tasarım+kuram 2012 son copy ümit - tasarım + kuram dergisi

Öz
Ayval›k, 1923 Mübadelesi’nde bütünüyle
Türklefltirilinceye kadarki 18. ve 19.
yüzy›llar boyunca Rum nüfusun ço¤unlukta
oldu¤u ve Rum kültürünün yeflerdi¤i bir
Osmanl› kentidir.
Bahsi geçen zaman diliminde Ayval›k’›n
kentsel morfolojisinin oluflmas›nda ve
geliflmesinde co¤rafi özellikler kadar Rum
dönemi tap›nma yap›lar›, yani kiliseler etkili
olmufltur. Kent morfolojisinin oluflumundan
çok sonra, strüktüre eklenen ‹slam dinine ait
bir tap›nma yap›s› vard›r. 19. yüzy›l›n ikinci
yar›s›nda Sultan Abdülhamid taraf›ndan infla
ettirilen Hamidiye Camisi ilk bak›flta
ola¤and›fl› görünen yerleflim seçimiyle kentin
mevcut dokusuna küçük gibi görülebilecek
ancak simgesel de¤eri yüksek ve önemli bir
katk› yapar. Hamidiye Camisi, kentte o
dönemde ikamet eden çok az say›daki
müslüman cemaate hizmet etmekten öte,
özellikle kentin strüktüründe edindi¤i kritik
konumuyla; özerk bir yönetime sahip kent
devleti olman›n sa¤lad›¤› ekonomik ve
kültürel refah döneminin ard›ndan gelen
1821 isyan› sonras›nda, Ayval›k’ta idareyi
ele alan merkezi yönetimin, yani Osmanl›
Payitahtl›¤›n›n iktidar›n›n simgesel bir
göstergesi gibidir.
Abstract
Ayval›k is an unusual Ottoman town because of
its history. In the early-tweentieth century, the
town was turkized after being under the
influence of Greek population and culture along
for approximately two century time. In Greek
period in Ayval›k, churches, which are serving
as cores, provide the dwellings to grow in their
surroundings like in many Christian towns.
Analysing the settlements around these
churches, it can be seen that the street fabric
and building blocks are formed around the
churches.
The Hamidiye Mosque dated to the late-nineteenth century, and which was built by Sultan
Abdülhamid the Second, is a small but
symbolically important addition to Ayval›k’s
urban structure. This mosque which was built
with the impact of the Greek revolution in 1821
seems to have a symbolic attitude embodying the
power of the central government rather than
serving as a congregational place for the
muslim community; the power of imperial capital, taking the rule over, following the mutiny,
which came after a period of economical and
cultural prosperity provided by
the autonomy of a city-state.
Anahtar Kelimeler:
Tap›nma Yap›lar›, Kentsel Morfoloji,
Osmanl› Mimarisi, Ayval›k.
Keywords:
Religious Buildings, Urban Morphology,
Ottoman Architecture, Ayval›k.
Kent Strüktürü ile Tap›nma
Yap›lar› Aras›ndaki ‹liflki
Ba¤lam›nda Ayval›k
Hamidiye Camisi
Mehmet Kerem Özel
Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi,
Mimarl›k Fakültesi, Mimarl›k Bölümü
*Bu makale 12-15 Temmuz 2007 tarihleri aras›nda Barselona’da düzenlenen “1st Euro-Mediterranean Regional Conference Traditional
Mediterranean Architecture Present and Future” adl› konferansta poster format›nda sunulan “The Effects of Sociocultural and Religious
Transformation on the Structure of the City, Ayval›k” adl› çal›flman›n tekrar ele al›narak yenilenmifl, geniflletilmifl ve Türkçelefltirilmifl halidir.
Bu çal›flman›n gerçekleflmesine vesile olan Prof. Dr. Murat ER‹Ç’e ve makale format›n›n yenilenme-geniflletilme aflamas›nda de¤erli yorumlar›n›
benimle paylaflan Prof. Dr. Güzin KAYA’ya teflekkür ederim.
Girifl
Bu makale, belli bir tarihe kadar homojen
bir sosyal, etnik ve dini yap›yla geliflmifl
bir kentin yerleflme düzenine sonradan
eklenen farkl› dine ait bir tap›nma
yap›s›n›n mevcut kentsel morfolojiye
yapt›¤› etkiyi ve getirdi¤i anlam› okumay›
amaçlamaktad›r.
Örnek olarak seçilmifl olan kent, 1923
Mübadelesi’nde bütünüyle Türklefltirilinceye kadarki 18. ve 19. yüzy›llar boyunca
Rum nüfusun ço¤unlukta oldu¤u ve Rum
kültürünün yeflerdi¤i Ayval›k’t›r. Kent
strüktürüne sonradan eklenen tap›nma
yap›s›, 19. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda Sultan
Abdülhamid taraf›ndan infla ettirilen
Hamidiye Camisi’dir.
Hamidiye Camisi’nin Ayval›k kentindeki
etki ve anlam›n› okuyabilmek için öncelikle kentin o döneme kadar geliflen
mekânsal örgütlenme mant›¤›n› ortaya
ç›karmak gerekir. Bu amaçla makalenin
birinci bölümü Ayval›k’›n kentsel ölçekte
morfolojik çözümlemesine ayr›lm›flt›r.
Çözümlemede ‹talyan ve Frans›z
okullar›ndan ve Lynch’in
s›n›fland›rmas›ndan oluflan karma bir yöntem kullan›lacakt›r.
Makalenin ikinci bölümünde, Osmanl›’n›n
flehircilik anlay›fl›nda tap›nma yap›lar›n›n
yer seçimlerinde izlenen genel
yaklafl›mdan bahsedilecektir. Buradan
edinilecek bilgilerin ›fl›¤›nda Hamidiye
Camisi’nin anlam›, ilk bak›flta ola¤and›fl›
görünen yer seçimi ve kentin mevcut
dokusuna etkisi ortaya ç›kar›lmaya
çal›fl›lacakt›r.
Makalede ele al›nacak dönem 1773-1923
tarihleri aras› olarak seçilmifltir. Bunun iki
nedeni vard›r; ilki morfolojik, ikincisi
etnik ve dini yap›yla iliflkilidir. Morfolojik
olarak, Ayval›k 1773 y›l›nda elde etti¤i
özerklikle birlikte gittikçe geliflen kentsel
strüktürünü 1923’e kadar korumufltur.
1923-24 y›llar›nda Lozan Antlaflmas›
çerçevesinde gerçekleflen Mübadele’den
sonra Ayval›k’›n kentsel dokusu genel
olarak korunmufl olmas›na ra¤men, etnik
ve dini yap›s›nda keskin bir k›r›lma
yaflanm›flt›r. Bu makalede etnik, sosyal ve
dini olarak homojen bir dokuya yabanc›
bir tap›nma yap›s›n›n etkisi ve anlam›n›n
Say› 11-12, 2011
15
Mehmet Kerem Özel
kent strüktürü – tap›nma yap›s› iliflkisi
ba¤lam›nda okunmas› amaçland›¤›ndan,
Ayval›k’›n tarihsel geçmiflinde bu ortam
1773-1923 tarihleri aras›nda
gözlenebilmektedir. Bu nedenle tarihsel
kapsam 1923 y›l› ile sonlanmaktad›r.
Kent Strüktürü- Tap›nma Yap›lar› ‹liflkisi
Ba¤lam›nda Ayval›k’›n Kentsel
Morfolojisi
Giriflte de belirtildi¤i üzere bu makalede
kentsel morfoloji çözümlemesi olarak
‹talyan, Frans›z okullar›ndan ve Lynch’in
“kent imgesi” s›n›fland›rmas›ndan (Lynch
1960) oluflan karma bir yöntem
izlenecektir.
Çözümlemenin ilk aflamas›nda artzamanl›
tarihsel okuma yoluyla kentin
strüktürünün zaman içindeki evreleri ve
tap›nma yap›lar›n›n kentin strüktürüne
et-kisi ele al›nacakt›r. Bu sayede
Ayval›k’›n kentsel dokusunun geçirdi¤i
büyüme, de¤iflim ve yeni ögelerin (bu
çal›flma özelinde: yeni tap›nma yap›lar›n›n) mevcut
dokuya eklemlenme flekillerinin bütünsel
bir bak›fl aç›s›yla incelenmesi amaçlanmaktad›r. Artzamanl› çözümlemede kentin
tarihsel geçmiflinin yan› s›ra demografik
verilerden de yararlan›lacak, kentsel morfolojinin oluflumunda ekonomik ve
endüstriyel ögelerin etkisi, bunlar›n
kültürel yans›malar› ve karfl›l›kl›
etkileflimleri ele al›nacakt›r.
Eflzamanl› morfolojik analizde ise ilk
çözümleme bafll›¤›, kentin biçimlenmesinde ve konumlanmas›nda önemli
etkisi olan baflat öge “Co¤rafya” olacakt›r.
Ard›ndan Lynch’in dikkat çekti¤i üzere
“bütüne düzen veren en kuvvetli eleman”
(Lynch 1960, 96) olan “Güzergâhlar” ele
al›nacak›r.
Kentin ana eksenlerini kuran güzergâhlar›n analizinden sonra, Rossi’nin
16 Say› 11-12, 2011
tan›m›yla kenti yap›sal olarak kuran
birincil yap›lar olan “An›tlar” incelenecektir. An›tlar tarihsel içerikleri, bask›n
karakterleri, ba¤›ms›z tekil durufllar› ve
figür olma özellikleri ile kent dokusu
içinde belirginleflirler (Rossi 2003). Bu tan›m
Lynch’in “Nirengiler” tan›m›yla örtüflür.
Frans›z Okulu’ndan Chastel ve Boudon’un
çal›flmalar›n›n da oda¤›n› önemli mimari
yap›lar ile kentsel strüktürün iliflkisi
oluflturmufltur. Castex ile Panerai de
morfolojik çözümleme çal›flmalar›nda
an›tsal dizgenin kent strüktüründeki
önemine, simgesel rolüne ve kent ile olan
anlamsal iliflkilerine dikkat çekmifllerdir
(Castex – Panerai 2005, 120-121). Bu nedenle
“An›tlar” analizinde hem Rossi’nin hem
Lynch’in hem de Castex – Panerai’nin
fikirlerinden faydalan›lacakt›r. Bu
ba¤lamda ço¤u modernizm öncesi
yerleflmede oldu¤u gibi Ayval›k’ta da
bütün bu özellikleri sa¤layan “an›t
yap›lar” tap›nma yap›lard›r, dolay›s›yla
kiliselerdir.
Morfolojik analiz, “Bölgeler” bafll›¤› ile
devam edecektir. Lynch, bir kentin
bölgelerinin fiziki karakteristiklerini
belirleyen tematik devaml›l›klar›n doku,
uzam, flekil, detay, bina tipi, ifllev,
etkinlikler, demografik yap›, topografya
gibi sonsuz çeflitlilikte bileflenler
içerebilece¤ini belirtir (Lynch 1960, 67).
Ayval›k’ta topografik verilerin yan› s›ra
sokak dokusu, yap› adalar›n›n karakteri ve
ifllevsel kullan›m gibi yap›sal özellikler ve
ayr›ca tap›nma yap›lar›n›n konumlar›,
bölgelerin birbirlerinden ayr›flmas›n›
kolaylaflt›r›r.
Morfolojik çözümlemenin son bafll›¤›
“Kent kesiti” olacakt›r. K›y› yerleflimi
olmas› bak›m›ndan, Ayval›k özelinde kent
kesiti olarak deniz yönünden bak›fltaki
siluet” ele al›nacakt›r. Siluet analizine
tap›nma yap›lar›n›n yan› s›ra endüstri
yap›lar› dâhil edilmifltir. Bunun nedeni;
Kent Strüktürü ‹le Tap›nma Yap›lar› Aras›ndaki ‹liflki Ba¤lam›nda Ayval›k Hamidiye Camisi
Resim: 1
Ayval›k’›n kentsel geliflimi.
(Psarros 2004, 10)
Rossi’nin kentin mimarisini kuran yap›sal
ögeler olarak belirledi¤i birincil binalar
(an›tlar) – ikincil binalar (konutlar) ayr›m›n›n
d›fl›nda Ayval›k’a özgü bir bina tipi olarak
endüstri yap›lar›n›n da boyutlar› ve
bacalar› ile, ilk ikisinden ayr›lan farkl› bir
karaktere sahip olmas›d›r (K›yak 1997, 121).
Ayval›k hakk›ndaki birçok çal›flmada
siluet etkisinden s›kça söz edilmesine
ra¤men, tarihi veya yeni hiçbir kaynakta
kentin siluet çizimine rastlanmam›flt›r. ‹lk
defa bu çal›flma kapsam›nda çizilen ve bu
makalede yer alan Ayval›k silueti, kentle
ilgili kaynakçaya yeni bir veri
sunmaktad›r.
Kentsel Dokunun Tarihsel Okumas›
Ayval›k’›n, demografik olarak Rumlar›n
ço¤unlu¤u oluflturdu¤u 1773-1923
aras›ndaki dönemi kentsel dokunun
oluflumu, geliflimi ve de¤iflimi aç›lar›ndan
1821 Yunan ayaklanmas› öncesi ve
sonras› olmak üzere ikiye ayr›labilir:
Yükselme ve Zenginlik Dönemi (17731821), Duraklama ve II. Zenginlik dönemi
(1821-1923).
Yükselme ve Zenginlik dönemi
(1773-1821)
Papaz Dimitrakellis ‹konomos, Cezayirli
Han Pafla sayesinde 1773 y›l›nda Sultan
III. Selim’den ald›¤› özel bir fermanla
kente özerk bir yap› kazand›rarak,
Ayval›k’›n Anadolu ve Ege’deki di¤er
kentlerden ekonomik ve kültürel olarak
farkl› ve özel bir konuma gelmesini sa¤lar
(Ferman maddeleri için bknz: Turan 2008, 17).
Yunan kaynaklar›nda belirtilen, ancak
Osmanl› arflivlerinde bulunmayan (Turan
2008, 18) ve dolay›s›yla günümüzde
gerçekli¤i sürekli tart›flma konusu olan
Say› 11-12, 2011
17
Mehmet Kerem Özel
özerklik ferman›n› Bayraktar “bir papaz›n
kerametinden çok, Küçük Kaynarca
Antlaflmas›n›n sonuçlar›ndan biri” olarak
de¤erlendirir (Bayraktar, 1998, 10). Ayval›k,
Osmanl› ‹mparatorlu¤u ile Rusya aras›nda
yap›lan 1774 tarihli Küçük Kaynarca
Antlaflmas›’ndan sonra di¤er birçok sahil
flehri gibi ticari aç›dan özel bir geliflme ve
teflvik görür. Antlaflma gere¤ince tüm k›y›
kentlerine konsolosluklar kurulmas›na izin
verilir. K›y› kentleri Osmanl› idaresinden
belli bir biçimde dokunmazl›k ve
muafiyetler elde ederler (Eliot, 1965, 283).
Antlaflman›n sa¤lad›¤› özerklikle birlikte
demografik yap›da da de¤ifliklikler olur.
Ayval›k’ta yerleflmifl olan mevcut Türk
aileleri yak›ndaki köylere göç ettirilir
(Toynbee 1970, 122). Bu dönemde
Ayval›k’taki Rum nüfusu ise yaklafl›k
30.000’dir (Avc›o¤lu 1976, 1057-1060).
Antlaflma ya da özerklik belgesinin
sa¤lad›¤› imkânlar sayesinde 1773-1821
y›llar› aras›nda Ayval›k’ta ekonomik ve
endüstriyel seviye yükselir. Özellikle
zeytincilik ve buna ba¤l› endüstriler
geliflir. Öyle ki Ayval›k bu dönemde
Ege’de ‹zmir’den sonra en önemli sanayi
ve ticaret merkezi konumuna gelir (Turan
2008, 95). Artan talebi karfl›lamak için ifl
gücüne duyulan ihtiyaç yüzünden Ayval›k
Anadolu’dan yo¤un Rum göçü al›r (Tekeli
1992). Ekonomik geliflme ve refah, kültürel
ve entelektüel düzeyin artmas›n› sa¤lar.
Öyle ki, Rumlar›n 18. yüzy›l›n ikinci
yar›s› ile 19. yüzy›l›n bafl› aras›nda
Osmanl› topraklar›nda açt›klar› dört
akademiden biri, ‹zmir, Sak›z ve
‹stanbul’la birlikte Ayval›k’tad›r.
Do¤al olarak bütün bu ekonomik ve
kültürel geliflmeler Ayval›k’›n kentsel
olarak geliflmesini beraberinde getirir.
Öncelikle, nüfusunun artmas› nedeniyle
kent büyür. 1750’lerde Sakarya Tepesi’nin
eteklerinde konumlanan dört kilisenin
18 Say› 11-12, 2011
çevresinde örülmüfl dört mahalleden
oluflan Ayval›k’›n yerleflimi, refah ve
zenginlik dönemiyle birlikte gelen göçlerle özellikle güney yönünde uzar. Ayval›k
1821’e gelindi¤inde sekiz kilisenin
tan›mlad›¤› sekiz mahalleli bir yerleflimdir
(Psarros 2004, 10) (Resim 1).
Zeytinya¤› sanayinin geliflmesi ve
yabanc› ülkelerle kurulan ticaret iliflkileri
sonucunda kent dokusunda konut d›fl›nda
yeni bir yap› türü a¤›rl›k kazanmaya
bafllar: de¤irmenler/imalathaneler1.
Zeytinya¤›n›n Ayval›k’ta daha önceki
dönemlerde sadece konutlar›n zemin
katlar›nda ve yerel ihtiyaç için üretildi¤i
tahmin edilmektedir (Y›ld›r›m Gönül 2004, 49).
Dolay›s›yla daha önceleri bu amaca
hizmet edecek ba¤›ms›z yap›lara gerek
duyulmad›¤› düflünülebilir. Tarihsel
kaynaklar da Ayval›k’›n ilk dönemlerinde
herhangi bir zeytinya¤› üretiminden
bahsetmemektedir (Turan 2008, 32). 1821
y›l›nda ise kentte 100’e yak›n ya¤
de¤irmeni (imalathane) ve 40’a yak›n
sabunhane bulunmaktad›r (Avc›o¤lu, 1976).
Ço¤u deniz k›y›s›nda oldu¤u tahmin
edilen ve tek katl›, tek mekanl› ve küçük
boyutlar› (Turan 2008, 34) dolay›s›yla hem
rahatl›kla baflka ifllevlere
döndürülebilmeleri hem de boyut ve
kütle olarak konutlardan farklar›n›n
olmamas› ya¤ de¤irmenlerini kent
dokusu içinde ay›rt edilir olmalar›n›
sa¤lamaz.
Ayval›k kent dokusu endüstriyel
geliflmenin sonucu olarak de¤irmenlerle
tan›fl›rken, kültürel geliflmenin sonucunda
da yeni bir yap› türünü bünyesine katar:
1803’te infla edilen Akademi binas›
(Gymnasium Kydonion). De¤irmenlerin aksine;
avlusu, kütlesi ve yer seçimi ile Akademi
binas› kent dokusunun önemli nirengi
noktalar›ndan biri haline gelir.
Kent Strüktürü ‹le Tap›nma Yap›lar› Aras›ndaki ‹liflki Ba¤lam›nda Ayval›k Hamidiye Camisi
Duraklama ve ‹kinci Zenginlik Dönemi
(1821-1923)
Rum nüfus 1821 Yunan Ayaklanmas›
sonras›nda Ayval›k’tan sürülür ve ancak
birkaç y›l sonra tekrar kente dönmelerine
izin verilir (Ar›kan 1988, 559). Rumlara 1830
y›l›nda bir fermanla mallar›n›n önemli bir
k›sm› ve eski haklar› geri verilir (Bayraktar
1998, 17). 1843 y›l›nda Ayval›k Osmanl›
Devleti’nin Karasi Sanca¤›’na ba¤lanarak
imtiyazl›k hakk›n› bütünüyle yitirir (Aka
1944, 30). Buna ra¤men, 1774 Küçük
Kaynarca Antlaflmas› sayesinde kentte
konsolosluklar açm›fl olan Yunanistan,
Britanya, ‹talya, Fransa ve Norveç ile
Ayval›k’›n uluslararas› iliflkileri devam
eder. Bu sayede zeytinya¤› ve yan
ürünlerinin ihracat› kentin ekonomisinde
tekrar önemli bir rol üstlenmeye bafllar.
Denizafl›r› ticaret a¤› kentin sosyo-kültürel
olarak yenilenmesine ve geliflmesine f›rsat
sa¤lar ve Ayval›k e¤itim ve kültür
alan›nda yeniden ileri bir düzeye ulafl›r
(K›yak 1997, 59).
1821 Ayaklanmas› sonras›ndan
Mübadelenin gerçekleflti¤i 1923’e kadarki
dönemde Rum nüfusu ço¤unluktad›r. 1893
Osmanl› genel nüfus say›m›na göre
Ayval›k’ta 20133 Rum, 1454 yabanc› ve
90 Türk olmak üzere toplam 21677 kifli
yaflamaktad›r (Karpat 1978, 264). Az say›daki
Türkler yöneticiler ve güvenlik
görevlileridir (Yorulmaz 2005, 64). Birinci
Dünya Savafl› öncesinde, 1914 y›l›nda ise
31.455 olan Ayval›k nüfusunun 454 kiflisi
Türk’tür (Erdeha 1974, 6).
Ayval›k’›n kentsel yap›s› 1821-1923
aras›nda politik ve ekonomik olaylar ve
do¤al afetlere ba¤l› olarak önce duraklama
ard›ndan tekrar geliflme gösterir.
1Turan, ya¤ de¤irmenlerindeki teknolojinin büyük
1821 Ayaklanmas› s›ras›nda üç gün
ihtimalle konutlardaki geleneksel üretimden farkl›
süren isyanda savunma ve sald›r› amaçl›
oldu¤unu, bu nedenle de bu de¤irmenleri
“imalathane” olarak da adland›rman›n mümkün
kullan›lan binalar›n ço¤u yand›¤› için kent
oldu¤unu vurgular (Turan 2008, 34).
büyük zarara u¤rar. Bu nedenle Ayval›k’›n
kentsel geliflimi 10 y›l kadar duraklama
evresine girer (Uztu¤ 2006, 26).
1850’ye gelindi¤indeyse, Rumlar›n kente
geri dönmelerine izin verilmesiyle birlikte
evler ve kiliseler onar›l›r veya yeniden
infla edilir. Kentin içinde günümüzde
mevcut yap›lar›n ço¤unlu¤u, kiliseler
dahil olmak üzere 1850 ve sonras› yap›m
tarihlerini tafl›maktad›r. 1840 y›l›ndaki
deprem de göz önüne al›nd›¤›nda,
Ayval›k’›n isyan veya do¤al afetler
sonucunda büyük bir y›k›ma u¤rad›¤›n›,
1850 sonras›nda kapsaml› bir onar›mdan
geçti¤ini ve ço¤u yap›n›n yeni bafltan infla
edildi¤ini söylemek mümkündür (Uztu¤
2006, 26). Yeni yap›laflma sonucunda
Ayval›k’a üç yeni mahalle daha eklenir
(Psarros 2004) (Resim 1).
Kent bu dönemde farkl› boyutlara sahip
bir mimari yap› türüyle tan›fl›r: zeytinya¤›
fabrikalar›. Daha önce de bahsedildi¤i
üzere tek katl›, tek mekanl› ve küçük
boyutlu ya¤ de¤irmenlerinin aksine,
zeytinya¤› üretim teknolojisinin geliflmesi
dolay›s›yla sadece bu amaçla
kullan›labilecek büyük aç›kl›klar ve
mekanlar isteyen fabrikalar Ayval›k için
bütünüyle yeni bir yap› türüdürler (Turan
2008, 34). Kentte 19. yüzy›l›n son
çeyre¤inde 7 zeytin fabrikas› ve 78 ya¤
de¤irmeni varken (Turan 2008, 34), 1908 y›l›
istatistiklerinde bu say› 70 zeytinya¤›
fabrikas›, 79 zeytinya¤› de¤irmeni ve 28
sabun fabrikas› olmak üzere büyük bir
art›fl gösterir (Cengizkan 2004, 20).
Bu dönemde Ayval›k’›n kent yap›s›nda
yaflanan en önemli de¤ifliklik, y›k›lan
bina kal›nt›lar›yla denizin doldurulmas›
sonucunda k›y› çizgisinin 100-200 metre
bat›ya kayd›r›lmas›d›r (Psarros 2004, 5) (Resim
2). K›y›da kazan›lan alan endüstriyel ve
ticari amaçl› kullan›l›r; zeytinya¤›
fabrikalar›n›n ço¤u buraya infla edilir.
Dolay›s›yla, daha bu dönemde kentin
Say› 11-12, 2011
19
Mehmet Kerem Özel
deniz ile olan iliflkisinin koptu¤unu
söylemek mümkündür. Ayr›ca, bu
dönemle birlikte kentin silueti de
bütünüyle bir de¤iflime u¤rar; fabrika
kütleleri ve bacalar› bask›n etkileriyle
önce ç›kmaya bafllar.
Birinci Dünya Savafl› sonras›nda
Türk-Yunan Savafllar› s›ras›nda kent önce
Yunanl›lar taraf›ndan iflgal edilir ard›ndan
Türkler taraf›ndan geri al›n›r. Ayval›k
1922’de bir y›l kadar bofl kal›r. 1923’te
Lozan Antlaflmas›’n›n imzalanmas›yla
birlikte Anadolu’daki Rum nüfus ile
Yunanistan ve Adalar’daki Türk nüfusun
de¤iflimi, “Mübadele” gerçekleflir.
Ayval›k’a bu kapsamda Girit, Midilli ve
Kuzey Yunanistan’da oturan yaklafl›k
15.000 Türk yerlefltirilir (Turan 2008, 86).
Kentte art›k hiç bir Rum ahali kalmam›flt›r
(K›yak 1997, 65).
Kentsel Morfolojinin Eflzamanl›
Çözümlenmesi
Co¤rafya: Topografya, Deniz ve Dereler
Ayval›k’›n kentsel strüktürünün
oluflmas›n› sa¤layan en önemli iki co¤rafi
öge topografya ve denizdir. Topografyan›n
getirisi olan tepeler ve düzlükler ile
denizin tan›mlad›¤› k›y› çizgisi kentsel
morfolojinin oluflmas›nda belirleyici rol
üstlenir (Resim 3). Tepeler, düzlükler ve
k›y› çizgisi güzergâhlar›n ve bölgelerin
oluflmas›nda etkili olduklar› gibi, bunlara
ba¤l› olarak kentteki kesiflim noktalar›n›n
ve nirengilerin konumlar› da kendili¤inden
belirginleflir.
Üç tepe (T1, T2, T3) kenti kara taraf›nda
kuzey, do¤u ve güney yönlerinde çevreler.
Tepeler noktasal elemanlar olmalar›na
ra¤men, yan yana bulunduklar› di¤er
tepelerle birlikte bir s›ra oluflturarak,
20 Say› 11-12, 2011
süreklilik sa¤layan bir s›n›r meydana
getirir (K›yak 1997, 77). Yine de, bunlar
aras›nda Sakarya Tepesi2 (T1), dikli¤i ve
yüksekli¤i nedeniyle farkl›lafl›r ve kente
hâkim olur.
‹ki dere (De1, De2), üç tepenin aras›nda
oluflan vadi çizgilerini takip ederek
denize ulafl›r. Derelerin aras›nda kalan
alan, özellikle bat› yönündeki deniz
taraf›na do¤ru ilerledikçe düzleflir.
Kenti üç bir taraftan saran tepelerin
ortas›nda, iki derenin aras›nda denize
komflu bir düzlük (D) oluflur. Buras›
batakl›k niteli¤i gösterdi¤i için
Ayval›k’›n kentsel tarihinde uzun
süre yap›laflmadan kalm›flt›r.
Resim: 2
Resim: 2
1850 y›l›nda de¤iflen k›y›
çizgisi. (Psarros 2004, 5;
yorum: M. K. Özel)
Kent Strüktürü ‹le Tap›nma Yap›lar› Aras›ndaki ‹liflki Ba¤lam›nda Ayval›k Hamidiye Camisi
do¤rultusunda önemli güzergâh› haline
gelen Dereboyu Caddesi’nin devam›nda
denize do¤ru burun yapacak flekilde
uzat›lm›flt›r. Bu durum k›y› çizgisinin
kesintisizce devam eden düz hatt›n›n
karakterini bozmufl ve k›y›y› birbirinden
kopuk, biri daha önde di¤eri daha geride
iki bölüme ay›rm›flt›r.
Güzergâhlar
K›y› fleridi ve kenti çevreleyen
üç tepe ile ortalar›ndaki düzlük alan›n
kesifltikleri etek izleri kentin omurgas›n›
oluflturan güzergâhlar› belirler. Bunlar;
Sefa Caddesi, Alt›nova Caddesi,
Dereboyu Caddesi ve Alt›nova
Caddesi 18. Sokak olmak üzere
dört tanedir.
Ayval›k’›n yap› kurucu
güzergâhlar›, K›yak’›n da belirtti¤i
gibi, k›y› fleridine ba¤l› olarak da
tan›mlanabilirler (K›yak 1997, 97). Bu
anlamda Sefa ve Alt›nova Caddeleri
k›y›ya paralel, Dereboyu ve 18. Sokak
ise k›y›ya dik konumlu güzergâhlard›r
(Resim 4).
Resim: 3
Kentin co¤rafi ögeleri.
T1, T2, T3: Tepeler,
De1, De2: Dereler,
D: Düzlük,
K: K›y› çizgisi.
(Yorum: M. K. Özel)
K›y› çizgisi (K) Ayval›k kent strüktürünün
en belirgin elemanlar›ndan bir di¤eridir.
Kuzey-güney do¤rultusunda kesintisiz ve
çizgisel uzanan yap›s›yla kesin bir s›n›r
oluflturdu¤u gibi, K›yak’›n deyifliyle ayn›
zamanda bu çizgi kente güçlü bir görsel
karakter kazand›r›r (K›yak 1997, 77).
K›y› çizgisi, daha önce belirtildi¤i üzere,
1850 y›l›nda deniz doldurularak bat›
yönünde ilerletilmifltir. Çizgi, eski halinde
yenisine nazaran daha düz bir hatt› takip
etmektedir. K›y› çizgisi ilerletildikten
sonraki halinde ise, derenin üstünün
kapat›lmas›yla oluflan ve kentin do¤u-bat›
A. Sefa Caddesi
Kentin en önemli ekseni kuzey-güney
do¤rultusunda ve k›y› çizgisine
paralel konumdaki Sefa Caddesi’dir.
Cadde kuzey yönünde kentin ‹stanbul
ile ba¤lant›s›n› kurarken güney
yönünde kentin sayfiye bölgeleriyle
iliflkisini sa¤lar.
Ayval›k’›n Yükselme ve Zenginlik
döneminde caddenin kuzey ve güney
uçlar› iki önemli yap›yla, kuzeyde
Akademi güneyde Papaz›n
(‹konomos) Çiftli¤i ile tutan bu
güzergâh daha tan›ml›d›r
(Resim 4).
Say› 11-12, 2011
21
Mehmet Kerem Özel
B. Alt›nova Caddesi
K›y› çizgisine paralel ikinci eksen, ayn›
zamanda do¤udaki tepenin etek izini
takip eden Alt›nova Caddesi’dir.
Bu cadde kentin ‹zmir ile ba¤lant›s›nda
önemli bir ulafl›m eksenidir.
C. Dereboyu Caddesi
K›y›ya dik birinci eksen, Sakarya
Tepesi ile do¤udaki tepe aras›ndaki vadi
çizgisini takip eden ve bu çizgi boyunca
akan dereye (De1) paralel devam eden
Dereboyu Caddesi’dir. ‹ç bölgelerdeki
küçük köy yerleflimleri ile ba¤lant›y›
sa¤lar. Kenti karadan besleyen vadi
yollar› aras›nda en belirgin olan›d›r
(Aktepe 1994, 36).
1850 y›l›nda k›y› çizgisi ilerletildikten
sonra, bu cadde de doldurulan k›s›mda
devam ettirilerek denize kadar
ulaflt›r›lm›flt›r.
D. Alt›nova Caddesi 18. Sokak
Benzer özelliklere sahip, k›y›ya dik
ikinci önemli eksen do¤u ve güney
tepeleri aras›ndaki vadi çizgisi boyunca
ilerleyen Alt›nova Caddesi 18. Sokak’t›r.
Bu güzergâh da Dereboyu Caddesi gibi,
mevcut dere (De2) hatt›n› takip eder.
An›tlar (Tap›nma Yap›lar›: Kiliseler)
1750-1923 tarihleri aras›nda Ayval›k’ta
infla edilmifl kilise say›s› 14’tür. Bunlar,
infla tarihleri bilinenlerin s›ras›na göre:
Profiti ‹lias (1835), Agios Athanasios
(1840-50), Taksiyaris (1844), Agios
Triada (1846), Kato Panagia (1850),
Agios Yannis (1869-70), Agios Yorgos
(1880-81), Feneromeni (1890), Agios
Dimitrios, Agios Nikolas, Agios
Vasilios, Metropol (Mesi Panagia),
Agios Haralampos ve Portaitissa’dir
(Resim 5).
22 Say› 11-12, 2011
1840 y›l›ndaki depremden dolay› konutlar›n büyük bir k›sm›n›n yan› s›ra
kiliselerin de bir ço¤u tekrar infla edilir.
Dolay›s›yla kentin en eski yerleflim bölgelerinin nüvelerini oluflturan Taksiyaris,
Agios Dimitrios, Agios Yannis ve
Metropol kiliselerinin (Psarros 2004, 10) infla
tarihleri kesin olarak bilinmemektedir.
Ayval›k’›n en eski kilisesi oldu¤u tahmin
edilen Taksiyaris örne¤inde ise yap›
üzerinde deprem sonras›na ait bir infla
tarihi vard›r.
Resim: 4
Kentin güzergahlar›.
A: Sefa Caddesi,
B: Alt›nova Caddesi,
C: Dereboyu Caddesi,
D: Alt›nova Caddesi 18. Sokak.
(Yorum: M. K. Özel)
Kent Strüktürü ‹le Tap›nma Yap›lar› Aras›ndaki ‹liflki Ba¤lam›nda Ayval›k Hamidiye Camisi
Resim:5
Kentin kiliseleri.
(Yorum: M. K. Özel)
Ayval›k’ta kilise ve yak›n çevre dokusu
incelendi¤inde, sokak ve yap› adalar› ile
oluflan örüntülerin kiliseyi odak alarak
flekillendi¤i görülür (Aktepe 1994, 39) (Resim
06). Kiliseler flekilleri ve büyüklükleri ile
yayg›n doku örüntüsünden farkl›laflarak
figür olarak ön plana ç›kar ve yap›
adalar›n›n flekillenmesi aç›s›ndan en az
topografya kadar etkili olurlar (K›yak 1997,
135).
Kiliseler odak binalar olarak sadece
dokuda figür etkisiyle ve kütlesel olarak
de¤il, içlerindeki yaflant›ya (iflleve) ba¤l›
olarak da farkl›lafl›r ve merkez görevi
görerek çevrelerinde yerleflim dokular›n›n
oluflmas›n› sa¤larlar. Kiliseler ayr›ca,
etraflar›nda kurulan e¤itim tesisleriyle
birlikte gerek sosyo-kültürel gerekse de
kentsel anlamda “merkezsellik”lerini
(Castex-Panerai 2005, 121) vurgularlar. 1889
Osmanl› Y›ll›¤›’na göre Ayval›k’ta
bulunan 11 mahalleden baz›lar›n›n
adlar›n›n Taksiyarih, Aya Yani, Aya
Nikola, Aya Yorgi, Aya Dimitri, Aya
Say› 11-12, 2011
23
Mehmet Kerem Özel
Resim: 6
Kiliseyi odak alan örüntüler. (Aktepe 1994, 39)
24 Say› 11-12, 2011
Kent Strüktürü ‹le Tap›nma Yap›lar› Aras›ndaki ‹liflki Ba¤lam›nda Ayval›k Hamidiye Camisi
Resim: 7
Güzergahlar ile kiliselerin iliflkisi.
(Yorum: M. K. Özel)
Vasil, Afla¤› Penaye ve Orta Penaye
olmas› (Bayraktar 1998, 24’den: Karesi Vilayeti
Salnamesi, Bal›kesir, 1305, 92) kiliselerin bulunduklar› mahallelerin önemli sosyal ve
toplumsal odaklar› olduklar›n›n; giderek
de bulunduklar› mahallenin ve kentin
simge an›tlar› haline geldiklerinin kan›t›d›r
(Castex-Panerai 2005, 121).
Kent strüktürünün omurgas›n› oluflturan
güzergâhlar ile kiliselerin konumlar›
aras›ndaki iliflki ele al›nd›¤›nda; 14
kiliseden 7’sinin ana güzergâhlar üzerinde
konumland›¤› görülür (Resim 7). Bunlardan
Agios Yorgos, Agios Yannis ve Metropol
kiliseleri kent içindeki konumlar›yla öne
ç›kan kiliselerdir. K›y›ya dik ve paralel iki
ana güzergâh›n kesiflti¤i mafsaldaki
konumlar› (Aktepe 1994, 56), çarfl›ya olan
yak›nl›klar› ve yap›sal olarak da kubbeli
mimarileriyle yerleflmenin en önemli ve
merkezi tap›nma yap›lar› olduklar›n› vurgularlar.
Profiti ‹lias Kilisesi, kentteki kiliseler
aras›nda ayr› bir anlama sahiptir. Di¤erleri
gibi ne kent dokusunun içindedir, ne de
yak›n çevresinde herhangi bir yap›laflma
Say› 11-12, 2011
25
Mehmet Kerem Özel
mevcuttur. Kilise bütün Ayval›k’a ve koya
hâkim bir konumda, Sakarya Tepesi’nin
üzerinde tek bafl›na durur. Kilise, sokak
örüntüsü aç›s›ndan kendi infla tarihinden
çok önce tepenin eteklerinde oluflmufl
sokaklar›n ›fl›nsal biçiminin oda¤›ym›fl
gibi görünse de, konum aç›s›ndan kent
strüktürüyle iliflki kurmaya ihtiyac›
yoktur; kendi bafl›na, bask›n bir nirengi
noktas› olarak kente ve aç›k denize hâkim
tepenin üzerinde bulunur.
Ayval›k’›n Rum döneminde kiliselerin
gerek etraflar›nda konut dokusu
oluflturmalar›, gerekse ana güzergâhlar
üzerinde konumlanmalar› nedeniyle
kentsel strüktürün oluflumunda önemli rol
oynad›klar› söylenebilir.
Bölgeler
Ayval›k, Tepe, K›y› ve Orta olmak üzere
üç bölgeye ayr›labilir. K›yak (1997, 82),
Tepe bölgelerini 1 ve 2 olmak üzere
ayr›ca ikiye ay›rm›flt›r. Ancak Orta Bölge
ile Tepe 2 Bölgesi gerek morfolojik
özellikler, gerek ifllevsel kullan›m, gerekse
de tap›nma yap›lar›n›n konumlanmas›
aç›s›ndan birbirinin devam› olarak
görüldü¤ünden bu çal›flmada bu bölgeler
Orta Bölge olarak tek bir ad alt›nda
birlefltirilmifltir (Resim 8).
A. Tepe Bölgesi:
Sakarya Tepesi’nin etekleri
Sakarya Tepesi’nin eteklerindeki
yerleflim, tepenin odak noktas› oldu¤u
›fl›nsal bir dokuya sahiptir. E¤im
çizgilerine paralel uzun sokaklar ve
bunlar› ba¤layan dik e¤imli k›sa
sokaklardan oluflur. Tepenin
eteklerinin merkeze yak›n k›sm› ise
organik dokudad›r (Resim 9).
Tepe Bölgesi ifllevsel olarak iki alt
bölgeye ayr›l›r; ›fl›nsal dokunun hâkim
26 Say› 11-12, 2011
oldu¤u tepenin yamaçlar› kentin ilk
kuruldu¤u zamanlardan itibaren konut
bölgesi olarak kullan›lm›flt›r. Organik
dokunun hâkim oldu¤u ve e¤imin
yumuflad›¤› alt bölge ise çarfl›y› oluflturur
ve kentin en eski dini binalar›n› bar›nd›r›r.
Tepenin yamac›ndaki Taksiyarhis ve
Agios Dimitrios kiliseleri ile, e¤imin
yumuflad›¤› çarfl› taraf›nda Metropol ve
Agios Yannis kiliseleri yerleflimin en eski
kiliseleridir. Bu kiliselerin etraflar›nda
geliflen mahalleler Ayval›k’›n nüvesini
oluflturur (Psarros 2004, 10).
Resim: 8
Kentin bölgeleri. A: Tepe Bölgesi,
B: K›y› Bölgesi, C: Orta Bölge.
(Yorum: M. K. Özel)
Kent Strüktürü ‹le Tap›nma Yap›lar› Aras›ndaki ‹liflki Ba¤lam›nda Ayval›k Hamidiye Camisi
Resim: 9
Tepe Bölgesinin morfolojik
karakteri.
(Yorum: M. K. Özel)
Resim: 10
K›y› Bölgesinin morfolojik
karakteri.
(Yorum: M. K. Özel)
Resim: 9
Tepenin yamaçlar›n›n üst kotlar›nda
konumlanan kuzeydeki Portaitissa
Kilisesi ile do¤udaki Agios Vasilios
Kilisesi üçüncül derecede küçük tap›nma
yap›lar›d›r.
Profiti ‹lias Kilisesi, daha önce
bahsedildi¤i gibi, Sakarya Tepesi’nin
en yüksek noktas›ndaki konumuyla
Ayval›k’›n geneline hâkimdir.
B. K›y› Bölgesi:
Kuzey-güney do¤rultusunda, Sefa Caddesi
ile k›y› çizgisi aras›nda kalan alan
K›y› bölgesi 1850 y›l›nda doldurulmadan
önce, kentin organik dokudaki mevcut
sokaklar›n›n devam etti¤i bir dokuya
sahiptir. 1850 y›l›nda doldurulduktan
sonra, s›f›rdan planlanan bütün
yerleflimlerde oldu¤u gibi ›zgara planl› bir
düzenlemeye gidilmifltir (Resim 10).
Yap› adalar›n›n k›y›ya bakan cepheleri
dar, derinlikleri uzundur. Kentin
ticaretinde deniz ulafl›m›n›n önemi, K›y›
Bölgesinde a¤›rl›kl› olarak sanayi ve
ticaret yap›lar›n›n yerleflmesine neden
Resim: 10
olur. Bu nedenle K›y› bölgesinde hiçbir
tap›nma yap›s› yoktur.
C. Orta Bölge:
‹çte kalan alan
Kentin en genifl yap› adalar›n›n bulundu¤u
bölgesidir (Resim 11). Konut yerleflimi
a¤›rl›kl›d›r. Ayr›ca çarfl›n›n bir bölümü ve
Pazar Yeri bu bölgededir. Bölgenin büyük
bir bölümü batakl›k oldu¤undan 19.
yüzy›l›n ilk çeyre¤inden itibaren
geliflmeye bafllam›flt›r. Ayn› yüzy›l›n son
çeyre¤inde ise bu bölgedeki yerleflim
yo¤unluk olarak en üst noktaya ulaflmflt›r.
Orta Bölge’de yedi kilise vard›r. Üçü 1821
öncesinde, dördü 1821 sonras›nda infla
edilmifltir. Bölgenin en eski kiliseleri
Agios Yorgos (Ç›narl› Cami), Kato Panaya
ve Agios Nikolas etraflar›nda oluflan
mahallelerle birlikte bölgenin odak
noktalar›d›r. Kentin ikincil güzergâhlar›n›n
(k›y›ya paralel ikinci güzergâh› Alt›nova
Caddesi (B) ile k›y›ya dik ikinci güzergâh
18. Sokak (D)’›n kesiflme noktas›nda
Say› 11-12, 2011
27
Mehmet Kerem Özel
bulunan Agios Triada Kilisesi ikincil
derece bir tap›nma yap›s›d›r. Agios
Athanasios Kilisesi ise Alt›nova Caddesi
üzerinde, ‹zmir yönünde, bölgenin
güneydo¤u ucunda üçüncül derecede
küçük bir tap›nma yap›s›d›r. Bölgenin
güneybat› ucunda yer alan Eski
Hastane’nin bünyesindeki Agios
Haralampos ve ayazma olarak kullan›lan
Feneromeni de bu bölgede bulunur.
Lynch (1960, 47) bölgelerin içeriden
tan›mlanabilir olmalar›n›n yan›s›ra, e¤er
d›flar›dan ve uzak mesafeden görülebilir
iseler, d›flsal referans olarak da
kullan›labilir olmalar›n›n kimliklerinin
oluflmas›nda belirleyici olabilece¤ini
belirtir. Ayval›k’›n üç bölgesi, her biri
kendi içinde kolayl›kla tan›mlanabildi¤i
gibi, di¤erlerinden farkl›laflan ve çok
uzaklardan itibaren görülerek ay›rt
edilebilen d›flsal referanslara sahiptirler.
Tepe Bölgesi Sakarya Tepesi’ndeki kilise
ve yel de¤irmenleriyle, K›y› Bölgesi
fabrika bacalar›yla, Orta Bölge kiliselerin
çan kuleleri ve kütleleri sayesinde
birbirlerinden farkl›laflan karakteristik
referanslara sahiptirler. Dolay›s›yla,
Ayval›k’›n üç bölgesi Lynch’in dikkat
çekti¤i aç›dan da anlam kazan›r.
Kent kesiti / Deniz silueti
Bir k›y› kenti olan Ayval›k için “siluet”
olarak tan›mlanmas› gereken görünüm,
kente denizden yaklafl›mda alg›lanand›r.
Kuzeydo¤udaki Sakarya Tepesi yerleflimin
en bask›n yüksekli¤i olarak her dönemde
siluetin en belirleyici ögesi olmufltur.
Ayval›k tarihi boyunca tepenin üzerine
yerlefltirilen yap›, ifllevinden ba¤›ms›z
olarak, hem kent içinden hem de denizden
yaklafl›rken alg›da nirengi olma ifllevini
üstlenir. Profiti ‹lias Kilisesi Sakarya
Tepesi’nin en üst noktas›nda noktasal etki
yarat›r. Tepenin s›rtlar›nda konumlanan
28 Say› 11-12, 2011
yel de¤irmenlerinin ise çizgisel etkisi
kuvvetlidir (Resim 12).
Kentin yatayda geliflen yap›sal strüktürünü
düfley kurguya yans›tarak siluette etkili
hale gelen iki mimari eleman daha vard›r.
Bunlar ayn› zamanda Ayval›k’›n sosyokültürel ve ekonomik yap›s›n›n
simgeleridirler. Biri dinsel kimli¤in
göstergesi olan çan kuleleri, di¤eri
endüstriyel kimli¤inin simgesi olan fabrika bacalar›d›r.
Çan kuleleri:
Aktepe’nin tespitlerine göre Ayval›k’taki
kiliselerden sadece ikisinde çan kulesi
bulunur (Aktepe 1994, 71). Agios Yannis
Kilisesinin çan kulesi günümüze kadar
ayakta kalm›flt›r (Resim 13), ancak
Taksiyarhis Kilisesinin, avlu kap›s›
üzerinde yükselen çan kulesi günümüzde
mevcut de¤ildir (Aktepe 1994, 70).
Bu iki kilise kent siluetinde kütlesel olarak
de¤il çan kuleleriyle etkilidirler. Bu
olgunun birkaç nedeni vard›r. Birinci
Resim: 11
Orta Bölgenin morfolojik
karakteri.
(Yorum: M. K. Özel)
Kent Strüktürü ‹le Tap›nma Yap›lar› Aras›ndaki ‹liflki Ba¤lam›nda Ayval›k Hamidiye Camisi
Resim: 12
20.yy bafl›nda Ayval›k
panoramas›: Sakarya
Tepesi’ndeki Profiti
‹lias Kilisesinin
kal›nt›lar› ve
yelde¤irmenlerinin
siluette bask›n etkisi.
Resim: 13
Agios Yannis Kilisesi’nin
ön cephesinde çan kulesi
ve Saatli Camisine
çevrildikten sonra
eklenen minare.
(Yorulmaz 2005, 130 –
Foto¤raf: H. Özözlü).
neden; yön olarak geleneksel apsis
ekseninin k›y› çizgisine dik olmas›ndan
dolay›, kilise kütlelerinin dar kenarlar›yla
siluete giriyor olmalar›d›r (Resim 5). Bu
yüzden siluetteki etkileri zay›ft›r (Aktepe
1994, 77). Bir di¤er neden ise, Agios
Yorgos, Kato Panaya ve Agios Yannis
kiliseleri gibi an›tsal ölçekte ve kubbeli
infla edilmifl olanlar›n›n, topografyan›n düz
oldu¤u yerlerde infla edilmifl olmalar›d›r.
Dolay›s›yla, Agios Yannis ve Agios
Yorgos an›tsal anlamda kubbeli ve yüksek
infla edilmifl olmalar›na ra¤men siluette
geri planda kald›klar›ndan yeterince
belirgin hale gelememektedirler.
Taksiyarhis Kilisesi ise e¤imli arazide infla
edilmifl olmas›na ra¤men kubbesiz, basit
ve k›rma çat›l› tasar›m›yla yo¤un kent
dokusunun içinde kaybolur. K›yak (1997,
124), Taksiyarhis Kilisesinin e¤im üzerinde
yer ald›¤›ndan dolay› yükselmeye ve daha
fazla an›tsallaflmaya ihtiyaç duymad›¤›n›
belirtir. Ancak an›tsal bir yap›n›n aksine,
Taksiyarhis Kilisesi mütevaz› kütlesiyle
gerek doku içinde gerekse siluette sakl›
gibidir. Belki de bu nedenle, günümüze
Say› 11-12, 2011
29
Mehmet Kerem Özel
kalmam›fl olan çan kulesi, Aktepe’nin
belirtti¤ine göre kilise yap›s›n›n iki kat›
yüksekli¤inde tasarlanarak siluetteki
yerinin belirginlefltirilmesi sa¤lanmaya
çal›fl›lm›flt›r (Aktepe 1994, 69).
Kentteki di¤er kiliseler, ister düz arazide
ister e¤imli bölgede olsun, hem mütevazi
yap›lard›r hem de çan kuleleri yoktur.
Dolay›s›yla Ayval›k’›n tap›nma yap›lar›
siluette kütleleriyle belirginleflemezler.
Sadece, çan kulesine sahip üç kilise kendilerini siluette görünür k›larlar (Resim 14).
Fabrika bacalar›:
Ayval›k’›n denizden siluetinde kilise
kütlelerinden ve çan kulelerinden daha
bask›n olan öge ise fabrika bacalar›d›r
Resim: 14
(Resim 15).
Daha önce de belirtildi¤i gibi 19. yüzy›lda
Ayval›k zeytinya¤› sanayisi konusunda
ilerlemifl, fabrika yap›lar› genifl yüzeyleri,
yüksek gabarileri ve bacalar›yla kentin
siluetini de¤ifltirmifl ve yerleflimin
endüstriyel karakterinin simgesi haline
gelmifllerdir (Terzi 2007, 90). 19. yüzy›lda
Ayval›k liman›na denizden gemiyle
yaklaflan bir ziyaretçi, heybetli fabrikalar
ve yüksek bacalardan oluflan siluetle
karfl›lafl›yor olmalar›d›r. Terzi’nin (2007,
101-190)haz›rlad›¤› katalogdan edinilen
bilgiye göre 19. yüzy›l sonunda Ayval›k’ta
bulunan 90 fabrikadan 14’ünde baca
vard›r (Resim 16).
14 fabrika bacas›na karfl›l›k iki çan kulesi
say›ca az oldu¤u için, çan kuleleri siluet
etkisinde bacalar›n kalabal›¤›ndan ay›rt
edilmeleri güçleflir. Özellikle denizden
yaklafl›m söz konusu oldu¤unda; Sefa
Caddesi’nin do¤u taraf›ndaki Orta
Bölge’de bulunduklar›ndan dolay› k›y›dan
uzakta ve geride kalan tap›nma yap›lar›n›n
çan kulelerine karfl›l›k, caddenin bat›
taraf›ndaki K›y› Bölgesi’nde yo¤unlaflan
fabrikalar›n bacalar› hem ön görünümde,
hem de say›ca fazla olduklar›ndan dolay›
30 Say› 11-12, 2011
Resim: 15
kalabal›k bir etkiyle siluette öne ç›karlar.
Yüksek bacalar Ayval›k’›n genel dokusunun yatayl›¤›n› k›rar. K›yak’›n (1997, 132)
belirtti¤i gibi bacalar kent içinde ve kent
d›fl›nda kuvvetli alg›lar olarak nirengi
noktalar› olduklar› gibi, say›ca çok ve
birbirleriyle iliflkili olmalar›ndan dolay›,
bütünsel etkileriyle de farkl›laflarak
belirginleflirler.
Kostoff (1991, 288) kent siluetinin do¤as›n›n
tek bir mimari flekil veya farkl› bir sürü
mimari flekil taraf›ndan belirlenmedi¤ini;
ister minare olsun, ister kubbe, ister
endüstri bacalar› veya benzeri bir öge
Resim: 14
Sakarya Tepesi’nden kentin
görünüflü –
Kartpostal, 20.yy bafl›.
(Önde ortada Taksiyarhis Kilisesinin
çan kulesi, solda ortada Agios
Yannis Kilisesi ve çan kulesi)
Resim: 15
Kuzey yönünden K›y› Bölgesinin
görünüflü –
Kartpostal, 20.yy bafl›.
Kent Strüktürü ‹le Tap›nma Yap›lar› Aras›ndaki ‹liflki Ba¤lam›nda Ayval›k Hamidiye Camisi
Resim: 17
kurgusunda ve kentin içinde dolafl›m
s›ras›nda yaflant›lanan alg›da oldu¤u
kadar belirleyici ve bask›n olmad›¤›n›,
buna karfl›l›k fabrika bacalar›n›n
kalabal›klar›yla önce ç›karak daha
belirgin hale gelir (fiekil 17).
Osmanl› Kent Strüktüründe Caminin
Yeri
Hamidiye Camisi’nin Ayval›k kentsel
strüktürüne etkisini okuyabilmek için
öncelikle Osmanl› uygarl›¤›nda caminin
kent ile iliflkisinden, Osmanl›’n›n genel
olarak cami için yer seçimine dair
yaklafl›m›ndan ve caminin kentsel siluete
etkisinden k›saca bahsetmek gereklidir.
‹slam dünyas›nda cami, etraf›nda yaratt›¤›
dokunun oda¤›nda yer alan, inanl›lar için
bir nevi toplanma mekan› görevi gören bir
yap›d›r. ‹slam kültüründe meydan
kavram›n›n olmay›fl› caminin hareminin,
avlusunun, eklerinin ve yak›n çevresinin
(bir çeflme, bir a¤aç ve bir kahvehane ile)
Resim: 16
Resim: 16
19. yüzy›l›n sonlar›nda
kentteki fabrikalar.
(TERZ‹ 2007, 31;
yorum: M. K. Özel)
Resim: 17
Ayval›k’›n 19. yüzy›l siluet
rekonstrüksiyonu.
(M. K. Özel)
olsun, esas önemli olan›n tek bir mimari
eleman›n›n tekrarlanmas› oldu¤unu
belirtir. Bu anlamda; Ayval›k siluetinde
bask›n tek bir ögenin (herhangi bir kilise
kütlesinin veya çan kulesinin) sa¤lad›¤› “nirengi
oluflturma ve hedefi belli etme” durumundan çok, öngörünümde kentin kuzey ve
güney taraflar›nda yo¤unlaflm›fl kalabal›k
baca toplulu¤unun “y›¤›n oluflturan vurgusundan” (Lynch 1960, 101) bahsetmek daha
yerinde olacakt›r. Buradan hareketle
H›ristiyan tap›nma yap›lar›n›n Ayval›k
siluetindeki etkilerinin, kentin yatay
sosyo-kültürel önemini artt›r›r.
Osmanl› uygarl›¤›nda da ilk dönemlerden
itibaren merkezini caminin oluflturdu¤u
külliye fikri, s›f›rdan oluflan kentsel
geniflleme flemalar›n›n çekirde¤ini
oluflturmas› ba¤lam›nda Osmanl› yerleflme
politikas›n›n önemli bir parças› olmufltur.
Osmanl› flehircilik anlay›fl›nda caminin
merkezini oluflturdu¤u külliyelerin iki
görevi vard›r: yeni yerleflimler için
bafllang›ç teflkil etmek ve özellikle baflkent
‹stanbul örne¤inde daha iyi gözlenebildi¤i
üzere kentin girifl-ç›k›fl noktalar›n› tutmak.
Külliyelerin Osmanl›’da kentin yeni
yerleflimlerinin merkezini oluflturdu¤u ilk
örnekleri birinci baflkent Bursa’n›n kentsel
Say› 11-12, 2011
31
Mehmet Kerem Özel
gelifliminde izlemek mümkündür.
Bursa’da ilk külliyeler Bizansl›lardan
al›nan kale-kentin d›fl›na infla edilmfltiir.
Çantay, Orhan Bey Külliyesi’nin infla
edilmesi ile Bursa’n›n Bizans döneminin
“kale içi kasaba” niteli¤ini b›rakarak, dini,
sosyal, e¤itim ve ticaret yap›lar› ile bir
devlet baflkenti niteli¤ini ve görünüflünü
kazand›¤›n› belirtir (Çantay 2002, 32).
Zamanla kalenin iki taraf›nda, do¤u-bat›
aks›nda, Uluda¤’›n yamaçlar›ndaki küçük
tepeleri tutan külliyeler Bursa’n›n do¤u ve
bat› yönlerindeki yeni yerleflimlerinin
çekirde¤ini oluflturmufllard›r (Resim 18).
Bat› yönündeki Hüdavendigar Külliyesi
daha 14. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda
Bursa’n›n bu yöndeki geliflmesinin 20.
yüzy›ldaki s›n›rlar›n› çizerken, 15.
yüzy›l›n hemen bafl›nda infla edilen
Y›ld›r›m Külliyesi do¤u yönündeki
geliflmenin s›n›rlar›n› belirler
(Çantay 2002, 33).
‹stanbul’da sur d›fl›nda kurulan ilk külliye
15. yüzy›lda Eyüp’te infla edilmifl olan
Eyüp Sultan Külliyesidir. Eyüp 16.
yüzy›lda Sokollu Mehmed Pafla ve Pertev
Pafla’n›n türbelerini içeren camisiz
külliyeleri ve Zal Mahmud Pafla Külliyesi
ile zenginleflmfltir.
Özellikle 16. yüzy›lda ‹stanbul’da sur
içinde yaflanan nüfus kalabal›¤›n› dengelemek için sur d›fl›nda yeni yerleflim
bölgeleri oluflturulmufltur. Bunlar Sinan
Pafla, Piyale Pafla ve K›l›ç Ali Pafla gibi
önde gelen devlet adamlar›n›n yapt›rd›¤›
külliyelerdir. Evliya Çelebi’nin
aktard›¤›na göre, padiflah Kanuni Sultan
Süleyman 16. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda
‹stanbul sur içindeki nüfus y›¤›lmas›n›
dengelemek amac›yla bizzat, içlerinde
Piyale Pafla’n›n da bulundu¤u baz› devlet
adamlar›na, yeni yerleflmelerin merkezini
oluflturacak külliyeler infla ettirmelerini
emreder (Evliya Çelebi 2003, 377). Bu poli-
32 Say› 11-12, 2011
Resim: 18
Resim: 19
tikan›n sonuçlar›ndan biri de, etraf›nda ve
külliyeyi Haliç’e ba¤layan kanal boyunca
zamanla bir mahalle dokusu oluflan Piyale
Pafla Külliyesi’dir.
Osmanl›’da camilerin kentsel ölçekte
yerlerinin belirlenmesindeki ikinci etken,
kente girifl ve ç›k›fl noktalar›n›
belirginlefltirilmesidir. Örne¤in, Edirne
Beyaz›t Külliyesi, Avrupa seferine ç›kan
ordunun kentten ç›kmadan önceki son
toplanma noktas›d›r; cami avlusunun
zaman›na göre devasa olan boyutlar›n›n
nedeni budur.
Resim: 18
Kale içi yerleflimi Bursa’n›n iki
taraf›ndaki küçük tepeleri
tutan Osmanl› külliyeleri.
(MÜLLER-WIENER 1985, 135;
yorum: M. K. Özel)
Resim: 19
Edirnekap› Mihrimah Sultan
Camisinin surlar›n d›fl›ndan
görünüflte “nirengi noktas›”
etkisi.
(Gravür, Thomas Allom)
Kent Strüktürü ‹le Tap›nma Yap›lar› Aras›ndaki ‹liflki Ba¤lam›nda Ayval›k Hamidiye Camisi
Resim: 20
Resim: 20
Tek bir noktadan seyredilmek
üzere kendini sunan kent olarak
‹stanbul
(Guidoni 1987, 21)
‹stanbul’da ise Anadolu ve Rumeli
yollar›n› karfl›layan iki kap›-semt 16.
yüzy›lda birer külliye ile iflaretlenir.
Kentin do¤u kap›s› olarak adland›r›lan
Üsküdar, imparatorlu¤un Asya
topraklar›ndaki
yollar›n›n bafllang›c›d›r. Kentin üçüncü
büyük külliyesi buraya infla edilir. Avrupa
yakas›nda ise, Edirnekap› semti iki aç›dan
önemlidir. Bir yandan kent içinde ‹stanbul
sur içinin en önemli aks› olan ve Topkap›
Saray›’ndan bafllayan Divanyolu’nun
sonland›¤› noktad›r. Di¤er yandan, kentin
Avrupa’ya aç›lan kap›s›d›r. Buras›
Avrupa’dan gelen ana ticaret yolunu
karfl›lad›¤› gibi, padiflahlar›n Avrupa
seferlerine ç›kt›¤› ve seferden döndü¤ü
kap›d›r; ayr›ca sur d›fl›ndaki ruhani Eyüp
semti ile ba¤lant› yine bu aks ile sa¤lan›r.
‹slam dünyas›nda caminin plandaki
kurgusu kadar önemli olan baflka bir
özelli¤i de caminin üçüncü boyuttaki
etkisidir. Cami minaresi ile bulundu¤u
yeri belli eder (Resim 19).
Osmanl› uygarl›¤›n›n cami mimarisine
bu ba¤lamdaki katk›s› ise caminin sadece
minaresinin de¤il kendisinin de bir nirengi
noktas› olarak gerek yerleflmeye hâkim,
gerekse uzak mesafeden itibaren
görülebilir olmas›d›r. Bu da,
topografyan›n ustaca kullan›m› sayesinde
mümkün olur. Kuban (1970, 31), Fatih
Döneminde Yeni Saray’›n kentin ilk
akropolü üzerinde Haliç ve Marmara’ya
aç›lan siluetin bafllang›ç noktas›na
yerlefltirilmesine dikkat çekerek,
‹stanbul’un yönetim ve ticaretle ilgili
bölgelerinin topografik verilerin sonucu
olarak eski Bizans kentinin merkezleri
üzerinde ya da yak›n›nda kuruldu¤unu
vurgular. Osmanl›, ‹stanbul’un Bizans
döneminden kalan yatay etkisi a¤›rl›kl›
kurgusunu 15. yüzy›ldan itibaren kentin
topografik özelliklerini kullanarak düfley
etkinin belirginleflti¤i bir hale
dönüfltürmüfltür. Ak›n (1996, 131),
Osmanl›lar’dan itibaren ‹stanbul’un hâkim
Say› 11-12, 2011
33
Mehmet Kerem Özel
yüksekliklerini taçland›ran görkemli cami
ve külliyelerin, yamaçlardaki küçük
camilerle bütünleflti¤i etkileyici bir Haliç
siluetinin oluflturuldu¤unu belirtir.
Burelli de, Osmanl› camisinin kentin genel
ufuk çizgisinde ve uzamsal yönlenmesinde
edindi¤i etkin rol ile öne ç›kt›¤›n› belirtir:
“Cami, kentin en yüksek noktalar›na
hâkim olarak, olabildi¤ince uzaktan
görülecek flekilde yükselmelidir.” (Burelli
1987, 46).
Guidoni (1987, 22) ise camilerin yerlefliminin kentin panoramik görünüflünde tayin
edici rol üstlendi¤ini ve an›tsal kentin tek
bir noktadan, Galata’dan seyredilmek
üzere tasarlanm›fl oldu¤unu belirterek,
‹stanbul’u içten d›fla bakan bir kent olarak
de¤il, kendini sunmak üzere tasarlanm›fl
bir kent olarak yorumlar (Resim 20).
Ayval›k Kent Strüktüründe Hamidiye
Camisi’nin Etkisi ve Anlam›
Ayval›k’ta Osmanl› döneminde infla edilen
tek ‹slam tap›nma yap›s› Sultan
Abdülhamid’in yapt›rd›¤› Hamidiye
Camisi’dir (Resim 21). Kitabesi günümüze
ulaflmad›¤› için tam yap›m tarihi belli
de¤ildir, ancak kaynaklarda 19. yüzy›l›n
ikinci yar›s›nda infla edildi¤i belirtilmektedir (Erken 1977, 32-33). Servet-i Fünun
dergisinin 1894 y›l› 101 numaral›
say›s›nda Ayval›k için “11 mahalle, 1
cami, 12 kilise, 6 manast›r” olarak verilen
bilgide (Yorulmaz 2005, 71) bahsi geçen “bir
cami”nin Hamidiye Camisi olmas›
kuvvetle ihtimaldir. Hamidiye Camisi’nin
bundan sonra ad›n›n geçti¤i en erken
kaynak 1889 Osmanl› Y›ll›¤›’d›r (Bayraktar
1998, 24’den: Karesi Vilayeti Salnamesi, Bal›kesir,
1305, 92).
Hamidiye Camisi’nin, Sefa Caddesi’nin
hemen karfl›s›nda caddenin deniz taraf›nda
bulunan Yorgala Oteli’ni 1902-1905
34 Say› 11-12, 2011
tarihlerinde yapt›rm›fl olan Yorgala adl›
bir Rum ifladam› taraf›ndan, otel
yapmas›na izin verilmifl olunmas›
nedeniyle infla ettirilip yönetime arma¤an
edildi¤ine dair söylentiler vard›r (Yorulmaz
2005, 75). Ancak Osmanl› gelenekleri göz
önüne al›nd›¤›nda bu söylentinin as›ls›z
oldu¤u anlafl›l›r. Öncelikle; Osmanl›’da,
e¤er gayrimüslim ise, tek bir kiflinin de¤il,
ancak bir cemaatin cami, çeflme veya
herhangi bir yap› infla ettirip padiflaha
hediye etmesi gelenektir (Tanman 2009).
Nitekim Sultan Abdülhamit’in 30. saltanat
y›l› nedeniyle yapt›r›l›p hediye edilen
yap›lar vard›r. Bunlardan biri,
Musevilikten dönme müslüman cemaatin
Selanik’te yapt›rd›¤› Yeni Cami’dir.
Resim: 21
Hamidiye Camisi.
(Foto¤raf: M. K. Özel 2009)
Kent Strüktürü ‹le Tap›nma Yap›lar› Aras›ndaki ‹liflki Ba¤lam›nda Ayval›k Hamidiye Camisi
Resim: 22
Kent plan› içinde
Hamidiye Camisi.
(Yorum: M. K. Özel)
Osmanl›’n›n baflka bir önemli uygulamas›
ise, baflkalar› taraf›ndan yapt›r›l›p padiflaha
hediye edilen camilere hiçbir flekilde
padiflah›n ad›n›n konam›yor olmas›d›r
(Tanman 2009). Baflka bir deyiflle, ancak
padiflah›n yapt›rd›¤› camiler padiflah›n
ad›n› al›rlar. Dolay›s›yla, Ayval›k’taki
Hamidiye Camisi’ni bir Rumun yapt›rm›fl
ve ad›yla padiflaha hediye etmifl olmas›n›n
hiçbir flekilde imkân› yoktur.
Hamidiye Camisi’nin Ayval›k kentsel
strüktürü içindeki konumu yukar›daki
bilgiler ›fl›¤›nda okundu¤unda, ilginç
verilere ulafl›l›r. Öncelikle göze çarpan
ilk ola¤and›fl›l›k, Hamidiye Camisi’nin
konum aç›s›ndan yerleflimden ve merkezden uzak oluflu ve yaln›zl›¤›d›r (Resim 22).
Gerek ‹slam dünyas›nda, gerekse de
Osmanl› uygarl›¤›nda tap›nma yap›lar›n›n
etraf›nda oluflan konut a¤›rl›kl› kentsel
dokunun aksine Hamidiye Camisi tek
bafl›nad›r. Caminin yak›n›nda çarfl› da
yoktur.
Ayval›k’›n genel kentsel morfolojisinde
H›ristiyan tap›nma yap›lar›n›n
çevrelerinde oluflan yo¤un dokulu
mahallelerle karfl›laflt›r›ld›¤›nda, bir
Say› 11-12, 2011
35
Mehmet Kerem Özel
tap›nma yap›s› olarak Hamidiye
Camisi’nin ola¤and›fl› konumu daha da
belirginleflir. Ayval›k’ta caminin infla edildi¤i dönemde Türklerin çok az say›da bir
az›nl›k olmas› ve daha önce bahsedildi¤i
gibi kentin bu dönemde strüktürel
geliflimini tamamlam›fl olmas›ndan dolay›
merkezde bofl arazinin bulunmamas›,
caminin çeperdeki konumunun
nedenlerinden biri olabilir.
Baflka bir aç›klama da Ayval›k’ta bir Türk
mahallesinin bulunmay›fl›d›r. Hamidiye
Camisi’nin infla edildi¤i dönemde
Ayval›k’›n 21.677’lik nüfusundan sadece
90 kiflisi Türk’tür. Bu kadar az say›daki
bir nüfusun kentte belli bir mahallede
toplanmam›fl olma, dolay›s›yla kentin
geneline yay›lm›fl olma ihtimali yüksektir.
Aksi takdirde, 1889 Osmanl› Y›ll›¤›’nda
Ayval›k’›n mahallelerinden bahsedilirken
11 mahalleye ek olarak “Türk
mahallesi”nin ad› da geçerdi.
Hamidiye Camisi’nin Osmanl› Devleti
taraf›ndan ileriki zamanlar için planlanan
36 Say› 11-12, 2011
olas› bir Türk mahallesinin odak noktas›n›
oluflturma ihtimali de zay›ft›r. Kuzey
yönünde kent merkezinden uzak,
genellikle fabrikalar›n ve tabakhanelerin
konumland›¤› K›y› Bölgesindeki yer
seçimi ve yaklafl›k 12 metre kotundaki
küçük bir tepenin üzerindeki konumu göz
önüne al›nd›¤›nda, fiziki ve topografik
Resim: 23
‹stanbul yönünden kente yaklafl›rken
Hamidiye Camisinin
Sefa Caddesinden görünüflü
(Foto¤raf: M. K. Özel 2009)
Resim: 24
Güney yönünden Ayval›k’›n görünüflü ve
Hamidiye Camisinin siluetteki etkisi.
(http://www.sehirler.net/resim-balikesir-resimleri-9-ayvalik1372.htm, Eriflim tarihi: May›s 2009)
Kent Strüktürü ‹le Tap›nma Yap›lar› Aras›ndaki ‹liflki Ba¤lam›nda Ayval›k Hamidiye Camisi
Resim: 25
Ayval›k’›n 19. Yüzy›l sonu
siluet rekonstrüksiyonu.
(M. K. Özel)
flartlardan dolay› Hamidiye Camisi’nin
etraf›nda bir mahallenin oluflma ihtimali
çok zay›f, neredeyse imkâns›zd›r.
Ayval›k’›n bütünüyle Türklefltirildi¤i
1923’ten, tarihi bölgenin kentsel sit alan›
ilan edildi¤i 1976 tarihine kadar Hamidiye
Camisi’nin etraf›nda herhangi bir
mahallenin kurulmam›fl olmas› da caminin
topografik ve kentsel konumunun
elveriflsizli¤ini ortaya koymas› aç›s›ndan
önemlidir. Günümüzde de caminin
yak›n›nda sadece askeri lojmanlar
bulunmaktad›r.
Hamidiye Camisi’nin, etraf›nda doku
oluflturmaktan daha önemli bir misyonu
var gibidir. Cami, Ayval›k’a kuzeyden,
yani Bal›kesir-‹stanbul yönünden giriflte
k›y›ya yak›n ve çok yüksek olmad›¤›ndan
yoldan rahatl›kla alg›lanan topografik bir
yükseklik üzerine yerlefltirilmifltir. Bu tepe
k›y›ya yak›nl›¤› nedeniyle kente kuzeyden
giriflte dar bir geçit yaratarak, daha önce
Ayval›k’›n tarihsel süreçte ana omurgas›
olarak bahsedilen Sefa Caddesi’nin
bafllang›c›n› oluflturur (Resim 23).
Hamidiye Camisi, yoldan yüksekçe bir
tepenin üzerindeki konumu ile, kente kara
yoluyla yaklafl›larak girildi¤inde yaratt›¤›
nirengi noktas› etkisini, denizden
yaklafl›ld›¤›nda da kaybetmez. Cami
kütlesi, kubbesi ve minaresiyle Ayval›k’›n
mevcut tap›nma yap›lar›yla (özellikle Agios
Yannis ve Agios Yorgos kiliseleriyle)
karfl›laflt›r›ld›¤›nda belki küçük ve alçak
kal›r, ancak Lynch’in dikkati çekti¤i
üzere, bir kütlenin nirengi noktas›
olarak tan›mlanabilmesi için büyük
olmas› de¤il konumu önemlidir, zira
nirengi noktas›n› belirleyen en önemli
özellik kolayca ay›rt edilebilir olmas›
ve kifli ile aras›nda kurdu¤u direkt
görsel iliflkidir (Lynch 1960, 101) (Resim 24).
Arnheim (1974, 25) ise kütlelerin
çevrelerinden ayr›larak odaklanma
sa¤lamalar›n›n
yollar›ndan birinin çevrelerinde bir
boflluk kalmas› oldu¤unu belirtir.
Dolay›s›yla; an›tsal infla edilmifl olsalar da
topografyan›n düzleflti¤i bölgelerde
konumland›klar›ndan kubbeleri kentin
yo¤un dokusunun içinde, çan kuleleri
fabrika bacalar›n›n aras›nda
kaybolmufl kiliselerin aksine, Hamidiye
Camisi kütlesi, kubbesi ve minaresiyle
mütevaz› boyutuna ra¤men kent
dokusunun biraz d›fl›nda ve yüksekçe
bir tepe üzerindeki konumu sayesinde
deniz siluetinde, en az karadan kente
yaklafl›rkenki kadar belirgin nirengi
noktas› olma özelli¤ini korur (Resim 25).
Sonuç
1773 y›l›nda Rumlar›n Osmanl›
padiflah›ndan elde etti¤i ferman sayesinde
özerk bir kent devleti olarak yönetilmeye
bafllanan Ayval›k, 1921-22 Türk-Yunan
Savafl›’na kadar neredeyse kesintisiz
devam eden yap›s›yla sosyal, kültürel ve
ekonomik geliflme ve bunlar›n getirisi
olarak kentsel büyüme sayesinde Osmanl›
‹mparatorlu¤u’ndaki kentler aras›nda
ayr›cal›kl› bir konuma sahip olmufltur.
1773-1923 aras›nda, Türklerden oluflan
devlet görevlileri d›fl›nda sadece Rum
Say› 11-12, 2011
37
Mehmet Kerem Özel
nüfusun ikamet etti¤i Ayval›k, H›ristiyan
tap›nma yap›lar›n›n çevrelerinde geliflen
mahallelerden oluflan kentsel bir dokuya
sahip olmufltur. Kente damgas›n› vuran ve
kenti di¤er Ege k›y› yerleflimlerinden
ay›ran di¤er bir önemli yap› tipi ise
heybetli kütleleri ve yüksek bacalar› ile
zeytinya¤› ve sabun fabrikalar›d›r.
Bahsi geçen y›llar aras›nda Ayval›k’›n
kentsel strüktürüne Osmanl› ‹mparatorlu¤u taraf›ndan küçük gibi görülebilecek
ancak simgesel de¤eri yüksek ve önemli
bir katk› yap›l›r. 1821 Yunan Devriminin
ard›ndan özerkli¤i iptal edilen ve Karasi
Sanca¤›na ba¤lanan Ayval›k’ta 19.
yüzy›l›n ikinci yar›s›nda Osmanl›
padiflah›n›n kendi ad›na infla ettirdi¤i
Hamidiye Camisi, kentte o dönemde
ikamet eden çok az say›daki müslüman
cemaate hizmet etmekten öte bir anlam
içerir. Cami özellikle kentin strüktüründe
edindi¤i kritik konumuyla; özerk bir
yönetime sahip kent devleti imkân›n›n
sa¤lad›¤› ekonomik ve kültürel refah
döneminin ard›ndan gelen 1821 isyan›
sonras›nda idareyi ele alan merkezi
yönetimin, yani Osmanl› Payitahtl›¤›n›n
iktidar›n›n kente hediye etti¤i simgesel bir
gösterge gibidir.
Hamidiye Camisi, küçük ancak, dokunun
geri kalan›ndan kolayca ay›rt edilebilen
kubbeli kütlesi ve kentin s›k›fl›k ve
kalabal›k yerlefliminin k›y›s›ndaki
konumuyla gerek denizden yaklafl›rkenki
siluet etkisinde H›ristiyan tap›nma
yap›lar›ndan ve fabrika bacalar›ndan
kopup öne ç›kar, gerekse de ‹stanbul
yönünden kara yoluyla Ayval›k’a girerken
kolayl›kla alg›lanan hâkim etkisiyle kentin
ana güzergâh›n› iflaretler.
Osmanl› uygarl›¤›n›n özellikle
baflkentlerde camileri topografik anlamda
hükümranl›k simgesi olarak kullanma
flekli de hat›rland›¤›nda; Anadolu’daki
kentler aras›nda ‹zmir metropolünden
38 Say› 11-12, 2011
sonra önemli ve farkl› bir statüde yer alan
ve yabanc› konsolosluklar›n bulundu¤u,
yüzünü Bat›’ya dönmüfl ve Rum nüfusun
ezici ço¤unlukta oldu¤u bir Ege liman
kenti olan Ayval›k’ta padiflah›n, kendi
ad›yla infla ettirdi¤i cami ile Rum cemaate
bir mesaj verme niyetinde olmas› kuvvetle
ihtimaldir●
KAYNAKÇA
Aka, D. 1944. Ayval›k’›n ‹ktisadi Co¤rafyas›. ‹stanbul: Ülkü
Matbaas›.
Ak›n, Nur. 1996. Tarihi Yar›mada’n›n Haliç Silüeti. Prof.
Do¤an Kuban’a Arma¤an, yay›na haz›rlayanlar:
Ahunbay, Z., Mazlum, D. ve Eyüpgiller, K.,
129-134. ‹stanbul: Eren Yay›nevi.
Aktepe, Halit M. 1994. Ayval›k’ta Dini Yap›lar›n Fiziksel
Çevre Etkenlerine Ba¤l› Oluflumu. Yay›nlanmam›fl Yüksek Lisans Tezi, Mimar Sinan
Üniversitesi.
Ar›kan, Zeki. 1988. 1821 Ayval›k ‹syan›. Belleten 52:
571-601. ‹stanbul.
Arnheim, Rudolf. 1974. Art and Visual Perception. Los
Angeles: University of California Press.
Avc›o¤lu, Do¤an. 1976. Milli Kurtulufl Tarihi, ‹stanbul:
Tekin Yay›nevi.
Bayraktar, Bayram. 1998. Osmanl›’dan Cumhuriyet’e
Ayval›k Tarihi. Ankara: Atarük Araflt›rma
Merkezi Yay›n›.
Burelli, A.R. 1987. Vision and Representation of Urban
Space. A.A.R.P. Environmental Design:
Journal of the Islamic Environmental Design
Research Centre, 1-2: 42-51.
Castex, J. – P. Panerai 2005. Kentsel Mekan›n Yap›s› Üzer
ine Notlar. Selçuk Batur için Mimarl›k
Yaz›lar›. ‹stanbul: TMMOB Mimarlar Odas›
Yay›n›.
Cengizkan, A. 2004. Mübadele Belgelerinde Ayval›k. 1.
Ege’nin ‹ki Yakas› Konferans›, Ayval›k –
Türkiye, Ekim 28-30.
Clogg, R. 1972. Two Accounts of the Academy of Ayval›k
(Kdonies) in 1918-19. Revue Des Etudes
Sud-Est Europiennes X 4: 634-635. Bucarest.
Çantay, Gönül. 2002. Osmanl› Külliyelerinin Kuruluflu.
Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Baflkanl›¤›
Yay›nlar›.
Eliot, Charles. 1965. Turkey in Europa. London: Routledge.
Erdeha, Kamil. 1974. Tarih Boyunca Türk-Yunan
‹liflkileri. Mülkiyeliler Birli¤i Dergisi cilt 5 no
36: 2-7. Ankara.
Erken Sabih. 1977. Türkiye’de Vak›f Abideler ve Eski
Eserler, cilt 2. Ankara: Vak›flar Genel
Müdürlü¤ü Yay›nlar›.
Evliya Çelebi. 2003. Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi
Seyahatnamesi: ‹stanbul, 1. Cilt 1. Kitap (haz.
S.A. Kahraman – Y. Da¤l›). ‹stanbul.
Guidoni, E. 1987. Sinan's Construction of the Urban
Panorama. A.A.R.P. Environmental Design:
Journal of the Islamic Environmental Design
Research Centre, 1-2.
Kent Strüktürü ‹le Tap›nma Yap›lar› Aras›ndaki ‹liflki Ba¤lam›nda Ayval›k Hamidiye Camisi
http://www.sehirler.net/resim-balikesir-resimleri-9-ayvalik1372.htm (Eriflim tarihi: May›s 2009).
Karpat, Kemal H. 1978. Ottoman Population Records and
the Census of 1881/1882-1893. Internatioal
Journal of Middle East Studies, vol.9 no.3: 237274. Cambridge University Press.
K›yak, Asl›. 1997. Kentin Biçimsel ve Mekansal
Kurgusunun Çözümlenmesine Dair Bir Yöntem
Önerisi ve Ayval›k Örne¤i. Yay›nlanmam›fl
Yüksek Lisans Tezi. ‹stanbul Teknik
Üniversitesi.
Kostoff, Spiro. 1991. The City Shaped, Urban Patterns and
Meanings Through History. London: Thames
and Hudson.
Kuban Do¤an. 1970. ‹stanbul’un Tarihi Yap›s›, Mimarl›k
1970 (5): 26-48.
Lynch, Kevin. 1960. The Image of the City. CambridgeMassachusetts: The MIT Press.
Müller-Wiener, Wolfgang. 1985. Stadtbild und Staedtisches
Leben, Türkischer Kunst und Kultur aus
Osmanischer Zeit, 130-139. Recklinghausen:
Verlag Aurel Bongers.
Psarros, D. E. 2004. Kydonies-Ayval›k’›n Kentsel Tarihi.
1. Ege’nin ‹ki Yakas› Konferans›, Ayval›k –
Türkiye, Ekim 28-30.
Rossi, Aldo. 2003. fiehrin Mimarisi. ‹stanbul: Kanat
Yay›nlar›.
Tanman, Baha. 2009. Sözlü görüflme.
Tekeli, ‹lhan. 1992. Ege Bölgesinde Yerleflme Sisteminin
19. Yüzy›ldaki De¤iflimi. Ege Mimarl›k
1992/3-4: 78-83. ‹zmir.
Terzi, Esra 2007. The 19th Century Olive Oil Industry in
Ayval›k and Its Impact on the Settlement
Pattern, Yay›nlanmam›fl Yüksek Lisans Tezi.
Orta Do¤u Teknik Üniversitesi.
Toynbee, Arnold Joseph. 1970. The Western Question in
Greece and Turkey A Study In the Contact of
Civilisations. New York: Houghton Mifflin
Company.
Turan, Güven. 2008. Mübadelede Ayval›k, Yay›nlanmam›fl
Yüksek Lisans Tezi. Dokuz Eylül Üniversitesi.
Uztu¤, Ece 2006. Ayval›k Merkezi Kentsel Sit Alan›nda
Tarihi Çevre Korumaya Yönelik Bir Araflt›rma
ve S›hhilefltirme Önerisi, Yay›nlanmam›fl
Yüksek Lisans Tezi. ‹stanbul Teknik
Üniversitesi.
Y›ld›r›m Gönül, B. 2004. Geleneksel Ayval›k Konutlar› ve
Mübadele, 1. Ege’nin ‹ki Yakas› Konferans›,
Ayval›k – Türkiye, Ekim 28-30.
Yorulmaz, Ahmet. 2005. Ayval›k’› Gezerken, ‹stanbul:
Dünya Yay›nc›l›k.
Say› 11-12, 2011
39