SiNA KABAAGAÇ`1

NAVISALVIA
SiNA KABAAGAÇ'1
ANMA TOPLANTISI
r
i
PEKER,H.
2009
"Eski M ısır Mitolojisi ' nden Örnekler (Yarad ılış Mitoslan ve Tanrıl ar) ",
O. F. Akyol (ed.), NAVlSALVlA 2006, Istanbu l: 22-28 .
NAVISAlVIA
SiNA KABAAGAÇ'1
ANMA TOPLANTISI
2006
mythos
Bilim Editörü: O. FARUK AKYOl
ARKEOLOJİ VE SANAT YAYıNLARı
ARKEOLOJI VE SANAT YAYJNLARI
N Avı SALVlA
SİNA KABAACAÇ'I ANMA TOPLANTISI 2006
mythos
Yayımlayan
Nt:Zih
Düzenleme: Siruln
BAŞGEIEN
ŞANUER
- Serdar KlRAN
Baskı-Cilt:
Net Kırtas iye Tan. ve Matbaa San. Tic. Ltd . Şti
Taksim Cad. YoAurtçufaik 5ok. No: 3 Beyoğlu-İstanbul
Tel: (0212) 249 40 60
ISS N: 978-605-396-049-2
Sl:rtifika No: 104 59
C2009 Arkeolaj i vf: Sanat Yayınla n
i All ıights ~rved.
H~ türl(l yayın hakkı saklıdır
Yayınt'Vinin ~
yazann
yazılı
izni
olmaksızın
elektronik
mekanık.
fo tokopi 'le' !>enur! araçlarla ya da di~~ Iı.a:;dcdid cihazlarla
kopyalanamu. aktanlamaz 'le' çogaltılamaz.
klta~/Satı ş Ma!13zası :
arkeo pera
www.ark~pera. com
Yeniça~ı Cad. No: 16fA. Galatasaray, Istanbul
TeL.: O ıq 249 92 26 Fax: O ı12 244 )1 64
www.arkrolojlsanat.com/ [email protected]
ESKI MISIR MITOLOılsl'NOEN ÖRNEKLER
(YARAOlLlŞMITOSLAR I VE TANRıLAR)
Hasan PEKERIl-
Bu çalış mamızm temel izleği, yaklaş ık üç bin yıl Nil Vadisilnde
varlık göstermiş eski Mısır uygarlığının belli başlı tannlanru ve
bu tannlarla ilişkili bazı mitleri, tarihsel ve coğrafi olarak ele aLmak olacakttr.
Mısırbilimciler genelolarak Mısır Tarihini Eski, Orta, Yeni ve
Geç Krallık olarak 4 Ana Döneme ve bu dönemler arasında yer
alan 3 AIa döneme bölerler:
1-2. Hanedan
__
ıı.ır.n;
3-6. Hanedan
ESkI Krallık
Khufu (Koops), Khafre (Ketren). ..
1-lQ.Hanedan t lıJa 00nem
11-12. Hanedan OrtaKrallık
13-11. Hanedan 2.AfaOCnem
18-20 Hanedan Yenı I<JaIhk
Halşepsul,
315()-2686
2866-2181 (Piramitler Oör'ıemi]
2181-2040
2Q4O-1782
1782-1570 IHyksosIaI Dönemil
1570-1070
III. mutmosis, Akhenaton (IV. Amenhotepj,
21-26. Harıedan 3. Na 00nem
Twnkfıamon,
I. Se/hi, II. Ramses ...
1069-525
L Pers Islilası-Iskender'in M ıs ı(ı Fethi Geç DOOırn 525-332
Tablo: Eski Mısır kronolojisi ve baz ı firavunlar
Muhtemelen Erken Hanedan Döneminin sonlanna doğru Aşağı
Mısır'da (Deıta'da) , küıt merkezi modem Kahire'nin kuzeyinde
H eliopolis (lwnw)'de Güneş Tannsı Ra / Re önemli bir tann haline gelmişti. 2. H anedanın firavunlanndan Raneb, "Ra efendidir'
anlamındaki ismiyle bu durumun alhnı çizmektedir. Eski Kral~
22
Araş. Gör. MA, İs tanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, EskiçaA: Dilleri ve Kültürleri Bölümü, Hititoloji Anabilim Dalı.
lık'ta
4. Hanedan firavunlanndan Kefren'den (Kluı-f-re= Ra gibi
beliren) itibaren, firav~nlar kendilerine "Ra'nın oğlu " ünvanı
vermişler ve Heliopolis'te güneş tapınaklan yaptırmaya başla­
mışlardır. Piramitlerin inşa edildiği bu dönemin dinsel merkezi
Heliopolis'tir. Dönemin yazılı belgeleri bu piramitlerin içinde
yer alan "Piramit Metinleri" olarak adlandırılan yazı tl a rdır.
Heliopolis Enneadı (9Iu)
Heliopolis
Ennead'ında yaratıcı baş tarın
olan
güneş tanrıs ıdır.
Güneş Tanrısı mit ine
göre, yolculuğuna Kayığı'nda her sabah Khepri (skarabe) olarak başlamakta , öğle vakti güneş diski
Ra olarak görünmekte, ve batmak üzereyken yaşlı Atum olarak
karşınuza çıkmaktadır. Yeralhna indiğinde kayığını değiştir­
mekte, çeşitli tehlikelerle karşılaşmakta ve her gün doğudan yeniden doğmaktadır. Bu tehlikelerden biri kayığı devirmek İste­
yen yılan Apophistir.
Heliopolis Ennead ' ımn oluşumu piramit metinleri ve "Ölüıer
Kitabı" nda anlatılmaktadır. Öteki dünyada ölünün karşılaşaca­
ğı tehlikelere karşı büyüler içeren metinler corpusu olan Öıüıer
IGtabl'ın 39. bölümünde Apophis yılanını püskürtrnek için büyü
içerisinde şöyle geçmektedir:
Başlangıçta ilk okyanus Nun vardır. Ra-Atum-Khepri bu sularda
beliren ilk tepenin üzerinde yükselir. Kendinden, masturbasyonla ya da tükürerek diğer tannlan yaratır:
Ben, kaosun su la rından yükselen kadim tepecikte tek başına görünen
Atum'um. Ben görUndüğüm zaman ne gökyüzü ne yeryüzü, ve ne de
yeryüzünün yaratıkları vardı. Ben, su içinden yiikseldim ve üzerinde
duracağım bir yer yaptım . Sonra her biçimi, ağzımdan çı/am larla yaptım. Önce, Şu ve Tefnut'u kusarak çıkardım. Onlar benimle birlikte tanrı oldular... Ben ağ1adım ve benim gözyaşlarımdan insanlar yaratıldı.
Bitkiler arasında yUkseldim ve sürüngenleri ve sürünen bütün şeyleri
ve Tefnut , Geb ve Nut'u , Geb ve Nut dtı Osiris, Horus ,
yaptım . Şu
23
İMs, Seth ve Neftis'i doğ urdu. Onlardan da, dünyadaki insan ları çoğaltmak
için pek çok çocuk doğdu.
Bu tan rıla r, benim baş d üşman/m Apophis'i ortadan kılldı rmala rı için
gönderildi. Apophis artık yok. Ben onu ve bütün çocuklarını büyü feyerek fa netledim. Rtı'nın düşmanı ortadan kafdırıldı. RP. artık gökyüzünde barış içinde dolaşncak ...
Bu mitosta geçen Heliopolis'in 9 tanns ı :
Nu n: İlk okya nus
YarahCl tann
Şu: Nefes, soluk, hava, atmosferin kişileştirilmiş hali
Tefnut: Nem, s ıcaklığın kişil eş tirilmiş hali.
Geb: Yeryüzünün kiş ileş tirilmiş hali. Şu, Geb'i yerde buakmış,
kızı Nut'u göğe yüks eltmiştir.
Nut: Gökyüzünün kişileştirilmiş hali. Üzeri yıldızlarla kaplı kadm bedeni şe klinde betimlenir. Üzerindeki üç güneş diski, güneş tannsmın üç formudur.
Osiris ve İsis Seth ve Neftis
Rtı -Atum-Khepri:
Haraeris: Geb ve Nut'un oğlu, "Büyük Horus", Seth ile sava ş mış
ve gözünü kaybetmiştir, bu sa vaşta 5eth ise testislerini kaybetmiştir. Seth daha sonra Büyük Horus' u ö ldürm üştür, piramit metinlerine göre Horus, Osiris ya da "Osiris içindeki HonlS" olmuştur. Daha sonra Osiris ve İsis'ten yeni bir Horus doğmuştur.
Bu Horus daha sonra 5eth tara fından öldürülen babası Osiris'in
tahtını talep etmek üzere Seth ile kavgaya tutuş muştur.
Horus
Osiris ve İsis'in oğlu olan Horus ise Mısır uygarlığının başlangı­
cınd an itibaren firavunların isimlerinden biri olmuştur : Horus
"Büyük Tann, Göğün Efendisilidir. Firavun ise Horus'un bedenlenmi ş halidir.
Heliopolis mitolojisinde insan türünün yok edilmesi ile ilgili bir
mit vardır. RP. kendisine saygısızlık eden, aldatan insanla" ceza24
Iandırmak
ister,
tanrıları
gizlice biraraya toplar, ilk okyanus
Nun Ra'ya günahkarları parlak alevleriyle cezalandırmasını
öğü tler. Ra bunu yaptığında kurbanları gazabından saklanmak
için dağlara kaçarlar. Ra tekrar tannlan biraraya toplar. Tekrar
Nun'un tavsiyesiyle, Ra gözünü kan dökücü Hathor biçiminde
dünyaya yollar. Ra rum insanlığın yok olmasını istemez ve Hatharun kana açlığını bashrmak için muhtemelen kırmızı bir b0ya olan didi ile birayı Elefantin adasındakilere karıştırtır ve yere
döktürür. Hathor insan kanı sandığı bu karışımı içer, sarhoş
olur ve asıl amacını unurur. Böylelikle tüm insanlık yok olmaktan kurtulur.
Memfis Triadı (3IÜ)
Pfah-Sekhmet
Nefertum I
Aşağı Mısırda, Memfis'in yerel tannsı Plah üzerine kurulu, HeHopolis yarad ılış mitinden farklı olan bir Memfis kozmogonisi
vardır. Muhtemelen Eski Krallığın sonlarına ait olan bir belgenin kopyası olan bir yazıta göre Ptah yaratıcı tanndır. Ptah insanları ve tanrıları "kalbinin isteğine göre" sözle yaratmıştır. Burada, Eski Mısırda d üşünmenin / düşüncenin merkezinin beyin
değil, mumyalama sırasında bedende bırakılan kalp olduğunu
hatırlamakta fayda vardır. Ptah kozmik düzeni şu şekilde kurmuştur: "Ptah 'ın kalbinde ve dilinde Aturn formu{nda bir şey)
vardı". Atum sözle varoldu. Daha Sonra Ennead'ın diğer tannları varoldular ve tapınaklarında yerlerini aldılar. "Insanlar, hayvanlar, hareket eden ve yaşayan herşey" Ptah'ın düşünmesi ve sözü
ile yaratıldı . Tanrıla r doğdular, insanların yiyecek ihtiyacı karşı­
! andı, doğru ve yanlış arasındaki aynm tespit edildi, tüm insan
sanat ve zanaatları yaratıldı.
1. Lotus başlıklı tann Neferium: Hermepolis yaratılış mitosunun bir versiyonunda güneşin üurinde doğduğu ilk okytInustan önce bir büyiik lotus çılımştır.
25
İnsanın yaradılışı ile ilgili Yukarı Mısır' da yarahcı tann olarak
ka rşımıza
Khnum
çıkar:
Yukan Mısır' da Elefantin ve Philae adala nnın yerel ta nrısı koçbaşlı Khnum ise dünyayı ve insanları Nil kilinden çömlekçi çarkında ya pmı ş ve içine hayat üflemi ş tir. Khnum, "göğün ve yerin
ve yera lhnın, suyun ve dağlann yapıruı" dır. Su tannsı kökenli
Khnum'un daha sonra koçbaşı " Ra ' nın yaşa yan ruhu"na d önüş ür ve şahinb aşıyla temsil edilmeye başlayıp Horus ile bir tutulur. Teb'd e, Ha tşepsut ve III. Amenhotep devrine aİt rölyeflerde,
Khnum'un çömlekçi çarkında insan yaratmas ı, Yeni Krallık d öneminin bazı Firavun1ann yöneticiliklerini legalize etmelerine
yardıma olmuştur.
KJın u m
bir sonraki
kral ve ka 'sını {yaşamsal güç] çöm-
t:==~:::~==:!::::==~====j
26
lekçi ÇIIrhnda bi-
çimlendiriyar.
Hermopolis Ogdoadt (Sli)
(Baş
tann)
(ilk okyanus)
Heh ~Hehet (kurbağa, uzun zaman, sıru.rsızlık)
Kek~Keket (yılan, karanlığın bedenlenmiş hali)
Niau ~Njaut (kurbağa, boşluk, hava)
Aman~Amanet (Yeni Krallıkta)
That
Nun ~Nımet
Yukan Mısır Hermopolis kozmogonisine göre, Hermopolis, ilk
okyanusun ortasında, ilk tepenin bir alevler adası olarak belir·
diği, yerlerden biridir. Bu kozmogomnin kendine has bir yara~
dı1lş miti vardu. Bu mitosta, ibis kuşu başlı ya da babun may~
munu tann That, 4 çiftten oluşan ve biçimsiz ilk kaosu temsil
eden tann~tanrıçalar ogdoadırun başındadır. That, bu kaos elemanlanrun içinden kendini yarahr, Alum ve Ptah'ın kalbi ve di~
li haline gelir. That bu ogdoadın başı olarak, Nun sulanrun ÜS~
tüne bir yumurta koyduğu sırada yarattiğı 8 tanndan ayn dur~
maktadıro Mite göre bu yumurtanın içinde hava veya güneş tan·
nsını temsilen bU- kuş bulunmaktaydı.
That ilk tann olarak, kendiliğinden olan, tannsal zekanın ve bil~
hali, herşeyi bilen, herşeye kadir, yaratıcı1ığı~
nı ilahi telaffuz, ile yapandır. That aynı zamanda "tannlann söz·
leri" olan, hiyeroglif yazısının, mucididir.
geliğin kişileşmiş
Teb
Triadı
(31ü)
Amon~Mut
Khonsu
Aman, 11. hanedanda Heliopolis' te Ra ile birleştirilmiş, ve
Hermopolis kozmogonisinde ise dişi eşi
Amonet ile birlikte yer almışhr. Orta Krallıkta 12. Hanedan döneminde Amon Teb'de baş tann haline gelmiştir. 12. Hanedamn
Amonemhet adını taşıyan firavunlan önem kazanan tannyı
vurgular: "Amon başta alandır". Teb, Karnak'taki Amon tapına~
ğıyla Mısırın en büyük dini merkezlerinden biri haline gelir.
Amon ~ Ra adını almış,
27
Amon, Yeni Krallık döneminde Teb' de baş tann olarak karşımı­
za çıkar. Yeni Kr~llığın başında savaş tanrısı olan Am.on, yarad ı1ış mitinin baş tannsına dönüşür. Teb yaradılış mit.i
şimdiye
kadar ele aldığımız diğer ekollerden izler taşır. Amon kendi
kendini diğer tannlan yaratandır, ilk tepenin üzerindeki kozmik yumurta içerisindedir. Amon tüm diğer tannlann üstünde
"Tannlar'ın Kralı"dır.
Atan Kültü
Teb'in Amon'unun yükselişini takiben, III. Amenhotep devrinde
tann Aton kültü öne çıkmaya başlar. Diğer tannlann isimleri
anıtların üzerlerinden silinmeye başlar. Atan, Aetna'da tapını­
lan önemsiz bir tannyken LV. Amenhotep ile baş tann haline getirilir. Bu kült devrimi, ad ım Akhenaton olarak değiştiren firavun IV. Amenhatep dönemi ile sınırlı kalmışbr. Atan kültüne
göre: bütün yaşamsa l enerji sadece güneş diski ve ışıntanrun uçlan ellere dönüşen Aton'dan gelmektedir.
KAYNAKÇA
CLAYTON, P. A.: 2001 Chronic1e of the Pharaohs, London.
DE BELER, A. G.: 1998 Lı Mythologie egyptienne, Paris.
FAULKNER, R. O .: 1985 The Andent f.gyptian Book of Dead, London.
FRANKFORT, H.: 1955 Kingship and the Gods, Chicago.
JAMES, E. O.: 1958 Myth and Ritual in the Andenl NeJlr East, New York.
MCDERMOTI, B.: 2002 Dechiffrer les hieroglyphes, Paris.
VERCOUTfER, J.: 2005 Eski Mısır, İstanbul .
WILSON, J.A. : 1956 The Culture of Andent Egypt, Chicago.
28