Sosyal Hizmet Uzmanları için Prochaska ve DiClemente`nin Değişim

1 of 10
29-06-2014
Sosyal Hizmet Uzmanları için Prochaska ve DiClemente'nin Değişim Aşamaları Modeli
Bugünkü podcastimiz Prochaska ve DiClemente’in (1983) Değişim Aşamaları Modeli
üzerinedir. Bu model insanların değişim için izledikleri beş aşamayı tanımlamaktadır: niyet
öncesi (precontemplation), niyet (contemplation), hazırlık (preparation), eylem (action) ve
sürdürmedir (maintenance). Bu model bireyin spesifik aşamalarda geçirdiği zamanın süre
bakımlarından farklılıklar arz edebileceğini varsaymakla birlikte, herkesin, bir sonraki
aşamaya geçebilmesi için, aynı aşamalarda belli görevleri tamamlaması gerekir (Prochaska &
Prochaska, 2009). Resmi olmayan, çok çeşitli şekillerde adlandırılan altı aşama vardır.
Bunlar; “nüksetme (relapse),” “geri dönüşüm (recyling)” ya da “kayma (slipping)” ki birey
eski davranışlarına geri döner. Örnekler bir dönem ayıklıktan sonra bira içmek ya da bir yıl
aradan sonra sigaraya tekrar başlamak. Kayma çok sık olmaktadır ve normal olarak kabul
edilmektedir. Sosyal hizmet uzmanları müracaatçıyı değişim süreci bir kez başladığında eski
davranışa geri dönmeleri veya geriye kayma gibi durumlarda dürüst olmaları için
cesaretlendirilirler, bunu müracaatçımızın başarısız olmasını beklediğimiz için değil, fakat bu
deneyimi normalleştirmek ve başarısız olma ve utanma duygusundan uzaklaştırmak için
(yaparlar).
Her ne kadar “Değişim aşamaları” modeli sigara bırakma çalışması olarak bilinip gelişmişse
de (Prochaska & DiClemente, 1983), model aile içi şiddet, HIV müdahalesi ve çocuk istismarı
gibi birçok biyo-psiko-sosyal problemlerde uygulandı ve çalışıldı (Prochaska & DiClemente,
2009). Değişim modeli “davranış değişikliğinde Transteorik modelin bir parçasıdır
(Prochaska & DiClemente, 1983). “Transteorik model” olarak adlandırılıyor çünkü diğer
teorilerin anahtar yapılarını bütünleştirmektedir. Trasteorik model değişim aşamalarını
tanımlar, Değişim Süreci ve değişimi ölçme yöntemi. Bugünkü podcastta değişim aşamalarına
odaklaşacağım. Trasterorik model sınırları hakkında öğrenmekle ilgileniyorsanız, düzinelerce
kaynak online ve basılı yayın olarak mevcuttur. Transteorik model için The University of
Rhode Island's Cancer Prevention Research Center web sitesinde açık ve kapsamlı bilgiler
var;
Websayfamda
bu
websitesindeki
tanımlamaya
link
ekledim:
http://www.uri.edu/research/cprc/TTM/detailedoverview.htm. Eğer transteorik model için
sosyal hizmette-spesifik uygulama arıyorsanız the Social Workers' Desk Reference ikinci
baskısında transteorik model ve çocuk ihmal ve istismarı hakkında harika bölüm var.
Bu podcastin amacı değişimin beş aşamasını özetlemek ve her değişim aşaması için hangi
müdahale yaklaşımının en uygun olduğu bilgisini sağlamaktır. Podcasti hazırlarken
DiClemente & Velasquez’in, Miller ve Rollnick’in değişim aşamaları ve motivasyonel
www.psikososyalhizmet.com
2 of 10
29-06-2014
görüşme kitabının ikinci baskısı Motivational Interviewing (Miller & Rollnick, 2002); A 2002
article by Norcross and Prochaska (2002) from the Harvard Mental Health Letter called
"Using the Stages of Change;" and the chapter by Prochaska and Prochaska (2009) in the
second edition of the Social Workers' Desk Reference, ki yukarda söz etmiştim, dahil
birtakım kaynaklar kullandım. Bütün bu kaynaklar podcast web sitesinde bulunabilir
http://socialworkpodcast.com/
(Türkçesi
için
http://www.psikososyalhizmet.com/SWpodcast.htm I.artan).
Bugünkü podcastimizde bir kişinin hangi aşamada olduğunu nasıl anlayacağımız ve bu
aşamada olan kişi için en etkili birkaç müdahale tekliğini tespit etme hakkında konuşacağım.
Müdahalenin çok detaylarına girmeyeceğim çünkü Motivasyonel Görüşme olarak adlandırılan
esas tedavi yöntemi vardır ki düzinelerce müdahale tekniğine değinilmektedir. Konuşma
süresince benim sunacağım örnek şeyler sosyal hizmet uzmanlarının değişimin farklı
aşamalarında insanlara söyleyebileceği şeylerdir. Ben örneklerimin çoğunu bağımlılık
dışındaki durumlardan seçtim. Bunu yaptım çünkü değişim aşamaları modeli bağımlılıktan
çıkma araştırmalardan geliştirildi ve bağımlılıkla ilgili çok örnekler vardır. Değişim aşamaları
davranışa uygulanabilir olduğundan beri, bu örneklerin bazılarına odaklaşmak istiyordum.
Podcasti modelin değerlendirme özeti ile sonlandırdım.
NİYET ÖNCESİ (Precontemplation)
Karakteristikleri
İnsanlar bu aşamada davranışlarını sorun olarak görmezler ve nihayetinde değişime ihtiyaç
duymazlar. Bu bazen “ignorance is bliss” (bilgisizlik mutluluktur) aşaması olarak adlandırılır.
Müracaatçı precontemplation aşamasında geleneksel olarak “değişime direnç” gösterme
düşüncesindedir. Belki, “şey, eğer birisi davranışını sorun olarak görmüyorsa ve değişimle
ilgilenmiyorsa, o zaman onlarla nasıl çalışmak gerektiğini bilmeye benim neden ihtiyacım
olsun ki – nihayetinde, onlar tedavi olmak istemiyorlar.” Birçok insan tanıma göre,
precontemplation aşamasında olmasına rağmen asla tedaviye gelmezler, araştırma
bulgularında müracaatçıların %50 ile %60 oranında precontemplation (niyet öncesi)
aşamasında olduğu saptanmıştır, bunun anlamı bu durumu sorun olarak görmüyorlar ve
dolayısı ile davranışlarını değiştirmeye ihtiyaç duymuyorlar. Bu servisten hizmet almaya
mecbur edilen müracaatçılar da buna dahildir. Örnekler çocuğu devletçe alınan anneyi
içerebilir ki o annenin partneri çocuğunu istismar ediyor ama kendisini değil, o (anne)
davranışının nasıl değişmeye ihtiyacı olduğunu anlayamaz. Her nasılsa devlet ve muhtemelen
diğerleri onun ebeveynliğinin ihmalci ve çocuğun onun bakımına geri verilmesini
gerektirecek kadar iyi olmadığını anlarlar. Diğer örnek okuldaki ya da evdeki sorunlarından
dolayı ebeveyn tarafından servise getirilen çocuktur; çocuğa göre kendisi dışında herkes
sorunlu olabilir – öğretmenler, diğer çocuklar, hatta ebeveynler. Diğer örnekler mahkeme
kararı ile tedavide olan müracaatçıları, işverenin mecbur tuttuğu müracaatçıları, ye da
partnerlerince servise gönderilenleri içerir. Bütün bu durumlarda, bütün sorunların farkına
varan ve kişiyi tedavi almaya yönelten güce sahip başka biri vardır. Norcross ve Prochaska
(2002) bu müracaatçıları “bilgisiz” (uninformed) olarak adlandırıyorlar.
Şimdi, müracaatçının geçmişte davranışını değiştirmeyi denemiş ve başarısızlığa uğramış
olması mümkündür. Geçmişte değişimin başarılı olamamasından dolayı şimdi değişimi
gerçek dışı veya imkansız olarak görebilir ve nihayetinde denemeye değer bulmayabilir.
Norcross ve Prochaska (2002) bu müracaatçıları “bilgisiz” (underinformed) olarak
adlandırıyorlar. Örnek sigarayı ya da içkiyi bırakmayı deneyen insanları, istismarcı ilişkiyi
www.psikososyalhizmet.com
3 of 10
29-06-2014
sonlandırmayı deneyen insanları kapsayabilir, çetelerden ayrılmayı deneyip başarısız olan
gençleri kapsayabilir hatta okulda başarılı olamayanlarda bile.
Dolayısıyla, asla davranışlarını sorun olarak görmeyen insan grupları “bilgisiz” olarak kabul
edilir ve geçmişte davranışlarını sorunlu olarak gören fakat hâlihazırda değişimle
ilgilenmeyen insan grupları “bilgisiz” olarak adlandırılıyor. Bu gruplardan hiç biri
hâlihazırdaki davranışını değiştirmek istemiyorlar.
Değerlendirme
Norcross ve Prochaska (2002) precontemplation aşamasında insanlara 6 ay içinde değişim
yapmayı düşünüp düşünmediklerini sorarak değerlendirmeyi önermektedirler. Eğer şöyle bir
cümlede hemfikirlerse, “sanırım hatalarım var ancak gerçekten değiştirmem gereken herhangi
bir şey olduğuna inanmıyorum” ve “düşündüğüm kadarı ile değiştirmem gereken herhangi bir
şey olduğunu sanmıyorum” böylece onlar precontemplation aşamasındadırlar. Norcross ve
Prochaska (2009) not etmektedirler ki precontemplation VE maintenance (sürdürme)
aşamalarında olan insanlar davranışlarının değişmesine ihtiyaçlarının olmadığına inanırlar
fakat çok az farklı nedenlerle. Dolayısı ile (bunun) neden böyle olduğunu bulmak önemlidir.
“Evet, mükemmel değilim, fakat daha önce olduğumdan çok daha iyiyim ve gerçekten eski
davranışlarıma tekrar dönmemek için çok fazla çaba sarf ediyorum” diyen ebeveyn sorun olan
davranışını değiştirdiğini ve onu onarmaya çalıştığını size söylemektedir. Bu ebeveyn
sürdürmededir (yeni davranışı). Eğer bu iki aşama arasındaki fark biraz kafa karışıklığına
neden oluyorsa, kaygılanmayın; podcasti bitirdiğimde bu sorunu görmeyen birine daha
anlamlı gelecektir. Sadece hatırlayın, birisinin sorunu göremediği sadece iki aşama var:
precontemplation ve maintenance. Diğer aşamalarda, contemplation, pereparation, ve action,
kişi sorunu görmektedir.
Müdahale
Klinisyenlerin müracaatçının değişim aşamasına uygun müdahale yöntemi hazırlamaları
gerekir. Niyet öncesi aşamadaki insanlar için araştırmalardan elde edilen bulgular farkındalık
düzeyini yükseltmenin faydalı olduğunu göstermektedir. Çocuk refahına dahil olan
ebeveynlerde sadece koruma servislerinde hazır bulunmanın bile bazen onların farkındalık
düzeyini yükseltmede yeterli olabilmektedir (Prochaska & Prochaska, 2009). Ve diğer
müdahale insanları duygusal olarak harekete geçirmektir. Çocukları koruma servisi tarafından
alınan bir grupla çalışıyordum ki bu insanlar çocuklarıyla yeniden birlikte yaşamakbütünleşmek istiyorlardı. İlk değerlendirmelerden biri ebeveynlere kendi perspektiflerinden
istismar ve ihmal hakkında yazmalarını istemekti. Bu değerlendirme sık sık çok duygusal
olmaktaydı ve birçok ebeveyn için çocuklarına yaptıklarından dolayı (veya çocukları için
yapmadıklarından dolayı) savunmacı olmaya başladıkları çok üzgün hissettikleri ve vicdan
azabı çektikleri yere varmalarına yardımcı olmaktaydı. Duygusal değişim onları ebeveynlik
davranışında kalıcı değişime doğru yöneltmekte anahtar rolü oynamaktaydı çünkü sorunu
anlamada bilgileniyorlardı. Prochaska ve Prochaska (2009) niyet öncesi (precontemplation)
aşamada kullanılacak diğer üç müdahaleye dikkat çekmektedir değişimin faydalarını
tartışmaya dahil etmek, bireyi halihazırda olup bitenlerin neticelerine bakmaya
cesaretlendirmek ve bireylere (onların) olmak istedikleri ile oldukları arasındaki çelişkileri
göstermektir.
Yani, diyelim ki siz bunların tamamını yaptınız ve müracaatçınız, “evet, sanırım bu bir
sorundur” ya da “Eminim ki eğer böyle yapmasaydım daha iyi olurdu,” o halde niyet
öncesinin dışına çıktılar ve ikinci aşamadalar – niyet (contemplation).
www.psikososyalhizmet.com
4 of 10
29-06-2014
NİYET (contemplation)
Karakteristikleri
İkinci aşama contemplation (niyet) olarak adlandırılmaktadır. Bu aşamada insanlar sorunun
farkındadırlar ve değişmeye niyetlidirler, fakat henüz değişmeye karar vermemişlerdir.
Örneğin, kilo vermek istiyorsunuz ve spor etkinliklerine katılmak istiyorsunuz, fakat henüz
kayıt yaptırmadınız. Niyet aşamasında insanlar çekimserdirler – bir parçaları değişmek ister
fakat aynı eşitlikte diğer parçaları aynı şekilde kalmayı ister. Ne zaman çekimser olursanız,
değişim hakkında kararsızsınız (ambivalent) deriz. Niyet aşaması tamamen kararsızlık
(ambivalece) hakkındadır. Prochaska ve Prochaska (2009) insanların niyet aşamasında çok
uzun kalabileceklerini not etmektedirler. Değişim zordur. İlk adımı atmak zordur. Kronik
niyetçiler düşünmeye çok zaman ayırırlar ve yapmaya pek zaman ayırmazlar. Bu bölümdedir
çünkü “niyetçiler sorunlarını anlamakla cebelleşirler, nelere sebep olduğunu görmeye
çalışırlar ve muhtemel çözümler üzerinde düşünürler” (DiClemente &Velasquez, 2002,
sayfa.208).
Değerlendirme
Onların niyet için, “Bir sorunum olduğunu biliyorum, fakat gerçekten bu konuda ne yapmam
gerektiğini bilmiyorum” ya da “gerçekten bu konuda ne yapabilirim, bundan emin değilim”
gibi sözlerini dinleyerek değerlendirebilirsiniz. Örneğin, çocuk refah sisteminde bir çocuğu
olan ebeveyn şöyle bir şey diyebilir, “biliyorum çocuklarımla daha iyi olabilirim, fakat
gerçekten nasıl yapabileceğimi bilmiyorum. Bir kez müracaatçınızın kararsızlığını ona kabul
ettirdiniz mi, sonra onun için en uygun müdahalenin hangisi olduğuna karar verebilirsiniz.
Müdahale
Birisine niyet aşamasında müdahale hakkında hatırlamanız gereken en önemli şey şu ki, onlar
değişimin avantaj ve dezavantajlarını değerlendiriyorlar, fakat henüz değişmeye karar
vermediler. Nasıl değişileceğine dair bir öneride bulunursanız, müracaatçınızın şeylerin aynı
kalmasını isteyen bölümü değişimin neden mümkün olmayacağına dair her şeyi söyleyecektir.
Müracaatçınızın olumsuz davranışlarını değiştirmeyeceğini kendisine söylemesine sebep
olmak yapmayı isteyeceğiniz en son şeydir. Miller ve Rollnick (2002) bunu sosyal hizmet
uzmanının durumu düzeltme içgüdüsü “refleksi düzeltme” olarak adlandırırlar. Yani,
müracaatçınızla nasıl konuşmalısınız ki kendilerini değişime götürecek iç konuşmayı
kendileri ile yapsınlar? Prochaska ve Prochaska (2009) birtakım müdahale önermektedir,
şunlar dahil: 1) Müracaatçınızla değişimin avantaj ve dezavantajlarını konuşmak, aynı
zamanda karar balans tekniği olarak adlandırılır; 2) Müracaatçınızın nasıl olmak istediği ve
nasıl olduğu ile ilgili çelişkilere işaret etmek, aynı zamanda Çelişki Geliştirme olarak
adlandırılır; ve; 3) Umut aşılamak.
Avantaj ve dezavantajlar: Çocuk refahına dahil olan müracaatçılar için, “Ebeveynliğe
yaklaşımınızı değiştirmenin faydaları nelerdir? Değişimde ne tür sorun görmektesiniz?”
sorularını sorabilirsiniz. Müracaatçınız muhtemelen “Çocuklarımı geri alırım ve çocuk refahı
(yetkilileri) hayatımdan çıkacak” ve “Çocuklarım sadece dayakla uslanmaktadırlar. Time out
(mola) denedim ama fayda etmedi, yani, dayak olmadan asla çocuklarımı kontrol edemem.”
Statükoyu da devam ettirmenin avantaj ve dezavantajlarını da araştırmak isteyebilirsiniz, aynı
zamanda aynı kalma olarak bilinir. “Ebeveynlik sitilinizi değiştirmemek için ne tür
sebepleriniz var? Ebeveynlik sitilinizi aynı şekilde korumanın ne tür olumsuzlukları var?”
şeklinde sorabilirsiniz.
Çelişki geliştirme: Müracaatçılarla bu aşamada yüzleşebilir ve bazı etkilerin olmasını
umabilirsiniz. Fakat onların olmak istedikleri ile oldukları arasındaki çelişkiye
www.psikososyalhizmet.com
5 of 10
29-06-2014
odaklaşmalısınız. Örneğin, Çocuk refahına muhatap olan ebeveyne, “Dediniz ki çocuğunuzu
geri almak sizin birinci önceliğinizdir, fakat son iki süpervizyon görüşmesine gelmediniz.
Eylemin kelimelerden daha sesli konuştuğundan beri, siz bana diyorsunuz ki çocuklarınızla
birlikte olmak sizin birinci önceliğiniz değildir.” Şimdi örseleyici olabilir fakat bu ebeveynin
olmak istediği yolla onun olduğu yol arasındaki çelişkiye işaret etmektedir. Çelişki
geliştirmenin diğer bir yolu müracaatçınıza şeylerin nasıl olabileceğini eğitim yoluyla
sağlamaktır, kitaplar veya videolarla yeni davranışları resimleyerek sunmak gibi. Bu tür
bilgiler niyet öncesi aşamada faydasızdır çünkü insanlar sorumu görmemektedirler, fakat
niyet aşamasında oldukça işe yarar çünkü onların bir yanı fikri beğenmektedir ki değişmek
istiyorlar, fakat nasıl olması gerektiğinden emin değiller.
Umut aşılamak: bu elzemdir çünkü niyet aşamasında insanların içlerindeki ses der ki;
“değişim çok zordur, buna değmez, şimdi ne kadar kötü olursa olsun, değişimden daha
kolaydır…” Siz umut aşıladığınızda müracaatçınız değişebilir, bu müracaatçınızın içindeki
“Bu gidişattan memnun değilim, değişmek istiyorum” diyen sesi destekler.
HAZIRLIK (Preparation)
Karakteristikleri
Üçüncü aşama hazırlık (preparation) olarak adlandırılır. Bu aşamada, insanlar bozuk
davranışlarını bir ay içinde değiştirmeye karar verirler. Hazırlık aşamasındaki insanlar
davranışlarını değiştirmek için küçük adımlar atarlar – onlar “suyu denerler.” O küçük
adımlar başarısız olabilir ya da işe yarayabilir, fakat müracaatçının istediği değişikliğin
gerçekleştiğinin göstergesi değildir. Örneğin, kilo vermek istiyorsunuz, dediniz ki son birkaç
ay tatlı yemek yok ve hatta çalışma kaydı bile hazırladınız. Fakat hiç kilo vermediniz,
kapsamlı planınız yok ve kendinizi eski davranışlarınıza geri dönmüş buldunuz, istemeseniz
bile.
Değerlendirme
Hazırlığı değerlendirdiğinizde, şunun gibi ifadeler duymak istersiniz, “gerçekten değişmek
istiyorum çünkü…” ve “keşke nasıl …….yapabileceğimi anlayabilseydim.” Prochaska ve
Prochaska (2009) çocuk refah sistemine muhatap ebeveynlerin “Vaka uzmanıma farklı olarak
nasıl ebeveynlik yapabileceğimi sormak istiyorum” ve “eğer değişmezsem asla istediğim gibi
ebeveyn olamayacağım” gibi ifadeler kullanmalarının onların hazırlık aşamasında
olduklarının göstergesi olabileceğini belirtmektedir. Çünkü müracaatçınız halihazırda değişim
için küçük adımlar atmış, fakat başarılı olamamıştır, onun değişim için ne kadar destek
gördüğünü ve bu değişimi gerçekleştirebilmek için ihtiyaç duyduğu becerilere sahip olup
olmadığını tespit etmek istersiniz. Örneğin müracaatçınız çocuğuna dayak atma davranışını
sonlandırmak istiyor, fakat bunun için yeterli sosyal desteğe sahip değil. Onun ailesinin ve
arkadaşlarının tamamı çocuklarını dayakla terbiye etmekte ve bunun uygun müdahale
olduğuna inanmaktadırlar. Anne orada olmadığında onun çocuğunu tokatlamaktadırlar. Bu
anne farklı ebeveynlik yapabileceği desteğe sahip değil. Dahası, dayağa başvurmadan nasıl
disiplin sağlayabileceğine dair kendisine örnek yok, uygulayabileceği beceriden yoksun.
Örneğin, dayak olmadan nasıl çocuğunu disipline edeceğini sorduğunuzda cevap bulamıyor.
Müdahale
Prochaska ve Prochaska (2009) hazırlık aşamasındaki insanlar için dört müdahale
önermektedir: Müracaatçınızı değişim için kararlılığa cesaretlendirin; kişisel becerilerini
destekleyin; plan oluşturun ve eylemsel hedefler oluşturun.
www.psikososyalhizmet.com
6 of 10
29-06-2014
Çocuk refahı müracaatçınızı şöyle bir şey diyerek cesaretlendirebilirsiniz; “Sizin değişim için
kararınız, siz ebeveynlerin bana dediği sadece çocuğunuzu geri almaya kendinizi
adamıyorsunuz, fakat aynı zamanda ailenizi güçlendirerek gelecekte olabilecek ihmal ve
istismara karşı koruyorsunuz.”
Plan geliştirdiğinizde ve eylemsel hedefler koyduğunuzda siz müracaatçınızın başarılı
olduğundan emin olmak istiyorsunuz. Eğer destek ve becerilerde yetersizlik tespit ettiyseniz,
uygun bir planlama ile bu değişim için hedeflerin bir kısmı olabilir. Müracaatçınızı sebepsiz
beklentilerle organize edemezsiniz, arkadaş bulması ve ailesi ki onun yeni davranışını
destekleyeceklerdir, veya eğer değilse değişmek isteyen kişiden uzaklaşmayı isteyeceklerdir.
Aynı şey yeni beceri için de doğrudur. Ofisinizdeki servisinizde, her oturumun sonunda küçük
ve başarılabilir hedefler oluşturabilirsiniz ki bir şey başarmış gibi ve amaçlarına bir adım daha
yaklaşmış gibi hissederler. Sosyal hizmet uzmanı uyanık olmalı, her ne kadar, müracaatçı
değişime hazırlanıyorsa da, müracaatçı için sosyal hizmet uzmanınca tespit edilen programa
katılmaya istekli oldukları anlamına gelmez. Kilo vermek için spor salonuna kaydolmaya
hazırlanabilirim, fakat bir erkek olarak otuzlu yaşlarımın sonlarında, vücut geliştirme veya
Lady Fitness gruplarına katılmayacağım. Yani, programları veya hizmetleri otomatik
alımlarla değişme isteğini anlamsızlaştırmamak önemlidir.
EYLEM (action)
Karakteristikleri
Dördüncü aşama eylem olarak adlandırılır. Bu aşamada, insanlar bozuk davranışlarını
nihayetinde bir gün değiştirmeleri gerekir ve 180 günden daha fazla olmamalı. Bu eylem
aşamasında insanlar hazırlık öncesinde geliştirdikleri planlarını uygulamaya koymaları
gerekir. Onlar bilinçli olarak yeni davranışları seçmektedirler, yeni davranışların zorlukları ile
karşı karşıya olmaktadırlar ve sıkça yeni içgörüler ve yeni beceriler geliştirmektedirler.
Örneğin, o anne ki artık (çocuğunu) dayakla cezalandırmamakta sosyal hizmet uzmanına der,
“son birkaç haftadır dövmüyorum, fark ettim ki dövmek dövmemekten çok daha kolaydır ve
yorgun olduğumda ve çocuklar beni deli ettiklerinde, onları dövmemem her şeyi alıp
götürüyor. (Çocuklarını) tokatlamayan bir arkadaşım var, ona gerçekten minnettarım – onun
yakınımda olması çok güzel.” Eylem aşamasındaki insanlar heyecanlıdırlar ve motive
olmuşlardır. Sosyal hizmet öğrencileri ve haklın çoğunluğu terapide olmanın nasıl bir şey
olduğu hakkında düşünüyorlar, onlar genellikle eylem aşamasındaki insanlarla çalışmayı
düşünüyorlar. Prochaska ve Prochaska (2009) not etmektedirler ki iyileştirme programlarının
çoğunluğu eylem aşaması civarında inşa edilmiş. (Hikaye hamile kadın ve ne kadar kolay
olduğu hakkında)
Değerlendirme
Sosyal Hizmet Uzmanları öncelikli soruna işaret eden ve yeni davranışların belirticisi
bilgilendirici ifadeleri dinlemelidir. Tekrar çocuk refahı örneği, bir baba diyebilir, “Benim
çocuk refahına dahil olmama sebep olan davranış hakkında bir şey yapıyorum.”
Müdahale
Eylem aşamasında müdahale çok sayıda sözel pekiştirici ve kişinin değişimi sürdürebileceği
inancını destekleyici içermektedir. Motivasyonel görüşmede bu “öz-beceriyi destekleme”
olarak adlandırılır. Müracaatçınızın değiştirdiği spesifik davranışı tanımlamak ve onların
yaşantısında gördüğünüz değişimle bağlantılandırmak istiyorsunuz. Örneğin, eğer bir anne
kendisinin ebeveynlik stilini değiştirmişse ve siz onun çocuklarının buna, adeta doğrulaması
olarak, daha iyi cevap verdiklerini fark ettiyseniz, annenin davranışını değiştirme becerisini
açıkça destekleyici bir şekilde cesaretlendirici bir ifadeyle onun istediği değişimi
www.psikososyalhizmet.com
7 of 10
29-06-2014
gerçekleştirdiğini söyleyebilirsiniz. Örneğin, şöyle bir şey diyebilirsiniz, “süpervizör
ziyaretlerim süresince fark ettim ki çocuklarınıza daha çok cesaretlendirici ifadeler
kullanmaktasınız ve bu sizi daha az kavgaya sürüklemektedir. Ve ayrıca hiçbir zaman
olmadığı kadar çok ailenizin ortak paylaşımlarının arttığı, birlikte olmaktan daha çok haz
duyduğunu fark ettim. Aynı zamanda onları görmezlikten gelmek yerine onlara övgü ve
iltifatlarınızın onları çok mutlu ettiğini gözledim. Bütün bunlar göstermektedir ki elinizden
geldiğince farklı ebeveynlik yapmaya çalışmakla gerçekten büyük değişiklikler yapmaktasınız
ve öyle görünmektedir ki bu aileniz ve çocuklarınız için çok büyük farklılıklar yapmış.”
SÜRDÜRME (maintenance)
Karakteristikleri
Altıncı aşama sürdürme olarak adlandırılmaktadır. Bu aşamada, insanlar en az altı aydır yeni
davranışa başlamışlardır ve yeni davranışı sürdürmeye kararlıdırlar.
Değerlendirme
Müracaatçınız sorun yok diye rapor ettiklerinde onların sürdürmede olduğunu ve
hâlihazırdaki davranışlarının onların geçmişteki bozuk davranışlarından nasıl farklı
olduklarını tanımlama becerisine sahip olduklarını biliyorsunuz.
Müdahale
Sürdürme aşamasındaki müdahale önceki dört aşamadan farklı görünür. Muhtemelen daha az
sıklıkta görüşeceksiniz. Konuşmalarınız müracaatçınızın yeni davranışlarını sürdürmesi
etrafında dönecektir. Onun muhtemel bir nüksetme ile nasıl baş edebileceği ve nüksetmeden
kaçınma yolları hakkında konuşacaksınız. Değişimin bu aşamasında müracaatçı değişimi
sürdürebileceğine dair kendi yeteneklerinden emin olmaya eğilimlidir. Müracaatçınız aşırı
güven geliştirebilir ve bu nedenle kendilerini nüksetme pozisyonuna koyabilirler. Bunu tespit
etmeleri konusunda onlara yardımcı olabilirsiniz. Örneğin ben bir homoseksüel adamla
çalışıyordum ki o 40’lı yaşların sonlarındaydı ve 12 aydır ayık (uyuşturucu almayan) odluğu
rapor edilmişti. Bu müracaatçının sürdürmede olduğunu biliyordum çünkü geçmişteki
davranışlarını tanımlıyordu ve geçmişteki davranışlarından onları ayırabiliyordu. Ayık kalma
konusunda kendi becerilerinden emindi, fakat başladığı şekliyle terapiye geri dönmeye karar
verdi böylece randevu ortamlarına geri dönebilecekti. O gönül ilişkisine girmek istiyordu
çünkü bu (tür ilişki) alkol ve uyuşturucudan uzak kalması için destekleyiciydi. İlk
oturumumuzda o partner bulabileceği üç yerin olduğundan söz etti, ve her bir yerin onun
ayıklığı konusunda bazı zorluklarının olduğunu söyledi: barlar ve kulüpler, AA buluşması ki
daha önce katılmıştı ve online. Kendisinin AA sponsoru ile hangi sıklıkta görüştüğü onun
ayıklığında etkili yollardan biri olduğu ve aynı şekilde desteğin kaynağı, durumdan
kurtulmaya çalışırken nüksetmesini ateşleyebileceği hakkında konuştuk. Örneğin, online
buluştuğu bir adam ona birlikte içmeyi önerirse ne yapabileceğini hakkında konuştuk. O
kendisinin içmeyeceğinden emin olduğunu, onun yanında birinin içmesinin de onu rahatsız
etmeyeceğini, fakat onun kaygılandığı ayıklığının buluşmasında nasıl görüneceği idi.
Böylece, durumun onun içme isteğini ateşleyebileceğini tespit ettik, yeni biri ile buluşma
arzusunun onu sınıra götürebileceği dahil, sosyal kabul görme beklentilerini arzulama, ve
ayıkken seksüel olarak performans gösterememe korkusu. Onun sponsorunun desteğini de
alan, kendini onaylama ifadeleri ve çıkacağı kişi ile dürüst konuşmayı içeren bir plan yaptık.
Aynı zamanda onun sarhoşken ve ayık olduğundan beri yaşamının nasıl olduğuna dair
anlatmasını istedim, işini kaybetmesi ve bir dönem evsiz (sokakta) kalması da dahil. Şimdiki
durumu ile karşılaştırdım ve tamamını nasıl kolayca kaybedebileceğini vurguladım.
www.psikososyalhizmet.com
8 of 10
29-06-2014
Sürdürmede olduğu sürede bu farklılıkları vurgulamak onun ayıklığına bağlı kalmasını
pekiştirdi ve acil plan yapması gerektiğinin önemi vurgulandı.
NÜKSETME (relapse)
Resmi olmayan altıncı aşama vardır – nüksetme. Bu “vagonun devrilmesi” aşamasıdır.
Nüksetme eski davranışa geri dönmeyi tanımlar. Dolayısıyla, yeni davranışa geçmeniz
gerekir, bunun anlamı eski davranışınız nüksetmeden önce ya eylemdesiniz veya sürdürmede.
Birisi ne kadar uzun süre sürdürmede ise, gerek kişinin kendisi için ve gerekse onun civarında
olanlar için o kadar çok yıkıcı nüksetme söz konusu olabilir. Sık nükseden insanlar hayal
kırıklığı ve umutsuzluk duyguları yaşarlar. Nükseden müracaatçıyı seyretmek sunucu için de
çok ıstırap verici olur. Fakat daha önce dikkatinizi celp ettiğim gibi, bu umulmaz olarak
görülmemeli. Nüksetme, bir sebepten dolayı, değişimin resmi olmayan altıncı aşaması olarak
kabul edilir – çok sık meydana gelir. Fakat olduğunda, abartılı tepki vermeyin ve durumu
daha da kötüleştirmeyin.
Müdahale
Nüksetme aşamasında birisine müdahale ederken vurgulanması gereken birkaç alan var.
Birincisi neyin nüksetmeyi tetiklediğini bulmaktır. Müracaatçınızın bu eski davranışına
döndüğü anlatmasını sağlayın ve sonra geriye doğru çalışarak o noktaya nasıl gittiğini bulun.
Sonra yeni davranışa dahil olabilmesi için müracaatçınızın motivasyonunu gözden geçirin ve
var olan hangi bariyerlerin müracaatçınızın “vagona geri dönmesini” engelleyebileceğini
tespit edin. Eğer müracaatçınızla bir süredir çalışıyorsanız, önceki aşamalar boyunca tespit
edilen motivasyonu gözden geçirebilirsiniz. Yeni motivatörler için dinleyin. Bazen
nüksetmedeki insanlar ne yaptıkları, neden yaptıkları ve morivatörlerle ve aynı şekilde
bariyerlerle baş edebilecekleri veya edemeyeceklerine dair içgörü kazanırlar. Üçüncü alan
müracaatçınızın baş etme stratejilerini tespit etmektir. Açıkçası değişimi sürdürebilmek için
onun baş etme stratejileri yeterli değil, dolayısı ile yeni baş etme stratejileri bulması ve
geliştirmesi için ona yardım etmek isteyeceksiniz. Müracaatçınız nüksetme hususunda
başarısız olacağı hissini taşıdığı sürece, onu duyguları hakkında bilgilendirin ve sonra
nüksetmenin öğrenmesi ve daha güçlü bir hale gelmesi için bir fırsat olduğu hususunda
yeniden şekillendirin. “Fark ettim ki, başarısız olacakmışsınız gibi hissediyorsunuz ve
nedenini anlıyorum. Fakat ben bu nüksetmeyi bazı sorunlar için kullandığınız stratejileri
onarmak ve onları geliştirmek için bir uyandırma çağrısı gibi kabul etmeyi önermek
istiyorum.” Daha önce sürdürmede sözünü ettiğim müracaatçı, iyileştirme sürecimizde
nüksetmeye geçmişti. Başlangıçta oturumlarımız iyi gittiği halde, partner bulmakta başarısız
olmuştu. Online buluştuğu insanlardan biri onu yelken sporuna katılmaya davet etmişti.
Kayıkta serinlemek için şarap içmesiyle sonuçlanmıştı. Bir tane içmeyle sınırlamasına
rağmen, kendisi ve iyileşmesi hakkında çok kötü hissetmişti. Halen sponsorunu aramadığı için
çok utanıyordu. O zaman ne olduğunu konuştuğumuzda dedi ki bütün gün hiçbir şey yemeden
botta kalmış, dikkatini rüzgâra yönelten bir arkadaşı olduğu için çok mutlu olmuş ve bütün
gün güneşin atlında olmaktan bunalmış. Diyordu ki, o temel ihtiyaçlarını almıyordu ve Açtı
(Hungry), Kızgındı (Angry), Yalnızdı (Lonely) ve Yorgundu (Tired) – bu dört durum baş
harflerden sözcük oluşturmaktaydı, HALT. Hatta dedi ki onun deneyimlerinin ona beşinci
temel ihtiyaç olduğunu öğrettiğini ve henüz o ihtiyacına ulaşamadığını – ki o (ihtiyacı) onun
seksüel arzularıydı. Güldü ve dedi ki HALT yeniden HHALT olarak adlandırılmalı.
Müdahalemiz onun içyüzünü yeniden kavramamıza ve ayıklığını nasıl sürdürebileceğini ve
romantik hayatını geliştirirken ortaya çıkabilecek beklenmedik zorluklarla nasıl
başedebileceğini tespit etmemizi sağladı. Yeni plan yaptık ve o bu planı benimsedi. Bu
verildiğinde o nüksetme aşamasındaydı, bir kere yeni plana dahil oldu mu, hangi aşamada
www.psikososyalhizmet.com
9 of 10
29-06-2014
olmuştur? Eğer “Eylem” dediyseniz, haklısınız. Böylece, oturumumuz eylem aşamasında
ihtiyaç olan her ne ise ona odaklandı.
Sonuç
Değişim aşamaları modeli birinin davranışını nasıl değiştireceğini düşünmesinin yoludur.
Değişim aşamaları modeli değişimin zaman alacağını varsayar, her aşamada genel olan
görevler vardır ve müdahale şeklini biçimlendirirken değişim aşamaları modeli ile
eşleştirmektedir, müracaatçınızın değişiminin sürmesinde onlara yardım ederken daha başarılı
olacaksınız. Değişim aşamaları modeli geniş yelpazesi olan Transteorik modelin anahtar
yapısını oluşturmaktadır ki (trasteorik model) aynı zamanda değişim süreçleri ve değişimin
değerlendirme yollarını içermektedir.
Beş resmi ve bir gayri resmi aşama vardır. Niyet öncesi aşaması, “cehalet erdemdir”
aşamasıdır. Bu aşamadaki insanlar sorunu görmezler ve çoğunlukla davranışlarını
değiştirmekte ilgilenmezler. İkinci aşama niyet aşamasıdır. Bu aşamada insanlar sınırdadırlar:
sorunu biliyorlar, fakat değişime değer olup olmadığı konusunda kararsızdırlar. Üçüncü
aşama hazırlık aşamasıdır. İnsanlar bu aşamada sorunu görüyorlar ve “suyu deniyorlar,”
değişime doğru küçük adımlar atmaktadırlar. Dördüncü aşama eylem aşamasıdır. İnsanlar bu
aşamada bir plan tanımlamakta ve uygulamaya başlamaktadırlar. Beşinci aşama sürdürme
aşamasıdır. İnsanlar en az 6 aylığına yeni davranışa geçmeye başlıyorlar. Gayri resmi altıncı
aşama nüksetme aşamasıdır. İnsanlar bu aşamada “vagondan düşerler” ve eski davranışlarına
geri dönerler.
Modelin kritiği
Bütün popüler modeller gibi, Değişim aşamaları modeli bazı eleştirilere maruz kalmıştır.
2002’de Julia Littel ve meslektaşları değişim aşamaları modelini kullanarak yaptıkları 87
çalışmanın yer aldığı yayında durumların genişliği, sorunlu davranışlar ve nüfusla bağlantılı
değişim aşamaları savını destekleyecek kanıtların olmadığını sonucuna vardırklarını yazdılar.
Aşamalarda sürekli prosesin aksine kesin kanıta dayanan bir değişim olmamaktadır. Ve
nihayetinde, bu beş aşamalı sıralı olarak takip eden bilinen çalışmalar yoktur. Prochaska ve
Prochaska (2009) bu eleştirilere karşılık vermiştir, bu geniş trasteorik modelin dışında
değişim aşamaları modelini yanlış değerlendirmeye yöneltmektedir ki bu çok az sayıda
çalışmaya dayanmaktadır, demektedirler.
2004’de Adams ve White iki sebepten dolayı kompleks davranışlara uygulanamayabileceğini
öne sürmektedirler, örneğin bunlar genel olarak sosyal servis müracaatçılarında görülür.
1) Model tek bir davranışı değiştirmeye yönelik geliştirilmiştir, örneğin sigara bıraktırma ve
bağlantılı çoklu davranışları değiştirebileceği açık değil, örneğin, ebeveynlik stilini
değiştirmek gibi. 2) Değişim aşamalarını tanımlamak standardize ölçümler yerine nerdeyse
tamamen müracaatçının kendi değerlendirmesine bağlıdır. Müracaatçımın niyet öncesi
aşamada olduğunu nasıl bileceğim? O bana söyleyecek. Eğer müracaatçıma ebeveynlik stilini
değiştirmek isterler mi diye sorsam, belki de “hayır” diye karşılık verirlerse onları niyet
öncesi, niyet, veya hazırlığa yerleştiririm. Hernasılsa, ebeveynlik ölçeği değişimin bir alanda
olduğunu fakat başka bir alanda olmadığına dair fikir verebilirdi. Şöyle ki müracaatçının
“eylem” aşamasında olmadığı değişimin farklı aşamalarını göz önünde tutmak yerine, daha
kompleks davranış örüntüleri, değişimin küresel değerlendirmesine bağlı olarak
saptanabilirdi. Modelin geliştiricisi değişim modelinin doğrusal olmadığını not etmekle
birlikte (Prochaska ve DiClemente, 1983), kendi-rapor ifadeleri insanları birkaç günde farklı
aşamalara, hatta bazen bir kerede birden çok aşamaya yerleştirebilir.
www.psikososyalhizmet.com
10 of 10
29-06-2014
Değişim aşamaları modeli hakkında son bir not. Sadece insanların davranışlarının nasıl
değiştiğini açıklamak için geliştirilmiş tek bir model değil. Conner ve meslekdaşları (2004)
diğer dört önerilen model tespit ettiler, the Health Action Process Approach (Schwarzer,
1992), the Precaution Adoption Process Model (Weinstein, 1988), Goal Achievement Theory
(Bagozzi, 1992) and the Model of Action Phases (Gollwitzer, 1990; Heckhausen, 1991) ki
bunlar Prochaska ve DiClemente’nin değişim aşamaları modelinin benzerleridir.
Yani, değişim aşamaları modeli, eleştirilere maruz kalmasına rağmen, insanların nasıl
değiştiğini anlamaya yönelik, müracaatçının değişime hazırlık düzeyinin değerlendirmesinde
ve hedef davranışın değişikliğine yönelik müdahale ve program geliştiemede çok yaygın
olarak kullanılmaktadır.
—Son—
Çeviren: Imdat Artan – Sosyal Hizmet Uzmanı
Not: Web sitemizde yayınlanan birçok yazılarımız ve çevrilerimizle bütünleşmekle
birlikte özellikle motivasyonel görüşme ile ilgili söyleşi ile birlikte okunmasını öneririz.
www.psikososyalhizmet.com