Proje Kitabı - Kafkas Üniversitesi
Transkript
Proje Kitabı - Kafkas Üniversitesi
DOĞU ANADOLU’DA KÜLTÜR TURĠZMĠ ĠÇĠN ĠTTĠFAKLAR BM ORTAK PROGRAMI KARS ĠLĠNĠN SOMUT OLMAYAN KÜLTÜREL MĠRASININ HARĠTALANDIRILMASI PROJESĠ KARS 2011 1 ĠÇĠNDEKĠLER ĠÇĠNDEKĠLER ............................................................................................................... 2 GĠRĠġ I. BM Ortak Programı ve Proje Süreci ........................................................................ 9 II. Konu ....................................................................................................................... 9 III. AraĢtırmanın Amacı ........................................................................................... 10 IV. Yöntem ................................................................................................................. 11 V. AraĢtırma Alanı ..................................................................................................... 11 VI. AraĢtırma Verilerinin Değerlendirilmesi ............................................................ 15 BĠRĠNCĠ BÖLÜM SÖZLÜ GELENEKLER VE ANLATIMLAR (Yrd. Doç. Dr. KürĢat ÖNCÜL) 1. SÖZLÜ GELENEKLER VE ANLATIMLAR ...................................................... 16 1.1. AĢıklık Geleneği ............................................................................................... 16 1.2.Ağıt.................................................................................................................... 21 1.3. Masal ................................................................................................................ 24 1.4. Halk Hikayesi .................................................................................................. 28 1.5. Efsane .............................................................................................................. 36 1.6. Mani ................................................................................................................ 39 1.7. Bilmece ............................................................................................................. 42 1.8. Dua-Beddua ..................................................................................................... 48 1.9.Fıkra ................................................................................................................. 51 1.10. Atasözü ve Deyimler ....................................................................................... 55 1.11. Ninni ve Tekerleme......................................................................................... 56 Kaynaklar .................................................................................................................. 62 Kaynak ġahıslar ......................................................................................................... 63 2 ĠKĠNCĠ BÖLÜM GÖSTERĠ SANATLARI (ArĢ. Gör. Adem BALKAYA) 2. GÖSTERĠ SANATLARI ........................................................................................ 65 2.1. Halk Müziği...................................................................................................... 65 2.2. Halk Oyunları .................................................................................................. 72 2.3. Halk Çalgıları ve Çalgı Yapımı ........................................................................ 76 2.4. Çocuk Oyunları ................................................................................................ 77 2.5. Sportif Oyunlar ...............................................................................................101 2.6.Geleneksel Tiyatro ...........................................................................................108 Kaynaklar .................................................................................................................114 Kaynak ġahıslar ........................................................................................................115 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM DOĞA VE EVRENLE ĠLGĠLĠ UYGULAMALAR (YRD. DOÇ. DR. NESRĠN GÜLLÜDAĞ) 3.1. HALK TAKVĠMĠ VE METEOROLOJĠSĠ ............................................................ 117 3.1.1. Halk Takvimi ...................................................................................................117 3.1.1.1. Günün Vakitleri.........................................................................................120 3.1.1.2. Uğurlu Gün Ve Saatler ..............................................................................120 3.1.1.4. Gün ve Ay Ġsimleri ...................................................................................121 3.1.1.4. Sayılı veya Hesaplı Günler .........................................................................122 3.1.1.5. Mart Dokuzu ............................................................................................122 3.1.1.6.April BeĢi ....................................................................................................123 3.1.2. Halk Meteorolojisi ...........................................................................................124 3.1.2.1. Rüzgarlar...................................................................................................124 3.1.2.2. Yıldızlar .....................................................................................................124 3.1.2.3. KuĢlar ........................................................................................................125 3 3.1.2.4. Çiçekler .....................................................................................................125 3.1.2.5. Ayın ġekline Göre Hava Tahmini ..............................................................126 3.1.2.6. Kocakarı Soğukları (Berdelacüz)...............................................................126 3.1.2.7. Ülker Çarpması .........................................................................................127 3.1.2.8.Cemre .........................................................................................................128 3.1.2.9.Yağmur Duası .............................................................................................128 3.1.3. Mevsimlik Bayramlar ......................................................................................130 3.1.3.1. Nevruz .......................................................................................................130 3.1.3.2. Hıdrellez ....................................................................................................130 3.1.3.3. Hızır...........................................................................................................131 3.1.3.4. Koç Katımı ................................................................................................132 Halk Takvimi Kaynak ġahıslar .................................................................................133 3.2. Halk Mutfağı.......................................................................................................... 134 3.2.1. Yemek Yapılan Yer..........................................................................................135 3.2.2. Yiyecek, Ġçecek ve Kapkacakların Saklandığı Yer ...........................................135 3.2.3. Kapkacak .........................................................................................................136 3.2.4. Tahıl Ürünleri ..................................................................................................137 3.2.5. Meyve ve Sebzeler ............................................................................................137 3.2.6. Hayvanlar ........................................................................................................138 3.2.7. Hayvansal Ürünler ...........................................................................................138 3.2.8. Yabani Otlar ....................................................................................................143 3.2.9. Yemekler..........................................................................................................146 3.2.10. Özel Gün Yemekleri .......................................................................................158 3.2.11. Ekmek ÇeĢitleri..............................................................................................161 Halk Mutfağı Kaynak KiĢiler ....................................................................................164 4 Kaynaklar .................................................................................................................167 3.3. Kutsal Mekanlar .................................................................................................... 168 3.3.1. Hasan Harakani Türbesi ve Evliya Camii ......................................................168 3.3.2. Ağbaba Örenyeri .............................................................................................172 3.3.3. Diğer Önemli Kutsal Mekanlar........................................................................174 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM TOPLUMSAL UYGULAMALAR, RĠTÜELLER (Yrd. Doç. Dr. Cengiz GÖKġEN) 4.1. TOPLUMSAL UYGULAMALAR ......................................................................... 180 4.1.1. Doğum Adetleri ................................................................................................181 4.2. Evlenme Gelenekleri ...........................................................................................189 4.3. Ölüm Adetleri .....................................................................................................211 4.4. Sünnetle Ġlgili Gelenek ve Uygulamalar ..............................................................218 4.5. Yaylacılık ............................................................................................................220 Kaynak ġahıslar ........................................................................................................223 Kaynaklar .................................................................................................................237 BEġĠNCĠ BÖLÜM EL SANATLARI (Okt. Alper BAHTĠYAROĞLU) 5.1. EL SANATLARI ................................................................................................... 238 5.1.1. Demircilik ........................................................................................................239 5.1.2. Dokumacılık .....................................................................................................242 5.1.3.TaĢ Ustalığı .......................................................................................................248 5.1.4. Ev EĢyası Yapımı .............................................................................................250 5.1.4.1. Güveç Yapımı: ...........................................................................................251 5.1.4.2. Tandır Yapımı: ..........................................................................................251 5.1.5. El ĠĢçiliği ..........................................................................................................254 5.1.5.1. Obsidyen TaĢı ............................................................................................257 5 5.1.5.2.Obsidyen TaĢının Tedavi Amaçlı Kullanımı ...............................................258 5.1.5.3. Saraçlık ......................................................................................................261 5.1.6. Geleneksel Giyim KuĢam .................................................................................262 Kaynaklar .................................................................................................................264 Kaynak KiĢiler ..........................................................................................................265 6 SUNUġ Sosyal ve toplumsal alandaki geliĢmelerin, insan hayatında hemen her Ģeyi baĢ döndürücü bir hızla değiĢtirdiği günümüz dünyasında, somut kültür ürünlerinde olduğu gibi, sözlü aktarıma dayalı kültürel alanda da hızlı bir değiĢme ve geliĢme yaĢanmaktadır. Bu bağlamda, yarınlara aktaracağımız kültürel mirasın tespiti ve korunarak yaĢatılması konusu, bu alanda faaliyet yürüten kiĢi ve kurumların ortak çalıĢma mecburiyetini beraberinde getirmiĢtir. Bunun doğal sonucu olarak birçok kurumda bu türden çalıĢmalar zorunlu hale gelmiĢtir. Halkbilimi alanında yapılan çalıĢmaların kurumsal bir kimlik statüsünde sürdürüldüğü merkezlerden biri durumunda olan üniversitemiz bünyesinde sözlü kültür mirasımızın tespiti, korunması ve yaĢatılmasına yönelik faaliyetler yürütülmektedir. Somut olmayan kültürel miras araĢtırma çalıĢmalarında geleneksel kültürümüze iliĢkin değerler ilk elden derlenmekte araĢtırmacıların ve kamuoyunun hizmetine sunulmaktadır. Proje kapsamında Kars‟ın incelenmeye değer bulunmasının temelinde folklorik malzeme alanında büyük bir zenginliğe sahip olması gelmektedir. Bu bağlamda Kars bin yıllık bir süreçte Türk tarihi açısından zengin bir kültürel yapıyı bağrında saklama imkanı bulmuĢtur. Bölgemizin iklim Ģartları ve coğrafi koĢullarının da etkisiyle Kars kültürel 7 dokusunu koruyabilmiĢ zamana karĢı meydan okuyarak bu folklorik malzemeyi saklayabilmiĢtir. Üniversitemiz, UNESCO ve Kültür Bakanlığı ile yürütülen bu çalıĢma ile halk kültürü ürünlerini belgeleme, yayın ve tanıtım yoluyla kamuoyu ile paylaĢma çalıĢmaları yoluyla somut olmayan kültürel miras, somut örneklere dönüĢmüĢtür. Bu çalıĢmanın ortaya konmasında emeği geçen araĢtırmacılarımıza ve proje paydaĢlarımıza teĢekkür ediyorum. AraĢtırmanın Türk Halk kültürüne katkı sağlaması dileğiyle… Prof. Dr. Sami ÖZCAN Kafkas Üniversitesi Rektörü 8 GĠRĠġ I. BM Ortak Programı ve Proje Süreci BirleĢmiĢ Milletler Ortak Programı kapsamında ulusal ortak Kültür ve Turizm Bakanlığı iĢbirliği ile yürütülen, “Bin Yıl Kalkınma Hedeflerine UlaĢma Fonu” çerçevesinde, “Doğu Anadolu‟da Kültür Turizmi için Ġttifaklar Projesi”nin sözleĢmesi T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, T.C. DıĢiĢleri Bakanlığı, UNDP, UNESCO, UNWTO, UNICEF tarafından 13.11.2008 tarihinde imzalanmıĢtır. Projenin amacı Türkiye‟nin somut ve somut olmayan kültürel mirası ile kültür turizminin geliĢtirilmesi, stratejik olarak yönlendirilmesi, önceliklerin belirlenmesi ve korunması için Kars‟ta bir model üretilmesi için kapasitenin geliĢtirilmesidir. 17 Nisan 2009 tarihinde Program Yönetim Komitesi 1. toplantısında kabul edilen faaliyet planında öngörüldüğü üzere, “Somut Olmayan Kültürel Miras, Korunması ve Tanıtımı / Yerel ve Ulusal Envanterlerin Hazırlanması”na yönelik bölgesel çalıĢtay 23 Haziran 2009 tarihinde Kars‟ta gerçekleĢtirilmiĢtir. Somut olmayan kültürel miras ulusal envanterinin hazırlanması Kültür ve Turizm Bakanlığının sorumluluğunda uzun bir dönemi kapsayan, dinamik bir süreçtir. Proje uygulama süresinin kısa olduğu dikkate alındığında, BirleĢmiĢ Milletler Ortak Programının somut olmayan kültürel mirasa iliĢkin faaliyetlerinin; Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kafkas Üniversitesi ve UNESCO ile birlikte uygulanmasına ve Kars ilinin somut olmayan kültürel miras unsurlarının öncelikle tespiti ve haritalandırılmasına iliĢkin çalıĢmaların yapılmasına karar verilmiĢtir. Bu kapsamda Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kafkas Üniversitesi ve UNESCO iĢbirliği ile ilki 2 gün süreli 08 – 09 Ekim 2009 tarihleri diğeri ise 12 Aralık 2009 tarihinde olmak üzere Kars Kafkas Üniversitesi‟nde ve Kars Simer Otel‟de iki ayrı çalıĢtay yapılmıĢtır. II. Konu Türkiye‟nin somut ve somut olmayan kültürel mirası ile kültür turizminin geliĢtirilmesi, stratejik olarak yönlendirilmesi, önceliklerin belirlenmesi ve korunması amacıyla Kars‟ta bir model üretilmesi için kapasitenin geliĢtirilmesidir. BeĢ ayrı konu baĢlığı seçilmiĢ ve her konu baĢlığı da alt baĢlıklara ayrılmıĢtır. Konu baĢlıkları için de hem bakanlıktan hem de üniversiteden birer koordinatör atanmıĢtır. 9 1. SÖZLÜ GELENEKLER VE ANLATIMLAR: aĢıklık geleneği, ağıt, masal, halk hikayesi, efsane, mani , bilmece, dua-beddua, kıssadan hisse, fıkra, atasözü ve deyimler, ninni ve tekerleme Bakanlık Timur YILMAZ Koordinatör Üniversite KürĢat ÖNCÜL 2. GÖSTERĠ SANATLARI: Halk müziği, halk oyunları, halk çalgıları ve çalgı yapımı, çocuk oyunları, sportif oyunlar (cirit vb.), geleneksel tiyatro (köy seyirlik oyunları, deve oyunu, köse oyunu vb.) Koordinatör Bakanlık Nilüfer Z. ÖZÇÖREKLĠGÖL Üniversite Adem BALKAYA 3. TOPLUMSAL UYGULAMALAR, RĠTÜELLER VE ġÖLENLER: Doğum, evlenme, ölümle ilgili gelenekler, yaylacılık, inanıĢlar (tekke türbe ve yatırlarla ilgili inanıĢlar, yağmur duası, dini gelenekler) Koordinatör Bakanlık AyĢe AKMAN Üniversite Cengiz GÖKġEN 4. DOĞA VE EVRENLE ĠLGĠLĠ UYGULAMALAR: Mevsimlik bayramlar (nevruz, hıdrellez, saya gezme, koç katımı, gündönümü, yeni yıl kutlaması), halk takvimi (eski ay ve gün hesapları), hava tahmini, halk mutfağı (yöresel yemekler, geleneksel aĢçılar, tören yemekleri (düğün ve bayram), kap kacak çeĢitleri Koordinatör Bakanlık Mümtaz FIRAT Üniversite Nesrin GÜLLÜDAĞ 5. EL SANATLARI: El sanatları (gümüĢ iĢçiliği, halı-kilim, çorap yapımı, dokumacılık, ağaç iĢçiliği, keçe, bakırcılık, eyercilik, semercilik, deri iĢçiliği, taĢ iĢçiliği, bıçak yapımı vb.), yapı ustalığı, geleneksel kıyafetler, geleneksel zanaatlar demircilik, kalaycılık, nalbantlık vb.) Koordinatör Bakanlık Mahmut DAVULCU Üniversite Alper BAHTĠYAROĞLU III. AraĢtırmanın Amacı Doğu Anadolu‟da Kültür Turizmi Ġçin Ġttifaklar, Kars Ġlinin Somut Olmayan Kültürel Mirasının Haritalandırılması Projesinin amacı öncelikle kültür turizminin geliĢtirilmesi, doğru yönlendirilmesi ve korunma ihtiyacı olanların korunmaya alınması ve daha sonra yurt genelinde yapılacak olan diğer çalıĢmalara da model olması amaçlanmıĢtır. 10 IV. Yöntem AraĢtırmada kullanılan en temel yöntem soru-cevaptır. Ancak bunun yanında gözlem baĢta olmak üzere diğer alan araĢtırması yöntemleri de kullanılmıĢtır. V. AraĢtırma Alanı Projeyi baĢlattığımız 31.10.2009‟dan 01.01.2010 tarihine kadar Kars/Merkez‟de 12, Akyaka‟da 8, Arpaçay‟da 9, Digor‟da 6, Kağızman‟da 6, SarıkamıĢ‟ta 10, Selim‟de 17, Susuz‟da 9, ilçe merkezleri de dahil olmak üzere toplam 79 köye gidilmiĢ ve derlemeler yapılmıĢtır. Gidilen yerleĢim birimlerinin tam listesi aĢağıdaki gibidir: YERLEġĠM YERĠ KARS MERKEZ Gidilecek Yer Tarih Koordinatör Merkez- Gelirli 31.10.2009 Cumartesi N. Güllüdağ Merkez- BaĢgedikler 01.11.2009 Pazar N. Güllüdağ Merkez- Alaca 01.11.2009 Pazar N. Güllüdağ Merkez- Dikme 06.11.2009 Cuma N. Güllüdağ Merkez- Verimli 07.11.2009 Cumartesi N. Güllüdağ Merkez- Karacaören 07.11.2009 Cumartesi N. Güllüdağ Merkez- Esenkent 08.11.2009 Pazar N. Güllüdağ Merkez- Ocaklı 06.12.2009 Pazar N. Güllüdağ Merkez- Cumhuriyet 25.12.2009 Cuma N. Güllüdağ Merkez- Kümbetli 27.12.2009 Pazar N. Güllüdağ Merkez- Halefoğlu 25.12.2009 Cuma K. Öncül Merkez- Hacıhalil 13.01.2010 ÇarĢamba K. Öncül YERLEġĠM YERĠ AKYAKA 11 Gidilecek Yer Koordinatör Tarih Akyaka- BoyuntaĢ Köyü 05.12.2009 Cuma A.Balkaya Akyaka- Ġncedere 06.12.2009 Cumartesi A.Balkaya Akyaka- Büyük Durduran 11.12.2009 Cuma A.Balkaya Akyaka- ĠbiĢ 12.12.2009 Cumartesi A.Balkaya Akyaka- Esenyayla 13.12.2009 Pazar A.Balkaya Akyaka- Kayaköprü 19.12.2009 Cumartesi A.Balkaya Akyaka- Kürekdere 20.12.2009 Pazar A.Balkaya Akyaka- Merkez 21.12.2009 Pazartesi A.Balkaya YERLEġĠM YERĠ ARPAÇAY Gidilecek Yer Koordinatör Tarih Arpaçay- Telek 31.10.2009 Cumartesi C. GökĢen Arpaçay- Carcı 01.11.2009 Pazar C. GökĢen Arpaçay- Bozyiğit 06.11.2009 Cuma C. GökĢen Arpaçay- Koç 07.11.2009 Cumartesi C. GökĢen Arpaçay- Merkez 08.11.2009 Pazar C. GökĢen Arpaçay- Kuyucuk 08.11.2009 Pazar C. GökĢen Arpaçay- Tepecik 13.11.2009 Cuma C. GökĢen Arpaçay- Değirmenköprü 05.12.2009 Cumartesi C. GökĢen Arpaçay- Mescitli 06.11.2009 Cuma K. Öncül Arpaçay- Büyük Çatma 06.11.2009 Cuma K. Öncül Arpaçay- TaĢdere 07.11.2009 Cumartesi K. Öncül 12 YERLEġĠM YERĠ DĠGOR Gidilecek Yer Koordinatör Tarih Digor- TürkmeĢen 31.10.2009 Cumartesi K. Öncül Digor- Kocaköy 01.11.2009 Pazar K. Öncül Digor- Varlı 08.11.2009 Pazar K. Öncül Digor- Celal 08.11.2009 Pazar K. Öncül Digor- HalıkıĢlak 13.11.2009 Cuma K. Öncül Digor- Merkez 14.12.2009 Cumartesi K. Öncül YERLEġĠM YERĠ KAĞIZMAN Gidilecek Yer Tarih Koordinatör Kağızman- CamıĢlı 05.12.2009 Cumartesi K. Öncül Kağızman- Kötek 06.12.2009 Pazar K. Öncül Kağızman- ġaban 11.12.2009 Cuma K. Öncül Kağızman- Merkez 12.12.2009 Cumartesi K. Öncül Kağızman- Çilehane Köyü 19.12.2009 Cumartesi K. Öncül Kağızman- Paslı 20.12.2009 Pazar K. Öncül YERLEġĠM YERĠ SARIKAMIġ Gidilecek Yer Koordinatör Tarih SarıkamıĢ- Ġsisu 31.10.2009 Cumartesi A.Balkaya SarıkamıĢ- BalabantaĢ 01.11.2009 Pazar A.Balkaya SarıkamıĢ- Karaurgan 04.11.2009 ÇarĢamba A.Balkaya 13 SarıkamıĢ- Ġnkaya Köyü 06.11.2009 Cuma A.Balkaya SarıkamıĢ- Balıklı 07.11.2009 Cumartesi A.Balkaya SarıkamıĢ- Sallıpınar 08.11.2009 Pazar A.Balkaya SarıkamıĢ- Boyalı 09.11.2009 Pazartesi A.Balkaya SarıkamıĢ- Alisofu 11.11.2009 ÇarĢamba A.Balkaya SarıkamıĢ- Merkez 12.11.2009 PerĢembe A.Balkaya SarıkamıĢ- Kızılçubuk ve Merkez 27.12.2009 Pazar A. Balkaya YERLEġĠM YERĠ SELĠM Gidilecek Yer Koordinatör Tarih Selim- Akçakale 31.10.2009 Cumartesi F. Güven Selim- Tozluca 01.11.2009 Pazar F. Güven Selim- Bayburt 01.11.2009 Pazar F. Güven Selim- Oluklu 07.11.2009 Cumartesi F. Güven Selim- Kırkpınar 08.11.2009 Pazar F. Güven Selim- Ortakale 14.11.2009 Cumartesi F. Güven Selim- Sarıgün 05.12.2009 Cumartesi F. Güven Selim- Benliahmet 06.12.2009 Pazar F. Güven Selim- Merkez 17.12.2009 PerĢembe F. Güven Selim- KamıĢlı 12.12.2009 Cumartesi F. Güven Selim- Darboğaz Köyü 13.12.2009 Pazar F. Güven Selim- Dölbentli 19.12.2009 Cumartesi F. Güven Selim- Çıplaklı Köyü 20.12.2009 Pazar F. Güven Selim- Akyar 15.01.2010 K. Öncül 14 Selim- BölükbaĢı 26.12.2009 Cumartesi K. Öncül Selim- Laloğlu Köyü 27.12.2009 Pazar K. Öncül Selim- ÇaybaĢı 06.01.2010 Pazar K. Öncül YERLEġĠM YERĠ SUSUZ Gidilecek Yer Koordinatör Tarih Susuz- Kırçiçek 06.12.2009 Pazar C. GökĢen Susuz- Kırkpınar 11.12.2009 Cuma C. GökĢen Susuz- Kiziroğlu 12.12.2009 Cumartesi C. GökĢen Susuz- Kurugöl 13.12.2009 Pazar C. GökĢen Susuz- Kalecik 13.12.2009 Pazar C. GökĢen Susuz- Porsuklu 18.12.2009 Cuma C. GökĢen Susuz- Yolboyu 19.12.2009 Cumartesi C. GökĢen Susuz- ErmiĢler 20.12.2009 Pazar C. GökĢen Susuz- ÇamçavuĢ 24.12.2009 PerĢembe C. GökĢen VI. AraĢtırma Verilerinin Değerlendirilmesi Yapılan derlemeler sonunda bütün gruplardan toplam; - 14911 Dakika ses kaydı - 7054 Sayfalık bu ses kayıtlarının deĢifre edilmiĢ hali - 2750 Adet Fotoğraf - 259 Adet Video kaydı alınmıĢtır. 15 BĠRĠNCĠ BÖLÜM SÖZLÜ GELENEKLER VE ANLATIMLAR (Yrd. Doç. Dr. KürĢat ÖNCÜL) 1. SÖZLÜ GELENEKLER VE ANLATIMLAR 1.1. AĢıklık Geleneği AĢık tarzı Ģiir geleneği köklerini ozan baksı edebiyattan alan ve binlerce yıllık bir kültürün bugün için varlığını devam ettiren en önemli sanatsal ürünlerden biridir. XVI. yüzyıldan itibaren sistem ve Ģekil değiĢtiren gelenek, her dönem kendine yaĢama imkanı bulmuĢ ve değiĢen Ģartlara uyum sağlayarak varlığını bugüne kadar sürdürmeyi baĢarmıĢtır. AĢıklık geleneği ülkemizde bugün için daha ziyade Kuzeydoğu Anadolu bölgesi, Orta Anadolu bölgesi ve Güneydoğu Anadolu bölgesinin batısında kalan bazı kesimlerinde yaĢamakta ve yaĢatılmaktadır. Bu bölgeler içinde Kuzeydoğu Anadolu bölgesi özellikle Azerbaycan sahası ile yakınlığın getirmiĢ olduğu tür zenginliği ve bölgenin iklim yapısı dolayısıyla, geleneğin canlı bir Ģekilde yaĢamasına ve diğer bölgelerden ayrı nitelikleri bağrında taĢımasına olanak sağlamaktadır. Bu özelliklerin somut yönleri ve yakın geçmiĢin aĢıklık izlerini Boratav ve Aslan1 çeĢitli yönleriyle ele almıĢ ve ayrıntılı bir Ģekilde irdelemiĢlerdir. Elbette belirtilen çalıĢmaların gerçekleĢtirildiği dönem ile günümüz aĢıklığı arasında oldukça ciddi farklılıklar bulunmaktadır. Bununla birlikte, bugün yalnızca Kars ilinde yaĢayan aĢık sayısı dahi geleneğin yaĢaması ve yaĢatılması adına önemli bir orandadır. Bölgedeki aĢıkların usta çırak iliĢkisi içerisinde yetiĢmiĢ olması ve geleneğin bu anlamdaki sürdürücülüğünü yapmaları ise dikkate değer bir diğer önemli husustur. Bu sürdürücülükte Kars ve çevresinde yakın tarihe kadar canlı bir Ģekilde devam eden usta çırak iliĢkisi, geleneğin binlerce yıllık süreç içerisinde oturduğu edep ve erkanı göstermesi söz ve müzik özelliklerini korunması adına tarihsel sürecin yansımalarını taĢımaktadır. Elektronik kültür ortamının etkileri aĢık tarzı Ģiir geleneğini etkilemiĢ olmakla birlikte kültürel doku, yeni yetiĢen aĢıkların geleneksel formu korumalarını ve aktarmalarını diğer bölgelere oranla nispeten kolaylaĢtırmaktadır.2 AĢık tarzı Ģiir geleneğindeki bu zenginlik, ilin Anadolu, Ġran ve Azerbaycan bölgeleriyle irtibat halinde olması nedeniyle müzikal zenginliğe olanak tanımaktadır. AĢıklarca, aĢık havaları, aĢık makamları veya aĢık hacavatları (hecevat) adı verilen türün makamları birbirinden zengin kültürel izleri barındırmaktadır. Özellikle 1 ASLAN, Ensar (1975): Çıldırlı AĢık ġenlik,Hayatı-ġiirleri-Hikayeleri,Ankara. BORATAV, Pertev Naili (1988): Halk Hikayeleri ve Halk Hikayeciliği, Ġstanbul Adam Yayınları. 2 ÇOBANOĞLU, Özkul (2000): AĢık Tarzı Kültür Geleneği ve Destan Türü, Ankara, Akçağ Yayınları, 16 Azerbaycan etkisinde kalan kuzeydoğu Anadolu bölgesinde aĢıkların kullandığı ezgi kalıplan için "makam" terimi kullanılmakla birlikte, bu terimin/terimlerin klasik Türk müziğindeki makamlarda görülen adlandırmalardan ziyade aĢık ve dinleyici çevresi iliĢkisinde adlandırmaların ortak referans noktası oluĢturduğunu belirtmek gerekir: Bölgedeki aĢık havalarının birkaçını divani, güzellerne, tecnis, Kerem havaları, muhammes, satranç, nasihat, yanıltma, taĢlama, tekellüm, destan, deyiĢ, koçaklarna, derbeder, hoĢ damak, zarıncı, civan öldüren, garibi, Sümmani, cenkleme, yedekleme, Ģikeste, üç kollu, beg usulü, çakırdama, zencirleme, dudak değmez, dumalar, Köroğlu, Köroğlu güzellemesi. Köroğlu koçaklaması, yar havası, maya, sarı yıldız ve Türkmani Ģeklinde ifade etmek mümkündür. Somut Olmayan Kültürel Miras listesi içerisinde Türkiye‟deki önemli öğelerden biri olan aĢıklık geleneğinin gelecekte de var olması, tanıtımı ve aktarılması anlamında önemli bir merkez konumunda bulunan Kars, geleneği özgün örnekleriyle gelecek nesillere aktaracak bir merkez konumundadır. Konuyla ilgili metinlerden birkaçı aĢağıda verilmiĢtir. Seher vakti telli turnam, Öttü benden uzaklaĢtı , Karlı dağların ardına , Gitti benden uzaklaĢtı. Bir seyirlik peri kızı , Ġçerime koydun sızı, Seher vaktinin yıldızı, Açtı benden uzaklaĢtı. Kim demiĢti bu bahar iken , Ben bülbülüm yar gül iken , 17 Her yanımda çakıl diken, Bitti benden uzaklaĢtı. Ġhsanıyım budur halim. Behey zalim kızı zalim, Okumadan arzu halim, Yırttı benden uzaklaĢtı.. (Kağızman/Kötek) AĢık ġenlik‟in eseri Mereke divanı Be hey Allah eziz eziz ya reb yaradan senden medet Bizi yoğdan var eyleyen ganı sübhan birdi bir Abı ateĢ hacı bagdan yarana insan birdi bir Mürvetinden halk eyledi on sekiz alemi Canlı cülmü ecümlü külü cihan birdi bir Aman aman yaralı gönlü aman Canlı cülmü hara eller ay eller bizim eller ay eller Canlı cünlü ecünlü külü cihan birdi bir türlü cihan birdi bir Bir dalda beĢ elma var bir Ģikestadır Sekiz derviĢ dokuz hoca birisi gül destedi. Altı bin altı yüz altmıĢ altı dalı var. Gece gündüz gerdüĢ vur alma taban birdi bir 18 Aman aman yaralı gönül haman aman Gece gündüz gerdür vurar hara eller ay eller Bizim eller ay eller mahı taban birdi bir Yarda aman aman aman aman aman Aman aman aman Ya Allah Muhamed diyen Ali ġahı Merdandır Hasan Hüseyin bu dağı dalı ġahı Merdandır Aman aman aman aman aman Yüz yermi dört bin nedir mecut geldi cihana Cihanda Ģiri yezda veli ġahı Merdandır Aman aman aman aman Karahanlı Murat Yıldız imamlar ifadesi Ġki cihan serverini hoĢ yaratmıĢ Hüdasın Aman aman aman aman On bir evadı yanında Fatmet ü Zehrası, Sekiz cennetin bezeyi gülü ġahı Merdandır Aman aman aman aman Yaradan aman aman aman aman ġahın aman aman aman 19 Küçük yaĢta düĢtüm gurbet ellere Savruldum savruldum esen yellere esen yellere Derdimi demedim ben kimselere BaĢıma gelmeyen kalmadı benim Derdimi demedim ben kimselere BaĢıma gelmeyen kalmadı benim Derdi derdi felek derde ekledi Vefasız yar döner diye bekledim Yar yar bekledim Ne çileler gördüm ne dertler çektim BaĢıma gelmeyen kalmadı benim Ne çileler gördüm ne dertler çektim BaĢıma gelmeyen kalmadı benim Der böle göz açık dünyaya gelen bir çiçek Göz açık dünyaya gelen bir çiçek Vahtın evvel somluya keĢke Evladın dağını görmesin ana Ah çekip saçını yomluya keĢke Evladı dağını görmesin ana Ah çekip saçını yomluya keĢke Öz gel lalasına zalim yatabilmirem 20 Al beni koynuna layla de layla Gözelim layla akanım layla Ben eĢki baĢımda ay zalım yatabilimirem Al beni koynuna layla de layla Gözelim layla akanımlayla Ben seni beklim ay zalım yolların Yüzümü soküm ay zalım hallarını üste Al beni dimcer ay zalım kollarım üste Al beni koynuna layla de layla Gel al beni koynuna layla de layla Gözelim layla akanım layla Gözelim layla akanım layla (Akyaka/ Kürekdere) 1.2.Ağıt Ölüm, her zaman insanoğluna ağır gelmiĢ bu nedenle de yaĢanan duygu yoğunluğu farklı Ģekillerde sese ve söze dönüĢmüĢtür. Sözlü kültür geleneği içinde ağıt adıyla günümüze kadar varlığını devam ettirmiĢ olan ve bir tür olarak değerlendirilen ağıtlar, bir yürek yangınının hüzünlü yansımalarıdır ve bu yansımalar ölüm ve sevgi var olduğu sürece de devam edecektir. Ağıt söyleme geleneğinin ilk örneğini Türk tarihinin en önemli isimlerinden biri olan Alper Tunga sagusunda Alper Tunga‟nın ölümüne inanamamanın getirdiği acı içerisinde söylenen sözlerde bulmak mümkündür. Tarihsel süreçte bağlam merkezli olması nedeniyle geleceğe oldukça sınırlı sayıda aktarılmıĢ olan ağıtlar yazılı kültür anlamında da yakın tarihe kadar sınırlı sayıda bir oranda gelmiĢtir. Ancak yakın tarihten itibaren özellikle görsel ve iĢitsel teknik araçların geliĢimiyle birlikte artan sayıda ağıt kayıt altına alınmıĢtır. Bu kayıtlarla birlikte konuyu daha farklı açılardan değerlendirme olanağı ortaya çıkmıĢtır. Bu noktada ağıtların içerik olarak ayniliği buna karĢın söylemde kullanılan ifadeler sıfatlar, 21 benzetmeler, vb çeĢitli farklılıklar taĢıdığı ortaya konulmuĢtur.3 Ġnsanın var olduğu ve özellikle beklenmedik bir Ģekilde yaĢamını yitirdiği her yerde söylenecek olan ağıtlardan birkaçını Ģu örneklerde görmek mümkündür: Kaderim böyleymiĢ Cemal‟ım sana Layık mıdır felek bu ölüm bana Dört tane yavrumu bıraktım sana Layık mıdır felek bu ölüm bana Demedim mi bu ölüm bana Hele bir taĢ dibinden kuzu meliyor Figanı da dağı taĢı deliyor KomĢular da bulamamıĢ geliyor Yitirdim yavrumu sel kenarında KomĢular da bulamamıĢ geliyor Yitirdim yavrumu çöl kenarında Dağlara salmıĢım seyisler gibi Oy melerim yavrum geyikler gibi Ne dereler koydum ne de taĢ dibi Yitirdim yavrumu sel kenarında 3 GÖRKEM, Ġsmail (2001): Türk Edebiyatında Ağıtlar Çukurova Ağıtları, Ankara, Akçağ Yayıınları 22 Ne dereler koydum ne de taĢ dibi Yitirdim yavrumu sel kenarında Hele yavrumun acısından nasıl durayım Oy yavrum seni nerelerde bulayım Müjdesine beĢ yüz altın vereyim Yitirdim yavrumu sel kenarından Müjdesine beĢ yüz altın vereyim Yitirdim yavrumu çöl kenarında AĞIT Yükledin üstüme bu gamı felek Bunu götürmeye takatim mi var Eller al giyinmiĢ bağ bayram eder Benim kara giyimim hoĢa mı gider Benim kara giyimim hoĢa mı gider, hoĢa mı gider Ey zalim felek çektiğim yeter Hele dertli olmayan yok benimki beter Bir yandan ayrılık bir yandan yokluk Bir yandan sevgilim burnumda tüter (Merkez/Alaca) 23 1.3. Masal Masallar insanların yaĢadıkları mutsuzluktan çıkıĢa imkan sağlayan ve özellikle çocuklara aktardıkları düĢünce dünyasının izlerini barındıran sözel anlatılardır. Arkaik kökenleri ve çıkıĢ noktaları tartıĢılmakla birlikte4(Çobanoğlu 2002; Sakaoğlu 2003) kültürler arası geçiĢin ve bağlı olarak ortaklıkların yoğun Ģekilde görüldüğü türlerden biri olan masal, yaĢam Ģartlarında meydana gelen değiĢime inat yaĢamaya ve yaĢatılmaya devam etmektedir. Bölgede bir nesil öncesine kadar yoğun bir Ģekilde anlatıldığı görülen masallar özellikle kentleĢmeye bağlı olarak meydana gelen yeni Ģartlar ve televizyon gibi görsel iletiĢim öğeleri nedeniyle geçmiĢe oranla anlatılma noktasında bir zayıflamaya uğramıĢtır. Ancak günümüzde dahi masalların temel unsurlarından olan formel öğelerin canlı bir Ģekilde korunduğu masallara ulaĢmak, “masal anası” olarak adlandırılabilecek kiĢileri görmek ve zengin bir masal dünyasına eriĢmek Kars ve çevresi için mümkündür. Kars yöresinden derlenen masalların diğer bölgelere oranla daha çeĢitlilik gösterdiğini ifade etmek mümkündür. Bölgenin tarihsel yapısı dolayısıyla Kafkasya‟da yaĢayan Türk nüfusuyla yakın bağların sürdürülmesi bu zenginliğin ve çeĢitliliğin korunmasına ve sürdürülmesine katkıda bulunmuĢtur. MASAL VarmıĢ, yokmuĢ. Bir tane dede varmıĢ. Dedenin üç tane kızı varmıĢ. Dedeyle kızları o kadar açlarmıĢ ki hiçbir Ģeyleri yokmuĢ. Bir gün davarcık varmıĢ, evvel koyun derisinden yaparlarmıĢ. Onu sırtına alır, gidermiĢ. GitmiĢ bir gün bir taĢın üstünde oturmuĢ, bakmıĢ ki delikte, darı var. Bu, ağzını açmıĢ, dacarcığını doldurmuĢ, darı, getirmiĢ. Meğerse davarcığının, torbasının dibi delik. Darılar kapıya kadar dökülmüĢ. Kalanları götürmüĢ kızlar almıĢlar, demiĢler: “Baba bu ne, sen nereden getirdin bunları?” DemiĢ: “ Vallahi, buldum, durun. Bir darı kaynağı buldum.” GetirmiĢ kapının önüne, onu yemiĢler, içmiĢler. Bir daha gitmiĢ bu, epey taĢımıĢ buradan. Bir gün bakmıĢ ki bir tane dev gelmiĢ, kapının önünde oturmuĢ. ÇıkmıĢ demiĢ: “KardeĢim, sen nesin?” DemiĢ: “Ne olacağım. Sen benim darımı taĢımıĢsın hep, ben sürdüm izini geldim senin kapına. Sen darımı vereceksin.” DemiĢ: “Vallahi benim bir Ģeyim yok.” “Üç tane kızım var.” demiĢ. “Öyleyse büyük kızını ver 4 ÇOBANOĞLU, Özkul (2002) Halk Bilimi Kuramları ve AraĢtırma Yöntemleri Tarihine GiriĢ, Ankara, Akçağ Yayınları: SAKAOĞLU, Saim (2003) Masal AraĢtırmaları, Ankara, Akçağ Yayınları 24 götüreyim.” Büyük kızı almıĢ gitmiĢ, içeri koymuĢ, kendisi gitmiĢ. GitmiĢ, mezarlığa girmiĢ, mezarlıkta ölülerin mezarlarını eĢmiĢ, ciğerlerini çıkarmıĢ, almıĢ, gelmiĢ. GelmiĢ, kadına demiĢ ki: “Bunları yiyeceksin, yersen ye, yemezsen seni öldürürüm.” DemiĢ: “Tamam.” Bu çıktıktan sonra nereden yiyecek, atmıĢ kuyuya. Dev içeri gelmiĢ, demiĢ ki: “Yedin mi?” DemiĢ: “Yedim, efendim.” DemiĢ: “Sesleneyim mi?” DemiĢ: “Seslen.” DemiĢ: “Et, dert neredesin?” DemiĢ ki: “Soğuk soğuk kuyulardayım.” Onu öldürmüĢ. Sabah üzeri gelmiĢ bir daha dedenin kapısına. DemiĢ: “Dede, öteki kızın hasta, doğum yapacak…” Dedi ki: “Git, bacımı getir, gelsin o da.” Onu da getirmiĢ. Ona da aynısını yapmıĢ, gitmiĢ, girmiĢ mezarlığa. Et çıkartmıĢ, getirmiĢ. DemiĢ: “Bunları ye.” DemiĢ: “Ben yemem.” DemiĢ: “Yiyeceksin.” “Eee peki.” ÇıkmıĢ adam gitmiĢ. Bu da atmıĢ kuyuya. Adam gelmiĢ demiĢ ki: “Aa yedin mi?” “Evet, yedim.” “Sesleneyim mi?” DemiĢ: “Seslen.” “Et, dert nerdesin?” “Soğuk soğuk kuyulardayım.” Onu da öldürmüĢ, götürmüĢ ölü damına atmıĢ. Evvel devler çoktu. Sonra hep kaf dağına gittiler. Ondan sonra bir daha sabahtan gelmiĢ dedenin kapısını çalmıĢ, kıza demiĢ ki: “Seni yine götüreceğim.” demiĢ. “Ablalarının birisi döĢeme dokuyor, birisi hasta, gebe, gel gidelim.” DemiĢ ki: “Baba, sen benim kedimi vereceksin, bir de bıçağımı vereceksin, bana bir bıçak al, gel.” “Tamam.” DemiĢ: “Kızım, kediyi ne yapacaksın?” DemiĢ: “Ben götüreceğim.” Kediyi getirir neyse, kediyi bir yerde saklar, dev gelince, gelir der ki: “Ben giderim, sen hazırlık yap, sen benim karımsın. Bak ablaların hani, yok, ablaların yok gittiler. Gider buna da yine et getirir, eti verir. Ama bu Ģey yapar. Eti keser küçük küçük bıçakla, kediye yedirir. DıĢarıdan geldiği gibi der: “Et, dert nerdesin?” Der ki: “Vallahi, sıcak sıcak bağırsaklardayım.” “Tamam.” der. “Ben karımı buldum.” der. “Gel gidelim.” der. Gider bir kapı açar. Artık altın mı, giysi mi… Buna giydirir, bunu o kadar bezetir. Der ki: “Daha ben karımı buldum, gel bir dizine baĢımı koyayım, uyuyayım.” Uyur. Kız anahtarı ondan alır açar, çıkar. Alır, çıkar, kaçar. Kaçar, bıçak da elinde. Sonra olur ki dev bunun peĢine düĢer. PeĢine düĢtüğü gibi gider bu kuyunun baĢına, bir tekme vurur deve, kuyuya düĢürür. Kendisini de kurtarır. MASAL Bir tane kız, bir tane adam varmıĢ. Bunun bir tane üvey annesi varmıĢ. Bir kız da ondan varmıĢ, bir kız da ileriki kadından varmıĢ. Babası ölünce üvey annesiyle kalmıĢ. KalmıĢ; ama kız çok güzelmiĢ, o kadar güzelmiĢ ki… Bunların evinde bir düğün olur. Kızın bir ineği varmıĢ. Getirir, bu o kadar güzel ki bunu çekemez üvey annesi. Der ki getirin ineği keselim. Ġneği keserler, inek onlara acı gelir, onlar hiç etini yemezler. Bir tek o yer etini. O 25 yer, kemikleri de götürür, ahıra koyar. Bir gün düğün olur, onlar düğüne giderler. Bu kız da bunlardan sonra bezenir gider. Gider, padiĢahın oğlu bunu görür, buna vurulur, aĢık olur. AĢık olduğu gibi, eve gelir. Kız yine soyunur gelir aynı kız, onlar da gelirler. Sabahtan bağırır ki padiĢahın oğlu, gezecek. Bir kız var o kızı görmüĢ düğünde. Ev ev dolanıp ona bakacak. Ama kız eve gelirken ayakkabısı suya düĢer. Ama padiĢahın oğlu ayakkabıyı bulmuĢ, onu giydirecek, kimin ayağına olursa onu alacak. Bu analığı bu ayağı yoner (Ellerini birbirine sürterek) yoner yoner, kızının ayağını ki o ayakkabı olsun. Ayakları büyük hani. O kızı da getirir tandıra koyar, horoz üstüne çıkar. Gelir evleri ararlar, bulamazlar. iĢte horoz orda öter, der: “Kukkula guu, Fatma Bacım tandırda, ayakları küflede.” (“Gukgula guu, Fatma Bacım tendirde, el ayağı kendirde.”) Artık onu açar neyse, bunu ayağına giydirirler, ona olur. Bunun düğününü yaparlar. Üvey annesiyle kız da beraber gider. Bunu yolda arabadan aĢağı atarlar. Kızı atarlar, üvey annesi kendi kızını yerine koyar. Bu kız da gelir bir yerde, bir evde oturur. PadiĢahın oğlu ava gelir, bakar ki bu güzel kız burada. „Benim ilk gördüğüm kız.‟ Artık kızı alır gider, ötekini de atlara bağlar, parça parça eder. (Kağızman/Kötek) MASAL Bir köyde bir tane hacı varmıĢ. Bir karısı, bir oğlu, bir kızı varmıĢ. Bu hacı bir gün kalkmıĢ demiĢ ki karımı da alayım, ben hacca gideyim. Adamın bir oğluyla kızı varmıĢ. Oğlunu da götürmüĢ, kızını burada bırakmıĢ köy imamıyla, köy muhtarına emanet etmiĢ. DemiĢ göz kulak olun. Bunlarda gittikten sonra, önce köy muhtarı gelmiĢ kıza göz koymuĢ. Kız demiĢ yapma, etme, tutma, babam sana tembih etti. Etme, yapma demiĢ, dinlememiĢ. Babasının bir acı sabunu varmıĢ. Bu demiĢ öyleyse gel bir banyoya gir. Ondan sonra, Banyoya girerken bunun baĢına acı sabun sürmüĢ gözlerim çıktı demiĢ muhtar. Bu, elbiseleri bir bohça yapmıĢ merdivenden aĢağı yuvarlamıĢ, kuyruğu çekmiĢ gitmiĢ. Bir zaman geçmiĢ aradan, üç dört gün sonra imam gelmiĢ. Ġmam da kız güzel olduğu için imam da kendisine hakim olamamıĢ aynı muhtarın yaptığı hareketi o da yapmıĢ. Kız onu da acı sabunlan zehirlemiĢ ve onu da dıĢarı atmıĢ, elbisesini de vermiĢ. Zaman gelmiĢ hacdan dönüĢünde muhtarla imam gitmiĢ karĢılamaya. DemiĢ ki senin kızın öyle yaptı. Yoldan çıkmıĢ. Berbat peĢine yirmi genç takmıĢ filan. Babası oğluna demiĢ ki git onu öldür ve elbisesini bana getir. Oğlu gelmiĢ. Günü bacadan, suyu da mutfakta içiyor. BaĢka bir Ģey yok çıkamıyor. Bu kızla ata binmiĢler. Babasını karĢılamaya gitmiĢler. Giderken kız yatmıĢ uyumuĢ çeĢmenin baĢında. 26 Bu oğlan gitmiĢ demiĢ öldürdüm baba elbisesini de vermiĢ. Ondan sonra oraya bir baĢka Ģey gelmiĢ. Geziye çıkmıĢ bir padiĢahın oğlu. Çıkarken gelmiĢ ki, bakmıĢ ki oradan bir koĢum asker geliyor. Gelirken, bu, çeĢmenin baĢında bir ağacın baĢına çıkmıĢ. Kız çok güzelmiĢ. Atını padiĢahın oğlu çeĢmeye sulamaya getirirken at tırr etmiĢ ürkmüĢ. Bide böyle bakmıĢ ki orda bir kız var. Onun yüzünün zılası çeĢmeye değmiĢ, at ondan geri gitmiĢ. ĠndirmiĢ onu yere, bunu almıĢ götürmüĢ. GitmiĢ, onu götürmüĢ. DemiĢ ki bunu götürmüĢ. Hiçbir Ģey sormamıĢ padiĢahın oğlu ama akıl yok. Hiçbir Ģey sormadan bununla evlenmiĢ. Bunun iki tane oğlan çocuğu olmuĢ. Bir gün bir tane elma getirmiĢ, çocuğun küçüğüne vermiĢ. Öbürü gelmiĢ elinden almıĢ. Daha babası gitmiĢ kapının arkasında dinliyor. Mahsus getirmiĢ. DemiĢ ya baban yok değil, koca bir padiĢah oğludur. Ġki tene getirsin birini sana versin biri ona. Niye sana bir tane getirir. Bakalım kız hiç konuĢmamıĢ. Kız o iki çocuğu doğurmuĢ yine hiç konuĢmamıĢ. Neyse bu içeri girmiĢ demiĢ ya niye bu kadar güzelliği Allah sana vermiĢ? Bana da nasip oldun niye sen konuĢmuyorsun, demiĢ? Sen hiç beni getirirken yolda bir tane bile soru sormadın. Nesin, ney misin oraya niye çıktın nasıl, demedin. Der ki benim baĢıma böyle böyle bir iĢ geldi. Babam hacca gitti. KardeĢim beni karĢılamaya götürdü. Bizi bıraktı ormanda gitti. Diyor ki, tamam Ģimdi nerede dedi? Filan Ģehirde SarıkamıĢ‟ta Erzurum da. Bunun kara vezir isminde bir veziri varmıĢ onunla gönderir. Bunlar çadırda gece bir yerde konaklarlar. Çadırda iki çocuğuyla yatarken bu sefer kızın yanına vezir girmiĢ kadın demiĢ ki olmaz. Olur olmaz, çocuğun birini kesmiĢ ikinciyi de kesmiĢ, senide keseceğim dediğinde demiĢ müsaade et de ibrikle bir iĢe çıkayım gitmiĢ. O dalmıĢ kaçmıĢ gitmiĢ. Ġbriği ipe bağlamıĢ. Onu iple bağlamıĢ. Neyse bu gitmiĢ gitmiĢ köyde bir çobana rast gelmiĢ kadın. Çobana rast gelirken demiĢ. DemiĢ: Sen ne yapacaksın benim ne olduğumu sen Allah rızası için o elbiseni bana ver benim bu, al bu kumaĢımı sen giy. O giymiĢ bir de bir koyun almıĢ. Onun karnını iĢkembesini baĢına geçirmiĢ. GitmiĢ bir köye kaz çobanı olmuĢ kız. Kaz çobanı dururken bu vezirde gitmiĢ. Geri dönmüĢ, demiĢ: Senin karın deliydi çocuklarını kesmiĢ gitmiĢ demiĢ arkasından. Bin demiĢ ata. BinmiĢ gelmiĢ o köyde, o misafir olduğu kazını otlattığı adamın evine, ağanın evine. Bu kızda oradaymıĢ. DemiĢ ben size kimi hikaye edeyim. Kimi demiĢ bir hikaye anlatır mısın, demiĢ, kız demiĢ ben anlatırım. BaĢlamıĢ söylemeye. BaĢtan hacca gitti. Babası hacca gitmiĢ nasıl olmuĢ, aynısını oraya anlatmıĢ. Muhtar demiĢ ki ben gideceğim, vezir demiĢ ben giderim. DemiĢ dur hiç sancılanma bela sendedir. DemiĢ beni geldi vezir böyle yaptı, böyle yaptı, baĢıma böyle bir iĢ getirdi. Çocuklarımı da öldürdü. GitmiĢler, dıĢarı çıkmıĢlar. Ġki tane deli katır bulmuĢlar. Muhtar da oradaymıĢ imam da oradaymıĢ. Ġki deli katırın kuyruğuna imamla muhtarı bağlamıĢlar, kendi 27 atının kuyruğuna da veziri bağlamıĢ bırakmıĢlar parça parça etmiĢ. Bunlarda gelmiĢ çıkmıĢlar, anasına babasına kavuĢmuĢ, çocuklar elden gitmiĢ. ĠĢte hikaye bu. (Merkez/Dikme) 1.4. Halk Hikayesi Halk hikayeleri yaĢanmıĢ ya da yaĢanmıĢ olması muhtemel olaylardan oluĢan ve daha ziyade aĢk ve kahramanlık üzerine kurulmuĢ, dönemin roman ihtiyacını karĢılayan bir anlatıdır.5 XXI. yüzyılın sosyal Ģartları gereği iĢlevselliğini kaybeden halk hikayeleri, Kars yöresinde hala belirli oranda da olsa varlığını hissettiren anlatı türlerinden biridir. Bölgede irili ufaklı olmakla birlikte çok sayıda halk hikayesine ulaĢmak mümkündür. Tarihsel anlamda yaĢanan çeĢitli olaylar klasikleĢmiĢ halk hikayelerinin yanı sıra daha ziyade bölgede anlatılan hikayelerin de var olmasına neden olmuĢtur. Hikayelerin yakın dönemde yaĢanmıĢ olması sözlü bellek içerisinde klasik halk hikayesi formatına eriĢmesine engel olmakla birlikte türkülü hikaye olarak adlandırılabilecek ve henüz ciddi anlamda kayıt altına alınamamıĢ hikayelerin varlığına olanak taĢımıĢtır. Sözlü kültür ortamından yazılı ve elektronik kültür ortamına geçiĢ6 kaçınılmaz olarak, dinleyici kitlesinden uzaklaĢmıĢ hikayelerin bir kısmının zamanla masalsı unsurlarla bezenmiĢ ve yine belirtilen etkenler nedeniyle çekirdek bir olay haline dönüĢmesine yol açmıĢtır. Özellikle aĢıklar tarafından aktarılan halk hikayelerinin yanı sıra bölge insanından da bu hikayelere ulaĢılması sözlü kültür açısından bölgenin önemini ortaya koymaktadır. KARA VEZĠR Ben size Ģimdi kara vezirle onun sevgilisi diyelim, sevgilisi Mihriban hanımın hikayesini anlatayım. Kara vezir hikaye buya MuĢ‟un veziri MuĢ devletinin ve yahut da MuĢ erkanının yetkilisi. Mihriban hanımsa bu anda bildiğim kadarıyla Gürcistan Tiflis‟e bağlı Gence kentinin, zengin bir ağanın Hacı Mehmet isminde bir ağanın kızı. Hacı Mehmet bey, ağa diyelim Hacı Mehmet ağa iki evlidir. Bir üvey oğlu vardır Davut. Hacı Mehmet bey biraz yaĢlandıktan sonra hacca gider. Hanımıyla zamane ya deve yollarıyla üç ayda gitmiĢ, üç ay da gelmiĢ. Altı aylık bir zaman. Hacı Mehmet Bey Hacca gittikten sonra, üvey kardeĢi, kız 5 BORATAV, Pertev Naili (1988): Halk Hikayeleri ve Halk Hikayeciliği, Ġstanbul Adam Yayınları; ALPTEKĠN, Ali Berat (2000) Halk Hikayelerinin Motif Yapısı, Ankara, Akçağ Yayınları 6 ONG, Walter (2010) Sözlü ve Yazılı Kültür Sözün TeknolojileĢmesi, Ġstanbul, Metis Yayınları 28 kardeĢine diyelim göz koymuĢ. Kız kardeĢiyle beraber olmak istemektedir. Bu kız kardeĢi dünya güzeli Mihriban hanım. Mihriban Hanım kardeĢinden yakasını kurtaramaz. KomĢulara sığınır. KomĢular Davut Bey‟in artık korkusundan bunu barındıramaz. Bir gece Mihriban Hanım düĢer yola az çok gider hikayemizin Ģeyine göre bir ormanlık alanda uyuyup kalır. Gözlerini açtığında ise bir saraydadır. Büyük bir sarayda. Avı çok seven hocası bunu ormanda bulmuĢ sarayına getirmiĢ. Zaman ilerledikçe tabiî Mihriban hanım dedik ya dünya güzelidir. Mihriban hanımla evlenir. Aradan 2 yıl mı artık kaç yıl iki çocukları olmuĢ. Çocukları olmuĢ. Bir gün kara vezir pardon padiĢah kara vezir ayrı padiĢah odaya girer bakar ki Mihriban sultan ağlıyor. Ya hanım senin derdin nedir ben senin bir dediğini iki etmem, ben seni kırmam. Ben seni incitmem. Ne oldu da ağlıyorsun, bir eksiğin, bir noksanlığın mı var? Yok demiĢ padiĢahım benim öyle bir Ģeyim yok, eksiğim yok. Eee nedir peki derdin. Ya diyor benim derdim ne olsun ben burada iki çocuk anası oldum. Kaç senedir benimle evlisin. Allah senden razı olsun, ben senden razıyım. Ġyide insansın. Bana bakıyorsun da her Ģeyim de var, ama hiç demedin ki yahu Mihriban sen taĢın deliğinden mi çıktın. Sen nerden geldin. Nerelisin. Kimin kızısın, senin anan baban yok mu deyince kara ııı tabii padiĢah piĢman olmuĢ. PadiĢahta “kırılmasın, belki bir fakirin belki bir babası anası ölmüĢtür. Utandırmayayım diye sormamıĢ o zamana kadar. Ben demiĢ bu zamana kadar bunun için sormadım senden. Dedim ki olur ya Mihriban Sultan kırılır benden. Sen çok gururlusun, hanımsın anladık peki Ģimdi kusuruma bakma Ģimdi soruyorum. Sen nerelisin neyin nesisin söyle anlat ben hep ben de hep demiĢ bu zamanı bekledim. Senin kendi kendine anlatacağın bir zamanı bekledim. DemiĢ ki ben Tiflis‟te Hacı Mehmet Ağa diye Gence de yaĢayan bir beyin ağanın kızıyım. Benim canım anamı babamı çekti. Senden son arzumda budur. Anamı, babamı bir görsem artık, baĢından geçeni o an anlatmamıĢ. PadiĢah da hemen Kara Vezir diye veziri varmıĢ, vezirine haber salmıĢ. Vezir hazırlan orduyu, atlıyı hazırla. Yanına adam al, sen yola çık benim avım var. Avı çok seviyor dedik ya hani. Ben iki gün sonra falanca yerde gelip sana yetiĢeceğim. Orada beni bekle. Kara Vezir Mihriban sultanı iki çocuğu da yanına almıĢ. Bunlar yola düĢmüĢler epey gittikten sonra bir gece Kara Vezir Mihriban Hanım‟ın sarayına artık çadırına gelmiĢ. Çadırına o da Mihriban hanımla beraber olmak için onu zorlamıĢ. Ya vezir etme, vezir tutma vezir bak seni Ģikayet ederim. Artık orda dağın baĢı yetki vezirde. Ordular hep onun sözünde, asker onun sözünde. Kara Vezir çocuğun birini kapmıĢ ya benim olacaksın ya da çocuğunu keserim. ĠĢte zamane namusu, zamane insanı, Mihriban Hanım ne yapmıĢsa olmamıĢ. Bunla beraber bu çocuğun birini kesmiĢ gene olmamıĢ. Diğerini kesmiĢ gene olmamıĢ. DemiĢ ki Kara Vezir sen yaptığını yaptın Ģimdi de beni kesmeye hazırlanıyorsun, beni kesme benim 29 ufak bir ihtiyacım var. Belime bir ip bağla ben çalıların arkasına gidiyim. Ġhtiyacımı görüp geleyim. Seninle beraber olacağım. KandırmıĢ bunu tabi. GitmiĢ çalıların arkasında ipi atmıĢ bir çalıya bağlamıĢ. Kara Vezir kontrol ediyor ya çalıyı çektikçe av ordadır. Çabucak oradan kaybolur. Kara Vezir beklemiĢ gelmemiĢ. Kara Vezir geri dönmüĢ. PadiĢah ne oldu hani benim hanımım nerde. DemiĢ ki; padiĢahım hanımını da çocuklarını da eĢkıyalar kesti. Artık Mihriban Hanımın da o ormandan sağ kurtulamaz diye padiĢaha böyle bir yalan söylemiĢ. O orda kalsın. PadiĢahla kara Vezir. Biz dönelim Mihriban Hanım epeyce gitmiĢ. Bir yol almıĢ. Bir çobana rastlamıĢ. Çobana demiĢ ki çoban ben Genceye gideceğim. Tiflis‟e gideceğim. Çoban buna bir at vermiĢ. DemiĢ ki çoban bana da bir kuzu derisi ver, bak bu üstümde, kolumdaki bilezikleri ziynetleri hepsini sana vereyim, altınımı mücevherimi onu da almıĢ, koyunun kuzunun karnını çıkarmıĢ keloğlan kılığında gitmiĢ doğru babasına. Hacı Mehmet Bey‟e yalvarmıĢ. Bir keloğlan niyetinde buna hizmetkar durmuĢ (olmuĢ).Hizmetkar durmuĢ, kardeĢi Davut da orda,babası da orda aradan birkaç zaman geçtikten sonra bakmıĢ ki bir tane kervan gidiyor, gitmiĢ kervancı baĢına demiĢ ki kervancı baĢı nereye gidiyorsun, yolun neredir.DemiĢ ki valla ben taa Halep‟e kadar gideceğim, ġam‟a kadar gideceğim, yolum da MuĢ‟tan geçiyor. Ee demiĢ ben sana bir mektup yazsam bu mektubu sen MuĢ kralına, MuĢ padiĢahına verirsen seni zengin eder. Bak bu yüzüğümde sana, bu yüzüğü göster kapıdan içeri gir. Gerisini sen bırak padiĢaha . Yüzüğü gösterdin mi gerisini karıĢma. Eh kervancıya da mektuba ne yazmıĢ, demiĢ ki, onu da bir onlar saz olarak, sözlü olarak söylüyorlar ben size Ģiirini söyleyeyim. Gelen giden bezirganlar, gelen hocalar, Bu kağıdı Alihan‟a yetirin.(PadiĢahın ismi Alihan ) Giden bezirganlar gelen hocalar Bu kağıdı Alihan‟a yetirin. ġahidimdir ay karanlık geceler, Bu kağıdı Alihan‟a yetirin ĠĢ bu ya Ģimdi diyecek çocuklarını Kara Vezir kesti, demiĢ ki ula kara vezir desem kara vezir kaçar, ben en iyisi diyeyim ki çocuklarını eĢkıya kesti gel ben yaĢıyorum. DemiĢ ki yazı yazan elden düĢsün, Kalemim varsa zerre yalanım, Haramiler kesti bir süt balamı. Bu kağıdı Alihan‟a yetirin. ġimdi yerini diyecek. Yerini nasıl diyor diyor ki; 30 Mihriban Sultanım bir üz bir üzdü. Yüz yıl geçse bir üz gene bir üzdür. Yani ben hiç değiĢmedim. Babamın evine geldim. Senden ayrı düĢtüm, baĢıma iĢler geldi. Ama yüzyıl geçse de ben gene Mihriban‟ım, gel sana her Ģeyi anlatacağım. Gelmek istersen yerim Tiflis‟tir. Bu kağıdı Alihan‟a yetirin. Alihan‟a anlatmıĢtı ya. Gence de falanca beyin Tiflis‟e geldi mi oraya gelecek. Alihan‟a kağıt gider. Alihan kağıdı alır. Kervancıyı zengin eder. Yola düĢer. Gider orda Hacı Mehmet Bey‟in evini bulur. Durumu anlatır. Ama ortalıkta kız yok. Kız gelir baĢından keloğlan maskesini çıkarır. Hani kuzu derisinden keloğlan maskesi yapmıĢtı. BaĢından geçenleri anlatır. Bütün millet orda ki herkes kardeĢi Davut ile Kara Vezirin cezalandırılması için atın arkasına bağlarlar. At bunları dağ taĢ sürükleyip öldürür. Ali Handa Mihriban sultanı alıp MuĢ‟a geri döner. Hikayemizde burada biter. (Merkez/Dikme) PADĠġAH Bir zamanlar bir padiĢah varmıĢ. PadiĢahında bir yardımcısı varmıĢ. Lele vezir derlerdi o zamanlar. Lele çok bilgili ne olursa bilirdi. Sonra, bir gün padiĢahın bir kızı olur. Lelesine der ki bir memleketimize gidelim, siz nasıl geziyorsanız biz de o Ģekilde memleketimizi gezelim ne var ne yok bir öğrenelim. Sonra leleye der ki sen bilirsin acaba benim kızımın kaderi kimin elindedir. Ben onu kime vereceğim kimin oğlu onu ister. Bu padiĢahın kızıdır. Onu kim alacak. O dedi padiĢah hazretleri filan Ģehirde filan sokakta bir çoban oturur. Onun oğlu dünyaya gelmiĢ. Senin kızın kaderi onun elindedir. O da der ben bir padiĢahın kızını nasıl bir çobanın oğluna veririm. Dedi valla padiĢah hazretleri Allah‟ın kaderi öyledir. O lele çok bilen bilgili bir adammıĢ. ErmiĢ biriymiĢ. DemiĢ ben bu kaderi bozacağım. Çobanı bulur. Der ki senin bir oğlun olmuĢ. Onu bana ver. Ben büyütüp besleyip yine sana vereceğim. Çoban kabul etmez. Bir tek oğlumu vermem. PadiĢah rütbesini gösterir. Sen vermezsen ben zorla götüreceğim der. O zaman çoban verir oğlunu padiĢaha sonra padiĢah çocuğu alır ve leleye derki ben bu kaderi bozacağım. Onu alır büyük bir kayanın üstüne çıkar. Leleye der ki: ben bu bebeği aĢağı atarsam kader bozulur der. Lele de ben ne bilirim der. Lele de yazılan neyse odur yine bozulmaz der. Bebeği atar o sıra da Cebrail gelir, bebeği alır ve bebeğe bir Ģey olmaz. PadiĢah bebeğin düĢtüğünü görünce buradan düĢen sağ kalmaz der. Bebeği orda bırakır giderler. Sağ kalsa da onu kurt kuĢ yer deyip bırakılar. Bebek orada kurt kuzu içinde büyür. Bir kiĢi onu emzirir. Sonra yine sürüye katılır. Sonra bir gün keçi sürüye katılmaz olur. 31 O keçi bebeği büyütür. Sonra bir gün bir avcı eve giderken karĢısına bir keçi çıkar. Keçinin altında memelerini bir çocuk emer. Keçi kaçtıkça çocuk da onunla birlikte sürüklenir. AteĢ edecekken bunu görür. Avcının da çocuğu yokmuĢ. O çocuğu alır eve götürür. Karısına der ki hanım: Cenabı Allah belden vermedi elden verdi. Ben bugün eve giderken bu çocuğu gördüm dil bilmez, bir Ģey bilmez. Sonra kadın onu giydirir, besler, dil öğretir. Okula verir okutturur. Zaman gelir, bu öyle bir delikanlı olur ki kimisi der bir avcı olacak, kimisi der bu adamın çocuğu yoktur bu nerden getirdi bu oğlanı. Çocuk bu arada büyür sonra bir gün padiĢah leleye der ki lele gel ülkeyi gezelim. Ne var ne yok. O zaman lelenin aklına gelir. O memlekete gidince lelenin içine iner bir Ģey doğar. PadiĢaha der ki bu senin öldürdüğün çocuk doğdu bak sana demedim mi kader bozulmaz. Neyse der bu nasıl bir iĢ der. Sonra bu arada aĢıklık oyunu varmıĢ. Lele der senin öldürdüğün çocuk budur der. O zaman padiĢah çocuğa sorar senin baban kimdir, o da der falan avcıdır. Sonra padiĢah biz senin eve geleceğiz der. Sonra yemek falan yerler. Avcıya der ki sen bu delikanlıya izin ver de biz buna bir mektup gönderelim de bizim saraya götürsün der o da gönderemem der. Sonra o senin oğlun mu der. O da evet der. Sonra padiĢah onu sıkıĢtırır. O da doğuĢtan söyler.. Onu ormanda gördüğünü büyüttüğünü söyler. Sonra lele padiĢaha bak ben sana söylemedim mi? Senin kızın kaderi bu çocuğun elinde. O zaman padiĢah der ki bu kaderi bozacağım der. Bir mektup yazar. Çocuğa bunu götür der. Ora da bir kara vezir var bunu ona ver. Mektupta der ki ey koca vezir bu mektubu getiren veziri öldüreceksin. Öldüremezsen ben seni ve bütün sülaleni öldüreceğim diye yazar. Mektubu böyle yazdıktan sonra üzerini de mühürler ve çocuğa açmamasını söyler. Sonra çocuk üç gün dört gün yolda kalır ara da konaklar. Sonunda padiĢahın evini bulur. PadiĢahın bahçesi varmıĢ. Elini yüzünü ora da yıkar. Sonra Ģimdi herkes bu saatte uyuyordur, ben bu gece bu havuzun kenarında konaklayayım sabah olunca mektubu verir giderim der. PadiĢahın kızı da sabah havuzun yanında o genci görür, gönlü ona düĢer, keĢke onunla evlenebilsem beni alsa der. Sonra gencin üzerini yoklar üzerinden bir mektup çıkar bakar ki bu mektup babasından gelmiĢtir. Ġçini okur ki gencin öldürüleceğini öğrenir. O da mektubu değiĢtirir. Ey kara vezir ne vakit bu mektup eline geçse kızımı bu gençle evlendireceksin der. Mektubu böyle değiĢtirir. Babasının imzasını atar, mührü de atar, sonra oğlanın cebine koyar. Sonra gelirler, çocuğu uyandırırlar, Mektubu kara vezire verir. Vezir okur, bu ara da gence yemek vermiĢlerdir. Yedikten sonra gideyim der. Vezir de oğlum sen nereye gidiyorsun der, baĢımızın üstünde yerin var der. PadiĢahın kızını sana vereceğiz der. Sonra kara vezir mektubu padiĢahın karısına da gösterir, o da padiĢah hazretleri uygun görmüĢ yapacak bir Ģey yok evlendirelim der. Sonra yedi gün yedi gece düğün yaparlar, fakiri fukarayı giydirip açları 32 doyururlar. Bura da genç ile kızın iki çocuğu olur. PadiĢah ile lele üç yıl gelmezler. Sonra bir gün onların geleceği haberi gelir. Kız gence iki çocuğu da al babamı karĢılamaya git der. Genç ĢaĢırır niye der? O da saygıdır iyi olur der. Onu ikna eder. Genç gider onlar kan beye. PadiĢah sorar? Sen kimsin? O da der ben senin damadınım der. O da ĢaĢırır. Ne damadı inanmaz sonra kara vezir ile konuĢur. Onun baĢını, sülalesini baĢını vurduracağını söyler. Kara vezir kendini savunur, suçum günahım ne der ben sizin emrinizi uyguladım der. O da benim emrim bu muydu? Ben sana onun boynunu vurdur dedim. Sen kızımı vermiĢsin. Ben seni öldürmeyeyim de ne yapayım demiĢ. Bunun üzerine. Kara vezir mektubu getirir ona hala saklamıĢtır. PadiĢah bakar ki gerçekten de mektup da öyle yani vezirin dediği gibi genci kızıyla evlendirmesi yazar. Bunun üzerine lele der ki ben sana demedim mi Allah‟ın emri bozulmaz kadere karĢı gelinmez. ÇĠRKĠN ADAM ĠLE GÜZEL KARISI Bir adamın karısı çok güzelmiĢ. O da hanım çok kollarmıĢ. Adamda biraz çirkinmiĢ. O da karısını da der hanım bizim baĢka yere gidelim der. Göçelim der. Bunlar bir köye giderler, adam olur bakalım. Ben bu köyde sınayayım. Bakayım burada da benim karının arkasından koĢacaklar mı? Ben buraya bu karının yüzünden göçtüm der. Köyde kendisinin fakir bir adam diye tanıtır. Sonra gurbete gideceğini söyler. Köylüye ben gelene kadar benim karıya kim sahiplik yapacak der. Köyün muhtarı der: ben olmalıyım köyün büyüğüyüm. Sen gelene kadar ben bakarım der. Karı da oldukça güzeldir. He ya da der ben bakarım der. Köyün imamı bende bakarım. Adam der Allah razı olsun. Ben sandım kimse benim karıma sahip çıkmayacak, karım sahipsiz kalacak. Sonra gider ama gider nasıl gider. Bir daha gider dolanır, sonra yine gelir. ġimdi bu evvel muhtar gelir. Hanıma der ki sen böyle bir plan yap da hele bakayım bu da senin peĢinde gezerse bu da boĢtur. Muhtar kadına der nasıl olsa senin koçan yok bari kaçta geleyim der. O da der 8 de gel. Bu gelir bakar eğlence falan içeri gelir, eğlence yaparlar. Don gömlek otururken kapı çalar. Ama daha gündüz. Hayat gelir 10 da gelir. Ġmama demiĢ 12 de gel hepsine ikiĢer saat ara verir. Ġmam saat 12 de gelir, kadın bunları oyalar kapı çalınır. Muhtar der ki bu kimdir? O da der komĢudur herhalde, bir Ģey istemeye gelmiĢtir. Muhtar der beni bu vaziyette görürse der sonra kadın der burada der orda bir pencere var oradan giderim. Sonra kadın baĢına bir dalavere açtığını öğrenir. Sonra giyinirken beklerken hayatta onun gibi bir valizi getirmiĢ, çerez, merez yerler biraz dolanırlar. Sonra saat 10 olur. Bakar ki imam da gelir. Ġmam da o vaziyette ona da söz vermiĢtir. Muhtarla karĢılaĢırlar ona der ula ocağın batmaya beni kandırdın sen neye geldin der. Sonra kapı çalınır kadının kocası 33 gelir. Sonra üçü de aynı yere saklanır birbirlerini görürler tabii ki. Hepsi birbirine sorar. Sonra hepsi kandırıldıklarını anlar sonra kadın kapıyı kocasına açar. Herif der sen gurbete gitmedin mi? O da der Allah razı olsun ben gittim bir ağaya rast geldim bana dedi ağa, bana sordu nereye gidersin? Dedim gurbete giderim dedim. Sonra o da bana dedi sana bir araba buğday veririm götür hepsini sat her ihtiyacını gör. Buğday da para eder. Sonra bir araba buğday gelecekte bunları da nereye dolduracağız. Ben bunu düĢünürüm. Sonra kadın der herif bundan kolay ne var. Bizim biraz gebenimiz var ona çıkararak buğdayı ora koyak. Dedi kadın sen delisin, adamın eline diken batar, dedi herif bunu bir kibrit ile yakalım onlar kül olunca süpürür oraya koyarız. Onlar böyle konuĢurlarken gebendeki imam ve diğerleri düĢünürler bunlar burayı yakarsa biz de yanarız. Bunlar bir arada kaçıp dıĢarı giderler. Üstleri baĢları çıplaktır. Aralarında konuĢurlar biz köylünün yüzüne nasıl bakarız üstümüz baĢımız çıplak herkes bizi görür ne deriz? Rezil rüsva olacağız. Ġmam der ki: Birimiz içeri girsin bunlar uyuyunca. Birimiz içeri girsin, elbiseleri çıkarsın ya da bacadan atar. Sonra nasıl yapacağız derken bir plan kurak muhtar der beni indirin it dedim mi beni çıkarın der. Kadın der ki herif bunlar içeri girer elbiseleri alır bizi öldürürler der. Kocası da der odun getir sobanın içine koyalım, gelince onları dağlarız o zaman içeri giremezler. Sonra muhtar içeri girer bakar ki odunlar gibi olmuĢ adam olan ona vurur. Muhtar git der onu çekerler arkadaĢları ona ne kadar korkaksın nasıl muhtar oldun der. Yeni girer içeri der ki üç defa git dersem beni çıkarın derler. Ġçeri girer orada kızgın ateĢle dağlarlar. Adam der git git git onu da çıkarırlar. BaĢına geleni anlatmaz anlatsa imam da girmez. Onun için anlatmaz. Ġmam der ki korkaksın kırk defa git demezsem beni çıkarmayın. Ġçeri girer onu dağlarlar, bakar ki git söylemekle bitmez ki bitirecek canı da çıkar. Der ki kırkın topuna bir git der. Bunu da çıkarırlar. Ula dedi bu ne iĢmiĢ. Dediler söylesek hiç birimiz gitmeyecek. Sonra elbisesini verirler. ADAM VE KARISI Bir adamın danaları varmıĢ, fakirlermiĢ, karısı ile beraber yaĢıyormuĢ, kadın Ģeytan gibiymiĢ adam der ki karıya budananın otunu suyunu ver. O der sen kalk o der sen kalk. Aralarında bir kavga baĢlar. Karı der ki herif kim önce konuĢursa o gider dananın yemini verir. Ġkisi de sukut eder. Karı der ki bunun konuĢacağı yok ki komĢuya giderim der. Karı gider komĢunun karısına gider, komĢusuyla sohbet eder. Eğleniyorlar. Adam hala sukut etmektedir. O sırada köyde bir berber vardır. Köy köy gezer, adam baĢı bir teneke buğdaya kiĢiyi tıraĢ ederdi. Gelirdi bir teneke buğdayı alır tıraĢ ederdi. Adam bakar ki içeri biri girer der selamın Aleyküm, berber de yaĢlı bir adamdır der selamın alleyküm der ses vermez, sonra 34 berber bunu sağır sanır yakına gelir yine der selamın Aleyküm bey bakar ki hiç ses vermez der ben sağır gördüm böyle sağır görmedim. Bu kalkar usturayı çıkarır, kuru kuru tıraĢ eder, bıyığını, saçını tıraĢ eder. Kuru bir kafa kalır adam keloğlana benzer. Berber gider sonra. Bu arada karısı eve gelir bakar kocası değiĢmiĢ dedi herif sana ne oldu. Kim böyle yaptı. Adam der karı aha sen konuĢtun. Dananın suyunu yemini sen vereceksin. Karı der, herif ocağın batmaya, seni bu hale sokmuĢ, sen buna yakıĢıyorsun da dananın derdine düĢmüĢsün. O da der ben yemin içmiĢim konuĢmayacaktım. O da der herif ben senin yanında yoktum konuĢaydın o da der sonra bir berber geldi kuru kuru benim kafamı saçımı kazdı, selam verdi onu da almadım. Karı der ben senin hayıfın alacağım, der dedi bu adam nereye gitti. O da der bu yola gitti kadın o yolu bilir, kestirme yoldan gider, süslenmiĢ, bezenmiĢ berber de yaĢlı biridir. Bakar ki berber yorulmuĢ, dinlenir karı karĢısına çıkar. Adam der sen bu güzelliğinle nereye gidersin, ne gezersin, dedi benim burada bir bacım var, benim kocam ölmüĢ. O da dedi burada bir adam var, ben de geldim onunla evleneceğim. Berberde yaĢlıdır ama bekârdır içinden düĢünür, acaba ben buna söylesem bana gelir mi? Ben yaĢlı o genç. Böyle düĢünürken, kadın der sen ne düĢünürsün, valla sen kusura bakma sana bir Ģey diyeceğim. Olmaz mı bana varsan. Senin elini yağa bala soksam. O da der olur, niye olmaz, yiyip içip keyif edeceğim. Der bacıma gideceğim, o der benim bacım orospu oldu der. Senin dostun varsa ona gidelim o da tamam der. AkĢam olunca dostu sorar, sen bunu nerden buldun, o der böyle yolda gördüm, bana vuruldu, bende onu beğendim. Allahın emriyle onu almıĢım der. AkĢam olunca köy helvası ver, helvayı piĢirdiğinde o zamanda arpa ekmeği zaten berberin ilacı da helva ekmeği. Adamın diĢi de yoktur, serttir, ekmeği oraya atar, buraya atar. Çiğneyemez ezemez aç kalır. Ev sahibi biraz yer. Sonra uyurlar. Adam soyunur, elbiselerini katlar. Berber der: benim karı ne görgülü bir karıdır. Benim elbiselerimi ne güzel katlar. Vallahi dedi. Cenabı Allah bana ne güzel karı verdi. Biz gidelim nikâh kıyalım. Sonra adam dedi hanım akĢam ben aç kaldım. Sen dedin benim kocam helva yemiyor. Hâlbuki helva benim harcım, yumuĢacıktır. Yer idare eder dedi sen niye böyle yaptın. O da der vallahi ne bileyim ağzıma bir kere öyle geldi. Dedi senin açlığın var o da dedi var. Sonra dedi kalk o helvayı getir, piĢirelim yatakta yeriz. Sonra dedi önce ben senin ismini sorayım, o da der ayıptır benim adımı sorman. O da der ismin ayıbı olur mu? Der annem babam bana çok kötü bir isim koymuĢ. O da der kalk sen söyle ben değiĢtiririm, oraya gidince kim seni tanır. Yeter ki söyle. Karı der herif valla utanırım. Adam ısrar edince der, adım „ Sıçtım‟. O da der ya böyle isim olur mu? O da der ben söylemiyim dedim; sen söyle dedin. Sonra der karı sen oraya kapat dursun sen git o helvayı getir. Sonra karı biraz geçince mahsus der kız sıçtım 35 nerde kaldın der. Sonra Sıçtım gelir. O zamanlar konak vardı. Konak sahibinin karısı gelir, o zamanlar lamba vardı karı der herif kalk bizim konak yatakta sıçar. Gider bakar, der bu sefer Sıçtım gerçekten sıçar. AkĢamda elbiseleri hazırlamıĢtır. Havlu elindedir kadının. Sonra ev sahibi kalkar ya bakar. Bakar ki hakikaten sıçar, o sıçtığı havlunun üzerindedir, adamın ağzına gelir. Bu arada kadın bohçasını toplar kaçar. Kocasına der bak herif senin hayıfını da aldım elbiselerini de aldım geldim der. (Arpaçay/Carcı) 1.5. Efsane Efsaneler dini ve inandırıcı olmaları yönüyle diğer türlerden amaçları ve kabulleri açısından ayrılırlar.7 Buna karĢın anlatılardaki düĢünce ve kabul ortaklığı efsaneleri diğer türlerden ayırt etmede belirgin özelikler gösterir. Sabit bir formu olmaması dolayısıyla anlatıcıdan anlatıcıya değiĢkenlik göstermekle birlikte temel amaç ve iĢlevinde bir değiĢiklik meydana gelmez. Masal ve fıkra gibi türlere oranla anlatıda bir gerginlik söz konusudur.8 Bu nedenle eğlence amaçlı bir nitelik göstermez daha çok öğretici bir yapıda bulunur. Kars il ve ilçelerinde de bu anlamda daha çok yer adına bağlı oluĢum efsanelerini, belirli bir sıkıntıya ait unsurları içeren dönüĢüm efsanelerini, dini bir nitelik gösteren türbe ve yatırlara bağlı olan anlatıları ve tarihi bir olay merkezinde anlatılan efsaneleri görmek mümkündür. EFSANE Digorda bir olay olmuĢ. Bir tane kızla, erkek evlenmek istemiyorlarmıĢ. Annelerinin babalarının zoruyla evlenmeye karar vermiĢler, ama adam istemediği için ııı düğün gecesi dağdaymıĢ, ııı adam evlenmek istemediği için kız da tabi onu sevmiyormuĢ. Iıı demiĢler ki üç kere tam demiĢler. Allah‟ım sen bizi taĢa döndür, Allah‟ım sen bizi taĢa döndür, Allah‟ım bizi taĢa döndür demiĢler. Iıı ordan geçen bir çoban görmüĢ ki kızla erkek el ele tutuĢuyor. El ele tutuĢuyor ondan sonra demiĢ bu ikisi birbirlerini sevmiyor ama nasıl el ele tutuĢuyor. Çoban bunu kimseye söylememiĢ, ondan sonra sabah geldiğinde bir sürü taĢ yığını görmüĢ, demiĢ ki yarabbim bunlara ne olmuĢ böyle, bu taĢlar nereden çıktı, burası düğün değil miydi, kırk gün kırk gece düğün olmayacak mıydı demiĢ? ĠĢte gitmiĢ bütün halka demiĢ ki. Orda da bir 7 SAKAOĞLU, Saim (1980) Anadolu-Türk Efsanelerinde TaĢ Kesilme Motifi ve Bu Efsanelerin Tip Kataloğu, Ankara 8 OĞUZ, Öcal vd (2007) Türk Halk Edebiyatı El Kitabı, Ankara, Grafiker Yayınları 36 mektup varmıĢ. Kızla erkek mektup yazmıĢlar. DemiĢler ki biz üç kere taĢa dönüĢeceğiz, taĢa dönüĢeceğiz, taĢa dönüĢeceğiz demiĢler. Orada öyle yazıyormuĢ. ĠĢte çoban da gitmiĢ bunu yani bütün Digora söylemiĢ. ĠĢte bu Ģey de, bu efsane de böyle çıkmıĢ. Hep yayılmıĢ, yayılmıĢ ama Ģu anlamı var ki o taĢlara beĢ kilise diyorlar, yani oradan su akıyor. (Digor/Merkez) EFSANE Birini babası kaldırır gönülsüz, birine verir yani sevmeden. Der ya resul Allah beni taĢ et de o adamın yatağına ben girmeyeyim. Ġki tene sağdıçlar bir de gelin yüzü örtülü taĢ olmuĢ. Bizim burada çimli kayadadır derede. ( Merkez/Yolaçan) EFSANE Dağda kalmıĢ. Dağda kalmıĢ nasıl kalmıĢ? Keçilerini götürmüĢ otarmaya bir dağda boran esmiĢ. Dağda bir adam bir hafta aç susuz yaĢar mı? YaĢamıĢ. Dağda kalmıĢ, boran esmiĢ, keçilerinin hepsi sönmüĢ adama hiçbir Ģey olmamıĢ. Bir kayada dal dallanmıĢ öylece adam bir hafta kalmıĢ bir hafta. (Merkez/Yolaçan) EFSANE Orada derenin bir tarafında kayalıklar var. Orada aynı adamlar gelin getirirmiĢ. Orada taĢlaĢmıĢ, taĢ olmuĢlar. Onlar yani atlılar,atlılarda yayan gelirmiĢ, toplu.Topluca geldikleri yerde dağ ne bilim eski usülde. Burada taĢlaĢsın demiĢ, hemen orda taĢlaĢmıĢlar. Kayalık hani öyle böyle bakarsın dersin ki sanki ne bileyim gerçekten adamdırlar. (Kağızman/Digor) EFSANE Çıldır gölünde yaĢanmıĢ. Yine iki sevgili biri karĢı köyden, biri karĢı köyden. Bunlar geceleri o zaman tabi Ģartlar. Elektrik yokmuĢ, ulaĢım yokmuĢ. Bunlar gece mum ıĢığıyla çocuk, genç olan kızın köyüne yüzerek geliyormuĢ kestirmeden ve bu günlerce yıllarca sürmüĢ. Bir gün kızın abileri konuyu öğreniyorlar, gidiyorlar, kızın elindeki mumu 37 söndürüyorlar çocukta suyun içinde. Çocuk artık olduğu yerde dönüp dönüp batıyor, ölüyor. Aradan iĢte üç, beĢ gün geçiyor. Kızda aynı Ģekilde kendisini aynı gölde gidiyor atıyor oda boğuluyor. (Merkez/Esenkent) EFSANE Burada Kanlı Kaya denilen bir kaya var, bunun efsanesi var.Kanlı Kayanın efsanesi yirmi yaĢında bir delikanlı yeni daha düğünü olmuĢ, çobanlık yapıyormuĢ bu kiĢi,düğünü yaparken daha bir günlük düğünü yapıyor.Hayvanları otlamaya gidiyor.Kayalıkta kartal yuvası denilen bir yuva varmıĢ arkadaĢ merak ediyor ,yuvaya bakmak için kartalların yavrusuna bakmak için yuvaya bakıyor.O orda yuvaya çıkarken elini tabi yanlıĢ bir kayaya atıyor,yukardan düĢüyor ölüyor.Ondan sonra o Kanlı Kaya denilen kayanın ismi kanlı diye kalıyor.Gelinde tabi bir günlük gelin bu gelinde babasının evine tekrar geri dönüp gidiyor.Efsanede oradan baĢlıyor öyle devam ediyor ve efsane denilen gine var; EFSANE Allah ü Ekber dağları vardır hem Ģehitlik anlamında doksan beĢ Ģehit olmuĢ hem de eski Ģeyi olarak yeni kurulduğunda hazreti Nuh kayıkla yüzerken Allah ü Ekber dağına geldiğinde kayığın altında tabi bir çiği Allah ü Ekber dağının bir baĢına değdiğinde Allah ü Ekber diye sesleniyor ve Allah ü Ekber oradan kalmadır Allah ü Ekber dağı Ģimdi daha o zamandan bugüne Allah ü Ekber dağı devam ediyor. (Selim, Akçakale) EFSANE Balık Pınarı adıyla evet zamanın birinde bu anlattığım ellili yıllarda SarıkamıĢ‟tan dokuzuncu tümen bizim Balık Pınarı'nın yakın olduğu Ģey var selektörün düz deriz biz oraya tatbikat amaçlı geliniyor. Tabi ki bizim burada o Balıklı Göl'ü ziyaret etme gereği duyuyorlar. Balıklı Göl'ün içindeki balıkları vurmaya çalıĢıyorlar. Nedir ya diyor balığa mı tapıyorsunuz,suya mı tapıyorsunuz diyip, balıkları tutup götürüp tavada kızartırken tavadaki balık sıçrayıp o askerin gözlerini kör ediyor. 38 EFSANE Bir de 1950 li yıllardan önce biliyorsunuz o zaman köylerden vergi toplanıyordu. Tahsildar geliyor köye tahsildarın da mübarek o zaman herkesten devletin hakkını tahsil etmeden gitmiyormuĢ. Dolayısıyla bu da Balık Pınarı'na gidiyor, Balık Pınarı'na gittiğinde bu da askerler gibi aynı tepkiyi gösteriyor. Diyor ki ya iĢte siz balığa mı tapıyorsunuz falan diyor oradan Balık Pınarının içine saçmayla ateĢ ediyor bir kaç tane ateĢ ediyor tabi balıklara o balıkların kanıyla kan gölüne dönüyor. Bizim köyün aĢağısında bu da böyle on ikinci ayın sonuna doğru oluyor. Bizim köyün altında yabani hayvanlar geliyor iĢte yabani kaz, ördek .AĢağıya ördek kazı avlamaya giderken bu orda silahını ateĢliyor silah geri tepip tahsildar kendi kendini vuruyor.Bu da böyle oluyor. EFSANE Bir de buna ben kendim de tanığım ben 1964 doğumluyum 1974'te Kıbrıs BarıĢ Harekâtı gerçekleĢmiĢti. Tabi bu biliniyor dünya tarihine geçmiĢ bir olay.1974'te çocuktum on yaĢındaydım Balık Pınarına gittik hiç bir tane balık yoktu. Tabi bizden büyük amcalar dedeler vardı, biz onlara sorduk Balık Pınarı'nda hiç bir tane balık yoktur dedik hep gitmiĢler.Bize onlar o zaman dediler ki Ģu an Kıbrıs'ta hep savaĢıyorlar.Kıbrıs Harekatı o zaman sona ermiĢti.Biz Balık Pınarı'na giderdik çocuktuk yüzerdik,çimerdik(bizim buranın deyimiyle).Gittik ki balıklar gelmiĢ hepsi gelmiĢ ama hepsi yaralı böle yan yatıyorlar, yaralılar,ağızlarını açıp yumuyorlar (Selim/Dölbentli) 1.6. Mani SöyleyiĢ zamanı, yeri, dinleyici kitlesi ve söyleyicisi gibi anlatı türlerinin yaĢamsal öğeleri açısından söyleme kolaylığı bulunan türdür. Edebi türlerin doğumun kaynağı olarak görülmesi manileri diğer türlerden ayıran en önemli özelliklerden biridir. Bölge mani konusunda oldukça zengin bir kültüre sahip olup hem söyleyici hem de dinleyici noktasında 39 incelenmesi gereken bir altyapıya sahiptir. Bölgenin sözlü kültüründe önemli bir yere sahip olan maniler yakın tarihte ciddi anlamda irdelenerek yazıya geçirilmiĢtir. 9 Ne güzeldir bu Kağızman Ne hoĢ gezilecek zaman Ġftar vakti koca bakman Ġğtiyar yara yaralandı AĢıklar söylenir dilde Sonalar çalkanır gölde Mevlüdeysen gurbet elde Hangi diyara yaslanmıĢ. (Merkez/Esenkent) Maniye maniciyem, Atlara gemiciyem Ġster al ister alma Ben sana geliciyem Mani demeye geldim, Kaymak yemeye geldim, Meramın kaymak değil 9 ġAHĠN Salih (2008) Kars Manileri, Ankara 40 Yari görmeye geldim Bisiklete binersin, Karıncayı ezersin Madem benden güzelsin, Niye bekar gezersin Bisiklete binersin, Bizim orada inersin, Eğer kimse görürse Teker patladı dersin Karyolamda bezim var, KomĢu sana sözüm var, Utanırım demeye, Oğlunuzda gözüm var Ah Ģu kızlar asker olsa Mini etek moda olsa Ahu Tuba soru sorsa Hülya AvĢar komutan olsa Necla Nazır soru sorsa 41 Yinede vallahide isterim tezkere Billahide isterim tezkere Gönül görmek ister Hayat sevmek ister Beni soran olursa Dersin Ġzmir'de asker (Merkez/Esenkent) 1.7. Bilmece Anonim halk kültürünün en arkaik unsurlarından biri olan bilmeceler Elçin tarafından “Bilmeceler tabiat unsurlarıyla bu unsurlara bağlı hadiseleri; insan, hayvan ve bitki gibi canlıları; eĢyayı; akıl, zekâ veya güzellik nevinden mücerret dinî konu ve motifleri vb. kapalı bir Ģekilde, yakın-uzak münasebetler ve çağrıĢımlarla düĢünce, muhakeme ve dikkatimize aksettirerek bulmayı hedef tutan kalıplaĢmıĢ sözlerdir”10 Ģeklinde tanımlanmıĢlardır. Gizem ve tabuya bağlı olarak doğan, ses oyunları ve ses taklidine bağlı olarak özellikle çocukların eğitinde kullanılan, dil öğrenimini zevkli bir Ģekle dönüĢtürürken kültür aktarımına kolaylık sağlayan türlerden biridir. Biçim özellikleri ve içerdikleri konulara göre incelenen bilmecelerin Kars ilinde de tek ve çift mısradan oluĢanları yoğunluk göstermekle birlikte üçlü, dörtlü mısralardan oluĢan farklı çeĢitlerini de görmek mümkündür. Ted dedim tüt dedim git kapının dalında yat dedim. 1. Cevap: Süpürge Bir mil taĢı dolanır dağı taĢı. 2. Cevap: Göz Yük üstünde yumru, yeğecen mi döğecen mi? 3. Cevap: Kurbağa 10 ELÇĠN, ġükrü (1989) Elçin ġükrü, 1989, Türk Bilmeceleri, Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları. 42 4. BaĢı benzer eriğe Ģıp Ģıp girer deliğe. Cevap: Balık 5. Abdest alır namaz kılmaz bütün cemaatin önünde durur. Cevap: Cenaze 6. Sarı sarı içine sarı zarfın içine on iki kardeĢ birbirinin içine… Cevap: Portakal 7. Beyaz ile baĢladım, yeĢil ile iĢledim, kırmızı ile bitirdim cümle aleme yedirdim. Cevap: Kiraz 8. Çil tavuk çilleme tavuk baĢını kestim kanı yok, dikeldi canı yok Cevap: Halı 9. Bir tas Ģeker dünyayı eker. Cevap: GüneĢ 10. Biz biz biz idik otuz iki kız idik gece oldu dizildik gündüz oldu süzüldük. Cevap: Yıldız 11. Gel leyleğim git leyleğim ayaküstünde dur leyleğim. Cevap: Kapı 12. Alçacık boyu var dam dolu toyu var. Cevap: Lamba (Kars/Merkez) 13. Kıllı açtı, kılsız kaçtı? 43 Cevap: Ayak. 14. Ġki kaĢık, duvara yapıĢık? Cevap: Kulak. 15. Ben giderim o gider? Cevap: Gölge. 16. Cevap: 17. El üstünde kaydırmaca? Sabun. Küçücük fıçıcık içi dolu turĢucuk? Cevap: Limon. 18. ÇarĢıdan aldım bir tane eve geldim bin tane? Cevap: Nar. 19. Dam üstünde yarım kete? Cevap: Ay. 20. Gündüz çıkmaz gece çıkar? Cevap: Yıldız (Merkez/Esenkent) 21. Cansız can alır Ganını gurutur Ne incil gurtarır ne tevrat Gurtarırsa guran kurtarır Cevap: (fare kapanı) 22. Derisi var ganı yok Nefesi var canı yok Cevap: (Demir körüğü) 23. Bir kutu Ģeker 44 Dünyaya yeter Cevap: (Kar) 24. ÇarĢıdan alınmaz Mendile goyulmaz Pazarda satılmaz Tadına doyulmaz Cevap: (uyku) 25. Demirdendir yapısı Isıdır gıdası BuruĢuğu düzeldir Budur bize faydası Cevap: (ütü) 26. Giden gelmez Oturur kakmaz Cevap: (ölü) 27. Adile hanım atlanır Etekleri katlanır Cevap: (lahana) 28. Nar tanesi nur tanesi Bu dünyanın bir tanesi Cevap: (kabe) 29. Bir dalda beĢ elma 45 Üçüne vurmaz ikisine gün vurur Cevap: (namaz vakitleri) 30. Hak teala vermiĢtir beĢ yemiĢ BeĢ yemiĢte birbirini görmemiĢ Cevap: (namaz) 31. Her Ģey onun altından geçer Gökyüzüde onun altından geçer HaĢa allahu tealada onun altından geçer Cevap: (kalem) 32. Yolu var arabası yok ġehri var insanı yok Denizi var suyu yok Cevap:(harita) 33. Üstü tahta altı taĢ Sekiz ayak iki baĢ Cevap:(gem) 34.Sarı sarı içinde sarı zarfın içinde Oniki top birbirinin içinde Cevap:(mandalina,portakal) 35.Dağı taĢı aĢarım Ne canı var ne ganı Teldir benim vatanım Cevap:(telefon) 46 36. Pencerem kapaklıdır Etrafı çapaklıdır Cevap:(göz) 37. Bir küçük mil taĢı Dolanır dağı taĢı Cevap:(göz) 38. Ben yaparım el övünür Cevap:(arı,bal) 39.Üstü kaya, içinde bi sarı maya Cevap: (yumurta) 40. Dağdan gelir taĢtan gelir Götü açık eniĢten gelir Cevap:(keçi) 41.Tarla beyaz tohum siyah El eker dil biçer Cevap:(kalem defter) 42. Altı kanatlı hayvan kulakları yayvan BaĢı sarıklı çingene süleyman Cevap: (sinek) 43. Bükülürüm vaktim gelir dökülürüm Cevap: (fasülye) 44. Uzaktan gördüm bir daĢ yakına geldi dört ayak bir baĢ 47 Cevap: (kaplumbağa) 45. Benim bir kuyum var yedi türlü suyum var Cevap: (kulak,göz,ağız,burun) 46. Yol üstünde evleri Eğri büğrü yolları Cevap: (karınca) 47. Yerindedir yerinde Altın kemer belinde Gece gündüz yol gider Yerindedir yerinde Cevap:(güneĢ) (Selim/Oluklu) 1.8. Dua-Beddua Ġnsanlar beğendikleri ya da beğenmedikleri durumları bir anlamda tasdik ya da onaylarken olumlama ya da olumsuzlama adına çeĢitli söz kalıplarından yararlanırlar. Allah seni daha yüceltsin, Daha yücelere çıkasın, Okulun kutlu olsun, Allah seni en yüce mertebelere eriĢtirsin. Gözü dolusu bakasın (Kars/Merkez) Çoluğumu, çocuğumu, torunlarımı baĢarılı kuldan eyle, Konu komĢunun çocuklarını baĢarılı kuldan eyle, 48 Kılıf tutan kuldan eyle Allah'ın duasından ayırmasın Muhammet peygamberin duasından ayırmasın, Ġmandan ayırmasın, Beni de iki elimden, iki ayağımdan kora salla Ġki gün yatak bir gün toprak. Cümle Muhammet ümmeti üstüne ıĢık düĢsün. Allah seni Muhammet peygamberin Ģefaatinden ayırmasın, Allah her rahmetinden ayırmasın, rızkın bol olsun, dosta düĢmana muhtaç olma derim. (Merkez/Dikme) Beddualar Kocan ölsün, oğlun ölsün, Allah sana zulüm eylesin, Allah belanı versin (Merkez/Dikme) Allahüteala senin peĢine hiç evlat düĢürmesin, Lanet gelsin sana, Allah senin belanı versin (Merkez/Gelirli) Allah canını alsın 49 Allah zülüm versin Allah öldürsün, Lanet olsun. (Arpaçay/Merkez) Senin ocağın sönsün Mukarris olasın BaykuĢlar yuvanda ötsün, Cincarlar bitsin ocağında, Ayağı çarıklı even gelmesin Kamçı tutanın evine gelmesin Senden yetti benim canıma ne düĢtün benim peĢime KurĢunlara gelesin Oğlun ögen uzansın Oğlun kanlı gömlekleriyle ögen gelsin Ne düĢtün benim yakama Yeter benim dıjbırıma ne düĢtün anam benim dıjbırıma DüĢme get Alllahından bul Ģeytanından bul, Oğlun ölsün, Ocağın sönsün TaĢ taĢa kaynayasın... (Selim/Oluklu) 50 1.9.Fıkra Gülme ve güldürme öğesinin baskın olduğu daha ziyade zıtlık prensibine bağlı olan beklenmedik Ģekilde sona eren kısa anlatılardır. Konuyla ilgili yapılan çalıĢmalar fıkraların yerel ve evrensel tiplerden oluĢtuğunu göstermektedir.11 Kars genelinde tespit edilen fıkralardan hareketle bu fıkraların yerel ve bölge insanının unsurlarını barındıran ve stereo tiplerden oluĢtuğu tespit edilmiĢtir. Aynı fıkranın farklı kiĢilerce kahramanlara yüklenen değerler değiĢtirilerek anlatılması bölgede oldukça sık bir Ģekilde yaĢanmaktadır. Bölgede genel bir tipten ziyade bölgede yaĢayan insanlar merkezinde bir tipleĢtirme gerçekleĢmiĢtir. FIKRA Biri yuğuda gemiyle uzak bir seyahate giden gemi batar ölür. Gemiye binmiyor, ya trenle ya uçakla aradan bir 20 sene geçtikten sonra gemiyle bir yere gitmesi gerekir. Gemiye biner yoz gitmeli olur denizde. Bakar gemi batmaya baĢlıyor yuğusu yadıma düĢüyor. Diyor ki Ay Allah tutak ki beni batırmak istiyordun bu boyda milleti niye batırıyorsun ya da Allah e sen bilirsen 20 yıldır der ben sizin hepinizi bir araya toplamaktan ötürü ne kadar çalıĢmıĢım. (Selim/BölükbaĢı) FIKRA Karslının biri eĢekle Ģehre gider bir çuval Ģeker alır eĢeğin sırtına koyar ve köye doğru yola çıkar biraz ilerler yağmur yağmaya baĢlar ve Ģeker ıslanıp erir biraz daha ilerledikten sonra eĢeğini yıldırım çarpar ölür .Adamda köprünün altına sığınır tekrar yıldırım çarpınca kafasını çıkarır: -Ey güzel Aallahım! ġekerimi Ģerbet eyledin. EĢeğimi Ģehit eyledin. ġimdide çıranı yakmıĢ meni mi arıyorsun (Kars/Merkez) 11 YILDIRIM, Dursun (1999) Türk Edebiyatında BektaĢi Fıkraları, Ankara, Akçağ Yayınları 51 FIKRA Adamın biri birgün kahveye gitmiĢ çay istemiĢ. Çay gelince bakmıĢ çok açık kahveciyi ÇağırmıĢ bu çayı neden demlenmeden getirdin demiĢ. Kahvecide demiĢ ki : Nehlet olsun bu çayı satana üç gündür demledim hele demini almadi. (Kars/Merkez) FIKRA Dört arkadaĢ konuĢup karar verir. Uyuyacaklar, uyandıklarında en güzel rüyayı kim görmüĢse çorbayı o içecek. Uykuya dalarlar. Açlıktan 2-3 saat sonra uyanırlar ve rüyalarını anlatmaya baĢlarlar. Ġlki anlatır: -Ben rüyamda Hz. Osman efendimizi gördüm. Bana dedi ki : -Çorba senin hakkındır, sen iç. Ġkinci: -Ben rüyamda Abubekir Hazretlerini gördümbana dedi ki: -Sen çok mübarek birisin, çorba senin hakkındır. Üçüncü: -Ben de Hz. Ömer efendimizi gördüm. Dedi ki: -Hepsinden en iyisi , en mübareği sensin. Sen ye çorbayı. Dördüncü: -Vala ben de yenice yatmıĢtım. Hz. Eli dedi ki: -Ey köpeoğlu, ne durursun kalk iç çorbayı dedi, ben de içtim çorbayı. (Kars/Merkez) FIKRA 52 Zamanın birinde dönemin baĢbakanı Kars‟a gelir. O zamanlar tarlaların biçim zamanıdır. Ergine köyünde de hasat devam ettiği için köylü tarlayı bırakıp gidemez. Aralarında anlaĢıp bir kiĢiyi göndermeye karar verirler. Tabi o zamanlar köyde ne gazete ne de televizyon vardı. Bu iĢe AĢık Bilal‟i tayin ederler. -Git baĢbakanı dinle ve ne söylediğini gel bize söyleyesen. Derler AĢık Bilal trene biner ve Kars‟a gider. BaĢbakan konuĢmayı yapıyor ve gidiyor. Köyde halk Bilal‟ bekler. 3 gün 4 gün derken Bilal gelir. Köylüler Menderes ne dedi diye sorarlar. Bilal: -Vallaha yaman dedi. -Tamam yaman dedi de ne dedi? -Vallaha ben de anlamadım ama çok yaman dedi. (Kars/Merkez) FIKRA Bir Karslı bir Erzurumlu gurbet arkadaĢı olur. Gurbette paraları bitiyor. Yemek yiyecek paraları yoktur. Erzurumlu: -La paramız bitti ne yapcağız? Karslı: -Ben çaresini buldum. Lokantaya sırayla girelim, yiyelim paramız yok diyelim. Ne yapacaklar ki? Karslı girer, yemeğini yer, karnını doyurur. Lokantacı parayı ister. Karslı: -Vallah benim param yoh , ne iĢ verseniz yaparım. Lokantacı yüzüne tükürür, çık git lan der. Erzurumlu sorar: -La ne didiler? -Valla yüzüme tükürdüler, ben de çıktım geldim . Erzurumlu lokantaya girer ve karnını doyurur ama kimse hesap istemeye gelmez. Erzurumlu: 53 -Ya gardaĢ kim tükürecekse tükürsün ben gidecem. Lokanta sahibi Erzurumluyu değnekle bir güzel döver. (Kars/Merkez) FIKRA Köy ilk okullarının birinde yeni tayin olup gelen bir öğretmen çocuklara kurtuluĢ savaĢı konusunu iĢliyormuĢ. Öğretmen bir çocuğa sormuĢ; -Söyle bakalım atanın tam ismi nedir? diye Çocuk -Atam Hacı Halil'dir öğretmenim der. yanındaki çocuk arkadaĢını dürter ve derki; -Aya atan Hacı Halil'i sormor. Atatürk'ü soror Atatürk'ü. (Kars/Merkez) FIKRA Ġstanbul'dan Kars'a hareket eden bir otobüste iki yolcu yan yana oturuyor. Yolculardan birinin hastası var çok düĢünceli diğeri ise bu yol nasıl biter diye düĢünerek yanındaki yolcuyu konuĢturmak ister. -KardeĢ senin adın nedir? diye sorar. Hastası olan -Mehmet Rıza diye cevap verir. Otobüs Gebzeyi geçer yine sorar; - KardeĢ senin adın nedir? Adam cevap verir; -Mehmet Rıza. Otobüs Adapazarı‟nı geçer yine - KardeĢ hakket senin adın neydi? der. Adam kızarak -Mehmet Rıza Mehmet Rıza diye cevap verir. Düzcede verilen moladan sonra adam yine sorar; -Ya kardeĢ senin babanın adı neydi? diye sorar. Bu sefer dahada kızgın bir sesle -Eye niye ölmür sen. Menim adımı ağlında tuttun kaldı babamın adı. (Kars/Merkez) FIKRA Lele Dava vekilliği yapmaktadır. 54 Köylüsü dardadır. -Ay lele bizim gedeyi kurtar sana sekgiz tosun -Cürümü nedi? -Vallah cürümü yohdu. Ne teher iĢdi annamıram Sallandıracahlar Hoydu sen bilersen heç olmazsa mehebbete çöyür. Mahkeme biter DıĢarda köylüler merakla beklemektedir. Lele ter kan içinde dıĢarı çıkar : -Gözünüz aydın, Mendiliyle alnındaki teri gururla silerek: -Onnar dedi berat... Men dedim müebbet. Onnar dedi berat men dedim müebbet... Sonunda hakimi gılıkladım..!ı. (Kars/Merkez) FIKRA Kars spor kulübü Sivas'ta ilk maçına çıkar ve 1-0 yenilir. Soyunma odasına baĢkan rahmetlik Kara Zeynel girer ve kaptan Esko üzülerek; -BaĢkanım yarınki maçta bizi gör sahaya çıkıp bulğur kimi kaynayacağız der. bunu duyan baĢkan biraz sakinleĢir. Ertesi günkü maça çıkan takım 3-0 yenilince, baĢkan maç sonrası sporcularına seslenir; -Eye be hanı bulğur kimi kaynayacağatınız.Hepiniz haĢıl olup kazanın dibine yapıĢtınız. (Kars/Merkez) 1.10. Atasözü ve Deyimler Atasözleri ve deyimler bölgesel nitelik gösteremeyen sözlü ürünler oldukları için bölgedeki atasözü ve deyimler bilinenlerin dıĢında bir nitelik taĢımamıĢlardır. Eline, beline, diline sahip ol. (SarıkamıĢ, AĢağısallıpınar) Üzüm üzüme baka baka kararır. Ayağını yorganına göre uzat. (SarıkamıĢ/BalabantaĢ) 55 Yiğit ölür nam kalır, At ölür meydan kalır At binenin kılıç kuĢananın Yıkık köyden hac alınmaz. (Akyaka/Esenyala) Su testisi suyolunda kırılır. Giden zaman geri gelmez. Ak akçe kara gün içindir. (SarıkamıĢ/AĢağısalıpınar) 1.11. Ninni ve Tekerleme Ninniler daha ziyade sabit bir melodik yapı ile ve annenin duygu, düĢünce ve isteklerini belirten sözlerden oluĢurlar. Anne yalnızca çocuğuna yönelik beklentilerini değil büyük aile yapılanması içerisinde evde bulunan kayınvalide, kayınpeder gibi büyüklere ya da eĢine söylemek istediklerini bu yolla söyler.12 Bölgede ninni ve layla adıyla anılan tür kendine özgü bir melodiyle okunur. Türün en temel özelliklerinden biri olan melodik yapı konu ve amaç itibarıyla söyleyenin duygu ve düĢüncelerini zaman zaman çevreye yönelik eleĢtirilerle besleyerek ama temelde çocuk sevgisi üzerine kurulmuĢtur. Tekerlemeler ise söz oyunlarına bağlı olarak kurulduklarından söyleyen ve söyleten anlamında sınırlı bir sayıdadır. Safa geldin, safa ömrümün vâri, Uğuran çekerim ah ile zari, Seğen kurban olsun, gül üzlü peri, Derdimin dermanı sen sefa geldin. (Merkez/Esenkent) 12 BORATAV, Pertev Naili (2003) 100 Soruda Türk Halk Edebiyatı, Ġstanbul, Koç Kültür Sanat Yayınları; OĞUZ Öcal vd (2007) Türk Halk Edebiyatı El Kitabı, Ankara, Grafiker Yayınları 56 Çöp çeker el ister Kırk koyun kurban ister Ana beni evlendir Benim gönlüm yar ister. Bizim bağın baĢını Geçtim ufak taĢını Öyle gönlüm istiyor ki Kaynımın bacısını Yar içerde yar içerde Kes bağını yar içerde Gözlerim kapıda kaldı Çıkmadı ki yar içerde Tendir yaktım terledim Çıktım havuz baĢına Deseler yarim gelmiĢ Koçu kurban eyledim (Merkez/Halefoğlu) Min min minare Dibi gara yüzbin çiçek 57 Biz biz idik Biz idik otuz iki kız idik Kıran geldi kırıldık Yazda geli dirildik. Ay addar addar Derede otlar Vakti gelende mimdigi (haĢhaĢ) çatlar Elem elem elediğim ġargutniya belediğim Bebeğime lay la demediğim Aman bebek aman sebap. Bebeğin beĢiği Çamdan yuvarlandı düĢtü damdan Bey babası gelir Ģamdan Aman bebek aman sebap. Yeçin gara deve yeçin Çam dibinde kaldı yüküm Bu bebektir benim ilkim 58 Aman bebek aman sebab KavuĢalım dağları dolaĢalım Sen yağmur ol ben bulut bir gece kavuĢalım Bulut bulut üstüne Kilit üstüne bulut Kurbanın olum Yağma kardeĢ üstüne Bulutlar buluttandır Bulutlar kilitten değil Dalıda gelidi ceyizim ġeritten değil Elem elem elediğim ġargutniya belediğim Bebeğime lay la demediğim Aman bebek aman sebap. Bebeğin beĢiği Çamdan yuvarlandı düĢtü damdan Bey babası gelir Ģamdan Aman bebek aman sebap. 59 Yeçin gara deve yeçin Çam dibinde kaldı yüküm Bu bebektir benim ilkim Aman bebek aman sebab . KavuĢalım dağları dolaĢalım Sen yağmur ol ben bulut bir gece kavuĢalım Bulut bulut üstüne Kilit üstüne bulut Kurbanın olum Yağma kardeĢ üstüne Bulutlar buluttandır Bulutlar kilitten değil Dalıda gelidi ceyizim ġeridden değil (Arpaçay/Büyük Çatma) Bacadan baktım hidre göz Baca evlerin üzerinde olur Biri keher, biri boz Bindim bozun boynuna Gittim Rum yoluna Rum yolu derbederin 60 Demirciler demir döver denginen Boyacılar boya boyar yetmiĢ iki renginen Oradan kaçtım gittim bir köye Bir köy oldu üç köy Köyün ikisi harabe Birinin Ģenliği yok O Ģenliği yok köyden Bir dede sesledim Üç dede çıktı. Dedenin ikisi ölmüĢ Birinin canı yok Canı yok dedeye dedim Dede bana bir silah ver Dede üç silah getirdi Silahın ikisi kırık, birinin kundağı yok O kundağı yok silahı aldım omzuma ava gittim Gittim bir göle, bir göl oldu üç göl Gölün ikisi kurumuĢ, birinin suyu yok O suyu yok göle o silahla niĢan aldım üç tane ördek vurdum Ördeğin ikisi ölü, birinin canı yok O cansız ördeği omzuma aldım Geldim bir köye 61 Bir köy oldu üç köy Oradan bir nene sesledim üç tane nene çıktı Aynen nenenin ikisi ölmüĢ Birinin canı yok Canı yok Neneden bir tencere istedim Üç tencere verdi. Tencerenin ikisi kırık Birinin dibi yok O güzel ördeği O dipsiz tencereye güzel doğradım Kızarttım Yedim yedim Avurtlarım (yanaklarım) dağılmaya geldi Karnımın hiç haberi yok, meğer hayaliymiĢ. (Merkez/Dikme) Kaynaklar ALPTEKĠN, Ali Berat (2000) Halk Hikayelerinin Motif Yapısı, Ankara, Akçağ Yayınları ASLAN, Ensar (1975): Çıldırlı AĢık ġenlik,Hayatı-ġiirleri-Hikayeleri,Ankara. BORATAV, Pertev Naili (1988): Halk Hikayeleri ve Halk Hikayeciliği, Ġstanbul Adam Yayınları. BORATAV, Pertev Naili (2003) 100 Soruda Türk Halk Edebiyatı, Ġstanbul, Koç Kültür Sanat Yayınları ÇOBANOĞLU Özkul (2000): AĢık Tarzı Kültür Geleneği ve Destan Türü, Ankara, Akçağ Yayınları, 62 ÇOBANOĞLU Özkul (2002) Halk Bilimi Kuramları ve AraĢtırma Yöntemleri Tarihine GiriĢ, Ankara, Akçağ Yayınları ELÇĠN ġükrü (1989) Elçin ġükrü, 1989, Türk Bilmeceleri, Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları. GÖRKEM, Ġsmail (2001): Türk Edebiyatında Ağıtlar Çukurova Ağıtları, Ankara, Akçağ Yayıınları OĞUZ Öcal vd (2007) Türk Halk Edebiyatı El Kitabı, Ankara, Grafiker Yayınları ONG Walter (2010) Sözlü ve Yazılı Kültür Sözün TeknolojileĢmesi, Ġstanbul, Metis Yayınları SAKAOĞLU Saim (2003) Masal AraĢtırmaları, Ankara, Akçağ Yayınları SAKAOĞLU, Saim (1980) Anadolu-Türk Efsanelerinde TaĢ Kesilme Motifi ve Bu Efsanelerin Tip Kataloğu, Ankara ġAHĠN Salih (2008) Kars Manileri, Ankara YILDIRIM Dursun (1999) Türk Edebiyatında BektaĢi Fıkraları, Ankara, Akçağ Yayınları Kaynak ġahıslar K.K Adı Soyadı Doğum Yeri YaĢı Medeni Mesleği Hali ġükrü Seloğlu Kağızman/Kötek 63 Evli Erol Ergüli, Akyaka/Kürekdere, 28 Evli Muzaffer Ürper Merkez-Alaca, 67 Evli Serbest Meslek Bedriye Seloğlu Kağızman/Kötek 65 Evli Serbest Meslek Samet Ergüner, Merkez/Dikme 80 Evli Serbest Meslek Yakup Ergüner- Merkez-Dikme- 38 Evli Ağa Ġnce, Arpaçay, Carcı, 74 Evli Serbest Meslek Melek Dinler, Digor Merkez, 12 Bekar Öğrenci Fatma Dinler, Kağızman, 72 Evli Ev Hanımı Leyla Yalgar, Merkez,Yolaçan, 58 Evli Ev Hanımı Aytekin Koç, Merkez, Esenkent, 48 Evli Serbest Meslek Gürsel Demir, Selim, Akçakale, 46 Evli Serbest Meslek Erdinç Doğan, Selim, Dölbentli, 45 Evli Serbest Meslek Sündüz Korkmaz, Merkez, Esenkent, 50 Evli Ev Hanımı 63 Serbest Meslek Ev Hanımı Bakiye Korkmaz, Merkez, Esenkent, 39 Evli Leylüper Laçin, Kars-Merkez, 48 Evli Gamze Korkmaz, Merkez, Esenkent 20 Evli Ev Hanımı Nevzat Özcan, Selim, Oluklu, 49 Evli Serbest Meslek Ziver Samancı, Kars, Merkez 58 Evli Münevver Ergüner Merkez, Dikme 81 Evli Ev Hanımı Oğuz Alp- Merkez-Gelirli 53 Evli Serbest Meslek Bahar Can, Arpaçay, Merkez, 63 Evli Ev Hanımı Behiye Çiftçi, Selim, Oluklu, 58 Evli Ev Hanımı Nergis Yediel, Selim, BölükbaĢı, 48 Evli Ev Hanımı Kars, Merkez, 44 Evli Müseyip Arslanbenzer, M. Teoman Özavcı Kars, Merkez, 30 Evli Serbest Meslek Bilal Esrarı, Kars Merkez, 42 Evli AĢık Mert Yücel, Kars, Merkez, 13 Bekar Öğrenci Metin Yalçınkaya, SarıkamıĢ, A.Sallıpınar, 39 Evli Serbest Meslek Reis Yılmaz, SarıkamıĢ,BalabantaĢ 69 Evli Serbest Meslek Latif HoĢgül, Akyaka, Esenyala, 71 Evli Serbest Meslek Binalı Gündoğdu, SarıkamıĢ, AĢağısalıpınar, 56 Evli Serbest Meslek Devlet Kara, Merkez, Esenkent, 50 Evli Serbest Meslek Ġbrahim Ölmez, Merkez, Halefoğlu, 43 Evli Serbest Meslek ġaheste Birdal, Arpaçay, Büyük Çatma, 67 Evli Ev Hanımı Bilal Uluhanlı, Merkez, Dikme, 76 Evli Serbest Meslek 64 ĠKĠNCĠ BÖLÜM GÖSTERĠ SANATLARI (ArĢ. Gör. Adem BALKAYA) 2. GÖSTERĠ SANATLARI Bir yöreyi anlamanın ve anlatmanın yolu, yöreye ait birer gizli hazine hüviyetinde olan kültür unsurlarını yerinde tespit ve tasnif etmekten geçer. “Her kültürün bir kurallar ve değerler bütünü vardır. Bu ürünlerin oluĢmasında ve Ģekillenmesinde Ģehrin tarihî ve kültürel mirasının önemi büyüktür. Bir Ģehrin kültür dokusunu anlayabilmek için önce halk kültürü araĢtırmalarına bakmak gerekir. Halk kültürü ürünleri, kendi kültürüyle yabancılaĢmayı önler ve tarihsel geliĢim sürecinde insanların sanatsal beğenisini belirleyen estetik anlayıĢını sergiler.”13 Gösteri sanatları toplumun hem kendisini yansıttığı hem de kendisini eğlendirdiği folklor unsurlarının baĢında gelir. Tespit edilen bu ürünler incelendiğinde gizli Ģifreler gibi ait olduğu toplumun her türlü özelliğini ortaya çıkarırlar. Gösteri sanatlarından kasıt, Halk Müziği, Halk Oyunları, Halk Çalgıları ve Çalgı Yapımı, Sportif Oyunlar, Çocuk Oyunları ve Oyuncakları, Köy Seyirlik Oyunları gibi alt baĢlıkların genel adıdır. 2.1. Halk Müziği Halk müziği, ait olduğu toplumun bütün kesimlerini barındırması, örfünü, âdetini, geleneğini, yaĢam tarzını yansıtması bakımından oldukça dikkat çekicidir. Kendi kendini oluĢturması bakımından da ayrı bir önemi vardır. Çünkü halk müziğinin oluĢumunda kitabi bilgi veya bu konuda bir eğitim söz konusu değildir. Sözlü iletiĢim en büyük kaynaktır. Jeff Todd Titon bir yazısında, halk müziğindeki sözlü iletimin, çoğu halk müziğinin, resmi eğitim ve yazılı nota yolundan ziyade, taklit ve örnek yoluyla bizzat kiĢinin kendisi tarafından öğrenildiği anlamını taĢıdığı ve halk türkülerinin uygulamada var olmalarını, bu öğrenme sürecinin sonucu olduğunu söyler.14 Bir yörede halk müziğinin varlığı o yörenin kültürel zenginliğinin en önemli iĢaretlerinden biridir. 13 YILDIZ, Gökay, ġevkiye Kazan, “ “Teke Yöresinin Merkezi Burdur Halk Kültürü Ġle Müziğinden Esintiler” Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 4/8 Fall 2009, s. 1691 14 JEFF TODD Titon, “Müzik, Halk ve Gelenek”, (Çev.Murat Karabulut), Halk Biliminde Kuramlar ve YaklaĢımlar, Gülin Öğüt Eker vd., Milli Folklor Yayınları, Ankara 2003, s.372 65 20.12.2009 Kürekdere Genç AĢıklardan KK AĢık Ergüli Bir toplumun içerisindeki duygu, düĢünce ve zevklerin iĢlendiği, sözlü ve sözsüz ezgiler, dilden dile aktarılır ve gelecek nesillere miras bırakılır. Bu bırakılma esnasında zaman içinde bir gelenek de yaratılmıĢ olur. Kimi yörelerde kırık havalar daha ağırlıkta iken kimi yörelerde uzun havalar daha baskın olabilmektedir. Bunun yanında çalgılar, ritim, ezgi, Ģiir biçimi, söyleme Ģekli, tavır ve akort Ģekli de yöreden yöreye farklılık arz eder. Kars ili genelinde ağır havalar (Uzun hava) yoğunluktadır. Ancak bunun yanında kısa havalar da mevcuttur. SarıkamıĢ‟a bağlı Boyalı Köyü‟nde ağıt söyleme geleneği tespit edilmiĢtir. Burada okunan ağıtlardan bazıları aĢağıdaki gibidir: Felek kaynar kazan daĢmaz mı Yol gedikten aĢmaz mı Yıkıla bu seneyi hasiret kavuĢmaz mı Aman aman kaderimiz Aman aman talihimiz Bekledim ki yavrum gele ĠĢte geldi Ģehidimiz ĠĢte geldi Ģehidimiz Bu dağı aĢan bilir AĢan dolaĢan bilir Yıkılası bu sene Dutan kavuĢan bilir 66 Aman aman kaderimiz Aman aman talihimiz Bekledim ki yavrum gele Hani gelmedi Ģehidimiz Hani gelmedi Ģehidimiz KarĢı dağın kabanı Hani bizim yabanı Gedin sorun çobana NetmiĢ bizim adamı Aman aman gaderimiz Aman aman çürük gaderimiz Aman aman nederimiz Alıp bizden gederimiz oy oy (SarıkamıĢ- Boyalı) Çam baĢında olur gozah (Kozalak) Bağırsam yarim uzah Ola yıhılası bu sene Yoluma etti duzah Aman gel oy oy oooyy Hele bir yıldız var batmıyor Niye Ģafak atmıyor Ola derin derin uyhuda Ercan niye yatmıyor Gel yavrum oy oy oyy Hele karĢıda kotanımız Kotanı tutanımız 67 Hele bele iĢ gördüğümüz yoğudu Kalkmıyor yatanımız Gel yervum(yavrum) oy oy oyy Hele Gumru‟ya duman çöktü (Kumru köyde bir dağ) Duman benim düĢmanım Ola seni yolladım uzak oyy Geriden aldım piĢmanım Gel yavrum oy oy (SarıkamıĢ- Boyalı) SarıkamıĢ Karaurgan‟da tespit edilen türkülerden bazıları da Ģunlardır: Bu dere derin dere Taraylay layla lilay Suları serin dere Taraylay layla lilay Bu derenin uzuni Taraylay layla lilay Kıramadım buzuni Taraylay layla lilay Aldım Çerkez gızıni Taraylay layla lilay Çekemedim nazıni Taraylay layla lilay ***** Cami dibinde durdum Yar döne döne döne Cami dibinde durdum Gız döne döne döne 68 Turali para buldum Kız döne döne döne Turali para buldum Kız döne döne döne Çatla patla sevdiğim Senden eyini buldum ****** Sultan suyu gibi çağlayıp aktım, Durulur gam yemem divane gönül Yıkılır mı Hakk‟ın yaptığı havuz ġahım erbabiyem ince kılavuz Üç günlük dünyada Ģu yahĢi yavuz Durulur gam yeme divane gönül vay deli gönül Pir Sultan Abdal‟ım sırdan sıradan Bu iĢ böyle oldu kalsın burada Muradına eren cümle aleme Durulur gam yemem divane gönül vay deli gönül (SarıkamıĢ- Karaurgan) Akyaka ilçesi ĠbiĢ Köyü‟nde tespit edilen türkülerden bazıları aĢağıdaki gibidir: Yaylalar ha yaylalar çimen bağladınız mı? Ben asgere gederken gızdar ağladınız mı? Yayla yaylanın bendi yaylalar kimin fendi Bu dağın ardı meĢe gün aĢa gölge düĢe Gapımızda cif (çift) galah yarim yaylada gonah Yağ yohdu guymah çalah toluynan yola salah Yaylalar ha yaylalar Çimen bağladınız mı? 69 Ben asgere gederken Gızdar ağladınız mı? Gapımızdan harh ahır (ark akıyor) Yönü gıblıya bahır Az geliv az gessene annem baĢıma gahır. ***** Yeleğim yeleğimi çalkadım Serdim dere daĢına Mor sümbüllü yeleğim Neler geldi baĢına Yeleğim yele yele Men düĢdüm gurbet ele Yeddi mendil çürüddüm GözyaĢım sele sele Fasulyeyi piĢirdim Küçüh tenceresinde Gel yarim gonuĢalım Mutfah penceresinde Fasluyayı kuruttum BiĢirmesin unuttum Gel yarim konuĢalıım Babamgilin uyuttum ********* 70 21.12.2009 Akyaka Merkez KK AĢık Emrah Naroğlu AĢağıya alınan türkü yörede “Gelin Terifleme” diye bilinir ve gelin olan kız erkek evine getirildiğinde düğünde bulunan yaĢlı kadınlar tarafından kendisine bu türkü okunur. Akyaka Esenyayla Köyü‟nde de aynı türkü derlenmiĢtir. Gelini bindirdiler ata gönderdiler ziyarata Gelnin baĢmağını goyun gelin bugün beynen yata Gelin hoĢ geldin hoĢ geldin anam hoĢ geldin hoĢ geldin Gelin deyer hanı anam baĢımnan aldılar valam Gaynananda senin anan anam hoĢ geldin hoĢ geldin Gelin deyer hanı bacım baĢımnan aldılar tacım Görümcende senin bacın anam hoĢ geldin hoĢ geldin Gelin deyer hanı gardaĢım garlı dağlar nasıl aĢım Gayın bey de senin gardaĢın anam hoĢ geldin hoĢ geldin Gelin deyer hanı emim baĢımna su üzünde (yüzünde) iĢler gemim Gaynatan da senin emin anam hoĢ geldin hoĢ geldin Gelin deyer hanı bacım baĢımnan aldılar tacım Senin görümcen de senin bacın anam hoĢ geldin hoĢ geldin Pencerede le..ı Pencere dolu gaĢıhdı gelin bu eve yaraĢıhdı Anam hoĢ geldin hoĢ geldin gelin hoĢ geldin hoĢ geldin (ĠbiĢ /Akyaka) 71 Türkülerin hikayelerine –ağıtlar hariç- rastlanmamaktadır. BaĢka bir ifadeyle dilden dile öğrenilmiĢtir. Kadınlarla erkeklerin karĢılıklı olarak atıĢma yapmaları söz konusu değildir. 2.2. Halk Oyunları Halk Oyunları, bir toplumu oluĢturan bireyler arasında etkileĢimi ve paylaĢımı sağlayan, bilgi aktaran, bireyi sosyalleĢtiren ev ait olduğu toplum içerisinde kendisine güven kazandıran sanatsal unsurlardan biridir. Neslihan Güzeloğulları ve Serkan Ertural halk oyunlarının bu iĢlevleri üzerinde durdukları bir çalıĢmalarında, halk oyunlarının bireyin sosyalleĢme sürecinde, icra edildiği sosyal ortamlarda, kültürel birlik ve bütünlüğün sağlanması, bu bütünlüğün gelecek kuĢaklara taĢınması ve toplumsal dayanıĢma biçimlerinin arttırılması açısından önemli iĢlevlere sahip olduğunu, halk bilgisi ürünlerinin görsel ve iĢitsel yönünü oluĢturan halk oyunlarının, müzik ve oyun ile bir toplumun kültürel özelliklerinin gelecek kuĢaklara taĢınması gibi bir misyonu da üstlendiklerini belirtirler. Sunumu ile ait olduğu yerin giyim, hareket, müzik tarzı ve estetik anlayıĢı gibi kültürel özelliklerini aynı anda aktardığına değinen araĢtırmacılar, bu özellikleri ile icra edildiği ortamlar bağlamında, açık alanlarda icra edilen oyunlar, kapalı mekânlarda icra edilen oda oyunları, köy seyirlik oyunları olarak çeĢitlilik gösteren oyun oynama geleneği, görsel kültür ürünleri olarak her yeni sunumda ait olduğu sosyal çevrenin duygularını, düĢüncelerini ve yaĢayıĢını ifade eden estetik hareketlere dayalı bir gösterim ve iletiĢim aracı olduğunu, böylelikle halk oyunlarının, sosyal hayatın birçok iĢlevini bünyesinde taĢıyan ve icra edildiği sosyal çevre ve Ģartlara göre değerlendirilip incelenmesi gereken kültür kalıpları olarak karĢımıza çıktığını söylerler. AraĢtırmacılara göre, halk oyunları, tıpkı diğer halk bilgisi yaratmaları gibi, geleneğin devamı, ait olduğu toplumun kültürel göstergesi ve bir kimliği ifade ediĢ tarzıdır. Sahip olduğu yapısı, içeriği ve iĢlevleriyle estetik ve iletiĢim özellikleri bakımından toplumun aynası olma özelliğini bünyesinde barındırmakta ve taĢımaktadır. 15 Bu özellikleri ile birçok iĢlevi üstlenmiĢ olan halk oyunları, ait olduğu yörenin bir aynası konumundadır. Halk oyunlarının kaynağı ile ilgili Sadi Yaver Ataman bir çalıĢmasında dini unsurlara dikkat çeker. “Bir ses sanatı olan musiki ile bir mimik ve hareket sanatı olan oyun, anlamda birbirinden ayrı düĢünülemeyeceği için insan topluluklarının ve ırkının sentezi bu iki sanat 15 GÜZELOĞULLARI, Neslihan, Serkan Ertural, “Ortak Kültürel Değerlerin OluĢumunda ve YaĢatılmasında Türk Halk Oyunlarının ĠĢlevleri”, http://turkoloji.cu.edu.tr/HALKBILIM/neslihan_guzelogullari_serkan_ertural_halk_oyunlari_ortak_kulturel_deg erler.pdf (EriĢim Tarihi: 01.02.2011) 72 varlığında görülmektedir. Musiki ve oyun baĢlangıçta din duyguları ile oluĢmuĢ çoğunun kaynağı ibadetle ilgili inançlara bağlı törenlerden ulaĢmıĢ, ritüel bir ifade tarzı içinde geliĢmiĢtir. Halk oyunlarımız dikkatle incelenecek olursa , bu havayı ve ifadeyi sezinlemek güç değildir. Söz gelimi Samah‟lar, düğünlerin çeĢitli safhalarına ait törenlerle ilgili Rit‟ler, ateĢ ve ağaç kültü ile ilgili hareketler, ritüel fonksiyonlarını ve görünüĢlerini bazı Ģartlara uyarak belirli değiĢmelerle de olsa, korumakta ve sürdürmektedir.”16 Özelikle düğünlerde deme-çevirme yoluyla herhangi bir müzik aleti kullanılmadan türküler icra edilmektedir. Deme- çevirme özellikle SarıkamıĢ, Selim ve Susuz‟da yaygınken, Akyaka ve Arpaçay ilçelerinde daha çok müzik aletleri eĢliğinde halk oyunları oynanmaktadır. Tespit edilen halk oyunları Ģunlardır: SARIKAMIġ Köyün Adı: AĢağı Sallıpınar (SarıkamıĢ) 1)Çepike 2)Sarı Seyran 3)Temir Ağa 4)Ġnce KayıĢ 5)Tek bar (SarıkamıĢ- A. Sallıpınar) Köyün Adı: Ġsisu (SarıkamıĢ) 1) Ağır Bar 2) Urfadan Aldım Bakır 3) Sarı Seyran 4) Tillara 5) Üç Katır Aldım (SarıkamıĢ- Ġsisu) Köyün Adı: BalabantaĢ (SarıkamıĢ) 1) Ağır Bar 2) Kürdün Kızı 3) Tek Oyun 4) Tillara (SarıkamıĢ-BalabantaĢ) 16 ATAMAN, Sadi Yaver, “Türk Halk Oyunlarının En Yaygın ÇeĢitleri Halaylar”, II. Milletlerarası Türk Folklor Kongresi Bildirileri, III. Cilt Halk Müziği-Oyun-Eğlence, Kültür ve Turizm Bakanlığı Milli Folklor AraĢtırma Dairesi Yayınları, Ankara 1983, s. 65 73 AKYAKA Köyün Adı: Büyük Durduran (Akyaka) 1)Kestirmeli Sarı Seyran 2)Kaçıke 3)Beyaz Geceler 4)Serçeyi Vurdum 5)Tavuk Barı 6) Üç Kadeh (Akyaka- B. Durduran) Köyün Adı: ĠbiĢ (Akyaka) 1)Tavuk Barı 2)ġeyh ġamil 3)Ağır Bar 4)Tek Oyun 5)Üç Kadeh 6)ġamama 7)Sarı Gömlek 8)Gaçıke (Akyaka-ĠbiĢ) Köyün Adı: Esenyayla (Akyaka) 1) Ağır Bar 2) Temür Ağa 3) Nare 4) Tello 5) Pappiri 6) Malatya 7) Tanzara 8) Tek Oyun 9) Amman ġeker 10) Gaçike (Akyaka-Esenyayla) 74 ARPAÇAY Köyün Adı: Tepecik (Arpaçay) 1)Temir Ağa 2)Sarı Seyran 3)Tavuk Barı 4)Ayıya Benzetme 5)Kol Kırma (Arpaçay-Tepecik) SUSUZ Köyün Adı: Yolboyu (Susuz) 1)Kürdün Kızı 2)Gaçike 3)Hançer Barı 4)Terekeme 5)Malatya 6)Üç ayak 7)Poppiri 8)Dümme (Susuz-Yolboyu) SELĠM Köyün Adı: BölükbaĢı 1. Malatya 2. Gaçiki 3. Temür Ağa 4. Horon 5. Pappiri 6. Ezemet Yar 7. Ağır Oyunu 8. Veysel Barı 9. Urfadan Aldım Bakır 10. Tahta Fıçı (Selim-BölükbaĢı) 75 DĠGOR Köyün Adı: HalıkıĢlak 1. Üç Gatan Aldım 2. Arzuman 3. Sarı Seylan 4. Gaçiki 5. ġeker Oğlan 6. Sarıkız 7. YağıĢ Yağar Basmalara 8. Üç Ayak 9. Memocan 10. ġeyh ġamil 11. Azeri Tek Oyunu KAĞIZMAN Köyün Adı: CamuĢlu 1. ġemmame 2. Ağır Bar 3. Kadı Oyunu Halk oyunlarında en yaygın tutuĢ biçimi serçe parmaklardan birbirini tutma Ģeklindedir. Ancak kimi oyunlarda parmakların tümünün birbirine taraklandığı da görülür. Bazı seri oyunlarda da omuzdan tutulduğu görülmektedir. Oyunlarda kiĢi sayısı önemli değildir. Orada bulunan ve oyunu bilen herkes oyuna iĢtirak eder. Yalnızca erkeklerin veya yalnızca kadınların oynadıkları bir oyuna rastlanmamıĢtır. Oyunlar birlikte oynanır. Oyunların isimleri genelde birlikte oynandığı türkünün veya müziğin ismiyle anılmaktadır. Kimilerine de ayakların hareketlerine (Üç Ayak vb.) veya kiĢi sayısına göre (Tek Oyun vb.) isim verilmektedir. 2.3. Halk Çalgıları ve Çalgı Yapımı Yörenin kendisine has –orada üretilen ve orada bilinen- müzik aleti yoktur ancak bilinen ve çalınan en yaygın müzik aletleri Davul ve Zurnadır. Hemen hemen bütün ilçelerde 76 davul ve zurna çalan birilerini bulmak mümkündür. Bunun yanında özellikle aĢıklık geleneğinin canlılığı ile Divan Sazı ve normal bağlama da yaygındır. Dikkat çeken baĢka bir husus özellikle Selim, SarıkamıĢ ve Merkez‟e bağlı bazı Türkmen (Alevi) köylerinde kısa sap bağlama oldukça yaygındır. 01.11.2009 Kars/Merkez BaĢgedikler Davul ve Zurnacı SarıkamıĢ ilçe merkezinde bulunan Rasim Kaya, vurmalı ve üflemeli bütün müzik aletlerini kullanmakta ve kendisine has besteler (Ġzzet AltınmeĢe‟nin söylediği meĢhur “SarıkamıĢ Yaylaları, Kız Dügümelli Dügümelli” parçası gibi) yapmaktadır. Müzik aletlerinin ancak tamiri yapılmakta malzeme güney illerden -özellikle KahramanmaraĢ, Gaziantep olmak üzere- temin edilmektedir. Ney, Mey, Sipsi, Kaval ve Davul‟u malzemeleri temin etmek Ģartıyla Rasim Kaya kendisi yapabilmektedir. Kağızman Merkezde yaĢayan Hamit Ġpek adlı vatandaĢ da Kaval‟ı kendisi yapıp çalabilmektedir. 2.4. Çocuk Oyunları Çocuk içerisinde bulunduğu toplumda özellikle gelenek halini almıĢ olan kimi sporlarla uğraĢarak topluma aidiyetini yeniden görmüĢ olur. Söz gelimi milli bir spor olan güreĢ, ülkemizin hemen hemen her yöresinde gelenek halini almıĢtır. Her yörede belirli dönemlerde ve kökeni en eski mitlere ve ritüellere dayanan törensel bir icra ile gerçekleĢir. Sosyal kuralları ve kendisine ait adetleri mevcuttur. Hazırlık, yetiĢme, toplumda kabul görme vb. unsurları ile bu tip bir spor etkenliği toplumun her yaĢ grubunu doğrudan etkiler. Sportif oyunlarla beraber, çocuk oyunları da bireyin yetiĢmesinde oldukça etkili kültür unsurudur. Gösteri sanatları arasında üzerinde en çok durulan konuların baĢında gelir. Bunun 77 sebebi çocuk oyunlarının bireyin yetiĢmesindeki rolü nedeniyle birçok bilim dalını ilgilendirmesi ve hemen her yöreye ait var olan oyun zenginliğidir. 07.11.2009 Balıklı çivi oyunu (Oyuncular çivilerini atarlar ve nereye saplanırsa oraya kadar çizgi çizilir. Amaç çizgi ile rakibin önünü kesmektir.) “Ġnsan için oyun kültürden çok daha eskidir; ancak oyunun sadece insana özgü bir kavram olduğu söylenemez. Canlı varlıklar içerisinde hayvanlar da oyun oynar. Psikoloji, fizyoloji gibi birçok bilim dalı oyunu ve oyun düzenini araĢtırmakta; oyunu ve ona özgü olan düzenini hem hayvanlarda hem de çocuk ve yetiĢkinlerde gözlemleyip açıklayabilmek; ayrıca oyunun hayat içindeki yerini belirleyebilmek ve onu anlayabilmek için çeĢitli çalıĢmalar yapmaktadırlar. Konu ile ilgili birçok teori ortaya atılmıĢtır. Bazıları oyunun temelde yaĢam sevinci fazlalığından kurtulmak olduğunu savunurken, bazıları da insan veya hayvanın oyun oynarken doğuĢtan gelen bir taklit yeteneğiyle hareket ederek, gevĢeme ihtiyacını tatmin ettiğini belirtir. Oyun oynayan insan veya hayvan, hayatı boyunca karĢılaĢacağı ciddî faaliyetlere hazırlık yapmaktadır ya da bütün bunların dıĢında oyun insanın benliğine sahip çıkmasını sağlamaktadır. Kimi araĢtırmacılara göre oyun egemenlik kurma arzusu ve yarıĢma ihtiyacından kaynaklanırken, kimilerine göre ise oyun zararlı eğilimlerden kurtulma yoludur ve gerçek hayatta gerçekleĢtirilmesi imkânsız arzuların kurmaca aracılığıyla yatıĢtırılmasını ve böylece kiĢisel benlik duygusunun korunmasını sağlamaktadır.”17 17 ERSOY, Habibe YAZICI, “BaĢkurt Çocuk Oyunları” Millî Folklor, , Y›l 22, Say› 86 , 2010 s. 75-76 78 09.11.09 SarıkamıĢ Boyalı Oyuncaklar Mevlüt Özhan‟a göre çocuk denilince akla ilk gelen Ģeylerden biri oyundur. Çocuğun sağlıklı geliĢebilmesi için nasıl beslenmeye ihtiyacı varsa o kadar da oyuna ihtiyacı vardır. Doğumundan birkaç ay sonra çocuk bilinçsizce, içgüdüsüyle oynamaya baĢlar. Duyuları geliĢtikçe oyun çeĢidi de geliĢir. Bilinçsizce yapılan hareketler, bilincin geliĢmesiyle anlamlı hale dönüĢür. Böylece oyunu ile hem kendisini hem de baĢkalarını eğlendirmeğe baĢlar. Çocuğun yaratıcılığına da değinen Özhan, bu yaratıcılık sayesinde çocuğun değiĢik oyunlar ortaya koyacağını ancak bu oyunların oluĢumunda da çevresinin etkili olduğunun üzerinde durur. O‟na göre kavgacı, birbirlerine hoĢgörü ile bakamayan ailede yaĢayan çocuk, oyunlarında hırçın ve hoĢgörüsüz olur.18 07.11.2009 Balıklı Yedi TaĢ Oyunu 18 ÖZHAN, Mevlüt, “Çocuk Oyunlarında Dramatik Unsurlar”, III. Milletlerarası Türk Folklor Kongresi Bildirileri, III. Cilt Halk Müziği-Oyun-Eğlence, Kültür ve Turizm Bakanlığı Milli Folklor AraĢtırma Dairesi Yayınları, Ankara 1987, s.213 79 Oyun kavramı beraberinde oyuncağı da hatırlatır. Oyuncaklar ait oldukları yörenin özellikleri taĢırlar. Çocuk bulunduğu çevrede etrafında gördüğü, kimi zaman özendiği, kimi zaman kızdığı ve istenmeyen ilan ettiği varlıkları oyuncaklarına yansıtır. “Çocukları eğlendirmek, oyalamak, eğitmek amacıyla ortaya çıkan oyuncak, yapıldığı döneme iliĢkin önemli ipuçları veren bir nesnedir. Ġster halk sanatı ürünü olsun, ister endüstriyel olarak üretilmiĢ olsun yapıldığı dönemin toplumsal ve kültürel özelliklerini yansıtan oyuncaklar, oluĢturuldukları dönemin yaĢam biçimlerinin önemli birer kayıtlarıdır.”19 09.11.09 SarıkamıĢ Boyalı Oyuncaklar Oyunun unsurlarının bir diğeri de tekerlemelerdir. Tekerleme, sözlükte “Tekerleme Đngilizce‟de: “jingle”, Almanca‟da: “stereotyper formel” ile karsılık bulur. Turkiye‟nin dısındaki diğer Turk boylarında tekerleme kelimesinin karsılığı: Azerilerde: “sanama,” Kazaklarda: “olen” ve “tekerleme,” Kırgızlarda: “canılmac,” Ozbeklerde: “bala kosukları,” “sanas” ve “sanak,”Turkmenlerde: “sanavac,” seklindedir.20 Oyunların hemen baĢında eĢ seçme veya oyuna kimin önce baĢlayacağını belirleme de kullanılan bu tekerlemelerin bazıları anlamlı olduğu gibi bazıları da anlamsız olabilmektedir. Fakat ister anlamlı olsun ister anlamsız olsun çocuğa ana dilini en iyi kavratan etkinliklerden biridir. Çocuğun hem konuĢması düzelirken hem de iletiĢimin verdiği aidiyeti görmüĢ olur. Çocuk oyunları gösteri sanatları arasında en fazla malzemesi bulunan konudur. Gidilen her köyde çocuk oyunu ile ilgili ses, bazı yerlerde de video kaydı alınmıĢtır. Kaynak kiĢi seçiminde daha çok en az biri erkek biri kız olmak Ģartıyla çocuklara müracaat edilmiĢtir. 19 20 AKBULUT, Dilek, “Günümüzde Geleneksel Oyuncaklar”, Milli Folklor, Yıl:21, S. 84, 2009, s. 181 KAYA, Doğan, Anonim Halk Edebiyatı, Akcağ Yay., Ankara, 1999, 546. 80 Tespit edilen oyunlarda genellikle kız-erkek karıĢık oynanır ancak kimi oyunlar yalnızca kızlar (evcilik vb.) tarafından oynanırken kimileri de (özellikle kaba kuvvete dayanan veya acı verici cezalandırmaları olan “yüzük, kemer vb” oyunları) erkek çocukları tarafından oynanmaktadır. Yağmur yağdırma amaçlı oyunlar da genellikle çocuklar tarafından gerçekleĢtirilir. Hemen hemen her yerde benzer bir yağmur yağdırma oyunu mevcuttur ama isim değiĢiklik arz eder. Oyunlarda eĢ ve ebe seçimi en çok tekerleme ile belirlenir. Bunun yanında bir taĢ üzerine tükürülerek atılır ve kuru-yaĢ seçimi yapılır. AĢağıya oyunlarda kullanılan tekerlemelerden bazıları alınmıĢtır: 2.4.1. Tekerlemeler 2.4.1.1. EĢ veya Ebe Seçme Tekerlemeleri 1. Bir iki üç Türküz Türk Dört beĢ altı Polonya battı Yedi sekiz dokuz Alman domuz On on bir on iki Ġtalyan tilki On üç on dört on beĢ Ruslar kalleĢ On altı on yedi on sekiz hapı yuttu Portekiz. (SarıkamıĢ –Boyalı) 2. A Gurubundan olanlar Çıksın bay ve bayanlar Merdivenden kayanlar Üç göbek atanlar Bir iki üç (Akyaka- BoyuntaĢ) 3. Çarkıfelek çömbelek Memed Ali Erbil dümbelek Birinci olarak-Birim birim yıldız dağlar. Ġkinci olarak-Bir dilim ekmek kimseye vermek. üçüncü olarak- Ġki dilim ekmek kimseye vermek. Dört -Çat pat küt bu da benden süt. 81 Dördüm dört misafir oturtması. BeĢim beĢik sallamalar Altı altınımı çaldı Yedi yemeğimi yedi Sekizim sek sek Dokuzum durak On kırmızı don On birim dünyaları gezmek On ikim kurbağa atlaması. (Akyaka- BoyuntaĢ) 4. Ġki kiĢi karĢılıklı geçer “Attım, bastım, kereledim, kestim” der bir adım atar ve birbirine yaklaĢırlar. Kimin ayağı üste gelirse o kazanır diğeri ebe olur. (Susuz-Kiziroğlu) 2.4.1.2. Oyun Tekerlemesi Oyun içerisinde söylenen tekerlemelere daha çok yağmur yağdırma amaçlı oynanan oyunlarda rastlanmaktadır. Bunun yanı sıra Al Satarım Bal satarım vb. oyunlarda da oyun esnasında söylenen tekerlemeler bulmak mümkündür. Tekerlemelerden bazıları Ģöyledir: 1. Dudulu gelin ne ister, KaĢıh kaĢıh yağ ister, Allahtan bir sulu yağmur ister (SarıkamıĢ –Ġsisu) 2. Benim bir küçük bebeğim var Otur dersem oturur Kalk dersem kalkılır Sözüm dersem sözülür Bözüm dersem bözülür Ayakları rap rap Ellerini Ģap Ģap Aslan geliyor Kaplan geliyor Bir iki üç (SarıkamıĢ- Balıklı) 82 3. Dodo dodo gördün mü?, Dodoya bir yudum su verdin mi? Dodo burdan geçende Ver Allah‟ım ver yağmuru… (Susuz- Kiziroğlu) 4. O mo matara, Eskileri yamala, Minarede bir guĢ var. Ganadında gümüĢ var. EniĢtemin cebinde, Türlü türlü yemiĢ var. YemiĢimi yediler. Bana müslüm dediler. (Selim- Laloğlu) Derleme sonucunda gidilen yerleĢim yerlerinde tespit edilerek kayıt altına alınan çocuk oyunlarının isimleri yerleĢim birimlerine göre aĢağıya liste halinde çıkarılmıĢtır. SARIKAMIġ Köyün Adı: Alisofu 1)Dokuz Aylık 2)Garan Topu 3)Kazan Patlatması 4)Yedi Kule (Ġnkaya‟da “Yedi Tuluk”) 5)Kurt Baba 6)MenekĢe 7)Çubuk Fırlatma 8)Elma Armut, Kel Mahmut 9)Taklit Oyunu 10)Ayakkabı Hırsızı (Balıklıda “Ayakkabı Oyunu”) 11)Gülme Oyunu 12)Sayı Bul 83 Köyün Adı: BalabantaĢ 1)Goc (eĢ seçme tekerlemesi var) 2)Batman 3)Kol taĢı 4)AĢık 5)Cuz (Balıklıda “rez”, Ġsisu‟da Cüz) Köyün Adı: Boyalı 1)Kakıca 2)Don Kartal 3)Çiz (Balıklıda “rez”, BalabnataĢ Cuz) 4)Çürük Yumurta 5)Ceviz Oyunu 6)Saklambaç (eĢ seçme tekerlemesi var) 7)Ġp Atlamaca 8)Ayak TaĢı 9)Hırsız Polis 10)Perde Göz (tekerleme var) 11)El Ġpi 12)BirleĢik TaĢlar 13)ġarkıdan Yüksek (eĢ seçme tekerlemesi var) Köyün Adı: Ġsisu 1)Değnek Düzlemesi 2)Ayak TaĢı 3)Dudulu Gelin (tekerleme var) 4)AĢık Köyün Adı: AĢağısallıpınar 1)Eneke (AĢık) 2)Yedi taĢ (Ġnkaya‟da “yedi tuluk” ) 3)BeĢ TaĢ 84 4)Kızgın KayıĢ 5)Misket 6)Kurt ile Kuzu 7)Kurt Baba 8)TavĢan 9)Lank Lank 10)Ġp Çekmece Köyün Adı: Balıklı 1)Topedar 2)BeĢ taĢı 3)Sek sek 4)Rez 5)Gelincik 6)Soğan bebeği 7)Benim Küçük Bir Bebeğim Var (tekerlemesi var) 8)Çivi 9)Ayakkabı Oyunu 10)Hıristiyan Oyunu 11)Yüzük Kimde Köyün Adı: Ġnkaya 1)Holla 2)Yedi Tuluk (tekerleme var) 3)Stop 4)Çimmeçur (tekerleme var) 5)Yüzük Saklama 6)Adam Asmaca 7)Kazı Kazı (tekerlemesi var) Köyün Adı: Karaurgan 1)Gıda (tekerleme var) 2)Çelik Çomak 85 3)Kuka 4)ġarkılı Yerden Yüksek (tekerleme var) 5)Gıdalı Gelin (tekerleme var) 6)Parmak Saymaca 7)Atçılık AKYAKA Köyün adı: B. Durduran 1)Kozan Kozan 2)Tren 3)Uydum Uydum 4)DokuztaĢ 5)TaĢ Kâğıt Makas 6)Çüz 7)ġarkıcılık 8)Fındık Fındık 9)Eski Minder (tekerleme var) 10)Saklambaç Köyün Adı: BoyuntaĢ 1)Gizgemparç (eĢ seçme tekerlemesi var) 2)Dombiliç 3)Söbe Söbe 4)Esir Oyunu 5)Sakga 6)AĢık Oyunu 7)Kondum 8)AĢukla MaĢuk 9)Bir On Bir 10)Kral 86 Köyün Adı: Esenyayla 1)Ceylan (eĢ seçme tekerlemesi var) 2)Kozanay Kırdı 3)Aspirin 4)Süt piĢti 5)Kodu Gelin 6)Kemer Kızdı Köyün Adı: ĠbiĢ 1)Güvercin Taklası 2)Kozan Kul 3)Yüzük Altı 4)Kemer Oyunu Köyün Adı: Ġncedere 1)Kemer Kızdı 2)Kızdı Soğudu 3)Duvardan Duvara 4)Saatin Kaç Köyün Adı: Kayaköprü 1)AĢık Oyunu 2)Güvercin Taklası 3)Çelik Çubuk 4)Gizlen Pöçük 5)Dız 6)Kemer Oyunu 7)Yağmur Yağdırma (tekerleme var) Köyün Adı: Kürekdere 1)Kodanı Kur Beni Vur (tekerleme var) 2)Komuma Giren Kom EĢek (tekerleme var) 3)EĢek Çimdirme (tekerleme var) 87 4)Yedi TaĢ ARPAÇAY Köyün Adı: Carcı 1)Al Satarım 2)Yedi TaĢ 3)Top Kaçırma 4)Çizgi 5)Dokuz TaĢ 6)Mendil Kapmaca 7)Söbe 8)AĢık 9)Bilye Köyün Adı: Değirmen Köprü 1)Çelik Çomak 2)Üç TaĢ 3)Tire 4)Sal TaĢı SUSUZ Köyün Adı: ÇamçavuĢ 1)Çelik Çubuk 2)TaĢ 3)AĢık 4)Ayak TaĢı 5)Güvercin Taklası 6)Misket 7)Fantı Köyün Adı: Kiziroğlu 1)Gizlembaç 2)Çelik Çubuk 88 3)Dodo Dodo (tekerleme var) Köyün Adı: Yolboyu 1)Çelik Çubuk 2)Üç TaĢ 3)Güvercin Taklası 4)AĢık 5)Yüzük Gizletme Köyün Adı: Kırçiçek 1)Mak 2)Çoban Kayası 3)Güvercin Taklası 4)Cin Kuyusu 5)AĢık 6)Kemer 7)Godi Godi (tekerleme var) Köyün Adı: Porsuklu 1)Tekme Oyunu 2)ġili Topu 3)AĢık SELĠM Köyün Adı: Akçakale 1)Yüzük Saklama 2)Cirit 3)Güvercin Taklası 4)Birdir Bir Köyün Adı: KamıĢlı 1)Tuttuğum Direk 2)Körebe 89 3)Güvercin Taklası 4)AĢık 5)Evcilik 6)Ezemet Yar 7)Teke Oyunu 8)Deli Kız Sinin Geliyor (tekerlemesi var) 9)Deve 10)Birdir Bir 11)Yüzük Saklaması 12)KayıĢ Oyunu 13)BeĢ TaĢ 14)Ayak TaĢı (lepük) 15)Halo (çelik çubuk) Köyün Adı: Oluklu 1)Domino 2)Ayak TaĢı 3)Ġp Atlama 4)Dodo Bebeği 5)Çelik Çomak (dandura mile) 6)Kaz Oyunu 7)Hop 8)Pileki 9)Lepik 10)Deve Oyunu 11)Düz 12)Yüzük 13)Ağıl 14)KöĢe Kapmaca Köyün Adı: Sarıgün 1)Güvercin Taklası 2)Birdir Bir 90 3)Çelik Çomak (hola) 4)AĢık 5)Nevruz 6)Dodullu Gelin 7)Yakan Top 8)Cirit Köyün Adı: Benliahmet 1)Dövme 2)Güvercin Taklası 3)Çelik Çubuk 4)AĢık 5)Evcilik 6)Gode Gode 7)Ġp Atlama 8)Ayak taĢı (lepük) Köyün Adı: Selim Merkez 1)Ara Geçti 2)Çelik Çomak 3)AĢık 4)Kemer 5)Ayak taĢı 6)Topaç Köyün Adı: Ortakale 1)Kode Beklemek 2)Cirit 3)GizlempoĢt 4)Evcilik 5)Yakar top 6)Ayak taĢı 7)BeĢ taĢ 91 8)Koç katımı 9)AĢık Köyün Adı: Laloğlu 1)Birdir Bir 2)Güvercin Taklası 3)Vız vız 4)ġek ġek (tekerleme var) 5)Vurulan Top KAĞIZMAN Köyün Adı: Çilehane 1)Zehirli Yılan 2)AteĢ (tekerleme var) 3)Saklambaç 4)Yakar Top (tekerleme var) 5)Ġstop 6)Cız 7)BeĢ taĢ 8)Ayak taĢı 9)HemĢire (tekerleme var) 10)Yedi TaĢ 11)Kemer Oyunu 12)Duru Geliyor (tekerleme var) 13)Birdir Bir 14)Ġp Atlama (tekerleme var) 15)Yüzük Kimde 16)Çöp Çekme 17)Al Satarım Bal Satarım 18)Soru Dünyası 19)Ceviz 20)Bilye 92 21)Papaz Kaçtı 22)Bezirgan BaĢı 23)Kızdı Kemer 24)Yerden Yüksek 25)Gav 26)Kılınç 27)Kırk Küp 28)Masallar Ülkesine HoĢ Geldiniz 29)Çatalca (tekerleme var) Köyün Adı: Paslı 1)Yerden Yüksek 2)Kutu Kutu Pense (tekerleme var) 3)Ormanda Gezerken (tekerleme var) 4)Yakar Top 5)Ġp Atlama 6)Ayak TaĢı 7) Saklambaç 8)Hastayım 9)Elim sende 10)Cız 11)HemĢire 12)BeĢ taĢ 13)Mektup 14)Yuvarlak 15)EĢyalardan Yiyeceklerden 16)Ġstop 17)Evcilik (tekerleme var) DĠGOR Köyün Adı: TürkmeĢen 1)AĢık 93 2)Köse 3)Birdir Bir 4)Dokuz TaĢ 5)Saklambaç 6)Mendil Kapmaca KARS MERKEZ Köyün Adı: Esenyazı 1)Kare 2)EĢeğin Üzerinde Top Oynama 3)Hızan 4)Kap (aĢık) 5)Ġp 6)Sivil 7)Yağmur Gelini (bukabarani) 8)TaĢ Oyunu 9)Ġstanbul Köyün Adı: Alaca 1)Ara Kesme Köyün Adı: Esenkent 1)Yedi Aylık (tekerleme var) 2)Kızlı Kemer (tekerleme var) 3)Ayak TaĢı (tekerleme var) 4)Ġstop (tekerleme var) 5)Ezeli Bezeli 6)Topaç 7)Cız 8)Godi Godi (tekerleme var) 9)El TaĢı 10)Gizgenparç 94 11)Evcilik 12)Yedi TaĢ 13)AĢık 14)Papak Altı 15)Yumurta TokuĢturma Köyün Adı: Karacaören 1)Yerden Yüksek 2)Don-AteĢ 3)Yedi TaĢ 4)EĢek 5)Bilye 6)Ġp Çekme 7)Kilit 8)Renkli Ġstop (tekerleme var) 9)TaĢ Sektirmece 10)Tahterevalli 11)Ġp Atlama 12)Seksek 13)Al Satarım Köyün Adı: Dikme 1)BeĢ TaĢ (tekerleme var) 2)Bilye 3)Tek Ayak 4)Saklambaç 5)Bolluk-Kıtlık 6)Ġstahan Kulübesi 7)Yedi TaĢ 8)BaĢ 9)AĢık 10)Yalak 11)Kozayı Bul 95 12)Godu godu 13)Tekme 14)Cimcik Köyün Adı: Gelirli 1)Uzun EĢek 2)Çelik Çomak 3)AĢık 4)Körebe 5)Mendil Kaçırma Çocuk oyunlarından dikkat çekici birkaç örnek de aĢağıya çıkarılmıĢtır: 1.Oyunun Adı: Topedar. Oyunun OynanıĢı: KıĢın ineklerin tüyleri tarandığı zamanlarda dökülen kıllar toplanır. Bir poĢete doldurulur. Yuvarlak haline getirilir küçük bir top yapılır. Bir kiĢi o topu sopayla kaldırır. Diğer kiĢi de sopayla o topa vurur. Eğer top kaleye girerse vuran kiĢi kazanır. Girmezse kazanamaz. Oyun böyle devam eder. (SarıkamıĢ- Balıklı) 2. Oyunun Adı: Benim Küçük Bir Bebeğim Var Oyunun OynanıĢı: Bütün çocuklar toplanıp el ele tutuĢur. Hepsi dönerek Ģu tekerlemeyi söylerler: Benim bir küçük bebeğim var Otur dersem oturur dedikleri zaman, hep birlikte otururlar. Kalk dersem kalkılır dedikleri zaman hep birlikte kalkarlar. Sözüm dersem sözüm dedikleri zaman hepsi ellerini birleĢtirir. Özüm dersem özülür hepsi ellerini açar büyük bir yuvarlak oluĢtururlar. Daha sonra hepsi ellerini beline koyup bacakları ve ayaklarını açıp, kapayarak zıplarlar ve Ģu tekerlemeyi söylerler: Aslan geliyor Kaplan geliyor Bir iki üç Kimin bacakları açıksa o oyunu kaybediyor ve oyundan çıkıyor. (SarıkamıĢ- Balıklı) 96 3. Oyunun Adı: Gıda. Takım Veya EĢ Seçme: KarĢılıklı iki kiĢi çıkar ve aralarında saymaca yapılır. Oyunun tekerlemesi; Ġ beni Ġptim seni Al aldığın Ģeklindedir. Saymaca bittiğinde kim gelirse o kiĢi seçilir ve takımlar oluĢturulur. Diğer bir takım seçme Ģekli ekmek-gazetedir. KarĢılıklı geçen iki kiĢi birbirlerine adım atarak ekmek- gazete diyerek yaklaĢırlar. Kim önce diğerinin ayağına basarsa o kiĢi takımı seçmeye baĢlar. Oyunu Bozana Verilen Ġsim: Zebani, Kıllı Topuz, Deli. Oyunun OynanıĢı: Oyuna takım seçerek baĢlanır. Önce yuvarlak bir daire çizilir. Dairenin ortasına yuvarlak bir taĢ konulur. Yuvarlak bir taĢ seçilmesinin amacı taĢa vurulduğu zaman daha iyi ilerlemesidir. Daireden çok uzağa lort adında bir çizgi çizilir. Gruplardaki kiĢiler lorddan uzakta bir yerden lorda doğru taĢlarını atarlar. Kimin taĢı lorda daha yakınsa o grup oyuna baĢlar. Oyuna baĢlayan grup dairenin içindeki taĢa vurmaya çalıĢırlar. Dairenin içindeki taĢa vururlarsa oyun devam eder vuramazlarsa taĢlar yerinde kalır. Eğer gruptaki kiĢiler taĢa vuramazsa taĢları kalır. Lorda sadece birisi yüz puan aldığında gidilir. Kim yüz yaparsa oyunu o kiĢi kazanır ve tekrar lorda gidilir. Oyunu hangi grubun elemanları önde bitirirse diğer gruptaki kiĢiler onları sırtlarında taĢır. Dairenin içindeki taĢ çıktığı zaman daire ile taĢın arasındaki mesafe adım, adım sayılır. Bu kiĢiye südeci denir. TaĢı daireden çıkartan kiĢi diğer arkadaĢlarının taĢına vurmak zorundadır. ArkadaĢlarının taĢına vurduktan sonra taĢ tekrar daireye koyulur. Südeci adım atarken her adımda bir mani söyler. Bu mani Ģöyledir: Elemper gülemper Gımla gıç Kırk üç kırk dört Kırk beĢ kırk altı Kırk yedi kırk sekiz Kırk dokuz elli Belli gire çıka yüz Ördek suda yüz (SarıkamıĢ- Karaurgan) 97 4. Oyunun Adı: ġili Topu Oyuna Kimin BaĢlayacağını Belirlemesi: Yazı Tura atılması, YaĢ mı Kuru mu? (Kırçiçek, Susuz) Oyunu Bozana Verilen Ġsim: Hizipçi, mızıkçı Oyunun OynanıĢı: Oyun iki grup halinde Ģili topu denilen bir topla oynanır. ġili topu çaputun sarılmasıyla yapılan yumuĢak bir toptur. Oyunda daire Ģeklinde bir çizgi çizilir. Çizginin içine bir grup, çizginin dıĢına da diğer grup geçer. Çizginin dıĢında olan grup içinde olan gruba Ģili topuyla vurmaya çalıĢır. Top kime değerse o oyun dıĢı kalır. (Susuz- Porsuklu) 5. Oyunun Adı: Kaz Oyunu (Gaz Oyunu) Oyunun OynanıĢı: Çocuklar el ele tutuĢarak bir daire oluĢturur. Bu çocuklar kaz yavrularını temsil eder. Kaz yavrularının bir de anneleri vardır. Oyunun bir diğer elemanı ise kurttur. Anne: “ Kazlarım için korkuyorum, neyden kurttan, kurt nerde? Ormanda, ormanda ne yiyor? Kaz.” Anne der:” Kaz kaçar kurt bunu yakalar, eğer yerse alır götürür.” Anne baĢlar ağlamaya “Oy Kazlarım gitti, evim yıkıldı, kolum kanadım kırıldı, ne yapalım, Allahın taktiri bu, kurt Allah belanı versin evin yıkılsın mukaris olasın neyse öbür yavrularımi çağırın.” Der ve oyun bu Ģekilde sürer. (Selim-Oluklu) 6. Oyunun Adı: AteĢ Tekerlemesi: Mini mini birler, ÇalıĢkandır ikiler, EĢekbaĢı üçler, Dayak yiyen dörtler, Misafirdir beĢler, Altı altınımı çaldı, Yedi yemeğimi yedi, Sekiz seksek atladı, Dokuz dondu. Oyuna Kimin BaĢlayacağını Belirleme: Tekerleme ile sayıĢma yapılır. Döngü içinde tekerleme kimde son bulursa o kiĢi ebe sayılır ve bu Ģekilde oyuna baĢlanır. Oyunun OynanıĢı: Tekerleme ile ebe belirlenir ve ebe olan oyuncu bir konu belirler. Konu olarak meyve isimleri, hayvan isimleri, bitki isimleri vb. bu gibi alanlar ebe oyuncunun isteğine bağlı olarak tercih edilir. Tercih edilen konu belirlendikten sonra oyuncular kaçıĢırlar 98 ve ebe oyuncu bir tanesini yakalamaya çalıĢır. Yakaladığı oyuncu belirlenen konuya iliĢkin on bir tane isim sayar ya da sayamaz. Saydığı takdirde yanmaktan kurtulur ve diğer oyuncular da gelip ebenin baĢına ateĢ diyerek vururlar. Böyle bir döngü çerçevesinde ne zaman ki ebenin yakaladığı oyuncu, belirlenen konuda on bir tane isim sayamazsa o zaman ebe değiĢimi olur. Oyun bu Ģekilde devam eder. (Kağızman- Çilehane) 6. Oyunun Adı: 7 Aylık. Takım Veya EĢ Seçme: Oyun oynayan elime mum diksin. O piti piti Karamela sepeti Terazi lastik jimnastik Biz size geldik bitlendik Hamama gittik temizlendik Tike tike tik Oyunu Bozana Verilen Ġsim: Mızıkçı, hain. Oyunun OynanıĢı: 7 aylık mesela kaleye 1 kiĢi geçirilir. Sırasıyla erkekler top atalar eğer 7 tane gol atarlarsa 7 aylık falan olmuĢ olur. Yani kaledeki erkeği kadın yerine koyarlar. Yani 7 aylık olan kaleci erkek kız olur, kadın olur. (Kars Merkez- Esenkent) 7. Oyunun Adı: Ezemet Yar Oyunun OynanıĢı: Erkekler kadın elbisesi giyer. Halay tutan kızların arasına karıĢarak kadın elbisesi giymiĢ olan erkeklerden biri bacı bacı der, halay tutan kızlardan biri de can bacı der. Kadın kılığındaki erkek bu sefer Ezemet yarı gördün mü diye sorar. Kız ise gördüm yanıtını verir. Erkek oyuncu nerde, ne oldu diye sorar. Kız oyuncu da eltileri geldi davul zurnası çalıyor yanıtını verir. Erkek oyuncu tekrar bacı bacı der. Kadın oyuncu da can bacı der. Erkek oyuncu Ezemet yarı gördün mü der. Kadın oyuncu da Ezemet yarı verdiler der. Ezemet yar türküsü söylenir. Sonrasında kadın oyuncu düğünü oldu gitti, çocuğu oldu gitti, hastalandı öldü gitti der ve halayın arasında ayakta duran sevdiği öldüğünü duyunca acıdan yere düĢer ve oyun bu Ģekilde sonlanır. (Selim- KamıĢlı) 8. Oyunun Adı: Kodanı Kur Beni Vur Oyunun Tekerlemesi:Ecco mecco kaldır komecco nal mıh kırk bir kırk iki kırk üç kırk dört kırk beĢ kırk altı kırk yedi kırk sekiz kırk dokuz elli sayısı belli Ģaka Ģuka gire çıka. 99 Oyunun OynanıĢı: Genelde iki kiĢi ile oynanır. Bir taĢ üzerine yuvarlak bir taĢ koyulur. Ġki kiĢi bir çizgi çizer. O taĢın hizasından atar. Kim çizgiye daha yakın bir yere gelirse birinci o olur. TaĢı ilk fırlatma hakkı ona geçer. Birinci olan taĢını atar. TaĢını attıktan sonra kodayı vurursa saymaya baĢlar vuramasa diğerine sıra geçer. TaĢı vurduktan sonra saymaya baĢlar: ecco mecco kaldır komecco nal mıh kırk kırk bir kırk iki kırk üç kırk dört kırk beĢ kırk altı kırk yedi kırk sekiz kırk dokuz elli sayısı belli Ģaka Ģuka çıka bir iki üç deyince oyun biter böylelikle o adam oyunu kazanır. Oyuncu tekerlemeyi tamamlayamazsa hak diğerine geçer. Böylelikle devam eder oyun. (Akyaka- Kürekdere) 9. Oyunun Adı: Kemer Kızdı. Oyunun OynanıĢı: Önce söbe diye bir yer belirlenir. Bir kiĢi kemeri saklar diğerleri söbede bekler. Ondan sonra kemeri saklayan kiĢi tamam dediğinde söbede bulunan kiĢiler kemeri aramaya baĢlar. Kemeri bulan kiĢi diğerlerini söbeye gidene kadar dövmeye baĢlar. Söbeye vardığında oyun biter. (Akyaka- Ġncedere) 10. Oyunun Adı: Gizgemparç. (Saklambaç) Oyuna Kimin BaĢlayacağının Belirlenmesi: A grubundan olanlar Çıksın bay ve bayanlar Merdivenden kayanlar Üç göbek atanlar Bir iki üç , Oo Allah‟tan baĢlıyorum ġeytanı taĢlıyorum Kim çıkacak bilmiyorum A a asma be be besme Z ze zümbül Kırmızı lale gül var. , Ooo piti piti karalema sepeti Terazi lastik cimlastik Biz size geldik bitlendik Dik dik dik Otomatik 100 Bizim dersimiz matematik , TaĢ ıslatılır yaĢ veya kuru denip havaya atılır ve kimin dediği taraf üstte kalırsa o baĢlar. Oyunun OynanıĢı: Tekerlemeyi sayarız, arkada kalan ebe olur diğerleri gizlenir. Ebenin ilk bulduğu kiĢi ebe olur. Çocuk oyunlarında her köyde saklambaç, mendil kapmaca, al satarım bal satarım, yüzük saklama, yakar top, uzun eĢek vb. oynanan ortak oyunlardır. Yukarıya aldığımız oyunlar farklı olanlardır. Ancak ismi farklı olduğu için ve tekerlemesi ilginç bulunduğundan Gizgemparç oyunu da anlatılmıĢtır. Oyunlarda ebeye farklı bir isim verilmiyor ama oyunu bozan kiĢi farklı adlar alabiliyor mesela Zebani, Kıllı Topuz, Mızıkçı, Hizipçi vb. Çocukların yaptığı oyuncaklara gelince daha çok kız çocuklarının yaptığı bezden bebekleri görmek mümkündür. Bunun yanında ağaçtan kılıç, bıçak, at; kağıttan uçak, gemi yapanlar da vardır. 2.5. Sportif Oyunlar Gösteri sanatlarının konularından biri de Sportif Oyunlardır. Çocuk ve gençlerde mutlu olmayı sağlayan, öfkeyi kontrol edebilme özelliği kazandıran, saldırganlığı frenleyen spor, yetiĢkinler arasında da dinç ve dinamik kalmayı sağlar. Ayrıca yetiĢmekte olan çocukların sosyal iliĢkileri arttırmalarına ve yaĢıtları ile daha iyi arkadaĢlıklar kurmalarına olanak tanır. Yörede tespit edilen sportif oyunlar Ģunlardır: 2.5.1. Cirit Cirit oyunu Türkiye genelinde Erzurum, Bayburt, GümüĢhane ve Kars baĢta olmak üzere birkaç ilde profesyonel olarak varlığını sürdürmektedir. Kars ilinde ise Selim (Çıplaklı) ve SarıkamıĢ (AĢağı Sallıpınar) ilçelerinde yaĢamaktadır. Çıplaklı köyünde bulunan Doğanpınar Atlı Spor Kulübü, SarıkamıĢ Belediyesi, Kars Belediyesi, Selim Spor Kulübü ve BaĢköy de kurulmuĢ ama tam faaliyete geçmemiĢ olan kulüple birlikte toplam 5 tane profesyonel kulüp mevcuttur. 2.5.1.1. Cirit Sahası Cirit oynanacak olan alan her Ģeyden evvel düz bir yer olmalıdır. KıĢ mevsiminin Ģiddetli geçtiği Kars‟ta oyunlar genelde kar üzerinde oynanmaktadır. Ancak kar olmadığı 101 zaman yüzeyin pürüzsüz ve alanın düz olduğu yerler tercih edilir. Selim ilçesi bu oyun için uygun bir düzlüktür. Cirit sahası genelde 140 metre boyunda 40 metre enindedir. Bu ölçüler 120-70 vb. ölçülerde de olabilmektedir. Sahanın her iki baĢında 5‟er metre aralıklarla Alay Durağı, AtıĢ Sahası ve Yasak Alan bulunmaktadır. Ancak köylerde yapılan müsabakalarda bu saha ölçüleri o kadar da net değildir. 2.5.1.2. Cirit Cirit oyunu ismini de bu sopadan alır. Resmi müsabakalarda 1.5 metre olarak ölçüsü belirli olan ciritin gayri resmi müsabakalarda ortalama bir uzunluk belirlenmektedir. KarĢılaĢmalarda oyuncuların yaralanmalarını önlemek amacıyla Ciritlerin uçlarına lastik baĢlıklar takılmaktadır. 2.5.1.3. Puanlama Puan sisteminde atılan Cirit rakibe isabet ederse bu +3 puandır. Yasak alana girme, yan çizgi ihlali -1 er puandır. Rakibe 5 metreden yakından cirit kullanılmaz bunun cezası kırmızı kart ve -3 puandır. Bu arada eğer rakibe yetiĢir de cirit atmazsan yani onu bağıĢlarsan bu da + puan olarak değerlendirilir. 2.5.1.4. Süre ve Hakemler Cirit oyunu 45 dakikalık iki devre halinde oynanır. Yani toplam süre 90 dakikadır. Ancak köylerde bu süre esnektir. Resmi oyunlarda Bir orta hakem, iki yan hakem vardır, üç tane de masa hakemi bulunur. Gayri resmi maçlarda ise 2 yan 1 orta hakem yeterlidir. Cirit dıĢında bir de “Tur” denilen bir yarıĢ yapılır. YarıĢmaya katılacak olan kiĢiler belirli bir miktar parayı birisine teslim eder ve belirli bir mesafeden atlar yarıĢır. Birinci ve ikinci ödül, üçüncü gelen ise yatırdığı parayı alır. 102 08.11.09 SarıkamıĢ AĢağı Sallıpınar Köyü Cirit Elbisesi KK Hakan Soğanlı 2.5.1.5. Oyunun OynanıĢı ve Ödüllendirme Cirit Oyunu'nda iki takım bulunur. Bu takımlar genelde 8‟er veya 10‟ar kiĢiden oluĢur ve sahanın her iki baĢına sıralanırlar. Sağ ellerine atacakları ilk ciriti, diğer ellerine de yedek ve yetecek miktarda cirit alırlar. Ġlk baĢlayan takımın binicisi, karĢı tarafın oyuncularına yaklaĢır ve onlardan birisinin adını çağırıp sağ elindeki ciriti ona doğru savurur, sonra geri döner, atını kendi sahasına doğru sürer. KarĢı tarafın davet edilen oyuncusu hızla onu takip eder, elindeki ciriti geri dönüp kaçan karĢı taraf elemanına fırlatır. Bu sefer de ilk oyuncunun çıktığı sıradan diğer bir binici onu karĢılar. Ġkinci takımdan çıkan, sırasındaki yerini almak için süratle yerine dönmeye çalıĢır. Bu defa rakibi onu kovalar ve ciritini atar. Oyun bu Ģekliyle devam eder. Oyunun sonunda puanlar toplanır ve kazanan ilan edilir. Birer madalya veya kupayla ödüllendirilir. Bundan baĢka müsabaka öncesinde ne kararlaĢtırılmıĢsa birinciye o verilir. 2.5.2. GüreĢ Kars‟ın SarıkamıĢ Ġlçesi‟ne bağlı Karaurgan Köyü‟nde 2010 yılında 93.‟sü gerçekleĢtirilen Karakucak GüreĢ ġenlikleri her yıl 19 Mayıs‟ta kutlanmaktadır. Bu güreĢler 93 yıldır ara verilmeden gerçekleĢtirilmiĢ ancak bunun daha da uzun bir geçmiĢinin olduğu bilinmektedir. GüreĢler daha önceleri Karaurgan‟a 600 metre mesafede bulunan Kötek‟te gerçekleĢtirilmekteymiĢ. Kötek Türk- Rus sınırını belirleyen bir gümrük ĢehriymiĢ. Tekrar Türk hakimiyeti baĢlayınca güreĢler Karaurgan‟a kaymıĢ. Karaurgan, 93 Harbinde kaybedilen Türk topraklarından sonra Rus ve Türk elçiler siyah bir urganla sınırı ölçmüĢler ve kara 103 urganla sınır belirlemiĢler, ismini de oradan almıĢ. Daha sonra geri alınınca her yıl at yarıĢları ve güreĢler olmuĢ o heyecan yaĢanmıĢtır. GüreĢler bir nevi kurtuluĢ günü özelliği kazanmıĢtır. 19 Mayıs 2010 Karaurgan GüreĢler GüreĢ öncesi halk halay çekerken. GüreĢlere Karaurgan civarında bulunan 15- 20 köy hemen hemen tamamen katılmaktadır. Bunun yanında baĢta Erzurum ve ilçeleri olmak üzere (özellikle Pasinler, Oltu ve ġenkaya ilçeleri) Ardahan‟dan (Özellikle Posof), Erzincan‟dan, Sivas‟tan, Antalya‟dan, Ordu‟dan pehlivanlar ve izleyiciler gelmektedir. 2010 yılında yapılan güreĢlerde Diyarbakır‟dan hatta Ġskenderun‟dan da katılan güreĢçiler vardı. 19 Mayıs 2010 Karaurgan GüreĢlerini izleyen halktan bir resim. 104 Karaurgan‟da güreĢen pehlivanlardan bazıları Ģunlardır: Mahmut Demir (Milli güreĢçi), Bardızlı Nizam Pehlivan, Alaeddin Yıldırım, Gıyaseddin Yılmaz, SavaĢ Yıldırım (Edirne Kırkpınar‟da da BaĢ Pehlivan oldu), ReĢit Karabacak, Necdet Çınar, Özkan Turan, Erdal Turan, BeĢir Pehlivan, Erdal KarakaĢ ve daha adını sayamadığımız bir çok pehlivan. 2.5.2.1. Tartı ve Kategoriler Meydanda güreĢecek olan pehlivanlar önce Karaurgan muhtarlığı tarafından oluĢturulan komisyona gelerek burada tartılır ve kilolarına göre kategorilere ayrılır. Listeler daha sonra meydandaki komisyona verilir ve komisyon aynı kategoride yazılı isimler arasında kur‟a yoluyla eĢleĢtirmeler yapar. Kategoriler 30-35 kilodan baĢlar. Minikler daha sonra yıldızlar, 50-55 Kilo Toz Goparan, 55-60 Deste Boy, 60-65 Büyük Deste Boy, 70-75 Kilo Büyük Orta Boy, 80-85 Büyük Boy. 90‟da BaĢ Altı, 90+ BaĢ Pehlivan 105 19 Mayıs 2010 Karaurgan Genç GüreĢçiler PeĢrev Çekerken. 2.5.2.2. Hakemler Son yıllarda özellikle profesyonel kulüplerden güreĢçiler de katıldığından resmi olan hakemler de katılmaktalar ancak daha çok meydanda önceden güreĢ tutmuĢ ve tanınmıĢ pehlivanlar sonradan hakemlik yapmaktadırlar. 2.5.2.3. Meydan ve GüreĢler GüreĢlerin yapıldığı meydan düz çayırlık bir alandır. Ancak bu alan sabit bir yer değildir. Her yıl farklı bir çayırlıkta yapılmaktadır. Sabit bir yerin olmaması özellikle sporcuların giyinip soyunacakları bir yerin eksikliği, bir tribünün olmaması en büyük sorunların baĢında gelmektedir. GüreĢler karakucak Ģeklinde gerçekleĢtirilmektedir. Tarihinde sadece büyük pehlivanların katıldığı bir Ģenlikte yağlı güreĢler olmuĢ onun dıĢında tamamen karakucak olarak gerçekleĢtirilmiĢtir. Kurallar da ona göredir. 106 19 Mayıs 2010 Karaurgan GüreĢ Meydanı 2.5.2.4. Maddi Giderler GüreĢlerin duyurulması için asılan ilanlardan gelen misafirlerin yemekleri, sporcuların giderleri, kazananların ödülleri köy bütçesinden karĢılanmakta, bazı yıllar SarıkamıĢ Kaymakamlığı‟nın da cüz‟i katkıları olmuĢtur. Ancak köy bütçesinin yetersizliği güreĢlere de yansımakta ve gelen pehlivanların memnuniyeti büyük oranda sağlanamamaktadır. BaĢka bir gelir kaynağı olarak her yıl yapılan Meydan Ağası seçimi gösterilebilir. Açık artırma Ģeklinde siyasilerin ve iĢadamlarının katıldığı bu açık artırmadan elde edilen gelir de sporculara ödül olarak dağıtılmaktadır. (SarıkamıĢ- Karaurgan) 19 Mayıs 2010 Karaurgan GüreĢ Meydanı 107 2.6.Geleneksel Tiyatro Köy seyirlik oyunlarını; “kırsal bölgelerde, köylerde yaĢayan insanların yılın belirli zamanlarında ya da resmi ve dini bayramlarda, kutlamalarda, düğünlerde, bahar Ģenliklerinde eğlenmek, hoĢça vakit geçirmek amacıyla düzenledikleri taklitli ve dramatik nitelikli oyunlar olarak tanımlayan Nilgün Çıblak, bu oyunların kökeninin, tarih öncesi dönemlere kadar uzandığını söyler. Çıblak‟ın verdiği bilgilere göre, insanlar, dünyaya ilk geldikleri dönemlerde doğada meydana gelen olayların nedenlerini çözememiĢler ve buna bağlı olarak korku ve umutsuzluk veren fırtına, gecenin karanlığı, ĢimĢek çakması, yıldırım düĢmesi, vahĢi hayvanların saldırısı vb. olayları önlemek; gündüzün olması, baharın gelmesi, fırtınanın sona ermesi, avın yakalanması gibi sevindirici olayları kutlamak amacıyla toplu törenler düzenlemiĢlerdir. Genel anlamda evrenin ve dünyanın düzeni, iĢleyiĢi hakkında yeterli bilgi birikiminin oluĢturulamadığı bu ilk dönemlerde insanlar, yılın değiĢmeyeceği buna bağlı olarak mevsimlerin ve özellikle baharın oluĢmayacağı, dünyanın yeniden yeĢermeyeceği, verimliliğin bolluğun geri gelmeyeceği endiĢesiyle bu tür ritüelistik temsillere yönelmiĢtir. Taklit, eylem ve toplu katılmanın yer aldığı bu törenlerde, doğaya karĢı büyüyle korunma düĢüncesi esastır. Ġlkel dönem insanları, büyü yoluyla doğaüstü güçleri etkileyerek değiĢimi hızlandırmayı, olayları istedikleri Ģekilde yönlendirmeyi amaçlamıĢlardır. Bu tarz ritüellerin kökeninde doğayla barıĢık olma isteği bulunmaktadır. Tarihin ilk zamanlarından bu yana her toplumda ay, mevsim ve yıl değiĢiklikleri törenlerle kutlanmaktadır. Ġnsanlar, kendi yaĢantılarının daha verimli olmasını sağlamak için zorunlu ve bilinçli olarak bu törenlere katılmıĢtır. ÇeĢitli kültürlerde rastlanan bu törenler, Türkler arasında da yaygın olarak düzenlenmiĢtir. Ġslamiyet öncesi dönemlerde eski Türkler, totemizm ve ġamanizm'e bağlı olarak mevsim geçiĢlerinde, hayvanların üreme zamanlarında. avcılık dönemlerinde bolluk ve bereket amacıyla temsili karakter taĢıyan törenler düzenlemiĢtir. Bütün bu törenler, Ġslamiyet'in kabul edilmesinden sonra köy seyirlik oyunlarına da yansımıĢtır. Dolayısıyla Türkler eski inanç, gelenek ve törenlerine ait birçok unsuru yeni dinlerinde de yaĢatmaya devam etmiĢtir.21 21 ÇIBLAK, Nilgün, “Köy Seyirlik Oyunlarının Korunması Üzerine Tasarım Denemesi”, http://turkoloji.cu.edu.tr/HALKBILIM/nilgun_ciblak_koy_seyirlik_oyunlari_korunmasi.pdf (EriĢim Tarihi: 01.02.2011) 108 12.12.2009 Akyaka ĠbiĢ Hazır ġah (Bu Ģah düğünlerde gelinin önünde gezdirilir.) Köy Seyirlik Oyunları, Kars‟ta yavaĢ yavaĢ yerini popüler kültür argümanlarına bırakmaktadır. Buna rağmen en canlı yaĢama alanı SarıkamıĢ baĢta olmak üzere Selim‟in ve Kağızman‟ın bazı köyleridir. Özellikle SarıkamıĢ ilçesinde hemen hemen bütün köylerde seyirlik oyunlar düğünlerde oynanmakta ve yaĢatılmaktadır. 25.11.2009 Selim BölükbaĢı ġah Kaldırma Geleneği (SüslenmiĢ ġah) Oynanan oyunlar konuları bakımından oldukça farklılık göstermektedir. BaĢta tarım ve hayvancılık olmak üzere çeĢitli meslek dallarına ait konular (Doktor, Ġmam, Savcı, Avukat vb.) veya sosyal hayatta karĢılaĢılan durumlar (Kız kaçırma, evlilik hayatı vb.) da iĢlenmektedir. Tespit edilen oyunlar Ģunlardır: 109 SARIKAMIġ Köyün Adı: Balıklı 1)Köse 2)Doktor 3)Kız kaçırma 4)Kemer Köyün Adı: Karaurgan 1)Deve 2)God god 3)Yüzük saklama 4)Leylek yuvası Köyün Adı: Ġsisu 1)Leylek yuva yapar 2)Dudulu gelin 3)Kurut kurut incir kurut 4)Tarlayı bölme Köyün Adı: Alisofu 1) Kız Ġsteme 2) Çorap Oyunu 3) Yüzük Oyunu ARPAÇAY Köyün Adı: Koçköyü 1)Kukla 2)Deve 3)Köse 4)Godi godi 5)Köroğlu 6)Iğdır barı SELĠM Köyün Adı: Sarıgün 110 1)Deve 2)Koç katımı Köyün Adı: BölükbaĢı 1)Yüzük gizletmesi 2)Arı vız vız 3)Çat mat KAĞIZMAN Köyün Adı: CamuĢlu 1)Tıp 2)Yüzük saklama DĠGOR Köyün Adı: HalıkıĢlak 1)Kat kat(Kars-Tavuk barı, Akyaka-Ġt yallısı, Arpaçay-Iğdır Barı) Tespit edilen oyunlardan örnek olarak birkaçı aĢağıya alınmıĢtır. 1. Oyunun Adı: Doktor Oyunun OynanıĢı: Taklit üzerine kurulu bir oyundur. Kalabalık bir Ģekilde oturan köy halkından bir kimse hasta olur. Diğer oyunculardan biri de doktor olur ve hasta olan oyuncuyu tedavi eder. Ancak hasta olan kiĢiye sürekli çok kötü hastalıklara yakalandığı söyleyerek onu üzer. Bu tür bir yaklaĢımda nükte vardır ve amaç izleyicileri güldürmektir. Bunun yanında bir oyuncu da hayvanının hasta olduğunu söyler ve oradaki insanlardan biri de hayvan taklidi yaparak oyuna katılır. Bir oyuncu da baytar olur ve hayvanı tedavi etmeye baĢlar. Ancak hayvanın Ģarbon hastalığına yakalandığını söyler ve mundar olduğunu yenilemeyeceğini belirtir. Bir de yenilebilecek olanı vardır. Bu hayvanı da hemen keserler ve oradakilere dağıtırlar. KarĢılık olarak da hasat zamanı belirli miktarlarda buğday alırlar. Buğdayı da alırken kapı kapı dolaĢılır ve daha önce et verilen kiĢilerin baldırlarına veya baĢka yerlerine (hayvanın neresinin eti verilmiĢse kiĢinin de orasına) vurularak hesap tahsil edilir. (SarıkamıĢBalıklı ) 2. Oyunun Adı: Sağır-Dilsiz Oyunun OynanıĢı: Oyun sağır ve dilsiz bir kimsenin eĢi ile yaĢadıkları üzerine kuruludur. EĢi sağır ve dilsiz olan koca eĢiyle yatağa girdiklerinde aralarında bir gizli dil oluĢtururlar. 111 Koca eĢine doğru dönünce, sağır ve dilsiz olan kadın kocasının bir Ģey istediğini anlar ve soyunur. Ancak adam uyuduğu yerde bazen yanlıĢlıkla kadına doğru döner kadın kocasının bir istediğini sanıp soyunmaya baĢlar ama adamın böyle bir niyeti yoktur. Bu nedenle kavga baĢlar ve bu tür yanlıĢ anlamalarla oyun sürüp gider. (SarıkamıĢ- Balıklı) 3. Oyunun Adı: Kabak Oyunun OynanıĢı: Oyun on kiĢi ile oynanır. Her oyuncu birden ona kadar numara sahibi olur. Daha sonrasında ise bir oyuncu seri bir Ģekilde; “ektim, biçtim bizim tarlada beĢ kabak oldu”, der. Sayı olarak ifade ettiği beĢ hangi oyuncuya ait ise o oyuncu itiraz eder. “BeĢ kabak olamaz” Ġlk söyleyen tekrar: “Ya kaç kabak olur?” Ġtiraz eden oyuncu yeni bir sayı söyler ve bu sefer de o oyuncu itiraz eder ve kabul etmek istemez. Hangi oyuncu susar sesini çıkarmazsa cezalandırılır. (SarıkamıĢ- Karaurgan) 4. Oyunun Adı: Leylek Yuvası Oyunun OynanıĢı: Leylek rolünde olan oyuncu ağaç rolünde olacak oyuncuyu belirledikten sonra ellerini kullanmadan çevreden ağaç dallarını toplar ve ağzı ile getirerek ağacın ağzına bırakır. Bu Ģekilde devam ederken leylek rolündeki oyuncu ağaç rolündeki oyuncu görmeden ağzına su alır ve suyu ağacın ağzına bırakır. Böylelikle ağaç rolünde olan oyuncu farkında olmadan kandırılır. Oyun bu Ģekilde sürer. (SarıkamıĢ- Karaurgan) 5. Oyunun Adı: Sağır-Dilsiz Oyunun OynanıĢı: Oyun sağır ve dilsiz bir kimsenin eĢi ile yaĢadıkları üzerine kuruludur. EĢi sağır ve dilsiz olan koca yatağa girdiklerinde eĢine doğru dönünce sağır ve dilsiz olan eĢi de bir Ģey istediğini düĢünür. Bunun üzerine donunu indirir ama koca böyle bir istekte olmadığını anlatmaya çalıĢır ve sonunda birbirlerine sarılırlar. Oyun da böylelikle bitmiĢ olur. (SarıkamıĢ- Balıklı) 112 6. Oyunun Adı: Daktilo Oyunun OynanıĢı: birisi hakim birisi avukat olur. Mahkeme kurulur ve ifade alınmaya baĢlar. Ġfadeleri yazıya geçirmek için de birisi daktilo yapılır. Elleri arkadan bağlanır ve dizlerinin üzerine oturtulur. Davacı Ģikayetini yaparken sekreter de daktilo olan kiĢinin dizlerine, göğsüne ve yanaklarına vurarak yazar gibi ifadeyi tekrar eder. (SarıkamıĢ- Ġsisu) 7. Oyunun Adı: Ayna Oyunun oynanıĢı: Bir erkek ile bir bayan arasında oynanan bir oyundur. Erkek oyuncu kız oyuncuya bir ayna getirir ancak kız oyuncu bu aynayı beğenmez. Ayna gibi para verir, tülbent verir ama bayan oyuncu bir türlü beğenmez ve bunun üzerine erkek oyuncu bir yüzük verir. Bayan oyuncu yüzüğü beğenir ve kabul eder. Oyun da bu Ģekilde sonlanır. (ArpaçayKoçköy) 8. Oyunun Adı: Deve (Aynı oyun Selim-Sarıgün‟de de derlenmiĢtir. Orada yılbaĢında bereket getirmesi amacıyla oynatılır. (Selim- Sarıgün) Oyunun OynanıĢı: Daha çok düğünlerde oynanan bir oyundur. Ġki kiĢiden biri deve diğeri de deveyi çeken oyuncu olur. Bu Ģekilde oyunun sergileneceği alana girilir. Oradaki kalabalık devenin üzerine soba isi ve un gibi iz bırakmaya yönelik eylemlerde bulunurlar. Deve kılığındaki oyuncu da kalabalıktaki izleyicilere sürtünür ve soba isi ya da un izi kime bulaĢtıysa o kimse de üzerine sürülenin karĢılığını vermek zorundadır. Ancak misafir durumunda ise ev sahibi benim misafirimdir niyetiyle konuğunun cezalandırılmasını istemez ve istenilenleri karĢılayacağını söyler. Oyun bu Ģekilde devam eder. (Arpaçay- Koçköy) 9. Oyunun Adı: Köse Oyunun OynanıĢı: Genellikle düğün zamanlarında oynanan bir oyundur. Ġki kiĢi ile oynanan bir oyundur. Oyunculardan biri köse kılığına bürünür iken bir diğeri de köseyi kovalama görevindedir. Ayaklarını dizlerine kadar açan köse kılığındaki oyuncu oyun alanına bu Ģekilde girer ve üzerinde de un izi vardır. Arkasından da köseyi kovalayan oyuncu oyun alanına girer ve köseyi kovalamaya baĢlar. Kösenin yarı çıplak ayaklarına elindeki kamçı ile de vurmaya baĢlar. Bu esnada köse kaçıp sığınacak birisini arar. Sığınmak istediği oyuncuyu un izine bular ve üçüncü kimse de oyunun cezası olarak oradakilere ziyafet sunmak zorundadır. (Arpaçay- Koçköy) 113 10. Oyunun Adı: Iğdır Barı (Akyaka- BoyuntaĢ‟ta Ġt Yallısı, Kars Merkez‟de Tavuk Barı, Digor HalıkıĢlak‟ta Kat Kat denir.) Oyunun OynanıĢı: ġaka üzerine kurulu bir oyundur. Oyunculardan bir tanesi yaptığı hareketlerin taklit edilmesini ister. Taklit etmeyen oyuncu ise çamura batırılarak cezalandırılır. Ceza almak istemeyen oyuncu ise oyunculara ziyafet verir. (Arpaçay- Koçköy) Diğer yörelerde de yönetici konumundaki kiĢi bar baĢında olur ve her türlü davranıĢını taklit ettirir. Sözgelimi oynadığı anda çorabını çıkarır, izleyicilerden birisine vurur tabi o ne yaparsa diğerleri de aynını yapar. Yapamayan kemerle, sopayla cezalandırılır. 11. Oyunun Adı: Çat Mat Oyunun OynanıĢı: Ġki grup halinde oynanır. Bir grup diğer grubun sırtına biner ve “Alttan verir samanı Üsten çıkar dumanı Çat mat Kaç ot” der ve bir sayı gösterir. Alttaki grup birden beĢe kadar sayı söyler sayıyı bilirse o grup üste geçer. Oyun böyle devam eder. (Selim-BölükbaĢı Köyü) Kaynaklar AKBULUT, Dilek, “Günümüzde Geleneksel Oyuncaklar”, Milli Folklor, Yıl:21, S. 84, 2009 ATAMAN, Sadi Yaver, “Türk Halk Oyunlarının En Yaygın ÇeĢitleri Halaylar”, II. Milletlerarası Türk Folklor Kongresi Bildirileri, III. Cilt Halk Müziği-Oyun-Eğlence, Kültür ve Turizm Bakanlığı Milli Folklor AraĢtırma Dairesi Yayınları, Ankara 1983 ÇIBLAK, Nilgün, “Köy Seyirlik Oyunlarının Korunması Üzerine Tasarım Denemesi”, http://turkoloji.cu.edu.tr/HALKBILIM/nilgun_ciblak_koy_seyirlik_oyunlari_korunmasi.pdf (EriĢim Tarihi: 01.02.2011) Çorum Halk Kültürü, (Koord. Ali Özüdoğru), Sistem Ofset Basın Yayın, Ankara ERSOY, Habibe Yazıcı, “BaĢkurt Çocuk Oyunları” Millî Folklor, , Y›l 22, Say› 86 , 2010 GÜZELOĞULLARI, Neslihan, Serkan Ertural, “Ortak Kültürel Değerlerin OluĢumunda ve YaĢatılmasında Türk Halk Oyunlarının ĠĢlevleri”, http://turkoloji.cu.edu.tr/HALKBILIM/neslihan_guzelogullari_serkan_ertural_halk_oyunlari_ ortak_kulturel_degerler.pdf (EriĢim Tarihi: 01.02.2011) 114 JEFF Todd Titon, “Müzik, Halk ve Gelenek”, (Çev.Murat Karabulut), Halk Biliminde Kuramlar ve YaklaĢımlar, Gülin Öğüt Eker vd., Milli Folklor Yayınları, Ankara 2003 Kars‟ın Somut Olmayan Kültürel Mirası, (Editör: Yılmaz Özkaya), Kanyılmaz Matbaacılık, Ġzmir 2010 KAYA, Doğan, Anonim Halk Edebiyatı, Akcağ Yay., Ankara, 1999 ÖRNEK, Sedat Veyis, Türk HalkBilimi, Türkiye ĠĢ Bankası Kültür Yayınları, Ankara 1977 ÖZHAN, Mevlüt, “Çocuk Oyunlarında Dramatik Unsurlar”, III. Milletlerarası Türk Folklor Kongresi Bildirileri, III. Cilt Halk Müziği-Oyun-Eğlence, Kültür ve Turizm Bakanlığı Milli Folklor AraĢtırma Dairesi Yayınları, Ankara 1987 SEZEN, Lütfi, Halkbilimi ve Derleme Metodları, Atatürk Üniversitesi Yayınları, Erzurum 1995 TAN, Nail, Folkor (Halkbilimi) Genel Bilgiler, Halk Kültürü Yayınları, Dilek Matbaası, Ġstanbul 1985 YILDIZ, Gökay, ġevkiye Kazan, “Teke Yöresinin Merkezi Burdur Halk Kültürü Ġle Müziğinden Esintiler” Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 4/8 Fall 2009 Kaynak ġahıslar Adı Soyadı Ali GöktaĢ Behiye Çiftçi Berivan Yurdakul Bilal Yedier Birsen Durak Celal Barmanbek Celal Mercan Cemil Ayboğa Cemil Göymen Esra DaĢdemir Ezgi Oymak Fahrettin Ulufer Fatih AktaĢ Hakan Soğanlı Halim Çetinkaya Halime DaĢdemir Hamit Ġpek Hürüzet Alatürk Hüseyin Lök Kadir Namlı Doğum Yeri Arpaçay Selim SarıkamıĢ Selim Akyaka Susuz Selim SarıkamıĢ SarıkamıĢ Akyaka Merkez Esenkent Susuz SarıkamıĢ SarıkamıĢ SarıkamıĢ Selim KamıĢlı Kağızman SarıkamıĢ SarıkamıĢ SarıkamıĢ 115 YaĢı 65 9 55 41 55 53 48 11 61 23 36 43 74 56 58 45 Medeni Hali Evli Evli Bekar Evli Evli Evli Evli Evli Bekar Evli Bekar Evli Evli Evli Evli Evli Evli Mesleği Çiftçi Ev Hanımı Öğrenci Ev Hanımı Çiftçi Çiftçi Çiftçi Çiftçi Öğrenci Çiftçi Güvenlik Görevlisi Ciritçi Memur Çiftçi Ev Hanımı Çiftçi Köy Koruyucusu Kayhan Gök Levent Yalçınkaya Mahmut Kılıç Mahmut Rubet Mehmet ġuözer Melek Soy Meltem Gökbulut Mesim DaĢdemir Metin Yalçınkaya Mülkünaz Ocak Mürtüz Demir Nilay ġahin Rasim Kaya Songül Aras Subutay Demir ġerafettin Kuru Turan BaĢaran Turgay Kayık Yusuf Çetinkaya Zekai Ulufer Zülfikar AĢnalı Akyaka SarıkamıĢ SarıkamıĢ SarıkamıĢ Susuz Akyaka Kağızman Çilehane Akyaka SarıkamıĢ ġenkaya Akyaka SarıkamıĢ SarıkamıĢ SarıkamıĢ Akyaka Arpaçay SarıkamıĢ Akyaka SarıkamıĢ Susuz Susuz 116 25 29 13 22 53 43 13 38 63 53 11 47 13 37 65 65 14 36 60 45 Bekar Evli Bekar Bekar Evli Evli Bekar Evli Evli Evli Bekar Evli Bekar Evli Evli Evli Bekar Evli Evli Evli Öğrenci Çiftçi Öğrenci ĠĢçi Çiftçi Ev Hanımı Öğrenci Çiftçi Ev Hanımı Çiftçi Öğrenci Müzisyen Öğrenci Çiftçi Çiftçi Çiftçi Öğrenci Çiftçi Çiftçi Çiftçi ÜÇÜNCÜ BÖLÜM DOĞA VE EVRENLE ĠLGĠLĠ UYGULAMALAR (YRD. DOÇ. DR. NESRĠN GÜLLÜDAĞ) 3.1. HALK TAKVĠMĠ VE METEOROLOJĠSĠ 3.1.1. Halk Takvimi Bir kısmı bozkırda göçer hayat tarzını benimseyen Türkler, ekip biçme zamanını belirlemek; yazın yaylaya, kıĢın kıĢlağa birlikte göçebilmek için, temel olarak gök cisimlerinin hareketine ve gökle ilgili olaylara bakarak takvimler yapmıĢ ve zamanı sistemli halde kullanmaya baĢlamıĢlardır. Bir müddet sonra “12 Hayvanlı Türk Takvimi”ni oluĢturmuĢlardır. Bu takvim Türk boyları arasında yaygın olarak kullanılmıĢtır ve hala kullanılmaktadır.22 Türk dilinin en eski belgelerini oluĢturan Orhun yazıtlarında zikredilen olaylar Oniki Hayvanlı takvim sistemine göre tarihlendirilmiĢtir. Oniki yıllık daimî bir devir oluĢturan bu takvimin her yılı belli bir hayvana nispet edilmekte ve her yıl mensup olduğu hayvanın adını almaktadır. Halk inançlarına göre devreyi oluĢturan hayvanlardan her biri, devrede iken mensup oldukları yılları etkileyebilmekte, yılın mukadderatını değiĢtirebilmektedir. Oniki Hayvanlı daimî bir devir sona erince, bu devir tekrar baĢtan alınmakta ve hesaba devam edilmektedir.23 Halk takvimi, meteorolojinin bilimsel çalıĢmalarından binlerce yıl öncesine dayanan, halkın uzun süreli deneyim ve bilgi birikiminin ürünü olan kültürel bir mirastır. Halk takvimleri bazı doğal olayların düzenli olarak, gözlemlenmesi, bazı dinsel törenler ve baĢka toplumlarla olan etkileĢimler sonucu biçimlenmiĢtir. 24 ġamanist dönemde Türklerde, Gök Tanrı, ay, yer, su ve ateĢ temel kültler olmuĢtur. GüneĢ, ay ve yıldızlar, Türklerin günlük hayatına o kadar etki etmiĢtir ki, meselâ Hunlar, 22 BĠRAY, Nergis, “12 Hayvanlı Türk Takvimi-Zamana ve Ġnsana Hükmetmek”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat AraĢtırmaları Enstitüsü Dergisi, C. 15, S. 39, 2009, s.671-672 23 AYNAKULOVA, Gülnisa, “Gregoryen Kıpçaklar ve Oniki Hayvanlı Türk Takvimi Üzerine”, Milli Folklor, Yıl 19, S.74, 2007, s.22-23 24 ERGĠNER, Gürbüz, UĢak Halk Takvimi ve Meteorolojisi, TTK Basımevi, Ankara 1984, s.46 117 herhangi bir iĢe baĢlarken güneĢin ve ayın durumlarına bakmıĢlar ve önemli kararları, yıldızların durumlarını da yorumlayarak vermiĢlerdir.25 Zamanı adlandırma, bazen doğa olaylarına bağlı olurken, bazen de dinsel törenler veya inanıĢlarla ilgilidir. Halk takvimi olarak adlandırdığımız yerel takvim; bilinen yaygınlık kazanmıĢ takvimlerden daha farklı olarak ayları ve günleri baĢka bir biçimde adlandırır. Günler ve aylar için resmi adlarının yanı sıra, köylere göre daha farklı bir biçimde de adlandırıldığı görülmektedir. Halk takvimlerinin oluĢumunda halkın ekonomik yapısı ve ekonomiyi belirleyen uğraĢ biçimleri ön plana çıkmıĢtır. Halkın gelenekleriyle ilgili olarak belli günler için kameri ve Ģemsi takvimden yararlanılır. Tarım, hayvancılık gibi uğraĢlar ay isimlerine de yansımıĢtır. Kiraz ayı (Haziran) kirazların yetiĢtiği ay gibi, Koç ayı (Ekim), koç katımının yapıldığı ay, Orak ayı (Temmuz), ekinlerin biçme iĢinin yapıldığı ay olarak kullanılır. Ġnsanlar hayvanları, tarlaları, bitkileri sert soğuklardan korumak için kocakarı soğukları, sayılı veya hesaplı günler, Mart dokuzu, Aprel BeĢi, Kocakarı soğukları olarak adlandırılan tarihleri bilmek durumundadır. Kırsal kesimde yaĢayan insan için hava tahmininde bulunmak yaĢamsal bir değer taĢır. Hayvanlarla ilgili olarak, 24 Mart‟ta kırlangıçların geliĢi ile bir fırtına olur. Leylekler nisan ayında gelir. Sığırcık kuĢlarının çok geliĢi ile yaz geldiği anlaĢılır. Kara serçe de denilen karakuĢlar (karankuĢlar) Nevruz bayramına bir hafta kala gelir. ĠnanıĢa göre KarakuĢ kimin evinin önünde kaç tane olursa, onu ilk gören adam sayıp o yılki arpasının buğdayının kaç kuyu olduğunu hesaplar. KarakuĢ geldiğinde sayılır, tek olduğu zaman kıtlık olur, çift olduğu zaman bolluk olur. Bitkilerle ilgili olarak, baharın geliĢini müjdeleyen çiçekler vardır. Dana kıran, haĢhaĢı, kar çiçeği, mayıs çiçeği gibi. Ayın durumuna bakarak hava tahminlerinde bulunulur. Ay hilal Ģeklinde ancak uçları aĢağı doğru olduğu zaman havanın yağmurlu ve bulutlu olması beklenir, yukarıya olduğu zaman hava kurak gider. 25 ERCAN, Emine Hilal, Balkanlarda Gökyüzü İle İlgili İnanışlar ve Halk Takvimi, Millî Folklor, 2006, Yıl 18, Sayı 69, s.72 118 Rüzgarların adları vardır. Tarım toplumlarında yaĢayan insanlar bu rüzgarların iĢlevlerini de bilir. Mart ayında baĢlayıp yağmurlar yağdıran ekinlere zarar veren kıble rüzgarı, lodos rüzgarı, acem rüzgarı, tarlalara zarar veren Tiflis rüzgarı, bulutları dağıtan Kuzey rüzgarı, ekinlere çok faydalı olan, yağmur getiren Kara haç rüzgarı, havayı çok sert yapan arpaya, buğdaya zarar veren Çıldır rüzgarı gibi. Mevsimi geldiği halde yağmayan yağmurlar ve beraberinde gelen kuraklık, olumsuz yönde etkiler. Dolayısıyla, hayatı yağmur yağdırmaya yönelik yapılan törenler, halk kültürü zenginliklerimiz arasında yer almaktadır. Köyün insanlarının topluca katıldığı yağmur duaları, genellikle bir hoca önderliğinde yapılır. Kurbanlar kesilir, yemekler yenir. Mezarlıktan ilk ölen kiĢilerin toprağından toprak alınır, mendilin arasına koyulur. Besmele çekilip, yağmur yağması için dualar edilerek Kars çayına atılır. Yağmur yağması için cenaze taĢıyan tabutları götürür suya koyarlar. Yağmur duasına çıkılırken taĢlara dua okunur, çuvala doldurulup, akan çaya bırakılır. Köydeki ziyarete çıkılıp, türbeden toprak getirilir, ateĢe dökülür. Çok yağmur yağdığında sel felaketi olmasın diye yağmurun dinmesi için sığır ve koyun ayaklarının çamuru alınıp tandırda kurutup piĢirilir. Dolu yağdığı zaman doluyu dindirebilmek için, ezan okunur. Birde ben anamın ilk çocuğuyum, ben anamın ilkiyem ağzı gara tilkiyem suya dön gibi sözler söylenir. Çocuklar yağmur yağsın diye ellerine kap alırlar. Kapıyı çalarlar, tık tık Musa emmi çık. Çıkdık ne var. Musa emmi godu goduyu gördün mü, goduya selam verdin mi , godu burdan geçende kırmızı gülünü gördün mü, rahmetini gördün mü derler, çocuklara yumurta , Ģeker, meyva verilir. Gödu gödu gördün mü göduya selam verdin mi, gödu kapıdan geçende bir sulu yağmur gördün mü? Yağ verenin oğlu olsun, yumurta verenin kızı olsun, adı Fatma olsun, kaĢları çatma olsun, tandıra düĢsün, kırmızı piĢsin denir, onlarda su atarlar, ıslatırlardı. Özellikle yaz aylarında Ülker adı verilen yıldızın etkisiyle hayvanların zarar göreceğine inanılır. Ülkerden korunmak için davarı kuytu yerlere yatırırlar. Ġki üç gece ahırda bacaları kapatırlar, içeride atın yüzüne vurursa atın yüzü yara olur. 119 3.1.1.1. Günün Vakitleri a. Sabah Sabahın olduğunu sabah yildızı, kevran gıran (kervan kılan), demir gazık, ülker (Merkez-Gelirli), Ģafag yıldızı değiĢik adlarla anılan yıldızların doğuĢundan tahmin etmektedirler. (Merkez- BaĢgedikler) Sabahın oluĢu havada ki yıldızların kaybolmaya baĢlaması, tan yerinin ağarması, horozların ötmesinden anlaĢılır. (Merkez-Cumhuriyet), Ģafak yıldızından anlaĢılır. (MerkezOcaklı) b.KuĢluk Anadolu Türkleri sabahı da bölümlere ayırmıĢtır.26 Sabah ile öğlen arası guĢluk vakti olarak adlandırılır. Dokuz, buçuk dokuz arasıdır. (Merkez-Gelirli), Ona kuĢluğ, iĢrağ (Merkez-Kümbetli), kuĢluk (Akyaka-Esenyayla) gibi adlar verilir. c.Öğlen Öğlen olduğu gölge boyunun adımla ölçülmesiyle hesaplanır. Üç ayaksa öğle vaktidir (Merkez-Gelirli) dört ayak (Merkez-Alaca), iki ayak (Merkez-BaĢgedikler), üç ayak gibi farklı Ģekillere rastlanır. Yedi ayak ikindi vaktidir. (Merkez-Cumhuriyet) Ayakla gölge ölçülüp, yarıya bölünür. Yarısı öğleye, yarısı da ikindiye, yarısı da akĢama diye bölümlenir. (Merkez-Kümbetli). Kendi bedeninin üç veya dörtte biri gölge olursa öğlenin geldiği anlaĢılır. (Akyaka-Esenyayla) Onbir ayak ise buna zengi denir, saat onbir buçuktur. (Akyaka- BoyuntaĢ) 3.1.1.2. Uğurlu Gün Ve Saatler Haftanın hangi gününde ve saatinde iĢe baĢlamanın hayırlı olacağı konusunda, genellikle sabahın erken saatlerinde iĢe baĢlamanın hayırlı olduğu inanıĢı vardır. Sabah rüzgarı çalıĢan insanın yüzüne vurdu mu o evde bereket bol olur. (Merkez-Esenkent) Sabah rüzgarı bir kiĢinin yüzüne vurmadı mı onun kısmeti olmaz. Sabah erkenden kapıyı açanın rızkı bol olur. Cuma akĢamı yapılan her iĢin, uğurlu olduğuna inanılır. (Akyaka- BoyuntaĢ) 26 ÖGEL, Bahaeddin, Türk Kültür Tarihine GiriĢ, Türklerde Köy ve ġehir Hayatı (Göktürklerden Osmanlılara) TC. Kültür Bakanlığı, C.1, Ankara 2000, s.450 120 Pazartesi ve Cuma akĢamı iĢe baĢlamak hayırlıdır. (Merkez-Dikme). PerĢembe günleri iĢe baĢlamak gerekir. (Merkez-Kümbetli) Diğer bir inanıĢa göre Allahın ismiyle baĢlamak Ģartıyla her gün birbiriyle aynıdır. (Merkez-Ocaklı) Sabah horoz öttüğü zaman rızkın bol olması için, PerĢembe günü yani Cuma akĢamı iĢe baĢlamak hayırlıdır. (AkyakaBüyükdurduran) Dünyanın temeli Pazar günü atıldığı inancıyla, Pazar ve PerĢembe günü yani Cuma akĢamı, bir de Hazreti peygamberin doğum günü olan Pazartesi iĢe baĢlanmalıdır. (Akyaka-Esenyayla). Pazartesi iĢe baĢlamak daha hayırlı olur. Cuma günü iĢe baĢlanılmaz. Cuma günü öküze çubuk vurulmaz. (Susuz-Kiziroğlu) Cuma günü öğlene kadar iĢe baĢlanmaz. (Kars-Merkez) 3.1.1.4. Gün ve Ay Ġsimleri Gün ve ay isimlerinin adlandırılıĢı köylerde farklılık gösterir. Günlerin adlandırılmasını, hafta içinde bölgenin ticaret merkezi olan kasabaların pazarının kuruluĢ günü etkiler. Cuma, dinlik niteliği gereğince, hiçbir yerde ad değiĢtirmez.27 PerĢembe (Cuma akĢamı) (Merkez-Esenkent), Adın ahĢamı (PerĢembe) Üç ay paz, ondan sonraki iki ay çile, Boz ay , Mart, Abrıl, üç ayda Yay, kıĢ günlerine Büyük Çile, Küçük Çile denir. (Kars-Merkez) Salı (SeĢem), ÇarĢamba (ÇarĢem) PerĢembe (PirĢem), Cuma (Ġnni), Cumaertesi (BaĢini), Bazar. (Merkez-Alaca) Salı gününe has günü, PerĢembe gününe Cuma akĢamı denilir. (Merkez-Cumhuriyet) Salıya tek, PerĢembeye de Cuma akĢamı denir. Haftanın yedi günü olduğu için, yedi tek rakam olduğu için Salıya tek derler, çiftleĢtirip Salıya tek derler. (AkyakaBüyükdurduran) Bazar, Bazarertesi, Has (Salı), ÇarĢamba, PerĢembe, Adın (Cuma) (Merkez- Kümbetli) Pazartesi, Salı (has), ÇarĢamba, PerĢembe (Cuma akĢamı), Cuma ya da Adna, Cumartesi ya da Adna Ertesi olarak adlandırılır. (Merkez-Kümbetli) Haziran, Temmuz, Ağustos; Birinci TeĢrin, Ġkinci TeĢrin, Birinci Kanun , Ġkinci Kanun Sanı Ģimdi o ayların yerine Eylul, Ekim, Gasım, Aralık geldi. Birinci TeĢrin, TeĢrin Sanı, Kanun Evvel, Kanun Sanı onun yerine bu dört ay geldi. Eylül, Birinci TeĢrindir. Ekim TeĢrin, Kasım, Kanun Evvel, Aralık Kanun Sanı bu dört ay değiĢmiĢ. Çok sıcak olan günlere 27 BORATAV, Pertev Naili, age.,s.162 121 Kora PiĢiren ayı denir. Mart, Abrel veya Gücüh olarak adlandırılır. Mart, Nisan, Mayıs, bu üç aya Gücüh ayları denir. (Merkez-BaĢgedikler) Mart (Abril) (Merkez-Esenkent), TeĢrin Evvel, TeĢrin Sonu, üçüncü ay Boz ay, dördüncü ay Abril, Mayıs, Heziran, yedinci ay Ağustos, sekizinci ay, dokuzuncu ay Eylül,onuncu ay Ekim, on birinci Kasım, on ikinci ay Aralık, Piçim ayı (Temmuz) (Merkez-Dikme) Ekim (TeĢrin Evvel), Kasım (TeĢrin Sanı), Aralık (Kanun Evvel) , Ocak (Kanun Sanı), ġubat (Boz ay) havalar sisli, güneĢsiz, bulutlu geçtiği için ġubata da Boz ay denir. Muharrem, Sefer, Rebül Evvel, Rebül Ahır, Gemaziyel Evvel, Gemaziyel Ahır, Üç aylar Recep, ġaban, Ramazan ġevval, Zilkade, Zilhicce, olup bunlar Kameri aylardır. Yazın en fazla sıcak Temmuz, Ağustos aylarında olur. Ona da Gızgın, çok sıcak olan yaz günlerine ise Ġsdi denir. (Merkez-Kümbetli) Aylardan Zemheri ayı Aralığın 21‟inde girer, tam 60 günün sürür. Bunlar ikiye ayrılır birisi Büyük Çile 40 gün sürer, Küçük Çile 20 gün. Bu iki aydan sonra hava ısınır. Büyüklerimiz haç suya düĢtü derlerdi. Ermeniler buradaki o zaman bizle beraber yaĢayan Ermeniler 1915‟ten önce haçı suyun üstüne koyarlarmıĢ. Haç suyun üstünde, buzun üstünde durur, eğer buzun üstünden düĢerse o buzun üstüne kesinlikle kimse çıkmazmıĢ o zaman göllerde balık yakalayan insanlar buzun üstüne çıkmasın diye bu haç suya düĢtü derlermiĢ. (Akyaka-Büyükdurduran) Zemheri ay Aralığın yirmisinde baĢlar. Kasım ayına Payız, Ekime koç ayı, Hazirana da Yay denir. (Akyaka-Büyükdurduran) 3.1.1.4. Sayılı veya Hesaplı Günler Sayılı veya hesaplı günler Aralık, Ocak ayındaki soğuk fırtınalı günlere verilen addır. (Merkez-Dikme) Sayılı günler, Ocak geçtikten sonra baĢlar, Nevruza kadar kadar sayılı günlerdir. (Merkez-Esenkent) 3.1.1.5. Mart Dokuzu Mart dokuzu ile ilgili hikaye Ģöyledir: “Mart sekize gelmez, dokuza kalmaz”, leyleklerin gelmesini anlatan bir söyleyiĢtir. Çıldır tarafında Suhara köyünde bir hoca varmıĢ. Hocanında camıĢları (mandaları) varmıĢ. Köy ağası hocanın mandalarını çok beğenirmiĢ. Hoca der ki bugün ayın sekizidir gecede dokuzudur sekize gelmez dokuza da kalmaz. Ağa hocayla iddialaĢır, ve bu sözün yalan olduğunu ifade eder. Hoca ise kitaplarda yazılı olduğunu 122 söyler. Bahse girerler. Sen camıĢların üstüne bende camıĢların fiyatına diyip aralarında senet yaparlar. Hoca eve gelir. Ya rabbi bu leyleler gelmeyecek mi? CamıĢlar gitti der. Ağa sevinir. Hoca sabah namazını kılar, uyku tutmaz. Hoca dıĢarı çıkar bakar ki kar göbek boyu olmuĢ. Kar yığıntılarının arasına ayağını vurur, bakar ki leylek gelmiĢ havada ıslanmıĢ düĢmüĢ yere, kar üstünü kapatmıĢ. Temizce leyleği siler, paltonun arasına sarar, odada sobanın yanında kurutur, bir Ģeyler yedirir. Ağanın hizmetkarı gelip kapıya vurur, hoca efendim ağa seni çağırıyor der. Hoca tamam sen git ben gelirim der. Hizmetkarı gider söyler. Ağa peki der, nasılsa camıĢı biz kazandık. Hoca gider kapıyı açar, paltoyu açıp, leyleği atar odanın içine. Hoca camıĢların parası kadar para alır. (Merkez-Alaca) Mart dokuzu berdelacüz olarak adlandırır. Leylek ağzında buğday getirirse o yılın bereketli olacağına inanılırdı. (Merkez-Dikme) 3.1.1.6.April BeĢi April, Nisanın beĢidir. Kork aprilin beĢinden, öküzü ayırır eĢinden diye bir atasözü de kullanılır. Bununla ilgili hikaye Ģöyledir: Havalar ısınmıĢ. Adam da hayvanın yemini, samanını otunu ona göre ayarlamıĢ. O ay da iki metre kar yağınca adamın hayvanlarını öldürmüĢ. Bir öküzü kalmıĢ. (Merkez-Esenkent) “Abrel beĢ, camıĢı ayrı eder eĢinden” Ģeklinde de söylenir. Abrelin beĢinde muhakkak tipi yağıĢ olur. BeĢ gün mart baĢında veya sonunda çok soğuk olur. (Merkez-Alaca) Gorh abrılın beĢinden, öküzü ayırar eĢinnen. Eskiden öküz koĢulurdu. Abrılın beĢinde kar yağar. Adamın otu yok samanı yok, ne yapar. Öküzünün birini satar. (Merkez-Cumhuriyet) Aprılın beĢi kıĢın en Ģiddetli zamanıdır. Yiyecek, içeceğin suyun olmazsa öküzün tekini satmak gerektiğinden Aprilin beĢinden korkulur. (Merkez-Kümbetli) KıĢ bitmiĢ, bahar gelmiĢ. Ot, saman bitmiĢ. Soğuk bastırınca açlıktan adamın öküzünün bir teki ölmüĢ. (Merkez-Kümbetli) Kızıl yumurta olarak adlandırılan Mayıs‟ın yirmi biri gibi çok soğuk bir gündür. (Merkez-Cumhuriyet). 123 3.1.2. Halk Meteorolojisi 3.1.2.1. Rüzgarlar Mart ayında baĢlayıp yağmurlar yağdıran Gılbe rüzgarı, Lodos rüzgarı, buna Acem rüzgarı da denilir. Gılbe rüzgarında havalar ısınmaya baĢlar, Lodos ise çiftçiye eziyet veren bir rüzgardır. (Merkez-Alaca) Kara yel, Gıbla yeli Ģimdiki adı ile Lodos esince her tarafı kurutur. (Merkez-Cumhuriyet) Poyraz (garayel ), tarlalara zarar veren Tiflis yeli (MerkezDikme) Kuzey rüzgarı geldiği anda bulutu dağıtır, havayı ısıtır. Kıbleden gelen rüzgar havayı ısıtır. Yağmur getiren rüzgar Ermenistan‟dan gelen kara haç rüzgarı. (Merkez-Ocaklı) KararahaĢ (karahaç) yeli, Çıldır yeli, Kıble yeli. KarahaĢ yelinde rüzgar nemlidir, ekinlere çok faydalıdır. Çıldır yeli estiği zaman hava çok sert olur. Yazın eserse arpaya, buğdaya zarar verir. (Akyaka-Büyükdurduran) 3.1.2.2. Yıldızlar Kuyruklu yıldız (Merkez-Esenkent), doğudan doğan yedi tane olan Ülker yıldızı (Merkez-Gelirli) Demir gazık ,Ülker, kervan kıran, sabah yıldızı, kepçe yıldızı, Ġkisi çif çif üç tanede onun peĢinde tek tek toplam yedi tane olan kepçe yıldızı, ülkerler de yedi tenedir. (Merkez-Alaca) Doğu tarafında olan, her zaman çıkmayan, yedi tane olan Demir Kazık yıldızı, yine kervanları kıran köylüler arasında “sarı yıldız mavi yıldız evler yıkan sarı yıldız” diye anılır. (Merkez-BaĢgedikler) Sabah yıldızı (Merkez-Cumhuriyet), Yerde insanı yarattın ,havada guĢu Hikmetinle tur dağında ki taĢı Ya rabbi kurtar bizim yeddi gardaĢı Yeddi gardaĢ olarak anlatılan Ülker yıldızıdır. (Merkez-Dikme) ġafak yıldızı, Demir Kazık ve Kervan Kıran. Kervan Kıran doğu tarafından, akĢam oldukdan bir yarım saat, 40 dakika sonra doğan yıldızdır. Kervan gıran denmenin nedeni eskiden saat yok, adam yolda kervanıyla gidiyor.Bir yerde konaklıyorlar.Bakıyorlar ki doğudan Kervan Kıran yıldızı doğuyor. Onlar da sabah olduğunu düĢünüyor. ġafak Yıldızı doğdu, kalkıp yolumuza koyulalım. Gidiyorlar ilerde kara tipiye rast geliyorlar ve kervan hep kırılıyor, ölüyor. Ondan o yıldızın adı da Kervan Kıran kalıyor. (Merkez-Kümbetli) 124 ġafak yıldızı, sabaha yakın bir mızrak iki mızrak boyu yukarı kalktıktan sonra ıĢıklanmaya baĢlar, ıĢıklanmaya baĢladığı anda, yıldızlar güneĢin ıĢığından kaybolur. . (Merkez-Ocaklı) Çoban yıldızı (Akyaka-Büyükdurduran), Ülker ve terazi doğudan doğar, batıya doğru batar. (Akyaka-Esenyayla) 3.1.2.3. KuĢlar Yirmi dört Mart‟ta sıcak ülkelerden göçen siyah renkli kırlangıçların geliĢi ile bir fırtına olur. Leylekler Nisan ayında gelir. (Merkez-Gelirli) Siyah Sıvırcıklar ġubat ayında evvela birkaç tane gelir, köyde üç beĢ gün kalır ve kaybolur. Sıvırcık kuĢlarının çok geliĢi ile yaz geldiği anlaĢılır. Leylek sekize gelmez dokuza kalmaz denir. (Merkez-Alaca) Bazı köylerde ağacın baĢına bir sepet koyarlar, leyleğe yuva yaparlar. Bir de Gara kuĢ var onun geliĢi ise uğur sayılır. Sıvırcık diye bir Gara kuĢ, bir de Haziran da Baca kuĢu gelir. (Merkez-BaĢgedikler) Turna, leylek Baloğudan, Kara Batak, Angut kuĢu, Sığırcık, Kara kuĢ, Alaca kuĢ. Bu kuĢlar Mart‟ın on beĢinden Mayısa kadar peyder pey gelir. (Merkez-Cumhuriyet) Hayvanlara göre yılın nasıl geçeceği konusunda tahminler yapılır. Koyun yılı bereket, fare yılı kıtlık, yılan yılında ise güneĢ az olur. (Merkez-Dikme) Kara serçe de denilen, karankuĢlar Martta, Nevruz bayramına bir hafta kala gelir. ĠnanıĢa göre KarankuĢların gelmesi çok hayırlı bir iĢtir. KarankuĢ kimin evinin önünde kaç tane olursa, onu ilk gören adam sayıp o yılki arpasının buğdayının kaç kuyu olduğunu hesaplar. (Akyaka-Büyükdurduran) BaykuĢ asıl ismi beykuĢtur. BeykuĢ hangi evin önünde gece öterse uğursuzluğuna inanılır. (Akyaka-Büyükdurduran) 3.1.2.4. Çiçekler Baharın geliĢini müjdeleyen çiçekler Ģunlardır: Dana kıran adı verilen, acı bir çiçek yendiği zaman öldüren baharı ilk simgeleyen çiçektir. (Merkez-Esenkent) (Merkez-Gelirli) HaĢhaĢı, kar çiçeği .(Merkez-Alaca), Dana gıran (Merkez-BaĢgedikler), mayıs çiçeği (Merkez-Cumhuriyet) 125 3.1.2.5. Ayın ġekline Göre Hava Tahmini Ayla ilgili inanıĢların büyük bölümü onun tutulması ve 29-30 günlük süre içinde büyüyüp küçülmesi olgularına bağlıdır.28 Ay hilal Ģeklinde, uçları aĢağı doğru olduğu zaman havanın yağmurlu ve bulutlu olması beklenir, yukarıya olduğu zaman hava kurak gider. (Merkez-Esenkent) ayın ağzı eğriyse o gün yağmur var. (Merkez-Gelirli) Bulutların yağmurun habercisi olduğuna dair bir inanıĢ Ģöyledir: Hz Musa turu sinaya gidirdi Allah ile konuĢmaya gider. Ancak aralarında perde vardır. Çünkü kimse Allah‟ın ıĢığına dayanmaz. O sıra yağmur yağar. Halk Musa‟ya der ki: ya Musa sen Turu Sinaya gidiyorsun, Allah ile konuĢuyorsun. Biz ne zaman yağmur yağacağını bilmiyoruz, harmanımız, otumuz periĢan oluyor diyorlar. Musa Turu Sinaya gidip bu durumu Cenabı Allah‟a iletir. Cenabı Allah‟da halk bilsin ki bulutlar çıktığı sırada yağmur yağacaktır, der. (Merkez-Alaca) Ay ilk çıktığında yay Ģeklinde olur. Ağzı aĢağı olsa yağmur yağacak derler. Kulakları aĢağıdır yağmur yağacak denir. (Merkez-Cumhuriyet) Ay ilk doğduğu zaman küçük hilal Ģeklinde kancası aĢağıya bakar, ilk haftadan sonra kancası yukarıya bakar üçüncü haftasında ay tam yarım olur ve dördüncü haftasında dolunay olur. (Akyaka-Büyükdurduran) 3.1.2.6. Kocakarı Soğukları (Berdelacüz) Mart ayında yaĢanan 7-8 günlük Ģiddetli soğukları ifade etmektedir. Mart ayı ortalarını ifade eden kocakarı soğukları dönemi genel hatlar ile bir ısınmanın yaĢandığı aĢamada yer almaktadır.29 Koca karı soğukları, berdelacüz olarak da adlandırılır. (Merkez-Esenkent) Yedi gün sürer, fırtına ve kar olur. Hikayesi Ģöyledir. Bir kocakarının oğlakları varmıĢ. Sen bunları dıĢarı çıkarma derler. Koca oğlakların yemi az olduğu için dinlemez, fırtına da olsa kendime bir kulübe yaparım bu hayvanları orada barındırırım. Daha doğrusu inanmamıĢ kadın bu soğuklara. Kendisine bir kulübe yapmıĢ, fırtına gelmiĢ alabora etmiĢ, oğlaklarını öldürmüĢ. Kocakarı soğukları diye anılır. (Merkez-Esenkent) Berdelacüz 11 Mart‟ta baĢlar, 18 Mart‟ta sona erer. (Merkez-Gelirli) Mart gider, Abrilden (Nisandan) bir gün borç alır. Nisan ayı bana bir gün borç ver der. Nisan ayı bir gün borç verir. Bu öğleye kadar sıcak olur. Öğleden sonra fırtına ve tipi olur. Koca karı da ölür, oğlakları kalır. (Merkez-Alaca) 28 BORATAV, Pertev Naili, 100 Soruda Türk Folkloru, Gerçek Yayınevi, Ġstanbul 1973, s. 21 KOÇ, Talat ve Nazan Keskin, “Uzunköprü’de Halk Takvimi ve Sıcaklık ilişkisi”, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S.5, Mayıs 2001, s.10 29 126 Bazılarına göre kocakarının bir kaç tane oğlağı varmıĢ. Oğlakları dağa çıkarır. Soğuktan oğlaklar ölür. Adı da koca karının oğlaklarını öldürdüğü için, kocakarının soğuğu olarak kalmıĢtır. (Merkez-BaĢgedikler) Koca Karı soğukları 27 Mart‟ta baĢlar. (MerkezCumhuriyet ), Berbara Cüz olarak adlandırılır. (Merkez-Kümbetli) Berdelacüz , yedi gün sekiz gecedir. Martla ġubat arasındadır. Dört gün Marttadır üç gün ġubattadır. Bununla ilgili hikaye Ģöyledir: Asi bir Lut kavmi varmıĢ. Bu kavim bir türlü ıslah olmuyormuĢ. Cenabı Allah bunlara öyle bir rüzgar verir ki Lut kavmi bir mağaraya dolar. Cenabı Allah yedi gece sekiz gün o mağaraya rüzgar verir. Mağara delinir, parçalanır bunların hepsi orada kırılır ve berdelacüzde odur.(Merkez-Alaca) Berdelacüz Nuh kavmini kıran tipidir. Nuh‟a sordular ki Allah nerde? O da Allah falan dağda diye cevap verir, giderler. Allah‟ta yedi gün sekiz gece estirir. Kimisi kayadan dökülür, kimisi denize dökülür. (Merkez-Ocaklı) Mart 9‟u berdelecüz olarak da adlandırılır. Martın dokuzunda baĢlar 17‟sinde biter. berdelacüz eğer sıcakla gelirse çiftçinin yüzü güler, ama 17‟sinde bozarsa kar fırtına olarsa artık Nisana kadar hava ısınmaz. (Akyaka-Ġncedere) Berdelacüz, Berdeyle Cüz bir karı bir koca yaĢlı insanlar, o zaman inanıĢlara göre o zaman ilahi emir geliyor, size bela gelecek rüzgarla mı istiyorsunuz, suyla mı, ateĢle mi? Berdeyle Cüz durmuĢ düĢünmüĢler, bu dağın altını delelim içine girelim, rüzgar isteyelim. Rüzgar bize hiçbir Ģey yapamaz derler. Sonra yedi gün sekiz gece rüzgar eser. Bunlar helak olur, sekizinci günde Berdeylen Cüzü de o dağın altından rüzgar eserek çıkarır onları da helak eder. (Akyaka-Kürekdere) 3.1.2.7. Ülker Çarpması Ülker çarpması, yıldırım gibi bir doğa olayıdır. (Merkez-Esenkent) Ülker mayısın yirmisinden sonra doğudan çıkar. Ülker çarpması en çok koyuna ve ata olur. Hayvan bir daha düzelmez. (Merkez-Gelirli) Güz aylarında Ülker çarpmasından korunmak için, iki üç gece ahırda bacaları kapatırlar, içerden atın yüzüne vurursa atın yüzü yara olur. Çoban, ülkerin doğduğunu bilse sabaha yakın bir siyah koyunu tutar o Ülkerlere doğru götürür ki Ülker sürüyü vurmasın. Ülkerler sürüyü vurursa o sürü geliĢmez.(Merkez-Alaca) Doğu tarafından doğan bir yıldız olan Ülkerden korunmak için davarı kuytu yerlere yatırırlar. Ülker atı ve koyunu vururken insana bir Ģey yapmaz. (Merkez-BaĢgedikler) Sabaha 127 yakın genelde atları vuran bir yıldızdır. Tüyünü yakar, hayvan hastalanır. (MerkezCumhuriyet) Ülker ufak yedi tane yıldızdır. Birbirinin arkasından atlar, ıĢıklanır, sonra yedisi çıktıktan sonra durur. (Merkez-Ocaklı) Ülker çarpması Haziranın 20‟sinde, genellikle at ve eĢeklere daha çok tesirli olup, onların yüzlerini yakar. Vurduğu hayvan bakımsız, cılız kalır, Vurduğu hayvanın sağ gözünde genellikle yanma, tüy dökülmesi olur. (Akyaka-Büyükdurduran) 3.1.2.8.Cemre KıĢ sona erdiği zaman, cemreler baĢlar. ġubatın yirmisinde baĢlar. Abu, ataĢ, haki, bad olarak anılan cemreler önce suya, ateĢe, rüzgara ve toprağa düĢer. (Merkez-Cumhuriyet) Bir baĢka inanıĢa göre, Nevruza iki ay kalınca haç suya düĢer. Ondan sonra on beĢte bir cemre suya, toprağa ve ateĢe düĢer. Ermenilerin haçı suya atmasıyla olduğuna da inanılır. (Merkez-BaĢgedikler) Cemre üç tane olup, birer hafta arayla düĢer. (Merkez-Kümbetli) Üç tane olup, ġubat‟ın 7‟sinde önce suya, birer hafta ara ile toprağa ve yere düĢer. (Merkez- Ocaklı) 3.1.2.9.Yağmur Duası Yağmur duası Ģöyle yapılır. Köylü toplanır, imamı götürür, Kur-an okunur, cemaat bir fatiha okur, Allah‟a yalvarır. Yağmur duasından sonra, yağmur muhakkak yağar. (MerkezEsenkent) Bu yağmur duasından sonra yedi gün öyle bir yağmur yağdı. EĢeklere çocukları bindirirler, eĢeklerin kafasına su dökerler. (Merkez-Gelirli) Kadın erkek, çoluk çocuk yaylaya çıkılır, namaz kılınır, hoca dua eder, kurbanlar kesilir, bir iki saat sonra yağmur yağar. (Kars-Merkez) Herkez üstünü baĢını değiĢir, banyo yapar, yüksek bir dağa çıkılır, koyun, kuzu, dana götürülür. Hoca dua okur, o sıra yağmur yağar. Kurbanlar kesilir ziyafet yapılır. Çocuklar süpürgeler getiririr, süpürgeye çabut bez giydirirler, ev ev dolaĢtırırlar, gelen çocuklara bir Ģeyler verilir. Süpürgeye gittikleri evlerde su dökülür. (Merkez-Alaca) Bir çayın baĢına gidilip taĢ toplanır, hoca dua okur, taĢlar çuvala doldurulur, ağzı bağlanır. Yağmur yağmadığında, kurban kesilip dağıtıldığında mutlaka yağmur yağar. Yağmur yağması için kadınlar çocukların üzerine su serper. (Merkez-BaĢgedikler) Erkeğe kadın elbisesi giydirilir, baĢına fes koyulur, Yüzüne örtü örtülür, dolandırılır dilendirilir. Godu goduyu gördün mü? Goduya selam verdin mi? Godu burdan geçende 128 kırmızı günü (güneĢi) gördün mü? diyip yağmur yağması için dua edilirdi. . (MerkezCumhuriyet) Yağmur yağması için, çocukların duası kabul edilir diye çocuklara dua ettirilir. (Merkez-Dikme) Yağmur duasına, Cuma namazı kılındıktan sonra mezarlığa gidilir, köyün imamı ile orada cemaatle iki rekat namaz kılınır. Yağmur duası okunur. Ġlk ölen kiĢilerin toprağından toprak alınır, mendilin arasına koyulur. Besmele çekilip Yağmur yağması için dualar edilerek Kars çayına atılır. (Merkez-Kümbetli) Çocuklar yağmur yağsın diye ellerine kap alırlar. Kapıyı çalarlar, tık tık Musa emmi çık. Çıkdık ne var. Musa emmi godu goduyu gördün mü, goduya selam verdin mi , godu burdan geçende kırmızı gülünü gördün mü, rahmetini gördün mü derler, çocuklara yumurta, Ģeker, büsküvit, meyva verilir. (Merkez-Kümbetli) Eskiler ineği sağarken, ineğin danasının ön ayaklarını bir iple bağlarlar. Bu ipe çatı denir. Üçgen Ģeklindedir. O çatıya ilmek koyarlar. Yağmur yağsın diye çatıyı suya atarlar. (Merkez-Kümbetli) Köyde bulunan Ġnek dağına ziyarete çıkılır. Yağmur duası edilir. (Merkez-Ocaklı) Çocuklar kurbağa öldürür ve eĢeği banyo ettirirler. (Akyaka-Büyükdurduran) Çocuklar sopalara insan elbisesi yaparlar, eĢeklere biner kapı kapı dolanır‟‟ gödü gödü gördün mü, gödü burdan geçende, bir sulu yağmur gördün mü‟‟derler. DolaĢtıkları evlerde su dökerler. (Akyaka-Esenyayla) Yağmur duasına çıkılırken 70.000 taĢ okunur, ayet bittiği zaman, bir çuvala doldurulur. Ondan sonra götürürülüp akan çaya bırakırılır. Allahın hikmetinden o taĢ bittiği zaman yağmur yağar. (Akyaka-Ġncedere) Cenaze taĢıyan tabutları götürür suya koyarlardı. Hatta bir gün götürüp suya koyup, arası iki saat geçmeden öyle yağmur yağar ki tabutu da sel alıp götürür. (Akyaka-Kürekdere) Köydeki ziyarete çıkılır, türbeden toprak getirilir, ateĢe dökülünce yağmur yağardı. (Susuz-Kiziroğlu) Çok yağmur yağdığında sel felaketi olmasın diye yağmurun dinmesi için sığır ve koyun ayaklarının çamuru alınıp tandırda kurutup piĢirirler. (Akyaka-Esenyayla) Yağmuru dindirmek tarladan gelen ayakkabının altındaki çamurları alır tandıra atar kurutarlar ki yağmur dursun diye. dolu yağdığı zaman doluyu dindirebilmek için, dolu 129 yağdığı zaman ezan okunur. Birde ben anamın ilk çocuğuyum, ben anamın ilkiyem ağzı gara tilkiyem suya dön derlerdi. (Akyaka-Kürekdere) 3.1.3. Mevsimlik Bayramlar 3.1.3.1. Nevruz Nevruz, bazı takvimlere göre yeni yılın ilk günü (yılbaĢı), gece ile gündüzün eĢit olduğu, güneĢ ıĢınlarının ekvatora dik, kutuplara eĢit uzunlukta ulaĢtığı, astronomik olarak kuzey yarımkürede ilkbaharın baĢladığı, gezegenlerin yörüngelerinde baĢlangıç noktalarına geldiği 21 Mart günüdür.30 Nevruz, Kars Azerilere göre Hz. Ali‟nin evlendiği gündür. AteĢ yakılır, yumurta boyanır, yumurta dövüĢtürülür. Pencereler dinlenilir. (Merkez-Cumhuriyet) Nevruza Boz Ay da denilir. Çocuklar baca baca gezer. Para alır, yumurta alır. Ġğnenin baĢına pamuk koyarlar. Bir tasa su koyarlar, o iğneyi de suya atarlar. Eğer oğlanla kız kavuĢacaksa iğne suyun içinde erirdi. (Kars-Merkez) Gençler gidip evlerin bacasından dinlerlerdi. Duyduklarını gelip ihtiyarlara anlatıp yorumlatırlardı. Söylenenlere göre o yıl Ģanslarının nasıl olacağına inanırlardı. .Nevruz günü damların üzerinde gara gura dökülsün diye ateĢ yakarlardı. (Merkez-BaĢgedikler) Eskiden Nevruzda bacaların üstüne çıkıp ot yakılırdı.(Merkez-Alaca) Nevruzda semeni yapılır. Yapımı Ģöyledir. Tabağın içerisine buğdayı doldurursun, o buğdaya su verirsin buğday yeĢerir. Buğday biçilir, sıkılır, buğdayın öz suyu, yeĢili çıkar. YeĢilin suyunu kaynatırlar, semeni haline gelir. Kaynatılarak helva gibi yumuĢacık çok lezzetli olur. (Merkez-Cumhuriyet) 3.1.3.2. Hıdrellez Hıdrellez aslında belirli sıcaklık özelliği gösteren gün ya da dönem değildir. Soğuk bir dönem sonrasında sıcaklıkların artmaya baĢladığı bir tarih olarak tanımlanır.31 Kars‟ta hıdrellez günü buğday kavrulur, gavut y (Merkez-Esenkent) haĢıl, yapılır. (Merkez-Gelirli) Çilenin biri çıkar, öbüründe hıdrellez olur. Tipi boran olur. Kavut kavrulur, mum yakılır. (Kars-Merkez) Eskiden çocuklar yün çorap alır, çorapları aĢağı sarkıtıp, kavurga, kuru üzüm, kayısı çoraplara doldurup diğer evlere gidilirdi. (Merkez-Alaca) 30 UCA, Alaattin, “Türk Toplumunda Nevruz-I”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat AraĢtırmaları Enstitüsü Dergisi, S.32, 2007, s.137 31 KOÇ, Talat ve Nazan Keskin, agm., s.11 130 Nevruz bayramına kırk beĢ gün kala hıdırellezdir. Hıdrellezde kıĢ yarı olur, boran eser. HaĢıl piĢirilir, buğday gizli yerlere koyulur. Hızır gelecekte atının nalını buna basacak diye. Suyun içine iğne atılır, o iğne suyun içinde dönerdi. Ġki iğne birbirine değdiği zaman sevdikleri ile kavuĢacaklarına inanılır, gençler arasında dilek tutulurdu. (Merkez-Cumhuriyet) Hıdırellezde kapının üzerine böyle ısırgan otu çiçek gibi Ģeyler asılır, niyet edilir, Hızır gelip bu otu koparacak ve dileklerin olacağına inanılır. (Merkez-Cumhuriyet) Hıdrellezde Hızır gelip atının atağını vursun diye gavut, güzgü (ayna) ve pencereye su koyulur. Eğer gelmiĢse bir iĢaret bırakır. Parmağını veya atının nalını koymuĢ olur. Kavuda geldi, aynaya baktı, suyumdan da içti diye kuzu kesilir. (Merkez-Dikme) Hıdrellezde meyva , kuruyemiĢ alınır. Buğday kavrulup iki taĢın arasında un gibi öğütülür. Hızır buraya geldiği zaman görsün, buraya rızk versin diye ahırda mumlar götürüp yakılır. Arpa, buğday, koç boynuzu sonra üzerlik gibi Ģeyler kapıya asılır. (Akyaka- Büyükdurduran) Hıdrellezde semeni yapılır. Semeninin yapımı Ģöyledir. Tahta üzerine sıkça buğday serilir ona su verilir bir yirmi santim büyüdükten sonra onu köküyle beraber dövüp, ezip, suyunu, Ģiresi çıkartırlar. Sonra onu suyla pekmez yapar gibi hafif unla kavrulur. Bolluk, bereket getirsin diye kapılara bir Ģey asılmaz. (Akyaka-Esenyayla) Hıdrellezde kavut yapılır, kızlar toplanıp sevdiğime kavuĢup kavuĢamayacaklarını öğrenmek için suya iğne atarlar. Tuzlu gılik piĢirirler gençlere yedirirler. Tuzluyu fazla yedikleri için rüyasında hangi kızı görecem hangi oğlanı görecem derken, gecenin bir yarısında hararet basar, su ihtiyacı olur onu hangi kız getirip suyu verirse onun yavuklusu o olurdu.(Akyaka-Kürekdere) Hıdrellezde kete yapılır. Kapının önüne taĢa koyulur, kuĢlar gelip götürür. Hangi tarafa giderse kızın kaderi o yöndedir. (Kağızman-Paslı). 3.1.3.3. Hızır Hızır gelecek diye buğday, kavut tepsilere koyulur. Hızır‟ın geliĢi ise onun atının ayaklarının izinden anlaĢılır. O eve veya köye geliĢi ile bereket geleceğine inanılır. (Merkez-Esenkent) Bazı gelinler kaynanasından kapının anahtarını çalar, kapıyı açar oraya su koyardı Bir at ayak izi görürlerse Hızır gelmiĢ derler ve kurban keserlerdi. (MerkezBaĢgedikler) Hızır, rivayete göre genç yaĢında bade içmiĢ. ġimdi ölünceye kadar aynı yaĢta 131 kalacakmıĢ. (Merkez-Kümbetli) Hızır‟ın atı varımıĢ ata binermiĢ, hangi ev temiz, düzenli ise o eve uğrarmıĢ. (Susuz-Kiziroğlu) Civar köyde atının ayağı izi görülmüĢ. Hızır‟ın mı atının ayağıdır, hazreti Ali‟nin mi atının ayağıdır bilinmez. O Hızır ölü değil sağdır. Hızır ve Ġlyas adında iki kardeĢtir. (Akyaka-Ġncedere) Hızırı görenlerle ilgili anlatılar Ģöyledir: Köyde ReĢit isminde amcamın oğlu öküzleri otlatırken, öküzlerden biri bataklığa batar. Sadece öküzün baĢı dıĢarıda kalır. Ağam beni öldürecek, bana yemek vermeyecek diye ReĢit ağlamaya baĢlar, bir ihtiyar gelir ve çocuğum niye ağlıyorsun. Dede öküzüm gitti der. Ġhtiyar öküzün boynuzundan tuttu ya Allah diyerek öküzü çıkardı ve kayboldu.(Merkez- Alaca) Genç zamanımda bir traktör almıĢtım. Traktör devrildi, iki parçaya ayrıldı. Yanıma yaklaĢan birine halim ne olacak dedim. Seni Allah düĢünür dedim, Sen Hızırmısın dedim? Yok ben Hızır değilim dedi, akibetin iyi olur dedi ve gözümün önünden kayboldu. (Merkez-BaĢgedikler) 1934‟te Gürcistan‟dan kaçıp Türkiye‟ye geçerken kadın yolunu ĢaĢırır. Beyaz sakallı yaĢlı bir çoban palaskaya at der. Elini palaskaya atar, gideceği yere götürür. Beyaz sakallı ihtiyar ortadan kaybolur. (Merkez-Dikme) Hızır kaynak kiĢinin annesinin evine gelmiĢ oturmuĢ aradan biraz zaman geçmiĢ, kalkmıĢ ibriği verin ben dıĢarı çıkacağım demiĢ, ibriği dıĢarıda bırakıp kaybolup gitmiĢ. (Susuz-Kiziroğlu) 3.1.3.4. Koç Katımı Önce koç katılırken koç renk renk boyalara boyanır, boynuzlarına elma takılırdı. Böyle bir bayram havasında her vatandaĢ koçunu katardı. (Merkez-Esenkent) Eylülün yirmisinde baĢlayarak üzerine elli beĢ gün hesaplayarak bu sürede koç katımı yapılır. (Merkez-Gelirli) Nevruza yüz elli gün kalınca koç katımına baĢlanır. Bu esnada koyun sahibi yemek yaptırır. çobana hediye verir, yakın komĢuları da gelir onun yemeğinden yer. (Merkez-BaĢgedikler) Koç katımı güzün onuncu ayda, boynuzlarına elma takılmıĢ, boyanmıĢ, davul zurna eĢliğinde köyün tüm koçları aynı gün topluca yapılırdı. (Merkez-Cumhuriyet) 132 Koç katımı 29 Ekim‟de yapılır. Koçların beline boya sürülür. Boğazına mendil bağlanır. Boynuzuna ikiĢer tane elma ya da ayva takılır. Onları da sonra çoban alır. (MerkezDikme) 10 Ekim‟de koç katımı yapılır. (Merkez-Kümbetli), Eskiden 21 Ekim‟de Ģimdi ise geliĢigüzel zamanda yapılır. (Merkez-Kümbetli) 29 Ekim Cumhuriyet bayramında davul zurna eĢliğinde yapılır. (Akyaka- BoyuntaĢ) Koçların boynuna ayna, Ģekerleme, elma bağlarlar, rengarenk kağıtlarla boyalarla süslerler. Çobanlar meyveleri, aynayı boynundan açıp alırlar. (Digor- HalıkıĢlak) Halk Takvimi Kaynak ġahıslar Adı-Soyadı Doğum Yeri YaĢı Medeni Mesleği Hali Çiftçilik Evli Ahed Karadağ Digor- HalıkıĢlak 51 Atilla KeleĢoğlu Merkez-Gelirli 74 Evli Çiftçilik-Tüccarlık Gülenaz Armutlu Merkez 79 Evli Ev Hanımı Hacı Ġsmail Boy Merkez-BaĢgedikler 104 Evli Çiftçilik Hacı Vargün Merkez-Alaca 93 Evli Çiftçilik Ġmran Samancı Merkez-Cumhuriyet 64 Evli Serbest Meslek-Tüccarlık Kalender Yağcı Merkez-Ocaklı 72 Evli Çiftçilik-Marangozluk Latif HoĢgül Akyaka-Esenyayla 71 Evli Çiftçilik-Hayvancılık Mehmet Aslan Akyaka- BoyuntaĢ 77 Evli Çiftçilik Mehmet Aydemir Akyaka-Ġncedere 73 Evli Çiftçilik-Hayvancılık Mehmet Ergüner Merkez-Dikme 87 Evli Çiftçilik-Hayvancılık Mehmet Sabri Aydın Kağızman-Paslı 50 Evli Çiftçilik Musa EliĢ Merkez-Kümbetli 79 Evli Çiftçilik Selçuk Ekinci Akyaka-Büyükdurduran 38 Evli Çiftçilik-Hayvancılık ġah Mehmet Ulufer Susuz-Kiziroğlu 80 Evli Yok Yener Oymak Merkez-Esenkent 59 Evli Hayvancılık 133 Zeki Sarıkaya Akyaka-Kürekdere 59 Evli Çiftçilik-Hayvancılık Ziya Kazaklı Merkez-Kümbetli 68 Evli Yok 3.2. Halk Mutfağı Ġnsanoğlu, ilkçağdan beri yaĢamak ve çevresindekileri yaĢatmak için sürekli besin kaynağı aramak zorunda kalmıĢtır. Ġnsan ilk dönemlerinde avcılık, toplayıcılık yapmıĢsa da belirli bir evrim sonucu hayvanları evcilleĢtirmeyi, yabani bitkileri yetiĢtirmeyi baĢarmıĢtır. 32 Ġnsanın dünyaya geliĢinden, ölüme kadar ki beslenme zorunluluğu, ilk çağlardan günümüze kadar yemekle ilgili arayıĢlara sürüklemiĢtir. Bu arayıĢlar, yörede yetiĢen çeĢitlilikle birleĢerek, yöreye özgü halk mutfağı kültürünü oluĢturmuĢtur. Yeni tatlar bulma gayreti ilkçağdan baĢlayarak günümüze kadar ulaĢmıĢtır. Bir toplumun yaĢam Ģekli, beslenme kültürü ile doğrudan iliĢkilidir. Halk kültürü ürünleri, halk arasında Ģekillendiği için, halkın kültür yapısının bir göstergesidir. Halk mutfağı bulunduğu coğrafyanın temel özelliklerini yansıtır. Halk mutfağında, iklimin ve yörede yetiĢen bitkiler ve hayvanların etkisi kuvvetle görülür. Kars yöresi halk mutfağı çok zengin bir özellik göstermektedir. Sebze, et, tahıl, süt ve süt ürünlerine dayalı beslenme Ģeklinin yanı sıra ekmek çeĢitleri, börek ve tatlı çeĢitleri de yöreye has bir özellik taĢır. Halk et ve sebzeyi taze olarak tükettiği gibi, kurutarak ve kavurarak da kıĢ için saklar. Ġnsanlar sebzeleri ya kendileri yetiĢtirir ya da doğada kendiliğinden yetiĢen Ģifalı özellik taĢıyan bitkileri toplar ve kıĢ için kurutur. Yörede yetiĢen tahıl ürünleri, arpa, yulaf, korunga, fiğ, çavdar, zeyrek, yeĢil mercimek, ayçiçeği gibi ürünlerdir. Yörede yetiĢtirilen meyve ve sebzeler, soğan, alımça, dut, patates, fasulye, kabak, lahana, maydonoz, kocabaĢ, elma, armut, çilektir. Süt ve süt ürünleri ise yöre mutfağının vazgeçilmezleri arasındadır. Et olarak ördek, kaz, koyun, keçi, inek, hindi, tavuk tüketilir. Arıcılık pek çok köyde yapılmaktadır. Kars Halk Mutfağı, kullanılan araç ve gereçler, yemek çeĢitleri, piĢirme yöntemleri, kıĢ için hazırlanan yiyecekler, loğusaya yedirilen yiyecekler, özel gün (düğün, ölüm) yemekleri ile kendine özgü, oldukça zengin bir mutfak kültürü oluĢturur. 32 ARTUN, Erman, “Adana Mutfak Kültürü ve Adana Yemeklerinden Örnekler”, Turkoloji.cu.edu.tr/CUKUROVA/makaleler/5.php, s.1 134 3.2.1. Yemek Yapılan Yer Yemek yapılan yerlere verilen adlar Ģunlardır: Mutfak ( Kars-Merkez, Merkez- Karacaören, SarıkamıĢ-BalabantaĢ), AĢkana (MerkezKümbetli, Merkez-Ocaklı, SarıkamıĢ-BalabantaĢ, SarıkamıĢ-AĢağı Salıpınar, SarıkamıĢBoyalı, SarıkamıĢ-Karaurgan, Akyaka-BoyuntaĢ), Tendirlik (Merkez-Kümbetli), Öy damı (Merkez-Kümbetli), TandırbaĢı (Merkez-Ocaklı), Tandır (Kars-Merkez, SarıkamıĢ-Ġnkaya, Akyaka-ĠbiĢ) 31.10.2009-Selim Akçakale-Tandır 05.12.2009-Akyaka BoyuntaĢ-Tandır 3.2.2. Yiyecek, Ġçecek ve Kapkacakların Saklandığı Yer Yiyecek, içecek ve kap kacakların saklandığı yerlere verilen isimler Ģunlardır: Kiler (Kars-Merkez, SarıkamıĢ-BalabantaĢ, SarıkamıĢ-AĢağı Salıpınar), Serinlik (KarsMerkez), Terek (Merkez-Kümbetli, Merkez-Karacaören, Merkez-Ocaklı, SarıkamıĢ- Karaurgan, Akyaka-Kürekdere), Soyukluk (Susuz-Porsuklu) “soğukluk”, Sovukluk (MerkezOcaklı) “soğukluk”, Ambar damı (Arpaçay-Merkez) 135 06.11.2009-SarıkamıĢ Ġnkaya- Mutfak Rafı (Terek) 07.11.2009-SarıkamıĢ Balıklı-Terek 3.2.3. Kapkacak Yemek yaparken kullanılan kapkacaklara verilen isimler Ģunlardır: KuĢgana (Merkez-Esenkent, SarıkamıĢ-Balıklı, SarıkamıĢ-Boyalı, SarıkamıĢ-Karaurgan) “yemek yapmak için kullanılan tencere”, Cingır (Merkez-Esenkent) “kova”, Çimdirik (Merkez-Esenkent) “kova”, EyiĢ (Merkez-Esenkent) “Tandırın üstünde ekmek piĢirmeye yarayan saç” , Hedircek (Merkez-Esenkent) “Tandırın üstünde yemek piĢirilen tencere” Parçak (SarıkamıĢ-BalabantaĢ, SarıkamıĢ-Karaurgan) “yemek yapmak için kullanılan tencere” Kazan (SarıkamıĢ-Boyalı) “kazan”, Sahan, kuĢkana, parkaç (SarıkamıĢ-Karaurgan) “yemek yapmak için kullanılan tencere”, Göçme (Akyaka-ĠbiĢ) “kepçe”, Çömçe (Akyaka-Kürekdere) “yemek yapmak için kullanılan tencere”, Toya (Merkez-Kümbetli) “küçük tencere”, Çengel (Merkez-Kümbetli) “çatal”, TevĢi (Merkez-Kümbetli) “tabak”, Çaynig (Susuz-Kiziroğlu) “çaydanlık” 136 3.2.4. Tahıl Ürünleri Yörede yetiĢtirilen tahıl ürünleri Ģunlardır: Arpa (Kars-Merkez, Merkez-Kümbetli, Merkez-Karacaören, SarıkamıĢ-AĢağı Salıpınar, SarıkamıĢ-Balıklı, SarıkamıĢ-Boyalı, SarıkamıĢ-Karaurgan, SarıkamıĢ-Ġnkaya, AkyakaKürekdere, Akyaka-BoyuntaĢ, Selim-Tozluca), 01.11.2009- Selim Tozluca- Arpa Kuyusu Buğday (Kars-Merkez, Merkez-Kümbetli, Merkez-Karacaören, SarıkamıĢ-AĢağı Salıpınar, SarıkamıĢ-Balıklı, SarıkamıĢ-Boyalı, SarıkamıĢ-Karaurgan, SarıkamıĢ-Ġnkaya, Akyaka Kürekdere, Akyaka-BoyuntaĢ, Selim-Tozluca), Yulaf (Kars-Merkez, Merkez-Kümbetli, SarıkamıĢ-Boyalı, Akyaka-BoyuntaĢ, Selim- Tozluca), Korunga (Merkez-Ocaklı, MerkezEsenkent, Akyaka-Kürekdere, Selim-Tozluca), Fiğ (SarıkamıĢ-BalabantaĢ, SarıkamıĢ-Balıklı, SarıkamıĢ-Boyalı, SarıkamıĢ-Karaurgan, SarıkamıĢ-Ġnkaya, Akyaka-Kürekdere), Çavdar (SarıkamıĢ-Ġnkaya), Zeyrek (Akyaka-Büyükdurduran, Susuz-Kiziroğlu), YeĢil mercimek (Akyaka-Büyükdurduran, (eğirttek) Arpaçay-Merkez), Ayçiçeği (Akyaka-Büyükdurduran, (ĢimiĢka) Susuz-Kiziroğlu) 3.2.5. Meyve ve Sebzeler Yörede yetiĢtirilen meyve ve sebzeler Ģunlardır: Soğan(Kars-Merkez), Marul (Kars-Merkez, Akyaka-Büyükdurduran), Alımça (MerkezEsenkent), Dut (Merkez-Esenkent), Erik (Merkez-Esenkent), Patates (SarıkamıĢ-AĢağı Salıpınar), Fasulye (Akyaka-Kayaköprü), Kabak (Akyaka-Kayaköprü), Lahana (AkyakaKayaköprü), Maydanoz (Akyaka-Büyükdurduran), KocabaĢ (Selim-Tozluca), Elma (ArpaçayMerkez), Armut (Arpaçay-Merkez), Çilek (Arpaçay-Merkez-) 137 3.2.6. Hayvanlar Yörede yetiĢtirilen hayvanlar Ģunlardır: Ġnek (Kars-Merkez, Merkez-Ocaklı, SarıkamıĢ-Boyalı, SarıkamıĢ-Ġnkaya, Akyaka-ĠbiĢ), Koyun (Kars-Merkez, SarıkamıĢ-Balıklı, Akyaka-ĠbiĢ), Keçi (Kars-Merkez, AkyakaBoyuntaĢ), Ördek (Kars-Merkez, SarıkamıĢ-AĢağı Salıpınar, SarıkamıĢ-Karaurgan, AkyakaBoyuntaĢ, Akyaka-Büyükdurduran, Akyaka-Merkez) , Kaz (Kars-Merkez, Merkez-Kümbetli, Merkez-Ocaklı, SarıkamıĢ-Boyalı, SarıkamıĢ-BalabantaĢ, SarıkamıĢ-AĢağı Salıpınar, SarıkamıĢ-Balıklı, SarıkamıĢ-Karaurgan, SarıkamıĢ-Ġnkaya, Akyaka-Kürekdere, Akyaka- BoyuntaĢ, Akyaka-Büyükdurduran, Akyaka-Merkez), Hindi (culuk- SarıkamıĢ-BalabantaĢ), (Kars-Merkez, Merkez-Kümbetli, SarıkamıĢ-Balıklı, SarıkamıĢ-Boyalı, SarıkamıĢ-Karaurgan, SarıkamıĢ-Ġnkaya, Akyaka-ĠbiĢ, Akyaka-Kürekdere, Akyaka-Merkez), Tavuk (Kars-Merkez, Merkez-Kümbetli, SarıkamıĢ-Balıklı, SarıkamıĢ-Boyalı, SarıkamıĢ-Karaurgan, AkyakaBüyükdurduran, Akyaka-Merkez), Keçi (Merkez-Esenkent, SarıkamıĢ-Karaurgan), Arı (SarıkamıĢ-AĢağı Salıpınar, Akyaka-ĠbiĢ) 3.2.7. Hayvansal Ürünler Süt (Kars-Merkez, Merkez-Kümbetli, SarıkamıĢ-Ġnkaya, Akyaka-Merkez), Yoğurt (KarsMerkez, Merkez-Kümbetli, SarıkamıĢ-Karaurgan, Akyaka-Merkez), Kaymak (Kars-Merkez, Merkez-Kümbetli, SarıkamıĢ-Boyalı, SarıkamıĢ-Ġnkaya, Akyaka-Kürekdere, Büyükdurduran, Selim-Tozluca), Tulum peyniri (Kars-Merkez) 06.11.2009-Kars Dikme- Kaymak 138 Akyaka- 14.11.2009-Selim Ortakale- Tulum 01.11.2009-Selim Tozluca-Tulum 01.11.2009-Selim Tozluca-Tulum, Beyaz peynir (Kars-Merkez(delemen), Merkes-Karacaören), Tel peyniri (Kars-Merkez, SarıkamıĢ-Boyalı), Çeçil peyniri (Kars-Merkez, Merkez-Esenkent, SarıkamıĢ-AĢağı Salıpınar, SarıkamıĢ-Balıklı, SarıkamıĢ-Boyalı, SarıkamıĢ-Merkez, Akyaka-ĠbiĢ, Akyaka-Kürekdere, Akyaka-BoyuntaĢ, Akyaka-Büyükdurduran, Akyaka-Merkez, Selim-Tozluca) YapılıĢı: Süt, süt makinesinden geçilir ve sütün yağı alınır. Ondan sonra geriye kalan yağsız süt kazanda kaynatılır. Kaynayan süt katılaĢır ve katılaĢan süt kazandan çıkarılır ve güzelce 139 sıkılır. Sıkılan peynirlerin suyunu çıkardıktan sonra ip haline getirilir ve yumak gibi sarılır. Böylece hazırlanmıĢ olur ve kurutulmaya bırakılır. (Akyaka-Büyük Durduran) 01.11.2009-Kars BaĢgedikler- Çeçil Peyniri KaĢar peyniri (Kars-Merkez, SarıkamıĢ-AĢağı Salıpınar, SarıkamıĢ-Balıklı) YapılıĢı: Sütler günlük olarak toplanır. Daha sonra toplanan sütler otuz dört derecede ısıtılır. Isıtıldıktan sonra mayalanan süt kırk beĢ dakika bekletilir. Daha sonra suyu süzülür. Suyu alınan peynir doğrama makinesinde birer saat arayla üç defa doğranır. Sonra ise baskı makinesinde suyu iyice süzülür. Peynir kıvamına geldikten sonra haĢlama kazanlarında haĢlanır ve içerisine tuz atılır. Daha sonra peynir, gramajlama makinelerinde kalıplara dökülür. Kalıplara dökülen peynir bir gün bekletilir. Kalıplardan çıkarılan peynir depolarda bir hafta veya on gün bekletilir. Son olarak vakum makinesinde ambalajlama yapılır. (Merkez-Dikme) 06.11.2009-Kars Dikme- KaĢar Doğrama Makinesi 140 06.11.2009-Kars Dikme- KaĢar Dinlenme Presi 06.11.2009-Kars Dikme- KaĢar Gramajlama Makinesi 06.11.2009-Kars Dikme- KaĢar Sulu HaĢlama Kazanı 141 06.11.2009-Kars Dikme- KaĢar Yağlı HaĢlama Kazanı 06.11.2009-Kars Dikme- KaĢar Peyniri 06.11.2009-Kars Dikme- KaĢar Peyniri 2 Yağ (Kars-Merkez, SarıkamıĢ-AĢağı Salıpınar, SarıkamıĢ-Balıklı, SarıkamıĢ-Ġnkaya, AkyakaKürekdere), Üzlü peynir (Merkez-Hacı Halil, Akyaka-Kayaköprü, Akyaka-Büyükdurduran), Çökelek (Merkez-Hacı Halil), Kurut (Merkez-Esenkent, Selim-Tozluca), Lor peyniri (SarıkamıĢ-Alisofu, SarıkamıĢ-AĢağı Salıpınar, 142 SarıkamıĢ-Boyalı, (Ģor) Akyaka- Büyükdurduran, Selim-Tozluca), Yumurta (Kars-Merkez), Çoma (SarıkamıĢ-Karaurgan), Yağlı peynir (Akyaka-BoyuntaĢ), Sarıyağ (Akyaka-Büyükdurduran, Akyaka-Merkez), Ağuz (Selim-Tozluca) “yeni doğuran hayvanın ilk sütü”, Bal (Selim-Tozluca) 14.11.2009-Selim Ortakale- KıĢlık Yağ 31.10.2009-Selim Akçakale- Bal 3.2.8. Yabani Otlar Yörede çok çeĢitli yabani ot bulunmakta ve yöre insanı tarafından bu otlar ya mevsiminde taze olarak salata Ģeklinde tüketilmekte, ya da kurutularak kıĢın çorbalarda kullanılır. Bu yabani otların çoğu ayran çorbası, boz aĢı, evelik aĢı, eriĢte aĢı, mercimek aĢı gibi çorbaların yapımında kullanılır. Bazı otlar ise kıĢın kaynatılarak suyu içilir. Yabani otlardan bazıları ise börek yapımında iç malzeme olarak kullanılır. Kimi otlardan ise turĢu yapılır. Yörede bilinen yabani otlar ve kullanıldığı yerler Ģunlardır: 143 AĢ otu (Merkez-Esenkent) 06.11.2009- Kars Dikme KurutulmuĢ AĢotu Evelik (Kars-Merkez, merkez-Esenkent, SarıkamıĢ-Boyalı, Akyaka-BoyuntaĢ, AkyakaBüyükdurduran, Akyaka-Merkez) Evelik otu çorbalarda ve sütlü eriĢte yemeğinde kullanılır. Taze iken veya kurutularak kullanılır. Isırgan (Kars-Merkez, Kars-Merkez, SarıkamıĢ-AĢağı Salıpınar, SarıkamıĢ-Balıklı, SarıkamıĢ-Ġnkaya, (cicikkan) Akyaka-Büyükdurduran) çorbalarda, özellikle ayran çorbasında börek yapımında iç malzeme olarak tüketilir. 06.11.2009-Kars Dikme KurutulmuĢ Isırgan Otu Nane (SarıkamıĢ-Boyalı) Ayran çorbasında kullanılır. 144 06.11.2009- Kars Dikme KurutulmuĢ Nane KuĢekmeği(Kars-Merkez, Merkez-Kümbetli, Akyaka-Merkez) Yemeği yapılır veya salata olarak tüketilir. Gımı (Kars-Merkez, Merkez-Kümbetli, SarıkamıĢ-Alisofu) Sapları ve kökleri ile taze olarak tüketilir, veya turĢusu yapılır. Kuzukulağı (Kars-Merkez, Akyaka-BoyuntaĢ, Selim-Darboğaz) Taze olarak tüketilir veya kaynatılır, içine 1 su bardağı yağlı peynirin suyu konularak turĢusu yapılır. Kazayağı (Kars-Merkez, Merkez-Ocaklı, Akyaka-BoyuntaĢ) TurĢusu yapılır. Ebegümeci (Kars-Merkez, Merkez-Kümbetli, SarıkamıĢ-Boyalı, AkyakaBoyuntaĢ, Akyaka-Merkez) Börek yapımında iç malzeme olarak kullanılır. Ham otu (Merkez-Kümbetli), Çayırotu (Merkez-Kümbetli), Üçkulak (Merkez-Kümbetli), Yemlik (Merkez-Kümbetli, SarıkamıĢ-Balıklı, SarıkamıĢ-Boyalı, Akyaka-Merkez), At alması (Merkez-Kümbetli), Ham otu, Çayırotu, Üçkulak, Yemlik, genellikle taze olarak yemeğin yanında tüketilir. Gıncıloz (Merkez-Ocaklı) Çorba yapımında kullanılır, kavurularak yumurtalı yenilir, salatası yapılır. Çarçır (Merkez-Ocaklı), Kelemen (Merkez-Ocaklı, AkyakaBoyuntaĢ), Kelemen otunun salatası yapılır. Yarpız (Merkez-Ocaklı, SarıkamıĢ-AĢağı Salıpınar, Akyaka-Büyükdurduran, Selim-Darboğaz), Kurutulur, kaynatılarak kıĢın suyu içilir. Ayran çorbasına katılır. Kek otu (Merkez-Esenkent, Akyaka-Kayaköprü, AkyakaBoyuntaĢ) Kurutularak kıĢın çorbalara katılır. Güzel koku verdiği için çay demlenirken içine atılır. YavĢan (Merkez-Esenkent) Acı bir ottur, insanlar da hayvanlarda yemez. Reyhan (Merkez-Esenkent) Kurutularak kıĢın çorba yapımında kullanılır. Gangal (Merkez-Esenkent) 145 CaĢır (SarıkamıĢ-BalabantaĢ, SarıkamıĢ-Alisofu, SarıkamıĢ-Ġnkaya), IĢgın (SarıkamıĢBalabantaĢ), Armut (SarıkamıĢ-BalabantaĢ, SarıkamıĢ-Ġnkaya), CaĢır ve Armut otu ile bulgur, kıyma soğan yeĢil biber katılarak yemeği yapılır. Acıgıcı (SarıkamıĢ-AĢağı Salıpınar, (acıgıca) Akyaka-Kayaköprü) Salatası yapılır. KuĢburnu (SarıkamıĢ-AĢağı Salıpınar, SarıkamıĢ-Balıklı, SarıkamıĢ-Boyalı, SarıkamıĢ-Ġnkaya), Reçel yapılır, kaynatılıp suyu içilir. Madımak (SarıkamıĢ-Balıklı, SarıkamıĢ-Boyalı) Salatası ve yemeği yapılır. Kızılca (SarıkamıĢ-Boyalı) Börek içi malzemesi olarak kullanılır. Koç otu (Akyaka-Kayaköprü) Çorbalara katılır. Teze (Akyaka-Kayaköprü) Salatası yapılır. Boğa dikeni (AkyakaKürekdere, Akyaka-BoyuntaĢ) Çorbaya katılır. Nuruz (Akyaka-BoyuntaĢ), Ġt burnu (AkyakaBoyuntaĢ), CamıĢ kulağı (Akyaka-BoyuntaĢ), Danakıran (Akyaka-BoyuntaĢ), At kulağı (Akyaka-BoyuntaĢ), Nuruz, Ġt burnu, CamıĢ kulağı, Danakıran, At kulağı bitkileri, ayran çorbasına katılır. Mayasır otu (Akyaka-Büyükdurduran), Unluca “yabani ıspanak” (ArpaçayMerkez), Yabani hıyar (Arpaçay-Merkez), Ganteper (Arpaçay-Merkez), Unluca “yabani ıspanak”, Yabani hıyar, Ganteper otları ayran çorbasına katılır. Gıcır dikeni, kurutulur, dövülür, haĢlanır, peynire katılır, saçta piĢirilir, ya da yağda piĢirilir. (Susuz-Porsuklu) 3.2.9. Yemekler a. Çorbalar: Yoğurt çorbası(Kars-Merkez, Kars-Merkez, SarıkamıĢ-BalabantaĢ, SarıkamıĢ-Alisofu) YapılıĢı: Yoğurt çorbasına koyulacak olan nohutlar akĢamdan ıslatılır ve sabahleyin yoğurt iyi çırpıldıktan sonra tencereye konulur. Ġçine nanesi ve baharatları çok az da pirinç atıldıktan sonra kaynamaya bırakılır. Arada bir karıĢtırılır kıvamına gelince ikram edilir. Hengel çorbası (Kars-Merkez, Merkez-Ocaklı) YapılıĢı: Hengel çorbası, normal hengellerden daha küçük kesilerek yapılır.Önce hengeller oklavayla güzelce açılır ondan sonra küçük küçük kesilerek yağı,suyu,nanesi ve baharatları eklenir istenilen kıvama geldikten sonra ateĢten indirilir ve ikram edilir. (SarıkamıĢ-AĢağı sallıpınar),( Selim-Akçakale) Gendime çorbası (Kars-Merkez), YapılıĢı: Yemek için kullanılacak olan buğdaylar bir gün önceden ıslatılır. Daha sonra buğdaylar iyice yıkanıp temizlenir ve haĢlanır. HaĢlanan buğdaylar baĢka bir kaba alınır ve 146 içerisine tavuk suyu veya et suyu katılarak kaynatılır. BaĢka bir kapta yoğurt ve un karıĢtırılarak çırpılır. Daha sonra çırpılan yoğurt ve un buğdayın içerisine katılır. Üzerine aĢ otu katılır. Bir tavada soğan sotelenir ve çorbanın üzerine ilave edilir. Sıcak olarak servis yapılır. Ayran çorbası (Merkez-Ocaklı, SarıkamıĢ-AĢağı Salıpınar, SarıkamıĢ-Balıklı, SarıkamıĢBoyalı, SarıkamıĢ-Karaurgan, SarıkamıĢ-Ġnkaya, Akyaka-ĠbiĢ, Akyaka-Kayaköprü, AkyakaKürekdere, Akyaka-Büyükdurduran, Akyaka-Merkez, Selim-Darboğaz) YapılıĢı: Ayran çorbasını ayran iyice çırpılır ondan sonra içine nane ve kekik atılır, tereyağıyla kaynatılır. Kaynadıktan sonra ateĢten indirilir ve ikram edilir.(Arpaçay-Değirmen) 08.11.2009- Esenkent- Ayran Çorbası 31.10.2009 SarıkamıĢ Ġsisu Ayran AĢı KuĢekmeği çorbası (Akyaka-Büyükdurduran, Selim-Darboğaz) 147 YapılıĢı: Tencerede kaynayan suyun içine bir su bardağı pirinç ilave edilir. Daha sonra soğan, yumurta ve sarımsak katılır. KuĢekmeği katıldıktan sonra çorba kaynamaya bırakılır. BaĢka bir kapta un ve yoğurt çırpılır ve piĢen çorbanın üzerine dökülerek servis yapılır. 06.12.2009-Kars Ocaklı- KuĢ Ekmeği Çorbası Kesme çorbası (Merkez-Ocaklı, SarıkamıĢ-AĢağı Salıpınar, SarıkamıĢ-Boyalı, (Okori) SarıkamıĢ-Merkez, (kesme aĢı) Selim-Tozluca) YapılıĢı: Hamur içine yumurta kırılır ve üzerine un elenir biraz bekletilir daha sonra oklavayla açılan hamur küçük küçük kesirlir ve kaynatılmaya bırakılır daha yağı, biberi ve sosu eklenir. (Arpaçay-Değirmen),(Selim-Akçakale), .(SarıkamıĢ-AĢağı Sallıpınar) Den çorbası (SarıkamıĢ-AĢağı Sallıpınar) YapılıĢı: Buğday ezilir, ayran katılır nane, yağ, soğan konulur kaynatılmaya bırakılır. (SarıkamıĢ-AĢağı Sallıpınar) Evelik çorbası (Akyaka-ĠbiĢ) YapılıĢı: Evelik yaprakları önce iyice haĢlanır.Daha sonra evelik yapraklarının acısı geçince küçük küçük kesilir yarma ve yeĢil mercimek koyulur ardından da kaynatılmaya bırakılır.(Selim-Dölbentli) EriĢte Çorbası (Merkez-Kümbetli) 148 06.11.2009-Kars Dikme- EriĢte 06.11.2009-Kars Dikme- EriĢte 2 06.11.2009-Kars Dikme- EriĢte 3 31.10.2009 SarıkamıĢ Ġsisu- KıĢlık EriĢte 149 31.10.2009 SarıkamıĢ Ġsisu-EriĢte HaĢlanması Mercimek çorbası (Kars-Merkez, SarıkamıĢ-BalabantaĢ, SarıkamıĢ-AĢağı Salıpınar, SarıkamıĢ-Balıklı, SarıkamıĢ-Boyalı, SarıkamıĢ-Ġnkaya, Selim-Tozluca), Domates çorbası (Kars-Merkez), Tavuk çorbası (Kars-Merkez), Tarhana çorbası (Kars-Merkez, MerkezOcaklı), Yarma çorbası (Merkez-Kümbetli), Sütlü Evelik çorbası (Merkez-Kümbetli), Azeri çorbası (Merkez-Gelirli), Diriden çorbası (Merkez-Karacaören), Ispanak çorbası (MerkezKaracaören, SarıkamıĢ-BalabantaĢ, SarıkamıĢ-Karaurgan), Madımak çorbası (Merkez-Ocaklı) AĢ otu çorbası (Merkez-Esenkent), Pirinç çorbası (SarıkamıĢ-AĢağı Salıpınar), Bulgur çorbası (SarıkamıĢ-Karaurgan, (Bozaç), SarıkamıĢ-Ġnkaya), Boz çorba (Akyaka-Kayaköprü, AkyakaKürekdere), Yayla çorbası (Selim-Tozluca) b. Yemekler: Kaz yemeği (Kars-Merkez, Merkez-Karacaören, SarıkamıĢ-AĢağı Salıpınar, SarıkamıĢMerkez, (Çekmece), Akyaka-ĠbiĢ, Akyaka-Kürekdere, Selim-Tozluca) YapılıĢı: Kaz doğranarak bir tencerede kaynatılır. Kaynayan kazın suyu pilava katılmak üzere ayrılır. Kazın suyundan pilav piĢirilir. HaĢlanan kaz ise tavada kızartılır veya fırında piĢirilir. Pilavın üzerine piĢen kaz koyulur ve servis yapılır. Kazın kurutulması: Kesilen kaz güzelce temizlenir ondan sonra tuzlanır. Bir hafta sonra tekrar güzelce temizlenir ve kurutulmaya bırakılır. 150 14.11.2009-Selim Ortakale- Kaz Kesimi 14.11.2009-Selim Ortakale- Kaz Kesimi 2 08.11.2009-Selim Kırkpınar- KurutulmuĢ Kaz 151 08.11.2009-Selim Kırkpınar- KurutulmuĢ Kaz 2 14.11.2009-Selim Ortakale- Kaz Kesimi 3 06.12.2009-Akyaka Ġncedere- Kaz Yemeği 152 19.12.2009-Akyaka Kayaköprü- Kaz Yemeği HaĢıl (Kars-Merkez, Kars-Merkez, Kars-Karacaören, Merkez-Esenkent, SarıkamıĢ-Balıklı, Akyaka-BoyuntaĢ, (ğaĢil) Selim-Tozluca) YapılıĢı: ÖğütülmüĢ buğdaya sürekli su eklenerek yapılır. Buğdayı tencerenin içine yağla birlikte koyulur ve dibi tutmasın diye sürekli karıĢtırılır. Kıvamına geldikten sonra tabaklara dökülür ve üzerine yoğurt veya pekmez dökülerek yenir. (Selim-Akçakale),(SarıkamıĢ-AĢağı Sallıpınar), ( Akyaka-Merkez), (Arpaçay-Değirmen) Kuymak (Kars-Merkez) YapılıĢı: Kuymak, kaymak ve unla yapılır. Un ile kaymak güzelce kavrulur kavrulduktan sonra kızılımsı bir renk alınca hazırlanmıĢ olur. ( Akyaka-Merkez) Cılbır (Kars-Merkez) YapılıĢı: Yağ, soğan ve kuĢbaĢı doğranmıĢ olan et kavrulur. Daha sonra kavrulan bu malzemelerin üzerine biraz ıspanak ve biraz da pirinç katılır. BaĢka bir kapta domates sosu hazırlanır ve etin üzerine dökülür. Üzerine sarımsaklı yoğurt hazırlanıp dökülür ve servis yapılır. Hıngel (Kars-Merkez, Kars-Kümbetli, Merkez-Gelirli, Merkez-Esenkent, SarıkamıĢ-Alisofu, SarıkamıĢ-Boyalı, Akyaka-Kayaköprü, Akyaka-Kürekdere, Akyaka-BoyuntaĢ, AkyakaMerkez, (ğengel) Selim-Tozluca) YapılıĢı: Hıngelin hamuru önceden güzelce yoğrulur ve biraz bekletilir. Daha sonra hamurun oklavayla açılır ve üzerine hafif un serpilir. Un serpildikten sonra kırımlı olan yumurtalar yufka haline gelmiĢ hamura sürülür. Daha sonra bıçakla kesilir ve kaynatılır. Kaynadıktan 153 sonra üzerine yağlı, soğanlı ve sarımsaklı yoğurt dökülüp yenir. .(Selim-Akçakale), (SarıkamıĢ-AĢağı Sallıpınar), (Akyaka-Merkez),( Arpaçay-Büyük Çatma) 06.12.2009-Akyaka Ġncedere- Hıngel *Etli Pilav (Merkez-Ocaklı) 06.12.2009-Kars Ocaklı- Etli Pilav Den köftesi (SarıkamıĢ-AĢağı Salıpınar) YapılıĢı: Den köftesi bulgur haĢlanır üstüne bol soğan doğranır ondan sonra üzerine hafif un serpilir, biraz bekledikten sonra köfte yapılır ve tencerede kaynatılır. Kaynadıktan sonra suyu süzülür üzerine yoğurt falan dökülür öyle yenir.(SarıkamıĢ-AĢağı Salıpınar) Hörre (Akyaka-Büyükdurduran, (hörle) Arpaçay-Merkez) 154 YapılıĢı: Hörre süt,yağ ve unla yapılan bir yemektir.Ġlk önce yağ kızartılır ardında un eklenir ve kavrulur.Bu kavrulma rengi pembeleĢinceye kadar devam eder.Rengi pembeleĢince sütü eklenir ve biraz daha kaynatıldıktan sonra hazırlanmıĢ olur.(Arpaçay-TaĢdere) Hindi dolması (Kars-Merkez) YapılıĢı: Hindi haĢlanır ve ondan sonra haĢlanmıĢ olan hindinin içine önceden hazırlanmıĢ olan haĢlanmıĢ pirinç ile kuĢ üzümü ve fıstık karıĢtırılarak koyulur. Daha sonra baharatları eklenir ve piĢirilmeye bırakılır.(Kars-Merkez) Sironi (Selim-Tozluca) YapılıĢı: Hamur yufka gibi açılır ve kızartılır ondan sonra tepsiye dizilir ve üzerine yoğurt, yoğurtun üstüne de yağ dökülür ve hazırlanmıĢ olur.(Selim-Tozluca) MafiĢ (Selim-Tozluca) YapılıĢı: MafiĢ elenmiĢ una ılık su ilave edilir ve mayası atılır. Ondan sonra güzelce yoğrulur.Yoğrulduktan sonra ekĢimesi için bir saat falan bekletilir.Hamur ekĢidikten sonra küçük küçük kündeler yapılır. Bu arada yumurtalarla güzelce yoğrulur. Daha sonra kündeler oklavayla açılır ama çok fazla inceltilmez. Açılan hamur bıçakla küçük küçük kesilir ve yağda kızartılır.Güzelce kabardıktan sonra hazır hale gelmiĢ olur.(Selim-KamıĢlı) Etli Nohut(Kars-Merkez), Karnıyarık (Kars-Merkez, SarıkamıĢ-BalabantaĢ, SarıkamıĢKaraurgan), BozbaĢ (Kars-Merkez), Bamya (Kars -Merkez) 155 12.11.2009-Kars Merkez (ġehitler Mahallesi)- Etli Nohut Yemeği Bozförtme (Kars-Merkez), Piti (Kars-Merkez) , Kavurma (Kars-Merkez), Pırasa yemeği (Merkez-Kümbetli), Ispanak yemeği (Merkez-Kümbetli), Lahana Sarması (Merkez-Kümbetli, Akyaka-Kürekdere), Biber dolması (Merkez-Kümbetli), Kabak dolması (Merkez-Kümbetli) Patlıcan dolması (Merkez-Kümbetli, SarıkamıĢ-Karaurgan), Yaprak sarması (MerkezKümbetli), Pilav (Merkez-Gelirli, Akyaka-ĠbiĢ), Bükme (Merkez-Gelirli), Yahni (MerkezKaracaören, Selim-Tozluca), Taze fasulye (Merkez-Ocaklı), Bezelye yemeği (Merkez-Ocaklı) KeĢkek (SarıkamıĢ-BalabantaĢ), Toy (düğün) köftesi (SarıkamıĢ-Balıklı), Lor dolması (SarıkamıĢ-Karaurgan), Su gıliği (Selim-BölükbaĢı), Tepitme (Selim-Tozluca), Bulgur pilavı (Selim-Tozluca), Mığla (Selim-Tozluca), Doran (Selim-Tozluca), Ahbap kebabı (SelimTozluca), Kartol aĢı (Arpaçay-Merkez), Löbye (Kağızman-Merkez) c. Börekler: PiĢi (Kars-Merkez, Merkez-Esenkent, SarıkamıĢ-AĢağı Salıpınar) YapılıĢı: PiĢi yoğrulmuĢ olan hamur yağda iyice kızartılır. Daha sonra yağda çıkarılır ve üzerine toz çeker serpilir biraz bekledikten sonra çayla yenir.(SarıkamıĢ-Merkez) Su böreği (Kars-Merkez, Merkez-Kümbetli, Akyaka-BoyuntaĢ) YapılıĢı: 5 Yumurta kırılır, 1 yumurta dolusu su koyulur. Hamur bezelere ayrılır. Börek iç malzemesi olarak peynir maydanoz veya kıyma hazırlanır. Hamurlar, sıcak suda haĢlanır. PiĢirilir. Kuru börek (Kars-Merkez) Su böreği gibi hazırlanır, ancak açılan yufkalar suda haĢlanmaz. Katlama (Merkez-Kümbetli) YapılıĢı: Hamur kat kat açılır. Her kata yağ sürülür, tavada yağın içinde piĢirilir. PiĢtikten sonra onların yüzüne hafif toz Ģeker dökülür. Velibağı (SarıkamıĢ-AĢağı Salıpınar, Selim-Tozluca) YapılıĢı: Hamuru yoğurulur, açılır.Ġç malzeme olarak patates, soğan, biber piĢirilir. Açılan yufkaların arasına iç malzeme yerleĢtirilip, üzerine yumurta sürülüp, piĢirilir 156 Kol böreği (SarıkamıĢ-Boyalı) YapılıĢı: Hamuru yoğurulur, incecik açılır.Ġç malzeme olarak patates ve arzu edilen yabani otlardan konulur. Arasına iç malzeme yerleĢtirilip, açılan yufkalar bükülür, tepsiye yuvarlak dolanır, Üzerine tereyağı sürülüp, piĢirilir Bükme (SarıkamıĢ-Ġnkaya) YapılıĢı: Hamur yoğurulur. Açılır. Ġç malzeme olarak kıyma konulur. PiĢirilir. Kete (Kars-Merkez, Merkez-Gelirli, Merkez-Karacaören, Akyaka-Merkez) (SarıkamıĢĠnkaya) YapılıĢı: Kete mayalı hamur yoğrulur içine tatlı ya da tuzlu malzemeler konur. Tereyağıyla bir güzel karıĢtırılır. Hamuru üç dört kat yapılır ve katlanır. Ġçine ketenin harcı koyulur. Daha sonra tepsiye yerleĢtirilip fırına atılır.( Akyaka-Merkez) Katmer (SarıkamıĢ-AĢağı Salıpınar) YapılıĢı: Hamuru yoğurulur, yufkalar açılır, üzeri yağlanır, katlanıp piĢirilir. Bunların dıĢında yapılan börek çeĢitleri Ģunlardır: ÇarĢaf böreği (Akyaka-BoyuntaĢ), Pağaç (Selim-Tozluca), Feseli (Susuz-Kiziroğlu) “bir börek çeĢidi”, Nezih (Arpaçay-Merkez) Hamuru sadece kaymakla yoğurulan bir börek çeĢididir”, Gılik (Merkez-Ocaklı) “bir börek çeĢidi”, Ispanak böreği (SarıkamıĢ-AĢağı Salıpınar), Patates böreği (SarıkamıĢ-BalabantaĢ, SarıkamıĢ-AĢağı Salıpınar, Akyaka-ĠbiĢ), Kıymalı börek (SarıkamıĢ-Alisofu) d. Tatlılar: AĢure (Merkez-Ocaklı, SarıkamıĢ-AĢağı Salıpınar, SarıkamıĢ-Karaurgan, Selim-Tozluca) YapılıĢı: Buğday, fasulye, nohut, mercimek, yeĢil mercimek, aĢma, dut, incir, üzüm ve toz Ģeker karıĢtırılarak piĢirilir. Omaç (Merkez-Kümbetli, Selim-BölükbaĢı) YapılıĢı: Una hafifçe süt katılır, Elde ovulur. Kıvamını alınca (irmik haline gelince) Ģeker katılıp kavurulur. Hasuda (Merkez-Ocaklı, Merkez-Esenkent) 157 YapılıĢı: Yağ ve urva (su ve unun beraber çırpılmasıyla elde edilen karıĢım) hazırlanır. ġeker katılıp, piĢirilir. Kavut tatlısı (Merkez-Esenkent) YapılıĢı: Buğday kavurulur, el değirmeninde çekilir, elenir, süt ve Ģekerle piĢirilip, tatlı muhallebi gibi piĢirilir. KaĢık tatlısı (SarıkamıĢ-Karaurgan) YapılıĢı: Kek hamuru gibi yapılır. KaĢıkla yağa dökülür, kızartılır, yağdan çıkarılıp Ģerbetin içine dökülür. Hurma tatlısı (SarıkamıĢ-Karaurgan) YapılıĢı: Sütün kaymağı alınır, ondan hamur yoğurulur, az birĢey maya atılır, halbur adı verilen kevgir ile üzerine bastırılır. Yağa atılır, kızartılır. Kabak tatlısı (SarıkamıĢ-Karaurgan), Revani (Akyaka-ĠbiĢ), Dilberdudağı (KarsMerkez), ġekerpare (Kars-Merkez, SarıkamıĢ-Alisofu), Muhallebi (Kars-Merkez), Tavukgöğsü (Kars-Merkez), Elma tatlısı (Kars-Merkez, Kars-Karacaören), Gül tatlısı (SarıkamıĢ-Karaurgan), Ġrmik tatlısı (Merkez-Esenkent), Lokum (SarıkamıĢ-AĢağı Salıpınar-), Kadayıf (Merkez-Kümbetli), Helva (Merkez-Karacaören), Akyaka-Büyükdurduran, Lalanga (Merkez-Ocaklı), Sütlaç (Merkez-Ocaklı, SarıkamıĢ-Alisofu), Baklava (Kars-Merkez, Merkez-Karacaören, SarıkamıĢ-AĢağı Salıpınar, SarıkamıĢ-Boyalı Selim-Tozluca) 3.2.10. Özel Gün Yemekleri Türkler, yaĢamlarındaki her tür önemli değiĢikliği, geçiĢ dönemlerini, bireysel ya da toplumsal, özel ya da resmi, dinî ya da eğlenceye dayalı yaĢam biçimini toplu olarak gerçekleĢtirmekte ve bunun sonucunda ziyafetler vermektedir. Özel günlerde, ziyafet verme ya da toplu olarak yemek yeme geleneksel bir ritüele dönüĢmüĢtür.33 Düğün, ölüm, sünnet gibi özel günlerde yemek yapma görevi genellikle köyün kadınlarındadır. Ancak bazen bu yemekleri yapmak için aĢçı çağırırlar. Yemek yapma iĢinin karĢılığında para verildiği de görülmüĢtür. Bu verilen paraya Arpaçay merkezde “gazan 33 YALÇIN ÇELĠK, S. Dilek, “Mengen‟de Özel Gün Yemekleri”, Milli Folklor, Yıl 22, S.86, 2010, s. 127 158 aĢma” denildiği tespit edilmiĢtir. Özel günlerde yemek yapmak için çağrılan kiĢiler verilen adlar Ģunlardır. Ġmeci (Merkez-Esenkent), Kevani (SarıkamıĢ-BalabantaĢ), Kervani(SarıkamıĢ-Karaurgan) Mutfakçı (SarıkamıĢ-Ġnkaya), AĢpaz (Akyaka-Kürekdere,Susuz-Porsuklu), Yemekçi (SusuzKiziroğlu) Özel gün yemekleri düğün, cenaze, mevsimlik kutlamalara özgü yemekler olarak sınıflandırılabilir. Kars halk mutfağında düğün, sünnet gibi özel gün kutlama yemekleri farklılık göstermez. Pilav, et, salata ve ayrandır. Cenaze yemeklerinde bunlara ilaveten helva ikram edilir. Mevsimlik Kutlamalara özgü yemekler ise Nevruzda yapılan semeni ve AĢure gününde yapılan aĢure tatlısıdır. a. Düğün yemekleri: Düğünlerde et ve pilav piĢirilip ikram edilir. (Arpaçay Bozyiğiğt,), Düğünlerde de et, pilav, salata ondan sonra çorba, ayran çorbası(yoğurt çorbası), (MerkezGelirli) b. Cenaze yemekleri: Cenazelerde et, pilav, ve helva ikram edilir. (Arpaçay-Bozyiğiğt) c. Mevsimlik Kutlamalara Özgü Yemekler: 1. Nevruz: Nevruzda semeni yapılır. Yapımı Ģöyledir. Tabağın içerisine buğdayı doldurursun, o buğdaya su verirsin buğday yeĢerir. Buğday biçilir, sıkılır, buğdayın öz suyu, yeĢili çıkar. YeĢilin suyunu kaynatırlar, semeni haline gelir. Kaynatılarak helva gibi yumuĢacık çok lezzetli olur. (Merkez-Cumhuriyet) 2. AĢure: Her yıl AĢure gününde yapılır. Buğday, fasulye, nohut, mercimek, yeĢil mercimek, aĢma, dut, incir, üzüm ve toz Ģeker karıĢtırılarak piĢirilir. (Akyaka-Kayaköprü) 159 05.12.2009-Akyaka BoyuntaĢ Cenaze Yemeği 05.12.2009-Akyaka BoyuntaĢ Cenaze Yemeği (Yemek piĢirme) 05.12.2009-Akyaka BoyuntaĢ Cenaze Yemeği (Et kavurması) 05.12.2009-Akyaka BoyuntaĢ Cenaze Yemeği (Sofra) 13.12.2009-Akyaka Esenyayla-Düğün Yemeği (Yemek kazanları) 160 13.12.2009-Akyaka Esenyayla-Düğün Yemeği (Et kavurması ve üzümlü pilav) 3.2.11. Ekmek ÇeĢitleri 01.11.2009-Selim Tozluca-Ekmek Fırını 01.11.2009-Selim Tozluca-Ekmek Tablası 161 31.10.2009-Selim Akçakale-Tandır LavaĢ (Kars-Merkez, Merkez-Ocaklı, Akyaka-Kürekdere, Akyaka-Büyükdurduran, AkyakaMerkez) 12.12.2009-Kağızman Merkez-Ekmek Yapımı 18.12.2009- Kağızman Paslı- LavaĢ Ekmeği 162 18.12.2009-Kağızman Paslı- LavaĢ 2 08.11.2009-Selim Kırkpınar-Tandır BaĢı 05.12.2009Akyaka BoyuntaĢ- Tandır 163 06.11.2009-Kars Dikme- DilimlenmiĢ Tandır Ekmeği 06.12.2009-Kars Ocaklı- Tandır Ekmeği Fetir (Kars-Merkez, SarıkamıĢ-AĢağı Salıpınar, SarıkamıĢ-Karaurgan, Susuz-Porsuklu) Kalın ekmek (Kars-Merkez, Merkez-Ocaklı, Akyaka-Kürekdere, Akyaka-Büyükdurduran, Akyaka-Merkez), Pide ekmeği (Kars-Merkez), Uzun ekmek (Merkez-Ocaklı), Saç ekmeği (Merkez-Esenkent), Katmer (SarıkamıĢ-Boyalı), HevriĢk (SarıkamıĢ-Merkez), Tandır ekmeği (Merkez-Esenkent) Halk Mutfağı Kaynak KiĢiler Adalet KeleĢoğlu Kars Gelirli 71 Evli Ev Hanımı AyĢe ÇalıĢcı Digor -Kocaköy 30 Evli Ev Hanımı AyĢegül Kaya SarıkamıĢ Boyalı 59 Evli Ev Hanımı Ayten Demirci Selim KamıĢlı 50 Evli Ev Hanımı 164 Bahar Can Arpaçay Merkez 62 Evli Ev Hanımı Bahar Görmez Selim-Benli Ahmet 43 Evli Ev Hanımı Besra Oymak Kars Esenkent 53 Evli Ev Hanımı Birsen Ülker Arpaçay TaĢdere 55 Evli Ev Hanımı DilĢah ÇalıĢcı Digor -Kocaköy 75 Evli yok Emine Koç Kars Esenkent 39 Evli yok Emine Küçük Kağızman Merkez 38 Evli yok Fahriye TaĢdemir Akyaka BoyuntaĢ 33 Evli Ev Hanımı Fize Karadağ Digor -HalıkıĢlak 62 Evli Ev Hanımı Güleser Karadağ Selim Tozluca 73 Evli Ev Hanımı Hacer Güncü Kars Merkez 27 Evli laborant Hicret Göysu Arpaçay-Bozyiğit 70 Evli Ev Hanımı Ġmran Samancı Cumhuriyet 66 Evli Tüccar Ġpek Bozkurt Selim-Benli Ahmet 60 Evli Ev Hanımı Leyla ToptaĢ Akyaka ĠbiĢ 37 Evli Ev Hanımı Mahir Vücut SarıkamıĢ Merkez 43 Evli AĢçı Makbule AĢık Arpaçay Büyük Çatma 59 yok yok Makbule Karademir Kars Karacaören- 38 Evli yok Medine CanĢilli Kars Hacı Halil- 68 Evli yok Melek Soy Akyaka Büyük Durduran 43 Evli Ev Hanımı Meryem Balkaya SarıkamıĢ Karaurgan 30 Evli Ev Hanımı Meryem Çelik AkyakaKayaköprü 45 Evli Ev Hanımı 165 Mine Bozkurt Selim-Benli Ahmet 60 Evli Ev Hanımı Mustafa Armut Selim BölükbaĢı 57 Evli yok Narıngül Karadağ SarıkamıĢ AĢağı Salıpınar 63 Evli Ev Hanımı Nergis Özkul Arpaçay-TaĢdere ? Evli Ev Hanımı Nergiz ġuekinci Susuz Porsuklu 65 Evli Ev Hanımı Nuray TaĢdemir Akyaka Merkez 25 Evli Ev Hanımı Narıngül Karadağ SarıkamıĢ AĢağı Salıpınar 63 Evli Ev hanımı Nuriye Acar Selim-Benli Ahmet 36 Evli Ev Hanımı Nuriye Arıkan Kars Merkez 69 Evli yok Nuriye ElkuĢ Selim Darboğaz 35 Evli Ev Hanımı Nursel Bozkurt Selim-Benli Ahmet 36 Evli Ev Hanımı Pakize Eminoğlu Susuz Kiziroğlu 43 Evli Ev Hanımı Remziye Aydın SarıkamıĢ Ġnkaya 76 Evli Ev Hanımı Selma ElkuĢ Selim Darboğaz 38 Evli Ev Hanımı Semiha Çelik Selim Tozluca 66 Yok Ev Hanımı Sevgi Alatürk SarıkamıĢ BalabantaĢ 30 Evli Ev Hanımı ġemsinur Uğur SarıkamıĢ Balıklı 47 Evli Evli Hanımı ġengül Bahçıvan Selim Dölbentli 52 Evli Ev Hanımı Teyba Yılmaz ArpaçayDeğirmen 76 Evli Ev Hanımı Yasin Uğurbey Kars Dikme 28 Evli KaĢar Ustası Zennure Keyik Akyaka-Ġncedere 46 Evli Ev Hanımı Zeynep TaĢ SarıkamıĢ Alisofu 37 Evli Ev Hanımı 166 Ziya Kazaklı Kars Kümbetli 68 Evli Yok Yavuz Uzgur Kars 49 Evli Ġmam Kaynaklar ARTUN, Erman “Adana Mutfak Kültürü ve Adana Yemeklerinden Örnekler”, turkoloji.cu.edu.tr/CUKUROVA/makaleler/5.php, AYNAKULOVA, Gülnisa, “Gregoryen Kıpçaklar ve Oniki Hayvanlı Türk Takvimi Üzerine”, Milli Folklor, Yıl 19, S.74, 2007 BORATAV, Pertev Naili, 100 Soruda Türk Folkloru, Gerçek Yayınevi, Ġstanbul 1973 BĠRAY, Nergis, “12 Hayvanlı Türk Takvimi-Zamana ve Ġnsana Hükmetmek”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat AraĢtırmaları Enstitüsü Dergisi, C. 15, S. 39, 2009 ERCAN, Emine Hilal, Balkanlarda Gökyüzü Ġle Ġlgili ĠnanıĢlar ve Halk Takvimi, Millî Folklor, 2006, Yıl 18, S. 69 ERGĠNER, Gürbüz, UĢak Halk Takvimi ve Meteorolojisi, TTK Basımevi, Ankara 1984 KOÇ, Talat – KESKĠN, Nazan, “Uzunköprü‟de Halk Takvimi ve Sıcaklık ĠliĢkisi”, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S.5, Mayıs 2001 ÖGEL, Bahaeddin Türk Kültür Tarihine GiriĢ, Türklerde Köy ve ġehir Hayatı (Göktürklerden Osmanlılara) TC. Kültür Bakanlığı, C.1, Ankara 2000, s.450 ÖRNEK, Sedat Veyis, Türk HalkBilimi, Türkiye ĠĢ Bankası Kültür Yayınları, Ankara 1977 SEZEN, Lütfi, Halkbilimi ve Derleme Metodları, Atatürk Üniversitesi Yayınları, Erzurum 1995 TAN, Nail, Folkor (Halkbilimi) Genel Bilgiler, Halk Kültürü Yayınları, Dilek Matbaası, Ġstanbul 1985 UCA, Alaattin, “Türk Toplumunda Nevruz-I”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat AraĢtırmaları Enstitüsü Dergisi, S.32, 2007 YALÇIN ÇELĠK, S. Dilek, “Mengen‟de Özel Gün Yemekleri”, Milli Folklor, Yıl 22, S.86, 2010 167 3.3. Kutsal Mekanlar 3.3.1. Hasan Harakani Türbesi ve Evliya Camii M.S. 963 – 1033 (Hicri 352 - 425) yılları arasında yaĢayan evliyanın asıl adı Ali bin Ahmet bin Cafer‟dir. Horasan‟ın Rey Ģehrinin Harakan köyünde dünyaya gelmiĢtir. Evliya Camii ve Harakani Türbesi Tasavvuf, Ġslâmın ruh hayatının müesseseleĢmiĢ Ģekli olan, bir baĢka ifade ile Hz. Peygamber Efendimizin (S.A.V.) Ģahsında cem ettiği siyasi, ilmi ve manevi otoritelerden manevi olanın kurum olarak karĢımıza çıkmıĢ halidir. Veya buna Ġslam mistisizmi de diyebiliriz. Ġslam gibi evrensel mesaj taĢıyan dinler, insanlığa ulaĢmak için sistemler geliĢtirmiĢlerdir. Ġslam dini insan ile Ġslâm arasındaki tebliğe ait engelleri kaldıracak metotlar hazırlamıĢ ve bu metotların ortamını gündemine almıĢtır. Bu ortamın hazırladığı görevi Ġslam muhitinde “leĢker-i gaza” denilen mücahitlerle “leĢker-i dua” denilen derviĢler üstlenmiĢtir. 168 Harakani Hz. Türbesi Bizdeki “Alperenlik” ise hem gaza hem de dua fonksiyonlarını üstlenen gönül erleri için kullanılan bir tabirdir. Alperenler Ġslam‟ın yaĢanması ve yaĢatılmasında hem de gayri müslim diyarlara ulaĢtırılmasında son derece önemli hizmetler üstlenmiĢlerdir. Ebul Hasan Harakani, iĢte bu zümreden Peygamber varisi sıfatıyla insanlığa örnek olmuĢ sözleri, tavır ve davranıĢları, eser ve tesirleriyle ölümsüzlük kervanına katılmıĢtır. Harakani, Anadolu‟nun ĠslâmlaĢmasından son derece önemli etkisi bulunan tasavvuf ekolünün ilk devir temsilcilerinden bir gönül eri ve büyük Türk mutasavvıfıdır. Ebul Hasan Harakani Gazneli Sultan Mahmut ile görüĢmüĢ ve doğuda (Hindistan) Ġslâmiyeti yaymakla görevlendirilmiĢtir. Selçuklu sultanları Tuğrul Bey‟i batıya, Çağrı Bey‟i de Kafkasya ve Anadolu‟ya gazaya görevlendirerek Anadolu‟da Büyük Selçuklu Devleti‟nin kurulmasının temellerini atmıĢtır. Bu yönüyle Harakani Anadolu Alperenlerinin “Piri” sıfatını almıĢ büyük bir Alperendir. 169 Harakani Hz. Türbesi Çağrı Bey‟in Kafkasya ve Anadolu seferine manevi kumandan olarak katılan Harakani bir kısım Alperen, seyit ve derviĢleri Kafkasya‟ya, Karadeniz‟e yerleĢtirerek kendisi de Anı bölgesinden Kars‟a gelir. Kars‟a yerleĢmiĢ olan Harakani bu bölgede Ġslamiyeti yayma faaliyetine giriĢmiĢtir. Hıristiyan Türkler, Gürcüler ve bir kısım Rum halkları zamanla din olarak Ġslamiyeti seçmiĢ ve Harakani‟nin etrafında toplanmıĢlardır. Ġslamiyeti ve Peygamberimizin güzel ahlakını (üsve-i Hasene) Anadolu‟da fütüvvet kültürü ile yaĢayan ve yaĢatan Harakani Anadolu halklarının gönlünde taht kurmuĢtur. Yiğitlik ve cömertlik ifade eden fütüvvet anlayıĢı Anadolu Selçukluları zamanında “Ahilik”le sistemleĢmiĢ Anadolu‟nun TürkleĢmesi ve ĠslamlaĢmasında ve Osmanlı‟nın kurulup geliĢmesinde önemli hizmetler ifa etmiĢtir. Fütüvvet ile ilgilenen Harakani, dergahının kapısına Ģu sözünü yazmıĢtır : “Her kim bu kapıya gelirse, ekmeğini verin inancını (dinini) sormayın zira! Allah katında ruh taĢıyan herkes Ebul Hasan sofrasında ekmek yemeye layıktır.” Harakani‟nin Alperenlik ile baĢlattığı, Fütüvvet ile devam ettirdiği ve Anadolu‟da Ahilik teĢkilatıyla asırlardır devam eden anlayıĢ ve kültür milletimizin, özüne ve ruhunun derinliklerine yerleĢmiĢtir. Bu kültür aziz milletimizin ahlakında ve yaĢayıĢında kıyamete kadar devam edecektir. 170 Harakani Türbesi Ġçerisindeki Bilgi Levhası Ona göre fütüvvet ve civanmertliğin Ģartı üçtür : 1- Cömertlik 2- ġefkat 3- Haktan müstağni olmak. Ġçinde Allah‟tan baĢkasına yer olan kalp baĢtan baĢa ibadet ve taatla dolu olsa da ölüydü. Çünkü gönüllerin en aydını, içinde halk olmayanı; amellerin en güzeli, içinde mahluk fikri bulunmayanıdır. Hicri 425 Miladi 1033 yılında Kars‟ın kuzeyinde bulunan tarihi Anı Ģehrine yakın Yahniler dağında Ġslâm mücahitleriyle Bizans askerleri arasında çıkan bir muharebeye bizzat müritleriyle katılan Harakani iki yerinden yara alarak kan kaybından Ģehit düĢmüĢtür. MeĢhur Kars Kalesi yakınında Kaleiçi Mahallesi dıĢ kale surlarının iç kısmında Kağızman kapı mevkiine defnedilmiĢtir. 1064 yılında Anı ve Kars‟ı fetheden Sultan Alparslan Kars‟ta Kaleiçi mahallesinde Harakani adına bir mescid ve türbe inĢaa etmiĢtir. Sultan Alparslan tarafından 1064 yılında fethedilen Kars, doğuya ve batıya açılan bir kapı olmuĢtur. Böylece tüm Selçuklu boyları önce Kars‟a gelmiĢ yerleĢmiĢ sonra Anadolu‟nun içlerine ve batıya gitmiĢlerdir. Hatta Kayı Boyu Kars‟ta Sürmeli ovasında yedi yıl kaldıktan sonra Söğüt‟e gitmiĢtir. Osmanlı Sultanı III. Murat Han zamanında doğu seferine görevlendirilen Mustafa Lala PaĢa Gürcistan‟dan döndükten sonra dört ay kadar Kars‟ta kalmıĢ ve buradaki tarihi eserleri ve Kars kalesi burçlarını imar ve tamir ederlerken Harakani‟nin de kabrinin yerini değiĢtirerek 171 Ģimdiki yerine intikal ettirmiĢtir. III. Murat‟ın emriyle büyük bir külliye ve bu külliyede Murad-ı Salis (3 Murad) vakfını kurdurmuĢtur. Ġnsanların tasarruflarının ve adlarının asırları aĢıp gelmesi büyük bir mazhariyettir. Harakani bunu yaĢayan bir gönül sultanıdır. Çünkü Harakani tasavvuf kültüründe 1 – Hacegan, Yesevilik, BektaĢilik ve NakĢilik gibi tarikatların kol baĢıdır. 2 – Gazali, Hamedani, Necmeddini Daye, Atar ve Mevlana gibi sufileri derinden etkilemiĢtir. 3 – Fütüvvet anlayıĢıyla Anadolu Ahilik‟inin kurulmasına öncülük etmiĢtir. 4– Adına kurulan vakıf ve inĢa edilen külliyeler ve kültür merkezleri Kars‟ta hala yaĢamaktadır ve hizmete devam etmektedir. 5 – Ġngiliz, Fransız, Alman ve Rus araĢtırmacı ve Ģarkiyatçılar Harakani‟ye izafe edilen risaleler ve sözlerle ilgili kitaplar yazmıĢlar ve ondan derinden etkilenmiĢlerdir. 6 – Kendisine izafe edilen Risaleler Tasavvuf kültürümüze büyük bir zenginlik kazandırmıĢtır. 7 – Ġnsanlarımız onun sevgisiyle gönüllerinde büyük bir maneviyat ve zevk bulmuĢlardır. 3.3.2. Ağbaba Örenyeri SarıkamıĢ ilçesine bağlı Alisofu Köyü‟nde bulunan bu ören yerine her yıl temmuz ayının ikinci pazarında yurdun değiĢik yerlerinden insanlar gelerek bu tepede kurban keserler. 172 Ağbaba Örenyeri SarıkamıĢ Alisofu Kesilen kurbanların eti asla geri götürülmez ve orada fakir fukaraya dağıtılarak tüketilir. Bu tepede bazı mezarlıklar bulunmaktadır. Ağbaba Örenyeri SarıkamıĢ Alisofu 173 Ağbaba Örenyeri SarıkamıĢ Alisofu 3.3.3. Diğer Önemli Kutsal Mekanlar Asker Baba Türbesi Kars Merkez 174 Asker Baba Türbesinin Ġçi SarıkamıĢ Karaurgan Osman Efe Türbesi 175 SarıkamıĢ Karaurgan Osman Efe Türbesinin Ġçi Celal Baba Türbesi (Fot: Yavuz Öztürkkan) 176 Celal Baba Türbesinin Ġçi (Fot: Yavuz Öztürkkan) Ani Yolu Üzeri Ziyareti (Fot: Yavuz Öztürkkan) 177 Ani Yolu Üzeri Ziyaret (Fot: Yavuz Öztürkkan) Kağızmanlı Hıfzi’nin Mezarı Kağızman (Fot: Yavuz Öztürkkan) 178 Üçler Mezarlığı Kars Merkez (Fot: Yavuz Öztürkkan) Su Kapı Mahallesi ġehitliği (Fot: Yavuz Öztürkkan) 179 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM TOPLUMSAL UYGULAMALAR, RĠTÜELLER (Yrd. Doç. Dr. Cengiz GÖKġEN) 4.1. TOPLUMSAL UYGULAMALAR Sosyal bir varlık olan insan, her canlı gibi doğar, büyür ve ölür. Ömür denilen bu süreçte birbirinden farklı dönem ve bölümler yaĢanır. Bunlara en genel adıyla geçiĢ dönemleri diyoruz. Ġnsan hayatı bütün dünyada doğum, evlenme, ölüm Ģeklinde, üç ana döneme ayrılmaktadır. Örneğin de belirttiği gibi, bu dönemlerden her biri kendi bünyesi içerisinde birtakım alt bölümlere ve basamaklara ayrılır. Bu üç önemli aĢamanın çevresinde birçok inanç, adet, töre, tören, ayin, dinsel ve büyüsel özlü iĢlem kümelenerek söz konusu geçiĢler bağlı bulundukları kültürün beklentilerine ve kalıplarına uygun biçimde yönetilirler. Bunların hepsinin amacı, kiĢinin geçiĢ dönemindeki yeni durumunu belirlemek, kutsamak, kutlamak, aynı zamanda da kiĢiyi bu sırada yoğunlaĢtığına inanılan tehlikelerden ve zararlı etkilerden korumaktır. Çünkü yaygın olan inanca göre, kiĢi bu tür dönemler sırasında güçsüz ve zararlı etkilere karĢı açıktır.34 Bunun yanında, toplumların kendi kültürlerinden, yaĢam biçimlerinden kaynaklanan, hayatları içinde baĢka önemli zamanlar, dönüm noktaları da vardır. Nevruz, hıdırellez, bağ bozumu, koç katımı, yağmur duası, güneĢ duası, yaylacılık, otçu göçü, askerlik bunlardan bazılarıdır. Ayrıca kazancın bereketli olması, iĢlerin iyiye gitmesi, kazadan beladan korunmak, bahtın açık olması, adağın kabul olması, dilek ve temennilerin gerçekleĢmesi için yapılanlar (ziyafet verme, kurban kesme, ziyaretlere gitme) gibi, gerektiğine inanıldığında yapılan çeĢitli uygulamalar da vardır. Bizim konumuz içinde yer alan ve derleme alanımızdan malzeme derleyebildiğimiz sünnet ve yaylacılık, kültürümüz açısından böyle önemli zamanlardan ve dönüm noktalarından iki tanesidir. Hayatta istenilen ve istenilmeyen birçok olay ve durumu içinde barından geçiĢ dönem ve bölümleri, normal Ģartlarda, hayatın kaçınılmaz yaĢananları olmaları hasebiyle, istenilip istenilmeme durumlarına bağlı olarak birçok uygulamanın ortaya çıkıĢına, gelenekselleĢmesine, kısaca kültürlerin oluĢumuna zemin hazırlamıĢlardır. 34 ÖRNEK, Sedat Veyis (1995), Türk Halkbilimi, Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları s. 131 180 GeçiĢ dönemleri ile toplumların, yaĢam biçimlerine bağlı olarak, yılın belli zamanlarında yaptıkları iĢler ve uygulamalar geleneksel kültürün en önemli kısımlarını oluĢturur. Toplumsal uygulamalar genel baĢlığı altında toplanan bu konularla ilgili bilgiler proje kapsamında istendiği gibi, Doğum, Evlenme, Ölüm, Sünnet ve Yaylacılık Ģeklinde beĢ ana baĢlık altında derlenmiĢ ve elde edilen bilgilerin aktarılmasında da aynı sıra takip edilmiĢtir. GeçiĢ dönemleriyle ilgili sahadan derlenen bilgiler aktarılmadan önce, kısaca geçiĢ dönemleri hakkında tanıtıcı bilgi verilmiĢ, sonra geçiĢ dönemleriyle ilgili olarak sahadan derlenen bilgiler aktarılmıĢtır. Gidilen yerlerde görüĢülen ve kendisinden derleme yapılan kaynak kiĢilere ait tanıtıcı bilgiler ise her geçiĢ döneminin sonunda tablo olarak verilmiĢtir. 4.1.1. Doğum Adetleri Hemen her yerde olduğu gibi, Kars ve çevresinde de çiftlerin ve onların ebeveynlerinin evlilikten sonra en çok istedikleri Ģey çocuk, yani kadının doğurmasıdır. Gelin eve girerken baĢına elma atılması ve çeĢitli yiyeceklerin atılması, kucağına çocuk verilmesi bu arzunun göstergelerindendir. Bu arzunun gerçekleĢmesi için ve gerçekleĢtikten sonra insanlar çeĢitli uygulamalar yapmıĢlar ve bugün de yapmaktadırlar. Çünkü doğum sadece bir insanın dünyaya gelmesi olayı değil, aynı zamanda toplumun ve kutsal sayılan baba ocağının tütmesinin devamlılığının sağlanması demektir.35 Bu itibarla doğum, hemen her zaman mutlu bir olay olarak kabul edilmiĢ, yalnızca anne - babayı değil aynı zamanda hısım ve akrabaları da sevindirmiĢtir.36 Turan‟ın bildirdiğine göre, Kars‟ın en köklü geleneklerinden biri doğumla ilgili geleneklerdir. Bu gelenekler Oğuzlardan bugüne aynı sıcaklığı ile gelmiĢtir. Karslı için her nüfus artıĢı onlarca ümit ve kuvvet kaynağıdır. Kars‟ta “kız bereket, oğlan devlettir”. DüĢmana karĢı daha önce durduğu ve daha güçlü silah kullandığı için erkek çocuğun oluĢu daha sevindiricidir. Erkek çocuk ilk çocuksa birisi dama çıkarak damı sökmeye baĢlar. Baba onun bahĢiĢini vererek damı sökmesine mani olur. Buna baca sökme denir.37 ARAZ, Rıfat (1995), Harput‟ta Eski Türk Ġnançları ve Halk Hekimliği, Ankara, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, s. 90 36 ARTUN, Erman (2005), Türk Halkbilimi, Ġstanbul, Kitabevi, s.134 35 37 TURAN, Mustafa (2001), Kars Folklorundan Çizgiler, Ankara, s. 52 181 Anneye benlik ve saygı, babaya güven akrabaya sevinç soysa sopa güç kazandıran, hayatın baĢlangıcı olan doğum, hem çiftin hem de akrabaların gözünde büyük öneme sahiptir. Doğum ve onun kendi bünyesindeki evrelerine birtakım töre ve törenler de eĢlik eder. Ayrıca çocuk sahibi olmak isteğinden baĢlayarak birçok inançlar, gelenekler ve adetlere uymaya zorunlu kılar.38 Hayatın baĢlangıcı olan, soyun devamı manasını taĢıyan ve birçok uygulamayı bünyesinde barındıran doğum, sadece bizde değil bütün milletlerde çok önemli bir yere sahiptir.39 Bu bağlamda, Kars ili genelinden tespit ettiğimiz adetler ve uygulamalar Ģöyledir. 4.1.1.1. Doğum adetleri ve yapılan uygulamalar Kars ve çevresinde, geçmiĢte, genellikle evlilikten hemen sonra, yeni çiftlerin çocuk sahibi olması beklentisi varmıĢ. Ancak bu durum günümüzde biraz değiĢmiĢ. Bazıları hemen çocuk sahibi olmak isterken, bazıları bir süre sonra çocuk sahibi olmayı tercih ediyorlar. Bazı aileler geçmiĢte çok çocuk sahibi olmayı arzu ederken, bazıları tıbbi doğum kontrol yöntemlerini bilmediklerinden fazla çocuk yapmak durumunda kalmıĢlar. Çocuğu olmayan kadın veya erkeğe genellikle “kısır” denirken bazı yerlerde “sonsuz” da deniyor. Bunların yanında Akyaka‟nın ĠbiĢ köyünde çocuğu olmayan erkeğe “hudüm” deniyor. Çocuğu olmayan ailelere genellikle olumsuz gözle bakılmıyor. Hatta onlar için halk üzülüyor. Ancak Selim KamıĢlı ve SarıkamıĢ‟ın BalabantaĢ köylerinde biraz hor bakılıyor. GeçmiĢte çocuk sahibi olmak isteyenler de istemeyenler de çeĢitli geleneksel uygulamalara baĢvurmuĢlardır. Çocuk sahibi olabilmek için günümüzde en çok baĢvurulan yöntem ise tıbbi uygulamalardır. Çocuk sahibi olmak istemeyenler de artık geleneksel uygulamaları değil tıbbi yöntemleri uyguluyorlar. Yani her iki kesim de doktora gidiyor. GeçmiĢte geleneksel yöntemlerle, kocakarı ilacı denilen ilaçlarla veya uygulamalarla hamile kalınmaya veya kalınmamaya çalıĢılıyormuĢ. Hamile kalmak için en çok uygulanan yöntem kadının “buğuya oturtulması” yöntemi. Kadın, rahminin üĢüdüğüne veya açılmadığına inanılarak papatya, sandal vb. otlar kaynatarak onların buğusuna oturtuluyor. Bunun yanında tandıra da oturtuluyor. Ekmek yapılıp bittikten sonra tandır biraz soğuyunca, gelin sırtını dönerek tandırın üzerine yani ağzına oturuyor. Böylece rahminin üĢümüĢlüğünün geçeceğine inanılıyor. Kadının beline yakı yapıĢtırma da çok uygulanan yöntemlerden biri. Çocuk olması için Akyaka BoyuntaĢ köyünde yatır ziyaretine, Selim KamıĢlı köyünde ise Ģehitlere, Digor 38 39 ÖRNEK (1995), s. 132 ÇELĠK, Ali (2005), Trabzon Çaykara Halk Kültürü, Ġstanbul, s. 199 182 HalıkıĢlak köyünde türbeye gidiliyormuĢ. HalıkıĢlak‟ta türbeye bez, beĢik bağlanır, çivi götürülerek türbenin duvarına ve toprağa batırılır. Batarsa dileğin kabul olduğuna inanılır. Akyaka Kürekdere köyünde yumurta keçenin üzerine dökülerek kadın üzerine oturtuluyor. Bu uygulama rahmin ağzı açılsın diye yapılıyor. Burada rahme “çocukluk” deniyor. Akyaka ĠbiĢ köyünde rahmin ağzının açılması ve yumuĢaması için yağ sürülüyor. Arpaçay Bozyiğit‟te sandal bitkisini kaynatarak suyunu içiriyorlar. Rahimde iltihap varsa döksün diye. Ayrıca ineklerin eĢini kadınlara sürüyorlar ve deriye sarıyorlar. Çevrede kadınların rahmin üĢümesini gidermek için en çok uyguladıkları yöntemlerden biri koyun postuna sarmak. Eskiden Selim‟in Akçakale ve Digor‟un HalıkıĢlak köylerinde alabalık kafasından bitkilerle ilaç yapılırmıĢ. Selim‟in Oluklu köyünde ise ayran kaynatılır, içine kiremit atılır, buğusuna kadın tutulur. Süte beyaz soğan doğranıp piĢirilir. Bu karıĢım kadına yedirilir. Suya bol tuz atılıp içine biraz da arpa atılarak ikisi kaynatılır. Hasta kiĢi üstüne oturtulur. Ġki üç gün hiç yataktan çıkmaz. Yıkanmadan sürekli iliĢkiye girer. Beline de yumurta yakısı yapıĢtırılır. Digor Varlı köyünde hamile kalmak için dollık otu (heajo) kaynatılıp suyu içiliyor. SarıkamıĢ‟ın Alisofulu köyünde de soğan kaynatılıp suyu içilir ki rahimde iltihap varsa dökülsün diye. SarıkamıĢ BalabantaĢ köyünde “uĢak otu” denilen ot toplanarak çayı içilir. SarıkamıĢ Ġnkaya köyünde soğan kabuğu, ebegümeci, evelik, papatya kaynatılır, kadın bunların üzerine buğusuna oturtulur. Akyaka Büyükduran köyünde, koyunun kuyruk yağı dövülür, zencefil ve tarçın katılarak kadın buhara da tutularak rahmine yerleĢtirilir. Kars merkez Halefoğlu köyünde hamilelik için zegerek denilen bir ilaç yapılıyor. Zegerek, ot, papatya, dere otu, kekik suyundan yapılan bir ilaç. Hamile kadına çevrede değiĢik isimler verilmektedir. Örneğin Akyaka merkezde “yüklü” ve “gebe”, ĠbiĢ köyünde “boylu”, SarıkamıĢ Isısu köyünde ise “iki canlı”, “ağır ayak”, “gümanlı” isimleri verilmektedir. Kadınlar hamileyken çocuklarının güzel olması için en çok baĢvurdukları yöntem elma yemektir. Bunun yanında Arpaçay‟ın Telek ve Kuyucuk köylerinde güzele baktıklarını da söylüyorlar. Hamile kalmak istemeyenlerin baĢvurduğu en yaygın yöntem ise kına kaynatıp içmek ve soğan kabuğunu kaynatıp suyunu içmektir. Bunun yanında değiĢik uygulamalarda görülmektedir. Akyaka‟nın ĠbiĢ köyünde hamilelikten limon tuzu ve sabunla korunuyorlarmıĢ. 183 Ġstenmeyen hamileliklerde çocuk düĢürmek için en çok baĢvurulan yöntemler ilaç içmek, aspirin, gripin içmek, ağır yük kaldırmak ve yüksekten atlamaktır. Bunların yanında, Akyaka ĠbiĢ köyünde olduğu gibi, soğan kabuğu kaynatıp suyunu içmek ve mayasır otunun suyunu içmek de görülen baĢka uygulamalardandır. Hamileliğin en açık belirtisi olan aĢermeye Akyaka‟nın ĠbiĢ köyünde “ağız pisliği” Ġncedere köyünde, “ağzı tatsız”, SarıkamıĢ Karaurgan‟da “yerikleme”, Arpaçay Tepecik‟te ise “ağzı kötü”, deniliyor. Bir kadın hamile kaldığı, genellikle adet günün geçmesi sonucunda yapılan testle belirleniyor. Bunun yanında geçmiĢte, adet günün geçmesi, aĢermesi, midesinin bulanması vs. ile anlaĢılmaktadır. Kadın hamile kaldığında bunu genellikle eĢine ve kendine yakın hissettiği birine söylüyor. Ġlk baĢta kesinlikle kayın validesine söylemiyor. Bu ayıp olarak karĢılanıyor. Kars‟ın tamamında erkek çocuk tercih ediliyor. Kaynak kiĢilerin hemen hepsi kız çocuğun daha iyi olduğunu söylemelerine rağmen, erkek çocuğun tercih edildiğini söylemeleri, söylenenle yapılan arasında bir çeliĢki doğuruyor. Bunun sebebi olarak da bölgede yapılan iĢlerin ağır iĢler olduğu, daha kuvvetli oldukları için erkeklerin bu iĢleri daha iyi yaptığı ve bundan dolayı da erkek çocuğun daha fazla istendiği söylenmektedir. Kars‟ın tamamında çocuk doğduğunda az veya çok tuzlanıyor. Bunu, çocuk kokmasın ve piĢmesin diye yaptıklarını söylüyorlar. Doğumdan önce doğum kolay olsun diye SarıkamıĢ Isısu köyünde kadın ılık suyla banyo yaptırılıyor, BalabantaĢ köyünde ise rahim çevresini yağlıyorlar. Doğum, geçmiĢte Kars‟ın tamamında köy ebelerinin veya yaĢlıların nezaretinde evlerde yaptırılırmıĢ. Eğer doğum olmazsa hastaneye doktora götürülmeye çalıĢılırmıĢ. Özellikle çocukların ters gelmesinden ve kordon bağının boğazına dolanmasından dolayı gerçekleĢmeyen doğumlardan veya kadının kanının durdurulamaması gibi sebeplerden, geçmiĢte çok kadının ve çocuğun öldüğü belirtiliyor. Ġlkel Ģartlarda, hiçbir doktor kontrolü olmadan yapılan doğumlarda oldukça fazla bebek ölümüyle karĢılaĢıyoruz. Öyle ki 15 doğum yapan kaynak kiĢilerimizden birinin ancak 5 çocuğu hayatta kalabilmiĢ. Doğum yaptıran kadınlar çocukların göbeklerini jiletle veya makasla tezeğin üstünde kestiklerini söylüyorlar. Ancak bu gün Ģartlar değiĢmiĢ, artık herkes doktor kontrolünde doğum yapıyor, köy ebeleri 184 yerine devletin gönderdiği eğitimli ebeler doğum yapacak veya yapan kadınları takip ediyor, halk da bunlara köy ebelerinden daha fazla güveniyor. Altı çocuğunun altısını da kendi baĢına evinde doğurmasına rağmen Akyaka‟nın Büyükdurduruan köyünden Hambağa TepebaĢ diplomalı ebeye daha fazla güvendiğini belirtiyor. Yeni doğum yapmıĢ bir kadın kendine bakan birisi varsa bir hafta on gün evinde yatarak dinlenir. Eğer kendine bakacak kimse yoksa, üç gün hatta bir gün sonra kalkmak zorunda kalanlarda olmuĢtur. Doğacak ilk çocuk için her yerde hazırlık yapılıyor, bir kısım Ģeyler hazır alınırken bir kısmı elde yapılıyor. BeĢik hazırlanıyor, imkanı varsa beĢiği anneanne alıyor. Kız veya erkek olma durumuna göre isim beğeniliyor. Bebek doğduktan sonra bazı yerlerde göbek adı verilirken bazı yerlerde verilmiyor. Kadının sütü varsa bebekler öncelikle anne sütüyle besleniyor. Eğer annenin sütü yoksa süt gelmesi için ılık suyla banyo yaptırmak, bol sıvı gıdalarla beslenmek gibi bir kısım uygulamalar yapılıyor. Kadının sütü yoksa ve evde de çocuklu biri varsa, bebek onun tarafından emzirilebiliyor. Bunun dıĢında genellikle inek sütü ile besleniyor. Kadının sütü varsa çocuk en az bir yıl emziriliyor. Ortalama ise iki yıl emziriliyor. Yedi sekiz yaĢına kadar emen çocuklar da görebiliyoruz. Çocuklar sütten kesilirken hemen her yerde benzer uygulamalar görüyoruz. Anne memenin pis olduğunu söylüyor. Memenin baĢına acı bir Ģeyler sürüyor, kıl koyuyor. Böylece çocuk ya ağzı yandığı ya da memenin hakikaten pis olduğuna inanarak emmekten vazgeçiyor. Yeni doğum yapmıĢ kadına Kars ve çevresinde “nohsa” veya “zaha” denir. Eskiden, doğumdan sonra hem çocuğun hem de annenin altına “höllük” denilen toprak konuluyormuĢ. Bu toprak belli bir yerden getirilerek ateĢ üzerinde iyice ısıtılıyor, indirilip biraz soğuduktan sonra çocuğun ve kadının altına serilirmiĢ. Çocuk için höllüğün daha sağlıklı olduğunda hemen herkes hemfikir. Toprağın çocuğu daha sıcak tuttuğu, altını yaĢ tutmadığı ve piĢik yapmadığı söyleniyor. Doğum sonrasında, özellikle ilk ve erkek çocuklarda, müjde geleneği her yerde var. 185 Göbek geleneksel olarak çocuğun kordon bağından dört parmak ölçülerek kesiliyor. Çocuğun göbeği üç günde veya en geç bir haftada düĢüyor. Cami, okul bahçesi veya okulun duvarına bir yere konuluyor. Bundan maksat çocuğun okuması ve dindar olması. Selim Akçakale‟de rast gele bir yere atmıyorlar ki çocuk rastgele gezmesin, evine bağlı olsun diye. Loğusa kadının sütü yoksa üçüncü gün sütü gelsin diye banyo yaptırıyorlar. Selim‟in Ortakale köyünde banyo yaptırmanın yanında bir de süpürge ile kadına vuruyorlar. Yeni doğum yapmıĢ kadına yedirilen ilk yemek “heside” veya “hasıta” denilen, Ģeker, un, yağ veya pekmez, yağ ve undan veya ekmeğin ufalanmasıyla yapılan çorbamsı bir yemektir. Bu, kadının içini ısıtsın diye yapılıyor ve sıcak olarak içiliyor. Bunun yanında Akyaka Kayaköprü‟de yumurta kayganası yediriliyor. SarıkamıĢ AĢağı Sallıpınar köyünde yeni doğum yapmıĢ loğusa kadına herkes yemek getirir. EĢ‟e SarıkamıĢ‟ın Isısu köyünde “son” veya “arka”, SarıkamıĢ‟ın Boyalı köyünde “yoldeĢ” deniyor. EĢin düĢmesi için her yerde kadının karnına baskı yapılıyor. Çocukların eĢi el ayak değmeyen bir yere gömülüyor. SarıkamıĢ Isısu‟da doğduktan sonra ağlamayan çocuğun göbeği sıvazlanıyor. Canı yanan çocuk ağlıyor. Çocuğa ilk süt SarıkamıĢ‟ın BalabantaĢ ve Ġnkaya köylerinde üç ezan sesi duyulduktan sonra veriliyor. Çocuk doğduğunda ağzına tatlı bir Ģey veriliyor. Genellikle ağladıktan sonra emzirmesi için annesine veriliyor. Arpaçay‟ın Bozyiğit köyünde ĢaĢı olur diye yeni doğan çocuğun kırk gün gözlerini açmıyorlar. Kars ve çevresinde tamamında al karsı inancı var. Bundan dolayı loğusa kadını kesinlikle yalnız baĢına bırakmıyorlar. Lohusanın baĢında mutlaka bir kiĢi duruyor. Akyaka merkezde cinlerin lohusanın yanına gelmesine “tohunlaĢma” deniyor. Lohusayı al basmasından korumak için Akyaka‟nın Kayaköprü köyünde, yeni doğum yapmıĢ kadının evinin önüne at çekip kiĢnetiyorlar. Al, at kiĢnemesinden korkup gelmiyormuĢ. Akyaka‟nın ĠbiĢ köyünde al basmasın diye çocuğun yanına Kur‟an konuluyor, iğne konuluyor, SarıkamıĢ Balıklı‟da al basmasın diye kadının ve çocuğun yanına ekmek konuyor, 186 yanındaki bir Ģeye iğne batırılıyor. Selim KamıĢlı‟da al basmasın diye bir leğenin içine ateĢ koyup onu da evin içine koyuyorlar. Al ateĢten korkarmıĢ. Digor HalıkıĢlak köyünde al girmesin diye loğusa kadının ağzına götürülen ilk lokma üç defa götürüldükten sonra yere atılırmıĢ. Akyaka‟nın ĠbiĢ ve Selim‟in KamıĢlı köylerinde doğumdan sonra ölen kadına hal apardı /götürdü deniliyor. Selim‟in Kırkpınar köyünde hamile kadının karnı sertse erkek, yumĢaksa kız, kadın zayıfsa erkek, ĢiĢman ve arkası büyümüĢse çocuğun kız, Selim Ortakale köyünde hamile kadın güzelleĢirse erkek, çirkinleĢirse kız, Kars merkez Halefoğlu köyünde ise kadının karnı aĢağı doğru ise yani yayılmıĢsa kız, yukarı doğru, dik ise erkek olacağına inanılıyor. Kırk basması inancı hemen her yerde var. Bu yüzden kırklı çocuğu genellikle dıĢarı çıkarmıyorlar. Kırklı kadınlar birbirlerinin yanına gitmiyorlar. Kadınlar habersiz birbirlerinin üzerine gidecek olsa bilenler uyarıyor. Kırk basmıĢ çocuklar geç yürürler. Akyaka‟nın Büyükdurduran köyünde kırk basmıĢ çocuk yedi yol ağzına götürülerek orada “çilesi” kestiriliyor. Bu uygulamada çocuğun ayağına bir Ģeyler bağlanıyor, bu orada kestiriliyor ki geç yürümesin. SarıkamıĢ Isısu‟da kırk basmasını kaldırmak için mum eritip döküyorlar. Kırkı çıkarılırken en yaygın uygulama ise kırk tane taĢ toplamak, her taĢ için bir kere Ġhlas suresi okumak Ģeklindedir. Çocuğun kısmetli olması için kırk taĢın yanına kırk buğday, nohut, arpa, pirinç gibi yiyecekler de katılmaktadır. Çocuğun ve annenin kırkı birlikte çıkarılır. Bunun için belli bir gün yoktur. Kırkıncı gün ne zaman doluyorsa kırklama da o gün yapılır. Selim‟in Akçakale ve KamıĢlı köylerinde çocukları sürekli ölü doğan veya çocukları yaĢamayan kadınlara “boylama” yapılıyor. Boylama, büyükçe daire Ģeklinde bir muska yapıp kadını ve çocuğu içinden geçirmeye deniyor. Çocukları nazardan korumak için üzerlerine genellikle boncuk takılır. Bunun yanında nazar olmuĢ veya nazara karĢı korunmak için çocukların üzerine muska da takılır. 187 Bebekleri uyutmak için hemen her yerde ninni söyleniyor. Bölgenin genelinde ninni için “layla” deniyor. Akyaka Büyükdurduran köyünden derlenmiĢ güzel bir ninni örneğini alıyoruz. Layla dedim yatasan Gızıl güle batasan Gızıl gül gölgen olsun Ortasında yatasan Layla beĢiğim layla Evim eĢiğim layla Layla deyirem yatmasan Çekerem keĢiği layla yeter mi Akyaka‟nın Büyükdurduran köyünde çocuğun ilk saçı kesildiğinde saçın ağırlığınca bir fakire para verilir. Bebeklerin tırnaklarını kırkından sonra kesen yerler de var, altı ay sonra kesen yerler de var. DiĢ hediği uygulaması birçok yerde var. Akyaka‟nın Esenyayla ve ĠbiĢ, SarıkamıĢ‟ın Boyalı köylerinde çocuğun ilk diĢi bittiğinde diĢ hediği dağıtılıyor, komĢular çağrılıyor ve hediye kabul ediliyor. Bazı yerlerde ise diĢ hediği dağıtılıyor ancak hediye alınmıyor. Çocuğun diĢi çıktığında da diĢ rastgele bir yere değil, el ayak değmeyen bir duvarın içine atılıyor. SarıkamıĢ, AĢağı Sallıpınar köyünde çocukların yüzü güzel olsun diye göbek kanından çocuğun yüzüne sürüyorlarmıĢ. Çocuğun gözleri güzel olsun diye kadın hamileyken zeytin yermiĢ. Selim‟in Oluklu köyünde çocuğun yüzü güzel olsun diye çimdirilen suya yumurta atılırmıĢ. 188 SarıkamıĢ Alisofulu ve Selim‟in Darboğaz köyünde sürekli düĢük yapan kadınların çocuğu düĢmesin diye, bir kilit alıp hocaya götürür kilitletirler. Böylece çocuğu ana rahmine bağlatırlar. Doğum gelince de götürüp açtırırlar. Selim‟in Ortakale köyünde çocuğu yaĢamayan kadınlara onun üstüne “hamzat” gelmiĢ diyorlar. Sık sık düĢük yapan kadınlara Akyaka‟nın Büyükdurduran köyünde “zirviĢeh” deniyor. Çocuklara göbek adı verilmiyor. Çocuklar okula baĢlarken kız çocuğuna “kofi” takılıyor. Kofi kadınların baĢlarına taktıkları kavuk gibi bir Ģey. Erkek çocuklarına sakal yapılıyor. “Madavur” olmasın diye çocuğun göbek kanından çocuğun kulağına, ağzına, boğazına sürülüyor. Madavur çene baĢından tutup çocuğun yüzünü simsiyah eden, emmesine mani olan ve bağıra bağıra ölmesine sebep olan bir hastalık. Arpaçay‟ın Telek köyünde bir çocuğun madavur olması, ölüm habercisi olarak yorumlanmaktadır. Her yerde olduğu gibi Kars ve çevresinde de kız çocukları daha çok bebek, ev eĢyası vs. ile oynarken, erkek çocukları araba, silah, top vs ile oynamaktadır. Kız ve erkek çocukları dört beĢ yaĢına kadar beraber oynayabilirken, yaĢları büyüdükçe oyuncakları, oyunları, oyun mekanları değiĢmektedir. Kars ve çevresinde erkek çocukların kıĢ gelince en çok oynadıkları oyunlardan bir tanesi kızaktır. Ancak bu genellikle erkek çocuklar tarafından oynanır. BeĢ altı yaĢından itibaren erkek çocukları daha çok sokaklarda oynarken, kız çocukları daha kapalı mekanlarda oynar. 4.2. Evlenme Gelenekleri Aile bir toplumun çekirdeğini teĢkil eden ve en önemli kurumudur. Bu yüzden olsa gerek ki en ilkelinden en mükemmeline kadar bütün insan topluluklarında ailenin oluĢumunu sağlayan evlenme önemli bir yer iĢgal etmektedir. Çünkü toplumun geleceği her Ģeyden önce sağlam temeller üzerine kurulmuĢ, birbiriyle uyumlu çiftlerin oluĢturacağı bu yapıya bağlıdır. Bu yapıdaki aksamalar toplumu olumsuz yönde etkileyeceği gibi, gelecek nesillerin de sağlıksız olmalarına sebep olacaktır.40 40 ÇELĠK, Ali (1999), Trabzon-ġalpazarı Çepni Kültürü, Trabzon, s.317 189 Kalafat‟ın da belirttiği gibi, Türk toplumundaki evlilikte çocuk sahibi olmak en mühim kaidelerden biridir. Bir kiĢi evlendiğinde itibar kazanır, çocuk sahibi olunca da itibarı yükselir. Bu bağlamda, Türk hayatının her safhasında yaĢayıĢımıza, hareketlerimize yön veren inançlarımızın burada rolü devam eder. Ġyi ve kötü karakterli iyeler, ev iyeleri, ata ruhları, eĢ bulmada iyi bir yuva kurmada, çocuk sahibi olmada, doğan çocukların hayatta kalmasında etkili olduğu inancı, günümüzde de varlığı korumaktadır. Kars ve çevresi değiĢen sosyo-ekonomik Ģartlara rağmen, geleneksel evlenme biçimlerinin, düğünlerin ve bunlara bağlı adet, gelenek ve göreneklerin, uygulamaların hala varlığını devam ettirdiği yerlerden biridir. 4.2.1. Evlenme gelenekleri ve yapılan uygulamalar Evlenme yaĢıyla ilgili uygulamalar ilin tamamında benzer özellikler göstermektedir. GeçmiĢte evlenme yaĢı hem kızlarda hem erkeklerde daha erken, bir baĢka deyiĢle daha küçükken bugün hem erkeklerde hem de kızlarda evlenme yaĢı yükselmiĢtir. GeçmiĢte kızlar 13 yaĢından 20 yaĢına kadar normal Ģartlarda evlenirken, bugün kızlarda bu yaĢ 18-25‟lere doğru yükselmiĢtir. Erkekler de geçmiĢte 15 yaĢından 25 yaĢına kadar evlenirken, bugün genellikle 20-30 arasında, bazı kiĢiler ise daha büyük yaĢlarda evlenmektedir. Erkekler geçmiĢte daha çok askere gitmeden evlenirken, bugün geneli askerden sonra evlenmektedir. Halk bu değiĢimi gençlerin artık daha bilinçli olmasına ve zamana bağlamaktadır. GeçmiĢte bir kız 22-23 yaĢına vardığında evde kalmıĢ gözüyle bakılırken, bu yaĢ, günümüzde 2530‟lara varmıĢtır. Halk bu değiĢimi de zamana ve kızların günümüzde okumalarına bağlamaktadır. EvlenememiĢ kızlara genellikle “evde kalmıĢ” denilirken, Akyaka‟nın BoyuntaĢ, Selim‟in Kırkpınar köyleri gibi bazı yerlerde “kocalmıĢ”, Susuz‟un Porsuklu köyünde “erenlik”, SarıkamıĢ‟ın Balıklı köyünde “kartmıĢ”, SarıkamıĢ‟ın BalabantaĢ köyünde “kalık” gibi değiĢik isimler de verilmektedir. Bölgenin hemen tamamında sıra bekleme var. Özellikle geçmiĢte büyük kız kardeĢ dururken küçük kız hemen kesinlikle verilmiyor. Bu gelenekte de değiĢme görülmeye baĢlanmıĢ. Kaynak kiĢilerin verdiği bilgilere göre Selim-Merkez, Çıplaklı ve KamıĢlı köylerinde sıra bekleme kalkmıĢ, kimin kısmeti açıldıysa onun evlenmesini artık kabul ediyorlar. 190 Evlenmelerde geçmiĢte eĢ seçimini kesinlikle aile büyükleri, özellikle de baba yaparken ve evlenmelerin hemen tamamı görücü usulüyle olurken, bu gelenek günümüzde bir hayli değiĢmiĢtir. Günümüzde gençlerin karĢılıklı olarak kabul etmedikleri bir evlilik normal Ģartlarda gerçekleĢmemektedir. Oysa geçmiĢte erkeğe “falan kızı alır mısın” gibi bir nebze tercih hakkı tanınırken, kızlara böyle bir hak dahi verilmeyip, doğrudan “seni falana veya falanın oğluna verdim veya verdik” diyerek bir evlilik baĢlangıcı yapılıyordu. Bölgenin tamamında özellikle erkek babalarının en iyi bildiği atasözlerinden biri, “yaĢlı gözüyle kız, genç gözüyle at al”dır. Gelin alınacak kızlarda aileler tarafından aranan birinci özellik kızın asaletli olmasıdır. Ailesinin geçmiĢinin temiz olmasıdır. Bundan sonra kızın büyüklerine saygılı, eli çabuk becerikli, güçlü kuvvetli olması gibi özellikler aranmaktadır. Damat adayında aranan özellikler de aĢağı yukarı aynıdır. Erkeğin ailesinin geçmiĢinin temiz olması, asaletli olması, evine bağlı olması, kötü alıĢkanlıklarının olmaması aranılan en önemli vasıflardır. Bunlar erkeğin zenginliğinden çok daha önemlidir. Bu durum Kars‟ın tamamında aynıdır. Eskiden, gelin alınacak kızlar yakın akrabalardan, köy içinden olabildiği gibi, baĢka köylerden de olabilmekteydi. BaĢka köylerden gelin alınan kızlar hısım akrabanın, eĢin dostun tavsiyesine bağlı olarak veya herhangi bir yerde bir Ģekilde görüldükten sonra sorup soruĢturulduktan, gidilip görüldükten sonra istenirdi. Günümüzde akraba evliliği oldukça azalmıĢtır. Halka göre gençlerin okuması, baĢka yerlere gitmesi ve akraba evliliklerinden sakat çocuk olması bunun en önemli sebebidir. Kız görmeye geçmiĢte yakın bir yere gidiliyorsa habersiz gidilirken, uzak bir yere yani baĢka bir yere gidilecek olursa haber verilerek gidilirdi. Yakın yerlere kadınlar giderken uzak yerlere kadınlarla birlikte erkeklerde giderdi. Görülen kız beğenilirse daha sonra istenmeye gidilirdi. Kız istenmeye gidilirken aileye mutlaka haber verilirdi. Bu isteme sırasında damat adayı olmaz, erkek tarafının aile büyükleri ve saygın kiĢileri giderdi. Günümüzde ise görücü usulü olan evliliklerde kız istemeye damat adayı da beraber gitmektedir. GeçmiĢte kız ve oğlan bazen birbirini görmeden niĢanlanırken, günümüzde kız görmeye gidildiğinde kız ve oğlan birbirini görmekte hatta kararı bir nevi onlar vermekte, büyüklere sadece onların kararını onaylamak ve sonuçta ne gerekiyorsa onu yapmak kalıyor. 191 Kız görmeye ve kız istemeye geçmiĢte mübarek olduğuna inanıldığı için perĢembe veya cuma akĢamı gidilirken günümüzde hafta sonları da gidilmektedir. Kız geçmiĢte de günümüzde de Allah‟ın emri Peygamber‟in kavliyle istenmektedir. Ancak Caferilerin bazıları buna “Ġmam Cafer‟in içtihadıyla” ibaresini de eklemektedirler. Kız oğlanın babası veya ailede daha büyük birisi varsa onun tarafından istenir. Kız verilirse “Ģirinlik” denilen bir Ģerbet içilir. Bu gelenek günümüzde de aynı Ģekilde devam ediyor. ġerbet içildikten sonra bir yüzük, günümüzdeki söz yüzüğü takılıyor. Buna hemen her tarafta “beh” deniliyor. Söz kestikten kız verildikten sonra, baĢlık miktarı ve niĢan tarihi de belirlenir. GeçmiĢte düğünler pazartesi baĢlayıp PerĢembe biterken günümüzde artık hafta sonları yani cumartesi pazar yapılmaktadır. Oğlan tarafının maddi durumu iyi ise düğün perĢembeden de baĢlayabiliyor. Her yerde olduğu gibi Kars‟ta da günümüzde haftanın her günü düğün olabiliyor. Ancak Digor‟un Varlı köyünde iki bayram arası düğün yapılmıyor. GeçmiĢte Kars‟ın tamamında baĢlık parası varken, bu gelenek, günümüzde Selim, Digor ve SarıkamıĢ‟ın bazı köylerinde uygulanmaktadır. BaĢlık kız isteme sırasında kesilirken bunun adı daha çok “kalın”dır. Kalın kesildikten sonra genellikle bir defa da ve düğünden önce verilmektedir. Kalından alınan para ekseriyetle kıza çeyiz yapımında kullanılıyor, para baba evine harcanmıyor. Bu yüzden düğünden önce ödeniyor. GeçmiĢte de uygulama aĢağı yukarı aynı. Bunun yanında, kızın annesine “süt hakkı” diye de bir ücret ödenmekte bu anneye alınan bir hediye ile karĢılanmaktadır. BaĢlığın hala görüldüğü köylerde de kızın babasının maddi durumuna göre baĢlık almayanlar da vardır. Birkaç köyde süt parası baĢlık parasına dönmüĢ fakat miktarı nispeten baĢlıktan azdır (2-3 bin lira gibi). Söz kesildikten bir süre sonra niĢan yapılır. NiĢana her iki tarafta yakınlarını, komĢularını çağırır. Günümüzde bu daha çok davetiye ile yapılırken geçmiĢte daha çok evden veya köyden görevlendirilen birisi vasıtasıyla yapılırmıĢ. NiĢanda çeĢitli hediyeler yanında oğlan tarafı kıza takı da takar. NiĢanlar kız evinde yapılmakla birlikte, mutlaka yemekli olur ve masrafı oğlan tarafı karĢılar. NiĢanda duruma göre küçük veya büyükbaĢ bir hayvan kesilir, eti gelen misafirlere yemek olarak verilir. Eskiden uzaktan gelen misafirlere atlı denirdi ve bunlar geri dönemeyeceklerse köylüler tarafından paylaĢılarak misafir edilirdi. 192 NiĢan bozulmasına eskiden çok az rastlanırken günümüzde daha fazla rastlanmaktadır. NiĢan bozulursa niĢanda takılan takıları verip vermemek kız tarafına bağlıdır. NiĢanı bozulan kiĢiler genellikle daha sonra evlenmekte sıkıntı çekmemektedirler. GeçmiĢte niĢanlıların görüĢmesi ve konuĢması yasaktır. Ancak niĢanlılar gizlice görüĢürlermiĢ. Yakalanırlarsa sonu iyi olmazmıĢ. Günümüzde böyle bir sıkıntı yok, niĢanlılar rahatça görüĢüp konuĢabiliyorlar. GeçmiĢte de günümüzde de niĢanlılık süresi içinde bayram gelirse kıza erkek tarafı bir nevi hediyeler götürmek zorundadır. Ramazan bayramı ise elbise ve takı, kurban bayramı ise mutlaka kurbanlık gönderilmektedir. Kurbanlık kına, kurdela, vala vs. ile süslenmektedir. NiĢanlıyken kız görmeye gitmeye “kız yanı” deniyor. Bu gezide oğlan da bulunabiliyor. Oğlan kız yanına giderken niĢanlısı yanında, kızın annesine babasına da hediyeler götürüyor. Bayramlarda kız tarafına götürülen hediyeye “bayramçalık” deniyor. Akyaka‟da Kurban ve Ramazan bayramı yanında Nevruz bayramında da kıza hediyeler götürülüyor. Bu hediyeler elbise takı vs. olabildiği gibi kurban da oluyor. Kız çocukları için çeyiz düzme adeti ülkemizin her tarafında olduğu gibi Kars‟ın her tarafında görülen bir gelenektir. Çeyiz içerisinde kız tarafında yapılan iĢlerin ağırlığını el emeği ile yapılan iĢler oluĢturmaktadır. Bunlar biraz da bölgenin Ģartlarına göre Ģekillenmekte, daha çok patik, çorap, tülbent, havlu, namazlık, halı vs. olup bizzat kızın kendisi tarafından hazırlanmaktadır. Arpaçay Bozyiğit köyünde çeyiz için dokunan bir halının motifleri. 193 Arpaçay Bozyiğit köyünde çeyizlik bir halı Arpaçay‟ın Bozyiğit köyünde çeyizlik halının motifi Bunların yanında yatak odasına ait yatak yorgan, yastık vs‟de hazırlanır. Ayrıca hazır olarak da birçok Ģey, mutfak eĢyası ve beyaz eĢya alınır. Eskiden Arpaçay köylerinde bir kızın çeyizinden mutlaka olmak zorunda olan iki Ģey Kur‟anı Kerim ve Türk bayrağıymıĢ. Bu iki unsur her kızın çeyizinde mutlaka bulunmak zorundaymıĢ. Çeyiz oğlan evine gitmeden kız evinde sergilenip gösterilmesine “saçı” denmektedir. Bu gelenek bazı yerlerde oğlan tarafında da yapılmaktadır. Saçı sırasında gelen misafirlere çay, pasta, çeĢitli kuruyemiĢler ikram edilir. Bunların masrafları oğlan babası tarafından karĢılanır. Saçı birkaç gün sürmekte ve bu süre içinde kızın eksikleri görülmüĢ olur. Kıza hediye verecek olanlar, aldıkları hediyelerle bu 194 eksikleri tamamlamaktadır. Ayrıca saçıya gelenler, para, takı, mutfak eĢyası gibi değiĢik hediyeler getirebilir. 195 Bu saçı geleneği oğlan tarafında bazı yerlerde (Akyaka, Arpaçay köyleri) gerdekten üç gün sonra yapılıyor ve çeyiz üstü deniyor. Buralarda gelin ve damat gerdekten üç gün sonra dıĢarı çıkıyorlar. Çeyiz üstünde de komĢular çağırılıyor, onlara ikramlarda bulunuluyor, burada da hediye toplanıyor. Burada toplanan para kızla gelen yengeye veriliyor. Çeyiz kız evinden genellikle gelinle birlikte gider. Ancak çeyiz gitmeden çeyiz sayma iĢlemi yapılır. Bu Kars ve çevresinin tamamında görülen bir uygulamadır. Kızın çeyizleri oğlan evine gitmeden erkek ve kız tarafından kiĢilerin Ģahitliğinde, çeyiz içinde olanlar liste halinde bir kağıda yazılır ve karĢılarına da değerleri yazılır. Bu kağıt kız babasına verilir. Eğer sonradan boĢanma durumu olursa, kız çeyizini rahat bir Ģekilde alsın diye bu uygulama yapılıyor. Çeyiz götürülürken her yerde olduğu gibi sandığın üstüne oturma adeti vardır. Sandığın üstüne oturanlar hediyelerini alırlar. Sandığın üstüne gelinin kardeĢi oturuyor. “Sandığa oturma”, “kapı basma”, “kazan açma”,”kol tutma” gibi geleneksel uygulamalar sonucunda oğlan tarafından, daha çok oğlanın babasından alınan paraya çevrede “peĢkeĢ” deniyor. Çeyiz giderken kız tarafından oğlan tarafına genellikle çeyiz sermeye birkaç kiĢi gidiyor. Ancak, Akyaka da kız tarafından oğlan tarafına çeyiz sermeye kimse gitmiyor. Çeyiz gelinin ineceği eve seriliyor. Kız kaynatasına ve kayınvalidesine, yengelerine, kayınlarına mutlaka bohça hazırlıyor. Arpaçay Carcı köyünden değiĢik çeyiz örnekleri 196 197 Gelinin yatağını gelinle birlikte gelen yenge hazırlıyor. Gerdekten sonra da genellikle yine yenge topluyor. Yenge gelirken damada ve sağdıçlara giyecek, köyün gençlerine de yiyecek hediyeler getiriyor. Bu kuru yemiĢ olduğu gibi, kız tarafında kesilen hayvanın etinden bir kısım da oluyor. Bu hediyeler için damat ve gençler yengeye peĢkeĢ veriyorlar. 198 Düğünlerde genellikle iki yenge vardır. Bunların biri kız diğeri damadın yengesidir. Burada kastedilen kız yengesidir. Damat yengesi de kız tarafına giderken kızın gelinliğini ve oradaki gençlere yiyecek bazı Ģeyler götürür. Onlar da yengenin peĢkeĢini verirler. Yengeler her iki tarafın da amcasının karısından, ablasından, halasından, yengesinden olabilir. Kız yengesi düğün sırasında gelinle birlikte gidip, gelinin yatağını hazırlamasının, oğlan tarafındaki gençlere bazı yiyecek Ģeyler, damada giyecek Ģeyler götürmesi yanında “müjde yastığı” da hazırlar. Bu müjde yastığı oğlanın sağdıcına verilir. Sağdıç bunu çok iyi saklamak ve korumak zorundadır. Gelin götürülürken atlılar bu yastığı çalıp düğün evine götürmeye çalıĢırlar. Yastığı oğlan evine kim gelinden önce ulaĢtırırsa müjdesinin karĢılığı olan peĢkeĢini alır. Gelin giderken her yerde olduğu gibi burada da yolu kesilebilir. Bu kesme eylemi bir çoban tarafından önüne koç çıkarmak suretiyle de yapılabilir. Gelin atın üzerinden eğilip koçu kaldırabilirse o koç onun olur, kaldıramazsa çobanın peĢkeĢini toy babası vermek zorundadır. NiĢanlılık süresi bölgede pek uzun tutulmuyor, en fazla bir yıl sürüyor. Kesim sırasında kararlaĢtırılmadıysa oğlan tarafı niĢandan sonra veya baĢlık parasını ödedikten sonra ya haber salarak ya da kendi gelerek kız babasından emanetini istiyor. Onlar da uygun görürlerse düğün tarihi belirleniyor. Düğünler geçmiĢte en az dört gün sürüyor perĢembeden baĢlayıp pazar gün bitiyor. Oğlanın babasının maddi durumuna göre düğün süresi bir hafta sürdüğü de olabiliyor. Oğlanın babası veya aileden sözü geçen biri toy babası oluyor. Düğünün idaresini bir nevi o yapıyor. Düğünden önce mutlaka bir düğün alıĢ veriĢi yapılıyor. Bu alıĢ veriĢe kız tarafından da oğlan tarafından da akrabalar katılabiliyor. AlıĢ-veriĢte kıza ve oğlana elbiseler alınıyor. Kız tarafından da erkek tarafından da aile üyelerine ve birinci derece yakınlara hediyeler alınıyor. Bu masrafların tamamını oğlan tarafı karĢılıyor. Düğünden önce oğlan tarafı tüm köylüyü çay içmeye çağırıyor. Bu davet tabi daha çok erkekler için. Davete katılanlar düğünde gelecek olan misafirleri, ki bunlara “atlı” deniyor, kendi aralarında paylaĢarak hangi köyden gelenleri kimlerin ağırlayacağına karar veriliyor. Eski düğünlerde köylü içinde müthiĢ bir dayanıĢma var. Bugün bu süre iki güne inmiĢ ve bu dayanıĢma artık yok. Düğünün süresinin azalmasını halk ulaĢımın kolaylaĢmasına ve her Ģeyin değiĢmesine bağlıyor. Hatta bazı köylerde, Ģehir merkezlerinde olduğu gibi, düğün 199 salonlarda yapılıyor. Düğün sahibi Ģehirden bir salon tutuyor, davetliler birkaç saat burada eğleniyor ve düğün bitiyor. Halk bunu kendi açısından büyük bir kolaylık ve temizlik olarak görüyor. Düğüne davet geçmiĢte köy içinde farklı köy dıĢında farklı oluyordu. Köy içindekiler düğün sahibi tarafından görevlendirilen biri vasıtasıyla davet edilirken, baĢka köylerdekilere atlı gönderilirdi. Gönderilen atlı havlu, çorap gibi küçük hediyelerden olan ve üzeri yazılı davetiyeleri sahiplerine verirdi. Bu iĢi yapan kiĢi aile dıĢından biri ise düğün sahibi ona bir miktar para verebilirdi. Düğün geçmiĢte daha çok davul zurna ve aĢıkla yapılırmıĢ. Düğünlerin olmazsa olmazı aĢıkmıĢ. Kesim sırasında buna karar veriliyor, bazen hangi aĢığın getirileceği de kesimde kararlaĢtırılıyormuĢ. Kız veya kız tarafı illa Ģu aĢık düğünde çalacak diye ısrar etiği oluyormuĢ. AĢıklar düğünlerde en az üç gün çalıp söylüyorlarmıĢ. Bu çalıp söyleme gündüz olduğu gibi düğünün ağırlıklı kısmı akĢam icra edilirmiĢ. Köyün içindeki veya düğün sahibinin hayvanlarını koyduğu ahırı yani kom güzelce temizleniyor, halıları, yastıkları seriliyor. AkĢam olunca halk buraya toplanıyor. Herkes ağırlığına göre kendine uygun bir yere oturuyor. Gençler ve çocuklar ayakta kalıyor. Kadınlar da kendilerine ayrılan bir yerde toplanıyor. Halk aĢıklardan istekte bulunuyor. Bu istekler aĢıkların kendilerine ait türküler olabildiği gibi, baĢka usta aĢıklara ait türküler de olabiliyor. Ayrıca aĢıklardan hikaye isteniyor. Bu hikayeler üç gün boyunca devam ediyor. Bu yüzden düğüne giden aĢık en az üç tane halk hikayesi bilmek zorundadır. AĢıklık içinde toy aĢıklığı en zor iĢtir. Toy aĢıklığı aynı zamanda genç aĢık adayları ve gençler için birer mektep görevi görmüĢtür. Halk arasında birçok kiĢi hem birçok hikayeyi, hem türküleri hem de bunların söyleniĢ havalarını bilirlerdi. Bu sayede zaman zaman aĢığa eĢlik ederlerdi. AĢıklar çıraklarını bu toylarda halkın önüne çıkarır usul erkan öğretirlerdi. Düğünlerde genellikle bayrak asma ve bayraktarlık var. Ancak Digor‟un HalıkıĢlak köyündeki düğünlerde bayrak asılmıyormuĢ. NiĢanda olduğu gibi düğün de mutlaka yemekli oluyor. Yemek hem kız evinde hem de oğlan evinde yapılıyor. Yemek yapmak için köy içinden veya dıĢından özel aĢçılar görevlendiriliyor. 200 Yemeklerin bütün masrafları oğlan evi tarafından karĢılanıyor. Düğün baĢladığında düğünde yenilmesi için mutlaka bir hayvan kesiliyor. Ailenin durumuna göre bu koç, düve veya tosun olabiliyor. Akyaka merkezde düğünde kesilen bu hayvana “cönge” deniyor. Ayrıca kız tarafına da kesilmesi için mutlaka bir hayvan gönderiliyor. Bu hayvan da kesilerek 201 gelen misafirlere ikram ediliyor. Düğünlerde genellikle pilav üstü et veriliyor. Ancak günümüzde bu gelenek de değiĢmektedir. Özellikle salonlarda yapılan düğünlerde, yemek yerine pasta türleri ve meyve suları veya bir lokantayla anlaĢılarak pilav üstü tavuk ikram edilmektedir. 202 Düğünlerde kadınlarla erkekler bir arada bulunmazlardı. Ancak günümüzde özellikle salonlarda bulunuyorlar. Eskiden kadınlar kendi aralarında, erkekler kendi aralarında oynarken günümüzde kadınlar ve erkekler bir arada oynayabiliyor. Düğünlerde tek ve çift kiĢiyle oynanan çeĢitli oyunlar oynandığı gibi daha çok topluca oynanan oyunlar tercih edilmektedir. Özellikle tek ve çift kiĢiyle oynanan oyunlarda Kafkaslara ait motiflerin ve figürlerin hakimiyeti görülür. Bölge halk oyunları ve mahalli havalar açısından oldukça zengindir. Düğünden önce eskiden düğün ekmeği yapılırken, günümüzde nerdeyse kalkmıĢ durumdadır. Artık düğünler de yapılmayan geleneklerden birisi de “kısır geceleri”dir. Kaynak kiĢilerin sohbetlerimiz sırasında söylediklerine göre Arpaçay ve Akyaka‟da düğünlerin bir hafta veya dört gün sürdüğü zamanlarda düğünlerin vazgeçilmezlerinden biri de kısır geceleridir. Düğünlerin en önemli vazgeçilmez ve değiĢmeyen geleneklerinden biri kınadır. Kına geçmiĢte atlıların geldiği gün yakılırdı. Davul zurna veya eğer varsa aĢıklar o gün kız evine gelirdi. Kına yakılırken aĢıklar veya davulcu ve zurnacı kadınların içine girmez onlar bir köĢede çalıp söyler. Kına da kız mutlaka ağlar. Kına yakılırken gelin ve damat bir arada olamaz. Gelinin kınası baba evinde damadın kınası da baba evinde yakılır. Kına oğlan tarafından alınır. Kına yakılacağı zaman hazırlanan kına gelinin arkadaĢları veya sağdıçları tarafından bir tepsiye dizilerek üzerlerine mum dikilmiĢ olarak oynayarak gelinin yanına getirilir. Akyaka merkezde bezenmiĢ olan bu tepsiye “honca” deniyor. Gelinin etrafında dönülerek oynanır. Bu sırada gelin ağlatılır. Sonra oğlan yengesinin yanına gidip peĢkeĢ alınır. Oğlan yengesi peĢkeĢi verdikten sonra kınayı indirir. Gelinin kınası çocuk sahibi sevilen birisi tarafından yakılır. Kına yakılacağı zaman gelin avucunu açmaz peĢkeĢini alınca açar. Sağ avucunun içine peĢkeĢ olarak alınan takı konularak kına yakılır. 203 Düğünlerin en önemli motiflerinden ve uygulamalarından biri “Ģah kaldırma”dır. ġah önce kız tarafından daha sonra oğlan tarafından kaldırılır. Her iki tarafta da Ģahı sağdıçlar kaldırılır. ġah, 5-10 cm geniĢliğinde dört tane eĢit kesilmiĢ küçük tahtanın artı Ģeklinde üst üste konulması ve bunun ortasından ve dört köĢesinden yuvarlak ağaçların geçirildiği bir eĢyadır. Ortadaki çubuk diğerlerine göre daha uzundur. ġah, kaldırılmadan önce sağdıçların evinde çeĢitli iplere dizilen çeĢitli yiyeceklerle süslenir buna Ģah bezeme deniyor. Dört taraftaki ve ortadaki çubuğun baĢına kırmızı elma geçiriliyor, iplere dizilmiĢ çeĢitli kuruyemiĢler, Ģekerlemeler, Ģahın kanatlarının üzerinden ve çubukların etrafından dolanılarak Ģah süsleniyor. 204 ġah akĢam karanlık çökerken kaldırılıyor. En son kimin evinde kaldıysa oradan kaldırılıyor. ġahın üzerindeki yiyecekler kız evinde gelin ve arkadaĢları, oğlan evinde de ise ya gelen misafirlere ikram edilerek ya da gerdek gecesi gelin ve damat tarafından yeniliyor. Kağızman‟ın Kötek köyünde diğer köylerde görmediğimiz bir gelenek görüyoruz. Damat giydirme denilen gelenekte, damat ve arkadaĢları damadın evine gidiyor. Damada eski 205 elbiselerinin hepsini üst üste giydiriyor, sonra bunların hepsini yırtmaya baĢlıyorlar. Buna “henk” diyorlar. Damadın üzerine su dökerek una batırıyorlar. Eskiden damat tıraĢı da varmıĢ. Gelin de köyde süslenirmiĢ. Gelini, sağdıçları veya gelin baĢı yapmayı bilen birisi süslermiĢ. Gelini süsleyen kiĢi de peĢkeĢini alırmıĢ. ġimdi gelin de damatta çarĢıya kuaföre gidip orada tıraĢ oluyor. Akyaka merkezde kız gelinliği giydikten sonra dedesi veya babası evinde tandırın etrafında üç defa dolandırılıyor. Aynı geleneği Büyükdurduran köyünde de görüyoruz. Orada da gelin ocağın etrafında dolaĢtırılıyor. Bu uygulama yediği ekmekler helal olsun diye yapılıyormuĢ. Ayrıca eskiden tandırın baĢında saçı da kesilirmiĢ. Gelin almaya, dıĢarıdan gelen atlılar ve oğlanın akrabaları, kısacası herkes gider. Gelin almaya gelenlere kız evinde yemek verilir. Bu yemek de genellikle pilav ve etten oluĢur. Bu yemeğin masrafı da oğlan tarafından karĢılanır. Ancak bazı kız babaları yemeğin masrafını kendi de karĢılayabilir. Gelin baba evinden çıkmadan önce kuĢağı bağlanır. KuĢağı varsa erkek kardeĢleri yoksa amaca çocukları bağlar. KuĢağı bağlandıktan sonra duvağı örtülerek gelin baba evinden çıkarılır. Baba evinden çıkarılırken erkek kardeĢ yoksa akrabalardan biri tarafından “kapı basması” alınır. Bunu da damadın babası öder. Gelin babasının ve kardeĢinin kolunda dıĢarı çıkar. Bu sırada kayınbaba gelerek erkek kızın sağdıcına kol tutma peĢkeĢini öder. Allah hayırlı etsin diyerek gelini teslim alır. Selim Akçakale köyünde düğünden birgün önce oğlan evinden birkaç kadın kız evine gidiyor. Bir sonraki gün gelini hamama götürüyorlar. Gelin damat evine gelince de köyün etrafı gezdiriliyormuĢ. Digor‟da gelin almaya gitme sırasında kız evine haber vermek için ilginç bir gelenek var. Oğlan tarafından bir kiĢi gönüllü olarak kız tarafına atlıların yola çıktığını haber vermek için gönderiliyor. Bu kiĢiye “ruvi” (tilki) deniyor. Ruvi kimseye kendini belli etmeden kız evine gelerek kendinin ruvi olduğunu söylemesi gerekiyor. Kız evine gelip oturur ve ruvi olduğunu söylerse bir Ģey yok. Ancak bunu yapamadan yakalanırsa ayağından veya belinden asmak, hayvanların içinde yatmak gibi ciddi cezalar verilebiliyor. Eskiden düğünün en ağır kısmı kapı basmasıymıĢ. Gelini baba evinden çıkarmak bazı zamanlar çok güç olmuĢ. Kapı basması sırasında ne istenirse o yapılmak zorunda imiĢ. Bundan dolayı zaman zaman çok olmayacak Ģeyler, silah, para, at vb. Ģeyler istenmiĢ. Öyle ki gelen misafirlerden, yani erkek tarafından gelen atlıların birinin atı bile istenebilirmiĢ. Erkek 206 tarafından giden herkes, gelini bir an evvel çıkarmak istediğinden, istenen her Ģey biraz da pazarlık yapılarak kabul edilirmiĢ. Böyle bir pazarlık da kız tarafından kapıyı tutan delikanlı atlıların çok bilinen bir atını istemiĢ. Ne kadar uğraĢıldıysa da kapı açılamamıĢ. Daha sonra bir Ģekilde geri alınmak üzere atlının atı alınarak kapıyı basan gence verilmiĢ. Fakat daha sonra bu kiĢi atı vermemiĢ ve satmamıĢ da. Bu yüzden iki aile arasına düĢmanlık girmiĢ. Bu gelenek bu gün de devam etmekle, birlikte artık bu kadar katı davranılmamaktadır. Gelin eskiden atla giderken artık arabayla gitmektedir. Gelin giderken her yerde olduğu gibi burada da gelin önü kesme adeti vardır. Elin giderken gelinle birlikte kız evinden kız yengesi gider, baĢka kimse gitmez. Onun neler yaptığını yukarıda belirtmiĢtik. Oğlan evine düğüne gelenler hediyesini peĢkeĢini verirler. Günümüzde düğün evinin müsait yerine konulan bir masada bir kiĢi verilen hediyeleri yazar. Hediyeler elden verildiği gibi zarf içinde üstüne isim yazılarak verilmektedir. Salonlarda yapılan düğünlerde ise takı merasimi sırasında düğün sahiplerine elden veya damada veya geline takılarak verilmektedir. Gelin oğlan tarafına geldiğinde, attan veya arabadan inerken ayağının altına bir tabak veya cam bir Ģey konur. Gelin ona basarak kırar. Ġlk defada kıramasa bile vurarak mutlaka kırması sağlanır. Daha sonra ayağına kurban kesilir. Bu kurbanın kanından gelin ve damamdın alnına sürülür ve kanın üzerinden atlarlar. Gelin geldikten sonra kaynata, kayınvalide, damat oynar. Eskiden gelin oynatılmazken Ģimdilerde damatla birlikte gelin de oynatılmaktadır. Akyaka merkezde gelin geldiğinde ona “hoĢ geldin” ediliyor. Burada karĢılıklı ikiĢer mani söyleniyor. Gelin hoĢ geldin hoĢ geldin 207 Bizim oğlana eĢ geldin Hani anam hani anam Kaynanan da senin anan Hani bacım hani bacım BaĢımdan aldılar tacım Nuray hanım senin bacın… Gelin indikten sonra oğlan tarafında yemek yenileceği zaman kazan açma merasimi vardır. AĢçılar kazanın açılmadığını söylerler. Oğlanının babası gelir, aĢçıların peĢkeĢini verdikten sonra kazan ağzı açılır. Gelin attan veya arabadan inerken kaynatası ve kayın validesi hediye veriyorlar. Arpaçay Kuyucuk köyünde gelin indikten sonra kaynatayı unluyorlarmıĢ. Arpaçay Tepecik köyünde gelin koca evine gelince ağzına bal sürülüyor, omuzlarına ekmek atılıyor, önüne Kur‟an tutuyor. Gelin evine girerken bacaya çıkılır. Bacaya çıkan damat ve sağdıçlar bacadan gelinin ve oradakilerin üzerine saçı yaparlar. Bu saçı sırasında gelinin baĢına birkaç parçaya kesilmiĢ kırmızı elma atılır. Bunun yanında Ģeker, kuruyemiĢ, buğday vs. serpilir. Gelin eve girdikten sonra oturmuyor. Oturması için kaynata gelir yengenin peĢkeĢini verir ve gelin oturur. Gelin oturduktan sonra kaynata dıĢarı çıkar. Gelin eve geldikten sonra gelin görmeye geliniyor. DıĢarıdan büyük-küçük, kadınerkek içeri kim girerse girsin gelin ayağa kalkmak zorundadır. Kapı açılır açılmaz kim olduğuna bakmadan ayağa kalkar. Bu yüzden, kapıyı açıp içeri kedi göndermek ve gelini kedinin ayağına kaldırmak Ģakaları da bazı gelinlere yapılmıĢ. Selim Oluklu köyünde gelin kapıya gelince daha önce hazırlanmıĢ olan Ģerbet getiriliyor. Gelinin sağ eli Ģerbete batırılarak, eĢiklere, içerden dıĢarıya serptiriliyor. Sonra gelin tatlı gelsin manisi söyleniyor. Yörede özellikle geçmiĢte dini nikah resmi nikahtan öndeymiĢ. Bugün resmi nikah olmadan dini nikah kıyılmıyor. Dini nikah iki Ģahitle beraber imam tarafından gelin ve damatla yapıldığı gibi kızın ve damadın baĢkasına vekalet vermesiyle de yapılabiliyor. 208 Gelin inip de akĢam olduktan sonra Ģah kaldırılıyor. ġah sağdıcın evinden kaldırılıyor, meĢalelerle eĢliğinde davul zurna ile damadın evine getiriliyor. ġah damadın evinin önüne getirildiğinde burada oynatılır daha sonra oğlan yengesi tarafından peĢkeĢi verilerek alınıyor. Kız Ģahı ise öğleyin yemek dağıtılmadan önce dolu kazanın üstüne getiriliyor ve kız yengesi tarafından peĢkeĢi verilerek alınıyor. Her iki Ģah da aynı Ģekilde bezeniyor. Damat gerdeğe arkadaĢları tarafından sokuluyor. Camiye götürme adeti yok. Gelin indikten sonra mezarlık veya köyü gezdirme adeti yok. Ancak birçok yerde damat gelinin yanına vardığında gerdeğe girmeden önce iki rekat namaz kılıyor. Selim Dölbentli köyünde damadın gerdeğe girmeden namaz kılma adeti yok. Selim Kırkpınar köyünde ise gerdekten önce damat da gelin de namaz kılıyor. BaĢka yerlerde gerdekten önce gelin namaz kılmıyor. Damat gelinin yanına girdikten sonra yüz görümlüğü takar. Aynı zamanda hemen her yerde gelinin söylemezlik adeti var. Gelinin dil bağının çözülmesi için damat hediye veriyor ve gelin sonra konuĢuyor. Gerdek gecesinden sonra hemen her yerde çarĢaf gösterme adeti var. Ancak son zamanlarda Selim ve Kağızman‟ın bazı köylerinde bu adetin değiĢtiği görülüyor. Damat gerdeğe girdikten sonra hemen her yerde gelin ve damadın yemeleri için bir yemek getiriliyor. Bu yemeği genellikle kız yengesi veriyor. Gerdeğe girildikten sonra geçmiĢte her yerde kapı dinleme adeti varken bu gün artık bu geleneğin hemen hemen kalktığı, çarĢaf gösterme uygulamasının daha çok sabah yapıldığı söyleniyor. Selim Ortakale köyünde günümüzde kapı dinleme adeti devam ediyor. Bazı yerlerde aileler veya gençler çarĢaf göstermeye yanaĢmıyor veya kendi aralarında bu iĢi hallediyorlar. GeçmiĢte ise bu hemen her tarafta uygulan bir gelenekmiĢ. ÇarĢaf kızın ve ailesinin yüzü aklığı olarak kabul ediliyormuĢ. Gelin kız çıktıktan sonra gelinle gelen yengeye “yüz aklığı” peĢkeĢi verilir. Akyaka çevresinde gerdeğe giren gençler bazı yerlerde üç gün dıĢarı çıkmazken, bazı yerlerde ertesi sabah dıĢarı çıkarak büyüklerinin elini öpüyor, kızın yüz aklığı gösteriliyor ve gelenlere gelin tarafından çeĢitli hediyeler veriliyor. Gelin kız çıkmazsa Susuz Kırkpınar‟da baĢı tıraĢ edilerek baba evine gönderiliyor. Selim‟in Oluklu köyünde ise gelin kız çıkmazsa, kızla ilk iliĢkiye girenin kim olduğu öğrenilmeden gelin baba evine gönderiliyor. Kim olduğu öğrenildikten sonra kız baba evine gönderilir ve damat o kiĢiden 209 öcünü alır. Kağızman‟ın Çilehane köyünde çarĢaf gösterme adeti yok. Gelin kız çıkmazsa her hangi bir Ģey yapılmıyor. Gerdek gecesinden sonra gelin kaynatasına ve kayın validesine, kayınlarına, yengelerine birer bohça hediye veriyor. Bu bohça içinde cinsiyete göre patik, tülbent, havlu gibi Ģeyler bulunuyor. Kars ve çevresinde zülüf kesme adeti hemen yok gibi. Akyaka‟da geçmiĢte olduğu söyleniyor. SarıkamıĢ Ġnkaya‟da kız isterse yapılıyor. BaĢörtülüyse yapılmıyor. Zülüf kesmede takı takılmıyor. Gelin, aĢiret köylerinde bir yıl sonra veya çocuğu olduktan sonra baba evine gezmeye giderken, diğer yerlerde bir hafta on gün sonra kocasıyla birlikte gezmeye gidiyor. Bu gezmeye “ayak dönmesi” deniyor. Bu gezmede kızın anası damada yumurta yediriyor. Görücü veya anlaĢarak evlenme dıĢında bölgede geçmiĢte “berdel”, “al değiĢik”, “kaçma”, “beĢik kertmesi”, “iç güveysi”, “oturup kalma” Ģeklindeki evlilik biçimleri de görülüyor. Bu gün bu evlilik biçimlerinden en çok görüneni kaçarak evlenme Ģeklidir. Diğerleri gittikçe yok olmaktadır. Bunda halkın bilinçlenme ve eğitim seviyesinin yükselmesinin önemli etkisi olduğu söyleniyor. Bunların dıĢında eĢ öldükten sonra kayınla evlenme veya bunun tersi baldızla evlenme görülüyor. Birden fazla kadınla evlilik geçmiĢte varken, günümüzde çok azalmıĢ. Dul kadın veya erkeğin evlenmesi gayet normal karĢılanıyor. Süt kardeĢler ve kirve çocukları evlenemiyor. Kızın bohçasını alarak oğlan evinde oturup kalması Ģeklindeki evlilik de geçmiĢte görülürken bugün çok nadir. Bu tip evliliğe Susuz Porsuklu‟da “bacadan düĢme” deniyor ve bu kız kesinlikle ailesine geri iade edilmiyor. Kız kime kaçtıysa onunla evlendiriliyor, kesinlikle evden çıkarılmıyor, çıkarılması büyük bir ayıp sayılıyor. BoĢanma olayları ve niĢan bozulması görülen bir durumdur. GeçmiĢte bu tür Ģeyler az olurken günümüzde gittikçe artmaktadır. Halk, bu artıĢta televizyon programlarının büyük etkisi olduğunu düĢünmektedir. Düğünle ilgili ilginç uygulamalardan biri de Digor‟da görülen eĢarp alma veya çalmadır. Bir delikanlı bir kızın eĢarpını kaçırırsa, o kız artık o gençle evlenmek zorunda kalıyor. BaĢkasına verilirse veya kaçarsa araya düĢmanlık giriyor. 210 4.3. Ölüm Adetleri Canlı hayatının kaçınılmaz bir sonu ve insan hayatındaki geçiĢ dönemlerinin en sonuncusu olan ölüm, bugüne kadar insanların üzerinde en çok düĢündükleri ve insanları en fazla etkileyen olayların baĢında gelmektedir. Ġnsanların duygu, düĢünce ve psiko-sosyal hayatındaki bu etkinin büyüklüğünden dolayı dünyanın her yerinde ölü ve ölümle ilgili çeĢitli ritüellerle karĢılaĢırız. Turan‟ın da belirttiği gibi Kars ilinde de ölüm olayı halk geleneğinde birçok töre ve törenleri kapsamakta, çeĢitli inanıĢlar birçok yaĢantılarla günümüzde varlığını devam ettirmektedir. Ölümden sonra da ölünün, yaĢayan insanlarla iliĢkileri sürmekte, ölüyü bazı eĢyalarıyla gömmek gibi Ġslamiyet öncesine ait inanç ve uygulamaları görmekteyiz. 41 4.3.1. Ölümle ilgili adet, uygulama ve inançlar Kars‟ın tamamında köpeğin uluması, evin üstüne baykuĢ gelmesi veya evin üstünde baykuĢ ötmesi, evin üstünde veya önünde karga ötmesi, akĢamdan horuz ötmesi uğursuzluğa yorumlanmakta, bunun kendilerine bir kötülük getireceğine, özellikle de bir ölüm olacağına inanılmaktadır. Bu yüzden, köpekler susturuluyor, baykuĢ ve karga kovalanıyor veya vuruluyor, horuz kesiliyor. Herhangi bir eĢyanın düĢmesi, kırılması veya kaybolmasının ölüm habercisi veya uğursuzluğa yorumlanması gibi bir inanç yok. Ancak akĢamdan, yani gün battıktan sonra dıĢarıya, yani bir kimseye yoğurt, süt, tuz gibi Ģeyler verilmiyor. Bu tür Ģeyler verilirse bir uğursuzluğa sebep olacağına inanılıyor. Akyaka BoyuntaĢ köyünde bir kiĢinin bir kere hapĢırması iyi sayılmıyor. Yıldız kaydığında bir kiĢinin öldüğüne inanılıyor. Bu inanç Kars‟ın tamamında var. Ayın kararması da halk arasında uğursuzluğa yorumlanıyor. Rüyada bir adamın ölü olarak görülmesi o adamın ömrünün uzadığına yorumlanıyor. Bir hastanın ruhsal durumunun iyi ya da kötülüğü halkta hastanın ölümü ve yaĢamasıyla ilgili bazı tahminlerin yapılmasına yol açar. Hasta kendini ruhsal olarak iyi hissetmiyorsa, sürekli ölmüĢ akrabalarından, ölenlerden, öbür dünyadan bahsediyorsa yakında öleceğine inanılır. 41 TURAN, Mustafa (2001), Kars Folklorundan Çizgiler, Ankara, s. 55 211 Eğer hasta gelecekten, hayattan, yapacağı iĢlerinden, planlarından bahsediyorsa yaĢayacağına yorumlanır. Bir hastanın öleceği anlaĢıldıysa baĢında sürekli bir kiĢi bekler. Evde Kur‟an okumayı bilen kiĢi varsa, o baĢında Kur‟an okur. Evde Kur‟an okumayı bilen yoksa, ya imam ya da Kur‟an okumayı bilen bir kiĢi çağrılarak baĢında Kur‟an okunur. Kelime-i Ģahadet getirilir. Hastaya son nefesinde mutlaka su verilir. Hasta eğer su içemeyecek durumda ise ya yaĢ bir bezle ya da pamukla dudakları ıslatılır. Bunun sebebi, insan ölürken, son nefesini verirken çok susamasıdır. Ölmekte olan kiĢinin susuzluğunu gidermek için su verilir. Hasta ölüm döĢeğindeyken dili dönüyor, konuĢabiliyorsa hastanın vasiyeti ve son dileği sorulur. Hastanın öleceği genellikle yüzünün renginden, burnunun ucundan, tırnaklarının renginden ve gözlerinden anlaĢılıyor. Hasta öldükten sonra gözleri açık kaldıysa hafifçe sıvazlanarak gözlerin kapanması sağlanıyor. KiĢinin gözünün açık gitmesi dünyada yapacak bir iĢinin kaldığına veya dünya gözü kaldığına yorumlanıyor. Bir kiĢi öldükten sonra çenesi bağlanır ki ağzı açık kalmasın diye. Ayakları parmaklarının ucundan bağlanır. Kolları düzeltiliyor ve yönü kıbleye çevriliyor. KiĢinin öleceği anlaĢıldığında yönü Kıbleye çevriliyor. Genellikle kiĢinin elbiseleri hemen soyulmakta, üzerindeki elbiseleri çıkarılmaktadır. Ancak Akyaka‟nın Esenyayla köyünde ölü yıkanıncaya kadar elbiseleri çıkarılmıyor, ölü yıkanacağı zaman elbiseleri çıkarılıyor. SarıkamıĢ‟ın AĢağı Sallıpınar köyünde ise kiĢi öldükten sonra yönü hemen Kıble‟ye çevriliyor, üzerindekiler makasla kesilerek çıkarılıyor, sonra “rahat yatağı” dedikleri yatağına yatırılıyor. Bir bakır tabağa tuz konuyor, ĢiĢmesin diye ölünün göbeğinin üstüne konuyor. Digor‟un Kocaköy ve HalıkıĢlak köylerinde cenazenin üzerinde ĢiĢmesin diye bakır veya demir bir Ģey koyma uygulaması yokken, TürkmeĢen köyünde bu uygulama var. Kağızman‟da ise CamuĢlu, Çilehane köylerinde var, Paslı köyünde ise yok. Ölü ĢiĢmesin diye hemen her yerde üzerine bıçak veya makas gibi demir eĢya konurken Akyaka merkez ve Esenyayla köyünde bu gelenek de yok. Onun yerine halı, kilim veya toprağın üzerine konuyor. Akyaka‟da eskiden ölen kiĢi son defa misafir edilmek için bir gece daha evinde bekletilirmiĢ. 212 Ölüm haberi uzaktakilere telefonla, yakın çevreye ise anons edilerek duyurulmaktadır. Eskiden ise daha çok atla haberci gönderilerek duyurulurdu. KiĢi ruhunu teslim ettikten sonra, cenaze kaldırılmak veya yıkanmak için odadan çıkarılıncaya kadar baĢında beklenir. Cenaze kadınsa baĢında kadınlar, erkekse genellikle erkekler bekler. Cenaze kaldırıldıktan sonra, bulunduğu odanın pencereleri açılır, oda iyice havalandırılır, cenazenin yattığı yatak dıĢarı atılır, oda içinde bulunan eĢyalar yeniden düzenlenir. Cenazeler en kısa zamanda toprağa verilmeye çalıĢılır. Sabah ölen kiĢi öğleyin, öğleyin ölen kiĢi akĢama toprağa verilir. AkĢam ölen kiĢi sabaha bekletilir. Ayrıca, uzaktan gelecekler varsa ve çok gecikmeyeceklerse cenaze bir gün bekletilebilir. Erkek cenazesini erkekler, kadın cenazesini ise kadınlar yıkar. Erkek cenazesini genellikle imamlar veya yakınlardan biri; yakınlarından yıkayabilecek biri olmazsa komĢulardan biri de yıkar. Cenazeyi yıkayan çevreden birisi ise özel bir para verilmez. Ancak Akyaka baĢka yerden özel olarak getirilmiĢ birisi ise para veriliyor. Ölü yıkanırken önce normal insan gibi taharet aldırılır, sonra aptest, daha sonra gusül aptesti aldırılır. Yıkama normal gusül aptesi gibi yapılır. Önce sağ taraftan baĢlanır, sonra sol taraf yıkanır. Banyo yaparken bir insan nasıl keselenirse ölü de aynı Ģekilde keselenerek yıkanır. Daha sonra ise gusül aptesti aldırılır. Caferiler en son gusül aptestini aldırırken “sitre kafir” denilen bir kokuyu da cenazeye sürerler. Yıkama sırasında yıkayan kiĢi eldivenlerini giyer, aĢağı kısımda kullandığı eldivenleri yukarıda kullanmaz. Cenazenin yıkanacağı su kazanlarda hazırlanır. Aptest suyu olduğu için bu suya kesinlikle el batırılmaz. Suyun sıcaklığı elin üzerine saplı bir tasla dökülerek ayarlanır. Cenaze yıkanırken kazan, saplı tas, sabun, keseleme bezi, eldiven gibi eĢyalar kullanılır. Cenaze yıkandıktan sonra su artarsa, bu suyun özel bir anlamı yoktur. Ya dökülür ya da oradaki kap kacak yıkanır. Cenaze yıkandıktan sonra kefenleme iĢi yapılır. Kefen erkekler için ayrı kadınlar için ayrıdır. Çevrede bazı yerlerde kefenlik bezin önceden alınıp hazırlandığı görülüyor. Örneğin SarıkamıĢ‟ın Isısu köyünde bu durumu görüyoruz. Ancak bu yaygın bir uygulama değil. Ayrıca bir kiĢi hayrına kefenlik bez alıp bir yere de bırakabiliyor. SarıkamıĢ AĢağı Sallıpınar 213 köyünde böyle bir uygulama görüyoruz. Kefen kadınlar için ayrı erkekler için ayrı hazırlanıyor. Ancak herkes için beyaz patiska bez kefen olarak kullanılıyor. SarıkamıĢ AĢağı Sallıpınar‟da verilen bilgiye göre, adamın maddi durumu iyi ise kadının ahretlik gömleğini baĢka kumaĢtan veya renkten de yaptırabiliyormuĢ. Cenaze kefenlenirken güzel kokması için cenazenin kefenine koku sürüyorlar. SarıkamıĢ‟ın Isısu köyünde ise misk, hacı yağ ve zemzem, Digor‟un Kocaköy köyünde ise zemzem ve hacdan gelen koku sürülüyormuĢ. Caferiler ahretlik gömleğini giydirdikten sonra cenazenin koltuklarının altına küçük yeĢil bir ağaç dalı ki buralarda genellikle söğüt, koyuyorlar ve buna “halet” diyorlar. Bunun sebebi ağacın cennet niĢanesi olmasıymıĢ. Böyle konulunca cennet ağacıyla gitmiĢ gibi oluyormuĢ. Ayrıca ağzına, gözlerine ve kulaklarına pamuk koyuyorlarmıĢ. Bunun yanında vücudun yedi noktasına, ayak parmaklarının ucuna, avuçların içine, kaĢlara, erkeklerin sakallarına Kerbela‟dan getirilen topraktan kına yakıyorlar. SarıkamıĢ AĢağı Sallıpınar köyünde ölü yıkandıktan sonra kefenlenmeden önce gül suyu ile kokulandırılıyor. Kefen genellikle kadınlar için üç, erkekler için iki parçadan yapılıyor ve kefenler kesinlikle dikilmiyor ve kesip biçmek için makastan baĢka da bir Ģey kullanılmıyor. Cenaze kefenlendikten sonra baĢ, orta ve ayak taraflarından bağlanıyor. Cenaze yıkanıp, kefenlenip hazırlanırken bir taraftan da mezar kazılır. Mezar kazanlar genellikle bu iĢ için bir ücret almaz. Fakat cenaze sahibinin durumu çok iyi ise mezar kazanlara para verebilir. Mezar erkekler için göbek hizasında kadınlar için göğüs hizasında kazılır. Mezar kazıldıktan sonra, cenaze konulacak yer bazı yerlerde kıble tarafına doğru oyularak oluĢturuluyor, bazı yerlerde ise mezarın ortası daraltılarak biraz daha derinleĢtiriliyor. Bu tür mezar kazmaya halk “Ģam” (aslı Ģak), diğerine ise “lehd” diyor. Cenaze namazını erkekler kılar. Cenaze namazı kılınırken cenaze musalla taĢının üstüne konur, musalla taĢı namaz kılanların ön tarafında bulunur. Cenaze göbek hizasına konur. Namazı imam kıldırır. Cenaze mezara tabutla götürülür fakat tabutla gömülmez. Mezara götürülen cenazenin üzerine, camilerde bulunan üzerinde ayet yazılı yeĢil örtü örtülür. Götürülen cenazenin tabutunun üstünde onun kadın mı erkek mi olduğunu gösteren herhangi bir Ģey bulunmaz. Ancak ölen kiĢi gençse Akyaka Esenyayla köyünde tabutun üzerine siyah örtü çekiliyor. “Dünyadan kara giydi gitti” diye böyle bir uygulama yapılıyormuĢ. Akyaka‟da ölen genç kız veya gelinse onun tabutunun üzerine gelinlik gibi bir Ģey veya baĢörtü gibi bir Ģey atılıyor. Bu örtü kırmızı olup “puĢi” deniliyor. Ölen kiĢi gelinse bu örtü yüzüne duvak 214 olarak örtülen kırmızı bezdir. Genç kız ise bunu sağlığında örtünemedi hiç olmazsa burada örtünsün diye böyle bir uygulamanın yapıldığı söyleniyor. Cenaze götürülürken herkes cenazeyi taĢımaya çalıĢır. Üç dört adımda bir yer değiĢtirilerek herkesin sevap kazanması sağlanmaya çalıĢılır. Cenaze mezarın baĢına vardığında omuzlardan yere indirilir. Cenaze yakınlarından iki kiĢi mezara iner. Erkek cenazesi mezara indirilirken yakınları olan birkaç kiĢi tarafından tutularak indirilir. Mezara konurken baĢının altına bir kürek toprak atılır. Mezara konulduktan sonra bağlanan yerler açılır. Cenazenin gözünün üzerine bir avuç toprak atılır. Bu, insanın gözünü bir avuç toprağın doyuracağına inanıldığı ve bu dünyada gözü kalmaması için yapılır. Kadın cenazesi mezara indirilirken kardeĢleri ve mahremleri tarafından tabuttan çıkarılarak mezara indirilir. Kadın cenazesi kabre indirilirken üstüne bir örtü tutularak diğer namahrem erkekler tarafından cenazenin görülmesi engellenir. Her iki cenazede sağ tarafına yüzü kıbleye gelecek Ģekilde mezara konur. Cenaze herhangi bir Ģahsi eĢyasıyla gömülmüyor. Ancak SarıkamıĢ‟ın AĢağı Sallıpınar köyünde geçmiĢte bir kiĢinin parmağındaki altın yüzükle gömüldüğü söyleniyor. Cenaze mezara konduktan sonra üzeri tahta ve çeĢitli otlarla örtülerek, üzerine toprak atılmaya baĢlanır. Herkes üç veya daha fazla kürek toprak atar. Toprağı atan küreği yere bırakır. Bir sonraki kiĢi alır. Toprak atıldıktan sonra hoca Kur‟an okur. Kur‟dan sonra herkes geri döner. Hoca mezarın baĢında kalarak talkın verir. Talkın sırasında hoca, ölüye kabir suallerine nasıl cevap vermesi gerektiğini söyler. Cenaze toprağa verildikten sonra tabut götürülüp camiye bırakılır. Köylerde tabut yapan herhangi bir kimse yok. Tabutlar Ģehirlerdeki marangozlara yaptırılıyor. Cenaze toprağa verildiği gün Kars‟ın tüm köylerinde mezarın üstünde ateĢ yakma geleneği var. Bunun sebebi, vahĢi hayvanların gelerek mezarı açmasını önlemek içindir. Mezarların baĢ ve ayak uçlarına tahta ve taĢtan iĢaretler dikiliyor. Daha sonra bunların yerine adlarının soyadlarının, doğum ve ölüm tarihlerinin yazılı olduğu ve ruhlarına fatiha isteyen taĢlar dikiliyor. Akyaka ve köylerinde mezardan dönenler cenaze evine gelir. DıĢarıdan gelenler içeriye alınır, onlara yemek verilir ve fatiha okunur. Diğerleri cenaze sahiplerine baĢ sağlığı 215 dileyerek ayrılır. Ancak BoyuntaĢ köyünde yas yerinde kapalı zarf usulü yardım toplandığı belirtiliyor. Bu gelenek eskiden Akyaka‟nın her tarafında yaygınmıĢ. BaĢ sağlığına gelenlere yemek verildiğinden, cenaze sahibine yardım amacıyla böyle bir para toplanırmıĢ. Paranın miktarı daha önceden belirlenir ve adına da “pasa” denirmiĢ. Pasanın önceden belirlenmesinin amacının herkesin verebileceği bir miktarın belirlenmesi, fakirlerin, imkanı olmayanların çok verenler karĢısında onurlarının zedelenmemesi içinmiĢ. Bu gelenek Ģu anda devam ediyor ve bu yıl pasa miktarı 20 ile 30 lira arası olarak belirlenmiĢ. Burada ilk günde de cenaze evinde yemek veriliyor. Eskiden üç gün boyunca bu evde yemek yapılmayıp, komĢular tarafından yemek getirilirken Ģimdi yapılıyor. Birinde, üçünde, yedisinde, kırkında verilen yemeklerin genel adı “ihsan”dır. Bu yemeklere konu komĢu, akrabalar katılır. Bunlar ölünün ruhu için onun hayrına yapılan yemeklerdir. Caferiler cenazenin öldüğü günü akĢamı tatlı, helva dağıtıyorlar ve buna “Ģam-ı gariban” diyorlar. Özellikle de Hz. Hüseyin‟in Ģehit edildiği gün olan Muharremin onunda mutlaka helva dağıtıyorlar. SarıkamıĢ‟ın AĢağı Sallıpınar köyünde ölü evinde verilen bu yemeğe “hayır” diyorlar. Cenazeden sonra yemek verme ve tatlı yeme adetini burada görüyoruz. Ölünün yerine fitre verme var. Ölünün sağlığında kılamadığı namazları, tutamadığı oruçlar için fitre veriliyor. Bu fitre miktarını, hoca ile cenaze sahipleri toplanarak belirliyor. Çevredeki fakir fukara belirlenerek bu fitre parası onlara veriliyor. Caferiler de cenaze toprağa verildikten sonra hocalar hatim indirmeye baĢlar. Hatim kaç tane indirilirse indirilsin duası yedisinde yapılıyor. Caferiler hatim ve Kur‟an okutuyor, mevlid okutma geleneği onlarda yok. Sünniler ise mevlid okutuyor. Caferiler tarafından yapılan bir baĢka uygulamada “vahĢet namazı”dır. VahĢet namazı ölünün toprağa verildiği günü akĢam kılınan iki rekatlık bir namazdır. Bundan maksat, ölünün o geceyi rahat geçirmesini, sorgu sualinin kolay olmasını sağlamaktır. Devir ve ıskat eskiden bölgenin tamamında varken günümüzde sadece birkaç köyde var. Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığının bu konuda imamları uyarmasından ve yasaklamasından sonra imamlar devir ve ıskat iĢini yapmaz olmuĢlar. Caferiler ıskat ve devir yapmıyor. SarıkamıĢ‟ın Alisofu, Balıklı köylerinde ıskat devir yapılıyor. Kağızman‟ın Paslı köyünde 216 ıskat olduğu belirtiliyor. Diğer köylerde yok. Digor‟da ölümle ilgili yapılan derlemelerde ise bu kelimeler hiç geçmiyor. Bölgede cenazeden sonra yas tutulur. Bu yas tutma cenazenin yaĢlı veya genç olmasına göre değiĢiyor. YaĢlı bir kiĢi için bir hafta kadar yas tutulurken, genç biri için kırk gün hatta daha fazla bir zaman yas tutulabiliyor. KiĢinin yaslı olduğu kıyafetinden anlaĢılabiliyor. Yaslı kiĢi siyah elbiseler giydiği gibi sakalını saçını tıraĢ etmiyor. Kadınlar siyah baĢ örtüsü örtüyor. Yas tutulurken televizyon açılmıyor, eğlenilmiyor. Cenaze olduğu zaman düğünler ertelenebiliyor. Bir kiĢi yastayken düğün yapacak kiĢi yanına imam ve hatırı sayılır birkaç kiĢi alarak yaslı aileyi ziyaret ediyor. Yas evinde çay içiliyor, ölmüĢ kiĢi için dua edilip fatiha okunuyor. Düğün yapacak kiĢi yaslı adamdan müsaade istiyor. Yaslı aile reisi düğün sahibine müsaade ediyor. Böylece düğün yapılıyor. Saç sakal bırakmak veya kesmek Akyaka Esenyayla köyünde yas belirtisi değildir. KiĢi yas tutarken saçını sakalını kesebilir. Bir kiĢi normal günlük hayatına baĢlamıĢsa, iĢine gücüne gidiyor, halkın arasına katılıyorsa yasını bitirdiğine yorumlanıyor. Ölen kiĢinin elbiseleri yıkanıp ütülendikten sonra hayır olsun diye ihtiyaç sahibi kiĢilere verilir. Çakmak, bıçak, tespih, saat gibi özel eĢyaları ise çocukları tarafından hatıra olarak saklanabileceği gibi, onu seven birine hediye olarak da verilebiliyor. Arpaçay‟ın Carcı köyünde ve Koçköy beldesinde ölen kiĢinin elbiselerinden bir takım evin bir köĢesine asılıyor. Yakınlardan taziyeye gelen olduğunda ve ölüm yıldönümlerinde bu elbise duvardan indirilip yere serilerek üzerinde ağıt yakılıyor. Kars ve çevresinin hemen tamamında ölümden sonraki ilk bayrama “kara bayram” deniyor. Akyaka Esenyayla köyünde bir kiĢi yasta ise ve nevruz da yaklaĢıyorsa komĢular toplanarak yası kaldırmaya gidiyorlar. Yeni bir gün geldiği için komĢularının yeni yıla yaslı olarak girmelerini istemedikleri için böyle bir giriĢimde bulunuyorlar. Yaslı kiĢi ilk bayramda mezarlığa gider orada Kur‟an‟ını okur, mezarın üstüne suyunu döker, çiçek koyar geri gelir. Ölenler köylerin mezarlığına gömülür, baĢka bir yere gömülmezler. Mezarlıklar köylerin giriĢ tarafında yol üstünde bulunurlar. Bunun sebebi gelinip gidildikçe insanların mezardakiler için dua edip fatiha okumalarını sağlamaktır. Mezarlıkların etrafı çevrilidir. 217 4.4. Sünnetle Ġlgili Gelenek ve Uygulamalar Bir gelenek olarak yapılan sünnet, Çelik‟in de belirttiği gibi erkek çocukların hayatının geçiĢ evrelerinden biri olup, Anadolu‟nun birçok yerinde, çalgısıyla, yemeğiyle, mevlidiyle bir düğün havası içinde yapılır ve buna sünnet düğünü denir. Burada amaç sadece Ġslami bir görevi yerine getirmektir.42 Bu gelenek erkek çocuk sahibi anne babanın, imkanları ölçüsünde, uymak zorunda olduğu, temel bir sorumluk olarak kabul ettiği ve bu duygularla gerçekleĢtirdiği uygulamalardan biridir. Bu durumu Örnek, “Dinsel ve töresel iĢlemler içerisinde en katısı ve en yaygın olanı sünnet geleneğidir. Hiçbir çocuk sahibi anne ve baba bu köklü geleneğin dıĢında kalmak istemez. Sünnet geleneğinin yaptırımı, bu konuda bir karĢı koyuĢa ve tartıĢmaya meydan vermeyecek kadar güçlüdür”43 Ģeklinde belirtmektedir. Bu bağlamda Kars ve çevresinde de sünnet geleneğinin canlı bir Ģekilde yaĢadığını görüyoruz. 4.4.1. Sünnetle ilgili adetler ve yapılan uygulamalar Sünnet Kars ve çevresinde dini bir vecibe olarak görülmektedir. Bununla birlikte sünnetin sağlıkla ilgili olduğu kanaati de yaygındır. Sünnet yaĢı olarak genellikle 1-10 yaĢlar arası uygun görülürken, Akyaka Kayaköprü Köyü‟nde sünnet yaĢının üst sınırı 17-18 yaĢ olarak görülmektedir. Bu yaĢları geçirenlere hoĢ gözle bakılmıyor. Bu tip insanlara sünnetsiz olmalarından ötürü “Gavur”, “Ermeni” nitelemeleri yapılırmıĢ. Sünnet törenlerinin yapılacağı zaman olarak özellikle yaz ayları seçilirken, kıĢın yapılan sünnetlerde de okulların tatil zamanlarına gelmesine dikkat edilmektedir. Bu Ģekilde, hem çocuk hareket etmeyerek çabuk iyileĢmesi hem de okulunun aksamaması hedeflenmektedir. Akyaka Kürekdere‟de bulunan Caferilere göre Muharrem ve ardından gelen Sefer ayı dıĢındaki tüm zamanlarda sünnet olabilir. Bunun gerekçesi bu ayların yas ayı olması ve bu zamanlarda Ģenlik yapılamayacağıdır. Sünnet tarihi eĢ-dostlara genellikle davetiye ile bildirilir. Çevre köylere haber verilmesi için ya bir çocuk ya da köyün bekçisi gönderilir. Bunun için bu kiĢilere herhangi bir para verilmez. Köy içinde sünnet cami hoparlörü ile de köy halkına duyurulur. 42 43 ÇELĠK (2005), s. 212 ÖRNEK (1995), s. 170 218 Sünnet düğünleri hem mevlitli hem de çalgılı yapılır. Çalgılı düğünler ya davul zurna ya da halk tarafından ince saz olarak ifade edilen orkestra çağrılarak yapılır. Mevlitli sünnetlerde hem mevlit okutulur hem yemek verilir. Yemekler genellikle pilav, et, salatadır. Mevlit zamanı ile farklı uygulamalar vardır. SarıkamıĢ Isısu‟da mevlit sünnet sonrasında okutulurken, Akyaka merkezde sünnetten önce okutuluyor. Eski sünnet düğünlerinde düğüne âĢıklar da çağrılırken günümüzde bu gelenek devam etmemektedir. Sünnet olan çocuğun tüm ihtiyaçları kirvesi tarafından karĢılanır. Kirvelik yöre insanı tarafından çok önemsenmektedir. Kirve olunan aile ile akraba olunmuĢ sayılır. Kız alınıp verilmez. Sünneti önceleri berberler yaparken, günümüzde köylere getirilen sağlık personeli yapmaktadır. Susuz‟un Yolboyu Köyü‟nde sünnet yapan berberlere eskiden “dellah” denirmiĢ. SarıkamıĢ Alisofu Köyü‟nde sünneti önceleri Siirt‟ten gelen, köy halkının “Ģıh” dediği, kiĢiler yaparmıĢ. Berberlerin kullandığı araç gereçlerin arasında maĢa ve ustura bulunur, yaranın iyileĢmesi için üstüne, ağaçların çürük tozu ve kül bastırırlarmıĢ. Günümüzde bu tür uygulamalar yoktur. Misafirler sünnet düğünü için geldikleri evde, çocuğa takı takarlar. Takı olarak para, kart (altın) kullanılır. Bununla birlikte, hediye olarak gömlek ve ayakkabı da götürülmektedir. Akyaka merkezde takı, adına “pasa” denilen farklı bir uygulama ile verilir. Buna göre düğüne gidilmeden katılımcılar kendi aralarında herkesin takı olarak takacağı bir miktar belirler ve herkes bu miktar kadar katılır. Selim Dölbentli‟de ise düğüne gelen herkes “bahĢiĢ” getirir. Önceki uygulamada olduğu gibi miktar belirlenmesi yoktur. Peygamber sünneti görülmemekle beraber bilinen bir olaydır. Sünnetli olarak doğan çocuk bir daha sünnet ettirilmiyor. Sadece Digor Kocaköy‟de peygamber sünnetli olarak doğsa da çocuğun sünnet edilmesi gerektiği düĢüncesi vardır. Sünnet olan çocuk için özel bir oda veya yer hazırlanıyor ve süsleniyor. Sünnetten sonra çocuk burada ziyaret edilir. Sünnetten sonra kesilen parça hemen her yerde ya bir yere gömülüyor ya da bir taĢın altına konuyor. Diğerlerinden farklı olarak eskiden Selim‟in KamıĢlı köyünde kesilen parçanın çocuğun kız kardeĢlerinden birinin boynuna asıldığı belirtilmiĢtir. 219 4.5. Yaylacılık Yayla ve kıĢlak geçmiĢten günümüze Türklerin hayatlarında vazgeçilmez iki bölümü oluĢturur. Bu yerlerin Türklerin hayvanlarıyla birlikte yaz ve kıĢ mevsimlerini geçirdikleri yerlerdir. Bu yerlerin sosyal ve ekonomik yönden kendine mahsus değerleri olup, biri diğerini tamamlar.44 KıĢlak adından anlaĢılacağı gibi kıĢın barınılan, yayla da yazın barınılan yerdir. KıĢın geçirildiği yerin mevsimin özelliğinden dolayı daha muhkem ve sabit bir yerken, yayla çeĢitli sebeplere bağlı olarak değiĢkenlik gösterebilir. Bu iki yer arasında hangisinin daha önemli olduğunu belirtecek olursak, yaylanın daha önemli olduğu açık bir Ģekilde söyleyebiliriz. Yayla sadece bir değiĢtirme değildir. Hayvancılığa dayalı ekonomik hayatın üretiminin ve tahsilatının yapıldığı yerdir. Bunun yanında sosyal yönden de önemlidir. Bu yüzden yaylaya çıkıĢlar ve dönüĢler çeĢitli etkinliklerle bir nevi kutlamaların yapıldığı geleneksel dönemlerdir. Kars ve çevresi ülkemizin baĢka bölgelerine göre oldukça yüksek olup yayla hüviyetine gösterir. Ancak bu gelenek toplumumuzun öyle genlerine iĢlemiĢtir ki hayvancılıkla uğraĢanlar kendilerini yaylaya çıkmak zorunda hissederler. Bu bağlamda Kars‟ta özellikle köylerde hala canlı bir Ģekilde varlığını devam ettiren geleneklerden biri yaylacılıktır. Bu gelenekle ilgili olarak tespit edebildiklerimiz: 4.5.1. Yaylacılık gelenekleri ve yapılan uygulamalar Kars ilinde yaylacılıkla ilgili olarak göze çarpan ilk durum, yaylacılık geleneğinin köylerde halen devam ettiğidir. Ancak bu gelenek tüm köylerde yaĢanmamaktadır. Bunun yanında, yaylası olan köylerdeki hemen herkesin yaylada evi olması dikkat çekicidir. Köylüler genellikle yaylaya mayıs veya haziran aylarında çıkmakta, ağustos veya eylül aylarında da dönmektedirler. Yaylada yaklaĢık üç ay kalınır. Yaylaya gidiĢ veya dönüĢte genellikle herhangi bir tören düzenlememekte; ancak Akyaka BoyuntaĢ köyünde bu sene özel olarak köydeki askere gidecek olan delikanlılar için yaylada bir kutlama yapılmıĢtır. Yaylaya çıkıĢta ise eskisi gibi öküz arabaları nadiren kullanılmaktadır. Artık öküz arabalarının yerine günümüz modern araçları kullanılmaktadır. Yaylaya genellikle patika yoldan gidilir ve gidilen yoldan da dönülür. Yayla evleri tek katlı ve duvarları taĢtandır. Evlerin tavanı odunla kaplanır ardından üstüne naylon çekilir. Sonra da naylonun üstüne toprak atılır. Bu Ģekilde evin tavanının 44 ÖGEL (2000), s. 1 220 akması önlenir. Bunun yanında yayla evlerinde hayvanlar için de oda yapılmaktadır. Ayrıca yaylada çobanlar dıĢında kimse çadırda kalmamaktadır. Terk edilen yaylar da vardır. Örnek olarak Dikme köyü sakinleri daha önceden gittikleri yaylayı uzak bulmuĢ ve terk etmiĢler. Terk ettikleri yaylayı ise Ģimdi Kümbetli ve Çağlayan köyleri kullanmaktadır. Terk edilmiĢ yaylalara Yağbasan, Altınbulah, Yenigazi gibi yaylaları da örnek verebiliriz. Ancak terk edilen yaylalar olmasına rağmen yeni kurulan yaylalar yoktur. Yaylalarda aĢiretlere de pek rastlanmamaktadır. Yaylalar genellikle büyük bir alana kurulmuĢtur ve yaylada oturan herkesin tapusu vardır. Yayla için herhangi bir ücret ödenmez. Yaylada en önemli ekonomik faaliyet hayvancılıktır. Elde edilen süt, peynir, yoğurt bazı yayla sakinlerince Kars'ta veya köyde kurulan pazarlarda satılır. Özellikle yaylada elde edilen hayvansal gıdalar pazarda daha çok ilgi görmektedir. Ancak yaylada bunları satmak için herhangi bir pazar kurulmamaktadır. Yaylada kadın ve erkek arasında da bir görev dağılımı olduğu söylenebilir. Kadınlar çoğunlukla inek sağar, evi temizler ve çocuğa bakar. Erkekler ise yakacak elde eder, tamir iĢleriyle uğraĢır, evin eksiklerini temin eder. Evlerde sütün yağını yağsız kısımdan ayırmak için hala kullanılan süt makineleri 221 Yaylada basılmıĢ peynir tulumları KeselenmiĢ peynir 222 Kars ilinde köylerde yaĢanan yaylacılık geleneği incelendiğinde geçmiĢten günümüze çok fazla Ģeyin değiĢtiği söylenemez. GeçmiĢte olduğu gibi yaylaların en önemli sorunları elektrik, yol ve sudur. Ancak günümüz araçları sayesinde suyu taĢımak kolaylaĢtığı için su sorunun üstesinden gelinebildiği söylenebilir. Yol sorunu ise bazı yaylalarda çözülebilmiĢtir. Kaynak ġahıslar Evlenmeyle Ġlgili Kaynak KiĢiler K.K. Adı soyadı Doğum yeri YaĢı Medeni hali ĠĢi Eğitimi Fadime TaĢdemir Akyaka merkez 60 Evli Keklik Aslan Akyaka- Boyunta 50 Evli Ev hanımı Döne TepebaĢ Akyaka-Büyükduran 48 Evli Ev hanımı Ceyran ToptaĢ Akyaka-ĠbiĢ 59 Evli Ev hanımı Yok Güllü aydemir Akyaka –Ġncedere 70 Evli Ev hanımı Yok Meryem Çelik Akyaka- Kayaköprü 45 Evli KızbeĢ Öztürk Akyaka-Kürekdere 51 Evli Ev hanımı Yok Havva TaptaĢ Akyaka-Esenyayla 64 Evli Ev hanımı Yok Aliye Yalçınkaya SarıkamıĢ- AĢağı 55 Evli Ev hanımı Ortaokul Ġlkokul Ġlkokul Yok Ġlkokul Sallıpınar Nizamettin GüneĢ SarıkamıĢ-Alisofu 50 Evli Çiftçi Rukiye Alatürk SarıkamıĢ-BalabantaĢ 64 Dul Köy Ebesi, Ev Ġlkokul Hanımı ġemsinar Uğur ( SarıkamıĢ-Balıklı 47 Sündüs Yurdakul SarıkamıĢ- Boyalı 76 223 Dul Ev Hanımı Yok Ev Hanımı Yok Gülten Aydın SarıkamıĢ-Ġnkaya Köy Ebesi, Ev Yok 35 Hanımı Düriye Yılmaz SarıkamıĢ – Isısu 75 Ev Hanımı Ġlkokul Rahime Kılıç SarkamıĢ-Karaurgan 51 Ev Hanımı Ġlkokul Ġpek ġengel SarıkamıĢ-Merkez 48 Ev Hanımı Ġlkokul Tüccar Bulut Arpaçay –Telek 54 Çiftçi, Muhtar Ortaokul Evli terk Umut Kaplan Arpaçay –Telek 80 Yeter Kaplan Arpaçay –Telek 65 Abdülmecit Göksu Arpaçay- Bozyiğit Evli Ev Hanımı 82 Okuma Yazma Var Dinar Göksu Arpaçay- Bozyiğit 42 Evli Ev Hanımı Ġlkokul Songül Göksu Arpaçay- Bozyiğit 50 Evli Ev Hanımı Yok Esat Aydın Arpaçay – Koçköy 64 Emekli Üniversite Öğretmen, Belediye BaĢkanı TemaĢa Pastutmaz Arpaçay – Kuyucuk 75 Ev Hanımı Ġrfan Gündüz Arpaçay – Merkez 77 Halit Can Arpaçay – Merkez 62 Vatan TaĢdemir Arpaçay- 61 Ġlkokul 77 Ġlkokul Yok Ġlkokul Değirmenköprü Hacı Kemal Arpaçay-Tepecik KurtbaĢ Telli Bey Koçak Arpaçay-Tepecik 60 Ahmet Ertem Arpaçay- 81 Yok Büyükçatma Fatma Aksak Arpaçay – Mescitli 45 Ġlyas Mengüloğlu Susuz- ErmiĢler 73 Casim Mengüloğlu Susuz- ErmiĢler 53 YaĢar Minka 62 Susuz- ErmiĢler 224 Evli Çiftçi Evli Yok Ortaokul Yok Yılmaz Susuz- ErmiĢler 53 Evli Ġlkokul Nihat Mengüloğlu Susuz- ErmiĢler 38 Evli Ġlkokul Karabey Mintemur Susuz-Kalecik 53 Evli Mengüloğlu Abdullah Çiftçi, Muhtar Ġlkokul Susuz - Kırkpınar 71 Ġlkokul Susuz-Kırçiçek 79 Okuma Bahtiyaroğlu Ġbrahim Kırçak yazma var Fahrettin Ulufer Susuz-Kiziroğlu 61 Cemil Artuk Susuz – Yolboyu 64 Mustafa Balkay Susuz-Porsuklu Mehmet ġuözer Susuz-Porsuklu 53 Semiha Çelik Selim- Akçakale 65 Ġlkokul Evli Emekli Lise Ġlkokul Evli Emekli Nazım Kızılarslan, Selim -Benliahmet 60 Evli Ġlkokul Refika Yığın Selim- Çıplaklı 58 Evli Ġlkokul Sevim Yurtçu Selim – Darboğaz 45 Lise terk Kıymet Akarsu Selim - Dölbentli 65 Ġlkokul Halime TaĢdemir Selim – KamıĢlı 50 Evli Altun KarmıĢ Selim – Kırkpınar 35 Evli Ev hanımı Ġlkokul Gönül DolmuĢ Selim – Merkezde 52 Evli Ev hanımı yok Behiye Çifçi,) Selim – Oluklu 54 Evli Güner Sülü Selim – Ortakale 40 Ayten Erdem Selim- Laloğlu 55 Evli Ev hanımı Burhan Kaya, Selim – BölükbaĢ 25 Bekar Çiftçi Zennure Demirci Selim – BölükbaĢ 65 Sevgi Ulusoy Kağızman – Çeperli 49 ġükran Orhan Kağızman - Çilehane 47 Ġlkokul Cemile Yılmaz Kağızman - Çilehane 89 yok Nurhan Gayranu Kağızman – Esenyazı 22 Nimet Büyüktanır Kağızman - Kötek 60 225 Ġlkokul yok Ev hanımı yok Ortaokul yok Evli Ev hanımı Ev hanımı Ġlkokul Ortaokul Ġlkokul Zübeyde Güllüçat Kağızman - Paslı 50 Güncede Yurtapan Kağızman ġaban 55 Evli Hacer Yurtapan Kağızman ġaban 40 Evli Cemaleddin Hagi Digor – Varlı Nimet Büyüktanır Kağızman - Kötek 60 Mehmet Düzçay Kağızman - Kötek 64 Hanife ErtaĢ Kağızman - Kötek 55 Zeki ErtaĢ Kağızman - Kötek Emine Özdinler Digor –Merkez Sara Karadağ Digor –Merkez 90 yok Kadriye Sami, Digor- Kocaköy 52 yok Sevda DaĢdemir Digor -TürkmeĢen 21 NiĢanlı Ġlkokul Dilek DaĢdemir Digor -TürkmeĢen 20 Evli Ġlkokul Seyran Oğul Kars-Merkez Emekli ebe Lise yok Çiftçi Ġlkokul Evli Ortaokul yok yok Halefoğlu Sevgi Orhangazi 38 Evli Okuma yazma var Cesur Vargün Kars Mrk. Alaca AyĢat Samancı Kars Mrk. Yolaçan 30 24 Ortaokul Evli Mütahit, (Cumhuriyet) Cemal Çifçi Kars-Mrk. Esenkent 78 Çiftçi Ġlkokul Yemliha Erdoğan Kars Mrk. Kümbetli 63 Emekli Lise Erol Kesgin Kars Mrk. Kümbetli 42 Evli Fatma Kesgin Kars Mrk. Kümbetli 40 Evli Erdoğan Yağcı Kars Merkez 45 Evli Melike Irak Kars Merkez 17 Ġlkokul Fırat Irak Kars Merkez 24 Lise Resmigül Yağcı Kars Merkez Ocaklı 38 Merdan Anır Kars Merkez Ocaklı 65 226 Evli Ġlkokul Lise Ev hanımı Ġlkokul Çiftçi ilkokul, Ölümle Ġlgili Kaynak KiĢiler K.K. Adı soyadı Doğum yeri YaĢı Medeni ĠĢi Eğitimi hali Settar TaĢdemir Akyaka merkez 60 Evli Öğretmen Üniversite Ahmet Aslan Akyaka- BoyuntaĢ 66 Evli Çiftçi Ġlkokul Mehmet Bedir Akyaka-BoyuntaĢ 49 Evli Çiftçi Ġlkokul Kemal Karabağ Akyaka-Esenyayla 67 Evli Çiftçi Ġlkokul Sultan Ali Güngör Akyaka-ĠbiĢ 54 Evli Çiftçi Lise Oktay Koyık Akyaka-Ġncedere 45 Evli Çiftçi Ġlkokul Muharrem Öztürk Akyaka-Kayaköprü 67 Evli Çiftçi Ġlkokul Ahmet Sarıkaya Akyaka-Kürekdere 53 Evli Çiftçi Ġlkokul Ali Nihat SarıkamıĢ-AĢağı 67 Dul Öğretmen Lise Yalçınkaya Sallıpınar Rahim Çam, SarıkamıĢ- Alisofu Çiftçi Ġlkokul Ġsmail Sevinç SarıkamıĢ-BalabantaĢ 74 Cemil Göymen SarıkamıĢ-Balıklı 53 Çiftçi Ġlkokul Haydar Ocak SarıkamıĢ-Boyalı 47 Evli Ali Araz SarıkamıĢ-Ġnkaya 56 Evli Çiftçi Ġlkokul Koçak Rençber SarıkamıĢ-Ġnkaya 54 Evli Çiftçi Ġlkokul ReĢat Bazu SarıkamıĢ-Ġnkaya 65 Evli Çiftçi Ġlkokul Hamza Balkaya SarıkamıĢ-Isısu 44 Evli Serbest Ġlkokul 70 Ġlkokul meslek Osman Nuri Kılıç SarıkamıĢ-Karaurgan 43 Evli Köy Ortaokul korucusu Rıza Duman Selim-Ortakale Çiftçi 67 yok Günay Arpa Selim-Sarıgün 43 Vasfı Yardımcı Selim-Tozlıca 57 Ġlkokul Fahrettin Çelik Selim-Akçakale 76 Ġlkokul Ġsmet Bozkurt, Selim-BenliAhmet 51 227 Evli Evli Ġmam Ġlkokul Gül Ali Yığın Selim-Çıplaklı 65 Erdinç Doğan Selim-Dülbentli 45 Evli Çiftçi Kemal Demirci Selim-KamıĢlı 51 Evli Çiftçi Kemal Demirci, Selim-Kırkpınar 45 Evli Emekli YaĢar Çiftçi Selim-Oluklu 37 Evli GülĢah Mengüoğlu, Susuz-ErmiĢler 55 Evli Ġbrahim Kırçak Susuz-Kırçiçeği 79 Ziya Avanaz Susuz-Kırkpınar 75 Mustafa BalkaĢ, Susuz-Yolboyu 64 Evli Cengiz Asatekin Susuz-Yolboyu 50 Evli Orhan ġutanrıkulu Susuz-Porsuklu 46 Hamit Kaplan Arpaçay-Telek 79 Tüccar Bulut, Arpaçay-Telek 54 Yeter Kaplan Arpaçay-Telek 65 Tellibey Koçak Arpaçay-Tepeköy 57 Evli Lise Ahmet Ertem 81, Arpaçay-Büyükçatma 81 Evli yok Fevzi Akıcı Arpaçay-TaĢdere 31 Evli Seddar Aslan Arpaçay-TaĢdere 66 Evli Ağa Ġnce Arpaçay-Carcı 70 yok Abdülmecit Göksu Arpaçay-Bozyiğit 80 Teyba Yılmaz Arpaçay- 76 Okumayazma var yok Ġlkokul Lise Okumayazma var yok Emekli Ġlkokul Emekli Lise Evli Çiftçi Okumayazma var Ġlkokul Değirmenköprü Serpil Yılmaz Arpaçay- 40 Ġlkokul Evli Değirmenköprü Esad Aydın Arpaçay-Koçköy 64 Nurettin ErtaĢ Digor-Varlı 56 Evli Cafer Anek, Digor-HalıkıĢlak 60 Evli 228 Yüksekokul, Çiftçi Okuma- yazma var Okumayazma var Okumayazma var Ġlkokul Fettah Sami Digor-Kocaköy 64 Evli Bakkal Halis Abravcı Digor-TürkımeĢen 70 Evli Çiftçi Nurettin Öztürk Kağızman-CamuĢlu 56 Evli Süleyman Yılmaz Kağızman-Çilehane 63 Evli Mülayım Tatlı Kars-BaĢgedikler 49 Evli Ġmran Samancı Kars-Cumhuriyet 63 Evli Fuat Atalayın Kars-Dikme 40 Evli Sabri Aydın, Kağızman-Paslı 50 Evli Hüseyin Avinçsal Kars-Esenkent 50 Aydın Mert Kars-Kümbetli 70 Evli Emekli imam Lise Zikri Kaya Kars-Merkez 52 Evli Elektrik Çiftçi Ġlkokul Tüccar Lise Çiftçi Ġlkokul Çiftçi Ġlkokul Lise teknisyeni Nuriye Akman, Kars-Merkez 67 Evli Laçin ToptaĢ, Kars-Ocaklı 68 Evli Ġlkokul Çiftçi Ġlkokul Sünnetle Ġlgili Kaynak KiĢiler K.K. Adı soyadı Doğum yeri YaĢı Medeni hali ĠĢi Ahmet TaĢtan Kars-BaĢgedikler 72 evli Fuat Atalay Kars-Dilane 40 AyĢat Samancı Kars-Cumhuriyet 30 Evli Müteahhit Çiftçi Eğitimi Sünnetçi ilkokul Çiftçi lise (Yolaçan) Cemal Çiftçi Kars -Esenkent 78 Evli Hasan Alp Kars-Gelirli 59 evli Yemliha Erdoğan Kars-Kümbetli ilkokul ortaokul Emekli sağlık lise memuru Zikri Kaya Kars-Merkez 52 evli Elektrik lise teknisyeni Laçin ToptaĢ Kars-Ocaklı 68 evli çiftçi Ali Rıza Kent Kars-Halefoğlu 72 Evli çiftçi 229 ilkokul ġahbender KılıçovaSelim-BenliAhmet 65 Evli Erol Karahan Selim-Darboğaz 56 Evli çiftçi Erdinç Doğan Selim-Dülbentli 45 Evli çiftçi Kemal Demirci Selim-KamıĢlı 51 Evli çiftçi Yavuz Ekinci Selim-Kırkpınar 45 Evli çiftçi YaĢar Çiftçi Selim-Oluklu 37 Evli Rıza Duman Selim-Ortakale 67 Evli çiftçi Günay Arpa Selim-Sarıgün 43 Evli imam RüĢtü DolmuĢ Selim-Merkez 69 Evli Kaynakçı Gürsel Demir Selim-Akçakale 46 Evli Çiftçi ġerafettin Yedem Selim-Laloğlu 65 Evli Çiftçi Turgay Demir Akyaka-Merkez 48 Evli Tamirci lise Hacı Yılmaz Selim-Büyükduran 80 Evli Çiftçi ilkokul Kemal Karabağ Akyaka-Esenyayla 57 Evli Çiftçi ilkokul Ahmet Aslan Akyaka- BoyuntaĢ 66 Evli Çiftçi ilkokul lise ortaokul lise yok ilkoul Sultan Ali Güngör Akyaka-ĠbiĢ 44 Evli Çiftçi lise Oktay Koyık Akyaka-Ġncedere 45 Evli Çiftçi ilkokul Ahmet Sarıkaya Akyaka-Kürekdere 53 Evli Çiftçi ilkokul 67 Evli Çiftçi ilkokul 67 Dul Öğretmen lise Yalçınkaya Sallıpınar Rahim Çam SarıkamıĢ- Alisofu 70 Evli Çiftçi ilkokul Naim Yılınay SarıkamıĢ- 58 Evli Çiftçi Çiftçi Muharrem Öztürk AkyakaKayaköprü Ali Nihat SarıkamıĢ-AĢağı BalabantaĢ Cemil Göymen SarıkamıĢ-Balıklı 53 Evli Haydar Ocak SarıkamıĢ-Boyalı 47 Evli Ali Araz SarıkamıĢ-Ġnkaya 56 Evli 230 ilkokul ilkokul Çiftçi ilkokul Koçak Rençber SarıkamıĢ-Ġnkaya 54 Evli Çiftçi ilkokul ReĢat Bazu SarıkamıĢ-Ġnkaya 65 Evli Çiftçi ilkokul Hamza Balkaya SarıkamıĢ-Isısu 44 Evli Serbest ilkokul meslek Osman Nuri Kılıç SarıkamıĢ 43 Evli Korucu ortaokul 75 Evli Çiftçi yok Karaurgan Ali Arpaçay-TaĢdere Mehmet Adıgüzel Ağa Ġnce Arpaçay-Carcı 70 Evli Yeter Kaplan Arpaçay-Telek 65 Evli Songül Gölesun Arpaçay-Bozyiğit 50 Evli yok Teyba Yılmaz Arpaçay- 76 Evli yok 77 Evli Çiftçi ilkokul Emekli ilkokul yok Değirmenköprü Hacı Kemal Arpaçay-Tepecik Koçak Mustafa Balkay Susuz-Yolboyu 64 Evli Cengiz Asatekin Susuz-Yolboyu 50 Evli Abdullah Susuz-Kırkpınar 74 Evli Susuz-Kırçiçek 79 Evli ilkokul Bahtiyaroğlu Ġbrahim Kurçak Okumayazma var Müslüm Yılınay Kağızman- 62 Evli Çiftçi ilkokul 60 Evli Çiftçi Okuma- Çilehane Hayrettin Kağızman- Gayrınalı Esenyayı Mehmet Aydın Kağızman-Paslı 35 Evli Çiftçi ilkokul Zeki YağıĢlı Digor-Varlı 43 Evli Çiftçi Okuma- yazma var yazma var Abdullah Sami Digor-Kocaköy 35 Evli Çiftçi Okumayazma var 231 Doğum Adetleriyle Ġlgili Kaynak KiĢiler K.K. Adı soyadı Doğum yeri YaĢı Medeni hali Mesleği Fadime TaĢdemir Akyaka -Merkez 60 Evli Ev hanımı Keklik Aslan Akyaka-BoyuntaĢ 50 Evli Ev hanımı Hambağa TepebaĢ Akyaka-Büyükduran 60 Evli Ev hanımı Havva ToptaĢ, Akyaka-Esenyayla 64 Evli Ev hanımı Yok Ceylan ToptaĢ Akyaka-ĠbiĢ 59 Evli Ev hanımı Yok Güllü Aydemir Akyaka-Ġncedere 70 Evli Ev hanımı Yok MaĢuka Çelik Akyaka Kayaköprü 83 Evli Ev hanımı Yok Elmas Topkaya Akyaka-Kürekdere 75 Evli Ev hanımı Yok AyĢe Yalçınkaya SarıkamıĢ AĢağı 41 Evli Ev hanımı Ġlkokul Ġlkokul - Eğitimi Ġlkokul Sallıpınar Yıldız TaĢ SarıkamıĢ-Alisofu 75 Evli Ev hanımı Rukiye Alatürk SarıkamıĢ-BalabantaĢ 64 Evli Hacer Ocak SarıkamıĢ Boyalı 59 Evli Ev hanımı- Ġlkokul köy ebesi Ev hanımı Ġlkokul Gönül Aydın SarıkamıĢ Ġnkaya 50 Evli Ev hanımı Düriye Yılmaz SarıkamıĢ -Isısu - Evli Ev hanımı Nuriye Kılıç SarıkamıĢ -Karaurgan 83 Evli Ev hanımı Yok Yeter Kaplan Arpaçay-Telek 65 Evli Ev hanımı Yok Kibar Ġnce Arpaçay-Carcı 58 Evli Ev hanımı Yok Dinar Göksu Arpaçay-Bozyiğit 42 Evli Ev hanımı Ġlkokul TemaĢa Pastutmaz Arpaçay – Kuyucuk 75 Evli Ev hanımı Ayten KurtbaĢ Arpaçay Tepecik 57 Evli Ev hanımı Zarif Terzi Arpaçay Merkez 56 Evli Öğretmen YaĢar Malkoç Susuz – Kalecik 56 Evli Ev hanımı Gökçek MengüloğluSusuz - ErmiĢler 55 Evli Ev hanımı Hanene Okurlu Susuz - Kırçiçek 65 Evli Ev hanımı Yok Saime AvanaĢ Susuz - Kırkpınar 60 Evli Ev hanımı Yok Aysel Batlık Susuz - Yolnoyu 41 Evli Ev hanımı Yok Semiha Çelik Selim- Akçakale 66 Evli Ev hanımı Yok Refika Yığın Selim-Çıplaklı 58 Evli Ev hanımı Ġlkokul 232 Yok Yok Sevim Yurtçu Selim-Darboğaz 45 Evli Ev hanımı Lise terk Bergüzal Yakut Selim ÇaybaĢı 77 Evli Ev hanımı Yok Yenigül Kılıç Selim Tozluca 31 Evli Ev hanımı Ġlkokul Güner Sülü Selim Ortakale 40 Evli Ev hanımı Yok Behiye Çifçi Selim –Oluklu 54 Evli Ev hanımı Yok Gönül DolmuĢ Selim Merkezde 52 Evli Ev hanımı Yok Altun KarmıĢ Selim –Kırkpınar 35 Evli Ev hanımı Ġlkokul Halime DaĢdemir Selim- KamıĢlı 50 Evli Ev hanımı Ġlkokul Kıymet Akarsu Selim-Dölbentli 65 Evli Ev hanımı Ġlkokul Sara Karadağ Digor-HalıkıĢlak 90 Evli Özcan Karadağ Digor-HalıkıĢlak 56 Evli Mercan Çidemal Digor –Varlı 32 Evli Güllü Dinler Digor-Merkezde 56 Asya Sami Digor – Kocaköy 55 Evli Yok Fatma Dinler Digor-HalıkıĢlak 72 Evli Yok Hatem Yıldırım Kağızman-CamuĢlu 75 Evli Yok Gülnaz Saday Kars-Mrk.Cumhuriyet 60 Evli Hürzet Aydıner Kars Merkez Dikme 77 Evli Yok Hazel AğdaĢ Kars-Mrk. Esenkent 90 Evli Yok Yok Ev hanımı Ġlkokul Yaylacılıkla Ġlgili Kaynak KiĢiler K.K. Adı soyadı Doğum yeri Ağa Ġnce Arpaçay-Carcı Esat Aydın Arpaçay-Koçköy YaĢı 64 Medeni hali ĠĢi Eğitimi Evli yok Evli Emekli Üniversite öğretmen Teyba Yılmaz Arpaçay- 75 Evli yok Değirmenköprü Yeter Kaplan Arpaçay-Telek 65 Evli TemaĢa Arpaçay-Kuyucuk 75 Evli Paytutman Feride KurtbaĢı Okuma – yazma var A rpaçay-Tepecik 65 Evli 233 Okuma – yazma var M. Ali Adıgüzel Arpaçay-TaĢdere 75 Evli Çiftçi yok Veysel Aydın Susuz-ÇamçavuĢ 72 Evli Çiftçi ilkokul Mustafa Balkay Susuz-Yolboyu 64 Evli emekli ilkokul Cengiz Asatekin Susuz- Yolboyu 50 Evli Zeki YağıĢlı Digor-Varlı 43 Evli ilkokul Çiftçi Okuma yazma var Bayram Uluhanlı Kars-Dikme 44 Evli Köy bekçisi Nuri ErtaĢ ( Kars-Kümbetli 47 Evli ortaokul Halil Korkmaz Kars-Esenkent 65 Evli yok Ġbrahim Kırçak Susuz-Kırçiçek 79 Evli Okumayazma var Mehmet Dağçay Digor-Varlı 64 Evli Necati DaĢdemir Akyaka-BoyuntaĢ 45 Evli Muhtar ilkokul Kemal Karabağ Akyaka-Esenyayla 57 Evli Çiftçi ilkokul Nizamettin Kaya Susuz-Isısu 59 Evli Koçak Rençber SarıkamıĢ-Ġnkaya 54 Evli Çiftçi ilkokul ReĢat Bazu SarıkamıĢ-Ġnkaya 65 Evli Çiftçi ilkokul Erol Karahan Selim-Darboğaz 56 Evli Çiftçi Günay Arpa Selim-Sarıgün 43 Evli Ġmam 67 Evli Çiftçi Rıza Duman Selim-Ortakale ortaokul ilkokul yok babası, çiftçi RüĢtü DolmuĢ Selim-Merkez 69 Evli Kaynakçı Gürsel Demir Selim-Akçakale 46 Evli Çiftçi 234 Ġlkokul – SONUÇ “Bütün toplumların belki de en eski ve en önemli törenleri durumunda olan ve bugün de bu önemlerini muhafaza eden doğum, evlenme ve ölüm törenleri, bütün topluluklarda benzer yanlarına rağmen, her milletin karakterine yani milli seciyesine göre de çok farklılık gösterirler. Hatta aynı coğrafyayı yurt tutan ve aynı soydan gelenlerde bile bu farkları görmek mümkündür. ĠĢte bu farklar ve benzerliklerden faydalanmak suretiyle hem milletlerin ve onları meydana getiren boyların tarihleri, inançları, sosyal yapıları hakkında fikir edinmek hem de diğer milletlerle iliĢkilerini, etkileĢimlerini tespit etmek mümkün olabilmektedir.”45 Bu bağlamda, Kars‟ın Somut Olmayan Kültürel Mirasının Haritalandırılması Projesi kapsamında, Kars ilinin tamamında yapmıĢ olduğumuz geçiĢ dönemleri ile sünnet ve yaylacılık gibi geleneksel sosyo-kültürel faaliyetlerle ilgili derleme çalıĢmaları sonucunda elde ettiğimiz malzemenin bölgenin kültürel mirasının haritalandırılması açısından yeterli olacağı kanaatindeyiz. Halk kültürünün önemli özelliklerinden birisi dinamik bir yapıya sahip olmasıdır. DeğiĢen Ģartlara hem yapısı hem de icra ortamı itibarıyla uyum sağlar. Bu değiĢimi veya bir baĢka deyiĢle uyumu Kars ve çevresinin halk kültürü ürünlerinde de görebiliyoruz. Örneğin çocuk sahibi olmak veya doğum kontrolü sağlamak için insanlar eskisi gibi geleneksel yöntemler yerine daha çok tıbbi yöntemlerle çözüm yolları aramaktadırlar. Düğünler eskisi gibi dört-beĢ gün veya bir hafta yerine bir iki günde bitmektedir. Çünkü günümüzde günlük hayat geçmiĢe göre çok daha yoğun yaĢanmakta, insanlar çağın ve zamanın hızına ayak uydurabilmek için yaptıkları iĢleri bir an önce bitirmeye çalıĢmaktadırlar. Günümüzde sosyoekonomik ve teknolojik hayat çok hızlı geliĢmekte ve değiĢmekte, bu değiĢim ister istemez insanları da etkilemektedir. Kars ve çevresi Anadolu‟nun Orta Asya ve Kafkaslara açılan kapısı veya kapının eĢiği olduğu gibi, Orta Asya‟nın da Anadolu ve Avrupa‟ya açılan kapısının eĢiğidir. Bu itibarla tarih boyunca sürekli olarak farklı milletlerin ve devletlerin hakim olmaya çalıĢtığı yerlerden biridir. Bölge özellikle 11. yüzyıldan sonra hemen daima Türk kültür coğrafyası içinde yer almıĢtır. Bu itibarla elde ettiğimiz malzemelere baktığımızda, bölge Ġslamiyet öncesi ve sonrasına ait Türk kültürüne ait birçok adet, gelenek ve inançların canlı bir Ģekilde yaĢadığını görüyoruz. 45 (Çelik 1999: 317) 235 Doğum olayında görülen al karısı inancı, al karısından korumak için demirden bir eĢyanın çocuğun veya lohusanın yanında bulundurulması, lohusaya ilk yemek yedirilirken ilk üç lokmanın verir gibi yapılıp geri alınması, evlenme sırasında gelinin baĢına çeĢitli yiyeceklerin atılması, gelinin kucağına çocuk verilmesi, gelin eve girerken ağzına tatlı sürülmesi, kapıda suyu devirmesi ve cam bir eĢyayı kırması, ölüm olayında ölülerin eĢyalarının saklanması, atlarının mezara kadar götürülmesi, kollarının altına yeĢil dal konması, güzel kokular sürülmesi, düğünlerde ve cenazelerde gelenlere özellikle etli yemekler verilmesi, Türk kültürünün Ġslamiyet öncesi ve sonrasında bölgede yaĢamaya devam eden gelenek ve inanç öğelerinden sadece birkaçıdır. Yaylacılık ise Türk kültür tarihi içinde geçmiĢten günümüze hemen hiç değiĢmeden gelen geleneklerimizdendir. Bu bağlamda elde edilen malzemeler, Türk kültürüyle ilgili kaynaklarla kıyaslandığında, bölgenin kültürel doku itibarıyla Türk kültürünün canlı yaĢam alanlarından olduğunu görüyoruz. Toplumsal uygulamalarla ilgili olarak yaptığımız çalıĢmada görüntülü malzeme yok denecek kadar azdır. Bunun sebebi doğum, ölüm, düğün, sünnet gibi geçiĢ törenlerinin, yayla göçünün ve yayla yaĢantısının gerçeğiyle yüz yüze gelmemiĢ olmamızda ve yapay ortam oluĢturacak kadar da zamanımızın olmamasından kaynaklanmıĢtır. Sahada derleme yapanların tecrübesizliği, rehberimizin olmayıĢı, ön araĢtırmaların iyi yapılmamıĢ olması, teknolojinin çok iyi kullanılamaması, iyi organize olamamak, kaynak kiĢilerin bu iĢin önemiyle ilgili hiçbir bilgilerinin olmaması ve sürekli bir sosyal yardım beklentisi içinde olmaları, eldeki mevcut cihazların yetersizliği gibi (iki kiĢiye bir kayıt cihazı, on kiĢiye bir kamera) birçok sebepten ulaĢılan birçok malzeme dört baĢı mamur bir Ģekilde kaydedilememiĢtir. Kars ili değiĢik yerlerden gelmiĢ, farklı mezheplere ve dini inançlara sahip Türk boylarının bir arada yaĢadığı bir coğrafyadır. Anadolu ile Orta Asya arasında tam bir geçiĢ noktasında bulunması, sosyal ve kültürel hayatı daima etkilemiĢtir. Bundan dolayı önce gelenle sonra gelen, biraz doğudaki ile biraz batıdaki veya mezhepler arasında uygulamalarda bazı farklıklar oluĢmuĢtur. Ancak bu farklılıklar çok küçük ayrıntılardır. Derlenen metinler incelendiğinde, il içerisinde geçiĢ dönemleriyle ilgili uygulama farklılıklarının devede kulak bile olmadığı, dolayısıyla bölgenin halk kültürünün homojen bir yapı sergilediğini söyleyebiliriz. 236 Kaynaklar Araz, Rıfat (1995), Harput‟ta Eski Türk Ġnançları ve Halk Hekimliği, Ankara, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları. Artun, Erman (2005), Türk Halkbilimi, Ġstanbul, Kitabevi. Çelik, Ali (1999), Trabzon-ġalpazarı Çepni Kültürü, Trabzon. Çelik, Ali (2005), Trabzon Çaykara Halk Kültürü, Ġstanbul. Ögel, Bahaeddin (2000), Türk Kültür Tarihine GiriĢ, Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları. Örnek, Sedat Veyis (1995), Türk Halkbilimi, Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları Tezcan, Mahmut (1997), Kültürel Antropoloji, Ankara, Kültür bakanlığı yayınları. Turan, Mustafa (2001), Kars Folklorundan Çizgiler, Ankara. 237 BEġĠNCĠ BÖLÜM EL SANATLARI (Okt. Alper BAHTĠYAROĞLU) 5.1. EL SANATLARI El Sanatları insanlığın var oluĢundan beri tabiat Ģartlarına bağlı olarak ortaya çıkmıĢ kültürel mirasın en önemli ürünlerindendir. Bilindiği üzere Türkler de tarih boyunca yaĢadığı bütün coğrafyalarda bu kültürel mirasın hem taĢıyıcıları hem de koruyucuları olmuĢlardır. Ġlk önceleri insanların ihtiyaçlarını karĢılamak maksadı ile oluĢturulmuĢ olan el sanatları yüzyıllardır büyük bir çeĢitlilik içinde toplumların duygularını ve sanatsal beğenilerini aktarma aracı olmuĢlardır. Üretildikleri dönemin değer yargıları, toplumdaki politik eğilimler, ekonomik durum, din, kiĢiler arası örgütlenme ve iliĢkiler, kiĢilerin davranıĢ ve tutumları, teknik araç-gereç, beceri, estetik bakıĢ açısı, dünya görüĢü, tasarım ürünlerine verilen biçim gibi etkenler el sanatlarının oluĢumunu etkilemiĢtir.46 El sanatları bireyin ve toplumun ihtiyaçlarını, bölgenin yaĢam Ģeklini ve bölgede bulunan yeraltı ve yerüstü zenginlikleri ortaya koyan en temel uygulamalardandır. Toplum günlük hayatında gereksinim duyduğu ev, bahçe, tarım ve hayvancılığa ait eĢyaların üretim ve tüketiminde kolayca eriĢebileceği unsurlardan yararlanır. Bu anlamda doğan çocuğun konulacağı beĢikten, yaĢayacağı evin yapılmasına kadar hayatın hemen her noktasında bu unsurları görmek mümkündür. El sanatları teknoloji hayranlığı, endüstrileĢme, değiĢen hayat Ģartları ve değer yargılarına bağlı olarak geleneksel yetenekler büyük bir hızla körelmiĢ, ihmal edilen el iĢçiliği gitgide zayıflamıĢ ya gerilemiĢ ya eski önemini kaybetmiĢ ya da yok olma sınırına dayanmıĢtır. Bir kısmının da üretim biçimleri değiĢtirilip, kendi fonksiyonları dıĢında yeni fonksiyonlar yükleme çabaları hızla yaygınlaĢmaktadır. Bilindiği gibi el sanatı ürünleri üretildiği yörenin özelliklerini taĢıdığı sürece orijinaldir ve değerlidir. Deseni, üretim tekniği ve üreteni de ona ayrı bir değer katar.47 El sanatları ile ortaya konan ürünler ulusal mirası geçmiĢten geleceğe taĢımaktadırlar. El sanatı somut bir ürüne dönüĢmeden önce geleneklerden süzülen bilgi, anlayıĢ, görgü, 46 KAHVECĠ, Mücella, “21. Yüzyıla Girerken Geleneksel Türk El Sanatları” Prof. Dr. Dursun Yıldırım Armağanı,http://turkoloji.cu.edu.tr/HALKBILIM/mucella_kahveci_21.yuzyila%20girerken_geleneksel_turk_el_ sanatlari.pdf(EriĢim Tarihi: 19.02.2011) 47 KAHVECĠ, Mücella, “21. Yüzyıla Girerken Geleneksel Türk El Sanatları” Prof. Dr. Dursun Yıldırım Armağanı,http://turkoloji.cu.edu.tr/HALKBILIM/mucella_kahveci_21.yuzyila%20girerken_geleneksel_turk_el_ sanatlari.pdf(EriĢim Tarihi: 19.02.2011) 238 tasarım, stil, zaman gibi soyut boyutların etkisinde Ģekillenir. El sanatı içindeki sanatsal emek sanatı icra edenin kiĢiliği ve becerisine dayanır. Diğer yandan el sanatçısının ürünlerini talep eden kullanıcıların kimlikleri ve algı dünyaları da el iĢinin sanatsallığı hakkında fikir verebilir. Öte yandan, el sanatı yerel ve kollektif kimlik yansıtıcı role de sahiptir.48 Bölgede özellikle XX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren teknolojinin ilerlemesi neticesinde tarım ve hayvancılığa bağlı olarak kullanılan eĢyalarda görülen değiĢim bu mesleklere karĢı olan ilginin buna bağlı olarak da çıraklığın azalmasına yol açmıĢtır. Bu sebeple yaĢayan meslek erbaplarının yanında yeni çıraklar bulmak oldukça güçleĢmiĢtir. Ekonomik ve sosyal yaĢamın getirdiği daha rahat ve güvenilir bir yaĢam isteği, eğitimin ve buna bağlı olarak köyden kente göç olgusunun Kars‟taki yansımalarında da zor Ģartlar altında gerçekleĢtirilen hayvancılığın yerini modern hayvancılık alamamıĢ, bu durum özellikle gençlerin kentlere akınına meydan vermiĢtir. Yukarıda bahsettiğimiz sebeplerden dolayı bugün bölgede genç nüfusun önemli bir kesiminin kent merkezlerine yerleĢtiği, bu nedenle de il içerisinde tarım ve hayvancılığın hem azaldığı hem de daha çok bölgeye civar illerden getirilen çobanların desteğiyle sürdürüldüğü gözlemlenmiĢtir. KüçükbaĢ hayvancılığın ekonomik getirisindeki düĢüklüğe karĢın büyük bir emek ve zahmet neticesinde ekonomik getirisinin daha fazla olması insanları büyükbaĢ hayvancılığa yönelmeye sevk etmiĢtir. Bölgede büyük baĢ hayvancılığa yönenilmesi neticesinde küçükbaĢ hayvancılık esasına bağlı olarak varlığını sürdüren dokuma tezgahlarının büyük bir bölümü de ortadan kalkmıĢtır. Ayrıca ülke çapında görülen sanayileĢme ve ithal ürünlerdeki ucuzluk ve artıĢ gereksinim duyulan ürünlerin el iĢçiliğiyle üretilmesi anlayıĢının terkedilmesine zemin hazırlamıĢtır. Bu etkiler doğrultusunda halı, kilim dokumacılığı ve bağlı olarak da evde yapılan çeĢitli el örgüsü ürünlerinde büyük oranda azalma meydana gelmiĢtir. Yukarıda belirtilen değiĢimlere karĢın yıllardır geçimini el sanatlarıyla sağlayan kiĢiler yeni meslek ediniminin zorluğu ve alıĢkanlıkları dolayısıyla geleneksel el sanatlarını sürdürme yolunda çaba sarfetmektedirler. Ekonomik bir kazanca dönüĢtürülebilen her tür el sanatının yok olma kaygısından kurtulacağı ve yeni nesillere aktarılacağı bir gerçektir. Günümüzde halen büyük oranda geçim kaynağı olarak yaĢamakta olan ve belirli bir süre daha yaĢayacağı ön görülen el sanatları aĢağıda belirtilmiĢtir. 5.1.1. Demircilik Dön kömür. 48 Öter, Zafer, Türk El sanatlarının Kültür Turizmi Bağlamında Değerlendirilmesi, http://www.millifolklor.com/tr/sayfalar/86%20pdf/15.pdf (EriĢim Tarihi: 19.02.2011) 239 Demir tava geldi. Kömür bitti. Ne yazık oldu bu iĢe. Ömrüm bitti… Demirciliğin özellikle babadan kalma, tarım ve hayvancılığa bağlı olarak gereksinim duyulan malzemelerin yapımı ve kullanımına yönelik bir meslek olarak ön plana çıktığı görülmektedir. Kapı, pencere, traktör malzemeleri, pulluk bıçakları gibi malzemelerin yapımının yaygın olduğu meslek grubunda bölgenin ekonomik ve sosyal Ģartlarında görülen değiĢim ve geliĢim üzerine çoğunlukla geleneksel formatından uzaklaĢılmıĢ ve daha çok çağın gereklerine bağlı olarak kullanılan tarımsal aletler ve modern yapı malzemeleri tercih edilmeĢtir. Bunun yanında demircilik özellikle modern inĢaatlar için gerekli bir mesleğe dönüĢmüĢtür. Demircilikte ilk önceleri körük kullanılarak ateĢte demir iyice kaynatılır ve örs üzerinde saatlerce dövülerek istenilen malzeme elde edilirdi. Zamanla bu uygulama yerini modern demir kesim aletlerine bırakarak daha kolay bir görünüm kazanmıĢtır. Geleneksel formatından büyük ölçüde uzaklaĢmayan az sayıda demirciyle yapılan görüĢmeler aĢağıda düzenlenerek verilmiĢtir. Usta çırak iliĢkisi Ģeklinde ilkokul yıllarından itibaren babasının yanında çalıĢarak bu mesleği öğrenen kaynak Ģahıs bugün mesleğini devam ettiren ender kiĢilerdendir. Demircilik mesleğinin ayrıntılarının ancak uzun bir zaman dilimi içerisinde usta çırak iliĢkisiyle öğrenilebileceği, bu nedenle de iki kardeĢinin yanında çırak olarak bu mesleği öğrendiklerini ifade etmiĢtir. KardeĢlerinin ölümlerinin ardından yeni yaĢam koĢullarına bağlı olarak mesleğe ilginin azaldığını söyleyerek yeni çırak alamadığını dile getirmektedir. Mesleğin ayrıntılarıyla ilgili olarak Ģu bilgiler derlenmiĢtir: YumuĢak demir, çelik, ham demir çeĢitlerinde demir vardır. Çelik demirler genellikle delme iĢlerinde, yumuĢak demirler ise kolay Ģekil aldıklarından daha çok arabaların çeĢitli noktalarında, tamirat iĢlerinde kullanılır. Demire Ģekil verirken ustanın elindeki küçük el çekici ve çırağın elindeki büyük çekiçten faydalanılır. Yapılacak malzemenin niteliğine göre örsün düz ya da yuvarlak tarafı kullanılarak bu demirler örs üzerinde dövülür. Demirler dövülürken metaller arasındaki kaynağın gerçekleĢip gerçekleĢmediği kıvılcımların rengi baz alınarak tespit edilir. Kıvılcımların renginin beyazlaĢması kaynak iĢleminin gerçekleĢtiğinin 240 iĢareti olarak kabul edilir. Bölgede “Ģor demir“ olarak nitelendirilen kalitesiz demirlerin ise dövüldüğü zaman kaynaĢmak yerine parçalandığı dile getirilmiĢtir. Günümüzde demircilik mesleğinde ise daha çok oksijen kaynağı kullanıldığından daha rahat ve hızlı bir Ģekilde iĢlemler gerçekleĢtirilmektedir. Demircilik mesleğinde önemli bir yer tutan diğer bir hususta nalbantlıktır. Eskiden nalbantlık yapan kaynak kiĢimiz, teknolojinin ilerlemesi ve tarım iĢlerinin traktörlerle yapılması sonucu iĢ alanının nalbantlıktan modern demirciliğe kaydığını dile getirmektedir. Kaynak Ģahıs ayrıca babasının eskiden tarlaların sürülmesinde kullanılmak üzere yetiĢtirilen öküzlere ve atlara nal çaktığını günümüzde ise modern tarıma geçilmesiyle birlikte bu mesleğin yavaĢ yavaĢ unutulduğunu söylemektedir. Geleneksel olarak yürütülen mesleklerin hemen hemen hepsinde olduğu gibi demircilikte de çalıĢma esnasında çeĢitli sözlü ürünler dile getirilmektedir. Bunlardan bir tanesi kaynak kiĢilerimiz tarafından dile getirilmiĢtir. Hiç kırılmaz kırılmaz çiftçilerin yabası Fevzi Çakmak‟tır Türk askerinin babası Vur demirci demire demir erisin VatandaĢın iĢi, yolu yürüsün Kollar çemirlekli pazular dolu Diz vurup mevziye elvan olacak MareĢal Fevzi Çakmak gibi bir aslan olacak Allah Allah deyip vurur demire demirci. 241 15.11.2009 Arpaçay Mescitli 06.12.2009 Selim/Benliahmet Demirci Dükkanı 5.1.2. Dokumacılık Her sanat eseri onun hammaddesinin en bol bulunduğu yerde üretilir. Halı, kilim türü dokumalarda bu kaidelerin dıĢında değildir. Bir hayvancılık bölgesi olan, koyun yetiĢtirilen Kars ve çevresinde de bu kaideye uygun olarak yıllar boyu halı, kilim, cecim, zili, sumak ve çiği kilimi gibi çeĢitli dokumalar yapılmıĢtır.49 Günümüzde küçükbaĢ hayvan besiciliğinin azalması ve gündelik yaĢam için gerekli ihtiyaç ürünlerinin daha rahat bir Ģekilde temin edilebilir olması dokumacılığın büyük oranda azalmasına yol açmıĢtır. 49 Kars Valiliği, Kars 2005 (Koordinatör Muammer BALCI), Önder Matbaacılık, Ankara, 2005, 285. 242 Kars‟ta çok değiĢik ve geometrik desenli, çeĢitli kilimler dokunmuĢ, kilimler üzerine ayetler yazılmıĢ, ayrıca kilimler ve halılar üzerinde Göktürk harfleri ve eski Türk damgaları iĢlenmiĢtir. Vaktiyle SarıkamıĢ‟a bağlı olan Bardız Nahiyesinde kûfi yazılı tarihi belge niteliğinde kilimler dokunmuĢtur. Bunlardan biri de Enver PaĢa‟ya hediye edilme üzere dokunmuĢ ve bugün Ankara Etnoğrafya Müzesinde bulunan kûfi yazılı Bardız kilimidir. Kilimde 1914-1918 yılları arasındaki tarihi olaylar, kûfi yazılarla yazılmıĢtır. Çok ince bir sanat eseri olan bu kilimin ortasında 12 mısralık bir kahramanlık Ģiiri yazılıdır.50 Kilimin ortasında dikdörtgen içindeki Ģiir Ģu Ģekildedir: Yine çıktı âsümâna nâm (ü) Ģânı Türklerin; Titredi düĢtü lerze cân evine düĢmenin, Kılıcımız Oğuzîdir, yetiĢtir murada, Binler yaĢasun sevgülü Hakan‟ı Türklerin. Vatanın mübarek uzvu Kars, (Ardahan), Batum El uzadup mâderine kılmakta hücûm, Kahramanlar yolu açtı, Türkistan‟a gidelim, YaĢasun Ģeci ordu, merdâneleri Türklerin. Bugün güzel bayram içre, Âlem-i Ġslâmiyân Terennümde ruhlarımız, millet oldu kâmbiyâb DüĢmenimiz melûl (mahzun) cümle dostlar Ģâdüman YaĢasun muhterem vüzerası, vükelâsı Türklerin51 Bölgede kadınlar genellikle aile büyüklerinden 15-20 yaĢlarında dokuma sanatını öğrenirler. Yalnızca kadınların değil erkeklerin de ihtiyaç halinde halı, kilim dokumaları dikkati çekmektedir. 50 51 Kars Valiliği, Kars 2005 (Koordinatör Muammer BALCI), Önder Matbaacılık, Ankara, 2005, s. 286. Kars Valiliği, Kars 2005 (Koordinatör Muammer BALCI), Önder Matbaacılık, Ankara, 2005, s. 287. 243 Önceleri maddi bir gelir sağlamak amacıyla yapılan dokumacılık ekonomik hayatta görülen değiĢime bağlı olarak aile içerisindeki iĢ bölümünün de yeniden yapılanmasına yol açmıĢtır. Bu durum anneanne ve babaannelerin bir anlamda torun bakıcılığını üstlenmelerine, dokuma tezgahının baĢında bulunacak kitlenin farklı meĢguliyetlerle ilgilenmesine, dokuma tezgahlarının kaldırılmasına ve yeni nesillerin bu tezgahları ancak kitaplarda ya da ahırların bir köĢesinde görmesine yol açmıĢtır. Bununla birlikte bölgenin yaĢam koĢullarındaki değiĢimin kendini ağır bir Ģekilde hissettirmesi dokumacılığın belirli oranda varlığını devam ettirmesine olanak sağlamıĢtır. Neticede bu meslek erbaplarının sınırlı sayıda da olsa varlığını devam ettirmeleri ya da yakın tarihte tezgahlarını kaldırmıĢ olmaları çok sayıda kiĢinin tespit edilerek görüĢme yapılmasını sağlamıĢtır. Yapılan bu derleme ve görüĢmelerde halı ve kilim dokumacılığı için ortak bir söylemin varlığı tespit edilmiĢ, çeĢitli geleneksel uygulamalar ve motifler aĢağıda verilmiĢtir. Bölge halkı tarafından tevni olarak adlandırılan dokuma tezgahları gerekli malzemenin teminiyle kendilerince yapılır. Bu tezgahın oluĢturulabilmesi için öncelikle ana kalıbı oluĢturacak dört adet kütüğe ihtiyaç vardır. Düzenli bir biçimde birleĢtirilen bu kütüklerin köĢelerine kik adı verilen eklemeler yapılır. Direklerin arasına iplerin çekilmesinin ardından ortasına küci denilen parça konulur. Bu aĢamanın ardından tezgah temel olarak kilim dokumaya hazır hale gelmiĢ olur. Kilimin dokunma safhası için hana, kemk, kılınç, küci, kirkit, mazı, makas, heve gibi gerekli malzemeler ayarlandıktan sonra koyunun yünü özel bir tarak ile taranır, teĢiyle, çıyrıkla, çehreyle eğirilir. Eğirilen yünler uygun renkler tespit edilerek boyanır. Daha önceleri kök boyaları ile boyanan bu yünler için günümüzde ise hazır alınan boyalar kullanılmaktadır. Ancak bazı koyunların yünleri uygun renkte, yani açık kahverengi, beyaz, siyah ise boyanmasına gerek yoktur. Ayrıca bu doğal renkler halı ve kilim üzerinde daha güzel bir renk ve desen bulundurur. Boyanan ipler kuruması için bir süre bekletilir. Kuruyan ipler açılmaya baĢlanır. Daha sonra bu ipler uzatılır ve dokuma tezgahında kullanılacak Ģekilde düzenlenir. Ġplerin boyanması aĢamasında kullanılacak olan tuz ve Ģap oranının uygun miktarda ayarlanması oldukça önemlidir. Bu oranın doğru olarak ayarlanmaması halinde boyaların renklerinin içi içe geçmesi kaçınılmazdır. Boyanan ipler bölgede daha önceleri derelerde veya çeĢme baĢlarında yıkanırdı. Yıkanan iplerin itinayla kurutulmasının ardından kilim dokumak için her Ģey hazırdır. Ġp haline getirilen yünler küç ağacı denilen yere konulur ve dokuma iĢlemine baĢlanılır. Yapılan halının kilimin motifine göre uygun ilmekten sonra ip makasla, 244 kirkitle kesilir. Kesilen ilmeklerin ardından ilmekler sıkıĢtırılmak üzere dövülür. Yapılan bu iĢlem halı ve kilimin tamamlanmasına kadar devam eder. Dokuma iĢlemi bir kiĢiyle yapılabileceği gibi birkaç kiĢinin ortaklaĢa çalıĢması sonucunda da gerçekleĢtirilebilir. Bir kilimin dokuma süresi ebatlarına ve motifine göre değiĢmekle beraber üç kiĢiyle ortalama 15 gün olarak tespit edilmiĢtir. Geleneksel motiflerle yapımı öğrenilen halı ve kilimler yakın tarihe kadar yapılmaktaydı. Küçük baĢ hayvancılığın bölgede yok olmaya yüz tutmasıyla birlikte halı, kilim dokumacılığı da oldukça azalmıĢtır. GeçmiĢte bu kültür usta-çırak iliĢkisi Ģeklinde nesilden nesile aktarılmıĢtır. Bugün gelenek bilinmekle birlikte gerek hayvancılık gerekse sosyal yaĢamın getirdiği çeĢitli kolaylıklar nedeniyle dokuma sanatı ciddi anlamda azalmıĢtır. Yapılan motiflerin bir kısmının isimleri bilinmese bile aĢık, yelen, yastık, zil, çengelli, lezgi, Ģirvan, ebenin örneği, gül, sıra çiçeği, kilise motifi gibi motiflerin adları tespit edilmiĢtir. Ebenin örneği olarak adlandırılan motifte diğerlerinden farklı bir dokuma Ģekli vardır. Ġpler birbirine bağlıdır ve düğümler görülmez. Kilise motifi; etrafı çevrilmiĢ, bir boğazda sıkıĢmıĢ, kurtuluĢun olmaması gibi anlamlar taĢımaktadır. ġirvan; genç kızların gerçekleĢmemiĢ hayallerini, sevdiklerine kavuĢamamalarını anlatmaktadır. Lezgi kazağı ise, Rus ya da Lezgi olarak adlandırılan halkların kıyafetlerinin izlerini taĢır. 245 30.10.2009 Digor Kocaköy Namazlik 31.10.2009 Kars/Merkez-Gelirli 31.10.2009 Kars/Merkez-Gelirli Hali Ipi Hali Ipi 246 16.11.2009 Arpaçay TaĢdere 06.11.2009 Kars/Merkez-Dikme Heve 12.11.09 SarıkamıĢ Merkez 08.11.2009 Selim-Kırkpınar Halı Kilim Merkezi 247 12.11.09 SarıkamıĢ Merkez 06.11.2009 Kars/Merkez-Dikme Halı Kilim Merkezi Heybe 5.1.3.TaĢ Ustalığı Endüstri Öncesi Dönemin kendine has Ģartları içinde yaratılan ve 19. yüzyılda meydana gelen Endüstri Devrimi‟yle birlikte yok olmaya baĢlayan halk mimarisi; yaratıldığı çağın ve çevrenin sunduğu teknik, malzeme ve bilgi birikimiyle halkın ihtiyaçlarına göre Ģekillenip biçimlenen; yaratıcısı olan toplumun yaĢam tarzını, tolumsal iliĢkilerini, üretim ve tüketim biçimlerini, inanıĢ ve geleneklerini en yalın biçimde ortaya koyan bir olgudur. Bu Ģartlar altında ortaya çıkan taĢ ustalığı ve halk mimarisinde tecrübe ve bilgi birikimi genel olarak usta-çırak iliĢkisi içinde kuĢaktan kuĢağa aktarılmaktadır.52 Bölgenin taĢ ve toprak yapısı, iklim koĢulları yapılanmanın zenginliğine katkıda bulunan iki önemli etkendir. Bu etkenler hayvancılığın yoğun bir Ģekilde yapılmasına neden olunca bölgenin kırsal yerleĢim yapılanmasının taĢ ve toprak mimari olarak karĢımıza çıkmasına zemin hazırlamıĢtır. TaĢ ustalığının en fazla kullanıldığı alan ev ve ahır yapımıdır. ĠnĢaat için Ģehirden getirilen malzemeler, ev sahibinin ve ustanın karĢılıklı görüĢmesinin ardından planlanarak ev yapımına geçilir. Ev yapılacak alan iyice kontrol edilerek komĢuların arazisine girmemeye ve komĢunun evinin manzarasını kapatmamaya özellikle dikkat edilir. KıĢ Ģartlarının ağır geçtiği bölgede, bitiĢiğinde ahırların bulunduğu evler tek katlı olarak planlanır ve sıcak olsun diye çoğunlukla taĢ ve ağaç malzemeden yapılır. ĠnĢaatın baĢlanılması aĢamasında çarĢamba 52 Çorum Halk Kültürü, Ġl Kültür ve Turizim Müdürlüğü (Koordinatör Ali ÖZÜDOĞRU), Sistem Ofset BasınYayın, Ankara, s. 145. 248 gününün uğursuzluğuna inanıldığından ev yapımı için özellikle pazartesi ya da perĢembe gününün daha hayırlı olacağı düĢünülmektedir. Evin temelinin kazılması aĢamasında kaza bela, zarar ziyan olmasın, ev uğurlu olsun diye kurban kesilir ve kesilen kurbanın kanının bir kısmı da yine evin temeline akıtılır. Evin yapımının bitmesinin ardında ev halkı çarĢamba günü hariç herhangi bir günde evlerine taĢınırlar. KomĢuların çeĢitli hediyeler getirmesiyle evin ihtiyaçlarının bir kısmı karĢılanır. Evin yapımı tamamlandıktan sonra yeni ev olduğu anlaĢılsın diye evin çatısına evi yapan usta bir bayrak asar ve ev sahibinden peĢkeĢ alır. Geleneksel usta çırak iliĢkisi ile öğrenilen taĢ ustalığı, izleme ve uygulama esasına bağlı olarak geliĢtirilir. Uzun bir müddet ustanın yanında gözlemde bulunan çırak belirli bir süre sonra ustanın gözetiminde taĢların hangi bölgesinden kesileceği, kesim sırasında nelere dikkat edileceği ve ne Ģekilde tutulacağı gibi hususlar ustanın anlatımıyla çırak tarafından yapılır. Bu öğrenimin tamamlanmasının ardından uygulamalar baĢlar. Bölgede daha çok üç çeĢit duvar bulunmaktadır. a) Beton ile yapılan duvarlar b) Harç ile yapılan duvarlar c) Çamur ile yapılan duvarlar Son yıllarda duvar yapımında özellikle briket ve tuğlanın yaygın olarak kullanılmasıyla birlikte harç kullanımı da artmıĢtır. GeçmiĢ yıllarda kağnı ile civarda bulunan taĢ ocaklarından getirilen taĢlar inĢaat alanına dökülür ve ustalar bu taĢları uygun Ģekilde iĢleyerek ev için hazır hale getirirlerdi. TaĢların kullanımında evin köĢesine konulacak köĢe taĢları özellikle uzun tutulurdu. Bu sayede köĢelerin birbirinden ayrılması ve çatlak vermesinin önüne geçilirdi. KöĢelerin harcının binanın diğer bölgelerine oranla daha iyi olmasına da özen gösterilirdi. Çamur duvarların yapımında ise toprak karıĢtırılıp harç haline getirilir ve duvar sıvanır. Çamur duvarların eni diğer duvarlara oranla yaklaĢık 10 cm daha uzun olur. Bugün yapılan duvarların yaklaĢık 50 cm olduğu dikkate alınırsa çamur duvarların 60 cm olması gerekmektedir. Ev yapımında ustaları en fazla zorlayan durum iĢlenecek taĢların sertliği ve uygun biçimde kesilememesidir. Bu durumda daha fazla zaman ve emek harcanacağından evlerin yapımı bir müddet uzamaktadır. Kesilen taĢların istenilen Ģekilde olmaması durumunda görüntünün bozulmaması için bu taĢlar daha çok duvarın iç kısımlarına yerleĢtirilir. 249 GeçmiĢte yapılan evlerin çoğunluğu genel olarak iki oda ve bir aralıktan (salon) oluĢmasına rağmen bugün isteğe göre evlerdeki oda sayısı daha da arttırılabilir. Evin tamamlanma süresi çalıĢan usta sayısına göre değiĢebilmektedir. Ġki ya da üç ustanın çalıĢması durumunda bir ev yaklaĢık bir hafta ya da on gün içerisinde tamamlanmaktaydı. Evin yapımı için kullanılan baĢlıca teknik malzemeler çekiç, çekül, mala, terazi, demir makası gibi malzemelerdir. Malzemelerin temin edilmesinden sonra inĢaata baĢlanır. ĠnĢaat için belirli bir baĢlangıç tarihi olmamakla birlikte bölgenin çoğrafi Ģartları göz önünde bulundurulduğunda genellikle mayıs ayı inĢaat iĢlerinin baĢlangıç tarihi olarak kabul edilir. Ġlerleyen tarihlerde ısınan havanın çalıĢanlar açısından zorluklar yarattığı düĢünülürse daha çok bu tarih inĢaat sezonu olarak kabul edilebilir. TaĢ ustalığı geleneği usta çıraklık iliĢkisi geleneği ile Ģu an devam etmemesine rağmen görüĢme yapılan kaynak Ģahsın çıraklarının olduğu ve bugün çıraklarının ustalık yaptıkları tespit edilmiĢtir. Kaynak kiĢi tarafından inĢaatın yapımında taĢı kırmanın, taĢa Ģekil vermenin önemi vurgulanmıĢ, taĢın dıĢ yüzeyinin pürüzsüz olmasının önemi belirtilmiĢtir. Bu özellikleri taĢıyan taĢların düzgün bir dıĢ cephe yapımı için gerekli olduğu sıklıkla vurgulanmıĢtır. Bir kabiliyet iĢi olan taĢın pürüzsüz ve düzgün kesimi, istenilen nitelikleri bulundurduğu takdirde “çekülün güzel asılacağı, teraziye güzel alınacağı” belirtilmiĢtir. Temelin kazılmasının ardından ev sahibi tarafından binanın temeline bozuk para atıldığı ve bu paranın bir anlamda evin sağlam olması ritüelinin bir öğesi olduğu belirtilmiĢtir. Ayrıca kaynak Ģahıslar tarafından karataĢların diğer taĢlara göre daha ağır olduğu ve üzerinde baĢka taĢların durmadığı için evin temeline konulmadığı da dile getirilmiĢtir. Üç oda, mutfak ve banyo Ģeklinde genellikle projesi kendilerince çizilen taĢ ve kerpiç evlerin tuğlaya oranla daha sağlıklı ve kıĢın daha sıcak olacağı kaynak Ģahıslar tarafından ifade edilmiĢtir. 5.1.4. Ev EĢyası Yapımı Bu baĢlık altında ele alınacak temel konu ev eĢyası olarak kullanılan güveç ve tandır yapımıdır. Anadolu‟nun hemen her köĢesinde görülen ekmek yapımı ve buna bağlı uygulamalar bölgede de yaygın bir Ģekilde varlığını sürdürmektedir. Ġklim koĢullarının zorluğu kent merkezlerine ulaĢımda uzun yıllar boyunca çeĢitli sıkıntılar doğurduğundan evde ekmek yapımı ve buna bağlı olarak tandır kültürü bölgede geliĢme göstermiĢtir. Bugün kent 250 merkezinden uzaktaki yerleĢim birimlerinde bulunan hemen her evde tandır ve buna bağlı kültürel öğeler canlı olarak yaĢatılmaktadır. Tandır ve ekmek yapımı bölgede hemen hiçbir farklılık göstermemektedir. 5.1.4.1. Güveç Yapımı: Toprak, kum, su ve saman, güveç yapımı için gerekli malzemelerdir. Fakat her bir malzemenin bölgenin belli yerlerinden getirilmesi ve belirlenen özellikleri taĢıması gerekmektedir. Genellikle güveç yapımında kullanılacak olan toprak, yerleĢim yerine yakın özel olarak belirlenmiĢ, toprağı iĢlenmeye uygun bir bölgeden getirilmektedir. Bu bölge dıĢındaki toprakların güveç ve tandır yapımında kullanılmayacak durumda olması halinde güveç yapımında istenilen verimin alınmayacağı özellikle belirtilmiĢtir. Güveç ve tandır yapımını kısaca Ģu Ģekilde özetleyebiliriz: Elenilen toprak, yapılacak tandırın ya da güvecin sayısına ve büyüklüğüne göre kumla karıĢtırılır. Bu karĢıma eklenen samanla iyice harmanlanır. Hazırlanan bu karıĢım uygun kıvama geldiğinde “lol” (yuvarlak) haline getirilir. En alt kattan baĢlayarak eklemelerle birleĢtirilen bu parçalar uygun hale getirilinceye kadar elle düzeltilir. Bu iĢlemin bitmesinin ardından bölgede “yoĢa” olarak adlandırılan güveç boyası ya da cilası diyebileceğimiz çamur hazırlanır ve güvecin kenarlarındaki olası yamulmaların düzeltilmesi için güvece sürülür. Islatılarak güveç ya da tandırın kenarına vurulan yoĢa, yapılan malzemenin dıĢ yüzeyinin pürüzsüz olmasını sağlar. Bu haliyle ıslak olan güveç ya da tandır, kurutulmak amacıyla ustanın belirlediği oranda piĢirilir. PiĢirme iĢleminin sonunda güveçler artık yemek yapımında kullanılmaya hazırdır. Hayvanlara yüklenerek pazarlanmak üzere köy ya da ilçelere de gönderilmektedir. 5.1.4.2. Tandır Yapımı: Tandır yapımı için ilk etapta uygun toprağın tespit edilmesi gerekmektedir. Her toprağın yapısı tandır yapımı için uygun olmayabilir. Tandır yapımı için kullanılacak toprak sarı toprak olmalıdır. Toprak çeĢitleri toprağın rengine göre adlandırıldığından, tandır yapımında kullanılan toprağın da siyah, kahverengi gibi topraklardan oluĢamayacağı ifade edilmiĢtir. Tandır yapım esnasında getirilen toprak saman ve keçi kıllarının karıĢtırılmasının ardından ayakla 3 gün boyunca çiğnenir. Çiğnenerek tandır yapımı için gerekli kıvama getirilen toprak küçük parçalara ayrılır ve her parça “Lol” adı verilen kol Ģeklinde yuvarlak bir Ģekle sokulur. Tandır tahtayla düzeltilerek ve birbirine eklenen parçalar yardımıyla yükselmeye baĢlar. Tandırın etrafına Ģeklinin bozulmaması için bölgede “Ģurt” denilen bir parça konularak düzenli olması sağlanır. Birkaç gün bekledikten sonra tandırın daha rahat 251 yanması ve hava giriĢinin sağlanması için dört tane havalandırma boĢluğu açılır. Bu havalandırma boĢlukları tandırın en alt tarafında ve tandır tam olarak kurumadan açılmalıdır. Havalandırma boĢlukları açıldıktan sonra tandır uzun bir süre kurutulmaya bırakılır. Kuruyan tandır açılan çukurun içerisine itinayla yerleĢtirilir. YerleĢtirilen tandırın etrafında ateĢ yakılarak bir anlamda bulunduğu yerle teması sağlanmıĢ olunur. Bu ateĢin yakılması sonucunda tandırda oluĢabilecek herhangi bir çatlak da hayvan gübresinin yoğurulması sonucu oluĢturulan çamurla kapatılır. Geleneksel olarak usta çırak iliĢkisi Ģeklinde öğrenilen tandır yapımı bugün bölgede varlığını devam ettirmektedir. Bölgede tandırın yapım aĢamasında 4-5 kadının toplanıp tandırı yaptıkları bilinmektedir. Bu aĢamada kadınlar kendi aralarında çeĢitli sohbetler eder, mani, türkü vb. sözlü ürünlerde söylerler. Tendir yaptım terledim Çıktım seyran eyledim Dediler yarin gelir Canı kurban eyledim Güveç yapımı ile tandır yapımı arasında aslında bir fark olmadığını belirten kaynak Ģahıs tek farkın güvecin altının olduğunu bunun dıĢında yapımında, kullanılan malzemede ya da yapım tekniğinde bir farklılık olmadığını belirtmiĢtir. Yapılan tandır ve güveçlerin kullanım sıklıklarına göre beĢ ile on yıllık bir süre kullanılabileceği belirtilmiĢtir. 06.11.2009 Arpaçay TaĢdere Tandir 252 31.10.2009 Digor TürkmeĢen Tandır/ Ekmek Yapımı 06.11.2009 Arpaçay TaĢdere 04.12.2009 Kağızman CamuĢlu El Değirmeni Tandır 253 04.12.2009 Kağızman CamuĢlu 08.11.2009 Selim/ Kırkpınar Ekmek Yapımı Ekmek Yapımı 08.11.2009 Selim/ Kırkpınar Ekmek Yapımı 5.1.5. El ĠĢçiliği Ülkemizin her bölgesinde farklı desen ve motiflerle ilmek ilmek iĢlenen iĢlevsel ve görsel açıdan aynı amaçları taĢıyan bu ürünler binlerce yıllık kültürel öğeleri de motifleriyle beraber nesilden nesile taĢımaktadırlar. Evlenme çağına gelmiĢ kızların çeyizlerinin en önemli parçalarından olan oya, dantel, kanaviçe gibi el iĢçiliğine dayanan ürünlerin bir çok farklı motif ve desenlerini bölgede görmek mümkündür. Genç yaĢlı demeden hemen hemen bütün 254 bayanların elinde birer kültür mirası olarak ortaya çıkan bu el iĢi ürünlerinde kullanılan desenlerin bir çoğunun çeĢitli adları olmakla birlikte bir çoğunun da hikayesi bulunmaktadır. Bayanların elinde ortaya çıkan bu ürünleri gerek ev dekorasyonu gerekse çeyiz malzemesi olarak bölgenin tüm yerleĢim birimlerinde görmek mümkündür. 15.11.2009 Arpaçay Mescitli 15.11.2009 Arpaçay Mescitli Patik Yazma 255 06.11.2009 Arpaçay TaĢdere 12.12.2009 Kağızman Merkez Dantel Dokuma El Sanatları 12.11.2009 Digor Merekez 12.11.2009 Digor Merkez Dantel 12.11.2009 Digor HalıkıĢlak Tablo 12.11.2009 Digor HalıkıĢlak 256 Dantel Tablo 07.11.2009 Digor Varlı 31.10.2009 Selim-Akçakale TeĢi Çeyiz Sandığı 31.10.2009 Selim-Akçakale-Lif 5.1.5.1. Obsidyen TaĢı SüstaĢları ya da diğer bir değiĢle kıymetli ve yarı kıymetli taĢlar, tarih öncesi çağlardan beri, güzellik, zenginli ve güç simgeleri olarak kullanılmıĢlardır. SüstaĢları doğal olarak oluĢan minarellerdir. Ancak onları minarellerden ayıran bazı temel özellikler vardır. Bunlar, dayanıklılık, Ģeffaflık, kesilebilirlik, parlatılabilirlik, ıĢık yansıtma, renk oyunları gibi 257 bazı özellikler de taĢların değerini belirleyen ve arttıran diğer unsurlardır.53 Son yıllarda yaygın olarak kullanılan süsleme taĢlarından biri de 17 yıl önce baĢlayan KOSGEP ve Kars Özel Ġdaresinin ortaklaĢa düzenlemiĢ olduğu bir projenin neticelenmesi sonucu iĢlenilmeye baĢlanan obsidyen taĢıdır. Obsidyen taĢı SarıkamıĢ civarında temin edilen, yüzde 95 oranında doğal cam niteliği taĢıyan bir taĢtır. SarıkamıĢ ve civarından toplanan bu taĢlar renk ve Ģekillerine göre ayrıĢtırıldıktan sonra kaba kesim makinesi denilen makinede yüzde 95‟ini bor yağı kullanarak belirlenen ölçülere göre yaprak dilimler halinde dilimleme yapılıyor. Yaprak dilimlemedeki iĢlemler bittikten sonra taĢlar ebatlarına göre ayrıĢtırılıp piyon diye nitelendirilen kabaĢon makinesine iĢlemek üzere taĢlar yapıĢtırıcıyla monte ediliyor. Monte edilmiĢ olan obsidyen taĢları bir süre bekletildikten sonra belirlenen ebatlara göre kesmek için tekrar makineye sabitleĢtiriliyor. Bağlanan kalıplarda belli ölçülere göre iĢledikten sonra yapıĢtırılan taĢlar ısıtma yöntemiyle piyonlardan ayrılıyor. Ayrılan taĢların yüzeyleri suyla zımparalanıyor. Zımparalama iĢleminden sonra taĢlar yaklaĢık 15 gün süreyle tambur denilen makinede son parlak haline ulaĢıncaya kadar iĢleniyor. Obsidyen taĢı kahverengi, siyah ve denkli diye nitelendirilen renktedirler. Yarı saydam taĢlar takı amaçlı kullanılıyor. Saydam olmayanları ise spa merkezlerinde spa taĢı üretiminde kullanılıyor. ĠġKUR‟un belirlemiĢ olduğu sayıya göre yaklaĢık 20-30 kiĢi 600-800 saatlik kurslarla obsidyen taĢı atölyelerinde istihdam edilmektedir. Bu atölyelerde iĢlenen taĢlar son halini aldıktan sonra gümüĢ üzerine iĢlenerek daha çok yüzük, kolye, küpe, broĢ, masaların üzerinde kullanılan isimlikler, kemer, fincan takımı, gerdanlık, mumluk, Ģamdanlık ve spa taĢları olarak satıĢa sunulmaktadır. 5.1.5.2.Obsidyen TaĢının Tedavi Amaçlı Kullanımı Spa taĢları diye bilinen obsidyen, esasında volkanik siyah silisyum eriyiğidir. Buna kısaca volkanik cam diyebiliriz. Burada yine silisyumun kayıt edici özelliği kullanılmaktadır. Obsidyen ve buna benzer bazı minareller, ağrı ve hastalıkların azaltılması amacıyla antik dönemlerden beri kullanılmıĢtır. Ġlkel bir yöntem olmasına karĢılık olumlu sonuçlar alınmıĢtır. Halen de biliçli uygulandığında olumlu sonuçlar vermektedir. Avuç içini dolduracak büyüklükte bir obsidyen parçası mevsim yaz ise buzdolabında soğutularak, kıĢ ise kaynar suda veya soba üzerinde ısıtılıp ağrıyan yere 5-10 dakika ovularak sürtülür. Burada ağrı ya da rahatsızlığa sebep olan enerjinin her seansta bir miktarı taĢa geçer. Bu enerjiyi kaydeden obsidyen 5-10 dakika sonra tuzlu suya bırakılır. Buradaki amaç, toplanan ağrı veya parazit enerjinin taĢtan suya bırakılmasıdır. YaklaĢık bir saat sonra taĢ kendini temizlemiĢ olur. Bu 53 PARLAK Tahsin ve PARLAK Yusuf, Kaynaktan Vitrine SarıkamıĢ Obsidyeni, SarıkamıĢ Kaymakamlığı Köylere Hizmet Götürme Birliği Kültür ve Sanat Yayını, Erzurum, 2010, s. 13. 258 taĢlar yeniden kullanılabilir. Sağlık salonlarında ise birden fazla taĢla terapiler yapılmaktadır. Bu taĢların yarısı avuç içi büyüklüğünde, yarısı da yumurta büyüklüğünde olabilir. Eğer yaz mevsiminde kullanılıyorsa soğuk olarak, kıĢın ise bir suda veya soba üzerinde ısıtılarak kullanılır. Isı ortalama 400 derece civarında vücudu yakmayacak kadar olmalıdır. Yatar vaziyettteki kiĢinin sırtına, ısıtılmıĢ büyük taĢlardan beĢer adet omurganın her iki yanına sıra ile dizilir. Bir büyük taĢ ense köküne, iki tane kalçada iğne vurulan yerlere ve iki tane avuç içlerine, iki tane de ayak altlarına konur. Bunlar 10 dakika yerlerinde kalırlar. On dakika sonra toplanıp tuzlu suya bırakılır. Aynı iĢlem ikinci kez tekrar edilir. Ġkinci seri de on dakika bekletilir ve bir seans tamamlanmıĢ olur.54 12.11.09 SarıkamıĢ Merkez 12.11.09 SarıkamıĢ Merkez Obsidyen TaĢı Obsidyen TaĢı 54 Yrd. Doç. Dr. Tahsin PARLAK ve Öğr. Gör. Yusuf PARLAK, Kaynaktan Vitrine SarıkamıĢ Obsidyeni, SarıkamıĢ Kaymakamlığı Köylere Hizmet Götürme Birliği Kültür ve Sanat Yayını, Erzurum, 2010, s. 99-100. 259 12.11.09 SarıkamıĢ Merkez 12.11.09 SarıkamıĢ Merkez Obsidyen TaĢı Obsidyen TaĢı 12.11.09 SarıkamıĢ Merkez 12.11.09 SarıkamıĢ Merkez Obsidyen TaĢı Obsidyen TaĢı 260 12.11.09 SarıkamıĢ Merkez 12.11.09 SarıkamıĢ Merkez Obsidyen TaĢı Obsidyen TaĢı 5.1.5.3. Saraçlık Kars‟ta uzun yıllar usta çırak iliĢkisine bağlı olarak devam eden, ancak günümüzde pek fazla rağbet görmeyen, teknolojiye yenik düĢerek yok olmaya yüz tutmuĢ mesleklerden biri de saraçlıktır. Yedi yaĢında öğrenmeye baĢladığı mesleğin babadan kalma bir meslek olduğunu dile getiren kaynak kiĢimiz bu mesleğin amacının çiftçiye hizmet etmek olduğunu dile getirmektedir. Kaynak kiĢimiz saraçlıkta yapılan malzemeleri ve bu malzemelerin yapılıĢ aĢamasını Ģu Ģekilde belirtmektedir: Atların eyeri, hamutları, gömlekleri, yanlardan çeki kayıĢları, at baĢlığı, kol kayıĢları, yular, köpek tasması gibi araçlar saraçlıkta ön plana çıkan el yapımı malzemelerdir. Hamut atın boynuna vurulan çekim, koĢum aracıdır. Ondan hayvan güç alır. Gömlek, atın sırtına vurulur. Yanlarda ise çeki kayıĢları kullanılır. Atın baĢına vurulana ise baĢlık denir. Hayvanın ağzına dizginleriyle birlikte bir demir takılır ve atın kontrolü bu dizginler sayesinde sağlanır. Yular hayvanları baĢlarına vurulur. Son zamanlarda ise büyük boğalar için besi yularları üretilmeye baĢlanmıĢtır. Bu ürünler il dıĢından getirilen derilerin itinayla iĢlenip süslenmesi neticesinde ortaya çıkan el sanatı ürünleridir. Kaynak kiĢimiz aletlerin yapım aĢamasını ise Ģu Ģekilde anlatmaktadır. Hamudun yapılma aĢamasında ilk önce hamudun ağaçları bağlanır. Hamudun ağaçları bağlandıktan sonra gömleğe iliĢen baĢ tokası dikilir. Ardından kamıĢtan yapılan ve adına simit denilen kısım hamuda çakılıyor. Üzerine keçe keçenin üzerine de deri dikilir. Tekrar bu hamut, ağacın 261 üzerine çakılır. Ondan sonra tekrar kamıĢtan yapılan ve adına fitil denilen kısım önüne ve arkasına bükülerek keçeyle birlikte takılır. Son aĢamada ise hamudun içine ve yüzüne tekrar deri çekilir. Bahsettiğimiz bu aĢamalar malzemelerin suda ıslatılmasıyla yapılır. Hamut yapıldıktan sonra kurumaya bırakılır. Kurutulma aĢamasının tamamlanmasının ardından kol kayıĢları, kulak kayıĢları, ağızlığı ve döĢ kayıĢı da yapılarak kullanılmak üzere hizmete sunulur. Bu ürünler deriden yapıldığı için malzemeler dikilme aĢamasında biz denilen alet ile delinir ve yine deriden yapılmıĢ sırım ile dikilir. 5.1.6. Geleneksel Giyim KuĢam Bölgede modern çağın gereklerine bağlı olarak zamanla değiĢime uğrayan bir baĢka kültür malzemesi ise geleneksel giyim kuĢamdır. Sohbet ettiğimiz kaynak kiĢilerimizin sahip olduğu genel kanı kılık kıyafette modern bir görüntü çizildiğidir. Eskiden bölgenin Ģartlarına, örf, adet ve geleneklerine uygun kıyafetlerin tercih edildiği ancak günümüzde bunun yerine daha modern kıyafetlerin giyildiği dile getirilmektedir. Günümüzde modern kıyafetler giyen genç kızların eskiden genel olarak baĢörtüsü taktıkları ve uzun saçlı oldukları ve nadiren saçlarını kestikleri söyleniyor. 31.10.2009 SarıkamıĢ Ġsisu El ĠĢçiliği Örneği 262 19.12.2009 Kayaköprü El ĠĢi Ürünleri Evli kadınlar uzun kıyafetler tercih eder ve önlerine peĢtamal takarlar. YaĢlı kadınların ise göğüslükleri ve kolçakları vardır. Ocak baĢında ekmek yaparken, peynir yaparken, iĢ baĢında oldukları zaman kolçaklarını bağlarlar. YaĢlı kadınlar, gençlere göre baĢörtülerini daha değiĢik bağlarlar. Gençler tek bir baĢörtüsüyle baĢını bağlarken yaĢlı kadınlar birden fazla baĢörtüsünü üst üste baĢlarına bağlarlar. Bölgede ayrıca yaĢmak bağlama geleneğinden de bahsedilmektedir. Özellikle gelinler kayınlarından, kayın babalarından gelinlik yaptıkları zaman ağızlarını açmazlar. Bu yaĢmak bağlama geleneğinden kasıt büyüklere karĢı saygı göstermek. 08.11.09 SarıkamıĢ A. Sallıpınar Heybe 263 Sünnet olan çocuğun sünnet elbisesi vardır. Siyah bezden dikilen uzun fistan giydirilir. Ġlk sünnet olduğu zaman siyah fistan giydirilir. Daha sonra bu kıyafet değiĢtirilerek sünnet kıyafet giydirilir. Bölgede dul kadınlar diğer kadınlara nazaran giyimlerinde özellikle daha koyu tonları ve allı pullu olmayan elbiseleri tercih ederler. Bu kadınlar daha çok kendilerini saklar, açık giyinmezler. Bölgenin iklim Ģartlarından dolayı yün çorap ve patiklerin yanında daha uzun ömürlü ve daha sıcak olması sebebiyle koyun derisinden yapılan ve çarık patik olarak nitelendirilen patikler de yapılır. Süs eĢyası ve takı olarak ise günümüzde pek kullanılmayan ancak geçmiĢ zamanlarda yaygın olarak kullanılan ve zenginliğin bir göstergesi olan gümüĢ kemerler, boncuklardan yapılan süs eĢyaları, yüzük, bilezik, küpe gibi altın ya da gümüĢ aksesuarlar kullanılır. Kaynaklar Çorum Halk Kültürü, (Koord. Ali Özüdoğru), Sistem Ofset Basın Yayın, Ankara KAHVECĠ, Mücella, “21. Yüzyıla Girerken Geleneksel Türk El Sanatları” Prof. Dr. DursunYıldırımArmağanı,http://turkoloji.cu.edu.tr/HALKBILIM/mucella_kahveci_21.yuzyil a%20girerken_geleneksel_turk_el_sanatlari.pdf (EriĢim Tarihi: 19.02.2011) Kars‟ın Somut Olmayan Kültürel Mirası, (Editör: Yılmaz Özkaya), Kanyılmaz Matbaacılık, Ġzmir 2010 Kars Valiliği, Kars 2005 (Koordinatör Muammer BALCI), Önder Matbaacılık, Ankara, 2005 OĞUZ, M. Öcal, “Ulusal Kalıtın KüreselleĢtirilmesi ve Türk El Sanatları”, Çukurova Üniversitesi Türkoloji AraĢtırmaları Merkezi, http://turkoloji.cu.edu.tr/HALKBILIM/39.php, (EriĢim Tarihi: 20.02.2011) ÖRNEK, Sedat Veyis, Türk HalkBilimi, Türkiye ĠĢ Bankası Kültür Yayınları, Ankara 1977 ÖTER, Zafer, “Türk El sanatlarının Kültür Turizmi Bağlamında Değerlendirilmesi”, http://www.millifolklor.com/tr/sayfalar/86%20pdf/15.pdf (EriĢim Tarihi: 19.02.2011) PARLAK Tahsin ve PARLAK Yusuf, “Kaynaktan Vitrine SarıkamıĢ Obsidyeni”, SarıkamıĢ Kaymakamlığı Köylere Hizmet Götürme Birliği Kültür ve Sanat Yayını, Erzurum, 2010 264 Kaynak KiĢiler Adı Doğum Soyadı Yeri ġerafettin Yediel Selim/ BölükbaĢı YaĢı Medeni Mesleği Hali 65 Evli Demirci/Yapı Ustası Sevgi Özbek Arpaçay/Büyükçatak 65 Evli Ev Hanımı Hicret Göksu Arpaçay/ Bozyiğit 65 Evli Çiftçi Günay Ergül Arpaçay/Koç Köyü 56 Evli Hayvancılık ġemistan Ergül Arpaçay/ Koç Köyü 57 Evli Hayvancılık Levent Ergül Arpaçay/ Koç Köyü 32 Evli Hayvancılık Medine CanĢilli Kars/Hacı Halil 68 Evli Ev Hanımı Levet Topkaya Arpaçay/TaĢdere 32 Bekar TaĢ Ustası Müslüm Yılmaz Kağızman/ Çilehane 62 Evli Çiftçi Feridun Bahçıvan Kağızman/ Kötek 53 Evli Çiftçi Teli Yılmaz Kağızman/ CamuĢlu 63 Evli Ev Hanımı Güllü Aksu Kağızman/ Kötek 66 Evli Ev Hanımı Ġbrahim Nar SarıkamıĢ 37 Evli Obsidyen Ustası Hatice ASLAN Akyaka/BoyuntaĢ 60 Evli Ev Hanımı Gönül Turgut SarıkamıĢ /Isısu 55 Evli Ev Hanımı YaĢar ÇETĠNKAYA SarıkamıĢ/Karaurgan 55 Evli Demirci Nurettin Akar Arpaçay/ Koç Köyü 59 Evli Nalbant/Demirci Sefer AYBĠRDĠ Selim/Benliahmet - Evli Demirci Cemal Aksu Kağızman/ Kötek 90 Evli Demirci 265 Kemal KIZILTEPE Selim/KamıĢlı 41 Evli Yapı Ustası Ayhan KARAKOL Kars/Merkez 50 Evli Saraç Ustası Aliye YALÇINKAYA SarıkamıĢ/A. Sallıpınar 55 Evli Ev Hanımı Sunay TEPEBAġ Akyaka /B. Durduran 37 Evli Ev Hanımı Türkan ASLAN Akyaka/ BoyuntaĢ 45 Evli Ev Hanımı 266