PDF ( 5 )

Marnan Ilensnt Deryr .Sa)t:J. Tcntnu. tgg|
AMI'RIKAN iVPAMTORLUGU*
(L'EMPIRE AMERICAN)
Yazan: GUY HENNEBELLFI
(ieviri: Ara!. cair. Battal ODABA$
MARMARA UNIVERSTTESI
llertim F{kiitrcsi
Amerikan lmparatorlugu
EKONOMIK fMPARATORLUK
Ciiniinriizde cgcnlen olan sincma Lulayrqrrrul kdkcnindc lartltmaslZ olarak
Hollywood bulunur. Oysa Hollywood. nihaycrinde. genel olarak yasal bir hizmetgisi
oldu!u Arnerikan Impararorlulu ohnadarr bu bigirndc varolamazdr.
Qok giizel belgelerlc deslcklcnmi! bir yaprrnda Claudc Julien (l) biir0n Q,uklan krrdl,tiim zamanlanr en giiglii entfrcryalizminin biittin yi.izlcrini inccledi. Bi! ra,
kam. (bu yaprrn) saylalafl boyunca inatgr bir lryhotif olarirk karlumza grkar: Dijnya
uiif'usunun olsa olsa E 6'sr diler alanlarda da komiinist ohnaynn diinyannt ortala la
iirctiminin yakiat* yansun tiikchnckte. Amedkan vatandall, bir AvrupaLdan iig. bir
Japon'dan sckiz vc... bir iiqiincii diinya insilDurdan yuzaltrlrg kez daha lazla enerji li.ikelir. 4 568.9 Mityar kw/h lil ullslararasr bir iircrime oranla ABD I 552.3 Milyar
kMr kullaru. Kiimiiriin isc 7 061 Milyarl* iireti rindcn 2 413 Milyar tonunu kelldisille aylnr.
Rakalnlan txtylc AoEalhnanrn yeri burasr dcgil. Fakat, dzel tarihsel ve cografyasal lfftlara ballanglgta sahip olabildiysc, bu ekonomik ba5eflnm dU diinya hraflndan finanse cdildigi ve edihnckle olduEu ya da cn azurdan d\ fakt<irler tarafindan
tirenrli dlgiidc kayurldr!r olgusu tizerinde dumrak gerekir. Krzrlderili katliamr yapl*ran.on rnilyonlarca k<ileyi Afrika'dan getirdikten, Fransa'dan Louisiana'yr. Rusya'dan Alaska'yr.lspanya'dan Floida'yl dcvrald&tnn. Meksftn'yl ulusal toprakhrurrn
iigte bidnden grkanp nthktan sonr., ABD, gerilemekre oliur lspanyol s<iniirgecili!i,
rin kal hlalnu (Ki.iba,Filipinler) sahip g*arak politik vc ekouornik yayrhmcr bir po,
litika izlcdi.
Amcrikan crrrpcryalizrninin geliqmesi ashnda korsanltla dayandr. Daha sonra
yiikscli$iAvrupa sava5lanyla hz kazandr. Arnerikan sinemasrnrn l9l8'dcn sonra
63
dijllyaya yayrlnnlnr genillettilirli ve 1915'ten so la inrparalorluEunu "kesirrlikle"
kurdugunu daha solui gdrcccliz. $una iltantnak gerekir ki "Ugiincii Diinya'ya'sijz0nlonr'yardln"rn idcolojisiniu savlartntn aksilre. az gcligmi; iilkclcrc (lratta Avrupa ya) ylrdun cdcrr ABD dc!il. Amcrikan ka1>italizminiu sernirmcsinc k:rtkrd:r buluniLnlardrr. Lrlin Arncrika'ya yaprlan I ABD Dolarlft yatrrrItr kiullltllndu WashinEtor .1 D<rltr geri alr. Bir Kolornbiy.ll Ba$kan, l950dc l7 guval kalrvcylc aLnabilcn
bir jecp ur. 1967'dc anc.k 57 Quval kdlvcyle ahnabildi!ini bir konulmitrmda bclirui
Diinyadaki Anrerikan yalrrrmlarr I1a5[llc] dlgiiler. ulalll. 1969'da d:r!Ihm
qiiyley<li: Kauada ve Avrupada yirmi bir Milyilr Dolar. Lntir Amcrika da oniki Milyar. Orta-Dolu'da iki milyar dolaylarrnda, Japonya. Avusluralya. Yeni Zellnda ve
Giiney Alrika da 5 cr Milyar. Atiika'da 2 Milyardan fazla.7.5 milyarhk dilcr brtzr yatrrrmlarr da eklersck, ABDirin drlandaki bir ylll* yatrnnlrrrn yaklal* yetrniri milyar
!ihr lirntastlk bir
r:rkilrl)a
ul.tllrlrrlr gdriiru/
Ba,lkan Kenrtedy. bu kuzu krll!lndaki kurt.bu ekonorrtik istilinrrr ABD igin
zorunlu oldu-iu11u bir kcrcsirtde kabul clti: "EIer Hindistlll batsrydl. diyordu. Lrlin
Arnerika biz.dcn kurtulsaydr vc Otta-Doluirun yalllnda ycrnlsitydl. o zamrn llc bali\atom dcnizaltrlirl rclamclinli/- iqin .ll1rk
rik fiizelcr. ne yapay uydular. r)e ugaklal,
hig bir ley yaparnazlardr.
'
'lc
Bczdiriluri5 halklarrtr Arllerikan korsanrnrn yalmasrna knrll liin agrklgryla
bilkaldrdlklirrr zlmau. Arttt'rikan korsanrnln Btrddarla\masl' siyah bantrnt vc tirhla
bncalrr g*anp giivcn vcrcn crdcrnli birjandannaya ddniiimcsi bu kolullxrda anlalll oluyor. Elbcttc bu br;kalt5rrtrt gcrqcklc:itirirkerr b0yiik htirnanitcr ilkclcri ncden
olarak gdstenncklcdL. lllc John Quiltcy Adans'rn (ABD Balkartr) atyon savall slra
srndr 18.1? dc yrzdr!r:
IJlrrsluarastntla tccinrcl ahstcriSlere gi iS PhitI ahhki )iikii tii.
tananri\lc. utlut:ctt kon6nnxl:u la kcndinti: gibi sclrt?ni:i biatlc isle'tcn htristi\lrtll:1n b lcnclilkcsi iistiittc kurtltlrr' Qin llt'
ristit,an bh thrs olrtudtP igin. orula \4 larankn' kon!ustnu kut'
tlisi 74ibi serntc|i aliitlcten hu ittivnh[ut b tencl ktuolnkr k!tt'
tlisi ihagh h iss?tni\ot. S iste i httgn vc dnti'sos,-tLlit. Qh lnpuralotlt!{unun !enpl ilkcsi a i1ic(trcllir.DiEet iilkcl.'tlc t('.iw
sel dtqtcrislere
ginc \iikiiniinii l
nulor,lnsan tlttgastntn hakbtr korkmg :tt
lunndtki ve uhrsktrm httkukrz n ilk prcnsibindeki
rur4 bir st r ::clirnrlin :untarudrr.
Bu tarihten bcri ABD.kcIdi grkarlartnt korurlak igin baqkalarnrn i5lcrirtc
miidalraleden vaz-geqmedi. Dolrudan ya da dolaylt olarak kIlnlhklm hiikiilnct darbelcrinir listesi binnck bihnez. Baqkan WilsoD. bu davranrqr hakh gftartmak igill {dylc
g
diyordu: "Amerikan nasyonalizmi, liberal eDremasyonalizmin iistiin bigiDidir.',
Amerikan emperyalizminin dogasrnm. Hollywood'un ABD'nin halkla iliEkiler giirevlisi olnadrlrna inardumak igin mad" rh OSA sinemayr, q<iyle ya da bdyle
bozrnadrlurr ileri siirmek, buna inanrnak ya da iDandrrmak igin, ya bilincini yirinniq
olmak. ya da gdzlerini kapamak gerekir. Biiyiik ABD txijstleri raraflndar finanse edilen Kaliforniya metropoliintin, Amerika'nm giiciinii ideolojik araglarla pekigirme gdrevi oldulu da apag*,Buna beozer olarak, onmilyonlarca okuyucuyu zelrirleyen R"arlcr's Digest'in muhalif yayrnlan; kapiralist d0nyada gazerelerin golunu besleyen
basm ajanslarl; radyo kanallarnr t*ayaD phklar; lelevizyon kanallarmr uzun saatler
boyu \gal eden diziler: " Edebiyart ve sinemasryla oldulu gibi, resmi temsilcileriyle
de irnparatorlulun ileri karakollanna kadar, Amerika, irntiyazlr srruflaln farkll bak{r
ve bazen diktatdrliiEiiD sert yasasr altrnd4 yoksuuuk iginde yatayan halklara murluluk. elidik ve ttzgitliilden sitzediyor (...).$urasr kesin ki.sinema sayesinde,Amerikan
kaynakl mcdyalar ve Amerikan hayranhit bir kaq hafrada tUm batryt istih etnektedir." (2)
Bu srada bu kulluk gitgide daha da dayaml.rnaz hale geldi: 1947 den h*i. yrm
drlnda bulunan yiize yakrn kiitiiphane ve Amerikan Kiiltil Merkezi ate;e verildi. Vieham halktntn iizgiirliik savaqma s<iven John Wayne'in Y€gil B€reliler filminit bir
giisteriminden roDrq Amman'da seyirciler sinenra salonunu yaktrlar...
Umahm ki geleceke Amerikan egemenlighin remel fakntrii olan Holl)"wood
tiln diinyaya sreram\ balkaldr ar bir balLulg4 olmaktan titeye git-
sinelnasma kaqr
mesin.
SI\EMA N{PARATORLUGU
"ABD sinernasr, gegmiliD misyonededDin fetih elgilerini izledikleri gibi, dolar diplornasisi izliyorlar." Belgikah Jean-Claude Barz'ln bu sapramasr,limdi bu iinlii
imparatorluEun yap$uu sinema agrsrndan incelemeye bizi gdtiiriiyor. Bu tutum.Arncrikan sinemasrft "the best in the world" olarak.olononl bir kiiltiir taprnatlbazr '\rrutsuz istisnalar" dqrnda, 'gleen powcr"n.dolarm giiciiriin riizgarlan ve
gelgitlerine kahramanca direnen bir sanat adaclgr olarak gdmeyc allgmrq geleneksel
sinema-severlerc. kuskusuz, altgrlmamrg ve miinasebetsiz gdriinecektir. Bu kitabn
amaglatmdan biri her ne olursa ol$uD.onla! tersine inandrnnaya gah[maktt.
Sayrn Charles
Ford'llollywood Story (3) adh yaprtrurD baqhlrna Marcel
Cam€'niD Su giiriiliinii koydu: "Amerikan sinemasrrun arkas rda dolardan bagka bir
giig var. Istelrsil istenmesin zeki vat." Olaylara farkh bakryorum. Hollywood bazl zc-
kice iiretim yiintemleri bulsa, etkili bir estetik iiretmiq olsa. saygrdeler yetenekleri
kendine gekmig olsa kimse buna it az etmez. Fakat,Francis Courtade ve Pierre
Cadars\n Histoire du Cinema Nazi (Nazi SinemasmD Tarihi) adh gok iyi yaprtlarr-
65
nur (ku$kulu) giri;inde Raymond Borde'un
lu kiuy giiriiliinii buraya almak holuma
gidiyor:
Ntti vaptnkrtnot orlalun
Hollntad'utt ki
tb,tak ilin ErNin Leiscr'in
kalitesi henen henpn
giiciine haJftttt k
kcttlartlr.Mi:ansenin
Deutschltnd Et*,ache .tLllt !.tp mtn scgkitt n@nlajtn! gitmck v'
terli. Huns Steinholf, Kurl Ritter,Veit llarlan bir filnitt asl Japr
lacagut bilen insanltlrL . lgneleyici ve calryd at' bir Ford'un bir
Vidor'un ncsleginc s.thilttilet. Busit oku'ak bir 96z atarsak' eski
k:gah a*adatlQt t gihi , tan Cbziihtii bttl,nair bilen teknik ekipleri
Kanlnca. eger Hitler savqr kazarrsaydr. "objektif' sinema-scver ukalAlann.
Aknan silernasrnrn "tresser in dcl Wclt" olduEunu bize anlalacaklanlu hcsaba kalna_
mak oLnazdr...
Arnctikan sinent:rsturtl gel4imi.igerde olduEu kadar dr$arda dt bir dizi uzun
ekonomik savallar larihidir. Bunlarl iig biiyiik ddueme yayabiliriz:
Al BlRlNCl DU\YA sAvAsl\DAN oNcE
Bu drinemc bagllca iki biiyiik olay damgasul vunnu$tur: Bir yanda Edison\n,
yll igerisildc bclyiiz dava agar:ik AmerikaL rakiplcriri ve LuIniErc'i dilikalitiyc et'
tili iinlii "bcrat savajr"; iibiir yanda. daha dnce birlili bozulmug AvruPahlara karlr
gerqekte bi.r Anrerikan zaferi olan. 2 Subat lm9'da Pruisle toplanmrg ve onun kadar
iinlti "Congis des Dupes". Qok sayrda tarihgi bu olaylarr. gcli:' bir bigimde. tartlltron
lar, belr burada bunlara sadccc deEinnlekle yetiniyorum,
B)
IKI DONYA SAVA$I ARASANDA
Biitiin uzmanlar. 1918'den sonra Anterikan sinemastnln diinyaya eSemen olbirlili igerisindcdir' Tarihlcri[deki beuzcrlik, bu olgunun
igindc yalnuca "zeke"nrn delit "dolar"m da Sirdigini gdstcriyor. Bu ddrem diirt
dgeylc karaklerize edilir:
maya balladrEmda gitri.iq
l. "Brain drain"in
UYgulanmasl
Charles Ford, daha iince anllan kitabrnrn 103. saylasrnda !6yle yazlyor:
"Amcrikah ydneticiler. tehlikeli hale gelmiS Avrupa siierna endiislrisini tam anlamryla yok ctrnek amacryla 1923'e dolru saval agtrlill. Yeni saldlrl aslmda Alman,
Fransz ve lsve9 silemasnr etkiliyordu." Ozellikle akt<irler Fransa'dan gelecekti (4)
Arncrikan sinemasrna, Bu exodus'talt (5) Alman ve Avusturya sincmalarl dalra gok etkileudiler.Diler iilkeler de iiyle: Macaristaudan (Michael Curtiz adur almrl olal
6
Michael Kertesz. Alexandcr Korda vc Paul Fejos).lsveg\en (Bir sUre Seastrom olacak olan Victor Sjostronr. Mauritz Stiller vc Greta Garbo) ve Daniurarka'dan (Benjanrin Chiristelsen) bf gok akttjr ve aktris geldi. Aylll dili kulland*lanrrdan dolay tugillerc yire de daha dnde olacaktr.
Hollywood. bir varrpir gibi, sadcce Avrupa kanlyla beslcodilini sijylcyecek
kadar ileri gitncden bu "brain drairl'in ona bazr katlqlar saglad!nlr kabul ehnek zo_
rundaylz.
2. 1925rte MPAA'nrn Kurulmasr
"Motion Pictur Association ofAmcrica" (Arncrika Sitrema Kurululu). sine
lirketlerinin faaliyetlerini diizrlller ve hatta aralamda anlalmalainr sallar. Bu rirgiitiin ortaya g*r$yla Arncrikan silernasrnrn dlt pazarlar iistiinde niit'uz kullalrnasr
ma
ayDr zarnillra denk
diitcr.
3. D$ Pazarlarrn
ligali
19251e Made in USA f ilmler. gdsterirn siiresinin llgilrere'de %95'ini,Fransada % 70'ini ve ltalya'da 7a 68'ini iqgal edcr. Ingiliz ve Fransrz sijuriirgcleride bun,
dan gcni! iilgiide paylanrr alrrl:u.
4, Sesli Sinemanrn Ortaya
qtktlt
Bu tcmcl ycnilik. 9ok dnenli scnnayelerin yeniden diizenlenmesi iorulrlulugunu gctirdi. Sava)tan gok kan kaybetrniq olffak gftan Avrupa. bunlan Arneika ile
aynr dlgiiye getiecck giigrc degildi. 1928-1930 yrllannda sesli si emanrn yayrlmasr
Arncrikan sinerna endiistrisine yaradr. Cahiers du Cin6mahln 24l inci saysrlda Jc,
an-Louis Comolli $ijyle yazdr:
Onun,setsi3 sinenan!h "biiyiik okullan" ( I s','eg,ltah,an,Fr anst:"Al &n...) \'iiniindcn ulusll sincnkrlatm duryMlugunu d.t b"lirttigi J-eterince giistcrilati\or. Yahtrca bu iilkeletin en iinenli pek
loli. sircntoc$nn.scssiz sinennntn son \)tllanhdan itibaren I!o \\\nd taftAndan kall nnlarOla dcgil (tukuOabahN!) sesli sinena ile de 6rle gdriiliiwr ki her iilkenin spesifk giz.gileri, ktuliti
Holhu'ood' un tic<n'i ve fompl h.,mlar na gbre alar ltryun fi lmlerin
iislubuyla da ul/.l'al dillerle taSuul ar.
Bu karamsar gdzlcm, 1936 yrllannrn "gairane gergekgiliEi",l945- 1950'li yrl,
lallu ltalyan yeni gergekgilini ve 1960'ran sorua o aya g*mrl genQ ve yeni biitiln sF
nemalann. Hollywood'un srkrna merdanesinin, standartla$tmna eylemini tiinliiylc
ba$ardrgl dlgiide abartrldrr kugkusuz. Bununla birliktc, bu sanrlar baz gergek payr da
talrrlar elbctte: Ekranlarda Made in USA filtnlerinin her yerde hazrr ohnasurda bu
67
ktiltiirel kirlenrneniD nedeniri aramak gereki Biiylece ekonomik emperyalizmm
kiiltiirel cmperyalianden soyutlanarnayaca$ tezi bir kez daha dogrulamyor' Kar$r-
Ifth olarak (Et vice vena).
CI IKfNCI DUI"YA SAVA$INDAN SONRA
Amerikan sinemastntn (korniiDist diinya drirnda) imparatorlugu[u tiim diinyaya yayqr <izellikle bu taihtelr sonladu Bu "efsane" ddrt dnenlli hareketle ozetlenebilir burada:
1.
Amerikan Filmlerinin D$arlya Aklnlnrn lkinci Dalgasl
Thomas H. GubackTh€ International Film Industry adL dnemlikitabrnda
qtiyle yazryor: "lkinci diiuya savayndan solua Hollywood'da savaS nedeuiyle g6steriiemeyen binlerce filrn vardr. 1946 ba:ilannda Avrupa'ya gok saylda film giinderildi
l946vc 1949 arasrnda f600'den fazla Amerikan filmi ltalya'ya gdnderildi Aynr do[emde Hollanda gibi kiigiik bir pazar bilc 1300 den daha fazlasrlr kabul etti' 1949 ve
1950'de 800' yal<rlr Arnerikan lilmi giisterdi." (6) Almanya bile (en azrndtur batrlr miiltehkler taratrn<la[ kontrol edilcn bdlgcrinde) Eenil iilgiide donahldr' Batl Avlupa\un
komuniane kaymasrrtdan korkuluyordu. Marshall phnrnn gersevesinde diigiinceleri
?ra degerlerini dvnrek s6z konusuydu
landrmak, onlara Angikatl '').qQ
llrt
la
"polilique des auteuls"iin
iAnerican u'at d Iife ). Bazr sinerna dergileri taraflndan
(aslrnda hepsi de Anrerika'L) icadrnrn bu Screllelririlnig kullu!un ktiltiirel bir yansF
masrnr olulturdu!u diiliiniilebilir.
2. 19,16'da M.P.E.A'A.'nrn Kurulutu
Hernen hemen tiim Amerikan dagrtrm lirketlerid biinyesinde banndrall bu
gok iizel "serdika" iig ilging dzellik arzediyor: Hcpsi de Ba5kanin yakrn qallima arkadarilafl olan ycineticiler aracrhltyla Beyaz Saray'a dolrudan bairmhdll' Dtgandaki
trdstlerin ekonomik faaliyetlerinin. sava5tan sonra Arnerikan lrtiktimcti tarafindan. si-
nerna alanrnda girir;ihui1. gerqekten ba$arrsIz. "kartelleri kaldrrma"
(dacdtellisation)'un rahatsrzhklantdan kurtulmalarrm sallayan 1890 tarihli "Sherman Anti-Trust Act'taki bir muafiyetten yararlanryor M.P.E.A.A. Yine de
M.P.E.A.A.. yabancr hiikiinetlerle doErudan anla;ma yapmaya yetkili. ABD'nin tek
ckonomi sektdriidiir. Kelinenin tam anlarntyla' bu itrgiil.M.P.A.A.'nm "DrqiEleri Bakanh!r' ya da "Kiigiik Drliqleri Baka[Lli' @dparcment d'Etat) adyla amlmaktadr'
(anft yaFmryor) liiyle diyordu:
Filnleini:, .!t j iillrlc e, gdstetin siiresinilt yklcqil. 7o 6l)'ru iS'
gal editor. E{er bu iilkelerden biri bi:e krs knn 1nlenleri tygu'
!.a1a*isle^e, lenek gidip nnliye bakttuu gbriiriinr v salonlann
llk balkanr Eric
Johnstou
lansndan
eogunu bizinr filnlerini:in agtk httlugunu, onx lehdil
bi bigimde otut giitleri iiniine sererint Bu' iS alaru
ameden, basit
68
giire dc sdtkoutsu iilkehin ekononisi igin ol&tkqa iircmli
bir dettek saglat nz dc olsa.Yine bu naliye b<*anrna, bu salonlan,l
sun.lugu i! ral|a tlan iistiinden kesilenwrginin agrlrytu .la hehrlatun. Eger bakn b atgiinkrnlen .li\lc Ek istene:.se yine de ba.
t uygun araElar tltt kullanabilirin. (7 )
ve buna
Vc bu sevgili zat dcvam ediyor: "Fakat, eler iki ya da iig ABD lirkeri oyunu
oynarnaz da yabancl bir htkiimet laraf ldan empoze edilen krsrtlamalafi kabul cderlerse, benim, Bakan'a kartr sunduEurn argiimanlar agrhgrm yiririr. Birlelik rek bir
Eler keudi igindc b<iltnseydi. M.P.E.A.A. her yrl
cephe olugturmanrz kagrmlmazdr.
yiiz milyon dolar kaybederdi.
'
M.P.E.A.A..HoIlywurd igiD "murlak silah" oluqturur. (8) Bu saygrn kurunr.
giiniimiizde drl pazarla n hasrlahnrn % 50 sini QeklikQe. ABD'nde kendi kendini
amorti ediyor. D$ hasrlatm ya srnl iireten dii Batl Avrupa iilkesidir (lngiltere,ltalya.Alnanya ve Fmnsa). Agrkqasr, Hollywood sineDrasrnl 7.,:5 oranlnda "biz" finanse
ediyoruz. 1951 ve 1965 arasr, Amerikan siuemasr Avrupa'da 1.9 Milyon dolarlk cici
ki.rr kasasrDa atl. ABD ekonomisinin lrig bir sekltirii.siDemada olduEu kadar drqanya
balunl delildir. Yrlda bir milyar yiiz yetmil be9 rnilyon ile, Avrupa paza ln. Anlc-
ikan
pazannrn trenzeri oldugunu da belirtmek gerekir (fakar Avrupa. ABD'nden iki
kat daha fazla fiim ii.etir). Alt ar avrupasr ddnerniudc M.P.E.A_A..filmlerinin dadrtrnuyla toplarn hasrlatrnrn iigte birini oradan elde ediyordu.
Amerikallar. Filmlerinin yoEun tiikerimini bize cm;xrze ettikleri halde, bi,
zimkilerin daErtunrnr kolayla$umak istcrniyorlrr. Omc!in, 1956'da Amcrikan tilmlcri Fransrz pazanndan 15 Milyondan fazla gclir elde ctriler. Fakat biz. ABDhde.
filnllcimizin dagltlmrndan yaklaErk olarak ancak iki milyon dolar kazandrk.
26 Mayrs 1946 farihli, ugursuz "Blume-Byrncs anlaErnalan" ile
M.P.E.A.A.'nur uyguladrEr dururnuu zavalL bir omegire sahibiz: Her y .di-Eer iilkelerden 65 filme kargrlk 121 Amerikan filnine vize verecc!imizi dngiiriiyorlardr!
Eler rrrcslcktaqlar harekete gegmeseydi. Fransrz sinemasr bugiin bclki de Bclqika sinemasr diizeyiide olacaktr. Rakarnlar anlamltdrr: 194dda elitsiz anlaltnadan dnce.
Fransa'da 35 Fransrz filmine karqrhk 38 Anrerikan tilui gtisteriliyordu. 1947'de nn,
laqmadan sonra 54 Fransz lilnile karqrl* 338 Amcrikan tilmi .qitsrerildi.(9)
Georges Sadoul (10). 22 Haziran 19.6'da yaprlan bir basrn toplanhsrnda. Leon Blum'un iiiyle dedilini aktanyor: "Tam giiri\me olanaksrz oldu. Amerikal dosr-
larnuz,Italya'nn Voll'den daha fazlasrm elde edemernesine kaqrn. bizirn ulusal igletrnemizin % 30'unu korumamrzr kabul ettiler. Size itiraf edcriN ki Fransairrn
yiiksek gftan igin Fransz sinema loncainu feda etrnem gerekseydi bunu seve seve yapardlm."
Thomas Guback Ingiliz,ltalyan ve Fransrz giriqimcilerin ABD'dende
69
M.P.E.A.A. nrn bir benzerini kulnaya kalkrlt*lalnda nasrl acr bir baqansrzlkla karlllalt*lannr daha iince adml andllunlz yapltlnda uzun uzun alrlahr. Variety dcrgisi_
nin l0 Ekim 1956 tarihli say$mda. bu kartelin bir yiineticisi. M.P.EA.A.'nn tekcli ta
rafurdan egerrrcrtlik altlna alnnrasl kaydlyla. politikasrnrrr. bir serbest pazann genellcqtirilmiq ktrrununr-t amaEladrgu[ kabul ediyordu. Daha agrk olunatnazdt. ]lalku
Fibt E\port (IFE) \alizlerini toplarnak iorunda kaldt
Ole yandal, genelliklc Franslz ve Avrupah yaprlncrlartn lilmleriuin uluslzuarasr dalrtunuu M.P.E.A.A.\rrn fi nnalarrna buakrnayr avantajlt bulduklannrbu suqlamaya eklemck uySul olur.
l7 Ekim 1970 tarihli Entreprise dergisinde. "'nku.rgcts'lltdanenrinlle sine'
nkulrn cehenrkni' bagLkh, ynzart belli olrnayalr bir makalede $iyle deniyordu:
"ArnerikaD sincrnast. giictinii akla gclebilccegi gibi yalmzca Hollywood'un endiistriyel giiciine dcgil.tiirn di.itrya gaPuda diitiiniilmiiE. hesaplan yaprhnu bir araca borglu-
dur."
.1,
"Run A$ay Pr(duclion" lKaqak Uretim'
Bu beccrikli sistcrll. (6zellikle) Batl Avrup{h hiikiimetlerin. hasrlntlaltn
ABD\re lrausfcrinin gok fazla olnlasr kaxllsrndir. ulusal topraklarnda Arncrikan lilInlerinin giislerihnesi siLyesindc kazarrrLnrq karlar$ bir btiliimtinii 'dondurna" kal;rrr
aldrklan zaman M.P.E.A.A. larafrrtdan diitiiniilmi\lii Bdylecc. (1946 t.rihli Blumc
Byrnes alrlalmalaflyla M.P.E.A.A. ya vcrihnirf biiyuk avantajlarrn bazrlarxrdan vazgegilrnesini sallayau ) 19.18 larihli "Frar:o'Antcricot Filrr Agre?rrcnl"rl1 hemen
arkasflrdan. Fransa'da t:raljyel gdslcren Amerikan finnalarr hcr yrl, kAilanndl[ 3 625
000 dolarhk txtliirn0ndcud.rha lazlasrnr iilkclcrine transfer edcmeyccekjerdi: Kalal1n
l0 Milyon dolar 'iou I pt.)duclion liln'l "lcre yatrrtlmak zorundaydr. Aylrr yrl lIgiltcrc l7 Milyondan lazlasrna izin vcnttcyerck. sincntada.40 Milyon dolarlft ABD
kirrnr donduruyordu.
Bunurla birliklc. zorluklardau yakasltt styutrtayt arnaglalrrll qirketler igiu olBii sorullunna kurulu kanilsmda bu kazangll ticarctlcn ( I I ) kazan mrq dolarlafin bir krsmrnr yurda nasrl transfer cttiEini soran Senatdr Fulbright'a
Eric Johnston, lskandinavya'dan satrn aldrtl aiag ctencsini, Arnerikan girkctlcrine Liret satp. onlanD vestcrnleri[ F)sla arabalan ya da Sophia Loren'in i9 gekrnclcriyle kamayac:rk \icy yoktu.
zandrklan dolarlarrnr almak igin. Fimrrcccanicaya tankerler Nrnallayarak Liretleri
kullaldrlr ltalya'da satuak zorurda kaldrgrrlr sityledi Yine aym pkilde -gu
ano'yu viskiye, daha sonra bilyeli rulmanlzLra geviren hokkabazhk marifetleri arasrlda- Marsilya limanurda batrrhm$. Fransrz Frankr olarak ddemti$ vc daha soua
ABD'ne orada yeniden satrlmak iirrere gdnderilmiq bir yiik genrisinin ytizdiiriillnesirri
de sayrnrlh. Senatdr Fulbright: "Gcrgekten gok akrlltsuuz. Mr. Johnstol'diye cevap
yeniden
vennilti.
'70
Bununla birliktc.M.P.E.A.A.'nrndondurulmu$ mai varhklatmr sofuca IIalyan.lngiliz ya da AInlaD damgasr vuruhnu; filmler finanse cdcrck kullartnlllu.
1957'dcn 1967'ye kad:u Amerikan hnnalan "llalyan fihnlcrinin" yapulrna 350 Milyon dolar yatrdrlar. l9(rtl ve 1969 da da 90 Milyon dolarlk yatlrlrn yaphlar. Tiirn Balr
Avrupa rinclrlalarrna yapllan Alnedkan yatrrmlan ikiye katlandr.
Amerikau silcmasmrl Bnh Avrupa siDctnasura bu giri;i. ilk ctapta. kuklalar
tarafindan ydnctilcn "papcr compauies"lerill kurulnrarryla monkiin krlurdr. Sonra
Amerikan lirketlcri bu lckildc Avrupah uluslardan yararlnndrlar. Boyleliklc ulusal
protesyonclkurulu$lara girip orada yasa yapabildiler. Tbomas Cuback ldyle yazryor
( t2):
Bir kug ttl dttcc,. Bau A|n!p.t iilkcletihdcn bi, inde bi' Anerikun kurulusunnn bir tensil<'isi\le bir konuSnu ,-apnu lrsutt buldnntAnut ikun Sirktlcrinitl gereekten \ercl d.tgttt ortekktuu ko ttol
elliklct it1i v bu ortakl!gttl politikasna ili|kit kararlar ald*lttrtnt
baat agtkluth. (Ott: ktrk tcrel Sirk'tc kurSltk)
Antc"-4lnEcu )-.,di
rikun Sirkatinin ii,'e' olnnflna rugnvn. .Etlr;nru gitlcrlerinin bii|iik
bi bi;liiuiinii kurstlutltklria tndan orlaHtgt kontrcl cdetltr b lutdt. Diger toruliun, her lungi bir yerel Sirketin*itlc eit ot hilkkt
bulutldr!!rr i(it. be.t tatsielcr oy birli{i gercktirdigi :dnttn b v
to hakhu kullanabiIi lerdi. Krsat'ut, yerel t'ndiistriniu \d cticileriuin s!ralcjisi i hu.runda biliyorlanlr
Aneri*an grkurlarur
"e
ldli*cl( liiji cn progranlaru gergcklcEtirilnesiti
cngelletebi-
Bu haksrz nliidahalc. goiunlulla. aslan payur kcndilcrine
la yasalla$tfrlmrllr. Bitylece, 1959'da inzalanmrq
bir
ayrau anlaytralar-
anlalrrranrn bitinlinde "ltalyan
siucnrasrD profcsyoncllcri. ltalya'da faaliyet gdstcren M.P.E.A.A.ya iiye lirketlcrnr
etkinliklerini dogrudaD ya da dolayh olarak uygunsuz bir ;ckilde ctkilcyccck olan
ltalyau filnr yasasurda hig bir qekilde dc!iliklik yaprlmayacalrnr gararti altrua almak
iqin ltalyan hiikiirnctiDirr uzrnan yetkilileriylc gerekli tiim iinlemlcri almayr iistlcnirler" deniyor. Bu anlaqrr! melri her tiirlii yorumu bft yanlr btnkryor.
Faktrt bu her qey denrek deiildir: Bu Amerikan $irkctleri "endiistrileiiin guciine kxry hlkh olarak s{valrn vernrek iqil oylanrrr\ yardlm yasalan bigirninde kendileriue ydncltilcn oku buureranga dijniiltiirdiilcr." Resmi olarak Avrupah oldukla-
nndan. bu avantajlardan yararlatunaya hilklan vardr. Daha iyisi can saELgr!
Kalilbrniya'daki Hollywood drqrnda bugiln, Thamcs nchri iisliindc bir
Hollywood (lngiliz pazannrn % 80'inden fazlasr M.P.E.A.A. taralmdan konuol cdilmektedir). Tiber nelui iisriinde bir Hollywood (ltalya da alu bir biiEimde sdmiirgeleltirilmiltir), Scin nehri iistiinde bir Hollywood (Fransa tu dll lqitik dururrdadrr) vardr.
Fransrz ve ltalyau siuemalarula Amcrika mn yaphlr yrll* yatfnnlar, bugiin igin, 40
7l
Milyon dolar mahiyetinde olacaktr. fakat bu semayedn Fransz sinemasrndaki paylbelirlemek zordur zira bugiine kadar hiq bir ciddi inceleme yapdrnadr ve
CNC bu konuda bir galgma yaprnak igin acele eder gibi giiriinrniiyor.,.
n dofrulukla
Bazrlan.dolar olarak koyulan bu sennaye paylarnu filmlerin iiretim vc d.gltr'
mmda <izel bir yardun bigilnine ddriiltiirmeye kalkl$blar. nc dcnli yaldrzl olursa olsun. bdyle ballann kir sallayanlan uzaktaki New-York'lu kunnaylar tarallndal ahnrnrl kararlara bagh krldtlrm urrutmamak gerekir" diyor Claude Degald. Ulusal uedenlerden dolayrABD bir giiD bilycleri[i geri almaya karar verseydi De olacaktr?
$u zur igin, "run away producion". M.P.E.A.A. igin ri9 tiP avantaj sunuyor:
Hollywood'dan daha az onur verici kolullarda. insan zenginli{ini rnahalliide kullanmayr sallar, Amerikal teknisyenler sendikasntn gok alrr baskrlarrndal kagmayt
saElar (biitgeyi alaF gcken eke etrnen) ve uzun vade de. lralla krsa vade de Avrupa yaprnlannrn politik ve estetik ydnii ti etkilemeye ncden olur.
Bu soo suglanra boquna defildir. Bir yandan ltalya yeni gergekailiiinin yava! yaval ndtrlesmesi ve lngiliz "liee cinema"slnm lnzh yokoluluDda Arnerikan egemenlilinin soru lluluEu sor8ulanabilirken, dtc yaldan da ltalyan spagelli vcstcmlcrinin vc Fransadaki "Z serisi'irin gansrmn, yaratrcllannm mantalitesinin ve Bdtr Avrupa halkurrn zevklerinin Amerikanlagrnasrnrn bir iiriinii olduluru kim ciddi olarak
inkir edebilir'l (13)
Thomas Guback, koznopolitizmi gegeniz lolan bir "orta-atlarlik kiiltit"iin
gcliiimesindeD sdzediyor. Bizi. Ren6 Cl€nrenl'ur nazizme k;rqr Fransrz direniqi temasr.rxr illeyen La Bataille du Rail ve Paris Br0l-t-il adh iki hlmirin estetiEini kar$latirrmaya gafuryor: Ikinci fihne bir Amerikan irnra.srnur yatrdtlt altl milyon dolarxr
e&isi yrinetrnenin ul.tsal diiliincesiui degiltirmcdi rni?
3.750
grna
Milyu dolarlk bir diinya
sinema ig rakarmnm
iki milyar dolar u tek ba-
Amerikal sinemasrmn gergekleltirdigi bilinerse, Batr Avrupaltlarn, ABD nin
"melting pot"urda (eritme potasl) kiiltiirel azmlftlar haline Eelnek iizere olup olmadrklalnr insan, hakh olarak kendi keudine sorabili rni?
4. Konglomeralar
lkinci diirya savaqurdan itibaren Amerikan siDemasmrn ahltml[m ddrdiincii
dnemli ttzclliEi gtiglii ekonomik kurulu$lann (entitE) biiryesiude. tamamen farkh,
gok sayrda etkinlik sektiiriinii bir araya getiren bideynelerir (konglomeralamr) kurululudur. Ome-Ein. Entreorise dergisilin daha iirce adrm andtlrmrz sayrsr, United Artists firmasrmn, sigona qirketlerine, cml6k proEamlama ve d0nyanur elr biiyiik charteru organizasyonuna sahip olan bir konglonrera olau Trans America tarafindan satur
ahndiuu belirtir. Paramount, kendi payrna.Pan Amir en biiyiik hissedafl olan Gulf
12
alrd Westem Industries'iD (sigona qirkelleriddkiimci.iliik.sanayi malzerneleri. dcmirli
metaller, oto yedek pargalarD eline gcAmiltk ve qu anda Bahanralar.da vc Santa Do_
mingo'da puolar ve ineklerle de. Kanadairm en dnernli salonlannn itletirn $ebekc_
siyle ilgilcndiEi gibi ilgileniyor (Karada, Arnerikahlar rarafrndan bir "domesric rnarkef'olarak gdrOliiyor). Universal, az kalsrn Wesringhouse'ur elire gcaec4kti. Warner
Bros, araba kiralamada 3 nulnara olan Kinncy National Scrvice tarafltdan kontrol
ediliyor ve yedisi cenazc kaldrnna igletrnesi olan on kadar hianet lirkctini clirdc tutu-
yor.
"Fihn made in Hollywood"un. on yrldan bcri, "ABD yalam standa(l kavramrnl' iluag etmesirc yardul ermedilini ve "Parisli ya da Milano'lu (14) dakrilolarl oldu$u gibi Tokyo biirosunun giircvlisini de etkileyen stereotipler olar Coca Cola ve
Lucky Stike ya da Ford lar igil dalra kolay bir niifuia izin verdilini" ilkdr cden segkin
sirema-severleri bu verileri okuduktan sonra daha az anltyoruz.
.lunerikan sinema irnparatorlugu. az dDce gdslcrip ispalladl!mrz gibi. bir diiliince penceresi dcEildirler. lyi-kiitii vfidr ve kollamrl Bah drinyas nn az bi kr$nryla Asya.Afrika ve Latin Amerika\rrn goiuna yayar. (15) .
DIPNOTLAR
* Henncbelle.Guy.
Quinze Ans de Cincma Mondial 1960-197S, Edirion du Cerf.
t975.
1. Crasset.L'empire amdricain, 1968.
2.lbidern.
3. Holywood Story, Ed. "La Jeun Parque". 1968.
4. Bu diinemde gegiciya da kcsin olarak Arnerika yolculu!una gftal Fransrz aktdrler
lunlardf: Max Linder, L€on Bary, Jules Raucourt, Charles de Rochefort,
Maurice de Canonge. Paulette Duval. Louise Lagrange, Jeanne de Balzac. Raoul Paoli, Ivan Masjoikine, Boris de Fast. Lois Moran,.Jacqu€s
Lerner. Arlette Marchal. Lili Damita, Georges Carpenti€r ve Charles
lruis Casnier, Maurice Tourneur.
Nungesser. Yijnetmenler arasrnd6:
Emile Chaitard. Henry Houry, Ren€ Plaiseuy, Henry Mdnessier, Louis
Pagli6ri. Henri Dianant-Berger.
5. Holly,rvood'un Kendi safina gektili bazr Alman yiinetmenler: Ernst Lubitsch, Dimitri Buchowietsky, Murnau, Paul L€ni v€ E,A. Duponl. Aktdrlerden bazrlan: Paula Negri, Lya de Putti, Camillia Horn.Imogene Robertson.
Hella Moja, Conrad Veidt ve Emil Jannings. Bu lisreler, Charles Ford'un
Hollywood Story adh kitabrndan ahlrnrgu.
6.The Intemational Film ludustry, Indiana University Press. Bloomington ve Londra.1969.
7.Bu "uygur araglar" arasmda Amerikan filmleri olarak sug oluqturan pazann boykolunu sayalun. Hollywood tiirleri igin yapay olalak, belli bir rar yaranldr!lndan, ABD, bu "popiiler" isteli bir baskr aracr olarak kullarr. Yoklugu du!u73
rnunda, uyulturucuya al1$trllmrs
b
siiriiyle kar$ a!trabilcceEilniz bir hal-
kur tcpkilerine bil b:tEhyorlar onlar. Ulusal ncdenlerden dolayr.ko)ullanra
boyu; cgmck isle leyetl Darimarka'ya vc daha sonra da lsPanya'ya uyguladlgibi bazr
!r politika budur' Aylrr yydntcrrt. daha dllcc. Comacico ve Secma
Fransrz $irketleri tarahudan Afrikada balkaldran iilkelcre karJr kullanllmrltr
(rirnelin Ginc. Yukal Volla). Bir balka "uygun ang". "rahatsrzlk vcren" gbrcvlilcri ya yiinctimrn dr;rnda btrakrnaya ya da kiliscl olarak yrpratlp 86zden
di\iirmeyc AahiDlaktan ibarettir" Elbettc gizli ve dolaylt yollarla Bu talihsizlik.Tunus'ta iilkesinil sincma yoncticisi olan Tabar Cheriaairrn. ya da Fran'nin yrur i;leri m0sa dil Paris'te yaytnlanan Bullctiu d'inlbrntation du C.N'C
dririi olan Claudc DcBand\n baqttla gcldi.
E.7 Ekim 1970 tarihli Entreprise.
9.I)l-Irtrrn i4rstndan.bugiiD. Fransa'daki dururi |<iyledir: Toplaru iq rakanuml7o 45 i
dokuz Amerikan |jirkcli taraflndan gcrqeklc{tirilmiltir. llk "Fransrz" dnurtrrr
Millirkcti Unilcd Arrisls tit. Dnlrtnrr lirkcllcrinin hepsidn i! rakaml 364 5
yon Yeni Frank'a (NF) ylikseliyor. Bu lirkctlcri[ sayrsr 122'dir' Amerikahlar
150 600 fi)O NF gcrgekleltiriyorlnr' Ulusal karaktcrli iki Fransrz ;irkcti vc dilcr sckiz dlErnli lirkcl 140 000 000 yapul:u Gcri kalarr. 28 sanal vc dcneme
sllonu daEltrcllart liuaflllddn olu!turulur' Bu sonunculat ataslnda kuqkusuz
gok sa1'rda "pornograf r da hsaba krtmak Serekir.
1970'dc ORTF c.l, 36.5 Fransrz tilnrilrc kar5rLk % 55 Arncrikan hhnini prograrurllla aldr. 1972'dc Fransv llllnlcri 7. '18.'1'c qlktr (179 uzun nletr4) Fakal kiiqiik ckanda giistcrilcn 191 yabancr filntdeIr l3l i Alre.ikaldr'
Bu rakarnlatm bir Utliirnii Claudc Dcgandin L,e Cingrna ... Cettc Indusrie (
bir btiltirnii de Bullctin dinlbrmation du
C.N.C.'deki 'Aclivitc CiDirnahgraphiquc Fraugaise ell 1972 " baqhkh yazrdan allnr)rllllr.
Ed. rcchniquc
10. Le
t
ctlco[omique
1972).
Cin€ma Frangais, Flammarion. 1972. s
l0l.
l. Entrepris€, ibidenr.
Cin6tique. No: 6 da ylyrnlirnrlrl kontbrans.
13. Bu nokta kilabrn iigiinci.i bdliimiinde dAha getil clc
12.
ahrml!hr.
1{. Entreprise. idcnt.
15. Bu lijliirniin sonunda ikiagrklanra yaprnak gerekiyor:
- Bclki de golu ki1i. Ku/!y Anerika kapitilizrnine keu;r Batr Avrupa Kapitalizrninin trralrnr tutuyormuS gibi giiriinmeme. devrimci agrdatr galtracak.
bir
Qiinki.i. bu Batr Kapitalizminil balrrnsrzhk isteline ittinrhnadr. Halbuki
Europe du Filrn, ABD\rdcn gergek anlartrd:t balnnslz olnasl ve Avrupa kiiltiiriine say$ gdslennesi kotuluyla. bara stratejik olarak arzu edilcbilir gairiiniiyor. Kannnca Atla|tik'in dbtir yakaslMansa bu yakaslnda haz[lallacak vc
saptrnacak bir yapnrra ilerici ve pptiler bir kalakter vennek iQin savalnrak
demokarik giigler iqin d.rlra kolay olacak. Vc ne olursa olsun. illcrini kcndi
aralarnda vc hesaplarlnr kendi burjuvazileriyle diizcnlerne hakkr Avrupaldara aitti..
'74
-Hollywood'a ka$r kavgaya aslmda
bi
Bah Avrupah bakq agrsryla giriqti-
br.r yitrtemi benimscdinr: Birincisi.
M.P.E.A.A.'nm drq hasrlahnrnyansrnl yaptrEr ve ve Hollywood i;ubelerinin
ycrleltigi ba$llca yerin Bau Avrupa olnrasr. Bununla birlikte. Amerikan sinema emperyalizminin diiDyaorr diEer ttilgelerinde dc zararlar verdili kcsindir: Daha iincc, siyaha boyayarakek bir Hollywood yaratr gdriindilgii Ciincy
Afrika gibi bir kag iilkede iirelim diizeyinde, tiim "iizgiir diinya" iilkelcrirde
tim de sdylenebilir. lki nedenden dolayr
iiretim diizeyinde. Burada.Michael Raebum'iin. Les Cin6mas Africains €n
l9?2 adL kitabmda yer alan makalesine bu bakmdan gdnderme yapryorum.
Ikincisi. kendileriri ilSilendireu prspektiflebenzer suglamalar kalerne almanln bu kilgclerin diger yerli cleltinnenlerire ait oldugu igin bu yitntcmi bcnirnsiyorum. Arap.Af rika sincrnalan iizerindeki Amerika-Avrupa egemenlilini (condominiurn) bir gok kcreler dili getiren ve bu koruda "Ecran d'Abondance .- ou Cin6ma de l,ib€ration" (Bereketli Ekanld ... ya da Kurruluri Sinemasr) adh bir kitap hazulayan Tahar Cheriaabln tcksir edilmil eok sayrda
incelemcsi bu bakrmdan yararhLkla okunacaktr.
75