda etkisiz hale getiren bir işleme
yöntemi tercih edilmelidir. Hızlı çözümler
uygulayıcı güvenliği;
toplum kaygıları;
uluslar arası kabul;
arası kabul gören kontrol ve imha
metotlarının doğru biçimde kullanımı
belirlemede önemli rol oynayacaktır.
9
4. Adım
taşıma imkanlarının erişilebilirliği;
yasal gereklilikler;
sanayi standartları;
maliyet etkinliği ve
çözülme hızı.
3. adımda belirlenen yöntemlerin
gerçekleştirilmesi için mevcut kaynakları
hesaplayın. Kaynaklar mevcut değilse
yöntemi silin. Kaynaklar sınırlıysa daha
yüksek puanlı yönteme geçmeden önce
bu yöntemi en yüksek puanla
kullanmayı planlayın. Örneğin, rendering
genellikle diğer çoğu yöntemlerden
daha yüksek puanlı çıkar ancak
kapasitesi ya sınırlıdır, ya da hiç yoktur.
Eğer mevcutsa önce onu kullanın.
Bütün faktörleri dikkate alarak her
yöntemi diğerleri ile kıyaslamak için bir
karar verme matrisi kullanın. İşleme
yöntemlerinin kolonlara ve faktörlerin
satırlara listelenip bir bilgisayar
sayfasında matris oluşturularak (Tablo 1)
kullanılması, ağırlıkların ve değerlerin
hızlı olarak yeniden hesaplanmasını ve
çeşitli kombinasyonların test edilmesini
sağlayacaktır. Duruma bağlı olarak farklı
maddeler (örn: Karkaslar, altlık, ürünler)
için farklı matrisler gerekebilir.
10
5. Adım
Kalan yöntemlerin çevreye olan zararlı
etkilerini hesaplayın ve çevreye en az
zararlı etkisi olan yöntemi seçin.
Her faktör kendine ait öneme göre
değerlendirilir (F). Örneğin, uygulayıcı
güvenliği ve toplum kaygısı diğer
faktörlere göre daha ağır gelecektir.
Bütün ağırlıkların toplamı 100 olmalıdır.
Hesaplanan her yöntem için iki kolon
ayırın. Birinci kolon fayda değeridir (U).
Bu değer 1 ile 10 arasında olup bir
yöntemin istenilen sonuca ne kadar iyi
ulaştığına veya elde ettiğine göre verilen
bir sayıdır (1 = en kötü uyan ve 10 = en
iyi uyan). İkinci kolon V fayda değeri, (U)
ile çarpılan faktörlerin (F) ağırlık
değeridir (V = F x U).
Tablo 1 karar matrisi örneği (değerlendirme tablosu)
Yöntem
Faktörler
Uygulayıcı güvenliği
Toplum kaygıları
Uluslar arası kabul
Taşıma imkanlarının
erişilebilirliği
Yasal gereklilikler
Sanayi standartları
Maliyet etkinliği
Çözülme hızı
Toplam
Ağırlık
20
15
15
15
10
10
10
5
100
Yakma
Fayda Değeri
5
2
8
10
10
6
5
8
100
30
120
150
100
60
50
40
650
Gömme
Fayda Değeri
5
6
8
10
8
8
5
8
100
90
120
150
80
80
50
40
710
Kompostlama
Fayda Değeri
8
8
5
10
8
5
5
5
160
120
75
150
80
50
50
25
710
Rendering
Fayda Değeri
10
10
10
4
10
10
6
10
200
150
150
60
100
100
60
50
870
Bu bölüm; Ulusal Avian influenza Halkla
İlişkiler Stratejisi ile beraber okunmalıdır.
İşleme faaliyetlerinin sonuçları
konusunda, yöneticiler ve medya
personeli tarafından ele alınması
gerekecek alanlara dikkat çekmektedir.
Kullanılan işleme seçeneklerinin bir
uzman grubunun tavsiyelerine
dayanılarak uyarlandığının açık bir şekilde
kamuya ve medyaya ifade edilmesi
ö n e m l i d i r. İ k i n c i o l a r a k , i ş l e m e
düzenlemelerinin, özellikle gecikmelerin
hastalığın yayılma potansiyeli ile
sonuçlanacak olması vurgulanmalıdır.
Daha fazla hayvanın kesilmesi ve/veya
mevcut işleme seçeneklerinin azaltılması
gerekecektir çünkü çürüyen karkasların
imha edilmesi/işlenmesi zordur (21, 52).
Aşağıdaki yaklaşımların toplumsal
kaygıları yükseltmesi muhtemel olup her
türlü iletişim planı içinde ele alınması
gerekmektedir.
5.1.Karar verme işlemi
Topluma bütün aşamalarda danışılması
ve alınan kararların teknik yönlerinin net
olarak açıklanması önemlidir. Uzman ekip
kurumu ve ilgili uzmanlar iyi tanınmalıdır.
5.2.Biyogüvenlik hususları
Hastalığın yayılma potansiyeli yüzünden
karkaslar, gübre ve diğer kontamine
maddelerin taşınması bir kaygı sebebi
olacaktır. Uygulanan koruma önlemleri
net olarak belirtilmelidir. Kontamine
maddeler yakıldıklarında, belli bir alanda
organizmaların termal hava akımlarıyla
yayılma potansiyeli olduğu göz önünde
bulundurulmalıdır.
5.3.Potansiyel kirlilik
Kamuyu ilgilendirebilecek hususlar
başlıca şunlardır:
karkaslardan çürüme esnasında
kaynaklanan kokular;
su kaynaklarını kirletecek sızıntı
potansiyeli;
karkaslar ve diğer maddelerin
yakılmasından kaynaklanan hava
kirliliği potansiyeli ve sağlığa olan etkileri
ve
önerilen izleme programlarının boyutu
ve süresi.
5.4.Toplum etkileri
Kamuyu ilgilendirebilecek hususlar
başlıca şunlardır:
yerel akaryakıtın kullanılması, yerel
toprakların doldurulması ve yolların ağır
makinelerin kullanımından dolayı
bozulması gibi nedenlerle yerel
kaynaklara zarar verilmesi;
örneğin toprak doldurma alanları gibi
olanaklar kullanıldığında potansiyel
sınırlandırma olması,
işleme/imha alanlarının iyileştirilmesi
için kullanılacak gelecekteki planlar,
iyileştirme için gereken zaman ve
alanların kullanımındaki her türlü
potansiyel kısıtlamalar.
5.Medya ve toplumsal
kaygılar
11
12
Özgül
Ağırlık
0.6
1.5
1.2
0.6
Gaz
Amonyak
Karbon
dioksit
Hidrojen
sülfat
Metan
Yok
Yok
Kötü
çürük
yumurta
kokusu
Yok
Yok
Yok
Renk
Yok
Keskin
sert koku
Koku
Düşük
çözünürlük
5.0
4.3
-
Orta
çönürlük
Yüksek
çözünürlük
15.5
Düşük
15
45.5
-
27.0
Yüksek
% hacme göre
Yanıcılık limitleri
Yüksek
çözünürlük
Su ile
birleşme
eğilimi
-
10
5000
25
(ppm)
Eşik limit
değeri
-
2.0
1.25
1.5
Yayılım
faktörü
-
20.0
6250.0
37.5
Çevreye
ortalama
zaman-limit
etkisi (ppm)
500000
700-2000
BOĞUCU
- baş ağrısı, zehirsiz
- baş dönmesi (1 saat), sinir
sistemi , depresyon
- bulantı, heyecan, bilinç
kaybı, muhtemel ölüm (30
dakika)
- hızlı öldürücü
200
500-600
- koku sinirlerinin felci, 8 -48
içinde ölümcül
BOĞUCU
- güvenli
- nefeste artış
- uyuşukluk, baş ağrışarı
- ağır, boğucu
- ölümcül olabilir (30 dakika)
ZEHİR
- en az tespit edilebilir koku
- kötü koku
- göz iritasyonu
- müköz irritasyon
Membranlar ve akciğerler
- göz ve soluk borusu
iritasyonu (1 saat )
İRRİTAN
- en az tespit edilebilir koku
- müköz yüzeylerde irritasyon
1 saatte yüzeylerde - gözler,
burun ve boğazın hemen
iritasyonu
- şiddetli göz iritasyonu,
öksürük ve ağızda
köpüklenme ölümcül olabilir
- solunum spazmı, ani
asfeksi,ölümcül olabilir
- hızlı öldürücü
150
50-100
0.01-0.7
3-5
10
20
20000
30000
40000
60000
300000
10000
5000
20003000
400-700
5-50
100-500
Gaz yoğunluğu (ppm) ve Fizyolojik
Tepkileri
Tablo 2 Temel Gübre Gazlarının Özellikleri ve onların Yetişkin İnsanlar üzerindeki Fizyolojik Etkisi (1)
6.Kanatlı gübresinin
özellikleri
Kaynak kullanımı ve atık imhasında her
ürünün iyi idare edilmesindeki ilk adım,
maddenin doğasının iyi bilinmesidir.
Maddenin kendisi genellikle uygulanabilir
yöntemleri, kullanım veya imha şartlarını
belirtir. Dolayısıyla kanatlı gübresini
güvenli biçimde yönetme ve kullanma
yaklaşımı, gübreyle ilgili bilgiye
dayanmalıdır.
Gübrenin ele alınmasında bütün
üreticilerin karşılaştıkları sorunlardan
birisi ürünün yüksek oranda değişken
fiziksel ve besleyici özellikleridir. Bu
kanatlı sektöründeki değişik türler,
barındırma sistemleri ve kanatlı
yaşlarındaki farklılıklardan kaynaklanır.
Belli bir işlem içinde bile gübrenin
özellikleri miktar, altlık kullanımı ve gübre
ele alma sistemi tarafından
etkilenmektedir. Kanatlı gübre özellikleri
için ortalama değerler, Hayvan
Gübrelerinin Güvenli ve Ekonomik
Olarak Ele Alınması için Nizamname'den
alınmış olan aşağıdaki tablo 3'de
verilmektedir. Üreticiler bu rakamsal
verilerin ortalama değerler olduğunu
dikkate almalıdırlar. Bu tabloda hacimler
100 kanatlının gübre üretimine ait tipik
değerlerdir. Yıllık hacimler normal devir
uzunlukları ve frekansları kullanılarak
günlük rakamsal verilerden elde
edilmiştir. Mikrobiyal mineralizasyon
olmayan bitkilerde organik bölüm
bulunmamasına rağmen toplam N
mineral (nitrat ve amonyumlu nitrojen)
ve organik nitrojen içerir. Crop N,
mevcut nitrojen (genellikle amonyum)
ile büyüme dönemi boyunca mineralize
olan organik nitrojenin bir
hesaplamasıdır. Buharlaşma yoluyla
kaybolan nitrojen değeri bu değerden
çıkarıldığından, Crop N uygulamadan
sonraki ilk yılda gübredeki mevcut
nitrojenin en iyi tahminidir.
Tablo 3 Kanatlı Gübre Özellikleri
Kanatlı ve
Gübre Türleri
(100 kanatlı
başına hacim)
Nem
%
Hacim
cu.ft/gün
Hacim
cu.ft./yıl
Toplam N
%
Crop N
lb/ton
P2O5
lb/ton
K2O
lb/ton
Yumurtacılar
(katı gübre)
60
0.41
149
1.60
21.5
56.0
20
Yumurtacılar
(sıvı gübre)
90
0.35
128
0.96
12.9
33.6
12
Broylerler
35
0.36
106
1.85
21.4
30.0
20
Damızlıklar
35
0.64
234
1.96
22.6
60.0
20
Hindi
(dişiler)
35
1.46
450
1.85
21.4
30.0
20
Hindi
(erkekler)
35
1.67
514
1.85
21.4
30.0
20
Hindi
(broyler)
35
1.03
303
1.85
21.4
30.0
20
Kanatlı Gübre Özellikleri
Farklı kanatlı gübresi ve altlık özellikleri hakkındaki detaylar Ek-1'de verilmiştir.
13
7.Kanatlı gübresi işlenmesi
Kanatlı gübresinin toplanıp işlenebileceği
birçok yöntem vardır. İşlemin boyutu,
iklim, hayvan türü gibi çeşitli faktörler
hangi koşullar altında ne tür sistemin
kullanılacağını belirleyecektir (1). Hangi
sistemin kullanılacağına dair en güçlü
etkinin, sistemin ekonomisi (maliyeti)
olduğu göz önünde bulundurulmalıdır.
Her sistemin kendine ait faydaları ve
masrafları vardır ancak belirlenen
faktörlerin etkili biçimde kullanılmasını
sağlayacak bir sistemin seçilmesi için
çok dikkatli davranılmalıdır. Bu
kılavuzda, bu sistemlerden birkaç tanesi
ele alınmıştır. Bunlar oksijensiz sindirim
(lagünler, sindiriciler), oksijenli sindirim
(lagünler, kanallar, kompostlama),
suyunu alma ve atık yakmayı
içermektedir.
7.1.Oksijensiz Kanatlı Gübresi İşleme
14
Gübrenin oksijensiz işlenmesi hemen
bütün depolanan yığınlar, çukurlar ve
göletlerde olur. Oksijensiz işlemedeki
temel yaklaşım, işlemelerin oksijenin
yokluğunda gerçekleşmesi ve anaerobik
bakteriler tarafından kullanılmasıdır.
İşleme dahil olan iki temel tür bakteri
vardır. Türlerden birincisi gübredeki
yağlar, karbonhidratlar ve proteinleri
daha basit bileşimlere dönüştürür ve
çevresel değişikliklere duyarlı olmayan
bakterileri hızla yeniden üretir. Bunlar,
normal gübre depolama birimlerine
ilişkin yüksek oranda kokulu ve uçucu
gazlar üretirler. İkinci tür, kokuları kontrol
eden ve enerji üreten yani metan üreten
bakterilerdir. Sayı olarak azdırlar, yavaş
ürerler ve genellikle çevrelerine, özellikle
oksijene karşı hassastırlar. Oksijensiz
işlemenin düzgün şekilde gerçekleşmesi
durumunda son ürünler, metan,
karbondioksit, su, yeni bakteriyel
hücreler, inert katı maddeler ile hidrojen,
hidrojen sülfit, amonyak, su buharı ve
diğer gazlardır. Gübre idaresi için en
yaygın olarak kullanılan iki oksijensiz
sistem; oksijensiz lagünler ve oksijensiz
sindiricilerdir.
7.1.1 Oksijensiz Lagünler
Oksijensiz lagünlerde bakteriyel faaliyet
katı maddeleri azaltır ancak genellikle
izole alanlar haricinde lagünleri elverişsiz
hale getiren kokulu gazları üretilir.
Oksijensiz lagünler katı gübre
maddelerini sıvılaştırır ve kırar ancak
bütün atıklar tamamen çökmez.
İşlenmemiş katı maddeler lagünün
tabanına tortu olarak yığılır. Bir lagünün
başlangıç maliyeti düşüktür ve işletmesi
kolaydır. Sıvıların atılmasında sulama
yöntemi kullanılarak iş gücü tasarrufu
sağlanabilir. Uzun süreli depolama,
bakteriler katı maddeleri parçalarken
pompalama esnekliği sağlar ve bu da
yüksek derece dengeleme ve buna bağlı
olarak yayılma esnasında kokularda
azalmayla sonuçlanır. İşlem ayrıca
mevcut nitrojen miktarında büyük
oranda azalmaya yol açar ki bu sıvının
küçük bir alana yayılacak olması
durumunda bir avantajdır ve büyük
oranda nitrojen süzülmesini engeller.
Soğuk iklimlerde düşük ısılardan dolayı
çürüme oranı çok düşük olur ve lagünler
kötü kokular üreten dengesiz katı
maddelerle dolar. Genellikle zayıf
planlama ve idare edilen lagünler basit
olarak işletme havuzları haline gelirler.
Oksijensiz lagün sisteminin diğer bir
dezavantajı da sıvılaştırılmış gübrenin
besin değerinin büyük oranda
düşmesidir. Fosforun çoğu dibe çöker,
dipteki tortu kaldırıldığında geri
alınabilirse de oksijensiz bir lagünde
%80'e kadar nitrojen kaybı olur. Kanatlı
hayvanlarla ilgili olarak bir kanal
sisteminde suyla yıkama sisteminin
kullanılmasında oksijensiz bir lagün her
zaman kullanılır (Ek-2). Sıvılı bir kanal
sisteminin kullanılacak olması
durumunda, her 1-3 günde bir
kümesten orta derinlikte bir kanala
7.1.2 Oksijensiz Sindiriciler
Gübre idaresinde yaygın olarak
kullanılan diğer oksijensiz işleme sistemi
oksijensiz sindiricilerdir. Sindiricinin
kendisi yükseklik ve uzunluk olarak
değişen dairesel, hava geçirmez bir
yapıdır. Bu sindirici yapılar, gübreyi 35
ºC'de tutmak için çeşitli tiplerde
karıştırma ve ısıtma cihazları ile
donatılmıştır. Bir sindiricinin
yapılmasında ve ısının 35 ºC'de
tutulmasındaki temel amaç, kanatlı
gübresinin biyogaz oluşturmasından
istifade etmektir. Burada oksijensiz
sindirim, bileşimi metan ve
karbondioksit olan bir biyogaz oluşturur.
Kanatlı biyogazının kullanıldığı üç önemli
alan vardır (10):
Ocakta, aydınlatmada, mahal
ısıtmasında, su ısıtılmasında, tahıl
kurutmada veya gazlı soğutucular ve
havalandırmalarda direk olarak
kullanılır;
Bir jeneratörü çalıştıran bir makinede
yakılarak elektriğe dönüştürülebilir
veya
Atmosfere boşaltılır.
Çoğu sindiricide elektrik üretmek için bir
jeneratör ve sindiriciyi 35º C'de tutmak
için de jeneratör aletinde oluşan ısı
kullanılır. Kanatlı hayvan gübresi yaygın
olarak diğer gübrelerden canlı ağırlık
başına daha fazla biyogaz üretir.
Oksijensiz bir kanatlı gübre sindiricisini
kullanmanın birçok avantaj ve
dezavantajları vardır. Avantajları;
sindiriciye günlük olarak aynı miktarda
atık konulduğu sürece dengeli ve
güvenilirdir; sindiricinin ısısı sabit tutulur
ve atıktaki antibiyotikler biyolojik faaliyeti
yavaşlatmazlar. Bu işlem biyolojik olarak
parçalanabilen kanatlı gübresinin
organik kısmını biyogaza çevirir. Kalan
yarı katı madde nispeten kokusuzdur ve
tarım alanlarına serpilebilecek orijinal
kanatlı gübresindeki bütün nitrojen,
fosfor ve potasyum düzeylerini korur.
Oksijensiz bir kanatlı gübre sindiricisinin
kullanılmasının dezavantajlarına gelince;
en önemli engelleyici sistemin
maliyetidir. Sindiricinin maliyeti ise
birkaç faktöre bağlıdır (10):
Gerekli otomasyonun derecesi;
Gerekli seyreltme miktarı ve dolayısıyla
sindiricinin ebadı;
Gübre yönetim masraflarına ek
yatırım;
alınan veya kümes içinde “iç lagün”
oluşturmak için yılda bir veya birkaç defa
boşaltılan gübre su ile seyreltilebilir. Bu
durumda, zararlı gaz ve duman oluşumu
yumurtacı tavukları büyük oranda
etkileyeceğinden özel tedbirler
alınmalıdır. Oksijensiz bir lagün
düşünülüyorsa bazı özel önlemler
alınmalıdır. Yaşama alanlarına yakın
olmamalı, genişleme gerektiğinde bu
imkanın yapılabileceği bir alan olmalıdır.
Yüzey drenajının girişi engellenmelidir ve
lagünün içindekiler dışarı kaçmamalıdır.
Düzgün bir şekilde tasarlanan ve idare
edilen oksijensiz bir kanatlı lagünü
kanatlı gübresinin hem etkili, hem de
ekonomik bir şekilde ele alınmasını
sağlar. Ancak diğer taraftan oksijensiz bir
lagünün düzgün işlemesi, gübrenin
besin içeriğinin kaybı anlamına gelir.
Yüksek yoğunlukta kanatlı işletmelerinin
bulunduğu fakat gübrenin yayılması için
az miktarda tarımsal alanların bulunduğu
yerlerde oksijensiz lagünlerin kullanımı
ekonomik olarak uygulanabilir ve
çevresel açıdan da uygun bir alternatiftir.
Biyogazın hedeflenen kullanımı.
15
Ülkemizin bazı yerlerinde kışın soğuk
havalarda sindiricinin izolasyonu gibi
diğer etkenler ayrıca böyle bir sistemin
son maliyetini etkileyebilir. Ekonomik
olması için sindiricinin sermaye maliyeti
enerji tasarrufları, suni gübre kullanımı,
hayvan altlığının değiştirilmesi yoluyla
dengelenmelidir. Diğer bir dezavantaj da,
taze kanatlı gübresi katı gübre gibi
taşınabilirken, sindirilmesi durumunda
seyreltme suyunun orijinal gübrenin
hacmini yaklaşık dört katı kadar
artırmasıdır. Ayrıca üretilen biyogazın
birim hacimdeki enerjisi düşüktür, bir
elektrik jeneratörünü çalıştırmak gibi
uygun işlemler için kullanılabilir.
Sindiricilerle ilişkilendirilen diğer sorunlar
gübre yönetimi, pompalama, öğütme,
karıştırma ve çeşitli birikintilerin
taranmasını içerir. Kanatlı gübre
sindiricileri ile ilgili karşılaşılan temel bir
problem de, bir çökeltme havuzunun
veya sindirici yoluyla oluşan gübre
tortusunun birçok durumda
temizlenmek zorunda olmasıdır. Diğer
sorunlar gaz sızıntısı (havadaki %5-15
oranındaki metan patlayıcıdır) ile boru ve
valf yıpranmalarıdır.
1984 yılında ABD'de 10 adet kanatlı
gübre sindiricisi yapılmış ve bunlardan
dördü çalıştırılmıştır. Diğerlerinin işlevsel
olmamasının sebebi kötü sistem
tasarımı ve engelleyici ekonomik
sebeplerdendir. Yeterince geniş bir
kanatlı işletmesinde sindirici bir elektrik
jeneratörü ile birleştirilir ve günlük
gerekliliklerin üzerinde elektrik enerjisi
üretilmesi durumunda, bazı ülkelerde
yerel kamu hizmetlerine satılabilmesi
uzun vadede sistemin geri ödemesini
sağlarken Kanada'da, ilave masraflar ve
dezavantajlar yüzünden oksijensiz kanatlı
gübre sindiricilerinin normal kanatlı
işlemlerinde kullanılması önerilmemiştir.
Oksijensiz kanatlı gübre sindiricilerinin
yapım ve idare masraflarının çok yüksek
olmasına rağmen enerji planlaması ve
16
gübre işlemesinin düzgün şekilde olması
durumunda sindiriciler, kanatlı gübresini
işlemede çok etkin ve etkili bir yol
olabilir. Biyogaz olarak enerji
üretebilirken (elektriğe de
dönüştürülebilir) aynı zamanda ortaya
çıkan işlenmiş gübre kokusuzdur ve
bütün orijinal besinleri saklar. Ülkemizde
böyle bir sistem, işlenmiş gübrenin
kullanılması için geniş tarımsal alanlara
erişimi olan yüksek yoğunluktaki geniş
kanatlı işletmelerinde kullanılması
durumunda muhtemelen ideal olacaktır.
Ekonomik olarak engelleyici olmasına
karşın kanatlı gübre sindiricileri iyi bir
enerji kaynağı ve aynı zamanda da çevre
dostudur.
7.2.Oksijenli Kanatlı Gübresi
İşlenmesi
Oksijenli kanatlı gübresi işlenmesi
organik maddeyi çürütmek için oksijene
ihtiyaç duyan bakteri varlığını gerektirir.
Seyreltilmiş organik atıkların bir
karışımına oksijen sağlandığı zaman
çürüme gerçekleşir. Bu koşullar
gerçekleştiği zaman oksijenli bakteriler,
seyreltilmiş kanatlı gübresini yeniden
çoğalmak için çeşitli biyokimyasal ve
oksidasyon reaksiyonlarında bir gıda
kaynağı olarak kullanırlar. Oksijenli
kanatlı gübre işlenmesinin düzgün
biçimde yapılması durumunda oluşacak
son ürünler; yeni bakteriyel hücreler,
karbondioksit ve sudur. Gerçekte kanatlı
gübresinin hepsi oksijenli olarak
sindirilmeyecek ve sabit katı maddelerin
yanı sıra bu dengeli katı maddelerin belli
bir yığını ortaya çıkacaktır. Kanatlı
gübresinin oksijenli işlenebileceği birçok
metot vardır. Bu kılavuzda ele alınan
çeşitli metotlar; oksijenli lagünler,
oksijenli kanallar, kanatlı gübresini
kompostlama ve suyunu almadır. Ayrıca,
kanatlı gübresinin yakılarak imha
edilmesi konusu da bu bölümde genel
olarak ele alınmıştır.
Oksijenli lagün, gübrenin bir şekilde
havayla temas ettirilmesi dışında
oksijensiz lagünle aşağı yukarı aynı ilkeye
dayalı olarak çalışır. Temel olarak iki çeşit
oksijenli lagün vardır: doğal olarak
havalandırılan lagün (bazen bir
oksidasyon göleti olarak da anılır) ve
mekanik olarak havalandırılan lagündür.
Doğal olarak havalandırılan lagün;
derinlik haricinde yapım açısından
oksijensiz lagünle oldukça benzerdir.
Genellikle derin değildirler (1 m kadar),
bakteri ve yosunların organik maddeyi
işlemesi beklenir. Doğal olarak
havalandırılan lagünün avantajları onun
esnekliği, kokuları minimize etmesi ve
düşük işe başlama maliyetidir. Doğal
olarak havalandırılan lagünün
dezavantajı ise, kışın donmaya maruz
kalması ve çürüme işleminin tamamen
durmasıdır.
Mekanik olarak havalandırılan lagün de
yapım açısından oksijensiz lagünle
oldukça benzerdir. Burada, sabit bir
pompa veya üfleyici olarak mekanik bir
havalandırıcı tasarlanmıştır. Mekanik
olarak havalandırılan lagünlerin mevcut
binaya ilişkin belli bir esnekliği ve
oldukça düşük işe başlama maliyeti gibi
bazı avantajları vardır. Orijinal kanatlı
gübresiyle karşılaştırıldığında, toplam
organik ve nitrojen içeriğinde büyük bir
azalma olsa da mekanik olarak
havalandırılan lagünde çürüme kokuları
kontrol edilebilir. Düzgün planlanıp
işletilmez ise, mekanik olarak
havalandırılan bir lagünün görünümü
çirkin bir hale gelebilir. Ülkemizin pek
çok yerinde doğal olarak havalandırılan
lagünler gibi mekanik olarak
havalandırılan lagünlerde kışın donmaya
maruz kalırlar. Koku üreten bakterinin
çoğalmasını engellemek ve oksijenli
çürüme işlemini yeniden başlatmak için
lagündeki havalandırıcı bahar aylarında
derhal çalıştırılmalıdır.
ABD'de mekanik olarak havalandırılan
lagünler genellikle, koku kontrolü ve
uygulama sahasının yüksek fiyatlı
olduğu kanatlı işletmelerinde kullanılır.
Kanatlı işletmelerinde organik içeriğin
%90'ı böyle uzaklaştırılırken %80'in
üzerinde nitrojen kaybı olduğu tespit
edilmiştir. Organik içerikteki büyük
düşüşün sebebi oksijenli bakterilerin
faaliyeti sırasında büyük orandaki
nitrojenin kullanılması ve yüzey
havalandırıcısı yoluyla olan
buharlaşmadan dolayı gerçekleşir.
Mekanik olarak havalandırılan lagünlerde
organik içerik ve nitrojen büyük
seviyelerde düşerken, düzgün biçimde
korunan bu lagünlerde kötü koku tespit
edilmez. Doğal ve mekanik olarak
havalandırılan lagünlerin her ikisinde de
doğru tasarlanıp idare edilen sistemler
etkili ve uygun maliyetlidir. Yüksek
yoğunlukta geniş hacimli kanatlı
işletmelerinin işletildiği ve koku kontrolü
ve son alan uygulamasına yüksek fiyatın
verildiği yerlerde oksijenli lagünün
kullanımı ekonomik olarak caziptir ve
kanatlı gübresini işlemede uygun bir
yöntemdir.
7.2.2 Oksidasyon Kanalları
Oksidasyon kanalı mekanik olarak
havalandırılan lagüne çok benzer bir
işleve sahiptir. Fırça tipi bir pervane,
kanatlı bir çark veya bir hava
pompasının sıvı gübreye oksijen
sağladığı ve sıvı kanal içeriğini
dolaşımda tuttuğu, yarış pistine benzer
şekilde açık, çukur bir kanaldır. Bunlar
genellikle kafesli zemin sistemleri altında
kanatlı hayvanlar için kullanılır.
Oksidasyon kanallarının bazı avantajları
ve dezavantajları vardır (10).
Avantajları:
Düzgün biçimde tasarlanan, kurulan
ve işletilen bir oksidasyon kanalı koku
üretimini önemli ölçüde azaltabilir.
7.2.1 Oksijenli Lagünler
17
Oksijenli lagüne benzer şekilde, kanatlı
gübresinin organik ve besin içeriği bir
pervane yoluyla kanalın
havalandırılmasıyla büyük ölçüde
azaltılabilir.
Kanallar genellikle bir lagüne oranla
daha az yer gerektirir ve toplama ve
taşıma masrafları da oldukça düşüktür.
Kanalın çoğunluğunun kapalı tesis
içinde olması halinde soğuk iklimlerde
de sistem iyi çalışır.
Dezavantajları ise;
Yapım ve kurulum masraflarının yüksek
olması yanında bakımı da bir sorun
olabilir.
Kanal içeriklerinde genellikle köpürme
ve kir tabakası oluşumu gerçekleşir.
Düzgün şekilde tasarlanıp kurulmayan
ve bakımı yapılmayan bir kanal canlı
hayvancılık faaliyeti için bir tehlike ve
kötü bir görüntü haline gelebilir.
18
Düzgün biçimde tasarlanan ve idare
edilen bir oksidasyon kanalı, kanatlı
gübresini işlemede etkili bir yöntem
olabilir. Yapım ve bakım açısından
masraflı olmasına rağmen gübre
toplama ve taşıma masrafları düşüktür.
Bakterilerin oksijenli eylemi organik ve
nitrojen seviyelerini düşürmektedir. Yine
yüksek yoğunlukta kanatlı işletmelerinin
işletildiği ve koku kontrolü ve saha
uygulamasına yüksek paraların
harcandığı yerlerde oksidasyon kanalları
kanatlı gübresini işlemede uygulanabilir
bir metottur. Bu sistemin maliyet
etkinliği, işlenmiş kanatlı gübresinin
uygulandığı arazide bir geri ödeme
olması durumunda genişletilebilir.
Mevcut halde oksidasyon kanalları
Ülkemizdeki kanatlı işletmeleri için çok
masraflıdır.
7.3.Kanatlı Gübresini Kompostlama
En çok gelecek vaat eden, kanatlı
gübresini oksijenli olarak işleme
yollarından birisi de kompostlama'dır.
Kompostlama; organik maddenin
nispeten daha dengeli humus benzeri bir
madde üretmek için bakteri ve
mantarlar tarafından parçalandığı ve
diğer yöntemlere göre oldukça hızlı
oksijenli bir işlemdir. Kanatlı gübresinin
havalandırılması çeşitli yollarla
sağlanabilir. Mekanik bir kazıma aleti
veya rüzgar gücü ile yapılabilir. İçinde
basınçlı havanın sağlandığı büyük bir
döner tambur kullanılarak da yüksek
oranda kompostlama elde edilebilir.
Kompostlama işlemi yaklaşık 600C kadar
kendiliğinden ısıtmalıdır ve elverişli
koşullar sağlandığında on gün civarında
kompost oluşturulabilir. Nem seviyesinin
%50-60 arasında tutulması durumunda
kanatlı gübresi etkili bir biçimde
kompostlanabilir ve hayvan altlığı veya
atık kağıt gibi iyi bir katkı maddesi ile
birlikte karıştırılır. Kanatlı gübresinin
kompostlanması aşağıdakiler dahil
birçok avantajlı hedefi sağlayabilir:
Çürüyebilen organik maddelerin
dengelenmesi
Patojenlerin ve yabancı ot tohumlarının
öldürülmesi
Tek biçimli, steril, nispeten kuru ve
kokusuz bir son ürünün elde edilmesi.
Ham kanatlı gübresinde bulunan
besleyici içerik ve organik maddenin
korunması
Böcekler, kemirgenler ve kokulardan
ari olarak işlemin mümkün olduğunca
ucuz ve güvenilir bir şekilde
yürütülmesi
Değerli bir gübre ve toprak
hazırlayıcısının elde edilmesi
Toprağa ek olarak kullanılan kompost
hafif ve ağır toprağın boşluk hacminin
nem tutmasını arttırarak nispeten daha
dengeli ve erozyona dirençli bir toprak
yapısı sağlar. Kompostlama devresinin
boyutu, hızı, nem içeriği, partikül ebadı,
havalandırma ısısı, ilk baştaki karbonnitrojen oranı tarafından etkilenir.
Kompostlamanın da bazı dezavantajları
vardır. Bunlar:
7.4.Kanatlı Gübresinin Suyunu Alma
Yüksek oranda kompostlama
istenildiğinde işlem pahalı olabilir.
Kompostun havalandırılması ve
karıştırılması özel ekipman gerektirir.
Sıvı kanatlı gübresi, pahalı olabilecek
özel taşıma, işleme ve imha etme
ekipmanı gerektirir.
Kompostlama hem emek yoğun, hem
de zaman alıcıdır. İyi kompostlama
genellikle günlük karıştırmayı gerektirir.
Birçok durumda, su eklenmesi yüksek
miktarda besin kaybı ve çürümeden
dolayı kötü kokulara yol açan gübrede
oksijensiz işlemenin başlamasını sağlar
(26).
Kompostlama biyolojik olarak
parçalanabilen atıkların geri dönüşümü
açısından giderek yaygın hale
gelmektedir. Kanatlı gübresinin
kompostlanması, kanatlı gübre
işlemesinin çevresel ve ekonomik olarak
tercih edilir bir yolu olmasından dolayı
mantıklı görünmektedir. Yüksek
yoğunlukta kanatlı işletmelerinde kanatlı
gübresini kompostlamanın maliyet
etkinliği olmayabilir ancak Ülkemizde
kanatlı işletmelerinde kanatlı gübresini
işlemek için çok etkili bir yol olacaktır.
Kompost uygulaması kanatlı işletmesine
ait arazinin geliştirilmesi için de
kullanılabilir. Arazi yüksek fiyatlı ise
kanatlı gübre kompostu tüketiciler
tarafından kullanılmak veya hayvan
yeminde temel katkı maddesi olarak
kullanılmak üzere piyasada satılabilir.
Kanatlı gübresine su ilave etmek
pahalıdır. Çünkü:
Su pahalıdır, daha fazla ağırlık ve
hacim verir.
Kanatlı gübresi kuru şekilde daha büyük
potansiyele ve en yüksek besin değerine
sahiptir. Kümes içinde çeşitli
havalandırma ve ısıtma yöntemleriyle
daha da kurutulabilir. Kanatlı gübresi
kurutmasının çeşitli yolları vardır. Bunlar:
yüksek kanatlı binalarında derin kanal
sistemi, işletme içinde tahta latalar
üzerinde kurutma sistemi, işletme içinde
bant üzerinde kurutma sistemi ve
mekanik kurutma sistemi yoluyla suyunu
alma.
Yüksek kanatlı binalarındaki derin kanal
sistemi; kafes altında bulunan derin
kanallarda kanatlı gübresinin
toplanmasını içerir. Kanalda dönen
fanlar hava vasıtasıyla kanatlı gübresini
%50'lik veya daha az bir nem içeriğine
kadar kurutur. Yeterli miktarda dolaşma
ve havalandırma ile kurumuş kanatlı
gübresi katı bir madde olarak ele
alınabilir, amonyak sorunu ve ıslak
kanallardaki kokulardan kaçınılır. Ayrıca,
kanatlı gübresi kurutulurken personel ve
stok için daha iyi bir ortam sağlanır. Bu
sistemin başlıca avantajları;
%0.5 nitrojen, %0.4 fosfor ve %0.2
potasyum içeren kompost suni gübre
değeri açısından zengin değildir.
Kanatlı gübresi diğer bütün gübrelerden
daha yüksek oranda kuru madde
içeriğine sahiptir.
19
Toplama, taşıma ve işleme masrafları
düşüktür.
Kurumuş kanatlı gübresi %10'luk neme
kadar kurutulması durumunda hayvan
yemi olarak kullanılabilir ya da %35'e
kadar kurutulması durumunda ise
bahçe ürünleri için kullanılabilir (2).
arasında bırakılan 10 cm.lik boşluklar
gübrenin yarısının aşağıya geçişini
sağlayarak sınırsız hava dolaşımına
olanak verir. Alt seviyede 7,5 cm
boşluklar ile 12,5 cm.lik tahta latalar
bulunur. Gübre uzun sütunlar halinde
toplanır ve gübre kaldırılana kadar
kurutulmaya devam edilir. Bu sistemin
etkinliği aşağıdaki nedenlerden
kaynaklanmaktadır:
Doğal olarak hava ile kurutulan kanatlı
gübresinin başlıca dezavantajları ise;
Geniş yüzeyli uzun sütunlar oluşturarak
taze gübre sürekli olarak toplanabilir.
Kurumuş maddenin stoklanması
kolaydır ve hava kirliliği düşüktür.
Nitrojen kayıpları yüksektir.
Besin enerjisi kayıpları yüksektir.
Kurutulmuş madde patojenler
içerebilir.
Kurutulmuş gübre iri parçalar ihtiva
edebilir ve kullanım öncesi
pulverizasyon gerektirebilir.
Yavaş kuruma oranları uygulanabilirliği
sınırlandırır.
Başarılı doğal kuruma yöntemi kurak
ve yarı kurak bölgelerle sınırlıdır.
Sadece katı kısmından faydalanılır
(16).
20
Kurutmanın yapılacağı derin kanal
sisteminde kanatlı gübresini kurutmak
için fanlarla hava dolaşımı gereklidir ve
kanatlı gübresinin mekanik yollarla
karıştırılması kurutma etkisini artırır.
İşletme içinde tahta latalar üzerinde
kurutma sistemi; işletme içinde
kullanılan etkili ve ekonomik bir gübre
kurutma yöntemidir. Kanatlı gübresini
derin kanal sisteminde kurutmaktan
daha etkili ve ekonomik bir yöntemdir.
Daha az mekanik kurutma gerektirir ve
kurutma için tahta latalar üzerindeki
mevcut iç hava dolaşımı kullanılır. Tahta
latalar iki seviyeli bir sistem üzerine
kurulur. Üst seviyede tahta latalar ve
Ilık olarak dolaşan hava, kanal
duvarlarının içindeki bu sütunların
üzerinden geçer.
Isı enerjisi besinlerin metabolizasyonu
sırasında hayvan stoku tarafından,
hava hareketi de mevcut iç hava
dolaşımı tarafından sağlanır (18).
Kanatlılar kümesten çıkarıldıklarında
tahta latalar da kaldırılırak gübre kanal
zeminine konur, bu katı haldeki gübre
traktör veya yükleyici ile taşınabilir.
Normal kanatlı gübresinin tahta latalar
üzerine yapışacak kadar nemi vardır.
Sütunlara yapışmayan kanatlı gübresi
çok daha kurudur ve doğrudan kanalın
içine düşer. Dar boşluklu, dar latalar ile
kuruma daha hızlı olur ancak latalar
daha erken boşaltılmazsa dar
boşluklardan dolayı “yan yana yapışma”
olur ve kurutma işlemi yavaşlar. 6 ay
boyunca tahta latalar ile kurutulmuş
örneğe ait analiz sonuçları aşağıdaki
tabloda gösterilmiştir.
Tablo 4: Tahta latalar ile kurutulmuş
kanatlı gübresine ait normal bir örneğin
analizi (18)
Analiz edilen
Nem
%
15 . 0
Nitrojen
4.9
Fosfor
2.1
Potasyum
2.3
Gübre nemi içeriği %12-15'e kadar hiç
akaryakıt harcanmadan düşürülebilir.
Üretilen kurutulmuş madde kullanım
için uygundur ve kokusuz iyi bir ürün
sağlar.
Bu ürün ıslak gübreden daha yüksek
değere sahiptir ve suni gübre veya yem
katkı maddesi olarak faydalanılabilir.
Personel ve canlı hayvan stoku için
uygun, kirlilikten ari bir bina ortamı
sağlanır.
Islak kanallı kümeslerde oluşan kötü
kokular meydana gelmez.
Tahta latalar ile kurutma sisteminin bazı
dezavantajları ise;
Sistem pahalı ya da emek yoğun
olmasada tahta latalar satın alınmalı ve
inşa edilmelidir.
Genellikle lataların kanatlı gübresinde
kanalların kapanmaması için her 6
ayda bir boşaltılması gerekmektedir.
Doğal olarak havayla derin kanalda
kurutma sisteminde listelenen
dezavantajların birçoğu burada da
geçerlidir.
Tahta latalarda kurutma sistemi uygun
maliyetlidir ve kanatlı gübresini basitçe
çevre dostu bir yolla kurutur. Bu
kurutulmuş ürün daha sonra suni gübre
ya da yem katkı maddesi olarak
kullanılabilir. Bu sistemin kanatlı
gübresini işlemede çok ucuz ve etkili bir
yol olduğu açıkça görülmektedir.
Kanatlı gübresinin suyunu almak için
kullanılan sistemlerden birisi de işletme
içinde bantlar üzerinde gübre
kurutmadır. Bu sistem iki safhalı bir
kurutma sistemine dayalıdır. İlk safha
hava yoluyla bantlar üzerinde kanatlı
gübresinin ön kurutulmasından oluşur.
İkinci safha ise dahili ısıtma yoluyla
kapalı depodaki gübrenin sonradan
kurutulmasıdır. Bu metotta kurutma
işlemini hızlandırmak için ısı eşanjörleri
gerektirir. Kanatlı gübresinin yığılması ve
bir hafta boyunca bantlar üzerinde
kuruması sağlanır. Bantlar üzerinde bir
hafta boyunca kurutulduktan sonra
kanatlı gübresi %45 civarında kuru
madde içeriğine sahip olur. %45
civarında kuru madde içeriğine sahip
gübre taşıma ve açık havada
depolanmak için uygun değildir. Bu tür
gübrede oksijensiz işlemler çabucak
gerçekleşir ve sonunda işlemesi güç
yapışkan ve kötü kokulu gübre meydana
gelir. Gübre sızdırmaz konteynırlara
depolanarak doğal dahili ısıtma
oluşumu sağlanarak daha fazla
kurutulur. Isıtma işlemi depolanan
gübrede çabucak başlar ve ısıtma
yığınına her hafta yeni bir kat gübrenin
eklenmesiyle arttırılır. Altı aylık bir ısıtma
döneminden sonra %50-60'lık bir kuru
madde içeriği olan kanatlı gübresi elde
edilir. Bu gübre kötü kokular olmaksızın
katı bir madde olarak kolaylıkla
taşınabilir ve depolanabilir. Doğal ısıtma
işleminde üstteki katlarda yüksek ısılar
(>600C) olarak kaydedilirken aşağı
katlardaki ısılar 300C ile 500C arasında
değişmektedir. Bir bant sistemi üzerinde
kanatlı gübresini kurutmanın çeşitli
avantajları vardır (25):
Tahta latalar ile kurutma yöntemi derin
kanallı yüksek binalarda kurutma
sırasında karşılaşılan amonyak sorununu
ortadan kaldırmaktadır. Gübre daha kuru
halde olduğundan daha az amonyak
oluşmaktadır. Amonyak seviyeleri
düştüğünden işletme içerisindeki kokuda
önemli ölçüde düşüş olmaktadır. İşletme
içinde tahta latalar ile kanatlı gübresi
kurutma sisteminin bazı avantajları vardır
(18):
Derin kanal yöntemi ve tahta lata
yöntemiyle karşılaştırıldığında bu işlem
tamamen hızlandırılmıştır.
21
Nemli alanlar dahil dünyanın her
tarafında uygulanabilir bir yöntemdir.
Gübre sık olarak kaldırıldığından
personel ve kümesteki sürü açısından
ortam iyidir.
Koku yayılımları sınırlıdır.
Bu ürün yalnızca suni gübre olarak
kullanılabilir, yem katkısı olarak
kullanılacak olması durumunda daha
fazla kurutulmalıdır.
Kompostlama işleminde olduğu gibi
dahili ısı işlemide bazı yabancı ot
tohumlarını ve patojenleri yok edebilir.
Gübre bandı kurutma sistemi derin
kanalda kurutma sisteminden bile
daha ucuzdur.
Bantlı kurutma sistemin bazı
dezavantajları da bulunmaktadır:
Bantlar ve dahili ısıtma için kapalı depo
dahil, kurutma sisteminin satın alma ve
yapım masrafları vardır.
Bantlardan sıkça gübre
kaldırılacağından yoğun emek
gerektirir.
22
Kanatlı gübresini daha hızlı kurutmak
için bu yöntemde enerjiye gerek
duyulur.
Diğer kurutma sistemlerinde olduğu
gibi nitrojen ve besin maddesi kayıpları
yüksek olabilir.
Besin maddesi kayıpları, gübrenin
bantlardan sık olarak kaldırılması
durumunda minimize edilebilir. İşletme
içi gübre kurutma sistemlerindeki
deneyimler organik madde ve nitrojenin
%50'sinin, kurum içinde uzatılmış
depolama esnasında kaybedildiğini
göstermiştir. Bu sistemde kullanılan
doğal ısıtma işlemi aşırı besin kaybına
neden olmadan kurutma işlemini
harekete geçirir.
Kanatlı gübresinin suyunu almak için
bantta kurutma sistemi, kanatlı
gübresini işlemenin ekonomik ve
çevresel açıdan güvenli olan bir yoludur.
Elde edilen ürün yem malzemesi olarak
kullanılabilir. Daha önce anlatılan iki
çeşit gübre kurutma sisteminden daha
fazla enerji gerektirir ancak kanatlı
gübresinin hızlı bir şekilde kurumasından
dolayı uygun maliyetlidir.
Kanatlı gübresi kurutma yöntemlerinin
sonuncusu mekanik kurutucuların
kullanımıdır. Kurutucu, kanatlı gübresini
kurutmak için belirli bir sıcaklığa kadar
ısıtılan bir konteynırdır. Kurutulmuş ürün
bahçe ile ilgili veya hayvan yemi
ihtiyaçlarında kullanılabilir. Mekanik bir
kurutucuda istenilen belirli özellikler
vardır:
Hayvan yemleri için sterilizasyon
yapılmalıdır (yeterli zaman süresinde
yeterince yüksek ısı sağlanarak yapılır).
Koku problemi yoktur (kurutma işlemi
koku çıkarmamalı ya da koku
giderilmesi için kolay biçimde işlemeye
uygun olmalıdır).
Düşük iş gücü gereksinimi olup
işletilmesi kolaydır (özellikle çiftlik
birimlerinde).
Esneklik; kurutucu çeşitli yem
bileşimlerini işlemeyebilmeli ve
ayarlanabilir bir ürün nem içeriği
sağlamalıdır.
Kurutucu “yabancı cisimleri” de
muamele edebilmelidir.
Yapım malzemeleri ürünün teknik
özelliklerine uygun olmalı ve aşınmaya
karşı dayanıklı olmalıdır.
Çiftlik birimlerinin etkinliğini korumak
için basit ve hızlı çalıştırma/kapatma
uygulamaları olmalıdır.
Ele alınan üç kanatlı gübresi kurutma
yöntemiyle kıyaslandığında, mekanik
kurutma sistemi çok daha fazla enerji
yoğunluğu olan bir sistemdir. Bu ısıtılan
hava ile kurutma prensibinden dolayı
böyle makineleştirilmiş bir sistem
kullanmanın bazı avantajları ve
dezavantajları vardır (2, 16). Başlıca
avantajları;
Kuru maddenin suni gübre veya yeme
katılması kolaydır. Ayrıca depolanması
da kolaydır.
Yüksek ısı patojenleri öldürür.
Kuru maddenin kokusu giderilir.
Bu tür bir sitemi kullanmanın
dezavantajları ise şunlardır:
Koku kontrol ekipmanı gerektirir, işlem
sırasında hava kirliliğine yol açabilir.
İşleme (kurutma) yeri bölgelendirme
ve/veya düzenleyici kısıtlamalardan
etkilenebilir.
Kurutma enerji masrafları yüksektir
(bunlar gelecekte engelleyici olabilir).
Ekipman oldukça pahalıdır.
Kurutuculardan toplamak ve
kurutuculara taşımak için gereken
zaman ve enerji yüksektir.
Bir kurutma sistemi için ekonomi ve
uygunluk, sistemin maliyeti, işlemin
büyüklüğü ve bu sisteme ilişkin genel
giderlere bağlı olacaktır. Küçük boyutlu
kurutucular düşük genel giderler ve
“sınırlı işletmeye” uygulanabilirlik
avantajına sahipken büyük endüstriyel
boyutlardaki kurutucular “ölçek
ekonomisinin” karlarını kazanır ve ürün
kalitesi üzerinde kontrole sahip olur (örn:
analiz ve sterilizasyon).
50,000 baş veya daha fazla kanatlı
hayvan ölçeğinde gübre kurutma
uygulamasına sahip çeşitli yollar vardır.
Bunlar:
Tepsili kurutucular, devamlı bant
kurutucuları, küme halinde karıştırmalı
kurutucular, doğrudan ısıtmalı döner
tamburlu kurutucular ve hava basınçlı
(flaş) kurutucular, vb.
Tepsili kurutucular nispeten düşük
kapasitede olup saf kimyasalların
kurutulmasında kullanılabilir. Masraflar,
yüksek iş gücü, temel gereklilikler ve
koku problemlerinden dolayı kanatlı
gübresinin kurutulması için uygun
değildir.
Sürekli el kurutucuları düşük gaz
hızından ötürü koku sorununu oluşturur.
Yakıcılar, yığınlar, süzgeçler ve gaz
temizleyiciler yüksek gaz hızları gerektirir.
Kurutma oranlarının düşük olması ve iş
gücü gereklilikleri bu tip kurutucuyu
tercih edilmez hale getirir.
Küme halinde karıştırmalı kurutucu,
işletim esnekliğinden dolayı çiftlikler için
en uygun olarak gözükmektedir. Bu tip
bir sistemin avantajları şunlardır (2):
Değişken nem içeriği ve yabancı
maddeler ile belli aralıklı oranlarda
tatmin edici biçimde işler.
Düşük iş gücü ve işletme sermayesi
maliyetleri vardır.
Neredeyse üründe tam sterillik sağlar.
Küme halinde karıştırmalı kurutucu
sisteminin bazı dezavantajları da vardır:
Maksimum kapasite sınırlıdır, bu
yüzden ekonomi ölçeğinde kayıp
vardır.
Ekonomi; sermaye maliyeti, kurulum
ve işletme masrafları açısından uygun
olmalıdır.
Düşük termal etkinlik.
Yüksek aşınma oranı.
23
Besin maddesi kayıpları yüksek olabilir.
Küçük ölçekli çiftçiler için (50,000
baştan daha az) küme halinde
karıştırmalı kurutucuların kanatlı
gübresini kurutmada en etkili yol
olduğuna inanılmaktadır.
Kanatlı gübresini kurutmanın diğer bir
yolu da doğrudan ısıtmalı döner
tamburlu kurutucudur. Kanatlı gübresini
kurutmak için çok yüksek ısı kullanır.
Yüksek ısıtmadan dolayı, madde
1000C'de boşaltılır ve ürünün
soğutulması gerekir. Doğrudan ısıtmalı
döner tamburlu kurutucu sistemi
kullanmanın çeşitli avantajları ve
dezavantajları vardır (2). Avantajları:
Ürün kalitesi çok yüksektir ve sistem
yeme ait nemdeki değişimleri tolere
edebilir.
İş gücü gereksinimi düşüktür.
Yabancı maddeler kolaylıkla
giderilebilir.
Kurutucular çeşitli maddelerden
yapılabilir.
Dezavantajları ise:
Küme halinde karıştırmalı kurutucular
24
ve hava basınçlı kurutucularla
kıyaslandığında sermaye masrafları
yüksektir.
Aralıklı işlem sırasında termal etkinlik
zayıftır.
Besin maddesi kayıpları yüksek olabilir.
Teknik bakış açısından döner tamburlu
kurutucular kanatlı gübresinin
kurutulmasında en fazla kullanılanlardır.
Küçük ölçekli çiftlik için düşük iş gücü
gereksinimi ve geniş ölçekli çiftlik için
sermaye masrafları bu kurutma sistemini
ekonomik olarak rekabet gücü olmayan
bir hale getirmektedir.
Ele alınacak son kurutma sistemi hava
basınçlı-flaş kurutuculardır. Bu tip
kurutma sistemi çeşitli avantajlara ve
dezavantajlara sahiptir (2), avantajları:
Devamlı olarak çalıştırıldıklarında %90
termal etkinliğe kadar yaklaşırlar.
Düşük gaz akış oranı ve yüksek hız
koku kontrolüne yardımcı olur.
Alan gereksinimi azdır.
Hassas bir kurutma işlemidir ve besin
maddesi kaybını azaltır.
Dezavantajları:
Kısa süreli dayanıklılık ve nispeten
düşük ısılardan dolayı sterilizasyon
sorunları.
Topak oluşumu eğilimi.
Yemdeki yabancı maddenin sıvıyla
yumuşatılması gerekliliği.
Daha ileri gelişmelerle hava basınçlı
kurutucuların, ürünlerdeki sterilizasyon
sorunlarının çözüleceğine
inanılmaktadır. Kurutucu sistemleri,
büyük ölçekli çiftlikler için (1 milyon
başın üzerinde) en iyi kurutma sistemi
olarak görünmektedir.
Kanatlı gübresinin makineyle
kurutulması hayvan yemleri ve suni
gübrelerdeki yükselen fiyatlarla beraber
daha uygulanabilir olmakta, ayrıca geri
dönüşüm ve çevreyi korumaya yönelik
eğilimlerde kanatlı gübresinin
kurutulmasını hem uygun hem de
ekonomik olarak avantajlı hale
getirmektedir.
Kanatlı hayvan çiftliğinin büyüklüğüne ve
gerekliliklerine bağlı olarak bu tür tesis
tarafından üretilen kanatlı gübresi
işlemenin uygun bir yolunu sağlayan bir
kurutma sistemi mevcuttur.
Kanatlı gübresinin yakılması gübre
işlemede çok ziyankar ve etkisiz bir
yoldur. Gübrenin yakılması faydalı bütün
besin maddelerinin atmosfere gitmesine
yol açar. Kokulardan ve parçacıklı
maddelerin salınmasından ötürü hava
kirliliğine neden olur. Kanatlı gübresi
yüksek oranda organik içeriğe sahip
olmasından dolayı yakma sonunda kül
içeriği çok yüksek olan bir ürün
meydana getirir. Sonuç; ilk kuru
maddenin %10-30'unun hala kül olarak
kalmasından ibarettir. Ayrıca, gübrenin
toplanması ve yakma alanına taşınması
yakmayı kanatlı gübresini işlemenin
pahalı bir yolu haline getirmektedir. Artık
Ülkemizde insanların çevre korumada
daha bilinçli olması ve devletin çevresel
kalite ve sürdürülebilirliği iyileştiren
politikalar geliştiriyor olması, işleme ve
imha etme yöntemi olarak kanatlı
gübresinin yakılması, düzgün bir gübre
idaresi alternatifi olarak çok uygunsuz
görünmektedir.
7.6.Yeni fikirler
 Sindiriciler;
 Otoklavlar;
 Sanayi tipi yakma fırınları;
 Enerji tesisleri;
 Çimento fırınları;
 Zaman ile (bekleterek) işleme.
8.Kanatlı hayvan gübresi
yönetim sistemleri
Genel olarak gübre idare etme
sistemlerinin dört temel bileşeni;
1.Toplama
2.Nakil ve depolama
3.İşleme (kaldırma, taşıma ve
birleştirme)
4.Kullanma / imha etmedir.
Bir işletme tarafından seçilen sistem,
ekonomik, mühendislik, halkın tepkisi ve
yasal düzenlemeler ile ziraat ve işletmeye
ilişkin çeşitli faktörlere dayalı olmalıdır.
Kanatlı hayvan gübre yönetim
sistemlerinden herhangi birinin
seçiminin arkasında şu ilkeler
bulunmaktadır:
Sistemlerin çoğu kanatlı hayvan
gübresini toprak gübresi olarak
kullanır. Yalnızca sistemlerden bazıları
diğer nihai kullanımlara sahiptir.
Bütün sistemler yatırım, iş gücü,
uygunluk, estetik ve mevzuat
konusunda uzlaşır.
Hiç bir sistem en iyisi değildir. Her
birinin avantajları ve dezavantajları
vardır. Belirli bir işletme için ideal
sistem sermaye ve işgücü, atık
kaynakları, toprak türü, tarım
uygulamaları, kişisel tercihler ve bir dizi
diğer etkenlere bağlıdır (26).
Kanatlı gübre yönetim sistemlerinin bir
özeti Ek-6'da yer almakta olup bu
bölümde ele alınacakların genel bir
özetini vermektedir.
Gübre idaresi sistemi besleme sistemi ile
başlar. Kanatlı hayvan üretiminin
arkasındaki fikir kontrollü koşullar
altında yedirilen yemlerin kanatlı hayvan
ürünlerine dönüşmesidir. Sistemi
7.5.Yakma
25
çalıştırmanın bölünmez bir parçası gübre
idaresinin kontrol altında olmasıdır.
Yumurta ve kanatlı hayvanlar gübreden
uzak tutulurken, kanatlılar genellikle su
ve yemin yakınına yerleştirilirler. Altlık
maddesinin sağlanması nemin emilmesi
ve salınmasıyla gübrenin kurumasına
yardımcı olur.
Birçok durumda gübrenin nem içeriği
bir işletme tarafından kullanılacak idare
ekipmanı ve tesislerin seçiminde
belirleyici etkendir. Gübre sıvı, katı veya
yarı katı biçimde ele alınır. Sıvı gübre
genellikle kanatlı gübresine su ilave
edilerek elde edilir. Katı gübre, altlık
ekleyerek ya da kanatlı gübresini
kurutarak elde edilir. Genellikle kanatlı
gübresi yarı katı halde iken ele alınmaz.
8.1.Toplama
26
Kümes sistemlerinde gübre, altlık
oluşturmak için kullanılan malzeme ile
karışır. Gübrenin kanatlı hayvanlardan
ayrımı mümkün olmadığından üreticiler
kanatlılara iyi bir ortam sağlamak için
hayvan altlığının emici kapasitesine
güvenirler. Kafesli kümes sistemlerinde
gübre kanallara veya konveyörlere
dökülür. Kanal sistemlerinde gübre
temizlenene kadar kümeste kalırken,
konveyör sistemler kümes alanlarından
gübrenin daha sık olarak
uzaklaştırılmasını sağlar.
Kafeslerde ve broyler üretim
sistemlerinde kanatlı gübresinin nasıl
toplandığına ilişkin bir genel özet Ek-1'da
yer almaktadır. Kanatlı kafes tipi
yetiştirme sistemlerinin çoğu kanallı bir
sistem içerdiğinden gübre sıvı veya katı
olarak işlenir ve yoğunluğuna bağlı
olarak nakledilip depolanır. Gübrenin
kafes sıralarının altındaki kanallarda
toplanması dört şekilde yapılır (6):
Doğrudan düşme
Saptırma kanalları ile toplama
Mekanik sıyırmalı düşme tahtaları ile
toplama
Kafes sırasının bir ucuna yerleştirilmiş
mekanik olarak çalışan katlar
arasındaki tepsilerden toplanması
Derin kanal veya kafeslerin altında uzun
vadeli depolamaya sahip “yüksek katlı”
kümesler için gübre toplama işlemi
burada tamamlanır. Diğer kanal türleri
(sığ ve orta derinlikte) “klasik” kümesler
kategorisi altında toplanır. Bu
sistemlerde ise toplama aşağıdaki
şekilde yapılır:
Kablolu kanal sıyırıcıları ve çapraz
burgu.
Kanat tipli sıyırıcı bıçaklı ve çapraz
burgulu bahçe traktörü.
Kendiliğinden çalışan kanal sıyırıcısı ve
çapraz burgu.
Hidrolik püskürtme.
Bu yöntemlerden bazıları en iyi şekilde
gübrenin katı olduğu zaman çalışırken
bir kısmı da gübre sıvı halde iken çalışır.
Kanal sıyırıcısı taban destekli kafes
sıralarında kullanılan en iyi yöntemdir.
Genellikle günlük veya haftalık aralıklarla
çalıştırılır. Bahçe traktörü yada
kendiliğinden çalışan sıyırıcı asılı
kafeslerde kullanılır, haftalık veya aylık
aralıklarla çalıştırılır. Hidrolik püskürtme
sistemi, kanalların içinde oluşan
kokulardan dolayı çok kısıtlı bir
kullanıma sahiptir. Traktör sıyırıcılar,
kablolu sıyırıcılar ve çapraz burgular ıslak
gübre veya çok kuru gübreyle daha
kolay çalışırlar. Çok kuru gübrenin elde
edilmesi güç olduğundan bu yöntemler
en çok sıvı gübre sistemleri için
uygundur.
Kanatlı gübresinin toplanması, altlık veya
taban sistemlerinin nem içeriğini kontrol
altına almak için altlıkla karıştırılan
kanatlı gübresinin basit olarak
yığılmasını içerir. Bu karışım kümesin
tabanında toplanır ve her dönem sonrası
kaldırılabilir ya da uzun bir süreliğine
bırakılabilir. Gübre o zaman ya bir
traktöre takılı gübre yükleyicisi ya da
sıyırıcısı, asansörlü istifleyici veya
pistonlu pompa kullanılarak toplanabilir.
Tesis için düzgün bir planlama yapılması
son derece önemlidir, böylece yükleme
ve işleme ekipmanına uygun erişim
sağlanır.
Toplanan gübrenin sıvı veya katı
olmasına göre çeşitli yöntemlerle
taşınması ve depolanması sağlanır.
Daha önce anlatıldığı üzere derin
kanalların olduğu “yüksek katlı”
kümeslerdeki kanatlı gübresi için nakil
ihtiyacı yoktur.
Kanatlı gübresinin toplanması temel
olarak kafesli ve altlıklı sistemleri kapsar.
Çoğu tesis ya kafesli sistemde kanallarda
yada basitçe altlıklı sistemde taban
uygulaması yapar. Sistemler elde edilen
kanatlı gübresinin nem yoğunluğuna
bağlı olarak nakil ve depolama
olanaklarında da birbirlerinden ayrılırlar.
Altlık sisteminde, depolama alanının
yakın olması halinde nakil bir traktör ve
kepçeli yükleyici kullanılarak yapılır.
Depolama alanının belirli bir mesafede
bulunması durumunda gübre depoya
taşınmak üzere damperli bir kamyon
veya gübre yayıcıya yüklenmelidir.
Bütün idare sistemleri, gübrenin kanatlı
hayvan tarafından oluşturulması ile son
uygulama veya imha arasındaki sürede
gübrenin depolanmasını gerektirir. Bir
depolama sistemi, üreticilerin ürünün
kullanımı için uygun ve ideal bir zamana
kadar gübreyi tutmalarını sağlar. Çoğu
hayvan ve kanatlı hayvan üreticisi kışın
mevcut besin maddelerinden
maksimum derecede faydalanmak için
uzun vadeli gübre depoları kullanırlar.
Tabanlı kümes sistemlerinde altlık her
dönemin sonunda kaldırılır ve kullanılana
kadar istiflenebilir. Benzer bir sistem,
konveyör sistemlerden gelen gübrenin
lagünler veya beton tanklarda
depolandığı derin kanallı kümeslerde
kullanılır. Gübre depolanırken veya
istiflenirken rahatsız edici ve çevresel
sorunların potansiyeli dikkate alınmalıdır.
Yüksek katlı işletmelerde, kanatlı gübresi
için “mahallinde” depolama kullanılır.
Çoğu durumda, gübre kafeslerin altında
bulunan kanalların zemininde toplanır ve
bu depolama alanında havayla kurutulur.
Bu sistem gübreyi daha fazla kurutmak,
oluşan kokuları ve kimyasalları gidermek
için bir dolaşım ve egzoz sistemi
gerektirir. Sıcak ve nemli havada kötü
kurutma koşulları oluşur. Ayrıca, aşırı su
tüketimi, dökülme ve damlamalar
kanalların içinde su toplanmasına neden
olabilir. Bu, oksijensiz koşullardan ötürü
koku oluşumunu ve amonyak gibi zararlı
kimyasalların oluşumunu arttırır.
“Klasik” tipte kümesler için kullanılan
depolama yeri sıvı gübre tankıdır. Tankın
yeri, kümese uygun ancak ihtiyaç
duyulan yerlerin ve depolama alanlarının
genişletilebileceği bir alanda olmalıdır.
Depolama alanına veya depolama
alanından kolayca nakliyatın
yapılabilmesi için kolay erişilebilir bir
yerde olmalıdır. Depolama yeri, yerel
8.2.Depolama
Daha “klasik” tipteki kümeslerde gübre
çapraz burgu ile nakledilir. Bu, gübreyi
alıp sıvı gübre depolama tankının içine
taşıyarak toplama işlemini tamamlar.
Depolama için toprak altında bir
depolama tankının kullanılacak ise
çapraz burgu gerekli değildir.
27
yerleşim alanlarına rahatsızlık
vermeyecek derecede uzakta
bulunmalıdır. Toprak altı depolamalarda
yüksek su tabakası seviyeli alanlardan ve
yüzeysel akışın olduğu yerlerden
kaçınılmalıdır. Toprak üzeri
depolamalarda toprak yapısı
çökmeyecek yoğunlukta olmalıdır. Sıvı
depolamalarda koku yayılımını kontrol
etmek için karıştırma veya havalandırma
gerekebilir. Ayrıca, koku yayılımı ve
yağmur suyunun toplanmasından
kaçınmak için bu depolama alanlarının
kapatılması gerekebilir. Topraktan
yapılmış bir depo kullanılması halinde,
depo uygun zemin şartlarına veya su
geçirmez bir kaplamaya sahip olmalıdır.
28
Broyler altlığı için kullanılan depolama
yeri tipi, sudan iyi bir şekilde arındırılmış
açıktaki bir yığından kapalı bir depolama
yerine kadar değişebilir. Mevcut beton bir
tabaka ya da yatay bir silo da iyi
depolama alanı sağlar. Bir duvarın
yanında depolama önerilir böylece
traktöre takılı bir kepçe ile gübrenin
yüklenmesi daha kolay olur. Ayrıca,
altlığın oldukça kuru olması durumunda,
altlığı kuru ve daha kokusuz tutmak için
kapalı bir alanda depolanması kesinlikle
önerilir. Kanatlı gübresinin nakli ve
depolanması gübrenin sıvı ve katı
yoğunluğuna bağlıdır. Katı bir sistemde
kanatlı gübresi genellikle daha fazla
işlem için ya da gübre olarak
uygulanması için kuru bir yerde
depolanır. Sıvı sistemde gübre, sıvı gübre
olarak kullanılabilecek hale gelene kadar
bir tank veya bir lagünün içinde
depolanır.
8.3.İşleme
İşleme, atığın potansiyel kirliliğini
azaltmak veya orijinal halini değiştirmek
için kullanılan her türlü sistem olarak
tanımlanabilir. Depolama sırasında
gerçekleşen normal biyolojik işlemler
haricinde (genellikle oksijensiz) yarı ticari
veya ticari olmayan kanatlı hayvan
çiftliğinde çok az oranda kanatlı gübre
işlemesi yapılır. Gübre işlemesi
maliyetlidir ve genellikle çok değerli bir
ürün meydana getirmez. Gübrenin iyi ve
güvenli kullanımını gerçekleştirmek için
kapasite olduğu sürece işleme
sistemlerine ilgi duyulmaz.
8.4.Kullanım / Gübreleme
Gübrenin en pratik kullanımı, organik
madde ve besin maddelerinin toprak ve
bitkilere fayda sağlayabileceği tarımsal
arazi üzerine yayılmasıdır. Gübrenin
toprak ve tarım ürünlerinin ihtiyacı
olandan daha fazla bir oranda
uygulanmasını gübre atılması olarak
görüyoruz. Gübre atma durumunda
üreticiler kendilerine ait tarlaları gömme
alanları olarak kullanırlar. Tarım
ürünlerince kullanılmayan bu besin
maddeleri önemli ölçüde çevreyi kirletici
etkilere sebep olmakta, atmosfer ve
yerel su kaynaklarına karışmaktadırlar.
Gübre atma, ucuz bir ele alma sistemi
gibi görünse de sürdürülebilir olması
mümkün değildir.
Kanatlı gübresinin toplama, depolama
ve nakli gibi kaldırma, taşıma ve
birleştirilmesi de tamamen gübrenin
saklandığı biçime dayalıdır.
Kurutulmuş kanatlı gübresinin
“mahallinde” depolanması genellikle
özel kaldırma sorunlarını meydana
getirmektedir. Bu sorunlar, bir yükleme
kepçesi tarafından kaldırılacak gübrenin
çok geniş hacmi ve yüksek katlı
kümeslerde her yüklemenin
tekrarlanmasını gerektiren uzun
işlemlere ilişkindir. Kanatlı kümesine
birden fazla kaldırma için giriş
sağlanması durumunda bu kaldırma
zamanı kısaltılabilir. Çoğu yüksek katlı
kümeslerde kanatlı gübresinin bir kaç ay
ya da yıl boyunca birikmesine müsaade
edildiğinden gübrenin kaldırılmasının
oldukça uzun zaman alması beklenebilir.
Kuru kanatlı gübresi herhangi bir klasik
tipte depolu yayıcı ile taşınabilir ve
yayılabilir. Ayrıca harman döven tipte
yayıcılar, damperli kamyonlar, iş
makineleri veya vagonlarla da taşınabilir
ve yayılabilir. Kanatlı gübresi mümkün
olduğunca eşit biçimde yayılmalıdır. Katı
kanatlı gübresinin uygulanması pulluk
veya disk ile yayma ya da pulluksuz veya
disksiz yayma yoluyla yapılır. Aşırı
derecede besin maddesi kaybından
kaçınmak için kanatlı gübresi tarlanın
hemen sürüleceği veya işleneceği bir
zamanda yayılmalıdır. Broyler
işletmelerinden elde edilen kanatlı
hayvan altlığı, kafeste beslenen
yumurtacı kanatlı katı atığı ile aynı
şekilde kaldırılır, taşınır ve birleştirilebilir.
Diğer kuru gübrelerle karşılaştırıldığında
broyler altlığı kalın olarak yayılmaya daha
uygundur. Kokuları kontrol etmek ve
bitki besin maddelerini saklamak için
yayılmadan sonra hızlı birleştirme
yapılmalıdır.
Sıvı kanatlı gübresi, atıkların %4
kadarının katı maddeler olması
durumunda sıvı olarak işlenebilir. %4 -15
oranında katı madde içeren atık yarı
katıdır ancak ipliksi maddeler için
parçalayıcı pompalar ve hayvan altlığı
içeren atığın işlenmesi için piston
pompalar gibi özel ekipman sağlanırsa
sıvı olarak işlenebilir. Büyük miktarlarda
sıvının işlenecek olması durumunda
tank taşıyıcıları yerine bir boru hattının
kullanılması tercih edilebilir.
Sulama ekipmanı tarım ürünlerine suni
gübre ve su eklerken sıvı kanatlı
gübresini de atar. Bu sistem sulamadan
kaynaklanan tarımsal ürün üretiminin
iyileştirilmesi yoluyla kendi masrafını
çıkarmaya yardımcı olabilir. Tarım alanını
kanatlı gübresi ile sulamanın çeşitli
yolları vardır. Bu yöntemler:
Yüzey sulaması.
Püskürtmeli sulama.
Toprak enjeksiyonu.
Yüzey sulaması, portatif veya sabit bir
boru yoluyla dağıtılır ve kapaklı bir
sulama borusu veya sifon tüplü açık bir
çukurla yayılır. Yüzey sulama sistemini
kullanmanın birkaç avantajı vardır.
Bunlar (26):
Düşük maliyet
Düşük güç ihtiyaçları
Az miktarda mekanik parça
Ancak yüzey sulama sistemlerinin
aşağıdaki gibi bazı dezavantajları da
vardır:
Akışı engellemek ve aynı oranda
dağıtımı sağlamak için yüksek seviyeli
bir idare becerisi gerektirirler
9.Kaldırma, taşıma ve
birleştirme
Arazi konusunda esnek değildirler
Orta derecede bir iş gücü gerektirirler
29
30
Uygulama
reaksiyonu
Tecrit
Mevcudiyet
•hastalığa bağlı
•dezenfektan
•halkı koruma
•kişisel koruma ekipmanı
•materyal biçimi
•sealed/unsealed
•çiftlikte
•yükleniciler
•sanayi
•devlet/yerel yönetimler
•savunma bakanlığı
•ekipman türü
•dezenfektanlarda
kısıtlamalar
•bölge
•yıkanma kanalı gerektirir
Taşıma
•işleme alanlarının mevcudiyeti
•ekipman olanakları
•materyal türü
•materyal kalitesi
Mesafe
Temizleme
Yerinde/
dışarda
Aciliyet
Girdiler
Ürünler
•taşıma bandları
•kaldırma sistemleri
•helezon
Yükselme/
boşaltma
Materyaller
Hayvanlar
•işleme yöntemi
•tecrit
•bölge mekan
•materyaller
•halk görüşü
•diğer devlet baskısı
•halk görüşü
•hava durumu (sıcak)
•ekipman (küçük/büyük)
•dezenfektanlar
•yakıt
•et
•süt
•yumurtalar
•yün/deri
•reprodüktif
•gübre/atıksu
•canlı
•ölü
Şema 2: Taşıma için seçeneklerin karar verilmesinde dikkate alınacak hususlar (4)
%2'den daha fazla eğimli arazilerde
kullanılamazlar
Toprak tarafından hızlı bir şekilde
emilmedikçe sulama yöntemine göre
yüksek oranda besin maddesi kaybı
olabilir.
Püskürtmeli sulama, dalgalı ve düzensiz
arazide sıvı kanatlı gübresinin dağıtımını
sağlar. Püskürtmeli sulama kullanmanın
avantajları ve dezavantajları vardır (26):
İş gücü gereklilikleri düşüktür
Bazı sistemler otomatikleştirilebilir
Uygulama aynı biçimde yapılabilir
Tablo 5: Araziye uygulama sırasında nitrojen kayıpları (Dört günlük uygulama içinde
kaybedilen uygulanan N yüzdesi)
Hızlı Ekim ile Yayma
Bıçaklama
Püskürtmeli Sulama
Atık Türü
Katı
Sıvı
Katı
Sıvı
Sıvı
Sıvı
Püskürtmeli sulama kullanmanın
dezavantajları ise:
İşe başlama ve işletme maliyetleri
yüzey sulamasından daha yüksektir
Püskürtülen gübreden gelen kokular
rahatsız edici olabilir
Bir püskürtme sisteminde besin
maddesi kayıpları çok yüksek olabilir
Kanatlı gübresi ile kullanım için mevcut
çeşitli püskürtücüler vardır (26).
Yağmurlama springleri
El tipi püskürtücüler
Çekme halatı
Sabit büyük tabanca
Çekilen büyük tabanca
Gezici büyük tabanca
Çeşitli püskürtme sistemleri ve yüzey
sulamasına ait bir resim şema-3'de
gösterilmiştir. Püskürtücüler, büyüklük
olarak 1” ağızlıklı ve dakikada 3000 litre
kapasitenin üzerinde büyük tabanca tipli
püskürtücülere kadar değişir. Püskürtme
Nitrojen Kaybı (%)
15-30
10-25
1–5
1-5
0–2
15-35
sistemleri genellikle birkaç adet küçük
ağızlığa sahipken, büyük tabancalı
sistemler uzun mesafeli püskürtme için
bir adet büyük ağızlığa sahiptirler. Daha
büyük ağızlıkların tıkanma ihtimali küçük
ağızlıklardan daha azdır.
El tipi püskürtme sistemlerinin çeşitli
avantajları vardır:
Düşük işe başlama yatırımı
Arızalanabilecek az sayıda mekanik
parça
Düşük enerji gerekliliği
(püskürtücülerde 50 psi)
Arazi şekline uyarlanabilirlik. Ayrılmış
köşeler elde etmek için hemen her
yönde farklı uzunluklarda kurulabilir ve
çalıştırılabilir
El tipi püskürtme sistemlerinin bazı
dezavantajları da vardır:
Yüksek iş gücü gerekliliği; bireysel
boru bölümleri taşınır ve bu da çok
rahatsız edici bir iş olabilir
Uygulama Yöntemi
Yayma
Küçük püskürtücüler tıkanabilir
31
El tipi sistemine çok benzer bir sistem de
çekme halatlı püskürtme sistemidir. Bu
sistemin avantajları şunlardır:
Düşük işe başlama yatırımı
El tipi sisteminde daha düşük iş gücü
gereksinimi; uygulayıcı hareketlerini
sağlamak için çamur ve gübrenin
içinde çalışmak zorunda kalmaz
parça
Düşük enerji gerekliliği
(püskürtücülerde 50 psi)
Çekme halatlı püskürtme sisteminin bazı
dezavantajları da vardır:
Düzensiz olarak biçimlendirilmiş
araziler sabit genişlikten dolayı
problem olabilir
Küçük püskürtücüler tıkanabilir
Uzun çapa ürünlerinde traktör için
sürüş yolları gereklidir
Diğer püskürtme sistemi birçok atık
işleme sistemine uyarlanabilen sabit
büyük tabancalı püskürtme sistemidir.
Sabit büyük tabancalı püskürtme
sisteminin avantajları şunlardır:
Sistem basitliği nedeniyle
arızalanabilecek az sayıda mekanik
parça
Büyük ağızlıkta çok az tıkanma sorunu
Arazi açısından esneklik
Boru ihtiyacı küçük püskürtücülerden
biraz daha azdır
Orta seviyede iş gücü ihtiyacı
Sabit büyük tabancalı püskürtme
sisteminin bazı dezavantajları da vardır:
Ortadan yüksek seviyeye kadar işe
başlama yatırımı
Yüksek enerji ihtiyacı (püskürtücülerde
90 psi)
Rüzgarlı alanlarda dengesiz dağıtım
32
Bir sonraki püskürtme sistemi ise küçük
püskürtücülerin büyük tabancalı bir
püskürtme ağızlığı ile yer değiştirildiği ve
bir çekme halatı ile çekilen büyük bir
tabancadır. Çekilen büyük tabanca
püskürtme sisteminin avantajları
şunlardır:
parça
El tipi ya da sabit büyük tabancalı
sistemlerden daha düşük iş gücü
gereksinimi
Büyük ağızlıkla çok az tıkanma sorunu
Boru ihtiyacı küçük püskürtücülerden
biraz daha azdır
Çekme sistemli büyük tabanca
püskürtme sisteminin dezavantajları
şunlardır:
Yüksek enerji ihtiyacı
Arazi açısından esnek değildir
Traktör için sürüş yolları gereklidir
Ele alınacak son püskürtmeli sulama
sistemi gezici büyük tabancalı
püskürtme sistemidir. Bu sistem en çok,
yılda bir kaç kez sulamayı gerektiren çok
geniş yüzölçümlü araziler için uygundur.
Gezici büyük tabancalı püskürtme
sistemi aşağıdaki avantajlara sahiptir:
Listelenen bütün sistemlerden daha az
miktarda iş gücü ihtiyacı
Büyük ağızlıkda tıkanma sorunu yoktur
Arazi açısından esnek
Gezici büyük tabancalı püskürtme
sistemi bazı dezavantajlara sahiptir.
Bunlar:
Diğer sistemlerden daha yüksek işe
başlama maliyeti
Yüksek enerji gereksinimi
Özellikle yedek motorla diğer
sistemlerden daha fazla mekanik
parçaya sahiptir
yüzey sistemi
sabit büyük tabanca
el ile hareketli sistem
çekilen büyük tabanca
çekilen hatlı sistem
gezici büyük tabanca
Livestock Waste Facilities Handbook, 1985
Püskürtme sistemleri sıvı kanatlı atığını
çiftlik arazilerine dağıtmanın çok etkili bir
yoludur. İyi planlanan ve idare edilen
böyle bir püskürtme sistemin
kullanılması durumunda bu ayrıca sıvı
kanatlı gübresi ile tarlanın sulanmasında
da etkili bir yol olabilir. Tablo 5' de
akışkan sıvının araziye hızlı bir şekilde
katılabilmesi halinde besin maddesi
kaybının sıvı bir sistemde en aza
indirilebileceği açıkça görülmektedir.
Yalnızca sıvı kanatlı gübresi kullanılarak
sulama çok müsrif bir işlemdir. Biraz
düzgün planlama ve idare, her sulama
sistemini etkili ve çevresel olarak
sorumlu yapabilir. Ele alınacak son
sulama yöntemi sıvı kanatlı gübresinin
(bıçaklama ya da) toprak
enjeksiyonudur. Bu yöntem, baskı
altındayken, tankerden derin kültivatör
dişinin arkasında bulunan tüpler yoluyla
sıvı kanatlı gübresini iten toprak
enjektörlerinin kullanımını içerir (10).
Şema 3 Sıvı kanatlı gübresi yüzey sulama sistemleri
33
Toprak enjeksiyonunu kullanan bu tür bir
sistemin çeşitli avantajları
bulunmaktadır:
10.Kanatlı gübresinin
kullanılması
Koku kontrolünde en yüksek
potansiyele sahiptir
Gübrenin en pratik kullanımı olan
tarımsal alanlara uygulanması halinde,
bu kaynağın yönetilmesindeki en iyi
yöntem, gübre uygulamasının
zamanlaması, oranı ve yönteminin
bitkiler için en ideal büyüme koşullarını
oluşturmalarının sağlanmasıdır. Bu,
gübrenin hava durumu ve depolama
kısıtlamaları dikkate alınarak büyüme
dönemine en yakın dönemde
uygulanması gerektiği anlamına gelir.
Yıllık mahsul alanında gübre genellikle
sonbaharda hasat sonrası veya
ilkbaharda tohumlamadan önce
uygulanır. Besinlerin akışının ve kaybının
engellenmesi açısından ilkbahar
uygulaması muhtemelen en iyisidir
ancak çoğu çiftlikte tohumlamadan
önce yeterli vakti bulunmamaktadır.
Mera veya otlak alanlarda gübre
uygulanması bütün büyüme dönemi
boyunca gerçekleşebilir ancak akış
potansiyelinin düşük ve bitki
büyümesinin güçlü olduğu bir dönemde
yapılması çok daha iyidir.
İlkbaharda gübrenin uygulanabileceği
zamanı genişletebilir
Sıvı gübreyi mahsule tamamen zarar
vermeden saman ve otlu mahsulle
birleştirebilir
Ayrıca Kabul edilebilir bir uygulama
oranı sağlar
Toprak enjeksiyonu, sıvı kanatlı
gübresiyle tarlaları sulamanın en iyi
ekolojik yol olmasına karşın sistemin
yine de bazı kusurları vardır. Bu
dezavantajlar şunları içerir:
Enjektör biriminin önündeki
birikmeden kaçınılması için hala
düzeltmelerin yapılması gerekmektedir
Enjektör biriminin arkasında yeterli
kaplama olmasının sağlanması için
çalışmalar yapılmalıdır
Çok çeşitli tarım alanlarında ve değişik
zemin şartlarında özellikle çapalanacak
ürünlerin işlenmesi için enjektörler
uygun hale getirilmelidir
34
Kanatlı gübresi, kanatlı üretiminin
değerli bir ürünü olduğundan çiftçiler
gübre toplama, depolama ve işlemeye
ait çok pratik yollar geliştirmişlerdir.
İşleme sistemlerinin çoğu kanatlı
gübresini sıvı, katı veya yarı katı halde ele
almaktadır. Kanatlı gübresi çiftlik
arazilerinin zenginleştirilmesi için sıvı ve
yarı katı hallerde gübre olarak kullanılır.
Katı haldeki kanatlı dışkısı, gübre yada
yem katkı maddesi olarak kullanılabilir.
Kanatlı yeminde bulunan besinlerin
çoğunun gübrede bulunması nedeniyle,
tarımsal alanların gübrelenmesi veya
çiftlik hayvanlarının beslenmesinde çok
iyi ve sürdürülebilir bir çevresel yaklaşım
olması sebebiyle önemlidir.
Uygulama ekipmanı, gübreyi toprakta
bitkilerin besinleri kullanabileceği bir
yere mümkün olduğunca eşit biçimde
dağıtacak şekilde ayarlanmalıdır. Katı
gübre toprak yüzeyine yayılırken sıvı
gübre yayılabilir, spreylenebilir veya
enjekte edilebilmektedir. Gübrenin
toprağa karıştırılması önerilen bir
uygulamadır. Bu, nitrojenin havada
kaybolmasını azaltacak ve akan suyla
besin maddelerinin götürülmesi
potansiyelini ortadan kaldıracaktır. Yem
bitkilerinde veya benzer ürün yetiştirme
sisteminde kış ayları sırasında karıştırma
mümkün olmadığından bu tarlalara
gübre uygulandığında ek özen
gösterilmesi gerekmektedir. Bütün
durumlarda, uygulamanın zamanlaması
En iyi kaynak yönetimi için gübre
uygulama oranının besin idaresi ilkesine
dayalı olması gerekir. Besin idaresi,
toprağa suni gübreler yoluyla eklenen
besin maddeleri ile topraktan ürünler
vasıtasıyla alınan besinleri içeren
gübrenin dengelenmesini içerir. Ürün
artığı, mineralizasyon ve mevcut toprak
verimliliği ve sağlanan besinler ile toprak
yıkaması, buharlaşma ve topraktaki
mikrobiyel faaliyetler yoluyla kaybedilen
besinler de bu dengeye dahildir.
Üreticiler besin idaresi yaklaşımını
kullanarak, gübre ve suni gübreleri bitki
büyümesine en ideal katkıda bulunacak
oranlarda uygulayabilirler.
Gübre işlenmesi/atılması sırasında
yaygın olarak meydana gelen aşırı besin
eklenmesi çok önemli çevresel etkilere
yol açabilir. Çevreyi izleyen kişiler
arasında dikkatleri en çok çeken besin
nitrojendir. Nitrat halinde çok devingen
olup zemin sularına sızabilecek aşırı
nitrojen, amonyak olarak yani bir çevre
kirletici olarak havaya karışabilir. Bu
sebeple gübre uygulama oranlarının
belirlenmesinde nitrojen genellikle
kısıtlayıcı besindir.
Fosfor, nitrat nitrojenden daha az
devingendir ve karıştırıldıktan sonra
toprak parçacıklarına tutunmaya
meyillidir. Ancak fosfor yüzey su
kaynakları için ciddi bir problemdir ve
erozyon veya karıştırılmamış gübreden
yüzey akışı yoluyla bu kaynaklara
taşınabilir. Bazı alanlarda fosfor en büyük
kaygıya neden olan besin olarak
nitrojenle değiştirilir. Yoğun gübre
uygulamasının olduğu yerde topraktaki
potasyum seviyeleri yüksek olabilir ancak
bu besin genellikle çevresel sorunlara yol
açmaz.
Muhtemel çevresel zarar ile birlikte
besinlerin aşırı uygulanması da israftır.
İlave besinler mahsul üretimini arttırmaz
ve hatta bazı durumlarda büyümeyi
engelleyebilir. Düzgün besin idaresi
tarımsal açıdan önemli olmasına rağmen
bu ilke ekonomik ve eğitimsel etkenler
tarafından yavaşlatılmıştır. Üreticiler
gübre yönetimini, atık imha sorunu
olarak gördüğü sürece besin idaresi ilgili
bir yaklaşım olmayacaktır. Üreticiler
tarafından bu ilke kabul edilse dahi bilgi
eksikliği ve ekipman kısıtlamaları tam bir
uygulamayı zorlaştırmaktadır.
Aşağıdaki tablo kanatlı gübresi
uygulanması için önerilen bir dizi oran ve
arazi alanlarını göstermektedir. Oranlar
ve arazi alanları ortalama Crop N
değerleri ve koyu kahverengi/kahverengi,
siyah ve sulanmış toprak bölgelerinde
normal olarak kullanılan nitrojen
uygulamasının üç seviyesi kullanılarak
hesaplanmaktadır. Toprak verimliliği,
gübre besin içeriği ve ürün
gerekliliklerine ait bilgi, doğru uygulama
oranlarının belirlenmesinde kritik
bölümdür. Üreticiler ayrıca gübredeki
nitrojenin uygulamadan sonraki birkaç
yıl boyunca mineralizasyonunun devam
ettiğini dikkate almalıdırlar. Ortalama
değerlerin kullanılması makul bir
başlama noktası sağlasa da hem toprak
hem de gübrede besin dengesinin
oluşturulduğundan emin olunması için
düzenli testler yapılmalıdır.
ve yöntemine ilişkin kararlarda gübrenin
rahatsız edici koku potansiyeli dikkate
alınmalıdır.
35
Tablo 6 Kanatlı Gübresi Uygulanması
Kanatlı Gübresi Uygulanması
Gübre Türü
N
libre/ton
Uygulama oranları,
ton/dönüm
50 lb N 80 lb N 100 lb N 50 lb N 80 lb N
100 lb N
Yumurtacı
(katı)
21.5
2.3
3.7
4.7
91
57
45
Yumurtacı
(sıvı)
12.9
3.9
6.2
7.8
98
62
49
Broylerler
21.4
2.3
3.7
4.7
43
27
21
Damızlıklar
22.6
2.2
3.5
4.4
132
83
66
Hindi (dişi)
21.4
2.3
3.7
4.7
213
133
104
Hindi (erkek)
21.4
2.3
3.7
4.7
242
150
118
Hindi (broyler)
21.4
2.3
3.7
4.7
165
103
81
11.Gübre idaresi
alternatifleri
36
Arazi alanı, /10000
kanatlı kapasitesi , dönüm
Üreticilerin tarımsal alanlara standart
gübre yayma uygulamasına alternatif
yöntemler araştırmalarının bir takım
sebepleri vardır. Çoğu kanatlı hayvan
üreticisi besin idaresi veya hatta atık
imhasına dayalı gübre uygulamasına
yetecek büyüklükte olmayan arazilerde
yaşamaktadırlar. Bu üreticilerin gübre
uygulaması için komşularının arazilerine
bel bağlamaları gerekmektedir ve bu
uygulama nadiren masrafını
karşılayabilir. Bazı bölgelerde canlı
hayvan ve kanatlı gübre üretiminin
tamamının kullanımı için mevcut arazi
alanları küçüktür. Diğer üreticiler gübreyi
değerlendirmek veya normal gübre
idaresi için uygulama masraflarını ve
çevresel etkilerini azaltmakla
ilgilenmektedirler.
11.1.Gübrenin Pazarlanması
Değerli bir toprak ıslah aracı olarak
kabul görmesine ve suni gübrelerin
artan maliyetlerinin gübrenin ticari
değerini artırması nedeniyle üreticiler,
ürünlerini daha etkin pazarlamaları
yoluyla bu işlemi kesinlikle
hızlandırabilirler. Bu, hem gübrenin bir
kaynak olarak satılmasını hem de talep
eden müşterilerin bulunmasını kapsar.
Yemin satın alındığı ve gübrenin
uygulanacağı arazide komşularla
yapılacak anlaşmalar buna bir örnek
teşkil edebilir. Gübrenin düzgün bir
şekilde uygulanmasını sağlamak için
klasik operatörler veya daha iyi ekipman
kullanılması satışlara yardımcı olacaktır.
Gübrenin toplanması ve dağıtılmasında
üretici grupları birlikte çalışabilirler.
Pazarlama, üreticilerin genellikle gübre
idaresi için ayırdıkları zamandan daha
fazla zaman alabilir ancak muhtemel
faydaları tatmin edici olacaktır.
37
Stok akışı
Yarı katı gübre
Depolama için saklama veya
engelleme ve süzme tankına
veya foseptik çukuruna toplama
Zeminde (mevcut dönem) yığma
veya tabaka şeklinde dönemsel
depolama
Zeminde, traktör yükleyici
ile römorka ve depoya
veya tarlaya yayma
Yüzey toplama ve/veya
kanalizasyon
Duvarla çevrili depoda stok
Yarı katı gübre
Hareketli bantlar veya
gübre tablalı veya kazıma
toplamalı tip
Dışkı doğrudan aşağıdaki
derin kanal çukurun içine
gider
Yarı katı gübre
Duvarla çevrili depoda stoklama
Depolama veya depoya
çapraz nakil
Yarı katı gübre
Kısmi veya bütün
zemin alanı
(damızlıklar)
Tel veya ahşap tahta
zemin
Sıralı kafesler (yu
murtacılar)
Depolama tankı veya topraktan
yapılmış depo
Sıvı gübre
Tavana asılı veya
Tabandan destekli
kafesler(yumurtacılar)
Belli sürede çalışan
kazıyıcılar (tavana asılı
kafesler) veya kablolu
kazıyıcılar (tabandan
destekli kafesler) için
toplama deposuna açılan
tip.
Zeminde (mevcut broiler dönemi) :
yığma veya tabaka şeklinde
dönemsel depolama
Depolama
Zeminde (mevcut broiler dönemi) :
Sundurma altında dönemsel
toplama
Kuru gübre
Isıtılmış zemin
kaplama, altlık yok
(broyler)
Zeminde, traktör yükleyici
ile romörk veya yayıcıya
yükleme veya depoya
taşıma
Toplama ve taşıma
Beton veya ahşap zemin
Kuru altlık
Gübre türü
Zemini altlık ile
kaplama (broyler,
yarka piliçler,
damızlıklar)
Hayvan idaresi
türü
Tablo-7: Kanatlı Hayvanlar için Gübre Ele Alma Sistemleri (1)
Vidanjör ile tarlaya
nakil
Tarlaya dağıtmak için
yayıcıya yükleme
yayıcıya yükleme
Traktör yükleyici ile
yayıcıya yükleme
yayıcıya yükleme
Vakum tankı veya
tarlaya pompa
vasıtasıyla nakil
tarlaya dağıtma
tarlaya dağıtma
Kaldırma ve araziye
taşıma
Sulandırma suyundan kaçının
Depoda stok yalnızca gübrenin
yayılamadığı dönemde zeminin
temizlenmesi ve yeniden hayvan
alımı yapıldığında gereklidir.
Kokuyu en aza indirmek için
sulandırma suyu eklemekten
kaçının. Gübrenin kuruması için
alanında maksimum havalandırma
sağlayın.
Yardımcı olmak için aşırı su
eklemekten kaçının
Aşırı su eklemekten kaçının
Pompalama için gerekli
olduğundan karıştırma sırasında
sulandırma için su eklenir
Zemin çelik veya plastik borularda
dolaşan sıcak su ile ısıtılır
Depoda stok yalnızca gübrenin
yayılamadığı dönemde zeminin
temizlenmesi ve yeniden hayvan
alımı yapıldığında gereklidir
Yorumlar
Tablo-8:Gübre kompostunun avantajları ve dezavantajları (11)
Avantajları
• Yığını ve hacmi azaltır
- Taşıma masrafları daha azdır
• Kokuları azaltır
• Patojenler yok edilir
• Yabancı ot tohumlarını öldürür
• Taşınabilirliği kolaylaştırır
• Toprak düzelticidir
• Besin değerlerini iyileştirir
- Komposttan gelen besinler yavaşça ve
sabit şekilde salınır
• Kirleticileri azaltır
- Uçucu nitrojeni protein parçacıklarına
sabitleyerek kayıpları azaltır
• Uygun durumda arazi uygulaması sağlar
• Satılabilir üründür
• Toprağın su tutma kapasitesini artırır
11.2.Kompostlama
38
Organik yan ürünlerin ve atıkların
kompostlanması tüm dünyada hızla
yaygın hale gelmektedir. Kanatlı hayvan
altlığının kompostlanması, bir toprak
hazırlayıcısı ve çeşitli uygulamalarda
yavaş salınımlı besin kaynağı olarak
kullanılabilen homojen ve kokusuz
madde üretir. Kompostlama gübre
içeriğinin ağırlığı, hacmi ve nemini
azaltır, başka araziye gübrenin taşınması
için harcama yapan her üretici için
büyük bir avantajdır. Gübre kullanımıyla
ile bağdaştırılan bir sorun da işlemin
ayrıca yabancı ot tohumlarının
filizlenmesini önlemeye meyilli olmasıdır.
Ancak kompostlamanın basit küme
sistemlerinde bile masrafı vardır ve
üretilen ürün standart gübre
uygulamalarının çok pahalı olmaması
durumunda ilave masrafın
gerekçelendirilmesine yetecek miktarda
değildir. Bahçecilik ve arazi ıslah
Dezavantajları
• Amonyak kaybı (N) olur
• Zaman ve işgücü içerir
• Ekipman masrafı (ilk ve
işletme) vardır
• Kompostlama için arazi
gerektirir
• Satış için pazarlama gerekir
sektörlerinde kompostlama için iyi
pazarlar bulunmaktadır fakat bu işte
rekabet vardır ve paylar küçüktür. Bu
pazarların belirlenerek girilmesi çok
büyük çabalar gerektirmektedir. Kentsel
veya sanayi alanlarının yakınında
yaşayan üreticiler için önemli
potansiyele sahip olan kompost üretmek
için kanatlı gübresinin belediyeye ait
veya endüstriyel organik atıklarla
karıştırılması gerekebilir. Gübre, uygun
C:N oranlarını oluşturmak için yüksek
karbon atıklarına eklenebilecek bir
nitrojen kaynağı olacaktır. Bu ortak
girişimlerde diğer ortaklar kompostlama
masraflarını paylaşacak ve ürünün
pazarlanmasına yardımcı olacaklardır.
Bu ortaklar genellikle organik atıkların
işlenmesini çok pahalı bulduklarından
alternatif yöntemlere finansal destek
sağlamaktan memnun olacaklardır (11).
11.3 Yönetim ve İşleme
Diğer gübre yönetim ve işleme
alternatifleri bulunsa da bunlar
ekonomik veya pratik değildirler.
Gübrenin kimyasallar ve havalandırma
ile yönetilmesi kokuyu azaltmaya yönelik
olup çok pahalı olabildiği gibi bir değer
de katmaz. Kanatlı gübresinin oksijensiz
çürümesinden üretilen biyogaz fiziksel
olarak mümkündür ancak bizim mevcut
enerji fiyatlarımıza bakıldığında
ekonomik olmayan karmaşık ve pahalı
bir işlemdir. Geçmişte sığır yemi için
büyük ölçüde kanatlı hayvan altlığı
kullanılmıştır fakat gıda güvenliği
kaygıları bu alternatifin kullanımına
engel olabilir. Bu ele alma ve işlemelere
ait masraflar ve kazançlar radikal
biçimde değişmediği sürece bunların
yakın gelecekte pratik alternatifler haline
gelmesi mümkün değildir.
Kanatlı hayvan gübresi konusu göz
önüne alındığında, mevcut
uygulamaların geliştirilmesi üzerine mi
yoksa yeni alternatifler üzerine mi
yoğunlaşılması gerektiğine dair bir
belirsizlik vardı. Ancak pratik yaklaşım,
yoğunlaşmaların standart uygulamaların
geliştirilmesi üzerinde olacağını
göstermiştir. Kanatlı gübre yönetiminde
kompostlamanın ölçülü kullanımıyla
beraber atık imhasından kaynak idaresi
işlemine doğru bir yöne taşınabilmesi
halinde üreticiler sanayilerinin çevresel
olarak sürdürülebilirliğini sağlamak için
iyi bir konumda olacaklardır.
10.4 Sonuç
39
40
2
KISIM
KANATLI HAYVAN
KARKAS İMHASI,
İŞLENME VE KULLANILMASI
1.Giriş
Çiftlikteki ölü kanatlı hayvanlar günlük olarak imha
edilmezlerse rahatsız edici durumlara, kötü koku ve
görünümlere, yüzey ve yeraltı sularının kirlenmesine;
hastalıklara, böcek, kemirgen ve yırtıcı hayvan sorunlarına
neden olabilirler. Rahatsız edici şikâyetlerden kaçınma
açısından ölü kanatlıların düzgün biçimde idaresi son derece
önemlidir. Düzenleyici personel ve komşu işletmeler için;
toplama sıklığı, işletme yöntemleri ve son olarak karkasların
imhası görsel olarak izlenmeleri kolay işlemlerdir, sadece
kanatlı hayvan üreticilerine ek yükler getiren küçük bir
problemdir (21, 52).
Ölü kanatlı hayvanların imhası,
Türkiye'deki ticari kanatlı hayvan sektörü
için giderek karmaşık bir sorun haline
gelmektedir. Mevcut mevzuatlar, çevre
koruma bilincine uygun olan bir ölü
kanatlı imha yönteminin benimsenmesi
konusunda her üreticiyi sorumlu
tutmuştur. Mevzuatın etkin uygulanması
için TKB, ÇOB ve SB'nin ortak kurallar
geliştirmesine ihtiyaç vardır.
Mevcut mevzuata göre müsaade edilen
imha yöntemleri başlıca; Kompostlama,
fırında yakma, rendering, ezme,
dondurma, domuz yemi olarak pişirme,
izinli bir arazide toprak doldurarak
gömme ve diğer onaylanmış
yöntemlerdir (21, 52).
ABD'de kullanılan imha metotları aşağıdaki figür-4'de gösterilmektedir.
Kanatlı Sayısı
Kompostlama
(Torbalama)
Yakma
Arazi Doldurma
Kontrollü Kesim
Gömme
42
Toplu itlaf veya ölüm durumları haricinde
imha çukurları veya zeminde imha
yöntemleri, rutin uygulama olarak artık
kullanılmamalıdır.
Çeşitli imha yöntemlerinin hemen hepsi
günlük olarak takip edilecek uygun bir
idareyi gerektirir. Üreticiler alternatifleri
değerlendirmeli ve en uygun olanı seçip
uygulamalıdırlar. Yardımcı olacak yetkili
kurumlardan elde edilen yardım ve
öneriler, yapılacak yanlışların ve
gelecekteki sorunların en aza
indirilmesinde büyük önem taşır. İzin
verilen seçenekler arasında şu anda
kompostlama, fırında yakma ve
rendering üreticiler için en uygun
olanları olarak görülmektedir.
Son yıllarda ölü kanatlı hayvanların imha
yöntemi olarak kompostlamaya olan ilgi
artmıştır. Kompostlama birimlerinin
yapım masraflarına devlet fonunun veya
kısmi muafiyet verilmesi bu artışa
katkıda bulunacaktır. Kompostlama
birimlerinin yapım planları ve finansal
bilgilerin Kanatlı Hayvan Çiftçi
Örgütleri'ne verilmesi çok faydalı
olacaktır.
Kompostlama, karkasları çürütmek için
birincil ve ikincil kompost depoları ile
saman, altlık ve su kullanımını gerektirir.
Kompostlama işleminin düzgün bir
şekilde yapılmasının sağlanması için
çalışanlar ve yöneticilerin bölümleri
üzerinde sıkı disiplin olması gerekir.
Karkasların gereken ölçüde çürümesinin
sağlanması için kompostlama
materyalinin çevrilmesi ve hareket
ettirilmesinde özel ağır ekipman çok
önemlidir. Kompostlanan karkaslar,
otlayan hayvanlar için potansiyel
botulizm zehirlenmesi tehlikesi
oluşturmasından dolayı meralara
yayılamaz. Bunun yerine, bu materyal
hayvanların kompost ile direk temas
imkanlarının olmadığı tarlalara veya ekim
yapılan alanlara yayılabilir.
Kompostlama yönteminde etkili ana
konular şunlardır:
 Düzgün tesislerin yapılması,
 Maliyet paylaşım fonlarının bulunması,
Yükleyici araçların kullanımı dahil ağır
ekipman ihtiyaçları,
Kompostun günlük idare, izleme ve
çevirme gereklilikleri,
Kompostun araziye uygulanacak
olması durumunda hiçbir canlı
hayvanın temasının olmamasının
sağlanması,
Gerekli altlık, saman ve su girdilerinin
mevcudiyeti.
1.2.Fırında yakma (21, 52)
Fırında yakma, uygun ve çevresel açıdan
güvenli bir ölü kanatlı imha yöntemi
olabilir. Ancak, pahalı ve dumansız
yakma fırınları gerekir. Gerektiğinde
düzgün bir şekilde kullanılmalı, bakım
yapılmalı ve yenisiyle değiştirilmelidir.
Yakma fırınlarının kötü bakımı ve düzgün
olmayan şekilde kullanılmasından
kaynaklanan duman ve koku şikâyetleri
yaygındır.
Yakma fırınları ekipman ömrünü en uzun
hale getirmek ve emisyon problemlerini
en aza indirmek için düzgün olarak
kullanılmalıdır. Yükleme ve kullanma
sırasında üreticinin tavsiyeleri
izlenmelidir. Yanmayı arttırmak ve
ekipmana zararı engellemek için küller
sıklıkla boşaltılmalıdır.
İlgili hususlar şunlardır:
Hava kalite standartlarını karşılayan
ekipman emisyonları;
 Maliyet paylaşım fonlarının bulunması;
 Yakma fırını kaydı;
Artan işletim masraflarına bağlı yakıt
gideri;
Saatte 90 ila 100 kg maksimum
yanma oranı. Yakma oranının saatte
50 kg.a sınırlanması tavsiye edilir ve
daha ucuzdur.
Yakma fırınında ölü hayvan yakılması,
partikülat emisyonları ve hava kalitesini
kontrol eden ÇOB mevzuatınca yönetilir.
Kanatlı hayvan çiftliklerinde kullanılacak
yakma fırınları komisyon şartnamelerine
uymalı ve kayıtlı olmalıdır.
1.1.Kompostlama (21, 52)
Bir kanatlı hayvan üreticisi, kurulum ve
işletim öncesi, söz konusu yakma fırını
43
biriminin TKB ve ÇOB tarafından
onaylanmış olmasını sağlamalıdır. Birim
onaylanmışsa, yakma fırınının işlevsel
detayları, birimin yeri ve diğer konumuna
özel veriler (boylam, enlem, vb) dahil bir
üreticinin vermesi gereken her şey
komisyonda bir dosya halinde
bulunmalıdır.
Bir tesisin mevcut bir çevre (hava ve su)
izni varsa ve daha sonra karkas imha
yöntemi değiştirilmiş ise mevcut izinin
ÇOB tarafından yeniden gözden
geçirilmesi gerekmektedir.
1.3.Rendering (21, 52)
Hayvan yemi üretmek için rendering
yapılması karkas imhasının en iyi
yöntemlerinden biridir. Ne var ki,
rendering tesisleri hazırda
bulunmayabilir. Ülkenin bazı bölgelerinde
karkaslar çiftliklerden toplanır ve her gün
veya her hafta renderinge götürülür.
Çiftlikler arasında hastalık bulaşmasını
önlemek için toplama araçları tarafından
uygun biyogüvenlik önlemleri alınmalıdır.
44
Sık olarak küçük miktarlarda karkasların
toplanmasının masrafı ve lojistiği bu
imha yönteminin yaygın olarak kabul
edilmesini önlemektedir. Çiftlikte
depolama ve daha seyrek toplama
olanağı sağlayacak ekonomik olarak
uygun karkas muhafaza yöntemi üzerine
araştırma devam etmektedir. Çalışma
yapılan yöntemler soğuk depolama,
dondurma ve enzimatik ve kimyasal
işlemleri içermektedir. Bugüne kadar
karkasları depolamak için kullanılan en
yaygın yöntem çiftlik dondurucularıdır
ancak bu işletim masraflarını önemli
ölçüde artırmaktadır. Çiftlikte rendering
nadiren uygulanabilir bir yöntemdir.
Karkaslar biyogüvenlik mevzuatına
uymak için pişirilmelidir ve toplama,
pişirme ve besleme işlemleri sağlıklı
biçimde yapılmalıdır.
2.1.Giriş
Kanatlı hayvan karkasları, insan ve
hayvan sağlığına karşı riski en aza
indirecek şekilde güvenli olarak imha
edilmelidir.
Avian influenza virüsü sıcağa karşı çok
hassastır. Kaynama derecesinin çok
altındaki ısılarda bile kolaylıkla yok edilir
(örneğin 550C'de 30 dakika).
Avian influenza'nın pozitif olarak
belirlendiği sürülerde pratikte kullanılan
imha seçenekleri şunlardır (21, 52):
 Kompostlama
 Fırında yakma
 Atık gömme
 Rendering
2.2.Çiftlikte işleme ve muamele
Çitlikte enfekte olan karkasları biyolojik
olarak ısıya tabi tutarak virüsü yok
etmektir. Virüsün pozitif çıktığı sürülerin
hemen yarısı bu şekilde işleme tabi
tutulacaktır. Bu kompostlama türü,
sıcaklığı virüsü öldürecek yüksek
dereceye çıkarır.
Ölü kanatlılar ve altlık, çoğu çelik
duvarlar ve beton zeminden yapılı
ahırlara tabakalar halinde koyulacaktır.
Tabakalar halinde konulan yığın, virüsü
yok etmek için doğal olarak ısıyı
oluşturmak için nemlendirilir ve
havalandırılır. Hava ve nem, sırasıyla ısıyı
dışarıya verecek olan mikropları
besleyecektir.
Virüs 550C'de 30 dakikada yok edilebilir
olduğundan virüsü tamamen eradike
etmek için çiftliklerin materyali bu
sıcaklıkta üç gün tutmaları gerekecektir.
Soğutulduğu zaman, işleme tabi
tutulmuş olan materyal tamamen
2.Avian Influenza Karkas
Imhasi
45
çürüyene kadar çiftlikte tutulur ve daha
sonra gübre olarak tarlalara yayılır.
Tavuk gübresi de virüs içerebilir bu
yüzden onun da biyolojik olarak ısıya tabi
tutulması gerekir. Bu işlem en iyi şekilde
çiftliklerde yapılabilir.
2.3.Atık gömme
Atık gömme de kanatlı hayvan karkas
imhasında kullanılabilir. Çevresel olarak
emniyetli olan arazide derin biçimde
gömme değerli bir imha seçeneği
sağlayabilir.
KKGM ve TKB il müdürlüklerinin,
enfekte kanatlı hayvanların güvenli bir
şekilde toplanması, nakli ve imhası ile
çalışanların sağlık ve emniyetlerinin
sağlanması için protokollerin
oluşturulmasında ÇOB ve yerel sağlık
görevlileri ile yerel yönetimlerle işbirliği
içinde çalışması gerekmektedir.
Çevresel koruma dahil birçok kritere
dayalı olarak atık gömmeyi seçmelidirler.
Bunlar akışı engelleyecek sızdırmaz
bariyerler, zemin suyunun kirlenmesini
engellemek için sızıntı suyunun
toplanması, kapasite ve yeri de
içermektedir.
2.4.Fırında yakma
46
Fırında yakma test sonuçları pozitif çıkan
kanatlılar için etkili bir imha yöntemidir
ancak olanaklar sınırlıdır ve işlemsel bir
kapasitesi vardır. Mevcut yakma fırınları
saatte 300 kg kadar karkası
yakabilmektedir. Bu sebeple mevcut
kapasitenin tamamının denenmesinden
önce ortam hava kalitesi ve işlemsel
gerekliliklerin uygun olduğu ve yakma
fırınının eksiksiz olduğu ve beklenmedik
çevresel herhangi bir etkinin
oluşmadığını doğrulamak için deneme
yakışı gerçekleştirilmelidir.
2.5.Taşıma
Sızıntıyı engellemek için taşınacak
karkaslar çift konteynır içine
yerleştirilmelidir. Pozitif çıkan karkasları
taşıyan bütün araçlar taşıma sırasında
beklenmedik bir kazanın olmasına
karşılık dökülenlere müdahale
kapasitesine sahip bir araç tarafından
takip edilmelidir.
2.6.Testi Negatif Çıkan Sürüler
Avian influenza hastalığından
etkilenmemiş negatif sürüler olmasına
rağmen imha edilecek hayvanlar ile yine
negatif tespit edilse de satılmasına
müsaade edilmeyen çıkma yumurtacı
tavuklar rendering yöntemiyle
değerlendirilebilirler.
3.Kanatlı Hayvan Karkas
İmha Yöntemlerinin
Değerlendirilmesi
Atık gömme uzun vadeli idareyi
gerektirmeyen hızlı bir çözümdür.
3.1.Atık gömme (21, 52)
Halkın kuş gribi algılaması medyada
H5N1'in yer almasıyla giderek
arttığından karkasların taşınması
(düşük patojeniteli kuş gribi suşları
olsa bile) halk tarafından kabul
edilmeyebilir.
Enfekte karkasların çiftlikten gömme
yerine taşınması biyogüvenlikte
açıklara neden olur.
Kazılarak çıkarılan katı atıktan gelen
çöpün koku esintisi komşularda
çevresel kaygılara ve şikayetlere ve izin
gerekliliklerinin çiğnenme olasılığına
yol açabilir.
Büyük miktarlardaki karkaslar gömme
yerlerinin kontrol sistemlerinin
kapasitelerini aşabilecek miktarlarda
sızıntı suyu ve metan gazı ortaya
çıkarabilir.
Masrafların önemli kısmı çöp boşaltma
ve taşıma ücretleriyle ilgilidir.
Yöntemin Avantajları:
Alınan Dersler:
Atık gömme, kanatlı hayvan karkasına
ait kirli sızıntının çevresel etkisini
azaltan veya ortadan kaldıran
kaplamalı alanlardadır.
Sıkıştırılmış katı atıkların içinde
hendekler kazılması için bir kazıcı veya
benzeri bir ekipman gereklidir.
Çoğu atık gömme yerinde sızıntı
suyunu toplama sistemleri, kanatlı
hayvan karkaslarının çürümesinden
oluşan sızıntı suyunun düzgün biçimde
ele alınması ve işleme tabi tutulmasını
sağlar.
Karkasların en az yarım metre altta katı
atıklarla gömülmesi virüsün leş yiyen
hayvanlar tarafından yayılmasını
ortadan kaldıracak koruyucu bir engel
sağlar.
Normal işletme saatlerinden sonra
çalışmak için yeterli ışığın olması çok
önemlidir.
Sert havalarda kullanım için sabitleyici
malzeme, koruyucu kaya dolgu
malzemesi, çakıl veya mucurun
sağlanması gerekir.
Karkas taşıyan araçlar yükü
boşaltabilen hidrolik donanımlı olmalı
veya bu işi yapacak eşdeğerde
ekipman bulunmalıdır.
Enfekte sürüler yerinde itlaf edildikten
sonra çift polietilen örtü ile kaplanmış,
nakliye için mühürlenmiş ve tamamıyla
temizlenip dezenfekte edilmiş araçlar
içine yüklenirler. Nakliye araçları daha
sonra çiftlikten atık gömme yerine
Veteriner Teşkilatınca onaylanan
güzergâhlar yoluyla giderler. Gömme
yerine varıldığında araçlar aktif çalışma
yerinden uzağa ve kanatlı hayvan karkas
imhası için belirlenmiş bir alana doğru
yönlendirilirler. İmha çukuru mevcut atık
içine kazılmış tek bir hendekten oluşur.
Kazılan topraklar, karkasları örtmek için
hendeğin yanına yığılır. Yüklü araçlar
yüklerini boşaltmak için kazılan
hendeklerin kenarına doğru yönlendirilir.
Karkaslar en az yarım metrelik kazılmış
toprakla derhal kaplanır. Boşaltıldıktan
sonra araçlar, aracın tesisten ayrılmadan
önce tamamıyla temizlenip dezenfekte
edildiği bir arındırma alanına çekilirler.
Yöntemin Dezavantajları:
47
Hendeklerin kazılması, sabitleme
malzemesinin yerleştirilmesi, araçların
boşaltılmasının yönlendirilmesi,
hidrolik hatların takılması, yük
kaplamalarının kaldırılması, arka
kapağın açılması, vb. personelin
koordinasyonu kritiktir.
Yükler atık gömme yerine ulaştığında
personelin yerinde olmasını sağlamak
için atık gömme ve hayvanları
boşaltma personeli arasında iletişim ve
koordinasyon önemlidir. Kanatlı
hayvan işletmeleri ve atık gömme
personeli için bir kişi irtibat noktası
olarak atanmalıdır.
Taşıyıcı römorklar kanatlı hayvan
karkaslarının boşaltılmasını
kolaylaştırmak için çift plastik örtü ile
kaplanmalıdır. Çift kat plastik olmadan
römork yatağı ve karkaslar arasındaki
sürtünme yükün rahat bir şekilde
48
boşalmasını engeller. Çift kaplamaya
alternatif olarak römorkun tabanına ek
plastik bir örtü yerleştirmek yükün
römork yatağından dışarıya kaymasını
sağlar.
Taşıyıcı römorkları fazla yüklemek
lojistik ve güvenlik sorunlarına yol
açabilir. Azami miktarda yükleme,
taşıma esnasında römorklara zarar
verebilir, araçları zorlayabilir ve diğer
güvenlik ve biyogüvenlik sorunlarına
yol açabilir.
Sınırlı araçla taşıma kaynaklarının
emniyetli bir şekilde kullanımını en üst
seviyeye çıkarmak için operatör
saatleri ve taşıma kapasitelerinin asgari
ölçüde kullanılması gerekir.
Düzgün biyogüvenlik ve etkili yükleme
ve boşaltmayı sağlamak için sızdırmaz
damperli römorklar gereklidir.
3.2.Rendering (21, 52)
Enfekte sürüler çiftlikte itlaf edilirler ve
bulaşıcı maddenin taşıma esnasında
yayılmasını engellemek için sızdırmaz
araçlara yüklenirler ve sıkıca kapatılırlar.
Araçlar çiftlikten ayrılmadan ve rendering
tesisine gitmeden önce dışları temizlenir
ve dezenfekte edilirler. Rendering
tesisinde yükleri boşaltıldıktan sonra
araçlar tekrar temizlenir ve dezenfekte
edilirler. Tesisten dışarıya veya tesise
doğru olan trafik ve personel hareketleri
kontrol edilir ve uygun temizlik ve
dezenfeksiyon yapılır.
Yöntemin Avantajları
Kanatlı sanayisinin rendering
tesislerinin bir kısmına sahip olması
imha işlemi üzerinde daha fazla
kontrol sağlar.
Rendering tesisleri kanatlı üretim
alanlarına büyük ticari atık gömme
yerlerinden daha yakınsa çöp
boşaltma ücretleri büyük ticari atık
gömme yerlerinden daha düşük
olabilir.
Uzun vadeli idare gerekli değildir.
Çevresel bir etkisi yoktur.
Kullanılabilir fakat pazarı belirsiz bir
son ürün üretir.
Karkaslar tamamen katı atıkla
kapatılana kadar kanatlı hayvan
karkaslarının martı, karga, akbaba ve
diğer leş yiyen kanatlılardan uzak
tutulması için atık gömme yerinde
kanatlı kontrolü sağlanmalıdır.
Mevcut ürün için bir pazar olmasa bile
renderinge tabi tutulmuş proteinler
biyogüvenlik açısından emin bir
şekilde atık gömme yerlerine taşınır.
49
Yöntemin Dezavantajları
Rendering tesisleri diğer kanatlı hayvan
işletmelerine yakın olduğundan, bütün
hastalık bulaşma kaynakları
belirlenmeli ve kontrol edilmelidir.
İdare edilmesi gereken büyük
miktarlarda maddeler bulunur
(tonlarca karkasın yanı sıra tonlarca
odun, kül, hurda metal, taş, toprak
getirir).
Tesis kapasitesi yeterli olmayabilir.
Rendering tesisinde biyogüvenliği
sağlamak için gerekli adımlardan ötürü
bir salgın süresi boyunca bir tesisin
sadece AI karkasları için kullanılması
gerekebilir. Bu sınırlı bir salgın için
ekonomik olarak uygun olmayabilir.
Rendering imkanı olmayan
entegrasyonlar özel rendering
firmalarının insafına kalacaktır.
Alınan Dersler
Bu yöntem düzgün izleme ve idare ile
gelecek salgınlarda kullanılabilir.
Rendering firmaları ve kanatlı hayvan
sanayisi ile görüşmeler bir salgın
öncesinde en üst seviyede olmalıdır.
Çoğu rendering tesisi kanatlı
sanayisine ait olmayan özel mülktür ve
AI ile enfekte kanatlıları kabul
etmeyebilir.
50
Gerekli miktarda yüksek kalitede
yakma odununun veya yakıtın
sağlanması zordur.
Çiftlikte imha yöntemlerinden daha az
biyogüvenliklidir.
İdeal miktarda kanatlının sağlanması
zordur. Bir seferde çok fazla kanatlının
alınması onların çürümesine ve yüzey
ve zemin sularını kontamine
edebilecek sıvı salgılamalarına neden
olur.
Kanatlıların çöp fırınlarına
yüklenmelerinin yakma fırını ile
sözleşmeli devlet kurumu tarafından
gözetimi gerektirir. Düzgün şekilde
yükleme yapılmaması daha düşük
sıcaklığa ve bunu takiben duman ve
kokuya neden olur ve verimliliği önemli
ölçüde düşürür.
Koku şikayetleri olabilir.
3.3.Fırında Yakma/Yanma (21, 52)
Hava emisyonları sağlanmalıdır.
Büyük miktarda kanatlı hayvan karkası
Türkiye'de henüz fırında yakma ile itlaf
edilmemiştir.
Çürümüş yan ürünlerden yüzey ve
zemin sularının potansiyel olarak
kontamine olması mümkündür.
Diğer yöntemlerden daha pahalıdır.
Karkaslar faydalı olarak kullanılabilecek
bir maddeye (küle) dönüşür.
Yüzey ve zemin sularına sınırlı etkisi
vardır.
Haftanın 7 günü 24 saat işletim
olanağı vardır.
Alınan Dersler
Sözleşmeli kurumların odun ve yakıt
tedariki, planlama ve çöp yakma işlemi
konusunda sıkı olarak gözetimi
gereklidir.
Etkili çöp fırını işletimi için yoğun
talepler ve ekipman operatörleri
üzerine kısa vardiyaları (en fazla 4 saat)
gerektirir.
51
Çürüyen kanatlılardan gelen sızıntı
suyunu en aza indirmek için daha fazla
çaba gerekir. Biyolojik katı maddeleri
boşaltmak için kullanılanlar gibi 3
kenarlı portatif metal bir yükleme
platformu yığılan karkasların akışını
sağlamak için kullanılabilir.
Saha ile ilişkili olarak günlük
atmosferik değişimler esnasında işlem
yapılması duman ve kokuya neden
olur.
Ekipmanın yanması ve diğer işlevsel
bozukluk potansiyelinin yüksek
olmasından dolayı hazır yedek
ekipman kaynakları belirlenip
bulundurulmalıdır.
Yerel olarak ikamet edenlerin
emniyetini sağlamak için geniş olarak
hava izlemesi gereklidir.
52
3.4.Yerinde Gömme (21, 52)
Enfekte kanatlılar çiftlikte itlaf edilirler.
TKB ve ÇOB, enfekte olan karkaslar,
altlık, hayvan altlığı ve yumurtaların
gömülmesine müsaade eden katı
maddenin imhası için bir acil izin
çıkarırlar. İzinde belirtilen yapım ve
gerekliliklerine uyan bir gömme çukuru
kazılır. Kazının altına yaklaşık olarak 30
cm.lik altlık yerleştirilir. Kanatlılar altlığın
üzerine yerleştirilerek üzerine 30 cm.lik
daha altlık eklenir. Çukur, suyun
göllenmesini engellemek için en az
%2'lik bir eğimle yerleştirilen en az 60
cm.lik toprakla örtülür. Kanatlılar ve
altlığın tam olarak yerleştirilmesi alınan
izinin şartlarına bağlıdır.
Nispeten düşük maliyetlidir.
Zemin suyu kontaminasyonu
potansiyeli vardır.
Yerel yönetim onayı gerekli değildir.
Olumsuz kamu algılaması olabilir.
Çevresel izinler gerektirir.
Birçok jeolojik yerleşimlerde uygun
değildir.
Enfekte karkasların çiftlik dışına
taşınmaması nedeniyle oldukça
güvenlidir.
53
Birçok üretici emlak değerleri üzerine
etki konusundaki kaygılarından dolayı
çiftlikte gömme çukurlarına karşıdırlar.
Göllenme ve erozyonu engellemek için
çukurun bakımı gerekir.
Enfekte kanatlılar çiftlikten ayrılmazlar.
Olumsuz hiçbir çevresel etkisi yoktur.
Alınan Dersler
Son ürün gerektiğinde kullanılabilir.
Torbaların işlem tamamlandıktan
hemen sonra açılmaları gerekmez.
Bu yöntemin uygulanması üzerine
görüşmeler, herhangi bir salgından
önce bütün kurumlar ve etkilenen
taraflar arasında yapılmalıdır.
Her gömme çukurunun potansiyel
çevre/insan sağlığı üzerine etkileri
yapımdan önce dikkate alınmalıdır.
3.5.Torba (Ag-Bag©)
Kompostlama (21, 52)
Gelecek arazi kullanım kararlarına etki
edebilir.
Halk, 2005 salgını sırasında
olduğundan çok daha bilinçli ve
çevresel hususlarda kaygılıdır.
54
önerilen 550C'lik kompostlama
derecesini aşmalıdır.
Torba kompostlama yapan makineler
mevcuttur. Sayfa 55’de verilen The AgBag© CT-10 modeli, büyük bir üst
besleme hunisi ile tulumbadan oluşan
bir sistemdir. Kanatlı karkasları ve altlık,
bantlı yükleyiciler kullanılarak
kümeslerden boşaltılırlar. Daha sonra
karışım dışarıya boşaltılır ve istenen
miktarda nem sağlanana kadar sulanır.
Gerekirse ek bir karbon kaynak
eklenebilir. Ag- Bag© makinesine
yüklemek için bir yükleyici kullanılır.
Makine torbayı doldurur, tamamen
doldurduğunda torba kapatılır ve plastik
iki havalandırma tüpünü torbanın iki
ucuna yerleştirir. Plastik havalandırmalar
açık bırakılır ve hava yüksek hacimde bir
fan tarafından plastik tüplere doğru
verilir. Fanlar 4 saatlik sürelerle ve 10
saat arayla çalışır. Torbanın içindeki
sıcaklıklar torba havalandırmalarında
bulunan kompostlama termometresiyle
kaydedilir. Torbaların içindeki sıcaklıklar
Kullanılabilir son ürün sağlar.
Ekipmana olan ilk yatırımdan sonra
nispeten daha düşük maliyetlidir.
Sınırlı olumsuz halk algılaması bulunur.
Çöp türüne ve çevresel olarak hassas
olan özelliklerin yakınlığına
bakılmaksızın kullanılabilir.
Yeniden hayvan alımı kayıp üretim
zamanını en aza indirerek oldukça hızlı
yapılabilir.
Makine ve gerekli ekipmanın
dezenfeksiyonu zaman alıcıdır.
Oldukça büyük ekipmanın nakliyesi
zaman alır ve özel taşıma izinleri
gerektirir.
Makine bir seferde yalnızca bir çiftlikte
çalıştırılabilir. İşlemin büyüklüğüne
bağlı olarak torbaların doldurulması 24
ila 48 saat alır.
Ekipman satın alınmışsa bakım
yapılması gerekir, herhangi bir
salgında işler halde olmalıdır.
Ag-Bag© 'ler 60 m. uzunluğundadır ve
kanatlı hayvan kümeslerinin yanında
nispeten düz bir coğrafik yapı
gerektirir.
Kompostlama işlemi bitene kadar
çiftlik etrafındaki açık alan birkaç aya
kadar bloke edilebilir.
Su, altlık, kanatlılar ve herhangi bir ek
karbonun karıştırılması kanatlı
kümeslerinin dışında olur ve virüsü
hava yoluyla yayarak biyogüvenlik riski
yaratabilir.
Torbalar doldurulurken ideal nem
içeriğinin hesaplanması zordur ve
torbalar doldurulduktan sonra nemi
ayarlamak daha da zordur.
Alınan Dersler:
Gerekli su araçları, makineler, ekipman
ve personelin sağlanması için
koordinasyon gereklidir.
Ag-Bag©'dan çıkarılan kompost, arazi
uygulamasına uygun bir ürün üretmek
için daha fazla küme kompostlaması
gerektirir.
Ek nem için ihtiyaç değerlendirmesi
yapıldığında kanatlı karkasları içindeki
nem hesaba katılmalı ve çok iyi
hesaplanmalıdır.
3.6.İşletme İçinde Kompostlama
Kurum içi kompostlama gibi çiftlikte
kullanılan yöntemler biyogüvenlik
açısından daha fazla tercih edildiğinden
AI salgınlarında kullanılmaktadır.
Kanatlı hayvan ve karbon kaynağı
(altlık) tamamen karıştırılmalı ve AgBag© besleme hunisine homojen bir
şekilde konmalıdır, aksi takdirde,
kompostlama işlemini aksatacak
sıcaklığın oluşmadığı serin bölümlerin
oluşmasına neden olur.
55
Uygulamada aşağıdaki hususlara
dikkat edilmelidir:
miktarına 2 kepçe dolusu altlık veya
karbon kaynağı sağlanmalıdır.
Bütün personelin uygun koruyucu
ekipman ve eğitimli olmalarının
sağlanmalıdır,
Kayan yükleyiciyi kullanarak kümesin
diğer sonundaki sürülmüş tabandaki
kanatlı/altlık karışımı ile küme
yapmaya başlanmalıdır,
Havalandırma en aza indirilmelidir,
Kurum içi etkili bir kompostlama
yapılması için en az, her kanatlı kg'nın
1,5 katı miktarında karbon (örn:talaş)
konulmalıdır,
Toplam kanatlı ağırlığı belirlenmelidir,
Kümesteki altlık miktarı belirlenmelidir,
Gerekli ek karbon miktarının
belirlenmelidir,
56
Küme 1-2 m yükseklikte ve 3-4 m
genişlikte olmalıdır,
Küme oluşturulurken, kümenin diğer
tarafları 10-15 cm'lik altlıkla
kapatılmalıdır,
Bütün kanatlı/altlık karışımı kümeye
eklenene kadar bu işleme devam
edilmelidir,
Kalan miktardaki tüm altlık kümeyi
kaplamak için kullanılmalıdır.
İtlaf, kompostlama ve sağlık ekipleri
harekete geçirilmelidir,
İtlaf edilecek olan kanatlılar kümesin
bir bölümüyle kısıtlı olabilir. Bütün
kümesin itlaf edileceği yöntemlerin
kullanılması durumunda küme
oluşturma prosedürleri değişecektir.
Enfekte karkaslar çiftlikten
çıkarılmadığı için büyük oranda
biyogüvenliklidir. İşlemin kanatlı
hayvan kümesinde tutulması virüsün
hava yoluyla dağılmasını en aza indirir.
Damızlık ve çift katlı kümeslerde farklı
küme tasarımları gerektirir.
Nispeten düşük maliyetlidir.
Ek karbon maddesini (gerekirse)
kapıların yanında boşaltılmalı, böylece
küme yapımı sırasında kolay erişilebilir
durumda olmalıdır.
İnsancıl yöntemler ile itlaf için sanayi
talimatları takip edilmelidir.
İtlaf kafesi içinde büyük kanatlıları
ezmek için kayan bantlı yükleyici
ve/veya traktör kullanılmalıdır. Küçük
kanatlılar için gerekli olmayabilir. (<
2,5 kg.)
İmha için gerekli kişi sayısı az
olduğundan virüse maruz kalma
potansiyelini azaltır.
Kayan bantlı yükleyici bu yöntem için
gerekli olan tek ekipman parçasıdır.
Diğer karbon kaynaklarının gerekli
olması durumunda ek ekipman
gerekebilir.
Yerel yönetimin onayı gerekli değildir.
Devlet izinleri gerekmez.
Kalan bütün yem kanatlıların üzerine
koyulmalıdır.
Kompostlama zirai topluluk içinde
kullanılabilecek faydalı bir son ürün
üretir.
Pratikte yaklaşık olarak yükleyicinin
aldığı 1 kepçe dolusu kanatlı ve altlık
Sınırlı oranda olumsuz halk algılaması
olur.
İşlem diğer imha yöntemlerinden daha
uzun vadeli yönetim gerektirir.
Saha dışından ek karbon maddesinin
(talaş, rende talaşı, altlık, vb.)
getirilmesi gerekebilir. Bu malzemeyi
taşıyan araçların temizlenmeleri ve
dezenfekte edilmeleri gerekir.
Enfekte çiftliklerin arazi uygulama
alanlarının olmaması durumunda
kompost maddesinin arazi dışında
kullanımını kolaylaştırmak için teşvikler
gerekebilir
Altlığın nem içeriğine bağlı olarak ek
su gerekebilir. Suyun alan dışından
taşınması gerekebilir.
Alınan Dersler
Kanatlı firmalarının bu işlemin
idaresine aktif olarak dahil olmaları
gerekmektedir.
Salgınlar ortaya çıktığında uzmanların
çağırılması.
Su kaynaklarının belirlenmesi.
Kümeleri yapmak ve çevirmek için
gerekli ekipmanın belirlenmesi.
Bir salgın öncesinde hangi çiftlikte
yetersiz altlık olacağı, ne kadar karbon
malzemesi gerekeceğinin ve karbon
kaynaklarının belirlenmesi.
57
Kurum içi kompostlamaya olan
itirazların çoğu, bunun kümesi diğer
yöntemlerden daha uzun bloke etmesi
kaygısıdır. 2002 salgınlarına ait USDA
kayıtları saha dışındaki imha
yöntemlerinin kullanılmasında
ortalama aksama süresinin
(hayvanların boşaltıldığı tarihten
karantinanın kalmasına kadar) 75 gün
olduğunu (en kısa 25 en uzun 177
gün) göstermektedir.
Virüsün teyit edilmesini takiben 24
saat içinde sürüleri kompostlayacak
hızlı müdahale ekipleri oluşturulmalı,
eğitilmeli ve donatılmalıdır.
Uygun personele yazılı uygulamalar
hazırlanmalı ve dağıtılmalıdır.
İtlaf uygulamaları geliştiğinden
(örneğin CO2'den köpükle yapılan itlaf
yöntemine değişim) protokoller
yeniden gözden geçirilmeli ve
güncellenmelidir.
4.Sonuçlar
Gelecekte Avian influenza salgınlarıyla
mücadelede karkas imhası kritik bir
husus olacaktır (21, 52). Bugüne kadar
görülen salgınlar sırasında öğrenilen
dersler hastalık salgınları için gelecekte
yapılacak müdahalelerin
yönlendirilmesine yardımcı olabilir;
potansiyel olarak zaman, para kazancı ve
hastalığa maruz kalmadan korunmayı
sağlayabilir.
Çevresel etkiler azaltıldığında dışarıda
müdahale yerine yerinde müdahale
tercih edilir.
Devam eden kurum içi kompostlama
araştırması, eğitim ve kanatlı sanayisi
içindeki müdahale ekiplerinin
kurulması halihazırda uygulamayı
kolaylaştırmak için genişletilmektedir.
2)Yerinde kümes dışında kompostlama
Biyogüvenlik konuları, imha yöntemine
bakılmaksızın düzgün bir şekilde ele
alınmalıdır ve yüksek patojeniteli bir AI
salgını, halk sağlığını korumak için bu
önceliği artıracaktır.
3)İmkanlar dahilinde diğer yerinde
kullanılan yöntemler (örn. Alkalin
hidrolizi, oksijensiz sindirim)
Geniş ölçekli salgınlar için sıralı bir
yaklaşımla uygulanan seçeneklerin bir
kombinasyonu gerekli olabilir.
4)Dışarıda atık gömme
Son yıllarda yeni müdahale
seçeneklerini mevcut hale getiren
mobil ekipman ve teknolojiler
geliştirilmektedir ancak pratik
uygulama için daha fazla araştırma ve
deneyime ihtiyaç vardır.
Tercih edilen sıra:
1)Kurum içi kompostlama
5)Rendering, fırında yakma veya dışarıda
kompostlama
6)Acil izin dahilinde yerinde gömme
Kompostlama geçmişte bir müdahale
yöntemi olarak başarılı değildi ancak
58
son dönemlerdeki araştırmalar ve
birçok ülkedeki son salgınlar
esnasındaki pratik uygulamalar bu
yaklaşımı mevcut yöntemler içinde en
biyogüvenlikli ve çevre korumaya
uygun seçeneklerden biri olarak ön
plana çıkarmıştır.
3
KISIM
EKLER
EK-1: Farklı Kanatlı Hayvan Gübresi Ve Altlık
Özellikleri
1.1.Kanatlı Hayvan Kümes Gübresi
Biyolojik bakış açısından kalın altlık, bakteriyel floranın erken
safhalarda kapladığı genel bir yaşam alanında bulunan çeşitli
mikro organizmaların biyotik bir topluluğudur. Yoğun bir
bakteriyel mikrofloranın etkisi altında kalın altlığın biyokimyasal
faaliyeti ve ısısı bakteriyel gelişimi yavaşlatır, bu durum aşamalı
olarak artar ve sonraki safhalarda mantar faaliyeti hakim olur
(30,31). Ancak çoğu, hayvan altlığı maddelerinin ve dışkıların
mikrobiyal çürümesini ve biyosenoz oluşumunu kolaylaştırmada
temel faktörler, nem içeriği ve yem harcamasına bağlıdır.
Mikroorganizmalar altlık biyotopu içinde aşamalı olarak
çoğalırlar ki bu onlar için özellikle uygun bir durumdur; yaşam
alanlarını değiştirirler ve temel uyum, çeşitlilik ve direnç
prensibiyle düzgün ekolojik dengenin sürmesine yardımcı olurlar.
Kanatlı altlığının toplam mevcudiyeti cazip imkanlar sunmaktadır
ancak broyler, yarka ve yumurtacılardan gelen altlıkların
kalitesindeki farklar tablo 9'da görülebileceği gibi çok önemlidir.
Tablo 9 Broyler, Yarka ve Yumurtacılardan Gelen Kanatlı Hayvan Altlığı:
Besleyici ve Ekonomik Değerler
Altlık türü
Ham protein
%
Ham lif
%
Lignin
%
Kül
%
Değer
$/ton
Broyler
25.3
14.6
8.9
10.1
40
Yarka
13.7
18.3
16.5
14.9
18
Yumurtacı
tavuk
11.6
16.2
7.9
20.1
15
Kaynak: (46).
Kanatlı hayvan altlığının kimyasal
bileşimini etkileyen faktörler ve besleyici
değerleri çok sayıdadır:
Barınma
Altlık maddesinin yapısı
Altlık idaresi
Yüzey birimi başına düşen hayvan
Yem rasyonundaki içeriklerin yapısı
Yem artığı
yatağının miktarı
İmha sonrası nem içeriği
Birim başına düşen kanatlı yoğunluğu
Depolama türü
Kanatlı türü
Depolama süresi
Yetiştirme döneminin uzunluğu
Altlığın nem içeriği özellikle laktoz,
magnezyum ve sodyum içeriği olmak
üzere yemdeki faktörler tarafından
kontrol edilebilir. Altlıktaki veya kanatlı
hayvan gübre altlığındaki yüksek bir DM
içeriği genelde aşağıda bulanan tablo
10'da önerildiği gibi kritik bileşenleri
limitlerine göre kısıtlayarak elde
edilebilir:
Üretim yoğunluğu
Besin maddesi seviyesi
Laktoz, Mg, Cl, Na ve K içeriği
60
Ortam sıcaklığı ve nemi
Tablo 10 kritik bileşenlerin seviyelerinin kısıtlanması
Maksimum seviye
g/kg
Önerilen seviye
g/kg
Laktoz
50
40
Magnezyum
4
2
Klorür
4
3
Sodyum
4
2
Potasyum
-
9
Bileşenler
Ayrıca, yem parçacıklarının büyüklüğü
kanatlıların su tüketimlerini ve onların
atık dışkılarının nem içeriğini etkiler, iyi
öğütülmüş bileşenler dışkıdaki nem
oranını artırır.
Hennig (23,24) tarafından yürütülen
deneylerde broylerlerin yaşlarına bağlı
olarak broyler altlığı bileşeninde olan
aşağıdaki değişiklikler Tablo 11'de
gösterilmiştir.
Tablo 11 Broylerlerin yaşlarına bağlı olarak broyler altlığı bileşenindeki değişiklikler
Broylerlerin hafta yaşı Kuru madde %
Ham protein
%
Eter çıktısı % Ham lif %
1–2
28.0
33.6
4.0
12.6
4–5
31.0
40.0
1.4
12.9
7–8
35.0
43.5
2.7
14.0
Ortalama
31.3
39.0
2.7
13.2
mikroskobik incelemeye tabi tutulan kırk
adet numunede broyler altlıklarının
bireysel bileşenlerinin analizi aşağıdaki
gibidir:
Tablo 12 Broyler altlığının bireysel bileşenlerinin analizi
Madde
Değer aralığı (%)
Ortalama (%)
Dışkı
42–51
62
Hayvan altlığı
20–48
31
Yem artığı
2–25
3
Tüyler
1–7
2
Yabancı madde
1–3
2
Dışkı ve hayvan yatağı temel
bileşenlerdir ancak genellikle kanatlı
hayvan çiftliklerin düzgün biçimde idare
edilmemesinden ötürü altlık içinde
büyük miktarlarda yem de bulunabilir ve
bu atığın besin değerini özellikle enerji
içeriğini artırır.
Müller ve arkadadaşları (30, 31)
tarafından Çekoslavakya'daki farklı
broyler ve diğer kanatlı eti üretim
çiftliklerinde, makroskobik ve
61
1.1.1 Hayvan altlığı
Tablo 13'te gösterilmektedir.
Hayvan altlığının fiziksel özellikleri
yetiştirme döneminde hacim yoğunluğu,
tane büyüklüğü, dağılım, nem tutma
kapasitesi, sıkıştırılabilirlilik, geçirgenlik,
nem alma kapasitesi ve biyolojik olarak
çözünebilirliği içerir.
Hayvan altlığı maddesi ucuz, kolay
bulunabilir, yüksek ölçüde emici, batıcı
olmayan, kolay taşınabilir, tozsuz olmalı
ve kanatlı tarafından tüketilmemelidir.
Hayvan altlığının kimyasal bileşimi kalın
altlığın besin değerini etkiler. Daha sonra
yem olarak kullanılacaksa düşük kül
oranı ve lignoselülozik bileşenlerin
sindirilebilir olması idealdir. Ancak
kanatlı çiftliğinin genel olarak kanatlı
hayvan performansı ile ilgilenmesi ve
altlığı besin değeri ile ilgilenmemesi her
zaman bu görüşü paylaşmamaktadır.
Altlığın ligno-selüloz bileşenleri
yetiştirme dönemi sırasında zemin alanı
birimi başına düşen hayvan altlığının
kalitesi ve selülotik bakteri faaliyetini
destekleyen altlıktaki nem oranı ile
değişir. Kalın altlığın talaş miktarına
dayalı olarak lif sindirebilirliği yetiştirme
dönemindeki mikro floranın biyolojik
faaliyetine bağlı olarak oldukça yüksek
olabilir.
Çam talaşı ile beslenen koyunlar ile
yapılan metabolizma deneylerinde
gösterildiği üzere, kullanım öncesi
hayvan altlığının (33) organik madde
sindirilebilirliği (OMD) %11 iken altlık
olarak kullanımından sonra OMD değeri
%72'ye çıkmıştır (dışkı içeren altlık için).
Hayvan yatağı olmayan broyler gübresi
%72'lik OMD'ye sahipken talaşın
potansiyel enerjisinin yetiştirme
döneminde mikrobiyal çürüme yoluyla
mevcut hale geldiği görülmektedir. Bu
sonuç lignin, selüloz ve diğer yapısal
karbonhidratların (toplu dengeye
dayanarak) kısmi olarak yok olması ile
desteklenmiştir.
Hayvan altlığı maddelerinin bazı önemli
fiziksel, kimyasal ve biyolojik değerleri
62
Talaş, bulunabilirliği sebebiyle genellikle
en uygun hayvan altlığı maddesidir.
Talaş rendesi talaştan daha az tozludur
ve daha iri parçalı talaş, iyi öğütülmüş
talaştan daha uygundur. Tahta yongaları
yeterince nem emmez ve yumuşak
tahtalardan elde edilen talaşlar daha hızlı
biyolojik olarak parçalanabilmesinden
ötürü sert tahtalardan daha iyi olduğu
görülmektedir.
Tahıl sapı ve diğer mahsul kalıntıları
temel olarak iyi hayvan altlığı
maddeleridir ve geviş getiren hayvanlar
için altlık değerine katkıda bulunur fakat
yetiştirme döneminde nem içeriği
%35'in üzerinde artarsa tahıl sapı
Aspergilus toksikozunun oluşmasını
destekler. Pirinç kabukları kanatlı
hayvanlar veya geviş getiren hayvanlar
için uygun bir hayvan yatağı maddesi
değildir (3, 39). Fıstık kabukları hafiftir,
yüksek derecede emicidir ve hem
kanatlılar hem de geviş getiren hayvanlar
için mükemmel bir hayvan altlığı sağlar.
Pamuk tohumu kabuğu iyi bir hayvan
altlığı maddesidir ancak çok emici
değildir. Şeker kamışı özellikle özü
oldukça uygun bir hayvan altlığı
maddesidir fakat yetiştirme döneminde
artan nem oranı ile küf tehlikesi çoğalır
ve asperjilomikoz yeniden potansiyel bir
tehdit haline gelir. Turba en emici
maddedir ve amonyağı bloke eden
düşük pH'sı sebebiyle en iyi kanatlı
altlığını oluşturur; dezavantajı az
bulunması ve turba eski olduğu takdirde
kül içeriğinin yüksek olmasıdır.
Kum, kil ve kireç düşük emme
kapasitelerinden ötürü hayvan altlığı
olarak uygun değildir ayrıca tozludurlar
Tablo 13 Hayvan Altlığı Maddelerinin Değerleri
Hacim yoğunluğu
(kg/m 3)
Hayvan
altlığı
Gübreli
altık
123
312
84
308
141
Nem tutma
kapasitesi %
Broylerlerin performansı
(1–78 günlük)
Büyüme
Yem/artış
187
100
100
163
99
107
341
152
91
111
99
337
146
89
117
Turba
126
387
460
98
99
Turba+ talaş +
saman
109
326
270
99
97
Buğday sapı
113
314
159
99
95
Pirinç sapı
127
317
146
-
-
Arpa sapı
126
318
159
98
99
Kuru ot (Graminae)
122
333
173
101
95
Bezelye sapı ( Pisum
spp.)
131
317
142
86
109
Çam talaşı
Çam rende talaşı
Yapraksı talaş
Yapraksı rende talaşı
Kolza sapı
93
296
128
95
103
Pirinç kabuğu
129
214
98
87
119
Ayçiçeği kabuğu
269
301
107
97
99
Pamuk tohumu
kabuğu
109
289
102
98
101
Yer fıstığı kabuğu
Kahve kabuğu
Kakao kabuğu
99
337
198
103
92
197
306
169
94
103
97
369
212
83
91
Mısır koçanı (zemin)
226
382
202
93
91
Bambu kamışı (özü)
112
329
163
91
103
ve kül birikintileri yüzünden yalnızca
küçük miktarlarda besleme için yeniden
kullanılabilirler.
Çöp kompostunun (43) mükemmel
emme özelliği vardır; kompost üzerinde
yetiştirilen tavuklarda daha düşük ölüm
oranı görülmektedir, koksidiyoz
hastalığına sebep olan Eimeria türlerinin
belirgin azalmasını sağlar. Çekoslavakya
ve Singapur'da (30, 38) tarafından
yapılan araştırmada kurutulmuş sığır
gübresi (talaş veya tahta rende talaşıyla
birlikte) üzerinde yetiştirilen broylerler,
diğer herhangi hayvan altlığı maddesi
üzerinde yetiştirilenlerden, muhtemelen
sığır altlığının bilinen (vitamin B12) ve
bilinmeyen büyümeye yardımcı
etkenlerin varlığından ötürü daha düşük
ölüm oranı ve önemli oranda daha iyi
performansa sahip bulunmuşlardır.
3-5 sürüdeki altlığın yeniden
kullanımının kanatlı hayvanın genel
performansı üzerine etkisi olduğuna dair
son derece önemli bir bulgu vardır.
Davies, yeniden kullanılan altlığın Marek
hastalığının insidansını düşürdüğünü
Hayvan altlığı
maddesi
63
Tablo 14 Broiler Ölüm Oranı: Yeni ve Eski Altlığın Etkisi
Altlık İdaresi
Kullanım dışı bırakma
nedeni
Yeni
Eski
1. deneme
2. deneme
1. deneme
2. deneme
Löykoz
3.27
3.25
2.50
3.25
Septisemik hastalıklar
0.37
0.28
0.34
0.28
Hava kesesi iltihabı
0.13
0.24
0.15
0.24
Diğer
0.30
0.28
0.27
0.28
Toplam
4.07
4.05
3.26
3.29
Kaynak: (12)
bildirmiştir (12). Toplamda 15.3 milyon
kanatlının olduğu 905 sürü üzerindeki
çalışmalar, kullanım dışı bırakmadaki
farkların istatistiksel olarak altlık yeniden
kullanıldığında istatistiksel olarak daha
düşük olduğunu doğrulamıştır (Tablo
14). USDA rakamsal verilerine göre bu
fark (%75) 60.000 USD'lik bir kazancı
temsil etmektedir. Herhangi bir açıklama
mevcut değildir fakat kanatlı altlığındaki
mikrobiyal faaliyetin onun özel besin
güvenliği değerlerine katkıda bulunduğu
sanılmaktadır.
64
Hayvan yatağının yapısı hem kanatlı
hayvan performansı (Tablo 13) hem de
geviş getirenler için kalın altlığın besin
değeri üzerinde büyük etkisi vardır.
Müller ve arkadaşları tarafından
tarafından 44 farklı hayvan yatağı
maddesi test edilmiştir (32, 35); en
önemli maddelere ait gelişmekte olan
ülkelerde kullanılan sonuçlar Tablo 15'te
verilmiştir.
Pirinç kabukları örneğinde gösterildiği
gibi slika, lif, lignin ve kütin gibi yüksek
seviyeli bileşenler düşük geviş getiren
hayvanlarda düşük ruminal
sindirilebilirlikden sorumlu olabilir.
Kanatlı başına kullanılan hayvan yatağı
maddesinin miktarının ayrıca altlığın
protein ve vitamin içerikleri ve parasal
değeri üzerine de etkisi bildirilmiştir.
Yetiştirme dönemi sırasında kireç taşı
eklenmesi, kanatlı kümesinin mikro
iklimi üzerine olan bir etkiyle ve
amonyağın yer değiştirilmesiyle ortaya
çıkan, kayda değer miktardaki nitrojen
kaybıyla sonuçlanır. CaCO3 ile işlenen
kalın altlık düşük seviyeli ham ve saf
proteine sahiptir ve altlık hızla
mineralleşir.
Diğer taraftan mineral fosforlu ek altlık
ham protein özellkle de canlı içinde
sindirilebilir protein içeriğini önemli
ölçüde arttırır (Tablo 16). Altlık fosfatlı
madde ile işlendiğinde genellikle geviş
getiren hayvanların besinlerine fosfor
eklemeye gerek yoktur. Hayvan
yatağının kalın altlık mineral içeriği
üzerine etkisi Tablo 16'da
gösterilmektedir.
Tablo 15 Sığır için Kalın Altlığın Besleyici Değeri üzerine Hayvan Altlığı Maddesinin Etkisi
Besin değeri
Ham protein
%
Kül
%
DM
sindirilebilirlik
Kozalaklı odun
artığı
21.5
12.7
71.7
47
Yapraksı odun
artığı
20.9
12.0
72.4
55
Mısır sapı
22.0
19.3
71.8
51
Mısır koçanı
26.5
13.9
73.5
62
Pirinç sapı
21.7
20.1
70.4
40
Pirinç kabuğu
19.7
32.5
52.5
15
Şeker kamışı
22.3
16.4
70.1
47
Turba
25.6
15.7
68.5
52
Bezelye sapı
21.7
16.1
70.2
56
Furfural atığı
(kurutulmuş)
30.1
15.6
71.7
73
Kakoa kabuğu
30.7
15.5
70.8
65
Ayçiçeği kabuğu
18.4
16.7
68.4
44
Yerfıstığı kabuğu
24.7
19.6
66.7
56
Kahve kabuğu
19.6
17.4
69.5
42
1
Değer
$/ton2
1 In vivo (koyun) (her kalın altlık ile 4 üretim.
2 Varsayımlar: saf protein: $0.30/kg; proteinsiz nitrojen: $0.08/kg ham protein eşdeğeri veya $0.50/kg nitrojen
olarak (N); fosfor: $0.50/kg; kalan organic madde: $0.01/kg; %10'nu aşan küliçeriği $0.10/kg doldurulur ve kalın
altlıkların toplam parasal değerinden çıkarılır. Tahmini masraflar: %46 N içeren üre; $230/t; %27 P içeren fosforlu
asit (H3PO4) : $270/t.
Kaynaklar (32, 36).
Hayvan yatağı
maddesi
65
Tablo 16 Hayvan Altlığı miktarının kalın altlık besin içeriği üzerine etkisi
Hayvan yatağı
miktarı
Besin maddesi içerikleri
Kanatlı
başına
(g)
m 2 başına
(kg)
Ham
protein
%
Kül %
Tokoferol
mg/kg
Vitamin
B12 mg/kg
Değer
$/t
267
4.00
27.9
11.4
5.5
1.8
64.0
443
6.65
26.5
10.3
4.3
1.4
65.0
533
8.00
24.6
10.4
3.1
1.5
62.0
709
10.64
22.8
9.7
2.6
1.3
57.0
800
12.00
21.8
9.9
2.4
1.6
56.0
887
13.30
19.3
10.0
-
1.2
50.0
Kaynak: (36).
Tablo 17 Nitrojen kayıpları üzerine hayvan yatağı maddesine kireç eklenmesinin etkisi
Hayvan altlığı
maddesi türü
66
CaCO 3 Yok
0.5% CaCO3 Var
Ham protein
%
Değer $/t
Ham protein
%
Değer $/t
Odun yongası
26.1
61
23.5
42
Turba
29.8
69
26.2
48
Turba + odun yongası
30.5
67
20.5
52
Mısır koçanı
28.5
63
24.7
54
Mısır koçanı + odun
yongası
29.2
71
23.1
53
Buğday sapı
26.4
57
21.7
49
Kaynak: (36).
Broilerler, yarka ve yumurtlayan
kanatlılar arasındaki büyük farklar ve
çeşitliliklerden dolayı altlığın mineral
içeriği kanatlı hayvan bireysel sınıflarına
bağlı olarak ele alınacak önemli bir
konudur. Kalın altlığın kalitesini büyük
ölçüde etkileyebilir ve besleme için
kullanımını kısıtlayabilir.
Kalsiyum seviyesi genellikle kanatlı
yemlerindeki kalsiyum seviyesi, kum ve
mozayık yapısına göre değişir. Fosfor da
aynı eğilimi gösterir. Sodium içeriği
genellikle yemdeki seviyesine göre
büyük oranda etkilenirken potasyum
seviyesi açık olarak hayvan yatağı
maddesine bağlıdır. Kanatlı yemlerindeki
yüksek seviyelerde mikro elementler
(Fe, Cu, Mn, Zn) genellikle kalın altlıkta
yüksek mikro element içeriği ile
sonuçlanır (34, 37, 39).
Tablo 18 Broyler altlığının besin değeri üzerine fosfat ilavesinin etkisi
Broiler altlığının bileşimi
Mineral ilavesi Kuru madde Ham protein
%
%
Ham lif Sİndirilebilir Değer*%
protein %
$/t
yok
91.1
19.7
28.2
10.7
42
P
91.6
22.4
25.0
11.9
54
P+ S
91.6
22.4
25.8
13.2
56
P + S + ME
91.6
22.9
24.4
13.4
57
* İlaveler çıkarılmadı.
Kaynak: (35).
Hayvan altlığının vitamin içeriği üzerine
etkisi ile ilgili geniş araştırma
sonuçlarının özeti verilmiştir (36).
Kozalak bazlı hayvan altlığının diğer
vitamin veya provitamin içeriği analiz
edilmiştir (35). Sonuçlar, 0.5'ten 5
ppm'e kadar değişen pridoksin; 335
ppm arası değişen pantotenik asit; 0.002
ppm folik asit; 2775 ppm arası değişen
xantophylis içeriğini göstermiştir. Vitamin
içeriklerindeki önemli ölçüdeki farklar
çok çeşitli nedenlerden dolayı
olmaktadır.
Diğer taraftan orjinal yem kaynağından
önemli oranda vitamin metabolize
edilmez ancak değişmemiş veya
değişmiş yapıda kalın altlığa dönüşür.
Bu sebeple altlığın karoten içeriği yemin
özelliğine örneğin; yemdeki mısır oranı
ve yeşil öğünler gibi yüksek karotenli
yemlerin kullanılmasına bağlıdır. Yine,
altlıktaki E vitamininin biyo sentezi ve
bakteriyel sentezi beklenemeyeceğinden
bu vitaminin önemli ölçüdeki miktarı
tamamen yemde bulunan miktarlardan
çıkarılmalıdır.
Not: P = Süperfosfat: 40 g/m2; S = Sülfür: 1.4 g/m2; ME = Mikroelementler karışımı (10 g/m2) içeriği (%): 0.3 KCI; 8.0
MnSO4. 7H2O; 25.0 FeSO4.7H2O;2.0 CoCl2. 6H2O; 3.0 ZnSO4. 7H2O; 20.0 NaH2PO4; 41.7 CaHPO4. 10.64 kg
hayvan yatağı maddesi m2 başına kullanılmıştır.
67
68
K,P,Ca,Mg
K,Ca,P
% 6.1
% 19.3
% 7.3
% 19.8
% 12.5
% 22.7
% 11.0
% 21.6
% 8.6
% 15.5
% 3.3
% 19.6
% 1.1
% 16.7
% 4.1
% 17.7
% 0.9
% 14.8
% 5.7
% 19.9
OM
DL
OM
DL
OM
DL
OM
DL
OM
DL
OM
DL
OM
DL
OM
DL
Mısır sapı
Buğday sapı
Buğday samanı
Turba (40%) +
OM
Buğday sapı (30%) + DL
OM
DL
Mısır koçanı
Kakao kabuğu
Fıstık kabuğu
Ayçiçeği kabuğu
Şeker pancarı küspesi
Odun talaşı (66%) +
rendesi (34%)
(kozalak)
Buğday kepeği
K,P,Ca,Mg
K,Ca,P
K,Ca,P
K,Ca,P
K,Ca
K,Ca,P
K,Ca
K,Ca,P
K,Ca,Mg
K,Ca,P
K,Ca,P
K,Ca,P
Si,K,P,Ca
P, K,Ca,Mg
K,Si,Ca,P
P,K,Ca
K,Si,Ca,P
K,P,Ca
K,Ca,P
K,Ca,P
%10’dan fazla
% 2.9
% 13.9
OM
DL
Ham madde
Kıyaslama
tarihi
1. Kül
Na,Mg
Na,Mg
Mg
Na,Mg
Mg,P
Na,Mg
P
Na,Mg
Mg
Na,Mg
Cr,Al,Na,Ni,Fe
Cu,B,Al,Fe,Zn,Si
Al,Na,Fe,Ba
Zn,Cu,B,Al,Fe
Al,Na, Zn Ca, B, Mn,
Al,Fe,Cu
Cu,Al,Ni,Zn,Mn
Cu,B,Mn,Al,Zn,Fe
0.01–0.1%
-
Mg
-
Na,P
-
-
Al,Na,Si
Al,Si
-
Ba,Sr,Fe,B,Cr,Ni,Pb
Si,Ba,Sr,Cr,Sn,Pb,Ni
Na,Cd,Ba,Sr,Ag,Cu,Pb,Fe,Cr,Sn
Si,Ba,Pb,Sr,Sn,Cr,Ni,Ag,Cd
Ba,Mn,Zn,Cu,Si,Pb,Fe,Cr,Ti,Cd
Si,Ba,Sr,Pb,Cr,Ni,Sn,Ti,Cd
B,Ba,Zn,Na,Cu,Fe,Mn,Pb
Si,Fe,Cr,Ba,Sr,Sn,Pb,Ti,Ni
Ba,Mn,Zn,Cr,Ti,Sn,Pb,Ni,Ag
Ba,Cr,Sr,Sn,Pb,Ni,Ti,Ag
Sr,Zn,Mn,Ni
Si,Sr,Ba,Pb,Cr,Ni,Sn
Cd,V,Ti,Sn,Pb,Sr,Ag
Ba,Pb,Cr,Sr,Ni,Sn,V,Ti
Mn,B,Ba,Zn,Cu,Pb,V,Sr,Ti,Sn , Ge
Mn,Ba,Cr,Sr,Sn,Pb,Ni,V,Ti,Ge
Cu,Sr,Mn,Zn,Pb,B,Cd,Cr,Ti,Ni,Ge
Mn,Pb,Ba,Cr,Sr,Sn,Ni,Cd,Ti,Ge
Sr,B,Ba,Mn,Zn,Cu,Pb,Fe,Cr
Ba,Cr,Sr,Sn,Pb,Ni,Br
Na,Sn,Fe,B,Ba,Cr,Sr,Pb,Ag
Si,Ba,Sr,Sn,Pb,Cr,Ni,Ag
%0.01’den az
OM = Orjinal hayvan yatağı maddesi; DL = Kalın altlık (36).
Mn,Al,Zn,Na,Cu,Si
Cu,Mn,Al,Zn,Fe,B
Mn,Al,Zn,B,Si
Cu,B,Mn,Al,Zn,Fe
B,Al,Sr
Cu,B,Mn,Al,Zn,Fe
Al,Si,Sr
Zn,Cu,B,Mn,Al
Fe,B,Sr,Cu
Cu,B,Mn,Zn,Fe
Ba,Al,Cu,Si
Cu,B,Mn,Al,Zn,Fe
Mg,Na, Mn, Cr,Ni,Ba,Cu,B
Zn, Al
Cu,Fe,Zn,B,Mn
-
Mg
Na,Mg
Al,Fe
Si,Na
Mg
Si
-
-
0,1–1%
Na
Mg
Na,Mg,Si
Si
Na,Mg
1–10%
Küldeki mineral içeriği
Tablo 19 Farklı hayvan altlığı maddelerine bağlı kalın altlıktaki mineral elementler
Tablo 20 Hayvan altlığı maddesinin altlığın vitamin içeriği (ppm) üzerine etkisi
Hayvan yatağı maddesi
Karoten
Tiamin Riboflavin
Niyasin
Vitamin E
Vitamin B12
Mısır koçanı
6.7
4.2
6.3
23.2
54.1
0.180
Mısır sapı ve yaprağı
3.8
5.1
7.7
22.9
23.7
0.060
Buğday sapı
6.5
3.8
8.9
17.6
83.7
0.270
Buğday samanı
3.2
4.1
7.6
21.9
69.6
0.210
Odun artığı (kozalak)
2.8
2.9
7.5
28.6
55.7
0.210
Turba+ saman + talaş
3.2
3.2
8.3
23.7
64.0
0.120
Kakako kabukları
4.8
1.9
8.1
36.4
67.5
0.060
Yer fısıtığı kabukları
3.6
6.3
6.3
28.9
63.5
0.210
Ay çiçeği kabukları
8.8
4.8
4.7
22.7
77.7
0.168
Şeker pancarı küspesi
10.6
6.9
9.2
32.4
71.8
0.132
Buğday kepeği
5.8
10.4
7.9
56.0
83.2
0.210
B vitamini karışım seviyeleri genellikle
kanatlı hayvan yeminde doğal veya
ilaveler olarak bulunan miktarlardan
daha yüksektir. Bu artışın bir kısmı B
vitamini içeriğinin önemli oranı sindirim
kanalında endojen sentez ürünü
olduğundan bağırsaklara ait biyo
sentezden kaynaklanır. Ancak önemli bir
diğer etken bireysel altlık türlerinin
fermantasyon şartlarında yatar: nem,
sıcaklık ve inorganik besin maddeleri,
idare ve besin maddesi (30). En büyük
artış orjinal yemdeki seviyenin 100
katından fazlası bulunan B12
vitamindedir. Bu artışın biyosentezden
geldiği Aktinomisetler ve altlıktaki diğer
B12 üreten mikroorganizmaların
izolasyonu ile gösterilir. B12 seviyesi
büyük oranda kolbalt ve siyanür tanecikli
ek altlık tarafından artırılabilir (31). b ve
g-tokoferoller, a izomerlere göre kalın
altlıkta yemden daha fazla oranda
bulunurlar (Tablo 21), çünkü kanatlılar
tarafından a izomerler diğerlerine göre
daha fazla metabolize edilip kullanılırlar.
Kaynak: (36).
69
Tablo 21 Broiler yemi ve kalın altlıkta tokoferol izomerleri
İzomerler
Yem
Kalın altlık
Test 1
Test 2
Test 1
Test 2
a - tokoferol
22
21
15
25
ß ve g - tokoferoller
47
29
75
85
1 : 2.1
1 : 1.4
1 : 5.0
1 : 3.4
Oran
Kaynak:(37).
1.1.2 Broyler altlığı
70
Broyler altlığı, %45-67'si saf protein,
%18-30'u ürik asit ve %12-17'si amonyak
olan yüksek protein içeriğinden dolayı en
değerli hayvan atığıdır. Küçük bir kısmı
keratin (%2-4) ve diğer N bileşenleri
tarafından temsil edilir. Diğer hayvan
atıklarına kıyasla broyler altlığının yem
enerjisi nispeten daha yüksektir.
Koyunlarla yapılan denemelerde
Fontenot ve arkadaşları (22), broyler
altlığı için bir TDN değerini %59.8 (kuru
olarak) olarak bildirmiştir; Drevjany ve
Müller (35) danalardaki (160-180 kg)
sindirim denemelerinde ortalama bir
TDN değerini %52(%46-61 arasında)
olduğunu farketmişler ve Morityus'da
(41, 47) son dönemde toplanan broyler
altlığına ait 13 örnekte geviş getiren
hayvanlar için hesaplanan TD değerinin
%62 ila %67 arasında olduğu
bulunmuştur. Bu yüksek değer, düşük
kül içerikli (7.614.1%) broyler altlığına
yüklenebilir.
Bireysel olarak ülkeler arasında göze
çarpan farklar vardır ve bunun çevreye,
kanatlı kümeslerinin idaresine ve altlığa
bağlı olduğu görülmektedir.
Broyler altlığı ABD'de yeniden kullanılır;
altlık genellikle birkaç sürüden gelirken
(üç veya daha fazla) bazı Avrupa
ülkelerinde ve Güneydoğu Asya'dan
gelen örnekler daima tek bir sürüden
gelmektedir.
Protein içeriğindeki değişiklik, belirgin
olarak hayvan altlığı seviyesi, yetiştirme
döneminde altlığın nem içeriği, sıcaklık
ve hayvan yatağı maddesinin pH'I ile
daha önceden ele alınan diğer birçok
faktör tarafından etkilenmektedir.
Dřevjaný ve Müller (35) tarafından
gerçekleştirilen bir deneyde altlıkta
bulunan lifin yaklaşık üçte birinin
dışkıdan ve üçte ikisinin de hayvan altlığı
maddesinden çıkarıldığı gösterilmiştir.
Yine bu araştırıcılara görre hayvan altlık
maddesi içeriğinin ham lif üzerine son
derece önemli bir etkisi vardır. Bu
yüzden örneğin, kütle dengesi
hesaplanırken, yer fıstığı kabuğu
(29.3%), mısır koçanı (29.2%) ve şeker
pancarı küspesi (26.4%) bazlı altlıklarda
en yüksek “kayıplar” lif üzerine olduğu
gözlemlenirken, daha az parçalanabilir
bazı maddelerde %1.8 (ayçiçeği
kabukları), %0.5 (kakao kabukları) ve
%8.9'luk (odun rendesi/talaşı) ham lif
kaybı sergilemiştir. Bu “kayıplar”,
kolayca parçalanabilir hayvan yatağı
maddelerinin yapısal karbonhidratlarının
bileşimindeki değişiklikler ve
dönüşümlere (örn. Ham liften NFE'ye)
bağlanmaktadır.
Farklı kaynaklı altlıkların kül içerikleri
toprak, kum ve kireç eklenerek
etkilenebilir fakat yeniden kullanılan
altlığın yüksek kül içeriği yalnızca kül
birikmesinin değil ayrıca bir dereceye
kadar da organik maddenin
mineralleşmesinin bir sonucudur.
Broyler altlığındaki kalsiyum yemden
gelir; P:Ca oranı genellikle 1:1.11.3'dür
ki bu broiler altlığına dayalı geviş getiren
hayvan yiyeceklerinde bu iki temel
unsurun iyi dengelenmiş olmasını sağlar.
Broyler altlığının kritik bileşenleri mikro
elementler, özellikle bakır'dır.
1.1.3 Yarka kanatlı altlığı
1.1.4 Yumurtacı kanatlı kümes altlığı
Yumurtacı altlığında hayvan altlığı
maddesinin dışkı miktarına oranı broyler
altlığından bir miktar daha yüksektir, bu
sebeple daha fazla lif ve diğer
sindirilemeyen maddeler bu atıkta
kaçınılmaz olarak birikir. Kaba proteinin
genel seviyesi (% 16-22), ürik asit ihtiva
eden kaba protein bileşenleri yaklaşık %
55, proteine bağlı proteinler %36 ve
amonyaklı protein %9'dur. Eter atığı,
genellikle önemli ölçüde solvent atıklı
öğütülmüş yan ürün içeren yumurtacı
yeminin farklı bileşiminden ötürü
genellikle %1.1 ila 1.8 arasında değişir
Yarka kanatlı altlıklarının besin değerleri
önemli ölçüde düşüktür çünkü yarkalar
broylerlerden daha düşük yoğunlukta
yetiştirilir ve genellikle daha fazla hayvan
altlığı kullanılır. Buna ek olarak protein
seviyesi daha düşüktür, ayrıca gelişim
yemlerinde, yarkaların yem tüketimini
kısıtlamak için ham lifi ve
sindirilemeyenleri yüksek tasarlanmıştır.
Bu nedenler ötürü yarkalar tarafından
üretilen dışkı atığı ve dolayısıyla altlık
broylerinkinden daha düşük kalitededir.
71
Tablo 22 Broyler altlığı: besin bileşimi
Müller
Bileşim
72
Nem %
Kuru madde birleşimi
N × 6.25%
Saf protein %
Sindirilebilir protein %
Alanin %
Arjinin %
Aspartik asit %
Glutamik asit %
Prolin %
Glisin %
Histitin %
İzolösin %
Lösin %
Lizin%
Metiyonin %
Sistin %
Fenilalanin %
Tirozin %
Serin %
Treonin %
Valin %
Ham lif %
Eter atığı %
NFE %
Kül %
Ca %
P%
Na %
K%
Cu ppm
Fe ppm
Zn ppm
Mg %
Mn ppm
B ppm
Al ppm
Lignin %
Toplam enerji Mcal/kg
Sindirilebilir enerji Mcal/kg
Metabolize olabilir enerji
Mcal/kg
TDN
Çekoslavakya G.doğu Asya Marityus
1968c
1975a
1978
13.6
19.6
22.3
Bhattacharya
ve Taylor
1975
Blair
1975
15.3
15.5
25.5
14.9
18.6
25.2
2.70
29.6
17.0
1.30
0.90
0.60
2.40
100
138
99
34
-
17.4
6.9
24.5
2.80
33.4
21.9
2.50
1.60
0.30
2.40
72
0.33
-
28.3
17.1
21.2
23.5
2.10
33.6
12.5
2.10
1.70
0.40
1.90
312
388
173
0.41
275
5.40
-
31.3
16.7
23.3
0.88
0.51
1.22
2.19
0.93
2.14
0.24
0.64
1.00
0.57
0.13
0.09
0.54
0.33
0.57
0.57
0.82
16.8
3.3
29.53
15.0
2.37
1.80
0.54
1.78
98
451
235
0.44
225
38
284
3.25
2.44
25.3
16.6
0.8
0.43
1.15
1.81
2.55
0.2
0.58
0.92
0.49
0.13
0.14
0.49
0.32
0.53
0.52
0.74
18.65
2.3
27.1
14.1
2.5
1.6
0.42
1.77
23
343
0.35
8.04
-
-
-
-
2.18
-
54.0
-
68.9
72.5
-
Tablo 23 Yarka kanatlılardan gelen altlığın bileşimi
Ülke
Numune sayısı
Nem
Çekoslavakya
Endonezya
Malezya
Singapur
15
5
26
9
28.9
21.2
22.7
19.3
Ham protein
%
16.3
19.7
18.2
14.6
Eter atığı
%
0.7
0.3
0.5
0.5
Ham lif
%
22.6
24.5
26.3
23.7
Kül
%
13.5
19.8
21.6
18.9
Ca
%
1.4
2.9
2.2
1.7
P
%
1.1
1.8
1.4
1.2
K
%
2.9
2.7
2.6
3.1
Kaynak: yayınlanmamış veri (36).
Yumurtacı tavuk altlığının besin değeri
büyük oranda değişebilir, ortalama
değerler oluşturulması neredeyse
imkansızdır. Altlığın yem olarak
kullanılmadan once analiz edilmesi
daima gereklidir.
1.2.Kanatlı Hayvan Kafes Gübresi
Kurutulmuş kanatlı gübresi için geçici
standart şu şekilde oluşturulmuştur:
“Kurutulmuş Kanatlı Atığı (KKA), ilaç
almayan ticari yumurtacı veya broyler
sürülerinden toplanan taze dışkılardan
oluşan bir üründür. %15'lik bir nem
içeriğine kadar termal olarak
kurutulacaktır. Zararlı seviyede hiçbir
madde içermeyecektir. Tel, cam, vb. gibi
yabancı maddelerden arınmış olacaktır.
Ürün, minimum protein yüzdesi,
minimum yağ ve lif yüzdesini gösterecek
şekilde etiketlenecektir. Koyun, kuzu,
sığır ve süt ineği, broyler ve yumurtacı
tavuk yemlerinde bir katkı maddesi
olarak kullanılabilir. Broyler ve yumurtacı
yemleri sırasıyla %20 ve %25 KKA'la
sınırlanacaktır.”
Her kanatlı bir kilogram yumurta için, 4
kg taze gübre veya 1 kg kuru gübre
üretir.
Birçok araştırmacı (54, 17, 53, 57),
gübre miktarının kanatlının cinsi ve canlı
ağırlığı, toplama zamanı, yemin bileşimi,
besin seviyesi, yem tüketimi, iklim ve
diğer faktörlere göre değiştiğini
belirtmiştir. Farklı cinsler tarafından
üretilen gübre miktarı çalışmasının
sonuçları Tablo 24'te verilmiştir.
Gerçekte, organik maddenin hızlı
çürümesinden kaynaklanan kayıplardan
dolayı toplanabilir gübre miktarları çok
düşüktür (%55-65).
Yumurtacı kümes altlığındaki ham lif,
kullanılan hayvan yatağı maddesinin
miktarı ve genel idare ile önemli ölçüde
değişir; ortalaması yaklaşık %20.6'dır.
Kül %26 ila 32 arasında değişir.
Kalsiyum seviyesi her zaman yüksek
iken (yaklaşık %6) fosfor seviyesi
nispeten düşüktür (1.8 -2.4%).
73
Tablo 24 Çeşitli cinsler tarafından üretilen tavuk gübresi miktarı
Taze Gübre
Cins
Kuru Gübre
günlük
(g)
yıllık
(kg)
günlük
(g)
yıllık
(kg)
White Leghorn
173
63
43
15.8
Rhode Island Red
182
66
46
16.6
New Hampshire
173
63
43
15.8
Barred Plymouth Rock
177
65
44
16.1
Ortalama :
177
65
44
16.1
Kaynak: (50).
Tablo 25 Depolama esnasında kuru kanatlı hayvan gübresindeki organik madde ve
diğer kritik besin maddelerinin tahmini kayıpları
Bileşenler
(%)
74
Kanatlı gübresi toplanması
Günlük
Haftalık
Aylık
3 aylık
Ham protein
28
25
27
25
Saf protein (Barnstein)
12
11
8
8
Kül
25
27
31
35
Organik madde
75
73
69
65
Ilgili kütle dengesi
100
91
74
64
Kaynak: (46).
Flegal ve arkadaşları (20) tarafından bildirilen taze yumurtacı gübresindeki nitrojen kayıpları
aşağıdaki gibidir:
Tablo 26 Taze yumurtacı gübresindeki nitrojen kayıpları
Depolama
dönemi (gün)
Ham protein
(% Kuru)
Depolama
dönemi (gün)
Ham protein
(% Kuru)
7
30.3
56
20.4
14
32.9
63
24.9
21
31.2
70
23.5
28
30.2
77
21.2
35
27.4
84
22.4
42
25.7
91
19.9
49
25.0
98
18.3
CO (NH2)2 + 2H2O " (NH4)2 CO3 "
2NH3 + CO2 + H2O
Kanatlı gübresinde organik N kayıplarını
engellemek için iki olanaktan biri nemi
azaltmak (tahta suntalar, hava
hareketleri) diğeri de serbest amonyak
ile etkileşecek kimyasalları kullanmaktır.
Bu bağlamda tek süperfosfat veya
fosforik asitin uygulanması başarılı bir
şekilde denenmiştir (36). Kimyasal
kontrol ayrıca diğer mineral asitler
(H2SO4, HCI) ve bakteriyel faaliyeti
engelleyen formalin ile elde edilebilir.
Taze kanatlı gübresinin hızla artan,
oldukça düşük amonyaklı nitrojen içeriği
vardır. Nem ve sıcaklık yukarda da
bahsedildiği gibi taze gübrenin hızlı
çürümesine katkıda bulunan ana
etkenler olarak görünmektedir.
Depolama sıcaklığının dışkıdaki
amonyak miktarı üzerine güçlü etkisi
olduğu bildirilmiştir (13), miktarlar
depolama süresi ile artmaktadır. Tablo
25'te özetlenen bunların sonuçları, 3½
saat içinde amonyakta toplama
zamanındaki miktardan altı kat daha
fazla artış olduğunu göstermektedir.
Kritik noktadaki numunenin gerçekte
atılımdan sonra 30 dakika (numuneyi
almak ve hazırlamak için gereken
zaman) işlendiğini ve değişikliklerin daha
da önceden gerçekleşmiş olmasının
oldukça mümkün olduğunu belirtmek
uygundur.
Kanatlı hayvan gübresi tek kalitede olan
bir ürün değildir. Ham proteinin
genellikle yaklaşık %30 olarak
hesaplanmasına rağmen, bu %40'dan
%18'e kadar değişebilir. Bu yaklaşık %37
45 saf protein, %28 55 ürik asit, %8 15
amonyak, %3 10 üre, keratin ve diğer
nitrojenli bileşimler tarafından temsil
edilir. Yumurtacı yemindeki protein
kaynağı, N bölümlerinin oranını etkiler;
ana protein kaynağı olarak balık unu, az
Gübrenin daha sık olarak toplanması
organik madde, ham protein ve diğer
değerli besinlerin kayıplarını azaltır. Nem
ve yüksek ısı, ürik asitten organik N'nin
ve üreden, nitrojenin inorganik
bileşenlerine enzimatik parçalanmasını
hızlandıran ana etkenlerdir:
75
Tablo 27 Tavuk dışkı örnekleri bileşiminin amonyak içeriği
Dışkı örneğinin havaya
maruz kalması (saat)
Amonyak içeriği (%)
0
0.0310
1½
0.0601
2
0.0314
3½
0.2023
4
0.1415
4½
0.1267
5
0.1739
Kaynak: (13).
yağlı süt tozuna kıyasla gübrede %31
daha az ürik asit fakat %6 daha fazla saf
protein üretir (57).
76
Yüksek değerli bir yem gübrede zengin
nitrojen ve mineraller sağlarken düşük
değerli yem, gübrede yüksek lif içeriği ile
sonuçlanır. Moran and Evans (28),
yumurtacı tavukları ham protein (%18'e
14), metabolize edilebilir enerji (2.75'e
2.4 Mcal/kg), kalsiyum (%3.5'e 3.25) ve
fosfor (%0.55'e 0.50) oranında değişen
yemler ile beslemişler, gübrenin ürik asit
içeriğini, yüksek protein-enerjili yemlerle
beslenen tavuklarda düşük değerli
yemlerle beslenenlerden yaklaşık üç kat
daha fazla (4.254.56%'e karşı 1.692.1%)
bulmuşlardır. Diğer nitrojenli içeriklere
bakıldığında (çözülebilir NPN, NH3)
yüksek ve düşük değerli yem arasında
yüksek seviyelilerde normal değerler
arasında çok az farklar bulmuşlardır.
Kurutulmuş yumurtacı kanatlı gübresinin
biyolojik protein mevcudiyeti Polin ve
Chee (51) tarafından araştırılmış, kanatlı
gübresinde mevcut olan saf proteinin
kimyasal olarak bir değerlendirmesine
ait olan kimyasal ve biyolojik belirleyiciler
arasında bir ilişki bulmuşlardır.
Henning ve arkadaşları (23), koyunlar
üzerinde yaptığı sindirilebilirlik
denemesinde, %38.241.15 ham protein
içeren broyler gübresi ile %30.7 ham
protein içeren piliç gübresini test etmiş
ve sonuçları şu şekilde bulmuşlardır:
Tablo 28 Koyunlar üzerindeki sidirilebilirlik denemelerinde broyler gübresi ve
piliç gübresinde test edilen parametre değerleri
Piliç gübresi
(%)
Broyler gübresi
(%)
Organik madde
69.4
76.0
Enerji (Yem birim-sığır)1
70.4
76.4
Ham protein
84.3
82.3
Sindirilebilirprotein
26.0
33.0
Yem birimi (sığır)1
42.1
47.0
Protein /enerji faktörü
62.0
69.5
Parametre
Sindirim faktörleri:
Besin içeriği:
1 Alman yem enerji birimi.
Yumurtacı kanatlı gübresinin amino asit
bileşimi birçok araştırıcı tarafından
inclenmiştir. Flegal ve arkadaşları (19)
tarafından elde edilen sonuçlar (Tablo
29)'da verilmiş, yumurtacı gübresinin
oldukça önemli bir amino asit (sistin)
kaynağı olduğunu fakat esas olarak atık
NPN'i ve gerekli olmayan amino asitleri
yüksek olduğundan monogastriklerden
ziyade geviş getiren hayvanlar için büyük
besleme potansiyeline sahip olduğu
bulunmuştur.
Sonuçlar ikna edici ölçüde her iki dışkı
atığının geleneksel protein yemlerine
kıyasla yüksek protein değerleri
olduğunu göstermiştir.
77
Tablo 29 Kurutulmuş yumurtacı atığı (kya): amino asit bileşimi
Ham protein
(%)
Saf protein
(%)
Alanin
4.38
9.73
Arjinin
1.93
4.27
Aspartik asit
4.38
9.73
Sistin
4.51
10.00
Glutamik asit
6.35
14.09
Glisin
3.40
7.54
Histidin
.82
1.82
İzolösin
2.05
4.54
Lösin
3.32
7.36
Lisin
2.01
4.45
Metiyonin
.37
.82
Fenilalanin
1.84
4.09
Prolin
2.21
4.91
Serin
2.13
4.73
Treonin
2.05
4.54
Tirozin
1.07
2.36
Valin
2.58
5.73
Amino asit
Kaynak: (19).
78
EK-2: Kompostlama İçin
Rehber
Bu hesaplamayı tamamlayarak altlığın C
içeriğinin tahmini bir hesaplaması elde
edilebilir. Örneğin: Kül = 29.8%.
Burada yer alan kümes içi altlık
kompostlama işlemi Missisipi kanatlı
hayvan kümeslerindeki araştırma
deneyimlerine dayalıdır. Altlık geri
dönüşümünün başlangıcında kanatlı
sanayisine yardımcı olması amacı
güdülmüştür. Kümes içi
kompostlamada kaçınılması gereken
önemli konular vardır. Deneyimin
gerçekten çok önemlidir. Kompostlama
sırasında yapılan hatalar bu bölüm
boyunca ele alınmıştır. Aşağıda yer alan
bilgilerde tarif edilen uygulama
deneyimleri, işletmelere kendi
barınakları ve idari planları içerisinde her
değişkenin ne kadarını tahmin
edebilecekleri konusunda bazı genel
fikirler verecektir.
C = 100 - (29.8) = 39%
1.8
Bu araştırma esnasındaki deneyim,
çoğu kümes içindeki altlığın C içeriğinin
%35 ila 45 arasında ve ortalama yaklaşık
%39 olduğunu göstermiştir.
2.3.Nitrojenin belirlenmesi
Altlığın ham proteinin yanında Nitrojen
içeriğininde belirlenmesi gerekir.
Nitrojen, Kjeldahl analizi ile kolaylıkla
belirlenebilir.
Araştırmalar altlığın N içeriğini birçok
faktörün etkilediğini göstermiştir:
1.Son boşaltmadan sonraki sürü sayısı
2.1.Altlık miktarının belirlenmesi
2.2.Karbon(C) miktarının belirlenmesi
Bu şartlar altındaki çoğu altlığın yüksek
kül değerinin olmasından dolayı
kompostlama öncesi altlığın karbon-C
içeriğini artırmak için taze altlığın
eklenmesi gerecektir.
Altlığın C içeriğini hesaplanmak için
öncelikle kül içeriği belirlenmelidir. Kül
içeriği altlığın kapalı bir fırında
yakılmasının tamamlanmasıyla belirlenir.
Kalan kül altlığın mineral içeriğidir.
2.Sürüler arası kendi kendine yüklemeli
kullanım (Kek yöntemi)
3.Altlık nem içeriği
Broyler kümesleri içindeki altlığın N
içeriği kompostlama çalışmalarında
%3.2 ila 3.9 arasında ve ortalaması
yaklaşık %3.6 olarak çıkmıştır.
2.4.C:N oranının belirlenmesi
Düzgün kompostlama için C:N oranı
son derece önemlidir. Ortalamalar
yukarıda verildiği gibi alınırsa 10.83'lük
bir oran hesaplanır:
39 ÷ 3.6 = 10.83
Böyle düşük bir C:N oranı düzgün
şekilde kompostlanmayacaktır. Düzgün
kompostlama için 15 ile 25 arasında bir
C:N oranı gereklidir.
Kompostlama C:N oranı yükseltilmeden
yapılmaya çalışılırsa orataya istenmeyen
birçok sonuç çıkacaktır:
Kümesteki altlığın miktarını belirleyin.
Normalde 5-7 arası sürünün olduğu bir
kümes kuru madde bazlı olarak belirtilen
yaklaşık 70 ila 80 tonluk altlık
içerecektir. Altlığın ölçülen bir kısmının
tartılması kümes içindeki altlığın
miktarının daha iyi tahmin edilmesine
yardımcı olacaktır. Bütün hesaplamalar
ve analizler kuru madde üzerine dayalı
olarak yapılmalıdır. Bu sebeple hızlı ve
güvenilir bir nem okuma ile nem
belirlemeleri yapılmalıdır.
C = 100 - (Kül %)
1.8
79
1.Altlık, kompostlama sırasında büyük
miktarlarda amonyağı dışarıya atacaktır.
2.Yüksek kompostlama sıcaklıklarına
ulaşılmayacaktır (650C).
3.Kütle yapışkan olabilir ve çok daha az
etkili olan oksijensiz sindirime geri
dönebilir.
4.Gelecek sürü sırasında son ürün çabuk
bir şekilde kek haline gelebilir.
5.Gelecek sürü sırasında amonyak
seviyesi yüksek olacaktır.
C:N oranı en az 15:1'e yükseltilmelidir.
Bunu yapmak için biriken maddenin
(talaş, odun rendesi) C, N ve nemi
belirlenmelidir. Biriken maddenin N
içeriğinin göz ardı edilebileceği
varsayılabilir. Taze altlığın kül içeriği %1.5
ila 4 arasında değişir ve ortalaması
yaklaşık %3.5'tir.
Bu sebeple biriken maddenin C değeri
şu şekilde olacaktır:
C = 100 - 3.5 = 53.6%
1.8
80
Kümesteki C oranını en az 15'e
yükseltmek için bu C içeriği ile ne kadar
kuru madde gerekir? Bu aşağıdaki gibi
hesaplanır:
Kullanılmış altlık: 80 ton kuru madde
C içeriği: %39, N içeriği: %3.6
15 x 5,760 lb = 86,400 lb C gerekir
62,400 lb C kümeste zaten
bulunduğundan,
86,400 lb C gereklidir
- 62,400 lb C mevcuttur
24,000 lb C eklenmelidir
C kaynağı %53.6'dır. Bu yüzden;
24,000 lb C gerekli ÷ 0.536 = 44,776
lb
veya
22.4 ton altlık eklenmelidir (kuru madde
olarak).
Not: bütün bu hesaplamaların kuru
maddeye dayalı olarak yapıldığı
hatırlanmalıdır. %50 nemli 12 tonluk bir
talaş alımı yalnızca 6 tonluk kuru madde
demektir. Eğer talaş bu nem içeriği ile
kullanılırsa, o zaman düzgün
kompostlama için kütlenin C içeriğini
yeterli ölçüde artırmak için dört araç
yüküne daha ihtiyaç duyulacaktır. Bir
araç yükü taze odun rendesi talaş kadar
ağır gelmez, ancak nem içeriği çok daha
düşüktür ve kuru madde miktarı hemen
aynıdır.
2.5.Suyun belirlenmesi
Yığma öncesinde kütleye eklenen son
madde sudur. Kompostlama kütlesinin
su içeriği düzgün biçimde olmazsa
istenmeyen etkenler meydana gelebilir.
Çok az su:
80 ton x .036 = 2.88 ton veya 5,760 lb
of N
80 ton x .39 = 31.2 ton veya 62,400 lb
of C
1. Düzgün kompostlama için gereken ısı
(600-650C) birinci aşamada elde
edilemeyebilir (Şema 4).
En az 15 kat Niçeriği gereklidir, bu
yüzden:
2. İkinci aşama kompostlama ısıları
büyük hayal kırıklığı olacaktır (Şema 5).
3. Isı artışı ve korunması kısalacaktır.
4. Sonraki sürüde amonyak seviyeleri
yüksek olacaktır.
Çok fazla su:
1. Kütle yığılabilir ve oksijenli şartlar
durabilir.
2. İşlemin oksijensiz şartlara dönüşmesi
durumunda işlem devam edecek ve
komposlama ısısı elde edilecektir; ancak
işlem daha uzun sürecektir.
3.Üzerine döktükten sonraki birleştirilmiş
toplamlar
Kuru madde: 104 ton
Nem: 58 ton
Toplam: 162 ton
4.İstenilen %45'lik nem içeriğine
ulaşmak için aşağıdaki hesaplamalar
gerekli olacaktır. %45 nemde toplam
kuru altlık ağırlığı veya %55 kuru madde:
104 ton D.M. ÷ 0.55 = 189 ton
3. Kompostlamadan sonra kümesin
durumu ıslak ve idaresi güç olacaktır.
Civciv yerleştirmeden önce altlığın etkili
şekilde kurutulması için günler geçmesi
gerekecektir.
4. Sonraki sürüde amonyak seviyeleri
yüksek olacaktır.
Düzgün kompostlama için %45'lik bir
nem seviyesinin olması tavsiye edilir.
Çok fazla veya çok az nemle ilgili
problemlerin çoğu bu nem içeriğine
yakın dönüştürülerek problemlerden
kaçınılabilinir.
1.İlk olarak kümesteki kuru madde
miktarını hesaplayın.
Toplam altlık ağırlığı: 104 ton
Nem: 30% veya 34 ton
Kuru madde: 70% veya 80 ton
2.Üzerine dört yük talaş dökün
Toplam üzerine dökülen ağırlık: 48 ton
Nem: 50% veya 24 ton
Kuru madde: 50% veya 24 ton
Suyun eklenmesi nasıl hesaplanır ?
81
Şema 4. Safha-I esnasında düzgün kompostlamaya ait sıcaklıkları gösteren kanatlı altlığının
bir yığınına ait kesit. Yığın 3 metre genişliğinde ve 1 metre derinliğindedir.
82
Bilgi için Mississippi State University, [email protected] (1998)
Bilgi için Mississippi State University, [email protected] (1998)
Şema 5. Safha-II esnasında düzgün kompostlamaya ait sıcaklıkları gösteren kanatlı
altlığının bir yığınına ait kesit. Yığın 3 metre genişliğinde ve 1 metre derinliğindedir.
83
5.Toplam gereken su ilavesi:
189 ton - 162 ton = 27 ton su
6.Kaç galon su gerekli?
27 ton x 2,000 lb/ton = 54,000 lb su
54,000 lb ÷ 8.333 lb/gal = 6,480 galon
su gereklidir
Bu örnekte gerekli olan su miktarı
normalde gerekenden biraz daha
yüksektir. Ancak 5000 galonu aşan (1820 m3) su gereksimi olabilir.
Suyun eklenmesi
Basit olarak yüzeye dökmek yerine su
altlık içine spreylenmelidir. Bu aşağıda
belirtilen faydaları sağlar:
1.Kaygan bir pislik oluşmasını engeller.
2.Su altlığı daha kolay ıslatır.
3.Yığma öncesi suyun buharlaşarak
kaybı azatılır.
Yığma önerileri
Yığın oluşturma işleminde birkaç basit
kural izlenmelidir.
1.Bütün altlığı biraraya toplayıp
birleştirin.
84
2.Kütle olarak birleştirilmeden once
bütün altlıktaki topaklanmalar
dağıtılmalıdır.
3.Altlık kütleye kabarık bir durumda
katılmalıdır, yani yığını asla
topaklanmamalıdır.
4.Eski ve üste konulan altlık tamemen
karıştırılmalıdır.
5.60 cm'in altındaki yığınlar iyi olmazlar
çünkü “kritik kütleleri” yoktur.
6.120 cm' nin üzeri yükseklikteki yığınlar
topaklanmaya meyillidirler ve oksijensiz
durumlara sebep olurlar.
7.75 -120 cm derinliğindeki yığınlar
ideal olarak görünmektedir. .
2.6.Kompostlama önerileri
Kompostlama işlemi iki aşamayı kapsar
ve başarılı olması için düzgün bir idareyi
gerektirir.
1.Sıcaklığı korumak için kümesin
tamamen kapatılmasına gerek yoktur.
Bir kompost kütlesi kendinden
yalıtımlıdır.
2.Kompostlama maddeleri amonyak,
karbondioksit, karbonmonoksit ve
metan gazı üretirler. Bu yüzden
havalandırılmamış veya açılmamış bir
kümese girmek tehlikeli olabilir.
3.Kütlenin merkezinde birkaç noktadan
sıcaklıklar günlük olarak kaydedilmelidir
(Şema 4 ve 5).
4.Birinci aşamadaki kompost yığının
merkez sıcaklığı 570C'ın altına düştüğü
zaman çevrilmelidir. Bu, 5 ila 6 gün
sürer.
5.1. aşamadaki kompost 2. aşamadan
önce bölünürse bütün kütle
bozulmalıdır.
6.2. aşamada kompostun karıştırılması
ve yeniden birleştirilmesi düzgün
kompostlama ve tam bir ısıtma için
gereklidir.
7.2. aşamaya başlamak için yığma
talimatlarını izlenmelidir.
8.2. aşama çok hızlı ısınmalıdır ve 24
saat içinde merkez ısısı yaklaşık 650C
olmalıdır. Eğer bu gerçekleşmezse
Karbon ya da nem seviyesi çok
düşüktür. Bunun bu aşamada
düzeltilmesi neredeyse imkansızdır.
İlerlyen üç gün boyunca işlemi izleyin.
Eğer sıcaklıklar 600C'ın üzerine çıkmazsa
altlığı yaymayı ve bir sonraki sürü için
hazırlama düşünülmelidir.
9.Düzgün bir şekilde tepki veren 2.
Aşamadaki kompost 6 gün boyunca
dokunulmadan bırakılmalıdır. Bu arada
yığını yayın ve altlığın kurumasını
sağlayın. Altlıkta humus kokusu
olacaktır.
10.Kurumayı kolaylaştırmak için biraz
karıştırmak gerekebilir.
11.Hacmin kümese eklenmiş olduğu ve
zamanla kümeste daha sabit derinlikte
bir altlık sağlamak için birazının
alınmasının gerekebileceği dikkate
alınmalıdır.
12.Kompostlanan altlığın suni gübre
olarak kullanımı ham altlığın suni gübre
için kullanılmasından çevresel açıdan
çok daha uygundur.
EK-2.1: Kompostlama İşlemi, (11)
Kontrollü şartlar altında kompostlama iki
temel aşamada gerçekleştirilir:
1. Aktif aşama ve 2. İyileştirme aşaması
(Şema 4)
İyileştirme aşamasında mikrobiyel
faaliyet yavaşlar ve işlem tamamlanmaya
yaklaştığında madde ortam sıcaklığına
yakın olur. Biten kompost, humusun
çoğu özelliğini ve toprağın organik
kısmını alır. Madde, hacim olarak %20
ila 60, nem içeriğinde %40 civarı ve
ağırlık %50 kadar azalacaktır.
Kompostlama da kilit zorluklardan birisi
mümkün olduğunca fazla nitrojeni
tutmaktır. Kompostlama sera etkisine
katkıda bulunabilir çünkü karbondioksit
(CO2), metan (NH4) ve azot oksit (NO2)
kompostlama sırasında atmosfere
salınacaktır.
Aktif kompostlama aşamasında
mikroorganizmalar gübredeki organik
maddelerle beslenirlerken oksijen (O2)
tüketirler ve ısı, karbondioksit (CO2) ve
su buharı üretirler. Bu aşama sırasında
parçalanabilir organik maddenin çoğu
çürür. Organizmalar için doğru sıcaklık,
oksijen ve nemin sağlanması için bir
idare planı gerekir. Sıcaklık, nem içeriği
ve oksijen seviyelerinin test edilmesi,
çevirme, hava verme veya nem ekleme
gibi kompostlama faaliyetleri üzerinde
karar vermeye yardımcı olabilir. Nem
içeriği için dakikalık ya da gecelik
sıcaklık ve oksijene dair hızlı geri bildirim
veren bu testler, yerinde oldukça basit
şekilde gerçekleştirilebilir.
Şema 6. Geleneksel kompostlama işlemi için madde akışı.
85
Sonuçlar
Büyük hacimli ve yüksek yoğunluklu
kanatlı hayvan üretimlerinde çok büyük
miktarlarda kanatlı gübresi üretiminin
olması kaçınılmazdır. Kanatlı hayvan
gübresi, özellikle kanatlı besin
maddelerinin büyük bölümünün
gübrede hayvan proteini olmadan son
bulduğu düşünüldüğünde sanayi için
değerli bir yan üründür.
Kanatlı gübresinin nitrojen, fosfor ve
potasyum seviyeleriyle kimyasal bileşimi
onu suni gübre veya yem maddesi
olarak çok uygun hale getirmektedir.
Kanatlı gübresinin işlenmesi düzgün
şekilde planlanmaz ve idare edilmezse
bu besin zenginliği ne yazık ki ayrıca
toprak ve su kirliliğine de yol açabilir.
86
Kanatlı gübresinin ele almanın birçok
yolu bulunmaktadır. Bunlar, sıvı ve kuru
ele alma sistemleri olarak değişir. Gübre
ele alma yöntemlerinin hepsinin özünde
güçlü ve zayıf yanları vardır. Her kanatlı
işletmesi farklı olduğundan her işletme
kendi ihtiyaçları için en uygun olan ele
alma sitemini kullanacaktır. Çevresel
açıdan daha uygun veya maliyet etkiliği
olan belli bir sistemin, bütün durumlarda
kullanılmasının uygun olacağı anlamına
gelmez. Çok farklı olmalarına rağmen
bütün kanatlı gübresi ele alma
sistemlerinin ortak bir özelliği vardır.
Hepsi kanatlı gübresinin ele alınabileceği
uygun bir sistem sağlamaya yöneliktir.
Kanatlı gübresinin ele alınmasında
olduğu gibi kanatlı gübresini işlemenin
de birçok yolu vardır. Ayrıca bunlar da
sıvı ve kuru işleme sistemleri ile oksijenli
ve oksijensiz işleme sistemleri olarak
değişirler. Yine, bütün bu sistemlerinde
kendilerine göre avantajları ve
dezavantajları vardır. Belli bir sistem, bir
işletme için uygun olabilir ancak başka
bir işletme için hiç uygun olmayabilir.
Bütün bu sistemler, farklı yollarla ortak
hedef olan kanatlı gübresinin işlenmesini
sağlar.
Kanatlı gübresinin idaresine ilişkin
mevzuat ve talimatnameler hem ülkesel
olarak hem de il düzeyinde idare edilir.
Bu kanunlar muhtemel kirlilik etkileri ve
kanatlı gübresinin işlenmesiyle ilgili
olabilecek problemler hakkında çok
hassastır. Çoğu ilin, kanatlı gübre
üretimi ve işlemesine ilişkin kendi yasal
politikalarını belirlemek için basit olarak
sağduyu ve iyi planlanmış bir idari
uygulamayı kullandıklarını belirtmek
gerçekten zordur.
Kanatlı gübresinin kimyasal
bileşiminden dolayı suni gübre veya yem
maddesi olarak kullanılması idealdir.
Suni gübre katı veya sıvı halde olabilir.
Kanatlı gübresi, birçok yolla hayvanların
hoşuna gideceği yem maddesi olarak
işlenebilir. Kanatlı gübre idaresinin diğer
tüm yönler gibi kanatlı gübresinin suni
gübre veya yem maddesi olarak
kullanılmasının da avantajları ve
dezavantajları vardır. Aşırı miktarda suni
gübre uygulamasının kirliliğe neden
olabileceği gibi düzgün şekilde
işlenmemiş kanatlı gübresi de hayvan
beslemede, hayvanlara zararlı olabilecek
hastalık ve patojenleride taşıyabilir.
Bu genel özet tarım sisteminin daha
geniş kapsamı içerisinde kanatlı hayvan
gübresi konusunun temel bir genel
bakışını sağlamıştır. Kanatlı gübre
idaresinin tamamlayıcı bazı parçalarıyla
ilgili ele alınan bütün sistemlerin kendine
ait güçlü ve zayıf yanları olduğunun altı
çizilmelidir. Her işletme kendi planlanmış
idare tasarısı için en uygun sistemin
hangisi olduğunu seçmeden önce
birçok faktörü dikkate almalıdır.
EK-3 Çevresel Kontrol
Listesi
Bu kontrol listesi bir yönlendirme olarak
kullanılmalıdır.
Yeterli ölçüde hazırlığın yapılması
durumunda çoğu öğenin detaylı olarak
dikkate alınması gerekmeyecektir.
Yerel bilgiye sahip olanlar dahil uzman
ekipte uygun uzmanların kullanılması
birçok öğenin değerlendirilmesini
hızlandıracaktır.
“İşlemsel” altında gruplandırılanlar daha
sonradan değerlendirilebilirken,
“Değerlendirme” altında gruplandırılan
öğeler erken değerlendirmeyi
gerektirmektedir.
3.1.Atıklar
Genel Değerlendirme
Bu madde için atma/yok etme/ele
alma uygulamaları dışında faydalı bir
yeniden kullanımı var mıdır?
Bu faaliyet için ne tür atık
minimizasyonu ve idaresi planları
elverişlidir?
Muhtemel bütün atıklar nelerdir? Nasıl
sınıflandırılabilirler ve atılabilirler?
Hastalık organizması tarafından
meydana getirilen biyolojik tehlikeler
nelerdir?
Etkenin inaktif hale getirilmesi için ne
tür önlemler kullanılabilir?
Alan Değerlendirme
Önerilen ele alma/işleme alanı
neresidir?
Alanın genel topografik, jeolojik ve
Seçilen bu idare sisteminin düzgün
şekilde planlanması ve sürdürülmesi
durumunda, hem etkili hem de çevresel
açıdan uygun olan sürdürülebilir bir
tarım sisteminin güçlü bir bütünleyici
parçası haline gelebilir. Önceleri atık bir
ürün olarak görülen kanatlı gübresinin,
çevreyi korurken aynı zamanda sürekli
olarak büyüyen tarım endüstrisinde
önemli bir çark olarak etkili biçimde
idare edilebileceğinin görülmesi
sevindiricidir.
hidrolojik özellikleri nelerdir?
87
Yerleşik nüfus merkezleri nerelerdedir?
Ne kadar uzaklıktadırlar ve hakim olan
rüzgarlar gidişi hangi yöndedir?
Çevresel hassasiyeti olan veya korunan
bir alanda mı bulunuyor?
Bu alanın kullanımı yasal bir belge,
planlama dokümanı, bildirim, anlaşma
veya diğer bir araç tarafından
kısıtlanıyor veya engelleniyor mu?
Bu faaliyet için gerekli çevresel ve
planlama onayları elde edilebilir mi?
Alanın daha önceki arazi olarak
kullanımları nelerdir?
Alan potansiyel olarak kontamine
olmuş mu? Öyle ise riskin önlenmesi,
bu ne ile ve nasıl sağlanabilir?
Faaliyet, alanın kontaminasyonuna yol
açar mı?
Bu tür bir faaliyetin onaylanması için
çevresel bir etki bildirimi talep edilmesi
durumunda gerekli bilgi mevcut mu?
Su yaşamı dahil yerel ekosistem veya
diğer yaban hayatı için mevcut riskler
nelerdir?
Bu faaliyetin varlığı, alanın gelecekte
88
devamlı olarak kullanımına karşı bir
etki teşkil edebilir mi?
Önerilen faaliyete ilişkin komşulara ve
ilgili kişilere danışılarak ne tür bir işlem
planlandı?
Faaliyet durduktan sonra alanda ne tür
yeniden düzenleme planlarına ihtiyaç
vardır?
Alanın geleceği üzerine bu faaliyetin ne
Operasyonel Değerlendirme
Ne tür koku/hava kirliliği azaltıcı
uygulamalara gerek vardır ve/veya
yerine getirilmiştir?
Ne tür gürültü ve titreşim azaltıcı
tedbirlere gerek vardır ve/veya yerine
getirilmiştir?
Ne tür toz azaltıcı tedbirlere gerek
vardır ve/veya yerine getirilmiştir?
Alan kontaminasyonunu engellemek
için neler yapılabilir?
Hastalığın bu alanların dışına bulaşma
riskini azaltacak gerekli haşarat
kontrolü sağlanmış durumda mı?
Yapım aşamasında ne tür çevresel
koruma önlemleri yerine getirilecektir?
Çöküntü ve erozyon kontrol
ihtiyacından dolayı bu özellikle ağır
ekipmanın kullanıldığı hallerde
önemlidir.
Personel, tehlikeli malzemeler veya
riskli maddeler olarak sınıflandırılan
kimyasallar ve diğer materyallerin
kullanımına ilişkin yeterince eğitildi
mi?
Uygun çevresel koruma ve insan
sağlığının korunmasını sağlamak için
ne tür güvenlik tedbirlerine ihtiyaç
vardır?
Ne tür çevresel ve kayıt sistemleri
mevcuttur?
Faaliyetin biriken etkileri uzun veya
kısa vadede çevreye karşı zararlı olur
mu?
Hava Değerlendirme
tür bir etkisi olacaktır?
İşleme alanı için halihazırdaki hava ve
hava tahminleri uygun mu?
Su Değerlendirme
Ulaşım Değerlendirme
Alanda yüzey suyu (nehirler, dereler,
Uygun lisanslı atık taşımacıları ve diğer
Yüzey suyu kirlenebilir veya
etkilenebilir mi?
Yüzey suyu şehrin su kaynağı olarak
kullanılıyor mu?
Yüzey suyu nereye akıyor ve alıcı su
yolları ve aşağı akan su yolları önerilen
faaliyet veya devam etmekte olan
faaliyetler tarafından nasıl
etkileniyorlar?
Hastalık etkeni suda hayatta kalabiliyor
mu ve eğer öyleyse ne kadar süre?
Alandaki yeraltı suyu kaynakları
biliniyor mu?
Alandaki yeraltı suyu ne kadar
derinlikte?
Su tabakası seviyesi normal seviyede
mi veya seviyeyi değiştiren herhangi
bir kuraklık/sel veya başka bir olay
oldu mu?
Alanın altındaki yeraltı suları
halihazırda faydalı biçimde kullanılıyor
mu? Bu tür bir kullanım için bir plan
mevcut mu?
Yeraltı suları yerel şehir su kaynağının
bir parçası mı?
İşlemi çevreleyen topraklar şiddetli
yağışlar esnasında yeraltı suyunun
kontaminasyonuna yol açacak
derecede geçirgen mi?
Yeraltı suyunun kirlenmesini önlemek
için neler yapılabilir?
yüklenicilere gerek var mı? Eğer varsa
bunlar mevcut mu?
Tehlikeli maddelerin taşınması için
sürücüler eğitimli ve lisanslı mı ve
araçların lisansları var mı?
Ne tür biyogüvenlik önlemlerinin
uygulanması gerekiyor?
3.2.İzleme
Operasyonel İzleme
Faaliyet göz önüne alındığında alan
yönetim sistemi ve çevresi için ne tür
izleme programı uygundur?
İzleme verisi kime verilmeli?
İzleme verisi ve ortaya çıkacak
herhangi bir eğilimi kim gözden
geçirecek?
İzleme ne kadar sürmeli?
İzleme bir problemi ortaya
çıkardığında ne tür uygulamalar
izlenmeli ve bu eylemleri kim yerine
getirecek?
Herhangi uzun vadeli izleme için kim
sorumlu?
3.3 Karkasların yakılması
Değerlendirme
Baskın olan rüzgarlar ve diğer
muhtemel rüzgarların yönü ve hızı
nedir? Rüzgar yönü değiştiğinde ne tür
seçenekler mevcuttur?
İşleme alanındaki mevcut hava
koşulları ve hava tahminleri
çukur/yakma odunu yapımı ve/veya
yakma işlemi için uygun mu?
göller, barajlar vb.) var mı? Alandan
uzaklık mesafesi, tecrit yöntemleri vb.
dikkate alın.
89
Ne tür yakıtlar ve ne kalitede ve
miktarlarda mevcut durumda?
Salınımlar ve hava kirliliğini minimize
edecek çalışmalar var mı?
Alandan gelen akışın suların kirlenmesi
veya alan kontaminasyonuna yol
açmamasını sağlamak için ne tür
işlemler yapıldı?
Alan yaban hayatı olan bölge,
bildirilmiş bölge veya bir kuş
konaklama ve üreme bölgesi gibi
çevresel hassasiyeti olan alanlara yakın
mı?
Alan herhangi bir uluslar arası veya
yurt içi uçuş yolu üzerinde mi? Yakma
esnasında oluşacak duman havacılığa
ilişkin bir tehlike oluşturma olasılığına
sahip mi?
Oluşturulan yakma işlemi hastalık
etkenini %100 ölmesini garanti edecek
mi?
Ateş yakma yasağı veya bir yakmama
günü var mı?
Küllerin imhası için ne tür
90
düzenlemeler yapıldı? Sızma riski
mevcut mu?
Yakma odunu, çukur vb.ni yapacak
olan personel yakmanın etkinliğini
maksimize edecek işlemler konusunda
eğitildi mi?
Çevresel hassasiyeti olan alanlara
(yeraltı suları dahil) karışma
olmamasını garanti etmek için yerinde
ne tür engelleyici tedbirler alınmıştır?
Yakma işleminden kaynaklanan
dumanın minimize edilmesi ve
yakmanın etkili olmasının sağlanması
için ne tür önlemler alınmıştır?
Ne tür bir hava kalitesini izleme
önerilmektedir?
Çukurların olması durumunda ne tür
bir alan çözümü planlanmıştır?
3.4.Gömme
Ne tür çukurlar, toprak doldurmaları
vb. yapılacak, toprak geçirgenlik
durumu (geçirgen, yarı geçirgen ya da
geçirmez)?
Toprak geçirgen değilse toprak
bütünlüğü kirletici sızıntıyı zamanla
muhafaza edecek şekilde mi?
Çukurun tabanı veya kenarları tecrit
kaybına neden olacak yarık izlerine
dair belirtiler gösteriyor mu?
Kaplamalar kullanılmalı mı ya da yerli
toprak, yeraltı suyuna yeterli korumayı
sağlayacak mı?
Kirletici sızıntı toplanmalı ve işlenmeli
mi? Kirletici sızıntı nasıl ele alınmalı?
Çürümüş atıktan kaynaklan gaz
oluşumunu bir sorun oluyorsa, alanda
oluşan gazlar nasıl salınacak veya
işlem görecek?
Kıyaslama yapabilmek için yapım
öncesi ön temsili örnekleme yapıldı
mı?
Toprak asidi, alkalik ya da nötr mü?
Uygun kaplama, kapak veya örtü
malzemesi garantili mi? Yerel mi ya da
teslimatta önemli gecikme olacak mı?
Ne tür kapak/örtü malzemesi
kullanılmalıdır?
Gömme alanı, kirletici sızıntı sistemi,
gaz sistemi ve yeraltı suyu için ne tür
bir izleme yöntemi uygulanmalıdır?
Toprak doğası gereği çürümeye
yardımcı olmaktan ziyade koruyorsa
çürümeye yardımcı olmak için
kimyasal katkı maddeleri eklenmeli
mi? Eğer öyleyse hangi kimyasallar?
Bunların toprak ve yeraltı suyuna ne
gibi etkileri olacak?
Gömülen karkasların tamamen
çürümesi ile çukurda ne tür bir çökelti
olasıdır?
Alan boşaltıldıktan sonra arazinin
hedeflenen kullanımı nedir?
Ne tür bir orta vadeli kamusal risk
koruması gereklidir?
Ne tür izleme uygulamaları gereklidir?
Ne tür biyogüvenlik önlemleri
gereklidir?
3.6.Kompostlama
Kompostlama yapılacak yerde yeterli
derecede uygun alan bulunuyor mu?
Alanın atıkları kabul etmek için ruhsatı
var mı? Mevcut bir ticari işletme
kullanılabilir mi?
Çevreyi korumak için ne tür idari
uygulamalar yerine getirilmelidir?
Alan, kokuyla ilgili kaygıların
oluşabileceği bir yerde mi?
3.5.Toprak doldurma
Kontrol alanında (KA) karkasların
atılması için uygun toprak doldurma
yerleri mevcut mu?
Bu uygun toprak doldurma alanları
biyogüvenlikli bir koridorla erişimin
sağlanabileceği KA'nın hemen dışında
mı?
Toprak doldurma iyi idare ediliyor mu?
Toprak doldurma ruhsatlı mı?
Biyogüvenliğin sağlanması için ekstra
uygulamalar ve önlemlere ihtiyaç
olacak mı?
Acil durum hayvan hastalığı (AHH)
müdahalesinde kullanımının bir
sonucu olarak azaltılmış
kapasitesinden dolayı toprak
doldurmasının kullanılmasının yerel
topluluk için kısa , orta ya da uzun
vadeli sorunlara yol açma ihtimali var
mıdır?
Kompostlama için gerekli karbon
kaynağı nadir?
Son kompostlama ürününün
kullanılması için seçenekleri nelerdir
(örn: canlı hayvanlı veya hayvansız
çiftlikler, orman arazisi, bahçeler,
toprak doldurma için atım veya diğer
gömme işlemleri)?
İşlemi idare eden süregelen bir
uzmanlık var mı?
Alanın en iyi uygulama idaresi nasıl
oluşturulacak?
Ne tür yırtıcı /yabani hayvan koruma
önlemleri alındı?
Ne tür izleme uygulamaları gereklidir?
91
EK-4: Atım Sonrası
Kontrol Listesi
EK-5: Taşıma Kontrol
Listesi
4.1.Genel
5.1.Genel
Alan kendi orijinal kullanımına geri
Ne tür ihtiyaçlar taşınacak (sıvılar, katı
çevrilecek mi? Daha ileri iyileştirme
gerektiriyor mu? Eğer öyleyse bu eylem
bildirildi mi?
Operasyonel personel bilgilendirmesi
yapıldı mı?
Alanın pozisyonu ve kullanımı uygun
biçimde belgelendirildi mi?
Herhangi bir uzun vadeli izleme ve/veya
yan ürün işlemeleri gerekmesi
durumunda ne olacak? Bunlar
uygulandı mı?
Sürekli bir haşare kontrolü gerekmesi
durumunda ne olacak? Bu uygulandı
mı?
Alan dekontamine edildi mi?
4.2.Çukura gömme
Uygun kamusal riskler için güvenlik
önlemleri tamamlandı mı?
Uzun vadeli iyileştirme hususları
çözüme kavuştu mu?
4.3.Yakma odunu
Yakma odunlarının artıkları uygun
şekilde imha edildi mi?
Aşırı yakıt geri iade edildi mi ya da imha
edildi mi?
4.4.Çukur yakıcısı
Bütün makineler dekontamine edildi mi
ve geri iade edildi mi?
Ne kadar taşınacak?
Ne kadar uzaklığı taşınması gerekiyor?
Taşıma için ne kadar zaman dilimi
mevcut?
Hayvanlar canlı veya ölü mü? Eğer
canlıysa ne tür hayvan refahı hususları
söz konusu?
Ne tür biyorgüvenlik prosedürlerinin
uygulanması gerekiyor?
Araçlar nasıl yüklenecek/boşaltılacak?
Görevi yerine getirecek hazırda mevcut
yeterli taşıma kaynağı var mı?
Taşıma kaynakları hazırda mevcut
değilse hazır olması ne kadar sürecek?
Hastalık insanlara bulaşıyor mu?
Sürücüler ve araçlar için izlenilmesi
gereken ne tür dekontaminasyon
işlemleri var? Bunlar geri dönüş
zamanını ve çevresel korumayı
etkileyecektir.
Ne tür bir eğitim gereklidir? (bkz
aşağıya)
Taşıma kaynakları için alma yerinde,
varışta ve izlenecek güzergah boyunca
yeterli giriş ve çıkış noktaları var mı?
4.5.Kompostlama alanı
İşlemi başarıyla tamamlayacak
deneyimli bir uzmanlık mevcut mu?
Son ürünün kaderi nedir? Bunun
işlenmesi/imhası sonuçlandırıldı mı?
92
maddeler, canlı ya da ölü hayvanlar,
makineler, yakıt vs.)?
Zeminin sabitliği ve düzgün olmayan
zeminde eksen yükü dikkate alındığında
zemin ağır araçlar için uygun mu?
Araçlar için tente vb. gibi malzemeler
Eğitim/öğretim malzemesi sürücü/araç
hazırda mevcut mu? Değilse teslimat
süresi nadir?
sahibinin bütün kaygılarını ele alıyor
mu?
Dondurucu için karkaslar donmuş
Acil durum dekontaminasyon kitleri
durumda mı? Soğutuculu araçlar
donmuş maddeleri -20 °C'ye kadar
soğuklukta tutacaktır.
mevcut mu ve sürücüler bunların
kullanımına ilişkin eğitildi mi?
M e v c u t k a y n a k l a r g ö z ö n ü n e
alındığında seçilen yöntem gerçekçi
mi?
Onayı bir yol kaza stratejisi var mı?
A c i l d u r u m i d a r e s i u l a ş ı m
koordinatörüne karar alma işleminde
danışıldı mı?
Bütün araç kusurları vb. kaydedil mi?
(Bu işe başlamadan önce yapılmalıdır)
Yasal gereklilikler yerine getirildi mi
(örn: taşınacak maddenin sınıfları,
güzergahların belirlenmesi, etiket
gereklilikleri, seyahat zamanları, sürücü
nitelikleri)?
Uygun yetkili makama danışıldı mı?
Halk yerinde güzergahlar ve güvenlik
önlemleri konusunda bilgilendirildi mi?
onaylandı mı?
5.2 Sürücü eğitimi
Sürücünün ne tür tedbirler alması
gerekmektedir?
Araca uzun vadede bir etkisi var mı?
Sürücüler ve araç sahipleri için ne tür bir
eğitim gereklidir?
Bir eğitim bilgisi/paketi bulunuyor mu?
Eğitimin verilmesi için ne kadarlık bir
Muhtemel masraflar nelerdir ve bunlar
zaman dilimi gerekmektedir?
93
94
Ölü kanatlılar/karkasların ve diğer
atıkların biyolojik olarak bozulma
yoluyla bir çukurda çürümesidir ve
şunları içerir:
Gömme çukurunun kazılması
Karkasların derin bir gömme çukuruna
yerleştirilmesi
Karkasları ve diğer atıkları
aşağıdakilerden ötürü toprakla
örtülmesi (40cm civarında): (i)
karkasların çukurun dışına çıkmasını
engellemek, (ii) eşeleyen hayvanların
karkasları kazmalarını engellemek, (iii)
kokuların süzülmesine ve (iv)çürüme
sıvılarının emilmesine yardımcı olmak.
Çukurun kapanmasından sonra
karkasları etoburlar ve yer solucanları
tarafından açığa çıkarılmasından
korumak için bozulmamış sönmüş
kireç eklenmesi [Ca(OH) 2] (kireç direk
olarak karkasların üzerine
uygulanmamalıdır çünkü ıslak
koşullarda bu çürümeye engel olabilir)
Çukuru zemin seviyesinde toprakla
kapatmak (toplamda en az 2mlik
derinlik gereklidir)
TANIM
AVANTAJLAR /
ÇEVRESEL KAYGILAR
GÜVENLİK VE DİĞER HUSUSLAR
DEZAVANTAJLAR
SEÇENEK 1: BİR ÇUKURA GÖMME
Alan Seçim Hususları:
Sahada çalışan personel hijyeninin ve
Avantajları:
Akarsu mecralarına, yollarına ve kazı
güvenliğinin sağlanması için kişisel koruma
Çevresel koşullar yerine
membalarına uzaklık
ekipmanının (PPE) kullanılması.
getirildiğinde güvenli imha
Su tabakası seviyesinin yüksekliği
Güvenlik ihlalleri için acil durum müdahale
Gömmenin yerinde yapılması
(çukur tabanının su tabakası
önlemleri ve ekipmanının bulunması (örn:
durumunda virüsün diğer alanlara
seviyesinden en az 1m yukarda olması
personelin çukura düşmesi durumunda ilk
yayılması riskinden kaçınılabilir.
gerekmektedir)
yardım ve kurtarma ekipmanı).
Düşük maliyet
En yakın akarsu mecrasındaki gömme
Oluşturulmuş ve belgelendirilmiş
Dezavantajları:
alanında arazinin eğimi (çukura doğru
temizlik/dezenfeksiyon uygulamaları
Yüzey suyu, yeraltı suyu, toprak veya
ve çukurdan drenaj)
Temizlik/dezenfeksiyon malzeme/ekipmanının
topografik şartlarca etkilenme
Toprak geçirgenliği
bulunması
olasılığı yüksek.
İnsan yerleşim alanlarına ve kamusal
Kişisel hijyen ve korunma önlemleri üzerine
Çevresel açıdan uygun bir Alana
arazilere uzaklığı (Yollar dahil)
personel eğitimi
taşınmasının gerekmesi durumunda
Baskın rüzgar yönü (koku salınımı için) Çevresel Olarak Uygun bir Alana
o zaman: (i) virüsün diğer alanlara
Kazılmış toprağın geçici olarak
Karkasların/Atıkların Taşınması:
yayılması riskinin artması, (ii) taşıma
depolanması için mevcut alanın olması Karkaslar ve diğer kontamine maddelerin imha
ve bağlantılı azaltma önlemleri için
Gömme sahasına kazma ekipmanlarının için saha dışına taşınmalarının gerekmesi
yüksek maliyet
erişebilirliği (örn: kazı makinesi)
durumunda o zaman:
Alan seçiminin uygun olmaması
Gömme Alanının İncelenmesi:
Araçlar sızdırmaz ve kaplamalı olmalıdır
durumunda yeraltı suyunun
Kapatmadan üç (3) ay sonra
Araçlar ve konteynırların dış yüzeyleri
kontamine olma riski
herhangi potansiyel bir sorunun (sızıntı
tamamıyla temizlenmeden/dezenfekte
gibi) tespiti için gömme alanının
edilmeden itlaf alanında ayrılmamalıdır
incelenmesi ve düzeltici önlemlerin
Araçlar ve konteynırların iç ve dış yüzeyleri
alınması.
karkaslar ve diğer atıklar çevresel açıdan
Taşıma- İlgili Atık/Atık Su Arıtması:
uygun bir alanda yüklendikten sonra
Araçlar/konteynırların
temizlenmeli/dezenfekte edilmelidir.
temizlik/dezenfeksiyonundan oluşan her
türlü atık su boşaltılmadan önce
dezenfekte edilmelidir.
Araçların yüklenmesi ve boşaltılması ile
araçlar/konteynırların
temizlenmesi/dezenfeksiyonu sırasında
meydana gelen her türlü atık güvenli bir
şekilde imha edilmelidir.
EK-6: Karkas Imha Ve Değerlendirme Yöntemlerinin Genel Değerlendirme Tablosu
95
ÇEVRESEL KAYGILAR
AVANTAJLAR /
DEZAVANTAJLAR
SEÇENEK 2: AÇIK HAVADA YAKMA (KREMASYON)
Bu yöntem, bulaşıcı patojenler, hayvan Saha Seçimi Hususları:
Yakma odunu etrafında yeterli durumda
Avantajları:
karkasları ve diğer atıkların açık havada Sıcaklık, duman veya kokunun
yangın önleme hattı sağlanması(yerel
Kremasyon yüzey suyu, yeraltı suyu,
termal olarak imhasına dayanır. Şunları civardaki insanlar, altyapı (yapılar,
itfaiyelerle veya yerel halktan tavsiye alınması)
toprak veya topografik şartlarca
içerir:
yeraltı ve havayla ilgili kamusal alanlar,
Sahada çalışan personelinkişisel hijyenini
etkilenmez olasılığı yüksek
Hava boruları olarak işleyecek
yollar, vb.)ve çevre (ağaçlar gibi)
sağlamak için PPE kullanılması
Yakma fırını seçeneğine kıyasla
hendeklerin kazılması
üzerindeki potansiyel olumsuz etkileri
Güvenlikihlalleri için acil durum müdahale
düşük maliyetli
Yakma odununu (tahtayı) hendeklerin
Ateşi oluşturmak ve korumak için ve
önlemleri ve ekipmanının bulunması (örn:
Dezavantajları:
tepesine yerleştirilmesi (rüzgara karşı
yakıt teslimatı ve karkaslar için ekipman yangının yayılması durumunda ilk yardım
Bulaşıcı patojenler, özellikle
baskın rüzgar yönünün doğru açısında) erişilebilirliği
ekipmanı ve yangın söndürme ekipmanıile
olumsuz atmosferik koşullar altında
Karkasları ve diğer atıkların ters yönde
Küller gömülmelidir ve alan eski haline
personelinin bulunması )
(rüzgar miktarı) karkaslar ve
yerleştirilmesi
geri getirilmelidir
atıkların tutuşması tam olmadığı
Karkaslar, diğer atıklar ve yakma
Atık Arıtma öncesi/Tecridi:
temizlik/dezenfeksiyonuygulamaları
durumlarda etkili biçimde yok
odunlarının üzerine yakıt dökülmesi
Kremasyon esnasında dioksin ve furan
Temizlik/dezenfeksiyonmalzeme/ekipmanının
edilemeyebilir.
(örn: gaz yağı) v eve ateşin yakılması
salınımlarını önlemekiçin karkaslar klor bulunması
Tam olmayan tutuşma işleminde
(tam kremasyonun sağlanması için
içerenbir dezenfektanla önceden
bütün bulaşıcı patojenlerin yok
alanda yeterli miktarda yakıt
muamele yapılmamalıdır veya PVC
personel eğitimi
edildiğinin kolaylıkla doğrulanması
bulunmalıdır)
torbalarına konulmamalıdır. Aynı
mümkün değildir.
sebepten ötürü kremasyona tabi
Açık havada yakmadan
tutulacak başka hiçbir madde klor
kaynaklanan hava emisyonları (PM,
içerenkimyasallar içermemelidir.
CO2)
Kremasyondan kalan küllerin
imhası yüzey suyu, yeraltı suyu,
toprak veya topografik şartlarların
dikkate alınmasını gerektirir.
1. seçenekten daha pahalıdır
(gömme)
TANIM
96
Bu yöntem, oksijenli biyolojik çözülme
yoluyla virüsün termal olarak etkisiz
hale getirilmesi ve karkaslar, altlık ve
diğer kontamine organik atıkların
çürümesine dayanır. Kompostlamanın
başarısı şunlara dayanır: (i) düzgün
besin karışımı [karbon - nitrojen (C:N)
20:1 35:1oranında; Karbon- fosfor
(C:P) 100:1’den 150:1oranında tercih
edilir); (ii) nem (40-60%); (iii) ısı (5560oC), ve (iv) pH (6.5-7.2).
Kompostlama şunları içerir:
Düzgün havalandırmanın sağlanması
ve fazla bastırmadan veya sıkıştırmadan
biyolojik bir filtre (plastikle değil) ile
kaplanması için karkasların talaş, bıçkı
tozu, saman hayvan altlığı gibi diğer
yığın halindeki kontamine veya
kontamine olmamış maddelerle
beraber yığılması. Yığınların genişliği ve
yüksekliği 2m.yi geçmemelidir.
Çürüyen maddeden akan bütün suyun
toplanması işlenmesi.
Atıkların birkaç hafta boyunca (10 gün
içinde 55-60 oC'ye ulaşıldığında)
yerinde tutulması
Birkaç hafta sonra ısı 45-50oC civarına
düştüğünde yığın içindeki maddenin
baskı yapmadan karıştırılması
(Düzgün şekilde çürümüş madde en az
seviyede kokuya sahip ve koyu renkte
olmalıdır)
Yalnızca kompost kullanılarak toprak
iyileştirmesi sadece hayvan üretim
birimi arazisinde.
TANIM
AVANTAJLAR /
DEZAVANTAJLAR
OPTION 3: KOMPOSTLAMA
Saha Seçimi Hususları:
Sahada çalışan personelin kişisel hijyenini
Avantajları:
Etkilenmiş çiftlikte,diğer hayvanların
sağlamak için PPE kullanılması
Gübre ve altlık atığı için etkilidir
erişemeyeceği (kuşlar, kemirgenler,
Güvenlik ihlalleri için acil durum müdahale
Taşıma yoluyla virüsün yayılmasını
kediler veya köpekler gibi) güvenli bir
önlemleri ve ekipmanının bulunması
önlemek için barakalar içinde ya da
alanda yapılmalıdır.
sahada gerçekleştirilebilir
Yerleşim alanlarına ve su kaynaklarına
Taşıma masrafı yok
olan yakınlık (uzak olmalı)
Temizlik/dezenfeksiyon malzeme/ekipmanının Dezavantajları:
bulunması
Soğuk iklimli alanlar/dönemlerde
birçok gün için en ideal ısıların
personel eğitimi
korunması mümkün olmayabilir
(veya masraflı olabilir).
İdeal koşullar sağlanamazsa
bulaşıcı patojenler etkili şekilde yok
edilemeyebilir.
Kompostlama alanı etkili biçimde
emniyet altına alınmaz/tecrit
edilmezse virüsün yayılma riski
Bütün bulaşıcı patojenlerin yok
edildiğinin kolaylıkla doğrulanması
mümkün olmayabilir.
ÇEVRESEL KAYGILAR
97
SEÇENEK 5: YAKMA FIRINI (SABİT)
Saha Seçimi Hususları:
Bir taşkın altlığında olmamalıdır
sağlamak için PPE kullanılması (yakma fırını
İnsan yerleşim alanlara uzaklık
operatörleri PPE’lerini hayvan karkasları ve diğer
İnsan yerleşim yerleri, baskın rüzgar
atıkları almadan önce değiştirmelidirler.)
yönünün rüzgara karşı olması (yakma fırını
öncesi kokular ve yakma fırınından gelen
emisyonlar için)
Oluşturulmuş ve belgelendirilmiş acil durum
Teknolojik Gereklilikler:
müdahale uygulamaları
o
Minimum 850 C’lik ısıda ve minimum
Temizlik/dezenfeksiyon malzeme/ekipmanının
kalma süresi 2 saniye olan bir yakma fırını.
bulunması
Isı ölçülmeli ve kaydedilmelidir.
Acil durum müdahalesi malzeme/ekipmanının
Isı derecesi 850oC’nin altına düştüğünde
bulunması (ilk yardım kutusu, yangın söndürücü
devreye girebilen yedek bir yakıcısı olan
gibi)
yakma fırını
Kişisel hijyen/temizlik, güvenlik ve acil durum
Otomatik besleme sistemi ısı ölçüsüne
müdahalesi önlemleri üzerine personel eğitimi
bağlı olan bir yakma fırını
Belgelendirilmiş denetleme programları ve
Alan güvenliği ve hayvanların erişim
sonuçlarıyla düzenli çevre ve ekipman
sağlayamaması (kuşlar, kemirgenler,
denetlemesi
böcekler ve diğer haşereler)
Karkasların/Atıkların Yakma Fırını Alanına
Hayvan karkasları ve diğer atıklar ile yakma
Taşınması :
fırını kalıntıları için olan depolama alanları
Karkaslar ve diğer kontamine maddeler sabit
kapalı olmalıdır. Bu alanlar etiketlenmeli ve
yakma fırını alanına taşınırken:
kirliliğe sebep olan maddelerin kazara
Araçlar sızdırmaz ve kapalı olmalıdır
çevreye salınmasını önlemek üzere
Araçlar ve konteynırların dış yüzeyleri tamamıyla
tasarlanmalı ve işletilmelidir. Dökülme veya
temizlenmeden/dezenfekte edilmeden önce itlaf
yangın söndürmeden kaynaklanan
alanından ayrılmamalıdır
kontamine yağmur suyu ve atık suyu
Araçlar ve konteynırların iç ve dış yüzeyleri
toplamak için depolama kapasitesinin
karkaslar ve diğer atıklar yakma fırını alanında
sağlanması.
yüklendikten sonra temizlenmeli/dezenfekte
Çevreye salınımların önlenmesi için dipteki
edilmelidir
kül/cüruf ve uçuşan küllerin kapalı
Atma Alanına Yakma Fırını Kalıntılarının
konteynırlarla taşınması
Taşınması :
Dipteki kül/cüruf ve uçuşan küllerin sağlıklı
Araçlar kapalı olmalıdır
toprak doldurma yerlerine atılması
Araçlar ve konteynırlar tamamıyla dezenfekte
edilmeden önce yakma fırını alanından
Yakma esnasında dioksin ve furan
ayrılmamalıdır
salınımlarını önlemek için karkaslara klor
içeren bir dezenfektanla önceden muamele
yapılmamalıdır veya PVC torbalarına
konulmamalıdır. Aynı sebepten ötürü
yakmaya tabi tutulacak başka hiçbir madde
klor içeren kimyasallar içermemelidir .
ÇEVRESEL KAYGILAR
Bu yöntem, bulaşıcı patojenler, hayvan
karkasları ve diğer atıkların bir yakma
fırınında termal olarak imhasına dayanır.
Şunları içerir:
Karkaslar ve diğer atıkların yakma fırını
alanına taşınması
Karkaslar ve atıkların taşınmasında
kullanılan konteynırlar ve araçların
temizlenmesi ve dezenfekte edilmesi,
bunun sonucunda oluşan atık suyun
arıtılması
Karkaslar ve diğer atıkların (yakıt ve
havayla) fırında yüksek sıcaklıkta yakılması
Yakma fırınındaki kalıntıların (dipteki
kül/cüruf ve uçuşan küller) atma alanına
taşınması ve sağlıklı toprak doldurma
yerine atılması
TANIM
Avantajlar:
Bulaşıcı patojenlerin tamamıyla yok
edilmesi
%95’in üzerinde atık azalması
Dezavantajları:
Ülkeye ithal edilebilecek karmaşık
teknoloji
Yüksek yatırım maliyeti
Yüksek işletme maliyeti (özellikle yakıt
maliyeti)
Bazı yedek parçaların ithal edilmesi
gerekebilir (AI salgını halinde yakma fırını
maliyeti ve aksama süresi)
Yüksek seviyeli operatör eğitimi
Dikkatle incelenmiş idari gereklilikler
(kayıt tutma vs.)
Yakma tesisi AI salgın yerinden çok uzak
bir yerde olabilir ve bulaşıcı patojenli
karkaslar ve diğer atıkların çok büyük
oranda taşınmasını gerektirebilir ve şu
sonuçlar meydana gelebilir.
(i) virüsün diğer alanlara yayılma riskinin
artması ve
(ii) taşıma ve bağlantılı azaltma önlemleri
için daha yüksek maliyet.
Yakma fırınından kaynaklanan hava
emisyonları (PM, SO 2 , CO2 )
AVANTAJLAR /
DEZAVANTAJLAR
98
ÇEVRESEL KAYGILAR
SEÇENEK 6: YAKMA FIRINI (GEZİCİ)
Bu yöntem, bulaşıcı patojenler, hayvan Teknolojik Gereklilikler:
karkasları ve diğer atıkların bir yakma
Minimum 850oC’lik ısıda ve minimum
sağlamak için PPE kullanılması (yakma fırını
fırınında termal olarak imhasına
kalma süresi 2 saniye olan bir yakma fırını. operatörleri PPE’lerini hayvan karkasları ve
dayanır. Şunları içerir
Isı ölçülmeli ve kaydedilmelidir
diğer atıkları almadan önce
Gezici yakma fırınının itlaf alanına
Isı derecesi 850oC’nin altına düştüğünde
değiştirmelidirler)
taşınması
devreye girebilen yedek bir yakıcısı olan
Karkaslar ve diğer atıkların (yakıt ve
yakma fırını
havayla) fırında yüksek sıcaklıkta
Otomatik besleme sistemi ısı ölçüsüne
Oluşturulmuş ve belgelendirilmiş acil durum
yakılması
bağlı olan bir yakma fırını
müdahale uygulamaları
Yakma fırınındaki kalıntıların (dipteki
Hayvan karkasları ve diğer atıklar ile yakma Temizlik/dezenfeksiyon
kül/cüruf ve uçuşan küller) atma
fırını kalıntıları için olan depolama alanları malzeme/ekipmanının bulunması
alanına taşınması ve sağlıklı toprak
kapalı olmalıdır. Bu alanlar
Acil durum müdahalesi
doldurma yerine atılması
havalandırılmalı, etiketlenmeli ve kirliliğe
malzeme/ekipmanının bulunması (ilk yardım
sebep olan maddelerin kazara çevreye
kutusu, yangın söndürücü gibi)
salınmasını önlemek üzere tasarlanmalı ve Kişisel hijyen/temizlik, güvenlik ve acil
işletilmelidir. Dökülme veya yangın
durum müdahalesi önlemleri üzerine
söndürmeden kaynaklanan kontamine
personel eğitimi
yağmur suyu ve atık suyu toplamak için
depolama kapasitesinin sağlanması
Çevreye salınımların önlenmesi için dipteki
kül/cüruf ve uçuşan küllerin kapalı
konteynırlarla taşınması
Dipteki kül/cüruf ve uçuşan küllerin sağlıklı
toprak doldurma yerlerine atılması
Yakma esnasında dioksinve furan
salınımlarını önlemek için karkaslara klor
içeren bir dezenfektanla önceden muamele
yapılmamalıdır veya PVC torbalarına
konulmamalıdır. Aynı sebepten ötürü
yakmaya tabi tutulacak başka hiçbir madde
klor içeren kimyasallar içermemelidir.
TANIM
Avantajları:
Bulaşıcı patojenlerin tamamıyla yok
edilmesi
%95’in üzerinde atık azalması
Bulaşıcı patojenler, karkaslar ve diğer
atıkların yakma fırınına taşınmasını
önler (yani sabit yakma fırınıyla
karşılaştırıldığında virüsün başka
alanlara yayılma riski azaltılmıştır)
Dezavantajları:
Ülkeye ithal edilebilecek karmaşık
teknoloji
Yüksek yatırım maliyeti
Yüksek işletme maliyeti
Bazı yedek parçaların ithal edilmedi
gerekebilir (AI salgını halinde yakma
fırını maliyeti ve aksama süresi)
Yüksek seviyeli operatör eğitimi
Dikkatle incelenmiş idari gereklilikler
(kayıt tutma vs.)
Yakma fırının itlaf alanına taşınması
şunlarla bağlantılıdır: (i) bir kaza
durumunda (kötü yol şartları, ağır
hava koşulları vb.) yakma fırınının
(yani sermayenin) hasara
uğraması/tamamen kaybedilmesi riski
ve (ii) yakma fırınının itlaf alanına
yüksek taşınma masrafı.
İtlaf alanına gezici yakma fırınının
erişebilirliği
Yakma fırınından kaynaklanan
hava emisyonları (PM, SO2, CO2
AVANTAJLAR /
DEZAVANTAJLAR
1. A REVİEW OF POULTRY MANURE
MANAGEMENT,1990:Directions for the
Future, Agriculture and Agri-Food
Canada, Poultry Section, August 17,
1990
5. BHATTACHARYA, A.N. and J.P.
FONTENOT. 1965. Utilization of
different levels of poultry litter nitrogen
by sheep. J. Anim. Sci. (24), 4:11741177.
2. AKERS, J.B., B.T. HARRISON and
J.M. MATHER. 1975. Drying of poultry
manure - an economic and feasibility
study. In: Proc. of the Third International
Symp. on Livestock Wastes, Michigan,
U.S.A.,pp. 473-477.
6. BİRD, N.A. 1982. Poultry manure
handling systems. In: The Manure
Management Handbook, Ont. Soil and
Crop Imp. Ass., Ont. Min. of Agriculture
and Food, Ont. Agricultural College,
Canada, pp. G1 to G17.
3. ARANJÓ O. and J. PÉREZ-BURIEL.
1976. Poultry litter in fattening cattle on
pasture. Uso de yacijas avicolas en la
ceba de bovinos a potrero. Agron. Trop.
1976 (26), 6:499505, Dept. Nutr. Anim.
y Forrajes, Escuela de Zootecnia, Univ.
Oriente, Jusepin, Venezuela.
7. BIRD, H.R., M. RUBIN. D. WHITSON
and S.K. HAYNES. 1946. Effectiveness
of dietary supplements in increasing
hatchability of eggs and viability of
progeny of hens fed a diet containing a
high level of soybean oil meal. Poult.
Sci., 25:285293.
4. AUSVETPLAN, Animal Health
Australia (2007). Operational
procedures manual: Disposal (Version
3.0). Australian Veterinary Emergency
Plan (AUSVETPLAN), Edition 3, Primary
Industries Ministerial Council, Canberra,
ACT.Animal Health Australia, 2007.
AUSVETPLAN is available on the
internet at:
http://www.animalhealthaustralia.com.au
8. BIRD, H.R., S.J. MARSDEN and W.L.
KELLOGY. 1948. Supplements for
soybean meal in turkey diets. Poult. Sci,
27:5359.
9. BLAIR, R. 1975. Utilizing wastes in
animal feeds a European overview.
Feedstuffs, June 30:16.
Kaynaklar
99
10. C.A.M.M.G, 1979. Canada Animal
Manure Management Guide. Agriculture
Canada, Ottawa, pp. 1-37.
11. CANADIAN MANURE
COMPOSTING MANUAL, 2005.
Livestock Engineering Unit &
Environmental Practices Unit Technical
Services Division Alberta Agriculture,
Food and Rural Development 7000 113 Street, Edmonton, Alberta Canada
T6H 5T6
12. CHALOUPKA, G.W. 1969. The reuse
of broiler litter with “litter life” its effect
on performance. Proc. Nat. Poult. Litter
and Waste Mgmt. Sem., Sept. 2930.
13. CHANG, T.S., D.J. CURRIGAN and
E. LINDEN. 1975. Ammonia content of
caged layer excreta. Res. Rep. 269.
Michigan St. Univ. Agri. Exp. Sta., East
Lansing, Feb. 1975.
14. DAY, D.L. 1977. Harvesting and
processing manure from confinement
operations for refeeding. In Proc. of the
Great Plains Ext. Sem. on Feedlot
Manure Recycling for Nutrient Recovery.
Ada, Okla. April 7, 1977.
100
15. DAY, D.L. and B.G. HARMON. 1974.
A recycled feed source from aerobically
processed swine wastes. Trans. ASAE,
17:82.
16. DAY, D.L. 1980. Processing manure
for use as feed ingredients. In: Proc.
International Symp. on Biogas,
Microalgae and Livestock Wastes, China,
pp. 31-42.
17. DONALDSON, R.W. 1943. Poultry
manure. Its use and preservation. Mass.
Agri. Exp. Sta. Ext. Leaflet 57. 1943.
18. ELSON, A. And KING, A. 1975. Inhouse manure drying-the slat system.
UK Min.Agri.,Fisheries & Food, Agri.Dev.
& Adv. Serv, Gleadthorpe, EHF.
19. FLEGAL, C.J., E.E.WEBB, Jr., B.W.
HARMON, R.E. TUCKER and W.E.C.
MOORE. 1971. Studies of processing,
nutritional value and palatability of
broiler litter for ruminants. Proc. Inter.
Symp. on Lvstk.Wastes, p. 301304.
20 .FLEGAL, C.J., C.C. SHEPPARD and
D.A. DORIN. 1972. The effect of
continuous recycling and storage on
nutrient quality of dehydrated poultry
waste (DPW).Proc. Cornell Agric.Waste
Mgmt. Conf., Syracuse, NY, p.295300.
21. FLORY, A.G., PEER, W.R. and
BENDFELDT, S.E., 2002. Evaluation of
poultry carcass disposal methods used
during an Avian influenza outbreak in
Virginia in 2002. Virginia Department of
Environmental QualityDEQ.www.deq.virginia.gov
22. FONTENOT,
J.P.,A.N.BHATTACHARYA,C.L.DRAKE
and W.H.McCLURE. 1966. Value of
broiler litter as a feed for ruminants.
ASAE Publ. SPO 366:105.
23. HENNIG, A., H.JEROCH,
H.J.LÖHNERT and G. FLACHOWSKY.
1975. Untersuchungen an Hammeln
zum Futterwert von Broilerund
Junghennenexkrementen. Arch.
Tierernährung (25), 8:583588. (In
German.)
24. HENNIG, A. and S.POPPE.1977.
Animal wastes as a feed. St. zem. nakl.,
Praha (In Czech.)
25. KROODSMA, I.W. 1986. Treatment
of livestock manure: Air drying and
composting poultry manure. In: Odour
prevention and Control of Organic
Sludge and Livestock Farming, The
Netherlands, pp. 166-174.
27. MANURE COMPOSTİNG
MANUAL,2005. Livestock Engineering
Unit & Environmental Practices Unit
Technical Services Division Alberta
Agriculture, Food and Rural
Development 7000 - 113 Street,
Edmonton, Alberta Canada T6H 5T6
28. MORAN, E.T. and E.EVANS. 1976.
Hen performance with extremes in plane
of nutrition and its consequent effects
on the excreta as a ruminant feedstuff.
Proc. 1976 Maryland Nutr. Conf. For
Feed Manuf., Mar. 1819, 1976..
29. MUIR, F., 1987. Poultry litter as a
solid fuel source. Poultry Sci. 66(Suppl.
1):148.
30. MÜLLER, Z. and M. HEROLD.
1959. Biosynthetic activity of poultry
litter with particular respect to protein
and vitamins. Res.Rep. of Antibiotic Res.
Inst. Roztoky near Prague Lab. of
Antibiotics in Anim. Nutr., Horni
Počernice. (In Czech.)
31. MÜLLER, Z.M. HEROLD, J.
SCHERKS, K.AčEK and NEČASEK.
1959. Czechoslovak patent registration:
Method of protein feed process. (In
Czech.)
32. MÜLLER, Z. 1966. Recommended
cattle rations based on deep litter. Ext.
Service of Res. Inst. for Biofactors in
Anim. Nutr., Horni Počernice. (In
Czech.)
33. MÜLLER, Z., L. DŘEVJANY and V.
KOZEL. 1967b. Evaluation of protein
nutrition of ruminants fed poultry litter.
Nas chov. 10, 1967 (In Czech.)
34. MÜLLER, Z. and L. DŘEVJANY.
1967c. Feeding and processing of deep
litter for feeding purposes.Res.Rep.of
Res. Inst. for Biofactors in Anim. Nutr.,
1967, Prague. (In Czech.)
35. MÜLLER, Z., L. DŘEVJANY and V.
KOZEL. 1968. Influences of different
materials used for poultry deep litter
upon gains and feed conversion and
upon final deep litter value as feed for
cattle. 3rd Eur. Poult. Conf., Jerusalem.
Israel, Sept. 813.
36. MÜLLER, Z. 1968a. Problems of
industrial processing of deep litter and
results achieved in cattle feeding. Biol.
Chem. Vyz. Zvirat, 1:3336. (In Czech.)
37. MÜLLER, Z. 1968c. Nutritive
parameters of deep litter as feed for
cattle and pigs. Biol. Chem. Vyz. Zvirat
3, 1:922. (In Czech.)
38. MÜLLER, Z. 1974. Summary of
work, conclusions and
recommendations on animal nutrition,
feeding and utilization of by-products
and waste in Singapore. UNDP/FAO
Rep. AGA: SF/SIN 5 Nut R-1074.
39. MÜLLER, Z. 197475. The recycling
of organic waste. Asia Research Pte.
Ltd., Singapore.
40. MÜLLER, Z. 197475a. Scientific
background to the recycling of animal
waste. The recycling of organic waste:
1936. Asia Research Pte. Ltd.,
Singapore.
41. MÜLLER, Z. 1975a. Livestock waste
as future energy resources. Proc. 5th
Inter. ERE Symp., Kuala Lumpur,
Feb.19, 1975, p. 287297.
42. MÜLLER, Z. 1975b. Pre-investment
study “Integrated livestockindustrial beef
cattle development project (Recycling of
organic wastes)”, Asia Research Pte.
Ltd., Singapore, Mar.1975.
26. LIVESTOCK WASTE FACILITIES
HANDBOOK, 1985. Second Edition,
Midwest Plan Service, Ames, Iowa,
U.S.A., pp. 1.1-11.1.
101
43. MÜLLER, Z. 1975c. Circularintegrated agro-industrial project
utilizing waste resources and dates. Asia
Research Pte. Ltd.
44. MÜLLER, Z. 1975d. Pre-investment
study “Conversion of Jakarta city
garbage into compost or organochemical fertilizer”. Asia Research
Pte.Ltd., Singapore, Oct.1975.
45. MÜLLER, Z. 1975e. Feed resources
of West Malaysia with special reference
to cattle rations on Majuternak cattle
farms. German Agency for Tech.
Cooperation, Ltd. (GTZ), Berlin, 1975.
46. MÜLLER, Z. 1977. Recycling of
organic waste for livestock feed. 1.
Report of preliminary recommendation
on the utilization of waste resources as
feed for dairy animals in Sind Province,
Pakistan. UNDP/FAO Project PAK/74/
018.
47. MÜLLER, Z. 1978a. Feeding
potential of pineapple waste for cattle.
World Anim. Rev. FAO, Rome, 25:2529.
48. MÜLLER, Z. 1978b. Project on
recycling of organic waste in Indonesia.
102
49. OSTRANDER, C.E. 1975.
Techniques that are solving pollution
problems for poultrymen. In:
Proc. of the Third International Symp.
on Livestock Wastes, Michigan, U.S.A.,
pp. 71-73.
50. PAPANOS, S. and B.A. BROWN.
1950. Poultry manure, its nature, care
and use. Bull. 272, Univ. of Connecticut.
51. POLIN,D. and K.M.CHEE. 1975.
Biological availability of protein from
poultry anaphage. Michigan Agri. Exp.
Sta., Res. Rep. 269.
52. POLLARD,S.J.T., HICKMAN,A.W.G.,
IRWING,P., HOUGH,L.R., GAUNTLETT,
D.M., HOWSON, F.S., HART, A.,
GAYFORD, P. and GENT,N., 2008.
Exposure assessment of carcass
disposal options in the event of a
notifiable exotic animal disease:
application to Avian influenza. Environ.
Sci. Technol. 2008, 42: 3145-3154.
53. SALTER, R.M. and C.J.
SCHOLLENBERG. Farm manure. Ohio
Agri. Exp. Sta. Bull. 605. 1939.
54. VAN SLYKE, L.L. 1939. Fertilizers
and crop production. Orange Judd
Publ. Co. New York.
55. VOGT, H. 1973. Die Verwertung von
Produktions-und Verabeitungsabfällen
der Geflügelwirtshaft durch
Legehennen. 4th Eur. Poult. Conf.,
London, p. 495502. (In German.)
56. WEAVER, W D., JR. and G. H.
SOUDER, 1990. Feasibility and
economics of transporting poultry
waste. Proc. 1990 National Poultry
Waste Management Symposium,
pp.123-129.
57. WHITE, J.W., F.J. HOLBEN and
A.C.RICHER. 1944. Production,
composition and value of poultry
manure.Penn.Agri. Exp. Sta. Bull.469.
58. ZIMET, D. J., M.D. OUART, and D.
L. PRICHARD, 1988. Use of computer
simulation to determine the value of
broiler litter as a cattle feed ingredient.
Poultry Sci. 67 1352-1355.

Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı

Transkript

Benzer belgeler

GÜNEŞLİ GLOBAL ARENA`DA yÜksELİŞtE

Süleyman Demirel Üniversitesi

EZRA F1 - MULTİ TOHUM

ırıcıları - Gubretankeri.com

kanatlı orak makinesi

Kanatlı Kesimhanelerinde Karkas Dekontaminasyonu Kanatlı

diskli tip pnömatik hassas ekim makinesi diskli tip

PowerPoint Sunusu - Ulusal Kırmızı Et Konseyi