daha sağlıklı olmak ellerinizde

DAHA SAĞLIKLI OLMAK ELLERİNİZDE
Dr. Metin HASDE
Dr. Recai OĞUR
Dr. Ömer Faruk TEKBAŞ
Giriş
Yılda yaklaşık bir milyon gastrointestinal hastalık, 400 milyon ABD Doları tedavi masrafı, 60 bin
yatarak tedavi, 250 ölüm, 3 bin Shigella ve 10 bin Hepatit A olgusu. Bu değerler Massachusetts
Halk Sağlığı Bölümü tarafından ABD’nde 1995 yılı için ileri sürülen "yetersiz el yıkama ve kötü el
hijyeni" tablosunun sonuçlarıdır1. Konunun önemi hemen herkes tarafından bilinmekle birlikte,
yine hemen herkes tarafından ihmal edilmektedir2.
Günümüzde hastane enfeksiyonlarının hızla yayılma nedeni olarak, özellikle, sağlık çalışanlarının
her hasta ile temastan önce ve sonra ellerini uygun bir şekilde yıkamamaları gösterilmektedir2,3.
Enfeksiyon hastalıkları halen dünyada en sık görülen ve en çok öldüren hastalık grubunu
oluşturduğuna ve uygun el yıkama pratiğinin insanlara kazandırılması halinde bu hastalıkların
sıklığında önemli derecede azalma sağlanabileceğine göre2, konu son derece önemlidir ve halk
sağlığının öncelikli konuları arasındadır:
El Yıkama Sırasında Dikkat Edilmesi Gerekenler
Kişisel hijyen uygulamaları içinde kabul edilen el hijyeninde amaç, kimyasal ve fiziksel zararlıların
ve enfeksiyonlara yol açan mikroorganizmaların uzaklaştırılmasını (dezenfeksiyonu) sağlamaktır.
Bu amaca ulaşmak için sadece su ile temizlik yapıldığında, mekanik etki ile uzaklaştırılmaya
çalışmakta ve temizlik tam olarak mümkün olmamaktadır. Bu yüzden kişisel temizlikte su ile
birlikte sabun kullanılması zorunludur4,5.
Sabunlar sadece ellerin dezenfeksiyonu için değil, aynı zamanda allerjik etkiye sahip zararlı
bulaşanların da (nikel, demir ve diğer allerjen metallerle tozlar) uzaklaştırılmasında en etkili
yöntemlerdendir5.
Normal katı el sabunları ve sıvı sabunlar meydana getirdikleri etkiler bakımından farklı olmamakla
birlikte; katı sabunların bulunduruldukları ortamlardan ve kullanan kişilerin kullanımdan sonra
sabunları temizlemeden yerine koymalarından dolayı, katı sabunların kendileri kirlilik nedeni
olabilmektedir. Bu yüzden özellikle toplu yaşanan yerlerde kişisel temizlikte sıvı sabunların
kullanımı tercih edilmelidir.
Normal sabunlarla veya katkı maddesi içeren sabunlarla eller yıkandığında bir çok
mikroorganizma uzaklaştırılmaktadır. Ancak katkı maddesi olarak klorhekzidin ve povidon-iyot
içeren sıvı sabunların, diğerlerinden daha etkin olduğu gösterilmiştir. Triclosan içeren sıvı
sabunların ise daha az etkili olduğu, hatta bazı çalışmalarda katkı maddesi içermeyen sıvı
sabunlarla aynı etkinliğe sahip olduğu saptanmıştır6-14.
Özetle2,5,11,12,14,15 :
Öncelikle ılık veya dayanabileceğiniz kadar sıcak su kullanın.
Sabun kullanın (tercihan antimikrobiyal).
Ellerinizin her yerini tam olarak yıkayın; bilekleriniz, avuç içleri, parmaklar ve parmak araları, el
sırtı ve tırnaklarınız (mümkünse tırnak fırçası ile tırnak altlarını da yıkayın).
Ellerinizi en az 15 saniye ovalayın.
Ellerinizi kurutmaya ön koldan başlayın ve ellerinize ve parmak uçlarınıza doğru ilerleyin.
Ellerinizi kurularken ovmayın daha çok havluyu elinize vurarak kurulanın.
El Yıkamanın Tarihi Yönü
Boston'lu bir hekim olan Oliver Wendell Holmes, puerperal ateşi önlemede el yıkamanın önemine
işaret eden ilk araştırmacı olmakla birlikte, tıp tarihi 1847 yılında doğumda el hijyeninin önemini
vurgulayan ve yöntem olarak yerleştiren Ignaz Philipp Semmelweis'ı tıpta el hijyenini vurgulayan
ilk kişi olarak anmaktadır. Semmelweis'ın basit bir şekilde dizayn edilen epidemiyolojik
çalışmasında el yıkamanın önemi açıkça görülmekle birlikte o dönemde bu sonuçlara şiddetle
karşı çıkılmıştır. Semmelweis, Viyana Doğum Hastanesinde, puerperal ateşin, enfekte kişilerin
otopsilerine katıldıktan sonra doğuma katılan tıp öğrencileri tarafından kontamine edilen
hamilelerde sıklıkla görüldüğünü ortaya koymuştur. Gayet sıkı bir el yıkama uygulamasına
geçilmesinden sonra birkaç hafta içinde ölüm oranları %12’den %3’e inmiştir. Semmelweis’ın bu
dönüm noktası niteliğindeki çalışması 1861 yılında basılabilmiş ve bu tarihten sonra genel kabul
görmüştür. Daha sonraları Semmelweis "obstetrikte antisepsinin öncüsü" olarak kabul
edilmiştir16,17.
Günümüzdeki Durum
Larson, 1989 yılında yayınladığı 1879-1986 yılları arasında el yıkama ile ilgili tüm çalışmaları
derlediği makalesinde "enfeksiyonların kontrolünde el yıkamanın halen en önemli yöntem
olduğunu ve bu konuya daha çok önem verilmesi gerektiğini" vurgulamaktadır18.
Daha sonraki bazı araştırmalarda sağlık çalışanları arasında el yıkamaya en çok önem verenlerin
dahi hastayla temaslarının ancak %75’inde uygun şekilde ellerini yıkadıkları ve bu grubun da
hekim veya hemşire olmadığı saptanmıştır19. Yine bu çalışmanın sonuçlarına göre pratisyen
hekimlerin hastayla temastan sonra el yıkama konusunda diğer gruplara göre daha duyarlı
oldukları saptanmıştır (ancak pratisyen hekimler hastayla temastan önce el yıkama konusunda
yeterince hassas bulunmadılar)19.
HIV ve Hepatit B gibi enfeksiyonların dünya çapında yaygınlaşması sağlık çalışanlarını, kendilerini
korumaları konusunda daha titiz davranmaya sevketti ve hastayla temas sırasıda eldiven
kullanma oranı dramatik bir şekilde arttı. Ancak bu durumun yanıltıcı bir yönü ortaya çıktı,
eldivenler sağlık çalışanlarını koruyordu ve aynı eldivenle farklı hastalara temas eden sağlık
çalışanlarına sıklıkla rastlanıyordu, ve işin daha kötüsü sağlık çalışanları arasında el yıkama
gittikçe daha çok ihmal edilir bir hal alıyordu20.
Bir çok çalışma, sağlık çalışanlarının Semmelweis’ın çalışmasından habersiz olduğunu ve onun
öğretilerini dikkate almadığını göstermektedir21. Genel olarak hekimler, sağlık çalışanları
arasında el yıkamaya en az özen gösteren gruptur ve kariyerleri artıkça durumları daha da vahim
bir hale gelmektedir19, 22. Hastane enfeksiyon oranının %30’a ulaştığı bir yoğun bakım
ünitesinde yapılan bir çalışmada ellerini en az yıkayanların hekimler olduğunun saptanması
oldukça düşündürücüdür23,24. El yıkamanın çok sıradan ve günlük bir iş olması, bu konuda
verilen eğitimlerde karşılaşılan önemsememe probleminin en önemli nedenlerindendir. Ancak
hastalar üzerinde yapılan bir çalışmada ilginç bir sonuca rastlanmıştır; hastalara el yıkama
konusunda eğitim verilen bir hastanede sağlık çalışanlarının el yıkama alışkanlıklarında önemli
derecede iyileşme saptanmıştır2,25. Benzer şekilde sağlık çalışanlarına eğitilen değil de eğitimci
rolünün verilmesi halinde daha başarılı sonuçlar alınabilir.
El Yıkama ve Hastane Enfeksiyonları
Yetersiz el hijyeninin belki de en önemli sonuçlarından birisi antibiyotiklere-dirençli enfeksiyon
ajanlarının gittikçe yaygınlaşmasıdır3.
Bunun en çarpıcı örneklerinden biri metisiline dirençli Staphylococcus aureus suşlarının bazı
sağlık kurumlarında endemik hale gelmesidir. Nispeten yeni sayılabilecek bir antibiyotik olan ve
cerrahi profilakside sıklıkla tercih edilen vankomisine de direnç geliştiği gözlenmektedir. 1994
yılına kadar "Center for Disease Control and Prevention" (CDC) kuruluşuna bildirilen vankomisine
dirençli Enterokok enfeksiyonlarının tüm hastane enfeksiyonları içerisindeki oranı %14'e
ulaşmıştır, oysa bu değer 1989 yılında %0'dı2.
Günümüzde Enterokokların bazı suşları neredeyse bilinen tüm antibiyotiklere dirençli hale
gelmişlerdir. Olaya daha geniş bir açıdan bakıldığında el yıkama gibi temel bir hijyen kuralına
uymayan hastane personeli sayesinde tüm toplum tedaviye dirençli enfeksiyonlara sahip
olamaktadır, tabii ki bunun tersi de doğrudur. Kısacası şu anda dünyada mevcut tedavi
yöntemleri ile tedavi edilemeyen dirençli hale gelmiş enfeksiyonlar ve bunların yayılımını
sınırlayacak "uygun el yıkama" yöntemi var2.
Sonuç ve Öneriler
Uygun ve yeterli el yıkama, sadece hastanelere ve sağlık çalışanlarına sınırlandırılamaz. Bu kadar
önemli ve hayati bir konu tüm topluma kazandırılmalıdır. Bunun en etkili yollarından birisi de
hastanın gözü önünde, hastayı muayene etmeden veya herhangi bir tedavi uygulamadan önce
hekim, hemşire veya diğer sağlık çalışanlarının uygun bir şekilde ellerini yıkamalarıdır. İnsanların,
sağlık çalışanları ile herhangi bir nedenle karşılaşmaları / temasları, sağlık çalışanlarının temel
görevlerinden olan sağlık eğitimi için en güzel fırsatlardan biridir ve kesinlikle ihmal
edilmemelidir.
El yıkama konusunda gerçekleştirilen sıkı politikalar ne hastane enfeksiyonlarının sıklığını ne de
toplumda dirençli enfeksiyonların görülme sıklığını azaltabilmektedir. Oysa CDC tarafından, el
yıkama hastane enfeksiyonlarının önlenmesinde en önemli tekil neden olarak gösterilmeye
devam etmektedir. El yıkama konusuna gittikçe daha çok önem verilmekte, antimikrobiyal
sabunlar, alkollü el temizleyicileri, el yıkama makineleri gibi çeşitli yöntemler denenmektedir.
Ancak olay kişi bazındadır ve kişisel olarak ele alınmalıdır. Uygun el yıkama tekniği herkes
tarafından ihmal edilmeksizin uygulanmadıkça beklenilen sonuçların alınması mümkün
olmayacaktır.
Kaynaklar
1. Wenzel RP. The economics of nosocomial infections. J Hosp Infect. 1995; 31: 79-87.
2. Nenstiel RO, White GL, Aikens T. Clinical Alert: Handwashing-A Century of Evidence Ignored. Clinician
Reviews 1997; 7 (1): 55-58, 61-62.
3. Goldmann DJ, Larson E. Handwashing and nosocomial infections. N Engl J Med. 1992; 327: 120-122.
4. Dokuzoğuz B. İzolasyon yöntemleri sayfa 211-216, Hastane İnfeksiyonları R. İleri Hekim Eğitim Kurs kitabı
Ed. Mehmet BAKIR, Murat AKOVA, İlyas DÖKME TAŞ, Önder Matbaası, 1999, Ankara.
5. Rotter M. Procedures for hand hygiene in German-speaking countries. Zentralbi Hyg Umweltmed 1996;
199 (2-4): 334-349.
6. Ayliffe GA, et al. Hand disinfection : a comparison of various agents in laboratory and ward studies. J Hosp
Infect. 1988 Apr; 11 (3): 226-243.
7. Bendig JW. Surgical hand disinfection: comparison of 4% chlorhexidine detergent solution and 2%
triclosan detergent solution. J Hosp Infect. 1990 Feb; 15 (2): 143-148.
8. Butz AM, Laughon BE, Gullette DL, Larson EL. Alcohol-impregnated wipes as an alternative in hand
hygiene. Am J Infect Control. 1990; 18 (2): 70-76.
9. Douglas CW, et al. The use of various handwashing agents to decontaminate gloved hands. Br Dent J.
1989; 167 (2): 62-65.
10. Göktaş P, Oktay G, Özel A. Eldivenli eller üzerine çeşitli dezenfeksiyon yöntemlerinin etkinliği.
Mikrobiyoloji Yöntemi. 1992; 26 (3): 271-280.
11. Kanra G. Çocukluk Çağında Hastane Enfeksiyonlarının önlenmesi, sayfa 214-223, Hastane İnfeksiyonları,
Ed.H Erdal AKALIN, Enfeksiyon Hastalıkları Derneği Yayınları: 1, 1993, Ankara.
12. Larson E, Mayur K, Laughon BA. Influence of two handwashing frequencies on reduction in colonizing
flora with three handwashing products used by health care personnel. Am J Infect Control. 1989; 17 (2): 8388.
13. Larson EL, et al. Alcohol for surgical scrubbing? Infect Control Hosp Epidemiol. 1990; 1183): 139-143.
14. Namura et al. A. study of the efficacy of antimicrobial detergents for hand washing : using the full-hand
touch plates method. J Dermatol. 1993; 20 (29): 88-93.
15. Bryan JL, Cohran J, Larson EL. Hand washing: a ritual revisited. Crit Care Nurs Clin North Am. 1995; 7
(4): 617-625.
16. Semmelweis IP. The etiology, the concept, and the prophylaxis of childbed fever. Pest, Hungary: CA
Hartleben’s Verlag-Expedition, 1861 (Murphy FP, trans. Republished Classics of Medicine Library.
Birmingham, England; 1981).
17. Garrison FH. An Introduction to the History of Medicine. Philadelphia, Pa: W. B. Saunders; 1913: 435436. 10. Larson E. A causal link between handwashing and risk of infection? Examination of the evidence.
Infect Control Hosp Epidemiol. 1988; 9: 28-36.
18. Nystrom B. Impact of handwashing on mortality in intensive care: examination of the evidence. Infect
Control Hosp Epidemiol. 1994; 15: 435-436.
19. Conly JM, Hill S, Ross J, et al. Handwashing practices in an intensive care unit: the effects of an
educational program and its relationship to infection rates. Am J Infect Control. 1989; 17: 330-338.
20. Meengs MR, Giles BK, Chisholm CD, et al. Handwashing frequency in an emergency department. J Emerg
Nurs. 1994; 20: 183-188.
21. Jarvis WJ. Handwashing-the Semmelweis lesson forgotten? Lancet. 1994; 344: 1311-1312.
22. Ashley D, Watson R. Acinetobacter infections, intensive care units, and handwashing (letter). Lancet.
1995; 343: 123.
23. Dubbert PM, Dolce J, et al. Increasing intensive care unit staff handwashing: effects of education and
group feedback. Infect Control Hosp Epidemiol. 1990; 11: 191-193.
24. Sproat LJ, Inglis TJJ. A multicentre survey of hand hygiene practice in intensive care units. J Hosp Infect.
1994; 26: 137-148.
25. McGuckin M, Waterman R, Porten L, Bello S, Caruso M, Juzaitis B, Krug E, Mazer S, Ostrawski S. Patient
education model for increasing handwashing compliance. Am J Infect Control 1999; 27 (4): 309-314.