İndir - Adli Bilimciler Derneği

Transkript

TURİZM - SAĞLIK ve
HUKUK SEMPOZYUMU
Sempozyum Bildiri Kitapçığı
3-5 NİSAN 2015
NEVŞEHİR
Sempozyum Onursal Başkanları
Prof. Dr. Filiz KILIÇ- Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Rektörü
Prof. Dr. Erkan İBİŞ- Ankara Üniversitesi Rektörü
Sempozyum Eş Başkanları
Prof. Dr. Zeynep ASLAN- Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Turizm Fakültesi Dekanı
Prof. Dr. İ. Hamit HANCI- Adli Bilimciler Derneği Başkanı
Sempozyum Sekretaryası
Arş. Gör. Zeynep ÇOKAL
Arş. Gör. Eda Özgül KATLAV
Arş. Gör. Meral BÜYÜKKURU
Av. Cahit DOĞAN
Av. Devrim KARAKÜLAH
Biomüh. Emine Firdevs YILDIRIM
Düzenleme Kurulu
Prof. Dr. Zeynep ASLAN
Prof. Dr. İ. Hamit HANCI
Prof. Dr. Mustafa İSEN
Yrd. Doç. Dr. Aziz Gökhan ÖZKOÇ
Yrd. Doç. Dr. Erdal YERDELEN
Arş. Gör. Yusuf KARAKUŞ
Arş. Gör. Nurgül ÇALIŞKAN
Av. Cahit DOĞAN
Av. Devrim KARAKÜLAH
Biomüh. Emine Firdevs YILDIRIM
III
Bilimsel Kurul
Prof. Dr. Recep AKDUR
Prof. Dr. Nevzat ARTIK
Prof. Dr. Aslıhan AVCI
Prof. Dr. Cevdet AVCIKURT
Prof. Dr. Orhan BATMAN
Prof. Dr. İsmail BEKÇİ
Prof. Dr. Gürsel DELLAL
Prof. Dr. Cengiz DEMİR
Prof. Dr. Murat DOĞAN
Prof. Dr. Ayla Sevim EROL
Prof. Dr. Timur GÜLTEKİN
Prof. Dr. Hamit HANCI
Prof. Dr. Mehmet Ali KILIÇASLAN
Prof. Dr. Meryem AKOĞLAN KOZAK
Prof. Dr. Nazmi KOZAK
Prof. Dr. Fevzi OKUMUŞ
Prof. Dr. Muharrem ÖZEN
Prof. Dr. Asuman SUNGUROĞLU
Prof. Dr. Alp TİMUR
Prof. Dr. Öcal USTA
Doç. Dr. Eşref KÜÇÜK
Doç. Dr. Gökçe ÖZDEMİR
Doç. Dr. Şule AYDIN TÜKELTÜRK
Doç. Dr. İbrahim YILMAZ
Doç. Dr. Nilüfer ŞAHİN PERÇİN
Yrd. Doç. Dr. Lütfi BUYRUK
Yrd. Doç. Dr. Ebru GÜNEREN
Yrd. Doç. Dr. Aziz Gökhan ÖZKOÇ
Yrd. Doç. Dr. Fatih TÜRKMEN
Uzm. Dr. Sinan İBİŞ
Veli SARITOPRAK
KONUŞMACILAR
İ. Hamit HANCI, Ankara Üniversitesi Adli Bilimciler Derneği Başkanı, (Prof. Dr.)
Ölüme Felsefi Bakışlar

Nevzat ARTIK, Ankara Üniversitesi Gıda Güvenliği Enstitüsü, (Prof. Dr.)
Turizmde Gıda Güvenliği
¡¡¡
Zeynep ASLAN, Nevşehir H.B.V. Üniversitesi Turizm Fakültesi, (Prof. Dr.)
Termal Turizm İşletmelerinde Hizmet Standartları

Mehmet Ali KILIÇASLAN, Ankara Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi, (Prof. Dr.)
Diş Sağlığı Turizmi
¡¡¡
Altay SUROY, Kosova Anayasa Mahkemesi Üyesi, (Dr.)
Uluslararası Turizm Hukuku

Veli SARITOPRAK, TÜSİAV Başkanı
Turizm ve Sivil Toplum
¡¡¡
Murat DOĞAN, Erciyes Üniversitesi Hukuk Fakültesi, (Prof. Dr.)
Yolcuların Getirdiği Eşyalardan Dolayı Otel İşletmecisinin Sorumluluğu

Cahid Doğan, Sağlık Bakanlığı, (Avukat)
Turistlere Yönelik Cinsel Saldırılar ve Hukuki Durum
¡¡¡
Erdal YERDELEN, Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Hukuk Fakültesi, (Yrd. Doç. Dr.)
Yabancıların Mağdur ve Sanık Olmaları Durumunda
Soruşturma

Muharrem ÖZEN, Ankara Ü. Huk. Fak. Ceza ve Ceza Muhakemesi Hukuku AD, (Prof. Dr.)
Turizm Ceza Hukuku
¡¡¡
V
Recep AKDUR, TÖMÖD (Tüm Öğretim Elemanları Derneği) (Prof. Dr.)
Turizm Bölgelerinde Halk Sağlığı ve Hijyen

Ebru GÜNEREN, Nevşehir H.B.V. Üniversitesi Turizm Fakültesi, (Yrd. Doç. Dr.)
Nitelikli Otellerin Belgelendirilmesinde Davranışsal Kalite Sorunları:
Karşılaştırmalı Bir Mevzuat İncelemesi
¡¡¡
Şule ARDIÇ YETİŞ, Nilüfer Şahin PERÇİN, Nevşehir H.B.V. Üniversitesi Turizm Fakültesi
Gastronomi ve Mutfak Sanatları Bölümü, (Arş. Gör., Doç. Dr.)
Turizm İşletmelerinde Mobbing Sorunları:
Sorunun Sağlık ve Hukuk Açısından İncelenmesi

Sevgi GÜNEY, Ankara Üniversitesi Adli Bilimler Enstitüsü, (Psikolog)
Turist Psikolojisi
¡¡¡
Emine Firdevs YILDIRIM, Ankara Üniversitesi Adli Bilimler Enstitüsü, (Biyomühendis)
Turizm ve Biyogüvenlik

Ercan SEYHAN, (E) J. Alb. (Dr.)
Turizm Bölgelerinde Güvenlik
¡¡¡
George S. Polymeris, Eren Şahiner, Niyazi Meriç, Ankara Üniversitesi Nükleer Bilimler
Enstitüsü, (Arş. Gör, Doç. Dr.)
Concepts Of Retrospective Dosimetry

Timur GÜLTEKİN, Ankara Üniversitesi Beypazarı Meslek Yüksek Okulu, (Prof. Dr.)
Turizm Antropolojisi
¡¡¡
Yusuf KARAKUŞ, Nevşehir H.B.V. Üniversitesi Turizm Fakültesi, (Arş. Gör.)
Destinasyon Karşıtlığına Neden Olan Hukuki Suçlar Üzerine
Bir İnceleme

Sevim KÜL, Nevşehir H.B.V. Üniversitesi Turizm Fakültesi, (Arş. Gör.)
Turizm, Rekreasyon ve Sağlık Amacıyla Kapadokya Bölgesi’nde Jeotermal Enerji
Kaynaklarının Kullanımı
İÇİNDEKİLER
İÇİNDEKİLER .................................................................................................................... VII
ÖNSÖZ ..............................................................................................................................IX
Prof. Dr. Zeynep ASLAN................................................................................................XI
BİLİMSEL PROGRAM....................................................................................................1
SÖZEL BİLDİRİLER .........................................................................................................7
TOPLU TÜKETİM YERLERİ İÇİN HİJYEN VE HACCP UYGULAMALARI....................................................9
Nevzat ARTIK, Nevzat KONAR .......................................................................................9
TERMAL TURİZM İŞLETMELERİNDE HİZMET STANDARTLARI ............................................................23
Zeynep ASLAN.............................................................................................................23
DENTAL TURİZM ...................................................................................................................43
Mehmet Ali KILIÇASLAN..............................................................................................43
ULUSLARARASI TURİZM HUKUKU..............................................................................................47
Altay SUROY ...............................................................................................................47
SİVİL TOPLUM KURULUŞLARI VE TURİZM ...................................................................................57
Veli SARITOPRAK ........................................................................................................57
KONAKLAYANLARIN GETİRDİKLERİ EŞYANIN YOK OLMASI, ZARARA UĞRAMASI VEYA
ÇALINMASINDAN OTEL İŞLETENİN SORUMLULUĞU .................................................................61
Murat DOĞAN ...........................................................................................................61
TURİSTLERE YAPILAN VE TURİSTLERİN YAPTIĞI CİNSEL DOKUNULMAZLIĞA KARŞI SUÇLAR .....................85
Cahid DOĞAN ............................................................................................................85
TÜRK CEZA HUKUKUNDA YABANCILAR HAKKINDA SORUŞTURMA, KOVUŞTURMA VE İNFAZ .................131
Erdal YERDELEN .......................................................................................................131
TURİZM VE CEZA HUKUKU ....................................................................................................151
Muharrem ÖZEN ......................................................................................................151
TURİZM BÖLGELERİNDE HALK SAĞLIĞI VE HİJYEN .......................................................................173
Recep AKDUR ...........................................................................................................173
NİTELİKLİ OTELLERİN BELGELENDİRİLMESİNDE DAVRANIŞSAL KALİTE SORUNLARI: KARŞILAŞTIRMALI
BİR MEVZUAT İNCELEMESİ ...............................................................................................191
Ebru GÜNEREN ........................................................................................................191
VIII
TURİZM İŞLETMELERİNDE MOBBİNG SORUNLARI: SORUNUN SAĞLIK VE HUKUK AÇISINDAN
İNCELENMESİ ................................................................................................................207
Şule ARDIÇ YETİŞ-Nilüfer ŞAHİN PERÇİN ..................................................................207
TURİST PSİKOLOJİSİ .............................................................................................................221
Sevgi GÜNEY ............................................................................................................221
TURİZM VE BİYOGÜVENLİK ....................................................................................................229
Emine Firdevs YILDIRIM ...........................................................................................229
TURİZM BÖLGELERİNDE EMNİYET ...........................................................................................237
Ercan SEYHAN ..........................................................................................................237
CONCEPTS OF RETROSPECTİVE DOSİMETRY ..............................................................................249
George S. POLYMERIS-Eren ŞAHINER-Niyazi MERIÇ .................................................249
TURİZM ANTROPOLOJİSİ .......................................................................................................251
Timur GÜLTEKİN .......................................................................................................251
DESTİNASYON KARŞITLIĞINA NEDEN OLAN HUKUKİ SUÇLAR ÜZERİNE BİR İNCELEME .........................261
Yusuf KARAKUŞ.........................................................................................................261
TURİZM, REKREASYON VE SAĞLIK AMACIYLA KAPADOKYA BÖLGESİ’NDE JEOTERMAL ENERJİ
KAYNAKLARININ KULLANIMI : KOZAKLI TERMAL KAPLICALARI ÖRNEĞİ......................................283
Sevim KÜL.................................................................................................................283
POSTER BİLDİRİLER.................................................................................................. 297
KÂBUSA DÖNEN TATİL ÖYKÜLERİ...........................................................................................299
Melike ERBAŞ-Yasemin BALCI-Kenan KARBEYAZ ......................................................299
YABANCI UYRUKLU KİŞİLERE YÖNELİK CİNSEL İSTİSMAR OLGULARININ DEĞERLENDİRİLMESİ; MUĞLA
DENEYİMİ ....................................................................................................................301
Melike ERBAŞ-Yasemin BALCI-Kenan KARBEYAZ ......................................................301
SENECA VE ÖLÜM FELSEFESİ ÜZERİNE DÜŞÜNCELER ...................................................................303
Barış Emre SÖNMEZ .................................................................................................303
TURİZM HUKUKUNDA, PAKET TURLARDA SEYAHAT ACENTASININ HUKUKİ VE CEZAİ SORUMLULUĞU
IN TOURİSM LAW, CİVİL AND CRİMİNAL LİABİLİTY OF TRAVEL AGENT AT TOURS PACKAGE ...........305
Fehmi Şener GÜLSEREN ............................................................................................305
ÖNSÖZ
Dünya genelinde hızla gelişme gösteren sektörlerden biri olan
turizm, ülkelere sağladığı sosyal, kültürel ve ekonomik katkılar nedeniyle, üzerinde önemle durulan bir sektör haline gelmiştir. Özellikle son otuz yıl içerisindeki verilere bakıldığında, bu durum daha net
bir şekilde ortaya çıkmaktadır. Dünya Turizm Örgütü'nün (UNWTO)
yayınladığı raporlara göre 1980 yılında dünya genelinde turist akışı
yaklaşık 285 milyon, turizm gelirleri ise 92 milyar dolar iken, 2013
yılında turist sayısı 1 milyar 87 milyon kişiye, gelirler ise 1 trilyon 159
milyar dolara ulaşmıştır. Diğer bir ifadeyle son otuz yıl içerisinde
dünya genelinde turist sayısı yaklaşık 4 kat, turizm gelirleri ise 12 kat
artış göstermiştir. Dünya Seyahat ve Turizm Konseyi (WTTC) raporlarına göre ise seyahat ve turizm dünyada en fazla iş sahası yaratan
sektör durumundadır. 2013 yılında seyahat ve turizmin dünyada
doğrudan ve dolaylı olarak 265 milyondan fazla insana istihdam olanağı sağladığı ve toplam istihdamın %8,9’unu oluşturduğu belirtilmektedir.
Türkiye’nin de dünyadaki gelişime paralel olarak son 30 yıllık
dönemde turizm sektöründe hızlı ve istikrarlı bir gelişme gösterdiği
görülmektedir. 1980’li yıllarda 1 milyon 200 bin turist sayısı ile 327
milyon turizm geliri elde eden Türkiye, 2014 yılında 41 milyon 415
bin turist ile 34 milyar 315 milyon dolar turizm geliri elde etmiştir.
Dünya Turizm Örgütü tarafından her yıl yayınlanan Tourism Highlights raporuna göre ise 2000 yılında turist sayısı bakımından 20, elde
edilen turizm gelirleri bakımından ise 14. sırada yer alan Türkiye,
2013 yılında turist sayısı bakımından 6, elde edilen turizm gelirleri
bakımından ise 12. sıraya yükselerek dünyanın önde gelen destinasyonları arasına girmeyi başarmıştır. Ayrıca Dünya Seyahat ve Turizm
Konseyi raporlarına göre 2013 yılında ülkemizde turizm sektöründe
doğrudan ve dolaylı olarak çalışan toplam 2 milyon 106 bin kişi bulunmakta ve bu kişi sayısı Türkiye’deki toplam istihdamın % 8,4’ünü
X
Önsöz
oluşturmaktadır. Verilerden de görüldüğü gibi, turizm sektörü ülkelerin ekonomik açıdan kalkınmasında lokomotif görevi üstlenmektedir. Dolayısıyla sosyal kalkınmaya da katkı sağlayan turizm, maddi
ve manevi kültür aracılığıyla gerek ülke imajının oluşturulması ve
korunmasında, gerekse ülkenin uluslararası alandaki konumunun
güçlendirilmesinde büyük bir öneme sahiptir. Bu bağlamda turizmin
çok yönlü yapısı ve değişmez öğesinin insan olduğu düşünüldüğünde, turizmin ekonomi, sosyoloji, psikoloji, coğrafya, tarih, işletme,
ekoloji, eğitim, sağlık ve hukuk gibi birçok disiplin ile karşılıklı ilişki
içerisinde olduğu görülmektedir.
3-5 Nisan 2015 tarihinde gerçekleştirilen Turizm, Sağlık ve Hukuk Sempozyumun da ise turizmin sağlık ve hukuk ile olan ilişkisi
ele alınmaktadır. Turizmin sağlık ile ilişkisine bakıldığında turizm
sağlığı ve sağlık turizmi gibi kavramlar karşımıza çıkmaktadır. Turizm sağlığı, turizm hareketinin bir bölgeye etkilerini bir bütün olarak
ele alan bir kavramdır. Turizm sağlığı kapsamında, turist sağlığı, çalışan sağlığı, çevre sağlığı ve toplum sağlığı gibi konular yer almaktadır. Sağlık turizmi ise kişilerin ihtiyaç duydukları tıbbi tedaviyi
almak, termal kaynakları kullanmak, rehabilitasyon hizmetleri ya da
kendilerini iyi ve sağlıklı hissetmelerini sağlayacak hizmetleri almak
amacıyla seyahat etmelerini ifade eden alternatif bir turizm çeşididir.
Turizm ve hukuk ilişkisine bakıldığında ise, toplum düzenini sağlayıcı kuralları belirleyen hukuk bilimi, toplumun birçok kesimini ilgilendiren turizm olayı ile çok yönlü olarak ilişki içerisindedir. Yabancıların seyahat ve geçici konaklamalarından doğan ilişkiler, olaylar ve
bunların doğurduğu sorunlar yeni bir dizi yasal düzenlemeyi zorunlu kılmaktadır. Bu zorunluluk bir taraftan kitle turizminin gelişmesi
ile birlikte daha da artarken, diğer taraftan sayıları giderek artan büyük ölçekli seyahat ve konaklama işletmeleri de iş, ticaret ve vergi
hukuku alanlarında yeni düzenlemeleri de gerektirmektedir.
Turizmin sağlık ve hukuk ile ilişkisini ele alan ilk sempozyum
olma özelliğini taşıyan ve 3-5 Nisan 2015 tarihinde Nevşehir Hacı
Bektaş Veli Üniversitesi Turizm Fakültesi ev sahipliğinde ve Ankara
Üniversitesi ile Adli Bilimler Derneği işbirliğiyle gerçekleşen Turizm,
Sağlık ve Hukuk Sempozyumu’nun Nevşehir’de ve Üniversitemizde
Önsöz
XI
gerçekleşmesinden dolayı mutluluk duyduğumu ifade etmek isterim.
Bu vesile ile başta sempozyumun gerçekleştirilmesine katkı sağlayan
Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Filiz KILIÇ’a
ve Ankara Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Erkan İBİŞ’e, sempozyumun
düzenlenmesi ve bildiri kitabının yayımlanmasında maddi desteklerini esirgemeyen Dr. Halil ULUER’e, Kosova’dan gelerek bizleri yalnız bırakmayan Kosova Anayasa Mahkemesi Üyesi Altay SUROY’a
ve Türk Sanayici ve İşadamları Vakfı Başkanı Veli SARITOPRAK’a
teşekkürlerimi sunarım. Ayrıca değerli çalışmaları ile sempozyuma
katkı sağlayan tüm bilim insanlarına, sempozyumun düzenlenmesinde ve gerçekleştirilmesindeki yoğun çaba ve gayretlerinden ötürü
bilim kurulu, düzenleme kurulu ve sekretarya üyelerine ve son olarak sempozyumun düzenlenmesinde teknik destek sağlayan Emine
Firdevs YILDIRIM’a teşekkür ederim. Turizm, Sağlık ve Hukuk Sempozyumu Bildiri Kitabının turizm disiplini başta olmak üzere tüm
akademik camia ve uygulamacılara yararlı olması dileklerimle saygılar sunuyorum.
BİLİMSEL
PROGRAM
3 Nisan 2015
13.30 -14.00 Açılış Konuşmaları
14.00-14.15 Müzik Dinletisi
Yrd. Doç. Dr. Anıl ÇELİK- Nevşehir H.B.V. Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi
Arş. Gör. Furkan BAŞALAN- Nevşehir H.B.V. Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi
14.15-15.00
Prof. Dr. İ. Hamit HANCI - Adli Bilimciler Derneği Başkanı: Ölüme Felsefi Bakışlar
15.00-15.15 Kahve Arası
15.15-16.15 1.Oturum
Oturum Başkanı: Prof. Dr. Recep AKDUR-TÖMÖD (Tüm Öğretim Elemanları Derneği)
Başkanı
*Prof. Dr. Nevzat ARTIK -Ankara Üniversitesi Gıda Güvenliği Enstitüsü Müdürü: Turizmde Gıda Güvenliği
*Prof. Dr. Zeynep ASLAN: Nevşehir H.B.V. Üniversitesi Turizm Fakültesi Dekanı: Termal
Turizm İşletmelerinde Hizmet Standartları
*Prof. Dr. Mehmet Ali KILIÇASLAN -Ankara Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi Dekan
Yardımcısı: Diş Sağlığı Turizmi
16.30-17.30 2.Oturum
Oturum Başkanı: Prof. Dr. Nevzat ARTIK -Ankara Üniversitesi Gıda Güvenliği Enstitüsü
Müdürü
* Prof. Dr. Timur GÜLTEKİN- Ankara Üniversitesi Beypazarı Meslek Yüksek Okulu Müdürü: Turizm Antropolojisi
*Altay SUROY- Kosova Anayasa Mahkemesi Üyesi: Uluslararası Turizm Hukuku
*Veli SARITOPRAK- TÜSİAV Başkanı. Turizm ve Sivil Toplum
17.45-18.45 3.Oturum
Oturum Başkanı: Prof. Dr. Muharrem ÖZEN- Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Ceza
ve Ceza Muhakemesi Hukuku AD Başkanı
* Prof. Dr. Murat DOĞAN- Erciyes Hukuk Dekanı ve Rektör Yardımcısı: Yolcuların Getirdiği Eşyalardan Dolayı Otel İşletmecisinin Sorumluluğu
*Av. Cahid Doğan. Sağlık Bakanlığı: Turistlere Yönelik Cinsel Saldırılar ve Hukuki Durum
* Yrd. Doç. Dr. Erdal YERDELEN- Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Ceza ve Ceza Muhakemesi
Hukuk Fakültesi: Yabancıların Mağdur ve Sanık Olmaları Durumunda Soruşturma
4
BİLİMSEL PROGRAM
4 Nisan 2015
8.00-12.00 Sosyal Program
-Kapadokya Gezisi
-Naile BOZKURT’un Ebru Galerisini Ziyaret Uçhisar / Kapadokya
13.00-13.45 4.Oturum
Oturum Başkanı: Prof. Dr. Zeynep ASLAN: (Nevşehir H.B.V. Üniversitesi Turizm Fakültesi Dekanı)
* Prof. Dr. Muharrem ÖZEN- Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Ceza ve Ceza Muhakemesi Hukuku Anabilim Dalı Başkanı: Turizm Ceza Hukuku
* Prof. Dr. Recep AKDUR-TÖMÖD (Tüm Öğretim Elemanları Derneği Başkanı): Turizm
Bölgelerinde Halk Sağlığı ve Hijyen
14.00-15.00 5.Oturum
Oturum Başkanı: Prof. Dr. Gürsel DELLAL- Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Zootekni
Anabilim Dalı Öğretim Üyesi
* Yrd. Doç. Dr. Ebru GÜNEREN- Nevşehir H.B.V. Üniversitesi Turizm Fakültesi Dekan
Yardımcısı: Nitelikli Otellerin Belgelendirilmesinde Davranışsal Kalite Sorunları: Karşılaştırmalı Bir Mevzuat İncelemesi
* Arş. Gör. Şule ARDIÇ YETİŞ, Doç. Dr. Nilüfer Şahin PERÇİN: Nevşehir H.B.V. Üniversitesi Turizm Fakültesi Gastronomi ve Mutfak Sanatları Bölümü: Turizm İşletmelerinde
Mobbing Sorunları: Sorunun Sağlık ve Hukuk Açısından İncelenmesi
* Psk. Sevgi GÜNEY -Ankara Üniversitesi Adli Bilimler Enstitüsü: Turist Psikolojisi
15.15.-16. 15 6.Oturum
Oturum Başkanı: Prof. Dr. İsmail Bekçi- Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Rektör
Yardımcısı
*Biomüh. Emine Firdevs YILDIRIM- Ankara Üniversitesi Adli Bilimler Enstitüsü: Turizm
ve Biyogüvenlik
*J. Alb. (E) Dr. Ercan SEYHAN: Turizm Bölgelerinde Güvenlik
*Arş. Gör. Sevim KÜL: Nevşehir H.B.V. Üniversitesi Turizm Fakültesi: Turizm, Rekreasyon ve Sağlık Amacıyla Kapadokya Bölgesi’nde Jeotermal Enerji Kaynaklarının Kullanımı
5
BİLİMSEL PROGRAM
16. 15 -16.30 Kahve Arası
16.30-17.30 7.Oturum
Oturum Başkanı: Prof. Dr. Nesimi AKTAŞ- Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Mühendislik ve Mimarlık Fakültesi Dekanı
*George S. Polymeris, Arş. Gör. Eren Şahiner, Doç. Dr. Niyazi Meriç, Ankara Üniversitesi Nükleer Bilimler Enstitüsü - Concepts Of Retrospective Dosimetry
*Arş. Gör. Yusuf KARAKUŞ- Nevşehir H.B.V. Üniversitesi Turizm Fakültesi: Destinasyon
Karşıtlığına Neden Olan Hukuki Suçlar Üzerine Bir İnceleme
17.30-18.30 7.Oturum
DEĞERLENDİRME ve KAPANIŞ
TEŞEKKÜR ve KATILIM BELGESİ TAKDİMİ
5 Nisan 2015
9.00- 11.00
SOSYAL PROGRAM
SÖZEL
BİLDİRİLER
Toplu Tüketim Yerleri İçin
Hijyen ve HACCP Uygulamaları
Nevzat ARTIK1,2 Nevzat KONAR3
1.
Giriş
Ülkemizin turizm konusunda büyük bir potansiyeli mevcuttur.
Yaz ve kış sezonu toplamı yaklaşık 30 milyon turist ülkemiz ziyaret
etmektedir. Bu turistlerin can ve gıda güvenliği ülkemiz için çok
önemlidir. Bu açıdan hem işletmelere ve hem de turizm acentalarına
görev düşmektedir. Uzmanlık gerektiren gıda konusunda GTHB ile
işbirliği yapılarak gıda güvenliği konusunun sürekli izlenme ve denetlenmesi zorunludur. Bu şekilde gelen misafirlerimiz daha memnun ayrılacak ve yeni turist gelmesine olanak verilecektir.
2.
Mevzuat
Gıda işletmecisi, gıdanın üretim, işleme ve dağıtım aşamalarından herhangi birinde faaliyet gösteren tesisinin kayıt veya onay işlemlerini Gıda İşletmelerinin Kayıt ve Onay İşlemlerine Dair Yönetmeliğe göre yaptırmak zorundadır. Toplu tüketim yerleri faaliyete
başlamadan önce, ilgili belediye/il özel idaresi/organize sanayi bölgesinden “İşyeri Açma ve Çalışma Ruhsatı” ile Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığından “İşletme Kayıt Belgesi” almalıdır. Aynı zamanda,
bu işyerlerinin; 5362 sayılı Esnaf ve Sanatkârlar Meslek Kuruluşları
Kanununa göre Esnaf ve Sanatkâr Siciline ve esnaf ve sanatkârlar
odalarına veya 5174 sayılı Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği İle Oda1
2
3
Ankara Üniversitesi Müh. Fak. Gıda Mühendisliği Bölümü 06110 Dışkapı
Ankara.
Ankara Üniversitesi Gıda Güvenliği Enstitüsü 06110 Dışkapı Ankara.
Siirt Üniersitesi. Mühendislik ve Mimarlık Fakültesi Gıda Mühendisliği Bölümü 56100 Siirt.
10
SÖZEL BİLDİRİLER (Nevzat Artık - Nevzat Konar)
lar ve Borsalar Kanununa göre Ticaret Siciline ve ticaret odalarına
kayıtlı olması zorunludur.
3.
Genel Hijyen Kuralları
3.1 Genel Şartlar
İşyerleri, daima temiz ve iyi durumda bulundurulmalı, tasarımı,
yerleşimi ve boyutları açısından yeterli temizleme ve dezenfekte işlemleri yapılmasına elverişli olmalı ve aşağıda yer alan genel şartları
taşımalıdır:

İşyerinin çevresinde, işyerini olumsuz etkileyecek ve çapraz
bulaşmaya neden olabilecek kirletici unsurlar (toz, koku vb.)
olmamalıdır.

Üretim alanında hiçbir evcil hayvan barındırılmamalı, bitki
yetiştirilmemelidir.

Hijyenle ilgili işlemlerin kusursuz bir şekilde yapılmasına imkân verecek yeterli çalışma alanı bulunmalıdır.

Yüzeyler; üzerinde kir birikmesine, yabancı maddelerin gıda
maddelerine bulaşmasına, yoğunlaşmış sıvı veya küf oluşumuna yol açmayacak şekilde tasarlanmalıdır.

Zararlıların işyerine girişi önlenmelidir.

Özellikle hazırlama bölümlerinde fiziksel tehlike oluşturabilecek malzemeler kullanılmamalı, bu bölgelerdeki pencere camları plastik filmler ile kaplanmalıdır.

Gıda işletmecisi, son ürünü insan tüketimi için uygunsuz hale
getiren; parazitler, patojenik mikroorganizmalar veya toksinler tarafından kirletilmiş veya bozulmuş veya yabancı madde
olduğu veya yabancı maddelerle bulaştığı bilinen ham maddeleri veya bileşenleri veya işlenmiş ürünlerin üretiminde
kullanılan diğer maddeleri kabul etmez.

Mevzuata uygun hammadde, yardımcı madde ve mamul
maddelerin işyerine kabulü sırasında izlenebilirliği sağlamak
amacıyla etiket bilgileri de dikkate alınarak, gerekli olanlarda
11
sıcaklık kontrolleri yapılmalı ve kayıt altına alınmalıdır. Bu
maddelerin uygun sıcaklık ve rutubette muhafazası için yeterli kapasiteye sahip işleme ve muhafaza koşulları oluşturulmalı ve sıcaklık ve rutubet değerleri ölçülerek kayıt altına alınmalıdır.

Atık su kanalları (drenajlar) kolay temizlenebilir, zararlı (haşere, kemirgen vb) girişini, koku çıkışını ve atık sıvıların geri
basmalarını önleyecek şekilde olmalıdır.

İşyerinde personelin uyması gereken kurallar ve iyi hijyen
uygulamaları ile ilgili uyarıcı yazılar asılmalıdır.
3.1.1 Personel Tuvaletleri ve Soyunma Alanları
Gıda işletme ve toplu tüketim alanlarında tuvaletlerin suyu sürekli olmalı, kanalizasyon bağlantısı bulunmalı, hiçbir şekilde üretim
ve depo alanlarına doğrudan açılmamalıdır. Tuvaletlerde, sabun dispenserleri, hijyenik el kurutma (örneğin tek kullanımlık peçeteler
veya el havlu ruloları) ve dezenfektan dispenserleri bulunmalıdır.
Personel için personel soyunma alanları sağlanmalıdır. İş ve sokak
kıyafetlerinin ayrı ayrı saklanabileceği şekilde yeterli sayıda soyunma
dolapları olmalıdır. Bu dolapların içerisinde gıda maddesi saklanmamalıdır. Doğal veya mekanik havalandırma sağlanır. Tuvalet lavabolarında musluklar ile el temasını engellemek için uygun düzenekler kullanılabilir. (ayak pedallı, fotoselli vb. musluk)
3.1.2 El Yıkama Lavaboları
El yıkama lavabolarının tasarım ve nitelikleri, gerek işletme gerekse de kişisel hijyen için önem taşır. İşyerinde gerekli ve uygun
yerlerde yeterli sayıda temiz, sağlam ve çalışır durumda el yıkama
evyeleri bulunmalıdır. Gıda işlemlerinde kullanılan araç ve gereçler
el yıkama evyelerinde yıkanmamalıdır. Sıcak ve soğuk su bağlantısı
olmalıdır. El yıkama ve hijyenik el kurutma için gerekli olan malzemeler bulundurulmalıdır. Gerekli durumlarda, gıda yıkama bölümleri el yıkama bölümlerinden ayrı olur.
12
3.1.3 Havalandırma
İşyeri ve tuvaletler yeterli havalandırma düzeneğine sahip olmalıdır. Havalandırma sistemleri, duman, koku, is ve buharlaşmayı giderecek, ısıyı muhafaza edecek, toz, kir ve zararlı girişini önleyecek
nitelikte olmalıdır. Filtreleri ve diğer parçaları temizlemek veya değiştirmek üzere rahatça erişilebilecek bir şekilde kurulmalıdır. Pişirme ve buharlı ısıtıcılardan çıkan hava işyeri ortamından uzaklaştırılmalıdır. Temiz olmayan bir alandan temiz bir alana olabilecek hava
akımlarından kaçınılmalıdır.
3.1.4 Aydınlatma
Aydınlatma günışığına eşdeğer bir şekilde doğal veya yapay olarak gerçekleştirilmelidir. Aydınlatma araçları muhtemel tehlikelere
karşı koruyucular ile korunmalıdır. Kullanılacak ışığın şiddeti ve
rengi gıda üretimi ve gıdanın özelliklerini olumsuz yönde etkilemeyecek nitelikte olmalıdır.
3.1.5 Su
Gerek üretim de gerekse de genel amaçlı faaliyetlerde kullanılan
suyun fiziksel, kimyasal ve biyolojik özellikleri, hijyen ve sanitasyon
yanısra ürün ve hizmet kalitesi üzerinde belirleyicidir. İşyerlerinde
ilgili mevzuata uygun, sürekli yeterli miktarda, içme suyu niteliğinde
sıcak ve soğuk su kullanılmalıdır. Buhar ve buz “içilebilir nitelikteki
sudan” elde edilmelidir. Su tankları; yağmur, kuş, zararlı vb. girişine
karşı korumalı ve kontrolü kolayca yapılabilecek yerde bulunmalı,
düzenli aralıklarla temizlenmeli, içindeki su mevzuata uygunluğu
açısından laboratuvarda periyodik aralıklarla kontrol edilmeli/ettirilmeli ve kayıt altına alınmalıdır. Gıda işletmesinde kullanılacak su, aşağıdaki şartları sağlayacak şekilde tedarik edilir. Yangın
kontrolü, buhar üretimi, soğutma ve benzeri diğer amaçlar için içilemeyen su kullanıldığında, bu suyun gerektiği gibi işaretlenmiş ayrı
bir sistem içerisinde dolaşması ve içilemeyen suyun içilebilir su sistemi ile bağlantısının veya içine karışma durumunun olmaması gerekir.
13
3.1.6 Atık Su Kanalizasyon Sistemleri
Atık su kanalizasyon sistemleri son tüketici için yüksek risk oluşturan gıdaların muamele edildiği alanlara doğru veya bu alanların
içerisine akmasını engelleyecek şekilde tasarlanmalıdır.
3.1.7 Temizlik Gereçlerinin, Temizlik ve
Dezenfeksiyon Maddelerinin Muhafazası
Temizlikte kullanılan alet ve ekipman, temizlik ve dezenfeksiyon
maddeleri gıda maddelerinin bulunduğu alanların dışında uygun
kapalı yerlerde muhafaza edilmelidir. İşyerinde temizlik ve dezenfeksiyon amacına yönelik olarak kullanılan maddeler ile bazı gıda ve
gıda ile temasta bulunan madde ve malzemelerin güvenilir hale getirilmesi amacıyla kullanılan dezenfektanlar Sağlık Bakanlığından
onaylı olmalıdır.
3.2 Mekânlar
3.2.1 Genel Şartlar
Gıda maddelerinin hazırlandığı, kullanıldığı veya işlendiği alanlar (ofisler vb. hariç) gıda maddesi üretimine uygun hijyenik koşulları
sağlayacak şekilde tasarlanmış ve kurulmuş olmalıdır. Üretim alanındaki pencere ve kapılar zararlıların girmesini engelleyecek şekilde
tasarlanmış ve kurulmuş olmalıdır. Üretim alanına toz ve duman
girmemesi sağlanmalıdır.
3.2.2 Zeminler
Zemin kaplamaları sağlam, kaymayı önleyici, temizlenmesi kolay ve dezenfeksiyona uygun olmalıdır. Kaplamalar su geçirmez,
aşınmaya karşı dayanıklı, yıkanabilir olmalıdır. Üretim alanında yeterli sayı ve boyutta atık su kanalı bulunmalıdır. Atık su kanalları
zararlı girişine, koku yayılmasına ve atıkların geri basmasına karşı
güvenilir, temizlenebilir ve dezenfekte edilebilir olmalıdır.
14
3.2.3 Duvar Yüzeyleri ve Tavanlar
Pürüzsüz, temizlenmesi kolay, dezenfekte edilebilir ve toksik
olmayan maddelerden üretilmiş olmalıdır. Su geçirmeyen açık renkli
malzemeden yapılmalı ve aşınmaya karşı dirençli olmalıdır.
Tavanlar ve tavan yapıları kir birikmesine, nem yoğunlaşmasına
ve küflenmeye izin vermeyecek şekilde olmalıdır. Tavanların periyodik olarak bakımları yapılmalıdır. Tavan yüksekliği üretilen ürüne ve
alet ekipmana uygun olmalıdır. Yoğunlaşmayı ve istenmeyen küflerin gelişmesini, parçacıkların düşüşünü azaltmak amacıyla üretim
yerlerindeki tavanlar tek parça ve düz yüzeyler olmalıdır.
3.2.4 Pencereler, Kapılar ve Yüzeyler
Pencereler ve diğer açıklıklar kir birikmesini önleyecek şekilde,
çürümeye ve kırılmaya karşı dayanıklı malzemeden yapılmış olmalıdır. Üretim alanından dış mekana açılan pencerelerde kolay temizlenebilen sineklikler kullanılmalıdır. Pencere kenarları raf olarak kullanılmamalıdır. Açık pencerelerin bulaşmaya sebep olabileceği durumlarda, pencereler üretim esnasında kapatılır ve sabitlenir.
Temiz ve kir birikmesini önleyecek şekilde, çürümeye ve kırılmaya karşı dayanıklı malzemeden yapılmış olmalıdır. Yüzeyi düz ve
su geçirmez özellikte olmalıdır. Temizlenmesi kolay ve dezenfekte
edilebilir olmalıdır.
Hammadde, yarı mamul ve mamul maddelerle temasta bulunan
yüzeylerde çatlak ve yarıklar bulunmamalıdır. Yüzeyler temizlenebilir, dezenfekte edilebilir yapıda olmalı, korozyona karşı dayanıklı
olmalı ve toksik olmayan maddelerden üretilmiş olması gerekir.
3.2.8 Gıda Maddeleri ile Alet ve Ekipmanların
Temizlenmesinde Kullanılan Evyeler
El yıkama evyelerinden ayrı bir yerde tüm alet ve ekipmanların
yıkanması için uygun yıkama yerleri kurulmalıdır. Gıda maddelerinin temizlenmesinde kullanılan evyeler, el yıkama evyelerinden ve
diğer evyelerden ayrı bir yerde bulunmalıdır. Yıkama evyelerinde
15
sıcak ve soğuk su bağlantıları bulunmalıdır. Yıkama yerleri ve evyeler sürekli temizlenmeli ve dezenfekte edilmelidir (Çizelge 1).
Çizelge 1 Çeşitli alanlarda uygulanan hijyen faaliyetlerinin periyodu
Alan
Üretim – Kapı
Üretim – Zemin
Üretim – Evye, Lavabo
Üretim – Davlumbaz, Filtre
Üretim – Havalandırma mazgalı
Üretim – Kaplar
Üretim – Atık kapları
Üretim Soğutucular
Tuvalet – Kapı duvar ve zeminler
Tuvalet - Evye
Sosyal alan
Temizlik
Haftalık
Günlük
Günlük
Aylık
Aylık
Günlük
Günlük
Aylık
Günlük
Günlük
Haftalık
Dezenfeksiyon
Haftalık
Günlük
Her boşaltma
Haftalık
-
3.3 Teknik Donanım, Alet ve Ekipman
3.3.1 Genel Şartlar
Gıda maddelerinde kullanımına izin verilen alet ve ekipmanlar,
tek kullanımlık kap ve ambalajlar hariç, temizlik ve dezenfeksiyona
imkan verecek, gıda maddelerinin olumsuz olarak etkilenme riskini
en aza indirgeyecek şekilde uygun malzemeden yapılmış olmalıdır.
Makine, alet ve ekipmanlar kullanıldıktan hemen sonra bekletilmeden temizlenmelidir. Üretim alanlarında üretimde kullanılmayan
alet, ekipman, makine ve malzeme bulundurulmamalıdır.
3.3.2 Alet, Ekipman ve Makineler
Gıda maddeleri ile doğrudan temasta bulunan makineler ve aletler (örneğin mikserler) temizlenebilir, dezenfekte edilebilir olması
gerekir Bu alet ekipman ve makineler, korozyona dayanıklı ve toksik
olmayan malzemeden yapılmış olmalıdır. Ekipman; kendisinin ve
çevresindeki alanın, yeterli temizliğine imkân verecek şekilde yerleştirilir. Ekipman ve taşıma kaplarında korozyonu önlemek için kimyasal maddelerin kullanılması gerektiğinde, bu maddeler kullanma
16
talimatlarına göre kullanılır. Gerekli olan makine ve aletlerin düzenli
olarak kalibrasyon kontrolleri yapılmalı ve kayıt altına alınmalıdır.
3.3.3 Yardımcı Ekipmanlar
Yardımcı ekipmanların muhafaza edildiği yerler kolayca temizlenebilir olmalıdır. Temizlik için, muhafaza yeri veya yakın çevresinde bir içme suyu bağlantısı ve zeminde atık su kanalı bulunmalıdır.
Yıkanmış ve yıkanmamış karışım kapları elle sadece alttan ve dıştan
tutulmalıdır. Gıdaların sunumu sırasında kullanılan tepsiler kolay
temizlenebilir, dezenfekte edilebilir özellikte olmalı ve hijyenik bir
şekilde tüketiciye sunulmalıdır. Atıkların taşınmasında kullanılan
kaplar üretimde kullanılan diğer kaplardan farklı renkte ve içindeki
maddelerden etkilenmeyen yapıda olmalıdır. Yardımcı ekipmanların
zemin ile teması engellenmelidir.
3.3.4 Temizlik ve Dezenfeksiyon Uygulama
Örnekleri
Temizlik ve dezenfeksiyon konusunda uygulama örnekleri aşağıda yer almaktadır. Fırın Temizliği:
a) Fırının açma/kapama düğmesinin kapalı konumda olmasına
dikkat edilir.
b) Fırının içindeki raf ve tepsileri dışarı çıkararak ekipman yıkama evyelerine götürüp uygun temizlik ve dezenfeksiyon
maddeleri ile temizlenmesi ve dezenfekte edilmesi sağlanır.
Raf ve tepsilerin zemin ile teması engellenmelidir.
c)
Fırının içi uygun temizlik ve dezenfeksiyon maddeleri kullanılarak temizlenir.
d) Temizlenen ve dezenfekte edilen raf ve tepsiler fırının içindeki yerlerine yerleştirilir.
Davlumbaz ve filtre temizliğinde uygulanacak işlemlere örnek
ise aşağıda yer almaktadır;
a)
Davlumbazın yüzeyi uygun temizlik ve dezenfeksiyon maddeleri kullanılarak temizlenir.
17
b) Filtreler yerinden çıkarılarak ekipman yıkama evyelerinde,
uygun temizlik ve dezenfeksiyon maddeleri ile temizlenmesi
ve dezenfekte edilmesi sağlanır. Filtrelerin zemin ile teması
engellenmelidir.
c)
Temizlenen ve dezenfekte edilen filtreler yerlerine yerleştirilir.
Bulaşık yıkama ise elle veya makine ile gerçekleştirilmesine göre
farklı uygulamalar içermelidir. Elle bulaşık yıkama;
a) Kaba kirler fırça yardımı ile uzaklaştırılır.
b) Bulaşık yıkama evyesinde uygun temizlik ve dezenfeksiyon
maddeleri kullanılarak sıcak su hazırlanır.
c) Bulaşık eldiveni giyilerek ve daha az kirli malzemelerden
başlanarak fırça veya temizlik süngeri yardımı ile ovularak
yıkanır.
d) Yıkamadan sonra temiz su ile durulanır.
e) Gerektiğinde dezenfekte edilebilmesi için, dezenfeksiyonlu
ılık suda 2 dakika bekletilir.
f) Dezenfeksiyondan sonra temiz su ile durulanır ve kurumaya
bırakılır.
Bulaşık makinesi ile yıkama işlemine örnek aşağıda yer almaktadır;
a) Bulaşık makinesinin temizlik kontrolü yapılır.
b) Filtreler dahil olmak üzere yıkama parçaları temizlenir ve
kontrol edilir.
c) Makinenin deterjan ve parlatıcı bölümlerine uygun temizlik
ve dezenfeksiyon maddeleri konulur.
d) Makinenin istenilen sıcaklığa gelmesi için sıcaklık ayarı yapılır.
e) Makineye konulacak malzemelerdeki kaba kirler uzaklaştırılır.
f) Malzemeler cinslerine ve büyüklüklerine göre sınıflandırılarak, makinenin uygun yerlerine yerleştirilir.
18
g) Makine çalıştırılarak malzemelerin yıkanması sağlanır.
h) Temizlenen malzemelerin kuruyabilmesi için yeterince beklenir.
i) Temizlenmiş ve kurutulmuş malzemeler kontrol edilerek
yerlerine kaldırılır.
Tüm dezenfeksiyon işlemlerinde Sağlık Bakanlığı tarafından kullanımına izin verilmiş, gıda sanayine uygun deterjan, kimyasal
ve/veya dezenfektanlar kullanılmalıdır.
3.4 Temizlik ve Dezenfeksiyon Adımları
Temizleme ve dezenfeksiyon adımları aşağıdaki sırayı izlemelidir:

Kaba Temizlik: Kaba kirler kuru veya ıslak bir şekilde ortamdan uzaklaştırılır.

Temizlik: Sıcak su ve gerekiyorsa deterjan ile yapılır.

Temizlik Sonrası Durulama: Deterjan kalıntılarının gıda ile
buluşmasını önlemek için sıcak su ile yapılır.

Dezenfeksiyon: Onaylı dezenfektan maddeleri kullanım prosedüründe belirtildiği şekilde uygulanır.

Dezenfeksiyon Sonrası Durulama: İçilebilir nitelikteki su ile
yapılır.
İlaçlama işlemleri, Sağlık Bakanlığı tarafından izin verilen kimyasallarla ve Sağlık Bakanlığı’nca yayımlanan mevzuat hükümleri
doğrultusunda yapılmalıdır.
3.5 Atıklar
Atıklar gıda maddelerinin bulunduğu mekanlarda yığılmalara
meydan vermemek için mümkün olduğunca çabuk bir şekilde uzaklaştırılmalıdır. Atıklar üzerleri örtülebilen kaplar içinde çöp poşeti vb.
maddelerin içinde toplanmalıdır. Atık kapları üretim alanının dışına
çıkarılmamalı, atıklar kapların içindeki çöp poşetleri ile üretim alanından uzaklaştırılmalıdır. Vardiya sonlarında veya işyeri mesaisi
19
bitiminde atık kaplar boşaltılmalı ve temizlenmelidir. Atık kapların
kapağı sıkıca kapatılmış olmalı, gerektiğinde dezenfekte edilebilir
olmalıdır. Gıdaya herhangi bir bulaşma olmaması ve gıdanın olumsuz etkilenmemesi için gıda maddelerinin sevkiyatı ile atıkların ortamdan uzaklaştırılması işlemleri aynı zamanda yapılmamalıdır.
3.6 Zararlılar ile Mücadele
Dış mekana açılan tüm boşluklarda zararlılara karşı önleyici tedbirler alınmalıdır. Zararlı ile temas etmiş mamuller imha edilmelidir.
İşyeri alanlarında uygun aralıklarla mekanik veya yapışkanlı fare
tuzakları yerleştirilmeli, tuzaklar düzenli olarak kontrol edilmelidir.
Zararlı ile mücadele programı hazırlanmalı ve etkin bir şekilde uygulanmalıdır. Zararlı ile mücadele programı kapsamında, ilaçlama periyodik olarak yapılmalı veya bir ilaçlama firmasından destek alınmalıdır. Eğer ilaçlama işyeri tarafından yapılacak ise bu konuda gerekli
eğitim alınmış olmalıdır. Yapılan ilaçlama kayıt altına alınmalıdır.
3.7 Personel Hijyeni
İşyerlerinde çalışan kişiler temizlik ve hijyen kurallarına uymak
zorundadırlar. İşyerlerinde çalışan kişiler uygun, temiz iş kıyafetleri
ve koruyucu giysiler (bone, maske, galoş, eldiven vb.) giymelidir. Bu
giysiler kolay temizlenebilir olmalı ve temiz tutulmalıdır. Sokak kıyafeti ve sokak ayakkabıları ile üretim alanına girilmemelidir. İş kıyafetleri işyeri dışında giyilmemelidir. Erkeklerde saçlar tercihen kısa olmalı, sakal olmamalıdır. Saçlar mutlaka bone içinde tutulmalıdır.
Üretim ve hazırlama işlerinde gerektiğinde ve bıyıklılarda mutlaka
ağız maskesi kullanılmalıdır. Kişisel eşyalar ve giysiler gıdaların işlendiği alanlarda bulundurulmamalı, üretim alanında hiçbir takı takılmamalıdır. Ayrıca bunlarla ilgili uyarıcı levhalar bulundurulmalıdır. Gıdalarla taşınması ihtimali olan bir hastalığı veya bulaşıcı yara,
deri enfeksiyonları ve ishal gibi hastalığı olan kişilerin işyerinde çalışmasına izin verilmemelidir. Çalışanların el kesiklerinde mavi renkli
yara bandı kullanımı tercih edilmelidir. Çalışanlar için dinlenme bölümleri ve sosyal tesisler üretim / işleme / hazırlama / sunum birimlerinden ayrı bir yerde olmalıdır.
20
3.7.1 El Hijyeni
Personel takı ve kol saati takılmamalıdır. Çalışan personelin tırnakları kısa ve temiz olmalıdır. Oje ve yapay tırnak kullanılmamalıdır. Eller iyice yıkanmalı ve dezenfekte edilmelidir. Tuvalet sonrasında eller iyice yıkanmalı ve dezenfekte edilmelidir. Koruyucu eldivenler zamanında yenileri ile değiştirilmelidir. Üretim / işleme / hazırlama / sunum giriş noktalarında bol miktarda bulundurulmalıdır. Üretim / işleme / hazırlama birimlerinin giriş yerlerine mümkün olması
halinde dezenfektan küvetleri konmalıdır.
3.7.2 İşyeri Davranış Kuralları
Çalışanlar aşağıdaki davranış kurallarına uymak zorundadır;

Mamullere doğru öksürülmemeli ve aksırılmamalıdır.

Üretim/işleme/hazırlama alanında herhangi bir şey yenilmemeli, içilmemeli ve sakız çiğnenmemelidir. İşyerinde sigara
içilmemelidir.

Üretim/işleme/hazırlama alanında giyilen iş elbiselerinin cepleri ve düğmesi olmamalıdır.

Eller işyeri elbiseleri ile kurulanmamalıdır.

Mamullere sadece yıkanmış ve dezenfekte edilmiş el ile temas
edilmelidir.
3.7.3 Personel Eğitimi
Personele gıda mevzuatı, tehlike analizi ve kritik kontrol noktaları/HACCP ilkeleri veya iyi hijyen uygulamaları ve çalışma alanı ile
ilgili konularda gerekli eğitim verilmeli ve kayıtları tutulmalıdır. Üretimin hijyen kurallarına uygun biçimde yapılması ve kişisel hijyen
konusunda personelin sürekli eğitim alması sağlanmalıdır. İşyerinin
bir eğitim planı olmalı ve bu planda yıl boyu yapılması planlanan
eğitimlerin isimleri ve tarihleri belirtilmelidir. Özellikle hijyen eğitimleri yılda en az bir kez tekrarlanmalı ve planda sıklığı belirtilmelidir.
Eğitim verilmesinin sağlanmasından işyeri yetkilisi sorumludur. Eğitim hizmeti ile ilgili Bakanlıklardan, işyerlerinin bağlı olduğu meslek
21
kuruluşlarından (TESK, Türkiye Lokantacılar, Kebapçılar, Pastacılar
ve Tatlıcılar Federasyonu gibi), meslekle ilgili sivil toplum örgütlerinden veya üniversitelerin ilgili bölümlerinden yardım alınabilir.
İşyeri sahibi/yetkilisi, çalışanların işyeri talimatlarına uyup uymadığını düzenli olarak denetlemelidir.
Kaynaklar
Anonymus. 2011. Gıda Hijyeni Yönetmeliği. http://www.resmigazete.gov.
tr/eskiler/2011/12/20111217-5.htm. Erişim Tarihi: 02.02.2015
Termal Turizm İşletmelerinde
Hizmet Standartları
Zeynep ASLAN1
Giriş
İnsanları seyahate yönelten faktörlerin en önemlilerinden biri de
sağlıktır. Sağlıkla ilgili motifler, sağlığın insan yaşamındaki önemi
nedeniyle ayrı bir önem kazanmaktadır. Sağlık ve güzellik kaygıları,
insanların doğal yapısından kaynaklanan somut gerçeklerdir. İnsanları termal su kaynaklarının bulunduğu merkezlere yönelten temel
dürtü, bu kaygının verdiği bilinçtir.
Günümüzde insanlar, sağlıklarında düzenli bir gelişme sağlamayı amaçlarken aynı zamanda tatil ihtiyacını da karşılamak istemektedirler. Bu nedenle termal tedavi uygulaması ile tatil ihtiyacının birleştirilebildiği merkezlere yönelik talep dünyada ve Türkiye’ de artma
eğilimindedir.
Bu hareketin sonucunda ortaya çıkan, kür olanağı veren termal
kaynaklardan yararlanma isteği, belirli bir zaman ayırmayı ve yer
değiştirme olanağını da beraberinde getirmektedir. Kür amacı ile
belirli bir zaman içinde yer değiştiren insanlar, gittikleri yerlerde konaklama, beslenme, kür uygulaması, dinlenme ve eğlenme gereksinimlerini karşılayacak alt ve üst yapı tesislerine ihtiyaç duymaktadırlar. Ekonominin arz ve talep kuralları içinde işlerlik kazanan bu olay
günümüzde “Termal Turizm” olarak adlandırılan önemli bir turizm
türünü oluşturmaktadır. Çeşitli termal sular, termal merkezler ve bu
merkezler üzerinde kurulan termal turizm işletmeleri ise termal turizmin altyapısını oluşturmaktadır.
Son yıllarda yabancı turistlerin termal su kaynaklarından yararlanmak amacıyla ülkemize yoğun bir ilgi gösterdikleri görülmektedir.
1
Prof. Dr. Nevşehir H.B.V. Üniversitesi Turizm Fakültesi Dekanı
24
SÖZEL BİLDİRİLER (Zeynep Aslan)
Bu noktada şifa bulmak ve rekreasyon amacıyla bu işletmelere gelen
müşterilerin beklediği kalitede ve standartlara uygun hizmet vermek
büyük önem taşımaktadır. Buna karşın Türkiye’ deki termal turizm
işletmelerinde sunulan hizmet standartlarının yetersizliği dikkat
çekmektedir. Ayrıca termal turizm işletmelerinin hizmet kalitesi ile
ilgili yasal düzenlemelerin de yetersiz olduğu görülmektedir. Buradan yola çıkarak hazırlanan bu çalışmada, termal turizm işletmeleri
tarafından sunulan hizmet kalitesini arttırmaya yönelik olarak oluşturulması gereken standartların nasıl olması gerektiğiyle ilgili öneriler sunulacaktır.
1.
Termal Turizm İşletmelerinin Tanımı ve
Genel Özellikleri
1.1. Termal Turizm İşletmeleri Kavramı ve Kapsamı
Turizm olayının gelişmesi ve giderek karmaşık bir yapı kazanması, çok sayıda ve değişik özelliklerde işletmelerin kurulmasına ve
gelişmesine neden olmaktadır. Bu gelişme ile birlikte gündeme gelen
işletmelerden biri de termal turizm işletmeleridir.
“Turizm Yatırım ve İşletmeleri Nitelikleri Yönetmeliği’nin 138.
maddesine göre Sağlık ve Termal Turizmi Tesisleri (Resmi Gazete,
14.10.1993, sayı: 21728); “Mineralize termal sular, içme suyu, çamur
gibi maddeler veya solunum yolu ile mekanik ve elektrikli araçlarla
masaj ve beden eğitimi gibi yöntemlerle insan sağlığını koruma ve
tedavi amacı taşıyan uygulamalardan birinin veya birkaçının, hekim
gözetiminde yapıldığı tesislerdir.” şeklinde tanımlanmaktadır.
Bir termal tedavi merkezinde sadece sağlık hizmeti verilmektedir. Bu nedenledir ki, termal tedavi merkezleri tek başlarına termal
turizm olayını gerçekleştiremezler. Bu merkezlerin bulunduğu yerlerde termal turizminden sözedebilmek için, sağlık hizmetleri yanında konaklama, yiyecek – içecek ve rekreasyon olanaklarının da bulunması gerekmektedir. Bu noktadan hareketle, termal turizm işletmelerini; kaplıca, ılıca, deniz, çamur, içmeler gibi madensel ve mineral su kaynaklarının yakınında kurulan, barınma, yeme-içme, eğlence
gibi hizmetleri sunmanın yanında, sağlığı koruma, tedavi olma veya
25
iyileşmek amacıyla gelenlere tedavi imkanı veren termal kür merkezleri ve kür parkları bulunan işletmelerdir şeklinde tanımlamak mümkündür,
Sonuçta, termal su kaynaklarının çevresinde kurulan konaklama
işletmesi, termal tedavi merkezinden ve rekresyon ünitesinden oluşan komplekse termal turizm işletmesi adı verilmektedir. Tanımdan
da anlaşılacağı gibi, çağdaş bir termal turizm işletmesi üç ana bölümden oluşmaktadır: (Özbek, 1991)
Konaklama İşletmesi (Termal Otel – Kür Oteli): Yiyecek – içecek,
barınma, eğlence ve diğer tüm ihtiyaçları karşılayan konaklama işletmeleridir. Bu tür işletmeler, termal su kaynaklarının bulundukları
yerlerde kurulurlar.
Termal Tedavi Merkezi: Mineralize termal suların ve bunlara ait
çamurların, kaynağın yöresindeki sağlık üzerine olumlu etki yaratan
çevresel ve iklimsel faktörlerin ve biyolojik ortamın insan sağlığına
olan etkisi, uzman doktorun programı ve denetimi ile termal su banyosu, içme, inhalasyon, çamur banyosu gibi çeşitli türdeki yöntemlerle, iklim kürü, ayrıca fizik tedavi, rehabilitasyon, mekanoterapi, egzersiz, psikoterapi, diyet gibi destek tedavilerle birleştirilecek şekilde,
kür uygulamalarının yapıldığı işletmelerdir.
Rekreasyon Ünitesi (Kür Parkı): Termal turizm işletmelerinde
konaklama ve tedavi sırasında yaşamı renklendirmek amacı ile hazırlanan rekreasyon alanlarıdır. Açık ve kapalı spor sahaları, yürüyüş
alanları, açık ve kapalı yüzme havuzları, gazinolar, konser salonu,
alışveriş merkezi gibi ihtiyaç görülen diğer yapı ve uygulamalardır.
Üç anabölümden oluşan termal turizm işletmeleri, genel olarak
tüm dünyada iki gruba ayrılmaktadır: (Pektaş, 1986)
Birinci Tür İşletmeler: Kişinin ruhsal dinlenmesine, sağlığını korumasına ve bu arada çeşitli eğlence ve spor aktivitelerinden yararlanmasına yönelik olan bu tür işletmelerde, hafif kür birimleri bulunmaktadır. Bu birimlerde, suların ve iklimin sağlık etkenliği, hastalığın giderilmesi yönünde değil, kişinin sağlığının korunmasına,
sağlıklı olarak tatil yapmasına olanak verecek şekilde düzenlenmektedir.
26
İkinci Tür İşletmeler: Bu işletmelerin termal termal tedavi merkezlerinde, romatizma ve diğer hastalıkları bulunan kişilerin kür uygulamaları, sağlıklı beslenme ve dinlenme yoluyla sağlıklarını yeniden kazanmaları esas alınmaktadır. Uygulanan kürlerin çeşitliliği,
zenginliği, suların sağlık etkenliğinin üstünlüğü öncelik taşımaktadır.
Bu nedenle, kurulacak termal tedavi merkezlerinin teknik ve tıbbi
açıdan tam teşekküllü olarak geliştirilmesi gerekmektedir (Özbek,
1991).
Konu ile ilgili literatür incelendiğinde, termal turizm işletmelerinin amaçlarına göre çok farklı şekilde sınıflandırıldığı ve adlandırıldığı görülmektedir. Bu bilgiler incelendiğinde, türlerdeki çeşitlilik ve
farklılaşmanın termal işletmenin bulunduğu ülke ve kıtaya, mikro
ölçekte işletmenin bulunduğu çevreye, müşteri kitlesine ve kullanılış
biçimine göre olduğunu söylemek mümkündür. Termal işletme, spa,
kaplıca vb. olarak adlandırılan bu sektör dünyada anlayış ve uygulama farklılıkları yönünden kıtaların kültürüne ve yaşam biçimine
göre şekillenmektedir: (Kök, 2007)
Avrupa kıtasında, geleneksel termal işletmeler geliştirilerek varlıklarıkorunmaktadır. Tedavi ve hastalıklara karşı direnç kazandırma
amaçlı kürlerin yapıldığı işletmelerde, rehabilitasyon veotel konforu
birleştirilmektedir. Termal tedavi tıbben kabul edilmekte ve sağlık
sigortaları konuyu bünyelerine almaktadır.
Amerika kıtasında: İlaç sektörünün de etkisiyle termal suyun tedavi etkisi reddedilmekte, ancak “kozmetik, estetik ve zinde olma –
wellness, stresten arınma” kavramlarıyla hidroterapi ele alınarak çok
yıldızlı “spa&wellness” otelleri önerilmektedir.
Asya kıtasında ise konunun felsefi ve psikolojik bölümü detaylı
olarak ele alınmaktadır. Konunun ruha hitap ettiği söylemi hakimdir.
Geleneksel terapi, masaj vb. faaliyetlerintermal otellerin paket programlarında yer aldığı görülmektedir.
Bilindiği gibi termal tedavi, bir otel odasına kapanarak banyodaki termal suya girip çıkmak ve yıkanmakla yapılan bir tedavi şekli
değildir. İnsanların sosyal, psikolojik ve sağlık yönünden rahatlamalarını, iyileşmelerini de sağlamaktadır. Temiz hava, güneş, iklim ve
güzel çevre olanakları ile birlikte esas önemli olan, amaca uygun iş-
27
letmelerin oluşturulmasıdır. Bu nedenle termal turizm işletmeleri
çağdaş anlamda yapıldıkları takdirde işe yaramaktadır. Böylece gerek birinci tür gerekse ikinci tür işletmelerin çağdaş termal turizm
anlayışına uygun olarak inşa edilmeleri gerekmektedir.
1.2. Termal Turizm İşletmelerinin Genel Özellikleri
Termal turizm işletmelerinin yapımı, işletilmesi, pazarlanması,
tanıtılması ve yapılan diğer uygulamalar yönünden, klasik turizm
işletmelerine göre değişik özellikler arzetmektedir. Buna göre, termal
turizm işletmelerini farklı kılan bu özelliklerden birkaçını aşağıdaki
gibi sıralamak mümkündür: (Aydın, 1989; Özbek, 1991; Ülker, 1986;
Usal, 1982; Nalbant, 1988; Pektaş, 1986; Aktaş, 1989)
• Çağdaş anlamda termal turizm işletmeleri, hem tıp biliminin
bu konu ile ilgili gelişmelerini bünyesinde toplayan hem de
turizmin gerektirdiği konaklama, boş zamanları değerlendirme ve rekreasyon gibi hizmetleri sunan işletmelerdir.
• Hasta ve sağlıklı insanlara aynı anda hitap edebilen ve hizmet
sunan, komplike, özel uzmanlık isteyen işletmelerdir.
• İnsanın hem fizyolojik rahatsızlıklarını gideren hem de psikolojik olarak rahatlamalarını sağlayan işletmelerdir.
• Tüm yıl boyunca kür uygulamalarının sürdürüldüğü ve turizm hareketliliğinin görüldüğü termal turizm işletmeleri, bu
özellikleriyle birer dinlenme ve eğlenme merkezi niteliği taşımaktadır.
• Konaklama, dinlenme, eğlenme birimleri yanında yeterli
oranda yeşil alan, düzenlenmiş kür parkı ve spor alanlarının
bulunduğu işletmelerdir.
• Yatırımı kısa sürede geri ödeyebilen (3-5 yıl), ekonomik ve bu
nedenle de cazip yatırımlardır. Çünkü bu tür işletmeler, tüm
yıl boyu turizm yapma olanağı sağladıklarından mevsimlik
değillerdir. Özellikle de standartlara uygun olarak düzenlenip
işletilen termal turizm işletmelerinin gelirleri, diğer işletmelerin gelirlerinden birkaç kat daha fazla olabilmektedir.
28
• Esas olarak sağlık amacına yönelik işletmeler olduklarından,
kesinlikle termal su kaynakları üzerinde veya çok yakınlarında kurulurlar.
• Termal turizm işletmeleri, çoğu konaklama işletmelerinden
değişik olarak uzun süreli konukların boş zamanlarını değerlendirmelerine olanak verecek olanakları da sunarlar ve bu
nedenle herhangi bir konaklama işletmesinden daha geniş bir
alana sahiptirler.
• Turizm işletmeleri içinde doluluk oranı en yüksek olan işletmelerden biri de termal turizm işletmeleridir.
• Termal turizm işletmelerinde, konaklama işletmesindeki (termal otel) personel dışında, uzman doktor, fizyoterapist, diyetisyen, masör, hemşire gibi sağlık personeli de istihdam edilmektedir.
• Termal turizm işletmeleri bazı durumlarda kar amaçlı işletmeler olarak faaliyet gösterdikleri gibi, bazı durumlarda da devlet, bölgesel kamu yönetimleri, çeşitli sağlık kuruluşları veya
sosyal güvenlik kurumları tarafından herhangi bir kar amacı
gütmeksizin sosyal amaçlarla da işletilmektedir.
• Termal turizm işletmelerinde tam anlamıyla bir işletmecilik
anlayışının olması için çağdaş bir işletmenin bulunması gerekmektedir.
2.
Termal Hizmetlerde Standartlar
2.1. Termal Suyun Standartları
Termal tedavi, her şeyden önce termal ve içme suları, kısaca maden suları ile yapılan bir tedavi şeklidir. Fakat, her maden suyu termal tedavide kullanılmamakta, tedavi amacıyla değerlendirilecek
maden sularının birtakım özelliklere sahip olması gerekmektedir.
Termal ve içme sularının tedavi edici özelliği, bu suların; (Alpbaz,
1985)
Hiçbir şekilde değişmeyen, mevsimlerle ilgili olmayan bir sıcaklığa sahip olmasına,
29
İçinde en az 1 grama yakın veya daha fazla kimyasal madde bulunmasına,
Değişmeyen bir debiye ve değişmeyen bir radyoaktiviteye sahip
olmasına bağlı bulunmaktadır.
Tedavide başarı sağlanması, büyük ölçüde termal ve içme suyunun uygun miktarda, uygun sıcaklıkla ve uygun sürelerde kullanılmasına bağlı bulunmaktadır. Termal su doğal bir ilaç olup, yerinde
ve anında değerlendirilmesi gerekmektedir. Çünkü su canlıdır ve iki
gün bekletildiği zaman normal sudan hiçbir farkı olmamaktadır
(Alpbaz, 1985). Sonuçta termal banyolara gelen su kaynaktan geldiği
gibi kullanılmalıdır. İçerisine, adi soğuk veya sıcak su karıştırılmamalıdır.
Genel olarak termal su kaynaklarının çıkış yaptığı yerler ve yakın
çevreleri kaynak emniyet alanı içine girdiğinden bu alanlar üzerine
yapılaşma kararı verilmemektedir. Bu nedenle termal suyun taşınması kaçınılmaz olmaktadır. Termal ve içme sularının tedavi edici özelliklerinin korunabilmesi için de taşınmalarında ve depolanmalarında
belli standartların oluşturulması ve geliştirilmesi gerekir. Örneğin,
suyun taşınması ve depolanmasında, suyun bileşimine uygun malzeme kullanılmalı, ayrıca işletme emniyeti ve su tasarrufu açısından
da çift depo sistemi uygulanmalıdır.
Sonuçta, termal ve içme sularına dışarıdan yabancı suların karışmaması ve kirlenmemesi, sıcaklıklarının ve kimyasal bileşimlerinin
korunması, gazlarının kaçmaması, depo ve borularda kimyasal değişimlere uğramaması ve tortu bırakmaması, en önemlisi de su verimlerinin (debilerinin) yükseltilmesi amacı ile özel çıkarılma teknikleri
uygulanmalıdır (Ülker, 1986).
2.2. İşletme Standartları
2.2.1. Termal Otel Standartları
Termal otellerin müşterilerini hem turistler hem de küristler
oluşturduğundan, bu tür yapıların her iki müşterinin de ihtiyacını
karşılayabilecek hizmet standartlarına sahip olması gerekmektedir.
30
Bu nedenle termal oteller, öncelikle yıldızına göre Turizm Yatırım ve
İşletmeleri Nitelikleri Yönetmeliği’nde belirtilen standartlara ve konaklama işletmelerinin uyması gereken özelliklere sahip olmalıdır.
Ayrıca yönetmelikte yer alan Bedensel Engelliler İçin düzenlemeler”
kısmında yer alan standartlara da uymalıdır. Bu konuya getirilen
standartların ne derece önemli olduğu açıktır. Çünkü; adalelerde zayıflama, yürüme ve bedensel eylemlerde güçlükler, elle kavrama,
tutma, kaldırma ve benzeri fonksiyonlarda zayıflama, çabuk yorulma, küristlerin çoğunda görülen belli başlı özelliklerdir. Dolayısıyla
bu işletmelerde bu gerçeğe dayanarak bazı düzenlemelerin yapılması
gerekmektedir. Örneğin; (Aslan, 1992; Ülker, 1986; Yücel, 1986; McIntosh ve Goelder, 1984)
• Termal otel dışındaki bütün mekanların, işletme bölümlerinin
ve işletmede kullanılan ekipmanın, tekerlekli sandalye kullanan bir engellinin, başkasının yardımı olmadan kullanabileceği şekilde düzenlenmesi gerekmektedir.
• Termal otel ile termal tedavi merkezi arasındaki uzaklık tüm
küristleri etkilemektedir. Bu nedenle, küristler açısından optimum uzaklığın bulunması için tıbbi danışmanlara gerek duyulmaktadır. Küristlerin fazla güç harcamadan ve terlemeden
gidebileceği uzaklığın 400m. olabileceği belirtilmektedir.
• Müşterinin ruhsal yapısı göz önüne alınarak, termal tedavi
merkezi ile termal otel arasında görsel bir bağın kurulmamasına çalışılmalıdır.
• Özellikle doktor denetimi dışında kür yapılmaması için termal otele kesinlikle su verilmemelidir.
• Lokanta ve benzeri mekanlar, konaklama bölümünde olmalıdır.
• Klima tertibatı, merkezi ısıtma ve su tesisatı gibi çağdaş konforlar otel binasında mutlaka kullanılmalıdır.
• Termal otel binaları; iki kişilik, banyolu ve tekerlekli sandalyenin rahat hareket edebileceği şekilde düzenlenmeli, ayrıca
odaların önüne balkonlar düşünülmelidir.
• Odalara yemek çıkma imkanı sağlanmalıdır.
31
• Otel binasında konforun yanı sıra, yerel dekorasyon ve atmosferin de bulunması sağlanmalıdır. Çünkü çoğu kez turiste çekici gelen, kendi ülkesinde gördüğü çağdaş bir otelden çok,
yerel mimariye göre inşa edilmiş otellerdir.
• Kullanılan malzeme ve mobilya yüksek kalitede olmalıdır.
• Özellikle otel binasında sıcak ve huzurlu bir ortam yaratılmalıdır.
2.2.2. Termal Tedavi Merkezinin Standartları
Termal tedavi merkezi, termal turizm işletmelerinin ana yapısıdır ve çevresinde yer alan kapalı ve açık mekanlarla bir bütün oluşturmaktadır. Turizm Yatırım ve İşletmeleri Nitelikleri Yönetmeliği’nin 113. Maddesi gereğince, termal tedavi merkezlerinde asgari
olarak aşağı belirtilen birimlerin bulunması zorunludur:
• Kapalı genel kür havuzu
• Havuzlu ve küvetli özel banyolar
• Basınçlı duşlar
• Sualtı masaj ünitesi
• Masaj ünitesi
• Beden eğitimi salonu
• Fizik tedavi bölümü
• Oturma banyosu
Buna ek olarak, Bakanlık gerek gördüğünde, diğer destek tedavi
ve uygulama birimlerinin de tesisini önerebilmektedir.
Termal tedavi merkezlerinde, tedavi hizmetleri ve standartları,
müşteri tatmininde ve tedavinin başarısında oldukça önemli bir konudur. Aşağıda termal tedavi merkezlerinde sunulan termal tedavi
hizmetleri, Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı ile FITEC’e bağlı kalınarak sıralanmaktadır: (Aslan, 1992)
• Termal banyo
• Havuz banyosu “Termal Havuz”
• Ağır hasta banyo havuzu “rehabilitasyon havuzu”
32
• Kol ve ayak banyosu
• Oturma banyosu
• Çamur banyoları
• Gaz banyosu
• Sualtı masajı
• Basınçlı duş “Skoç duşu”
• Masaj
• Kapalı beden eğitimi salonu
• İçme kürleri
• Solunum yolu ile kür
• Elektrik akımlı tedavi
• Özel banyolar
• Bekleme ve dinlenme salonları
Termal tedavi merkezlerinde kullanılan banyoluklar, her ülkeye
ve her suya göre değişmektedir. Emaye font, porselen, mermer ve
ağaçtan yapılmaları uygun olmakta, buna karşın madenden yapılmalarında sakınca görülmektedir. Çünkü, hem içine dolan suyun elektriği kaçmakta hem de suyun içindeki bazı madenler ve gazlar banyoluğu bozabilmektedir. Sonuçta suyun özelliği tamamen değişmektedir (Turizm Dergisi, 1984).
Termal tedavi merkezlerinde, hizmetlerin standartlara uygun bir
şekilde yerine getirilmesinde en önemli konulardan biri de, gerekli
ekipmanın tam olarak bulundurulmasıdır. Buna göre, tam teşekküllü
bir termal tedavi merkezinde bulunması gereken aletler şunlardır:
(Pektaş, 1986)
Hidroterapi Birimlerinde:
• İşletme kapasitesine uygun sayıda ve büyüklükte havuz veya
havuzlar
• Tuzlu su banyosu cihazı
• Bitki banyosu cihazı
• Sualtı masaj makinaları
• Sualtı traksiyon cihazları
• Basınçlı duş cihazları
• Jinekolojik tedavi cihazları
Elektroterapi Birimlerinde:
• Boyun traksiyon cihazları
• Bel traksiyon cihazları
• Kısa dalga cihazları
• İltrasyon cihazları
• Diadinamik cihazları
• Galvanofaradi cihazları
• Radarlar
• Nemektrodin cihazları
• Enfraruj cihazları
• Ultraviole
• Solarium
• Çeşitli ziya banyoları
Mekanoterapi Birimlerinde:
• Jimnastik salonu
• Aletli jimnastik araçları
• Bisikletler
• Sabit kürek makinaları
Masaj Birimlerinde:
• Çeşitli vibratörler
• Mevzii parafin tankı
• Genel parafin tankı
• Masaj makinaları
• Sauna ve Buhar Banyoları
• Çamur Karma Makinalar
33
34
2.2.3. Rekreasyon Alanlarının Standartları
Bu konuda Turizm Yatırım ve İşletmeleri Nitelikleri Yönetmeliğinde belirlenen standartlara uygun düzenlemeler yapılmalıdır. Yönetmelikte belirlenen standartlarda hizmet sunulabilmesi için, aşağıda sıralanan konuların öncelikle dikkate alınması gerekmektedir;
(Sağcan, 1986)
• Öncelikle rekreasyon alanlarının planlanmasına dikkat edilmelidir. Rekreasyon olanaklarından yararlanacak olanların
yer, zaman ve rekreasyon formu yönünden isteklerini saptayan bir analize, çevre koşullarının hazırladığı olanakların
etüdüde bağlı olarak başlamalıdır.
• Yaş gruplarının ihtiyaçlarına, rekreasyon formunun özelliklerine göre saptanmış olan standartlara uygun bir gelişme göstermelidir.
• Kompleks düzenlemeler yerine sadelik tercih edilmelidir.
• Kullanış kolaylığı ve güvenliği sağlanmalıdır.
• Mevcut alanın kullanış açısından en iyi şekilde değerlendirilmesi için estetik ve fonksiyonel prensipler birlikte dikkate
alınmalıdır.
• Bir rekreasyonfaaliyeti için hazırlanan alan, gereğinde başka
rekreasyon formları için de kullanılabilmelidir.
• He türlü düzenleme, çevre peyzajının motifine uygun gelişme
göstermelidir.
• Animasyon faaliyetlerine katlımı etkileyen mevcut ve potansiyel talebin sosyo-ekonomik özellikleri incelenmelidir.
• Animasyon düzenleme projesi, işletmenin kurulmasıyla birlikte ele alınıp geliştirilmelidir.
• Yöreye özgü değerlerin rasyonel kullanımını ve değerlendirilmesini kolaylaştıran her türlü kaynak ve olanaklar tam olarak araştırılıp ortaya çıkarılmalıdır.
Rekreasyon alanlarında, animasyon programlarında standart
uygulamaların oluşturulmasında ve geliştirilmesinde temel amaç,
bunlardan yararlananların istek ve ihtiyaçlarını tam olarak karşıla-
35
maktır. Müşterilerin beklentilerini karşılamayan rekreasyon alanlarının ve animasyon uygulamalarının hiçbir anlamı olmayacaktır.
Çağdaş anlamdaki termal turizm işletmeleri, hem sağlık hem de
turizmin gerektiği boş zamanları değerlendirme amaçlı rekreasyon
hizmetleri sunan işletmelerdir. Tam bir iyileşmeiçin tıbbi tedavi ile
birlikte, hastanın ruhsal olarak da tedavi edilmesi ve yaşama sevincinin canlandırılması gerekmektedir (Yücel, 1986). Rekreasyon olanaklarının ve çevrenin kalitesinin artması ise, insanların moralini ve yaşama bağlılığını arttırmaktadır (Goodman ve EnglewoodCliffs, 1984).
Bu amaçla oluşturulan rekreatif faaliyetler ile hastaların boş zamanlarından aldıkları zevki arttırmak ve tedavilerini desteklemek amaçlanmaktadır. Rekreatif faaliyetleri ve bunlarla ilgili düzenlemeleri
yaparken; çocuklar, gençler, genç yetişkinler, 30-40 yaş grubu ve 50
sonrası grupların ihtiyaçları yanında, hasta ve bedensel engellilerin
de durumu dikkate alınmalıdır (Sağcan, 1986). Aksi takdirde turistlerin ve küristleri canı kısa sürede sıkılacaktır. Sonuçta termal turizm
işletmelerinin temel görevlerinden birinin de, çeşitli atraksiyonlarla
neşeli bir atmosfer yaratmak olduğunu söylemek mümkündür. Bu
amaçla, termal turizm işletmeleri tarafından düzenlenmesi uygun
görülen rekreasyon alanları ve bu anlar üzerinde gerçekleştirilebilecek animasyon faaliyetlerinin belli başlıları aşağıda sunulmaktadır:
(Aslan, 1992)
• Sinema
• Genel Amaçlı Salon (konser, sosyal amaçlı toplantı, yöresel
folklör gösterileri, defileler, çeşitli kültürel aktiviteler için kullanılabilir.)
• Açık Hava Tiyatrosu
• Kütüphane, Okuma Salonları
• Oyun Salonları (kağıt ve masa oyunları)
• Temel Spor Yapıları (basketbol, voleybol, tenis kortu, masa
tenisi, mini golf, jimnastik salonu, yüzme havuzu vb.)
• Yeşil Alan Oyunları
Termal turizm işletmeleri, hem turistlerin hem deküristlerin zevk
ve ihtiyaçlarına uygun bir şekilde yukarıda sıralanan eğlendirici ve
36
dinlendirici faaliyetlerden oluşan, mümkün olduğu kadar değişik
faaliyetleri sunmak durumundadır.
2.2.4. Personel Standartları
Termal turizm işletmelerinin alt yapı standartlarının oluşturulması sunulanhizmetin kalitesi açısından yeterli olmamaktadır. Termal turizm işletmelerinde hizmeti sunan personelin nitelik ve nicelik
olarak var olan standartlara uyması gerekmektedir. Personel iyi eğitilmiş, yaptıkları iş ile ilgili temel bilgilere sahip, sundukları hizmetin
diğer turizm hizmetlerinden farkını bilen kişilerden oluşmalıdır. İşe
alındıktan sonra alanla ve meslekle ilgili bilgileri hizmet içi eğitimlerle sürekli geliştirilmelidir (Kök, 2013)
Turizm işletmeleri, gerek ürünün üretiminde ve hizmet sunmada
gerekse diğer fonksiyonlarının yerine getirilmesinde büyük ölçüde
insan gücünden yararlanan işletmelerdir. Bu nedenle turizm işletmeleri için özel bir öneme sahip olan personelin bazı özelliklere ve yeteneklere de sahip olması gerekmektedir. Aynı özellikler, bir turizm
işletmesi olması nedeniyle, termal turizm işletmeleri personeli için de
geçerli olmaktadır. Fakat diğer işletmelerden değişik olarak termal
turizm işletmelerinde hasta insanlar ile sağlıklı insanlar bir arada
konakladıklarından, bu tür işletmelerde çok değişik yapıdaki turist
ve küristlerin tüm ihtiyaçlarını karşılayacak nitelikte personel istihdam edilmektedir (Özbek, 1991). Dolayısıyla bu işletmelerde; otel,
yiyecek-içecek ve animasyon personeli ile sağlık personeli olmak üzere iki tür kadro bulunmaktadır (Alpbaz, 1985). Bu nedenle termal
turizm işletmelerinde otel yöneticisi dışında, sağlık personelinden
sorumlu bir de kür yöneticisi görev yapmaktadır. Uluslar arası rekabetin giderek yoğunluk kazanmasıyla, turizm işletmeleri yöneticileri,
dolayısıyla da termal turizm işletmeleri yöneticilerinde, evrensel işletmecilik ve yönetimin niteliklerini taşıyan çağdaş yöneticilik anlayışı ön planda olmalıdır.
Misafir ağırlama ve ahlakı olarak da ifade edilebilen, turizm bilincine sahip olan personelin, otel işletmesinin başarısında payı oldukça büyüktür. Bu nedenle müşteri ile sürekli bir arada bulunan
personelde şu özellikler bulunmalıdır: (Dereli, 1989)
37
• Davranışta azami naziklik, incelik ve sıcakkanlı bir kişilik
• Sakinlik ve hoşgörü
• İnsanlara ve mesleğe karşı canlı bir ilgi (meslek sevgisi)
• Yardımcı olma arzusu
• Dinleme yeteneği
• Yönetim politikalarını aksettirmeye isteklilik
• Birlikte çalıştığı kişilerle geçinme isteği
• Yeterli bilgi
• Disiplin ve dürüstlük
• Hızlı karar verme yeteneğine sahip olma
• Meslekte başarılı olma hırsı
Bir hizmet işletmesi olması açısından, yukarıda sayılan tüm bu
özellikler, termal turizm işletmelerinde çalışan ve sürekli müşteriyle
ilişki içinde bulunan personelinde sahip olması gereken özelliklerdir.
Termal turizm işletmelerinde, rekreasyon alanlarını canlandıracak, çeşitli aktiviteleri yönetebilecek ve bu konuda bilgi verebilecek
animasyon personelinin, kısaca animatörlerin istihdam edilmeleri gerekmektedir. Buna göre, rekreasyon alanları ve buralarda görevlendirilecek animatörlerin belli başlıları aşağıdaki gibidir: (Sağcan, 1986)
Sportif Animasyon:
• Yüzme öğretmeni
• Yüksek dağ rehberleri
• Tenis öğretmeni
• Binicilik, yoga, jimnastik öğretmeni
Sosyo – Kültürel Animasyon:
• Ziyaret ve gezi programları animatörleri
• Çeşitli kültürel eğlence animatörleri (tiyatro, dans animatörleri)
Genel Animasyon:
• Elişi yaratıcı faaliyetleri uzmaları (heykelcilik, çömlekçilik,
dekorasyon, örgü, sepetçilik atelye şefleri)
38
• Sportif oyun organizatörleri (çocuk oyunları)
• Yarışma organizatörleri (plaj, balık avı, kart oyunları, briç vb.
oyun yarışmaları)
• Dans, çeşitli eğlence yerleri animatörleri
• Çocuk bakıcıları
• Ağırlama hostesleri
Yukarıda sayılan kişilerin konusunda uzmanlığı ve deneyimi
olmalıdır. Ayrıca iyi bir anlayışla, faaliyetlere katılanları en son araç
ve teknik bilgilerle motive ederek cevap verebilmeleri de oldukça
önemlidir. Buna göre, bu tür işletmelerde çalışacak animatörlerin
sahip olması gereken özelliklerin en önemlilerini aşağıdaki gibi sıralamak mümkündür: (Ergün, 1989; Mengütay, 1991)
• Mesleki bilgisi ve becerisi yeterli olmalıdır.
• Liderlik yeteneğine sahip olmalıdır.
• Sevecen olmalıdır.
• Mizah duygusuna sahip olmalıdır.
• Bir veya birkaç dili iyi derecede konuşabilmelidir.
• Pratik zekâya, düzgün bir fiziğe ve güzel konuşma yeteneğine
sahip olmalıdır.
• Neşeli, sabırlı, alçakgönüllü ve organizasyon becerisine sahip
olmalıdır.
• Yenilikçi ve orijinal olabilmeli, programları bir üst düzeye çıkarabilmelidir.
• Müşterileri her zaman tehlikelerden koruyabilmelidir.
• Kişisel tercihlere bakmaksızın, tüm müşterilere eşit davranabilmelidir.
Termal turizm işletmelerinde, konaklama işletmesi personeli dışında; uzman doktor, fizyoterapist, psikiyatrist, hemşire, diyetisyen,
masör vb. sağlık personeli de istihdam edilmektedir. Özellikle sağlık
personeli, işin temelini oluşturmaktadır. Bu nedenle, güleryüzlü, nitelikli, insanı seven ve hasta psikolojisinden anlayan bir sağlık kadrosu,
termal turizm işletmelerinde her şeyden daha çok önem taşımaktadır
39
(Alpbaz, 1985). Termal tedavi merkezinde istihdam edilen tüm sağlık
personeli, küristlerle 21 gün gibi bir sürede sürekli bir arada bulunmaktadır. Sonuçta sağlık personelinin, mesleki deneyim yanında,
müşterilerle yüzyüze ilişki halinde bulunan diğer personelin sahip
olması gereken niteliklere de sahip olması gerekmektedir.
Termal tedavi merkezlerinde bulunan her bir hizmet birimi için
uzmanlar tarafından belirlenen sayıda, nitelikli sağlık personellinin
görev yapması işletmenin başarısı için şarttır.
Termal turizm işletmeleri, termal tedavinin gerektirdiği bilgi ve
deneyime sahip tıp personeli ile konaklama hizmetlerini sanitasyon
kuralları içinde yürütebilecek kalifiye elemanlarla amacına daha çabuk ulaşabilecektir. Bunun için, termal turizm işletmeleri açısından,
hizmeti sunan personelin, yukarıda ayrıntılı olarak belirlenen niteliklere sahip olması büyük önem taşımaktadır. Böylece termal turizm
işletmelerinin aranılan ve konaklama süresini uzatabilen, kazançlı
işletmeler olacağı unutulmamalıdır.
Personelin seçimi sırasında, bu özelliklerin aranması halinde, gelecekte ortaya çıkabilecek sorunlar önemli ölçüde azaltılmış olacaktır.
Kuşkusuz, bu özelliklerin ve yeteneklerin büyük bir kısmının, daha
sonra kişilere eğitim yoluyla kazandırılması olanağı da bulunmaktadır (Aslan, 1992).
Sonuç ve Öneriler
Günümüz kent insanının içinde bulunduğu fiziksel ve toplumsal
ortam dikkate alındığında, termal turizmin diğer turizm türleriyle
rekabet gücünün çok yüksek olduğunu ve gelişme eğiliminin sürekli
olarak artacağını söylemek mümkündür. Termal su kaynaklarının
tedavi ve turizm amaçlı kullanılabilmesi ile iç ve dış termal turizmin
gelişmesi ise, faaliyette bulunan termal turizm işletmelerinin ve kurulması planlananların standartlara uygun hizmet sunması ile mümkün olabilecektir.
Turizmin ülkemiz kalkınmasında giderek önem kazandığı ve
Avrupa Birliği’ne katılma düşüncelerinin gündemde olduğu bu dö-
40
nemde, hizmet standartları konusunun altının çizilmesi ve gerekli
önlemlerin alınması zorunluluğu oldukça açıktır.
Öncelikle termal turizm işletmelerinde sunulan hizmetin hammaddesini oluşturan termal sularla ilgili standartların belirlenmesi ve
daha sonra hizmetin gerçekleştirileceği işletmelerin uygun fiziksel
standartlara sahip olması gerekmektedir. Turizm Yatırım ve İşletmeleri
Nitelikleri Yönetmeliği incelendiğinde; termal turizm işletmelerinde
termal otel, rekreasyon alanları ve eğlence yerlerine ait standartlara
ayrı bir bölümde yer verilmediği, sadece termal tedavi merkezlerinde
bulunması gereken asgari birimlerin belirtildiği görülmektedir. Oysa
ki, bu tür işletmelerin müşterilerinin önemli bir bölümünü küristlerin
oluşturduğu düşünüldüğünde, diğer işletmelere kıyasla, ek birtakım
standartların oluşturulması ve geliştirilmesi gerekliliği oldukça açıktır. Termal otel standartları belirlendikten sonra, termal tedavi merkezinin fiziksel ve buralarda uygulanacak termal tedavi uygulamaları
ile ilgili standartların da belirlenmesi gerekmektedir. Bununla birlikte
rekreasyon alanlarında da birtakım standartlara uyulması şarttır. Ancak sadece fiziksel ve donatım standartlarına uyulması, işletmelerin
başarısı için yeterli değildir. Çünkü, sözkonusu hizmetlerin standartlara uygun bir şekilde yerine getirilmesi ancak nitelikli personel ile
mümkün olabilmektedir. Turizmde çağdaş ve uluslararası hizmetin
üretilmesinde eğitimli insan faktörünün önemi büyüktür. Bu nedenle
termal turizm işletmesi tarafından üretilen termal ürünü müşteriye
sunan personelin nitelik ve nicelik olarak da standartlara uyması en az
fiziksel standartlar kadar önem taşımaktadır.
Termal turizm ile ilgili olarak Türkiye’nin bu konuda gelişmiş
Avrupa ülkeleri ile rekabete girip bir pazar oluşturabilmesi için bu
ülkelerin sundukları hizmet ve olanaklar incelenmelidir. Çünkü,
dünyada gelişen teknoloji ile birlikte termal turizm işletmeleri hızla
gelişmektedir. Türkiye de konu ile ilgili potansiyeli değerlendirebilmek, termal tedavi uygulama tekniklerini ve işletmelerini çağdaş
düzeye çıkarabilmek için acil bazı önlemlerin alınması, konu ile ilgili
koordinasyon ve eğitimin sağlanması gerekmektedir.
Sonuç olarak, termal turizm büyük ölçüde tıp ve turizm bilimlerinin iç içe olduğu bir turizm türüdür. Bu nedenle bu turizme hizmet
41
eden termal turizm işletmeleri ile ilgili standartların oluşturulması
amacıyla, Sağlık ve Turizm Bakanlıklarının ortak çalışması ile “Termal Turizm İşletmeleri Sınıflandırma ve Nitelikleri Yönetmeliği’nin”
en kısa zamanda hazırlanarak uygulamaya konması gerekmektedir.
Kaynaklar
Kitaplar
Aktaş, A. (1989). Turizm İşletmeciliği ve Yönetimi. Ankara: Ofset Repromat
Matbaacılık Tic. San. Ltd. Şti.
Dereli, M. (1989). Otel İşletmeciliğinde Önbüro. Ankara: Sim Matbaası.
Goodman, A. S. Ve EnglewoodCliffs. (1984). Principles of WaterResources
Planning, USA: Prentice – HallInc.
McIntosh, R. W. Ve Goelder, C. R. (1984). Tourism, Principles, Practices,
Philosophies,(Fourth Edition), New York: John Wiley&SonsInc.
Sağcan, M. (1986). Rekreasyon ve Turizm. İzmir: Cumhuriyet Basımevi.
Makale ve Tebliğler
Ergün, E. (1989). Turistik Tesislerde Eğlence ve Animasyon. Turizm İşletmeciliği, 1(5). Ankara
Mengütay, S. (1991). Rekreasyonel Sporun Turizmdeki Önemi. Turizm Yıllığı
1990, Türkiye Kalkınma Bankası A.Ş. Ankara.
Özbek, T. (1991). Dünya’ da ve Türkiye’ de Termal Turizmin Önemi. Anatolia,
2(17-18).
Turizm Dergisi. (1984). Şifalı Sularda Tedavi Türleri ve Uygulanacak Yöntem
ve Kurallar. 27(272). Ankara.
Usal, A. (1982). Termal Turizmi ve Kür-Sağlık İşletmeleri. 3(10-11). Aydın.
Ülker, İ. (1988). Sağlık Turizmi ve Kaplıca Sularımızın Değerlendirilmesi. Turizm Yıllığı 1986. T.C. Turizm Bankası A.Ş. Ankara.
Tezler
Alpbaz, M. (1985). Balçova Kaplıcası ve Sağlık Turizmi. (Yayınlanmamış Profesörlük Tezi), Dokuz Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesi, İzmir.
Aslan, Z. (1992). Termal Turizm İşletmelerinde Hizmet Standartlarının Geliştirilmesi ve Pazarlama Faaliyetine Etkisi – Balçova Termal Merkezi Uygulaması (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Dokuz Eylül Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.
Aydın, M.Z. (1989). Sivas-Sarıçermik Kaplıcasının Bugünkü Durumu ve Kaplıca
Yerleşmesi Geleceğinin Çağdaş Açıdan Planlama ve Tasarımı İçin Bir
42
Metod. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara.
Güvenç, C. (2007). Türkiye’ de Termal Turizm Tesislerinin Planlama ve Tasarım İlkelerine İlişkin Bir Model Önerisi. (Doktora Tezi). Yıldız Teknik Üniversitesi.
Kök, M. (2013). Sağlık Turizmi Açısından Termal Turizm – Denizli Örneği. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Beykent Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü, İstanbul.
Nalbant, Ö. (1988). Termal Turizm Pazarlaması. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans
Tezi), Anadolu Üniversitesi, Eskişehir.
Pektaş, H. (1986). Türkiye’ de Termal Turizm Arz ve Talebi. (Yayınlanmamış
Bitirme Tezi), Uludağ Üniversitesi, Balıkesir.
Yücel, D.Ü. (1986). Mevcut Kaplıca Yerleşmelerinin İyileştirilmesini Etkileyen
Faktörler ve Yeni Kaplıca Örneği. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi),
Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara.
Diğerleri
Resmi
Gazete, “Turizm Yatırım
14.10.1994, sayı: 21728.
ve
İşletmeleri
Nitelikleri
Yönetmeliği”,
Dental Turizm
Mehmet Ali KILIÇASLAN1
Uluslararası tıbbi hareketlilik, hasta hareketliliği ve medikal seyahat ile tanımlanan sağlık turizmi; yeni bir terminoloji olarak karşımıza
çıksa da, yeni bir fikir değildir. Ancak son yıllardaki pek çok çalışma
sağlık turizminin hem miktar, hem de çeşitlilik açısından hızla büyüdüğünü göstermektedir. Sağlık turizminin; yaşlı bakımı, üreme - tüp
bebek, kozmetik ve estetik tedaviler, kaplıca turizmi, dental turizm gibi
çok farklı alt grupları vardır. Bunlardan biri olan dental turizm; hastaların ağız bakımlarını ve diş tedavilerini gerçekleştirmek amacıyla başka ülkelere yaptıkları ziyaretlerdir. Bu hasta hareketliliğinin iki yönü
vardır. Bunlardan birincisi ve günümüzde belki de en geçerli olanı;
gelişmiş ülkelerde yaşayan ve kendi ülkelerindeki sağlık kurumlarının
kendisine mükellef bir tedavi hizmeti sunabilecek durumu olan hastaların, bu hizmetleri aynı kalitede daha ekonomik koşullarda alabilme
arzusudur. İkincisi ise; ekonomik durumu iyi olup, kendi ülkelerindeki
sağlık hizmetlerinin kalitesinin yetersizliğinden, ulaşılabilir tedavi seçeneklerinin azlığından dolayı bu bireylerin dental tedavilerini gelişmiş ülkelerde ve çağdaş normlarda tamamlatma çabasıdır.
Dental sağlık turizminin de sayısız tıbbî, ekonomik, sosyal ve politik yönleri vardır. İnsanların kendi ülkelerindeki tedavi fiyatlarının
yüksek oluşu, uzun randevu listelerinden kaynaklı bekleme süresinin
artışı, bazı tedavilere teknik yetersizlikler nedeniyle ulaşmadaki zorluklar, teknolojinin hızla ilerlemesinin getirdiği teknoloji okuryazarlığındaki yetersizlikler ve tedavi ihtiyaçlarının turistik gezilerle
birleştirilebilmesi fikrinin cazibesi; dental odaklı sağlık turizminin
çok farklı demografik kesimlere hitap etmesini sağlamıştır. Buradan
da anlaşılacağı üzere yapılacak tedavi çeşidinin tatil anlayışı ile birleştirilip birleştirilemeyeceği de, en az fiyat ve tedavi kalitesi kadar
belirleyici faktördür.
1
Prof. Dr. Ankara Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi Dekan Yardımcısı
44
SÖZEL BİLDİRİLER (Mehmet Ali KILIÇASLAN)
Dental turizmin, sağlık turizminin diğer branşlarına göre kendine has dikkate değer özellikleri vardır. Bu özellikler; hekimlerin aldıkları eğitimin kalite ve yeterliliğine bağlı olarak komplikasyonlarla
başa çıkma becerisi, hem hekim, hem de malzeme açısından kalite
kontrolünün standart olarak sağlanabilmesi, postoperatif-geç komplikasyonların nasıl çözülebileceği, profesyonel postoperatif bakımın
nasıl sağlanacağı, pek çok dental tedavinin uygulama sürelerinin
uzunluğu, protez laboratuvar hizmetlerinin ve bunlara bağlı olarak
sunulan işlerin makul garantisinin sağlanması, hijyen ve sterilizasyon
anlayışının evrensel normlarda olması, yıllık kontrol prosedürlerinin
yerine getirilmesi olarak sıralanabilir. Tüm bu konularda hastaların
güven içerisinde olması, dental turizmin olmazsa olmazları arasında
yer almalıdır.
Sağlık turizmindeki motivasyonun çoklu ve karmaşık pek çok
parametresi vardır. Birincil olarak sağlık turizmi yapan hastalar; modern sağlık hizmetlerini makul fiyatlarla satın almak isterler. Sağlık
turizmi üzerine farklı hipotezler üretilmiş ve bunların geçerliliği üzerine çalışmalar yapılmıştır. Buna göre diş hekimliği uygulamaları
açısından çalışma sonuçları ile desteklenen hipotezler aşağıdaki gibi
sıralanmıştır:
- Fiyattan tasarruf en büyük motivasyon olarak görülmektedir.
Bunu en üst tedavi alternatiflerine erişebilirlik imknı ve zaman tasarrufu gelmektedir.
- Dental amaçlı sağlık turizmi tercih etmede, daha önce sağlık
turizmi yapmış olanların geri bildirimleri göz önünde bulundurulmaktadır.
- Yaş ve cinsiyetin sağlık turizmi açısından kısmi etkisi vardır.
Bazı çalışmalar da diğer sağlık turizmi seçeneklerine oranla dental turizmin, belki de daha az riskli olduğu düşünülerek en fazla tercih edilen sağlık turizmi branşı olarak tespit edilmiştir. Ancak bireyin
seyahat engelinin olup olmaması veya seyahat engeli olmasa bile
tedaviye bağlı uzun konaklama süreleri, fazla seyahat sıklığı dental
turizm önünde engel teşkil edebilmektedir. Sağlık turizminin farklı
karar aşamaları vardır;
- Tedavi seçeneğine karar vermek
45
- Sağlık turizmine katılmaya karar vermek
- Gidilecek ülkeye karar vermek
- Hizmet sunucuyu belirlemek
Bu karar aşamalarında sağlık sektörü kadar turizm sektöründe
de hizmet veren profesyonel firmaların doğru işbirliklerini tesis etmesi ve güven oluşturması dental turizmin doğru kurgulanmasını
sağlayacaktır.
Hastaların dental amaçlı seyahatlerden beklentileri her ne olursa
olsun bu süreç; beraberinde özellikle hasta ile hekim arasındaki etik
değerleri ve hukuksal mevzuları da ön plana çıkartan ve etik değerlerin sorgulanması açısından da her geçen gün gelişen bir olgudur. Bu
nedenle son yıllarda gelişmiş ülkelerde sağlık turizmini ve özelinde
dental turizmi tüm yönleriyle araştıran pek çok saha çalışması yapılmaktadır. Bu etik konular; hekim teşhisi hakkındaki hasta özerkliği
ve inisiyatifini, hasta güvenliğini, tedavinin sürekliliğini, hasta bilgilendirmesini ve aydınlatılmış onamını, hasta ile hekim ilişkisini içerir.
İnanç, milliyet ve kültür farklılıkları ve bunlardan kaynaklı beklentilere duyulacak saygı ve hoşgörü sağlık turizminin uygulanmasında
önemli bir faktördür. Hastanın haysiyetine, kararlarına saygı sağlık
turizminin de olmazsa olmaz ön koşuludur. Ayrıca sağlık hizmeti;
bireye sunulan hizmetlerin belki de en özelidir. Hastanın bedenine
doğrudan müdahaleyi gerektirir. Güven; en önemli kriterdir. Güvenin oluşmasını da sağlıklı iletişim sağlar. Bu nedenle hekim ile hastanın iletişim dili ve becerileri de ön plana çıkar. Bazı durumlarda hekim ve hastanın ana dilleri dışında bir ortak dili konuşmaları yanlış
anlamalara sebep olabilir.
Ayrıca dental turizmi sadece hastalar açısından gözde bir trend
olarak görmemek gerekir. Çünkü medikal ve dental turizm; aynı zamanda günümüzde girişimcilere fırsatlar sunan bir endüstri haline
gelmiştir. Daha da önemlisi aslında dental turizm sadece bireylerin
değil, devletlerin de ekonomisini ilgilendiren önemli bir sektör hâline
gelmeye başlamıştır. SWOT Analizi; bir işte veya bir ticari girişimde
kurumun, tekniğin, sürecin, durumun veya kişinin güçlü (Strengths)
ve zayıf (Weaknesses) yönlerini belirlemekte, çevreden kaynaklanan
fırsat (Opportunities) ve tehditleri (Threats) saptamak için kullanılan
46
stratejik bir tekniktir. Güçlü yönlerimizi fırsatlardan yararlanacak
şekilde kullanabilmemizi ve bu durumu görmemizi, zayıf yönlerimizin farkına vararak onları güçlü yönlere dönüştürecek stratejiler geliştirebilmemizi sağlar. Böylelikle çevremizdeki tehditleri güçlü yanlarımız ile bütünleştirilebilecek fırsatlara dönüştürebiliriz. Örneğin;
İtalyan hastaların dental tedavilerini yaptırmak için Macaristan, Romanya veya Polonya gibi ülkeleri tercih ettikleri bilinmektedir. Ülkemiz açısından ele alındığında ise diş hekimliği eğitiminin ülkemizde gelişmiş ülkeler standartında olması ve yetişen hekimlerimizin
çağdaş ülkelerle aynı normlarda tedavi hizmeti sunabilmesi başlı
başına avantaj teşkil etmektedir. Son yıllarda kamuya bağlı ağız ve
diş sağlığı merkezi/hastanelerindeki kalite standartları özel klinikler
kadar bunları da dental turizmin partneri yapmıştır. Bu süreçte ülkemizin coğrafi, sosyal, kültürel zenginliği de avantaja dönüştürülebilmelidir.
Sağlık turizminde yerel turistlerin ihtiyaçları da bölgesel kalkınmalara katkı sağlayabilir. Böylelikle dental turizmde kaplıca, deniz
gibi yan faktörlerin de gözetileceği iç hareketlilik sağlanabilir. Çünkü
dental turizmde hastalarla birlikte hekimlerin menfaatleri de göz ardı
edilmemelidir. Sağlık hizmetleri; şüphesiz ki hasta odaklı ve öncelikli
olsa da hekimin gelişebileceği ve mutlu olacağı ortamlar sunmak zorundadır.
Kaynaklar
Bartold PM. Medical tourism - An established problem. Australian Dental
Journal. 59; 279: 2014.
Conti A, Delbon P, Laffranchi L, Paganelli C. What about the dentist-patient
relationship in dental tourism? Journal of Medical Ethics. 40; 209-210:
2014.
Fisher C, Sood K. What is driving the growth in medical tourism? Health Marketing Quarterly. 31; 246-262: 2014.
Hanefeld J, Lunt N, Smith R, Horsfall D. Why do medical tourists travel to
ehere they do? The role of networks in determining medical travel.
Social Science & Medicine. 124; 356-363: 2015.
http://tr.wikipedia.org
www. google.com.tr
Uluslararası Turizm Hukuku
Altay SUROY1
Özet
Hızlı gelişen turizmin geleneksel anlayış ve ilişkilerinin hukuk
normlarına yerleştirerek yazılı kurallara göre düzenlenmesi bir ihtiyaçtır. Ülkenin önemli gelir kaynağını oluşturan turizm, turizm ilişkileri, işlemleri, turistik sahalar, müzeler, yatak, yemek, gezi hizmetleri,
müze bakımları ve ziyaretleri ulusal yasalarla, tüzük ve yönetmenliklerle düzenlenmektedir. Gezmenlerin ilgi odağında olan tarihi, kültür, sanat, mimari, inanç eserlerinin insanlığın ortak mirası olması
yüzünden turizmin uluslararası hukuk ile düzenlenmesi önem kazanmaktadır.
Uluslararası Turizm Örgütlerinin, kuruluşların sözleşmeleri, turizmde kimi ilişkileri düzenleyen uluslararası kuruluşların hukuk
normları, Dünya Turizm Örgütünün tüzüğü ve bu Örgütün, 13. Genel Kurulu’nu gerçekleştirdiği Santiago-Şili’de, turizmin toplum ve
çevreye olumsuz etkilerini azaltmak, dünya turizminin sorumlu ve
sürdürülebilir gelişimini bir dizi ilkeye bağlamak amacıyla, 1 Ekim
1999 tarihinde, kabul ettiği Turizmde Global Etik İlkeler Bildirgesi,
Uluslararası Turizm Hukukunun ana hatlarını oluşturmaktadır. Bu
çalışma, Uluslararası Turizmin hukuk normlarının tavsiye rolünü
aşarak bağlayıcı göreve sahip olması için yaptırım mekanizmaların
düzenlenmesi gerektiği ve öngörülecek cezai hükümleri hangi yargı
organlarının uygulama yetkisi olduğu belirtmektedir.
Anahtar kemlimeler: Gezmenler, Turizm Örgütleri, Turizm
normları, Uluslararası hukuk.
1
Dr. Kosova Anayasa Mahkemesi Üyesi
48
SÖZEL BİLDİRİLER (Altay SUROY)
Summary
It’s a necessity to regulate the traditional perception and relations
of the rapidly growing tourism sector by establishing it depending on
jurisprudence norms. Tourism and it’s relations, activities, touristic
areas, museums, accomodation, dining, touring services, museum
maintenances which forms one of the most important source of income of the country are regulated by the international laws, rules and
legislations. It came into prominence that toruism is regulated by
international law because of it’s being the common heritage of humanity including the historical, cultural, architectural and religious
works which are in the centre of attention of travellers.
The International Tourism Organizations, the contracts of these
foundations, the legal norms of the international foundations which
regulates some certain relations in tourism, The Statue of World Tourism Organization and The Proclamation of The Global Ethic Principles in Tourism which accepted on 1st of October 1999 in the 13th General Assembly in Santiago-Chile forming the essentials of the International Tourism Law aims to reduce the negative effects of tourism
on society and environment. This study indicates the necessity of the
regulations to make it an obligation more than an advice for the legal
norms of International Tourism and also indicates which judicial organs execute the penal provisions.
Giriş
Değişik dilleri konuşan, değişik kültür ve inançlara sahip ülkelerde yaşayan insanların kaynaşıp birbirlerini tanımalarına en iyi fırsatı
yaratan turizm, ekonomik, kültürel, teknolojik, psikolojik, sosyolojik
gibi birçok etkenden etkilenen bir sektör haline gelmiş bulunuyor. Turizm, seyahat endüstrisi özelliğini yakalayarak daha çok önem kazanmaktadır. Sırf tarihi, kültür, mimari eserlerini, müzeleri gezmek için
yapılan geziler dışında, deniz sahillerinde, tatil köylerinde, dinlenme,
spor ve kültürle ilgili bir etkinliğe katılmak veya sağlık amacıyla kaplıcaları (termal kaynakları) tercih etmek olsa bile bu seyahatler turizm
endüstrisine destek olmaktadır. Dünyada turizmin gelişip önem kazanması ulusal Turizm Bakanlıkların kurulmasına neden olmuştur.
49
Turizm Bakanlıkların girişimleriyle genel olarak turizmin kalitesini artırmak, turistik yerleri ziyaret için gereken düzenlemeleri yapmak ve onları korumak amacıyla yasal kararlar, düzenlemeler ve
kurallar onaylanıp uygulanmaktadır. Bu ülkelerde bir hizmet endüstrisi olan turizm olayını turist ve turizm endüstrisi kurallarını düzenleyen turizm kurallarının toplamından Turizm Hukuku belirmiştir.
Uluslararası turizm örgütleri ile yapılan çalışmalar esas alınarak düzenlenen ulusal Turizm düzenlemeleri, Turizm Hukukunun uluslararası nitelikli bir hukuk dalı olmasına neden olmuştur. Turizm potansiyeli olan ülkeler Turizmin gelişmesi, turizm kalitesinin artırılması,
sektöre eğitimli, nitelikli eleman yetiştirmek amacıyla turizm okulları
ve Turizm Fakülteleri eğitim sisteminde yer almaktadır.
Dünya Turizm Örgütünün tüzüğü, Turizmle ilgili Uluslararası
Örgütlerin tüzük ve sözleşmeleri, bu Örgütün, 13. Genel Kurulu’nu
gerçekleştirdiği Santiago-Şili’de, turizmin toplum ve çevreye olumsuz etkilerini azaltmak, dünya turizminin sorumlu ve sürdürülebilir
gelişimini bir dizi ilkeye bağlamak amacıyla, 1 Ekim 1999 tarihinde,
kabul ettiği Turizmde Global Etik İlkeler Bildirgesi, Uluslararası Turizm Hukukunun ana hatlarını oluşturmaktadır,
Turizmin gelişmesine ayrıca önemin verilmesi ülkelerin önemli
gelir kaynağını oluşturması ve ziyaret edilen turistik yerlerin, nesnelerin insanoğlunun ortak mirası olmasıdır.
Günümüzde Uluslararası hukukun görevi günceldir. Ülkeler
arasındaki ilişkilerin, çelişkilerin Uluslararası kamu hukukuna göre
olmasına, çözüm bulunmasına göre tartışılmaktadır. Adaletli kararların çıkması için uluslararası hukuku yorumlayarak karar çıkaracak
Uluslararası mahkemeler, uluslararası tahkim kurulları kurulmuş
bulunuyor. Her gün, dünya ülkelerinin milyonlarca vatandaşı karayolu, demiryolu, deniz yolu veya havayolları ile gerçekleştirdikleri
turizm seyahatlerinin, kolayca, örgütlü, sağlıklı ve yararlı olması için
ulusal hukuk normlar dışında ulusal normlara da ihtiyaç duyulmuştur. Turizm ilişkileri ile ilgili konuları çözmek için iki ülkenin aralarında anlaşma yapmasına neden olmuştur. Bu tür anlaşmalar ikiden
fazla devletin imza koyduğu çok taraflı anlaşmalarla devam etmiştir.
İkili ve çok taraflı Turizm anlaşmaları BM Uluslararası sözleşmelerine ve Dünya Turizm Örgütünün ve Turizmle ilgili olan diğer Ulusla-
50
rarası örgüt, birlik ve kuruluşların kurallarına ve kararlarına göre
hazırlanıp imzalanmıştır.
Uluslararası Turizm Kuruluşları
Uluslararası hukuk normların belirmesi devletlerin oluşması döneme dayanır. Kurulan devletlerarasındaki hukuki ilişkiler Birleşmiş
Milletler Örgütü üyeleri tarafından imzalanmış uluslararası hukuk
normlarıyla düzenlenmiştir. Bunların başında BM İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi 2 gelmektedir. 360 kadar dile çevrilmiş olan bu bildirge teknik hukuk anlamında “tavsiye” niteliğindedir. Dolayısıyla
da “bağlayıcı” bir etkisi olmamasına rağmen ülkelerin ulusal yasaları
ile önem verilmiş, bazı ulusal anayasalarda bu Bildirgeye atıflar yapılmış, birçok ülke bu bildirgenin kimi hükümlerinin, özellikle temel
insan hakları ve özgürlükleri düzenleyen hükümlerin ulusal yasaların üstünde olduğunu düzenlenmiştir. Birleşmiş Milletler Genel Kurulu dünya çapında etkinlik gösteren uluslararası örgütleri, kuruluşları çatısı altına almak için çalışmalar yapmıştır. Çalışmalar sonucu
1925 yılında Lahey’de kurulan Resmi Turizm Reklam Kuruluşları
Uluslararası Birliğini “Herkes barışçı yoldan toplanma ve dernek
kurma hakkına sahip olduğunu” düzenleyen Birleşmiş Milletler Evrensel Bildirgesine3 göre 1969 yılında Birleşmiş Milletler Genel Kurulunda, söz konusu Birliğin ismi Dünya Turizm Örgütü olarak değiştirilmiş ve ilk Genel Kurul toplantısı 1975 yılında Madrid’de gerçekleştirilmiştir. 1976 yılında da Birleşmiş Milletler Kalkınma programının
icracı bir ajansı haline gelmiş olan Dünya Turizm Örgütü, İspanya’nın daveti üzerine Sekretaryasını Madrid’de kurmuştur.
Nihayet, 23 Aralık 2003 tarihinde Birleşmiş Milletlerle imzaladığı
Anlaşma çerçevesinde Dünya Turizm Örgütü (UNWTO) bir uzmanlık kuruluşu haline gelmiştir.
Birleşmiş Milletlerin mevcut sistemiyle işbirliği halinde, turizm
alanında “karar alıcı ve merkezi” rol üstlenen Dünya Turizm Örgütü
2
3
İnsan Hakları Evrensel Bildirisi, 10 Aralık 1948 günü Birleşmiş Milletler Genel Kurulu’nca kabul edilmiştir. 10 Aralık günü aynı zamanda Dünya İnsan
Hakları Günü olarak her yıl kutlanmaktadır.
BM İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi, Madde 20.
51
turizm sektörü için hayati önemi haiz konuları müzakere etmek ve
tavsiye kararları hazırlayıp onaylamak için Genel Kurulu, İcra Konseyi, Bölgesel Komisyonları, Komiteler ve Sekretaryadan oluşan temel organizasyon şemasıyla çalışmaktadır.
Birleşmiş Milletler Kalkınma Programının icracı bir ajansı haline
gelmiş olan Dünya Turizm Örgütü Seyahat ve turizm alanında etkinlik gösteren uluslararası uzman bir kuruluştur. Birleşmiş Milletlerin
ilkeleri çerçevesinde görev yapan Örgütün amacı, uluslararası anlayış, barış, refah ve evrensel değerler ile insan haklarına saygı ilkeleri
doğrultusunda, özellikle üye ülkelerin ekonomik gelişimlerini destekler mahiyette dünya turizmine katkıda bulunmaktır. 1975 yılında
kurulmuş, Birleşmiş Milletler üyesi 154 ülke, 2 gözlemci ülke, ortak
üye statüsünde 7 bölge, bağlı üye statüsünde 418 kuruluş ve şirketten
ibaret olan Dünya Turizm Örgütüne üyelik başvurusu yapma açıktır.
Turizmde Global Etik İlkeler
BM Dünya Turizm Örgütü’nün tüzüğü, kararları, üyeleri için
bağlayıcılıktan çok uygulanması gereken tavsiyedir. Örgüt üyelerine
toplum ve çevreye olumsuz etkilerini azaltmak, dünya turizminin
sorumlu ve sürdürülebilir gelişimini Turizmde Global Etik İlkelerini
uygulamalarını tavsiye etmektedir.4 Turizmde Global Etik ilkeleri
aynı zamanda Uluslararası Turizm Hukukunun bir bölümünü oluşturmaktadır:
- Turizm sektöründeki tüm taraflar, turizmin geliştirilmesi, insan hakları, çevre, sağlık gibi konularda, uluslararası hukukun
prensipleri dâhilinde, başta Dünya Turizm Örgütü olmak üzere, uluslararası örgütleri ve sivil toplum kuruluşlarını tanımaları ve izlemeleri gerekir.
- Aynı taraflar, Turizmde Global Etik İlkelerin yorumlanması ve
uygulanmasında ortaya çıkacak sorunların giderilmesinde ba-
4
Dünya Turizm Örgütü, 13. Genel Kurulu’nu gerçekleştirdiği Santiago-Şili’de,
turizmin toplum ve çevreye olumsuz etkilerini azaltmak, dünya turizminin
sorumlu ve sürdürülebilir gelişimini bir dizi ilkeye bağlamak amacıyla, 1
Ekim 1999 tarihinde, kabul ettiği Turizmde Global Etik İlkeler Bildirgesi.
52
ğımsız bir organ olan Turizmde Etik İlkeler Dünya Komitesi’ni
tanımalıdır.
- Turizm yöneticileri, turistlere gidecekleri yer, seyahat koşulları, konaklama tesisi hakkında gerçekçi bilgiler sağlamakla yükümlüdür. Kontratta taahhüt edilen doğa, fiyat ve hizmet kalitesiyle ilgili herhangi bir ihlal durumunda, ödenecek tazminatla ilgili açık ve anlaşılır hükümler bulunmalıdır.
- Turizm yöneticileri, kamu görevlileriyle işbirliği yaparak, turistlerin güvenliği ve sağlığını güvence altına almakla yükümlüdür. Bu amaçla bir sigorta ve acil yardım sistemi kurulmasına ihtiyaç vardır. Bu konulardaki eksiklikler maddi tazminat
ödenmesini gerektirir.
- Turizm yöneticileri, turistlerin kültürel ve dini vecibelerini yerine getirmesine yardımcı olmalıdırlar.
- Turist gönderen ve ağırlayan ülkelerin kamu görevlileri, turizm yöneticileri ve onların üye oldukları organizasyonlarla işbirliği içinde, tur düzenleyen firmanın iflası durumunda turistlerin ülkelerine dönmelerini sağlamalıdır.
- Basın, özellikle de turizm basını, dünyadaki turizm hareketlerini değiştirecek olaylar hakkında doğru ve dengeli bilgi vermelidir. Sürekli gelişen iletişim teknolojisi ve elektronik ticaret
de, bu doğruluk ve güvenilirlik ilkesine sadık olmalıdır.
- Dünyanın sahip olduğu değerler, tüm insanlara açıktır. Yerel
ve uluslararası turizm hareketine katılmak boş zaman değerlendirmesinin en iyi şekli olarak görülmeli ve her türlü engelleyici unsur ortadan kaldırılmalıdır.
- Sosyal turizm, özellikle de gruplar halinde yapılan turizm,
kamu görevlilerinin desteğiyle geliştirilmelidir.
- Aile, gençlik, öğrenci, 3. yaş ve özürlülerin turizm hareketine
katılması kolaylaştırılmalı ve teşvik edilmelidir.
- Turist, İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi uyarınca kendi ülkelerinde ya da ülkelerarası seyahat etme özgürlüğüne sahiptir.
Transit geçiş, konaklama ve kültürel alanları ziyaret sırasında
gereksiz formalite ve farklı muamele görmemeleri gerekir.
53
- Turist, yerel ya da uluslararası iletişim kurma, idari, adli, sağlık hizmetlerinden yararlanma, diplomatik kurallar gereği
kendi ülkesinin dış temsilcilikleriyle bağlantı kurma haklarına
sahiptir.
- Sınır geçişlerinde uygulanan vize, sağlık, gümrük işlemleri,
uluslararası anlaşmalar dikkate alınarak mümkün olduğunca
basitleştirilmeli; bu konuda ülkeler arasında ortak bir yöntem
geliştirilmelidir. Turizm, sektördeki rekabeti baltalayan vergi
ve harçlardan arındırılmalıdır.
- Turist, uluslararası konvertibiliteye sahip para birimini kullanma hakkına sahip olmalıdır.
- Etik ilkelerin uygulanmasında kamu ve özel sektör işbirliği
içinde olmalıdır.
Uluslararası Turizm Hukukunun Ana Hatları
Örf, adet ve gelenek hukuk kuralları; turizm ilişkileri ile ilgili konuları çözmek için iki ülkenin aralarında yaptığı iki taraflı anlaşmalar
ve İkiden fazla devletin imza koymasıyla yapılan çok taraflı anlaşmalar Turizm Hukuku’nun uluslararası kaynaklarıdır
Bir ülkeye gelen yabancılar ile ülke dışına giden yabancıların
tümüne uygulanan evrensel nitelikli kurallar, turisti ve turizm endüstrisi kuruluşlarını etkileyen kuralların tümü uluslararası turizm
hukukunu da ilgilendirmektedir. BM çatısı altına giren ve turizm
alanında, en önde gelen uluslararası kuruluş olan Dünya Turizm Örgütü (BMDTÖ), alanında dünya çapında bir forum işlevi görmektedir. Örgüt çalışmalarına geniş katılım ile “dünya turizm ajandası,
eğilimler, uluslararası işbirliği olanakları, turizm sektörü ile bağlantılı
teknolojik gelişmeler, araştırmalar, istatistikler, projeler ve bilgi transferine ilişkin güncel bilgi sağlanmaktadır. Diğer taraftan, BMDTÖ
teknik bir örgüt olmasına karşın, çeşitli politikalarının, yol haritalarının belirlenmesi esnasında “üye ülkelerin siyasi çıkarlarının da gündeme geldiği” bir platform olabilmektedir.
Uluslararası Turizm Hukuku, turizm ile ilgili ilişkileri düzenleyen Uluslararası Turizm Birliği (AIT) ve Uluslararası Otomobil Fede-
54
rasyonu (FIA),5 Avrupa Birliği, Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve
Kültür Kurumu (UNESCO),6 Uluslararası Sosyal Turizm Bürosu
(BITS),7 İktisadi İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı (OECD) Turizm Komitesi8, İslam Konferansı Örgütü (İKO),9 Karadeniz Ekonomik İşbirliği
(KEİ),10 Uluslararası Hava Ulaşım Birliği (IATA)11 Amerikan Hotel ve
5
6
7
8
9
10
AIT ve FIA, 15 Ekim 2004 tarihinde birleşme kararı almış iki uluslararası
örgüttür. AIT-FIA, turing klüpleri ve otomobil dernekleri örgütüdür. Örgütün temel görevi, tüm dünyada kişilerin seyahat güvenliği ve özgürlüğünü
teşvik etmektir. Ayrıca, Örgüt, dünya çapındaki üye kuruluşlarından hizmet
alan kişilere, kaliteli hizmet sunulmasını ve seyahat özgürlüğünün akılcı ve
kabul edilebilir sınırlar içerisinde gerçekleştirilmesini sağlamaya yönelik çalışmalar yapmaktadır.
Merkezi Paris’te bulunan ve Birleşmiş Milletlere bağlı bir ihtisas kuruluşu
olan Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Teşkilatı (UNESCO) 1945 yılında kurulmuştur. UNESCO, üye ülkeleri arasında “eğitim, bilim ve kültür”
alanlarında işbirliğini geliştirmek, fikir alışverişini tesis etmek ve ilgili konularda standart belirlenmesine katkıda bulunmak amacıyla kurulmuştur.
Dünya Miras Komitesi, Dünya Kültürel ve Doğal Mirasının Korunması Sözleşmesi çerçevesinde UNESCO bünyesinde oluşturulan Dünya Miras Komitesi, üye ülkelerdeki kültür varlıklarının korunma durumlarını denetlemekle
yükümlüdür.
1963 yılında kurulan BITS, sosyal turizmin gelişmesine katkıda bulunmaktadır. Ülkeleri, sosyal turizm gelişmeleri hakkında bilgilendirmekte ve bu
alanda forum oluşturmaktadır.
OECD Turizm Komitesi turizm alanında üye ülkeler arasında işbirliğinin
arttırılmasını hedeflemektedir. 1961 yılında kurulmuştur. Komite belirli bir
tema etrafında, üye ülkeler, sektör ve akademik çevrelerin katılımıyla toplanmaktadır. Komite'nin önemli çalışmaları arasında, yeni istatistiki verilerin
hazırlanması yöntemi olan ve turizmin ekonomik önemini ölçmeye yönelik
Uydu Hesapları Sistemi verilebilir.
İKÖ'nün merkezi Cidde'de olup, 1972 yılında kabul edilen İslam Konferansı
Yasası esas alınarak kurulmuştur. Siyasi bir forum niteliğinde olan örgütün
57 üyesi bulunmaktadır. Amacı; İslam ülkeleri arasında iktisadi, sosyal, kültürel, bilimsel alanlarda işbirliğini güçlendirmek, uluslararası örgütlerle dayanışmayı yürütmektir. Her iki yılda bir, İKÖ çerçevesinde, Turizm Bakanları Konferansı düzenlenmekte, İslam ülkelerinde turizmi geliştirmeye yönelik
çalışmalar yapılmaktadır.
Karadeniz Ekonomik İşbirliği (KEİ) 25 Haziran 1992 tarihinde İstanbul Zirvesi sırasında yayımlanan Deklarasyonla kurulmuştur. Üyeleri Arnavutluk,
Azerbaycan, Bulgaristan, Ermenistan, Gürcistan, Moldova, Romanya, Rusya
55
Motel Birliği (AH&MA), Dünya Seyahat Ajansları Derneği (WATA),
Uluslararası Denizcilik Örgütü, Uluslararası Demiryolları Ulaşım
Örgütü gibi kuruluşların sözleşmelerinin, tüzüklerinin ilgili hükümleri oluşturmaktadır.
Uluslararası turizm etkinliklerinin tüm ülkelerin vatandaşlarınca
yapılabilmesi için insanların serbest dolaşım haklarına engel koymadan oluşur. BM Güvenlik Konseyinin daimi üyesi ülkeler ve ABD ile
AB ülkeleri Birleşmiş Milletler Evrensel Bildirgesinin imzacı devletleri olmalarına rağmen ülkelerine girebilmek için vize temin etme şartını isteyerek ”Herkesin bir devletin toprakları üzerinde serbestçe
dolaşma ve oturma hakkı vardır”12 diye düzenleyen bildirge ihlal
etmekteler.
Uluslararası Kamu Hukuku, Uluslararası deniz hukuku, uluslararası ceza hukuku, uluslararası insancıl hukuk, Uluslararası İktisadi
Hukuku, Uluslararası Ticaret Hukuku, Uluslararası İş Hukuku vb.
uluslararası hukukun ilgili hükümleriyle Uluslararası Turizm Hukuku bütünlük kazanmaktadır. Birleşmiş Milletlerin başlıca yargı organı
olan ve merkezi Hollanda’nın Lahey kentinde bulunan Uluslararası
Adalet Divanı, uluslararası uyuşmazlıkta taraf olan BM tarafından
tanınan ülkelerin kendisine getirdikleri davalar ile uluslararası hukuka aykırı sorunlar ile ilgili karar çıkarır. Dolayısıyla Adalet Divanı,
Uluslararası Turizm hukuku ile beliren itilaflara başvuru üzere bakar.
Yalız egemen devletler divanda yargılanır. Özel kişiler ve uluslararası örgütler Divan’da yargılanamaz. Özel kişilerin başvuruları Uluslararası özel hukuk içinde görüşülür.
11
12
Federasyonu, Türkiye, Ukrayna, Yunanistan ve Sırbistan Karadağ’dır. KEİ, piyasa ekonomisi ilkelerine dayanan çok taraflı bir ekonomik işbirliği modelidir.
Karadeniz Ekonomik İşbirliği Örgütü’ne (KEİ) üye ülkeler ile diğer Bölge
Ülkelerine ve Türk Cumhuriyetlerine yönelik olarak düzenlenen Turizm Eğitimi Programlarının ise ülkeler arasındaki dostluğun pekişmesine, bilgi ve
uzman değişimine, turizm alanında işbirliğinin geliştirilmesine olanak sağlayacağı, düzenlenen etkinliklerin de ülke imajımız açısından önem taşıdığı
düşünülmektedir.
1945’de Küba’ da kurulmuştur.
BM İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi, Madde 13.1
Sivil Toplum Kuruluşları ve
Turizm
Veli SARITOPRAK 1
STK’lar; yurttaşların ortak paydada (ortak çıkar, ortak bakış, ortak duyarlılık ve ortak talep gibi) temelinde bir araya geldikleri devletin dışında örgütlendikleri dernek, vakıf, platform, birlik, insiyatif
ve girişim gibi yapılardır.
Sivil toplum kuruluşları çok değişik alanlarda faaliyet gösterebilmektedir. Bir yapının, bir oluşumun Sivil Toplum Kuruluşu sayılabilmesi için olmazsa olmaz özellikler:
1- Halkın bir kesiminin veya bir grubun (meslek veya çalışma
grubu) kendi iradeleri ile bir araya gelip bir yapı oluşturmalarıdır.
- İnşaat Malzemesi Satıcıları Derneği Vakfı
- Genç Girişimciler Derneği
- Bilkent Üniversitesi Mezunları Derneği
- Adli Bilimciler Derneği gibi
2- Hiçbir hiyerarşi içinde yer almamalıdırlar. Yönetimleri ve denetimleri devletin veya içteki veya dıştaki herhangi bir kişi ve kuruluşun güdümünde olmamalıdır. STK; yöneticilerini, denetçilerini
varsa diğer organlarını kendisi seçmeli ve kendisi görevden uzaklaştırmalıdır.
3- STK, kendi özkaynakları ile ayakta kalmalıdır. Dışarıdan
maddi yardım alan STK mutlaka bağımlı olur.
4- Herhangi bir konu veya hizmet alanında Türk milletinin birliğine, dirliğine ve düzenine, refahına, eğitimine, sağlığına, turizmine
ve kültürüne yönelik olarak çalışmalı ve hizmet üretmelidir. Yardıma
koşmalıdır. Çözüm odaklı çalışmalıdırlar.
1
Türk Sanayici ve İş Adamları Vakfı (TÜSİAV) Başkanı
58
SÖZEL BİLDİRİLER (Veli SARITOPRAK)
Kısacası STK’lar; gönüllülük ve hizmet esasına dayanan, insanların yaratıcılığını, üretkenliğini ve yapıcılığını ortaya koyabilecekleri
örgütlerdir, platformlardır.
Turizm Sektörü ve STK’lar
Turizm sektörü içinde STK’lar bir çok pozitif roller üstlenebilirler. En başta yerel halkın yeteneklerinin geliştirilebilmesi, yerel ürünlerin tanıtımı, destinasyon tanıtımı ve reklamı, yerel halkın turizmle
ilgili varsa önyargılarının değiştirilmesi ve olumlu etkilerin geliştirilmesi ve turizm sektöründeki mevcut otel, tesis ve işletmecilerin
ortak paydada örgütlenebilmeleri de bu sektöre STK’ların olumlu
katkıları olarak sayılabilir.
Örnek olarak Antalya Belek’te kurulan Belek Turizm Yatırımcıları Birliği ve Doğal Hayatı Koruma Derneğinin çalışmalarını ben
takdirle izliyorum. Yerel halk, Belediye ve Devletin desteği ile bu
STK’lar, Belek’i dünyada bir marka turizm bölgesi haline getirmiştir.
Keza diğer bir marka kent olan Ankara/ Beypazarı da; Beypazarı
Kent Konseyi, Doğa Derneği ve ÇEKÜL (Çevre ve Kültür Vakfı), TÜSİAD ile Tarihi Kentler Birliğinin ortak çalışmaları sonucu bir Türkiye markası olmuştur.
Özetle; Turizm sektörüne STK’ların katkısını aşağıdaki alt başlıklarla vurgulayabilirim.
- Bölgedeki örnek (Nevşehir, Ürgüp, Göreme) turizm paydaşları
arasında koordinasyonu sağlamak, tek sesliliği yaratmak
- Bölgedeki turizm gelişimi konusunda liderlik yapmak, yerel
halkın haklarına ve turizm endüstrisinin gerekliliğine dikkat
çekmek, kamuoyu oluşturmak
- Turizmin gelişimine destek sağlamak
- Bölgeye gelen ziyaretçilere yönelik danışma ofisleri kurmak,
gelen ziyaretçilere bölge ile ilgili bilgi desteği sunmak
- Bölgeye ziyaretçi çekmek için her türlü tanıtım ve reklam çalışmalarını yapmak, broşür hazırlamak ve dağıtmak gibi
SÖZEL BİLDİRİLER (Veli SARITOPRAK)
59
- Bölgede turizm ile ilgili kongre, konferans ve çalıştay benzeri
bilimsel toplantılar organize edebilirler.
- Bölgede sürdürülebilir bir turizm rekabetçiliğine katkı sağlanması için AB fonlarına müracaat edilebilir ve sağlanacak dış
kaynaklarla turizm faaliyetlerinin devamlılığı sağlanabilir.
- Yerel halkın eğitimine yönelik çalışmalar yapılabilir. Doğal
çevrenin korunmasına yönelik çalışmalar yapılabilir.
- İlgili bakanlık ve kamu otoriteleri ile bölge için işbirliği,
güçbirliği ve koordinasyon çalışmalarını yürütebilirler.
Konaklayanların Getirdikleri Eşyanın
Yok Olması, Zarara Uğraması veya
Çalınmasından Otel İşletenin
Sorumluluğu
Murat DOĞAN 1
Giriş
Şehirler veya ülkeler arası seyahat edenlerin konakladıkları otel,
motel, pansiyon, tatil köyü gibi yerlerde, barınma, dinlenme ve yemeiçme ihtiyaçları yanı sıra yanlarında getirdikleri eşyaların güvenliğinin sağlanması da gerekmektedir. Konaklayanlara ait eşyanın yok
olması, zarara uğraması veya çalınması halinde bundan kimin sorumlu olacağı çeşitli hukuk sistemlerinde özel olarak ele alınmış ve
genellikle otel ve benzeri tesisi işletenin kusursuz sorumluluğu kabul
edilmiştir2. Türk Hukukunda da, otel işletenin konaklayanlara ait
eşyanın yok olması, zarara uğraması veya çalınmasından doğan sorumluluğu özel hükümlerle düzenlenmiştir.
Bu çalışmada, Türk Borçlar Kanunu’nun 576 ve devamı maddelerinde düzenlenmiş bulunan otel işletenin sorumluluğu ele alınacaktır. Çalışmamızda esas olarak otel işletenin sorumluluğu incelenecek olmakla beraber, söylenenler, aynı hükme tabi oldukları
için motel, pansiyon, tatil köyü gibi yerleri işletenler bakımından
da geçerlidir.
1
2
Prof. Dr. Erciyes Üniversitesi Hukuk Fakültesi Öğretim Üyesi
Tiftik, Mustafa, Türk Hukukunda Vedia Sözleşmesi, Ankara, 2007, s.167-168.
62
SÖZEL BİLDİRİLER (Murat DOĞAN)
I.
Otel İşleten İle Konaklayan Arasındaki
Hukuki İlişki
A)
Otel Ve Otel İşleten Kavramı
Otel, yolcu ve turistlere geceleme imkânı sağlamak, bunun yanında yemek, eğlence vb. hizmetleri sunmak amacıyla kurulmuş işletmeyi ifade eder3. Otel, genel olarak otel motel, pansiyon, tatil köyü gibi konaklama tesislerinin hepsini ifade etmek için kullanılan
bir terimdir. Otel, konaklayanlara, esas olarak dinlenme için yataklı
bir oda temin eder. Bunun yanı sıra, tesisin özelliğine göre veya
ödenen ücrete bağlı olarak, yeme içme, eğlenme, havuza girme, hamam veya saunadan yararlanma ve benzeri hizmetler de verilebilmektedir4. Konaklayan, bu hizmetler karşılığında kural olarak bir
ücret öder. Otel işletmesi umumi ve aleni, yani halka yönelik hizmet
üreten bir işletmedir5. Bir yerin otel olarak kabul edilebilmesi için
umuma açık olması gerekir6. Bundan kasıt, herkesin veya belirli
şartları taşıyan kimselerin talep etmesi halinde otelden yararlanabilecek olmasıdır7.
Otel işleten, konaklamak üzere başvuranların otelde barınmalarını ve diğer hizmetlerden yararlanmalarını üstlenmeyi meslek edinmiş gerçek veya tüzel kişiliği ifade eder8. Oteli işleten, otelin maliki
olabileceği gibi, bir irtifak hakkına veya kira sözleşmesinden alacak
3
4
5
6
7
8
Bkz.,http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_bts&arama=kelime&guid
=TDK.GTS.54df9b3928ea81.39881561. Benzer tanım için bkz., Uygur, Turgut,
Açıklamalı-İçtihatlı Borçlar Kanunu Sorumluluk ve Tazminat Hukuku, Sekizinci Cilt, Ankara, 2010, s.9368.
Bkz., Battal, Ahmet, Gazi Üniversitesi Ticaret ve Turizm Eğitim Fakültesi
Dergisi, Yıl 2000, S. 3, s.6.
Bkz., Battal, s.6.
Tandoğan, Haluk, Otelcilerin Mes'uliyeti, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 1955, Cilt 12, Sayı 3-4, (-s. 201-239), s.208; Tiftik, s.175.
Tandoğan, s.208; Uygur, s.9368.
Bkz., Tandoğan, s.208; İmre, s.193; Tiftik, s.174; Doğan, Gül, Otelcilik Sözleşmesi, Yeditepe Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C.I, S.2, 2006, (s.229251), s.234; Yavuz, Nihat, Türk Borçlar Kanunu Şerhi, Cilt 2 (Madde 339-649),
Ankara, 2013, s.2967.
63
hakkına dayanarak da oteli zilyetliğinde tutuyor olabilir. Konumuz
oluşturan otel işletenin sorumluluğu bakımından, önemli olan işleten
sıfatına sahip olmaktır9. Binanın maliki olmak tek başına yeterli değildir. TBK m.576’daki sorumluluğa tabi olmak için otel ruhsatı almış
olmak şart değildir. İdari makamlar tarafından izin verilmeden açılmış olan bir müessese TBK m.576 bakımından otel sayılabilir10.
B) Otel İşleten İle Konaklayan Arasındaki
Hukuki İlişki
1. Genel Olarak Otelcilik Sözleşmesi
Otel işleten ile konaklamak isteyen arasında kural olarak bir sözleşme ilişkisi kurulur. Kanunda düzenlenmemiş olduğu için isimsiz
akit niteliğindeki bu sözleşmeye otelcilik sözleşmesi adı verilmektedir11. Bu sözleşmeyle otelci, belirli miktar bir para karşılığında, konaklamak isteyeni otele kabul etmek, yataklı bir oda tahsis ederek
konaklamasını sağlamak ve otelin niteliğine ve sözleşmenin muhtevasına göre yeme içme, eğlenme, havuza girme, hamam veya saunadan yararlanma ve benzeri hizmetleri sunmak edimlerini üstlenir12.
2. Otelcilik Sözleşmesinin Niteliği
Kanunda düzenlenmediği için isimsiz akit olan, kanunda düzenlenmiş sözleşme tiplerinden unsurlar ihtiva ettiği için karma sözleşmeler arasında yer alan bu sözleşme13, otelcinin kira, hizmet, satış ve
9
10
11
12
13
Yavuz, N., s.2967.
Tandoğan, s.208.
Bu yönde, İmre, Zahit, Otel, Han, Umumi Garaj ve Ahır İşletenlerin Mesuliyeti, Prof. Dr. Tahir Taner’e Armağan, İstanbul 1956, (s.189-215), s.192; Nuşin,
Kamping Yeri İşletene Otelcinin Eşyanın Telef, Hasar ve Çalınmasından
Mes'uliyeti Esasları Uygulanabilir mi? Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi
Dergisi, 1968, Cilt 25, Sayı 1-2, (s.145-152), s.145; Tiftik, s.168; Doğan, s.229 vd.
Konaklama sözleşmesi olarak adlandıran, Yavuz, N., s.2967.
Doğan, s.229, Yavuz, N., 2967.
İmre, s.192; Tiftik, s.168; Yavuz, N., 2967. Kendine özgü sözleşme olduğu
görüşünde, Ayiter, s.146.
64
benzeri birden fazla edimine karşılık konaklayanın bir miktar para
ödeme borcu altına girmesi sebebiyle kombine sözleşme niteliğini
haizdir14.
II. Otel İşletenin Konaklayanın Eşyasına Gelen
Zarardan Sorumluluğunun Hukuki Niteliği
Otel işletenin sorumluluğunun hukuki niteliği hususunda doktrinde iki görüş bulunmaktadır. Bir görüşe göre, sözleşmeden doğan
bir sorumluluk söz konusudur15. “Sorumluluğun müşterinin eşyasına verilen zararlardan doğduğu hallerde uygulanacak kurallar,
vedia sözleşmesinde uygulanacak kurallardır. Bu kurallar; öncelikle, vedianın bir türü olarak otelciye tevdi ile ilgili özel hükümlerdir”16.
Doktrinde hâkim olan görüş ise, otel işletenin sorumluluğu kanundan doğan bir sorumluluktur17. Bu sorumluluk, otel işletenin sözleşmede ortaya konan iradesinden bağımsız olarak kanundan doğmaktadır18. Sorumluluk, otel işleten ile konaklayan arasındaki sözleşmenin bir cüzü veya feri değildir; bunun sonucu olarak otelcilik
sözleşmesi taraflardan birinin ehliyetsizliği gibi bir sebeple geçerli
olmasa bile, buna dayanılarak otele getirilen eşyanın uğradığı zarardan otel işleten sorumlu olur19. Otel işletenin sorumluluğu bir kusursuz sorumluluk halidir20.
14
15
16
17
18
19
20
Doğan, s.229.
Becker, Herman, İsviçre Borçlar Kanunu Şerhi, İkinci Bölüm Çeşitli Sözleşme
İlişkileri (çev. A. Sua Dura), Ankara, 1993, s.1009; Battal, s.3; Uygur, s.9367.
Battal, s.4. Kendine özgü bir emanet sözleşmesi bulunduğu yönünde, Becker,
s.1010.
Bu görüşte, İmre, s.192; Tandoğan, s.207; Tiftik, s.172, 173; Yavuz, Cevdet,
Türk Borçlar Hukuku Özel Hükümler, 9. Baskı, İstanbul, 2011, s.1351; Ayiter,
s.145; Doğan, s.243; Yavuz, N., 2967.
İmre, s.192; Tiftik, s.173.
Tandoğan, s.207; İmre, s.192-193; Tiftik, s.173; Yavuz, C., s.1351; Doğan, s.243;
Yavuz, N., 2967.
Tandoğan, s.201; Ayiter, s.145; Tiftik, s.166; Battal, 1, 11; Doğan, s.243.
65
III. Otel İşletenin Konaklayanın Eşyasına Gelen
Zarardan Sorumluluğunun Şartları
Otel işletenin sorumluluğunun şartları TBK m.576’da yer almaktadır. Kusursuz sorumluluk halini öngören TBK m.576, “Otel, motel,
pansiyon, tatil köyü gibi yerleri işletenler, konaklayanların getirdikleri eşyanın yok olması, zarara uğraması veya çalınmasından sorumludurlar. Ancak işletenler, zararın bizzat konaklayana veya onu ziyarete gelen ya da beraberinde veya hizmetinde bulunan kimseye yükletilebilecek kusurdan, mücbir sebepten ya da eşyanın niteliğinden doğduğunu ispat etmekle, bu sorumluluktan kurtulurlar. / Bu sorumluluk, işletenlere veya çalışanlarına bir kusur yüklenmedikçe, konaklayanlardan her biri için, günlük konaklama ücretinin üç katını aşamaz” hükmünü taşımaktadır. Buna göre, sorumluluğun şartları, otel
işleten tarafından konaklayanın kabulü, konaklayanın otele eşyasını
getirmiş olması, konaklayanın getirdiği eşyanın yok olması, zarara
uğraması veya çalınmasıdır. Aşağıda bu şartlar ele alınacaktır.
A)
Otel İşleten Tarafından Konaklayanın Kabul
Edilmiş Olması
Otel, umuma açık bir yer olduğundan, herkes veya belirli şartları
taşıyan kimseler yararlanabilmek için başvurabilirler21. Otel işleten,
konaklamak için başvuran herkesi kural olarak kabul etmek zorunda
değildir22. Bununla birlikte, konaklamak için başvuranın kabul edilmişse, ona başkalarıyla birlikte kalacak olsa da, yataklı bir odanın
tahsisi gerekir23. Bunun dışındaki yeme-içme, eğlenme, havuzdan
yararlanma gibi hizmetler tarafların iradesine bağlı olarak sunulabilir. Ancak, sadece bunların sunulması sorumluluğun doğumu için
yeterli olmaz; otelin lokantası, kuaförü veya düğün salonundan yararlanmak veya biriyle görüşmek için gelenlerin eşyalarının uğradığı
21
22
23
Tandoğan, s.208; Ayiter, 147; Becker, s.1012; Tiftik, s.176; Yavuz, N., s.2968.
Tandoğan, s.209.
Becker, s.1011; Tandoğan, s.209. Yolcuya özel bir oda tahsis edilmesinin gerekmediği, onun otelin diğer müşterileriyle birlikte veya müşteri yoğunluğu
sebebiyle geçici olarak holde vs. de yatırılmasının mümkün olduğu yönünde,
Tiftik, s.178.
66
zarardan da ancak genel hükümlere göre sorumluluk doğar, TBK
m.576 uygulanamaz24. Eğer otel işleteni, oda tahsis etmeksizin otelin
havuzu veya saunasından yararlanmak üzere müşteri kabul etmişse,
sorumluluğa ilişkin TBK m.576 ve devamı hükümlerinin kıyasen uygulanması yerinde olur25.
Konaklama hizmeti, kural olarak ücret karşılığı sunulur26. Otel işletenin bir akrabasını, arkadaşını, dostunu veya ihtiyaç sahibi olduğu
için tanımadığı bir kimseyi otelinde ücret almaksızın konaklatması
halinde, onlara karşı TBK m.576’ya göre kusursuz sorumluluğu olmamalı27, bunun hatır ilişkisi olduğu dikkate alınarak ancak kusuru
bulunması halinde sorumluluğuna gidilmelidir28. Ancak, mesleki
faaliyet kapsamında olmasına karşılık konaklayandan ücret alınmamış olması otel işleteninin sorumluluğunu ortadan kaldırmaz29.
Konaklayanın otelde kaldığı sürenin kısa veya uzun olması önem
taşımamaktadır30. Bununla birlikte, oteli devamlı olarak ikamet edenler için bu hükümlerin uygulanmaması gerektiği kabul edilmektedir31. Kanaatimizce, devamlı olarak ikamet edenler bakımından artık
konaklamanın ötesinde bir kira ilişkisi ortaya çıktığından, otel işletenin sorumluluğuna ancak kusuru halinde gidilebilmelidir. Otelde
kendisine oda tahsis edilen kişi, geceyi dışarıda geçirmiş olsa da, konaklama gerçekleşmiş olur32. Bununla birlikte, konaklayan, otel işletenin onayı dışında tahsis edilen odayı başkasına devreder veya yanına başkasını alırsa, bu kişiler otel işletene karşı kusursuz sorumluluğa dayanan talepte bulunamazlar33.
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
Tandoğan, s.210; Tiftik, s.178. Benzer yönde, Uygur, s.9367.
Y. 3. HD. 12.10.1965 T., E.5563, K.4703, Uygur, s.9373; Y. 3. HD. 28.11.1958 T.,
E.6915, K.5203, Uygur, s.9373.
Tandoğan, s.210; Yavuz, N., s.2969.
Tandoğan, s.210; Tiftik, s.178-179. Aksi yönde, İmre, 194.
Tandoğan, s.210.
Tandoğan, s.210. Krş., İmre, s.194.
İmre, s.196; Tandoğan, s.211; Tiftik, s.178.
İmre, s.196. Aksi görüşte, Tiftik, s.179.
Tandoğan, s.210.
Tandoğan, s.211; Tiftik, s.179.
67
B) Konaklayanın Otele Eşyasını Getirmiş Olması
Otel işletenin sorumluluğunu doğuracak eşya, konaklayanın getirdiği taşınır eşyadır34. Eşyanın özel mülkiyete konu olması gerekmekle beraber35, konaklayana ait olması şart değildir36. Genellikle
giyecekler, ayakkabı, saat, bilgisayar, cep telefonu, temizlik veya
makyaj malzemeleri gibi konaklayanın kişisel kullanımına hizmet
eden eşya söz konusu olacaktır. Bununla beraber, ticari amaçlar için
taşıdığı eşya37 veya evinde bırakmayı uygun görmediği para ve değerli eşyaları da bu kapsama girer.
Sorumluluğun doğması için, konaklayanın eşyasını otel işletenin
hâkimiyet alanına getirmiş olması gerekmektedir38. Bunun için eşyanın, otel işletenin bizzat kendisi veya onun verdiği yetki dâhilinde
işletme müdürü, ön büro görevlisi ve hatta bu iş için görevlendirildiği anlaşılan diğer çalışanları tarafından otele alınmış olması veya onların gösterdiği yere bırakılmış olması gerekli ve yeterlidir39. Eğer otel
işletmesi, bildirildiği için eşyayı havaalanı, gar veya otogardan çalışanlarına aldırmışsa, “getirme” şartı gerçekleşmiş olur40.
Konaklayanın otelin garajına veya park alanına bıraktığı aracının
yok olması, zarara uğraması veya çalınmasından da otel işleteninin
sorumluluğuna gidilebilir41. Bununla birlikte, Turizm İşletmelerinin
Bakanlıkla, Birbirleriyle ve Müşterileriyle İlişkileri Hakkında Yönetmelik’in 61. maddesinde, “Otelci müşterinin otelin garaj veya parkına
koyduğu otomobil vb. vasıtasının hasar görmesinden kendi veya
personelinin kusur veya ihmali koşulu ile sorumludur” hükmüne yer
34
35
36
37
38
39
40
41
Tandoğan, s.213; Becker, s.1014; Tiftik, s.180; Battal, s.7; Uygur, s.9369; Doğan, 244; Yavuz, N., s.2969.
Battal, s.7.
Becker, s.1011; İmre, s.198; Yavuz, N., s.2969.
Battal, s.7; Y. 11. HD. 07.02.1984 T., E.495, K.591, Uygur, s.9372.
Becker, s.1015; Tandoğan, s.213; Tiftik, s.180; Battal, s.10.
Becker, s.1014; İmre, s.196; Tiftik, s.185. Krş., Tandogan, s.214; Uygur, s.9369.
Otel müdürü veya kâtibi, kapıcı, oda hizmetçileri, asansörcü, otel otobüsünün şoförünün eşyayı teslim almağa yetkili sayılabileceği, buna karşılık ahçı,
bahçıvan veya kalorifercinin "bu hususta yetkili kabul edilemeyeceği yönünde, Tandoğan, s.215; Tiftik, s.187.
İmre, s.196; Tandoğan, s.215; Tiftik, s.185.
İmre, s.198, Tiftik, s.184.
68
verilerek otel işletenin ancak kendisinin veya personelinin kusurundan dolayı sorumlu olacağı öngörülmüştür. Bu ifadenin tam tazminat
bakımından geçerli olduğunu ve Türk Borçlar Kanunu’nun 576.
maddesindeki “günlük ücretin üç katı ile sınırlı” kusursuz sorumluluğu bertaraf etmediğini kabul etmek gerekir. Yönetmelik hükmü ile
Kanun değiştirilemese gerekir. Ayrıca, Yönetmelik hükmünde, “hasar” kavramının kullanılması yerinde olmamıştır. Bunun yerine çalınmayı da kapsayacak bir ifade tercih edilmeliydi.
Eşyanın otele getirildiğini, otel işletenin hâkimiyet alanına girdirildiğini konaklayan ispat etmelidir42. Bu konuda kesin delillerle ispat
güçlük arzedeceğinden, konaklayanın, seyahat ve konaklama amacı,
sosyal konumu, kaldığı süre dikkate alınmak suretiyle hayat tecrübelerine, yerel âdete ve iş hayatındaki telakkilere göre eşyanın getirildiğine delalet eden hususların ortaya konulması ispat için yeterli kabul
edilmelidir43.
Otel işletenin sorumluluğu, kanundan doğduğu için, taraflar arasında otelcilik sözleşmesi yapılmamış olsa veya yapılmış olmakla
beraber geçersiz olsa bile doğar. Bunun sonucu olarak, otel işleten ile
konaklamak için temasa giren kişinin, bu amaçla sıfatla otel işletenin
taşıma, odaya yerleşme ve benzeri yolla otel hizmetlerinden yararlanmaya başladığı, kendisi gelmemiş olsa bile bu amaçla eşyasını
gönderdiği andan, konaklamanın sona erip eşyanın otel işletenin hâkimiyet alanından çıktığı zamana kadar devam eder44. Bununla birlikte, konaklayan otelden ayrılmış olmasına rağmen, eşyasını başkasına teslim edilmek veya gönderilmek üzere otel işletene bırakmışsa,
TBK m.576 ve devamı hükümlerine göre değil, aralarındaki ilişkinin
niteliğine göre vedia veya vekâlet sözleşmesi hükümlerine göre sorumlu olmalıdır45. Konaklayan eşyasını otelde unutmuşsa, otel işleten
dürüstlük kuralından doğan koruma yükümlülüğü gereği onu muhafaza etmeli, zarara uğrarsa bundan vekâletsiz işgörme hükümlerine
göre sorumlu tutulabilmelidir46.
42
43
44
45
46
İmre, s.198; Tandoğan, s.218.
Bkz., Tandoğan, s.218-219; Tiftik, s.185.
İmre, s.198; Tandoğan, s.218; Tiftik, s.189; Yavuz, N., s.2970; Becker, 1016.
İmre, s.198; Yavuz, N., s.2971; Tiftik, s.189-190. Krş., Becker, s.1016.
69
C) Konaklayanın Getirdiği Eşyanın Yok Olması,
Zarara Uğraması Veya Çalınması
Türk Borçlar Kanunu’nun 576. maddesi, otel işletenin, konaklayanın eşyasının yok olması, zarara uğraması veya çalınmasından
sorumlu olduğunu öngörmektedir. Yok olma, eşyanın yanma, buharlaşma ve benzeri şekilde varlığının tamamen ortadan kalkmasını ifade eder. Eşyanın zarara uğramasından, kırılması, bozulması, çatlaması, renginin solması, çizilmesi ve benzeri şekilde kullanılamaz hale
gelmesi veya fonksiyonlarını tamamen veya kısmen yitirmesi yahutta
değerinde eksilme meydana gelmesi anlaşılır. Eşyanın çalınması ise,
konaklayanın rızası olmaksızın otelde kalanlar, otel çalışanları veya
dışarıdan bir kimse tarafından eşyanın kendisine veya başkasına yarar sağlamak amacıyla bulunduğu yerden alınıp götürülmesi halinde
söz konusu olur. Otel işletenin sorumluluğu, eşyanın kendisine verilen maddi zararları kapsar47; bu kapsamda manevi tazminat istenemez48.
Yok olan, zarara uğrayan veya çalınan eşyanın konaklayanın
mülkiyetinde olması şart olmayıp, başkasına ait olsa bile onun tarafından otele getirilmiş olması yeterlidir49. Bunun sonucu olarak, başkasına da ait olsa, eşyanın uğradığı zarardan dolayı tazminat talep
hakkı sadece konaklayana aittir50.
IV. Otel İşletenin Konaklayanın Eşyasına Gelen
Zarardan Sorumluluğunu Sınırlayan veya
Ortadan Kaldıran Durumlar
Otel işletenin konaklayanın eşyasına gelen zarardan sorumluluğu Türk Borçlar Kanunu’nda kusursuz sorumluluk olarak düzenlenmiştir. Bununla birlikte, bazı hallerde bu sorumluluğun sınırlandırılması bazı hallerde ise tamamen kaldırılması yönünde hükümlere
de yer verilmiştir.
47
48
49
50
Tandoğan, s.219; Becker, s.1016; Tiftik, s.191.
Battal, s.8.
İmre, s.199.
Uygur, s.9367.
70
A)
Otel İşletenin Konaklayanın Eşyasına Gelen
Zarardan Sorumluluğunu Sınırlayan Durumlar
1.
Miktar İtibariyle Sorumluluğun Sınırlanması
Otel işleten, konaklayanın getirdiği eşyanın kendisine ilişkin zararı, eşyanın değerini geçmemek üzere tazmin etmek zorundadır.
Buna ilaveten, Türk Hukukunda, eşyanın değeri ne olursa olsun, otel
işletenin kusursuz sorumluluğu miktar itibariyle üst sınır getirilerek
sınırlandırılmıştır. Türk Borçlar Kanunu’nun 576. maddesinin 2. fıkrasında, “Bu sorumluluk, işletenlere veya çalışanlarına bir kusur yüklenmedikçe, konaklayanlardan her biri için, günlük konaklama ücretinin üç katını aşamaz” denilmek suretiyle üst sınırın, konaklayanın
getirdiği eşyanın değerine değil, günlük konaklama ücretine göre
belirlenmesi hükme bağlanmıştır. Böylelikle, önceki Kanunda olduğu
gibi maktu bir miktar belirlenmesinden yerinde olarak vazgeçilmiştir.
Yürürlükten kalkan 818 sayılı Borçlar Kanunu, otel işletenin 100
liraya kadar sorumlu olacağını öngörmekteydi (818 sayılı BK
m.478/2). Yürürlükte olduğu dönemde çok eleştirilen ve mutlaka artırılması gerektiği ileri sürülen51 100 TL sınırı yerine otel işletenin
“günlük konaklama ücretinin üç katına” kadar sorumlu tutulması,
sosyal ve ekonomik durumu farklı olan konaklayanlar bakımından
da daha adil görünmektedir.
6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu’nun getirdiği “günlük konaklama ücretinin üç katı” ölçüsünün de yeterli olmadığı kanaatindeyiz52. Şöyle ki, bugün artık seyahat eden, tatil veya başka amaçla bir
otelde kalanların yanlarında getirdikleri eşyalar, eskisine nazaran
daha değerli eşyalardır. Örneğin, bir dizüstü bilgisayar, bir tablet
veya bir cep telefonu 1.000-3.000 TL arasındadır. Bunların, günlük
kullanım gerektirmeleri sebebiyle otel işletenine teslimi de beklenemez. Otel ücreti ise, en lüks olanlarda dahi günlük 500 TL civarıdır.
Bu durumda, örnekte sayılan eşyalardan bir veya birkaçının zarara
51
52
Bu yöndeki eleştiriler ve öneriler için bkz., İmre, s.200-201; Tandoğan, s.232
vd.; Tiftik, s.192, 204-205, 212-214; Battal, s.12.
Aynı görüşte, s. Tiftik, s.205.
71
uğramasında dahi günlük konaklama ücretinin üç katı zararı karşılamaya yetmeyebilir. Bu sebeple, günlük konaklama ücretinin beş
veya altı katına kadar sorumluluk getirilse ve hâkime eşyanın değerini de dikkate alarak sorumluluk miktarını belirleme imkanı getirilmiş olsaydı daha yerinde olurdu.
Otel işletenin “günlük konaklama ücretinin üç katına” kadar sorumluluğu her bir konaklayan bakımından söz konusu olmaktadır53.
Özellikle birden fazla kişi, örneğin bir ailenin birden fazla ferdinin
veya bir arkadaş grubunun birlikte konakladıkları, tek bir sözleşme
yaptıkları hallerde, her bir fert için “günlük konaklama ücretinin üç
katına” kadar sorumluluk doğar54.
Konaklayanların otelde kaldıkları süre içerisinde zarar yol açan
birden fazla olay olmuşsa, har biri için “günlük konaklama ücretinin
üç katına” kadar sorumluluk söz konusu olur55.
2.
Kıymetli Eşya veya Oldukça Önemli Miktarda
Para veya Kıymetli Evrak Bakımından Sorumluluğun Sınırlanması
Türk Borçlar Kanunu’nun 577. maddesinde otel işletenin kusursuz sorumluluğuna ikinci bir sınırlama getirilmiştir. Buna göre,
“Kıymetli eşya veya oldukça önemli miktarda para veya kıymetli
evrak, işletene saklanması için bırakılmamışsa, işleten ancak kendisinin veya çalışanlarının kusuru hâlinde sorumlu olur. / İşleten, bunları
saklamak üzere almış veya almaktan kaçınmışsa, eşyanın tam değerinden sorumludur. / Konaklayanın kendi yanında saklaması gereken
eşya ile para ve benzeri şeyler hakkında, onun diğer eşyasına ilişkin
sorumluluk kuralı uygulanır” (TBK m.577).
Burada sözü edilen, kıymetli eşya veya oldukça önemli miktarda
para veya kıymetli evrak, maddi değeri yüksek olan, sayıca az olsa
bile pahaca değerli olan eşya ve parayı ifade eder56. Örneğin, kıymetli
ziynet eşyaları, antika eşyalar, değerli sanat eserleri, çek, poliçe, senet,
53
54
55
56
Becker, s.1017; İmre, s.201; Tandoğan, s.228; Tiftik, s.205.
Bkz., Tandoğan, s.228; İmre, s.201.
Becker, s.1023; Tandoğan, s.230; İmre, s.202; Uygur, s.9374; Battal, s.13.
72
tahvil, hisse senedi gibi kıymetli evrak bu kapsama girer. Konaklayanın yanında bulunan eşyanın bir bütün olarak değerli olması değil,
her bir eşyanın tek başına kıymetli olması önemlidir57.
Hükümde geçen “oldukça önemli miktarda para” bakımından
somut bir ölçü tayin etmek güçlük arz etmektedir. Paranın “oldukça
önemli miktarda” olup olmadığını, konaklayanın sosyal ve ekonomik
durumuna, iş hayatındaki telakkilere, somut olaydaki şartlara, otelin
niteliğine ve müşterilerinin sosyal durumuna göre hâkim takdir
eder58.
Bu hükümle, konaklayana ait kıymetli eşya veya oldukça önemli
miktarda para veya kıymetli evrak bakımından dört ayrı duruma
ilişkin düzenleme getirilmiştir:
a)
Kıymetli eşya veya oldukça önemli miktarda
para veya kıymetli evrak otel işletene
bırakılmamışsa
Konaklayan, sözü edilen eşyalarını otel işletene bırakmamışsa, işletenin bunlardan kusursuz sorumluluğu söz konusu olmamaktadır.
Bu düzenlemeye göre, kıymetli eşya veya oldukça önemli miktarda
para veya kıymetli evrakın otel işletene bırakılması, kusursuz sorumluluğa dayanabilmesi için bir külfet niteliği taşımaktadır. Konaklayan
bu külfeti yerine getirmemişse, işleten ancak kendisinin veya çalışanlarının kusuru hâlinde sorumlu olur59.
57
58
59
İmre, s.202; Tandoğan, s.230; Yavuz, N., s.2976.
Bkz., Tandoğan, s.229; İmre, s.202; Tiftik, s.209; Battal, s.13; Yavuz, N., s.2975.
Yargıtay, 1957 yılında verdiği bir kararında, 150 lira para ile 150 liralık kol
saatinin otel kasasına teslim edilmemesini kusurlu bulmuştur, Y. 3. HD.
03.06.1957 T., E.4325, K.3734, Uygur, s.9372-9373. 1985 yılında verilen bir kararda ise 75.000 liranın otel işletene bırakılmaması kusurlu bulunmamıştır, Y.
11. HD. 09.04.1985 T., E.2310, K.2068, Uygur, s.9376. 1997 yılında ise 43.288.
ABD Dolarının teslim edilmesine rağmen kaybolması sonunda açılan davada, önemli miktarda para olarak kabul ederek günlük konaklama ücretinin
üç katından değil tamamından otel işletenin sorumlu olacağını kabul etmiştir, Y. 13. HD. 25.12.1997 T., E.1997/10500, K.1997/10784, www.kazanci.com.
Yavuz, N., s.2975. Bu sorumluluğun kusura dayalı sözleşme içi sorumluluk
olduğu ve otel işletenin kusursuzluğunu değil, konaklayanının işletenin ku-
b)
73
para veya kıymetli evrak otel işletene
bırakılmışsa
Konaklayan, hükümde sözü edilen malvarlığı değerlerini bırakmak istemişse, işletenin bunları kabul etme yükümlülüğü bulunmaktadır60. İşleten, bırakılmak istenen kıymetli eşya veya oldukça önemli
miktarda para veya kıymetli evrak niteliğindeki eşyaları bu yükümlülüğü yerine getirerek almışsa, artık yok olması, zarara uğraması
veya çalınması halinde eşyanın tam değerinden kusursuz olarak sorumlu olur (TBK m.577/2).
Konaklayan, otel işletenine veya onun işletme müdürü, ön büro
görevlisi veya bu iş için görevlendirildiği anlaşılan diğer çalışanlarına
teslim etmişse bırakma külfetini yerine getirmiş olur61. Otelin herhangi bir çalışanına teslim yeterli olmaz62. Bununla birlikte, konaklayan eşyayı bıraktığı otel çalışanını yetkili kabul etmekte dürüstlük
kuralına göre haklı ise yine otel işletenin sorululuğuna gidilebilir63
Kıymetli şeylerin teslimi uygun yerde gerçekleştirilmelidir64. Otel
dışında yapılan teslimler bırakma sayılamaz. Bırakılacak eşyanın,
teslim edilecek yetkilinin olağan çalışma saatlerinde yapılması gerekir65.
Bu durumda, otel işleten konaklayanın zararının “günlük konaklama ücretinin üç katına” kadar olan kısmını değil, tamamını tazminle yükümlü olmaktadır66. Eşyanın nitelikleri dikkate alınarak yapılacak değer tespiti konaklayanın isteyebileceği tazminat miktarını gösterir.
60
61
62
63
64
65
66
surlu olduğunu ispatlaması gerektiği yönünde, Battal, s.13-14. Bu sorumluluğun kusura dayalı haksız fiil sorumluluğu olduğu yönünde, Tiftik, s.207.
İmre, s.202.
Tandoğan, s.230; İmre, s.203; Yavuz, N., s.2976; Y. HGK. 15.12.1999 T.,
E.1999/13-1035, K.1999/1039, www.kazanci.com.
İmre, s.203.
Yavuz, N., s.2976.
Tandoğan, 230.
Becker, s.1024; Y. 3. HD. 19.11.1959 T., E.6549, K.5456, Uygur, s.9377-9378.
Tiftik, s.207; Yavuz, N., s.2975; Y. 13. HD. 25.12.1997 T., E.1997/10500,
K.1997/10784, www.kazanci.com.
74
c)
para veya kıymetli evrak otel işletene bırakılmak istenmiş ancak o almaktan kaçınmışsa
İşleten, bırakılmak istenen kıymetli eşya veya oldukça önemli
miktarda para veya kıymetli evrak niteliğindeki eşyaları kabul etmeyecek olursa, bir başka deyişle almaktan kaçınırsa, almış gibi eşyanın
tam değerinden kusursuz olarak sorumlu olur (TBK m.577/2).
Otel işleten, eşyayı veya parayı saklamak için gerekli kasa ve
benzeri donanıma sahip olmadığı gerekçesiyle almaktan kaçınamaz;
gerekli donanımı temin onun işinin gereğidir67. Bu konuda, Turizm
Tesislerinin Belgelendirilmesine ve Niteliklerine İlişkin Yönetmelik”in 19. maddesinde, yıldızlı otellerde kıymetli eşya kasası bulundurulması bir zorunluluk olarak öngörülmüştür (m.19/10). Bu sebeple, bırakılmak istenen kıymetli eşya veya parayı almaktan kaçınmışsa,
bir sorumsuzluk anlaşması yapmış olmadıkça sorumluluktan kurtulamaz68. Bu durumda da, otel işleten konaklayanın zararının “günlük
konaklama ücretinin üç katına” kadar olan kısmını değil, tamamını
tazminle yükümlü olmaktadır.
d)
Konaklayanın kendi yanında saklaması
gereken eşya ile para ve benzeri şeyler
işletene bırakılmamışsa
Konaklayanın yanında getirmiş olduğu eşya, kıymetli eşya veya
oldukça önemli miktarda para veya kıymetli evrak olmakla birlikte,
sürekli veya sık sık kullanılmasının gerekmesi ve her seferinde otel
çalışanlarından alınmasının güç olması veya özel sebeplerle konaklayanın kendi yanında saklaması gerekliliği bulunmaktaysa, bunlar
hakkında onun işletene bırakılması gerekmeyen diğer eşyasına ilişkin
sorumluluk kuralı uygulanır (TBK m.577/3). Hangi eşyaların konaklayanın kendi yanında saklaması gereken mahiyette olduğu konaklayanın sosyal ve ekonomik durumuna, iş hayatındaki telakkilere, somut olaydaki şartlara, otelin niteliğine ve otel müşterilerinin sosyal
67
68
Becker, s.1024.
Tandoğan, s.231.
75
durumuna göre belirlenmelidir69. Konaklayanın yanında bulundurma
alışkanlığı bulunduğu saat, yüzük, kordon gibi değerli eşyaları veya
otelde kaldığı sürece dışarı çıktığında ihtiyaç duyacağı para bu kapsamdadır70.
Bu hükümde öngörülen sorumluluğun kapsamı şudur: Bu eşyaların yok olması, zarara uğraması veya çalınması halinde otel işleten
“günlük konaklama ücretinin üç katına” kadar kusuru olmasa dahi
sorumlu olur.
B) Otel İşletenin Konaklayanın Eşyasına Gelen
Zarardan Sorumluluğunu Ortadan Kaldıran
Durumlar
1.
Zararın Öğrenilir Öğrenilmez İşletene
Bildirilmemesi Sebebiyle Sorumluluğun
Ortadan Kalkması
Konaklayanın otel işletene karşı TBK m.576’ya dayanarak tazminat talep edebilmesi için zararını öğrenir öğrenmez, gecikmeksizin
bildirmesi gerekmektedir. Aksi takdirde, otel işletene karşı kusursuz
sorumluluk esasına dayanan talep hakkını yitirmekte, işletenin kusursuz sorumluluğu sona ermektedir. Bu husus, TBK m.578’de, “Konaklayan zararını öğrenir öğrenmez işletene bildirmezse, istem hakkını kaybeder” hükmüyle düzenlenmiştir. Konaklayan bakımından
zararın bildirimi bir külfettir; yerine getirilmemesi tazminat talebini
kaybetme sonucu doğurur71.
Bildirimin işletene yapılması gerektiği öngörülmüştür (TBK
m.578/1). Bununla birlikte, işletenin işletme müdürüne, ön büro görevlisine ve hatta bu iş için görevlendirildiği anlaşılan diğer çalışanlarına yapılacak bildirimde yeterli kabul edilmelidir72.
Bildirim bir şekle tabi tutulmamıştır. İspat kolaylığı için yazılı
yapılması tavsiye edilebilir. Ancak, gerekli tedbirlerin alınabilmesi
69
70
71
72
Tandoğan, s.232.
Bkz., Becker, s.1024; Uygur, s.9375.
Doğan, s.247.
Becker, s.1027; İmre, s.207; Tandoğan, s.227; Tiftik, s.203; Battal, s.9; Uygur,
s.9377; Yavuz, N., s.2980.
76
için yazlı bildirim yanı sıra sözlü bildirim de yapılmalıdır73. Konaklayanın, otel işletenin sorumluları bulmasını ve zararın artmasını önleyici tedbirler almasını sağlayacak şekilde hangi eşyasının ne tür bir
zarara uğradığını bildirmesi yeterlidir74. Tüm ayrıntılarıyla ihbar
edilmiş olması gerekmez.
Konaklayan zararını öğrenir öğrenmez bildirimde bulunmalıdır
(TBK m.578/1). Burada zararın öğrenilmesinden kasıt, eşyanın yok
olduğunun, çalındığının veya kırma, çizme, çatlatma ve benzeri bir
fiil veya olay sonucu değerinde eksilme meydana geldiğinin öğrenilmesidir. Kanunda, “öğrenir öğrenmez” denilerek vakit geçirilmeksizin, dürüstlük kuralına göre en kısa sürede bildirimin yapılması
ifadeye çalışılmıştır. Otel işleten, bildirimin zamanında yapılmadığını
ileri sürüyorsa, bunu ispatla yükümlüdür75. Bildirimin gecikmesinde
konaklayanın kusur yoksa bildirim vaktinde yapılmış sayılmalıdır.
Konaklayan, bildirimi zamanında yapmamışsa, TBK m.576’ya
dayanan talep hakkını kaybeder76. Bununla birlikte, TBK m.112 ve
devamına göre genel hükümler çerçevesinde tazminat talep edebilir77. “Zarar gören müşteri ayrıca, varsa zarara sebep olan diğer kişilerden de (hırsız vb.) haksız fiil hükümleri çerçevesinde talepte bulunabilecektir”78.
2.
Zararın Bizzat Konaklayana veya Onu Ziyarete
Gelen ya da Beraberinde veya Hizmetinde Bulunan Kimseye Yükletilebilecek Kusurdan Kaynaklanması Sebebiyle Sorumluluğun Ortadan
Kalkması
Zararın bizzat konaklayana veya onu ziyarete gelen ya da beraberinde veya hizmetinde bulunan kimseye yükletilebilecek kusurdan
kaynaklanması otel işleteninin kusursuz sorumluluğunu ortadan
73
74
75
76
77
78
Battal, s.9. Krş., Tandoğan, s.226; Tiftik, s.202.
Battal, s.9.
Becker, s.1026; Tandoğan, s.226-227; Tiftik, s.202; Battal, s.8; Yavuz, N., s.2979.
Doğan, s.247; Tiftik, s.203.
İmre, s.207; Tandoğan, s.227; Tiftik, s.203; Battal, s.10; Doğan, 247.
Battal, s.10.
77
kaldıran bir sebep olarak düzenlenmiştir. Gerçekten kimsenin kusuruna dayanarak hak kazanamaması temel bir hukuk ilkesidir. Konaklayanın kendisinin veya yanındakilerin kusurundan doğan zarara
katlanması adalete de daha uygundur79. Türk Borçlar Kanunu’nun
576. maddesinin 1. fıkrasında, “…işletenler, zararın bizzat konaklayana
veya onu ziyarete gelen ya da beraberinde veya hizmetinde bulunan
kimseye yükletilebilecek kusurdan, … doğduğunu ispat etmekle, bu
sorumluluktan kurtulurlar” hükmüyle bu husus öngörülmüştür.
6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu’nda açıkça kusurdan söz edilmiş, kusurun türü veya derecesi üzerinde durulmamıştır. Bu sebeple,
her türlü kusur, ister kasıt ister ihmal olsun otel işletenin sorumluluğunu ortadan kaldırır. Öte yandan, kendisine kusur isnat edilenin
ayırt etme gücüne sahip olması gerekir.
Konaklayanın odanın kapısını açık bırakmak, anahtarı odanın
kapısı üzerinde bırakarak çıkmak, odada kilitli dolap veya şifreli veya kilitli kasa bulunduğu halde eşyalarını ve parasını bunlara koymayıp ortada bırakmak veya koymasına rağmen bunları kilitlememek gibi davranışlar kusur olarak kabul edilebilir80. Buna karşılık,
konaklayanın odasında bıraktığı eşya, üçüncü kişiler tarafından değil
de, temizlik için odaya giren otel görevlisince çalınmışsa, bu otel işletenin sorumluluğunu ortadan kaldıran bir kusur olarak kabul edilemez81. Konaklayanın veya ziyaretçilerinin veya beraberindekilerin
kusuru zararın meydana gelmesine yol açan tek sebep olmayıp, başka sebeplerle birleştiği için zarar doğmuşsa veya sadece zararın artmasına yol açmışsa, otel işleten sorumluluktan tamamen kurtulamaz,
ama konaklayanın ve diğerlerinin kusurunu tazminattan indirim
sebebi olarak ileri sürebilir82. Eğer otel işletenin veya çalışanlarının da
kusuru varsa, bu kusur konaklayanın kusurunu o oranda izale eder
ve tazminatın buna göre belirlenmesine yol açar83.
79
80
81
82
83
İmre, s.204.
Bu ve benzer örnekler için bkz., Becker, s.1020; Tandoğan, s.221-222; İmre,
s.204.
Tandoğan, s.221.
Krş., Tandoğan, s.222; Becker, s.1019.
78
Kusurlarıyla zarar sebebiyet vererek otel işletenin kusursuz sorumluluğunu sona erdirecek kimseler, konaklayanın kendisi veya
onu ziyarete gelen ya da beraberinde veya hizmetinde bulunan kimseler olarak sıralanmıştır. Konaklayanı ziyarete gelenler, onun isteği
veya rızasıyla geçici olarak onunla görüşmeye, sohbet etmeye veya
bir eşya veya parayı teslim etmeye gelenlerdir84. Konaklayanın isteği
ve rızası dışından kendiliğinden gelenler veya otel işleten tarafından
gönderilenler bu kapsama girmez85. Konaklayanın beraberinde bulunanlar, otelde birlikte kaldığı aile üyeleri veya arkadaşlarını ifade
eder. Hizmetinde bulunan kimseler ise, ücretli veya ücretsiz olarak
konaklayanın işlerini görmek amacıyla yanında bulunanları, özellikle
hizmet sözleşmesi çerçevesinde çalıştırdığı şoförü, hasta bakıcısı gibi
kişileri kapsar. Otel çalışanları gibi konaklayan diğer müşterilerin
vereceği zararlardan veya eşyayı çalmasından da otel işleten sorumludur86.
Otel işletenin sorumluluktan kurtulabilmesi için “zararın bizzat
konaklayana veya onu ziyarete gelen ya da beraberinde veya hizmetinde bulunan kimseye yükletilebilecek kusurdan, … doğduğunu
ispat” etmesi gerekmektedir. İspat her türlü delille gerçekleştirilebilir.
3.
Zararın Mücbir Sebepten Doğması Sebebiyle
Sorumluluğun Ortadan Kalkması
Otel işletenin kusursuz sorumluluğunu ortadan kaldıran diğer
bir hal, zararın doğumuna mücbir sebep olarak nitelenebilecek bir
olayın yol açmasıdır. Nitekim Kanun’da, “…işletenler, zararın …
mücbir sebepten … doğduğunu ispat etmekle, bu sorumluluktan
kurtulurlar” denilerek bu husus hükme bağlanmıştır (TBK m.576/1).
Bugün doktrinde hâkim olan ve uygulamada kabul gören objektif teoriye göre mücbir sebep, “sorumlu veya borçlunun faaliyet ve
işletmesi dışında meydana gelen, genel bir davranış normunun ya da
borcun ihlaline, mutlak ve kaçınılmaz bir şekilde yol açan, öngörül-
84
85
86
Bkz., İmre, s.203; Tandoğan, s.222; Tiftik, s.196.
Becker, s.1019; İmre, s.203; Tandoğan, s.222; Tiftik, s.196.
Y. 4. HD. 16.03.1945 T., E.337, K.923, Yavuz, N., s.2978.
79
mesi ve karşı konulması mümkün olmayan olağanüstü bir olaydır”87.
Otel işleten bakımından deprem, yıldırım düşmesi, aşırı fırtına veya
kasırga, sel baskını, çığ düşmesi, savaş hali gibi olağanüstü olaylar
birer mücbir sebep olarak ortaya çıkabilir88. Yangın ise, yıldırım düşmesi veya otel dışında doğan bir sebeple çıkmışsa mücbir sebep olarak kabul edilebilir89. Buna karşılık, otelde doğalgazdan veya elektrik
kontağından veya bir çalışanın veya konaklayanın tedbirsizliği sonucu çıkacak bir yangın otel işletenin sorumluluğunu kaldırmaz90. Otelin su borularının patlaması halinde de böyledir. Hırsızlık olayları da
öngörülmesi ve karşı konulması mümkün olmayan olay niteliği bulunmadığından mücbir sebep olarak nitelenemez91.
Zararın sebebinin belirlenemediği hallerde de otel işleten mücbir
sebebe dayanarak sorumluluktan kurtulamaz92
4.
Zararın Eşyanın Niteliğinden Doğması
Sebebiyle Sorumluluğun Ortadan Kalkması
Konaklayanın getirdiği eşyanın yok olması veya zarara uğraması
onun niteliğinden kaynaklanmışsa, otel işleten yine sorumluluktan
kurtulabilir. Türk Borçlar Kanunu’nun 576. maddesinin 1. fıkrasında,
“…işletenler, zararın …eşyanın niteliğinden doğduğunu ispat etmekle, bu sorumluluktan kurtulurlar” hükmüne yer verilerek otel işletene
tanına bir kurtuluş imkanını düzenlemiştir.
Zarara eşyanın niteliğinin yol açması, genellikle belli bir süre içerisinde tüketilmesi gereken, aksi halde bozulacak, küflenecek veya
eriyecek olan, daha çok gıda maddesi niteliğindeki eşyalar için söz
konusu olur93. Bununla birlikte, otel odasındaki buzdolabı iyi çalış87
88
89
90
91
92
93
Eren, Fikret, Borçlar Hukuku Genel Hükümler, 14. Baskı, Ankara, 2012, s.557;
Tiftik, s.197.
Örnekler için bkz., Tandoğan, s.223-224; İmre, s.206; Eren, s.558; Tiftik, s.198.
İmre, s.206; Tandoğan, s.223; Tiftik, s.198; Yavuz, N., s.2972.
Becker, s.1022; İmre, s.206; Tandoğan, s.224; Tiftik, s.198; Yavuz, N., s.2971.
Becker, s.1021; İmre, s.206; Tandoğan, s.224; Tiftik, s.198; Uygur, s.9370; Yavuz, N., s.2972.
80
madığı için konaklayanın eşyası bozulmuşsa veya odanın rutubetli
olması eşyanın küflenmesine yol açmışsa, otel işleteninin sorumluluğu devam eder94.
Zarar eşyanın otele getirildiğinde de ayıplı olmasından doğmuşsa bundan da otel işleten sorumlu olmaz95. Örneğin, son kullanma
tarihi geçmiş olan bir yiyeceğin otel odasında küflenmesinde böyledir.
Konaklayana ait bir eşyanın onun diğer eşyalarına zarar vermesi
halinde de zarara konaklayan katlanır. Örneğin, bavula konulmuş bir
şişe sıvının, şişenin kapağı iyi kapatılmamış olduğu için akarak konaklayanın giysilerine zarar vermesinde böyledir96.
Kırılacak eşyanın ambalajının iyi yapılmaması sebebiyle otel çalışanı tarafından taşınırken kırılması halinde de otel işletene sorumluluk yüklenemez97. Bununla birlikte, kırılma otel çalışanının dikkatli
davranmaması veya kaba davranmasından dolaylı meydana gelmişse, otel işleten sorumludur98
5.
Sorumsuzluk Anlaşması Sebebiyle
Sorumluluğun Ortadan Kalkması
Otel işletenin sorumluluğuna ilişkin olarak Türk Borçlar Kanunu’nun 576 ve 577. maddeleri emredici nitelikte değildir. Bu yüzden
aksine anlaşma yapılarak otel işletenin sorumluluğu ağırlaştırılabileceği gibi hafifletilmesi veya tamamen kaldırılması da mümkündür99.
Otel işleten ile konaklayan arasında yapılacak olan sorumsuzluk
anlaşmasının geçerli olabilmesi için Türk Borçlar Kanunu’nun 115 ve
116. maddeleri ile Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun’un 5.
maddesine uygun olması gerekir.
94
95
96
97
98
99
Tandoğan, s.224
Tandoğan, s.224-225.
Tandoğan, s.225; Becker, s.102; Tiftik, s.199.
Becker, s.1021; Tandoğan, s.205; İmre, s.206; Tiftik, s.199.
Becker, s.1021.
81
Türk Borçlar Kanunu’nun 115. maddesine göre, otel işletenin konaklayan ile kast veya ağır ihmalinden sorumlu olmayacağına dair
yaptığı anlaşma geçersizdir100. Hafif ihmalden sorumlu olunmayacağına ilişkin anlaşmalar ise geçeli olur.
TBK m.116’ya göre, otel işletenin, çalıştırdığı kişilerin otel hizmetleri verilmesi sırasında vereceği zararlardan sorumlu olmayacağına dair anlaşmalar geçerli olur ve otel işletenin sorumluluğunu
ortadan kaldırır.
Otel işletenin, önceden otel işletmesi tarafından hazırlanmış otelcilik (konaklama) sözleşmesine sorumsuzluğa ilişkin kayıt koyması
halinde, bu kayıtlar haksız şart niteliği taşıyacağından geçersiz olur
(Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun m.5)101.
Türk Borçlar Kanunu’nun 578. maddesinin 2. fıkrasında otel işletenin tek taraflı yapacağı ilanlarla, konaklayan açıkça kabul etmedikçe, sorumluluktan kurutulamayacağını düzenlemiştir102. Böylece, otel
işletenin tek taraflı olarak sorumsuzluğuna ilişkin yapacağı ilanların
hüküm ve sonuç doğurmayacağı, bu yolla sorumluluktan kurtulamayacağı, bunların otelin değişik yerlerinde veya internet sayfasında
duyurulmuş olmasının konaklayan tarafından zımnen kabul edildiği
anlamına gelmeyeceği hükme bağlanmıştır.
100
101
102
Y. 13. HD. 15.7.2005 T., E.2005/5257, K.2005/12386, “Davalı, davacının imzası
bulunan konaklama belgesinde, müşteriler için ücretsiz tahsis edilen kasalardan faydalanabileceği, aksi halde sorumluluktan beraat kaydı konduğunu,
bu nedenle sorumlu olmadıkları gibi davacının zararını ispatlaması gerektiğini savunarak davanın reddini dilemiştir. …davacının odasına uyurken
anahtar uydurulmak suretiyle hırsızlık yapılmasında anahtarın konaklayan
ve otel idaresi dışında hiç kimsede bulunmaması gerektiğinden davalının
ağır kusurlu olduğunun kabulü gerekir. Bu nedenle konaklama belgesindeki
değerli eşya ve paranın kaybından davalının sorumlu olmayacağına ilişkin
hüküm hukuki sonuç doğurmaz. Öte yandan B.K. 478 ve 479. maddeleri gereğince davalı hırsızlığın vukuunu önlemek için gerekli tedbirleri aldığını,
kendisine isnadı kabil bir kusur bulunmadığını ispat edemediğine ve kusurlu
olduğuna göre davacının oluşan zararının tamamından sorumludur.”,
www.kazanci.com.
Aksi görüşte, Tiftik, s.202.
Tandoğan, 226; İmre, s.207.
82
V.
Otel İşletenin Konaklayanın Eşyasına Gelen
Zarardan Sorumluluğunu Genişleten Durumlar
Türk Borçlar Kanunu’nun 576. maddesinin 2. fıkrasında bir taraftan kusursuz sorumluluğun günlük konaklama ücretinin üç katıyla
sınırlı olduğu belirtilirken aynı hükümde “işletenlere veya çalışanlarına bir kusur yüklenmedikçe” denilerek, zarar işletenin veya çalışanların kusurundan kaynaklanmışsa, zararın tamamının tazmini gerektiği, artık günlük konaklama ücretinin üç katı sınırlanmasının uygulanmayacağı öngörülmüştür. Görüldüğü gibi, konaklayan zararın
işletenin veya çalışanlarının kusurundan dolayı meydana geldiğini
ispatlarsa, sorumluluk genişlemekte ve işletenin tam tazmin yükümlülüğü doğmaktadır103. Yargıtay, hırsızlıktan sabıkalı olan bir kimsenin kimliği kontrol edilmeden otele kabul edilmesini kusurlu davranış olarak kabul etmiştir104. Başka bir kararda ise, konaklayan, gece
odasında uyuduğu sırada, anahtar uydurulmak suretiyle odaya girilip pantolonundan cüzdanı ile parasının, cep telefonunun ve kredi
kartlarının çalındığını iddia ederek tazminat talep etmiş, Yargıtay da,
otel işletenin hırsızlığın vukuunu önlemek için gerekli tedbirleri aldığını, kendisine isnadı kabil bir kusur bulunmadığını ispat edemediğinden ve kusurlu olduğundan konaklayanın oluşan zararının tamamından sorumlu olması gerektiğine hükmetmiştir105.
VI. Zamanaşımı
Otel işletenin sorumluluğunun tabi olduğu zamanaşımı ilişkin
özel bir düzenleme bulunmamaktadır. Otel işletenin sorumluluğu
kanundan doğan bir sorumluluk olup, bu sorumluluk, otel işletenin
sözleşmede ortaya konan iradesinden bağımsız olarak kanundan
doğmaktadır106. Sözleşmeden doğan bir sorumluluk olmamakla bera103
104
105
106
Becker, s.1017; İmre, s.201; Tiftik, s.191, 206; Yavuz, N., s.2971. Otel işleteninin kusurunun olmadığını ispat edemezse zararın tamamından sorumlu olacağı yönünde, Uygur, s.9370. Y. 11. HD. 07.02.1984 T., E.495, K.591, Uygur,
s.9372; Y. 3. HD. 23.01.1964 T., E.790, K.582, Uygur, s.9372.
Y. 3. HD. 03.06.1957 T., E.4325, K.3734, Uygur, s.9372-9373.
Y. 13. HD. 15.7.2005 T., E.2005/5257, K.2005/12386, www.kazanci.com.
İmre, s.192.
83
ber, haksız fiil sorumluluğu niteliği de bulunmamaktadır. Bu sebeple,
otel işletenden TBK m.146’daki 10 yıllık zamanaşımı süresi içerisinde
tazminat talebi mümkündür107.
Sonuç
Otelde konaklayanlar, evlerinde olduğu kadar olmasa da, girdikleri hukuki ilişki gereği gerek mallarına gerekse canlarına bir zarar
gelmeden güven içerisinde orada kalabilmeyi beklerler ve bunun için
ücret öderler. Kanun koyucu, ücret alarak konaklama hizmeti veren
otel işletenini bu güveni temin etmeye sevketmek ve konaklayanının
bu güvenini boşa çıkarmamak için otele getirilen eşyanın uğrayacağı
zararlardan işleteni kusursuz olarak sorumlu tutmuştur. Bununla
birlikte, bu sorumluluğun ağırlığını dikkate alarak, sorumluluğu sınırlamış veya bazı şartların varlığı halinde tamamen kalkacağını
hükme bağlamıştır.
Sınırlamaların başında gelen, otel işletenin günlük ücretin üç katına kadar sorumlu olması esası, günümüzde otelde kalacakların yanlarında taşıdıkları eşyaların değeri dikkate alındığında yetersiz kalmaktadır. Bunun biraz artırılmasının ve hâkime zarara uğrayan eşyanın değerini de dikkate alarak öngörülen miktarı aşmamak kaydıyla tazminata hükmetme yetkisi verilmesi yerinde olacaktır.
107
İmre, s.193; Tandoğan, s.207; Yavuz, C., s.1351; Yavuz, N., s.2980.
Turistlere Yapılan ve Turistlerin
Yaptığı Cinsel Dokunulmazlığa Karşı
Suçlar
Cahid DOĞAN 1
Özet
Turist, gezmek, dinlenmek bilgi ve görgüsünü artırmak için yaşadığı yerden başka yere giden şahıstır.
Turizm sektöründe çok farklı kültürden insanlar; müşteri veya
çalışan olarak bir araya gelmektedir. Farklı kültürden gelen müşteri
ya da çalışanlar arasındaki düzeni sağlayan etik kurallardır. Meselâ,
konaklama işletmesinin bildirdiği standartları müşteri hizmetine
sunması, su borularından paslı su akmaması, açık büfe yemeklerde
kalite standartlarına uygun yiyecek ve içecek hizmeti sunma, çalışanların müşterilere karşı ya da müşterilerin birbirlerine karşı cinsel dokunulmazlığına saygı duyması gibi.
5237 sayılı Türk Ceza Kanunu’muzda mağdurun yetişkin ya da
çocuk olmasına göre iki suç tipi oluşturuldu. Çocuk olmayan yani 18
yaşından büyük şahıs üzerinde gerçekleştirilen suç, “cinsel saldırı”
suçu (TCK md. 102), çocuklar üzerinde gerçekleşirse “Çocukların
cinsel istismarı” suçudur (TCK md. 103). Kanunumuz ayrıca, “reşit
olmayanla cinsel ilişki” (TCK md. 104) ve “cinsel taciz” suçunu (TCK
md. 105) düzenlemiştir.
Cinsel suçlar, diğer suçlardan farklı olarak insan onuruna yönelmiş, aşağılayıcı suçlar olduğundan affedilmesi mümkün olmayan
ya da toplumda derin etkiler oluşturan suçlardır. Özellikle Cinsel
saldırı (ırza tasaddi, ırza geçme) suçları, çoğunlukla mağdurun tanıdıkları tarafından gerçekleştirilir.
1
Avukat, Sağlık Bakanlığı
86
SÖZEL BİLDİRİLER (Cahid DOĞAN)
Anahtar Kelimeler: Turist, etik, cinsel saldırı suçu, çocukların
cinsel istismarı suçu, cinsel istismar suçu, reşit olmayanla cinsel ilişki
suçu.
1.
Turist Kavramı ve Turistlerin Ülkeye Gelişi
Yerli ve yabancıların dinlenme, eğlenme, gezme maksadıyla yurt
içinde ya da yurt dışında yaptığı seyahatlere turizm denir. Bu gezilere yapan şahıslara da turist denir.
Yabancıların İkametleri ve Seyahatleri Hakkında Kanun’un "‘Turist’ damgalı vize ile veya kongre, konferans ve sair kültürel gösteriler için gelenlere hususi muamele” başlıklı 5. maddesine göre,
*Sağlık Bakanlığı Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Hukuk Müşaviri,
Kamu Yönetimi Bilim Uzmanı
“Milli veya Milletlerarası, tarih, kültür ve güzel sanatlar şenlikleri ve festival, spor müsabakaları, kongre ve konferanslar, sergi ve
panayırlar münasebetiyle veya Bakanlar Kurulunca tayin olunacak
yerlerde ziyaret, tedavi veya hava değiştirme maksadiyle "Turist"
damgalı giriş vizeleriyle gelecek yabancılar bu vizelerinde ikamet
bakımından tahdidi tazammun eden bir şerh mevcut değilse dört ay
müddetle ikamet tezkeresi almakla mükellef değildirler.” Mezkûr
Kanun’un " Müşterek pasaportla gelenlerin tabi olacakları hususi
muamele ” başlıklı 4. maddesine göre,
“Seyahat maksadiyle veya beşinci maddede yazılı maksatlarla
Türkiye'ye müşterek pasaportla gelen yabancılar iki ay müddet içinde ikamet tezkeresi almakla mükellef değildirler. İcap eden hallerde
bu müddet vilayetlerce iki ay daha uzatılabilir.
Müşterek pasaportla gelenlerden her birine kimliklerini gösterir
resim ve harçtan muaf birer vesika verilir.
Müşterek pasaportla gelen yabancılardan grup gittikten sonra
Türkiye'de kalacak olanlar hakkında bu kanunun ve Pasaport Kanununun hükümleri dairesinde muamele yapılır.” demektedir.
Suçun faili ya da mağdurunun yabancı olması halinde, “Türkiye’de işlenen suçlar hakkında Türk kanunları uygulanır” (TCK md.
8.) Mülkîlik ilkesinden dolayı Türkiye’de yargılanması gerekir. Ya-
87
bancılara ilişkin bu tip uyuşmazlıkların soruşturması veya yargılamanın yapılması yabancı ülkeye devredilemez. Yabancı turist tarafından ya da yabancı turiste karşı cinsel dokunulmazlığı ihlal suçları
işlendiğinde, mülkilik ilkesi gereği ülkesine iade edilmez ve Türkiye’de yargılanır. Yabancı turist suçu işledikten sonra kaçması halinde
ise ya yargılanamaması ya da yargılama sonucu kurulan hükmün
infaz edilememesi sorunları oluşur. Meselâ, cinsel saldırı suçu işleyen
turist ülkesi Hollanda’ya giderse iadesi istenir. İade edilmezse gıyabında yargılama yapılır. Cinsel içerikli mesaj gönderen yabancı turist
başka ülkeden gönderse dahi netice Türkiye’de gerçekleştiğinden suç
Türkiye’de işlenmiştir sayılır. Fail Türkiye’de yakalandığında Türk
kanunlarına göre yargılanır (TCK md. 8).
Diplomatik İlişkiler Hakkında Viyana Sözleşmesi’ne göre, cinsel
suçları işleyen Diplomatlar hakkında şahsi dokunulmazlıklarından
dolayı hiçbir işlem yapılamıyor.
“Diplomatik ajanın şahsi dokunulmazlığı vardır. Hiçbir şekilde
tutuklanamaz veya gözaltına alınamaz. Kabul eden Devlet diplomatik ajana gereken saygıyı gösterecek ve şahsına, özgürlüğüne ve onuruna yönelik herhangi bir saldırıyı önlemek için uygun tüm önlemleri
alacaktır.” (DİHVS. md.29).
“1. Diplomatik ajanın özel konutu misyonun binaları gibi ayni
dokunulmazlık ve korunmadan yararlanacaktır. 2. Diplomatik ajanın
belgeleri, yazışması ve 31. maddenin 3. fıkrası hükümleri saklı kalmak kaydıyla, malları, ayni şekilde dokunulmazlıktan yararlanacaktır.” (DİHVS. md. 30).
“1. Diplomatik ajan, kabul eden Devletin cezai yargısından bağışıktır. Diplomatik ajan, aşağıdaki hususlar dışında, kabul eden Devletin medeni ve idari yargısından da bağışıktır. a) Kabul eden Devletin
topraklarında bulunan özel bir taşınmazla ilgili bir ayni hak davası,
yeter ki bu taşınmaz, gönderen Devlet adına ve misyon amaçları için
kullanılmak üzere diplomatik ajanın tasarrufunda bulunmamış olsun, b) Diplomatik ajanın gönderen Devlet adına değil de bir özel kişi
olarak vasiyeti tenfiz memuru, mirasın idarecisi, mirasçı veya vasiyet
olunan kişi sıfatıyla ilgili bulunduğu mirasa ilişkin bir dava; c) Diplomatik ajanın kabul eden Devlet dâhilinde resmi görevleri dışında
88
icra ettiği herhangi bir mesleki veya ticari faaliyet ile ilgili bir dava. 2.
Diplomatik ajanın, tanıklık yapmak zorunluluğu yoktur. 3. Bu maddenin 1. fıkrasının (a), (b) ve (c) bentlerinde öngörülen haller dışında
bir diplomatik ajan hakkında hiçbir icra önlemi alınamaz. Söz konusu
durumlarda dahi ajanın şahsinin veya konutunun dokunulmazlığı
ihlal edilemez. 4. Kabul eden Devletin yargısından bağışıklık diplomatik ajanı, gönderen Devletin yargısından bağışık kılmaz.” (DİHVS.
md.31).
“1. Diplomatik ajanların ve 37. madde gereğince bağışıklıktan
yararlanan şahısların yargı bağışıklığı, gönderen Devlet tarafından
kaldırılabilir. 2. Bağışıklığın kaldırılması daima açıkça yapılmalıdır. 3.
Bir diplomatik ajan veya 37. madde gereğince yargı bağışıklığından
yararlanan bir şahıs tarafından yargı yoluna başvurulması, onun esas
dava ile doğrudan doğruya ilgili herhangi bir mukabil iddia karsısında yargı bağışıklığı ileri sürmesine engel teşkil eder. 4. Medeni ve
idari davalar bakımından yargı bağışıklığının kaldırılması hükmün
icrası bakımından da bağışıklığın kaldırılmış olmasını tazammun
etmez. Hüküm icrası bakımından ayrıca bir bağışıklığın kaldırılması
kararı gerekir.” (DİHVS. md.32).
CMK md. 12/1’de, “Davaya bakma yetkisi, suçun işlendiği yer
mahkemesine aittir”. Ceza davasının açılabilmesi için uyulması gereken bazı ön şartlar vardır ki bunlara “muhakeme şartları” denir. Bunlardan biriside dokunulmazlığının olmamasıdır. Diplomatik ajan,
Türkiye’ye gelen yabancı turistin cinsel dokunulmazlığını ihlal suçu
işlerse hakkında muhakeme işlemleri yapılamaz.
2.
Genel Olarak Cinsel Suçlarda Etik Yaklaşım
Cinsel talepte bulunma erkeklerin yükümlülüğünde, cinsel ilişkinin mesafesini belirleme ise kadınların sorumluluğunda gibi etik
değerlere aykırı düşünceler bulunmaktadır.
Şahısların cinsel kimlikleriyle algılandığı ve konumlandırıldığı
dünya da yaşıyoruz. Annelikten dolayı izin sürelerinin fazlalığı, fizikî
olarak erken yıpranmadan erken emeklilik gibi kadın lehine pozitif
ayrımcılığın yapılması, kadını zayıf göstermek olarak algılanmaması
gerekir.
89
Cinsel suçlarda mağdur olanlar suçu gizlemekte olduklarından,
suçun alenileşmesi halinde ispatı güçtür. Kadının iddiası karine kabul edilerek, aksini isnat altında olan ispat etmeli fikrinde, bazılarının
iftirasına uğranıla bilinir.
Dünya Turizm Teşkilâtı (WTO) 1999 yılında dünya turizmi için
yeni Global Etik Sözleşmesi’ni Santiago’da kabul etmiştir. Bu sözleşmede 10 maddeden teşekkül Küresel (Global) Turizm Etik Kodları
bulunmaktadır. Mezkûr sözleşmenin “Bireysel ve Toplumsal Tatmin
Aracı Olarak Turizm” başlıklı 2. maddesinde, “İnsanlığın herhangi
bir şekilde sömürülmesi, özellikle cinsel ve çocuklara yönelik cinsel
istismar başta olmak üzere sömürünün bütün biçimleri turizmin temel hedeflerine aykırıdır. Bu durum uluslararası kanunlar doğrultusunda turizmin reddettiği bir olaydır. Bu tür olaylar karşısında, ilgili
ülkeler işbirliği yaparak ve uluslararası kanunlardan da yaralanarak
bu tür olaylara karşı ziyaret edilen ülkenin ve ev sahibi ülkenin yetkilileri harekete geçirilerek ısrarla bir mücadele verilmeli, suçlular mutlaka cezalandırılmalıdır.”
Turizmin etik (ahlâk felsefesi) değerleri bulunmaktadır. Turizm,
toplumun maddî ve kültürel olarak gelişmesini sağlar. Turistin yaptığı ya da kendisine karşı yapılan cinsel dokunulmazlığı ihlal eden
davranışlar etik değerlerle örtüşmemektedir. Cinsel dokunulmazlığa
saygıyı içeren etik değerleri olan toplum, suiistimallerin önlenmesi
için her türlü çabayı gösterir.
“765 sayılı mülga Ceza Kanunu’nda cinsel suçlar, “Adab-ı
Umumiye ve Nizamı Aile Aleyhinde Cürümler” arasında düzenlenmekte idi. Bu düzenlemeyle de, kanun koyucunun cinsel suçların
mağduru olarak kadını gördüğü anlaşılmaktadır. 5237 sayılı Türk
Ceza Kanunu’nda ise, “Kişilere Karşı İşlenen Suçlar” başlığında düzenlenmiştir (TCK md. 102, 103, 105, 105). Bu normlar cinsel hürriyete karşı işlenen suçlar olduğundan, şahıslara karşı işlenen suçlar
başlığı altında değil, “Hürriyete Karşı İşlenen Suçlar” başlığı altında
düzenlenmesi gerekirdi. 765 sayılı mülga Ceza Kanunu, cinsel dokunulmazlığı, toplumla ve genel ahlâkıyla bağdaştırmaktadır. Oysa
ki, cinsel saldırının mağduru ferttir ve o’nun hürriyetine dokunulmaktadır.
90
Kadın toplumda erkeğe göre, ikinci planda değerlendirilmektedir. Kadın da kendisini objelikten çıkarmamaktadır. Kadınlar fert
(birey) olmak için uğraşmamakta ve erkekleşerek eşitlenmeye çalışmak yanılgısına düşmektedir. Cinsiyetin sosyal hayatta ön plana
çıkması ya da çıkarılması etik değerlerle örtüşmemektedir.
Cinsel suçların mağduru, sırf kadınlar değil herkestir. 765 sayılı
mülga Ceza Kanunu’nda ise, “genç erkeklere söz atmak”, “genç kızlara söz atmak” “evli kadına tecavüz etmek” gibi ayrımlar bulunmakta idi. Artık bu tip ayrımlar cinsel dokunulmazlığa karşı suçlar bakımından farklılık oluşturmamaktadır.
765 sayılı mülga Ceza Kanunu 434. maddesinde, cinsel saldırıya
uğrayan şahsın faillerden biri ile evlenmesi halinde cezalanın ertelenmesi ise, 5237 sayılı Türk Ceza Kanunu’nda kaldırılmıştır.
Mahkemenin kabul etmediği evlilik içi tecavüz mahkeme kararlarında, “evlilik içi tecavüz” şeklinde değil, aile efradına kötü muamele ya da müessir fiil şeklinde ifade edilirdi. 5237 sayılı Türk Ceza
Kanunu’nda ise, bu konu, “cinsel saldırı” başlığı altında düzenlenmiştir.
5237 sayılı Türk Ceza Kanunu’nda, ırza geçme kavramının anlamı genişletilerek, doğrudan cinsel ilişki olmayan; fakat cinsel aşağılamaya varan durumlarda bu manada sayılır. Cinsel suçlar ile cinsellikle ilgili bir takım suçlar arasında farklılıklar vardır. Meselâ Müstehcenlik cinsel suçlardan değildir (TCK md. 226).
Cinsellik kavramı, cezalandırmayı düzenleyen sırf Türk Ceza
Kanunu’nu ilgilendirmiyor. Başta Anayasa olmak üzere, milletlerarası sözleşmeler, Türk Medenî Kanunu ve diğer kanunları da ilgilendiriyor. Cinsellikle ilgili düzenlemeler yapılırken ya da cinsellikle ilgili
hukuk normları uygulanırken; felsefe, sosyoloji, kriminoloji, adalet
psikolojisi, viktimoloji gibi disiplinlerden de faydalanılması gerekir.
Davranışların cinsel davranış olup olmadığı, geleneksel ya da
cinsel şakalaşma mı olduğu, objektif kriterlerle, sosyo-kültürel yapı
ve fiili işleyenin iradesi araştırılarak tespit edilebilir.
Konaklama işletmelerini diğer işletmelerden ayıran en büyük
özellik insan gücüne ve kişilerin sürekli etkileşim haline dayalı olmasıdır. Herhangi bir makineleşmeye gitmenin ve kişilerin yerini tekno-
91
lojinin almasının zor olduğu sosyal bir yapıdır. İnsan etkileşiminin
yoğun olduğu sektörlerde de motive araçlarının basında güvenlik ve
huzurlu bir iş ortamı akla gelmektedir. Tabiî ki insan etkileşiminin
yoğun olduğu sektörlerde bir takım hoş olmayan olaylar meydana
gelebilmektedir. Bunlardan birisi de cinsel tacizdir. Bu yoğun iletişim
ve etkileşimin sonucunda konaklama işletmelerinde cinsel taciz olayının nasıl ortaya çıktığının ortaya konması anlamımda önem arz
etmektedir. Turizm işletmelerinde turistler her türlü sıkıntılarından
uzaklaşarak dinlenme amaçlı bulunduğundan, doğal davranışlarda
bulunabilirler; yanlış anlaşılmaya da neden olabilir. Diğer taraftan
turistin sahip olduğu kültürde; giyim kuşamı, insan ilişkileri cinsel
davet içeriyor gibi yanlış yorumlara yol açabilir.
Turizm sektöründe işgücü hacminin büyüklüğü, müşteriye ve
personele yönelik cinsel dokunulmazlık ihlallerin sıklığı, eşit hak ve
fırsat özgürlüğü, terfi imkânları, ücret politikaları, yerel halkın turistlere karşı olumsuz tavırları gibi olumsuzluklar fazlaca rastlanılmaktadır. Bunların çözümünde de evrensel etik kuralları uygulanmalıdır.
Kanaatimizce, bu tip yaklaşım1982 Anayasamızın “Cumhuriyetin
nitelikleri” başlıklı 2. maddesinde, “Türkiye Cumhuriyeti, toplumun
huzuru, milli dayanışma ve adalet anlayışı içinde, insan haklarına
saygılı, Atatürk milliyetçiliğine bağlı, başlangıçta belirtilen temel ilkelere dayanan, demokratik, laik ve sosyal bir hukuk Devletidir.” prensiplerini görmemezlikten gelinmesidir. Turistlerin mağdur ya da fail
olarak karıştığı cinsel olayları sırf etik değerlerle çözmek, başta 1982
Anayasamız ve kanunlarımıza aykırıdır.
Cinsel suçluların suç motivasyonunda dört temel cinsel saldırgan
kategorisi ele alınmaktadır. Bunlar; a) Güç pekiştirme eğilimi olanlar,
b) Güç gösterisinde bulunanlar, c) Öfke misillemesi yapanlar, d) Öfke
ile tahri olanlar (Sadistler). Bu dört kategoride etkili olan üç faktör
vardır. Bunlar ise; güç, öfke ve cinselliktir. Güç motivasyonu en sık
rastlanmakta, daha sonra öfke motivasyonu ve cinsellik ise, güç ve
öfkenin daima hizmetinde olmuştur.
Cinsel saldırı için, mağdurun davetkâr davranış sergilediği, karşılıklı cinsel haz alındığı, failin çocuklukta yaşadığı durumlardan
kaynaklandığı gibi gerekçeler ileri sürülebilir.
92
Saldırganlık davranışını kolay hale getiren diğer bir faktör duygusal kontrolsüzlüktür. Çoğu zaman olumsuz duygu halleri cinsel
saldırganlığa yol açan bilişsel düzeyden önce gelir. Çocuğa karşı cinsel saldırıda bulunanlarda depresyon ağırlıklı olarak görülürken,
öfke ve düşmanlık gibi negatif duygular yetişkine karşı cinsel saldırı
davranışını kolaylaştırır. Cinsel saldırganlık davranışı; öfke, saldırganlık gibi duygu durumlarının saldırganlık duygularının ortaya
çıkmasını engelleyen yasakları (günahkârlık, ahlâkî mahkûmiyet)
yenecek kadar güçlü ve zorlayıcı olduğu zaman meydana gelir.
Araştırma bulgularına bakıldığında, hem hukukçular hem de
toplum grubunda, kadınların eşleriyle cinsel ilişkiye girmemeleri için
gösterdikleri haklı nedenler arasında, en yüksek oranda kadınların
regl olması almıştır. En az oranda ise kadınların hamile kalmaktan
korkması gösterilmiştir. Kadınların, eşlerinin çok sık cinsel ilişkide
bulunmak istemesi, kocasını sevmemesi, eşlerin dargın olmaları, kocanın kadının hoşlanmadığı pozisyonlar istemesi gibi durumları, erkeklere nazaran daha yüksek oranda haklı neden olarak gösterdikleri
belirtilmiştir.
Hizmet sektöründe yüzyüze iletişimde bulunan çalışanların,
müşterilere karşı tavır ve davranışları müşterileri memnun ederek,
onların her zaman haklı olduğu “duygusal emek” olarak ifade edilmektedir. Çalışanların emek yanında “iyi görünmeleri ve/veya da
kulağa hoş görünmelerini” ifade eden “estetik emeğin” önemli olduğu görülmektedir. Duygusal emek çalışanları daha çok duygu,
tavır ve tutumlarını, estetik emekse bedenlerini kullanmaları ile ilgilidir.
Warhurst ve Nickson örgütlerin çalışan ve müşteri etkileşimlerinin cinselleşmesini bir strateji olarak kullanmalarını “cinselleşmiş
emek” kavramıyla ifade etmişlerdir (Warhurst ve Nickson, 2009: 393).
5237 sayılı Türk Ceza Kanunu, fertlerin cinsel bütünlüğünü (dokunulmazlığını) ihlâl eden fiilleri, “Cinsel Dokunulmazlığa Karşı
Suçlar” üst başlığında dört suç tipi olarak tertip edilmiştir. Bunlar ise;
a)Cinsel saldırı suçları (TCK md. 102), b) Çocukların cinsel istismarı (TCK md. 103), c) Reşit olmayanla cinsel ilişki (TCK md. 104), d)
Cinsel taciz suçu (TCK md. 105).
93
18.06.2014 tarihli ve 6545 sayılı “Türk Ceza Kanunu ile Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun” un 58., 59., 60 ve 61.
maddeleri ile değişiklik yapılarak, suçların temel ve nitelikli durumlarında cezalarda önemli değişikler yapılmıştır.
Türk vatandaşları ve Türkiye de bulunan yabancı ülke vatandaşları turistlere ya da turistler tarafından bunlara yönelik cinsel dokunulmazlığı ihlali suçu işlenirse 5237 sayılı Türk Ceza Kanunu hükümleri uygulanır.
3.
Cinsel Dokunulmazlığa Karşı Suçlar
3.1. Cinsel Saldırı Suçları (TCK md. 102)
“MADDE 102- (1) Cinsel davranışlarla bir kimsenin vücut dokunulmazlığını ihlâl eden kişi, mağdurun şikâyeti üzerine, beş yıldan
on yıla kadar hapis cezası ile cezalandırılır. Cinsel davranışın sarkıntılık düzeyinde kalması hâlinde iki yıldan beş yıla kadar hapis cezası
verilir.
(2) Fiilin vücuda organ veya sair bir cisim sokulması suretiyle
gerçekleştirilmesi durumunda, on iki yıldan az olmamak üzere hapis
cezasına hükmolunur. Bu fiilin eşe karşı işlenmesi hâlinde, soruşturma ve kovuşturmanın yapılması mağdurun şikâyetine bağlıdır.
(3) Suçun;
a) Beden veya ruh bakımından kendisini savunamayacak durumda bulunan kişiye karşı,
b) Kamu görevinin, vesayet veya hizmet ilişkisinin sağladığı nüfuz kötüye kullanılmak suretiyle,
c) Üçüncü derece dâhil kan veya kayın hısımlığı ilişkisi içinde
bulunan bir kişiye karşı ya da üvey baba, üvey ana, üvey kardeş, evlat edinen veya evlatlık tarafından,
d) Silahla veya birden fazla kişi tarafından birlikte,
e) İnsanların toplu olarak bir arada yaşama zorunluluğunda bulunduğu ortamların sağladığı kolaylıktan faydalanmak suretiyle,
işlenmesi hâlinde, yukarıdaki fıkralara göre verilen cezalar yarı
oranında artırılır.
94
(4) Cinsel saldırı için başvurulan cebir ve şiddetin kasten yaralama suçunun ağır neticelerine neden olması hâlinde, ayrıca kasten
yaralama suçuna ilişkin hükümler uygulanır.
(5) Suç sonucu mağdurun bitkisel hayata girmesi veya ölümü hâlinde, ağırlaştırılmış müebbet hapis cezasına hükmolunur.”
Cinsel saldırı suçu; cinsel davranışlarla bir şahsın vücut bütünlüğünün ihlalidir. Cinsel saldırı suçunun oluşması için, vücut temasının
olması gerekir. Friedman’a göre, “cinsel taciz, eşit olmayan güç ve
otorite ilişkisi bağlamında yapılan istenmeyen cinsel hareketlerin
gösterildiği ve doğaları itibariyle genelde saldırgan olarak kabul edilen davranışlar anlamına gelmektedir” Vücut temasının cinsel organlara yönelmesi şart değildir. Cinsel saldırı suçunda, mağdurun vücut
dokunulmazlığı ihlâl edilerek cinsel isteklerin tatmini için rızasına
aykırı davranışla karşılaşmasıdır. Meselâ, yolda yürürken veya otobüste seyahat ederken cinsel sözlerin muhatabı olmak vücut teması
olmadığı için cinsel saldırı değil, cinsel tacizdir (TCK md. 105).
Cinsel saldırı suçu ile sırf cinsel dokunulmazlığı ihlal edilmemekte olup, vücut dokunulmazlığı ihlâli gerçekleşmektedir. Cinsel
saldırının gerçekleştirilmesinde, cebir ve şiddetin kasten yaralama
suçunun ağır neticelerine neden olması kasten yaralama suçunu oluşturur (TCK md. 102/5). 765 sayılı mülga Ceza Kanunu yer verilen ırza
geçme, ırza tasaddi ve sarkıntılık suçlarının muhtevasını, cinsel saldırı suçunu düzenleyen 5237 sayılı Türk Ceza Kanunu’nun 102. maddesi düzenlemiştir.
Cinsel saldırı sucu, hayasızca hareketler (alenen cinsel ilişki ve
teşhircilik) sucundan farklılık gösterir. Toplumun genel ahlâkını yani
ar ve haya duygusunu korumak amacıyla düzenlenen TCK md.
225’de; “Alenen cinsel ilişkide bulunan veya teşhircilik yapan kişi,
altı aydan bir yıla kadar hapis cezası ile cezalandırılır” denilmektedir.
Teşhircilik suçunda, fiil aleni olmalı ve belirli bir kimseye yönelik
yapılmasına gerek yoktur.
Cinsel saldırıyı oluşturan fiil (TCK md. 102), belirli bir şahıs üzerinde doğrudan doğruya gerçekleştirilmeli ve aleni olması da gerekli
değildir. Aleniyet, hayâsızca hareketler sucunun unsurunu oluştur-
95
maktadır. Eğer fiil belli bir kimseye karsı işlenmişse cinsel taciz suçu
(TCK md.105) meydana gelir.
Hukuk düzenimiz cinsel özgürlük hakkını korumaktadır.
a) Suçun Unsurları
aa) Tipikliğin Maddi Unsurları
aaa) Fail
Cinsel saldırı suçunun faili, “……vücut dokunulmazlığını ihlâl
eden kişi…”(TCK md. 102/I) demekle de, kadın ya da erkek farklı
cinsten olabileceği gibi aynı cinsten herkes olabilir. Failin niteliğinden
dolayı da ceza artırılarak verilmektedir. Şöyle ki, “b) Kamu görevinin, vesayet veya hizmet ilişkisinin sağladığı nüfuz kötüye kullanılmak suretiyle,
Üçüncü derece dâhil kan veya kayın hısımlığı ilişkisi içinde bulunan bir kişiye karşı ya da üvey baba, üvey ana, üvey kardeş, evlat
edinen veya evlatlık tarafından,.. işlenmesi hâlinde, yukarıdaki fıkralara göre verilen cezalar yarı oranında artırılır.” (TCK md. 102/III-b,c)
bbb) Mağdur
Cinsel saldırı suçunun mağduru, “Cinsel davranışlarla bir kimsenin vücut dokunulmazlığını …”(TCK md. 102/I) ihlali demekle,
cinsel ayrım yapmadan kadın ya da erkek mağdur olmaktadır.
Suçun mağduru onsekiz yaşından büyük kadın ya da erkektir.
Cinsel saldırı suçunun mağduru; evli, bekâr, dul, fahişe, yaşlı, genç,
yakışıklı, çirkin, engelli olabilir. Onsekiz yaşından küçük kadın ya da
erkekleri mağdurluğu ise, TCK 103. maddesinde düzenlenmiş olan
cinsel istismar suçudur. Türk Ceza kanunumuz 6. maddesi, çocuk
olarak onsekiz yaşından küçükleri kast etmektedir. Yine 5395 sayılı
Çocukları Koruma Kanunu’na göre, “Çocuk: Daha erken yaşta ergin
olsa bile, onsekiz yaşını doldurmamış kişiyi ifade eder.”(ÇKK. md.
3/I-a). Mezkûr hükümde görülmektedir ki, çocuk olma kriteri; mahkeme kararıyla veya evlenmekle ergin (reşit) olsa dahi yaş sınırı ergenlik kavramı ile değil, onsekiz yaşından küçüklükle izah edilmektedir.
Tecavüz kurbanları da kendilerinden talep edilen açık delilleri
sağlamada gönülsüz davranmakta ya da buna karşı çıkmaktadır. Bu
96
durum ise, mağdur ile ilgili soru işaretlerine sebep olmaktadır. Araştırma bulguları şiddet delilinin olmadığı tecavüz olayları polis, hâkim
ve jüri tarafından inandırıcı karşılanmaktadır.
Cinsel saldırı suçları canlılara karşı işlenmektedir. Ölülere karşı
yapılan cinsel saldırı suçu, ölünün hatırasına hakaret olup, TCK
130/II fıkrasında, “Bir ölünün kısmen veya tamamen ceset veya kemiklerini alan veya ceset veya kemikler hakkında tahkir edici fiillerde
bulunan kişi, üç aydan iki yıla kadar hapis cezası ile cezalandırılır.”
denilmekte ve bu durumda, “…ceset veya kemikler hakkında tahkir
edici fiillerde…” bulunma cinsel saldırı niteliğindedir.
“…Ölmüş insan bedeni üzerinde veya doğal olmayan yoldan
yapılan cinsel davranışlara ilişkin yazı, ses veya görüntüleri içeren
ürünleri üreten, ülkeye sokan, satışa arz eden, satan, nakleden, depolayan, başkalarının kullanımına sunan veya bulunduran kişi, …”
ürün üretmiş olarak müstehcenlik suçunu işlemiş olur (TCK md.
226/IV).
5199 sayılı Hayvanları Koruma Kanunu’na göre, “j) Hayvanlarla
cinsel ilişkide bulunmak, işkence yapmak” idarî para cezası ile cezalandırılmaktadır (HKK. md.14/j, 28/k). Hayvan cinsel sevici (bestialite) hakkında hapis cezasını içeren kanunî düzenleme de yapılmalıdır.
Cinsel saldırı suçunun basit şekli evlilik birliğinde eşler arasında
işlenebilir (TCK md. 102/II). Evli eşlerin birbirlerine karşı rızalarıyla
cinsel ilişki de bulunma yükümlülüğü vardır. Bu yükümlülüğün yerine getirilmemesi diğer eşe güç kullanma yetkisi vermemektedir.
Cinsel saldırı eşe karşı yapıldığında, normalde suç ağır cezaya hükmediliyor olmasına rağmen, takibi şikâyete bağlı suç olması dikkatimizi çekmektedir. Kanun koyucu evlilik kurumuna müdahale etmemiş, konunun eşler arasında çözülmesini istediğinden takibi şikâyete
bağlı suç olarak düzenlemiştir. Sosyal ve ekonomik hürriyeti olmayan eş (özellikle kadın) kendisine cinsel saldırıda bulunan eşini nasıl
şikâyet edebilir? Kanun bu şekliyle yeniden düzenlenmesi gerekir.
Eşten maksat resmî nikâhlı eşin yanında, dinî nikâhla ya da nikâhsız
da birlikte yaşama arzusu içerisinde bir araya gelen kara-kocaları da
dâhil etmek gerekir.
97
Eşe karşı cinsel saldırı suçu, tıbbî ve hukukî sınırlar içerisinde
kaldığı sürece suç oluşmamaktadır. Cinsel saldırı suçunun oluşması
için, diğer eşin cinsel ilişki için rızası hilafına veya insan tabiatına
aykırı (anal ilişki, gayritabii (normalin dışında) cinsel ilişki, homoseksüellik, livata, sodomi) gerçekleştirilmesinin istenilmesidir. Şunu da
diyebilirim ki, sırf cinsel ilişki için aile kurulmaz; fakat cinsel hayatta
ailenin en önemli unsurudur. Özel hukuk bağlamında eşinin cinsel
ilişki teklifini objektif olarak yerine getirmeyen diğer eş, boşanma
davası açabilir.
Afganistan devletinde kadınların kocalarının cinsel ilişki talebini
reddetmelerine yasak getirilmiştir.
ccc) Suçun Konusu
Cinsel saldırı suçunun konusu; “… vücut dokunulmazlığını ihlâl
…” dir (TCK md. 102/I). İnsan vücudunun cinsel saldırıdan etkilenmesinden bahsetmektedir. Mezkûr fıkra, re’sen kovuşturulan suç
değil, takibi şikâyete bağlı suç olduğundan suçun maddi konusu ile
suçun mağduru aynı şahıstır.
ddd) Fiil (Hareket)
Cinsel saldırı suçunun fiili, “Cinsel davranışlarla bir kimsenin
vücut dokunulmazlığını ihlâl …”dir (TCK md. 102/I). Mezkûr hükümde, cinsel davranışların neler olduğu belirtilmemiştir. Vücut dokunulmazlığını ihlal eden, cinsel arzuları tatmine yönelik cinsel davranışlardır. Eğer fiil, cinsel arzuların tatminine yönelik saldırı değilse
cinsel davranış suçunu oluşturmaz. Fail cinsel arzusunu kendi kendine tatmin ederek gerçekleştirirse ve mağdurun vücut dokunulmazlığını ihlal etmemişse bu suç oluşmaz.
ddda)Temas İçeren Cinsel Saldırı Türleri
- Cinsel dokunma:
Bu suç erkek ya da kadın failin, herhangi bir uzvuyla; mağduru
çıplak ya da elbiseli halde elleme, sürtme, okşama, mahrem (cinsel)
bölgelerini sıkma fiillerini gerçekleşebileceği gibi, ”… vücuda organ
veya sair bir cisim sokulması suretiyle gerçekleştirilmesi …” (TCK
md. 102/II) ile oluşabilir. Kanun koyucu erkeğin tabii yapısına dikkat
ederek organ sokulması, kadının bu suçu işleme ihtimalini ise, sair
bir cisim sokulması olarak düzenlemiştir.
98
Suçun temel şeklinin aksine, TCK md. 102/II fıkrasında ifade edilen nitelikli halinin oluşabilmesi için, gerçekleştirilen davranışın cinsel arzuların tatmini amacına yönelik olması aranmamaktadır. Mağdurun cinsel dokunulmazlığını ihlal edecek şekilde, herhangi bir organ ya da cismin, sayılan üç vücut boşluğu olan; anal, genital ve oral
bölgelerine sokulması halinde suç oluşur.
“Sanığın Belediye otobüsünde ayakta yolculuk yapmakta olan
mağdurenin arkasına geçerek cinsel organı ile vücuduna sürtündüğü,
mağdure yer değiştirdiğinde yine peşinden giderek aynı şekilde eylemde bulunduğuna dair oluş ve kabul karşısında, sanığının fiilinin ırz
ve namusa tasaddi (cinsel saldırı) olup olmadığı, delillerin araştırılması
ve tartışılması görevinin üst dereceli Asliye Ceza Mahkemesine ait bulunduğu nazara alınarak görevsizlik kararı verilmesi yerine duruşmaya
devamla yazılı şekilde hüküm kurulması bozmayı gerektirmiştir”.
- Oral- genital seks:
Mağdurun genital organlarını ağzıyla çeşitli cinsel içerikli davranışlarda (öpme, emme, yalama vb.) bulunarak, cinsel zevk almasıdır.
- Interfemoral ilişki:
Failin cinsel organını mağdurun memeleri arasına, bacakları arasına veya cinsel bölgelerine yerleştirerek ve içeriye doğru bir penetrasyon olmayarak eylemi sürtünme olarak gerçekleştirdiği her türlü
cinsel aktivite türüdür. Failin çok küçük çocuklarda kurbanı yaralamaktan korktuğundan, daha büyük çocuklarda bekâretinin korunması veya hamileliği önleme amacıyla bu şekilde davrandığı düşünülmektedir.
- Seksüel penetrasyon:
Failin, mağdurun her hangi bir vücut deliğine (vajina, ağız vb.),
her hangi bir organı (penis, parmak vb.) ile ya da her hangi bir obje
kullanarak, kurbana penetrasyonu şeklinde gerçekleşen tutum ve
davranışlardır. Seksüle penetrasyon; dijital penetrasyon, objelerle
penetrasyon, genital ilişki ve anal ilişki olmak üzere dört başlık şeklinde gerçekleşir.
Cinsel amacı tatmin olmaksızın kalabalıklarda, otobüste, sinema
çıkışında, yemek bekleme sırasında v.s. mağdurun vücuduna sürtme
olmuşsa bu cinsel saldırı suçunu oluşturmaz.
99
Bu suç, uyuşturucu, alkol gibi keyif verici maddelerin araç olarak
kullanılmasıyla da yapılabilir. Bayıltıcı maddelerle şuurun tamamen
iptal edilmesiyle de gerçekleşebilir. Yargıtay’a göre, “Sanığın birlikte
alkol aldığı müştekinin vücudunu okşamaktan ibaret eylemi, takibi
şikâyete bağlı basit cinsel saldırı suçunu oluşturur”.
Bu suç tipi cebirle işlenirse, fail ayrıca neticesi sebebiyle ağırlaştırılmış kasten yaralamadan da mahkûm olur (TCK md. 102/IV).
Cebir, cinsel ilişkiye rıza için kullanılan ve mağdurda acı çekmesini sağlayan fizikî kuvvettir. Bu suçun oluşumu için, başkalarına
yapılan cebir neticesi cinsel saldırıya rıza gösterilmesi suçun icrası
için araç kabul edilmelidir Hatta mağdurun eşyasına zarar verme
şeklinde de olabilir. Bu fiillerin cinsel ilişkiye rıza için mağdurun direnci kırılması için yapılması yeterli olup, cinsel ilişkinin neticelenmesine kadar sürmesine gerek yoktur. Mağdur cebre karşı direnmese
dahi suç gerçekleşir.
Bu suç mağduru cinsel saldırıya rıza için, yakınlarına zarar verme tehdidi altında gerçekleşebilir.
Bu suç hile yaparak mağduru cinsel saldırıya rıza göstermesi
sağlanabilir. Otel saunasında, masaj yapan masörün cinsel organları
okşaması bu suçu oluşturur.
Bu suç failin fiiliyle gerçekleşebileceği gibi, karşı tarafın cinsel
davranışlarda bulunmasını isteme ile de gerçekleşebilir. Meselâ, karşı
taraftan vücudunun okşanmasını, cinsel uzuvlarının ellenmesini isteyebilir. Dolaylı fail olan bu tipler, cinsel saldırı suçunun failidir. Meselâ, mağdurun cinsel organını cebir ile açtırarak seyretmekte dolaylı
faillik olup, cinsel saldırı suçunu oluşturmaktadır.
Failin cinsel temas olmaksızın başkasını cinsel tatmin amacıyla
seyretmesi ya da kendi vücudunu üzerinde cinsel davranışlarda bulunarak seyretmeye zorlaması cinsel taciz suçunu (TCK md. 105)
oluşturmakta, cinsel saldırı suçunu (TCK md. 102) oluşturmamaktadır.
Cinsel davranış, fizikî temasta bulunmaksızın oluştuğunda cinsel taciz
suçu oluşmaktadır. Meselâ, etek giymiş bir bayanın iç çamaşırı cinsel
tatmin için göstermesi. Erkeğin bayan karşısında cinsel tatmin için
pantolonun fermuarını açması. Dolmuşta cinsel organını okşaması.
100
Doktrinde, cinsel saldırının temel şekli, vücut dokunulmazlığını
ihlâl eden cinsel davranışlarla tamamlanan sırf hareket suçudur. Bu
nedenle suçun tamamlanması için bir neticenin gerçekleşmesinin
aranmadığı söylenmektedir.
ab) Manevî Unsur (Kusurluluk)
Cinsel saldırı suçu, taksirle işlenmez; ancak cinsel arzuları tatmin
amacıyla kasten işlenebilir. Eğer cinsel tatmin amacıyla yapılmamışsa, meselâ kavga sırasında mağdurenin kalçalarına, göğüslerine temas etmiş ya da mağdurun penisini sıkmışsa cinsel saldırı suçu değildir. “Suçun oluşması kastın varlığına bağlıdır. Kast, suçun kanunî
tanımındaki unsurların bilerek ve istenerek gerçekleştirilmesidir.”
(TCK md. 21/I). Burada önemli olan rıza dışı cinsel saldırının gerçekleşmesidir. Cinsel saldırı, cinsel tatmin yanında mağduru aşağılama,
intikam alma, resmini çekip şantaj yapma, şerefini zedeleme gayesiyle yapılmasında ne olacağı hususunda kanunda açıklık yoktur. Şartları var ise, gerçek içtima hükümleri uygulanabilir.
Cinsel saldırı suçunun temel seklinde, genel kastla (bilme, isteme) beraber, özel kast da (saik, belirli amaçla hareket etme, öncül
düşünce, faili güdüleyen düşünce) aranmaktadır. Cinsel saldırı suçundaki özel kast, TCK md. 102’nin metninde yer alamamış; fakat
madde gerekçesinde, “bu suçun cinsel arzuları tatmin amacına yönelik davranışlarla işlenebileceği” diyerek açıklanmıştır. Bu durumda
failin, şehevi hislerinin tatmini ve görünüşte şehevi duygularla hareket ettiğinin anlaşılması gerekir.
Cinsel saldırı suçunun nitelikli halleri olan, vücuda organ veya
sair bir cisim sokulması suretiyle gerçekleştirilmesinin cinsel tatmin
için yapılmalıdır. Mağdurun genital, oral veya anal bölgesine cisim
veya organ sokulması da, cinsel tatmin için yapıldığına karine teşkil
etmektedir; fakat başka gayelerle yapılırsa cinsel saldırı suçu oluşmaz.
ac) Hukuka Aykırılık Unsuru
Cinsel davranış için, karşı tarafın rıza göstermeye ehil olması, rızasının hukuk sınırlarını aşmaması ve cinsel davranış verilen rıza
sınırlarında olduğunda hukuka uygun olur. Meselâ, genital ilişkiye
rıza gösteren mağdura isteği dışında anal ilişki de ya da penisini iki
101
göğüslerinin arasında gezdirmek suretiyle cinsel tatmin sağlanmak
istenirse rıza dışına çıkılmış demektir.
Mağdur rızaya ehil olmamasına rağmen rızaya ehil davranışlara
girerek ilişki yaşarsa burada hukuka uygunluk sebeplerinin maddi
şartlarında hataya düşülmüş olunur. Fiilde kasıt olmadığında cinsel
saldırı suçu oluşmaz.
b) Suçun Ağırlaştırıcı Nedenleri (Nitelikli Halleri)
ba) Vücuda Organ veya Sair Bir Cisim Sokulması Suretiyle Suçun
İşlenmesi
Cinsel saldırı suçunun basit (temel) şekli, “cinsel davranışta bulunma” basit şeklinin nitelikli hali ise, “(2) Fiilin vücuda organ veya
sair bir cisim sokulması suretiyle gerçekleştirilmesi..” dir (TCK md.
102/II). Bu fiilin gerçekleşmesi için ise, cinsel duyguların tatminine
yönelik olarak sırf cinsel bölgelere değil, vücudun elverişli yerlerine
mağdurun rızası dışında organ ya da cisim sokulmasıdır. Vücudun
oral, anal, meme aralarına ve genital bölgelerine cinsel arzuları tatmin amaçlı organ ya da cisim sokularak suç gerçekleşir. Bu fiili fail
bizzat yapabileceği gibi başkasına da yaptırılabilir. Bu durumda dolaylı fail olur (TCK md. 137/II). Vücudun elverişli yerlerine sadece
cinsel uzuvla değil, el, kol, ayakucu, dili gibi uzuvlarıyla ya da cop,
şişe, plastik penis vs. sokarak cinsel tatminde bulunabilir. Burada
sokma fiiliyle mağdurun acı çekmesi ya da çekmemesi suçun oluşumu açısından önemli değildir. Diğer taraftan, kulak ve burun boşluklarına sokarak cinsel tatminini karşılarsa bu suç oluşur.
Organ sokmanın varlığı ve fiilin tamamlamış sayılması için cinsel
organ vasıtasıyla vücudun birleşmesi gerekir. Bu sebeple sokma fiilinin tamamlanması için taraflardan birinin seksüel organının diğerinin (mağdurun) vücuduna aşağı yukarı girmesi gerekmektedir.
Vücudun elverişli yerlerine şehevi hisleri tatmin amacı gütmeyen
organ ya cisim sokulmuşsa burada yaralama ya da işkence suçundan
bahsedilir.
Bir kişi cinsel uyarılma amaçlı elverişli bölgesine cisim ya da organ sokulmasını isterse fiili yapmaya mecbur kılınan şahsın, vücut
dokunulmazlığını ihlal anlamına gelir.
102
Bu nitelikli hal (vücuda organ veya sair bir cisim sokulması) eşe
karşı işlenmesi hâlinde, soruşturma ve kovuşturmanın yapılması
mağdurun şikâyetine bağlıdır.
bb) Beden veya Ruh Bakımından Kendisini Savunamayacak Durumda Bulunan Kişiye Karşı İşlenmesi
“Beden veya ruh bakımından kendisini savunamayacak durumda bulunan kişiye karşı …” işlenmesi suçun nitelikli halidir (TCK md.
102/III-a). Fiil işlendiği sırada mağdurun, geçici ya da kalıcı olarak
fizikî ya da ruhî mağduriyet içerisinde olmasıdır.
Mağdur, ruhî durumu nedeniyle cinsel saldırıyı önleyecek durumda değilse faile ağırlaştırıcı müeyyideden ceza verilir. Bu nedenle
mağdurun cinsel saldırı ile ruhî durumu nedeniyle önleme gücü olup
olmadığı arasında illiyet bağının kurulması gerekir.
bc) Kamu Görevinin, Vesayet veya Hizmet İlişkisinin Sağladığı
Nüfuz Kötüye Kullanılmak Suretiyle İşlenmesi
Kamu görevlisi deyiminde; kamusal faaliyetin yürütülmesine
atama veya seçilme yoluyla ya da herhangi bir surette sürekli, süreli
veya geçici olarak katılan kişidir” TCK md. 6/I-b). Nüfuz; kuvvetli
olma, iktidar olma, sözüyle etkilemedir. Nüfuzun kötüye kullanılmasını kanun koyucu iki ilişki türü ile birleştirmiştir. Bunlar, önce
nüfuzun bir kamu görevinden doğmuş olması ikincisi ise, hizmet
ilişkisi temeline dayanmasıdır. Bu iki alanda nüfuzu elinde bulunduran kişi, mağdura karşı bunları kötüye kullanmalı ve suçu işlemiş
olmalıdır.
Fail ile mağdur arasında astlık- üstlük hizmet ilişkisi yok ise TCK
md. 102/III-b fıkrası uygulanmaz. Meselâ, Kamu görevlisinin her ikisi
de daire başkanı ise uygulanmaz, fail daire başkanı mağdur şube
müdürü, memur, işçi v.s. ise uygulanır. Fail kamu görevlisi olarak
görevini cinsel saldırı amacını gerçekleştirmeye yönelik olarak kullanması ile suç işlenir. Meselâ, odasına sorusuna cevap vermek için
öğrencisini çağıran öğretim elemanı cinsel saldırı suçunu işlemek için
zemin oluşturmuşsa suçun failidir.
Ev hizmetlerini yürüten, çocuk bakıcısı gibi kişilere bu hareket
yapıldığında nüfuzu kötüye kullanma suçu oluşur.
103
bd) Suçun Üçüncü Derece Dâhil Kan veya Kayın Hısımlığı İlişkisi İçinde Bulunan Bir Kişiye Karşı ya da Üvey Baba, Üvey Ana, Üvey
Kardeş, Evlat Edinen veya Evlatlık Tarafından İşlenmesi
“Suçun üçüncü derece dâhil kan veya kayın hısımlığı ilişkisi
içinde bulunan bir kişiye karşı ya da üvey baba, üvey ana, üvey kardeş, evlat edinen veya evlatlık tarafından…” işlenmesi suçun nitelikli
hali olmaktadır.(TCK md. 102/III-d). Yakın akrabalık bağı mağdurun
güven içerisinde olmasını sağlar. İşte bu durumdan istifade eden fail
cinsel saldırı suçu işlerse ceza artırılarak verilir.
Mezkûr hükmün düzenlemediği ve Türk Medenî Kanununa göre, aralarında akrabalık ilişkisi bulunanlarca cinsel saldırı yapılırsa
hâkim bunu gözönünde bulundurmalıdır.
be) Suçun Silahla veya Birden Fazla Kişi Tarafından Birlikte İşlenmesi
“Suçun silahla veya birden fazla kişi tarafından birlikte,” işlenmesi suçun nitelikli halidir (TCK md. 102/III-d). Silah kavramı, Türk
Ceza Kanunu’muzca tanımlanmıştır (TCK md.6/I-f). Cinsel saldırı
suçunun silahla işlenmesi için, silahın kolaylaştırıcı araç olması gerekir. Diğer taraftan, failin silahlı olması yeterli değildir.
Cinsel saldırı suçu birden fazla faille gerçekleştirilirse bu şahıslar
müşterek failler olup, bu suçtan cezalandırılmalıdır (TCK. md. 37/I).
Burada bütün faillerin birbirlerine yardımcı olarak (fiili irtikap) cinsel
tatminde bulunmaları aranmamakta olup, suçun icrasına katılmalarıyla suç oluşur. Faillerden biri mağduru tutup, diğer failin cinsel
saldırıda bulunmasına yardımcı olması suçun oluşumu için kendisi
de cinsel tatmin olması şartıyla yeterlidir; fakat diğer kişi ya da kişiler
diğer faile sadece cinsel saldırıda yardımcı olmakta iseler ağırlaştırıcı
neden uygulanmaz ve iştirakten suçlu olur.
bf) Suçun İnsanların Toplu Olarak Bir Arada Yaşama Zorunluluğunda Bulunduğu Ortamların Sağladığı Kolaylıktan Faydalanmak
Suretiyle İşlenmesi
“İnsanların toplu olarak bir arada yaşama zorunluluğunda bulunduğu ortamların sağladığı kolaylıktan faydalanmak suretiyle,”
işlenmesi suçun nitelikli halidir (TCK md. 102/III-e).
104
İnsanlar toplu olarak yaşamak zorunda olduğu ortamda kendilerini güvende hissederler. Meselâ, cezaevi, kışla, çocuk bakımevleri
gibi. Burada bir arada yaşama zorunluluğu suçun nitelikli hal alması
için gerekmektedir; ancak sinema, plaj, eğlence mekânlarında bulunma sırasında işlenmesi ise nitelikli hal olarak değerlendirilemez.
c) Suçun Neticesi Sebebiyle Ağırlaşmış Hâli; Suç Sonucu Mağdurun Bitkisel Hayata Girmesi veya Ölümü
“Suç sonucu mağdurun bitkisel hayata girmesi veya ölümü hâlinde, ağırlaştırılmış müebbet hapis cezasına hükmolunur.” (TCK md.
102/V). Burada cinsel saldırı neticesi mağdurun cinsel saldırı öncesi
ya da sonrası bitkisel hayata girmesi veya ölümü gerçekleşirse ceza
artırılarak verilir. Fail, cinsel saldırı ile öldürme ya da bitkisel hayata
girdirme kastı bulunmamalı yani taksir derecesinde olmalıdır. Eğer
fail cinsel saldırı yanında öldürme kastı da var ise ya da suçu gizlemek için mağduru öldürmüşse cinsel saldırı ve adam öldürme suçu
ayrı ayrı gerçekleşir.
Yüksek Sağlık Şûrası’nın 24/11/1969 tarihli kararında, “ölüm bugünkü telakkilerin en kuvvetlisi ve hâkim durumunda olan beyin
fonksiyonunun tamamıyla durması halinin tespiti şeklinde kabul
olunmuştur”.
Beyin ölümü (Brain death): Beyin fonksiyonları durması ve beyin
hücrelerinde geri dönüşümsüz yıkımın gerçekleşmesidir. Buna serebral ve neokortikal ölüm de eşlik eder.”
Mağduru cinsel saldırıyı defetmek için direnmesine karşılık fail
fizikî şiddet ya da çeşitli korkularla etkisiz hale getirmesi ile bitkisel
hayata girmiş ya da ölmüş olabilir.
d) Cezada İndirim Sebepleri
“Cinsel davranışın sarkıntılık düzeyinde kalması hâlinde iki yıldan beş yıla kadar hapis cezası verilir.” (TCK md. 102/I f. 2.c). Burada
sarkıntılık, vücut dokunulmazlığını ihlal eden davranış olmalı ve
cinsel saldırı ısrarcı bir duruma ulaşmayıp ani ve kesintili olması
aranmalıdır. Mesela, “mağdurenin beline sarılma”, “yolda yürüyen
müştekinin kalçasını elleme”.
e) Suçun Özel Görünüş Şekilleri
105
ea) Teşebbüs ve Gönüllü Vazgeçme
Teşebbüs, cinsel saldırı suçu basit ile nitelikli hallerinde mümkündür. Cinsel saldırı suçu neticeli suç olmayıp davranış suçudur.
Cinsel duyguları tatmine yönelik davranışlar oluştuğunda tamamlanır. Suçun tamamlanması için başka herhangi bir şey aramaya gerek
yoktur. Failin cinsel hazzını gerçekleştirmesine gerek yoktur.
Cinsel saldırı fiili sırf (sadece) hareket suçudur. Suçun temel şekli, cinsel arzuların tatminine bağlı bdeğildir.
Gönüllü vazgeçme, 5237 Sayılı TCK’nun 36 ncı maddesinde; ‘‘(1)
Fail, sucun icra hareketlerinden gönüllü vazgeçer veya kendi cabalarıyla sucun tamamlanmasını veya neticenin gerçekleşmesini önlerse,
teşebbüsten dolayı cezalandırılmaz. Fakat tamam olan kısım esasen
bir suç oluşturduğu takdirde, sadece o suca ait ceza ile cezalandırılır.” seklinde tarif edilmiştir. Fail icra hareketlerine başlamış; ancak
herhangi bir engel olmadan bu hareketlerden vazgeçmiş ve o zamana
kadar işlemiş olduğu eylem bir suçu meselâ, basit cinsel saldırı suçunu oluşturmuşsa bu suçta cezalandırılması gerekir. Meselâ, sanık
mağdura, bıçağı çekip pantolonunu indir, seni yapacağım demiş ve
mağdur pantolonunu indirip penisini mağdurun vajinasına sürtmüş
daha sonra vazgeçip bırakıp gitmiş ise basit cinsel saldırı suçu oluşur.
Cinsel saldırının cezasının artırılmasını gerektiren nitelikli şeklinde, davranışı parçalara (kısımlara) bölebildiğimizden teşebbüs
mümkündür. Suçun temel şekli vücut dokunulmazlığı ihlal olup,
nitelikli şekli ise mağdura organ ya da cisim sokmakla işlendiğinden
geçitli suç oluşur. Burada organ ya da cisim sokmak elde olmayan
sebeplerle gerçekleşmemişse suçun temel şekli oluşmuş; fakat nitelikli şekli teşebbüste kalmıştır. Bu durumda fail nitelikli şeklinden cezalandırılmaz.
Fail, cinsel saldırının icrasına başlamış; fakat gerçekleştirmeden
vazgeçmiş ise, cinsel saldırı suçundan sorumlu olmaz; ancak yaptığı
hareketler başka suçu oluşturuyorsa ondan cezalandırılır.
Aksoy’a göre, 102 nci maddenin ikinci fıkrasında, birinci fıkrada
düzenlenen suca nazaran ayrı ve bağımsız bir suç tanımı bulunmadığından, sucun temel sekline nazaran daha fazla cezayı gerektiren
nitelikli bir unsura yer verildiğinden, cinsel saldırı sucunun nitelikli
106
haline teşebbüs hükümleri uygulanmamalıdır. 102 nci maddenin
ikinci fıkrasında cinsel saldırı sucunun daha ağır cezayı gerektiren
nitelikli hali düzenlendiği yani ikinci fıkrada ayrı bir suç düzenlenmediği hususu, madde gerekçesinde de açıkça vurgulanmıştır. Bu
nedenle, somut olayda mağdurun vücuduna organ veya sair cisim
sokmak isteyip de elinde olmayan nedenlerle eylemini gerçekleştiremeyen fail için temel ceza 102 nci maddenin ikinci fıkrasına göre değil, 102 nci maddenin birinci fıkrasına göre belirlenmelidir; ancak bu
durumda cezayı alt sınırdan uzaklaşarak belirlemek gerekir. Kanunî
düzenlemede, nitelikli halin gerçekleşmediği durumlar, sucun temel
sekli olarak tayin ve tespit edildiğinden, cinsel saldırı sucunun nitelikli haline teşebbüs hükümlerinin uygulanamayacağı görüşüne katılmaktayız.
eb) İştirak
Birden fazla kişi iştirak halinde suç işleme kararı ile suç gerçekleşirse müşterek fail ve ağırlaştırıcı sebep olarak cezalandırılırlar. Ağırlaştırıcı halin uygulanması için, TCK 37. maddesine uygun faile iştirak gerekmektedir. Fail mutlaka cinsel saldırı suçunu işlemesine yani
cinsel hareketi yapmasına gerek yoktur. Burada önemli olan suçun
gerçekleştirilmesinde katkısı olmasaydı suç oluşmazdı durumudur.
Yargıtay’a göre, “Sanıkların katılanları kaçırdıktan sonra, sanıklardan birinin mağdureye yönelik ırza geçme eylemini gerçekleştirdiği sırada, on metre mesafede araç içerisinde bulunan diğer sanığın
mağdurenin eşi olan katılanın araçtan inmesine engel olduğunun
anlaşılması karşısında, bu sanığın müşterek fail olarak nitelikli cinsel
saldırı suçuna katıldığının kabulü gerekir”.
ec) İçtima
Fail cinsel saldırı suçunu mağdura tehdit ve cebir kullanarak uygularsa, cebir ve tehdit suçun unsuru olup, fail ayrıca tehdit suçundan (TCK md. 106) ve cebir kullanma (TCK md. 108) suçlarından
sorumlu olur. Bununla beraber cinsel saldırıyı gerçekleştirmek için
cebrin kasten yaralamanın ağırlaştırılmış hallerine sebep olması halinde fail ayrıca kasten yaralamadan da sorumludur (TCK md.
102/IV). Cinsel saldırı da hangi dereceye kadar uygulanan cebirle
mağdur direnci kırılmaktadır? Her müşahhas (somut) olayda belirli
107
oranda uygulanan cebir ayrı suç oluşturmamakta, mağdur direncinin
kırılması ötesinde şiddet uygulanmışsa ayrıca o fiilinde cezalandırılması gerekir.
Mağdur cinsel saldırı suçuyla hürriyetinden de mahrum bırakılmışsa ayrıca hürriyetinden de mahrum kılınma suçuyla da fail cezalandırılır (TCK md. 109/V).
Fail farklı zamanlarda aynı mağdura cinsel tatmine yönelik davranışlarda bulunursa zincirleme suç oluşur (TCK md. 43/I).
Tehditle cinsel saldırı gerçekleşirse tehdit suçun unsuru ve TCK
42. maddesi gereği birleşik suç durumu sözkonusu olduğundan ayrıca tehdit suçundan ceza verilmeyecektir.
f) Müeyyide (Yaptırım) ve Kovuşturma Usûlü
Cinsel saldırı suçunda temel şeklinin soruşturulması ve kovuşturulması mağdurun şikâyetine bağlıdır. Suç sarkıntılık düzeyinde ise,
mağdurun şikâyetiyle soruşturulma ve kovuşturulma olur. Cinsel
saldırı suçu, cebir yoluyla doğrudan cinsel özgürlüğü ihlal etse de,
diğer bir sonucu da toplumu da çok yakından ilgilendiren bir suç
oluşudur.
Cinsel saldırının nitelikli şeklinde, soruşturma ve kovuşturmanın
yapılması mağdurun şikâyetine bağlı değildir. 5271 sayılı CMK
253/III maddesi gereği uzlaşma hükümleri uygulanması mümkün
değildir.
Cinsel saldırı suçunun nitelikli hallerinde, takibi şikâyete bağlı
değildir; ancak eşe karşı işlenmesi hâlinde, soruşturma ve kovuşturmanın yapılması mağdurun şikâyetine bağlı olması şikâyet müessesine uygundur.
Fail cinsel davranışlarla vücut dokunulmazlığını ihlal etmeye
başlamış ve sonradan vücuda organ ya da doku sokmuş ise, tamamlanmış fiil olduğundan sadece vücuda organ ya da cisim sokmadan
cezalandırılır (TCK md. 102/II).
Yetkili mahkeme, cinsel saldırı suçunun işlendiği yer mahkemesidir; fakat suç, ekseriyetle hürriyeti kısıtlama suçuyla beraber işlendiğinden ve mütemadi suç olduğundan temadinin sona erdiği yer
mercii yetkili merciidir.
108
Basit cinsel saldırı suçunda (TCK md. 102/I), üst sınırına göre,
5235 sayılı Kanunun 10-14. maddesi gereği görevli mahkeme Asliye
Ceza Mahkemesidir. Nitelikli cinsel saldırı suçunda (TCK md. 102/II),
üst sınırına göre, 5235 sayılı Kanunun 12. maddesi gereği görevli
mahkeme Ağır Ceza Mahkemesidir. Asker faillerin cinsel saldırı suçu
işlediklerinde sivil yargı yerlerinde davâ edilmeleri gerekir.
3.2. Çocukların Cinsel İstismarı Suçu
(TCK md. 103)
a) Genel Bilgiler
Çocuk istismarı çeşitlerinden birisi de çocuğun cinsel istismarıdır. “Psiko-sosyal gelişimini tamamlamamış ve yaşı küçük olan bir
çocuğun bir erişkin tarafından cinsel doyum için kullanılmasıdır.
Medikososyal, legal ve ahlâkî yönleri olan bir sorundur. On sekiz
yaşına kadar kız çocukların %12-25’inin, erkek çocukların ise %810’unun istismara uğradığı saptanmıştır. Cinsel istismar ile cinsel
oyunlar birbirinden ayrılmalıdır. Aynı gelişimsel düzeydeki çocukların birbirlerinin genital organlarına bakması veya ellemesi, ilişki olmadıkça normal olarak kabul edilir. Bununla birlikte, altı yaşında bir
çocuk üç yaşındaki bir çocukla oral-genital ilişkide bulunuyorsa bu
normal dışı bir davranış şeklidir. Bu olay kanunen istismar kabul
edilmese bile değerlendirilmesi gerekir. Cinsel istismar oral-genital,
genital veya oral temas ile olabileceği gibi, teşhircilik, röntgencilik ve
çocuğu pornografide kullanmak şeklinde de olabilir. Böyle bir çocuğun ilk başvurusu gizli davranış bozukluklarından (uyku bozuklukları, karın ağrısı, enürezis, enkoprezis, değişik fobiler) aşikâr genital
hasara kadar değişebilir. Cinsel istismarın en özgün bulguları genital
kanama, cinsel yolla bulaşan hastalıklar ve beklenmedik cinsel davranışlardır”.
Çocukların cinsel istismarını kanun koyucumuz TCK 103. maddesinde düzenlemiştir. Çocukların cinsel istismar suçu erke veya kız
çocuklara karşı işlenmekte olup, onsekiz yaş ayırıcı bir unsurdur.
Suçun temel şekli TCK md. 103/I fıkrada düzenlenmiştir. Nitelikli
cinsel istismar TCK md. 103/II fıkrada ve cinsel istismarın ilk iki fıkrada düzenlenen cinsel istismar fiilleri bakımından uygulanabilir
109
nitelikte olan cezada artırım yapılmasını gerektiren nitelikli haller ise,
TCK md. 103/III fıkrada düzenlenmiştir.
Cinsel istismar suçu, cinsel saldırı suçundan farklı olarak vücut
dokunulmazlığının ihlali gibi bir şart aramamıştır. Kanun koyucu
bilinçli ve doğru tercih yapmış olup, suçun işleniş şekillerinde sadece
vücut teması ile gerçekleştirilen usûller değil, vücut teması olmaksızın gerçekleştirilen yöntemlerde bulunmaktadır. Meselâ, çocuğun
soyundurup izlemek, fotoğrafını çekmek gibi. Çocukları koruma sahasının etraflı olması; çocukların yetişkin insanlara göre savunmasız
ve gerçekleştirilen davranışların idrakine varmamalarıdır.
Cinsel istismar suçu sırf davranış bir suçtur. Bu davranış yapıldığında sonucun meydana gelmesi aranmamaktadır. Fail cinsel duygularını tatmin edip etmediği mağdurun kızlık zarının bozulup bozulmadığı gibi durumlara bakılmaz. Bu durumda sonuçsuz suç olmaktadır.
“MADDE 103- (1) Çocuğu cinsel yönden istismar eden kişi, sekiz
yıldan on beş yıla kadar hapis cezası ile cezalandırılır. Cinsel istismarın sarkıntılık düzeyinde kalması hâlinde üç yıldan sekiz yıla kadar
hapis cezası verilir. Sarkıntılık düzeyinde kalmış suçun failinin çocuk
olması hâlinde soruşturma ve kovuşturma yapılması mağdurun, velisinin veya vasisinin şikâyetine bağlıdır. Cinsel istismar deyiminden;
a) On beş yaşını tamamlamamış veya tamamlamış olmakla birlikte fiilin hukuki anlam ve sonuçlarını algılama yeteneği gelişmemiş
olan çocuklara karşı gerçekleştirilen her türlü cinsel davranış,
b) Diğer çocuklara karşı sadece cebir, tehdit, hile veya iradeyi etkileyen başka bir nedene dayalı olarak gerçekleştirilen cinsel davranışlar,
anlaşılır.
(2) Cinsel istismarın vücuda organ veya sair bir cisim sokulması
suretiyle gerçekleştirilmesi durumunda, on altı yıldan aşağı olmamak
üzere hapis cezasına hükmolunur.
(3) Suçun;
a) Birden fazla kişi tarafından birlikte,
b) İnsanların toplu olarak bir arada yaşama zorunluluğunda bulunduğu ortamların sağladığı kolaylıktan faydalanmak suretiyle,
110
bulunan bir kişiye karşı ya da üvey baba, üvey ana, üvey kardeş veya
evlat edinen tarafından,
d) Vasi, eğitici, öğretici, bakıcı, koruyucu aile veya sağlık hizmeti
veren ya da koruma, bakım veya gözetim yükümlülüğü bulunan kişiler tarafından,
e) Kamu görevinin veya hizmet ilişkisinin sağladığı nüfuz kötüye kullanılmak suretiyle,
işlenmesi hâlinde, yukarıdaki fıkralara göre verilecek ceza yarı
oranında artırılır.
(4) Cinsel istismarın, birinci fıkranın (a) bendindeki çocuklara
karşı cebir veya tehditle ya da (b) bendindeki çocuklara karşı silah
kullanmak suretiyle gerçekleştirilmesi hâlinde, yukarıdaki fıkralara
göre verilecek ceza yarı oranında artırılır.
(5) Cinsel istismar için başvurulan cebir ve şiddetin kasten yaralama suçunun ağır neticelerine neden olması hâlinde, ayrıca kasten
yaralama suçuna ilişkin hükümler uygulanır.
(6) Suç sonucu mağdurun bitkisel hayata girmesi veya ölümü hâlinde, ağırlaştırılmış müebbet hapis cezasına hükmolunur.”
b) Suçun Unsurları
ba) Tipikliğin Maddi Unsurları
baa) Fail
“Çocuğu cinsel yönden istismar eden kişi…” (TCK md. 103/I)
denilerek kadın ya da erkek bu suçun faili olabilir. Failin yaşının
önemi yoktur. Fail bu suçu aynı cinsinden şahsa karşı da işleyebilir.
bab) Mağdur
“Çocuğu cinsel yönden istismar …” (TCK md. 103/I) denilerek
mağdurun cinsiyetinde bir düzenleme yapılmamış olup, kız ya da
erkek çocukları suçun mağduru olabilir.
Kanun koyucu her onsekiz yaşının altında olan kişiyi bu suçun
mağduru olarak görmemiştir. Burada ikili bir ayrım yapılarak, birincisi;“ On beş yaşını tamamlamamış veya tamamlamış olmakla birlikte
111
fiilin hukuki anlam ve sonuçlarını algılama yeteneği gelişmemiş olan
çocuklara karşı gerçekleştirilen her türlü cinsel davranış” (TCK md.
103/I-a), cinsel istismar suçunu oluşturmaktadır. Burada çocuğun
algılaması gereken husus hukukî anlam ve netice olmamakta, fiilin
anlam ve sonuçları olmaktadır. Diğeri ise, onbeş yaşını tamamlamış
ve onsekiz yaşını tamamlamamış olup, hareketin anlam ve neticelerini algılama yeteneği gelişmiş bulunan “çocuklara karşı sadece cebir,
tehdit, hile veya iradeyi etkileyen başka bir nedene dayalı olarak gerçekleştirilen cinsel davranışlar” (TCK md.103/I-b) cinsel istismar suçunu oluşturur. “Onbeş-onsekiz yaş grubundaki çocuklara yönelik
cinsel istismar suçu bakımından ‘cebir, tehdit, hile veya iradeyi etkileyen başka bir neden’ suçun unsurudur. Ayrıca bu nedenden dolayı
artırım yapılamaz.” Bu suç evli kişiler arasında da işlenebilmektedir.
Türk Ceza kanunumuz 6. maddesi, çocuk olarak onsekiz yaşından küçükleri kast etmektedir. Yine 5395 sayılı Çocukları Koruma
Kanunu’na göre, “Çocuk: Daha erken yaşta ergin olsa bile, onsekiz
yaşını doldurmamış kişiyi ifade eder.”(ÇKK. md. 3/I-a). Mezkûr
mevzuatlarda görülmektedir ki, çocuk olmama cezalandırma kriteri
onsekiz yaşından daha erken yaşta ergin olsa dahi yaş sınırı ergenlik
kavramı ile değil, onsekiz yaşından küçüklükle izah edilmektedir.
Diğer taraftan çocukların cinsel istismarında, kazaî ya da kanunî rüşt
olmaları durumunda suçun mağduru olup olmadığı düzenlenmemiştir.
Onbeş yaşından küçük çocuklar birbirlerine karşı rızaları ya da
rızaları dışında cinsel istismara uğradıklarını söylüyorlarsa, bu durumda her ikisi de diğerinin kendisine yönelik davranışı bakımından
mağdur, kendisinin davranışı bakımından ise fail olmaktadır. Diğer
taraftan birinin rızası yoksa diğerine karşı cinsel davranışta bulunduğundan söz edemeyeceğimizden onu fail saymamak gerekir. Reşit
olamayan şahısla cinsel ilişki suçu aynı şekildedir.
Onbeş yaşından büyük çocuklar birbirlerine karşı, rızalarıyla cinsel istismarda bulunurlarsa cezalandırılacakları tartışmalıdır. Çocukların davranışları cinsel ilişki aşamasına varmamışsa cinsel istismar
suçu oluşmaz; fakat cinsel ilişki noktasında gelinmiş ise, reşit olmayanla cinsel ilişki suçu oluşur (TCK md.104).
112
Onbeş yaşından büyük çocuk ve fiilin anlam ve sonuçlarını algılama yeteneği varsa, rızası dışında cinsel ilişkiye girmişse TCK
103/II’den fail ağırlaştırılmış istismardan cezalandırılır.
Onbeş yaşından büyük onsekiz yaşından küçük çocuklar birbirleriyle rızaya dayalı cinsel ilişkiye giriyorsa reşit olmayanla cinsel
ilişki söz konusudur. Bu durumda her ikisi de birbirlerine karşı aynı
zamanda fail ve mağdurdur. Vücuda organ sokan çocuk cinsel istismarın nitelikli halinden (TCK md.103/II) sorumludur. Vücuduna organ sokturan ise, cinsel istismarın basit halinden sorumludur. Bu
sebeple bu gibi durumlarda işlediği fiilin neticelerini göremeyen çocukların cezalandırılmaması gerekir. Aksi takdirde çocuklar mağdur
ve fail sıfatının ayrı ayrı andı anda barındırırlar.
bac) Suçun Konusu
Çocuklara cinsel saldırı suçunun konusu; vücut dokunulmazlığını ihlâldir.
bad) Fiil
Cinsel istismar suçu aynı cinsel saldırı suçu gibi vücut dokunulmazlığını ihlal ile oluşur. Çocuğa cinsel içerikli söz atma gibi durumlar vücut dokunulmazlığını ihlal etmediği için cinsel istismar olmaz.
Çocuğa kendisi üzerinde cinsel davranışta bulunan cinsel istismar
suçunun dolaylı failidir. Fail tatmin olmasa dahi davranışta bulunmasıyla cinsel istismar suçu oluşur.
Onbeş-onsekiz yaş grubunda olan çocuklara karşı sadece cebir,
tehdit, hile veya iradeyi etkileyen başka bir nedene dayalı olarak gerçekleştirilen cinsel davranışlarla cinsel istismar suçu oluşur. Burada
iradeyi fesada uğratan her türlü etken sözkonusu olabilir. Meselâ,
çocuk alkol, esrar gibi aklı fesada uğratan içecekler alması ya da failin
bunu vermesi hile olmasa dahi iradeyi etkileyen bir husus sözkonusu
olduğundan bu kapsamda değerlendirilebilir.
Mahkeme kararıyla evlenme rüştüne sahip olan, onyedi yaşında
ya da onaltı yaşında evlenmiş ve eşlerden biri cinsel ilişkiye girmek
istemiyorsa diğer taraf buna yönelik cinsel davranışlarda bulunmakta
ise; cinsel davranışlar çocuğu cinsel yönden istismar şeklindeyse,
103/I fıkra, vücuda organ ya da sair cisim sokma şeklindeyse 103/II
113
hükümleri uygulanır. Bu durumda evli olmak elbette ki bir hukuka
uygunluk nedeni oluşturmaz. Rızaya dayalı cinsel ilişkiler evlilik
hukukunda suç teşkil etmez.
bb) Tipikliğin Manevi Unsuru
Cinsel istismar suçu kasten işlenebilen suçtur. Kanunumuz çocukların cinsel istismarı yerine cinsel saldırı dememesinin sebebi,
çocukların cinsel davranışlara karşı rızasının geçerli olmayacağındandır. Burada, onbeş yaşından küçük çocukların ve onbeş yaşını
tamamlamış olsa da fiilin hukukî anlam ve neticelerini algılama yeteneği gelişmemiş çocuklar kanun koyucu tarafından rızalarına hiçbir
değer verilmiyor. Yani bu çocukların rızaları fiili hukuka uygun hale
getirmemektedir.
Onbeş yaşından büyük çocukların fiilin hukukî anlam ve neticelerini algılama yeteneği gelişmiş ve bunların rızaları varsa rızaya bir
anlamak yüklenerek cinsel istismar suçu oluşmuyor; fakat bunların
cinsel ilişki aşamaya varmayan davranışlar olması gerekir. Eğer cinsel ilişki aşamasına varmışsa bu çocuğun rızası bulunsa dahi fiil reşit
olmayanla cinsel ilişki oluşturabilir.
bc) Hukuka Aykırılık Unsuru
Mağdurun cinsel davranışa gösterdiği rıza hukuka aykırılığı ortadan kaldırır. Mağdur cinsel davranışa ilk başta rıza gösterse de sonrasında vücuduna organ sokulmasına rızası yoksa, hukuka aykırılık
ortadan kalkmayacaktır. Buradaki rıza cinsel davranışın gerçekleşme
biçimini de kapsamalıdır. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi
19.02.1997 tarihli Laskey, Jaggard ve Brown Birleşik Krallık kararında, mağdurun onuruna aykırılık taşıyan ya da ağır bedensel zarar
doğurma riskini taşıyan cinsel davranışlara gösterilen rızanın geçerli
olmadığı kabul etmiştir.
Ceza Muhakemesi Kanunu’nun 75 vd. maddeleri, cinsel bölgelere yapılan müdahaleleri, meşru hale getirmek suretiyle hukuka aykırılığı ortadan kaldırmaktadır.
c) Kusurluluğu Ortadan kaldıran Haller
Kusurluluğu ortadan kaldıran sebepler; cebir altında bulunma,
haksızlık yanılgısı ve akıl hastalığıdır.
114
Cinsel saldırıyı, karşı koyamayacağı cebir altında yapan kişi irade ehliyeti olmadığından kusurlu olmayacak ve cezalandırılmayacaktır. Cebir uygulanan kişiye bu davranışı yapan yani cebri uygulayan
dolaylı faildir (TCK md. 28). Meselâ, 13 yaşındaki kızını evlendirmek
isteyen anne ya da baba kızın rızası yok ise evlenmesi için bir şekilde
cinsel ilişki kurulmasına yardımcı olurlarsa daha ileri de resmi evlilik
olsa dahi anne ile baba dolaylı fail olarak cezalandırılır.
Fail sahip olduğu akıl hastalığı ile cinsel dürtülerini frenleyemiyor ve davranışlarını önemli derecede etki altında kalıyorsa kusurluluğu ortadan kalkar; fakat akıl hastalığı basit şekilde şehevî hislerini
etkiliyor ve buna rağmen davranışlarını kontrol edebilecek durumda
ise cinsel istismardan cezalandırılır. Bu durumda da TCK md. 32/I
dikkate alınmalıdır.
Onbeş yaşından küçük çocuklar ailelerince evlendirildiği ve çocukları olduğunda, onbeş yaşından büyük olan baba cinsel istismar
suçunun faili her iki çocuğun ebeveynleri de azmettiren olarak cezalandırılır.
Fail cinsel istismarı haksızlık teşkil ettiği bilinci ile yapmalıdır.
Eğer haksızlık teşkil ettiğini bilmiyor ise, haksızlık yanılgısına düşmüş olur (TCK md. 30/IV). Fail haksızlık yanılgısından kaçınma imkânı var ise, kusurlu kabul edilerek cezalandırılır.
d) Suçun Nitelikli Halleri
da) Cezada Artırım yapılmasını Gerektiren Nitelikli Haller
daa) Vücuda Organ veya Sair Bir Cisim Sokulması Suretiyle Suçun İşlenmesi
“Cinsel istismarın vücuda organ veya sair bir cisim sokulması
suretiyle gerçekleştirilmesi durumunda, …” suçun nitelikli şekli oluşur (TCK md. 103/II). Bu nitelikli halde, on beş yaşını tamamlamamış
veya tamamlamış olmakla birlikte fiilin hukukî anlam ve sonuçlarını
algılama yeteneği gelişmemiş olan çocuklara karşı gerçekleştirilen her
türlü cinsel davranışa rıza olsa dahi geçerli rıza olmayıp suçu ortadan
kaldırmaz. Onbeş yaşını doldurmuşlara vücuda organ veya sair bir
cisim sokulması suretiyle cinsel istismar gerçekleştirilmesi rızaları
dışında olmalıdır. Yani isnat yeteneği olan, onbeş-onsekiz yaş grubundaki çocuklara karşı sadece cebir, tehdit, hile veya iradeyi etkile-
115
yen başka bir nedene dayalı olarak gerçekleştirilmesi (sokulması)
gerekir.
Onbeş yaşını tamamlamış ve isnat yeteneği olan çocukların rızalarına dayanılarak vücuduna organ veya sair bir cisim sokulması
TCK 104. madde ihlali olmadığı sürece suç teşkil etmeyecektir.
Vücudun elverişli yerlerine organ veya sair bir cisim sokulması
cinsel ilişki aşamamasına varmamalıdır.
dab) Cezanın Artırılmasını Gerektiren Diğer Nitelikli Haller
Cinsel istismar suçunun; “a) Birden fazla kişi tarafından birlikte,
b) İnsanların toplu olarak bir arada yaşama zorunluluğunda bulunduğu ortamların sağladığı kolaylıktan faydalanmak suretiyle,
bulunan bir kişiye karşı ya da üvey baba, üvey ana, üvey kardeş veya
evlat edinen tarafından,
d) Vasi, eğitici, öğretici, bakıcı, koruyucu aile veya sağlık hizmeti
e) Kamu görevinin veya hizmet ilişkisinin sağladığı nüfuz kötüye kullanılmak suretiyle, işlenmesi hâlinde, yukarıdaki fıkralara göre
verilecek ceza yarı oranında artırılır.” (TCK md. 103/III). Yargıtay’a
göre, “Sanığın dükkânında 4 gün çırak olarak çalıştıktan sonra ayrılan mağdura takriben 1 ay sonra nitelikli cinsel istismarda bulunması
eyleminde suç tarihi itibariyle hizmet ilişkisinin sağladığı nüfuzu
kötüye kullanma unsuru bulunmadığı,
Ancak mağdurun anüsüne cinsel organını sokmaya çalışan, bilahare oral yoldan cinsel istismarı gerçekleştiren sanığın ayrıca kendisine mastürbasyon yaptırdığı anlaşıldığından cezasının 5237 sayılı
kanunun 43. maddesi gereğince artırılmaması bozmayı gerektirmiştir”
Cinsel istismarın; on beş yaşını tamamlamamış veya tamamlamış
olmakla birlikte fiilin hukuki anlam ve sonuçlarını algılama yeteneği
gelişmemiş olan çocuklara karşı cebir veya tehditle ya da diğer çocuklara karşı sadece cebir, tehdit, hile veya iradeyi etkileyen başka bir
nedene dayalı olarak gerçekleştirilen cinsel davranışlar, silah kullan-
116
mak suretiyle gerçekleştirilmesi hâlinde, yukarıdaki fıkralara göre
verilecek ceza yarı oranında artırılır (TCK md.103/IV).
db) Cezada İndirim Yapılması Halleri
Cinsel istismar suçunda fiil sarkıntılık düzeyinde kalmış ise cezada indirim yapılır (TCK md.103/I-a).
e) Cinsel İstismar Suçunun Netice Sebebiyle Ağırlaşmış Şekli
“Suç sonucu mağdurun bitkisel hayata girmesi veya ölümü hâlinde, ağırlaştırılmış müebbet hapis cezasına hükmolunur.” (TCK md.
103/VI).
f) Cinsel İstismar Suçunun Özel Görünüş Şekilleri
fa) Teşebbüs
Basit cinsel istismar suçu, cinsel davranış gerçekleştirildiğinde,
nitelikli cinsel istismar suçu ise vücuda organ ya da sair bir cisim sokulduğunda tamamlanmış olur. Her iki suça da teşebbüs mümkündür. Fail, cinsel istismarın nitelikli şeklinin icrasına başladığı; fakat
sonradan tamamlamadan vazgeçtiğinde cinsel istismarın temel şeklinden cezalandırılır. Yani davranış parçalara bölünebildiği durumlarda suça teşebbüs olabilir. Fail iktidarsızlığı yüzünden cinsel istismar suçunu işleyememesi halinde ise, işlenemez suç değil, teşebbüsten sorumlu olur. Failin davranışının basit cinsel istismar mı? ya da
nitelikli cinsel istismar mı olduğu failin sözlerinden ve hareketlerinden anlaşılır. “ …evine su almak için gittiği sanığın kendisini zorla
yatak odasına götürüp yatırdığını, ilişkiye zorladığını, üstüne abandığını, sanığa tekme ile vurup yere düşürdüğünü ve ondan düşen
bıçağı yöneltince geri durduğunu ve bundan yararlanıp kaçıp evine
gittiğini ileri sürmüş olması karşısında iddiasının nitelikli cinsel istismara teşebbüs niteliğinde olduğu…” (Yargıtay 5. CD., 26.09.2005
tarih ve E:2003/7673, K:2005/20232).
fb) İştirak
Cinsel istismar birden fazla kişi tarafından birlikte müşterek fail
olarak birlikte yapıldığından ceza artırılarak verilir. (TCK md.103/IIIa). Cinsel istismar suçunda, özel iştirak hükümleri öngörülmemiş
olup, genel iştirak hükümleri uygulanır. Bu suç tipine azmettirme ve
yardım etme şeklinde iştirak mümkündür.
117
fc) İçtima
“ Cinsel istismar için başvurulan cebir ve şiddetin kasten yaralama suçunun ağır neticelerine neden olması hâlinde, ayrıca kasten
yaralama suçuna ilişkin hükümler uygulanır.” (TCK md.103/V). Bu
durumda, gerçek içtima hükümleri uygulanarak iki ayrı suçtan fail
sorumlu olacaktır.
Zincirleme suç hükümleri bakımından ise, çocuğa değişik zamanlarda birden fazla cinsel istismarda bulunulmuş ise, faile 1/4 artırılarak tek ceza verilmelidir.
Mağdurunun hürriyeti kısıtlanarak cinsel istismar suçu işlenmiş
ise, hürriyeti mahrum suçunun işlenip işlenmediği her müşahhas
olayın niteliğinden ortaya konabilir. Burada cinsel istismar için gerekli olan hürriyeti mahrumiyet süresi aşılmış ise fail bu suçtan da sorumludur.
g) Yaptırım ve Kovuşturma Usûlü
Cinsel istismar suçunda, çocuklar tarafından sarkıntılık düzeyinde kalan suçlar hariç re’sen soruşturulan ve kovuşturulan suç kapsamındadır. Fail çocuk olmasına karşılık, azmettiren ya da yardımda
bulunan yetişkin ise, fail çocuk olduğundan bunlara şikâyet halinde
dava açılır. Fail yetişkin, azmettiren ya da yardımda bulunanın çocuk
olduğu durumlarda re’sen soruşturulmalıdır. Diğer taraftan sarkıntılık düzeyinde kalan cinsel istismar suçu müşterek failler tarafından
yapılmış ve bunlardan biri çocuk diğeri ise yetişkin ise, yetişkin hakkında re’sen soruşturma açılır. Çocuk hakkında ise şikâyet üzerine
soruşturma açılır.
Ünver’e göre, şikâyet şartına bağlı cinsel istismar suçunda şikâyet olmaksızın dava açılması halinde bunun farkına varan mahkeme
mülga Ceza Muhakemesi Kanunu’nda düzenlendiği gibi derhal düşme kararı vermeyerek davaya devam edecektir; fakat sonradan şikâyet
geri alınırsa davanın düşmesine karar verecektir (CMK. md. 158).
Çocuğu cinsel yönden istismar eden kişi, sekiz yıldan on beş yıla
kadar hapis cezası ile cezalandırılır. Cinsel istismarın sarkıntılık düzeyinde kalması hâlinde üç yıldan sekiz yıla kadar hapis cezası verilir
(TCK md. 103/I). Hâkim, cezayı tayin ederken TCK md. 61 hükmünü
118
dikkate alarak karar vermesi gerekir. TCK md. 53 gereği de ceza verildikten sonra, belirli hakları kullanmaktan mahrum bırakılır.
Basit cinsel istismar suçunda TCK md. 103/I), üst sınırına göre,
5235 sayılı Kanunun 10-14. maddesi gereği görevli mahkeme Asliye
Ceza Mahkemesidir. Nitelikli cinsel saldırı suçunda (TCK md. 103/II),
üst sınırına göre, 5235 sayılı Kanunun 12. maddesi gereği görevli
mahkeme Ağır Ceza Mahkemesidir.
3.3. Reşit Olmayanla Cinsel İlişki Suçu
(TCK md. 104)
a) Suç Konusu Hakkında Temel Bilgiler
“TCK 104. (1) Cebir, tehdit ve hile olmaksızın, onbeş yaşını bitirmiş olan çocukla cinsel ilişkide bulunan kişi, şikâyet üzerine, iki
yıldan beş yıla kadar hapis cezasıyla cezalandırılır.
(2) Suçun mağdur ile arasında evlenme yasağı bulunan kişi tarafından işlenmesi hâlinde, şikâyet aranmaksızın, on yıldan on beş yıla
kadar hapis cezasına hükmolunur.”
(3) Suçun, evlat edineceği çocuğun evlat edinme öncesi bakımını
üstlenen veya koruyucu aile ilişkisi çerçevesinde koruma, bakım ve
gözetim yükümlülüğü bulunan kişi tarafından işlenmesi hâlinde,
şikâyet aranmaksızın ikinci fıkraya göre cezaya hükmolunur.” Mezkûr hükümle, onsekiz yaşından küçük çocuğun çabuk etkide kalmasından ve algılama yeteneği tam gelişmediğinden cinsel ilişkiden
uzak tutulmaya çalışılmıştır.
Reşit olmayanla cinsel ilişki suçunu düzenleyen TCK 104. maddesi, 765 sayılı mülga Ceza Kanunu’nun 416/3. maddesine karşılık
olarak düzenlenmiştir; fakat madde, 5237 sayılı Türk Ceza Kanunu’nda kısmî değişikliklere uğrayarak yürürlüğe girmiştir.
b) Suçun Unsurları
ba) Tipikliğin Maddi Unsuru
bab) Fail
Bu suç tipinin faili erkek ya da kadın herkes olabilir. Herkesten
kasıt insan olan cinsiyet ayrımı olmaksızın bütün bireylerdir. Suçun
119
mağduru onbeş-onsekiz yaş arasındaki kişi olduğundan failinde onsekiz yaştan büyük olması gerekir. Onsekiz yaşından küçük olması
halinde yaşından dolayı cezası indirilecektir.
bac) Mağdur
Suçun mağduru olan onsekiz yaşını tamamlamamış şahıstır. Bu
suç tipinde ise, erkek ya da kadın olan, onbeş-onsekiz yaş grubunda
bulunan ve cebir, tehdit ve hile olmaksızın cinsel ilişkide bulunan
algılama ehliyeti gelişmiş çocuklardır. Algılama ehliyeti gelişmemiş
olan çocuğa karşı bu suç işlendiğinde cinsel istismar suçundan cezalandırılacaktır (TCK. md. 103). Her iki çocuk on sekiz onbeşyaş grubunda, fiilin anlam ve neticelerini idrak edecek durumda ve rızalarıyla cinsel ilişkiye girmiş iseler, bu durumda her ikisi de fail ve her ikisi
de mağdur olacaktır. Hafızogulları/Özen’e göre, kanun koyucunun
reşit olmayan kız ve erkeğin karşılıklı birbirlerini isteyerek cinsel ilişkide bulunmaları fiilini, görünüşte yasaklamış ve takibini şikâyete
bağlamış olsa da, takibini imkânsız kılarak, aslında bu fiili suç saymamıştır. Bu da 15 yaşını bitiren çocukların hile, tehdit, cebir olmaksızın isteyerek sevişmeleri birbirlerini şikâyet etmedikleri sürece, hukuk düzenince yasak değildir.
TMK 11. maddesi, “ Erginlik onsekiz yaşın doldurulmasıyla başlar. Evlenme kişiyi ergin kılar.” ve 12. maddesi de, “Onbeş yaşını
dolduran küçük, kendi isteği ve velisinin rızasıyla mahkemece ergin
kılınabilir” demektedir.
TCK 104. maddesinin başlığı, “Reşit olmayanla cinsel ilişki”, demekle mağdur; reşit olmamalı, onbeş yaşını bitirmeli ve algılama ehliyetinin bulunması gerekir.
Reşit olmayanla cinsel ilişki suçu, evli kadına ya da evli erkeğe
karşı işlenmez. Evlenmekle kazanılan rüşt boşanmakla sona ermeyeceğinden boşanmış olan ve rızaya dayalı olarak, 18 yaşından küçükle
cinsel ilişkiye giren şahıs bu suçu işlemez.
Suçun mağduru ile suçtan zarar gören kavramları farklıdır. Ebeveynin velâyet hakkı çocuk üzerinde mülkiyet hakkı değildir. Burada
ise, suçun mağduru çocuk; fakat suçtan zarar gören cinsel suçların
ahlâkî niteliğinden dolayı ebeveyndir. Burada değerlendirmemiz
gereken çocuğun diğer konularda olduğu gibi cinsel konularda da
120
ebeveynin koruma ve gözetimi altında bulunmasıdır. Hiç kimse evladının cinsel mağduriyetlerle anılmasını istemez.
bad) Suçun Konusu
Suçun konusu ise, cinsel ilişkide bulunulan çocuğun vücududur.
bae) Fiil
Fiille, onbeş-onsekiz yaş grubunda bulunan çocukla cinsel ilişkiye girilmesidir.
Cinsel ilişkinin ne olduğunu tespit etmek gerekir. Cinsel saldırı
(TCK. md. 102) ve cinsel istismar (TCK. md. 103) suçunda vücuda
organ veya sair cisim sokulmasından, TCK md. 104 ise cinsel ilişkiden bahsetmektedir. Bu durumda, TCK 104 ile anlatılmak istenen
cinsel ilişki, oral ilişki olmayıp anal ya da vajinal ilişkidir. Cinsel ilişkinin bir tarafında erkek olmalıdır.
Mağdurun rızasına dayanarak fail vajinasına cinsel organı dışında, vücudun başka organı ya da cisim sokulmasıyla suç gerçekleşmez.
İki kız çocuğunun birbirlerine karşı cinsel nitelikli hareketleri,
duhul niteliğinde ilişkiler olmadığından bu madde kapsamında cinsel ilişki olarak değerlendirilemez. Kızların birbirlerine, vücuda parmak, el gibi organlar ya da cisim (suni penis gibi) sokmaları cinsel
ilişki dışında sayılan davranışlar olduğundan ve TCK 104. maddesinde ifade edilen nitelikteki cinsel ilişki olarak değerlendirilemeyeceğinden, bir kızın başka bir kız ile rızaya dayalı yaşadığı cinsellik
TCK 104. madde kapsamında değerlendirilemez.
bb) Tipikliğin Manevi Unsurları
Bu suç kasten işlenebilen suç olup, fail rıza ile cinsel ilişkide bulunduğu mağdurun yaşı ya da ergin olduğu konusunda yanılgıya
düşmesi halinde kastı kalkacak ve suçun oluşumu engellenmiş olacaktır.
bc) Suçun Hukuka Aykırılık Unsuru
Bu suçun tipikliği, reşit olmayan (15-18 yaş arasında) birinin rızasıyla cebir, tehdit ve hile olmaksızın cinsel ilişkiye girmesidir.
Mağdur önce rıza gösterip sonradan şikâyetçi olması çelişki düzen-
121
leme gibi görülse de, kanun koyucu çocuğun rızası olsa da cinsel ilişkiye girmeyi önlemek için getirilmiş düzenlemedir. Eğer mağdurun
rızası hilafına cinsel ilişkiye girilmişse, TCK md. 103 hükmü uygulanır.
Onbeş yaşını doldurmuş çocuğun vücuduna cebir, tehdit veya
hile olmaksızın cinsel organ dışında başka bir organ veya sair bir cisim sokulursa ne şekilde hareket edileceği de tartışmalıdır; fakat cinsel ilişki “aktif failin tenasül organını diğerinin vücuduna normal
veya anormal bir şekilde sokması” olarak tanımlandığından, 15 yaşını bitirmiş küçüğün rızasıyla cinsel organına bir cisim sokan kimsenin fiili cinsel ilişki sayılamayacağından cezalandırılamayacaktır.
bd) Suçun Nitelikli Halleri
Reşit olmayan şahısla cinsel ilişki suçunun nitelikli halleri; a)
“Suçun mağdur ile arasında evlenme yasağı bulunan kişi tarafından
işlenmesi hâlinde, şikâyet aranmaksızın, on yıldan on beş yıla kadar
hapis cezasına hükmolunur.” (TCK md. 104/II). Bu durumda, onbeşonsekiz yaşında olan şahıs, TMK 129. maddesine göre arasında evlenme yasağı olan hısımı ile rızasıyla cinsel ilişkiye girmiş bulunmasından cezalandırılır. Eğer mağdurun rızası hilafına cebir, tehdit ve
hile ile cinsel ilişkiye girişilmiş ise TCK md.103/II hükmünden cezalandırılır.
b) “Suçun, evlat edineceği çocuğun evlat edinme öncesi bakımını
üstlenen veya koruyucu aile ilişkisi çerçevesinde koruma, bakım ve
gözetim yükümlülüğü bulunan kişi tarafından işlenmesi hâlinde,
şikâyet aranmaksızın ikinci fıkraya göre cezaya hükmolunur.” (TCK
md. 104/III).
be) Cinsel İstismar Suçunun Özel Görünüş Şekilleri
bea) Teşebbüs
Reşit olmayan biriyle ve cebir, tehdit ve hile olmaksızın, anal ya
da vajinal cinsel ilişki gerçekleşene kadar geçen safha teşebbüs safhasıdır. Eğer fail rızası ile vazgeçer ve cinsel ilişki olmaz ise, mağdur
onbeş yaşın üzerinde olduğundan rızasıyla cinsel davranışlara müsaade etmesi fiili suç olmaktan çıkarır.
Eğer fail hadım ise, bu suç işlenemez suçtur.
122
beb) İştirak
Reşit olmayanla cinsel ilişki suçunda iştirak mümkündür. Başkaları azmettirerek ya da yardımda bulunmak suretiyle cinsel ilişkinin
gerçekleşmesinin kolaylaşmasını sağlamak suretiyle iştirakte bulunurlar.
Küçüğün cinsel ilişkiye ikna etmekle yardımda bulunan kişi suça
iştirak etmiş olur. Evini, bürosunu, dükkânını cinsel ilişki için tahsis
eden kişi de yine yardım eden olarak sorumludur.
bec) İçtima
Reşit olmayan yani onbeş yaşını tamamlamış küçükle rızasına
uygun olarak değişik zamanlarda birden fazla cinsel ilişkiye girene
zincirleme suç hükümleri uygulanabilir. Eğer cinsel ilişki üstsoy tarafından yapılmasında, TCK md. 104/II ve TCK md. 232 hükümlerinin
ihlalidir. Burumda mağdur şikâyetçi olmadığında TCK md. 104/II
hükmünden hakkında işlem yapılmasa da, TCK md. 232 hükmünün
ihlalinden cezalandırılır.
Fail mağdurla cinsel ilişkiye girmemiş ya da vücuda cinsel organ
dışında herhangi bir cisim sokmuşsa bu durumlarda suç oluşmaz.
c) Yaptırım ve Kovuşturma Usûlü
Reşit olmayanla cinsel ilişkiye girme suçu takibi şikâyete bağlı
suçtur. Şikâyet, fiilin anlam ve sonuçlarını idrak eden çocuğa aittir;
fakat sırf mağdur şikâyet hakkına sahip olmakla beraber, toplumsal
gerekçelerle ebeveyninde şikâyet etme hakkı olmalıdır. Burada ebeveyn şikâyetçi olduğunda mağdur ben şikâyetçi olmuyorum derse
şikâyet neticesiz kalacaktır.
CMK 253/III hükümleri gereği, ahlâkî mülahazalarla uzlaşma
hükümlerine de tabi değildir. Bu suçun nitelikli halleri ise, takibi şikâyete bağlı değildir.
Evlilik birliği içerisinde rızası ile 17 yaşında cinsel ilişkiye giren
kimse müşteki olamaz. Bu sebeple, TCK 104 hükmünün evliler için
uygulama alanı bulunmamaktadır.
123
3.4. Cinsel Taciz Suçu (TCK md.105)
a) Genel Bilgiler
“Bir kimseyi cinsel amaçlı olarak taciz eden şahıs hakkında,
mağdurun şikâyeti üzerine, üç aydan iki yıla kadar hapis cezasına
veya adlî para cezasına, fiilin çocuğa karşı işlenmesi hâlinde altı aydan üç yıla kadar hapis cezasına hükmolunur.
“(2) Suçun;
a) Kamu görevinin veya hizmet ilişkisinin ya da aile içi ilişkinin
sağladığı kolaylıktan faydalanmak suretiyle,
b) Vasi, eğitici, öğretici, bakıcı, koruyucu aile veya sağlık hizmeti
c) Aynı işyerinde çalışmanın sağladığı kolaylıktan faydalanmak
suretiyle,
d) Posta veya elektronik haberleşme araçlarının sağladığı kolaylıktan faydalanmak suretiyle,
e) Teşhir suretiyle,
işlenmesi hâlinde yukarıdaki fıkraya göre verilecek ceza yarı oranında artırılır. Bu fiil nedeniyle mağdur; işi bırakmak, okuldan veya ailesinden ayrılmak zorunda kalmış ise verilecek ceza bir yıldan az olamaz.”(TCK md. 105)
Madde gerekçesine göre, “Cinsel taciz, kişinin vücut dokunulmazlığının ihlali niteliği taşımayan cinsel davranışlarla gerçekleştirilebilir. Cinsel taciz, cinsel yönden, ahlâk temizliğine aykırı olarak
mağdurun rahatsız edilmesinden ibarettir.” Yargıtay’ın bir kararında,
“Sanığın mağdureye yaklaşıp hiçbir bedensel temasta bulunmaksızın
cinsel organını çıkarıp oynatarak göstermekten ibaret eylemi cinsel
taciz suçunu oluşturur” demektedir.
Cinsel taciz, “birey veya bireylerin cinselliklerine yönelen sözlü
veya yazılı vücuda temas içermeyen rahatsız edici nitelikte cinsel
amaçlı her türlü hareketlerdir”. Cinsel taciz suçunun 765 sayılı TCK
421. maddesinde düzenlenmiş olan, söz atma ve sarkıntılık suçunun
karşılığıdır.
124
b) Korunan Hukukî Değer
Bu suç tipinde, şahsın vücut dokunulmazlığı ihlal edilmemekle
beraber, edep ve iffetine yönelik cinsel yönden her türlü davranışlar
cinsel taciz (rahatsız etme, aciz bırakma), bu değerleri de hukuken
korunan değerdir.
c) Suçun Unsurları
ca) Tipikliğin Maddi Unsurları
caa) Fail
Cinsel taciz suçunun faili kadın ya da erkek herkes olabilir. Yine
suçun faili ayrı cinsler arasında olduğu gibi aynı cinsler arasında da
olabilir.
cab) Mağdur
Bu suç tipinde kadın ya da erkek herkes mağdur sıfatına haiz
olabilir. Mağdurluk için cinsiyet önemli olmayıp, aynı cinsten şahıslar biri diğerini mağdur edebilir. Diğer taraftan mağdurun evli ya da
bekâr olması da önemli değildir. Çocuklara karşı bu suç işlenebilmekte ve cinsel istismar konumuna ulaşmadıkça cinsel taciz kapsamında
değerlendirilir.
Mağdur onsekiz yaşından büyük olmalı aksi takdirde cinsel istismar suçu sözkonusu olur.
cac) Suçun Konusu
Cinsel taciz oluşturan hareketlerin muhatabı cinsel tacizin konusunu oluşturmaktadır. Meselâ, mağdurun takip edilmesi bu suçu
oluşturmaz.
cad) Fiil
Suçun maddi konusu, vücut dokunulmazlığını ihlal etmeden
cinsel amaçlı davranışlarla taciz etmektir. Cinsel amaç sözkonusu
değilse cinsel taciz yoktur. Cinsel davranış mağdur bakımından rahatsız edici fiil değilse, cinsel taciz suçu oluşmaz. Failin cinsel tatmine
ulaşması suçun oluşumu için önemli değildir; fakat mağduru da cinsel yönden rahatsız edici davranış olmaması gerekir.
Cinsel taciz, söz, yazı el, kol ya vücut hareketleriyle cinsel amaçlı
gerçekleştirilmelidir. Meselâ, tenasül uzvunu göstermek, sözle sar-
125
kıntılıkta bulunmak, soyunmak cinsel taciz suçunu oluşturan davranışlardır.
Fail karşı cinsin bedeni üzerinde cinsel arzuları tatmin ve tahrike
yönelik hareketleri, sürekli hareketler niteliğindeyse cinsel saldırı söz
konusudur. Yere yatırılmış olan mağdurenin üzerine abanan failin
mağdureyi öperek okşaması gibi. Cinsel saldırı seviyesine varmayan,
mağdurenin saçlarını okşaması, çimdik atması ise cinsel taciz olarak
kabul edilmesi gerekir.
Cinsel tacizin kalabalığa karşı yapılmışsa bu suç tipine uymamaktadır. Bu suç tipinde, belli bir hedefe karşı yapılması gerekir. Belirli bir hedef söz konusu değilse, Türk Ceza Kanunumuzda “Genel
Ahlâka Karşı Suçlar” başlığında düzenlenmiş olan, hayâsızca hareket
(TCK md. 225) ya da müstehcenlik (TCK md. 226) suçunu oluşturur.
cb) Tipikliğin Manevi Unsurları
Cinsel taciz suçu kasten işlenebilen suçtur; ancak genel kast yeterli olmayıp özel kast olan cinsel gayenin bulunmalıdır. Kastın tanımı gereği, suçun bütün unsurları bilinmeli ve istenmelidir. Failin cinsel arzularını tatmin etmesi aranmamakta olup, cinsel davranışları ile
cinsel amacı gerçekleştirmek istemesi yeterlidir.
Yargıtay Ceza Genel Kurulu’nun bir kararında, mağdurenin vaki
hareketleri üzerine, sanığın sırf onu küçük düşürmek kastıyla tenasül
uzvunu göstermesi şehvet maksadıyla yapılmış bir davranış kabul
edilemeyeceğinden hakaret suçunu oluşturur (YCGK. 08/04/1985 tarih ve 576 E. 209 K.).
cc) Suçun Nitelikli Halleri
Cinsel taciz, kamu görevinin veya hizmet ilişkisinin ya da aile içi
ilişkinin sağladığı kolaylıktan faydalanmak suretiyle, işlenmesinde
failin daha rahat hareket ederek amacını gerçekleştirmesi olacağından ceza artırılarak verilmektedir (TCK md. 105/II-a).
Mağdurla yakın olmalarından dolayı kendilerinden şüphe duyulmayan; vasi, eğitici, öğretici, bakıcı, koruyucu aile veya sağlık
hizmeti veren ya da koruma, bakım veya gözetim yükümlülüğü bulunan kişilerce işlenmesi cinsel tacizi kolaylaştırdığından ceza artırılarak verilmektedir (TCK md. 105/II-b).
126
Cinsel taciz belirli bir şahsa yönelik olarak teşhir suretiyle işlenirse faile ceza artırılarak verilir. (TCK md. 105/II-e). Teşhir fiilinin herkese karşı yapılması ise, TCK 225. maddesi gereği hayâsızca hareketler kapsamında teşhircilik olarak değerlendirilir.
Aynı işyerinde çalışan insanlar birbirlerine güvenmek zorundadır. Bu güven duygusu ihlal edilerek cinsel taciz olursa ceza artırılarak verilir (TCK md. 105/II-c). Mezkûr hükümde, cinsel tacizin yapıldığı işyerinin özel ya da kamusal sektöre ait olması bakımından bir
ayrım olmamıştır.
Posta veya elektronik haberleşme araçlarının sağladığı kolaylıktan faydalanmak suretiyle, gerçekleşmesi de cinsel taciz suçunun
nitelikli halidir (TCK md. 105/II-d).
cd) Neticesi Sebebiyle Ağırlaşmış Hal
Cinsel tacizle mağdur; işi bırakmak, okuldan veya ailesinden ayrılmak zorunda kalmış ise verilecek ceza bir yıldan az olamaz. (TCK
md. 105/II). Bu düzenleme ile cezanın alt sınırı konmuş olup, hâkim
daha alt ceza veremez.
ce) Cinsel Taciz Suçunun Özel Görünüş Şekilleri
cea) Teşebbüs
Cinsel taciz suçu neticeye bağlı olmayan hareket suçudur. Failin
cinsel taciz hareketlerinin icrasıyla suç oluşur. Bu suç tipinde teşebbüs mümkündür. Meselâ, cinsel taciz içerikli maili herhangi bir sebepten karşı tarafa ulaşmadan engellemiş ise, suç teşebbüste kalmıştır.
ceb) İştirak
Bu suç tipinde iştirakin hepsi mümkündür. Cinsel taciz içerikli
metni, bilgisayar bilmeyen faile mail göndermesi için yardımcı olan,
postaneden failin kimliğinin açığa çıkmasını önlemek için mektubunu atan şahıs suça iştirakten sorumlu olur.
cec) İçtima
İçtima hakkında kanunda açık bir düzenleme yoktur. Fail değişik
zamanlarda tacizde bulunmuşsa zincirleme suç hükümleri uygulanır.
Cinsel taciz olarak başlayan davranış cinsel saldırı niteliğine bürünürse daha ağır cezayı gerektiren cinsel saldırı suçu hükümleri uygulanır. Bu da geçitli (müterakki) suçtur. Cinsel tacizi oluşturan fiil, aynı
127
şahsa karşı değişik zamanlarda ve mekânlarda icra edildiğinde, zincirleme suç hükümleri uygulanır. Fail tek fiiliyle farklı mağdurlara
karşı cinsel tacizde bulunursa, yine zincirleme suç hükümleri kapsamında fail cezalandırılır.
Cinsel taciz aynı zamanda TCK 225 hükmü olan hayâsızca hareketler kapsamına giriyorsa farklı neviden fikri içtima hükümleri çerçevesinde müeyyideye tabidir.
d) Yaptırım ve Kovuşturma Usûlü
Cinsel taciz suçunun temel şeklinde, soruşturma ve kovuşturma
tâkibi şikâyete bağlı suçtur (TCK md. 105/I). Suçun temel şeklinde
çocuklara karşı yapılmasında (TCK md. 105/I) ve suçun nitelikli hallerinde re’sen kovuşturulan suçtur (TCK md. 105/II).
Cinsel taciz suçunun temel şekli tâkibi şikâyete bağlı olsa da uzlaşma kapsamından yararlandırılmamaktadır (CMK md. 253).
Cinsel taciz suçunun temel şeklinde, üç aydan iki yıla kadar hapis cezasına veya adlî para cezasına, fiilin çocuğa karşı işlenmesinde
altı aydan üç yıla kadar hapis cezasına hükmolunur (TCK md. 105/I).
Suçun nitelikli hallerinde ise, yukarıdaki fıkraya göre verilecek
ceza yarı oranında artırılır. Bu fiil nedeniyle mağdur; işi bırakmak,
okuldan veya ailesinden ayrılmak zorunda kalmış ise verilecek ceza
bir yıldan az olamaz (TCK md. 105/II).
Sonuç
Cinsel suçların mağduru insandır. İhlal edilen değer ise, şahsın
cinsel hürriyetidir. Bunun yeni TCK ikinci kısım altıncı bölümde kişilere karşı suçlar değil de, özgürlüğe karşı suçlar kısmında düzenlenmesi
gerekirdi. Kural olarak reşit olan ve rızasıyla cinsel hayatını düzenleyenler açısından mesele bulunmamaktadır. Ensest ilişkide dahi rıza
çerçevesinde mağdur 18 yaşından büyükse cezalandırılmamaktadır.
Cesetlerde ve hayvanlarda yapılan cinsel saldırılarda cinsel saldırı suçu oluşturmaz. Bunlar ölüye karşı yapılan suçlara ya da mala
zarar verme suçunu oluşturur.
128
Cinsel dokunulmazlığının ihlalini oluşturan davranışlar konusunda toplumun bilinçlendirilmesi gerekir. Konu sırf hukukçuları
ilgilendirmemekte; adlî tıp, psikiyatri gibi disiplinleri de ilgilendirmektedir.
Turizm sektöründe, öncelikle eğitimli personel çalışmalıdır. Cinsel dokunulmazlığı ihlal edilen turistler çoğunlukla resmi makamlara
konuyu iletememektedirler. Şikâyet mercileri hakkında sözel ya da
yazılı olarak bilgilendirmek gerekir.
Kaynaklar
AKOĞLAN KOZAK, Meryem/GÜÇLÜ, Hatice: Turizmde Etik (Kavramlar, İlkeler,
Standartlar) Detay Yayıncılık, Ankara-2010.
AKSOY, Özgün Sinem: “ Cinsel Saldırı Suçu (5237 Sayılı Türk Ceza Kanunu
m.102), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Hukuk Ana Bilim
Dalı Kamu Hukuku Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, İstanbul-2010.
ARTUK, Mehmet Emin/ GÖKCEN, Ahmet/YENİDÜNYA, A. Caner: Ceza Hukuku
Özel Hükümler, adalet Kitabevi, Ankara-2014.
ATAMAN, Erkan: “5237 Sayılı Türk Ceza Kanunu’nda Cinsel Dokunulmazlığa
Karşı Suçlar”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kamu Hukuku Ana Bilim Dalı Ceza Hukuku Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Konya–
2011.
BAHADIR, İsmet: “Beş Yıldızlı Otel İşletmelerinde Etik Uygulamaları: İstanbul
Örneği” Yüksek Lisans Tezi, T.C. Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü, Sakarya -2010.
BURKHARDT, Margaret A./ NATHANİEL, Alvita K.: Çağdaş Hemşirelikte Etik, 3.
Bası, Çeviri Editörleri:Şule Ecevit PARLAR/Nefise BAHÇECİK/Ükke KARABACAK, İstanbul Tıp Kitabevi, İstanbul-2013.
ERLER, Sabahat: “Kadın Eşe Karşı Yapılan Cinsel Saldırı Suçu ” İstanbul Üniversitesi Adli Tıp Enstitüsü Sosyal Bilimler Ana Bilim Dalı Doktora Tezi,
İstanbul-2008.
GÖLGE, Zeynep Belma: “Cinsel Saldırıda Etkili Faktörler ve Suçlu Profili”, İstanbul Üniversitesi Adlî Tıp Enstitüsü Sosyal Bilimler Ana Bilim Dalı Doktora Tezi, İstanbul-2005.
Groth AN, Burgess AW, ve Holmstorm LL Rape: Power, Anger and Sexuality.
American Journal Psychiatry 1977; 134: 1293-1243. nakleden: GÖLGE,
Zeynep Belma: “Cinsel Saldırıda Etkili Faktörler ve Suçlu Profili”, İstanbul Üniversitesi Adlî Tıp Enstitüsü Sosyal Bilimler Ana Bilim Dalı Doktora
Tezi, İstanbul-2005.
129
GÜL, Kürşad: “5237 Sayılı Türk Ceza Kanunu’nda Cinsel Dokunulmazlığa Karşı
Suçlar ” Çankaya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kamu Hukuku
Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi Ankara-2010.
HAFIZOGULLARI, Zeki /ÖZEN, Muharrem: Türk ceza Hukuku Özel Hükümler
Kişilere Karşı Suçlar, US-A Yayıncılık, 2. Baskı, Ankara-2011, s.164.
Hochschild, A. R. (1983). The Managed Heart: Commercialization of Human
Feeling. Berkeley: University Of California Press. Nakleden: Alper ASLAN; “Turist-Çalışan Cinsel İlişkilerinin Eleştirel Gerçekçilikle İncelenmesi ”T.C. Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Turizm İşletmeciliği Anabilim Dalı Turizm İşletmeciliği Programı Doktora Tezi İzmir –
2011.
İNCİ, Yusuf : “Çocukların Cinsel Suistimali ve İstismarının Sosyo-Kültürel ve
Ekonomik Boyutları ” T.C. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Sosyal Antropoloji Anabilim Dalı Doktora Tezi Ankara-2010.
KAFES, Veli: “ Yargı Uygulaması bakımından Cinsel Saldır Suçu”, II. TürkiyeSlovenya Uluslararası Hukuk Sempozyumu “Cinsel Suçlar ve Evlilik Hukuku” 16/17-05-2013 İstanbul/Türkiye, Editör: Prof. Dr. Dr.h.c. Yener
ÜNVER, Seçkin Yayınları, Ankara-2014.
KARA, Bülent/ BİÇER, Ümit/ GÖKALP, Ayşe Sevim: “Çocuk İstismarı”, Çocuk
Sağlığı
ve
Hastalıkları
Dergisi,
Sayı:4,
2004,
s.143,
http://www.cshd.org.tr/?fullTextId=87.
KOCA, Mahmut/ ÜZÜLMEZ, İlhan: 6545 sayılı Kanunla Yapılan Değişiklik Çerçevesinde Cinsel Dokunulmazlığa Karşı Suçlar” Türk Ceza Hukuku Özel
Hükümler, Adalet Yayınevi, Ankara-2014 Kitabının Ücretsiz Ekidir.
Mc Ewan, J.: Proving Consent in Sexual Cases: Legislative change and cultural
evolution. International Journal of Evidence and Proot, 2005, s.1-28.
Nakleden: NEWMAN, David M.: Sosyoloji, Nobel Yayınları, Çeviren: Doç.
Dr. D. Ali ARSLAN, 3. Basım, İstanbul-2013.
MÖREKLİ, Burak: “Konaklama İşletmelerinde Cinsel Taciz Üzerine Bir Araştırma” T.C. Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Turizm İşletmeciliği
Eğitimi A.B.D. Yüksek Lisans Tezi, Ankara-2008.
NEWMAN, David M.: Sosyoloji, Nobel Yayınları, Çeviren: Doç. Dr. D. Ali
ARSLAN, 3. Basım, İstanbul-2013.
OĞUZ, Yasemin Neyyire/ TEPE, Harun/ BÜKEN, Nüket Örnek/ KUCUR, Deniz
Kırımsoy: Biyoetik Terimleri Sözlüğü, Türkiye Felsefe Kurumu, Ankara–
2005.
Sabatini G.: Istituzioni dı diritto penale. Parte speciale. Volume II. 1947. s.39.
nakleden, Doğan SOYASLAN: Ceza Hukuku Özel Hükümler, Gözden Geçirilmiş 6. Baskı, Yetkin Yayınları, Ankara-2006.
SOYASLAN, Doğan: Ceza Hukuku Özel Hükümler, Gözden Geçirilmiş 6. Baskı,
Yetkin Yayınları, Ankara-2006.
ŞARMAN, Ceren: “Türk Ceza Kanunu’nda Çocukların Cinsel İstismarı Suçu”,
T.C. Bahçeşehir Üniversitesi Yüksek Lisans Tezi, İstanbul-2012.
130
TEZCAN, Durmuş/ ERDEM, Mustafa Ruhan/ ÖNOK, murat: Teorik ve Pratik
Ceza Özel Hukuku, 11. Baskı, Seçkin Yayınları, Ankara-2014.
TOROSLU, Nevzat: Ceza Hukuku Özel Kısım, Savaş Kitabevi, Ankara-2013.
TUĞRUL, Ahmet Ceylani: Cinsel Dokunulmazlığa Karşı Suçlar ve Ensest İlişkiler, Cantekin Matbaacılık, Ankara-2010.
ÜNVER, Yener: “Türk Maddi Ceza Hukukunda Cinsel Suçların Eleştirel Olarak
İncelenmesi”, II. Türkiye-Slovenya Uluslararası Hukuk Sempozyumu
“Cinsel Suçlar ve Evlilik Hukuku” 16/17-05-2013 İstanbul/Türkiye, Editör: Prof. Dr. Dr.h.c. Yener ÜNVER, Seçkin Yayınları, Ankara-2014.
Warhurst, C. ve Nickson, D. (2007), Employee Experience of Aesthetic Labour
in Retail and Hospitality. Work, Employment and Society, 21 (1), 103–
120. Nakleden: Alper ASLAN: “Turist-Çalışan Cinsel İlişkilerinin Eleştirel
Gerçekçilikle İncelenmesi ”T.C. Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü Turizm İşletmeciliği Anabilim Dalı Turizm İşletmeciliği Programı Doktora Tezi İzmir – 2011.
Warhurst, C. ve Nickson, D. (2009). Who’s got the Look? Emotional, Aesthetic
and Sexualzed Labour in İnteractive Services, Gender, Work and
Organization, 16 (3): 385–404. Nakleden: Alper ASLAN: “Turist-Çalışan
Cinsel İlişkilerinin Eleştirel Gerçekçilikle İncelenmesi ”T.C. Dokuz Eylül
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Turizm İşletmeciliği Anabilim Dalı
Turizm İşletmeciliği Programı Doktora Tezi İzmir – 2011.
YURTCAN, Erdener: Yargıtay Kararları Işığında Cinsel Suçlar, İstanbul Barosu
Yayınları, İstanbul-2009.
Yrg. 5. CD, 07/05/2008, 3696/4127, Yargıtay Kararları Dergisi, Yargıtay Yayınları, Sayı:8, Cilt:34, Ankara-2008.
Yrg.
5. CD. 28.06.2007 tarih
cbekran.phd?id=5052).
Yrg.
5. CD. 16.02.2006 tarih
cbekran.phd?id=5052).
ve
ve
7056/5422
(http://www.adalet.org/
206/901
(http://www.adalet.org/
Yrg. 5. CD. 15.04.2008 tarih ve 650/3485, Yargıtay Kararları Dergisi, Yargıtay
Yayınları, Sayı:9, Cilt:34, Ankara-2008.
Yrg. 5. CD. 30.01.2007 tarih ve 181/1417, Yargıtay Kararları Dergisi, Yargıtay
Yayınları, Sayı:9, Cilt:33, Ankara- 2007.
Yrg. 5. CD. 20.09.2007 tarih ve 7481/6548, Yargıtay Kararları Dergisi, Yargıtay Yayınları, Sayı: 3, Cilt:34, Ankara-2008.
Yrg. 5. CD, 04/06/2007, 3731/4315, Yargıtay Kararları Dergisi, Yargıtay Yayınları, Sayı: 1, Cilt:34, Ankara-2008.
Türk Ceza Hukukunda Yabancılar
Hakkında Soruşturma, Kovuşturma
ve İnfaz
Erdal YERDELEN 1
Giriş
İçinde bulunduğumuz dönem itibarı ile toplumlar arası ilişkilerin yeni bir hal aldığı, şahıslar, milletler ve devletler toplulukları bakımından yabancı sayılacak diğer topluluklar ile ekonomik, sosyal ve
kültürel ilişkilerin geçmiş yüzyıllara kıyasen gelişmiş olduğu kanaatine varmak pek de güç değildir2. Bu bağlamda, her ne kadar yabancılara uygulanacak hukuk kuralları, kavram itibarı ile yeni bir mesele
teşkil etmemekle birlikte ifade edilen hususlar sebebi ile yabancılara
uygulanacak hukuk kurallarının düzenlenmesi günümüz hukuk sistemleri için önemli bir başlık olarak ele alınmaktadır3. Bu çalışmada
ceza hukuku bağlamında yabancılara uygulanacak düzenlemeler ele
alınmaktadır.
Yabancılara uygulanacak hukuk kuralları devletlerin egemenlik
hakları ile bağlantılı olarak mütalaa edilmektedir4. Her ne kadar teoride devletlerin egemenlik anlayışlarına ilişkin geçmiş yıllarda yapılmış olunan tanımlamaların dışında yeni yaklaşımlar5 ortaya çıkmış
olsa da cezalandırma yetkisi bakımından devletlerin egemenlik alanlarının içinde yargı yetkisini kullanmaya devam edecekleri ortadadır.
1
2
3
4
5
Yrd. Doç. Dr. Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Hukuk Fakültesi Ceza ve Ceza
Muhakemesi Öğretim Üyesi
Çelikel, Aysel/Gelgel, Günseli, Yabancılar Hukuku, İstanbul 2010, s.36.
Gönenç, İlçin Fulya, “Roma Hukukundan Günümüze Hukuki Faraziyeler”,
Erzincan Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C:12, S:1-2, Y:2008,s.141 (137-155).
Aydın, Devrim, “Ceza Kanunlarının Yer Yönünden Uygulanması”, TBBD,
S:94, Y:2011, s.132.
Kapani, Munci, Politika Bilimine Giriş, İstanbul 2011, s.32-40.
132
SÖZEL BİLDİRİLER (Erdal YERDELEN)
Bu çalışmada, Türk Ceza Hukuku bakımından yabancı kavramı, yabancıların Türk Ceza Kanunu’nu ihlali halinde uygulanacak ceza
hukuku kurallarını, soruşturma, kovuşturma ve infaz safhalarında
var olan farklı düzenlemeler incelemektedir.
Yabancı bir kişinin suçun mağduru olması halinde, CMK
m.234’te düzenlenmiş olan mağdur haklarını kullanabilecektir. Ayrıca şüpheli veya sanığa tanınmış olan hakların nitelikleri gereği uygun
olanları mağdur tarafından da kullanılabilmektedir. Bu açıdan yabancı mağdur, burada açıklanan çerçevede yabancı sanıklara tanınan
haklardan faydalanabilmektedir.
I.
Türk Ceza Hukuku Bakımından Yabancı
Kavramı
Yabancı kavramı, Türk Dil Kurumu tarafından, "Başka milletten
olan, başka devlet uyruğunda olan kimse, bigane, özge" olarak açıklanmıştır6. Almanca’da yabancı kelimesi, ülke dışından kimse manasında "Ausländer", İngilizce’de "foreigner" olarak ifade edilmiştir. Bu
bağlamda yabancı kavramı, kamu hukuku açısından, Anayasa ve 5901
Sayılı Türk Vatandaşlığı Kanunu açısından tanımlanabilir. 1982 Anayasası’nda yabancı kavramı tarif edilmemiştir. Ancak mefhumu muhalifinden bir çıkarım yapılması sureti ile Anayasa m.66 bağlamında düzenlenen Türk Vatandaşlığı tanımını esas alarak yabancı kavramını
ortaya koymak mümkündür7. Kanun koyucu da bu sistematik üzerinden hareket ederek 5901 sayılı Türk Vatandaşlığı Kanunu’nda bir
tanımlama yapmıştır. Buna göre yabancı; "Türkiye Cumhuriyeti Devleti
ile vatandaşlık bağı bulunmayan kişiyi ifade eder". 6458 Sayılı Yabancılar
ve Uluslararası Koruma Kanunu m.3/1-ü’ye göre; ”Yabancı: Türkiye
Cumhuriyeti Devleti ile vatandaşlık bağı bulunmayan kişiyi ifade eder8“.
5237 sayılı Türk Ceza Kanunu’nun 6. Maddesinde yer alan tanımlar bölümünde ise kanunda değişik yerlerde geçen yabancı kav-
6
7
8
http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_gts&arama=gts&guid=TDK.G
TS.550017d8e9c587.82765226, E.T.10.03.2015.
Erdem, Bahadır, Türk Vatandaşlık Hukuku, İstanbul 2010, s.259.
6458 Sayılı Kanun 4.4.2013 tarihinde kabul edilmiş ve 28615 sayılı Resmi
Gazete’de yayımlanarak 11.4.2013 tarihinde yürürlüğe girmiştir.
133
ramı tanımlanmamıştır. TCK m.6/1-a’da vatandaş ifadesi tanımlanmış, bu tanım üzerinden yabancı kavramına ulaşılmak mümkündür.
TCK’ya göre; "Vatandaş deyiminden; fiili işlediği sırada Türk vatandaşı
olan kişi", anlaşılır. Bu tanımın kapsamı dışında kalan; Türk Devleti
ile vatandaşlık bağı bulunmayanlar ve vatansız şahıslar, Türk Ceza
Hukuku bakımından yabancı olarak değerlendirilmektedir.
II. Türk Ceza Hukuku Sistematiği ve Hâkim İlkeler
Bakımından Yabancılar Hakkında Soruşturma
Kovuşturma Ve İnfaz
A.
Yabancılar Hakkında Türk Ceza Kanunu’nun
Uygulanması
Cezalandırma tekelinin bir egemenlik karinesidir. Bu hususu konu bakımından Türk mahkemelerinin yargılama yetkisi ile birlikte
değerlendirmek gerekir. Egemenlik ve bu bağlamda yargılama yetkisi elbette sınırsız konumda değildir9. Devletlerin bu anlamda yetkileri
uluslararası ve ulusal hukuk bakımından sınırlandırılmıştır. Bu sınır
konumuz bakımından incelediğimizde 5237 sayılı Türk Ceza Kanunu
ve Türk Ceza Hukuku’na hâkim ilkeler tarafından çizilmektedir.
Türk Ceza Hukuku bakımından yabancıların Türk Ceza Kanunu
sistematiği içerisinde ancak şu ihtimaller ile bulunabilmeleri mümkündür:
a. Yabancı kişinin fail olarak Türkiye'de suç işlemesi hali,
b. Türkiye'de işlemiş olduğu suç hakkında yabancı ülkede hüküm giymiş olan yabancılar,
c. Yabancı ülkede Türkiye veya Türk vatandaşı aleyhine yabancı tarafından işlenen suçlar,
d. Türkiye dışında Yabancı şahsın bir yabancıya karşı işlediği
suçlar (TCK m.12/3 kapsamındaki şartların varlığı hali),
e. 5237 sayılı Kanunun getirmiş olduğu evrensellik prensibi gereğince madde 13'de sayılan suçlar yabancı kişiler tarafından
işlendiğinde Türk kanunlarına göre cezalandırılır.
9
Kapani, s.32-40.
134
1.
Yabancı Kişilerin Türkiye’de Suç İşlemesi
5237 Sayılı Türk Ceza Kanunu'nun şahıs bakımından uygulamasını yani konumuz bağlamında Türk ya da yabancı şahıslara uygulanacak hukuk kurallarının belirlenmesinden evvel suçun işlendiği
yerin tespit edilmesi, kanun sistematiğinde öncelikli olarak düzenlenmiştir. Failin ya da mağdurun uyruğunun tespitinden önce hangi
ülkenin ceza kanununun uygulanacağı ve hangi ülke mahkemelerinin yargılama yetkisini haiz olduğunun belirlenmesi öncelik arz etmektedir. Bunun için öncelikli olarak Türk Ceza Kanunu’nun yer
bakımından uygulanmasını incelemek gerekir.
Kanunun yer bakımından uygulanması, TCK m.8’de yer alan
mülkilik prensibi ile gerçekleşecektir. Mülkilik prensibi, failin veya
mağdurun vatandaşlığı dikkate alınmaksızın, ülkesinde suç işlenen
devletin ceza kanununun uygulanması olarak tanımlanabilir. Bu anlamda madde ilk olarak "Türkiye'de işlenen suçlar hakkında Türk kanunları uygulanır", temel prensibini getirmiş, sonraki fıkralarında ülkeden, (Türkiye’den) kast edilen şeyin ne olduğunu ve Türkiye’de işlenmiş sayılacak suçların kapsamını ortaya koymuştur10. Buna göre;
"Türk kara ve hava sahaları ile Türk karasuları, açık denizde ve bunun üzerindeki hava sahası, Türk deniz ve hava araçları veya bu araçlarla işlenen
suçlar ve Türkiye'nin kıt'a sahanlığında veya münhasır ekonomik bölgesinde tesis edilmiş sabit platformlar veya bunlara karşı işlenen suçlar Türkiye'de işlenmiş sayılır".
Kanun metninden anlaşılacağı üzere üçlü bir tasnif getirilmiştir.
Bunlar; Türkiye'de işlenmiş suçlar, Türkiye’de işlenmiş sayılan suçlar
ve yabancı ülkede işlenen suçlardır11. TCK m.8 hükmü ve bu hükme
bağlı mülkilik prensibi gereğince Türkiye'de işlenen ve Türkiye’de
işlenmiş sayılan suçlarda Türk Ceza Kanunu uygulanır12. Bu hallerde
şahsın Türk ya da yabancı olması kanunun uygulanması bakımından
farklı neticeler ortaya çıkarmamaktadır. Bu halde ani suçlar bakımından kanunun uygulanmasında bir sorun bulunmamaktadır, çünkü
10
11
12
Özgenç, İzzet, Ceza Hukuku Genel Hükümler, Ankara 2014, s.872,873.
Hakeri, s.85.
Koca, Mahmut/Üzülmez, İlhan, Ceza Hukuku Genel Hükümler, Ankara
2014, s.705.
135
ani suçlar örneğin hırsızlık, hakaret, yaralama suçları gibi hareket ile
neticenin bitişik olduğu suçlardır13. Bu suçlarda suçun işlendiği yerin
tespiti bir sorun teşkil etmemektedir. Fakat hareket ile neticenin birbirinden ayrıldığı, hareketin gerçekleştirildiği neticenin belirli bir
zaman sonra ortaya çıktığı mesafe suçlarında suçun işlendiği yeri
tespit etmek ani suçlara nazaran daha güçtür14. Kanun bu sebeple
ihtilafları ortadan kaldırmak maksadı ile "Fiilin kısmen veya tamamen
Türkiye'de işlenmesi veya neticenin Türkiye'de gerçekleşmesi halinde suç,
Türkiye'de işlenmiş sayılır", hükmünü getirmiştir. Örneğin, İstanbul’da
yapılan iğne sonrasında uçak yolculuğu yapan ve Dortmund'da ölen
şahıs veya Mersin'den kargoya verilen paketin Erbil'de patlaması
hallerinde suçlar Türkiye'de işlenmiş kabul edilecektir. Tüm bu hallerde daha önce de ifade edildiği üzere şahsın uyruğuna bakılmaksızın Türk Ceza Kanunu uygulanacaktır.
Ancak egemenlik yetkilerinin sınırlanması ile ilgili olarak mülkilik ilkesinin bazı istisnaları bulunmaktadır. Bunlar, Türkiye'nin de
taraf olduğu uluslararası bazı anlaşmalardan kaynaklanan yükümlülüklerdir. Örneğin, Nato Sözleşmesi gereğince ön görülen dokunulmazlıklar ve diplomatik dokunulmazlıklar, önde gelen yargı bağışıklığı halleri olarak sayılabilir15. İstisnaların ilki diplomatik dokunulmazlığa ilişkindir. Türkiye'nin de taraf olduğu temel iki sözleşmeden
kaynaklanan yükümlülükler bulunmaktadır. Bu sözleşmeler, 1961
tarihli Viyana Diplomasi İlişkileri Sözleşmesi ve 1963 tarihli Viyana
Konsolosluk İlişkileri Sözleşmesidir16. Sözleşme gereği Diplomasi
temsilcileri kişi dokunulmazlığı ve yargı bağışıklığı kazanmaktadırlar17. Bu kişiler hakkında soruşturma ve yargılama işlemleri yürütülemeyeceği hükme bağlanmış olup yalnızca istenmeyen kişi (Persona
Non Grata) ilan edilme usulü ile gönderen ülkeden diplomatik tem13
14
15
16
17
Demirbaş, Timur, Ceza Hukuku Genel Hükümler, Ankara 2014, s.142.
Toroslu, Nevzat, Ceza Hukuku Genel Kısım, Ankara 2014, s.72.
Toroslu, Nevzat/Feyzioğlu, Metin, Ceza Muhakemesi Hukuku, Ankara
2013, s.19-20.
Gözlügöl, Sait Vakkas, Diplomatik Dokunulmazlık ve Ayrıcalıkların Kötüye
Kullanılması, Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Hukuk Araştırmaları
Dergisi, C.19, S.1, Y.2013 s.102-103.
Demirbaş, s.158.
136
silcisini geri çekmesi istenebilmektedir18. Bunun yanında 1973 tarihli
Birleşmiş Milletler Personeli Dâhil, Uluslararası Koruma Altındaki
Kişilere Karşı Suçların Önlenmesi ve Cezalandırılmasına ilişkin Sözleşme ve NATO Sözleşmesi gereğince tahdidi sayılmış kişiler hakkında da yargı bağışıklığı düzenlenmiştir19.
2.
Türkiye'de İşlemiş Olduğu Suç Hakkında
Yabancı Ülkede Hüküm Giymiş Olan Yabancılar
Türk Ceza Kanunu m.9 hükmü gereği, failin Türkiye'de işlemiş
olduğu bir suçtan dolayı yabancı bir ülkede yargılanması, hakkında
hüküm verilmesi Türkiye'de o suç sebebiyle yeniden yargılanmasına
engel teşkil etmemektedir. "Non bis in idem" aynı fiilden dolayı yeniden yargılama yapılamaz ilkesi, ilgili madde kapsamında kabul
edilmemiştir20. Ancak TCK m.16 hükmüne göre yabancı ülkede infaz
edilmiş ceza Türkiye’de verilmiş cezadan mahsup edilecektir.
3.
Yabancı Ülkede Türkiye veya Türk Vatandaşı/
Türk Özel Hukuk Tüzel Kişisi Aleyhine Yabancı
Tarafından İşlenen Suçlar
Yabancı ülkede işlenen görev suçları kapsamı ile düzenlenmiş
madde 10, sadece Türk vatandaşlarını kapsam dâhilinde tutmamış,
Türkiye namına görev yapan yabancılar için de netice doğuracak bir
hüküm getirilmiştir. "Yabancı ülkede Türkiye namına memuriyet veya
görev üstlenmiş olup da bundan dolayı bir suç işleyen kimse, bu fiile ilişkin
olarak yabancı ülkede hakkında mahkûmiyet hükmü verilmiş bulunsa bile,
Türkiye'de yeniden yargılanır." Kanun metninde geçmiş olan "kimse"
ifadesi yabancılar hakkında da kanunun hüküm doğurabileceğini
gösterir niteliktedir. Bu duruma örnek olarak, yabancı ülkede, uluslararası bir yargı organı önünde veya uluslararası bir örgüt içerisinde
Türkiye'yi temsil eden bir hukukçu veya danışman verilebilir. Yabancı ülkede, failin yabancı, mağdurun Türk olduğu durumlar itibari ile
18
19
20
Pazarcı, Hüseyin, Uluslararası Hukuk Dersleri 3. Kitap, Ankara 1997, s.96.
Toroslu/Feyzioğlu, s.19,20.
Koca/Üzülmez, s.717.
137
yabancı şahsın Türkiye’de yargılanması bazı şartlar dâhilinde mümkün olacaktır. Bu şartlar:
- Fail suçu işlediği esnada yabancı olmalıdır.
- Mağdur bir Türk vatandaşı olmalıdır ya da Türk kanunlarına
göre kurulmuş özel hukuk tüzel kişisi olmalıdır.
- Suç TCM m.13 kapsamında bir suç olmamalıdır.
- Ceza en az hapis cezası olmalıdır, adli para cezası için bu
madde uygulama bulmayacaktır.
- Cezanın asgari sınırı 1 yıl hapis olmalıdır.
- Fail Türkiye'de bulunmalıdır.
- Adalet bakanının talebi veya suçtan zarar görenin şikâyeti bulunmalıdır.
Kanunda sayılmış olunan bu şartların bir arada bulunması halinde yabancı ülkede yabancı tarafından Türk vatandaşına ya da Türk
kanunlarına göre kurulmuş özel hukuk tüzel kişisine karşı işlenmiş
olunan suç hakkında Türkiye'de yargılama yapılabilecektir21.
4.
Yabancı Ülkede, Fail ve Mağdurun Yabancı
Olduğu Hallerde TCK'nın Uygulanması
(İkame Yargı Sistemi)
Türk Ceza Kanunu m.12/3 hükmü gereğince aranan şartların
mevcut olması halinde yabancı ülkede, yabancı failin, yabancı mağdura karşı işlemiş olduğu suçlarda uygulanabilir. Bu uygulamaya
“ikame yargı sistemi” denilmektedir22. Kazak (K)'nın Rus (R)'yi Özbekistan'da öldürmesi ve Türkiye'de bulunması halinde Türk kanunlarına göre Türkiye'de yargılanması bu sistem ile mümkündür. TCK
m.12/3’ün bu durum için ön görmüş olduğu şartlar şunlardır23:
- Fail ve mağdur fiilin işlediği sırada yabancı olmalıdırlar.
- Suç TCK m.13 kapsamı dışında bulunmalıdır.
21
22
23
Özgenç, s.889.
Demirbaş, s.170.
Özgenç, s.893,894.
138
- Ceza, en az hapis cezası olmalı ve asgari sınırı en az 3 yıl olmalıdır.
- Fail Türkiye'de bulunmalıdır
- Adalet bakanının istemi ve suçluların geri verilmesi anlaşması
bulunmalıdır.
Tüm bu şartların birlikte bulunması halinde ikame yargı sistemi
uygulama alanı bulur ve yabancı ülkede, yabancı tarafından yabancıya karşı işlenmiş suça ilişkin fail yargılanabilir. Ancak bu durumda
TCK m.19’deki yabancı kanunun göz önünde bulundurulması hükümleri dikkate alınmalıdır24. Bu maddeye göre; "Türkiye'nin egemenlik alanı dışında işlenen suçlar dolayısıyla Türkiye'de yargılama yapılırken,
Türk kanununa göre verilecek olan ceza, suçun işlendiği ülke kanununda
öngörülen cezanın üst sınırından fazla olamaz. Ancak suçun, Türkiye'nin
güvenliğine karşı veya zararına olarak, Türk vatandaşına karşı ya da Türk
kanunlarına göre kurulmuş özel hukuk tüzel kişisi zararına olarak, işlenmesi
durumunda, yukarıdaki fıkra hükmü uygulanmaz".
5.
Evrensellik Prensibi Gereğince TCK m.13'de
Sayılan Suçların Türk ya da Yabancı Kişiler
Tarafında İşlendiğinde Türk Kanunlarına Göre
Cezalandırılabilmesi
Her suçun evrensel bir aykırılık olduğu düşüncesi ve kimi suçların insanlık bakımından ciddi neticeler doğurabileceği düşüncesine
dayanan evrensellik prensibi TCK m.13'de düzenlenmiştir25. Kanunun ön gördüğü suçlar tahdidi olarak sayılmıştır. Bu suçlar: soykırım,
insanlığa karşı suçlar, göçmen kaçakçılığı ve insan ticareti, uluslararası suçlar, millete ve devlete karşı işlenen suçların bir kısmı, işkence,
çevrenin kasten kirletilmesi, uyuşturucu veya uyarıcı madde imal ve
ticareti, uyuşturucu veya uyarıcı madde kullanılmasını kolaylaştırma,
parada sahtecilik, para veya kıymetli damgaları imale yarayan araçların üretimi ve ticareti, mühürde sahtecilik, fuhuş, deniz, demiryolu
veya havayolu ulaşım araçlarının kaçırılması veya alıkonulması ya da
24
25
Koca/Üzülmez, s.723,724.
Hakeri, s.91.
139
bu araçlara karşı işlenen zarar verme suçları olarak belirlenmiştir26.
Suçların bir kısmı sınırları aşan nitelikte neticeler doğurmakta, bir
kısmı insanlığın ortak vicdanını menfi surette etkilemektedir27. Bu
suçların işlenmesi halinde TCK m.12/3’deki şartlar aranmaksızın
Türk kanunları uygulanacaktır. Ancak TCK m.13 kapsamında yargılama yapılabilmesi için ön şart olarak Adalet Bakanı’nın talebi aranmıştır28.
B.
Yabancılar Hakkında Soruşturma, Kovuşturma,
İnfaz ve Suçluların Geri Verilmesi
Yabancılar hakkında Türk mahkemeleri tarafından yapılacak
muhakeme işlemleri Türk Ceza Muhakemesi Hukuku’na, özel kanunlara, uluslararası ve ikili anlaşmalara göre yerine getirilecektir.
Yabancılar hakkında Türk Ceza Kanunu’nun uygulanması halinde
yapılacak işlemler soruşturma, kovuşturma ve infaz safhalarında
incelenecek son olarak yabancıların geri verilmesi konusu açıklanacaktır.
1.
Yabancılar Hakkında Soruşturma
Ceza muhakemesi faaliyeti soruşturma ve kovuşturma olmak
üzere temel olarak iki evreden meydana gelmektedir29. Gereksiz dava
açılmasını önlemek, kovuşturmanın sağlıklı, çabuk ve adil olarak
işlemesini sağlamak amacıyla dava açılmadan önce bir hazırlık evresinin geçilmesine ihtiyaç vardır30.
26
27
28
29
30
Özbek, V.Özer/Kanbur, M. Nihat/Bacaksız, Pınar/Doğan, Koray/Tepe,
İlker, Ceza Hukuku Genel Hükümler, Ankara 2014, s.169.
Bkz. İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi, http://www.tbmm.gov.tr/komisyon
/insanhaklari/pdf01/203-208.pdf; E.T.10.03.2015.
Artuk, M.Emin/Gökcen, Ahmet/Yenidünya, Caner, Ceza Hukuku Genel
Hükümler, Ankara 2011, s.1050.
Toroslu/Feyzioğlu, s.260.
Vitkauskas, Dovydas, Dikov, Grigoriy, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinde Adil Yargılanma Hakkının Korunması-Avrupa Konseyi İnsan Hakları El
Kitabı, Çev. Serkan Cengiz, Strasburg 2012. http://www.anayasa.gov.tr/files/
insan_haklari_mahkemesi/el_kitaplari/adilyargilanma.pdf; E.T.10.03.2015.
140
5271 Sayılı Ceza Muhakemesi Kanunu m.2/1-e’ye göre, “soruşturma, kanuna göre yetkili mercilerce suç şüphesinin öğrenilmesinden iddianamenin kabulüne kadar geçen evreyi ifade eder”. CMK m.2/1-a’ya göre
“şüpheli, soruşturma evresinde, suç şüphesi altında bulunan kişiyi ifade
eder“. Yukarıda yapılan tanımlar ile birleştirdiğimizde yabancı şüpheli, “soruşturma evresinde suç işlediği konusunda şüphe altında bulunan ve
Türk vatandaşı olmayan gerçek kişiyi ifade eder“.
Soruşturma evresinde yabancı şüphelilerin durumunu vatandaş
olan şüphelilerden ayrı olarak düzenleyen özel hükümler söz konusu
değildir. Ancak şüphelinin yabancı olmasından kaynaklanan ve özellik arz eden hallerde bir takım düzenlemeler mevcuttur. Bunların
dışında yabancılar, ceza soruşturması süresince Türk vatandaşları ile
aynı hükümlere tabidir.
Soruşturma evresinde yabancıların yakalanma ve gözaltı ile ilgili
özel düzenleme getirilmiştir. CMK m.95/2'de "Yakalanan veya gözaltına
alınan yabancı ise, yazılı olarak karşı çıkmaması halinde, durumu, vatandaşı
olduğu devletin konsolosluğuna bildirilir", hükmü getirilmiştir. Bu halde
yabancıların yakalanmaları veya gözaltına alınmaları durumunda
vatandaşlıklarının bulunduğu konsolosluğa bildirim yapılması Ceza
İşlerinde Adli Yardım Avrupa Sözleşmesi (CİKAYAS) m.7 gereğince
iç hukukumuzda kabul edilen tebligat usulüne göre yapılacaktır. Yabancıların soruşturulmasına ilişkin özel bir mevzuat çalışması olmayıp Ceza Muhakemesi Kanunu ve Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin adil yargılanmaya ilişkin 6. maddesi hükümlerine uygun olarak soruşturma yapılması öngörülmüştür.
Bu düzenlemenin gereği olarak yabancı bir şüpheli hakkında soruşturma başlatıldığında eğer bu kişi hakkında herhangi bir yakalama veya gözaltına alma söz konusu olmayacaksa bu kişinin durumu
herhangi bir özellik arz etmeyecektir. Türk vatandaşı şüpheli için
uygulanan işlemler bu kişi bakımından da uygulanacaktır. Ancak
yabancı şüpheli hakkında CMK m.90’da düzenlenmiş olan bir yakalama işlemi uygulanacak ise bu işlem de CMK hükümlerine göre yerine getirilecektir31. Yakalama işlemi, CMK’da tanımlanmamıştır. Ya31
Ünver, Yener/Hakeri, Hakan, Ceza Muhakemesi Hukuku, Ankara 2014,
s.337.
141
kalama Gözaltına Alma ve İfade Alma Yönetmeliği m.4’te yakalama
şu şekilde tanımlanmıştır: “Kamu güvenliğine, kamu düzenine veya kişinin vücut veya hayatına yönelik var olan bir tehlikenin giderilmesi için denetim altına alınması gereken veya suç işlediği yönünde hakkında kuvvetli
iz, eser, emare ve delil bulunan kişinin gözaltına veya muhafaza altına alma
işlemlerinden önce özgürlüğünün geçici olarak ve fiilen kısıtlanarak denetim
altına alınmasını ifade eder“.
Yakalama Gözaltına Alma ve İfade Alma Yönetmeliği m.4’te gözaltına alma, “kanunun verdiği yetkiye göre, yakalanan kişinin hakkındaki
işlemlerin tamamlanması amacıyla, yetkili hâkim önüne çıkarılmasına veya
serbest bırakılmasına kadar kanunî süre içinde sağlığına zarar vermeyecek
şekilde özgürlüğünün geçici olarak kısıtlanıp alıkonulmasını ifade eder“.
Yakalama veya gözaltına alma işlemlerinin nedenleri, şartları,
yerine getirilmesi ve şüpheli hakkında alınacak diğer tedbirler bakımından yabancı olması halinde herhangi bir farklılık bulunmamaktadır. Ancak CMK m.95/2’ye göre, yakalandığı veya gözaltına alındığı
vatandaşı olduğu ülke konsolosluğuna bildirilecektir. Bu bildirimin
nasıl yapılması gerektiği konusu ilgili yönetmelikte düzenlenmemiştir.
Uygulamada bu bildirim, adli kolluk olarak görev verilen Emniyet
Müdürlüğü Yabancılar Şubesi tarafından yerine getirilmektedir.
Yabancı şüphelinin yakalandığını veya gözaltına alındığını kendi
konsolosluğuna bildirilmesini istemediğini yazılı olarak belirtmesi
halinde bu işlem yapılmayacak, yabancının yakalandığı veya gözaltına alındığı vatandaşı olduğu ülkenin konsolosluğuna bildirilmeyecektir32. Ancak yabancı şüphelinin bu hakkını kullanabilmesi için
böyle bir hakkının olduğunun, aksi halde durumunun konsolosluğa
bildirileceğinin kendisine usulünce anlatılması gerekir. CMK m.95/2
düzenlemesini hem yakalama hem de gözaltını kapsaması bakımından eleştirmek mümkündür. Kısa süreli yakalamalarda dahi bu şekilde bir bildirim yükümlülüğünün bulunması gerekli bir durum
değildir. Ancak uzun süren gözaltı ve tutuklama durumlarında bu
şekilde bir bildirimin yapılması yerinde olacaktır.
Doktrinde şüphelinin karşı çıkmasını yazılı olarak yapmasını
aramanın yerinde olmadığı da belirtilmektedir. Bu şekilde yazılı ola32
Ünver/Hakeri, s.348.
142
rak karşı çıkma arandığı için kişiye karşı çıkma hakkının bulunduğunun öğretilmesi ve yazı yazma imkânının da tanınması şarttır. Başka
bir ifadeyle bu kişinin yazı ile karşı çıkmasına imkân sağlayacak şartların oluşturulması gerekir. Halbuki kişinin sözlü olarak karşı çıkması halinde bunun usulüne göre tutanağa bağlanacağının belirlenmesi
de yeterli olmalıdır33.
CMK m.202 hükmüne göre; “sanık veya mağdur, meramını anlatabilecek ölçüde Türkçe bilmiyorsa; mahkeme tarafından atanan tercüman aracılığıyla duruşmadaki iddia ve savunmaya ilişkin esaslı noktalar tercüme edilir. Engelli olan sanığa veya mağdura, duruşmadaki iddia ve savunmaya
ilişkin esaslı noktalar, anlayabilecekleri biçimde anlatılır. Birinci ve ikinci
fıkra hükümleri, soruşturma evresinde dinlenen şüpheli, mağdur veya tanıklar hakkında da uygulanır. Bu evrede tercüman, hâkim veya Cumhuriyet
savcısı tarafından atanır. Ayrıca sanık; iddianamenin okunması, esas hakkındaki mütalaanın verilmesi, üzerine sözlü savunmasını, kendisini daha iyi
ifade edebileceğini beyan ettiği başka bir dilde yapabilir. Bu durumda tercüme hizmetleri, beşinci fıkra uyarınca oluşturulan listeden, sanığın seçeceği
tercüman tarafından yerine getirilir. Bu tercümanın giderleri Devlet Hazinesince karşılanmaz. Bu imkân, yargılamanın sürüncemede bırakılması
amacına yönelik olarak kötüye kullanılamaz. Tercümanlar, il adlî yargı adalet komisyonlarınca her yıl düzenlenen listede yer alan kişiler arasından
seçilirler. Cumhuriyet savcıları ve hâkimler yalnız bulundukları il bakımından oluşturulmuş listelerden değil, diğer illerde oluşturulmuş listelerden de
tercüman seçebilirler. Bu listelerin düzenlenmesine ilişkin usul ve esaslar
yönetmelikle belirlenir”.
CMK m.202 hükmü soruşturma evresini de dâhil ederek, soruşturma evresinde dinlenilen ve Türkçe bilmeyen sanık, mağdur ve
tanık yabancılar için atanan tercüman vasıtası ile esaslı noktaların
tercümesini zorunlu kılmıştır34. Bu hüküm AİHS m.6’da yer alan adil
yargılanma hakkına uygun bir düzenlemedir.
Yabancılar için zorunlu müdafilik hususunda şu noktalar belirtilmelidir. CMK 150. ve 188. maddeleri uyarınca şüpheli veya sanığın
müdafi isteme hakkı ve müdafinin görevlendirilmesi zorunluluğu
33
34
Ünver/Hakeri, s.348.
Gölcüklü, Feyyaz, “Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinde Adil Yargılanma
Hakkı”, AÜSBFD, Y:1994, s.231.
143
düzenlenmiştir. Bu kanun maddeleri bağlamında şüpheli veya sanıklar için vatandaşlık bağına ilişkin bir sınırlandırma yapılmamıştır.
CMK'nın ilgili maddelerinin yanı sıra, Anayasa’nın kanun önünde eşitlik ilkesini düzenleyen 10. maddesi ve hak arama hürriyeti
başlıklı 36. maddesi hükümlerinde de belirtildiği gibi, adil yargılanma hakkı için vatandaşlık bağı aranmaksızın herkese eşit muamelede
bulunulacaktır. Anayasa’nın 90. maddesi hükmü dikkate alındığında
da taraf olduğumuz Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin 6. maddesinde düzenlenen “Adil Yargılanma Hakkı” ilkesi iç hukukumuzda
geçerliliği bulunan düzenlemedir.
Eğer yakalanan veya gözaltına alınan yabancı şüpheliye isnat
edilen suç bakımından; tutuklamayı gerektirecek kanuni şartları
mevcutsa tutuklama kararı verilebilecektir. Yabancı şüpheli hakkında
tutuklamanın şartları, uygulanacak usul bakımından herhangi bir
ayrık düzenleme söz konusu değildir.
CMK m.107/3 hükmü gereğince, “şüpheli veya sanık yabancı olduğunda tutuklanma durumu, yazılı olarak karşı çıkmaması halinde, vatandaşı
olduğu devletin konsolosluğuna bildirilir“. CMK m.95/2 düzenlemesine
benzer ve yerinde bir düzenlemedir.
Savcılık makamı tarafından ilgili yabancı hakkında yürütülen soruşturma aşaması neticesinde Cumhuriyet savcısı, kamu davası açılmasını gerekli görürse mahkemeye ilgili iddianameyi hazırlayarak
sunar. Bu aşamadan yabancı hakkında kovuşturma evresi başlamış
bulunmaktadır. Kovuşturma evresinde yabancılara ilişkin Anayasanın 19. 23. 36. 142. maddeleri ve AİHS 6. madde ve buna ilişkin içtihatlarına uygun olarak yine Ceza Muhakemesi hukukunda kovuşturma evresi için öngörülmüş hükümler ve ilkelere uygun olarak
yabancılar hakkında da uygulanacaktır.
2.
Yabancılar Hakkında Cezanın İnfazı
Yasa koyucu tarafından yargılamanın yanında infaz da yine bir
egemenlik karinesi olarak değerlendirilmiştir35. Hükmün kesinleşmesi ile birlikte kovuşturma evresi son bulacak ve yabancılar hakkında
35
Aydın, Devrim, “Ceza Kanunlarının Yer Yönünden Uygulanması”, TBB
Dergisi, S:94, Y:2011, s.132.
144
infaz uygulanacaktır. Yabancı hükümlüler ile ilgili 5275 Sayılı Ceza
ve Güvenlik Tedbirlerinin İnfazı Hakkında Kanun’da ayrıksı hükümler dışında diğer hükümlülere ilişkin kurallar uygulanacaktır. 5275
Sayılı CGTİHK m.22/1 ve 2 hükmüne göre; „hükümlülere, kuruma alındıklarında uygulanacak iyileştirme çalışmaları, disiplin suçları ve cezaları,
bilgi edinme ve şikâyet yolları, hak ve sorumlulukları gibi konular ile kurumdaki yaşam biçimine uyum sağlamaları için gereken bilgiler, kurum
yöneticileri tarafından sözlü olarak anlatılır ve yazılı olarak tebliğ olunur.
İnfaz sonrası koruma ve yardım konusunda ayrıca bilgi verilir. Türkçe bilmeyen yabancı uyruklu hükümlülere kendi dilinde, mümkün olmadığında
İngilizce, Fransızca veya Almanca olarak bildirilir. Hükümlülerin ceza infaz
kurumlarına alınmalarında, başka kuruma nakillerinde ve hastaneye yatırılmalarında, istekleri üzerine ailelerine veya gösterdikleri kişilere; hükümlü
yabancı ise, yazılı olarak karşı çıkmaması hâlinde, uyruğu olduğu devletin
diplomatik temsilcilik veya konsolosluğuna durum bildirilir“.
5275 Sayılı CGTİHK m.59/5’e göre; “Türkiye Cumhuriyetinin taraf
olduğu uluslararası sözleşmelere ve karşılıklılık esasına uygun olmak koşuluyla, Yabancı ülkelerde haklarında soruşturma veya kovuşturma yapılmakta olan, yabancı ülke veya uluslararası yargı mercilerinde dava açmak isteyen, leh veya aleyhine açılmış davası olan Türk vatandaşı veya yabancı uyruklu hükümlülerle yabancı uyruklu avukatları, bu soruşturma ve kovuşturma,
açılacak veya açılmış davalarla sınırlı olmak ve vekâletname sunmak koşuluyla
görüşebilirler. Vekâletnamesi olmayan yabancı uyruklu avukatlar, hükümlü
ile Türkiye barolarına kayıtlı bir avukatla birlikte görüşme yapabilirler“.
5275 Sayılı CGTİHK m.84’e göre; Yabancı hükümlülerin, vatandaşı
olduğu devletin diplomatik temsilciliği veya konsolosluğunun ziyaret istemleri, mevzuatta belirlenen esas ve usûllere uygun olarak geciktirilmeden
yerine getirilir. Diplomatik temsilciliği veya konsolosluğu bulunmayan devletler vatandaşlığındaki hükümlüler ile mülteci veya vatansız olan hükümlülerin, yararlarını koruyan devletin diplomatik temsilciliği veya bu gibi kimseleri koruma görevini üstlenmiş ulusal veya uluslararası kuruluşlarla görüştürülmelerinde yukarıdaki fıkra hükmü uygulanır”.
3.
Sınır Dışı Edilme
Sınır dışı edilmeyi düzenleyen 5237 Sayılı TCK'nın 59. maddesi
hükmünden yabancıların kesinleşen hükümlerinin infazının da Tür-
145
kiye'de gerçekleşeceği anlaşılmaktadır. İnfazın akabinde gerçekleştirilecek idari işlem olan sınır dışı edilme de düzenlenmiştir. Kanun
Hükmü şöyledir; "İşlediği suç nedeniyle hapis cezasına mahkûm edilen yabancı, koşullu salıverilmeden yararlandıktan ve her halde cezasının infazı tamamlandıktan sonra, durumu, sınır dışı işlemleriyle ilgili
olarak değerlendirilmek üzere derhal İçişleri Bakanlığına bildirilir36".
Sınır dışı etme işleminin de düzenlendiği Yabancıların İkamet ve
Seyahatleri Hakkında Kanun’un, konuya ilişkin 19. maddesine bakıldığında, “İçişleri Bakanlığı’nca memlekette kalması umumi güvenliğe, siyasi ve idari icaplara aykırı sayılan yabancılar verilecek muayyen müddet zarfında Türkiye’den çıkmağa davet olunur”. Bu Kanun’un 21. maddesinin
1. Fıkrasında “Bu kanunda derpiş edilen sınır dışı kararını almaya İçişleri
Bakanlığı yetkilidir”, şeklindeki hüküm mevcuttur. Bu maddelere göre
bir yabancının sınır dışı edilmesi, konuyla ilgili makam olan İçişleri
Bakanlığı’nın, her olay ve kişiye ilişkin olarak yapacağı ayrı ve özel
bir inceleme sonucunda gerekli görülmesi halinde gerçekleştirilir.
Devletlerin, bazı yabancıların, ülkesinde bulunmasını çeşitli nedenlerle sakıncalı görme ve bunun sonucu olarak da egemenlik yetkilerine dayanarak sınır dışı etme işlemine başvurmaları uluslararası hukukça da kabul edilmiş bir uygulamadır.
4.
Suçluların Geri Verilmesi
Suçluların iadesi, yurtdışında hakkında verilmiş olan bir mahkûmiyet kararının yerine getirilmesi veya işlediği bir suç nedeni ile
yargılanabilmesi için yabancı hükümlünün veya failin yabancı ülkede, ülkesinde bulunduğu yargılama yetkisine sahip veya infaz yetkisine sahip olan devlete verilmesidir37. Buna ilişkin 5237 Sayılı Türk
36
37
5237 Sayılı TCK m.59’un ilk yürürlüğe giren hali şu şekildeydi: “İşlediği suç
nedeniyle iki yıl veya daha fazla süreyle hapis cezasına mahkum edilen yabancının,
cezasının infazından sonra derhal sınır dışı edilmesine de hükmolunur”. Levi,
Selim, “Yabancıların Sınır Dışı Edilmesi TCK’nın Tartışma Yaratacak Hükmü Nasıl Değişti”, TBBD, S:58, Y:2005, s.31 (29-41).
Ulutaş, Ahmet, “Türk Hukukunda Suçluların Geri Verilmesi Sürecinde Alınabilecek Koruma Tedbirleri”, Ankara Barosu Dergisi, S:4, Y:2012, s.143 (139177).
146
ceza kanunu hükmü bulunmakla beraber usul, TCK ve Türkiye'nin
taraf olduğu Suçluların iadesine dair Avrupa sözleşmesi ve ikili anlaşmalar dâhilinde gerçekleşmektedir38. Türk ceza kanunu hükmü
incelendiği takdirde suçluların iadesine ilişkin esaslar anlaşılacaktır.
TCK m.18 hükmü şöyledir:
"Yabancı bir ülkede işlenen veya işlendiği iddia edilen bir suç
nedeniyle hakkında ceza soruşturması ya da kovuşturması başlatılan
veya mahkûmiyet kararı verilmiş olan bir yabancı, talep üzerine, soruşturma ya da kovuşturmanın yapılabilmesi veya hükmedilen cezanın infazı amacıyla geri verilebilir. Ancak, geri verme talebine esas
teşkil eden fiil;
a) Türk kanunlarına göre suç değilse,
b) Düşünce suçu veya siyasi ya da askerî suç niteliğinde ise,
c) Türkiye Devletinin güvenliğine karşı, Türkiye Devletinin veya
bir Türk vatandaşının ya da Türk kanunlarına göre kurulmuş bir tüzel kişinin zararına işlenmişse,
d) Türkiye'nin yargılama yetkisine giren bir suç ise,
e) Zamanaşımına veya affa uğramış ise,
Geri verme talebi kabul edilmez.
(2) Uluslararası Ceza Divanına taraf olmanın gerektirdiği yükümlülükler hariç olmak üzere, vatandaş suç sebebiyle yabancı bir
ülkeye verilemez.
(3) Kişinin, talep eden devlete geri verilmesi halinde ırkı, dini,
vatandaşlığı, belli bir sosyal gruba mensubiyeti veya siyasi görüşleri
nedeniyle soruşturulacağına ya da kovuşturulacağına veya cezalandırılacağına ya da işkence ve kötü muameleye maruz kalacağına dair
kuvvetli şüphe sebepleri varsa, talep kabul edilmez.
(4) Kişinin bulunduğu yer ağır ceza mahkemesi, geri verme talebi hakkında bu madde ve Türkiye'nin taraf olduğu ilgili uluslararası
sözleşme hükümlerine göre karar verir. Bu karara karşı temyiz yoluna başvurulabilir.
38
Demirbaş, s.173.
147
(5) Mahkeme geri verme talebinin kabul edilebilir olduğuna karar verirse, bu kararın yerine getirilip getirilmemesi Bakanlar Kurulunun takdirine bağlıdır.
(6) Geri verilmesi istenen kişi hakkında koruma tedbirlerine başvurulmasına, Türkiye'nin taraf olduğu ilgili uluslararası sözleşme
hükümlerine göre karar verilebilir.
(7) Geri verme talebinin kabul edilebilir olduğuna karar verilmesi halinde, ayrıca Ceza Muhakemesi Kanunu hükümlerine göre tutuklama kararı verilebilir veya diğer koruma tedbirlerine başvurulabilir.
(8) Geri verme halinde, kişi ancak geri verme kararına dayanak
teşkil eden suçlardan dolayı yargılanabilir veya mahkûm olduğu ceza
infaz edilebilir.
Suçluların geri verilmesi alanında taraf olduğumuz çok taraflı
sözleşmeler şunlardır: Suçluların İadesine Dair Avrupa Sözleşmesi39
ve Suçluların İadesine Dair Avrupa Sözleşmesine Ek 2. Protokol40.
Anılan protokol; malî ve fer'i suçlar bakımından SİDAS'ın uygulama
alanını genişletmektedir.
39
40
Bu Sözleşmeye taraf olan ülkeler: Almanya, Andora, Arnavutluk, Avusturya, Azerbaycan, Belçika, Birleşik Krallık (İngiltere), Bosna Hersek, Bulgaristan, Çek Cumhuriyeti, Danimarka, Ermenistan, Estonya, Finlandiya, Fransa,
Güney Afrika, Gürcistan, Hırvatistan, Hollanda, İrlanda, İspanya, İsrail, İsveç, İsviçre, İtalya, İzlanda, Letonya, Litvanya, Lihtenştayn, Lüksemburg,
Macaristan, Makedonya, Malta, Moldova, Norveç, Polonya, Portekiz, Romanya, Rusya Federasyonu, San Marino, Sırbistan-Karadağ, Slovakya, Slovenya, Ukrayna ve Yunanistan. Sözleşmenin onaylanması, 18/11/1959 tarih
ve 7376 sayılı Kanunla uygun bulunmuş olup, Resmî Gazete'nin 26/11/1959
tarih ve 10365 sayılı nüshasında yayımlanmıştır.
Bu Protokole taraf devletler: Almanya, Arnavutluk, Avusturya, Azerbaycan,
Belçika, Birleşik Krallık (İngiltere), Bosna Hersek, Bulgaristan, Çek Cumhuriyeti, Danimarka, Ermenistan, Estonya, Finlandiya, Güney Afrika, Gürcistan,
Hırvatistan, Hollanda, İspanya, İsveç, İsviçre, İtalya, İzlanda, Letonya, Litvanya, Macaristan, Makedonya, Malta, Moldova, Norveç, Polonya, Portekiz,
Romanya, Rusya Federasyonu, Sırbistan-Karadağ, Slovakya, Slovenya ve
Ukrayna..Protokol 08/05/1991 tarih ve 3732 sayılı Kanunla onaylanması uygun bulunmuş olup, metni 25/09/1991 tarih ve 21002 sayılı Resmî Gazete'de
yayımlanmıştır.
148
Sonuç
Beşeri ilişkiler, gelişen teknoloji ve ulaşım imkânları ile çağımızda yeni bir dönemi oluşturmaktadır. Hukukun temelini teşkil eden
beşeri ilişkilerin yanında hukuki ihtilafları da doğuracağı aşikârdır.
Bilhassa ülkemizin turizm kaynakları bulunduğu coğrafya itibarı ile
göç dalgalarına maruz kalması göz önünde bulundurulursa yabancıların şüpheli, sanık veya mahkûm olması halinde kendilerine uygulanacak hükümler başka bir önem arz etmektedir.
Diplomasi dokunulmazlıkları olan veya NATO Sözleşmesi kapsamında Türkiye’de bulunan yabancıların işlemiş oldukları suçlar
sebebiyle haklarında soruşturma ve kovuşturma yapılması ilgili sözleşme içeriklerine göre düzenlenmektedir. Bu istisnalar dışında yabancı şüpheli hakkında soruşturmaya başlanması ve devamı konusunda herhangi bir istisna hükmü söz konusu değildir. Ancak yabancı bir kişinin Türkçe bilmeme ihtimali nedeniyle soruşturma kovuşturma ve infaz aşamalarında (ceza infaz kurumunda) kendisine tercüman temin edilmesi konusunda hükümler mevcuttur.
Yabancı şüphelinin vatandaşı olduğu ülkede bulunmaması nedeniyle haklarında yakalama, tutuklama veya gözaltı koruma tedbirlerinden birine hükmedilmesi halinde yakınlarına haber vermek
mümkün olmadığından vatandaşı bulunduğu ülke konsolosluğuna
bilgi verilecektir. Ancak bu halde yabancı şüphelinin buna yazılı olarak karşı çıkmaması gerekir.
Yabancı mahkûmun sınır dışı edilip edilmeyeceği konusu idari
makamları yetkisinde olduğundan hakkında verilmiş olan mahkûmiyet hükmünün infaz edilmesinden sonra yabancının durumu ilgili
makama bildirilir. Bu konuda mahkemelerin sınır dışı etme şeklinde
karar vermeleri mümkün değildir.
Türkiye’de suç işleyerek yabancı bir ülkeye kaçmış olan kişinin o
ülkeden iadesi de uluslararası sözleşmeler ve bu kişinin bulunduğu
ülke ile Türkiye arasında suçluların iadesi konusunda imzalanmış
sözleşmeye göre olacaktır.
149
Kaynaklar
Artuk, M.Emin/Gökcen, Ahmet/Yenidünya, Caner, Ceza Hukuku Genel Hükümler, Ankara 2011.
Aydın, Devrim, “Ceza Kanunlarının Yer Yönünden Uygulanması”, TBBD, S:94,
Y:2011.
Çelikel, Aysel/Gelgel, Günseli, Yabancılar Hukuku, İstanbul 2014.
Demirbaş, Timur, Ceza Hukuku Genel Hükümler, Ankara 2014.
Erdem, Bahadır, Türk Vatandaşlık Hukuku, İstanbul 2012.
Gölcüklü, Feyyaz, “Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinde Adil Yargılanma Hakkı”, AÜSBFD, Y:1994.
Gönenç, İlçin Fulya, “Roma Hukukundan Günümüze Hukuki Faraziyeler”, Erzincan Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C:12, S:1-2, Y:2008.
Gözlügöl, Sait Vakkas, “Diplomatik Dokunulmazlık ve Ayrıcalıkların Kötüye
Kullanılması”, Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Hukuk Araştırmaları
Dergisi, C:19, S:1, Y:2013.
Hakeri, Hakan, Ceza Hukuku Genel Hükümler, Ankara 2014.
Kapani, Munci, Politika Bilimine Giriş, İstanbul 2011.
Koca, Mahmut/Üzülmez, İlhan, Ceza Hukuku Genel Hükümler, Ankara 2014.
Levi, Selim, “Yabancıların Sınır Dışı Edilmesi TCK’nın Tartışma Yaratacak Hükmü Nasıl Değişti”, TBBD, S:58, Y:2005.
Özbek, V.Özer/Kanbur, M. Nihat/ Doğan, Koray /Bacaksız, Pınar/Tepe, İlker,
Ceza Hukuku Genel Hükümler, Ankara 2014.
Özgenç, İzzet, Ceza Hukuku Genel Hükümler, Ankara 2014.
Pazarcı, Hüseyin, Uluslararası Hukuk Dersleri, Ankara 2013.
Toroslu, Nevzat, Ceza Hukuku Genel Kısım, Ankara 2014.
Toroslu, Nevzat/Feyzioğlu, Metin, Ceza Muhakemesi Hukuku, Ankara 2013.
Ulutaş, Ahmet, “Türk Hukukunda Suçluların Geri Verilmesi Sürecinde Alınabilecek Koruma Tedbirleri”, Ankara Barosu Dergisi, S:4, Y:2012.
Ünver, Yener/Hakeri, Hakan, Ceza Muhakemesi Hukuku, Ankara 2014.
Vitkauskas, Dovydas/Dikov, Grigoriy, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinde Adil
Yargılanma Hakkının Korunması- Avrupa Konseyi İnsan Hakları El Kitabı,
Çev. Serkan Cengiz, Strasburg 2012.
http://www.anayasa.gov.tr/files/insan_haklari_mahkemesi/el_kitaplari/adilyar
gilanma.pdf.
http://www.tbmm.gov.tr/komisyon/insanhaklari/pdf01/203-208.pdf.
http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_gts&arama=gts&guid=TDK.GTS
.550017d8e9c587.82765226.
Turizm ve Ceza Hukuku
Muharrem ÖZEN 1
Giriş
Turizm sektörünün, faaliyetlerini gerçekleştirmesi esnasında ceza hukukunu ilgilendiren pek çok suç tipiyle karşı karşıya kalınması
mümkündür. Gerçekten turizm sektöründe çalışan personel ve hizmet sunulan turistlerin birbirleri aralarında ya da her grubun kendi
arasında gerçekleşen fiiller Türk Ceza Kanunu anlamında bazı suç
tiplerine yer verebileceği gibi sunulan hizmete bağlı olarak bazı fiillerin ceza hukukunu ilgilendirmesi söz konusu olabilmektedir.
Bu çalışmada turizm sektöründe ortaya çıkabilecek özel hukuka
ilişkin hukuki ihtilaflar üzerinde durulmayacaktır, sadece Türk Ceza
kanunu anlamında işlenmesi ihtimali bulunan bazı suç tipleri ana
hatlarıyla ele alınacaktır.
Bilişim Alanında Suçlar
Bu kapsamda düşünülebilecek suçlardan birini 5237 Sayılı Türk
Ceza Kanunu’nda (TCK) Bilişim Alanında Suçlar bölümünde yer
alan “Banka Veya Kredi Kartlarının Kötüye Kullanılması Suçu”
oluşturmaktadır.2 Örneğin otelde çalışan temizlik görevlilerinin, bir
otelde konaklayan ve kart hamili olan turistin, kredi kartı sliplerini ya
da hesap ekstrelerini çöpe atması suretiyle söz konusu kart hakkındaki gereken bilgilere ulaşarak sahte kredi kartları düzenlemeleri
mümkündür. Bu durumda failin ya da faillerin ceza sorumluluğu
TCK m. 245/2’de “başkalarına ait banka hesaplarıyla ilişkilendirilerek sahte
banka veya kredi kartı üreten, satan, devreden, satın alan veya kabul eden
1
2
Prof. Dr. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Ceza ve Ceza Muhakemesi
Hukuku AD Başkanı
Bu suç bakımından ayrıntılı bilgi için bkz. HAFIZOĞULLARI-ÖZEN, Türk
Ceza Hukuku Özel Hükümler, Topluma Karşı Suçlar, Ankara 2012.
152
SÖZEL BİLDİRİLER (Muharrem ÖZEN)
kişi üç yıldan yedi yıla kadar hapis ve onbin güne kadar adlî para cezası ile
cezalandırılır.” şeklinde yer alan düzenlemeye göre belirlenecektir.
Aynı zamanda bu sahte kart kullanılarak yarar sağlanırsa fail, hem
TCK m. 245/2’den ötürü hem de TCK m. 245/3 gereğince sahte oluşturulan veya üzerinde sahtecilik yapılan bir banka veya kredi kartını
kullanmak suretiyle kendisine veya başkasına yarar sağlandığından,
fiil daha ağır cezayı gerektiren başka bir suç oluşturmadığı takdirde,
dört yıldan sekiz yıla kadar hapis ve beşbin güne kadar adlî para cezası ile cezalandırılır. Nitekim Yargıtay’ın uygulaması da bu suç bakımından ikinci ve üçüncü fıkraların birlikte gerçekleşmesi halinde
gerçek içtimaın yapılması şeklindedir. Yine banka veya kredi kartlarının kötüye kullanılması suçu bakımından, kredi kartı, 5464 sayılı
Banka Kartları Ve Kredi Kartları Kanunu m. 3/1-e’de, “fiziki varlığı
bulunmayan kart numarası” şeklinde tanımlandığından, sahte bir kart
üretmeksizin de mail order yoluyla kart üzerindeki bilgilerin girilerek internetten mal veya hizmet alım satımının gerçekleşmesi de
mümkün olacaktır. Bu durumda failin cezai sorumluluğu TCK m.
245/1’de “Başkasına ait bir banka veya kredi kartını, her ne suretle olursa
olsun ele geçiren veya elinde bulunduran kimse, kart sahibinin veya kartın
kendisine verilmesi gereken kişinin rızası olmaksızın bunu kullanarak veya
kullandırtarak kendisine veya başkasına yarar sağlarsa, üç yıldan altı yıla
kadar hapis ve beşbin güne kadar adlî para cezası ile cezalandırılır.”şeklinde
belirtilen hüküm gereğince belirlenecektir. Şayet söz konusu fiillerle
örneğin konaklama işletmesinin yararına haksız menfaat sağlanmışsa, bu konaklama işletmesi hakkında TCK m. 246 gereğince tüzel kişilere özgü güvenlik tedbirlerine hükmolunur. Tüzel kişilere özgü güvenlik tedbirleriyse TCK m. 60 uyarınca “iznin iptali” ve “müsadere”dir. Bir kamu kurumunun verdiği izne dayalı olarak faaliyette bulunan özel hukuk tüzel kişisinin örneğin bir seyahat ya da konaklama
işletmesinin organ veya temsilcilerinin iştirakiyle ve bu iznin verdiği
yetkinin kötüye kullanılması suretiyle tüzel kişi yararına işlenen kasıtlı
suçlardan mahkûmiyet halinde, iznin iptaline karar verilir. Yine müsadere hükümleri de yararına işlenen suçlarda özel hukuk tüzel kişileri hakkında uygulanır. Ancak iznin iptalinin ya da müsaderenin
uygulanması şayet işlenen fiile nazaran daha ağır sonuçlar ortaya
çıkarabilecek nitelikteyse, hâkim bu tedbirlere hükmetmeyebilir.
I.
153
Özel Hayata Ve Hayatın Gizli Alanına Karşı
Suçlar
Yine bu kapsamda düşünülebilecek suçlardan bir diğerini
TCK’da Özel Hayata ve Hayatın Gizli Alanına Karşı Suçlar bölümünde yer alan Haberleşmenin Gizliliğini İhlal, Kişiler Arasındaki
Konuşmaların Dinlenmesi Ve Kayda Alınması, Özel Hayatın Gizliliği, Kişisel Verileri Hukuka Aykırı Olarak Verme Veya Ele Geçirme Suçları oluşturmaktadır.3 Kişiler arasındaki haberleşmenin
gizliliğini ihlal eden kimse, bir yıldan üç yıla kadar hapis cezası ile
cezalandırılır. Bu gizlilik ihlali haberleşme içeriklerinin kaydı suretiyle gerçekleşirse, verilecek ceza bir kat artırılır. Kişiler arasındaki haberleşme içeriklerini hukuka aykırı olarak ifşa eden kimse, iki yıldan
beş yıla kadar hapis cezası ile cezalandırılır. Kendisiyle yapılan haberleşmelerin içeriğini diğer tarafın rızası olmaksızın hukuka aykırı
olarak alenen ifşa eden kişi, bir yıldan üç yıla kadar hapis cezası ile
cezalandırılır. İfşa edilen bu verilerin basın ve yayın yoluyla yayımlanması halinde de aynı cezaya hükmolunur. Örneğin konaklama
işletmesinde kalan turistler arasındaki aleni olmayan konuşmaları,
taraflardan herhangi birinin rızası olmaksızın bir aletle dinleyen veya
bunları bir ses alma cihazı ile kaydeden kişi, kişiler arasındaki konuşmaların dinlenmesi ve kayda alınması suçundan dolayı iki yıldan
beş yıla kadar hapis cezası ile cezalandırılır.
Katıldığı aleni olmayan bir söyleşiyi, diğer konuşanların rızası
olmadan ses alma cihazı ile kayda alan kişi, altı aydan iki yıla kadar
hapis veya adlî para cezası ile cezalandırılır. Kişiler arasındaki aleni
olmayan konuşmaların kaydedilmesi suretiyle elde edilen verileri
hukuka aykırı olarak ifşa eden kişi, iki yıldan beş yıla kadar hapis ve
dörtbin güne kadar adlî para cezası ile cezalandırılır. İfşa edilen bu
verilerin basın ve yayın yoluyla yayımlanması halinde de aynı cezaya
hükmolunur. Özel hayatın gizliliğini ihlal suçu, TCK m. 134’te düzenlenmiştir. Bu hükme göre kişilerin özel hayatının gizliliğini ihlal eden
kimse, bir yıldan üç yıla kadar hapis cezası ile cezalandırılır. Gizlili3
Bu suçlar bakımından ayrıntılı bilgi için bkz. HAFIZOĞULLARI-ÖZEN, Türk
Ceza Hukuku Özel Hükümler, Kişilere Karşı Suçlar, Ankara 2015, s. 250 vd.
154
ğin görüntü veya seslerin kayda alınması suretiyle ihlal edilmesi halinde, verilecek ceza bir kat artırılır.
Kişilerin özel hayatına ilişkin görüntü veya sesleri hukuka aykırı
olarak ifşa eden kimse ise iki yıldan beş yıla kadar hapis cezası ile
cezalandırılır. İfşa edilen bu verilerin basın ve yayın yoluyla yayımlanması halinde de aynı cezaya hükmolunur. Örneğin otelde çalışan
görevlilerinin otele gelip konaklayan turistlerin odalarına kamera
yerleştirerek bu görüntüleri paylaşmaları halinde bu suç söz konusu
olacaktır. Bu kapsamda kişisel verileri hukuka aykırı olarak verme
veya ele geçirme suçunun işlenmesi de söz konusu olabilir. Zira
örneğin bir konaklama işletmesine giriş yapan bir turist pasaportunu ya da nüfus cüzdanını, ilgili personele vermekte ve bu personelin de turist hakkında kişisel verilere ulaşması söz konusu olmaktadır. Bu personelin kişisel verileri, hukuka aykırı olarak bir başkasına
vermesi, yayması veya ele geçirmesi halinde bu personel, iki yıldan
dört yıla kadar hapis cezası ile cezalandırılır. Ayrıca söz konusu
suçlar belli bir mesleğin sağladığı kolaylıktan yararlanmak suretiyle
işlendiğinden, verilecek ceza yarı oranında artırılır. Yine Kanunların
belirlediği sürelerin geçmiş olmasına karşın verileri sistem içinde
yok etmekle yükümlü olanlara görevlerini yerine getirmediklerinde
bir yıldan iki yıla kadar hapis cezası verilir. Şayet suçun konusunun
5271 sayılı Ceza Muhakemesi Kanunu hükümlerine göre ortadan
kaldırılması veya yok edilmesi gereken veri olması hâlinde verilecek ceza bir kat artırılır. Ancak kişisel verilerin kaydedilmesi, verileri hukuka aykırı olarak verme veya ele geçirme ve verileri yok etmeme hariç, özel hayata ve hayatın gizli alanına karşı suçlar bölümünde yer alan suçların soruşturulması ve kovuşturulması şikâyete
bağlıdır. Yine bu suçların da işletmenin yararına işlenmesi halinde
tüzel kişilere özgü güvenlik tedbirlerinin uygulanması mümkündür.
155
II. Hayata ve Vücut Bütünlüğüne Karşı Suçlar
Hayata Karşı Suçlar
Yine bu kapsamda düşünülebilecek suçlardan bir diğerini
TCK’da, Hayata Karşı Suçlar bölümünde yer alan TCK m. 81’de düzenlenen kasten öldürme suçu oluşturmaktadır.4 Bir insanı kasten
öldüren kişi, müebbet hapis cezası ile cezalandırılır. Şayet kasten öldürmenin nitelikli halleri gerçekleşmişse TCK m. 82 uyarınca bu fiili
gerçekleştiren kişi ağırlaştırılmış müebbet hapis cezasıyla cezalandırılır. Kasten öldürme suçunun TCK m. 83 uyarınca ihmal suretiyle
işlenmesi de mümkündür. Kişinin yükümlü olduğu belli bir icrai
davranışı gerçekleştirmemesi dolayısıyla meydana gelen ölüm neticesinden sorumlu tutulabilmesi için, bu neticenin oluşumuna sebebiyet
veren yükümlülük ihmalinin icrai davranışa eşdeğer olması gerekir.
İhmali ve icrai davranışın eşdeğer kabul edilebilmesi için, kişinin;
belli bir icrai davranışta bulunmak hususunda kanuni düzenlemelerden veya sözleşmeden kaynaklanan bir yükümlülüğünün bulunması;
önceden gerçekleştirdiği davranışın başkalarının hayatı ile ilgili olarak tehlikeli bir durum oluşturması gerekir. Belli bir yükümlülüğün
ihmali ile ölüme neden olan kişi hakkında, temel ceza olarak, ağırlaştırılmış müebbet hapis cezası yerine yirmi yıldan yirmibeş yıla kadar,
müebbet hapis cezası yerine onbeş yıldan yirmi yıla kadar, diğer hallerde ise on yıldan onbeş yıla kadar hapis cezasına hükmolunabileceği gibi, cezada indirim de yapılmayabilir. Örneğin konaklama işletmesinde çalışan bir cankurtaranın görevi esnasında denizde boğulmakta olan bir kimseyi görmesine karşın bu kimseye müdahale etmemesi bu kapsamda düşünülmelidir. Zira cankurtaranın iş sözleşmesinden kaynaklanan bir yükümlülüğünü yerine getirmemesi söz
konusudur.
4
İnsan öldürme suçları hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. HAFIZOĞULLARIÖZEN, Kişilere Karşı Suçlar,. s.33 vd.
156
III. Vücut Bütünlüğüne Karşı Suçlar
Bu kapsamda düşünülebilecek suçlardan bir diğerini ise yine aynı bölümde yer alan kasten yaralama suçu oluşturmaktadır.5 Bu suç
TCK m. 86’da düzenlenmiştir ve buna göre kasten başkasının vücuduna acı veren veya sağlığının ya da algılama yeteneğinin bozulmasına neden olan kişi, bir yıldan üç yıla kadar hapis cezası ile cezalandırılır. Kasten yaralama fiilinin kişi üzerindeki etkisinin basit bir tıbbî
müdahaleyle giderilebilecek ölçüde hafif olması hâlinde, mağdurun
şikâyeti üzerine, dört aydan bir yıla kadar hapis veya adlî para cezasına hükmolunur. Kasten yaralama suçunun; üstsoya, altsoya, eşe
veya kardeşe karşı, beden veya ruh bakımından kendisini savunamayacak durumda bulunan kişiye karşı, silahla, işlenmesi halinde, şikâyet aranmaksızın, verilecek ceza yarı oranında artırılır.
Neticesi sebebiyle ağırlaşmış yaralama ise TCK m. 87’de şu şekilde düzenlenmiştir:
(1) Kasten yaralama fiili, mağdurun;
a) Duyularından veya organlarından birinin işlevinin sürekli zayıflamasına,
b) Konuşmasında sürekli zorluğa,
c) Yüzünde sabit ize,
d) Yaşamını tehlikeye sokan bir duruma,
e) Gebe bir kadına karşı işlenip de çocuğunun vaktinden önce doğmasına
Neden olmuşsa, yukarıdaki maddeye göre belirlenen ceza, bir kat artırılır. Ancak, verilecek ceza, birinci fıkraya giren hallerde üç yıldan, üçüncü
fıkraya giren hallerde beş yıldan az olamaz.
(2) Kasten yaralama fiili, mağdurun;
a) İyileşmesi olanağı bulunmayan bir hastalığa veya bitkisel hayata
girmesine,
b) Duyularından veya organlarından birinin işlevinin yitirilmesine,
c) Konuşma ya da çocuk yapma yeteneklerinin kaybolmasına,
5
Bu suç hakkında bilgi için bkz. HAFIZOĞULLARI-ÖZEN, Kişilere Karşı
Suçlar, s. 70 vd.
157
d) Yüzünün sürekli değişikliğine,
e) Gebe bir kadına karşı işlenip de çocuğunun düşmesine,
Neden olmuşsa, yukarıdaki maddeye göre belirlenen ceza, iki kat artırılır. Ancak, verilecek ceza, birinci fıkraya giren hallerde beş yıldan, üçüncü
fıkraya giren hallerde sekiz yıldan az olamaz.
(3) Kasten yaralamanın vücutta kemik kırılmasına veya çıkığına neden olması halinde, yukarıdaki maddeye göre belirlenen ceza, kırık veya çıkığın
hayat fonksiyonlarındaki etkisine göre, yarısına kadar artırılır.
(4) Kasten yaralama sonucunda ölüm meydana gelmişse, yukarıdaki maddenin birinci fıkrasına giren hallerde sekiz yıldan oniki yıla kadar, üçüncü
fıkrasına giren hallerde ise oniki yıldan onaltı yıla kadar hapis cezasına
hükmolunur.”
Kasten yaralamanın ihmali davranışla işlenmesi halinde ise
TCK m. 88 uyarınca verilecek ceza üçte ikisine kadar indirilebilir. Bu
hükmün uygulanmasında kasten öldürmenin ihmali davranışla işlenmesine ilişkin koşullar göz önünde bulundurulur.
Yaralamanın taksirle gerçekleşmesi hali ise TCK m. 89’da şu
şekilde düzenlenmiştir:
(1) Taksirle başkasının vücuduna acı veren veya sağlığının ya da algılama yeteneğinin bozulmasına neden olan kişi, üç aydan bir yıla kadar hapis
veya adlî para cezası ile cezalandırılır.
(2) Taksirle yaralama fiili, mağdurun;
a) Duyularından veya organlarından birinin işlevinin sürekli zayıflamasına,
b) Vücudunda kemik kırılmasına,
c) Konuşmasında sürekli zorluğa,
d) Yüzünde sabit ize,
e) Yaşamını tehlikeye sokan bir duruma,
f) Gebe bir kadının çocuğunun vaktinden önce doğmasına,
Neden olmuşsa, birinci fıkraya göre belirlenen ceza, yarısı oranında artırılır.
(3) Taksirle yaralama fiili, mağdurun;
158
a) İyileşmesi olanağı bulunmayan bir hastalığa veya bitkisel hayata
girmesine,
b) Duyularından veya organlarından birinin işlevinin yitirilmesine,
c) Konuşma ya da çocuk yapma yeteneklerinin kaybolmasına,
d) Yüzünün sürekli değişikliğine,
e) Gebe bir kadının çocuğunun düşmesine,
Neden olmuşsa, birinci fıkraya göre belirlenen ceza, bir kat artırılır.
(4) Fiilin birden fazla kişinin yaralanmasına neden olması halinde, altı aydan üç yıla kadar hapis cezasına hükmolunur.
(5) Taksirle yaralama suçunun soruşturulması ve kovuşturulması şikâyete
bağlıdır. Ancak, birinci fıkra kapsamına giren yaralama hariç, suçun bilinçli
taksirle işlenmesi halinde şikâyet aranmaz.”
Bu kapsamda düşünülebilecek suçlardan bir diğerini, taksirle
öldürme suçu oluşturmaktadır. Bu suç TCK m. 85’te düzenlenmiştir.
Taksirle bir insanın ölümüne neden olan kişi, iki yıldan altı yıla kadar
hapis cezası ile cezalandırılır. Fiil, birden fazla insanın ölümüne ya da
bir veya birden fazla kişinin ölümü ile birlikte bir veya birden fazla
kişinin yaralanmasına neden olmuş ise, kişi iki yıldan onbeş yıla kadar hapis cezası ile cezalandırılır. Örneğin, Van depreminden de basına yansıdığı ve bu konuda Anayasa Mahkemesi’ne başvurulan Bayram Oteli ile ilgili olarak deprem esnasında yıkılan Bayram Oteli’nin
işletmecisi hakkında bilinçli taksirle birden fazla kişinin ölümüne
neden olma suçundan Van Ağır Ceza Mahkemesi’nde dava açılmıştır. Taksir, dikkat ve özen yükümlülüğüne aykırılık dolayısıyla, bir
davranışın suçun kanuni tanımında belirtilen neticesi öngörülmeyerek gerçekleştirilmesidir. Kişinin öngördüğü neticeyi istememesine
karşın, neticenin meydana gelmesi halinde bilinçli taksir vardır; bu
halde taksirli suça ilişkin ceza üçte birden yarısına kadar artırılır.
Taksirle işlenen suçtan dolayı verilecek olan ceza failin kusuruna göre belirlenir. Birden fazla kişinin taksirle işlediği suçlarda, herkes
kendi kusurundan dolayı sorumlu olur. Her failin cezası kusuruna
göre ayrı ayrı belirlenir.
159
IV. Cinsel Dokunulmazlığına Karşı Suçlar
Yine bu kapsamda işlenebilecek suçlardan bir diğer bölümü ise
TCK’da yer alan cinsel dokunulmazlığa karşı suçlar oluşturmaktadır6. Bu kapsamda otel çalışanlarının turistlere yönelik cinsel saldırı,
cinsel istismar, reşit olmayanla cinsel ilişki ya da cinsel taciz suçunu
gerçekleştirebilmeleri mümkündür.
Cinsel davranışlarla bir kimsenin vücut dokunulmazlığını ihlâl
eden kişi, mağdurun şikâyeti üzerine, cinsel saldırı suçundan beş
yıldan on yıla kadar hapis cezası ile cezalandırılır. Cinsel davranışın
sarkıntılık düzeyinde kalması hâlinde iki yıldan beş yıla kadar hapis
cezası verilir. Fiilin vücuda organ veya sair bir cisim sokulması suretiyle gerçekleştirilmesi durumunda, on iki yıldan az olmamak üzere
hapis cezasına hükmolunur. Suçun; beden veya ruh bakımından
kendisini savunamayacak durumda bulunan kişiye karşı, silahla veya
birden fazla kişi tarafından birlikte, işlenmesi hâlinde, verilen cezalarda artırıma gidilir. Cinsel saldırı için başvurulan cebir ve şiddetin
kasten yaralama suçunun ağır neticelerine neden olması hâlinde, ayrıca kasten yaralama suçuna ilişkin hükümler uygulanır. Suç sonucu
mağdurun bitkisel hayata girmesi veya ölümü hâlinde, ağırlaştırılmış
müebbet hapis cezasına hükmolunur.
Çocuğu cinsel yönden istismar eden kişi, cinsel istismar suçu
bakımından sekiz yıldan on beş yıla kadar hapis cezası ile cezalandırılır. Cinsel istismarın sarkıntılık düzeyinde kalması hâlinde üç yıldan sekiz yıla kadar hapis cezası verilir. Sarkıntılık düzeyinde kalmış
suçun failinin çocuk olması yani onsekiz yaşından küçük bir kişi olması hâlinde soruşturma ve kovuşturma yapılması mağdurun, velisinin veya vasisinin şikâyetine bağlıdır. Cinsel istismar deyiminden;
on beş yaşını tamamlamamış veya tamamlamış olmakla birlikte fiilin
hukuki anlam ve sonuçlarını algılama yeteneği gelişmemiş olan çocuklara karşı gerçekleştirilen her türlü cinsel davranış; diğer çocuklara karşı sadece cebir, tehdit, hile veya iradeyi etkileyen başka bir ne-
6
Bu suçlar hakkında daha fazla bilgi için HAFIZOĞULLARI-ÖZEN, Kişilere
Karşı Suçlar, s. 148. vd.
160
dene dayalı olarak gerçekleştirilen cinsel davranışlar, anlaşılır. Cinsel
istismarın vücuda organ veya sair bir cisim sokulması suretiyle gerçekleştirilmesi durumunda, on altı yıldan aşağı olmamak üzere hapis
cezasına hükmolunur. Suçun; birden fazla kişi tarafından birlikte ya
da hizmet ilişkisinin sağladığı nüfuz kötüye kullanılmak suretiyle,
işlenmesi hâlinde, verilecek ceza artırılır. Cinsel istismarın, on beş
yaşını tamamlamamış veya tamamlamış olmakla birlikte fiilin hukuki
anlam ve sonuçlarını algılama yeteneği gelişmemiş olan çocuklara
karşı cebir veya tehditle ya da diğer çocuklara karşı sadece cebir, tehdit, hile veya iradeyi etkileyen başka bir nedene dayalı olarak gerçekleştirilen cinsel davranışlar çocuklara karşı silah kullanmak suretiyle
gerçekleştirilmesi hâlinde, verilecek ceza artırılır. Cinsel istismar için
başvurulan cebir ve şiddetin kasten yaralama suçunun ağır neticelerine neden olması hâlinde, ayrıca kasten yaralama suçuna ilişkin hükümler uygulanır. Suç sonucu mağdurun bitkisel hayata girmesi veya ölümü hâlinde, ağırlaştırılmış müebbet hapis cezasına hükmolunur.
Cebir, tehdit ve hile olmaksızın, onbeş yaşını bitirmiş olan çocukla cinsel ilişkide bulunan kişi, şikâyet üzerine, reşit olmayanla cinsel
ilişki suçunu gerçekleştirdiğinden iki yıldan beş yıla kadar hapis
cezası ile cezalandırılır.
Cinsel taciz suçuyla ilgili olaraksa; bir kimseyi cinsel amaçlı olarak taciz eden kişi hakkında, mağdurun şikâyeti üzerine, üç aydan iki
yıla kadar hapis cezasına veya adlî para cezasına fiilin çocuğa karşı
işlenmesi hâlinde altı aydan üç yıla kadar hapis cezasına hükmolunur. Suçun; hizmet ilişkisinin sağladığı kolaylıktan faydalanmak suretiyle, aynı işyerinde çalışmanın sağladığı kolaylıktan faydalanmak
suretiyle, posta veya elektronik haberleşme araçlarının sağladığı kolaylıktan faydalanmak suretiyle, teşhir suretiyle, işlenmesi hâlinde
cezada artırıma gidilir. Bu fiil nedeniyle mağdur; işi bırakmak, okuldan veya ailesinden ayrılmak zorunda kalmış ise verilecek ceza bir
yıldan az olamaz.
V.
161
Hürriyete Karşı Suçlar
Konaklama ve seyahat işletmelerinde TCK’da Hürriyet Karşı
Suçlar bölümünde yer alan, tehdit, şantaj, cebir, kişi hürriyetinden
yoksun kılma, konut dokunulmazlığının ihlali suçlarının işlenmesi
de mümkündür7. Bu suçlar şayet işletmenin yararına işlenmişse bu
durumda yukarıda da belirtildiği üzere işletme hakkında tüzel kişilere özgü güvenlik tedbirlerinin uygulanması mümkündür. Bir başkasını, kendisinin veya yakınının hayatına, vücut veya cinsel dokunulmazlığına yönelik bir saldırı gerçekleştireceğinden bahisle tehdit
eden kişi, altı aydan iki yıla kadar hapis cezası ile cezalandırılır. Malvarlığı itibarıyla büyük bir zarara uğratacağından veya sair bir kötülük edeceğinden bahisle tehditte ise, mağdurun şikâyeti üzerine, altı
aya kadar hapis veya adlî para cezasına hükmolunur. Tehdidin; silahla, kişinin kendisini tanınmayacak bir hale koyması suretiyle, imzasız
mektupla veya özel işaretlerle, birden fazla kişi tarafından birlikte,
var olan veya var sayılan suç örgütlerinin oluşturdukları korkutucu
güçten yararlanılarak, işlenmesi halinde, fail hakkında iki yıldan beş
yıla kadar hapis cezasına hükmolunur. Tehdit amacıyla kasten öldürme, kasten yaralama veya malvarlığına zarar verme suçunun işlenmesi halinde, ayrıca bu suçlardan dolayı ceza verilir. Hakkı olan
veya yükümlü olduğu bir şeyi yapacağından veya yapmayacağından
bahisle, bir kimseyi kanuna aykırı veya yükümlü olmadığı bir şeyi
yapmaya veya yapmamaya ya da haksız çıkar sağlamaya zorlayan
kişi, şantaj suçunu işlemiştir ve bu suçtan dolayı bir yıldan üç yıla
kadar hapis ve beşbin güne kadar adlî para cezası ile cezalandırılır.
Kendisine veya başkasına yarar sağlamak maksadıyla bir kişinin şeref veya saygınlığına zarar verecek nitelikteki hususların açıklanacağı
veya isnat edileceği tehdidinde bulunulması halinde de bir yıldan üç
yıla kadar hapis ve beşbin güne kadar adlî para cezası ile cezalandırılır. Bir şeyi yapması veya yapmaması ya da kendisinin yapmasına
müsaade etmesi için bir kişiye karşı cebir kullanılması halinde, kasten
yaralama suçundan verilecek ceza üçte birinden yarısına kadar artırılarak hükmolunur. Bir kimseyi hukuka aykırı olarak bir yere gitmek
7
Bu suçlar hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. HAFIZOĞULLARI-ÖZEN, Kişilere
Karşı Suçlar, s.170 vd.
162
veya bir yerde kalmak hürriyetinden yoksun bırakan kişiye, bir yıldan beş yıla kadar hapis cezası verilir. Kişi, fiili işlemek için veya işlediği sırada cebir, tehdit veya hile kullanırsa, iki yıldan yedi yıla kadar hapis cezasına hükmolunur. Bu suçun; silahla, birden fazla kişi
tarafından birlikte, çocuğa ya da beden veya ruh bakımından kendini
savunamayacak durumda bulunan kişiye karşı, işlenmesi halinde,
verilecek ceza artırılır. Bu suçun mağdurun ekonomik bakımdan
önemli bir kaybına neden olması halinde, ayrıca bin güne kadar adlî
para cezasına hükmolunur. Suçun cinsel amaçla işlenmesi halinde,
verilecek cezada artırıma gidilir. Bu suçun işlenmesi amacıyla veya
sırasında kasten yaralama suçunun neticesi sebebiyle ağırlaşmış hallerinin gerçekleşmesi durumunda, ayrıca kasten yaralama suçuna
ilişkin hükümler uygulanır. Konaklama işletmelerinde turistlerin
kullandığı odalar tahsis amaçları gereği konut sayılır. Bu nedenle bu
otel odasına kat personeli haricinde başka bir kimsenin, odayı kullanan kişinin rızasına aykırı olarak girmesi veya rıza ile girdikten sonra
buradan çıkmaması halinde konut dokunulmazlığının ihlali suçu söz
konusu olur. Filin, cebir veya tehdit kullanılmak suretiyle ya da gece
vakti işlenmesi halinde, bir yıldan üç yıla kadar hapis cezasına hükmolunur.
Konaklama ve seyahat işletmelerinde istihdam edenlerin işleyebileceği suçlar kapsamında iş ve çalışma hürriyetinin ihlali ve sendikal haklarının kullanılmasının engellenmesi suçları düşünülebilir. Cebir veya tehdit kullanarak ya da hukuka aykırı başka bir davranışla, iş ve çalışma hürriyetini ihlal eden kişiye, mağdurun şikâyeti
halinde, altı aydan iki yıla kadar hapis veya adlî para cezası verilir.
Çaresizliğini, kimsesizliğini ve bağlılığını sömürmek suretiyle kişi
veya kişileri ücretsiz olarak veya sağladığı hizmet ile açık bir şekilde
orantısız düşük bir ücretle çalıştıran veya bu durumda bulunan kişiyi, insan onuru ile bağdaşmayacak çalışma ve konaklama koşullarına
tabi kılan kimseye altı aydan üç yıla kadar hapis veya yüz günden az
olmamak üzere adlî para cezası verilir. Söz konusu durumlara düşürmek üzere bir kimseyi tedarik veya sevk veya bir yerden diğer bir
yere nakleden kişiye de aynı ceza verilir. Cebir veya tehdit kullanarak, işçiyi veya işverenlerini ücretleri azaltıp çoğaltmaya veya evvelce
kabul edilenlerden başka koşullar altında anlaşmalar kabulüne zorla-
163
yan ya da bir işin durmasına, sona ermesine veya durmanın devamına neden olan kişiye altı aydan üç yıla kadar hapis cezası verilir. Yine
bu kapsamda TCK m. 118’de düzenlenen sendikal hakların kullanılmasının engellenmesi suçunun işlenmesi mümkündür. Buna göre bir
kimseye karşı bir sendikaya üye olmaya veya olmamaya, sendikanın
faaliyetlerine katılmaya veya katılmamaya, sendikadan veya sendika
yönetimindeki görevinden ayrılmaya zorlamak amacıyla, cebir veya
tehdit kullanan kişi, altı aydan iki yıla kadar hapis cezası ile cezalandırılır. Cebir veya tehdit kullanılarak ya da hukuka aykırı başka bir
davranışla bir sendikanın faaliyetlerinin engellenmesi halinde, bir
yıldan üç yıla kadar hapis cezasına hükmolunur.
Konaklama ve seyahat işletmelerinde karşı karşıya kalınabilecek
suç tiplerinden bir diğeri ise şerefe karşı suçlardan hakaret suçudur.
TCK m. 125 uyarınca bir kimseye onur, şeref ve saygınlığını rencide
edebilecek nitelikte somut bir fiil veya olgu isnat eden veya sövmek
suretiyle bir kimsenin onur, şeref ve saygınlığına saldıran kişi, üç
aydan iki yıla kadar hapis veya adlî para cezası ile cezalandırılır.
Mağdurun gıyabında hakaretin cezalandırılabilmesi için fiilin en az
üç kişiyle ihtilat ederek işlenmesi gerekir. Hakaretin alenen işlenmesi
halinde ceza altıda biri oranında artırılır.
VI. Malvarlığına Karşı Suçlar
Konaklama ve seyahat işletmelerinde malvarlığına karşı suçlardan hırsızlık, yağma, mala zarar verme, güveni kötüye kullanma,
dolandırıcılık, kaybolmuş veya hata sonucu ele geçmiş eşya üzerinde tasarruf, karşılıksız yararlanma suçlarının işlenmesi mümkündür8. Hırsızlık, güveni kötüye kullanma ve dolandırıcılık suçlarının işlenmesi suretiyle yararına haksız menfaat sağlanan konaklama
ya da seyahat işletmeleri hakkında bunlara özgü güvenlik tedbirlerine hükmolunur.
Zilyedinin rızası olmadan başkasına ait taşınır bir malı, kendisine
veya başkasına bir yarar sağlamak maksadıyla bulunduğu yerden
8
Malvarlığına karşı suçlar hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. HAFIZOĞULLARI
-ÖZEN, Kişilere Karşı Suçlar, s. 315 vvd.
164
alınması halinde hırsızlık suçu söz konusu olur. Hırsızlık suçunun
gece vakti işlenmesi ise cezayı ağırlatan bir nedendir. Hırsızlık suçunun; bir hukuki ilişkiye dayanan alacağı tahsil amacıyla, işlenmesi
halinde, şikâyet üzerine, fail hakkında daha az cezaya hükmedilir.
Hırsızlık suçunun konusunu oluşturan malın değerinin azlığı nedeniyle, verilecek cezada indirim yapılabileceği gibi, suçun işleniş şekli
ve özellikleri de göz önünde bulundurularak, ceza vermekten de
vazgeçilebilir. Hırsızlık suçunun, malın geçici bir süre kullanılıp zilyedine iade edilmek üzere işlenmesi halinde, şikâyet üzerine, verilecek ceza yarı oranına kadar indirilir. Ancak malın suç işlemek için
kullanılmış olması halinde bu indirim söz konusu olmaz. Hırsızlık
suçunun ağır ve acil bir ihtiyacı karşılamak için işlenmesi halinde,
olayın özelliğine göre, verilecek cezada indirim yapılabileceği gibi,
ceza vermekten de vazgeçilebilir.
Bir başkasını, kendisinin veya yakınının hayatına, vücut veya
cinsel dokunulmazlığına yönelik bir saldırı gerçekleştireceğinden ya
da malvarlığı itibarıyla büyük bir zarara uğratacağından bahisle tehdit ederek veya cebir kullanarak, bir malı teslime veya malın alınmasına karşı koymamaya mecbur kılan kişi, yağma suçundan dolayı altı
yıldan on yıla kadar hapis cezası ile cezalandırılır. Cebir veya tehdit
kullanılarak mağdurun, kendisini veya başkasını borç altına sokabilecek bir senedi veya var olan bir senedin hükümsüz kaldığını açıklayan bir vesikayı vermeye, böyle bir senedin alınmasına karşı koymamaya, ilerde böyle bir senet haline getirilebilecek bir kâğıdı imzalamaya veya var olan bir senedi imha etmeye veya imhasına karşı
koymamaya mecbur edilmesi halinde de aynı ceza verilir. Mağdurun,
herhangi bir vasıta ile kendisini bilmeyecek ve savunamayacak hale
getirilmesi de, yağma suçunda cebir sayılır. Yağma suçunun; silahla,
kişinin kendisini tanınmayacak bir hale koyması suretiyle, birden
fazla kişi tarafından birlikte, beden veya ruh bakımından kendisini
savunamayacak durumda bulunan kişiye karşı, var olan veya var
sayılan suç örgütlerinin oluşturdukları korkutucu güçten yararlanılarak, suç örgütüne yarar sağlamak maksadıyla, gece vaktinde, işlenmesi halinde, fail hakkında on yıldan onbeş yıla kadar hapis cezasına
hükmolunur. Yağma suçunun işlenmesi sırasında kasten yaralama
suçunun neticesi sebebiyle ağırlaşmış hallerinin gerçekleşmesi duru-
165
munda, ayrıca kasten yaralama suçuna ilişkin hükümler uygulanır.
Kişinin bir hukuki ilişkiye dayanan alacağını tahsil amacıyla tehdit
veya cebir kullanması halinde, ancak tehdit veya kasten yaralama
suçuna ilişkin hükümler uygulanır. Yağma suçunun konusunu oluşturan malın değerinin azlığı nedeniyle, verilecek ceza üçte birden
yarıya kadar indirilebilir.
Başkasının taşınır veya taşınmaz malını kısmen veya tamamen
yıkan, tahrip eden, yok eden, bozan, kullanılamaz hale getiren veya
kirleten kişi, mağdurun şikâyeti üzerine, mala zarar verme suçundan
dolayı dört aydan üç yıla kadar hapis veya adlî para cezası ile cezalandırılır.
Başkasına ait olup da, muhafaza etmek veya belirli bir şekilde
kullanmak üzere zilyetliği kendisine devredilmiş olan mal üzerinde,
kendisinin veya başkasının yararına olarak, zilyetliğin devri amacı
dışında tasarrufta bulunan veya bu devir olgusunu inkâr eden kişi,
şikâyet üzerine, güveni kötüye kullanma suçundan ötürü altı aydan
iki yıla kadar hapis ve adlî para cezası ile cezalandırılır. Suçun, konaklama ve seyahat işletmelerinde olduğu gibi hizmet ilişkisinin ya
da hangi nedenden doğmuş olursa olsun, başkasının mallarını idare
etmek yetkisinin gereği olarak tevdi ve teslim edilmiş eşya hakkında
işlenmesi halinde, bir yıldan yedi yıla kadar hapis ve üçbin güne kadar adlî para cezasına hükmolunur.
Hileli davranışlarla bir kimseyi aldatıp, onun veya başkasının zararına olarak, kendisine veya başkasına bir yarar sağlayan kişiye dolandırıcılık suçundan ötürü bir yıldan beş yıla kadar hapis ve beşbin
güne kadar adlî para cezası verilir. Suçun tacir veya işletmenin yöneticisi olan ya da işletme adına hareket eden kişilerin ticari faaliyetleri
sırasında; işlenmesi hali nitelikli hali oluşturur ve fail hakkında iki
yıldan yedi yıla kadar hapis ve beşbin güne kadar adlî para cezasına
hükmolunur. Dolandırıcılığın, bir hukuki ilişkiye dayanan alacağı
tahsil amacıyla işlenmesi halinde, şikâyet üzerine, altı aydan bir yıla
kadar hapis veya adlî para cezasına hükmolunur.
Kaybedilmiş olması nedeniyle bir konaklama işletmesinde kalan
turistin zilyetliğinden çıkmış olan ya da hata sonucu ele geçirilen
eşya üzerinde, iade etmeksizin veya yetkili mercileri durumdan haberdar etmeksizin, malik gibi tasarrufta bulunan kişi, kaybolmuş ve-
166
ya hata sonucu ele geçmiş eşya üzerinde tasarruf suçundan dolayı
şikâyet üzerine, bir yıla kadar hapis veya adlî para cezası ile cezalandırılır.
Abonelik esasına göre yararlanılabilen elektrik enerjisinin, suyun
veya doğal gazın sahibinin rızası olmaksızın ve tüketim miktarının
belirlenmesini engelleyecek şekilde konaklama ya da seyahat işletmeleri tarafından tüketilmesi halinde fail hakkında karşılıksız yararlanma
suçundan ötürü bir yıldan üç yıla kadar hapis cezasına hükmolunur.
Malvarlığına karşı suçlar kapsamında konaklama ya da seyahat
işletmeleri tacirlerinin hileli iflâs ve taksirli iflas suçlarını işlemeleri
de mümkündür. Malvarlığını eksiltmeye yönelik hileli tasarruflarda
bulunan kişi, bu hileli tasarruflardan önce veya sonra iflasa karar
verilmiş olması halinde, hileli iflas suçundan dolayı üç yıldan sekiz
yıla kadar hapis cezası ile cezalandırılır. Hileli iflasın varlığı için; alacaklıların alacaklarının teminatı mahiyetinde olan malların kaçırılması, gizlenmesi veya değerinin azalmasına neden olunması, malvarlığını kaçırmaya yönelik tasarruflarının ortaya çıkmasını önlemek için
ticari defter, kayıt veya belgelerin gizlenmesi veya yok edilmesi, gerçekte bir alacak ve borç ilişkisi olmadığı halde, sanki böyle bir ilişki
mevcutmuş gibi, borçların artmasına neden olacak şekilde belge düzenlenmesi, gerçeğe aykırı muhasebe kayıtlarıyla veya sahte bilanço
tanzimiyle aktifin olduğundan az gösterilmesi, gerekir. Tacir olmanın
gerekli kıldığı dikkat ve özenin gösterilmemesi dolayısıyla iflasa sebebiyet veren kişi ise taksirli iflas suçundan ötürü iflasa karar verilmiş
olması halinde, iki aydan bir yıla kadar hapis cezası ile cezalandırılır.
VII. Çevreye Karşı Suçlar
Konaklama ve seyahat işletmelerinin faaliyetlerini gerçekleştirirken, çevreye karşı suçlardan çevrenin kasten kirletilmesi, çevrenin
taksirle kirletilmesi, gürültüye neden olma ve imar kirliliğine neden olma suçlarını işlemeleri söz konusu olabilir.9 İlgili kanunlarla
belirlenen teknik usullere aykırı olarak ve çevreye zarar verecek şekilde, atık veya artıkları toprağa, suya veya havaya kasten veren kişi,
9
Bu suçlar bakımından daha fazla bilgi için HAFIZOĞULLARAI-ÖZEN, Topluma Karşı Suçlar, s. 235 vd.
167
çevrenin kasten kirletilmesi suçundan dolayı altı aydan iki yıla kadar
hapis cezası ile cezalandırılır. Atık veya artıkların toprakta, suda veya
havada kalıcı özellik göstermesi halinde, verilecek cezada artırıma
gidilir. Bu fiillerin, insan veya hayvanlar açısından tedavisi zor hastalıkların ortaya çıkmasına, üreme yeteneğinin körelmesine, hayvanların veya bitkilerin doğal özelliklerini değiştirmeye neden olabilecek
niteliklere sahip olan atık veya artıklarla ilgili olarak işlenmesi halinde, beş yıldan az olmamak üzere hapis cezasına ve bin güne kadar
adlî para cezasına hükmolunur. Çevrenin kasten kirletilmesiyle suçunun işletmenin yararına işlenmesi halinde işletme tüzel kişilere
özgü güvenlik tedbirlerinin uygulanması mümkündür. Çevreye zarar
verecek şekilde, atık veya artıkların toprağa, suya veya havaya verilmesine taksirle neden olan kişi, adlî para cezası ile cezalandırılır. Bu
atık veya artıkların, toprakta, suda veya havada kalıcı etki bırakması
halinde, iki aydan bir yıla kadar hapis cezasına hükmolunur. İnsan
veya hayvanlar açısından tedavisi zor hastalıkların ortaya çıkmasına,
üreme yeteneğinin körelmesine, hayvanların veya bitkilerin doğal
özelliklerini değiştirmeye neden olabilecek niteliklere sahip olan atık
veya artıkların toprağa, suya veya havaya taksirle verilmesine neden
olan kişi, bir yıldan beş yıla kadar hapis cezası ile cezalandırılır. İlgili
kanunlarla belirlenen yükümlülüklere aykırı olarak, başka bir kimsenin sağlığının zarar görmesine elverişli bir şekilde gürültüye neden
olan kişi, iki aydan iki yıla kadar hapis veya adlî para cezası ile cezalandırılır. Yapı ruhsatiyesi alınmadan veya ruhsata aykırı olarak bina
yapan veya yaptıran kişi, imar kirliliğine neden olmak suçundan dolayı bir yıldan beş yıla kadar hapis cezası ile cezalandırılır. Bu suç
ancak belediye sınırları içinde veya özel imar rejimine tabi yerlerde
uygulanır. Kişinin, ruhsatsız ya da ruhsata aykırı olarak yaptığı veya
yaptırdığı binayı imar planına ve ruhsatına uygun hale getirmesi halinde, kamu davası açılmaz, açılmış olan kamu davası düşer, mahkûm olunan ceza bütün sonuçlarıyla ortadan kalkar.
Son olarak belirtelim ki, kamunun sağlığına karşı suçlardan, konaklama işletmelerinin yiyecek içecek sunumlarında, kişilerin hayatını
ve sağlığını tehlikeye sokacak biçimde bozulmuş, değiştirilmiş her tür
yenilecek veya içilecek şeyleri sunmaları, tedarik etmeleri ve de bulundurmaları halinde Bozulmuş Veya Değiştirilmiş Gıda Veya İlaçların Ticareti Suçu söz konusu olur. Ayrıca bu suçun resmi izne da-
168
yalı olarak işletmenin faaliyetlerini gerçekleştirmesi esnasında işlenmesi söz konusu olduğundan verilecek ceza üçte bir oranında artırılır.
VIII. Belgede Sahtecilik Suçları
Konaklama ya da seyahat işletmelerinin faaliyetlerini gerçekleştirirken kamu güvenine karşı suçlardan Özel Belgede Sahtecilik Suçlarını gerçekleştirmeleri mümkündür10. Zira bu işletmeler faaliyetlerini gerçekleştirirken hizmet sundukları kişilerle bir sözleşme düzenlemektedir ve bu sözleşmeler özel belge niteliğindedir. Söz konusu
nitelikteki belgeyi sahte olarak düzenleyen veya gerçek bir özel belgeyi başkalarını aldatacak şekilde değiştiren ve kullanan kişi, bir yıldan üç yıla kadar hapis cezası ile cezalandırılır. Bir sahte özel belgeyi
bu özelliğini bilerek kullanan kişi de bir yıldan üç yıla kadar hapis
cezası ile cezalandırılır. Yine gerçek bir özel belgeyi bozan, yok eden
veya gizleyen kişi, bir yıldan üç yıla kadar hapis cezası ile cezalandırılır.
Yine Açığa İmzanın Kötüye Kullanılması Suçu da söz konusu
olabilir11. Burada örneğin bir müşterinin seyahat işletmesine belirli bir
tarzda doldurulup kullanılmak üzere teslim olunan imzalı ve kısmen
veya tamamen boş bir kâğıdı, verilme nedeninden farklı bir şekilde
dolduran kişi, şikâyet üzerine, üç aydan bir yıla kadar hapis cezası ile
cezalandırılır. İmzalı ve kısmen veya tamamen boş bir kâğıdı hukuka
aykırı olarak ele geçirip veya elde bulundurup da hukuki sonuç doğuracak şekilde dolduran kişi, belgede sahtecilik hükümlerine göre
cezalandırılır. Bir hukuki ilişkiye dayanan alacağın ispatı veya gerçek
bir durumun belgelenmesi amacıyla belgede sahtecilik suçunun işlenmesi halinde, verilecek ceza, yarısı oranında indirilir. Sahte resmi
veya özel belgenin bir başka suçun işlenmesi sırasında kullanılması
halinde, hem sahtecilik hem de ilgili suçtan dolayı ayrı ayrı cezaya
hükmolunur.
10
11
Özel belgede sahtecilik suçu hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. HAFIZOĞULLARI
- ÖZEN, Topluma Karşı Suçlar, s. 70 vd.
Bu suç bakımından daha fazla bilgi için bkz. HAFIZOĞULLARI-ÖZEN,
Topluma Karşı Suçlar, s. 80 vd.
169
IX. Genel Ahlaka Ve Ekonomi, Sanayi ve Ticarete
Karşı Suçlar
A.
Genel Ahlaka Karşı Suçlar
Bir konaklama işletmesinin çalışanlarının ya da bu işletmeyi işletenin, işletmede fuhuş için oda satması halinde fuhuş için yer temin
edilmesinden dolayı Genel Ahlaka Karşı Suçlardan Fuhuş Suçunun
işlenmesi söz konusu olur. TCK m. 227/2 gereğince fuhuş için yer
temin eden kişi, iki yıldan dört yıla kadar hapis ve üçbin güne kadar
adlî para cezası ile cezalandırılır. Fuhşa sürüklenen kişinin kazancından yararlanılarak kısmen veya tamamen geçimin sağlanması, fuhşa
teşvik sayılır. Bu suçun hizmet ilişkisinin sağladığı nüfuz kötüye kullanılmak suretiyle işlenmesi halinde, verilecek ceza yarı oranında
artırılır. Bu suçla ilgili olarak TCK m. 227/7 gereğince tüzel kişiler
hakkında bunlara özgü güvenlik tedbirlerine hükmolunur.
Genel ahlaka karşı suçlar içinde düşünülmesi gereken bir diğer
suç tipi ise TCK m. 228’de düzenlenen Kumar Oynanması İçin Yer
Ve İmkân Sağlama Suçudur. Kumar oynanması için yer ve imkân
sağlayan kişi, bir yıla kadar hapis ve adlî para cezası ile cezalandırılır.
Çocukların kumar oynaması için yer ve imkân sağlanması halinde,
verilecek ceza bir katı oranında artırılır. Bu suçtan dolayı, konaklama
işletmeleri hakkında tüzel kişilere özgü özgü güvenlik tedbirlerine
hükmolunur. Ceza Kanununun uygulanmasında kumar, kazanç
amacıyla icra edilen ve kar ve zararın talihe bağlı olduğu oyunlardır.
B.
Ekonomi, Sanayi Ve Ticarete Karşı Suçlar
Ekonomi, Sanayi Ve Ticarete İlişkin Suçlar kapsamında ise
müşteri sırrı niteliğindeki bilgi veya belgelerin açıklanmasını düzenleyen m. 235’teki suçun örneğin seyahat işletmelerin çalışanlar
tarafından işlenebilmesi mümkündür. Bu hükme göre sıfat veya görevi, meslek veya sanatı gereği vakıf olduğu müşteri sırrı niteliğindeki bilgi veya belgeleri yetkisiz kişilere veren veya ifşa eden kişi, şikâyet üzerine, bir yıldan üç yıla kadar hapis ve beşbin güne kadar adlî
para cezası ile cezalandırılır. Bu bilgi veya belgelerin, hukuka aykırı
yolla elde eden kişiler tarafından yetkisiz kişilere verilmesi veya ifşa
170
edilmesi halinde de söz konusu cezaya hükmolunur. Bu sırlar, Türkiye'de oturmayan bir yabancıya veya onun memurlarına açıklandığı
takdirde, faile verilecek ceza üçte biri oranında artırılır. Bu halde şikâyet koşulu aranmaz. Cebir veya tehdit kullanarak bir kimseyi bu
madde kapsamına giren bilgi veya belgeleri açıklamaya mecbur kılan
kişi, üç yıldan yedi yıla kadar hapis cezasıyla cezalandırılır. Yine
ekonomi, sanayi ve ticarete ilişkin suçlar kapsamında düşünülebilecek bir diğer suç tipini TCK m. 237’de düzenlenen Fiyatları Etkileme
Suçu oluşturmaktadır. Buna göre örneğin TURSAB’ın (Türkiye Seyahat Acenteleri Birliği) ya da TUROB’un (Turistik Otelciler, İşletmeciler ve Yatırımcılar Birliği) işçi ücretlerinin artıp eksilmesi sonucunu
doğurabilecek bir şekilde ve bu maksatla yalan haber veya havadis
yayan veya sair hileli yollara başvurması halinde bu suç oluşacaktır
ve bu suç için öngörülen ceza üç aydan iki yıla kadar hapis ve adlî
para cezası verilir. Fiil sonucu işçi ücretleri artıp eksildiği takdirde
ceza üçte biri oranında artırılır. Ancak bu suçu örneğin tek bir konaklama ya da seyahat işletmesinin yetkili organlarının gerçekleştirebilmesi elverişlilik koşulu sağlanamayacağından mümkün değildir.
X.
Adliyeye Karşı Suçlar
Bu konuda son olarak belirtelim ki, ‘Adliyeye Karşı Suçlar’dan
olan ‘Suçu Bildirmeme Suçu’nun da işlenebilmesi mümkündür. Buna göre örneğin bir konaklama işletmesinde işlenmekte olan bir suçu
yetkili makamlara bildirmeyen bir çalışan bu suçtan dolayı, bir yıla
kadar hapis cezası ile cezalandırılır. İşlenmiş olmakla birlikte, sebebiyet verdiği neticelerin sınırlandırılması halen mümkün bulunan bir
suçu yetkili makamlara bildirmeyen kişi de yine aynı şekilde cezalandırılır. Mağdurun onbeşyaşını bitirmemiş bir çocuk, bedensel veya
ruhsal bakımdan engelli olan ya da hamileliği nedeniyle kendisini
savunamayacak durumda bulunan kimse olması halinde, ceza, artırılır.
Söz konusu suçları kim gerçekleştirmişse o kişinin cezai sorumluluğuna gidilir. Şayet iştirak halinde gerçekleştirilmişse her bir iştirak edenin cezai sorumluluğu söz konusu olur. Otel çalışanlarının söz
konusu fiilleri nedeniyle işletmecinin sorumluluğuna gidilmesi, şayet
bu fiiller işletmenin yararına işlenmemişse sorumluluğuna gidilemez
171
ki işletmenin yararına gidilmişse de burada iştirak iradesinin var
olup olmadığı husus tartışılmalıdır. Aksi halde başkasının fiilinden
sorumluluk söz konusu olur. Başkasının fiilinden sorumluluk, henüz
devlet ceza hukukunun ortaya çıkmadığı çok eski dönemlere özgü
olan ve kişiyi yalnızca ulus ya da kabile biçiminde beliren tek sosyopolitik gerçekliğin bir unsurundan ibaret sayan bir anlayışın ürünü
olarak kendisini göstermektedir. Bu sorumluluk tipinde çocukların
işlemiş olduğu suçlar nedeniyle babanın ya da annenin cezalandırılması söz konusu olmaktadır. Bu durum, kusurlu sorumluluktan ayrılmayı gerektirir. Cezai sorumluluğun bu türünün kesin bir şekilde
terk edilmesi uluslar arası antlaşmalarda da ifadesini bulmuştur. Örneğin Savaş Zamanında Sivil Kişilerin Korunmasına Dair 1949 tarihli
Cenevre Sözleşmesi’nde “Hiç kimse kendisinin işlemediği bir suç nedeniyle cezalandırılamaz” denilmiştir. Türk hukuku bakımından da başkasının fiilinden dolayı cezai sorumluluğa gidilmesi söz konusu olamaz. Zira Ay. m. 38/7’de “Ceza sorumluluğu şahsîdir.” hükmüne yer
verilmiştir. Yine 5237 sayılı TCK m. 20/1’de de “Ceza sorumluluğu şahsidir. Kimse başkasının fiilinden dolayı sorumlu tutulamaz.” hükmü yer
almaktadır.
Ceza sorumluluğunun sübjektifleştirilmesi sürecinin adeta dönüm noktası olan kusurlu sorumluluk, failin kasıtlı ya da en azından
taksirli olarak sebebiyet verdiği ve psikolojik olarak kendisine isnat
edilen kendi fiilinden sorumlu tutulmasını ifade eder. Bir fiilin suç
teşkil edebilmesi için failin bunu maddi olarak kendisinin gerçekleştirmesi gerekir ki bu şart gerçekleşmişse failin kusuru olup olmadığına bakılır. Kusurluluğunun konusunu işlenen herhangi bir fiil değil,
bizzat fail tarafından gerçekleştirilen fiil oluşturur.
Günümüz ceza hukukunda sorumluluk bakımından fiilin sübjektifliği ilkesi geçerlidir. Bu ilke gereğince suçun varlığı için failin tipe
uygun ve zararlı bir davranışı gerçekleştirmesi gerekir ve ayrıca bu
fiilin psikolojik yönden de faile bağlanması gerekir.
Bugün ceza hukukunda egemen olan “fiilsiz suç olmaz” ilkesinin
herhangi bir istisnası bulunmamaktadır. Bilinçli ve iradi bir hareketin
varlığının ortadan kaldırılması tesadüf sorumluluğuna yol açar. İradi
davranış olmaksızın ne kast ya da taksire dayanan sorumluluktan ne
172
de objektif sorumluluktan bahsedilebilmesi mümkündür. Bu nedenle
davranışın bilinçli ve iradi olması, ceza hukuku düzeninde suç ile suç
olmama arasındaki sınıra işaret eder.
Hareketin bir niteliği olarak iradenin serbest bir şekilde hareket
edebilmek ve belirli bir neticeyi meydana getirebilmek iktidarı olduğu yani belirli bir sonuç yönünden sebep teşkil eden hareket olduğu
görülmektedir. Söz konusu irade, fiilin varlığı bakımından aranan
psikolojik, tabii bir kavramdır ve bu iradenin kusurlu ya da kusursuz
şeklinde değerlendirilmesinin yapılması mümkün değildir. Suçun
unsurlarından maddi unsurun varlığı bakımından yalnızca bir davranışın varlığı ve bu davranışın ürünü olan bir neticenin varlığı yeterli değildir, ayrıca bu davranışla netice arasında maddi nedensellik
bağının bulunması gereklidir. Failin kendi iradi hareketinin ürünü
olmayan neticelerinden sorumlu tutulması mümkün ise mümkün
olmadığından, örneğin hırsızlık fiilini gerçekleştiren çalışan bu fiilinden ötürü sorumludur. Burada işletmecinin sorumluluğuna gitmek
doğru olmaz. İradesinin eseri olmayan bir fiilden kimse sorumlu tutulamaz. Neden olduğu bir neticeye bağlanmış olmadığı sürece, bir
kimse hakkında hiçbir sorumluluk ya da tehlikelilik yargısı verilmesi
mümkün değildir.
Turizm Bölgelerinde Halk Sağlığı ve
Hijyen
Recep AKDUR 1
1.
Giriş ve Tanımlar
Dünyadaki birçok dilde bu arada da Türkçede de kullanılmakta
olan hijyen sözcüğü etimolojik olarak Yunan/Roma mitolojisindeki
tıp/sağlık tanrısı Asklepios’un kızının adı olan Hygeia’dan kök almaktadır. Babası Asklepios iyileştirme bağlamında tıp /sağlık tanrısı
iken, kızı Hygeia koruma ve önleme bağlamında sağlık/temizlik tanrıçasıdır.
Hijyen sözcüğü Türkçeye Fansızca dan geçmiş ve Arapça kökenli
olan, hıfz (koruma) sıhha (sağlık) sözcükleri birleştirilerek türetilmiş
olan hıfzıssıhha kavramı ile tanımlanmış ve algılanmıştır. Bu etimolojik kökeninden de anlaşılacağı üzere Türkçedeki sözlük anlamı sağlığı koruma demektir. Günlük yaşamda daha çok “hijyenik yemek”,
“hijyenik havuz”, “hijyenik otel” örneklerinde olduğu gibi hijyen
sözcüğünün sıfat hali olan “hijyenik” kavramı kullanılır. Olay ve olguların sağlığa zarar vermeyen özellikte/nitelikte olması, kısaca sağlığa uygun olması anlamına gelir.
Turizm sözcüğü ilk olarak İngilizler tarafından Avrupa kıtasına
yapılan yolculuklar için kullanılmış daha sonra tüm geziler için kullanılmaya başlamış oradan da tüm dünya dillerine yayılmış bir kavramdır. İnsanların sürekli yaşadığı bölgeden “bir başka bölge ya da
ülkeye dinlenmek, eğlenmek, görmek ve tanımak gibi amaçlarla yaptığı gezi” anlamına gelir. “Turizm hijyeni” ya da “turizm bölgelerinde hijyen” ile turizm amaçlı gezilerin hijyenik olması yani sağlığa
zarar vermeyecek özellik veya nitelikte olması anlatılmak istenir.
1
Prof. Dr. Ankara Ü.T.F. Halk Sağlığı Anabilim Dalı
174
SÖZEL BİLDİRİLER (Recep AKDUR)
Turizm endüstrisi ya da sektörü; insanların turistik gezileri sırasında yaşadıkları yerden ayrılarak tekrar aynı yere dönünceye kadar
geçen zaman süresince gereksinim duydukları özellikle ulaştırma,
konaklama, yeme-içme, eğlence ve diğer ihtiyaçlarını karşılayan işletmelerin tümüdür. Bundan ötürü de turizm hijyeni ile turizm endüstrisi
hijyeni veya turizm sektörü hijyeni eşanlamlı kavramlardır.
Turizm etkinliği bir eylemler süreci ya da eylemler zinciridir. İnsanlar turistik gezi yaparken olağan yaşamlarına göre birçok farklı
durumla karşı karşıya gelirler. Bunların başlıcaları; 1) Yolculuk,
2)Herkese açık yerlerde beslenme, 3) Ev dışında konaklama, 4) Yeni
insan grupları ile etkileşim ve 5) Farklı fizik koşullarda karşılaşma.
Turistik gezinin ya da turizm alanlarının hijyenik olması; insanların
turistik etkinlikte bulunurken karşılaştığı tüm kişi, olay ve olguların
özellikle de yukarıda sayılan beş durumun sağlığa uygun daha açık bir
anlatımla sağlığa zarar vermeyecek nitelikte /özellikte olması demektir.
Turizm, insan sağlığına olan katkısı yanında, insanların bilgi
görgü dağarcığını zenginleştirmek, insanlar arası ilişkileri ve dostluğu pekiştirmek ve hatta insanlar arası yardımlaşmayı sağlamak gibi
birçok yararı da birlikte getirmektedir. Ancak, tüm bu olumlu yönlerine karşılık, turizm sektörü hijyenik koşullarda hizmet vermez ise,
hem turistin hem de turizm sektöründe çalışanların ve sektörün içinde bulunduğu toplumların giderekten tüm insanlığın sağlığına büyük zararlar verebilir.
Herhangi bir olgu veya olay bu arada da turizm, kişi ve halk sağlığına dört şekilde zarar verebilir; 1)Hastalık etkeni olarak,
2)Hastalığın oluşmasını kolaylaştırarak (predispozanlık), 3) Hastalığın yayarak ve 4) Hastalığın seyrini (prognozu) etkileyerek. Herhangi
bir olgu ya da olayın bu dört insan sağlığına etki etme özelliklerden
birine sahip olması halinde bu olgu veya olayın insan sağlığı açısından önemli olduğu kabul edilir. Turizm olayına bu bağlamda bakıldığında; turizm hastalık nedeni olabilir, hastalıklara predispozanlık
yapabilir, hastalıkların yayılmasına neden olabilir ve nihayet hastalıkların prognozunu olumsuz etkileyebilir. Başka bir anlatımla turizm, bir olgu ya da olayın insan sağlığı üzerine yapabileceği etkilerin
dördüne de sahiptir. Bu nedenle de, turizm sağlığı/hijyeni halk sağlığının hem önemli hem de öncelikli konularından biridir.
175
Sonuç olarak; turizm kişiler, toplumlar ve insanlık için, sağlık da
dahil olmak üzere birçok bakımdan çok yararlı bir etkinliktir. Buna
karşılık, hijyenik kurallara uyulmaması ve bu yönde belli önlemler
alınmaması halinde, hastalıklara etkenlik ve predizpozanlık yapmak,
onların yayılmasını kolaylaştırmak ve prognozunu ağırlaştırmak gibi
işlevler üstlenerek, kişilerin, toplumların, halkın ve insanlığın sağlığına büyük zararlar verebilir.
2.
Yolculuk Hijyeni
Turistik gezi sürecinin en önemli birleşenlerinden biri yolculuktur. Özellikle hijyenik kurallara uyulmaz ise yol açacağı sağlık sorunları açısından önemlidir. Eğer bu kurallara uyulmaz ise neden olacağı
başlıca sağlık sorunları şöyle sıralanabilir:
a) Yolculuk, kalabalık faktörüne maruz kalmak, hijyenik olmayan su ve gıda tüketmek, temiz olmayan tuvalet ve eşya kullanmak gibi birçok nedenle enfeksiyonların yayılmasında
önemli bir rol oynayabilir.
b) Çevredeki ani iklim (basınç, oksijen, sıcaklık ve nem) değişikliği
insanlarda birtakım yakınmaların ortaya çıkmasına neden olur.
c) Yerkürenin uzak noktaları arasındaki yolculuklar insan biyoritminin bozulmasına neden olur. Sonuçta uykusuzluk, yorgunluk, halsizlik ve bitkinlikle seyreden yolculuk hastalığı
(Jet-Lag) denilen hastalık oluşur.
d) Bazı insanlarda uçak, gemi ve karayolu araçları araç tutması
denilen yakınmalara neden olur. Aynı şekilde, yüksekten
uçmanın uykusuzluğun yanında, tansiyonu önemli oranda
etkilediği ve bazı insanlarda akut pulmoner ödem ve akut
serebral ödeme neden olduğu bilinmektedir.
e) Güvensiz ulaştırma başta trafik kazaları olmak üzere hava
deniz kazalarına neden olur.
f) Terminallerde uzun süreli beklemeler önemli bir stres nedenidir. Buna ek olarak, yolculuğun insanlarda yaratmış olduğu
izolasyon duygusu, güven yitimi gibi nedenlerle kişinin ruh
sağlığı olumsuz etkiler.
176
Tüm bu olumsuzlukları önlemek için yolculuk sırasında kullanılan her türlü araç gerecin fizik güvenliği (kazalara neden olmayacak
özellikte olması), kapasite üstü yük ve yolcu alımının önlenmesi, mola/dinlenme alanlarının hijyenik olması ve buralardaki ikram hizmetlerinin hijyenik olması son derce önemlidir.
Yolculukların insan biyoritmine uygun düzenlenmesi, terminallerde uygun bekleme ortamları, eşya ve gıda hijyeni ile uzun süreli
bekleme izolasyon ve güvensizlik duygusu yaratmayacak ortamlar
yaratılması son derece önemlidir.
3.
Su ve Beslenme Hijyeni
Gıda ve suda istenmeyen özelliklede sağlığa zarar veren her
hangi bir maddenin bulunması haline genel olarak gıda ve su kirliliği
denir. Kirlilik a)Fiziksel, b) Kimyasal c) Kimyasal olabilmektedir. Fiziksel kirlenme; gıda ya da suya bilerek ya da bilmeyerek cam kırıkları, kıymık, metal, saç, tırnak, sigara külü, böcek, sinek vb. yabancı
maddelerin karışması durumudur. Kimyasal kirlenme; gıda ve suya
çeşitli kaynaklardan karışan ya da belli bir amaçla bilerek eklenen
kimyasal maddelerin oluşturduğu kirlenmedir. Biyolojik kirlenme
ise, gıda ya da suyun doğal gıda toksinleri veya bakteri ve ürünleri
ile kirlenmesi durumudur. Gıda ve su hijyeni bu kirlenmeyi önlemektir. Buradan da anlaşılacağı üzere; gıda ve su hijyeninde önemli olan
oluşan kirliliğin ortadan kaldırılmasından daha çok daha başında
gıda ve suyun kirlenmesini önlemektir.
Turistlere turistik gezi sürecinin tüm aşamalarında sunulan içme
kullanma suyunun hijyenik olması turizm hijyeninin en önemli bileşenlerinden biridir. İçme kullanma suyuna yalnızca içme suyu olarak
bakılmamalı ve ambalajlı su ikram etmekle konunun gereğinin yerine
getirildiği sanılmamalıdır. Lavabo ve tuvaletler, yüzme havuzları ve
kreasyon havuzları sulama suyu, banyolar ve saunalar gibi turistin
konaklama sırasında temas ettiği edebileceği tüm suların içme suyu
niteliğinde olması gerekir. Konaklama alanlarında kesinlikle arıtılmamış ve dezenfekte edilmemiş su bulunmamalıdır.
Su hijyeni yalnızca içme ve kullanma sularını kapsamaz. Rafting,
kayaking, su içi yürüme ve avcılık gibi her türden su sporunun ya-
177
pıldığı açık alan sularının da belli hijyenik özelliklere sahip olması
gerekir. Temas edilen bu sular temiz olmaz ise cilt, göz ve kulak enfeksiyonların ve şistozomiazis gibi enfestasyonların etkenlerine aracılık eder.
İçme suyu açısından ambalajlı sular özelikle gazöz olanlar daha
da güvenlidir. Açık alanlarda ambalajlı su bulunamaması halinde,
klor tabletleri ya da kaynatarak dezenfekte ederek kullanmak veya
sıcak içecekler halinde tüketmek daha güvenlidir. Buz kullanılacaksa ambalajlı veya dezenfekte edilmiş sudan yapılmalıdır. Musluk ya
da kuyu suyundan yapılan buzlardan, tatlandırılmış veya
aromalandırılmış buzlardan, çiğ sütten ve ürünlerinden uzak durulmalıdır. Süt ve benzeri içeceklerde pastörizasyon yerine UHD
tercih edilmelidir
Gıda ve beslenme hijyeni turizm sürecindeki en önemli konulardan bir diğeridir. Gıdaların üretildiği alanlardan hasat edilmesi, taşınması, işlenmesi, depolanması ve dağıtılarak servis edilmesi zincirinde Hijyen ve HACCP kuralarına bire bir uyulmalıdır. Her türlü
gıda hazırlama (mutfak) ve sunma (lokanta) işlemlerinde çalışan ve
eşya hijyenine özen gösterilmeli eşyalar olabildiğince otomatik yıkanmalıdır. Eşya ve yiyeceklerin sofraya dağıtımında tekrar ara kirlenmeye uğramaması için personel iyi eğitilmiş olmalıdır.
Beslenmede hijyeni sağlamak için çiğ gıdalardan olabildiğince
kaçınmak gerekir. Yani pişmiş ve sıcak olarak sunulan gıdalar tercih
edilmelidir. Yumurta ve benzeri yiyeceklerin iyi pişmiş/katı olanı
tercih edilmelidir.
Meyve ve benzeri çiğ yenmek zorunda olunan gıdalar hem çok
iyi yıkanmalı/ hem de soyularak yenilmelidir. Açık alanlarda sunulan
çiğ sebze ve meyvelerin bizzat tüketici tarafından yıkanarak soyulması tercih edilmelidir.
Gıda güvenliği açısından oda ısısında servis edilen gıdalardan,
vitrin ya da tezgah ile sokağa sergilemelerden, rafadan ya da az pişmiş yumurta et balık, yıkanmamış ve soyyulmamaış çığ sebze ve
meyveden, salatalardan, pastorize edilememiş günlük gıdalardan,
vahşi hayvan et ve ürünlerinden hem sektör hem de tüketiciler uzak
durmalıdır.
178
İdeal olanı bazı bölgelerden yola çıkan turistlerin de yaşadıkları
bölgeye özgü enfeksiyonlar açısından taramadan geçirilmesidir. Bazı
ciddi durumlarda gidilen ülke girişlerinde de tarama yapılabilir, tarama yapılması bile dikkatli olunabilir. Turistik tesislerde çalışanların
hepsini özelikle de gıda işleklerinde çalışanların portör olmaması
sağlanmalıdır
Hem servis yapanlar hem de turistler; ellerini sık sık ve gerektiğinde bol su ve sabunlar usulune uygun yıkamalıdır. Su ve sabun
olmaması halinde en az %60 alkol içeren ıslak mendillerle özenli bir
şekilde temizlenmelidir. El ağız el göz ve burun ilişkisine dikkat
edilmelidir. Bunlara dokunulmak zorunda kalındığında ellerin mutlaka yıkanmalıdır. İnsanlarla yakın temastan tokalaşmak öpüşmek
sarılmak olabildiğince uzak durulmalıdır. Havlu vb ortak kullanılmamalıdır/ sıvı sabun ve tek kullanımlık havlu tercih edilmelidir.
Hasta insanlar asla ortak bardak tabak kullanılmamalıdır
Yeme alışkanlığı ve tüketilen gıdaların değişimine bağlı olarak;
ishal, iştahsızlık ya da şişmanlık gibi sağlık sorunları oluşabilmektedir. Ancak bu çok özel bir konudur geel hijyen önlemlerinden ziyade
konaklanma tesislerinin müşteri durumuna göre menü düzenlemesi
önerilebilir.
4.
Konaklama Hijyeni
Turistik eylemler sırsında özellikle mutfak atıkları oluşur ve turizm hijyeni açısından önemlidir. Mutfak atıklarının usulüne uygun
toplanması ve uzaklaştırılması salt estetik açıdan (görüntü kirliliği,
koku vb) değil; özellikle karasinekler başta olmak üzere vektörlerin
oluşması ve başıboş hayvanları tesis etrafına toplanması açısından da
çok önemlidir. Bu nedenle turistik işletmeler atık toplama ve uzaklaştırma konusuna özen göstermelidir.
Konaklamada havuz sauna vb gerek ortak kullanım alanları ve
gerekse odaların bir bileşeni olan tuvalet ve banyolar ile buralarda
kullanılan eşyaların, yatak ev eşyalarının hijyeni çok önemlidir. Buraların temizliğinin salt fizik ve estetik temizlik olmadığı aynı zamanda
dezenfekte edilmiş yüzey ve malzeme anlamına geldiği unutulmamalıdır. Personel çok iyi eğitilerek yeniden bulaşmalara neden olacak
davranışlardan kaçınmalıdır.
179
Yüzme havuzları turizm işletmelerinin olmaz ise olmazlarındandır. Ancak konaklama alanındaki herkesin kullanımına açık olan hatta dışarıdan da müşteri kabul eden bu alanların temizliği diğer alanlara göre çok daha önemlidir. Gerekli özen gösterilmez ise çeşitli enfeksiyonlara ortam hazırlayarak turistin sağlığını giderekten de halkın sağlığını tehdit ederler.
Havuz suyunun içilebilir kalitede ve berrak olması gerekir. Buna
rağmen, Havuz suyu yutulmaması gerekir. Havuz suyunun sıcaklığı
27ºC yi geçmemeli, havanın sıcaklığı ile suyun sıcaklığı arasında fazla
fark olmamalıdır. İdeal bir havuz suyu değerleri; pH değeri 7.2 ile 7.6
arasında, toplam sertliği (ppm) 50-400 mg/lt (CaCO3) olmalıdır. Bu
parametrelerin sağlanabilmesi için havuzda kullanılacak olan kimyasalları dikkat ve özenle seçmek gerekmektedir.
Hem havuz suyu hem de yüzeyler ve kullanılan malzemeler bakteriler, virüsler ve mantarlarla kolayca kirlenir. Bunlar gözde konjonktuvit, kulakta dış kulak yolu iltihabı, burunda rinit, sindirim siteminde gastroenterit, hepatit A, idrar yolunda üretrit, sistit ve ciltte
çeşitli enfeksiyonlara neden olur. Havuz suyunun litresinde 40'tan
fazla koli basili bulunmamalı ve zaman zaman bakteriyolojik analizler yapılarak izlenmedir.
Havuzların neden olabileceği enfeksiyonların başında, havuz
konjontuviti gelir. Özel bir virüs ile oluşan bu konjonktuvit hem salgın yapar hem de antibiyotiklere yanıt vermemesi nedeniyle tedavisi
zordur. Gerek göz iltihapları ve gerekse diğer enfeksiyonlar açısından, havuz suyunun mutlaka ve dikkatle klorlanması gerekir. Klor
miktarı ne az ne de çok olmalıdır. İdeal serbest klor seviyesi 0,6-1.5
mg/lt’dir. Havuz suyunun temizliği açısından havuzun büyüklüğü
kullanan kişi sayısına uygun olmalıdır.
Çok sayıda ve farklı alışkanlıkta olan kişilerin kullanımı nedeniyle havuz uzantılarında hijyen çok çabuk ve sık bozulur. Bu nedenle
yalnızca havuz suyunun değil havuz çevresinin, özellikle tuvalet ve
duş alanları varsa sauna ve benzeri alanların, soyunma dolaplarının,
sezlong ve benzeri kullanılan diğer malzemelerin de dikkatle ve her
gün dezenfekte edilecek şekilde temizlenmesi gerekir. Bu amaçla klor
solusyonu kullanılması yeterlidir.
180
Havuz hijyeninde diğer önemli bir konu da havuzun tüm yapılarının kazalara neden olmayacak özelikte olması ve bu amaçla gerekli
tüm uyarıların (derinlik, kayganlık, atlamaya uygun olmamak vb)
görünür ve okunur bir şekilde bulundurulmasıdır.
5.
Yeni İnsan Grupları İle Karşılaşma Hijyeni
Turistik geziye çıkan kişilerin gittikleri yerlerde karşılaştıkları insanlar, günlük alışkanlılarından mutfaklarına mutfaklarından bakteriyolojik floralarına dek tamamen yeni bir gruptur. Aynı şekilde Turistte onlar için yeni bir gruptur. Bundan ötürü de turistin yaşamı
boyunca edindiği non spesifik ve hatta spesifik bağışıklık onu korumaya yetmez. Daha özenli davranması ve hijyenik kurallara dikkat
etmesi gerekir. Aynı şekilde turist karşılayan gruplar için de turist
tamamen yeni bir flora getirir. He iki taraf da bu durumu göz önünde
bulundurmak zorundadır. Turistik gezi yapan ve turist karşılayan
grupların her tülü insani ilişkide daha özenli olması gerekir. Örneği
kişilere çok yaklaşmamak, öpüşmemek, el ağız ilişkilerine, el temizliğne ve eşya eşya temizliğine dikkat etmek gibi.
6.
Yeni Fizik Koşullar Hijyeni
Turizm, mekan ve çevre değiştirme demektir. Mekan ve çevrenin
değişmesi, kendisi değişmekle kalmaz epidemiyolojik üçlünün düğer
iki öğesini de etkiler. Çevrede olan bu değişikliklere karşı önlem
alınmaz ya da uygun davranılmaz ise birçok sağlık sorunu ile karşılaşılabilir. Bunların başlıcaları şöyle sıralanabilir:
a) Güneşe sunuk kalma; turistik eylemler sırasında korunmadan
ve uzun süre güneş altında kalanlarda, güneş çarpması (su
elektrolit kaybı), güneş yanığı oluşur. Uzun yıllar aşırı güneş
maruziyetinin cilt kanserlerinin sıklığını artırdığı bilinmektedir. Aşırı sıcak ve nem var olan mantar enfeksiyonlarını alevlendirir, yeni mantar enfeksiyonlarının yerleşmesine ortam
hazırlar.
b) Yer değişikliği insanların evcil ya da yabanıl yeni bir hayvan
florası ile karşılaşması anlamına gelir. Bu hayvanlar bazı (kuduz, tetanos) enfeksiyon hastalıklarının etkenlerine aracılık
181
eder ve bunları turistlere bulaştırır. Ayrıca yabanıl hayvanlardan bazıları (yılan, akrep) insanların doğrudan zehirlenmelerine neden olabilir.
c) Yeni fizik koşullar insanların başta trafik olmak üzere her türden kazaya uğrama olasılığın arttırır. Örneğin kendi ülkesindeki trafik düzenine tersi bir trafik düzeni ile karşılaşan gezginler büyük bir kaza tehlikesi altındadır.
d) Açık alan sporlarının bizzatihi kendisi kaza olasılığını arttırırken bu sporların yapıldığı coğrafyadan kaynaklanan birçok
tehlike vardır. Hayatından hiç bir zaman yabanıl hayvan tehlikesi algılamayan insanlar birden bira böyle bir ortamda bulabilir. Arazinin özelliği dikkatli olmaya gerektirebilir.
Bütün bulara karşı her türlü yapay yapının; bina, merdiven, yol,
köprü vb uluslararası standartlara uygun yapılması kazaları en aza
indirecektir ayrıca uluslararası standarda uymayan yerlerde uyarı
levhaları konabilir turiste uyum eğitimi yapılabilir.
7.
Turiste İlişkin Özel Durumlar.
Engelli olan ya da engelli bir yakını ile geziye çıkanlar, kronik
hastalığı olanlar (diyabet, KOAH, dejeneratif hastalığı ve özel diyetleri olanlar vb), hamileler, bebekli ve emzikliler ile yanında hayvanı ile
gezenler turistik gezi sırasında diğer insanlara göre daha özel koşullara ve hijyenik önlemlere sahip olması gerekir. Bu nedenle de bu gibi
özel durumu olanların gezilerinden önce tüm süreçte kullanacakları
seyahat konaklama vb işletmeleri haberdar etmeleri gerekir. İşletmeler de turistin bu özelliklerine uygun hizmeti veremiyor ise, turisti
derhal bilgilendirmeli ve kendine uygun hizmet verebilecek işletmelerden hizmet almasını sağlamalıdır.
8.
Turizm ve Enfeksiyonlar
Turizm olayının genelde insan sağlığı ile özelde ise hastalıklar ile
olan ilişkisi ağırlıkla bulaşıcı hastalıklar alanındadır. Hijyenik kurallara uygun olmayan turizm, doğrudan etkeni ya da aracıları bölgeler
arasında taşımak suretiyle bulaşıcı hastalıkların bölgeler ve ülkeler
182
arasında yayılmasına neden olur. Çünkü; turizm, başta insan olmak
üzere, birçok materyalin bir yerden başka bir yere taşınması demektir. Bunların bulaşlı olması durumunda, portörlerin, hastaların, vektörlerin ve bulaşlı malzemenin bir yerden diğer bir yere taşınması söz
konusu olur.
Aynı şekilde, turizm yolculuğa çıkan insanların yeni bir toplum
ve yeni bir çevre içinde yaşaması demektir. Her iki tarafın da belli
kurallara uymaması durumunda; vericilerin gittiği ülkeye, alıcıların
da alarak tekrar dönüşlerinde kendi ülkelerine etkenleri taşımaları
kaçınılmaz olur. Böylece turizm bulaşıcı hastalıkların etkenlerini ülkeler ve bölgeler arasında yayan bir ilişki haline gelir.
Dünyada varlığını sürdüren ve turistleri gittikleri bölgede enfekte etme ya da turistler tarafından taşınarak gittikleri ülkeleri ya da
halkında tehlike sokan enfeksiyon hastalıklarının başlıcaları aşağıda
özetlenmiştir.
Afrika Kene Isırığı Humması (African Tick-Bite Fever):Bakteri
insandan insana kene ısırması ile bulaşır. Orta ve sahra altı Afrika ve
Hint adalarında görülür. Özellikle açık hava etkinliklerinde bulunanlara (kamping, yürüyüş, avcılık vb) tehlike yaratır. Aşısı veya profilaktik ajanı yoktur.
Afrika Uyku hastalığı (African Trypanosomiasis): Parazit insandan insana Çeçe sineği ile bulaşır. Sahra altı Afrikasında görülür. Aşısı veya profilaktik ajanı yoktur.
American Trypanosomiasis (Chagas Hastalığı): Özellikle triatomine böcekleri veya enfekte kan ya da ürünleri ile bulaşır. Ayrıca
yiyecek ve içeceklerle de bulaşmaktadır Mexico, Orta Amerika, South
Amerika’da özellikle de buraların kırsalında görülür.
Chikungunya: Virüsü sivrisinek ısırması ile bulaşan bir enfeksiyondur. Afrika, Asya, Orta ve Güney Amerika, Hint Okyanusu Adaları, Batı and Güney Pasifik ve Karaib adaları hastalığın görüldüğü
yerlerdir. Aşısı ve profilaksisi yoktur.
Dengue; Virüsü sivrisinek ısırması ile bulaştırılan bir enfeksiyondur. Tropikal ve suptropikal bölgelerde görülür. Karaibler, Orta
ve güney Amerika Batı Pasifik Adaları, Australia, Güneydoğu Asya
ve Afrika hastalığın görüldüğü yerlerdir. Aşısı ve profilaksisi yoktur.
183
Difteri: Öksürme ve hapşırma ve bunlarla kirlenmiş eller ve eşyalar ile kişiden kişiye bulaşan bakteriyel bir enfeksiyondur. Afrika,
Güney Amerika, Asya, Güney Pasifik, Orta Doğu, Doğu Avrupa,
Haiti ve Dominik Cumhuriyeti sık görüldüğü yerlerdir. Aşısı vardır
Ebola: Hastanın beden sıvılarında bulunan virüsün yakın temas
ile bulaşması sonunda oluşan öldürücü bir hastalıktır. Guinea, Liberia, or Sierra Leone görüldüğü ve turistlere tehlike yarattığı ülkelerdir. Aşısı ve ya kemorofilaksisi yoktur.
Avian Flu (Kuş gribi): Virüsün insanlara enfekte kuş ve kümes
hayvanlarından bulaştığı bir solumun yolu enfeksiyonudur. Asya
orta ve uzak doğuda Hindistan ve Çinde sık görülür. Başta Afrika
olmak üzere tüm dünyada da zaman zaman salgınlar yapmaktadır.
Grip (Influenza): Enfluenza grubu virüslerle oluşturulan akut
bir solunum yolu enfeksiyonyudur. İnsandan insana öksürük hapşırık ve yakın temas ile ayrıca bulaşlı yüzeylere dokunmak ile bulaşır.
Tüm dünyada yaygındır. Ekim-Mayıs dönemi kuzey yarımküre için,
Nisan-Eylül dönemi ise güney yarımküre için grip sezonudur. Tropikal bölgelerde ise tüm yıl boyunca görülür
AIDS/HIV: İnsandan insana kan, kan ürünleri ve beden sıvıları
ile bulaşan virütik bir hastalıktır. Aile dışı partnerlerle seks yapmak,
enjektörle madde kullanmak gibi riskli davranışlar gösteren turistler
dışındakiler için çok düşük bir tehlikedir. Tıbbi kan alışverişinde tarama uygulamayan bazı ülkelerde bu bağlamda da risk vardır. Tüm
dünyada görülüyor. Özellikle Sahra altı Afrika en sık görüldüğü bölgedir. Doğu Avrupa, Asya ve Orta ve Güney Amerika olguların artmakta olduğu bölgelerdir. Aşısı ve profilaksisi yok.
Hepatitis A: İnsandan insana su gıda ve kirli el teması ile nadiren de seksüel ilişki ile bulaşan bir virüs enfeksiyonudur. Gelişmekte
olan ülkeler özellikle de kırsal alanlarında yaygındır. Hijyenik önlemler yanında yolculuğa çıkmadan önce aşı yaptırmak en kesin korunma yoludur.
Hepatitis B: İnsandan insana kan, kan ürünleri ve beden sıvıları
ilk bulaşan bir virüs enfeksiyonudur. Özellikle korunmasız sex ve
ortak enjektör kullanma ile yayılmaktadır. Nadiren güvensiz kan
nakli ve diğer invaziv tıbbi müdahaleler ile de bulaşıyor. Asya’daki
184
bazı ülkeler Afrika Güney Amerika ve Karaibler hastalığın yaygın
olduğu bölgeler olmakla birlikte dünyanın her yerinde görülür. Hijyenik önlemler yanında yolculuğa çıkmadan önce aşı yaptırmak en
kesin korunma yoludur.
Hepatitis C: İnsandan insana esas olarak kan teması ve invaziv
tıbbi işlemler ile bulaşan virüs hastalığıdır. Ayrıca seksüel ilişki, ortak
enjektör kullanma ve kanamaya neden olan akupunktur, piercing
dövme ve benzeri işlemler ile de bulaşma vardır. Bazı Asya ülkeleri ve
Afrikada yaygındır, ancak tüm dünyada görülür. Aşısı ve profilaksisi
yoktur. Bulaşma yoluna ilişkin hijyenik önlemler almak gerekir.
Hepatitis E: İnsandan insana özellikle su ve diğer gıdalarla bulaşan virüs hastalığıdır. Gıdalardan pişmemiş veya az pişmiş et ve et
ürünleri en tehlikelisidir birkaç ülke hariç tüm dünyada görülür. Güney ve Orta Asya, Tropikal Doğu Asya, Afrika ve Orta Amerika en
yaygın olduğu yerlerdir. Aşısı ve profilaksisi yoktur. Bulaşma yoluna
ilişkin hijyenik önlemler almak gerekir.
Japon Encephalitis: İnsandan insana sivrisinek ısırması ile bulaştırılan virütük bir hastalıktır Asyada görülür. Korunması aşı yaptırma ve sivrisineklerden kaçınma iledir.
Leptospirosis: Hayvan idrarı veya beden sıvıları ile bulaşan bir
leptospira hastalığıdır. Bu sıvılarla doğrudan temas ya da suya gıdaya veya yüzeylere bulaşması ile yayılır. Tüm dünyada görülmektedir.
Tropikal bölgelerde risk daha yüksektir. Sel sonrası bölgeler tehlikenin en yüksek olduğu yerlerdir. Gölde derelerde yüzme, rafting, kayaking gibi su sporları ile hayvanlarla temas tehlikeyi artırmaktadır.
Aşısı ve profilaksisi yoktur.
Sıtma: İnsandan insana sivrisinek ısırması ile bulaşan paraziter
bir hastalıktır. Afrika, Orta ve Güney Amerika, Karaibler, Asya, Doğu
Avrupa, Güney Pasifik hastalığın yaygın olduğu yerlerdir. Aşısı yoktur. Hamileler e yüksek risk grupları Falsiparum türüne karşı profilaksi alabilir.
Kızamık: Virüs, insandan insana öksürük hapşırma ve yüzeylerdeki enfekte tozlar ile solunum yolundan bulaşır. Bütün dünyada
görülür. Orta doğu Asya Pasifik ve Afrika riskin yüksek olduğu böl-
185
gelerdir. Gelişmiş ülkelerdeki kızamık salgınları genellkle turizme
bağlıdır. Koruyuculuğu çok iyi olan bir aşısı vardır.
Neisseria Menenjiti: Bakterisi insandan insana hastalardan çok
yakın temas ile bulaşır. Tüm dünyada görülür. Sahra Altı Afrikada
çok sıktır. Hac sırasında tehlike yaratır. Hijyenik önlemler yanında
kesin korunma aşı iledir.
Kabakulak: Virüs insandan insana öksürük hapşırma ve yakın
temas ve ortak eşya kullanma ile geçer. Virüs yüzeylerde uzun süre
canlı kalabilir ve böylece enfekte yüzeyler aracılığı ile de bulaşır. Rutin aşılama yapmayan birçok ülkede yaygındır. Dolayısı ile yayılımında turizm önemli bir rol oynamaktadır. İngiltere gibi Japonya gibi
gelişmiş ülkelerde bile salgınlar yapmaktadır. Hijyenik önlemler yanında kesin korunma aşı iledir.
Murray Vadisi Ensefaliti (MVE): Virüs insandan insana sivrisinek ısırması ile bulaşır. Yeni Gine, Kuzeybatı ve Güneydoğu Avustralya hastalığın sık olduğu bölgedir. Özellikle yağışlı mevsim ve sellerden sonra risk çok yükselmektedir. Açık alan turizminde risk çok
yüksektir. Aşı ve profilaksisi yoktur.
Boğmaca: İnsandan insana öksürük hapşırma ile yakın temas ve
ortak eşya kullanma ile geçer Bütün dünyada görülür. Aşısı vardır ve
risk aşılanmamışlar içindir. Hijyenik önlemler yanında kesin korunma aşı iledir.
Veba: İnsandan insana pireler aracılığı ile bulaştırılır. Ayrıca enfekte hayvan ve insanlarla yakın temasla da bulaşır. Afrika, Orta Asya, Kıta Hindistanı, Güney Amerika, ABD’nin güney batı bölgeleri ve
Madagaskar tehlikenin yüksek olduğu bölgelerdir. Buna rağmen turizm ile yayılması enderdir. Aşısı ve profilaksisi yoktur. Tek korunma
pirelerden kaçınmaktır.
Streptococcus Pnömonisi Ve Diğer Solunum Yolu Enfeksiyonları: İnsandan insana öksürük hapşırık ve yakın temas ile bulaşır.
Tüm dünyada görülmektedir. Pnomokok aşısını rutin olarak yaptırmayanlarda yüksek risk vardır. Kesin korunma aşı iledir.
Kuduz: İnsanlara enfekte hayvanların salyaları ile bulaşır. Tüm
dünyada görülür. Aşısı vardır. Kesin korunma aşı iledir.
186
Rift Vadisi Humması: Virüs insanlara sivrisinek ısırması ile bulaşır. Ayrıca kan beden sıvıları çiğ et temas ile de bulaşır. Afrika’da
yaygındır. Özellikle yağışlı ve sel sonrası dönemlerde tehlike artmaktadır. Aşısı ve profilaksisi yoktur. Tek korunma sivrisineklerden kaçınmaktır.
Kızamıkçık: İnsandan insana öksürük hapşırık ve yakın temas
ile bulaşır. Tüm dünyada görülür. Genellikle semptomları çok hafiftir. Bu nedenle de turistlere yüksek risk yaratır. Aşısı vardır. Rutin
olarak aşılanmış insanlar için herhangi bir tehlike yaratmaz
Uyuz: Uyuz böceği ile oluşur doğrudan yakın temas ve aynı eşyaları kullanmakla bulaşır. Tüm dünyada görülmekte birlikte geri
kalmış ülke ve bölge hastalığıdır. Yurt ve bakımevi gibi konaklamalarda daha büyük risk vardır. Aşısı ve profilaksisi yoktur. Tek korunma hijyenik önlemlerdir.
Schistosomiasis: Nehir göl gibi doğal sularla temasla bulaşan bir
parazit hastalığıdır. Afrika özellikle Sahra altı, Güney Amerika, Orta
Doğu, Asya ve Karaibler hastalığın sık görüldüğü yerlerdir. Aşısı ve
profilaksisi yoktur. Tek korunma hijyenik önlemlerdir.
Tetanus: Yaralanmanın bakteri ile kontamine cisimlerler oluşması veya enfektif maddelerle teması sonucunda oluşur. Tüm dünyada
görülür. Aşısının koruyuculuğu yüksektir. Aşısızlar için risk söz konusudur.
Tuberculosis (TB): İnsandan insana öksürük hapşırık ve yakın
temas veya orak kullanılan eşyalarla bulaşan bakteriyel bir enfeksiyondur. Tüm dünyada görülmekle birlikte Sahra Altı Afrika, Asya ile
orta ve güney Amerika’da yaygındır.
Tifo: Basil insandan insana su ve gıdalarla bulaşır. Tüm dünyada
görülmekle beraber gelişmiş ülkelerde risk çok düşüktür. Buna karşılık Asya, Afrika ve Latin Amerika tehlikenin yüksek olduğu yerlerdir. Hijyenik önlemler yanında aşısı da vardır.
Batı Nil Humması: Sivrisinek ısırması ile bulaşan bir virüstür.
Afrika, Avrupa, Orta Doğu, Batı ve Orta Asya, Kuzey Amerika hastalık açısından tehlikeli bölgelerdir. Aşısı ve profilaksisi yoktur. Tek
korunma sivrisinekten kaçınma iledir.
187
Sarı Humma: Sivrisinek ısırması ile bulaşan bir virüs hastalığıdır.
Afrika özelikle de Güney Afrika hastalığın tehlike yarattığı bölgedir.
Hijyenik önlemler yanında aşı yaptırmak önemlidir.
Yukarıdaki özetlemelerden de çıkarılabileceği gibi turizm aracılığı ile bölgeler ve ülkeler arası yayılım yapabilecek hastalıklar başlıca
aşağıdaki yollarla bulaşma yapar, dolayısı ile de bunları önlemek için
bu bulaşma yoluna yönelik hijyenik önlemler alınması gerekir.
a) Oral fekal bulaşanlar; Tifo, Paratifo, Hepatit A, Hepatit E, Kolera, Dizanteri, parazitik enfestasyonlar ve Poliomiyelit.
b) Seks yolu ile bulaşanlar; AIDS, Hepatit B, Sifiliz, Gonore,
Calamidia, Tricomonas.
c) Vektörlerle bulaşanlar; Sıtma Batı Nil Humması: Sarı Humma: Rift Vadisi Humması: Veba: Murray Vadisi Ensefaliti
(MVE): Japon Encefaliti: Denque, Chinkungunya, Afrika Uyku Hastalığı, Afrika Kene Isırığı Humması
d) Solunum yolu ile bulaşanlar; Tüberküloz, Lejyonella, Kızamık, Kızamıkçık, Boğmaca, Difteri, Kabakulak, Kuş gribi,
Enfluenza, Streptekok Pnömonisi
Turizmde enfeksiyonlara karşı en kolay ve etkili yöntem aşılamadır. Rutin aşılamaların yanında geziye çıkmadan önce eksik bazı
aşıların tamamlanmasında son derece büyük yarar vardır. Bu bağlamda önerilen başlıca aşılar şunlardır.
Çocuklara: Hepatit B, Hepatit A, DTaP (7 yaşından küçük çocuklar için difteri boğmaca- tetanoz aşısı), Hib, Pneumococ, Polio Flu,
MMR (kızamık, kızamıkçık kabakulak aşısı), Chikenpox, Meningecoc
ve HPV (Human papilloma virüs aşısı) aşıları yapılmalıdır.
Erişkinlere: Hepatit A, Hepatit B, Flu, Td/Tdap (erişkinler için
difteri- boğmaca- tetanos aşısı), HPV, shingles, Pneumococ, Meningecoc
Turistik geziye çıkanlar gezilerini ve sağlık girişimlerini önceden
planlamalı ve bu konuyu hekimi ile mutlaka konuşmalıdır. Çünkü
başta aşılar olmak üzere her türlü ön alıcı tıbbi girişimlerin günler
bazen de aylar sürecek bir zamana gereksinimi vardır.
188
9.
Turizm ve Halk Sağlığı
2013 yılında bir milyar 87 milyon kişi uluslararası varış yapmıştır. Yıllık artış %5 dolayındadır ve sayı 2030 yılında 1,8 milyara ulaşacaktır. Yani dünya nüfusunun yaklaşık ¼ uluslararası turizm etkinliğine katılmaktadır. Yurtiçi seyahatler ise 5-6 milyar kadardır. Bu büyüklükler düşünüldüğünde turizm sağlığı halk sağlığını etkiler demenin bir anlamı kalmaz. Çünkü turizm eylemlerine dünya nüfusunun hemen tamamı katılmaktadır. Dolayısı ile de turizmin sağlık
sakıncaları doğurması halinde tüm dünya nüfusu etkileneceği bulaşıcı hastalıkların tüm dünya nüfusunu da etkileyeceği kuşkusuzdur.
Benzer şekilde her sene Türkiye’ye yaklaşık 40 milyon dolayında
bir giriş yapılmakta, Türkiye’den yabancı ülkelere ise yaklaşık sekiz
milyonluk bir çıkış yapılmaktadır. Bu büyüklükler düşünüldüğünde
turizmin Türkiye’deki halk sağlığı açısından ne kadar önemli olduğu
anlaşılmaktadır.
Bir ülke ya da bölgede var olan sağlık sistemi ve toplumun sağlık
düzeyi ile o ülkedeki turizm sağlığı hizmetleri arasında çok sıkı bir
ilişki vardır. Çünkü; turizm sağlığı hizmetlerini: a) Bulaşıcı hastalık
etkenlerinin ülkeler ve bölgeler arasında taşınmasını önlenmek, b)
Turistin, gezisini güvenle ve hastalanmadan tamamlamasını sağlamak ve c) Gereğinde, turiste kaliteli bir sağlık hizmeti sunmak olarak
sıralar isek, bu hizmetlerin sağlık hizmetlerinin bilinen tüm iş ve işlevlerini içerecek kapsamda olduğu anlaşılır. Ayrıca, bu hizmetler
yalnızca belli bir sezonda ya da bölgede götürülecek hizmetler olmayıp, tüm ülkeyi kapsaması ve sürekli olması zorunlu olan hizmetlerdir. Hem içerik olarak hem de ülke sathına yayılması açısından, böylesine kapsamlı ve sürekli olması gereken turizm sağlığı hizmetlerinin genel halk sağlığı hizmetlerinden ayrı bir sağlık sistemi ile götürülmesi hem olanaksız hem de gereksizdir. Bu nedenle de bir ülkede
turizm sağlığı hizmetlerinin gelişkinliği ya da başarısı doğrudan doğruya o ülkedeki sağlık sisteminin gelişkinliğine ve başarısına bağlıdır.
189
Kaynaklar
Akdur R.:Turizm Sağlığı Hizmetleri ve Ülke Sağlık Sistemleri, Turizm Sağlığı
Paneli ve Eğitim Programı Kitabı, T.C. Sağlık Bakanlığı Yayını, Mayıs
2000, s:85-89
Akdur R.: Turizm Sağlığı Denetiminde Denetçi Davranışları, Turizm Sağlığı
Denetiminde Denetçi Davranışları Kitabı İçinde. (Editörler: Oğuz Z., Evci
D., Özdemir M. Şentürk Ş., Aycan S.) Sağlık bakanlığı Temel sağlık
Hizmetelri Genel Müdürlüğü, Mart 2001 ANKARA s:4-23
Aksoydan. E.: Halk Sağlığı Ve Turist Sağlığı Uygulamaları Kapsamında Turistik
Bir Yörede Belediye Denetimlerinin Değerlendirilmesi, Türk Hijyen ve
Deneysel Biyoloji Dergisi Cilt 60, No 2, 2003 s : 39 – 48
Evci E.D., Tezcan S.: Farklı Turizm Yörelerindeki Bazı Konaklama Tesislerinin
Sağlık Açısından Değerlendirilmesi ve Turistlerin Sağlık Sorunları İnönü
Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi 12(2) 99-109 (2005)
http://wwwnc.cdc.gov/travel/diseases (Erişim 16.02.2015)
http://wwwnc.cdc.gov/travel/page/travel-industry-information-center
16.02.2015)
UNWTO, Tourism Highlights 2014 Edition
(Erişim
Nitelikli Otellerin
Belgelendirilmesinde Davranışsal
Kalite Sorunları: Karşılaştırmalı
Bir Mevzuat İncelemesi
Ebru GÜNEREN 1
Giriş
Günümüzde turist kabul eden ülkelerin içinde bulunduğu rekabet, onları sadece doğru ve etkin tanıtım faaliyetleri ve dağıtım stratejileri kurmak değil, sundukları turizm ürününü mükemmelleştirme
konusunda da güdülemektedir. Bu açıdan, gerek kamu otoritesi gerekse de turizm ile ilişkili meslek örgütleri düzenleyici ve denetleyici
bir rol üstlenmektedirler. Ancak, ülkemizde, Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın yürütmekte olduğu Turizm Tesislerinin Belgelendirilmesine ve Niteliklerine İlişkin Yönetmelik, otellerin farklı yıldız düzeylerinde taşımaları gereken asgari nitelikleri yalnızca ürün merkezli
bir yaklaşımla ele almakta ve öz ürünün hizmet olduğu gerçeğini göz
ardı etmektedir. Bu nedenle bu çalışma, farklı ülkelerdeki sınıflandırma sistemlerini inceleyerek, ülkemizdeki otel işletmelerinin sınıflandırılmasında saptanmış olan eksikliğin vurgulanmasını amaçlamaktadır. Karşılaştırmada yer verilen ülkelerin seçiminde en önemli
kısıt belgelendirme ve sınıflandırmaya ilişkin belgelerdeki ulusal dildir. Bu kısıt nedeniyle, benzer konuda yapılmış çalışmalara konu
olmuş ülkeler ile İngilizce ve Türkçe yayınlanmış belgeler dikkate
alınmıştır.
Çalışmada öncelikle kalite kavramı üzerinde durulmuş ve bu
kavrama yaklaşımdaki soruna dikkat çekilmiştir. Daha sonra ise, ülkemizdeki sınıflandırma sistemindeki eksikliğe değinilerek ardından
1
Yrd. Doç. Dr., Nevşehir H.B.V. Üniversitesi Turizm Fakültesi
192
SÖZEL BİLDİRİLER (Ebru GÜNEREN)
da İtalya, Fransa, İspanya, İngiltere, Almanya ve Amerika ile Kanada
otel sınıflandırma sistemleri özetlenmiştir. Ayrıca çalışmanın başlığında geçen “nitelikli oteller” ifadesi, teknik özellikleri ve hizmet kalitesi
açısından yüksek nitelikte oldukları genel kabul gören dört ve beş yıldızlı otelleri öncelikli olarak vurgulamak amacıyla kullanılmıştır.
1.
Kalite Kavramı ve Kalite Kavramına Yaklaşım
Sorunu
1.1. Kalite Kavramı
Kalite kavramının kalite denetiminin özünü yansıtan tanımı
standartlardaki çeşitli tanımlardan hareketle şu şekilde yapılabilir:
“Kalite, bir ürün veya hizmete ait özelliklerin, halen mevcut veya
ileride duyulabilecek müşteri ihtiyaçlarını karşılayabilme yeteneğidir.
Bu bağlamda kalite, “iyi’’ veya “kötü’’ gibi bir değer yargısı değil,
belli standartlarla bir görecelik ilişkisinin sonucunu veren ölçümlerin
nitelediği bir bulgudur.’’ (www.tse.gov.tr: 4.03.2015)
Genel beklentiler ve hatta alışkanlıklar, çoğu kez kalite kavramının yukarıda belirtildiği gibi anlaşılmasını önlemektedir. Bu açıdan
otel sektörü iyi bir örnek sunmaktadır.
Örneğin beş yıldızlı oteller, genellikle kendilerinden daha düşük
yıldızlı otellere nazaran kaliteli olarak algılanır. Sadece, temelde Nitelikler Yönetmeliği hükümlerinin belirlediği fiziksel kıstaslara bağlı
kalarak yapılan bu değerlendirme, yukarıdaki kalite tanımı çerçevesinde müşteri yönünden eksik verilere dayalı olduğu için, doğru olmayabilir. Daha ileri olarak, sermaye sahibini de yanılgıya düşürebilir.
Tüketici tercihleri ve beklentilerinin davranışsal yönünü dikkate
almaksızın faaliyetini sürdüren bir otel, beş yıldızlı olmasına rağmen,
kalite yönünden beklenen başarıyı sergilemeyebilir. Gerçi oteller temelde konaklama ihtiyaçlarını karşılarlar ama tercih ediliş nedensellikleri, farklı tüketici ihtiyaçlarının özelliklerinden kaynaklanır. Kalite
ise, yukarıdaki tanıma göre, ancak hizmet ettiği amaca göre bir anlam
taşır. Diğer bir deyişle, hizmet ettiği amacın ereğine görecelendirilmiş
bir uygunluk derecesini yansıtır. Otel seçimi açısından bu amaç, hiz-
193
meti kullanacak olanın hem ihtiyacına ve hem de ödeme olanaklarına
göre belirlenecek karmaşık bir tüketici davranışı doğurur.
1.2. Kalite Kavramına Yaklaşım Sorunu
Müşteri tatminine önem veren oteller, hizmetin fiziksel yönünü
nitelikli tutma çabasının yanında, davranışsal bakımından da hizmete
gereken önemi vermek zorundadırlar. Otelcilik sektöründe kaliteye
bakış açısı yönünden düşünülen en büyük hatalardan biri, kalite kavramına “ürün merkezli’’ yaklaşmaktadır. Bu yaklaşım, kalitenin yalnızca “teknik’’ bir problem olarak algılanmasına sebep olur. Örneğin,
ürün odanın kendisi ise, bu anlayışa göre odanın teknik gereklerine
uygunluğu, kaliteli sayılması için yeterli şarttır. Ancak, ürün merkezli
yaklaşım sonucu oluşan; örneğin eksiksiz donanımlı odalar, temiz
mutfaklar, reçetelere tam uyan yemekler, banyolarda bulunan yeterli
malzeme v.b. belki verilen en uygun hizmetin ürün içeriğini yansıtır,
ama bu yeterliliğin, müşterinin temel davranışsal ihtiyaçlarına otelden beklediği yanıtı verip veremediği belli değildir.
Dolayısıyla bir otelde, müşterinin yukarıda değinilen “davranışsal’’ ihtiyaçlarına yanıt verebilmek için, kalite kavramının “hizmet ve
kullanıcısı’’ merkezli bir yaklaşımla ele alınması gerekir. Söz konusu
yaklaşımda kalite, bir yandan iş gören performansı ve öte yandan da
tüketici ihtiyaçları ile doğrudan ilişkilendirilmiştir. O halde buradaki
önkoşul, yöneticilerin, kaliteyi ölçebilmek için tüketici davranışlarından ve eğilimlerinden haberdar olmalarında yatar. Hizmet süreçleri,
bu bilgilere göre düzenlenecektir.
Günümüzde yüksek nitelikli olma uğraşı veren otellerdeki temel
amaç, kar maksimizasyonundan çok “rakiplere göre üstünlük sağlamak” tır. Rekabet üstünlüğü önemli bir yarıştır ve sonuçları pazar
payı artışı ile somutlaşır. Tutarlı bir şekilde kalite açısından üstünlük
sağlama amacını gerçekleştiren bir otel işletmesi aynı zamanda kendisini benzer işletmelerden farklılaştırmayı da başarabilecektir (Kotler ve Diğ. 2010: 41).
Kalite kavramına hizmet ve kullanıcı merkezli yaklaşılması gerektiği yukarda ifade edilmişti. Bu noktadan hareketle kalite, bir otel
işletmesinin müşterilerinin o otelden beklentilerinin ne kadar iyi kar-
194
şılanabildiği ile ilgilidir. Bu açıdan en mükemmel durum ise, beklentilerin üzerinde hizmet kalitesi sunabilmektir. “Sunabileceğin hizmet
kalitesi düzeyinde vaatte bulun, vaat ettiğin hizmet kalitesi düzeyinin
üzerine çık” sloganı aralarında otel işletmelerinin de bulunduğu çok
sayıda başarılı hizmet işletmesinin kaliteye yaklaşımını ifade etmektedir. Müşterinin otel işletmesinden beklentileri ise geçmiş deneyimleri, ağızdan kulağa iletişim ve otel işletmesinin yürüttüğü pazarlama
iletişimi ile şekillenmektedir. Müşterinin hizmet karşılaşması sırasında algıladığı kalite düzeyi, beklentilerinin üzerinde ise, o otelde tekrar konaklama eğilimi oldukça yükselecektir.
Bu çalışmada farklı ülkelerin turizm mevzuatlarında yer alan
belgelendirme ve sınıflandırma ölçütleri göz önüne alınarak, davranışsal kaliteye ya da diğer bir ifadeyle hizmet kalitesine yönelik düzenlemelerin varlığı sorgulanacaktır. Bu amaçla, aşağıda öncelikle
Türkiye olmak üzere, bazı Avrupa ülkeleri ile Amerika ve Kanada’yı
kapsayan incelemenin özet sonuçları verilmiştir.
2.
Otel Sınıflandırma Sistemlerine Genel Bakış
Yapılan çalışmalar otelleri sınıflandırmaya yönelik düzenlemelerin kalite düzeylerinden çok, fiyatın bir göstergesi olduğunu ortaya
koymaktadır (Israeli ve Uriely 2000; Israeli 2002; Danziger ve diğ.
2004; Danziger ve diğ. 2006). Bir başka çalışma ise otelleri sınıflandırmak için kullanılan sistemlerin tüketici değil, üretici odaklı olduğuna işaret etmektedir (Briggs ve diğ. 2007). Yine aynı çalışmanın
sonuçları İskoçya’nın sınıflandırma sistemi olan QA’nın somut unsurlara odaklanarak, hizmet unsurunu ihmal etmekte olduğunu ve
konaklama sektöründe hizmet kalitesi düzeylerinde uyumsuzlukların dikkati çekmekte olduğunu vurgulamaktadır.
Farklı ülkelerde ve bölgelerde kullanılmakta olan sınıflandırma
sistemlerindeki benzerlikler ve farklılıklar tüketicilerin kalite algılarında önemli oranda karmaşa oluşturmakta ve farklı coğrafyalardaki
otellerin karşılaştırılabilmelerini güçleştirmektedir. Ancak, tüm dünyada standartlaştırılarak kullanılabilecek bir ortak sistem henüz geliştirilmemiştir (Cser ve Ohuchi 2008:381). Son zamanlarda, internet
ortamında varlık gösteren elektronik dağıtım sistemleri ve bunların
195
uzantıları olan ya da bağımsız faaliyet gösteren seyahat temalı web
sitelerinin kullanmakta olduğu derecelendirmeler ise tüketici değerlendirmelerine bağlı olarak çalışmakta ve tüketicinin otelin kalitesine
ilişkin bilgi edinmesine olanak sağlamaktadır. Bu siteler kendilerine
özgü derecelendirmeler kullanmaktadırlar. Booking.com, Expedia,
Lastminute, Orbitz, Travelocity ve TripAdvisor bunlardan en önemlileridir.
Dünya Turizm Örgütü’ne ait forumda otel sınıflandırma sistemlerinin varlığının neden gerekli olduğuna değinilmektedir. Bu açıdan
üç konuya aşağıda yer verilmiştir (www.unwto.org e.t: 4.03.2015).
1. Sınıflandırma sistemleri tüketicinin bilgilendirilmesi amacıyla
hazırlanmaktadır. Turizm endüstrisinde ürününün önemli bir parçası
olan otel, satın alma öncesi denenemez. Bu nedenle sınıflandırma
sistemleri bu ürünün tüketicisine bilgi sunarak, bir gösterge görevi
görür ve bu sayede de tüketici kendisini satın alma öncesi, ürünü
kullanırken ve kullanım sonrası güvende hisseder.
2. Sınıflandırma sistemlerinin varlığının ikinci amacı ise, tur
operatörü ve seyahat acentesinden oluşan aracıların fiyat konusunda
pazarlık yaparken, kataloglarını hazırlarken ve/veya paket ürün oluştururken otelin sınıfını referans bir değer olarak almalarıdır.
3. Sınıflandırma sistemleri pazarlama ve özellikle de tutundurma amaçlı kullanıma konu olmaktadırlar. Bu açıdan oteller, farklılaşan özelliklerini ve sundukları ek hizmetleri, sahip oldukları yıldızı
temel alarak ön plana çıkarabilirler. Kamu otoriteleri ise, otel sınıflandırma sistemlerini, kaliteyi ön plana çıkarmakta olduklarını vurgulamak amacıyla kullanabilmektedir. Bu sayede sınıflandırma siteminin kendisi bir tutundurma amacı görevi üstlenmektedir.
Otel sınıflandırma sitemlerinde en çok kullanılan sembol 1’den
5’e uzanan bir ölçek üzerinden değerlendirmelere dayanan yıldız ya
da elmastır. Bunun yanında sınıflandırma sistemlerinin kamu tarafından ya da meslek örgütleri tarafından düzenlenmesi de mümkündür. Örneğin Amerika’da Forbes Seyahat Rehberi (Forbes Travel
Guide), 550 farklı ölçüt üzerinden müşteri gibi davranan gizli denetçilerin değerlendirdiği otellere 1-5 ölçeğinde yıldız vermektedir.
İtalya’da turizmin gelişimini amaçlamış olan “Touring Club
196
Italiano” ise 6 kategoriden oluşan bir ölçek kullanmaktadır. Buna
göre, yıldızsız en düşük kategori iken, 5 yıldız lüks kategorisini ifade
etmektedir.
Bir otelin kalitesinin belirlenmesinde kullanılmakta olan bir başka yöntem ise kalite ödülleridir. Toplam kalite yönetimi felsefesini
esas alan bu ödüllerde belirli bir sektörde mükemmelliğe ulaşmak ve
müşteri memnuniyetini yükseltmek amaçlanmaktadır. Dünyada bu
açıdan en önemli ödüllerden bazıları şunlardır: Amerika’da Malcolm
Baldridge Ulusal Kalite (Malcolm Baldrige National Quality Award)
ve Six Sigma Ödülleri; Avrupa Kalite Yönetimi Kuruluşu Ödülü (European Foundation for Quality Management Award) ve İtalya’da
“Premio Ospitalita Italiano”.
Diğer bir belgelendirme yolu ise, Uluslararası Standartlar Enstitüsü tarafından 1987 yılında geliştirilmiş ISO 9000 standartlarıdır
(www.tse.gov.tr: 4.03.2015)..
2.1. Farklı Ülkelerdeki Belgelendirme ve/veya
Nitelikler Yönetmeliklerinde Davranışsal
Kalite Düzenlemeleri
2.1.1. Türkiye Otel Sınıflandırma Sistemi
Ülkemizde turizm tesislerine turizm yatırımı ve turizm işletmesi
belgelerinin verilmesine, bu tesislerin yönetim, personel ve işletme
özellikleri ile uymak zorunda oldukları fiziki şartlara, işletmecilik
esaslarına, uygulanacak fiyat tarifelerinin hazırlanmasına ve onaylanmasına ilişkin hükümleri kapsayan Turizm Tesislerinin Belgelendirilmesine ve Niteliklerine İlişkin Yönetmelik 12/3/1982 tarihli ve
2634 sayılı Turizmi Teşvik Kanununun 37. maddesinin (A) bendinin
(2) numaralı alt bendi hükmü uyarınca hazırlanmıştır (www.
kulturturizm.gov.tr e.t: 25.02.2015). Yönetmeliğin amacı, yeni turizm
tesisi türlerinin gelişmesine olanak sağlanması, mevcut turizm yatırım ve işletmelere ait tesislerin geliştirilmesi, turizm tesislerinin asgari niteliklerinin belirlenmesi, bu tesisler arasında standart birliğinin
sağlanması ve kalitenin yükseltilmesidir. Yönetmelikte oteller asli
konaklama tesisleri başlığı altında incelenmektedir.
197
Sınıflandırma çalışmaları için tesisin tür ve sınıfının nitelikleri,
kapasitesi, fiziki özellikleri, kullanılan malzemenin standardı, işletme
ve hizmet kalitesi ile personelin nitelikleri ve eğitim düzeyi gibi ölçütlerin yer aldığı, puanlama sistemine dayalı, Bakanlıkça hazırlanan değerlendirme formları tesiste Sınıflandırma Komisyonu'nca uygulanır.
Turizm Tesislerinin Belgelendirilmesine ve Niteliklerine İlişkin
Yönetmelik’e göre oteller; bir, iki, üç, dört, beş yıldızlı oteller olarak
sınıflandırılırlar ve her bir yıldız için gerekli asgari koşullar üzerinden değerlendirilirler. Yönetmelik davranışsal kalite ya da hizmet
kalitesine yönelik düzenlemelerin varlığı açısından incelendiğinde, bir
ve iki yıldız alabilmek için aranan koşullar arasında çalışanın niteliklerine ve hizmet kalitesine yönelik ölçüte rastlanmamaktadır. Dört ve beş
yıldızlı oteller için ise sadece aşağıdaki maddelere yer verilmektedir.
Dört Yıldızlı Oteller İçin:
“Personel sayısının en az yüzde on beşi oranında konusunda eğitim almış personel.”
“İdari personelin konusunda eğitimli veya en az beş yıl deneyim
sahibi olması.”
Beş Yıldızlı Oteller İçin:
“Personel sayısının en az yüzde yirmi beşi oranında konusunda
eğitim almış personel.”
“Resepsiyondan ayrı bir mahalde, müşteri ilişkileri, danışmanlık
gibi hizmetlerin deneyimli personel tarafından sağlanması”
Görüldüğü gibi, sınıflandırma için kullanılan ölçütlerde personel
ve hizmet kalitesi ile ilişkilendirilebilen maddeler sayıca ve içerik olarak yetersizdir. Yine aynı yönetmelikte personelin niteliklerine ayrılmış
olan Madde 15 ise üç konuya sadece genel olarak değinmektedir:
“Turizm tesislerinde görevli personelin hizmet standardını yükseltmek amacıyla eğitim için gerekli önlemler işveren tarafından alınır ve uygulanır.”
“Turizm işletmeleri personeli, çalışmaları sırasında işlerine ve
görev mahallerine uygun, özel ve temiz kıyafet giyerler.”
“Her işletmede ilk yardım konusunda sertifikalı personel çalıştırılır.”
198
2.1.2. İtalya Otel Sınıflandırma Sistemi
İtalya’da kamu otoritesi tarafından yönetilen ve otellerin zorunlu
olarak dâhil oldukları bir derecelendirme sistemi bulunmaktadır. Bu
sisteme göre, oteller 1’den 5’e kadar yıldıza sahip olabilmektedirler.
Bir otelin herhangi bir kategorideki yıldıza sahip olabilmesi için kazanması gereken minimum puan sayısı dikkate alınmaktadır. Buna
göre, en az 30 puan alan oteller 1 yıldız, 80 puan alan oteller 2 yıldız,
128 puan alan oteller 3 yıldız, 187 puan alan oteller 4 yıldız, 240 puan
alan oteller ise 5 yıldız alabilmektedirler. 2001 yılında kabul edilen
yasaya göre bölgesel hükümetler kendi derecelendirme sistemlerini
oluşturmak ve gerekli minimum standartları belirlemekten sorumlu
tutulmuşlardır ancak bu durum 21 farklı derecelendirme sistemi
oluşmasına neden olmuştur. 2008 yılında ise bu sorunun çözümü için
genel bir ulusal derecelendirme sisteminin kurulması kararlaştırılmıştır.
2.1.3. Fransa Otel Sınıflandırma Sistemi
Avrupa birliği içindeki en eski derecelendirme sistemi 1942’de
yürürlüğe giren Fransız derecelendirme sistemidir. Buna göre Fransa’da oteller “0” yıldızsız otelleri, 4 ise lüks otelleri temsil eden dört
kategoriden oluşan bir sistem ile derecelendirilmekteydi. 2009’da
uluslararası rekabetçiliği ve otellerin karşılaştırılabilirliğini artırmak
amacıyla yenilenen sisteme göre 5 yıldız sistemine geçilmiştir. Minimum standartların yerine getirilmesine dayalı olan yeni sistemde,
standartların müşteri-odaklı olması göz önüne alınmış olmakla beraber, halen değerlendirilmesi daha kolay olan yapısal ve teknik unsurlara ağırlıklı olarak yer verildiği söylenebilir. Fransa’da otellerin tescili ve yıldızlanması kamu otoritesinin merkez ve taşra teşkilatları tarafından, denetimler ise bağımsız kuruluşlar tarafından yürütülmektedir.
2.1.4. İspanya Otel Sınıflandırma Sistemi
İspanya’da bölgesel hükümetlerin her biri farklı bir derecelendirme sistemi kullanmaktadır. Ancak farklı sistemlerin uygulanma-
199
sındaki eşgüdümleme becerisi sayesinde derecelendirme sistemlerindeki uyum oldukça yüksektir. Bölgesel hükümetlerin tümünü kapsayan genel hüküm gereği (Royal Decree 1634/83), minimum standartlar ile güvenlik sistemleri, fiyat politikaları (en yüksek fiyatlar lobide
ve odalarda görünür bir şekilde ilan edilmelidir), kategoriler, konaklama işletmesi tipleri gibi teknik konular, işletmeleri bağlayıcı şekilde
düzenlenmiştir (www.hotelsterne.de e.t: 1.03.2015). Derecelendirme 5
yıldız sistemine dayanmaktadır ve bölgesel hükümetler tarafından
yıllık denetimler ile izlenmektedir.
2.1.5. İngiltere Otel Sınıflandırma Sistemi
Britanya Sınıflandırma Sistemi 2006 yılından önce İtalya ve İspanya’daki gibi bölgesel kamu otoritelerinin (İngiltere, Galler, İskoçya ve Kuzey İrlanda) kontrolü altında idi. 2006 yılında ulusal hükümet, Ulusal Kalite Güvence Standartları adında ulusal bir sistem kurarak farklılıkları ortadan kaldırmıştır (www.qualityintourism.com
e.t: 1.03.2015). Bu sisteme göre altı anahtar alan bulunmaktadır. Bunlar: temizlik, odalar, banyolar, hizmet ve verimlilik, yiyecek kalitesi,
misafirperverlik ve güler yüzlülüktür. Her bir anahtar alanın altında
değişen sayılarda ölçüt bulunmakta ve bu ölçütler 1 kabul edilebilir
düzeyi, 5 ise mükemmelliği temsil edecek şekilde puanlanmaktadır.
Bir otelin yıldız alabilmesi için bu alanların en az üçünden yeterli
puan alması gerekmektedir. Ayrıca her bir alandan alınması gereken
en az puan da yüzde olarak belirlenmiştir. Yüzdeler şöyledir: %30-46
(1 Yıldız), %47-54 (2 Yıldız), %55-69 (3 Yıldız), %70-84 (4 Yıldız) ve
%85-100 (5 Yıldız). İngiltere’de kullanılan bu sisteme dâhil olup yıldız
almak isteğe bağlıdır. Sadece VisitBritain (Ulusal Turizm Bürosu
olarak faaliyet gösteren bağımsız bir kamu kuruluşudur. Kültür,
Medya ve Spor Bakanlığı tarafından finanse edilmektedir. Kuruluşun
amacı Britanya’nın tüm dünyada tanıtılması ve turizm gelirlerinin
artırılmasıdır.) tarafından sınıflandırılmış oteller bu sitede tanıtılmaktadır ve bu durum oteller için çok önemli bir teşvik nedenidir.
Profesyonel denetçiler tarafından yıllık denetimler gerçekleştirilir.
(www.visitengland.com e.t: 1.03.2015).
200
2.1.6. Almanya Otel Sınıflandırma Sistemi
Almanya otel sınıflandırma sitemi Alman Otel ve Restoran Birliği (DEHOGA) tarafından 1996 yılında, ülkedeki birçok farklı turizm
örgütünün katkıları ile geliştirilmiştir. 2005 yılında yapılan yeniden
yapılandırma ve iyileştirme ile 270 ölçütten oluşan bir sisteme geçilmiştir. Bu sistem isteğe bağlıdır ve her kategoride bulunan minimum
ölçütlerden alınacak ağırlıklı puanlar üzerinden değerlendirme yapılmaktadır. Değerlendirme bina, mobilya dekorasyon ve hizmetler
gibi unsurların objektif ölçütler açısından puanlanmasını gerektirmektedir. Diğer Avrupa ülkelerinde olduğu gibi 5 yıldızlı bir yapıya
sahiptir ve denetimler 3 yılda bir yapılmaktadır (www.hotelsterne.de
e.t: 1.03.2015).
2009 yılında Avusturya, Çek Cumhuriyeti, Almanya, Macaristan,
Hollanda, İsveç ve İsviçre, Avrupa’daki otel yıldızlama sistemlerinin
uyumlaştırılmasını sağlamak amacıyla, HOTREC (Hotels, Restaurants and Cafes in Europe) (www.hotrec.eu e.t: 1.03.2015) bünyesinde, Otel Yıldız Birliği (Hotelstars Union) adında bir oluşum başlatmışlardır. İzleyen yıllarda, Estonya, Letonya, Litvanya, Lüksemburg,
Malta, Belçika, Danimarka ve Yunanistan da bu oluşuma katılmışlardır.
Bu oluşum katılımcı ülkelerin otelleri sınıflandırırken kullanacakları ortak ölçütler ve prosedürler üzerinde çalışmaktadır. Otel
Yıldız Birliği (Hotelstars Union) katılımcı ülkelerde, misafir için şeffaflık ve güven sağlayarak, otel endüstrisinin itibarını ve kalitesini
geliştirmekte ve bu yolla da otellerin pazarlama yeteneklerini artırmaktadır. HOTREC otel sınıflandırma sistemlerinin iyileştirilmesi
için 21 prensibe dayandırılmış ve Otel Yıldız Birliği (Hotelstars Union) üyelerini bağlayacak bir anlaşma hazırlamıştır.
Otel Yıldız Birliği (Hotelstars Union) üyeliği tüm HOTREC üyelerine açıktır. Ortaklaşa hazırlanan sınıflandırma sistemi dinamik bir
yapıdadır. Bir başka deyişle, misafirlerin beklentilerini karşılayacak
şekilde düzenli olarak gözden geçirilmekte ve iyileştirilmektedir.
2020 yılına kadar geçerli olacak ölçütler incelendiğinde kalitenin temel alanlardan biri olduğu görülmektedir (www.hotelstars.eu e.t:
1.03.2015). Bu alanda düzenlenen konular şöyledir: sistematik şikâyet
201
yönetimi sistemi, misafir değerlendirmelerinin sistematik analizi,
gizli müşteri uygulamaları ile kalite kontrolü ve Avrupa Ağırlama
Kalitesi’ne göre (European Hospitality Quality) düzenlenmiş kalite
yönetim sistemi (www.hotrec.eu e.t: 1.03.2015). Buna ek olarak, doğrudan çalışana yönelik bir ana alan olmamasına karşın, genel bilgi
başlığı altında, çalışanın yetkinliği ve çalışanın görünüm olarak diğerlerinden ayırt edilebilir olması bir ölçüt olarak yer almaktadır. 5
yıldız üzerinden yapılan değerlendirmede 7 ana alan bulunmakta ve
toplam 270 ölçüt bu alanların altında yer almaktadır. Buna göre 1
yıldız alabilmek için en az 90 puan, 5 yıldız alabilmek için ise en az
600 puan sağlamak gerekmektedir.
2.1.7. Amerika ve Kanada Otel Sınıflandırma
Sistemleri
1977 yılında Amerikan Otomobil Derneği (American Automobile
Association, AAA) Amerika ve Kanada’da otellerin kalite açısından
derecelendirilmesini belgelendiren bir sistem geliştirmiştir. Bu sistemde 5 düzey bulunmaktadır ve simgesi pırlantadır. Genel kalite,
sunulan olanakların genişliği ve misafirperverlik düzeyi alanlarından
alınacak puanlar toplamına göre 1 pırlanta en düşük, 5 pırlanta ise en
yüksek değeri temsil edecek şekilde değerlendirme yapılmaktadır.
Amerika Otomobil Derneği tarafından derecelendirmek otellerin isteğine bağlıdır.
Pırlanta Derecelendirme Sistemi 4 ve 5 pırlanta düzeylerinde
davranışsal kalite unsurlarını düzenlemektedir. Bu açıdan Avrupa ve
Türkiye örneklerinden çok daha farklı ve ilerdedir. Objektif esaslara
dayanan bir başka ifadeyle teknik kalite unsurlarını içeren yönergeden 4 veya 5 pırlanta için yeterli puan alan otel işletmeleri konukseverlik, hizmette yeterlilik ve çok ince detayları dahi dikkatle ele almak açılarından değerlendirilmektedir. Pırlanta Derecelendirme Sistemi’ne göre bir otelde hizmet karşılaşmasında geçilen aşamalar açısından düzenlenen ölçüt grupları şöyledir (www.innkeeping.org e.t:
1.03.2015)
• Rezervasyon hizmetleri (reservation services),
• Otele varış sırasında verilen hizmetler (arrival services),
202
• Otele kayıt (check-in) hizmetleri,
• Karşılama ve uğurlama hizmetleri (bell services check-in/
check -out),
• Gece verilen kat hizmetleri (evening housekeeping),
• Uyandırma hizmeti (wake-up calls),
• Sipariş alımı ve teslimi açısından oda servisi (room service),
• Hesap ödeme sırasında verilen hizmetler (check-out services),
• Ayrılış sırasında verilen hizmetler (departure services),
• Kapı hizmetleri (concierge services) ve
• Diğer çeşitli hizmetler (miscellaneus staff services).
AAA’ya dört ve beş pırlanta almak için başvurmuş olan otel işletmelerinin sadece %4’ünden azı ön değerlendirmeyi geçebilmektedir. Bu işletmeler hem fiziksel özelliklerinde hem de hizmet kalitesinde mükemmelliği konularında sürekliliğin sağlanmasından sorumludurlar. Dört ve beş pırlanta ölçütlerini yerine getirdikleri denetçiler tarafından belirlenmiş olan otel işletmeleri hizmet kalitesinin
gizlice değerlendirilmesi için programa alınırlar. On iki temel alandan ve 300’den fazla hizmet misafir karşılaşması noktasından oluşan
bu değerlendirme kesinlikle otel işletmesinden habersiz olarak yürütülmektedir. Kesin karar AAA Beş Pırlanta Komitesi tarafından verilmektedir.
Sonuç
Bu çalışmanın konusunu oluşturan temel sorun otel sınıflandırma sistemlerinde kalitenin yalnızca teknik yönüyle ele alınmasıdır.
Açıkça görülmektedir ki, ülkemiz otellerini belgelendirmek ve sınıflandırmak amacıyla yürürlükte bulunan Turizm Tesislerinin Belgelendirilmesine ve Niteliklerine İlişkin Yönetmelik kapsam maddesinde belirtilenin aksine hizmet kalitesi ve personelin nitelikleri konularındaki ölçütler açısından oldukça yetersizdir. Yıldız alabilmek için
gerekli asgari koşulları belirlemek amacı taşıyor olmasına rağmen,
203
hizmet kalitesine ilişkin asgari koşulların dört ve beş yıldızlı otel kategorilerinde eğitimli personel yüzdeleri ile sınırlı kalıyor olması günümüz gereklerinden ve gerçeklerinden uzaktır denilebilir. Bir otel
işletmesinde verilen hizmetin kalite düzeyi elbette ki, o otelin yönetimin sorumluluğundadır ancak turist kabul eden ve dış turizm gelirleri GSMH’ da önemli bir yere sahip olan ülkemizin bir turizm destinasyonu olarak imajı da tekil olarak bu işletmelerde verilen hizmetin
kalitesinden bağımsız düşünülemez. Bu açıdan bakıldığında, Kültür
ve Turizm Bakanlığı otel işletmelerinin hizmet kalitesini arttırmak
konusunda öncü bir rol üstlenmelidir.
Yapılan karşılaştırmalar ise Avrupa’da yer alan ülkelerin kamu
otoritesi inisiyatifiyle yürütülmekte olan sınıflandırma sistemlerinin
de benzer bir yapıda olduğunu ortaya koymaktadır. Ancak, Avrupa
ile Amerika ve Kanada’da faaliyet gösteren mesleki örgütlenmelerin,
ortak akıl ile geliştirdikleri ve katılımın gönüllülük esasına dayalı
olduğu sınıflandırmaların hizmet kalitesine yönelik ölçütler içermekte olduğu da bir diğer önemli saptamadır. Ayrıca, Amerika ve
Kanada’da kullanılmakta olan Pırlanta Derecelendirme Sistemi’nin
dört ve beş pırlanta alınabilmesi için başvurduğu hizmet kalitesi
ölçütleri, Avrupa’da kullanılmakta olandan çok daha kapsamlı bir
sistemdir.
Ülkemiz otel işletmelerinin dünya seyahat gelirlerinden hak ettiği payı alabilmesi için hizmet kalitesinin artırılmasına yönelik atılması gereken adım, Turizm Tesislerinin Belgelendirilmesine ve Niteliklerine İlişkin Yönetmelik’in sektör temsilcilerinin de görüşleri çerçevesinde yeniden tasarlanmasıdır. Yeni hazırlanacak yönetmelik,
Amerika ve Kanada derecelendirme sisteminden büyük oranda yaralanabilir.
204
Kaynaklar
Briggs, S., Sutherland, J., & Drummond, S. (2007). Are hotels serving quality?
An exploratory study of service quality in the Scottish hotel sector.
Tourism Management, 28(4), 1006-1019.
Callan, R. J. (1995). Hotel classification and grading schemes, a paradigm of
utilisation and user characteristics. International Journal of Hospitality
Management, 14(3), 271-283.
Cser, K., & Ohuchi, A. (2008). World practices of hotel classification systems.
Asia Pacific Journal of Tourism Research, 13(4), 379-398.
Danziger, S., Israeli, A., & Bekerman, M. (2004). Investigating pricing
decisions in the hospitality industry using the behavioral process
method. Journal of Hospitality & Leisure Marketing, 11(2-3), 5-17.
Danziger, S., Israeli, A., & Bekerman, M. (2006). The relative role of strategic
assets in determining customer perceptions of hotel room price.
International Journal of Hospitality Management, 25(1), 129-145.
Fernández, M. C. L., & Bedia, A. M. S. (2004). Is the hotel classification
system a good indicator of hotel quality?: An application in Spain.
Tourism Management, 25(6), 771-775.
Israeli, A. A., & Uriely, N. (2000). The impact of star ratings and corporate
affiliation on hotel room prices in Israel. Tourism and Hospitality
Research, 2(1), 27-36.
Israeli, A. A. (2002). Star rating and corporate affiliation: their influence on
room price and performance of hotels in Israel. International Journal of
Hospitality Management, 21(4), 405-424.
Kotler, P., J.T. Bowen, ve J. C. Makens, (2010). Marketing for Hospitality and
Tourism, 5th. Edition, Prentice Hall: USA
Minazzi, R. (2010). Hotel classification systems: a comparison of international
case studies. Acta Universitatis Danubius. Œconomica, 6(4), 64-86.
İnternet Kaynakları:
Almanya ve İspanya’da uygulanan sınıflandırma sistemi için bilgi. Erişim Tarihi:
1.03.2015. http://www.hotelsterne.de/system.html?&L=1
Amerika ve Kanada’da uygulanan sınıflandırma sistemi için bilgi. Erişim tarihi:
1.03.2015
http://c.ymcdn.com/sites/www.innkeeping.org/resource/collection/a954
045ab67f4c25a1611ad6dbb6e0be/aaa_diamond_lodging_guidelines.pdf
Avrupa Ağırlama Kalitesi’ne (European Hospitality Quality) ilişkin
Erişim tarihi: 1.03.2015
http://www.hotrec.eu/cust/documentrequest.aspx?DocID=438
205
bilgi.
Avrupa’daki otel, restoran ve kafeleri temsil eden ulusal ticaret birliklerini bir
çatı altında toplayan birlik hakkında bilgi. Erişim tarihi: 1.03.2015
www.hotrec.eu
Dünya Turizm Örgütü’ne ait bir forumdan otel sınıflandırma sistemlerine neden
gerek duyulduğuna ilişkin bilgi. Erişim Tarihi: 4.03.2015.
http://www2.unwto.org/agora/about-hotel-classification-systems
İngiltere’de uygulanan sınıflandırma sistemi için bilgi. Erişim Tarihi: 1.03.2015.
http://www.visitengland.com/visitengland-star-ratings
İngiltere’de uygulanan ve Oteller İçin Kalite Standartları başlıklı belge için bilgi.
Erişim tarihi: 1.03.2015.
http://www.qualityintourism.com/wpcontent/uploads/2013/04/HotelStandard-INT13.pdf
Otel Yıldız Birliği (Hotelstars Union) tarafından hazırlanan sınıflandırma ölçütleri
hakkında bilgi. Erişim tarihi: 1.03.2015
http://www.hotelstars.eu/fileadmin/download/kriterien/Hotelstars_Unio
n-_Classification_Criteria_2015-2020.pdf
Turizm Tesislerinin Belgelendirilmesine ve Niteliklerine İlişkin Yönetmelik hakkında bilgi. Erişim tarihi: 25.02.2015
http://teftis.kulturturizm.gov.tr/TR,14518/turizm-tesislerininbelgelendirilmesine-ve-niteliklerin-.html
Türk Standartları Enstitüsü’nün Kalite tanımı için: Erişim tarihi: 4.03.2015.
https://intweb.tse.org.tr/Standard/Standard/Standard.aspx
Turizm İşletmelerinde
Mobbing Sorunları: Sorunun Sağlık
ve Hukuk Açısından İncelenmesi
Şule ARDIÇ YETİŞ 1
Nilüfer ŞAHİN PERÇİN 2
Giriş
Ekonomik gelişmelerle birlikte daha da güçlenen rekabet ortamı,
örgütlerin çalışanlarına baskı yapmalarına ve onları daha çok çalışmaya yönlendirmelerine sebep olmaktadır. Çalışanlar örgütün isteklerine cevap verebilmek uğruna, strese girmekte ve bu durum da örgütte çatışma ortamı oluşmasına neden olmaktadır. Çalışma ortamındaki huzursuzlukların çalışanlara geri dönüşümü ise ne yazık ki
psikolojik ve fizyolojik rahatsızlıklar şeklinde kendini göstermektedir. Mobbing, örgüt yapısına zarar veren, çalışanların iş tatminini ve
verimliliğini olumsuz yönden etkileyen temel bir sorun olarak görülmektedir. Bir kişinin bir kişiye düşmanlığıyla başlayan ve sonrasında gelişen mobbing sonucunda mağdur olan taraf fiziksel ve psikolojik sorunlar yaşayabilmektedir. Sadece bir kişiye uygulanıyor
gibi gözükse de aslında örgütün tamamı üzerinde etkili olabilecek bir
olgudur.
Mobbing, hem örgütte hem de çalışanlar üzerinde çözümü zor ve
uzun zaman alan büyük hasarlar oluşturabilmektedir. Susturulmuş
ve yalıtılmış olan mağdur; hatayı kendisinde bulmakta, kendini suçlu
hissetmekte ve kendi kendine bu düşüncelerle zarar verebilmektedir.
Bu sürecin sonunda, istifa etmesi ya da işten çıkarılması ve tüm bunların yanında tedavi görmek zorunda kalması gibi olumsuz sonuçlar
1
2
Arş. Gör. Nevşehir H.B.V. Üniversitesi Turizm Fakültesi Gastronomi ve Mutfak Sanatları Bölümü
Doç. Dr. Nevşehir H.B.V. Üniversitesi Turizm Fakültesi Gastronomi ve Mutfak Sanatları Bölüm Başkanı
208
SÖZEL BİLDİRİLER (Şule ARDIÇ YETİŞ - Nilüfer ŞAHİN PERÇİN)
da ortaya çıkabilmektedir. Çalışma hayatında her geçen gün yaygınlaşan mobbing uygulamalarının, mağdurlar üzerinde fiziksel ve psikolojik sağlık problemleri yarattığı, bu nedenle mağdurların mutsuz
ve huzursuz oldukları hatta intihar etmelerine neden olacak kadar
büyük ve olumsuz olaylarla karşılaşıldığı yapılan araştırmalar neticesinde ortaya konulmaktadır. İşyerinde mobbinge uğrayan çalışanın
hukuksal açıdan yaşadığı en önemli sorun mobbing ispatıdır. Çünkü
yapılan davranışlar yazılı bir belgeye dayanmamaktadır. Bu noktada,
çalışanın açacağı davada mobbingin ispatında usul kurallarının zorlandığı görülmektedir.
Bu çalışmada, mobbing kavramına değinilerek turizm işletmeleri
açısından sağlık ve hukuk açısından sorunlarına değinilecek ve çözüm önerileri sunulacaktır.
Mobbing Kavramı
Kararsız kalabalık ve şiddete yönelmiş topluluk gibi anlamlar taşıyan mobbing kelimesi Latince “mobile vulgus” sözcüğünden türetilmiştir. Mob fiili İngilizcede bir yerde toplanmak, saldırmak ve rahatsız etmek gibi manalara gelmektedir. Birçok dilde bu terim çeviri
yapılmaksızın, aynen mobbing olarak kullanılmaktadır. Bunun sebebi terimin birebir karşılığının bulunmasının zorluğudur. Psikolojik
yıldırma, psikolojik şiddet, baskı, psikolojik terör, kuşatma, taciz,
rahatsız etme veya sıkıntı verme ve bezdiri gibi anlamları içinde barındırmaktadır ve yine bu anlamlar mobbing yerine de kullanılmaktadır (Karcıoğlu ve Akbaş, 2010: 141-142; Gül, 2009: 516; Tınaz vd.,
2008: 4; Çobanoğlu, 2005: 19;). İş hayatında mobbing kavramı ilk olarak 1984 yılında İsveç’te “İş Hayatında Güvenlik ve Sağlık” konulu
bir raporun içinde Dr. Leymann tarafından ileri sürülmüştür. Mobbing, bir veya birkaç kişi tarafından etik olmayan davranışlarla birlikte, sistematik olarak yapılan psikolojik terör olarak tanımlanmıştır.
(Özdemir ve Açıkgöz, 2007: 912; Yıldırım vd., 2007: 447; Leymann,
1996: 168). Mobbingde davranışın kaynağı bir olaya değil, bir kişiye
odaklanmıştır. Kasıtlı olarak kötü davranışlarda bulunma, sistematik
olarak tekrarlama ve uzun zaman devam ettirme söz konusudur (Laçiner, 2007: 1; Gökçe, 2008: 69).
209
Mobbingde belirgin, net bir olgu vardır ki o da saldırgan tarafından kasıtlı, tasarlanarak uygulanmakta olmasıdır. Mobbingci, işyerinde çalışan meslektaşlarına bilinçli ve kötü niyetli olarak yaklaşır ve
zarar verici davranışlarda bulunur. Haksız ve art niyetli bir çaba sarf
ederek mesaisinin çoğunu bu tip davranışları planlayarak geçirir
(Sheehan, 2004: 4). Mobbing kavramı zorbalık kavramı ile ilişkilendirilmektedir. Zorbalık kavramı başka bir ifadeyle, bir kişi tarafından
uygulanan fiziksel saldırı olarak da tanımlanmaktadır. Bu bir kişi
çoğunlukla yönetici pozisyonundaki kişi olmaktadır (Zapf, 1999: 70).
Mobbing’de zorbalık da anlam olarak kişiye yapılan psikolojik ve
fiziksel şiddeti içermektedir, ancak zorbalık terimi içinde daha çok
psikolojik saldırı ile birlikte fiziksel şiddet de vardır. Mobbingde ise
psikolojik sinsi planlar daha fazla yer almaktadır. Özellikle özel sektörde faaliyet gösteren firmalar, işine son vermek istedikleri çalışanlarına mobbing uygulayarak onları bir nevi istifaya zorlamaktadırlar
(Gün, 2009: 16; Campo ve Fattorini, 2007: 38).
Mobbingin Sağlık Açısından İncelenmesi
Mobbingde, kişinin iş ve özel hayatı sürekli olarak eleştirilmektedir. Sosyal ilişkilerini zayıflatmak için, o yokmuş gibi davranılmaktadır. Arkasından dedikodu yayarak, onu küçümseyici konuşmalar
yaparak, sosyal itibarı zedelenmeye çalışılmaktadır. İftira atılarak,
gözdağı verilerek, korkutularak, mağdur sosyal hayattan dışlanmaktadır. Kendi işi dışında başkalarının işlerini de yapmaya zorlanarak,
kendi işine zaman ayıramaz duruma getirilmek istenir ve yaşam ve iş
kalitesi alt üst edilmeye çalışılır. Fiziksel olarak mağdurun altından
kalkamayacağı işler verilerek, kişinin sağlığını tehlikeye atmak için
uğraşılmaktadır. Bu durum çalışanlar arasında huzursuzluk, uyumsuzluk ve de ayrımcılık oluşturmaktadır (Zukauskas ve Veinhardt,
2009: 104; Doğan, 2009: 870; Tekin vd., 2009: 105; Fisher-Blando, 2008:
14; Uzunçarşılı ve Yoloğlu, 2007: 2). Bununla birlikte mobbing uygulamalarında, mobbing uygulayan kişi bazen yalnız bazen yanına başka kişileri de dahil ederek kişiyi tamamen çaresiz bırakabilmektedir.
Mobbingci kendi tarafında yer alanların da yardımını alarak, işyerinde kişinin performansını engellemeye ve olumsuz çalışma ortamı
oluşturmaya çalışmaktadır. Bilinçli ve sistematik bir şekilde, mağdur
210
kişiyi utandırmaya, rencide etmeye çalışmakta ve mağdurun diğer
çalışanlardan yardım istemesini engellemektedir (Özkul ve Çarıkçı,
2010: 483-484).
Mobbingde amaç sadece bir kişiyi yalnız bırakmak, onu izole
etmek de değildir. Bunun yanında zaman içinde gelişen ve şekillenen
olumsuz davranışları da içermektedir (Bulutlar ve Oz, 2008: 275).
Mobbingde gittikçe şiddeti artan bir süreç söz konusudur. Hedef seçilen kişi olumsuz, sosyal açıdan dışlayıcı davranışlara maruz bırakılır.
Her geçen zaman, yaşatılan stresin ve korkunun dozu arttırılır ve
tüm bu süreç içinde iki tarafında eşit güce sahip olduğu söylenemez
(Saam, 2009: 2). Aynı zamanda çalışanların birbirlerini rahatsız ve
huzursuz edici davranışlarla taciz etmeleriyle başlayıp, birbirlerine
kötü davranmaları, hakaret etmeleri gibi kişilerarası psikolojik şiddet
uygulamaları mobbing sürecini şekillendirmektedir. Mobbing, örgüt
içinde gerilimin ve çatışmalı bir iklimin oluşmasına neden olan tüm
psikolojik faktörlerin birleşimi sonucunda ortaya çıkar, örgüt sağlığını bozan, çalışanların iş doyumu ve çalışma barışını olumsuz yönde
etkileyen temel bir örgütsel sorundur (Acar ve Dündar, 2008: 112).
Mobbing mağduru, kendisine yönelik kötü davranışlar konusunda sürekli kafası karışık bir şekilde çalışmaya devam etmektedir.
Zamanla bu zarar verici davranışlar öyle bir duruma gelir ki artık
mağdur çalışmakta, işe adapte olmakta ve dikkatini toplamakta zorluk çeker. Sonuçta işini kaybetme ve finansal olarak kayıplar yaşama
noktasına gelmektedir (Duffy ve Sperry, 2007: 401). Mobbing olayları
karşısında kendini savunması çok zorlaşır ve sürekli tekrar eden kötü
davranışlar karşısında nasıl davranacağını şaşırır ve geri çekilir (Einarsen vd., 1994: 383). Mobbing sürecinde en fazla zarar gören taraf
mağdurdur. Mobbingle karşı karşıya kalan kişi, önüne geçilemez
biçimde yıldırılmaktadır. Süreç içerisinde kişide hastalık belirtileri
baş gösterir, işe gelemez ve işine son verilir. Yoğun stres altında kalır.
Ağır depresyon yaşar ve intiharı düşünebilir. (Tınaz, 2008: 101).
Yapılan araştırmalarda, mobbing mağdurlarının zeki, duygusal
zekası yüksek, yetenekli, yaratıcı, başarılı, dürüst, iyi niyetli, güvenilir, üretken, adil, merhametli ve politik davranmayan kişiler olduğu
ortaya çıkmıştır. Aynı zamanda kurban olarak seçilen kişiler; dalgın,
211
neşeli, dost canlısı, hassas, korkak, alıngan, kendini beğenmiş, paranoyak, tutsak, katı, kendine güvenen, içe dönük, hırslı olarak da tanımlanmıştır (Tınaz vd., 2008: 45-47; Yavaş, 2008: 4; Kök, 2006: 438;).
Etkili bir özgeçmişe sahip olarak örgütte fark edilebilen bireylerdir.
Kolay ve çabuk terfi basamaklarını çıkabilecekleri için yönetim ve
rakipleri tarafından tehdit olarak algılanabilmektedirler (Öztürk vd.,
2008: 436). Tüm bu özellikler birbirinden farklıdır ve dolayısıyla bunlara sahip olan ve mobbing mağduru olan kişilerde birbirlerine benzememektedirler.
Mobbinge maruz kalanların mobbing sürecinde tepkileri de farklı olmaktadır. Farklı tolerans düzeyleri nedeniyle bazı çalışanlar durumu kabullenirken, bazıları çatışmayı göze almaktadır. Çoğu zaman
kurbanlar pes etmekte ve kendini ortamdan soyutlamaktadır. Kaçarak ortamdan uzaklaşmaya çalışırlar. Psikolojileri bozulur ve işlerini
kaybetme riskiyle karşı karşıya kalabilirler. Süreç, işe karşı kayıtsızlık, bıkkınlık, yılgınlık, performans düşüklüğü ile başlar ve işinden
istifa etmeye kadar gidebilir. İnatla ciddiye alınmayan, göz ardı edilen bu işyeri terörünün kişinin en fazla işine mal olacağını düşünülerek aslında büyük bir hata yapılmaktadır (Çobanoğlu, 2005: 53; Özdemir ve Açıkgöz, 2007: 914). Yapılan araştırmalarda belirgin bir şekilde mağdurun cinsiyet ve kişilik profili saptanmamakla birlikte her
mağdurun mobbingden kendi kişilik özelliklerine göre etkilendiği ve
bu özellikler çerçevesinde tepki verdiği belirtilmektedir. Bir kişinin
endişeli, saplantılı, huzursuz ve kaygılı yapıya sahip olması da onun
mobbing davranışlarını çekmesine neden olabilmektedir. Düşük öz
güven ve yüksek kaygı seviyesi gibi özelliklere sahip mağdurlar kendilerini mobbing karşısında daha fazla yaralı hissetmekte ve kendilerini daha zor savunma yoluna gitmektedirler (Zapf, 1999: 72;
Poussard ve Çamuroğlu, 2009: 47).
Mobbinge maruz kalan bireyler mobbingle birlikte iştahsızlık,
uyku bozuklukları, cilt problemleri ve kalp çarpıntıları gibi rahatsızlıklarla karşı karşıya kalırlar. Bunların yanında strese bağlı olarak
çeşitli sinir bozukluğu belirtileri, melankoli, duygusuzluk, sosyal fobi, sosyal izolasyon, konsantrasyon bozukluğu, depresyon, çaresizlik
ve sinirlilik gibi psikolojik sorunlar yaşamaktadırlar (Giga vd., 2005:
212
15; Keser vd., 2009: 345-346). Sık sık panik atak yaşarlar ve normal
yaşantılarını düzgün sürdüremez hale gelirler. Mobbingle karşılaşmadan önce, hayatta kalmak ve ölmek gibi bir sorunu olmayan kişiler
bu ikisi arasında tercih yapamayacak derecede yaşama karşı yılgınlık
duyarlar. Toplumsal ilişkileri zayıflar ve insanlardan uzak durmaya
başlarlar (Tutar, 2004: 56- 57). Hiçbir şeyden zevk almaz ve sevdiklerine karşı kayıtsız kalma durumunda olurlar. Artık hayat onlar için
anlamını yitirmiştir. Sadece işyerinde yaşadıklarına takılı bir halde,
çaresizce bu durumdan kurtulmaya çalışırlar. Oysa onların bu çaresizliğini hisseden mobbing uygulayıcıları mobbingin şiddetini daha
da arttırabilirler. Bu durumda yaşananlar daha da ağır bir şekilde
devam etmektedir.
Mobbingin Hukuki Açısından İncelenmesi
Mobbing iş hayatında her aşamada yaşandığı bilinen ama konuşulmayan önemli bir durum olarak karşımıza çıkmaktadır. İş hayatında hastanelerde ve diğer kamu kurumlarında yaşanabildiği gibi
özel sektörün en üst düzeyde görev yapan beyaz yakalılarında bile
bu konuda yakındığı ve maruz bırakıldığı sıkıntıların başında gelmektedir. İşyerinde çalışan kişi ve kişiler üzerinde sistemli bir biçimde baskı yaratarak bunaltma, korkutma, tehdit, cephe alma, duygusal
saldırıda bulunma gibi davranışların haftada en az bir kez görülmesi
ve en az altı ay sürmesi durumunda bireylere zorbalık uygulandığı
kabul edilmektedir (Yıldız ve Yıldız, 2009: 135; www.kabanhukuk.
com.tr). Mobbinge uğrayan bir çalışan çoğu zaman bu durumdan
kaçabilmek için işinden ayrılarak yapılan iş akdini sonlandırmak zorunda kalmaktadır. Kendi isteği ile sonlandırması nedeniyle kıdem
ve ihbar tazminatı haklarını kullanamadıkları görülmektedir. Böyle
bir durumda, hangi davranışların veya fiillerin mobbingi oluşturduğu, iş davalarında mobbing olarak konu edilen davranışların kategorik biçimlerinin neler olduğu bilinmelidir. Kötü muamele, şiddet,
tehdit, aşağılama başlıklarının ön plana çıktığı görülmektedir (Kaban,
2014). Mobbing kavramı 6098, 4857, 657 ve 2011/2 sayılı kanunların
içerisinde belirtilmiş ve bununla ilgili düzenlemelere yer verilmiştir
(www.csgb.gov.tr).
213
6098 sayılı Borçlar Kanununun 417. Maddesinde, işçinin hem kişiliğinin, hem de yaşam ve vücut bütünlüğünün korunmasına yönelik olarak düzenleme yapılmıştır. Maddede, işveren-işçi hizmet ilişkisinde işçinin kişiliğini korumak, saygı göstermek, işyerinde dürüstlük ilkelerine uygun bir düzeni sağlamak, özellikle işçilerin psikolojik
ve cinsel tacize uğramamaları ve bu tür tacizlere uğramış olanların
daha fazla zarar görmemeleri için gerekli önlemleri almakla yükümlüdür hükmüne yer verilmiştir (www.iskanunu.com). Bir işyerinde
çalışanın adaletsiz ücretlendirildiğini düşünerek ya da prim tarzı
ödemelerini eksik aldığını savunarak olay çıkarması, bu konuda şantaj yapması mobbing olarak değerlendirilemez. İşyerinde diğer meslektaşlarının terfi alması ya da ikramiyesinin fazla olması üzerine
çatışma yaratan, hakkını aramak için huzursuzluk yaratan kişiler için
de mobbing uygulanıyor denemez. Bu olaylar izlenir, süresi ve gidişatı göz önüne alınarak mobbing olup, olmadığı kanısına varılır
(Seydl, 2006: 182).
Turizm İşletmelerinde Mobbing İle İlgili Çalışmalar
Yapılan çalışmaların çoğunluğunda mobbingin çalışanların üzerinde yarattığı etkiler, iş tatmini ve işte devam etme gibi konulardaki
etkisi incelenmiştir. Turizm sektörü de mobbing konusunda çalışma
yapılan alanlardan biridir. Özellikle çalışma saatlerinin düzensizliği,
sektörün geçici süreliği ve ast-üst ilişkisinin yoğun yaşanması çalışma
alanı olarak seçilmesinde önemli noktalardan bazılarıdır (Tükeltürk
vd, 2014: 310).
Aydın ve Özkul (2007), çalışmalarında konaklama işletmeleri açısından mobbing kavramının kapsamı ve nedenlerine yönelik çözüm
yolları aramıştır. Belirsizliklerin ortadan kalkması, tedbirlerin alınması ve sürekli eğitimi mobbingi önleyici noktalar olarak belirtmiştir.
Çalışkan ve Tepeci (2008), Antalya, Kapadokya ve Bodrum çalışanlara yönelik çalışmada mobbinge maruz kalanlar olduğu ortaya çıkmıştır ve mobbinge uğrayanların iş tatmininin ve işte devam etme niyetinin etkilendiği belirlenmiştir.
Avcı ve Kaya (2010), İzmir Bölgesi’nde 5 yıldızlı otellerde çalışanların mobbingin işgörenin kişilik özelliğine göre farklılık gösterip
214
göstermediğini araştırmıştır. Buna göre çalışanların kişilik özelliğine
göre mobbingi ifade eden saldırılar farklılaşmaktadır. Pelit ve Kılıç
(2014) Türkiye ve Kazakistan’daki 5 yıldızlı otellerde çalışanların
mobbing ile örgütsel bağlılık ilişkisi araştırmıştır. Buna göre mobbing
örgütsel bağlılığı negatif etkilemektedir. Erkek çalışanlar kadınlara
göre daha fazla mobbinge uğradığı belirtilmiştir.
Turizm İşletmelerinde Mobbingle Başa
Çıkma Yolları
Mobbing davranışları hedef alınan mağdurun sağlığında, onurunda, gururunda, ailesi ve arkadaşlarıyla olan ilişkisinde, ekonomik
durumunda ya da tüm bunların birleşiminde hasar oluşturmaktadır
(Yücetürk ve Oke, 2005: 61). Aynı zamanda mağdurun sosyal çevresi
de mağdurun yaşadıklarından dolaylı olarak etkilenmektedir. Mobbing sadece kişinin bireysel mücadelesiyle başa çıkabileceği bir olgu
gibi görülmemektedir. Mobbingle savaşta herkesin desteği sağlanmalıdır.
Mobbingle Bireysel Mücadele Yolları
Bir kişi işyerinde mobbinge uğradığını düşünüyorsa ve gittikçe
hedef olduğu kesinleşiyorsa, öncelikle karşı karşıya kaldığı kötü davranışları hak etmediğine inanmalıdır. İkinci olarak da mobbing esnasında ona yapılan söz ve davranışları not etmelidir. Aynı zamanda
mobbing olayları olduğu sırada şahit olan tanıklarda unutulmamalıdır. Onlardan bu konuda destek olmaları, yaşananları kaydetmeleri,
sözlü olarak tanıklık etmeleri istenebilir. Üçüncü olarak, yaşanan
mobbingin aile ve yakın arkadaşlar tarafından bilinmesine izin verilmelidir. Onların mağduru dinlemesi ve destek olması, mağdurun
cevap aradığı soruların çözümüne yardımcı olmaları önemlidir.
Mağdur tek başına anlam veremediği davranışları ailesi ve çevresiyle
birlikte daha rahat anlayabilir. Onların bu konuda araştırma yapması,
mağduru bilgilendirici kitaplar bulması mağdurun mobbingle mücadelesinde önem teşkil etmektedir (Hubbs Motin, 2009: 292; Vandekerckhove ve Commers, 2003: 6).
215
Mobbingle Örgütsel Mücadele
Kurumda yaşanan mobbing olayı, mağdurla birlikte orada çalışanlarla birlikte kurumun yapısını da etkilemektedir. Mobbinge maruz kalan kişinin yaşadıkları onun psikolojisini bozduğu gibi diğer
çalışma arkadaşları da bu durumdan olumsuz yönde etkilenmektedir. Bir sonraki mağdur olabilirim telaşı içinde çalışanlar hata yapabilmektedir. Bu da çalışmanın verimliliğini önemli ölçüde etkilemektedir. Kurum bundan dolayı oluşabilecek kayıpları önlemek için birtakım önlemler almalıdır.
Mobbingi önlemek için kurumların yapabilecekleri şu şekilde sıralanabilir (Çobanoğlu, 2005: 117-118; Davenport vd., 2003: 140):

Bir kurum kültürü oluşturulmalıdır. Kurumun vizyon ve
misyonu anlaşılır biçimde tüm çalışanlara anlatılmalıdır.

Çalışanların görev ve sorumlulukları net belirlenmelidir.

Kurum, çalışanına değer verdiğini hissettirmelidir. Çalışanlar
üst yönetimden takdir, övgü, güven ve adalet duygusunu
alabilmelidir.

Yönetici konumunda çalışanlara iş kültürü, iş ahlakı, kriz ve
iletişim konularında eğitim verilmelidir. Toplantılardan ve
eğitimlerden her çalışan haberdar olmalıdır. Çalışanlar fikir
ve düşüncelerinin önemsendiğini fark etmelidir.

Açık kapı politikası uygulanılmalıdır. Çalışanlar, kapalı kapılar ardında neler planlandığını düşünerek güven sorunu yaşamamalıdır.

Çalışanlara çatışma yönetimi ve/veya arabuluculuk konusunda eğitim verilmelidir. Bu konuda bilgilendirilmelidirler. Örgüt içinde arabuluculuk merkezi kurulabilir.

Örgüt içinde hukukçu veya tıp personeli gibi bir arabulucu
kadrolu olarak bulundurmaya çalışılabilir.

Mobbingle mücadelede sivil toplum kuruluşlarının ve sendikaların yaptığı çalışmalar da önemlidir. Aynı zamanda yalnızca mobbingle mücadele amacıyla oluşturulmuş pek çok
kuruluş da bu olguyla baş etmede önemli bir yere sahiptir.
216
Sonuç
Mobbing, çalışma hayatında rastlanan basit bir çatışmadan çok
daha fazlası olarak görülmektedir. Görmezden gelmek ya da bana da
sıra gelir düşüncesiyle mağdurdan uzak durmak, bu süreci olumsuz
yönde etkileyebilmektedir. Her şeyden önce mobbing davranışlarının
insan haklarına aykırı nitelikte oldukları unutulmamalıdır. Mobbing
uygulayanlar, her ne kadar açık bir cezası olmasa da, suç işlemektedirler. Bir örgütte yönetici ya da amir statüsünde çalışıyor olmak hiçbir şekilde çalışanlara bu şekilde davranma hakkını vermemelidir.
Örgütler çalışma hayatında varlıklarını devam ettirmek ve istikrarlı büyüme sağlamak istiyorlarsa, çalışanlarına huzurlu ve rahat bir
şekilde çalışma ortamı sağlamak zorundadırlar. Bir tek kaliteli çalışanın bile mobbing yüzünden kaybedilmesi, örgütte sanıldığından daha büyük olumsuz sonuçlar doğurabilmektedir. Bir çalışanın mağdur
olması, ileride başka çalışanlarında maruz kalabileceği izlenimi oluşturmalıdır. Bu sebeple örgüt mobbing konusunda hassas olmalı ve
onu önleyici tedbirler almalıdır.
Mobbing sürecinde mağdurun fiziksel ve psikolojik sağlığı bozulmaktadır. Ekonomik ve sosyal yönden zarar görmektedir. (Tetik,
2010: 86). Bu zarar da sadece kişiyi değil, ailesini de etkilemektedir
(Mercanlıoğlu, 2010: 40). Mağdurun yaşadığı olaylar, ailesinin de
duygularını etkilemekte onlar da mağdur için üzülmekte ve ona yardımcı olmaya çalışmaktadırlar. Mağdur, ailesinden aldığı destekle
olaylara daha çok direnç gösterebilmektedir (Tınaz, 2008: 174). Yakın
çevrenin mağdurun içinde bulunduğu duygu, düşünce ve durumu
anlaması ve destekleyici bir tutum takınması, duyguların paylaşılmasına ve problemin çözülmesine yardımcı olur. Mağduru dinlemek,
onun güçlü yanlarını tekrar keşfetmesini sağlamak, özgüvenini tazelemesine yardımcı olmak, aile ve arkadaşların verebileceği en önemli
destektir (Çobanoğlu, 2005: 114).
Çalışanların hukuki olarak iş tanımlarını ve haklarının belirtilmesi, mobbing ve başka durumlar karşısında kendilerini nasıl savu-
217
nabileceklerini çeşitli eğitimler ile işletmelerde öğretilmesi örgüt devamlılığı için önemlidir. İşletmelerde mobbingi engelleyici politika ve
stratejiler uygulanmalıdır. Örgütsel sadakatin sağlanması için çalışanına değer veren, onu dinleyen ve fikirlerine önem veren bir yapı
oluşturulmalıdır. Onların sağlığını ve güvenliğini tehlikeye atacak
durumlardan kaçınmalıdırlar.
Kaynaklar
Acar, Aslı B., Gönen Dündar, 2008. İşyerinde Psikolojik Yıldırmaya (Mobbing)
Maruz Kalma Sıklığı İle Demografik Özellikler Arasındaki İlişkinin İncelenmesi, İstanbul Üniversitesi İşletme Fakültesi Dergisi, Cilt/Vol:37, Sayı/No:2.
Avcı, U., Kaya, U, 2010. Yıldırma (Mobbing) ve Kişilik İlişkisi: Hizmet Sektörü
Çalışanları Üzerinde Bir Araştırma, Afyon Kocatepe Üniversitesi İ. İ.B.F.
Dergisi, 11(2).
Bulutlar, Füsun, Unler Oz, Ela, 2008. The Effects of Ethical Climates on
Bullying Behaviour in the Workplace, Journal of Business Ethics, 86,
Spring.
Campo, G., Fattorini E., 2007. Human Resource Management in Organizational
Change and the Issue of Mobbing: An Italian Experience, Italian
National Institute for Occupational Safety and Prevention (ISPESL), Vol.
3, no. 2, Prevention Today – April- June.
Çalışkan, O., Tepeci, M., 2008. Otel İşletmelerinde Ortaya Çıkan Yıldırma Davranışlarının İş Tatmini ve İşte Kalma Niyetlerine Etkileri, Anatolia: Turizm Araştırmaları Dergisi, 19(2).
Çobanoğlu, Şaban 2005. Mobbing -İş Yerinde Duygusal Saldırı ve Mücadele
Yöntemleri, Timaş Yayınları, İstanbul.
Aydın, Şule, Özkul Emrah, 2007. İş Yerinde Yaşanan Psikolojik Şiddetin Yapısı
ve Boyutları: 4-5 Yıldızlı Otel İşletmeleri Örneği, Anadolu Üniversitesi
Sosyal Bilimler Dergisi Cilt/Vol:7- Sayı/No: 2.
Davenport, Noa., Schwartz, Ruth Distler, Elliot, Gail Pursell, 2003. Mobbing
İşyerinde Duygusal Taciz, Çev., Osman Cem Önertoy, Sistem Yayıncılık,
İstanbul.
Duffy, Maureen, Len Sperry, 2007. Workplace Mobbing: Individual and Family
Health Consequences, The Family Journal: Counseling and Therapy For
Couples and Families, Vol. 15 No. 4, October.
218
Einarsen, Stale, Bjorn Inge Raknes, Matthiesen, Stig Berge, 1994. Bullying and
Harresment at Work and Their Relations to Work Environment Quality:
An Exploratory Study, Europen Work and Organizational Psychologist,
Vol. 4 (4).
Fisher-Blando, Lynn., Judith, 2008. Workplace Bullying: Aggressive Behavior
and Its Effect on Job Satisfaction and Productivityd. M., University Of
Phoenix, 156.
Giga, Sabir, Terry Lippiatt, Kennedy, Elaine, 2005. Guide, Bullying at Work,
Chartered Institute of Personnel and Development, The Broadway
London, April.
Gökçe Toker, Asiye, 2008. Mobbing: İşyerinde Yıldırma Nedenleri ve Başa
Çıkma Yöntemleri, 1. Baskı, Pegem Akademi Yayın Dağıtım, Ankara.
Gül, Hülya, 2009. İş Sağlığında Önemli Bir Psikososyal Risk: MobbingPsikolojik Yıldırma, TAF Preventive Medicine Bulletin.
Gün, Hüseyin, 2009. Çalışma Ortamında Psikolojik Taciz İşyeri Sendromu
(Mobbing/Bullying), Lazer Yayıncılık, Ankara.
Hubbs Motin, Susan 2009. Bullying or Mobbing: Is it Happening in Your
Academic Library?, ACRL Fourteenth National Conference, March 12–15,
Seattle, Washington.
Kaban, Özkan (2014), Mobbing Nedir?
www.kabanhukuk.com/tr/10/61/mobbing-nedir-mobbing-davas-nedirmobbinge-ugrayan-iscinin-kdem-tazminat-ihbar-tazminat
manevitazminat-talep-etme-hakk-var-mdr.html, Erişim Tarihi: 05.02.2015.
Karcıoğlu, Fatih, Akbaş, Sevil, 2010. İşyerinde Psikolojik Şiddet ve İş Tatmini
İlişkisi, Atatürk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cilt: 24,
Sayı: 3.
Keser, Aşkın, Yılmaz, Gözde, Yürür Senay, 2009. Çalışma Yaşamında Davranış,
1. Basım, Umuttepe Yayınları, Kocaeli.
Kılıç, Doğan, Elife, 2009. Psychological Violence in Learning Organizations: A
Case Study in Sanliurfa, Turkey, Social Behavior and Personality, 37(7).
Kök Bayrak, Sabahat, 2006. İş Yaşamında Psiko-Şiddet Sarmalı Olarak Yıldırma Olgusu Ve Nedenleri, Atatürk Üniversitesi İ.İ.B.F. 14. Ulusal Yönetim
ve Organizasyon Kongresi Bildirimi, Erzurum.
Laçiner,
Vedat,
2007.
Mobbing
(İşyerinde
Psikolojik
Taciz),
http://www.bbdanismanlik.com.tr/forum/printer_friendly_posts.asp?TID
=434, (Erişim Tarihi 23.02.2015).
Leymann, Heinz, 1996. The Content and Development of Mobbing at Work,
European Journal of Work and Organizational Psychology 5(2),
University of Umea, Sweden.
219
Mercanlıoğlu, Çiğdem 2010. Çalışma Hayatında Psikolojik Tacizin (Mobbing)
Nedenleri, Sonuçları ve Türkiye’deki Hukuksal Gelişimi, Organizasyon ve
Yönetim Bilimleri Dergisi, Cilt 2, Sayı 2.
Özdemir, Muhsin, Açıkgöz Betül, 2007. Mobbing’e Maruz Kalanların Tepki Seviyelerinin Ölçümü, Sakarya Üniversitesi XV. Ulusal Yönetim ve Organizasyon Kongresi Bildirileri, Sakarya.
Özkul, Burcu, Çarıkçı, İlker H., 2010. Mobbing ve Türk Hukuku Açısından Değerlendirilmesi, Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler
Fakültesi Dergisi Y.2010, C.15, S.1.
Oztürk, Havva, Sökmen, Serap, Yılmaz, Fatma, Çilingir, Dilek, 2008. Measuring
Mobbing Experiences Of Academic Nurses: Development Of A Mobbing
Scale, Journal of the American Academy of Nurse Practitioners 20.
Pelit, E., Kılıç, İ., 2014. Çalışma Hayatının Bir Sorunun Olarak Mobbing ve
Örgütsel Bağlılığa Etkisi: Türkiye ve Kazakistan Otellerinde Bir Uygulama, Gümüşhane Üniversitesi Sosyal Bilimler Elektronik Dergisi, 9(1).
Poussard Minibaş, Jale, İdiş Çamuroğlu, Meltem, 2009. Psikolojik Taciz İş Yerindeki Kabus, 1. Basım, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara.
Saam, Nicole J., 2009. Interventions in Workplace Bullying: A Multilevel
Approach, European Journal of Work and Organizational Psychology, 1.
Seydl, Christoph, 2006. Workplace Mobbing/Bullying: A Deviant Conflict
Redirection, The Fifth International Conference on Workplace Bullying
and Harassment in the Workplace, Dublin: Anti-Bullying Research and
Resource Centre.
Sheehan, Michael, 2004. Workplace Mobbing: A Proactive Response,
Department of Management Griffith University, Presented at the
Workplace Mobbing Conference Brisbane, Australia, 14th – 15th October.
Tetik, Semra, 2010. Mobbing Kavramı: Birey ve Örgütler Açısından Önemi,
Karamanoğlu Mehmet Bey Üniversitesi, Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi, 12 (18).
Tınaz, Pınar, 2008. İş Yerinde Psikolojik Taciz (Mobbing), 2. Baskı, Beta Basım
Yayım Dağıtım A. ġ., İstanbul.
Tınaz, Pınar., Bayram, Fuat, Hediye, Ergin, 2008. Çalışma Psikolojisi ve Hukuki
Boyutlarıyla İşyerinde Psikolojik Taciz (mobbing), 1. Bası, Beta Yayıncılık, İstanbul.
Tutar, Hasan, 2004. İş Yerinde Psikolojik Şiddet, 3. Baskı, Barış Kitap Basım
Yayın Dağıtım, Ankara.
Uzunçarşılı, Ülkü, Yoloğlu, Nurhayat 2007. Mobbing/ İş Yerinde Duygusal Taciz: Ulusal ve Uluslararası Boyutu ile Çatışma Yüklü Bir İletişim Biçimi,
Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 7, Sayı: 27, Ocak.
220
Vandekerckhove, Wim, Commers, M.S. Ronald 2003. Downward Workplace
Mobbing: A Sign of the Times?, Journal of Business Ethics, Vol. 45, No.
1/2, Jun.
www.csgb.gov.tr/csgbPortal/ShowProperty/WLP%20Repository/csgb/dosyalar/
kitap/kitap07_mobbing, Erişim Tarihi: 05.02.02015.
http://iskanunu.com/haberler/1194-mobbing-karsisinda-calisanlarin-haklarinedir Erişim Tarihi: 05.02.2015.
Yavaş,
Elif,
2008.
İş
Yerinde
Kabus:
“Mobbing”,
http://epsikoloji.com/forum/showthread.php?3996-%DD%FE-Yerinde-Kabus%91Mobbing%92- (Erişim Tarihi: 25.02.2015).
Yıldırım, Dilek, Yıldırım, Aytolan, Timuçin, Arzu, 2007. Mobbing Behaviors
Encountered By Nurse Teaching Staff, Nursing Ethics, 14 (4).
Yıldız, Sebahattin, Yıldız, Sevda Elif, 2009. Bullying ve Depresyon Arasındaki
İlişki : Kars İlindeki Sağlık Çalışanlarında Bir Araştırma, İstanbul Ticaret
Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Yıl: 8 Sayı: 15.
Yücetürk, E, 2005. Türkiye’de İş Yaşam Kalitesini ve Verimliliği Azaltan Gizlibir
Sendrom: Mobbing (Yıldırma), İktisat İşletme ve Finans Dergisi, 97.
Zapf, Dieter, 1999. Organisational, Work Group Related and Personal Causes
of Mobbing/Bullying at Work, Johann Wolfgang Goethe-Universitat,
Frankfurt, Germany, MCB University Press International Journal of
Manpower, 20, 1/2.
Zukauskas, Pranas, Vveinhardt, Jolita, 2009. Diagnosis of Mobbing as
Discrimination in Employee Relations, Inzinerine Ekonomika-Engineering
Economics{4), Work Humansim.
Turist Psikolojisi
Sevgi GÜNEY 1
Özet
Bireyin çevresiyle etkileşiminde kavramlaştırmaları, çıkarımları
ve yüklemlemeleri, çevresini nasıl algıladığı ve kişilerarası ilişkileri
hakkında sahip olunan en somut bilgilerdendir. Birey psikososyal
çevresinde yaşamı boyunca kendini var ederken, psikolojik gereksinimlerin tümüne ihtiyaç duyar. Klinik psikolojinin temel işlevi kendini gerçekleştirme sürecinde bireye yardım etmektir. Birey kendini
gerçekleştirme yolunda, bu süreçte ihtiyaç duyduğu her şeyi gerek
kendi çabaları gerekse sosyal destekleri ama mutlaka kendi potansiyel becerileri ile karşılamaya çalışır. Bu makale de maslow’un kendini
gerçekleştiren bireyin ihtiyaçlarını ele aldığı motivasyon kuramı, ve
sosyal davranış repertuarının temellerini ortaya atan Bandura’nın
sosyal öğrenme kuramı çerçecesinde bir klinik psikolog gözüyle turist psikolojisine ilişkin saptamalar yer almaktadır.
Anahtar kelimeler: Turist Psikolojisi, Maslow, İhtiyaçlar Hiyararşisi, Albert Bandura, Sosyal öğrenme Kuramı
1
Uzm.Psk., MAPS.
222
SÖZEL BİLDİRİLER (Sevgi GÜNEY)
Giriş
Bireyin çevresiyle etkileşiminde kavramlaştırmaları, çıkarımları
ve yüklemlemeleri, çevresini nasıl algıladığı ve kişilerarası ilişkileri
hakkında sahip olunan en somut bilgilerdendir. Birey psikososyal
çevresinde yaşamı boyunca kendini var ederken, psikolojik gereksinimlerin tümüne ihtiyaç duyar. Klinik psikolojinin temel işlevi kendini gerçekleştirme sürecinde bireye yardım etmektir. Birey kendini
gerçekleştirme yolunda, bu süreçte ihtiyaç duyduğu her şeyi gerek
kendi çabaları gerekse sosyal destekleri ama mutlaka kendi potansiyel becerileri ile karşılamaya çalışır. Klinik psikologların en temel
görevi kendini gerçekleştirme ihtiyacı ve süreci içindeki bireye bu
çabalarında destek olmaktır. Ruh sağlığı profesyonellerinin kullanıldığı sağaltım tekniklerinden psikoterapiler, psikolojik görüşmeler ve
psikolojik danışma görüşmelerinin işlevselliği tamamen bu sürecin
sağlıklı bir şekilde tamamlanmasına odaklanmaktadır.
Bireyin tatil ve yolculuklarla ilgili beklentileri, bunlardan ortaya
çıkan doyum düzeyi, tatili ve/veya seyahati boyunca tutumları davranışları, gittiği yerlerdeki sosyal davranışları, iletişim ve ilişki örüntüleri, ve bu sosyal repertuara neden olan her şey turist ve turizm
psikolojisinin konusudur. Turistik hareketler büyük ölçüde psikolojik
motivelerden kaynaklanmakta ve biçimlenmektedir. Bireyin yolculuk
etme ile kendini gösteren yeni yerler görme, deneyimler edinme, sosyalleşme gibi psikolojik ihtiyaçlardan biridir. Bunun yanı sıra yapılan
seyahatler sırasında bireylerin düşünme yapısında ve tutumlarında
oluşan değişmeler, bu değişimlerin davranışları üzerindeki etkileri,
seyahat ve tatil yaşamının gerginlik ve güçlüklerine uyum yapabilmek için geliştirilen tepkiler, turizmin, turistler ve yerli halkın ruhsal
durumu ve davranışları üzerindeki etkileri ve daha burada sayamadığım ancak bu faktörlerle ilişkili pek çok etken turist psikolojisi başlığı altında toplanabilir. Turist gittiği yerde yeni deneyimlerinden
kaynaklı sorunları, bu deneyimleri ile alakası olmayan geçmiş sosyal
davranış repertuarlarından çözmeye çalışır. Keyif ve tatil yapmaya
geldiği yabancı ortama uyum sağlayabilmek için onu turizm şirket ve
profesyonelleri bu durumu ve ortamı birey için aşina ve tanıdık düzeyde tutmaya çalışırlar. Bunlarda turist psikolojisinin diğer konuları
223
içinde yer alır. Alandaki deneysel çalışmalardan turist davranışları ile
ilgili genel noktalar çıkarılmıştır (bkz: tablo 1). Turizm günümüzde
popülasyonların kısa zamanda, keyifli ve uygun maddi kaynaklarla
eğlenip, keyif aldığı, modern yaşamın koşuşturmacasından ortaya
çıkan yorgunluk ve tükenmişliğini, enerjik ve dinlenmiş bir moda
soktuğu, vazgeçilmez bir gereklilik halini almıştır. Yurt içi ve tury
dışı turistlik gezi ve tatillerin dinlenmek, yeni yerler, deneyimler
edinmekten öte çok önemli bir alana hizmet ettiği hem turiz sektörü
çalışanları hem de bu alanda çalışan psikologlar tarafından uzun süredir bilinegelmektedir. Birey tatile, dinlenmeye, eğlenmeye kendini
var etme sürecinde ihtiyaç duyar.
Tablo 1: Turist Psikolojisinde seyahat ve rol davranışları
Fotoğraf Çekme
Ekonomiye katkı sağlama
Yerel halkı araştırma ve anlama
Toplumsal tehlikelere girme
Diğer turistlerle ilişki kurma/etkileşim
Kendi toplumundan ayrımlaşma
Grup olarak seyahat etme ihtiyacı
Sadece bir yere bağlı kalma
Turizm görevlilerine güvenme ihtiyacı
Dil sorunları yaşama-öğrenme
Diğer halklarla/milletlerle kaynaşma ihtiyacı
Yerel yiyecek-içecek deneyimleme
Alış veriş yapma
Toplumsal saygınlık kazanma
Kart gönderme, mail atma, selfie çekme
Yaşamın anlamını keşfetme
Tanınmış yerlere gitme
Toplumsal zevkler arama
Olabildiğince lüksün içinde olma
Hediyeler satın alma
Çevreyle ilgilenme
Gidilecek yerleri önceden araştırma
Maslow’un Motivasyon kuramı – Turist Psikolojisi
Bireyin yaşamı boyunca çeşitli ihtiyaçları vardır. Bu ihtiyaçlarını
Abraham Maslow 1943 yılında ortaya attığı, 1970 yılında modifiye
ettiği ihtiyaçlar hiyararşisinde belirtilen ilkeler dogrultusunda bireysel ve sosyal yaşamını kurgular. Nedir bu ihtiyaçlar?
1. Fizyolojik ihtiyaçlar; nefes alma, beslenme, boşaltım, denge, uyku, cinsellik
2. Güvenlik gereksinimleri; sağlıklı bir beden, iş, kaynaklar, aile, sağlık, mülkiyet güvenliği,
224
3. Ait olma, sevgi, sevecenlik görme ihtiyacı; aile, arkadaşlık,
aşk, mahrem ilişkiler
4. Saygınlık gereksinimi; kendine saygı, güven, başarı, diğerlerinin saygısı, başkalarına saygı,
5. Kendini gerçekleştirme ihtiyacı; erdem, yaratıcılık, doğallık,
problem çözme, önyargısız olma, gerçeklerin kabulü
İhtiyaçlar hiyararşisinin en üst basamağında yer alan kendini
gerçekleştirme ihtiyacı’nı gerçekleştirmiş birey ne tür özellikler taşır
sorusuna, Maslow şöyle yanıt vermektedir;
Kendini gerçekleştirmiş birey diğerlerine oranla daha üretken ve
verimlidir. Olayları, kendini daha gerçekçi ve objektif bir şekilde algılar, değerlendirir. Hem kendisi hem çevresindekiler için olumlu bir
bakış açısına sahiptir. İnsani değerleri benimser, saygı duyar. Geleceğe dönüktür. Yaratıcıdır. Kendini olduğu gibi kabullenir, saygı duyar. Duygularını açığa vurmaktan çekinmez. Kendini değişmekte
olan dünyanın bir parçası olarak gördüğünden değişime ve yeni deneyimlere açıktır.
Tüm bu açıklamalar çerçevesinden turist psikolojisine baktığımızda, tatil, eglenme, keyif alma, dinlenme, bireyin olmazsa olmazlarındandır. Özellikle kendini gerçekleştirme sürecinde, ki bu ihtiyaçlar
hiyerarşisinin en üst basamağıdır, bireyin eğlenme, sosyalleşme, spor,
gezi, tatil, sanatsal etkinliklere katılma, uğraşlar edinme, hobi gruplarına katılma gibi davranışlar içinde olur. Turizm sektöründe çalışan profesyoneller tüm aktiviteler, barınma ve yeme ile ilgili herşeyi bu psikolojik bakış açısı çerçevesinde düzenlemeye özen göstermektedirler.
Bunların yanısıra motivasyon kuramının önemli bir alanı olan
beklenti teorisi (expectancy theory) de oldukça dikkat çekici araştirmaların kounusu olmuştur. Teorik düzeyde her ne kadar birçok çalışma, uygulama alanında birebir örtüşen sonuçlara işaret etmese de,
özellikle turist motivasyonu ile ilgili itici ve çekici faktörlerin belirlenmesinde ve dolayısıyla daha realistik ve işlevsel aktivitelerin düzenlenmesinde etkili olmaktadır.
Günümüzde turizm eğitiminde turist psikolojisi başlığı altında
Maslow’un bireysel varoluşun olmazsa olmaz ihtiyaçlarını konu alan
motivasyon teorisi, beklenti teorisi’nin yanı sıra, Albert Bandura’nın
sosyal öğrenme kuramı işlevsel bir şekilde eğitimde kullanılmaktadır.
225
Sosyal Öğrenme Kuramı – Turist Psikolojisi
Birey yaşamı süresince, kendini var ederken aynı zamanda sosyalleşir. Birey yaşamsal deneyimlerinin etkilerinden ilerleme sürecini
yönetebilecek potansiyele sahiptir. Deneyimler ile ilgili anılar, yeni
algılar ve kavramsallaştırmalar ile ilgili biçimlendirmeler, çıkarımlar
ve yüklemlemeler, yeni beklentilerin ve tercihlerin temellerinin sağlam olmasına etkide bulunur. Beklentilerin yerine gelmesi bireyin
vizyonunu genişletir. Turistik yaşam olayları ile, mesela spot geziler,
animasyonlar, vb., öncü faktörlerin neler olabileceği ve bunların
muhtemel etkilerinin neler olması gerektiği ile ilgili hipotezlerin kurulup, bunların gerçekleştirilmesine olanak sağlamaktadır. Böylece
bir turistik olay ya da etkinlik sadece bireyin aldığı hizmetten tatmin
olmasına olanak sağlamadığı gibi aynı zamanda bunların gelecekteki
etkilerini de ön görüp, kontrol etmeye olanak sağlar.
Turist psikolojisinde önemli yeri olan turist motivasyonu ile ilgili
birçok çalışma (bu çerçeve de sadece Maslow’un ihtiyaçlar hiyerarşisi
kuramına temellenmez aynı zamanda Bandura’nın sosyal öğrenme
teorisini de dikkate alır. Kuramdaki 6 temel ilke olabildiğince turist
psikolojisinin bileşenleri olarak hayata geçirilmeye çalışılır. Bunlar;
1. Karşılıklı belirleyicilik; birey-çevre ve bireyin davranışları etkileşimi içinde ele alınır.
2. Sembolleştirme etkisi: birey çevresinde deneyimleyip, gördüklerini sembolleştirir.
3. Öngörü kapasitesi: Birey geçmişte deneyimlediklerini, düşünce ve sembollerle kodlayarak ileriye dönük planlar yapar.
4. Dolaylı öğrenme becerisi: Birey başkalarının davranışlarının
sonuçlarını gözlemleyerek, kendi yaşamına etkide bulunacak
öğrenme süreçleri yaşar.
5. Kendini düzenleme becerisi: Birey yaşamını, keyif ve
eglenceninde içinde bulunduğu koşullarla düzenleme becerisine sahiptir.
6. Kendini yargılama kapasitesi: Birey kendi fikirlerini yaşamına
aktardıktan sonra bunlardan çıkarımlar yapıp, yük-
226
lemlemelerde bulunma becerisine sahiptir. Değerlendirir ve
yargılar.
Tüm bunların turist psikolojisinde, deneyimler, dolaylı deneyimler, sözel ikna ve bireyin o anki ruh hali bileşenlerinin dayanak noktalarını oluşturur. Kendine ilişkin yeterlilik algıları da turist psikolojisinin alanlarından biridir. Birey kendini yeterli algilamak ister; yaptığı
seçimlerin işlevsel olduğunu, kendine yararlı ve ileri de de kullanışlı
olacağına ilişkin deneyimlerinin olduğu vb. görme ihtiyacının yanısıra, yeni deneyimleri ve ihtiyaçları arasında ortaya çıkan belirsizlikleri
ortadan kaldırmak için genellemeler yapma ve güçlendirmeler yapma ihtiyacı içindedir. Hatırlama süreci tüm bu bileşenleri kapsar. Bu
bilimsel bilginin farkında olan turizm otoriteleri tüm işlerini bu kuramları dikkate alarak uygulamaktadırlar (Simkova, 2014).
Turist davranışlarını nelerin belirlediğine ilişkin yapılan çok çeşitli deneysel çalışmaların belirli faktörlerin turist motivasyonunda
oldukça etkili olduğunu bulgulamışlardır. Bunlar; Orjinallik/ilgi çekicilik, rahatlatma/ rutinden bir kaçış sağlama, otonomi, doğa, mizaç,
kişisel gelişim, güçlendiren ilişkiler, güvenli ilişkiler, kendini gerçekleştirme (turistin beklentilerini gerçekleştirebileceği bir ortamın içinde olduğunu deneyimlemesi, izolasyon, nostalji, romantizm, farkındalık olarak sayılmaktadır.
Bu faktörlerin yanısıra yaş ortalaması, cinsiyet, yurt dışı ve iç seyahat deneyimleri ve bunlara bağlı koşulların da turist motivasyonunda etkili faktörler olduğu ortaya konmuştur (Stoeckl, ve ark.,
2006).
Tartışma
Modern yaşamın koşuşturmacası içinde boğulup kalan bireyin,
dinlenme, gevşeme, rahatlama, farklı topluluklar içinde olma, değişiklikler yapma, doğa ile baş başa kalma, stres olmayan ortamlarda
bulunma isteklerini sürekli canlı tutmaktadır. İçinde yaşadığımız
yüzyıl, kalabalık, kırsal kesimin bile sanayileşmenin nişmetlerinden
nasibini aldığı bir durumdadır. Turizm bireyin psikolojik ihtiyaçlarından doğan ve bunları karşılamaya hizmet eden bir sektördür. İn-
227
sanlığın varlığından bu yana sürekli bir şekilde kendini yenileyen
turizm alanı son 20 yıldır, bu sektörün içinde yer alan temel faktör,
insan’ ı baz alan yaklaşımlar üretmeye özen göstermektedir. Turist
psikolojisi bu bağlamda ele alınmaktadır. Turist bunaldığı rutin yaşamından bilgisi, görgüsü, dogrultusunda seçimler yaparak turizm
sektöründe bulunur.
Pozitif psikoloji ile birlikte son 10 yıldır sadece bireysel ihtiyaçların karşılanması hedeflenmemekte aynı zamanda kurumların da
kendilerini yenileyerek, her geçen gün sağladıkları yeniliklerle daha
yaşanılası bir sosyal atmosfer sunma hedefleri gütmektedirler. Pozitif
psikoloji’nin özellikle turist psikolojisine etkileri yadsınamayacak
kadar fazladır (Filep, 2013). Yaklaşımın ön gördüğü ”mutlu turist” in
anahtar kavramları şöyle sıralanır;
- Turistik etkinlik ve ilgili çalışmaların tümü mutlu turist deneyimlerini ortaya çıkarak içi dolu kavramsallaştırmalar ve değerlendirmeleri kapsamalıdır.
- Turist psikolojisinde, turist’in güçlü yanları ve potansiyelleri,
global turizm eğitim değerlerine ayrı bir olumlu ivme kazandıracaktır,
- Turist psikolojisinde etkin olan üretken turizm işletmelerinin
standartları mizah ve mizahi değerleri de içine alacak deneysel çalışmaların sonucuna göre yapılandırılmalıdır.
Böylece turist psikolojisi, bireysel ve psikososyal motivasyon ve
öğrenme kuramlarının turistik işletmeler ve bu alanda hizmet veren
profesyonellerin eğitiminde daha elverişli koşulların yaratılmasına
katkıda bulunması koşulu yerine getirilmiş olur.
228
Kaynaklar
Filep, S. & Pearce, P. (2013) Tourist experience and fulfillment: Insights from
positive psychology, Routledge- Taylor & Francis Group, UK.
Pearce, P.L. (2009) The relationship between positive psychology and tourist
behavior studies, Tourism Analysis, vol 14, no: 1, pp: 37-42.
Simkova, E. (2014) Psychology and its application in tourism, Procedia-Social
and Behavioral Sciences, vol: 114, pp: 317-321.
Stoeckl, N., Greiner, R., & Mayocchi, C. (2006). The community impacts of
different types of visitors: an empirical investigation of tourism in Northwest Queensland. Tourism Management, 27, 97-112.
Uysal, M., Perdue, R.R. & Sirgy, J.M. (eds) (2012) Handbook of tourism and
quality of life research: Enhancing the lives of tourists and residents of
host communities. New York: Springer, ISBN 978 – 94-007 – 2288 – 0.
http://www.ekolojimagazin.com/?s=magazin&id=59
http://www.megep.meb.gov.tr/mte_program_modul/moduller_pdf/Turizm%20
Ve%20%C4%B0nsan%20Psikolojisi.pdf
https://eminekoseoglu.wordpress.com/category/tourist-psychology/
Turizm ve Biyogüvenlik
Emine Firdevs YILDIRIM 1
Biyogüvenlik
Biyogüvenlik, biyolojik güvenliğin kısaltması olarak kullanılmakta, gelişen teknoloji ve artan bilimsel araştırmalar ile tüm Dünya’da son zamanların en dikkat çekici konuları arasında yer almaktadır. En basit tanımıyla biyogüvenlik yaşamın güvence altına alınmasını ifade eder.
3 Mart 2010’da kabul edilen 5977 Sayılı Biyogüvenlik Kanununda
biyogüvenlik “insan, hayvan ve bitki sağlığı ile çevre ve biyolojik
çeşitliliği korumak için GDO (genetiği değiştirilmiş organizmalar) ve
ürünleri ile ilgili faaliyetlerin güvenli bir şekilde yapılması” olarak
tanımlanmıştır (Resmi Gazete, 2010, sayı: 27533).
Biyogüvenlik kanununun amacı biyoteknolojik yöntemlerle genetik yapısı değiştirilen organizmalardan ve ürünlerden kaynaklı
risklerin önlenmesine yönelik güvenlik sisteminin esaslarını belirlemektir.
5977 sayılı kanunda GDO ile sınırlandırılan biyogüvenlik konusunu daha geniş bir perspektifte değerlendirdiğimizde ekoloji, tarım,
tıp, kimya vb. pek çok alan ile yakın ilişkide olup bu alanlarda kullanılan veya bu alanlarda üretilen ürünlerin her biri biyogüvenlik çerçevesinde büyük önem arz etmektedir.
Birleşmiş Milletler Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesine ek olarak,
2003 yılında “Cartagena Biyogüvenlik Protokolü” genetiği değiştirilmiş organizmaların uluslararası platformda her yönüyle ele alındığı
hukuki ilk düzenleme olarak yürürlüğe girmiştir. Protokol 2004 yılında 4898 sayılı kanun ile ülkemizde de kabul edilmiştir. Protokolün
1
Biomüh. Ankara Üniversitesi Adli Bilimler Enstitüsü
230
SÖZEL BİLDİRİLER (Emine Firdevs YILDIRIM)
amacı GDO’ların risklerine karşı insan, hayvan, bitki, çevre ve biyoçeşitliliğin korunmasını sağlamaktır. Protokol temelleri 1993 yılına
kadar uzanmaktadır. Protokolün hazırlanması ve kabulüne kadar
geçen sürenin uzamasında temel neden transgenik tohum ihracatı ile
genetiği değiştirilmiş pamuk, mısır, soya, vb. bitkilerin üretimini ve
pazarlamasını yapan ülkelerin ve şirketlerin itirazlarıdır. Bu protokol
içerik bakımından Türkiye’nin biyogüvenlik konusundaki yasal çalışmalarına katkı sağlamıştır. (Kıvılcım, 2012, s.100-1)
Genetiği değiştirilmiş organizmaların yol açabileceği zararın giderilmesi ve sorumluluğun kim tarafından üstlenilmesinin uluslararası çerçevede esaslarını belirlemek üzere Cartagena Protokolüne ek
olarak 2010 yılında sorumluk ve giderime ilişkin Nagoya-Kuala
Lumpur protokolü düzenlenmiştir. Düzenlenen protokol 22 Eylül
2014 de kabul edilmiş olup yürürlüğe 20 Aralık 2014 itibarıyla girmiştir. (Kıvılcım, 2012, s.102)
Turizm ve Güvenlik
Türkiye, Dünya Turizm Örgütü (DTÖ) tarafından en çok turist
kabul eden ülkeler sıralamasında 6. sırada yer almaktadır.2 2014 yılında 37 milyonu yabancı toplam 42 milyon turist ülkemizi ziyaret
etmiştir.
2007 yılında Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından hazırlanan
2023 Türkiye Turizm Stratejisinde 2023 yılında 63 milyon turistin
ülkemize gelmesi öngörülmektedir. (Türkiye Turizm Stratejisi, 2007)
Dünya nüfusuna baktığımızda 200 ülkenin 22’si 63 milyon ve üzerinde nüfusa sahiptir. Stratejik hedef olarak belirlenen 63 milyon turistin
ülkemiz refahına, güvenliğine, ekonomisine, tarımına ve ekosistemine risk oluşturmayacak şekilde ağırlanması her alanda alınacak uygun güvenlik önlemlerinin birbirileri ile uyum içinde ve destekler
nitelikte olması ve sonuç itibariyle genel güvenlik çatısı altında toplanması ile mümkündür.
2
http://kdk.gov.tr/sayilarla/turkiye-2012de-dunyanin-en-cok-turist-ceken-6nci
-ulkesi-oldu/38
231
Temel Terimler
Genetik Yapısı Değiştirilmiş Organizma (GDO): Canlıların
(bitki, hayvan, mikroorganizma) doğal yollarla sahip olamayacakları
özelliklerin genetik yöntemler kullanılarak başka canlılardan temin
edilip aktarılması işlemine genetik modifikasyon ve bu işlem sonucu
yeni özellikler kazanan canlıya transgenetik / transgenik / genetik
yapısı değiştirilmiş organizma (GDO) denir.
Biyoteknoloji: Doğa bilimlerinin, temel bilimlerin ve mühendislik bilimlerinin ortak çalışması sonucu amacı doğal olarak var olmayan veya az olan ürünlerin genetik ve moleküler teknikler aracılığı ile
üretimidir. Biyoteknojik çalışmaların uygulama sahası her geçen gün
artmaktadır ve hatta çalışmalar yeni alanların kurulmasına temel
teşkil etmektedir.
DNA Barkot: Türlere özgü DNA profillerinin oluşturulması için
canlıların DNA’larında ki farklılıkları tür seviyelerini tanımlayabilecek tekniktir. DNA barkodlamayı diğer yöntemlerden ayıran temel
özellik tek bir gen bölgesi kullanılarak tüm canlı türlerine yönelik
evrensel bir biyolojik tanımlama sistemi prensibine sahip olmasıdır
(Hebert PDN, 2003). Bu noktada belirtmek gerekir ki hayvanlar ve
bitkiler için farklı gen bölgeleri kullanılmaktadır.
Biyoçeşitlilik: Biyoçeşitlilik, bir bölgedeki genlerin, türlerin, ekosistemlerin ve ekolojik olayların oluşturduğu bir bütündür. Başka bir
deyişle biyoçeşitlilik, bir bölgedeki genlerin, bu genleri taşıyan türlerin, bu türleri barındıran ekosistemlerin ve bunları birbirine bağlayan
olayların (süreçlerin) tamamını kapsar. Bu durumda bir ekosistemdeki biyoçeşitlilik, dört ana bölümden oluşmaktadır: genetik çeşitlilik, tür çeşitliliği, ekosistem çeşitliliği, ekolojik olaylar çeşitliliği. (Kani
Işık, Biyolojik Çeşitlilik)
Genetik Çeşitlilik: Bir tür içindeki çeşitliliktir. Bu çeşitlilik belli
bir tür, popülasyon, varyete, alt-tür ya da ırk içindeki genetik farklılıkla ölçülür.
Tür çeşitliliği: Belirli bir bölgedeki ya da tüm dünyadaki türlerin
farklılığıdır.
Endemik Tür: Dünya üzerinde sadece bir bölgede yaşayan ve
başka bir bölgede yaşaması mümkün olmayan tür demektir.
232
Nesli Tükenmekte / Tehlikede Olan Tür: Yeryüzünde sayıları
tükenme veya tükenmek üzere tehlike ile karşı karşıya olan türlerdir.
Biyokaçakçılık: Canlı türlerinin, tohumlarının, parçalarının, kan
veya dokularının yetkili kurumlardan izin alınmaksızın doğa casusları, bilimsel araştırmacılar ve koleksiyoncular tarafından doğadan
toplanarak yurtdışına götürülmesidir. (Anonim, 2014, Biyokaçak–
çılıkla Mücadele Çalıştayı Sonuç Raporu)
Flora: bir bölgede yetişen bitkilerin tümüdür.
Fauna: bir bölgede yaşayan hayvanların tümüdür.
Genetiği Değiştirilmiş Organizma
Birleşmiş Milletlerin tespit ettiği rakamlara göre Dünya’da her
gün 840 bin insan aç uyuyor ve yetersiz besleniyor.3,4 Gıdaların genetiğinin değiştirilmesinde ilk amaç gıda yetersizliği ile savaşan ülkelere çözüm ve açlığa bağlı ölümlere engel olmaktı. Bu amaca örnek
olarak A vitamini eksikliğine bağlı körlük ve sağlık problemlerinin
azaltılması için A vitamini içeren altın pirinç üretimi ve çabuk olgunlaşan, soğuk iklimlerde donma tehlikesi olan ve bu sebeple ticareti
sırasında bozularak israf olan bazı sebze ve meyvelere soğuğa dayanıklı gen aktarımı ile elde edilen dayanıklı sebze ve meyveler sayılabilir. Bu örnekler kulağa faydalı gibi gelse de uzun dönemli sonuçlarının
bilinememesi, sahip olduğumuz doğal ve yerli tohumların azalması ve
yurtdışından alınan tohumların bazılarının kısır olması ve yine bazılarının ülkemiz toprak yapısına uygun ve verimli olmaması gibi sebepler
dolayısıyla üzerine tartışmalar devam etmektedir. Gıda, Tarım ve
Hayvancılık Bakanlığının 29.05.2014 tarihli GDO Yönetmeliği ile ilgili
yaptığı açıklamada ülkemizde GDO içeren gıda üretiminin ve ithalatının yasak olduğu vurgulanırken, 2013 yılında ABD’den ithal edilen 23
bin ton pirinç’ten alınan örnekler üzerinde yapılan analizlerde GDO
tespit edilmesinin ülkemizde izin verilen yem amaçlı GDO’lu ürün
ithalatı ile bulaşma sonucu ortaya çıkmış olabileceği açıklanmıştır.
29014 sayılı resmi gazete de yer alan genetik yapısı değiştirilmiş or3
4
http://www.fao.org/docrep/018/i3434e/i3434e.pdf
http://www.mbmtr.org/uploads/1/7/9/4/17943871/temkon_2__kaan_uysal.pdf
233
ganizmalar ve ürünlerine dair yönetmelikte değişiklik yapılmasına
dair yönetmelik gereğince GDO tespit edilen gıdaların bulaş olarak
değerlendirilebilmesi için oranının %0,9 ve altında olması kararlaştırılmıştır. Bu oranda GDO bulaşı tespit edilen gıdalar Biyogüvenlik
kurulunca onaylanması halinde amaçlarına uygun olarak kullanılabilecektir kararı alınmıştır (Resmi Gazete, 29.05.2014).
Türkiye Florası ve Faunası
Ülkemizde bilinen 12 000 bitki türü mevcuttur. Bunların 3700’ü
endemik tür listesindedir. Avrupa’da endemik tür sıralamasında
Türkiye’den sonra ikinci ülke 800 endemik tür ile Yunanistan olarak
tespit edilmiştir. (Çepel, 1997; Gül, 1996)
Ülkemizde yaşayan hayvan türü sayısının 80 000 civarında olduğu tahmin edilmekle birlikte bunların 5 000 kadarı endemiktir.
Türkiye flora ve faunasına ilişkin tespit edilen rakamlar gösteriyor ki ülkemiz Dünya flora ve fauna zenginliği ile endemik tür zenginliğinin önemli bir bölümüne sahiptir. Ülkemizin sahip olduğu bu
doğal zenginlik ne yazık ki çeşitli sebepler dolayısıyla tehdit altındadır. Bu zenginliği tehdit eden olayların maalesef büyük bir kısmı insan kaynaklıdır. Özellikle son zamanlarda biyokaçakçılık diye literatüre yeni bir tanım bile kazandırmış olan kaçakçılık çeşidi tehditlerin
başını çekmektedir.
Biyokaçakçılığı önlemek için Türkiye’nin de tarafları arasında
olduğu 176 ülkenin imzaladığı Nesli Tehlike Altında Olan Yabani
Hayvan ve Bitki Türlerinin Uluslararası Ticaretine İlişkin CITES sözleşmesi doğal hayatı korumak için geliştirilmiştir. 3 temel eki bulunmaktadır ve ekleri ile ticaret şartlarını kapsamlı bir şekilde anlatmaktadır. (Toplu, 2013)
EK-1: listesinde yer alan flora ve fauna türlerinin ticaretleri yasaktır. Liste endemik türleri kapsamaktadır.
EK-2: listesinde yer alan flora ve fauna nesilleri tükenme tehlikesi
altında değildir. Bu ek, listede yer alan canlıların nesillerini devam
ettirmelerine engel kullanımlarını önlemek amacıyla ticaretine ilişkin
kuralları belirlemektedir.
234
EK-3: listesinde taraf bir ülkenin yetki sınırları içinde ki flora ve
faunanın aşırı kullanımını önlemek amacıyla taraf olan diğer ülkelerin yardımına ihtiyaç duyduğu tüm türleri içerir.
Biyogüvenlik konusuna ülkemize özgü türlerin korunması da
dâhildir hatta ve hatta turizm bölgelerimiz göz önüne alındığında
bazı turizm çeşitleri var ki eko-turizm, av turizmi, yayla turizmi, mağara turizmi gibi endemik türlerimizle iç içe yapılmaktadır.
Biyokaçakçılık
Orman ve Su İşleri Bakanlığı Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğünün açıkladığı biyokaçakçılık rakamları şu şekildedir.
2013 yılında 49, 2014 yılında ise 52 biyokaçakçılık5 olayı tespit edilmiştir. (Özbay, 2015. Hürriyet) Biyokaçakçılık yaparken yakalanan
yabancı uyruklu kişilerin büyük bir kısmının turistik amaçlarla ülkemize giriş yaptığı saptanmıştır.6 Biyokaçakçıların farklı farklı amaçları olmakla beraber tür koleksiyonu, yeni türlerde yürütülen / yürütülmek istenen akademik çalışmalar, DNA barkodlama ve taksonomi
çalışmaları başı çekmektedir. Biyokaçakçılık olarak literatüre geçmiş
bazı örneklere göz atmak gerekirse şu şekildedir.
2011 yılında, 2 Hollandalı sınır kapısından çıkış yaparken ihbar
üzerine durdurulur ve araçta 160 türe ait toplam 5 bin 236 adet bitki ve
tohumu bulunur. Turistler botanik ve bahçe sanatıyla ilgilendikleri için
bu bitki ve tohumları 20 farklı ülkeden topladıklarını ifade ederler.
Yapılan incelemeler ele geçirilen türler içinde endemik türlerin bulunduğu tespit edilir. Bu türlerden birinin kanser ve alzheimer araştırmalarında kullanılması planlanan Erzurum’a özgü ters lale türü
olan Fritillaria Michailovskyi‘nin olduğu ve elde kalan son 57 tanesini
de bu kaçakçılar tarafından söküldüğü tespit edilir. (Radikal, 2011)
2013 yılında bir ABD vatandaşı turist olarak geldiği Rize’de Atmacadan topladığı kan örneklerini yurtdışına çıkarırken yakalanır ve
para cezasına çarptırılır. (53habermerkezi, 2013)
5
6
http://www.tarim2023.com/turkiyede-son-7-yilda-52-biyokacakcilik-vakasigerceklesti.1528912
http://www.sabah.com.tr/akdeniz/2015/01/19/biyokacakcilik-hortladi
235
2014 yılında tatil için Antalya'ya gelen Fransız botanik uzmanı
toplanması ve yurtdışına çıkarılması yasak olan orkide ve soğanlı
endemik bitki türleri ile yakalanır. Yapılan araştırma sonucunda botanik uzmanının akademik çalışmalarında kullanmak üzere bu girişimde bulunduğu tespit edilir.7
Tespit edilen biyokaçakçılık girişimleri sonucunda elde edilen
bilgiler göstermiştir ki böcekler; radyasyon dayanıklılık testi ve antibiyotik geliştirme çalışmalarında, kelebekler; koleksiyon için, bitkiler;
ilaç, gıda ve kozmetik sektöründe, yılan, kaplumbağa, kertenkele ve
salyangoz; ilaç ve tekstil sektöründe kullanılmak üzere yurtdışına
kaçırılmaktadır.8,9 Ayrıca özellikle endemik türlerin DNA analizi,
DNA barkodlama ve endemik DNA veri tabanı oluşturmak gibi akademik ve ticari amaçlarla yapıldığı / yapılmak istendiği belirlenmiştir.
Sonuç
Sonuç olarak turizm bölgelerinde biyogüvenlik konusu 7 den 70
e tüm vatandaşlarımızı yakından ilgilendirmektedir. Biyogüvenlik
kanununun kabulü ile amaç canlıların yaşamını güvence altına almak
ve dolayısıyla ülke ekonomisini, ekolojisini, kültürünü, tarihini ve
halk sağlığını korumaktır. İşte amaçları bu kadar önemli olan biyogüvenlik konusunda hizmet sektörü çalışanlarına, vatandaşa ve özellikle her iş kolunda turizm sektörü çalışanlarına sosyal görevler düşmektedir. Bu bilinç ve farkındalığın oluşturulması ile hedeflenen turist sayısına, ekonomik güce, ülkesinin doğal kaynaklarını bilime
kazandıran ve bu kaynaklar ile ilaç, tarım, kimya, tıp ve teknoloji
alanlarının ihtiyacına cevap verebilen ve dışa bağımlılığı kademeli
olarak azaltabilen ve hatta buradan gelir elde ederek ekonomiyi destekleyebilen ve tüm bunları yapabilmesi için sağlıklı gıdalarla beslenen nesillere ulaşılabilir.
7
8
9
http://www.ulusalkanal.com.tr/yurt/ruslar-hamambocegi-isvicreliler-engerek
-japonlar-bugday-hirsizi-h42378.html
http://www.kayseriehaber.com/guncel-haber/hamam-bocegini-bile-kaciriyor
lar.htm
http://www.memurlar.net/haber/487198/
236
Kaynaklar
Anonim, (2014) Biyokaçakçılıkla Mücadele Çalıştayı Sonuç Raporu, İstanbul
Çepel N, 1997. Biyoçeşitlilik Önemi ve Korunması, Türkiye Erozyonla Mücadele,
Ağaçlandırma ve Doğal Varlıkları Koruma Vakfı Yayınları 15, s.1-40, İstanbul
Gül A. 1996. Ülkemizdeki Biyolojik Çeşitlilik, Sorunlar ve Öneriler, Ağaçkakan
Ekoloji Dergisi, Sayı 28, s.41-46, İzmir
Hebert PDN, 2003. Biological identifications through DNA barcodes.
Proceedings Of The Royal Society B: Biological Sciences. 270:313-321.
Kani I. Biyolojik Çeşitlilik
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:zZcXyrMeNqs
J:elazig.ormansu.gov.tr/Elazig/Files/Biyo%25C3%25A7e%25C5%259Fit
lilik.docx+&cd=4&hl=tr&ct=clnk&gl=tr (erişim 21.02.2015)
Kıvılcım Z. (2012) Cartagena Protokolü Ve Türkiye Biyogüvenlik Mevzuatı.
Marmara Avrupa Araştırmaları Dergisi. 20: 1
Resmî Gazete, 2010: 27533
Resmi Gazete, 2014: 29014
Toplu
M. (2013) Cıtes 16. Taraflar Konferansı Bangkok Tayland.
http://www.tarim.gov.tr/ABDGM/Belgeler/%C4%B0DAR%C4%B0%20%
C4%B0%C5%9ELER/aral%C4%B1k2013/6.pdf
Türkiye Turizm Stratejisi, 2007
http://www.izka.org.tr/files/planlama/1_Ust_Olcekli_Plan_Programlar/T
urkiye_Turizm_Strateji.pdf (erişim 14.02.2015)
Radikal, 2011
http://www.radikal.com.tr/turkiye/hollandali_lale_hirsizlari_yakalandi1053343 (erişim 14.02.2015)
Özbay, 2015
http://www.hurriyet.com.tr/yerel-haberler/SamsunHaberleri/biyokacakcilar-turk-misafirperverligini-kullan_43290
15.02.2015)
(erişim
53habermerkezi, 2013
http://www.53habermerkezi.net/21628_rizede-abdli-biyokacakciyakalandi.html (erişim 15.02.2015)
Turizm Bölgelerinde Emniyet
Risk Değerlendirmesi ve Emniyet Planlaması
Ercan SEYHAN 1
Özet
Teröristin “kanun dışı şiddet ve güç kullanımı” olarak tanımlanan eylemleri içerisinde, insanlar veya kamu mülkü doğrudan hedef
alınarak topluma baskı yapmak ve gözdağı vermek amaçlanmaktadır. Terörizmin amaçladığı hedeflere ulaşmasında en etkin yöntem
olarak bombalama olayları ön plana çıkmaktadır. Patlayıcıların kanun dışı kullanımları toplum emniyetini sürekli olarak tehdit eden
bir unsur olarak değerlendirilmektedir. Teröristler barındıkları ülkelerde olduğu gibi dış ülkelerde de faaliyet gösterebilmektedir. Para
kaynakları, lojistik destekleri ülke sınırları ile sınırlı değildir ve ekonomik ambargolarla bu akış durdurulamamaktadır. Hızlı ve etkin bir
haberleşme sağlamak için en üstün teknolojileri kullanmaktadırlar.
Artık terör örgütlerinin amaçları önceki dönemlerden çok daha
ölümcül olup; genellikle kitle imhasına yönelik el yapısı patlayıcı
maddeler üzerine çalışmaktadırlar.
Teröristlerin gelecek zamanlarda nasıl ve hangi hedeflere saldırabileceği konusu hem ulusal hem de kişisel tabanda en çok sorgulanan güvenlik sorunudur. Hâlihazırda bulunan savunma tedbirlerinin
alt edemeyeceği bir saldırının başarı sansı daha yüksek olabilmektedir. Bu ise daha geniş ve derin etkilere neden olabilmekte, halk arasında ise panik oluşmasını tetikleyebilmektedir.
Toplumun emniyetini sağlamakla görevli olan kurumların ilerde
karşılaşılabilecek muhtemel saldırıların değerlendirilmesi zorunludur. Bu değerlendirmelerin bir ucu teknik ve insan istihbaratına dayanırken diğer ucu meydana gelen son olaylar hakkında yapılacak
1
(E) J. Alb. (Dr.)
238
SÖZEL BİLDİRİLER (Ercan SEYHAN)
beyin fırtınalarına dayanır. Yani varsayımsal (hipotetik) saldırıların
algılanarak değerlendirilmesi gerekir.
Anahtar Kelimeler: Saldırı, emniyet, savunma tedbirleri, varsayımsal saldırı.
Giriş
Terörizm üzerine yazılan kaynaklar çoğaldıkça, tanımı daha da
ayrıntılı olmaya başlamıştır. Çağdaş kaynaklar terörizme ait dört belirleyici özellik üzerinde durmaktadır. Bunlardan en önemlisi ve önde geleni politik etki yaratabilmek amacıyla şiddet uygulamaktır
(1,2). İkincisi, terörizmin planlı, hesaplanmış sistematik bir eylem
olmasıdır. Üçüncüsü teröristin belirlenmiş savaş kuralları ile sınırlandırılamayacağı gerçeği olup, dördüncü ve son belirleyici özellik
ise seçilen hedef üzerinde anlık alınabilen sonuçlar yanında uzun
vadeli psikolojik yansımaların olmasıdır (1).
Kısaca, teröristin “kanun dışı şiddet ve güç kullanımı” olarak tanımlanan eylemleri içerisinde insanlar veya kamu mülkü doğrudan hedef
alınarak topluma baskı yapmak ve gözdağı vermek amaçlanmaktadır
(1).
Terörizmin amaçladığı bu hedeflere ulaşmasında en etkin yöntem olarak bombalama olayları ön plana çıkmaktadır. Patlayıcıların
kanun dışı kullanımları toplum emniyetini sürekli olarak tehdit eden
bir unsur olarak değerlendirilmektedir. Her yıl binlerce insan, kişisel
veya terör maksatlı kullanılan patlayıcılarla hayatlarını yitirmektedir.
Can kayıplarına ek olan milyonlarca dolarlık mal kaybı ve iş imkânları, insanların yaşam şartlarında da ciddi değişikliklerin meydana
gelmesine neden olmaktadır (3).
Bombalama eylemlerinin gözle görülen etkilerinin yanında, sosyal ve psikolojik etkileri de göz önünde tutulmalıdır. Birçok patlayıcı
madde kurbanı ve olay şahitleri, olayın üzerinden yıllar geçmesine
rağmen yaşananların hafızalarından silinmediğini belirtmektedirler.
Hatta direkt olarak olaya tanık olmayan, olayın içinde bulunmayan
kişiler dahi medyadan gördükleri ve işittikleri ile dehşet dakikalarını
yaşamaktadırlar. Dünyanın birçok yerinde bombalama eylemlerine
239
karşı yapılanlar toplum güvenliğinin ve toplum psikolojisinin bozulmasını önlemeye yöneliktir. Dünyada birçok devlette, hukuk sistemine karşı toplumda meydana gelecek güvensizliği önlemek maksadıyla bombalama eylemleri iç güvenliğin sağlanmasında birinci
sırayı almaktadır.
1. Tehdidin Boyutu
Geçmiş dönemlerde, terörist faaliyetlerde rejim ithalinin terörle
sağlanması esas alınmıştır. Bu amaçla yapılan adam kaçırma, çatışmaya girme gibi lojistik destek ihtiyacı ve riski fazla eylemler zamanla yerini daha az riskli ve daha etkili olan bombalama eylemlerine
bırakmıştır. Günümüzde de terör örgütlerinin en çok tercih ettikleri
eylem türü bombalama eylemlerdir (Grafik 1).
%35
Patlayıcı/Yangın
%65
Diğerleri
Grafik 1. Terör örgütlerinin en çok tercih ettikleri eylem türü (3).
Teröristler toplumda korku yaratarak günlük hayatın gereklerini
yerine getirmeye çalışan insanlar üzerinde psikolojik baskı kurup
güvensizlik duygusunu yerleştirmeye çalışırlar (4). Belirsizlik terörizmin acımasız hesabında ana gaye olup genellikle bunu patlayıcı
madde kullanarak sağlamaktadır. “İnsan tanıdığı tehlike ile yüzleşebilir. Fakat bilinmeyen onu daima korkutur ” (5). Başka bir deyimle
“Düzensiz uygulanan şiddete karşı duyulan korkudan daha güçlü
240
sadece birkaç dürtü olabilir: Bundan dolayıdır ki terörizm toplum
hayatında olumsuz yönde çok etkindir” (6).
Devletlerin ülkelerine karşı yapılabilecek bombalama olaylarına
karşı tedbir alma zorunluluğu terörizme stratejik ve taktik anlamda
avantajlar sağlamaktadır. Hedef seçimi bu avantajlar içerisindeki en
önemlilerinden birisidir (Grafik 2). Çünkü, uluslar insanları ve mülklerini her yerde koruyamazlar. Teröristler ise zayıf olarak tespit ettikleri yerleri bombalayabilirler. (7,2).
Terör grupları tarafından, yoğun olarak tedbir alınan yerlerin
bombalanması da terörist grubun gücünü topluma gösterebilmesine
olanak sağlayacak hedefler olarak değerlendirilmektedir (8). Patlayıcının gücünün yanı sıra terör örgütlerine sağladığı diğer avantajları
aşağıdaki gibi sıralamak mümkündür;
a. Sansasyon yaratacak bir bombalama olayı çok kısa bir zaman
içinde basında yer alacak ve adını duyurmak isteyen ve aynı ideolojiyi benimseyen birçok terör örgütünün olayı üstlenmelerini sağlayacaktır.
b. Bombalama eylemi birçok adli delillerin kaybolmasını sağlayarak faile ulaşmayı zorlaştıracaktır.
c. Bomba yapabilmek için her türlü malzeme marketlerden, bilgi
ise kitaplar ve internetten sağlanabilecektir.
Dolayısıyla bombalama olaylarının teröristlerin benimsediği ve
sansasyon yaratan bir eylem türü olduğu tüm dünya tarafından kabul görmektedir.
Terörist gruplar bu saldırılarını organizasyonlar üzerine veya
sembolleşmiş kişilere karşı yaparlar. Örneğin politik veya dini bir
protesto yapacak olan terörist grup, devlet dairelerini, devlet görevlilerini, bankaları, havaalanlarını, petrol boru hatlarını, büyük elçilikleri hedef alırken, bir hayvan hakları savunucusu terörist grup genellikle bu tür imalat yapan iş yerlerine, tıp araştırma merkezlerine eylem düzenlemektedirler.
Tabi ki hedefin iyi korunup korunmadığı da teröristlerin o hedefe karşı bir patlayıcı madde eylemi yapıp yapmamalarına etki etmektedir. Çünkü teröristler en az riskle eylem yapmayı prensip edinmiş-
241
lerdir. Yani terörist koruması az ancak stratejik önemi çok olan ve
sansasyon yaratabilecek hedefleri daha çok tercih etmektedirler (9).
Yüksek
İSTENİLEN
HEDEFİN
STRATEJİK
ÖNEMİ
Düşük
Yüksek
HEDEFİN KORUNMASI
Grafik 2. Bombalama Olaylarında Hedef Nasıl Seçilir? (9)
2.
İçinde Bulunduğumuz Yüzyılda Durum
Ne Olacak?
Yapılan birçok çalışmada, araştırmacıların teknoloji ve toplumda
oluşabilecek değişikliklerle ilgili farklı görüşleri olmasına rağmen, şu
hususlarda hemfikir kalabilecekleri açıktır;
a. Terörizm artarak devam edecektir. Özellikle teknolojik ve ekonomik alanda meydana gelecek hızlı gelişmeler bazı kültürel ve etnik
grupların rahatsız olmasına neden olacaktır. Kendilerini kabul ettirebilmek için terörizmi benimseyeceklerdir.
b. Terör amaçlı patlayıcı madde kullanma olayları devam edecek
olup, sayıca çok artmayacak olan olaylarda kullanılan yeni yöntemlerle daha fazla insan hayatını kaybedebilecektir (Grafik 3) (2).
242
20.000
15.000
10.000
5.000
80-84
85-89
90-94
95-2005
Uluslararası Patlayıcı Olayı
Uluslararası Patlayıcı Olayı Ölen / Yaralanan İnsan Sayısı
Grafik 3. Uluslararası Patlayıcı Olaylarında olaylarda ölenler/yaralananlar
3.
Problemin Risk Oluşturabilecek Tehdide
Dönüşmesi
Problemin tanımlanması ve çözüm yollarının tespiti ile müdahale edilmesinde toplumdaki belirli düşünce gruplarının önemli rolleri
vardır. Biyolojik-kimyasal saldırılara müdahalede rol alan bu toplumsal aktörler endüstri kuruluşları, bilimsel topluluklar, askeri birlikler, kolluk güçleri, yerel yönetimler, sağlık kuruluşları gibi yelpazesi genişletilebilen gruplardır (10).
Konuyla ilgili düşünce kuruluşlarınca üretilen risk değerlendirmeleri ve risk yönetimine ait politika uygulamaları çok iyi değerlendirilmelidir. Problemlerin nerede, nasıl oluştuğu ve önerilebilecek
çözüm yollarının irdelenmesi ile konu sorunsallaştırılabilir.
Sorunsallaşan problemin irdelenmesi ile ilgili kuruluşların konuyla ilgili bilgi seviyelerinin belirlenmesi, risk değerlendirmesinde
hangi somut unsurlar üzerine kurgu yapılacağı, risk değerlendirmesi
ve yönetiminin nasıl kavramsallaştırılacağı, geçmiş tecrübelerin de-
243
ğerlendirilmesi, senaryo planlamaları ile istihbarat bilgilerinin ne
şekilde değerlendirileceği planlanır.
4.
Risk Analizi ve Yönetimi
Sosyolog ve antropologlar, riskin hakikate esas olan gerçekler
olmadığını belirtmekte ve risk tanımının ana çerçevesini “sorunsallaştırma” kavramına dayandırmaktadırlar. Sorunsallaştırma, olmayan
bir durumun söylemler vasıtasıyla oluşturulması ya da daha önceden
olanın tekrar uygulanması anlamını taşımaz. Risk, bir şeyin doğru ya
da yanlış olarak algılanmasını sağlayan dolaylı ve dolaysız uygulamalar olup; bilimsel, moral veya siyasi analiz gibi alanlarda oluşan
düşünce merkezleridir (11). Başka bir risk anlayışı ise, gözlemleyen
sistemlerin diğer sistemler üzerinde ve çevresinde risk üretmediği
sürece dünyanın riski tanımadığı, ihtimaller üzerinde durmadığı,
değerlendirmeler yapmadığını belirtmektedir (12). Riskin bir düşünce tarzından kaynaklandığı, bu düşüncenin dünya üzerindeki özellikli olaylara uygulanması ile oluştuğunu savunan (13) görüşler de
mevcuttur. Bundan dolayıdır ki risk ihtiva eden ve dünyayı etkileyen
aynı olay her yerde aynı yoğunlukta hissedilmediği gibi aynı derecede de değerlendirilmemektedir.
Belli bir yer ve zamanda oluşan riskten kaynaklanan rahatsızlık
ve korkular, genellikle sosyal hayatın içerisinde yapılandırılır. Çünkü
her sosyal hayat çevresinin kendine ait risk kategorileri mevcuttur
(14). Dolayısıyla oluşan risk kategorileri toplumsal ya da bireysel
olarak dikkat çeken, gerçek ya da tahmin edilen zararların algılanması ile oluşan risk gruplarıdır (12).
Bundan dolayı, terör saldırısı tehdidine ait risk değerlendirmesinde
oluşturulması amaçlanan planlamada üç ana kategori vardır. Bunlar;
a. Tanımlanabilen ve mevcudiyeti bilinen saldırılar ile saldırıda
kullanılacak silahın temin edilebileceği kaynakların değerlendirilmesi;
b. Stratejik planlamalarda saldırıya karşı güvenlik sağlanması
çalışmaları ile meydana gelebilecek muhtemel saldırı senaryolarının
oluşturulması;
c. Saldırılarda kullanılan vasıtaların tespiti ve müdahalesine yönelik Ar-Ge çalışmalarının faaliyete geçirilmesidir.
244
Özellikle terör saldırılarına müdahale karmaşık ve disiplinler
arası bir görevdir. Önceliklerin belirlenmesi ve bir düzen içerisinde
müdahale edilmesi önemlidir. Bu faaliyetler, tehdidin tanımlanması,
değerlendirilmesi ve olası tehlikelerin kontrol altına alınarak riskin
azaltılması esasına dayanan organize faaliyetler zinciridir.
Güvenlikle ilgili risk değerlendirmesinde öncelikle tehlike tanımlanır, maruz kalınan tehlikenin meydana getirebileceği olumsuzluklar değerlendirilerek, karşılaşılabilecek risk karakterize edilir. Risk
seviyesi, saldırıya maruz kalma ihtimali ile bu maruz kalma sonucunda
meydana gelebilecek potansiyel zarar arasındaki fonksiyonel ilişkidir.
Risk yönetimi, riskin asgariye indirilmesi amacıyla alınan kararlara
ait bütün faaliyetleri kapsar. Risk tanımlandıktan sonra, riskin asgariye
indirilmesi için kontrol mekanizması faaliyete geçirilir. Biyolojik ve
kimyasal saldırılarda riskin sıfır olması durumu düşünülemez. Bundan dolayı alınan kontrol tedbirlerinden sonra kalan mevcut riskin
önlenmesine yönelik alınan tedbirler neticesinde, bu riskin “kabul
edilebilir risk” durumuna gelip gelmediğine karar verilebilir.
Riskin kabul edilebilir seviyede olabilmesi için öncelikle gereksiz
risk kabul edilmediğinden emin olunmalıdır. Riskin kabul edilebilirlik seviyesine, tehdidin risk analizi yapıldıktan sonra uygun yönetim
seviyelerinde karar verilmelidir. Riskin asgariye indirilmesi maksadıyla uygun kademedeki yönetimlerce alınan tedbirler sonrasında,
kabul edilebilir sonuçların üzerinde hasar ve yaralanmalar meydana
geliyorsa risk kontrol değerlendirmelerinin yeniden gözden geçirilmesi gerekir.
Etkin bir saldırı tehdit değerlendirmesi için öncelikle ilgili kurum,
kuruluş ve toplulukların planlama içerisindeki rollerinin belirlenmesi gerekir. İstihbarat ve güvenlik uzmanları, biyologlar, kimyacılar,
askeri otoriteler, epidemiyoloji uzmanları, sağlık personeli, biyokimya endüstri çalışanları, düşünce kuruluşları ve sivil halkın karşı tedbir geliştirilmesindeki rollerinin belirlenmesi ile risk analizi ve yönetiminde her birine yüklenecek sorumluluklar belirlenebilir. Bu ise risk
analizinde belirsizliklerin asgariye indirilmesine ve organizasyonlar
arası işbirliği esaslarının belirlenmesine yardımcı olur.
245
Saldırılara yönelik risk yönetimi uygulamalarında en önemli husus, tedbir uygulamalarının sürekli olarak gözlemlenmesi ve değerlendirilmesidir. Yapılan analiz sonucunda etkin olmayan tedbirlerin geliştirilmesi ya da değiştirilmesi gerekir. Daha sonra meydana gelebilecek
saldırılara uygulanacak risk değerlendirmesi ve yönetimine katkı
sağlaması açısından etkinliği ispatlanmış kontrol tedbirleri kayıt altına alınarak saklanır.
Risk analizi, hesaplamalardan ve geleceğe yönelik alınacak tedbirlere ait olasılık algoritmalarından doğrudan etkilenir. Çünkü gelecek
ile ilgili her zaman bir “belirsizlik” faktörü mevcuttur. Bundan dolayı,
özellikle terör saldırılarına ait tehdit değerlendirmelerinde karar mekanizması içinde yer alan ulusal ve yerel yönetimlerin delil, durum
değerlendirmesi ve uzmanlık üçgenine dayandırılan bilimsel tabanlı
tedbir almaya yönelik zorunlulukları vardır.
5.
Sonuç
Teröristlerin gelecek zamanlarda nasıl ve hangi hedeflere saldırabileceği konusu hem ulusal hem de kişisel tabanda en çok sorgulanan güvenlik sorunudur. Hâlihazırda bulunan savunma tedbirlerinin
alt edemeyeceği bir saldırının başarı sansı daha yüksek olabilmektedir. Bu ise daha geniş ve derin etkilere neden olabilmekte, halk arasında ise panik oluşmasını tetikleyebilmektedir.
Toplumun emniyetini sağlamakla görevli olan kurumların ilerde
karşılaşılabilecek muhtemel saldırıların değerlendirilmesi zorunludur. Bu değerlendirmelerin bir ucu teknik ve insan istihbaratına dayanırken diğer ucu meydana gelen son olaylar hakkında yapılacak
beyin fırtınalarına dayanır. Yani varsayımsal (hipotetik) saldırıların
algılanarak değerlendirilmesi gerekir. Bu varsayımsal tehditler güvenlikten sorumlu kurumların ne işine yarayacaktır? Her bir varsayım için yeni
bir güvenlik stratejisi oluşturulmalı mıdır? Güvenlik harcamalarında her
biri için bütçe oluşturulmalı mıdır? Yoksa bunlar göz ardı edilerek sadece
genel bir emniyet algısı üzerinde mi durulmalıdır? Göz ardı elden hipotetik
saldırılar güvenlik algısında ne gibi değişiklikler oluşturabilir? Muhtemel
tehditlere karşı tedbir geliştirmemek saldırganlara bir avantaj sağlayabilir. Ancak aşırı tedbir almak ve gereğinden fazla tepki göstermek
246
ise toplumun güvenlik algısının zedelenmesine neden olur. Dolayısıyla güvenlik tedbirlerinde doğru istikamet uç noktalardan uzaklaşarak, muhtemel saldırıları tespit etmek ve sistematik bir yaklaşımla
tedbirleri ele almak ve öncelikler oluşturmak olmalıdır. Bu sistematik
yaklaşım aşağıdaki iki soruya alınacak cevaplarla oluşturulabilecektir.
a. Muhtemel gerçekleşme olasılığı az olan tehditlerde güvenlik
planlamalarında yer almalı mıdır? Bu tür saldırılara ait muhtemellik
olasılıklarına karşı alınması gereken tedbirler çok maliyetli olabilmektedir. Biyolojik ve kimyasal saldırılar buna örnektir. Bu tür saldırılar için çok spesifik tedbirler gerekir. Ayrıca saldırganlar için de
mevcut durum içerisinde kabul edilebilirlik ve uygulanabilirlik seviyelerinin tespiti gerekir. Saldırı olması durumunda saldırganların
karşılaşabileceği kendilerinin dezavantajına olabilecek olumsuz durumlarında beyin fırtınasına dâhil edilmesi gerekir.
2. Muhtemel gerçekleşme olasılığı daha yüksek olan saldırılar
içerisinde hangilerinin gerçekleme olasılığı daha fazladır? Hangilerine güvenlik güçlerince öncelik verilmelidir?
Meydana gelme olasılığı az olan tehditlerin ayıklanmasından
sonra geriye daha muhtemel güvenlik tehditleri kalacaktır. Dolayısıyla öncelik sıralamasının yapılması aşamasına gelinecektir. Muhtemellik sıralamasının oluşturulmasında bahse konu saldırının potansiyel
saldırgan açısından zorluk derecesi ve oluşturacağı risk seviyesi
önemli faktörlerdir. Diğer bütün şartlar denk olsa dahi bir saldırganın
başarı şansının yüksek değerlendirildiği eylemlerin muhtemellik derecesi çok daha yüksek kabul edilmelidir. Bu yaklaşım ile saldırının
hangi aşamalarda sekteye uğrayabileceği ve hangi tedbirlerin yeterli
olabileceği de tespit edilebilir.
Yukarıda bahsedilen iki yaklaşım ile uç noktalarda oluşması beklenen ya da beklenmeyen saldırıların bertaraf edilerek sıklet merkezinin daha muhtemel tehditlere ve tedbirlere yönlendirilmesi sağlanmış olur. Bu ise emniyet tedbirlerinde öncelik belirlemesini etkileyecek önemli bir unsurdur. Daha da önemlisi güvenlik tedbiri
alanlar ve planlayanların uç noktalarda savrulmalarının önüne geçilmiş olur.
247
Muhtemel Tehditler ve Emniyet Planlaması: Muhtemel Emniyetsizlikler Nasıl Tespit Edilebilir?
Genellikle emniyet planları yapılırken çok uç noktalar gündeme
getirilir. Halbuki saldırganlar genellikle işlerine yarayacak ve en kolay, riski az olan yöntemleri tercih ederler. Bunun için daha önce
meydana gelmiş saldırıların irdelenmesi gerekir. Çünkü meydana
gelen ve amaca ulaşan bu saldırılar, saldırganlar için başarılı olarak
algılanıp aynısı ya da biraz daha teknik ve taktik olarak değişiği tekrarlanmak istenecektir. Risk faktörü denenmiş ve başarıya ulaşmış
olan eylem saldırgan için emniyetli, bir tarz olarak algılanabilecektir.
Bu bilgi ışığında planlamaların sıklet merkezi belirlenebilecek, maliyetlerin azaltılması sağlanabilecektir. Yani planlamayı yapanların ellerinin altında daha önceden meydana gelen saldırılara ait emniyet tedbirleri ve
maliyetlerine ait bir hazırlık dosyasının bulunması gerekir. Unutulmaması
gereken husus güvenlik algısı ve tedbirlerinin 7/24 esasına göre devam ettirilmesi şarttır.
Güvenlik tedbirleri alınırken öncelik planlamaları nasıl yapılmalıdır? Muhtemel saldırıların her biri için saldırı sonrası oluşacak hasar
ile can ve mal kaybı oranları değerlendirilmelidir. Eğer bu kriter diğerlerinden fazla ise, tespit edilen saldırının yapılması ihtimali diğerlerinden fazla olarak değerlendirilebilir. Ancak sadece bu iki kritere
yoğunlaşmak resmin sadece bir kısmının değerlendirilmesine de neden olabilir. Dolayısıyla hedefin korunma ve emniyet altında olma
derecesi de saldırganın eylem yapmasında resmi tamamlayan önemli
ve öncelikli bir husustur.
Muhtemel hedeflerin tespiti yapılırken sorulacak en uygun sorular ise bu hedeflerin ne kadar kolay ya da zor bir hedef olduğudur.
Eğer cevap saldırgan açısından kolay bir hedef ise saldırıyı gerçekleştirmek için faaliyete geçecektir. Unutulmaması gereken husus hedef
hem kolay hem de sansasyon yaratabilecek nitelikte ve güvenlik açığı
mevcutsa saldırı için en uygun olan olarak algılanacaktır. Dolayısıyla
yapılacak güvenlik planlamalarında risk seviyelerini düşük, orta ve
yüksek seviye riskli olarak planlamak, alınacak tedbirlerinde uygun
seviyelerde olmasına olanak sağlayacaktır.
248
Kaynaklar
Hoffman, B. (1998). Inside Terrorism. Columbia University Press: New York.
p.:38
Sandler, T. (2005b). Collective versus Unilateral Responses to Terrorism.
Public Choice, forthcoming. p.:15
Evolution of the Bomb Threat; Erişim: [http://www.download.html/Bomb
Related Threat Trends] Erişim Tarihi: 28.06.2002
Cooper, H. H. A. (2001). Terrorism: The Problem of Definition Revisited.
American Behavioral Scientist: 44 (6): 881–893
Heinlein, R. A. (1994). The Moon is a Harsh Mistress. Tom Doherty: New York.
p.:75
Levitt, S. D. & Dubner, S. J. (2005). Freakonomics: A Rogue Economist
Explores the Hidden Side of Everything, New York. p.:62
Hirshleifer, J. (1991). The Paradox of Power. Economics and Politics 3(3):
177−200.
Crenshaw, M. (1990). The Logic of Terrorism: Terrorist Behavior as a Product
of Strategic Choice. In Reich, W. (ed.) Origins of Terrorism:
Psychologies, Ideologies, Theologies, States of Mind, Woodrow Wilson
Center: Washington, DC, and Johns Hopkins University Press: Baltimore
and London. p.: 7–24.
Seyhan E. (2003). Patlayıcı Maddelerin Tesirsiz Hale Getirilmesinde X-Ray
Cihazlarının Kullanımı ve Etkinliği, Ankara Üniversitesi, Disiplinlerarası
Adli Tıp Ana Bilim Dalı, Fizik İncelemeler ve Kriminalistik, Yüksek Lisans
Tezi. Sf. 1-9.
Balmer, B. (2001). Britain and biological warfare: Expert advice and science
policy, 1930–65. Basingstoke: Palgrave.
Collier, S., Lakoff, A., & Rabinow, P. (2004). Biosecurity: Towards an
anthropology of the contemporary. Anthropology Today, 20(5), 3–7.
Luhmann, N. (1993). Risk: A sociological theory. New York: A. de Gruyter.
Ericson, R.V., & Doyle, A. (2004). Catastrophe risk, insurance and terrorism.
Economy and Society, 33(2), 135–173.
Douglas, M. & Wildavsky, A.B. (1982). Risk and culture: An essay on the
selection of technical and environmental dangers. Berkeley: University
of California Press.
Concepts of Retrospective
Dosimetry
George S. POLYMERIS1
Eren ŞAHINER2
Niyazi MERIÇ3
Dosimetry is the unique method in order to both check and verify whether an accident has been radioactive or not. Nowadays, there is a growing public concern about accidental radiation exposure
due to the ageing of the nuclear power industry, illegal dumping of
nuclear waste or terrorist activities which may result in health risks to
individuals. These, ever-increasing concerns of radiation-induced
accidents all around the world power Retrospective Dosimetry which
can be simply defined as the estimation of the integrated radiation
dose received by an individual recently (within the last few weeks),
historically (in the past) or chronically (over many years). While the
latter two cases fall within the context of geo-archaeological dating,
the former case is mostly focused on the doses accrued to those individuals exposed to potentially harmful exposures of radiation, where
one is interested in the determination of absorbed dose due to a radiation accident or other event, over and above the normal background
Radiation. There is a broad understanding on the necessity of
networking and mutual assistance in the management of radiation
accidents or incidents, demonstrating thus the importance of a joinedup approach in physical and biological dosimetry. Towards this direction, European Union has set up a specialized group practicing
Retrospective Dosimetry, consisting by individuals from a wide range of disciplines across Europe. This group practices established and
1
2
3
Ankara Üniversitesi Nükleer Bilimler Enstitüsü
Arş. Gör. Ankara Üniversitesi Nükleer Bilimler Enstitüsü
Doç. Dr. Ankara Üniversitesi Nükleer Bilimler Enstitüsü
250
SÖZEL BİLDİRİLER (George S. POLYMERIS - Eren ŞAHİNER - Niyazi MERİÇ)
emerging dosimetry methods, which can be used immediately and
retrospectively following external ionising radiation exposure. These
include dicentrics, translocations, premature chromosome condensation, micronuclei, somatic mutations, gene expression, electron paramagnetic resonance, thermoluminescence, optically stimulated luminescence, neutron activation, haematology, protein biomarkers and
analytical dose reconstruction. These techniques are outlined. While
in biological dosimetry the malicious impact of the radiation to the
living tissues is quantified, physical dosimetry uses natural dosimeters of known exposure times and of well-known age as well, in order
to discriminate doses originating from sources other than the natural
environment. No single technique fulfills the criteria of an ideal dosimeter; nevertheless, an integrated approach using multiple techniques tailored to the exposure scenario can cover most requirements.
Turizm Antropolojisi
Timur GÜLTEKİN1
Giriş
Turizm genelde farklı şekillerde tanımı yapılsa da tüm tanımların ortak özelliğinde insanların sürekli ikamet ettikleri yerlerin dışına
seyahat etmesi ele alınmaktadır (Przeclawski 1993, Smith 1989). Fakat
bahsi geçen seyahat hareketi, iş veya para kazanmak amaçlı olmayıp,
dinlenmek, eğlenmek, kültürel, bilimsel, dinsel ve benzeri nedenlerin oluşturduğu geçici bir durumdur. Genel olarak turizm faaliyetlerine bakıldığında antropoloji biliminde de olduğu gibi hedefte hep
insan vardır.
Antropoloji sözlük anlamı olarak insan bilimi olarak bilinmektedir. Aslında antropoloji; hem biyolojik, hem de kültürel açıdan insanı
tüm yönleriyle inceleyen bir bilimdir. Türkiye'de antropoloji, fizik
antropoloji, paleoantropoloji ve sosyal antropoloji olarak üç anabilim
dalı altında eğitim vermektedir. Fizik antropoloji, geçmişten günümüze insanın morfolojik özelliklerini hem bireysel hem de pupulasyon düzeyinde inceleyen bir bilim dalıdır. Fizik antropolojinin ilgilendiği belli başlı konular olarak, insanın geçmişten günümüze beslenme alışkanlıkları, evrimsel süreçte insanın büyüme örüntüsü, spor
branşlarına fiziksel uygunluk ve yetenek seçimi, insanın atropometrik boyutları, insan çevre makine etkileşimi, genetik köken ve toplulukların akrabalık ilişkileri ve benzeri konuları sıralanabilmektedir.
Paleoantropoloji insanın evrimini ele alan bir bilim dalıdır. Sosyal
antropoloji ise geçmişten günümüze insanın kültürünü her yönüyle
inceleyen bir bilim dalıdır.
1
Prof. Dr. Ankara Üniversitesi Beypazarı Meslek Yüksekokulu Müdürü, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Antropoloji Bölümü. 06100
Sıhhiye/ Ankara Email:[email protected]
252
SÖZEL BİLDİRİLER (Timur GÜLTEKİN)
Turizm birçok alanla olduğu gibi antropolojiyle de yakın ilişkili
olmak zorundadır. Turizmin önemi dünyada şu anda en önemli ekonomik sektörlerden birisi olmasından kaynaklanır. Türkiye'de turizm
ve arkeoloji, turizm ve psikoloji, turizm ve sosyoloji, turizm ve coğrafya gibi alanların beraber çalışıldığını görmek mümkündür. Fakat
turizm antropolojisi, Türkiye'de henüz çok yeni bir alan olarak ortaya
çıkmaktadır. Turizmin giderek daha fazla küreselleşmesinin, turizm
antropolojisine olan ilginin artmasına neden olacağı öngörülmektedir. Ayrıca antropolojide de bu konunun giderek daha fazla çalışılacağı düşünülmektedir. Türkiye'nin biyolojik ve kültürel zenginliği
göz önünde bulundurulacak olursa turizm antropolojisi için bu potansiyelin kullanılamadığı ve bu alana yönelik çalışmaların yetersiz
olduğu görülecektir.
Turizmin Kısa Tarihi
Turizm, insanların bir yerden başka bir yere yolculuk etmesi anlamına gelen seyahat hareketiyle başlar. Her seyahat turizm hareketi
değildir; ancak her turizm hareketi bir seyahati gerektirir. Seyahatin
tarihi insanoğlunun merakıyla başlamıştır. Tekerleğin icadıyla, ilk
büyük keşif yolculuklarına çıkılmaya başlanmıştır. İlk rehberlerin ise
Mısırlı rahipler olduğu düşünülmektedir (Hussein ve Saç 2008). Tüccarlar dünyada daha başka insanların ve hazinelerin bulunduğunu
fark etmeleriyle seyahatlerde artışlar olmuştur. Coğrafi keşifler, ticaret, savaşlar, fetihler, din gibi benzeri nedenler insanların yaşadıkları
yerlerden başka yerlere gitmelerine neden olmuştur. Ortaçağ'da hacılar, tüccarlar, şövalyelerin ömürlerinin yarıdan fazlasını yollarda geçirmekteydiler. Yunanlılar, Romalılar döneminde seyahat kavramını
geliştirmişlerdir. Bu dönemde kara yolunda, hayvan gücünden, deniz yolunda kürek ya da yelken gücünden faydalanılıyordu. Rönesans Dönemi'nde ise Grand Tour ́a (Büyük Tur) çıkmaya başlandı.
Yolculuk, yüksek masraf gerektiriyordu. Bunu ödeyebilecek gücü
olanlar yola çıkabiliyordu (Kozak ve ark. 2001). Thomas Cook, 19.
Yüzyılda, günümüz paket turlarına benzeyen ilk kitlesel seyahatleri
trenlerle başlatmıştır. 2. Dünya Savaşı'nda geliştirilen uçak teknolojisi, savaş sonrası seyahatler için kullanılmaya başlanmıştır
(Ahipaşaoğlu 2002).
253
Anadolu toprakları geçmişten günümüze birçok medeniyete ev
sahipliği yapmıştır. Turizm açısından Anadolu’da gerçekleşen seyahatlerin Hititlere kadar uzanmaktadır. Anadolu her dönemde birçok
uygarlığın ilgisini çekmiştir. Anadolu toprakları üzerinde yaşayan
Yunan, Roma ve Bizans dönemlerinde de seyahatleri görülmektedir.
Selçuklular döneminde ise han ve kervansaraylar göç eden insanlar
için tarihin önemli mekanları arasında gösterilirler. Osmanlı döneminde ilk modern turizm hareketi1863 yılında Sergi-i Umumi-i Osmani adlı bir sergi açılışı ile gerçekleşmiştir. II. Mahmut döneminde
“Kırlangıç” ismindeki buharlı geminin alınmasıyla deniz taşımacılığı
başlamıştır. 20. yüzyılın başında Orient Express treninin İstanbul’a
seferler düzenlemesi otellerin açılmasını teşvik etmiştir. O dönemde
açılan otellerden bir tanesi günümüzde halen hizmetine devam eden
İstanbul’daki Pera Palas otelidir. Milli Türk Seyahat Acenteciliği Ziya
ve Şükerası 18 Ekim 1923 tarihinde Pera Palas otelinde faaliyete geçmiştir (Kozak ve ark. 2001). Demiryolu taşımacılığı açısından 1924
tarihinde Haydarpaşa-Ankara arasında faaliyet gösteren yataklı tren
seferlerinin başlaması önemli bir dönüm noktasıdır. Hava taşımacılığı açısından Türk Hava Yolları İşletme İdaresi (THY) önemli bir yere
sahiptir. THY’nin temelleri 1925 yılında kurulan Türkiye Tayyare
Cemiyeti’ne kadar dayanır. Ülkemizde 1950 yılında “5647 sayılı Turizm Müesseseleri Teşvik Kanunu” çıkarılmıştır. Türkiye için de
1980'lerde çıkan Turizm Teşvik Yasası ve imar izinleriyle ilk büyük
atılımlar özellikle Antalya, Kuşadası ve Bodrum'da başlamıştır (Oktayer 2007).
Türkiye'de turizm alanıyla ilgili akademik çalışmaların özellikle
1970 yıllardan itibaren geliştiği görülmektedir. İlk yıllarda özellikle
işletme, coğrafya, ekonomi, sosyoloji, antropoloji ve psikoloji alanlarında çalışan akademisyenlerin turizm alanının gelişmesine önemli
katkıları olmuştur. Bu çalışmaları takiben 1980’li yılarda turizm okulları açılmıştır. Özellikle 1990’lı yıllarda da Türkiye'de de turizm meslek yüksek okullarının sayısının hızla artığını görülmektedir.
Antropolojik Açıdan Turizm Tarihine Bakış
Burada anlaşılacağı üzere turizmi tanımlarken seyahat hareketlerinden bahsedilir. Hatta dünyada turizmin gelişimi genelde Sanayi
254
Devrimi (18.yüzyılın son çeyreği)'ne kadar olan dönem ve Sanayi
Devrimi'nden günümüze kadar olan dönem olarak iki bölüm altında
incelenmektedir. Sanayi Devrimi'ne kadar olan dönem ise genelde
Romalıların gerçekleştirdiği seyahatler ile başlar. Antropoloji açısında
konuya bakılırsa, geçmişte insanların merak veya besin kaynaklarına
ulaşma bakımından seyahatler gerçekleştirdiği bilinmektedir. Bu çerçevede Romalıların gerçekleştirdiği seyahatlerin yanında Homo Sapiens’in (modern insanın) günümüzden yaklaşık 200 bin yıl önce Güney Afrika’da yaşayan küçük bir kabileden itibaren başlayan seyahatine kadar gitmek gerekmektedir. İlk modern insanların Afrika’nın
Kuzey Doğusuna doğru olan göçü ve Sina Yarımadası üzerinden
Ortadoğu ve buradan Asya ve dünyanın diğer yerlerine olan seyahat
ve göçleri de göz önünde bulundurmalıdır. Sonuç olarak bu göçlerin,
insanın beslenme ve daha iyi yerleşim yerleri bulmasının yanında
merak duygusu körüklediği unutulmamalıdır. Bu bilgi sayesinde şu
anda dünyada yaşayan tüm insanların ortak bir ataya sahip olduğu
gerçeği ortaya çıkmaktadır. Buradan hareketle dünyada yaşayan tüm
insanlar geçmişte belli bir zaman diliminde akrabadır. Bu bilgi de
bize turizmin vazgeçilmezi olan konukseverlik konusunda yardımcı
olabilir. Sonuçta ülkemizi ziyaret edenleri yabancı olarak görmeyip,
bir yakınımızmış gibi tüm konukseverliğimizi göstermemiz gerekir.
Ayrıca insanlar arasında görülen bütün fiziksel farklılıkları dilleri,
dinleri, farklı örf ve adetleri bir zenginlik olarak görüp saygı duymamız gerekir. Tüm bu bilgiler bize farklı toplum ve kültürlere hoşgörüyle bakmamızı kazandıracaktır.
Evrimsel süreçte insan kültüründeki gelişmeler insanın seyahat
ve göç etmesine imkân sağlamıştır. Örneğin taş aletlerin kullanılması
ve bunların zaman içinde daha sofistike işler için geliştirilmesi, diğer
canlılardan insanın kendisini koruması ve avlanmak için geliştirilen
ok ve mızraklar... Giysi dikimine olanak sağlayan iğne uçları, ayakkabılar ve yakın tarihteki tekerlek ve buhar gücünün icadı gibi benzeri kültür ürünler evrimsel süreçte basit birer kültürel objenin dışında
belki de insanı diğer canlılardan faklı kılan ve bugünkü dünya üzerindeki hâkimiyeti sağlayan unsurlardır. Bu şekilde tarihin çeşitli
dönemlerindeki gelişmeler dolaylı yönden de olsa turizmin gelişimine katkılar sağlamışlardır. Örneğin yazının icadından sonra gezginle-
255
rin yazdıkları seyahatnameler toplumların büyük ilgisini ve merakını
uyandırarak insanların daha fazla seyahat etmelerini başlatmıştır.
Bunun yanında turizmin gelişimini olumsuz etkileyen faktörlerde
zamanla kendini gösterebilmektedir. Örneğin eskilerde (sanayi devrimi öncesi) ekonomiye dayanmayan turizm söz konusuyken, şimdilerde en ufak ekonomik dalgalanmalardan Türkiye turizmi büyük
zarar görebilmektedir. Gelecekte insanın ürettiği ve kullandığı teknolojilerin gelişeceği kesindir. Bu gelişen teknolojiler sayesinde şüphesiz
turizm sektörü de nasibini alacaktır. Nasıl ki 2000'li yıllarda sağlıktermal ve kongre turizmi gözdeyse ileriki yıllarda belki de başka gezegenlere seyahat veya daha eski geleneksel yapılara yöneliş başlayabilir. Burada önemli olan turizmin sürdürülebilirliğini sağlamaktır.
Yukarıda da anlaşılacağı gibi geçmişte insanların turizm anlayışı
farklıydı, şimdi de farklı ve gelecekte de farklı olacaktır.
Turizm-Antropolojisinin Gelişimi
Turizm antropolojisinin Türkiye'de çok yeni olduğundan bahsedilmişti. Aslında turizm antropolojisinin tarihi dünyada da çok eskiye gitmemektedir. 1963 yılında ilk defa Amerika Antropoloji literatürüne Theron Nunez’in “Tourism, Tradition, and Acculturation: Weekendismo in a Mexican Village” adlı çalışmasıyla girdiği görülmektedir (Nunez 1963). Nunez çalışmasında turizme kültürel ve kültürleşme açısından bakılabileceğini ve burada hizmet veren - alan ve bu
aşamadaki kültürel yapılarında dikkatlice incelenmesi gerektiğini
belirtmektedir (Nunez 1963). 1973 yılında ise Annals of Tourism Research dergisi yayın hayatına başlar. 1974 yılında Valene Smith tarafından ilk Turizm Antropolojisi Sempozyumu Meksika’da düzenlenir.
Uluslararası nitelikli bu kongrede sunulan bildiriler 1977 yılında
“Hosts and Guests: The Anthropology of Tourism” adlı kitapta basımı gerçekleştirilir. Takip eden yıllarda Valene Smith ve Margaret
Mead turizmde görsel antropoloji konusunda önemli çalışmalar da
gerçekleştirmişlerdir. Bu yıllardaki antropologlardan biri olan Nelson
Graburn (1977) turizme odaklanarak turizmin kişisel dönüşebilir deneyimler olduğunu belirtir. Dennison Nash (1977) ise turizmin modern emperyalizmin bir formu olduğunu ileri sürmektedir. 1983 yılı-
256
na gelindiğinde ise uluslararası bilimsel bir dergi olan “Journal Annals of Tourism Research” bir sayısının tamamını antropolojik çalışmalara ayırmıştır. 1986 yılında Uluslararası Turizm Çalışmaları Akademisi kurulur. Bu yıllarda Antropologlar ve sosyologlar tarafından
da turizm üzerine çeşitli tanımlar yapılır. Smith (1989), ‘geçici boş
zaman’, ‘harcanabilir gelir’ ve ‘yerel sakinler tarafından olumlu görüş
ya da onayın olması’ gibi üç etmenin bir bileşeni olarak turizm faaliyetinin oluşacağından söz eder (Smith 1989).
1990’lü yıllara gelindiğinde Selwyn (1996) Turizm antropolojisini
temel üç yapı altında incelenmesi gerektiğini belirtiyor. Bunlardan
ilkinin sosyal ve kültürel değişim, ikincisi kültürel işaretler ve üçüncü
yapı olarak da turizmin politik ekonomi açısından incelenmesi gerekir. Nii Plange (1989) gelişmekte olan ülkelerin ekonomileri için turizmin önemli bir rol üstlendiğinden bahsetmektedir. Plange’nin bu
düşüncesini destekleyen başka araştırmacılar da vardır. Örneğin
Harrison (1992) modernizm teorisi ile turizm arasındaki ilişkiye dikkat çekmektedir. 1993 yılında ise Przeclawski turzim çalışmalarına
disiplinler arası bir yaklaşım kazandırmıştır. Przeckawski turizmin
çok karmaşık bir fenomen olduğu bu nedenle hem ekonomik, psikolojik, sosyal ve kültürel açıdan konunun ele alınması gerektiğini göstermektedir (Przeclawski 1993).
2000’li yıllara gelindiğinde tüm dünyada turizme daha büyük
önem verildiği ve bu konudaki çalışmaların oldukça arttığı gözlenmektedir. Hatta günümüzde her geçen gün farklı turizm aktivite ve
alanları oluşturulmaktadır. Bu nedenle günümüzde turizme sadece
ekonomik açıdan değil, turizmi anlamak için disiplinlerarası bir yaklaşım gerekliliği açıktır. Turizmin vazgeçilmezlerinden olan insan,
çevre, doğa, kültür ve tarih antropoloji biliminin yakın ilgi alanlarındandır. Hatta turizm antropolojisi konusunda yapılacak olan çalışmaların Türkiye turizmine farklı bir bakış açısı kazandıracağı açıktır.
Belki de bu bakış açısı Türkiye'ye yeni turizm alanları da kazandırabilir. Özellikle antropolojik bakış açısı içerisinde eko-turizm buna
örnek gösterilebilir. Eko-turizm içerisinde ise son yıllarda sürdürülebilir turizmin önem kazandığı görülmektedir. Sürdürülebilir turizm,
turizmin hızlı gelişmesine paralel olarak gelişen olumsuz çevre koşul-
257
larının oluşturduğu sorunları ortadan kaldırmak üzere geliştirilmiş
bir kavramdır. Sürdürülebilir turizm kavramı özellikle ekonomisi
turizme dayalı olan ülkeler için çok önemlidir ve turizmin sürdürülebilirliği sağlanmalıdır.
Gelecekte Turizm Antropolojisi
Turizmin ülke ekonomisine olan katkısının yanında sosyal ve
kültürel açıdan da bir ülke için önemli katkıda bulunur. Bu katkılar;
kültürün bir parçası olan gelenek ve görenekleri korumayı, toplumlarda var olan sosyo-kültürel, politik, sınıfsal ayrım, dinsel ayrım ve
ırkçı söylem ve tutumlar gibi bazı ön yargıların ortadan kalkmasını
sağlayabilir. Toplumlara diğer toplumlara bakış açısında daha barışçıl bir yaklaşım kazandırır. Fakat bunların yanında turizm eğer bilinçli bir şekilde yapılmadığı taktirde bu defa da toplumlar için dezavantajlı durumlar ve toplum içinde çatışmalar oluşturabilir. Örneğin
geleneksel yapıya sahip aile yapılarında problemlerin görülmesine ve
küresel bakış açısı altında bazı yerel gelenek göreneklerin yok olmasına neden olabilir. Bunun yanında bazı inanışlarda çözünme ve kaybolmalar görülebilir. Tabii ki bu dezavantajlı durum iyi bir planlama
ve eğitimle ortadan kaldırılabileceği gibi, iyi bir antropoloji eğitimiyle
de çözüme kavuşturulabilir.
Günümüze gelinceye kadar turizm antropolojisin dünyada geçmişinin çok eskilere gitmediğini ve Türkiye'de ise yeni bir alan olduğundan bahsedilmişti. Fakat ileriki yıllarda hem Türkiye'de, hem de
dünyada turizm antropolojisinin daha da önem kazanacağı açıktır.
Geçmişte ve günümüzde turizm antropolojisinin daha çok sosyal
konularla ilgili ve daha çok kültür bağlamında konuya yaklaşıldığını
görmekteyiz fakat önümüzdeki yıllarda;
- Anadolu coğrafi olarak üç büyük kıtayı birbirine bağladığı için
geçmişten günümüze doğudan batıya ve batıdan doğuya birçok göçe, seyahatlere ve askeri seferlere sahne olmuştur. İşte
bu her göç seyahat ve seferler Anadolu’da bir iz bırakmıştır.
Anadolu’nun bu zengin tarihine sahip çıkmak,
- Geçmişimize kültürel mirasımızı koruma ve restorasyonunu
sağlamak,
258
- Geçmişten günümüze insanoğlunun göç serüvenini ortaya
koymak ve geleceğe projeksiyon tutmak,
- Toplayıcılıktan, avcı toplayıcı, tarım ve antik dönemden günümüze insanın beslenme biçimi, farklı kültürler-coğrafyalar
ve beslenme örüntüleriyle yemek ve mutfak turizmine farklı
bir bakış açısı getirmek,
- Türkiye'de antropolojik ve arkeolojik kazılardan elde edilen
eserlerin sergilenmesinde olayın turizm boyutu ön plana çıkartmak,
- Halen devam eden veya bitmiş olan kazı bölgelerinin açık hava müzeleri şekillinde düzenlenmesi ve turizme kazandırabilmek,
- Kazılarda elde edilen insan ve hayvan iskeletleri-fosilleri yardımıyla müzelerde eski insanların yaşam biçimleri, beslenme
alışkanlıkları, hastalıkları gibi konuları içeren müze bölümleri
oluşturulabilmek,
- Tarihte birçok ilke sahne olmuş Türkiye'nin tanıtımına önem
verilmesi,
- Kültürel mirasın, gelenek ve göreneklerin korunmasını sağlamak,
- Irksal farklıkların olmadığı bilincini geliştirmek ve uluslararası
barışı sağlamak önem kazanacak konular olacaktır.
Sonuç olarak antropoloji alanında yeterli altyapıya sahip olmayan veya antropoloji bilgisine sahip olamayan personelle, mağara
turizmi, termal ve sağlık turizm, kongre turizmi, kültür turizmi ve
eko-turizm gibi alanlarda gelişme sağlaması mümkün değildir. Bunun nedeni ise turizm sektörünün olmazsa olmazlarından biri olan
nitelikli eleman yetiştirmek olduğunu unutmamak gerekir.
259
Kaynaklar
Ahipaşaoğlu H.S (2002. Seyahat Acentacılığı ve Tur Operatörlüğü, Anadolu
Ünversitesi Yayınları, Yayın No:1362. Eskisehir.
Burns, P. (1999) An Introduction to Tourism and Anthropology. London:
Routledge.
Harrison, D. (ed) 1992 Tourism and the less developed countries. London:
Belhaven Press.
Hussein Azize Tunç ve Saç Firuzan (2008), Genel Turizm Gelişimi Geleceği,
Siyasal Yayınevi. Ankara.
Kozak N, Kozak M.A, Kozak M. (2014), Genel Turizm İlkeler Kavramlar, Detay
Anatolia Akademik Yayıncılık Danışmanlık Org. Turz. Ltd. Şti. Ankara.
N. Oktayer ve N. Susam ve M. Çak, Türkiye’de Turizm Ekonomisi, İstanbul:
İstanbul Ticaret Odası Yayınları, 2007-69,
Öztaş K (2002). Turizm Ekonomisi Genel Turizm Bilgileri, Nobel Yaynları, 405,
Ankara.
Nash, D. (1996) Anthropology of Tourism. Oxford: Pergamon.
Nash, D. (2006) The Study of Tourism: Anthropological and Sociological
Beginnings. Oxford: Elsevier.
Nunez T. (1963). Tourism, Tradition, andAcculturation: Weekendismo in a
Mexican Village, Ethnology, Vol. 2, No. 3 (Jul., 1963), pp. 347-352.
Plange, N. 1989 Politics and tourism: Another form of dependency and
insecurity. Review: Security and development. 10(17):22-31. Suva:
School of Social and Economic Development, University of the South
Pacific.
Przeclawski, K. 1993 Tourism as a subject of interdisciplinary research. In
Tourism Research: Critiques and Challenges. D. G. Pearce & R. W.
Butler, eds. Pp. 9- 19. London: Routledge.
Smith, V.L. (1989) Hosts and Guests: The Anthropology of Tourism. Oxford:
Blackwell.
Destinasyon Karşıtlığına Neden Olan
Hukuki Suçlar Üzerine Bir İnceleme
Yusuf KARAKUŞ1
Giriş
Teknolojik gelişmeler, ekonomik sınırların ortadan yavaş yavaş
kalkması, çalışma saatlerinin kısalması ve insanların gelir düzeyleri
ile hayat standartlarının yükselmesi gibi birçok etken turizm faaliyetlerine olan ilginin gün geçtikçe artmasına neden olmaktadır. Kültür
ve Turizm Bakanlığı’nın verilerine göre ülkemiz, 2013 yılında yaklaşık olarak 35 milyon (334910098) yabancı turist tarafından ziyaret
edilmiştir. Çetintaş ve Bektaş’ında (2008) belirttiği üzere, turizm gelirleri ülke ekonomisinin büyümesi için önemli bir kalemdir. Turizm
gelirleri bir ihracat kalemi olduğu için ülke dış ticaret denesi anlamında oldukça önemlidir. Aynı zamanda çarpan etkisiyle ülke içi
ekonomiye de hız veren, canlandıran bir şekilde katkı sağlar. Turizm
faaliyetlerinin olumlu etkisi sadece ekonomik olmayıp muhakkak
daha birçok olumlu etkisi de mevcuttur (kültürel, sosyal, çevresel
v.b.). Hal böyleyken, turizm faaliyetlerinin desteklenmesi için, araştırmacılara, yerel ve ulusal yönetime, işletme yöneticilerine, hatta
bütün topluma görevler düşmektedir.
Ülkemizin turizm potansiyeli düşünüldüğünde, destinasyon olarak, ziyaretçiler için güdü teşkil edebilecek bütün çekiciliklerin ülkemizde mevcut olduğu bilinmektedir. Kutvan ve Kutvan, bu çekicilikleri şu şekilde sıralar: “Doğal güzellikler, iklim, mimari özellikler,
festivaller, yöresel özellikler, halkın turistlere karşı davranışları,
önemli tarihi kalıntılar, dini önemi olan eserler, tarihi önemi olan
eserler, sportif faaliyetler, kültürel faaliyetler, sağlık ve dinlenme ola-
1
Araştırma Görevlisi, Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi, Turizm Fakültesi, Turizm İşletmeciliği Bölümü
262
SÖZEL BİLDİRİLER (Yusuf KARAKUŞ)
nakları, gece rekreasyonu, alışveriş olanakları, turiste olanak sağlayan altyapı, yiyecek ve konaklama kolaylıkları” (Kutvan ve Kutvan,
2013). Bu kadar büyük bir turizm potansiyeline sahip bir ülke olmasına rağmen, Türkiye talebin özellikleri ve miktarı açısından hak ettiği noktada değildir. Bu konu ile ilgili olarak literatür incelendiğinde
yoğun olarak ziyaretçilerin destinasyona çekilme yöntemleri üzerinde durulduğu görülmektedir. Ancak bir destinasyonun tüketici tarafından neden reddedilebileceği konusu üzerine yapılmış bir yerli
çalışmaya rastlanmamış olunması bu noktada önemli bir boşluk olduğunun bir göstergesidir. Her ne kadar yabancı literatürde çok az
sayıda konuya değinilmişse de (Lawson ve Thyne, 2001; Sönmez ve
Graefe (1998) genel anlamda bir destinasyona karşı geliştirilebilecek
tüketim karşıtlığı davranışını ortaya koyan bir çalışmaya rastlanmamıştır. Yapılan çalışmalarda ya tüketim karşıtlığının belirli boyutları
açısından, ya da spesifik bir destinasyona has tüketim karşıtlığı davranışı ele alınmıştır. Bu çalışmanın amacı literatürdeki bu boşluğu
doldurarak, gerek işletme yöneticilerine gerekse yerel ve ulusal yönetim birimlerinin karar alma mekanizmalarına destek olabilecek bir
yol haritası sunarak tüketicilerin destinasyon seçimi aşamasında destinasyonda mevcut olan hukuki suç oranın satın alma kararlarına ne
denli bir etki ettiğini açıklamaya çalışmaktır.
Destinasyon karşıtlığı kavramı
Destinasyon karşıtlığı davranışını açıklamadan önce tüketim karşıtlığı (anti-consuption) kavramını açıklamakta yarar vardır. Tüketim
karşıtlığını en genel anlamda tanımlamak gerekirse, “tüketimi reddetme ya da tüketime karşı çıkma” olarak ifade edilebilir (Lee, Fernandez, ve Hyman, 2009). Cherrier tarafından yapılan çalışmada tüketim karşıtı davranışların en belirgin göstergelerinden birinin tüketici direnişi olduğunu belirtmiştir (Cherrier, 2009). Bu direnişlerin
tüm pazarı kapsayarak genel olarak tüketimi ifade edebileceği gibi,
belirli marka yada ürünler için de yaşanabileceği ifade edilmiştir.
Tüketim karşıtlığı kavramı ile ilgili olan kavramlar şu şekilde sıralanabilir: Tüketici direnişleri (Penaloza ve Price, 1993; Roux, 2007), tüketici isyanları (Austin, Plouffe, ve Peters, 2005)ü markadan sakınma
263
(Lee, Motion, ve Conroy, 2009), politik tüketim (Delacote ve Montagné-Huck, 2012; Özalpman, 2010) ve gönüllü sadelik (Shaw ve Moraes, 2009).
Choi tarafından yapılan çalışmaya göre (Choi, 2011) bireylerin
tüketim karşıtlığı davranışı göstermesi amacına göre ve güdülerine
göre dört kategoriden oluşmaktadır (Şekil 1). Güdülerine göre birey
tüketim karşıtlığı davranışını kendi bireysel değerlerini ifade etmek
için ya da toplumun değerlerini benimseyerek ortaya koyabilir. Amacına göre ise birey belirli bir ürün ya da bir markayı reddedebilir ya
da genel olarak tüketim davranışına karşı olabilir.
Şekil 1. Tüketim Karşıtlığı Sınıflandırması
Genel
Bıkkın tüketim
karşıtı
Aydınlanmış tüketim
karşıtı
İncinmiş tüketim
karşıtı
Aktivist tüketim
karşıtı
Amaca göre
Belirli marka
ya da ürün
Kişisel tercih
Güdüye göre
Toplumsal değerler
Bıkkın tüketim karşıtı olan bireyler işletmelerin uygulamakta oldukları yoğun pazarlama çabalarından bıkmış, daha basit bir yaşam
isteyen insanlardır. İncinmiş tüketim karşıtı bireyler ise önceki deneyimlerinden memnun kalmadıkları için geleceğe dair belirli ürün ya
da markaları reddetme eğilimi içinde olan kişilerdir. Bir diğer tüketim karşıtı kitle ise aydınlanmış karşıtlardır. Bu kitle toplumsal ya da
çevresel nedenlerle genel anlamda tüketim davranışını protesto ederler. Son tüketim karşıtı tipi ise belirli marka ya da ürünlere toplumsal
ya da çevresel nedenler gibi genel sorunlar yüzünden tepki gösteren
aktivist tüketim karşıtlarıdır.
Tüketim karşıtlığı kavramı açısından yapılan çalışmaların biride
bu kavramı dört ana başlık altında sınıflandırılmıştır (Iyer ve Muncy,
2009). İlk iki sınıflandırma bireylerin genel olarak tüketim olgusuna
karşı geliştirmiş oldukları bir karşıtlığı içerir. Bu sınıflandırmaların-
264
dan ilki genel anlamda tüketim kavramına karşı çıkan ve tüketim
olgusunun azaltılması için tüketimi reddenden gruptur. Bir diğer
grup ise basit bir hayat arayan ve tüketim olgusunun sadece gerçekten ihtiyaç halinde olması gerektiğine inanan gruptur. Bu gruptaki
bireyler fazla tüketim gerçekleştiren bireylerin yorgunluk, mutsuzluk, ya da hayal kırıklığı gibi olumsuz duygular içerinde olabileceğine inanmaktadırlar. Diğer iki sınıflandırma ise bir marka ya da ürüne
karşı geliştirilen bir reddetme davranışını ifade eder. Üçünü gruba
giren bireyler, belirli bir ürün ya da markanın topluma vermiş oldu
bir zararın varlığına inanan ve bu nedenle o marka ya da ürünü reddeden bireylerdir. Son gruptaki bireyler ise belirli bir marka ya da
ürünü geçmişte yaşadıkları olumsuz deneyimler gibi kişisel nedenlerle reddeden bireylerdir. Çalışma kapsamında yapılan ampirik çalışmada literatürden elde edilen 14 ifadelik bir ölçek kullanılmıştır. Çalışmada Maslow’un ihtiyaçlar hiyerarşisindeki ilk ihtiyaçların tüketim davranışıyla tatmin olacağını, ancak kendini gerçekleştirme ihtiyacının ise basitlikle ilgili olduğunu ve tüketim karşıtlığı davranışının
bu ihtiyaç açısından daha tatmin edici olabileceğinden bahsedilmiştir.
Aynı zamanda genel anlamda tüketime karşıt olanlar ile özbilinçlilik
arasında da olumlu bir etkileşim olduğu düşünülmüştür. Çalışma
bulguları da küresel anlamda tüketim karşıtlığı ile beklenen etkileşimi desteklerken, basit yaşam için tüketimi reddeden bireyler için
olumsuzdur. Iyer ve Muncy (2009) çalışmanın tüketime toplumsal
açıdan ya da bireysel açıdan karşıtlığı ele almış ve gelecek çalışmalara
yol gösterici olmayı amaçlamıştır.
Lee, Motion ve Conroy, (2009) yaptıkları çalışmada bir tüketim
karşıtlığı olarak marka kaçınması kavramını ele almışlardır (Lee, Motion, et al., 2009). Araştırmanın çıkış sorusu, bireyler satın alma eylemini gerçekleştirebilecek imkanlara sahipken belirli markaları satın
almaktan neden kaçınırlar? Araştırmada, 23 katılımcı ile derinlemesine analiz yöntemi ile veri toplanmıştır. Her bir katılımcıya belirli
markalar gösterilmiş, hangilerini tercih etmedikleri ve tercih etmeme
nedenleri irdelenmiştir. Elde edilen veriler doğrultusunda marka
kaçınmasının nedenlerini üç başlık altında toplamışlardır. Bunlardan
birincisi deneyimsel kaçınma olarak adlandırılır. Bu tür kaçınma,
bireylerin önceki olumsuz deneyimlerinden kaynaklanmaktadır.
265
İkinci tür kaçınma ise kimlik kaçınmasıdır ve bu tür kaçınmaların
nedeni, marka ile bireyin kendi kimliklerinin bağdaşmaması olarak
ifade edilir. Son kategori ise ahlaki kaçınmadır. Bireyler markanın
toplumsal zararları olduğunu düşündüğü için o markalı ürünleri
satın almama yoluna gider. Deneyimsel kaçınmanın sebebinin karşılanmayan beklentiler, kimlik kaçınmasının sebebinin sembolik kimlik
uyumsuzluğu ve ahlaki kaçınmanın sebebinin de ideolojik bağdaşmazlık olduğu ifade edilir. Çalışmada ayı zamanda yöneticilere,
marka kaçınması sorununun üstesinden gelinmesi için öneriler sunulmaktadır.
Ventura, tüketim karşıtlığı kavramını beyaz eşya tüketicileri açısından incelemiştir (Ventura, 2013). Çalışmada katılımcılarla odak
grup görüşmesi yapılarak tüketim karşıtlığı davranışları sergileyip
sergilemedikleri sorulmuştur. Eğer tüketim karşıtlığı söz konusu ise
bunun sebebi sorularak, gelecekte kaçındıkları ürünleri tekrar satın
alma ihtimalleri sorulmuştur. Tüketim karşıtlığı davranışları, deneyimsel kaçınma, kimlik kaçınması, ahlaki kaçınma, eksik değer kaçınması ve bayii – distribütör kaçınması açılarından ele alınmıştır.
Bulgular değerlendirilerek beyaz eşya firmalarına önerilerde bulunulmuştur.
Bu çalışmada tüketim karşıtlığı davranışı, turistik tüketiciler açsından incelenecektir. Turistik talebi oluşturan bireyler, satın alma
karar sürecinde alternatifler arasından tercih yaparken belirli destinasyonları reddetme gerekçeleri bu çalışmanın konusunu oluşturmaktadır. Bu anlamda tüketicilerin geliştirecekleri destinasyon karşıtlığı davranışını şu şekilde tanımlayabiliriz: Turistik talebi oluşturan
bireylerin (para, zaman, imkan ve isteğe sahip), destinasyon tercihi
aşamasında belirli destinasyonları reddetme durumudur. Destinasyon karşıtlığı kavramı kapsam olarak sadece belirli sebeplerden dolayı alternatif destinasyonlar arasından bazılarını yada bir tanesini
reddetmesidir. Bu anlamda kritik noktalardan bir tanesi, bireyin turistik bir seyahat için gerekli koşulları sağlıyor olması gerekir (zaman,
ekonomik güç, istek ve imkan). Onun dışında destinasyon için alternatif olan destinasyonların bir birine denk olması gerekir. Turistin bir
destinasyonu, başka bir destinasyonu tercih ettiği için satın almaması
266
bu çalışmanın kapsamı dışındadır. Destinasyon karşıtlığı tutumu
yada davranışından söz edilebilmesi için, bir kıyas sonucu daha iyiyi
tercih etme durumundan ziyade direk o destinasyona karşı bir reddetme durumu olması gerekir. Bu anlamda yerli literatürde bir çalışmaya rastlanmamıştır. Yabancı literatürde sınırlı sayıda kaynak mevcut olmasına rağmen genel anlamda destinasyon karşıtlığı kavramına
denk düşecek bir çalışmaya rastlanmamıştır.
Sönmez ve Graefe yaptıkları çalışmada turistlerin risk algılarına
göre gelecek seyahatlerinde belirli bölgelere gitme eğilimleri yada
gitmeme eğilimleri incelenmiştir (Sevil F. Sönmez ve Alan R. Graefe,
1998). Turistlerin belirli bölgeleri tercih etmemelerine neden olabilecek risk faktörleri şu şekilde sıralanmıştır: Ekipman riski, finansal
risk, sağlık riski, psikolojik risk, siyasi istikrarsızlık, fiziksel riskler,
sosyal riskler, terörizm ve zaman riski. Çalışma bulguları da risk algısının yüksek olduğu durumlarda turistlerin belirli destinasyonlardan
kaçındıklarını desteklemektedir. Ancak yapılan çalışmada, tüketim
karşıtlığının sebebi olarak algılanan risk ele alınmıştır. Genel anlamda, turistik faaliyetlerde her zaman belirsizlikler söz konusudur. Bu
nedenle ilk defa gidilecek olan destinasyonlar için her zaman risk
algısı olabilir. Bu durun o destinasyona karşı geliştirilen bir tüketim
karşıtlığı davranışına denk düşmemektedir. Böyle bir satın almama
davranışı, sadece tercih etmeme olarak ele alınmalıdır. Tüketiciler
satın alma karar sürecinde her zaman alternatiflerden en uygu olanı
seçerler. Seçmedikleri alternatifler, tüketim karşıtlığı davranışının bir
sonucu değil, sadece tercih etmeme durumunun bir sonucudur.
Lawson ve Thyne, tarafından yapılan çalışmada ise turistlerin
destinasyon seçimlerinde ne tür farklılıklar olduğu ve bu farklılıklar
arasından belirli destinasyonları tercih etmeme nedenlerinin neler
olabileceği üzerine durulmuştur (Lawson ve Thyne, 2001). Araştırma
kapsamında yapılan derinlemesine analiz yöntemi ile elde edilen
veriler kullanılarak turistlerin belirli destinasyonları tercih etmemelerine neden olabilecek değişkenleri üç başlık altında toplamışlardır:
Kalabalıklık, maliyet ve tehlike. Kalabalıklık kategorisindeki değişkenler, yerli turistlerin fazlalığı, yabancı turistlerin fazlalığı ve genel
kalabalıklık olarak sıralanmıştır. Maliyet kategorisinde ise seyehatin
267
pahalılığı, konaklamanın pahalılığı, alışverişin pahalılığı ve aktivitelerin pahalılığı olarak sıralanmış. Tehlike kategorisinde ise ziyaret
için tehlikeli olması, politik bağdaşmazlık, kültürel bağdaşmazlık,
lisan farklılıkları ve harcanın para riski değişkenleri yer almaktadır.
Bu çalışmada ise belirli bir destinasyona özel bir karşıtlık ele alınmıştır. Çalışmada, spesifik bir destinasyon (Yeni Zelanda) mevcut özellikleri doğrultusunda neden tercih edilmediği sorgulanmıştır. Yapılan çalışma genel anlamda destinasyon karşıtlığı davranışını izah
etmek için yetersiz kalmaktadır.
Turistik talebi oluşturan tüketicilerde satın alma karar sürecini
yaşayarak satın alma kararını verirler (rasyonel olabilir ya da rasyonel olmayabilir). Bu anlamda destinasyon düzeyinde talebi yönetmek
için satın almayı desteklemenin yolları literatürde yaygın bir şekilde
ele alınmıştır. Ancak bazı durumlarda bireyler direk olarak destinasyonu reddedebilmektedir. Turistik tüketicilerin bu şekilde bir davranış içerisinde bulunmalarına neden olacak birçok nedenden bahsedilebilir. Bu nedenlerden bir tanesi ve en önemlilerinden biri olan hukuki suç oranının yüksek olması, bu çalışmanın odaklandığı bir unsurdur. Literatürde çoğunlukla turistif faaliyetlerin artması ile suç
arasındaki ilişki ele alınmıştır (Alleyne ve Boxill, 2003; Fujii ve Mak,
1979; Van Tran ve Bridges, 2009). Turistik satın alma karar sürecinde
alternatifler değerlendirilirken, yani destinasyon seçimi yapılırken
tüketicilerde destinasyon karşıtlığı davranışına yönelten unsurları
açıkça ele alan bir çalışmaya rastlanmamakla birlikte, tüketici endişesi yada terörizm gibi unsurlarla ilgili olarak sınırlı çalışmalar mevcuttur.(Larsen, Brun, ve Øgaard, 2009; Sevil F Sönmez ve Alan R Graefe,
1998) Bu çalışmanın amacı tüketiciler açısından destinasyon karşıtlığı
kavramına neden olabilecek unsurları ortaya koyarak bu unsurlardan
biri olan hukuki suçların ne derece etkili olduğunu açıklamaya çalışmaktır. Aynı zamanda gerek yerel ve ulusal yönetim için, gerekse
işletme yöneticileri için bilgi sağlayıcı bir araç ortaya koyulması açısından destinasyon karşıtlığı kavramının anlaşılmasını sağlamak çalışmanın bir diğer amacını teşkil etmektedir.
268
Yöntem
Analitik Hiyerarşi Prosesi (AHP), çok kriterli karar verme yöntemlerinden birisi olup, öznel yargıların sayısallaştırılarak nesnel
değerlendirme ölçütlerine çevrilmesine olanak veren bir yöntemdir.
Yöntem Thomas L. Saaty tarafından geliştirilmiştir (Saaty, 2003).
AHP yöntemi uygulanırken izlenen adımlar sırasıyla aşağıdaki paragraflarda açıklanmıştır.
1. Problemin hiyerarşik bir yapı şeklinde gösterilmesi: Hiyerarşik yapı
en temel olarak; üstte nihai amaç, ortada kriterler ve altta alternatifler
şeklindedir. Nihai amaç, bütün kriterleri de dikkate alarak en uygun
alternatifin seçilmesidir. Şekil 2’de örnek bir hiyerarşik yapı verilmektedir. Hiyerarşinin, altı kriter ile üç alternatiften oluştuğu görülür.
Şekil 2: AHP Hiyerarşi Örneği
Kaynak: (Ömürbek ve Tunca, 2013: 50)
2. İkili karşılaştırma matrislerinin oluşturulması: İkili karşılaştırmalar yapılırken kriterler kendi aralarında ve ayrıca alternatifler de her
bir kriter bakımından kendi aralarında karşılaştırılır. Karşılaştırmalar
yapılırken Saaty tarafından geliştirilmiş 9’lu ölçek (Tablo 1) kullanılır
ve bu ölçekteki nicel ağırlıklar yardımıyla yargı değerleri sayısallaştırılarak ikili karşılaştırma matrisleri elde edilir.
269
Tablo 1: AHP’de Kullanılan İkili Karşılaştırma Ölçeği
Sayısal
Değer
İfade Ölçeği
Açıklama
1
Her iki elemanın da eşit önemde
olması
Elemanlar eşit oranda katkı yapmaktadır.
3
Bir elemanın diğerine göre biraz
daha önemli olması
Deneyim ve yargılar sonucunda bir eleman
diğerine tercih edilir.
5
Bir elemanın diğerine göre güçlü
bir şekilde önemli olması
Bir eleman diğerine göre güçlü şekilde desteklenir.
7
Bir elemanın diğerine göre çok
güçlü bir şekilde önemli olması
Bir eleman diğerine göre çok güçlü bir şekilde
baskındır.
9
Bir elemanın diğerine göre mutlak derecede önemli olması
Bir eleman diğerine tartışmasız bir şekilde
tercih edilir.
2,4,6,8
Ara değerler
İki yargı arasında uzlaşma yapmak için kullanılır
Kaynak: (Berrittella, La Franca, ve Zito, 2009: 2015)
K1, K2,…, Kn şeklinde, toplam n adet kriterin ikili olarak karşılaştırıldığı bir durum için ikili karşılaştırma matrisi aşağıda verilen nxn
tipinde bir A matrisi olacaktır.
A
[ a ij ]
⎡ a 11
⎢a
⎢ 21
⎢ :
⎢
⎣ a n1
a 12
...
a 22
...
:
:
an2
...
a 1n ⎤
a 2 n ⎥⎥
: ⎥
⎥
a nn ⎦
Matriste yer alan değerler aij şeklindedir ve bunlar Ki (i-inci kriter) ile Kj’nin (j-inci kriterin) karşılaştırılmasına ilişkin nicel yargıları
göstermektedir. Örneğin a12, K1 (birinci kriter) ile K2’nin (ikinci kriterin) karşılaştırılması sonucu elde edilen nicel yargı değeridir. Burada
matrisin esas köşegeni üzerinde yer alan a11, a22,…, ann elemanlarının
değeri 1’dir ve ayrıca aij=1/ aji şeklindedir.
3. İkili karşılaştırma matrislerinin öncelik değerlerinin bulunması:
Matrislerin her bir sütununun toplamı alınır. Daha sonra matriste yer
alan her bir eleman, bulunduğu sütundaki sütun toplamına bölünür.
Böylece her bir sütunun toplamı 1 yapılır ve ikili karşılaştırma matri-
270
sinin içindeki her bir elemanın da (0, 1) aralığında değerler alması
sağlanır. Yani matris artık normalize edilmiştir. Elde dilen normalize
matristeki her bir satırın ortalaması alınır. Bulunan bu ortalamalar bir
sütun matris oluşturur ve her bir kritere karşılık gelen öncelik değerlerini (ağırlıkları) gösterir. Aşağıda verilen W matrisi öncelik değerlerini veren nx1 tipindeki sütun matristir.
W
[ w ij ]
⎡ w 11 ⎤
⎢w ⎥
⎢ 21 ⎥
⎢ : ⎥
⎢
⎥
⎣ w n1 ⎦
Yani birinci satırın ortalaması (w11) birinci kriter olan K1’in; ikinci
satırın ortalaması (w21) ikinci kriter olan K2’nin,…., n-inci satırın ortalaması (wn1) ise n-inci kriter olan Kn’in öncelik değeridir. K1, K2,…, Kn
kriterleri aldıkları ağırlıklara (öncelik değerlerine) göre kendi aralarında sıralanırlar. En yüksek ağırlığı alan kriter diğerlerine göre daha
önemlidir. Peki elde edilen bu ağırlıkları hemen kullanmak mümkün
müdür? Bunun için ikili karşılaştırma matrislerinin tutarlılık oranlarına bakılmalıdır. Eğer matrislerde yapılan karşılaştırmalar tutarlı ise
elde edilen w11,w21,…,wn1 ağırlıklarını kullanmak mümkündür. Tutarlılık oranı ile ilgili açıklamalar bir sonraki adımda yapılmıştır.
4. Tutarlılık oranının hesaplanması: İkili karşılaştırma matrisinin ilk
hali, bu matristen elde dilen öncelik değerleri ile çarpılır. Yani nxn
tipindeki A matrisi ile nx1 tipindeki W matrisinin çarpımından söz
edilmektedir. Çarpım sonucunda nx1 tipinde R matrisi elde edilir.
AnxnWnx1
⎡a11 a12 ... a1n ⎤⎡ w11 ⎤
⎥⎢ ⎥
⎢a
⎢ 21 a22 ... a2n ⎥⎢w21 ⎥
⎢ :
: : : ⎥⎢ : ⎥
⎥⎢ ⎥
⎢
⎣an1 an2 ... ann ⎦⎣wn1 ⎦
⎡r11 ⎤
⎢r ⎥
⎢ 21 ⎥
⎢:⎥
⎢ ⎥
⎣rn1 ⎦
Rnx1
Daha sonra R matrisindeki her bir eleman, W matrisinde kendisine karşılık gelen elemana bölünür. Bu işlem aşağıda gösterilmekte
olup, bölüm sonucunda B matrisine ulaşılır.
271
⎡ r 11
⎢w
⎢ 21
⎢
⎢
⎣ w n1
/ w
⎤
⎥
⎥
⎥
⎥
⎦
11
/ w
:
/ w
21
n1
⎡ b 11
⎢b
⎢ 21
⎢ :
⎢
⎣ b n1
⎤
⎥
⎥
⎥
⎥
⎦
B
nx 1
Şimdi artık Omax değerini hesaplamak mümkündür. Bu da B
matrisindeki değerlerin aritmetik ortalamasıdır.
b11 b21 ... bn1
n
O max
Artık Tutarlılık İndeksi’ni de (Tİ) hesaplayabiliriz:
O max n
Tİ
n 1
Tutarlılık Oranı (TO); Tİ’nin, Rassal İndeks (Rİ) değerine bölünmesiyle elde edilen bir değerdir.
T İ
R İ
TO
Rİ ise matris boyutuna (n) göre farklı değerler alan bir indekstir.
Tablo 2’de farklı matris boyutlarına göre rassal indeks değerleri gösterilmiştir.
Tablo 2: Kriter Sayısına Göre Rassal İndeks Değerleri
n
3
4
5
6
7
8
9
Rİ
0.5245
0.8815
1.1086
1.2479
1.3417
1.4056
1.4499
n
10
11
12
13
14
15
Rİ
1.4854
1.5141
1.5365
1.5551
1.5713
1.5838
Kaynak: (Alonso ve Lamata, 2006: 449)
Sonuçta elde edilen TO değerine bakılır. Eğer bu değer 0.10’a eşit
ya da 0.10’dan küçük ise yapılan ikili karşılaştırmalar tutarlıdır. TO
değeri 0.10’dan büyük olduğunda tutarlılık yoktur. Böyle durumlarda
karar verici yargılarını/karşılaştırmalarını tekrar gözden geçirmelidir.
5. Nihai öncelik değerlerinin belirlenmesi: Son adımda hiyerarşi boyunca elde edilen öncelik değerleri (ağırlıklar) bir araya getirilerek
272
bileşik ağırlıklar ya da diğer bir ifadeyle nihai öncelik değerleri bulunur. Hiyerarşinin en tepesinden en altına doğru gidilerek her bir
katmanda yer alan ağırlıklar çarpılır. Bu çarpımların toplanması sonucunda elde edilen değer, her bir alternatifin nihai öncelik değeridir
(Bottero, Comino, ve Riggio, 2011) : 1212).
Bulgular
Çalışmada AHP yöntemi kullanılarak destinasyon karşıtlığı kavramı değerlendirilmiş ve tüketici açısından önemli olan karar kriterlerinin önem dereceleri taspit edilmeye çalışılmıştır. Çalışmada kullanılan veriler turizm sektörü içerisinden seçilen uzman kişilerle yapılan görüşmeler sonucu elde edilmiştir. Bu kişiler turizm araştırmacıları, profesyonel turist rehberleri, yerel yönetim görevlileri ve turizm işletme yöneticilerinden oluşmuştur. Öncelikle turizm sektörü
içerisinden seçilen uzman kişilerle yapılan görüşmelerde destinasyon
karşıtlığı davranışına neden olabilecek unsurlar tespit edilmiştir. Bu
unsurlar Toblo 3’de gösterilmiştir.
Tablo 3: Destinasyon Karşıtlığı Davranışına Neden Olabilecek Unsurlar
T1
Ülkedeki ekonomik istikrarsızlıklar
T2
Ülkedeki ya da yakın çevredeki terör olayları
T3
Destinasyonda suç oranının yüksek olması
T4
Ülkede insan haklarına verilen önem az olması
T5
Doğal çevreye verilen önem verilmemesi
T6
Destinasyonu tercih eden diğer ziyaretçilerin profili
T7
Destinasyonun gereksiz pahalı olması
T8
Ülke açısından algılanan sağlık riskleri fazla olması
T9
Turistik ürünün belli bir kesime hitap ediyor olması
T10
Yerel haklın sosyo-kültürel yapısı
T11
Yerel halkta hakim olan dini inanç ve din kültürü
T12
Yerel haklın kullandığı lisan (dil)
T13
Tur operatörleri ve seyahat acentelerinin yanlı faaliyetleri
T14
Diğer destinasyonların olumsuz propagandaları
T15
Turistin yaşadığı ülke ile destinasyonun bulunduğu ülke arasındaki düşmanlık.
273
Bu 15 faktörün ikili olarak karşılaştırılmasının yapıldığı matrisler
EKLER’deki tabloda gösterilmiştir. EKLER’de yer alan matrisler, karşılaştırmalarında tutarlılık bulunan karar vericilere ait matrislerdir.
Tabloya bakıldığında her bir karar vericinin görüşüne göre belirlenen
faktörlere ilişkin öncelik değerlerini görmek mümkündür. Karar vericilerin her birinin aynı destinasyon karşıtlığına neden olan unsurlar
açısından öncelik değerlerinin geometrik ortalamasının alınmasıyla
da tüketici beklentilerine ait son ağırlıklar/ öncelik değerleri elde
edilmiştir (Tablo 4). Tablo 5’de ise nihai ağırlıklandırmaların büyükten küçüğe doğru sıralanmış hali görülmektedir.
Tablo 4: Destinasyon Karşıtlığına Neden Olan Unsurların Nihai Ağırlıkları
Nihai Öncelik Değerleri
T1
T2
T3
T4 T5 T6 T7
T8
T9
T10 T11 T12 T13 T14 T15
Öncelik
Değerleri
T1
1,00 0,18 0,21 1,19 0,74 1,91 0,61 0,26 0,80 0,74 0,83 1,30 0,65 0,80 0,30 0,034862229
T2
5,62 1,00 2,35 4,82 3,87 5,84 3,59 2,17 2,83 3,52 3,68 6,19 3,45 4,10 2,49 0,187876569
T3
4,75 0,43 1,00 3,32 2,70 5,46 3,25 1,74 3,10 2,61 3,25 4,82 3,06 3,13 2,00 0,141369817
T4
0,84 0,21 0,30 1,00 1,08 1,57 0,72 0,26 0,66 0,66 0,70 1,32 0,51 0,87 0,39 0,035600523
T5
1,35 0,26 0,37 0,92 1,00 3,99 1,88 0,80 1,89 1,32 1,50 2,55 1,25 2,00 1,01 0,068485686
T6
0,52 0,17 0,18 0,64 0,25 1,00 0,57 0,24 0,39 0,29 0,59 0,92 0,38 0,55 0,25 0,022398381
T7
1,64 0,28 0,31 1,40 0,53 1,74 1,00 0,66 1,04 0,96 1,52 2,24 1,15 1,35 0,68 0,052097458
T8
3,87 0,46 0,57 3,87 1,25 4,19 1,52 1,00 2,86 2,93 2,93 4,92 3,18 3,57 1,52 0,116745537
T9
1,25 0,35 0,32 1,52 0,53 2,55 0,96 0,35 1,00 1,32 1,47 2,27 1,52 1,58 0,70 0,054498165
T10 1,35 0,28 0,38 1,52 0,76 3,40 1,05 0,34 0,76 1,00 1,52 2,61 1,92 1,62 0,76 0,057231377
T11 1,20 0,27 0,31 1,43 0,67 1,68 0,66 0,34 0,68 0,66 1,00 2,70 1,06 1,62 0,66 0,045453045
T12 0,77 0,16 0,21 0,76 0,39 1,08 0,45 0,20 0,44 0,38 0,37 1,00 0,59 0,87 0,36 0,025315851
T13 1,54 0,29 0,33 1,97 0,80 2,65 0,87 0,31 0,66 0,52 0,94 1,68 1,00 1,64 0,87 0,048934878
T14 1,25 0,24 0,32 1,15 0,50 1,83 0,74 0,28 0,63 0,62 0,62 1,15 0,61 1,00 0,53 0,036230844
T15 3,37 0,40 0,50 2,55 0,99 4,00 0,74 0,66 1,43 1,32 1,52 2,77 1,15 1,89 1,00 0,072899641
Tutarlılık oranı
0,013938652
274
Tablo 5: Destinasyon Karşıtlığı Davranışına Neden Olabilecek Unsurların sıralanışı
T2
Ülkedeki ya da yakın çevredeki terör olayları
0,187877
T3
Destinasyonda suç oranının yüksek olması
0,141370
T8
Ülke açısından algılanan sağlık riskleri fazla olması
0,116746
T15
Turistin yaşadığı ülke ile destinasyonun bulunduğu ülke arasındaki düşmanlık.
0,072900
T5
Doğal çevreye önem verilmemesi
0,068486
T10
Yerel haklın sosyo-kültürel yapısı
0,057231
T9
Turistik ürünün belli bir kesime hitap ediyor olması
0,054498
T7
Destinasyonun gereksiz pahalı olması
0,052097
T13
Tur operatörleri ve seyahat acentelerinin yanlı faaliyetleri
0,048935
T11
Yerel halkta hakim olan dini inanç ve din kültürü
0,045453
T14
Diğer destinasyonların olumsuz propagandaları
0,036231
T4
Ülkede insan haklarına verilen önemin az olması
0,035601
T1
Ülkedeki ekonomik istikrarsızlıklar
0,034862
T12
Yerel haklın kullandığı lisan (dil)
0,025316
T6
Destinasyonu tercih eden diğer ziyaretçilerin profili
0,022398
Tablo 5 incelendiğinde, turistik tüketicilerin satın alma karar süreçlerinde bir destinasyona karşı geliştirebilecekleri karşıtlık davranışına neden olabilecek unsurların en önemlilerinin “Ülkedeki ya da
yakın çevredeki terör olayları” ve “Destinasyonda suç oranının yüksek olması” unsurlarının olduğu görülmektedir. Bir diğer taraftan
destinasyon karşıtlığı davranışına neden olabilecek davranışların en
sonunda ise “Destinasyonu tercih eden diğer ziyaretçilerin profili”
unsuru yer almaktadır.
Sonuç ve Öneriler
Hizmet sektörünün ülkelerin ekonomik faaliyetlerinde kapladığı
alanın giderek arttığı günümüz dünyasında turizm sektörünün payı
da oldukça önemli bir hal almıştır. Aynı zamanda turizm sektörünün
ülkenin ihracat gelirlerinde önemli bir kalem oluşturması, özellikle
gelişmekte olan ve az gelişmiş ülkeler açısından bulunmaz bir nimet
olarak göze çarpmaktadır. Bu nedenle turizm faaliyetlerinin arttırıl-
275
ması, yani ülkelerin bir destinasyon olarak rakiplerine karşı bir üstünlük sağlayarak daha fazla tercih edilmesi gerekmektedir. Küreselleşen dünya koşulları ve gelişen teknoloji rekabet koşullarını da oldukça zorlu bir hale getirmiş, dünyanın her köşesindeki destinasyonlar birbirlerine rakip hale gelmişlerdir. Literatür incelendiğinde çoğunlukla turistik tüketicilerin destinasyon seçiminde destekleyici
unsurlar incelenmiştir. Araştırmacılar turistik satın alma sürecine
giren bireylerin, bazı destinasyonları neden seçtiklerine odaklanarak
satın alma faaliyetlerinin desteklenici stratejilerinin oluşturulmasına
yönelik çalışmalarda bulunmuşlardır. Ancak günümüz dünyasında
tüketici davranışı dendiğinde sadece satın alma davranışı değil, satın
almayı reddetme davranışı da akla gelmektedir. Bu nedenle bu çalışmada destinasyon tercihi aşamasında meydana gelen reddetme
davranışı açıklanmaya çalışılmıştır.
Çalışma kapsamında destinasyon reddine neden olabilecek 15
unsur tespit edilerek AHP yöntemi kullanılarak bu unsurları destinasyon reddi davranışı açısından önem dereceleri bulunmuştur. Bulgular incelendiğinde turistik tüketicilerin satın alma karar süreçlerinde bir destinasyona karşı geliştirebilecekleri karşıtlık davranışına
neden olabilecek unsurların en önemlilerinin “Ülkedeki ya da yakın
çevredeki terör olayları” ve “Destinasyonda suç oranının yüksek olması” unsurlarının olduğu görülmektedir. Bu çalışmada terör olayları ile destinasyonun suç oranı ayrı başlıklar altında incelenmiş olsa da
terör olayları da özünde hukuki olarak suç teşkil eden faaliyetlerdir.
Bu açıdan bakıldığında bir destinasyona karşı geliştirilebilecek olan
reddetme davranışının en önemli sebebi o destinasyonda mevcut
olan suç oranlarıdır denilebilir. Bir diğer önemli unsur ise tüketicilerin algıladıkları sağlık riskleridir. Bu unsur da destinasyon reddi davranışının oluşmasına neden olan en önemli unsurlar arasındadır.
Bu çalışmada destinasyon karşıtlığı kavramının açıklanması ve
destinasyon karşıtlığına neden olan hukuki suç oranının ortaya koyulması amaçlanmıştır. Çalışmada AHP yöntemi kullanılarak turizm
sektöründe uzmanların görüşlerine göre destinasyon reddine neden
olabilecek unsurlar genel bir önem derecesine göre ağırlıklandırılmıştır. Gelecek çalışmalara yol göstermesi anlamında bu çalışmanın belli
bir destinasyona özel olarak değerlendirilmesi yapılarak, o destinasyon için karar mekanizmasına bir katkı sağlayacağı kesindir. Belli bir
276
destinasyon açısında tüketim karşıtlığına neden olabilecek unsurların
tespit edilmesi, bu sorunlarla başa çıkma yollarının tayini için gerekli
olan bir durumdur. Bir diğer açıdan yaklaşıldığında, bir destinasyonun pazarı incelenerek bazı pazar bölümlerinin destinasyonu neden
tercih etmedikleri sorusunun yanıtının bulunmasına katkı sağlayabilecek bir çalışma olarak bu çalışma önem kazanmaktadır.
Kaynaklar
Alleyne, D., & Boxill, I. (2003). The impact of crime on tourist arrivals in
Jamaica. International Journal of Tourism Research, 5(5), 381-391.
Alonso, J. A., & Lamata, M. T. (2006). Consistency in the analytic hierarchy
process: a new approach. International Journal of Uncertainty,
Fuzziness and Knowledge-Based Systems, 14(04), 445-459.
Austin, C. G., Plouffe, C. R., & Peters, C. (2005). Anti-commercial consumer
rebellion: Conceptualisation and measurement. Journal of Targeting,
Measurement & Analysis for Marketing, 14(1), 62-78.
Berrittella, M., La Franca, L., & Zito, P. (2009). An analytic hierarchy process
for ranking operating costs of low cost and full service airlines. Journal
of Air Transport Management, 15(5), 249-255.
Bottero, M., Comino, E., & Riggio, V. (2011). Application of the analytic
hierarchy process and the analytic network process for the assessment
of different wastewater treatment systems. Environmental Modelling &
Software, 26(10), 1211-1224.
Cherrier, H. (2009). Anti-consumption discourses and consumer-resistant
identities. Journal of Business Research, 62(2), 181-190. doi:
10.1016/j.jbusres.2008.01.025
Choi, S.-H. (2011). Anti-consumption Becomes a Trend. SERI Quarterly, 4(3),
117-120.
Delacote, P., & Montagné-Huck, C. (2012). Political consumerism and public
policy: Good complements against market failures? Ecological
Economics, 73, 188-193. doi: 10.1016/j.ecolecon.2011.10.020
Fujii, E. T., & Mak, J. (1979). The impact of alternative regional development
strategies on crime rates: Tourism vs. agriculture in Hawaii. The Annals
of Regional Science, 13(3), 42-56.
Iyer, R., & Muncy, J. A. (2009). Purpose and object of anti-consumption.
Journal
of
Business
Research,
62(2),
160-168.
doi:
10.1016/j.jbusres.2008.01.023
Kutvan, A. B., & Kutvan, S. A. (2013). Turizm Planlamasinda Destinasyon
Çekiciliklerinin Ölçümü: Bir Yöntem Yaklaşimi. (Turkish). Measurement
277
Of Destination Attractiveness In Tourism Planning: A Method Approach.
(English), 6(11), 159-183.
Larsen, S., Brun, W., & Øgaard, T. (2009). What tourists worry about–
Construction of a scale measuring tourist worries. Tourism
Management, 30(2), 260-265.
Lawson, R., & Thyne, M. (2001). Destination avoidance and inept destination
sets. Journal of Vacation Marketing, 7(3), 199.
Lee, M. S. W., Fernandez, K. V., & Hyman, M. R. (2009). Anti-consumption:
An overview and research agenda, Editorial. Journal of Business
Research,
pp.
145-147.
Retrieved
from
http://search.ebscohost.com/login.aspx?direct=true&db=bth&AN=3601
6410&lang=tr&site=ehost-live
Lee, M. S. W., Motion, J., & Conroy, D. (2009). Anti-consumption and brand
avoidance. Journal of Business Research, 62(2), 169-180. doi:
10.1016/j.jbusres.2008.01.024
Ömürbek, N., & Tunca, M. Z. (2013). Analitik Hiyerarşi Süreci Ve Analitik Ağ
Süreci Yöntemlerinde Grup Karari Verilmesi Aşamasina İlişkin Bir Örnek
Uygulama. (Turkish). Suleyman Demirel University Journal of Faculty of
Economics & Administrative Sciences, 18(3), 47-70.
Özalpman, D. (2010). Bir temellendirilmiş kuram denemesi: Politik amaçla
marka seçen tüketici yönetimi. İstanbul Üniversitesi İletişim Fakültesi
Dergisi, 2(39), 119.
Penaloza, L., & Price, L. L. (1993). Consumer Resistance: A Conceptual
Overview. Advances in Consumer Research, 20(1), 123-128.
Roux, D. (2007). Consumer resistance: proposal for an integrative framework.
Recherche et Applications en Marketing (English Edition) (AFM c/o
ESCP-EAP), 22(4), 59-79.
Saaty, T. L. (2003). Decision-making with the AHP: Why is the principal
eigenvector necessary. European journal of operational research,
145(1), 85-91.
Shaw, D., & Moraes, C. (2009). Voluntary simplicity: an exploration of market
interactions. International Journal of Consumer Studies, 33(2), 215223. doi: 10.1111/j.1470-6431.2009.00760.x
Sönmez, S. F., & Graefe, A. R. (1998). Determining Future Travel Behavior
from Past Travel Experience and Perceptions of Risk and Safety. Journal
of Travel Research, 37(2), 171-177.
Sönmez, S. F., & Graefe, A. R. (1998). Influence of terrorism risk on foreign
tourism decisions. Annals of Tourism Research, 25(1), 112-144.
Van Tran, X., & Bridges, F. S. (2009). Tourism and crime in European nations.
e-Review of Tourism Research, 7(3), 52-67.
Ventura, K. (2013). Marka kaçınması: Beyaz eşya markalarına yönelik kalitatif
bir uygulama. Uludağ Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi
Dergisi, 32(1), 53.
278
EKLER
Destinasyon Karşıtlığı Davranışına Neden Olabilecek Unsurlara İlişkin İkili
Karşılaştırma Matrisleri
T1
T1
T2
T3
T4 T5 T6 T7
T8
T9
T10 T11 T12 T13 T14 T15
Öncelik
Değerleri
1,00 0,07 0,11 0,20 0,33 2,00 0,11 0,11 0,13 0,33 0,20 0,50 0,14 0,33 0,17 0,010760979
Karar verici 1
T2 14,83 1,00 6,00 3,00 8,00 9,00 2,00 2,00 9,00 5,00 3,00 8,00 3,00 6,00 3,00 0,214349641
T3
9,00 0,17 1,00 3,00 4,00 9,00 2,00 2,00 3,00 5,00 3,00 6,00 3,00 5,00 2,00 0,131562579
T4
5,00 0,33 0,33 1,00 3,00 8,00 0,50 0,50 0,50 3,00 2,00 4,00 1,00 2,00 2,00 0,065520017
T5
3,00 0,13 0,25 0,33 1,00 6,00 0,33 0,33 0,33 2,00 0,50 2,00 0,50 2,00 0,53 0,033841819
T6
0,50 0,11 0,11 0,13 0,17 1,00 0,13 0,13 0,11 0,20 0,11 0,33 0,11 0,20 0,11 0,008563943
T7
9,00 0,50 0,50 2,00 3,03 8,00 1,00 2,00 3,00 3,00 3,00 6,00 2,00 3,00 2,00 0,108451246
T8
9,00 0,50 0,50 2,00 3,00 8,00 0,50 1,00 2,00 4,00 3,00 6,00 3,00 4,00 2,00 0,102288911
T9
8,00 0,11 0,33 2,00 3,00 9,00 0,33 0,50 1,00 4,00 3,00 5,00 3,00 4,00 2,00 0,086326362
T10 3,00 0,20 0,20 0,33 0,50 5,09 0,33 0,25 0,25 1,00 0,50 1,50 0,55 1,00 0,50 0,027930316
T11 5,00 0,33 0,33 0,50 2,00 9,00 0,33 0,33 0,33 2,00 1,00 3,00 0,50 3,00 2,00 0,05325637
T12 2,00 0,13 0,17 0,25 0,50 3,00 0,17 0,17 0,20 0,67 0,33 1,00 0,33 0,50 0,33 0,018165001
T13 7,00 0,33 0,33 1,00 2,00 9,32 0,50 0,33 0,33 1,83 2,00 3,00 1,00 2,00 2,00 0,060812965
T14 3,00 0,17 0,20 0,50 0,50 5,09 0,33 0,25 0,25 1,00 0,33 2,00 0,50 1,00 0,50 0,028086291
T15 6,00 0,33 0,50 0,50 1,88 9,47 0,33 0,50 0,50 2,00 0,50 3,00 0,50 2,00 1,00 0,05008356
Tutarlılık oranı
0,047215831
279
Karar verici 2
T1
T2
T3
T4 T5 T6 T7
T8
T9
T10 T11 T12 T13 T14 T15
Öncelik
Değerleri
T1
1,00 0,14 0,20 2,00 2,00 3,00 0,50 0,50 2,00 2,00 3,00 5,00 2,00 1,00 0,50 0,0629273
T2
7,00 1,00 2,00 4,00 3,00 4,00 2,00 2,00 1,00 3,00 5,00 9,00 3,00 2,00 2,00 0,1499494
T3
5,00 0,50 1,00 1,00 2,00 5,00 2,00 2,00 3,00 2,00 5,00 9,00 3,00 2,00 2,00 0,1241975
T4
0,50 0,25 1,00 1,00 3,00 2,00 0,50 0,33 0,50 1,00 2,00 4,00 0,50 0,50 0,33 0,0505476
T5
0,50 0,33 0,50 0,33 1,00 4,00 2,00 2,00 3,00 2,00 5,00 6,00 1,00 1,00 2,00 0,0853719
T6
0,33 0,25 0,20 0,50 0,25 1,00 0,38 0,33 0,50 0,60 1,50 3,00 0,43 0,50 0,33 0,0256372
T7
2,00 0,50 0,50 2,00 0,50 2,67 1,00 2,00 2,00 1,60 4,00 7,00 2,00 1,00 0,89 0,0787308
T8
2,00 0,50 0,50 3,00 0,50 3,00 0,50 1,00 3,00 3,00 6,00 8,00 3,00 2,00 1,00 0,0929989
T9
0,50 1,00 0,33 2,00 0,33 2,00 0,50 0,33 1,00 2,00 3,00 6,00 2,00 1,00 0,50 0,0592464
T10 0,50 0,33 0,50 1,00 0,50 1,67 0,63 0,33 0,50 1,00 4,00 5,00 2,00 0,63 0,50 0,0460117
T11 0,33 0,20 0,20 0,50 0,20 0,67 0,25 0,17 0,33 0,25 1,00 2,00 0,33 0,25 0,25 0,0180346
T12 0,20 0,11 0,11 0,25 0,17 0,33 0,14 0,13 0,17 0,20 0,50 1,00 0,11 0,11 0,11 0,0098318
T13 0,50 0,33 0,33 2,00 1,00 2,33 0,50 0,33 0,50 0,50 3,00 9,00 1,00 1,00 0,50 0,0490526
T14 1,00 0,50 0,50 2,00 1,00 2,00 1,00 0,50 1,00 1,60 4,00 9,00 1,00 1,00 2,00
0,069706
T15 2,00 0,50 0,50 3,00 0,50 3,00 1,00 1,00 2,00 2,00 4,00 9,00 2,00 0,50 1,00 0,0777566
Tutarlılık oranı
0,065462105
280
T1
T2
T3
T4 T5 T6 T7
T8
T9
T10 T11 T12 T13 T14 T15
Öncelik
Değerleri
T1 1,00 0,50 0,50 2,00 1,00 7,00 3,00 0,50 3,00 2,00 2,00 2,00 2,00 1,00 0,50 0,0754256
T2 2,00 1,00 3,00 4,00 3,00 9,00 5,00 3,00 2,00 4,00 3,00 3,00 6,00 4,00 4,00 0,1798928
T3 2,00 0,33 1,00 3,00 3,00 9,00 5,00 2,00 4,00 2,00 2,00 3,00 5,00 3,00 2,00 0,1263021
T4 0,50 0,25 0,33 1,00 2,00 6,00 3,00 0,50 2,00 0,50 0,50 1,00 2,00 2,00 0,50 0,0517194
T5 1,00 0,33 0,33 0,50 1,00 7,00 4,00 0,50 3,00 0,50 0,50 1,00 3,00 2,00 1,00 0,0581918
Karar verici 3
T6 0,14 0,11 0,11 0,17 0,14 1,00 0,33 0,11 0,17 0,11 0,11 0,11 0,17 0,13 0,11 0,008526
T7 0,33 0,20 0,20 0,33 0,25 3,00 1,00 0,25 0,50 0,33 0,33 0,33 0,50 0,50 0,33 0,0210053
T8 2,00 0,33 0,50 2,00 2,00 9,00 4,00 1,00 4,00 2,00 2,00 3,00 4,00 3,00 2,00 0,1063265
T9 0,33 0,50 0,25 0,50 0,33 6,00 2,00 0,25 1,00 0,50 0,50 0,50 2,00 1,00 0,50 0,0369683
T10 0,50 0,25 0,50 2,00 2,00 9,00 3,00 0,50 2,00 1,00 1,00 2,00 4,00 3,00 2,00 0,0768549
T11 0,50 0,33 0,50 2,00 2,00 9,00 3,00 0,50 2,00 1,00 1,00 2,00 4,00 3,00 2,00 0,0779349
T12 0,50 0,33 0,33 1,00 1,00 9,00 3,00 0,33 2,00 0,50 0,50 1,00 2,00 3,00 1,00 0,0543512
T13 0,50 0,17 0,20 0,50 0,33 6,00 2,00 0,25 0,50 0,25 0,25 0,50 1,00 0,50 0,50 0,0268487
T14 1,00 0,25 0,33 0,50 0,50 8,00 2,00 0,33 1,00 0,33 0,33 0,33 2,00 1,00 0,50 0,0378076
T15 2,00 0,25 0,50 2,00 1,00 9,00 2,00 0,50 2,00 0,50 0,50 1,00 2,00 2,00 1,00 0,0618449
Tutarlılık oranı
0,042682486
281
T1
T2
T3
T4 T5 T6 T7
T8
T9
T10 T11 T12 T13 T14 T15
Öncelik
Değerleri
T1 1,00 0,11 0,11 1,00 0,17 0,20 0,25 0,13 0,14 0,17 0,17 0,25 0,20 0,50 0,11 0,0109961
T2 9,00 1,00 1,00 9,00 3,00 3,00 6,00 2,00 2,00 3,00 3,00 6,00 3,00 6,00 2,00 0,1554358
T3 9,00 1,00 1,00 9,00 3,00 3,00 6,00 2,00 2,00 3,00 3,00 4,00 3,00 5,00 2,00 0,1504718
T4 1,00 0,11 0,11 1,00 0,17 0,20 0,25 0,13 0,13 0,17 0,17 0,25 0,20 0,50 0,11 0,0109027
T5 6,00 0,33 0,33 6,00 1,00 2,00 3,00 1,00 2,00 1,00 2,00 3,00 2,00 4,00 0,50 0,0797843
Karar verici 4
T6 5,00 0,33 0,33 5,00 0,50 1,00 2,00 0,50 0,50 0,50 2,00 3,00 2,00 4,00 0,50 0,0572771
T7 4,00 0,17 0,17 4,00 0,33 0,50 1,00 0,50 0,20 0,50 1,00 2,00 2,00 3,00 0,50 0,0398417
T8 8,00 0,50 0,50 8,00 1,00 2,00 2,00 1,00 2,00 3,00 2,00 4,00 3,00 6,00 1,00 0,1017631
T9 7,00 0,50 0,50 8,00 0,50 2,00 5,00 0,50 1,00 2,00 3,00 4,00 2,00 5,00 1,00 0,0922174
T10 6,00 0,33 0,33 6,00 1,00 2,00 2,00 0,33 0,50 1,00 2,00 2,00 3,00 3,00 0,50 0,0647647
T11 6,00 0,33 0,33 6,00 0,50 0,50 1,00 0,50 0,33 0,50 1,00 3,00 2,00 5,00 0,25 0,0509891
T12 4,00 0,17 0,25 4,00 0,33 0,33 0,50 0,25 0,25 0,50 0,33 1,00 2,00 3,00 0,50 0,0340293
T13 5,00 0,33 0,33 5,00 0,50 0,50 0,50 0,33 0,50 0,33 0,50 0,50 1,00 4,00 0,50 0,0393268
T14 2,00 0,17 0,20 2,00 0,25 0,25 0,33 0,17 0,20 0,33 0,20 0,33 0,25 1,00 0,17 0,0174703
T15 9,00 0,50 0,50 9,00 2,00 2,00 0,33 1,00 1,00 2,00 4,00 2,00 2,00 6,00 1,00 0,0947298
Tutarlılık oranı
0,038032545
282
Karar verici 5
T1
T2
T3
T4 T5 T6 T7
T8
T9
T10 T11 T12 T13 T14 T15
Öncelik
Değerleri
T1
1,00 0,33 0,33 3,00 2,00 3,00 2,00 0,33 3,00 1,00 2,00 3,00 1,00 2,00 0,50 0,0674158
T2
3,00 1,00 2,00 6,00 4,00 7,00 5,00 2,00 5,00 3,00 5,00 7,00 3,00 4,00 2,00 0,1833947
T3
3,00 0,50 1,00 5,00 2,00 4,00 3,00 1,00 4,00 2,00 4,00 4,00 2,00 2,00 2,00
T4
0,33 0,17 0,20 1,00 0,50 0,50 1,00 0,11 2,00 0,50 0,50 1,00 0,17 0,50 0,25 0,0241272
T5
0,50 0,25 0,50 2,00 1,00 3,00 3,00 1,00 4,00 2,00 3,00 3,00 1,00 2,00 2,00 0,0818769
T6
0,33 0,14 0,25 2,00 0,33 1,00 2,00 0,33 2,00 0,33 2,00 2,00 0,50 1,00 0,50 0,0381208
T7
0,50 0,20 0,33 1,00 0,33 0,50 1,00 0,25 2,00 1,00 2,00 2,00 0,50 1,00 0,50 0,0371902
T8
3,00 0,50 1,00 9,00 1,00 3,00 4,00 1,00 4,00 3,00 3,00 5,00 3,00 4,00 2,00 0,1310975
T9
0,33 0,20 0,25 0,50 0,25 0,50 0,50 0,25 1,00 0,50 0,50 1,00 0,33 0,50 0,33 0,0223726
0,117554
T10 1,00 0,33 0,50 2,00 0,50 3,00 1,00 0,33 2,00 1,00 2,00 4,00 2,00 2,00 1,00 0,0640351
T11 0,50 0,20 0,25 2,00 0,33 0,50 0,50 0,33 2,00 0,50 1,00 4,00 1,00 1,00 0,50 0,0382735
T12 0,33 0,14 0,25 1,00 0,33 0,50 0,50 0,20 1,00 0,25 0,25 1,00 0,50 1,00 0,33 0,0226605
T13 1,00 0,33 0,50 6,00 1,00 2,00 2,00 0,33 3,00 0,50 1,00 2,00 1,00 3,00 2,00
0,069532
T14 0,50 0,25 0,50 2,00 0,50 1,00 1,00 0,25 2,00 0,50 1,00 1,00 0,33 1,00 0,50 0,0359909
T15 2,00 0,50 0,50 4,00 0,50 2,00 1,00 0,50 3,00 1,00 2,00 3,00 0,50 2,00 1,00 0,0663585
Tutarlılık oranı
0,038737986
Turizm, Rekreasyon ve Sağlık
Amacıyla Kapadokya Bölgesi’nde
Jeotermal Enerji Kaynaklarının
Kullanımı : Kozaklı Termal
Kaplıcaları Örneği
Sevim KÜL1
Giriş
Son yıllarda sanayileşme ve kentleşme sonucu ortaya çıkan çevre
sorunları ve çevre kirlenmesi, insan sağlığını bozan ve verimliliği
azaltan bir ortamla beraber bir takım romatizmal hastalıklar, beslenme bozuklukları ve sinirsel yorgunluklar doğurmaktadır. İnsanlar bu
yaşamdan uzaklaşarak doğaya dönmekte, doğal turizm kaynaklarından yararlanmak üzere insan sağlığı üzerinde olumlu etki yapan
termal suların bulundukları yerlere giderek konaklamaktadırlar. Böylece seyahat etmek suretiyle yer değiştirerek termal işletmelerine gelen ve bir süre bu tesislerde konaklayan turistler termal turizm olayını gerçekleştirmektedirler (Aslan, 1993, s. 39).
Termal turizm işletmelerinde konaklama, yeme-içme, dinlenme,
tedavi birimleri dışında müşterilerin spor, yürüyüş, eğlence, güneşlenme, müzik, tiyatro gibi kültürel, sosyal ve sportif çalışmalarda
bulunabilecekleri alanlar da yer almaktadır. 31 - Termal turizm işletmeleri, sadece hastalıkların tedavisinde değil, aynı zamanda sağlığın
korunmasında etken olan fizyolojik rahatsızlıkları da gideren, fizik ve
psikoterapik tedavi yöntemleri geliştirilerek uygulamaya konan ve
psikolojik olarak rahatlama sağlayan işletmelerdir (Kahraman, 1991,
s. 11).
1
Arş. Gör., Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi, Turizm Fakültesi, 50300
Nevşehir E-posta: [email protected].
284
SÖZEL BİLDİRİLER (Sevim KÜL)
Termal turizm işletmelerinde tüm yıl boyunca kür uygulamaları
sürdüğünden suya dayalı bir dinlence ve eğlence merkezi niteliği
taşır (Ülker, 1986, s. 206).
Termal turizm kavramı konusunda değişik tanımlamalar yapılmıştır. Kültür ve Turizm Bakanlığı termal turizmi şu şekilde tanımlamaktadır: Termomineral su banyosu, içme, inhalasyon, çamur banyosu gibi çeşitli türdeki yöntemlerin yanında iklim kürü, fizik tedavi,
rehabilitasyon, egzersiz, psikoterapi, diyet gibi destek tedavilerinin
birleştirilmesi ile yapılan kür (tedavi) uygulamalarının yanı sıra termal suların eğlence ve rekreasyon amaçlı kullanımı ile meydana gelen turizm türüdür (Kültür ve Turizm Bakanlığı Yatırım ve İşletmeler
Genel Müdürlüğü, e.t: 06.01.2015).
1.
Kapadokya Bölgesi’nde Jeotermal Kullanımı ve
Termal Turizm
Kozaklı kaplıcalarında yapılan analizler ve klinik uygulamalar sonucu; termal su kaynaklarının anti depresif tedavilerle, romatizmal hastalıklar, nevrit, nevralji, kas ve iskelet sisteminin ağrılı durumlarında,
ağrı giderme ve fonksiyonları iyileştirmede, cilt hastalıklarında, bağırsak ve safra kesesi fonksiyonlarının arttırılmasında, çeşitli adele ve
kemik rahatsızlıkları, bel ve boyun fıtığı, eklem ve eklem dışı kireçlenmeler, muhtelif böbrek ve idrar yolları rahatsızlıkları, mide, bağırsak ve safra kesesi rahatsızlıkları, kas romatizması, nevralji, stres ve
buna bağlı rahatsızlıklar, uykusuzluk, fiziksel ve ruhsal yorgunluklar, kan dolaşımını düzenlemede ve kırıkların kaynamasında tedavi
edici özelliğinin bulunduğu saptanmıştır (Karagülle, 2002, s. 38).
Belediye Hamamı ve Belediye Şehir Kaplıcası yöredeki termal tesislerin ilk örnekleridir. 1990-2001 yılları arasında 13 özel işletme
hizmete girmiş ve Kozaklı’daki termal işletme sayısı 15’e ve yatak
sayısı da 228’ye yükselmiştir. Daha sonra bölgenin termal turizm alanı ilan edilmesi ve verilen teşvikler sayesinde oldukça modern ve
rekabet gücü yüksek 4 ve 5 yıldızlı tesisler yapılmıştır. Yatak kapasitesi hizmete giren bu tesislerle birlikte 6005’e yükselmiştir (Çetin,
2011, s. 906)
285
Tablo 1. 2013 Yılı Tesislere Geliş Sayısı, Geceleme, Ortalama Kalış Süresi ve
Doluluk Oranının Kozaklı İlçesine Göre Dağılımı
Bakanlıktan Belgeli Tesisler
Belediye Belgeli Tesisler
Yabancı
Yerli
Toplam
Yabancı
Yerli
Toplam
Kişi Sayısı
281
106.809
107.090
115
8.192
8.307
Geceleme
440
192.613
193.053
147
16.086
16.233
Kalış Süresi
1.6
1.8
1.8
1.3
2.0
2.0
Doluluk Oranı (%)
0.07
29.42
29.48
0.03
3.36
3.39
2.
Sağlık, Turizm ve Rekreasyon Amacıyla
Jeotermal Enerji Kaynaklarının Kullanımı
Jeotermal enerji kaynakları, sağlık turizmi amacıyla sağlığı koruma ve iyileşmek için belirli bir süre yer değiştiren insanların turistik bir tesise giderek kür uygulaması, konaklama, beslenme, dinlenme ve eğlence gereksinmelerini karşılaması olayında kullanılan değerli doğal kaynaklardır. Jeotermal enerji kaynaklarından belirli sürelerde yararlanmak için yapılan seyahatler, bu seyahatlerden
doğan konaklamalar ve ihtiyaçların karşılanmasıyla ortaya çıkan turizm çeşidi termal turizm olarak tanımlanmaktadır. Termal işletmeler, turistlere balneoterapi (kaplıca kürü), inhalasyon (soluma), peloidterapi (çamur banyosu), hidroterapi (içme ve duş) ve SPA (Salus
Per Aquam) hizmetlerini sunan, orman, deniz, güneş, hava gibi doğal
nitelikteki kaynaklara sahip yerleşim alanlarında çeşitli ünitelerin yer
aldığı merkezlerdir (Çelik, 2001, s. 7).
Termal tesislerde konaklama tesisi, kür merkezi ve rekreasyon alanı
ana ünitelerinin bulunması gerektiği belirtilmiştir (Özbek, 1991, s. 16):
1. Konaklama Tesisi: Küristlerin tedavileri süresince konaklama,
yeme içme gibi ihtiyaçlarının karşılandığı otel bölümüdür.
2. Kür Merkezi: Hastalıkların teşhisi ve termal suların etkilerinden yaralanılarak, uzman doktor ve donanım yardımıyla tedavilerinin yapıldığı bölümdür.
3. Rekreasyon Alanı (Kür Parkı): Termal tesise gelen turistlerin
kür uygulaması dışında kalan zamanlarını dolduracak aktiviteleri
286
içeren ünitelerdir. Açık, kapalı spor ve yürüme alanları, çay bahçeleri,
oyun-TV salonları, konser salonları, gazinolar, alışveriş merkezleri ile
açık ve kapalı yüzme havuzları gibi alanlardan oluşmaktadır.
Yöntem
Bu çalışma için Kozaklı Termal Kaplıcaları konaklama tesislerinin
rekreatif faaliyetleri incelenmiş ve alana ilişkin bilgiler alınmıştır.
Konaklama tesislerinin rekreatif faaliyetleri ziyaretçilerin bölgede
yoğun olarak bulundukları yılbaşı tatilinde incelenmiştir. Ayrıca alanın sağlık, turizm ve rekreasyonel kullanım değerlerini ölçmek için
ziyaretçilere Seyahat Maliyeti Yöntemi anketi uygulanmıştır. Anket
çalışmasından elde edilen veriler faktör analiziyle değerlendirilmiştir.
Seyahat Maliyeti Yöntemi (SMY) daha çok rekreasyonel faaliyetler
amacıyla yararlanılan doğal alanların kullanım değerini (use value)
saptamada yaygın olarak kullanılmaktadır (Tisdell, 1991, s. 359). Bu
yöntem alanda jeotermal enerji kaynaklarının ne amaçla kullanıldığını belirlemek ayrıca alanın rekreasyonel kullanım değerinin saptanması amacıyla kullanılmıştır.
Doğal ve kültürel kaynakların ekonomik değerinin tahmin edilmesinde temel amaç, kaynakların rasyonel kullanımıyla sağlanacak
faydanın değerinin belirlenmesidir. Çevre unsurlarının mevcut ve
gelecekteki faydalarının dikkate alınmasını sağlayan bu değer tespiti,
çevrenin rasyonel kullanımına yönelik politik kararların alınmasında
da yol gösterici olmaktadır (Belkayalı ve Akpınar, 2009, s. 178).
Bulgular
Araştırma kapsamında Kozaklı otel ve motellerinin rekreatif etkinlikleri incelenmiştir. Misafirlerin konaklama ve yeme-içmeden
arta kalan serbest zamanlarını değerlendirebilecekleri alanlara genel
olarak bakıldığında; kür merkezi, spa merkezi, havuzlar, hamamlar,
güzellik merkezi, aquapark, mini golf, fitness salonu, aerobik salonu,
oyun salonu, çocuk oyun salonu, lobby bar, vitamin bar, toplantı salonları, tv salonu, sinema, masaj koltukları, internet kafe, market (giyim, gıda, hediyelik eşya, oyuncak vb.) dir.
287
Çizelge 1. Seyahat Maliyeti Yöntemi anket sonuçlarına göre ziyaretçilerin
demografik özellikleri
Demografik Özellik
Cinsiyetiniz nedir?
Hangi yaş grubundasınız?
Eğitim Durumunuz
nedir?
Hangi sektörde
çalışıyorsunuz?
Aylık geliriniz yandaki gelir gruplarından hangisine dahil
edilebilir?
Demografik Ayrım
Erkek
Kadın
Toplam
18-24 yaş arası
25-34 yaş arası
35-44 yaş arası
45-54 yaş arası
55-64 yaş arası
Toplam
İlköğretim
Ortaöğretim
Lise
Üniversite
Yükseklisans/doktora
Toplam
Emekli
Çalışmıyorum
Kamuda çalışan
Öğrenci
Özel sektörde çalışan
Toplam
750 TL’den az
751 TL -1.500 TL arası
1.501 TL -3.000 TL arası
3.001 TL -5.000 TL arası
5.001 TL - 10.000 TL ara
10.001 TL ve üzeri
Toplam
f
102
63
165
7
64
60
26
8
165
12
14
45
72
22
165
15
33
40
6
71
165
10
22
65
37
22
9
165
%
61.8
38.2
100.0
4.2
38.8
36.4
15.8
4.8
100.0
7.3
8.5
27.3
43.6
13.3
100.0
9.1
20.0
24.2
3.6
43.0
100.0
6.1
13.3
39.4
22.4
13.3
5.5
100.0
Araştırma sonuçlarına göre ziyaretçilerin demografik özelliklerine bakılacak olursa ankete katılanların % 61.8’si erkek, % 38.2’si kadındır. Yaş grupları incelendiğinde Kozaklı Termal Kaplıcaları’na
gelenlerin %38.8’i 25-34 yaş arası, % 36.4’ ü 35-44 yaş arasındadır.
Kozaklı Termal Kaplıcalarına gelen ziyaretçilerin büyük kısmının
üniversite mezunu olduğu sonucuna varılmış, ayrıca ankete katılanların % 43.0’ ı özel sektörde çalıştıklarını belirtmişlerdir. Seyahat Maliyeti ölçeğine göre ziyaretçiler ‘’Aylık geliriniz gelir gruplarından
hangisine dahil edilebilir? sorusuna katılanların % 39.9’u ‘’1.501-3.000
TL arası’’ cevabını vermişlerdir.
288
Çizelge 2. Seyahat Maliyeti Yöntemi anket sonuçlarına göre ziyaret durumu
Özellik
Ayırım
f
%
Kozaklı Termal Kaplıcalarına ilk
kez mi geldiniz?
Evet
Hayır
Toplam
56
109
165
33.9
66.1
100.0
Kozaklı Termal Kaplıcaları’nı
şimdiki ziyaretin dahil olmak
üzere toplam kaç kez ziyaret
ettiniz?
2 defa
3 defa
3’den fazla
Toplam
36
24
49
109
33
22
45
100.0
Kozaklı Termal Kaplıcaları’na
geliş amacınız nedir?
Gezi
Sağlık
Dinlenme
Diğer
38
53
117
6
23.0
32.1
70.9
3.6
Bir yıl içinde turizm amaçlı gezi
için ne kadar süre ayırıyorsunuz?
1 haftadan az
1 hafta-15 gün
15 gün – 1 ay
1 aydan fazla
Toplam
49
32
63
21
165
29.7
19.4
38.2
12.7
100.0
Bir yıl için bu sürenin ne kadarını Kozaklı Termal Kaplıcaları’na
ayırdınız?
Sadece 1 gün
2-5 gün arası
7 – 10 gün arası
10 günden fazla
Toplam
20
123
17
5
165
12.1
74.5
10.3
3.0
100.0
Anket sonuçları incelendiğinde Kozaklı Termal Kaplıcaları’na
gelen ziyaretçilerin % 33.9’u ilk kez, % 66.1’i birden fazla gelmiştir.
Birden fazla gelen 109 ziyaretçilerin % 33’ü 2. kez, % 22’si 3. kez, %
45’i 3’den fazla gelmiştir. Ziyaretçilerin Kozaklı Termal Kaplıcaları’na
geliş amaçları incelendiğinde %70.9’u dinlenme, %60.7’si hem dinlenme hem gezi, % 53.3’ü hem sağlık hem de dinlenme amacıyla gelmişlerdir. Dinlenme amacıyla gelenlerin 74’ü erkek, 43’ü kadındır.
Kozaklı Termal Kaplıcaları’na gelen ziyaretçiler, ‘’Bir yıl içinde
turizm amaçlı gezi için ne kadar süre ayırıyosunuz?’’ sorusuna %
38.2’si ‘’15 gün-1 ay’’, % 29.7’si ‘’1 haftadan az’’ cevabını vermişlerdir.
Ayrıca ‘’Bu sürenin ne kadarını Kozaklı Termal Kaplıcaları’na ayırdınız?’’ sorusuna ise ziyaretçilerin % 74.5’i ‘’2-5 gün arası’’, %12.1’i ‘’sadece 1 gün’’ ayırdıklarını belirtmişlerdir.
289
Çizelge 3. Seyahat Maliyeti Yöntemi anket sonuçlarına göre seyahat masrafları
Özellik
Ayırım
f
%
Kayseri
Nevşehir
Hatay
Ankara
Diğer
Toplam
44
24
18
13
66
165
26.7
14.5
10.9
7.9
40
100.0
yaşadığınız yerden gelirken
kullandığınız ulaşım tipi/tipleri
nedir?
Karayolu
Havayolu ve karayolu
Denizyolu ve karayolu
Toplam
163
1
1
165
98.8
.6
.6
100.0
ulaşmak için karayolu ile seyahat yaptıysanız hangi ulaşım
aracını kullandınız?
Otobüs
Otomobil
Minibüs
Toplam
100 ’den az
301- 300 TL
301 - 600 TL
601 - 1.000 TL
1.001 -2.000 TL
6.000 TL’den fazla
Toplam
8
151
6
165
45
60
35
15
9
1
165
4.8
91.5
3.6
100.0
27.3
36.4
21.2
9.1
5.5
.6
100.0
Evet
Hayır
Toplam
150 TL’den az
150 -300 TL
301-600 TL
601-1.000 TL
Toplam
10
155
165
2
3
1
4
10
6.1
93.9
100.0
20
30
10
40
100.0
100 TL’den az
100- 500 TL
Toplam
2
8
10
20
80
100.0
nereden geldiniz?
ulaşmak için yaptığınız ulaşım
harcamalarının ( gidiş+dönüş)
tahmini miktarı ne kadardır?
Tur kapsamında mı Kozaklı
Termal Kaplıcaları’na geldiniz?
Tur kapsamında Kozaklı Termal
Kaplıcaları’na geldiyseniz ödediğiniz tur ücreti ne kadardır?
Tur kapsamında Kozaklı Termal
Kaplıcaları’na geldiyseniz ödediğiniz tur ücreti dışında yaptığınız tahmini harcama nedir?
Kozaklı Termal Kaplıcaları’na gelen ziyaretçilerin % 26.7’si Kayseri,% 14.5’i Nevşehir, %10.9’u Hatay ve % 7.9’u ise Ankara’dan gelmiştir. Ayrıca ziyaretçilerin %98.8’i gelirken sadece karayolunu kullanmışlardır. Karayolunu kullanan ziyaretçilerin % 91.5’i otomobil, %
4. 8’i otobüs,% 3.6’sı minibüs kullanarak alana ulaşmaktadır.
290
Ziyaretçilerden ulaşmak için yapılan harcamalarına tahmini bir
cevap verilmesi istenmiştir. Cevaplar doğrultusunda ziyaretçilerin %
36.4’ünün harcaması 100-300 TL arasında,% 27.3’nün 100 TL’den az
olduğu saptanmıştır. Ziyaretçilerin alana geldikleri yerleşim yerleri
incelendiğinde büyük çoğunluğunun yakın mesafedeki yerleşimlerden gelmeleri ulaşım harcamalarının düşük olmasının sebebidir.
Kozaklı Termal Kaplıcaları’na turla gelen ziyaretçiler toplam ziyaretçilerin % 6.1’ini oluşturmaktadır. Bu ziyaretçilerin 7’si erkek, 3’ü
kadındır. Tur kapsamında gelen ziyaretçilerin yaptıkları konaklama
masraflarına bakılacak olursa, ziyaretçilerin % 40’ı 601-1000 TL tur
ücreti ödediklerini belirtmişlerdir. Tur ücreti dışında yapılan harcamalar ise % 80’i 100-500 TL arasında yoğunlaşmaktadır.
Çizelge 4. Seyahat Maliyeti Yöntemi anket sonuçlarına göre tur
kapsamı dışında gelen ziyaretçilerin konaklama ve diğer masrafları
faktör analizi sonuçlarına göre alana kendi imkanlarıyla gelen ziyaretçilerin 95’i erkek, 60’ı kadındır. Tur kapsamında gelmeyen ziyaretçilerin konaklama harcamaları incelendiğinde % 32.9’unun 401-600
TL arası konaklama masrafları olduğu belirlenmiştir. Yiyecek-içecek,
rekreasyon, eğlence, ulaşım (dolmuş, taksi, oto kiralama), giyim, hediyelik eşya vb. için ziyaretçilerin % 41.3’ü 100-300 TL arası harcama
yaptıkları belirlenmiştir.
Özellik
Konaklama masrafları
Konaklama dışında yapılan
masraflar (yiyecek içecek,
rekreasyon, eğlence,
ulaşım (dolmuş,taksi,oto kiralama), giyim,hediyelik eşya vb.
Ayırım
f
%
100 TL’den az
100-200 TL
201-400 TL
401-600 TL
601 TL’den fazla
Toplam
11
18
32
51
43
155
7.1
11.6
20.6
32.9
27.7
100.0
100 TL’den az
100-300 TL
301- 600 TL
601-1000 TL
1.001-3.000 TL
3.001TL’den fazla
Toplam
60
64
19
9
2
1
155
38.7
41.3
12.3
5.8
1.3
.6
100.0
291
Çizelge 5. Seyahat Maliyeti Yöntemi anket sonuçlarına göre ziyaretçilerin Kozaklı
Termal Kaplıcaları’nı tercih sebepleri
Özellik
Hamamlar/Şifalı sular
Tarihi mekanlar
Doğal yapısı
Yürüyüş parkurları ve piknik
alanları
Ayırım
f
%
Evet
Hayır
Toplam
Evet
Hayır
Toplam
Evet
Hayır
Toplam
Evet
Hayır
Toplam
162
3
165
26
139
165
25
140
165
6
159
165
98.2
1.8
100.0
15.8
84.2
100.0
15.2
84.8
100.0
3.6
96.4
100.0
Bu çalışmada ziyaretçilerin Kozaklı Termal Kaplıcaları’nı tercih
sebepleri sorulmuştur. Faktör analizi sonuçlarına göre ziyaretçiler
alanı en çok hamamlar/şifalı sular için ziyaret etmektedir.
Çizelge 6. Seyahat Maliyeti Yöntemi anket sonuçlarına göre ziyaretçilerin memnuniyet düzeyleri
Özellik
Kozaklı Termal Kaplıcaları’nın genel olarak
size verdiği memnuniyet derecesi nedir?
Düşünün ki buraya gelmek ve imkanlardan
yararlanmak için belli bir para harcadınız.
Harcadığınız parayı göz önüne alarak memnuniyet derecenizi belirtiniz
Kozaklı Termal Kaplıcaları’nda gerçekleştirdiğiniz bu gezi için memnuniyet derecenize
bağlı olarak mevcut yaptığınız masraflara ek
olarak ne kadar daha masraf edersiniz?
Ayırım
f
%
Az
Yeterli
Yüksek
Toplam
Az
Yeterli
Yüksek
Toplam
< 2 TL
2 TL
5 TL
7 TL
10 TL
> 10 TL
Toplam
73
82
10
165
65
89
11
165
57
18
27
2
33
28
165
44.2
49.7
6.1
100.0
39.4
53.9
6.7
100.0
34.5
10.9
16.4
1.2
20.0
17.0
100.0
Ziyaretçilere alandaki memnuniyet dereceleri sorulduğunda 73
kişi az, 82 kişi yeterli, 10 kişi ise alandan memnun olduğunu belirtmiştir. Yapılan harcamalara göre memnuniyet dereceleri soruldu-
292
ğunda ise yine memnuniyet derecelerinin yeterli olduğu belirtilmiştir. Ayrıca ziyaretçilere memnuniyet derecenize bağlı olarak mevcut
yaptığınız masraflara ek olarak ne kadar daha masraf edecekleri sorulduğunda 54 kişi 5 TL cevabını vermiştir. Sonuçlar ziyaretçilerin genellikle alandan orta düzeyde memnun kaldıklarını göstermektedir.
Çizelge 7. Seyahat Maliyeti Yöntemi anket sonuçlarına göre istenen yatırımlar
Özellik
Kaplıca, hamam ve
tesislerin geliştirilmesi
Kaynak sularının korunması
Bitki ve hayvan çeşitliliğinin
korunması
Tarihi mekanların korunması için restorasyon proje ve uygulamalarının arttırılması
Eğitim, tanıtım ve bilinçlendirme çalışmaları
Ayırım
f
%
Önemsiz
Az önemli
Önemli
Çok önemli
Toplam
Önemsiz
Az önemli
Önemli
Çok önemli
Toplam
Önemsiz
Az önemli
Önemli
Çok önemli
Toplam
Önemsiz
Az önemli
Önemli
Çok önemli
Toplam
Önemsiz
Az önemli
Önemli
Çok önemli
Toplam
36
13
23
93
165
35
12
14
104
165
35
24
50
56
165
30
26
35
74
165
28
23
36
78
165
21.8
7.9
13.9
56.4
100.0
21.2
7.3
8.5
63.0
100.0
21.2
14.5
30.3
33.9
100.0
18.2
15.8
21.2
44.8
100.0
17.0
13.9
21.8
47.3
100.0
Kaplıcalara gelen ziyaretçilere ödenecek ücretin nasıl değerlendirilmesini istedikleri sorulduğunda, öncelikle kaynak sularının korunması yönünde yatırımlar yapılmasının önemli olduğu belirtilmiştir.
İkinci öncelikli yatırım konusu ise kaplıca ve hamamlarının geliştirilmesi
olduğu tespit edilirken, eğitim, tanıtım ve bilinçlendirme çalışmalarının
da yatırımda öncelikli konular arasında yer aldığı belirlenmiştir.
293
Çizelge 8 Seyahat Maliyetine Yöntemi anket sonuçlarına göre ziyaretçilerin Kozaklı
Termal Kaplıcaları tesisleri hakkındaki düşünceleri
Özellik
Ayırım
f
%
Konaklama tesisleri artırılmalı
Gerekli değil
Gerekli
Toplam
26
138
165
15.8
83.6
100.0
Gerekli değil
Gerekli
Toplam
Gerekli değil
Gerekli
Toplam
Gerekli değil
Gerekli
Toplam
28
137
165
24
141
165
47
118
165
17.0
82.3
100.0
14.5
85.5
100.0
28.5
71.5
100.0
Kafe,restoran,çay bahçesi,büfe alanları
geliştirilmeli
Gerekli değil
Gerekli
Toplam
25
140
165
15.2
84.8
100.0
Gösteri ve toplantı meydanları geliştirilmeli
Gerekli değil
Gerekli
Toplam
Gerekli değil
Gerekli
Toplam
58
107
165
74
91
165
35.2
64.8
100.0
44.8
55.2
100.0
Gerekli değil
Gerekli
Toplam
Gerekli değil
Gerekli
Toplam
Gerekli değil
Gerekli
Toplam
67
98
165
31
134
165
40
125
165
40.6
59.4
100.0
18.8
81.2
100.0
24.2
75.8
100.0
Gerekli değil
Gerekli
Toplam
49
116
165
29.7
70.3
100.0
Alt yapı eksiklikleri tamamlanmalı
Wc,tanıtım levhaları,çöp kutuları,aydınlatma
Danışma merkezi ve girişi kontrol noktaları geliştirilmeli
Bisiklet yolu geliştirilmeli
Piknik alanları geliştirilmeli
Yürüyüş yolları geliştirilmeli
Hediyelik eşya,yöresel yiyeceklerin olduğu satış birimleri geliştirilmeli
Festivallerin sayısı arttırılmalı
Kozaklı Termal Kaplıcaları’nı tesisleri ve unsurları hakkında ziyaretçilere düşünceleri sorulduğunda, wc, tanıtım levhaları, çöp kutuları, aydınlatma gibi donatıların geliştirilmesi ve kafe, restoran, çay
294
bahçesi, büfe alanlarının geliştirilmesi gerektiği belirtilmiştir. Bunun
yanında konaklama tesislerinin arttırılması ve geliştirilmesi ve alt
yapı eksikliklerinin tamamlanması da ziyaretçiler için önem arz etmektedir. Bunun yanında özellikle personel eğitimine önem verilmesi
ve sosyal mekanların, sosyal etkinliklerin artırılması da ziyaretçiler
tarafından geliştirilen önerilerdir.
Sonuç ve Öneriler
Literatür taraması, alan araştırmaları, yapılan analizler sonucunda Kozaklı Termal Kaplıcaları’na ait doğal ve kültürel kaynak verilerinin ve ziyaretçi özelliklerinin derlenmesi ve değerlendirilmesi bir
veri tabanının oluşmasını sağlamış, daha sonraki çalışmalar için
önemli bir kaynak olacağı düşünülmüştür. Gerekli yatırımlar yapıldığı takdirde kaplıcaların tıbbi faydasının yanında yapılacak ulusal
ve uluslararası düzeyde etkin bir tanıtım ve pazarlama faaliyeti ile iç
ve dış turistlerin bir rekreatif etkinlik olarak ilgi odağı haline getirilebileceği belirlenmiştir.
Kozaklı Termal Tesisleri’nin sağlık, turizm ve rekreasyon amacıyla kullanılması için geliştirilmesi gerekenler aşağıda özetlenmiştir:

Kısa süreli konaklamanın yanı sıra, uzun tatillerde de katılım
teşvik edilmelidir.

Sadece orta ve dar gelirli insanların talep ettiği bir tatil biçimi
olmaktan çıkarılmalı ve yüksek gelirli kişiler de sektöre çekilmelidir.

Kozaklı Termal Tesisleri’nde kalan kişilerin büyük çoğunluğu
genç nüfustan oluşmaktadır. Bu nedenle pasif bir tatilden ziyade, aktif olabilecekleri animasyon ve rekreasyon olanaklarının yaratılması müşterinin tesiste sıkılmasını önleyecek ve
daha renkli bir tatil ortamı oluşacaktır.

Kuruluş yeri seçiminde yalnızca termal olanaklar değil, destinasyonun boş zaman değerlendirme ve rekreatif faaliyetlere
uygun olmasına da özen gösterilmelidir.

Termal tesisleri nitelik olarak geliştirilmeli, daha iyi hizmet
olanakları ile daha fazla ekonomik kazanç sağlanmalıdır.
295
Kaynaklar
Aslan, Z. (1993). Türkiye’de Termal Turizm Arz ve Talebi Turizm Yıllığı, Ankara: T.C. Kalkınma Bankası Yayım.
Belkayalı N. ve Akpınar, N. (2009). “Yalova Termal Kaplıcaları'nın Rekreasyon
ve Turizm Amaçlı Kullanımının Ekonomik Değerinin Seyahat Maliyeti
Yöntemi İle Tespit Edilmesi”, Coğrafi Bilimler Dergisi, S:2, s. 177-184.
Çelik, S. (2001). Termal Turizm İşletmelerinin Yapısı, İşleyişi ve Müşterilerin
Rekreasyon Talebi :Sandıklı Hudai Kaplıcası Modeli, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yönetim ve Organizasyon Anabilim Dalı
Yüksek Lisans Tezi, s.7, Kütahya.
Çetin, T. (2011). Termal Turizm Potansiyeli Açısından Kozaklı (Nevşehir) Kaplıcaları, Turkish Studies International Periodical For The Languages,
Terature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter 2011, p.
899-924, Turkey.
Kahraman, N. (1991) Termal Turizm Olayı ve Yalova Kaplıcaları, Anatolia Turizm Çevre ve Kültür Dergisi, Yıl 2 (17-18), s.12.
Karagülle, Z. (2002). “Kaplıca Tedavisinde Termal, Mineralli ve Termomineral
Sular”, (Ed: Zeki Karagülle), Balneoloji ve Kaplıca Tıbbı, Nobel Tıp
Kitabevi, İstanbul 2002, s. 37-50.
Kültür ve Turizm Bakanlığı Yatırım ve İşletmeler Genel
Müd.,(2015).http://www.ktbyatirimisletmeler.gov.tr/TR,11492/saglikve-termal turizmi-tanimi.html Erişim Tarihi: 06.01.2015
Nevşehir Termal Turizm Raporu (2012). http://investinnevsehir.com/
assets/ilgilidosyalar/Nevsehir Termal-Turizm-Raporu_1.pdf Erişim Tarihi: 01.02.2015
Özbek, T. (1991). Dünya’da ve Türkiye’de Termal Turizmin Önemi, Anatolia
Turizm ve Çevre Dergisi, yıl 2 (17-18), s.15-16.
Ülker, İ. (1988). Türkiye'de Sağlık Turizmi ve Kaplıca Planlaması. Kültür ve
Turizm Bakanlığı Yayınları 1006 (129), s.24, Ankara.
Tisdell, C.A. (1991). Economics of Environmental Conservation. Elsevier
Science Publisher, Amsterdam, Holland, s.359.
POSTER
BİLDİRİLER
Kâbusa Dönen
Tatil Öyküleri
Melike ERBAŞ1
Yasemin BALCI2
Kenan KARBEYAZ3
Özet
Tatil; çalışmaya ve eğitime verilen ve genellikle dinlence, eğlence
ve bir sonraki faaliyet dönemine hazırlık ile geçirilen uzun ara olarak
tanımlanmaktadır. Esas olarak bedeninin ve ruhun dinlendirilmesi ve
tazelenme amaçlanmaktadır. Ancak tatil her zaman beklendiği gibi
geçmeyebilir. Tatilde birçok organizasyon kusurları, kazalar, hastalıklar yaşanabilir. Tatilde yaşanabilecek en ağır travmalardan biri,
cinsel saldırıya maruz kalınmasıdır. Cinsel saldırı, kişi özgürlüğüne
ve beden bütünlüğüne yapılmış, cinayetten sonra en ağır saldırı şekillerinden biri olarak kabul edilmektedir. Ülkemizde bulunan yabancı
uyruklu misafirlerimizin böylesine bir saldırıya maruz kalması hem
temel insan hakları hem de ülke imajı açısından çok önemlidir.
Bu sunuda, ülkemizin en önemli turizm merkezlerinden olan birinde turistlerin yaşadığı cinsel saldırı öykülerinden örnekler paylaşılarak konunun önemi vurgulanmak istenilmiştir.
1
2
3
Uzm. Dr. Muğla Adli Tıp Şube Müdürlüğü
Prof. Dr. Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Tıp Fakültesi Adli Tıp AD.
Doç. Dr. Eskişehir Adli Tıp Şube Müdürlüğü
Yabancı Uyruklu Kişilere Yönelik
Cinsel İstismar Olgularının
Değerlendirilmesi; Muğla Deneyimi
Melike ERBAŞ1
Yasemin BALCI2
Kenan KARBEYAZ3
Özet
Amaç: Bu çalışmada, son iki yıl içinde Muğla Adli Tıp Şube Müdürlüğünden cinsel saldırıya uğrama nedeniyle adli rapor istenen
yabancı uyruklu olguların değerlendirilmesi amaçlanmıştır.
Gereç ve Yöntem: Bu amaçla 01 Haziran 2012 – 31 Mayıs 2014 tarihleri arasında cinsel saldırı nedeniyle Muğla Adli Tıp Şube Müdürlüğüne müracaat ettirilen 341 olgu içinden yabancı uyruklu olgulara
ait raporlar retrospektif olarak incelenmiştir. Olguların, yaş ve cinsiyet gibi demografik verileri yanı sıra saldırganın mağdura yakınlık
derecesi, olay yeri, rapor isteminde bulunan savcılıkların dağılımı,
hangi konularda rapor istendiği, olay tarihi ile ilk muayenesi ve Adli
Tıp Şube Müdürlüğündeki muayenesi arasında geçen süreler ile muayene sonuçları değerlendirilmiştir.
Bulgular: Son iki yılda, cinsel saldırı nedeniyle Muğla Adli Tıp
Şube Müdürlüğüne müracaat ettirilen 341 olgunun 32’si (%9.4) yabancı uyrukludur. Yabancı uyruklu kişilere yönelik cinsel taciz/istismar olgularının üçte birden fazlasında şüpheli saldırganların,
mağdurların tanımadıkları kişiler olduğu ve üçte ikisinde olayın tatil
mekânında gerçekleştiği saptanmıştır.
1
2
3
Uzm. Dr. Muğla Adli Tıp Şube Müdürlüğü
Prof. Dr. Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Tıp Fakültesi Adli Tıp AD
Doç. Dr. Eskişehir Adli Tıp Şube Müdürlüğü
302
POSTER BİLDİRİLER (Melike ERBAŞ - Yasemin BALCI - Kenan KARBEYAZ)
Sonuç: Mağdurların, olay sonrası şikâyet sürelerinin gecikmesi
dikkat çekicidir; bu sebeple mağdurların kolluk kuvvetleri ve/veya
savcılıkça ifadeleri alınırken tekrarlı travmaya uğramadan değerlendirilebilecekleri, multidisipliner bir yaklaşımla delil toplanmasını
mümkün kılacak “cinsel saldırı başvuru merkezlerine” ihtiyaç duyulmaktadır.
Seneca ve Ölüm Felsefesi Üzerine
Düşünceler
Barış Emre SÖNMEZ1
Özet
Son dönem Stoa felsefesi yasa, ödev, sorumluluk, evrensel kardeşlik gibi düşünceleri ile Roma imparatorluğunda etkili olduğu kadar sonrasında Batı düşüncesinde de etkili olmuştur. Seneca, bu dönemin önemli temsilcilerinden biridir. Seneca felsefi içerikli eserlerinde genellikle ahlak konularını öncelik vermiştir. Seneca, bireyin ve
bireyin üyesi olduğu toplumun eksikliklerini ve yanlışlıklarını ortaya
çıkardığını; bunların da nasıl çözülmesi gerektiğini eserlerinde belirtmiştir. Seneca’ya göre insan Tanrı ve doğa bilgisine ulaşmış ve
onların işleyen yasalarını çözümlemiş ise kendi yaşamında birçok
şeyi aşmıştır. Bu zihin anlayışına ulaşan kişiyi Seneca, bilge kişi olarak ortaya koymaktadır. Bilge kişi hayatın her anını en güzel şekilde
değerlendiren kişidir. Bilge kişi işleyen yasaları çözümlemiş olduğundan ölüm ile ilgili olabilecek hiçbir şeyden korkmamakta ve kendini mutsuz kılmamaktadır. Ölüm onun için erdemle, cesaretle ve
mutlulukla karşılanandır. Bilge kişi ölümün kendisini almadan önce
kendisini ölümden önce alandır.
Anahtar Kelimeler: Seneca, Ölüm, Felsefe, Doğa, Ahlak
1
Öğr. Gör. Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Avanos Meslek Yüksekokulu Mimarlık ve Şehir Planlama Bölümü [email protected]
Turizm Hukukunda, Paket Turlarda
Seyahat Acentasının Hukuki ve
Cezai Sorumluluğu
In Tourism Law, Civil and
Criminal Liability of Travel Agent
at Tours Package
Fehmi Şener GÜLSEREN1
Özet
Son yıllarda, büyük gelişme gösteren “paket tur” organizasyonları, beraberinde bir çok hukuki problemleri de birlikte getirmektedir.
Turizm Hukuku mevzuatında, bu problemlere nasıl çözümler getirilmesi gerektiği ise sürekli araştırılan bir konudur.
Bu çalışmamızda, “paket tur” ve “seyahat acentası” kavramlarının hukuken ne anlama geldiği, paket tur gezilerinin yasal niteliği ve
paket turlarda acentanın yasal sorumlulukları incelenmeye çalışılmıştır. Çalışmamızda, ayrıca bu yıl yürürlüğe giren yeni “Paket Tur Yönetmeliği” hakkında kısa analizler yer almaktadır. Sonuç bölümünde
ise, ortaya çıkan ihtilafların çözümü açısından alınması gereken yasal
önlemler üzerine hukuki görüşlere yer verilmiştir.
Abstract
In recent years, showing great improvement "package tour"
organization brings together the many legal problems with it.
Tourism Law Legislation, and how it should be brought to thes
solutions to problems is a constant issue investigated.
1
Yrd. Doç. Dr. Lefke Avrupa Üniversitesi Hukuk Fakültesi Öğretim Üyesi.
[email protected]
306
POSTER BİLDİRİLER (Fehmi Şener GÜLSEREN)
In this study, the "package tour" and "travel agency" concept of
what it means legally, the legal Responsibility of the agency in the
legal nature of the packet round trips and package tours have been
Examined. In our study, also entered into force this year, “Package
Tour Regulations” is located on a short analysis. The concluding
chapter is devoted to legal Grus on legal measures to be taken for the
solution of the conflicts.