XdZdtXdbdr X9 324 Dekabr 2013

SOFaVILaR DOVRU A Z a R B A Y C A N ALIMLaRININ SON TaOQIQATLARINDA
Noyabrin 30-da Xszar Universitelinin Tanx v3
arxeologiya departamenti tarafindan "Safavibr dovrii Azarbaycan alimbrinin son lodqiqallarinda" movzusunda elmi seminar ke(;irildi. Scminarda Xazar
Universitetinin. Azarbaycan Milli Elmbr Akademiyasinin vo Baki Doviat Universitetinin miitoxassisIsri nioruzslorb i^ixi^ etdilor. Xazor Universitetinin
bir qrup tabbasinin do i^tirak etdiyi lodbir qarijiliqli
polcmikalar vo diskussiyalar ^oraitindo lit; saal orzindo davametdi.
Seminarin ovvolindo Xozor Universitetinin Tarix
vo arxeologiya departamentinin miidiri, tarix iizro folsofo doktoru. dosent Roza Arazova qonaqlan vo i§tiraki^ilari salaniladi vo seminarin i§ino ugurlar arzula-
XdZdtXdbdr X9 324
Dekabr 2013
di. Movzunun tariximiz iii^un aktualligmdan bohs
cdon natiq Azorbaycanda Sofovi tarixinin on gorkomli todqiqatt^isi olmu^ vo bu il vofat ctmi§ tarix^i alim,
AMEA-nin miixbir iizvu Oqtay Ofondiycvin bu sahodoki ara§dirmalanni vo onun oton osrin 90-ci
ilbrindo Xozor Universitetindoki foaliyyotini xatirlatdi. 1997-ci il sentyabrin 24-26-da $ah ismayil Xotai haqqmda ilk bcynolxalq konfransin mohz Xozor
Universitetindo kegirildiyini bildiron R.Arazova Sofovi tarixi ilo bagli miitoxossisbr arasmda fikir mubadibsinin vacibliyini vurguladi.
(Ardi sdh. 14-ch)
9
UNIVERSITET XGBeRLaRI
SeFeVILOR DOVRU A Z a R B A Y C A N ALIMLORININ SON TODQIQATLARFNDA"
V
.
^ - r . - . . : (dvvali sah. 9~da)
Seminari giri§ sozu i b A M E A - n i n A.A.Bakixanov adina Tarix inslitutunun Qafqaz tarixi §ob3sinin Dorbond ebni qnipunun rshbari, tarix c i m b r i
doktoru, professor $ahin Fazil a^araq, Sofsvi dovriiniin Azorbaycan tarixindoki roluna toxundu:
"Ssfsvi dovrii Azsrbaycan tarixinds dsrin iz qoymu^dur. Ssfsvi dovlstinin ilkin morhsbds Azsrbaycan dovloti olmasi haqqinda ilk fikir l.P.Petru§evski tarDfindon SDsbndirilmi^, daha sonra iss Oqtay Ofpndiyev bu fikri inki§af etdirorDk vo elmi
faktlarla qiivvotbndirsrsk konscpsiya halina salmi §dir.
Oqtay Ofsndiycv bu movzuda iki monoqrafiya
ns^r etdirmi§ V3 haqh olaraq, X V I asr Azsrbaycan
Sofovibr dovlsti konsepsiyasini ortayaqoymu^dur.
Bu, o zaman ugun i;ox boyiik bir curst va lazimli bir
addim idi. Bu konsepsiya o demok idi ki, orta asrbrdo, ermonibrin ciddi bir dovbtgilik snanasi oimadigi dovrbrda biz qiidrstli imperiyatan idars edirdik. Dogrudur, ocnobi tarixgibrin bir goxu, xususib
da Qarb olkabrinin va Iranm alimbri Safavilar dovb t i n i n X V l asrda Azarbaycan dovlati olmasi fikrini
qabul ctmirbr, lakin eyni zamanda, biz onlarin bu
konsepsiyaya qar§i tanqidi fikirbrinin da §ahidi olmami^iq. O.Bfandiyev X V I asrda Sofavibr dovbtinin Azarbaycan dovbti oldugunu asaslandirdi, digar bir tarixgimiz Sbiilhasan Rahmani isa I §ah A b basdan ctibaran Safavilar dovlatinin Iran dovbtina
gevrildiyini irali surdii. Biz hamimiz O.Ofandiycvin tabbalariyik. Manim da fikrim bcladir ki, I $ah
Abbasa qadar bu dovlat tamamila Azarbaycan Safavilar dovlatidir va beb da adlandinlmalidir. Ogar
X V i asrda Iran Azarbaycana tabe idisa, sonradan
Azarbaycan Irana tabe oldu".
14
_
- .: '
Tarix iizra falsafa doktoru Dilavar dzimli ( B D U
Tarix fakiiltasi) "Azarbaycan Turk dovbti^ilik sisteminda qizilba^liq" movzusunda maruzasinda
qeyd etdi k i . "Orta asr sufi tariqatlari igarisinda Safaviyya Azarbaycanin ictimai-siyasi hayatinda va
falsafi-adabi fkir tarixinda miihiim rol oynami^dir.
§cyx Safiaddindan ba^layib 15ah ismayila qadar davam edan bu harakatin naticasi olaraq 1501-ci ilda
Azarbaycan Safavilar dovbti qurulmu^dur. Safavilarin iqtidara galmasina qadar kei^an iki asr arzinda
tariqat koklii dayi§ikliklara maruz qalmi^dir. Unuimilikda isa, Azarbaycan nainki sufi carayanlarmin
topla^digi arazi olmu§, eyni zamanda ba^ariyyata
sufi sisteminda oziinamaxsuslugu ila segilan Xiirramilik. Hurufilik, Safaviyya kimi tariqatlari bax^
etmi^dir. Ham xiirramibr, ham hiiruflbr, ham da qizilba^lar qar§ilanna dovlat qumiagi maqsad qoymu^ harbi-siyasi doktrinalaramalik idilar. Safavilar
tasirli ideoloji tabligat asasmda turk tayfalanni ta§kilatlandiraraq. markazi Azarbaycanda yerla§an
giiclii bir dovlat aparati yaratmi^dilar".
Filologiya iizra falsafa doktoru Zivar Huseynova {Xazar Universiteti, $orq dilbri va din ara§dirmalari departamenti) Safavi dovriina aid tiirkca
maktublar barada malumat verdi: "Tiirk dili Safavilar dovbti daxilinda hala a w a i k i asrbrdan bari
dovlat dili olan fars dili ila yana§i rasmi dil saviyyasina gatmi^dir. Bu dovlatin banibri tiirk asilli tayfalardan ibarat olduqlan i\(;un tiirk dili sarayda, dov
lat rasmilari va ordu mansublari arasinda geni§ §akilda istifada olunurdu. Soziigedan dovrda turk dilinda farmanlar veriiir va ba§qa d o v b t b r b rasmi yazi^malar aparilirdi. B e b k i , Safavi sarayindan
X3Z3rXdhdr
X9 324
Dekabr 2013
digar dovlollorin iinvantna vo digar saraylardan Safovilsrin unvanma ana dilimizda maktublar gondariiirdi. Bela maktublar miixtaiif macmualarda va tarixi matnlardaxilinda aksini lapmi^dir. Iran tarixt^isi Obdulhiiscyn Navai taratlndan dare olunmu§ sanadlar toplusunda I §ah Abbasin qalamindan
mi§ tiirkca maktub bu baximdan diqqati calb edir".
Tarix iizra falsafa doktoru Tahir Cafiyev
(AMEATarix inslitutu)"C'aldiran doyii^iinadairyeni faktlar" adli maruzasini i^tirakgilarm nazarina
^atdirdi: " B i z bu maruzani hazirlayarkan X V I asr
Osmanh tarix^iinasligmm an gorkamli numayandalarindan olan Xoca Sadaddin Ofandinin "Taciittavarix" asarinin zangin materiallarina asaslanmi$jq. Bu manbanin tahlili! 5ah Ismaydm harb sanati
tarixini darindan bildiyini va doyii^dan avval daqiq
harbi plana malik oldugunu gostarir. Doyii^iin tasviri asasmda bu qanaata gala bilarik ki, I ^ah Jsmaydm oncadan vuru^u ncca aparacagi barada aydni
tasavviirii olmu^dur. Bela ki, o, ordusunun asas qiivvasini iki qola bdlmu§ va Osmanli qotjunlarma cinahlardan /arba vurub, onlann arxasina kegmayi
planla§dirmi^dn'. Lakin Osmanlmm ugurlu miidafia taktikasi onun bu planina mane oldu. ^aldiran
maglubiyyali Osmanh Safavi ixtilafmm qtsa halli
olmayib, bu iki dovlat arasmda meydana yixmi^ miiharibanin yalniz ba§Iangic marhalasi idi".
Tarix iizra falsafa doktoru Farah Huseyn
( A M E A T a r i x Institutu) son bir il arzinda istanbulda elmi tadqiqatlar aparmi§dir. Xanim maruzagi
Tiirkiyanin an miihiim dovlat arxivlarindan birinda
miihafiza cdilan 1728-ci il tarixli "Iravan ayalatinin
miifassal daftari" haqqmda malumat vcrdi: "Ba^bakanliq Osmanh Arxivindo §imaii va Canubi
Azarbaycanm miixtaiif ayalatlari ila bagli miihafiza olunan lahrir daltarlari hamin vitayatlarin Osmanh hakimiyyati altina kcvdiyi iki dovra - X V I asrin sonu va XVIII asrin avvallarina aiddir. Hamin
dovrlarda Jravan ayalatina aid ikisi miifassal, dordu
XdZdrXdbdr
Dekabr 2013
icmal, birisi da sicil olmaqla yeddi daftar tartib
olunmu^dur. Bunlardan biri - 1728-ci ila aid "Iravan ayalatinin icmal daftari" 1996-ci ilda Ziya Biinyadov va Hiisamaddin Mammado\) tarafindan na^ra hazirlanmi^dir. lial-hazirda iizarinda gah^digimiz "Iravan ayalatinin miifassal daftari" iravan baylarbayiliyinin sosial, iqtisadi, demoqrafik durumunu daha tafarriiatli $akilda aks ctdirmakdadir".
Tarix cimlari doktoru Xcyirbay Qasimov
( A M E A Tarix institutu) Azarbaycan safavi:jiinashginin banisi olan Oqtay Ofandiyevin hayat va
faaliyyatindan soz at^di; "Sabitlik. ardicilhq va maqsadyonliiliik O.Ofandiyevin elmi faaliyyatinin ba§lica xiisusiyyatlarindan idi. O.Bfandiyev hala ganc
gaglarindan Azarbaycan tarixi problemlarinin qoyulu^u tarzinda va halli tacriibasinda oziina qadarki
movcud fikir va movqclara koklii dayi^ikliklar ctmi§, yeni mctodoloji prinsiplar hazirlami^dir. O,
X X yuzilliyin ortalarinda Azarbaycan tarix elminin
miiasir, ycni takamiil marhalasina yuksaldilmasinda boyiik roluolmuijalimlarimizdandir".
Tarix iizra falsafa doktom Zulfiyya Valiyeva
( A M E A $arq§iinasliq Institutu) "^ah-Allah miilnin
dagilmasi va ya Qizilba^ ideologiyasinin sonu: modem Azarbaycan camiyyatinin yaranmasina tasiri"
movzusunda maruza etdi: "(^aldiran maglubiyyati
5ah ismayilm mislik §axsiyyatina boyiik zarba
vunnuijdur. Bu tarixdan etibaran Safavi dovlatinin
idarasinda qizi!ba§ amirlarja burokrat ayanlar
arasinda ciddi movqc miibarizasi ba§lami§dir. $ah
- A l l a h mifinin (,'aldiranla ortadan qalxmasi ananavi tann kralligimn sonunu baijlatmi^ va zamanla
Safavi dovlati modem Azarbaycan tarixgilari tarafindan "farsla^ma" adlandinlan proses t9arisina girmi^dir Safavi dovlatinin ya!?adtgi bu proses aslinda
utopik hokmdar mifinin dagilmasi va onun yerina
15
real bir monarx hakimiyyotinin tosis olunmasi idi.
Bu proscsin tiirkliik va ya farsliqla Dlaqabndirilmaya 9ali§iimasi modem Azarbaycan vo Iran camiyyatlari iizarinda neqativ tasira sabab olmu§dur. Birbirina zidd kimi gostarilan bu camiyyatlar tarixi ortaqhqlanni tarixi du§manlik kontekstina gakmi^dir.
Bu durum X X asrin avvallarinda tarixi zarurat kimi
yaranan modem milli dovlatlarin garayi idi. Bu baximdan Safavi diivlatinda ortaya pixan hadisalarin
dogru izahi Azarbaycan camiyyatinin galacak tarixi pcrspcktivi iii^iin ahamiyyat da^iyir". Daha sonra
natiq Azarbaycan alimbrinin Safavi dovru ila bagli
tadqiqatlarmin toplanacagi intemet saytmin yaradilmasi istiqamatinda i^ah^maga ba^ladiqlarmi va
i^tirak^ilarin har birindan bu prosesa dastak gozladikbrini bildirdi.
Tarix iizra falsafa doktoru Miibariz Agalarov
( A M E A Tarix Institutu) " X V I - X V I l yuzilliklarda
Azarbaycan Safavi dovlatindan Osmanli sarayma
gcdan eli;ibr" movzusunda ^ixi^ etdi: " X V I - X V I I
yiizilliklarda Safavilar dovlati ila Osmanh impcriyasi arasmda miilamadi olaraq harbi-siyasi va
diplomatik miinasibatbr movcud olmu§dur. Taassiiflar olsun k i , Safavi - Osmanh munasibatbri
ara^dirilarkan, bu miinasibatlarin harbi-siyasi taraflari qabariq ^akilda tadqiq olunsa da, bu dovbtlar arasinda movcud olan diplomatik alaqalardiqqatdan kanarda qalmi^dir. X V I - X V I l yuzilliklarda
Azarbaycan Safavilar dovlatindan Istanbuia onlarla cl(;i hcyati gondarilmiijdir. Miixtaiif vaxtlarda
Safavi sarayindan Istanbuia gcdan elgilar- Tacaddin Hasan xalifa, $ahqulu Qacar aga, Farruxzad
bay, Kamaladdin Tabat aga, Mahammad sultan Toxmaq, Mchdiqulu xan Ustaclu va digarlari Safavi Osmanh miinasibatbrinin nomialla^masinda va
mohkamlanmasinda miihiim rol oynami^lar".
Bu satirlarin muallifi Namiq Musali "Safavi
kabusu: Osmanlmm qorxulu royasi" movzusunda
maruza etdi: "I $ah Ismayildan onca Osmanhm lahdid cdan hcg bir quvva onu daxildan par^alaya b i b cak giica malik olmami^dir. Anadolu qizilba^Ian
$ah Ismayil Xataiya xilaskar kimi baxir, onun ^axsiyyatini miiqaddasla§dirir va onu miir§idi-kamil
hcsab edirdibr. Safavi - Osmanh miiharibalari iki
tarafin sadaca harbi qiivvalarinin qar^idurmasmdan ibarat deyildi. Bu miiharibabr, iki ordunun sava^indan daha 90X, Osmanlilarin maddi qiivvasina
qar§i Safavibrin manavi giiciiniin sava^i idi. Osmanlilarin asas ctibarib top-tiifangia aparmaga
16
^ali^diqiari bu miiharibalari Safavilar takca silahla
dcyil. ham da qizilbai? ozanlarmin sazi ila. sozii ila,
Xatai §eirlari, $eyx Safi buyuruqiari ila yiiriidiirdiilar. Osmanlilar Safavilara qariji xalq kiitlabrinin geni^ 9ixi§larini ta?kil eda bilmir va Safavilara daxildan zarba vumiagi bacamiirdilar. Halbuki, Safavilar istadikbri zaman Anadoluda Osmanli saltanati alcyhina yonalmi^ gergak xalq iisyanlanni alovlandira bilirdilar. Bu, ilk novbada Safavi §ahlarinin
miir§idi-kamil obrazinda tiziinii biiruza veran manavi iqtidari ila alaqadar olmu§dur. Safavi - Osmanh qar^idunnasi harbi miistovida ba^lica olaraq
Safavi torpaqlarinda getdiyi halda, ideoloji sava§
asas ctibarib Osmanh arazisinda gedirdi. Qar^idurmanin harbi miistavisinda hiicum edan taraf Osmanlilar idisa, ideoloji sava^ meydaninda hiicum
cdan taraf Safavilar idilar".
Filologiya iizra falsafa doktoru Vurgun Byyub
(Xazar Universiteti Azarbaycan dili va adabiyyat
departamenti) gixi^lara munasibatini bildirdi va
tarixi ara^dirmalar zamani terminologiyaya xiisusi
diqqat yetirilmasinin vacibliyindan dani§di: "Man
Turkiyanin Qars ^aharinda universitetda dars
deyarkan va beynalxalq konfranslarda i§tirak
edarkan. Safavi movzusu ila bagli bir i^ox polcmikalarin ijahidi olmu^am. Bu polcmikalar zamani,
adatan, bizim tarixgilar Safavibrin, Tiirkiya tarix(;ibri isa asas etibarila Osmanlilarin movqeyini miidafia cdirlar. B u masalada ortaq maxraca galmayin
vacibliyi hamimiza aydindir. $ah Ismayil Xatai
Azarbaycanda sevildiyi kimi, Tiirkiyada da miiayyan dairabrda sevibn bir ^airdir. "Soz" §eirini bazan Yunus Omraya, bazan da Xataiya aid edirlar.
Anadoludaki bazi turk ^airlari 6z §eirbrini Xatainin imzasi ila yazmi§lar. Biitiin bunlar bizim ortaq
tariximiz va madani irsimizdir".
Sonda iclasa yekun vuran R. Arazova seminarin
faydali oldugunu, bu tadbirlarin davamh xaraktcr
alacagma inamini qeyd etdi va biitiin i^tirakgilara
ta^akkiiriinii gatdirdi.
I\amiq Musali^
tarix iizra falsafa doktoru, dose
Xazar Universiteti Tarix va arxeologi
departamenti
XdZdrXdbdr M>324 Dekabr 2013