15Tüpras Özelle 72

DOSYA
Fetiye KARA
Kimya Mühendisi
TÜPRAÞ’I ÖZELLEÞTÝRME ÇABALARI:
KAMUNUN YAÐMALANMASI PLANINA EÞSÝZ BÝR ÖRNEK
TÜPRAÞ, 2003 yýlýnda 13.5 milyar dolarlýk ciro karþýlýðýnda 24
milyon ton petrol ürünü satmýþ, 635 milyon dolarlýk ihracat
gerçekleþtirilmiþ, 460 milyon dolarlýk brüt kar elde etmiþ,
hazineye 7.7 milyar dolar vergi aktarmýþ ve bunlar devlet
hazinesinden kaynak kullanýlmadan gerçekleþtirilmiþtir.
TÜPRAÞ SATILAMAZ!
Türkiye’nin 500 büyük karlý kuruluþu arasýnda birinci, Avrupa’nýn 7.büyük þirketi olan
TÜPRAÞ deðerinin yaklaþýk elli de biri fiyatýna satýlmak istenmektedir. Bu konuda PetrolÝþ Sendikasýnýn yapmýþ olduðu araþtýrmalardan yararlanarak hazýrlanan bu çalýþmada
TÜPRAÞ’ýn özelleþtirilme çabalarý süreci aktarýlmaya çalýþýlacaktýr.
Yazýlý basýnda bu konu ile ilgili parça parça
bir çok haber çýkmýþ, köþe yazarlarý bu satýþý
kýnayan yazýlar kaleme alarak demokratik
tepkilerini ortaya koymuþlardýr. Gelinen noktada Petrol-Ýþ Sendikasý’nýn Ankara 10. Ýdare
Mahkemesine suç duyurusunda bulunmasý
ve mahkemenin 2 Haziran 2004 günü TÜPRAÞ’ýn özelleþtirmesini durdurma kararý almasý ihalenin iptali açýsýndan önem taþýmaktadýr. Mahkemenin kararýna itiraz eden
Özelleþtirme Ýdaresi Baþkanlýðý’nýn (ÖÝB) itirazý mahkemeden geri dönmüþtür. Mahkemenin bu kararý ihalenin þaibeli olmasý gerekçesi ile vermesi, iktidarýn “babalar gibi
satarýz” söylemini anayasal gerekçelere dayandýrma gereðini bile duymadýðýný göstermektedir. Kamu alanýnda gerçekleþtirilen
72
mühendislikte, mimarlýkta ve planlamada ölçü
DOSYA
tasfiye sürecinin sonunda özelleþtirilen her kurumda yaþanan borç bataðý, verimsizlik ve kapatýlma durumunun TÜPRAÞ’da da yaþanacaðý
öngörülmektedir. TÜPRAÞ gibi Türkiye için
önemli bir mali kaynak saðlayan tesisin neden
sermayeye hediye edildiði sorusunun yanýtý yukarda aktarýldýðý gibi “babalar gibi satarýz” olmuþtur.
IMF yanlýsý hükümetin uygulamaya çalýþtýðý politika emekten yana deðildir. TÜPRAÞ’ýn özelleþtirilme çabalarý bunun en somut kanýtýdýr. Ýktidar, TÜPRAÞ’ýn özelleþtirilme (yýllýk cirosunun on
da birine) satýlma ‘gerekçesini’ bile açýklamaya
gerek görmemektedir.
TÜRKÝYE PETROL ÜRÜNLERÝ SANAYÝ
TÜPRAÞ, Türkiye’deki petrol ürünleri sanayinde
sahip olduðu rafinerilerle ham petrol iþleyerek,
ülkenin petrol ürünleri gereksinimini karþýlamaktadýr.
Türkiye’de ham petrolün rafineri faaliyetleri 5
büyük rafineri tarafýndan yürütülmektedir. Tür-
ðýmlý durumdadýr. Rafinerilerde iþlenen ham
petrolün %88’i ithal edilmektedir.
Türkiye’nin petrol ve doðalgaz kaynaklarýnýn
aranmasý, üretilmesi, rafinajý, taþýnmasý ve pazarlanmasý görevi 1954 yýlýnda 6326 sayýlý petrol kanunu ile Türkiye Petrol Anonim ortaklýðýna(TPAO A.Þ.) verilmiþtir. TPAO; TÜPRAÞ, BOTAÞ, DÝTAÞ, ÝPRAGAZ ve PETKÝM’den oluþan entegre bir yapýya sahipti. KÝT’lerin satýþa çýkarýlmasý amacýyla TPAO parçalanmýþ ve her biri ayrý þirket haline getirilmiþtir.
TÜPRAÞ NASIL BÝR KURULUÞTUR?
TÜPRAÞ’ýn faaliyetleri arasýnda yer alan ham
petrol iþleme kapasitesi 2001 yýlýnda 22.8 milyon ton iken bu rakam 2002 yýlýnda %2,4 oranýnda artarak 23.3 milyon ton’a ulaþmýþtýr.
1989 yýlýnda rafinerilerini modernize etmek
amacýyla baþlattýðý programýn 2004 yýlýnda tamamlanmasý planlanmaktadýr. Bu program
kapsamýnda 1.7 milyar dolarlýk yatýrým gerçekleþtirilmiþtir.TÜPRAÞ, 2003 yýlýnda 13.5 milyar
dolarlýk ciro karþýlýðýnda 24 milyon ton petrol
ürünü satmýþ, 635 milyon dolarlýk ihracat gerçekleþtirilmiþ, 460 milyon dolarlýk brüt kar elde
LPG (Sývýlaþtýrýlýþ Petrol Gazlarý)
HAM PETROL
Beyaz Ürünler (Benzin, jetyakýt gazý, gaz yaðý)
ENERJÝ
Siyah Ürünler (Fueloil)
kiye’nin rafineri faaliyetlerinin %86’sý TÜPRAÞ
tarafýndan yürütülmekte olup, TÜPRAÞ kraking
ünitelere sahip normal dönüþüm rafinelerine iyi
bir örnektir.
etmiþ, hazineye 7.7 milyar dolar vergi aktarmýþ
ve bunlar devlet hazinesinden kaynak kullanýlmadan gerçekleþtirilmiþtir.
Petrol ürünleri sanayinde, rafinajda toplam maliyetin yaklaþýk %90’nýný ham petrol oluþturmakta olup, Türkiye petrol konusunda dýþa ba-
Avrupa’nýn en hýzlý büyüyen petrol piyasalarýndan olan Türkiye’de, 2003 yýlýnda 25 milyon
ton talep, 2007 yýlýnda 30 milyon tona, 2020
Rafinaj Konum, Mülkiyet ve Kapasiteleri
RAFÝNERÝ
BÖLGE
MÜLKÝYET
KAPASÝTE
Ýzmit
Marmara
TÜPRAÞ(Kamu)
11.5
Ýzmir
Ege
TÜPRAÞ(Kamu)
10.0
Kýrýkkale
Ýç Anadolu
TÜPRAÞ(Kamu)
5.0
Batman
Güneydoðu Anadolu
TÜPRAÞ(Kamu)
1.1
ATAÞ
Akdeniz
Shell, BP, Marmara Petrol(Özel)
4.4
TOPLAM
32.0
Kaynak:PÝGM
mühendislikte, mimarlýkta ve planlamada ölçü
73
DOSYA
Yatýrýmlarýn Ürün Daðýlýmýna Etkisi (Milyon Ton)
ÜRÜNLER
2000
2002
2005
Nafta
2.712
1.055
419
815
782
1.120
Benzinler
3.133
4.723
5.387
Siyah Ürünler
7.293
7.288
6.303
Motorin
7.963
7.964
7.847
LPG
Kaynak: TÜPRAÞ
yýlýnda 43.7 milyon tona ulaþacaðý tahmin edilmektedir. Bu talebin karþýlanmasý mevcut sistemle mümkün görünmemektedir. Gerekli yatýrýmlar yapýlmazsa ithalata baðýmlýlýk artacaktýr.
Yatýrýmlarýn gerçekleþtirilmesi durumunda ortaya çýkacak olan iþ gücü ihtiyacý yeni istihdam
alanlarý yaratacaktýr. Ýþsizliðin kontrol edilemez
rakamlara ulaþtýðý ülkemizde, üretimden kaçýþ
ve özelleþtirmelerin yaratacaðý yeni iþsizler ordusu ile kontrol edilemez bir hal alacaðý ortadadýr. TÜPRAÞ’ta istihdam edilen personel sayýsý
5510 (Kadrolu ve Müteahhit) dan, kurumun
özelleþtirilmesi ile birlikte daha aþaðýlara çekileceði aþikardýr. Daha az iþ gücü ile daha fazla
deðer üretme politikasý özelleþtirilen her kurumda olduðu gibi burada da gerçekleþtirilecektir.
TÜPRAÞ, rafinaj kapasitesi bakýmýndan Avrupa’nýn 7. büyük þirketi durumunda olup, dünyanýn en büyük 500 þirketi arasýnda 480. sýrada
yer almaktadýr.
Toplam Aktifleri 2.6 milyar dolar olan TÜPRAÞ’ýn, 2003 dönemi sonunda mevcut nakit
miktarý 593 milyar dolar, öz sermayesi ise yak-
laþýk 1.3 milyar dolardýr. Borç/Öz Sermaye Oraný:1.07 olan þirket güçlü bir nakit pozisyona sahiptir. Bu anlamda uluslar arasý bankalar nezdinde son derece itibarlý bir þirket durumundadýr.
TÜPRAÞ, 2003 yýlýnda 14.3 milyar dolar ciro yaparak 328 milyon dolar net kar saðlamýþtýr. Elde
ettiði deðerin 1/3’ünü kamu payý olarak ödemiþtir. Ayrýca vergi ve fonlar dahil olmak üzere
2003 yýlýnda hazineye 8.6 milyar dolar ödeme
yapmýþtýr.
TÜPRAÞ’I ÖZELLEÞTÝRME GÝRÝÞÝMLERÝ
TÜPRAÞ, 10 Temmuz 1980 yýlýnda özelleþtirilme kapsamýna alýnmýþ ve sermayesi Özelleþtirme Ýdaresi Baþkanlýðý’na devredilmiþtir.
1991 yýlýnda sermayesinin %2,5’i oranýnda
“A” grubu hisse senedi halka arz edilmiþtir.
Nisan 2000’de hisselerin 2. halka arzýnýn tamamlanmasýyla, Ýstanbul ve Londra Menkul
Kýymetler borsasýnda iþlem gören “A” grubu
hisselerin toplam sermayeye oraný %34,24’e
yükselmiþtir. 59. Hükümet ise, blok satýþ yöntemiyle özelleþtirmeyi gündeme getirmiþtir.
Rafinaj Kapasitesi Açýsýndan Konumu
Toplam Rafinaj
Kapasitesi
(Milyon ton/yýl)
ÞÝRKETLER
Tüpraþ
Cepsa
Erg
OMV
PKN
Hellenic
MOL
27.6
19.5
15.3
14.0
12.6
12.0
11.6
Kaynak: Oil-Gas Journal, Special Report(2000)
74
mühendislikte, mimarlýkta ve planlamada ölçü
DOSYA
Tüpraþ Baðýmsýz Denetimden Geçmiþ Özet Bilanço
GÖSTERGELER
MÝKTAR
Trilyon TL
MÝLYON $
2.210.8
1.668.5
376.4
248.1
Duran Varlýklar
1.229.6
928.0
Toplam Aktifler
3.440.4
2.596.5
Kýsavadeli Borçlar
1.419.3
1.071.1
Uzunvadeli Borçlar
364.5
275.1
TOPLAM BORÇLAR
1.783.8
1.346.2
Öz Sermaye
1.656.7
1.250.3
Sermaye
250.4
189.0
NET DÖNEM KARI
434.1
327.6
Dönen Varlýklar
Alacaklar
Kaynak: Tüpraþ (2003) 1$=1.325 bin TL
Gelir Tablosu
GÖSTERGELER
MÝKTAR
Trilyon TL
Milyon $
Brüt Satýþlar
18.910.7
14.272.2
Net Satýþlar
9.060.4
6.383.0
Brüt Satýþ Karý
594.6
449.0
Esas Faaliyet Karý
383.3
289.3
Diðer Faaliyetlerden Gelirler
414.7
312.9
Faaliyet Karý
644.3
486.3
Dönem Karý
654.3
494.2
Vergi ve Yasal Yükümlülükler
220.7
166.6
NET DÖNEM KARI
434.1
372.6
Kaynak: Tüpraþ(2003)
13.01.2004 tarihinde TÜPRAÞ ihalesi gerçekleþmiþ ve ihaleyi, Efromov Kautschuk GMBH
þirketi kazanmýþtýr. Bir tabela þirketi olan aracý
firma, Rusya Federasyonuna baðlý Tataristan
mühendislikte, mimarlýkta ve planlamada ölçü
75
DOSYA
Özerk Cumhuriyeti’nin sahip olduðu petrol
þirketi TATNEFT adýna hareket etmektedir.
TÜPRAÞ’ýn özelleþtirilmesi durumunda özel tekele dönüþeceðinden satýn alan sermaye, tekel gücünü kullanarak arz ve fiyatlarýn denetimini ele geçirmiþ olacaktýr. Ýhaleye giren TATNEFT Þirketi’nin bilançolarý ve gelecekteki
ekonomik durumu, bir yatýrým kuruluþu olarak
sunulan ABD kökenli Citigroup tarafýndan incelenmiþ ve hazýrlanan raporla son derece
riskli bir þirket olduðu ortaya konulmuþtur.
Ancak, OÝB ortaya çýkan sonucu ve bu çalýþmayý göz ardý ettiði gibi kamuoyundan da kaçýrmýþtýr.
Citigroup Araþtýrmasýnda Bilanço Durumu TATNEFT
GÖSTERGELER
Milyon $
YILLAR
2003
2004
2005
2006
Stoklar
303
346
307
273
Alacaklar
579
525
467
415
Duran Varlýklar
2.178
1.974
1.756
1.567
Diðer Duran Varlýklar
1.225
1.105
983
874
Alacaklýlar
252
221
197
175
Kýsa Vadeli Yükümlülükler
963
773
688
612
1.115
994
884
786
Sabit Kýymet Yatýrýmlarý
132
132
132
132
Menkul Deðer Yatýrýmlarý
165
165
165
165
Uzun Vadeli Yükümlülükler
370
115
146
407
Ýþletme Sermayesi
6.089
6.481
6.800
7.130
Þirket Fonlarý
4.860
5.279
5.632
5.783
160
160
160
160
1.283
1.265
1.232
1.309
222
222
222
222
2.131
1.963
2.335
2.417
21.6
19.8
17.9
16.5
TOPLAM AKTÝFLER
7.574
7.590
7.539
7.509
Brüt Satýþlar
4.927
4.470
4.162
3.719
530
438
374
271
KýsaVadeli Borçlar
Azýnlýk Hisseleri
BORÇLAR
Nakit
Öz Sermaye
Net Borç/Öz Sermaye(%)
NET DÖNEM KARI
Kaynak: Þirket Raporlarý ve Smith Barney(Citigroup 2004)
76
mühendislikte, mimarlýkta ve planlamada ölçü
DOSYA
Borçlarýn Öz Sermayeye oraný 2003 yýlýnda %21.6, 2005 yýlýnda %17.9’a yakýndýr.
Benzer biçimde kýsa vadeli borçlarýn
toplam borçlara oran, %87 kadar yüksek bir deðerdedir. Tatneft Grubu, þirketlerinden elde ettiði gelirleri yasal
kayýtlara geçirmeden çeþitli kiþilere aktararak kaynaklarý buharlaþtýrmakta ve
doðrudan alýcýlara ticari iliþkilere girmeden tabela þirketleri kurarak kaynaklarý ortaklara ve 3.kiþilere aktarmaktadýr. Efromov’un Tatneft’in tabela
þirketlerinden biri olduðu bilinmektedir, þirketin adres olarak gösterdiði yer
þirket olarak deðil ev olarak kullanýlmaktadýr.
TÜPRAÞ’ýn özelleþtirilmesi sürecinde
diðer aktör ise Zorlu Holding’dir. Özelleþtirme Ýdaresi tarafýndan ihale ile
hiçbir ilgisi bulunmadýðý söylenen Zorlu Holding’in, ihale sonrasý ihaleyi ve
sonucunu savunur açýklamalarý þaþýrtýcýdýr. Zorlu Holding Yönetim Kurulu
Baþkaný Ahmet Nazif Zorlu, Efromov
Kautschuk ile birlikte 1.3 milyar dolara
satýn alacaklarý TÜPRAÞ’ýn Avrupa Birliði Standartlarýna uyumu için gerekli
olan 700 milyon dolarlýk yatýrým 20042005 döneminde tamamlanacaðýný
açýklamasý ve ucuza satýldýðý açýklamalarýna katýlmamasý söylemleri, Özelleþtirme Ýdaresi Baþkanlýðý’nýn tavrýnýn
þaibeli oluþunun göstergesidir.
Özelleþtirme Ýdaresi Baþkanlýðý’ndan
Rekabet Kurulu’na sevkedilen TÜPRAÞ
dosyasýnda, özelleþtirme kararý 7’ye
karþý 2 oy çokluðu ile alýnmýþ olup,
karþý oy gerekçeleri Ankara 10. Ýdare
Mahkemesi’nin gerekçeleri ile ortaklaþmaktadýr. Özetle mahkeme “Açýk artýrmaya gidilmedi. Ýhale Komisyonu yetkisini kullanmýþ olabilir ama bu yetki sýnýrsýz ve mutlak deðildir. Yapýlan iþlemmühendislikte, mimarlýkta ve planlamada ölçü
77
DOSYA
lerin kamu yararýna uygun olmasý gerekir.”
demektedir.
kacaðýndan özel kesim, bu yapýya yksek
fiyatlandýrma ile kötüye kullanacaktýr.
TÜPRAÞ’ýn vergi ve kara para cenneti olarak
bilinen VÝRGÝN adalarýnda kurulu bir þirketin
(Cayman Adalarýndaki Black Diamond) %49
hisse ile ortak olduðu bir tabela þirkete (Efromov) yasal dayanaðý dahi olmadan satýlmasýnýn planlanmasý açýklanabilir bir þey deðildir.
• Ülkemiz petrol ürünlerinin açýk pazarý olacak
dýþa baðýmlýlýk artacaktýr.
AKP Hükümeti TÜPRAÞ gibi 5 milyar dolara
kurulamayacak olan dev bir kuruluþu yýllýk cirosu, verilen teklifin (1.3 milyar dolar) 10 katý
olan bu kuruluþu satmaya çalýþmakta olup,
satýþ ihalesine sadece iki firma istekli olmuþtur. Efromov ve Anadolu Giriþim Grubu. Bu iki
þirketin vermiþ olduðu teklifler ise þöyle;
• Ýstihdam daralmasý, iþsizlik ve sendikasýzlaþtýrma, kayýt dýþý çalýþma yoðunlaþacaktýr.
Teklifler incelendiðinde, þirket teklifleri arasýnda yakýnlýk bulunduðu, son teklif sonrasý açýk
arttýrma yoluna gidildiðinde satýþ oranýnda
ciddi bir artýþ olacaðý açýkken açýk artýrma
yoluna gidilmeden Efromov-Zorlu Grubuna
TÜPRAÞ hediye edilmiþtir.
Petrol-Ýþ Sendikasý bu yasa ve hukuk dýþý iþlemin iptali için dava açmýþ ve Ankara 10.
Ýdare Mahkemesinin oy çokluðu ile verdiði
ihalenin iptali kararýnýn bir üst mahkemedeki
sonucu önem taþýmaktadýr. Ýtiraz Bölge Ýdare
Mahkemesine yapýlmýþtýr. Dosya bu mahkeme
tarafýndan ele alýnacak, sonra Danýþtay ’a
gidecektir. Son ve deðiþmez karar burada
verilecektir. Görünen o ki; TÜPRAÞ ihalesi
yenilenecektir.
TÜPRAÞ ÖZELLEÞTÝRÝLDÝÐÝ’NDE;
• Milli ekonomiye katký saðlanamayacaðýndan
gelir azalmasýna ve yoksulluðun artmasýna
neden olacaktýr.
• Kamu yararý yerine karý önceleyen özel sektör, çevre koruyucu önlemleri maliyet unsuru
olarak gördüðünden bu tür yatýrýmlara
yönelmeyecek ve çevresel tahribatlara
neden olacaktýr.
TÜPRAÞ’IN ÖZELLEÞTÝRÝLMESÝ KAMU
YARARI ÝÇÝN DURDURULMALIDIR.
Kaynaklar:
1) Rafinaj Sektörü veTÜPRAÞ, Petrol-Ýþ Yayýn 81,
Petrol Ýþ Sendikasý, Mayýs 2003
2) TÜPRAÞ özelleþtirilmesi, Kuþkular ve Ýhale
usulsüzlükleri, Petrol-Ýþ Sendikasý, Þubat
2004
3) TÜPRAÞ özelleþtirilmesi, Bu devriden ülkemizin ve toplumun çýkarý ne?, Petrol Ýþ
Sendikasý, Nisan 2004
4) TÜPRAÞ’ý Satamazsýnýz, Petrol-Ýþ Sendikasý,
Haziran 2004
• Özel tekel oluþacak ve kar güdüsü öne
çýkacaktýr.
• Devletin fiyatlarý düzenlemesi ortadan kal-
ÞÝRKET
1.TEKLÝF
2.TEKLÝF
3.TEKLÝF
EFROMOV
600.000.000 $
1.010.000.000 $
1.302.000.000 $
ANADOLU GÝRÝÞÝM GRUBU
906.224.944 $
1.006.000.000 $
1.216.000.056 $
78
mühendislikte, mimarlýkta ve planlamada ölçü