summary - turan-sam

Transkript

summary - turan-sam
Баш йазы
Мясиаьа Мящяммяди. Тарихи бир мяктубун тарихчяси ............ 2
Мювге
Сабир Рцстямханлы: “Бу миллятдян вя Аллащдан горхун!”....... 3
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
№ 12, 2009
Тясисчи:
Сабир Рцстямханлы
Баш редактор:
Мясиаьа Мящяммяди
Щарай
Яли Мящяммяди. Ермянистан сяфяриндян гейдляр ................ 13
Етираз
Ибращим Ряшиди Савалан. “Пишявярини кимляр юлдцрцб?”
китабына етиразларым............................................................... 16
Тарих
Шащин Мустафайев. Азярбайжан дювлятчилийи тарихиндя
Османлы алтернативи: Ящмяд бяй Аьгойунлу ......................... 18
Бахыш
Дярэи Азярбайъан Республикасы
Ядлиййя Назирлийиндя гейдиййатдан кечиб.
Шящадятнамя №1184
В.Камал. Гажарлар вя азярбайжанлылар ................................. 22
Аным
Эцнтай Эянжалп. Шящрийарла эюрцш хатиряляри ....................... 26
Цнван: акад. Я.Ялизадя кцч., 9
Телефон: 493-71-45
Е-маил: [email protected]
Йаддаш
Якрям Рящимли (Биъе). Пишявяринин зиндан хатиряляри ............ 34
Сейид Жяфяр Пишявяри. Зиндан хатиряляри дяфтяриндян ............ 35
l Редаксийа дахил олан материаллары лазым билдийи шякилдя редактя вя ихтисар етмяк щцгугуна маликдир.
l Дяръ олунан йазылар мцяллифлярин мювгейини
якс етдирир.
l Ялйазмалар эери гайтарылмыр.
Мятбуат
Пярваня Мяммядли. Чаьдаш Эцней Азярбайжан мятбуаты ... 48
Ядябиййат
Мящяммядяли Щцсейни. “Тясхир едибди щяр йери яшары
Мюжцзцн” ............................................................................ 52
«Илай» ММЪ-нин
мятбяясиндя щазыр диапозитивлярдян
истифадя олунмагла чап едилмишдир.
Цнван: Бакы ш., Шярифзадя кцч., 202
Сайы 500. Гиймяти 1 манат.
Кийан Хийав. Дяли жейран баласы (шеир) .................................. 59
Итки
Исмайыл Жямили. Азадлыг жарчысы ............................................ 60
Сейид Щейдяр Байат. Араз арадайкян о юлдц ...................... 60
Хцлася
© «Бакы-Тябриз», 2009
Инэилис дилиндя......................................................................... 61
Фарс дилиндя........................................................................... 64
№ 12
2009
МЯСИАЬА МЯЩЯММЯДИ
ризли тядгигатчы”йа ъаваб йазды вя Иран
Ислам Республикасынын икибашлы сийасятириндя эениш резонанс доьуран, чешидли мцзакиря вя мцбащисяляря йол ни, ишьалчы Ермянистанла сых илишкилярини,
ачан мятнлярдян бири дя щямян вахт йениъя Дцнйа Азярбайъанлылары Азярбайъан Республикасына йюнялик
Конгресинин (ДАК) сядри сечилмиш миллят вякили, халг шаири Сабир Рцстям- хяттини, Бакыдакы Иран дипломатларынын
ханлынын Иран Ислам Республикасынын али дини рящяри Сейид Яли Хаменейи- сяриштясизлийини, исламын тяблиьи ады алтынйя цнванладыьы ачыг мяктубу олду. Сабир бяй иллярдян бяри Эцнейдяки да ъящалят вя хурафат йаймаларыны кяссойдашларымызын милли-мядяни щцгуглары иля баьлы бцтцн дцнйа азярбай- кин тянгид етди. Щямин ъаваб бу сятирляъанлыларыны наращат едян мясяляляри мцкяммял бичимдя цмумиляшдиря- рин мцяллифи тяряфиндян Азярбайъан дилиряк, етик чярчивядя, ейни заманда сярт бир шякилдя Иранын биринъи шяхсиня ня тяръцмя едиляряк йайылды вя мятбучатдырды вя бунунла щям дя, неъя дейярляр, юз йериндя олдуьуну тясдиг атда, информасийа аэентликляринин сайтлаеляди. Сон дяряъя эениш ерудисийа вя эцълц мянтиг ясасында йазылмыш бу рында, мяшщур хябяр порталларында йер
мяктубда Ирандакы Азярбайъан тцркляринин тямял щагларынын позулмасы алды. Ардынъа бу йазыйа Иранын бяднам
иля йанашы, иътимаи инкишафын Шярг вя Гярб йолу, дин-дювлят вя дин-ъямий- “Сящяр” телеканалы Азярбайъан бюлмяйят илишкиляри, яняня вя модернляшмя кими чох ъидди мятлябляря тохунул- синин мцдири Бцрщан Щишмятидян сярт
мушду. (Тяяссцф ки, сонракы мцзакирялярдя бу мцщцм мювзулар диггят- тяпки эялди вя о, Шяфиийаны аз гала вятяня хяйанятдя сучлады. Беш ил Иран телевидян кянарда галды).
зийасынын Бакыдакы нцмайяндяси олмуш
Щишмятийя ися юзцнц “Урмийалы тядгиРеаксийа, неъя дейярляр, юзцнц чох эюзлятмяди. Иран
мятбуатында, чешидли Интернет сайтларында бир-биринин ардынъа гатчы” кими тягдим едян гейрятли бир сойдашымыз тяряфиндян
Сабир бяйин мяктубуна “ъаваб”лар дяръ олунду, юзц дя тутарлы ъаваб верилди. Кяскин сарказм цслубунда йазылмыш
чох вахт шярти имзаларла. Елми зяминдян мящрум олан, щямин ъаваб Щишмятийя мцраъиятля дейилмиш бу сюзлярля
емосионал щиккядян йоьрулмуш, тящгирамиз нотларла йцк- битирди: “Лцтфян, бир дяфя дя юз мааш чекинизя бахын, сонра
лянмиш бу “ъаваб”ларын ясас тезислярини сонрадан Сабир бяй да тцркъя “Сящяр”ин ютцрцъцляриня - онлар Тещрандан Баюзц онлара йаздыьы ъавабда (“Ъавабларын ъавабы”нда) дя- кыйа програмлары еля ютцрцрляр ки, бир гятряси дя йеря дцшгиг шякилдя беля груплашдырмышдыр: “Эуйа мян (Сабир Рцс- мясин вя юз дилиня тяшня олан гырх милйон Иран тцркц ондан
тямханлы - М.М.) Иранын дахили ишляриня гарышырам; ДАК истифадя етмясин”.
Ялбяття, ъаваблар вя якс-ъаваблар серийасы бунунла битшцбщяли бир тяшкилатдыр; Иран тцркляринин ана дили мясялясиндян данышмаг олмаз, чцнки онлар кюнцллц шякилдя “иранлыла- мяди (затян, инди дя давам етмякдядир), амма тяфсилата
рын милли дили” олан фарс дилиндя охуйурлар; мяним Иран щаг- вармадан демялийям ки, Сабир бяйин мяктубу иля башлангында мялуматларым аздыр; бцтцн Гузей Азярбайъан халгы мыш бу диалог Эцней Азярбайъанын щаггыны тяляб едян
чохдан Иранын ъяннят гуъаьына ъан атыр; дювлятчилийин Иран гцввялярин исламла пярдялянмиш фарс шовинизминдян там
моделиндян башга бцтцн моделляр йаландыр вя нящайят, идеоложи цстцнлцйцнц ортайа гойду. Биръя бу, бир даща “БаИрана гаршы сюз дейянлярин щамысы, истяр сямими олсун, истяр кы-Тябриз”ин охуъуларына тягдим олунан щямин мяктубун
(вя она йазылмыш “ъаваб”лара Ъавабын) юнямини анламаг
гейри-сямими, сионизмя баьлыдырлар”.
Бу “кющня байатылар” фарс шовинизминин, иранчылыг дц- цчцн йетярлидир. Фикримъя, бу мяктуб тякъя Сабир Рцстямшцнъясинин идеоложи йохсуллуьуну, онун арсеналынын тцкян- ханлынын фярди йарадыъылыг биографийасынын дейил, цмумян
дийини бир даща бцтцн чылпаглыьы иля ортайа гойду. Бунун Азярбайъан зийалылыьы вя иътимаи дцшцнъясинин мцщцм тарифяргиндя олан “ъаваб” сифаришчиляри, неъя дейярляр, ейни хи фактыдыр. Бир мцддят яввял Нардаран “щаъы”ларынын Сабир
цсулдан йарарланмаг гярарына эялдиляр: “Сепащ”а баьлы бир Рцстямханлы барясиндя юлцм фитвасы чыхармасы да мящз бу
сайтда “Тябризли тядгигатчы” имзасы иля Азярбайъан Рес- контекстдя - мяктубда адлары кечян Мирзя Фятяли Ахунпубликасынын Президентиня цнванланмыш “Ъянаб Ялийев, довдан, Мирзя Ъялилдян, Мирзя Ялякбяр Сабирдян цзц бяИрага вя Яфганыстана ясэяр эюндярмякдянся, Гарабаь ба- ри Азярбайъан зийалылыьынын тарихи талейи контекстиндя, дини
рядя дцшцнцн” башлыглы ачыг мяктуб дяръ олунду. Ян эюз- мювщумат вя ъящалят гаранлыьынын елм вя маариф ишыьына
лянилмяз щадися дя бундан сонра баш верди: Бакыда йаша- нювбяти щямля ъящди кими дяйярляндирилмялидир вя долайыйан бир фарс - вахтиля Иранын ИСНА аэентлийндя мцхбир вя си- сы иля мяктубда Сабир бяйин “дин дяллаллары” барядя сюйляйаси шярщчи кими чалышмыш Яли Ясьяр Шяфиийан щямян “Тяб- дикляриндя ня гядяр щаглы олдуьуну тясдиглямякдядир.
Ютян ил о тайлы-бу тайлы Азярбайъан мятбуаты вя иътимаи фик-
2
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
галханда, “азадлыг” вя “бцтювлцк”
сюзляри милйонларла инсаны айаьа галдыранда мян онларын юн сырасында,
кцрсцдяйдим вя севинирдим ки, халг
мяня инаныр.
Анъаг бу эцн бунларын щеч бири
тясялли ола билмяз. Щям бу дцнйада,
щям дя о дцнйада веряъяйимиз щесабатын ясасы бу дейил!
Бу эцн Даьлыг Гарабаьын 6 вя
онун ятрафындакы 7 районун мцсялман вя тцрк дцнйасына дцшмян олан
террорчу ермяни ганичянляринин ялиндя олдуьуну дцшцняндя, чадырларда,
вагонларда, зирзямилярдя йашайан,
20 илдян бяри ев-ешийиндян говулмуш
1 милйон гачгынымызы, бир тикя чюряк
2009
ТАРИХИ БИР МЯКТУБУН
ТАРИХЧЯСИ
лырлар. Щяр бир инсан фярд олмагла йанашы щям дя ъямиййятин бир парчасыдыр; юзцйля йанашы йашадыьы дцнйаны,
кечиб эетдийи йолу вя о йолун ятрафларыны да фикирляшмялидир; “мян оруъумдан, намазымдан галмамышам” демякля арадан чыхмаг олмаз: пис дейилсян, анъаг писликляря дюзмцсян,
ганичян дейилсян, анъаг ганичянляр
мцщитинин иштиракчысы олмусан... бунларын да щесабатынын апарылаъаьыны
Сиз мяндян йахшы билирсиниз.
Мян дин хадими дейилям, анъаг
Аллащ адамыйам. Сайсыз-щесабсыз
Аллащ, Гуран, Пейьямбяр адындан
данышан, амма яслиндя ъящалят мяддащлары вар ки, Аллащларындан хябяр-
№ 12
l Мювге
l Баш йазы
“БУ МИЛЛЯТДЯН ВЯ
АЛЛАЩДАН ГОРХУН!”
Сабир Рцстямханлынын Иран Ислам Республикасынын рящбяри
Сейид Яли Хаменейийя ачыг мяктубу
Щюрмятли ъянаб Хаменейи!
Юмрцн еля йашы эялир ки, инсан
юзцндян вязифяъя йухарыдакыларын,
она щюкм едянин щеч бирини эюрмцр,
башынын цстцндя таъ-тахтлар, президент
мювгеляри олса да, ня щюкмдар гязябинин, ня ъяллад гылынъынын щеч бир мянасы галмыр, дцнйанын бир-бириндян о
гядяр дя чох фярглянмяйян варыйла
йохунун, аьалыгла гуллуьун фювгцндя
олан Бюйцк Йараданла цз-цзя олдуьуну эюрцр, она говушмаьа щазырлашыр.
Бир дяфя эянъ журналистляр мяндян сорушмушдулар: “Сизъя, инсан
юляндя нийя аьламыр?” Ъаваб вермишдим ки, “йягин анлайыр ки, Аллащ эюз
йашларына инанмыр. Ону да эюрцрляр
ки, итирдикляри тапдыгларынын йанында
щеч бир шейдир”.
Бизим беля бир йашымыздыр! Бу
дцнйадан чох, Аллащ гаршысында веряъяйимиз щесабаты дцшцнмялийик. Анъаг о щесабатын йалныз шяхси ямялляриля баьлы олдуьуну дцшцнянляр йаны-
ляри йохдур, шейтана хидмят едирляр.
Яслим-няслим кими, юзцм дя щалаллыьы вя иманлы олмаьы инсанлыьын
ясас кейфиййятляриндян бири щесаб етмишям, миллятимя вя инсанлара хидмятдян башга бир йол танымырам.
Ушагкян йайлагда бюйцклярим мяня
тиканлы мяфтиллярин арасындан “о цздяки”, йяни “сизин” тяряфдяки мцгяддяс
Саваланы, онун ятяйиндяки Ярдябили
эюстярир вя о шящярин ичиндяки, ити
эюзля айдын сечилян Шейх Сяфи мягбярясиндян данышардылар. Буна эюря
дя еля о йашларымда дамарларымда
Хятаинин ганынын долашдыьына инанмышам. Аллащыма йалвармышам ки, мяня Бабякин, Нясиминин, эянъяли Ъавад ханын, Сяттар ханын, Шейх Мящяммяд Хийабанинин, Фирудин Ибращиминин талейини гисмят елясин, мяни
онларын мяктябинин шаэирди кими йетишдирсин.
Буна эюря дя 1988-ъи илдя Гузей
Азярбайъан иртиъайа вя ишьала гаршы
далынъа йурдундан дидярэин дцшцб
авропалыларын гапыларында нюкярчилик
едян баъы-гардашларымызы, шящид ярляринин йадиэарларыны доландырмаг цчцн
гцрбят йолларына сяпялянмиш гадынларымызын ъаванкян кцля дюнмцш сифятлярини эюряндя юзцмц дя эцнащкар
сайырам.
Иранын шималында зялзяля оланда
Ярдябиля эетмиш, индики ъцмщурбашганыныз, о вахткы Ярдябил остандары
аьайе-Ящмядинежаддан даьылмыш
кяндляря баш чякмяк иъазяси алараг,
даьятяйи кяндляри эязмишдим. Даьылан евлярин йериня гырмызы кярпиъля ики
отаглы балаъа евъикляр тикилирди. Даьыланын йанында шцкцрлцйдц. Чцнки ХХ
йцзилин сонунда анъаг газмалардан
ибарят кяндляри неъя тясяввцр етмяк
олар, буна йашамаг демяк мцмкцндцрмц? Бу гядяр сярвяти олан Иранын
кяндляри бу кюкдя олмалыдырмы?
Цряйимдя дедим: “Шцкцр сяня,
Илащи! Сян бу зялзяляни елямисян ки,
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
3
№ 12
2009
гонагларыныза бюйцк щядиййяниз иди.
Шцкцр, Тещранда, Тябриздя, Урмийада, Щямяданда тцркъянин щясрятини
чякмирик, анъаг йцксяк рясми даирядя динлядийимиз бу сюзляр юлкя щаггында тясяввцрляримизи дяйиширди.
Китаб сярэисиндя дя бизя демишдиляр ки, Сизин вахтыныз аздыр, Азярбайъан кюшкцня йарым, йа бир дягигя
вахт айыра билярсиниз. Анъаг Сиз бизим йанымызда 20 дягигяйя йахын
вахт кечирдиниз, айры-айры китабларла
марагландыныз. Айрыларкян ися Сизя
кюшкцмцзцн щядиййясини вердим вя
дедим: “Сизя цч китаб баьышлайырам.
Биринъиси, йанлыш олараг “Иран ядябиййаты” адландырылан ядябиййатын 800 ил
юнъя ян уъа зирвясини йарадан тцрк
оьлу Низами Эянъявинин “Хямся”синя чякилмиш миниатцрляр, икинъиси
Сизин дя “устад” дедийиниз вя 800 ил
сонра йеня “Иран ядябиййаты” дейилян
сюз сянятинин ядябиййатын икинъи зирвясини йаратмыш башга бир тцрк оьлу
Шящрийарын китабы, бир дя бу зирвялярин
ятяйиндя чалышан бяндейи-щягириниз,
йяни мяним Азярбайъанда чох охунан бир ясяри - “Юмцр китабы”.
Сиз “Яъяб гоншулугдур” - дейяряк Шящрийарын балаъа китабыны юпдцнцз, мяним китабымла марагландыныз.
Дедим, Азярбайъаны танытмаг мягсядиля йазмышам, тарихимизя, бу эцнцмцзя, бир щиссяси дя шащ режиминин
Эцней Азярбайъан сийасятиня щяср
олунуб. Сиз, “каш яряб ялифбасыйла
олайды, биз дя охуйайдыг” - дейиб айрылдыныз.
Башга бир китабымда бу эюрцшцмцз щаггында сямимиййятля йазылмыш сящифяляр вар.
Индийядяк йаддашымда о ъцр,
рясмиййятдян кянар, ишыглы, хейирхащ
вя милли кимлийинин фяргиндя олан бир
адам кими галмысыныз.
Мян дя о бюйцк зирвялярин бюйцр-башында мязлум миллятимин сарсылмаз рущундан вя ядалятсиз дцнйанын бизи гаршылашдырдыьы фаъияляриндян
йазырам. Азярбайъанын халг шаири,
Милли Мяълисин депутатыйам. Бир милли
вязифям дя вар ки, дювлятя, парламентя аидиййаты йохдур, язиййятдян
башга адама щеч ня вермир, анъаг
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
мян ону шяряфли бир иш кими, Вятяндашлыг боръу кими гябул етмишям - о
да Дцнйа Азярбайъанлылары Конгресинин башчыларындан бири, инди сядри олмаьымдыр.
Бу мяктубуму да мящз Дцнйа
Азярбайъанлылары Конгресинин йюнятичиляриндян биринин - бир тцрк, Азярбайъан зийалысынын цряк сюзляри кими
гябул етмяйинизи хащиш едирям.
Билирям ки, бу мяктуб щеч няйи
дяйишмяйяъяк, анъаг юзцнц Ислам
ъцмщуриййяти сайан Иранда апарылан
вя мянъя, мащиййятиня эюря антитцрк
вя антиинсани олан сийасятин бир-ики
мягамына ишыг салмагла бир аз йцнэцлляшяъяйям. Зцлмц вя йа щагсызлыьы эюрцб сусмаг да о зцлмц еляйяня
шярик олмагдыр!
Щюрмятли ъянаб Хаменейи!
Яэяр десям ки, щяр эцн телевизорда эюрдцкляри минлярля инсанын
юмрцнц гайчылайыр, чохларынын фикрини
ифадя етмиш оларам. Щяр эцн ейни эюрцнтц: Авропа эенишлянмякдя, сярщядляри эютцрмякдя, яйлянмякдя,
инсанларын даща йахшы йашамасы цчцн
имканлар арамада, тябиятин, еколоэийанын, йер кцрясинин гайьысыны чякмякдя, технолоэийаны инкишаф етдирмякдя, юзляри цчцн дцзлцк, низам,
ядалят эязмякдя, бцтцн мцнагишяляри маса архасында чюзмяк йолунун
алтернативсизлийини дярк етмякдя
(100-150 милйон инсаны гурбан верян
Икинъи Дцнйа савашындан сонра олса
да), мядяниййят вя сянят фязилятляринин пешиндя вя саир. Шярг, хцсусян
мцсялман дцнйасында ися саваш, дахили чякишмяляр, террор, щакимиййятдян онялли йапышмыш, балаъа “йер аллащлары” (Аллащ мяни баьышласын), савадсызлыг, ъящалят, аълыг, хястялик, инсаны щяшярата чевирян деспотик режимляр, Танрынын вердийи сярвятляри
халгдан эизлядиб Авропа банкларына
ахыдан вя орада да яййашлыгдан, гумардан башлары ачылмайан назирляр,
олигархлар, шейхляр, шащзадяляр, евляриндя ъяллад, анъаг хариъдя ял гузулары оланлар, дин пярдяси алтында шовинизм, мязщяб пярдяси алтында мцстямлякячилик вя саир...
Дцнйа мядяниййятинин бешийи
Билирям ки, бу
мяктуб щеч няйи дяйишмяйяъяк, анъаг
юзцнц Ислам ъцмщуриййяти сайан Иранда
апарылан вя мянъя,
мащиййятиня эюря антитцрк вя антиинсани
олан сийасятин бир-ики
мягамына ишыг салмагла бир аз йцнэцлляшяъяйям. Зцлмц вя йа
щагсызлыьы эюрцб сусмаг да о зцлмц еляйяня шярик олмагдыр!
олан Шярг - бизим йурд-йуваларымыз
бу эцндя, чох шейи биздян юйрянян
Авропа ися о сявиййядя! Тяхминян
йцз ялли илдир Иранын, Азярбайъанын,
Тцркийянин, Орта Асийа вя Русийа
мцсялманларынын эюркямли философлары, алимляри бу нормал олмайан, мцсялмана утанъ эятирян вязиййяти мцзакиря еляйяряк чыхыш йоллары ахтарырлар. Анъаг вязиййят дяйишилмир, фярг
давам едир.
Тещранын инкишафыны, Иранда эюрдцйцм техноложи дяйишмяляри, Тцркийя демократийасыны, Пакистанда атом
силащынын мювъудлуьуну, ракетляри,
завод вя фабрикляримизи мисал эятириб
мяня етираз едян тапылаъаг.
Бу сюзляри мян, сизин “Сящяр”
ТВ-нин дедийи кими, “Иран дцшмяни”
олараг йох, Ислам аляминин тяяссцбцнц чякян, юз миллятини севян, дцшмяниндян башга щеч кимя дцшмян олмайан бир инсан кими дейирям.
Щягигят аъыдыр!
Авропа иля мцсялман Шярги арасында фярг о гядяр бюйцйцб ки, ону
арадан галдырмаг цчцн йцзилляр лазым
эяляъяк. О да айылмаг, юзцмцзц
топлайыб кющнялмиш вярдиш вя мцнасибятляр системиндян ял чякмякля ола
биляр.
100-120 ил юнъя йашамыш бабаларымыз биздян даща ъясарятлийдиляр.
Онлар Гярбин бирдян-биря иряли чыхмасыны Ислам дининин бязи хцсусиййятляри, мювщумат вя савадсызлыгла баьлайырдылар. Бяри башдан дейим ки, онла-
рын щеч бири дининдян цз дюндярмямишди, щяр бири Исламын даща мцтярягги дин олдуьуну дейир вя тяблиь
едирди, щяр бири “Гурани-Кярими” индики диндарлардан даща йахшы билирди.
Анъаг мящз сакит аьылла, тяяссцбкешликля, юз халгларынын эяляъяйини дцшцняряк, сахтакарлыг етмядян, црякляриндякини диля эятирирдиляр.
Ясас дялилляри дя бу иди ки, Авропа чох чятин мцщарибялярдян, инкивизасийалардан кечиб сонда динин сялащиййятлярини мцяййянляшдиря билди:
дин инсанла Аллащ арасында бир кюрпц
олараг галды, мцгяддяслийини, илащи
ъазибяни горуду, имтийазларыны ашмады, ъямиййятин башга ишляриня - дцнйяви ишляря гарышмады, бу эцнцн щяйат тярзини 1400-2000 ил бундан юнъянин принсиплярийля гурмаьа чалышмады; эцндя дяйишилян ганунларын,
елмдян, сийасятдян, мал-мцлк мясяляляриндян тутмуш, имкан бюлэцсцня
гядяр - щяр шейдя юзлярини мцасир
дцнйанын мямурларынын сявиййясиня
ендирмяди.
Щязряти-Пейьямбяр “бир ямрдя
шцбщя олурса, аьлынызла щялл един” дейя мцсялманын гаршысында елмдян
гануна, дювлятчиликдян космоса учуша гядяр сонсуз имканлар ачыб, анъаг
дцнйа ишляриня аз гарышыб; ярябляри
бирляшдирмяк мараьы олмаса, гылынъа
да ял атмайаъагды. Анъаг индики
“цлямалар” бяшяриййятин 1400 иля
кечдийи йолу йох сайыб, йеня ушагларымыза “йеддинъи йцзилин гайдасына,
щям дя яряб гайдасына уйьун эейиниб-кечинин, йашайын” - дейирляр.
Аллащын инсана вердийи фикир вя
виъдан азадлыьына бу кор мцдахиляни
эюрмямяк Ислама сядагят яламяти
дейил. Яксиня, бу да сийасятдир, анъаг
дин сийасяти йох! Ряйасят дяллалларынын, пара вя маддиййат дцшкцнляринин, башга миллятляри гул етмяк истяйян яряб, фарс шовинистляринин сийасятидир... Османлы демирям! Чцнки Исламын байраьы мин ил тцркцн ялиндя
оланда ня ярябин яряблийини ялиндян
алды, ня фарсын дилиня, мядяниййятиня,
рущуна тохунду.
Бцтцн бунлары 150 ил юнъя Хамняли Мирзя Фятяли Ахундзадядян
башлайараг, Щясян бяй Зярдабиляр,
Шейх Ъямаляддин Яфганиляр, Исмайыл
Гаспыралылар, Яли бяй Щцсейнзадяляр,
Ящмяд Аьаоьлулар, Ялимярдан бяй
Топчубашиляр, Мяммяд Ямин Рясулзадяляр, Сабирляр, Ъялил Мяммядгулузадяляр, Мюъцзляр йазыблар. Дюня-дюня вя эцзяштя эетмядян! Анъаг инди биз дейя билмирик. Щаггы
сюйляйяни динин вя Исламын дцшмяни
елан едирляр. Демяли, 150 илдя юзцнц
Ислам мцъащидляри сайанлар иряли эетмякдянся эери эедибляр.
Динимизин ъямиййятля ялагяляри,
тяяссцф ки, аъынаъаглы щалдадыр. Бирики мисал чяким: бир мяълисдя онларла
елм, сянят хадимляринин, дцнйа диллярини билян, бцтцн сивилизасийалардан
хябярдар адамлардан йухарыда отуран
ахунд, имам, гази, - фярги йохдур,мягсяди бялли олмадан йящуди мифолоэийасындан вя йа Тювратдан ешитдийи щядисляри уъ-уъа ъалайыб данышыр:
Йагуб пейьямбяр, Йусиф пейьямбяр, Ибращим пейьямбяр, нящайят,
Муса пейьямбяр... Щяр кясин дяфялярля ешитдийи щядисляри савадсыз бир
шякилдя тякрарлайыр. Она гулаг асан
олмадыьыны эюряндя ися мяълися ирад
тутур. Мяълис дин хадими олдуьуна
эюря дюзцб дурур, амма бу йердя
дюзмцр. Кимся: “Щюрмятли гардашымыз, сян щяля фиронлар дюврцндян, йящуди пейьямбярляриндян данышырсан,
эялиб Ислама чыхмамысан ки, гулаг
асаг. Щям дя нязяря ал, биз дя миллятик, бизим дя бу эцн данышыласы мин
бир дярдимиз вар” - дейир.
Икинъи мяълис. Хариъдя, бялкя дя
Гумда тящсил алмыш дилли-дилавяр бир
ахунд, башында чалма, яйниндя яба,
Ислам дининин фязилятляриндян данышыр.
Йеня чохлу танынмыш елм, сянят
адамлары отуруб. Ахунд мяълися хош
эялсин дейя “Гуран”да елмдян, тябият щадисяляринин дягиг ифадясиндян,
щятта атомдан бящс едилдийиндян данышыр. Отуранлар щамысы алимдир - Гуранда эизли, символик дейилянлярин цстцндя олан елми кяшфлярля мяшьул
олан адамлардыр. Отуранлар башга шейин гайьысыны чякир: нийя беля олду?
Гуран бцтцн кяшфляри, елм йолларыны
эюстярди. Исламын тцрк, фарс, яряб айры-
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
2009
миллятя утанъ йери олан бу газмалар
даьылсын, адамлар эцн ишыьына чыхсын”.
Аллащ дюзцр, дюзцр, инсанын цряйинин
даша дюндцйцнц эюряндя гярарыны верир...
Ишьалчы вя террорчу Ермянистана
Америка, Русийа, Франсайла йанашы
Ирандан да йардым, нефт, газ, ярзаг
эюндярилдийини илк дяфя ешидяндя дя
цряйимдян беля бир щарай гопмушду.
Ясир дцшмцш шия-тцрк гардашларынызын
бядян щиссялярийля алвер едян ермяни
дяллалларыйла ял вериб анлашан, машын
баьышлайан, щимайядарлыг едян, Гарабаьда ганымыз чилянмиш евляримизи
ермянилярля бярабяр талайан, пайлашан, аьыр эцнляримиздя торба-торба
пулла сярщяд районларымызда чюряксиз, чарясиз галан аилялярдян бцтцн зигиймят яшйалары су гиймятиня алыб йаделли дяллаллара сатан, онларын мядяниййятинин малы едян Иран алверчиляриня баханда йеня о зялзяляни хатырлайырам.
Щяр шейи, щятта миллятинин намусуну, динини дя парайа гурбан верян
юлц рущлары, маьара шцурлулары хилас
едян башга бир зялзяля олаъаг йягин!
Щяр дцшкцнлцйцн бир сону вар!
Мянъя, сизляр о тайда, бизляр бу
тайда бцтцн бунлара эюря Аллащ гаршысында ня ъаваб веряъяйимизи дцшцнмялийик. Чцнки мцсялманын щагсызлыглара дюзмяси онун мясулиййятини
даща да артырыр.
Мян Азярбайъан Республикасынын Мятбуат вя Информасийа назири
оланда эянъ дювлятимизин илк рясми
нцмайяндяляриндян бири кими бюйцк
Шящрийарын йубилейи вя Тещран Бейнялхалг Китаб Сярэисиня эялишимдя
Сизинля цч дяфя эюрцшмцш, Бакыда
азяри тцркъясиндя бурахдыьымыз дяйярли “Щцняр” китабыныза юн сюз йазмышам. Арадан хейли вахт кечиб, бунлар йадынызда галмаз.
Шящрийарын йубилейиндя игамятэащынызда бизи гябул едяркян “мян
дя тцркям, истяйирсиниз тцркъя данышаг, истяйирсиниз фарсъа” - сюйлямиш,
сонра Шящрийарын “Щейдярбабайа салам”ындан язбяр парчалар демишдиниз. Ана дилимиздя дедийиниз бир нечя
ъцмля вя сюйлядийиниз шеир бяндляри
№ 12
4
l Мювге
l Мювге
5
№ 12
2009
рытсарлары ат цстцндя вя гылынъла эялмишдиляр; бу эцн йеря вя эюйя щакимлик едян христиан дцнйасы демократийаны вя инсан щагларыны йаймаг,
милли азлыглары мцдафия етмяк вя террорла мцбаризя ады алтында эялир вя
евляримизин ичини дя эюрян технолоэийасы вар. Нийя биз бу эцндяйик вя бунун эцнащкарлары кимлярдир?
Дин инсанын о дцнйасындан чох,
бу дцнйасына лазымдыр. Гядим динлярдян башлайараг та Ислама гядяр динляр тарихинин цмуми камилляшмяк,
тякмилляшмяк вя инсана йахынлашмаг
мейли дя мящз бу амилля баьлыдыр.
Аллащымыз бир ола-ола, дяйишилмяз вя
ябяди ола-ола динляр камилляширся, демяли, Аллащла цнсиййятин тарихя вя замана уйьун йениляшмяк имканы тцкянмяйиб. Демяли, диня ещкам кими
бахыб, онун заманын тялябляриня уйьун шярщ вя тятбигинин садяляшдирилмясиня мане олмаг да, яслиндя, Аллаща апаран йоллары, мяъази мянада
десяк, тяййаря вя ракет ясриндя, карван йолу сявиййясиндя сахламагдыр.
Бцтцн бунлардан сонра мян ясас
мятлябин цстцня эялирям. Йох, мян
Гярб дцшмяни дя дейилям. Гярб мядяниййятини, демократийасыны, инсана
вя халглара йарадылмыш щюрмят мцщитини, халг сечиминя ясасланан дювлятчилик принсиплярини севирям. Юзляри
цчцн ъяннят йарадыблар, толерантлыг,
азадлыг, авропалы олмасыйла газандыьы
имтийазлар дяйярли ишлярдир. Вахтиля
буна бянзяр бир щава, елм, мядяниййят, мянявиййат интибащы бцтюв Ислам
аляминдя дя варды. Анъаг бир-бирини
явяз едян деспотик режимляр Ислам
дцнйасыны парам-парча етди. Бу эцн
щямин режимлярдян бири дя Ирандадыр.
Иран Ислам Республикасы тцрклярин
6-7 мин иллик вятянидир. Торпаглары ганымызла йоьрулмуш бир йурддур. Анъаг бу эцн Иран онун бир кцнъцндян
баш галдырмыш фарсларын вятяниня чеврилиб, хяритялярдя “Персийа” сюзцнц
бцтцн Иран бойу йазырлар. Щалбуки фарс
вилайятинин сярщяди мялумдур. Азярбайъан яразиляриндян тапылмыш мисилсиз мядяниййят нцмунялярини дцнйайа фарсын малы кими тягдим едирляр.
Иран мятбуатында эедян вя бцтцн
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
Иран тцрклярини гязябляндирян шякиллярин бирини дя мян эюрмцшям - Сиз дя
эюрмцш оларсыныз. Ня гядяр аьыр олса
да, йада салмалыйам: Ярдябил узунгулаьы Тещрана йахынлашдыгъа дал
айаглары цстцндя галхыр, гядди дцзялир
вя Тещранда адам олур. Иран мятбуатынын дювлят тяряфиндян дястяклянян
вя йа дястяклянмяйян йанашмасы белядир. Бцтцн ярдябиллиляр вя онлара
гоншу олан бизляр, Иран тцркляри бу
шякли сакит гябул едя билярлярми?
Мян миллятимин сюз ясэярийям
вя бу мянада йаздыгларымы дащи сюз
эенералларынын йцз илляр бойу бизим
бейнимизя зорла йеридилмиш “Эцлцстан”ларындан юз халгым цчцн даща дяйярли сайырам. Чцнки мяним миллятимин бу эцн о “шякяр диля” ещтийаъы
йохдур. О ясярляр йцз иллярля бейнимизя зящяр долдуруб; о фялсяфя вя
дцнйаэюрцшц бу эцн мяня музей яшйасы тясири баьышлайыр. Гиймяти милйардларла юлчцлся беля, мяним миллятимин йарасына ялаъ елямир. Анъаг мян
халгымын дярдиня дярман ахтарырам.
Ислам дцнйасынын бу эцня галмасында эцнащкар оланлардан бир гисми дя еля монархийаны, щюкмдарлары
юйян, онлара итаяткарлыьы бир хошбяхтлик сайан, щятта лазым эяляндя
онун йолунда намусундан кечмяйи
тялгин едян, дцнйанын падшащлара
гуллуг эюстярмякля дцзяляъяйиня
инанан вя инандыран, Гурана зидд
олараг зцлмля барышмаьы тяблиь едян,
сусмаг вя бойун яймяк яхлагыны тяряннцм едян бу кими ясярляр йцз илляр бойу Шярг иътимаи фикринин юзяйиня чеврилмиш, мяктябляримизин ялифбасы олмушдур. Бу бахымдан о китаблары йазанлар да, тяблиь едянляр дя
ахирят эцнцндя Аллащ гаршысында ъаваб вермяли олаъаг.
Щюрмятли ъянаб Хаменейи!
Исламы дяриндян билян Сизин кими
шяхсиййятя мцгяддяс китабымызда
Аллащын йаратдыьы щяр бир инсана, ъямиййятя вя халга щансы мцнасибятля
йанашылдыьыны, щансы щаглар танындыьыны вя бу щагларын позулмасынын Аллащ
тяряфиндян неъя ъязаландырылдыьыны
хатырлатмаьа ещтийаъ эюрмцрям.
Ислам - йер цзцндя язилян, щаггы
Он милйонларла мцсялман тцркцн ана дилиндя охуйуб-йаза билмяк щцгугундан мящрум едилиб, мяктябсиз, мядяниййятдян кянар сахланылдыьы щалда, “эавур” дедийиниз бир овуъ
ермянини “дини азлыгдыр, она эюря щаглары таныныр” - дейиб щимайя етмяйиниз щансы мянтигя вя мяняви дяйяря сюйкянир?
ялиндян алынан, зцлмя, ядалятсизлийя
дцчар олан мязлум инсанларын дини вя
цмид йеридир.
Тяяссцф ки, эетдикъя даща чох сийасиляшян Исламы илк нювбядя она сыьынан мязлумларын гяниминя чевирирляр.
Тябии ки, мян бурда Ислам дейяндя
ону ялдя ясас тутуб, онун эцъцндян
истифадя едиб юз щакимиййятлярини вя
мянсябпяряст ниййятлярини щяйата кечирян шовинист, деспотик щюкмдарлары
вя дин дяллалларыны нязярдя тутурам.
Гуранда инсанларын вя миллятлярин щагларыны инъяляйян онларла шярщ, арашдырма мювъуддур. Сайсыз-щесабсыз тясвирлярин яксяриййятиндя мцгяддяс китабымызда инсан щагларынын ня дяряъядя йцксяк тутулдуьу, Мцгяддяс китабымызда Аллащын юз йаратдыьына вердийи дяйяр дяфялярля гейд едилмишдир.
Гуранын яввялиндян ахырына гядяр Инсанын Аллащ гаршысында мясулиййяти хатырладылыр, ондан юз йерини
билмяси, Аллащына баьлы олмасы тяляб
едилир. Бу, долайы йолла инсан ляйагятинин уъа тутулмасына чаьырышдыр. Чцнки ляйагяти олмайан Аллащына лайиг
ола билмяз. Тяяссцф ки, бир сыра Ислам
юлкяляриндя инсаны Аллаща йахынлашдырмаг, онун бюйцмясиня йардым етмяк явязиня, ону язмяк вя кичилтмяк йолу тутулур. Анламырлар ки,
бу йолла иман ящлини юз Йараданындан узаглашдырырлар. Аллаща хидмят етмирляр, яксиня онун щюкмцндян чыхырлар. Сяксян илдир “Иран” дейилян юлкядя зоракылыг, истибдад машыны мязлум халглары язя-язя, юз ляйагятини
горумаг истяйян инсанлары зинданларда чцрцдя-чцрцдя, билярякдян йа билмяйярякдян антиислам хятти йцрцдцрляр. Ислам инсана юз гурулуъулуьунда, ямялиндя, хцсусян дя дцшцнъясиндя азадлыг верян бир диндир. Бу,
ъямиййятдяки дурьунлугла, ещкамчылыгла, яняня адына йашадылан мянасыз
итаяткарлыгла бир арайа сыьмыр. Буну
Гуранын ян мяшщур тяфсирчиляриндян
мисирли Ял-Куртуби, сурийалы Ибн-Гасир, мяшщур Азярбайъан-тцрк алими
Ъямаляддин Яфганинин шаэирди Мущяммяд Ябду, щиндистанлы Йусиф
Яли, пакистанлы Ял-Майдуди, Исламы
гябул етмиш авропалы Мущяммяд
Асад (Леполд Вайс), мисирли Саид
Кутб вя саир онларла алимин ясярляри
дя тясдиг едир.
Исламда ян йцксяк дяйярлярдян
бири азадлыгдыр. Онун мящдудлашдырылмасы эцнащдыр. Буна эюря дя Гуранын 43-ъц сурясиндя кющня яряб янянялярини горумаг истяйянлярин инсанын рущ вя мянявиййат азадлыьыны
мцхтялиф сийаси вя иътимаи системлярин
гулуна чевирмяк тящлцкясиня гаршы
йалныз Аллащын щикмятиня йарашан бир
узагэюрянликля дейилмиш камил бир
айя вар. Дцнян Ярябистандайды, бу
эцн Иранда вя йа Азярбайъанда - ня
фярги?
Аллащ инсанын азадлыьынын боьулмасына, онун мцхтялиф иътимаи-сийаси
системлярин гулуна чеврилмясиня гаршыдыр. Йеня щямин сурядя ачыг дейилир: Инсанлар ъямиййятдя бир-бириня
баьлы олсалар да, бир-бириндян асылы олмамалыдырлар. Инсанларын иътимаи мясулиййятинин, дювлят гаршысында боръунун - онун шяхси азадлыьына янэял олмамасыны, бяшяр бярабярлийини бундан эюзял неъя демяк олар?
Гурана эюря, Аллащ бир халгы сечиб она пейьямбяр эюндярирся вя о
халг бундан аьыллы истифадя едя билмирся, ону да фиронун агибяти эюзляйир.
Мянъя, бу щям дя щакимиййятляря
аиддир. Аллащын фцрсят вериб уъалтдыьы
бир щакимиййят щюкмцня баьлы олан
халгларла, инсанларла аьыллы, ядалятли
ряфтар етмяйяъякся, Аллащ ону рязил
эцня гойаъаг. Йцз иллярдир тарих буну дюня-дюня тясдиг едиб. Мянъя,
Ирандакы мязлум миллятин щаггыны
тапдалайан фарс шовинист идарячилийини
дя беля бир агибят эюзляйир.
Гурана эюря, тиранлар, щюкмдарлар чох халглары алдадыблар, онларын
эюзлярини баьлайыб, елмя апаран йолларыны кясибляр (Бу эцн Иран щакимиййятинин тцркляри елмдян, тящсилдян,
ана дилиндян кянарда сахламаг ъящдини Ъянаб Аллащ эюрцн неъя дягиг
ифадя етмишдир!) Лакин бу йолла, рущсуз, ирадясиз, доьру йолдан азмыш
халглары язмяк олар, юзцнц дярк
едянляри йох! Шяхсян мян фарс режиминин бцтцн ъидд-ъящдиня бахмайараг, юз халгымы рущсуз вя ирадясиз
саймырам. Ики йцз иллик рус ассимилйасийасынын нятиъясизлийи эюз габаьындадыр.
Гурана эюря, инсан Аллащын она
вердийи торпаьы, суйу, тябияти, мадди
вя мяняви немятляри, о ъцмлядян юз
дилини горумаьа борълудур. Буна гаршы чыханлар Аллащын ирадясиня гаршы чыхырлар. Демяли, бизи бцтцн бу дейилян
дяйярляримиздян, о ъцмлядян дилимиздян гопарыб фарслашдырмаьа чалышан Ислам Ъцмщуриййяти бюйцкляри
Гурандан вя Аллащдан горхмур, Аллаща йох, шовинист, фарс шейтанларына
хидмят едирляр.
Исламын материализм, марксизм,
сосиализм кими дцнйаэир фялсяфялярдян чохлу цстцнлцкляриндян бири дя
инсана мадди немятляр истещсалчысы
кими йох, Илащи сярвят кими бахмасыдыр. Мянявиййат, яхлаг, инам вя дцрцстлцк!.. Инсаны инсан едян бунлардыр.
Юз милли кюкцндян гопарылмыш халгын
щансы мянявиййатындан, яхлаг вя дцрцстлцйцндян данышмаг олар? Яхлагын
биринъи яламяти дюшцндян сцд ямдийин Аллащ бяндясиня онун лайла сюйлядийи дилля, юз адыйла “ана” дейя
мцраъият едя билмякдир.
Буну чох эюзял билян, амма
ящямиййят вермяйян Иран Ъцмщуриййяти “идеологлары” “Ъцмщуриййят”
сюзцнцн габаьына “Ислам” сюзцнц
щансы щагла гойа билирляр?
Дин - хейирхащлыг, эюзяллик, йцксялиш йолудур. Юз лцьяти мянасындан
эюрцндцйц кими, йашам тярзидир.
Иранда инсанлары щцгугларындан мящрум едиб, евдя бир ъцр, чюлдя башга
ъцр олмаьа сювг едян, юмрц бойу
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
2009
сечкилийи гоймадыьы чаьларда Йясявиляр, Бируниляр, Фарабиляр, Ибн Синалар,
Улуьбяйляр, Нясряддин Тусиляр чаьдаш елмлярин ачарыны булдулар, амма
сонра бу ачар мцсялман щакимлярин
ейш-ишрят, щярямхана вя тайфа марагларынын аьушунда мящв едилди. Амма
Гярб онлара сащиб чыхды, мянимсяди
вя бу эцн юз малы кими бизя гайтарыр.
Онларла башга мисал чякя билярям ки, Исламын ъямиййятля илишэиляринин бу шякилдя мянасыз, тясирсиз бир
шейя чеврилдийини тясдиг етсин.
Амма аьыр эцнляримиздя кцчяляря ахан минлярля эянъин вар сясля
дедикляри тякбир щамыны йериндян ойнатды. Бяли, Аллащ бюйцкдцр. Биз онсуз да она баьлыйыг. Анъаг онунла
арамыза завалы, ялябахан, оьру, йаланчы, натямиз, эейим-кеъими ейбяъяр, дили сюз тутмайан, яряби дя, тцркц дя билмяйян вя йа юз миллятийля
позуг фарс ибарялярийля данышан дин
шарлатанлары эиряндя инсанлар чашыб галыр.
Бу, ня вахта гядяр давам едяъяк, бу йол Исламы щара апара биляр?
Бюйцк рус йазычысы вя философу
Лев Толстойун Ислам щаггында дцшцнъялярини вя Ислама олан бюйцк
баьлылыьы щаггында йазыларыны вахтиля
баш редактору олдуьум “Азярбайъан” гязетиндя чап елямишдим. Сонра
балаъа бир китабча щалында йайылыб.
Авропада, дцнйанын щяр йериндя
башга дин хадимляри арасында Исламын
дяйярини билян, сонунъу вя ян мцтярягги дин кими ону севян вя щятта
ону сечиб мцсялман олан инсанлар
чохдур. Амма онлар Гуранын фялсяфясини, Аллащын бирлийи вя Аллащла инсан арасында садя, бирбаша рабитянин
эюзяллийини сечиб бу йола эялирляр. Тяяссцф ки, сонра бунун далынъа Ислам
дцнйасындакы ещкамчылыьы, ъящаляти,
парчаланмалары, мязщяб даваларыны,
динин сийасятя гуллуг етдийини; эерилийи, бир дястянин аллащсызъасына варландыьы щалда ящалинин бюйцк щиссясинин
аъ вя дилянчи вязиййятиндя олдуьуну,
йохсуллуьу, щарамы, иътимаи вя мяняви яхлагсызлыглары да эюрцрляр.
Бир вахт Ислам дцнйасынын цстцня
вящши, даьыныг Авропанын парабейин
№ 12
6
l Мювге
l Мювге
7
№ 12
2009
кил едян, бу торпагларын язяли сакинляри
олан, бу йерлярдя фарслардан да чохчох яввялдян мяскунлашмыш, йцз илляр
бойу бу яразидя мцхтялиф дювлятляр
гурмуш, дцнйада Иранын адыйла танынан
мядяни-мяняви дяйярлярин йарадылмасында явязсиз хидмятляри олмуш бир
халга бу гейри-инсани мцнасибяти ня
иля изащ едя билярсиниз?
Адятян, Иран рясмиляри бу суала
ъаваб олараг билдирирляр ки, тцркляр бизим мцсялман гардашларымыздыр, вязифя тутурлар (бу хцсусда Сизи мисал чякирляр) дювлятин идаряетмясиндя иштирак
едирляр, игтисади щаглара сащибдирляр вя
саир. Миллятин истяйи тякъя бундан ибарятдирми? Тяяссцф ки, мцсялман гардашлыьы ады алтында Иранда фарс шовинизми щюкм сцрцр вя щакимиййятдя о
тцркляр тямсил олунурлар ки, онлар юз
миллятляринин талейиня биэанядирляр.
Мяэяр Ислам дини бир миллятин башга милляти бу шякилдя ашаьыламасына,
онун азад дцшцнъясинин боьулмасына,
дилинин, мядяниййятинин мящвиня,
зорла язилиб ассимилйасийа едилмясиня
щагг газандырыр? Шяхсян Сиз бир тцрк
олараг миллятинизин бу аъы талейиндян
наращатлыг щисси кечирмирсинизми?
Он милйонларла мцсялман тцркцн
ана дилиндя охуйуб-йаза билмяк щцгугундан мящрум едилиб, мяктябсиз,
мядяниййятдян кянар сахланылдыьы
щалда, “эавур” дедийиниз бир овуъ ермянини “дини азлыгдыр, она эюря щаглары таныныр” - дейиб щимайя етмяйиниз
щансы мянтигя вя мяняви дяйяря сюйкянир? Христиан дейил, тцрк-мцсялман
олмаьымыз бизим эцнащымыздырмы?
Йцз сяксян ил юнъя тцркляри Гафгаздан сыхышдырмаг мягсядиля Ирандан, Тцркийядян кючцрцлцб Гарабаьа
йерляшдирилмиш, инди сайы 60-70 мин няфярдян чох олмайан ермяни ящалисиня
Азярбайъанда мухтариййат да верилмишди. Онлар щятта буна да гане олмадылар, юзц дя вахтиля башдан-баша тцрк
йурду олмуш Иряван ханлыьынын йериндя
гурулмуш Ермянистан яразимизин йцздя ийирмисини ишьал етди; амма бцтцн
бу ишьал мцддятиндя Иран Ермянистанын ян бюйцк йардымчысы олду, бир милйондан артыг мцсялманы йурдсуз-йувасыз гойанлара, юлдцрянляря мцхтялиф
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
йолларла дястяк верди, Азярбайъанын
дцшмянляриня сийаси, игтисади, мяняви
йардымыны ясирэямяди.
Азярбайъан тцркляри мяняви дяйярляря йцксяк гиймят верян мярщямятли бир халгдыр. Щакимиййят онларын
ялиндя оланда Иранда бцтцн миллятлярин
инкишафы цчцн шяраит йарадылыб. Лакин
Пящляви режими тцрк идарячилийинин бу
толерантлыг янянялярини мящв етди вя
бу йолла Иран дювлятинин мяняви дайагларыны сарсытды. Бу эцн дя юлкянизин
мцхтялиф мятбуат органларында тцркляр
тящгир олунур, буна етираз едян сойдашларымыз ися дястя-дястя зинданлара
атылыр, ади щагларыны тяляб етдикляриня
эюря дящшятли ишэянъяляря мяруз галырлар. Бу ону эюстярир ки, “Ислам Ъцмщуриййяти” адына гурулмуш индики щакимиййят тцркляря мцнасибят бахымындан Пящляви режиминдян щеч ня иля
фярглянмир.
Щюрмятли ъянаб Хаменейи!
Биз, Дцнйа Азярбайъанлылары
Конгреси Ирандакы гардаш вя баъыларымызын талейиня щеч ъцр биэаня гала билмярик. Щагларымызы тяляб етмяйимиз
бизим Ирана гаршы дцшмянчилийимиз демяк дейил. Биз щяр ъцр мцщарибяйя вя
терроризмя гаршыйыг. Анъаг юз халгларынын щагларыны танымайан дювлят мцтляг даьылмаьа вя парчаланмаьа мящкумдур —дцнйанын нящянэ эцъляриндян вя нцвя дювлятляриндян бири вя ян
бюйцйц олан ССРИ-нин вя Йугославийанын талейи буна сцбутдур.
Иранда ана дили уьрунда мцбаризядя вя тцрклярин тящгириня гаршы айагланмада онларла эцнащсыз гардашымызын щябси щяр бир азярбайъанлыны ъидди
шякилдя наращат едир. Юлкядя тцркляря
гаршы апарылан бу иртиъачы сийасятя сон
гойулмалыдыр! Щагг назиляр, амма
цзцлмяз! Сяттарханы, Хийабанини, Сейид Ъяфяр Пишявярини, Шящрийары йетишдирян миллят юлмяйиб!
Бу миллятдян вя Аллащдан горхун!
Сабир РЦСТЯМХАНЛЫ,
Халг шаири, Азярбайъан
Республикасы Милли Мяълисинин
депутаты, Дцнйа Азярбайъанлылары
Конгресинин сядри
«БИЗ ДЦШМЯНЧИЛИК
НИЙЙЯТИЛЯ ЙАЗМЫРЫГ»
Ъавабларын ъавабы
Иран Ислам Ъумщуриййятинин
дини рящбяриня цнванладыьым, диггяти миллятимизин талейиня йюнялтмяк истяйимдян доьан хош ниййятли мяктубумун гоншу юлкядя
дцзэцн анлашылмайачаэыны билирдим. Билирдим ки, сцбута ещтийаъы
олмайан мцлащизяляримин гаршысында сюз тапа билмяйянляр хейирхащ ниййятими бир кянара гойуб,
щяр ъцр шяр-бющтана ял атаъаглар.
Бунунла беля, ъавабларын даща аьрылы олаъаьыны, щеч олмаса зярря гядяр реаллыьа йахын мювгедян йазылаъаьыны эюзляйирдим. Амма ялимя
чатан ъаваблар еля кор тяяссцбкешлик, йалан, антиислам дцшцнъя нцмуняляридир ки, ъидди тящлиля вя йа
ъавабландырмаьа беля дяймяз.
Ян чох щейрят доьуран будур ки,
бу ъызма-гаралар Иранын рясми
сайтларында, юзц дя айдын, зийалы, университет мцяллимляри адындан йазылмышдыр. Айдындыр ки, бу адлар шяртидир,
йазанлар айры адамлардыр. Анъаг
юзцнц “Бюйцк Иранын зийалысы” сайан
мцяллифлярин бу гядяр мящдудлуьуну, мянтигсиз вя аь йалан данышдыьыны, юзцнц бу гядяр ушаг йериня гойдуьуну эюряндя “Щейванына шцкцр,
Илащи!” демякдян башга сюз тапмырсан. Эюрцнцр бу адамларын анладыьы
бир дил вардыр, о да тящгир, бющтан вя
йалан дилидир. Мян бу дилдя данышмаьы баъармырам вя истямирям. Мян
онлара юз дилимдя, йяни адам дилиндя
ъаваб веряъям. Бу йазымын вятяндашлыг гцруру, тцрк щейсиййяти олмайан адамларын психолоэийасыны дяйишмяйяъяйини билирям.
Анъаг беля диалоглар зяруридир.
Давам етмялидир ки, бялкя бир эцн
Аллащ рящм еляйя, онларын бясирят
эюзляри ачыла, бцтцн дцнйанын ачыг-
ашкар эюрдцйц щягигятляри онлар да
эюря, виъданлары ойана вя аьа аь,
гарайа гара демяйя ъясарятляри чата. Шцкцр, тцрк дили чох зянэиндир вя о
гядяр эюзял аталар сюзляримиз вар ки,
бир-икисини йан-йана гойсам бцтцн
ъящалят байгушларына ъаваб олар.
Халг юзцнц анламазлыьа вуруб щамынын билдийи щягигятляри дя инкар едянляр щаггында эюзял дейиб: “Неъясян,
ганмайым, атан йансын!” Тяяссцф ки,
ъаваб верян “мцяллимляр” бу йолу
тутурлар.
Эяляк мятлябя: Мяня етиразлары
ясасян ашаьыдакы кими груплашдырмаг олар. Эуйа мян Иранын дахили ишляриня гарышырам; ДАК шцбщяли бир
тяшкилатдыр; Иран тцркляринин ана дили
мясялясиндян данышмаг олмаз, чцнки онлар кюнцллц шякилдя “Иранлыларын
милли дили” олан фарс дилиндя охуйурлар; мяним Иран щаггында мялуматларым аздыр; бцтцн Гузей Азярбайъан халгы чохдан Иранын ъяннят гуъаьына ъан атыр; дювлятчилийин Иран
моделиндян башга бцтцн моделляр
йаландыр вя нящайят, Ирана гаршы сюз
дейянлярин щамысы, истяр сямими олсун, истяр гейри-сямими, сионизмя
баьлыдырлар... Бу ирадларын бязисиня
мцнасибят билдирмяйи юзцмя боръ
сайырам.
1. Иранда йашайан вя ящалинин аз
гала йарысыны тяшкил едян тцрклярин инсан щагглары барядя данышмаг бу юлкянин дахили ишляриня гарышмаг демяк дейил. Яввяла, орадакы 35 милйон инсан бизим доьма баъы-гардашларымыздыр вя биз онларын талейиня биэаня гала билмярик. Икинъиси, инсан
щаглары бейнялхалг щцгугун тямял
принсипляриндяндир вя щеч бир юлкянин
дахили иши сайыла билмяз.
2. Щюрмятли оппонентлярим
“Дцнйа Азярбайъанлылары
Конгреси” ифадясиня чох наращатлыгла вя истещза иля йанашырлар. Баша дцшмцрляр ки,
бу йолла он илдян артыг фяалиййят эюстярян бюйцк бир бейнялхалг тяшкилаты эюздян сала
билмязляр.
Азярбайъан
тцркляринин милли идеаллары уьрунда
мцбаризя ешги дурдугъа ДАК йашайаъаг вя мян беля бир тяшкилатын
щямсядри олмагла гцрур дуйурам.
Дцнйанын аз гала бцтцн халгларынын
буна бянзяр диаспора тяшкилатлары вар.
ДАК талейин щюкмц иля дцнйа юлкяляриня сяпялянмиш баъы-гардашларымызын бир сыра проблемляринин щяллиня
кюмяк етмяк истяйир вя ону йалныз
Ирана йюняли бир тяшкилат сайанлар йанылырлар. Диэяр Иран халгларынын да беля тяшкилатлары вар. Мараглыдыр, онларын фяалиййяти дя Иранда ДАК-ын доьурдуьу гядяр наращатчылыг доьурурму?
3. Мяктубуму тящгир сайанлар
нязяря алсынлар ки, ону миллятимин
Иран мятбуатында дяфялярля мцсялмана вя инсана йарашмайан бир шякилдя тящгир едилмясиня ъаваб олараг
йазмышам. Нийя беля дцшцнцрляр ки,
Иран мятбуаты тцркц неъя истяся тящгир едя биляр, бизся буну ъанымыза синирмяли, щягигяти ортайа гоймамалыйыг. Тцрк тарих бойу юз дцзлцйц,
мярдлийи, доста дост, дцшмяня дцшмян олмаьыйла сечилиб. Щеч бир режим
миллятимизин бу бюйцк мяняви кейфиййятлярини ялиндян ала билмяз.
4. Ъаваблар йаландан азяриляр вя
тябризлиляр адындан, “Ярдябилин сяси”
вя “Тябризин сяси” кими верилир. Шцбщясиз беля дейил. Мян Тябриз тарихини
кифайят гядяр юйрянмиш вя бу барядя
йазмышам. Бура Азярбайъанын тарихи
пайтахты, бюйцк тябризлилярин вятяни,
ингилаблар бешлийи, Сяттярханын, Шейх
Мящяммяд Хийабанинин, Пишявяринин, дцнйа тарихи иля йашыд олан бюйцк
бир тцрклцк янянясинин мяркязидир.
Тцрклцйя гаршы чыхан, тцрк олмаьа
ашаьыланмаг кими бахан ъащил вя сатгынлар тябризли вя азяри ола билмяз.
Олса да “Еттелаат”ын гулбечяси олар.
Советляр дюврцндя ады азяри, юзц рус-
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
2009
сахтакарлыьа бойун яйдирян, йяни онларын йашайышыны тябии мящвяриндян
чыхаран бир режим бу йолла яслиндя динин дайагларыны мящв едир.
Мяишятиндян тутмуш иътимаи щяйатына гядяр, щяр ан зцлмля, инамсызлыгла, етимадсызлыгла цз-цзя олан ана
дилиндя мяктяб истяйянляря ишэянъя
верилян бир дювлятдя вя йа ъямиййятдя
динин варлыьындан данышмаг эцлцнъдцр. Диня дяйяр верилян йердя йалан, икицзлцлцк (йяни Азярбайъан Республикасы иля бир ъцр, Ермянистанла
башга ъцр данышмаг), мязлум халглары
язмяк олмаз! Динля дювлятин айрылмаг зяруряти щям дя бундан иряли эялмишдир. Бунлары бирляшдирмяк Исламы
1400 ил эерийя атмаг демякдир.
Гурана эюря, дцнйада еля бир миллят, ъямиййят йохдур ки, юз адына вя
титулуна эюря башга миллятдян цстцн
сайылсын. Яряб вя фарс гардашларымыз
Ислам аляминдя щеэемонлуг иддиаларыйла бурда да Гурана гаршы эедирляр.
Гуранда щяр бир тцрк инсанынын
баш уъундан асылмалы олан айяляр дя
вар. Мясялян, 2-ъи сурянин 30-ъу айясиндя ачыг-ашкар дейилир ки, халглар юз
агибятляриня эюря мясулиййяти юзляри
дашыйырлар. Зцлмя дюзцб башгасына бойун яйянляр юз бядбяхтликлярини йахынлашдыранлардыр.
Бу мисаллары узатмаг да олар. Анъаг чыхан нятиъя будур: Юзцнц Ислам
Ъцмщуриййяти сайан Иранда Ислама,
диня щюрмят йохдур. Иран адлы юлкядя
дин - Аллаща хидмят, ибадят - ъямиййятдя низам йаратмаг, инсанын рущуну горумаг йолу дейил. Иранда Ислам фарс шовинизминин сийаси алятидир, зцлмя вя деспотизмя хидмят едир. Буна
эюря дя юзц-юзцнц инкар едир вя йа
юзцнц нцфуздан салыр.
Щюрмятли ъянаб Хаменейи!
Сиз Аллащын алтында баш верян щадисяляря щям дини, щям дцнйяви дяйярляр бахымындан гиймят вермяйи
баъаран бир инсансыныз, буна эюря дя
юлкяниздя бизим сойдашларымыз, гардашларымыз олан тцркляря мцнасибятин
инсанлыьа, Гурана-Китаба, бейнялхалг
щцгуг нормаларына, инсан щагларына
сыьмадыьыны билмямиш дейилсиниз. Еляся Иран ящалисинин йарыдан чохуну тяш-
№ 12
8
l Мювге
l Мювге
9
№ 12
2009
эятирян милли вя елми дили щесаб едирляр вя юз ана дилляри кими мцгяддяс
сайырлар, данышырлар, йазырлар, гошурлар
вя бу дили юзляринин милли кимлик вя
бирлик дили сайырлар.” Ола биляр Иранда
беляляри тапылсын. Амма ики ил юнъя
Ъянуби Азярбайъан шящярляринин кцчяляриня тюкцлмцш 100 минлярля инсан “щарай-щарай, биз тцркцз” дейирди вя юз ана дилляриндя мяктяб тяляб
едирдиляр. “Щарай-щарай, биз фарсыз”
демирдиляр.
8. Тарихдян хябярсизляр Азярбайъаны “Ирани - бозорэун” тяркиб
щиссяси сайыр, Аразын гузейиндяки
торпаглары Азярбайъан йох, АлбанАран бюлэяси щесаб едирляр. Истяйир
Албан де, истяйир Аран, бу торпаглар
нечя мин илдир тцрк торпагларыдыр.
Иранда да тцрклярин щансы ъоьрафийада
йашадыглары щяр кяся бяллидир. Ад
ойунбазлыьы няйи дяйишяъяк ки? Нязяринизя чатдырырам ки, Азярбайъан
дейяндя щям дя Туран дцшцнцлцр.
Фирдовси мин ил юнъя Иран вя Турандан данышырды. Биз о Туранын, Алп Яр
Тонганын нясиллярийик. Аз ярляр шярг
тарихинин еля гядим гатларындан эялирляр ки, онда щяля бу бюлэядя фарс-тязик таныйан йох иди.
“Аз” сюзцнцн йайылма ареалына
бахсаныз йетярлидир. Мян юз китабларымы вя арашдырмаларымы бир кянара
гойуб юзцнц Ислам алими сайанлара
Ислам енкиклопедийасынын дили иля ъаваб вермяк истяйирям. 1979-ъу илдя
Истанбулда няшр едилмиш Ислам енсиклопедийасынын Азярбайъан бюлцмцндя йазылыр ки, Азярбайъан исми бюйцк
Исэяндяр заманындан эялир. Ъянуб
щцдуду Сисяр бюлэяси дахил олмагла
Гызылцзян чайы, Шимал щцдуду ися
Дярбянддир. Бу сурятля бцтцн Аран
Азярбайъана дахил олуб, Бярдя шящяри “Йухары Азярбайъан” адландырылмышдыр. ...Мясялян, Нуширяван заманында Дярбянд галаларыны бина
едян Барзиус пящляви китабясиндя
“Азярбайъан малиййя мцдири” цнваны иля анылмышдыр. Ярябляр дя Азярбайъан иля Ярмяниййя, Ширван вя
Аран идарячилийини бирляшдириб бу юлкянин щеййяти-цмумийясиня Ермянистан, йахуд Азярбайъан адыны вер-
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
мишдиляр.
Бу заманларда Азярбайъан ъянубда Щямядан мянтягясиндян
башлайыб шималда Дярбяндя гядяр
узанан бюйцк бир юлкя олмушдур. Истящри ися Ермяниййя иля Аран вя
Азярбайъанын топлу бир хяритясини виъуда эятиряряк буна “Азярбайъан
хяритяси” демишдир. Бу зат Хязяр дянизи хяритясини чякяркян дя Дярбяндя гядяр узанан бцтцн сащяни Азярбайъан олараг эюстярмишди. Илщанлылардан сонра Азярбайъанын тамамиля
тцркляшмяси вя щяр йердя ейни лящъядя данышмасы сябябиндян Аран вя
Ширван тяряфдяки тцркляря Азярбайъан тцркляри, йахуд Азяри тцркляри дейилмяйя башламышдыр. Евлиййя Чяляби
Гарабаьа “кичик Азярбайъан” дедийи кими, Гафгаз тарихчиси П.Бутков
Шяки, Эянъя, Шуша, Шамахы, Бакы,
Губа ханлыгларыны Азярбайъан ханлыглары адландырмышды. ...
Туркляр эюрцнцр миладдан юнъя
йеддинъи ясрдя сакларын сяфяри яснасында бурайа эялиб щаким зцмряни
тяшкил етмишдиляр. ... Мцавиййянин
“Азярбайъан щарасыдыр?” суалына
Цбейт б. Сарийа исминдя бири “Бу яскидян тцркляря аид бир мямлякят иди”
ъавабыны вермишдир...
Бунлар Ислам енсиклопедийасынын
фикридир. Бязиляри сонралар даща да
дягигляшдирилмиш, щягигятя йахын
олан фикирляридир. Буна бянзяр йцзлярля мисал чякмяк олар. Инди нейлямялийик? Гядим мянбяляря вя Ислам
енсиклопедийасына инанаг, йохса
ХХЫ ясрдя Азярбайъан адыны унутдурмаьа чалышан фарс нюкярляриня,
кясрявилярин, мащмудилярин, Инайятулла Рзаларын давамчыларына?
9. Мцяллифляр билмирляр ки,
Тцркмянчай мцгавиляси нятиъясиндя
Азярбайъан ханлыгларынын тяхминян
йарысы гузейдя русларын ишьалы алтына
дцшяндя Иран дедикляри яразидя щакимиййят Гаъарларын ялиндя иди. Юлкядя
дахили чякишмяляр (бу ишдя фарс сепаратчылары ъидди рол ойнайырдылар) нятиъясиндя мяркязи щакимиййят зяифлямишди.
Буна эюря дя Азярбайъан
тцркляри ийирми мцстягил ханлыьа пар-
чаланмышды. Онларын щяр бири юзцнц
айрыъа дювлят сайырды. Русийа иля
мцстягил данышыглар апарыр, мцгавиляляр баьлайырдылар вя Русийа тяркибиня
дя Азярбайъан ханлыглары ады алтында
гатылмышдылар. Ъавабларда Азярбайъан ханлыгларынын бу ики йцз иллик парчаланмадан сонра бирляшмяк арзусуну Араздан шималдакы тцрклярин “бюйцк Иран вятянляриня” мящяббяти кими йозурлар. Бяли, Азярбайъан
тцркляринин гоншу кими Ирана да мящяббятляри вар.
Амма ики йцз ил сонра фикирляширсян ки, ня йахшы Азярбайъанын гузейи Русийа тяркибиня кечди. Чар Русийасынын аьыр шяртляри алтында олса да,
ана дилли мяктябляр ача билдиляр. Милли зийалыларыны йетишдирдиляр вя мящз
онларын фяалиййяти нятиъясиндя буэцнкц мцстягил дювлятимизин, йяни
Шяргдя илк демократик ъцмщуриййятин тямяли гойулду. Гузей Азярбайъан да Иранын тяркибиндя галса, йягин
ки, инди “Бюйцк Иран”дакы мцсялман-шия гардашларымызын мярщямяти
сайясиндя, биз дя бязиляри кими фарс
дилини “милли дилимиз” сайараг, кимлийимизи унуда-унуда “Бюйцк Фарсистан” няьмяляри охуйаъагдыг. Бяли,
Аразын эцнейиндя вя гузейиндя гардаш щясряти “кюз алтында алов” кими
йатмагдадыр, сюнмяйиб, лакин бу,
бцтюв Иран истяйинин аловлары дейил.
Бцтюв вя бюйцк Азярбайъан ешгинин
вя щясрятинин аловларыдыр.
10. Мцяллифляр мяним Али Дини
рящбяря щюрмятля етдийим мцраъиятин мцгабилиндя Азярбайъан Республикасы игтидары щаггында щягигятя
уйьун олмайан вя тянгиди ифадяляр
ишлятмишляр. Гузей Азярбайъан ъями
17 илдир мцстягиллийини бярпа етмишдир, мцщарибя шяраитиндя йашайыр. Лакин биз Ислам дцнйасына цзаьлыьы эятиририк, мцсялманларын чаьдаш демократик тялябляря уйьун идарячилик
системи гура билдиклярини нцмайиш етдиририк. Буну бцтцн дцнйа етираф едир.
Гузей Азярбайъан тцркляри юз талеляринин сащибляри олмагла ана дилиндя
мисилсиз сянят абидяляри йаратмыш,
мядяниййятин бир чох сащяляриндя
бюлэя дювлятляри цчцн ясл юрняк ол-
кцфря хидмят едирик.
Она мяслящят эюрярдим ки, Тябриз мясъидляриндян бириня эедиб юзцня бир аьыл дуасы йаздырсын, бялкя кюмяйи олду. Биз беля наьыллары рус ишьалы алтында оланда чох ешитмишик.
Эцнейдя фарс, Гузейдя рус щеэамонлуьу бизи мящв етмяк, милли
кимлийимизи унутдурмаг цчцн мящз
бу примитив цсулдан истифадя едирди.
Вятян тарихи дейяндя ССРИ-дя рус,
Иранда фарс тарихини юйрятмякля бизи
яридяъяклярини дцшцнцрдцляр. Шцкцрляр олсун, мцстягиллик бизя о имканы
вериб ки, тарих эцзэцсцнц беля йаланлардан тямизляйяк, юзцмцзц олдуьумуз кими эюряк вя тарихимизля гцрур
дуйаг! Биз башгаларындан оьурлайыб
юзцмцзя гондарма тарихляр йазмырыг.
Няйимиз вар, юзцмцзя йетяр!
Фарсын щеч няйини Азярбайъан адына
чыхармырыг, амма щюрмятли оппонентим диггятля бахса эюряр ки, цмумиран адына дцнйайа сунулан бюйцк
мядяниййят инъиляринин чоху мящз
Азярбайъан тцркляриня мяхсусдур.
Буну йалныз сяфещ адамлар эюрмяз!
Иранда ана дилимиздя мяктябин олмамасы, дилимизин сыхышдырылмасы барядя
дедиклярим мяним тяряф мцгабилляримя дардцшцнъялик вя етник хястялийя йолухмаьым кими эюрцнцр. Йяни,
гуру отуруб йашын эцнцня аьлайыр!
Юзц ана дилиндя ики ъцмляни йан-йана йаза билмяйян щансы эениш дцшцнъядян данышыр эюрясян? Нийя сянин
фарс дилини “милли дил” сайыб мцдафия
етмяйин нормал бир ишдир, анъаг мяним ана дилими мцдафия етмяйим
дардцшцнъялик сайылыр? Бялкя Аллащ
бу щеэемонлуьу фарсын алнына йазыб?
Аллащ она щансы хцсуси истедад
вериб ки, биздян цстцн олсун? Яэяр
беляляри тцрк олмаьы гябащят щесаб
едирлярся, демяли, дядяляриндян хябярляри йохдур, эедиб илк нювбядя кимин белиндян эялдиклярини айдынлашдырсынлар. Бизим фарсларла щеч бир дцшмянчилийимиз йохдур. Йахын гоншуларымыздыр. Бир чох мягамларда тале
вя тарих ортаьы олмушуг. Мядяниййятимиздя, йашайыш тярзимиздя дя цмуми ъящятляр кифайят гядярдир. Фир-
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
11
мушдулар.
Йетишдирдийи бюйцк сяняткарларын
дцнйаъа шющряти вар вя бу иш илдяниля сцрятлянир. Игтидар-мцхалифят мцнасибятляри бизим дахили ишимиздир, демократийанын инкишафына кюмяк едир
вя бизи бир дювлят олараг илдян-иля
мющкямляндирир. Буна эюря дя гардашларымыз бизим гыса мцддятдя кечдийимиз йолла фяхр етмялидирляр. Чцнки биз дцнйада йашайан Азярбайъан
тцркляринин тяк бир дювлятийик! Азярбайъан Республиукасы дцнйяви дювлятдир, щяр бир Азярбайъан тцркц виъдан азадлыьына маликдир, биздя дин
азадлыьы вя башга динляря дюзцмлцлцк вардыр, щяр ил онларла, йцзлярля
мясъид, ибадятхана тикилир. Лап бу
эцнлярдя Бакыда вахтиля Сталин режиминин даьытдыьы Биби Щейбят мясъиди
ян йцксяк сявиййядя йенидян тикилиб
халгын истифадясиня верилди.
Тязя Пир мясъиди вя Гафгаз Мцсялманлары Идарясинин йенидян гурулмасына дювлят кцлли мигдарда вясаит
айырды. Буна эюря Азярбайъаны “диня
гаршы олан” бир дювлят саймаг ян азы
виъдансызлыгдыр вя бу сюзлярля Исламын Ирандакы аъы дурумуну, йяни фарс
шовинизминин алятиня чеврилмясини,
антиислам просесини пярдялямяк
мцмкцн дейил. Биз динин сийасиляшмясиня гаршыйыг, Ирана дост кими йанашырыг, тяяссцф ки, Иран дин пярдяси
алтында Азярбайъан Республикасында
чох вахт юз эизли сийаси тяблиьатларыны
апармаьа чалышыр.
Аталарымызын башга бир эюзял сюзц дя вар: “Юзцня омаъ ова билмир,
башгасына яриштя кясир”. Оппонентляримин иддиасына эюря, Азярбайъан
Республикасынын тяк бир йолу вар ки, о
да юз тящсил, мядяниййят, тящлцкясизлик вя игтисадиййат системлярини
Иран Ислам Республикасы системиня
уйьунлашдырмагдыр. Санки 35 милйонумуз бу йолла хошбяхт эцня чыхыб,
биз галмышыг! Бир мцяллиф ися беля бир
башындан бюйцк иддиада булунур ки,
эуйа кечмишдя щеч Азярбайъан
адында юлкя олмайыб вя Азярбайъан
адындан данышмаг йаланчылыг вя бошбоьазлылыгдыр, биз мяктябляримиздя
юз тарихимизи юйрятмякля шионизмя,
2009
дан артыг рус олан КГБ ажанларыны
чох эюрмцшцк. Москванын хошуна
эялмяк цчцн дядясини дя сатмаьа
щазыр оланлар о вахтлар да вар иди, амма тарих рцзэары онлары йер цзцндян
силиб атды.
5. Ъаваблардакы мцраъият дя мараглыдыр: “Ъянаб Сабир Рцстямханлы
вя ортаглары” йазырлар. (Нязяринизя
чатдырым ки, фарс дилиндян тяръцмя
гейри-пешякарлар тяряфиндян едилмяйиб, амма йеня дя, сящв ола биляр).
Мяним ортаьым Азярбайъанын азадлыг вя бцтювлцйцнц истяйян бцтцн 50
милйонлуг миллятимдир. Севинирям ки,
юз ямялим вя щяйатымла бу миллятин
аз-аз адамлара нясиб олан бюйцк
севэисини газанмышам вя ян бюйцк
сярвятим дя будур.
6. “Бюйцк Иран” Эцнейли гардашымы бу гядяр хошбяхт едибся, нийя
мягалясини юз ана дилиндя йаза билмир? Яэяр ъаваблар мянядирся, мяним дилим тцрк дилидир. Йох, яэяр буну юз дювлятляриня сядагятлярини нцмайиш елятдирмяк цчцн йазырларса,
онда ону мяня йох, Иран щюкумятиня цнванламалыйдылар.
7. Мяни тарихи мялумата малик
олмамагда вя елми ясаслара сюйкянмямякдя иттищам едянляря билдирмялийям ки, дцздцр, мян дипломлу
тарих профессору дейилям. Шаирям.
Тарихи романлар мцяллифийям. Амма
юзцмц бу мяктуб мцяллифляриня бянзяр тарихчилярдян 100 дяфя артыг билим
адамы сайырам. Чцнки бцтцн Шяргин
онларла халгынын тарихини талайыб,
оьурлайыб Иранын адына чыхан сахта
ъызмагарачыларын дизлярини йеря эятиряъяк дяряъядя мялуматлыйам. Иранда халгларын “дил, кцлтцр, ядябиййат,
сийаси систем, сосиал щяйат щцгуглары
бахымындан ейни олдуьуну” иддиа
едян алимлярин бцтцн тарих вя щяйат
билэиси тяк бц ъцмляйя эюря сыфыра бярабярдир вя бу ъцмляни йазанларын
“елминин” бир гурушлуг гиймяти галмыр. Елмин мязлум гузусуну сийасят ъанаварына йедиздирян бу ъцр тарих чобанларынын олмасындан олмамасы йахшыдыр. Ъавабларын бириндя йазылыр: “Иран азяриляри саир иранлы етникляр кими парс дилини юзляринин бирлик
№ 12
10
l Мювге
l Мювге
№ 12
2009
Низами вя йа Шящрийарын тцрк олдуьуну эюстярмяк цчцн вахт сярф етмяйя щейфим эялир. Садяъя Низамини йенидян охумалысыныз. Нязяря алмалысыныз ки, 12-ъи яср Эянъясиндя
фарс йашамырды. Шящрийарын “Тцрк диваны”ндан ися данышмырам. Чцнки
ону охусаныз да, анламазсыныз. Оппонентлярим дюня-дюня Иранда етник
проблемин олмадыьына, фарсла тцркцн
щцгуг бярабярлийиня инандырмаьа
чалышырлар. Тябии ки, беля дцшцнянляр
вар. Гядимдя, гулдарлыг дюврцндя
азадлыг верилян гулларын бу азадлыгдан имтина етмяляри щаггында чохлу
мисаллар вар. Чцнки онлар азадлыьы
дадмамышдылар вя онун ня олдуьуну
билмирдиляр.
Еля билирдиляр гарынлары дойурса,
йатмаьа йерляри варса - хошбяхтдирляр. Бунун йашамаг йох, эцн кечирмяк олдуьуну дярк етмирдиляр. Щяр
кяс юз азадлыьыны бир шейдя эюря биляр. Анъаг тцрк милляти гул олмайыб
вя ола билмяз. Мяним халгымын бу
гейри-инсани мцнасибятля барышаъаьыны дцшцнянляр Аллащын ян ъащил бяндяляридир вя эеъ-тез юз сящвлярини анлайаъаглар. Иддиа едирляр ки, Иран
Азарбайъанла Ермянистанын щяр икисиня достдур. Онлара бир эюзля бахыр.
Эюрясян, Ислам хейирля-шяря, ишьалчыйла зцлм алтында олана бир эюзля
бахмаьы гябул едирми? Нящайят,
мяктубума ъаваб верянляр мяслящят эюрцрляр ки, мян Иранын ъари мясялялярини вя сивилизасийасыны билмяк
цчцн Иран университетляринин мцяллимляриндян елм юйрянмялийям. Йягин
юзлярини нязярдя тутурлар.
Мян бцтцн юмрцм бойу юйрянмишям, бундан сонра да юйрянмяйя
щазырам, аьыллы инсан щятта ъащилдян
дя ня ися юйрянмяйи баъарандыр. Бу
мяслящяти верянлярдян дя няйи ися
юйрянмяйи юзцмя яскиклик саймырам. Вя доьурдан да бу йазышмалардан мцкяммял бир дярс алдым. Биз эянълийини Совет щакимиййяти илляриндя кечирянляр тарихимизя, дилимизя,
милли кимлийимизя мящяббяти бизи ассимилйасийайа уьратмаьа чалышанларын
тянгиди ясярляриндян юйрянирдик. Аллащсызлыг чаьырышлары бизи даща чох юз
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
динимизя баьлайырды. Азярбайъан
халгынын гцрур дуйдуьу тарихи щадисяляр вя шяхсиййятляр тянгид олундугда биз ясл щягигятин щарда олдуьуну дуйур вя даща чох юзцмцзя
сащиб чыхмаьа чалышырдыг. Индики йазышмалардан алдыьым дярслярдян бири
дя бу олду ки, Иранда тцркляр сыхышдырылдыгъа бюйцйяъякляр! Бир дя айдын
олду ки, артыг мяним щяр бясит йазыйа
ъаваб вермяйимя ещтийаъ йохдур.
Саь олсунлар ъаванларымыз. Йетиширляр
вя беля ъызма-гараларын лайигли ъавабларыны верирляр.
Мяктубларын бириндя мяни ашаьыламаг цчцн бир шеир парчасы да верилиб. Мян щямин “достума” узун илляр бундан юнъя йаздыьым “Вятянсиз” поемамдан кичик бир парча иля
ъаваб вермяк истяйирям:
Бяс сянин щейсиййятин? Бяс юзуня
щюрмятин?
Бяс щалал ана сцдц? Дамарындан
ахан ган?
Сяни айаг алтына атан бир ганичянин
Ня иштащла йеня дя юпцрсян айаьындан?
Нийя юз чыраьыны юз ялинля сюндцрцб,
Миллятинин рущуна долдурурсан зцлмяти?
Биз ки, юз дилимиздя кялмя кяся билмирик,
Бяс онда башгасындан неъя умаг
щюрмяти?
Юзцн юз кцлцмцзц совуруб вердин йеля,
Сатдын юз мянлийини! Бурда талан
нейлясин?
Эял даща сийасяти эятирмяйяк арайа!
Даща бурда истибдад, ганун, филан
нейлясин?
Ким ня дейя биляъяк Иран ъялладларына
Эцнащкары ахтарма! Йана бахмасын
эюзцн.
Юзцн юз тярбийянля ювладыны йад едиб
Дамарыны кясирсян - ян бюйцк ъяллад
юзцн!
Сабир РЦСТЯМХАНЛЫ
Дцнйа Азярбайъанлылары
Конгресинин щямсядри,
Миллят вякили, Халг шаири.
ЯЛИ МЯЩЯММЯДИ
Ютян илин абан (октйабрнойабр) айында хидмяти езамиййятля ики щяфтялийя Ермянистана
йолландыг. Биз Ирявандакы “Щраздан” отелиндя галырдыг, амма щяр
эцн Ермянистанын 60
километр узунлуьу олан
йеэаня маэистрал йолу
иля Эюйчя эюлцня эедирдик. Эюлцн ятрафындакы ян мцщцм йашайыш
мянтягяляри Севан,
Гавар, Мартуни, Варденис (Басаркечяр) вя
ясасян эюлцн ъянубунда йерляшян бир нечя кичик кянддян ибарятдир. Эюля ирили-хырдалы
28 чай тюкцлцр вя ондан Щраздан адлы бир
чай чыхыр; щямин чай
Щраздан вя Иряван шящярляриндян кечяряк,
Араз чайына тюкцлцр.
Ермянистан...
Азярбайъан торпаьынын 22%-ни
ишьал едян вя 1 милйондан артыг мцсялман азярбайъанлыны гачгын салан
бу гясбкар дцшмян бир эеъялик чю-
ЕРМЯНИСТАН
СЯФЯРИНДЯН
ГЕЙДЛЯР
2009
довсинин гялямя алдыьы Иран-Туран
гаршыдурмасы, орта ясрлярин Иран-Османлы мцщарибяляри, бу эцн Иранда
тцркляри юз щагларындан мящрум етмякля юлкя дахилиндя икитирялик салмаг, яслиндя щяр ики халгы зяифлядиб,
бюлэяйя щакимлик етмяк истяйянлярин йцз иллярля апардыглары эизли ойунларын нятиъясидир. Бу ишляри тюрядянляр
дцшмян мяфкуряляриня хидмят етмишляр.
Мяня ъаваб верянляр дя Тцркцн
ашаьыланмасына эюз йуммагла бу иши
давам етдирирляр. Садя фарс ямякчиси
дя еля тцрк кими бир тикя чюряйин пешиндядир, зцлцм чякир. Онунла бизим
арамызда щеч бир айры-сечкилик йохдур. Буну баша дцшцрцк вя фарс гардашларымызы кюксцмцзя сыхмаьа щазырыг. Анъаг бу гардашлыг шцарлары алтында ашаьыланмаьымыза, икинъи синиф
миллятя чеврилмяйимизя, дилимизин
гясдян фарс кялмяляри иля долдурулмасына, тарихимизин вя бюйцк мядяниййятимизин данылмасына йол веря
билмярик. Гардашлыг сямими олмалыдыр. Сайгы эюрмялийик ки, сайгы да
эюстяряк.
Мяктубларда тякидля Низами
Эянъяви, Хагани Ширвани, Шящрийар
кими дащи шаирляримизин тцрк олдугларыны диля эятирмямяляри вурьуланыр.
Нязяря алмырлар ки, щямин дюврлярдя
миллят анлайышы буэцнкц мянада эялишмямишди. Мцхтялиф халгларын нцмайяндяляри юзлярини Ислам цммяти
сайыр вя кимин щансы халгдан олдуьуну нязяря алмадан цмуми Ислам
мядяниййятиня хидмят едирдиляр. Бюлцъцлцк мящз Иран тяряфдян башланыб
вя онлар фарс дилиндя йазанларын щамысыны юзлярининки щесаб етмякля
башга халгларын мяняви сярвятляриня
ял гоймаьа чалышыблар. Ейни заманда
нязяря алмалыдырлар ки, Ислам ядябиййаты, Авропа ядябиййаты, совет ядябиййаты кими Иран ядябиййаты да шярти
бир анлайышдыр. Совет ядябиййаты анлайышы алтында рус, Украйна, Литва, гырьыз, азяри вя с. ядябиййатлар мювъуд
олдуьу кими, Иран ядябиййаты дейиляндя дя Иранда йашайан айры-айры
халгларын ядябиййатларынын мяъмусу
баша дцшцлцр.
№ 12
12
l Щарай
l Мювге
БИР ЭЦНЕЙЛИ СОЙДАШЫМЫЗЫН ИШЬАЛЧЫ
ЮЛКЯДЯ ЭЮРЦБ-ЕШИТДИКЛЯРИ
ряйя мющтаъдыр! Иллик эялири
байъанын эялиринин 1/10-дян
олан Ермянистан 18 илдир ки,
байъан торпагларыны ишьалда
йыр...
Азярдя аз
Азярсахла-
вя ермяниляр...
Эеоложи арашдырмалар цчцн нцмунялярин эютцрцлмяси мягсядиля
щяйата кечирилян бу езамиййят дюврцндя бизи мцшайият едян Ермянистан Елмляр Академийасынын алимляри
Ермянистанын Иран, Тцркийя, Азярбайъан вя с. юлкялярля мцнасибятляри барядя мцбащисялярдя юз щягиги
мащиййятлярини (фитри дашнак олмаларыны) эюстярирдиляр. Бу ермяни зийалыларынын щамысы (!) тякъя Даьлыг Гарабаьы дейил, она дахил олмайан, лакин ишьал етдикляри йедди Азярбайъан районуну (Фцзули, Аьдам, Зянэилан, Ъябрайыл, Лачын, Губадлы вя
Кялбяъяр) да Ермянистанын айрылмаз щиссяси сайырдылар. “Индийядяк
Ермянистандан башга бцтцн дювлятлярин Гарабаьы Ермянистан торпаьы
билмядийи вя Азярбайъанын ярази
бцтювлцйцнц таныдыьы бир шяраитдя бу
ишьалын давам етмяси неъя мцмкцн
олаъаг?” - суалына онларын щамысы истиснасыз олараг, беля ъаваб верирди:
“Дцнйа юлкяляринин бу мясяляйя
неъя бахдыьынын гятиййян ящямиййяти йохдур. Мцщцм олан будур ки,
ящали (ишьалчы ермяниляр) Гарабаьда
нормал щяйат сцрцр вя Гарабаьы Ермянистанын бир парчасы билир”.
Бу зийалылар Тцркийянин шималшярг бюлэялярини (Гарс, Зейтун,
Ван, Доьу Байазид, Игдыр, Аралыг,
Ярзурум вя с. шящярляри) Ермянистан торпаьы сайыр, Бюйцк Аьры вя
Кичик Аьры (Арарат) даьларыны юзляринин символу щесаб едирляр. Бу цздян
Иряван шящяриндя еля бир кцчя йохдур ки, маьазаларын, ширкятлярин, барларын, кафелярин... цзяриндя “Арарат”
адына раст эялмяйясян. Щятта бу юлкянин эириш вя чыхыш визасында да
Арарат штампындан истифадя олунур.
Ермянилярин дедийиня эюря, бу даьларын гядим ады Масис (Бюйцк Аьры)
вя Сис (Кичик Аьры) олмушдур. Иранда сосиска вя колбаса истещсалы иля
мяшьул олан “Масис” ермяни ширкятинин ады да бурадан эютцрцлмцшдцр.
Бу ермяни алимляри щамылыгла
эуйа 24 апрел 1915-ъи илдя тцркляр
тяряфиндян тюрядилмиш гондарма ермяни сойгырымыны бяшяр тарихинин ян
бюйцк, щятта щолокостдан да бюйцк
фаъияси сайыр вя дейирдиляр ки, дцнйа
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
13
№ 12
2009
иътимаиййяти ону рясмян танымалы,
Тцркийя дювляти ися буна тяяссцфляндийини билдириб ъяримя юдямялидир!!! “Бяс Тцркийянин бу мясяляйя
мцнасибяти неъядир?” - суалынын мцгабилиндя онлар Тцркийя щюкцмяти
вя халгынын цнванына налайиг сюзляр
ишлядир вя бизи Ирявандакы ермяни
сойгырымы музейиня (!!!) бахмаьа
дявят едирдиляр, амма вахтын дарлыьындан биз ора баш чякя билмядик.
Мараглыдыр ки, машынын сцрцъцсц ермяни дилиндя Академийанын алиминя деди ки, АСАЛА террорчу групунун ямялляриндян бизя данышсын,
амма щямин алим бу барядя бир сюз
сюйлямяди. АСАЛА (Ермянистан
Азадлыг Ордусу) бир ермяни террорчу
тяшкилатыдыр ки, Бейрутда йарадылыб
вя индийядяк дцнйанын мцхтялиф юлкяляриндя Тцркийянин бир нечя сяфирини террора мяруз гойуб, Тцркийянин дахилиндя ися иътимаи йерлярдя
партлайышлар тюрятмякля минлярля эцнащсыз гадын вя ушаьын юлцмцня сябяб олуб. Бу тяшкилат Ермянистан
щюкумяти тяряфиндян там вя щяртяряфли шякилдя дястяклянир.
Езамиййят эцнляринин бириндя
14
Ермянистанла Кялбяъяр (Азярбайъанын ишьал олунмуш району) сярщядинин 2 километрлийиндя йерляшян
Зод (Дзод) кяндиня эетмишдик. Ермяни алимляри бизим групдан айрылыб
нцмуня эютцрмяйя (чох эцман ки,
33 яйарлы (ппм) гызылы иля дцнйанын
ян йцксяк яйарлы гызыл мядяни олан
Кялбяъяр мядяниндян) эетдиляр вя
бизим Кялбяъяря дахил олмаьымыза
(дедикляриня эюря, тящлцкясизлик
мясяляси иля ялагадар олараг) имкан
вермядиляр.
Ермянистанын ади
адамлары алимляриндян
дя дашнакдырлар!
Орада истиращят эцнц сайылан базар эцнцндя Иряван шящярини эязирдик. Бир ресторанын гаршысында дюняркабаб эюрдцм. Сатыъыдан (бир ханым
иди) сорушдум ки, дюняр-кабаб нечяйядир. Ъавабында чох йахшы билдийи
Истанбул тцркъясиндя деди ки, бу
Гарс-кабабдыр! Мян дедим: “Гарс
ки Тцркийядя бир шящярдир”. О ися
беля ъаваб верди: “Гарс ермянилярин
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
Ермянистанла йцксяк сявиййяли
дипломатик вя игтисади ялагяляр сахлайан йеэаня гоншу дювлят Ирандыр.
Иран газынын Ермянистана дцнйада
ян ашаьы гиймятля верилмяси бу ялагялярин щансы сявиййядя олдуьунун
эюстяриъисидир.
Ермянистанын йеэаня ишляк сярщяд-эюмрцк мянтягясинин Иранла
сярщяддя (Мегри эюмрцйц) олмасы
вя с. фактлар да бу ики юлкя арасында
чох йахшы мцнасибятлярин варлыьыны
тясдиг едир. Ирявандакы Иран сяфирлийинин йерляшдийи районда ясасян мцвяггяти, йахуд даими олараг Ермянистана кючмцш Иран ермяниляри йашайырлар. Яслиндя тякъя Иран ермяниляри дейил, дцнйанын диэяр юлкяляриндяки, хцсусян Франсадакы ермяниляр
юз йардымлары иля Ермянистанын иллик
бцдъясинин бюйцк бир щиссясини (иллик
бцдъянин 30-40 фаизини) тямин едирляр. Беля ки, Ирявандакы иътимаи иашя
вя яйлянъя обйектляринин чоху Иран,
Франса вя диэяр юлкялярин ермяниляри тяряфиндян гурулмушдур! (Каш бу
милли тяяссцбкешлийин бир фаизи Азярбайъан диаспорунда олайды!)
Азярбайъан бир эюздцр, Гарабаь да бябяйи,
Йяни Азярбайъанын там ортасы,
эюбяйи,
Эюзцмями эюз дикди бу ермяни
кюпяйи?!
Бу кюпяк сянин, дцнйа! Гапымыздан чяк артыг!
Йа Гарабаь, йа юлцм - башга
йол йох артыг!
Мян затян ермянини щалляриндян танырам,
Мин доггуз йцз он сяккиз илляриндян танырам,
Ганыма батырдыьы ялляриндян танырам,
Шярт олду о ялляри кюкцндян гырмаг артыг,
Йа Гарабаь, йа юлцм - башга
йол йох артыг!
Гарабаьын ермяниляр тяряфиндян
там ишьалындан 18 илдян дя артыг
вахт кечмяси, Азярбайъанла Ермянистан арасында сямярясиз данышыглар, Иран, Газахыстан кими юлкялярин
вя Минск групунун (АБШ, Русийа,
Франса) васитячилийи иля мцхтялиф вя
нятиъясиз щялл йолларынын тяклиф едилмяси, Лиссабонда Авропа Шурасына
цзв олан 54 дювлятин (Ермянистан
истисна олмагла) Азярбайъанын ярази
юлцм”дцр!
Мцщарибядян 14 илдян дя артыг
вахт кечмясиня бахмайараг, Ермянистанын олдугъа аьыр вя ялверишсиз
игтисади дурумуну, бу юлкянин сярщяд бюлэяляриндяки зяиф вя эцъсцз
ордусуну (мисал цчцн, Кялбяъярин
шималындакы Гавамасар районунда
Ермянистан-Азярбайъан сярщяд зо-
2009
Уйдурма “Бюйцк Ермянистан”а Тцркийянин шяргинин бюйцк бир щиссяси,
Эцръцстанын ъянубу, бцтцн Гярби Азярбайъан останы, Шярги Азярбайъанын
бир парчасы вя Гарабаь яразиси дахил едилир.
йашадыьы шящяр олуб вя Ермянистанын бир парчасыдыр, щятта Тцркийядя
йерляшся беля!”
Ирявандакы яксяр ресторанларын
ишчиляри Истанбул тцркъясини билирляр,
амма галан шящярлярдя, хцсусян
Эюйчя эюлц ятрафында Азярбайъан
тцркъясиндя йахшы данышырлар. Истанбул тцркъясини билянляр ясасян гадынлардыр вя онлар бир мцддят Тцркийядя ишлямишляр. Мясялян, онлардан
бири яввялляр 3 ил Истанбулдакы бир
ресторанда чалышыб. Башга бири 2 ил Измирдя ушаг баьчасында ишляйиб вя
сонра Ермянистана гайыдыб. Азярбайъан тцркъясиндя даныша билянлярин чоху яввялляр Азярбайъан шящярляриндя йашамыш вя Гарабаь мцнагишяси башланандан сонра Ермянистана эялмиш шяхслярдир. Шящярдяки маьазаларын яксяриййятиндя дя
сатыъылар Истанбул тцркъясини билирляр.
Онлардан биринин дедийиня эюря, Ермянистанда еля ишядцзялтмя мяркязляри вардыр ки, ермяни гадынларыны
Тцркийяйя ишлямяйя эюндярмякля
мяшьул олурлар. Иряван автоваьзалындан Тещран-Иряван маршруту иля
эцндя 1 автобус йола чыхыр вя автобус сцрцъцсцнцн дедийиня эюря,
йаз-йай мювсцмцндя бунларын сайы
4-5-я чатыр. Щалбуки Ермянистандан
Тцркийяйя эцндя 10 автобус йола
дцшцр. Бцтцн маьазалар Тцркийя
маллары иля долудур. Тцркийя иля Ермянистан арасында дипломатик мцнасибятляр олмаса да (ялбяття, Абдулла Эцлцн Ерямнистана сяфяриндян сонра ики юлкя арасында дипломатик илишкилярин гурулмасы да мцмкцндцр), нисбятян ашаьы вя гейрирясми сявиййядя игтисади ялагяляр
мювъуддур вя бизим (Азярбайъанда вя Иранда) тясяввцр етдийимизин
яксиня олараг, Тцркийя Ермянистанын игтисади щяйатынын давам етмясиндя бюйцк рола маликдир!!!
Ермянистан Эцръцстанда йашайан чох кичик ермяни азлыьы ондан
айрылмаьа тящрик етдийи цчцн бу юлкя иля о гядяр дя йахшы мцнасибятляря малик дейил.
№ 12
l Щарай
l Щарай
Ермянистанда туристляр цчцн бурахылмыш хяритя: Армениа & Карабакщ
бцтювлцйцнцн лещиня сяс вермяси,
БМТ Тящлцкясизлик Шурасынын Ермянистан силащлы бирляшмяляринин
Азярбайъанын ишьал едилмиш яразиляриндян там чыхмасы барядя бир нечя
гятнамя (822, 853, 884 сайлы гятнамяляр) чыхармасы вя с. фонунда Гарабаь мцнагишясинин низамланмасы
заман кечдикъя цзцъц вя Ермянистанын хейриня олан бир просеся чеврилмишдир. Бу просесин давам етмяси Ермянистанын Гарабаь вя Азярбайъанын диэяр ишьал олунмуш районлары цзяриндя щюкмранлыьынын
тясбит едилмяси иля нятиъяляня биляр
вя доьрудан да, Гарабаь торпаьынын
Вятянин гуъаьына гайтарылмасынын
йеэаня йолу “йа Гарабаь, йа
лаьында 10-дан да аз ясэярин олдуьу
йалныз бир чох кичик щярби постун
мювъудлуьуну)... нязяря алдыгда,
Гарабаьын вя диэяр Азярбайъан районларынын тящвил верилмясиндя о заманкы Азярбайъан ордусу рящбярляринин (Сурят Щцсейнов, Ялякрям
Щцммятов вя с. кими хаин шяхслярин) хяйаняти ачыг-ашкар мейдана
чыхыр.
Вя сон олараг:
Йа Гарабаь, йа юлцм - башга
йол йох артыг!
Фарсъадан тяръцмя:
Мясиаьа Мящяммяди
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
15
№ 12
2009
“Пишявярини кимляр юлдцрцб?” адлы китабын йазаны Мящяммяд Мещрабдыр. Бу ясяр китаб йох, мягаляляр топлусудур. Мягаляляр бир гялямдян ахмайыб чешидли рущлары йашадыр. Юрняк олараг, китабын сон сюзц “Азадлыг йолунда мцбаризя” адлы ики ъилдли китабын юн сюзцдцр. Илк юнъя Мящяммяд
Мещраб адлы йазарын олмадыьы вя бунун йалныз тахма ад олдуьу бейнимя
эялди. Амма сонра Тябриздя “Судмянд” няшриййаты тяряфиндян йайылмыш
“Азярбайъан байатылары” адлы китабын Мящяммяд Мещраб адлы йазарына
растлашдым. Бу ики шяхсин бир олуб-олмамасы щяля дя бир сору кими йашамагдадыр.
Ясярин мятни иля юн сюзц бир-бириня там гаршыдыр. Юрняк олараг, юн сюздя Пишявярини русларын ъасусу гядяр алчалдыб йазыр: “Москванын ирадясиля
дуруб-отуран Пишявяри цчцн Эцней Азярбайъан тамамян мящв дя ола билярди, тяки сосиализм саь олсун” (8-ъи йарпаг).
Амма мятндя Пишявяри бир рящбяр кими дяйярляндирилир: “С.Ъ.Пишявяринин юлцмц Эцней вя Гузей Азярбайъана дяйян бюйцк зярбя иди. Пишявяринин дцнйасыны дяйишдирдийи илляр ярзиндя онунла баьлы елми, публисист ясярлярля йанашы, чохлу бядии ясярляр дя йазылмышдыр. Онларын щамысында бир мятляб
мцхтялиф поетик формаларда тякрар олунур: Пишявяри бюйцк демократ иди, о,
Сяттархан, Хийабани кими ингилабчылар няслинин лайигли хяляфи вя гцдрятли давамчысыдыр. С.Ъ.Пишявяри гцдрятли иътимаи вя дювлят хадими, ясл вятянпярвяр,
мярд инсан, мятин ингилабчы, щуманист шяхсиййят, игтидарлы рящбяр, истедадлы
публисист, эюзял гялям сащиби иди” (80-ъи йарпаг).
Башга юрняк олараг, юн сюздя беля эетмиш:
“Пишявяри ися йазыларында Рясулзадяни инэилис ъасусу, мцсаватчылары ися
гараэцрущ адландырырды” (7-ъи йарпаг).
Амма 60-ъы йарпагда Пишявяринин юз ялиля йаздыьы хатиратына дайанараг,
йазыр: “Зор иля... рус императорлуьуна йапышан халглар белянчи вязиййятдян
файдаланараг, Азярбайъан халгы да башга халглар кими (эцръц, ермяни)
мцстягил дювлят йаратды (1918-1920). Азярбайъанын гатеиййят сяси (ряйи) иля
Мцсават тяшкилаты Мящяммяд Ямин Рясулзадянин рящбяриййяти алтында
Азярбайъан илк демократик ъцмщуриййятинин тямял дашыны гоймушдур”.
Амма китабын хяйаняти башга йердядир. Юн сюз профессор Зещтабинин
адыны дашыйыр. Ашаьыда эятиряъяйим нядянляря дайанараг, бу йазы Зещтабинин йазысы ола билмяз. Бялкя юн сюзцн мющтярям олмайан йазары юз дартылмамыш дянини Зещтаби адыйла йазмагда сюзцня сяс газанмаг фикриндя имиш.
Юн сюзцн йазары нядян юз тарихимизи, юз милли шяхсляримизи бу ращатлыгла тящриф етмяйя разылашыб?
Бу йазы Зещтаби тяряфиндян йазылмадыьына дюрд нядянимиз вар:
1. ДИЛ БАХЫМЫНДАН
Йазы чылхалашмыш тцркъядя, бир аз Тцркийя тцркъясиня йахын бир дилдя йазылмыш, бир
щалда ки, Зещтабинин йазыларында бу формадан хябяр йохдур.
1) Юрняк олараг, Зещтаби бир билэиндян сюз апаранда “адлым алим Миряли Сейидов”
дейирди, амма йазыда “цнлц сосиолог” ишлядилмиш.
2) Шифащи олараг Зещтабинин юз дилиндян ешитмишям: “мяъбуриййятиндя” вя “зорунда” сюзъцкляри арасында “мяъбуриййятиндя” Азярбайъан ядяби дилиндя гябул олунмуш
16
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
С.Ъ.Пишявяри
ибарятдир. Амма йазыда “ибрят алмаг
зорундайыг” сюзцня растлашырыг. Йяни
Зещтаби юз дейишинин тярсиня йазмыш?
3) “Булунанлар”, щабеля “бяклямяк” сюзъцкляринин ишлядилмяси бу
йазынын Зещтабинин олмамасына башга нядянлярдир. Бу юн сюздя беля
сюзъцкляр чох эюзя чарпыр.
2. ЮН СЮЗЯ ЩАКИМ ОЛАН
ЗЕЩНИЙЙЯТ
Зещниййятля ейниййят (субйективликля обйективлик - ред.) дартышмасына кечмядян Зещтабинин мясяляляря неъя ейни (обйектив - ред.) йанашмаьыны ачыгламалыйам. Зещтаби
тарих йазанда ейниййятляря, сянядляря дайанараг йазарды. Пишявяри щаггында данышанда йалныз Пишявяринин
аьзындан чыхан сюзляря истинад едярди. Кимсянин бейниндян няляр кечмя ещтималы иля ону мцщакимя етмязди. Иранын ярази бцтювлцйцндян
бящс едяндя, Пишявяринин “Ширц-Хуршид” салонунда (дедийи) сюзляри дягигян сюйляйиб щятта яли иля Пишявяринин
ял щярякятини дя йансыдарды. Амма
бу йазы там зещниййятляр ясасында
йазылмыш вя Пишявяринин бейниндян
бялкя няляр кечирмишляри мцщакимя
едир. Мянъя, бу йазы сосиал психоложи
билэини тяряфиндян йазылмыш, ейниййятляря дайанан бир тарихчи тяряфиндян йох. Юрняк олараг: “Щяр бир щярякятин йаранмасы цчцн сосиал енержинин тязащцрц ики сащядя мцмкцн-
3. ЙАЗЫНЫН
ДУЙЬУСАЛЛЫЬЫ
Зещтаби тяърцбяли, щабеля дуйьуларыны йцйянлямиш бир йазар иди,
Эцней Азярбайъанын тарих атасы олдуьу йазыларында фанатизмя, дуйьуйа, нифрятя йол вермядийиндян асылыдыр. Пишявяри щаггында данышанда ня
о эцнлярин ялдя етдикляриндян севиниб
ганадланырды, ня дя позулмасындан
щясрят чякиб эюз йашы тюкцрдц. Йалныз кечмишимизи эянъляримизя йетирмяйя чаба эюстярирди.
Амма бу йазы башдан-баша дуйьу, щабеля нифрят ясасында йазылмыш.
Бахын: “Щеч олмаса, Хоъалы фаъиясиндян Чинэизин щюнкцртцляри галды,
21 Азярдян щеч бир шей галмады”;
“Бяли, Сяттарханын шящяриня эялян
ордунун ичиндя горху вар имиш, Сяттарханын рущундан горху”.
Мянъя, йазынын ясас нядяни бу
сятирдя эизлянмиш: “О заман Пишявяринин чеврясиндя булунанлар бу эцн
дя Эцней Азярбайъанда бир тцрк
ъцмщуриййяти йаранмасына гаршы чыхырлар”.
Йазар щятта дуйьусаллыгдан бир
аддым иряли эедиб эяляъяк щаггында
да гятиййятля данышыр: “Яэяр Пишявяри юзц дя саь галсайды, бу эцнкц тцрк
эянълийинин истиглал мяфкурясиня гаршы чыхаъаг иди”.
2009
ИБРАЩИМ РЯШИДИ САВАЛАН
дцр”; “Биз 21 Азяр щадисяси лидерляринин сийаси психолоэийасыны тящлил
едяряк мясяляйя йанашмаг истяйирик”.
Бу формада йазы Зещтабидян
охуйан вармы?
Бу йазынын бир параграфыны бцтцнлцкля эятирмяк истяйирям:
“Инсан дцшцнъя дцнйасына эюря
тяшкиллянир, Пишявяринин дцшцнъя
дцнйасында формалашмыш шцур системи Азярбайъанын тарихи кимлийиня,
милли дяйярляриня зидд иди. Пишявяринин фярди тящтялшцурунун топлумун
сойдан эялян коллектив тящтялшцуру
иля гятиййян баьлантысы йох иди. Онларын милли фитрятляри тяхриб олунмушдур. Онларын эюряви бцтцн Иранда заман ичярисиндя коммунизми бярпа
етмяк иди. Онлар женетик (эенетик ред.) бахымдан тцрк олсалар да, дцнйаэюрцшц вя тяфяккцр бахымындан
тцрк кими юз ичярисиндя, юз рущларында дяфн олмуш вя коммунист рус кими дирилмиш инсанлар идиляр”.
Йазарын дцшцнъясини елештирмяк
ниййятиндя дейилям, йалныз бу сюзлярин биз таныдыьымыз Зещтабинин олуболмамасыны охуъулара бурахырам.
Зещтаби щачан бир шяхсин фярди тящтялшцуруну мцщакимяйя чякмиш?
Щачан инсанларын тяфяккцр бахымындан тцрк олуб-олмамасына фитва вермиш?
№ 12
l Етираз
l Етираз
М.Т.Зещтаби
4. ДЦШЦНЪЯ БАХЫМЫНДАН
Чох гыса шякилдя демялийям:
юлцмцндян он эцн юнъя Алманийада
данышан Зещтаби Пишявяридян бир рящбяр кими ад апарыб онун бцтцн ишлярини онайлайырды. Зещтаби щеч бир заман Пишявярийя сахта гящряман дейиб ону тарихмиздян силмяк фикриндя
олмамышды.
Юн сюзцн йазарынын дцшцнъяляринин неъя олдуьу иля ишим йохдур, йалныз юз йазыларымызы кечмиш гоъаманларын ады алтында эянъляря тыхдырмаьын баьышланылмаз вя чиркин бир ямял
олдуьуна инандыьымдан бу етиразлары
йаздым.
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
17
№ 12
Азярбайъан дювлятчилийи
тарихиндя Османлы алтернативи:
18
Орта ясрлярдя
Азярбайъан дювлятчилийинин инкишаф
истигамятляри вя мярщяляляринин юйрянилмяси тарих елмимизин гаршысында дуран ян юнямли проблемлярдян биридир.
Азярбайъан яразисиндя мювъуд
олан дювлятлярин дахили тякамцлцндя
ики ясас мейл щяр заман юзцнц габарыг шякилдя эюстярмишдир.
Бир тяряфдян, Мяркязи Асийадан
эялян тцрк вя монгол тайфаларынын
кюч дальалары нятиъясиндя Йахм
Шяргдя кючяри дювлятчилик принсипляри бяргярар олмуш вя йцз илляр бойу
ъямиййятин инкишафына эцълц тясир
эюстярмишдир. Атабяйляр дюврцндян
сонра бюйцк дювлятлярин мяркязиня
чеврилмиш Азярбайъанда бу просес
хцсусиля юзцнц бцрузя вермишдир.
Ясасян Елханилярдян башлайараг
Чинэиз хан Йасасы дювлят идарясиндя
мцяййянедиъи роллардан бирини ойнамаьа башламышдыр. Кючяри дювлятчилик принсипляри Теймур йцрцшляриндян сонра да, хцсусиля ХВ йцзилликдя йаранмыш Гарагойунлу вя Аьгойунлу дювлятляринин ясасыны тяшкил етмишдир.
Икинъи истигамят ися гядим Юн
Асийа якинчилик ъямиййятинин яняняляриня ясасланан Иран Сасани дювлятчилик принсиплярини бярпа етмяк тяшяббцсляриндян ибарят олмушдур. Бу
тяшяббцсляр вахтиля Яряб хилафятиндя
шцубиййя ъяряйаны иля башламыш вя
Сасани дюврц дювлятчилик вя мядяниййят идеалларынын ислами принсиплярля синтезини йени шяраитдя бяргярар
етмяк истяйиндян иряли эялмишдир. Бу
истигамятин щярякятвериъи гцввяляри
ясасян иранлылардан формалашдырылан
мцлки бцрократийа нцмайяндяляри
олмушдулар. Бу гцввяляри Сялъуг
империйасында Низамцлмцлк, Елханиляр дюврцндя Ряшидяддин, Аьгойунлу дювлятиндя Газы Иса Савяъи
тямсил етмишляр.
ЯЩМЯД БЯЙ
Артыг Аьгойунлу дюврцндя кючяри дювлятчилик принсипляринин йени
заманын тялябляриня ъаваб вермямяси вя тотал бющран кечирдийи айдын
иди. Хцсусиля Отлугбели мяьлубиййятиндян сонра ъямиййятдя кюклц систем ислащатларынын зяруряти ортайа
чыхмышды. Узун Щясянин дюврцндя
башлайан ислащатлары онун оьлу Султан Йагуб давам етдирмишдир. Бу
дяйишикликлярин идеологу олан Газы
Иса Савяъинин реформалары яняняви
Иран-ислам синтези истигамяти иля
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
апармаг тяшяббцсц диэяр хятт олан
кючяри тцрк дювлятчилик тяряфдарларынын - Аьгойунлу ямирляринин - эцълц
мцгавимяти иля растлашыб сцгута уьрамышды.
Мящз бу заман Ящмяд бяй
Аьгойунлунун симасында Азярбайъан дювлятчилийи тарихиндя йени бир истигамят - Османлы алтернативи мейдана чыхмышды. Ашаьыда ясасян бу
алтернативин тящлилиня диггят йетирилир.
Мялумдур ки, Узун Щясянин
бюйцк оьлу Уьурлу Мящяммяд
АЬГОЙУНЛУ
1474-ъц илдя атасына гаршы цсйан галдырараг Рума мцщаъирят етмишдир.
Османлы дювлятиндя ещтирамла гябул
едилян Аьгойунлу шащзадяси Султан
Мящмяд Фатещин гызыйла евлянмиш
вя бу издиваъдан да тарихдя Эюдяк
Ящмяд ады иля мяшщурлашмыш Ящмяд бяй олмушдур. Османлы сарайында бюйцйцб тярбийя алан Ящмяд
бяй, тябии ки, бу мямлякятин гайдаганунларыны мянимсямиш, ейни заманда юзцнцн Аьгойунлу шащзадяси вя Тябриз тахт-таъынын вариси олдуьуну унутмамышдыр вя эюрцнцр, бу
тахт-таъа бир заман иддиа едя биляъяйинин цмидиндя олмушдур. Беля бир
имкан Ящмяд бяйин ялиня 1497-ъи
илдя кечмишдир.
Мясяля бурасындадыр ки, Газы
Иса Савяъинин щяйата кечирдийи ислащатлар тцркман бяйляри тяряфиндян
сцгута уьрадылдыгдан сонра Аьгойунлу дювляти йенидян сийаси бющранла цз-цзя галмыш, сарай чякишмяляри,
Байандур шащзадяляри арасында ганлы
тоггушмалар, щакимиййят уьрунда
мцбаризя мямлякяти учурумун гыраьына сцрцклямишдир. Беля бир мягамда бир сыра Аьгойунлу ямирляри,
ясасян Шярги Анадолу ясилли ямирляр,
дювлятин хиласыны вя эяляъяйини Османлы йардмыннда эюрмцш вя цмидлярини Истанбул сарайында олан Ящмяд бяйя баьламышдылар. Щямин
вахт бу ямирлярин бир нечя нцмайяндяси, Османлы гайнаьынын ифадясиля
десяк, “Аьгойунлу бойундан Байындыр сойундан бир бюлцк бяйляр ки,
Гара Йцлцк ханяданында йанан чыраьын пярваняляри идиляр, Рума ендиляр”.1
Истанбулда султан Байязид тяря-
финдян гябул едилян вя Мирзя Ящмядля эюрцшян бяйляр султана Аьгойунлу дювлятинин аъынаъаглы дурумуну ярз етмиш вя бцтцн мямлякят ящлинин Ящмяд бяйин эялиб Тябриз
тахт-таъыны яля кечирмясини сябирсизликля эюзлядийини билдиряряк, султанын
Ящмяд бяйя юз мямлякятиня йолланмасына мцсаидя буйурмасыны хащиш етмишдиляр. Султан Байязид бу
тяклифы мямнуниййятля гябул етмишдир. Анъаг Османлы тарихчисинин йаздыьына эюря, Султан “тцркманын ящдинин етибары вя сюзцнцн гярары олмадыьыны” билдийи цчцн вя Ящмяд
бяйин дя атасы Уьурлу Мящяммяд
кими тяляйя дцшмямясини тямин етмяк цчцн Аьгойунлу бяйляриня
чохлу хялятляр бяхш етмиш вя онлара
эери гайыдыб щазыр олмаларыны ярз етмишдир. Султан Байязид вахты чатанда
Мирзя Ящмяди орду иля бярабяр шяргя эюндяряъяйини вяд етмишдир. Анъаг эери дюнмядян юнъя Аьгойунлу
ямирляри Ящмяд бяйля эюрцшцб беля
бир фцрсяти ялдян вермямяйи она
тювсийя етмишляр. Бу эюрцшдян чох
кечмямиш Ящмяд бяй шяргя йолланыб Ярзинъанда ону эюзляйян Аьгойунлу ямирляриля эюрцшмцш вя орду
топлайараг Тябриз тахты уьрунда мцбаризяйя башламышдыр. Бир мцддят
сонра, Османлы мцяллифинин йаздыьына эюря, “Мирзя Ящмяд варды дарцлмцлки Тябризя эирди, тахта кечди. Яъдады улусунун улусу олуб мурадына
ерди”.2 Рцстям бяйи дя мяьлуб едян
Эюдяк Ящмяд Аьгойунлу падшащы
елан едилмишдир.
Ящмяд бяйин Аьгойунлу тахтыны яля кечирмяси Истанбулда бюйцк
севинъ вя якс-сяда доьурмушдур.
Осрнанлы мянбяляринин билдирдийиня
эюря, бу хябяри ешидян Султан Байязид Ящмяд бяйин гялябясинин бцтцн
империйада той-байрамла гейд едилмясини ямр етмишдир. Юрняк олараг,
Султан Байязид Кяфя валиси олан оьлу шащзадя Мящмядя эюндярдийи
ямри-щцмайунда онун табелийиндя
олан бцтцн шящярлярин вя галаларын
бу щадися иля ялагядар бязядилмясини, топ вя тцфянэлярдян атяш ачылмасыны вя халгын шянлик вя шадлыг етмясини ямр етмишдир.3 Ибн Камал да
гейд едир ки, о хош хябяр эялян кими, “Султани-замандан ишарят олду,
... дийари-Руму (йяни Османлы юлкясини - Ш.М.) эялин кими бязядиляр,
халг шадйанащг етди”.4
Щакимиййяти яля кечирян кими
Ящмяд бяй чох ъидди вя кюклц ислащатлара башламышдыр. Бизи бурада ян
чох бу ислащатларын эедиши вя нятиъяляри дейил (бу щагда И.Петрушевскинин
вя В.Минорскинин мягаляляри вар)5
онларын Османлылар тяряфиндян неъя
гябул едилмяси вя анлашылмасы мягамы марагландырыр. Чцнки яслиндя Истанбулун нязяриндя Ящмяд бяйин
ясас вязифяляриндян бири Аьгойунлу
дювлятиндя османлысайаг ислащатлар
апарараг, Османлы-Аьгойунлу зиддиййятлярини арадан эютцрмяк вя
шярг сярщядляриндя наращатчылыьа сон
гойуб иттифаг вя достлуг шяраити йаратмаг функсийасы иди. Гысаъа десяк,
бу ислащатларын башлыъа мягсяди, тябии ки, оьуз-тцркман кючяри дювлятчилик принсиплярини зяифлядяряк, Аьгойунлу дювлятини Османлы империйасында олдуьу кими аграр-щярби игтисадиййата ясасланан мяркязляшдирилмиш дювлятя чевирмяк иди. Демяк
ки, Ящмяд бяйин щяйата кечиряъяйи
ислащатлар илк нювбядя кючяри оьузтцркман яняняляринин тяряфдарлары
олан тайфа башчыларына, йяни Аьгойунлу тцркман ямирляриня зярбя ендирмяли иди. Тясадцфи дейил ки,
тцркман бяйляри щаггында йазаркян
Османлы гайнаглары юз идеоложи мяг-
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
2009
2009
ШАЩИН МУСТАФАЙЕВ
l Тарих
№ 12
l Тарих
19
II Султан Байязид
дювлятинин “яняняви Иран-ислам идарячилик йюнцндя тамамиля йенидян
тяшкил етмяк мягсядини эцдцрдц”.8
Анъаг ейнян кючяри дювлятчилик яняняляриня гаршы йюнялмясиня бахмайараг, Газы Ыса реформалары Османлылар тяряфындян бирмяналы олараг мянфы бир тяшяббцс кими гябул едилмишдир. Юрняк олараг, Ъялалзадя Мустафанын йаздыьына эюря, Аьгойунлу
дювлятиндя “о заман Газы Иса дейя
билинян бир шяхсин ортайа чыхараг
дювлят ишляриня мцдахиля етмясиля
ганун вя низамлар тамамян позулмуш, мямлякятдя гарышыглыг вя фясад йайылмышдыр”.9 Билиндийи кими,
Газы Иса Савяъинин ислащатлар тяшяббцсц ямир Суфи Хялил Мосуллунун
башчылыьы иля тцркман бяйляринин цсйаны нятиъясиндя йарыда галмыш вя
Газы Иса юзц ися гятля йетирилмишдир.
Анъаг сонракы щадисяляр эюстярди ки, тцркман бяйляри бу ислащатларын
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
йалныз, шярти олараг, Иран-ислам вариантыны дейил, ейни заманда, Ящмяд
бяйин тямсил етдийи Османлы алтернативини дя гябул етмяк фыкриндя дейилмишляр. Шяряф хан Бидлисинин гейдиня
эюря, Аьгойунлу ямирляри Ящмяд
бяйи мящз “Османлы ганунларына
ясасян щярякят етдийи цчцн” иттищам
етмишляр10. Газы Ящмяд Гаффари дя
тясдиг едир ки, Ящмяд бяй дювлят ишлярини Османлы цсулу иля (“бе-тяригиРум”) апармаг ниййятиндя иди.11 Вя
1497-ъи илин сонунда тцркман бяйляри Яйбя Султан вя Гасым бяй Помакын башчыщьы иля цсйан галдырараг
ону гятля йетирмишляр. Беляликля,
Азярбайъанда Османлысайаьы ислащатланн илк тяшяббцсцня сон гойулмуш олду.
Мирзя Ящмядин юлцм хябяри
Османлы дювлятиндя матям ящвалрущиййяси йаратды. Ибн Камал гейд
едир ки, “Щязряти-Худавяндиэар (йя-
№ 12
2009
ни, Султан Байязид - Ш.М.) бу хябяри-мцсибятясяри ешитди..., хейли тяяссцф вя тяяллцф етди... Шяфяг кими пцртаб олуб нари-гямля йандылар, чярхикябуд киныи дуди-матямля бойандылар”. Бу хябяр Ящмяд бяйи таныйан
Османлы ямирлярини дя йаса гярг етди. Йеня Ибн Камал йазыр ки, онлардан бири Хялил паша оьлу Ибращим паша, “мярщумла мцнасибятимиз олдуьуну билдирди вя мяндян сорушду ки,
“Мирзя цчцн мярсийя дединми?”,
фил-щал ъаваб вериб “Бяли” дедим.
“Ня дедин, эюрялим!” дейяъяк бу
бейти охудум:
Мян демяздим ки, сяни чярх иля
бидад эюрям,
Дустлар гямдя ола, дцшмянини
шад эюрям”. 12
Щяр щалда, Эюдяк Ящмядин
юлцмц иля Османлылар Аьгойунлу
дювлятинин вя Байандур сцлалясинин
эяляъяйиндян яллярини вя цмцдлярини
цзмцшляр. Бундан сонра Аьгойунлу
дювлятинин сцгутуну онлар тамамиля
тябии вя гачынылмаз бир сонуч кими
гябул етмишдиляр. Мясялян, Ъялалзадя Мустафа эизлятмядян ачыг йазыр
ки, бцтцн тюрядилян щагсызлыглардан
сонра илащи сцнняйя ясасян Аьгойунлу дювлятинин тябдили, йяни дяйишдирилмяси, няинки лазым, щятта зярури
олду.13 Ящмяд бяйин уьурсузлуьу
ве гятли Османлыларын цмцдлярини о
дяряъядя пуч етмишдир ки, щятта Аьгойунлу дювлятинин дящшятли сцгутуну онлар фяляйин интигамы кими гябул
етмишдиляр. Беля ки, Ибн Камала эюря, Мирзя Ящмядин гятлиндян сонра
“чох кечмяди, Щясян ханын ханяданы хараб вя тцркман сцлаляси бир йыьын торпаг олду... О йарамаз гяддарлардан гисас алан рузиэар Мирзя
Ящмядин интигамыны алыб дюврц-яййам о бяд агибятлилярин ишлярини тамам етди”.14
Щадисяляря бу сяпкидя, йяни
Османлыларын нюгтейи-нязяриндян
бахдыгда, бир чох тядгигатчылан тяяъъцбляндирян бир мягам, йяни Сяфяви
дювлятинин гурулмасына, гызылбаш щярякатынын вя шиялийин йайылмасына
гаршы Султан Байязидин пассив гал-
масы, щарадаса мцшащидячи кими
давранмасы, тамамиля анлашылыр. Эюдяк Ящмяд симасында тямсил олунан
Османлы алтернативинин Азярбайъанда мяьлубиййятя уьрамасы вя Аьгойунлу тцркман щакимиййятинин сцгутунун гачынылмазлыьы гаршысында
Сяфявилярин тяшяббцсц яля кечирмяляри Османлылар цчцн истянилмяйян,
анъаг ейни заманда, гаршысы алынмаз
бир перспектив иди. Ящмяд бяйин
уьурсузлуьундан сонра Азярбайъанда вя шяргдя башверян щадисяляр
юнцндя Османлылар бир мцддят чашгынлыг ичиндя галмышлар. Бу дюврдя
Османлы шярг сийасятинин пассивлийини, яняняви олараг гябул едилмиш бир
тезися эюря, Султан Байязидин
сцлщпярястлийи вя хасиййятинин мцлайимлийи иля дейил,15 эюрцнцр, мцасир
дилля десяк, бу дурумда Османлыларын садяъя юз сийаси мювгелярини
мцяййян едя билмямяляри иля ялагяляндирмяк лазымдыр. Щяр щалда,
ХВЫ ясрин илк илляриндя Османлы-Сяфяви мцнасибятляриндя тяшяббцс тамамиля гызылбашланн вя Шащ Исмайылын ялиндя олмушдур. Бу вязиййят
Султан Сялим щакимиййятиня гядяр
давам етмишдир ки, бу дюврдя артыг
Османлы империйасы Сяфяви дювляти
иля мцнасибятдя юз гяти мювгейини
мцяййян етмиш вя гызылбашлара гаршы
йцрцтдцкляри дцшмянчилик сийасятиндя Эюдяк Ящмяди гятля йетирян Аьгойунлу тцркман бяйляринин “эцнащыны” унудараг онлардан мцттяфиг
кими истифадя етмяйя башламышдылар.16
2009
сядляриня уйьун олараг щяр заман
онлары мянфи епитетлярля мцшайият
едирдиляр: “Тцркмани-бядкирдар”,
“Тцркмани-би-мейли-аман” вя йа
бир мянбядя дейилдийи кими,
“Тцркманын шанлары тярки-аман, ящди-пейман билмяз тайифядир” вя с.
Османлыларын фикринъя, тцркман
бяйляринин мювгелярини зяифлятмякля бярабяр, мямлякятдя динин вя шяриятин вязиййятини бярпа етмяк вя
мющкямляндирмяк зярури иди. Цмумиййятля, Аьгойунлу дювлятиндя бу
бющранын ясас сябябляриндян бири кими Османлылар тцркман бяйляринин
шярият гайдаларына уймамаларыны
эюстярир. Аьгойунлуларын аъынаъаглы
вязиййятини тясвир едян Османлы мцяллифляриндян бири йазыр ки,
Шяриатдя фцтур олду Яъямдя,
Дийанят галмады ол мцлки-Ъямдя,
Ясаси-шяр’и йыхдылар тямялдян,
Тцщи олды ъащан щцсни-ямялдян. 6
Ящмяд бяйин башладыьы ислащатлар да мящз бу истигамятя йюнялмишдир. Ибн Камал гейд едир ки, Мирзя
Ящмяд “Дарцл-мцлки-Азярбайъанда бир заман отуруб, шиари-шярияти ашкар едиб тцркманын бидят вя зцлмцн” эютцрдц, “дюнмяз цсулу иля
Мящяммядин шярият ганунларыны о
дийарда тамам изщар ейляди, ислам
ещкамларыны ашикар етди, тцркман
бяйляринин арасында йайьын олан тярки-иманлыьы кимдя сезди ися, ъязаландырды, ъащан дарын башына тар етди”.7
Бурада бир мараглы мягама тохунмаг лазымдыр. Цмумиййятля,
Аьгойунлу дювлятиндя кючяри дювлятчилик принсипляринин вя тцркман
бяйляринин мювгеляринин зяифлядилмясиня йюнялмиш ислащатлары зярури
щесаб етдикляри щалда, Османлылар бу
ислащатларын йалныз Османлысайаьы
вариантыны, йяни Османлы алтернативини юзляри цчцн мягбул щесаб едирдиляр. Бу реформаларын диэяр варианты
Османлылар цчцн мягбул дейилди.
Мясялян, Аьгойунлу дюврцнцн ян
ъидди дяйишмя тяшяббцсляриндян бири
олан Газы Иса Савяъи ислащатлары,
Ъ.Вудсун дейими иля, Аьгойунлу
6. Celalzade Mustafa. Selimname. (Щazыrlayanlar:
A.Ugur M.Cuщadar). Ankara: 1990, s. 48
7. Ibn Kemal.., s.l52, 154
8. Woods Й. Tщe Aggoyunlu.
Clan,
Confederation,
Emпire.
Minneaпolis-Cщicago: 1976, р. 156
9. Celal-zade Mustafa..., s. 48
10. П е тр у ш е вский И.П....., c. 150
11. Minorsky V...., р. 239
12. Ibn Kemal..., s. l58-159
13. Celal-zade Mustafa..., s. 48
14. Ibn Kemal..., s.158
15. Sяrqdя qыzыlbaшlara qarшы
mцlayim davrandыьы vя Шaщ Иsmayыla
sцlщmяramlы mяktublar gюndяrdiyi
щalda, Sultan Bayяzid eyni zamanda,
qяrbdя
yцrцtdцyц
siyasяtdя
юzцnяmяxsus qяtiyyяt vя cяsarяtlя
щяrяkяt etmisdir. Юrnяk olaraq, 14991503-cц
illяr
Osmanlы-Venesiya
mцщарибяси dюняmindя baш вермиш
Midilli щяrяkatыnы tяsvir edяn
Firdovsii-Rumi, Sultan Bayяzidin
cяsarяtini vя шцcaяtini vяsf edib yazыr
ki:
Nя ol шaщbaz aшiyanыn ala bum,
Nя kral alur mяlikdяn mцlki-Rum.
Firdovsi-i Rumi. Kutb-name.
Ankara: 1980, s. l 13
16. Gokbilgin T. XVI asыr
baшlarыnda
Osmanlы
Devleti
щizmetindеki Akkoyunlu umerasi //
Tцrkыyat Mecmuasы. 1951, cilt 9, s. 3546; Muсtafayev Ш.M. Aьqoyunlu
яmiri Fяrруxшad bяy // Azяrbaycan
EA Xяbяrlяri (tarix, fяlsяfя vя щцquq
seriyasы). № l , 1998
№ 12
20
l Тарих
l Тарих
1. Ibn Kemal. Tevariщ-i Al-i
Osman. VIII defter. (Щazыrlayan Prof.
Dr. A.Ugur). Ankara: 1997, s. 149
2. Ibid, s. l52
3. Feridun Bey. Munшeat usSelatin. Istanbul: 1275, s. 332
4. Ibn Kemal..., s. l52
5. Bax: П е тр у ш е вский И.П.. Внутренняя пол и т и ка Ахмеда Ак-Коюнлу //
А з е рC6oрник статей no исто р и и
байджана. Вып. 1, Баку: 1949, c. 144152; Minorsky V. Ag-Goyunlu and
Land reforms // Minorsky V. Iranica.
Twenty articles. Нertford (Нerts):
1964, р. 229-237
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
21
№ 12
2009
щакимиййяти илляриндя ня вахтса
мцстягил тайфа олмуш, лакин сонралар
бу вя йа диэяр сябябдян парчаланмыш Гаъар тайфасы даща сонра юз тайфаларындан айрылмыш, гопмуш бир сыра
етник групларын бирляшмяси нятиъясиндя йенидян ири тайфайа чеврилмиш вя
сийаси щадисяляря тясир эюстярмяк
имканы ялдя етмишдир. Монголларын
сцгутундан сонра Гаъар тайфасы
мцхтялиф тайфа иттифагларынын тяркибиндя мцхтялиф яразилярдя гейд олунур.
Гаъарлардан сонунъу дяфя айрыъа бир
фасынын тарихи талейи цмумазярбайъан тарихи талейиндян айрылмаьа вя
юзцнямяхсус кейфиййятляр кясб етмяйя башалйыр. Гаъарларын мящз шимал-шярги Иранда (индики Мазандаран вя Эцлцстан останлары) мяскунлашмасындан сонра онларын тайфа-гябиля структуру щаггында даща ятрафлы
мялумат гейд едилмишдир. Гаъарларын йенидян ващид тафйа (вя йа тайфа
иттифагы) кими фяалиййят эюстярмяйя
мяъбур олмалары (бизя беля эялир ки,
Азярбайъанда мяскунлашдыглары за-
ГАЪАРЛАР ВЯ
АЗЯРБАЙЪАНЛЫЛАР
Фарсларын Гаъарлары етник бахымындан, йени азярбайъанлыларын сосиал бахымдан
инкар етмяляри сцлалянин щакимиййятдян кянарлашмасына эятириб чыхармышдыр.
бящс едян бцтцн тарихчиляр тайфанын
реал тарихинин мящз монголларын щакимиййяти илляриндя башландыьыны
гейд едирляр. Тайфа тарихиня хас олан
персоналлашдырма - тайфа тарихинин
башланьыъыны щяр щансы бир нцфуз вя
йа реал тарихи шяхсиййятин нясли вя
щямин няслин тяряфдарлары кими нязярдян кечирилмяси - Гаъар тарихи
цчцн дя сяъиййяви иди. Беля ки, Гаъар тайфасынын мейдана эялмяси вя
йа башланмасы Илханилярин щакимиййят структурунда Атабяй функсийасыны йериня йетирян Сартаг-нойанын ондан сонра щямин функсийаны йериня
йетирмиш оьлу Гаъар-нойанын ады иля
баьланыр. Тайфанын Сартаг дейил, Гаъар адланмасы да тцрк щаким сцлаляляринин шяъяря тарихи янянясиня уйьундур. Беля ки, Сялъуг сцлаляси Сялъугун атасы Докакын, Османлы сцлаляси Османын атасы Яртоьрулун ады
иля адландырылмамыш, оьулларын ады иля
адландырылмышдыр. Буну беля гябул
етмяк олар ки, монголларын Иранда
22
тайфа кими онларын Ы Шащ Аббас
(1587-1629) тяряфиндян Азярбайъандан - Иряван вя Эянъя вилайятляриндян Хязяр дянизинин ъянуб шяргиня - Астрабад (Горган) бюлэясиня,
защирян тцркмян басгын вя йцрцшляриня гаршы дурмаг цчцн кючцрцлмясиндян сонра даща эениш вя интенсив
шякилдя данышылыр. Щямин вахтдан
Гаъар тайфасынын тарихинин йени мярщяляси башланыр. Шащ Аббас Гаъар
тайфасыны парчаласа да (биз Азярбайъанда нечя Гаъар гябилясинин, нечя
няфяр гачарын галдыьыны билмирик,
щярчянд Гаъар нясилляринин адлары
мялумдур), обйектив олараг онларын
йенидян даща интенсив шякилдя тайфа
кими консолидасийа олмасына шяраит
йаратмышдыр. Беля ки, Азярбайъандан фяргли, даща мящдуд мяканда
вя йад мцщитдя (щям физики-тябии,
щям дя сосиал-мядяни) тайфа даща
сых бирляшмяйя вя тайфа структуруну
бярпа етмяйя мяъбур иди. Мящз щямин дюврдян башлайараг, Гаъар тай-
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
Аьа Мящяммяд шащ Гаъар
ман Гаъарларын низамлы тайфа гурулушу артыг даьылмаг цзря иди) онларын
консолидасийа сявиййясини йцксялтмиш вя щакимиййят уьрунда мцстягил шякилдя мцбаризя апармаьа
ясас вермишдир.
Мялум олдуьу кими, Гаъарлар
мцстягил шякилдя щакимиййят уьрунда мцбаризяйя Сяфявилярин фактики
сцгутундан (1722) сонра башласалар
да, Надир хан тяряфиндян гыса мцддятдян сонра мцбаризядян кянарлашдырылмышлар. Надир шащын (1736-1747)
юлцмцндян сонра Гаъарлар даща мцтяшяккил шякилдя щакимиййят уьрунда мцбаризяйя башлайыб Иранын хейли
щиссясини юз щакимиййятляри алтында
бирляшдирсяляр дя, нятиъядя ирандилли
Зянд сцлалясиня мяьлуб олмуш вя
мцбаризядян кянарлашдырылмышлар.
Зянд сцлалясинин баниси Кярим хан
Зяндин (1750-1779) юлцмцндян
сонра Аьа Мящяммяд шащ Гаъарын
башчылыьы иля йенидян мяркязи щакимиййят уьрунда мцбаризяйя башлайан Гаъар тайфасы 15 илдян (1794)
сонра бцтцн Ираны юз щакимиййяти алтында бирляшдирмяйя наил олду. Гаъар
тайфасы щакимиййят уьрунда мцбаризяйя Ъянуби Азярбайъанын дястяйи
олмадан тайфанын юз эцъц иля башламышдыр. Гаъарлар щям юз араларында,
щям дя ясас рягибляри Зянд сцлалясиня гаршы мцбаризя апарырдылар. Щямин мцбаризядя Аьа Мящяммяд
шащы гардашларынын (6 няфяр) бир щиссяси вя буна уйьун олараг Гаъарларын бир щиссяси мцдафия ется дя, онун
мювгейи мющкямдяндикъя илк
вахтлар конйунктур вя мцвяггяти
характер дашыса да, тяряфдарларынын
сайы артырды. Мазандараны юзцня табе
едяндян сонра бир чох мазандаранлы
феодаллар Аьа Мящяммяд шащы мцдафия етмяйя башламышлар. Аьа Мящяммяд шащ Мяркязи Ирана вя йа
Ираги-Яъямя доьру щярякят едяркян
бурада мяскунлашмыш азярбайъанлылар - байатлар, шащсевянляр, хяляъляр
вя б. бязян мцвяггяти дя олса, ону
мцдафия етмиш, бунунла да йени щакимиййятин силащлы гцввяляринин сайы
вя ъоьрафийасы бюйцмяйя башламышдыр. Ирагы-Яъямин хейли щиссясиндя
ъу сящифяляриндя Аьа Мящяммяд
шащын щакимиййят уьрунда мцбаризясиндя она бу вя йа диэяр дяряъядя йардым етмиш 42 шяхсин адыны
гейд етмишдир. Бунлардан 21 няфяри
Гаъар тайфасынын цзвц, 7 няфяри гейри-гаъар азярбайъанлы, 12 няфяри шярти олараг фарс, 2 няфяри кцрд иди.
Гаъарларын 5 няфяри шащын гардашлары, бир няфяри шащын гардашы оьлу, 5 няфяри шащын мянсуб олдуьу
Гяванлу тайфасынын, 5 няфяри шащын
ясас мцттяфиги Гаъар Дявяли тайфасынын, 3 няфяри Гаъар Иззяддинли тайфасынын, 2 няфяри диэяр Гаъар тайфаларынын цзвляри идиляр. Гардашлардан йалныз Ъяфяргулу хан ахыра гядяр Аьа
Мящяммяд шащын йанында олмуш,
ян мцщцм щярби ямялиййатлара башчылыг етмишдир. Демяк олар ки, йени
щакимиййяти ики гардаш бирликдя тясис
етмишляр. Диэяр гардашлар вя бязи
Гаъар яйанлары мювгелярини дяйишмяйя ъящдляр етмиш, бязиляри ъязаландырылмыш, диэярляри яфв едилмишдир.
Гейри-гаъар азярбайъанлылардан
5 няфяри Мяркязи Ираны (Ъянуби
Азярбайъанын ъянуб-шярг гуртараъаьы вя ондан шяргя) тямсил едирдиляр,
2 няфяр Ъянуби Азярбайъанда йени
щакимиййяти танымыш йерли щакимляр
иди. Фарслар илк вахтлар мазандаранлыларла тямсил олунурдулар, Аьа Мящяммяд шащын илк вязири, щярб-ясэяриййя (ляшэяриййя) вязири мазандаранлы иди. Исфащан вя хцсусян Ширазын табе едилмясиндян сонра бу бюлэялярин нцфузлу вя вязиййяти “дцзэцн” гиймятляндирян шяхсляри йени
щакимиййятин мцдафиячиляриня чеврилдиляр. Аьа Мящяммяд шащ сонунъу Зянд щюкмдары Лцтфяли хана
хяйанят едяряк, ону шящяря бурахмайан Шираз кялантяри (щакими) Щаъы
Ибращим ханы юзцнцн илк сядр-язями
тяйин етди. Гейд етмяк лазымдыр ки,
ян йцксяк рцтбяли бир нечя мцлки
мямур фарсларла тямсил олунмушдулар. Онларын арасында щярбчиляр дя
вар иди.
Кцрдлярдян бири сонралар хяйанят етмиш Хорасан, диэяри сарай хидмяти иля баьлы олан Кцрдцстан кцрдц
иди.
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
23
Аббас Мирзя
мющкямлянмиш Аьа Мящяммяд
шащ Азярбайъана щярякят етмиш, бурада мювъуд олан йерли щакимлярин
бязиляри йени щакимиййяти таныдыгларыны (Гараъадаь, Хой) изщар етмиш
диэярляри мцгавимят эюстярмишляр
(Урмийа, Сараб). Аьа Мящяммяд
шащ йерли щакимлярин бязилярини юз
вязифясиндя сахламыш, диэярляринин
щакимиййят сялащиййятлярини мящдудлашдырмыш вя йа онлары йени щакимиййятя сядагят изщар едян няслин
диэяр нцмайяндяляри иля явяз етмишдир. Бцтювлцкдя Аьа Мящяммяд
шащын Ъянуби Азярбайъанда щакимиййяти илляриндя (1791-1797) юлкя
даьыныг щалда йерли щаким сцлаляляр
тяряфиндян идаря олунурду. Аьа Мящяммяд шащ даща чох йерли ящали
щесабына юз ордусунун сайыны чохалтмаьа ящямиййят верирди. Аьа
Мящяммяд шащын щакимиййят уьрунда мцбаризясиндя Ъянуби азярбайъанлыларын иштиракынын дяряъясини
мцяййян етмяк цчцн щямин мцбаризядя фяал иштирак етмиш щярби вя
мцлки шяхслярин етник мянсубиййятиня диггят йетирмяк мараглы нятиъяйя
эялмяйя имкан верир.
Гаъар дюврцнцн рясми тарихчисалнамячиси Мящяммяд Таьы Лисан
ял-мцлк Сепещр юзцнцн “Насих яттяварих” (Тарихи-Гаъариййя) (Тещран, 1377, Ы-ЫЫ ъ.) ясяринин 29-100-
2009
Азярбайъан (тцрк) тайфаларындан бири олса да,
юзцнямяхсус бир йол кечмиш, тарихинин мцхтялиф мярщяляляриндя Азярбайъан халгынын щяйатында мцхтялиф
рол ойнамышдыр. Гаъарларын етноэенези вя ана йурду мясяляси мцбащисяли олса да, монголларын, хцсусян
дя Илханилярин Иранда щакимиййяти илляриндя (1256-1336) щакимиййят системиндя мцщцм йер тутмалары бцтцн
Гаъар тарихшцнаслары тяряфиндян вурьуланан факт щесаб олуна биляр. Тясадцфи дейил ки, Гаъар тайфасы вя хцсусян Гаъар сцлалясинин тарихиндян
В.КАМАЛ
№ 12
l Бахыш
l Бахыш
Гаъар тайфасы
№ 12
2009
Аьасы Шимали Азярбайъандан Ирана
мцщаъирят етмиш нцфузлу аилялярин
нцмайяндяляринин, юз вилайятиндян Хойдан (Макыдан) оланларын щярби
вя мцлки вязифяляря тяйин едилмясиня йардым етмякля, Ъянуби азярбайъанлыларын мяркязи вя хцсусян
йерли щакимиййятдя мювгейинин
мющкямлянмясиня шяраит йаратмышдыр. Мящяммяд шащын юлцмцндян
(1834-1848) сонра Иранын мцхтялиф
мянтягяляриндя Ъянуби азярбайъанлы щакимляря гаршы цсйанларын баш
вермяси, ейни заманда эянъ Насиряддин шащын тяърцбяли сядр-язями
Мирзя Таьы ханын апардыьы ислащатлар
нятиъясиндя нцфузунун артмасы сулаля цчцн тящлцкя кими гиймятляндириляряк щакимиййятдян кянар едилмяси
иля фарсларла азярбайъанлылар арасында
мцяййян баланслашдырма сийасяти
йцрцдцлмяйя башламышдыр. Щямин
сийасят Мцзяффяряддин шащын щакимиййяти илляриндя (1896-1907) Ъянуби азярбайъанлыларын хейриня зяиф
дя олса, дяйишмишдир. Бу да фарслар
арасында анти-гаъар, анти-азярбайъанлы (тцрк) ящвал рущиййясинин эцълянмясиня сябяб олмушдур. Ъянуби
азярбайъанлыларын рящбярлийи иля баш
верян, онларын апарыъы гцввя олдуглары Конститусийа (Мяшрутя) ингилабы
(1905-1911) гаъарларын вя азярбайъанлыларын мяркязи вя хцсусян йерли
щакимиййятдя мювгелярини ящямиййятли дяряъядя зяифлятмиш вя мцвафиг олараг фарсларын мювгейини гатгат эцъляндирмишдир.
Эцълц, лакин азсайлы Гаъар тайфасы Иранда щаким сийаси гцввяйя чевирдикдян сонра сцрятля ъямиййятя
интеграсийа олунмаьа вя мювъуд
дяйярляр системини мянимсямяйя
башлайыр. Гаъар тайфасы вя сонралар
Гаъар сцлаляси сийаси, сосиал бахымдан щаким даиряляри тямсил ется дя,
етник бахымдан щеч бир етник бирлийи
тямсил етмирди. Онлар феодал ъямиййятиндя мювъуд олан сийаси, мядяни
вя диэяр яняняляря ямял едирдиляр
вя онларын давам етдирилмясиня, тякамцлцня шяраит йарадырдылар.
Гаъарлар етно-мядяни бахымдан
азярбайъанлылары тямсил едя билмядикляриндян, Ъянуби азярбайъанлыла-
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
Мящяммяд шащ Гаъар
ра мцнасибятдя ардыъыл сийасят йеридя билмядийиндян, ян ясасы, мцщафизякар гцввяляри тямсил етдикляриндян азярбайъанлылар, хцсусян формалашмагда олан йени, модернист
мейлли азярбайъанлы гцввяляр онлара
Азярбайъан етник бирлийинин тяркиб
щиссяси кими баха билмирдиляр. Чох
эцман ки, Гаъарларын асанлыгла щакимиййятдян узаглашдырылмасында щямин амилин дя мцщцм ролу олмушдур. Милли шцуру эцълянмякдя олан
фарслар Гаъарлары тябии олараг йад цнсцр щесаб едирдиляр, етно-милли шцуру
зяиф олан йени, мцтярягги азярбайъанлы гцввяляр дя тябии олараг Гаъарлары сосиал юзэя цнсцр щесаб едирдиляр. Фарсларын Гаъарлары етник бахымындан, йени азярбайъанлыларын сосиал бахымдан инкар етмяляри сцлалянин
щакимиййятдян кянарлашмасына эятириб чыхармышдыр.
Гаъарлар етно-мядяни бахымдан
Азярбайъан халгыны тямсил етмяся
дя, сцлаля юз щакимиййятини горумаг цчцн фарслар вя Ъянуби азярбайъанлылар арасында баланслашдырма
сийасяти йерится дя, Азярбайъан халгынын етно-мядяни инкишафы гаршысында щеч бир рясми манея дя йаратмамышды. Садяъя олараг, йени азярбайъанлы гцввяляр сийаси, дювлятчилик,
сосиал мясяляляря алудя олдугларындан юз етно-мядяни варлыьына, онун
йени шяраитдя инкишаф етдирилмясиня
биэаня галмышдылар. Мящз буна эюря
азярбайъанлыларын фяал иштиракы иля
Гаъар сцлалясини явяз едян фарс Пящляви режими (1925-1978) эениш вя
щяртяряфли ассимилйасийа сийасяти щяйата кечиря билмишди.
Ислам ингилабындан (1978-1979)
сонра Иранда милли мцнасибятляр сащясиндя Гаъарларын щакимиййяти илляриндя мювъуд олмуш вязиййятя
охшар бир ситуасийа йаранмышдыр. Беля
ки, йени режим бир тяряфдян ващид иъма (миллят), ващид йазы вя дил принсипини елан етмиш, диэяр тяряфдян етник
диллярин вя мядяниййятлярин мящдуд мигйасда олса да, инкишафы цчцн
щцгуги база вя мцяййян реал шяраит
йаратмышдыр. Йяни йени режим дя етно-мядяни бахымдан Азярбайъан
халгыны тямсил етмир, ейни заманда
онун етно-мядяни инкишафы цчцн
мящдуд да олса шяраит йарадыр. Гаъарларын щакимиййяти илляриндя олдуьу кими ислам ингилабындан сонра
Ъянуби азярбайъанлылар мцхтялиф интенсивликля мяркязи вя мящдуд мигйасда йерли щакимиййятдя тямсил
олунмушлар. Тякъя ону демяк кифайятдир ки, Мцвяггяти щюкумятин
(1979-1980) башчысы М.Базярэан,
Иранын илк президенти (1980-1981)
Я.Бянисядр, Ислам Ингилабы Шурасынын бир сыра цзвляри, ингилабын гялябясиндян сонра Али Мящкямянин
сядри Айятулла Мусяви Ярдябили, Баш
прокурор Мусяви Хоинища, 1981-ъи
илдян 1989-ъу иля гядяр щям президент С.Я.Хаменейи, щям дя баш назир М.Щ.Мусяви, 1989-ъу илдян
2007-ъи иля гядяр “Рящбяр”и сечян
Хцбряган Мяълисинин сядри Яли Мишкини, 1989-ъу илдян индийя кими Иран
Ислам Республикасынын рящбяри
С.Я.Хаменейи вя бир чох назирляр
азярбайъанлы олмушлар. Амма Гаъарлар кими онлар да Азярбайъан халгыны тямсил етмямишляр, Азярбайъан
халгынын етно-милли проблемляринин
щялл едилмяси цчцн щеч бир тяшяббцс
эюстярмямишляр. Бу бахымдан
Азярбайъан
халгынын
нцфузлу
шяхсляри, йухары даиряляри щям Гаъар
сцлалясинин нцмайяндяляриндян,
щям дя щямин дюврдяки габагъыл
азярбайъанлы гцввялярдян щеч ня иля
фярглянмирляр. Щям онда, щям дя
инди щаким даирялярдя тямсил олун-
дя тямсил олунан азярбайъанлыларын
етно-милли бирлийя гайтарылмасыдыр.
Халг, миллят бцтюв бир варлыг олдуьундан онун проблемляри иля бцтцн
халг, онун айры-айры тябягяляри юз
статус вя ролуна уйьун олараг мяшьул олмалыдыр. Бунун цчцн бцтцн
азярбайъанлылары бирляшдиря биляъяк
йеэаня вя ясас мясяля дцзэцн мцяййян едилмяли, бцтцн диэяр мясяляляр кянара гойулмалыдыр. Щямин бирляшдириъи амил дцзэцн мцяййян едился, щаким даирялярдя тямсил олунан
азярбайъанлылар ону мцдафия ется,
онда Азярбайъан мясялясини щялл
етмяк о гядяр дя чятин олмаз. Бунун цчцн, мянъя, фарслардан нцмуня эютцрцлмялидир. Яэяр сосиал, демократик, дювлятчилик дяйярляри наминя фарс милли дяйярляриндян имтина
етмяйя, няинки юз милли варлыьындан,
щятта щаким миллят мювгейиндян
имтина етмяйя щазыр олан бир фарс рущанисиня, сащибкарына, сийасятчисиня,
мядяниййят хадиминя, зийалысына,
тялябясиня, щятта базар ящлиня раст
эялинся, онда азярбайъанлыларын ейни
сферада мялум милли индифферент давранышлары цзцрлц сайыла биляр. Амма
беля нцмуня мювъуд олмадыьындан,
азярбайъанлыларын юз давранышларыны
тясщищ етмяк цчцн узаьа эетмясиня
ещтийаъ йаранмайаъагдыр. Азярбайъанлыларын индийя кими милли варлыьа,
милли-мядяни инкишафа мцнасибятдя
фарслардан нцмуня эютцрмядикляри
бюйцк тяяъъцб доьурур.
Ядалят наминя ону да ялавя етмяк лазымдыр ки, милли шцуру йцксяк
сявиййяйя чатмыш, милли-сийаси тяшкилатлар йаратмаьа башламыш Ъянуби
азярбайъанлыларын етно-милли, етномядяни инкишафы, демяк олар ки, юзцнцн сон мярщялясиня гядям гоймушдур. Щямин мярщялянин мащиййяти Иран ъямиййятинин бцтцн сфераларынын йухары даиряляриндя тямсил олунан азярбайъанлыларын азярбайъанлылашмасы мярщялясидир. Щямин мярщяля баша чатдыгдан сонра милли мясялянин щялли йолунда щеч бир дахили
манея галмайаъагдыр. Иншаллащ.
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
25
Ящмяд шащ Гаъар
муш азярбайъанлылар юз милли варлыьына, етно-милли проблемляриня тамамиля биэаня олмушлар. Яэяр Гаъарларын щакимиййятинин икинъи йарысындан башлайараг, Азярбайъан халгынын етно-мядяни инкишафынын лянэ
эетмяси йени зийалыларын юз милли варлыьына биэанялийи иля баьлы идися, инди,
сон 30 илдя милли рущлу зийалыларын,
тялябялярин милли шцурунун ян йцксяк сявиййяйя чатдыьы, эениш даирялярин милли варлыьа эениш ящямиййят
вердийи бир шяраитдя Азярбайъан халгынын щцгугсуз миллят вязиййятиндя
галмасы, щаким фарс миллятчилийинин
эцълянмяси йухары даирялярдя тямсил
олунмуш азярбайъанлыларын юз милли
проблемляриня етинасызлыьы иля баьлыдыр. Ъямиййятдя мцяййян, бязян
чох эцълц игтисади, сийаси, сосиал
мювгейи олан азярбайъанлыларын щимайяси, йардымы олмадан милли зийалыларын, тялябялярин Азярбайъан халгынын милли бярабярлийи, бярабярщцгуглулуьу, Азярбайъан дилинин дювлят дили сявиййясиня галдырылмасы уьрунда чох эярэин мцбаризяси бир нятиъя веря билмяз. Бизя беля эялир ки,
Ъянуби азярбайъанлы милли рущлу
гцввяляр гаршысында дуран ясас
проблемлярдян бири йухары даиряляр-
2009
Аьа Мящяммяд шащ юз вялиящди Фятяли ханы Зянд сцлалясинин дайаьы олан Фарса вали тяйин етмишди
(1794). Амма Аьа Мящяммяд шащын юлдцрцлмясиндян сонра сцлаля
цчцн ян бюйцк тящлцкя Азярбайъанда мейдана эялмишди. Она эюря щямин яразини даща ъидди нязарятдя
сахламаг тяляб олунурду. Буну тямин етмяк цчцн Фятяли шащ (17971834) оьлу Аббас Мирзяни вялиящди
елан едиб Азярбайъана вали тяйин етди вя ону гаъар сяркярдялярин башчылыьы иля бюйцк бир орду вя фарс мцлки
мямурларын мцшайияти иля Тябризя
эюндярди (1798). О, вялиящди статусуна уйьун олараг Азярбайъан вилайятляриндян бириня дейил, бцтцн
мямлякятя вали тяйин етди. Бу тяйинатын обйектив нятиъяси Ъянуби
Азярбайъанын узун иллярдян (ян азы
50 илдян) сонра ващид инзибати-ярази
ващидиндя бирляшдирилмяси олду. Щямин мясялядя чохларынын иддиа етдикляри кими, етник бирлик амили дейил,
сийаси, щярби амил апарыъы рол ойнамышдыр. Бундан сонра юлкядя фактики
ики мяркяз формалашмаьа башламышдыр. Иранын мяркязи Тещран, Азярбайъанын мяркязи Тябриз. Иран шащ,
Азярбайъан ися вялиящд (онун ъаванлыьы дюврцндя гаъар щярби, фарс
мцлки мямурлар) тяряфиндян идаря
олунурду. Щям шащ, щям дя вялиящд
идаря етдикляри яразини демяк олар ки,
гейри-гаъар азярбайъанлыларын иштиракы олмадан идаря едирдиляр. Чцнки
Фятяли шащын вя вялиящд Аббас Мирзянин щакимиййятдя олдуьу иллярдя
нцфузлу гейри-гаъар, хцсусян Ъянуби азярбайъанлыйа раст эялинмир. Фятяли шащын мяркяздя мцлки мямурлары фарслар, щярби мямурлары гаъарлар, мазандаранлылар вя башгалары,
йерли щакимляри ися ясасян оьулларындан идарят иди. Вязиййят Тябриздя
бюйцйцб баша чатмыш Мящяммяд
шащын щакимиййятя эялишиндян 8 ай
сонра онун щярякятляриня нязарят
едян, бязян ряйи иля щесаблашмайан
фарс сядр-язями кянар едяряк, онун
йериня кечмиш мцяллими вя мцршиди
Ъянуби азярбайъанлы Мирзя Аббасы Щаъы Аьасыны сядр-язям тяйин етдикдян сонра дяйишмяйя башлады. Щаъы
№ 12
24
l Бахыш
l Бахыш
№ 12
2009
ШЯЩРИЙАРЛА
ЭЮРЦШ ХАТИРЯЛЯРИ
Щади зянэ етди вя саат
дюрддя Устадын
йанында олаъаьымызы сюйляди. Гызлар да щазырлашдылар. Щади юз арабасы иля эялмишди. Йусиф
бяй арабаны тямиря вердийи цчцн Щадинин арабасы иля эедяъкдик. Щади бяйи илк дяфя иди эюрцрдцм. Узун бойлу вя чох арыг эюрцнцшц вар
иди. Таныш олдуг. Щади бяй бир аз сол дцнйаэюрцшлц иди. Анъаг ана дилимизя чох юням вердийини сюйляйирди. Щади иля Йцксялин бир мяктябдя охудугларыны да арабанын ичиндя Устадын
щцзуруна эедяркян юйряндим. Щади бяй бу
савашын ня заман битяъяйини сюйляйирди. Савашы
империалистляр вя империализмин мянафейи йолунда щярякят едян хомейнизмин чыхардыгларыны сюйляйирди. Силащ тцъъарларынын бу саваш
йолу иля милйардларла пара газандыгларыны дейирди. “Йцксял, чох чятин вязийятя галдыг. Чцнкц истибдад бу дяфя дин палтары эейибдир. Миллятин дини дуйьуларыны сюмцрцрляр. Ислам палтары эейинян истибдады йыхмаг чятин олаъаг.
Щяр ъцр фяргли дцшцняни йахалайыб едам едирляр. Беля дя зцлм олар? Юлкяни башдан-баша ъящяннямя чевирибляр. Адам кюлэясиндян горхур. Дястя-дястя эянъляримиз бу анламсыз савашда юлцрляр. Бу ислам режими санки ъаванларын ганына сусамыш. Юз балаларыны эюндярирляр
хариъдя тящсил алсынлар, зящмяткеш кцтлянин балаларыны эюндярирляр юлцм мейданларына. Хомейни адында бир гатилин щесабына минляръя
ананын эюзц аьлар галыб”- дейирди.
Кцчянин башында Щади арабаны сахлады. Евин ачары
Щадидя вар иди. Гапыны ачыб ичяри кечдик. Евин щяр тяряфиндян шеириййят йаьырды санки. Бир отаьын гапысыны Щади
йавашча дюйцб: “Баба, гонагларымыз эялди”- деди.
26
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
Шящрийарын ятрафыны сармышдыг. Мяним муьанлы олдуьуму билдийиндя: “Орада Щейдярбабайа салам” ясярини
таныйан вармы?”- сорду.
Мян: “Бяли Устад, Муьанда бу ясяр чох таныныр.”
Шящрийар: “Щяя, Муьан да еля Хошэцнаб кимидир.
Ейни адят-янянядир.”
Мян: “Щаглысыныз Устад, анъаг “Щейдярбабайа салам” ясяринин тясирини мян юз щяйатымда инъялямяк истядим бир заман. Хатырлайа билмядим ки, илк дяфя ня заман бу ясярля таныш олмушам. Мяня еля эялир ки, бу
ясярля танышлыьым анадан доьулдуьум эцня тясадцф
едир.”
Шящрийар: “Билирсянми нийя? Чцнкц сян бу ясярдя
щаггында сющбят едилян кцлтцрцн ичиндя доьулмусан она
эюря. Кянд щяйаты, ямяк щяйатынын ичиндя дцнйайа эялян инсанларын щамысына бу ясяр бу шякилдя тясир бурахар.
Мян юзцм дя щеч билмирям бу ясяри ня заман йазмышам. “Щейдярбаба”нын йазылдыьы тарих вар, анъаг о тарих,
бу мязмунун шеиря дюнцшдцйц тарихдир. Мяним рущумда о кцлтцр щяр заман олмуш, йашамыш, сонра да шеиря
дюнцшмяк цчцн юз бичимини тапмышдыр. Бязян яски хатирялярим, чоъуглуг хатирялярим йадыма дцшяндя “Щейдярбаба”ны охума ещтийаъы дуйурам. Бир охуъу кими юз
йаздыьымы охумаг истяйирям. Щяр дяфя дя мяня тясялли
верир.”
Сон сюзляри дейяркян эюзляри долду, йанындакы бир
дясмалла эюзляринин йашыны силди. Устад йанындакы дясмалы ялиня алдыьында Щади галхыб башга йени бир дясмал
эятириб Устадын масасынын цстцня гойду. Бялли иди ки,
Шящрийар тез-тез аьлайыр. Она эюря дя дясмалыны Щади
тез-тез дяйишдирмяк зорунда галырмыш.
Шящрийар эюз йашларыны силяркян мяним дя эюзлярим
долмушду. Нядянся бу ан “Щейдярбаба”дан бир нечя
бянд язбяр сюйляйясим эялди. Бу цздян дя кядярли бир
сяс тону иля сюйлямяйя башладым:
Щейдяр баба, кякликлярин учанда
Кол дибиндян довшан галхыб гачанда
Баьчаларын чичякляниб ачанда
Биздян дя бир мцмкцн олса, йаад еля
Ачылмайан црякляри шаад еля.
Байрам йели чардаглары йыханда,
Новруз эцлц, гар чичяйи ачанда,
Аь булудлар кюйняклярин сыханда,
Биздян дя бир йаад еляйян саь олсун
Дярдляримиз гой дикляниб, даь олсун.
Щейдяр баба, йолум сяндян кяъ олду,
Юмцр кечди, эяляммядим эеъ олду,
Щеч билмядим эюзяллярин неъ олду,
Билмяз идим дюнэяляр вар, дюнцм вар
Иткинлик вар, айрылыг вар, юлцм вар.
Щейдяр баба, Миряждяр сясляняндя
Кянд ичиня сясдян, кцйдян дцшцндя
Ашыг Рцстям сазын дилляндиряндя
Йадындадыр ня щявясляк гачардым?
Гушлар тякин ганад ачыб учардым.
Дашлы булаг даш-гум иля долмасын,
Баьчалары саралмасын, солмасын
Ордан кечян атлы сусуз олмасын,
Дейня: булаг, хейрин олсун ахарсан,
Цфцгляря хумар-хумар бахарсан.
Щейдяр баба, сулу йерин дцзцндя
Булаг гайнар чай чямянин эюзцндя
Булаготу цзяр суйун цзндя
Эюзял гушлар ордан эялиб кечярляр
Хялвятляйиб булагдан су ичярляр.
Шящрийар вя ордакы бцтцн достлар мяни динляйирдиляр.
Шящрийар дирсяйини бардаш гурмуш дизиня сюйкямиш, алныны ялинин ичиня алмыш, хяйала далмышды. Анъаг эюз йашлары дурмадан ахырды. Шящрийарын бу дурумуна щамынын
эюзляриндян йаш ахырды. Шящрийарла бир йердя онун хяйал
дцнйасына далмышдыг санки. Шящрийарын чоъуглуг дцнйасы олан Хошэцнаба эетмишдик. Мян сусмушдум. Анъаг
Шящрийар далдыьы рущ щалындан щяля эери дюнмямишди.
Башдан-айаьа севэи вя ешг олан Шящрийары изляйирдик.
Шящрийар, мин иллярин йоьурдуьу ешг щейкяли! Ону
эюрмяк, йанында олмаг, няфяс чякмясиня таныг олмаг,
она тохунмаг сяадятини ялдя етмишдик. Бяйаз саггалысачлары, гырышмыш ялляри эюзляримизин юнцндя иди. Сясиндя
о гядяр кядяр вя кювряклик вар иди ки, динляйянин гялбини севэи иля долдурурду. Эянълийиндя бир гызы дялиъясиня
севиб она говуша билмядийинин маъярасыны айрынтылары иля
билирдик. Сонра да сянят йолунда чякдийи язиййятляр вя
“Щейдярбабайа салам” ясярини йаздыгдан сонра Пящляви режими тяряфиндян “пантцркист” олараг танынмасы, ислам
режими тяряфиндян тцркъя йаздыьы цчцн сайылмамасыны би-
лирдик. Анъаг Шящрийар бизим иди, бизим. Азярбайъанын
вя тцрк дцнйасынын. Азярбайъан щям гузейдя, щям эцнейдя ону севмиш, щяр бир кяс Шящрийары юзял щяйатынын
бир парчасы етмишди. Сяссизъя отурмушдуг, Шящрийарын
дальынлыьына бахырдыг. Ня гядяр дя аьыр бир далыьынлыг.
Шящрийар юз рущунун дяринликляриня еля далмышды ки, санки орада чоъуглуг хатирялярини йенидян йашайырды. Мян
“Щейдярбаба”дан бязи бяндляри охудуьумда Шящрийарын сифятиндя чоъуг эцлцъцкляри пейда олурду. Шящрийарын
доьулдуьу Хошэцнабда унудулуб галмыш чоъуглуьундакы эцлцъцкляр иди бу. Йенидян эялиб Шящрийарын сифятиня гонурду. Устад кимсянин дуйа билмядийи бир шейляр
пычылдайырды. Бялкя анасы иля, чоъуглуг достларынын бириси
иля данышырды юз ичиндя. Назлы иля Йаьмур Шящрийара йахынлашыб щяряси бир ялиндян тутуб юпцб баьырларына басдылар. Шящрийарын эюз йашларыны силдиляр.
Назлы: “Устад, сиз бизим миллятимизин бцтцн зярряляриндя варсыныз. Сизин севэиниз, ешгиниз даима Азярбайъан цчцн гайнаг олаъаг. Йолумуза ишыг сачаъагдыр сизин
мцгяддяс рущунузун мящсулу олан ясярляриниз.”
Йаьмур: “Милйонларла инсан бцтцн тцрк дцнйасында
юз милли кимлийини дцшцняркян, сизинля гцрур дуйурлар.
Тцркийядя щяр бир тцркцн баьрында сизин щюрмятиниз йер
етмишдир. Щяр йердя сизин севэиниз йолумуза ишыг тутур.”
Шящрийар гызларын алнындан юпдц. Щади ялиндяки поднисин ичиндя чайларла ичяри эирди. Щяр кясин юнцня чайлары гойуб отурду. Шящрийар бир аз юзцня эялмишди. Цзцнц
Йцксяля вя мяня тутуб деди: “Сиз ясэярсиниз, ешитдим.”
Йцксял: “Бяли Устад, ясэярликдяйик.”
Шящрийар: “Бу савашы нащаг чыхардылар. Ъаванларымыз бошуна юлцб эедирляр.”
Йцксял: “Щаглысыныз, Устад. Щеч бир нятиъяси олмайан савашдыр.”
Шящрийар: “Бунлар дейирляр ки, Кярбяланы алыб ордан
да Исраиля щцъум едяъякляр. Беля бир иш едя билярлярми?”
Йцксял: “Хейир Устад, беля бир иш мцмкцн дейил.
Кярбяланы ала биляъяк эцъляри йохдур. Алсалар да бир
эцндян артыг сахлайа билмязляр. Айрыъа, дцнйа шяртляри
дя буна изн вермяз. Бу шцарларла садяъя миллятин дини
дуйьуларыны сюмцрцрляр.”
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
27
2009
ЭЦНТАЙ ЭЯНЖАЛП
Ичяридян Шящрийарын сясини дуйдуг: “Буйурсунлар,
эялсинляр!”- сюйляди.
Ичяри кечдик. Шящрийар бир дюшякчянин цстцндя бардашыны гуруб отурмушду. Отаьын щяр тяряфиндя дя китаблар вя
дяфтярляр дцзянсиз шякилдя даьылмышды. Бир-бир Устадла эюрцшдцк. Ян сон мян эюрцшдцм. Яйилиб ялини мяня узатмыш Устад Шящрийарын ялиндян юпдцм. “Щейдярбабайа салам” ясярини бу бармаглар йазмышдыр. Шящрийар язиййят
долу сяси иля: “Чох саь ол бала, бир йер тап отур”- деди.
№ 12
l Аным
l Аным
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
№ 12
2009
лара басгы эюстярмирлярми?”
Йцксял: “Барыш йанлысы дювлятляр вя тяшкилатлар ялляриндян эяляни едирляр. Анъаг дцнйанын ики бюйцк дювляти Америка вя Советляр Бирлийи щялялик барышдан йана дейилляр. Советляр Бирлийи дя бу фцрсятдян истифадя едиб
кющня силащларыны Ирага сатыр. Ирана да сатыр, Ирага да.”
Шящрийар: “Бу саваш милляти чох пяришан етмиш.”
Йцксял: “Щаглысыныз, Устад. Йуз минлярля ъаван бу
эцня гядяр бошуна юлдцрцлдц бу савашда.”
Шящрийар: “Бунлар ислама бюйцк зярбя вураъаглар.
Беля эется, бу режим ислам динини рийа, бющтан, йалан, кин
вя нифрятля долдураъаг. Дини сийасятя гатмамалыйдылар.”
Йцксял: “Доьрудур, Устад, ня заман ки, дин сийасятя мцдахиля етмиш, инсанлар даща чятин вя гаранлыг истибдадла гаршы-гаршыйа эялмишляр. Дини истибдад динин гутсал
дяйяляриня дя бюйцк зярбяляр вурмушдур. Дин бир виъдан мясяляси олмалыдыр. Щятта дини плцрализм олмайан
йердя динин юзц дя юз ичиндя бурхулуб галыр. Щяр кяс юз
сявийясиня вя ещтийаъына эюря бир дин анлайышы ортайа гойар.”
Шящрийар: “Щаглысан, Йцксял, тясяввцфдя дя бу
вар.”
Йцксял: “Устад, диггят етсяниз, Тцркийядя дин сийасятдян айры олдуьу цчцн ислам дцнйасында ян йашанылыр
юлкя Тцркийядир. Ысламын да ян доьру шякилдя тятбиг едилдийи юлкя йеня дя Тцркийядир. Дювлят фярдлярин дин дуйьусуна, инанъына мцдахиля етмир.”
Шящрийар: “О заман Ататцрк садяъя дцшмянляря
гаршы савашмады. Дини сийасятдян айырмасыйла чох бюйцк
бир ингилаб еляди. Иранда Ататцркц кафир кими, диндян
дюнмцш кими эюстярирляр. Яслиндя Ататцрк исламы сийасятин ялиндян гуртамыш, исламы дюрд-беш сюздя диндарын инщисарындан гуртарыб ону фярдлярин виъданына бурахмышдыр.
Бу цздян дя исламиййят Ататцркя чох шейляр борълудур.
Исламы пейьямбярин дедийи кими йашамаг цчцн Ататцркцн гурдуьу дцзян бцтцн ислам дцнйасында щаким олмалыдыр. Йохса ислама бюйцк зяряр веряъякляр.”
Йцксял: “Щаглысыныз, Устад. Затян бу йанлыш сийасят
цзцндян Иранда инсанларын исламдан узаглашмасына шащид олуруг. Яэяр беля эется, Иранда эениш христианлашма
мейдана чыха биляр. Эяляъякдя бу режим дя тарихя эюмцлдцйцндя миссионерляр бу бошлугдан йарарланыб христианлыг тяблиьатыны эцълляндиря билярляр. Моллалар ислама
бюйцк зярбя вурдулар.”
Шящрийар: “Яслиндя исламда моллалыг дейя бир гурум йохдур. Буну сонрадан чыхардылар. Ыслам щяр кяся
тямял щагг вя юзэцрлцк таныйыр. Ня Гуранда моллалыг
дейя бир гурум вар, ня щядислярдя. Щятта пейьямбярдян сонра да беля бир шей йох иди. Бу моллалыг гурумуну Сяфявиляр башымыза дярд елядиляр. Чцнки Танры щяр
кяся ону арайаъаг бир имкан вермишдир. Ыкинъи бир гурум
вя йа молла фярдля Танры арасында васитячи ола билмяз.
Исламда тяглид дя йохдур. Бу тяглид дя йеня Сяфявилярдян сонра йайьынлашмышдыр. Ислами дювлят артыг щеч бир
заман ола билмяз, олмамалыдыр. Чцнкц исламы там ола-
раг тятбиг етмяк цчцн эяряк пейьямбяр оласан, йяни
Щз. Мящяммядин юзц йалныз бу тялимляри олдуьу кими
тятбиг едя билярди. О да ян сон пейьямбяр олдуьу цчцн
ислам сийасятдян айрылмалыдыр. О заман Ярябистанда
дювлят олмадыьы цчцн пейьямбяр онлара дювлят гурмаг
зярурятини дя щисс етди. Она эюря дя исламын о заманкы
сийаси тяряфи Ярябистандакы дювлятсизлик цзцндян иди.
1400 илдян сонра мяркяз табели дин анлайышы иля щеч бир
йеря вармаг олмаз. Топлумда дини плцрализмя имкан
йаратмаг лазымдыр. Дини доьруъа йашаманын йолу дини
плцрализмдян кечяр. Йохса бцтцн топлуму бир молланын
дин анлайышына табе етмяк доьру дейил. Доьру олмадыьыны эюрцрцк. Тясяввцф дя бу цздян йаранды. Исламы сийасятя алят етдиляр, буна тяпки олараг бязи тямиз мцсялманлар тясяввцфц шякилляндирдиляр. Сийасятин дышында бир
дин анлайышыны мейдана чыхардылар. Динин метафизик тяряфляри дя вар, анъаг топлумун ещтийаълары метафизик дейил.
Ислами игтисадла топлуму идаря етмяк олмаз. Чцнкц Гуран бир игтисадийат китабы дейил, бир инанъ китабыдыр. Игтисадиййат даима эялишмякдя олан инсан аьлынын мящсулудур. Танры игтисадиййатын эялишмя щюкмлярини Гуранда
йазмамыш, инсан аьлында йазмыш. Аьыла мейдан верилмялидир. Аьыл садяъя щаким чеврялярин дин анлайышыны
тяфсир етмямялидир. Бу эцн проблем топлум аьлынын сахта дин анлайышы ичиндя щябс едилмясидир. Исламы ъищад дини олараг, саваш дини олараг тяфсир едирляр, бир тяряфдян дя
саваш силащларыны Исраилдян алырлар. Беля дин анлайышымы
олур? Мцсялманлар чох пис эцндядирляр. Ысламы саваш дини олараг тяфсир едянляр силащ таъирляриня хидмят едирляр.
Чцнкц исламын бу шякилдя тяфсири нятиъясиндя бюйцк силащ ширкятляринин силащлары сатылыр вя о силащларла мцсялманлар бир-бирини юлдцрцрляр. Бялкя дя исламы бир ъищад
вя саваш дини олараг тяфсир едян бу рущаниляря силащ ширкятляри юзляри пара юдяйирляр. Исламын сийасятя мцдахилясини империалистляр дя истяйя биляр. Мцсялманлар бир-бири
иля савашмасалар, онларын силащларыны ким алар? Чцнкц
мцсялманларын, диггят етсяниз, ъищад фялсяфяси мцсялман олмайанлара гаршы дейил ки, бир-бирляриня гаршыдыр.
Ираг Ираны, Иран Ирагы кафир сайыр. Орталыгда силащ ширкятляри сащибляринин ъибляри долур. Йурдумуз дини истисмар
едянлярин ялиндя виран олур. Мян юзцм дя мяяттял галмышам, билмирям ня едим. Миллят эялиб мяндян няляр
олаъаьыны сорушур, щяр кяс пяришан дурумдадыр. Мян сийасяти билмярям. Анъаг миллятин бу ящвалына цряйим
йаныр. Миллятин ъаванлары юлцр. Щамы наращатдыр. Аллащ
бу саваша тезликля сон версин.”
Щади бяй чайа ишаря едяряк: “Чайларыныз соймасын.”- деди. Онун бу ишаряси иля сющбятя бир аз ара верилди вя Шящрийар да: “Чайынызы ичин!”- деди. Сонра да цзцнц гызлара тутуб: “Сиз ня иш эюрцрсцнцз?”- сюйляди.
Назлы: “Устад, биз дя Истанбулда тящсил алырыг. Мян
диш щякимлийи охйурам, Йаьмур да сосиоложи охуйур.”
Шящрийар: “Чох йахшы, Тцркийядя охумаьыныз йахшыдыр. Ана дилмиздя йазыб охумаьы да юйрянярсиниз. Бизим
ъаванлар ня гядяр Тцркийядя чох охусалар хейиримизя-
дир. Мяним “Тцркийяйя хяйали сяфяр” адында шеирим вар,
охумусунузму ону?”
Йаьмур: “Бяли Устад, охумушуг.”
Шящрийар: “Тцркийя эюзял юлкядир. Мян Тцркийядя
олмадым, анъаг эедиб эялянляр тяриф едирляр. Ялифбамыз
фяргли олдуьу цчцн артыг Тцркийя иля мяняви иртибатымыз
кясилмишдир.”
Йаьмур: “Щаглысыныз, Устад, Тцркийядя бюйцк ядяби эялишмяляр вар, юзялликля модерн ядябийат орада чох
эялишмишдир. Баты ядябийаты йахшы тяръцмя едилмишдир.
Щятта сизин дя ясярляриниз Тцркийядя бир нечя кяря басылыб йайылмышдыр. Анъаг сизин дя сюйлядийиниз кими, ня йазыг ки, Тцркийя иля мядяни вя фикри иртибата кечя билмирик.
Йалныз мяня еля эялир ки, эяляъякдя бу илишкиляр юз-юзцня эялишяъякдир.”
Шящрийар: “Иншаллащ ки, сян дейян олар. Онлар да
тцркдцр. Онлар бирдян-биря Анадолуйа эирмядиляр. Йцз
илляр бойунъа Азярбайъанда йашадылар, сонра Анадолуйа
эетдиляр. Онларын ясил кюкляри бу торпаглардадыр. Она эюря дя онларын лящъяси иля бизим лящъямиз бир-бирня чох
йахындыр.”
Йаьмур: “Устад, чох мараглы сюзляр сюйляйирсиниз.
Сизи щям кечмиш режим, щям дя индики режим бир шякилдя
тцрк вя Тцркийя дцшмяни кими танытмыш.”
Шящрийар: “Ялляриндя имкан вар таныдырлар. Щяр заман беля олуб, мяшщур адамлардан дювлятляр юз щядяфляри цчцн файдаланмышлар. Онлар дейирляр, мян дя сусурам. Мяним адымдан чох шейляр дейирляр. Анъаг мян
дя сизляря данышырам, сизляр эянъсиниз. Мян артыг чох
йашланмышам, сайылы эцнлярим галыр щяйатда. Сизляр йазын. Гяляминизи ишя салын. Мян юляндян сонра мянимля
олан хатиряляринизи йазын. Бу хатиряляри йазсаныз, миллят
вя тарих эерчкляри билмиш олур.”
Бу заман фикирляшдим ки, Устаддан йери эялмишкян
бир нечя суал сорушум. Милли щяйатымызла баьлы бир чох
суаллар долашырды бейнимдя. Устадын кейфи йериндя олдуьу цчцн бу суллары сорманын там заманы иди. Бу цздян
дя Устадла шаир Сящянд арасындакы илишки щаггын бир суал
сормаг истядим: “Устад, сизин мярщум Сящяндля йахын
мцнасибятиниз олмуш, чох сямими дост олдуьунузу билирик. Бу щагда бизляря анладаъаьыныз бир шейляр вармы?”дедим
Устад Шящрийар: “Оьлум, Сящянд мяним чох йахын
достум иди. Щям дя о, мяним илщам гайнаьым иди. Чцнки бязи тцркчя шеирлярими о йаздырды. О мяни чох щявясляндирди. Чцнки онун хятрини чох истярдим. О мяня шеирля мяктуб йазыб: “Юзэя чыраьына йаь олмаг бясдир” демишди. Онун бу шеири мяни о гядяр тясирляндирди ки,
“Сящяндиййя” йаранды. Билирсинизми “Сящяндиййя” щям
шеир сябки олараг, щям дя тцрк дилиндя илк йени мязмун
олараг шащаня ясярдир. Мян бу шащаня ясяри йазмагда
Сящяндя борълуйам. Фарсъа шеирляримдя “Сящяндиййя”дя олан бу гцдрят, бу эюзяллик, бу мусиги, бу тясвир
йохдур. “Сящяндиййя” башга бир шейдир. Мяним йарадыъылыьымын зирвяси “Сящяндиййя”дир. Сящянд бизим милли
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
29
2009
Шящрийар: “Щаглысан. Миллятдя Имам Щцсейня бюйцк ещтирам олдуьу цчцн, бу ещтирамдан суи-истифадя
едя билярляр.”
Йцксял: “Тамамыйла доьрудур, Устад, сизин сюйлядийиниз кимидир.”
Шящрийар: “Беля олса бу саваш эеъ битяр.”
Йцксял: “Билирсиниз, Устад, Ираг тяряфи Бирляшмиш
Миллятляря барышдан йана олдуьуну дуйурмушдур. Анъаг
Иран тяряфи барыш истямир. Иран тяряфинин бир ич щесаблашмасы вар. Бу щесаблашма битдикдян сонра бюйцк ещтималла барышы гябул едяъяк, анъаг о замана гядяр чох
щагсыз ганлар ахыдаъаг бу режим.”
Шящрийар: “Дейирляр, бу режимин архада Исраилля илишкиляри вармыш, бу мцмкцнмц?”
Йцксял: “Мцмкцндцр, Устад. Биз гумбараатан сащядя хидмятдяйик. Бизим гумбараатанларымыз даща юнъя Гузей Корейа мящсулу иди. Бунлар йалныз 180 дяряъя юн тяряфи вура билирди. Анъаг даща сонра ордуну Исраил мящсулу олан гумбараатанларла тяъщиз етдиляр. Исраил
мящсулу олан тязя силащлар Корейа мящсулундан даща
ялверишли вя йцнэцлдцр. Айрыъа 360 дяряъяни вура билир.
Бунларын щамысы Исраилдян эялир.”
Шящрийар: “Демяли бунлар цздя Исраил дцшмянлийи
едир, архада да алверля мяшьулдурлар.”
Йцксял: “Бяли, Устад, елядир. Иранын Исраил дцшмянлийи щям бу режимя сярф едир, щям дя силащ таъирляриня. Силащ таъирляри иля ислам режиминин ялбир олдуглары бяллидир.
Бцтцн силащлар Исраилдян, йа да Гярб юлкяляриндян идхал
едилир, чцнки Иранын бу аьыр силащлары истещсал едяъяк технолоэийасы йохдур. Бунларын щамысыны Хомейни юзц дя
билир.”
Шящрийар: “Хомейни юзц дя билирся, нийя бунун гаршысыны алмыр?”
Йцксял: “Устад, бу саваш Хомейнийя лазым иди. Хомейни бязи щядяфляриня чатмаг цчцн бир хариъи юлкя иля
савашмаг истяйирди. Илк юнъя Тцркийяйя салдырмаг истядиляр. Орайа ингилабы ихраъ етмяк истяйирдиляр. Анъаг
Тцрк ордусунун эцъцнц билдикляри цчцн, айрыъа, Тцркийя
НАТО-нун цзвц олдуьу цчцн Тцркийядян ваз кечиб
башга бир юлкя сечдиляр. Ирагда да Сяддам кими бир аьылсызын олмасы Хомейнинин саваш чыхармасына бящаня олду.”
Шящрийар: “Йахшы тящлил едирсян. Йахшы, бу савашын
сону неъя олаъаг?”
Йцксял: “Бу савашда Иран вя Ираг халглары зяряр чякяъякляр. Ики дялинин ъязасыны миллятляр чякяъяк. Мянъя
савашын ахыры беля олаъаг: бунлар силащ таъирляриндян о
гядяр силащ алаъаглар ки, щяр ики юлкянин игтисадиййаты
там чюкцш щалына эяляъяк. Артыг силащ алаъаг мадди имкан галмадыьында Хомейни мяъбурян барышы гябул едяъяк. Чцнкц о заман барышы гябул етмязся, игтисади бющран дахилдя ислам режиминя гаршы йени бир ингилаб эерчякляшдирмиш олар. Щяр щалда дурума бахылырса, саваш ики илдян артыг давам едя билмяз.”
Шящрийар: “Дцнйадакы барыш йанлысы тяшкилатлар бун-
№ 12
28
l Аным
l Аным
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
№ 12
2009
ясас мягсядидир. Бунун да ортайа чыхмасы асан дейилдир.
Бу, инсанын юз ич дцнйасына дюнмяйи, тямял “мян”инин
варлыг сащясиня эирмяйи эярякдирир. Бу тялаш да тябии тямайцллярин ахышына гаршы олан бир тяшяббцсдцр. Бу тяшяббцс ися чох эцълц ичя дюнцш фяалиййятидир. Бу сцряъ ичиндя “ич тяшхис” (ич сезэи) олайы ортайа чыхыр. Ич сезэидя
варлыьы бир йеря гойуб танымаг, танымламаг олмаз. Варлыг, бир ахышдыр. Ахыш, сону вя башланьыъы олмайан бир
узамадыр. Диэяр тяряфдян сцря, бюлцнмяйян, юлчцля билмяйян бир олушдур. Сцряклилик йарадыъы фяалиййятлярин
щяйата кечмяси цчцн башлыъа шяртдир. Йарадыъы фяалиййят,
дяйишмянин файдалы бир вязийят газанмасына, бялли бир
йетишкинлийя вармасына баьлыдыр. Дяйишмянин башга бир
хцсусийяти дя бир “фяалиййят”ин олмасыдыр.Ирфанда дяйишмя бир дурумдан башга дурума кечмяк дейил, йени бир
нюв, бир тцр ортайа гоймагдыр. Йени бир тцр ортайа гоймаг цчцн йарадыъы бир ирялилямядя булунмагдыр. Бу ирялиляйиш дахили бир щярякятлиликдир. Ирфанын Танры анлайышы да
бурдан ортайа чыхыр. Бу эцнкц исламчыларын анлатдыьы кими Танры еврянин дышында дуруб савашлара ямр верян, ъищад щюкмц чыхаран бир варлыг дейилдир. Ъищад щюкмц исламда битмишдир. Пейьямбярля эялмиш вя эетмишдир.
Йалныз Танрысал ирадя иля бир шякилдя иртибатда олан пейьямбярин “ъищад” щюкмц вермя щаггы вар. Пейьямбярлик дя битдийи цчцн, ъищадын дюнями сона чатмышдыр.
Фягищлярин (дин хадимляринин) сюйлядийи кими Танры бир
дини щцгуг анлайышынын йарадыъысы дейилдир. Гуран да бир
щцгуг китабы дейилдир. Дини щцгуг дейя ирфанда бир анлайыш йохдур. Аьыл вар вя аьлын дцзянлямя йеткиси вар.
Йяни Танры конкрет олараг бир щцгуг системини пейьямбярляря вермямишдир. Танры инсана аьыл вермишдир. Вердийи бу аьла да тцкянмяз сялащийят йцклямишдир.
Бир чох ирфан ящли, фягищляри Танрынын вя исламын
дцшмяни олараг эюстярмишдир. Бахын, эюрцн Нясими фягищляри неъя тянгид едир:
Щагга дцшмяндир фягищ, эял уйма ол шейтана ким
Йохдур ол ъинхилгятин заатында играр, истямя.
Бу эцн хомейнизм ады иля сийасятя дырманмыш олан
фягищлик ирфанда шейтанлыг вя иблисликдян башга бир шей
дейилдир. Мящяммяд Фцзули фягищлярин гейри-инсаны вя
ъялладъа давранышларына эюря зцннар (христианлыг рямзи
олан сарыг) сарыйыб христиан кими эюрцнмяк истямиш ки,
азад йашайа билсин. Бу истяйини бир чох шеирдя диля эятирмишдир:
Гейди-ислаам Фцзули сяня бир афятдир
Бир щисар ейля сян ондан юзцня зцннары.
Бцтцн ирфан ящли дини сийасятя алят едян рясми дин
хадимляриня гаршы чыхмышлар. Чцнкц фягищляр цчцн дин
бир кечим, мадди немятлярдян файдаланма гайнаьы олмуш. Инсанларын юзял щяйатында неъя йашамалары иля баьлы да щюкм чыхармышлар. Гуран, тясбищ, намаз вя диэяр
динин защири тяряфи фягищляр цчцн залимин йанында олма
араъларына дюнцшмцш. Ялбяття ки, беля бир дурумда Фцзули кими арифлярин етираз сясляри йцксялмяли иди. Эюрцн,
Фцзули дин адына чиркин ишлярля уьрашан дин хадимляринин
ямяллярини неъя анлатмыш:
Кюнцл, та ваар ялиндя ъами-мей, тясбищя ял вурма
Намаз ящлииня уйма, онлар иля дурма, отурма!
Щятта ирфанда дин хадимляринин рийа эюстяриъиси олан,
намаз, тясбищ, цмуми йерлярдя Гуранохума кими хцсусийятляр йасагланмыш. Чцнкц ирфан ящли эюрцнцшдя дя дин
хадимляриндян фяргллянмяк истямишляр.
Айрыъа, Танры еврянин дышында дейил, евряня ешитдир.
Еврян дя сцрякли бир олуш ичиндя олдуьу цчцн Танры да
бир олушумдур. Танры кяндисини евряндя, инсанын аьлында
вя дуйьуларында сцрякли олушдурмагдадыр. Бу цздян дя
ирфанда Танрыны анлама, Танрыны билмя вя юйрянмя евряни билмяйя, юйрянмяйя юзянмякля ешитдир. Чцнкц Танры еврянин бцтцн зярряляриндя вардыр. Танры садяъя бизя
шащ дамарымыздан йахын дейилдир. Щям ичимиздян, йяни
ич евряндян, щям дыш евряндян бизи чеврялямишдир. Евряни юйрянян щяр бир инсан Танрыйа йахынлашмагдадыр,
танрылашмагдадыр. Дини китабларда кечян мялякляр, ъин
кими сюзляр ирфанда йохдур. Динин юзцндя дя бунлар
йохдур. Ъябраил пейьямбяраня зяканын адыдыр, онун
варлыьы йохдур. Илащи шцур ахышы бир фярдин, йяни пейьямбярин варлыьында еля мяркязляшмиш ки, онун адына Ъябраил дейилир. Дини китабларда анладылан мялякляр, ъин, иблис
- бунларын щамысы рямздир. Олайы ади инсанларын анлайа
билмяляри цчцн истифадя едилян мифик цслубдур. Чцнкц инсанларын олайлары миф шяклиндя анлайа билмяляри цчцн
узун тарихи тяърцбяляри вар. Ирфанда ися бунлар йохдур.
Шямси-Тябриз дейяндя ки: “Щятта Щз. Мящяммяд дя
мяня ещтийатла йанашмалыдыр”, бялкя ади инсанлар цчцн,
фягищляр цчцн анлашылмыр. Щяллаъы да бу цздян юлдцрдцляр. Чцнкц Танрысал ич шцур ахышы Щяллаъда да мяркязляшмишди. Шямси-Тябриздя дя. Бу мяркязляшмянин ики нядяни вар. Биринъиси, ахышын юзцнцн бялли бир ич мякан сечмясидир, йяни танрысал ахыш бир фярдин ичини эенишлядиб орада юзцня йер едир. Икинъиси дя о фярдин бу ахыша уйьунлашма чабасыдыр. Бунлар икиси бир йердя оланда ШямсиТябриз кими ярдямлиляр мейдана чыхыр. Ирфандакы заман
фялсяфяси дя фярглидир. Ирфан ейитиминдя заман инсан шцурунун олушмасы вя йарадыъы сявиййяйя чатмасыдыр. Индики топлумсал статусумузу сийаси ислам еля бярбад етмиш
ки, ирфанын барыш вя мутлулуг чаьрылары ешидилмир. Бцтцн
дярэиляр, гязетляр, китаблар, телевизион вя радио ирфана
гаршы тяблиьат апарырлар. Хяйал дцнйасы чох эениш олан заваллы эянъляри ъяннят умиди иля алдадыб саваш мейданларында юлцмя эюндярирляр. Ирфанда ися ъяннят-ъящянням
дейя бир шей йохдур. Ъяннят инсанларын ичиндяки цмидин,
ъящянням ися инсанларын ичиндяки горху инстинктинин йаратдыьы психоложи бир олгудур. Бу эцнкц режимин гурулуш
фялсяфясини дя бу йаланлар тяшкил етмякдядир. Инсанлар ня
йазыг ки, юз аьылларыны там олараг гуллана билмирляр. Инсанлары кцтля шяклиндя алдатмаг чох ращатдыр. Она эюря
дя бунлар фярдилийя вя фярдийятчилийя гаршыдырлар. Анъаг
ирфан щяр бир фярдя тямял щагг вя юзэцрлцкляри танымагдадыр. Нядян? Чцнкц мцстягил бир инсаны кцтляляшдирмяк, сцрцляшдирмяк олмаз. Анъаг юз ягли истиглалыны ялдя етмямиш фярдляр кцтляляшмяк зорунда галырлар. Кцтляни дя йаланчы дин анлайышы иля, ъищад щюкмляри иля алдатмаг чох асандыр. Бир сюзля, ирфан щяр бир фярдя танынан
дцшцнмя азадлыьыдыр. Азадлыг ися чох бюйцк бир мясулийят дуйьусудур. Ирфанда гятиййян тяглид йохдур. Чцнкц
Танры щяр бир фярддя вар. Щяр бир фярдин ичиндя олан Танры зярряляри она дцшцнмя сялащиййяти дя танымагдадыр.
Шия кцлцтцрцндя мювъуд олан тяглид мцстягил фярдляри
кцтляляшдирмяк, онларын фярди щейсиййятини вя ляйагятини
мящв етмякдян башга бир шей дейилдир. Бунун исламла
да щеч бир ялагяси йохдур. Гуранда яряб кцлтцрцня хас
олан бир сцрц олайлар вар. Ирфан бунларын щамысыны ярязи
(кюлэя кими варлыьы юзцндян асылы олмайан) олараг гябул
едяр. Йяни онлар ирфан ящли олан инсаны баьламаз. Онларын вахты кечмишдир. Ирфанын Гуранда юням вердийи гону
онун ярябляря хитаб етмядийи, бцтцн инсана хитаб етдийи
бюлцмлярдир. Чцнкц ирфан бир миллятя, бир кцлтцря хитаб
етмяз. Ирфанда кафир анлайышы йохдур. Инсан вар. Дининдян, инанъындан асылы олмайан инсан вар. Ынсан онуру, инсан ляйагяти ирфанын башлыъа гайясидир. Ирфан тялиминдя
Хомейни вя Сяддам ейни адамдырлар. Ыкиси дя саваш
йанлысы олан гатиллярдир. Хомейнинин ирфан щаггында билэиси вар. Анъаг о билэиляр онун щяйатында, давранышларында йер етмямишдир. Билэи аз шейдир, ону тятбиг етмяк
юнямлидир. Инсан няфсиндя игтидар щярислийи вар. Игтидар
инсан няфсини ъанаварлашыдра билир. Бу цздян дя щям Хомейни, щям Сяддам ейни тип адамлардылар.”
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
31
2009
кимлийимизин йцксялишиндя чох бюйцк рол ойнады. Чох
савадлы, билэили адам иди. Оьуз тцрклцйцнцн кимлик газанмасы цчцн чох чабалады. Бу цздян дя Оьуз тцркляринин ортаг тарихи хатиряси олан “Китаби-Дядя Горгуд”у
нязмя чякди вя “Сазымын сюзц” кими шащаня ясяр йаратды. Иранда тцрк кимлийинин йцксялишиндя кимся Сящянд
гядяр тясирли олмады. Сящянд “Сазымын сюзц” китабы иля
бизим миллят олараг билинъалтымызда йатан эизлин хатиряляримизи ойатды. О хатиряляр ки, фарслар даима онун басдырылмасыны истямишляр. Сящянд шцурларда ингилаб еляди. Мян
гятиййятля дейя билярям ки, Сящяндин йарадыъылыьындан
сонра артыг бизим милли кимлийимизя завал олмаз. Чцнкц
о да мяним кими Пящлявилярин тцрк дили, тцрк кимлийи иля
чох гяддаръа даврандыглары бир заманда бу ясяри йазды.
Гаранлыгда бирдян парлайан эцняш кими олду. Ялбяття, о
ясярлярин ишыг цзц эюрмясиндя достумуз Фярзанянин дя
ямяйи кечди. Анъаг Сящянд милли ядябийатымызда, ядябийат тарихимиздя бянзярсиз бир шяхсиййятдир. Еля бянзярсиз бир шяхсиййят мяня “Сящяндиййя”ни йаздыра билярди. Сящянд чох юнямли бир гайнаьа мцраъият етмишди.
Горгудчулуг бизим цчцн дярин бир кимлик вя кцлтцр гайнаьыдыр. Айрыъа, Дядя Горгуд бизим дилимизин абидясидир. Орадакы сюзляри Сящянд Пящлявилярин амансыз дюняминдя дилимизя йенидян эятирди. Пящлявиляр эениш басгы
вя тяблиьатла тцрклярдя ашаьылыг комплекси йаратмаг истяйирдиляр. Еля индикиляр дя. Бир аз да башармышдылар. Анъаг Сящяндин йарадыъылыьы ъясур бир шякилдя бу вязийятля мцбаризяйя башлады. Сящяндин ядябийатымыза эялиши
иля чох шейляр дяйишди. Мян дя дяйишдим. Дяйишмясяйдим, “Сящяндиййя”ни йаза билярдимми? Сящянд олмасайды, “Сящяндиййя” дя олмазды. Сящянд унудулмуш
дяйярляримизи йенидян зещнимизя, дилимизя дашыды. Биз,
миллят олараг Сящяндя чох шейляр борълуйуг. Мяним юз
бойнумда онун щаггы вар.”
Мян: “Устад, эцнцмцздяки Гуран цзяриня тяфсирляря неъя бахырсыныз?”
Устад: “Дин сийасятя алят едилдийи цчцн Гураны сийасятин чиркин ещтийаъына эюря тяфсир едирляр. Мясялян, Гуранда бязи айяляр батил едилмиш, йяни Гуранын юзц тяряфиндян батил едилмиш. Буна Гуран дили иля “насих” вя
“мянсух” дейирляр. Йяни даща сонра эялиб юнъяки айянин кечярлилийини ортадан галдыран айяляр. Аллащын юзцнцн батил етдийи айяляри бунлар миллятя мющкям айяляр
кими тягдим едирляр. Чцнкц бу шякилдя бунлара сярф
едир.”
Мян: “Устад, ирфан щаггында да бизя бир аз билэи веря билярсинизми?”
Шящрийар: “Ирфан гялбин ич шцур ахышыдыр. Ич мцшащидянин доьурдуьу тяърцбялярдир. Ирфанда “вардыр” демяк
доьру олмаз, “олмагдадыр” демяк доьрудур. “Vардыр”
демяк щардаса варлыьы сынырландырмагдыр. Бир йеря гоймагдыр. “Олмаг” ися кясинтисиз бир сцрядир. Сцря дя бялли бир йердя дейилдир, битмяйян “олуш”дур. Ирфанын ян
юнямли башарысы бу сцряни гаврамасыдыр. Сцрякли “олуш”у
анлама эцъцнц ич дцнйада ойатмаг ирфан тялимляринин
№ 12
30
l Аным
l Аным
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
№ 12
2009
бязи шейляр сюйляйяъям. Бязи миллятляр нясря чох эеъ
кечирляр. Щятта бу эцн дя еля миллятляр вар ки, онларын дили мянсур ядябийатда щяля тяърцбя газанмамышдыр. Анъаг шеирдя демяк олар ки, бцтцн дцнйа дилляринин тяърцбяси вар. Бизим дя дилимизин ян азындан Иран мцщитиндя
няср сащясиндя тяърцбяси йохдур. Чцнки шеирсиз йашамаг
олмаз. Нядян билирсинизми? Чцнкц мусигисиз вя рягссиз
йашамаг олмаз. Буну ян эюзял Шямси-Тябриз анлатмышдыр. Шямси-Тябризин ешг тясяввцфц диэярляриндян фярглянир. Шямс еля бюйцк бир шяхсиййятдир ки, мясъиддя йалныз моизя иля мяшьул олан Ъялаляддини Мювлана етди.
Шямс дейир ки, ешг тясяввцфцнцн цч ясасы вар: шеир, мусиги, рягс. Бунлар цчц бир йердя бир бцтцн тяшкил едяр. Шеирин ичиндяки вязн вя ритм рягсдян эялир. Сюзъцкляр шеирдя рягс едирляр. Сюзъцкляр кими инсан да рягс етмяйи баъармалыдыр. Рягс, рущи тямизлянмянин ян кяся вя дцзэцн йолудур. Анъаг щансы рягс? Орда-бурда ойнайыб
башгаларыны яйляндирмяк цчцн олан рягсляри демирям. О
да йахшыдыр. Анъаг йеня дя Шямс дейир ки, инсан юз йалнызлыьында рягс едяркян Танрыйа говушмаьа ъан атыр
санки. Бу рягсин бир эюрцъцсц вар йалныз, о да Танрыдыр.
Чцнкц инсан йалныз галдыьында кютц дуйьулар онун ичини
сарар. Бу дуйьулар инсанын ичиня долдуьу заман адам
ора-бурасыны ялляшдирмяйя башлар, йа да ора-бурасыны гашымаьа башлар. Она эюря узун заман тяк йашамыш адамлар бязян юзлярини гашыма хястялийиня тутулурлар. Алышарлар бу хястялийя юзляри билмядян. Шямс дейир ки, тянщалыьы рягс щярякятляри иля ортадан галдырмаг олар. О цздян
шярги вя шеир сюйляйиб рягс етмяк камилляшмя, инсанын
юз ичиндя бцтцнляшмя йолларындан биридир. Шямс бу цздян бу эцн даща чох Конйада эюрцнтцлянян “сямазянлий”и систематизя етди. Мян узун заман ирфанла мяшьул
олдум. Бу сябябдян дя юз йалнызлыьымда чох рягс етмишям. Яэяр о рягсляр олмасайды, мяним рущум тямизляниб “Щейдярбаба” кими ясярляр йаза билмязди. Анъаг
артыг чох йашланмышам. Чох рягс едя билмирям юз тянщалыьымда. Тар чалыб муьам охуйурам. Мярщум Ябцлщясянхан Игбал Азяр йахшы охуйарды. Мян дя ондан
муьам юйрянмишдим. Анъаг Игбал Азяр кими охуйан
олмаз. Ешитмишям, Йцксял, сян дя йахшы муьам охуйурсан.”
Устад оьлу Щадийя: “Щади, о сетары эятир мяня”- деди. Сетары алыб кюкляди вя “Йцксял, мян бир “Байаты-Шираз” чалаъам. Бир йердя охуйаг”- сюйляди. Устад сетарда “Байаты-Шираз” чалыб юз гязялини охумаьа башлады:
Чохлар инъикди ки, сян онлара нааз ейлямисян,
Мян дя инъик ки, мяним назымы ааз ейлямисян.
Етмисян наазы бу вирааня кюнцлдя султан
Евин абаад ола, дярвишя нийааз ейлямисян.
Щяр бахышда чалыбан киприйи мизрааб кими
Бир гулаг вер, бу сыныг гялби ня сааз ейлямисян.
Башдан ач йайлыьы, яфшан еля сусян, сцнбцл
Сян бизим байрамымызсан, гышы йааз ейлямисян.
Сян эцн ол, гой гямимиз даьда гар олсун ярисин,
Мяним анъаг ишими сузц-эцдааз ейлямисян.
Мян бу мянада гязял йазмаьа щалым йох иди,
Сян чоъуг тяк гоъаны фырфырабааз ейлямисян.
Кякили башда дуруб баьламысан тааъ кими,
О гызыл сачдан она эцллц готааз ейлямисян.
Синя бир дяшти-Муьанды, гузу йан-йана йатыб,
Мяним аьлар эюзцмц орда Арааз ейлямисян.
Бу эюзяллик ки, ъащанда сяня вермиш Танры,
Щяр гядяр нааз елясян, ейля ки, ааз ейлямисян.
Мяни бир сузиля атдын, араландын билирям,
Араны бир пара намярдиля сааз ейлямисян.
Дястямаз ейлядийин чешмя Мясища ганыдыр,
Билмирям щансы кялисадя намааз ейлямисян.
Мян “Яширан” охусам, пянъя “Ираг” цстя эязяр,
Эюзялим тцрк олалы, тярки-Щиъааз ейлямисян.
Тязя шаир, бу дяниз щяр ня бахырсан диби йох,
Чох узатсан боьазы, юрдяйи гааз ейлямисян.
Бяс ки, зцлфц хятц халын гопалыьын эютцрцб,
Зцлфялинин башыны аз гала дааз ейлямисян.
Эял, мяним истядийим Кябя йыхылмаз, уъалар,
Башда да кяъ эедясян, дибдя тарааз ейлямисян.
Хятц халындан алыб мяшгими Гуран йазарам,
Бу щягигятля мяни ящли-мяъааз ейлямисян.
Мяни дан улдузу, сян йахшы танырсан ки, сящяр,
Цфцгц хялвят едиб разц-нийааз ейлямисян.
Шящрийарын даьылыб, даьда-дашда далдаланыб,
Юзцн инсааф еля, Мящмуду Яйааз ейлямисян.
Устад бу гязяли “Майя-и Байаты-Шираз”да охуйуб
Йцксяля: “Сян ъавансан, “Байаты-Исфащан” вя “Щцззал” шюбялярини дя сян оху!”- деди. Йцксял дя ялиндя гавал Устадын сетарла мцшайияти иля йеня дя Устадын бир
башга гязялини бу шюбялярдя охумаьа башлады:
Улдуз сайараг эюзлямишям щяр эеъя йаары,
Эеъ эялмядядир йар, йеня олмуш эеъя йаары.
Эюзляр асылы, йох ня гаралты, ня дя бир сяс,
Батмыш гулаьым эюр ня дцшцрмякдяди даары.
Йатмыш щамы, бир Аллащ ойагдыр, даща бир мян,
Мяндян ашаьы кимся йох, онданса йухаары.
Горхум буду йар эялмяйя бирдян ачыла сцбщ,
Баьрым йарылар, сцбщцм, ачылма сяни таары.
Дан улдузу истяр чыха, эюз йалвары чыхма!
О чыхмаса да улдузумун йохду чыхаары.
Эялмяз, танырам бяхтими, инди аьарар сцбщ,
Гаш бюйля аьардыгъа, даща гаш да аьаары.
Ешгин ки, гярарында вяфа олмайаъагмыш,
Билмям ки, тябият нийя гоймуш бу гярары?
Санки хорузун сон баны хянъярди сохулду,
Синямдя цряк варса, кясиб гырды дамаары.
Ришхяндиля гыръанды сящяр, сюйляди: дурма!
Ъан горхусу вар ешгин, удуздун бу гумары.
Олдум гараэцн, айрылалы ол сары телдян,
Бунъа гара эцнлярдир едян рянэими саары.
Эюз йашлары щяр йердян ахарса, мяни тушлар,
Дярйайа тяряф бяллиди чайларын ахаары.
Яз бяс мяни йарпаг кими, щиъриндя саралдыб,
Бахсан цзцня, санки гызыл эцлдц гызаары.
Мещраби-шяфягдя юзцмц сяъдядя эюрдцм,
Ган ичря гямим йох, цзцм олсун сяня саары.
Ешги вар иди Шящрийарын эцллц-чичякли,
Яфсуус, гяза вурду, хязан олду бащаары.
Устадын вя Йцксялин сясини дярин бир рущ щалы иля
динлядик. Устад юзцнц сетара еля далдырмышды ки, рущундакы дяйишимляр сифят мимикаларында эюрцнцрдц. Йцксял
муьамы битирдикдян сонра Шящрийар: “Йцксял, сян Цзейир Щаъыбяйли мяктябини чох йахшы мянимсямисян. Цзейир Щаъыбяйли чох бюйцк иш эюрмцшдцр мусигимиздя.
Муьамата щяйат дуйьулары йцклямишдир. Гярб текниклярини дя чох устаъа мусигимизя эятирмишдир. Цзейир бяй
мусиги иля бизим рущумуза вя мянявиййатымыза бир йол
ачмышдыр. Мян Азярбайъан муьамларыны динлярям, ян
чох да тары, каманы динлярям. Нядянся Бакылы муьам
охуйанлар гязяли дцз охуйа билмирляр. Гязяли йанлыш
охудугларында чох ясябляширям. Сянин сянятин будурса,
сянятини нийя йахшы юйрянмирсян? Гязялин вязнини позурлар. Фцзулидян гязял охуйурлар, анъаг вязни йериндя
дейил. Вязн позуглуьуну сахта боьаз щярякятляри иля
долдурурлар. Эюрцнцр ки, орада мусиги иля шеир арасындакы
дуйьу вя дцшцнъя баьлары сон заманлар гопмушдур. Шеири доьру охумаг цчцн мцтляга ярузу билмяк лазым дейил. Шеирин мусигисини кяшф етмяк лазымдыр. Йцксял, сян
дя ярузу билмирсян, анъаг шеири доьру охуйурсан.”
Устад чох йорьун эюрцнцрдц. Цзцнц гызлара тутуб:
“Гоъалмышам артыг. Бир аз чох данышанда йорулурам”деди.
Эерчякдян дя Устад бир аз чох данышанда няфяси чятин эедиб-эялирди. Дюрдцмцз дя бир-биримизя бахдыг. Артыг Устады чох йормайалым дейя, эюзляримизля анлашдыг.
Назлы: “Устад, Сизин вахтынызы даща чох алмайаг, сиз
дя истиращят един. Бизя изн версяниз, эедярдик.”
Шящрийар: “Йох, хошдур. Сизин кими ъаванларла сющбят едяндя ящвалым йахшылашыр. Мян юмрцм бойу беля
сющбятляря щяср етмишям щяйатымы. Сизляр йахшы
эянълярсиниз. Танры сизин кими ъаванлары бу миллятя чох
эюрмясин. Чалышын йахшы йерляря йцксялин, дилимизи, кимлийимизи унутмайын. Инсан юз миллятиня хейир вердийи дяряъядя виъданы ращатлайыр, тямиз бир щяйат сцрцр. Кичик
ишлярля мяшьул олуб тярягги йолунузу тыхамайын. Бюйцк
щядяфляр архасынъа эедин.”
Дюрдцмцз дя айаьа дурдуг. Шящрийар бизи йола салмаг цчцн айаьа галхмаг истяди. Ялимизи чийниня гойуб:
“Устад, лцтфян, сиз галхмайын биз эедярик. Щади бяй бизи йола салаъаг”- дедик.
Шящрийарла, о мянявиййат щейкяли иля эюрцшцб айрылдыг. Билмяздик Устадла бу бизим сон эюрцшцмцз олаъагмыш.
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
33
2009
“Устад, башга бир суалым да вар: чаьдаш Азярбайъан
ядябийатында сизин бу эюрцшляринизин йансымалары вармы?”
Шящрийар: “Бир тяк адам олмуш. О да Щцсейн Ъавиддир. Щцсейн Ъавидин щям ирфан ейитими, щям дя бу
мювзулар цзяриня эениш тяърцбяляри олмуш. Йяни йаздыгларындан беля анлашылыр. Юрняйин “Иблис” драм ясяриндя
исбат едир ки, иблисин варлыьы йохдур. Иблис инсан няфсиндяки бирляшмиш мянфи ещтийаъларын, мяркязляшмиш кютц дуйьуларын адыдыр. Ирфан да буну дейир. Йа да “Шейх Сянан”
ясяриндя Сянан Гураны бойнундан ачыб атыр атяшин ичиня.
Нядян? Чцнкц мцгяддяс олан инсан щяйатыдыр. Йазылы
китаблар дейил. Китаблар да инсана щейсиййят газандырмаг цчцндцр. Инсаны щейсиййятсизляшдирмяк цчцн дейилдир. Она эюря дя Щцсейн Ъавиди йахшы охуйун. Чцнкц о
эерчяк бир сянят адамыдыр щям дя. Ирфан юз мязмунуну
сянят дили иля йахшы анлада билир. Щцсейн Ъавид буну чох
йахшы баъармышдыр. Айрыъа, Щцсейн Ъавидин йарадыъылыьында милли кимлик ирфанла вящдят щалында мейдана чыхдыьы цчцн чох ъазибялидир. Барыш чаьрышдырыр.”
Назлы: “Устад, нядян сизин ана дилимиздя йаздыьыныз
ясярлярин эенишмигйаслы тяблиьи цчцн имкан йаратмырлар?”
Шящрийар: “Гызым, сиз бу фарслары йахшы танымырсыныз.
Мян бунларын бцтцн синифляри иля олмушам, бцтцн айдынларыны таныйырам. Онлар “тцрк” сюзцнц ешидяндя синирлянирляр. Дейирляр Иранда тцрк йохдур. Бцтцн эцъляри иля
тцркляри бу юлкядян силиб, сюкцб атмаг истяйирляр. Щяля
айдынлары беля дцшцнцрся, инди эюр сийасиляри неъя дцшцняр. Бу эцн игтисади, сийаси, щярби эцъ дя онларын ялиндядир. Ялляриня фцрсят дцшцб вя бизи язирляр. Йягин ки, бу
зцлмя гаршы эеъ-тез Азярбайъанда диряниш щярякяти башлайаъаг. Азярбайъан ящалиси чох гейрятлидир. Бу ядалятсизлийя дюзмяз. Сизин дюрдцнцз дя данышдыьынызда мяним диггятими бир шей чякди. Тцркчямизи чох эюзял данышырсыныз. Данышдыьыныз кими йазсаныз да бизим няср
ядябийатымыз да эялишяр.”
Йаьмур: “Бяли Устад, бязи мювзуларда йазырыг.”
Шящрийар: “Мян няср йаза билмирям. Йазмаг истяйирдим, гоймадылар.”
Шящрийар бу сюзляри дейяркян йеня дя кюврялди вя:
“Анамдан, нянямдян, аьсаггаллардан ешитдийим
наьыллар ясасында роман йазмаг истяйирдим. Дилимиздя
няср йазмаг фцрсятини бизя танымадылар. О гядяр ядяби
йарадыъылыг ичимдя дяфн олду ки. Сиз чох эянъсиниз вя бир
дя танынмырсыныз. Танынмыш олсаныз сизляри дя язиййят
едярляр. Гоймазлар ана дилиниздя йазасыныз. “Щейдярбабайа салам” ясяриня эюря мяни чох инъитдиляр. Кимся
билмир бунлары. Щям инъитдиляр, щям дя сосиал имканлардан мящрум етдиляр. Анъаг мяним милли виъданым о
ясярляри йазмаьа ямр чыхармышды юз ичимдя. Мян ялимдян эялян хидмяти дилимизя етдим. Бу гядярини баъардым. Бялкя ана дилмиздя аз йаздым, бунун узун сябябляри вар. Анъаг еля бир мярщяля эялмиш ки, дилмиз нясрдя
дя тяърцбя газанмалыдыр. Бу няср вя шеир щаггында сизя
№ 12
32
l Аным
l Аным
№ 12
2009
ПИШЯВЯРИНИН ЗИНДАН
ХАТИРЯЛЯРИ
Сейид Ъяфяр Пишявяри (Ъавадзадя) Азярбайъан халгынын кечян йцзилликдя йетирдийи ян эюркямли сийаси хадимлярдян бири иди. Онун бцтцн щяйаты доьма халгынын азадлыг вя гуртулушуна щяср олунмушду. Юзц бу барядя беля йазмышды: “Мяни бу бюйцк вя шяряфли йола чякиб эятирян азадлыг истяйим вя бир дя миллятим щагда дцшцнъялярим олмушдур”.
ХХ ясрин яввялляриндя мцбаризя мейданына яввял бир маарифчи, сонра истедадлы журналист кими
атылан С.Ъ.Пишявяри сонракы иллярдя идеоложи хятт ахтарышында олмуш, ингилабчы-демократ, сосиал-демократ, коммунист вя сон нятиъядя коммунистлик мяслякиндян ял чякян милли-демократ олмушдур. О, юмрцнц демократ кими дя баша вурмушдур. С.Ъ.Пишявяри 1930-ъу илдя истинтага вердийи изащатда коммунист идеолоэийасыны 10 ил юйряниб мцталия етдикдян сонра бу идеолоэийанын принсипляринин Иранын милли зямининя тятбигинин мцмкцнсцзлцйцнц етираф етмишди. О, йазырды: “Бизим гурдуьумуз Азярбайъан Милли Щюкумяти ня коммунист вя ня дя сосиалист дювлят дейилди, бцтцн синиф вя тябягяляря сюйкянян милли-демократ бир щюкумят иди”.
С.Ъ.Пишявяринин дцнйаэюрцшцнцн формалашмасында вя сабитляшмясиндя онун 10 ил “Гясри-Гаъар” адланан зиндандакы щяйатынын мцщцм ролу олмушду. Зинданда сийаси мящбус щяйаты йашайаркян о, 10-15 илдя кечдийи мцбаризя йолуна тянгиди нязяр салыр, олмушлары эютцр-гой едир вя бу нятиъяйя эялир ки, онун вятяни цчцн Аразын о тайындакы совет режими йарарсыздыр. Онун бу щагда фикир
вя дцшцнъялярини тякъя истинтаг материалларындан йох, щям дя “Ажир” гязетиндя чап етдирдийи мягалялярдян, юз яли иля йаздыьы “Хатиряляр”дян вя ян нящайят, онунла бир зинданда (щятта бир ил бир камерада) йатмыш вя мяслякъя о заман коммунист олан доктор Янвяр Хамеинин йазыларындан да
эюрмяк олур.
Сонралар С.Ъ.Пишявяри “Гясри-Гаъар”да кечирдийи зиндан иллярини бир мяктяб адландырмышды. Сийаси мцбариз, ингилабчы, демократ, журналист, йазычы, бюйцк дювлят хадими олмуш С.Ъ.Пишявяри аьыр
зиндан эцнляриндя дя гялями йеря гоймамышды. О, “Ядалят” фиргясинин тарихи”, “Ъянэял щярякаты”
кими сийаси-тарихи сяъиййяли китабларыны, бир сыра елми, ядяби-тянгиди йазыларыны, еляъя дя “Надиря” вя
“Мящинбану” адлы романларыны зинданда йазмышды.
Пишявяри зинданда оларкян щямчинин юзцнцн “Зиндан хатиряляри” башлыглы эцндялийини гялямя
алмышды. О щямин эцндялийи хатиряляр кими чап етдирмяк фикриндя олмамыш, юзцнцн йаздыьы кими, бу
ишя ону досту, “Дад” гязетинин редактору Цмид Нури разы салмышдыр. Илк дяфя “Дад” гязетиндя “Симурь” имзасы иля чап едилян “Зиндандан Кашанадяк хатиряляр” сонралар “Ажир” гязетиндя “Зиндан
хатиряляри дяфтяриндян” башлыьы алтында няшр олунмушдур. Пишявяринин зиндан хатиряляриндя Пящляви режиминин амансызлыьы, “Гясри-Гаъар” зинданындакы инсан гатилляринин сийаси мящбуслары дири эюзлц мящв етмяйя йюнялмиш алчаг ямялляри эениш яксини тапмышдыр.
Хатиряляри бцтювлцкдя дярэидя йерляшдирмяк мцмкцнсцз олдуьундан биз онун бязи парчаларыны “Бакы-Тябриз”ин охуъуларына тягдим едирик.
34
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
ня ишля мяшьул олдуьуму сорушду.
Сонра о, артист кими башыны галдырыб
эюзлярини цзцмя зилляди. О, юз фикринъя истяйирди ки, эюзляримин ичини охусун. Мян чох чятинликля эцлмяйимин
гаршысыны алдым. Чцнки о, садя бир
мясяляни исрарамиз бир шякля салмаг
истяйирди.
Илк вахтларда сойугганлылыг эюстярдим. Лакин сонра йаваш-йаваш
ясябиляшмяйя башладым. Юз-юзцмя
дейирдим ки, даща истинтаг цчцн мязщякябазлыг лазым дейилдир. Бу эянъ
дя йягин бязи полис вя ъинайи (детек-
2009
ЯКРЯМ РЯЩИМЛИ (БИЪЕ)
“Гяср”ин дастаны кядярли, дящшятли, ейни щалда охунмалыдыр. Тяяссцфляр олсун ки, мювъуд васитялярля бу дастаны бцтювлцкля тясвир
етмяк мцмкцн дейил. Биз бу хатирялярдя иъбари олараг, онларын бязи йерлярини нязяря чатдырмагла гянаятлянмишик. Ейни щалда щадисяляри щекайя
кими шярщ етсяйдик, чох узун вя йоруъу ола билирди. Буна эюря дя мцвяггяти щябс вя истинтаг эцнлярини
гейд олунан тярздя гялямя алыб галан мясяляляри ися айры-айры мювзулар
№ 12
l Йаддаш
l Йаддаш
Сейид Ъяфяр Пишявяри
ЗИНДАН ХАТИРЯЛЯРИ
ДЯФТЯРИНДЯН
(1930-1941-ЪИ ИЛЛЯР)
кими гейд едяъяйик. Бизъя бу цслуб
иля щям хатиряляр йоруъу олмаз, щям
дя охуъу истядийи бюлмяни асанлыгла
тапыб истифадя едя биляр. Буна эюря
дя гейд етдийим йазы сяпки вя еляъя
дя йери эялдикдя гядим лцьят вя ибарялярдян истифадя етмяк мцяллиф цчцн
иъбари бир щал олмушдур. Чцнки, гядим лцьятлярин йериня йахшы адят етмядийим тязя сюзляри ишлятмяк цчцн
лцьят китабына бахсайдым, ещтимал
ки, ъцмлялярин йазылмасында сцни
щаллар мейдана эялярди вя хатиряляр
дяйярсиз бир щала дцшярди. Щяр щалда
мян бу йазыны китаб щесаб етмирям.
Мцнтязям бир хатиря вя йа гейдляр
дя дейил. Бу йазылар демяк олар ки,
садяъя олараг эюрдцйцм щадисялярин
тясвириндян ибарятдир. Бурада йазылмыш имла вя мятлябляри олдуьу кими
шярщ етмяк сащясиндя дя бир чох
нюгсанлара йол верилдийини етираф етмялийям. Охуъу да йаддан чыхармамалыдыр ки, о, он бир ил зинданда галмыш бир адамын йорьун вя сарсылмыш
бейнинин мящсулуну нязярдян кечирир.
Илк истинтаг
Эцн батанадяк щеч кяс мянимля данышмады. Отаьын хялвят олмасыны
эюзляйирдиляр. Ещтешам башыны ашаьы
салараг гаршысына гойулмуш каьыз вя
папкалары вярягляйирди. Рцфят автоматик машын кими даим щярякятдя
иди. О, эедир-эялир, отурур-галхыр вя
тез-тез диггятля мяня бахырды. О
чимчяшдириъи эцлцшц иля мяни истещза
едирди. Мян ися фикря далмышдым. Бу
интизар ики-цч саат чякди. Мян бцсбцтцн йорулмушдум. Эеъянин башланмасы иля ялагядар бейнимдя гара дцшцнъя вя хяйаллар эцълянирди. Нящайят, саат 6 радяляриндя гыса бойлу,
сарыбяниз арыг киши юзцнц шян эюстярмяк цчцн сцни тябяссцм иля гапыдан
ичяри эирди. Рцфят ишаря иля мяни она
танытдырды. О, салам вердикдян вя бир
чох сямими тярифляр етдикдян сонра
мизин архасында яйляшяряк, мяня дя
юз гаршысында яйляшмяйя иъазя верди.
Бизим данышыгларымыза щеч кяс гулаг
асмырды. Щямин шяхс дярщал гийафясини ъиддиляшдириб, мизин сийиртмясиндян нечя вяряг рясми каьыз чыхартдыгдан сонра адымы, фамилийамы,
тив - ред.) романларын тясири алтына
дцшмцш, щяр шейя шцбщяли йанашыр вя
бцтцн бу мясяляляри юз хяйал вя тясяввцрляри иля щялл етмяк истяйир.
Сонралар щямин фикримин дя йанлыш
олдуьуну баша дцшдцм. Мяня мялум олду ки, бу аьа щятта полислийя
даир романлары беля охумамышдыр.
Онун щярякятляри ишлядийи алчаг мцщитин мящсулу иди. Буна бахмайараг
о юзцнц ядибляр сырасында сайырды.
Сюзарасы дейирди, бир шейи йазмасы
цчцн вахт тапа билмямишдир.
О, Хузистандан тязя эялмишди.
Защирдя щазырлыглы адам кими эюрцнцрдц. Лакин щамы ону фырылдагчы,
шарлатан кими мцяррифлик (тягдим ред.) едирди.
Истинтаг мянимля Яли Шяргинин
арасындакы танышлыг цстцндя эедирди.
Форузеш истяйирди ки, ону адам юлдцрян, террорчу, мяни ися ону тящрик
едян бир адам кими эюстяриб бу йол
иля щяр икимизин едам олунмамыз
цчцн ясас щазырласын. Шяргини мяндян бир щяфтя габаг тутмушдулар. Форузеш онун юз эцнащларыны бойнуна
алдыьыны иддиа едирди. Мян дедим ки,
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
35
№ 12
2009
Ики нюмряли
мцвяггяти
щябсхананын
бешинъи отаьы
Нязмиййянин (полис идаряси)
мяшщур даланы алтында йерляшян бу
гапынын дящшятли бир эюрцнцшц вар иди.
О алчаг, гаранлыг вя сещрамиз эюрцнцрдц. Форузеш гапынын зянэини чалды. Кюк вя енликцряк бир пасбан (полис) илк дяфя гапынын ортасындакы кичик
дешикдян башыны чыхарараг Форузеш иля
саламлашды, сонра гапыны ачараг мяни
тящвил алды. Гапы баьланды.
Полис йашлы бир адам иди. Сонралар
онун фамилийасынын Дябир олдуьуну
билдим. Савады йох иди. Дейирди ки,
дцз 25 илдир ки, щябсханада гуллуг
едир. О, горхаг, инзибатчы вя там диндар бир адам иди. Юзцндян дюрд гат
кичик олан арвадыны щяддиндян артыг
севир вя она аз гала ситайиш едирди.
Ушаьы йох иди. Сюз дцшяндя дейирди
ки, арвад мяним щям атам, щям
ушаьым, щям достум, щям танышым,
бир сюзля, щяр шейимдир.
Мящбуслар ону инъитмяк истяйяндя арвадына нифрин (гарьыш - ред.)
едирдиляр. Дябир сюзбашы “ястяьфцруллащ ла илащя илляллащ” дейирди.
Мцвяггяти сахлама дящлизиндя
о, илк дяфя ъидди бир бахышла башдан
айаьа мяни сцздц вя бу йол иля мяни баша салды ки, даща азадлыг вя мцстягилликдян эюз йуммалыйам, бура
зиндандыр, бурайа эялян щяр бир адам
юз тяклифини (вязифясини - ред.) анламалыдыр, ирадя, мейл вя ихтийарыны бир
кянара тулламалыдыр. Сян дя мяним
ялимя тапшырылмысан. Баша дцшмялисян ки, сянинля кюнлцм истядийи кими
ряфтар едяъяйям. Бундан ялавя мян
юзцм дя башгаларынын эюстяриш вя поладдан мющкям гайда-ганунларына
табе едилмишям. Мян онларын эюстяришлярини ирадясиз бир машын кими щяйата кечирирям. Яэяр цряйим, щиссийатым, виъданым вя кишилийим варса
да, онларын щамысыны зиндандан хариъдя гоймушам. Мяндян кишилик
эюзлямямялисян...
Бешинъи отаьын гапысына чатдыг.
Чох дар вя гаранлыг далана ачылан бу
гапынын дямир мящяъъярляри вя дящ-
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
шятли эюрцнян бюйцк бир гыфылы вар иди.
Дябир гапыны ачдыгдан сонра онун
цзбяцзцндя гойулмуш дямир чарпайыны эюстяряряк деди: “Бу сянин чарпайындыр, йериндян тярпянмямялисян. Еля отурмалысан ки, мян гапынын
дешийиндян баханда сяни эюря билим.
Туалет ися архада йерляшир. Су истяйяндя гапыны дюйярсян эятирярляр”.
Бу сюздян сонра о, фанусу (ял чыраьы) эютцрцб дямир мяъярли гапыны
баьлады. Гыфылы вуруб, чыхыб эетди. Гаранлыг вя пис гоху эялян бу сойуг
отагда тяк галдым. Отаьа эирян заман фцрсятдян истифадя едяряк юз тязя “мянзилими” вя орадакы яшйалары
диггятля нязярдян кечирмишдим. Чарпайыдан вя ня дя онун цзяриндяки
йорьан-дюшякдян истифадя етмяк олмазды. Кясиф йорьан-дюшяйин ийиндян адамын цряйи галхырды. Адам
щятта онун цстцндя яйляшмяйя беля
чимчяширди. Ялаъсыз галараг отагда
эязишмяйя башладым. Отаьын узунлуьу беш аддым, ени ися тягрибян цч аддым иди. Бу ися доланмаьым цчцн кифайят едирди.
Чарпайы щаггында ики кялмя дя
олса йазмаг лазымдыр. О еля гайрылмышды ки, истиращят явязиня инсана
язиййят верирди. Йоьун дямирляри
адамын бядянини язирди. Лакин щяр
щалда чарпайы иди. Цстцндя дя гейд
етдийим йорьан-дюшяк вар иди. Бунлар
Исвечря мцшавирляриндян йадиэар галмышды. Мювъуд цсул-идарянин ъялладлары щяля дя онлардан истифадя едирдиляр. Лакин сон вахтларда, йяни мяним
тутулдуьумдан он ил сонра, биз мяркязи зинданын защирдя чох йахшы эюрцнян бинасынын отагларында чцрцмцш
кялямялярдян башга айры бир яшйа
эюрмядик. Мящбуслара щятта кцзя
вя су габы да вермирдиляр. Он няфяр
мящбус бир чцрцмцш адйалын алтында
йатырды.
Бурадакы аьъаганадлар даща пис
вязиййят тюрятмишди. Онлар лап гышын
чилясиндя беля адамы ращат гоймурдулар. Пыспысалар, сичанлар да ращат
отурмайараг лазыми “хидмят” эюстярирдиляр. Аьъаганадлар йекнясяг вя
йоруъу сясляри иля санки гарышыг бир
“оркестр” тяшкил едирди. Пыспысалар вя
сичанлар ися атылыб-дцшцб ойнайырдылар. Бу щагда мяним фикирляшмяйя
кичик имканым беля йох иди.
Дябирин чыхыб эетмяси иля башыма
мин ъцр хяйал вя дящшятли фикирляр
щцъум етмяйя башламышды. Даима
эязишир вя юз дцшцнъялярими мцяййян нюгтядя топламаьа чалышырдым
ки, бу тярся гуйуда ня вахтадяк галаъаьам. Бу барядя дцшцнцрдцм.
Фикирляширдим ки, аилям ня вязиййятдядир? Эюрясян, Янзаби евимизя хябяр чатдырдымы? Мянля достлуг онун
цчцн эяляъякдя чятинлик тюрядяъякми? Инди бир чох мясяля онун цчцн
айдын дейилдир. Бялкя дя чохлу йени
шейляр кяшф едибдир. Ахы о, чох мяьрур иди. Мяндян башга щеч кясин сюзцнц гябул етмязди. Йазыг йягин ки,
инди гцсся едяъякдир. Бялкя дя корланыб арадан эетди. Бу гыш фяслиндя о,
щарадан кюмцр вя азугя тапаъагдыр.
Беляликля, фикирляр мяни эет-эедя
бядбинлийя доьру йюнялдирди. Щяр ан
даща горхулу щадисяляр эюзцмцн
гаршысында ъанланырды. Чцнки Щеъазини юлдцрмцшляр. Мащмуд Гатилин
явязиня Якбяр Саллаха ишэянъя вермишляр.
Мяни ня цчцн алты айды зиндандан бурахмырлар? Ахы мяндян ня истяйирляр? Йазыг Яли Шяргини ня цчцн
тювгиф (щябс) етмишляр? Дейирляр ки,
щамы ъасус олмушдур. Адамлар щятта
юз арвад-ушагларына да етибар етмирляр. Бязи адамларын йанында аьзымдан беля мцхалиф сюз гачырмышам дейя дцшцнцрдцм.
Дягигябядягигя артмагда олан
бу мцхтялиф фикирляр мяни инъидирди.
Щава чох сойуг иди. Бир тяряфдян дя
кцляк ясирди. Зинданда бядбяхт
мящбусларын талейиндян уъа вя щямащянэ сяслярдян башга айры бир сяс
ешидилмирди. Мян чох ясябляшмишдим. Щятта юз щяйатымдан беля доймушдум. Бу язабвериъи фикирлярин
пянъясиндян йахамы неъя хилас етмяк щаггында дцшцнцрдцм. Бирдянбиря нечя илляр бундан габаг охудуьум сийаси мящбуслардан биринин хатиряляри йадыма дцшдц. Бу хатиряляр
зиндан дюврцнцн сонунадяк там
мянасында мяня тяскинлик верян вя
йол эюстярян амиля чеврилди. Щямин
хатиряляри тясадцфи олараг охумаса
идим вя йа онлар мяним йадыма дцшмясяйди, бялкя дя диэяр достлар кими
мяня дя зиндан мцщити галиб эялярди. Онлар кими мяни дя юлдцрцб ара-
на эюря дя мяним адымы “Бешинъи
Отаг” гоймушдулар.
Зиндан гапысынын хариъиндя Еттелаат (Тящлцкясизлик) идарясиндян
эюндярилмиш ики полис няфяри дайаныб
мяни эюзляйирди. Дябир мяни онлара
тящвил вериб рясид (имза) алды. Нязмиййянин бюйцк гапысындан чыхыб
евя тяряф йола дцшдцк. Аьалар мярщямят эюстяряряк мяним щесабыма
файтон чаьырдылар.
Мяня мялум олду ки, Янзаби
тутулмаьымы евя хябяр вермишди. Евдя Дарийушу (Пишявяринин оьлу Я.Р.) чох ниэаран, горхулу вязиййятдя эюрдцм. О, бязян мяня, бязян
дя мянимля эялмиш адамлара бахырды. Аьалар ахтарыша эялмишдиляр. Онларын ичярисиндя нисбятян эянъ эюрцнян полисин фарсъа савады вар иди. Нисбятян аьллы вя ядябли иди. Диэяри ися
там савадсыз иди. Щяддиндян зийадя
йерляри нязярдян кечирдиляр. Щяр бир
дешийя дяфялярля башларыны сохдулар.
Щяр йери ахтардылар. Ялляриня кечян
шейляри йцз дяфя йохлайыр, сонра ися
там етинасызлыгла бир кянара атырдылар.
Щятта ушаг ойунъагларыны беля йохлайыр, ушаьын эюзц гаршысында сындырыр,
йеря тюкцр вя тяпик алтына салырдылар.
Ушаг ися мат-мат бахыр вя данышмырды. Санки о, щейрят, тяяъъцб дянизиндя гярг олмушду. Даща щяр вахтлар
олдуьу кими дил узунлуьу етмирди.
Юзц ойунъагларынын сындырылыб йеря
тулланмасына мане олмурду. Полисляр
дедиляр ки, фарси дилиндян башга айры
диллярдя йазылмыш китаблары йыьыб
апармаг щаггында онлара эюстяриш
вермишдиляр. Бу ишдян ня мягсяд дашымалары мялум иди. О вахт Еттелаат
идарясиндя хариъи дилляри билян мямур
йох иди. Буна эюря дя башга диллярдя
олан бцтцн китаблары нязмиййяйя
апармалы олурдулар.
Евдя ахтарыш апарылан заман алты
йашлы ушаг вя она бахан гоъа дайясиндян башга евдя щеч ким йох иди.
Мян сон дяфя олараг оьлумла миз архасында яйляшмяк истядим. Ушаьын
няняси чай эятирди. Ушаг бир аз ъясарятляняряк мяня тяряф яйилиб анасынын евдя олмамасы сябябини йавашъа
мялумат верди. Мян беля хяйал етдим ки, о, анасынын эюстяриши ясасында
мянимля бу ъцр ещтийат иля данышыр.
Сонралар ися мялум олду ки, бу щаг-
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
37
дан апарарды...
Ещтийаъ гярибя бир шейдир. О щяр
щансы бир мювгедя юз тясирини эюстярир. Мящбуслар да ещтийаъ цзцндян
юзляриня хцсуси гайда-ганунлар дцзялтмишдиляр. Щямин гайда-ганунлары да ъидди сурятдя эюзляйирдиляр.
Мясялян, мяним бешинъи отаьа эялдийим саатда дярщал мяндян папирос
йа тирйякя ещтийаъым олуб-олмадыьыны сорушдулар. Мян ися бу ъящятдян
чох ращат идим. Она эюря ки, юмрцмдя щеч бир пис шейя адят етмямишдим.
Цчцнъц эеъянин ящвалатыны щеч
вахт йадымдан чыхара билмирям.
Тяхминян эеъя йарысы иди. Бир няфяр
ися санки пишик иля данышырды. Сяси ешидян кими дайандым. Сяс дцз отаьын
гапысы далындан эялирди. О дейирди:
“Ей пишик, сянинляйям! Билирям ки
йухум эялмир, айыг ол. Эюзля башына
папаг кечирмясинляр. Тяминат ишчиляри чох пис адамлардырлар. Ей щейван,
сянинляйям. Сян эюзя чох фаьыр эюрцнцрсян. Бунлар виъдан, Аллащ, Пейьямбярин ня олдуьуну билмирляр.
Эюзля, онларын йалан андичмяляриня
бирдян инанарсан ща... Ей пишик, сянинляйям! Сядинин бу щекайясини йягин ки, дяфялярля ешитмишям. Орада
дейилир: “Сяндян сорушулмайан суала
ъаваб вермя. Сяндян истянилмяйян
шейи эюстярмя. Пишикъийязим, сянинляйям! Эюзлярини йахшы ач. Нязмийядя сющбятляр “йох” иля башланыр.
“Бяли” дедикдя, даща хилас ола билмяйяъяксян”.
Бу сюзляри дейян адам щямин
васитя иля мяня йол эюстярмяк истяйирди. Бу адам зинданы тямизляйян
иди. О, мяшщур вя зиряк оьрулардан
бири сайылырды. Буна бахмайараг о,
мящбуслуг тяяссцбцнц йаддан чыхартмайыр вя ики-цч саат мцддятиндя
пишик ады иля мяня нясищят верирди.
Ахтарыш вя тяфтиш
Зинданын биринъи эеъяси мцхтялиф
горху вя йоруъу дцшцнъялярля баша
чатды... Дябир эялиб мяня деди: “Сизи
истямишляр”.
Камерада тяк йатан мящбуслары
бир гайда олараг адлары иля йох, камеранын нюмряси иля чаьырырдылар. Бу-
2009
бизи цзляшдирин, о ня деся, мян гябул
едярям. Бу цзляшдирмя чох эцлцнъ
бир вязиййятдя щяйата кечирилди. Мялум олду ки, щяр икимизи садя бир анлашылмазлыг цзцндян щябс етмишляр.
Буна бахмайараг гейд етдийимиз
аьа юз тясяввцрлярини щягиги бир щадися шяклиня салыб рапорт вермишди.
Даща эцлцнъ мясяля бундан
ибарят иди ки, о, ъавабларымы охумадан алтына гол чякмяйими тяляб едирди. О дейирди: “Адам Молла Нюгти
кими нюгтяляр цзяриндя исрар етмямялидир. Мян ки, сизя папыш тикмяк
истямирям. Бурада ики кялмянин артыг йа яскик олмасынын ня ящямиййяти вардыр?!”
Мян ися билирдим ки, иш йохланылан заман тягсири анъаг бир кялмя иля
сабит етмяк олар. Мясялян, “хейр”
явязиня “бяли” сюзцнцн йазылмасыны
эютцряк. Лакин мяним бцтцн бу хяйалларым тамамиля йерсизди. Чцнки
мящкямядя вя щятта ядлиййядя беля ишляр йохланылмады. Йалныз Форузешин рапорту ясасында щюкм чыхарылды.
Тящгигат сона чатдыгдан сонра
о, ъиблярими ахтарараг голтуьумдан
гялям вя каьыз парчаларынын щамысыны эютцрдц. Бу, щябся алынмаг яламяти иди. Бирликдя отагдан чыхдыг.
Йолда мяня деди: “Аьа, щамама
эедин, тярлямямиш кир чыхмаз”.
Мян онун мягсядини баша дцшмядим. Мцстянтигин мадди мягсяди
олмасыны хяйалыма беля эятиря билмирдим. Лакин о, щямин мясяля цзяриндя исрар едирди. Она эюря дя даща бир
аддым иряли атараг айдын шякилдя деди:
“Аьа, сиз бизя кюмяк етмялисиниз”.
Тяяъъцбля дедим: “Сизя ня кими
кюмяк эюстяря билярям? Мян дя сизин кими азаъыг мааш алырам вя бунунла юз ящли-яйалымы идаря етмялийям. Мяним пулум щарададыр?”
Фикир едирдим ки, о бялкя дя мяни сынамаг истяйир вя йа истяйир ки,
щямин васитя иля мцяййян сцбут ялдя етсин. О, тяърцбяли вя мящарятли
иди. Мяним мянфи ъавабымы ешитдикдя, эцлцб деди: “Сиз мяним мягсядими йахшы баша дцшмядиниз. Мян истяйирдим ки, сиз мясялянин цстцнцн
ачылмасында бизя йардым едясиз”. Бу
заман биз мцвяггяти щябсхананын
гапысына чатмышдыг.
№ 12
36
l Йаддаш
l Йаддаш
№ 12
2009
дя тящлцкяли ады вар иди! “Бир-биринизя
йахшылыг един”!!.. Аьа цздян эетмяди. О китабчаны ахыра гядяр йохлады.
Юз гялбимдя дедим, шцкцр олсун ки,
аьа хариъи дилляри билмир. Йохса Дарвинин “Инсанын мяншяйи” китабы щаггында, рус енсиклопедийасынын мцхтялиф ъилдляри щаггында, диэяр тарих вя
фялсяфяйя аид китаблар щаггында няляр
едярди...
Полис забити ися нязяря садя бир
адам кими эюрцнцрдц. Онун франсыз
вя инэилис дилиндя йазылмыш китабларла
иши йох иди. О фягят (йалныз - ред.) рус
дилиндя йазылмыш китаблара бахырды.
Забит рус дилинин анъаг ялифбасыны билирди. Даща чох шцбщяляндийи рус китабларыны айырд едя билмирди. Бу ися
йахшы щал иди. Илк нювбядя хариъи диллярдя йазылмыш китаблары айырыб бир кянара гойдулар. Мян бир ращат няфяс
алдым. Сонра рус китабларына башладыг. Забит щеч ня баша дцшмцрдц. Бу
мясяля тящлцкяли иди. Чцнки китабларын щамысыны зярярли щесаб едя билярди. Мян гярара эялдим ки, онун овуъуну ачам вя рус дилини билмямясини
исбат едям. Лакин... Мян дедим, зярярли китаблар Русийада баш вермиш
Октйабр Ингилабындан сонра, йяни
1917-ъи илдян сонра няшр олунмушдур. Беля олдугда щямин тарихдян
габаг няшр едилян китаблар зярярли сайылмамалыдыр. Бу сюзлярими онларын
щяр икиси тясдиг етдиляр. Беляликля, рус
дилиндя 1917-ъи иля гядяр йазылмыш
китаблары сейр етсяляр дя, зярярли сайылмады. Китабларымын чоху, щятта сийаси игтисад китаблары да 1917-ъи илдян
габаг чап едилмишди. Бир сыра кичик
китаблар галды ки, онларын да роман
олмасыны билдирдим.
Китаблары йохламаг мяним щансы адамларла цз-цзя эялдийими, щарада олмаьымы билмяк цчцн имиш. Демяк, мяня дя сийаси тющмят (иттищам
- ред.) атылмышды. Бу мясяляйя йетишмякля мцгяддяратым тяйин олунмал
иди. Мян йахшы билирдим ки, бу ишляр
щеч дя китаблары йохламаг кими садя
вя цздянкечмя олмайаъагдыр...
* * *
Ахшам китабларын йохланылмасы
ишиндян хилас олараг мцвяггяти
щябсханайа гайтарылдым. Щяддиндян
зийадя йорьун вя тагятсиз олдуьуму
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
щисс едирдим. Аълыгдан, йухусузлугдан башым шиддятля аьрайырды. Дябир
дяйишилмишди. Онун йериня Мящяммядхан Йязди адлы башгасы эялмишди.
Онун щейкяли, суряти, бурну вя эюзляри бцтцнлцкля кечмиш шаща, Рза шаща охшайырды. Бир эцн щямин мясяляни юзцня дя дедим. О, сюзцмц тясдиг едяряк деди: “Шащын юзц иля бирики дяфя растлашмышам. О мяня яйрияйри бахыб, бу ися мяни чох горхудуб”. Аъудан (адйутант - ред.) Йязди чох гарынгулу вя аъэюз бир адам
иди. Он сяккиз няфяр мящбусун хюряйини бир отурума йейирди. Инди онун
иштащасындан хябярим йохдур. Щяр
щалда чох диггятли адам иди. Йухарыдан верилян эюстяришляри сон нюгтясинядяк йериня йетирирди. Дейирди ки, о,
ики нюмряли мцвяггяти щябсханада
ишя башламыш илк полисдир. Щягигятян
дя, о, мцвяггяти щябсхананын ъанлы
тарихи иди. Савады йох иди. Лакин чох
йахшы щушу вя щафизяси вар иди. Мцвяггяти щябсханайа дцшмцш адамлары йахшы таныйырды. Азданышан вя ъидди
адам иди. Сящярдян ахшамадяк дяридян чыхарды. Зиндан отагларынын нязафятиня вя тямизлийиня бюйцк диггят
эюстярирди. Мцвяггяти щябсхананн
бцтцн ишляри онун ялиндя иди.
Дябир диндар бир адам иди. О щеч
кяся гясдян мярдимязарлыг етмязди. Лакин Мящяммядхан Йязди беля дейилди. О, истяйирди ки, мцвяггяти
щябсхананы щямишя юз ялиндя сахласын. Орадан чюряйини чыхарсын, ушагларынын щяйатыны тямин етсин. Бундан
башга о, ъялладлыг да едирди. Мящкумлары дара да чякирди. Бу иши онун
цчцн башга мядахил йолу иди. Дейилдийиня эюря, Ясэяр Гатили дя о дара
чякмишди. Бу иши цстцндя она аъуданлыг рцтбяси вермишдиляр. Аъудан
Йязди там мянасында полис иди. Гайда-ганундан башга щеч няйи билмирди. Вяфалы бир ит хасиййятиндя иди. Он
илдян сонра да мяни йадындан чыхармамышды.
Бир гайда олараг, “Гяср” зинданында сахланылан адамлары мцвяггяти щябсханадан ядлиййяйя апардылар.
Он ил “Гяср”дя галдыгдан сонра Ядлиййяйя апарылан заман бир эцн йолум йеня дя мцвяггяти щябсханайа
дцшдц. Мцвяггяти щябсхананын мямуру бир нечя саат ейванда дайан-
маьым щаггында эюстяриш вермишди.
Пилляканларын йанында аъудан иля
растлашдым. Ирялийя эялиб салам верди.
Сонра ъидди бир гийафя тутараг деди:
“Аьа, инанмырам ки, сизи ейвана гойалар. Буйурун бурайа”. Бура сюзцндян онун мягсяди мцвяггяти
щябсхананын ян пис коридору щесаб
едилян цчцнъц коридору иди. Буна
бахмайараг, хидмят цстя олмайан
заман мяня чох щюрмят едярди.
Чцнки онун ушагларынын мцяллими олмушдум. Билмирям ня цчцн, щансы
мцлащизя цзцндян о, илк эцнлярдя
юзцнц мяня танытдырмамышды. Мян
дя ону шяхсян танымырдым.
Хцлася, истинтагдан гайытдыгдан
сонра о вахт ади полис олан бу адам
мяни бешинъи отаьа эятирди. Мянимля
йумушаг данышырды. О деди: “Чох тяяссцф едирям ки, бурада галмалы олдунуз. Бяс ушаглар ня едяъякляр?”
Мян беля хяйал етдим ки, о мяним ушагларымын гайьысына галыр. Дедим: “Аллащ кяримдир. Бир тящяр доланарлар”.
Лакин сонра баша дцшдцм ки, о
юз ушагларынын дярс мясялясини нязярдя тутумушду. Сонра мяндян нащар йейиб-йемядийими сорушду. Дцнян эеъядян бяри щеъ шей йемядийими билдирдим. Эедиб бир каса илыг сцд
вя бир тафтун (бир парча) чюряйи эятириб деди: “Йе!”
Бу сямими гонагпярвярликдян
хошум эялди. Беля хяйал етдим ки,
бцтцн мящбусларла бу ъцр ряфтар олунур. Мян билмирдим ки, о йалныз юз
ушагларынын хатириня мянля, истисна
олараг беля ряфтар етмишдир. Бундан
башга мяня айры бир йахшылыг да етди.
Мян бу йахшылыьы щеч вахт унутмарам. Чарпайым наращат одуьу цчцн
эедиб бир гядяр йумшаг вя нисбятян
тямиз йорьан-дюшяк эятирди. Онлары
бцкцб чарпайынын ортасына гойду.
Сонра цзцнц мяня тутараг деди: “Бу
чарпайы чох наращатдыр. Онун габарыг дямирляри сянин габырьаларыны
язяр”. Бундан башга мяним цчцн
бир чай габы да эятирди.
Эюрцрсцнцз! Ъялладын да юз
ушагларына ялагяси вардыр. О да истяйирди ки, ювладларынын тярбийяси йолунда мцяййян аддым атмыш бир адама
йахшылыг етсин. Гейд етдийим кими,
мян о эцнядяк Мящяммяд Йязди-
вя башга биналарын бцтцн туалетляринин гуйулары щямин щяйятдя йерляширди. Беляликля, биринъи эцндян башламыш икинъи, цчцнъц, дюрдцнъц, бешинъи, онунъу вя саир... эцнляри сайараг,
щяр бир дягигядя Еттелаат идаряси тяряфиндян чаьрылыб тяклифимин мялум
едиляъяйини эюзляйирдим. Лакин орадан щеч бир хябяр чыхмырды. Эет-эедя
мяйус олуб мцхтялиф фикирляря далырдым...
Эцндцзляр дя эеъяляр кими гаранлыг вя йоруъу иди. Сящярдян эеъя
йарысынадяк отагда доланыр, сонра ися
чарпайынын цстцня узанараг ъцрбяъцр
фикирляря далырдым. Щятта йаваш-йаваш
мящбус достларымын тяскинвериъи сюзляриндян дя аъыьым эялирди. Евдян вя
аилядян хябярим йох иди. Онларын ня
вязиййятдя йашамаларыны билмирдим.
Щава тямиз олан эеъялярдя тавандакы кичик дешикдян улдузлары сейр едяряк бунунла фикрими мяшьул едирдим.
Эцняш эцндцзляр цчцн мяним саатым иди. Эцнляри дивара хятт чякмякля сайырдым. Робинзон кими
юзцм цчцн ъизэиляр календары дцзялтмишдим. Щятта Пурафяр вя диэяр
мящбуслар беля мямуниййятля мяним тябии саат вя календарымдан истифадя едирдиляр. Улдузларла вахты Эцняшдян даща дягиг мцяййянляшдиря
билирдим.
Он сяккизинъи эцн сящяр тездян
сярчялярин ъиккилтиси диггятими ъялб
етди. Башымы галдырыб сярчялярин щямин дешик цзяриндя дястя-дястя учуб
эетдийини эюрдцм. Буну йахшы бир фал
(яламят - ред.) кими йозуб севиндим.
Тясадцфян щямин эцн эцнортайа йахын илк дяфя олараг аиля цзвляримля
эюрцшдцм...
Зиндан йахшы мящякдир. Орадан
инсан юз сямими достларыны вя ян
узаг гощумларыны даща йахшы таныйыр.
Онларын сянинля ня кими мцнасибятдя олдугларыны мцяййянляшдирир.
Щябсдя олдуьум йеддинъи илдя
бир дяфя дя олсун аилямля мяня эюрцш иъазяси вермядиляр. Эюрцш хятярли бир ишя чеврилмишди. Адам онун тяфяррцатыны шярщ етмяйя утаныр. Зиндан мямурлары бу йол иля чох чиркин
истифадяляр едирдиляр. Щятта бир чох
намуслу мящбуслар юзлярини бу йеэаня цмид йолундан да мящрум
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
39
ни танымырдым. Беля хяйал едирдим
ки, бу мещрибанлыг онун хош ниййятиндян доьмуш вя йа йухарыдан верилмиш эюстяриш ясасында олмушдур.
Чюряйи йедикдян сонра сойуьа, отаьын ийрянъ гохусуна, пыспысалар, сичан вя аьъаганадлара етина етмяйяряк, палтарларымы сойунмадан чарпайынын цстцня дцшцб чох ширин йухуйа
эетдим. Сабащы эцнц эцнортайа 2 саат галмыш кешикчи дяйишилян заман
Дябир мяни йухудан айылтды...
Дябир фарс дилиндян башга айры
бир дил билмирди. 1931-ъи ил йанвар айынын яввяли иди. Христиан мящбуслар
тязя либас эейинмиш, цзлярини гырхмыш
вя эюрцшляриня эяляъяк адамларыны
эюзляйирдиляр. Мян йалныз юз эцлцшляримля онларын саламына ъаваб вериб
байрамларын тябрик едирдим. Пурафяр
йахшы эейинмиш ъентлемен бир адамы
мяня эюстяряряк деди: “Бойну йоьуну эюрцрсян, дюрд илдир ки, зинданда сахланылыр”. О мяшщур Лапитвос
иди. Сонралар бялкя дя онун адыны
чякдик. Мян онун дюрд ил мцддятиндя бу ъящяннямя охшар дешикдя йашайыб щяля дя дири галмасына тяяъъцб
едирдим. Юз-юзцмя дедим ки, бурада
бир ил галсам юлярям.
Он он ики эцн оларды ки, цзцмц
гырхмамышдым. Юзцмдян щеч хябярим йох иди. Лапитвос тяърцбяли адам
иди. О мяни эюрян кими тез отаьына
гачыб кичик бир айна эютцряряк гайытды. Дярщал Дябирин архасына кечяряк
айнаны мяним цзцмя тутду. Юз саггалымы эюряндя бярк эцлдцм. Щясян
Азярбайъан, рус, франсыз дилляриндя
ъцрбяъцр зарафатлар етди. Айры бир вцгарлы саггаллы адам да русъа вя азярбайъанъа цряк-диряк веряряк мяни
рущландырды. Бу адам мяшщур Йепремин мцавини сярщянэ (полковник ред.) Эигу иди.
Пурафяр вя башгалары мяни баша
салдылар ки, щавайа чыхарылмаьым
щаггында хащиш етмялийям. Дябир
хащиши дярщал гябул етди. Лакин щавайа чыхарылан йер еля бир вязиййятдя
иди ки, мян ийрянъли бешинъи отаьы орадан даща йахшы щесаб етдим. Мящбуслар орадакы цчбуъаглы вя йалныз
адамын эязишмяси цчцн кифайят едян
щяйятлярин адыны “газанча” гоймушдулар. Бир вя ики нюмряли мцвяггяти
щябсханаларын, цмуми щябсхананын
2009
да ушаьа щеч бир тапшырыг верилмямишди. О юзц анламышды ки, атасыны евя
гайытмаьа гоймайан, севимли ойунъагларыны сындырыб даьыдан биэаня
(йад - ред.) адамларын йанында уъа
сясля данышмамалыдыр. Гцсся вя кядярин шиддятиндян истяр мян, истярся
дя ушаг щеч бир шей йейя билмядик.
Йалныз бир финъан чай ичдикдян сонра
мян верилян ямр ясасында айаьа дурдум. Видалашма заманы ушаьын эюзляри долмушду. О, мяни кядярляндирмямяк цчцн аьламаг истямирди. Ейни заманда щямишя дедийи кими:
“Атаъан, евя тез гайыт!” - сюзцнц дя
тякрар етмяди. О санки кядярли вя
мящзун бир щяйатын башланмасыны, юз
атасынын ялдян эетмясини щисс етмишди.
Ахтарыш гуртардыгдан вя кядярляндириъи видалашма сона чатдыгдан
сонра ушаг ишин эедишини щисс етди. Полисляр китаблары дашыйараг файтонун
ичиня тюкдцляр. Онлары Еттелаат идарясиня эятирдик.
Форузеш бизи там сябирсизликля
эюзляйирди. Китаблары эюрдцкдя онун
эюзляри парылдады. Бялкя дя онларын
щамысынын “зярярли” китаблар олдуьуну эцман едирди...
Биз эялян кими дярщал ишя башланды. Форузеш йанында отурмуш забитя цз тутараг деди: “Буйурун, сизин
нювбяниз чатмышдыр”. Мян гошун вя
нязмиййя (полис) ишчиляринин дяряъялярини (рцтбялярини) щяля дя айырд едя
билмядийим цчцн мцраъият олунан
забитин ня рцтбядя олдуьуну дейя
билмярям. Фягят ону билдим ки, о,
ряштли иди.
Форузешин юзц дя бекар дайанмайараг китаблары алт-цст етмяйя башлады. Щярякятиндян онун хариъи дилляри билмямясини анладым. О йалныз шякиллярдян вя таблолардан бир шейи анламаьа чалышырды. Тясадцфян китабларымын ичярисиндя фарс дилиндя йазылмыш
чох кичик бир китабча вар иди. Бу,
Толстойун чох ади китабчаларындан
бири иди. Сейид Ябдцррящим Халхалинин хариъи дилдян тяръцмя етдийи щямин китабчанын башлыьында “Бири-биринизя йахшылыг един” ъцмляси йазылмышды. Онун цстцндя Толстойун ады
олдуьуна эюря полис шцбщялянди. Бу
щярякят нятиъясиндя мяни эцлмяк
тутду. Зярярли китаба бахын! Ня гядяр
№ 12
38
l Йаддаш
l Йаддаш
Зинданда галмалы
олдум
Нечя ай давам едян истинтагын
сона чатмасындан сонра мяни нисбятян тямиз олан сяккиз нюмряли отаьа
кючцрдцляр вя онун гапысыны ачыг
гойдулар. Лакин саир мящбусларла
ялагя йаратмаьымы гадаьан етмишдиляр. Бу защири бир щядя-горху иди. Бу
ишин ямяли олмадыьыны юзляри дя, йяни
зиндан мямурлары да йахшы баша дцшцрдцляр...
Фярвярдин вя Ордибещишт айлары
(1931-ъи илин апрел-май айлары - Я.Р.)
интизарла кечди. Бир тяряфдян талейимля цнс тутараг диэяр мящбуслар кими
юз мцщитимин кичик вя мящдуд щадисяляри иля башымы гатырдым. Диэяр тяряфдян ися щяр саат зиндандан азад
олаъаьымын интизарыны чякирдим. Щятта
Форузеш юзц дя демишди: “Бу щагда
сарайдан мяктуб йазмышлар. Биз мцхалиф олмасаг, сизи бурахмаг олар.
Щялялик биз дя мцхалифлик эюстярмирик. Йалныз нязмиййя ряисинин Горгандан гайытмасыны эюзляйирик”.
Бу, щеч дя йалан дейилди. Етдийи
йахшылыгларындан кечмишдя данышдыьым адам мяня бурахылмаьым цчцн
мцгяддимя щазырланмасы щаггында
сифариш дя эюндярмишди. О, Айрум
(вахтиля Иранын полис ряиси олмушдур Я.Р.) эяляндян сонра зиндандан бу-
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
№ 12
2009
рахылмаьымы билдирмишди. Щятта бир
эцн Нясруллащ Исфяндийари щямин
щюкмц мяня эюстяряряк деди: “Иш
гуртармышдыр. Анъаг щеч бир сийаси
ишя гарышмайаъаьын щаггында илтизам
вермялисян”.
Бцтцн бунлара бахмайараг мян
шцбщя едирдим. Беля садяликля
щябсдян бурахылаъаьыма инана билмирдим. Айрумун гайытмасы гурбан
байрамы эцнцнядяк узанды. Щямин
эцн кечмиш адят цзря сящяр тездян
отагдан чыхыб щяйятдяки щовузун
кянарында идман етмяк истяйирдим.
Пурафяр щяля йатмышды. Дябир дястямаз алырды. Сярщянэ Эигу примусу
йандырыб чай гоймаг истяйирди. Защирдя мящбусларын щяйаты ади вязиййят иля давам едирди. Бащарын щавасы
йцнэцл вя рущу охшайан иди. Адам
зинданын мящдудиййятлярини аз гала
унутмаг истяйирди. Гыш фяслиндян
фяргли олараг Эцняшин шцалары зинданын дярин щяйятинин диварлары цстцндя
ойнайыр, гямэин црякляри севиндирирди. Щямян эцн мяним цчцн аьыр саатлардан бири сайылаъаьы щялялик мялум олмамышды. Щяля ял-цзцмц йуйуб гуртармамышдым ки, “Д” ял-айаьыны итирмиш бир шякилдя йаныма эялди.
О эцнляр биз бир-биримизля данышмырдыг. Лакин ъидди ишляр заманы бу ъцр
мцвяггяти кцсцлц щалларынын тясири
ола билмязди. О: “Билирсян ня вар,
хябярин вар?” - дейя щяйяъанла мяня мцраъият етди.
- Ня хябяр вар? Ня олмушдур?
- Эеъя йарысындан тяхминян бир
саат кечмиш нечя няфяр тязя мящбус
эятирдиляр. Дейилдийиня эюря, онлар да
сийаси тющмятля тягсирляндирилмишляр.
- Бурада пис бир иш йохдур. Сийаси мцттящимляри олмайан бир юлкя няйя лазымдыр? Сийаси мцттящимин олмасы юзлцйцндя миллятин сийаси шцурунун йцксялдийини эюстярир. Мялумдур ки, юлкядяки ишляр ади гайда
иля ъяряйан етмир. Хошаэялмяз щадисяляр чохдур, о, эцнц-эцндян артыр.
Бунун якси баш верся иди, онда тяяъъцблянмяк оларды.
“Д” деди:
- Ахы бу ишин сянин вя мяним
зиндандан бурахылмаьымызда тясири
ола биляр.
Мян дедим:
- Бу тясир кимлярин ня кими иттищамларла тутулмасына баьлыдыр.
Зинданын мянзяряси
Биз зинданда ъцрбяъцр адамлар
эюрдцк. Йол кясмяк вя адам юлдцрмяк иттищамы иля орайа бир иддя (бир
нечя - ред.) мящбус эятирмишдиляр.
Мцстянтиг щяля онлардан етираф ала
билмямишди. Бир нечя ай онлары айрылыгда сахладыгдан сонра башчылары Гуран иля истихаря етдикдян сонра демишди: “Истихаря йахшы эялдийи цчцн эедиб
етираф едяъяйям та бу гаранлыг отагдан юзцмц хилас едям”. Щямин етирафдан сонра ону мящкум едиб эцллялядиляр. Бу щадисядян сонра щягигятян йол кясиб гатил олан шяхси зиндана эятирдиляр. О, бцтцн эцнащларыны
бойнуна алды. Лакин башга бир мящбусу онун явязиня едам етдикляри
цчцн щягиги гатилин етирафларына ящямиййят вермяйиб ону зиндандан бурахдылар.
Теймурташ
Биз щяля зиндана дцшмяздян
яввял Теймурташын дашцрякли вя рящимсиз олмасы щаггында чохлу сюзляр
ешитмишдик. Доктор Щишмятин вя диэяр Эилан азадхащларынын едам олунмалары щаггындакы кядярли хатиряляр
йадымызда иди. Диэяр тяряфдян билирдик ки, Теймурташ Иранын эюркямли сийаси шяхсиййятляриндян, фяал, охумуш, йени фикирли вя шющрятли забитля-
риндян бири сайылырды. Биз ондан эюзляйирдик ки, мцяййян щадисяляря вя
чятинликляря етинасызлыг эюстяряъяк,
юз щейсиййят вя мягамыны гуртараъагдыр.
Зиндан щягигятдя чох йахшы мящяк дашыдыр. Защири ъящятдян Теймурташдан нящайят дяряъядя йохсул,
зяиф вя йазыг эюрцнян адамлар зинданда бюйцк шцъаят вя мярданялик
эюстяряряк чятинликляря, аълыьа, язаб
вя ишэянъяляря дюзцб, полися етинасызлыг едирдиляр. Лакин Пящляви сарайынын назири олан бу аьа илк эцндян
алчаг вя мискин эюрцндц.
Байгуш язиййятсиз бир щейвандыр. Мящбуслар ону о гядяр дя шум
(зийанлы) щесаб етмирдиляр. Дейирдиляр: “Байгушун охумасы ики ъцр олур.
Онун гящгящя чякиб эцлмяси мящбусларын азад олунмасы яламятидир.
Аьламасы ися зиндана йени мящбуслар эятириляъяйини хябяр верир”.
Бязиляри ися дейирдиляр ки, байгуш чох йахшы щейвандыр. Щансы адамын башынын цстцндя охуса, о, зиндандан лабцд азад едиляъякдир.
Лакин Теймурташ мяйус, бядбин
олмуш, юз ирадясини ялдян вермишди.
Бцтцн щадисяляри юзц цчцн зярярли
щесаб едирди. Щяр щансы кичик бир тясадцфдян горхурду. Мящз горхудан
ъями бир нечя эцн ярзиндя гоъалды.
Бели бцкцлцб тагятдян дцшдц. Щямишя яйляшиб аьлайырды. Она йахынлашмаг цчцн бизя имкан вермирдиляр.
Лакин нязарятчинин васитясиля о, бизим сийаси мящбус олдуьумузу анламышды. Буна эюря дя бизи эюряндя
титряк сясля дейирди: “Аьа, сиз билмирсиз, валлащ билмирсиз...”
Ешитдийимя эюря, мящкямя заманы аьламышды. Яввялляр ону хястяханада сахлайырдылар. Юлцмцня бир ай
галмыш тяк сахланылан мящбусларын
йашадыглары коридора кючцрдцляр. Дейилдийиня эюря, ъан верян заман
чохлу язаб-язиййят вермишдиляр. Бир
няфяр дейирди ки, аъудан Сути онун
цзцйцнц оьурламышды. Оьлу иля узагдан-узаьа хястяхананын пянъяряси
архасындан эюрцшмяйя иъазя вермишдиляр.
Цмумиййятля, Теймурташын юлцмц зинданда о гядяр дя бюйцк тясир
бурахмады. Онун зяифлик вя аъизлик
эюстярмясиндян мящбусларын хошу
эялмирди. Бир чох адамлар онун бу
щярякятиня тяяъъцблянирдиляр.
2009
Мян мяркязи зинданын йеддинъи
коридорунда йашайырдым. Ики нюмряли
мцвяггяти щябсханадан ялавя мяркязи зинданын икинъи, дюрдцнъц вя
йеддинъи коридорларында да йашамышдым. Бу коридорлар кечмиш цсул-идарянин сийасят мяркязинин ян щяссас
нюгтяси иди. Биз сийаси мящбусларын
башлыъа нцмайяндяляри щесаб едилирдик. Щятта Теймурташы, щярби назир
Сярдар Ясяди вя диэяр щюкумят мцттящимлярини бизим йанымыза эятирмяйя ъцрят етмирдиляр. Полис мягамлары
тяряфиндян эюстярилян щяр щансы тязйиг вя ишэянъя тядбирляри илк дяфя бизя тятбиг олунурду. Зинданда ишлямяйя эялян щяр щансы йени гуллугчу
юз игбал вя талейини бизим мцгяддяратымыз цзяриндя сынагдан кечирирди.
Сийаси идаря ишчиляринин щеч бири бизим
ишляримизя гарышмадан тярягги едя
билмир, рцтбя вя дяряъя ялдя етмяйя
наил олмурду. Зиндан ряиси Расих сярщянэ Эигуйа беля демишди: “Бу гапыларын архасына ганлы ялляр басылмышдыр. Мян онлара йахынлашыб орада йашайан адамларла даныша билмярям”.
Беляликля, цзяримизя гойулмуш
щямин сийаси ад нятиъясиндя полисляр
вя башга мящбуслар цчцн бир нюв дцкана (алверя) чеврилмишдик. Эюрцшцнцн хцсуси шякля дцшмясини истяйян,
тяк отагда йашамаг истяйян, азад тирйяк чякмяк истяйян, бцтцн коридорлары азад доланмаг истяйян, бир каса
сцд вя йа ики йумурта алмаг истяйян,
зиндан дахилиндяки мцяссисялярдя ишлямяк истяйян, щеч олмазса нязарятчи вя йа хюряк пайламаг вязифясиня
кечмяк истяйян, чайчылыг едиб мящбуслары соймаг фикриня дцшян, бир
сюзля, башгаларынын бядбяхтлийиндян
истифадя етмяк истяйян бцтцн адамлар
цчцн анъаг бир васитя, бир садя йол
вар иди ки, о да бизя эюз олмагдан
ибарят иди. Зиндан мямурлары мящ-
бусларын зиндана эялдикляри биринъи
эцндян бу йолу онлара эюстярирдиляр.
Гыса сюзля десяк, алыш-вериш васитясиня чеврилмишдик. Щамы йалныз бизя
язаб-язиййят вермяк йолу иля зиндан
мямурларындан мцяййян эцзяштляр
ала билирди. Щятта сонралар иш о йеря
эялиб чатмышды ки, биз икиликдя бир-биримизля даныша да билмирдик. Фяррухини, демяк олар ки, яхлагсыз вя ъяфянэ
гоъа ярбаб Эудярзи юлцмя верди.
Бядбяхт шаир юз щямйерлисиня инанараг тязя шеирлярини она эюндярмишди.
О ися намярдъясиня узун-узады бир
рапортла бирликдя щямин шеирляри зинданын ряисиня эюндярмишди. Шеирляр
мязяли, ъидди, ейни щалда тясирли вя
кяскин иди. Бу шеирляр ялдян-яля кечяряк, нящайят, шащын ялиня чатмышды. Беляликля, Фяррухинин юлдцрцлмяси щаггында фярман верилди.
№ 12
едяряк юз аиляляриня тапшырырдылар ки,
даща бир дя эюрцшя эялмясинляр. Онлар бу йол иля юз абырларыны горумаьа
чалышырдылар. Мящбус цчцн эюрцшсцз
галмаг, адамсыз олмаг чятиндир. Лакин гейд етдийимиз вязиййятдя эюрцш
бундан даща аьыр иди.
Зиндан ъасуслары
40
l Йаддаш
l Йаддаш
Фяррухи
Теймурташын яксиня олараг Фяррухи йахшы сифятляря малик иди. О, мцвяггяти щябсхананын пянъярясиндян
юзцнц бцтцн мящбуслара танытдырараг
демишди:
- Мян шура мяълисинин вякили,
“Туфан” гязетинин мцдири, аьзы тикилмиш Фяррухийям. Мяни гейри-гануни
олараг щябся алыб бурайа эятирмишляр.
Мяня тяминат веряряк Авропадан
Ирана гайтармышлар. Эюрдцйцнцз кими, вердикляри вядлярин ялейщиня олараг мяни щябс етмишляр.
О, “Гяср” зинданында да щямишя мцбаризя едярди. Бир эцн дешилмиш
афтафаны кешикчи забитин башына чырпараг демишди: “Эютцрцн, щеч олмаса
бу шащяншащ юлкясинин афтафасыны тямир един. Яъяба, шащяншащи щябсхананын ня цчцн шащяншащи афтафасы
йохдур?”
Фяррухи иля зинданда бир нечя дяфядян артыг эюрцшя билмядим. Новруз байрамынын биринъи эцнц иди. Щямин байрамда о, “Бизим цчцн байрам дейил” адлы шеирини охуду.
Щябся дцшмяздян яввял дя Фяррухи иля танышлыьымыз вар иди. Бир эцн
она дедим:
- Ня цчцн Авропадан эери гайыт-
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
41
№ 12
Йад адамлар олдуьу цчцн ъаваб
вермяк истямирди. Она эюря дя цстц
юртцлц шякилдя “Мян биэаняляр ялиндян щеч вахт наля етмирям” шеирини
охуду.
О, щамыдан шцбщяли иди. Щамыны
зиндан ъасусу щесаб едирди. Щеч кимин йардым вя кюмяйини гябул етмирди.
О, дейирди:
- Нязмиййя мцяййян адамларын
кюмяйи иля мяни юз ялалатысына чевирмяк истяйир.
Фяррухи зинданда юз палтарыны,
ядйалыны, китабларыны вя саир шейлярини
сатмыш иди. Бир дяст кющня пижама вя
бир язилмиш папагдан башга щеч бир
либасы йох иди. Лакин ящвал-рущиййяси
чох мятин вя мющкям иди. Данышыг
тярзи гятиййян дяйишмямишди. Щямишя олдуьу кими йеня дя тябяссцмлц,
гцрурлу вя ейни щалда чох мцашир
(цнсиййятъил) иди. О, бязян дейирди:
- Бу аьалара щяр щяфтя эюрцш иъазяси верилир. Бяс ня цчцн мяним дост
вя танышларымла эюрцшмяйим цчцн
иъазя верилмир?
Мян ися: “Ахы сян Фяррухисян,
сийаси шяхсиййят вя журналистсян. Буну билмирсян ки, дамы чох оланын гары да чох олар?”- дейя ъаваб верярдим. О, сюзлярими тябяссцм вя зарафатла гаршыларды...
Фяррухи иля икинъи эюрцшцмцз Гядр байрамы эцнц баш верди.
Достларымдан бири ики эцн чалышдыгдан
сонра зиндан мцдириндян иъазя алараг мяни нащара гонаг чаьырмышды.
Бу щадисядян хябярдар олан Фяррухи
щямишя олдуьу кими эцля-эцля эялиб
деди: “Билирсян? Йалныз сянин хатириня эялмишям. Ев сащиби вя онун
досту мцсйо Богосла да барышырам.
Ясядидян дя кцсмямишдим. Инди щамынызла барышмаьа эялмишям. Щамынызы юпмяк истяйирям. Нащары да бурада мейл едяъяйик (йейяъяйик ред.). Ятли балыьым вар. Ону кятя иля
йейяъяйик. Дямлядийим яла нювлу
Лащиъан чайыны да бу саат сизин цчцн
эятиряъяйям.
Щямин эцн ахшамадяк бир йердя
олдуг. Онун щяйатына гясд олунаъаьыны щеч кяс аьлына беля эятиря билмирди. О, дейирди:
- Мян сизин кими дейилям. Балтаны кюкцндян вурмарам. Щеч олмазса юзцм цчцн бир ял йери гойарам.
Мян бу сюзлярин ъавабында дедим:
- Бяс ня цчцн Авропайа эетдин,
ня цчцн эери гайытдын?
О, деди:
- Эетмяк мясяляси чох садя иди.
Салар Зяфярин эизли вярягя мясялясиндя мяни дя щябся алмаг истяйирдиляр. Москвада верилян пул мяня
кифайят етмирди. Иран сяфарятханасындан хярълик истядим. Сяфарятхана ися
мяня йалныз Авропада хярълик вериляъяйи имканыны билдирди. Беляликля,
Берлиня эедиб орадакы Иран сяфарятханасындан хярълик алараг, алман мятбуатынын щимайяси алтына сыьындым.
Орада истядийим йерляря эедир вя щяр
йердя бюйцк щюрмятля гаршыланырдым.
О дюврдя щяля Алман(ийа) демократик вязиййятдя иди. Мцхтялиф груплары
йахындан мцшащидя вя тядгиг едирдим.
Фяррухи беля бир ягидядя иди ки,
Алманийа эяляъякдя Русийа иля мцщарибя едяъякдир. Фяррухи Ирана гайытмасы барядя дейирди:
- Мян щеч дя сящвя йол вермямишям. Ъанымын тямин олунаъаьы
щаггында мяня сюз вердиляр, Ирана
гайытдыгдан сонра чохлу чятинликляр
чякдим. Мцяййян мцддят Кяряъдя
йашадым. Сонра Дярбяндя кючдцм.
Орада да мяни ращат гоймадылар.
Гуллугчуму щябс етдиляр. Достларымла эял-эет етмяйя мане олурдулар.
Йаныма эялян адамлары истинтага чякирдиляр.
Бязян шеирдян данышараг она дейирдим:
- Шаирликдя йалныз зинданда галмаьын чатышмырды. Бядбяхтлик вя сыхынтылара мяруз галмайан адам йахшы шеир дейя билмяз. Сянин сон шеирлярини бцтцн юмрцн бойу фарс дилиндя
дедийин ян сялис вя ян тябии шеирляр
щесаб едирям. Сян яслиндя шеир демяк дейил, тябияти, даща доьрусу,
щягигяти тясвир едирсян.
Бу сюздян онун санки хошу эяляряк деди:
- Йеня дя кяляк эялирсян.
Мян дедим:
- Сян беля хяйал ет. О эцн эцнцн
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
алтында отурараг дярин фикря далмышдын. Зяннимъя “Ня гядяр чылпаг
олурамса, мяни бир о гядяр артыг
исиндирир. Щеч бир йаз эцняш шцалары
гядяр мещрибан дейил” шеирини щазырлайырдын. О шяраитдя башга бир тясяввцрцн ола да билмязди. Демяк, бу
шеир дейил, илщамдыр. Тябиятин юзцдцр.
Сян зинданда олмасайдын, бу бейти
беля орижинал шякилдя йаза билмяздин.
Шаир шерини беля гиймятляндирилмясиндян рущланды. Мян ялавя едяряк дедим:
- Сюз йох ки, зиндандан хариъдя
сюйлядийин рцбаиляр дя тягдиря лайиг
шющрят газанмышдыр.
Бу сюзцм мцгабилиндя Фяррухи
деди: Мян даща чох юз гязялляримля
шющрят газанмышам. Москвада эюрдцйцм бир щадися щеч вахт йадымдан
чыхмаз... Бир эцн Москванын сойуг
вя гарлы кцчяляриндян бириндян кечирдим. Гяфлятян дочярхийя (велиосепедя) минмиш бир гыз архадан чатыб юз
дочярхисини бир анлыьа мяним йанымда сахлады. Мян тяяъъцбля она бахдым. О мяним бахышымы тябяссцмля
гаршылайараг чох сялис бир лящъядя
фарсъа данышмаьа башлады. Ял-айаьымы йыьышдырыб сющбят ачмаг истядим.
О ися дярщал дочярхисини сцрцб эюздян итди. Бу щадисядян сонра мцхтялиф кцчялярдя бир даща ики-цч дяфя
щямин гызла растлашдым. Лакин щеч
вахт онунла данышмаьа имкан олмады. Щалбуки щямин илк тясадцфдян етибарян щямишя онун фикри иля йашайыр
вя истяйирдим ки, бир дяфя дя олса,
онунла данышам. О гызын бахышы, ъазибядар эюзляри вя хош яндамы щямишя
нязяримдя тяъяссцм едирди. Щятта
бир ан ону фикримдян чыхара билмирдим. Нящайят, бир эцн сакин олдуьум мещманхананын пилляляри гаршысында щямин гызла растлашдым. Бир нечя эянъ гыз да онунла бирликдя иди.
Ону эюрян кими цряйим титряди. Инсафла демялийям ки, эюзял вя мялащятли иди. Мяни эюрян кими йеня дя
дузлу тябяссцм едяряк дайаныб салам верди. “Ялейкяссалам” дейиб сорушдум:
- Баьышлайын сиз мяни щарадан
таныйырсыныз?
- Мян сизин мцридляриниздян би-
рийям. Сиз “Туфан” гязетинин мцдири
ъянаб Фяррухи дейилсинизми?
- Бяли щяман адамам. Лакин сиз
мяни щарадан таныйырсыныз?
- Сизи шякилиниздян таныдым. Гязялляриниз шякилляринизля бярабяр Ленинградда да чап едилмишдир. Мян
Ленинград шярг дилляри институтунун
тялябяси олмушам. Эюрцрсцнцз, фарс
дилиндя пис данышмырам. Сизин китабынызы чох хошлайырам. Гязялляриниздян бир чохуну язбярлямишям. Вахт
олса, бялкя дя сизин цчцн охуйарам.
Шаир бу сярэцзяшти сюйлядийи заман зинданын бцтцн чятинликлярини
унутмуш иди. О, санки гязяллярини бир
даща дочярхи сцрян гызын дилиндян
ешитмяк истяйирди. Тяяссцфляр олсун
ки, йазыг шаир бу арзусуну да юзц иля
гября апарды. Ярбаб Эудярзинин вердийи рапорт нятиъясиндя фаъияли бир сурятдя щяйатыны баша вурду. Ынди онун
мязарынын щарада йерляшмяси мялум
дейил. Бу мялум олса иди, йягин ки,
дочярхийя минян иранлы гызлардан бири
онун гябри цстя бир дястя чичяк гойуб дейирди:
- Йалныз Москвадакы гызлар дейил, иранлы гызлар да сянин гязяллярини
црякдян севир вя язбярляйирляр. Мяэяр сян бундан башга бир шей истяйирдинми?
1310-ъу ил тарихли
ганун
Бир иддянин тутулмасы вя хяйаняткарларын йалан етирафлары сийаси идарянин ялиня бящаня верди. Онлар бу
мясяляни бюйцк щай-кцйля шаща чатдырмаьы тяклиф етдиляр. Шащ вя онун
ялалтылары щеч бир бюйцк щадися баш
вермядийини йахшы билирдиляр. Онлар
билирдиляр ки, нязмиййянин сийасят иттищамы иля тутдуьу адамлар щягигятдя эцнащкар олмамыш вя ганунун
яксиня щеч бир иш эюрмямишляр. Щятта
нязмиййянин ян ади бящаняляри олан
ъасуслуг, суигясдчилик иттищамларыны
да бу иддяйя щеч бир бящаня иля йапышдырмаг мцмкцн дейилди. Хаинляр,
шарлатанлар да юз бющтанларыны лазымы
йерляря чатдыра билмядиляр. Лакин
азадихащ олмаларына щеч кясин шцбщя
етмядийи щямин иддяни дя беля садяликля зиндандан бурахмаг истямирди-
ляр. Буна эюря дя айры бир йолла фяалиййятя башлайыр, “юлкя тящлцкясизлийи ялейщиня тядбирляр эюрмяк” мясялясини орталыьа атараг Гануни-ясасийя зидд олан 1310-ъу ил хордад
(1931.ВЫ) айы тарихли гануну Давярин
яли иля мяълися эятирдиляр. Комунист
мярамы ялейщиня йюнялмиш бу ганун
защирдя “юлкянин тящлцкясизлийини
горумаг цчцн тядбирляр эюрмяйя”
аид олдуьу щалда, щягигятдя о гядяр
еластик шякилдя щазырланмышды ки, истянилян тяшкилаты тягиб етмяйя, истянилян адамы цч илдян он илядяк щябс
ъязасына мящкум етмяйя имкан верирди. Биз о гануну охудугдан сонра
щям тяяссцфляндик, щям дя севиндик. Тяяссцфцмцз она эюря иди ки,
демократик вя мяшрутя цсулу щюкм
сцрян бир юлкядя гануни-ясасинин пайяляриндян (тямялляриндян - ред.) бири щесаб едилян йыьынъаг азадлыьы арадан эедирди. Ейни заманда буна эюря севиндик ки, щямин гануна уйьун
олараг бизи щябсдян бурахмалы идиляр.
Ганунда ачыгъасына дейилирди ки, бу
ганун кечмишя аид дейил, 1310-ъу ил
тир айынын яввялиндян (1931-ъи ил ийунун 22-си) етибарян иъра олунмалыдыр.
Мян 1309-ъу илин дей айында тутулмушдум. Щятта сийаси идарянин
мямурлары да беля бир ягидядя идиляр
ки, гейд олунан ганун тясдиг едилдикдян сонра бизи зиндандан бурахаъаглар. Лакин ямялдя беля бир иш эюрмядиляр. Бизи йеня дя тяклифсиз вязиййятдя сахладылар. Сорушдугда дейирдиляр ки, “сизи щямин ганунла мцщакимя етмяк олмаз. Чцнки бу ганун
сизин вязиййятинизя шамил олмур. Сиз
гануна зидд олараг тутулдуьунуз
цчцн гануна зидд шякилдя дя азад олмалысыныз.”
Бу о демяк иди ки, щябсдян бурахылманыз юз ялиниздядир. Щачан щягигяти сюйлясяниз, сийаси идаряйя садиг олдуьунузу эюстярсяниз, о заман бурахылаъагсыныз. Ялбяття, бу
сюзляри бизя яввялляр дя дейирдиляр.
Сонралар рясми сурятдя билдирдиляр ки,
“сизин ишиниз Аллаща галыб. Мцяййян
иттифаг вя щадисялярин баш вермясини
эюзлямялисиниз. Яризя йазмаг вя телеграф эюндярмяйинизин дя файдасы
йохдур. Щядяр йеря бу кими ишляря ял
атмайын.”
Нящайят, бизи щямин гара ганунла мцщакимя етдиляр. Лакин бу
мцщакимя доггуз ил тяклифсиз сахланылдыгдан сонра щяйата кечирилди. Бу
мцщакимянин юзцнцн мараглы бир
дастаны вардыр.
2009
2009
дын?
№ 12
42
l Йаддаш
l Йаддаш
Язаб вя ишэянъя
Сюз йох ки, ян бюйцк, ян аьыр вя
ян эениш тятбиг едилян ишэянъя нювц
гаранлыг отагда (камерада) тяк сахланылмагдан ибарят иди. Сийаси идарянин мямурлары диэяр ъинайяткар ишлярдя олдуьу кими, щямин ишдя дя чох
ифрата йуварланырдылар. Бир няфярлик
гаранлыг отаг истяр гыш фяслинин сойуг
эцнляриндя, истярся дя йай фяслиндя
хяфяляйиъи (боьуъу -ред.) вя цфунятли
иди. Хцсусиля йайда бу отаглар мцхтялиф щяшярат иля долу олурду. Бундан
ялавя палаз, йорьан-дюшяк вя щятта
палтардан да истифадя олунмасына йол
верилмирди. Бурада сахланылан мящбуслара ади хюрякляр дя вермирдиляр.
Бязи мящбуслары бу гаранлыг отагда
бир эцн, ики эцн дейил, айлар вя бялкя
иллярля дя сахлайырдылар.
Ахы инсан иътимаи бир ъанлыдыр. О,
аьаъ, даш вя йа кярпиъ дейил. О, данышмаг, зарафат етмяк, дярдляшмяк,
китаб охумаг, чай ичмяк, папирос
чякмяк истяйир. О, юз йолдашлары вя
танышлары иля мцаширятдян (цнсиййятдян - ред.) ляззят алмаг, файдалы бир
шяхс кими ъямиййятин тяряггиси йолунда чалышмаг истяйир. О, ишляйиб балалары цчцн щяйат шяраити фяращям етмяк (йаратмаг)истяйир. Бцтцн бу
адятляри бирдян биря йаддан чыхармаг
щеч дя асан иш дейил. Щямащянэ,
мягсядсиз вя йоруъу щяйата щеч дя
айлар вя иллярля дюзмяк олмаз. Инсанын бядяни полад олса да, бу тязйиг
гаршысында нящайят даьылыр. О, юз
гцдрят вя ирадясини итирир. Бир нечя
дягигялик азад бурахылмаг, няфяс алмаг цчцн имкан ялдя етмяк хатириня
ян аьыр эцнащлары беля бойнуна эютцрмяйя, щятта юлцмя, едама беля
разылыг верир. Дост вя танышларымын бир
чоху алты, йедди вя сяккиз айларла бу
ъцр чятин шяраитдя йашайыблар. Онлардан бир нечяси аьыр цряк нахошлуьу,
ревматизм вя саир хястяликляря тутулмушдулар. Мян юзцм ъцрбяъцр хяс-
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
43
№ 12
2009
майыблар. Башга достуму алтмыш саат
йухусуз сахламышдылар. О дейирди ки,
ятрафыма дюрд няфяр адам гоймушдулар. Эюзлярими йуммаг истядикдя
онлар чянямин алтына йумруг иля вуруб мяни айылдырдылар. Башым шишмишди. Ясяблярим титряйирди, цряйим дюйцнцрдц. Хцсусиля цчцнъц эеъя бцсбцтцн дяли олмушдум. Щарай чякмяк истяйирдим. Щятта щазыр олмушдум ки, нечя дягигя йатмаьыма иъазя верилсин, сонра апарыб мяни эцллялясинляр, одун ичиня атсынлар. Кешикчиляр мангалын ятрафында отуруб тирйяк чякирдиляр, араг ичирдиляр. Онлар
нювбя иля чарпайыларын цстцня узаныб
йатыр вя бунунла мяни инъидир, йатмаьа тящрик едирдиляр. Яснямя мяни
тагятдян салмышды. Бядяним башга
бир шякля дцшмцшдц. Бир йердя отура
билмирдим. Щеч олмазса айаьа галхыб доланмаг, ял-цзцмц йуйуб йухуму гачырмаг истядикдя, мямурлар
голларымдан йапышыр, тярпяшмяйя
гоймурдулар. Сайыглайырдым...
Полис гаршыма каьыз-гялям гойуб дейирди: “Щягигяти йаз, юзцнц
хилас ет”. Бунлар дашцрякли, гяддар
вя щеч бир шейи баша дцшмяйян
адамлардан ибарят иди. Мяним аьыр
вя дюзцлмяз вязиййятимдян ляззят
алырдылар. Мян ися илан чалмыш адамлар кими чапалайырдым. Онлар йеня дя
юз сюзлярини тякрар едиб эцлцшцрдцляр,
мяня юъяшир, бязян щядяляйир вя дюйцрдцляр.
“Гапан” адлы яли гандаллы ъяза
даща аьыр иди. Бу ишэянъянин тясири
даща тез защиря чыхырды. Бу дящшятли
алятдян Мухтари дюврцндя даща чох
истифадя олунурду. Азаъыг адам тапылар ки, бу ишэянъяйя дюзя билсин. “53ляр”ин бир нечясинин щямин ишэянъя
нятиъясиндя голу чыхмыш, яли шикяст
олмушду. Онлардан бири дейирди ки,
мяним голларым кичик вя кюк олдуьуна эюря цч-дюрд няфяр яллярими буруб кцряйимин архасында бири-биринин
цстцня гойараг гандал вурурдулар.
Синям аз галырды партласын. Ысфяндийари синями вя голларымы йумруглайыр
вя бунунла истяйирди ки, гандал юз йерини алсын. Дящшятли аьрылар башланды.
Эюзляримдян од чыхырды. Санки бцтцн
сцмцклярими язирдиляр. Голларым аз
галырды сынсын, полисляр ися мяни тяк
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
бурахараг о бири отаьа кечиб бир-бири
иля мяръ баьлайырдылар. Бири дейирди:
“Эюнц галындыр. Бу тезликля эцнащларыны бойнуна алмайаъаг, бялкя дя
беш-алты саат таб эятиря биляъяк”.
Диэяри дейирди: “Йох, аьыллы вя
зякалы эянъдир. Зяннимъя, юзцня
чох да зящмят вермяйяъяк. Бир аз
цзя дцшцб”.
Диэяри сюзя гарышараг дейирди:
“Даща бясдир. Эялин гандалы ачаг,
цряйи зяифдир. Тящлцкяли вязиййят
гаршыйа чыха биляр. Гандалы ачын, щягигяти дейяр...”
Илк гурбанлар
Бизим илк гурбанымыз Мящяммяд Баьыр Садигпур олмушду. Бу
тямкинли мящбусу диэяр 18 сийаси
мцттящимля бирликдя Астара вя Ярдябилдян эятирмишдиляр. Диэяр мящбуслар кими онун да арвад-ушаьы башсыз
галмышды. Дейилдийиня эюря, ики гызы
вя ики оьлу вар иди. Бюйцк оьлуну даща чох севярди. Щямин оьланын юз
хятти иля мяктуб йазмасына чох севинирди. Мящяммяд Баьыр щябс олдуьумуз илк илдя, йяни 1310-ъу илдя
тювгиф едилмишди. О, бир нюмряли мцвяггяти щябсханада вярям хястялийиня тутулду. Мящяммяд Баьыр
“Гяср”ин хястяханасына эюндярилдикдян сонра аълыг, гаранлыг вя отаьын натямиз щавасы онун хястялийини
даща да аьырлашдырды. Нящайят, аьзындан ган эялди. Чох арыгламыш вя
ъандан дцшмцшдц. Бизим ъидди игдаматымыз (тяшяббцсцмцз -ред.) нятиъясиндя зинданын щякими сийаси идаряйя мцраъият вя ня кими тядбир эюряъяйини сорушду. Бу щадисядян сонра дярман эюндярмяк, хястяйя ялаъ
етмяк вя йа ону бурахмаг явязиня,
сийаси идарянин нцмайяндяси зиндана
эялди. Щямин нцмайяндя индики кими йцксялмямишди. Щеч дя бир нечя
автомашын сащиби вя бу эцнки кими
кюк гарныйоьун дейилди.
...Хястянин данышмаьа гцдряти
йох иди.
- Аьа, юзцнцз дя мяним тягсирсиз вя эцнащсыз олдуьуму билирсиниз.
Мян щеч кясин диварындан дцшмямишям. Щеч кясин намусуна пис эюзля
бахмамышам. Яэяр юз ялиниздядирся
юзцнцз, йахуд тезликля ялащязрятя
рапорт веряряк мяни зиндандан азад
един. Арвад-ушаьым аъ-йалаваъдыр,
башсыздыр. Щеч олмазса имкан верин
юз арвад-ушаьымын йанында ъан верим.
Полис етинасыз, гуру, шиддятли,
дящшятли сясля беля ъаваб верди:
- Юл, ъящяннямя ки! Щамыныз
эяряк юлясиниз! Ня дя башындан йекя
данышыр. Ялащязрятин иши гуртарыб ки,
сизин кими адамларын щаггында рапорт
охусун!
Бу щадисядян ики саат сонра Мящяммяд Баьыр юлдц. Бу хябяр сийаси мящбусларын арасында бомба кими
сяслянди. Щяр кяс юз эяляъяйини дцшцнцрдц. Щиссляри ъуша эялир вя ганы
гайнайырды. Щамынын сябри тцкянмишди.
Тядриъи юлцм бизим цчцн йарамаз. Бизи дя Мящяммяд Баьыр кими
тядриъля, язаб-язиййятля юлдцрмяк
истяйирляр. Буна дюзмяк олмаз. Биз
йа щамылыгла бир йердя юлмяли, йа да
ишляримизя мцмкцн гядяр тез йетирилмясиня наил олмалыйыг.
Мящбуслары неъя
юлдцрцрдцляр?
Зиндан дахилиндя бязян адамын
рущу кичилир. О, мювщуматчы олур.
Щяр щансы бир щадисяйя хцсуси гиймят верир. О, бцтцн ешитдиклярини, эюрдцклярини вя щисс етдиклярини юз нязяриндя айры ъцр мяналандырыр вя тябир
едир. Мящбус щятта кцляйин ясмясиндян, аьаъ йарпаьынын йеря дцшмясиндян, ади сярчянин учмасындан, кичик
щейванларын сясиндян юзц цчцн мцяййян нятиъяляр чыхарыр вя онлары юз
мцгяддяраты иля ялагяляндирир. Нохуд фалы, Щафиз вя Сядинин ясярляриндян фал ачмаг, истихаря етмяк, йухулары тябир етмяк (йозмаг), ялин ичиндяки хятляри охуйуб юйрянмяйя чалышмаг мящбусларын демяк олар ки,
эцндялик ишляри иди. Бу ишляр бязян
онун цряйини сакитляшдирир, цмидини
артырыр, бязян ися мяйус вя нацмид
едирди. Йолдашларымыздан бири аьыр
хцлйа хястялийиня тутулмушду. О щеч
кяся гошулмайыр, щямишя бир эушядя
отурараг дизлярини гуъаглайыр, узунузады фикир-хяйалла юзцнц йорурду.
щяфтя чох ниэаран олду. Щяфтяляр, айлар ютцб кечди, анадан бир хябяр чыхмады. О, зиндан идарясиня мцраъият
ется дя, гянаятляндириъи бир ъаваб ала
билмяди. Сийаси идарянин ряиси сярщянэ Сейфя яризя йазды... Яризядя
анасынын чаьырылмасыны тяляб едирди.
Ешитдийимизя эюря, Сейид Мящяммяд Тянщанын анасы щяля дя Тещранда иди. О, щяр эцн сийаси идаряйя
эедир, икинъи дяфя юз оьлуну эюрмяйя иъазя верилмяси цчцн чалышырды. Лакин аьайи-сярщянэ Сейфин цряйи дашдан вя поладдан мющкям иди. Сийаси
идарянин мямурлары гоъа ананын дюшцндян вуруб ешийя салырдылар. Нящайят, бу гарыны чаьырыб демишдиляр ки,
ябяс йеря полися дярд-сяр вермя, сянин оьлун бурахылмайаъаг. Бцтцн ниъат вя хилас йоллары оьлунун цзцня
баьланмышдыр. Бу вязиййят эянъ фящляни айагдан салды. Биз вя саирлярин
нясищятляри онун рущиййясиня тясир
эюстяря билмяди. Бир эушяйя чякилиб
хяйал вя дцшцнъяляриня гярг олду.
Бир айдан сонра о, дяли олду. Даща
бир нечя эцн сонра да ешитдик ки, зиндан ъялладлары Сейид Мящяммяд
Тянщаны да Ялимцд-дювля гябиристанлыьындан чыхарыб адсыз гящряманлар гябиристанына апармышлар. Беля ъинайятляр тюрятмиш адамлар щяля бу
эцн дя иш башындадырлар.
Сийаси мящбусларын икинъи гурбаны Мящяммяд Дадизадя (Янзаби)
олмушдур. Бу эянъ йохсул бир аилядя
доьулмуш, щяля кичик йашларындан
язаб-язиййятя вя чятинликляря адят
етмишди. О, юз гоъа анасыны, баъы вя
гардашларыны доландырмаг цчцн эеъяэцндцз чалышырды. Ибтидаи мяктябдя
дярс дейирди. Бязи тиъарятханаларда
мирзялик вя мцщасиблик вязифяляриндя дя ишлямишди. Бош вахтларында ися
шеир дейиб, мягаля йазарды. Онун
йахшы истедады парлаг эяляъяйя малик
олдуьуну эюстярирди. Щяля чох эянъ
йашларында эюзял яхлагы, мцлайимлийи
вя сямимилийи сайясиндя чохлу дост
газанмыш вя щамынын севимлиси олмушду. Зинданда сахланылдыьы икинъи
илдя гяфлятян хястялянди. О, даима
гусур, шиддятли гарын аьрылары чякирди.
Бу вязиййят ъями бир нечя саат ярзиндя Янзабини тагятдян салды. Чох
чалышдыгдан сонра онун эюрцшцня
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
45
Биз ону бу тящлцкяли вязиййятдян хилас етмяк цчцн чохлу чалышдыгса да,
мцсбят нятиъя ялдя едя билмирдик.
Эцнлярин бир эцнцндя о, тясадцфян
бир мящбусун ялиндя Щафизин ясярини
эюрцб ондан хащиш етмишди ки, бир фал
ачсын. Фал ачаркян Щафизин: “Итмиш
Йусиф йеня дя Кянана гайыдар, гцсся етмя” мисрасы иля башланан мяшщур гязяли чыхмышды. Садя эянъ бу
тясадцфдян цряклянмишди. О эцндян
етибарян о бцсбцтцн дяйишяряк бир-ики
щяфтядян сонра зинданын ян йахшы идманчыларындан бириня чеврилди. О, хариъи дил дя юйрянмяйя башлады, эушянишинлик хястялийиндян юзцнц хилас етди. Физики, рущи вя мядяни фяалиййят
сащясиня гядям гойду.
Гейд етмяк лазымдыр ки, щямин
щадисянин якси дя баш веря билярди.
Мцнасиб олмайан бир фал мцяййян
мящбусу цмидсизлик вя мяйуслуг
эирдабына сювг едяряк ону айагдан
салырды. Йазыг Сейид Мящяммяд
Тянщанын башына мящз беля бир щадися эялди. Хариъдя онун йалныз бир
анасы вар иди. Бу йазыг ана бир ил иди
ки, Исфащанда галараг юз оьлундан
хябярсиз иди. Нящайят, зинданда сахланылмыш бир йолкясян бурахылдыгдан
сонра тясадцфян Сейид Мящяммяд
Тянщанын щябся алынмасы хябярини
онун анасына чатдырмышды. Бу бядбяхт гары евлярдя гуллугчулуг етмяк
вя палтар йумаг йолу иля бир тящяр
щяйат сцрцрмцш. О, оьлунун тутулмасы хябярини ешитдикдя, юзцнц бир тящяр
Тещрана чатдырыр. Чохлу зящмятдян
вя цч ай аварачылыгдан сонра нящайят, “Гяср” зинданына эялиб дямир
мяъярляр архасындан оьлуну эюряряк
онун саралмыш цзцндян юпцб демишди: “Анан сяня гурбан олсун. Иншаллащ тезликля сяни бурахаъаглар. Гапыдакы полисля данышдым. О, сянин тезликля бурахылаъаьын щаггында мяня
сюз верди. Гям етмя, йеня дя сянин
йанына эяляъяйям. Ал бу кюйняйи
эей. Икинъи эяляндя сянин цчцн ип
кюйняк тохуйуб эятиряъяйям. Габаьы гыша эедир. Гой сяня сойуг олмасын...”
Сейид Мящяммяд Тянща анасындан айрыландан сонра бир-ики щяфтя
цмидли вя фярящли йашады. Цчцнъц
щяфтя йеня дя дарыхды. Дюрдцнъц
2009
тяликлярдян башга эюзляримин нурунун йарыдан чохуну да итирмишям.
Йолдашларымдан бир нечяси щятта сифилис нахошлуьуна да тутулмушду. Биз
бу вязиййятя тяяссцфляндик. Лакин
доктор “С” деди ки, бу щеч дя тяяъъцбляндириъи дейил. Она эюря ки, бир
гайда олараг мящбусларын хюряк
габлары йуйулмур. Бязян йуйулдугда вязиййят даща да писляшир. Беля ки,
мин ядяд касаны бюйцк бир габ ичиндя натямиз су иля йуйуб щамысыны кясиф, кющня бир парча иля силирляр. Бундан ялавя ъцрбяъцр адамларын йатдыьы кющня йорьан-дюшяк бир мящбус
эетдикдян сонра диэяриня верилир. Онлары дезинфексийа етмирляр...
Мухтаринин ряис олдуьу дюврдя
мящбусларын ичярисиндя кимин гящряман сечилмясини сяся гойсайдылар,
мян юз сясими Ярдябилли гачаг Иззятя верярдим. О, цч илдян артыг бир
мцддятдя, яли вя айаьы баьланмыш
шяраитдя “Гяср” зинданынын ян дящшятли вя гаранлыг тякняфярли отагларындан бириндя сахланылды вя нящайят,
онун башына ня кимин бялалар эятирилмяси мялум олмады. Мян бу ирадяли
адамын шярщи-щалыны олдуьу кими
йазсам, бу охуъулар цчцн ян йахшы
бир щядиййя олар. Сющбят гящряманлыгдан эетдикдя, Ханбаба, Ясяд вя
доктор Ярани кими гящряманлары йаддан чыхармаг олмаз. Онлар да там
мярданяликля мцгавимят эюстяряряк
юмцрляринин сонунадяк тяк вя гаранлыг отагларда галдылар.
Гейд етдийимиз кими, узун мцддят тяк, гаранлыг отагда галмаг чох
аьыр вя тящлцкялидир. Мцттящим нящайят ъанындан дойур, истянилян эцнащы бойнуна алыр, юз дедикляри цчцн
дялил вя сцбут да эятирир.
Йухусуз сахламаг вя йа полисин
дили иля десяк, йухуну алмаг да айры
бир ишэянъя нювцдцр. Бу ишэянъя о
мцттящимляр щаггында щяйата кечирилирди ки, онларын тезликля мцщакимя
олунмалары вахты иттищамлары тез бойнуна эютцрмяляри лазым эялирди.
Щамыйа айдындыр ки, инсан щеч
дя узун мцддят йухусуз гала билмир.
Бу, бир чох щалларда аълыг вя сусузлугдан даща чятин олур. Достларымдан бири дейирди ки, Дамганда ону цч
эеъя-эцндцз ярзиндя йатмаьа гой-
№ 12
44
l Йаддаш
l Йаддаш
№ 12
2009
мушду. Ня гядяр чалышдым, нябзини
тапа билмядим. Мян онун йанындан
чыхандан бир нечя дягигя сонра ъярращиййя ямялиййаты ады иля хястяни
зиндандан эютцрцб апардылар. Ъансыз
бир ъясяд нязмиййя хястяханасына
тящвил верилди.
Бу кядярли щадисядян ики-цч ай
яввял Янзабинин анасы юз оьлуну хилас етмяк цчцн Тещрана эялмишди. О,
бу иш цчцн бир чох идаряляря эедирди.
Бир эцн эюрцш заманы дейирди: “Бала,
мян ки, фарс дилини билмирям. Сюзцмя
щеч кяс гулаг асмыр. Сраьа эцн нязмиййя ряисинин аз гала машыны алтында
галаъаг идим. Нящайят, яризяни она
чатдырдым. Ики-цч эцн яввял сийаси
идаряйя эетмишдим. Орада мянимля
чох пис ряфтар етдиляр. Полис йумругла
дюшцмдян вуруб мяни чюля атды. Йеня дя сийаси идаряйя эедирям, йеня
дя эедяъяйям. Сяни азад едяня гядяр эедяъяйям!”
Башга эюрцш заманы гоъа ана севинъля оьлуна дейирди: “Нязмиййя
ряиси сяни бурахмаг щаггында сюз
вермишдир”.
Бу щадисядян беш ай сонра йазыг
ананын цряйи таб эятирмяйяряк юз яшйаларыны сатыб йенидян Тещрана эялди.
Бу дяфя даща о, яризя вермир, онабуна йалвармырды. Оьлунун юлцмц
хябярини ешитмишди. Баласыны итирмиш
шир кими наля едирди. О, тящгирдян,
щятта юлцмдян дя горхмурду. Даща
щеч кяс онун синясиндян йумруг вуруб чюля атмаьа ъцрят етмирди. О, юз
оьлуну истяйирди.
- Оьлуму юлдцрмцсцнцз. Щеч
олмаса онун мейитини верин. Щеч олмаса онун гябрини мяня эюстярин...
Гоъа арвад полисляри тящгир едиб
сюйцрдц. О, юз зяиф вя титряк ялляри
иля ъялладлары боьмаг истяйирди. Бунунла цряйиндяки щясрят аловуну
сюндцрмяйя чалышырды.
- Сарайы од тутуб йансын. Цряйи
кабаб олсун. Ъийяри мяним ъийярим
кими аловлансын - дейиб щарай чякирди. Нящайят, ананын ялиня бир дяст
кющня палтар вериб йола салдылар...
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
Доктор Яранинин
юлдцрцлмяси хябяри
Йеддинъи коридорда артыг уъа эцлцшмялярдян, шух зарафатлардан ясяр
эюрцнмцрдц. Сийаси мящбуслар эизли
васитялярля ялдя етдикляри китаб вя каьыз-гялями дя бир кянара гоймушдулар. Щеч кяс эцндялик йазмаг мяшьяляси иля дя башыны гатмырды. Щяр тяряфи там юлцм сцкуту бцрцмцшдц.
Ещсасатлы башлар ашаьы салланыб, аловлу црякляр мящзун вя тутгун иди. Щеч
кяс башгасындан бир кялмя сюз сорушмаг, йахуд юз ниэаранлыьыны ян йахын
достуна билдирмяк, бу щяйяъанлы хябярин доьру олуб-олмамасыны мцяййянляшдирмяк истямирди. Щамы йайылмыш шайиянин дцзэцн ола биляъяйиндян горхурду.
Щятта о эцн щеч кяс щяйятя чыхмаг, тязя щава алмаг да истямирди.
Коридорларда эязян йох иди. Щятта
щяйятя чыхмаг имканындан бир дягигя беля гяфлят етмяйян Сярдар Ряшид
Кцрдцстани дя отагдан байыра чыхмырды.
Мящбусларын чоху аьлайыр, онларын кядярли црякляри кин вя интигам
щисси иля долмушду.
Онлар бир-биринин эюзцня беля
баха билмирдиляр. Ешитдикляри хябярин
доьру олдуьуну билдирян щяр щансы
бир яламяти эюрцб мяйус олаъагларындан горхурдулар. Црякляр бир иди. Щамынын щиссиййатыны бир гцввя щяйяъанландырырды.
Щамы бир ъцр фикирляшир, бир ъцр
щярякят едир, бир ъцр интизар чякирди.
Бядбяхт щадися демяк олар ки, щамыны ващид шякля салмышды.
Эцнортайа бир саат галанадяк
щеч кяс йемяк-ичмяк фикриня дцшмяди. Ясябиликдян щамынын боьазы
гурумушду. Нящайят, эцнорта радяляриндя щямишя эцлцшц иля зиндан
мцщитини лярзяйя эятирян “Й” зиндан
гапысынын сяккиз гат дямир мяъярляри
архасындан эюрцндц. О, гара ябасы
алтында бцзцшмцш, эюзлярини йеря тикмишди. Даща щямишяки кими шян эюрцнмцрдц. Чох ъидди вя сон дяряъя
кядярли иди. Санки башындакы аь тцклярин сайы даща да чохалмышды.
Нящайят, о ичяри дахил олду. Щеч
сюз демяк истямирди. Лакин мящбуслар инанмаг истямядикляри щадисяни
баша дцшдцляр. О, бизя тяряф эялмядян юз отаьына эетди. Йолда да щеч
кимля данышмады. Бир дягигядян
сонра гятл щадисяси бцтцн тяфяррцаты
иля зиндана йайылды. Мялум олду ки,
доктор Яранини нечя ай бундан яввял
тиф хястялийиня тутулмуш бир мящбусун сахланылдыьы отаьа салмышдылар. О,
щямин йердя дярщал хястяляняряк
зиндан хястяханасына кючцрцлмцшдц.
Гощумлары вя достларынын исрарына
бахмайараг, евдян онун цчцн йемяк, дава-дярман, щятта мейвя эятирилмясиня иъазя верилмямишдир.
Гырх дяряъя гыздырманын ичярисиндя
олан заман она “эенин” ийняси вуруб юлдцрмцшдцляр.
Бу щадисядян бир саат сонра зинданын бцтцн коридорларында эизли матям йыьынъаглары тяшкил едилди. Мян
бир чох бу гябил матям йыьынъаглары
эюрсям дя, гейд етмялийям ки, Яранийя щяср едилмиш матям йыьынъаьы
онларын щеч бириня охшамырды. Бу матям мярасиминдя щамынын симасында интигам щисси дуйулурду. Бахышлар
мящзун, гязябли вя дящшятли иди.
Мящбусларын етдикляри щярарятли
нитгляр адамын ясяблярини титрядир вя
щяйяъанландырырды. Щамы доктор Яранинин гясдян, мцяййян нягшя (план
- ред.) ясасында юлдцрцлмясини баша
дцшцрдц. Щамы баша дцшцрдц ки, зиндан ряиси бу йол иля Иран азадыхащларыны башсыз вя рящбярсиз гоймушдур.
Щашийя
Башга бир мятляби дя щашийя олараг гейд етмяк истяйирям. Сийаси
мящбуслардан бири бир эцн шащын
“мцбаряк” щцзцрцна яризя эюндяряряк, сцни ъцмщуриййят-тяляблик нещзяти (щярякаты - ред.) эцнляриндя (Рза
ханын республикачылыг шцарыны ортайа
атдыьы эцнлярдя - Я.Р.) мялуматсызлыг вя йа саир амиллярин тясири алтында
эюсрятдийи ъцзи хидмятлярини щямин
яризядя хатырлатмыш вя бунунла юзцня бяраят газандырмаьа, йени ясрин
“бюйцк набигясинин” (бюйцк дащисинин) рящм вя “мярданялик” щисслярини щярякятя эятирмякля юзцнц ъящянням дешийиндян хилас етмяйя ча-
иди. Дежбан зинданында, мцвяггяти
мящбясдя,
гадынлара
мяхсус
щябсханада вя тярбийяви адланан бинада да цст-цстя бир о гядяр мящбус
сахланылдыьыны ещтимал етмяк оларды.
Юмцрлцк щябс ъязасына мящкум
оланларын сайы эцндян-эцня артараг,
1319-ъу илдя (1940-ъи илдя) ики йцз
няфярдян чох иди. Аьыр щябс ъязасына
мящкум оланларын сайы да эцндянэцня артырды.
Исфяндийари дейирди: “Вятян юз
интигамыны алыр”. О, шцбщясиз ки, бу
ийрянъ сюзц щямян дюврдя чыхан
йалтаг гязетлярдян вя йахуд башгаларындан юйрянмишди.
Форузеш дейирди: “Биз дювлят
ялейщиня оланларын кюкцнц кясмяк
вя зиндан васитясиля онлардан ялащязрятин интигамыны алмаг истяйирдик”. Бу сюзляр ня гядяр шит вя ийрянъ иди. Бунлар щеч дя онларын юз сюзц дейилди. Демяк лазымдыр ки, щямин сюзляри онлара бязи “ашдан исти
касалар” диктя етмишдиляр. Дейиляси
сюзц демяк лазымдыр.
Бяли, иътимаиййятимизин дцзэцн
мягсяд вя щядяфи олмамыш вя йеня
дя йохдур. Давярин ганунлары, Рза
ханын зоракы низам-интизамы бу эцнки рцсвачылыг вя биабырчылыгдан башга
щеч бир файда веря билмязди...
Зиндан ня демякдир? Сиз сярэцзяшт ешитмяк, он бир иллик бир мящбусун сющбятляриня гулаг асмагла юз
щиссляринизи бир нюв гидаландырмаг истяйирсиниз. Шцбщясиз, буна наил олаъагсыныз. Лакин бир аз диггят етдикдя,
айдын олур ки, зиндандан хариъдяки
мцщит дя сизин щямин тялябатынызы
юдяйя биляр. Мяэяр бцтцн Иран башдан-баша щябсхана дейилди?...
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
47
лышмышды. Мяшщур сярщянэ Нирумянд
сензура заманы яризяни сахлайыб дярщал аьаны юз щцзуруна чаьырараг демишди: “Щямин бу яризя эюстярир ки,
сян сийаси бир адам олмуш вя йеня
дя щяман йолу давам етдирирсян.
Сян неъя ъясарят едиб йазырсан ки,
“шащын мцбаряк гядямляри Бащарыстанын гаршысына чатан заман мян
онун айаглары алтына чичяк сяпянлярдян бири идим.
Бу ня демякдир? Сян сийаси
адам олмаьыны инкар етмяк истяйирсян. Лакин бундан бюйцк етираф олармы? Аьа, мяэяр сян билмирсян ки, бу
юлкядя сийасят олмамалыдыр. Ялащязрятин тяряфдарлыг эюстярянляря ещтийаъы йохдур. Дювлятин хейриня данышмаг истяйян адамлар да сийаси мцгяссир щесаб олунурлар. Йцксяк дцшцнъя тяляб едян мясяляляря щеч кяс
гарышмамалыдыр. Эет яризяни дяйишдир
вя беля йаз: “Мян анлашылмамазлыг
нятиъясиндя тутулараг алты ил мцддятиндя мцщакимя олунмадан “Гяср”
зинданында щябс едилмиш савадсыз вя
аъиз бир адамам...”
Иран башдан-баша
щябсхана дейилди?
Биз зиндана эятирилян заман
Тещранын мцвяггяти щябсханасында,
мяркязи зиндан вя дежбанда (мцвяггяти сахлама мянтягяси - Я.Р.)
сахланылан мящбусларын сайы тяхминян мин няфяря йахын оларды. Мяркязи зиндан бинасы яслиндя алты йцз
мящбус цчцн тикилмишди. Мяни
“Гяср”я кючцрян заман орадакы
отагларын чоху бош иди. Ики нюмряли
коридорда йалныз Азярбайъандан йениъя эятирилмиш он сяккиз няфяр сахланылырды. Доггузунъу коридорда
емалатханалар йерляширди. “Гяср”дя
сахланылан биз мящбусларын сайы цстцстя цч йцз няфярдян артыг дейилди...
“Гяср” зинданына кючдцкдян
сонра, Давярин сынагдан кечирмя ганунлары сайясиндя зинданын бцтцн коридорлары мящбусла долдурулду. Отаглардакы мящбусларын сайы ялли, алтмыш,
бялкя йцзц дя ютцб кечди. Зиндандан
бурахылдыьым заман алты йцз няфяр
цчцн нязярдя тутулмуш бу щябсханада ики мин няфярдян чох мящбус вар
2009
эетмяк цчцн иъазя ала билдим. Рянэи
гачмыш, цзц арыгламышды. Лакин симасында щеч бир вящшят вя ниэаранлыг
эюрцнмцрдц. Отаьа эирян кими эцляряк деди: “Йахшы эялиб чатдын, вязиййятим, дейясян, аьырдыр. Дейирляр,
кор баьырсаьым чирк еляйиб партламышдыр. Няйин бащасына олур-олсун, ъярращиййя ямялиййаты апарылмалыдыр.
Башым чох бярк аьрыйыр. Гарнымын
аьрысы санки азалыб. Шеирлярими Мящяммяд Нунякяранийя тапшырмышам. Еляйя билсян, онлары зиндандан
чыхарт”.
Зинданда
олдуьумуз
илк
дюврлярдя хястя йолдашлара юзцмцз
хидмят эюстярирдик. Зинданын щякими
мящбуслардан бири иди. О вахт бизим
цчцн беля бир иъазя верилирди. Зиндан
щякимляри мящбуслары юзляри мцалиъя
едирдиляр. Сонра ися бу кичик имкан
да ялимиздян алынды. Хястя мящбуслар гядим дюврлярин дустагбанларындан даща кобуд, даща яхлагсыз, даща
ъинайяткар олан Бяразяндялярин,
доктор Ящмядилярин, доктор Хосровхавярлярин ялиня дцшдцляр. Онлар
хястяляря дава-дярман явязиня сюйцш верирдиляр. Аьзында бир гызыл диши
вя йа яйниндя бир дяст тямиз палтары
олан адам юзцнц бу щякимлярин ялиндян хилас едя билмязди. Доктор Ящмяд гышда хястя мящбуслардан бирини щяйятдя сахлайараг дондурмуш,
сящяр ися ону сяссиз-сядасыз Ялимцд-дювля гапысындан гябиристана
эюндярмяк истяйирмиш. Эцнортайа
йахын мейити чыхаран заман мялум
олмушду ки, хястя щяля дя юлмямишдир. Дейилдийиня эюря, бу ъинайят
йалныз мящбусун бир дяст йахшы палтары вя нечя тцмян пулу хатириня щяйата кечирилмишдир.
Дадизадя (Янзаби) юмрцнцн сон
дягигяляриндя беля эцлярцзлц иди вя
зарафат едирди. Бир сыра тяарцфлярдян
сонра деди: “Аьайи-”С” йеня дя мянимля докторъасына ряфтар едир. О
мяни кюнлцм истядийи шейи йемяйя
гоймур, режим сахламаьа мяъбур
едир. Мян истяйирям юляндя дя азад
олум. Дярман вя лимонад няйя лазымдыр. Щалымын эетдикъя йахшылашмасыны щисс едирям. Дейясян, гыздырмам йохдур...”
Ялиндян тутдум. Ялляри сойу-
№ 12
46
l Йаддаш
l Йаддаш
№ 12
2009
Эюркямли Иран йазычысы
Ъялал Али-Ящмядин щяля
ютян ясрин 60-ъы илляриндя
сюйлядийи бир щягигятля разылашмамаг мцмкцн дейил. О йазырды ки, Эцней
Азярбайъанда баш верян
бцтцн бющранлы вязиййятляр
дил мясялясиндян доьмушдур. О гейд едирди ки, мядяниййятин, тящсилин, мятбуатын вя китаб няшринин
щяля йайылмадыьы дюврдя
Иранда дил мцхтялифлийи еля
бир проблем доьурмурду.
1920-ъи иллярин яввялляриндя Тещран щюкумяти бцтцн
юлкядя ящалинин бирдилли олмасына чалышды.... Бцтцн
сяйини няинки тцрк дилини
мящдудлашдырмаьа, щятта
ону мящв етмяйя йюнялтди” [1, 2006, №2, 41].
Дягигликля сюйлянилян бу фикир
бу эцн дя гцввядядир. Чаьдаш
дюврдя мяркязи щюкумятля Эцней
Азярбайъан арасында баш верян ихтилафларын кюкцндя ясасян дил мясяляси дурур.
Мцасир мярщялядя Эцней Азярбайъанда мятбуат дурумунун цмуми мянзяряси щагда тясяввцр ялдя
етмяк цчцн 2000-ъи илин яввялляриня
нязяр салаг. Мясялян, 2001-ъи илдя
Эцней Азярбайъанда 20-дян артыг
мятбу орган фяалиййят эюстярирдися,
онларын 10-у сонрадан мцхтялиф сябяблярдян фяалиййятини дайандырмалы
олду. Бир гисми мящкямянин гярары
иля, диэяр гисми мадди сыхынты уъбатындан гападылды. Мяркязи КИВ-я
мцхтялиф йардымлар, о ъцмлядян, эцзяштли гиймятля каьыз верилир, Эцней
48
ЧАЬДАШ ЭЦНЕЙ АЗЯРБАЙЪАН МЯТБУАТЫ
Азярбайъан мятбуаты ися бу имтийазлардан мящрум едилир. Бир сюзля,
азярбайъанлыларын мадди йардымы вя
шяхси вясаити щесабына фяалиййят эюстярян мятбуат цчцн мяркяздян щеч
бир шяраит йарадылмыр. Гара базарда
каьыз бащалашдыгъа, Азярбайъан
мятбу органларынын наширляри дя гиймятляри артырмаг мяъбуриййятиндя
галыр. Эцней мятбуатынын проблеми
йалныз мадди чятинликлярля баьлы дейил. Беля ки, бир сыра мцстягил мятбу
органларынын йазарлары азад фикир вя
дцшцнъяляриня эюря юлкянин бир сыра
инстансиаларына, о ъцмлядян, хцсуси
хидмят органларына чаьырылыб сорьусуала тутулур, тягиб вя тязйигляря
мяруз галыр, щябс едилир. Мясялян,
2000-ъи илдя азярбайъанлы журналистлярдян бири Яли Мещри щябсдян
бурахылдыгдан сонра мятбуатда чыхыш
етмякдян мящрум едилиб. “Ящрар”
гязети ися баьланыб. Мящкямяйя
ъялб олунан азярбайъанлы журналистляр
чох вахт мящкямядян сонра йа ъяримя юдямяли, йа да щябсдя отурмалы олурлар. Онларын чоху мадди вязиййятляриня эюря щябсхананы сечирдиляр.
Зянъанда няшр олунан “ЦмидиЗянъан” орада беля бир тязйигля цзляшдикдя, диэяр бир шящярдя - Тябриздя юз бцросуну ачыр. Лакин Тябриз
бцросу да щцъума мяруз галмыш,
бцронун рящбяри Щидайят тящгир олунуб щядялянмишдир. Бу барядя шикайят едился дя, бу щалын гаршысыны алмаг цчцн рясми бир тядбир эюрцлмямишди.
Урмийа шящяриндя 1997-ъи илдян
няшр олунан “Нявиди-Азярбайъан”
гязети халг ичярисиндя юз йцксяк вятянпярвярлик мювгейиня вя принсипиаллыьына эюря бюйцк ряьбят газаныб.
Нашири Мещрам Тябризи, редактору
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
Иса Нязярдир. Бу гязет щагда, цмумиййятля, Эцней Азярбайъан мятбуаты щагда цмуми тясяввцр ялдя
етмяк цчцн гязетдя эедян бир нечя
материала нязяр салаг.
2000-ъи илин май сайында характерик бир мювзуда - юлкядя няшр олунан дярслик китабларында йол верилян
тящрифляр вя Иранда йашайан миллятлярин кимликляри барядя йазы вардыр.
Мягаля мцяллифи Кийан Сяфяри йазыр
ки, мяктяблярдя тядрис олунан щуманитар фянляр цзря дярсликлярдя юлкядяки миллятлярин тарихи, мядяниййяти, ядябиййаты, ъоьрафийасы вя с.
тящриф олунур. О, йазысында буна даир бир сыра юрнякляр эятирир.
“Нявиди-Азярбайъан” гязетинин
2001-ъи ил 93-ъц сайында Тябриз университети тялябя ъямиййятинин юлкя
президенти Хатямийя цнванладыьы
мцраъиятин мятни дяръ олунмушдур.
Щямин мцраъиятдя тялябяляр юлкя
конститусийасынынын ХВ вя ХЫХ
маддяляринин иъра едилмясини, мяктяб вя университетлярдя ана дилиндя
тящсиля, тцрк тарихи вя ядябиййатынын
тядрисиня шяраит йарадылмасыны, Азярбайъана гаршы игтисади айры-сечкилийин
арадан галдырылмасыны, Азярбайъандакы тарихи абидялярин даьыдылмасынын
сябябкарларынын ъязаландырылмасыны,
телерадио каналларында азярбайъанлылары тящгир едян верлишлярин дайандырылмасыны, бу верилишляри щазырлайанларын тянбещ едилмясини, Эцней Азярбайъанда зоракылыьын вя щцгуг позунтусу щалларынын тамамиля арадан
галдырылмасыны тяляб едирляр. Тялябяляр азярбайъанлы миллят вякилляринин
бу мясяля иля ъидди мяшьул олмамасындан да эилейлянирляр.
Тябриз университетинин тялябя ъямиййятинин мцраъиятиндя даща сонра
йазылыр: “Ъянаб президент, ютян пре-
зидент сечкиляриндя намизядлийинизи
иряли сцряркян етдийиниз чыхышларда
ганунчулуг, ядалят вя милли щцгугларын горунмасы иля баьлы вядляр вериб, щцгуглары тапданан халгларын сизя сяс вермясини тямин етдиниз. 20
милйонн сяс топлайараг президентлик
кцрсцсцня йцксялдиниз. БМТ-нин
йцксяк трибунасындан мядяниййятляр диалогу тезисини иряли сцряркян,
биз азярбайъанлыларын севинъиня сябяб олдунуз. Амма заман ютдцкъя
миллятлярин алданылдыьы ортайа чыхыр.
Сян демя, сиз мядяниййятляр диалогу сюйляйяркян хариъи юлкялярля,
мядяниййятлярля диалогу нязярдя
тутурмушсунуз. Иран халгларынын
“айыг виъданы” мящрум йазычы Ъялал
Али-Ящмяд демишкян, милли бирлик
дейяркян бу мясяляни щюкумятимизин даща эениш вя даща цстцн бир анлайыш кими нязярдя тутмасынын вахты
чатмайыбмы? Ъянаб президент, сиз
юлкянин мядяниййят назири вязифясиндя ишляйяркян кечмишдя вя юлкя
президенти кими бу эцн дя кцлтцрял
гейри-бярабярлийин вя кцлтцрял йохсуллуьун шащиди олмушдунуз. Бцтцн
бу кими щаллара эюз йуммагла яслиндя гейри-бярабярлийин давам етмясиня сябяб олмушсунуз. Щалбуки,
Азярбайъан тцркляринин, кцрдлярин,
бялуъларын вя башга гейри-фарс
халгларын ъями щесабына президент
олдунуз.
Тябриз университетинин тялябяляри
президент (екс-президент - П.М.) Хатямийя беля бир суал цнванлайырлар:
сиз кечмиш шащ режиминин башлатдыьы
вя давам етдирилмякдя олан гейрифарс миллятляря гаршы кцлтцрял тязйиглярин арадан галдырылмасы йюнцндя
щансы тядбирляри эюрмцсцнцз? Шащын
йандырдыьы тцркъя китабларын гаршылыьында бизим ана дилиндя щансыса бир
китабы цзя чыхарыб
Азярбайъан китабханаларына щядиййя етмисинизми? Кечмишдя вя
йахуд Ислам Ъцмщуриййяти дюврцндя Алагапы, Ярк, Эюй мясъид
вя башга даьыдылмыш
Азярбайъан абидяляринин бярпасы цчцн ня етмисиниз?
Щцгцгларымызын
бярпасы вя конститусийа маддяляринин тятбиг
олунмасы тяляби иля
Азярбайъан халгынын
мцхтялиф тябягя вя
зцмряляриндян едилян
чохсайлы мцраъиятляря
бахмайараг, Конститусийанын ХВ вя ХЫХ
маддяляринин иърасындан имтина етмякдясиниз. Сиздян башга
Конститусийанын бу
маддялярини
тятбиг
едяъяк щяр-щансы эцъ
тябии ки, мювъуд дейилдир. Йохса
Конститусийанын тятбигиня дя мцщафизякарлар иъазя вермирляр? Конститусийаны иъра етмяк йалныз сизин сялащиййят даирянизя аид олан мясялядир.
Бундан башга Конститусийаны иъра
етмяк йалныз сизин вязифя боръунуздур”. (Гейд едяк ки, ИИР Конститусийасынын ХВ маддясиндя йазылыр ки,
гейри-фарс миллятляря юз ана дилиндя
тящсил алмаг щцгугу верилир; Конститусийанын ХЫХ маддясиндя ися билдирилир ки, юлкядя йашайан гейри-фарс
миллятляр вя халглар бцтцн бахымлардан бярабярдир вя миллятлярин щцгуг
бярабярлийини Конститусийа горуйур П.М.).
Тябриз университетинин тялябяляри
2009
ПЯРВАНЯ МЯММЯДЛИ
l Мятбуат
№ 12
l Мятбуат
Азярбайъанда мятбуат проблеминя
дя тохунурлар: “Юлкя ящалисинин бюйцк яксяриййятинин юз ана дилиндя
тящсил алмаг кими ян ади щцгуглардан мящрум едилдийи бир дюврдя Иран
щюкумяти “мядяниййятляр диалогу”
тезисини иряли сцрцб хариъи мядяниййятлярля диалог апармаг цчцн бюйцк
гцввя сярф едир, бу барядя шикайят
едился дя, рясми щеч бир тядбир эюрцлмяйиб, щяля дя Азярбайъан мятбуаты тякъя щакимиййят органларынын
дейил, щям дя эизли вя йа ашкар шякилдя фяалиййят эюстярян бязи груп
вя тяшкилатларын тязйиг вя шантажларына мяруз галыр. Беля ки, Иранда йаранмыш йени насист тяшкилатлар Азярбайъан мятбуатыны щядяляйир вя ону
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
49
№ 12
2009
ранын, Исфащанын вя башга йерлярин
йоллары истедадлар беъяриб инкишаф етдирмяк цчцн щамардыр. Азярбайъанда беля бир щамар йол йохдур. Тябриздя дар дцшцнъялярин боллуьундан
щамынын хябяри вар. Щамымыз билирик
ки, истедадлар бурада инкишаф етмир,
буранын атмосферасы щавасыздыр, щамымыз билирик ки, йухарыларын ял-айагларына долашан ганунлар Тябриздя юлкянин диэяр йерляриня нисбятян даща
йахшы щяйата кечирилир. Яксиня, миллятин хейриня олан ганунлардан биздя
бир хябяр йохдур. Биз щамымыз бунлары эюрцрцк, бязиляри дя эюрцр вя
щисс едирляр. Анъаг вязифямиз нядян
ибарят олмалыдыр?
Няйимиз варса эютцрцб гачмаг?
Будурму дцшцнян бейнин, ялиндя
гялям оланын вязифяси? Тябризи гойуб гачан сярмайя сащибляри, дцшцнян бейинляр, сянятчиляр вя бу тябягяйя хас оланлар мцбаризяйя гадир
олмайан, няфси зяиф инсанлардыр. Дцшцнян бейин ъямиййятин щякими сайылыр. Эюрясян, беля бир щякимин вязифяси хястядян гачмагдыр, йохса
ону мцалиъя етмяк? Эетмяк асан
бир ишдир. Анъаг галыб хястя бир ъямиййятля мцбаризя апармаг, дцшмянин габаьындан гачмамаг щяр
оьулун иши дейил, оьул баьлы атмосфераны сындырмаьы баъармалыдыр, дцз олмайан йоллары щамарламалыдыр, кимин эцъц варса, миллятин йолунда
ясирэямямялидир. Гачыб юзэя йерлярдя юзцнц нцмайиш етдирмяк щцняр сайылмыр. Узагдан яли одда гыздырмаг йох, одун ичиня эирмяк эярякдир. Бош-бош бящаняляр эятирмяк
киши иши дейил. Йад йерляря эедиб
Азярбайъанын дярдиндян юлмяк йаланларымыза инанмазлар, сиз ъанынызы
мянсуб олдуьунуз ъямиййятдян даща чох истяйирсиниз. Яэяр дцз дейирсинизся, онда гачмаг няйя лазым?
Дцшмянин ялиндян гачыб сонра мцбаризя тяляб едиб вя нязяриййяляр
иряли сцрмяк кимин дярдиня дярмандыр? Эюрясян, бу дцшцнян бейинляр,
сярмайя сащибляри, ишэцзар мцдирляр
мин бир бящанялярля йад йерляря гойуб эетмясяйдиляр, атмосфера олду-
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
ьу кими галарды? Дцздцр Тябриз нюгсанлыдыр, нюгсанлары арадан галдырмаг ися авам инсанларын йох, зийалыларын вязифясидир. Зийалылар вя цмумиййятля, сянят адамлары инъя рущлу
олур. Анъаг онлар ъямиййяти дцзялтмяк цчцн йараныблар, щяр бир зийалы вя йахуд инъясянят адамы филан
вязифяли шяхсдян мярщямят эюзлямямялидир, бу, садялющвлцкдцр. Билирик, билирик Азярбайъанда ишлямяк
чятиндир, ъанцзцъцдцр. Азярбайъанда щяр бир инсан юз сцмцкляринин сындырылмасынын сясини уъадан ешидир.
Вятяндя дя галмаг мцмкцн дейился, гачмаг да дцз йол дейил. Эялин
цчцнъц йолу сечяк...” [2, 2000, №
80].
Щяля ХЫХ ясрин сонларында Эцней Азярбайъанда маариф сащясиндя
эюзял бир янянянин ясасы гойулмушду. Мяктяб вя мядрясялярдя няшриййя вя мятбу нцмуняляри чап олунурду. 1893-ъц илдя Тябризин “Мцзяффяриййя” мядрясясиндя “Насири”
адлы гязет няшр олунурду. Бир чох цстцн кейфиййятляри иля сечилян бу гязетин редактору “Мцзяффяриййя”
мяктябинин мцдири иди. Иранда илк
цсули-ъядид мяктябинин ясасыны гоймуш М.Щ.Рцшдиййянин ардыъыллары
йени мяктябляр тясис едирдиляр. Онлар
ейни заманда бу мяктяблярдя китаб,
гязет, журнал няшри иля дя мяшьул идиляр. Чох заман бу ишя мядряся вя
мяктяблярин юйрянъи вя тялябяляри
дя щявясля гошулурдулар. 1907-ъи илдя Тябриздя ишыг юзц эюрян “Цмид”
гязети “Лоьманиййя” мядрясясинин
тялябяляри тяряфиндян щазырланмышды.
Беляликля, 1909-ъу илдян башлайараг
“Камал” мядрясясиндя “Камал”,
“Пярвяриш” мяктябиндя “Дябистан”,
“Бясирят” мяктябиндя “Цхцввиййят” вя “Иттащад” адлы гязетляр чап
олунмаьа башламышды. Бу яняня бу
эцн дя давам едир. Эцней азярбайъанлыларынын тящсил алдыглары елм
оъагларында гязет вя журналлар дяръ
едилир. Бу, тябии ки, дахили ещтийаъдан
иряли эялир. Иранын бир чох ири шящярляриндя, ясасян тибб вя техники сащяляр
цзря тящсил алан азярбайъанлы тялябя-
2009
сепаратчылыьы тяблиь етмякдя иттищам
едирляр. Онларын фикринъя, иранлылыг
фарслыгла ейни мащиййятя маликдир.
Азярбайъан мятбуаты ися, неъя дейярляр, юз милли тяблиьаты иля ассимилйасийа (фарслашдырма) просесинин манеясиз ирялилямясиня янэял тюрядир.
Азярбайъан мятбуаты щяр тяряфдян тязйигя мяруз галыр. Чцнки Эцней мятбуаты тямсил етдийи халгын
дярдлярини онун юз дилиндя йазмаьа
ъясарят едир, халгын тяляблярини якс
етдирмяйя чалышыр”.
Тяяссцф ки, Тябриз университети
тялябяляринин екс-президент Хатямийя цнванладыьы бу мцраъиятя щяр
щансы бир шякилдя ъаваб верилмяди.
“Шямси-Тябриз”, “Нявиди-Азярбайъан”, “Пяйами-Урмийя”, “Цмиди-Зянъан” кими мятбуат органларында Эцней Азярбайъанын чаьдаш
дюврдяки проблемляриня, эцнейлилярин талейцклц мясяляляриня тохунулур, Азярбайъанын сосиал-игтисади дуруму мцзакиря едилир.
“Шямси-Тябриз” гязети 1997-ъи
илдян Тябриздя истедадлы журналист Яли
Щамид Иманын редакторлуьу иля няшр
олунур. Гязетин 2000-ъи илдяки сайларындан бириндя (№80) Яли Щамид
Иман Эцней Азярбайъанын чаьдаш
дурумуна хас олан бир мясяляйя тохунур. “Тябриздян нийя щамы гачыр?” мягалясиндя юлкядяки сосиалигтисади вязиййятля баьлы зийалыларын
вя кяндлилярин шящяри тярк етмясинин
сябябляри эюстярилир вя бунун гаршысыны алмаг цчцн чыхыш йолу араныр.
Мягалядян бир щиссяни диггятинизя
чатдырырам:
“Тябриздя пулу ъибиндя олан,
бейни дцшцнян щяр бир кяс чаряни
йад йерляря гачмагда эюрцр, онлар
щцнярлярини йад йерлярдя ишлятмяк,
инкишаф етдирмяк ниййятиндядирляр.
Виъдан язабы чякмясинляр дейя,
Тябризин “баьлы” атмосферасыны бящаня едирляр.
Мян Тябризин вя цмумиййятля,
Азярбайъанын истедадларыны инкишаф
етдирмяк цчцн саьлам мцщитя малик
олмасынын ваъиблийини сцбут етмяк
истямирям. Щамымыз билирик ки, Тещ-
№ 12
50
l Мятбуат
l Мятбуат
ляр ана дилиндя мятбу органлар чыхармагла бир нюв мяняви ещтийаъларыны
юдяйирляр. Бунунла онлар фарс дилинин
мцтляг цстцнлцйцнц арадан галдырыр,
ана дилиндя йазыб-охумаьын няинки
мцмкцн, щямчинин цстцн вя зярури
олдуьуну ачыб эюстярмяйя чалышырлар.
Бу мятбу органларда чох заман
милли кимлик вя милли мядяниййятля
баьлы билэи вя юрнякляря эениш йер
верилир. Эцней мятбуаты цчцн характерик хцсусиййятлярдян бири дя одур
ки, юз сящифяляриндя фарс дилиндя мягаля вя материаллар дяръ етмякля,
Азярбайъан халгынын милли варлыьыны,
мядяниййятини, зянэин тарих вя ядябиййатыны щям фарсдилли, щям дя Иранын диэяр гейри-азярбайъанлы халглары
арасында тяблиь едирляр.
Бу гязетлярин тез-тез гапанмасынын сябябляри бир тяряфдян мадди
вясаит вя мадди-техники имканларын
мящдудлуьу иля баьлыдырса, диэяр тяряфдян юз сящифяляриндя милли-сийаси
вя милли-иътимаи проблемлярин кяскин
шякилдя гоймасы, сийаси тяляблярля,
шцарларла чыхыш етмяси, бир сюзля, радикал милли-сийаси мязмун вя характер кясб етмяси иля баьлы олур.
Лакин бу мясялялярдян бир гядяр йан кечиб бцтцн проблемляри
ясасян милли-мядяни формада шярщ
етмяйя чалышан мятбу органлары юзлярини йашада билир. Бязи щалларда бясит вя кортябии характер дашымаларына,
Азярбайъан ядяби дили цслубуна риайят олунмамасына, фарс тящсилинин
вя тяфяккцр тярзинин тясири алтында
олуб фикирлярин чох щалда долашыг шякилдя ифадя едилмясиня бахмайараг,
бу мятбу органлар мцтярягги вя демократик ящвал-рущиййяли олмалары
иля сечилир. Эюстярилян нюгсан вя гцсурлар ися обйектив сябяблярля - Эцней азярбайъанлыларын Иранда юз доьма дилиндя тящсил алмаг, йазыб-охумаг, ъидди мцталия етмяк, рясми
йерлярдя данышмаг вя с. имканлара
малик олмамасы иля баьлыдыр. Сон нятиъядя ися ики фактор юзцнц даим габарыг эюстярир: милли кимлик, милли
кцлтцр вя дил проблеми.
Тякъя Эцней Азярбайъанда дейил, бцтцн Иран яразисиндя али тящсил
оъагларында тялябялярин онларла дярэи вя гязетляри няшр олунур. Мясялян, “Кимлик” гязети Сяняндяъ шящяринин тцркдилли тялябяляри тяряфиндян, “Чичяк” дярэиси Тещран Тибб
университети, “Сяс” гязети ися Зянъан университети тяряфиндян щазырланараг няшр едилир. Бу дярэи вя гязетдяр дашыдыглары адлар кими сабаща,
эяляъяйя цмид щисслярини, тялябя
эянълярин йени фикир, арзу, истяк вя
диляклярини юз сящифяляриндя якс етдирир.
Ядябиййат:
1. “Бакы-Тябриз” журналы, Бакы, 2006
2. “Шямси-Тябриз” гязети, Тябриз
2000
3. “Нявиди-Азярбайъан” гязети,
Тябриз, 2000
4. “Цмиди-Зянъан” гязети, Зянъан,
2002
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
51
№ 12
2009
Юз халгынын интибащы уьрунда йазыб-йарадан мцтярягги дцнйаэюрцшлц мцбариз Азярбайъан шаири, ясярлярини ясасян ана дилиндя йазмыш бюйцк сатирик Мирзя Яли
Мюъцзцн ядяби ирси панфарсист щакимиййят дюврцндя
Иранда тябии ки, чап едиля билмязди. Рза шащ диктаторлуьу деврилдикдян сонра, Азярбайъанда Милли Щюкумят
фяалиййят эюстярдийи бир дюврдя Мюъцз ясярляринин няшри цчцн ялверишли шяраит йаранды. Шаирин 252 сящифялик илк
сечилмиш ясярляри 1945-ъи илдя тядгигатчы Гулам Мяммядлинин тяшяббцсц иля ССРИ иля Иран арасында Мядяни Ялагяляр Ъямиййяти Тябриз шюбясинин няшриййатында
чап едилир. Мятбуат сящифяляриндя Мюъцзцн мяфкуря
вя йарадыъылыьына даир мягаляляр дяръ едилмяйя башлайыр. О дюврдя истяр Гулам Мяммядлинин, истярся дя
диэяр мцяллифлярин йаздыьы бу мягалялярля мюъцзшцнаслыьын тямяли гойулур. Шаирин ясярляри Шимали Азярбайъанда да Гулам Мяммядлинин тяртибчилийи вя юн
сюзу иля 1948, 1954, 1982-ъы иллярдя няшр едилир. Китабдан-китаба Мюъцзцн сечилмиш ясярляриня дахил едилян
шеирлярин сайы артыр. 1963-ъц илдя ися шаирин сечилмиш
ясярляри Панченко фамилийалы тяръцмячи тяряфиндян
рус дилиня чевриляряк чап едилир.
Тяхминян 1948-ъи илдян етибарян Шимали Азярбайъанда Мирзя Яли Мюъцзя даир тядгигатлар эениш вцсят алмаьа башлайыр. Мяммяд Ариф1 (1948), Мясуд Вялийев2
(1950), Мцбариз Ялизадя3 (1954), Ъяфяр Хяндан (1955),
Лятифя Юмярова (1958), Язиз Мирящмядов (1959),
Мяммядрза Афийят4 (1964), Назим Ахундов5 (1968),
Мир Ъялал Пашайев6 (1969), Тофиг Щаъыйев (1977), Тярлан Новрузов (1992) вя с. тядгигатчылар бу барядя монографийа, мягаля вя очеркляр йазырлар. Мюъцзцн щяйат
вя йарадыъылыьы щаггында мялуматлар “ХХ яср Азярбайъан ядябиййаты тарихи” китабына, цч ъилдлик “Азярбайъан
ядябиййаты тарихи”ня, орта мяктяблярин 10-ъу синифляри
цчцн йазылан ядябиййат дярслийиня дахил едилмишдир.
Илк нювбядя Мюъцзц мцтяхяссисляря вя эениш охуъу кцтлясиня танытдыран Гулам Мяммядлийя, щямчинин
йухарыда адларыны чякдийимиз тядгигатчылара дярин миннятдарлыг щиссини ифадя етмякля бярабяр, онларын тядгигатларында йол верилмиш бязи хята вя сящвляри нязярдян
кечирмяк истярдик. Шимали Азярбайъан ядябиййатшцнаслыьында Мюъцз йарадыъылыьынын тядгиги вя няшри сащясиндя
52
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
нязяря чарпан ясас сящвляри Совет
Иттифагында щаким олан идеолоэийанын тялябляри иля изащ етмяк лазымдыр. Азярбайъан совет ядябиййатшцнаслыьында шаирин дцнйаэюрцшцнцн формалашмасыны шяртляндирян
ясас амиллярдян бири кими онун юз
вятяни вя мцщитиндя баш верян тарихи, иътимаи-сийаси щадисялярин тясири аз юйрянилмиш, Русийа ингилабынын тясири ися шиширдилмишдир. Мялум мясялядир ки, щяр щансы бир
ясяр щаким идеолоэийанын тясири
алтында тядгиг едилярся, биртяряфли
вя йа кюкцндян йанлыш нятиъяляря
эятириб чыхарар. Бу хцсусда бир нечя факты эюздян кечиряк.
Г.Мяммядли Мюъцзцн Рза
шаща мцнасибяти барядя дцзэцн
мялумат вермир. О, шаирин Рза Шаща гаршы олдуьуну вя онун ялейщиня тянгиди шеирляр йаздыьыны эюстярир.7 Буну сцбут етмяк цчцн шаирин
“Мян нейляйим” рядифли шеириндя
бейтлярин ардыъыллыьы позулмуш (16ъы бейт 14-ъц бейтин йериня гойулуб), шеирдя эедян “Шащи-ъаван”
ифадяси “Шащи-Рза” иля явяз едилмишдир. Мюъцзцн юз ялйазмасында
щямин щисся белядир:
Пящлявизадя чыхыб тахта дейирляр, дейясян,
Вя гойуб башына таъи-Гяъяри,
мян нейляйим.
Баьлады Мяълиси-Шураны топа
Мямдяли шащ,
Дцшдц юз ъанына ахыр шяряри,
мян нейляйим.
Гямяр ягрябдя гайытды вятяня шащи-ъяван,
Эюзц, гашы, бядяни, щяр йери бянзяр шащя,
Аз имиш мядряки, йохмуш щцняри, мян нейляйим.8
Эюрцндцйц кими, бурада садяъя олараг Рза шащын
сялтянят тахтына чыхмасындан данышылыр. Мяълиси-Шураны
топа тутан Мяммядяли шаща вя 1299-ъу ил хордад айынын
13-дя (1920-ъи ил майын 3-дя) Авропа сяфяриндян вятяня гайыдан “Шащи-ъаван”, йяни Ящмяд шаща9 сатирик мцнасибят билдирилир. Лакин Гулам Мяммядли:
Пящлявизадя чыхыб тахта дейирляр дейясян,
Вя гойуб башына таъи-Гяъяри, мян нейляйим
- бейтиндян сонра:
Эюзц, гашы, бядяни, щяр йери бянзяр шащя,
Аз имиш мядряки, йохмуш щцняри, мян нейляйим
- бейтини вермякля ясярин мязмунуну дяйишдирмиш,
нятиъядя сатира Мяммядяли шащ вя Ящмяд шащла бярабяр Рза шаща да аид едилмишдир.
Ъянуби Азярбайъан ядябиййатына даир бир сыра тядгигат ясярляринин мцяллифи олан Ъяфяр Хяндан Мюъцз йарадыъылыьына хцсуси диггят йетирмишдир. 1955-ъи илдя чапдан
чыхмыш “ХХ яср Азярбайъан ядябиййаты” адлы китабында
о, шаирин щяйат вя йарадыъылыьы, щямчинин дцнйаэюрцшц
барядя ятрафлы мцлащизяляр сюйлямишдир. Дяйярли мялуматларла зянэин бу монографийада бязи гейри-елми, тарихи эерчякликляри якс етдирмяйян фикирляря дя раст эялирик.
Мцяллиф йазыр: “Ъянуби Азярбайъан халгынын гаршысында
дуран ян мцщцм вязифя милли истиглалиййят иди. Бу вязифяни йахшы баша дцшян Мюъцз вятянпярвярлик мювзуунда шеирляр йазмаьа башлайыр”.10 Ъяфяр Хяндан юз фикрини
сцбут етмяк цчцн шаирин “Нечин ащ ейлядин, ей бцлбцлиналани-вятян” мисрасы иля башланан сийаси гязялиндян бу
ики бейти верир:
Вятяниз ъисмди, сиз дя вятяня ъан кимисиз,
Разы олмун гала ъансыз вятян, ей ъан вятян.
Олмайыб шад, цзц эцлмяйиб, яфсус, яфсус,
О замандан ки, олуб Мюъцзя Иран вятян.11
Вятянпярвяр шаирин йаздыьы шеирлярдя тякрар-тякрар
ишлянян “вятян” сюзцнцн анлайышы, цмумиййятля, Иранла
баьлыдыр. Тядгигатчынын иддиасынын яксиня олараг, онун
мисал эятирдийи бейтлярдя дя бу сюз щямин мянада ишлянмишдир. Сюз йох ки, “вятян” дейиляркян Иранын нязярдя тутулдуьу бир мягамда Азярбайъанын милли истиглалындан сющбят эедя билмяз. Мцяллиф монографийасынын башга бир йериндя бир даща щямин мювзуйа гайыдыр вя
“Бейряги-ядалят” мяъмуясиля баьлы башга бир тарихи
сящвя йол верир: “Октйабр сосиалист ингилабындан сонра
Бакы ингилаби мятбуатында, Иран сосиал-демократларынын
няшр етдирдикляри “Бейряги-ядалят” мяъмуяси... сящифяляриндя Азярбайъан халгынын милли истиглалы мювзусунда
йазылмыш ъидди йазылары охуйан Мюъцз юз атяшин шеирляри
иля онлара сяс верир...”.12
Мясяля бурасындадыр ки, 1917-ъи ил Октйабр ингилабындан сонра Бакыда йарадылмыш Ядалят Партийасынын органы олан “Бейряги-ядалят” мяъмуясини Иран Демократ
Партийасына аид етмяк олмаз. О дюврдя болшевикляр Шимали Азярбайъанда йашайан минлярля Ъянуби Азярбайъан фящлялярини Ядалят Партийасы ятрафында топлайараг,
онлары Гызыл Ордунун сыраларына ъялб етмяйи планлашдырмышдылар. Ъянуби Азярбайъан Демократ Партийасы ися
иранлыларын Русийада эедян сийаси щадисялярдя иштиракыны
мяслящят эюрмцрдц. “Бейряги-ядалят”ин Ъянуби Азярбайъан Демократ Партийасына мцнасибяти тянгиди олмуш,
эет-эедя бу тянгиди мцнасибят шиддятляняряк, дцшмянчилийя чеврилмишдир.13 Мцяллиф ады чякилян ясяриндя Мюъцзцн “Бейряги-ядалят” мяъмуясини охудуьуна даир
щеч бир мянбя эюстярмямишдир.
Мюъцз щаггында йазылан илк намизядлик диссертасийасы шаирин щяйат вя йарадыъылыьыны тядгиг едянлярин диггятини ъялб етмяйя билмязди. Тядгигатчы Лятифя Юмярова бу мювзуда йаздыьы елми ишини 1958-ъи илдя Азярбайъан Дювлят Няшриййатында чап етдирмишдир. Гейд етмяк
истярдик ки, Л.Юмярова бу ясяриндя Мюъцзя даир она
гядяр йазанлардан иряли эедя билмямишдир. Монографийанын “Мюъцз йарадыъылыьынын бязи сяняткарлыг хцсусиййятляри” адлы бюлцмцндя мцяййян мараглы мягамларла
растлашсаг да, ясяр ясасян партийалы ядябиййат тялябляри
ясасында йазылмыш, мцяллиф бязи мцбалиьяляря дя йол
вермишдир.
Мялумдур ки, Икинъи Дцнйа мцщарибясиня гядяр
щяля Йахын вя Орта Шярг юлкяляри, о ъцмлядян дя Иран,
АБШ-ын мцстямлякячилик сийасятиня мяруз галмамышды.
Бу сябябдян дя щямин дювря гядяр, Мюъцзцн, мцтярягги дцнйаэюрцшлц диэяр шаир вя йазычыларын ясярляриндя
Америка империализминя гаршы бир сюз-сющбятя раст эялмирик. Л.Юмярова Инэилтяря, чар Русийасы вя Алманийа
империйалары иля бярабяр, Американы да Мюъцзцн мцбаризя мейданына дахил етмяйя чалышмышдыр.14
Мюъцз йарадыъылыьында ъцмщуриййят мювзусуна
эялдикдя ися, гейд етмялийик ки, 1924-ъц илин феврал
айында Тещранда вя Иранын диэяр шящярляриндя шащлыг
цсул-идарясинин дяйишдириляряк ъцмщуриййят елан едилмяси мягсядиля бюйцк нцмайишляр кечирилмишди. Гыса фасилядян сонра Иран парламентиндя ъцмщуриййят еланы цчцн
ачыг иълас тяшкил едилди.15 Мюъцз бу ъцмщуриййятчи щярякатла ъидди сурятдя марагланараг, бу хцсусда бир нечя
ясяр, о ъцмлядян “Ъцмщуриййятя” адлы мяшщур сийаси
лирик шеирини йазмышдыр. Л.Юмярова щямин шеирля ялагяДцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
53
2009
МЯЩЯММЯДЯЛИ ЩЦСЕЙНИ
МИРЗЯ ЯЛИ МЮЪЦЗ
ЙАРАДЫЪЫЛЫЬЫНЫН ТЯДГИГИ
ВЯ НЯШРИ ТАРИХИНЯ ДАИР
Йахшы саатда едибди сяфяри, мян нейляйим.
№ 12
l Ядябиййат
l Ядябиййат
№ 12
2009
Зянн етмя див бирди, деди, бу дийардя,
Минляръя див хялг едиб аьайи-Шцштяри!19
Гулам Мяммядлинин 1945-ъи иля аид илк чапында
“Шцштяри” сюзц сящвян “Шцстяри” кими эетмишдир. Ещтимал ки, Г. Мяммядли бу сюзц Мюъцзцн ялйазмасындан
олдуьу кими эютцрмцшдцр. Мялумдур ки, ялйазма нцсхяляриндя сюзлярин йазылышындакы имла мцхтялифликляри,
нюгтялярин эюздян гачырылмасы, диэяр сящвляр ади щалдыр.
Ясяр чап едиляркян щямин сюзцн “Шцстяри” кими йазылмасы цзцндян Я.Мирящмядов буну америкалы Морэан
Шустерин ады кими йозмушдур.20 Тарихдян мялумдур ки,
Иранын бярбад малиййя вязиййятинин низама салынмасы
цчцн 1911-ъи илдя Морэан Шустер Иран парламентинин дявяти иля Америкадан бу юлкяйя сяфяр етмишди. Лакин Инэилтяря вя Русийа щюкумятляри бу сяфярдян наращат олмуш вя Русийанын бу хцсусда Ирана вердийи ултиматумдан сонра Морэан Шустер Ираны тярк етмишди. Гейд етдийимиз кими, Американын Ирана гаршы империалист сийасяти
ЫЫ Дцнйа мцщарибясиндян сонра юзцнц эюстярмяйя башламышды. Я.Мирящмядовун тящлиля ъялб етдийи щямин шеирин мязмунунун ня Америка, ня дя Морэан Шустерля
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
Худадан горхар Щяллаъоьлу, мей ичмяз шяби-ъумя,
Тюкяр мязлумларын ганын йеря, бу кардян
горхмаз.27
Фикримизъя, Мюъцзцн Щяллаъоьлуна мцнасибятинин
дцзэцн олуб-олмадыьы барядя айрыъа тядгигат апармаг
лазымдыр.
М.Я.Мюъцз
***
Тяяссцф щисси иля гейд етмялийик ки, бу эцня гядяр
Иранда Азярбайъанын бюйцк щуманист, сатирик шаири Мирзя Яли Мюъцзя лайиг олдуьу, самбаллы тядгигат ясяри
щяср едилмямишдир. Бунун ясас сябяби Иранда бир ясря
йахын щюкм сцрмцш Пящляви вя индики ислам режиминин
шовинист-иртиъачы мащиййяти иля изащ едилмялидир.
1946-ъы илдян 1979-ъу ил Иран ингилабына гядяр мятбуат сящифяляриндя вя бязи китабларда Мюъцз щаггында
бир-бириндян чох да фярглянмяйян аз сайда йазылар чап
едилмишдир.
Пящляви щакимиййяти деврилдикдян сонра бу хцсусда
йазылан ясярлярин сайы мцяййян гядяр артмаьа башлайыр.
Амма бу йазыларын мцяййян гисмини Гулам Мяммядлинин Мюъцз ясярляриня йаздыьы мцгяддимядян, Мир
Ъялалын шаиря щяср етдийи монографийалардан алынмалар
тяшкил едир. Бязи компилйасийачылар (китабсазлар) ясярляриндя башга мцяллифя мяхсус, щеч дя йени олмайан мялуматлары бир кяшф кими тягдим етмишляр. Гейд етмялийик
ки, бу бахымдан Ялирза Набдилин “Азярбайъан вя мясялейи-мили” ясяриндяки Мюъцзя даир щисся, щямчинин доктор Зещтабинин 1982-ъы илдя Бакыда няшр едилмиш Мюъцз
ясярляриня даир тядгигаты истисна тяшкил едир. Набдилин тящлили вя дцшцнъяляри иля там разылашмасаг да, фикримизъя,
шаир щаггында юз мцстягил мцлащизялярини сюйлядийиня
эюря дяйярляндирилмяйя лайигдир.
1948-ъи илдя Мещди Мцътящиди няшр етдирдийи “Риъали-Азярбайъан дяр ясри-Мяшрутиййят” адлы китабында Мюъцзя хцсуси йер айырмышдыр.28 Мягалянин сярлювщясиндя
шаирин “Ашиги-пяришан” шеириндян ашаьыдакы бейт верилир:
“Эюр ал” рясмдир, бяс “эюрмя ал” нядир,
Яъяб низам гойуб щюкмдары Тещранын.
Бейти ачыглайан мцяллиф “эюр ал” вя “эюрмя ал” ифадялярини йанлыш олараг “мцстягим вя гейри-мцстягим
малиййат” кими изащ едир. Т.Щаъыйевин сюзляри иля десяк,
шаир “юз цслубуна, идейасына уйьун йени сюзляр вя ифадяляр йарадыр”. “Эюр ал” вя “эюрмя ал” да онлардан биридир.
Сяраня - адамбашына верэи иля ялагядар йаранан бу ики
ифадянин мянасы ясярин юзцндян мялум олур. Шеирдя дейилир ки, башы бялалы оьлум щеч вятяндя йашайырмы ки,
мян онун сяранясини (дювлятя юдянилян адамбашына верэи) верим. Яэяр ону эюрсян, аларсан!
Шаирин мяфкуряси иля ялагядар, хцсусиля дя онун диня мцнасибяти барядя сюйлянилян зиддиййятли фикирляр диггяти даща чох ъялб едир.
Дини мювгедян чыхыш едян Мещди Мцътящиди йазыр:
“Мюъцз бязян тянгидляриндя ифрата варыр, юз дярк вя
фящминдян узаг мювзулара эиришяряк, етигадсызлыглара
йол верир”. Сонра мцяллиф бу дедикляринин там яксиня
олараг йазыр: “Мюъцзцн дин хадимляриня етдийи щцъумлара бахмайараг, о гялбян шия олуб имамын зцщуруна
етигад едирди”. Сюзсцз ки, Мцътящиди бу сящв мцлащизясини сюйляркян шаирин “Вясиййятнамя” адлы шеиринин сон
бейтиня ясасланыб.
2009
Сорду: нечцн? Дедим: а киши, эюрмцсян мяэяр,
Ейлир хяраб диви-ъящалят Шябцстяри?
ялагяси вардыр. Мюъцз бурада о дюврцн танынмыш мцътящидляриндян бири олан Шейх Ъяфяр Шцштярини21, йа да Сейид
Яли Шцштярини нязярдя тутмушдур.22*
Проф. Фиридун Щцсейнов “ХХ яср Азярбайъан ядябиййаты” китабында мцасир Ъянуби Азярбайъан шаири Мирзя Щцсейн Кяримини Сабир вя Мирзя Яли Мюъцзцн давамчысы кими тягдим едир.23 Бу фикирля щеч ъцр разылашмаг олмаз. Кяриминин ясярляри юз мязмуну етибариля
фикащи шеирляр вя дини щяъвлярдян ибарятдир.** Мцртяъе,
дини эюрцшдян чыхыш едилян ясярляр, истяр дини щяъвляр, истярся дя кцтля цчцн йазылмыш, мянасыз эцлцш доьуран фикащи шеирляр олсун, сатира вя йумор щесаб едиля билмяз.
Пящляви режими дюврцндя милли-демократик ядябиййатымызын эюркямли нцмайяндяляринин, о ъцмлядян, Сабир
вя Мюъцзцн ясярляринин няшриня гятиййян иъазя верилмядийи щалда, Кяриминин “Рянэарянэ” адлы шеирляр китабы, мярсийяляри дяфялярля чап едилмишди. Бунун да сябяби анъаг щяр ики шаирин дабан-дабана зидд олан дцнйаэюрцшляриндян ибарятдир.
Эюркямли дилчи алим, проф. Тофиг Щаъыйев “ХХ ясрин
яввялляриндя Азярбайъан ядяби дили” адлы дяйярли ясяриндя Мюъцз сатираларынын дил хцсусиййятляриня юнямли
йер вермишдир. Щямин ясярдя Азярбайъан сатира дилинин
ишляниб щазырланмасында Мюъцзцн хейли ямяйи олмасындан, Азярбайъан сатира дилинин ъянуб вариантынын формалашмасында онун бюйцк ролундан ятрафлы бящс едилир.24 Бу
тядгигат ясяри Мюъцзцн дилиня даир мараглы материалларла
зянэиндир.
Шимали Азярбайъанда Мюъцзя тядгигат щяср етмиш
мцяллифлярдян Камран Мяммядов вя Тярлан Новрузовун25 адларыны чякмяк истярдик. Бу тядгигатчылар шаирин
дцнйаэюрцшц вя ясярляринин бядии хцсусиййятляри иля баьлы бир сыра мараглы вя инъя нюгтяляря тохунсалар да, бязи
сящвляря йол вермиш, реал фактлара ясасланмайан фикирляр
сюйлямишляр. Мясялян, Камран Мяммядов “Мирзя Яли
Мюъцз йарадыъылыьында мяишят сатирасы” адлы мягалясиндя йазыр: “... Мюъцз мяшщур ингилаб гящряманлары Сяттархана, Ш.М.Хийабанийя, Щейдяр Ямиоьлуна, Щяллаъоьлуна, хцсусян дя дцнйа пролетариатынын рящбяри
В.И.Лениня бюйцк ряьбят щисси иля йанашмыш, онларын
щагг иши уьрундакы мцбаризялярини алгышламышдыр”.26 Мюъцз ясярляриндя (чап вя ялйазмалары нязярдя тутулур) адлары йухарыда чякилян шяхслярдян йалныз Ленин вя Хийабанийя ясяр щяср етмишдир. Щяллаъоьлуна ися Мюъцзцн
мцнасибяти мцсбят олмамышдыр.
№ 12
дар беля йазыр: “Мюъцз “Ъцмщуриййятя” адлы шеириндя
йеня дя Ъянуби Азярбайъанда ъцмщуриййят йаранмасы
арзусуну ифадя едяряк дейир: “Зярин гядрини зярэяр билдийи кими, ъцмщуриййятя щяр кяс мцштяри олмаз”.16
Азярбайъан совет елминин диэяр нцмайяндяляри дя
бу хцсусда охшар чыхышлар етмишляр. Бу мянада эюркямли
Азярбайъан алими Язиз Мирящмядовун Мюъцзя щяср етдийи ясяр диггяти чякир. 1960-ъы илдя цч ъилдлик “Азярбайъан ядябиййаты тарихи”ня салынмыш бу тядгигат мюъцзшцнаслыгда баш вермиш инкишаф вя дяринляшмяни якс етдирир.
Алим бурада шаирин “Азярбайъан ядябиййаты тарихиндя бир
чох ъящятдян орижинал сяняткар” олдуьуну эюстярир. Мюъцзцн диня мцнасибятиндян данышаркян, о, щаглы олараг,
шаирин Сабирдян “хейли иряли эетдийини” сюйляйир.17 Мюъцз
йарадыъылыьындакы бядии сяняткарлыьа эялдикдя, онун
Азярбайъан сатирасында юзцнямяхсус дяст-хятти олдуьуну гейд едир.18 Я.Мирящмядовун тядгигатында разылашмадыьымыз бир мятляб варса, о да щаггында данышдыьымыз
Америка империализминин тянгиди иля баьлы мясялядир.
Мюъцз халгынын шцуруну, дярракясини буховлайан
“ъящалят диви”ня гаршы вар гцввяси иля, “шямшири-абдарибяйаниля” юмрц бойу мцбаризя апармышдыр. “Мискин гойун” башлыглы бир шеириндя о, ити бяйан гылынъы иля “дивиъящалят”я ишаря едяряк йазыр:
Чцн гцввя верди гялбимя мей, сюйлядим ки, щей
Саги, тез ол, эятир мяня шямшири-Щейдяри.
54
l Ядябиййат
l Ядябиййат
Зцщури-щязряти-Гаим йахындыр, юлмя, йа Мюъцз,
Булут алтында галмаз даима эцн, хялг зцлмятдя!29
Мюъцзя мяхсус йумористик цслубун бир хцсусиййяти дя ондан ибарятдир ки, о ясярини бязян авам, мювщуматчы дилиндян дейир, бязян дя юзцнц мянфи типлярин
тямсилчиси кими апарараг кинайя, иронийа вя ейщамларыны
да юзцня цнванлайыр. Шаир охуъуйа даща эцълц тясир етмяк цчцн бу цсулдан хейли истифадя етмишдир. Мясялян:
Мюъцз утаныр гырхмыр саггалы дейирляр,
Ня? Биздя щяйа олса, ъящалятдян утаннух!30
Щягиги бир мцбариз, маарифпярвяр шаир кими Мюъцз
йалныз рущанилярин тянгиди иля кифайятлянмир, халга динин
ясас мащиййятини баша салмаьа чалышыр. Шаирин йуморунун мащиййятини анламайан М.Мцътящиди онун мисраларыны йанлыш истигамятдя тящлил етмиш вя ейни щалда юз йаздыьы зиддиййятли мцлащизяляриндя фяргиня вара билмямишдир.
226 сящифя щяъминдя олан “Риъали-Азярбайъан дяр
ясри-Мяшрутиййят” китабынын няшриндян ялли ил сонра Гуламрза Тябатябайи Мяъд она 400 сящифя ялавя едяряк,
китабы йенидян чап етдирмишдир. Компилйасийа мящсулу
олан бу мянбянин ялавяляр бюлцмцндя, щямчинин изащларда эедян сящв вя гейри-елми мцлащизяляр цмумиййятля, мятнин юзцндян даща рянэарянэ вя зянэин олмушдур! Тяртибчи Мюъцзля баьлы “изащ”ында йазыр: “Мюъцз Шябцстярдя сакин олдуьу илк чаьларда нювщя йазмагла мяшьул олмушдур”.31
Артыг Истанбулда бир мцтярягги, демократ шаир кими
дцнйаэюрцшц формалашан Мюъцз 1905-ъи илдя вятяня гайытмышды. Вятянинин мадди, мяняви сяфалятини, фялакятли
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
55
№ 12
2009
Ойнама, чалма, данышма, эцлмя, динмя, лал отур,
Йахшыдыр мин дяфя бурдан бир мязар, ей дустан...
Йахуд:
Сякиня эушейи-виранядя ъан верди аъындан,
Ешитъяк бу сюзц башын вурар диваря иранлы.
Яъяб сащиби-мцрцввят, рящмдил миллятди бу миллят
Ки, аьлыр мин сяня яввял юлян аъларя иранлы.
Сякиня адлы чох гызлар йатыр аъ бу вилайятдя,
Чюрякчиханяляр баьлы, галыб аваря иранлы.
Йаландыр бу нцмайишляр, инанма щярэиз, ей Мюъцз,
Йыьыр азугясин хялгин гойур анбаря иранлы.33
Иранда черики (партизан) щярякатынын эюркямли нцмайяндяляриндян олан шаир Ялирза Набдил “Азярбайъан вя
милли мясяля” адлы ясяриндя Мюъцзцн иътимаи-сийаси эюрцшляринин тящлилиня хцсуси йер вермишдир. Цмумиййятля,
Мюъцз йарадыъылыьыны йцксяк гиймятляндирян Набдил
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
Гойун, гузу гарышар бир-бириня сящрадя,
Гавал чалар, су ичяр, кеф чякяр чобан эцндя.
Доктор Зещтабийя эюря, “”гавал” вя “су” сюзляри
бурайа сящв олараг дцшмцшдцр. Чобан гавал дейил, ней
чаларса, юзц дя су дейил, суд ичярся кеф чякя биляр”.35
Мясяля бурасындадыр ки, Мюъцзцн шеириндя “гавал” сюзц
ней мянасында ишлядилир. Шаирин йарадыъылыьында ишлянян
тцркизмлярдян бир дя “гавал” сюзцдцр. Шямсяддин Сами
юз “Гамус”унда бу сюзцн изащыны беля верир: “Гавал:
дцдцк - чобанларын чалдыьы галынъа сясли бюйцк дцдцк
(тцтяк)”.36
Мюъцзцн ики мцхтялиф фотошякли барядя доктор Зещ-
табинин вердийи дцзэцн мялумат Гулам Мяммядлинин
бу хцсусдакы сящвини арадан галдырмышдыр.
Рящим Ряиснийа 1995-ъы илдя чап етдирдийи “Иран вя
Османи дяр астане-гярне-бистом” адлы ясяриндя Истанбулда мцщаъирятдя йашамыш зийалылар сырасында Мирзя Яли
Мюъцз щаггында да мялумат вермишдир. Шаиря щяср етдийи 4-5 сящифялик йазысында мцяллиф щеч бир йени сюз демямишдир. Бурада Р.Ряиснийа истинад етдийи мянбялярдяки бязи кобуд сящвляри тякрар етмякля бярабяр, юзц
дя бунлара бир нечя хырда йанлышлыглар ялавя етмишдир.
Гулам Мяммядли Тябриздя Мюъцз ясярляринин тяртиби вя няшри яряфясиндя шаирин тяръцмейи-щалыны Щаъы
Мящяммяд аьа Нахчыванидян вя башгаларындан юйряндийи заман Мюъцзцн эюркямли мцтяфяккир Шейх Мащмуд Шябцстярийя дярин щюрмяти иля ялагядар беля бир
мялуматы да ешитмишди: “Мюъцз вахтынын чохуну Шейх
Мащмуд Шябцстяри тцрбясинин мцъавирятиндя кечирярмиш”. Бурадакы “мцъавирят” сюзцнц сящв баша дцшян
Г.Мяммядли беля йазмышдыр: “[Мюъцз] бюйцк алимин
мягбярясиндя мцъавирлик етмяк вя шеир йазмагла мяшьул олмушдур”.37 Шаири бир мягбяря хидмятчиси кими гялямя верян бу сюзлярин йазылмасындан йарым яср кечдикдян сонра Ряиснийа бу йанлышлыьы ясяриндя тякрар етмишдир.38 Биздян юнъя Гурбаняли Мящяммядзадя бу мясяля иля баьлы Гулам Мяммядлийя етиразыны билдирмишдир.39
1982-ъи илдя йаздыьы “Азярбайъан шаири Мирзя Яли Мюъцз Шябцстяри вя мяним хатиряляримдян” адлы ясяриндя
Г.Мящяммядзадя о дюврдя Шейх Мащмуд мягбярясинин хцсуси хидмятчиси вя йахуд мцъавири олан Рзагулу
адлы шяхсдян данышыр, онун щаггында ятрафлы мялумат верир.40
Мюъцзцн щяйат вя йарадыъылыьы щаггында азаъыг мялуматы оланлар билирляр ки, диллярдя язбяр олмасына, ялдян-яля эязмясиня бахмайараг, саьлыьында шаирин ясярляри чап едилмяйиб. Юз гыса тяръцмейи-щалында да шаир
буну сюйлямишдир. Ряиснийа Мюъцзцн щямин тяръцмейищалындан бу щиссяни йазысына кючцрцб: “... Бу эцня гядяр [тяхминян] цч мин бейт йазмышам, ряфигляря вермишям. Мян юзцм [шеирлярими] топламамышам, бязиляри
топлайыблар... Мяним шеирлярим фикащидир (эцлмяли, мязщякяли), халг тяряфиндян бяйянилмясинин дя сябяби будур, йохса габилиййятиня эюря дейил”.41
Шаирин бюйцк тявазюкарлыгла йазылан бу сюзлярини
унудан Ряиснийа Ъавад Щейятин бу барядя йаздыьыны
йени бир кяшф кими гялямя верир: “... Ъавад Щейят хатырлатмышдыр ки, бу халг шаиринин (Мюъцзцн) бир пара шеирляри
чап едилмямишдян юнъя аьыздан-аьыза эязярмиш”.42
Мюъцз “вар” рядифли шеирляриндян бириндя ясярляринин
эениш мигйасда халг арасында йайылдыьыны вя артыг мяшщур бир шаир олдуьуну эюстярмишдир:
Тясхир едибди щяр йери яшары Мюъцзцн,
Зянн етмяйин ки, биръя Шябцстярдя намы вар. 43
Ряиснийанын мягалясиндя йол верилмиш бир нечя башга сящвляри дя эюстярмяк истярдик. Бурада ХЫХ ясрин
икинъи йарысында йашайыб-йаратмыш, 1907-ъи илдя вяфат етмиш мяшщур нювщя вя гязял шаири Щаъы Рза Сярраф Тябризи щяъвэу шаир кими тягдим едилмишдир ки, бу да тамамиля сящв фикирдир.44 Йазыда нцмуня эятирилян “Мяктублашма” башлыглы шеирин биринъи мисрасындакы “ящвян”
(“уъуз”) сюзц “ярзан”ла явяз едилмишдир. Мюъцз юз гыса тяръцмейи-щалыны ана дилиндя дейил, фарсъа йазмышдыр.45
Мюъцзя щяср едилмиш еля бир ясяр йохдур ки, орада
Сабирин ады чякилмясин, Сабирин Мюъцзя тясириндян бящс
едилмясин, бу ики сяняткарын дцнйаэюрцшц вя йарадыъылыьындан данышылмасын. Мян мягалямин бу мягамында
анъаг бу ики бюйцк шаирин ядяби ирсинин талейи иля баьлы
мцгайисяни апармаг истярдим.
Щяр ики шаирин мадди вязиййятинин аьырлыьыны, иртиъачы
гцввяляр тяряфиндян мяняви тязйигляря мяруз галмасыны нязяря алсаг, онларын щяйат шяраитинин тяхминян охшар
олдуьуну дейя билярик. Лакин Сабирля Мюъцзцн ядяби ирсинин талейи, ясярляринин няшри вя тядгигиня эялдикдя арадакы бюйцк фярги эюрмямяк мцмкцн дейил. Сабир ясярляринин талейини хошбяхт щесаб етмяк оларса, Мюъцзцн
ядяби ирси барядя бунун там яксини демяк олар.
М.Я.Сабир 1911-ъи илдя вяфат етдикдян сонра
Ъ.Мяммядгулузадя, Я.Щагвердийев, А.Сящщят,
Я.Гямкцсар кими эюркямли ядяби-иътимаи хадимляр
онун ясярлярини топлайыб шаирин эизли имзаларындан бирини
нязяря алараг “Щопщопнамя” ады иля чап етдирмишляр.
1914-ъц илдя ися, халгдан топланан мадди йардым вя
ианяляр щесабына няшр едилян нисбятян бу мцкяммял китаба Азярбайъанын халг ряссамы Язим Язимзадянин Сабир ясярляриня чякдийи карикатуралар вя тясвирляр дя дахил
едилмишдир. “Щопщопнамя”нин бу чапы истяр юзцнцн мцтярягги мязмуну иля, истярся дя няфислик етибары иля Шимали Азярбайъанын китаб няшри тарихиндя яламятдар щадися кими дяйярляндирилир. Бу няшр бцтцн Азярбайъан зийалыларынын, маарифпярвярляринин, хцсусиля дя Ъянуби Азярбайъан азадихащларынын сон дяряъя гиймятли вя язиз китабы кими шющрят газаныбдыр. Китабын илк чапындан бир ясря йахын вахт кечся дя, о гиймятли бир ъяващир кими щяля дя ящямиййятини сахламагдадыр. Сабир ясярляринин
онун адына лайиг шякилдя няшрини, тябии ки, Шимали Азярбайъанда мювъуд шяраит вя атмосферля изащ етмяк лазымдыр. Беля бир шяраит о заман, щятта бу эцн беля Иранда, хцсусиля дя онун тяркиб щиссяси олан заваллы Ъянуби
Азярбайъанда олмамышдыр. Мюъцзцн бязи мягамларда
бир чох ъящятдян Шимали Азярбайъана гибтя етмяси дя
йерсиз дейилдир:
2009
Буна бянзяр бир нечя башга бейтляря диггят йетиряк:
онун барясиндя бязи тянгиди фикирлярини дя сюйляйир:
“Онун (Мюъцзцн) ясас мцбаризяси йерли истисмарчылара
вя онларын щимайядарлары олан рущаниляря гаршы иди. Шящярлярдя мцътящидлярин щакимиййятя гаршы мцхалиф олмалары вя онларла щяр ъцр ямякдашлыьы щарам елан етмяляри Мюъцзцн режимя гаршы сярт мцнасибят эюстярмясиня
мане олур. Мюъцз дин ялейщиня мцбаризясини (ялбяття,
материализм мювгейиндян дейил, юзцнямяхсус формада) синфи мцбаризядян айырмамышдыр... Бунунла беля феодал милитаризми щакимиййятя эялдикдян сонра бцтцн истисмарчы гцввяляри ятрафына топлайыб юзцня табе етдирмяк
истядикдя, Мюъцз эцнц-эцндян артмагда олан тязйигляря гаршы гятиййятля мцбаризя апармыр. Яслиндя о, Рза шащын якс-ингилабчы мащиййятини баша дцшмякдя аъиз
иди...”34.
Набдил дини рящбярлярин щягиги симасыны лазымынъа
баша дцшмядийиня эюря Мюъцзц тянгид етмишдир. Щяр
шейдян яввял Мюъцз иртиъачы рущанилярин мащиййятини,
онларын иътимаи-сийаси щяйатда ойнадыглары дящшятли ролу
йахшы баша дцшцр, дяриндян дярк едирди. Мящз буна эюря дя о дюнямдя о, моллаларын щярякаты гаршысында шаща
цстцнлцк верирди. Онун “режимя гаршы сярт мцнасибят
эюстярмямяси”ня мцасир тарихин тяърцбяси дя щагг газандырыр. Халгын маарифляндирилмяси уьрунда бир мцбариз
шаир кими Мюъцзцн бюйцк ямяйи, чякдийи зящмятляр дя
Набдил тяряфиндян ящямиййятсиз кими гялямя верилмишдир. Мюъцзцн истяр диня, истярся дя Рза шаща мцнасибяти барядя хцсуси олараг ятрафлы данышаъаьыг.
1982-ъи илдя Гулам Мяммядлинин няшр етдирдийи
Мюъцз ясярляри барядя доктор Мящяммяд Таьы Зещтабинин “Варлыг” дярэисиндя (1368/1990-ъы ил, Но. 75-4, с.
92-106) чап етдирдийи тянгиди йазысы елми сяъиййяси иля
сечилир. М.Т.Зещтаби Гулам Мяммядлинин Мюъцз ясярляриндян ибарят бу сон няшриндя йол верилян чохсайлы
сящвляри эюстярмиш, шаирин Рза шаща мцнасибятини дя бир
нечя сятирдя олдугъа дцзэцн вя дольун тящлил етмишдир.
Щямин мягалядя тядгигатчы “гавал” сюзц иля ялагядар
бир сящвя йол вермишдир. Мюъцзцн “Эцндя” рядифли вя
башлыглы шеириндя беля бир бейт вардыр.
№ 12
вязиййятини эюрян шаир цряк аьрысы иля онун аьлар щалыны
юз “нювщя”ляриндя якс етдирмишди. Бу барядя Мюъцзцн
фарсъа йаздыьы тяръцмейи-щалында охуйуруг: “...16 ил
орада (Истанбулда) галдым, [сонра] Шябцстяря эялдим.
Вятянин аьлар щалыны эюрдцкдя, нювщяханлыьа башладым.
[Лакин] ахундлар мяним нювщяханлыьымы бяйянмядиляр.
[Мяня] мцщарибя елан етдиляр...”.32
Щеч бир шярщя ещтийаъ олмайан бу сятирлярдя шаирин
кинайяли шякилдя дедийи “нювщя” сюзцнцн щансы мянада
ишляндийи айдындыр. Бу нювщяляр Тябатябайинин вя еляъя
дя онун сявиййясиндя олан Устадынын баша дцшдцйц нювщялярдян тамамиля фярглянир. Мящз буна эюря дя
ахундлар, мцртяъеляр, гараэцрущчулар Мюъцзцн “нювщяханлыь”ыны няинки бяйянмядиляр, щятта она гаршы мцщарибя елан етдиляр. Мараглыдыр ки, Мюъцзцн бу бядии ифадясиня тяхминян сяксян ил сонра фарс шаири Мещди Яхяванын шеириндя раст эялирик: “Мян мярсийягуйе-вятянемордейе-хишям” (“Мян юлмцш вятянимин мярсийя
(нювщя) дейянийям”.
Доьма йурдуна гайытмыш Мюъцзцн вятянин аьлар
щалына йаздыьы “Дедиляр” рядифли шеирини, юз тябири иля десяк, нювщясини бир мисал олараг нязярдян кечирсяк, йериня дцшяр.
Чцн йетишдим вятяня, “ачма дящанын”, дедиляр,
“Динмя, данышма вя тярпятмя зябанын”, дедиляр.
“Мясъидя дахил олан вягтдя кцрнуш ейля,
Вер сялам, юп ялин аьайи-Зяманын”, дедиляр.
56
l Ядябиййат
l Ядябиййат
Гибтямиз йерсиз дейил, вар илляти,
Орда тойдур, бурда матям ял-яман. 46
Гейд етдийимиз кими, гаты фарс миллятчилийи идеолоэиДцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
57
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
№ 12
2009
вя кцряйини умудсузлуьа дайады гамыш кцлбяляр.
Чухур олду, ах!
Ъейран сцрцляри кючдц
неъя дя тоз галдырараг.
КИЙАН ХИЙАВ
ДЯЛИ ЪЕЙРАН БАЛАСЫ
Гафгазын тонгалы сюндц
вя Кичик Асийа даща кичилди.
Ня нар, ня нур
ня дя бир гцрур галды щачаланмамыш.
Ащ, е...й дядя!
Гоъаман Щабилин йорьун бармаьы
башга бир щавайа эирди
башга пярдядя.
Бакынын кядярли сабащларында
рущу дцшэцн эюрцнцр Гыз галасынын.
Вя Араз эцлцшцнцн сойуглуьунда
чюзцлмяз сирри йатыр
доьулмадан боьулан бир Тябриз баласынын.
Ъейранлар талвасадан
бир-бириня сарылараг, чякинирляр кюпякдян.
Вя юлцм юпцшцндян йанмыш лялякляр
Бир-бир ялянир дурна гатарындан.
Аман, аман!
Ъейранларын товсун гачышына дцшмян кюпякляр,
кюпяк оьлу кюпякляр.
Бизи йаьмаламайынъа
Айагдан дцшмяйян юлцм ялляри.
Сезярсянизся, балам!
Чухур олду,
чухур олду оласы ганлы вятян.
2009
1. Мяммяд Ариф (Дадашзадя): Мцасир Ядябиййат. Орта мяктяблярин 10-ъу синифляри цчцн дярслик. Бакы, 1948 - (Азярбайъан Совет
ядябиййатшцнаслыьы 1920-1975. Библиографийа. Бакы, Елм, 1983, с. 86.)
2. Вялийев, Мясуд: Мяфкуря достлары. - Азярбайъан журналы, № 9,
1950. с. 115-128.
3. Ялизадя, Мцбариз: Иран Азярбайъанынын эюркямли демократ шаири - Ядябиййат вя инъясянят гязети. 18 сентйабр, 1954. (Эюстярилян
библиографийа, с. 263).
4. Афийят, Мяммядрза: Мюъцз бу эцн дя йашайыр - Азярбайъан
гязети. Бакы, 30 сентйабр, 1964.
5. Ахундов, Назим: Азярбайъан сатира журналлары (1906-1920),
Бакы, Азярбайъан Елмляр Академийасы Няшриййаты, 1968, с. 329-330.
6. Пашайев, Мир Ъялал, Щцсейнов, Фиридун: ХХ яср Азярбайъан
ядябиййаты, Бакы, “Маариф”, 1982, с. 219-220.
7. Мирзя Яли Мюъцз: Сечилмиш ясярляри. Мцгяддимя вя тяртиб Гулам Мяммядли, Бакы, Азярбайъан Дювлят Няшриййаты, 1954. с. 11,
168-169.
8. Мюъцз ясярляринин ялйазмасы. Мягаля мцяллифинин архиви.
9. Агили, Баьыр:. Рузшомаре-тарихе-Иран (Яз Мяшруте та енгелабееслами). Ъилд 1. Тещран, “Гофтар”, 1369, с. 96.
10. Щаъыйев, Ъяфяр (Хяндан): ХХ яср Азярбайъан ядябиййаты та-
рихи, Бакы, АДУ няшриййаты, 1955, с. 290.
11. Йеня орада, с. 290.
12. Йеня орада, с. 292.
13. Ящмяди, Щямид (Нахуда Янвяр): Неэащи бе тарихе щезбе
Ядалят, Берлин, 1994, с. 23-24.
14. Юмярова, Лятифя: Мирзя Яли Мюъцз, Бакы, Азярбайъан Дювлят Няшриййаты, 1958, с.4 вя 20.
15. Агили Баьыр. Эюстярилян ясяри, с. 131.
16. Юмярова Лятифя. Эюстярилян ясяри, с. 30.
17. Мирящмядов, Язиз: Мирзя Яли Мюъцз - Азярбайъан ядябиййаты тарихи. ЫЫ ъилд, Бакы, Азярбайъан ССР ЕА няшриййаты, 1960, с. 748.
18. Йеня орада. С. 745, 759.
19. Мирзя Яли Мюъцз: Сечилмиш ясярляри. Тяртиб вя мцгяддимя:
Гулам Мяммядли. Тябриз, 1324/1945, с. 153-155.
20. Мирящмядов, Язиз: Эюстярилян ясяри, с. 749.
21. Бах: Бамдад, Мещди: Шярще-щале-риъале-Иран, ъилд Ы. Тещран,
“Зяввар”, 1378. 5-ъи чап, с. 240-241.
22*. Ханым Бейзайи йазыр: “Тащиря Гцррятцлейнин вяфатындан йарым яср сонра Бибиханым Вязирова Иранда илк дяфя олараг гыз мяктяби
тясис етди. Лакин илк эцндян Шейх Яли Шцштяри вя Шейх Фязлуллащ Нури
бу тяшяббцся гаршы чыхмаьа башладылар. Онлар тяклифнамяляр чап етдириб
халг арасында йайдылар. Нящайят, Бибиханым мяктяби баьламаьа мяъбур олду”. - (Бейзайи, Нилуфяр: Зянане-азадихаще-Иран яз Гцррятцлейн
та Пярвин Етисамы, “Тялаш”, Алманийа, сале-чящаром, № 20, шящривяр
1383/2004, с. 160.)
23. Щцсейнов Фиридун. Эюстярилян ясяри, с. 57.
** Сатира вя йумордан фяргли олараг фикащи охуъу вя динляйиъидя
анъаг кечиъи, ани эцлцш доьурур. Фикащи ясярляри (няср вя шеир) тянгиди
вя мяналы эцлцшля йанашы гоймаг олмаз.
Дини щяъвдя шаир юз дини ягидя вя мязщябиндян чыхыш едяряк,
башга дини ягидя вя мязщябляря гаршы мянфи мцнасибятини вя йа нифрятини билдирир. Классик ядябиййатда шия вя сцнни шаирлярин бир-биринин
мязщябиня гаршы йаздыглары щяъвляря раст эялмяк олар. Бязян дя диндар шаир халгынын дини ещкамлара лагейд олдуьуну, щяйатда мейдана
чыхан ясаслы вя йа защири дяйишикликлярин диня, шяриятя мцьайир олдуьуну дцшцндцкдя, адамлары истещзалы вя йа ъидди шякилдя щяъв едир. Щаъы Щцсейн Сящщаф Тябризинин “Кясрявинамя”си, Щяддад Тябризи вя
Кярими Мараьайинин бир сыра шеирляри дини щяъвлярдир.
24. Щаъыйев, Тофиг: ХХ ясрин яввялляриндя Азярбайъан ядяби дили (дярс вясаити), Бакы, “Маариф”, 1977, с. 65-83.
25. Новрузов, Тярлан: Сабир ядяби мяктяби. Бакы, Йазычы,
1992.(яксяр сящифялярдя Мюъцзля баьлы мцлащизяляр вар)
26. Мяммядов, Камран: Мирзя Яли Мюъцз йарадыъылыьында мяишят сатирасы - ХХ яср Азярбайъан ядябиййаты мясяляляри (елми-тянгиди
мягаляляр). Бакы, “Елм”, 1989.
27. Мюъцз ясярляринин ялйазмасы. Мягаля мцяллифинин архиви.
28. Мцътящиди, Мещди: Риъали-Азярбайъан дяр ясри-Мяшрутиййят,
Бекушеше-Гуламрза Тябятябаи Мяъд, с.254-255.
29. Мирзя Яли Мюъцз: Сечилмиш ясярляри. Тяртиб вя мцгяддимя:
Гулам Мяммядли. Тябриз, 1324/1945, с. 235
30. Йеня орада, с. 54, вя Няхъувани нцсхяси.
32. Мцътящиди, Мещди: Эюстярилян ясяри. С. 518-519.
32. Мюъцз ясярляринин ялйазмасы. Мягаля мцяллифинин архиви.
33. Йеня орада, вя Нахъивани нцсхяси.
34. Набдил ,Ялирза: Азярбайъан вя мясялейе-милли, с. 16-17.
35. Зещтаби, Мящяммядтаьы: Мирзя Яли Мюъцзцн Бакы чапы Варлыг журналы, 1360 (1981), сайы 75-4 с. 103.
36. Шямсяддин Сами: Гамуси-тцрки. Щ.1317.
37. Мирзя Яли Мюъцз: Сечилмиш ясярляри. Тяртиб вя мцгяддимя:
Гулам Мяммядли. Тябриз, 1324/1945, с. 4.
38. Ряиснийа, Рящим: Иран вя Османи дяр астане-гярне-бистом,
ъилд ЫЫ. Тябриз, Ситудя, 1374/1995, с. 847.
39. Мящяммядзадя Шябцстяри, Гурбаняли: Азярбайъан шаири
Мирзя Яли Мюъцз вя мяним хатиряляримдян. Ялйазма. АМЕА М.Фцзули адына Ялйазмалар Институту. Шифр: с-1074, с. 50.
40 Йеня орада.
41. Мюъцз ясярляринин ялйазмасы, Мягаля мцяллифинин архиви.
42. Ряиснийа, Рящим: Эюстярилян ясяри, с. 848.
43. Мюъцз ясярляринин ялйазмасы, Мягаля мцяллифинин архиви.
44. Ряиснийа, Рящим: Эюстярилян ясяри, с. 844.
45. Йеня орада, с. 844.
46. Шяфяг журналы, Тябриз, 1324, № 4, с. 21.
№ 12
йасына ясасланан Пящляви режиминин апардыьы сийасят уъбатындан Мюъцзцн ясярляри шаирин саьлыьында чап едилмир.
(Рза ханын щакимиййятя эялмясиндян юнъя Мюъцзцн
1920-ъи илдя Тябриздя чыхан “Молла Нясряддин” журналынын нюмряляриндя дяръ олунмуш ики шеири истисна тяшкил
едир). Мюъцзцн вяфатындан хейли сонра, Ъянуби Азярбайъанын Милли Щюкумяти заманында (1945) онун ясярляринин мцяййян щиссяси няшр едилир. Америка, Инэилтяря
империалистляринин щимайяси алтында Мящяммяд Рза шащын гошуну иртиъа вя йерли мцлкядарларла бирэя Милли Щюкумят тяряфдарларыны ган дярйасында гярг етдийи заман
Мюъцзцн дя няшр едилмиш диванынын яксяр нцсхяляри галаг-галаг йандырылан анадилли китаблар ичиндя зябаня чякяряк йаныб кцл олур. 1979-ъу илдя Пящляви щакимиййяти
деврилдикдян сонра ана дилимизля баьлы йаранмыш нисби
азадлыг шяраитиндя Мюъцз ясярляри дя бязи шяхсляр тяряфиндян няшр едилир, вахташыры олараг мятбуат сящифяляриндя мцхтялиф мягаляляр дяръ олунур. Лакин шаирин шеирлярини вя йарадыъылыьына даир йазылан мягаляляри Сабирля
баьлы эюрцлян ишлярля мцгайися етмяк мцмкцн дейил.
Биз фактики олараг Мюъцзя юз вятяниндя едилян зцлмцн
шащиди олуруг. Сабир ясярляринин тяртибчиляри Фиридун бяй
Кючярли, Аббас Сящщят, Мяммяд Сяид Ордубади даща
сонралар Аббас Заманов, Щямид Мяммядзадя кими
шяхсиййятляр олмушдурса, там цряк аьрысы иля дейя билярик ки, ХХ яср Азярбайъан ядябиййаты тарихиндя тянгиди
реализм ъяряйанынын инкишафында юзцнямяхсус йери олан
Мюъцз кими бюйцк бир шаирин ясярляринин тяртибчи вя наширляри ади щявяскар компилйасийачы (китабсаз) сявиййяли
шяхсляр олмушлар! Хариъи юлкялярдя йашайан бязи ъянуби
азярбайъанлыларын да бу сащядя эюрдцкляри ишляр дейилянлярдян истисна тяшкил етмир. Бу иддиалы щявяскарлар примитив сурятдя тяртиб етдикляри Мюъцз ясярлярини ясасян бирбириндян кючцрмцшляр. Щямин китаблар бир тяряфдян тяртибчи вя наширляринин сявиййясини эюстярдийи щалда, диэяр
тяряфдян тарихи бир сяняд кими бюйцк Мюъцзцн ядяби ирсиня зцлм вя щагсызлыглары бариз сурятдя нцмайиш етдирир.
ЯДЯБИЙЙАТ ВЯ ГЕЙДЛЯР:
58
l Ядябиййат
l Ядябиййат
Вя мян
“Гарабаь пасваныйкян,
дуз долдурдум йарама”
сонра ганлы кюйняйимин алтында,
чарпазлама-чарпазлама эизлятдийим гуршун шеирляр,
юз баьрымы сюкдцляр мцтляг.
Вя онларын сойунда мцтляг кюпяклик вар
Ким билир сойлары ня,
уруспу дюлляри бялкя.
Голай юлдцрцб, ситал-ситал эедярляр
эцлярляр, алай едярляр, сыртыгъасына.
Дойулмаз бир сейирдир бу, доьрусу.
Ащ, е...й дядям оьлу!
Бу варлыгмы?
Щава юлцм гохуду.
Даща доьрусу,
йетишмиш дцнйанын гудуз анлары
вя мян
цряк дялян щцрцшляря дюзцмцм йохкян,
эюз йашымы силирям.
Чцнки уъа даьлар анасы
бир дяли ъейран баласыйам мян.
Вя кюпяк ъинси иля баъара билмям,
билирям.
Мян йцзилликдян бяри
Уъа даьлар анасы
бир ъейран баласы олдуьумдан,
горхурам
горхурам кюпяк адындан.
Ах, олсайды бир щалымыза бахан...
Ки щярифляр
орталыьы ган эюлцня дюндярдиляр
ган эюлцня дюндц йерин алтында да, гара гызыл нефтляр.
Щейифляр олсун, щейифляр!
Чухур олду оласы ганлы вятян
бир парча ган чухуру.
Гуру ахды булаглары,
зямиляри йаныг эюйярди
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
59
ИСМАЙЫЛ ЖЯМИЛИ
№ 12
О тайлы-бу тайлы ядябиййатымызын ян парлаг улдузларындан
олан, сюзцмцзц, юзцмцзц, юзлцйцмцзц йашайыб-йашадан, таныйыб-таныдан, елинин бяхтийарлыьы йолунда заманын ениш-йохуш
йолунда йылмайан, юзцнц озлцйцйлян бяхтийар санан дяйярли
ядиб, милли шаир, ел аьсаггалы, юзэцрлцк ъарчысы Бяхтийар Ващабзадя Азярбайъан тцрк поезийасынын, дайаныш ядябиййатынын
тайсыз танымыдыр.
Эцней щясрятиля эюйняйян кювряк цряйи дайанса да, тцрк
елляринин севэи сарайында севда дцнйасы сцрясиз йашайаъагдыр.
Бяхтийар йашайан Бяхтийар поезийасы милли сярвятимиздир,
дилдян-диля, кюнцлдян-кюнцля кючцб йолумуза ишыг тутаъагдыр,
айдын эяляъяйя умудландырыб йашайыб-йашадаъагдыр.
Елинин, дилинин дярдини билян,
Дар эцндя йурдунун гайьысын чякян,
Дилиндян дцшмяйян бир ан да Вятян,
Сюзцндя солмайан чичякли бащар,
АРАЗ АРАДАЙКЯН
О ЮЛДЦ
СЕЙИД ЩЕЙДЯР БАЙАТ
Демишди:
Дивляр эюрмцшям ки, наьыл дивляри
Онларын йанында бир тойугдулар.
Щяля миллятляр йериня каьыза гол чякянлярдян дя демишди. “Эцлцстан” поемасын охуйубмусуз?
Вя руслар “баран” деди, фарслар... Буну да юз аьзындан ешитдим. Камера филми чякмишдиляр ондан. Дейирди:
“ Кяндин олмасан, щеч ня дейилсян. Щяр ня олурсан ол,
кяндин ол”.
Ешитдикляримя эюря, онун китабларынын йайымланмасы
сайын Иршад Баханлыьы тяряфиндян рясми олараг йасаг иди.
Щя! Еля бу ращатлыьа: онун китаблары Эцнейдя йасаг иди.
О йасаг дилин шаири иди.
Ня иди о?
Алны ачыг она “дядя” демяк щеч дя чятин дейил.
Дядя Бяхтийар дцнйасыны дяйишди. Биз щярямиз бир ъцря
борълуйуг она.
О, Орта Асийанын ян мяшщур шаири дейилдими?
О юлдц, Аллащ биз дириляря (!) рящмят елясин.
SUMMARY
of the materials published in this
number of the magazine "Baku-Tabriz"
2009
2009
АЗАДЛЫГ ЪАРЧЫСЫ
№ 12
l Хцлася
l Итки
1. The head article is devoted to the reactions to the open letter of Sabir Rustamkhanli,
Parlamentary, the Co-Chairman of World Azerbaijanis' Congress to Seyid Ali
Khameneyi, the Supreme Religious Leader of IRI and its importance in making the
topicality of ethnic-cultural rights of Iranian Azerbaijanis.
2. Sabir Rustamkhanli : "Be afraid of this Nation and God". The texts of the letter
of Sabir Rustamkhanli, Parlamentary, the Co-Chairman of World Azerbaijanis'
Congress to Seyid Ali Xameneyi, the Supreme Religious Leader of IRI and answer
to the comments to this letter in Iranian press.
3. Ali Mahammadi. Notes from the Trip to Armenia. The trip impressions of the
South Azerbaijanian scientist who was in Armenia for geology investigations. The
author brings the attention of privileging of anti-Turkish and anti-Azerbaijan mood
among the different social groups of the Armenian society and lays open their point
of view of resolving of the Karabakh conflict.
Азадлыг ъарчысы шаир Бяхтийар!
О тайда, бу тайда диллярдя ады,
Бир анда сусмайан щаглы фярйады,
Мяна долу инъи сюзляр устады,
Дярин дярди олан бюлцнмцш дийар,
4. Ibrahim Rashidi Savalan. My objections to the book "Who did kill Pishavari?"
In this notes is criticized the admitted falsifications in the book "Who did kill
Pishavari?", as well as, brought the deep evidences that the expressed thoughts about
Pishavari has nothing to do with late professor M.T.Zehtabi.
Азадлыг ъарчысы шаир Бяхтийар!
Ойаныш йолунун байраьы олан,
Дайаныш шеиринин чыраьы олан,
Гузейдя Эцнейин дайаьы олан,
Дилиндян дцшмяйян Тябриз, Шящрийар
Азадлыг ъарчысы шаир Бяхтийар!
5. Shahin Mustafayev. The Ottoman alternative in the History of Azerbaijan
Statehood: Ahmad bey Aggoyunlu. This article is devoted to the attempts to realize
the reforms like as in Ottoman Empire, by Ahmad bey, Azerbaijan Agkoyunlu State
Prince on end of XV century, during his short period of Rule and the reasons of their
fails.
6. V.Kamal. Gajars and Azerbaijanis. In this article is introduced the history of the
Gajar tribe since Mongolian period and the Gajar Dynasty since XVIII century and
in this context, the Persian-Turkish ethnic relationship is considered. The author concludes that neglecting by the Persians of Gajars - from ethnic point of view and the
Southern Azerbaijanis - from social point of view led removal of this dynasty from
Throne.
60
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
61
№ 12
7. Guntay Ganjalp. Meeting memories with Shahriyar. In this article is described the
meeting with Mahammad Huseyn Shahriyar, the great Azerbaijan poet, before his
depth and his detail thoughts on Islam religion, Iran-Iraq war, Turkey, Azerbaijani
language and literature etc. Some original thoughts of Shariyar are introduced to the
readers for the first time.
2009
2009
l Хцлася
№ 12
l Хцлася
8. Akram Rahimli (Bije). Pishavari's prison memories. This article as a preface to the
Pishavari's prison memories, is given a historical peculiarities of the time of writing
of this memories and their importance of inquiries of Pishavary personality.
9. Seyid Jafar Pishavari. From the prison memories notebook. The passages from
Seyid Jafar Pishavari's prison memories, who kept in the prison "Gasri-Gajar" in
Tehran during 1930-1941 for his political activities. Important evidences on the condition in Pahlavi Power prison, tortures to prisoners, the status of the several wellknown persons in the prison are outlined.
10. Parvana Mammadli. Current South Azerbaijan Press. The article is devoted to
the current status of the South Azerbaijan press, Azerbaijani newspapers and magazine's difficult struggle for national identity and language under Islamic power pressure.
11. Mahammadali Huseyni. "Mojuz's poems are spread everywhere". In this article the history of investigations and publications of Mirza Ali Mojuz's poems, the
famous South Azerbaijani poet, are considered and the number of mistakes and
errors are exposed.
12. The Poem by Kiyan Khiyav, one of South Azerbaijani talented young poets.
13. The short notes by Ismayil Jamili and Seyid Heydar Bayat, South Azerbaijan
poets, in connection with death of Bakhtiyar Vahabzade, the National Poet of
Azerbaijan.
62
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
63
№ 12
2009
l Хцлася
64
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси

Benzer belgeler

13 - turan-sam: turan stratejik araştırmalar merkezi

13 - turan-sam: turan stratejik araştırmalar merkezi Дярэи Азярбайъан Республикасы Ядлиййя Назирлийиндя гейдиййатдан кечиб. Шящадятнамя №1184

Detaylı

İLHAM ABDUYEV DOSTUMA MЭKTUBLAR

İLHAM ABDUYEV DOSTUMA MЭKTUBLAR бажарыр. Фикрини образлы шякилдя, юзцнямяхсус форма вя цслубда ифадя етмяйя чалышыр. Бу жящят онун шеирляриндя, есселяриндя, хатират щекайяляриндя вя бядии-публисистик йазыларында, еляжя дя поетик ...

Detaylı

Məmməd Səid Ordubadi Əbülqasim Əminzadə Əlabbas Müznib

Məmməd Səid Ordubadi Əbülqasim Əminzadə Əlabbas Müznib эюрцшмяк мцмкцн олмады. Комиссариатда ижлас вар имиш, нащар йемяйиня дя щарада ися гонаг имиш. Затян Дадаш Бцнйадзадя гонаг эетмяйи чох севирди. Мян онун евиндя эюрцшмяйи мяслящят билдим. Бу фикрим...

Detaylı

QANKÖÇÜRMЭ STANSİYASI SABİR ЭHMЭDLİ The

QANKÖÇÜRMЭ STANSİYASI SABİR ЭHMЭDLİ The Щцсян айаг эютцрцб гапыдан чыхмышды. Онун орада о гядяр лянэимяйинин мянасыны анасынын йанында, арчил аьажынын алтында отуран Севиндик билмишди. Бюйцк гардашын додаглары титряди: «Баш тутмады». Сев...

Detaylı

BİZ CƏFƏRZADƏLƏR ƏZİZƏ CƏFƏRZADƏ BAКI

BİZ CƏFƏRZADƏLƏR ƏZİZƏ CƏFƏRZADƏ BAКI щакимиййятиня дя (бу щакимиййят барядя ондан бир кялмя дя сюз ешитмямишям), мцхалиф доьулуб, мцхалиф дя юлцб (эюрцнцр, онун бу хасиййяти бизя дя кечиб). Атам Бакыйа гайытмаг истямир, анам ися шящяр...

Detaylı