Hitit Kenti Ankuwa`nin Tarihcesi ve Lokalizasyonu Hakkinda.

Hitit Kenti Ankuwa`nin Tarihcesi ve Lokalizasyonu Hakkinda.

BELLETEN
PßRIODIQpE T R I M E S T R I E L
REVUE
PUBLIEE
PAR LA
SOCIETß TURQJJE D'HISTOIRE
Tome : XLV/2
No. 180
Octobre 1981
ANKARA — IMPRIMERIE DE LA SOCIETß TURQUE D'HISTOIRE
19
8 1
Proprietaire : L A SOCI£T£ T U R Q U E
D'HISTOIRE
D i r e c t e u r responsable : U L U G
T A B L E
D E S
IGDEMIR
M A T I £ R E S
Articles, Etudes:
Page
Ü N A L , A H M E T : A U Sujet d'Ankuwa, Ville Hittite, et sa Localisation (en turc) 4 3 3
BAYRAM, D R . MiKÄiL: Qui Etait Fatma Baci, Fondatrice de POrganisation
"Les Soeurs Anatoliennes (Baciyan-i Rum)", au Temps des
Seldjoukides d'Anatolie? (en turc)
457
G A L L O T T A , PROF. D R . A L D O , (Traducteur): A k d e m i r , D r . S a l i h : Gazavät-i
473
Hayreddin Päsä (en turc)
AKYÜZ, PROF. D R . Y A H Y A : L'Influence de Namik Kemal sur Atatürk, et Deux
Documents Relatifs aux Livres Interdits sous le Regne d'Abdülhamit (en turc)
5
0
1
T ANSEI., FEVZIYE: Les Chronogrammes Goncernant Mustafa Kemal, et leurs
Valeurs Litteraires et Historiques (en turc)
513
Conferences :
GROTHUSEN, PROF. D R . K L A U S - D E T L E V : Emigration en Turquie des
Hom-
mes de Science Allemands apres 1933 (en turc)
537
Necrologies :
§AKIROGLU, D R . M A M M U T H . : Prof. M . Tayyib Gökbilgin (1907-1981)
(en
turc, avec 1 fig.)
551
Bibliographie:
ÖZERDIM, S. N . : M . T ü r k e r A c a r o g l u , B i b l i o g r a p h i e E x p l i q u e e d'Atatürk
(en
573
turc)
§AKiROÖLu, D R . M A H M U T H . : Ugo
a n o n i m a ottomana
M a r a z z i , Tevärih-i
i nIrascrizione
FÜRAT, PROF. D R . A H M E T SUPIH: A b u
takhab
§iwän
ebraica
A L - i 'Osmän.
Cronaca
(en turc)
575
Sulaimän as-Sijistänl, T h e M u n -
a l - H i k m a h (en turc)
KARADENTZ, § A D A N : Information sur les livres (en turc)
577
581
Information:
O T K A N , PULAT: Le I X Gongres Turc d'Histoire (en turc)
e
587
BELLETEN
Üg
AYDA
BIR giKAR
ABONE V E SATI§ §ARTLARI
Sayisi
Y i l l i k abonesi
: 1 0 0 0 l i r a ( Y a b a n c i memleketler
: 4 0 0 0 l i r a ( Y a b a n c i memleketler
i g i n 16 d o l a r )
igin 6 4 dolar)
Belleten ve Türk Tarih Kuruinu yayinlarmin sati§ i§leri icin :
Ankara'da : TÜRK T A R i H KURUMU'na,
Kizilay, Kocabeyoglu Pasaji 67/68'de T U R H A N KtTABEVl'ne
Istanbul'da : Ankara caddesinde, INKILÄP, ANIL Kitabevlerine,
Bayazit, Sahaflarda E L t F Kitabevine.
Yazi ve abone isleri icin :
Ankara'da TÜRK TARtH KURUMU'na müracaat edilmelidir.
BELLETEN
PUBLICATION
TRIMESTRIELLE
CONDITIONS D ' A B O N N E M E N T
Le Numero
L' Abonnement
Pour
: 1 0 0 0 Livres
a n n u e l : 4 0 0 0 Livres
Turques
Turques
E TD E VENTE
(pour
(pour
VEtranger
VEtranger
1 6 Dollars)
64 Dollars)
l'acbat de Belleten et des Publications de la Societe d' Histoire
Turque, s'adresser :
ä Ankara :
TÜRK T A R t H K U R U M U ,
TURHAN K l T A B E V I : Kizilay, Kocabeyoglu Pasaji 67/68.
ä Istanbul :
INKILÄP et ANIL Kitabevi, Ankara Caddesi,
E L t F Kitabevi ä Sahaflar, Bayazit,
Pour la correspondanee et Pabonnement, au
TÜRK T A R t H KURUMU (Societe Turque d'Histoire), Ankara.
T Ü R K
T A R t H
K U R U M U
BELLETEN
Cilt: XLV/2
Ekim 1981
Sayi: 180
HITlT KENTl ANKUWA'NIN TARIHQESt VE
LOKALlZASYONU HAKKINDA
AHMET
ÜNAL
I. GiRi§
M . Ö . I I I . b i n y i l m sonlanyla i l g i l i efsanevi nitelikte ve sonraki
devirlerde H i t i t l i kätipler tarafmdan H u r r i etkisiyle kaleme a l m a n
b a z i kaynaklar b i r tarafa birakilacak olursa, en erken A n a d o l u t a r i hine 151k tutan otantik y a z i h belgelerin, M . Ö . I I . b i n y i l m ba§larmda
A s u r l u tüccarlarm K a p p a d o k y a ' y a gelip ticaret k o l o n i l e r i k u r m a l a n y l a
ba§ladigi görülür. Q i v i yazisi ve eski A s u r §ivesiyle yazilmi§ olan ve
Kültepe - Kanis/Nesa, Bogazköy - H a t t u s a ve Ali§ar'da ele gegen
b u beigeler, gogunlukla ekonomik karakterdedir ve b u n d a n dolayx
O r t a A n a d o l u ' n u n o z a m a n k i siyasi t a r i h i h a k k m d a 50k kit ve ancak
d o l a y h olarak bilgi vermektedir. B u n a ragmen K a p p a d o k y a Tabletleri denilen ve gegen asrm s o n l a n n d a n itibaren b i r gok dünya
müzeleri ve özel kolleksiyonlara dagilan b u beigeler, bize A n a d o l u ' n u n o z a m a n l a r 50k sayida §ehir beyliklerinden olu§an (en az 20 adet)
siyasi t a r i h i ile H a t t i l e r , H i t i t l e r , L u v i l e r , Palalar, H u r r i l e r , Samiler
v. s. g i b i oldukga renkli etnik bir görünüm arzeden kavimler toplulugu
h a k k m d a deger bigilmez b a z i bilgiler vermektedir. Sonradan a y n i
topraklar üzerinde k u r u l a n H i t i t devleti z a m a n m d a önemli r o l oynayan
A n a d o l u kentlerinden hemen hepsinin kökeninin H i t i t öncesi devirlere
g i t t i g i n i , gene b u tabletlerden ögreniyoruz. Arkeolojik verilerin de
gösterdigi g i b i , b i r kag istisna di§mda, H i t i t l e r tarafmdan kurulmu§
b i r A n a d o l u kenti mevcut d e g i l d i r ; günkü d a h a neolitik gagda ( M . Ö .
BeiUten
C. XLVja, 2 8
AHMET ÜNAL
434
V I I - V I . binyil) kcntsel kültüre gegen A n a d o l u insani, H i t i t göglerinden gok daha önceleri, kent k o n u m u n a elveri§li bütün önemli
noktalara birer yerle§im merkezi kurmu§tur .
A n k u w a d a b u H i t i t öncesi kentlerden b i r i d i r ve - u w a suffixiyle
türetilmi§ olmasmm gösterdigi g i b i , (Proto) H a t t i kökenli bir kenttir .
1
2
3
Son y i l l a r d a belli ba§h bazi A n a d o l u kentlerinin bagimsiz birer
monogrofi §eklinde incelenmesi, gok y a r a r l i sonuglar vermi§tir. B u n l a r
arasinda N e r i k , S a m u h a gibi kent monografilerini ve A h h i y a w a ,
K i z z u w a t n a , A r z a w a , Kaska , P a l a , K i b n s - Alasya , I s u w a
v. s. gibi cografi böige monografilerini sayabiliriz. A n k u w a , A r i n n a ,
H a k m i s , H a t t i n a , Hattusa - Bogazköy, H u p i s n a , H u r m a , Istahara,
K a n i s /Nesa - Kültepe, K a r a h n a , K a r g a m i s , K a s t a m a , K a t a p a , K u s sara, L a ( h u ) w a z a n t i y a , T a h u r p a , T a w i n i y a , T u r h u m i t t a , Z a l p a ,
Z i p p a l a n d a , Z i t h a r a v . s. g i b i gok önemli eski A n a d o l u - H i t i t kentleri ise henüz yeterince ara§tinlmami§tir.
4
5
7
6
8
9
1 0
n
1 2
A n c a k hemen belirtmek gerekir k i , gerek K a p p a d o k y a ve gerekse
Bogazköy metinleri arasinda A n k u w a ile i l g i l i k a y i t l a r m nitelik ve
niceligi, a§agida görülecegi g i b i , b u konuya maalesef ideal b i r "kent
monografisi" görünümü kazandiracak gapta degildir.
Böyle b i r konuyu ijlerken, tabiatiyla en ba§ta, t a r i h i n a y n l m a z
iki ögesini olujturan zaman ve mekändan, y a n i kronoloji ve t a r i h i
1
Bk. A . U n a t , H i t t i t e C i t y a n d i t s Forerunners
City: A n U r b a n Reader
2
E . Bilgify
(1981)
i n A n a t o l i a : R . T. M a r c h e s e ,
Ancient
[Baskida]. Ayrica krs. asagida s. 4 4 0 .
A f O 15 ( 1 9 4 5 - 5 1 ) 11; E . von S c h u l e r , D i e K a s k a e e r
(1965)
1 0 4 ve a . n .
90.
3
4
5
6
Diger kriterier i$in bk. asagida s. 435 vd.
V. H a a s , D e r K u l t von N e r i k . E i n B e i t r a g z u r h e t h i t i s c h e n R e l i g i o n s g e s c h i c h t e
R . L e b r u n , S a m u h a . F o y e r R e l i g i e u x de V E m p i r e H i t t i t e
F. S o m m e r ,
D i e Ahhijavä - U r k u n d e n
(1932)
(1970).
(1976).
[Degistirilmemis
yeni baskisi
1975]-
des
7
A . G o e t z e , K i z z u w a t n a a n d the P r o b l e m of H i t t i t e Geography
8
F . Kinal, Arzava
pays
d* A r z a v a
G e s c h i c h t e nach
9
1 0
(1953);
S. H e i n h o l d - K r a h m e r ,
den h e t h i t i s c h e n
Qiiellen,
E . von S c h u l e r , D i e K a s k a e e r
THeth.
8
Arzawa.
z u seiner
(1977)-
(1965).
(1980).
Kibris'la ilgili filolojik malzemenin toplanmis oldugu en yeni arastirma
i^in bk. J . V i n c e n t e l l i et a l . S t u d i C i p r i o t i e R a p p o r t i d i S c a v o , F a s c i c o l o D u e
1 2
et V H i s t o i r e
Untersuchungen
H . E r t e m , H i t i t D e v l e t i n i n I k i E y a l e t i : p a l a - T u m ( m ) a n a l l e Y a k i n Qevresindeki
Terlerin Lokalizasyonu Uzerine Teni Denemeler
1 1
(1940).
M e m l e k e t l e r i n i n M e v k i i ve T a r i h i = G e o g r a p h i e
H . Klengel,
O A 7 (1968)
6 3 v d . ; O A 15 ( 1 9 7 6 )
8 5 vd.
( 1 9 7 6 ) 9 vd.
HiTtT KENTl ANKUWA
435
cografyadan, ikincisinin öne almmasi gerekirdi. N e var ki, A n k u w a ' n m
lokalizasyonuyla i l g i l i metin yerlerinin pck gogu tarihi nitelikteki
belgelerle a y m o l d u g u n d a n , t a r i h i rekonstrüksiyonumuzu yaparken
bir tekrardan kagmmak amaciyla, önce kentin tarihgesini ele alagagiz
ve b u n d a n sonra lokalizasyona gegecegiz. A n c a k burada, b i r 50k
ara§tinci tarafmdan k a b u l edilen A n k u w a = Ali§ar tezinin kesin
o l m a d i g m i ve a§agida sunacagimiz t a r i h i olaylari, k a b a b i r tahminle
Yerköy - Ali§ar arasmdaki bölgede gegmi§ g i b i k a b u l etmek gerektigini, önceden belirtmekte yarar v a r d i r .
II. A N K U W A ' N I N
A . A s u r Ticaret
TARlHgESI
K o l o n i l e r i Qaginda
Ankuwa:
Ali§ar'da bulunmu§ olan t o p l a m 53 tabletten y a l m z n ' i n d e , ,
Kültepe giki§h o l m a l a n muhtemel tabletlerden de 5 tanesinde kentin
adi A m - k u - a , A m - k u - w a , A - a m - k u - a , A - a m - k u - w a , A - k u - a ve A - k u - w a
yazih§lanyla kar§imiza gikmaktadir. Bogazköy'de b u l u n a n 40 adet
eski A s u r c a tablette kentin a d i gegmemektedir . I l k hecedeki m'nin
dü§mesi veya n ile yer degi§tirmesi kolayca agiklanabilmekte ve
böylece b u k e n t i n sonraki H i t i t metinlerinde gegen A n k u w a ile
ayni oldugu konusunda b i r ku§ku k a l m a m a k t a d x r . Esasen Hititge
bir metindeki ]
A - k u - w a y a z i l i § i , n ünsüzünün H i t i t l e r devrinde
nazal oldugunu göstermektedir .
13
14
U
R U
15
16
H . G . Güterbock'un b i r t a h m i n i n e d a y a n a r a k
A . G o e t z e * ve
L a r o c h e * , K B o X 24 I V 22 ve 30'da A n k u w a ve H a n i k k u i l degi§i17
E.
1
1 3
nopisnye
K T P 2 6 . 6 ; Hr. 3 1 b . 13; 3 7 b . 6 ; T M H I 3 3 8 . 2 7 ; N . B .
C o l o n i e s i n Cappadocia
(1970)
v d . \ M . T. L a r s e n , J C S 2 4 ( 1 9 7 2 ) 1 0 0 .
1 4
Bk. G e l b , y . a . g . e. s. 9 . G e l b orada A . Götze, M V A G
atifta bulunuyor. Ayrica bk. W. von S o d e n , G A G
H E
Jankowskaja, KU-
T e k s t y i z K j u l - T e p e v S o b r a n i j a c h ( 1 9 6 8 ) N r . 1 0 . 1 , 4 . Bk. / . G e l b , O I P 2 j
( 1 9 3 5 ) 9 ; E . B i l g i g , A ^ O 15 s. 3 2 ; L . L . O r l i n , Assyriern
76
1
P
(1974)
paragraf
34.2
(1930)
5 pJ.'na
(1969) paragraf 31, 33; J . Friedrich,
31.
KUB XLVI 30.5.
A(n)kuwa unsuru ihtiva eden Nenisankuwa yer adi (KBo I 5 8 . 1 ; K U B
V I 4 6 III 29) bir keresinde N e - n i - s a - k u - w a olarak yazilmaktadir. Krs. Aku(w)a
ve Ankuwaziti sahis adlari, E . Laroche,
N H (1966) N r . 19,81.
1 5
1 6
1 7
JNES
20 ( 1 9 6 1 )
89 ve a . n . 2 2 .
» J C S 16 ( 1 9 6 2 ) 2 9 .
1 9
OLZ57
(^975) 2 1 4 .
( 1 9 6 2 ) S p . 2 9 ; R H A 3 1 ( 1 9 7 3 ) 8 3 v d . ; A c t e s du C o l l o q u e de S t r a s b o u r g
436
AHMET ÜNAL
m i n d e n hareketle ve b i r b i r i n d e n bagimsiz olarak, A n k u w a ' n m H a t t i
kökenli b i r i s i m oldugunu ve ashnin H a n i k k u (wa) o l d u g u n u kanitlami§lardir. A n c a k b u r a d a h ve z'nin dü§mesini agiklamak güg o l m a k l a
beraber, L a r o c h e ' u n K U B X X X I I 135 + R s . I V 29'daki H a n i k k u n ' a
kar§in b u n u n paraleli K B o X X 70 + I I 6'da
Ankuwas
Katahhan degi§mesine d i k k a t i gekmesi , b u e§itleme igin önemli b i r i p
u c u d u r . B u d u r u m d a , H a t t i c e ' n i n , d i l l e r i struktur b a k i m m d a n
tamamen farkh olan A s u r l u ve H i t i t l e r i n agizinda nasil b i r degi§iklige
u g r a d i g m i n ibret verici b i r örnegidir. K e n t i n ba§ tanngasmm H a t t i
kökenli K a t a h h a ( S A L . L U G A L olarak d a yazihyor) " k r a l i g e " olmasi
da, A n k u w a ' n m b i r H a t t i kenti oldugunu k a n i t l a m a k t a d i r .
Büyük gapta ticaret merkezleri olan ve Burushattum, D u r h u m i t ,
H a h h u m , Hattus(a), H u r a m a , K a n i s , N i h r i a , S a m u h a , S u p u l u l i a ,
T a m n i a , T a w i n i a , T i m i l k i a , U r s u , Wahsusana ve Z a l p a igin tesbit
edilebilen kärum'lar ile d a h a kügük ticaret merkezleri olan B a d n a ,
H a n a k n a , K a r a h n a , Kussara, M a m a , Salatuar, S a m u h a , T a h p i a ,
U l a m a , W a s h a n i a ve Z a l p a
g i b i ubärtum/wabärtum'lar arasinda
D
U R U
D
20
2 1
22
2 3
20
H . Otten,
2 1
R H A 3 1 s . 8g. Bk. ayrica A . Kammenhuber,
H d O ( 1 9 6 g ) 448 vd. Buna karsin
RIA 4/2-3 ( i g 7 3 ) 107, Hanikku yer adinin mevcudiyetini reddediyor.
Hanikku KBo X V I I 4 6 . 1 2 ; K U B X X V I I I 114 Vs. i 'de de gecmekte2
dir. Krs. sahis adi Hanikkuili, L a r o c h e , JVH N r . 2 7 2 ; H e t h i t i c a I V ( i g 8 i ) 1 2 .
2 2
E . Laroche, Recherches s u rles N o m s des D i e u x
Hittites, R H A
7 (^46-47) 28;
H . S. S c h u s t e r , D i e h a i t i s c h - h e t h i t i s c h e n B i l i n g u e n I ( i g 7 4 ) 8 7 , 1 2 4 v d . - u w a suffixi 15m
bk. yukarda s. 4 3 4 ve a.n. 2.
Bu Zalpa, yukardaki kärum Zalpa'dan tamamen farkhdir. A .
Goetze'mn
hakh olarak belirttigi gibi ( J C S 1 8 , i g 6 4 , 1 1 6 v d . ) , en basta Zalpa/Zalpuwa yazilislari, cograf i ve diger kriterier göz önünde tutularak, birbirinden ayri iki Zalpa'nm
2 3
varhgi kabul edilmelidir (Ayrica bk. H . O t t e n , S t B o T 17, i g 7 3 , 5 8 v d ; A . A r c h i ,
SMEA
22, ig8o , 8vdd.).
Daha yaymlanmadan önce büyük sensasyon yaratan ve Zalpa'nin
lokalizasyonuyla ilgili olarak bir takim kesin ipuclari vaadeden önemli, fakat
maalesef tamamen efsanevi nitelikteki KBo X X I I 2 ve paralelleri {Otten,
op. cit. s .
6 v d . ) , arastiricilarin dikkatini hemen Marassanta/Marassantiya'nin (Kizilirmak)
Kara Deniz'e döküldügü bölgeye gekmis ve a priori
bazi lokalizasyon tekliflerinin
dogmasma sebep olmustur. Ancak adi ge$en bölgede yapilan kazi ve yer üstü arastirmalari, en basta Zalpa ile esitlenmek istenen Ikiztepe de dahil olmak üzere tum
bu bölgenin hafir P r o f .
D r . U. B . A l k i n C i n deyimiyle
( i
Ara Devri; E r Hittit;
Gegis
D e v r i " ( = Übergangsperiode)nden, yani Kanis kärum'u IV'ten sonra ( M . Ö . 20. yy.)
iskan edilmemis oldugunu göstermistir. ( U . B . A l k i m , Belleten
1 5 1 , i g 7 4 553 vd.;
y
*55>
1975>
7,
ig7g,
I 2
v d . ; 1 6 0 , 1 9 7 6 , 717 v d . ; 1 6 3 , 1977, 6 2 4 v d . ; 167,
8 g o v d . ; 175, i g 8 o , 6 2 1 v d . ; A n S t .
K o n g r e s i I i g 7 g , 151 v d . , özellikle 1 5 6 v d . ; T A D
28, ig78,32
XXV-1,
jg78,
vd.; VIII.
542 vd.;
Türk
Tarih
i g 8 o [81] 1 vd.; J . Takar,
HlTlT KENTl ANKUWA
437
A n k u w a ' n m a d i yoktur. J . L e w y n m , fotograflara dayanarak O I P
27 N r . 18'de w a - b a - [ a r - t u m ] [[#]] sa [ A - a n ] - k u ( \ ) - w a okumak istem e s i , b a z i ara§tincilar tarafmdan k a b u l edilmekle b i r l i k t e 50k
§üphelidir. A y n i tabletin A n k a r a ' d a b i r k o l l a t i o n u n u y a p a n 0 . R .
Gurney,
gerek b u okunu§u ve gerekse b u n d a n Qikarilan sonuglan
reddetmektedir .
J . M e l l a a r t ' m Ali§ar'da b i r kärum o l d u g u n u i l e r i sürmesi,
herhalde b i r h a y a l ürünü o l a c a k t i r . Böylece, yayinlanmami§ yeni
Kültepe metinleri arasinda b u n u n aksini k a n i t l a y a n i p u g l a n b u l u n madigi sürece, A n k u w a ' d a ne b i r kärum, ne de wabärtum k a b u l etmek gerekecektir.
Y u k a n d a sözü edilen ve K a n i s kärum u i b ile $agda§ olan tabletlerden, A n k u w a ' d a agagidaki kurulu§ ve idarecilerin b u l u n d u g u n u
ögreniyoruz :
a) rubä'um (adi b i l i n m i y o r ) .
b) H a r p a t i w a a d h ünvani a n i l m a y a n b i r kimse k i , b u n u n A n k u wa'da hüküm sürmü§ b i r k r a l veya bey olmasi m u h t e m e l d i r .
c) rubätum ve o n u n y a r d i m c i s i rabi s i m m i l t i m ve b e l k i de a y n i
rubätum'un ikametgähi olarak ekallum
" s a r a y " * * . B u arada, K o l o n i
24
25
2 6
27
y
2 8
2 9
30
3 1
M D O G 1 1 2 (1980)
8 4 ve rahmetli Prof. AlkirrCm
Eylül i98o'de bize sözlü olarak
verdigi bilgiler. Ikiztepe'nin Zalpa olabilecegi, Bayan H . A l k i m tarafmdan Eylül
1981 'deki IX. Türk Tarih Kongresinde hi^bir gerekge gösterilmeden tekrarlanmistir).
Buna karsm Zalpa, gerek Eski Asur Ticaret Kolonileri Qagmin orta ve gec devrinde,
gerekse I. Labarna'dan sonraki Hitit caginda (M. ö . 1670) gok önemli rol oynamis
( V . Haas, M D O G 109, 1 9 7 7 , 1 5 vd.) ve ancak Hitit Imparatorluk $aginda bu önemini
yitirmistir. Bundan dolayi Zalpa'nin gene Hatti ülkesinin kuzeyinde ve Kara Deniz
bölgesinde, yani sonraki Kaska hakimiyet sahasmda olmakla birlikte, baska bir
yerde aranmasi gerekir.
2 4
45
A H D O
2 (1938)
128 a . n . i ; H U C A
27 ( 1 9 5 7 ) 6 1 ve a . n . 2 5 7 ; H U C A 3 3
(1963)
n . 5.
2 5
Mektup
2 6
27
K .Balkan, M a m a K i r a l i A n u m - H i r b i ' n i n Kanis
( 1 9 5 7 ) 42 a . n . 5 4 .
CAH*
I I / i ( 1 9 7 3 ) 2 3 4 ve a . n . 6 .
AnSt. 7 (1957)
K i r a h War§amd ya Gönderdigi
>
5 9 vd. Bk. Z ^ ' n i n H U C A 3 3 s . 45 a . n . 5'teki
tenkidine.
B a l k a n , y . a . g . e . s . 5 4 v d . ; P . G a r e l l i , L e s A s s y r i e n s en Cappadoce
( 1 9 6 3 ) 71 v d . ;
L . L . O r l i n , A s s y r i a n C o l o n i e s i n Cappadocia
(1970) 7 6 vd.; M .D a r g a , Eski Anadoluda
Kadin (1976) 5 vd.
OIP 2 7 , 17. 4 , 6.
OIP 2 7 , 5 3 . 14. Krs. G a r e l l i , op. c i t . s. 7 1 .
OIP 2 7 , 5 . 12.
OIP 2 7 , 25 Ay. 13, 19-20.
2 8
2 9
3 0
3 1
3 2
438
A H M E T ÜNAL
Devrinde A n k u w a , K a n i s , L u h u s a t i a , T i m e l k i a ve Wahsusana kentlerinde hüküm sürdükleri b i l i n e n ve H i n t - A v r u p a i k a v i m l e r i n
A n a d o l u ve A k d e n i z H a v z a s m a göglerinden önce m a t r i a r k a l A k d e niz kavimleri arasinda k a d m ejitliginin simgesi olan b u kraligelerin
kendi ba§larma m i , yoksa H i t i t l e r gagmdaki T a w a n n a n n a ' l a r d a o l d u g u
g i b i k r a l l a birlikte m i hüküm sürdükleri, bugün t a r t i j m a k u n u s u dur
. N e v a r k i , H i t i t l e r d e k i T a w a n n a n n a l i k müessesesinin kökeninin
Hattilere geri gittigi, b i l i n e n b i r g e n j e k t i r .
3 3
3 4
35
Bu k r a l ve kraligelerin Kussara k r a l l A n i t t a ' n m y a y i l m a p o l i t i kasindan sonra v a r h k l a n n i devam ettirememi§ o l d u k l a n g ö z önünde
tutuldugunda, b u n l a n n kesinlikle A n i t t a ' n m A n k u w a ' y i i§galinden
önce hüküm sürmü§ o l m a l a r i g e r e k i r .
d) A n i t t a , rubä'e* ve A n i t t a t o p r a k l a n n i geni§letip "büyük
k r a l " ünvanini aldiktan sonra: A n i t t a , rubä'um r a b f u m * .
36
7
2
A n i t t a A n k u w a ' y i i§gal ettikten s o n r a , kentte §u memuriyetlerin v a r h g i tesbit e d i l e b i l i y o r :
a) rabi simmiltim
" s i t a d e l §efV\ B u n l a r d a n P e r u w a a d i n i ta§iyan
birisi, A n i t t a ' n m hizmetinde gözükmektedir .
b) purullum
rabüm* . B u yüksek m e m u r d a A n i t t a ' n m emrindedir ve b i r tanesi H a b u a l a a d m i ta§imaktadir .
c) nibüm* .
39
40
1
42
3
3 3
E . Kornemann,
D i e Stellung
der Frau
i n d e r vorgriechischen
3 4
G a r e l l i , L e s A s s y r i e n s s. 2 1 4 ; D a r g a , K a d i n s. 5.
3 5
K . K . Riemschneider,
Schriften
( 1 9 7 1 ) 7 9 v d . ; S. R . B i n - N u n , T h e
3 6
3 7
3 8
3 9
4 0
4 1
B a l k a n , op. c i t . s. 5 4 ;
z u r Geschichte u n d
Kultur
Mittelmeerkultur
des Alten
Orients
T a w a n a n n a i n the H i t t i t e K i n g d o m , T H e t h . 5
G a r e l l i , op. c i t . s. 7 1 ; O r l i n , o p . c i t . s. 7 6 v d .
1
(1975).
1
OIP 2 7 , 1.1, Ay. 2.
OIP 2 7 , 4 9 A . 2 4 - 2 5 ; B. 27-28.
Tuhaftir ki, meshur Anitta metninde bu isgalden hic söz edilmemektedir.
OIP 2 7 , 4 9 A . 2 5 ; B. 27-28.
W. von S o d e n , A H w
s. 1 4 2 " e i n e A r t G e w e r b e p o l i z i s t " ;
O r l i n , loc. cit.
"Majori,
p o l i c e c h i e f ? " ; G A D B 3 4 4 " A n o K i c i a l w i t h p o l i c e d u t i e s " ; B a l k a n , o p . c i t . s. 5 5 " s e h i r d e k i
en yüksek
4 2
otorite,
vali".
OIP 2 7 , 4 9 A . 9-10, 15, 16; B. 11-12, 15-16. Bu ünvanin Hattice " y e r ,
anlamina gelen /wur/'dan
bk. B i l g i g , AÜDTCFD
Istorii 1 (1975)
VI[5 ( 1 9 4 8 J
5 0 4 ve a . n . 7 3 ; V . G .
1 7 9 ve ona dayanarak
Hethiter I . Vegetationskulte
4 3
türetilmis olan E Z E N purulliyaV. H a a s ,
und Pflanzenmagie
O r l i n , op. c i t . s. 7 6 v d . " T h e
appointed
(1977)
Magie
toprak"
ile olan iliskisi hakkinda
Ardzinba,
und Mythen
80 ve a . n . 7 2 .
o n e ? " ; OIP 2 7 , 2 3 . 1 .
Vestnik
Drevnei
i m R e i c h e der
H l T l T KENTt ANKUWA
d)
439
GA-su-um .
u
Bu saydigimiz otoritede ve memuriyetler A n k u w a ' n m , A n i t t a ' nin i§galinden önce belki de b i r konfederasyon sistemi iginde mütev a z i kügük b i r k r a l h k oldugunu gösteriyor . B u §ahsiyetlerden
H a r p a t i w a ' n m , b a z i yerli köle k i z l a r i sahverdigini ögrenmekteyiz .
Ba§ka b i r Ali§ar metninde ise E n n a - Assur, Ali§ar'daki ar§ivin
sahibi N a b i - E n l i l ' d e n , hapishanede tutulan h a p i r u ' l a r m ne z a m a n
ve nasil serbest b i r a k i l a c a k l a r m i , muhtemelen A n k u w a ' d a hüküm süren prenses ve o n u n sitadel §ef inden sormasmi i s t e m e k t e d i r . Ba§ka
bir
metinde ise A n i t t a ve o n u n büyük p u r u l l u m ' u m m h a k i m i y e t i
sirasinda tutsak edilen ve A n k u w a ' d a tutulan ki§ilerin sahverilmesinden
söz e d i l m e k t e d i r .
45
4 6
47
48
Görüldügü g i b i y u k a r d a deginilen b u olaylar, k u l l a n i l a n metinlerin niteligi dolayisiyla, b i r " t a r i h " o l m a k t a n 50k uzaktir. §imdiye
kadar yaymlanmi§ o l a n K a p p a d o k y a metinleri arasinda A n k u w a
ile i l g i l i t a r i h i b i r olay niteligi ta§iyan tek haber, b u g ü n Sovyetler
B i r l i g i n d e b u l u n a n ve bayan JV. B . Jankowskaja
tarafmdan y a y m l a n a n
bir tabletten g e l m e k t e d i r . O l d u k g a silik ve okunaksiz olan b u
tablette, Larsert'm
okuyu§una göre, " A m k u w a ' h adam,
Sinahuttum
prensi
(rubä'um) ve K a p i t r a ' l i adam birle$erek,
H a t t u s c t h adama kar§i isyan
etmiflerdir"
. B u k o m p l o c u l a n n K a n i s ' t e n y a r d i m istedikleri de, gene
kirik metinden cjikanlabilmektedir. K a n i m i z c a b u o l a y m z a m a n
ve cereyan tarzi §u §ekilde rekonstrüe e d i l m e l i d i r : B i l i n d i g i gibi
Kussara k r a l l A n i t t a , K r a l Piyusti tarafmdan yönetilmekte olan
H a t t u s a ' y i zaptetmi§ ve lanetlemi§tir . Büyükkale'de I V d tabaka49
50
51
4 4
4 5
4
O r l i n , loc. cit. " M a g i s t r a t e ? ,
Habiru
4 8
OIP
27,23.2.
27,53.
° OIP
4 7
Eider?";
Krs. B a l k a n , op. c i t . s. 5 4 ; G a r e l l i , o p . c i t . s. J i .
OIP 2 7 , 5 . 9
(1954)
v c
8 vd.;
l- B
u
Orlin,
sekilde bir yorum icin bk. J . BottSro,
L e Probleme
des
op. c i t . s. 5 4 .
OIP 2 7 , 4 9 A . Ticaret Kolonileri ve Hititler gaginda hapis cezasi ve hapis-
hane igin bk. K . K . R i e m s c h n e i d e r , J o u r n a l qf the E c o n o m i c a n d S o c i a l H i s t o r y of the O r i e n t
X X
(1977)
4 9
Veenhof,
JCS
115 v d .
Klinopisnye Teksty i z K j u l - Tepe
N r . 1 0 . Bk. K . H e c k e r ,
Aspects o ? O l d Assyrian T r a d e a n d its Terminology
2 4 (1972)
A n O r . 4 4 s. X V ;
(1972)
3 6 8 ; M . T.
K. R .
Larsen,
100 v d .
i-täk-ru fiilinin okunusu kesin degildir. Ancak metinden Hattusa'ya karsi
bir komplo düzenlendigi agik bir sekilde anlasilmaktadir.
50
5 1
KBo III
22 Vs. 36 vd. = E . N e u ,
StBoT
1 8 (1974) 12.
440
AHMET
ÜNAL
smdaki yangin izleri, Bogazköy häfirleri
tarafmdan b u
ijgalle
i l g i l i görülmektedir. A n i t t a ' n m elimize gegen Hititge metninde
telgraf stiliyle ge$i§tirdigi b u geni§ gaptaki i§gal ve y a y i l m a p o l i tikasmi tek ba§ina gergeklejtirdigi dü§ünülemez, $ünkü o z a m a n l a r
A n a d o l u ' s u n d a kendisinden daha gücjlü §ehir beyliklerinin b u l u n d u g u
bilinmektedir. Eger §imdi tabletin k i n k olan ba§ kismma, A m k u w a ,
S i n a h u t t u m ve K a p i t r a ' d a n olu§an üglü koalisyona ek olarak " K u s sarcfh
adarrC\ d a tamamlayacak olursak, b u olay, A n i t t a ' n m H a t t u s a ' y i
i§gal ve tahrip etmesiyle i l g i l i gergek bir haber niteligi kazanacaktir.
Böylece A n i t t a ' n m , H a t t u s a ' y i aldiktan sonra, koalisyon ortagi
A m k u w a ' y i ve diger kentleri de sirasiyla ilhak etmi§ oldugu anla§ihyor.
B . E s k i H i t i t Qaginda
Ankuwa:
Samsi - A d a d ' i n ölümünden sonra (tak. 1782) A n a d o l u ' d a k i A s u r
Ticaret kolonileri sona ermekte ve b u n a paralel olarak A n a d o l u , E s k i
H i t i t devletinin i k i n c i k r a l l I. H a t t u s i l i / I I . L / T a b a r n a ( M . Ö . 1650)
devrine dek, y a n i b i r asirdan fazla b i r süre icjin, yazisiz b i r devre
girmektedir.
Dar a n l a m d a H i t i t cografi bölgesi iginde §imdiye kadar kazilmi§
ve ara§tinlmi§ olan k i r k i n üzerindeki yerle§im yerlerinden sadece
onunda, y a n i Bogazköy, A l a c a Höyük, Ma§at, Eskiyapar, I n a n d i k ,
Gävur K a l e s i , Tarsus, M e r s i n , K o r u c u t e p e ve Arslantepe'de gergek
H i t i t eserleri ve m i m a r i izleri bulunmu§ olup, diger yerle§imlerin tümü H i t t i t öncesi, y a n i H i t i t l e r i n siyasi b i r güg olarak r o l o y n a m a d i k l a r i
döneme aittir ve b u b u l u n t u l a r i n , henüz b i r devlet kuramami§, ve
A n a d o l u ' d a k i 50k sayidaki kavimlerden sadece b i r tanesi olan H i t i t l e r e
maledilmek istenmesi, biraz y a n i l t i c i olmaktadir. B i r 50k eski A n a d o l u
kentinin, H i t i t devleti k u r u l u r k e n , d a h a dogrusu k u r u l d u k t a n sonra
tarih sahnesinden silinmesi, 50k dü§ündürücüdür ve b u n u n sebepleri
henüz bilinmemektedir. Arkeolojik b u l u n t u l a r d a k i b u k o p u k l u g u ,
sonraki H i t i t metinleri de teyid etmekte, H i t i t öncesi $aglarda 50k
önemli kentler oldugunu b i l d i g i m i z Kültepe - K a n i s / N e s a , K u s s a r a ,
Purushanda v. s.'nin H i t i t l e r döneminde y a tamamen terkedildigi,
y a d a sadece kült, anane, efsane ve siyasi ideolojide v a r h g m i sürdürmü§ oldugu görülmektedir .
Bundan dolayi insanm akhna, bu
52
6 2
(1980)
Bk.
Ünal,
7 vd.
yukarda s. 4 3 4 a . n . l ' d e k i e s e r . Ayrica krs. A . A r c h i , S M E A
XXII
HlTtT KENTt
441
ANKUWA
kadar önemli kentlerin tahrip veya terkedilmesinde H i t i t l e r i n katkil a n n m ne oldugu sorusu geliyor ve Oyle anla§ihyor k i , b u kentler
H i t i t devletinin dogu§unu h a z i r l a y a n olaylar, sava§lar ve degi§en
ekonomik ko§ullar sonucu v a r h k l a r m i yitirmi§lerdir .
53
Eski H i t i t gagmin a n a k a y n a k l a r m i olu§turan m e t i n l e r d e
A n k u w a ' n m a d i gecjmemektedir. T a r i h i igerikli olmayan diger metinlerde geQtigi yerler ise s m i r h d i r . B u n u n sebebi, A n k u w a ' n m H a t t i
ülkesinin kaibinde yer almasi ve sonraki i m p a r a t o r l u k gagi belgel e r i n i n de gösterdigi g i b i , herhangi b i r muharebe veya yabanci i§gale
sahne olmami§ bulunmasidir.
54
B u arada A n k u w a ' n m t a r i h i n i ara§tinrken kar§imiza $ikan
ba§ka b i r gü$lük de, b e l i r l i b i r k r a l a d m a baglanamayan d i n i , ekonomik ve ritüel metinlerin tarihlenmesidir. B u r a d a d i l , ifade tarzi,
duktus, ortografi v. s. y a n m d a en önemli kistas, kentin a d i n m yazih§
§eklidir. Gerenkten de, eski Hititge metinlerde, b u kent a d i n i n bazi
istisnalarla, ünlü türemesiyle (Pleneschreibung), y a n i A - a n - k u - w a
bigiminde y a z i l d i g i n i görmekteyiz k i , diger tarihleme kistaslari d a
" k u m u l a t i f " olarak dikkate a l m d i g m d a b u d u r u m , tarihleme igin
önemli b i r i p u c u vermektedir. A n - k u - w a v. s. g i b i ünlü türemesiz
yazan ve eski H i t i t gagina tarihlenebilen metinleri gecj kopyalar,
ünlü türemeli ve imparatorluk gagina tarihlenen metinleri de a r k a i z m
i h t i v a eden metinler olarak k a b u l etmek z o r u n d a y i z .
55
B u kisa bilgilerin i§igmda, eski H i t i t gagmda A n k u w a ile i l g i l i
§u metinleri görüyoruz:
Bazen gülüng, bazen de tüyler ürpertici anekdotlar i^eren ve
I. H a t t u s i l i devrine tarihlenen " S a r a y K r o n i k l e r i " n d e n b i r tanesinde ,
A n k u w a i l e i l g i l i t a r i h i b i r §ahsiyeti i l k kez tanimaktayiz: B u r a d a ,
H u r m a kentinde bey ( E N ) olan A s g a l i y a adh birisi, anla§ilan metnin
5 6
5 3
Eski Hititge efsanevi nitelikteki bazi belgelerde, bu fetih ve isgal devrinin anilarini tasiyan bazi haberler bulmak mümkündür, krs. G T H Nr. 4 , 7, 8,
9-17 v. s.
5 4
Örnegin I. Hattusili'nin yilliklari, I. Hattusili'nin Vasiyetnamesi
Telipinu Fermani v. s.
55 U R U A n - k u - w a - a s ,
A-an-ku-wa-a(s),
bk. G . F . d e l M o n t e und J . T i s c h l e r ,
(1978)
5 6
An-ku-u-wa,
An-ku-wa
D i e O r t s - u n d Gewaessernamen
19 vd.
G T H Nr. 8 : KBo III 3 4 Vs. II 8-13//36 Vs. 16 vd.
(HAB),
grafigi igin
der h e t h i t i s c h e n
Texte
AHMET
442
ÜNAL
yazannm babasi
tarafmdan b u beylikten almmi§ ve A n k u w a
kenti vekilharcjhgma getirilmi§tir. Asgaliya b u r a d a yokluk i^inde
ölmü§, k r a l onun r u h u n a K u z u r u w a kentinde keklikler
k u r b a n etmi§, günkü A n k u w a ' n m keklikleri cilizmi§ .
57
5 8
59
O l d u k g a kötü korunmu§ olan K U B X X X V I 105 R s . 1 v d . ve
V B o T 33 d e , biraz daha detayh olarak, a y n i olaydan bahsetmektedir. X X X V I 105 R s . i o ' d a A s g a l i y a ' n i n babasmdan söz e d i l i y o r .
6 0
6 1
a t t i - m i . Ancak burada I. Hattusili'nin " b a b a m a "
5 7
demekle kimi kasdettigi
bilinmiyor. Bu, I. Labarna olabilir, ama I. Hattusuli'nin Tawannanna'nin erkek
kardesinin oglu olmasi gerekir.
k a k k a p a - , bk. H . E r t e m , Bogazköy M e t i n l e r i n e Göre H i t i t l e r D e m i
5 8
Faunasi
(1965)
Anadolusifnun
190 vd.
KBo III 3 4 Vs. II 8 vd. (A)// 6 Vs. 16 vd. (G):
5 9
3
(8)
A-as-ga-li-ya-as
m
16 : - k ] a - l i - y a - a s )
(G Vs.
a - p a - a - a s - s a (G Vs. 1 6 : a - p a - a s - s a )
a d - d a ) LÜ-es
(G Vs. 1 6 : Ltö-es)
] 7
U
R
U
H u - u r - m i
e-es-ta sa-na-as-ta
(G Vs. 17: n a - a s - t a ) a t - t i - m i
(G Vs. 17: a t - t i m - m i ) (10) p a - a k - n u - i r s a - a n a r - n u - u t s a - a n
(11) s a - a n
An-ku-i-pät
(G Vs. 1 8 : i X l - e s )
e - e s - t a (12) a - k i - i s - m a - a s
w a - a n - n i (G Vs. 19: t e - i ] p - s a - w a - a n - n i )
ru-ti-i)
(13) k a - a g - g a - p u - u s
wa ka-ag-ga-pi-is
6 0
A - B I
ya-ari]
(5) [
A-N]A?
l
[
]
D
V T U - w a
ma-a-an a-us[-ta?
]-q-an
] (21) [ '
mi ku-e-da-ni
[
6 1
]x-se-it
i-e-it
(9) [
a-pa-as-s[a
]
La-ah-hu-e-ri-in su-x[
[
L U
] e-es-ta
sa-an
1
He-es-ta-ya-[ri
[
- ] a s ?
tap-su-
] (19)
-]ha-an-di-li-is-ki-it[
] (22) [
] x -
]x-kal/dan-sa
]-ah-ri-iz
] (6) [
] x ü-wa-te-ir
[
[
] (2) [
(9) [
]
i-e-it
LU]GAL
]
] .
- n ] a har-mi
] (4) [
] (5) [
]
e-es-ta
(11) [
a-pa-a-as-sa
] x-ta-an na-at-ta x [
] (7) [
(8) [
AGRIG e-es-ta x [
(20) [
]ki?-it-ta x [
] (3) [
APIN. L A L p i - e n - n i - i s A - B I L U G A L [
(8)
(12)
] (17) [
(26) [
h u - u p - r a - m a - a s e-es-ta A - B I LUGAL [
m
]
]
] / / (24) [
VBoT 3 3 . 1 - 1 3 : (1) [
] x
]
] xku-it na-at-ta ki-i-sa [
]x-us
n u LUGAL-w|7
] (2)
] (6) [
] xi-e-it
ku-it hu-u[r-
]
URU!An-ku-
t]ap-su-wa-la-as
] (18) [
] x si-wa[-
K u - u z - z u -
™A-as-k[a-li-
qt-ta-a[s
] i - e - i t / / (15) [
] (23) [
te-ip-sa-uU
fi[
]* N U M U N - t o l i - e k u - e [ - d a - n i
x [
R
]x-ü-ir
da-a-ir
(13) [
- i ] t ka-a-as-wa-mu?
[
(4) [
]A-as-ka-li-ya-sa
]
U
ma-ra-ak-ta
sa-sa-a[l?-pa-tal-la-as
[
] (14) [
[
I R - D I
A - B ] I LU[GAL
-i]s-ki//
(7) [
m
an-tu-wa-ah-ha
w[a-la-as
(25)
) [
(10) [
me-mi-i]s-ki-iz-zi
An-ku-i
J
(14) m a - a k - l a - a n - t e - e s .
pi-i]-e-ir a-pa-a-as-sa an-t[u?-wa-ah-ha
]
(16)
3
Ha-as-ta-ya-ri pi-i[-e-ir]//
x[
na-at-ta
(G Vs. 1 9 : k a - a k - k a - p u - u s )
] (
I-ya-ra-as'(-)sa-an
l
l
(GVs. 1 9 :
105 Rs. 1-26: (1) [
KUB XXXVI
K
(C Vs. 1 8 : a - k i - i s - s a - a n )
Kit-j^u-ru-ü-i
VRJJ
(G Vs. 2 0 : k a - k a - p u - u s )
LUGAL x [
V
A G R I G - a w (G Vs. 18: om. - a n ) i - e - i t s a r - k u - u s
LU
URlJ
EN-a/ e-es-ta
(9) k u - w a - a t - t a k u - w a - a t - t a (G Vs. 1 6 : k u - w a -
]
]*nu GUD.
U
]
R
U
Hu-ur-ma-az
sa-an pi-di-is-s[i
] x - a na-pi-e
]
pa-ak-nu-e-ir
HtTlT KENTl
ANKUWA
443
Gergekten de Asgaliya ve babasinin kraliyet ailesiyle akraba,
önemli birer §ahsiyet o l d u k l a r m i , Inandik tabletinden ögreniyoruz .
B u r a d a Asgaliya " p r e n s "
sifatiyla gegmekte ve b u bagi§ belgesinin
§ahitleri arasinda sayilmaktadir. Saray kronigi ve Inandik tabletinde
gegen A s g a l i y a ' n m a y n i §ahsiyet oldugunu ve I. H a t t u s i l i devrinde
ya§adigini , K . B a l k a n ku§ku birakmayacak bir §ekilde kanitlami§tir .
A n c a k , yukarda degindigimiz " b a b a m a "
(atti-mi)
ibaresinin i§igi
altmda Asgaliya ile i l g i l i b u o l a y m I . H a t t u s i l i ' d e n biraz daha erken
bir devre, y a n i I . L a b a r n a devrine (tak. 1670) tarihlenmesi gerekecektir.
62
6 3
6 4
A n k u w a ' d a b i r v e k i l h a r c m ( A G R I G , abarakku)
hüküm sürdügünü, gene eski H i t i t gagina tarihlenen b i r K I . L A M b a y r a m i ,
bir M E L Q E T l i s t e s i ve i k i adet b a y r a m tasviri m e t i n l e r i n d e n
ögrenmekteyiz. B u memuriyetin derece ve yetkileri henüz yeterince
ara§tinlmami§ o l m a k l a b i r l i k t e , acaba o n u n , A s u r Ticaret K o l o nileri gagmda A n k u w a igin tesbit edilen purullum
rabüm'un b i r ge§it
devami oldugu dü§ünülebilir m i ? K r a l i y e t ailesiyle akraba olan ki§ilerin A n k u w a ' d a vekilharg v. s. olarak hüküm sürmü§ o l m a l a n ,
Imparatorluk gaginda b i r yanilgiya sebep olmu§ ve b u devirde
karma§ik b i r §ekilde düzenlenen " K r a l Listeleri"nde,
"Ankuwtfnin
oglunun
masasina"
d a , sanki kralmi§ g i b i , k u r b a n sunulmu§tur .
Diger taraftan, H i t i t tarihinde A n k u w a kökenli veya A n k u w a ' d a
hüküm sürmü§ b i r k r a l bilinmemektedir.
6 5
66
67
68
69
s[a-an
[
(13)
] (10) [
] x ki-sa-at
[
6 2
Belgesi
6 3
6 4
6 5
] x t '
6 7
6 8
i S - K U - N U
(12)
Ü Ü-NU-TE
[
m
] // (
A-as-k]a-li-ya-as
M
[
)
]
]•
K . Balkan, InandikHa 1966
Tilinda Bulunan Eski
H i t i t Qagina A i tB i r
Bagis
(1973).
DUMU.LUGAL,
sat. 2 4 .
I n a n d i k s. 3 3 .
KBo X 31 (ve par.) Vs. II 8 ; KBo X 24 IV 22 vd. / . Singer
bayrami üzerine
6 6
] t . G A L L i M
tap-su-w[a-la-as]
detayh bir galisma yayinlamak
KI.LAM
üzeredir.
KBo X V I 82 Vs.? 8 .
KBo X X 4 Vs. I 3 ; Bo 5005 = H . O t t e n , K B o X X s .
V I a. n . 2 .
Krs. A . Götze, R H A
A f O 1 0 s. 1 5 0 a . n . 4 8 .
I (1930)
1 8 vd.; B . Landsberger,
Hitit Kanunlarinin 35. ve 175. maddelerinde, evlenme hukukuyla ilgili olarak bu
memuriyetin bir gobanla esit muameleye tabi tutulmasini aciklamak gügtür.
6 9
KBo XIII 4 2 . 1 2 ; K U B X X X V I 124 Vs. 12 = G T H Nr. 6 6 1 .
A H M E T ÜNAL
444
Gene eski H i t i t gagina tarihlenen arazi bagi§ b e l g e l e r i , M E L Q E T
l i s t e l e r i ve b i r majik r i t u a l , " e v , mal mülk, depo, saray,
ekonomik
b i r i m " v. s. olarak anla§ilmasi gereken b i r evden (£
^ A n k u w a ) söz
etmektedir k i , b u d a herhalde v e k i l h a r c m ikametgähi ve o n u n i d a resindeki depolar o l a c a k t i r .
70
71
7 2
U R T J
73
Eski H i t i t gagmda A n k u w a ile i l g i l i son kayit, C T H N r . 13'te
bir soru ijaretiyle "Guerres
de M u r s i i i I contre les H o u r r i t e s " diye t a r i h lenen bir metinden gelmektedir . Maalesef gok k i n k o l a n b u metinde
A n k u w a ü-wa-te-ir
" A n k u w a ' y a g e t i r d i l e r " (Rs. 9),
Ankuwa
h a - l u - k d [ n - " A n k u w a ' y a elgi
[gönderdiler?]"
(Rs. 24) ve nihayet
DUMU
A n k u w a " A n k u w a ' n m o|w//an"gegmektedir . I . M u r sili'nin H u r r i l e r e kar§i yürüttügü muharebeler sirasinda A n k u w a
bir muharebe sahasi olamayacagma göre, acaba M u r s i i i b u r a d a gegici
olarak b i r karargäh kurmu§ o l a b i l i r m i ? B i r garnizon k e n t i olarak
A n k u w a , a§agida görecegimiz g i b i , I I . M u r s i i i devrinden gok i y i b i l i n mektedir .
e r
7 4
U R l J ]
U R 1 J ]
M E §
V R l J
75
7 6
bir
luk
Eski H i t i t gagi igin toplamaya gah§tigimiz k i t bilgiler de gene
" t a r i h " o l m a k t a n uzaktir. I . M u r s i i i devrinden H i t i t I m p a r a t o r gagina kadar A n k u w a ile i l g i l i beigeler tekrar susmaktadir.
C.
H i t i t imparatorluk
Qaginda
Ankuwa:
H i t i t i m p a r a t o r l u k gagmda A n k u w a ' n m gegtigi m e t i n yerleri
arasinda d i n ve kültle i l g i l i o l a n l a n n gogunlugu olu§turdugu d i k k a t i
gekmektedir. A z sayidaki t a r i h i nitelikli haberler, maalesef k e n t i n
bu devirdeki tarihgesini rekonstrüe etmek igin gene yeterli degildir.
KUB
X X I 24.10-12'de k i r i k b i r yerde A r i n n a ve A n k u w a ' n m ,
tarihi bir olayla i l g i l i olarak gegmesinin, I . S u p p i l u l i u m a ' y a atfi gügtür. B u n d a n dolayi A n k u w a ile i l g i l i i l k haberler, I I . M u r s i i i devrinde
7 0
7 1
7 2
7 3
7 4
7 5
LS Nr. 3 Rs. 2 7 ; 4 Vs. 3 .
KBo X V I 6 8 Vs. I 12, 17; 82 Vs.? 8 .
KUB XLVI
KBo III 4 6 (ve par.) Rs. 7 v d .
Krs. V. jV. C h a t a t r j a n ,
nomiki), Jerevan
K r ahmer,
7 6
kaydi.
30.18.
Hattusa'daki Ankuwa evi igin bk. asagida s. 4 5 0 ve a. n . 107.
(1971)
Vostocnye
P r o u i n c i i Chettskoj
Imperii
(Voprosy
9 . Bu güg metnin Vs. 31-48 satirlari igin bk. S.
Topo-
Heinhold-
T H e t h . 8 ( 1 9 7 7 ) 2 7 8 v d . Krs. ayrica C. Kühne, Z A 67 ( 1 9 7 7 ) 2 4 6 v e a . n . n .
Krs. Vs. 36'da Sukziya kentindeki kislama ve Rs. 26'daki "Ülkede
kisla[di]"
HtTlT KENTl
ANKUWA
445
ba§lamaktadir k i , b u n l a n n d a pek <jogu k r a l i n orada ki§lamasiyla
ilgilidir. M . Ö . 1345-1315 y i l l a n arasinda hüküm sürmü§ olan I I .
M u r s i i i , A r z a w a , Hattusa ve K a t a p a y a n i n d a , saltanatmm 2., 9.,
11. ve 19. y i l l a n n d a , anla§ilan ordusuyla birlikte, dort kez A n k u w a ' da d a ki§lami§tir . B u ki§lamalann, sava§ y a p i l a n ülkelere y a k i n
olma gibi b i r sebebi yoktur, aksine, imparatorluk devrinde nüfusu
yakla§ik 15 bine ula§an ba§kent H a t t u s a ' y i ia§e, yeterli ki§lalar v.s.
saglama g i b i oldukga agir b i r yükten k u r t a r m a gayesi gütmektedir.
Gergekten de, sava§ mevsiminin sonunda, vasal ve diger y a r d i m c i
askerlerin terhisinden sonra geriye k a l a n ve sayilari binleri bulan
devamli askerlerin ki§i u y g u n ki§lalarda gegirmeleri, iajelerinin
saglanmasi, büyük b i r sorun yaratmi§ olacaktir. F a l metinleri b u n u n l a
i l g i l i sorularla doludur. B u n l a r d a n b i r tanesinde, askerlerin onarlik
veya yirmi§erlik gruplar halinde kogu§lara yerle§tirilmelerinin uygun
olup olmayacagi ögrenilmek istenmektedir , günkü saghk §artlarinm elveri§siz oldugu d u r u m l a r d a , b i r saigin hastahgm t u m askerleri
k i n p gegirmesi olasihgi d a 50k dikkat edilmesi gereken b i r k o n u y d u .
K U B V 3 R s . I V 10 v d . ; 4 R s . I I I 1 v d . ' n d a k r a l m Hattusa'da m i ,
H a l e p F i r t m a tannsi t a p m a g i n i n y a n i n d a m i , K a t a p a ' d a m i , yoksa
A n k u w a ' d a m i ki§i gecjirmesi gerektigi sorulmakta ve her keresinde
olumsuz yanitlar a l m m a k t a d i r . A n c a k b u fal s o r u l a n n i n I I . M u r siii devrine m i , yoksa oglu I I I . H a t t u s i l i devrine m i tarihlenmesi
7?
78
7 9
80
i
K U B X I V 15 Vs. I 21 vd. = A M s. 3 6 ; KBo IV 4 Rs. III 56 = A M s. 130;
KBo IV 4 Rs. IV 54 vd. = A M . s. 140; KBo V 8 Vs. II 7 = A M s. 152; krs. ayrica
7 7
A.
Goetze, Kleinasien
7 8
(1957)
2
K U B V 3 + XVIII
109 ve a.n. 5 . Bk. asagida s. 4 5 5 ve oradaki sema.
52 Vs. I 4 2 - 4 8 :
DUTU-fr k i - e - d a - n i M U - l i I N A
ma-an ^UTU^
u
(44) ÜSA E R i N
(45) i S - T U
UL
a-ri??]
DU-n
U
U R U
P A - ü * §E -ya-zi
(43) m a - a - a n - m a - k d n k u - i t -
12
K Ü . B ABB A R - / i s e - i r m a - a - a n - m a S A E R f N [
M
UKU.U5pa-an-ku~ÜS-an U L DÜ-ri
M E §
10 L Ü
M E §
20 L Ü
(46) m a - a - a n - m a - k d n
(47)
[...]
da-u-wa-as
R
URU
M E §
U R U
ma-a-an
an-na-as
E §
GAM-an
\JD-za
sa-ri-ku-iva]
ar-ha[GAR-™?]
ku-e-da-ni
[MU-/i
K Ü . BABBAR-.fi s e - i r p a - a n - k u J J ^ - a n Ü-UL
K Ü . B A B B A R - - T 0 na-as-kän
ÜS-&T (48) Ü-UL w a - a t - k u - n u - u z - z i
GAM pa-an-ku-us
mar-kis-
nu K I N SIG -ra
Bu fal
5
metninde ayrica Hattusa'da cikabilecek vebanin oradan baska yerlere sigrayip
sicramayacagi da sorulmaktadir.
7 9
8 0
ku-wa
Bk. A . Ünal,
Belleten
175 (1980)
485 vd.
K U B V 3 + Rs. I V 10-11: (10) U T U #
D
§E -ya-zi
12
(n)
nu K I N SIG -rw
5
ki-e-da-ni
MXJ-ti
VRU
Krs. ayrica KBo X V I I I
A-an144.1-3.
446
AHMET ÜNAL
gerektigi henüz kesin degildir. K i n k b i r mektupta A n k u w a ile i l g i l i
olarak I N I M E R f N ^
S U - T I gegmesi , I I . M u r s i l i ' n i n o r a d a
ki§lamasina atfedilebilir. K r a l m Hattusa di§inda ki§lamasmin yarattigi sorunlardan en önemlisi, ba§kentte kutlanmasi gereken b a y r a m l a r m ihmaliyle i l g i l i d i r . N i t e k i m I I I . H a t t u s i l i oldukga kötü k o r u n mu§ b i r fal metninde, babasi I I . M u r s i l i ' n i n A n k u w a ' d a ki§lamasi
yüzünden ortaya gikan d i n i b i r ihmalle i l g i l i olarak sorujturma y a p maktadir .
Gerek tarihlenmesi, gerekse y o r u m l a n m a s i oldukga g ü g i k i
metinde A n k u w a gegmektedir. B u n l a r d a n veraset ve saray entrikal a n y l a i l g i l i olan ve b i r protokolu a n d i r a n m d a , kirn oldugu b i l i n meyen bir kimse, k r a l K i z z u w a t n a ' d a b u l u n d u g u bir sirada annesine,
kraligenin oglunu tutup, kendisinin b u l u n d u g u A n k u w a ' y a getirmesini söylüyor. B u n d a n d o l a y i annesi o n a k i z i y o r ve anla§ilan o n u
evden kovuyor. B u n u n üzerine Katteshapi a d h b i r b a y a n o n u h i m a yesine veya evlathga ahyor:
5
81
8 2
8 3
" B u n d a n ba§ka, kral K i z z u w a t n a ' d a oldugundan,
anneme sürekli
olarak
[föyle] d e d i m : 'Kraligenin
oglunu tut kaldir
ve onu Anku[wa?ya
geti]r.
Bunun
üzerine annem bana k i z d i ve beni [kovdu?
ve 0], bayan
Katteshapi'ye
y a l v a r d i ( ? ) (kelime k e l i m e : biat e t t i ) ve Katteshapi
beni
dogurmu$
oldu
( = evlathga
aldi ? ) . (Annesine h i t a b e n ) : '§imdi
sen [beni]
nasil
[ken]di
oglun olarak
kabul
etmiyorsan,
[ayni §ekilde~\
kraligenin
kölesin[i] ( d e ) kabul
et[me / ] " ' .
r
8 4
B u r a d a konu§an kimsenin annesinin, kraligenin o g l u n u k e n d i
öz ogluna yeg tuttugu ve o n u kesinlikle A n k u w a ' y a göndermek
8 1
Hqffner,
Krs. KBo X V I I I 3 9 . 7 - 9 . E R l N
M E §
SU-TI
icin bk. detayh olarak H .
S t u d i o , M e d i t e r r a n e a P. M e r i g g i d i c a t a I ( i g j g ) 2 6 1 v d . Hqffner
orada bu ke-
limeyi " k a b i l e " olarak yorumlamakta ve Hititge l a t t i - ile esitlemektedir. Krs. ayrica
Chicago
8 2
8 3
Hittite
Dictionary
3/1
(ig8o)
47 v d .
K U B X V I I I 67 Rs. (?) 1-9.
K U B X L V I I I 1 0 6 . 1 5 vd. E . F o r r e r , F o r s c h u n g e n I I ( i g 2 6 ) 2 bu metni
II.
Mursiii devrine tarihlemektedir.
8 4
K U B XLVIII
106.15-20:
(15)
an-da-ma
»UTU^ ku-it
^^Ki-iz-zu-
w a - a t - n i e - e s - t a A - N A A M A - L 4 [ k i s - a n ] (16) m e - m i - i s - k i - n u - u n S A S A L . L U G A L wa-az
DUMU-fl« k a r - a p
ma-wa-mu-kdn
te-es-ha-pi
[tu-e]l
lK-a[n
nu-wa-ra-an
U
R
U
An-ku[-wa-i?]
(17) [ü-d]a
kar-di-mi-ya-it-ta-at nu-wa-mu-us-sa-a[n...]
a-ru-wa-it nu-mu
1
Kat-te-es-ha-pi-is
DUMU-Ö« ma-ah-ha-an
Q A - T A M - M A
li-e]
Ü-UL
ha-as-ki-it
da-a-at-ti
(20) d a - a - a t - t i .
nu-wa-az
A M A - I A -
(18) [ n a - a s ? ]
i
nu[-wa-mu-za]
(19)
Kat-
S A SAL.LUGAL
HITiTJCENTi
ANKUWA
447
istemedigi anla§iliyor. B u n u n üzerine gazaba gelen söz konusu k i m senin, kraligenin ogluna kar§i olan k i n ve öfkesi, o n u
"kraligenin
kölesi" olarak vasiflandirmasindan d a görülüyor. A n c a k o n u n b u
israrli t u t u m u n u n sebepleri ve perde arkasinda dönen gizli entrikal a n n ig yüzü maalesef karanhkta kaliyor. "Kraligenin
oglu"n<L
vasilik
ve hükmetme yetkisine sahip b u kimse ve annesi, muhakkak k i ,
kraliyet ailesinin yüksek düzeydeki üyeleri ve belki de prens ve ana
kralige T a w a n n a n n a olacaklardir. A n c a k metin maalesef b i r 'crux
interpreturri'dur.
Ikinci metin, gene kirn oldugu bilinmeyen b i r T u t h a l i y a ' n i n
kraligeye gönderdigi b i r m e k t u p t u r . T u t h a l i y a burada beyine
hakaret ettigini, b u n d a n d a büyük pi§manlik d u y d u g u n u , fakat
onu b i r türlü teskin edemedigini, i n s a n l a r m ne kadar d a güvenilmez o l d u k l a r m i , günkü kendisinin E N - I A dedigi beyinin A n k u w a ' d a
hastalandigini duyar duymaz isyan ettiklerini, k r a l m
hayatta
oldugunu duyduklarmdaysa tekrar yati§tiklanni, ancak beyi ölünce
tamamen asilegtiklerini v.s. samimi b i r dille a n l a t m a k t a d i r . A n c a k
T u t h a l i y a ' n i n " b e y i m " veya " k r a l " dedigi ve A n k u w a ' d a hastalanan
ve sonra ölen b u §ahsm k i m l i g i n i tesbit etmek gügtür. F .
Cornelius
bu §ahsm I I . A r n u w a n d a oldugunu öne sürmektedir
k i , ayni
mektubun R s . 5-6'da a d i gegen H a n n u t t i ' n i n A§agi Ülkenin valisi
olan ve I I . M u r s i i i tahta giktigi y i l ölen "seyislerin
ba$i"
Hannutti
ile ayni §ahis oldugu dü§ünüldügünde, C o r n e l i u s ' u n b u görü§üne
katilmak gerekecektir. A n c a k m e k t u b u n ölüm igin " t a n r i o l m a k "
( D I N G I R - z 7 k i s - ) degil, "mahvolma,
y o k olma,
ölüm'" ( h a r g a - )
85
8 6
87
88
8 9
L / M
K U B X I X 23.
Rs. 13'te U T U & ' y e karsm Rs. 15'te EN-J^4 yazilmasmdan,
vanin da ayni sahis icin kullamldigi anlasihyor.
8 5
8 6
D
bu iki ün-
K U B X I X 23 Rs. 10-16: (10) m a - a n - m a - k d n UJ §
^
La-la-an-da-ma
ku-i-e-es U R T J
Ö
a - a r - r u - u / [ - s d ] (11) p q - a - i r nu U N ^ - u s
mar-sa-anie-es a n - n a - l a - z a - p d t - k d n G K M - a n p i d - d a - e s - k [ u - w a - a n
t i - e - i r ? ] (12) E N - L 4 pdt ku-wa-pi
A n - k u - w a i s - t a r - k i - i t a - p u - u - u s - m a - k a n a - p i - y \ a . . . .] (13) k a ru-ü
a-ar-ru-ü-sa p a - a - i r G I M - a n - m a $ A U T U ^ [?] (14) T l - t a r i s - d a m - m a a s - s i r n a - a t - k d n n a m - m a a r - r u - s a U L [ p a - a - i r ] (15) k i - n u - u n - m a GIM-ß/z S A E N - L 4
h a r - g a - a n i s - d a m - m a - a s - s i r (16) [ n ] a - q t n a m - m a ar-ru-ü-s[a] p a - a - i r . Bk. S. H e i n h o l d 8 7
ME
D I D L I
Ü
R
I A
R l J
N E
U
D
Krahmer,
THeth.
8 (1977)
3 1 3 . K U B X I X 22'de de ayni Hannutti ile ilgili olarak
benzer olaylardan söz edilmektedir, ancak metin gok kiriktir.
8 8
8 9
Geschichte
der H e t h i t e r
(1973)
170 vd.
K U B X I X 29 Rs. IV 11 vd. = A M
s. 1 8 .
448
AHMET
ÜNAL
terimini kullanmasi, U T U ^ ünvaniyla hitap edilmesinc ragmen
bu §ahsm b i r k r a l o l m a d i g m i a k l a getirebilir. Fragmenter b i r p r o tokolda "agag
tablet
kätiplerinin ba§i ölünce [ . . . ] . ben A n k u w a ( ? ) ' y a
gittim"
k a y d i gegmekteyse de, b u haberin y u k a n d a k i mektupla
ili§kiye gegirilmesi gügtür.
D
/
9 0
I I I . H a t t u s i l i ve k a n s i P u d u h e p a d a A n k u w a ' y a a§iri b i r i l g i
duymu§lardir. B u k r a l ve kralige, kültle i l g i l i olarak b i r gok kez
A n k u w a ' y a gitmi§ler , orada konaklami§lar ve rüya
görmü§lerd i r . M a h k e m e t u t a n a k l a r m d a n birinde A n k u w a ' n m a d i g e g i y o r .
Gene a y n i k r a l gifti, tannga K a t a h h a ve Z i p p a l a n d a kenti firtma
tannsma, A n k u w a ' n m tamamen yanip kül olmamasi ve kurtulmasi
halinde kentin gümü§ten b i r m o d e l i n i yapip adak olarak sunmayi
vaad etmektedir k i , b u d u r u m A n k u w a ' n m daha önce b i r yangma
k u r b a n gitmi§ olabilecegini kamtlasa g e r e k t i r .
91
9 2
93
94
H i t i t imparatorluk gagmda A n k u w a ile i l g i l i t a r i h i nitelikteki
kayitlar maalesef sadece b u kadardir. C o g r a f i k o n u m u dolayisiyla
siyasi tarihte olmasa bile, H i t i t d i n i ve kültünde A n k u w a ' n m ne
kadar büyük b i r r o l o y n a d i g m i , d i n , iktisat ve fal metinleri ortaya
koymaktadir:
I B o T I 31 Ö y . 12, a y a k l a n arslan pengesi §eklinde olan b i r
sandigm, A n k u w a ' d a n harag ( M A N D A T T U M )
olarak a l m d i g m i
kaydetmektedir .
9 5
K U B X X V I 4 9 Vs. 8 - 9 : (8) [
GA]L DUB.SAR.GlS-wa k u - w a - p i
] (9) [
] A n - k u - w a p a - a - u n . . . . Bk. F . P e c c h i o l i D a d d i ,
Mesopotamia 13-14 (1978-79) 2 1 0 a . n . 4 3 .
9 0
B A . Ü S nu [
9 1
9 2
9 3
9 4
V
R
l
J
Krs. K U B X X I I 4 0 Rs. III 19 vd.
K U B X X X 71 Rs. I V 1 vd.; X L I X 9 0 . 4 .
KUB XXXIV
4 5 + Vs. 4 = R . Werner,
K U B X V 1 Rs. III
I K - R U - U B
(18) m a - a - a n - k d n '
StBoT
4 (1967)
17-21: (17) U T U ^ - t o A - N A
D
U K l }
D
A n - k u - w a - a s ' URU-a/ i s - p d r - z a - z i
d a - p i - a n - z a B I L - n i (20) nu A - N A K a - t a h - h a
50.
Ka-tah-ha
(19)
kis-an
Ü-UL-as
1 URXJLUM
KÜ.BABBAR
DÜ-mi
(21) K I . L A L . B I N U . G Ä L / G U D 8 V D U - y a p i - i h - h i
Metnin devaminda kralige, gögün günes tannsina ve Zippalanda kenti firtma
tanrisina ayni adagi vaadetmektedir. K U B X V I 3 6 . 9 ^ anlasilabildigi kadanyla
Ankuwa'da bir salgm hastaligin ( h e n k a n l ) cikip gikmayacagi, fal araciligiyla sorulmaktadir.
/
GÄ.DIR.GAL
GIR U R . M A H M A - A N - T A - A T
URUAn-ku-wa,
A . Goetze, J C S 1 0 (1956) 3 2 .
D
9 5
G I
H l T l T KENTI
ANKUWA
449
KBo
X V I I I 161 R s . 4 v d . ' n d a A n k u w a ' d a n elde edilen veya
orada b i r depoda korunan 153 mine (tak. 60 kg.) b a k i r m , 4 adet
harp arabasmin y a p i m m d a kullanilacagi belirtiliyor.
fjarkici kadinlar listesi H T 2 R s . V 14, t o p l a m 5 §arkici k a d i n i n
(SAL
S t R ) , herhalde gerektiginde d i n i ayinlerde k u l l a m l m a k
üzere A n k u w a ' d a b u l u n d u k l a r m i y a z i y o r .
M E §
90
A n k u w a ' d a ta en eski devirlerden beri H a t t i kökenli ve " k r a l i g e "
a n l a m m a gelen K a t a h h a k u t l a n i y o r d u k i , b u t a n n g a n m
kültü
sonradan, A n k u w a c i v a n n d a aranmasi gereke K a t a p a , Salampa
ve T a w i n i y a ' y a d a yayilmi§tir". K e n t i n b u ba§ tanngasi y a n m d a
a y n i zamanda S a m u h a ' h tannga A p a r a , A r i n n a ' n m güne§ tanngasi,
H e p a t ' m türlü f o r m l a n , evin, gögün ve y a g m u r u n f i r t m a t a n n l a n
(DU £ ™ # D U
£ D U h e w a ! ) , k i r l a n n Sausga'si
( I§TAR.LfL),
H a l k i , ay tannsi, N i k k a l , Z i t h a r i y a , Z a w a l l i , diger
"tannlar,
tanrigalar,
daglar
ve i r m a k l a r " d a tebcil e d i l m e k t e y d i .
97
9 8
A
D
N
1 0 0
101
Bu t a n n l a r d a n K a t a h h a ' n m , kentin ba§ tanngasi olarak A n k u w a ' d a b i r tapmaga sahip oldugunu, b i r A N . T A H . S U M
bayr a m i metninin kolofonundan b i l i y o r u z ( I - N A £
Ka-tah-ha) .
M e t i n l e r d e agik olarak gegmemekle birlikte, diger t a n n ve tanngal a r d a n b a z i l a n n m d a burada tapmaklara sahip o l d u k l a r i dü§ünüleb i l i r k i , bunlar arasinda "yagmurun
f i r t i n a t a n n s i " t a p i n a g m m , yagmur
b a y r a m i n m k u t l a n d i g i yer olarak önemli b i r r o l oynami§ olmasi
gerekir.
S A R
D
1 0 2
K e n t i n lokalizasyonu, k o n u m u , geni§ligi ile i d a r i ve d i n i önemi
agisindan ba§ka b i r faktör de, orada b u l u n a n m i m a r i yapilardir.
B u n l a r arasinda kan§ik bir siralamayla tapinaklar, bir s a r a y , büyük
p u r u l l u m ' u n i k a m e t g a h i , v e k i l h a r c i n e v i , k r a l ve karaligenin ge103
104
9 6
97
9 8
9 9
Krs. KBo X X I 7 1 . 4 .
A . Ünal,
1 0 1
1 0 2
(1976-1980)
477 vd.
E . L a r o c h e , R e c h e r c h e s s u r l e s noms
SlBoT
16
(1971)
des dieux hittites, R H A
ekallum:
104
oiP
27, 5.17
vd.
27, 4 9 A . 9 ; 49B.11
vd.
OIP
7 (1946-47) 28; H .
4 9 vd.
Zawalli igin bk. detayh olarak A . Archi,
K U B V I 4 5 II 6 0 vd. = 4 6 III 27 vd.
K U B X I 27 V I 3 .
1 0 3
1 0 5
R I A5
K U B X X X I I 92 Vs. 5 .
O t t e n - C. Kühne,
1 0 0
1 0 5
A o F 6 (1979)
8 1 vd.
Örnegin KBo X V I 82 Vs.? 8 ; L S 3 ; 4 v.s.
BeiUten
C. XLV/s, 2 9
AHMET
450
ÜNAL
gici olarak o t u r d u k l a r i yapilar, h a l e n t u w a , ki§lalar ve b u n u n l a i l g i l i
olarak 50k sayida silo ve mühimmat d e p o l a r m i n var oldugu d o l a y h
ve dolaysiz olarak gikarilabilmektedir. A y r i c a Hattusa'da, T u w a n u w a evi y a n i n d a bir de " A n k u w a e v i " n m b u l u n m a s i , kentin
H[ititler igin ne kadar önemli oldugunu göstermektedir.
1 0 6
1 0 7
Son olarak kentin H i t i t d i n i ve kültünde nc derecede önemli
bir r o l oynadigini göstermek igin, orada y a p i l a n a y i n ve k u t l a n a n
b a y r a m l a r a da deginmek gerekecektir. B u n l a r arasinda
tannga
K a t a h h a ' n m tapmagmda k u t l a n a n A N . T A H . S U M
bayrami,
en detayh olarak ele g e g e n i d i r . M u h a k k a k k i A n k u w a ' d a tebcil
edilen "yagmurun
f i r t i n a tanrisi"yla.
i l g i l i olarak i l k b a h a r d a k u t l a n a n
yagmur b a y r a m i , §imdiye k a d a r k i bilgilerimize göre y a l n i z c a
A n k u w a ' y a özgüdür. Sadece fal sorunlarmdan, b i r etiket ve diger
bazi metinlerden v a r h g m i ö g r e n d i g i m i z
bu b a y r a m m aki§mi
tasvir eden b i r i n c i tabletten elimize maalesef sadece kolofon gegm i § t i r . Y a g m u r b a y r a m m i n i k i n c i tabletini i h t i v a eden V A T
7458'in ise sadece kolofonu yayinlanmi§tir . B u tabletin b a y r a m m
aki§mi tasvir eden k i s i m l a n n m ne derece korunmu§ oldugunu bilemiyoruz. A n c a k bu i k i n c i tablet de henüz bitmemi§ o l d u g u n d a n ,
yagmur b a y r a m i n m en az üg tablet üzerinde tasvir edilmi§ olmasi
gerekir.
S A R
108
1 0 9
110
m
112
B u n l a r d a n ba§ka K I . L A M b a y r a m i , Z i p p a l a n d a ve D a h a
dagi b a y r a m l a r m i n bir k i s m i , tag giyme b a y r a m i , d o g u m bayraminin bir k i s m i
ve niteligi bilinmeyen b i r ba§ka b a y r a m
1 1 3
1 1 4
1 1 5
1 1 5 a
10
H.
« KBo
1 1 6
X 20 (ve par.)
1 0 7
A . Archi,
Dialoghi
17; K U B
IV
Otten, I s t M i t t . 2 6 (1976)
d i Archeologia
KBo X 20 IV 17; X X I V
96 Vs. III 20.
1 0 8
1 0 9
EZEN Z U N N I ,
XI
27 V I
6; V A T
7458 Rs.
IX-X
bewas.
KBo X X I I 214 VI
H . Otten,
StBoT
13
1 IV 8 ; X 20
1 vd.
(1971)
3 8 ;IstMitt.
2 6 (1976)
14.
KBo X 31 (ve par.) Vs. II 8 ; KBo X V I I 9 + X X V 12 Rs. III 3 0 .
"4 KBo XIII 214 IV? 15 vd.
K U B XII 54 III 23 vd.
K U B LI 57 Vs. 13 vd. ve paraleli IBoT I 29 Vs. 11 vd.
1 1 3
1 1 5
1 1 5 a
vd.,
(1976-77) 1 0 4 .
KBo X X I V 128 Rs. 1 vd.; K U B X X X 7 3 . 1 - 2 ; KBo II
(ve par.) IV 18 vd.; K U B X X X V I I I 12 I 22.
1 1 2
13
112 Rs. 11; K U B X I 27 (par.ABoT 2 4 ) ; X X
1 1 0
1 1 1
VI
14.
HITIT KENTI
ANKUWA
45i
da A n k u w a ' d a kutlanmaktaydi.
^ k u r s a s ve a n i y a t t - , A n k u w a ' y a
mahiyeti pek belli olmayan b i r kült gezisi y a p m a k t a d i r .
K l J
117
III.
ANKUWA'NIN
COGRAFI
MEVKÜ
Grek - R o m a Qagi öncesi A n a d o l u tarihi cografyasmm ne kadar
güQ b i r konu olduguna, $agda§ k a y n a k l a r m gözlem ve tasvirden
yoksun olmasi dolayisiyla M . Ö . I I . b i n y i l A n a d o l u ' s u n d a ba§kent
Hattusa, K a n i s , bazi kuzey Suriye kentleri ve son zamanlarda
Prof.
Sedat
A l p \ n $ah§malari sonucu I n a n d i k ve Ma§at'ta lokalize edilen H a n h a n a ve T a p i g g a
di§mda k a l a n diger kent ve cografi bölgelerin lokalizasyonu konusunda ne kadar az ve yetersiz bilgimiz
olduguna, burada u z u n u z u n deginmek gereksiz olacaktir. H i t i t
metinlerinde K U R U R U veya sadece U R U ile determine edilen
yakla§ik 1500 d o l a y m d a kent, kügük kent, köy ve diger yerle§im
yerlerinin gegtigi göz önünde tutuldugunda, b u k o n u d a k i bilgilerim i z i n daha emekleme gagmda oldugu kendiliginden ortaya 51kmaktadir. N e var k i , Grek - R o m a k a y n a k l a r m m aksine, H i t i t metinlerinin niteligi dolayisiyla, b u yer a d l a n n m hepsini lokalize etmek
hig b i r zaman mümkün olmayacaktir. Diger taraftan, tarihi cografy a n i n kagmilmaz b i r unsuru olan yer üstü ara§tirmalarmm ülkemizde hemen hig y a p i l m a d i g i d i k k a t i cekmektedir, günkü A n a d o l u ' d a
mevcut binlerce höyük ve düz iskän yerlerinin, tabiatiyla kisa zamanda mümkün olmayan arkeolojik ara§tirilmasi §öyle dursun, b u n l a r m
envanter ve arkeolojik haritasi d a h i yapilmami§tir. B u n d a n dolayi,
M . Ö . I I . b i n y i l tarihi cografya ara§tirmalan, 19. yüzyil gezginleri,
H . H . von der Osten,
R . J . Braidwood,
J . M e l l a a r t ve /. K . K o k t e n i n
minnetle anilmasi gereken " s u r v e y " l e r i ile K e b a n ve K a r a k a y a
baraj bölgelerindeki zoraki (jali§malar di§inda, önemli b i r kaynaktan
yoksun kalmaktadir. Sistematik kazilar y a n i n d a b u tür gali§malarm
da yürütülmesi kaginilmaz b i r sorundur. B u tür ön Qali§malar, Irak,
Suriye, M i s i r , Y u n a n i s t a n , Italya v.s. g i b i ülkelerde goktan t a m a m lanmi§tir.
1 1 8
9
K U B X X 96 III 5-IV 18.
K U B X 78 + X X 25 I 10 vd.; K U B X X V 28 Vs. I 1 vd. icin bk. asagida s. 454.
1 1 6
1 1 7
Belleten
1 1 8
164
(1977)
(1979)
2
164 (1977)
6 4 9 vd. = Festschrift
E . Edel
6 3 8 vd. = F l o r i l e g i u m A n a t o l i c u m . M e l a n g e s
9 ^.
offerts
(1979)
13 v d . ;
Belleten
ä Emmanuel Laroche
452
A H M E T ÜNAL
A n k u w a sik sik Ali§ar tabletlerinde gcgtigi igin ve Bogazköy
ile Ali§ar arasmdaki yakla§ik uzakhk d a H i t i t metinlerinden elde
edilen bilgilere u y g u n oldugundan, i l k kez /. Gelb A n k u w a ' n m ,
Ali§ar Höyük'te lokalize edilmesi gerektigini öne s ü r m ü §
ve b u
görü§ en ba§ta J . Lewy olmak ü z e r e
diger b i r cok ara§tirici tarafmdan k a b u l edilmi§tir . A n c a k 1927-1932 y i l l a n n d a Ali§ar'da
gerek terasta ve gerekse höyük üzerinde y a p i l a n kazilar, b u r a s i n i n
H i t i t i m p a r a t o r l u k $agmda b a z i seramik ve mühür b u l u n t u l a n
di§mda yeterince iskän edilmedigini göstermi§ ve b u d u r u m , häfir H . H .
von der O s t e n ' i n , söz konusu tabaka 10 T ' n i n sonradan kente yerle§en
"Post - H i t i t - F r i g l e r " tarafmdan temizlenip tesfiye e d i l d i g i g i b i
pek i n a n d i n c i o l m a y a n önerisine ragmen, b a z i ara§tincilan, h a k h
nedenlerle b u identifikasyona kar§i k o y m a y a i t m i § t i r . Genjekten
de y u k a r d a saydigimiz büyük y a p i l a r m , geride i z birakmayacak
§ekilde tesfiye edilmi§ olabilecegini düjünmek b i r a z gügtür. A n c a k
Ali§ar'm yeterince kazilmami§ olduguna ve tepede agilan cjukurda
H i t i t m i m a r i k a t l a n y l a kar§ila§ilmamasinm b i r rastlanti olabilecegine de deginmek gerekir. B u lokalizasyonu reddeden ara§tincil a r d a n sadece b a z i l a n , A n k u w a igin §u l o k a l i z a s y o n l a n önermi§lerdir :
119
1 2 0
121
122
1 2 3
1 — A l i j a r ' a y a k m b i r yerde, K a n a k S u vadisindeki
H a m a m = Basilica T h e r m a y a k m m d a .
Terziii
1 2 4
OIP 27 (1935) 9 vd.
R H A 5 ( 1 9 3 4 ) 7 ve a . n . 3 0 ; A H D O 2 ( 1 9 3 8 ) 1 2 8 v d . ; H U C A 27 ( 1 9 5 6 )
60 v d . ; H U C A 3 3 ( 1 9 6 2 ) 45 a . n . 5.
H . T h . B o s s e r t , Königssiegel ( 1 9 4 4 )
> Asia (1946) 4 1 ; F . Cornelius, R H A
^3 ( 9 5 5 ) 5 7 ve a . n . 2 ; A . G o e l z e , J C S 1 0 ( 1 9 5 6 ) 3 8 ; J . J . F i n k e l s t e i n , J C S 1 0 ( 1 9 5 6 )
1 0 4 v d . ; K . B a l k a n , M a m a K i r a h A n u m - H i r b i ' n i n K a n i s K i r a l i Warsamctya
Gönderd i g i M e k t u p ( 1 9 5 7 ) 4 2 ; P . G a r e l l i , L e s A s s y r i e n s en Cappadoce
( 1 9 6 3 ) 65, 71 v d . ; H .
Otten, F W g3 ( 1 9 6 6 ) 1 0 9 ;E . Laroche, N H ( 1 9 6 6 ) 2 6 8 ; L . L . O r l i n , Colonies ( 1 9 7 0 )
7 6 ; H . L e w y , C A H * 1/2 ( 1 9 7 1 ) 7 0 9 .
1 1 9
1 2 0
1 2 1
2
2
J
K . Bittet, A r A n z . (1939) S p .1 0 6v d . ;R . S . Hardy, A J S L 5 8 (1941) 1 8 1
a . n . 1 4 ; E . B i l g i g , A f O 75 ( 1 9 4 5 - 5 1 ) 3 0 v d . ; F . C o r n e l i u s , A n a t o l i c a I ( 1 9 6 7 ) 7 2 ; G e schichte
der H e t h i t e r ( 1 9 7 3 ) 8 2 .
1 2 2
1 2 3
Forschungen
E . Forrer^m
Ankuwa'yi Ankyra ile esitlemesi burada anmaya degmez,
I I ( 1 9 2 6 ) 4 ; R I A I ( 1 9 3 8 ) 1 0 9 . Krs. M . S. A r , T A D X - 2 { i 9 6 0 [ 6 1 ] ) 4 9 vdd.
Ayni sekilde E . Cavaignachn
Ankuwa'yi Amasya civarinda aramasi da artik eskimistir, R H A 4 ( 1 9 3 1 ) 1 0 1 .
1 2 4
M . Forlanini
J . Garstang
- O . R . G u r n e y , T h e Geography
o * the H i t t i t e E m p i r e ( 1 9 5 9 ) 5, 17-
( S M E A 2 2 , 1980, s . <9/'deki harita) Ankuwa'yi Terziii Hamam'm güney
453
H t T l T KENTt ANKUWA
2 — Hattusa'nin güneyinde .
3 — Kizilirmak havzasmda .
125
126
4 — Hattusa - H a k m i s y o l u üzerinde ve Bakirbogaz, M a m u r e ,
Haciköy bölgesinde, y a n i Qekerek v a d i s i n d e .
127
5 — Bogazlayan c i v a r m d a
1 2 8
veya A l i j a r ' i n b a t i s m d a
1 2 9
.
A n k u w a ' n m i l l a d a Ali§ar'da aranmasi gerektigi kesin o l m a d i g i n d a n ve ba§ka b i r yer de gösterilemedigi gergegi kar§isinda,
metinlerin verdigi bilgiler i§iginda önce §u genel bilgileri tesbit etmek
y a r a r h olacaktir:
1 — Ankuwa
bir
dar anlamdaki Hitit
bölgesinde
aranmalidir.
2 — A n k u w a ' n m y u k a r d a sayilan y a p i l a n n k o n u m u i$in uygun
yerde bulunmasi gerekir.
3 — Q o k sayida ki§lalan ve müstahkem mevkileri olmasi gerekir.
4 — Ula§imi kolay ve önemli askeri y o l l a r i n gegtigi b i r y o l
üzerinde o l m a h d i r , günkü A n k u w a ' d a A N . T A H . § U M
bayrami
kutlanirken "be§ y o l kav§agindaki t a p i n a k l a r " ' d a n söz edilmektedir
(I-NA V KASKAL £
DINGIR
).
S A R
M E §
M E §
1 3 0
5 — B i r karargäh kenti olmasi nedeniyle, i y i korunmu§, sulak
ve yeterli gida maddelerini saglayan bereketli topraklar üzerinde
bulunmasi gerekir. B i r eins y a g m u r duasi olarak yorumlanmasi
gereken " Y a g m u r B a y r a m i " n m gösterdigi g i b i , A n k u w a ' n m hinterl a n d i n m büyük gapta b i r t a n m bölgesi olmasi gerekir. B u n d a n
dolayi J . L e w y m n Ali§ar'daki A s u r l u kolonistlerin t a n m l a ugra§mi§
o l d u k l a n görü§ü yabana a t i l m a m a l i d i r .
131
6 — H i $ b i r z a m a n dü§man, özellikle K a s k a i§galine ugramami§
olmasi nedeniyle H a t t u s a ' n i n güneyinde ve H a t t u s a - K a n i s h a t t m m
batismda yer almi§ olmasi gerekir.
dogusuna yerlestirmektedir ki, bu da Hattusa'dan olan 3 günlük mesafe igin oldukga uzak düsmektedir. F o r l a n i n i Alisar Höyüg'e de Sanahuitta'yi koymaktadir.
1 2 5
1 2 6
1 2 7
(1971)
1 2 8
1 2 9
1 3 0
1 3 1
H.G.
Güterbock, J N E S
20 ( 1 9 6 1 ) 9 2 .
L . L . O r l i n , A s s y r i a n C o l o n i e s i n Cappadocia
( 1 9 7 0 ) 75.
V . N . Chacatrjan,
VostoSnye
11.
F . Cornelius, Anatolica I
Provincii
Chettskoj
(1967) 7 2 .
C o r n e l i u s , Geschichte
der H e t h i t e r
K U B X I 27 V I 5 .
Krs. O r l i n , op. c i t . s. 1 7 4 .
(1973) 8 2 .
Imperii
(Voprosy
Toponomiki)
AHMET
454
ÜNAL
7 — Ilerde A n k u w a k a z i l d i g m d a , I I I . H a t t u s i l i - P u d u h e p a
devrinden k a l m a yangin izleri b u l u n m a h d i r .
A n k u w a ' n m lokalizasyonuyla i l g i l i diger i p u g l a r m i d a a§agidaki §ekilde siralamak mümkündür:
1 — a n i y a t t - denilen " k u r b a n malzemesi"
n i n Hattusa'dan A n k u w a '
ya götürülmesi sirasmda ikisi de hapax olan I m r a l l a ve Hupigassa
kentlerinde birer kez gecelendikten sonra ügüncü gün A n k u w a ' y a
vanlmaktadir:
" K d h y a l a r i n evinin kurban
malzemesi
gömlekgi de onunla
birlikte
gider.
geceler.
I l k günü Imralla'da
uyur,
Ügüngü gün Ankuwa'ya
vanrlar
me§aleyi y a \ k a r l a r \ " .
Hattufa'dan
Ankuwa'ya
giderken,
Kurban
malzemesi
y o l d a i k i kez
ertesi gün ise Hupigassa'da
uyur.
(ve) A n k u w a h l a r orada
[
]
132
B u n d a n dolayi A n k u w a ' n m Hattusa'ya 90-100 k l m . b i r uzakhkta olmasi gerekir.
2 — Z i p p a l a n d a ' y a b i r günlük u z a k h k t a d i r .
3 — Z i p p a l a n d a y a k m m d a yer alan D a h a ve P i s k u r u n u w a
d a g l a n n d a n da pek uzakta d e g i l d i r . A N . T A H . & U M
bayram m i n 37. gününde k r a l D a h a d a g m d a gerekli a y i n ve merasimleri yaptiktan sonra ayni gün, anla§ilan dag ko§ullarma daha 50k
elveri§li hafif arabadan
( ^hulukanni-)
i n i p , genellikle
"sava$
arabasi"
olarak tercüme edilen ve sava§ arabahgi di§mda düz ve
u z u n yollarda binek arabasi olarak d a k u l l a n i l a n ba§ka b i r arabaya
( G I G I R ) binerek A n k u w a ' y a v a r m a k t a d i r . B u n d a n dolayi
A n k u w a ' n m D a h a dagma ve dolayisiyla Z i p p a l a n d a ' y a b i r günden
az b i r u z a k h k t a bulunmasi gerekir. B i r arazi bagi§ b e l g e s i n d e
" A n k u w a m " n d e n sonra ( £
A n k u w a ) Sithana dagi ve b u dagm
gevresinden söz edilmesi, Sithana d a g i n m da A n k u w a c i v a r m d a yer
aldigini gösterir. B u n d a n dolayi D a h a veya Sithana d a g l a n n d a n
birisini, Ali§ar gevresine h a k i m olan Sümrük S i v r i s i
ile e§itlemek gerekecektir.
133
1 3 4
S A R
G 1
G I §
135
136
U R I J
1 3 7
K U B X X V 28 Vs. I 1 vd.
KBo X 20 IV 14 vd.; X X 4 Vs. 3; X X I V 112 + Rs. 10 vd.; K U B X X 96
Vs. III 14 vd.; X X X V I 124 Vs. 12 vd.
KBo X 20 IV 5 vd.; X X I V 112 + Rs. 2 vd.; K U B X X 96 Vs. III 12 vd.
K U B X X 96 Vs. III 12 vd.
1 3 2
1 3 3
1 3 4
1 3 5
1 3 6
LS Nr.
Riemschneider,
1 3 7
3 Rs.
M I O
6
2 7 ; 4 Vs.
(1958)
K . Bittet, D i e Hethiter
3 vd. = H . G . Güterbock, S B o I ( 1 9 4 0 ) 77 v d . ; K . K .
3 6 0 vd.
(1976)
57.
HITlT KENTl
ANKUWA
455
4 — I I . M u r s i l i ' n i n y i l h k l a n n a göre A n k u w a , A r z a w a , P a l a ve
A z z i ülkelerine kolayca ulajilabilen önemli askeri yollar üzerinde
bulunmahdir :
1 3 8
AZZI
PALA
J
HATTI
(ANKUWA)
ARZAWA
5 — B a z i metinlerde K a t a p a , L a l a n d a , A r i n n a , K u l i (w)usna, T a m e n i g a , T a w i n i y a
ve Salampa ile yanyana
gegmesi, b u kentlerin A n k u w a ' y a y a k m oldugunu gösterebilir. A y n i
§ekilde metinlerden H a i t t a , H a n h a n a , Harranassa, Hupigassa, H u r m a ,
I m r a l l a , Pi/uskurunuwa dagi, Samuha, D a h a dagi, T u h u p p i y a ,
D u r m i t t a , T u w a n u w a , Z a l p a , Z i p p a l a n d a ve Z i s p a r n a ile olan y a k m
ili§kisi, cografya ara§tirmalan igin b i r ipucu vermemektedir, günkü
bu yer a d l a r m d a n b i r gogunun yeri bilinmemektedir. B u n d a n ba§ka
cografya ara§tirmalannda sik sik k u l l a n i l a n listeler, örnegin K B o I V
13; K U B V I 45 (paralel metin 4 6 ) ; X I V 13 v. s., y a n i l t i c i d i r , günkü
oralarda sayilan kentler düz b i r hat üzerinde olmayip, sistemsiz olarak
siralanmaktadir.
1 3 9
1 4 2
1 4 0
1 4 1
1 4 3
SonuQ olarak A n k u w a ' n m , pek kesin o l m a m a k l a birlikte, Yerköy
yöresinde veya onun dogusunda Deliceirmak - Bogazlayan Suyu
vadisinde ve hatta Ali§ar bölgesindeki K a n a k S u vadisinde aranabilecegi, y u k a n d a kisaca degindigimiz güglüklerin i§igi altmda, O r t a
A n a d o l u d a henüz ara§tinlmami§ binlerce höyük arasinda A n k u w a
i l l a d a §urasidir diye kesin b i r sonug gikanlamayacagi anla§ilmaktadir.
1 3 8
II. Mursili'nin Ankuwa'da dort kez kislamasindan ^lkarilan genel sonug,
bk. yukarda s. 4 4 5 ve a. n. 77.
KBo XIII 214 IV? 15 vd.; krs. Katapa'da Katahha kültü K U B X X X I I
92 Vs. 5.
K U B X I X 23 Rs. 10 vd.
K U B X X I 2 4 . 1 0 vd.
K U B X X V I I 1 Vs. II 4 8 vd.
KBo IV 13 Vs. I 20 vd.
1 3 9
1 4 0
1 4 1
1 4 2
1 4 3