Makaleyi Yazdır - Edebiyat Fakültesi Dergisi
Transkript
Makaleyi Yazdır - Edebiyat Fakültesi Dergisi
.'. 38 .' MODERN DEMOKRASI'NINBATI'DAKI DÜŞÜNCE TEMELLERINE GENEL BIR BAKIŞ( ı) Gümeç KARA~UK* . . Bildirimin amacı, Türkiye'nin devraldığı Batı hukuk düzeninin yapı taşlanndan biri olan modem demokrasinin düşünce temellerini gözden geçirmek, dolayısıyla Osmanlı Imparatorluğu'nda girişilen demokrasi deneylerinin eski Türk geleneğinin dışındaki kaynald2U'll1adeğinmektir. Böylece işlenecek olan ana konu, temsilcilik sistemiyle değişik kavramlar oluşturan "Demokrasi" teriminin, gerek devlet hukuku bakımından biçim olarak~'gerekse de. yansıttığı toplum bünyesi olarak, ifade ettiği çeşitli yönetim yapdan ve yaşayış taız1an arasında, sadece Türkiye'nin kendine modelolarak seçtiği tipin klasik biçimlenmesidir. Kaynaklandığı Meme göre geniş anlamda "Batı Demokrasisi" adı altında tanman ve devlet hukuku ~ulundan me'şrulaşmasından itibaren ikiyüzydlık bir gelişme süreci içinde, değişen toplum yapısı ve hukuk anlayışm~ göre yorum farklarına uğramış ve çeşitli tiplerde ortaya. çıkmış olan bu sistem ilk bakış ta göründüğünden de eski hukuk temellerine dayanıyorsa da, demokratik teknikleri daha yakın zamanlarda oluşmuş ve geli,miştir. Niyetim, Osmanlı ımparatorluğu'nun benimsemeye çalıştığı demokrasinin iki yüzydhk farklılaşma sürecinden çok, onun Batı'da bir anayasal düzen olarak kUrulmasına yol açan ve kopuksuz bir devreyi . oluşturan birikimi ana hatlarıyla özetlemektir. Çağdaş demokrasianlayışmda belli başlı temel şartlar arasmda. yurttaşlann eşitliği. halk egemenliği, insan ve temel haklara saygı, hukuk devletinin varlığı. toplumun değişik çıkarlarının temsilcileri olan örgütlere eşit faaliyet imkinıyla muhalefet özgürlüğü ve devlet otoritesinin. halka karşı sorumluluğu gibi ilkeler yer aldığınagöre, bu belirleyici kavramlan oluşturan gelenekler zincirini gözden geçirmemiz, dolayısıyla Batı'nm Yüksek ortaçağıarına kadar geriyegitmemiz gerekivor. , . Her ne kadar "Demokrasi" çağlar boyunca aynntdardaki değer yargılarıyla. birlikte değişen bir kavramsa da(2), en geniş anlamıyla elbette insanoğlun~ öteden beri içinde .~şıdığıve. zaman zaman d~isik adlar' ~ * (ıf' Yrd. Doç. Dr.)Hacettepe Onlversltest. Edeı;»ıyat FakDltest. sınırlı siireSjnde kıSmensunulan bildirinin t8mamıdır. Konferans'ın ., 39 . altında ifade ettiği bir idealdir .Yani toplum deneyimini yaşamış insanm ilke olarak. vardığı evre... bir dOfOııcediı:..Ancak. Aydmlanma çağmm Sonlarmda gerçekleştirilen ve bireyler.rasında iktisadt, sosyal ve siyasal değil, ama hukukt statü bakırnındanaynm..yapmaksızın halka en yüce egemenliği ve dolaYlSıy\a soruıriluluj'uveren devlet fikri, Batı'oın toplum. gelişmesine paralelola" somutıaruret1erdeİı biçimlenmiştii. O Batı'ki, her ne kadar antik mirasasahip ,Çıkm1§S8da, antikaıemin tükenmesiyle oluşmuştur. ,Bundan dolayı~çağdaş demokl8si.ninevrimini kopuksuz olarak antikitede kurulan sisı,m1ere kadar izlememiz mümkün değildir, her ne kadar anti~ devlet teorileri gOııibnOZekadardOşOn(irlerietki1ediyse de. Eski Doğu uygarlık1anndaolsun, klasik Yunanistan'da veya eski Roma Cumhuriyeti'nde olsun,.doğuştan.aŞllaınayacakhukuldengelleri ka. bul etmeyen çağdaş "hatk" anlayışı sadece düşOncedekalmıştıre)~ Gerçi antik demokmide özp'yurttaşJar kitlesi, katılmadaşaps eşitliğini de sağlayan dolaysız bir yönetimuysulayabilİyordu,ama bu hakka işte sadece "yurttaş"saydaıllar sahipti..Atina. Kleisthenes refo~lanyla(4) bile eşi~i1kesi.ıie dayanan iiemokrasiye ~şemediği gibi, buranm demokratik dey(et yönetiminindoru'jQl18ulaştığı'Perikles çağmda(s) dahi kadın, çocuk, yabancı ...ve köle olmayan-kişi !'halkın" birparçası sayl1lyordU(6). . (2) Saf demokruiyi makbul layıDayanyaygın antik iörüı,yeniçailanD ıonlıirına kadar ıiyaiet diitüniirlerini etki1emittir. Antik yoıu-ıılar içini bk. Platon, Oeuwcı Compl~tes, c. LV: La. lUpublique, çev., giriı ve notlar: R.obertJlaccou, Pari.: Ubrairie Garnier Fd:reı, 1936. L .500. 509; ayıiisi, Hauptwerkc, ıc.,. wl gir.: Wilhelm Nestle, Stuttgart: Alfred Kröner Ver. 1965, L 221.226 [Alnı. çcv. Ari8totelel ,Pol~"e d'Aristok, Fr. çev., gözden geç, ve düzdt.::I. Barthf:lemy Salnt.Inl.ue, Pariı: Dumont, 1848. i. 146.155,'1111; aymıi, Politik, gir., çev. ",8çıkL: OIof Giıon,/Zllrich/Stuttprt:" ~mis Verlag, 21971, i. 149 v.do, 186; Mo.TulIius Ocei'o.OCle p8bUc:a, tam [tat. ) metin: Herbert SchWıınibom,Paderbonı: Ferdinand Schö.ıingh, ydllZ, (Schön.ı LateiDisc:he Klu8iker . 87a),I. 52 (1/42, 43), _~ M ] . 57 (1/55),44(1/68). ' . . ... . (5) Sofi8tlc:rin,inSanIanözgür ve eıitltaldarla\ddtmuı kabul edi~eri ıLı: Stoa okulunUl)~vunduğu insıınbk ım1ayıpıun yeniçallam kad8l' "akılcılık" ve. "iyiJik" kavramlarıyla aktarılarak modem İnsan Hakları. biçimini itııı için ~_. Waltet 'l'hdmer, Geschichte der politilChen Ideen, Bem/Müncheo: Francke Verlag,.4 1973, (Sammlıuıg İ>aıp 56)', i. lS, 4~,'49 v.d.; Maı:it Gökberk, Fdıcfenin Evrimi. Istanbul: Millt Eli~m Baaunevi, 1979, (Millf Eğitim BakanlıAt Yayınları, Diltün I?izisl 2), '1.' 4.6, (Sooıder hk.). Stoa'nm elitlik ilkesini benimıeyen . Ocero'nun, devleti ancak heıkeSi aynt y8l8lara batlayan hukuk devleti olarak meşru saymaıuıaörnekler: De ıe publ.. .. 55 (1/49), 71 v.d. (11/69, 70), 79 (m/H), 81 (111/17).88 vA, .. (1U/55). ' (4) M.O.509-5P7. ,., (5) M.O.462-429 .. (6) Yunan tdıir devletlerindekiı bu gerçek, bir deneyd olan Ariıtoteles'in siyaset dÜlüneesini de etkilemiıtir. Insanların bir kısmının emıetmekrbir kllDUlUl1 da itaat etmek için yaratıldıkları görü,ilnü dile aetirenyerler içinb!<. 'oiltlqucı, SO4.24; Politik, i. -64-75,86-90. Yurttaşlık konUlu içinbk. PoIitique, L 122.145;PoIitUr., 1.154-145. i. 40 , Roma Devleti'nin özelJikıenlla.' biri"de tipik bir soyMar devle'tiolmasıdır.Eski aristokrasi.ayncabkl~an mahrumbıraJ(Jldık~ SOJ1rabi~ le. yönetim yeni yükselen ailelerin'(nobiles) oluşturduklan memuriyet aristokrasisinintekelindeydi~ller nekadar Romalı tarihçiler Roma'nm özgür 1}ir cun1huriyet(libera' res publicı) olduğunu wrguluyorlarsa da. on1ann "özgür" 'dedikleri. devletin monarşi değil. cumhuriyet olduğu, yurttaşlarm seçtiği memurlar tarafmdan. yİDeyurttaşlann kararıyla oluşan yasalara göre yönetilmesi, yabancı bir8fic8n ıı6zfine tabi oJinaması anlamma gelir. Modem demokra8ianl~l,mıiçenneyen buözgOrlOk kavramınm. devletin içbOnyesiyle. devlet iradesinin kaynağıyla değil, sadece devletin aış biçimiyle ngİJ.emnesindendirki. Roma tarihyazıcılığı,.Roma-' h_yurttaşın halk meclisiyle kendi kendini özgOl'eey~ttiğini. yasa önem- . de eşit olduğunu belirUniş~. ama Tribus~a halk. kesimlerinin çok dengesiz bir biçimde dağıtılmış o1nialannı ft yOksek memuriye~ talip olmanm d~, ön şardan koyan yasalardali. dp1ayI, u,..lamada az sayıda aile için mÜmkünohnaslDl önemsememiştir( '). Zaten eski.çağlann devlet teorisyenıeri demokrasiyi ilk plabda devlet biçimi olarak ale almışİardır, her ne kadar Aristoteleskendisini bu çembere kıSıtlamayıp, demokrasiniı{sosyal temellerini dikkatealdıysa da(8). Nitekjm onun, tercih ettiği "Poli~a", demokratik ve oligarşik öğeleri kaynaştırmasıyla. yakm çağ,Iara kadar ,sık 'sık benimsenen "karma deVlet biçimiltRden. elit ve kitle . işbirliği düşüncesinden ilkece pek. uzak kalnuyoI(9). "Kanna devletbiçiIni" anlayışı Platon'un başlattığı kabul. edilen. Aristoteles. Stoacılar ve Polybios'uo sürdiirdüğü. CicerO'nun da benimsediği bit gelenek olarak. daha.sonraBan'nm "gOçler ayrımı" ilkesinebağlandı(10)~ . (7) Roma yönetiminin bu ayrmtJlan için. t:ık..Emst Acyei-, lL6mIrCIıCrStaat und S18atıplut. ,i .. 240.250. "Yönedke, Zilriclı/Stuttgart:Artemil Verlag, 1964, (ET.-u-Biblothek), min sayıca SUHdI bir üst tabakanın elinde bı.ılunclutuna deJinen1er BengtlO~Gnindrilsdcr RihlıilelıenGeec:h1da~ ... ~..., lII'UIDt'Ia "~ Hennann cç. i: ~abIik und Kailedett bis ~ D. Oır., Mllnçtıen:C.H, kclr.ldıe Verlapbuchbandlung, 1:970, (Handbudı der AltertumıwiUerndıaft Di. 5.1), 1.145 vA: (8) Matotele.. PoBtIque, .. 500-510, 521-558, 570-576; Politik. 179-185, 188, 19$-200, 265.269. ' (9) , "Politika"aID çeptli yederbsde. ''Politeia''ma cielitik açd-ılaıi tanIm18mlllUUyapan AriItOtae.. genelde buııuıı, her 6ae1 toplum bUnYdine g&nı aereken delitik biIe,bnlerde azam! yuan ..(ayan bOtiin ..ı biçim1ednbı .cırt* adı oldulunu lÖyiiyor. Ayrıca "Politeia"yı b..ıı batına bir devlır:t biçbrıi veya demokııilbıindeöael bir tipi pbi yozl..mamı, oç biçim- den biri olarak gördiilii pbi, daha .ayrıntü bir talWni8Day1a.4emokrul ilır:~ ,,(10) en uygun oranda kaYDAftmlmaaından olupD biin ye oı-aır. anlayqr: PoIItIque, .. 146, 502 v.d.. 519-526,558; Politik,,, 148, 180, 190-194,200,. 5S8. "Yaaalar" adlı cliyalogundaPlaton, knI1ığiı ve '.'demokrulnin" bOtIIıı öteki devlet biçimlerinin anaian olduğunu veözgüdOk, uyum Be bilge y6netinilii bir arada ~ulunalıi1mesi için her ikisininde düzene katlularının oomaoi gerektiğini ~ylilyor:1-I8uptw"ke,l. 806. Polybioı da PlatOn ye Matotelel'in aat ye yozlapıı, üçlüleriai dewıılmı,tırye bunlar1n bçınilma gözüken dolaıımını ancak bir. kanaa bllDyenin duıdUf&bileeeği SiSril,üyle Cic:ero'nun devlet dü,üneeline yön YCinniıtir: Cieero, De re Pul»Hca,.. S5 (1/45), 57 (1/52, 54), 45 (1/69), 69 (11165). Aynca bk. Ki-ıker de. tdidachen Deaı-s, co 1: Voa fI~ bia H~bbea, yay.: Harıs Maier,Heini llauIch, Hont Denser, MIIDçhen. V:c:ii:q C.H.Beclr., 5.979, ' s. 54, 65-86, Güçler aynmı için ,~~: apğıda, .. ll. ' . . . Antikit.,'de olduğu.gibi;~.IIiJar~~pa'smdada devlet bOtanhalk tarafındanyönetilmiyordu.-Geç '~alm ıtalyan şehirdevletlerindey6- netimşehirhaikm..ıd...seçkinaileferineJlndeydi(U). Buwtokratik , , ' tğilimi' ısviçre'nin demokrali evrin1indede.örmek mOl1'ddindOr. (;erek patrisyen şehiHerinde..pek8e'Ionca' ,eı-ıennde sir-t bir kaç ailenin malı haline'gelmişti. Diler,aiIeIer yönetimde'IOruna1u1uk taŞmUYor!8t'dI." i Tatfa halkltımkatılm-. s6z.konU$UcI...ıı). ,Ort8çağlar Amıpa'smın dmetyöne~ feodal rejimin karakteris'fiği olan bapnbbk iliŞkileri biçimleltdirıfte~teydi. Taç m8k~an en $i1Ü1t!si~. mOlkiyet hakalt v-ıe kadaruzanan bu kişisel hakJ8n ~lesi tekabCÜetiannın b6lttt~oIUş8ft~ : mektedir(IS)., Fe4)dal de'flet. Roma veya modem devlet anlayışından faddıbir kavramdır. Vefa' yelJlinikişiYit'clevlet"e değiı. "efendi"sine ~ bağlıyordu. Devlet bir takmı somut 1Jözteşmeıer . ,Devıet güconon tafIYIe81. toplum piranıitfiftin doruğunda 'Uzerinekurunu§m. ' bulunanhD- kOmdardelil. çok sayı4~feodalefendileRli(M). Vaktiytedevletin alanı'na giren kamu otodtelinintek'.eldettepl, tm hiyerarşi oluŞturanözerk '4R'rtebe1e~ b61aşti1rOlmüş olm.. devlet.y6betimine ~çimverenfeodal , ' toplum yapıSıDm' 6ze'Hiğiydi(U). Kendib61gelerinde yargı ve yOrOtme geçleriyle do.tılmış' olan. bo efendi1er.'y8111R18söcone. sahip değildiler. BU otorite hO,kOmdat've konseyinin eUeriad.ydi. Soylulan bağlayan hukUkun yorumeulan 'çolunlukla burjJJ\'a kökenliydi ve6nde gelen siyaset d;1ıOnürleri ol.ak' ~a kendi çall8nnln deVlet anlayışmibir haYli et- , ' kilediter. Başlıca eiilimleri.feodaIkeyfilili sınırlamakolmuŞtUr.Bu hukukç(ılarmoluştuıduju 'danışma medisIeri. "pademeılt"tar. 'Fransa'da "Ancienıfaime"in ,sonuna kad8r mahkemeıeıevedlenadd.r. Daha sOn-., ra bu ad ulus temSilciBii olarakanlamCleğJştirmiştir(I.).. , , , , (U) Bu konuda -iac1 bUP içia",bk. JaCöb.B~t. Kaiut;1IIIiI,K,tdaar,~ in IUıI_ K6In;AariPpina. Verlı.. 195$,.i. l-.ıp.' . ' (12) Ancak ulak ko~ b~haIk.keIıciini y6lıetebUm.l,tIr. Aynııtıya pmaeyen araıUrduılar, ,bk. ,Ulrldıl" ıJIOL" GacIdcIItc .. "weia, Stuttpı1/BerIln/K6InJ 1ofaiıaz:Ved8c W. K()bIJıiaı-ı, 197.,.. ı21~~ı,...K.a? G6Zdaı &eç. Alm.' baskı. Damı.tadı: , --ıda , ' (15) F-ııçoil Louiı Ganthof, W..' itt ...1, WillCUChaftlic:ı.eBuçQeteIItch'aft, 21911... XJI(. (14:)Thci-ıer. 59. (i5) Yer yer ~, teoCwle,meölçüleri betıae~. " " , .' ' ' " . bUrada k_mllZ deIiI8e ,de, feotW haçh ,devlcdcırinin ,bı1ttim:in, aııerkezf ltiC:ÜD~hlne CR çoli itlediAi tamarılamıyla Almanya'da ımadakltlrlfe0d8ıe,menln olSun/_bine. 1$l8d1"IR9IItere ve FrMda'tt8qlSun; gerçeUtıı-Iı..,ı-ı-nmalıdır. eocs.ı ~~k8lluı.;otoriteli için toparlayıcı açıkla- _-ı: HeiDric:hMittcil, Der Stiıatclet ~_tdalttn.c.ı.8dlakn einer verlleichen- ı it...terı" Wciıur: HernMnn B9hlaua Nadıfolger, dea 'verıu ",,'rbkbtf: ciet' 81968, fo 154:-115, 2~6-24:7, ~26.M1. 4:24:.4:_ M~IUoııh, Die' rcuclalcaeUııehaft, Zikich: Budıdub I.tibria. ı~,..' 4,SO.US~ (16) Theimer. LJ.e.. L 62 v.d.; "pade_erıt"~ geIi.ıneai ~çin bk. t.tittcis, ..g.e 569.515. ' 42 Sınıflar temsilciliğine gelince, Karolenj ımparatorluğu'nun dağılmasından sonra Batı aıeminin kıaslktOplum ,dOzeni haline gelen feodal rejimde, antikitenin tanımadığı, ~odeJDdemokrasinin ise en yaygın özelliklerinden ıli olan temsilcilik fikrinin hiç değilse tohumları barınmaktadır. Bu fikir ortaçağ kilise hukukundan: doğal hukuk ile "demokratik"ögeler içeren Cermen hukuk kavramlaimmkaynaşmasmdan geliş. miştir. Temsilcilik kaVramlan olarak, daha 10. yüzyılda kralın etrafındaki önde gelen kişilerden oluşan ve 13. yüzyılda üç dala ayrılan "Cmia regis"i (kralın danışma meclisi) \'t' bunun genişletilmiş biçimi olan devlet meclisinden, 13. -14. yüzyıllarda gerçek anlamda"or~ya çıkansınıf temsileiliklerini (Etats g~raux) görüyoruz. "Sınıf" ,teriminin değişik kavramları ifade ettiğini göz önünde tutarak, sanıYileŞmiŞ toplum düzeninin sosyal, sınıf kavramından farklı olarak, burada feodal rejimin "etat"sını (estate, Stand), zümresini, korporasyonun geniş anlamına tekabül eden sınıfı kastettiğimi belirtmek şartıyla, feodal devlet meclisinin' içindeki "etat" karşılığı olarak "sımf" teriminin kullanımmın yerinde olduğu kanısındayım. Aynca, feodal "sınıfların" çağdaş sosyal sınıflardan farldı olarak, kendi içlerinde, temsil ettikleri zümrenin bütün sosyal tabakalarını barındırdıklarını da unutmamak ~rekir( 1'). TemsilciDk fikrinin önemli bir kıstas olarak yer aldığı modem devlet, feodal ilişkilerin uygulamada veraset veya alım satım yoluyla sürdOrülmeğe başlama.sıyla, 13.-14. yüzydlarda biçimlenrneğe başlanuş tır. , Feodalitenin çöküŞüne yol açan etkenler. başlıca, para ekonomisinin takas sistemini geri plana itelemesi, ,ticaretin ve zanaatm tanmm yanı sıra yoğunlaşması, kısacası şehiİlerin gelişmesi olduğu kadıu:. hükümdann merkezi otoriteyi güçlendirmeçabaları olmuştur. Nitekim feodalsistem fiilen hükümdarla şehirlerin işbirliği ile yıkrlnuştıı( 18). ' ( Kranarın merkeziyetçi eğil1mlerine karşı feodal efendiler, direnişİerini sınıftemsilciJikleri aracılığıyla diıyurmuşlardır. Dolayısıyla bu "etat" 'lan henüz halk temsilciliği olarak değil, aristakrasinin krala karşi' eski haklarını savünma organları olarak görmek gerekiı( 19). Kralın vassallerin(17) Albert Sobou1, DIe GMue Franzölbdte Revolutlon-EiD Abri18 Bırer Geıchldıtc (17891799), yay. ve çev.: Joachim Heilmann ve Dietfried Kraule-Vılınar, Dannıtadt: Wi88enk:haftlidıe BuchgcseUsthaft, 4ı985, i. 9; chıha ayrmtıh: Bloch, "ı.eo, L 599-429. (18) ,Ortaçağ ,ehir geIi,mesi içintık. 1Uc:ardaHudı, &öıDlschel Reic:h Deutsc:her Nation, ,MOn. hen/Hamburg: Siebenstmı . TUchenbudı Vedag,. ı964, (Siebenstmı-Taschenbuch i ı7 12), (ı9) L162-172, 2811-29IS, 507-511S;Mitteil.':g.e., Taç makam81a.kBrfıadeta' bağmısız bir siy.w farklı olarak, kralın otoritesine L 225-256giiciin temsilcisi olan Alman Reichıtag'ından battılD chıha batımıı bir mahkeme iken, daha sonraları ulus temsilciliiide dönÜfen Inpb; Parlamentosu bile sadece bir zUaırenin ba,lattıil bir gelenele dayanmaktaydı. Baroıılann uılS HaziraıundaRUlUlymede'de toplanınüannı o günlerin özel / 43 . den oluşan bu aristokrasi, b.cjIJ,Qldllj~ sivil ve askeri hizmetten para. karşd.ığı uısk k;almağa. veya6ırakiim8ğa başlayına da, feodal yapmm paralı memur ve para11 içi boşalmıştır. Y~ni p1itkayna1danyla,kra1Iar asker sağlayarak, kendilerinivasaatlerine bağımlı olm. tan kurtarmışlardu(20).' , Şehirlerin kralın da,kaduAyla kalkınması, koruyucu işlevleriftden sıy- nlan şavalyeliğin sdnunugetirmiştir. Onunyerini artık. hem de ona'karŞI, Geç ort8çajlarda burjuvaziatmıştır. Bu çatışma~enüz önemliboyutlara ulaşmadan. din adamJ.annındOnyflfkişiler tarafmdanatanmasıso~ nınundan kaynaklanan "Tevdlı 'Xargası"nda; dOnyevtve ruhant otoritele&,birbirlerini yıpratmışlardır. T8raftarlan asıl somnun sınırlarınıaşatak. "otoritenin meşru. kaYll_I" konusunu. ''halkın egemenliği". "sözleşmeyi" bozan. yani halkın bakkıriı çijneyen'h8kOmdara karşı "doğal hUkuk- . tan" kaynaklananItdirenmehakkl"kaVfartıJannlyem~engündenıege.İrmiş1erdir. Siy'asal dOşOncenin akı1ci"temeUere otuttu1masmıkolaylaştıran . A1bertuş. Mapus ile öğreııcisi Aquive hızlan4ııan önemli bir' ~tken.. no'1u Thom.s'myonımliırı 5ıQ'esinde 4ahaönce'td1isetarafmdan redde, dijen 8ristote~ felsefenin', Hıristiyanlık ile ı,ağdaştırilması. bu başka deyişle akıl 'ile inancın birbirine ters d6şinedik1eri görGş8yle skolastiğe yeni bir çehre kazandırılması olmuştur(21)~ Böy~,kendi mut1apy~tini dOnve dOnye~alan4ada en ye'" hü1dlmdar1ardanönce kiJisede kurmuş. olan yüce otorite olma hakkını talep edenPapa1ar. halkı Impar;ıtörlara karşı direnişe teşvik edebilmelerini kolaylaştıran ve' ideqlojik.yaptyı sağlam bir dayanak olarak benimsemişlerdir; öylesineki. yeniçağlara kadar bu yapının temeli olan Aristoteles. kilise tarafmdan şaşmaz otorite olarak başka dünyagörüşlerine karŞı -savunulmuştUr. Ne var ki. skolastiği er geç aşan. bütün dış etkenlerin 'karşısında yine skolastiğin kendiiçinde geliştirdiği akurllar. kendi açtığı ufuklar olmuştur. Acı~o'lu Thomas. .kendinden önce bazı ortaçağ düşOnürleri tarafm_antikkaymıltlara dayanılarak . niyet ett&lerin. p.rt1an gerektirdiyıc de. krald8DaI8bi1cIikIeıi kCUdiIk belgeli. k~ olmılitur. Nitekim k~di feoilalç811lUl1 Dok'" . den çok öteye giden geUf-ıermçJkq bir ifadesi olan r-«ııoa carta, keaıdinden eCmıUi beIpIen: de ISmek olmul ve h8kümdara ' .-ırlanm h~1IUD adl ~ir kc,ıau hııliDe geldili 17.. YGZYdda da ı~ten:'nin özgOrlük IimPne d&ıÜfmllttür. "bına Carta'IUD sene1 bir deierlendidlmesi için bk. Mitteil, e.. .. 517 ~524. MagnaCiII'ta.17. jil.zyJl tngmz 6ZgIIr1tikbelgeleri: Map&C8rtaLangLiberu~d . tatum, Lat. metin. A1m. ve In~. ç~..'cIed.; B.. Wııaner. Bem: Veıiag H~ Ge8dı~tıe 16); PetitioD oflUght (1628). Babeas Corpüs (k.. 1951. (Ouellen zur JI1 17. Jahrhunderta, eqilııchea Freihelı-ehte Act (1679) .~ BiLL.of Ri&htl 168t). D1.c ing. orij. .derL : E,nı~1Ca .' Bem: ,Veıtaa Berberı:LaD9 und CIe., 1962. (Ouel1en zur ı ıı;' ~~i: < Neueren \ICKIIidıte . ~. '. ~ " (20) Bu ~cia.bqlaagıçlaniçin bk. Bloc:h, e 505 v.d." (21) AlbertUl Maan" (119B.1280) hk.bk. Hueh.R.öm. bidı, a. 265-210. Aquinoıu Thomas' (1224/25.1274)hk. bk.1QuI. d. poLDcIaienI.I, 1.114.146. , ' . r " 44 .~ . . açıklaiımlŞ olan "halk 1geRJ'~J,tjj"ve,,(fiıe~ hakkı"kavranılannt, devletin halkm refabı için varolaDbır kurum olduiunu ve halkm'dpyönetime katılması gerektijüU"kabul ederek sistematik biçimde işlemesiy~, d~t ve yönetim anlayışına yeni yoııınilar getirmiştir(22).Ancak aris. tod. telsef~n Amıpa'da etJdled thomist yonımbt kalmamış, ondan öte ve ona karşı Batı'da ıbn ROşd'cOAristo~olan "latin Averroizmi" biçiminde de gerek dOnye..ueşmiş.biJimve devlet anlayışınagerekse de ulus kiJiselerfuinkundtnasınayoDan açımşıu(2S). 13. yOzyılm ikinci yansmda, başta Paris Oniveısitesi~lmak Ozeıe. AVrupa'nınçeşidi bilim me..tez1eıinde gOçlO bir akmı olarak 88VUI1u1an. Awrroiziiı. thomist Aristo~'den farld~ oIarak'akıi ile iDanembazen baldaşmayabileceğini, bu duıuiiıda ile bu dOnyada akla ônceJiktanınması ıerektijini söyleye"".1dIi&enin dmet yönetimine kaı:ıfaniayacajı, t8in tersine, devlet. otoritesIQe tabi oldujugörOşGyte, hem kDUenin sert tepkileriyle karşıtaşnuş, hem de Padova'" Marsılius gibi 91111'açıcı devlet kurarncdan için ilham bynajı olmuştür. Yönetimin dOnye6şınesı, devlette deldJisede de g(iCOntek birer elde toplanmaması. gibi 'ilkelerle,' M-ıius "halk egemenlijin d8şOnc:esini.işlemiş ve. bunu kilise alanma"da aktararak, Refonnasyon'a kadar Batı Hıristiyanlıjmı meşguleden Konsilyarlzm'ibaşlatmıştu(:M). Devlet ve Idlliıede "demokratikleşme" ~-ııin mantikt sonu'CU, eVrensel devlet, anlayışının siUnmesi ve ulus ,devletine doğnı yöneliş olmuştur. Aynca busOrecin hiz1aDmasında Papalıjnı da payı yok dejil. ÇOnko, Hıristiyan memini bir imparatorluk çatısı a1tmda barındırma eğilimine karşı PaPaIık "kendi OIke1erindeegemen. 01aıi bOkomdadarn dO- şOncesini yayarak, Imparatorlan suııdayacak ulus kavramma ulaşacak . olan feodal smıf ilkesi flzeriııde durıpuştur. Ancak bu tutumuyla ister istemez kendi kilise içi mutlakiyetine k8rşı da gerek~ri h8zırıanuşve Imparaton .karşı desteklediii korparasyon1ar dOşOnc:esininkilise yöneti(22) ADdkite ve OrtaçaIJarm halk eleiDeaiiii llllayJtuidaa yiae e8kiça~ beri diıeDiı hakkı &diftiıilmitdr. Daa o dnD tipi. 88dece yaaetbal ıetmtı kiıi OL. makt8R Çllu", adaleti çiIDediIi -dylc-wna yoldan y&ıetimit &eçmit olalı bi. ri 't8rafmdaD da tcıiun ediieiıiiec:cii ~. yedefDlifdr. aceıo (M.o.I06-'5) tinııı IOD CIen:CeaPIJIaYXı 6iede ı--Iıyor ~ .., JMIIbL"..44v.cL <'1.16$>.62 VA <iIl4-S>. !H ~n>. 95 <iDI.5» ve 61di1d11me1ıbd de uyPm'a&:fiyor: U (1/66).SIIi8bury'1i J.'un~ .btliDin doiiu bir it o1dujUD..ifade ôdcın~ " (Lat.. 11~9):Johiınneıı Spöri. GedaaIı.enum Wic:lentiııdaect ımd ~d im Mittdalter. Wld8rStand_~. yay. ArthurKaUfaa ve Leoalwd E. D"*mUD. Dumatadt:~e Bucbp8e11Ic:haft. 1972, (Wepder ~.. l:oncb18llCLXXİll). .. 100. iii.ıZ. G8levini kötOye kul. dair Luı-ı-h'h Mamcaold'un 16z1eıi: dimüt ıı-tı lII1aYiP için, bk. Peter Mdn- hOkimdara halka_fa bomı -..y.. .. 95v.d. '(1080 ciwnada). ThOlDlf'ID holcl. .anoludoniııı N.en CbriIti. ~ıllncht,'.. (21) ıbn lUItd ve Batı'da etkiti içbı .bk. lIiİIDi Ziya . 255-261. '. ' '1ba "&feS" ı-tide8i, ..ı-- ..~ 5/2,.. 7.81.798,1--ıbQi:MEB, '1968. (24) ManiIiUa027.5l8~.IM2/'S) bk. ,bk. ıa CLPOLı-ıı-. ... ".. 107.109. (a AD. 1,..172-197; Spörl.~ıa.. , 4S ıiıi için de sawnulmasuıa yol açlDlŞtIr. , , Tipikbirpçiş dem.~~9()'u~"'antikitede kısmenaçık- ___IŞ' olan ,. modeı'n 4emokrasinin,b"'~, ilkeleri 8iyJtan,~Oşonceler geliştirilmiştir. ' " ' O~çailann Iiy--ı ~ça b61 w~yandan taç lMkamınm otoriteyi kendi eJlnde topaı1ama'k.öte yan,dankBiIimindevıete ~men olmak çabasıyla bOyjlyen,Imparator-Papaçatışınasa.devlet kuraD\cI1arım Roma'yı hatırlatangOÇllbirıraerku.., Y6nlendirmiıtir.Otorite merketjgOçlendirme ,eJiLimf. sa,karşı beJirainİefenbu ı-rç,'""mHma d~orlaçağlft ad_ai merJcedyetçili-ı-deIiL ~demo~ anlaYılına da karşıt blrY6ııetiJn biçimi,ama,'ynı zamanda ister istemez demoJ.aUininen etldli, bazldayıeıl8nn.d1ııı biri olaRmutlakiyeti yaratınlt"' tır. Dahi sonn mut1akiyetindayandılı' ... kaYl'8J1llafseUştiri1eJek,modem dem9kniinin. y8ni. 19. yoıyılın liberal demoknlsWninkuramsal temeli atılnuştıi.Y~ ZanıIrd~' filizIe1Jdiiiçme. ulus devleti. böYıecedonye1ftetntiıj-.nıea devlet"~an~' bir emm Sônucuoı1ayaçıkınlştır ve~. savaşl-ııdm sonramotlakiy.,t 40Zeni iJesağlamlqtınmttlr.J)oiaI hukuktan kaynaklanan 've yeniÇağlarınsoQunakadat hukuk ve toplu. 'felsefesiJıeyön~ akdci ' , . , , ' öjretinin mOmkOn kıldıiı çal'd~~ iı1IIDm ufkunun Maddeten 've, manen aenişleınesi olmuştur", .)'in zaınlnda deYiet Qtor!tesininJUÇlen. .meSiQi ıarıkoşan yeni1ikleıi beraberinde setimÜşdr.' . '. i . ' Yeni iktisat biç~ri biry8R&Iaa. tanm'~ YeM satgaOlan gibi iktisadt ve,topluınsaı çalk8n öte yan4aft. Geç ortaç3il8ıırt Avrupa toplumuna azımsanmayacak 6IÇOde '..mı kaymalan yap_tır. Feodal baskıya karşı hlk~ fehirieri dedekJedikleılDe 've taç makamı' ileşehirler arasuıda ,1)il'day~ buItuıd'Jim\a d..önc:edelimniş~ tim( 2S). BU-ilişki yeniçailar 1Joywca hUijUYaZiniD..ı.if temsUci1i1deıin- , de gösteıeb~.1i.ph'.. göre~ftir. ;Aristq~ buıj:uvafaali-' yet1eriııi henOZ'tehdit "cJe~8Içte~ld" ZlJDanlar. şehit1et kendileriı!i 'koruyaıı,hökOmdann aQCODI,patiayabiJecekoipQlara karıı' tam: tıikınuken. IÔYlu1ar~esld ('e~), ~'~ lImIDutması için sınıf , ' temsilcilikteıininvarliklaruut.itiZlikleIt«uınik. doıay.yıa inutlaIdyete . katşı dilenmekis~.~u ~ kaqıçıItaJı 'g6!Oşai1kııçık~-, . yanlardan'biri,olan Madıia\ieUi..yıu, yılda .yu4ıiıbirbirine. oldukça'ters zihniyetiıUııet~ . düten iki eseriyitrbii yatid..~yetçi'.:cJeInOkıdk aUenüt. öte ,yandanama ltalya'om uI-ıbkieşmesi ujnına<yOzyılIaId)r '~_omdar", ,. :ti1;Jini ~'.oldu" bdar da,~endiSIne 'göre ~ . , (~8,. < ' " " , l 46 vJlZgeçibnez bir ~urtancı olarak g6~ almıştır. Aslında Machiavelli "HftkÜlndar"ı o demn parçalanlilif, Itpı,aıtında'bulunan ıtalya'sı İçin. . ayncalıklı feodal smıf1ann. do1aylS1yladany~eşlniş Papalılm da siyasal , gücünümutlakiyetle.kıracakbir çözüm olarakönermekle,kendi çevresinde küçük çapta ,ayn ayn birimlerde zaten var 'olanbir yönetim anlayışını gerçekçi bir dille yansıtmıştır. ''Hükümdar'' bizi konumuzun çerçevesinde sadece değişen zihniyetin birbelgesi olniası baknmndan ilgi.lendiriyor. Feodalitenin çoğulculuğundan Mutlakiytt'in monolitik yap_ıma, .RenaissaD(:e'ın merkeziyetçi bürokratik devletinden şeçilmiştir. Onemli olan, bu sürecin .mantıkt sonucunun, bütüiı dejişımetanık olan Machiavelli tarafından sezilmiş Obnasıdıı(26).Bilimçevı:elednin dışmda "HOktImdar" kadar an salınannş 01aD'''DisCorsi''lerde ise Machiavelli ahlak kıstaslaruü önemsediiini, tereddüte yer bırakmayacak açıklıkla dile getirmiştir. Bu.rada "iyilik'\ "dürüstlük", "AlIahkorkusü" gibi kavramları, güçlü w uzun 6mOr1übir cumhuriyetin vazgeçilmez ~idemleri 01ar8k savuiımuştur. Keyft yönetimin çökmele mabkGm oldulunu ve iyi bir devletin, yurttaşlarını. özgQrlükve eşitlik içinde. yaşatan ve omann yargılarından . , gocunmayanhukuk ve refah ~~leti olması gerektiğini söyleyen gözlem- ci,kendisinden. beklediğimiz ölçüde machiavel1istolmadİğını gösteriyor. Ideali olan cumhuriyet için en sağlıklı yolu, alırlılmı demokratik öğenin oluşturdupbir karma yönetirnde gömrilştür("'). Devl~ti güçlendirrneğe yönelik kuramlano Geç ortaçallarda gflndem~ getirdiii kilise demokrasisi tartışmatan is~n refonnla sonuçlanamaymca, R~fannasyon lle tam kopmayagidilmiş ve Batı kilisesinde vaktiyle ilk olarak Fransa'nmgerçek1eştireblldiği uhisaı baiımsızlaşma dÜşiincesi, artık Ba~da da katolisizmden ayn bir kurum yaratmala döntişmoŞtür(28). Demokratikleşme'düşüncesi ve hareketi devlet ile kilisede karşılıklı dürtOlerle,.hem de önceleri bir SOreresmt rejim ile resmt yöne'karşı bir azınlıjm siyasalveya komesyonel muhalefetJıaıleketiolarakilerlemiş- . tir. Modern demokrasiye çehresini kazandıranyön, Lutber'den de çok Caİvin'in ölretisi olmuştur.' Aslında her iki reformatör'ilkere danyev! otoriteye itaati savunmaldaberaber, bir tiranakarşı direnmehakkinınve hatta görevinin de meşnılul~ üzerindedurmuşlardır.Ancak, içinde bulunduklan deiişik siyasal ortamlar, direniş 61ietisinin Lutber'de daha çok kilise alanmak.s.th kalmaSma,Calvin'de İse..dolal hukuktan çok. hükfbn'süren feodal hukuk düieriinedayandınlmasınayol açmıştır. Her (26) LNicc:olllM8dıiaYCIUL M~, IJbrairie Gamier Fme.,)'II8tz. Le Pri_, ~ev, Guinudet,açıkl., gir.: L. Dei6me, Paris: . ' (27) Lecmh8n1 von Munlt, Mııchiıwclli.S ke.Bı-I: Benno Sdıwabe und Co,. 1945) "DiIc:oni"1erden seniı pulljlar içeriyor; 6zeWklıebk.,.ı,117.195.'. t (28) tuther bu iwua ancak lomaJ:an vumııbr, TnIeı.iiıi lIbiı zaman heDIIZ kopmayı _lin. memittir. .' , 47' iki reformatörde 'mutlakiyetçi zihniyeİ..iYle. bir tirana karşı ~ôme hakkını Jialka delil. sadeceh.,~,.ı:kısıtJanmamalannı " istedikleri feoda1efendilere tanıınış1aidU(B). Ca1fIn'd. Sonra.ama. Calvinist yönon etkisiyle ~rtaç8il8rııt "halk dileniŞ öğretisi Huguenot savaşlarııun(30) , egemenliği", dOşoncesine yaklaştınlarak. "özlürtak" kavrı-mıyla bağdaş~ tırılınışve 'bu yonımuyla d;ı HolI8nda b8jJm$JZlıkhareketinde' siyasal ı güncelliğe- erişmiştir(U).' Bu apınadan sonraise. 7.yftzyıl Ca1vinizmi. tç,ir dOşOncesinin "':dolayısıylafaiz a1mamn- Tanrı onunma savunulacak erdemler ~ldujunu öğreten ilkesini hatırfay81'Ü. henk yaydmağa yeni yeni başlay~ kapitalizme ahıikenm$§l'U1uk kazandıracak ve böylece bu iktisatsistemi~ taşıyıcısi olan giri.şbnd burjuvaziyi desteklemekte. nberal deinokrasiyeyoDaıı do1ayJı olarak bazırlayaeaktu('2). . . .. .', 'Huguenotsavaş1annda Fransaz tahtının ikili oynayarak, katonk ve protestan kamp arasında yıprannıa-ı karfllDlda. devletineiden gitmekte olduğunu gören "pontik8cdari'(").OnIOQye1eri Jean Bodin aracılığıyla taç ~mınm yönlerOstO bir siY-ıet1e ,&Oçlenmek,zonında \ olduğunu' açıklamıŞlardır.Bodin. E,rkenMut1akiyet'in"Tann IOtfu"(34)'kavramından~1aşarak. kendiSindeniki b1.JÇukasır önce'MmUius'un dile getirdiği düny.evt1eştirilmişSiyaset,an~i bir devlet kuramı çerçevesinde teolojik ,bağlantısından ayınp işlemiştir. ,Aslında hakimdaNık ~', diinye:v!,te,!Il~9tur~aıun ö1.elinde,k8h katı mut1akiye~çlliğe.kah -Bodin'bı ~ niyeti oJn18kSıZUi-'iIımb anayilsa1(Uizene rebberlike4ebi- ~k esneklikte olan bu kuramdabiZi ilgilendiren. Bomn'in özgOn,buluşu olmayan. ama'.ilk ,olarakonun tarafUıdanbir.siyasa1sistem içinde , geliştirilen "men)ik" öire B.'c1e "egeıiıen" olan. devlet gOcünOntek ';:" -ki Bomn kendisi buşıkkı yeğlemiş'CÜ'':::'veya koUektif taşıyıcısıdır. Ebedt ve ımı. .~nnğin kaynağı. olarak da doğal . .,'" ~ . . (29) JoblDlael Hedtel. WiderstandaegendieObriakeit? . rmcht und Redıt zumWidımtand bei Mııırtin J,uther, Wiclent8Dd8ncfat, .. 114-U4j.Ei.mcı iat-Luther, ~ Bcıarav, die PlUdıt,zumUnı-orQID i~ (SO)156.2-1598 ydlıırmd8t ~'d8. ,(SlrLeo din an. H~diır..Fı-- Delio., Alte Rechttformen dea ~dea' , tredıt,..59'.86,Nederland'cIa ~'in Wemi der KuUdıer tnmken der'O~eit, .. 'lş5-ı~ıj Bmat Wolf, D. Problem daWiclentancllrectl .. 1S2-169, (Calvinw bazı CalvinittlmleD' ). , , . . 1011ı.., ppn · Wldent8ııcllrecht, beiCalvJa, WlclerttaDıl8m:ht, , ,,' ' PIotelt8Dluıydı.; Willkomernchaft~Wldentand.. , ' '. (52) Max Webet ekoDOJDi.din bailanuaal pQriten ailmiye~ çerçewliade ircleleıniıtir: "Die j "Die Berufletbik de. 88ketilehen pıotatanti8!:be Etbik und der Gel. det Ktpitalilmul" Protatantimu." j "Die pio__ti8c:heft Sdten,.der GeUt, det KapitalimıU8~'adlı anıumuıları bir dlt halinde yayımJ.8Iicb:»fe prO-ı-tücrae EthiIı... line Aafsaıznmm. 1uaı. M6nchetı/Hambuıg:Si~mTuchenbudıVedııc. ıHII, (Si~-Tuchenbucb " " ' &5/54),' " (55) 1575 yılDıda kuruIaD bu parti. Katoliklelderı w~teH8DIardan,ol~uyordu. (S,) ~den Bu ilke ciiıh. IODIII B088uet '~ anayasal.'monaqilerdebiJe a1mıaulacaktir. ~. . yakın 'ZImIıırı1i1ı'a. kadar I , ,i ,.,'-,..j hukuk ile Tanrı ve JHikümdarbkyasalarmdanbaşka hiç bir güç taı-fmdan kısıtlanamayacak olan m.de saJübi yasa vericidir(U). Bodin'in egemenlik öğletisinin muıtakiyetçi. tarafml.Thömas Hobbes, biıeylerin kendi yaradan için ~da anlaşarak, ~toriteyi gönfllO ve kayıtsız şartsızolarak kendilerine mutlak biçimde ejemeıı olan, bir kişi vey.. grup tara(m. dan temsil edilen tek bir ele, yani devletedevıettik1eri sonucuna bağlamalda, eski "toplum sözleşmesi"kaVramıiuh01dbnclarlıkşözteşmesinin bir ,parçasi, haline döniiştiirmO tik(u)~ 'Itkbakışta Hobbeslngiltei'e'de Stuart hanedamnm -ve' Pariten 'Demm'den sonra da C~wen'inideolojik dayanağmı h8zırlama çabası içiOOegöribise de, siyasal dOş8nceye katkısı, çağmm gOncei ~nIarma ç~zlm~ş OImasıyı-kısıtlana~ , maı. Gerçi Hobbea'un çıkış nolttası 11~.JO:ZYdIngiltere'sininsaçlO dev.., Jet özlemi uyandım1iş olMı an. içı-a, ortamıdır; 8iICak somut bir. zanuetten kaynakı-an &ıa)'!f, l,Iobbes'u ~un vadede akdea, toplum ha-' yatma her tOdO ölçeği koyan(") ved'eğitik yönetim. biçimleriyle baldaşabilecek kişileıOstO hukuk devleti anlaYJtma ulaştınnıştır. Tek tek 1nsanlanri birlikte yaşayışıannı kendi gOyenIikıeri içinbir.. Ost .otoriteye g6nüDO oIarak'bağunh kıkbklan varsayıı.ııyıa, Hobbeskendinden sonraki diişünürlere. "halk .egemenliği", "bireydiik" ve "faydacalık" gibi eski ilkeleri bir .b!ttOii içi" ak-ınit '01du. Birb8şka'deyişle, mutIakiyet modelini geliştirirken 1m1bmdıl1 Iftç aeret:" liberal demokrasinin d~ yapı malzemesi arasında yer. almıştır. Robbes'un devlet. modeli, ~şta 'Fransa' olmak Ozere, Kıta Avrupa'sında uygulaiurken,'kendi fıkesinde kalıcı. bk düzene dönO -ıemiştir; ama bunun yerine Hobbes'un.geriye . , ipuçlan, Insilıere'nin parIaınenter .Işmesinde yerlerini bul.: . bıraktığı muşlardır. Nitekim mutlakiyetten "anayaSal" dOfOnceyegeçişitemsıl . edenlerden John Locke'onbir deneyd o)araJC,yOkselen giri.ŞimCiburjuvazinin en önde gelen kayptarınınmal mOLkgOvenIiji -etrafmda topJandığmı bile bile, bireyciliği ve faydacııığıbenimsememesi diişOnOle- . .., mezdi(38).Bu ilkeler,.kip.el 6'" , . ~ (85) 1576 ~ıImda ~. "ne la' ~6qae"_ Juqı~tabı. Der Beıırlff der , Souw:rıııeaiı-ı, vcıa---*-t StIı&tllGımnaalı8et. ,rıy. BInDI Kura. Dumltadt:WiIleDldıaftlic:b Buc:hpieUlcluıft, 1910, (We&eder Fonchunı XXVID), L .2472&0. BOdiD... bk. Kl pot. 1. L 821-""0. (56) SOftItlerinw: i'j)ikuroıı'un",ıR ınCIan (1651) . - halkegemenliğiy~birlikte, 2~..y.".:. (57) Bobba'uıı,dNeti ,. çallıırm , ı-in 0_ Bob.'un beUrIeYiC:i parçabır: . KI ''De Che" (IM2) ve -Lniathan" ... -,poi. De.u..1, L 368-570, Do 54; M.hain, . .- \ her -ıda mud8t, aUCı:88hipkJIlIUIt iatc.yitim, k.eDCUndeIı sonıaki 8DC8k f8DInbDclill 'totaliter, Y'" fonnliliDlI hazıitamat 0IdaaIU bireyi ,biIt8nIyIe ~.' )'ori''''~' .lIpbllDair. o1UYor.B~~un niyeti,.. .ı~... haniotoritedebunlaım iI!I1Iade tu__ .,ı (58)Loc:ke'~bu kODudald dGfIaCderiai ,...,.. _.. . c.2: Voa Locke bil w..~, bl<.Do10}, . .'~~ .."" _.' ~ da eriten dil. bileyd Bobba'un ..bu her _ blatlayiaııfk:IIn '7rudIrme~1L" ~- KbıIiiUrda ~-- ' i, , ,.. j . ' .' .. - , . ., . . ' ~ ADglosakson denıokrlSisinQl'6nemli ~~ pusActw virginiaBillOfRlah i...:~.-ıu,ia~~-. if~nibulmUflaıdu(3t). '~aSaI ; ~ ı 7: Yityı1 daş8nce 6zgü Taht.Parlamento ilişkisi.'.eaId , . ~ başlamışve ıs. yüzyd4aKıtaAmıpa .. . . . o~ b . .., "., .' ~td4annda,k".dme. lJ1imda~.te yine de önemli6Iç~eKıta ~ftUpa~ . . . " Cor. ," bet4et; ; ' . .'. '" ' ' la_cıvectolçUnulmazmu~ctme ~.-.~ ~u.yorumun, serek ilk...,.. ielıejiJıi daha yeni ~, kOnıd8ıa dejil'de lı yoru hallç.egemenIiiinia Uibi.,k6lred:~!r nadayandıjııöılşld8r.Her.;1~kQ, ~~~~~..:=;=r:;.. O,8If .ınesiaece,itaat '-ıiIIııi .,1Im l.ırJ),. ... ~~ tiIkID n ııı-,.._~~ ietIIIDi,' .~ , ~riItIH ,... t ~j;.. r ...,..'_~,' ..) rnw.onık '. . (fGt ...: ~fIeIIIik ~n.~. ~........ 6j- i:~ ".hukuk. e ~46di~ ." ,",..';, '. ,~...:~n'j1~~ ' ,. . ,bir "1', ..,. ~'i. .~;~;:;==,:~~~~A~ ı-a.:.'ı-~ ~ll)r~~ .). ...If&.H& t. WIU ı..(-"' " ~~~.~ :~~ ':. (.t~.~z~~~.::.!f;;~~;r..~~.~~-:ı:~~~~ / r'.f, .Itf. . ':~' :.: o,' '.-ii.:.~>~~>ı;~:~:~.~;~;f:,\''f,~~+ n" ..:: ' , ~,~Stl~.rd.:,t,.:.:,:;.~~:,'..,:::;'~!~~.;.( :::...: ,~(:1!' '~',~' } :'" " ' .' :.' -----_.. \ :. . '/ ',. (.1).. . ~ )ıW~.....-.... i ~..i ""IUij~ ~~*.~.~T ~. '.' . .(~=.~~~~~ 1~... ıi. t'. ,~.~~ ,"', . ,... ~ ; 1d1ı.UJ8."'~ '."~~L';/' , ~~.~ , /'. .', , ~çık!f~ N d4a~....... "~"''''6I"ti-i.: _ tI~.~ 41"."0 ..rr..t~-.,I!Iı.."" ' ~~~lı~ "1ODUçIaa '*~ ~ .kiti., ...,,,,.., , nı. ..~ ~11".ildJ.." 4ıı ..,.,r.."'~.., ;;'~ ~t.'(I~Rre..'.J: . ~,roIIbirihG- ,. .b8ıJW..1'.ı- . olarakyaratddıjliu ka~ e '. ~i,~~... da.~ . Jeri de iDsamll,.ı-Imdact . ,_. ~ içindeeleaJınCbIaU ve.H..'. ..', .... ,\'. .Bodia...ı.ı.ı... Saf bir kaYram QIaDk ".""'" " '" ",'- J so toplum sözleşmesi yaparak~ l11utlak ve devredilmez güce sahipolduğunu belirtmekle, hem ke~dinden;~ç, 1>~çuk .r sonrası için. Rousseau'ya "Contrat social" .kavramıb1 sunmuş, hem de ortaçağıardan beri daha sıkça işlenen halk egemenliği dnşün~nin'. ilk. olarak modem devlet çerçevesinde calvinist cemaat anlayışıyla kesin bir tanımlamasını yapmış. tır(43). 16. yüzyılınortalarından itibaren Fıansız krallığının yozlaşması, merkeziyetçi ulus devletinden. tekrar feodaliteye dönüş eğilimini körüıde~ miştir. Feodal efendUerin vanısıra bu tepkiyi gösterenler. katolik devlp.tiri baskısına karşı direnen Huguenot1af olduğu gibi~başta .Jspanya olmıtk Ozere, hem merkeziyetçi kilise örgüdinon, hem de mutlakiyetçi devletin kendi tarikadan üzerindeki baSklSJıUkeldırınak is~en lesmtler olmuş~ tur. Böylece, dünya görüşleri. itibarıyla aslında birbirlerinden farklı olan Ca1vinist1erve . Jesuit1er. kendilerinidevletin boyundutUğundan(44)kurtarma çabalarıyla, siyasetin. dOnye'dleşmesini daha da hıilandUmışlardır. Biri reforme. ötekisi katolik olan bu ikigrUbun nefis müdafaasından kaynakJanan ortak emeli ki1ise-devIetayU1l11lolnıuştur vedolayısıylaMarsi~ lius'un, devleti ki1isenin denetiminden. çıkarınakla kalmayıp, kilisenin üzerinde hak sabihi kılmak isteğinden fQfklı olara~ laik devlet anlayışına yaklaşmıştır. NitekimKarşı 'Reforınasyon'u taşıyan Jesuit devlet öğretisi(45), devleti halk .tarafından ortak çıkarlar için kurulmuş salt dünyevi birkurum olarak görmüştür. Bu kesiınin önde gelen temsilcileri aıasında. ,ıSPanyol Geç skOıastiğini(46)dpruğuna ulaştıran Francisco Suarez. Althusius'un tarifıne benzer biryaklaşımla, siyasa1.irade sahibi oİan halkın, kendi refahı içın devleti kurduğu gibi, kurumlanm da değiştirebileceğini açıklayarak. modem doğ.1 hukuka dayanan bir halk egemenliği öğretisini Savunmuştur. Aynı dayanağa Monarkomaklar(47) da 16.-17. yüzyıllarda sarı1mışlardır. Düşünceleri siyasal cinayetlerin ışığındadaha dar bir koau olan tirankat1ine kısıtlanmış görünse de. protestan (4S) Bu tezin mantJk1 sonucunu Delfos. ..64, halk t8rafmdan yönetimle g&evlendirilen kralm,göıev ihmalkidıtı durumunda iıinden alııı~i1ecek bir memur sayılmll$l bi. ' çiminde görliyor. (44) Calvinisıler için ealvinist olmayan devletin boYuııdunıiundan. i ' (45) Batllea temsilcileri için bk. Theimer, ...g.eo, i. 106-110. . (46) Modem doğal hukuk ile devletler hukukunun en ~lü 'kaynaklarından biri olan bu akım, çağının güncel. It.onulannın .ııığındagdiıtirdiği iiy--ı felsefeyle, nıhant-diinyevf otorite mşkisi,.-savaş hukuku ve u1~araraaı aYalet alanlumda yeni ufuklar açmııtU' ( bk.. Klass. d. pal. Denkenı, l,s. 275). K~cusu, F~ de Vitoria (149.5 civan. 15.8), bir dominikaıı- teolögu idi (bk...y 276-292); Amıerika'ctaki Isp.yon sömiirgeciUğini eleştiren Vitoriııi halk egemenl~ii. öpUsini. Cievletlt:r hukuku alanma. yayarak, GronUl'un . , . bir II$lrsonra elealdığı konulan işlemitdr. (47) "Hükümdara karşı ıavaşanl.". ~aint-BarthHeıııy kat1iammcbn (24. VIII.15 72) ~nra bir dizi Yazılarla kral gliciinün feodal 8Uııflar tarafıDdan smııIandınlınasınl savunmuşlardır. . Monarkomak1ar hk. bk. ,Emlt Wolf, "ı.ıiı., .. 162.164. . i SI ve katolik Monarkomaklar as1mda mutlakiyete karşı direnişin 'kuramsal temelini hazırlamış ve geleceğin'~,taöa,-ı" dÜşOncesineilham katmışlar\ dır. Çıkış noktalan önceleri feodal sınıflar- devletinin pozitif hukuku ve bir ölçüde .de şarta bağlı hükümdarlik sözleşmesi ile .halk egemenliğinin kaynağı olan' doğal hukukken, mutlakiyetin Kıta Avrupa'sında ön plana geçerek hükümdan -egemenligın sahibi' olan devletin tek temsilcisi olarak- yasaların ü;tüne çıkannasıyla, bir başka deyişle feodal düZenin kalkmasıyla, pozitif hukuk temelinden yoksun kalandireniş hakkını artık büsbütün doğal hukBka bağlamışlardır. Direniş hakkının bu yorlımu, 'kendisine feodaldevlet öğretisinin yaşatılabildiği Ingiltere'de çok uygun bir ortam bulmuştur. Avam Kamarası'nın temsil etti~i ve titizlikle savunduğu direniş hakkı, burada ar,tık insanın modem anlamda temeL haklan düşüncesine kenetlenerek, pozitif hukukta yeriDi bu}muştur. "Eski h~. ve özgürlüklere" de atıf yapan 17. ytlzy,ıi Ingiliz "anayasa" hukuku belgeleri, modern anayasalatın-veya bildirilerin- ı8~yüzyılın sonlarından itibaren tanıdığı temel hak ve özgürlüklere sahip çıkmıştıı(48). Ingiltere'de. 19. yüzyılda bile tam anlamıyla çağdaş demokrasi gerçekle, ,~ şememiş"ohnakla beraber; onun başlıca ilkelerinden "özgürlük" yaygın ve başanh biçimde, genel seçim hakkını daiçeren "eşitlik" de doğalhukuka atıf yapan "Leveller"lerin ve onlardan farldı olarak sosyalist olan "Digger'ıerin sınırlı çevresi tarafındanbaşarısız da olsa, daha ı 7.. yüzyılda' saVUı1uhnuştur(49). Insanlann doğuştan sahip olduktan haklann arasmda düşünce açıklama özgürlüğünün yer aldığını söyleyen John Milton, sansüre karşı mücadelede basın özgürlülünü açıkça'S8vunmuştuıı(50)-;, , 18. yaydın sonla~daki Kuzey Amerikan. bağımsızlaşmasına ve Fransız Devrimi'ne çığırlan, açan, saf kuram olarak 18. yüzyıl Fransa'sının mutlakiyetçi rejiminde serpilen Aydınlanma'nın asıl katkısı, kendisinden önceki yüzyılın düşünceürünlerinden beslenerek, bunlan daha da verimli kılmak olmuştur. Mutlakiyet'ten Aydınlanma'ya Ulaşan köprü üzerinde görülen Locke, yaşamanın, özgürlüğün ""e mülk sahibi olmanın, insanpı doğal haktan olduğunu ve bunlann ketunabilmesi içine sı) devlet yetkilerinin tek bir elde toplanmaması gerektiğini söyleyerek, hem Ingiliz liberalizmine yön vermiş, hemde -henüzyasama yürüttne biçimin- - (48) Bu bağlanbl" için bk. Hennann Weinkatıff, ober das Widentandsrecht, Widerstandsre~ht, so 899~Oı. ' - (49) Bu gruplar hk. Theimer, LI.e., s. 116-120, bilgi wrlyor. (50)"Milton'un Parlamento'ya hitap eder gibi sunduğu "Areopasitica" (24.XI.1644) rnetninin ,Alnı. çev.: Preaefreiheit,yay.: JiIrgen WiUr.e,Dann.wft: W'ı-:rischaftliche Bucl1gesenschaft '1984, 1984, (Wege der Fonc:1ıung 625), s. 57-115. , ' (51) Çotunluk ilkesini yeni. bir tavırla gündelDe getitdiii halde, bireyiçoiunluğun baskısından da yine bu temd haıclarla korumayı unutmuyor ki bu,çaidaş dernokrasinin günoel konu~ . lanndan biridir. ' . / " de. b~t bir..ı ~lsa1ıQe.~J8Çter.ayırII)H ~,~~~~ 'II quieu'yeönc:01Ok etmifdl(sı}.,~t_-ıuıl:.oc:b~tan . biçimde Vo1taire' ~ ,boyu A~'DD1.bir ama aynı zamanda çapun dem()~yekatka ile. bqa i8ym Rouaeau'Jtun ,kMu~ ft. birbirinetamamen .~. ~ 8Ç-Ş bir ~. a6nemlniMoniesquieu , - etldleınii.Dewim'iB. ~"d~"".Jatobenı,-:ölftmOrıdenfıIIU 'ioııra- Ro..~..olmQltuı("). şGnCerer ~a ~tir. . hitap ,eden i8e Rouaeau yePYenidO- ..-tan çok~k""6JtcebuIuJtıDUfolan Etitlk ~_kendlço6ı'Thmas ipuçlannı Morus lÜteiD içinde awninUflardı. deftahrken de. aYBı ~- "'..111omasCampaneDay88i biıer..,... AıdıuliUl'un modem :topIum ~.'(JI) " .~insalh ÖDe!' toPıum ..~. SaYqDI D bul eden B-.'faD 'faD'~ Olarak . 8ODft.1tfte.yoIdupnu ~,~---ı.-ı.DideIot'~ dewaldığı w çefltklli t8riflerle IUnduIu it8de"bwamını 48 bu yaklaşiindan ' JII8kfr. ROU8e8U. ha1k8 ait.. -~. ve halk .~ otcJuIwtu. için. b8IICm~endini ~ mei,Jilin ~ . . . i). G6ri1n8fJe" pe. ApD'nin _' ,".karşıt kundUtu.ve.F~DevriIni'Din."'" yommlarayol' ~aha keilkin GrOnOolan. . . . ~ , et~ ~bUI etmemittiJ(~). lde8I -ı de SaCWeufak' bir &mette~, kı için uyp oldujunU yt&~..., . ".uaudece bir Tanrılarhal- -bend1IJdedni unutturabil- etadftla(n).PIe*_deIqokrasJ me soiwıu.k8rp8mda~""Ifade ~ OJian, totaliter ıejim"',' yakiştırılmul C)bıa bile,ç.ı. ~e ~ kiltir duıdulumerkedko-ı, fildr babalılı ,.. Rouınau'nunı-- , y.., oyp bir~. '). ~ladaDkopanhDadan)'edfı-wy..ı...~ . , . .' 4II1..y6nellk .~ deliJlmekle yedDiy .~..ıi~ı> ..; . lak..topIIIay1Cı ~ (52) ı... ' ., AydınJ8Dma dOl . cJeınokraIinin .d~ ...i, .'. ,'_'''. ~. ilde- ,ıı~rt,1"."1'...... l"~J.f1J.ıı~~IÇIt It' ...,~_ l'E9dt_ LOfI, .. UlRllidcO..' ~.. ı._~~.. k8qıblı.DiıIııIOt'a-. SopIaIıı.V 1J8dIII &.Jt 17 Inpıtae" b pIdIer CIuIk LibnirielIaC:bCtt.C. 195lt.. ..hoL (55) GCIıCI bir d ~C IM-~M_ . (54) :-BıIIit c-ı Bat...1IIrcb'" ~ .' - I..,. , .. . . icmı'i cIoindaa doInıY..~"I1ı "'" -ran..1926,"KWM U""); . (56. (57) ..te -(58),...,J . "~7 i -. ", lt)._. 2-.t,Bt ı- fllaoı.ses(IIII ' ı(ıuı.)... .. . .. . . ..111 tL '. .' ,(!S5U.~.ltOUllC-' caıab.ıtso.ı 08 .t'If8dıI*.. .. ~~ :: B ı-J:.<t,..Uf ...... ' . f~'" ' ~ ~ D. .. . .' ~ 11). . . . ' . \ n.it. ...''. ı.ı...irICQ-- IIdllt ,'. . cIo1a,ı'''eoataıt SocIIı".'~"~IIe.,.,.... ~................. 0.... ., ~. "".ıIı"~ .' (U1MıII caM)'; . yani, I. ~ 1,1 -......... it wP1' . D.1 "'.My1a aıllllıI..Muı ..~ "".'nfSat4'"111,* .1t6IImIn1 Ilk . ...1.- .53 Devrhn desinin wsOrednin.~. IOYutlanmış biç~e, ilk m.o-. dmı anayua1ara yansunalarmı layıkıyla dejedendirmek mflmkün değildir. ~ayasal. düzene hukuken seçiş -konusuise, doğİııdan doğroya In;. oldutu kadar, Amerikan b.unsızgBtere'nin paı1amenter '-tmesiyle 1aşma hareketi. ~ modem de-ıa-.ğn ikiyüz yıllık biçimlenmesiyle, . çalmuza kadar özellikle birey-deYfet iIitkIsinde azmısanmayac3k. yorom '~"--ve uygulama- faridanna ujıamaSlyla baliaıltı1ıdır -- ki, böyle . bir irdele~ me bu kISa araştırmanın çeıçeve&ini ~_ta4ır. S4 " TAR T/ŞMA Ç/:Sevfi TAŞHAN . ~fendim, ben tartışmaya üç,dezavantaj la başlıyorum. Birincisi tarihçi değilim, ikincisi anayasacı (ieği1im, üçüncOsilmetni daha önCe göhnedim. Sadece kulaktan .duyuyorum. ,Onun 'için kusuruma bakmaym,ben meseleyebir iki temel noktada yaklaşmaklaberaber,daha ziyade konuyu mod~mçağa getirmek istiyorum. ÇOnkü,batı demokrasisinin temellerini, köklerini ararken, demokrasinin geçirdiği, evrim içerisinde bugün yeni birtakım vesikalar, yeni. bir takım ~uyulması gereken .vetibeler ortaya çıktı. Bunlar 'sadece ulusal nitelik değil, uluslararası niteli.\ de kazandı. JJimlarda gerçekten.bizim için, batı toplumu için önemkazandı. Saym , Karamuk'unkonuşmalan ile ilgili, bir ikigözlemim v.. Bilimdeki gelişmelere reformist hareketlerin demokrasinin gelişmesine etkisine bir nebze değindi. Fakat sanmm, lüteryen hareket, protestan hareketi, Batıda demokrasi fikrinin yerleşmesine oldukça güçlü bir amil olmuştur. Ikinci g9zlemim, sabahleyin Saym Başkanm da değindiği gibi, kölelik sistemi ile demokrasinin bir ,arada gidişi Roma devrinde-bitmeniiştit. Batı demokrasilerinin gelişmesi. ile birlikte müstemlekecilik de yürümf1ştür.Burada da bir ikilem içerisinde buluyoruz kendimizi. Batı ülkeleri, k~ndi ülkelerinde demokrasiye bağlı olurken rahatlıkla bu demokratik baklan müstemlekelerinde lnkir edip daha başka bir zemin üzerinde çalışıyorlar. Hatta hatta en Son zamanıarda,bugünküçağlarda, Batı üık~lerininiçiİıde, demokrasilerinin içinde bulunduğu sıkıntılardan bunalımlardan biri de ithal ettikleriY.abancı1ann Almanya'da Türk, Fransa~daKuzey Afrika'lılar,lngi!tere' . de Antil Ada1an'ndangelenler gibi bunlann ortaya çıkardığı bunalımlar ve demokrasi sistemlerinin uyuşamaması sorunları var. Bunlardan bahsettikten sonra kısaca önemli belgelerden biri olan Birleşmiş Milletlerin 1948 Evrensellnsan Haklan BeyannameSi'ni hatırlatmak isterim. Ve bizi de yakından ilgilendiren Avrupa Insan Haldan sözleşmesi. Bun1arsanınm artık Avrupa'da bir demokratik sistemin mOeyyideye dayalı bir yasası haline gelmiş bulunmaktadır. Burada tabrif edilen birtakım sistemler var ki, haklar, hürriyetlerive bunlann mf1eyyideleri yanında AvrUpa demokrasisinin attık yasa ife korunabilir haline getirilmesi ve bunu hudutlar arası, hudutlar~tesi ~ir düzene getirmek için uğraşdan ve hatta bir ölçüde ilk adım sayılabilen ~elsbiki Senedrdir. Sanmm bunlar da bugünkü modem Batı demokrasisF' temelkaymikları haline gelmiş noktalardır. Benim söyl~yeceğiın b~ kadardır. , ! . .