ecz cilt30 s1 - Eczacılık Fakültesi Dergisi

Transkript

ISSN : 1300-0608
HACETTEPE UNIVERSITY
JOURNAL OF THE
FACULTY OF PHARMACY
HACETTEPE ÜNİVERSİTESİ ECZACILIK FAKÜLTESİ
DERGİSİ
VOLUME 30 NUMBER 1 JANUARY 2010
Owner and Publisher
L. Ömür Demirezer
(Dean, Hacettepe University, Faculty of Pharmacy Ankara, Turkey)
Executive Place
Hacettepe University, Faculty of Pharmacy, 06100, Sıhhiye, Ankara.
www.eczfakder.hacettepe.edu.tr e-mail : [email protected],
Tel: (0312) 305 1088, Fax: (0312) 311 4777
Executive Editor
Sacide ALTINÖZ
(Hacettepe University, Ankara, Turkey), [email protected]
Associate Editors
Nesrin GÖKHAN KELEKÇİ (Hacettepe University, Ankara, Turkey),
Selma ŞAHİN (Hacettepe University, Ankara, Turkey)
Technical Associate Editor
Mustafa ÇELEBİER (Hacettepe University, Ankara, Turkey)
Type of Publication: Scientific Journal
Linguistic of Publication: English, Turkish
Manner of Publication: Semiannual
Publishing Place: Ankara
Date of Publication: 12.11.2010
Printing: Hacettepe University Hospitals Printing House,
06100 Sıhhiye, Ankara.
Tel: (0312) 310 9790 e-mail: [email protected]
Editorial Board
Prof.Dr. Nurşen Başaran (Hacettepe University, Ankara, Turkey).
Prof.Dr. İnci Erdemli (Hacettepe University, Ankara, Turkey).
Prof.Dr. Süeda Hekimoğlu (Hacettepe University, Ankara, Turkey).
Prof.Dr. İclal Saraçoğlu (Hacettepe University, Ankara, Turkey).
Assoc.Prof.Dr. Meral Özalp (Hacettepe University, Ankara, Turkey).
Advisory Board
Prof.Dr. Okan Atay (Gazi University, Ankara, Turkey)
Prof.Dr. Metin Balcı (METU, Ankara, Turkey)
Assoc.Prof.Dr. Dumitru Baleanu (Çankaya University, Ankara, Turkey)
Prof.Dr. Sema Çalış (Hacettepe University, Ankara, Turkey)
Prof.Dr. İsmet Çok (Gazi University, Ankara, Turkey)
Prof.Dr. Turgay Dalkara (Hacettepe University, Ankara, Turkey)
Prof.Dr. Sedef Kır (Hacettepe University, Ankara, Turkey)
Prof.Dr. Erhan Pişkin (Hacettepe University, Ankara, Turkey)
Prof.Dr. Filiz Öner (Hacettepe University, Ankara, Turkey)
Prof.Dr. Tanju Özçelikay (Ankara University, Ankara, Turkey)
Prof.Dr. Sibel Özkan (Ankara University, Ankara, Turkey)
Prof.Dr. Selma Saraç (Hacettepe University, Ankara, Turkey)
Assoc.Prof.Dr. Ahmet Aydın (Gulhane Military Medical Academy, Ankara, Turkey)
Prof.Dr. Tuncer Değim (Gazi University, Ankara, Turkey)
Prof.Dr. Murat Kartal (Ankara University, Ankara, Turkey)
Subscription Price
Turkey: 2,5 TL. per year (postage included), 1,5 TL. per single copy (postage
included) Foreign Countries: $80.00 per year (postage included)
This journal is indexed in Chemical Abstracts, Analytical Abstracts and
International Pharmaceutical Abstract
(5187 numaralı Basın Yasası mucibince gösterilmesi zaruri bilgiler)
Sahibi: Prof.Dr. L. Ömür Demirezer
Sorumlu Yazı İşleri Müdürü: Prof.Dr. Sacide Altınöz
Yönetim Yeri: Hacettepe Üniversitesi, Eczacılık Fakültesi,
06100 Sıhhiye, Ankara.
Telefon: 305 1088 Faks: 311 4777
Yayın Türü: Yerel Süreli Yayın
Yayın Dili: İngilizce, Türkçe Yayınlanma Biçimi: Altı ayda bir
Basım Yeri: Hacettepe Üniversitesi Hastaneleri Basımevi,
06100 Sıhhiye, Ankara. Telefon: 310 9790
Basım Tarihi: 12.11.2010
CİLT 30 / SAYI 1 / OCAK 2010
VOLUME 30 / NUMBER 1 / JANUARY 2010
İÇİNDEKİLER / CONTENTS
Araştırma Makaleleri / Research Articles
1
Microbiological Investigation of Used Cosmetic Samples
Kullanılmış Kozmetik Örneklerinin Mikrobiyolojik Yönden Araştırılması
FATMA KAYNAK ONURDAĞ, SELDA ÖZGEN, DUYGU ABBASOĞLU
17
Antimicrobial and Cytotoxic Activities of the Extracts Obtained From the
Flowers of Alcea Rosea L.
Alcea rosea L. Çiçeklerinden Hazırlanan Ekstrelerin Antimikrobiyal ve
Sitotoksik Aktiviteleri
Tuba Mert, Tuğçe Fafal, Bİjen Kıvçak, H. Tansel Öztürk
25
41
The Knowledge and Attitudes of Physicians and Nurses Towards Adverse
Event Reporting and the Effect of Pharmacovigilance Training: A Hospital
Experience
Farmakovijilans Eğitiminin Hekim ve Hemşirelerin Advers İlaç Reaksiyonu
Bildirimi Hakkındaki Bilgi ve Tutumları Üzerine Etkisi: Bir Özel Hastane
Eczanesi Deneyimi
Nazlı ŞeNcan, Meryem Altınkaynak, Irmak Ferah,
Aslı Özyıldırım, Emel Mashaki Ceylan, Philip Martin Clark
In vitro Cytotoxic Activity of Sternbergia sicula, S. lutea and Pancratium
maritimum Extracts
Sternbergia sicula, S. lutea ve Pancratium maritimum Ekstrelerinin In vitro
Sitotoksik Aktiviteleri
Gülen İrem Kaya, Buket Sarıkaya, Derya Çİçek,
Nehİr Ünver Somer
Derlemeler / Review Articles
49
81
Etnobotanik ve Türkiye’de Yapılmış Etnobotanik Çalışmalara Genel Bir
Bakış
Ethnobotany and a General View of Ethnobotanical Studies in Turkey
Gülsen KENDİR, Ayşegül GÜVENÇ
Antiinflamatuvar Tedavide Yeni Bir Yaklaşım: Siklooksijenaz ve
5-Lipooksijenazın Dual İnhibitörleri
A New Avenue in Anti-İnflammatory Therapy: Dual Inhibitors of
Cyclooxygenase and 5-Lipoxygenase.
Umut Salgın Gökşen, Nesrİn Gökhan Kelekçİ
Hacettepe University Journal of the Faculty of Pharmacy
Volume 30 / Number 1 / January 2010 / pp. 1-16
Microbiological Investigation of Used
Cosmetic Samples
Received : 27.02.2009
Revised : 19.01.2010
Accepted : 12.07.2010
Fatma Kaynak Onurdağ*0, Selda Özgen*,
Duygu Abbasoğlu**
Introduction
Cosmetic was defined in “Cosmetic Law” (24.03.2005 / No. 5324)
published by The Ministry of Health of Turkey as “Cosmetics are all the
preparations that were prepared to be used for epidermis, nails, hair,
lips, genital organs and teeth and mouth mucosa and their only aim is to
clean, give odors, change the morphological appearance and/or to regulate the body odors and keep them in good positions” 1.
According to The Federal Food and Drug Cosmetic Act criteria, cosmetic means the articles intended to be rubbed, poured, sprinkled, or
sprayed on, introduced into, or otherwise applied to the human body or
any part thereof for cleansing, beautifying, promoting attractiveness, or
altering the appearance, and articles intended for use as a component of
any such articles; except that such term shall not include soap 2.
Contamination of microorganisms in cosmetics may cause spoilage
of the product and when pathogenic, they represent a serious health risk
for consumers 3.
Most of the cosmetics are not sterile and they are made of non-sterile raw material 4,5,6. Although cosmetics do not have to be sterile, limit values have been reported according to the type of the cosmetics 5.
* Gazi University, Faculty of Pharmacy, Department of Pharmaceutical Microbiology,
Etiler, Ankara
**Ankara University, Faculty of Science, Department of Biology, Beşevler, Ankara
0
Corresponding author: e-mail: [email protected], [email protected]
2
HACETTEPE UNIVERSITY JOURNAL OF THE FACULTY OF PHARMACY
Therefore these preparations should obey Good Manufacturing Practice
(GMP) rules in EU and also in Turkey 1. Unless obeying these rules, any
microbial contamination that occurs may cause harmful effect even for
preparations and for users’ health.
Microorganisms that should not be allowed to be found in cosmetic
preparations are; Staphylococcus aureus, Escherichia coli, Salmonella
spp., Candida albicans, Clostridium spp., and Pseudomonas aeruginosa.
Limits of microorganisms that can be found in cosmetic preparations are
also mentioned. For example; 500 CFU/g in cosmetics that are used for
eye area, 1000 CFU/g in other cosmetics in 1g or 1ml of the preparation (2,6). For this reason in investigating the microbial conditions of the
cosmetic preparations 2 points are important; the first one is the aerobic microorganism number in 1g or 1ml of the sample and the second
one is the existence of some specific microorganisms such as S.aureus,
P.aeruginosa, and C.albicans 7.
Although cosmetics obey the mentioned rules, to control microbial
growth and to stabilize any cosmetic product, some form of preservative
needs to be used. Antimicrobial preservatives are substances added to
dosage forms to protect them from microbial contamination. However, in
many cosmetics no expiry date has been reported and may loose the preservative activity and became a potential risk for microbial contamination. In this study it was aimed to determine the microbial contamination
and preservative activity in some used cosmetic samples that have not an
expiry date report.
Materials and Method
Cosmetic samples
In the study, 20 eyelashes (EL), 20 lipsticks (LP), 13 foundations
(FD) and 20 eye shadows (ES) that were used before were investigated
in case of microbial contamination and preservative activity. None of the
samples had a reported expiry date.
Media and chemicals
Letheen Broth (LabM), Letheen Agar (LabM), Potato Dextrose Agar
(Merck), Eosin Methylene Blue Agar (Merck), Cetrimide Agar (Merck),
MICROBIOLOGICAL INVESTIGATION OF USED COSMETIC SAMPLES
3
Mannitol Salt Agar (Merck), Selenit-F (Merck) and XLD Agar (Merck) were
used to grow microorganisms during microbial contamination tests. Ethanol (Merck) was diluted to 70% (v/v) and used for the disinfection of the
sample packages and Tween-80 (Merck) was used to disperse insoluble
samples.
Microorganisms
Staphylococcus aureus ATCC 29213, Pseudomonas aeruginosa ATCC
27853, Candida albicans ATCC 10231 and Escherichia coli ATCC 25922
were used in the study for the Microbial Challenge Test.
Colony count and identification
The surfaces of the sample containers were disinfected with aqueous
mixture of 70% ethanol (v/v) before opening and removing contents 8.
Eyelashes were not weighed and the inoculations were performed by
sterile swabs so in the eyelash samples colonies were not counted 9.
Other samples were aseptically removed and 1g sample was weighed
and lipsticks were dispersed in 1ml Tween-80 with glass beads. Then
the total mix was mixed with vortex. The total volume was adjusted to
10ml with 8ml Leethen Broth (LB). This suspension was the 10-1 dilution and diluted decimally in LB to obtain 10-1-10-6 dilution series. 100µl
of each dilution was inoculated onto Leethen Agar (LabM) for counting
Total Aerobic Bacteria. The inoculum was spreaded with bent glass rod.
100µl of the 10-2 diluted suspensions were also added to Potato Dextrose
Agar, Eosin Methylene Blue Agar, Cetrimide Agar, Mannitol Salt Agar,
Selenit-F and XLD Agar for detection of total fungi, Gram negative bacteria, Pseudomonas spp., Staphylococcus spp. and Salmonella spp. respectively. PDA plates were incubated at 30±2 ºC and observed daily for
7 days. Other plates were incubated for 24 hours at 35±2 ºC in aerobic
conditions 8.
Plates containing 25-250 colonies were counted and the results were
recorded per dilution counted. Average colony counts were multiplied by
10 and then the dilution factor. Results were reported as CFU/g 8.
For the identification of the microorganisms, firstly, Gram staining
and microscopic examination was performed. After that biochemical
identification tests were done 10.
4
The Microbial Challenge Test
Microbial challenge test was applied through the method reported by
Campana et al. In addition to Staphylococcus aureus and Pseudomonas
aeruginosa, Escherichia coli and Candida albicans were also included
in the study 3. Samples were placed into sterile containers. Lipsticks
were not included in the challenge test because they were dispersed with
Tween-80 and the neutralizing activity of Tween-80 might change the
activity results. Other samples were inoculated with the standard strains
of S. aureus, P. aeruginosa, E.coli and C.albicans separately. Tryptone soy
broth was added onto the samples that contain bacteria and Sabouraud
dextrose broth was added onto the samples that contain fungi. The final
inoculum of each microorganism was 106 CFU/ml.
The samples were well mixed until a homogeneous suspension was
determined. Samples were shaken and maintained at room temperature.
After a contact time of 0, 3, 7, 14, 21 and 28 days, 1 ml aliquots were
removed and placed onto 9 ml of neutralizing medium Leethen broth.
Cell viability was determined by the plate count method on TSA and CFU
were counted after 24 h incubation at 37 ºC. A reduction in the number
of each microorganism of 99.9% by 7 days was required in order for the
formulation to pass the test 3.
Results and Discussion
In our study, among 73 samples, in 3 eyelashes, 3 eye shadows, 2
lipsticks and 2 foundations of 10 samples microbial contamination was
observed. In 5 samples total aerobic bacteria numbers were off the limits.
Salmonella spp. and P. aeruginosa were not observed but Candida spp., S.
aureus and E.coli that are not allowed to be found in cosmetics were determined (Table 1). After the challenge test the preservative activity of all
the products was shown to be ineffective because the microbial growth
was not limited with a reduction of 99.9% for 7 days.
At time zero, in 34 samples, number of C.albicans cells were between 1×104-1×106. In 19 samples, C.albicans growth was not observed
so 99.9% reduction was determined in 19 samples at time zero. After 3
days, in all samples growth was determined and in 12 samples, number
of C.albicans cells were too numerous to count. In other samples, the
number of cells were between 3.8×105 and 8×106 CFU/ml. After 7 days
-
+
-
-
-
-
-
-
-
-
Streptococcus
spp.
Bacillus spp.
E.coli
Candida spp.
Total fungi
(CFU/g)
Total aerobic
bacteria
(CFU/g)
-
-
-
+
+
-
-
-
+*
EL3
-
1±0.25×103
+
-
-
-
-
-
LP1
-
-
-
-
-
-
-
+
LP2
-
-
-
-
-
-
-
ES1
2±0.1×103
EL: Eyelash, LP: Lipstick, ES: Eyeshadow, FD: Foundation
* Coagulase positive
-
+
S. epidermidis
-
-
-
EL1 EL2
S. aureus
Sample
M.o.
1±0.18×103
-
-
-
+
+
-
-
ES2
2±0.11×103
-
-
-
-
-
-
-
ES3
1±0.17×103
-
-
-
+
+
-
-
FD1
Samples that showed microbial growth and the isolated microorganisms.
TABLE I
4±0.06×103
4±0.17×103
+
-
-
-
-
-
FD2
5
1±0.21×104
0
0
2.5±0.46×105
0
5.5±1.5×105
7±1.18×104
0
7±1.4×104
EL2
EL3
EL4
EL5
EL6
EL7
EL8
EL9
EL10
EL20
EL19
EL18
EL17
EL16
EL15
EL14
EL13
EL12
EL11
1.6±0.1×105
8±0.35×104
8±2.73×104
0
1±0.16×106
0
0
0
0
5±0.04×104
CFU/ml
4±1×104
1.2±0.13×105
FD11
2.4 ±0.08×105
0
1.2±0.16×105
3±0.24×104
0
0
0
0
0
CFU/ml
FD10
FD9
FD8
FD7
FD6
FD5
FD4
FD3
FD2
FD1
1.4±0.11×105
EL1
CFU/ml
ES9
ES8
ES7
ES6
ES5
ES4
ES3
ES2
ES1
FD13
FD12
4±0.17×104
4±0.12×104
2±0.2×104
0
4±0.5×104
0
1±0.05×104
0
0
6±0.47×104
1.4±0.03×105
CFU/ml
ES20
ES19
ES18
ES17
ES16
ES15
ES14
ES13
ES12
ES11
ES10
CFU/ml
4±0.2×104
2±0.05×104
1.4±0.2×105
1.6±0.1×105
1.2±0.08×105
1.2±0.05×105
2±0.24×104
8±1.3×104
2±0.23×104
2±0.28×104
2±0.2×104
Number of Candida albicans cells at time zero (CFU/ml) after Microbial Challenge Test.
TABLE II
6
8±0.2×105
1.2±0.1×106
3.8±0.2×105
tntc
2±0.2×106
1.5±0.1×106
1.2±0.1×106
1.5±0.11×106
8±0.21×105
EL2
EL3
EL4
EL5
EL6
EL7
EL8
EL9
EL10
EL20
EL19
EL18
EL17
EL16
EL15
EL14
EL13
EL12
EL11
tntc
tntc
tntc
6.5±0.31×105
tntc
1.2±0.11×106
tntc
tntc
tntc
tntc
CFU/ml
tntc
tntc
FD11
tntc
tntc
tntc
tntc
tntc
tntc
tntc
tntc
tntc
CFU/ml
FD10
FD9
FD8
FD7
FD6
FD5
FD4
FD3
FD2
FD1
tntc
EL1
CFU/ml
ES9
ES8
ES7
ES6
ES5
ES4
ES3
ES2
ES1
FD13
FD12
tntc
tntc
tntc
tntc
8±1×106
1.5±0.1×106
tntc
tntc
tntc
tntc
tntc
CFU/ml
ES20
ES19
ES18
ES17
ES16
ES15
ES14
ES13
ES12
ES11
ES10
Number of Candida albicans ATCC 10231 cells after 3 days (CFU/ml) after Microbial Challenge Test.
TABLE III
tntc
tntc
tntc
tntc
tntc
tntc
tntc
tntc
tntc
tntc
tntc
CFU/ml
7
0
0
0
0
1±0.35×104
1.7±0.12×105
0
2±0.27×104
3±0.32×104
EL2
EL3
EL4
EL5
EL6
EL7
EL8
EL9
EL10
EL20
EL19
EL18
EL17
EL16
EL15
EL14
EL13
EL12
EL11
0
1.4±0.15×106
2.6±0.07×106
0
9.5±1.15×105
1±0.23×104
0
0
0
2±0.25×104
CFU/ml
1±0.06×106
3.6±0.62×105
FD11
4±0.9×105
0
3.6±0.16×106
1±0.17×104
0
0
1±0.09×104
2.2 ±0.3×105
1±0.15×104
CFU/ml
FD10
FD9
FD8
FD7
FD6
FD5
FD4
FD3
FD2
FD1
7±1.33×104
EL1
CFU/ml
ES9
ES8
ES7
ES6
ES5
ES4
ES3
ES2
ES1
FD13
FD12
1±0.04×105
1.6±0.1×105
2.4±0.26×105
0
1.6±0.14×105
0
1±0.15×104
0
0
1.6±0.02×106
2.4±0.33×105
CFU/ml
ES20
ES19
ES18
ES17
ES16
ES15
ES14
ES13
ES12
ES11
ES10
6.2±0.22×105
0
7 ±1.73×105
1.2±0.18×106
5.4±0.26×106
5.2±0.7×106
6 ±0.53×104
1.8±0.17×105
1.4±0.05×105
1.4±0.09×105
8±0.84×104
CFU/ml
Number of Pseudomonas aeruginosa cells at time zero (CFU/ml) after Microbial Challenge Test.
TABLE IV
8
9
number of cells were 4 ×106, 2.8 ×106, 3.2 ×106 and 1 ×107 CFU/ml in
EL2, EL3, EL6 and EL9 numbered samples respectively. Although number of cells reduced in these samples, the reduction was not enough. After 14, 21 and 28 days in all the samples, number of C.albicans cells were
too numerous to count. As a result preservative activity was determined
only in 19 samples at time zero for C.albicans.
At time zero, in 17 samples, Pseudomonas aeruginosa ATCC 27853
growth was not observed so 99.9% reduction was determined in 17 samples at time zero. However, after 3, 7, 14, 21 and 28 days number of Pseudomonas aeruginosa ATCC 27853 cells were too numerous to count in all
the samples. As a result preservative activity was determined only in 29
samples at time zero for Pseudomonas aeruginosa ATCC 27853.
For E.coli ATCC 25922, only in 5 samples no growth was determined.
In other samples numbers of cells were between 1 × 104 - 2.1 × 106 CFU/
ml at time zero. After 3 days in all the samples, number of E. coli ATCC
25922 cells were too numerous to count. After 7, 14, 21 and 28 days
in all the samples number of E. coli ATCC 25922 cells were too numerous to count. As a result, preservative activity was determined only in 8
samples at time zero.
After 3, 7, 14, 21 and 28 days number of Staphylococcus aureus cells
were too numerous to count. In 5 samples at time zero growth was not
observed.
For all the microorganisms tested, the 99.9% reduction was determined only in some samples at time zero. After the challenge test the
preservative activity of all the products should be ineffective with a reduction of 99.9% for 7 days so in the tested samples, preservative activity
was not determined.
Contamination of microorganisms in cosmetics may cause spoilage
of the product and when pathogenic, they represent a serious health risk
for consumers 3.
“Cosmetics are not expected to be totally free of microorganisms
when first used or to remain free during consumer use,” according to
a 1989 FDA report on contamination of makeup counter samples in department stores. Every time one opens a bottle of foundation or case of
eye shadow, microorganisms in the air have an opportunity to rush in.
But adequately preserved products can kill off enough of them to keep
the product safe 4.
4±0.21×104
4±0.7×104
4±0.8×104
6±0.87×104
7±0.12×104
4±0.46×105
2±0.26×104
4 ±0.61×104
4±1.26×104
EL2
EL3
EL4
EL5
EL6
EL7
EL8
EL9
EL10
EL20
EL19
EL18
EL17
EL16
EL15
EL14
EL13
EL12
EL11
7±1.8×105
1.2±0.04×106
7.6±0.85×105
3±0.17×104
5±0.16×105
2±0.43×104
1±0.05×104
8±0.43×104
3±0.5×104
4±0.8×104
CFU/ml
1.2±0.09×106
1±0.23×106
FD11
9.2±0.52×105
0
1.1±0.28×106
3±1.32×104
3±0.95×104
0
0
3±0.43×104
6 ±0.75×104
CFU/ml
FD10
FD9
FD8
FD7
FD6
FD5
FD4
FD3
FD2
FD1
1±0.13×104
EL1
CFU/ml
ES9
ES8
ES7
ES6
ES5
ES4
ES3
ES2
ES1
FD13
FD12
2.4±4.58×105
1.7±5.1×106
4±0.2×104
0
3±0.43×105
2.4±0.26×105
7±0.2×104
1±0.15×104
2±0.26×104
1.1±0.26×106
1.6±0.17×105
CFU/ml
ES20
ES19
ES18
ES17
ES16
ES15
ES14
ES13
ES12
ES11
ES10
Number of E. coli ATCC 25922 cells at time zero (CFU/ml) Microbial Challenge Test.
TABLE V
8.6±4.2×105
0
7±0.43×105
1.2±0.26×106
2.1±0.29×106
1±0.06×106
2.2±0.53×105
1±0.12×105
3.4±0.35×105
2.6±0.36×105
2.8±0.26×105
CFU/ml
10
5±0.87×104
4±0.91×104
2±0.26×104
3±0.28×104
0
4±0.24×105
4±0.27×104
4±0.33×104
2±0.43×104
EL2
EL3
EL4
EL5
EL6
EL7
EL8
EL9
EL10
EL20
EL19
EL18
EL17
EL16
EL15
EL14
EL13
EL12
EL11
2±0.12×106
3±0.12×106
4.3±0.26×106
3±0.7×104
9±0.19×105
1±0.31×104
4±0.2×104
4±0.34×104
5±0.21×104
4±0.56 ×104
CFU/ml
2.7±0.67×106
2.6±0.19×106
FD11
2.1±0.36×106
0
FD10
FD9
FD8
3.4±0.53×106
1±0.21×104
FD6
FD7
3±0.1×104
5±0.26×104
5±1.05×104
6±0.7×104
1±0.02×105
CFU/ml
FD5
FD4
FD3
FD2
FD1
7±0.2×104
EL1
CFU/ml
1.8±0.36×105
1.1±0.05×106
ES9
4.4±0.28×105
0
1.6±0.17×105
1.3±0.38×105
7±0.13×104
9±0.43×104
2±0.07×104
5.1±0.36×106
3.5±0.5×106
ES8
ES7
ES6
ES5
ES4
ES3
ES2
ES1
FD13
FD12
CFU/ml
ES20
ES19
ES18
ES17
ES16
ES15
ES14
ES13
ES12
ES11
ES10
3.9±0.56×106
0
3±0.46×106
2±0.09×106
1.9±0.47×106
5.5±0.49×106
0
3.6±0.11×106
1.5±0.1×105
5±0.69×105
1±0.36×105
CFU/ml
Number of Staphylococcus aureus ATCC 29213 cells at time zero (CFU/ml) Microbial Challenge Test.
TABLE VI
11
12
To control microbial growth and to stabilize any cosmetic product,
some form of preservative needs to be used. However, in many cosmetics
no expiry date has been reported and may loose the preservative activity
and became a potential risk for microbial contamination. According to
FDA data, most cases of contamination are due to manufacturers using
poorly designed, ineffective preservative systems and not testing the stability of the preservatives during the product’s customary shelf life and
under normal use conditions 4.
Therefore, it is important to improve the preservative system in order
to inhibit the growth of contaminating microorganisms during manufacturing, storage and use by consumers 3.
There are several studies that have investigated some unused cosmetics products in case of microbial contamination. Altanlar has studied
microbiological quality of 81 lipsticks which are unused. In 81 samples;
they have found that 34 samples have been found to be contaminated
and total aerobic bacteria counts were between 104-106 CFU/g. In some
lipsticks microorganisms such as mold and yeast which are not allowed
to be present in cosmetics were determined 11. Özdemir has investigated
the creams that were prepared by Ege University Department of Chemical Engineering in case of microbial contamination 12. In only one of
the samples Staphylococcus aureus was isolated and no other pathogen
bacteria mold or yeasts were observed 12. Ergun, has studied with unused shampoo, hand cream, hair tonic and hair cream samples and in
14 samples the total aerobic bacteria was determined off the limits. 3
P.aeruginosa, 2 E.coli, 2 S. aureus, 5 Bacillus subtilis, 2 Enterobacter spp.
were isolated from the samples 13.
Anar has studied 45 unused and 56 used cosmetics samples (shampoos, creams, mascaras and lipsticks) in case of microbial contamination. Frequencies of bacterial and fungal contamination were 53.47%
and 35.64% respectively. 22 unused and 18 used cosmetic samples had
pathogenic microorganisms. 12% of used cosmetics products contained
more than 103 CFU/ml org 9. Campana et al. have studied 91 commercially available cosmetic products in order to verify the degree of possible
microbiological contamination during their use by consumers. They have
studied the intact product (at the time of purchase), the in-use products
(after 14 days of use) and the ending product (post use). In all cases the
contamination was found in ending products, while in one case it was
13
observed in the in-use product. Also in the study, the preservative systems of the two tested products were studied and they have showed long
lasting antimicrobial activity 3.
Ravita et al. have studied with post-consumer use cosmetic products
in case of microbial contamination. In this study, densities of culturable
aerobic microorganisms of used cosmetic products containing global
(GPC) and non-global (NPC) was compared. Among the 96 samples, 28
samples did not yield culturable microorganisms. There was no significant difference between GPC and NPC samples 6. Preservative activity
was not detected by a microbial challenge test in the previous study.
Hugbo et al. have studied with ten brands of commercially available
cosmetic creams and lotions. After microbial investigations they have
determined that all the products were contaminated to varying degrees.
They came to the conclusion that the samples that they were tested did
not generally meet the standards for microbial limits. In this study the
investigators made a microbial challenge test for preservative activity but
in the challenge test they have only used S. aureus as a bacteria and
Aspergillus and Penicillum as molds. After the challenge test they have
concluded that the preservatives did not possibly possess adequate preservative capacity 14.
Zhang et al. has reported a study on hygienic microbe pollution for
imported cosmetics during 2003-2006 and determined that 0.27% of the
4764 cosmetic samples have exceeded the maximum limits of “Hygienic
Standard for Cosmetic” in China. As a result of their study they have
reported that the quality of the imported cosmetics is satisfactory except
sea-mud products whose microbes′ proportion exceeds the limitation severely 15.
In our study, among 73 samples, in 10 samples microbial contamination was observed. In 5 samples total aerobic bacteria numbers were
off the limits. Salmonella spp. and Pseudomonas aeruginosa were not
observed but Candida spp., Staphylococcus aureus and E.coli that are not
allowed to be founding cosmetics were determined.
After the challenge test the preservative activity of all the products
was shown to be ineffective because the microbial growth was not limited with a reduction of 99.9%. At time zero, in 29 samples, C. albicans
growth was not observed so the growth was limited with a reduction
14
of 99.99% but to say that the preservative is effective this reduction
should continue up to 7 days 3 however after 3 days C. albicans cell
numbers were increased and a reduction was not observed. In P. aeruginosa, at time zero, in 26 samples microbial growth was limited with a
reduction of 99.9% but after 3 days the P. aeruginosa cell numbers were
increased. In E. coli, at time zero, in 8 samples microbial growth was
limited with a reduction of 99.9% but after 3 days the E.coli cell numbers were also increased. At time zero, in 8 samples S. aureus growth
was also limited with a reduction of 99.9% however after 3 days S. aureus cell numbers were increased and a reduction was not observed.
The samples that showed preservative activity at time zero are generally
the same samples for the tested microorganisms. These results indicate
that the preservatives in the studied cosmetics samples are not effective
to protect the samples from microbial contamination. The low number
of contaminated samples despite the inactivity of preservatives in the
samples is thought to be because of the consumers hygienic conditions
itself because in our study the samples were all used by one consumer
for long time periods. The risk of contamination may be even greater
with “testers” at retail stores, where a number of people are using the
same sample product 16.
Summary
In this study, our aim was to study the cosmetic samples that were
used before and that have not an expiry date report, in case of microbial
contamination and preservative activity. A total of 73 samples including 20 lipsticks, 20 eye shadows, 13 foundations and 20 eyelashes that
were used before were studied. Microbial contamination was studied
according to the guidelines of U.S. Food and Drug Administration (FDA)
method: “Microbiological Methods for Cosmetics”. Among the samples,
in 3 eyelashes, 3 eye shadows, 2 lipsticks and 2 foundations of 10 samples microbial contamination were observed. In 5 samples total aerobic
bacteria numbers were off the limits. Salmonella spp. and Pseudomonas aeruginosa were not observed but Candida spp., Staphylococcus
aureus and E.coli that are not allowed to be found in cosmetics were
determined.
15
Preservative activity was investigated with the Challenge Test. After a
contact time of 0, 3, 7, 14, 21 and 28 days, cell viability was determined
by the plate count method and a reduction in the number of each microorganism of 99.9% by 7 days was required in order for the formulation to
pass the test. After the challenge test the preservative activity of all the
products was shown to be ineffective because the microbial growth was
not limited with a reduction of 99.9%.
Keywords: Microbial contamination, lipsticks, eye shadows, foundations, eyelashes, preservative activity, challenge test
Özet
Kullanılmış Kozmetik Örneklerinin Mikrobiyolojik Yönden
Araştırılması
Bu çalışmada, daha önce kullanılan ve son kullanma tarihleri
belirtilmemiş olan kozmetiklerin mikrobiyal kontaminasyon ve prezervatif madde aktivitesi yönünden araştırılmasını amaçladık. Çalışmada
daha önce kullanılmış 20 adet ruj, 20 adet göz farı, 13 adet fondöten,
20 adet rimel olmak üzere toplam 73 adet örnek kullanıldı. Mikrobiyal
kontaminasyon, Gıda ve İlaç Dairesi (FDA)’nin: “Kozmetikler için Mikrobiyal Yöntemler” metodu ile çalışılmıştır. 3 rimel, 3 göz farı, 2 ruj
ve 2 fondöten örneği olmak üzere toplam 10 örnekte mikrobiyal kontaminasyon tespit edildi. Örneklerin 5’inde total aerobik bakteri sayısı
izin verilen sınırlar dışında bulundu. Salmonella spp. ve Pseudomonas
aeruginosa gözlenmemekle birlikte, kozmetiklerde bulunmaması gereken Candida spp., Staphylococcus aureus ve E.coli bazı örneklerde
saptandı.
Prezervatif madde aktivitesi, Challenge Test ile saptandı. 0, 3, 7, 14,
21 ve 28 gün sürelerde, hücre canlılığı koloni sayma yöntemiyle saptandı
ve 7 gün boyunca her mikroorganizmanın sayısında %99.9’lık azalma
olması halinde test sonucu olumlu olarak değerlendirildi. Deney sonucunda hiçbir üründe mikroorganizma sayısında %99.9’luk azalma
görülmediğinden hiçbir üründe prezervatif aktivitenin yeterli olmadığı
sonucuna ulaşılmıştır.
Anahtar kelimeler: Mikrobiyal kontaminasyon, ruj, göz farı, fondöten,
rimel, prezervatif aktivitesi, Challenge test
16
REFERENCES
1. Kozmetik Kanunu, 5324/2005.
2. U.S. Food and Drug Administration (FDA): The Federal Food and Drug Cosmetic Act
Criteria (2004). [http://www.fda.gov/opacom/laws/fdcact/fdctoc.htm]. Access time:
31.12.2004.
3. Campana, R., Scesa, C., Patrone, V., Vittoria, E., Baffone, W.: Microbiological Study of
Cosmetic Products during their use by Consumers: Health Risk and Efficacy of Preservative Systems, Letters in Applied Microbiology, 43, 301-306 (2006).
4. U.S. Food and Drug Administration (FDA): FDA Consumer (1995). [http://www.cfsan.
fda.gov/~dms/cos-safe.html]. Access date: May 1995.
5. Özalp, M.: Kozmetik Ürünlerde Görülen Mikrobiyolojik Kontaminasyonlar, Türkiye
Klinikleri Kozmetoloji Dergisi, 1(3), 167-176 (1998).
6. Ravita, T.D., Tanner, R.S., Ahearn, D.G., Arms, E.L., Crockett, P.W.: Post-consumer
Use Efficacies of preservatives in Personal Care and Topical Drug Products: Relationships to Preservative Category, J Ind Microbiol Biotechnol, 36, 35-38 (2009).
7. Wallhausser, K.H.: Microbiological quality control of skin care preparations, Cosmetics
and toiletries, 93, 42-48 (1978).
8. U.S. Food and Drug Administration (FDA): Bacteriological Analytical Manual Online,
Chapter 23 “Microbiological Methods for Cosmetics” (2001). [http://www.cfsan.fda.
gov/~ebam/bam-23.html]. Access time: 30.10.2001.
9. Anar, D.: Bazı Kozmetiklerin Mikrobiyolojik Yönden İncelenmesi, Ege Üniversitesi
Sağlık Bilimleri Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, İzmir (1997).
10. Hakkı B.: Klinik Mikrobiyolojik Tanı, İzmir, Barış Yayınları (2002), 3.baskı.
11. Altanlar, N., Yurdumuzda Üretilen ve Kullanılan Dudak Boyalarının Mikrobiyolojik Kalite Kontrolleri Üzerinde Araştırmalar, Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü
Yüksek Lisans Tezi, Ankara (1988).
12. Özdemir, H.: Ege Üniversitesi Kimya Mühendisliği Bölümü’nde Üretilen Kozmetik
Ürünlerin Mikrobiyolojik İncelenmesi ve Koruyucu Maddelerin Antimikrobiyal Aktivitelerinin Saptanması, Yüksek Lisans Tezi, Ege Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü,
Biyoloji Anabilim Dalı, İzmir (1998).
13. Ergun, H.: Piyasadaki Bazı Cins Şampuan, Saç Toniği, El Kremi ve Saç Kremlerinin
(Balzamların) Mikrobiyolojik Kontrolleri, Selçuk Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü
Yüksek Lisans Tezi, Konya (1987).
14. Hugbo, P.G., Onyekweli, A.O., Igwe, I.: Microbial Contamination and Preservative Capacity of Some Brands of Cosmetics, Tropical Journal of Pharmaceutical Research,
2(2): 229-234 (2003).
15. Zhang, W., Lu, B., Guo, R., Chen, X.: Study on hygienic microbe pollution for imported
cosmetics during 2003-2006, Chinese Journal of Health Laboratory Technology, 3: 79
(2009), http://en.cnki.com.cn/Article_en/CJFDTOTAL-SYYY200904059.htm. Access
time: 30.06.2010.
16. U.S. Food and Drug Administration (FDA): CFSAN/Office of Cosmetics and Colors Fact,
(2006). [http://www.foodsafety.gov/~dms/cos-para.html]. Access time: 20.03.2006.
Antimicrobial and Cytotoxic Activities of
the Extracts Obtained from the Flowers
of Alcea Rosea L.
Received : 22.01.2010
Revised : 21.04.2010
Accepted : 04.05.2010
Tuba Mert1o, Tuğçe Fafal1, Bijen Kıvçak1 H. Tansel Öztürk2
Introduction
Alcea rosea L. (Malvaceae), populary known as Holyhock, is especially
grown in gardens and parks in the Southern Europe and Turkey 1. The
flowers of A. rosea, sold in the Indian market under the trade name
Gulkhairo, are well known for their expectorant, cooling and diuretic
properties, and are used in many indigenous cough mixtures in India 2.
Its flowers have also widely varied applications in Turkish folk medicine1.
The flowers of A. rosea are reported to contain mucilaginous polysaccharides, antocyanins and flavonoids 3-5.
No report about the cytotoxicity and antimirobial activity of the extracts of this plant was encountered during literature survey. Therefore,
the aim of this study was to investigate the possible antimicrobial activity
of Alcea rosea extracts against ten bacterial species and C. albicans and
to evaluate the cytotoxic activity against Brine shrimp.
Department of Pharmacognosy, Faculty of Pharmacy Ege University, 35100, IzmirTurkey.
2
Department of Basic and Industrial Microbiology, Ege University, 35100, Izmir-Turkey.
° Corresponding Author: e-mail. [email protected]
Tel.: +90 232 3884000
1
18
Material and Methods
Plant Material
The flowers of A. rosea (blue variety of hollyhock, Malvaceae) were
collected from the Botanical Garden of the Forest Nursery in Karşıyaka
(Izmir), Turkey. A voucher specimen was deposited in the herbarium of
the Department of Pharmacognosy, University of Ege (No:1261).
Preparation of Plant Extracts
Air dried and powdered flowers of A. rosea L. (20 g) were extracted
with n-hexane, ethanol, methanol, ethyl acetate and water (infusion) at
room temperature; the extracts were evaporated to dryness in vacuo and
weighed.
Cytotoxic Studies
Cytotoxicity was studied by Brine shrimp (Artemia salina) lethality
bioassay 6. Cytotoxic activity of all extracts were compared with umbelliferone and colchicine as the active cytotoxic substances 7,8.
Materials
Brine shrimp was obtained from San Fransico Bay Brand Inc. Newark, CA94560 USA. Sea salt (Sigma-9883) was used in activity tests.The
small tank was purchased from Otsuka Pharmaceutical Co.Ltd., (Tokyo,
Japan).
Method
Cytotoxicity was evaluated by the brine shrimp lethality bioassay 6.
The sea salt (3.8g) was dissolved in 100 ml water and filtrated. Brine
shrimp (Artemia salina) eggs were placed in to the sea water and allowed to incubate for 48h at 28oC in a small tank. Each extracts were
tested at 1000, 100 and 10 ppm. 20 mg plant extract was dissolved in
2 ml of chloroform to prepare a stock solution of 10 mg/ml. From the
stock solution, 500, 50 and 5 ml was transferred to different vials and
allowed to evaporate. After evaporation, 5 ml of sea salt solution was
ANTIMICROBIAL AND CYTOTOXIC ACTIVITIES OF THE EXTRACTS OBTAINED FROM THE FLOWERS OF
ALCEA ROSEA L.
19
added to each vial to prepare concentrations corresponding to 1000, 100
and 10 ppm. Each concentration was prepared in triplicate. Also, a vial
including chloroform (500ml) was prepared for control. After incubation,
10 brine shrimp larvae (nauplii) were introduced into vials containing
graded concentrations (ranging from 10 to 1000 ppm) of the test extracts.
After 24h, the number of surviving shrimps at each concentration of the
extracts was counted and data was analysed with Finney Computer programme (Cambridge University, England) to determine the LC50 at 95 %
confidence interval.
Antimicrobial Studies
The disc diffusion method, known as the Kirby Bauer method, was
used to determine the antimicrobial activities 9-11.
24 Hour cultures containing 108cfu/ml of microorganisms were used
and diluted with sterile distilled water to obtain equivalent to 0.5 Mc
Farland’s standards of turbudity. 24 hour cultures of the yeast were prepared in Saboraud Dextrose Broth to obtain 107 cfu/ml. 40 ml of reconstituted crude extracts were absorbed on to the sterile 6 mm discs
(Oxoid Antibacterial Suspectibility Blank Tests Disc) under aseptic conditions to obtain 30 mg extract/disc and dried at 500C.The dried discs
were transferred on to the plates containing test organisms with sterile
forceps. The control disc contained 40 ml of sterile 10 % aqueous DMSO.
The agar plates containing bacteria were incubated at 37oC for 24h and
those containing yeast at 270C for 48h. The standard antibacterial agent
Ceftazidime (30 mg/disc) was used as a positive control for bacteria and
the standard antifungal agent Nystatine (25 mg /disc) was used as the
positive control for yeast. All experiments were done in triplicate.
Test Microorganisms
The following Gram (+) and Gram (-) bacteria were used for testing
antibacterial activity.
Escherichia coli ATCC 29998, Escherichia coli ATCC 25922, Escherichia coli ATCC11230, Staphylococcus aureus ATCC 6538P, Staphylococcus aureus ATCC 29213, Staphylococcus epidermidis ATCC 12228,
Salmonella thyphimurium CCM 5445, Enterobacter cloacae ATCC 13047,
20
Enterococcus faecalis ATCC 29212, Pseudomonas aeriginosa ATCC 27853
were used as bacteria and Candida albicans ATCC 10239 as yeast like
fungi.
Lyophilised bacteria and yeast were obtained from the Standart
ATCC bacteria strain and Standart ATCC fungus strain collection of the
Faculty of Science of Ege University, Department of Basic and Industrial
Microbiology.
Media
The solid growth medium used for bacteria was Mueller Hinton Agar
(Oxoid, USA) and for yeastlike fungi was Saboraud Dextrose Agar (Difco,
England).
The antimicrobial activities of Alcea rosea are presented in Table I.
The tested plant extracts were found to posses an activity against tested
microorganisms except for E. Coli 25922, E. Cloaceae 13047, E faecalis
29212 and C. Albicans 10239. There was no significant activity difference
between extracts. But all of the extracts were found to be slightly active
against tested microorganisms than Ceftazidime.
Cytotoxic activity of n-hexane, ethanol, methanol, ethyl acetate and
water extracts of the leaves of A. rosea L. have been investigated in vitro
against Brine shrimp (Artemia salina). The results were reported in Table II.
The ethyl acetate extract showed cytotoxic activity against Brine
shrimp (LC50 < 1000). extracts. This extract was even more less active
than umbelliferon 7 and colchicine 8.
The tested gram-negative bacteria, with the exception of Escherichia
coli ATCC 25922 and Enterobacter cloacae ATCC 13047, showed sensitivity to the A. rosea extracts. The gram- positive bacteria ( except for Enterococcus faecalis ATCC 29212 ) were inhibited by all of the extracts. In
addition the ethylacetate extract showed cytotoxic activity against Brine
shrimp (LC50 < 1000).
Finally, the results of the present study support the ethnomedical
use of the plant in Turkish folk medicine. Further studies are, therefore,
needed to confirm its efficacy and to evaluate its safety.
21
ALCEA ROSEA L.
TABLE I
Antimicrobial activity of Alcea rosea extracts
Inhibition Zone (mm)*
Microorganisms
A
B
C
D
E
F
G
H
Escherichia coli ATCC 29998
9
9
9
9
9
15
-
-
-
-
-
-
14
-
-
10
9
10
9
9
18
-
-
8
10
9
7
9
12
-
-
-
9
9
9
9
13
-
-
8
10
10
9
8
12
-
-
Salmonella typhimirium CCM 5445
8
8
8
8
7
14
-
-
Enterobacter cloacae ATCC 13047
-
-
-
-
-
13
-
-
Enterococcus faecalis ATCC 29212
-
-
-
-
-
11
-
-
Pseudomonas aeroginosa ATCC
27853
9
9
9
8
8
22
-
-
Candida albicans ATCC 10239
-
-
-
-
-
-
18
-
Staphylococus aureus ATCC 6538P
Staphylococcus aureus ATCC
29213
Staphylococcus epidermidis ATCC
12228
A : Ethanol extract ; B : n-Hexane extract ; C : Ethyl acetate extract ; D : Methanol
extract ; E : Water extract ; F : Ceftazidime ; G : Nystatine ; H : Control (DMSO ) ;
*Includes diameter of disc ( 6 mm ).
TABLE II
Cytoxicity assay of Alcea rosea L .extracts against Artemia salina
PLANT
EXTRACTS
CONCENTRATION(ppm)
LC50 (µg/
ml)
SD
(%)
(n=3)
%
Capacity
rosea L.
n-hexane
1000:100:10
>1000
0.78
% 2.93
Ethyl
acetate
1000:100:10
545.398
0.54
% 1.41
Ethanol
1000:100:10
>1000
0.37
% 9.12
Methanol
1000:100:10
>1000
0.08
% 12.13
Umbelliferon
500:50:5
377.02
Kolşisin
500:50:5
0.0009
22
Summary
The antimicrobial and cytotoxic activities of n-hexane, methanol,
ethanol, ethyl acetate and water extracts of Alcea rosea L. flowers were
investigated. The antimicrobial activities of the extracts were reported
against Escherichia coli ATCC 29998, Escherichia coli ATCC 25922, Escherichia coli ATCC 11230, Staphylococcus aureus ATCC 6538, Staphylococcus aureus ATCC 29213, Staphylococcus epidermidis ATCC 12228, Salmonella thyphimurium CCM 5445, Enterobacter cloacae ATCC 13047, Enterococcus faecalis ATCC 29212, Pseudomonas aeroginosa ATCC 27853
as bacteria and Candida albicans ATCC 10239 as yeastlike fungi by disc
diffusion method.
These extracts were also tested for cytotoxic activity by brine shrimp
assay. Ethyl acetate extract showed cytotoxic activity against brine
shrimp.
Key Words: Alcea rosea L., Malvaceae, Cytotoxic activity, Antimicrobial activity.
Özet
Alcea rosea L. çiçeklerinden Hazırlanan Ekstrelerin
Antimikrobiyal ve Sitotoksik Aktiviteleri
Bu çalışmada, Alcea rosea L.’nin çiceklerinin n-hegzan, metanol, etanol, etil asetat ve su ekstrelerinin, antimikrobiyal ve sitotoksik aktiviteleri
değerlendirildi. Ekstrelerin antimikrobiyal aktiviteleri, bakteri olarak
Escherichia coli ATCC 29998, Escherichia coli ATCC 25922, ATCC 29213,
Staphylococcus epidermidis ATCC 12228, Salmonella thyphimurium CCM
5445, Enterobacter cloacae ATCC 13047, Enterococcus faecalis ATCC
29212, Pseudomonas aeroginosa ATCC 27853 ve mantar olarak Candida
albicans ATCC 10239 ’ a karşı disk difüzyon metodu ile tayin edildi.
Ekstrelerin sitotoksik aktiviteleri Brine shrimp yöntemiyle
değerlendirildi. Etil asetat ekstresi Brine shrimp’e karşı sitotoksik aktivite gösterdi.
Anahtar Kelimeler: Alcea rosea L., Malvaceae,, sitotoksik aktivite, antimikrobiyal aktivite.
ALCEA ROSEA L.
23
REFERENCES
1. Baytop, T., “Therapy with medicinal Plants in Turkey (Past and Present)”, Publications
of the Istanbul University, No:3255, Istanbul, 1984.
2. Shanta, M., Rawat, A.K.S., Usha,S., Mehrotra, S., Shome, U.: Pharmacognostic evaluation of the flower of Alcea rosea L., Nat. Prod. Sci. 5(1), 39-47 (1999)
3. Hosokawa, K., Fukunaga, Y., Fukushi, E., Kawabata, J. “Acylated anthocyanins in red
flowers of Hyacinthus orientalis” Phytochem., 42(3), 671-672 (1996)
4. Karimdzhanov, A.K., Rakhimkhanov, Z.B., Mukhamedova F.Kh., Ismailov, A.I.: Anthocyans of some plants of Uzbekistan and the creation of food, Chem. Nat. Comp., 31(3),
321-323(1995)
5. Ghaoui, W.B.J., Ghanem, E.B., Chedid, L.A., Abdelnoor, A.M.,: The Effects of Alcea
rosea L., Malva sylvestris L. and Salvia libanotica L. water extracts on the production
of anti-egg albumin Antibodies, interleukin-4, gamma interferon and interleukin-12 in
BALB/c mice, Phytother. Res., 22,1599-1604(2008)
6. MacLaughlin, J.L.,Chang, C.J., Smith, D.L.,: Studies in Natural Products Chemistry,
Ed: Attaur-Rahman, Vol. 9, pp. 383- 409, Elsevier Science Publishers B.V., Amsterdam (1991)
7. Jimenez O. F.A., Molina G.J.A., Mendoza P. N., Leon C.F., Flores P. B., Santos S. E.,
Mandoki I.J.:Cytostatic activiton of coumarin metabolites and derivatives in the B16-F-10 murine melanoma cell line, Melanoma Research, 9, 243-247 (1999)
8. Lee, K.H.: Novel antitumor agents from higher plants, Med. Res. Rev., 19, 569-596
(1999)
9. Collins, C.M., Lyne, P.M.,”Microbiological Methods”, Butterworths Co. (Publishhers)
Ltd. London (1987)
10. NCCLS, “Performance Standarts for Antimicrobial Disc Suspectibility Tests” Approved
Standard NCCLS Publication M2-A5, Villanova, PA, USA (1993)
11. Gür, D. “Antibiyotik Duyarlılık Testleri: Antibiyotiklere Direnç Mekanizmaları Ve Antibiyotik Duyarlılık Testleri” in E.H. Akalın (ed), Pfizer İlaçları A.Ş. Kitaplar Serisi, pp.
45-67, İstanbul (1992)
The Knowledge and Attitudes of
Physicians and Nurses Towards Adverse
Event Reporting and the Effect of
Pharmacovigilance Training: A Hospital
Experience
Received : 27.01.2010
Revised : 17.05.2010
Accepted : 02.06.2010
Nazlı Şencan*o, Meryem Altınkaynak*, Irmak Ferah*,
Aslı Özyıldırım**, Emel Mashaki Ceylan**, Philip Martin Clark***
Introduction
People are very fortunate today to have modern medicines by which
many health conditions are treated. Both prescription and non-prescription medications can treat diseases, reduce symptoms, and enhance patients’ health and quality of life. Although, medicines are considered a
necessity, taking medication is not always as easy as just swallowing a
pill. This is because medicines have some side effects and problems can
occur due to a variety of reasons 1,2. With the use of any drug comes the
possibility of unintended consequences which when harmful are referred
to as adverse drug reactions (ADRs). These reactions increase morbidity
and mortality besides being a financial burden on society 3. The aim of
pharmacovigilance is the detection and assesment of adverse drug reactions (ADR) and pharmacovigilance is defined as ‘‘the science and activities relating to the detection, assessment, understanding and prevention
of adverse effects or any other possible drug-related problems 4.
* Faculty of Pharmacy, Yeditepe University 26 Ağustos canapus, Kayışdağı street 34755,
Kadıköy, İstanbul-Türkiye
** Manager of Hospital Pharmacy and Director of Pharmacovigilance services of VKF
American Hospital, Nişantaşı, İstanbul-Türkiye
*** Pharmacovigilance Manager of Bristol Myers squibb company, İstanbul-Türkiye
° Corresponding Author: Uzm. Ecz. Nazlı Şencan
e-mail. [email protected]
26
Pharmacovigilance is essential because the clinical information
about a medicinal product during the development phase ( Phase I-II and
III ) is usually incomplete on account of a limited number of subjects and
the duration of trials. Phase IV of the clinical trial, targeted mainly to the
evaluation of a drug, starts when the marketing license is granted and
extends over many years. It consists of pharmacoepidemiological studies
to evaluate the effectiveness, safety, and utilization of the drug in large
populations, under real-life conditions. Pharmacovigilance practices not
only help early detection of ADRs, but also facilitate in identifying both
risk factors and the mechanism underlying the adverse reactions. At the
same time pharmacovigilance can benefit the responsible bodies as they
take precautions against future risks of medicinal products that can potentially lead to large costs to society 3,5. The ultimate objective of ADR
reporting is patient safety. Further, objectives are to increase the quality
of diagnosis and drug administration, and to procure feedback to both
the regulatory authorities and to the pharmaceutical industry 2. Pharmacovigilance has a growing importance as a science due to the fact that
it is changing into a more proactive discipline, and therefore partners of
pharmacovigilance have an increasing awareness at several levels of the
need to develop practices of ADRs reporting.
The Turkish Ministry of Health established a national pharmacovigilance center, the Turkey Pharmacovigilance Center (TUFAM), following
which ‘‘Regulation on the Monitorisation and Assessment of the Safety
of Medicinal Products for Human Use” was published in the official gazette on 22nd March 2005. This became effective along with “Pharmacovigilance Guidelines for Marketing Authorization Holders of Medicinal
Products for Human Use” on the 30th of June 2005 6,7,8. As a consequence,
all professionals involved in the care of patients, including physicians,
dentists, nurses and pharmacists, should report adverse drug reactions
related to pharmaceutical treatment. Thorough assesment of these reports should be conducted in order to alert drug safety professionals to
new and potentially important information concerning drug associated
adverse reactions.
It is crucial to encourage health care providers around the world to
report ADRs. For many different reasons (lack of knowledge, lack of awareness of pharmacovigilance systems, heavy work load, hesitation in making
the correct desicion), health care professionals do not report as frequently
as expected. The aim of this study is to investigate the knowledge and attitudes of health care providers towards and ADR reporting. One of the
THE KNOWLEDGE AND ATTITUDES OF PHYSICIANS AND NURSES TOWARDS ADVERSE EVENT
REPORTING AND THE EFFECT OF PHARMACOVIGILANCE TRAINING: A HOSPITAL EXPERIENCE
27
other major objectives is to assess the effectiveness of a multidisciplinary
collaboration based on an educational pharmacovigilance conference
(training meeting) for encouraging spontaneous reporting of ADRs by physicians and nurses in a hospital setting. This setting was chosen due to the
fact that there is a greater use of medicinal products and thus occurance of
polypharmacy within the hospital environment. The final aim of this study
was to analyse the frequency of ADR reporting during hospitalization from
physicians and nurses, to identify which drugs are involved in ADRs.
Methods
Study population
The VKF American Hospital is a private hospital with a 300 bed capacity serving 131,000 patients each year. The hospital offers a 24-hours
a day diagnostic, inpatient and outpatient care service provided by its
500 physicians.
The present study was designed to reach all of the physicians and
nurses employed in the hospital by hospital pharmacists with acedemician pharmacists. After several attempts, it became apparant that was
is impractical to bring large numbers of health care providers together.
Then the researchers planned to give training sessions on a weekly basis
for different departments of the hospital. The meetings were all held early
in the morning between 7:00-8:00 am. Researchers conducted 5 different
meetings on 5 different days. In more that one month researchers were
able to reach 30 participants. A total of 15 physicians and 15 nurses from
the hospital attended pharmacovigilance training sessions addressing
pharmacovigilance legislation, systems and practical exercises for ADR
reporting. The conferences were based on the same educational material,
but were organized on different days. Furthermore, two questionnaires
were conducted with the physicians and nurses who participated in the
meetings, one before, the other after the training session.
Questionnaires
The questionnaires were designed to be short and easy to complete and
spread over a total of two pages. The questions in the first questionnaire
were answered before the begining of the pharmacovigilance education
programme. These questions covered demographic data, including age, sex,
28
year of graduation, and length of experience as a physician or nurse. In addition, four structured questions were prepared to determine the knowledge
of participants about the definition of ADR, along with their experiences of
ADR reporting, such as reporting frequency, where they were reported and
which classes of drugs were reported. Thus it was planned to evaluate the
difference between the knowledge and attitudes of physicians and nurses
towards pharmacovigilance. The participants were requested to fill out the
second questionnaire immediately after the education session. It consisted
of four questions to assess the satisfaction of participants with the conference, their views on the effectiveness of the education, and the recommendations and feedback of those who took part concerning any perceived deficiencies that could be compensated for in future education sessions.
Content of Educational conference slides and folders
A total nmber of 30 physicians and nurses attended the educational
programmes mentioned above which lasted about half an hour. A slide
show was conducted by the person designated as responsible for pharmacovigilance at the hospital and “Pharmacovigilance Training Folders”
were distributed to each participant. Slides and folders were designed to
encompass all theoretical aspects as well as necessary practical knowledge in order to facilitate the reporting of ADRs.
One of the aims of the educational sessions was also to provide candidates with in-depth knowledge of terminology because the expressions
used to describe adverse events associated with drug use causes much
confusion among health professionals.
The educational conference programme was also supposed to provide physicians and nurses important information on how they recognize
and report adverse events to the Pharmacovigilance Centre of the hospital in a timely manner.
Four minimum criterias were emphasized as necessary and sufficient in order to report an adverse event 8,9.
• An Identifiable Reporter- (Health care Professional e.g. physicians or nurses) Name, address and telephone number if possible so
Pharmacovigilance Center can contact if necessary
• At Least One Suspected Medicinal Product - Name of drug/product
(if possible, tradename and active ingredient)
• An Adverse Event - A description with as much information as
possible regarding what happened
29
• An Identifiable Patient- (the person experiencing the event) Initials
of the patient’s name, gender and/or date of birth or age
Moreover, participants of conference were informed about the fact
that TUFAM (Turkish Ministiry of Health National Pharmacovigilance
Center) requires that the following situations should be also identified
and reported as AEs 8,9:
• Cancer
• Drug abuse and Overdose
• Medication errors
• Potential medication errors
• Matrenal / paternal exposure to a drug prior or after pregnancy
• Usage during breastfeeding
• Lack of effect
Lastly, participants in educational conference were informed about
the purpose and legal responsibility of pharmacovigilance practices.
Results
A total number of 30 questionnaires were completed by physicians,
15 were answered before the begining of the pharmacovigilance education programme, and the other half of the questionnaires were completed
right after the education session. The overall response rate of physicians
to demographic data was 80%. The physicians had a mean age of 43.3
and in accordance with their ages, the graduation year range was mostly
between 1990 and 1999 years (40%). In terms of speciality, in this study
population, 46.6% of physicians were pediatritians and the others were
3 family physicians (20%), a general surgeon and a physician who had a
speciality in emergency service.
The first questionnaire contained four structured questions which
are presented in Table I, and in the first question, the physicians were
asked to choose the correct definition of ‘adverse drug reaction.’ The
answers were evaluated according to the WHO’s definition and of the
responding physicians, only 53.3% could match the definition exactly.
When the physicians were asked if they had experienced any adverse
drug reaction in patients during their career, 100% (n=15) of these physicians answered in the affirmative. While only one physician claimed that
30
he or she reported these ADRs once or twice a month, approximately 60%
of physicians admitted that they reported ADRs rarely. One third (33.3%)
of physicians had never reported these ADRs to the concerned organizations, and 46.6% of them admitted that they had not reported ADRs
anywhere. The results in table also demonstrate that there were no physicians who reported to TUFAM, while there was a low reporting rate to
pharmacist and a little higher reporting rate (20%) to the drug company.
Due to the low reporting rate, 60% of physicians (n=9) did not answer
the last question of first questionnaire. Of those able to respond, physicians reported ADRs most frequently for the following classes of drugs:
antibiotics (26.6%), analgesics (6.66%), and others including vaccines
(6.66%) and baby food (6.66%).
Although the total number of nurses was equal to the total number
of physicians, there were meaningful differences in sociodemographic
characteristics. There were fourteen female nurses and only one male
nurse who participated in pharmacovigilance education conference and
they were younger than the physicians with a mean age of 28.6 years.
Due to the young profile of nurses, their graduation years were generally between 2000 and 2009 (66.6%), the speciality question was not
answered. Compared with physicians, only one nurse did not answer her
age and graduation year and this data shows that failure to respond to
some questions was lower. Thus, nurses have a greater overall response
rate (93.3%) to demographic data.
In the pharmacovigilance education conference, the same questions
were prepared for nurses and the answers of the nurses is illustrated in
Table II. When nurses were asked to mark the correct definition of ‘adverse drug reaction’, almost 60% of these nurses answered successfully.
Moreover, it was shown that 60% of nurses had experienced adverse drug
reactions, but the rest of them had never seen an adverse drug reaction
in patients. Like physicians, most nurses (40%) reported ADRs rarely
and an equal number of nurses (n=6, 40%) had never submitted these
ADRs to the responsible pharmacovigilance centres. On the other hand,
while one nurse claimed that she reported ADRs once or twice a week,
another claimed that she reported these ADRs once or twice a month.
Regrettably, five nurses did not answer question four which asks, ‘Where
did you report adverse drug reactions?’ and four of them (26.6%) reported ADRs nowhere. Thus, similar to physicians, the ADR reporting rate
was also found to be low among nurses.
It is seen that 60% of nurses did not answer the last question. Answers in data indicate that nurses mostly reported ADRs for some classes
Total
Total
Total
Which classes of drugs do you
frequently report?
Question 5
Total
Total
Where do you report adverse drug
reactions?
Question 4
Question 3
How often do you report Adverse
Drug Reactions?
Question 2
Have you ever experienced an
adverse drug reaction in your
patients during your carreer?
Which one of the following best
describes the ‘Adverse Drug
Reaction’?
Question 1
15
0
15
Number(n)
1
9
5
15
Number(n)
3
2
7
3
15
Number(n)
1
4
1
9
15
Yes
No
Answer
Analgesics
Antibiotics
Vaccines and baby food
No answer
Answer
Drug Company
Pharmacist
Nowhere
No answer
Answer
Once or twice a month
Very rare
Never
Number(n)
Answer
15
4
It is an unwanted effect that occurs during
treatment with a medicine and it does not
necessarily have a causal relationship with the
treatment.
0.00
100.00
Percentage(%)
6.66
60.00
33.30
100
Percentage(%)
20.00
13.30
46.66
20.00
100.00
Percentage(%)
6.66
26.60
6.66
60.00
100.00
100.00
Percentage(%)
100.00
26.60
20.00
53.30
8
3
Percentage(%)
Number(n)
It is a noxious and unwanted effect caused by a
medicine when used in recommended dosage.
Answer
It is an unwanted effect caused by a medicine
when used at a normal dose in patients for
pharmacological effects.
TABLE I
The attitudes of physicians towards adverse drug reaction (ADR) reporting
31
Total
Total
Total
Which classes of drugs
do you frequently report?
Question 5
Where do you report
adverse drug reactions?
Question 4
How often do you report
Adverse Drug Reactions?
Total
Question 2
Have you ever experienced
an adverse drug reaction
in your patients?
Total
Question 3
Which one of the
following best describes
the ‘Adverse Drug
Reaction’?
Question 1
Answer
CNS drugs
CV drugs
Oncology drugs
No answer
Answer
TUFAM and pharmacist
Pharmacist
Nowhere
Other
No answer
Answer
Once or twice a week
Once or twice a month
Very rarely
Never
No answer
No
Answer
Yes
Answer
It is an unwanted effect caused by a medicine when used at a
normal dose in patients for pharmacological effects.
It is a noxious and unwanted effect caused by a medicine when
used in recommended dosage.
It is an unwanted effect that occurs during treatment with a
medicine and it does not necessarily have a causal relationship
with the treatment.
33.30
6.66
5
1
6
15
Number(n)
1
1
6
6
1
15
Number(n)
2
3
4
1
5
15
Number(n)
1
1
4
9
15
40.00
100.00
Percentage(%)
6.66
6.66
40.00
40.00
6.66
100.00
Percentage(%)
13.30
20.00
26.60
6.66
33.30
100.00
Percentage(%)
6.66
6.66
26.60
60.00
100.00
100.00
Percentage(%)
60.00
60.00
9
15
Number(n)
9
Percentage(%)
Number(n)
TABLE II
The attitudes of nurses towards adverse drug reaction (ADR) reporting
32
33
of drugs including, 26.6% oncology drugs, 6.66% central nervous system
drugs and 6.66% cardiovascular system drugs.
The second questionnaire was in the form of an evaluation and it
consisted of an open question and three structured questions which were
aimed to assess the contribution of pharmacovigilance education conference to physicians and nurses’ knowledge, the usefulness of the presentation and participants’ views about whether the rate of ADRs reporting
would increase or not. In addition, one last open question was asked to
evaluate the deficiencies in the educational sessions according to participants’ additional recommendations about pharmacovigilance (Table III).
The overall response rate of physicians to the second questionnaire is
100%. All three structured questions were fully completed and last question was optional, so only four additional recommendations were written
by the physicians. 80% (n=12) of physicians claimed that these educational conferences made a big contribution to their knowledge about pharmacovigilance; three of them (%20) believed that the contribution of the
conference was minimal. Moreover, nine physicians (%60) stated that the
presentation in the conference was very helpful and %40 considered the
presentation as somewhat helpful. According to the results of the third
question, more than half of the physicians (%60) believed that there will be
a big increase in reporting rate and rest of them (%40) considered that the
increase will be a little. No one answered these three questions negatively.
In the last open-question, some of the physicians wrote some recommendations and questions which they felt were not adequately addressed
in the conference, including, ‘What is the difference between the effect of
a disease and a drug side effect?’, ‘Why are the ADRs reports of physicians beneficial?’, ‘Are the complaints of patients sufficient for reporting
or should we find a symptom to report?’ and ‘Turkish word equivalents
to adverse and vigilance should be found and used’. These written questions and comments were considered as deficiences in the conference
since the aim was to instantly respond to questions and clarify ambiguous points about pharmacovigilance. In this way, the usefulness of the
conferences and rate of ADRs reporting can be raised.
Even though none of nurses answered the last question, three questions were completed after the education sessions. Generally, the results
of nurses are similar to the that of of physicians, but the percentage of
the first answer is different.
It was observed that while 60% (n=9) of nurses believed that these
educational conferences made a big contribution to their knowledge
0.00
100.00
6
0
15
A little increase
No increase
What is the difference between effect
of disease and side effect?
Why are the ADRs reports of
physicians beneficial?
Are the complaints of patients
sufficient for reporting or should we
find a symptom to report ?
Turkish word equivalents to adverse
and vigilance should be found and
used
40.00
60.00
9
Percentage(%)
Number(n)
0.00
100.00
0
15
Answer
40.00
6
100.00
Percentage(%)
60.00
Number(n)
9
15
20.00
3
0.00
80.00
12
0
Percentage(%)
Number(n)
A lot increase
Answer
Very helpful
Somewhat
helpful
Not helpful
No contribution
Answer
A big
contribution
A little
contribution
Please write any additional recommendations
(not mentioned in conference) about
pharmacovigilance?
Question 4
Question 3
Do you consider the rate
of adverse drug reporting
to Pharmacovigilance
Centre will increase by this
conference?
Total
Total
How do you consider the
helpfulness of presentaion?
Question 2
Question 1
How do you evaluate
the contribution of
pharmacovigilance
education conference to
your pharmacovigilance
knowledge?
Total
Physicians
Nurses
100.00
0.00
40.00
60.00
Percentage(%)
0.00
100.00
40.00
Percentage(%)
60.00
100.00
0.00
40.00
60.00
Percentage(%)
No additional recommendations from
nurses
15
0
6
9
Number(n)
0
15
6
Number(n)
9
15
0
6
9
Number(n)
TABLE III
The evaluation after the pharmacovigilance training conference
34
35
about pharmacovigilance, six of them (%40) evaluated the contribution of
conference as “little”. Like physicians, the evaluation of the nurses about
education was not negative and nine nurses (%60) claimed that the conderence presentation was very helpful. In addition, the same number (n=9)
of nurses (%60) believed that there will be a big increase in reporting rate
thanks to these conferences. Finally, nurses did not write anything in
response to the last open-question. However, the oral questions of nurses
were responded to, and any ambiguities arising from the presentation
were clarified face to face at the end of conference.
Discussion
The results of the present study firstly demonstrate that the physicians and nurses in this private hospital have insufficient knowledge
about pharmacovigilance and ADRs reporting. However, the main limitations of the study were the very low number of participants (n=30), the
poor response rate and the lack of response to some questions. The low
participation in the study and the failure to respond to some questions
may be a consequence of poor attitudes and behaviors of physicians and
nurses towards pharmacovigilance activities. On the other hand, this is
a study of a single district and does not have a claim to present all the
physicians and nurses in Istanbul.
According to the results, nurses chose the definition of ‘adverse
drug reaction ’ correctly with higher rate of 6.7% when compared with
physicians. No significant reason of this difference was found between the
groups for the definition of ADR. However, the percentage of physicians
(100%) who had experienced any adverse drug reaction in patients during
their career was significantly greater than the percentage of nurses (60%).
The difference may indicate poor knowledge and awareness of ADRs by
nurses; the younger profile of the nurses may be another reason for poor
experience of identifying ADRs in patients. Moreover, the lower percentage may be due to the fact that patients generally tell their complaints to
physicians rather than to the nurses. However, nurses are close to the patients and in a position to detect possible ADRs, so this reason is can not
be considered an adequate explanation. Education encouraging nurses
to identify ADRs will be an effective method of improving detection and
ensuring the accurate diagnosis of adverse drug reactions.
Even though, all physcians and more than half the nurses had experienced adverse drug reaction in their patients, the ADR reporting rate
was also found to be quite low. By interpreting the results, the low rate
36
of ADR reporting may indicate the poor knowledge of participants about
reporting procedures and requirements. In other words, there was no significant difference between the groups in reporting behavior, which may
be due to the lack of tradition or habit. In spite of lower experience rate of
nurses, the comparison between the physicians and nurses showed that
the nurses who report ADRs frequently had a higher percentage than
physicians, which suggests that nurses play a valuable part in improving
pharmacovigilance. Nurses, through their close contact with the patients,
are well placed to be a key source of information on ADRs.
Furthermore, data indicate that the number of nurses who did not
answer the question or admitted that they did not report ADRs anywhere
was not significantly different from the number of physicians. However,
there were more nurses who reported ADRs to pharmacists, and while
there were some nurses who admitted to reporting ADRs to the national
pharmacovigilance center (TUFAM), there were no physician who reported to TUFAM. In partıcular, the very low reporting rate of physicians to
the national pharmacovigilance center and the correspondingly high reporting rate to the pharmaceutical industry may be indicative of an even
lower level of pharmacovigilance awareness in the studied participants,
and the results of this question also show that, physicians are more in
contact with marketing authorisation holders.
The results of the present study indicate that knowledge and attitudes exert a strong influence on ADR reporting. Fortunately, attitudes
are potentially modifiable variables and the degree to which physicians
and nurses are informed about the principles of pharmacovigilance and
their practice of these principles has a large impact on ADRs reporting.
Therefore, pharmacovigilance education conferences should be conducted to inform all health care providers about the full implementation of
all the requirements and functioning of the pharmacovigilance systems.
The results of the second questionnaire which was conducted right
after the conference, demonstrate that these educational sessions can
significantly modify participants’ reporting-related attitudes and influence the ADR reporting behavior in a positive manner. There were no significant differences between physicians and nurses in terms of response,
but the proportion of physicians who believed that these educational
conferences made a big contribution to their knowledge was 20% more
than that of the nurses. In addition, in this study, attitudes towards
spontaneous reporting of ADRs showed that when deciding whether to
report or not, physicians were influenced by the knowledge that the reaction was considered “well known” or “not important”. However, all adverse
37
events regardless of causality assessment, need to be reported because
it is not always possible, without further investigation, to know whether
the adverse event was due to a drug or not.
This study has also found that physicians and nurses generally tend
to report more serious adverse events, but health providers are encouraged to record and report all adverse events of marketed drugs, whether
or not they are suspected of being serious. Moreover, the questions raised
in the educational conferences highlight some important issues. One is
these issues concerns the question of whether a complaint or a symptom
experienced by a patient is sufficient for spontaneous reporting, because
the spontaneous ADR reporting system is still the basic component for
the comprehensive post-marketing surveillance of drug-induced risk.
Finally, after the pharmacovigilance education conferences, it seems
that physicians and nurses have sufficiently understood their pivotal role
in the surveillance of the safe use of medicines and they have also understood that all the members of the health team share the responsibility
for pharmacovigilance practices. In other words, pharmacovigilance is a
shared responsibility of all health care professionals and only good cooperation between partners can help to extend and enhance human life.
In conclusion, to achieve future goals, all hospital pharmacists
should be trusted and encouraged to take increased responsibilities in
“pharmacovigilance system building” activities even if they do not provide a formal hospital pharmacovigilance contact point service. All hospital pharmacists whether or not they have had training in clinical pharmacy, have a responsibility for ADRs and pharmacovigilance.
Summary
Aim: To investigate the knowledge and attitudes of the Turkish community physicians and nurses towards pharmacovigilance and adverse
drug reactions (ADR) reporting before and after a pharmacovigilance
training session is conducted, to assess the effectiveness of a multidisciplinary collaboration based on an educational pharmacovigilance conference for improving spontaneous reporting of ADRs by physicians and
nurses in a hospital setting.
Setting: The study was carried out in the Vehbi Koç Foundation (VKF)
American Hospital which is the one of the private hospitals in Istanbul
and continues to develop and gives the best quality of services within
each specialty of modern medicine.
38
Methods: A total of 15 number of physicians and 15 number of
nurses from hospital attended the pharmacovigilance conferences. A
slide show was conducted and folders were distributed to each physician and nurse. Slides and folders have been targeted to encompass all
theoretical aspects and necessary knowledge about pharmacovigilance
in order to help report ADRs. Additionally, two questionnaires were conducted with participants. First questionnaires, were answered before
the begining of conferences, contained demographic data and other four
structured questions to determine the knowledge of participants about
the definition of ADR plus the experiences with ADRs reporting such
as reporting frequency, where they were reported and which classes of
drugs were reported. The second questionnaires, were filled right after
the education session, consisted of four questions to assess the satisfaction of participants about conference, the efficiency of education and the
missing points that can be added to education sessions based on the
participants’ recommendations and feedbacks.
Results: While there were meaningful differences between physicians
and nurses in sociodemographic characteristics, there was no significant difference in responds of first questionnaire. Of the responding participants, only 53.3% of physicians and almost 60% of nurses mark
the correct definition of ‘adverse drug reaction’. It was shown that all
physicians (100%) and most of nurses (%60) had experienced adverse
drug reactions during their career, but some of them reported seen ADRs
rarely and unfortunately, others had never reported. On the other hand,
the comparision between physicians and nurses showed important differences in terms of classes of drugs that cause ADR reporting. Among
the ADR reports of physicians, antibiotics were the most frequent, but
nurses claimed that they mostly reported ADRs for oncology drugs.
Conclusion: Due to the pharmacovigilance education conferences in
VKF American Hospital, physicians and nurses clarified their role and
increased their knowledge about the reporting requirements and positive
attitude, and also resulted in that some of the participants increased
reporting ADRs after these conferences. To create a ‘reporting culture’
new educational conferences are necessary for health care professionals
to increase their involvement in the system and the pharmacists should
always be trusted and encouraged to inform health care professionals
about principles of pharmacovigilance.
Key words: Harmacovigilance, Pharmaceutical services, ADR reporting.
39
Özet
Farmakovijilans Eğitiminin Hekim ve Hemşirelerin Advers İlaç
Reaksiyonu Bildirimi hakkındaki Bilgi ve Tutumları Üzerine Etkisi:
Bir Özel Hastane Eczanesi Deneyimi
Amaç:Bu çalışmanın amacı Türk doktor ve hemşirelerin farmakovijilans ile ilgili farkındalıklarını ölçmek ve verilecek bir seminerin
onların Advers İlaç Reaksiyonları (ADR) raporlaması ile ilgili algımaları
ve tutumları üzerindeki etkisini incelemektir. Aynı zamanda, demografik
ve profesyonel kriterlere göre oluşturulan gruplar arasındaki farklılıklar
anlaşılmaya çalışılmıştır.
Çalışma Alanı: Bu çalışma, İstanbul’da bulunan özel hastaneler
içerisinde sürekli gelişen ve kabul edilebilir kalitede hizmet veren VKV
(Vehbi Koç Vakfı) Amerikan Hastanesi’nde gerçekleştirilmiştir.
Metot: 15’i hekim ve 15’i hemşire olmak üzere toplam 30 kişiye eğitim
verilmiştir. Katılımcılara görseller eşiliğinde bir farmakovijilans ve ADR
raporlama eğitimi verilmiş ve seminer (eğitim) öncesinde ve sonrasında
iki anket doldurmaları istenmiştir. Seminerlerde katlımcılara farmakovijilans ile ilgili teorik çerçeve ve gerekli bilgiler verilmesi hedeflenmiştir.
Seminer öncesi verilen ilk anket katılımcılarn demografik bilgilerini elde
etmeyi, onların ADR ile ilgili bilgi ve tecrübelerini ölçmeyi amaçlamaktadır.
Seminerden sonra verilen ikinci anket ise katılımcıların memnuniyetini
ölçerek seminerin etkisini değerlendirmeyi ve katılımcıların önerilerini
öğrenmeyi amaçlamıştır.
Bulgular: Hekim ve hemşirelerin, sosyodemografik özellikler
arasında farklılık olsa da, advers ilaç reaksiyonu doğru tanımı konusunda hiçbir farklılık görülmemiştir. Doktorların sadece %53.3,
hemşirelerin ise sadece %60’ı ADR tanımını doğru olarak bilmiştir.
Doktorların hepsi (%100) ve hemşilerin %60’ı daha önce bir ADR’a
şahit olduklarını ifade etmiştir. Buna karşın, doktorların %46.6’sı
ve hemşirelerin %40’ı daha önce hiç ADR raporlamadıklarını ifade
etmişlerdir. Tüm katılımcıların sadece %45.%’i doğru kurumlara raporlama yapmıştır. Sonuç olarak eksiksiz cevap veren katılımcıların sadece
%36.3’ü ADR’ın tanımını doğru bilip, bir ADR’a şahit olmuş ve bunu
doğru bir kuruma raporlamıştır. Hekimler en çok antibiyotiklerde advers ilaç reaksiyonları ile karşılaştıklarını bildirirken, hemşireler için
onkoloji ilaçları ön sırada yer almaktadır.
40
Sonuç: Bulgular göstermiştir ki, katılımcılar farmakovijilans’ın önemi
konusunda yeterince bilgiye ve farkındalığa sahip değildir. İkinci anketin
bulgularına göre bu sorun sürekli yinelenen ve yenilenen seminerlerle
çözülebilecektir. Hastane eczacıları, beraber çalıştıkları sağlık mesleği
mensuplarını farmakovijilans sistemine daha çok entegre edecek tüm
çalışmalarda yer almalı ve bu şekilde “bildirim kültürü”nün artmasına
katkı sağlamalıdır.
Anahtar Kelimeler: Farmakovijilans, Eczacılık Hizmetleri, Advers İlaç
Reaksiyonu Bildimi
REFERENCES
1. Belton K. J.: Attitude survey of adverse drug-reaction reporting by health care professionals across the European Union, Eur J Clin Pharmacol, 52: 423-427, 1997.
2. Ulfvarson J. RN, PhD, Mejyr S. RN, Bergman U. MD, PhD, Nurses are increasingly
involved in pharmacovigilance in Sweden, pharmacoepidemiology and drug safety, 16:
532–537, 2007. Published online 30 October 2006 in Wiley InterScience www.interscience.wiley.com
3. Rehan HS, et al.: Physician’s guide to pharmacovigilance: Terminology and causality
assessment, Eur J Intern Med, doi:10.1016/ j.ejim.2008.04.019, 2007.
4. Toklu H Z, Keyer Uysal M.: The knowledge and attitude of the Turkish community
pharmacists toward pharmacovigilance in the Kadikoy district of İstanbul, Springer
Science+Business Media B.V., doi 10.1007/s11096-008-9209-4, 2008.
5. Pedro´s C, Vallano A, Cereza G, Mendoza-Aran G, Agustı´ A, Aguilera C, Dane´s I, Vidal
X, Arnau J. M. : An Intervention to improve spontaneous adverse drug reaction reporting by hospital physicians, a time series analysis in Spain, Drug Safety, 32 (1): 77-83,
2009.
6. Aydınkarahaliloğlu D.: Pharmacovigilance System in Turkey, Turkish Pharmacovigilance Center (TUFAM), EMEA European Medicines Agency, 2007. http://www.emea.
europa.eu/pdfs/euenlargement/turkey/turkeyppt/aydinkarahaliloglu
7. WHO. Pharmacovigilance: The importance of pharmacovigilance - safety monitoring
of medicinal products, Geneva, Switzerland; 2002. http://apps.who.int/medicinedocs/en/d/Js4893e/3.html#Js4893e.3
8. Beşeri Tıbbi Ürünlerin Güvenliğinin İzlenmesi ve Değerlendirilmesi Hakkında Yönetmelik (22 Mart 2005 tarihli ve 25763 sayılı Resmi Gazete, yürürlüğe giriş tarihi:
30/06/2005) [Guide for the monitorization and evaluation of the medicinal products.]
Published in the official gazette in 30th March 2005 to become valid by 30th June
2005]. http://rega.basbakanlik.gov.tr/.
9. Pharmacovigilance Broshure of Bristol-Myers Squibb Company, Prepared in August
2008, Emel M. Ceyhan BMS / TR – Pharmacovigilance/Medical Department.
In vitro Cytotoxic Activity of Sternbergia
sicula, S. lutea and Pancratium
maritimum Extracts
Received : 05.06.2009
Revised : 21.04.2010
Accepted : 29.04.2010
Gülen İrem Kaya*°, Buket Sarıkaya*, Derya Çiçek*,
Nehir Ünver Somer*
Introduction
Sternbergia Waldst & Kit. (winter daffodil) is a genus of bulbous
monocotyledons belonging to the family Amaryllidaceae 1. The taxonomical classification of the genus Sternbergia has not been very well
clarified in the literature. S. lutea (L.) Ker-Gawl ex Sprengel was first
described as Amaryllis lutea by Linnaeus, and then reassigned to Sternbergia by Sprengel. S. sicula was described by Tineo ex Guss. 1,2. Based
on the high level of morphological similarities between these two species S. sicula is recorded as S. lutea subsp. sicula in Flora Europea
3
. Duman et al. 4, also, stated that S. sicula Tineo ex Guss. should
be regarded as a subspecies of S. lutea. However, in the CITES bulb
checklist 2 and Flora of Turkey 3 S. sicula and S. lutea are classified as
two different species. Regardless of whether S. sicula is a species or a
subspecies of S. lutea, in this paper it will be referred as S. sicula. This
species is widespread throughout Italy, Sicily, Greece, Aegean and East
Mediterranean. S. lutea grows wildly in the Mediterranean area, Iran,
Iraq and Russia.1. Also, S. schubertii Schenk, known only from the type,
* Ege University, Faculty of Pharmacy, Department of Pharmacognosy, 35100 Bornova-
Izmir TURKEY
Corresponding Author: e-mail. [email protected]
Tel.: +90 232 3426133/ 7079; Fax:+90 232 388 52 58
°
42
is recorded as a synonym of S. lutea. 4. In this context, six wild-growing
species of this genus, S. lutea, S. sicula, S. fischeriana (Herbert) Rupr.,
S. colchiciflora Waldst & Kit, S. clusiana (Ker-Gawl.) Ker-Gawl. ex Sprengel and an endemic species, S. candida B. Mathew & T. Baytop, are
distributed in Turkey 1,2.
The genus Pancratium L. includes about 15 species distributed
throughout the Mediterranean, tropical Asia and tropical Africa 5. Pancratium maritimum L., with white flowers and very large bulbs, is the only
wild growing species of this genus in Turkey 6.
Studies on Sternbergia and Pancratium species yielded compounds
belonging to the skeletally different groups of Amaryllidaceae alkaloids
7-11
. Moreover, a new mannose-specific lectin was isolated from S. lutea
bulbs 12. Amaryllidaceae alkaloids have been shown to possess important biological activities including antitumor, antiviral and acetylcholinesterase inhibitory activity 13-15. Among these alkaloids, galanthamine
is used in the treatment of Alzheimer’s Disease 16. Also, analgesic and
antimicrobial activities have been reported for extracts and alkaloids
from S. clusiana, S. sicula and S. lutea 17,18.
In the present study, the cytotoxic activity of the extracts prepared
from S. sicula, S. lutea and P. maritimum were determined by the brine
shrimp (Artemia salina Leach.) lethality bioassay.
Material and Methods
Plant Material
S. lutea was collected from Çine (Aydın), S. sicula from Söke (Aydın)
and P. maritimum from Pamucak-Kuyucak (Aydın) during flowering season. The plants were dentified by Prof. M. Ali Onur from the Department
of Pharmacognosy, Faculty of Pharmacy, Ege University, Izmir (Turkey).
Voucher samples of S. lutea (No. 1292), S. sicula (No. 1388) and P. maritimum (No. 1294) are deposited in the Herbarium of the Department of
Pharmacognosy, Faculty of Pharmacy, Ege University.
Preparation of Plant Extracts
n-Hexane, ethyl acetate, ethanolic and aqueous extracts were separately prepared from 20 g batches of the air-dried and powdered aerial
IN VITRO CYTOTOXIC ACTIVITY OF STERNBERGIA SICULA, S. LUTEA AND PANCRATIUM MARITIMUM
EXTRACTS
43
parts of the plant by percolation at room temperature. The same procedure was repeated for the preparation of the corresponding extracts from
the bulbs. The evaporation of the solvents in vacuo furnished twenty-four
different extracts from three species (Table I).
Brine shrimp Lethality Bioassay
The bioassay was conducted following the procedure published previously 19, 20. Brine shrimp (Artemia salina Leach) eggs (San Francisco
Bay Brand, Inc. Newark, CA94560 USA) were used. Seawater was prepared by dissolving 3.8 g sea salt (Sigma-9883) in 100 ml of distilled water and put in a small plastic hatching container with perforated dividing
dam (Otsuka Pharmaceutical Co. Ltd., Tokyo, Japan). A 40-W lamp was
positioned near the container to provide direct light and heat (~27-28
ο
C). Brine shrimp eggs were placed in seawater and 48h was allowed for
the shrimp to mature as nauplii. 10 mg of extract was dissolved in 2 ml
of the solvent used in the extraction to prepare a 5 mg/ml stock solution. Then, 500, 50 and 5 ppm solutions were prepared by dilution and
placed in vials. Also, a vial containing only the solvent was prepared for
control. The solvents of the extracts were allowed to evaporate. Then, a
suspension of nauplii was removed and 10 nauplii were transferred into
each vial and the volume was adjusted to 5 ml by adding the same saline
solution. Vials were incubated for 24h at room temperature under illumination. Three replicates were prepared for each concentration and experiments were performed in duplicate. After 24h, numbers of live nauplii were counted. LC50 values after 24h exposure and 95 % confidence
intervals were determined by using the Finney Computer programme.
Colchicine was used as a reference substance at the concentrations of
500, 50 and 5 ppm.
The cytotoxic activity of n-hexane, ethyl acetate, ethanolic and aqueous extracts of bulbs and aerial parts of S. sicula, S. lutea and P. maritimum were investigated in vitro against the brine shrimp. Results are
reported in Table I.
Some of the extracts (LC50 < 1000) were found to be active in the
brine shrimp lethality bioassay. All of the ethanolic extracts of the bulbs
showed significant activity. However, none of the extracts prepared with
44
Table I
LC50 values for the extracts of bulbs and aerial parts of S. sicula, S.
lutea and P.maritimum
PLANT
MATERIAL
Bulbs
S. sicula
Aerial Parts
Bulbs
S.lutea
Aerial Parts
Bulbs
P. maritimum
Aerial Parts
Colchicine
EXTRACTS
(yield %)
n-hexane
( 0.7)
ethyl acetate
(1.2)
ethanol
(6.9)
Water
(26.5)
n-hexane
(1.1)
ethyl acetate
(2.4)
ethanol
(8.6)
Water
(38.6)
n-hexane
(0.6)
ethyl acetate
(1.2)
ethanol
(5.1)
water
(22.8)
n-hexane
(1.1)
ethyl acetate
(2.1)
ethanol
(12.1)
water
(69.9)
n-hexane
(0.9)
ethyl acetate
(1.5)
ethanol
(11.7)
water
(39.3)
n-hexane
(1.5)
ethyl acetate
(2.5)
ethanol
(10.5)
water
(33.7)
CONCENTRATION
(ppm)
500:50:5
LC 50
(µg/ml)
574.66
500:50:5
182.06
500:50:5
148.97
500:50:5
212.51
500:50:5
>1000
500:50:5
>1000
500:50:5
>1000
500:50:5
>1000
500:50:5
>1000
500:50:5
>1000
500:50:5
126.84
500:50:5
>1000
500:50:5
>1000
500:50:5
>1000
500:50:5
>1000
500:50:5
415.02
500:50:5
>1000
500:50:5
>1000
500:50:5
482.00
500:50:5
360.85
500:50:5
>1000
500:50:5
>1000
500:50:5
>1000
500:50:5
725.82
500:50:5
0.30
n-hexane, ethyl acetate and ethanol from the aerial parts of the three
plant species, were active against Artemia salina Leach. Aqueous of S. sicula bulbs, S. lutea aerial parts and both parts of P. maritimum possessed
significant activity. Among the investigated plant species, only all of the
extracts prepared from the bulbs of S. sicula were shown to be active.
EXTRACTS
45
Brine shrimp lethality bioassay is a fast, simple and widely used
method to determine the preliminary cytotoxicity of crude extracts and
pure compounds It is used for testing general toxicity and may be a predictor of effects on cancer cells. 21,22. Many reports concerning the cytotoxic
activity of Amaryllidaceae alkaloids are recorded in the literature 23,24.
Lycorine, a widely distributed and a major alkaloid in Amaryllidaceaous
plants, has been proven to have various biological properties including
cytotoxic activity 25,26. It has been isolated previously from Sternbergia
9,10,27,28
and P. maritimum 29,30. Recently, the presence of this alkaloid has
been shown in the tested species 31. Therefore, together with other Amaryllidaceae alkaloids lycorine, may be responsible for the cytotoxic activity of the extracts. In addition, cytotoxic phenolic compounds (phenolic
acids and flavonoids) 32,33 isolated from Sternbergia species and from P.
maritimum 34,35 may contribute to the observed activity of the extracts.
Acknowledgements
The financial support of the Ege University Research Fund (Project
No: 04-ECZ-023) is gratefully acknowledged.
Summary
The cytotoxic activity of the n-hexane, ethyl acetate, ethanolic and
aqueous extracts of the bulbs and aerial parts of S.lutea (L.) Ker-Gawl ex
Sprengel, S sicula Tineo ex Guss. and P. maritimum L. were determined
using the brine shrimp (Artemia salina Leach.) lethality bioassay. As a
result, all of the ethanolic extracts of the bulbs showed significant activity. However, none of the n-hexane, ethyl acetate, ethanolic extracts of
the aerial parts were active against Artemia salina Leach. The aqueous
extracts of bulbs and aerial parts of P. maritimum were found to be active
whereas aqueous extracts prepared from S. sicula bulbs and aerial parts
of S. lutea showed significant activity.
Key Words: S.lutea, S sicula, P. maritimum, Brine Shrimp, Cytotoxic
activity
46
Özet
Sternbergia sicula, S. lutea ve Pancratium maritimum
Ekstrelerinin In vitro Sitotoksik Aktiviteleri
S.lutea (L.) Ker-Gawl ex Sprengel, S sicula Tineo ex Guss. ve Pancratium. maritimum L. bitkilerinin soğanları ve toprak üstü kısımlarına
ait n-hekzan, etilasetat, etanol ve su ekstrelerinin sitotoksik aktiviteleri
brine shrimp (Artemia salina Leach.) yöntemi ile tayini edilmiştir. Sonuç
olarak bütün bitkilerin soğanlarından hazırlanan etanol ekstreleri belirgin aktivite göstermiştir. Ancak bitkilerin toprak üstü kısımlarından
hazırlanan n-hekzan, etilasetat ve etanol ekstrelerinin hiçbirinde aktivite bulunmamıştır. P. maritimum bitkisinin soğan ve toprak üstü
su ekstreleri aktif çıkarken, S. sicula soğanları ve S. lutea toprak üstü
kısımlarından hazırlanan su ekstreleri belirgin sitotoksik aktivite
göstermiştir.
Anahtar Kelimeler: S.lutea, S sicula, P. maritimum, Brine shrimp, Sitotoksik aktivite
REFERENCES
1.
Mathew B.. “Sternbergia”, Davis P. H. (Ed.), Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Edinburgh, Edinburgh University Press, (1984) Vol 8, 360-364.
2. Mathew, B. Davis, A.P. “Sternbergia”, Davis AP McGough HN, Mathew B, Grey-Wilson
C, (Eds.), Cites Bulb Checklist, Kew, The Trustees of Royal Botanic Gardens, (1999)
pp. 54-55.
3. Webb, D.A., “Amaryllidaceae” Tutin, T.G., Heywood, V.H., Burges, N.A., Moore, D.M.,
Valantine, D.H., Walters, S,M., Webb, D.A. (Eds.), Flora Europaea,. Cambridge, Cambridge University Press, (1980), Vol. 5, pp. 75-84.
4. Duman, H., Koyuncu, M., Unal, F.: The genus Sternbergia Waldst.& Kit. Amaryllidaceae in Turkey. The Karaca Arboretium Magazine, 6, 115-130 (2002)
5. Willis, J.C., “Amaryllidaceae” Shaw, A.H.K. (Ed.), A Dictionary of the Flowering Plants
& Ferns, Cambridge, 8th Ed. Cambridge University Press, (1988), p. 847.
6. Mill RR. “Pancratium L.” Davis PH, (Ed.), Flora of Turkey and the East Aegean Islands.
Edinburgh, Edinburgh University Press, (1984), Vol. 8, pp. 380-381.
7. Pabuçcuoğlu V., Richomme, P., Gozler T., Kıvçak, B., Freyer, A.J., Shamma, M.: Four
new crinine-type alkaloids from Sternbergia species, J Nat Prod 52 (4), 785-91 (1989).
8. Kıvçak, B., Gözler, T. : Sternbergia sicula Alkaloitleri, Ege Üniversitesi Eczacılık Fak.
Derg. 1 (2), 65-71 (1993).
9. Evidente A. Iasiello,I., Randazzo, G. : Isolation of sternbergine, a new alkaloid from
bulbs of Sternbergia lutea, J. Nat Prod., 47(6), 1003-8 (1984).
10. Berkov, S., Bastida J., Tsvetkova, R., Viladomat, F., Codina, C. : Alkaloids from Sternbergia colchiciflora. Z. Naturforsch. 64c, 311-316 (2009).
EXTRACTS
47
11. Berkov, S., Evstatieva, L., Popov, S. : Alkaloids in Bulgarian Pancratium maritimum L.
Z. Naturforsch., 59 C, 65-69 (2004);
12. Saito K., Misaki, A., Golstein I J. : Purification and Characterization of a new mannose-specific lectin from Sternbergia lutea bulbs, Glucoconjugate Journal, 14(8), 88996 (1997).
13. Lopez, S., Bastida, J., Viladomat, F., Codina, C. : Acetylcholinesterase inhibitory
activity of some Amaryllidaceae alkaloids and Narcissus extracts. Life Sciences, 71,
2521-2529 (2002).
14. Suffness, M., Cordell, G. A., “ Antitumor Alkaloids”, Brossi A. R. (Ed.), The Alkaloids
Chemistry and Pharmacology, New York, Academic Press Inc., (1985), 25, pp.198-212.
15. Gabrielsen, B., Monath, T. P., Huggins, J. W., Kefauver, D. F., Pettit, G. R., Groszek,
G., Hollingshead, M., Kirsi, J. J., Shannon, W. M., Schubert, E. M., Dare, J., Ugarkar,
B., Ussery, M. A., Phelan, M. J. : Antiviral (RNA) Activity of selected Amaryllidaceae
Isoquinoline Constituents and Synthesis of Related Substances, J Nat Prod, 55 (11),
1569-1581 (1992).
16. Lilienfeld, S. : Galanthamine- A Novel Cholinergic Drug With a Unique Dual Mode of
Action For the Treatment of Patients With Alzheimer’s Disease, CNS Drug Reviews, 8
(2), 159-176 (2002).
17. Tanker, M., Çitoğlu, G., Gümüşel, B., Şener, B. : Alkaloids of Sternbergia clusiana
and Their analgesic Effects, International Journal of Pharmacognosy, 34 (3), 194-197
(1996).
18. Ünver, N., Kaya, G.İ., Oztürk, T.: Antimicrobial Activity of Sternbergia sicula and
Sternbergia lutea., Fitoterapia, 76, 226-229 (2005).
19. Meyer, B.N., Ferrigni, N.R., Putnam, J.E., Jacobsen, L.B., Nichols, D.E., McLaughlin,
J.L. : Brine Shrimp: A Convenient General Bioassay for Active Plant Constituents,
Planta Med., 45 (1), 31-34 (1982).
20. Mclaughlin, J. L., “Crown Gall Tumours on Potato Discs and Brine Shrimp Lethality:
Two Simple Bioassays for Higher Plant Screening and Fractionation” Hostetmann, K.
(Ed.), Methods in Plant Biochemistry, London, Academic Pres, (1991) Vol. 6, pp1-32
21. Ahmed, Y., Sohrab, Md. H., Al-Reza S.M., Tareq, F.S.,Hasan C.M., Sattar M.A. : Antimicrobial and cytotoxic constituents from leaves of Sapium baccatum, Food Chem.
Toxicol, 48, 549-552 (2010).
22. Souza Lima, M.C.J.S., Soto-Blanco, B. : Poisoning in goats by Aspidosperma pyrifolium Mart. : Biological and cytotoxic effects, Toxicon 55, 320-324 (2010).
23. Jokhadze, M., Eristavi1,L., Kutchukhidze1, J., Chariot, A., Angenot, L, Tits, M., Jansen, O., Frédérich, M.: In Vitro Cytotoxicity of some Medicinal Plants from Georgian
Amaryllidaceae Phytother. Res. 21, 622–624 (2007).
24. Weniger, B., İtaliano, L., Beck, J.-P., Bastida, J., Berganon, S., Codina, C., Lobstein,
A., Anton, R.: Cytotoxic Activity of Amaryllidaceae Alkaloids, Planta Med., 61, 77-79
(1995).
25. Yui, S., Mikami, M., Kitahara, M., Yamazaki, M.: The inhibitory effect of lycorine on
tumor cell apoptosis inducedby polymorphonuclear leukocyte-derived calprotectin,
Immunopharmacology, 40, 151–162 (1998).
26. Kaya, G.I., Unver, N., Gözler, B., Bastida, J.: (-)-Capnoidine and (+)- Bulbocapnine
from an Amaryllidaceae Species, Galanthus nivalis subsp. cilicicus, Biochem Syst
Ecol, 32, 1059-1062 (2004).
27. Phokas, V.: Die Alkaloide von Sternbergia sicula (Amaryllidaceae), Pharm Acta Helv,
44, 257-259 (1968).
48
28. Çitoğlu, G.: Alkaloids of Sternbergia candida Mathew & T. Baytop, GUEDE, J. Fac.
Pharm. Gazi, 15 (2), 93-98 (1998).
29. Youssef, D.T.A., Frahm, A.W.: Alkaloids of the flowers of Pancratium maritimum, Planta Med., 64(7), 669-670 (1998).
30. Berkov, S., Evstatieva, L., Popov, S.: Alkaloids in Bulgarian Pacratium maritimum L.,
Z. Naturforsch. 59 c, 65–69 (2004).
31. Kaya, G.İ., Çicek, D., Sarıkaya, B., Önür M.A., Unver Somer, N.: HPLC - DAD Analysis
of Lycorine in Amaryllidaceae Species, Nat Prod Commun, in Press
32. Barone, E., Calabrese, Mancuso, C.: Ferulic acid and its therapeuticpotential as a
hormetin for age-related diseases, Biogerontology, 10, 97-108 (2009).
33. Falcão, M.J.C., Pouliquem, Y.B.M, Lima, M.A.S., Gramosa, N. V., Costa Lotufo, L. V.,
Militão, G.C.G., Pessoa, C., Moraes M.O., Silveira E. R.: Cytotoxic Flavonoids from
Platymiscium floribundum, J Nat Prod, 68, 423-426 (2005)
34. Youssef, D.T.A., Ramadan, M.A., Khalifa, A.A.: Acetophenones, a chalcone, a chromone and flavonoids from Pancratium maritimum, Phytochem, 49 (8), 2579-2583,
(1998).
35. Nikolova, M., Gevrenova, R.: Determination of Phenolic Acids in Amaryllidaceae Species by High Performance Liguid Chromatography, Pharm Biol, 43 (3), 289-291 (2005).
Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Dergisi
Cilt 30 / Sayı 1 / Ocak 2010 / ss. 49-80
Etnobotanik ve Türkiye’de Yapılmış
Etnobotanik Çalışmalara Genel Bir Bakış
Received : 09.01.2009
Revised : 16.06.2010
Accepted : 15.07.2010
Gülsen Kendir*, Ayşegül Güvenç*0
Giriş
Doğadaki tüm hayvanlar, bitkiler ve insanlar bir dengenin ürünüdürler. Mitolojide bitkiler tanrıların insana verdiği en değerli armağan
olarak ele alınmıştır. Tüm bitkiler insanın hizmetindedir 1 ve insanın
varoluşundan itibaren bitkilerle olan ilişkisi başlamıştır. İlk çağlardan
kalan arkeolojik bulgulara göre insanlar, besin elde etmek ve sağlık sorunlarını gidermek için öncelikle bitkilerden faydalanmışlardır. Deneme yanılma yoluyla elde edilen bu bilgiler, çağlar boyunca kullanım şekillerindeki bazı değişiklik ve gelişmelerle günümüze kadar ulaşmıştır 2. Kuzey Irak’ta Şanidar Mağarası’nda 1957 yılında yapılan kazılarda bulunan Neandertal adamı kalıntıları yanında mezarda bulunanlar, bitki-insan ilişkisinin başlangıcına ait ilk veri olarak kabul edilir.
60 bin yıl öncesinden günümüze gelen ve bir şamana ait olduğu düşünülen bu mezarda, civanperçemi, kanarya otu, mor sümbül, gül hatmi,
peygamber çiçeği, ebegümeci ve efedra gibi bitki türlerinin bulunduğu
* Ankara Üniversitesi, Eczacılık Fakültesi, Farmasötik Botanik Anabilim Dalı, 06100,
Tandoğan, Ankara, TÜRKİYE
o
Corresponding Author: Tel: +90 312 2033109
Fax: +90 312 2131081
E-mail: [email protected]
50
HACETTEPE ÜNİVERSİTESİ ECZACILIK FAKÜLTESİ DERGİSİ
tespit edilmiştir. Ölülerini gömmeye başlayan bir toplumda, ölen kişinin tekrar yaşama döndüğünde kullanacağı düşüncesiyle mezara konulduğu tahmin edilen bu bitkilerin, yenenler ve şifalı olanlar diye ayrılmaya başlandığının da bir göstergesi olabileceği düşünülmektedir.
Çünkü bu bitki türleri günümüzde de özellikle tıbbi bitki olarak hala
önemlidir 3,4.
Yüzyıllardan beri süregelen insan ve bitki arasındaki bağ sonucunda, günümüzde tüm dünyanın önemini kabul ettiği ve ciddi araştırmaların yapıldığı etnobotanik bilim dalı doğmuştur 2. Etnobotanik araştırmalar, deneme yanılma yoluyla edinilmiş ve uzun bir zaman süreci sonucunda nesilden nesile aktarılarak günümüze kadar ulaşan çok değerli bilgileri yansıtan içerikleri ile bitkilerin bilimsel olarak değerlendirilmelerine önemli katkıda bulunmaktadır. Zengin bir kültürel mirasa sahip olan ülkemizin de etnobotanik açıdan oldukça kapsamlı bir bilgi hazinesi mevcuttur. Ancak, kırsal kesimden kentlere olan göçlere ve gelişen teknolojiye paralel olarak, yeni nesiller bu hazinenin değerini bilmemekte ve bu bilgiler kullanılmadığı için kaybolma riski taşımaktadır. Bu
nedenle çok değerli bu bilgilerimizin bir an önce yazılı hale getirilme zorunluluğu ortaya çıkmaktadır. Bu zorunluluk ülkemiz ekonomisi açısından da önemlidir. Hangi bölgelerde hangi bitkilerden yararlanılabileceğinin tespiti, ancak etnobotanik çalışmalar ışığında belirlenebilecektir ve böylece halktan alınan bilgiler halkın ekonomisine katkı sağlaması için geri dönecektir 5,6. Diğer taraftan ülkemizde mevcut etnobotanik
yayınlar oldukça dağınıktır ve bu konuda başvurulabilecek bir merkez
(merkezi kütüphane, veri tabanı, vb.) olmadığı için de yayınlar taranamamakta ve bulunan bilgiler yeterince değerlendirilememektedir 5. Bu
nedenle Sadıkoğlu yüksek lisans tezinde (1998) Cumhuriyet döneminde 1928–1997 yılları arasını kapsayan yayımlanmış ya da yayımlanmamış tüm etnobotanik çalışmaları bir arşiv haline getirmeye çalışmıştır 5.
Ayrıca “Türkiye’deki Etnobotanik Çalışmalar Hakkında Bir Bibliyografya” ve “Türkiye Etnobotanik Araştırmalar Veri Tabanı” hazırlanmasına
yönelik çalışmalar da bulunmaktadır 7,8. Hazırladığımız bu derleme makalesinde, 1997 yılından sonra yapılmış olan ve ulaşabildiğimiz bilimsel
nitelikte etnobotanik yayınlara yer vermeyi hedefledik. Böylece ülkemizde günümüze kadar yapılmış etnobotanik çalışmaları içeren ve araştırmacılara kaynak oluşturabilecek ön derleme niteliğinde bir makale olmasını amaçladık.
Etnobotanik ve Türkiye’de Yapılmış Etnobotanik Çalışmalara Genel Bir Bakış
51
Etnobotanik Terimi ve Tarihçesi
Etnobotanik kelimesinin kökü olan etno- insanların çalışılması, botanik de bitkilerin çalışılması ya da bitki bilimi anlamına gelir. Etnobotanik,
geniş anlamda, farklı insan topluluklarındaki bitki-insan ilişkilerini ifade etmektedir 4,9,10. Etnobotanik terimi, ilk kez 1895 yılında, bir biyoloji
profesörü olan John W. Harshberger tarafından kullanılmaya başlanmış
olup, basitçe “bitkilerin yerel halk tarafından kullanımı” olarak tanımlanmıştır. Ayrıca etnobotanik teriminin ilk geçtiği yer olan, Harshberger’in
"The Purposes of Etnobotany" adlı eseri bu konuda bilinen ilk yayındır.
Bu terimin bilim dünyasına girmesiyle etnobotanik çalışmalarda yeni bir
çığır açılmıştır ve konu, halk da dâhil olmak üzere artık çok geniş bir kesimin ilgisini çekmiştir. Konu hakkında çalışan her kesim bu bilim dalına yeni bir teknik ve bilgi katmıştır. Yapılan birçok çalışmadan sonra,
1993’te Yen, bu tanımı tekrar gözden geçirmiş ve tam olmasa da yeni bir
etnobotanik tanımı ortaya koymuştur. Yen’e göre etnobotanik, “bitkiler
ve yerli halk arasındaki her türlü karşılıklı ilişkidir”. Ancak biz bugün etnobotanik için geniş anlamda “evrim süreci içinde insan-bitki ilişkileri”
diyebiliriz. Daha dar anlamdaysa “bir yörede yaşayan halkın, yakın çevresinde bulunan bitkilerden çeşitli gereksinimlerini karşılamak üzere yararlanma bilgisi ve bitkiler üzerine etkileri” olarak özetleyebiliriz. Günümüzde sadece bitkilerin niçin kullanıldığı değil, aynı zamanda bitkilerin
yetiştiği ortam şartlarının belirlenmesi konularına da odaklanmış olan
etnobotanik terimi, sürekli tanımlanmaktadır ve tanımı üzerinde kesin
bir fikir birliği yoktur 4,11.
Etnobotaniğin ortaya çıkışında, çeşitli hastalıkların tedavi edilmesi
amacıyla binlerce yıldan beri tıbbi bitkilerin kullanılması büyük rol oynamıştır. Eski çağlardan günümüze gelen etnobotanik kitapları veya belgeleri tıbbi bitkilerin kullanımı üzerinedir. Örneğin Hitit yazıtlarında, Mısır papirüslerinde, ilkçağlardan kalan kitaplarda hep tıbbi bitkilerin yerel adları ve kullanım şekilleri verilmiştir. Bitkilerden en çok gıda ve tedavi edici olarak yararlanılmakla beraber, yakıt, yapı malzemesi, süs eşyası yapımı, boyar madde ve büyü, nazar gibi inançsal amaçlı vb. kullanımlar da yaygındır 4,9,12.
Günümüzde etnobotanik araştırmalarda en ileri ülke Hindistan’dır.
Çin’de geleneksel tıp bilgilerinin derlemesinin yanı sıra, Kunming Botanik
Enstitüsü’nde yer alan etnobotanik laboratuvarında birçok araştırmacı
52
çeşitli bölgelerde kullanılan bitkileri araştırmayı sürdürmektedir. Nijerya, Kenya gibi Afrika ülkelerinde ve Latin Amerika’da ekip çalışmalarına
ve yeni laboratuvarların kurulmasına başlanmıştır. Uluslararası Etnobiyoloji Topluluğu (International Society of Ethnobiology) iki yılda bir kongre yaparak bilimsel çalışmalara tartışma olanağı sağlamaktadır11,13,14. Ayrıca uluslararası Etnobotanik Kongresi [The International Congress of
Etnobotany (ICEB)] farklı yerel komitelerle birlikte uluslararası toplantılar düzenlemektedir. ICEB’in amacı farklı birimlerde etnobotanik çalışanları bir araya getirmektir. Bu amaçla ilk kongre 1992 yılında Cordoba
(İspanya)’da düzenlenmiştir. Bu toplantıların 4. süne 2005 yılında İstanbul (Türkiye) ev sahipliği yapmış ve toplantıya 46 ülkeden 300’ün üzerinde araştırmacı katılmıştır 15.
Etnobotanik Çalışma
Etnobotanik çalışmalar, yalnızca insanlarla bitkilerin yüzyıllardan
beri devam eden karşılıklı etkileşimlerini kaydetmekle kalmaz aynı zamanda bu etkileşimden doğan sonuçların, kırsal kesimde yaşayan halkın gelişiminde kullanılmasına, biyolojik çeşitliliğin korunmasına, kullanılan, ihraç edilen ve tehlike altında olan türlerin belirlenmesi ile yasal düzenlemelerin yapılabilmesine de temel oluşturur. Ayrıca, hastalıklara dayanıklılık yönünden üstün olan bitkilerin kültüre alınmalarında,
daha kalıcı renklere sahip solmayan boyaların elde edilebileceği yeni bitki türlerinin belirlenmesinde de kaynak oluşturabilmektedir 5,16. Etnobotanik çalışmalar farklı disiplinler tarafından yapıldığı için her disiplin
farklı teknikler kullanarak çalışmalarını yönlendirir. Ancak amaç hepsinde yerel bitkileri tanımlamak olduğu için Sistematik Botanik bu çalışmalarda önemli bir yer tutar. Çünkü bitki isimlerinin botanik alanında geçerli bilimsel adları belirlendikten sonra bu bitkiler ve kullanılış amaçları değer bulur 10,11,17.
Bir etnobotanik çalışma, çalışmayı yapacak olan her farklı disiplin
için (antropoloji, arkeoloji, ekoloji, farmasötik botanik, farmakognozi,
halk bilimi, sanat tarihi vb.) ilginç bir sorunun belirlenmesi ile başlar.
Yeni bulgular için öncelikle ve özellikle uygarlığın girmediği bölgelerde
yaşayan halkın bitkilere verdiği isimler ve kullanım biçimlerinin saptanması önemlidir. Çünkü bitkilerin yerel isimleri ve kullanımlarının
53
derlenmesi insanlık mirasının yeni kuşaklara aktarılması bakımından
çok büyük önem taşımaktadır. T. Baytop (1994) tarafından hazırlanmış
olan “Türkçe Bitki Adları Sözlüğü” halkın bitkilere verdiği isimlerin bilimsel karşılıklarının belirlenmesi açısından ülkemizde yazılmış önemli eserlerden birisidir 11,17.
Daha önce de belirtildiği gibi etnobotanik, bir yörede insanların kullandığı her türlü bitkinin araştırılması demek olduğuna göre, o yörede
kullanılan tüm bitkilerin saptanması ve örneklenmesi gerekmektedir.
Etnobotanik araştırmalar uzun vadeli ve masraflı çalışmalardır. Bu nedenle çalışmalar planlanırken hedef ve süre iyi belirlenmelidir. Örneğin,
gıda amaçlı kullanılan bitkilerin saptanabileceği ve kaynak kişilerle en
rahat söyleşilerin yapılabileceği dönem kış ve ilkbahar aylarıdır. Yaz ve
sonbahar ise, bitki toplama, presleme ve tohum örnekleri almada, ayrıca ekin biçimi, harman ve sonrası işlemleri izlemek, kışlık yakacak ve kış
aylarında kullanılmak üzere hayvan yemi olan bitkileri toplamak gibi değişik etkinliklerin sürdürüldüğü bir dönem olarak önemlidir. Çalışmalar,
kısa dönemli ya da dar bütçeli olarak da tasarlanabilir ve bir araştırma
bir tek çalışma grubu (örneğin tıbbi bitkiler, gıda olarak kullanılanlar, boyamada kullanılan bitkiler ya da sadece yerel adların tespiti gibi) ile sınırlandırılabilir. Ancak, çalışılan bölgeyi bir veya iki köy ile sınırlı tutup hazır o bölgeye ulaşım ve çalışma olanakları sağlanmışken bir ekip çalışması kapsamında diğer bilim alanlarındaki kullanımlarını da derlemek çok
daha yararlı ve ekonomiktir 11,16–18.
Etnobotanik çalışmalar yapan araştırmacıları, botanikçilerden ayıran önemli fark, arazi çalışmaları sırasında yoğun kaynak kişi kullanmalarıdır, bilgi doğrudan kullanıcılardan ve karşılıklı konuşma yöntemleri ile elde edilir. Çünkü halk bitkileri gerektiği zaman ve ihtiyaç duyacağı kadar yetiştiği doğal ortamlarından toplar. Bu nedenle kaynak kişilerin seçimi ve onlarla söyleşi teknikleri çok önemlidir. Geçmiş kuşakların bilgilerini devralmış kişileri bulmak ve onlarla birlikte araziye çıkmak, onların bitkilere ilişkin gözlemlerini not etmek ve bu bilgileri başka deneklerle sınamak önerilebilecek etkili bir yoldur. Kırsal kesimde genellikle araştırmacılara rehberlik etmek erkeklerin işidir. Oysa besin ve
tıbbi amaçla kullanılacak olan bitkilerin toplanması, boyar madde taşıyan bitkilerden boya elde edip kullanılması ve bahçe tarımı Anadolu’da
da, dünyanın birçok yerinde olduğu gibi, kadınların uzmanlık alanıdır.
Kadınların gıda veya tıbbi bitkileri toplama ve hazırlamada, çeşitli el
54
sanatlarında (dokuma, hasır gibi) çok önemli bilgi birikimlerinin olduğu
unutulmamalıdır. Bununla birlikte mantar, çeşitli meyve ve bazı yumrulu bitkileri erkekler, çocuklar ve özellikle de çobanlar toplar. Yaşları nedeniyle çocukları kaynak kişi olarak önemsememek hatadır. Hayvanların yediği ya da yemediği zehirli otları en iyi bilenlerse çobanlardır. Tedavileri sırasında büyü, dua gibi yöntemler yanında genellikle çevrelerinde
yetişen bitkileri kullanarak bir hastalığı iyi ettiğine inanılan “Ocak” tabir edilen kişiler de araştırmacıların dikkat etmesi gereken kaynak kişilerdendir 11,17–19.
Etnobotanik araştırmalarda oldukça yeni bir teknik de kantitatif çalışmalardır ve bu araştırmaların katkısı giderek artmaktadır. Özellikle
koruma ve sürdürülebilir kullanım ile sürdürülebilir kalkınmaya yönelik
çalışmalarda kantitatif araştırmaların önemi büyüktür. Bu yöntemle, istatistiksel ve çok seçenekli uygulamalarla arazi çalışması sırasında elde
edilen verilerin değerlendirilmesi ve ileriye dönük koruma projelerinin tasarlanması olası hale gelmektedir. Prance (1987) tarafından etnobotanik
çalışmalarda kullanılması önerilen bu yöntem, bilgisayar teknolojisinin
yardımı ve istatistik programlarının kolay uygulanabilir hale gelmesiyle
giderek daha çok araştırmacının kullandığı etkin bir araştırma aracı olmuştur. Kantitatif etnobotanik, bitki kullanım bilgisinin istatistiksel yöntemlerle doğrudan analizi olarak tanımlanabilir. Hipotez testlerle birlikte
miktarın belirtilmesi, bilginin niteliği ile kaynağın korunması ve gelişmesine katkı sağlamaktadır 18,20.
Arazi çalışmaları sırasında veya sonrasında bitki teşhisleri yapıldıktan (bitkinin türü ve varsa tür altı taksonu belirlendikten) sonra, bilimsel
yayınlar taranarak yetişme alanı ve elde edilen tüm bulgularla karşılaştırılarak, bulguların önceki yayınlarda belirtilen kullanımlarıyla uyumlu olup olmadığı araştırılmalıdır. Elde edilen bulguların gerek çalışılan
bölgede, gerekse tüm Türkiye’de her bir bitkinin farklı ya da benzer kullanımlarının varlığının ortaya çıkarılması açısından da önemi büyüktür.
Yurtiçi kaynaklar ve yayınlar kadar özellikle komşu ülkelerdeki (Yakın
Doğu ve Akdeniz bölgesi) etnobotanik çalışma verilerine erişim de gereklidir. Özellikle Yakın Doğu konusunda en iyi veri tabanı İngiltere’de
KEW Botanical Garden’in Economic Botany bölümünde hazırlanmış ve
bu alanda çalışanlara açık olan SEPASAL (Survey of Economic Plants for
Arid and Semi Arid Lands) veri tabanıdır. MEDUSA (Mediterranean Network) gibi Akdeniz uluslarının bitki kullanımlarına ait veri tabanları da
55
henüz tümüyle yeterli olmamakla birlikte taranmalıdır. Ayrıca özellikle
Yunanistan, İtalya, Filistin gibi Akdeniz Bölgesi ülkelerinde gıda ve tedavi edici amaçlı olarak kullanılan bitkilerle ilgili giderek artan yayınlar da
dikkate alınmalıdır 18,21,22.
Çok yönlü bir arazi çalışmasıyla elde edilen bilgiler, disiplinler arası bir anlayışla ve farklı uzmanların katkısıyla değerlendirildiğinde, bitki listelerinden oluşan alışılagelen etnobotanik raporlardan çok daha fazla katkı sağlayacak ve halkın bilgi birikiminin ülkemiz yararına kullanımı mümkün olacaktır. Eğitime ve yerel kalkınmaya yönelik olduğu kadar,
halktan alınan bilgilerin tekrar halka derli-toplu bir biçimde sunulmasına yönelik güncel ve bilimsel yayınlar da etnobotanik alanında düşünülmesi gereken önemli çalışmalardandır. Bunun en güzel örneklerini yağmur ormanlarında belirlenen yeni tıbbi bitkiler ve kullanılışlarıyla ilgili
yayınlar oluşturmaktadır 14,17,18.
Ülkemizin Floristik Yapısı ve Önemi
Türkiye Florası΄na “Flora of Turkey and The East Aegean Islands”
göre, Türkiye 174 familyaya ait 1251 cins ve 12.000’den fazla tür ve türaltı taksonu (alt tür ve varyete) ile oldukça zengin bir floraya sahiptir
23–25
. Bu taksonların 234’ü yabancı kaynaklı ve kültür bitkisidir. Geriye
kalan diğer türler ise yurdumuzda doğal yayılış gösteren bitkilerdir 26,27.
Tüm Avrupa kıtasının yaklaşık 12.000 kadar bitki taksonuna sahip olduğu düşünüldüğünde yurdumuzun bitki örtüsü bakımından nedenli
zengin olduğu görülmektedir 28. Endemizm bakımından da yurdumuz oldukca zengindir. Tüm Avrupa ülkelerindeki toplam endemik takson sayısı yaklasık 2750 iken ülkemizdeki endemik tür sayısı 2891’ dir. Bu sayıya endemik olan 497 alt türü ve 390 varyeteyi dâhil ettiğimizde toplam
endemik takson sayısı 3750’den fazladır 25. Ayrıca yurdumuz endemik
tür oranı ve çeşitliliği açısından Orta Doğu’nun da en zengin florasına sahiptir. Endemik bitki bakımından en zengin ülke olan Yunanistan’da bile
bu değer 800–1000 arasındadır. Bu farklılıklar göz önüne alındığında ülkemizin bitki türleri açısından ne kadar zengin ve ilginç bir ülke olduğu
anlaşılmaktadır 23–28. Ayrıca ülkemiz birçok cins ve seksiyonun farklılaşma merkezi olmasının yanı sıra çok sayıda bitkinin de gen merkezi konumundadır. Günümüzde tarımı yapılan birçok kültür bitkisinin yabani
56
formları yurdumuzda doğal yayılış göstermekte olup Türkiye florasının
zenginliğine etkileri oldukça büyüktür. Türkiye’de tıbbi olarak kullanılan
bitkilerin sayısı kesin olarak bilinmemekle birlikte, 500 civarında olduğu
tahmin edilmekte; yaklaşık 200 tıbbi ve aromatik bitkinin ihraç potansiyelinin olduğu belirtilmektedir 12,28–30.
Dünyada tıbbi amaçla kullanılan bitki türlerinin sayısı hakkında kesin bilgi olmayıp, tahminler 20.000 ile 70.000 arasındadır 31. 1979 yılında Dünya Sağlık Örgütü (WHO) tarafından yapılan araştırma sonuçlarına göre, kullanılan ve ticareti yapılan bitkisel drogların sayısının 1.900
olduğu belirtilmektedir 32. WHO’nun tahminlerine göre dünya nüfusunun % 80’i, Afrika nüfusunun ise % 95’i tıbbi bitkilere dayalı tedavi
yöntemlerinden yararlanmaktadır 33. WHO, modern tıbba destek olacak
şekilde, gelişmekte olan ülkelerin geleneksel tedavi yöntemlerinin kullanımının yaygınlaşması ve standardizasyonu için “2001–2005 yılı Geleneksel Tıp Stratejileri” programı başlatmıştır 34. Yine WHO verilerine göre
Japonya’da doktorların % 60-70’i hastalarına Kampo ilaçlarını tavsiye etmektedir 35. Çiçekli bitkilerden sadece % 15’i üzerinde kimyasal ve farmakolojik araştırmalar yapılmıştır 33. Yeryüzündeki tüm bitki türleri düşünüldüğünde son derece düşük olan bu oran, bitkilerin, farklı ilaç şekillerinde kullanılmaları için oldukça büyük bir kaynak oluşturduklarını bir
kez daha vurgulamaktadır 36.
Bütün bu bilgiler göz önüne alındığı zaman, ülkemizin bu konuda
büyük bir çalışma potansiyeline sahip olduğu görülmektedir. Ayrıca bilimsel verilerin halkla bütünleşebilmesi için yerel bitki adlarının da tespit edilerek güncelleştirilmesi gerekir. Bu konu da yine, etnobotanik çalışmaların önemli bir parçasını oluşturmaktadır.
Ülkemizde bitkilerin kullanım amaçları
Gıda ve baharat
Yurdumuzda beslenme amacıyla bitki toplamacılığının önemli bir geçmişi vardır. Halk ihtiyacını, civar dağ ve ormanlardan kendisi toplayarak karşılar. Bu gelenek kırsal kesimlerde hala sürmektedir. Birçok yabani bitkinin toprak üstü kısmı veya kökleri sebze olarak kullanılmaktadır.
Bunlar çiğ veya pişmiş olarak yenildiği gibi kurutularak, salamura halinde veya turşu şeklinde de tüketilmektedir. Ülkemizde, Ege ve Karadeniz
57
bölgelerindeki zengin bitki örtüsüne paralel olarak “ot kültürü” nün de
varlığı bilinmekteyse de bu kültürün çok iyi araştırıldığı söylenemez
11,17,18,36,37
. Bununla beraber bazı bölgelerde (bilhassa Batı ve Güney Anadolu), sebze olarak kullanılan bitkiler, mevsimi geldiğinde, semt pazarlarına getirilerek satışa sunulmaktadır 37. Yabani bitkilerin koku ve tad verici olarak kullanılışı da oldukça yaygındır. Bazı bitkiler (Allium, Origanum,
Mentha, Thymus cinslerine ait değişik türler) yemeklere tad ve koku vermek için kullanılır. Bazı türlerin (bilhassa Salvia ve Sideritis türleri) yaprakları veya çiçek durumları “adaçayı”, “dağçayı”, “yaylaçayı” gibi isimler
altında tanınmakta ve bunlardan elde edilen infüzyon, sıcak içecek olarak
tüketilmektedir. Bu şekildeki kullanılış Batı ve Güney Anadolu’nun dağ
köylerinde olduğu gibi şehirlerde de oldukça yaygındır (16, 37).
Boyar madde
Eskiden kumaş veya dokumaların boyanmasında genellikle bitkisel
kökenli boyar maddeler kullanılmakta idi. 100 sene kadar önce boyar
maddelerin sentetik olarak yapılma olanaklarının bulunması ve bunların ucuz olarak piyasaya çıkartılması, bütün dünyada olduğu gibi memleketimizde de sentetik boyar maddelerin geniş bir oranda kullanılmasına neden olmuştur. Bununla beraber Anadolu’nun bazı bölgelerinde halen bazı bitkisel kökenli boyar maddeler kullanılmaktadır. Son yıllarda
bitkisel boyar maddelere karşı ilgi yeniden artmıştır. Bunun başlıca nedeni birçok bitkisel boyar maddenin renklerini ve parlaklıklarını uzun
zaman korumalarıdır. Anadolu’da iplik boyamasında kullanılan başlıca
maddeler (boyar madde taşıyan bitkiler, mazı ve şap gibi), bol olarak bulunduğu için Orta Asya’dan Türkler tarafından getirilen boyacılık sanatı
Anadolu’da büyük bir gelişme göstermiştir 37,38.
Halk ilacı
Anadolu halkının yabani bitkileri tıbbi amaçla kullanması çok eski
devirlere kadar uzanmaktadır. Hitit dönemi tabletlerinde bulunan bazı
reçete formüllerinde kayıtlı bitki adları bunun bir kanıtıdır. Bu dönemlerde yabani bitkilerden yararlanıldığı gibi, bazı önemli tıbbi bitkiler drog
elde etmek için yetiştirilmekteydi. Ayrıca Hititler ve sonrasında Bizans
döneminde Anadolu’dan elde edilen bazı drogların dış ülkelere satıldığı
da bilinmektedir. Hitit döneminde kullanılan bazı bitki adları ile bugün
58
Anadolu’da kullanılan bazı bitki adları arasında büyük bir benzerlik görülmektedir (haşşika= haşhaş; samama= susam; tarmus= tirmis; zertun= zeytin) 12,39,40. Selçuklular döneminde Anadolu’da kullanılan bitkisel droglar hakkında en ayrıntılı bilgiler İbn Baytar (1197–1248)’ın ElMüfredat isimli eserinde bulunmaktadır. Bu eser Osmanlı İmparatorluğu döneminde yazılmış birçok kitap için kaynak olmuştur 12,37,41. Osmanlı
İmparatorluğu döneminde Anadolu’daki tıbbi bitki kullanımıyla ilgili bilgileri özellikle İbn Batuta (1304–1369) ve Evliya Çelebi (1611–1681?)’nin
eserlerinden öğreniyoruz 12. Ülkemizde kullanılan droglar üzerindeki ilk
bilimsel araştırmalar 19. yüzyılın sonlarında başlamıştır. Bu konu ile
daha çok eczacılar ilgilenmiştir. Yerli droglar üzerinde araştırmalar yaparak, sonuçlarını yayınlayanların başında Giorgio Della Sudda (Faik Paşa)
(1831–1913) ve Pierre Apery (1852–1918) gelmektedir. Anadolu’yu her
yönüyle konu alan çalışmalar ancak Cumhuriyet döneminde güncellik
kazanarak öne çıkmış ve bu nedenle de doğa ile insan ilişkileri konuları
üzerinde araştırmalar ve yayınlar başlamıştır. İstanbul Üniversitesi Farmasötik Botanik ve Genetik Kürsüsü Başkanı Ord. Prof. Dr. A. Heilbronn (1885–1961), Türkiye’de tıbbi bitkiler alanında bugünkü anlamda,
farmakognozik araştırmaları başlatmıştır 9,12,41. Sadıkoğlu (2004) tarafından hazırlanan Cumhuriyet dönemini (1928–1997) kapsayan bir makalede Türk etnobotaniği ile ilgili 765 yayın incelenmiştir. Bu yayınlardan
466’sının bitkilerin tıbbi kullanımları ile ilgili olduğu tespit edilmiştir 42.
Kırsal bölgelerde, hastalıkları tedavi etmek için, genellikle çevrede yetişen veya yetiştirilen bitkiler kullanılmaktadır. Şehirlerde ise droglar eczane veya aktarlardan sağlanmaktadır. Bunlar ekseriyetle çok tanınmış,
yerli veya yabancı kökenli droglardır 37. Türkiye bugün de bitkisel drog
elde edip kullanan ve ihraç eden bir ülkedir ancak henüz yeterli seviyede bu kaynağını kullandığını söylemek mümkün değildir. 2007 yılı Türkiye İstatistik Kurumu verilerine göre bugün haşhaş kellesi, ıhlamur, yabani güveyotu (Origanum vulgare) (sapları ve yaprakları), adaçayı (Salvia
sp.) (yaprakları ve çiçekleri), meyan kökü, nane ihraç edilmektedir. Bunlardan ıhlamur 79.583, adaçayı 1.529.500, meyan kökü 248.587, nane
153.196 kg ihraç edilmiştir 43.
Diğer kullanım alanları
Bu kullanım alanlarının dışında Anadolu’da bitkiler, süs ve ev eşyası hazırlamak, tütsü olarak ve nazara karşı korunmak, ayrıca sabun
59
hazırlamak için de kullanılmaktadır. Örneğin Bartın’da ağaç işlerinde kullanılan bitki türleri vardır. Evliya Çelebi Seyahatname’sinde Amasra halkının, dağlardan kestiği mis kokulu ıhlamur ağaçlarını oyarak ve çeşitli
eşyalar yaparak geçimlerini sürdürdüklerini yazmaktadır. Amasra’da, ıhlamur, şimşir, dişbudak, ceviz, kızılağaç, kayın, porsuk gibi ağaçlar kullanılarak havan, ceviz takımı, isimlik, anahtarlık, resimlik, vazo, tahta
kaşık, kuş figürleri, güzel sözler yazılı levhalar, hasır işlemeleri ve kaşağı
gibi eşyalar yapılmaktadır. Pinus pinea testa ve kozalaklarından, Taxus
baccata odunundan kolye ve tespih yapılmaktadır. Mısırın kurutulmuş
“koçan yaprakları” olarak adlandırılan brakteleri, hasır yapmada ve çanta yapımında kullanılmaktadır 44. Tütsü ve nazara karşı kullanılan bitkiler de vardır. Örneğin Peganum harmala (üzerlik otu) evlere nazar için
asılır. Ölünün başında güzel koku versin diye yakılır 45. Akseki (Antalya)
yöresinde Paliurus spina-christi (Çaltı) meyveleri nazar ve süs için kullanılır 46. Ononis spinosa subsp. leiosperma (karayandırak) topraküstü kısmı Yalova’da nazara karşı kullanılır 2. Juniperus excelsa, J. drupaceae, J.
foetidissima, Abies cilicica gibi bitki türlerinin odun ve kerestesinden yararlanılmaktadır. Myrtus communis dalları bayramlarda mezarlara dikilir. Yine dalları sepet örülmesinde kullanılır. Cylamen cilicium, Nerium oleander, Viola odorata vs. süs bitkisi olarak Akseki’de kullanılan bitkilerdir
46
. Kışlak (Yayladağı-Hatay) yöresinde Laurus nobilis (har) meyvaları sabun yapımında kullanılır. Yine bu yörede Teucrium polium (Yağmur otu)
bitkisinin toplanmasının ardından okunan dualarla yağmur yağacağına
inanılır 47.
Türkiye’de Yapılmış Etnobotanik Çalışmalar
Etnobotanik çalışmalar tüm dünyada hızla ilerlemeye ve güncel olmaya başlamıştır 14. Daha önce de belirtildiği gibi çok zengin bir floraya sahip olmamıza ve yurdumuzda halen çok sayıda araştırıcı tarafından değişik yörelerde etnobotanik çalışmalar yürütülmesine rağmen henüz ülkemizde bitkilerin ne kadarının halkımız tarafından kullanıldığını bilmekten uzağız. Bununla birlikte, yapılan çalışmalarda en yaygın olarak halkın bilgisinin toplandığı alan, bitkilerin tıbbi kullanımıdır 11,48. Harf Devriminden (1928) başlayıp 1997’ye kadar 70 yıllık dönemde yurdumuzda
yapılmış 765 adet etnobotanik çalışma Sadıkoğlu’nun “Cumhuriyet Dönemi Türk Etnobotanik Araştırmalar Arşivi” adlı tezinde saptanmış ve bir
60
arşiv halinde, İstanbul Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Farmasötik Botanik Anabilim Dalı’nda, ilgilenen araştırıcılara sunulmuştur. Bu çalışma incelendiği zaman, bitkilerin kullanımıyla ilgili en fazla yayının Sivas, İstanbul ve Konya illerine ait olduğu; en sık olarak da insan sağlığı, inanç ve
gıda alanında kullanıldığı saptanmıştır. Karadeniz ve İç Anadolu Bölgelerinin etnobotanik açıdan diğer bölgelerden daha fazla araştırıldığı görülmüştür (Şekil 1). Yine bu çalışmaya göre, Batman, Çankırı, Kırıkkale, Mardin,
Nevşehir, Sakarya ve Şırnak illeri ile ilgili etnobotanik incelemenin yapılmadığı belirtilmiştir 5,42.
Şekil 1
1928–1997 yıllarında yapılan etnobotanik yayınların bölgelere göre dağılımı.
Türkiye’de İstanbul Üniversitesi’ne bağlı, “Geleneksel İlaçlar Araştırma ve Uygulama Merkezi (GİLAM)” geleneksel tıpta kullanılan bitkilerle
ilgili çalışmalar gerçekleştirmiş ve gerçekleştirmektedir. Geleneksel tıp ve
tıbbi bitkiler konusunda, kitaplar, raporlar ve çeşitli dergilerde etnobotanik çalışmalar yayımlamaktadır. Ospankulova tarafından hazırlanan tez
çalışması kapsamında da yurt içinde ve yurt dışındaki tüm etnobotanik
araştırmacıların bu konudaki çalışmalara kolayca ulaşabilmesi amacıyla Türk Etnobotanik Veri Tabanı (TEBVET) hazırlanmıştır. Bu kapsamda
658 çalışma değerlendirilerek veri tabanına 7965 veri aktarılmıştır 8. Veri
tabanının seçmeli kaynakça kısmında etnobotanik açıdan iyi tanınan 12
il Sivas, Erzurum, İstanbul, Gaziantep, Balıkesir, Konya, Sinop, İçel, Afyonkarahisar, Bursa, Diyarbakır ve Tokat olarak belirlenmiştir.
Hazırladığımız bu çalışmada, 1998’den günümüze kadar (2008 yılına
kadar) ülkemizde yapılmış olan etnobotanik çalışmalar taranmış ve elde
edilen bulgular Tablo 1’de verilmiştir.
61
TABLO I
1998-2008 yılları arasında yapılan etnobotanik çalışmalar
BÖLGE
BULGULAR
KAYNAK
Akseki (Antalya)
195 bitki belirlenmiştir. 29’u gıda, 27’si tıbbi, 7’si
baharat, 15’i de endüstriyel ve ekonomik amaçlı.
Diğer bitkilerin ise hayvansal besin kaynağı ve yöre
halkının günlük ihtiyaçlarının karşılanmasında
kullanıldığı tespit edilmiştir.
46
Çubuk (Esenboğa,
Ankara)
Çubuk’ta yetişen ve kullanılan 37 tıbbi bitki türü
belirlenmiş, kullanılış şekilleri ortaya koyulmuştur.
49
Tekirdağ
69 türün varlığı belirtilmiş. 63 bitki sadece tedavi
amaçlı, 6 bitki gıda olarak, 2 türün de her iki amaç
içinde kullanıldığı belirlenmiştir.
50
Babadağ (Denizli)
27 bitkiden 20’sinin tıbbi yönden önemli olduğu
sonucuna ulaşılmıştır.
51
Denizli
126 bitki belirlenmiş. Boya elde etmede 9, gıda
maddesi olarak 18, tedavi amacıyla 92 ve değişik
amaçlarla 7 bitkinin kullanıldığı saptanmıştır.
52
Halk tarafından kullanımı olan 66 tıbbi bitki
kaydedilmiştir.
53
67 bitki ve 8 hayvandan elde edilen 116 halk ilacı
saptanmıştır.
54
Giresun
Giresun ilinde yetişen 181 tıbbi bitki ve 52 zehirli
bitki tespit edilmiştir. Yöreden sağlanan 17 materyal
ve kaynaklardan saptanan 31 bitkinin kaynaklara
göre kimyasal bileşimleri belirlenip yöresel
kullanımları ile bilinen etkileri ve kullanımları
karşılaştırılmıştır.
55
Şile (İstanbul)
Halkın tedavide kullandığı 43 tıbbi bitki belirlenmiştir.
56
Etnobotanik değeri olan 251 bitki saptanmıştır.
Bunlardan 12 tanesinin tıbbi amaçlar dışında
kullanıldığı görülmüştür.
57
Halk arasında 9 bitki türünün tedavide kullanılışı
belirtilmiştir.
58
278 takson saptanmıştır. 115 bitki insan ve
hayvanlar tarafından yenmekte, 97’si tedavide, 23’ü
ağaç işlerinde ve 64’ünün de diğer alanlarda (süs
bitkisi, böcek kaçırıcı ve öldürücü, boyar madde,
dokuma vb.) kullanıldığı tespit edilmiştir.
44
Eğirdir (Isparta)
Kuzeybatı
Anadolu(Zonguldak,
Bartın, Karabük,
Kocaeli, Sakarya)
Elazığ
Gediz (Kütahya)
Bartın
62
52 bitki türünün halk tarafından tedavi amacıyla
kullanıldığı saptanmıştır.
59
Kilis
Halk arasında çok iyi bilinen ve aktarlarda satılan
21 bitkinin genel ve tıbbi özellikleri kapsamlı olarak
verilmeye çalışılmıştır. Ayrıca yörede eskiden beri
kullanılagelen 55 bitkinin yerel adları, kullanılan
kısımları ve kullanım şekilleri verilmiştir.
60
Aladağlar (Yahyalı,
Kayseri)
38 bitkinin yöresel isimleri ve kullanım alanları
derlenerek verilmiştir. Kullanımları örtüşmekle
birlikte 4 bitkinin boyamada, 17 bitkinin gıda
olarak, 15 bitkinin tedavi amacıyla ve 6 bitkinin de
diğer amaçlarla kullanıldığı belirtilmiştir.
45
131 bitki saptanmış. 76’sının tıbbi, 45’inin yiyecek,
2’sinin gereç yapımında, 5’inin boya, 2’sinin nazarlık
yapımında, 1’inin ise sabun yapımında kullanıldığı
ortaya konmuştur.
61
Ilıca (Erzurum)
Karaman
Kızılkaya (Aksaray)
Pürenbeleni ve
Yanıktepe köyleri
(Mersin)
Balıkesir
Gönen (Balıkesir)
Orta Anadolu
(Ankara, Kayseri,
Niğde illeri ve
Karaman, Konya
illerinin güneydoğu
bölgesini kapsayan
alan)
Ermenek (Karaman)
Gölbaşı (Ankara)
300’ü aşkın bitkinin köylülerce adlandırıldığı ve
çoğunun çeşitli amaçlarla kullanıldığı saptanmıştır
(hayvan yiyeceği, polen ya da nektar kaynağı,
yiyecek, gen kaynağı, etken madde kaynağı, tıbbi ve
zehirli bitkiler).
36 adet bitki saptanmış. 25’inin gıda, 8’inin
tedavi ve 9’unun değişik amaçlarla kullanıldığı
belirtilmiştir.
Doğal yayılış gösteren ve meyvelerinden
yararlanılabilen bitki türleri ve bunların yöresel
isimleri ile kullanım alanları belirlenmiştir. 37 tür
ve 15 alttür olmak üzere 52 takson tespit edilmiştir.
62
63
64
84 tane halk tarafından kullanılan tıbbi bitki
kaydedilmiştir.
65
103 bitkiden ve 4 hayvandan elde edilen 291 halk
ilacı belirlenmiştir.
66
Yöreden toplanan ve tedavi amacıyla kullanılan 47
bitkisel materyal saptanmıştır. Kullanılan kısımları
üzerinde kimyasal çalışmalar yapılarak bulunan
maddeler belirlenmiş, kaynaklar taranarak sonuçlar,
kimyasal bileşik ve tıbbi kullanışları açısından
karşılaştırılmıştır.
Anket çalışması sonucunda, halkın % 78.7’sinin
gıda ve tedavi amacıyla halen yabani bitki tükettiği
belirlenmiştir. Yabani bitki tüketen bireylerin %
68.6’sı yabani bitkileri gıda olarak, % 3’ü tedavi
amacıyla, % 28.4’ü ise her iki amaçla da tükettikleri
kaydedilmiştir.
67
68
63
Ege Bölgesi (İzmir,
Aydın, Manisa,
Uşak, Burdur ve
Kütahya)
106 adet tıbbi bitki türü tayin edilmiş ve bu bitkiler
hakkında halk tarafından verilen bilgiler bilimsel
veriler ile karşılaştırılarak bir değerlendirme
yapılmıştır.
69
Edirne
188 tür faydalı bitki saptanmıştır. 154 tanesi tıbbi,
60 tanesi zehirli, 55 tanesi besin, 44 tanesi süs
bitkisi olarak tespit edilmiştir.
70
Köse Dağları
(Gümüşhane)
195 tür ve tür altı kategoriye ait taksonun, tıbbi ve
ekonomik kullanım amaçları belirtilmiştir.
71
Halk arasında kullanılan 105 bitkiye ait 94 yöresel
ad ve 32 kullanılış şekli hakkında bilgiler verilmiştir.
47
Kışlak beldesi
(Yayladağı-Hatay)
Ayvacık (Çanakkale)
87 bitki taksonu saptanmıştır. 48’i yiyecek, 35’i
tıbbi amaçlı, 5’i boya bitkisi, 4’ü yakacak, 3’ü süs
bitkisi ve 8’inin de çeşitli amaçlarla kullanıldığı
kaydedilmiştir.
9
Bodrum Yarımadası
(Muğla)
Gıda grubu 142 doğal, 36’sı da kültürü yapılan
bitki tespit edilmiştir. Tıbbi bitki grubunun 92’si
doğal, 24’ü kültür ya da bölgeye özgü olmayan, 60
bitkiden oluşan hayvan yemi grubu ve 40 tür de
el sanatları grubu (sepet, hasır, kaşık gibi) olarak
sınıflandırılmıştır. Bazı türlerin de çardak, çit
yapımından, balık avlama ve sosyal kullanımlara
değin uzanan geniş bir kullanım çeşitlemesi elde
edilmiştir.
72
Düzce (Konuralp),
Diyarbakır,
Ankara (Ortaköy,
Keçiören, Çubuk,
Kızılcahamam),
Eskişehir,
Kırşehir (AkpınarBüyükabdiuşağı
köyü), Gaziantep,
Nevşehir, Manisa
(Yakaköy), Kocaeli
(Uzunçiftlik),
Tunceli (Pülümür),
İzmir, Mersin
(Arpaçsakarlar),
Tokat (Turhal),
Şanlıurfa (Siverek)
"Enobotanik değeri olan" 247 bitki saptanmıştır. 101
tanesinin yalnız gıda olarak, 78 bitkinin tedavi, 65
bitkinin ise gıda ve tedavi, 3 bitkinin çeşitli amaçlar
için (yün boyama, nazarlık, süs eşyası olarak)
kullanıldığı belirlenmiştir.
73
57 bitkinin halk ilacı olarak değişik amaçlarla ve
değişik şekillerde kullanıldığı ortaya konmuştur.
74
Kütahya
Datça (Muğla)
Baba Dağı (Muğla)
ve Fethiye Yöresi
26 bitkiden çeşitli amaçlarla yararlanıldığı
saptanmıştır. Bunların çoğu tedavide ve beslenmede
yararlanılan bitkilerdir.
Halkın, çoğunluğu tıbbi amaçlı olmakla birlikte
çeşitli amaçlarla yararlandığı 11 bitki türü
saptanmıştır.
75
76
64
Kayseri
Toplanan 348 taksonun 43 tanesinin kültür bitkisi,
9 tanesinin zehirli bitki, 11 tanesinin de endemik
bitki olduğu saptanmıştır. Ayrıca bunlardan 246’sı
ilaç, 70’i gıda, 8’i boya, 24’ünün ise hem ilaç hem de
gıda, birer tanesinin de süpürge, güzel koku verici ve
temizlik maddesi olarak kullanıldığı belirlenmiştir.
77
Kumalar dağı
(Afyon)
70 bitki türü saptanmıştır. 44’ü tıbbi bitki, 15’i gıda,
5’i diğer kullanım amaçlı, 4’ü hayvan yemi ve 2’sinin
ise süs bitkisi olarak kullanıldığı tespit edilmiştir.
78
65 bitki türünden geleneksel halk ilacı olarak
yararlanıldığı saptanmıştır. Bunlardan 49’unun
yabani ve 16’sının yörede yetiştirilen bitki olduğu
belirtilmiştir.
79
68 taksona ait bitkiden yörede sağlık alanında
yararlanıldığı saptanmıştır.
80
Ezine (Çanakkale)
Koçarlı (Aydın)
Elmalı (Antalya)
23 tane bitkiden 20 tanesinin tedavi amacıyla, 3
tanesinin ise diğer amaçlı kullanımı belirtilmiştir.
6
1510 örneğin değerlendirilmesi sonucu 103 familya,
377 cins, 632 tür, 15 alttür, 10 varyete olmak üzere
657 takson saptanmıştır. Bitkilerin yerel adları ile
kullanımları verilmiştir. 33 bitkinin tedavi amaçlı,
29 bitkinin yiyecek ve 18 bitkinin de çeşitli amaçlı
kullanımı belirtilmiştir.
81
57 bitkisel, 6 hayvansal ve 8 inorganik kaynağın
halk ilacı olarak kullanılışı tespit edilmiştir.
82
67 tıbbi bitki türü incelenmiştir.
83
43 değişik doğal faydalı bitki taksonu tespit
edilmiştir. Kullanım amaçları ve yöresel isimleri
incelenmiştir.
84
Çatalca (İstanbul)
59 bitki türü toplanmıştır. Bu bitkilerden 15’inin
sadece yöresel ismi belirtilmiş, 21 türün yiyecek
olarak, 3 türün bitki çayı, 4 türün boya, 5 türün
araç-gereç yapımında ve 10 türün farklı amaçlarla
kullanıldığı saptanmıştır.
85
Batı ve Orta
Anadolu
121 yabani yenebilen bitkinin yiyecek olarak
kullanılan kısımları belirlenmiş ve onların ayrıntılı
bir şekilde hazırlanma yöntemleri incelenmiştir.
86
Ilıca (Erzurum)
60 bitki teşhis edilmiştir. 42 bitkinin yiyecek, 11
bitkinin yakacak, 2 bitkinin boyamada, 1 bitkinin
inşaat malzemesi olarak ve 9 bitkinin de çok amaçlı
kullanımı saptanmıştır.
87
Doğu Anadolu
Bölgesi
(Van, Hakkâri, Siirt,
Batman, Bingöl,
Tunceli, Erzurum,
Erzincan, Elazığ,
Malatya, Ağrı, Kars,
Muş ve Bitlis)
Bu araştırmada bölgede yetişen ve değişik amaçlarla
kullanılan 71 faydalı bitki hakkında bilgi verilmiş,
tıbbi kullanımları belirtilmiştir.
88
Akçakoca (Düzce)
Çerkeş (Çankırı)
Bilecik
Yenişarbademli
yöresi (Isparta)
65
Beypazarı, Ayaş,
Güdül (Ankara)
İnceleme bölgesinde yetişen yabani bitkilerin
yiyecek, tedavi ve diğer amaçlı kullanılışları üzerinde
halkla röportaj yapılarak bilgi toplanmıştır. Halkın
115 bitkiyi tıbbi, 70 bitkiyi yiyecek ve 7 bitkiyi de
çeşitli amaçlar için kullandığı belirlenmiştir.
89
Bergama (İzmir)
55 takson toplanıp teşhis edilmiştir. 45 tanesi tıbbi,
19 tanesi yiyecek ve besin, 7 tanesi endüstri bitkisi
olarak saptanmıştır.
90
Sakarya
46 bitki türü ve 5 hayvan türünden elde edilen
139 tıbbi kullanılış tespit edilmiştir. Ve seçilen bazı
bitki türleri üzerinde antimikrobiyal aktivite tayini
yapılmıştır.
91
Niğde-Aladağlar’ın
batısı
200 bitki örneği toplanmış ve 126 türün
kullanışlarının olduğu saptanmıştır. 125 tür tıbbi,
39 tür gıda, 7 tür hayvan yemi, 5 tür bal yapımında,
14 tür malzeme yapımında kullanılmakta olup,
5 türün de çevresel kullanıma sahip olduğu
belirlenmiştir.
92
Pınarbaşı (Kayseri)
25 familyaya ait 735 tür belirlenmiştir. 44 tıbbi bitki
türünün kullanılış nedenleri, uygulanış şekilleri
araştırılmış ve kaydedilmiştir. Ayrıca bu bitkilerin
fitokimyasal tarama sonuçları (alkoloit, antrakinon,
kumarin, flavonoit, saponin, tanen, kardiyoaktif
glikozitler, antrasenozit ve uçucu yağ) ile taşıdıkları
ana etken madde grupları belirlenmiştir.
93
Dereli (Giresun)
104 bitki örneğinden 69 taksonun tıbbi amaçla
kullanıldığı kaydedilmiştir.
94
Mersin ve Adana
Marketlerde satılan bitkisel ilaçlar üzerine bir
çalışma yapılmıştır. 107 bitki türü bu çalışma ile
ortaya konmuştur.
95
Geyve (Sakarya)
34 bitkinin besin maddesi, 41 bitkinin tıbbi amaçla,
8 bitkinin süs bitkisi, 23 bitkininde çeşitli eşyaların
yapımında, yakacak ve kereste olarak kullanıldığı
belirlenmiştir.
48
Şuhut (Afyon)
104 bitkisel, 11 hayvansal ve 7 inorganik kaynağın
değişik şekillerde halk ilacı olarak kullanıldığı tespit
edilmiştir.
96
Narman (Erzurum)
28 familyaya ait 52 bitki türünün tedavi amacıyla
kullanımı belirtilmiştir. Hakkında bilgi verilen ancak
örneği bulunmayan 3 tane bitki örneğinin de tıbbi
kullanımına yer verilmiştir. Ayrıca yabani olarak
yetişen ve gıda olarak kullanılan 27 bitki, kültürü
yapılan ve gıda olarak kullanılan 16 bitki, 6 tane
kültürü yapılan yem bitkisi, 1 tane boyamada
kullanılan bitki, 1 tane temizlikte, 1 tane diğer
amaçlı kullanılan, 7 tane de dışarıdan temin edilen
ve ilaç olarak kulanılan bitkilere yer verilmiştir.
37
66
Yalova
Nizip Bölgesi
(Aksaray)
398 bitkiden halk arasında kullanışı olan 99 takson,
kullanışı olmayıp sadece yöresel ismi olan 20 takson
saptanmıştır. 99 bitkiden 53’ü halk ilacı, 40’ı gıda,
5’i baharat, 3’ü oyuncak olarak, 4’ü alet yapımında,
2’si samanların balyalanmasında, 2’si boyamada,
1’i dekoratif olarak, 1’i sabun yapımında, 2’si büyü
yapımında, 1’i harç yapımında ve 2’sinin de saç
bakımında kullanıldığı tespit edilmiştir.
74 bitki taksonunun yerel isimleri verilmiştir. Bu
bitkilerin kullanımları örtüşmekle birlikte 67’si
tedavi amaçlı, 23’ü yiyecek maddesi, 8’i boya eldesi
için ve 3’nün de diğer amaçlı olarak kullanıldığı
belirlenmiştir.
2
97
Merzifon (Amasya)
35 bitki ve 4 hayvan türü ile 3 hayvansal ve 1
inorganik kaynağın çeşitli şekillerde halk ilacı olarak
kullanıldığı tespit edilmiştir.
98
Konya ve Karaman
Konya ve Karaman çevrelerindeki 9 cinse ait
21 yenilebilen yabani bitkinin halk tarafından
geleneksel olarak kullanımları ortaya konmuştur.
Böylece Neolitik ve Kalkolitik Çağlarda İç Anadolu’da
yaşamış olan halklar için bu bitkilerin öneminin
arkeolojik olarak saptanmasında etnoarkeolojik bir
yaklaşım benimsenmiştir.
99
Beykoz (İstanbul)
Bandırma (Balıkesir)
451 bitki taksonu saptanmıştır. 99 bitkinin tıbbi
amaçlarla kullanıldığı, bunlardan 23 tanesinin
zehirli olduğu belirlenmiştir.
Yörede 98 bitki taksonu saptanmıştır. Bunlardan
41 taksonun yiyecek ve baharat, 65 taksonun tıbbi
amaçlı, 6 taksonun süs, 4 taksonun yakacak, 4
taksonun boya ve 15 taksonun da yöresel inanç, yapı
malzemesi, arıcılık, ipek böcekçiliği ve kişisel bakım
gibi diğer amaçlar için kullanıldıkları tespit edilmiştir.
100
13
Çatalca (İstanbul)
Tıbbi amaçla kullanılan 68 çiçekli bitki türü
saptanmıştır. Bunlardan 58’i doğal, geri kalanları
ise kültür bitkileridir. 72’sinin (7 tane farklı
bitki karışımı dâhil olmak üzere) farklı kullanımı
saptanmıştır.
101
Çanakkale, Edirne,
İstanbul, Kırklareli,
Tekirdağ
Halk ilacı olarak kullanılan 148 bitki taksonu
belirlenmiş, bunlardan en yaygın kullanımı olan
20’sinin uygulama alanları verilmiştir.
102
64’ü yabani, 17’si ise kültür bitkisi olan 81
bitki taksonunun halk arasındaki kullanımları
belirtilmiştir. Kullanımları örtüşmekle birlikte
35‘inin tıbbi, 27‘sinin yiyecek, 13’ünün süs, 7’sinin
baharat, 6’sının yakacak olarak; 3’ünün kozmetik,
3’ünün bitki çayı, 2’sinin sepet yapımında, 2’sinin
sigara hammaddesi olarak, 2’sinin çit yapımında,
2’sinin oyuncak olarak; 1’inin nazarlık, 1’inin
süpürge yapımında, 1’inin boyamada, 1’inin de sakız
olarak kullanıldıkları tespit edilmiştir.
103
Bozcada (Çanakkale)
67
25 bitki taksonunun 22 farklı kullanımı ortaya
konmuştur. 13 bitkinin günlük yaşamda eşya ve
gereç olarak kullanımı, 8 bitkinin nazara karşı
kullanımı ve 6 bitkinin de ziraatta ekipman olarak
kullanımı belirtilmiştir.
104
79 taksonun çeşitli amaçlar için (gıda, ilaç,
ev eşyası, süs eşyası, kereste, boya, inançsal)
kullanıldığı saptanmıştır. Çalışma alanında doğal
bitkilerin en çok gıda (45 takson) ve ilaç (35 takson)
amaçlı kullanıldığı bunlardan sonra sırasıyla ev
eşyası (4 takson), kereste (3 takson), süs eşyası
(3 takson), boya (1 takson) ve inançsal olarak (1
takson) kullanıldıkları belirlenmiştir.
105
Ordu, Samsun
26 familyaya ait 52 tane yabani yenebilen bitkinin
halk tarafından yiyecek olarak kullanımı ortaya
konmuştur.
106
Güdül (Ankara)
23 bitkinin halk ilacı olarak, 11 bitkinin ise besin
olarak kullanıldığı tespit edilmiştir.
107
Kozan (Adana)
33 tıbbi bitki saptanmış ve bu tıbbi bitkilerden
özellikle çok ciddi olmayan sağlık sorunlarında
yararlanıldığı ve bu yararlanmanın Anavarzalı hekim
Dioskorides’in (MS I. Yüzyıl) reçeteleriyle kısmen
uyumlu olduğu saptanmıştır. 9 tanesi Dioskorides
ile benzer amaçla kullanılırken, 20 tanesinin farklı
amaçlarla kullanıldığı belirlenmiş, 4 tanesinin ise
Materia Medica’da hiçbir kaydına rastlanmamıştır.
108
Aşağıçerçi, Çerde,
Aşağı Çamlı,
Yukarıdere vb.
köyler (Ulus- Bartın)
Çalışmada, yörede tedavide kullanılan 33 tane doğal
bitki, 12 tane kültür bitkisi ve 23 tane yenen bitkiye
yer verilmiş, bunların kullanım biçimlerine ilişkin
etnobotanik araştırma sonuçları yer almıştır.
109
Manavgat (Antalya)
Boya elde etmede kullanılan 14 bitki taksonu, gıda
maddesi olarak 40 bitki taksonu, tedavi amaçlı
olarak kullanılan 66 bitki taksonu ve değişik
amaçlarla kullanılan 75 faydalı bitki taksonu tespit
edilmiştir.
110
Pozantı (Adana)
Tıbbi amaçlı ve gıda olarak kullanılan 39 bitki tespit
edilmiştir.
111
Zeytinbahçe ile
Akarçay arasında
kalan bölge (BirecikŞanlıurfa)
434 tür, 5 alttür ve 6 varyete olmak üzere 445
takson tespit edilmiştir. 96’sı yem, 56’sı gıda, 25’i
yakacak, 43’ü tıbbi amaçlı, 3’ü süpürge yapımında,
9’u süs bitkisi, 4’ü takı, 7’si çocuklar tarafından
oyun amaçlı, 2’si nazar amaçlı, 9’u çay, 2’si tütüne
katılan, 2’si boya, 2’si baharat, 5’i çardak, inşaat
malzemesi, 2’si sepet, 5’i zehirli, 2’si temizlik,
2’si hasır, 3’ü at koşumu yapımı ve 3’ünün de
maydanoz, nane, hardal bağı olarak kullanıldığı
kaydedilmiştir.
112
Ödemiş, Tire, Kiraz
(İzmir)
Bahçe ve Hasanbeyli
(Osmaniye)
68
Kırklareli
Halkın yiyecek ve diğer amaçlarla (tıbbi kullanılışı
hariç) kullandığı 100 tür belirlenmiştir. 55 tür gıda,
15 tür hayvan yemi, 11 tür boya bitkisi ve 17 türün
çeşitli malzeme imalinde, 2 tür oyuncak olarak,
1 tür ekmek mayasına katkı olarak, 1 tür çatı
izolasyonunda, 1 tür bereket getirmesi amacıyla, 1
tür arıları çekmek için, 1 tür sakız elde edilmesinde,
1 tür gölge eldesinde, 2 tür süs bitkisi olarak, 3 tür
böcek kaçırıcı olarak, 1 tür hayvanların üşümelerine
karşı, 1 tür meyve ve sebze tezgâhlarında, 2 türün
de saç bakımında kullanıldığı görülmüştür.
113
Ovabaşı, Akpınar,
Güllüce ve
Köseler Köyleri
(Gümüşhacıköy/
Amasya) Arasında
Kalan Bölge
Çalışmada 10’u Türkiye için endemik olan 95’i doğal,
11’i kültür bitkisi 106 takson belirlenmiştir. Bazı
örtüşen kullanımlarla birlikte 59 tane bitki türünün
gıda, 14 ilaç, 6 yakacak, 7 yem ve 20 el sanatlarında
kullanımın yanı sıra 18 bitki türünün de farklı
alanlarda kullanımının olduğu belirlenmiştir.
114
202 adet örnek toplanmıştır. Bu örneklerin teşhisi
sonucunda 46’sı yabani ve 16’sı yörede yetiştirilen
62 bitki türünün halk ilacı olarak kullanımı
belirtilmiştir.
115
Yörede 49’u yabani ve 17’si kültür 66 bitki türünün
halk ilacı olarak kullanımı ortaya konmuştur.
116
Halk ilacı olarak kullanılan 53’ü yabani ve 15’i ise
yörede yetiştirilen 68 bitki türü tespit edilmiştir.
117
20 familyaya ait 42 bitki türünü içeren 106 adet
tıbbi bitki örneği toplanarak tayin edilmiştir.
Bunların yerel isimleri, kullanılan kısımları,
hazırlanma şekilleri ve tedavideki kullanışı
belirtilmiştir.
118
Farklı kullanılışlara sahip 129 bitki taksonu (123
doğal, 6 kültür) tespit edilmiştir. 45’i bitkisel tedavi,
60’ı gıda, 13’ü baharat veya çay, 24’ü hayvan
yemi, 16’sı boya, 16’sı yakacak olarak, 28’inin ise
bunların dışında farklı kullanılışlara sahip olduğu
saptanmıştır.
119
Ilgaz (Çankırı)
44 familyaya ait toplam 100 taksonun 62’ sinin
yiyecek, 25’ inin tıbbi amaçlı, 12’ sinin çay,
4’ünün baharat, 4’ ünün süs bitkisi ve 20’ sinin
çeşitli amaçlarla yöre halkı tarafından kullanıldığı
belirlenmiş ve bu taksonların kullanılma şekilleri
ortaya konmuştur.
120
Cizre (Şırnak)
Toplanan bitkilerden 99’unun gıda, 45’inin yem,
44’ünün ilaç, 25’inin süs, 21’inin el sanatları,
20’sinin de yakacak olarak kullanıldığı tespit
edilmiştir.
121
72 farklı bitki türünün halk ilacı olarak kullanıldığı
tespit edilmiştir.
122
Babaeski (Kırklareli)
Ezine (Çanakkale)
Koçarlı (Aydın)
Ege Bölgesi
Kürecik (Akçadağ/
Malatya)
Konya
69
Ortaca (Muğla)
Etnobotanik özelliğe sahip 45 familyaya ait 80 bitki
belirlenmiştir. Bunlardan 52’sinin tıbbi, 25’inin
gıda amaçlı, 8’inin tat verici-baharat olarak, 8’inin
eşya yapımında, 8’inin yakacak olarak ve 5’inin de
süpürge yapımında kullanıldığı kaydedilmiştir.
123
Mityat (Mardin)
Yörede yetişen 92 tane bitki türünün besin (yiyecek,
baharat, çay), süs, yakacak, tarımsal, evsel araçgereç (tarımsal, alet, süpürge), boya, kozmetik ve
nazarlık gibi 106 tane kullanım amacı saptanmıştır.
124
İzmit Körfezi’nin
Güney Kesimi
118 bitki taksonundan (104 doğal, 14 kültür)
77’sinin halk ilacı, 59’unun gıda, 13’ünün baharat
ve çay olarak, 19’unun hayvan yemi, 5’inin hayvan
hastalıklarında, 7’sinin yakacak olarak ve 37
tanesinin de farklı amaçlarla kullanıldığı tespit
edilmiştir.
125
Yunt Dağı (Manisa)
32 familyaya ait 54 tıbbi bitki türü kaydedilmiştir.
Bunlardan 41 tane türün yabani, 13 türün ise
kültür bitkisi olduğu belirtilmiştir.
126
Afyonkarahisar
(Sinanpaşa, Hocalar
ve Dazkırı)
43 familyaya ait 93 bitki taksonunun 52 tıbbi,
37 yiyecek, 14 yem, 6 boya, 5 yakacak, 4 inşaat
malzemesi ve 11 çeşitli amaçlarla kullanımı ortaya
konmuştur.
127
Arat Dağı (Birecik,
Şanlıurfa)
49 familya ve 193 cinse ait 170 taksonun
etnobotanik özelliğinin olduğu tespit edilmiştir.
Bunlardan 59’u yem, 33’ü yiyecek, 19’u yakacak,
17’si tıbbi amaçlı, 13’ü zararlı, 8’i süpürge
yapımında, 5’i süs bitkisi, 5’i boya, 3’ü oyun
amaçlı (çocuklar için) ve 11’inin de diğer amaçlarla
kullanıldığı ortaya konmuştur.
128
27 familyaya ait 79 bitki türü tanımlanmış.
Kullanım alanları örtüşmekle birlikte 50 bitki
türünün tıbbi, 40’ının gıda ve 3’ünün ise diğer
amaçlar için kullanıldığı tespit edilmiştir.
129
Karpuzalan ve
Adıgüzel (Van)
Bu çalışmaların dışında XVI. Bitkisel İlaç Hammaddeleri Toplantısı
(2006) bildirilerinde yer alan “Akçadağ (Malatya) İlçesinde Boya Amacıyla
Kullanılan Bitkiler”, “Bursa ve Yakın İlçe Pazarlarında Satılan ve Halk Tarafından Kullanılan Bitkiler” adlı çalışmalar 130, XVII. Bitkisel İlaç Hammaddeleri Toplantısı (2007) bildirilerinde yer alan “İç Anadolu’nun Bazı
Yerleşim Birimlerinde Etnobotanik Bir Çalışma”, “Ankara-Kızılcahamam
Yöresi Halk İlaçları Araştırması”, “Ayvalık’ta İlaç ve Gıda Olarak Kullanılan Doğal Bitkiler”, “Kürecik (Akçadağ/Malatya) Bucağında Halk İlacı Olarak Kullanılan Bitkiler” adlı çalışmalar 131, XVIII. Bitkisel İlaç Hammaddeleri Toplantısı (2008) bildirilerinde yer alan “Kozan’da (Adana)
70
Halk ilacı Olarak Kullanılan Bazı Bitkiler”, “Işık Dağı ve Çevresinin Florası ve Etnobotanik Araştırmalar”, “İncek (Ankara) Florası ve Etnobotanik Araştırmalar”, “Düzce İlinin Etnobotanik Özellikleri-I”, “Bayramiç
(Çanakkale) Yöresinin Geleneksel Halk İlacı Olarak Kullanılan Bitkileri”,
“Bilecik, Bursa ve Edirne Çevrelerinde Halk İlacı Olarak Kullanılan Bazı
Bitkiler”, “Afyon, Denizli ve Kütahya İllerinin Bazı Yerleşim Birimlerinde Etnobotanik Araştırmalar”, “Güney Marmara’nın Etnoflorası, Tefenni (Burdur) İlçesi’nde Kullanılan Halk İlaçları”, “Isparta, Hatay ve Mersin
İllerinin Bazı Yerleşim Birimlerinde Halk İlacı Olarak Kullanılan Bitkiler”,
“Iğdır Florasının Etnoflorası Hakkında Ön Bilgiler” 132 adlı çalışmalar da
yer almaktadır.
Ayrıca Ertan Tuzlacı’nın Şifa Niyetine 133 adlı kitabında bahsettiği Eczacılık Fakültesi son sınıf öğrenci ödevi şeklinde olan Bolu, Seydişehir
(Konya), Anamur (İçel), Kumluca (Antalya)’da geleneksel halk ilacı olarak
yararlanılan bazı bitkiler üzerine araştırmaları da vardır.
Sonuç ve Tartışma
Bitki insan ilişkileri insanlık tarihi kadar eskidir. Bitkilerle ilgili bilgiler nesiller boyu aktarılarak günümüze kadar ulaşmıştır. İnsan bitki
ilişkilerini her boyutuyla inceleyen etnobotanik bilimi sayesinde, bitkilerin daha önceden bilinmeyen özellikleri de dâhil, birçok farklı kullanımıyla ilgili yeni bilgiler gün ışığına çıkmaktadır. Aynı zamanda bu bilim,
halkın yerel kültürünün ve yaşam tarzının korunması yönünde de yardımcı olmaktadır. İnsanlar gıda ya da sağlık için kullanacakları bitkilerin potansiyel yarar ve zararlarını belirlemek için önce çok az bir miktarını denemekte, sonra da genel olarak kullanıp kullanmayacağı ile ilgili bir
sonuca ulaşmak için miktarı arttırarak denemelerini tekrarlamaktadır.
Geçmişten günümüze gelen bitkilerin farklı kullanım alanlarıyla ilgili bu
süreç içinde, en yoğun ilgiyi insanların bitkileri hastalıkların tedavisinde kullanmaları çekmektedir. Çünkü insan, değişik toplumlarda ve kültürlerde farklılıklar göstermesine karşın, çoğunluğu bitkisel olan değişik doğal kaynaklardan şifa aramaktadır. Halk ilaçlarıyla tedavi geçmişte olduğu gibi günümüzde de geçerliliğini sürdürmekte ve dünya üzerinde özellikle modern sağlık hizmetlerinin yeterli olmadığı alanlarda halk
sağlığı açısından önem taşımaktadır. Tıbbi bitkiler tedavi edici etkilerini,
71
sentezledikleri biyolojik olarak aktif kimyasal bileşikler aracılığıyla gösterirler 4,5,10,33,134. Bitkilerden elde edilen saf etken maddelerin kullanımları oldukça yaygındır. Bu etkili bileşikler ilaç sanayi tarafından da modern ilaç formülasyonlarının hazırlanmasında kullanılmaktadır. Bu nedenle, öncelikle yüzlerce yıldan beri halkın yararlı olduğuna inanarak ısrarla kullandığı bitkiler üzerinde çalışmak sonuca ulaşmayı kolaylaştıracaktır. Bu sayede hem eldeki veriler bilimsel olarak ispatlanacak, hem de
zaman ve maddi bakımdan kısıtlı imkânlara sahip araştırıcıların bu tarz
kayıpları önlenmiş olacaktır 5,33. Günümüzde tedavi alanında kullanılan
efedrin, essin, digitoksin, kinin, kokain, reserpin, salisin, senne antrakinonları gibi ilaç etken maddelerinin keşfini, çeşitli toplumlarda yapılmış
olan etnobotanik araştırmalara borçluyuz 4,33,135.
Etnobotanik çalışmaların bilimsel değerini ve önemini ortaya koymaya çalıştığımız bu derleme çalışmasında, etnobotanik çalışmaların dünyadaki ve özellikle ülkemizdeki durumu gözden geçirilmiştir. Bu alanda
yapılan çalışmalarda tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de yıldan yıla
sürekli bir artış söz konusudur. Bu sonucu, 70 yıllık (1928-1997) Cumhuriyet dönemini kapsayan Sadıkoğlu’nun çalışmasında 42 ve sonrasında yapılan çalışmalarda da görmek mümkündür. Elde ettiğimiz bilgiler
doğrultusunda ülkemizde en fazla etnobotanik araştırmanın İç Anadolu
Bölgesi’nde, en az ise Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde yapıldığını söyleyebiliriz. Son yıllarda özellikle Doğu Anadolu Bölgesi’nde yapılan araştırmalarda artış olduğu görülmüştür. Yapılan etnobotanik çalışmaların içeriği incelendiği zaman, tıbbi bitkilerin kullanımının yoğunluk kazandığı tespit edilmiştir. İkinci sırayı gıda amacıyla kullanılan bitkiler almaktadır. Ancak, son yıllarda bitkilerin her türlü kullanımını ele alan geniş
kapsamlı yapılan etnobotanik çalışmaların da önem kazandığı tespit edilmiştir. Sadıkoğlu’nun çalışmasında olduğu gibi, çalışma kapsamımızda
olan yıllar arasında etnobotanik çalışma ve yayın sayısı yıldan yıla artmıştır. Bu dönemdeki belki de en önemli gözlem çalışmaların yurt dışı
dergilerde de yayınlanmış olmasıdır. Sadıkoğlu, sekiz ilde (Batman, Çankırı, Kırıkkale, Mardin, Nevşehir, Sakarya, Şırnak ve Zonguldak) etnobotanik çalışma olmadığını kaydetmiştir 42. Sadıkoğlu tez çalışmasında 5
Zonguldak ili için 3 araştırmanın varlığını kaydetmiştir, ancak yayınladığı makalede bu il için çalışma göstermemiştir. Biz bu derlemede sonuçları değerlendirirken yayındaki verileri esas aldık. Buna göre, geçen 20 yıllık süre içinde yine Batman ve Kırıkkale illerinin etnobotanik açıdan incelenmediğini tespit ettik.
72
Birçok uygarlığa ev sahipliği yapmış olan Türkiye, kültürel zenginliği ve zengin floristik yapısı bakımından etnobotanik çalışmalar için oldukça zengin bir araştırma ortamı oluşturmaktadır. Yapılan ve yapılacak olan etnobotanik çalışmalar halkımız ile bitkiler arasındaki ilişkiyi gelecek kuşaklara aktarması bakımından önem taşımaktadır. Böylece geleneksel bilginin unutulup kaybolması önlenecektir. Özellikle geleneksel halk ilaçları üzerine bilimsel temele dayanan araştırmalar ile geniş halk kitlelerinin yararına sunulabilecek yeni ilaçların keşfedilebilmesi
mümkün olacaktır. Bu bilinç, yayınlardan da gözlemlediğimiz gibi, ülkemizde de artık yerleşmiş ve olumlu sonuçlarını vermeye başlamıştır. Etnobotanik çalışmaların, şimdiye kadar pek çok araştırmacı tarafından da
vurgulandığı gibi, bir merkezde toplanması kültürel değerlerimize, çok
sayıda gen kaynağı bitkimiz ile endemik bitkilerimize sahip çıkmak ve
şimdiye kadar olduğu gibi bundan sonra da gelecek kuşaklara bu bilgilerin ve kültürel zenginliğin aktarımını sağlamak açısından önemli ve gerekli bir adım olarak görülmektedir.
Özet
Türkiye değişik iklimi ve taşıdığı farklı jeolojik özellikleri nedeniyle
geniş bir bitki çeşitliliğine sahiptir. Aynı zamanda, Türkiye pek çok medeniyete ev sahipliği yapmıştır ve insanları, zengin bir geleneksel botanik bilgi hazinesi taşımaktadır. Bu bilginin gelecek nesillere aktarılabilmesi için ülkemizde çok sayıda etnobotanik çalışma yapılmaktadır. Bu
amaçla Sadıkoğlu 1928–1997 yılları arasında Türkiye’de yapılmış etnobotanik çalışmaları derlemiştir. Bu çalışmada ise 1998–2008 yılları arasında yapılmış 91 etnobotanik çalışma değerlendirilmiş ve özetlenmiştir.
Çalışmalar incelendiği zaman, en fazla etnobotanik çalışmanın İç Anadolu Bölgesi’nde yapıldığı, Kırıkkale ve Batman illerinde yapılan etnobotanik çalışmanın henüz olmadığı görülmüştür. Yine bu çalışmalarda halkımızın bitkileri en çok tedavi amacıyla ve gıda olarak kullandığı tespit
edilmiştir.
Anahtar Kelimeler: Etnobotanik, Türkiye florası, Türkiye’deki etnobotanik çalışmalar.
73
Summary
Ethnobotany and a General View of Ethnobotanical Studies in
Turkey
Turkey has extensive floral diversity due to its various climate and
different geological zones. Turkey has been housed by many civilizations and its people have possessed a rich treasure of traditional botanical
knowledge. Many ethnobotanical studies have been carried out to transfer traditional botanical knowledge to next generations. For this aim, Sadıkoğlu evaluated ethnobotanical studies which were carried out in Turkey from 1928 to 1997. In this review, we have summarized and evaluated the ethnobotanical studies which carried out from 1998 to 2008.
It was observation that, the most ethnobotanical studies were made in
Central Anatolia while the least were made in region of Southeast Anatolia. The most common uses of plants in ethnobotanical studies were established as remedies and foodstuffs. Kırıkkale and Batman provinces
were not found on ethnobotanical studies.
Key Words: Ethnobotany, Flora of Turkey, Ethnobotanycal Studies
in Turkey.
KAYNAKLAR
1. Gezgin, D., Bitki Mitosları, Sel Yayıncılık, (2006).
2. Koçyiğit, M., Yalova İlinde Etnobotanik Bir Araştırma, Yüksek Lisans Tezi, Danışman:
Özhatay, N., İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, (2005).
3. Lewin, R., Modern İnsanın Kökeni, TÜBİTAK Popüler Bilim Kitapları, Çeviri: N. Özüaydın, 7. basım, TÜBİTAK, Ankara, (2000).
4. Heinrich, M., Barnes, J., Gibbons, S., Williamson, E.M., Fundementals of Pharmacognosy and Phytotherapy, Churchill Livingstone, Edinburgh, (2004).
5. Sadıkoğlu, N., Cumhuriyet Dönemi Türk Etnobotanik Araştırmalar Arşivi, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Alpınar, K., İstanbul Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü,
(1998).
6. Başaran, S., Elmalı Yöresinde Doğal Olarak Yetişen Bazı Bitkilerin Etnobotanik Özellikleri, Batı Akdeniz Ormancılık Araştırma Müdürlüğü Dergisi, Çevre ve Orman Bakanlığı Yayın No:211, Sayı:5, Antalya, (2003).
7. Alpınar, K., Saçlı, S., Türkiye’deki Etnobotanik Çalışmalar Hakkında Bir Bibliyografya,
XI.Bitkisel İlaç Hammaddeleri Toplantısı, Ankara, 1996, “Bildiri kitabı”, Ed. Coşkun,
M., Ankara Üni. Ecz. Fak. Yay. No. 75, s. 157-166, Ankara (1997).
8. Ospankulova, E., Türkiye Etnobotanik Araştırmalar Veri Tabanı, Yüksek Lisans Tezi,
Danışman: Alpınar, K.., İstanbul Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü, (2005).
9. Tütenocaklı, T., Ayvacık (B1, Çanakkale) ve Çevresinin Etnobotaniği, Yüksek Lisans
Tezi, Danışman: Uysal, İ., Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, (2002).
74
10. Graham, L. E., Graham, J. M., Wilcow, L. W., Bitki Biyolojisi, Çeviri Editörü: Kani Işık,
Akdeniz Üniversitesi, Palme Yayıncılık (2004).
11. Yıldırımlı, S., Etnobotanik ve Türk Etnobotaniği, Kebikeç İnsan Bilimleri için Kaynak
Araştırmaları Dergisi, 17, s. 175-193 (2004).
12. Baytop, T., Türkiye’de Bitkiler ile Tedavi, Nobel Tıp Kitabevleri, İstanbul, (1999).
13. Onar, S., Bandırma (A1(A), Balıkesir) ve Çevresinin Etnobotaniği, Yüksek Lisans Tezi,
Danışman: Uysal, İ., Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü,
(2006).
14. Ertuğ, F., Etnobotanik Enstitüsü, TÜBİTAK Bilim ve Teknik, s. 98-99, (1996).
15. Ertuğ, Z. F., Proceding of the IVth international congress of ethnobotany (ICEB 2005)
“Ethnobotany: At the junction of the continents and the disciples”, 21-26 August 2005,
İstanbul-Turkey.
16. Özhatay, N., Koyuncu, M., Atay, S., Byfıeld, A., Türkiye’nin Doğal Tıbbi Bitkilerinin Ticareti Hakkında Bir Çalışma, Doğal Hayatı Koruma Derneği, I.S.B.N. 975-96081-9-7,İstanbul, (1997).
17. Baytop, T., Türkçe Bitki Adları Sözlüğü, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu,
Türk Dil Kurumu yayınları: 578, Ankara, (1994).
18. http://etnofertug.blogspot.com/2006/01/etnobotanik-alan-alma-teknikleri.html
19. Sezik, E., Yeşilada, E., Türkiye’de Bitkilerin Halk İlacı Olarak Kullanılışı, XIII. Bitkisel
İlaç Hammaddeleri Toplantısı Bildiri Kitabı, s. 103-112, Marmara Üniversitesi Eczacılık Fak. E. Gürkan, E. Tuzlacı (Eds.), İstanbul, 20-22 Eylül (2000).
20. Höft, M., Barık, S. K., Lykke, A. M., Quantitative Ethnobotany, People and Plants Working Paper 6, s. 1-3, June 1999.
21. Ali-Shtayeh, M.S., Jamous, R.M., Al-Shafie, J.H., Elgharabah, W.A., Kherfan, F.A., Qarariah, K.H., Khdair, I.S., Soos, I.M., Musleh, A.A., Isa, B.A., Herzallah, H.M., Khlaif,
R.B., Aiash, S.M., Swaiti, G.M., Abuzahra, M.A., Ali, M.M., Saifi, N.A., Azem, H.K., Nasrallah, H.A., Traditional knowledge of wild edible plants used in Palestine (Northern
West Bank): a comparative study, J. Ethnobiol. Ethnomed., 4, 1-13, (2008).
22. Hadjichambis, A.C., Paraskeva-Hadjichambi, D., Della, A., Giusti, M.E., De Pasquale,
C., Lenzarini, C., Censorii, E., Gonzales-Tejero, M.R., Sanchez-Rojas, C.P., RamiroGutierrez, J.M., Skoula, M., Johnson, C., Sarpaki, A., Hmamouchi, M., Jorhi, S., ElDemerdash, M., El-Zayat, M., Pieroni, A., Wild and semi-domesticated food plant consumption in seven circum-Mediterranean areas. Int. J. Food Sci. Nutr. 19, 1-32, (2007).
23. Davis, P. H., Flora of Turkey and The East Aegean Islands, Vol. 1-9, Edinburgh University Press. Edinburgh, (1965-1985).
24. Davis, P. H., Mill, R.R., Tan, K., Flora of Turkey and The East Aegean Islands, Vol. 10,
Edinburgh University Press. Edinburgh, (1988).
25. Güner, A., Özhatay, N., Ekim, T. and Başer, K.H.C., Flora of Turkey, Volume 11, Edinburgh University Press. Edinburgh, (2000).
26. Ekim, T., Koyuncu, M., Erik, S. ve İlarslan, R., Türkiye’nin Tehlike Altındaki Nadir ve
Endemik Bitkileri, Türkiye Tabiatını Koruma Derneği Yayınları, (1989).
27. Erik, S. ve Tarıkahya, B., Türkiye Florası Üzerine, Kebikeç İnsan Bilimleri için Kaynak
Araştırmaları Dergisi, Alp Matbaası, Ankara, 17, 139-163, (2004).
28. Ekim, T., Koyuncu, M., Vural, M., Duman, H., Aytaç, Z., Adıgüzel, N., Türkiye Bitkileri Kırmızı Kitabı Eğrelti ve Tohumlu bitkiler.Türkiye Tabiatını Koruma Derneği, Ankara, (2000).
29. Özkan, Z. C., Gümüşhane Yöresi Doğal Tıbbi Bitkilerinin Tanınması, Yetiştirilmesi ve
Değerlendirilmesi, Araştırma Projesi, KTÜ Orman Fakültesi, Orman Mühendisliği Bölümü, İstanbul, (2002).
75
30. Aydın, S., Anadolu Diyagonali: Ekolojik Kesinti Tarihsel-Kültürel bir Farklılığa İşaret
edebilir mi?, Kebikeç İnsan Bilimleri için Kaynak Araştırmaları Dergisi, 17, 117-137
(2004).
31. Leaman, D. J., Sustainable Wild Collection of Medicinal and Aromatic Plants, Development of an International Standard, Medicinal and Aromatic Plants –Springer, Ed: R.J.
Bogers, Netherlands (2006).
32. WHO: “Traditional Medicine”, World Health Organization, Geneva, (1979).
33. Başer, K. H. C., Tıbbi Bitkiler, Bilim ve Teknik, Sayı 331, Haziran, 76-79, (1995).
34. WHO: Regulatory Situation of Herbal Medicines-A Worldwide Review, World Health Organization, Geneva, (1998).
35. WHO: “Traditional Medicine Strategy 2002-2005”, Document WHO/EDM/TRM/2002.1,
World Health Organization, Geneva, (2002).
36. Tarakçı, S., Beykoz Civarındaki Tıbbi Özellik Taşıyan Bitkiler Üzerine Araştırmalar,
Doktora Tezi, Danışman: Sümer, S., Marmara Üniversitesi Fen Bil. Enst. (2006).
37. Bulut, G., Narman (Erzurum) ve Köylerinde Halk İlacı Olarak Kullanılan Bitkiler, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Özgen, U., Atatürk Üniv. Sağlık Bil. Enst. (2005).
38. Eyüboğlu, M., Okaygün, I., Yaraş, F., Doğal Boyalarla Yün Boyama Uygulamalı ve Geleneksel Yöntemler, Uygulama Eğitim Vakfı, Özkur Basımevi, İstanbul, (1983).
39. Sütlüpınar, N., Türkiye’de Doğal İlaçlarla Tedavinin Bugünkü Durumu, Bitkilerle Tedavi. MİSEP X. (Meslek içi sürekli eğitim programı). İstanbul Eczacı Odası Yayınları/14,
(1994).
40. Baytop, T., Türkiye’de Tıbbi ve Kokulu Bitkilerin Kullanılışına Tarihsel Bakış, TAB Bülteni, 10, 24-27, (1994).
41. Baytop, A., Türkiye’de Botanik Tarihi Araştırmaları, TÜBİTAK Yayınları Akademik Dizi
3. (2003).
42. Sadıkoğlu, N., Alpınar, K., An Evaluation of Turkish Ethnobotanical Studies (19281997), İstanbul Ecz. Fak. Mec. 37, 61-66, (2004).
43. Türkiye İstatistik Kurumu Yayın ve Bilgi Dağıtım Daire Başkanlığı, Bilgi Dağıtım Grubu, TUIKbilgi ([email protected]), (2007).
44. Sadıkoğlu, N., Alpınar, K., Etnobotanik Açıdan Bartın, XIII. Bitkisel İlaç Hammaddeleri Toplantısı, Bildiriler, Marmara Üniversitesi Eczacılık Fak., Gürkan, E., Tuzlacı E.,
(Eds.), 20-22 Eylül, İstanbul, (2000).
45. Bağcı, Y., Aladağlar (Yahyalı, Kayseri) ve Çevresinin Etnobotanik Özellikleri, Ot Sistematik Botanik Dergisi, 7, 1, 89-94, (2000).
46. Duran, A., Akseki (Antalya) İlçesindeki Bazı Bitkilerin Yerel Adları ve Etnobotanik Özellikleri, Ot Sistematik Botanik Dergisi, 5, 1, 77-92, (1998).
47. Keskin, M., Alpınar, K., Kışlak (Yayladağı-Hatay) Hakkında Etnobotanik Bir Araştırma,
Ot Sistematik Botanik Dergisi, 9, 2, 91-100, (2002).
48. Koyuncu, O., Geyve (Sakarya) ve Çevresinin Floristik ve Etnobotanik Açıdan İncelenmesi, Doktora Tezi, Danışman: Tokur, S., Eskişehir Osman Gazi Üniv. Fen Bilimleri
Enstitüsü, (2005).
49. Sinan, O., Ankara, Çubuk (Esenboğa) Yöresinde Halk Arasında Kullanılan Şifalı Bitkiler (Lisans Bitirme Tezi). Balıkesir Üniversitesi, Necatibey Eğitim Fakültesi, Biyoloji
Eğitimi Anabilim Dalı, (1998).
50. Akalın, E., Tekirdağ İli Halk İlaçları ve Gıda Olarak Kullanılan Yabani Bitkiler, Geleneksel ve Folklorik Droglar Dergisi, Cilt:5(1), 1-98, (1998).
51. Gez, S. ve Şimşek, S., Babadağ’ın Tıbbi Bitkileri. Denizli: I. Babadağ Sempozyumu, Pamukkale Üniversitesi, (1999).
76
52. Çelik, A., Çiçek, M. ve Uşak, M., Denizli ve Çevresinde Yayılış Gösteren Bazı Türlerin Etnobotanik Özellikleri. Denizli: I. Babadağ Sempozyumu, Pamukkale Üniversitesi,
(1999).
53. Tuzlacı, E., Erol, M. K., Turkish Folk Medicinal Plants, Part II:Eğirdir (Isparta), Fitoterapia 70, 593-610, (1999).
54. Yeşilada, E., Sezik, E., Honda, G., Takaishi, Y., Takeda, Y., Tanaka, T., Traditional Medicine in Turkey IX. Folk Medicine in North-west Anatolia, Journal of Ethnopharmacology, 64, 195-210, (1999).
55. Çubukçu, B., Melikoğlu, G., Giresun İli Bitkileri ve Halk İlaçları, Geleneksel ve Folklorik Droglar Dergisi, Cilt: 6 (1), 1-105, (1999).
56. Tuzlacı, E., Tolon, E., Turkish Folk Medicinal Plants, Part III: Şile (İstanbul), Fitoterapia, 71, 673-685, (2000).
57. Türkoğlu, İ., Elazığ İlindeki Etnobotanik Değeri Olan Taksonların Araştırılması, Yüksek
Lisans Tezi, Danışman: Civelek, Ş., Fırat Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, (2000).
58. Yücel, E., Tülükoğlu, A., Gediz (Kütahya) Çevresinde Halk İlacı Olarak Kullanılan Bitkiler, Ekoloji Çevre Dergisi, 9(6), 12-14, (2000).
59. Özgen, U., Çoşkun, M., Ilıca (Erzurum) İlçesine Bağlı Köylerde Halk İlacı Olarak Kullanılan Bitkiler, XIII. Bitkisel İlaç Hammaddeleri Toplantısı, Bildiriler, Marmara Üniversitesi Eczacılık Fak., Gürkan, E., Tuzlacı E., (Eds.), 20-22 Eylül, İstanbul, (2000).
60. Sürmeli, B., Sakçalı, S., Öztürk, M., Serin, M., Kilis ve Çevresinde Halk Hekimliğinde Kullanılan Bitkiler, XIII. Bitkisel İlaç Hammaddeleri Toplantısı, Bildiriler, Marmara Üniversitesi Eczacılık Fak., Gürkan, E., Tuzlacı E., (Eds.), 20-22 Eylül, İstanbul,
(2000).
61. Koçak, S., Özhatay, N., Local Names of Some Plants from Karaman Province, J. Fac.
Pharm. İstanbul, 33, 27-36, (2000).
62. Ertuğ, Z. F., An Ethnobotanical Study in Central Anatolia (Turkey), Economic Botany
54(2), 155-182, (2000).
63. Abay, G., Kılıç, A., Pürenbeleni ve Yanıktepe (Mersin) Yörelerindeki Bazı Bitkilerin Yöresel Adları ve Etnobotanik Özellikleri, Ot Sistematik Botanik Dergisi, 8(2), 97-104,
(2001).
64. Duran, A., Satıl, F., Tümen, G., Balıkesir Yöresinde Yenen Yabani Meyveler ve Etnobotanik Özellikleri, Ot Sistematik Botanik Dergisi, 8(1), 87-94, (2001).
65. Tuzlacı, E., Eryaşar Aymaz, P., Turkish Folk Medicinal Plants, Part IV:Gönen (Balıkesir), Fitoterapia, 72, 323-343, (2001).
66. Sezik, E., Yeşilada, E., Honda, G., Takaishi, Y., Takeda, Y., Tanaka, T., Traditional Medicine in Turkey X. Folk Medicine in Central Anatolia, Journal of Ethnopharmacology,
75, 95–115, (2001).
67. Yeni, E., Ermenek (Karaman) ve Yöresinde Yetişen Tıbbi Bitkiler Üzerine Bir Araştırma,
Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Ünal, A., Selçuk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü,
(2001).
68. Şimşek, I., Aytekin, F., Yeşilada, E., Yıldırımlı, Ş., Ankara, Gölbaşı’nda Yabani Bitkilerin Kullanılış Amaçları ve Şekilleri Üzerinde Bir Araştırma, Ot Sistematik Botanik Dergisi, 8, 2, 105-120, (2001).
69. Aslan, A., Ege Bölgesi Bazı Halk İlaçları Üzerinde Etnofarmakognozik Bir Değerlendirme, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Mat, A., İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, (2002).
70. Saylam, B., Edirne ve Çevresinde Doğal Ortamda Yetişen Faydalı Bitkiler (Tıbbi, Zehirli, Besin, Süs Bitkileri), Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Dalgıç, G., Trakya Üniversitesi
Fen Bilimleri Enstitüsü, (2002).
77
71. Kandemir, A., Beyazoğlu, O., Köse Dağları’nın (Gümüşhane) Tıbbi ve Ekonomik Bitkileri, S.D.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi, 6-3, 148-157, (2002).
72. Ertuğ, Z. F., Bodrum Yöresinde Halk Tıbbında Yararlanılan Bitkiler, 14. Bitkisel İlaç
Hammaddeleri Toplantısı, Bildiriler, Başer K.H.C., Kırımer N., (Eds.), 29-31 Mayıs, Eskişehir, (2002).
73. Şimşek, I., Aytekin, F., Yeşilada, E., Yıldırımlı, Ş., Anadolu’da Halk Arasında Bitkilerin
Kullanılış Amaçları Üzerinde Etnobotanik Bir Çalışma, 14. Bitkisel İlaç Hammaddeleri
Toplantısı, Bildiriler, Başer K.H.C., Kırımer N., (Eds.), 29-31 Mayıs 2002, Eskişehir.
74. Eyinç, M., Kütahya ve Çevresinde Halk İlacı Olarak Kullanılan Bitkiler, Yüksek Lisans
Tezi, Danışman: Benlioğlu, O. N., Dumlupınar Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü,
(2002).
75. Tuzlacı, E., Datça Yarımadası (Muğla) Florası ve Bu Yörede Halkın Yararlandığı Bitkiler,
14. Bitkisel İlaç Hammaddeleri Toplantısı, Bildiriler, Başer K.H.C., Kırımer N., (Eds.),
29-31 Mayıs 2002, Eskişehir.
76. Tuzlacı, E., Baba Dağı (Muğla) Florası ve Fethiye Yöresinde Halkın Yararlandığı Bitkiler
Hakkında, Bir Ön Araştırma, 14. Bitkisel İlaç Hammaddeleri Toplantısı, Bildiriler, Başer, K.H.C., Kırımer, N., (Eds.), 29-31 Mayıs 2002, Eskişehir.
77. Çelikel, Ö., Kayseri ve Çevresinde Halk Tarafından Kullanılan Bitkilerin Yöresel Adları
ve Kullanım Amaçları, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Aksoy, A., Erciyes Üniv. Fen Bilimleri Enstitüsü, (2002).
78. Akçiçek, E., Vural, M., Kumalar dağı (Afyon) ve Çevresindeki Bazı Bitkilerin Yöresel Adları ve Etnobotanik Özellikleri, Ot Sistematik Botanik Dergisi, 10(2),151-162 (2003).
79. Emre, G., Ezine (Çanakkale) Yöresinin Geleneksel Halk İlacı Olarak Kullanılan Bitkileri, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Tuzlacı, E., Marmara Üniversitesi Sağlık Bilimleri
80. Sadıkoğlu, E., Koçarlı (Aydın) Yöresinin Geleneksel Halk İlacı Olarak Kullanılan Bitkileri, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Tuzlacı, E., Marmara Üniversitesi Sağlık Bilimleri
81. Koca, A., Akçakoca (Düzce) İlçesinin Florası ve Etnobotanik Özellikleri, Yüksek Lisans
Tezi, Danışman: Yıldırımlı, Ş., Hacettepe Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, (2003).
82. Ezer, N., Avcı, K., Çerkeş (Çankırı) Yöresinde Kullanılan Halk İlaçları, Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Dergisi, 24, 67-80, (2004).
83. Vural, H., Bilecik İli Halk İlaçları Üzerine Farmakognozik Araştırmalar, Yüksek Lisans
Tezi, Danışman: Sarıyar, G., İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, (2004).
84. Doğanoğlu, Ö., Yenişarbademli-Isparta Yöresindeki Doğal Faydalı Bitkiler Üzerine
Araştırmalar, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Dutkuner, İ., Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, (2004).
85. Ecevit Genç, G., Özhatay, N., An Ethnobotanical Study from European Part of İstanbul
(Çatalca) in Turkey (I), J. Fac. Pharm. Istanbul, 37, 67-73 (2004).
86. Dogan, Y., Baslar, S., Ay, G., Mert, H. H., The Use of Wild Edible Plants in Western and
Central Anatolia (Turkey), Economic Botany 58(4), 684–690 (2004).
87. Özgen, U., Kaya, Y., Coşkun, M., Ethnobotanical Studies in The Villages of The District
of Ilıca (Province Erzurum), Turkey, Economic Botany 58(4), 691–696 (2004).
88. Özgökçe, F., Özçelik, H., Ethnobotanical Aspects of Some Taxa in East Anatolia, Turkey, Economic Botany 58(4), 697–704 (2004).
89. Şimşek, I., Aytekin, F., Yeşilada, E., Yıldırımlı, Ş., An Ethnobotanical Survey of The
Beypazarı, Ayaş and Güdül District Towns of Ankara Province (Turkey), Economic Botany 58(4), 705–720 (2004).
78
90. Bıçakçı, B., Bergama İlçesinin Etnobotaniği, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Bekat, L.,
Ege Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, (2004).
91. Uzun, E., Sarıyar, G., Adsersen, A., Karakoç, B., Ötük, G., Oktayoğlu, G., Pırıldar, S.,
Traditional Medicine in Sakarya Province (Turkey) and Antimicrobial Activities of Selected Species, Journal of Ethnopharmacology, 95, 287-296 (2004).
92. Özdemir, E., Niğde-Aladağlar’ın Batısında Etnobotanik Bir Araştırma, Yüksek Lisans
Tezi, Danışman: Alpınar, K., İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, (2005).
93. Gençler Özkan, A.M., Koyuncu, M., Traditional Medicinal Plants Used in Pınarbaşı area
(Kayseri-Türkiye), Turkish J. Pharm. Sci. 2(2), 63-82 (2005).
94. Arslan, Ö., Dereli (Giresun) Yöresinin Geleneksel Halk İlacı Olarak Kullanılan Bitkileri,
Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Tuzlacı, E., Marmara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, (2005).
95. Everest, A., Öztürk, E., Focusing on The Ethnobotanical Uses of Plants in Mersin and
Adana Provinces (Turkey), Journal of Ethnobiology and Ethnomedicine, 1:6, s. (2005).
96. Sezgin, A., Şuhut (Afyon) İlçesi’nde Kullanılan Halk İlaçları, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Ezer, N., Hacettepe Üniv. Sağlık Bilimleri Enstitüsü, (2005).
97. Öztürk, M., Dinç, M., Nizip (Aksaray) Bölgesinin Etnobotanik Özellikleri, Ot Sistematik
Botanik Dergisi, 12, 1, 93-102, (2005).
98. Ezer, N., Mumcu Arısan, Ö., Folk Medicines in Merzifon (Amasya, Turkey), Turk J. Bot.
30, 223-230 (2006).
99. Erkal Tsetsekos, A., The Ethnobotany of Wild Plant Use in The Konya Basin: A quantitative and ethnoarchaeological approach, The degree of master of science in archaeometry, Supervisor: Doğan M. Co-Supervisor: Summers G. The Graduate School of Natural and Applied Sciences of Middle East Technical University (2006).
100. Tarakçı, S., Beykoz Civarındaki Tıbbi Özellik Taşıyan Bitkiler Üzerine Araştırmalar,
Doktora Tezi, Danışman: Sümer, S., Marmara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü,
(2006).
101. Ecevit Genç, G., Özhatay, N., An Ethnobotanical Study in Çatalca (European Part of
İstanbul) II, Turkish J. Pharm. Sci., 3(2), 73-89, (2006).
102. Alparslan, D. F., Tuzlacı, E., The Folk Medicinal Plants of The European Part of Turkey, Proceedings of the IVth International Congress of Ethnobotany (ICEB 2005), s.
129-132 (2006).
103. Emre Bulut, G., Tuzlacı, E., An Ethnobotanical Study in Bozcaada (ÇanakkaleTurkey), Proceedings of the IVth International Congress of Ethnobotany (ICEB 2005),
s. 581-583 (2006).
104. Şenol, S. G., Seçmen, Ö., Uğurlu, E., Some Ethnobotanical Uses in The Rural Areas
of Ödemiş, Tire, Kiraz (İzmir-Turkey), Proceedings of the IVth International Congress of
Ethnobotany (ICEB 2005), s. 605-608 (2006).
105. Mart, S., Bahçe ve Hasanbeyli (Osmaniye) Halkının Kullandığı Doğal Bitkilerin Etnobotanik Yönden Araştırılması, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Türkmen, N., Çukurova
Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, (2006).
106. Bayrak Özbucak, T., Kutbay, H. G., Ergen Akcın, Ö., The Contribution of Wild Edible Plants to Human Nutrition in the Black Sea Region of Turkey, Ethnobotanical Leaflets 10: 98-103, (2006).
107. Elçi, B., Erik, S., Güdül (Ankara) ve Çevresinin Etnobotanik Özellikleri, Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fak. Dergisi, 26(2), 57-64, (2006).
108. Kıran, Ö., Kozan Yöresi Florasındaki Tıbbi Bitkiler ve Bunların Halk Tıbbında Kullanılışı, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Uzel, İ., Çukurova Üniv. Sağlık Bilimleri Enstitüsü, (2006).
79
109. Karabaşa, S., Gençler Özkan, A. M., Küre Dağları’nın Bilgisi, Ulus, Aşağıçerçi, Küre
Dağları Milli Parkı Ulus Bölgesi’ndeki Sürdürülebilir Geçim Kaynaklarının Saptanması ve Eğitim Projesi (2006).
110. Bulut, Y., Manavgat (Antalya) Yöresinin Faydalı Bitkileri, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Özçelik, H., Süleyman Demirel Üniv. Fen Bilimleri Enstitüsü, (2006).
111. Bağcı, Y., Savran, A., Dural, H., Pozantı (Adana) ve Çevresindeki Bazı Bitkilerin Yerel
Adları ve Etnobotanik Özellikleri, S.Ü. Fen Ed. Fak. Fen Derg.,27, 77-82, (2006).
112. Balos, M. M., Zeytinbahçe ile Akarçay Arasında Kalan (Birecik) Bölgenin Florası ve Etnobotanik Özellikleri, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Akan, H., Harran Üniversitesi
Fen Bilimleri Enstitüsü, (2007).
113. Kültür, Ş., Medicinal Plants Used in Kırklareli Province (Turkey), Journal of Ethnopharmacology, 111, 341–364 (2007).
114. Cansaran, A., Kaya, Ö. F., Yıldırım, C., Ovabaşı, Akpınar, Güllüce ve Köseler Köyleri (Gümüşhacıköy /Amasya) Arasında Kalan Bölgede Etnobotanik Bir Araştırma, Fırat Üniv. Fen ve Müh. Bil. Dergisi 19(3), 243-257 (2007).
115. Tuzlacı, E., Alparslan, A. F., Turkish Folk Medicinal Plants, Part V: Babaeski (Kırklareli), J. Fac. Pharm. Istanbul 39, 11-23 (2007).
116. Tuzlacı, E., Emre Bulut, G., Turkish Folk Medicinal Plants, Part VII: Ezine (Çanakkale), J. Fac. Pharm. İstanbul 39, 39-51 (2007).
117. Tuzlacı, E., Sadıkoğlu, E., Turkish Folk Medicinal Plants, Part VI: Koçarlı (Aydın), J.
Fac. Pharm. İstanbul 39, 25-37 (2007).
118. Aslan, A., Mat, A., Özhatay, N., Sarıyar, G., A Contribution to Traditional Medicine in
West Anatolia, J. Fac. Pharm. Istanbul 39, 73-83 (2007).
119. Yeşil, Y., Kürecik Bucağında Etnobotanik Bir Çalışma, Yüksek Lisans Tezi, Danışman:
Akalın, E., İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, (2007).
120. Karataş, H., Ilgaz (Çankırı) İlçesi ve Çevresinin Etnobotaniği, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Aytaç, Z., Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, (2007).
121. Gençay, A., Cizre (Şırnak)’nin Etnobotanik Özellikleri, Yüksek Lisans Tezi, Danışman:
Özgökçe, F., Yüzüncüyıl Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, (2007).
122. Çimen Oral, D., Konya İlinde Kullanılan Halk İlaçları Üzerinde Etnobotanik Araştırmalar, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Aslan, M., Gazi Üniv. Sağlık Bilimleri Enstitüsü, (2007).
123. Kazan, D., Ortaca (Muğla) İlçesinin Etnobotaniği, Yüksek Lisans Tezi, Danışman:
Görk, Ç., Muğla Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, (2007).
124. Akgül, S., Mityat (Mardin) Civarında Etnobotanik, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Seçmen, Ö., Ege Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Bornova-İzmir, (2008).
125. Kızılarslan, Ç., İzmit Körfezi’nin Güney Kesiminde Etnobotanik Bir Araştırma, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Özhatay, N., İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, (2008).
126. Ugurlu, E., Secmen, Ö., Medicinal Plants Popularly Used in the Villages of Yunt Mountain (Manisa-Turkey), Fitoterapia 79, s. 126-131 (2008).
127. Kargıoğlu, M., Cenkci, S., Serteser, A., Evliyaoğlu, N., Konuk, M., Kök, M. Ş., Bağcı, Y.,
An Ethnobotanical Survey of Inner-West Anatolia, Turkey, Hum. Ecol. 36, 763-777,
(2008).
128. Akan, H., Korkut, M. M., Balos, M. M., Arat Dağı ve Çevresinde (Birecik, Şanlıurfa) Etnobotanik Bir Araştırma, Fırat Üniv. Fen ve Müh. Bil. Dergisi, 20 (1), 67-81, (2008).
80
129. Yıldırım, B., Terzioğlu, Ö., Özgökçe, F., Türközü, D., Ethnobotanical and Pharmacological Uses of Some Plants in the Districts of Karpuzalan and Adıgüzel (Van-Turkey),
Journal of Animal and Veterinary Advances 7(7), 873-878, (2008).
130. XVI. Bitkisel İlaç Hammaddeleri Toplantısı, Program ve Bildiri Özetleri, 28-30 Haziran Erzurum, (2006).
131. XVII. Bitkisel İlaç Hammaddeleri Toplantısı, Bildiriler, 26-29 Ekim, Kuşadası, (2007).
132. Fitomed Türkiye, Bihat 2008, Özel sayı, XVIII. Bitkisel İlaç Hammaddeleri Toplantısı,
Bildiriler, 16-18 Ekim, İstanbul, (2008).
133. Tuzlacı, E., Şifa Niyetine, Türkiye’nin Bitkisel Halk İlaçları, Alfa Yayınları (2006).
134. Tuzlacı, E., Eryaşar-Aymaz, P., Tolon, E., Geleneksel Halk İlaçlarının Yöresel Olarak
Araştırılmasının Önemi ve bu Konuda Yaptığımız Çalışmaların Sonuçları, XIII. Bitkisel
İlaç Hammaddeleri Toplantısı Bildiri Kitabı, s. 79-85, Marmara Üniversitesi Eczacılık
Fak. E. Gürkan, E. Tuzlacı (Eds.), İstanbul, 20-22 Eylül (2000).
135. Alpınar, K., Ayvalık (Balıkesir) ve Yakınındaki Adaların Floristik ve Etnobotanik Açıdan
Değerlendirilmeleri. TBAG–1407, s. 159, (1999).
Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Dergisi
Cilt 30 / Sayı 1 / Ocak 2010 / ss. 81-118
Antiinflamatuvar Tedavide
Yeni Bir Yaklaşım: Siklooksijenaz
ve 5-Lipooksijenazın Dual İnhibitörleri
Received : 03.06.2010
Revised : 12.08.2010
Accepted : 19.08.2010
Umut Salgın Gökşen, Nesrin Gökhan Kelekçi0
1. Giriş
Non-steroidal antiinflamatuvar (NSAİ) ilaçlar antiinflamatuvar, antipiretik ve analjezik etkilerinden dolayı artrit, romatizma gibi çeşitli inflamasyonlu hastalıkların tedavisinde en çok tercih edilen ilaçlardır. Ancak bu ilaçların gastrointestinal sistem (GİS) ve böbrekler üzerindeki yan
etkileri NSAİ ilaçların kullanılışlarını sınırlandırır. NSAİ ilaçların oluşturduğu bu yan etkiler araştırmacıları, eikozanoitlerin biyoaktivasyonunu sağlayan araşidonik asit (AA) yolağının başlamasında anahtar rol oynayan siklooksijenaz-2 (COX-2) ve 5-lipooksijenaz (5-LOX) enzimlerinin
dual inhibisyonu üzerinde yeni çalışmalar yapmaya yöneltmiştir1.
Bu alanda ilaç geliştirmenin ana hedefi dual inhibisyonu sağlayan,
yan etkileri minimuma indirilmiş antiinflamatuvar etkili yeni bileşiklerin
tasarlanıp geliştirilmesidir.
Hacettepe Üniversitesi, Eczacılık Fakültesi, Farmasötik Kimya ABD, 06100 SıhhiyeAnkara
0
Corresponding author : Prof.Dr.Nesrin Gökhan-Kelekçi
Tel: 0 312 3053017, e-mail: [email protected]
82
2. Siklooksijenaz (COX) Yolağı
Araşidonik asit, hücre membranı fosfolipidlerinin hidrolizi sonucunda serbest hale geçen polidoymamış yağ asitidir. Çeşitli faktörlerin etkisiyle aktive olan fosfolipaz A2 membran fosfolipitlerini hidroliz ederek araşidonik asitin salınımını sağlar. Araşidonik asit siklooksijenaz ve lipooksijenaz enzimleri ile sırasıyla prostanoitleri ve lökotrienleri (LT) meydana getirir.
2.1. Prostanoitlerin Biyokimyası
Araşidonik asitten prostanoitlerin oluşma reaksiyonu iki basamakta
gerçekleşir. Birinci basamakta prostaglandin endoperoksit H sentaz enzimi aracılığıyla araşidonik asitten prostaglandin (PG) endoperoksit PGG2
oluşur. Daha sonra PGG2, peroksidaz etkisiyle PGH2’ye dönüşür. İkinci
basamakta ise kararsız olan PGH2 spesifik dokularda spesifik enzimlerle
prostanoitlere dönüşürken, trombositlerde tromboksan sentaz enzimi tarafından tromboksanlara (TXA2, TXB2) dönüşür (şekil 1)2.
Prostaglandin endoperoksit H
sentaz veya siklooksijenaz
PGG2
Araşidonik asit
Siklooksijenaz
aktivitesi
PGH2
Peroksidaz
aktivitesi
PGl
sentaz
PGD
sentaz
PGF
sentaz
PGE
izomeraz
TXA
sentaz
PGl2
PGD2
PGF2
PGE2
TXA2
Şekil 1
Siklooksijenaz yolağı
2.2. Prostanoitlerin Biyolojik Etkileri
Prostanoitler otokrin ve parakrin fonksiyonlarına sahip olmalarından
dolayı lokal hormonlar gibi düşünülürler. Hücrede ilk olarak bir prostanoit biçimlenir, hücreden çıkar ve G-proteini reseptör kompleksiyle etkileşerek ya ana hücrede ya da yakınındaki komşu hücrelerde ikinci mesajcı düzeyini düzenler3.
ANTİİNFLAMATUVAR TEDAVİDE YENİ BİR YAKLAŞIM: SİKLOOKSİJENAZ VE 5-LİPOOKSİJENAZIN DUAL
İNHİBİTÖRLERİ
83
Prostanoitlerin dokularda dağılımı hücresel enzimatik maddelere
bağlı olmasına rağmen fizyolojik ve patolojik yanıtları çok geniş bir aralığı etkiler4.
Prostasiklin (PGI2) özellikle damar endotelinde bulunur. Araşidonik
asitten PGI2 oluşumu esas olarak COX-2 enzimi tarafından katalize edilir.
PGI2 trombositlerin agregasyonunu ve adhezyonunu önler. Ayrıca kardiyovasküler sistemde çok güçlü bir vazodilatör etkiye sahiptir. Aynı şekilde PGD2 ve PGE2 de vazodilatör etkilidir5.
Araşidonik asitten Tromboksan A2 (TXA2) oluşumu esas olarak COX1 enzimi tarafından katalize edilir. TXA2 direkt etkisiyle trombositleri
aktive ederek onların agregasyonuna ve adezyonuna neden olur. TXA2
PGI2’nin aksine vazokonstriktör etkiye sahiptir. TXA2 bronşlarda bronkokonstriktör etki gösterirken, PGI2 ve PGE2 bronkodilatör etkilidir. PGE2,
PGF2 ve özellikle PGI2 GİS’de bikarbonat sekresyonunu ve kan akımını
düzenler. Bunlar asit sekresyonunu azaltarak gastrik mukozanın korunmasını sağlar5. TXA2 damar permeabilitesini artırarak ödeme neden olur.
PGE2 ve PGI2 ise böbreklerde TXA2’dan farklı olarak renal kan akımını ve
idrar atılımını (diürez) artırır6.
Prostanoitler aynı zamanda doku hasarında ve inflamasyonda vücudun cevap vermesine aracılık ederler. PGE2 ve PGI2 histamin veya bradikinin gibi otokoidler ile sinerji oluşturarak kuvvetli vazodilatör etki gösterir. İnflamasyonlu bölgelerde sinerjistik etkileriyle kılcal damarlardaki
kan akışını artırarak inflamasyona katkıda bulunup, damar permeabilitesini artırırlar. Aynı zamanda duyusal liflerdeki periferal uçları duyarlılaştırarak hiperaljezi oluştururlar. PGE2 nöronları da etkiler ve sistemik yanıtlarıyla ateş, yorgunluk ve ağrıda aşırı duyarlılığa neden olur7.
2.3- Siklooksijenazın İki İzoformu
NSAİ ilaçlar son yüzyılda çok kullanılmalarına rağmen 1971 yılında
COX enziminin yapısı teşhis edilene kadar etki mekanizmaları tam olarak bilinmeyen ilaçlar olmuşlardır. 1990’a kadar siklooksijenazın tek tipinin olduğu düşünülmüş, takiben hızla ilerleyen çalışmalar ve moleküler biyoloji tekniklerinin bu alanda yaygın olarak kullanılmasıyla siklooksijenazın konstitütif ve indüklenebilir tip olmak üzere iki tipinin olduğu
ortaya çıkmıştır. Konstitütif siklooksijenaza COX-1, indüklenebilir siklooksijenaza ise COX-2 adı verilmiştir. COX-1 ve COX-2 aynı reaksiyonları
katalizlese de farklı yapı ve fonksiyonlara sahiptir8.
84
2.3.1. COX-1 ve COX-2’nin Biyolojik Fonksiyonları
COX-1 daha çok dokularda koruyucu etki gösterip, böbrek ve GİS’de
platelet agregasyonu ve homeostazis gibi fizyolojik koruyucu fonksiyonların düzenlenmesinde etkiliyken, COX-2 enzimi bunların zıttı etki yapar. COX-2 izoformu sağlıklı insanlarda neredeyse görülmez. Sitokinler,
büyüme faktörleri, tümör nekroz ajanlar, bakteriyel endotoksin gibi proinflamatuvar stimulanlar inflamasyonlu hücrelerdeki yanıtlarıyla süratle COX-2’nin ekspresyonuna neden olurlar. COX-2 ürünü PG’ler inflamatuvar reaksiyonlarda major rol oynar ve kızarıklık, ateş, şişlik, ağrı
ve fonksiyon kaybı gibi karakteristik inflamatuvar semptomlardan sorumludurlar9. Kolorektal ve göğüs kanseri gibi bazı kanser türlerinde de
COX-2’nin indüklendiği ve oluşturduğu PG’lerle hücre apoptozunu engelleyerek kanser hücresi proliferasyonunu teşvik ettikleri görülmüştür.
Ayrıca, Alzheimer ve Parkinson hastalarının beyinlerindeki plaklarda da
COX-2’nin indüklendiği saptanmıştır10.
2.3.2- COX’ların Enzimatik Yapıları
Pek çok türde COX-1 ve COX-2’nin primer yapıları bilinmektedir. Olgun memelilerde COX-1 ve COX-2 sırasıyla 576 ve 587 amino asitten
oluşur. Bu iki izoform birbirine benzemesine rağmen, COX’lar endoplazmik retikulumun laminal yüzeyinde, COX-2 ise çoğunlukla çekirdeğin membranında lokalize olmuştur11. Bu iki enzimin üç boyutlu yapıları
X-ışınlarıyla belirlenmiştir12,13.
Benzer enzimler olmalarına rağmen COX-2 enziminin aktif bölgesi COX-1’den %20 daha büyüktür ve biraz daha farklıdır. Bunlar, çoğunlukla amino asit diziliminde iki amino asit değişiminin neden olduğu yapı ve şekil farklılıklarıdır8. COX-1’de 523. konumunda izolösin (Ile) bulunurken COX-2’de bu, valin ile yer değiştirmiştir. Ayrıca Ile
-434΄ün COX-2’de valin/Ile değişimi ve komşusundaki Phe-518 amino
asiti, COX-2 enziminin aktif bölgesinde fark edilebilir bir hacim artırmak suretiyle ana kanalda küçük bir hidrofilik cep oluşturur. Phe-518
amino asiti bu cep için fazla alan oluşmasına ve bu cebe daha fazla bileşiğin ulaşmasına katkıda bulunur. COX-1’in 513. konumunda bulunan
histamin yerine COX-2’de polar kısımlarla etkileşebilen arjinin ilaç etkileşim bölgesinin şeklini değiştirmemekle beraber kimyasal ortamı oldukça değiştirdiği bildirilmiştir (şekil 2)14.
İNHİBİTÖRLERİ
Nonselektif
COX inhibitörü
85
Selektif
COX-2
inhibitörü
Şekil 2
COX-1 ve COX-2’nin substrat bağlayıcı kanalları arasındaki yapısal farklılıkların şematik gösterimi. COX-2’de Val 434, Arg 513 ve Val 523 amino asitleri ikincil bir cep oluşturur. COX-1’de bu durum söz konusu değildir. (A) Non-selektif inhibitörler her iki izoformun substrat bağlayıcı kanallarına ulaşırken, (B) COX-1’deki daha hacimli His 513, Ile
434 ve Ile 532 amino asitleri selektif COX-2 inhibitörlerinin büyük yan cebe ulaşmasını
engeller15.
2.4. Non-Steroidal Antiinflamatuvar İlaçlar
NSAİ ilaçlarda hedef COX enzimleridir. Bu inhibitörler COX enziminin aktif bölgesiyle etkileşmek için araşidonik asit ile yarışırlar4. Bu ilaçlar iki sınıfta incelenir:
1. Klasik spesifik NSAİ ilaçlar ve
2. Selektif COX-2 inhibitörleri.
Aspirin ilk kez 1899’da romatizmal hastalıklarda kullanılmış, 19601980 yılları arasında da ibuprofen, indometazin, diklofenak ve naproksen
gibi diğer birçok antiinflamatuvar ilaç geliştirilmiş ve piyasaya sürülmüştür (şekil 3). Geniş bir kimyasal çeşitliliğe rağmen bunların tamamı COX’un
aktif bölgesinin altındaki Arg-120 ile bir iyon çifti oluşturan bir karboksilat
fonksiyonuna (araşidonik asit ile benzerlik gösterir) sahiptirler16. Bu ilaçların terapotik etkilerinin yanında, Gİ lezyon oluşturma ve renal toksisite
özellikleri de benzerdir. Klasik NSAİ ilaçlar COX-1 inhibisyonu ile mide ve
böbreklerdeki fizyolojik PG’lerin biyosentezini inhibe ederek Gİ iritasyona
sebep olurken, COX-2 inhibisyonu yoluyla da hasarlı dokuda proinflamatuvar PG’lerin üretimini düşürüp antiinflamatuvar etki yaparlar.
Yapılan araştırmalarda selektif COX-2 inhibitörlerinin klasik NSAİ
ilaçlar kadar kuvvetli analjezik ve antiinflamatuvar etki sağladığı, daha
az Gİ yan etkilere neden olduğu gözlenmiştir. Nimesulit, meloksikam ve
etodolak güvenlik profilleri iyileştirilen ve COX-2 izoformunu inhibe edebilen ilk NSAİ ilaçlardır (şekil 4)17.
86
İbuprofen
Asetilsalisilik asit
Naproksen
Diklofenak
İndometazin
Şekil 3
Klasik NSAİ İlaçlar
Etodolak
Meloksikam
Nimesulid
Rofekoksib
Valdekoksib
Selekoksib
Eterikoksib
Şekil 4
Selektif COX-2 İnhibitörleri
Bu bileşiklerin ana yapılarında, klasik NSAİ ilaçlarda karakteristik olan karboksilat grubu yoktur. Onun yerine yapılarında COX-2’nin
aktif bölgesinin hidrofilik yan cebindeki Arg-513 ile etkileşebilen sülfon
veya sülfonamid grupları taşırlar6. Bu bileşiklerin çoğu COX-2’nin yapısı çözüldükten sonra yapıldığından selektif inhibitörlerin rasyonel tasarımında kristalografik veriler kullanılmıştır. Şimdiye kadar selekoksib
ve rofekoksib inflamasyonun tedavisi için piyasaya çıkmışken, valdekoksib ve eterokoksib gibi diğer bileşikler klinik çalışmalarda değerlendirilmektedir (şekil 4)18-20. Deneysel ve klinik çalışmalar; antiinflamatuvar etkili maddeler olan selektif COX-2 inhibitörlerinin klasik NSAİ ilaçlar ile
kıyaslandığında Gİ toksisitelerinin daha düşük olduğunu göstermiştir20.
Bu bileşikler aynı zamanda bazı hastalıkların tedavisinde özellikle
COX-2’nin karıştığı bazı kanser tipleri ve Alzheimer hastalığında yeni terapotik hedefler olmuşlardır.
İNHİBİTÖRLERİ
87
2.5. Selektif COX-2 İnhibitörleri
Gastrik mukozanın bütünlüğünden ve renal fonksiyondan sorumlu PG’ler sadece COX-1 yoluyla üretilirken, inflamatuvar yanıtlara neden
olan PG’ler ise sadece COX-2 yoluyla üretilir. COX-2 böbrekler üzerinde
iyileştirici etki göstermesi yanında, hem doğal hem de patofizyolojik (karaciğer sirozu, renal yetmezlik ve konjestif kalp yetmezliği) koşullarda renal fonksiyonun (perfüzyon, su kullanımında, renin yapımında) önemli
bir bölümünün düzenlenmesinde rol oynar. Bu hastalarda NSAİ ilaçlar
ve/veya selektif COX-2 inhibitörü kullanılması vazodilatör PG’lerin sentezini azaltacağından renal iskemik risk artar21.
Selektif COX-2 inhibitörü ilaçlar, mukoza hasarına bağlı Gİ yan
tesirler oluşturmaları açısından genel olarak güvenilir ilaçlardır. Ancak
COX-2 indüksiyonu ve bu enzim aracılığıyla oluşan ‘yararlı’ prostaglandinlerin olaya karıştığı peptik ülser iyileşmesi, Helicobacter pylori gastriti ve inflamatuvar kolon hastalığı gibi Gİ patolojiler ve böbreğin hemodinamik ve su-tuz itrahı ile ilgili işlevleri üzerinde bu grup ilaçlar da klasik
NSAİ ilaçlar gibi olumsuz etki yapabilirler5.
Selektif COX-2 inhibitörleri vücutta doğal PGI2/TXA2 oranını bozarak
ciddi kardiyovasküler yan etkilere neden olurlar. Trombosit agregasyon
ve adhezyonunu önleyen PGI2’nin sentezi COX-2 enzimi tarafından katalizlendiği için selektif COX-2 inhibitörlerinin trombotik etki potansiyelleri
vardır. Ayrıca selektif COX-2 inhibitörlerinin protrombotik bir prostanoit
olan ve TX’nın sentezinde rol oynayan COX-1’e dokunmamaları bu ilaçların trombotik etkinliklerinin artmasına neden olurlar. Bu olaylar selektif
COX-2 inhibitörlerinin kardiyovasküler sistem üzerindeki yan etkilerini
açıklar. Bu yan etkiler; ölümle sonuçlanabilen tromboembolik olaylar, hipertansiyon, Mİ ve trombotik inme olarak sayılabilir5. Rofekoksibin piyasadan çekilmesi bu yan etkilerden dolayıdır. Sonuçta selektif COX-2 inhibitörlerinin tamamen güvenilir olmadıkları görülmüş ve yeni, daha güvenilir antiinflamatuvar bileşik bulma gayretleri önemini korumaya devam etmiştir.
3. Lipooksijenaz (5-LOX) Yolağı
5-LOX bitki ve hayvanlarda bulunan bir lipit peroksidaz enzimidir. Bu dioksijenazlar, hidroperoksit türevlerinin üretimi için 1,4-cis,cispentadien yapısını içeren çoklu doymamış yağ asitlerinin oksidasyonunu
88
katalizler. Bu enzim, katalitik döngü sırasında Fe+2 (inaktif formu) ve Fe+3
(aktif formu) arasında gidip gelen non-heme demir atomuna ihtiyaç duyar22. Her ne kadar LOX reaksiyonunun ayrıntılı mekanizması hala tartışılıyor olsa da, bunun temel doğası hakkında genel olarak bir fikir birliği vardır. Bu mekanizma üç ardışık reaksiyondan meydana gelmektedir.
Bunlar:
1. Çift allelik metilen grubundan stereo-selektif hidrojen ayrılması,
2. Temelinden yeniden düzenlenme ve
3. Moleküler oksijenin stereo-spesifik eklenmesi ve hidroperoksi radikalinin karşılık gelen anyona redüksiyonudur23.
Şimdiye kadar insanda üç major izoenzim bulunmuştur. Bunlar araşidonik asit oksidasyonunun konumlarına göre sınıflandırılan 5-LOX, 12-LOX ve 15-LOX’dur. Bunlar araşidonik asitin sırasıyla
C-5, C-12 ve C-15 konumlarına moleküler oksijeni bağlayarak sırasıyla 5- hidroperoksieikozatetraenoik asit (HPETE), 12-HPETE ve 15-HPETE oluştururlar23.
12- ve 15-LOX’un biyolojik rolü hakkındaki bilgi sınırlı olduğundan
üzerinde daha fazla araştırma yapılmaya ihtiyaç duyulmaktadır. 5-LOX
ise tam tersine üzerinde ciddi olarak çalışılmış ve biyolojik olarak en
önemli LOX olarak kabul edilmiştir. 5-LOX enzimi, araşidonik asidin
ikinci major yolağında kuvvetli proinflamatuvar mediyatörlerin (lökotrienler) sentezlenmesinde rol oynar.
3.1. Lökotrienlerin Biyosentezi
Lökotrien terimi, bu bileşiğin kaynağının lökosit hücreleri olması
ve bu bileşiklerin karakteristik yapılarının trien olmasından kaynaklanır24. 5-LOX, lökotrienlerin biyosentezinin ilk iki basamağını katalizler.
İlki araşidonik asitin C-5 konumunun oksidasyonuyla 5-HPETE oluşmasını, ikincisi dehitratasyon sonucu hidroperoksit yapısında LTA4 oluşumuna öncülük eder. Stabil olmayan bu epoksit ya LTA4 hidrolaz tarafından enzimatik hidrolize uğrayarak dihidroksi asit LTB4’e dönüşür ya da
LTC4 sentaz tarafından glutatyon ile konjuge olarak LTC4’ü oluşturur. Bu
son bileşik (LTC4) bir γ-glutamil transferaz enzimi tarafından bir glutatyon elimine ederek LTD4’e dönüşür. Son basamakta ise LTD4 spesifik bir
dipeptidaz enzimi tarafından glisinin uzaklaştırılmasıyla LTE4’e metabolize olur. LTC4, LTD4 ve LTE4 bileşikleri sisteinil veya peptido lökotrienler
olarak da bilinir (şekil 5)5.
89
İNHİBİTÖRLERİ
Araşidonik asit
LTA4 Hidrolaz
LTC4 Sentaz
Glutatyon
Glutamil transferaz
Dipeptidaz
Şekil 5
Lipooksijenaz yolağı
Prostanoitlerin aksine LT’ler çoğunlukla inflamasyon hücreleri tarafından üretilir. Bununla birlikte 5-LOX spesifik olarak myeloid hücrelerinde üretilirken, LTA4 hidrolaz ve LTC4 sentaz vücutta geniş ölçüde dağılmıştır. LTA4 hidrolaz özellikle bağırsaklar, dalak, akciğer, böbrek ve
eritrositlerde fazlaca bulunur. LTC4 sentaz ise mast hücrelerinde, bazofillerde, eozinofillerde, endotel hücrelerinde ve trombositlerde üretilir25.
Bu iki enzimin geniş dağılımı, transellüler metabolizmanın gerçekleşmesine olanak verir. LTA4 ekstrasellüler boşlukta olduğu zaman daha ileri
metabolizasyon yapabilecek enzimler içeren (LTA4 hidrolaz ve LTC4 sentaz) başka bir hücreye gönderilebilir. Örneğin polimorfonükleer lökositler
(PMN) tarafından üretilen LTA4, eritrositlerde LTB4’e dönüştürülebilir. Bu
farklı hücre tipleri arasındaki enzimatik etkileşmeler LT’lerin biyosentezini ve bu nedenle onların patofizyolojik etkilerini artırır26.
3.2. Lökotrienlerin Biyolojik Etkileri
Lökotrienler parakrin hormonlardır ve G protein-bağlı reseptörlerin
arabuluculuk ettiği geniş bir biyolojik aktivite spektrumuna sahiptirler27.
90
LTB4 nötrofil, makrofaj ve eozinofil gibi inflamatuvar hücreleri için
kuvvetli bir kemotaktik ajandır. İnflamasyonlu bölgelere doğru lökosit göçüne neden olur. Nötrofillerin harekete geçirilmesiyle, özellikle süperoksit radikallerini oluşturarak enzim salınımı ile ortak degranülasyona neden olurlar. Aynı zamanda nötrofillerin vasküler endotelde adezyonunu
artırır ve onların dokulardan infiltrasyonunu yükseltirler. Sonuçta makrofaj ve lenfositlerden proinflamatuvar sitokinlerin salınımını sağlayarak
immün reaksiyonlarda önemli bir rol oynarlar28.
Anaflaksinin yavaş reaksiyon veren maddeleri olarak bilinen ve biyolojik bir karışımdan oluşan sisteinil LT’ler (LTC4, LTD4 ve LTE4);
• Hızlı gelişen aşırı duyarlılık reaksiyonlarının patofizyolojisinde rol
oynamakta,
• Düz kaslarda kuvvetli konstriktör etkide (histaminden 100-1000
kat daha kuvvetlidir), özellikle hava yollarında şiddetli bronkokonstriksiyonun başlamasını aktive etmekte,
• Mukus sekresyonunu stimule etmekte ve bronşiyal düz kas hücrelerinin çoğalmasında önemli bir rol oynamakta,
• Mikrovasküler sistemde, endotel hücrelerini kasarak vasküler
permeabiliteyi arttırmakta ve plazmanın hücre dışına çıkarak ödem oluşmasına neden olmakta,
• Ayrıca eozinofiller için kemotaktik özellik sağlamaktadırlar.
Sonuçta deneklerde sisteinil LT’lerin duyusal liflerle etkileşebileceği
gösterilmiş, taşikininlerin salınımının arttığı ve onların duyarlılığında değişmelere neden olduğu tespit edilmiştir.
Bu kuvvetli biyolojik aktiviteleri itibariyle LT’lerin neden olduğu romatoit artrit, inflamatuvar bağırsak hastalıkları, ülseratif kolit, astım,
psoriasis ve alerjik rinit gibi çok sayıdaki inflamatuvar hastalık ve alerjik
rahatsızlıkların araştırılması sayesinde bu önemli mediyatörlerin tanınmaları sağlanmıştır26.
3.3. 5-LOX’ların Moleküler Biyoloji ve Düzenlenmesi
5-LOX çeşitli memeli türlerinde karakteristiktir. Yaklaşık 673 amino
asit içeren 75-80 kDa ağırlığında monomerik bir proteindir29. 5-LOX’un
üç boyutlu yapısı henüz tam olarak açıklanmamışken, soya fasulyesindeki LOX-1 ve LOX-3’ün yapısı ve tavşan 15-LOX’unun yapısı aydınlatılmıştır30-32. Kristalografik verilere dayanarak farklı LOX enzimlerinin
İNHİBİTÖRLERİ
91
ortak, baştan başa bir kıvrım şeklinde iki farklı ünite içerdiği bilinmektedir. Küçük bir N-terminal bölgesi, insan pankreatik lipazının C-terminal
bölgesine benzerliğine göre lipitler ile etkileşir. İkinci ünite ise uzun bir
C-terminal katalitik bölgesidir. Çoğunlukla katalitik non-heme demir
atomu ile birlikte enzimin aktif bölgesini oluşturur ve α-heliks yapısının
meydana geldiği kısımdır33.
İstirahat halindeki hücrelerde 5-LOX sitozolde, bazı hücre tiplerinde ise çekirdekte lokalize olur34. Diğer izoformlardan farklı olarak 5-LOX
kalsiyum ve ATP tarafından aktive olur (şekil 6). İki kalsiyum iyonu irreversibl olarak N-terminal bölgesine bağlanır. Kalsiyum varlığında ATP
lipit hidroperoksitler ve fosfatidilkolin tarafından uyarılır. Hücre aktive olur ve intrasellüler kalsiyum miktarı artar artmaz 5-LOX hücresel
lokalizasyonuna bakmadan çekirdek membranına translokasyon yapar.
Sonra 18 kDa ağırlığında 5-LOX aktive eden protein olarak bilinen küçük bir membran proteini (FLAP) ile etkileşir. Etki mekanizmaları halen belirsiz olmakla birlikte, bu protein araşidonik asiti 5-LOX’e transfer eder. Enzimle FLAP arasındaki bu etkileşme hücresel LT biyosentezi için önemlidir35.
Hücre
membranı
Hedef hücre
(eozinofil)
Hücre
membranı
Şekil 6
Hücresel LT’lerin biyosentezi için 5-LOX ve FLAP’ın düzenlenmesi ve sisteinil LT’lerin etkisini inhibe etmek için önerilen mekanizmalar. İnflamatuvar uyarıcıları, reseptör aracılı kalsiyum iyonlarının hücre içine akın etmesine öncülük eder, sitozolik PLA2 ve 5-LOX sitozolden hücre membranına doğru yer değiştirir ve hücre membranında 5-LOX’u FLAP’a
bağlayarak kararlı bir kompleks yapar. AA 5-LOX tarafından 5-HPETE’ye dönüştürülür
ve daha sonra 5-LOX etkisiyle LTA4’e dönüşür. İlaç için üç aktif bölge örneklendirilmiştir. (A) FLAP inhibitörleri 5-LOX’un FLAP’e bağlanmasını inibe eder. (B) 5-LOX inhibitörleri
5-LOX’un aktivitesini inhibe eder. (C) Sisteinil LT reseptör antagonisleri, sisteinil LT’lerin
diğer hücreler üzerindeki etkilerini inhibe eder. R: Reseptör, PLA2: Fosfolipaz A2, AA: Araşidonik asit36
92
3.4. Lökotrien Biyosentezinin İnhibisyonu
Kuvvetli proinflamatuvar özellikteki LTB4 ve sisteinil LT’ler astım, allerjik ve inflamatuvar rahatsızlıklar gibi çeşitli hastalıklara neden olurlar. Etki mekanizmaları ve karakteristik özellikleri dikkate alındığında,
5-LOX yolağını inhibe eden farklı stratejiler geliştirilmiştir37,38. Bunlar:
1. 5-LOX inhibisyonu
2. FLAP inhibisyonu
3. LT reseptörlerinin antagonizması.
1) 5-LOX İnhibitörleri
5-LOX yolağınının özelliklerine ve mekanizmasına bakılınca, bunu
inhibe etmek için farklı stratejiler geliştirilmiştir. Direkt yaklaşımlar:
a. Antioksidanlar veya redoks inhibitörleri: 5-LOX’un redoks siklusuna müdahale eder,
b. Demir şelat ajanları ve
c. Non-redoks kompetetif inhibitörleri: Enzimin aktif bölgesine bağlanmak için araşidonik asit ile yarışırlar (kompetetif antagonist).
a) Antioksidanlar veya redoks inhibitörleri: Antioksidanlar genellikle
fenol ve kinon gibi küçük lipofilik aromatik moleküllerdir. Bu sınıfın prototipleri; pirazolin türevi Fenidon ve BW-755C’dir (şekil 7). Bu bileşiklerde aktivite için lipofilisite önemli bir özelliktir. Güçlü inhibitörler olmalarına karşın, 5-LOX’a zayıf selektivitelerinden dolayı birçok yan etki gösterirler. Grubun diğer üyeleri olan indazolinon türevlerinden ICI 207968
güçlü in vivo etkisi (ED50 = 3 mg/kg) ile 5-LOX’a yüksek selektiviteyle
bağlanır. Ayrıca diğer biyolojik redoks sistemlerini de kolayca engeller,
çoğunlukla methemoglobinemi oluşturur ve genotoksisiteye neden olurlar. Bu yüzden bu sınıf ilaçlar Docebenon ve Lonapalen dışında pek geliştirilmemiştir (şekil 7). Bu bileşiklerin topikal olarak psoriasis ve artritte klinik etkinliği gösterilmiştir39-43.
b) Demir şelat ajanları: Demir şelat inhibitörlerinin rasyonel tasarımında, yaygın olarak hidroksamik asit, kuvvetli metal-ligant grupları ve N-hidroksiüre türevleri kullanılmıştır. Bunlar 5-LOX’un aktif yöresindeki demir ile şelat yaparak etki gösterirler44. Birçok hidroksamat
türevi in vitro güçlü 5-LOX inhibitör etki gösterirken, bu bileşiklerin in
İNHİBİTÖRLERİ
Fenidon
BW-755C
93
ICI 207968
Docebenon (AA-861)
Lonapalen (RS-43179)
Şekil 7
5-LOX inhibitörü redoks bileşikleri
vivo deneylerinden elde edilen sonuçlar üzücüdür. Hidroksamat farmakoforunun, in vivo hızlı bir şekilde inaktif karboksilata hidrolizi bu grup
ilaçların geliştirilmesini kısıtlamıştır. Hidroksilamindeki lipofilik arilalkil grubuna sübstitüsyonları kapsayan modifikasyonlar, in vivo aktivitesi artmış asetilhidroksamat A-63162 ve BW-A4C ile sonuçlanmıştır45.
BW-A4C
Tip A hidroksamat
Tip B hidroksamat
(A-63162)
Hidroksamik asit yapısı taşıyan BW-A4C selektif 5-LOX inhibitörüdür, fakat çabuk inaktive olması ve toksik nitrikoksit radikalleri oluşturması yüzünden yeni alternatif ligand grupların aranmasına sebep olmuştur. Bu hidrolitik açıdan dayanıklı N-hidroksiüre türevi zileutonun
(Zyflo) bulunmasını sağlamıştır (şekil 8)44. Zileuton bronşial astım tedavisinde piyasaya sürülen ilk 5-LOX inhibitörü ilaçtır. Ancak bileşiğin
hepatik toksisite ve ilaç etkileşimlerini içeren çeşitli yan etkileri olduğu gösterilmiştir. İleri çalışmalar atreleuton gibi daha iyi farmakokinetik özelliklere sahip bileşikleri vermiştir (atreleuton klinik faz III aşamasına girmiştir) (şekil 8)46.
94
Atreleuton
(ABT-761)
Zileuton
Şekil 8
5-LOX inhibitörü demir-şelat inhibitörleri
c) Redoks olmayan bileşikler: Redoks ve demir-şelat inhibitörlerinin tasarımında belirtilen toksisite ve çeşitli zorluklar dikkate alındığında, 5-LOX inhibitörlerinin aktif yörelerine yönlendirilmiş bileşiklerin araştırılması, yeni bir yaklaşım olarak düşünülmüştür. Redoks olmayan bileşikler, araşidonik aside karşı yarışarak enzim ile enantiospesifik etkileşime girerek 5-LOX’u inhibe etmektedirler43. Metoksialkiltiyazol ve metoksitetrahidropiran türevleri güçlü 5-LOX inhibitörleri olarak tanımlanmışlardır. Metoksialkiltiyazol türevi ZM211965, güçlü bir
5-LOX inhibitörüdür ve siklooksijenazları inhibe etmez. Fakat suda çözünürlüklerinin az ve yarı ömürlerinin kısa olması sebebiyle bu bileşikler in vivo olarak orta derecede etkilidirler. Yapı optimizasyon çalışmaları, oral yoldan etkili ZD2138 ve onun etil türevi olan ZM230487’nin
bulunmasıyla sonuçlanmıştır. Bunlar ZM211965’ten 10 kat daha güçlüdürler. Metoksialkiltiyazol ve metoksitetrahidropiranın hibrid molekülleri ve naftelenik lignan laktonları, L-697198, güçlü redoks olmayan
5-LOX inhibitörleri ile sonuçlanmıştır44. Bu sınıfın diğer daha az güçlü
5-LOX inhibitörleri REV5901 ve WY50295’tir (şekil 9)42. Bununla birlikte, bu grup bileşikler kalıcı farmakokinetik problemleri yüzünden ve
diğer sınıf FLAP inhibitörlerinin tasarımının daha kolay olması nedeniyle daha fazla geliştirilmemiştir43.
5-LOX inhibitörlerinin LTB4 sentezine ilaveten sisteinil LT’lerin sentezini de önlemeleri ilave avantajlarıdır36. Bazı 5-LOX inhibitörlerinin,
hafif-orta dereceli astım hastalarında, hava yolu fonksiyonunu iyileştirdiği, astım semptomlarını ve astım tedavisine gereksinimi azalttığı gösterilmiştir. Fakat, bu bileşikler çok yüksek dozlarda bile kronik inflamasyon bölgelerinde LT sentezini kuvvetlice inhibe etmede yetersiz kalmaktadırlar42.
İNHİBİTÖRLERİ
ZM211965
ZD2138, R=CH3
ZM230487, R=CH2CH3
REV5901
95
L-697198
WY50295
Şekil 9
Redoks olmayan kompetetif 5-LOX İnhibitörleri
2) FLAP İnhibitörleri
FLAP inhibitörleri olarak bilinen indirekt inhibitörler, 5-LOX’un
FLAP proteini ile etkileşmesini önleyerek LT biyosentezini inhibe ederler. FLAP’ın, LT’lerin in vivo biyosentezi için gerekli olduğu bulunduktan
sonra, anti-LT modeli için alternatif olduğu gösterilmiştir47. MK-886 LT
biyosentezinin inhibisyonu için bildirilen ilk bileşiktir43. İndol yapılarına
ilaveten kinolinler ve bunların hibrit türevlerinin de FLAP’a bağlandığı ve
LT biyosentezini inhibe ettikleri bulunmuştur. İndol/kinolin hibrit türevi olan MK-0591’in, FLAP üzerinde MK-886’nın bağlandığı yere bağlandığı bulunmuştur44.
REV5901, L-674636, WY50295 ve Bay-X-1005 bu serideki diğer
bileşiklerdendir45. MK-0591 ve Bay-X-1005 gibi FLAP ile etkileşebilen
bazı bileşikler, astım için klinik deneme aşamasında değerlendirilmektedir (şekil 10)43,48.
3) Lökotrien Reseptör Antagonistleri
LT reseptörlerinin antagonizması, spesifik sisteinil LT reseptör antagonistlerinin kullanımı ve sisteinil LT’lerin etkilerinin blokajı ile başarılmaktadır (şekil 6, C yolağı)36.
LT biyosentez inhibitörlerinden ilaç geliştirebilmek için yoğun çabalar sarfedilmişse de, sadece bir bileşik piyasaya (zileuton) çıkmıştır.
96
MK-0591
REV5901
MK-886
Bay-X-1005
L-674636
WY50295
Şekil 10
FLAP İnhibitörleri
LT reseptör antagonistlerinin dizaynı ise çok daha verimli olmuş ve üç
bileşik tedaviye girmiştir. Bu antagonistler, montelukast (Notta, Singulair, Onceair, Zespira ve Montelukast), zafirlukast (Carrox, Accolate, Accoleit ve Vanticon) ve pranlukast΄tır (şekil 11)49.
Montelukast
Zafirlukast
Pranlukast
Şekil 11
Sisteinil-LT Reseptör Antagonistleri
Tüm bu bileşikler astım tedavisinde etkili olsa bile, diğer inflamatuvar hastalıklarda tek başlarına kullanımları yetersiz olmuştur. Bu sebeple 5-LOX’un ve COX-2’nin dual inhibisyonunun umut verici bir yaklaşım
olduğu düşünülmektedir50.
İNHİBİTÖRLERİ
97
4. Dual COX/5-LOX İnhibitörleri
4.1. Farmakolojik ve Terapotik Etkileri
Dual COX/5-LOX inhibitörü ilaçların proinflamatuvar özellikteki
LT’lerin ve prostanoitlerin biyosentezini eşit şekilde bloke etmeleri, antiinflamatuvar profildeki artışın yanında NSAİ ilaçların ve COX-2 inhibitörlerinin yol açtığı yan etkilerde de azalmayı sağlar. NSAİ ilaçların yaptığı COX inhibisyonunun, vazodilatör ve GİS koruyuculuğundan sorumlu PG’lerin sentezini azaltması 5-LOX yolağı tarafından AA metabolizmasının hızlanmasına neden olur. Bu da LT oluşumunu, inflamasyonun ve
NSAİ ilaçların oluşturduğu istenmeyen etkileri arttırır51.
Bir taraftan 5-LOX tarafından üretilen LT’ler ve özellikle LTB4, inflamasyonlu bölgelerde lökositleri toplayarak inflamasyonun gelişmesine ve
uzamasına neden olurken, diğer taraftan sisteinil LT’ler duyarlı hastalarda astım gibi alerjik ve aşırı duyarlılık reaksiyonları oluşturabilmektedir.
Dahası LT’ler NSAİ ilaçların en önemli yan etkileri olan Gİ hasarın gelişimini artırırlar. LTC4 vazokonstriktör etkisiyle mukozal kan akımını azaltır ve dolayısıyla gastrik mukozanın duyarlılığını arttırır. LTB4 mukoza
boyunca lökosit infiltrasyonunu indükleyerek hasarı artırır. Bu durum
doku nekrozlarına yol açan proteaz ve serbest radikalleri serbestleştirir.
Bundan dolayı dual inhibitörlerden artmış antiinflamatuvar potansiyel
ve azalmış Gİ hasar veya alerjik reaksiyon beklenebilir43,52-54.
Ayrıca COX-2 ve 5-LOX enzimlerinin pankreas, akciğer, kolorektal
ve prostat gibi çeşitli kanser tiplerinin gelişmesinde ve ilerlemesinde etkili olduğu anlaşıldığından, dual inhibitörlerin kullanılmasının bu ölümcül hastalıkların profilaktik tedavisinde de yeni perspektifler açabileceği
bildirilmiştir50.
Günümüzde literatürlerde dual COX/5-LOX inhibitörlerinin çeşitli
kimyasal sınıflamaları bildirilmiştir42,55,56.
1) Modifiye NSAİ İlaçlar: İndometazin türevleri, Fenamat türevleri,
Selekoksib türevleri
2) Di-tert-bütilfenoller: Darbufelone, S-2474, Tebufelone, DHDMBF,
PGV-20229, vs.
3) Pirazol türevleri: FPL-62064, Tepoksalin, ER-34122, Fenidon, BW755C
4) Tiyofen türevleri: RWJ-63556, L-652,343
5) Pirolizin türevleri: Likofelon
98
6) Hidrazon türevleri: CBS-1108
7) Diarilprop-2-in-1-on türevleri
4.2. Kimyasal Yapıları
Çeşitli kimyasal gruplara ait dual COX/5-LOX inhibitörlerinin sadece bir kısmının selektif COX-2 inhibisyonuna sahip olduğu, öte yandan
her iki COX’un inhibisyonunun yüksek antiinflamatuvar etkinin yanında
COX-1’in inhibisyonundan dolayı Gİ ve renal toksisiteye yol açtığı, buna
karşın 5-LOX inhibisyonunun lökotrienlerin yaptığı proinflamasyonu ve
Gİ zararı önlediği anlaşılmıştır55.
4.2.1. Modifiye NSAİ İlaçlar
4.2.1.1. İndometazin Türevleri
Dengeli ve kuvvetli dual inhibitör bulma gayretleri içinde yapılan çalışmalar klasik NSAİ ilaçlar ve selektif COX-2 inhibitörleri üzerinde yoğunlaşmıştır. Bu esasa göre dizayn edilen bileşikler 5-LOX ve COX’a karşı dual inhibitör etki göstermiştir43,55.
Örneğin klasik bir NSAİ ilaç olan indometazindeki karboksilik asit
grubu N-hidroksiüre ile yer değiştirerek 5-LOX’un non-hemedeki demir
ile şelat oluşturabilmesi sağlanmıştır. Bu değişiklik ile oluşturulan türevler sadece 5-LOX inhibisyonu yapmamakta, aynı zamanda COX-2 izoformunu da inhibe etmektedirler (şekil 12)46.
İndometazinin modifikasyonu ve bilinen bir 5-LOX inhibitörü
olan ZD2138’in kondenzasyonuyla oluşturulan N-aroil-tetrahidro-gkarbolinler ise, prostat kanserinin proliferasyonunu inhibe etmek için
geliştirilmiştir (şekil 13). Zira son zamanlarda, prostat kanserinin ilerlemesi 5-LOX ve COX enzimlerinin fazla salgılanması ile ilişkilendirilmiştir.
Bu bileşiklerin aktivitelerinin, NSAİ ilaçların antikanser aktivitesi ile ilişkili olduğu ve belki de indometazin yapısına benzerliğinden kaynaklandığı düşünülmektedir57.
4.2.1.2. Fenamat Türevleri
Karboksilik asit grubunun tetrazol gibi biyoizosteriyle yer değişimi ile oluşturulan fenamatların ilk olarak COX’u ve bir ölçüde
5-LOX’u inhibe ettiği bulunmuştur. Daha sonra flufenamik asit gibi
bazı fenamatların, karboksilik asit kısmının 1,3,4-oksadiazol-2-tiyon
İNHİBİTÖRLERİ
99
indometazin
Şekil 12
İndometazin türevleri
R1: H, F, OCH3, SO2CH3, SO2NH2
R2: H, (CH2)n
n:1-3
R3: H, p-Br, p-Cl, p-F, 12,14,16-Cl, p-SO2CH3, p-SO2NH2
indometazin türevleri
X: CO, CH2
Şekil 13
Yeni dual 5-LOX/COX inhibitörleri
ve 1,3,4-tiyadiazol-2-tiyon (2) gibi asidik heterosikliklerle yer değiştirmesi bunların güçlü dual COX/5-LOX inhibitörlerine dönüşmesini sağlamıştır (şekil 14). Takiben asit gruplarının karbonil fonksiyonu içeren
1,3,4-oksadiazol-2-on (3) ve 1,3,4-tiyadiazol-2-on ile sübstitüsyonu inaktif bileşikleri vermiştir (şekil 14). Yapılan incelemelerde tiyon grubunun
5-LOX inhibisyonunda önemli bir rol oynadığı tespit edilmiştir55,58.
4.2.1.3. Selekoksib türevleri:
COX-2 ve 5-LOX yapısal karakterlerinin birleştirilmesi, güçlü ve
selektif bir COX-2/5-LOX inhibitörünü ortaya çıkarmıştır. ALIOX 18,
klasik trisiklik sülfonamit parçasının (selekoksib benzeri) ve ZD-2138’in
4-metoksitetrahidropiran sübstitüentinin birleşmesiyle oluşturulmuştur
(şekil 15). Redoks ve demir ligand bağlama özelliklerinden yoksundur59.
100
Flufenamik asit
(2)
Aktif
(3)
inaktif
Şekil 14
Fenamat türevleri
ZD2138
Selekoksib
ALIOX 18
Şekil 15
Kuvvetli COX-2/5-LOX inhibitörünün farmakofor grupları
İNHİBİTÖRLERİ
101
İki diarilpirazol türevinin (ALIOX 18 ve ALIOX 38) bağlanma biçiminin moleküler modelleme çalışmaları, moleküllerdeki polar kısımların
(metansülfonil ve aminosülfonil grupları) COX-2’nin bağlanma kısmı Tyr385 ve Ser-530’a yakın bulunduğunu ve 5-LOX’un aktif kısmı Asn-425
ile hidrojen bağı kurduğunu göstermiştir (şekil 16)38.
Yapısında aminosülfonil grubu taşıyan diarilpirazol sınıfı bazı örnek
moleküllerin insan prostat kanser hücrelerine karşı optimum etkiye sahip olduğu bulunmuştur. ALIOX 38’in, yeni güçlü antikanser sınıfı ilaç
tasarlamada öncü bileşik olarak düşünülebileceği bildirilmiştir38.
N-Hidroksi-1,2-dihidropiridin-2-on siklik hidroksamik asit grubu,
demir atomu ile güçlü şelat oluşturabilen bir gruptur. N-Difluorometil1,2-dihidropiridin-2-on grubunun da 5-LOX enzimindeki demir ile şelat yapabileceği fikrinden hareketle, selekoksibdeki tolil halkasının
ALIOX 18
ALIOX 38
Şekil 16
(A) ALIOX 18’in COX-2 aktif yöresine dockingi. (B) ALIOX 18’in 5-LOX aktif yöresine
dockingi.
102
N-difluorometil-1,2-dihidropiridin-2-on ile yer değiştirmesi sonucu güçlü antiinflamatuvar etkili yeni dual COX/5-LOX inhibitörleri elde edilmiştir (Şekil 17)60,61.
Selekoksib
R1: NH2, CH3
Şekil 17
N-difluorometil-1,2-dihidropiridin-2-on farmakoforu taşıyan dual COX/5-LOXinhibitörleri
4.2.2. Di-tert-bütilfenoller
Yeni dual COX/5-LOX inhibitörlerini tespit etmek için di-tertbütilfenol türevleri ayrıntılı olarak incelenmiştir. Dördüncü konumdan sübstitüe 2,6-di-tert-butil-1-hidroksibenzen çekirdeği dual aktivite için optimal yapıdır. Dördüncü konumdaki sübstitüentler 5 veya 6
üyeli heterosiklik veya düz zincirli yapılardır. Bu bileşiklere antioksidan özellik sağlayan fenol çekirdeği bileşiklerin antiinflamatuvar etkisinden ve düşük ülserojenik gücünden sorumludur. Bu bileşiklerin terapotik indekslerinin klasik NSAİ ilaçlardan daha yüksek olduğu gösterilmiştir (antiinflamatuvar etkinliklerinin Gİ güvenlikprofiline
oranı)43,55.
Di-tert-bütilfenollerin büyük bir kısmının sentezi yapılmış ve farmakolojik olarak değerlendirilmiştir. İncelenen en karakteristik di-tertbütilfenol yapıları şekil 19’da gösterilmiştir. R-830 bileşiği, in vitro deneylerde PGE2 ve LTB4’ü inhibe ederek antiinflamatuvar etki göstermiştir. Ayrıca antioksidan özellikleri kanıtlanmıştır. KME-4 ise antiinflamatuvar etkinin yanında analjezik etki gösterir. E-5110 bileşiği, in vivo deneylerde akut antiinflamatuvar cevap oluşturur ve kronik inflamasyonda indometazine benzer bir aktivite gösterirken, indometazin ve piroksikam kadar ülserojenik değildir. CI-986 kolin tuzu formunda 5-LOX
İNHİBİTÖRLERİ
103
Şekil 18
Di-tert-bütilfenollerin genel yapısı
ve COX inhibisyonu yaparken, oral 200 mg/kg dozda bile gastrik ülsere neden olmamaktadır. BF-389, bilgisayar destekli yapı değerlendirme
programı yardımıyla tasarlanmış ve sentezlenmiştir. In vitro deneylerde güçlü COX inhibitörü olduğu ve LTB4 üretimini inhibe ettiği gösterilmiş ve ülsere yol açması naproksene kıyasla daha güvenli bulunmuştur. Antiromatizmal bileşik olarak da çeşitli hayvan modellerlerinde değerlendirilmektedir55.
Selektif COX-2/5-LOX inhibitörü darbufelon ve S-2474 antiinflamatuvar etkilerinin yanında sitokin düzenleyici aktivite de gösterir
ve artrit tedavisi için klinik denemeler aşamasındadır62. Darbufelonun
oral 200 mg/kg dozda uygulandığında bile gastrik ülserasyona neden
olmadığı saptanmıştır. γ-Sultam sübstitüenti taşıyan S-2474 bileşiğinin ise LTB4 ve PGE2 sentezini inhibe ederek antiinflamatuvar etki gösterdiği ve indometazine oranla daha düşük ülser insidansı gösterdiği
bulunmuştur55.
R-830
BF-389
KME-4
E-5110
CL-986
Darbufelon
S-2474
Tebufelon
Şekil 19
Di-tert-bütilfenol sınıfı dual COX/5-LOX inhibitörleri
104
Tebufelon kuvvetli bir dual COX/5-LOX inhibitörüdür. Ancak bazı
deneklerde yapılan çalışmalarda üç haftadan daha uzun tekrarlanan uygulamalarda çeşitli karaciğer enzimlerini yükselttiği veya karaciğer toksisitesini işaret eden belirtiler oluşturduğu bulunmuştur55.
Tebufelon’un metabolitleri arasında dihidrodimetilbenzofuran
(DHDMBF) özellikle ilginçtir (şekil 20). Antioksidan özellikteki fenol çekirdeği taşımamasına rağmen, sıçan karagenin pençe ödemi testinde tebufelona eşit antiinflamatur aktivite göstermiştir. Yapılan daha ileri çalışmalar, tebufelonun aksine DHDMBF’ın hem 5-LOX hem de COX-2 enzimlerini selektif olarak inhibe ettiğini göstermiştir. Bu metabolitin 5. pozisyonu üzerinde yapılan çalışmalar bir seri dihidrodimetilbenzofuran molekülüyle sonuçlanmıştır (şekil 21). Tebufelon ve DHDMBF karaciğer enzimlerini inhibe ederek karaciğer toksisitesine neden olurken, DHDMBF
türevleri karaciğer toksisitesi göstermez. Tebufelon ve DHDMBF’ın hepatik toksisitesi bu iki bileşiğin 5. konumdaki sübstitüentlerinin terminal
Tebufelon
DHDMBF
Şekil 20
Tebufelonun metabolizma yolağı
Şekil 21
5. pozisyonda değişiklik yapılan DHDMBF türevleri
İNHİBİTÖRLERİ
105
kısmındaki doymamışlığına bağlanmıştır. Çalışılan türevler arasında
PGV-20229 ile gösterilen dual etkili model bileşiğin analjezik etkinliğinin
yüksek, gastrik güvenliğinin ise mükemmel olduğu bildirilmiştir55,63,64.
4.2.3. Pirazol Türevleri
Pirazol türevlerinin büyük bir kısmı dual inhibitör olarak sentezlenmiş, ancak serideki bazı bileşikler dual COX/5-LOX inhibitörü özelliği
göstermişlerdir (şekil 22). FPL-62064, hayvan modellerinin büyük bir
kısmında antiinflamatuvar özellik göstermiştir. Tepoksalin’in TXB2 ve
LTB4 inhibisyonuyla antiinflamatuvar ve analjezik etki göstererek kuvvetli bir dual inhibitör olduğu deneklerde tespit edilmiştir. Ayrıca IL-6 ve
α-1 antikemotripsin sentezini inhibe etmesi gibi diğer özellikleri de yakın
FBL62064
Tepoksalin
ER 34122
Şekil 22
Pirazol türevleri
zamanda keşfedilmiştir. Tepoksalin selektif COX-2 inhibitörlerinin trisiklik yapısına sahip ve 5-LOX’un non-heme demir atomuyla şelat yapabilecek hidroksamik asit taşıyan bir pirazol bileşiğidir. Hidroksamat fonksiyonunun metabolik stabilitesini arttırmak için tepoksalinin 5-LOX demir
şelatör kısmında modifikasyonlar yapılarak atreleutona benzeyen güçlü
dual etkili iki kimyasal hibrit bileşiğine (4, 5) ulaşılmıştır (şekil 23). Fakat iki bileşik de 5-LOX inhibitör etki süresini düzeltememiştir. Diğer bir
türev olan ER-34122’nin ise in vitro insan PMN lökositlerinde LTB4 sentezini ve insan sinovial hücre kültüründe PGE2 sentezini inhibe ettiği gözlemlenmiştir43,55.
SmithKline Beecham tarafından tasarlanıp sentezlenen ve piridinil
taşıyan pirolimidazol bileşiklerinin dual inhibisyon yanında IL-1 sentezini de kuvvetli bir şekilde inhibe ederek antiinflamatuvar etki gösterdiği bulunmuştur (şekil 24). SK&F 105561 ve ön-ilacı olan SK&F 105809
bu serideki en aktif bileşiklerdir65,66.
106
Selektif COX-2
inhibitör kısmı
5-LOX demir
şelatör kısmı
Tepoksalin
Atreleuton
Şekil 23
Tepoksalin ve türevlerinin yapıları
SK&F 105561
SK&f 105809
Şekil 24
Piridinil pirolimidazol türevleri
Pirazolin türevlerinde ana bileşikler fenidon ve BW-755C’dir. Antioksidan özellikteki bu bileşiklerin 5-LOX inhibisyonunun selektif olmadığı
aynı zamanda COX’un her iki izoformunu da inhibe ettiği bulunmuştur
(şekil 25)55. 5-(3-İndolil)-1-(4-sülfamilfenil)-3-trifluorometil pirazolin türevlerinin de COX-2 ve 5-LOX enzimlerini inhibe ettiği, pirazolin halkasının pirazole dönüştüğü durumlarda ise aktivitenin tamamen kaybolduğu bildirilmiştir67.
İNHİBİTÖRLERİ
Fenidon
107
BW-755C
SO2NH2
Şekil 25
Pirazolin türevleri
4.2.4. Tiyofen Türevleri
Yapısal olarak selektif COX-2 inhibitörlerinden nimesulide benzeyen
RWJ-63556 bu grubun öncü bileşiği ve oral olarak etkili güçlü bir COX2/5-LOX inhibitörüdür (şekil 26). Bu bileşiğin güçlü bir şekilde 5-LOX
enzimini (IC50= 0.13 μM) inhibe ettiği, ayrıca COX-1 enzimine (IC50> 10
μM) oranla COX-2 enzimini (IC50 = 1.86 μM) daha güçlü bir şekilde inhibe ettiği bulunmuştur68.
Tiyofen türevi diğer bir bileşik olan L-652,343’ün ise in vitro COX ve
5-LOX enzimlerini inhibe ettiği ve in vivo akut ve kronik inflamasyonda
etkili olduğu hayvan modellerinde gösterilmiştir69.
Dual COX/5-LOX inhibitörü geliştirmek için tasarlanan tetrasübstitüe tiyofen türevlerinde yapılan yapı-aktivite çalışmalarında ise, tiyofen halkasının 5 numaralı konumunda 3-alkoksi-3-oksopropanoil zinciri, 2 numaralı konumunda metilamino grubu ve 3 numaralı konumda
ester grubunun bulunduğu türevlerin umut verici farmakoforlar olduğu
bildirilmiştir (şekil 26)56.
RWJ-63556
L-652,343
Şekil 26
Tiyofen türevleri
108
4.2.5. Pirolizin Türevleri
Birkaç pirolizin türevinin dual COX/5-LOX inhibitör etkinliğe sahip olduğu bulunmuştur (şekil 27). Bileşik 7 ve diğer pirolizin türevlerinin de COX-2’e daha yüksek selektivite göstermekle birlikte, COX-1/
COX-2 ve 5-LOX inhibitörlerinin yapısal karakteristiklerini taşıdığı bildirilmiştir. Çoğu bileşiğin aksine ne antioksidan ne de demir şelat özelliği olan Likofelon’un osteoartrit tedavisi için faz III klinik testlerine girdiği bildirilmiştir. Bu bileşiğin bazı hayvan modellerinde antiinflamatuvar,
analjezik ve antiastmatik etki gösterdiği, 5-LOX ve tercihen COX-1’i inhibe etmesine rağmen Gİ hasara neden olmadığı ve bunun nedeninin henüz aydınlatılamadığı bildirilmiştir70-73.
7
Likofelon
Şekil 27
Pirolizin türevleri
Likofelon öncü bileşik seçilerek yapılan yapı-aktivite çalışmalarında, asit grubu üzerinde durulmuş ve alkil zinciri bir karbon uzatıldığında
elde edilen propiyonik asit türevlerinin asetik asit türevlerine kıyasla etkinliğinin çok değişmediği görülmüştür. Serbest asit grubu yerine sübstitüe sülfonimidler getirildiğinde ise etkinlikte önemli bir artış olduğu görülmüştür (Şekil 28)74.
R1: COOH, CONHSO2CH3,
CONHSO2Ph, CONHSO2Tol,
1H-tetrazol-5-il
R2: 4-Cl, 4-NO2, 4-CF3, 4-C(CH3)3
R3: H, CH3, C2H5
Likofelon
n=1,2
Şekil 28
Likofelon türevleri
İNHİBİTÖRLERİ
109
4.2.6.Hidrazon Türevleri:
Dual COX/5-LOX inhibitörü olarak birçok hidrazon türevi bileşik tanımlanmıştır. Bunlara örnekler aşağıdaki şekilde gösterilmiştir55,75.
CBS-1108
BW-755c
CBS-1108
Hibrit
W: H, CH3.....
Şekil 29
Hidrazon türevi dual inhibitörlere örnekler
4.2.7. Diarilprop-2-in-1-on Türevleri:
Değişik elektronik ve sterik özellikte R sübstitüenti taşıyan birçok diarilpropinon türevi bileşik sentezlenmiştir. Üç numaralı konumdaki fenil
halkasında para-sülfonilmetil sübstitüsyonunun COX-2 selektifliği için
gerekli olduğu, R sübstitüentinin i-propil veya siyano grubu olduğunda
en yüksek dual COX-2/5-LOX inhibitörü aktivitenin elde edildiği bildirilmiştir (Şekil 30). Alkil, -CF3, -OCH3, -OH gibi diğer sübstitüsyonlar her iki
enzimde birden önemli bir inhibisyona yol açmamıştır. Her iki fenil halkasında da para-sülfonilmetil sübstitüsyonu olduğunda ise, hem COX
hem LOX inhibitör aktivitenin tamamen kaybolduğu bildirilmiştir76,77.
110
Şekil 30
1,3-Difenilprop-2-in-1-on’ların genel yapısı
Propen grubu taşıyan basit aromatik bileşiklerin de dual COX/5LOX inhibitör aktivite gösterebileceği bildirilmiştir. Mesela, 1-furan-2-il3-piridin-2-il-propenon bileşiğinin COX-2 için IC50 = 1.89, 5-LOX inhibisyonu için 0.37 µM’dir. Ayrıca para-metansülfonilfenil (COX-2) ve sübstitüe fenil/bifenil (5-LOX) farmakoforu taşıyan akrilik asit türevleri de tasarlanmıştır (Şekil 31). R1 ve R2 için farklı sübstitüentler bir araya getirilmesine rağmen, COX-2 ve 5-LOX’un birlikte inhibisyonu başarılamamıştır. R1’in fluor, hidroksil veya asetamid olduğu bileşikler güçlü LOX inhibisyonu (IC50 = 0.1-1.3 µM), zayıf-orta şiddetli COX inhibisyonu yapmıştır. Diğer taraftan R1 veya R2’ye daha büyük sübstitüe bifenil grupları getirildiğinde güçlü selektif COX-2 inhibisyonu gözlenmiştir56,78.
Şekil 31
Akrilik asit türevlerinin temel yapısı
Dual COX/5-LOX inhibitör etki göstermesi beklenen, yeni α-sübstitüe3,5-dihidroksifenil propenoik asit öncü bileşik seçilerek geliştirilen bileşiklerde bazı aktif moleküllere ulaşılmıştır. Bunlardan NNU-hdpa COX-2
selektif ve güçlü 5-LOX inhibisyonu etki göstermiştir (COX-1, COX-2 ve
5-LOX için sırasıyla IC50 = 3.1, 0.36 ve 0.5 µM’dır) (Şekil 32)79.
5. Sonuç
NSAİ ilaçlar yaygın olarak artrit gibi inflamasyonlu hastalıkların tedavisinde kullanılırlar. Bununla beraber kronik kullanımları özellikle GİS
ve böbreklerde yaptıkları yan etkilerden dolayı sınırlanmıştır. Selektif
İNHİBİTÖRLERİ
111
Şekil 32
NNU-hdpa
COX-2 inhibitörleri; NSAİ ilaçların COX-1’in inhibisyonuyla neden olduğu yan etkileri azaltmak için geliştirilmiş ve piyasaya sürülmüştür. Ancak son bulgular COX-2’nin bazı fizyolojik olaylarda önemli bir rol oynadığına işaret ederken, selektif COX-2 inhibitör teorisi hakkındaki soruları da çoğaltmıştır. Ayrıca COX inhibisyonu 5-LOX yolağının aktivasyonunu arttırmakta, bu da çeşitli yan etkiler oluşturmaktadır.
Yapılan çalışmalarda COX ve 5-LOX enzimlerini aynı anda inhibe
edebilecek çeşitli yapısal özelliklere sahip dual inhibitörler tasarlanmış
ve bazıları preklinik (klinik öncesi) ya da klinik çalışmalara alınmıştır.
Bunlar hem LT hem de prostanoitlerin biyosentezini inhibe ederek kuvvetli antiinflamatuvar etki göstermişlerdir.
Bu bileşiklerin hiçbiri henüz pazara çıkmamışsa da, Gİ toksisitelerinin yok denecek kadar az olmasından dolayı klasik NSAİ ilaçlar ve bir ölçüde de selektif COX-2 inhibitörlerine alternatif, değerli, güçlü terapotik
etkili temsilcilerden olmuşlardır.
Bu bileşiklerin tamamı COX-2’nin selektif inhibisyonunu yapmaz.
Likofelon ve S-2474 gibi bileşiklerin klinik çalışmalarından gelecek bilgiler COX’un iki izoformunun inhibisyonu ve buna ek olarak 5-LOX yolağının blokajının ortak ve dengeli olacağı hakkında bilgi verecektir.
Özet
Dual Siklooksijenaz-2/5-Lipooksijenaz (COX-2/5-LOX) inhibitörleri, araşidonik asitin iki major yolağı olan COX-2 ve 5-LOX yolaklarını
inhibe eder. Bu iki yolağın blokajı ile inflamasyona neden olan prostanoit ve lökotrienlerin biyosentezi inhibe edilir. Klasik NSAİ ilaçların neden olduğu gastrointestinal (Gİ) sistemdeki yan etkiler bu bileşiklerde ya
112
bulunmamakta ya da minimuma indirilmiştir. Yapılan çalışmalar sonucu COX ve 5-LOX enzimlerini aynı anda inhibe edebilecek çeşitli yapısal
özelliklere sahip dual inhibitörler tasarlanmış ve bazıları preklinik (klinik
öncesi) ya da klinik çalışmalara alınmıştır. Bunlar hem LT hem de prostanoitlerin biyosentezini inhibe ederek kuvvetli antiinflamatuvar etki göstermişlerdir. COX ve 5-LOX inhibitörlerinin kombinasyonu hem iki sınıf
ilacın tek başına kullanılışlarından daha etkili olacak, aynı zamanda her
iki enzimin tek bir ilaçla inhibisyonu ile güçlü dozlamadan ve ilaç etkileşimlerinden kaçınılmış olunacaktır. Bu nedenle dual COX-2/5-LOX inhibitörleri, inflamatuvar hastalıkların tedavisinde klasik NSAİ ilaçlara ve
selektif COX-2 inhibitörlerine önemli bir alternatif sağlar.
Anahtar kelimeler: NSAİ, COX, 5-LOX, COX/5-LOX΄un dual inhibitörleri.
Summary
A New Avenue in Anti-Inflammatory Therapy: Dual Inhibitors of
Cyclooxygenase and 5-Lipoxygenase.
Dual inhibitors are drugs able to block both the COX (Cyclooxygenase) and the 5-LOX (5-Lipoxygenase) metabolic pathways. The biosynthesis of prostanoits and leukotriens giving rise to inflammation is inhibited
by the blockage of the these two pathways. Dual inhibitors appear to be
almost exempt from gastric toxicity, which is the most troublesome side
effect of nonsteroidal antiinflammatory drugs (NSAIDs). Various chemical families of dual COX/5-LOX inhibitors have been designed and some
of them are currently undergoing preclinical or clinical development. The
antiinflammatory effect of the combined COX/5-LOX inhibitors is higher
than their individual antiinflammatory effects. Also it is forbeared from
drug interactions and potent dosing by dual inhibition. Dual COX/5-LOX
inhibitors constitute a valuable alternative to classical NSAIDs and selective COX-2 inhibitors for the treatment of inflammatory diseases.
Keywords: NSAI, COX, 5-LOX, Dual inhibitors of COX/5-LOX
İNHİBİTÖRLERİ
113
KAYNAKLAR
1. Bertolini, A., Ottani, A., Sandrini, M. : Dual Acting Antiinflammatory Drugs: A Reappraisal, Pharmacological Research, 44 (6), 437 (2001).
2. Marnett, L.J., Rowlinson, S.W., Goodwin, D.C., Kalgutkar, A.S., Lanzo, C.A. : Arachidonic Acid Oxygenation by COX-1 and COX-2: Mechanisms of Catalysis and Inhibition,
Journal of Biological Chemistry, 274 (33), 22903 (1999).
3. Smith, W.L., Marnett, L.J.: Prostaglandin Endoperoxide Synthase: Structure and Catalysis, Biochimica Biophysica Acta, 1083 (1), 1 (1991).
4. Griswold, D.E., Adams, J.L.: Constitutive Cyclooxygenase (COX-1) and Inducible Cyclooxygenase (COX-2): Rationale for Selective Inhibition and Progress to Date, Medicinal Research Reviews, 16 (2), 181 (1996).
5. Kayaalp, S.O., Rasyonel Tedavi Yönünden Tıbbi Farmakoloji, Ankara, Hacettepe-Taş
Yayınları (2005), 11.
6. Vane, J.R., Bakhle, Y.S., Botting, R.M.: Cyclooxygenase-1 and -2, Annual Review of
Pharmacology and Toxicology, 38, 97 (1998).
7. Samad, T.A., Sapirstein, A., Woolf, C.J.: Prostanoids and Pain: Unraveling Mechanisms
and Rovealing Therapeutic Targets, Trends in Molecular Medicine, 8 (8), 390 (2002).
8. Fu, J.Y., Masferrer, J.L., Seibert, K., Raz, A., Needleman, P.: The Induction and Suppression of Prostaglandin H-2 Synthase (Cyclooxygenase) in Human Monocytes, Journal of Biological Chemistry, 265 (28), 16737 (1990).
9. Smith, W.L., Garavito, R.M., DeWitt, D.L. : Prostaglandin Endoperoxide H Synthases
(Cyclooxygenases) -1 and -2, Journal of Biological Chemistry, 271 (52), 33157 (1996).
10. Hoffmann, C.: COX-2 in Brain and Spinal Cord-Implications for Therepeutic Use, Current Medicinal Chemistry, 7 (11), 1113 (2000).
11. Morita, I., Schindler, M., Regier, M.K., Otto, J.C., Hori, T., DeWitt, D.L., Smith, W.L. :
Different Intracellular Locations for Prostaglandin Endoperoxide H Synthase-1 and -2,
Journal of Biological Chemistry, 270 (18), 10902 (1995).
12. Picot, D., Loll P.J., Garavito, R.M.: The X-ray Crystal Structure of the Membrane Protein Prostaglandin H2 Synthase-1, Nature, 367, 243 (1994).
13. Luong, C., Miller, A., Barnett, J., Chow, J., Ramesha, C., Browner, M.F.: Flexibility of
the NSAID Binding Site in the Structure of Human Cyclooxygenase-2, Nature Structural & Molecular Biology, 3, 927 (1996).
14. Kurumbail, R.G., Stevens, A.M., Gierse, J.G., McDonald, J.J., Stegeman, R.A., Pak J.Y.
ve Diğerleri.: Structural Basis for Selective Inhibition of Cyclooxygenase-2 by Antiinflammatory Agents, Nature, 384 (6610), 644 (1996).
15. Grosser, T., Fries, S., FitzGerald, G.A.: Biological Basis for the Cardiovascular Consequences of COX-2 Inhibition: Therapeutic Challengesand Opportunities, The Journal
of Clinical İnvestigation, 116 (1), 4 (2006).
16. Dannhardt, G., Kiefer, W.: Cyclooxygenase Inhibitors Current Status and Future Prospects, Europan Journal of Medicinal Chemistry, 36 (2), 109 (2001).
17. Goldenberg, M.M.: Celecoxib, a Selective Cyclooxygenase-2 Inhibitor for the Treatment
of Rheumatoid Arthritis and Osteoarthritis, Clinical Therapeutics, 21 (9), 1497 (1999).
18. Bayly, C.I., Black, W.C., Leger, S., Ouimet, N., Ouellet, M., Percival, M.D.: StructureBased Design of COX-2 Selectivity into Flurbiprofen, Bioorganic Medicinal Chemistry
Letters, 9 (3), 307 (1999).
19. Dannhardt, G., Laufer, S.: Structural Approaches to Explain the Selectivity of COX-2
Inhibitors: Is There a Common Pharmacophore?, Current Medicinal Chemistry, 7 (11),
1101 (2000).
114
20. Marnett, L.J.: Recent Developments in Cyclooxygenase Inhibition, Prostaglandins Other Lipid Mediators, 68-69, 153 (2002).
21. Gambaro, G.: Strategies to Safely Interfere with Prostanoid Activity while Avoiding Adverse Renal Effects: Could COX-2 and COX-LOX Dual Inhibition be the Answer?, Nephrology Dialysis Transplantation, 17 (7), 1159 (2002).
22. Prigge, S.T., Boyington, J.C., Faig, M., Doctor, K.S., Gaffney, B.J., Amzel, L.M. : Structure and Mechanism of Lipoxygenases, Biochimie, 79 (11), 629 (1997).
23. Kuhn, H.: Structural Basis for the Positional Specificity of Lipoxygenase, Prostaglandins & Other Lipid Mediators, 62 (3), 255 (2000).
24. Samuelsson, B.: Leukotriene: Mediators of Immediate Hypersensitivity Reactions and
Inflammation, Science, 220 (4597), 568 (1983).
25. Tornhamre, S., Sjolinder, M., Lindberg, A., Ericsson, İ., Nasman-Glaser, B., Griffiths,
W.J. ve Diğerleri.: Demonstration of Leukotriene C4 Synthase in Plateles and Species
Distribution of the Enzyme Activity, European Journal of Biochemistry, 251 (1), 227
(1998).
26. Lewis, R.A., Austen, K.F., Soberman, R.J. : Leukotrienes and other Products of the
5-Lipoxygenase Pathway. Biochemistry and Relation to Pathobiology in Human Diseases, New Englland Journal Medicinal, 323 (10), 645 (1990).
27. Haeggstrom, J.Z., Wetterholm, A. : Enzymes and Receptors in the Leukotriene Cascade,
Cellular and Molecular Life Science, 59 (5), 742 (2002).
28. Samuelsson, B., Dahlen, S.E., Lindgren, J.A., Rouzer, C.A., Serhan, C.N. : Leukotriene and Lipoxins: Structures, Biosynthesis and Biological Effects, Science, 237 (4819),
1171 (1987).
29. Radmark, O.: Arachidonate 5-Lipoxygenase, Journal of Lipid Mediators and Cell Signalling, 12 (2), 171 (1995).
30. Boyington, J.C., Gaffney, B.J., Amzel, L.M.: The Three-Dimensional Structure of an
Arachidonic Acid 15-Lipoxygenase, Science, 260 (5113), 1482 (1993).
31. Skrzypczak-Jankun, E., Amzel, L.M., Kroa, B.A., Funk, M.O. Jr. : Structure of Soybean
Lipoxygenase L3 and a Comparison With Its L1 Isoenzyme, Proteins, 29 (1), 15 (1997).
32. Gillmor, S.A., Villaseñor, A., Fletterick, R., Sigal, E., Browner, M.F.: The Structure of
Mammalian 15-Lipoxygenase Reveals Similarity to the Lipases and the Determinants
of Substrate Specificity, Nature Structural & Molecular Biology, 4 (12) 1003 (1997).
33. Borngraber, S., Browner, M., Gillmor, S., Gerth, C., Anton, M., Fletterick, R. ve
Diğerleri.: Shape and Specificity Mammalian 15-Lipoxygenase Active Site: The Functional Interplay of Sequence Determinants for the Reaction Specificity, Journal of Biological Chemistry, 274 (52), 37345 (1999).
34. Chen, X.S., Funk, C.D.: The N-terminal ‘’β-Barrel’’ Domain of 5-Lipoxygenase is Essential for Nuclear Membrane Translocation, Journal of Biological Chemistry, 276 (1), 811
(2001).
35. Dixon, R.A., Diehl, R.E., Opas, E., Rands, E., Vickers, P.J., Evans, J.F. ve Diğerleri.:
Requirement of A 5-Lipoxygenase-Activating Protein for Leukotriene Synthesis, Nature,
343 (6255), 282 (1990).
36. Chung, K.F.: Leukotriene Receptor Antagonists and Biosynthesis Inhibitors: Potential
Breakthrough in Asthma Therapy, European Respiratory Journal, 8, 1203 (1995).
37. McMillan, R.M., Walker, E.R.: Designing Therapeutically Effective 5-Lipoxygenase Inhibitors, Trends in Pharmacological Sciences, 13 (8), 323 (1992).
38. Goossens, L., Pommery, N., Hénichart, J.P. : COX-2/5-LOX Dual Acting Anti-Inflammatory Drugs in Cancer Chemotherapy, Current Topics in Medicinal Chemistry, 7, 283
(2007).
İNHİBİTÖRLERİ
115
39. Young, R.N. : Inhibitors of 5-Lipoxygenase: A Therapeutic Potential yet to be Fully Realized?, European Journal of Medicinal Chemistry, 34, 671 (1999).
40. McMillan, R.M., Walker, E.R.: Designing Therapeutically Effective 5-Lipoxygenase Inhibitors, Trends in Pharmacological Sciences, 13 (8), 323 (1992).
41. Hammond, M.L., Kopka, İ.E., Zambias, R.A., Caldwell, C.G., Boger, J., Baker, F. ve
Diğerleri. : 2,3- Dihydro-5-benzofuranols as Antioxidant-based Inhibitors of Leukotriene Biosynthesis, Journal of Medicinal Chemistry, 32 (5), 1006 (1989).
42. Leone, S., Ottani, A., Bertolini, A.: Dual Acting Anti-Inflammatory Drugs, Current Topics in Medicinal Chemistry, 7, 265 (2007).
43. Charlier, C., Michaux, C.: Dual Inhibition of Cyclooxygenase-2 (COX-2) and 5-Lipoxygenase (5-LOX) as a New Strategy to Provide Safer Non-steroidal Anti-inflammatory
Drugs, European Journal of Medicinal Chemistry, 38, 645 (2003).
44. Werz, O.: 5-Lipoxygenase: Cellular Biology and Molecular Pharmacology, Current Drug
Targets - Inflammation & Allergy, 1, 23 (2002).
45. Brooks, C.D.W., Summers, J.B. : Summers Modulators of Leukotriene Biosynthesis
and Receptor Activation, Journal of Medicinal Chemistry, 39 (14), 2629 (1996).
46. Kolasa, T., Brooks, C.D.W., Rodriques, K.E., Summers, J.B., Dellaria, J.F., Hulkower,
K.İ. ve Diğerleri.: Nonsteroidal Antiinflammatory Drugs as Scaffolds for the Design of
5-Lipoxygenase Inhibitors, Journal of Medicinal Chemistry, 40 (5), 819 (1997).
47. Pontiki, E., Hadjipavlou-Litina, D. : Lipoxygenase Inhibitors: A Comparative QSAR
Study Review and Evaluation ofNew QSARs, Medicinal Research Reviews, 28 (1), 39
(2006).
48. Buccellati, C., Fumagalli, F., Viappiani, S., Folco, G.: Leukotriene Modifiers: Novel
Therapeutic Opportunities in Asthma, Farmaco, 57 (3), 235 (2002).
49. Diamant, Z., Bel, E.H., Dekhuijzen, P.N.: Anti-Leukotriene Therapy in Asthma, Netherlands Journal of Medicinal, 53 (4), 176 (1998).
50. Ding, X.Z., Hennig, R., Adrian, T.E.: Lipoxygenase and Cyclooxygenase Metabolism:
New Insights in Treatment and Chemoprevention of Pancreatic Cancer, Molecular Cancer, 2 (1), 10 (2003).
51. Gilroy, D.W., Tomlinson, A., Willoughby, D.W.: Differential Effects of Inhibitors of Cyclooxygenase (Cyclooxygenase-1 and Cyclooxygenase-2) in Acute Inflammation, Europan Journal Pharmacology, 355 (2), 211 (1998).
52. Fiorucci, S., Meli, R., Bucci, M., Cirino, G.: Dual Inhibitors of Cyclooxygenase and 5-Lipoxygenase. A New Avenue in Anti-inflammatory Therapy?, Biochemical Pharmacology,
62 (11), 1433 (2001).
53. Drazen, J.M., Israel, E., O’Byrne, P.M.: Treatment of Asthma with Drugs Modifying the
Leukotriene Pathway, The New England Journal of Medicine, 340 (3), 197 (1999).
54. Parente, L.: Pros and Cons of Selective Inhibition of Cyclooxygenase-2 Versus Dual Lipoxygenase/Cyclooxygenase Inhibition: Is Two Better than One? The Journal of Rheumatology, 28 (11), 2375 (2001).
55. Leval, X.D., Julemont, F., Dearge, J., Pirotte, B., Dogne, J.M. New Trends in Dual
5-LOX/COX Inhibition, Current Medicinal Chemistry, 9, 941 (2002).
56. Abdel-Tawab, M., Zettl, H. Schubert-Zsilavecz, M.: Nonsteroidal Anti-Inflammatory
Drugs: A Critical Review on Current Concepts Applied to Reduce Gastrointestinal Toxicity, Current Medicinal Chemistry, 16, 2042 (2009).
57. Bridoux, A., Millet, R., Pommery, J., Pommery, N., Henichart J.P.: Synthesis and Biological Activity of N-Aroyl-tetrahydro-g-carbolines, Bioorganic Medicinal Chemistry, 18,
3910 (2010).
116
58. Boschelli, D.H., Connor, D.T., Hoefle, M., Bornemeier, D.A., Dyer, R.D.: Conversion of
NSAIDS into Balanced Inhibitors of Cyclooxygenase and 5-Lipoxygenase. Bioorganic
Medicinal Chemistry Letters, 2 (1), 69 (1992).
59. Barbey, S., Goossens, L., Taverne, T., Cornet, J., Choesmel, V. ve Diğerleri.: Synthesis
and Activity of a New Methoxytetrahydropyran Derivative as Dual Cyclooxygenase-2/5Lipoxygenase Inhibitor, Bioorganic Medicinal Chemistry Letters, 12 (5), 779 (2002).
60. Chowdhury, M.A., Abdellatif, K.R.A., Dong, Y., Rahman, M., Das, D., Suresh, M.R.,
Knaus, E.E.: Synthesis of 1-(Methanesulfonyl- and Aminosulfonylphenyl)acetylenes
that Possess a 2-(N-Difluoromethyl-1,2-dihydropyridin-2-one) Pharmacophore: Evaluation as Dual Inhibitors of Cyclooxygenases and 5-Lipoxygenase with Anti-inflammatory Activity, Bioorganic Medicinal Chemistry Letters, 19, 584 (2009).
61. Chowdhury, M.A., Abdellatif, K.R.A., Dong, Y., Das, D., Suresh, M.R., Knaus, E.E.:
Synthesis of Celecoxib Analogues Possessing a N-Difluoromethyl-1,2-dihydropyrid-2one 5-Lipoxygenase Pharmacophore: Biological Evaluation as Dual Inhibitors of Cyclooxygenases and 5-Lipoxygenase with Anti-Inflammatory Activity, Journal of Medicinal
Chemistry, 52, 1525 (2009).
62. Steele, V.E., Holmes, C.A., Hawk, E.T., Kopelovich, L., Lubet, R.A. ve Diğerleri.: Lipoxygenase Inhibitors as Potential Cancer Chemopreventives, Cancer Epidemiology,
Biomarkers & Prevention, 8 (5), 467 (1999).
63. Janusz, J.M., Young, M.A., Ridgeway, J.M., Scherz, M.W. ve Diğerleri.: New Cycloooxygenase-2/5-Lipoxygenase Inhibitors. 1. 7-tert-butil-2,3-dihydro-3,3-dimethylbenzofuran Derivatives as Gastrointestinal Safe Antiinflammatory and Analgesic Agents:
Discovery and Variation for the 5-Keto Substituent, Journal Medicinal Chemistry, 41
(7), 1112 (1998).
64. Zheng, M., Zhang, Z., Zhu, W., Liu, H., Luo, X., Chen, K., Jiang, H.: Essential Structural Profile of a Dual Functional Inhibitor Against Cyclooxygenase-2 (COX-2) and
5-Lipoxygenase (5-LOX): Molecular Docking and 3D-QSAR Analyses on DHDMBF Analogues, Bioorganic Medicinal Chemistry, 14, 3428 (2006).
65. Marshall, P.J., Griswold, D.E., Breton, J., Webb, E.F., Hillegass, L.M. ve Diğerleri.:
Pharmacology of the Pyrroloimidazole, SK&F 105809--I. Inhibition of Inflammatory Cytokine Production and of 5-Lipoxygenase- and Cyclooxygenase-Mediated Metabolism of
Arachidonic Acid, Biochemical Pharmacology, 42, 813 (1991).
66. Olivera, D.L., Esser, K.M., Lee, J.C., Greig, R.G., Badger, A.M.: Beneficial Effects of
SK&F 105809, a Novel Cytokine-Suppressive Agent, in Murine Models of Endotoxin
Shock, Circulatory Shock, 37, 301 (1992).
67. Reddy, M.V.R., Billa, V.K., Pallela, V.R., Mallireddigari, M.R., Boominathan, R., Gabriel,
J.L., Reddy, E.P. : Design, Synthesis, and Biological Evaluation of 1-(4-Sulfamylphenyl)3-trifluoromethyl-5-indolyl Pyrazolines as Cyclooxygenase-2 (COX-2) and Lipoxygenase (LOX) Inhibitors, Bioorganic Medicinal Chemistry, 16, 3907, (2008).
68. Kirchner, T., Argentieri, D.C., Barbone, A.G., Singer, M., Steber, M. ve Diğerleri. :
Evaluation of the Antiinflammatory Activity of a Dual Cyclooxygenase-2 Selective/5Lipoxygenase Inhibitor, RWJ 63556, in a Canine Model of Inflammation, The Journal
of Pharmacology and Experimental Therapeutics, 282, 1094 (1997).
69. Bailey, P.J., Dallob, A.L., Allison, D.L., Anderson, R.L. ve Diğerleri.: Pharmacology of
the dual inhibitor of cyclooxygenase and 5-lipoxygenase 3-hydroxy-5-trifluoromethylN-(2-(2-thienyl)-2-phenyl-ethenyl)-benzo(b)thiophene-2-carboxamide.
Arzneimittelforschung, 38, 372 (1988).
70. Laufer, S.A., Augustin, J., Dannhardt, G., Kiefer, W.: (6,7-Diaryldihydropyrrolizin-5-yl)
aceticA cids, a Novel Class of Potent Dual Inhibitors of Both Cyclooxygenase and 5-Lipoxygenase, Journal of Medicinal Chemistry, 37 (12), 1894 (1994).
İNHİBİTÖRLERİ
117
71. Rotondo, S., Dell’Elba, G., Krauze-Brzosko, K., Manarini, S., Martelli, N ve Diğerleri.:
Licofelone, a Dual Lipoxygenase-Cyclooxygenase Inhibitor, Downregulates Polymorphonuclear Leukocyte and Platelet Function, European Journal of Pharmacology, 453
(1), 131 (2002).
72. Ulbrich, H., Fiebich, B., Dannhardt, G.: Cyclooxygenase-1/2 (COX-1/COX-2) and 5-Lipoxygenase (5-LOX) Inhibitors of the 6,7-Diaryl-2,3-1H-dihydropyrrolizine Ttype, European Journal of Medicinal Chemistry, 37, 953 (2002).
73. Gaur, K., Kori, M.L., Tyagi, L.K., Singh, V., Nema, R.K., Tripathi, P., Sharma, C.S.:
Licofelone-Novel Analgesic and Anti-Inflammatory Agent for Osteoarthritis: An Overview, Journal of Young Pharmacists, 1 (1), 67 (2009).
74. Liedtke, A.J., Keck, P.R.W.E.F., Lehmann, F., Koeberle, A., Werz, O., Laufer; S.A.: Arylpyrrolizines as Inhibitors of Microsomal Prostaglandin E2 Synthase-1 (mPGES-1) or as
Dual Inhibitors of mPGES-1 and 5-Lipoxygenase (5-LOX), Journal of Medicinal Chemistry, 52, 4968 (2009).
75. Fraga, C.A.M., Barreiro, E.J.: Medicinal Chemistry of N-Acylhydrazones: New LeadCompounds of Analgesic, Antiinflammatory and Antithrombotic Drugs, Current Medicinal Chemistry, 13, 167 (2006).
76. Rao, P.N.P., Chen, Q.H., Knaus, E.E.: Synthesis and Biological Evaluation of 1,3-Diphenylprop-2-yn-1-ones as Dual Inhibitors of Cyclooxygenases and Lipoxygenases,
Bioorganic Medicinal Chemistry Letters, 15, 4842 (2005).
77. Rao, P.N.P., Chen, Q.H., Knaus, E.E.: Synthesis and Structure-Activity Relationship
Studies of 1,3-Diarylprop-2-yn-1-ones: Dual Inhibitors of Cyclooxygenases and Lipoxygenases, Journal of Medicinal Chemistry, 49, 1668 (2006).
78. Moreau, A., Chen, Q.H., Rao, P.N.P., Knaus, E.E.: Design, Synthesis, and Biological
Evaluation of (E)-3-(4-Methanesulfonylphenyl)-2-(aryl)acrylic acids as Dual Inhibitors
of Cyclooxygenases and Lipoxygenases, Bioorganic Medicinal Chemistry, 14, 7716
(2006).
79. Xu, G.L., Liu, F., Ao, G.Z., He, S.Y., Ju, M., Zhao, Y., Ting Xue: Anti-Inflammatory
Effects and Gastrointestinal Safety of NNU-hdpa, a Novel Dual COX/5-LOX Inhibitor,
European Journal of Pharmacology, 611, 100 (2009).
119
YAZARLARIN DİKKATİNE
1. Yaz› gönderecek araşt›rmac›lar›n metnin üzerinde ön sayfa
veya kapak olarak araşt›rman›n ismini, yazarlar›n isimlerini,
araşt›rmac›lar›n adreslerini taş›yan ayr› bir sayfa vermeleri
gerekmektedir.
Metnin ilk sayfas›na ise sadece araşt›rman›n ismini YAZMALARI,
yazarlar›n isim ve adreslerini YAZMAMALARI gerekmektedir.
2. Yaz› gönderecek araşt›rmac›lar›n Türkçe ve ‹ngilizce özetlerinin
sonuna alt›-sekiz kelimeyi geçmeyecek şekilde “Anahtar
Kelimeler” vermeleri gerekmektedir.
3. Makaleler yaz›şma yap›lacak yazar taraf›ndan imzalanm›ş bir ön
yaz› ile gönderilmelidir.
Araşt›rmac›lara önemle duyurulur.
ATTENTION FOR AUTHORS
1. The title page including the title of article, author’s name with
full first name and author’s affiliation should be submitted as
a separate page.First page of the manuscript should only contain title of article without the author’s name and affiliations.
2. A list of no more than 8 key word is to be provided directly after
the Turkish and English abstracts.
3. Each manuscript must be accompanied by a cover letter signed
by the corresponding author on behalf of all authors.
120
HACETTEPE ÜNİVERSİTESİ
ECZACILIK FAKÜLTESİ DERGİSİNDE
YAYINLANACAK MAKALELERDE ARANAN ŞARTLAR
Yayım kuralları ve elektronik makale gönderme ile ilgili bilgiyi derginin
web sayfasından (www. eczfakder.hacettepe.edu.tr) ulaşabilirsiniz.
INSTRUCTIONS FOR AUTHORS
You could find the knowledge about author guidelines and electronic
manuscript submission on the web page
(www.eczfakder.hacettepe.edu.tr)

ecz cilt30 s1 - Eczacılık Fakültesi Dergisi

Transkript

Benzer belgeler

Aşağıda cins ve miktarı yazılı (1) kalem NST kağıdı ve (1) kalem

EZRA F1 - MULTİ TOHUM

İndir

12. Ünite Simple past to be

Türkçe Örnek CV - Gürhan Şüküroğlu

PDF İndir - Erciyes Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi

bitki-ilaç etkileşimleri herb-drug ınteractıons

EZRA F1 - MULTİ TOHUM