Мясиаьа Мящяммяди. Ики китаб щаггында бир йазы - turan

Transkript

Мясиаьа Мящяммяди. Ики китаб щаггында бир йазы - turan
Áàø éàçû
Ìÿñèàüà Ìÿùÿììÿäè. Èêè êèòàá ùàããûíäà áèð éàçû .............................. 2
Àêòóàë
Àðèô Êÿñêèí. Èðàãäà “ÀÁØ-Èðàí ìöùàðèáÿñè” ......................................... 4
Дцнйа азярбайъанлыларынын дярэиси
№ 9, 2007
Ýåîïîëèòèêà
Âöãàð Çèôÿðîüëó. “Éåíè äöíéà äöçÿíè” âÿ Îðòà Øÿðã ......................... 10
Тясисчи:
Сабир Рцстямханлы
Баш редактор:
Мясиаьа Мящяммяди
Ð å ý èî í
Òàëàñ Àâøàðëû. Ýöíåé Àçÿðáàéúàíûí ãÿðá áþëýÿñèíèí
äåìîãðàôèê ñòðóêòóðó .................................................. 12
Ùÿðÿêàò
Âèäàäè Ìóñòàôàéåâ. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíëûëàðûí ìèëëè ùÿðÿêàòû
(Ìèëëè ñèéàñè òÿøêèëàòëàð) ...................................... 21
Дярэи Азярбайъан Республикасы
Ядлиййя Назирлийиндя гейдиййатдан кечиб.
Шящадятнамя №1184
Ò àïûíòû
Ñèðóñ Ìÿäÿäè. Ýöíåé Àçÿðáàéúàí ìèëëè-äåìîêðàòèê ùÿðÿêàòû
ëèäåðëÿðèíèí ÑÑÐÈ ðÿùáÿðëèéèíÿ ìÿêòóáó ..................... 30
Ìÿòáóàò
Цнван: акад. Я.Ялизадя кцч., 9
Телефон: 493-71-45
Е-маил: [email protected]
Ïÿðâàíÿ Ìÿììÿäëè. “Àìàëûìûç, ÿôêàðûìûç èãáàëè-âÿòÿíäèð...”
(Mÿøðóòÿ äþâðö ìÿòáóàòûíà áèð íÿçÿð) ............ 37
Á à õ ûø
l Редаксийа дахил олан материаллары лазым билдийи шякилдя редактя вя ихтисар етмяк щцгугуна маликдир.
l Дяръ олунан йазылар мцяллифлярин мювгейини
якс етдирир.
l Ялйазмалар эери гайтарылмыр.
«Адилоьлу» няшриййатында
щазыр диапозитивлярдян чап олунуб.
Сайы 500. Гиймяти 1 манат.
Ìÿùÿììÿäÿëè Ùöñåéíè. Ìöðòÿçàãóëó õàí Øàìëó ............................ 42
Òàðèõ
Adûgþzÿl Mÿmmÿdov. Ìèðúÿôÿð Áàüûðîâ âÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí ...... 45
ßäÿ áèééàò
Âöãàð ßùìÿä. ×àéîüëóíóí éàðàäûúûëûüû ............................................ 57
Øÿùðóç Ðÿøèä. Ùàìëåòèí ãàéûäûøû (åññå) ............................................ 59
Õöëàñÿ
© «Бакы-Тябриз», 2007
Èíýèëèñ äèëèíäÿ ...................................................................................... 61
Ôàðñ äèëèíäÿ ........................................................................................ 64
l Баш йазы
ÈÊÈ ÊÈÒÀÁ ÙÀÃÃÛÍÄÀ
ÌßÑÈÀÜÀ ÌßÙßÌÌßÄÈ
Сюз базарынын уъузлашдыьы, ефирдян вя мятбуат сящифяляриндян мянасыз ибарялярин цстцмцзя ахышдыьы, мятлябсиз “кярпиъ”лярин столумуз цстя галагланыб ряфляримизя долушдуьу бир заманда ня йахшы ки, бюйцк идеаллара
сюйкянян, миллятин йаддашыны коршалмаьа гоймайан китаблар да ишыг цзц эюрцр. Щаггында данышаъаьым ики китаб
кими...
Тякъя эцнейли-гузейли Азярбайъанын дейил, бцтцн тцрк дцнйасынын цнлц сянят вя фикир адамы, миллят вякили, халг шаири Сабир
Рцстямханлынын йарадыъылыьында
торпаьымызын икийя бюлцнмяси
яряфясиндя ишьалчылара гаршы мцбаризядя мисилсиз ряшадят вя гящряманлыг эюстярмиш Эянъя ханы
Ъавад хан Зийадоьлунун шяхсиййяти даим юнямли йер тутуб, вятяня, миллятя севэи вя сядагятин
парлаг рямзи, ибрятамиз юрняйи
кими бядии иникасыны тапыб. Вахтиля шаирин гяляминдян чыхмыш “Ъавад хан” поемасы бу бюйцк тарихи шяхсиййятин тясирли поетик образыны йаратмагла, Гузей Азярбайъанда милли юзцнцдярк просесиндя, тарихи йаддашын бярпасында
мисилсиз рол ойнайыб. Лакин илляр
кечяндян сонра мцяллиф тамамиля щаглы олараг, Ъавад хан феномениня йенидян гайытмаьы лазым
билиб вя “Юлцм зирвяси” романында (“Ганун” няшриййаты,
2007, 556 сящ.) онун образыны
башга бир жанрда, эениш тарихи-иътимаи планда, дюврцн сийаси-щярби
2
просесляри вя реаллыглары фонунда
йаратмаьа наил
олуб. Бу ися Ъавад хан шяхсиййятини даща дяриндян дярк етмяйя,
онун милли мцбаризясини,
тарихи
миссийасыны бцтцн
мигйасы иля анламаьа шяраит йарадыр. Тарихи щягигятля бядии щягигятин бир-бирини
цзви шякилдя тамамладыьы бу роман мцяллифин чохиллик зящмятинин,
эярэин ахтарышларынын нятияъи кими
мейдана чыхыб вя
онун щям дя
гцдрятли бир насир олдуьуну ортайа гойуб.
Сабир Рцстямханлынын поетик
дцнйасында Ъавад хан илк нювбядя азадлыг вя истиглалын символудур. Одур ки, тарихимизин фаъияви
бир дюврцнц ъанлы шякилдя якс ет-
Äöíéà àçÿðá àéúàíëûëàðûíûí äÿðýè ñè
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
дирян бу ясяр ня гядяр аьрылы-аъылы сящняляри, цряк эюйнядян щадисяляри ещтива ется дя, никбин
сонлугла битир: “Сисиановла башланан рус ишьалындан гуртармаьа илк уьурлу ъящд 114 илдян
сонра баш тутду. Ъавад ханын
Эянъясиндя айаг тутан мцстягиллик ъями ики ил юмцр сцрдц.
Бу ишьалдан 187 ил сонра ися бу
сятирлярин мцяллифи юз мяслякдашларыйла бирликдя Азярбайъанын мцстягиллик актына имза
атыб бу ишьала щямишялик сон
гойдулар”.
Гаршыда ися Азярбайъанын
l Баш йазы
даща бюйцк щиссясинин азадлыьа
говушмасы вя миллятимизин бцтювляшмяси кими чятин бир йол вар.
Яминям ки, бу йолда да заманын
ядаляти эеъикмиш дя олса, юзцнц
эюстяряъяк. Вя йеня дя Ъавад
ханын рущу ондан мин ил габаг
ейни йолу эетмиш, ейни талени йашамыш Бабякин рущу иля бирэя гоша чыраг кими миллятимизин йолуну
ишыгландырыб ону юз мягсядиня
чатдыраъаг. Бу мянада “Юлцм
зирвяси” тарихи мювзуда йазылса
да, чох мцасир ясярдир, мцасирдян дя мцасирдир.
Ъавад ханы вя онун кими нечя-нечя иэидляри ганына гялтан
едян гяддар “ейнякли ъянаб” яввялъя Эцлцстанда, бир гядяр сонра ися Тцркмянчайда йаьлы тикянин даща бюйцк щиссясини ялиндя
сахлайа билмиш щийляэяр “топсаггал аьа” иля сювдяляшиб (ифадяляр
Бяхтийар Ващабзадянин “Эцлцстан”ындандыр- М.М.) сонралар нечя-нечя башга халгларын да мяруз галаъаьы тарихи бир зцлмя ял
атдылар - ващид бир миллятин язяли
торпаьыны дядя малы кими икийя
бюлдцляр. Бир мцддят сонра башына ачылмыш мцсибятдян юзцня эялян (Саиб Тябризи демишкян, йаслы адам бир мцддят сусар, щарай
чякмяз) халг башына эятирилян
мцсибяти бир байаты иля дягиг ифадя еляди: Аразы айырдылар...
Миллятин тарихи фаъияляри (вя
наилиййятляри) елми тядгигатларын,
сосиоложи тящлиллярин обйекти олмаздан чох-чох яввял бядии сюзцн предметиня чеврилир вя бир
чох щалларда бир поетик мисра, бир
бянд шеир щадисянин мигйасыны
аналитик арашдырмалардан даща
дягиг, даща дярин шякилдя чатдыра
билир. Тцркмянчайдан кечян 180
ил ярзиндя халгымызын айрылыг дярдини изщар едян,
ян мцхтялиф жанр
вя цслубларда йазылмыш бядии нцмуняляр дя белядир - парчаланмыш
миллятин “дилиндян
од тюкян шаирляр”
( Б.Ващабзадя)
васитясиля чякдийи
щарайдыр, бирляшмя, бцтювляшмя
щясрятинин поетик
салнамясидир. Бу
салнамяни бир китаба йыьмаг, там
шякилдя якс етдирмяк зор бир ишдир.
Танынмыш эцнейшцнас алим Якрям Рящимли
мящз беля бир чятин ишя эиришиб вя
онун ющдясиндян уьурла эялиб.
Иллярля сярф етдийи эярэин ямяйин
сонуъу олараг бизляря - о тайлы-бу
тайлы азярбайъанлылара “Парчаланмыш миллятин щарайы” адлы ири
бир китаб (“Нурлар” няшриййаты,
2007, 656 сящ.) ярмяьан едиб.
Китаба щям Эцней, щям дя Гузей Азярбайъаны тямсил едян
100-дян чох шаирин шеирляри топланыб. Тяртибчи щаглы олараг, китаба
йаздыьы юн сюздя гейд едир ки,
бунлар садяъя шеир дейил, “ики
мцстябид дювлятин яли иля икийя
парчаланмыш, бир-бириндян айры
салынмыш бир миллятин - Азярбайъан халгынын щарайы, кядяри,
цряк дюйцнтцляридир!” Бу шериляр миллятин юз талейи иля барышмадыьынын эюстяриъисидир, онун айры-
лыьа мцгавимятинин тязащцрцдцр,
онун бирляшмяк, бир олмаг язми
вя ирадясинин ифадясидир. Бу китабда Вятян бирдир - Сямяд Вурьуна Шящрийар, Сящяндя Сцлейман Рцстям, Рясул Рзайа Щямид Нитги... ъаваб верир - ейни
дилдя, ейни истякля, ейни йаньы
иля!..
“Гырылан зянъирин, сынан гяфясин” (Сящянд) сясинин ешидилдийи бир анда, азьынлашмыш иртиъанын
щямляляриня ряьмян миллятимизин юз щаггы уьрунда чарпышдыьы
бир мягамда она мяняви дястяк
цчцн бундан йахшы ня иш ола биляр
ки?!
15.06.2007
Ä öíéà àçÿðáàéúàíëûëàðûíûí äÿðýèñè
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
3
l Актуал
ÀÐÈÔ ÊßÑÊÈÍ
структур проблемляри, икинъи бюлцмцндя Ираг шияляри иля Иран арасындакы илишкиляр, цчцнъц бюлцмцндя ися
Ираг мясялясиндя АБШ-ла Иран арасында эярэинлийин сябябляри шярщ едиляъякдир. Сонракы бюлцмдя “Ираг
мцщарибясиндя Иран удурму?” суалына ъавабландырмаьа, йазынын сонун-
илдя гурулан Ирагы 1929-ъу илядяк танымамасы иля нятиъялянмишдир.2
Ики юлкя арасындакы мцнасибятлярин тарихи тямялини Иранын Ирага
щюкмранлыг ъящди вя Ирагын Ирандан
торпаг тяляби тяшкил етмишдир. Бу ися
мцнасибятлярин потенсиал вя фактики
шякилдя эярэин олмасыны шяртляндир-
ИРАГДА “АБШ-ИРАН
МЦЩАРИБЯСИ”
Иранын Ираг сийасяти мцряккяб
вя парадоксал бир эюрцнтцйя маликдир. Иран защирян газанан тяряф олса
да, яслиндя чох щяссас вя тящлцкяли
бир истигамятдя ирялилямякдядир. Иранын Ирагда рягабят апардыьы тяряфин
АБШ олмасы проблемин мащиййятини
дяйишдирмишдир. Иранла АБШ арасындакы эярэин мцнасибятляр Ирагы АБШИран тоггушмасы сящнясиня чевирмякдядир. Бу да Иранын аддымларыны
щям юзцнцн, щям дя бюлэянин талейи бахымындан тящлцкяли бир амил щалына эятирмишдир. Одур ки, “Иран ня
етмяк истяйир?”, “Иранла АБШ-ын Ираг
мясялясиндя проблемляри щансылардыр?”, “Иран вя Ираг шияляри арасындакы мцнасибятляр неъя олмалыдыр?”,
“Ирагда газанан Ирандырмы?” кими
суаллар бюйцк юням кясб етмякдядир.
Иранын Ираг сийасятиня тарихи, сосиоложи, реэионал (ярябляр вя Исраил)
вя глобал (АБШ-Иран мцнасибятляри)
характерли мцхтялиф факторлар тясир
эюстярмякдядир. Йазымызда бу
амилляр чярчивясиндя йухарыдакы суалларын ъавабларыны тапмаьа чалышаъаьыг. Мягалянин биринъи бюлцмцндя
Иран-Ираг мцнасибятляринин тарихи вя
4
да ися цмуми дяйярляндирмя апарыб
эяляъяк цчцн прогноз вермяйя чалышмышыг.
Иранын тарихи гисасы
Иранын Ираг яразисини юз тясири алтына алмаг ъящдляринин кечмишя узанан тарихи кюкляри вардыр. Ираг мцхтялиф дюнямлярдя Османлы империйасы иля Иран арасында проблемя чеврилмишдир.1 Фарс тарихи-ъоьрафи тясяввцрляриндя Ираг Иранын бир парчасы вя
мядяни ареалынын тяркиб щиссяси кими
йер алмышдыр. Ейни заманда Ираг
сцнни Османлыйа гаршы мцгавимят
гапысы, Бясря кюрфязини нязарятдя
сахламаг васитяси, яряб ъоьрафийасына ачылан йол вя беляликля, Иранын Орта Шяргдя щюкмранлыьына апаран кечид мянтягяси олмушдур.
Ираг ися Ирандан торпаг тяляби иля
доьулмуш бир дювлятдир. Ираг йарандыьы вахтдан юз тябии сярвятлярини
ачыг сулара чатдырмаг йолунун чох
мящдуд олдуьунун фяргиндя олмуш
вя бу эеополитик проблеминин щяллини
Иранын ялиндя олан Шяттцляряб чайына
вя Хузистан бюлэясиня йийялянмякдя эюрмцшдцр. Бу да ики юлкяни гаршы-гаршыйа эятирмиш вя Иранын 1920-ъи
Äöíéà àçÿðá àéúàíëûëàðûíûí äÿðýè ñè
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
мишдир. 1958-ъи иля гядяр Инэилтярянин тясири иля ики юлкянин илишкиляри
нисбтян динъ мяърада эется дя, щямин ил Ирагда баш верян чеврилишдян
сонра вахташыры тоггушмалар гейдя
алынмышдыр.3 Щяр ики юлкя бир-бирини
зяифлятмяк сийасяти йцрцтмцшдцр.
Иран Ирагдакы кцрдляри дястяклямиш,
Ираг да Иранда йашайан ярябляри щимайя етмяйя чалышмышдыр. Шащ дюняминдя Иранын АБШ-ла, Ирагын ися
ССРИ иля йахынлыг етмяси ики юлкянин
гаршыдурмасына фяргли бир сяъиййя
газандырмышдыр. Бу дюврдя АБШ вя
Исраиля архаланан шащ Ирагы сабитсизлийя сцрцклямяк цчцн шимали Ирагдакы
кцрдляря йардым етмишдир. Беляликля,
шимали Ираг кцрдляри мяркязи щюкумят цчцн ъидди бир проблемя чеврилмишляр. Ики юлкя арасындакы эярэинлийя сон вермяк мягсядиля 1975-ъи
илдя Ялъязаирдя сазиш имзаланмышдыр.
Сазишя ясасян, Ираг торпаг тялябиндян, Иран ися кцрдляри дястяклямякдян ял чякмишдир.4 1979-ъу ил Иран ингилабындан сонра Ираг щеч ъцр синиря
билмядийи Ялъязаир анлашмасынын щайыфыны чыхмаьа фцрсят тапмыш вя
1980-ъи илдя Ирана щцъум етмишдир.
Щямин вахт Сяддам Щцсейн Ираг
l Актуал
Тялябанинин лидери олдуьу Кцрдцстан Вятянпярвярляр Иттифагы Бярзанинин
башчылыг етдийи КДП иля мцбаризясиндя Ирандан эениш дястяк алмышдыр.
парламентиндя мятбуат гаршысында
Ялъязаир сазишинин гцввядян дцшдцйцнц бяйан етмишдир.5 Беляъя ики юлкя арасында сяккиз ил сцрян мцщарибя башламышдыр.
Иран-Ираг мцщарибясиндя кимин
галиб эялдийини сюйлямяк мцмкцн
дейилдир. Иранын Ирагдакы уьурлары Ы
Кюрфяз мцщарибясиндян сонра башламышдыр. Иран саваш дюняминдя битяряф сийасят йцрцдяряк, АБШ-ын мцдахилясиня гаршы чыхмамышдыр.6 Иранын бу мювгейи юнямли уьурлара йол
ачмышдыр. Ираг ъидди шякилдя зяифлядилмиш, бу да Ираг ордусунун ИранИраг мцщарибясиндян сонра щяля тярк
етмямиш олдуьу Иран торпагларындан
тамамиля чыхыб эетмясиня шяраит йаратмышдыр. Иранын Кюрфяз мцщарибясиндяки сийасяти бу юлкянин реэионал
статусунун дяйишмясиня дя йол ачмыш, онун яряб дцнйасы иля мцнасибятлярини даща ялверишли бир мяърайа
салмыш, Иранын бейнялхалг системдя
мцяййян щяддя дястяк газанмасыны шяртляндирмишдир. Беля ки, 1991-ъи
илдя Ираг дювляти Иран-Ираг мцщарибясинин эцнащкары елан едилмишдир.
ЫЫ Кюрфяз мцщарибяси ися Иран
цчцн мцряккяб бир просесин башлан-
ьыъы олмушдур. Сяддам режиминин йыхылмасыны истяся дя, буну АБШ-ын
эерчякляшдирмяси Ираны чох да севиндирмямишдир. Чцнки АБШ Сяддам
Щцсейндян даща эцълц бир дцшмян
сайылыр. Бу мянада Иран цчцн мясяля “зяиф дцшмянин йерини эцълц дцшмянин тутмасы” анламыны дашымагдадыр.
Ираг шияляри вя Иран
Иранын Ираг сийасятинин ясасында
Ираг шияляри дайанса да, тяряфляр арасында яслиндя чохъящятли вя мцряккяб бир мцнасибятлярин олдуьу нязяря алынмалы вя мясяля садяляшдирилмямялидир. Шиялик илк дяфя Ирагын
Куфя шящяриндя йаранса да, бу юлкядя йайылмасы ХЫХ-ХХ ясрлярдя
баш вермишдир. Шиялийин йаранма
мяркязи олдуьундан Ираг бцтцн дцнйа шияляри цчцн юнямли бир юлкядир.
Шиялийин ян мцгяддяс мяканлары
Ирагдадыр вя юлкя яразисинин щяр тяряфи шиялик тарихинин мцщцм сящифялярини якс етдирмякдядир. Ираг тарих
бойу шиялярин дни мяркязи, бурадакы
Няъяф шящяри ися шия рущаниляринин
йетишдийи вя йашадыьы бир шящяр олмушдур. Ирандакы бюйцк дин хадим-
ляринин чоху Няъяфдя йетишмишдир.
Бундан ялавя Иранын Гум шящяри
Няъяфдя охумуш иранлы дин адамлары
тяряфиндян салынмыш вя 1979-ъу ил ингилабына гядяр Няъяфин тясири алтында
олмушдур. Няъяф шящяри мцасир Иран
тарихиндя дя юнямли роллар ойнамыш
вя 1890-ъы ил Тянбяки щярякатынын7
мяркязляриндян бири олмушдур. Няъяф шиялярин елм мяркязи олдуьу
цчцн дин адамлары етник вя реэионал
фяргляря мящял гоймадан орада йашамышлар. Бу вязиййт шия дин адамлары (моллалар) арасында чох чешидли вя
цзви бир ялагянин мювъудлуьуна шяраит йаратмышдыр. Иранда ингилабдан
сонра игтидара моллаларын эялиши иля
бу ялагя даща бюйцк юням кясб етмишдир. Иран Али Тящлцкясизлик Шурасынын катиби Яли Лариъанинин Няъяфдя
доьулмасы вя Али Мящкямянин сядри Мащмуд Шащрудинин ираглы олмасы
бу ялагянин эюстяриъиляриндяндир.8
Диэяр тяряфдян, узун илляр бюлэя
дювлятляри Ираг шияляриня биэаня йанашдыьы щалда, Иран онлары щимайя етмишдир. Бу дястяк щеч дя 1979-ъу ил
ислам ингилабы иля башланмамыш, бу
дюврдя садяъя интенсивлик газанмышдыр. Бяяс Партийасы хцсусян Сяддам
дюняминдя бцтцн шиялярин цзцня гапылары баьладыьы заман йалныз Иран вя
мцяййян гядяр дя Сурийа бу група
дястяк вермишляр.9
Бу тарихи яняняляри нязяря алыб
Иранын бцтцн Ираг шияляри цзяриндя
там тясиря малик олдуьуну сюйлямяк
доьру олмаз. Ираг шияляри сийаси
мювге вя дцнйаэюрцшц бахымындан
йекъинс дейилляр. Онлар либерализм,
сосиализм вя сийаси ислам ъяряйанлары арасында бюлцнмцшляр. Эцъ бахымындан йанашдыгда, сийаси исламчы
ъяряйан даща эцълц вя нцфузлу дурумдадыр. Амма Иран бирляшдириъи сийасят чярчивясиндя дцнйаэюрцшц
фяргляриня мящял гоймадан бцтцн
шия тяшкилатлары иля ялагя гурмаьа чалышыр.
Ä öíéà àçÿðáàéúàíëûëàðûíûí äÿðýèñè
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
5
l Актуал
Дин хадимляринин Ираг шияляри
арасында чох мцщцм сийаси вя сосиал
тясири вардыр. Онлар Иранла ялагяли олмаларына ряьмян, фяргли эюрцшляря
сащибдирляр. Няъяфдяки мядрясяляр
яняняви шия-сийаси дцшцнъясиня
ясасланыр. Щямин дцшцнъяйя эюря,
сийаси щакимиййят Аллащ вя пейьямбярдян сонра йалныз 12 имама мяхсусдур вя имамлардан башга киминся игтидара йийялянмяси гясб анламы
дашыйыр. Бу сябябдян мядрясялярдя
йашайан дин хадимляри тарих бойу
чох надир щалларда сийаси щадисяляря
гарышмышлар. Бу да юз нювбясиндя
Иран режиминин тямял присипи олан вилайяти-фягищ мяфщуму иля зиддиййят
тяшкил едир. Ираг шияляринин дини лидери
Яли Систани Хомейнинин дювлят консепсийасыны гябул етмямиш вя бу цздян узун илляр Иран тяряфиндян севилмяйян бир дин адамы олмушдур. Бунула беля Иран хцсусян Сяддам деврилдикдян сонра Няъяфдяки янянячи
дин адамлары иля даща ещтирамлы бир
мцнасибят гурмаьа чалышыр.
Ираг шияляри ичярисиндя Иранын ян
чох нцфуз едя билдийи тябягя шия-сийаси исламы дястякляйян груплардыр.
Ирандакы дин хадимляри йалныз 1979ъу ил ингилабындан сонра тяшкилатланмаьа мцвяффяг олдуглары щалда,
Ираг шия сийаси исламчылыьы 1958-ъи илдя Дява партийасынын гурулмасы иля
башланмышдыр. Дява партийасы 1968ъи илдян сонра Бяяс партийасынын игтидара эялмяси иля бюйцк зярбя алмышдыр. Партийанын лидерляри Сурийайа,
даща сонра бязиляри Ирана мцщаъирят
етмишляр. Дява партийасы ираглы дин
хадими Мящяммяд Баьыр Сядрин тялими вя сяйи иля гурулмушдур. Баьыр
Сядр бир чох мясялялярдя Хомейнидян фяргли бахыша сащиб олмушдур вя
бу цздян бязи дюнямлярдя онлар
арасында проблемляр йашанмышдыр.
Ираг шияляри ичярисиндя Ирана ян йахын
олан Тещранын тяшяббцсц иля гурулмуш Ираг Али Ингилаб Шурасыдыр. Бу
6
партийа Дява партийасындан айрылараг
гурулмушдур.
Щазырда Ирагда ян юнямли шия сийаси ъяряйаны Мцгтяда Сядр ъяряйаны сайылыр. Мцгтяда Сядр яввялъя
Иран ялейщиня бяйанатлары иля мейдана чыхмышдыр. Онун атасы Иранын шияляр цзяриндя тясирини зяифлятмяк
цчцн Сяддам тяряфиндян иряли чякилмишди. Суи-гясд йолу иля юлдцрцлмяздян юнъя Ирандан йардым истямиш, амма уйьун ъаваб алмамышды.10 Бу сябябдян Мцгтяда Сядр ортайа чыхдыьы заман Иран она шцбщя
иля йанашмышдыр. Сядр илк вахтлар
яряб олмайан шия дин адамларынын
Ирагдан чыхмасыны истямиш, бу да Иранын етиразына сябяб олмушду. Иран
Мцгтяда Сядрин бу тялябиндян хошланмаса да, онун Америка ялейщиня
чыхыш вя мювгейиндян йарарланмаг
истямиш вя тядриъян Мцгтяда Сядр
иля йахшы бир диалог гурмаьа наил олмушдур.
Ираг бющранында
Иран-АБШ мцнасибятляри
Иранын Ираг сийасятиня тясир эюстярян диэяр бир юнямли амил ИранАБШ мцнасибятляридир. АБШ-а эюря,
Ирагдакы сабитсизликдя Иранын мцщцм
пайы вардыр. АБШ щесаб едир ки, Иран
шия-сцнни ихтилафыны гызышдырыр, террорчулара мадди-щярби йардым эюстярир,
ял-Гаидя террорчуларына юз яразисиндян истифадя имканы верир. Иран ися
бцтцн бу иттищамлары рядд едир. Ирана
эюря, сабитсизлийин ясас сябяби АБШын щярби мювъудлуьудур вя АБШ
Ирагы тярк етмяйинъя сабитлик йарадылмасы мцмкцн олмайаъагдыр.
АБШ иля Иран арасындакы проблем
Ираг амилиндян чох ики юлкя арасындакы мцнасибятин мащиййятиндян
гайнагланыр. АБШ-ын Ираг сийасяти
бюлэя юлкяляри ичярисиндя ян чох Иранын сийасяти иля цст-цстя дцшмякдя-
Äöíéà àçÿðá àéúàíëûëàðûíûí äÿðýè ñè
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
дир. Сяддамын деврилмяси вя асылмасы, шияляр вя кцрдлярин дястяклянмяси Иранын да илляр бойу арзуладыьы щадисялярдир. Бянзярлик о гядяр диггяти чякир ки, бязиляри “Иранла АБШ арасында “шцурлу вя эизли бир координасийанын варлыьына” инанмагдадыр.
Одур ки, Ираг мясялясиндяки анлашылмазлыьы Иран-АБШ мцнасибятляринин
мяьзиндя ахтармаг лазымдыр.
АБШ Ираны глобал щеэемонийасыны суал алтына алан вя “системя зидд”
бир юлкя кими эюрцр. Иран давамлы
олараг она гаршы иряли сцрцлян террорчулуьу дястяклямяк, Йахын Шяргдя
сцлщ просесиня мане олмаг, инсан
щагларыны позмаг вя кцтляви гырьын
силащына ъан атмаг кими иттищамларла
эцндямдян дцшмямишдир.11 Бу просесдя АБШ ня Иранда режим дяйишиклийиня наил олмуш, ня дя онунла давам етдирилмяси мцмкцн олан бир
мцнасибят гура билмишдир. Бу вязиййят АБШ-ын Иран сийасятини суал алтына алмышдыр. 11 сентйабр мцнасибятлярин 1979-ъу илдян сонракы кими давам етдирилмясинин мцмкцнсцзлцйцнц эюстярян бир дюнцш нюгтяси олмушдур. 1979-ъу илдян индийя кими
давам едян мцнасибятляр моделинин
ишлямядийи чох ачыг эюрцнмякдядир.
Нцвя проблеми вя Ираг мясяляси иля
ялагядар бу моделин дяйишмяси зяруряти мейдана чыхмышдыр. Бу просес
“мцзакиря” вя “щярби тоггушма”
кими вариантлары ейни заманда ещтива
етмякдядир.
Иран Ираг мясялясиня “АБШ-ын
уьурсузлуьу арзуламаг” чярчивясиндя йанашмагдадыр: “Ирагда уьур газанмайан АБШ Иранла мцщарибяйя
башламаз”. Беля оларса, “зяиф Америка” Иранын реэионал эцъ олдуьуну
гябул едяр вя нцвя програмы кими
мясялялярдя ращат давранма имканы
ялдя олунар. Бу сябябдян Ираг мясяляси Иран цчцн бир тящлцкясизлик
мясялясиня чеврилмишдир. Иран
“АБШ-ын уьурсузлуьу” арзусунун
l Актуал
ращатланмышдыр.
Бцтцн бунларын чох
мцщцм уьурлар олдуьу инкар едиля билмяз. Амма
Иранын бу удушлу мювгейи
чох мцряккяб вя тящлцкяли бир нюгтядядир. О, уьурларыны горуйуб сахлайа билмяли вя ялейщиня чевриляъяк бир просесин гаршысыны
алмалыдыр. Бу ися Иранын
глобал системдяки статусу
цзцндян чятиндир. Чцнки
Иранын хариъи сийасяти бцтювлцкдя “бющранын идаря
олунмасы” сяъиййяси дашымагдадыр.13 Иран-АБШ мцШия лидери Мцгтяда Сядр (солда)
Няъяфдя доьулмуш Иран Али Тящлцкясизлик Шурасынын катиби Яли Лариъани иля
насибятляри эярэин вя мцнагишяли бир йолдадыр. Бу
Ираг дахилиндяки мцттяфигляринин ис- деврилдикдян сонра Тещранын йардыда бюлэядяки просеслярдя “Иранын
тякляри иля тоггушдуьунун фяргиндя- мы иля эцълянмишдир. Беля ки, Ирагдауьурунун АБШ вя Исраилин уьурсуздир. Ираг шияляринин мцщцм бир щисся- кы сцнни-шия тоггушмасында бу щярби
луьу” анламына эялмясиня сябяб
си АБШ-ын уьур газанмасыны истяйир. гурумлар, хцсусян Мещди ордусу
олур. Бу бахымдан йанашылдыгда реБу сябябдян Иран чохйюнлц бир сийа- бюйцк юням дашыйыр.
эионал эцъ олмаг истяйян, “Исраил вя
сят йцрцтмякдядир.
Америкайа мейдан охуйан” бир ИраБир тяряфдян Хариъи Ишляр Назир- Иран Ираг мцщарибянын нцфуз вя фяаллыьы ону ъидди тящлийи хяттиля йеритдийи “мясулиййятли”
лцкяляря сцрцкляйя биляр.
сийасятля щям шияляр, щям сцнниляр, сини уда биляъякми?
Иранын уьурларыны суал алтына алан
11 сентйабрдан сонра Иранын бюлщям дя кцрдлярля йахшы мцнасибятдиэяр бир мясяля сцнни яряб дювлятляр гурмаьа чалышыр вя дювлят рясми- эядяки нцфуз вя эцъ сащяси эетдикъя
ляри вя бюлэядя мейдана чыхмаьа
ляри Ирагын дахили таразлыьыны позма- айдынлашмаьа башламышдыр. Яфганысбашлайан шия-сцнни ихтилафыдыр. Сядмаг цчцн ъиддилик эюстярирляр. Бу си- тан, Ираг, Ливан вя Фялястиндяки продамын деврилмяси Ирагда сийаси режим
йасятля Иран Ираг ъямиййятинин бцтцн сеслярля бярабяр “АБШ вурур, Иран
дяйишиклийиндян даща эениш бир антябягяляри, хцсусян дя шияляр цзя- удур” гянаяти бир чохлары цчцн гябул
лам дашыйыр. Ирагын етник вя дини кимриндя нцфуз вя тясирини артырмаг йо- олунан бир бахыша чеврилмишдир. Иралийи дя дяйишмякдядир. Ирагын сцнни
луну тутмушдур. Вягфляр, игтисади нын ъан дцшмяни Сяддамын эетмяси
яряб дювляти олмагдан чыхмасы сцнйардымлар, дини-мядяни фяалиййят иля йанашы Ирагын сцнни вя яряб кимни ираглылары ъидди шякилдя наращат етнязярячарпаъаг дяряъядя артмышдыр. лийи мцбащися мювзусу олмушдур.
мишдир. Шия-сцнни тоггушмасынын тяДиэяр тяряфдян, “ингилаб кешик- Бундан ялавя Ираг мясяляси дцнйамялини “ял-Гаидя” гоймуш вя “шичиляри” (“сепащ”) вя дин хадимляри дакы анти-американизм дальасыны
ялярин юлдцрцлмяси” амили мцгавиваситясиля “мясулиййят” принсипиня эцъляндирмишдир. Ираг мясялясиндя
мятин мащиййятини дяйишмишдир.
зидд эялян бир сийасят йеридилир. Дин АБШ-ла бюлэядяки Тцркийя кими
Мязщяб мцнагишяси Ирагдакы сабитадамлары Ирагда Хомейнинин шия-ис- яняняви мцттяфигляри арасында фикир
сизлийин тямялиня чеврилмишдир. Иран
лам дювляти дцшцнъясини йайыр, “ин- айрылыьынын йаранмасы да Иранын габу просесин гаршысыны алмаг истямягилаб кешикчиляри” ися шия йараглылары- занълары сырасына аид едиля биляр. Бемишдир. Цстялик Мцгтяда Сядри дяснын щярби тяшкилатланмасы иля мяшьул ля бир шяраитдя Ирагда шиялярин эцътякляйяряк долайысы иля дя олса, шияолурлар. Бядр бригадасы вя Мещди ор- лянмяси Ираны бюлэядя сюз сащибиня
сцнни мцнагишясинин бюйцмясиня
дусу Иранын щярби йардымы иля форма- чевирмишдир. Мцщарибядян габаг
зямин щазырламышдыр. Ирагда шиялярин
лашмышдыр. Бядр бригадасы Иранда йа- щяйати тящлцкя гаршысында олан Иран
фяаллыьынын артмасы, АБШ вя Иран иля
радылмыш, Мещди ордусу да Сяддам савашын эедиши нятиъясиндя бир хейли
Ä öíéà àçÿðáàéúàíëûëàðûíûí äÿðýèñè
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
7
l Актуал
йахшы ялагяляри вя сцнни-шия
мцнагишяси Орта Шярг низамланмасында шияляри йенидян
эцндямя эятирмишдир. Ливанда Щизбуллащын Исраиля эюстярдийи мцгавимят бу юнями
даща да артырмышдыр. Бу вязиййят ися Сяудиййя Ярябистаны башда олмагла бцтцн
сцнни яряб дювлятлярини яндишяйя салмышдыр. Щямин дювлятляр шия бюлэялярини Иранын
тясир даиряси сайырлар. Бу да
Иранла сцнни яряб дювлятляри
арасындакы
мцнасибятляри
эярэинляшдирмякдядир. Беля
ки, 1997-ъи илдян сонра йахЯл-Щякимин башчылыг етдийи Ислам Ингилаби Шурасы Ирана йахынлыьы иля таныныр
шылашан Сяудиййя ЯрябистаныИран мцнасибятляри йенидян
мцнагишяси сцнни яряб дювлятляринин эцъляндирир.15
эярэин бир мярщяляйя дахил олмушИраг мясялясиндя Иранын гаршысыэцълянмясиня сябяб олур ки, бу да
дур. Бу эярэинлик Сяддамын едамынИраг шиялярини наращат едир. Диэяр тя- ны кясян юлкялярдян бири дя Тцркийядан сонра ъидди шякилдя йцксялмишряфдян, онлар АБШ-Иран гаршыдурма- дир, чцнки Тцркийя дя нцвя силащына
дир. Сяддамын асылмасы мясялясиндя
сынын гурбаны ола биляъякляриндян малик бир Ираны истямир. Ики юлкянин
Иран интигам истяйи иля “емосионал”
ещтийатланырлар. Иран вя Ираг шиялярини Ирагын ярази бцтювлцйц мясялясиндя
давранмышдыр. Бу щадися Иран вя шия
айыран диэяр бир мясяля яряблик вя дя фяргли мювгедя олдуьу сюйляня
ялейщдарлыьынын мцнагишяли бир хафарслыг амилидир. Чцнки Иран шиялийи биляр. Иран Ирагын ярази бцтювлцйц
рактер алмасына эятириб чыхармышдыр.
фарс миллиййятчилийи иля гарышмышдыр, мясялясиндя Тцркийя гядяр щяссас
Щямин анти-Иран атмосфер АБШ-ын
Ираг шияляри цчцн дя яряблик чох дейил. Шащ дюняминдя Иран Ирагын
ишиня йарамышдыр. Бу эцн АБШ сцнни
юнямли олмушдур. Иран Ирагда юз ре- ярази бцтювлцйцня тяряфдар олса да,
яряб дювлятлярини мямнун етмяк
жиминя бянзяр бир идарячилик системи Бяяс партийасынын тящдидляри гаршыцчцн Ираны Ирагдан сыхышдырыб чыхаргурмаг истяйирди. Амма просесляр сында Ирагы парчаламаг сийасяти йцма планыны ортайа гоймушдур. МоИраг сийаси структурунун Иран системи- рцтмяк щяддиня гядяр эедиб чыхмышсул ямялиййаты бу щядяфин бир тязаня зидд бир сяъиййя дашыдыьыны эюстя- ды. 1975-ъи илдя баьланан Ялъязаир
щцрцдцр. Инди Иранын гаршысында йалрир. Ираг шияляри Иран рящбярлийинин сазиши иля Иран бу истяйиндян ял чякныз АБШ дейил, сцнни яряб дювлятляри
дахили сийасятдяки уьурсузлуьуну вя мишди. Амма АБШ-ын Ирагы ишьалындя дайанмышдыр.14 Иран ися мцяййян
идеоложи бахымдан зяифлядийини эю- дан сонра Иранын шия радикализмини
мцддятдян бяри эярэинлийи вя антирцрляр. Онлар Ирагда Иран моделинин дястяклямяси онун ярази бцтювлцИран аб-щаваны йумшалтмаьа чалыштятбиг олуна билмяйяъяйини анлайыр- йцндян ваз кечя биляъяйини вя бир Б
магдадыр.
лар, чцнки бу, Ирагын ярази бцтювлц- планына малик олдуьуну эюстярмишИраг шияляринин Ирана эеополитик,
йцнц поза, сцнни яряблярин вя дир. Ирагын ярази бцтювлцйцнцн ортатарихи вя мязщяби баьлылыьы иля йанакцрдлярин айрылмасына эятириб чыхара дан галхмасы бюлэядя бир шия золаьышы, сийаси баьлылыьы да вардыр, чцнки
биляр. Бу бахымдан йанашылдыгда, нын йаранмасына вя реэиондакы таонлар сцнни дювлятляр тяряфиндян мцдцнйявилик (лаиклик) Ирагын ярази бц- разлыьын сцнни яряб дювлятляри ялейщасирядя сахланылдыгларыны дцшцнцртювлцйцнцн гаранты статусундадыр. щиня дяйишмясиня сябяб олаъаьынляр. Амма Иранла Ираг шияляри арасынИраг шияляринин АБШ-ла ямякдашлыг дан Иранын мянафейиня уйьун эяля
да ъидди ихтилаф потенсиалы да вардыр.
етмяси онларын ня гядяр прагматист биляр. Диэяр тяряфдян, бу, Иранын
Иран-АБШ гаршыдурмасы Ираг шияляри
олдуьуну эюстярмякдядир. Бу да Кюрфяз цзяриндяки тясирини артырар.
цчцн проблем тяшкил етмякдядир.
мцмкцн Иран-АБШ тоггушмаснда Беляликля, Ирагын ярази бцтювлцйцнцн
Онларын ики юнямли дястякчиляринин
онларын битяряф галаъаьы ещтималыны позулмасы Тцркийя дя дахил олмагла
8
Äöíéà àçÿðá àéúàíëûëàðûíûí äÿðýè ñè
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
l Актуал
реэион юлкяляриня йахындан тясир
эюстяряъякдир.
Иранын диэяр бир проблеми дя Ящмядинежад радикализмидир. Бу радикализм тякъя АБШ вя Авропа Бирлийининин даща да йахынлашмасына сябяб олмамыш, щямчинин Русийа вя
Чини дя Иран ялейщиня бир нюгтяйя
эятириб чыхармышдыр. Дахили вя хариъи
сийасятдя радикал давраныш Иран игтисадиййатына да тясирсиз ютцшмямишдир. Бу да халгын дястяйинин эениш
юлчцдя итирилмясиня йол ачмышдыр.
Бундан ялавя, Ящмядинежад щакимиййятдяки мцщафизякарлар арасындакы зиддиййятляри кяскинляшдирмишдир. Иранда артмагда олан инфлйасийа
вя мцмкцн ембарго эюзлянтиси хариъи сийасятдя мцгавимят вя уьурлары горума эцъцнц зяифлятмякдядир.
Нятиъя
Иран цчцн Ираг чох бюйцк юнямя маликдир. Бу юлкя Иранын яряб
Орта Шяргиня ачылан гапысыдыр. Ираг
нефтля зянэин Бясря кюрфязи юлкяляриндяндир. Щяр ики юлкядя кцрдлярин
варлыьы вя шиялярин яксяриййят тяшкил
етмяси етник вя мязщяб баьлылыгларынын да эцълц олдуьуну эюстярир.
Бундан ялавя, Ираг Иранла сярщяд
проблеми йашайан юлкя олмуш, онларын мцнасибятляри бцтювлцкдя эярэин
вя мцнагишяли сяъиййя дашымышдыр.
Беля бир вязиййят Ирагын Иран цчцн
фцрсят вя тящлцкялярин йан-йана олдуьу юлкя кими дяйярляндирилмясиня
йол ачмышдыр. Бу сябябдян Ирагдакы
щяр щансы дяйишиклик Иранын дювлят
тящлцкясизлийиня бирбаша тясир эюстярмякдядир.
Иран торпаг иддиасы олмайан,
АБШ вя Исраилин бюлэядяки фяалиййятляриня мане олан, сцнни яряб дювлятляринин гаршысына мящдудиййят гойан вя Бясря кюрфязинин тящлцкясизлийи мясялясиндя онунла ямякдашлыг
едян бир Ираг эюрмяк арзусундадыр.
Иранын бу арзусу АБШ-ын ялиля мцяй-
йян щяддя эерчякляшдирился дя, Иранын гяти гялябяси анъаг АБШ-ын
Ирагдан бирдяфялик чыхмасы иля баш
тута биляр.
Мосул ямялиййаты ися Ирана гялябя фцрсяти верилмяйяъяйини эюстярмишдир. Мягсяд 11 сентйабрдан сонра Иранын ялдя етдийи юзцняинамы сарсытмаг вя бюлэядя Иран ялейщиня бир
блок тяшкил етмякдир. Щям Иранын дахилиндяки, щям дя бюлэядяки просесляр АБШ-а бу имканы вермишдир. Мосул ямялиййаты Иранын уьурларынын бу
юлкянин ялейщиня чевриля биляъяк бир
потенсиала малик олдуьуну да эюстярмишдир. Эюрцнян будур ки, Иранын
даща артыг тясир имканы газанмасыны
янэяллямяк барядя бир разылашма
йаранмышдыр. Бундан ялавя, Ирагда
Иран вя АБШ-ын мцщарибяйя эирдийини вя бунун бюлэяйя йайылма ещтималыны нязярдян гачырмамаг лазымдыр.
Гейдляр:
1. Бу барядя даща ятрафлы мялумат
цчцн бах: Ясэяр Ъяфяри Вялдани.
Бяррясийе-тарихе-ехтелафате-мярзийе-Иран вя Ераг. Тещран, 1376
2. Йеня орада, с.143
3. Ъащанэир Кярями. Сийасяте-Иран
дяр гебале-Кордестан. - “Сийасяте-дефайи”, № 26-27, с. 80
4. Гращам Фуллер. Геблейе-алям.
Тяръ.: Аббас Мохбер. Тещран,
1377, с.52
5. Сяддамын щакимиййяти дюврцндя
(1979-2003) Иранла дцшмянчилик
Ираг хариъи сийасятиндя мцщцм
йер тутмушдур. Сяддам тутулдугдан сонра да Ирана дцшмянлийини бяйан етмишдир. О, “шияляри
нийя юлдцрдцн?” суалына “Иран
аэентляри идиляр”, “Щялябчя гырьыныны нийя тюрятдин?” суалына ися
“буну Иран етди” кими ъаваб вермишдир. Дар аьаъы алтында беля
Иран ялейщиня данышмасы онун
гязябинин бюйцклцйцнц эюстярмякдядир.
6. Ъащанэир Кярями. Эюстярилян
ясяр, с.88
7. Иранда ХЫХ ясрин сон чяряйиндя
Гаъарлар (1789-1924) щакимиййяти заманында тцтцн истещсалы
вя ихраъы 50 ил мцддятиня Инэилтярянин ихтийарына верилмишди. О
вахтлар Иран игтисадиййатынын ян
мцщцм эялир сащяси олан тцтцнцн имтийазынын Инэилтяряйя верилмяси иранлы таъир вя моллалары
айаьа галдырмыш, Няъяфдя йашайан Щясян Ширази тянбякидян истифадяни кафирлик елан етмишди. Бу
фитванын ардынъа Иранда эениш
мигйаслы етираз аксийалары кечирилмиш вя бу сябябдян 1890-ъы илдя
дювлят Инэилтяряйя вердийи имтийазы ляьв етмяк мяъбуриййятиндя галмышды.
8. Мащмуд Шащруди узун илляр Ираг
Али Ингилаб Шурасы идаря щейятинин цзвц олмушдур.
9. Рясул Ъяфярийан. Тяамоле-мязщябийе-Иран вя Ераг дяр до гярне-яхир. - щттп:/www.базтаб.ир/неwс/56385.пщп
10. Йеня орада.
11. Бу барядя даща ятрафлы мялумат
цчцн бах: Щясян Ваизи. Иран вя
Амрика. Тещран, 1379
12. Мящяммяд Щейдяри. Мощтемянтягейи вя ращборде-ямниййяте-меллийе-ъомщурийе-еслами.
- Естратежийе- ямниййяте-мелли
дяр ъомщурийе-еслами. Моталееате-ращборди. Тещран, 1384,
с.264
13. Мящяммяд Казем Сяъъадпур.
Сийасяте-хариъийе-Иран. Тещран,
1383
14. Бу ялейщдарлыьын ян юнямли тязащцрц Кюрфяз Ямякдашлыг Шурасынын йайдыьы бяйанатдыр: Бяйаниййейе-яраб вя Амрика ялейщеИран. - щттп:/www.иран-емрооз.нет/индех.пщп?/ неwс1/11730
15. Ираг шияляри вя онларын сийаси мювгеляри щаггында эениш мялумат
цчцн бах: Ариф Кескин. Ираклы шиилерин сийасал давранышларынын сосйо-политик темеллери. - Стратежик
Анализ. Майыс 2004, ъилт 5, сайы
49, с.21-26
Ä öíéà àçÿðáàéúàíëûëàðûíûí äÿðýèñè
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
9
l Эеополитика
“ЙЕНИ ДЦНЙА ДЦЗЯНИ”
ÂÖÃÀÐ ÇÈÔßÐÎÜËÓ
Îüóç78@ìàèë.ðó
Бир эцн журналистляр Черчиллдян
демократийаны неъя гябул етдийини,
онун мянасыны неъя баша дцшдцйцнц
сорушурлар. Онун ъавабы мараглы
олур: “Democracy is a very bad
form of government. Unfortunately
all tщe otщers are so mucщ worse”
(“Демократийа бярбад бир дювлят
формасыдыр. Лакин тяяссцф ки, диэярляри дя о гядяр бярбаддыр”). Илляр
кечир, журналистляр Украйнада баш
вермиш мяхмяри ингилабдан сонра
Русийанын мцдафия назири Серэей
Иванова да ейни суалла мцраъият
едирляр. Назирин ъавабы беля олур:
“Democracy is not a рotato tщat
grows wщerever you рlant it” (“Демократийа картоф дейил ки, ону планлашдырдыьын йердя якясян”).
Ортайа атылан щяр йени идейанын
тяряфдарлары иряли сцрдцкляри фикирлярин даща эюзял, йени бир дцнйа гураъаьына иддиа едирляр. Бу “йени дцнйа
дцзянинин” бяшяриййятя сцлщ, азадлыг вя боллуг эятиряъяйиндя исрар
едирляр.
Тарихдя ХЫХ яср бцтцнлцкля вя
ХХ ясрин илк йарысы “истисмар чаьы”
олараг гябул едилир. Бу дюнямдя
Авропа дювлятляри щярби эцъляриндян
йарарланараг Асийа, Африка вя Ъянуби Америкада ишьалчы мцщарибяляр
апармышлар. Бцтцн бу истилаларын да
идеоложи ясасы йарадылмышды: “бяйаз
иргин цстцнлцйц”. “Бу цстцнлцйцн
башлыъа вязифяляри” сырасында “аз инкишаф етмиш иргляря мядяниййят эятирмяк”, “Гярб мядяниййятинин тямялини тяшкил едян христианлыьы щямин
аз инкишаф етмиш миллятляр арасында
йаймаг” кими “фикирляр” хцсуси ящямиййят кясб едирди. Яслиндя ися бцтцн бунлар Гярб дювлятляринин бирибири иля апардыьы “рягабят йарышы”нын
эюрцнян йюнляриндян иди.
10
Принсипъя бу “йарыш” йени бир
шей дейилди. “Йени дцзян” ады алтында тякрар ортайа сцрцлян эюрцшлярин
кюкц ян азы миладдан юнъяки Рома
императорлуьуна гядяр эедиб чыхмагдадыр. Эцнцмцздяки “дцнйа
дцзянинин” тямяли ХВЫЫЫ ясрдя башлайан “императорлуг” вя “демократийа/ъцмщуриййят” типли ики сийаси дцзян арасында эедян рягабят дюняминдя атылмышдыр. Британийа императорлуьу вя Авропадакы диэяр цч бюйцк императорлуг (Чар Русийасы,
Австрийа-Маъарыстан вя Алманийа)
“императорлуг дцзянинин” йашамасы
цчцн бцтцн эцълярини ортайа гойурдулар. Гаршыларында ися Америка
(1776) вя Франса (1789) ингилаблары,
бу ингилаблары тяшкил едян гцввяляр
вя онун идеоложи базасыны мцяййянляшдирмиш фикир системи дурурду. Ингилабларын эерчякляшдирилмясинин ясасыны, бязиляри идеоложи фикир ахыны кими
мцтлягиййят вя мцстягил республика
дцнйаэюрцшляри арасындакы йарышын
нятиъяси кими, бязиляри дя дцнйайа
юз “дцзянини” эятирмяйя иддиалы
олан пярдяархасы фювгялгцввянин юз
иддиаларыны эерчякляшдирмяк цчцн
фяалиййятя кечмяси кими гиймятляндирирди.
ХХ ясрин яввялляриндя Авропадакы щямин цч бюйцк императорлуг
тялатцмлярля зянэин бир тарих йашады.
Алманийа Ы Дцнйа Мцщарибясиндян
бюйцк зярярляр вя иткилярля чыхды,
Австрийа-Маъарыстан даьылды. Чар
Русийасында ися коммунизм кабусу
долашмаьа башлады...
Томас Мор “Утопийа” ясярини
йазанда идеал ъямиййят арзуларыны
гялямя алмышды. Коммунистляр гурмаг истядикляри идеал “сосиалист ъямиййятинин” идеоложи базасыны да
мящз “Утопийа”дан эютцрцрдцляр.
Онлар да бу ъцр йени дцнйа дцзяни
гурмаг истяйирдиляр. Бу эцн Совет
Äöíéà àçÿðá àéúàíëûëàðûíûí äÿðýè ñè
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
Империйасы йохдур, коммунистлярин
гурмаг истядийи “йени сосиалист дцнйа дцзяни” идейасы да ифласа уьрайыб.
Шярг блокунун 1989-ъу илдя
чюкмясинин ардынъа о дюврцн АБШ
президенти Буш йени бир дцнйа дцзяни гурулдуьуну сюйлямишди. О замандан бу йана “йени дцнйа дцзяни” щаггында чох шейляр йазылды, бюйцк мцзакиряляр вя конфранслар тяшкил едилди. Ата Бушун “Йени Дцнйа
Дцзянини” елан етмясиндян сонра
бейнялхалг мясяляляр цзря експерт
вя АБШ-ын кечмиш хариъи ишляр назири
Щенри Киссинъер сюзуэедян дцзянин
там мянасы иля йалныз ХХЫ ясрдя анлашылаъаьыны сюйлямяси бу эцн йада
дцшцр. Дипломатын о заман бу ифадяни щансы мянада ишлятдийини билмясяк дя, биз артыг бу “дцзянин” йаратдыьы дцзянсизликлярин шащиди олмагдайыг.
Ата Бушун “Йени Дцнйа Дцзян(сизлий)и” идейасынын там сцрятля
эерчякляшмяси планы ися оьлунун гисмятиня дцшдц. АБШ президенти “ХХЫ
ясрин тарихини йазаъагларыны” бяйан
етди. Кондализа Райс ися даща иряли
эедяряк “Йахын Шяргин йени хяритясини чякяъяклярини” сюйляди. Щяля дя
там шякилдя ачылмайан вя намялум
сирр пярдяси иля юртцлмцш 11 сентйабр
щадисяляриндян сонра “дцзян” гуруъулары йени щядяфлярини ачыгладылар:
Бюйцк Орта Шярг Лайищяси. Шимали
Африкадан Ъянуби вя Юн Асийайа
доьру бюйцк бир яразини ящатя едян,
инсанлыьын илк сивилизасийа мяканы,
динлярин вя гядим инанъларын гарышдыьы вя чульалашдыьы тарихи мякан ОРТА ШЯРГ.
Бу эцн 11 сентйабр щадисяляри
иля йени бир тарихи дюнямя дахил олан
Шярг дцнйасы сюзцн там мянасында
сону эюрцнмяйян бир гейри-мцяййянлийя доьру эетмякдядир: “Террористляри ъязаландырмаг мягсяди” иля
”
l Эеополитика
ВЯ
Яфганыстана гаршы башладылан саваш,
Ирагын ишьалы, Ливана едилян мцдахиля вя ардынъа старт эютцрян дахили
гаршыдурмалар, Фялястиндя щакимиййят уьрунда дахили савашлар, “шяр цчбуъаьынын” елан едилмяси иля паралел
олараг Эцръцстанда, Украйнада,
Гырьызыстанда “мяхмяри ингилаблар”,
Орта Шяргин гапысы Тцркийядя террор
проблеминин габармасы, дахили сийаси
чякишмяляр вя саир.
ХХЫ ясрин башланмасы иля Орта
Шяргдя йенидян ейни дашларла ойнамаьа башладылар. Затян, Ы Дцнйа
Мцщарибясиндян сонра йалныз Йахын
вя Орта Шяргдя ейни дашлары йенидян
ойуна салырдылар. Лакин нийя мящз
Орта Шярг? Няйя эюря 4 мин илдир ки,
Авропа мяканында лидерлийи яля кечирмиш истянилян сивилизасийа биринъи
щядяф кими мящз Орта Доьуну эюрцр? Ерамыздан яввял йунанлар, ромалылар, македонийалылар, Русийанын
шималындан кюч едиб Ящямяни ады
иля бюлэяйя ахын едян, бцтцн йерли
дянэяляри сцрятля алт-цст едян
фарслар, орта ясрлярдя Ватиканын сяфярбярлийи алтында хач йцрцшляриндя
иштирак едян инэилисляр, алманлар,
франсызлар, италийанлар, йени дюврцн Ы
вя ЫЫ дцнйа мцщарибяляри заманы де-
мяк олар ки,
Авропанын
апарыъы дювлятляринин щамысы вя нящайят, ХХ ясрин
сону ХХЫ ясрин яввялляриндя АБШ-ын
рящбярлийи алтында коалисийа гцввяляри. Сябяб
нядир? Нефт, 20 илдян
сонра сцрятля тцкяняъяйи
ещтимал едилян вя щятта
нефтдян даща гиймятли
олаъаьы билдирилян су вя
йа башга тябии сярвятляр?
Ким билир...
Йох, яэяр бу “йени
дцнйа дцзяни”нин мащиййяти демократийадырса... Демократийа щягигятян дя щяр шейин цзяриня гялиб кими отураъаг бир ялбися дейил. Бир бядяня яввялдян йахшы отурарса, диэяриня бир гядяр уйьунлашдырылдыгдан сонра йарайар, башга бирисиня ися щеч отурмаз. Бир торпагда тутар, диэяриндя бир гядяр кечдикдян
сонра алынар, башгасында ися эцн эяляр щятта зяряр веряр. Инэилтярянин
ХХ ясрин икинъи ониллийиндян етибарян 5-10 няфярлик топограф вя мцтяхяссислярдян ибарят яли ъядвялли бир
командасына сярщядлярини чякдирдийи башы бялалы Йахын-Орта Шярг вя
Шимали Африкайа иллярдир бу “демократийа картофу”ндан якмяк истядиляр
вя йеня дя буна чалышырлар. Ирагда
Фейсяли, аилясини вя адамларыны парча-парча едяряк ятлярини эцняшдя
гурудан эенерал Ябдцлкярим Гасым
Инэилис малы системиндян Ираг малы
демократийайа кечмяйя ъящд эюстярди. Ящали ичиндя ямин-аманлыг
йаратмаг цчцн фяргли етник вя дини
эюрцшляря малик яширят лидерляри вя
шейхляри иля эюрцшяряк, онларын марагларыны узлашдырмаьа чалышды. Диэяр
тяряфдян Мисирин (даща доьрусу Насирин) лидерлийи иля яряб дцнйасында
тяряфдар топламаьа башлайан Ихван
щярякаты (панярябизм) Бяяс партийасыны йарадараг Йахын вя Орта Шяр-
гин талейиня ъидди бир зярбя вурду.
Бцтцн Йахын вя Орта Шярг яразисиндя бирляшмиш яряб дювлятини йаратмаьы програмында мягсяд кими эюстярян Бяяс Ираг, Сурийа вя Йямяндя
игтидара эялди. Йары сосиалист, йары
сцнни, йары пан-ярябист эюрцшя сащиб,
мащиййяти гарышыг Бяяс режими яслиндя, чохлу етник вя дини фярглилийи
ичиндя тяъяссцм етдирян Йахын вя
Орта Шяргин кичик модели сайыла биляъяк Ираг цчцн, мараг сащибляринин
(дцнйанын дцзянини юзляриня уйьун
формалашдырмаьа чалышан гцввялярин) мянфяятляри бахымындан уйьун
бир сечим иди. Бу эцн Йахын вя Орта
Шяргя мцнасибятдя башда Исраил,
АБШ вя Инэилтяря олмагла базардан
пай алмаг вя сюз сащибиня чеврилмяк цчцн сцрцняряк Ливана доьру
йахынлашан Франса вя Алманийа кими
юлкялярин бюлэянин эяляъяйиня олан
бахышлары арасындакы фяргляр ортададыр. Вя бу фярглярин бир цмуми
“принсипи” гейд едилир: “Бюлэядя йени дцзян - демократик, террорсуз бир
дцзян гурулмалыдыр”.
Йяни демократийа щяля дя ващид миллят кими там олараг формалашмамыш етносларын ясрлярдир йашадыглары торпагларыны саваш вя йа сярбяст
тиъарят мяканына чевирмяк истяйян
АВТОРИТЕТИН бу топлулуглара
гурдуьу тарихи вя ганлы бир тялядир.
Лакин бцтцн бунлар- тябии сярвятляр, демократийа, террорла мцбаризя вя саир бу кими нясняляр икинъи
дяряъяли дя ола биляр. Яслиндя “Йени
Дцнйа Дцзяни”ндя Орта Шяргя бичилян рол дцнйанын дяйишдирилмясиндян
ибарятдир. Чцнки дцнйанын рущи бцтцнлцк ачары мящз Орта Шяргдир. Вя
Орта Шярг йер цзцндя йеэаня мякандыр ки, мин илляр бойу инсан бейинляриндя дашлашмыш бир инанъа эюря, оранын нязарятя эютцрцлмяси
ДЦНЙА ЩАКИМИ олмаг демякдир. Бялкя еля дюрд мин иллик бу савашларын ясл мащиййяти еля индийядяк
бизя намялум галан ЩЯГИГЯТЛЯРДЯН, о щакимлийи газанмагдан ибарятдир?!
Ä öíéà àçÿðáàéúàíëûëàðûíûí äÿðýèñè
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
11
l Реэион
ÒÀËÀÑ ÀÂØÀÐËÛ
ЭЦНЕЙ АЗЯРБАЙЪАНЫН ГЯРБ БЮЛЭЯСИНИН
ДЕМОГРАФИК СТРУКТУРУ
Эириш
Эцней Азярбайъанын гярб бюлэяси эеополитик статусу вя демографик структуру цзцндян хцсусян сон
йцзилдя аьыр фаъиялярля гаршылашмышдыр. Бюйцк эцъляр юз марагларыны тямин етмяк цчцн щяйата кечирдикляри
даьыдыъы фяалиййятлярдя бюлэядяки
етник азлыглардан истифадя етмиш вя
реэиону аьыр инсани вя игтисади зярярляря мяруз гоймушлар. Инэилтяря,
Франса вя Русийанын китабханаларында кцрд тарихи, мядяниййяти вя тайфа
гурулушу щаггында йазылмыш олан он
минлярля китаб, мягаля вя кцрдолоэийа институтлары бу сийасятин бир эюстяриъисидир.
Эцней Азярбайъанын гярбиндя
Азярбайъан тцркляри иля йанашы бюлэянин гузейиндя ермяни вя ассуриляр, эцнейиндя ися кцрдляр йашамагдадыр. Бу етник груплар, хцсусян
кцрдляр юзбашыналыг вя цсйанлары иля
ъидди проблемлярля цзляшдирдикляри
бюлэянин демографик структурунун
дяйишмясиня сябяб олмушлар.
Кцрдляр 400 иллик бир дюврдя нязарят
алтында олмайан сярщядлярдян Эцней Азярбайъан яразисиня эирмишляр.
Тайфа гурулушуна малик олан кцрдляр
кючяри щяйат тярзи, дахили вя хариъи
мцщарибяляр, гытлыг вя башга сябябляр цзцндян Азярбайъанын гярб бюлэясиня кючмцш вя бу кюч 1990-ъы илляря гядяр давам етмишдир. Яввялляр
йалныз Тцркийя-Азярбайъан сярщядинин даьлыг бюлэяляриндя кючяри
щалда йашайан кцрдляр щал-щазырда
Маку, Хой, Салмас, Урмийа, Сулдуз, Гошагай (Мийандоаб), Сайынгала вя Тикантяпя хяттинин гярбиндяки кяндляря йайылмыш, мцяййян
щяддя дя ады чякилян шящярлярдя
12
мяскунлашмышлар. Онлар I Дцнйа
мцщарибясиндян етибарян Азярбайъан торпагларына иддиа етмяйя башламышлар вя бу йюндя мцтяшяккил сурятдя фяалиййят эюстярирляр. Шейх
Цбейдуллащ Шямзини, Симко вя
Юмяр хан Шякак кими таланчы тафйа
башчыларыны кцрд истиглал щярякатынын
баниси вя кцрд халгынын гящряманлары кими тягдим едирляр. Гондарма
Мащабад ъцмщуриййятини илк мцстягил кцрд дювляти кими гялямя верирляр. Йаздыглары вя йаздырдыглары китабларда Азярбайъанын гярбини бюйцк Кцрдцстанын бир парчасы, Мокри
Кцрдцстаны, Шимали Кцрдцстан дейя
адландырырлар.
Бу мягалянин мягсяди тарихи
сянядляря дайанараг кцрдлярин
Азярбайъан яразисиня кючдцклярини,
йашадыьы бюлэяляри, сайыны вя Азярбайъанда йайылма сябяблярини эюстяриб тящлил етмякдир.
Эцней Азярбайъан вя
гярб бюлэясинин цмуми дуруму
Тарихи гайнаглара эюря, Эцней
Азярбайъан яразиси ян азы 170 мин
кв.км. сащя иля индики Шярги Азярбайъан, Гярби Азярбайъан, Ярдябил,
Зянъан, Щямядан вя Гязвин вилайятлярини, Биъар, Гцрвя, Астара бюлэялярини ящатя етмякдяйди. Бюлэя
ящалисинин 15-16 милйон олдуьу тяхмин едилир. Азярбайъан тцркляри бюлэя ящалисинин 90%-ни тяшкил едирляр.1
1937-ъи илдя мяркязи щакимиййятин сийаси мягсядляриня уйьун
олараг етник бюлэяляр йени инзибати
ващидляря бюлцняряк 10 йени остан
(яйалят) йарадылды вя Эцней Азярбайъан яразиси 4 остан щалына эятирил-
Äöíéà àçÿðá àéúàíëûëàðûíûí äÿðýè ñè
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
ди: 1. Зянъан, Гязвин вя Астара останы; 2. Тябриз-Ярдябил останы; 3. Урмийа, Хой, Савугбулаг, Мараьа,
Биъар останы; 4. Щямядан останы. Бу
бюлэц заман кечдикъя дяфялярля
Азярбайъанын ялейщиня дяйишдирилди.
Яввялъя Астара бюлэяси Зянъандан
алыныб Эилан останына верилди. Ингилабдан сонра Гязвин бюлэяси йени бир
остана чеврилди, Ярдябил бюлэяси 2-ъи
остандан (Шярги Азярбайъандан)
гопарылараг Ярдябил останы олду, 3ъц останын (Гярби Азярбайъанын) Биъар, Эерус вя Гцрвя бюлэяляри Кцрдцстан яйалятиня верилди.
Гярби Азярбайъан мцхтялиф
бюлэцлярдян сонра бу эцн 45 мин
кв.км сащяни ящатя едир. Шималдан
Гузей Азярбайъанла, гярбдян Тцркийя иля, ъянуб-гярбдян Ирагла хариъи сярщядляря маликдир. Ящалиси тяхминян 3.020.893 няфярдир. Бу ящалинин тягрибян 1.574.730 няфяри шящярлярдя, 1.331.735-и кяндлярдя,
114.617-си ися кючяри щалында йашайыр. Гярби Азярбайъан 14 вилайят,
30 шящяр, 36 гяза, 109 кяндистан вя
37373 кянддян ибарятдир.2 Мяркязи
Эцней Азярбайъанын икинъи бюйцк
шящяри олан Урмийадыр.
Азярбайъанда кцрдлярин тарихи мяншяйи
Тарихи мянбяляр кцрдлярин щарадан эялдийи, щарада мяскунлашдыьы
вя сайы барядя мялуматлар вермишдир. Щаддона эюря, кцрдляр Ирана кянардан эялмиш вя тцрклярдян чох
сонра бу бюлэялярдя йерляшмишляр.
Арнолд Вилсон кцрд тайфаларынын Османлы торпагларындан Азярбайъана
эялдийини йазыр.3 Гарстен Нейбор
кючяри кцрд тайфаларынын сайъа чох
l Реэион
олдуьуну, йалныз юз вятянляриндя
дейил, Сурийа вя Иранда да йашадыгларыны эюстярир.4 Маку, Чалдыран, Хой,
Салмас вя Урмийа кцрдляриня Шякак
дейилир вя онлар Анадолуда йашайан
кцрд тайфаларындандыр. Сулдуз, Хана,
Савугбулаг, Букан вя Сайынгалада
йашайан кцрдляр ися Месопотамийа
кюкянлидирляр. Бу яширятляр Мокри,
Шякакан, Щерки, Мамыш, Заза, Милан, Дещбокри, Ъялали вя диэяр тайфалардан ибарятдир. XVI йцзиллийин
сонларында йазылан, кцрд тайфаларынын
тарих вя ъоьрафийасыны якс етдирян вя
кцрд тарихиин арашдырылмасында ясас
мянбя ролуну ойнайан “Шяряфнамя” китабында бу эцн Савугбулаг
бюлэясиндя эениш бир яразийя йийялянмиш Мокрилярин Османлы яразисиндяки Зцл шящяри (Шящрязур щазырда Ирага дахилдир) ятрафында йашайан
Мокрийя тайфасына баьлы олдуьу йазылыр. Рявайятя эюря, Бабан пашалары
няслиня мянсуб Сейфяддин адлы бир
шяхс Бабан тайфасыны вя диэяр кцрд
яширятлярини топлайыб Азярбайъандакы Дярйаз бюлэясини Чабуклу тцркляриндян алараг орада мяскунлашмышдыр.5 “Сейрцлд-якрад” мцяллифиня эюря дя, Мокри тайфасы XVI йцзиллийин
сонларында Османлы торпаглары вя
Гузей Месопотамийадакы Ибн Юмяр
яразисиндян (индики Сурийа) Азярбайъана кюч етмишляр. О йазыр ки, илк
дяфя Бабан няслиндян Бабамир адлы
бир няфяр Савугбулаьы Азярбайъан
тцркляриндян алмыш вя онун сцлаляси
мцяййян мцддят бу бюлэяйя щаким
олмушдур. Гачар дюняминя гядяр
Мокри тайфасы Яфшар бирлийинин цзвц
иди вя 1882-ъи илдя бирлийин бяйлярбяйи Мящяммядгулу хан Савугбулаг
бюлэясинин идарячилийини Дцнбули
тцркляриндян алыб Будаг хан Мокрийя вермишдир.6 “Мащабад тарихчяси”нин мцяллифиня эюря, Османлы
кцрдляриндян ибарят Бялбас бирлийи
XVIII йцзилдя Бамир аьанын башчылыьы иля Османлы яразисиндян (бу эцнкц Ираг торпагларындан) Азярбайъанын Илятимур бюлэясиня кючмцшдцр.7
Бялбас бирлийи Мамыш, Мянэур вя
Пиран тайфаларындан ибарятдир. Щазырда Мамыш тайфасы Савугбулаг-Нягядя арасында (Сулдуз бюлэясиндя)
йашамагдыдар. Османлы (Ираг) яразисиндян кючян Мянэурлар Сярдяшти,
Пиран тафйасы ися Хана шящяри вя
кяндлярини яля кечирмишляр. Дещбокри тайфасы да XVIII йцзиллийин сонунда Байрам аьанын башчылыьы иля Дийарбякрдян Азярбайъанын Савугбулаг бюлэясиня кючмцш вя бу кюч
цчцн мцхтялиф сябябляр, о ъцмлядян
гураглыг вя гытлыьы эюстярмишляр.8 Бу
тайфа щал-щазырда Букан шящяри вя
ятрафында йашамагдадыр. Юзлярини
Вясман аьа вя Щязар аьанын нявяляри сайан Эевряк тайфасы кцрдляри
Мянэурлардан бир нечя ил яввял
Азярбайъана кбчмцшляр. Фейзуллащбяйи тайфасы ися юзцнц Теймуриляр заманы Ирагда йашамыш Фягищ
Ящмяд Дарешмянянин нясли сайыр.
Азярбайъана эялишинин сябяби вя тарихи бялли дейилдир.9 Шякаки яширяти
Османлы яразисинин шяргиндя йашайырды. Бу яширятиин мцхтялиф тайфалары
Сяфяви дювлятинин йаранмасындан
етибарян йаваш-йаваш Азярбайъана
кючмцшляр. Бу тайфалар XX ясря гядяр илин йарысыны Османлы торпагларында кечирирдиляр вя бир нюв икили вятяндашлыьа малик идиляр. Ъялали яширяти
ися (20 мин няфяр) Шащ Аббас дюняминдя Османлы сядрязями Гуйуъу
Мурад пашанын гаршысындан гачараг
Сяфявиляря сыьынмышлар. Шащ Аббас
Ъялалилярдян сяккиз минини Бярадуст
бюлэясиндя10, галаныны ися Маку ятрафында йерляшдирмишдир. Эюрцндцйц
кими, кцрд йазар вя тарихчиляриня эюря, кцрд тайфалары Азярбайъан торпагларына башга йерлярдян эялмишляр
вя бурада щеч бир тарихи кюкя малик
дейилляр.
Гярби Азярбайъанын
демографик структуру
Ирандакы етник азлыгларын сайы
арядя рясми бир статистика мювъуд
дейилдир. Бу сябябдян онларын сайы
барядя сюйлянянляр тяхминя ясасланыр. Мягалядя Иран Статистика Мяркязинин (ИСМ) сон мялуматларына
сюйкянмякля Гярби Азярбайъан
бюлэясиндя йашайан кцрд ящалиси
щаггында билэи вериляъякдир.
Гярби Азярбайъанын гузейиндя,
Тцркийя вя Шимали Азярбайъанла
щямсярщяд Маку вилайятиндя Милан, Ъялали вя Щейдяранлу кцрд тафйалары даьыныг шякилдя йашамагдадыр. ИСМ-ин сон мялуматларына эюря, Ъялали (Халиганлу) тайфасы 15796
няфярдян (2238 аиля), Милан тайфасы
11502 няфярдян (1686 аиля) вя Щедяранлу тайфасы 1396 няфярдян (183
аиля) барятдир. Йяни бу бюлэядя тяхминян 28694 няфяр кцрд щал-щазырда
йарымкючяри щяйат сцрмякдядир.
Ъялали тайфасы ЙУНЕСКО-нун
1963-ъц илдя вердийи мялумата эюря,
1135 аилядян ибарят олмушдур. Щямин рягямя истинад етсяк, 3%-лик артымла бу эцн бу тайфанын сайы 15 мин
ъиварында олмалыдыр. Бу тайфа щазырда Азярбайъанын гярбиндя кюч едян
ян бюйцк тайфадыр вя бюлэядяки кючярилярин 48.2%-ни тяшкил едир. Милан
тайфасынын ящалиси 1963-ъц илдя 2030
аилядян ибарят олмушдур.11 Бу рягями 3%-лик артымла щесабласаг, эцнцмцздя бу тайфанын ящалисинин тягрибян 27 мин няфяр олдуьуну сюйляйя
билярик. Щейдяранлу тайфасы 1963-ъц
илдя 1800 няфярдян (300 аилядян)
ибарят олмушдур ки, 3%-лик артымла
щазырда бу тайфадакы ящалинин сайы 4
мин няфяря йахын олмалыдыр. Йяни
щал-щазырда бу тайфаларда 46 мин няфяр йашамагдадыр. ИСМ-ин сон мялуматына эюря, Маку вя Чалдыран вилайятинин ящалиси 174199 няфярдир. Маку шящяринин ящалиси ися 36747 няфярдир. Шящярдя 10% (3674 няфяр)
кцрд ящалинин олдуьу тяхмин едилир.
Йяни бу бюлэядя тягрибян 50 мин
кцрд йашамагдадыр. Бу да бюлэя
ящалисинин 28%-и демякдир.
Ä öíéà àçÿðáàéúàíëûëàðûíûí äÿðýèñè
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
13
l Реэион
Ъядвял 1. Маку вя Чалдыран вилайяти
Шящяр
Шящяр
Гяза
Гяза
ящалиси
мяркязи
ящалиси
Мяркязи
Кянд ящалиси
Гуш
12306
Й.Чайбасар
Кянд
Маку
36747
Бязирэан
7758
Кишмиштяпя
12151
Галадяряси
Полдяшт
8455
Гарагайа
10973
А.Чайбасар
Ашгабад
6241
Ш.Чайбасар
Бящлулабад
11745
Зянэибар
Бейъан
7244
Ш.Кючлерат
Назыкулйа
6959
К.Кючлерат
Мярэянляр
16334
А.Гагагойунлу
Суфи
8564
Й.Гарагойунлу
Йолаэялди
10802
Йолаэялди
Гарангу
5221
Бийяъик
Хызырлу
8293*
А.Чалдыран
Завиййя
10030*
Й.Чалдыран
Шадлу
3221
А.Аваъыг
Килсякянди
6426
Й.Аваъыг
Полдяшт
Сот
Мяркязи
53549
33078
28012
Дяштяк
Ъями
22624
19230
Шут
Чалдыран
61799
Кянд мяркязи
100202
3149
174199
136510
Кцрд тайфалаЪядвял 2. Хой вилайяти
рынын йашадыьы диэяр бир бюлэя Хой Шящяр
Шящяр
Гяза
Гяза
Кянд мяркязи Кянд
Кянд
ящалиси
мяркязи
ящалиси
ящалиси
вилайятидир.
Бу
163838
Мяркязи
345475
Дизяъ
16977
Дизяъ
бюлэядя Кцрясцн- Хой
Фируг
8850
Рещал
18341
Курук
нц вя Мямяганлу
Гуйруг
13028
Йеск. Софла
тайфалары Тцркийя
Гарасу
17551
Дизяъдиз
3649
Эювщяран
9777
Эювщяран
сярщядляриндя йа- Евоьлу
Евоьлу
18037
Евоьлу
11155
Евоьлу
шайырлар. Сон мяВялидийан
15972
Мящляза
луматлара эюря,
Чайпара
49719
Чорус
6290
Чорус
Кцрясцннц яширяЩаъылар
10910
Щаъылар
тинин кючяри ящалиси
Г.Зийаяддин
6078
Бястам
Сяфаийя
4814
Ялянд
4296
Белясур
1835 няфярдир (239 Гаразиайяддин 22296
Сякмянабад
13801
Зярабад*
аиля). 1962-ъи илин
Готур
7814
Зяри
7996
Зяри*
мялуматларында бу
Готур
13852
Готур*
тайфанын ящалиси Ъями
198633
524859
166653
400 аиля (тягрибян
ри ящалисинин сайы 901 няфяр (115 Зяри вя Гогур бюлэясиндя тягрибян
2500 няфяр) эюстярилмишдир. Мямяаиля) эюстярилмишдир. 1962-ъи илин мя- 35 мин кцрд йашамагдадыр. Хой виганлу тайфасы да Тцркийя иля Эцней
луматында тайфа ящалисинин сайы тяг- лайятинин ящалиси 425859 няфярдир.
Азярбайан сярщядляриндя йашайыр.
рибян 1500 няфяр (250 аиля) кими ве- Хой шящяринин ящалиси иля 163838 ъиСон мялуматларда бу тайфанын кючярилмишдир. Щазырда Сяфаийя, Зярабад, варындадыр. Бурада ящалинин 8%-нин
14
Äöíéà àçÿðá àéúàíëûëàðûíûí äÿðýè ñè
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
l Реэион
Ъядвял 3. Салмас вилайяти
Шящяр
Салмас
Тазяшящр
Ъями
Шящяр
ящалиси
71968
8210
Гяза
мяркязи
Мяркязи
Гяза
ящалиси
110328
Кущсар
9339
80178
Кянд мяркязи
Кянд ящалиси
Золачай
Кцрясцннц
Кинарпруж
Лякстан
Чещрик
Шипран
Шантал
24513
20186
7231
12686
9556
8496
9373
92041
119667
(13400 няфяр) кцрдлярдян ибарят олдуьу тяхмин едилир. Йяни бюлэядя
тягрибян 40-45 мин кцрд йашамагдыдар. Бу да бцтювлцкдя Хой бюлэяси
ящалисинин 10%-ни тяшкил едир. Бюлэядя щямчинин тягрибян 8 мин няфяр
ермяни йашамагдадыр.
Хой-Урмийа арасында йерляшян
Салмас бюлэясиндя дя кцрд тайфалары
йашамагдадыр. Чещрик, Кцрясцннц,
Делзяй, Кущсар вя Кетбан кяндляриндя йашайан кцрдлярин сайы тягрибян 35 мин няфярдир. Салмас вилайятиндя тягрибян 119667 няфяр ящали
вардыр. Салмас шящяринин ящалиси ися
71968 няфярдир. Бурада да диэяр
бюлэялярдя олдуьу кими шящярин
10%-ни (7190 няфяр) кцрдлярин тяшкил
Кянд
Млъям
Силаб
Тямяр
Гарагышлаг
Чещрик*
Дялзи*
Кузявяш*
етдийи тяхмин олунур. Йяни бюлэядя
тягрибян 42 мин няфяр кцрд йашамагдадыр. Бу да бцтювлцкдя Салмас
бюлэяси ящалисинин 30%-ни тяшкил
едир. Бцндан ялавя бу бюлэядя тягрибян 20 мин ермяни вя ассури йашамагдадыр.
Азярбайъанын гярб бюлэяляринин
мяркязи статусунда олан Урмийа
Ъядвял 4. Урмийа вилайяти
Шящяр
Шящяр
ящалиси
Гяза
мяркязи
Гяза
ящалиси
Урмийа
467840
Мяркязи
893055
Гушчу
3325
Янзал
28600
Нушин
6136
Назлу
15978
Силваня*
1276
Силваня*
11113
СумайиБярадуст
20383
Серо*
1595
Ъями
480172
Кянд мяркязи
Кянд ящалиси
Кянд
Баряндуз
Е.Баряндуз
Й.Баряндуз
Башгала
Бекшелучай
Тцркман
Дул
Розечай
Е.Назлу
11384
9796
8764
10808
28848
10544
10253
37492
9757
Е.Янзял
Й.Янзял
Гызылтяпя
Назлучай
Й.Назлу
Тярэвяр*
Мярэвяр*
Дяшт*
Бярадуст*
2661
5518
3792
11548
17963
8760
41406
13300
17592
Ъ.Сумай*
14796
Баряндуз
Баланъ
Гараьаъ
Йорьунабад
Имамзада
Тцркман
Дизяъдул
Балы
Чынгырулу
нейкан
Гулунъ
Гарабаь
Гызылтяпя
Назлу
Нушин
Мувана
Зивя
Ражан
Рявянд
Щяштийан
Мямяган
Ш.Сумай*
11334
286316
960129
Ä öíéà àçÿðáàéúàíëûëàðûíûí äÿðýèñè
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
15
l Реэион
Ъядвял 5. Сулдуз вилайяти
Шящяр
Нягядя
Шящяр
ящалиси
71288
Мящяммядйар
7478
Ъями
Гяза мяркязи
Мяркязи
Мящяммядйар
78766
Гяза
ящалиси
152345
23434
Кянд
мяркязи
Бейьумгала
Сулдуз
Ялмещди
Кянд
ящалиси
13312
11658
9023
Щясянлу
8524
175779
Кянд
Бейьумгала
Пирабад
Шящряк
Мещди
Щясянлу
Нлуйан
42517
Ъядвял 6. Ушну вилайяти
Шящяр
Шящяр
ящалиси
Ушну
25926
Ъями
28152
Гяза
мяркязи
Мяркязи
Налус
Гяза
ящалиси
59513
8588
Кянд мяркязи
Кянд ящалиси
Ушну шимал
Дяштбил
Ъ.Ушну
Щяк
9045
7514
4313
8122
29017
68101
Кянд
Аьбулаг
Налус
Щяк
Чийаня
Ъядвял 7. Хана вилайяти
Шящяр
Шящяр
ящалиси
Пираншящр
37186
Ъями
37186
Гяза
мяркязи
Мяркязи
Лаъан
Азярбайъанын ян гядим вя тарихи шящярляриндян биридир. Ящмяд ибн Йагуб “ял-Булдан” китабында йазыр:
“Урмийа Азярбайъанын ян бюйцк вя
гядим шящярляриндяндир. Исламдан
сонра Урмийа Мараьанын ардынъа
Азярбайъанын икинъи бюйцк шящяри
иди”.12
Урмийанын шимал-гярбиндя, Салмасла Урмийа арасында Тцркийя иля
Азярбайъан сярщядляриндяки Сумай
вя Бярадуст бюлэясиндя Шякакан
яширяти йашайыр. Сон мялуматлара эюря, Шякакан тайфасынын кючяри ящалиси 923 няфярдир (112 аиля). Щал-щазырда Тцркийя-Азярбайъан сярщядляриндя Урмийанын Сумайи-Бярадуст
бюлэясиндя 41332 няфяр, Азярбай-
16
Гяза
ящалиси
85522
19200
Кянд мяркязи
Кянд ящалиси
Пиран
Лащиъан
К.Мянэур
Л.Шярги
Л.Гярби
13141
6911
10457
19646
8053
58098
104723
ъанла Ираг сярщяддиндяки Силваня
бюлэясиндя (Тярэвяр, Мярэвяр,
Дяшт) ися 58883 няфяр кцрд ящалинин
олдуьу тяхмин едилир. Урмийа вилайятинин ящалиси 969129 няфярдир. Урмийа шящяринин ящалиси ися 467840
няфярдир. Бурада ящалинин 20%-ни
(86 мин няфяр) кцрдлярин тяшкил етдийи тяхмин олунур. Беляликля, Урмийа
бюлэясиндя 168215 няфяр кцрд йашамагдадыр. Бу да Урмийа бюлэяси
ящалисинин 16%-ни тяшкил едир. Бундан ялавя бюлэядя тягрибян 65 мин
ермяни вя ассури йашамагдадыр.
Эюрцндцйц кими, Гярби Азярбайъанын шимал бюлэясиндя (Маку,
Хой, Салмас, Урмийа) тягрибян
1.688854 няфяр йашамагдадыр. Бу
Äöíéà àçÿðá àéúàíëûëàðûíûí äÿðýè ñè
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
Кянд
Лащиъан
Кявир
Пяскущ
Силвя
бюлэядяки кцрд ящалиси иля 305215
няфярдир. Бу да бюлэя ящалисинин
18%-ни тяшкил едир. Бюлэядя щямчинин 80 мин ъиварында ермяни вя ассури йашамагдадыр ки, бу да ящалинин
5%-и демякдир. Бу рягямляря сасян, бюлэя ящалисинин 77%-нин Азярбайъан тцркляриндян ибарят олдуьуну
сюйлямяк олар.
Сулдуз бюлэяси Урмийа эюлцнцн
ъянубунда йерляшир. Бу бюлэядя Гарапапаг тцркляри иля йанашы Заза, Пиран вя Мамыш кцрд тайфалары да йашамагдадыр. Тцркляр Нягядя шящяри
вя ятрафында, кцрдляр ися Ушну вя
Хана (Пираншящр) шящярляри вя ятрафында йашайырлар. Бюлэянин цмуми
ящалиси 348603 няфярдир. Гарапапаг
l Реэион
Ъядвял 8. Савугбулаг вилайяти
Шящяр
Шящяр
ящалиси
Савугбулаг 118579
Ъями
Гяза
мяркязи
Мяркязи
Гяза
ящалиси
210495
Хялифан
14579
118579
Кянд мяркязи
Ахтачы
Ш.Мокрийан
Мокрийан
гярби
Ганибазар
Мянэур
Шярги
Кянд
ящалиси
8930
12766
23550
14918
10012
225074
Кянд
Гарабулаг
Эюйтяпя
Дярйаз
Киткя
Абдуллащкцрд
70176
Ъядвял 9. Букан вилайяти
Шящяр
Букан
Ъями
Шящяр
ящалиси
Гяза
мяркязи
Мяркязи
Гяза
ящалиси
225854
Кянд мяркязи
Кянд ящалиси
Ахтачы
7788
Гаракянд
Симиня
9299
Илтиймур
7547
Нойар
Илэявряк
6911
Эялулан
Фейзуллащбяйи
10327
Йекмявя
Ахтачы Шярги
9515
Дашбянд
Ахтачы мащалы
13094
Гарамусалы
Дещбокри
5877
Ъаванмярд
132022
132022
235153
Кянд
61060
Ъядвял 10. Сярдяшт вилайяти
Шящяр
Сярдяшт
Ъями
Шящяр
ящалиси
Гяза
мяркязи
Мяркязи
Гяза
ящалиси
68058
Кянд мяркязи
Кянд ящалиси
Исламабад
12510
Алан
Вязиня
17911
Бярису
8750
Башкился
Бивяран
9315
Бярйаъи
Рябт
11210
Эявряк
Мирабад
9723
Эяврянпялин
Нялас
10013
Мелкари
30904
30904
тцркляринин сайы тягрибян 140 мин
няфярдир. Бу да бюлэя ящалисинин
40%-ни тяшкил едир. Йяни бюлэя ящалисинин тягрибян 60%-и кцрдлярдян
ибарятдир.
85969
Кянд
51521
Кцрдлярин йашадыьы диэяр бир
бюлэя Савугбулаг бюлэясидир. Бу
бюлэядя Мокри, Мамыш, Дещбокри,
Мянэур вя Эявряк тайфалары йашайыр.
Бюлэя тамамиля кцрдлярин ялиня кеч-
мишдир. Савугбулаг (Мащабад) бюлэясиндя 225074, Буканда 2351353
вя Сярдяштдя ися 85969 няфяр йашамагдадыр. Бюлэядя бцтювлцкдя
546196 няфяр кцрд ящалиси йашайыр.
Ä öíéà àçÿðáàéúàíëûëàðûíûí äÿðýèñè
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
17
l Реэион
Ъядвял 11. Гошачай вилайяти
Шящяр
Гошачай
Ъями
Шящяр
ящалиси
Гяза мяркязи
Мяркязи
Гяза
ящалиси
209812
Барук
Мярщямятабад
Ъыьату
Кянд
ящалиси
1638
Бекташ
6614
А.Ъыьату
11862
Сярчинар
22780
Й.Ъыьату
Мярщямятабад
23108
13074
Шиблу
Эюйтяпя
Мокрийан
Мярщямят Ъ.
Ш.Яърлу
14969
1245
6768
Щаъыщясян
Ляляклу
Нещталу
Г.Яърлу
Барук
Мярщямят Ш.
5639
18404
11263
Гырхчы
Барук
Ъащарбуря
Мярщямят М.
6809
140735
Фирузабад М.
104742
104742
Кянд мяркязи
239206
Кянд
Ъядвял 12. Сайынгала вилайяти
Шящяр
Сайынгала
Шящяр
ящалиси
31922
Гяза
мяркязи
Мяркязи
Гяза
ящалиси
71394
Кешявир
3442
Кешявир
16475
Ъями
35364
Кянд мяркязи
Сяфяхана
Кянд
ящалиси
9202
Сяфяхана*
Щоласу
Мащмудъуг
15883
15682
Щоласу
Мащмудъуг*
Чардовлу
Кешявир
9975
13856
64604
Чардовлу*
Кешявир
87869
Кянд
Ъядвял 13. Тикантяпя вилайяти
Шящяр
Шящяр
ящалиси
Гяза
мяркязи
Мяркязи
ТяхтиСцлейман
Тикантяпя
Ъями
18
Гяза
ящалиси
97322
12843
46829
46826
Кянд мяркязи
Кянд
ящалиси
Кянд
Авшар
Янсар
5933
7473
Оьулбяй
Дурбаш
Эяряфту
Ящмядабад
5143
13142
Гоъа
Ящмядабад
Чимян
Саруг
4543
10331
46565
Гарабулаг
Чюплц
110165
Äöíéà àçÿðá àéúàíëûëàðûíûí äÿðýè ñè
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
l Реэион
Гярби Азярбайъанын эцней щиссясиндя Гошачай, Сайынгала вя Тикантяпя шящярляри йерляшир. Гошачай
бюлэясиндя 23920 няфяр йашайыр.
Гошачай кцрдлярин ян аз нцфуз едя
билдикляри шящярдир. Кяндляриндя ися
тягрибян 40 мин кцрд йашамагдадыр.
Сайынгаланын ящалисинин 87868 няфяр
олдуьу тяхмин едилир. Шящярдя 3000
няфяр ъиварында, Мащмудъуг (шия
кцрдляр), Сяфяхана, Аьтяпя кими
кяндлярдя ися тягрибян 30 мин няфяр
кцрд ящалиси вардыр. Тикантяпя бюлэясиндя ящалинин цмуми сайынын
110487 няфяр олдуьу тяхмин едилир.
Шящярдя 42332 няфяр ящали йашайыр
ки, бунун да тягрибян 10500 няфяри
(25%-и) кцрддцр. Кяндляриндя ися
тяхминян 25 мин кцрд йашайыр. Бу
бюлэянин цмуми ящалиси 437240 няфярдир вя бюлэядя тягрибян 108 мин
кцрд вардыр. Бу да бюлэя ящалисинин
тягрибян 25%-ни тяшкил едир.
Йекун олараг, демялийик ки,
Гярби Азярбайъанда йашайан
3.020.893 няфяр ящалинин тягрибян
1.853.000 няфяри (61%) Азярбайъан
тцркляри, 1.168.014 няфяри (37%)
кцрдляр, 80.000 няфяри (2%) ися ермяни вя ассурилярдир. Бу ися кцрдлярин бцтювлцкдя Эцней Азярбайъан
ящалисинин тягрибян 7%-ни тяшкил етдийини эюстярир.
Гярби Азярбайъанда
кцрдлярин мяскунлашма сябябляри
XIX ясрин сонлары-XX ясрин яввялляриндя Азярбайъанда бюйцк дяйишикликляр баш верди. Тцрк тайфа
структуру арадан галхды вя Дцнбули,
Яфшар, Макуйи вя диэяр тайфалар йарымкючяри щяйат тярзини бурахыб
Азярбайъан кяндляриня йерляшдиляр.
Бунун мцгабилиндя Ъялали, Милан,
Дещбокри вя Бялбас бирлийи кими
кцрд яширятляри тайфа структуруну горудулар вя щярби-сийаси нисбят онларын хейриня дяйишди. О вахта гядяр
кцрд цсйанларыны Тябриз вя Тещрана
ещтийаъ олмадан тцрк тайфалары мцвяффягиййятля йатырырды. Тцрк тайфаларынын отураг щяйата кечмясинин аьыр
нятиъяляри Шейх Цбейдуллащ Шямзини
вя Симко цсйанларында ачыг-ашкар
эюрцндц. Османлы табелийиндя олан
вя Азярбайъандакы кцрд яширятляри
ичярисиндя дя нцфуз газанмыш Шейх
Цбейдуллащ Шямзини 1881-ъи илдя
Эцней Азярбайъана щцъум чякди.
Кцрдляр Шейхин ятрафында бирляшяряк
кяндляри гарят етмяйя, ящалини юлдцрмяйя башлады. Шейхин оьлу Ябдцлгадир вя Османлыдан гачараг Савугбулагда йерляшян Мярэвяр тайфасынын башчысы Щямзя аьа Гошачайа
щямля едиб кяндляри йандырды. Мяликкянди дя Гошачайла ейни талени
йашады. Бу щадисялярдя онларла кянд
даьыдылды, он минлярля инсан щяйатыны
итирди. Биринъи дцнйа мцщарибяси
дюврцндя ермяни, ассури вя кцрд цсйанлары Азярбайъан цчцн даща аьыр
вя тящлцкяли нятиъяляр доьурду. Мясялян, Урмийа ятрафындакы 300 кяндин аз гала щамысы даьыдылды. Урмийанын ящалиси 25 миндян 5 миня енди.13 Кцрд тайфалары гарят вя гырьындан ял чякмирди. Бу тайфалар Шякакан яширятиндян олан вя Хойла Салмас арасындакы кяндляри яля кечирян
Симко тяряфиндян идаря олунурду. 20
ил (1905-1926) ярзиндя Азярбайъанын гярб бюлэяляриндя террора ряваъ
верян Симко вя кцрд тайфалары бюлэядя ящали нисбятинин вя йерляшмя
сащяляринин дяйишмясиня сябяб олдулар. Бу щадисялярдя азы 150 мин
азярбайъанлы щяйатыны итирди, йцзляръя кянд даьыдылды вя йа бошалдылды.
Щямин яразиляр кцрдляр тяряфиндян
ишьал едилди.
1930-ъц иллярдя Рза шащын тахта-
гапы (яширятляри зорла отураглшадырма) сийасяти нятиъясиндя артыг бошалмыш тцрк кяндляриндя кцрдляр мяскунлашдылар. Рза шащ вя фарс идеологлары Тцркийя иля Эцней Азярбайъан
арасында бир буфер зонанын йарадылмасынын Иранын тящлцкясизлийи бахымындан ящямиййятли олаъаьыны дцшцнцрдцляр. II Дцнйа мцщарибяси бюлэяни йенидян гарышдырды. 1941-ъи илдя
Рзашащ тахтдан салынды вя бюлэя руслар тяряфиндян ишьал едилди. Сцрэцня
эюндярилмиш яширят аьалары эери дюндцляр вя яняняви щяйат йенидян башлады. Руслар Урмийайа эирмяздян
юнъя Иран ордусунун атыб гачдыьы силащлары яля кечирян кцрдляр шящярдя
гырьын тюрятдиляр. Урмийа базарыны
гарят едиб йандырдылар. 1942-ъи илдя
кцрд, ермяни вя ассуриляр “Азадлыг”
адлы бир тяшкилат гуруб Азярбайъан
кяндлярини гарят етмяйя башладылар.
Йцзлярля инсан юлдцрцлдц вя 2000
аиля кяндляри бошалдыб гачмаг мяъбуриййятиндя галды.14 Урмийа вя шимал бюлэяляриндя бу олайлар йашанаркян ъянуб бюлэялярдя, Савугбулагда щадисяляр даща фяргли бир мяърада инкишаф едирди. Щямин илин
сентйабр айында “Комяля Жийан
Кцрдцстан” (Кцрд Йашам Партийасы)
адлы партийа йарадылды вя бунун ардынъа 10 мин. кв. км сащяни ящатя
едян мухтар бир бюлэя тяшкил олунду.
Беляликля, Савугбулаг (Мащабад)
кцрдчц щярякатын мяркязиня чеврилди.
“Аь ингилаб” адландырылан торпаг ислащаты да бир чох кяндлярин
Азярбайъан мцлкядарларынын ялиндян алыныб кцрд кяндлиляриня верилмясиня сябяб олду. Йяни 1979-ъу ил
ингилабына гядярки дюврдя кцрдляр
даьлардан ениб кяндлярдя йерляшмя
мярщялясини битирмиш олдулар. Бу
арада, хцсусян 1950-ъи иллярдян сонра ящали сцрятля артды вя 20 ил ичяри-
Ä öíéà àçÿðáàéúàíëûëàðûíûí äÿðýèñè
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
19
l Реэион
синдя икигат олду. Ингилабдан сонра
кцрд вя сол тяшкилатларын силащлы мцъадиляси бюлэяни йенидян гарышылыьа
сцрцкляди вя ящалинин йердяйишмясиня сябяб олду. Мясялян, Савугбулаьын Вираншящр, Йаздаьы, Хялфийан,
Хантавус, Молладяряси, Байкангала
вя диэяр бюлэяляриндя йашайан шащсевянлярин кяндляри йандырылды вя
бцтцн вар-дювлятляри талан едилди.
Шащсевянляр дя бу фялакятдян сонра
бюлэяни тярк етмяк зорунда галдылар.
Хана шящяринин сакинляри дя ейни
агибятля цзляшдиляр. Бу дюнямдя
кцрд ящалинин цстцнлцк тяшкил етдийи
бюлэялярдя йашайан бцтцн тцрк
кяндляри тязйигляря давам эятирмяйиб кючмяйя мяъбур олду. Ингилабдан сонракы дюврдя баш вермиш диэяр
юнямли бир просес дя кцрдлярин азярбайъанлылар йашайан шящярляря кюмясидир. Ингилабдан габаг тцрклярин
йашадыьы шящярлярдя кцрдлярин сайы
гейд едилмяйяъяк щяддя олдуьу
щалда, щазырда 5-25% арасында
артмышдыр.
Гярби Азярбайъанда ящали нисбятиня тясир эюстярян диэяр бир амил
Шимали Ирагда йашанан олайлардыр. Бу
олайлар Гярби Азярбайъана ящали
тяркибинин дяйишмяси иля бярабяр, сийаси вя игтисади тясир дя эюстярмякдядир. 1945-ъи илдя Ираг ордусуна
мяьлуб олуб сярщяди кечян Бярзан
тайфасындан 10 мин кцрд Азярбайъана эялди. Цч мин няфярлик силащлы
гцввяйя малик олан тайфа Гази Мящяммядин гурдуьу мухтар бюлэянин мцдафиячисиня чеврилди. Бярзанилярин бу эюзлянилмяз эялиши олмасайды, бюйцк ещтималла кцрд партйиасы
мягсядляриня йетишя билмязди.15
1965-ъи илдян етибарян Иранын шимали Ираг кцрдлярини дястяклямяси
иля Ираг кцрдляринин Эцней Азярбайъана сыьынмасы интенсивляшди. 1975ъи илин мартында Иранла Ираг сярщяд
20
проблеминя даир разылыьа эялдиляр; Шимали Ирагда мяркязи щакимиййятля
дюйцшян вя Иранын дястяйини итирян
кцрдляр мяьлцбиййятя уьрады. Сяддам ордусунун щямлясиня мяруз
галан 100 мин кцрд бюлэядян гачараг, бундан юнъя Азярбайъана сыьынмыш даща 100 мин кцрдя ялавя
олунду.16
1987-ъи иля гядяр 50 мин няфяр,
1988-ъи илин августунда ися 100 мин
няфяр йенидян сярщяди кечиб Азярбайъанын кянд вя шящярляриндя, хцсусян Хой, Урмийа вя Ушну ятрафында гурулмуш сыьынаъаглара йерляшди.
Бунлардан азы 50 мин няфярин эери
дюнмядийи тяхмин олунур. Бюлэядяки гарышыглыг вя сярщяддяки нязарятсизлик гачагмалчылыг йолу иля эялирлярин артымына сябяб олду, бу да сярщяд районларында йашайан кцрдлярин
алыъылыг габилиййятини йцксялдяряк,
онларын хцсусян шящярлярдя ев алмаларына шяраит йаратды.
Нятиъя
Эцней Азярбайъанын гярб бюлэяси эеополитик юзяллийи сайясиндя
даим чякишмя мяркязиня чеврилмишдир. Шцбщясиз, Азярбайъанын гярб
бюлэясиндя потенсиал тящлцкя сярщядлярдя йерляшмиш олан кцрдлярдир.
Бу сябябдян бюлэядя ящали фактору
бюйцк
оням
газанмагдадыр.
Кцрдлярин йайылма сийасяти бюлэядя
ящали нисбятини онларын хейриня дяйишдирилмякдядир. Эяляъякдя нязарятсизлик йарандыьы тягдирдя Урмийа
эюлцнцн ъянубундакы торпагларын
(Савугбулаг вя ятрафы) тамамиля
кцрдляшмяси вя кцрдлярин бюлцъцлцк
фяалиййятляри нятиъясиндя Азярбайъанын бу бюлэясинин бюйцк тоггушмалара сящня олаъаьы лабцд эюрцнмякдядир.
Äöíéà àçÿðá àéúàíëûëàðûíûí äÿðýè ñè
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
ЯДЯБИЙЙАТ:
1. Нясиб Нясибзадя. МясялейеАзярбайъан дяр Иран. - “Гофт—” №
3, Тещран, 1381, с.73.
2. Мяркязе-Амаре-Иран.
3. Щенри Филт. Мярдомшенасийе Иран. тяръ. Абдулла Фяйар. Тещран,
1334, с. 791.
4. Етем Хемэин. Османлы-Сяфяви дюняминдя Кцрдцстан тарихи,
ъ.3., Истанбул, 1997, с. 173.
5. Йеэане Иса. Сулдуз вя гязийейе-кцрдцстане-мокрийан. - “Чянлибел” дярэиси, 1383, № 3.
6. Борзуйи Мцътяба.Оузайе-сийасийе-Кцрдцстан яз 1258 та 1325.
Тещран, 2000, с. 40.
7. Сейид Мящяммяд Сямяди.
Тявайиф вя яшайере-кцрд. Мащабад,
1382, с. 59.
8. Йеня орада. с. 59.
9. Йеня орада, с. 64.
10. Етем Хемэин. Эюстярилян
ясяри, с. 350.
11. Яфшар Систани. Могяддемеи
бяр шенахте-илща, чадорнешинан, тявайеф вя яшайере-Иран. Тещран,
1987, с. 142.
12. Йеня орада, с. 154.
13. Девид Макдоуелл. Тарихемоасере-кцрд. Тяръ. Ибращим Йуниси, Тещран, 2001, с. 372.
14. Йеня орада, с. 398.
15. Йеня орада, с. 411.
16. Йеня орада, с. 563.
l Щярякат
ÂÈÄÀÄÈ ÌÓÑÒÀÔÀÉÅÂ
Ъянуби азярбайъанлыларын 80
илдян чох милли-гейри бярабярлик вя
ондан иряли эялян диэяр шяртляр ичярисиндя йашамасы онлары даим бу
вя йа диэяр шякилдя милли мясялянин щяллиня вадар етмишдир. Сонунъу беля ъящд Иранда 1978-1979-ъу
илляр ингилабындан сонра башланмышдыр. Биз азярбайъанлыларын милли щярякатынын йцксяк вя давамлы
инкишаф мярщялясиня гядям гоймасынын эюстяриъиляриндян бири кими мювъуд милли сийаси тяшкилатлар
щаггында гыса мялумат вермяйи
зярури щесаб едирик. Щямин тяшкилатларын яксяриййяти гейри-легал фяалиййят эюстярся дя, Интернет шябякясиндя айрыъа сайтлар ачмышлар вя
охуъуларын нязяриня тягдим едилян бу йазы да щямин информасийа
ясасында щазырланмышдыр.
Ясас мювзуйа кечмяздян яввял гейд етмяк лазымдыр ки, Йени
дюврдя, хцсусян XX ясрин яввялляриндян башлайараг Ъянуби азярбайъанлыларын радикал, ислащатчы, мцщафизякар, цмумиран, реэионал, милли
(йерли), легал вя гейри-легал ъямиййятляр, тяшкилатлар, мяркязляр, сийаси
партийалар йаратмагда олдугъа зянэин тарихи тяърцбяляри вардыр. Щямин
тарихи тяърцбяни тяшкилатларын йаранмасынын идейа вя сосиал базасы бахымындан ики мярщяляйя айырмаг олар.
XIX ясрин сонларындан XX ясрин 40-ъы иллярин яввялиня гядяр олан
дюврц ящатя едян биринъи мярщялянин ясас хцсусиййяти азярбайъанлыларын истяр реэионал (Азярбайъан), истярся дя цмумюлкя (Иран) мигйасында йаратдыьы тяшкилатларын сосиал-сийаси характер дашымасы иди. Гейд едилян
дюврдя мейдана эялиб фяалиййят
эюстярмиш реэионал тяшкилатлар - Эизли
мяркяз (Мяркязи-гейби), Азярбайъан (Тябриз) яйалят (милли) янъцмяни, Тещранда Азярбайъан янъцмяни,
Истанбулда “Сяадят” янъцмяни,
Азярбайъан Демократ Партийасы
(1917-1920) Азярбайъанын сийаси,
игтисади, сосиал, мядяни мараглары
уьрунда мцбаризя апармышлар, азярбайъанлыларын билаваситя рящбярлийи
иля йаранмыш вя ясас иштиракчылары олдуглары цмцмюлкя (Иран) тяшкилатлары
- Иътимаиййун-амиййун Мцъащид
тяшкилаты (1905) Иран Демократ Партийасы (1909), Ядалят Партийасы (19171920), Иран Коммунист Партийасы)
(1920-1941) ися мцяййян сосиал
групун мараглары призмасындан Ира-
Беля ки, XX ясрин 20-ъи илляриня гядярки дюврдя Иранда формалашмагда
олан йени сосиал гцввяляр йени иътимаи мцнасибятлярин галиб эялмясня
чалышыр, Иранын хариъи асылылыьынын эцълянмяси мцхтялиф етномилли бирликляри, хцсусян Азярбайъан халгынын нцмайяндялярини цмумиран марагларыны мцдафия етмяйя сювг едир вя щямин мясялядя онларын ващид ъябщядян чыхыш етмясини шяртляндирирди.
XX ясрин 20-ъи илляриндя Иранын мяркязляшдирилмяси вя сийаси мцстягиллийинин тямин едилмяси сосиал, хцсусян
етномилли гцввялярин нисбятиндя мцяййян дяйишикликлярин баш вермяси,
фарс миллятинин щаким, гейри-фарс
миллятлярин мящкум миллятляря чев-
ЪЯНУБИ
АЗЯРБАЙЪАНЛЫЛАРЫН
МИЛЛИ ЩЯРЯКАТЫ
Ы Ы . Ми лл и с и йаси т яш ки л атл ар
нын сийаси, игтисади, мядяни йенидян
гурулмасы вя инкишафы уьрунда чыхыш
етмишяр. Гейд едилян реэионал вя
цмумюлкя тяшкилатларындан йалныз
бири - Иран Коммунист Партийасы ъямиййятин тякъя сосиал-пешя, сосиалсийаси, сосиал-игтисади структура дейил,
щям дя сосиал-етник структура малик
олдуьуну, щяр бир етномилли бирлийин
юзцнцн айрыъа мараглары вя мянафейи олдуьуну, онларын юз мцгяддяратыны тяйинетмя щцгугуна малик олдуьуну тясбит етмишдир. Йухарыда гейд
едилян сийаси тяшкилатларын фяалиййятинин мязмуну Иранын дахили инкишафынын, о ъцмлядян милли мцнасибятлярин характери вя Иранын бейнялхалг
вязиййяти иля мцяййян олунурду.
рилмяси иля мцшайият олунду. Башга
сюзля, Иранда милли мцнасибятлярин
характериндя ясаслы дяйишикликляр баш
верди. Иран Коммунист Партийасынын
II гурултайында (1927) гябул едилмиш
Програмында милли мясялянин якс
олунмасы щямин дяйишикликляря илк
реаксийа иди. Бундан сонра реэионал
(о ъцмлядян, Азярбайъан) мясяляляр сырф сийаси, игтисади, мядяни проблемляр олмагдан чыхараг, етник
мязмунла зянэинляшди вя етносийаси, етноигтисади, етномядяни мясяля
кими тязащцр етмяйя башлады. Еля бу
сябябдян XX ясрин 40-ъы илляринин
яввялляриндя дцнйада баш верян глобал просеслярин тясири алтында Иранда
мейдана эялмиш нисби демократик-
Ä öíéà àçÿðáàéúàíëûëàðûíûí äÿðýèñè
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
21
l Щярякат
ляшмя шяраитиндя Ъянуби Азярбайъанын иътимаи-сийаси, мядяни вя етномилли марагларыны мцдафия едян
мцхтялиф тяшкилатлар, мядяни мяркязляр мейдана эялди. 1941-ъи илин
сонлары-1942-ъи илин яввялляриндя фяалиййят эюстярмиш “Азярбайъан Янъцмяни” ян цмуми вя нисбятян схематик шякилдя Ъянуби Азярбайъанын
милли марагларыны ифадя вя мцдаифя
етди. Мящз бундан сонра Ъянуби
Азярбайъанда сийаси, мядяни фяалиййятин сосиал аспектинин етник аспектля тамамланмасындан данышмаг
олар. 1945-ъи илин II йарысындан
1946-ъы илин сонуна гядяр фяалиййят
эюстярмиш Азярбайъан Демократ
Партийасы, онун фяалиййяти нятиъясиндя мейдана эялмиш вя онун рящбярлийи иля 1945-ъи илин сонундан 1946ъы илин сонуна кими фяалиййят эюстярмиш Милли Щюкумят гыса вахт ярзиндя Милли шцурун, Милли идеолоэийанын,
онун програм щиссясинин формалашдыьыны вя ян мцщцмц щяйата кечирилдийини, азярбайъанлыларын бир миллят
кими тяшяккцл тапдыьыны нцмайиш етдирди. Лакин Иран иртиъасы, онун щимайядарларынын сяйи иля Азярбайъан
халгы юз милил дювлятчилийиндян мящрум едиляряк, йенидян мящкум,
мцстямлякя миллят вязиййятиня салынды. Бюйцк иткиляря (25 мин няфяр
гятля йетирилмиш, йцз минлярля адам
сцрэцн едилмишдир) мяруз галан
Азярбайъан халгы щяр шейи йенидян
башламаьа мяъбур олду. Ъянуби
Азярбайъана гаршы хцсуси вя сярт
формада апарылан щаким миллятчилик
сийасяти милли гцввялярин бирляшмясиня вя мцтяшяккил шякилдя фяалиййят
эюстярмясиня щеч бир имкан вермямяйя чалышырды. Буна эюря дя сийаси
бахымдан фяал азярбайъанлылар йенидян цмумиран сийаси-мцхалиф, сийаси-дини тяшкилатлара, ъяряйанлара цз
тутдулар. Бязи милли зийалылар ися
мювъуд шяраитдя милли мядяниййятин
вя илк нювбядя Ана дилинин щцгугла-
22
рыны мцдафия етмяйя чалышырдылар.
Ону да ялавя етмяк лазымдыр ки,
щаким сийаси, игтисади, мядяни, сосиал структурлара йахындан интеграсийа
олунмуш азярбайъанлылар да легал сийаси тяшкилатларын ишиндя йахындан иштирак едирдиляр. Щаким легал вя гейри-легал сийаси мцхалият партийалары,
легал вя гейри-легал дини-сийаси тяшкилатлар “ващид миллят”, “ващид уммят
(иъма)” мювгейиндя дурдугларындан, гейри-фарс миллятлярин милли марагларынын тямин едилмяси ялейщиня
чыхыш едирдиляр.
Гейри-легал сол вя радикал сол сийаси-иътимаи тяшкилатлардан бязиляри
(Иран халгынын партизанлары тяшкилаты,
Иран Халг Партийасы - Тудя) милли мясялянин щяллиня принсипъя тяряфдар
олдугларыны елан едирдиляр. Бцтцн
щалларда Азярбайъан халгынын етномилли марагларыны мцдафия едя биляъяк иътимаи, сийаси, мядяни мяркяз,
тяшкилат мювъуд дейилди. Йалныз айры-айры зийалылар юз елми-мядяни фяалиййятляри иля Азярбайъан халгынын
ясасян милли-мядяни марагларыны
мцдафия етмяйя сяй эюстярирдиляр.
1978-1979-ъу илляр ингилабынын
гялябясиндян дярщал сонра милли мараглары ачыг шякилдя бяйан вя мцдафия етмяк цчцн шяраит йаранды, лакин
гыса мцддятдян сонра (1980-ъы илин
орталарындан) щямин шяраит арадан
галдырылды вя бу вязиййят Иран-Ираг
мцщарибясинин сонларына гядяр
(1980-1988) давам етди. Мцщарибядян сонра апарылан игтисади (либераллашма) ислащатлар вя ону мцшайият
едян мядяни просесляр зяиф вя мящдуд шякилдя олса да, милли марагларын
формалашдырылмасы, бяйан вя мцдафия олунмасына мцяййян шяраитин
йаранмасына, 1997-ъи илдян башламыш
сийаси вя мядяни ислащатлар сийасяти
ися онун нисбятян эенишлянмясиня
имкан верди. Бунунла беля щаким
режим милли сийаси тяшкилатларын мейдана эялмясиня имкан вермямяйя
Äöíéà àçÿðá àéúàíëûëàðûíûí äÿðýè ñè
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
чалышырды. Лакин бу артыг мцмкцн дейилди, щаким режим йалныз беля тяшкилатларын легал формада фяалиййят эюстярмясиня мане ола билярди. Мящз
щямин дюврдян башлайараг Азярбайъан Милли Щярякаты йени мярщяляйя
гядям гойур вя щямин мярщялянин
ясас фяргляндириъи хцсусиййяти миллимядяни, милли-сийаси тяшкилатларын
мейдана эялмясидир. Билаваситя щямин тяшкилатлар щаггында мялумат
вермяздян яввял онларын йаранмасына тясир эюстярян хариъи амиллярин
ролуну да гейд етмяк зяруридир.
XX ясрин 90-ъы илляринин яввялляриндя ССРИ-нин, еляъя дя Авропа
сосиалист системинин сцгуту, диэяр сосиалист юлкяляринин азад базар истигамятиндя тякамцлц, сосиал бярабярлик
идейасынын мцвяггяти дя олса, арха
плана кечмяси, демократийа вя милли азадлыг, суверенлик идейасынын йенидян ъанланмасы Иран халгларынын, о
ъцмлядян, Азярбайъан халгынын юз
милли азадлыг уьрунда мцбаризясиня
эцълц тякан верди. Дцнйанын бюйцк
бир щиссясиндя етник (милли) просеслярин сийаси аспектинин юн плана чыхмасы тарихян сосиал-сийаси фяаллыьы иля
фярглянян Ъянуби азярбайъанлы сийаси фяал гцввялярин тядриъян етнонасионализм мювгейиня кечмясини сцрятляндирмишдир. Сосиал ядалят принсипинин гяти бяргярар едилмяси сащясиндя тяърцбянин ифласа уьрамасы,
яввял сосиал азадлыг, сонра милли
азадлыг идеалларынын арха плана кечмяси азярбайъанлыларын милли азадлыг
идейасыны мцстягил дяйяр кими гябул
етмясини стимуллашдырмышдыр. Азярбайъанлы сийаси фяал гцввялярин етнонасионализм мювгейиня кечмясиня
няинки коммунист идеолоэийасы алтында фяалиййят эюстярян сосиализм
системинин, еляъя дя ислам идеолоэийасы алтында фяалиййят эюстярян Иран
Ислам Республикасынын иътимаи ядаляти бяргярар едя билмямяси, бунунла да щяр ики идеолоэийанын юз ъялбе-
l Щярякат
диъилийини итирмяси эцълц тясир эюстярмишляр. Даща узунмцддятли тарихя
вя нисбятян мцсбят тяърцбяйя малик
олан ССРИ-дян фяргли олараг, Иран Ислам Республикасы чох гыса бир заманда ислами дяйярлярдян узаглашараг йенидян щаким миллятчилик идеолоэийасынын алятиня чеврилмишдир.
Сосиал ядалятин ня коммунизм, ня
дя ислам идеолоэийасы ясасында бяргярар едилмясинин гейри-мцмкцнлцйцнц дярк едян азярбайъанлы сийаси
фяал гцввяляр юз идеалларыны щяйата
кечирмяк цчцн сонунъу истинадэаща
- милли зяминя архаланмаьа башламышлар. Инди ясас мясяля бцтцн дцнйанын сосиал азадлыьына наил олмаг
йох, конкрет олараг мянсуб олдуьун
вя мящкум вязиййятдя йашайан етнососиал бирлийин азадлыьына наил олмаг кими гаршыйа гойулурду. Юз
миллятинин азадлыьына наил олдугдан
сонра диэяр халгларын, дювлятлярин
бирбаша тясири олмадан даща ядалятли,
азад ъямиййят гурмаг щаггында фикирляшмяк олар. Буна гядяр ися азярбайъанлыларын Иран чярчивясиндя, ващид ъямиййят (ващид миллят) вя йа
ващид иъма (цммят) дахилиндя эярэин сийаси, сосиал мцбаризяляри сон
нятиъядя Азярбайъан халгынын милли
асылылыьынын даща да артмасы иля мцшайият олунурду. Бцтцн бу дейилян
вя дейилмяйян амилляр азярбайъанлы
фяал сийаси гцввялярин халис сосиал,
сийаси мювгедян етнососиал, етносийаси мювгейя кечмясини шяртляндирмишдир.
Азярбайъанлыларын юз милли щцгуглары уьрунда аз-чох мцтяшяккил
фяалиййятя башламасынын йени мярщяляси Иранда 1978-1979-ъу илляр ингилабынын гялябяси яряфясиня тясадцф
едир. Щямин дюврдя азярбайъанлыларын йаратдыьы мцхтялиф йюнцмлц иътимаи, сийаси, мядяни тяшкилатлар бу вя
йа диэяр шякилдя Азярбайъан халгынын милли марагларыны мцдафия едирдиляр. Азярбайъан халгынын эюркямли
зийалылары тяряфиндян 1979-ъу илин яввялляриндя тясис едилмиш “Азярбайъан янъцмяни” Иранда милли мясялянин демократик принсипляр ясасында
щяллинин ваъиблийини вурьулайыр, йаранмагда олан сийаси режимин милли
сийасятинин характериня тясир эюстярмяйя, мцзакиряйя чыхарылмыш Ясас
Ганунун лайищясинин милли мцнасибятлярля баьлы маддяляриня дцзялишляр едилмясиня чалышыр вя бцтювлцкдя
азярбайъанлылара милли-ярази мухтариййят верилмяси уьрунда чыхыш едирди. Щаггында сятщи мялумат олан,
Азярбайъан Азадихащлар Партийасы
вя “Азярбайъан партизанлары тяшкилаты” цмуми сосиал-сийаси идеаллар уьрунда мцбаризя апарсалар да, Азярбайъан халгынын милли марагларынын
тямин едилмясини цмуми мягсядля-
Ä öíéà àçÿðáàéúàíëûëàðûíûí äÿðýèñè
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
23
l Щярякат
ринин тяркиб щиссяси елан едирдиляр.
Лакин щямин дюврдя сийаси гаршыдурма даща чох сосиал характер дашыдыьындан милли мясяля о гядяр дя
актуал нязяря чарпмырды, она эюря
дя Азярбайъан милли идеолоэийасы
азярбайъанлы сийаси гцввяляр тяряфиндян эениш дястяклянмир, бирляшдириъи “мяркяз” ролуну ойнайа билмирди. 1979-ъу илин феврал айында
азярбайъанлы дини лидер айятуллащ
Казым Шяриятмядарынын башчылыьы иля
Тещранда мейдана эялмиш вя Ъянуби Азярбайъанда эцълц мяркязляри
олан Иран мцсялман халгынын республика партийасынын фяалиййяти дя буну
эюстярирди. Партийа Иранда теократик
режимин йарадылмасына гаршы чыхырды,
лакин онун сяйляри бир нятиъя вермяди вя 1979-ъу илин декабрында референдум йолу иля гябул едилмиш Ясас
Ганун дини идеолоэийанын, рущанилярин щаким вя рящбяр ролуну тясбит етмиш олду. Референдумдан сонра кцтляви аксийаларын декабрын 6-да Тябриздя цсйана чеврилмяси дя вязиййяти дяйишя билмямиш, цсйан заманы
бир сыра радикал, милли шцарлар иряли сцрцлмцш вя щярякятляр едилмишся дя,
милли мцнасибятлярин характериня еля
бир тясир эюстяря билмямишдир. Беляликля, йени сийаси режимин стабилляшмяси яряфясиндя “Азярбайъан Янъцмяни”нин эениш сосиал базасы, Иран
мцсялман халгынын республика партийасынын ися милли идеолоэийасы вя
програмы олмадыьындан милли мясяляни мящдуд формада беля щялл етмяк мцмкцн олмады. Щямин идеоложи вя кцтляви спонтан щярякатларын
тясири алтында йени Ясас Ганунун 15ъи маддясиндя етник вя мящялли дилляря мящдуд сферада фяалиййят азадлыьы нязярдя тутулду. Бу, шащлыг режими иля мцгайисядя ирялийя доьру зяиф бир аддам олса да, етномилли бирликлярин ясас марагларыны тямин етмирди.
Гейд едилдийи кими, сийаси системин
тезликля щаким фарс миллятинин ма-
24
рагларынын ифадячиси вя мцдафиячисиня чеврилмяси дя гейри-фарс миллятляри юз милли марагларыны горумаг уьрунда мцбаризяйя тящрик едирди.
Ъянуби Азярбайъанда, даща
доьрусу ъянуби азярбайъанлылар арасында тяшкилатланмайа мейл Ирагла
мцщарибядян сонра башланан гуруъулуг щярякаты шяраитиндя щаким режимин миллятчилик характеринин даща
ашкар мцшащидя олунмасындан сонра
юзцнц эюстярмяйя башлады. Щаким
режимин ислам принсипиня уйьун олараг вятяндашларын щцгуг бярабярлийини тямин етмяк мювгейиндян фарс
миллятинин марагларынын тямсилчиси
мювгейиня кечмяси просеси милли азлыгларын юз мараглары уьрунда мцбаризяйя башламасы вя йа давам етдирмясиня тякан верди. Ясас Ганунда
елан олунмуш вя щялялик аз-чох тямин едилян мящдуд сийаси азадлыглар
(сюз, мятбуат, йыьынъаг вя с.) динъ
шякилдя, хцсусян идеоложи сферада
милли мараглар, ясасян милли-мядяни
мараглар уьрунда мцбаризя апармаьа формал олараг мцяййян имкан
верирди. Азярбайъанлылар арасында бу
вя йа диэяр шякилдя милли мараглар
уьрунда аз-чох ардыъыл давамлы, ашкар, сийаси васитялярля мцбаризяйя
илк олараг азярбайъанлы тялябяляр гошулдулар вя биз “Бакы-Тябриз”ин
ютян сайында онларын фяалиййяти барядя ятрафлы данышмышыг.
1997-ъи илдян сонра юлкя мигйасында мцщафизякарлар иля ислащатчылар
арасында мцбаризянин эетдикъя кяскинляшмяси, ейни заманда мцщафизякарларын да Ясас Ганун чярчивясиндя фяалиййят эюстярдиклярини нцмайиш етдирмяси истяр-истямяз сийаси, мядяни фяалиййятин нисбятян эенишлянмясиня, юлкядя цмуми сосиал
нязарятин нисбятян зяифлямясиня,
демяли, Азярбайъанда милли гцввялярин ачыг вя эизли шякилдя фяалиййят
эюстярмясиня, йени милли тяшкилатларын формалашмасына шяраит йарадырды.
Äöíéà àçÿðá àéúàíëûëàðûíûí äÿðýè ñè
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
Дахилдяки милли щярякатын тясири
иля юлкядян кянарда фяалиййят эюстярян чохсайлы иътимаи-сийаси, миллимядяни тяшкилатларын сяйи иля хариъдя
азярбайъанлыларын ващид тяшкилаты йаранды. Бундан сонра щям дахилдя
эизли шякилдя, щям дя хариъдя ашкар
шякилдя милли сийаси тяшкилатлар мейдана эялиб фяалиййят эюстярмяйя
башладылар. Щямин тяшкилатларын милли
щяряката тясиринин мигйасы щаггында
данышмаг щяля тездир вя мялуматсызлыг сябябиндян чох чятиндир. Амма она дейя билярик ки, хариъдя фяалиййят эюстярян сийаси тяшкилатлар,
интеллектуал груплар Азярбайъан,
Азярбайъан милляти, дили, мядяниййяти, тарихи иля баьлы демяк олар ки,
бцтцн мясялялярин арашдырылмасында,
милли идеолоэийанын эениш тякрар истещсалында, фарс милли идеолоэийасы иля
бярабяр, щятта цстцн сявиййядя мцбаризя апармаг сащясиндя явязсиз
хидмят эюстярирляр. Онларын зещни
сяйляринин нятиъяси яввялки кими
мящдуд даиря иля мящдудлашмыр,
мцасир техника вя технолоэийа, хцсусян милли сярщядляри, щятта техники
сензураны беля танымайан Интернет
сайясиндя Азярбайъан иътимаи шцурунун тяркиб щиссясиня чевриляряк,
онун милли юзцнцдяркинин эцълянмясиня, мяняви ъящятдян даща сых
бирляшмясиня, фарс миллятчилийинин,
ассимилйасийа сийасятинин нятиъяляринин нейтраллашдырылмасына ящямиййятли йардым эюстярир. Хариъдя фяалиййят эюстярян милли, мядяни тяшкилатлар Азярбайъан щягигятлярини бирбаша дцнйа иътимаиййятиня чатдырмагда да явязсиз рол ойнайырлар.
Бунунла да Азярбайъан милли щярякаты щям кейфиййят, щям дя кямиййятъя йени мярщяляйя гядям гойараг, бцтцн дцнйа азярбайъанлыларынын
щярякатына чеврилмиш олур. Иранда вя
Ъянуби Азярбайъанда милли щярякат
легал фяалиййят эюстярян тялябя щярякаты, гейри-легал фяалиййят эюстя-
l Щярякат
рян милли сийаси тяшкилатлар, бирликляр,
ъябщяляр, легал фяалиййят эюстярмяйя ъящд едян сийаси гурумлар, айрыайры мядяни мяркязляр вя зийалыларла, хариъдя ися легал шякилдя фяалиййят эюстярян сийаси тяшкилатлар, мядяни мяркязляр, бирликляр, щцгуг
мцдафия тяшкилатлары вя с. иля тямсил
олунмушлар. Щямин тяшкилатларын чоху тяшяккцл просеси кечирдийиндян
бир сыра, бязян ъидди нюгсанлардан
хали дейилдир ки, яслиндя бу да тябии
щалдыр. Ейни заманда сийаси тяшкилатларын мцхтялиф тябягяляри тямсил етмяси онларын милли щяряката, хцсусян
онун милли програмына мцхтялиф
мювгейинин вя еляъя дя тяшкилатларарасы зиддиййятлярин, чякишмялярин йаранмасыны шяртляндирир. Биз Интернет
шябякясиндя йерляшдирилмиш материаллар ясасында Азярбайъан милли щярякатынын сийаси голу - милли сийаси
тяшкилатлар щаггында мювъуд мялу-
маты охуъуларын нязяриня чатдырмаьы
зярури щесаб едирик.
1. Ъянуби Азярбайъан Милли
Азадлыг Щярякаты - ЪАМАЩ.
1991-ъи илдя йарадылмышдыр. 1994-ъц
ил май айынын 16-да кечирилмиш II гурултайында тяшкилатын Програмы вя
хартийа гябул олунумшдур. Щярякат
бцтювлцкдя юз гаршысына Ъянуби
Азярбайъан тцркляринин милли вя фярди азадлыьына наил олмаг, Азярбайъанда мцстягил вя демократик дювлят гурмаг мягсяди гойса да, програм тяляблярини шяраитя уйьунлашдырараг ики вариантда иряли сцрцр. Биринъи вариантда эюстярилир ки, яэяр Иранда
мювъуд олан режим Ъянуби Азярбайъан тцрк халгынын милли щцгугларыны
динъ данышыг йолу иля таныйарса,
Азярбайъана Мухтар Республика
щцгугу тяляб олунаъагдыр. Мухтар
Республиканын юз байраьы, Конститусийасы, мцстягил мящкямя системи
олаъаг, Азярбайъан дили дювлят дили
елан олунаъаг, ислам дини рясми дин
кими танынаъаг, дин дювлятдян айрылаъагдыр. Азярбайъан Мухтар Республикасы бцтцн юлкялярля мядяни вя
игтисади ялагяляр йарадаъагдыр. II варианта эюря, яэяр динъ йолла йухарыда
гойулан мягсядя наил олунмаса,
онда Щярякат щярби йола ял атмалы
олаъаг вя бу щалда азад едилмиш
Азярбайъан Мцстягил Республика
елан едиляъякдир.
Тяшкилат юз мягсяди уьрунда
тяблиьат, бойкот, пикет, нцмайиш, тятил, парламент мцбаризяси кими динъ
мцбаризя формаларындан истифадя
едир. “Азярбайъанын сяси” гязети
рясми органыдыр.
Бцтцн дейилянлярля йанашы тяшкилат тякид едир ки, ЪАМАЩ-ын ясас
мягсяди ващид, мцстягил, демократик Азярбайъан дювляти йаратмагдадыр.
Ä öíéà àçÿðáàéúàíëûëàðûíûí äÿðýèñè
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
25
l Щярякат
2. Эцней Азярбайъан Милли
Ойаныш Щярякаты - ЭАМОЩ.
1995-ъи илдя тясис едилмишдир, амма
Щярякатын тарихи щаггында йазыда
онун 1991-ъи илдян башлайараг формалашдыьы эюстярилир. Мцстягил тяшкилат кими 1995-ъи илдян Эцней Азярбайъанда фяалиййят эюстярир. Мяркязи гярарэащы Ъянуби Азярбайъанда
йерляшян тяшкилатын Ъянуби Азярбайъанда, Иранда шюбя вя комитяляри,
хариъдя шюбяляри фяалиййят эюстярир.
2002-ъи илдян етибарян хариъдя нцмайяндяликляри вя тямсилчиликляри
ачылмышдыр, ъями 24 бцросу фяалиййят
эюстярир. ЭАМОЩ бейнялхалг тяшкилатдыр. Ону БМТ, Авропа Бирлийи,
Авропа Парламенти таныйыр. Тяшкилатын рящбяри д-р М.Чющряганлы Авропа Бирлийинин Мяркязи Шурасынын катиби иля эюрцшцб, АБШ-да Аь евдя
гябул олунуб. Дцнйанын милли-демократик партийаларынын Австрийада
кечирилян йыьынъаьында Щярякатын
бяйанаты вя тялябляри йайылмышдар.
Щярякатын Програмында онун азярбайъанлыларын “юз мцгяддяратыны тяйин етмя” щаггынын бярпасы уьрунда
мцбаризя апардыьы эюстярилир. Щямин
щярякат да ики вариантлы програм иряли сцрцр. Биринъи вариант Иранда миллятлярин Федерасийа вя йа Конфедерасийасыны тяшкилини иряли сцрцр, бу
план щяйата кечириля билмядийи щалда
II вариант - мцстягил дювлятин гурулмасы нязярдя тутулур. Щяр ики щалда
Азярбайъанын яразиси йенидян мцяййян олунмалыдыр. Тяшкилатын ягидясиня эюря, Азярбайъан - Гярби
Азярбайъан, Шярги Азярбайъан, Ярдябил, Зянъан, Гязвин останларындан, Щямяданын азярбайъанлылар йашайан щиссясиндян, Савя шящристаны,
Янзяли, Астара, Щяштпяр шящярляриндян ибарят бир юлкядир.
Щярякатын ясас принсипляри
тцркчцлцк, мцасирлик вя ягидя азадлыьыдыр. Азярбайъан дювлятиндя фикир
азадлыьы бяргярар олаъаг, дин дювлят-
26
дян айрылаъагдыр. Щярякатын тарихчиляри онун фяалиййятиндян данышаркян
С.Гящрямани,
Ш.М.Хийабани,
С.Бещрянэинин хатирясиня щяср олунмуш мярасимляри, Тещранда Мяшрутя ингилабынын 88-ъи вя 89-ъу илдюнцмляринин кечирилмясини, ермянилярин гондарма сойгырымы эцнцнц Иран
дювлятинин щимайяси иля кечирмясиня
етиразлары, Шярги Азярбайъанын Шябцстяр шящяриндя Милли Щюкумятин
57-ъи илдюнцмцнцн гейд едилмясини,
Бабяк галасына йцрцшляри, Милли Щюкумятин 58-ъи илдюнцмцнцн Тябриз
шящяриндя гейд олунмасыны эюстярирляр. Беля щесаб едилир ки, Шябцстяр
щадисяси вя бурада 300-дян чох шяхсин щябс олунмасы ачыг сийаси аксийа
иди вя милли щярякатын йени мярщяляйя гядям гойдуьуну эюстярир.
Мящз бундан сонра Тябриздя беля
бир тядбир кечирмяк мцмкцн олду
вя бунунла да “Милли Щярякатын гцдрятли ялляри Бабяк галасындан Тябризя енди”, йяни Тябриз милли щярякатын ачыг мяркязиня чеврилди. Бцтцн
бунлара бахмайараг, азярбайъанлыларын ассимилйасийа сявиййяси йцксяк
олдуьундан Милли щярякатын ойаныш
мярщялясини йашадыьы эюстярилир.
Тяшкилат 2003-ъц илдя “Ъянуби
Азярбайъанын сяси” радиосуну тясис
етмиш, лакин Иран тящлцкясизлик гцввяляри хариъдя фяалиййят эюстярян
щямин радионун йерляшдийи йеря басгын едяряк онун фяалиййятини дайандырмышлар.
3. Дцнйа Азярбайъанлылары
Конргеси - ДАК. 1997-ъи илдя
АБШ-да тясис едилмиш ДАК яввялъя
хариъдя йашайан азярбайъанлыларын
ялагя вя мцнасибятляринин интенсивляшдирилмяси, онларын цзляшдийи проблемляри щялл етмяк мягсяди эцдся
дя, сонралар милли мараглар вя мянафелярин мцдафия едилмяси мейли эцълянмиш вя нятиъядя 2003-ъц илдя тяшкилат ейни адла фяалиййят эюстярян вя
сядрляринин ады иля фярглянян ики
Äöíéà àçÿðá àéúàíëûëàðûíûí äÿðýè ñè
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
мцстягил гола парчаланмышдыр (щазырда бу голлардан бири Демократик
Дцнйа Азярбайъанлылары Конгреси
адланыр - ред.). Щям Ъянуби, щям дя
Шимали азярбайъанлылары бирляшдирян
щяр ики тяшкилат цмуммилли проблемляри, о ъцмлядян Ъянуби Азярбайъан мясялясинин щялл едилмясиня чалышыр. ДАК щяр ил Америка, Авропанын шящярляриндян бириндя, 2003-ъц
илдян ися ики гурултай кечирир. Идеоложи фяалиййяти зяифдир, индийя кими интернет сайтыны тякмилляшдириб баша
чатдырмамышдыр.
4. Эцняш партийасы. 2000-ъи илдя Ъянуби Азярбайъанда легал шякилдя тясис едилмиш, лакин 2005-ъи иля
гядяр бцтцн сяйляриня бахмайараг
гейдиййатдан кечя билмямиш вя щямин ил тцркъя адландырылдыьына эюря
фяалиййят эюстярмяси гадаьан едилмишдир. Партийа 9 маддялик Програм,
22 маддялик Низамнамя дя тяртиб
етмишдир. Партийанын тясисчиляри (тясисчиси) юз фяалиййятини хариъдя давам етдирмяк мягсяди иля демократик юлкялярдян бириндя 24 саатлыг
“Эцняш телевизийасы” каналы йаратмаьы планлашдырыр вя щямин мягсядля она малиййя дястяйи эюстярилмясини хащиш едир.
5. “21 Азяр тяшкилаты”. 2001-ъи
илдян фяалиййятя башламыш тяшкилат
2004-ъц илдя юз Програмыны гябул
етмишдир. Тяшкилатын сон мягсяди
Азярбайъан Милли Щюкумятини бярпа
етмякдир. Бунун цчцн Иранын “бярабярщцгцглу миллятляр бирлийи”ня, йяни Милли дювлятляр бирлийиня чеврилмяси, юлкянин милли ярази ващидляриня бюлцнмяси зяруридир. Щямин тяшкилат да гаршысына гысамцддятли (тактики) вя узунмцддятли (стратежи) мягсяд гоймушдур. Йухарыда гейд олунан стратежи щядяф бир гядяр дя дягигляшдиряряк програмда эюстярилир
ки, “Иранда бялли яразидя йашайан вя
чохлуг тяшкил едян миллятин милли
дювляти, бялли яразидя йашаса да, аз-
l Щярякат
лыгда олан миллятляря милли мухтариййат вя ич-ичя йашайан миллятляря мядяни мухтариййат щаггы рясмян танынмалыдыр”.
Тактики щядяф ассимилйасийа сийасятиня сон гойулмасыны, Ана дилиндя тящсилин тямин едилмясини ясас
вязифя кими мцяййян едир. Тяшкилат
бир мцддят “21 Азяр” дярэиси няшр
етмишдир.
6. Азярбайъан Милли Ъябщяси
(2003). Тяшкилатын Програмы (тяклиф
олунан) 2003-ъц ил март айынын 21-дя
йайылмыш 12 маддядян ибарят мцраъиятиндя якс олунмушдур. Бурада (1)
тарихи торпагларда милли гурулушун
(сийаси системин, парламент, иъра щакимиййяти, мящкямя) йарадылмасынын; (2) мцстягил миллятин юз дилини,
тарихини, мядяниййятини горуйуб
сахламасынын ваъиблийи гейд олунур.
Сянядин 3-ъц маддясиндян етибарян
Ясаснамя (Низамнамя) мясяляляри
якс олунмушдур.
Щямин сянядля йанашы йерляшдирилмиш Азярбайъан Милли Ъябщясинин
Фярманынын А бяндиндя эюстярилир
ки, мягсяд азярбайъанлыны ассимилйасийа дурумундан гуртармагдыр,
бунун цчцн милли щцгуглар горунмалы, щамынын сечим щаггы танынмалы, милли гурулушлар бярпа едилмялидир.
Сийаси програм адландырылан Б бяндиндя вятянпярвярлик, азадлыг, тяряггихащлыг, ядалятпярвярлик идейалары якс олунмушдур.
Фярманын Б бяндинин 1-ъи параграфында Эцней Азярбайъанын тарихи сярщядляри дахилиндя ярази бцтювлцйцнцн танынмасы, милли дювлятинин гурулмасы вя милли варлыьын мцдафия олунмасынын зярурилийи вурьуланыр, 2-ъи параграфында азярбайъанлыларын юз талелярини юзляринин сечмясиндя азад олдуглары бяйан едилир, 3ъц параграфда азярбайъанлыларын юз
мцгяддяратларыны йалныз юз ирадяляри
иля тяйин етмяляринин ваъиблийи гейд
олунур, 6-ъы параграфда Азярбайъан
тцрк дилинин милли вя рясми дил олмасы
тяляби иряли сцрцлцр.
7. Ващид Мцстягил Азярбайъан
Ъябщяси (2003). Тяшкилатын Мярамнамясиндя юзц щаггында верилмиш
мялуматда онун 1978-1979-ъу илляр
Иран ингилабы эцнляриндя йаранмаьа
башладыьы, 1980-81-ъи иллярдя формалашмагда олан тяшкилат цзвляринин юз
мювгейини мцяййян етмякля мяшьул олдуьу, щямин вахтдан эизли фяалиййят эюстярдийи, 1993-ъц илдя юз
варлыьыны елан етдийи, 1996-ъы илдя
Тябриздя топлантысы кечирилдийи,
1997-ъи ил феврал айынын 18-дян “Ъарчы” адлы мятбуат органынын няшря
башладыьы эюстярилир. Ъябщянин Интернет сайтында онун щазырламыш олдуьу
эяляъяк Ана Йасанын (Конститусийанын) мятнинин биринъи щиссяси, сон
дяряъя мцкяммял ишлянмиш Мярамнамянин мятни йерляшдирилмишдир. Мярамнамядя ашаьыдакы мясяляляр юз яксини тапмышдыр:
1. Бизим тарихи кюкцмцз.
2. Ващид Мцстягил Азярбайъан
Ъябщяси неъя бир гурулушдур?
3. ВМАЪ-ын мярамы нядир?
4. ВМАЪ-ын милли идеолоэийасы
нядир?
5. Ъябщянин армы (эерби)
6. ВМАЪ-ын гыса вядяли иш
програмы
7. ВМАЪ-ын узун вядяли програмы.
Щямин бяндляр йарым бяндляря
бюлцняряк эениш шякилдя шярщ едилмишдир. Эюрцндцйц кими, бурада да
тяшкилатын тактики вя стратежи мягсядляри юз яксини тапмышдыр. Ъябщянин
ясас мягсяди Ъянуби Азярбайъанда
мцстягил дювлят йаратмагдыр. Програмда дейилир: “Тарихи яразидя юз
дювлятимизи гурмаьа гярарлыйыг”.
Ъябщянин гысамцддятли програмында мцстягил дювлятин вя онун бцтцн
структурларынын йарадылмасы нязярдя
тутулур. Мцстягил Азярбайъан Республикасы Федератив дювлят олаъаг,
щяр биринин юз парламенти вя щюкумяти олан 9 ханлыгдан (яйалятдян) Урмийа, Сулдуз, Тябриз, Мараьа,
Ярдябил, Зянъан, Гязвин, Щямядан, Ярак ханлыгларындан ибарят олаъагдыр.
Ъябщянин узунмцддятли програмы сийаси мцстягиллик ялдя етдилдикдян сонра апарылаъаг гуруъулуг ишлярини, дахили вя хариъи сийасят мясялялярини ящатя едир. Интернетдя тяшкилатын тяртиб етдийи Ана Йаса, Мярамнамя вя “Ъарчы” гязетинин нюмряляриндян башга бир билэи йохдур.
8. Эцней Азярбайъан Истиглал
Партийасы (2004). Партийанын Низамнамясиндя (5.XII. 2004) гейд олунур ки, “Бу ясарятдян йеэаня ниъат
йолу бу (Иранда йашайан -В.М.) миллятлярин там мцстягиллийидир”. Ъянуби Азярбайъан Истиглал Партийасы там
мцстягиллик вя Ъянуби Азярбайъан
Демократик Республикасы йарадылмасы уьрунда мцбаризя апарыр. Партийа Азярбайъан дейяндя Шярги, Гярби Азярбайъан, Ярдябил, Гязвин,
Щямядан, Мяркязи (Ярак) яйалятлярини, Янзяли вя Астара шящристанларыны нязярдя тутур. Партийа Иранын мяркязи щакимиййятини щеч бир ад вя
мащиййятдя гябул етмир, фарс шовинизминя гаршы Иран миллятляринин иттифагыны йаратмаьы тяклиф едир. Ейни заманда бир миллят олараг фарс миллятиня ещтирам едир.
Партийа елан едир ки, бцтцн дцнйада щям легал, щям гейри-легал
формада, демократик, дипломатик,
ингилаби цсулларла мцбаризя апарыр,
синфи йох, цмуммилли мянафейи мцдафия едир, азад базар (капиталист) игтисадиййаты системинин тяряфдарыдыр.
Партийанын тясяввцрцня эюря,
мяркязи щакимиййяти девирдикдян
сонра Мцвяггяти щюкумят тяшкил
едилир, щямин щюкумят Милли Орду
йарадыр, цч ай мцддятиндя Референдум йолу иля Ясас Ганун (Конститусийа) гябул едилир, Референдумдан
Ä öíéà àçÿðáàéúàíëûëàðûíûí äÿðýèñè
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
27
l Щярякат
цч ай сонра парламент вя президент
сечкиляри кечирилир.
Партийа мцстягил Ъянуби Азярбайъан Республикасындан кянарда
галан азярбайъанлыларын талейини дя
нязярдян гачырмыр. Тещран вя ятрафынын ики дилли (фарс-тцрк) Республика
елан олунмасына, Гашгайлар цчцн
Мухтар дювлят йарадылмасына чалышаъаьыны бяйан едир.
Мяркязи органы: “Баьымсыз Эцней Азярбайъан”.
9. Азярбайъан Демократик
Милли Бирлик Шурасы (2004). “Бирлик”
тяшяббцс групунун 2 иллик фяалиййяти
нятиъясиндя 2006-ъы илдя Милли Шура
тясис едилиб. Мцхтялиф тяшкилатларын
щямин шурайа дахил олмасы зярури сайылыр, Милли Шуранын мягсяди Азярбайъан халгынын мцгяддяратыны тяйин етмясиня йардымчы олмагдыр.
Буну Мцстягил дювлят гурмаг, Иран
Федератив Республикасы йаратмаг
28
йолу иля етмяк олар. Шура щямин
мягсядля Референдум кечирмяйя
щазырлыг апарылмасыны, ана дилинин радио-телевизийада ишлянмясиня, дювлят
дили елан едилмясиня наил олмаг уьрунда мцбаризя апармаьы ваъиб сайыр.
10. Азярбайъан Федерал-Демократ Щярякаты (2005).
Щярякатын 2005-ъи ил май айынын
28-30-да кечирилмиш Тясис гурултайында гябул едилмиш Платформасында
тяшкилатын юз гаршысына “Иран тцркляринин федератив дювлятини (Азярбайъан
халгынын Федерал дювлятини вя Иран
тцркляринин йерли щакимиййят органларыны) гурмаг” мягсяди гойдуьу
елан олунур. Бунунла Иранда демократийа бяргярар олаъаг вя Федератив
Республика йарадылмыш олаъагдыр.
Партийанын тясяввцрцня эюря,
“Иран Федератив Республикасы 2 парламентли (палаталы - В.М.) дювлят ол-
Äöíéà àçÿðá àéúàíëûëàðûíûí äÿðýè ñè
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
малы, Иранда йашайан миллятлярин федератив (? - В.М.) дювлятляри, мухтар
бюлэялярин дювлятляри вя юзял шящяр
Тещран щюкумятинин азад вя кюнцллц шякилдя бирляшмяси нятиъясиндя
йаранмалыдыр”.
Иран Федератив Республикасы бурада йашайан алты миллятин - тцрк,
фарс, кцрд, яряб, бялуъ, тцркмян дювлятляриндян тяшкил олунаъагдыр.
Мяркязи щакимиййятин сялащиййятиня хариъи сийасят, орду ишляри,
узунмцддятли игтисади сийасят, планлашдырма пул, рабитя, еколоэийа сащяляри аид едилир, Иран Федератив Республикасы милли (етник) федератив гурулуш ясасында тяшкил олунур.
Тещран айрыъа идаря олунур.
Чохмиллятли шящярлярдя йерляр дилляря эюря бюлцнмялидир. Мяркязи дювлятин 6 рясми дили олаъагдыр.
“Азярбайъан” дейяндя тарихи
ярази, тцрклярин тарихян битишик йаша-
l Щярякат
дыглары ярази нязярдя тутулур. Азярбайъанын йерли щакимиййяти Ганунвериъилик, Мящкямя, гязаиййя (? В.М.) щакимиййтляриндян ибарят олаъагдыр. Азярбайъан дювлятинин Ясас
Гануну, парламенти, гязаиййя гцввяси вя щюкумяти, щимни вя байраьы
олаъагдыр.
Азярбайъан дили Азярбайъанда
вя мухтар тцрк гурумларында дювлят
дили олаъагдыр. Платформада щямчинин Хорасан тцркляри, Иранын ъянубунда йашайан тцркляр, Гашгай
тцркляринин йерли щакимиййят органлары йаратмаг щаггына малик олдуглары вурьуланыр.
Платформанын 4-ъц бяндиндя дейилир: “Иранда Федератив вя Демократик бир Ъцмщуриййят вя Иран
тцркляринин Федератив Ъцмщуриййятини йаратмаг” Щярякатын ясас мягсядидир.
11. Азярбайъан Милли Янъцмяни (2005).
2005-ъи илин яввялляриндя
(18.II.2005) тяшкилат тяряфиндян йайылмыш еланда, онун бир нечя няфяр
тяряфиндян тясис олундуьу, эизли фяалиййят эюстярдийи, тезликля сийаси щяйатда иштирак едяъяйи вя бцтцн милли
гцввяляри бирлийя чаьырмасы юз яксини тапмышдыр.
12. Азярбайъан Демократ
Фиргяси (1945). Интернетдя йерляшдирилмиш, лакин ня вахт гябул едилдийи
эюстярилмяйян Програмда Фиргянин
(1) Иранын ярази бцтювлцйц вя мцстягиллийини мцдафия етдийи, (2) Азярбайъана эениш мухтариййят верилмяси тяляби якс олунмушдур. Щямчинин
сонунъу тяляб дягигляшдирилмиш вя
(3) Азярбайъан Милли Мяълиси, мцхтялиф сявиййяли янъцмянляр тяшкил
едилмяси, (4) Азярбайъан (тцрк) дилинин Азярбайъанда дювлят дили елан
едилмяси, фарс дилинин миллятлярарасы
дил кими ишлянмяси зярури тядбирляр
щесаб едилмишдир.
Щаггында данышылан сийа-
си тяшкилатларын бир чохунун реал фяалиййяти щаггында мялуматымыз олмадыьындан мцяййян фикир сюйлямяк чох чятиндир. Амма Интернетин
имканларыны нязяря алараг сийаси тяшкилатларын програмларынын азярбайъанлыларын сийаси шцурунун формалашмасына бу вя йа диэяр дяряъядя тясир эюстяря биляъяйини ещтимал етмяк
олар. Ейни заманда ону демяк
мцмкцндцр ки, азярбайъанлыларын
сийаси шцуру сийаси тяшкилатларын милли
мясялянин щяллиндя тутдуглары зиддиййятли мювгеляря уйьун олараг
зиддиййятли мязмуна малик ола биляр.
Програмлар азярбайъанлы сийаси
фяал милли гцввялярин милли мясялянин щяллинин реал вя аьлаэялмяз вариантларыны иряли сцрмяйя гадир олдугларыны якс етдирир. Бурада милли мясялянин мярщяляли, “яэяр..., онда...”
вариантлары да нязярдя тутулдуьундан бязи тяшкилатларын гяти мювгейинин формалашмадыьыны эцман етмяк
олар. Програмлардан эюрцндцйц кими, милли мясялянин щяллини яксяр
гцввяляр мцхтялиф сявиййя вя формада тясяввцр етсяляр дя, федерасийа
моделиня цстцнлцк верилир. Бу мясялядя мцяййян фикир мцхтялифлийи вя
щятта бир-бирини истисна едян мювгеляр мювъуд олса да, бцтцн сийаси
гцввяляр бир мясялядя там йекдил
фикирдя вя ейни мювгедядирляр. Щямин мясяля Азярбайъан дилиня рясми дювлят статусу тялябинин йекдилликля иряли сцрцлмясидир. Демяли, щялялик милли мясялянин ян актуал проблеми Азярбайъан дилинин гейри-бярабяр статусу мясялясидир вя йа щямин
мясяля ян ваъиб мясяля кими тясяввцр едилир. Ъянуби Азярбайъанда
ютян илин май айынын сонларында вя
ийун айынын яввялляриндя азярбайъанлыларын кцтляви милли щярякаты вя
мцхтялиф топлантыларын гябул етдикляри тялябляр програмы да ана дили мясялясинин ян актуал мясяля кими
гавранылдыьыны нцмайиш етдирди. Сон
кцтляви милли щярякат онун кортябии
олмадыьыны, йахуд тялябялярин спонтан щярякятляриндян йаранмадыьыны,
Азярбайъан халгыны йухарыда гейд
едилян тяшкилатлар хариъиндя ляйагятля, йцксяк мядяни вя интеллектуал
сявиййядя тямсил едян гурумун “Азярбайъан Университет мцяллимпрофессор щейятляри ассосиасийасы”
(Мяъмя-е данишэащийан-е Азярбайъан”) иштиракы иля баш вердийини нцмайиш етдирди. Щямин тяшкилат сонунъу
кцтляви милли щярякат заманы дейил,
ондан он ил яввял мейдана эялмишдир вя Азярбайъан халгыны Иранын
мяркязи щакимиййят органлары гаршысында тямсил етмяйи юз ющдясиня эютцрмцшдцр. Бу, олдугъа мцщцм, тарихи вя щям дя символик бир щадися
щесаб едилмялидир. Халгы онун йцксяк тящсилли, йцксяк мювгейи зийалылары легал шякилдя тямсил едир. Сон
щадисялярин ня иля гуртараъаьындан
асылы олмайараг, гейд едилян фактын
мювъудлуьу щям милли мясялянин
уьурла щялл едиляъяйиня, щям дя бцтювлцкдя Азярбайъан халгынын эяляъяйиня никбин бахмаьа там ясас верир.
ИСТИФАДЯ ОЛУНМУШ
МЯНБЯЛЯР:
1. Адлары гейд едилян тяшкилатларын интернет сайтлары
2. www.сщaмstabriz.com
3. www.тribun.com
4. www.аcщig.org
Ä öíéà àçÿðáàéúàíëûëàðûíûí äÿðýèñè
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
29
l Тапынты
А
шаьыда мятнини вя факсимилесини вердийимиз сяняд
Азярбайъан Милли щюкумяти рящбярляринин 17 азяр
1325-ъи ил (8 декабр 1946-ъы ил) тарихдя ССРИ рящ-
ÑÈÐÓÑ ÌßÄßÄÈ
бярлийиня эюндярдийи мяктубдур. Эцней Азярбайъанын шащ ордусу вя ири мцлкядарларын силащлы дястяляри тяряфиндян ишьал
едилмясиндян ъями бир нечя эцн яввял йазылмыш бу мяктуб
Азярбайъан демократик щярякаты барядя тарихи щягигятляри якс етдирмяк бахымындан мисилсиз ящямиййятя маликдир.
Эцней Азярбайъан Милли-демократик щярякаты лидерляринин ССРИ
рящбярлийиня мяктубу
1941-ъи илин сентйабрында Рза
шащын гачмасындан сонра Азярбайъанда башланан эцълц халг щярякаты
1945-ъи илин декабрында ялверишли
бейнялхалг шяраитдян истифадя едяряк, юлкядя Тещран иртиъасынын, ири
мцдкядарларын вя йерли мцртяъе
гцввялярин щакимиййятини йыхыб демократик щюкумят гурмагла эениш
сийаси, игтисади вя сосиал ислащатлар
щяйата кечирмяйя мцвяффяг олду.
Азярбайъан азадлыгсевярляринин щакимиййяти лап яввялдян бюйцк бир
бющранла цз-цзя галды; бир юлкядя ики
мцхтялиф тяркибя, ики мцхтялиф
функсийайа вя ики мцхтялиф мягсядя
малик ики сийаси щакимиййятин мювъудлуьу узун мцддят мцмкцн дейилди. Иртиъанын иддиаларына ряьмян
“юлкяни парчаламаг вя башга бир юлкяйя бирляшмяк” ниййятиндя олмайан Азярбайъан йа бцтцн Иран азадихащларынын кюмяйиля Тещраны демократикляшдирмяли, йа да Тещрана
мяьлуб олуб щярякатын бцтцн наилиййятлярини ялдян вермяли иди. Бундан
башга йол йох иди. Мцнагишя тяряфляринин юзляри дя бу щягигяти анлайырды-
30
лар. Тещран чалышырды ки, Азярбайъанда щюкмранлыьы яля алыб щакимиййяти
мцлкядарлара, задяэанлара, жандармлара, чешидли иртиъачылара гайтарсын, амма Азярбайъан Мяшрутя ингилабында вя Хийабани щярякатында
цзяриня эютцрдцйц нящянэ миссийаны ахырда чатдырмаьа ъан атырды. Демократик Азярбайъанын лидери Сейид
Ъяфяр Пишявяри о вахткы шяраитин гейри-стабиллийиня ишаря едяряк йазырды:
“Бир щовузда ики ъцр суйун варлыьы
мцмкцн олмадыьы кими, бир юлкядя
дя ики мцхтялиф сийасятин мювъудлуьу мцмкцн дейил. Щюкумят халг
щюкумяти олмалыдыр... Биз йа сон няфяря гядяр юляъяйик, йа да Иранын
бцтцн мязлум халгларыны азад едяъяйик” (Тещрана данышыглар апармаьа йолланаркян Пишявяринин Тябриз
аеропортундакы чыхышындан. “Азярбайъан” гязети, 9 ордибещишт, 1325,
№ 185).
Амма “Иранын мязлум халгларынын азад едилмяси” вя “халг щюкумятинин гурулмасы” бир чох диэяр
амиллярдян асылы иди. Иран щям зянэин
сярвятляриня, щям дя реэионал мюв-
Äöíéà àçÿðá àéúàíëûëàðûíûí äÿðýè ñè
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
гейиня эюря мцстямлякячи империалистляр цчцн еля ящямиййятли иди ки,
онлар щятта бурада сонралар исбат
олундуьу кими, Мцъяддиг типли солчу
олмайан вя зящмяткеш кцтлялярин
хейриня демократик ислащатлар кечирмяйи дцшцнмяйян антимцстямлякячи гцввялярин варлыьына дюзя билмяздиляр, о да галсын торпаг ислащаты кечирян, дювляти гурулушуну дяйишян,
ири мцлкядарлыьын вя с. кюкцнц кясян Азярбайъан Милли щярякатына!
Иранда азадлыг вя иртиъанын дюйцшцндя азьын задяэанларын, залым
мцлкядарларын, рущани тябягясинин
вя халгын бцтцн дцшмянляринин кющня щамиси олан Инэилтяря АБШ иля
бирликдя инди дя мцртяъе ъябщянин
архасында дайанырды. Гаршы тяряф, йяни ССРИ кяндлилярин мцдкядар истисмарына гаршы щярякатыны, фящлялярин
вя шящяр ящалисинин иш вя йашайыш шяраитинин йахшылашдырылмасы уьрунда
мцбаризясини, гадынларын бярабяр
щцгуглар наминя фяалиййятини, Иранда йашайан халгларын щцгуг бярвабярлийни вя демократик ислащатлары
мцдафия едирди. Иранын вя бцтювлцк-
l Тапынты
Фядаилярдян бир дястя
дя Орта Шяргин нефтиня бир наркотик
кими адят етмиш дцнйа капиталист яждящасы щеч бир вяъщля халг щярякаты
гаршысында эери чякилмяк истямирди.
Икинъи дцнйа мцщарибясиндян сонра
ири мябляьдя тязминат юдямякля
бюйцк Гярб дювлятляринин чохиллик
блокадасындан хилас олмуш ССРИ щяр
шейдян яввял юз ъянуб сярщядляриндя, дцз Бакы нефт йатагларынын гоншулуьунда йенидян гярбмейлли щакимиййятлярин формалашмасына мане
олмаьа чалышырды. Империалист блоку
юлкяляринин мянафейи Иранын мцлкядарлары, задяэанлары, щаким сцлаляляри вя щярби аристократийасынын мянафеляриня уйьун эялирди, ССРИ ися идеолоэийанын тяляби иля йанашы, кяндлиляр, фящляляр вя азадихащлара ямякдашлыгдан юзцня конкет файда эютцря билярди.
Бу шяраитдян вя ССРИ-нин йардымындан файдаланараг, иртиъаны йериня
отуртмуш Азярбайъан демократлары
ССРИ-нин эери чякилмяси иля Инэилтяря
вя АБШ-ын щцъуму гаршысында аьыр
бющрана дцчар олдулар. Халг кцтлясинин, хцсусян кяндлилярин иштиракына
бахмайараг, щярякат фактики сурятдя
тякбашына Тещранын, йерли иртиъанын
вя онларын бейнялхалг щавадарларынын бирлийи гаршысында дуруш эятирмяйя гадир дейилди. Илк дюврдя мювъуд
гцввяляр нисбятинин дцзэцн щесабланмасына вя ССРИ-нин давамлы дястяйиня ясасланараг эениш ислащатлара
башлайан вя бцтцн Ираны демократикляшдирмяк ниййятиндя олан Азярбайъан бир нечя айдан сонра йени шяраити
дярк етмяси вя ССРИ-нин тювсийяси
(вя йа тязйиги) нятиъясиндя яввялки
айларда эюстярдийи радикаллыьы (вя йа
сяртлийи) азалтды вя 1325-ъи илин хордад айында (1946-ъы илин майында)
мцвафиг сазиш (ашаьыдакы мяктубда
она ишаря олунмушдур) имзаламагла,
Тещран гаршысында бир нечя аддым
эери чякилди. Лакин Тещран сазишля
дайанан дейилди. Щакимиййяти мцлкядарларын вя задяэанларын ян азьын
нцмайяндяляринин, гаты арипяряст
миллятчилярин ялиндя олан Иранда демократик Азярбайъан дюзцлмяси
мцмкцн олан шей дейилди. Тещран
айлардан бяри иди ки “шылтаг” Азярбайъаны “гонаг” (Гызыл Орду) эедяндян сонра “гулагбурмасы” веряъяйи иля щядяляйирди. Инди, Совет гошунлары Ирандан чыхандан сонра бу
гулагбурмасынын заманы йетишмишди.
Иран ордусунун вя феодалларын муздлу йараглыларынын 1946-ъы
илин йазындан башламыш пяракяндя
щцъумлары декабр айында эенишлянмяйя башлады. 1945-ъи илин гышындакы горхусу ъанындан чыхмыш
Тещран Совет гошунлары Азярбайъандан эетдикдян сонра Инэилтяря
вя АБШ-ын гейри-мящдуд малиййя вя щярби йардымына архаланыб
щцъума кечди. Гаршы тяряфдя, йяни Азярбайъан щярякатында фялакятли вязиййят тядриъян цзя чыхды.
Бу фялакятин бир ъящяти силащ мясяляси иди. Азярбайъан зящмяткешляри вя азадихащлары, хцсусян
кяндлиляр, мцлкядарларын вя чешидли иртиъачыларын йенидян аьалыг
едяъяйи тящлцкясини анлайараг силащланма вя мцгавимят тяляб
едирдиляр, лакин лазым олан силащ
йох иди. Дейиляня эюря, Гызыл Орду Ирандан чыхаркян щярякатын
ихтийарына вердийи аьыр силащлары да
эери алыб юзц иля апармышды. Фядаилярдя вя милли ордуда щягигятян аьыр
силащ йох иди1 , Тещран ися щцъума
тяййаря, танк вя топла башламышды.2
Мящз бу силащсызлыг шяраитиндя Сейид
Ъяфяр Пишявяри Гафланкущ фядаиляриня эюндярдийи ямрдя чарясиз галыб
йандырыъы бутулкалардан, “Молотов
коктейли”ндян истифадя етмяйи тапшырыр.3 Айдын иди ки, тяййаря, танк вя
топлара йандырыъы бутулкаларла мцгавимят эюстярмяк даща чох зарафата
охшайырды, няинки ясил дюйцшя.
Беля бир вязиййятдя Азярбайъан демократик щярякатынын лидерляри
17 азяр 1325-ъи ил тарихдя ССРИ рящбярлийиня мяктуб эюндяриб дюйцш
сящнясиндяки дуруму тясвир едяряк
кюмяк вя силащ истядиляр. Инди алтмыш
ил сонра чап етдийимиз бу мяктубда
Азярбайъан рящбярляри Азярбайъанда, Иранда вя реэионда азадлыг щярякатынын мяруз галдыьы тящлцкяни, йараланмыш иртиъанын гаршысындан бу ъцр
эери чякилмяйин мцмкцн нятиъялярини гейд едяряк, ССРи рящбярлийини
йенидян йардым (щятта эизли шякилдя)
эюстярмяйя чаьырмышлар. Амма бц-
Ä öíéà àçÿðáàéúàíëûëàðûíûí äÿðýèñè
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
31
Зянъанлы мцлкядар Мащмуд Зцлфцгари Азярбайъана щцъум яряфясиндя
тцн бу хябярдарлыглар нятиъясиз галды. Совет рящбярлийи юз юлкясинин
мянафейини Азярбайъан вя Иран азадихащларынын мянафейиндян цстцн
тутду. Дящшятли бющран Азярбайъан
рящбярлярини еля долашдырды ки, щятта
мювъуд силащлардан да лазымынъа истифадя олунмады. Азярбайъан “шяриятмядар”ларын хейир-дуа вердийи
Тещран ордусу вя ири мцлкядарларын
силащлы дястяляри тяряфиндян ишьал
олунду. 20 миндян артыг адам (ясасян кяндлиляр) мцхтялиф цсулларла дяриси сойулмагла, эцллялянмякля,
асылмагла гятля йетирилди, тягрибян
100 мин няфяр Азярбайъандан сцрэцн олунуб вятяндян дидярэин дцшдц. Шащ ордусу Азярбайъанда еля
гяддарлыг вя амансызлыг эюстярди ки,
еля бил йаделли орду башга бир юлкяни
фятщ елямишди.
* * *
Шярти олараг “мяктуб” адландырдыьымыз бу сяняд макинада йазылмыш
7 сящифялик мятндян ибарятдир ки,
цзяриндя бир нечя дцзялиш едилмишдир.
Мяктубун орижиналынын сурятини
2005-ъи илин феврал айында щюрмятли
тядгигатчы Яфрасийаб Щурами мяня
вермишдир. Ъянаб Щураминин дедийиня эюря, бу мяктуб Русийа Федерасийасынын Хариъи Сийасят архивиндя
(Архив внешней политики Российской
Федерации, ф.094, оп.38, п.364А, д.49,
л.1-7) сахланыр. Ъянаб Ъямил Щясянлинин йаздыьына эюря, сянядин бир
32
нцсхяси Азярбайъан Республикасы
Сийаси партийалар вя Иътимаи щярякатлар Мяркязи Дювлят архивиндя (АР
СПИЩМДА, ф.1, с.89, и.114, в.218230) мцщафизя едилмякдядир. Ъямил
Щясянли бу сянядин бязи щиссялярини
юзцнцн “Эцней Азярбайъанда Совет-Америка-Инэилтяря гаршыдурмасы
(1941-1946)” (Бакы, “Азярбайъан”
няшриййаты, 2001, с.520-522) адлы китабында вермишдир. Мяктуба диггятля йанашдыгда, айдын олур ки, о, ири
щяъмли йазынын бир щиссясидир вя бу
сятирлярин мцяллифи онун диэяр щиссялярини дя тядгигатчыларын вя мцасир
тарихля мараглананларын ихтийарына
вермяйя чалышаъагдыр.
60 илдир ки, Иран иртиъасы Гявамцссялтянянин аьлындан вя Сталинин
алданмасындан данышыр. Иллярдир ки,
ифрат вя щеэемончу фарс миллятчилийи
зящяри иля зящярлянмиш тарихчи вя
“зийалылар” бу фитнякар вя бяднам
шяхсин йарым яср ярзиндя вятянини
сатмасыны Сталини “алдатмасына” вя
“Иранын ярази бцтювлцйцнц горумасына” баьышлайыр вя ону тярифляйирляр.
Бу мяктуб бир даща бу йанлыш вя
мцштябещ тясяввцрцн цзяриндян
хятт чякир.
***
Сонда ъянаб Щурамийя бир даща
тяшяккцр едяряк бир нечя мягамы
гейд етмяйи лазым билирик:
- Мяктубун башлыьындакы сон сюзц там охумаг олмур, йалныз онун
Äöíéà àçÿðá àéúàíëûëàðûíûí äÿðýè ñè
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
бир нечя щярфини мцяййянляшдирмяк мцмкцндцр. Буна эюря дя
сон сюз “верилсин” вя йа “йолдаш”
ола биляр. Ъямил Щясянли иддиа
едир ки, мяктуб Совет рящбярлийиня вя Баьырова йазылмышдыр, щалбуки сяняддя Баьыровдан сющбят
эетмир вя башлыгда онун адынын
верилмяси мцмкцнсцздцр. Яэяр
мяктуб мцяллифляри бир ады гейд
етмяйи зярури билсяйдиляр, бу ад
“Сталин” олмалы иди. Одур ки, эюрцнцр, мяктубун башлыьындакы сон
сюз “верилсин” олмалыдыр.
- Ъямил Щясянли ССРИ-нин
Тябриздяки баш консулунун фамилийасыны “Красин” кими вермиш,
онун китабынын мцяййян щиссяляринин фарсъайа тяръцмячиси ися бу фамилийаны “Красны” шяклиндя йазмышдыр (Фяраз вя форуде-Фергейе-Демократе-Азярбайъан, с.207 вя с.).
Щалбуки сянядин мятниндя консулун
фамилийасы “Красных”дыр вя Ханбаба
Бяйанинин “Гайелейе-Азярбайъан”
ады алтында чап етдирдийи сянядляр
топлусунун 159-ъу сящифясиндя дя
“Красных” кими верилмишдир (Ханбаба Бяйани. Гайелейе-Азярбайъан.
Тещран, 1375).
- Сянядин мятниндя охунмайан
сюзлярин йериня нюгтяляр гойулмушдур. Мязмунун даща йахшы анлашылмасы цчцн мятня ялавя олунан сюзляр ися квадрат мютяризядя верилмишдир.
ГЕЙДЛЯР:
1. 9 декабр 1946-ъы ил тарихдя йетишян мялуматлардан айдын олурду ки, Гафланкущдакы мювгелярдя фядаилярин ихтийарында ъями 3 миномйот вя 3 даь топу
варды. - Сярляшкяр Зянэяне. Хатерати яз
мямуриййятщайе-мян дяр Азярбайъан.
Чапе-севвом, с.168
2. Азярбайъан щярякаты тарихинин бу
дюврц вя Гафланкущда тяййаря вя
танкларын щямляляри гаршысында фядаилярин
чятин дуруму иля йахындан таныш олмаг
истяйян охуъулар Щясян Нязяринин
“Уьурсуз тяйинатлар” китабына мцраъият
едя билярляр (Щясян Нязяри. Гомаштеэищайе-бядфяръам. 1371, ъ.1, с.122-143
3. Зянэяня. Эюстярилян ясяри, с.175
l Тапынты
СЯНЯДИН МЯТНИ
Шуралар Иттифагынын Тябриз женерал-консулу аьайи-Красных васитясиля Совет дювлятиня вя йолдаш...
Сиз юзцнцз чох эюзял билирсиз ки,
бизим нцмайяндяляримиз Тещрандан мцраъият етдикдян сонра1, Тещранын саь вя иртиъаи мятбуаты чох ъидди вя щярарятли лящн иля бизим азадлыьымызы позмаг вя демократик нещзятимизин асарыны тамамиля ортадан
апармаг цчцн Азярбайъана гошун
йеритмяк тяблиь едирдиляр. Гявамцссялтяня ися яввял интихабат цчцн гцвайи-тяминя эюндярмяк бящаняси
иля, нящайят, ачыгдан-ачыьа Азярбайъан нещзятини ляьв едиб онун
башчыларыны мящв етмяк шцариля цзяримизя щямля едяъяйини рясми сурятдя юзцнцн телеграфларында вя бяйаниййяляриндя дцнйайа билдирмишди.
Нящайят, иш сюз вя йазы иля гуртармайыб щямин айын он цчцндя эцнортадан габаг саат йеддидя онун эюндярдийи мцсяллящ гцввяляр Ряъяин
мянтягясиня бизим фядаи постларымызы 12 саат тамам тцфянэ, мцсялсял,
топ вя танк васитяси иля [атяшя тутараг] йол ачыб торпаьымыза сохулмаьа
чалышмышдыр. Бундан ялавя мцвафигятнамямизин хилафына олараг, Зянъана мцсяллящ гцввя эюндярилмиш
вя рясми сурятдя онун мцавини Мцзяффяр Фирузун бизя йаздыьы намяйя
бахмайараг мяшщур феодал Зцлфцгарини2 вя саирлярини Зянъандан узаглашдырмамыш, щятта ону сярщянэ дяряъяси вердикдян сонра мцсяллящ
едиб цзяримизя эюндярмишдир. Бунлар исбат едир ки, Гявам бизим иля
баьладыьы сазишини, юзцнцн Азярбайъан валиси доктор Ъавидя йаздыьы намяляринин мцряккяби гурумадыьы
бир щалда щяйасызъа[сына] ону поз-
маьа башлайыб юзцнцн суи-гясдини
ашкара чыхармышдыр. Эюрцнцр, о юзцнц бизим сазиш цчцн васитя гярар вердийи совет нцмайяндяляриня етдийи
рясми вядяйя, йяни Азярбайъан мясялясинин сцлщ йолу иля щялл едилмясини ямяли етмяк фикриндя дейил. Беля
олдуьу щалда Азярбайъан халгы цчцн
ващид бир йол галыр: о да юз силащынын
эцъц, юз ъаванларынын гящряманлыьы
иля азадлыьындан мцдафия етмякдян
ибарятдир. Халгымыз чох [эюзял] бир
сурятдя анламышдыр ки, онун азадлыьынын замини сазишляр, каьызлар, мцвафигятнамяляр вя телеграфлар дейил,
бялкя онун голунун эцъц вя сцнэцсцнцн гцдряти ола биляр. Бизим халгымыз Гявамын доктора (доктор Ъавидя) йаздыьы сазиш мяктубунун ардынъа эюндярилян гошун вя силащлы гцввяляри еляйя билмяз эюрмясин. Гявам бу иши щяр дягигя эюря биляр вя
щеч бир каьыз вя мцвафигятнамя
онун хаинаня щярякятинин габаьыны
ала билмяз. Биз сяккиз ай тамамдыр
ки, халгымызын ещсасаты вя фиргя
цзвляримизин арзулары, фиргя активинин
мейлинин хилафына олараг, иш хатиряси
вя ихтилафын сцлщ вя сазиш йолу иля
щялл едилмяси вя бюйцк достумуз
Шуралар Иттифагынын дцнйа сийасятини
эюзлямяк, щямчинин Шура дювлятинин ортамызда васитя олмасыны нязяря алыб Гявамын иртиъаи симасыны демократик вя мцтярягги эюстярмяйя
чалышмышыг, щятта бязян юз фикир вя
ягидямизин хилафына олараг, ону тяриф
вя тямъид дяхи етмишик ки, иш бизим
тяряфимиздян позулмасын. Щятта фядаиляримизин Гязвин, Ряшт вя Тещраны эютцрмяк имканы олдуьу щалда юз
нцфуз вя щюрмятимизи сярф едиб онларын габагларыны сахламышыг ки, онун
ялиня бящаня дцшмясин.
Бизим бюйцк эцзяштляримизи бцтцн дцнйа билдийи кими сиз даща эю-
зял билирсиз: биз бу сазиш йолунда
Милли Щюкумятимизи ляьв етдик, Милли Мяълисимизи яйалят янъцмяниня
дюндярдик, фядаи дястялярини ниэящбан тяшкилатына тябдил етдик, милли гошунумузун ихтийарыны вя фярмандещлийини онларын ялиня тапшырмаьа
щазырландыг, бцтцн аидатымызы онларын
хязинясиня, йяни Милли Банка вермяйя башладыг.3 Бунларын щамысы ондан ютрц иди ки, онларын ялляриня дяставиз вермямиш олаг. Гявам ися бизим эцзяштляримизи эюрдцкдя щяр
эцн тялябатыны артырыб ахырда иши о йеря эятириб чыхардыб ки, истяйир наэящани бир щямлядя азадлыьымыза бирдяфялик хатимя версин. О, нефт мясялясини габаьа чякмишди ки, Гызыл Ордунун Ирандан чыхмасыны тямин етсин
вя Азярбайъан Милли Нещзятини ортадан апарсын.
Бу айдын бир мясялядир ки, о, бу
ишляри Иранын сярвятиня эюз дикян Инэилис вя Америка дювлятляринин эюстяриши иля иъра етмякдядир. О фикир
едир ки, щямишя щоггабазлыг вя йаланчылыг иля етдийини еляйя биляр.
Азярбайъанлылары алдатдыьы кими Совет дювлятини дя иьфал едиб нефт мясялясини дя ъцрбяъцр щоггалар иля
башдан сала биляр. Биз азярбайъанлылар чох йахшы анламышыг ки, инэилисляр
вя америкалылар щяр гиймятя олур-олсун, нефт мясялясини юз мянфяятляриня щялл етмяйя чалышырлар, Гявам ися
онларын нюкяридир. Яввяла, неъя ки,
эюрцрсцз, Мяълися бир няфяр дя олсун
азадихащлардан йол вермяк истямир,
бу ися мцстягимян Шуралар ялейщиня
олан бир тядбирдир. Мцртяъелярдян
топланан бир Мяълис гятян нефтин Шуралара верилмясиня разы олмайаъагдыр. Гявам ися Мяълиси бящаня едиб
юзцнцн вердийи сюздян гачаъаг вя
йахуд истефа вермякля йахасыны гуртараъагдыр, Совет щюкумяти ися Гя-
Ä öíéà àçÿðáàéúàíëûëàðûíûí äÿðýèñè
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
33
l Тапынты
вамын вердийи вядядян гануни бир
сяняд вя рясми бир мядряк кими истифадя едя билмяйяъякдир. Иран тарихиндя бу кими щадисяляр чох олмушдур. Биринъи дцнйа мцщарибясиндян
сонра Гявамцссялтянянин гардашы
Вцсугцддювля инэилисляр иля бир мцащидя баьламышды. Бу мцащидяни
шащ вя Мяълис рядд етди, инэилисляр
ися щятта дювлятин вязирляриня мясялян, Мцзяффяр Фирузун атасы Нцсрятцддювля вя гейриляриня рясми сурятдя вердийи пулу да эери ала билмяди.
Демяк, нефт имтийазы мясяляси олдугъа нисйя бир мясялядир ки, Совет
дювлятинин Мяълисдя вя ъамиядя тяряфдарлары олмаса, ону ялдя едя билмяйяъякдир. Гявамцссялтянянин
[щцсни-ниййяти] ися мющкям бир гаранти ола билмяз, чцнки о, Азярбайъан мясялясиндя щцсни-ниййятин ня
олдуьуну ачыг бир шякилдя эюстярмякдядир.
Нефт мясяляси о вахт Советляр
няфиня щялл ола биляр ки, онун архасында иътимаи гцввяляр олсун, Иранын
айры йерляриндя ися бу гцввяляр фювгяладя бир сурятдя йыьылыб язилиб ортадан эетмякдядир, вяли тамамиля
ортадан эетмямишдир. Азярбайъанда
ися бизим гцввямиз ящямиййятли бир
гцввя щесаб олуна биляр. Инди бизим
Тещран щюкумятиня бюйцк фишар эятирмяк имканымыз вардыр вя бизим
бу имканымыз Иранын айры йерляриндя
олан азадихащ вя демократик гцввяляри дя тягвийят едя биляр. Мцтяяссифаня, иш беля эедярся, бизим эцъцмцз дя чох тез бир заманда ялдян
чыха биляр. О вахт Гявам вя саир
мцртяъеляр щяр ня истясяляр, манеясиз едя билярляр. Цмумиййятля, эяряк етираф етмяк ки, сийасяти Гявам
вя башга бир дювлят адамынын щцсниниййятиня баьламаг гуру бир ишдир.
Совет сийасятинин ъидди тяряфдары хал-
34
гын мцтярягги вя азадихащ тябягясидир ки, ону эяряк тягвийят едиб ялдя сахламаг вя ондан ютрц Азярбайъан гцдрятини щифз етмяк, ону
горумаг лазымдыр. Буну да нязярдя
тутмаг лазымдыр ки, Иранда сийасят иля
олан хариъи юлкяляр щеч вахт юз нцфуз
вя гцввялярини ялдян вермямишляр,
хцсусян инэилисляр ки, нцфузларыны щямишя эцълц сахламагла онларын етимадыны газаныб истядикляри вахт истифадя едя билмишляр. Мясялян, гашгай
щадисясини эютцряк. Сиз эюзял билирсиз
ки, орада дювлят ялейщиня нечя дяфя
бюйцк мцсяллящ цсйан олмушдур,
бунунла беля бу эцнядяк инэилисляр
имкан вермяйибляр дювлят онлардан
бир гябзя яслящя ала билсин; ора, йа
бяхтийари вя йа ъянубун башга тайфаларынын йери инэилислярин мющкям
галалары щалында галмагдадыр вя онлар ися бу гцввяляри эцндян-эцня артырырлар. Сизя чох йахшы мялумдур ки,
халгы щяр вахт айаьа галдырмаг олмаз вя [щярякат] щяр эцн йарадылмаз, щяр заман бюйцк халг щярякяти цчцн зяминя олмаз. Чох иллятляр
вя бюйцк фядакарлыглар нятиъясиндя
Иранда нязяримизи ъялб едян иътимаи
гцввяляр вя Азярбайъанда бюйцк
бир нещзят вцъуда эялмишдир. Бу
нещзят мцстягимян совет дювлятинин
Иранда олан [кюмякчиси] вя Совет сийасятинин поштибаныдыр. Бу гцдрят совет сийасяти цчцн кяскин бир силащдыр
ки, онун васитясиля Иран халглары кими
Шуралар Иттифагы да бюйцк ишляр эюря
биляр. Бу гцдрят цмуми иш уьрунда
щяр бир фядакарлыьа щазыр олан бир
гцдрятдир; ону ялдян версяк, бу тезлик иля йени бир гцдрят вцъуда эяля
билмяз.
Биз билмирик, неъя олур ки, Йунаныстанда, Индонезийада вя гейри
йерлярдя мязлум халглар юз азадлыьы
уьрунда мцсяллящ бир сурятдя мцба-
Äöíéà àçÿðá àéúàíëûëàðûíûí äÿðýè ñè
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
ризя едя билярляр, амма биз эяряк юз
ялимиз иля ъялладлара тяслим олаг. Бу,
тяк бизим сюзцмцз дейилдир, буну
халгымыз вя фиргянин эюркямли
цзвляри ачыг бир сурятдя сюйлямякдян [чякинмирляр]. Бизим фиргямиз
вя халгымыз бизя дейир ки, бу эцнкц
ялимиздя олан дялилляр вя мядряклярдян сонра артыг сюзя вя йа каьыза
етимад едиб Гявамцссялтяня вя
башгаларына инана билмярик. Гявам
эедяр, йериня башгасы эяляр. Щярэащ
мцсяллящ гцввямиз васитясиля иртиъаны язмясяк, щеч вахт сийасят бизим няфимизя дюня билмяз. Вя бизим цчцн ялдя щеч бир газанты йохдур, юзцмцзц дя нащаг йеря алдада
билмярик. Бу эцнкц имканы ялдян
бурахмаг олмаз. Беля бир иш эюрсяк,
тарих бизи щямишя мязяммят едяъякдир. Дцнйада щеч бир миллят юзц
юз ялиля юз гцдрятини мящв етмямишдир, биз дя буну етмямялийик.
Гявамын цзяримизя эюндярдийи
гцввянин хаинъясиня щямляси халгымыз ичярисиндя шядид бир щяйяъан
тювлид етмишдир. Халг дястя-дястя фиргяйя мцраъият едиб азадлыьы мцдафия
етмяк цчцн иъазя вя силащ тяляб
едирляр. Бу ися халгымызын рущиййясини ъидди сурятдя ашкара чыхарыр.
Беш-цч няфяр малик вя йа иртиъаи цнсцрлярин, мясялян, Ямир Нцсрят Исэяндяри, Ъамал Имами, сярляшкяр
Мцгяддям вя Зцлфцгарилярин рущиййяси халг рущиййясиня нцмуня ола
билмяз. Бунларын аьалыглары, торпаглары ялляриндян эетдийи цчцн рущиййяляри дя мялумдур ки, ня ъцр ола
биляр. Амма азадлыг, торпаг алан
кянд вя шящяр ъамааты алдыьыны сахламаг йолунда щяр бир шейини фяда
етмяйя щазырдыр. Щярэащ биз бу эцн
онларын азадлыьынын ортадан эетмясиня имкан версяк, онлары бир дя айаьа
галдырмаг мцмкцн ола билмяз, артыг
l Тапынты
сын. Дава башланырса, шиддятляндикдян сонра бу иш
чох чятин ола биляр. Биз еля
чох силащ истямирик; мцхтясяр бир мигдар олсун ки,
фядаиляр силащсыз дцшмян
габаьына эетмяйя мяъбур
олмасынлар.
Икинъи, инди ки Гявам
мцщарибяни башлайыб вя
бизим гардашларымызын ганыны тюкмякдядир, иъазя
верилсин биз дя щяр тяряфдян ону мцзигядя сахламагла, Иранда олан азади-
онлар кимсяйя етимад етмязляр.
Халг ня тяк биздян, бялкя цмуми
азадлыг шцары иля мейдана чыхан
цмуми-гцввялярдян нацмид вя мяйус ола биляр. Бизим гцввя вя гцдрятимиз ися халгын бизя олан етимад
вя инамына баьлыдыр.
Азярбайъан халгы вя она рящбярлик едян Демократ Фиргяси вя
онун башчыларынын Совет дювлятиндян
ики интизары вардыр.
Яввяла, сярщядляримиз ачыг
икян, милли гцдрятимиз мювъуд икян
бизя ъцзи мигдар яслящя верилсин,
чцн иш беля эедярся, бу имкан олмайаъагдыр. Биз чох асанлыг иля мяхфи
сурятдя еляйя билярик верилян яслящяни милли гцввяляримизя йетиряк, мцхалиф гцввяляр ондан мцттяле олма-
хащ гцввялярин айаьа галхмаларына
имкан веряк, бу васитя иля бцтцн
Иранда бюйцк бир нещзят башлайыб иртиъаи щюкумяти сярниэун едяк, йериндя демократик бир щюкумят вцъуда
эятиряк. Яэяр бу сялащ[дырса], иъазя
верилсин Тещран иля тамамиля гятирабитя едиб юз Милли Щюкумятимизи
вцъуда эятиряк ([халг] ися бу ахырынъы тядбиря даща артыг раьибдир). Совет сийасяти бу ики тядбирдян щяр
[щансы бирини] интихаб едярся, биз шярафятля ону янъам вериб мцвяффяг
ола билярик.
Демяк лазымдыр ки, чох йахшы
олду ки, Гявам бизим силащлы гцввяляримизин фярмандещлийини алма[мыш], яввял юз щягиги симасыны эюстярди. Яэяр сонра бу иши ется иди, бизи
тамамиля мящв едя [билярди]. Онун
бу эцн бизя щямля етмясини Азярбайъан халгы юзцня хошбяхтлик щесаб едир. Иши еля бир вахт едя билярди
ки, бизим мцдафияйя имканымыз олмасын, инди ися бизим мцдафияйя имканымыз вардыр. Бу имкандан дцзэцн истифадя олунурса, биз истядикляримизи [ялдя] едя билярик. Яэяр бир
гядяр тяхир олурса, йа ишя тярдид иля
бахарсаг, бу имкан ортадан [эедяр],
неъя ки, йухарыда дедик, халг горхар,
мяйус олар, иртиъа азадлыг гцввялярини язиб [йох] едяр. Бу ися Совет
дювлятинин Иранда илляр бойу фяалиййят вя зящмят
нятиъясиндя газандыьы бюйцк
нцфуз вя бюйцк
гцдрятин ортадан
эетмяси демякдир. Бунун нятиъясиндя Иран тамам инэилисляр
вя америкалыларын гуъаьына дцшяр вя бурада
Рза хан дюврясиндян шядид бир деспотизм мейдана чыхар ки, Иран халгы
Совет сийасяти [цзря] щеч бир нюв иля
щярякят етмяк имканына малик [олмаз]. Беля бир дюврдя, беля шяраитдя
Иранда нефт мясялясиндян данышмаг
беля бир сюз олуб галар. Вя Совет
дювляти нефти тамамиля удуза биляр.
Буна ися щеч бир шцбщя йохдур.
Совет щюкумятинин Иранда нефти
удузмасы ися Иранда мцтярягги сийасятин удузулмасы демякдир. Бу ися
Йахын Шяргдя демократик щяряката
бюйцк бир зярбядир. Чцнки артыг
Азярбайъан нещзяти Йахын вя Узаг
Шяргдя бюйцк мцсбят тясир баьышладыьы кими, онун мящви дя мянфи тясир баьышлайа биляр.
Йеня дя тякрар едирик: иш даны-
Ä öíéà àçÿðáàéúàíëûëàðûíûí äÿðýèñè
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
35
l Тапынты
шыглар вя сазишляр иля щялл олмагдан
кечмишдир.
Совет дювляти ня гядяр сцлщ вя
сазишя чалышырса, йцз о гядяр Америка вя Инэилис дювлятляри Иран дювлятини ъянэя вя дахили мцщарибяйя вя
ган тюкмяйя тящрик едирляр. Онун
цчцн бу даваны вцъуда эятирмяйя
имканлар йарадырлар. Бу эцн Гявам
щюкумяти[нин] Америкадан кцлли
мигдарда пул алдыьы яфсаня дейилдир.
Инэилистандан вя саир иртиъаи юлкялярдян Ирана силащ сел кими ахыб
эялмякдядир. [...]дан йцклянян яслящя мцстягимян Зянъанда вагонлардан алыныб бизим ялейщимизя эюндярилир. Биз Совет щюкумятиндян бюйцк кюмяк истямирик. Биз дейирик,
Шуралар ялейщиня апарылан хаинаня
сийасятя бящаня верилмясин вя Шура
щюкумяти юзцнц защирдя бизя ялагямянд дяхи эюстярмяйя биляр, амма
неъя Иран дювляти истямир Совет дювляти васитя олуб иши сцлщ йолу иля щялл
етсин, Совет щюкумяти бизя дя имкан версин, биз дя Тещранын ялейщиня онун юз эютцрдцйц йол иля [ряфтар] едяк.
Зяряр йохдур, мадам ки, Гявам вя инэилис вя америкалылар дейирляр Азярбайъан мясяляси дахили бир
мясялядир, биз дя дейирик беля бир
мясялядир.
Гой онлар Азярбайъана щцъум
етдикляри заман Азярбайъан фядаиляри онларын башыны язсин. Биз дя дейирик Азярбайъан мясяляси дахили
мясялядир, биз бу дахили мясяляни
юзцмцз щялл едярик, кимсянин Ямниййят Шурасында вя йа айры бир хариъи юлкядя Шуралар Иттифагы ялейщиня
чыьыр-баьыр салмаьа щаггы йохдур.
Йухарыда дедийимиз кими, яэяр
Шуралар Иттифагынын кюмяйи эизли оларса, ондан Иран дювлятинин [Тящлцкя]сизлик Шурасына мцраъият етмяйя дя
36
ялиндя щеч бир дялил ола билмяз.
Ахырда йеня дя тякрар едирик: артыг
сазишляр, данышыглар файда вермяз.
Халгымыз, фиргямиз вя онун рящбярляри фягят сизин [юлкянизя] цмид баьлайыр вя ондан ниъат эюзляйир, бу ися
анъаг сизин едяъяйиз ъцзи силащ кюмяйиня баьлыдыр.
Инди он минлярля кяндли фягят силащ тяляб едир вя бу кюмяйи бир ан
вермякля Иран халгынын азадлыьы вя
совет сийасяти тящлцкядян хилас ола
биляр вя илла хятяр чох йахын вя чох
бюйцкдцр. Йеня гейд едирик, мцмкцндцр Гявам гыса бир мцддят щцъуму дайандырсын. Буна инанмаг
олмаз, бу садя бир маневр олуб галар. Онун Азярбайъан нещзятини
мящв етмяйя ъиддян щазырландыьына
бизим зярряъя шцбщямиз галмамышдыр. Бизим цчцн башга бир йол йохдур. Гейри-мцяййян вязиййятин хятяри щцъумдан даща артыгдыр. Бу вязиййят бизи тядриъ иля йоруб [зяиф] салмагла мящв едяъякдир.
Сизин мцхтясяр кюмяйинизин йетишмясини сябр[сиз]лик иля эюзляйирик.
йц Султан Мащмуд хан Зцлфугари
нязярдя тутулур. Нясилликъя Зянъанын щакими вя йа наиби олмуш бу гардашлар азадихащлара гаршы дцшмянчиликдя шющрят тапмышдылар. Зянъан
мяшрутячиляриня диван тутулмасы,
Ъянэяли щярякатынын, Азярбайъан
нещзятинин вя Мцсяддигин рящбярлийи иля милли щярякатын йатырылмасында
иштирак азадлыг гатили олан бу няслин
фяалиййятинин ганлы сящифяляридир. Ъащаншащлунун хатиряляриндя онларын
кяндлиляр вя щярякат ялейщиня ишляриндян бящс олунур. Зцлфцгарилярин
юз гошунлары варды вя кяндлиляря диван тутмасы иля мяшщур иди. Бу гошун 1325-ъи (1946-ъы) ил Азярбайъан
гырьынында орду иля бирликдя, бязян
дя онун юнцндя иштирак етмишдир.
3. Азярбайъанла Тещран арасындакы сазишин мязмунуна ишаря олунур. Бу барядя даща ятрафлы мялумат
алмаг истяйянляр Ъаминин “Гозяште
чераье-раще-айянде яст” китабына
(икинъи няшри, Тещран, с. 394-400)
мцраъият едя билярляр.
Сямими ещтирам иля:
Пишявяри Шябцстяри Падеган
доктор Ъавид Гулам Данешйан.
17 Азяр 1325.
Фарсъадан тяръцмя вя
транслитерасийа:
М.Ящмядоьлу
ИЗАЩЛАР:
1. Пишявяринин башчылыг етдийи
Азярбайъан нцмайяндя щейяти
1325-ъи ил ордибещишт айынын 8-дя
дювлятля мцзакиряляр апармаг цчцн
Тябриздян Тещрана йолланмыш, Тещран фящляляри вя азадихащлары тяряфиндян тянтяня иля гаршыланараг пайтахта дахил олмушду. Мцзакиряляр
уьурсузлугла баша чатмыш вя нцмайяндя щейяти Тябризя гайытмышды.
2. Зянъанын ганичян мцлкядары
вя Зцлфцгари гардашларынын ян бюйц-
Äöíéà àçÿðá àéúàíëûëàðûíûí äÿðýè ñè
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
l Мятбуат
«Àìàëûìûç, ÿôêàðûìûç
èãáàëè-âÿòÿíäèð...»
ÏßÐÂÀÍß ÌßÌÌßÄËÈ
(Mяшрутя дюврц мятбуатына бир нязяр)
1905-1911-ъи илляр Иран Мяшрутя
ингилабында Эцней Азярбайъан
апарыъы вя щялледиъи рол ойнады. Бу
ингилаб Азярбайъан халгынын
иътимаи-сийаси вя милли шцурунун
инкишафы цчцн шяраит йаратды.
Мяшрутя фярманы юлкядяки сийаси
фязанын ачылмасына эятириб чыхарды.
Зцлмцн вя щагсызлыьын арадан
апарылмасы, ядалятин вя
мцстягиллийин бярпасы девизи алтында
башланмыш халг щярякаты
иштиракчыларынын ясас тяляби
ганунлара сюйкянян бир щюкумятин
йарадылмасы вя бир вятяндаш олараг
онларын щяйат тярзини
формалашдыраъаг щцгугларын тямин
олунмасы ыды. Чцнки халг
мядяниййят вя тяфяккцр тярзи
бахымындан яввялки илляря нисбятян,
бир чох ирялиляйишляря наил олмушду.
Эцндян-эцня эенишлянян сийаси
щадисяляр вя иътимаи чякишмяляр
юлкянин хябяр мяркязиня
чеврилмясиня, бу ися Азярбайъанда
мятбуат базарынын йаранмасына
эятириб чыхарды. Мцхтялиф гязетляр
йайылмаьа башлады. Ингилаби щярякат
юлкянин ядяби мцщитиндя якс
олундуьуна эюря тезликля бир чох
шаир вя йазычылар да азадлыг
ашигляриня гошулараг гялямляри иля
мцбаризяйя атылдылар. Нятиъядя
халгын информасийа гытлыьы арадан
галдырылды.
Халгын ялиня йетишян бу
гязетляр кцтляни эцндян-эцня
йениляшян сийаси ъяряйанлара доьру
истигамятляндирилди. Бу няшрлярин
йени ядяби-мядяни мцщитин
формалашмасында, эцнцн тялябиндян
доьан ясярлярин йарадылмасында,
щяъв вя тянгидин кюмяйиля халгын
ясрлярдян бяри давам едян гяфлят
йухусундан ойадылмасында бюйцк
ролу олмушдур.
Илк милли шуранын
ачылмасындан вя Азярбайъан
нцмайяндяляринин Тещрана
эялмясиндян сонра Азярбайъанлы
миллят вякилляринин тякидиля 1908-ъи
илдя сензура ляьв едилди. Беляликля,
мятбуат там азадлыьа говушараг
истядийини сензурасыз чап етмяк
щцгугуна малик олду. Ъямиййятин
щцгугларынын горунмасы, щабеля,
гялям сащибляриня вя мятбуата
басгыларыны зярярсизляшдирилмяси
мягсядиля ганунлар чярчивясиндя
китаб, гязет, елан вя мцхтялиф
лайищялярин няшри азад олду.
Бу ганунун гябул
едилмясиндян яввял няшр олунан
гязетляр щаггында Я.Кясряви
йазырды ки, “доьрцдцр, бу дюврдя
юлкядя бир сыра гязетляр няшр
едилирди. Лакин онларын чоху йерсиз
дуалар, мяддащлыг, гараны аь
эюстярмяк вя с. кими йазыларла долу
иди. Юлкядя апарылан ишляр вя баш
верян просеслярин тянгидиндян
сющбят эедя билмязди. Санкы
бурадакы мямурлар бцтцн ишлярдян
узаг иди. Зякаулмцлк (Мящяммяд
Щцсейн) “Тярбийят” адлы бир
гязетдя бязян франсызъадан етдийи
тяръцмясиндя чарясизликдян
“ганун” сюзцнцн явязиня “гайда”
кялмясини ишлятмишдир”.
Лакин щаггында сющбят эедян
ганун гябул олундугдан сонра
мятбуат бцтцн юлкядя азад шякилдя
няшр едилмяйя башлады. Гялям
сащибляри там гцввяйля халгы
информасийа иля тямин етмяк цчцн
сяфярбяр олдулар. Истяр сийаси, истяр
иътимаи, истярся дя игтисади
бахымдан бцтцн мясяляляр гязет
сящифяляриндя шярщ вя анализ
олунмаьа башлады. Сарай, щятта
шяхсян Мящяммядяли шащ беля
тянгид едилди. “Мцсават” гязети
шащын вя онун сарайынын ямялляри
щаггында даща чох йазырды. Ящмяд
Кясрявинин йаздыьына эюря,
“Султанцлцляма Хорасани
“Рущцлгцдс” гязетиндя ъясарятли
сюзляр йазмышды ки, бу сюзлярин
башында Мящяммядяли Мирзя
дурурду. Тящсил назиринин
мящкямяйя мцраъияти нятиъясиндя
Султанцлцляма орайа дявят едилди.
Мящяммядяли Мирзянин цнваныны
“гяссаб дцканы” адландырылмасынын
сябяби сорушулдугда
“Султанцлцляма” мцнсифляр щейяти
чаьырылмасыны тяляб етди. Бу бящаня
идя ъаваб вермякдян бойун гачырды
вя иддиа тямин олунмады” (1).
Бу дюврдя Азярбайъанда
50-йя йахын гязет вя журнал няшр
олунурду. Тядгигатчы Щцсейн Цмид
онлардан сяккизинин Азярбайъанфарс, биринин Азярбайъан,
галанларынын фарс дилляриндя чыхдыьыны
гейд едир (2).
Мяшрутя ингилабы дюврцндя
мятбуат щягигятян дюврцн иътимаисийаси вя ядяби щяйатынын
эцзэцсцня чеврилмишди. Бу дювря
хас олан хцсусиййятлярдян бири дя
йаранан ядябиййатын айрыъа китаб вя
топлуларда дейил, мящз мятбуат
Ä öíéà àçÿðáàéúàíëûëàðûíûí äÿðýèñè
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
37
l Мятбуат
сящифяляриндя ишыг цзц эюрмяси иди.
Мясялян, Яшряфяддин Эилани
тяряфиндян Ряштдя няшр олунан
“Нясими-Шимал” гязетинин яксяр
сящифяляри шеир нцмуняляриндян
ибарят иди. Йусифхан
Етисамцлмцлкцн редакторлуьу иля
чыхан “Бащар” гязетиндя Йусиф
ханын шеирляри вя рус, франсыз, яряб
ядябиййатындан етдийи тяръцмяляр
ясас йер туиурду. “Суре-Исрафил”
гязетиндя бу мятбу органын баш
йазары Яли Якбяр Дещхуданын даими
рубрикасы олан “Чярянд вя
пярянд”дя о дювр цчцн йени олан
сийаси фелйетонун нцмуняляри
йаранырды.
Истанбул шящяриндя о иллярдя
азярбайъанлы зийалыларын даща ики
мятбу органы чап олунурду.
Бунлардан бири Сейид Щясян Тябризи
вя Сейид Мящяммяд Тофигин
рящбярлийи иля 1909-1920-ъи иллярдя
няшр олунан “Шямс” гязети иди.
Истанбулда няшр олунан диэяр
гязетин редактору Тябризли Щаъы
Щясян хан Ъяфярзадя иди.
Азярбайъан вя фарс дилляриндя няшр
олунан бу гязет демократик йюнлц
иди вя юз сящифяляриндя сийаси
сатирик материаллара эениш йер
айырырды. Истанбулда тящсил алан
азярбайъанлы тялябяляр гязетдя фяал
иштирак едирдиляр.
Ингилаб илляриндя Иранын диэяр
шящярляриндя дя азярбайъанлы
ингилабчы публисистляр тяряфиндян бир
сыра гязетляр няшр олунурду.
Тещранда М.Рясулзадянин вя
Ябузийанын редакторлуьу иля “Ираненой”, С.Щ.Ибращимзадянин
редакторлуьу иля “Ъарчийе-миллят”,
Рцшдиййянин гялями иля “Тещран”,
Щясянхан Тябризинин мцщяррирлийи
иля “Яср”, Мащмуд Яфшарын
редакторлуьу иля “Ъянтейепаберящне”, Хорасанда
Мящяммядсадыг Тябризи вя
С.Щ.Ярдябилинин редакторлуьу иля
38
Сейид Яшряфяддин Эилани
“Хуршид” вя “Хорасан” гязетляри
чыхмыш, Тещран сосиал-демократ
тяшкилатынын органы “Суре-Исрафил”
гязетинин редакторларындан бири
Мирзя Гасымхан Тябризи (СуреИсрафил) олмушдур. Ъянуби
Азярбайъанын тяряггипярвяр
зийалылары, о ъцмлядян С.Салмаси,
Мирзя Гафар хан Зцнузи, Щейдяр
Ямиоьлу вя башгалары Загафгазийа
мятбуатында да, хцсусиля “Иршад”
гязетинин Ирана аид сящифяляриндя,
Тифлисдя чыхан сосиал-демократ
гязетляриндя Иранда иътимаи-сийаси
вязиййятя вя ингилаби мцбаризяйя
щяср едилян демократик мязмунлу
мягалялярля чыхыш едирдиляр (3).
О иллярдя тязя няшря
башлайан “Молла Нясряддин” журналы
Иран вя Эцней Азярбайъан
мювзусуна эениш йер айырырды.
“Молла Нясряддин”ин еля бир сайы
йох иди ки, орада бу мювзу
М.Ъялилин, М.Я.Сабирин вя журналын
Тябриз мцхбирляри - М.С.Ордубади,
Äöíéà àçÿðá àéúàíëûëàðûíûí äÿðýè ñè
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
Мирзя Ялякбяр Мяммядгулузадя
(Ъялил Мяммядгулузадянин
гардашы - П.М.), Искяндяр Гяффари
Сорхпушун гялями иля фелйетон,
шеир, хябяр вя с. шяклиндя эетмясин.
Бакыда няшр едилян “Иршад”,
“Щяйат”, “Тязя щяйат” кими мятбу
органлар да Ирандакы Мяшрутя
ингилабына бюйцк мяняви дястяк
олурдулар. Яэяр ХЫХ ясрин
сонларында Эцней Азярбайъанда
йалныз Тцркийянин няшр нцмуняляри
иля таныш идилярся, артыг ХХ ясрин
яввялляриндя даща чох Бакы вя
Гафгазда Азярбайъан дилиндя чыхан
мятбуат вя няшрляри изляйир,
Азярбайъанда узун фасилядян сонра
(1891-1904) чап олунан “Иршад” (бу
гязетин Садыг хан Фярящани
тяряфиндян Ирандакы азярбайъанлылар
цчцн фарс дилиндя хцсуси ялавяси
щазырланырды), хцсусиля “Молла
Нясряддин” вя диэяр мятбу
органлардан юз юлкяляри иля баьлы
билэиляр алырдылар.
l Мятбуат
Беляликля, Эцней Азярбайъанын
охуъулары Иранын башга
районларындан фяргли олараг бурадакы
щадисяляр щаггында Гафгаз вя рус
сосиал-демократийасынын тялим вя
бахышлары, Иран ингилабына йюнялик
фяалиййяти (3) вя диэяр материалларла
билаваситя таныш олурдулар.
Аилясини доландырмаг вя
чюрякпулу газанмаг цчцн бцтцн
Гафгаз бойу сяпялянмиш Эцней
азярбайъанлылар Ирана эери
гайыдаркян юзляри гафгазлы
фящлялярин истиглал мцъадиляси
идейаларыны да эятирирдиляр.
М.Рясулзадя йазырды ки, иранлыларын
Бакыда гурулан илк ингилаби
ъямиййяти Тещран вя Тябризя
мцршидляр, фядаиляр, бомбалар вя
саир мявадди-инфилагиййя
эюндярирдиляр. М.Рясулзадя Иранда
ингилаб вя азадлыг щярякатыны изщар
едян гцввят вя алимлярин топландыьы
мяркязин Бакы вя Истанбул
олдуьуну гейд едирди (4). О,
йазырды ки, Мяшрутя дюняминдя
Истанбулда ясасян иранлы тцрклярдян
тяшкил олунмуш “Сяадят янъцмяни”
адлы комитя тяшкил олунмушду. Бу
комитя бир тяряфдян няшр етдийи
бяйаннамялярля Иранда яфкариихтилалпярвяраняйи игазя, вурдуьу
телеграфларла Авропа яфкарицмумисини тянвиря чалышыйор, диэяр
тяряфдян дя мяракизи-ихтилалийя
бейниндя мцбадиляйи-мялумат вя
яхбар мяркязлийи вязифясини ифадя
едийорду” (4).
Гейд едяк ки, о иллярдя
Истанбулда “Сяадят янъцмяни”
тяряфиндян щяфтялик “Сцруш” (19091910) адлы гязет дяръ олунурду.
Онун йарадыъы щейятиня Сейид
Мящяммяд Тофиг, Яли Якбяр
Дещхуда (“Суре-Исрафил” гязетинин
апарыъы мцхбири), Ящмяд бяй
Аьаоьлу (йахшы таныдыьымыз
эюркямли публисист) вя Йящйа
Дювлятабади дахил идиляр.
Мяммядямин Рясулзадя
О иллярдя Тябриздяки
щадисялярин тяк сейрчиси дейил, щям
дя фяал иштиракчысы олан
М.Я.Рясулзадя Тябризи мцдафия
едян мцъащидлярин вя онларын
рящбяри Сяттар ханын
гящряманлыьыны “Иран
мяктублары”нда хцсуси гейд едирди.
Мяшрутя щярякаты сонда
мяьлубиййятя уьраса да, Рясулзадя
Иранда ХХ ясрин яввялляриндя
йениляшмя просесини Сяттар ханын
ады иля баьлайыр, онун Иран тарихиндя
бир дирчялиш рямзиня чеврилдийини
гейд едирди. М.Рясулзадяйя эюря,
Мяшрутя дюврц Эцней
азярбайъанлыларын милли-мядяни
щярякатдан милли щаглар уьрунда
сийаси мцбаризяйя бир кечид
мярщяляси олмушдур.
О дюврдя Иран тарихиндя илк
дяфя Авропа стандартларына уйьун
олан вя юлкядя ян чох охунан вя
ян нцфузлу гязет сайылан “Ираненоу” эцндялик гязети няшр
олунурду. Гязетин редактору
М.Я.Рясулзадя иди.
М.Я.Рясулзадянин сюзляри иля
десяк, “Иране-ной” Демократик
фиргянин фикирлярини йайырды, йарадыъы
щейяти дя Азярбайъан тцркляриндян
тяшкил олунмушду. Рясулзадя 1908-
ъи илдя Бакы Сосиал-Демократ
комитяси тяряфиндян Эилан
ингилабына кюмяк цчцн Ряшт
шящяриня эялиб щямин ил
мцъащидлярля бирликдя Тещрана
эедяряк, Мяшрутя щярякатына
гошулмушду. Тещранда гыса бир вахт
ярзиндя Мяшрутя лидерляринин
диггятини чякмиш вя Демократ
Партийасынын гурулмасы вя
програмынын йазылмасында иштирак
етмишдир. Рясулзадя Сейид Щясян
Таьызадя дахил олмагла Авропа
тящсили эюрмцш бир груп Иран зийалысы
иля бирликдя 1910-ъу илин сентйабр
айында Иран Демократ партиайасынын
ясасыны гойур. Иран Демократ
Партийасынын органы кими фяалиййятя
башлайан “Иране-ноу” гязети
Мяшрутя ингилабынын икинъи
дюврцндя вя Мяълисин икинъи
дюняминдя ян мяшщур гязет иди.
Мящяммяд Ямин Рясулзадя
бурадакы фяалиййяти иля йени гязет
цслубуну - Авропа тярзини Ирана
эятирди. О, Азярбайъанын рус
ишьалындан гуртулмасы вя Иранын
Русийанын тясириндян узаглашмасы
иля баьлы сярт йазылар йазырды.
Гязетдя М.Я.Рясулзадя бязян
“Ниш” тяхялцсц иля чыхыш едирди.
Гязет адятян юлкядя баш верян
сийаси щадисяляри ишыгландырыр,
чатышмазлыглары ачыг эюстярирди.
“Иране-ноу” тез-тез нцфузлу
шяхслярин вя гязетлярин щямлясиня
мяруз галырды. Сящифяляриндян
бириндя Крыловун “Щейванларын
консерти” тямсилиня игтибас чап едян
гязет Сипящдарын гязябиня туш
эялмишди. 1911-ъи илдя фяалиййятини
“Иране-новин” ады алтында давам
етдирян гязетдя сийаси мясяляляр
даща кяскин верилирди. Беля ки, гязет
Иранда олан яънябилярин пярдяархасы
ишляринин цстцнц ачмаьа наил олурду.
Сядр Щашиминин гейд етдийиня эюря,
Тещранын Милли Мяълис
нцмайяндяляри юз нитгляриндя
Ä öíéà àçÿðáàéúàíëûëàðûíûí äÿðýèñè
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
39
l Мятбуат
гязетдя дяръ олунан йазылардан
истифадя едирдиляр (5).
“Янъцмян” гязетинин
тимсалында Мяшрутя дюврцнцн
мятбуаты барядя тясяввцр
йаратмаг цчцн бу гязетля сизи даща
йахындан таныш едирик.
“ЯНЪЦМЯН” ГЯЗЕТИ
Тябриздя Мяшрутя гануну елан
едилдикдян сонра чыхан илк мятбу
орган “Рузнамяйи-милли” (“Милли
гязет”) олду. Бир мцддят сонра бу
ады дяйишилиб “Ъяридяйи-милли” ады
иля чыхды. Гязет 38-ъи сайындан
“Азярбайъан яйалят янъцмяни”нин
рясми органы кими фяалиййят
эюстяряряк, “Янъцмян” ады иля
йайылды.
Гязет 1906-ъы илдя октйабр
айынын 19-да Тябриздя Мирзя Яли
Якбяр Вякилинин редакторлуьу иля
няшр олунуб. Илк иллярдя щяфтядя 2
дяфя, Мащмуд Гянизадянин
редактору олдуьу дюврдя ися
щяфтядя 3 дяфя чап олунуб. Гязетин
башлыьынын алтында бу сюзляр
йазылырды: “Халгын вя таъирлярин
истяйи цзяриня бу гязет чох садя бир
дилдя йазылыр”. Гязетин титул
сящифясиндя ХЫЫ-ХЫЫЫ ясрлярдя
Азярбайъанын Атабяйляр дювлятиня
мянсуб олан, сонралар ися
Гаъарларын рясми емблеминя
чеврилян Шир вя Эцняш якс
олунмушду.
Гязетин няшри 1911-ъи илядяк
давам етмишдир. Гейд етмяк
лазымдыр ки, “Янъцмян” Мяшрутя
ингилабы дюврцндя ишыг цзц эюрян илк
милли орган иди. Бунунла йанашы, о
дюврдя гябул олунмуш Иран вя
Ъянуби Азярбайъан мятбу
органларына тятбиг едилян
гайдалардан йан кечяряк, йяни
Мятбуат Назирлийинин иъазяси
олмадан няшря башламышды. Бу
гязет о дюврдя Иранда азад
мятбуатын илк гарангушу иди. Гязет
ясасян Янъцмянин вя Мяълисин
40
“Сури-Исрафил” гязетинин баш редактору Мирзя Ъащанэир хан Ширази
мцзакиря етдийи ганун вя гярарлары,
щямчинин конститусийанын щяйата
кечирилмяси иля баьлы халгын
тяляблярини ардыъыл шярщ вя чап
едирди. Бунунла йанашы гязетдя
мцхтялиф шящярлярдян
конститусийанын тяляблярини
кобудъасына позан цнсцрлярин
ямяллярини ифша едян етираз
мяктубларына йер айрылырды.
Гязет чаризмин вя Инэилтярянин
Ирана гаршы щярби-сийаси мцдахиля
планларыны ашкара чыхарыр вя хцсусиля
1907-ъи ил инэилис-рус сазишинин
мцстямлякячилик вя ишьалчылыг
мягсядлярини ачыб эюстярмякля
антиимпериалист щярякатын
гцввятлянмясиня бюйцк хидмят
эюстярирди. Бу ъящятдян гязетин
сийаси шярщляри чох тясирли иди:
“Инэилтяря вя Русийа дювлятинин бу
мцащидяни баьламагдан... ясл
мягсядляри ишьалчылыг,
мцстямлякячилик, юзляринин сийаси,
ейни заманда игтисади-тиъарят
Äöíéà àçÿðá àéúàíëûëàðûíûí äÿðýè ñè
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
мянафелярини тямин етмякдир” (3).
Мяшрутядян сонра ортайа чыхан
яйалят вя вилайят янъцмянляри
арасында ян юнямли вя эцълц
мювгейя малик “Тябриз милли
янъцмяни” органы олараг
йайынланан бу гязет йалныз Тябриз
вя Азярбайъанда дейил, Иранын щяр
тяряфиндя, юзялликля дя Тещранда
ъяряйан едян Мяшрутя хябярлярини
ещтива етдийиндян чох юнямли бир
йеря сащиб иди. Мящяммядрза
Щейят гязетдя Азярбайъан
тцркъясинин дуруму иля баьлы
йазырды: “Гязет бязи сайларында
чыхан бир нечя шеир истисна олмагла
тамамиля фарсъа няшр олунурду.
Амма гязетя верилян елан вя
хябярляри нязяря алсаг, бязи
щалларда тцркъя олурду” (6).
Тядгигатчы М.Щейят
“Янъцмян” гязетинин сайларыны
арашдырараг она айрыъа мягаля щяср
етмишдир. Гязетин мязмуну иля
баьлы ашаьыдакы мялуматлар щямин
l Мятбуат
мягалядян яхз олунмушдур:
Гязетин 9-ъу сайында верилян
бир еланда Тябризин “Ядябиййя”
мяктябиндя 7 йашында ушаглара 4 ай
ичиндя фарс, тцрк вя яряб дилиндя
йазыб-охумаг тяклифи верилдийи вя
мяктябин ана-аталар гаршысында
сынагдан кечирилдийи билдирилмишдир.
32-ъи сайында ейни мяктяб
шаэирдляринин мцяллимляр иля
бирликдя Тябриз Янъцмяниня эедиб
Янъцмян цзвляриня тцркъя шеирляр
охудуглары, Янъцмянин мяктябя
25 тцмян йардым етдийи вя гязетин
щяр щяфтя 60 нцсхя шаэирдляря
пулсуз эюндяриляъяйи барядя
хябярляр вя орада охунан шеирляр
дяръ олунмушдур. Шеир беля
башлайыр:
Мяктябдир янбийадя нябилик яламяти,
Мяктябдир ювлийадя вялилик сяадяти.
Мяктябдир алямдя йетирян щяр щидайяти,
Мяктябдир орэядян бизя ямри-шярияти.
Гязетин 44-ъц сайында йеня дя
“Сяадят”, “Ядябиййя”, “Нцбар”
мяктябляри шаэирдляринин
мцяллимляри иля бирликдя телеграф
мяркязиня эетдикляри вя орада шеир
вя хитабя охудуглары билдирилир.
Охунан хитабядян садяъя “Биз бир
гашыг ганымызы ялимизя алыб миллятя
нисар (гурбан - П.М.) елямяйя
эялмишик” ъцмляси юрняк верилмиш,
охунан шеир тамам чап едилмишдир:
Амалымыз, яфкарымыз игбали-вятяндир,
Сярщяддимизя гала бизим хаки-вятяндир,
Дава эцнц йексяр эюрцнян ганлу кяфяндир,
Иранлуларыг, ъан верибян, нам аларуг биз,
Давада шящадятляр иля кам аларуг биз.
Иранлы ады щяр цряэи лярзя саландыр,
Яъдадымызын щейбяти мяруфи-ъащандыр.
Ейни сайда “Пярвяриш” вя
“Рцшдиййя” мяктяби юйрянъляринин
дя охудуглары хитабяляр няшр едилиб.
“Янъцмян” гязетинин 116-ъы
сайынын сонлуьу, 3-ъц сящифянин ися
йарысы тцркъядир. Тцркъя олан
мятнляр яслиндя “Сяадят” вя
“Нцбар” мяктябляри
мцяллимляринин данышмаларындан
ибарятдир. Мяктяб шаэирдляри иля
мцяллимляринин тцркъя шеирляр
охуйуб чыхыш етмяляри Тябриз
мяктябляриндя тцркъянин тялиминин
щяля эцълц олдуьунун эюстяриъиси
иди.
Гязетин 107-ъи сайындан
етибарян яйалят вя вилайят
янъцмянляри щаггында ганун
лайищяси сырайла йайынланмышдыр.
Лайищяйя эюря, щяр бир яйалятдя бир
яйалят янъумяни (мяълиси)
гурулмалы иди. Янъумян цзвляри
халгын сяси иля сечилирди, сечиъилярин
Иран тябяяси вя 21 йашындан йухары
олмасы, яйалятдя еви вя мцлкц
булунмасы, йа да бир баш верэи
вермяси шяртдир. Гадынлар сечимляря
гатыла билмяздиляр. Намизядляря
эялдикдя ися ян азы 30 йашында
олуб фарсъа охумаьы, йазмаьы
билмялийдиляр.
Мяшрутянин ана йасасында
рясми дилдян сюз едилмядилдийи
щалда, фарсъа йазыб-охумаьын шярт
билдирилмяси вя долайысы иля дя
садяъя тцркъя охума-йазма билян
бир инсанын Азярбайъан
янъумяниня намизяд олмагдан
мящрум едилмяси - Мяшрутя
дюврцндя фарс дилинин артыг рясми
статус газанмасына йол ачан вя
тцркъянин рясми мяркязлярдя бир
ишя йарамайаъаьы анламына эялян
бу маддя тцрклярин Мяшрутя
дюврцндя уьрадыглары ян бюйцк
зяряр олмушдур. Мяркязи
щюкумятин тцрклярин ялиндя
булунмасы вя Мяшрутя щярякаты
байраьынын да азярбайъанлыларын
ялиндя олмасы, тцркъянин дя
фарсъанын йанында рясми статус
газана билмяси цчцн ялверишли бир
шяраит йаратмасына ряьмян,
Азярбайъан айдынлары бцтцн Ираны
гуртармаг наминя Азярбайъаны
унутмушдулар.
Гязетин 1907-ъи илдя чыхан 1-ъи
сайында Бакыда няшр олунан
“Фцйузат” журналындан эютцрцлмцш
“Низами Эянъявинин оьлуна
нясищяти” йазысы верилмишдир.
“Янъцмян” гязетинин 1907-ъи ил
10-ъу сайынын биринъи сящифясиндя
Парисдян “Османлы игтисади тярягги
ъямиййяти” тяряфиндян Тябриз милли
янъумяниня эюндярилян бир мяктуб
вя икинъи сящифядя ися “Янъумян”
тяряфиндян верилян ъаваб
йайынланмышдыр. Ъаваб мяктубунун
сонунда гязет тяряфиндян беля бир
ачыглама верилмишдир: “Фарсъа
охуйан дяйярли охуъу вя
абунячиляримизя бир аз чятин олса
да, османлы тцркъяси иля йазылмыш
олан бу ики мяктубу мцгяддяс
Янъумян цзвляринин истяйи цзря
чевирмядян олдуьу кими няшр
едирик”.(6)
Ядябиййат:
1. Кясряви Я. Тарихе Мяшрутейе
Иран, Тещран 1330
2.
Умид.
Щ.Тарихе-фярщянэе
Азярбайcан Тябриз 1332.
3. Ъянуби Азярбайъан тарихинин
очерки. Бакы, 1985.
4. Рясулзадя М. Сечилмиш ясярляри.
(Китабы чапа щазырлайан, юн сюзцн вя
шярщлярин мцяллифи проф. Ш.Щцсейнов).
Бакы 2000
5. Щашими М.С. Тарихе ъяраид вя
мяъялляте Иран. Исфащан, 4 ъилддя, 13271331.
6. “Варлыг” дярэиси. Тещран 1384,
№ 138-139
Ä öíéà àçÿðáàéúàíëûëàðûíûí äÿðýèñè
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
41
l Бахыш
ÌßÙßÌÌßÄßËÈ ÙÖÑÅÉÍÈ
Сяфяви щюкмдарларындан Шащ
Сяфи вя II Шащ Аббас заманында
йцксяк дювлят вязифяляри тутмуш
Мцртязагулу хан Шамлу щ.1000-ъи
(м.1591-ъи) илдя доьулмушдур. Бу
тарих щ.1080-ъи (м.1669-ъу) илдя
тцркъя (азярбайъанъа) диваныны битиряркян 80 йаша чатмасындан бялли
олур:
Рамазан айында бу нцсхя сярянъам олду
“Ялифц” “фа” кечмиш иди щиърдян
итмам олду
(Ябъяд щесабы иля “ялиф” =
1000 + “фа” = 80 = 1080)
Эялди йетди заман сяксяня йаш
Хар олду бядяндя хаби-фяраш.1
(вяряг 351, щашийя)
Нясрабадинин вердийи мялумата
эюря, Мцртязагулу хан Шащ Сяфи заманында
(щ.1038-1051/м.16291642) Иряван сяфяриндя эюстярдийи
иэидликдян долайы ешикаьасыбашы вя
диванбяйи тяйин едилмишдир. II Шащ
Аббас
дюврцндя
(щ.10521077/м.1642-1666) горчубашы рцтбясиня йцксялмиш, даща сонра Шейх
Сяфияддин тцрбясиня мцтявялли вя
Ярдябилин вязири тяйин олунмушдур.
Нясрабади юз тязкирясини йаздыьы иллярдя (щ.1083-1090) Мцртязагулу
ханын бу вязифядя олдуьуну эюстярир
вя ейни заманда онун дюрд мин
бейтя йахын диваны олдуьуна ишаря
едир.2
“Зяфяр” тяхяллцсц иля Азярбайъанъа вя фарсъа шеирляр йазан Мцртязагулу ханын тцрк диваны илк дяфя Исмайыл Щикмят тяряфиндян ашкара чыхарылмышдыр. О, ялдя етдийи ялйазманын факсимилесини “Дивани-тцркийиЗяфяр” ады иля 1965-ъи илдя Истанбул-
42
МЦРТЯЗАГУЛУ Х
да няшр етдирмишдир. Зяфярин ядяби
ирсиня аид олан “Ъцнэ” сон заманлар
- 1994-ъц илдя Тещранда цзя чыхмышдыр. Фарсъа, азярбайъанъа, гисмян
дя ярябъя олан бу мяъмуянин факсимилеси тяхминян орижинал юлчцсцндя
(22х34 см) 2004-ъы илдя “ЪцнэиМцртязагулу Шамлу” ады иля Иран Ислам Республикасы Енсиклопедийа
мцяссисяси тяряфиндян чап едилмишдир.3
450 сящифядян ибарят олан
“Ъцнэ”цн тяртиби II Шащ Аббас заманында - 1657-ъи илдян етибарян
башланмышдыр. Мцртязагулу ханын
тцркъя вя фарсъа шеирляриндян нцмуняляр дя мяъмуяйя дахил едилмишдир
вя бурадакы тцркъя шеирляря онун ялимиздя олан диванында да раст эялирик.4 Бу гиймятли абидяни вахтиля
тябризли Ясядуллащ Назимцддювля
Истанбулда Иран сяфири олдуьу заман
(1892-ъи илдя) алмышдыр. “Ъцнэ”
цзяриндя Ящмяд Мцнзяви вя Иряъ
Яфшар тядгигат апармышлар. Абидянин
елми тясвирини Иряъ Яфшар вермишдир.
Ящмяд Мцнзяви ися Мцртязагулу
ханын
тяръцмейи-щалыны
вя
“Ъцнэ”цн цмуми мязмунунун
изащлы шярщини йазмышдыр.
Гейд етмяк лазымдыр ки, щямин
мцхтясяр тяръцмейи-щалда кобуд
бир сящвя йол верилмишдир. Бурада
“Зяфяр” тяхяллцсц дашыйан Ярдябил
мцтявяллиси вя вязири Мцртязагулу
хан Шамлу Щерат щакими Щясян хан
Шамлунун оьлу иля дяйишик салынмышдыр. Ящмяд Мцнзяви йазыр: “Атасынын ады барядя онун (Мцртязагулу
ханын - М.Щ.) мцасири олан Нясрабади сцкут етмишдир. Лакин Шамлу
щ.1053-ъц илдя йаздыьы хяттатлыг нцмуняляринин бириндя юзцнц беля тяг-
Äöíéà àçÿðá àéúàíëûëàðûíûí äÿðýè ñè
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
дим едир: “Мцртязагулу хан ибн Щясян Шамлу” (Бяйани, 4/268). Беляликля, онун атасынын адынын Щясян
хан олдуьуна даир фикир даща аьлабатандыр (Дещхуда, “Шамлу” сюзц)”.5
Эюрцндцйц кими, Мцнзяви щямин хяттатлыг нцмунясинин Мцртязагулу хан Зяфяря мяхсус олдуьуну
дцшцнцб нятиъядя онун атасынын Щясян хан Шамлу олдуьу гянаятиня
эялмиш вя бу хцсусда щеч бир шцбщяйя йол вермямишдир. Беляликля, ики
щямяср вя щямсой, щямчинин ейни
адлы (Мцртязагулу) шаирин тяръцмейи-щаллары бир-бириня гарышдырылмышдыр.6
Мялум тязкирянин мцяллифи Мящяммяд Тащир Нясрабади ейни заманда бир хяттат вя хяттшцнас олдуьундан бу сянятя хцсуси диггят йетирмиш вя щаггында мялумат вердийи
шаирляр хяттатлыгла мащир олдуьу сурятдя буну бир мязиййят кими айрыъа
вурьуламаьы унутмамышдыр. Одур ки,
яэяр Мцртязагулу хан хяттат олсайды, Нясрабади буна ишаря етмямиш
олмазды. Неъя ки, мясялян, о, Щерат щакими Щясян хан Шамлудан вя
онун цч оьлундан (Аббасгулу хан,
Ялигулу хан, Мцртязагулу султан)
айры-айрылыгда данышаркян, онларын
хяттатлыьындан бящс етмишдир. О
ъцмлядян Мцртязагулу султанын хяттатлыьыны: “кюнцлляр онун шикястя хяттинин силсилясиня баьлыдыр” - дейя тярифлямишдир.7
Нясрабадинин бир чох мцасирляри
кими, истяр Щясян хан Шамлунун ювладлары, истярся дя мцтявялли Мцртязагулу хан щаггында йаздыгларындан
айдын олур ки, о, бу мялуматлары ешитдикляриня йох, бирбаша танышлыг вя
мцшащидяляриня ясасян гялямя ал-
l Бахыш
ХАН ШАМЛУ
мышдыр. Мящз буна эюря бу ики шаирдян
щансынын хяттат вя щямчинин Щясян
хан Шамлунун оьлу олдуьуна даир
Нясрабадинин вердийи билэиляр даща дягиг сайылмалыдыр. Диэяр тяряфдян бир атанын ейни адлы ики
оьлунун олмасы да аьласыьмаз бир шейдир.
Бу ики шаирин титулуна
эялдикдя дя, йеня истинад
етдийимиз ян етибарлы мянбя Нясрабади тязкирясидир.8
Бурада Ярдябил мцтявяллиси вя вязири Мцртязагулу
Шамлунун титулу “хан”,
Щясян ханын оьлу Мцртязагулунун титулу иля “султан”
кими верилмишдир. Сонунъу
фарсъа йаздыьы шеирлярин бириндя дя буна ачыгъа ишаря етмишдир:
Пяри бе адяме-диване олфяти
даряд,
Яэяр ряфиг нядари, ряфиге-солтан
баш!
Пяри дяли адамла цлфят баьлайар,
Яэяр достун йохдурса, султанын досту ол!
(Диван, Ялйазма, Мяшщяд, № 4605).
Нясрабади тязкирясинин нюгсанлы вя сящвлярля долу
бир ялйазма нцсхясиндя (Тещран Университети нцсхяси),
бязи ъцнэлярдя вя еляъя дя Мещди Бяйанинин “Ящвал вя
асаре-хошневисан” (“Хяттатларын щяйаты вя ясярляри”)
ясяриндя9 “султан” титулу “хан”ла явяз олунмуш, бу да
юз нювбясиндя сонракы сящвляря шяраит йаратмышдыр.
Нясрабади бу ики шаирин тяхяллцслярини айрыъа гейд етмямишдир. Бунунла беля онларын ясярляриндян мялумдур
ки, Мцртязагулу султанын тяхяллцсц “Мцртяза”, Мцртязагулу ханын тяхяллцсц ися “Зяфяр” олмушдур. Щяр ики
шаир фарсъа вя азярбайъанъа ясярляриндя ейни тяхяллцсдян истифадя етмишляр.
Йухарыда гейд едилян сящвин нятиъяси олараг, Ящмяд Мцнзяви Щясян хан Шамлунун оьлу Мцртязагулу
султанын Астани-гцдси-Рязявидя (Мяшщяд), Мялик китабханасында сахланылан (№ 4605) 24 вяряглик ялйазма диваныны Зяфярин ясярляри сырасына дахил етмишдир.10 Буна
эюря дя Мцнзявинин Мцртязагулу хан Зяфярин адына садаладыьы ясярлярин (чап вя ялйазма) бир нечяси цзяриндя
йенидян арашдырма апарылмалыдыр.
* * *
Тарихдя мяшщур Шамлу улусундан
чыхмыш эюркямли бир дювлят хадими
олан Мцртязагулу хан Зяфярин шеря, ядябиййата дярин мараьы олмушдур. Бунунла беля онун
бир шаир кими о гядяр дя гцдрятли олмадыьы азярбайъанъа
йаздыьы ясярлярдян асанлыгла анлашылыр. Буна ряьмян
Исмайыл Щикмят Зяфярин
диванына йаздыьы мцфяссял мцгяддимядя ону
устад бир шаир кими йцксяк гиймятляндиряряк йазыр: “Мцртязагулу хан
Зяфяр яски классик шеирин
устадларындандыр. Буну исбата мядар олан вясигялярдян бири дя онун Фцзули вя
Хятайи киби шаирлярин пейряви
олушу вя онлары тятяббю’ вя
тянзирдян зювгйаб олушудур”.11
Мялумдур ки, щяр щансы мцяллифин устадлыьы Фцзули, йахуд башга бир
шаирин шерляриня нязиряляр йазыб зювг алмагла мцяййянляшдирилмир, онун бу ишдя ня
гядяр мцвяффяг олуб-олмамасы иля шяртлянир! Исмайыл
Щикмят бу мясялядя бир гядяр дя мцбалиьяйя варараг,
сюзцня беля давам едир: “Иштя бир гязяли даща ки, кулландыьы “Мцртяза” (Зяфяр - М.Щ.) йериня “Фцзцли” мяхляси
конулса, кимся онун олдуьуна шцбщя етмяз”.12 Щягигятдя ися там яксинядир. Беля ки, бу ики шаирин гязялляриндя тяхяллцслярин йерини дяйишдирсяк, шеир сащясиндя азчох билэиси олан кимсяйя дярщал мялум олар ки, о зяиф вя
гейри-ряван шеир Фцзулийя, о сялис вя тянтяняли шеир ися
Зяфяря аид ола билмяз! Беля нязяря эялир ки, Исмайыл
Щикмят юз тапынтысынын ящямиййятини артырмаг цчцн бу
кими мцбалиьяйя йол вермишдир.
Мцртязагулу ханын тцрк (Азярбайъан) диванында
цмумиййятля, чятин еля бир шеиря раст эялмяк олур ки, ону
бирбаша юз бящриндя сярраст охумаг мцмкцн олсун. Бу
шеирлярдя яксяр щалларда щеъалары сцни сурятдя еля узатмалысан ки, шеир юз вязниндя охунсун. Мисаллара бахаг:
Ä öíéà àçÿðáàéúàíëûëàðûíûí äÿðýèñè
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
43
l Бахыш
1. Ихтийарым алды ялдян [ол] ниэари-щурвяш,
Мяст икян мяхмур олдум, эязярям диванявяш.
2. Саэяр алмыш ялиня долдурубан ичяр мцдам
Эюзляринин мярдцми тяк олмушам хямйазякяш.
3. Гашларынын таьыны яэмиш гурулмуш йай кими
Эцл ъамалын та ки эюрдцм, мцрьи-рущини етди гяш.
4. Бящ тяки пяшминяпуш олмаг заманы, вягтидир,
Бизя дахи хош йарашмаз беля эцндя кяшшц фяш.
5. Ей Зяфяр, фярзаня идин, эял бу эцн диваня ол,
Эязэилян Мяънун кими бир нечя эцн диванявяш.
(вяряг 16 а-16б)
6. Мяням ки, ъцмлейи-ушшаг ара бу эцн ялямям,
Мцгими-дярэящи-Султан Сяфийи-пцркярямям.
7. Яэярчи мцфлисям, амма фягири-мющтярямям,
Йолунда вермяэя ъан демя кимсядян ки, кямям...
(вяряг 29 б - 30 а)
Бу бейтлярдя эедян бязи сюзлярин щеъалары ималялидир, вязня уйьун олсун дейя, онлары узатмаг мяъбуриййятиндяйик: Бейт 1: мяхмур-мяхмуур; эязярям - эяязяряям; Бейт 2: ялиня - яялиня; долдурубан-долдуурубан; Бейт 4: бизя-биизя; дахи-даахии; Бейт 3: нечя-неечя;
Бейт 7: вязн позулур.
Ялбяття, бу ъцр мисалларын сайыны артырмаг да олар.
Шеирлярин вязн гцсурларындан ялавя, диэяр нюгсанларындан да данышмаг мцмкцндцр. Мясялян, 3-ъц бейтин
мисраларынын мязмун бахымындан бир-бириля ялагяси йохдур: яэяр биринъи мисрада сющбят мяшугянин йай кими
гурулмуш гашларындан эедирся, икинъи мисрада да шаир бунунла баьлы мяшугяйя ня кими щадися цз вердийиндян
данышыб мязмуну мцкяммялляшдирмяли иди. Бу хцсусда
башга бир шаирин ейни мязмунда там бялаьятля вя эюзялъясиня йаздыьы бир бейти хатырлатмаг йериня дцшяр:
Ня рявады наз иля гашларын гура йайыны, бцкя гяддими,
Ня рявады зцлм иля киприэин дяля баьрымы, тюкя ганымы.13
(Сярраф Тябризи, XIX яср).
Вахтиля эюркямли Азярбайъан алими мярщум Турхан Эянъяйи Зяфярин тцрк диваны цзяриндя арашдырма
апармыш вя юз мцлащизялярини беля цмумиляшдирмишдир:
“Бу гязяллярдян дюрддя бири Фцзулини йахындан тягиб етмякдя, бюйляъя нязирялярдя гябул едилян юлчцнц ашмагда вя адята интищала йаклашмагдадыр”.14
Доктор Ъавад Щейятин тяртиб етдийи топлулардан бириндя (“Азярбайъан ядябиййаты тарихиня бир бахыш”)
Мцртязагулу хан Зяфяр щаггында йаздыглары бирбаша Исмайыл Щикмятдян алынмышдыр. Нятиъядя Щикмятин шаир
барядя йухарыда верилян гейри-елми мцлащизяси даща бир
нечя сящвля бярабяр гырх илдян сонра Ъавад Щейят тяряфиндян тякрарланмышдыр.15 Ейни заманда шаирин фарсъа бир
нечя шеири иля баьлы диэяр бир сящвя йол верилмишдир. Беля
44
ки, Ъавад Щейят Нясрабади тязкирясиндя Мцртязагулу
хан Зяфярдян верилян 2 бейт фарсъа шеирин йериня Мцртязагулу султанын 7 бейт шерини Пежман Бяхтийари мяъмуясиндян алараг, топлусунда дяръ етмишдир.16
Мцртязагулу хан Зяфяр гцдрятли шаир олмаса да, гаршысына шяряфли бир мягсяд гоймуш, ана дилиндя дя бир диван баьламаьа сяй эюстярмишдир. Бу мянада онун фяалиййяти вя ядяби ирси там диггятя вя тягдиря лайигдир!
ГЕЙДЛЯР:
1. Дивани-тцркийи-Зяфяр. Мцгяддимя вя тяртиб: Исмайыл
Щикмят, Истанбул, 1965.
2. Мящяммяд Тащир Нясрабади. Тязкирейи-Нясрабади.
Мцгяддимя вя тясщищ: Мющсцн Наъи Нясрабади, ъилд 1, Тещран, 1378 с. 33-34.
3. Ъцнэи-Мцртязагулу Шамлу (факсимиле). Тещран, 1382.
Йери эялмишкян, бу ъцнэц, еляъя дя Мцртязагулу Сутанын
Мяшщяддя сахланылан диванынын сурятини мяня эюндярмиш
мющтярям тядгигатчы вя йазычы достум Щцсейн Мцттяги ъянабларына дярин тяшяккцрлярими билдирирям.
4. Ъцнэи-Мцртязагулу Шамлу. с. 147-150.
5. Йеня орада, Мцгяддимя, с. 14.
6. Бу йанлышлыг Мцнзявидян юнъя Иряъ Яфшарын Мялик китабханасы цчцн тяртиб етдийи каталога йол тапмышдыр: Фещрестекетабщайе-хяттийе-кетабханейе-Мялек. Ъилд 2, Тещран, 1354,
с. 364.
7. Тязкирейи-Нясрабади. с . 37-38.
8. Бу эцн ялимиздя олан Нясрабади тязкирясинин сон чапы
олдугъа мютябяр бир ялйазма нцсхяси ясасында тяртиб едилмишдир. Бу нцсхя мцяллифин юзцня тягдим олунмуш вя юзц тяряфиндян редактя едилмишдир.
9. Мещди Бяйани. Ящвал вя асаре-хошневисан, ъилд 3-4,
Тещран 1358, с. 1278.
10. Ъцнэи-Мцртязагулу Шамлу, с. 14.
11. Дивани-тцркийи-Зяфяр, Мцгяддимя, с. 15.
12. Йеня орада, с. 17.
13. Дивани-Сярраф Тябризи. Тябриз, дашбасма, с. 64.
14. Бу ситат вахтиля бу сятирлярин мцяллифи тяряфиндян мярщум профессор Турхан Эянъяйинин гейдляриндян эютцрцлмцшдцр.
15. Ъавад Щейят. Азярбайъан ядябиййатына бир бахыш, II
ъилд, с. 108-117.
16. Йеня орада. с. 116.
Äöíéà àçÿðá àéúàíëûëàðûíûí äÿðýè ñè
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
l Тарих
ADIGÞZßL MßMMßDOV
ÌÈÐÚßÔßÐ ÁÀÜÛÐΠÂß
ÚßÍÓÁÈ ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ
(яввяли ютян сайларда)
Орду эенералы, Совет Иттифагы Гящряманы И.И.Масленников 1939-ъу илдя Берийа тяряфиндян сярщяд гошунлары
команданы вя дахили ишляр халг комиссарынын мцавини вязифясиня тягдим едилмиш, 1942-1943-ъц иллярдя ися Загафгазийа ъябщяси вя Шимали Гафгаз ъябщясинин Шимал
гошун групунун команданы олмушду. 1952-ъи илдя “Войеннайа мысл” журналынын август нюмрясиндя Завйалов
вя Калйадинин “Гафгаз уьрунда дюйцш” башлыглы мягаляси чыхмышды. Бу мягаля иля баьлы Масленников Баш гярарэащын Щярби-елми идарясинин ряисиня мяктуб эюндяряряк йазмышды: “56-ъы сящифядя мцяллифляр ССРИ Али Баш
Команданлыьы Гярарэащынын эюрдцйц тядбирляри характеризя едяркян 1942-ъи илин августунда Гафгаз ъябщясиндя йаранмыш олдугъа чятин шяраитя бахмайараг, бцтцн
вязиййяти дяйишмиш вя кюклц дюнцш йаратмыш Лаврентий
Павлович Берийа йолдашын щяйата кечирдийи бюйцк йарадыъылыг ишини вя принсипиал сийаси-тяшкилати тядбирляри ютяри вя
олдугъа сятщи хатырладырлар. Л.П.Берийа йолдашын фяалиййятинин беля характеристикасы онун шяхси вя билаваситя
рящбярлийи алтында щяйата кечирилмиш бцтцн тядбирлярин
там мянзярясини якс етдирмир”.
Ф № 1, сий. № 89, иш № 112
СТАЛИН йолдаша
Мартын 28-дя Совет Ъулфасында биз Иран Азярбайъаны Милли щюкумятинин рящбярляри Пишявяри, Шябцстяри вя
доктор Ъавидля эюрцшдцк.
Сизин эюстяришинизя мцвафиг олараг биз йаранмыш шяраити онлара изащ етдик вя бу эцн Иран Азярбайъанында
мювъуд олан вязиййятин сахланмасында тякид етмямяйи
мяслящят эюрдцк. Онлара Тещран щюкумяти иля баьланаъаг сазишдя бизим сяфирин Гявама цнванланмыш 24 март
тарихли мяктубунда иряли сцрцлян тяклифляри ясас эютцрмяйи тювсийя етдик.
14 март тарихиндя мян (М.Ъ.Баьыров - А.М.) онларла илкин сющбят апарсам да, бизим сон тяклифляримиз онлара чох аьыр тясир баьышлады. Щяр цчц билдирди ки, онлар би-
М.Баьыров
зим мяслящятимизи гейд-шяртсиз иърайа гябул едирляр,
амма ейни заманда ашаьыдакылары бизим диггятимизя
чатдырмаьы зярури сайырлар:
Иран Азярбайъаны Демократ Партийасы вя Милли щюкумяти мювъуд олдуглары дювр ярзиндя халга чохлу вядляр вермишляр ки, онларын да бир щиссяси артыг щяйата кечирилиб вя инди елан олунмуш тядбирлярдян ял чякилмяси онлара чох аьыр эялир.
Онлар Гявама инанмыр, эюзял билирляр ки, о, Азярбайъан халгынын щцгуглары щаггында бцтцн вядляри вя
щятта йазылы сазишляри Иран Конститусийасына истинадла тядриъян ляьв едяъяк, Иран Конститусийасы ися мащиййятъя
халгын щцгугларыны дейил, мцртяъе режими мцдафия едян
сяняддир.
Онлар Иран силащлы гцввяляриндян горхмурлар, амма
Ä öíéà àçÿðáàéúàíëûëàðûíûí äÿðýèñè
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
45
l Тарих
яминдирляр ки, Гявам, иртиъачы таъирляри, мцлкядарлары вя
рущаниляри яля алмагла, Азярбайъанда вятяндаш мцщарибяси тюрядяъяк, кцрдляр вя азярбайъанлылары миллятлярарасы гырьына сцрцкляйяъяк. Бу ишдя ися она илк нювбядя инэилисляр кюмяк едяъякляр.
Гявам щягигятян дя Иранда ислащатлар кечирмяк истяйирся, онун цчцн силащлы гцввяляри иля бирликдя Милли
щюкумятдян етибарлы дайаг ола билмяз. Амма Гявам
чятин ки, буну истясин.
Дейилянляря ясасян, Пишявяри, Шябцстяри вя Ъавид
хащиш едирляр ки, бизим гошунлар эери чякилдикъя онлара
Шимали Иранын диэяр вилайятляриндяки мцтярягги демократик елементлярля ялагяйя эирмяк вя бирэя сяйлярля
Тещран иртиъасына гаршы мцбаризяйя башламаг иъазяси верилсин.
Онлар Совет Иттифагынын васитячилийини Азярбайъан
халгынын щеч олмаса минимал щцгугларынын горунуб сахланмасынын йеэаня реал зяманяти щесаб едирляр.
Йаранмыш аьыр малиййя вязиййяти вя юз силащлы гцввяляринин формалашдырылмасыны тезликля баша чатдырмаг
зяруряти иля ялагядар олараг онлар:
1. Азы 5 милйон тцмян мябляьиндя пул йардымы етмяйи;
2. 100 йцк автомашыны айырмаьы;
3. Сярщяд хидмятинин тяшкил олунмасы вя дахили гошунларын йарадылмасы цчцн Иран Азярбайъанына бир ай
мцддятиня Азярбайъан ССР Дахили Ишляр Назирлийи гошунларындан 20 азярбайъанлы тялиматчы эюндярмяйи;
4. Милли ордунун ещтийаълары цчцн мцяййян щяъмдя
дярман вя тибб лявазиматы айырмаьы хащиш едирляр.
Онларын хащишинин тямин олунмасыны зярури щесаб
едярдик.
Сизин эюстяришляринизи эюзляйирик.
М.Ъ.Баьыров
И.И.Масленников
29 март 1946-ъы ил
1946-ъы ил апрелин 4-дя Тещранда ССРИ иля Иран арасында бирэя Совет-Иран нефт ширкятинин йарадылмасы щаггында сазиш имзаланды вя мцгавиля баьланды. Бу мцгавиля Иран Мяълиси тяряфиндян йедди ай ярзиндя тясдиг
едилмяли иди.
Совет гошунлары Ирандан чыхарыландан сонра Ъянуби
Азярбайъанда вя Шимали Кцрдцстанда демократик щярякаты Москванын нязаряти алтында сахламаг цчцн
М.Ъ.Баьыров вя И.Масленников АБШ-ын дипломатик “юр-
46
тцйц” алтында фяалиййят эюстярян хцсуси хидмятлярин кюмяйи иля Иран Кцрдцстанынын лидери Гази Мящяммядин
сющбятинин йазысыны тапыб Сталиня эюндяря билдиляр.
Ф № 1, сий. № 89, иш № 112
СТАЛИН йолдаша
Иран Кцрдцстанынын рящбяри Гази Мящяммядин
АБШ консулу вязифяляринин мцвяггяти иърачысы иля 25 апрел 1946-ъы ил тарихдя Тябриз шящяриндя олмуш сющбятинин
гыса йазысыны Сизя эюндяририк.
КОНСУЛ: Резаиййядя 5 АБШ вятяндашы йашайыр.
Мян Резаиййядя щяр щансы бир чахнашма вя йа гийамын
баш вердийи щалда онларын горунмасы цчцн тядбирляр эюрмяйи хащиш едирям.
ГАЗИ МЯЩЯММЯД: Ня АБШ вятяндашлары, ня дя
Резаиййя ящалиси цчцн щеч бир тящлцкя йохдур. Мяни
щятта Сизин щансыса хяйали тящлцкя вя йа бандалар щаггында суалыныз тяяъъцбляндирир. Резаиййядя азярбайъанлылар, айсорлар, ермяниляр вя кцрдляр ващид мещрибан аиля
кими йашайыр вя онларын юз араларында бюля билмяйяъяйи
бир шей йохдур. Мян сизи ямин едя билярям ки, бизим сакитлийимизи, достлуьумузу щеч кяс поза билмяз вя биз
буна йол вермярик.
КОНСУЛ: Яввялляр, мцщарибядян габаг Иран, Тцркийя вя Ираг кцрдляри йаранан проблемлярля баьлы юз нцмайяндялярини сечир вя АБШ-а эюндярирдиляр. Бяс ня
цчцн кцрдлярин нцмайяндяляри инди АБШ-а мцраъият етмирляр?
ГАЗИ МЯЩЯММЯД: Биз, Иран Кцрдцстанынын нцмайяндяляри йалныз юз ящалимиз щаггында дцшцнцрцк вя
Тцркийя, Ираг вя йа диэяр юлкялярдяки кцрдлярля ишимиз
йохдур. Яэяр Сиз, АБШ нцмайяндяси кими, бизим АБШа юз адамларымызы эюндярмяйимизи истяйирсинизся, биз бу
дявяти миннятдарлыгла гябул едирик.
КОНСУЛ: Сиз ялбяття, юз адамларынызы АБШ-а эюндяря билярсиниз, амма хцсуси мясялялярля баьлы йох,
чцнки Кцрдцстан дювлят дейил. Гявамын нцмайяндяси
азярбайъанлыларын йанына эялдийи кими, Тещран щюкумяти Сизинля, кцрдлярля эюрцшмяк цчцн дя нцмайяндя эюндярирми?
ГАЗИ МЯЩЯММЯД: Биз Тещрандан щеч бир нцмайяндя эюзлямирик вя буна еля бир ещтийаъ да йохдур.
Азярбайъанлылар вя кцрдляр бир халг, бир аилядир вя азярбайъанлылар эялян нцмайяндя иля истяр юзляринин, истярся
дя бизим мясяляляримиз барясиндя даныша билярляр.
КОНСУЛ: Азярбайъан вя Тещран нцмайяндяляри
арасында данышыгларын мцмкцн нятиъяси щаггында ня дц-
Äöíéà àçÿðá àéúàíëûëàðûíûí äÿðýè ñè
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
l Тарих
И.Сталин
шцнцрсцнцз?
ГАЗИ МЯЩЯММЯД: Мян яминям ки, данышыгларын нятиъяси кифайят гядяр уьурлу олаъаг. Ня азярбайъанлылар, ня дя Азярбайъанда вя Шимали Кцрдцстанда
йашайан диэяр халглар бюйцк тяляблярля чыхыш етмир вя
Иранын бцтювлцйцнц позмаьа ъан атмырлар. Диэяр Иран
халглары кими, биз, кцрдляр дя щазыркы режимдян разы гала
билмярик. Яэяр Гявам цздя эюстярдийи кими, щягигятян
дя демократийанын тяряфдарыдырса, онда о Азярбайъан
халгынын гануни тялябляринин тямин олунмасына разылыг
веряъяк.
КОНСУЛ: Мян Сизин Америка истещсалы олан “Ъип”
автомобилиндя эязмяйинизя етираз етмирям. Кцрдляр
няйи цстцн тутурлар, бу машынлары, йохса атлары?
ГАЗИ МЯЩЯММЯД: Кцрдляр няйи даща цстцн тутурлар, бу машынлары, йохса атлары? Дцшцнцрям ки, бу Сизя дя там айдындыр. Америка техника бахымдан зянэин
юлкядир, амма индийя кими бизя бир машын да олсун баьышламайыб. Сиз яввялъя бизя машын верин, сонра сорушун.
КОНСУЛ: Дцшцнцрдцм ки, Сиз машынлары бизим Ираны тярк етмиш ордумуздан алыбсыныз.
ГАЗИ МЯЩЯММЯД: Машынлары биз Тещранда пулла алмышыг. Биз кцрдляр билирик ки, Америка демократик
юлкядир. Юзцнц демократийа тяряфдары вя кичик халгларын
мцдафиячиси елан етмиш Инэилтяря дя юзцнц демократик
юлкя адландырыр. Амма биз кцрдляря айдын дейил ки, ня
цчцн инэилисляр Лондондан йайымланан верилишляриндя бизим дцнйада сцлщ цчцн тящлцкя тюрятдийимизи, идаряетмя
органларымызын мящв едилмяли, йер цзцндян силинмяли олдуьуну вя с. бяйан едирляр. Юзцнц демократик адландыран юлкянин беля бир бяйанатыны биз щеч ъцр анлайа билмирик. Бялкя бунун сябябини бизя Сиз изащ едясиниз.
КОНСУЛ: Биз америкалылар хариъи дювлятлярин радио
верилишляри вя бяйанатларына изащат веря билмярик. Бундан башга, биз цмумиййятля, диэяр дювлятлярин ишиня гарыша билмярик.
ГАЗИ МЯЩЯММЯД: Биз кцрдляр Америка, Совет
Иттифагы, Инэилтяря кими бюйцк дювлятлярин бизя диггятини
щисс етмирик. Биз Сиздян рясми олараг бизя диггят йетирмяйи вя бизя Америка халгы кими азад вя демократик
халг олмагда кюмяк эюстярмяйи хащиш едирик. Биз дя
америкалылар кими ясарятсиз йашамаг истяйирик, биз юз
халгымызы мядяниййятя доьру апармаг вя юз эерилийиндян йаха гуртармыш бир чох габагъыл халглар кими йашамаг истяйирик.
КОНСУЛ: Яфсуслар олсун ки, биз америкалылар кцрд
халгынын щягиги щяйаты вя вязиййяти щаггында щеч ня билмирик. Етираз етмирсинизся, биз цч щяфтядян - биринъи консул Тещрандан гайытдыгдан сонра Сизин йаныныза эялярик.
ГАЗИ МЯЩЯММЯД: Биз щеч кимя Кцрдцстана
эялмяйи гадаьан етмирик. Сиз орада олмаг истяйирсинизся, буйурун, эялин.
М.Ъ.Баьыров
И.И.Масленников
27 апрел 1946-ъы ил
М.Ъ.Баьыров вя И.И.Маслениковун Сталиня эюндярдийи мяктуб Совет гошунларынын Ирандан чыхарылмасынын
нятиъялярини якс етдирир. Яслиндя Сталинин атдыьы аддыма
гаршы чыхан М.Ъ.Баьыров Азярбайъан халгынын Иран щюкумяти иля тякбятяк галмасындан эизли наразылыьыны билдирир. Бундан башга, щядяф кими Гявамы сечяряк, йазыр
ки, Иранын щакимиййят даиряляриндя Ъянуби Азярбайъанда баш верян просеслярин гафгазлылар тяряфиндян тюрядилдийи щаггында сющбятляр эязир. О, бунун Сталин-БерийаБаьыров цчлцйц олдуьуна ейщам вурур. О щямчинин,
Гявам вя Сталин арасында разылашманын йенидян бахылмалы олдуьуна да ишаря едир.
Бундан башга, М.Ъ.Баьыров бу мяктубда америкалылар вя инэилислярин Ъянуби Азярбайъан вя Шимали Кцрдцстанда баш верян просесляр цзяриндя нязаряти яля алмаларыны хцсуси олараг гейд етмяйя чалышыб.
Ä öíéà àçÿðáàéúàíëûëàðûíûí äÿðýèñè
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
47
l Тарих
С.Ъ.Пишявяри АДФ цзвляри иля
Ф № 1, сий. № 89, иш № 112
СТАЛИН ЙОЛДАША
Бизим гошунларымызын Иран Азярбайъанындан чыхмасы ящали кцтляляри, иртиъачы елементляр вя инэилиспяряст даиряляр арасында мцхтялиф реаксийалар доьурду.
Кяндлиляр, фящляляр, зийалылар вя бцтцн демократик
елементляр гошунларын Ирандан чыхарылмасы иля баьлы ачыгайдын тяяссцф щисси кечирирдиляр. Бу ящали тябягяляри бизим гошунларымыз эетдикдян сонра иртиъачы гцввялярин
щцъума кечяъяйини яввялъядян эюряряк, Азярбайъанда демократик щярякатын эяляъяк талейи иля баьлы наращатлыг вя щяйяъан ифадя едирдиляр. Амма ящали вя демократларын рящбяр даиряляри арасында чашгынлыг вя рущ
дцшкцнлцйц мцшащидя олунмамышдыр.
Азярбайъанын бизим гарнизонларымызын йерляшдийи
бцтцн шящярляриндя Гызыл Орду щиссяляринин йола салынмасы тянтяняли цмумхалг нцмайишляриня чеврилмишдир.
Иран Азярбайъанынын Ярдябил, Мараьа, Резаиййя, Хой
вя Зянъан кими ири шящярляриндя щяля Гызыл Ордунун
чыхмасы яряфясиндя маьазалар, идаряляр вя шяхси евляр
уъдантутма халчалар, совет вя Иран байраглары, Сталин
йолдашын, совет халгынын рящбярляринин, Гызыл Орду гящ-
48
ряманлары вя сяркярдяляринин портретляри иля бязядилмишди.
Иранын ССРИ иля Мядяни ялагяляр Ъямиййятинин йерли шюбяляриндя ящалинин бцтцн тябягяляринин иштиракы иля
Гызыл Ордунун эетмясиня щяср олунмуш тянтяняли йыьынъаглар кечирилирди. Бу йыьынъагларда фящлялярин, щямкарлар иттифаглары вя демократик тяшкилатларын, зийалыларын вя
таъирлярин нцмайяндяляри ъошгун нитгляр сюйляйир, ящалинин Гызыл Ордуйа миннятдарлыьыны билдирир, цнван вя щядиййяляр верирдиляр.
Йоласалма мярасимляриндя чохлу сайда азярбайъанлы гадынларын иштиракы диггяти ъялб етмишдир ки, бу да
Иран шяраитиндя щеч вахт эюрцнмямиш бир щалдыр.
Бизим Тябриз шящяриндяки щиссяляримизин 100 мин
няфярдян артыг адамын иштирак етдийи йоласалма мярасими
хцсусиля мющтяшям вя тясирли кечди.
Тябриздя гарнизонун эетмясиня бир нечя эцн галмыш
щяр ахшам Иран-ССРИ Мядяни ялагяляр Ъямиййяти, ермяни иътимаиййяти, шящяр идаряси вя айры-айры иътимаи хадимляр тяряфиндян тянтяняли йыьынъаглар тяшкил олунурду.
Йерли демократик гязетляр Гызыл Ордунун хиласкар орду
кими ролу вя ящямиййятини, Иран Азярбайъаны ящалисиня
эюстярилян йардымы эениш ишыгландырараг, Гызыл Орду нцмайяндяляринин ящали иля мядяни давранышыны хцсуси
гейд едирдиляр.
Майын 5-дя бизим щярби машынларымыз групларла
Äöíéà àçÿðá àéúàíëûëàðûíûí äÿðýè ñè
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
l Тарих
Тябризин мяркязи кцчяляри иля кечян заман гадынлар вя
кишиляр машынлара йахынлашыр, яллярини галдырараг, беля
сюзлярля видалашырдылар: “ня цчцн эедирсиниз?”, “няйя эюря бизи тярк едирсиниз?”, “сизя узун юмцр арзулайырыг” вя
с. Колоннанын сон машыны кечдикдян сонра кцчяни щяр
ики тяряфдян тутан бюйцк инсан кцтляси машынларын архасынъа дцшцб гышгырырды: “йахшы йол, язиз достлар”, “бизи
унутмайын”, “тезликля эюрцшянядяк”.
Гызыл Орду щиссяляринин йола салынмасында иштирак етмяк цчцн кцрд халгынын нцмайяндяляри нцфузлу рящбярляринин башчылыьы алтында Шимали Кцрдцстандан Тябризя
эялмишдиляр.
Тещран нцмайяндяляри гейри-рясми олараг индийядяк Азярбайъанда баш верянлярин гафгазлылар тяряфиндян
тюрядилдийини, амма Гявамын щеч вахт Азярбайъан нцмайяндя щейятинин тялябляри иля разылашмайаъаьыны бяйан едиб дейирляр: “Йахын эяляъякдя Пишявяри щюкумяти йох олаъаг”.
Инэилисляр сон вахтлар Азярбайъан милли щюкумятинин
бцтцн фяалиййятини диггятля изляйир вя онун чыхардыьы ганун вя сярянъамлары юйрянирляр. Бу йахынларда онлар
азярбайъанлылар вя кцрдляр арасында баьланмыш сазишин
мятнини тяръцмя едиб Тещрана йолламышлар. Тещранын тяляби иля инэилис консулу УОЛЛ бу эцнлярдя ШЕЙХ ХИЙАБАНИ (1920-1921-ъи иллярдя Азярбайъанда демократик щярякатын танынмыш рящбяри, иртиъачылар тяряфиндян
едам олунуб) щаггында биографик мялуматлар топлайараг тяйинаты цзря эюндярмишдир.
Америка, Тцркийя вя Иран консуллары щяфтядя бир нечя дяфя инэилис консулунун йанына эедирляр. Онлар Азярбайъандакы вязиййятля баьлы айры-айры мясяляляр цзря фикирлярини бюлцшцр, юз щюкумятляри цчцн ейни характерли вя
мязмунлу информасийалар тяртиб едирляр. Бцтцн консуллар
цчцн баш мцшавир инэилис консулу Уоллдур.
Консуллуг ишчиляринин васитясиля УОЛЛ сон заманлар Гызыл Орду щиссяляринин чыхыб эетмяси мцнасибятиля
тяшкил олунан бцтцн эюрцш вя зийафятлярля марагланырды ким эялмишди, щансы саьлыглар сюйлянилиб, щансы щядиййяляр эятирилмишди вя с.
Апрелин сонунда Тещрандакы инэилис даиряляриня баьлы олан “Гийами-Иран” гязетинин редакторунун гардашы
СЯДРИ вя ЯКБЯР РЯЗЯВИ адлы бириси Тещрандан
Ряшт шящяриня эяляряк Мяълис депутатлыьына мцмкцн
советйюнлц намизядляря гаршы антидемократик фяалиййят
вя тяблиьата башламышлар. Эюстярилян шяхсляр инэилис банкынын Ряшт шюбясиндя инэилислярин хейриня тяблиьат
хяръляринин юдянилмяси цчцн иртиъачы бир таъирин адына хцсуси ъари щесаб ачмышлар.
Америка щярби атташесинин Тябриздя олан кюмякчиси,
бязи мялуматлара эюря, русийалы аь гвардийачы капитан
ГАГАРИН щяр вяъщля Кцрдцстан районларына эетмяк
истяйир. О дяфялярля йерли щакимиййят органларына Кцрдцстана эетмяйя бурахылыш вярягяси цчцн мцраъият етмиш, амма онун бу мцраъиятляри нятиъясиз галмышдыр.
Тябриздя о бир нечя йерли нцфузлу шяхсля эюрцшяряк совет гошунларынын чыхыб эетмяси иля баьлы демократларын
ящвал-рущиййяси иля марагланмыш, онларын Тещранла
цмуми дил тапмаг вя Иран щюкумяти иля мцнасибятляри
динъ йолла тянзимлямяк, йохса силащлы гаршыдурмайа эетмяк вя юз мухтариййятини мцдафия етмяк ниййятиндя олдугларыны айдынлашдырмаьа чалышмышдыр.
Майын 7-дя ГАГАРИН Тябриздя ГАЗИ МЯЩЯММЯДЛЯ эюрцшцб она ашаьыдакы суаллары вермишдир:
1. ГАЗИ ГАГАРИНИН кцрдлярин мяишят шяраити иля
таныш олмаг цчцн Кцрдцстана эялмяйиня етираз етмир ки?
2. Америка силащлары - кцрд забитляринин эяздирдикляри тапанчалар руслардан алынмайыб ки?
3. ГАЗИ Америкайа эетмяк истямяздими?
Бу суаллара ъаваб олараг, ГАЗИ МЯЩЯММЯД билдирмишдир:
1. Азярбайъан Милли щюкумяти разылыг верярся, о,
ГАГАРИНИН Кцрдцстана эялмяйиня етираз етмир.
2. Кцрдлярдя тякъя Америка истещсалы дейил, щям дя
алман, инэилис вя саир мяншяли силащлар вар. Бу силащлар
кцрдлярдя щяля Рза шащын дюврцндян галыб.
3. “Яэяр Америкайа да йол Кцрдцстана олдуьу кими ачыгдырса” - дейян ГАЗИ МЯЩЯММЯДЯ ГАГАРИН дярщал беля ъаваб вериб: “Америкайа йол ачыгдыр.
Истянилян вахт эетмяк олар”.
Мцртяъе даирялярин вя инэилис-американ аэентурасынын фитняляриня вя эцълц тяблиьатына бахмайараг, эениш
демократик тябягялярин сийаси вя мяняви вязиййяти сабит
галмагда давам едир. Иран Азярбайъанынын демократик
тябягяляри Азярбайъан Милли щюкумяти иля Гявам щюкумяти арасында апарылан данышыглары диггятля изляйяряк
Тещран вя Азярбайъан арасында мцнасибятлярин сцлщ йолу иля тянзимлянмясини истяйир, ейни заманда Азярбайъан халгынын милли щцгугларына вя демократик наилиййятляриня хялял эятиря биляъяк эцзяштляри истисна едирляр.
Майын 8-дя Демократ Партийасынын бцтцн юзякляриндя Иранда ъари вязиййят щаггында мярузяляр едилмишдир.
Юзяклярин бириндя мярузячи Ядлиййя Назири ЯЗЫМА иди.
О, данышыгларла баьлы Тещран тяряфиндян иряли сцрцлмцш
шяртлярин гябул едилмясинин зярурилийи мясялясиня тохунаркян, Демократ Партийасынын цзвляри юз щиддятлярини
билдиряряк, ъидди етираз етмяйя башладылар.
Демократ Партийасынын цзвляри бу ъцр наразылыьы диэяр бир юзякдя ейни мязмунлу мярузя едян Милли МяъÄ öíéà àçÿðáàéúàíëûëàðûíûí äÿðýèñè
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
49
l Тарих
лис сядри ШЯБЦСТЯРИЙЯ дя билдирмишляр.
Чыхыш едян партийа цзвляри гейд етмишляр ки, Демократ Партийасы ГЯВАМЫН чап олунмуш бяйаннамяси чярчивясиндя баьланаъаг щяр щансы сазиши танымамалыдыр.
М.Ъ.БАЬЫРОВ
И.И.МАСЛЕННИКОВ
13 май 1946-ъы ил
24 апрел 1946-ъы ил тарихдя ССРИ иля Иран арасында
нефт сазиши баьландыгдан сонра Азярбайъан Демократ
Партийасынын лидери С.Ъ.Пишявярийя билдирирляр ки, о даща
Тещран щюкумятиня гаршы чыхыш етмясин. Амма ССРИнин Ирандакы дипломатик корпусунун нцмайяндяляри
Кремля хябяр верирляр ки, С.Ъ.Пишявяри бу эюстяриши йериня йетирмир.
М.Ъ.Баьыров С.Ъ.Пишявяринин эяляъяк талейиня биэаня галмайараг, Демократ Партийасынын лидерини мцдафия мягсяди иля Сталиня мяктубла мцраъият едир.
Сонрадан, 1956-ъы илдя, Баьыровун мящкямясиндя
бу мяктуб Баьырову С.Ъ.Пишявяринин юлцмцндя иттищам
едянляря бир ъаваб олду. Яэяр М.Ъ.Баьыров Пишявярини
физики олараг арадан эютцрмяк ниййятиндя олсайды, щяля
Тябриздя икян онун юлцмцнц истяйян Москва емиссарлары иля разылыьа эялярди. Москванын юзцндя Пишявярийя
мцнасибят дя буна имкан верирди. Бу мяктубда Баьыров Гявамы да кяскин тянгид етмишдир.
Ф № 1, сий. № 89, иш № 112
МОСКВА, ЦИК(б)П МК
СТАЛИН ЙОЛДАША
Сизин эюстяришинизя мцвафиг олараг, биз Иран Азярбайъаны Демократ Партийасы иля ялагя сахламаьа чалышырыг. Тябриз радиосуну вя гязетлярини изляйирик. Мцщцм
мясялялярдя бизимля мяслящятляшмякдя давам едян
Демократ Партийасынын лидери Пишявяринин чыхыш вя бяйанатларына хцсуси диггят йетиририк. Иран щюкумяти иля сазиш
имзаландыгдан сонра Пишявяринин чыхыш вя бяйанатларында мяркязи щюкумятин цнванына щеч бир кяскин ифадя вя
йа икибашлы ейщамлар тапмырыг.
Буна бахмайараг, консуллуг ишчиляри, эюрцнцр,
Азярбайъан вя фарс диллярини пис билдикляри цчцн Пишявяринин чыхыш вя бяйанатларындакы айры-айры ифадяляря тезтез ирад тутур вя ССРИ Хариъи Ишляр Назирлийини дцзэцн
50
С.Ъ.Пишявяри
мялуматландырмырлар. Нятиъядя Назирликдян Пишявярийя
хябярдарлыг олунмасы, ондан чыхыш вя йа нитгляриндяки
бу вя йа диэяр ифадянин мянасы иля баьлы изащат тяляб
олунмасы щаггында эюстяришляр дахил олур. Бу да истяр Пишявяринин, истярся дя онун йахын силащдашларынын ящвалрущиййясиня мянфи тясир эюстярир.
Ейни заманда инэилисляр вя американлар сон вахтлар
Иран Азярбайъанында бизя гаршы юз щяйасыз тяхрибат фяалиййятлярини эцъляндиряряк, Мяълися сечкиляря щазырлашан бцтцн иртиъачы груп вя тяшкилатлары ачыг-ашкар дястяклямяйя башламышлар.
Азярбайъана мцнасибятдя Гявамын давранышы да
шцбщяли эюрцнцр: бизим сяфиримиз васитясиля Гявам
кцрдлярин рящбяри Гази Мящяммяди онунла эюрцшмяк
цчцн Тещрана эялмяйя разы салмаьы хащиш етмишдир. Гази Мящяммяд бизим мяслящятимизля Тещрана эетмишдир. Дахил олан мялуматлара эюря, Гявам щяр васитя иля
кцрдляри азярбайъанлылара гаршы чыхмаьа тящрик едир. Гази Мящяммядя ъцрбяъцр вядляр вермякля, Гявам чалышыр ки, кцрдляр Тябризя табе олмасынлар.
Бу шяраитдя Демократ Партийасынын лидери кими Пишявярийя Иранын эяляъяк демократикляшмяси уьрунда мц-
Äöíéà àçÿðá àéúàíëûëàðûíûí äÿðýè ñè
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
l Тарих
М.Ъ.Баьыров И.Сталиня йаздыьы нювбяти мяктубда
инэилислярин шащ режими иля бирликдя “Интеллиженс-сервис”
кяшфиййатчылары васитясиля Азярбайъан демократик щярякатынын нейтраллашдырылмасы хяттини щяйата кечирдийини
вурьулайараг онлары зярярсизляшдирмяк тяклифини иряли сцрмцшдц.
О йени йаранан Тещран щюкумятиндя Иран Азярбайъанынын тямсилчиси кими Падеганын намизядлийини тяклиф
етмишди.
Ф. № 1, сий. № 89, иш № 112
МОСКВА, ЦИК(б)П МК
СТАЛИН ЙОЛДАША
М.Я.Шябцстяри
баризядя гаршыйа чыхаъаг чятинликляр щаггында данышмаьы гадаьан етмяк лазым дейил.
М.Ъ.Баьыров
ийул, 1946-ъы ил
Щятта 1950-ъи илдя С.Ъ.Пишявяринин юлцмцндян сонра М.И.Иванов Иран коммунист Партийасы щаггында диссертасийа йазанда Пишявярини юз халгынын дцшмяни кими
эюстярмишди. Нязяря алмаг лазымдыр ки, бу диссертасийа
ЦИК(б)П МК-нын няздиндяки Иътимаи Елмляр Академийасында мцдафия олунмушду.
М.Ъ.Баьыров Маленкова мяктуб эюндяряряк гейд
едирди ки, С.Ъ.Пишявярийя бу ъцр мцнасибят щеч бир мянтигя сыьмыр вя тамамиля ясассыздыр (Ъ.Щясянли. Сойуг
мцщарибянин башланьыъы). О йазырды: “Пишявяри Иран халгы
тяряфиндян севилир вя эюркямли бир шяхсиййятдир. Бу ифтира Тудя Партийасы (Иран Коммунист Партийасынын сядри,
ермяни Арташес Ованесйан) тяряфиндян йайылмышдыр. Бу,
Тудя Партийасынын яксингилаби фяалиййятиндян вя ейни заманда Пишявяри щаггында ифтираларын йайылмасындан башга бир шей дейилдир. Халг кцтляляри арасында парлаг партийа вя щюкумят хадими кими Пишявяринин ады цзяриня щеч
бир кюлэя салына билмяз”.
Сон заманлар Шимали Кцрдцстан районунда эярэин
вязиййят йаранмагдадыр. Инэилисляр кцрдлярин деврилмяси
цзря эениш ишя башлайыблар, айры-айры кцрд тайфалары арасында силащлы тоггушмалар вя кцрдлярин азярбайъанлылара
щцъумларыны тяшкил едирляр.
Ийулун сонунда танынмыш кцрд башчысы Щама Ряшид
Хан Бенаб шящяриндя инэилис кяшфиййатчысы полковник
Корнелля эюрцшдян сонра 8 кцрд кяндини талан етмишдир.
Резаиййе шящяриндя диэяр кцрд башчысы Нури Бяй азярбайъанлы кяндлилярдян юз хейриня верэи йыьмаьа башламыш, бунун да нятиъясиндя ийулун 20-дя кцрдляр вя азярбайъанлылар арасында силащлы тоггушма баш вермишдир. Августун яввялляриндя Резаиййе шящяриндя Нури Бяйля
Ряшид Бяйин кцрд тайфалары арасында силащлы тоггушма олмушдур.
Ейни заманда инэилисляр Иран-Ираг сярщядиндя Ушну
шящяри ятрафында Иран кцрдляриндян ибарят силащлы дястяляр
ъямляшдирилмишляр ки, онлар да гарышыглыг вя иьтишашлар тюрятмяк цчцн Шимали Кцрдцстана щцъум етмяйя щазырлашырлар.
Азярбайъанлыларла кцрдляр арасында нифаг салынмасы
истигамятиндя Гявам тяряфиндян дя иш апарылыр. Гявам
Шимали Кцрдцстан кцрдляринин рящбяри Гази Мящяммядля Тещранда эюрцшяркян, онун гаршысында Кцрдцстанын Азярбайъандан айрылмасы мясялясини гоймушдур вя
бу заман Иран щюкумяти иля азярбайъанлылар арасында Шимали Кцрдцстанын да дахил олдуьу Азярбайъан яйаляти
барядя имзаланмыш сазишин мювъудлуьуну нязяря алмамышдыр.
Бу йюндя Иран ордусунун Баш Гярарэащы да иш апарыр.
Инэилисляр бярзани тайфасындан олан Ираг кцрдляринин
Ä öíéà àçÿðáàéúàíëûëàðûíûí äÿðýèñè
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
51
l Тарих
олдугъа аьыр мадди вязиййятиндян истифадя едяряк, онларын Шимали Кцрдцстандан Ирага гайтарылмасы цзря ишя
башламышлар. Бярзани тайфасындан олан Ираг кцрдляринин
вязиййяти щягигятян дя олдугъа аьырдыр, онлар бюйцк
мадди ещтийаъ кечирир, демяк олар ки, аълыг чякирляр. Индийядяк онларын Шимали Кцрдцстанда мяскунлашмасы
мясяляси щялл олунмайыб.
Цмумиййятля, биз тякъя онлара дейил, щям дя Иран
кцрдляриня аз сайда силащ вя щярби сурсат верилмяси истисна олмагла, мадди йардым эюстярмямишик. Азярбайъанлылар ися онлара бюйцк йардым эюстярмяк игтидарында дейилляр, буна эюря дя кцрдляр щяр ъцр тяхрибата асанлыгла
уйурлар вя азярбайъанлыларла бюйцк силащлы тоггушмайа
эедя билярляр. Биз азярбайъанлылара мяслящят эюрмцшцк
ки, кцрдляря гянд, тахыл вя диэяр малларла мадди йардым
имканлары тапыб бу иши эцъляндирсинляр.
Ираг кцрдляринин иртиъачы кцрд дястяляри вя Иран гошунларынын Шимали Кцрдцстан вя Азярбайъана щцъум
едяъяйи тягдирдя истифадя олунаъаг реал силащлы гцввя кими сахланмасы мягсядиля азярбайъанлылар дцзэцн олараг
беля бир мясяля галдырмышлар ки, ермянилярин Совет Ермянистанына кючмясиндян сонра бошалаъаг бир сыра
кяндляр бярзани тайфасындан олан Иран кцрдляриня верилсин. Биз онлара бу мясяляни кцрд демократларынын рящбяри Гази Мящяммядля разылашдырмаьы вя ермянилярин бошалтдыьы бязи кяндляри Ираг кцрдляриня вермяйи тювсийя
етдик, амма Тещран щюкумятинин етиразына сябяб олмамаг цчцн буну етмяк мцмкцн дейил.
Бцтцн етдикляримиз кифайят дейил. Ираг кцрдляриня илк
нювбядя ярзагла кюмяк етмяк лазымдыр. Буну йериндяъя алмаг олар.
ЦИК(б)П МК-нын гярары иля Азярбайъанла баьлы ишляр цчцн бизя айрылмыш фонддакы 660 мин тцмяндян бу
эцня гядяр 240 мин тцмян хярълянмямиш галыб, бу вясаитин 100 мин тцмянини азярбайъанлылар васитясиля
кцрдляря айырмаьа иъазя вермянизи хащиш едирик.
Сонда буну билдирмяйи зярури щесаб едирям ки, бизим ялбир ишлямяк барядя чохсайлы хябярдарлыгларымыза
бахмайараг, Азярбайъан демократларынын рящбярлийиндя, хцсусян Пишявяри иля эенерал-губернатор Ъавид арасында эярэин мцнасибятляр мцшащидя олунмагдадыр.
Дахил олмуш мялуматлара эюря, Гявам юз щюкумятиндя азярбайъанлылара назир-мцшавир (портфелсиз назир)
вязифясини вермяк ниййятиндядир вя Пишявяри бу вязифяйя Ъавиди тювсийя едир. Ъавидин инкишаф вя щазырлыг сявиййясиня эюря бу ишя там уйьун эялмясиня бахмайараг, биз горхуруг ки, онун Гявам вя инэилислярин тясири
алтына дцшмямяк цчцн кифайят гядяр сябаты чатмасын.
Пишявяри ися Ъавиди, эюрцнцр, ондан ъаныны гуртармаг
цчцн тювсийя едир. Буна эюря дя биз назир-мцшавир вязи-
52
Ф.Ибращими
фясиня Пишявяринин Демократ Партийасы цзря мцавини кифайят гядяр сябатлы вя бизя садиг Падеганы тювсийя етмяк, Ъавиди ися Тябриздя сахламаг гярарына эялмишик.
Сизин эюстяришляринизи эюзляйирик.
М.Ъ.Баьыров
15 август 1946-ъы ил
Щадисялярин сонракы тящлили эюстярир ки, АБШ вя Бюйцк Британийанын сийаси даиряляри Мящяммядрза шаща
тязйиг эюстярмяк мягсяди иля она Ъянуби Азярбайъанын лидерляри иля данышыглар апармаьы тапшырырлар. Онлар шащын диггятиня чатдырмаг истяйирляр ки, Иранын дахили, хцсусиля дя хариъи сийасяти АБШ вя Инэилтярянин нязаряти алтында щяйата кечирилмялидир. Иранын нефт мцгавилясиндя
ССРИ-йя эцзяштляр етмясиня бахмайараг, ССРИ Ъянуби
Азярбайъанда щяряката няйя эюря нязарят етмяк истямяди? Вя йа Сталин бу мясялянин щяллиндян щансы ясасла йайынды? Бу суаллар бир гядяр сонра да мейдана чыхаъаг.
Демяли, М.Ъ.Баьыров И.Сталиня нювбяти мяктубунда изащ етмяк истяйир ки, Москва Ъянуби Азярбайъан вя
Äöíéà àçÿðá àéúàíëûëàðûíûí äÿðýè ñè
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
l Тарих
З.Гийами
Шимали Кцрдцстанда баш верян просесляря нязаряти зяифлядярся, Ъянуби Азярбайъан вя Шимали Кцрдцстанда
АБШ вя Бюйцк Британийанын тясир “рычаглары” ишлямяйя
башлайаъаг.
Ф № 1, сий. № 89, иш № 112
МОСКВА, ЦИК(б)П МК
СТАЛИН ЙОЛДАША
Октйабрын 20-дя мян Нахчыванда Пишявяри, онун
мцавини Садыг Падеган вя фядаи (партизан) гошунларынын
эенералы Гулам Йящйа Данишйанла эюрцшдцм.
Онлар Иран Азярбайъанындакы вязиййят барядя мялумат вердиляр, онларын фикринъя, Тещранын инэилисйюнлц
щюкумятиндян даща няляр эюзлямяйин мцмкцн олдуьу
щаггында данышдылар вя онлара щярби щцъумун баш веряъяйи щалда зярури йардым эюстярилмясини хащиш етдиляр.
Онларын бяйан етдийиня эюря, Азярбайъанда ящалинин ящвал-рущиййяси ясасян мцсбятдир. Азярбайъан Демократ Партийасынын нцфузу вя тясири мющкямлянир вя
эцълянир. Торпагларын кяндлиляр арасында бюлцшдцрцлмя-
синин давам етмяси иля баьлы бюйцк рущ йцксяклийи мцшащидя олунур. Орду, хцсусиля дя, партизанлар юзлярини
йахшы апарыр вя щеч бир шцбщя доьурмурлар. Кцрдлярля
гаршылыглы мцнасибятляр гянаятбяхшдир. Индийя гядяр онлара имкан дахилиндя мадди йардым эюстярилмишдир.
Сон заманларадяк Тещран щюкумятинин Азярбайъана щеч бир пул вя мадди йардым эюстярмядийиня, цстялик
Азярбайъана мяхсус 20 милйон тцмяни гайтармадыьына
бахмайараг, азярбайъанлылар юз хярълярини биртящяр юдяйирляр, амма артыг кцрдляря, хцсусиля дя чох ещтийаълары
олан Ираг кцрдляриня йардым етмяк игтидарында дейилляр.
Бунунла бярабяр Азярбайъан сярщядиндя Иран ордусунун бюйцк гцввяляри ъямляшмишдир. Иран забитляри вя
инэилис кяшфиййатчыларынын рящбярлийи алтында чохлу ири гулдур дястяляри йарадылмышдыр. Демяк олар ки, щяр эцн бу
вя йа диэяр яразидя щямин дястяляр силащлы щцъумларла
азярбайъанлыларын эцъцнц йохлайырлар.
Азярбайъан дахилиндя инэилисйюнлц иртиъачы елементляр вя инэилисляр юзляри ящалинин парчаланмасы цзря
фяал иш апарырлар. Чахнашма йаратмаг мягсядиля Азярбайъан яразисиндя лабцд мцщарибя щаггында шайияляр
йайыр, ящалийя вахтында Азярбайъандан эетмяйи тяклиф
едирляр. Кцрдлярин азярбайъанлыларла гаршылыглы мцнасибятляриндя айры-айры анормаллыглардан истифадя едяряк,
онлары бир бириня гаршы галдырырлар.
Октйабрын 17-дя йениъя Тябризя эялмиш Инэилтяря
баш консулу Карсс гейри-рясми эюрцш ады алтында Пишявяринин йанына эетмишдир. Сющбят яснасында о, Пишявярийя
бир сыра суаллар вермишдир:
1. Азярбайъан демократлары Тябриз аеродромуну
эенишляндирмяк вя йенидян гурмаг истяйирлярми?
2. Азярбайъанлылар хариъи тиъаряти тяшкил етмяк вя
гайдайа салмаг фикриндя дейилляр ки?
3. Азярбайъанын щансы районларында индийя гядяр
нефт йатаглары ашкар олунуб?
4. Нефтдян башга диэяр гиймятли йатаглар вармы?
5. Ня цчцн азярбайъанлылар диэяр Авропа дювлятляринин мядяниййятиндян истифадя етмяк цчцн онларла даща
сых ялагя гурмаг истямирляр?
6. Азярбайъанлыларын кцрдлярля гаршылыглы мцнасибятляри неъядир? Кцрдляр Азярбайъанын шящяр вя кяндляриня щцъума щазырлашмырлар ки? вя с.
Пишявяри ъаваб вериб ки, кцрдляр вя азярбайъанлыларын юз араларында вурушмасына сябяб йохдур вя онун
партийасы габагъыл халгларын мядяниййятинин тякъя Азярбайъанда дейил, бцтцн Иранда йайылмасынын лещинядир.
Диэяр мясяляляря эялдикдя ися, Пишявяри онлар барядя Тещран щюкумятиня мцраъият етмяйи тяклиф едиб,
чцнки бу мясяляляр Демократ Партийасынын функсийаларына дахил дейил.
Тещранда сон щадисялярля ялагядар олараг, Пишявяри
Ä öíéà àçÿðáàéúàíëûëàðûíûí äÿðýèñè
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
53
l Тарих
вя онун йолдашлары щесаб едирляр ки, Мяълися сечкиляр
Ирандакы демократик гцввяляр там ифлиъ вязиййятиня салынана, Азярбайъан мясяляси арадан галхана гядяр узадылаъаг. Бундан башга, онларын фикринъя, Тещран щюкумяти Азярбайъан мясялясини ики йолла: йа ачыг силащлы щцъумла, йа да гошунлары Азярбайъана йеритмяк, гарнизон
вя жандармерийанын рящбярлийини юз ялиня алмаг имканы
газанмаг цчцн сахта сазиш имзаламаг йолу иля арадан
галдыра биляр.
Тещранла сонракы данышыгларла баьлы онлар йенидян
тясдиг етдиляр ки, бизим эюстяришимиз олмадан щеч бир
мцстягил аддым атмайаъаглар.
Силащлы щцъума эялдикдя ися, ящали сюзсцз ки, мцгавимят эюстяряъяк. Бу щалда онлара йалныз силащ, автоняглиййат вя пулла кюмяк эюстярмяк лазымдыр. Йардымын щяъми щаггында ики эцн ярзиндя мялумат вермяйя
сюз верибляр.
Азярбайъан
К(б)П МК-нын катиби (М.Ъ.Баьыров)
22 октйабр 1946-ъы ил
№ 33-34
Артыг 1946-ъы илин декабрында реэионда эеосийаси
вязиййят ики Азярбайъанын рящбярляри С.Ъ.Пишявяри вя
М.Ъ.Баьыровун хейриня олмайан шякилдя дяйишди.
Демократик республиканын рящбярлийи иля чохдан
эюрцшмяк истяйян АБШ вя Инэилтяря емиссарлары санки
Тещран гошунларынын Тябризя доьру щярякятини эюрмцрдцляр. Яслиндя АБШ вя Инэилтярянин мювгеляриндяки етинасызлыг бязи инъя мягамлардан иряли эялирди.
Щяля Икинъи Дцнйа Мцщарибясинин сонларында,
1945-ъи ил февралын 14-дя АБШ президенти Ф.Рузвелт Сяудиййя Ярябистанынын кралы Ябдцл Язиз ибн Ябдцл Рящман ял-Сяуддан фашист Алманийасынын гурбаны олан йящудилярин Фялястин торпаьында йерляшдирилмясиня етираз
етмямяйини хащиш етмишди. Кралын бу хащишя мцнасибяти бирмяналы олмушду. Крал беля ъаван вермишди:
“Йящудиляря гаршы тюрядилмиш ъинайятляря эюря гой Алманийа юзц ъаваб версин. Йящудиляр алманлардан зяряр чякиблярся, гой онлары инъидянлярин адларыны чяксинляр. Ня цчцн ярябляр башгаларынын тюрятдийи ъинайятляря
эюря ъаваб вермялидирляр?” Бу эюрцшдя Трансяряб нефт
кямяри щаггында разылыг ялдя олунмушду. Бундан сонра яряб лидери диэяр мцсялман юлкяляринин рящбярляри, о
ъцмлядян Иран шащы иля эюрцшмцшдц. Онларла мяслящятляшмяляр апарараг мювгелярини дягигляшдирмишди.
Иран шащынын мювгейи бирмяналы иди: Исраил дювляти олмамалыдыр.
54
Ъ.Кавийан
Амма Икинъи Дцнйа мцщарибяси сона чатдыгдан
сонра Йашын Шяргдя Муссолининин дюврцндя Италийа
яразиси сайылан торпаглар яряб вя мцсялман юлкяляринин бирляшмямяси цчцн ялиндян эяляни едян Бюйцк
Британийанын ихтийарына кечди. Мясялян, 1946-ъы илин
яввялляриндя Ливийа Италийанын нязарятиндян чыхды вя
АБШ, Инэилтяря вя Франса арасында бюлцшдцрцлдц. Яряб
юлкяляринин бирлийини, мцстягиллийини истяйян яряб милливятянпярвяр гцввяляринин нятиъядя наил олдуглары онларын лидерляринин юлкядян чыхарылмаьа башламасы олду.
“Демократийа дашыйыъылары” - Лондон емиссарлары щятта
яряб дилиндя олан гязетляри дя баьламаьа башладылар.
Юз протекторатыны Яряб Ямирликляриня зорла гябул етдирян Бюйцк Британийа Фарс кюрфязиндя йерляшян ТомбеБозорэ, Томбе-Кучек, Ябу Муса адаларынын адыны
дяйишяряк, орада юз дяниз донанмасыны йерляшдирди.
Тещран тяряфи ися, бу адалары тарихян Иран ярази щесаб
едяряк, онлары эери тяляб едирди. Бу адалар кечмиш
Вест-Щиндистан транзит йолунда Бюйцк Британийанын
щярби-дяниз гцввяляринин йерляшдийи стратежи обйектляр
сайылырды. Щямин адалар Бюйцк Британийайа коммуникасийаларын тящлцкясизлийини тямин етмяк цчцн юз щярби-дяниз донанмасыны сахламаьа имкан верирди.
Äöíéà àçÿðá àéúàíëûëàðûíûí äÿðýè ñè
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
l Тарих
рярся, Лондон вя Вашингтон Ъянуби Азярбайъан вя
Шимали Кцрдцстан мясялясини Иран шащынын марагларына
уйьун шякилдя щялл едяъяк вя ону щярби бахымдан
дястякляйяъяк. Бу ися Иран Азярбайъаны вя Шимали
Кцрдцстанын сону демяк иди.
АБШ вя Инэилтярянин шяртлярини гябул едян Мящяммядрза шащ юз ордусуну силащландырыб Тябризя йюнялтди. Иран гошунларынын шимала щярякятиндян наращат
олан М.Ъ.Баьыров Сталиня мяктуб йазараг, щяр вяъщля
йардым эюстярмяйи хащиш етди.
Амма щейщат! Тарихи просесляр Азярбайъанын
хейриня инкишаф етмирди.
Ф № 1, сий. № 89, иш № 112
МОСКВА, ЦИК(б)П МК
СТАЛИН ЙОЛДАША
Эенерал Язими
Нязяря алаг ки, Ъянуби Азярбайъанын сярщядляри
Фарс кюрфязиня чыхмыр, Фарс кюрфязинин Иран сащилляриндя ясасян ярябляр вя бялуълар йашайыр. О заман инэилисляр щятта Иран ярябляри цчцн мухтариййят “лайищяси”
щазырламышдылар. Амма щадисяляр еля дяйишди ки, АБШ
президенти Трумен яряб дювлятляринин разылыьыны алмадан 100 мин йящудинин Фялястиндя йерляшдирилмясини
бяйан етди. Бу аддым яряб вя мцсялман дцнйасында
бюйцк гязябя сябяб олду. Мясялян, Сяудиййя Ярябистаны кралы Ябдцл Язиз Труменя беля бир мяктуб
эюндярди: “Сизин йящудилярин мювгейиндян чыхыш етмяйиниз вя онларын Фялястин яразисиндя йерляшдирилмяси
щаггында бяйанатыныз мяни чох тяяъъцбляндирди. Бу
цмумиликдя бизим АБШ-ла яввялки разылашмамыза зиддир” (Ареа Щандбоок, сящ. 172).
Тарихи баьларла АБШ-а баьлы олан Бюйцк Британийа
стратежи партнйорлугдан чыхыш едяряк, Фялястин мясяляси иля ялагядар Тещран щюкумяти иля данышыглар апармаьа башлады. Вашингтон вя Лондонун тяклифляри бундан
ибарят иди: яэяр Иран тяряфи Фялястин мясялясиндя АБШ
вя Бюйцк Британийанын мювгейиндя дурарса, Фарс кюрфязиндяки адалардан имтина едярся, Фарс кюрфязи йахынлыьындакы нефт йатагларынын бирэя истисмарына разылыг ве-
Май айындан етибарян Бакы вя Кировабад щярби
мяктябляриндя Иран Азярбайъанындан 375 забит вя курсант тящсил алыр. Иранда вязиййятин дяйишмяси иля ялагядар
олараг, биздя, Нахчыван районунда бу континэентдян
габагъадан ики дястя - бири гырыъы-танк ялейщиня, диэяри
ися артиллерийа - йаратмаьы зярури сайырыг. Онлар гянимят
кими яля кечирилмиш алман истещсалы олан танк ялейщиня
силащлар, миномйотлар вя топларла силащландырылаъаглар.
Бу дястяляр лазым эялдикдя, Сизин иъазяниз ясасында
Азярбайъан демократларынын сярянъамына вериляъякляр.
Сизин эюстяришляринизи эюзляйирик.
И.И.Масленников
М.Ъ.Баьыров
2 декабр 1946-ъы ил
Ф № 1, сий. № 89, иш № 112
ЦИК(б)П МК
СТАЛИН ЙОЛДАША
Тябриздян алынмыш информасийаны Сизя тягдим едирям.
Декабрын 4-дя Иран гошунлары Зянъан районундан
Мийана истигамятиндя щярякят етмяйя башлайыблар.
Азярбайъан вя Иран гошунларынын юн щиссяляри арасында
бир нечя саат давам едян дюйцш баш вериб. Иран гошунлары танклар, сящра топлары вя миномйотлардан истифадя едирляр. Дюйцш нятиъясиндя эюзятчи хидмяти чякян Азярбайъан партизан дястяляри Ряъяин кянди вя дямирйол стансийасыны тярк едяряк, йени мцдафия мювгеляриня чякилибляр
Ä öíéà àçÿðáàéúàíëûëàðûíûí äÿðýèñè
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
55
l Тарих
Азярбайъанлыларын Мийана групларынын командири
Данешйан Пишявяринин адына эюндярдийи телеграмда танк
пулемйотлары вя ихтисаслы забитлярля йардым эюстярмяйи
хащиш едиб. Данешйанын диэяр бир телеграмындан эюрцнцр
ки, Иран гошунлары щямчинин Халхала щцъум етмяк вя
Ярдябили яля кечирмяк цчцн Тзером вя Ярмяьан Хятя
кяндляри ятрафында ъямляшир.
Пишявяри радио васитясиля ящалини Иран гошунларынын
Азярбайъана щцъуму барядя хябярдар едиб.
Тябриздя щярби вязиййят елан олунуб.
Азярбайъанын щяр йериндян кяндлиляр мцдафия олунмаг цчцн онлары силащландырмаг хащиши иля Демократ
Партийасынын Мяркязи Комитясиня мцраъият едирляр. Амма силащ олмадыьындан рящбярлик бу хащишляри йериня йетиря билмир.
Азярбайъан Демократ Партийасынын рящбярлийи бир
даща онлара щеч олмаса минимал щяъмдя йардым эюстярмяйи: 16 топ, 5 мин тцфянэ, 20 танк ялейщиня силащ вя
мцвафиг мигдарда мярми вя патрон вермяйи хащиш едир.
М.Ъ.Баьыров
5 декабр 1946-ъы ил
МОСКВА, ЦИК(б)П МК
СТАЛИН ЙОЛДАША
Иран Азярбайъанындакы вязиййятля баьлы мяни гябул
етмяйинизи хащиш едирям.
М.Ъ.Баьыров
5 декабр 1946-ъы ил
М.Ъ.Баьыровла Сталинин эюрцшцнцн баш тутуб-тутмадыьы мялум дейил. Амма В.Молотовун рящбярлик етдийи
мяхфи груп 10 декабр 1946-ъы ил тарихиндя Азярбайъан
Демократ Фиргяси бцросунун иъласында С.Ъ.Пишявярини
вязифясиндян азад едяряк, партийанын сядри постуна юз
адамлары олан М.Бирийаны тяйин етди.
В.Молотовун тяртиб етдийи мятн ясасында М.Бирийа
Азярбайъан Демократ Фиргяси адындан мцраъиятля чыхыш
етди. Бу мцраъиятдя дейилирди: “Шащ гошунлары Азярбайъана эялир вя Иран Мяълисиня сечкиляря нязарят едяъяк.
Сечкиляр кечирилмяли вя Иран Мяълисиня тягдим олунмалыдыр”.
Бурадан эюрцнцрдц ки, артыг Кремл М.Ъ.Баьырову
милли щиссляриня эюря Ъянуби Азярбайъандакы щадисяляря тясир эюстярмяк имканындан мящрум едир! М.Бирийа
Бакыйа мцщаъирят етдикдян сонра М.Ъ.Баьыровун гязябиндян йаха гуртара билмяди: щябс олунуб Сибиря сцрэцн
едилди.
Декабрын 20-дя Ъянуби Азярбайъанда шащ режими
56
бярпа олунду. Он минлярля аиля Иранын ъянубуна сцрэцн
едилди. Сонракы айлар Азярбайъан шящярляринин мейданларында цсйанчыларын асылдыьы дар аьаълары гурулду.
Бакыйа мцщаъирят етмяйя мяъбур олмуш С.Ъ.Пишявяри, С.Падеган, Т.Илщами, Р.Гази, диэяр демократлар
М.Ъ.Баьыровун ятрафына топлашыб ондан тядбир эюрмясини хащиш етмишдиляр. Баьыров онларын йанында И.Сталиня
зянэ вурмушду. Сющбят заманы о милли щярякат хадимляриня гаршы тюрятдилян юзбашыналыг вя зоракылыглар щаггында данышыб Ъянуби Азярбайъан щюкумятинин фяалиййятини бярпа етмяйя кюмяклик эюстярмяйи хащиш етмишди. Буна ися Сталин беля ъаваб вермишди: “Беш милйон
азярбайъанлыйа эюря мян цчцнъц дцнйа мцщарибясиня
башлайа билмярям”.
Телефон сющбятиндян сонра, шащидлярин дедийиня эюря, Баьыров щюнкцр-щюнкцр аьламышды. Ертяси эцн И.Сталиндян Азярбайъан демократларына цнванланмыш телеграм эялди; о, демократлары дюзцмлц, ъидди вя мющкям
олмаьа чаьырырды.
Ъянуби Азярбайъандакы щярякат ифласа уьраса да,
М.Ъ.Баьыров юз чыхышларында, китабларында щямишя Ъянуби Азярбайъан мясялясини гойурду. О, бу мясялядя
щятта Сталинля дя разылашмырды.
1950-ъи илдя М.Ъ.Баьыровун “Азярбайъан зийалыларынын нювбяти вязифяляри щаггында” китабы чапдан чыхды.
Китабын 30-ъу сящифясиндя о йазырды: “Цмумдцнйа
миграсийа просесиндя Азярбайъан тайфа вя халгларын щярякятинин мяркязиндя олуб. Азярбайъан дяфялярля йаделлиляр тяряфиндян тяъавцз вя ишьала мяруз галыб. Азярбайъаны зябт едянляр гылынъ эцъцня онун халгына юз диллярини гябул етдирибляр. Буна бахмайараг, Азярбайъан
халгы юз милли мядяниййятини, инъясянятини вя юз дилиндя
ядябиййатыны йарадыб вя инкишаф етдириб.
Амма Иранда фяалиййят эюстярян иртиъачы гцввяляр
Ъянуби Азярбайъанда милли дили мящв етмяк сийасятини
щяйата кечирирляр. Азярбайъан дилиндя охумаг вя тящсил
алмаг гадаьан олунуб, Азярбайъан дилиндя йазылмыш китаблар йандырылыр, онларын мцяллифляри ися тягиб олунур.Лакин онлар юз чиркин мягсядляриня наил олмайаъаглар.
Азярбайъан дили юзцнц щямишялик горуйуб сахламаг щцгугуна маликдир, о йашайыр вя йашайаъагдыр”.
Äöíéà àçÿðá àéúàíëûëàðûíûí äÿðýè ñè
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
Русъадан чевиряни:
Вцсаля Рящимова
l Ядябиййат
ÂÖÃÀÐ ßÙÌßÄ
Мян ел ашыьыйам, ел шаирийям,
Адым “Чайоьлудур”, ялимдя сазым.
Йурдум Азярбайъан одлар дийары
Одур ки, одлудур мяним авазым.
“Ялимдя сазым” ифадяси ютян
ясрин поезийасында, бир чох шаирлярин
йарадыъылыьында “мяним шеирим”,
“мяним сюзцм” бирляшмяляриня синоним олараг ишлянмишдир. Чайоьлунун 1990-ъы иллярдя гялямя алдыьы бу
шеирдя “ялимдя сазым” щям дя щягиги мяна дашыйыр. Чайоьлу (Бящруз
Дювлятабади) шаир олмагла йанашы
щям дя мусигичидир. Буна эюря дя
онун шеирляри мусигилидир, ащянэдардыр вя няьмя цстцндя кюклянмишдир.
Бядащятян гялямя алдыьы шеирлярдян
биздя беля гянаят щасил олур ки, Чайоьлунун шеиряри санки юз чалдыьы тарын мцшайияти иля ханяндялярин ифасы
цчцн, бястячилярин няьмя мятни
цчцн йазылмышдыр.
Аьзымы тутсалар, инъя сазымла,
Елимин дярдини сюйлярям сяня.
Зящмятля халгымын истяклярини
Аьлайыбан бяйан ейлярям сяня.
Чайоьлу ютян иллярдя чап етдирдийи “Байаты байат олмаз” шеирляр китабында ян чох поетик нюв кими байатыдан истифадя едиб вя эюрцндцйц
кими, китабын адыны да “байаты” иля
рясмиляшдириб.
Тцрк халгларында байаты шеир нювц кими мцштярякдир. Азярбайъан
ядябиййатында, фолклорунда байатынын мисилсиз нцмуняляри йаранмышдыр. Бу жанрын йаранма тарихи гядим
дюврляря эедиб чыхыр. Байаты тцрк
халгларынын тайфа, улус, ел щалында йашадыглары дюврлярдя аьыз ядябиййаты
Байаты ел гямидир,
Сазларын дилгямидир,
Щяр кялмяси бир цмман
Дяриндир, севмялидир.
нцмуняси кими сюйлянилирмиш. Байаты бизя доьма олдуьу цчцн дилимизин
бцтцн ширинлийини, поетик имканларыны,
мяна чаларларыны, семантик хцсусиййятлярини юзцндя якс етдирир.
Дюрд мисрадан, щяр мисрасы йедди щеъадан ибарят олмасы бу шеир нювцнцн асанлыгла язбярлянмясиня зямин йарадыр. Яксяр фолклор нцмуняляри кими байатыларын да мцяллифи мялум дейил.
Севиндириъи щалдыр ки, мцасир шаирляримиз дя байатылар йарадыр. Ъянуб
вя Шимал шаирляринин йарадыъылыгларында байатынын эюзял нцмуняляриня
раст эялирик. Хцсусиля дя Чайоьлунун поезийасында. Чайоьлунун байатылары мювзу етибары иля мцхтялиф
мязмунлу, рянэарянэдир. Цмумиййятля, шаирин юз китабына вердийи ад
(“Байаты байат олмаз”) юзцнц доьрулдур. Бяли, байаты бир ядяби нюв кими ябядидир, популйардыр, мцасирдир.
Байаты бойат (Ъянуб шивяляриндя
“Байат” - В.Я.) ола билмяз, йяни архаикляшмяйя мяруз гала билмяз.
Байаты бизим тарихимиз, кечмишимиз,
бу эцнцмцздцр вя иншаллащ, сабащымыздыр.
Халгымыз тарихян дярдини дя байаты иля сюйляйиб, мящяббятини дя,
севинъини дя. Чайоьлу да юз сюзцнц,
елинин дярдини байаты иля дейир:
Байаты гайнар чешмя
Йел чалар, ойнар чешмя.
Зцлцмкарлар ялиндян,
Цряйи дешмя-дешмя.
Байаты шикястядя,
Дярман олар хястядя.
Доланыр дилдян диля
Охур ишчи ишдя дя.
Байаты ширин балды,
Орманды, уъа даьды.
Бабалардан тцкянмяз,
Гиймятли йадиэарды.
Байаты эцн сюзцдцр,
Зяманянин эюзцдцр.
Щяр ня демиш бабалар
Щягигятин юзцдцр.
Байаты байат олмаз,
Демяэинян гуртулмаз.
Ана мящяббятидир
Щеч заман унудулмаз.
Гядим байатылар кими, Чайоьлунун бу поетик нювдя йаратдыьы нцмуняляр дя чаьдаш щяйатын кядярини, севинъини, ениш-йохушуну, сосиалсийаси, мядяни-яхлаги щадисялярини
юзцндя тяъяссцм етдирир.
Чайоьлунун байатыларла йанашы
бир чох лирик шеирляри дя вардыр вя бу
нцмуняляр бядии ъящятдян диггяти
ъялб едир. Бундан ялавя 52 бянддян
ибарят олан “Хатиряляр дцнйасы” поемасы шаирин йарадыъылыьында хцсуси
йер тутур. Онун бу поемасы устад
Шящрийарын “Щейдярбабайа салам”
дастаны рущунда йазылмышдыр. Цмумиййятля, Шящрийар поезийасы эцнейли-гусейли халгымызын, хцсусиля дя
Ä öíéà àçÿðáàéúàíëûëàðûíûí äÿðýèñè
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
57
l Ядябиййат
сюз адамларынын рущуна еля щопуб
ки, щяр ким ушаглыг хатирялярини якс
етдирян, носталжи йюнцмлц бядии нцмуняляр йарадырса, истяр-истямяз
“Щейдярбаба” тясири алтына дцшцр.
Йаранан ясярляр щеъанын 11-лик юлчцсц иля гялямя алыныр, дейим, мювзу, ифадялярдя Шящрийарын ядяби тясири щисс олунур. Чайоьлу да бу бахымдан истисна дейил вя дейярдим ки,
Шящрийар ядяби мяктябинин нцмайяндясидир.
Язял эцндян гями дярдя гатмышам,
Щясрят илян гуъаглашыб йатмышам,
Йуху ичря щяр ня десян тапмышам,
Сящяр дуруб ахтармышам йерими.
Эюрмцшям ки, йел апарыб берими.
Мян дям гарпызы тяк сусуз бой атдым,
Сылдырым дашларын гойнунда йатдым,
Бюйцдцкъя аьыр дярдляря батдым,
Даьлар бир ана тяк мяни бясляди
Дуйьум иткин дилякляри сясляди.
“Бу мисралар шаирин ушаглыг эцнляринин чох дя шянликляр вя гайьысызлыглар ичиндя кечмядийини эюстярир,
ейни щалда о, хош эцнлярин ширин хатирясини ъанландырмаьы, доьма йурдунун тябии мянзярялярини эюз юнцня
эятирмяйи дя унутмур” (проф.
Щ.Мяммядзадя).
Чайоьлунун доьма Вятяни,
онун тябияти иля гырылмаз, мющкям
бир цнсиййяти вар. “Гуру эюл” шеириндя шаир орижинал, црякачан, эюзял пейзажлар йаратмаьа наил олмушдур.
Сяба мизраб олуб дцшцб ъаныма,
Ня гяшянэ няьмяляр даьыдыр синян.
Баьрында юпцшцр булудла эцняш
Сясиндян ганырам даьлыдыр синян.
Чайоьлунун поезийасында шовинизмя, милли-мядяни щцгугларындан
мящрум едилмиш халгымыза йюнялик
щагсызлыьа, зцлмя дярин нифрят, етираз
щисс олунур.
Йенийетмялярин, мяктябйашлы
58
ушагларын ямяйиндян гяддаръасына
истифадя едян сащибкарлары ифша етмяк
цчцн шаир мцасир халчаны дилляндирир,
онун дили иля бир чох кядярли, црякаьрыдан мятлябляри охуъулара сюйляйир.
Нийя сяф баьлайыб бахырсыз мяня?
Ганларын рянэидир бойуйуб мяни.
Инъя бармагларла мязлум балалар,
Эеъяляр йатмайыб тохуйуб мяни.
Шаир дост иткисиня дя биэаня гала
билмир. Бу мцнасибятля йаздыьы шеирлярдя Чайоьлунун кядяри, сямимиййяти, вяфасы ачыг-ашкар дуйулур. Досту Фярманын вяфатындан сарсылдыьыны
о, гялямля, поетик сюзля беля ифадя
едир:
Хязан йели илк бащар чаьы,
Дармадаьын етди бостаны, баьы,
Сямядин1, Сящяндин дярди битмямиш
Галанды дярд цстя Фярманын даьы.
Сонда истярдим ки, мцяййян гядяр Чайоьлунун биографийасы цзяриндя дайаным. Бящруз ДювлятабадиЧайоьлу 1938-ъи илдя Тябризин Чайгыраьы мящяллясиндя зящмяткеш бир
аилядя анадан олмушдур. Икинъи синифдя икян Ъянуби Азярбайъан мцстягиллик газанараг Пишявяри щюкумяти йарандыьына эюря Бящруз доьма
Азярбайъан дилиндя тящсил алмышдыр.
Мялум олдуьу кими, бу севинъ ъями
бир ил сцрмцшдцр.
Ушаглыгдан мусигийя баьланан
Бящруз тцтяк чалмаьа башлайыр вя
Äöíéà àçÿðá àéúàíëûëàðûíûí äÿðýè ñè
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
дяфялярля Тябриз радиосунда чыхыш
едир.
1956-ъы илдя мцяллимлийя башлайан Чайоьлу илк маашы иля бир тар алыр.
О вахтдан поезийа иля мусиги Чайоьлу йарадыъылыьында вящдят тапыр
вя паралел шякилдя гялям вя мизраб
сюз вя няьмяляр сясляндирир.
1963-ъц илдя Чайоьлу устад
Шящрийарын ямиси нявяси иля евлянир.
Шаир юзц етираф едир ки, “бу мцбаряк
евлянмя сябяб олду ки, мян мярщум устад Шящрийары даща артыг зийарят едям. Устад билирди ки, мян бир
балаъа тар чалмаг башарырам, эащдан
да шеир йазырам. Бу сябябдян Устадын мцриди олараг щцзурларындан шеир
сащясиндя артыг зювгя эялиб бу бюйцк устадын ряьбятини газанараг, о
мяня бир юйрятмян кими йолэюстяриъи олду”.
Щал-щазырда Чайоьлу Ъянубда
севилян, сечилян бир шаир, бястякар,
мусигичидир. Чайоьлу йарадыъылыг йолунда чятинликлярдян горхмайан, ахтарышдан йорулмайан шаирдир. Йарадыъылыьына цмуми нязяр салдыгда онун
даими йцксялишинин шащиди олуруг.
Эюзял шеирляри иля йанашы, о сон
вахтлар чохлу бястяляри иля дя шющрят
тапыб: “Атяш будяне-дуд” вокал
композисийасы, “Сядайе-сящра” филминин мусигиси, “Карэяране-шурезар” силсиляси, “Сяттар хан” филминя
йазылмыш мащнылар, “Ипяк йолу” филминин мусигиси вя с.
______
1. Сямяд Бещрянэи нязярдя тутулур.
Щамлетин гайыдышы
l Ядябиййат
( е с с е )
ØßÙÐÓÇ ÐßØÈÄ
Шящруз Ряшид 1960-ъы илдя Муьанда анадан олуб. Ярдябилдя тящсил алыб. 1984-ъц илдян Алманийада йашайыр. Илк шеир китабы еля щямин ил ишыг цзц эюрцб. Индийядяк даща йедди шеир китабы
чап олунуб. Дцнйа ядябиййатындан тяръцмялярин, ядяби-фялсяфи арашдырмаларын мцяллифидир.
Щамлет щисс едир ки, китабларын учгуну алтында галыб вя чятинликля няфяс алыр. Бяли, о, китабларын гцрубунда аьрыдан баьырыр. О,
“ямял” адланан бир учурумун
кянарында дайаныб, китаблар ися
ону гятиййян беля бир вязиййятя
щазырламайыб. Яксиня, бу вязиййят цчцн ону ахталайыб, чцнки
щярясинин аьзындан бир аваз эя-
либ. Билмяк дярди ян цзцъц
дярддир. Щамлет юзцндян “щансыны сечим?” дейя сорушдугда, мцяллифи нязярдя тутур, ямяли йох!
Бизим хислятимиз ямял вя сюз,
щяйат вя китаб арасында щямишя
бирини сечир. Бурада ня Щоратсио
бир иш эюря биляр, ня дя атасынын
сярэярдан вя аъы рущу. Щамлет
сона гядяр ямял сящнясиня айаг
басмыр. О гярар вя ямял арасында
галыр. Щамлет щеч бир китабда олмайан бир вязиййятдя галыр. Гярар цчцн эярэинликдя олдуьу бцтцн мцддятдя о бцтцн китаблары
вярягляйир. Йох, щеч бир китабда
ону йазмайыблар. Китаблар онун
ял-голуну баьлайыб, о юз ямял вя
талейинин сурятини айдын эюря билмир, буна эюря дя щямин бир нечя эцн ярзиндя даим юз талейиня
тцпцрцр. Явязиндя Щоратсио щяйатдан эялмишдир. Амма о да
Щамлетин билийини ъиловламаьа
гадир дейил ки, щяйатын юзц олан
Офелийа щарам олмасын. Йох,
щеч кяс о щягиги фялсяфя тялябясинин китабларыны ъиловлайа билмир.
Бурада Щамлет Офелийанын юлцмц иля щяйатыны удузур ки,
Шекспир юз китабында китаб гурашдыранлара галиб эялсин. Щамлет китабда галыр. О, торпагдан эялмяйиб ки, торпаьа да гайытсын. О, китабдан эялиб вя китаба да гайыдыр.
Амма дцнйада Шекспирин китабындан эюзял йер аьла эялмяз.
Ä öíéà àçÿðáàéúàíëûëàðûíûí äÿðýèñè
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
59
l Ядябиййат
Тясяввцр етмяк олар ки,
Щамлет башга бир щяйатда айылыб
вя юз гызыл аьзыны хатырлайыр. Еляъя дя вязифя вя ямял гаршысында
юз фялакятини. Щяйаты олмуш рцсвайчылыг йцкцнц чийниня алыр вя
даща ора, ону инъидян о щяйата
гайытмаг истямир. Бу щяйатда о,
эцман ки, аьыллы олуб эцнцнц кечиряъяк, тящлцкя тюрятмяйяъяк,
сакит вя башыашаьы олаъаг, эцнцн
саатларыны диггятля бир-биринин йанына дцзяъяк, Офелийа иля евляняъяк вя бу щяйатын ъансыхыъы
эцнляри ярзиндя йаваш-йаваш яввялки щяйатында горхдуьу кюлэяйя чевриляъяк. Илляр кечяъяк вя
щяйатын бир дюнэясиндя о анлайаъаг ки, Офелийа Щоратсионун хатириня монастыра эетмяйиб вя инди
дя Щамлетля йашайыр, онун севэилиси вя йастыг йолдашыдыр. Вя юзцня лянят йаьдыраъаг ки, нийя бу
икинъи щяйата разылыг вериб. Юзцня лянят йаьдыраъаг ки, нийя о
сюзлярин язямятини бу рцсвайчы
ямяля сатыб. “Неъя дя язямятля
битмишдим, Щоратсио, сянин йашамаг мящарятин мяни йолдан чыхарды. Вя инди билирям ки, сян дя
ямимин тайы имишсян”. Иллярля
щюкмранлыг едяъяк, Щоратсио да
онун вязири вя мяслящятчиси олаъаг. Щамлет сонралар анлайаъаг
ки, щягигяти йалныз шаираня анларда анламаг олар. Дялилик вя горху щалятиндя. Бундан сонра дири
галан кяся нясиб олан щяр шей
щяйатын юзцндян ибарят бир йаланын йозумудур. Вя баша дцшяъяк
ки, щяр кясин чылпаг бир мащиййяти вар, дялилик вя шеирин кюмяйиля
60
ону бирдяфялик анламаг олар. Ону
диля эятирмяк, йериня йетирмяк
вя эетмяк лазымдыр. Юзцнц мцтляг нур билян Иса Мясищ кими. О
дейирди ки, мяня иман эятирсяниз,
ниъат тапаъагсыныз, чцнки мян
Аллащын оьлуйам. Бу инамла вя
бу инамын цстцндя дя эетди.
Яэяр галсайды, щятта юзцнц дя
хилас етмяйя гадир олмайан щесабъыл бир пейьямбяря чевриляъякди. Щамлет дейир ки, Мясищ
башдан-айаьа инам иди, мян ися
тяряддцддя идим. Юзцмля Щоратсио арасында галмышдым, билмирдим щансыны сечим. Мян о тяряддцд идим, о да мяни эюзялляшди-
Äöíéà àçÿðá àéúàíëûëàðûíûí äÿðýè ñè
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
рирди: бянзярсиз вя ширин данышан.
Сонда мян сечим етмядим; Щоратсио мяня галиб эялди. Дцнйада
щеч нядян ики дяня йохдур. Аллащ беля бищудя ишя ял гатмыр.
Еля ися мян икинъи Щоратсио ола
билмяздим. Ромалы Щоратсио
дцнйанын йеэаня Щоратсиосу иди.
Мян йалныз она ишаря идим. Инди
ися даща ня Щамлетям, ня дя
Щоратсио. Щямян горхдуьум гара кюлэяйям. Шекспир мяни
мцмкцн олан ян йахшы шякилдя
йаратмышды.
Каш китабдан чыхмайайдым.
Фарс дилиндян чевиряни:
Мясиаьа Мящяммяди
l Summary
SUMMARY
of materials published in this number of the magazine "Baku-Tabriz"
1. Head article deals with two books published
within the last time - the novel "Summit of
arisen geopolitical changes in the context of
the destine of the world.
death" by Sabir Rustamkhanli and the collection "the summons of the divided nation"
4. Talas Avsharli. The demographic structure of the
drawn up by Akram Rahimli and their impor-
western region of the Southern Azerbaijan. This
tance from the point of view of fight for the
article contains data concerning the districts of
national rights in the Southern Azerbaijan and
resettlement by Kurds to the Azerbaijani terri-
the unification of our lands.
tory, their number and the reason of occupation in the territory upon emphasizing on the
2. Arif Kaskin. "The war of USA-Iran" in Iraq.
geopolitical status and importance of the west-
The article states the history and problems of
ern region of Azerbaijan (the western
the relations of Iran-Iraq, the connections
Azerbaijan district in Iran). It is noted that the
between the Iran's Shiites and Iraq and the
activities in direction of changing of the demo-
reasons of the tension between the USA and
graphic structure in the region, the claim
Iran in the matter of Iraq. It is noted that any
raised by the Kurd organizations as regards
changes arisen in Iraq is perceived as the state
the lands of Southern Azerbaijan extends the
security in Iran, therefore Iran prevents any
probability of the serious confrontation in the
chance of success of the USA in Iraq. The fac-
case of neglect.
tual situation serves as a basis for saying about
the stressing of the war of USA-Iran in Iraq
5. Vidadi Mustafayev. The national movement of
and these give serious troubles from the point
the Southern Azerbaijanis (national political
of view of security.
organizations). In this article, making a short
excursus to the history of the fight for the
3. Vugar Zifaroglu. "The new order of world" and
national rights in the Southern Azerbaijan
the Middle East. In this article, the idea of the
within the last century, there is provided a
"new world order" is considered both in the
detailed information on the political organiza-
historical context and the processes arisen in
tions carrying out their activity in the modern
the near and Middle East, the means and
stage both in the territory of the country and
methods of its realisation are analysed from
the abroad, their programs and the attitudes
critical standpoint and there are expressed rec-
towards the solution of the national matter in
ommendations on the possible results of the
Iran.
Ä öíéà àçÿðáàéúàíëûëàðûíûí äÿðýèñè
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
61
l Summary
ning of which was published in the previous
6. Sirus Madadi. The letter of the leaders of the
numbers of the magazine there is provided
national-democratic
information on the part played by Mirjafar
movement to the guidance of the USSR. In the
Bagirov, the head of Azerbaijan SSR in the
article, there is provided information about a
establishment of the Democrat Party and the
letter sent by the leaders of the national gov-
national
ernment in Tabriz to the guidance of USSR
Azerbaijan within 1945-46 according to the
while beginning of the attack of the shah's
multiple archive materials.
Southern
Azerbaijan
government
in
the
Southern
troops to Southern Azerbaijan on December
19466, the content of which is not reached to
10. Vugar Ahmad. The works of Chayoglu. This
the wide community, the content of this letter
article is about the works of Chayoglu
is stated from the point of view of the military-
(Bahruz Dovlatabadi) the poet and musician,
political situation in Iran, the Soviet-Iran rela-
one of the well-known figures of the modern
tions and the international condition.
literature of the Southern Azerbaijan and the
connections of his poems with the folklore are
7. Parvana Mammadli. "Our ideas and purpose
analysed in detailed form.
aims at prosperity of the native lands…"
(Glancing at the press of the Mashruta
11. Shahruz Rashid. Return Hamlet. The essay by
(Constitution) period). This article deals with
Shahruz
the development of the press in the Southern
Azerbaijan by the origin, residing presently in
Azerbaijan within the period of Mashruta
Germany, poet and translator on the
Revolution of 1905-1911 and there is provided
"Hamlet" by Shakespeare.
comprehensive information about the newspapers, i.e. "Anjuman", the press organ of the
Tabriz province Council and "Irane-nou", editied by Mammadamin Rasoulzadeh.
8. Mahamamdali Huseyni. Murtazagulu khan
Shamlu. This article is devoted to the analysis
of the literary works of Murtazagulu khan
Shamlu Zafar, the Azerbaijani poet of the
XVII century, occupied high posts in the
Safavi state, the critical works devoted to his
literary works are considered in detailed manner and the author makes efforts to estimate
the literary and linguistic aspects of these
works.
9. Adigozal Mammadov. Mirjafar Bagirov and the
Southern Azerbaijan. In this article, the begin-
62
Äöíéà àçÿðá àéúàíëûëàðûíûí äÿðýè ñè
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
Rashid,
from
the
Southern
l Хцлася
Ä öíéà àçÿðáàéúàíëûëàðûíûí äÿðýèñè
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
63
l Хцлася
64
Äöíéà àçÿðá àéúàíëûëàðûíûí äÿðýè ñè

Benzer belgeler

13 - turan-sam: turan stratejik araştırmalar merkezi

13 - turan-sam: turan stratejik araştırmalar merkezi Биринжи Дцнйа мцщарибясиндя ............................................... 37

Detaylı

7 - turan-sam: turan stratejik araştırmalar merkezi

7 - turan-sam: turan stratejik araştırmalar merkezi Âàãèô Ñóëòàíëû. Àçÿðáàéúàí ìöùàúèðÿò ÿäÿáèééàòûíûí éåíè ìÿðùÿëÿñè ... 17

Detaylı

мцасир азярбайжан dilinin leksikologiyası

мцасир азярбайжан dilinin leksikologiyası Бу ня сирдир ким олур щяр лящзя йохдан вар сюз. (М.Фцзули) вя с. Сюз щаггында дейилянляри, йазылмыш шеирляри садаламагла гуртармаз. Дцнйа дурдугъа сюз барясиндя ня гядяр йазылса да, ня гядяр дейилс...

Detaylı

Kongre Programı - Dil Bilimi

Kongre Programı - Dil Bilimi “Варьирование тюркизмов в письменных источниках как результат отражения тюркскославянских языковых контактов” (KAZAKİSTAN/KAZAKHSTAN/КАЗАХСТАН) Rasul Anuarovich HAJIYEV “Арабские и персидские заимс...

Detaylı

Azərbaycan mətbuatı tarixi

Azərbaycan mətbuatı tarixi дюврцндя йазылмыш яввялки дярслик, hямин режимин тяляби вя идеолоэийасы ясасында йазылмышдыр. Цчцнъцсц, II ъилддя hазырланмыш hямин дярслик 1920-ъи иля гядяр олан дюврц яhатя етдийиндян Совет дюврц...

Detaylı