Ölçme ve Değerlendirme

Transkript

ORTAÖÐRETÝM
DÝL VE ANLATIM
9. SINIF
DERS KÝTABI
YAZARLAR
KOMİSYON
DEVLET KÝTAPLARI
BİRİNCİ BASKI
............................, 2011
MÝLLÎ EÐÝTÝM BAKANLIÐI YAYINLARI ................................................................................: 5010
DERS KÝTAPLARI DÝZÝSÝ .....................................................................................................: 1502
11.06.Y.0002.4135
Her hakký saklýdýr ve Millî Eðitim Bakanlýðýna aittir. Kitabýn metin, soru ve þekilleri
kýsmen de olsa hiçbir surette alýnýp yayýmlanamaz.
Editör
: Dr. Sakin ÖNER
Program Geliþtirme Uzmaný
: Serdar KARAMAN
Ölçme ve Deðerlendirme Uzmaný
: Mehmet Akif KARAKUŞ
Rehberlik Uzmaný
: Sema KOCATOPUZ
Görsel Tasarım Uzmanı
: Eyüp DUMAN
ISBN 978-975-11-3531-5
Millî Eðitim Bakanlýðý, Talim ve Terbiye Kurulunun 17.12. 2010 gün ve 233 sayýlý kararý ile ders kitabý
olarak kabul edilmiþ, Yayýmlar Dairesi Baþkanlýðýnýn 08.03.2010 gün ve 886 sayýlý
yazısı ile birinci defa 311.200 adet basýlmýþtýr.
ÝSTÝKLÂL MARÞI
Korkma, sönmez bu þafaklarda yüzen al sancak;
Sönmeden yurdumun üstünde tüten en son ocak.
O benim milletimin yýldýzýdýr, parlayacak;
O benimdir, o benim milletimindir ancak.
Bastýðýn yerleri "toprak!" diyerek geçme, taný:
Düþün altýndaki binlerce kefensiz yataný.
Sen þehit oðlusun, incitme, yazýktýr, ataný:
Verme, dünyalarý alsan da, bu cennet vataný.
Çatma, kurban olayým, çehreni ey nazlý hilâl!
Kahraman ýrkýma bir gül! Ne bu þiddet, bu celâl?
Sana olmaz dökülen kanlarýmýz sonra helâl...
Hakkýdýr, Hakk'a tapan, milletimin istiklâl!
Kim bu cennet vatanýn uðruna olmaz ki fedâ?
Þüheda fýþkýracak topraðý sýksan, þühedâ!
Câný, cânâný, bütün varýmý alsýn da Huda,
Etmesin tek vatanýmdan beni dünyada cüdâ.
Ben ezelden beridir hür yaþadým, hür yaþarým.
Hangi çýlgýn bana zincir vuracakmýþ? Þaþarým!
Kükremiþ sel gibiyim, bendimi çiðner, aþarým.
Yýrtarým daðlarý, enginlere sýðmam, taþarým.
Ruhumun senden, Ýlâhî, þudur ancak emeli:
Deðmesin mabedimin göðsüne nâmahrem eli.
Bu ezanlar -ki þahadetleri dinin temeliEbedî yurdumun üstünde benim inlemeli.
Garbýn âfâkýný sarmýþsa çelik zýrhlý duvar,
Benim iman dolu göðsüm gibi serhaddim var.
Ulusun, korkma! Nasýl böyle bir imaný boðar,
"Medeniyet!" dediðin tek diþi kalmýþ canavar?
O zaman vecd ile bin secde eder -varsa- taþým,
Her cerîhamdan, Ýlahî, boþanýp kanlý yaþým,
Fýþkýrýr ruh-ý mücerred gibi yerden na'þým;
O zaman yükselerek arþa deðer belki baþým.
Arkadaþ! Yurduma alçaklarý uðratma, sakýn.
Siper et gövdeni, dursun bu hayâsýzca akýn.
Doðacaktýr sana va'dettigi günler Hakk'ýn...
Kim bilir, belki yarýn, belki yarýndan da yakýn.
Dalgalan sen de þafaklar gibi ey þanlý hilâl!
Olsun artýk dökülen kanlarýmýn hepsi helâl.
Ebediyyen sana yok, ýrkýma yok izmihlâl:
Hakkýdýr, hür yaþamýþ, bayraðýmýn hürriyet;
Hakkýdýr, Hakk'a tapan, milletimin istiklâl!
Mehmet Âkif ERSOY
ATATÜRK'ÜN GENÇLÝÐE HÝTABESÝ
Ey Türk gençliði! Birinci vazifen, Türk istiklâlini, Türk cumhuriyetini,
ilelebet, muhafaza ve müdafaa etmektir.
Mevcudiyetinin ve istikbalinin yegâne temeli budur. Bu temel, senin,
en kýymetli hazinendir. Ýstikbalde dahi, seni, bu hazineden, mahrum
etmek isteyecek, dahilî ve haricî, bedhahlarýn olacaktýr. Bir gün, istiklâl ve cumhuriyeti müdafaa mecburiyetine düþersen, vazifeye atýlmak
için, içinde bulunacaðýn vaziyetin imkân ve þeraitini düþünmeyeceksin! Bu imkân ve þerait, çok nâmüsait bir mahiyette tezahür edebilir. Ýstiklâl ve cumhuriyetine kastedecek düþmanlar, bütün dünyada
emsali görülmemiþ bir galibiyetin mümessili olabilirler. Cebren ve hile
ile aziz vatanýn, bütün kaleleri zaptedilmiþ, bütün tersanelerine girilmiþ, bütün ordularý daðýtýlmýþ ve memleketin her köþesi bilfiil iþgal
edilmiþ olabilir. Bütün bu þerâitten daha elîm ve daha vahim olmak
üzere, memleketin dahilinde, iktidara sahip olanlar gaflet ve dalâlet ve
hattâ hýyanet içinde bulunabilirler. Hattâ bu iktidar sahipleri, þahsî
menfaatlerini, müstevlilerin siyasî emelleriyle tevhit edebilirler. Millet,
fakr u zaruret içinde harap ve bîtap düþmüþ olabilir.
Ey Türk istikbalinin evlâdý! Ýþte, bu ahval ve þerâit içinde dahi, vazifen; Türk istiklâl ve cumhuriyetini kurtarmaktýr! Muhtaç olduðun
kudret, damarlarýndaki asîl kanda, mevcuttur!
M
MUSTAFA
KEMAL ATATÜRK
İÇÝNDEKÝLER
I. ÜNÝTE
ÝLETÝÞÝM, DÝL VE KÜLTÜR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1
1. Ýletiþim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2
2. Ýnsan, Ýletiþim ve Dil . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10
3. Dil-Kültür Ýliþkisi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15
4. Ünite Sonu Ölçme ve Deðerlendirme Sorularý . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .21
II. ÜNÝTE
DÝLLERÝN SINIFLANDIRILMASI VE TÜRKÇENÝN DÜNYA DÝLLERÝ ARASINDAKÝ YERÝ . . . .23
1. Dillerin Sýnýflandýrýlmasý . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .24
2. Türk Dilinin Tarihî Geliþimi ve Türkiye Türkçesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .27
III. ÜNÝTE
SES BÝLGÝSÝ, YAZIM (ÝMLA) KURALLARI, NOKTALAMA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35
1. Telaffuz (Söyleyiþ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .36
2. Türkçenin Sesleri ve Özellikleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43
3. Yazým (Ýmla) Kurallarý . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .49
4. Noktalama Ýþaretleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .53
IV. ÜNÝTE
KELÝME (SÖZCÜK) BÝLGÝSÝ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .59
1. Kelimede Yapý . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .60
2. Kelimede Anlam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .69
a. Kelimede Anlam ve Kavram . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .69
b. Anlamlarý Bakýmýndan Kelimelerin Gruplandýrýlmasý . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .72
I. Anlam Çeþitleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .72
II. Anlam Ýliþkilerine Göre Kelimeler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .79
III. Kelimelerde Anlam Deðiþmeleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .84
c. Kelime Gruplarý . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .87
3. Ünite Sonu Ölçme ve Deðerlendirme Sorularý
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .99
V. ÜNÝTE
CÜMLE (TÜMCE) BÝLGÝSÝ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .101
1. Cümlenin Ögeleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .102
2. Cümlenin Yapýsý . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .106
3. Cümlede Anlam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .110
a. Cümlede Anlamýn Oluþmasý . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .110
4. Bildirdikleri Anlamlara Göre Cümleler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .114
a. Haber Cümleleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .114
b. Dilek-Ýstek, Soru Cümleleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .117
c. Olumlu, Olumsuz Cümleler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .120
5. Anlamlarýna Göre Cümleler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .123
6. Anlatým Bozukluklarý . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .130
7. Ünite Sonu Ölçme ve Deðerlendirme Sorularý . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .137
VI. ÜNÝTE
PARAGRAF BÝLGÝSÝ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .139
1. Anlatým Birimi Olarak Paragraf . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .140
2. Paragrafta Yapý . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .144
3. Paragrafýn Boyutu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .149
4. Paragrafta Anlam ve Ana Düþünce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .152
5. Paragraf Çeþitleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .158
6. Paragrafta Düþünceyi Geliþtirme Yollarý . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .173
7. Metin ve Paragraf . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .179
8. Ünite Sonu Ölçme ve Deðerlendirme Sorularý . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .183
TERÝMLER VE KAVRAMLAR SÖZLÜÐÜ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .186
1. EK Tasarý (Proje) Çalýþmasý Örnek Formu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .187
2. EK Tasarý Deðerlendirme Ölçeði . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .188
3. EK Tasarý Öz Deðerlendirme Formu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .189
4. EK Baþarým (Performans) Görevi Örnek Formu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .190
5. EK Baþarým Görevi Dereceli Puanlama Anahtarý . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .191
6. EK Baþarým Görevi Öz Deðerlendirme Formu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .192
KAYNAKÇA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .193
Bu bölüm iþlenecek konu adlarýný gösterir.
Yeni bilgilerin öðrenilmesi amacýyla yapýlacak hazýrlýk çalýþmalarýný, ders için gerekli materyallerin istenmesini, ön bilgilerin harekete
geçirilmesini, incelenecek konuyu ve metni
sezdirecek sorularý kapsar.
Metni yapý, tema, dil ve anlatým bakýmýndan
çözümleme süreciyle birlikte; eleþtirel düþünme,
keþfettirme, iletiþim, araþtýrma, problem çözme,
bilgi teknolojilerini kullanma, Türkçeyi doðru, etkili ve güzel kullanma becerilerini geliþtirmeye
yönelik süreci kapsar.
Yapý, tema, dil ve anlatým ögelerinin iç içe
girerek oluþturduklarý organik birliðin anlam
deðerleri ile bu anlamýn oluþmasýný saðlayan
ögeler arasýndaki iliþkilendirme sürecini kapsar.
Mavi renkli etkinlikler, öðrencilerin sýnýf
içinde derse yönelik etkin katýlýmlarý için okul
dýþýnda hazýrlýk yapmalarýný gerektiren süreci
kapsar.
Kýrmýzý renkli etkinlikler, öðrencilerin sýnýf
içinde derse yönelik etkin katýlýmlarýný kapsar.
Öðrencilerin, bilgilerini sýnýflandýrmalarýný,
karþýlaþtýrma yapmalarýný, bilgiler arasýnda iliþki kurmalarýný, yeni bilgileri yorumlamalarýný,
kendilerini deðerlendirmelerine yönelik çalýþmalarý kapsar.
Dersle ilgili yapýlacak örnek tasarý konularýný ve tasarý iþlem basamaklarýný kapsar.
Ayrýca tasarý ile ilgili olarak öðretmen için
Tasarý Deðerlendirme Ölçeði, öðrenciler için
Öz Deðerlendirme Formu ek olarak verilmiþtir.
Örnek baþarým görevlerini ve bu görevlerin
yapýlmasýyla ilgili iþlem basamaklarýný kapsar.
Sadece bir ünite için örnek verilmiþtir. Diðer
üniteler için de ayrýca geliþtirilecektir. Baþarým
görevleriyle ilgili olarak öðretmen için Dereceli
Puanlama Anahtarý, öðrenciler için Öz
Deðerlendirme Formu ek olarak verilmiþtir.
Öðrencilerin, ünite ile ilgili öðrenmiþ olduðu
bilgilerin çoktan seçmeli sorular yoluyla deðerlendirilmelerine yönelik çalýþmalarý kapsar.
Açýklama
Ölçme-deðerlendirme bölümlerinde verilen eþleþtirmeli, boþluk doldurmalý
sorular ve doðru-yanlýþ sorularýnýn üzerinde yönergeleri verilmiþtir. Bu sorularýn
yönergeler dikkate alýnarak çözülmesi uygun görülmüþtür.
Çoktan seçmeli, eþleþtirmeli, boþluk doldurmalý sorular ile doðru yanlýþ
sorularýnýn çözümü kitap üzerine yapýlmalýdýr. Açýk uçlu sorular ise bu bölümün
sonunda verilmiþ olup cevapların, varsa kitaptaki çalışma alanına, yoksa deftere
yazýlmasý tavsiye edilmiþtir.
“Ne kadar bilirsen bil; söylediklerin,
karþýndakinin anladýðý kadardýr.”
Mevlânâ
Ýletiþim
Ýnsan, Ýletiþim ve Dil
Dil-Kültür Ýliþkisi
1
1. Ýletiþim
Hazýrlýk
1. Sýnýf içerisinde yazmadan, konuþmadan, iþaretleþmeden, birbirinize bakmadan iki dakika oturunuz. Bu sürede neler düþündüðünüzü arkadaþlarýnýza anlatýnýz.
2. Tarih öncesi devirlerde, insanların mağara duvarlarına ne amaçla resim çizmiş olabileceğini tartışarak
belirleyiniz.
3. Ýnsan dýþýndaki canlýlar arasýnda bir iletiþim saðlanýp saðlanmadýðýný söyleyiniz.
“Basýn, milletin müþterek sesidir. Bir milleti aydýnlatma ve uyarmada, bir millete muhtaç olduðu fikrî
gýdayý vermede, özet olarak bir milletin mutluluk hedefi olan müþterek istikamette yürümesini teminde
baþlý baþýna bir kuvvet, bir okul, bir rehberdir.”
Mustafa Kemal ATATÜRK
4. Atatürk “Basýn, milletin müþterek sesidir.” sözüyle ne anlatmak istemiþtir?
5. Sýnýfa bir kara yolu haritasý getirerek bu harita ile nasýl bir iletiþim saðlandýðýný anlatýnýz.
Ýnceleme
SÜREKLÝ ÝLETÝÞÝM ÝÇÝNDEYÝZ
Deniz kýyýsýnda bir tatil köyünde olduðunuzu hayal edin.
Güneþin doðuþunu görmek için sabah erkenden kalktýnýz ve deniz kýyýsýnda yürüyüþe çýktýnýz. Sahilde
yürürken baþka birinin size doðru gelmekte olduðunu gördünüz, bu kiþi yaklaþtýkça onun karþý cinsten,
tanýmadýðýnýz biri olduðunun farkýna vardýnýz.
2
Ýçinde yetiþtiðiniz aile ve yörenin gereði siz karþýdan gelen bu insana hiçbir þey söylemediniz, hatta
rahatsýz olmasýn diye yüzüne bile bakmadýnýz.
O da size bir þey söylemedi ve yüzünüze bakmadý.
Birbirinize bir þey söylemeden, birbirinizin yüzüne bakmadan geçip gittiniz.
Önemli soru: Karþýdan gelen bu kiþiyle iletiþim var mýydý?
Bu soruyu sorduðum çoðu kiþi, “Hayýr, iletiþim yoktu.” diyor. Niçin? Çünkü onlar farkýnda olmadan,
kafalarýnda, söze dayalý bir iletiþim tanýmý yapmýþlardýr. "Ýki insan birbiriyle konuþursa iletiþim vardýr."
diye düþünüyorlar.
Hâlbuki iki kiþi arasýnda, mesaj alýþveriþinin olduðu her zaman iletiþim vardýr.
Peki mesaj nedir?
Anlamý olan her þey mesajdýr.
Ýki insanýn birbirine bir þey dememesinin, birbirinin yüzüne bakmamasýnýn anlamý yok mu? Tabii ki
var. Anlam alýþveriþinin olduðu her durumda iletiþim gerçekleþir. Ýletiþimi, anlam alýþveriþi olarak tanýmlayabiliriz.
Evet, sahilde bu iki kiþi arasýnda bir iletiþim vardý!
Ýki insan birbirinin farkýna vardýðý andan itibaren iletiþim baþlar.
Ýki insan birbirinin farkýna vardýðý andan itibaren
Söylediði,
Söylemediði,
Yaptýðý,
Yapmadýðý
her þeyin anlamý vardýr.
Yüz ifadesinin,
Beden duruþunun,
Sesin,
Bakýþýn
anlamý vardýr.
Konuþmayan, birbirinin yüzüne bakmayan insanlar, birbirlerine ne gibi mesajlar göndermiþ olabilirler?
Bu iki insan, birbirinin yüzüne bakmamak ve birbirlerine bir þey söylememekle birçok anlam ifade
etmiþ olabilirler. Örneðin, aþaðýdaki mesajlar ve benzerleri, deniz kýyýsýnda birbirini gören ve selamlaþmayan insanlar için geçerli olabilir:
“Sen, benim için selam verilecek deðerde bir insan deðilsin.”
“Ben, tanýmadýðým kadýnla/erkekle konuþacak tip deðilim; benden uzak dur.”
“Sabah güneþini görmek üzere sahile çýkmýþsýnýz, selam vererek sizin iç dünyanýzdaki sükûneti bozmamaya özen gösteriyorum.”
“Konuþmak için caným gidiyor ama birileri görür de laf eder diye korktuðum için yüzünüze dahi bakmaya cesaret edemiyorum.”
Demek ki iki kimse birbirine hiçbir þey söylemediði ve birbirinin yüzüne bakmadýðý hâlde, ikisi arasýnda
anlam alýþveriþi vardýr.
Doðan CÜCELOÐLU
1. “Sürekli Ýletiþim Ýçindeyiz” metninde nasýl bir iletiþim tanýmý yapýlmaktadýr? İletişimi siz nasıl tanımlarsınız?
2. “Sürekli Ýletiþim Ýçindeyiz” metnine göre iletiþim, hangi durumlarda gerçekleþmektedir?
3. Dille gerçekleþen iletiþim ile diðer iletiþim türleri arasýndaki farklýlýklarý belirtiniz.
3
1. ETKÝNLÝK
Ýletiþimin niçin gerekli olduðunu tabloya yazýnýz.
Ýletiþim gereklidir
a
çünkü ............................................................................................................................................
b
çünkü ............................................................................................................................................
c
çünkü ............................................................................................................................................
ç
çünkü ............................................................................................................................................
2. ETKÝNLÝK
Aşağıdaki fotoğrafta iletiþimin hangi türü kullanýlmaktadýr?
Ýletiþim kurarken yaþadýðýmýz kültürün etkisinde
kalýrýz ve o kültürü hem oluþturur
hem de geliþtiririz.
3. ETKÝNLÝK
Ýletiþim ögelerini yazýnýz. Bu ögelerin iletiþimdeki önemini açýklayýnýz.
4
4. ETKÝNLÝK
Gönderici (Kaynak) --------------Ýleti (Mesaj)-----------Kanal--------------Alýcý
(Öðretmen)
(Yüklem yargý bildirir mi?) (Sözlü, yazýlý)
(Öðrenci)
Dönüt
(Evet, yüklem yargý bildirir.)
Baðlam
(Sýnýf ortamý)
Yukarýdaki þemadan yararlanarak “baðlam” ögelerinin hangi fonksiyonlarý yerine getirdiðini açýklayýnýz. Siz de aþaðýdaki tabloyu uygun örneklerle doldurunuz.
Gönderici
Ýleti
Kanal
Alýcý
.............
................
.............
.............
Dönüt
Baðlam
5. ETKÝNLÝK
Fotoðraftaki iletiþim çeþitlerinden birini belirleyiniz. Belirlediðiniz iletiþim çeþidindeki gönderici, ileti,
alýcý, dönüt ve baðlamý aşağıda boş bırakılan yerlere yazýnýz.
a. Gönderici..............................................................................................................................................
b. Ýleti
..............................................................................................................................................
c. Alýcý
..............................................................................................................................................
ç. Dönüt
..............................................................................................................................................
d. Baðlam
..............................................................................................................................................
5
6. ETKÝNLÝK
İletişime katılan unsurların birlikte meydana getirdikleri ortama “bağlam” denir. Dildeki anlatým
zenginliði kelimelerin kullanýldýklarý baðlamla doðrudan ilgilidir. Siz de “kol, dal, elektrik” kelimelerini farklý
baðlamlarda kullanýnýz.
7. ETKÝNLÝK
Kendi dýþýnda baþka bir þeyi gösteren, düþündüren, onun yerini alabilen kelime, nesne, görünüþ ve
olgular “gösterge”dir. Mesela, “ülke bayraklarý” o ülkelerin “baðýmsýzlýðý”nýn göstergesidir. Siz de deðiþik
göstergeler (resim, þekil, grafik, yazý, fotoðraf vb.) bularak sýnýfla paylaşınız.
Anlama ve Yorumlama
1. Bir iletiyi farklý göstergeler kullanarak vermenin mümkün olup olmadýðýný örneklerle gösteriniz.
2. Ýletiþimin önemini ve deðerini günlük hayatýnýzdan örneklerle açýklayýnýz.
3. Çaðýmýza iletiþim çaðý denilebilir mi? Niçin?
8. ETKÝNLÝK
Atatürk’ün basýnla ilgili görüþlerini araþtýrarak bulduklarýnýzý sýnýf panosunda sergileyiniz.
9. ETKÝNLÝK
Günler kýsaldý, Kanlýca'nýn ihtiyarlarý,
Bir bir hatýrlamakta geçen sonbaharlarý.
Yahya Kemal BEYATLI
“Sonbahar” kelimesi yaþlýlar için farklý, çocuklar için ise çok daha farklý anlamlar çaðrýþtýrýr. Aslýnda bu,
sonbaharýn insan zihninde oluþturduðu göstergedir.
Örneðin,
Yaþlýlar
Çocuklar
(sonbahar)
(sonbahar)
geçmiþ (aný)
okullarýn açýlýþý
Siz de aþaðýda verilen meslek gruplarý için sonbaharýn çaðrýþtýrdýðý anlamları yazýnýz.
Oduncu
Çiftçi
Öðretmen
(sonbahar)
(sonbahar)
(sonbahar)
...............
...............
...............
3. Aðaçlarýn yapraklarýnýn sararmasý neyin göstergesidir?
4. Deniz fenerinin gemi kaptanlarý için ne ifade ettiðini açýklayýnýz.
5. Ýsminizin göstergeniz olduðunu düþündünüz mü? Neden?
6. Mektup, telgraf, elektronik posta vb. iletiþim araçlarýnda gönderen-gönderilen-alýcý-kanal (araç) iliþkisini belirtiniz.
10. ETKÝNLÝK
Yaþamda, dil göstergelerinin yanında baþka tür göstergeler de vardýr. Siz de aþaðýda boþ býrakýlan
yerlere gösterge örnekleri yazýnýz.
Sosyal gösterge : ..........................................................................................................................
Dil göstergesi
: ..........................................................................................................................
Doðal gösterge : ..........................................................................................................................
6
11. ETKÝNLÝK
Ýletiþim kurarken kullanýlan göstergeleri maddeler hâlinde yazýnýz, göstergelerin birbirlerinden
farklarýný açýklayýnýz.
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
12. ETKÝNLÝK
Göstergeleri inceleyen bilim dalý ile ilgili araþtýrma yapýnýz. Araþtýrma sonuçlarýný sýnýfa sununuz.
13. ETKÝNLÝK
Nesnelerin ve kavramlarýn dillerde oluþan ses simgeleri vardýr.
Gösterilen
o-t-o-b-ü-s
s-a-a-t
ç-a-n-t-a
s-e-h-p-a
Dil Bilimi Göstergesi
(Ses simgesi)
Yukarýdaki nesnelerin ses simgeleri verilmiþtir. Siz de aþaðýdaki nesnelerin ses simgelerini verilen
boþluklara yazýnýz.
.............................
...............................
14. ETKÝNLÝK
Aþaðýdaki þehir planýyla nasýl bir iletiþim saðlandýðýný açýklayýnýz.
7
...............................
15. ETKÝNLÝK
Bedük > beyük > böyük > büyük ses simgelerinin yazýlýþýný “dil göstergelerinin deðiþebilirliði ve
deðiþmezliði” kuralýna göre inceleyerek aþaðýda verilen ses simgelerinin bugünkü kullanýlýþ biçimlerini
yazýnýz.
kulgak
/ ....................
kangý
/ ....................
edgü
/ ....................
kadgu
/ ....................
16. ETKÝNLÝK
Masaya masa, kitaba kitap, yýldýza yýldýz denmesinin bir nedeni var mýdýr? Göstergelerin nedensizliði
bütün kelimeler için geçerli midir? Mesela “þýrýl þýrýl” kelime grubu neden bu þekilde ifade edilmiþtir? Bu iki
tip göstergeye örnekler veriniz.
17. ETKÝNLÝK
K-a-l-e-m kelimesindeki seslerin diziliþinde bir “çizgisellik” vardýr. “Kalem” kelimesi “lemka” ya da
“melak” biçiminde kullanýldýðýnda “kalem” nesnesini zihinde canlandýrmanýn mümkün olup olmadýðýný
belirterek dil göstergelerinin çizgiselliðini tartýþýnýz. Tartışma sonuçlarını maddeler hâlinde tahtaya yazınız.
18. ETKÝNLÝK
“Ahmet yarýn Ýstanbul'a gidecek.” cümlesi “Ahmet dün Ýstanbul'a gidecek.” þeklinde yazýldýðýnda
cümlenin dil bilgisi ve mantýk bakýmýndan doðru olup olmadýðýný açýklayýnýz.
19. ETKÝNLÝK
Bir pazar yerinde, bir alýþveriþte ya da bir derste baðlamýn nasýl oluþtuðunu gözlemleyiniz. Gözlem
sonuçlarýný defterinize yazınız.
Ölçme ve Deðerlendirme
TAHTA PERDEDEKÝ ÇÝVÝ
Kavgacý bir genç varmýþ. Babasý bir gün onu bir tahta perdenin önüne götürmüþ. “Arkadaþlarýnla
kavga ettiðin zaman, bu tahta perdeye bir çivi çak.” demiþ. Genç, birinci günde tahtaya otuz yedi tane çivi
çakmýþ. Sonraki günlerde kendi kendini kontrol etmeye çalýþmýþ ve her geçen gün daha az çivi çakmýþ.
Nihayet bir gün hiç çivi çakmamýþ. Babasýna gidip hiç çivi çakmadýðýný söylemiþ. Babasý onu yeniden
tahta perdenin önüne götürmüþ. Gence: “Bugünden baþlayarak kavga etmediðin her gün için bir çivi sök.”
demiþ. Günler sonra çocuk babasýna bütün çivileri söktüðünü söylemiþ. Babasý ona “Aferin! Ama tahta
perdeye dikkatli bak.” demiþ. “Artýk birçok delik var ve bu tahta perde hiçbir zaman geçmiþteki gibi saðlam
olmayacak.”
“Arkadaþlarla kavga edildiði zaman kötü sözler söylenir. Her kötü kelime bir iz býrakýr. Arkadaþlarýn
seni affedebilir ama bu iz daima kalýr.”
1. Yukarýdaki metinde “gönderici, alýcý, ileti ve dönüt”ü tespit ederek aşağıya yazýnýz.
Gönderici : .............................
İleti
: .............................
Alıcı : .............................
Dönüt : .............................
8
2. Aþaðýdaki cümlelerde boþ bırakılan yerleri doldurunuz.
Yaþadýðýmýz dünyada göstergelerin karþýladýðý canlý ve cansýz her þeye .............................. denir.
Göstergeleri inceleyen, araþtýran bilim dalýna ...................................... denir.
3. Aþaðýda verilen cümleleri doðru-yanlýþ durumlarýna göre iþaretleyiniz.
“Güneþin batmasý doðal bir gösterge deðildir.”
Doðru (
)
Yanlýþ (
)
“Okullarýn açýlmasý doðal bir göstergedir.”
Doðru (
)
Yanlýþ (
)
“Nesnelerin ve kavramların dillerde oluşan ses simgeleri vardır.”
Doðru (
)
Yanlýþ (
)
4. Aþaðýdakilerden hangisi insanýn anlatma kabiliyetinin en geliþmiþ araçlarýndandýr?
A) Dil
B) Resim
D) Vücut dili
C) Jest ve mimik
E) Þekil ve iþaret
5.
I. Aðaçlarýn yapraklarýnýn dökülmesi
II. Ýnsanlarýn kot pantolon giymesi
III. Karýn yaðmasý
IV. Sitelerin etrafýnýn duvarla çevrilmesi
V. Bir ailenin yemeklerini masada yemesi
Yukarýdaki cümlelerden hangi ikisi doðal göstergedir?
A) I- II
B) I - III
D) I - IV
C) II - IV
E) IV - V
6. Aþaðýdakilerden hangisi bir “simge” deðildir?
A) Aðustos böceði
B) Bayrak
D) Zeytin dalý
C) Karýnca
E) Kitap
7. "Ýnsanlar arasýndaki ortak semboller sistemi ile gerçekleþtirilen bilgi alýþveriþine …………. denir."
cümlesinde boþ býrakýlan yere aþaðýdakilerden hangisinin getirilmesi uygundur?
A) Yazý dili
B) Ýletiþim
D) Ýleti
8.
C) Konuþma dili
E) Etkileþim
YE KÜRKÜM YE
Hoca davet edildiði düðün ziyafetine gündelik elbiseleri ile gidince kimse kendine aldýrýþ etmemiþ.
Ne buyur diyen var ne otur diyen. Caný sýkýlmýþ Hoca'nýn. Bir koþu evine dönüp bayramlýk kürkünü
geçirmiþ sýrtýna. Düðün yerine gelmiþ. Onu kürküyle görünce büyük bir saygý göstermiþler. Baþ köþeye
oturtmuþlar. Önüne tabak tabak yemekler sýralamýþlar.
Hoca, kürkünün ucundan tutup çorba tasýna daldýrmýþ birden:
— Ye kürküm ye, diye baðýrmaya baþlamýþ. Þaþýrýp sormuþlar:
— Ne yapýyorsun Hoca Efendi, kürk yemek yer mi hiç?
Hoca cevabýný vermiþ sorunun:
— Mademki bütün saygý ve ikram kürküme yapýlmýþtýr. Öyleyse yemeði de o yesin!
Yukarýdaki fýkrada hangi göstergenin önemi vurgulanmýþtýr?
A) Sosyal gösterge
B) Doðal gösterge
D) Sanatsal gösterge
C) Dil göstergesi
E) Yapay gösterge
9
2. Ýnsan, Ýletiþim ve Dil
Hazýrlýk
1. Çevrenizdeki insanlarla nasýl iletiþim kurduðunuzu anlatýnýz.
2. Konuþma yeteneðinizi bir süreliðine kullanamasanýz neler olabileceðini belirtiniz.
3. Yanlýþ anlaþýldýðýnýz bir durumda hissettiklerinizi söyleyiniz.
4. Ýletiþim denince aklýnýza gelenleri anlatýnýz.
5. Bildiðiniz iletiþim çeþitlerini yazýnýz.
.........................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................
Ýnceleme
ÞEHRÝ UNUTAN ADAM
Çoktan beri þehre inmemiþtim. O gün, insanlarý sevebilmek arzusuyla otelin kapýsýný açtýðým zaman,
karþýma ilk çýkan insan, bir küfeci çocuðu oldu.
Kirli, soluk yanaklarýna, çýplak ayaklarýna merhametle deðil, sevgi ile baktým. Zaten otelin kapýsýndan
bu niyetle çýkmamýþ mýydým? Onu kucaklamak, köþedeki kunduracýdan ona bir lastik ayakkabý, biraz
ilerdeki Yahudi'den bir beyaz keten pantolon almak arzusuyla durdum:
— Ne bakýyorsun, efendi, dedi; hamal mý lazým?
10
— Yok çocuðum, dedim.
Gel, sana bir pantolon, bir ayakkabý alayým, demek üzereydim. Fakat gözlerini görünce vazgeçtim.
Onlar bir acayip hastalýðý benim sevgi dolu gözlerimde yakalamak istiyor gibi dikkatli, yakalamýþ kadar
mustarip ve haindiler.
Bununla beraber, yirmi beþ kuruþ çýkarýp verdim, yürüdüm. Arkamdan koþup iade etti. Yüzünü görmedim fakat elleri kararlý idi.
— Her sakallýyý baban zannetme, anladýn mý?
Yirmi beþi aldým. Cevap vermeden yoluma devam etmek istedim. Birden bütün neþemin bir camýn
kýrýlýþý kadar ses ve þýngýrtý çýkararak düþüp kýrýldýðýný gördüm.
Ayak ucuma düþüp kýrýlan neþemi gözlerimle topladým. Ters yüzüne evime dönüp odama kavuþtum.
…
Ýnsanlarý sevmek, þehrin yanan elektriklerine karýþmýþ sarý altýn kuþlar avlamak, birine merhaba demek,
öbürünün tüylü ensesini avuçlamak, biraz ileridekinin güzel parmaklarýný avuçlarýma almak...
— A, herif deli midir, nedir, gülüyor.
Þakrak kýzlardý. Her taraflarýndan bir kenar mahalle kokusu vardý. Lehçeleri derli toplu, aksantonikli idi.
Ýki arkadaþtýlar...
Yukarýki, “Aaa, herif deli midir, nedir?” cümlesini söyleyenin yüzüne, yine gayri þuuri aþkýmla gülmüþ
olacaðým ki kendini tutamadý. Tatlý tatlý sýrýttý. Cesaret aldým, peþlerine düþtüm. Hýzlý yürüyorlardý. Yetiþmek
için güçlük çekiyordum. Ara sýra dönüp bakýyorlardý. Servetifünun mýsralarý ile dolu, kurunuvustaî fedakârlıklar yapacak gibiydim.
Ne söyleyebilirdim? Birkaç defa cesaretle ve kafamda hazýrlanmýþ bir cümle ile kýzlara yanaþtým.
Sonunda cümlemi beðenmedim, söyleyemedim. Beceriksizliðime küfrederek yine biraz arkada kalmýþtým.
Bu sefer onlar durmuþlardý. Çekine çekine yürüdüm. Tam yanlarýna yaklaþýnca gelecek bir ilhamla elbette
güzel bir þey söyleyecektim. Gençken þair deðil miydim? Muhakkak ilham, bu bunalmýþ anýmda yardýmýma
hýzýr gibi yetiþecekti. Hemen hemen yanlarýndaydým. Ýlham kanadýný sürmüþtü. Cümlem hazýrlanýyordu.
Diþlerim kelimeleri çiðniyor, hazýrlýyor gibiydi. Birden, bu sefer deminki cümleyi söyleyen deðil de arkadaþý:
— Efendi, dedi, biraz daha peþimizden gelirseniz, sizi polise vermeye mecbur olacaðýz.
Çýrýlçýplak Rum çocuklarý nerde ise etrafýmýzý alacak, nerde ise Fransýzca konuþan tatlý su Frenkleri birbirlerine yine Fransýzca vaziyetimi izaha kalkacaklar, nerde ise civelek, güzel matmazeller, büyümüþ gözlerini pabuçlarýmdan þapkama kadar gezdireceklerdi.
Geri dönmüþ, kaçmak üzereydim. Kalantor, þiþman, temiz giyimli, bomba yanaklý, mebus veya müteahhit kravatlý bir adam,
— Efendi, dur bakalým, dedi. Kadýnlara sataþmaya utanmýyor musunuz? Vaziyetinize bakan da sizi bir
efendi zanneder, terbiyesiz herif.
Kadýnlardan biri:
— Aman, býrakýnýz beyefendi, dedi; böyle adamlarla bir olmaya gelmez.
Neþem son haddini bulmuþtu. Vidalarým sýkýlmýþ, delk ve temas yerlerim yaðlanmýþ gibiydi. Bir makine
homurtusuyla ýslýk çalarak uzaklaþtým. Bir þoför, yanýmdan geçerek:
— Aldýrma be delikanlý, dedi. Ne olacakmýþ?
— Aldýran yok be anam, dedim. Ne olacak?
Ardýmdan birkaç kiþi, “sarhoþ” dediler.
Sarhoþtum. Hava, elektrikler, þehir beni sarhoþ ediyordu. Ýnsanlar, beni bir mýknatýs hýzýyla kendilerine
çekiyorlardý. Dünyayý ve þehri riyasýz kucaklamak istiyordum.
Sait Faik ABASIYANIK
1. “Þehri Unutan Adam” hikâyesinde kahraman neden þehre inme ihtiyacý duymaktadýr?
2. Hikâyede, dil dýþýnda hangi yollarla iletiþim kurulmaktadýr?
3. Dil dýþý yollarla yapýlan iletiþimin, dille yapýlan iletiþim kadar etkili olduðunu düþünüyor
musunuz? Niçin?
4. Hikâyede, dilin hangi iþlevde kullanýldýðýný belirtiniz.
5. “Þehri Unutan Adam” hikâyesinin size neler hissettirdiðini açýklayýnýz.
11
1. ETKÝNLÝK
Ýki grup oluþturulur. Birinci grup anlatmak istediðini dille; ikinci grup ise dil dýþý iletiþim araçlarýný kullanarak anlatýr. Hangi anlatýmýn daha baþarýlý olduðu tartýþýlýr. Sonuçlar maddeler hâlinde yazýlýr.
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
2. ETKÝNLÝK
SU KÝRLETÝCÝLERÝN SINIR DEÐERLERÝ
Kullanma ve içme sularýnýn saðlýða zarar vermemesi için belirli oranlarda zararlý maddelerden arýnmýþ
olmasý gerekir. Bunun için bazý normlar geliþtirilmiþtir. Örneðin, içme sularý renk veren, bulanýklýk yapan
maddelerden tamamen arýnmýþ olmalýdýr. Koku bulunmamalý, çözülmüþ oksijen en azýndan litrede 6 mg
olmalýdýr. Karbondioksidin bulunmasý, az miktarda hidrokarbonat içermesi suya ayrý bir lezzet kazandýrýr.
“Ünlü Alman filozof Hegel (Hegel)'in felsefesinin çýkýþ noktasý bilim deðil tarihtir.” cümlesinde dil, iletiyi
olduðu gibi ifade ettiðinden “göndericilik iþlevi”yle kullanýlmýþtýr. Siz de yukarýdaki parçadan dilin “göndericilik iþlevi” ile ilgili örnek cümleler bulunuz.
3. ETKÝNLÝK
BASÝT FÝÝLLER
Bir fiilin hiçbir türetme eki almamýþ, kök hâline basit fiil denir. Basit fiil, asýl anlamýndan baþka hiçbir
anlam bildirmez. Bugün kullandýðýmýz basit fiillerin büyük çoðunluðu, Türkçemizin tarihî metinlerinde geçen
fiillerdir.
“Cümle sonlarýna nokta konur.” cümlesinde dil, dil bilgisi kurallarýný ve dille ilgili konularý anlatmak için
kullanýldýðýndan “dil ötesi iþlevi”nde kullanýlmýþtýr. Siz de yukarýdaki parçadan dilin “dil ötesi” iþlevi ile ilgili
örnek cümleler bulunuz.
4. ETKÝNLÝK
TESADÜF
Dýþarýdan Gülsüm Haným en müessir sedâ-yi istirhamýyle (üzüntülü, yalvaran sesiyle):
— Hoca hanýmcýðým kapýyý aç. Þimdi þuraya düþüp bayýlývereceðim...
— Ýlahî, geber... Beni bu hâle soktuðun için her kim isen oraya düþ de kalkamaz ol... Benim yerimden
kýmýldayacak hâlim olsa pastýrmalarýma koþacaðým... Þimdiye kadar kedi hepsini sömürmüþtür... Geh pisi
pisi, Sarman... Artýk yediðin elverir. Biraz da Hacý babana kalsýn... Heriften kaç gündür bucak bucak kaçýrýr
iken bugün pastýrmacýklarýmý kendi elceðizimle dildim dildim de kedinin önüne koydum. Sarman, geh
pisim, gel yavrum...
— Kadýncýðým aç, ben geldim... Bilemedin mi? Komþun Gülsüm...
— A... Gülsüm'üm sen misin?
— Benim anacýðým...
— A kýz senin öyle kapý çaldýðýn yoktu. Ne oldu sana?
— Ah bana olanlar oldu...
— Ne oldu? Ansýzýn kaynanan mý vefat etti?
— Ah aðzýný öpeyim... Lakin hani öyle þey... O yine bildiðin gibi oturuyor. Altýna pösteki dayandýramýyoruz... Kaynanam sað fakat baþýma geleni bilsen!..
O aralýk Hoca Haným canhýraþ bir feryat kopararak:
— Gördün mü þimdi benim baþýma geleni... Sarman, dilinmemiþ büyük parçayý almýþ götürüyor. Seni
gidi sarý çiyan, damarsýz kedi seni. Yediðin içine zehir zakkum olsun inþallah... Býrak pastýrmayý, þimdi seni
gebertirim.
— Hoca Hanýmcýðým derdi bilsen, parmaðýn aðzýnda kalýr...
Hoca Haným yine hiddetle:
— Neme lazým benim þimdi el derdi. Pastýrmam kedinin aðzýnda gidiyor. Aðzýnda koskoca "kuþgönü"
parça... Ulan býrak pastýrmayý... Bak söz dinliyor mu?..
Dýþardan müsterhimane (yalvarýrcasýna):
12
— A Nefise anacýðým... Dilediðin pastýrma olsun... Sen beni meraktan kurtar da sana bir okka pastýrma
adaðým olsun... Kapýyý aç kapýyý...
— A Gülsüm, kapýyý nasýl açayým?.. Buraya yýðýldým kaldým... Kalçam incindi... Sancýsý belime doðru
vuruyor... Galiba aþýðým yerinden çýktý.
— Þimdi bana kapýyý açamayacak mýsýn?
Hoca Haným avaz avaz:
— Kedi helaya atladý... Pastýrma da aðzýnda gidiyor. Ýlahi hayvan, seni Sarmanlar götürsün!..
— Telaþ etme caným... Elbette aðzýndan bir tarafa býrakýr. O kadar koca parçayý bitirecek deðil a!..
Kalaný þartlarsýn yine yenir... Pastýrma bu... Ne olur? Köpek deðil a, bu, kedi... Kedinin aðzý pis tutmaz...
— Aaa, pencereye atladý...
— Caným sen kapýyý aç, ben onu tutar, aðzýndan pastýrmayý alýrým...
Hüseyin Rahmi GÜRPINAR
“Söylediklerim anlaþýldý mý?” cümlesinde dil, iletiþim kanallarýný denetlemek için kullanýldýðýndan “kanalý
kontrol iþlevi”nde;
”A, herif deli midir nedir, gülüyor!” cümlesinde dil, göndericinin duygu ve heyecanýný dile getirmek
amacýyla kullanýldýðýndan “heyecan bildirme iþlevi”nde;
“Arkaya doðru ilerleyelim.” cümlesinde dil, alýcýda bir etki uyandýrmasý, onun bir iþi yapmasýný saðlamak
için kullanýldýðýndan “alýcýyý harekete geçirme iþlevi”ndedir.
Siz de yukarýdaki parçadan dilin bu iþlevlerine örnek cümleler bulunuz.
5. ETKÝNLÝK
GÖZLERÝN ÝSTANBUL OLUYOR BÝRDEN
Seninle bir yaðmur baþlýyor iplik iplik,
Bir güzellik doluyor yüreðime þiirden.
Martýlar konuyor omuzlarýma,
Gözlerin Ýstanbul oluyor birden.
Akþamlardan, gecelerden, senden uzaðým.
Þiirlerim rüzgârdýr uzak daðlarda esen...
Durgun sular gibi azalacaðým,
Bir gün, birdenbire çýkýp gelmesen.
Yavuz Bülent BAKÝLER
“Gözlerin Ýstanbul Oluyor Birden” þiirinde dil, “þiirsellik iþlevi”nde kullanýlmýþtýr. Siz de dili bu iþlevde
kullanarak bir þiir yazýnýz.
Anlama ve Yorumlama
1. Dil ile iletiþim arasýndaki iliþkiyi açýklayýnýz.
2. Dilin, diðer iletiþim araçlarýndan üstün olan özelliklerini söyleyiniz.
3. Dilin hikâye ve romanda aðýrlýklý olarak hangi iþlevinde kullanýldýðýný açýklayýnýz.
4.
DÝLEK
Dilerim ki fâni dünyada kimse,
Ömrünü mihnetle telef etmesin.
Fakat kâmil adam olmak isterse,
Elem çektiðine esef etmesin.
Rýza Tevfik BÖLÜKBAÞI
Dil, yukarýdaki dörtlükte hangi iþlevinde kullanýlmýþtýr?
6. ETKÝNLÝK
Dilin insaný diðer canlýlardan ayýran bir özellik olarak ona nasýl bir üstünlük saðladýðýný açýklayýnýz.
13
7. ETKÝNLÝK
Dil dýþýndaki iletiþim araçlarý kullanýlarak istenilen þekilde iletiþim saðlanabilir mi? Niçin?
8. ETKÝNLÝK
“Dilin iþlevleri þemasý”ndaki boþ býrakýlan yerlere örnek cümleler yazýnýz.
Heyecan Bildirme Ýþlevi
..................................................
..................................................
Göndericilik Ýþlevi
................................................
................................................
Alýcýyý Harekete Geçirme Ýþlevi
.................................................
.................................................
DÝLÝN ÝÞLEVLERÝ
Dil Ötesi Ýþlevi
.................................................
.................................................
Kanalý Kontrol Ýþlevi
................................................
................................................
Þiirsel Ýþlevi
..................................................
..................................................
..................................................
9. ETKÝNLÝK
Dillerin oluþumu ile ilgili araþtýrma yapýnýz ve araþtýrmanızın sonuçlarýný sýnýfla paylaşınız.
Dil, insanýn anlatma kabiliyetinin en geliþmiþ aracýdýr.
Dil, insanlar arasýndaki iletiþimi saðlayan en önemli araçtýr.
Dil, şiirde dil ötesi işlevinde kullanılır.
Doðru (
Doðru (
Doðru (
)
)
)
Yanlýþ (
Yanlýþ (
Yanlýþ (
)
)
)
2. I. Çekimli fiiller cümlede yüklem görevinde kullanýlýr.
II. Turizm, milletlerarasý kültürel tanýþmayý saðlar.
III. Öðretmenin söylediklerini tekrar et.
IV. Beni anladýn mý?
Yukarýdaki cümlelerde dilin iþlevlerinden hangisinin örneði yoktur?
A) Göndericilik iþlevi
B) Kanalý kontrol iþlevi
D) Alýcýyý harekete geçirme iþlevi
C) Dil ötesi iþlevi
E) Þiirsel iþlevi
3. Dilin insan hayatýndaki önemini belirten bir paragraf yazınız. Yazdığınız paragrafları sınıfta okuyunuz.
14
3. Di l - Kültür Ýliþkisi
Hazýrlýk
1. “Kültür” kelimesiyle ilgili düþüncelerinizi defterinize yazýnýz. Yazdıklarınızı sınıfta okuyarak kültür
kavramının özelliklerini maddeler hâlinde tahtaya yazınız.
2. Yabancý filmlerde gördüðünüz düðün törenleri ile Türk düðün törenlerini karþýlaþtýrýnýz.
3. Kültürel farklýlýklarýn oluþmasýndaki etkenleri yazýnýz.
4. Türkçe bilenlerin “Et, süt, kaþýk, baþ, ayak, göz, bil-, kal-, gel-, git-, otur-” vb. pek çok kelimeyi kullanarak geniþ coðrafyalarda anlaþabilmeleri Türk dilinin hangi yönünü gösterir?
5. Bugün Ýstiklâl Marþý'nýn ve Atatürk'ün Gençliðe Hitabesi'nin dili kolayca anlaþýlmamaktadýr. Size
göre bu durum, dilin hangi özelliðini ortaya koymaktadýr?
6.
Aþkýn aldý benden beni
Iþkýng kýldý þeyda meni,
Bana seni gerek seni,
Cümle âlem bildi meni,
Ben yanarým dünü günü,
Kaygum sensin tüni küni,
Bana seni gerek seni.
Menge sen-ok kereksin.
Yunus Emre
Hoca Ahmet Yesevî
Anadolu topraklarýnda yaþayan Yunus Emre'nin dörtlüðü ile 11. yüzyýlda Orta Asya'da yaþamýþ
Hoca Ahmet Yesevi'ye ait dörtlüðün birbirine benziyor olmasýnýn sebepleri sizce nelerdir?
Ýnceleme
DÝLÝN KÜLTÜR TAÞIYICILIÐI
Dil mi kültürü yaratmýþtýr yoksa kültür mü dili yaratmýþtýr? Aslýnda her ikisi de doðru. Kuþkusuz kültürü bir
insan topluluðunun yaþama biçimi olarak alýrsak önceliði doðal olarak kültüre vermemiz gerekir. Kýsaca insanlar topluluk biçiminde yaþamaya baþladýklarýnda, o topluluðu oluþturan bireylerin ortak bir biçimde uymalarý,
paylaþmalarý gereken kimi kurallar, ilkeler, ortak inançlar, görüþler ve benzeri özellikler oluþturmuþlardýr.
Ýsterseniz bunlarýn tümüne "uzlaþýmlar" diyelim. Bu uzlaþýmlarýn içinde yer alan en önemli bileþenlerden biri
de dildir. Ne var ki dil oluþtuktan sonra kültür hep dilin egemenliðinde oluþmuþtur. Bu nedenle dil ile kültür
arasýndaki iliþki eytiþimseldir çünkü bu ikisi birbirini hem tamamlar hem de karþýlýklý etkiler. Bir baþka deyiþle,
biri ötekisine gönderme yapýlmadan açýklanamaz. Kültürün dili yarattýðý kadar dil de kültürü yaratýr.
Dilin önemli özelliklerinden birisi, içinde konuþulduðu toplumlarýn uzlaþýmlarýný nesilden nesile aktarmasýdýr. Ýnsanlar kimi yaþamsal ve fiziksel özelliklerini kalýtým yoluyla elde ederler. Örneðin göz rengi, saç
rengi ve benzerleri. Ancak dili anne ve babalarýmýzdan kalýtým yoluyla deðil, içinde büyüdüðümüz dilsel
toplulukta yani kültürde o dilsel topluluktaki insanlarý dinleyerek, onlara benzemeye çalýþarak, onlarla
konuþarak, doðuþtan getirdiðimiz dil yetisini iþleyerek edinmiþ oluruz. Yalnýzca insanlara özgü olan doðuþtan getirilen dil yetisi evrensel dil bilgisinin ilkelerini taþýr [Chomsky (Çomski), 1988]. Ancak kiþi içinde
büyüdüðü dile denk düþen göstergeleri geliþtirerek o dili edinmiþ olur. Bir çocuk, ulusu, ýrký, rengi ne olursa olsun kendi dilsel topluluðunun dýþýnda tümüyle farklý bir dilsel ortamda büyütülürse o topluluðun dilini
ana dili gibi edinmiþ olur.
Ýnsanoðlu, içinde yetiþtiði topluluðun dilini edindikten sonra, dil aracýlýðý ile o dilsel topluluðun tüm
uzlaþýmlarý kendisinden sonra gelen kuþaklara dili aracýlýðý ile aktarýr. Toplumlarý kalýcý kýlan, iþte dilin bu
kültür taþýyýcýlýðý özelliðidir.
Dil ile kültür arasýnda sýký bir iliþki vardýr, ikisi birbirinden ayrýlmaz bir bütün oluþturur.
Veysel KILIÇ
15
1. Ýnsanlar, dili günlük ihtiyaçlarýný karþýlamak dýþýnda hangi amaçla kullanýr? Belirtiniz.
2. “Kültürün dili yarattýðý kadar dil de kültürü yaratýr.” görüþünü Türk Edebiyatý dersinde “Dilin Ýnsan
Hayatýndaki Yeri ve Önemi” konusunu iþlerken edindiðiniz bilgiler ýþýðýnda açýklayýnýz.
3. Dilin millî kültürün oluþmasýndaki önemini kısaca açıklayınız.
4. Dil ve kültürün milletlerin özelliklerini belirlemedeki önemini belirtiniz.
5. Kültürün oluþmasýnda ve aktarılmasında dilin rolünü örneklerle açýklayýnýz.
1. ETKÝNLÝK
Þemadaki yazma alanına dil ve kültürün ortak özelliklerini yazýnýz.
.......................................
.......................................
.......................................
.......................................
.......................................
.......................................
Dil ve Kültürün
Ortak Özellikleri
.......................................
.......................................
.......................................
.......................................
Konuþma dili-yazý dili, aðýz-lehçe farklýlýklarý, yalnýzca Türk diline özgü deðildir.
Bütün dünya dillerinde benzer durumlar vardýr.
Çuvaþ Lehçesi (Atasözü)
Türkiye Türkçesiyle
Alli sul, palli sul.
Amiþne pýh ta hirne il.
Výrman pek puyanni suk, uy pek asli suk.
Vilim ükinissir pulmast.
Elli yýl, belli yýl.
Anasýna bak da kýzýný al.
Orman kadar zengini yok, kýr kadar büyüðü yok.
Ölüm piþmanlýksýz olmaz.
Özbek Þivesi
Türkiye Türkçesiyle
Bahar keçer, kelecekke güller kalar bu âlemde,
Otý öçgen oçaklardan küller kalar bu âlemde,
Güldey yaþnap, atdey kiþnep yaþap öter ba'zý zatlar,
Ba'zýlardan meras fakat pullar kalar bu âlemde.
Bahar geçer, geleceðe güller kalýr bu âlemde,
Ateþi sönen ocaklardan küller kalýr bu âlemde,
Gül gibi açýp at gibi kiþneyerek yaþar geçer bazý zatlar,
Bazýlardan miras ancak paralar kalýr bu âlemde.
Tahir KAHHAR
Karadeniz Aðzý
Yaylanun çimenuni,
Topladuk elek elek.
Buldur bile gezerduk,
Bu yýl ayurdi felek.
1. Yukarýda verilen örneklerden hareketle “lehçe, þive ve aðýz” terimleri arasýndaki farklarý belirleyiniz.
16
KONUÞMA DÝLÝ
Sevgili ööretmenim. Duyduuma göre okulumuzdan ayrýlcakmýþýnýz. Bu haber iiþallah dooru diildir.
Dilerim hep bizle kalýrsýnýz. Eyer hakkaten giderseniz ben ve diyer öörencileriniz çok üzülücez. Herkez geþ
te olsa deyerinizi anlamýþtý, bunu siz de biliyosunuz. Bize dayima þevkatli davrandýnýz. Sizi tanýdýktan
soora hayata bakýþýmýz bayaa deyiþti. Size saalýk versin diye Allaa her zaman dua edicem.
Gidiceeniz aklýma geldikçe caným çok sýkýlýyo. Nasý dayanýcaz yokluunuza bilemiyorum. Okulda gözlerimiz hep sizi arýycak. Ayrýca, hemen aþþaa maallede oturduunuzu da biliyorum. Tayininiz Ýstambul'dan
baþka bi yere çýkmassa önerdiiniz kitabý okiyim, soora ziyaretinize geliyim diyorum. Hem her zamanki gibi
kitabýn konusunu anlýyýp anlamadýýmý da konuþmuþ oluruz. Size gelirken arkadaþlarýmý da çaarýcaamdan
emin olabilirsiniz.
YAZI DÝLÝ
Sevgili öðretmenim. Duyduðuma göre okulumuzdan ayrýlacakmýþsýnýz. Bu haber inþallah doðru deðildir.
Dilerim hep bizimle kalýrsýnýz. Eðer hakikaten giderseniz ben ve diðer öðrencileriniz çok üzüleceðiz. Herkes
geç de olsa deðerinizi anlamýþtý, bunu siz de biliyorsunuz. Bize daima þefkatli davrandýnýz. Sizi tanýdýktan
sonra hayata bakýþýmýz bayaðý deðiþti. Size saðlýk versin diye Allah'a her zaman dua edeceðim.
Gideceðiniz aklýma geldikçe caným çok sýkýlýyor. Nasýl dayanacaðýz yokluðunuza bilemiyorum. Okulda
gözlerimiz hep sizi arayacak. Ayrýca, hemen aþaðý mahallede oturduðunuzu da biliyorum. Tayininiz Ýstanbuldan baþka bir yere çýkmazsa önerdiðiniz kitabý okuyayým, sonra ziyaretinize geleyim diyorum. Hem her
zamanki gibi kitabýn konusunu anlayýp anlamadýðýmý da konuþmuþ oluruz. Size gelirken arkadaþlarýmý da
çaðýracaðýmdan emin olabilirsiniz.
Komisyon
2. Yukarýda verilen metinlerden konuþma dilinde yazý diline göre farklýlýk taþýyan kelimeleri bularak
aþaðýdaki boþ bırakılan yerlere yazýnýz.
Konuþma Dili
Yazý Dili
Konuþma Dili
Yazý Dili
3. “Konuþma Dili” ve “Yazý Dili” adlı metinlerden hareketle konuþma ve yazý dili arasýndaki farklýlýklarý
defterinize yazýnýz.
2. ETKÝNLÝK
“Abuzettin Bey” þiirindeki argo kelimeleri bulunuz.
ABUZETTÝN BEY
Toriðini çalýþtýr kaþalot
Gýr geçme
Çaparize gelirsin sonra zýngadak
Asma sakal takma býyýk
Behey ýspanakzade
Bu gidiþin sonu karanlýk
Kasýntýdan denizler bulanýyor
Bamya tarlasý mý sandýn dünyayý
Bak atý alan Üsküdar'ý dolanýyor
Bu devran böyle kalmaz
Ýmam kayýðý yanaþtý mý iskeleye
Gözünün yaþýna bakan olmaz
Baba mirasý deðildir hayat
Söylemesi benden
Ýþlet toriðini bay kaþalot
Suat TAÞER
17
3. ETKÝNLÝK
Roman, hikâye, þiir ve tiyatro gibi edebî ürünlerden, ayný sosyal sýnýf arasýnda kullanýlan, kendine
has ifadeleri olan, kiþilerin karakter yapýlarýný ön plana çýkaran “argo” kelimeleri bularak sýnýfa getiriniz.
Argonun günlük hayatta ve edebiyatta kullaným sebeplerini belirtiniz.
Anlama ve Yorumlama
4. ETKÝNLÝK
Aþaðýdaki açýklamalara uygun kavramlarý karþýlarýndaki boþluklara yazýnýz.
Tokatlýyla Adanalýnýn konuþurken kelimeleri farklý söylemesine
Türkiye’deki insanlarla Kýrgýzistan’daki insanlarýn dillerindeki farklýlýklara
Toplumlarý ayýran, farklýlaþtýran, birleþtiren ve kültürü taþýyan varlýða
Ýnsanlarýn geçmiþten geleceðe birbirlerini etkileyerek oluþturduklarý
deðerlere
Kelime daðarcýðý, yazý diline göre sýnýrlý olan ve günlük yaþamda kullanýlan dile
denir.
Bir ağızın zaman içinde bir ülkede resmî dil olmasýna
5. ETKÝNLÝK
Tarihî akýþa göre sýralanan aþaðýdaki fotoðraflarý, dilin kültür taþýyýcýlýðý ve kültürün oluþumu açýsýndan deðerlendiriniz. Bu konudaki düþüncelerinizi yazýlý olarak anlatýnýz.
........................................................................................................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
18
6. ETKÝNLÝK
Bir Kýzýlderili oymaðýnda yalnýzca meyve, sebze ve balýk yenirmiþ. Bir yýl kýtlýk olmuþ. Derelerdeki
balýklar ölmüþ, sebze ve meyveler kurumuþ. Oymakta ölen ölene. Fakat daðlarda yaban geyikleri çokmuþ.
Ne var ki dinlerince balýk dýþýnda et yemek günahmýþ. Oymaðýn yöneticileri geyik etinin yenebileceðini,
bunun günah olmadýðýný söylemiþlerse de ikna edememişler kimseyi. Yöneticiler düþünmüþler taþýnmýþlar,
tutmuþ yaban geyiðine dað balýðý anlamýnda bir ad takmýþlar. Bundan sonra da yaban geyiklerini yemeye
baþlamýþ halk.
Verilen paragrafta dilin hangi özelliðinin vurgulandýðýný açýklayýnýz.
7. ETKÝNLÝK
Aşağıdaki fotoðraftan yararlanarak dilin yozlaþmasý ile ilgili bir yazý yazýnýz.
Yazınızı sınıfla paylaşınız.
Beğendiğiniz yazıları sınıf panosuna asınız.
Geçmiþin kültürel deðerleri bugüne, bugünün kültürel deðerleri geleceðe ................... aracýlýðý ile taþýnýr.
Konuþma dili günlük hayatta farklýlýk gösterirken ....................... farklýlýk göstermez.
Kültür, bir milleti diðer milletlerden ayýrýr.
Doðru (
Düþüncede ve yazýda meydana gelen deðiþiklikler dile yansýmaz.
Doðru (
Konuþma dili-yazý dili, aðýz-lehçe farklýlýklarý, yalnýzca Türk diline özgüdür. Doðru (
19
) Yanlýþ (
) Yanlýþ (
) Yanlýþ (
)
)
)
3. Aþaðýdaki yargılardan hangisi dilin toplum hayatýndaki yeri ve önemini göstermez?
A) Dil birliðinin, toplumu oluþturan temel özelliklerden biri olmasý
B) Bir toplumun dilinin; onun tarihi, dini ve kültürüyle iç içe geçmesi
C) Dilin, toplumun bireyleri arasýnda ortak duygu ve düþünceler meydana getirmesi
D) Dilin, toplum hayatýnda deðiþmeyen kurallar bütünü olmasý
E) Dilin, toplumun manevi ve kültürel deðerlerini muhafaza etmesi
4. I. Dil, kültürün en büyük aktarýcýsýdýr.
II. Dil, geçmiþle günümüz, günümüzle gelecek kuþaklar arasýnda köprüdür.
III. Dil, kültürü; kültür de dili þekillendirir.
IV. Kültür ve dil, kimliðin en önemli belirleyicisidir.
V. Dil ve kültür, deðiþik milletleri birbirine baðlayan deðerler bütünüdür.
Yukarýdaki cümlelerden hangisi dil ve kültürün özelliklerinden deðildir?
A) I
B) II
C) III
D) IV
E) V
5. Kültür kendi baþýna bir nesne, elle tutulabilir bir þey deðildir. Daha çok etkileþim içindeki insanlar
tarafýndan yaratýlýr ve ayný zamanda gelecekteki etkileþimleri belirler. Kültür, insanlarýn iletiþim kurma,
bunu sürdürme ve hayata iliþkin tutumlarý konusundaki bilgilerini yorumlamada ve eylemlerine karar vermede rehber aldýklarý anlamlar dokusudur.
Yukarýdaki paragrafta kültür ile ilgili aþaðýdaki yargýlardan hangisine deðinilmemiþtir?
A) Kültürün insanlarýn birbirleriyle iletiþiminden doðduðuna
B) Kültürün insanlarýn hayat ile ilgili bilgilerini geliþtirmede bir vasýta olduðuna
C) Kültürün insanlarýn düþünerek ürettikleri deðerler bütünü olduðuna
D) Kültürün bugünü belirlediði gibi gelecekteki kuþaklarýn birbirleri arasýndaki uyumunu da saðladýðýna
E) Kültürün insanlarýn davranýþlarýný anlamlandýrdýðý deðerler bütünü olduðuna
6. Günümüzde farklý toplumlara ait insanlar birbirleriyle oldukça çabuk ve kolay iletiþim kurabilmektedir. Televizyondaki dizilere bakýp kendi yaþamýmýzý Batý yaþama biçimiyle özdeþ görebilir, bir sokak
kahvesinde bir Avrupalý ve Amerikalýyla yüzeysel bir dostluðu kolayca baþlatabiliriz. Bunu onlarla
aramýzda “aynýlýk” zannederiz. Oysa birlikte yaþamaya baþlayýnca kültürel farklarýn köklerinin sinir sistemimize ve onun belirlediði dünyayý algýlayýþ biçimine kazýnmýþ olduðunu görürüz.
Yukarýdaki paragrafýn ana düþüncesi aşağıdaki yargılardan hangisidir?
A) Günümüzde televizyonlar toplumlarý birbirine yakýnlaþtýrmýþtýr.
B) Televizyonlardaki diziler kendi yaþantýmýzý Batý yaþam biçimiyle özdeþ hâle getirmiþtir.
C) Bizimle Batýlýlar arasýnda kültürel farklýlýklar kalmamýþtýr.
D) Kültürler ait olduðu toplumun genlerinde kendini hissettirir.
E) Günümüz insanlarý birbirleriyle çabuk iletiþim kurarlar.
20
Ünite Sonu Ölçme ve Deðerlendirme Sorularý
1. Aþaðýdakilerden hangisi en etkili iletiþim türüdür?
A) Yüz yüze saðlanan iletiþim
B) Mektupla iletiþim
C) Ýnternetle iletiþim
D) Telefonla iletiþim
E) Telgrafla iletiþim
2. Kardýr yaðan üstümüze geceden
Yaðmurlu, karanlýk bir düþünceden
Ormanýn uðultusuyla birlikte
Ve dörtnala, dümdüz bir mavilikte
Kar yaðýyor üstümüze, inceden
Dil, yukarýdaki parçada hangi iþlevinde kullanýlmýþtýr?
A) Heyecan bildirme
B) Kanalý kontrol
C) Alýcýyý harekete geçirme
D) Þiirsellik
E) Göndericilik
3. Öðretmenin verdiði ödev yapýldý mý?
A, bunlarý sen mi yaptýn!
Biraz sessiz olunuz.
Þiir, darasý alýnmýþ sözdür.
A, kýz öyle kapý çaldýðýn yoktu!
Yukarýdaki cümlelerde dilin iþlevlerinden hangisinin örneði yoktur?
A) Kanalý kontrol iþlevinin
B) Dil ötesi iþlevinin
C) Alýcýyı harekete geçirme iþlevinin
D) Heyecan bildirme iþlevinin
E) Göndericilik iþlevinin
4. Aþaðýdakilerden hangisi kültürün özelliklerinden biri deðildir?
A) Millî olmasý
B) Özgün olmasý
C) Milletin ortak malý olmasý
D) Canlý ve tabii bir varlýk olmasý
E) Kültürün özünün deðiþebilir olmasý
21
5. I. Sosyal hayata yön vermek
II. Toplumlarý diðer toplumlardan ayýrmak
III. Küreselleþmeyi saðlamak
IV. Milletleri ayný deðer yargýlarý etrafýnda birleþtirmek
Yukarýda verilen bilgilerden hangi ikisi kültürün özelliklerindendir?
A) I - II
B) I - III
C) I - IV
D) II - III
E) III - IV
6. I. Canlýlýk
II. Millîlik
III. Kuralcýlýk
IV. Deðiþmezlik
V. Temelinin bilinmezliði
Yukarýdakilerden hangisi dilin özelliklerinden biri deðildir?
A) I.
B) II .
C) III.
D) IV.
E) V.
7. Aþaðýdakilerden hangisi yazý dilinin özelliklerinden biri deðildir?
A) Kültür dili olmasý
B) Bir ülkenin ortak dili olmasý
C) Yer yer kelime farklýlýklarýnýn olmasý
D) Aðýzlarýn farklýlaþmasýný önlemesi
E) Ülkede birleþtirici bir rol oynamasý
8. Kültür, milletin fertleri arasýnda sosyal akrabalýk baðýný oluþturan maddi ve manevi deðerlerin
tümüdür ve bu deðerler kültürün baþlýca unsurlarýný oluþturur. Bunlar o milletin fertlerini birbirine
baðlarken diðer milletlerden ayýrýr, içeride birleþtirici dýþarýya karþý ayýrýcý rol üstlenir.
Paragrafta kültürün hangi iþlevine deðinilmemiþtir?
A) Dýþarýya karþý ayýrýcý rolüne
B) Milletin fertlerini birbirine baðlamasýna
C) Canlý ve tabii bir varlýk olduðuna
D) Milletin fertleri arasýnda sosyal akrabalýk baðý oluþturduðuna
E) Maddi ve manevi bütün deðerleri kapsadýðýna
22
Güzel dil Türkçe bize,
Baþka dil gece bize,
Ýstanbul konuþmasý,
En saf, en ince bize.
Ziya GÖKALP
Dillerin Sýnýflandýrýlmasý
Türk Dilinin Tarihî Geliþimi ve Türkiye Türkçesi
23
1. Dillerin Sýnýflandýrýlmasý
Hazýrlýk
1. “Köken” ve “yapý” kelimelerinin anlamýný sözlükten bularak arkadaşlarınızla paylaşınız.
2. Ailenizin soy aðacýný çiziniz. Buradan hareketle dillerin akrabalýklarýndan ne anladýðýnýzý söyleyiniz.
3. Kütüphanelerdeki kitaplarýn sýnýflandýrýlma amaçlarýnýn neler olabileceðini söyleyiniz.
4. Ortak dil ailesine mensup dillerin ayný yapýda olmasý gerekir mi? Niçin?
5. Türk dilinin geniþ bir coðrafyada konuþuluyor olmasýyla ilgili düþüncelerinizi açýklayýnýz.
Ýnceleme
KÖKEN BAKIMINDAN DÝL AÝLELERÝ
Asya Dilleri
Hint-Ýran
Dilleri
Avrupa Dilleri
Latin
Dilleri
Çin-Tibet
Dil Ailesi
Bantu
Dil Ailesi
Arapça
Çince
Afrika Dilleri
Ýbranice
Tibetçe
Hami-Sami
Dil Ailesi
Hint-Avrupa
Dil Ailesi
Germen Ýslav
Dilleri Dilleri
Ural-Altay
Dil Ailesi
Altay Dilleri
Türkçe
Habeþçe
Moðolca
Mançuca
Hint
Dilleri
Ýran
Dilleri
Hintçe
Farsça
Almanca
Tunguzca
Ýngilizce
Japonca
Korece
Urduca
Ural Dilleri
Rusça
Peþtunca
Tacikçe
Fransýzca
Bulgarca
Ýtalyanca
Sýrpça
Ýspanyolca
Hýrvatça
Romence
Çekçe
Macarca
Fince
Estonca
Lehçe
1. ETKÝNLÝK
Yukarýdaki “Köken Bakýmýndan Dil Aileleri” þemasýndan hareketle “Ural-Altay Dil Ailesi”ne mensup dillerin hangi ülkelerde konuşulduğunu belirleyiniz. Araştırmanızın sonuçlarını sınıfta paylaşınız.
1. Diller arasýndaki benzerliklerin (ses sistemi, yapý ve söz dizimleri bakýmýndan) dil ailelerinin oluþumundaki önemini açýklayýnýz.
24
2. ETKÝNLÝK
Yeryüzündeki diller yapý bakýmýndan farklýlýklar gösterir. Yapý bakýmýndan dil ailelerini araþtýrarak
aþaðýdaki tabloya bu ailelere mensup dilleri yazýnýz.
Tek Heceli Diller
Eklemeli Diller
Çekimli Diller
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
Anlama ve Yorumlama
3. ETKÝNLÝK
“Su, sucu, suculuk, susatmak” kelimelerinde Türkçenin mensup olduðu dil ailesi ile ilgili hangi
özelliði görüyorsunuz?
ATATÜRK VE TÜRKÇE
"Türk milletinin dili Türkçedir. Türk dili dünyada en güzel, en zengin ve en kolay olabilecek bir dildir.
Onun için her Türk, dilini çok sever ve onu yükseltmek için çalýþýr... Türk dili, Türk milleti için kutsal bir hazinedir. Çünkü Türk milleti geçirdiði sayýsýz felaketler içinde ahlakýnýn, geleneklerinin, hatýralarýnýn, çýkarlarýnýn, kýsaca bugün kendi milliyetini yapan her þeyin dili sayesinde korunduðunu görüyor. Türk dili, Türk milletinin kalbidir, zihnidir.
Türk dilinin, kendi benliðine, aslýndaki güzellik ve zenginliðe kavuþmasý için, bütün devlet teþkilatýmýzýn
dikkatli, ilgili olmasýný isteriz.
Türk dilinin sadeleþtirilmesi, zenginleþtirilmesi ve kamuoyuna bunlarýn benimsetilmesi için her yayýn
vasýtasýndan faydalanmalýyýz. Her aydýn, hangi konuda olursa olsun yazarken buna dikkat edebilmeli,
konuþma dilimizi ise ahenkli, güzel bir hâle getirmeliyiz."
1. Atatürk, neden Türk dilinin Türk milleti için “kutsal bir hazine” olduðunu düþünmektedir?
2. Türkçenin yapý ve köken bakýmýndan dünya dilleri arasýndaki yerini söyleyiniz.
3. Öðrenmekte olduðunuz yabancý dilin yapý (ses sistemi, söz dizimi) ve köken bakýmýndan dünya dilleri arasýndaki yerini söyleyiniz.
4. Yeryüzündeki dillerin hangi özelliklerine göre gruplandýrýldýðýný maddeler hâlinde yazýnýz.
4. ETKÝNLÝK
Atatürk’ün Türk dilinin geliþimi ile ilgili yaptýðý çalýþmalarý araþtýrýnýz. Araþtýrma sonuçlarýný sýnýf
panosunda sergileyiniz.
5. ETKÝNLÝK
Atatürk’ün Türk dili ve diðer diller hakkýndaki görüþlerini araþtýrýnýz. Araþtýrma sonuçlarýný sýnýfta
sununuz.
6. ETKÝNLÝK
Millî birlik ve beraberliðin güçlenmesinde dilin rolünü araþtýrarak ulaştığınız sonuçları arkadaşlarınızla
paylaşınız.
25
1. Aþaðýdaki cümlelerde boþ bıkakılan yerleri doldurunuz.
Ses düzeni, þekil, yapý, söz dizimi, kelime hazinesi yönünden aralarýnda iliþki bulunan dillere
............................ denir.
Hintçe, Farsça, Ýtalyanca ............................ dil ailesindendir.
Türkçe, Ural-Altay Dil Ailesi’nin Altay koluna mensuptur.
Doðru ( ) Yanlýþ ( )
Arapça ve Ýbranice yapýlarýna göre tek heceli dillerdir.
Türkçeye köken bakýmýndan en yakýn olan dil Tibetçedir.
Afrika dilleri köken bakýmýndan Hami-Sami Dil Ailesi’ne mensuptur.
3. Aþaðýdakilerden hangisi doðru deðildir?
A) Türkçe
: Sondan eklemeli bir dildir.
B) Arapça
: Çekimli bir dildir.
C) Ýngilizce
: Gövde çekimli bir dildir.
D) Farsça
: Çekimli bir dildir.
E) Japonca
: Tek heceli bir dildir.
4. Türkçe, aþaðýdaki dil ailelerinden hangisine mensuptur?
A) Hint-Avrupa Dil Ailesi
B) Hami-Sami Dil Ailesi
D) Çin-Tibet Dil Ailesi
C) Ural-Altay Dil Ailesi
E) Bantu Dil Ailesi
5. Aþaðýdaki dillerden hangisi Ural-Altay Dil Ailesi’nin Altay kolundan deðildir?
A) Moðolca
B) Macarca
D) Korece
C) Japonca
E) Türkçe
6. Aþaðýdaki dillerden hangisi Hint-Avrupa Dil Ailesi’ne mensuptur?
A) Habeþçe
B) Çince
D) Korece
C) Macarca
E) Rusça
7. Aþaðýdaki kelimelerden hangisinde Ural-Altay Dil Ailesi’nin yapý özelliði görülür?
A) Gözcülük
B) Market
D) Bivefa
C) Tefekkür
E) Ýskele
26
2. Türk Dilinin Tarihi Geliþimi ve Türkiye Türkçesi
Hazýrlýk
“Öyle istiyorum ki Türk dili, bilim yöntemleriyle kurallarýný ortaya koysun ve her dalda yazý yazanlar
bütün terimleriyle çoðunluðun anlayabileceði, güzel, ahenkli dilimizi kullansýnlar.”
1. Atatürk “Türk dili, bilim yöntemleriyle kurallarýný ortaya koysun.” sözüyle ne anlatmak istemektedir?
2. Türk kelimesinin ilk defa hangi yüzyýlda ve hangi metinde kullanýldýðýný söyleyiniz.
3. Türk dilinin zaman içinde çeþitli deðiþikliklere uðramasýnýn sebeplerinin neler olduðunu söyleyiniz.
4. Dilde “deðiþme, geliþme ve yozlaþma” kavramlarýnýn size düþündürdüklerini açýklayýnýz.
5. “Türk Dil Kurumu” ne zaman ve hangi amaçla kurulmuþtur? Bu kurumun çalýþmalarýndan örnekler
veriniz.
Ýnceleme
GÖKTÜRK YAZITLARI’NDAN
Ýnim Kül Tigin kergek boldý. Özüm sakýndým. Körür közüm
körmez teg, bilir biligim bilmez teg boldý. Özüm sakýndým. Öd
Tengri yaþar. Kiþi oglý kop ölgeli törümiþ. Ança sakýndým. Közde
yaþ kelser týda köngülte sýgýt kelser yanduru sakýndým. Katýgdý
sakýndým. Ýki þad ulayu ini yigünüm oglaným beglerim bodunum
közi kaþý yablak boldaçý tip sakýndým.
Günümüz Türkçesi
Küçük kardeþim Kül Tigin vefat etti. Kendim düþünceye daldým. Görür gözüm görmez gibi, bilir aklým bilmez gibi oldu.
Kendim düþünceye daldým. Zamaný Tanrý yaþar. Ýnsanoðlu hep
ölmek için türemiþ. Öyle düþünceye daldým. Gözden yaþ gelse
mani olarak, gönülden aðlamak gelse geri çevirerek düþünceye
daldým. Müthiþ düþünceye daldým. Ýki þadýn ve küçük kardeþ
yeðenimin, oðlumun, beylerimin, milletimin gözü kaþý kötü olacak deyip düþünceye daldým.
Hazýrlayan: Muharrem ERGÝN
GAZEL ( XIII. yüzyýl)
Zihî devlet ki gözlerüm yüzünden oldý nuranî
Visâlün lutf idüp savdý baþumdan girü hicrâný
Severem seni can bigi hatâ didüm maâz'allah
Ne mikdârý ola cânun ki benzedem sana câna
Yüce boyun kýlur bende çemende ser-i âzâdý
Yüzün mihri ider tâban felekde mâh-ý tâbâný
Hoca Dehhanî
27
DÂSTÂN-I ÞEYH-Ý ÞEFÂ’ÂT-KÂR BÂMÜRÝD-Ý SAHÝB-ÝNKÂR (XVII. yüzyýl)
Göricek virmedi küffâra emân
Bogazýn aldý anýn þahne hemân
Götürüp aný huzûr-ý mîre
Tayanýr kârý ser-i þemþîre
Gerçi inkâr ile eyler feryâd
Olamaz dagdaga-sâz-ý cellâd
Ýriþip þeyh-i kerîmü’l-ahlâk
Emr idip itdirir aný ýtlâk
Dir ki eblehlik idipdir bu fakîr
Cürmi mikdârý olýndý ta’zîr
Mohaç Savaþı,
LEVNÝ
Nev’izâde Atâyî
BÝR BAÞKA TEPEDEN (XX. yüzyýl)
Sana dün bir tepeden baktým aziz Ýstanbul!
Görmedim gezmediðim, sevmediðim hiçbir yer.
Ömrüm oldukça, gönül tahtýma keyfince kurul!
Sâde bir semtini sevmek bile bir ömre deðer.
Nice revnaklý þehirler görülür dünyada,
Lakin efsunlu güzellikleri sensin yaratan.
Yaþamýþtýr derim, en hoþ ve uzun rüyada
Sende çok yýl yaþayan, sende ölen, sende yatan.
Kız Kulesi,
İstanbul
Yahya Kemal BEYATLI
1. Yukarýdaki metinlerden günümüze göre deðiþikliðe uðrayan ve ayný kalan kelimeleri bulunuz.
Deðiþikliðe uðramýþ kelimelerde ne tür farklýlýklarýn meydana geldiðini belirtiniz.
2. Metinlerden hareketle Türk dilinin tarihî geliþimi ile ilgili neler söyleyebilirsiniz?
3. Göktürk Yazýtlarý'ndan alýnan metindeki kelimelerden bugün hangileri kullanýlmaktadýr? Bu kelimelerin
ses ve anlam bakýmýndan bir deðiþikliðe uðrayýp uðramadýðýný belirtiniz.
1. ETKÝNLÝK
Tarihî olaylarýn dil ve edebiyat üzerindeki etkilerini araþtýrýnýz. Araþtýrma sonuçlarýný sýnýf panosunda sergileyiniz.
TÜRK DÝLÝNÝN TARÝHÎ GELÝÞÝMÝ
Türk dilinin ortaya çýkýþ tarihi kesin olarak bilinememektedir. Türkçenin, bilinen yazýlý metinlerinden
önceki dönemleri “karanlýk dönem” olarak kabul edilmektedir.
Türkçenin yazýlý ürünlerle takip edilebilen VII. yüzyýldan XIII. yüzyýla kadar olan dönemine “Eski Türkçe”
denir. Türkçe, yaklaþýk altý asýr boyunca; ses, biçim ve söz varlýðý bakýmýndan son derece durudur. Bu
dönem Türkçesinin özellikleri Göktürk, Uygur ve Karahanlý metinlerinde görülmektedir (Göktürk Metinleri:
Bilge Kaðan Yazýtý, Kültigin Yazýtý, Tonyukuk Yazýtý; Uygur Metinleri: Altun Yaruk, Sekiz Yükmek, Irk Bitig;
Karahanlý Metinleri: Kutadgu Bilig, Divanü Lûgat-it-Türk, Atebetü’l Hakayýk, Divan-ý Hikmet).
Türkler, XI. yüzyýlýn baþlarýndan itibaren Anadolu'ya göç etmeye baþlamýþlardýr. Bu göçler sonucunda Türkler XIII. yüzyýlda batýda Anadolu'ya, kuzeyde Karadeniz’in kuzeyi ve batýsýna kadar yayýlmýþlardır.
28
Yerleþtikleri bölge halkýnýn aðzý ile eserler yazmalarý sonucu Türkçe çeþitlenmiþtir. Türkçe, yayýldýðý
bölgelere göre Kuzey-Doðu Türkçesi ve Batý Türkçesi olmak üzere iki kola ayrýlmýþtýr. Kuzey-Doðu
Türkçesi, Eski Türkçenin bir devamý olarak XIII ve XIV. yüzyýllarda Orta Asya ile Hazar Denizi’nin kuzeyindeki Türkler arasýnda kullanýlmýþtýr.
Kuzey-Doðu Türkçesi XV. yüzyýlda Kuzey Türkçesi ve Doðu Türkçesi olmak üzere iki kol hâlinde geliþmesini sürdürmüþtür. Farklý kollarda geliþen Türkçenin özelliklerini o dönemlerde yazýlan Kýpçak Türkçesi
Metinleri (Husrev ü Þirin, Gülistan Tercümesi, Kodeks Kumenikus) ve Çaðatay Türkçesi metinlerinden
(Muhâkemetü’l-Lügateyn, Þecere-i Türki, Þecere-i Terâkime) takip etmek mümkündür.
Batý Türkçesi, XII. yüzyýlýn sonlarý ile XIII. yüzyýlýn baþlarýndan günümüze kadar devam eden Eski
Türkçeden sonra Türkçenin iki büyük kolundan biridir. Batý Türkçesi, tarihî geliþimi içinde üç ana döneme
ayrýlýr. Türkçenin XIII ve XV. yüzyýllar arasýndaki dönemi “Eski Anadolu Türkçesi” adýný alýr. Bu dönemin
özellikleri Yunus Emre Divaný, Mantýku’t-Tayr, Garipname vb. eserlerde görülmektedir.
Batý Türkçesinin XV. yüzyýlýn sonlarý ve XX. yüzyýlýn baþlarý arasýndaki dönemine “Osmanlý Türkçesi”
denir. Bu dönemde, Türkçeye çok sayýda Arapça, Farsça kelime girmiþtir. XVII. yüzyýldan itibaren Osmanlý
Türkçesinde “mahallîleþme” hareketi baþlar. Bu hareket Tanzimata kadar devam eder. Türkçe, yabancý
kelimelerle yüklü aðýr bir dil olarak varlýðýný “Türkiye Türkçesi” ne kadar sürdürür. Þikâyetname, Sihâm-ý
Kaza, Hüsn ü Aþk gibi eserler bu dönem Türkçesinin özelliklerini taþýr.
Batý Türkçesinin III. Dönemini “Türkiye Türkçesi” oluþturur. Ömer Seyfettin ve arkadaþlarýnýn konuþma
dilinden (Ýstanbul aðzý) yeni bir yazý dili oluþturmak amacýyla Genç Kalemler dergisinde baþlattýklarý Yeni
Lisan Hareketi bu dönemin baþlangýcý kabul edilir. Bu hareketin temsilcileri “Millî bir edebiyat meydana
getirmek için önce millî bir dile ihtiyaç vardýr.” görüþünden hareketle þu ilkeleri benimsemiþlerdir:
a. Arapça ve Farsçadan Türkçeye giren dil bilgisi kurallarý ve bu kurallarla yapýlan bütün tamlamalar kaldýrýlmalýdýr.
b. Dilimize Arapça ve Farsçadan girmiþ kelimelerle yapýlacak isim ve sýfat tamlamalarý, Türkçenin kurallarýna göre düzenlenmelidir.
c. Yazý dili ile konuþma dili arasýndaki büyük farklýlýklarý kaldýrmak için yazý dili konuþma diline yaklaþtýrýlmalý, Ýstanbul konuþmasý yazý dili olmalýdýr.
ç. Bu ilkelerden yola çýkarak taklit deðil, yeni ve millî bir edebiyat meydana getirilmelidir.
Türkiye Türkçesinin geliþimi içinde bu hareketten
sonra en kapsamlý çalýþma Dil Devrimi’dir. 1928’de
Harf Devrimi’nin yapýlmasý ve 1932’de Türk Dil
Kurumunun kurulmasýyla Türkçe, çok yönlü ve sistemli bir þekilde ele alýnarak sadeleþtirilmiþ ve olgunlaþtýrýlmýþtýr.
Kuzey-Doðu Türkçesi ve Batý Türkçesinin çaðdaþ kollarý günümüzde yazý dili olarak kullanýlmaktadýr. Kuzey-Doðu Türkçesinin çaðdaþ kollarý;
Özbek, Kazak, Kýrgýz, Uygur, Tatar, Baþkurt
Türkçeleri; Batý Türkçesinin çaðdaþ kollarý ise
Azerbaycan, Türkmen, Gagavuz ve Türkiye
Türkçeleridir.
Türkçe günümüzde; Türkiye, Azerbaycan,
Türkmenistan, Kazakistan, Kýrgýzistan, Özbekistan, Kuzey Kýbrýs Türk Cumhuriyeti; Doðu Türkistan,
Tataristan, Baþkurdistan, Çuvaþistan, Altay, Tuva, Hakas, Yakut (Saha), Daðýstan, Kabartay-Balkar,
Karaçay-Çerkes, Kýrým Özerk Cumhuriyetleri gibi nüfusunun çoðu Türk olan devletlerin yanýnda;
Bulgaristan, Romanya, Makedonya, Moldova, Almanya, Afganistan, Hollanda gibi ülkelerde ve Batý
Trakya, Kuzey Irak, Kuzey Ýran ve Moðolistan’ýn batýsýnda da konuþulmaktadýr.
Komisyon
29
TÜRKÇENÝN GELÝÞÝM EVRELERÝ
ÝLK TÜRKÇE
ANA TÜRKÇE
ESKÝ TÜRKÇE
Göktürk Dönemi
Uygur Dönemi
Karahanlý Dönemi
Göktürk Yazýtlarý
Altýn Yaruk
Kutadgu Bilig
(Orhun Abideleri)
Irk Bitig
Divanü Lûgatit-Türk
Sekiz Yükmek
Atebetü'l-Hakayýk
Divan-ý Hikmet
KUZEY-DOÐU
TÜRKÇESÝ
BATI TÜRKÇESÝ
Eski Anadolu Türkçesi
Dönemi
Kuzey Türkçesi
(Kýpçak Türkçesi)
Dönemi
Doðu Türkçesi
(Çaðatay Türkçesi)
Dönemi
Osmanlý Türkçesi
Dönemi
Çaðdaþ Dönem
Çaðdaþ Dönem
Türkiye Türkçesi
Kazak Türkçesi
Azeri Türkçesi
Kýrgýz Türkçesi
Türkmen Türkçesi
Özbek Türkçesi
Gagavuz Türkçesi
Uygur Türkçesi
Tatar Türkçesi
30
2. ETKÝNLÝK
Ýki grup oluþturulur. Gruplardan biri Batý Türkçesinin, diðeri ise Kuzey-Doðu Türkçesinin geliþim
evrelerini araþtýrýr ve gruplar araþtýrma sonuçlarýný sýnýfa sunar.
3. ETKÝNLÝK
Aþaðýdaki eserlerin, Türkçenin hangi tarihî dönemine ait olduðunu yazýnýz.
Bilge Kaðan Yazýtý
Altýn Yaruk
Divanü Lûgat-it-Türk
Çalýkuþu
Fuzûli Divaný
Yunus Emre Divaný
Muhakemetü'l-Lügateyn
Nutuk
Devlet Ana
Anlama ve Yorumlama
1. Göktürk Yazýtlarý’nýn Türk yazý dili açýsýndan önemini açýklayýnýz.
2. Anadolu Selçuklularýnda resmî dilin Farsça, bilim dilinin Arapça olmasýnýn Türkçe üzerinde ne gibi
etkilerinin olduðunu belirtiniz.
4. ETKÝNLÝK
“Atatürk ve Dilimiz” metninden hareketle Atatürk’ün Türk dili ve Türk Dil Kurumu ile ilgili
düþüncelerini belirleyiniz.
ATATÜRK VE DÝLÝMÝZ
Ulusal ülküye ulaþtýran öz dil yolunda durmadan þaþmaz
büyük adýmlarla yürümeðe verdiðiniz deðerden dolayý sizi överim. Yürekten sevgiler çocuklarým.
8 Mart 1933,
(Atatürk’ ün Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, Ankara 1964, s.554)
Uluslar ailesine aydýn, yetiþmiþ büyük bir ulusun dili olarak
elbette girecek olan Türkçeye bu yeni canlýlýðý kazandýracak
olan Üçüncü Büyük Millet Meclisi, yalnýz sonsuz Türk tarihinde
deðil, bütün insanlýk tarihinde seçkin bir yer tutacaktýr.
1 Kasým 1928
(Atatürk’ ün Söylev ve Demeçleri, Ýstanbul 1945, C.I., s.345)
... Türk dilinin, kendi benliðine, aslýndaki güzellik ve zenginliðine kavuþmasý için, bütün devlet kuruluþlarýmýzýn, özenli, ilgili olmasýný isteriz.
1 Kasým 1932
31
... Kültür iþlerimiz üzerine ulusça gönüllerimizin titrediðini bilirsiniz. Bu iþlerin baþýnda da Türk tarihini
doðru temelleri üstüne kurmak; öz Türk diline, deðeri olan geniþliði vermek için candan çalýþýlmakta
olduðunu söylemeliyim. Bu çalýþmalarýn göz kamaþtýrýcý verimlere ereceðine þimdiden inanabilirsiniz.
1 Kasým 1934
... Türk Tarih ve Dil Kurumlarýnýn çalýþmalarý övülmeye deðer bir nitelik göstermektedir. Tarih savýmýzý reddedilemez kanýt ve belgelerle bilim dünyasýna tanýtan Tarih Kurumu yurdun çeþitli yerlerinde yeniden kazýlar
yaptýrmýþ ve uluslararasý toplantýlara baþarýyla katýlarak sunduðu bildirilerle yabancý uzmanlarýn ilgi ve övgülerini kazanmýþtýr.
Türk Dil Kurumu en güzel ve verimli bir iþ olarak türlü bilimlerle ilgili Türkçe terimleri saptamýþ ve böylece
dilimiz yabancý dillerin etkisinden kurtulma yolunda köklü bir adým atmýþtýr.
Bu yýl okullarýmýzda öðretimin Türkçe terimlerle yazýlmýþ kitaplarla baþlamýþ olmasýný kültür hayatýmýz için önemli bir olay olarak belirtmek isterim.
1 Kasým 1938
... Bizim uyumlu, zengin dilimiz yeni Türk harfleriyle kendini gösterecektir. Yüzyýllardan beri kafalarýmýzý demir çerçeve içinde bulundurarak, anlaþýlmayan ve anlayamadýðýmýz iþaretlerden kendimizi kurtarmak,
bunu anlamak zorundayýz.
8 Aðustos 1928
(Atatürk’ ün Söylev ve Demeçleri, Ýstanbul 1945, C.II., s.254)
Türk tarih ve dil çalýþmalarý büyük inanla beklenilen ýþýklý verimlerini þimdiden göstermektedir.
(Atatürk’ ün Söylev ve Demeçleri, C.I., 2. basým, s.385)
Ulusal duygu ile dil arasýndaki bað çok güçlüdür. Dilin ulusal ve zengin olmasý ulusal duygunun geliþmesinde baþlýca etkendir. Türk dili, dillerin en zenginlerindendir; yeter ki bu dil, bilinçle iþlensin.
Ülkesini, yüksek baðýmsýzlýðýný korumasýný bilen Türk ulusu, dilini de yabancý diller boyunduruðundan
kurtarmalýdýr.
(S. M. Arsal: Türk Dili Ýçin, 1930)
Hazýrlayan: Macit GÖKBERK
5. ETKÝNLÝK
“Hikmet” þiirinden bugün farklý anlamda ve þekilde kullanýlan kelimeleri tespit ederek bu kelimeleri
defterinize yazınız.
Buradan hareketle kelimelerde zamanla meydana gelen anlam ve şekil değişikliklerinin sebeplerini tartışarak belirleyiniz.
HÝKMET
Közüm yumup tâ açkunça yitti altmýþ
Bilim baðlap min kýlmadým bir yahþi iþ
Kiçe kündüz bî-ðam yördüm hem yaz u kýþ
Bir ü barým dîdârýngný körer min mü
Altmýþ iki yaþda Allah pertev saldý
Baþdýn ayað gafletlerim rehâ kýldý
Cân u dilim cakl u huþum Allah didi
Bir ü baran dîdârýngný körer min mü
Altmýþ birde sermende min ilâhýmdýn
Eyâ dostlar köp korkar min günâhýmdýn
Candýn kiçip penâh tiley hudâyýmdýn
Altmýþ üçde nida kildi kul yirge kir
Hem cânýngný min cânânýng min cânýngý bir
Hû þemþîrin kolða alýp nefsingni kýr
Hoca Ahmet Yesevî
32
1. Aþaðýdaki cümlede boþ bırakılan yeri doldurunuz.
Türkçenin ilk yazýlý örnekleri ………………….....………….. dönemine aittir.
Türkiye Türkçesi, Eski Anadolu Türkçesi ve Osmanlý Türkçesi
olmak üzere iki ayrý geliþim sürecini takip eder.
Doðru ( )
Yanlýþ ( )
Türkiye Türkçesi yazý dilinin oluþumunda Ýstanbul aðzý temel alýnmýþtýr.
Doðru ( )
Yanlýþ ( )
XIII. yüzyýldan itibaren Türkçe, Kuzey-Doðu Türkçesi ve Batý Türkçesi
þeklinde iki ana kola ayrýlmýþtýr.
Doðru ( )
Yanlýþ ( )
Türkler; Göktürk, Uygur, Arap, Latin ve Kiril alfabelerini kullanmýþlardýr.
Doðru ( )
Yanlýþ ( )
3. “Kutadgu Bilig, Divanü Lûgati’t-Türk ve Atebetü'l Hakayýk” adlý eserler Türkçenin hangi dönemine aittir?
A) Uygur Türkçesi
B) Batý Türkçesi
C) Eski Anadolu Türkçesi
D) Göktürk Türkçesi
E) Karahanlý Türkçesi
4. Aþaðýdakilerden hangisi Batý Türkçesinin çaðdaþ kollarýndan biri deðildir?
A) Uygur Türkçesi
B) Türkiye Türkçesi
C) Azeri Türkçesi
D) Türkmen Türkçesi
E) Gagavuz Türkçesi
5. "Þikâyetname" adlý eser Türkçenin hangi döneminin özelliklerini yansýtýr?
A) Osmanlý Türkçesi
B) Eski Anadolu Türkçesi
C) Türkiye Türkçesi
D) Uygur Türkçesi
E) Çaðatay Türkçesi
6. Türkçenin ilk yazýlý metinleri nelerdir? Belirtiniz.
7. Kuzey-Doðu Türkçesinin tarihî dönemleri nelerdir?
33
1. Aþaðýdakilerden hangisi eklemeli dillerden deðildir?
A) Moðolca
B) Ýngilizce
C) Mançuca
D) Tunguzca
E) Fince
2. Aþaðýdakilerden hangisi Altay dillerinin özelliklerinden deðildir?
A) Kelimelerin cinsiyete göre ayrýlmadýðý
B) Sýfatlarýn isimlerden önce geldiði
C) Kelime türetme sýrasýnda kökte deðiþiklikler olduðu
D) Fiil þekilleri yönüyle zengin olduðu
E) Ses uyumlarýnýn olduðu
3. Aþaðýdaki yargýlardan hangisi yanlýþtýr?
A) Altay dillerinde ses uyumlarý vardýr.
B) Korece, Türkçeyle akraba bir dildir.
C) Türkçede ön ek yoktur.
D) Türkçe, Altay dilleri grubundandýr.
E) Türkçe yapý yönünden sondan eklemeli bir dil deðildir.
4. “Alper, çektiði sýkýntýlarýn birkaç gün içinde biteceðini biliyordu.” cümlesinde Altay Dil Ailesi’nin
hangi özelliði yoktur?
A) Bütün kelimelerde ünlü uyumu olmasý
B) Çekim ekinin sonra gelmesi
C) Öznenin önce yüklemin sonra gelmesi
D) Kelimelerin yapým ekleriyle türetilmesi
E) Cümleyi oluþturan unsurlarýn rastgele verilmesi
5. Aþaðýdakilerden hangisi konuþma dilinin özelliklerinden biri deðildir?
A) Günlük hayatta ihtiyaçlarý karþýlamak için kullanýlan bir dil olduðu
B) Cümlenin kurallý olup olmadýðýna, söyleyiþin doðru olup olmadýðýna pek dikkat edilmediði
C) Zaman içinde bölgeden bölgeye deðiþen birtakým söyleyiþ ve kelime farklýlýklarýnýn ortaya çýktýðý
D) Zaman içinde ülkenin kültüründe kullanýlan kültür dili olduðu
E) Bölgeden bölgeye belirgin farklýlýklar gösterdiði
6. Dil ailelerinin birbirleriyle karþýlaþtýrýlmasýnda aþaðýdakilerden hangisi öncelikle dikkate alýnýr?
A) Ses bilgisi
B) Þekil bilgisi
D) Anlam bilgisi
C) Kelime hazinesi
E) Cümle bilgisi
7. Aþaðýdaki dillerden hangisi köken bakýmýndan farklý bir dil ailesine mensuptur?
A) Hintçe
B) Farsça
D) Korece
C) Ýngilizce
E) Ýtalyanca
34
SES
Kopan çýðlar altýnda kalanlar olduðu
oysa görülüyordu.
Bir kadýnýn ilerde
bir þeyler hýçkýrdýðý
bir erkeðin, birine,
görünmeyen birine bir þeyler seslendiði
oysa görülüyordu
ama duyulmuyordu. -Ses!
Sanki ses olmayýnca hiçbiri olmuyordu.
Behçet NECATÝGÝL
Telaffuz (Söyleyiþ)
Türkçenin Sesleri ve Özellikleri
Yazým Kurallarý
Noktalama Ýþaretleri
35
1. Telaffuz (Söyleyiþ)
Hazýrlýk
1. Sizi rahatsýz eden ve hoþunuza giden sesler nelerdir?
2. Nefesinizi verirken deðil de alýrken konuþmayý deneyiniz. Baþarýlý olabildiniz mi?
3. Güzel bulduðunuz konuþmalarýn özelliklerini belirtiniz.
4. “Ben senden çok çektim.”
“Ben senden çok çektim.”
Koyu yazýlmýþ kelimeleri vurgulu söylediðinizde ortaya çýkan anlam farklýlýðýný belirtiniz.
5. “Ýyi ve nitelikli bir söyleyiþ, nitelikli bir ses ile gerçekleþir.” sözünün size ne ifade ettiðini açýklayýnýz.
Ýnceleme
ÜÇÜNCÜ ÞAHSIN ÞÝÝRÝ
KOÇAKLAMA
gözlerin gözlerime deðince
felaketim olurdu aðlardým
beni sevmiyordun bilirdim
bir sevdiðin vardý duyardým
çöp gibi bir oðlan ipince
hayýrsýzýn biriydi fikrimce
ne vakit karþýmda görsem
öldüreceðimden korkardým
Þu yalan dünyaya geldim geleli
Severim kýr atý bir de güzeli.
Deðip on beþime kendim bileli
ne vakit maçkadan geçsem
limanda hep gemiler olurdu
aðaçlar kuþ gibi gülerdi
bir rüzgâr aklýmý alýrdý
sessizce bir cigara yakardýn
parmaklarýmýn ucunu yakardýn
kirpiklerini eðerdin bakardýn
üþürdüm içim ürperirdi
Atýn höyük saðrý kalkan döþlüsü,
Kalem kulaklýsý, çekiç baþlýsý,
Güzelin dal boylu samur saçlýsý,
Atýn beli kýsa boynu uzunu,
Kuru suratlýsý elma gözünü,
Kýzýn iplik iplik süt beyazýný
Dadaloðlu
Attilâ ÝLHAN
1. “Üçüncü Þahsýn Þiiri” ve “Koçaklama” þiirlerini okuyunuz. Þiirleri neden farklý ses tonlarýyla okumak
zorunda kaldýðýnýzý belirtiniz.
2. Yukarýda verilen þiirlerdeki duraklama yerlerini belirleyiniz.
3. “Üçüncü Þahsýn Þiiri” ve “Koçaklama” þiirlerini okurken duraklarýn anlamý etkileyip etkilemediðini
belirtiniz.
36
PERÝLÝ KÖÞK
Sermet Bey döndü, arkasýndaki bekçiye:
— Ýþte bir boþ köþk daha…
dedi.
Küçük bir çam ormanýnýn önünde beyaz, þýk bir bina. Mermerdenmiþ gibi göz kamaþtýracak derecede
parlýyordu. Tarhlarýný yabani otlar bürümüþ. Bahçesinin demir kapýsýnda büyük bir “Kiralýktýr” levhasý
asýlýydý. Bekçi baþýný salladý
— Geç efendim, geç… Orasý size gelmez.
— Niçin caným?
— Demin gösterdiðim evi tutunuz. Küçük ama çok uðurludur. Kim oturursa senesinde erkek çocuðu
dünyaya gelir.
— On iki kiþi nasýl sýðarýz beþ odaya? Buraya bakalým. Buraya… Tam bize göre…
Bekçi tekrar kati bir iþaretle:
— Burada oturamazsýnýz efendim.
Dedi.
Sermet Bey, gözünü köþkten alamýyordu. Her tarafýnda geniþ balkonlarý vardý. Temellerinin üzerine
yaslanmýþ sanýlacaktý. Kuluçka yatan beyaz bir Nemse tavuðu gibi yayvandý. Yirmi senedir, çoluða çocuða
kavuþalýdan beri, hep böyle bir yuva tahayyül ederdi. Asabi bir istical ile:
— Niçin oturamayýz?
Diye sordu.
— Efendim, bu köþkte peri vardýr.
— Ne perisi?
— Bayaðý peri! Gece çýkar. Evdekilere rahat vermez.
Sermet Bey, gözüyle gördüðüne, kulaðýyla iþittiðine inananlardan deðildi. Eliyle sýký sýkýya tutup hissetmeyince bir þeyin varlýðýna hükmetmezdi. Gözle kulak onca birer yalan kovuðuydu. Yalanlar hep bize bu
dört kapýdan girerdi. Fakat el… Fakat lamise (dokunma), hiç dolma yutmazdý. Bütün hurafeler, batýl itikatlar dimaðýmýza hücum için gözle kulaða koþardý.
Güldü.
37
— Perinin bize zararý dokunmaz!
Dedi.
Bekçi bir küfür iþitmiþ gibi Sermet Bey'in yüzüne baktý.
— Her giren evvela böyle söyler ama bir ay oturamaz.
— Senin nene lazým. Haydi, burasýný gezelim.
— Anahtarý sahibindedir.
— Sahibi kim?
— Sahibi Hacý Niyazi Efendi. Ýþte þu yandaki köþkte oturan…
— Haydi, anahtarý alalým.
— Peki, ama…
Döndüler. Sýk aðaçlar arasýndan yalnýz üst katýnýn çatýsý görünen kýrmýzý aþý boyalý bir eski eve doðru
yürüyorlardý.
Ýhtiyar bekçi yolda beyaz köþkün tarihini kýsaca anlattý. On senedir buraya girenler bir aydan ziyade oturamamýþlardý. Evvela peri görünüyor, sonra büyük büyük taþlar atýyor, nihayet gelip camlarý kýrýyor, içindekilere geceleri hiç rahat vermiyordu. Kiracýlardan ikisinin yüreðine inmiþ, üçünün evlatlýklarý çarpýlmýþ,
birisinin karýsý korkudan altý aylýk çocuðunu düþürmüþtü. Gölgelerinde koyunlar otlayan çiçekli badem
aðaçlarýnýn altýndan geçtiler. Kýrmýzý köþkün yeþil kapýsýný çaldýlar…
Ömer Seyfettin
1. “Perili Köþk” hikâyesinde hangi cümleleri deðiþik ses tonlarýyla söylemek ihtiyacý duyuyorsunuz?
2. “Ýþte bir boþ köþk daha...”, “Perinin bize zararý dokunmaz.” cümlelerini farklý ses tonlarýyla
söylediðinizde cümlelerin anlamýnda nasýl bir deðiþiklik olduðunu belirtiniz.
3. Hikâyedeki altý çizili kelimelerde ünlü ve ünsüzlerle ilgili ses olaylarý görülmektedir. Bu ses olaylarýnýn
telaffuz kusurlarýna sebep olup olmayacaðýný tartýþınız. Ulaştığınız sonuçları defterinize yazınız.
4. “Oturamayýz” ve “gölgelerinde” kelimelerindeki ünlülerin söyleniþ özelliklerini belirleyiniz.
1. ETKÝNLÝK
“Perili Köþk” baþlýklý hikâyede koyu renkle yazýlan kýsmý sýnýfta canlandýrýnýz. Bu canlandýrmada ses
tonu, jest ve mimiklerinizin ne gibi katkýlarý oldu? Buradan hareketle canlandırmada ses tonu, jest ve
mimiklerin önemini belirleyiniz.
2. ETKÝNLÝK
“Þimdi” kelimesini aþaðýdaki anlamlarý içerecek biçimde tonlamaya çalýþýnýz. Tonlamayla bir kelimenin anlamýnýn nasýl deðiþtiðini belirleyiniz.
Þimdi; sonra deðil hemen
Þimdi; gelelim asýl konumuza
Þimdi; diyelim ki sen buradasýn
Þimdi; ne desem bilmem ki
Þimdi; her þey mahvoldu
Þimdi; þuradaydý.
Boðumlama, seslerden oluþan heceleri gerekli ses deðerlerini vererek bazý sesleri ve
heceleri atlamadan, deðiþtirmeden doðru, güzel ve iyi anlaþýlabilecek biçimde söylemektir.
Gýðýlama, ýslýklama, kekemelik, ekleme, boðumlama gecikmesi, aðýr boðumlama, hýzlý
boðumlama, tutukluk, gevþeklik vb. boðumlama kusurlarýdýr.
3. ETKÝNLÝK
Konuþmalarda rastlanan ses kusurlarýný (boðumlama), bunlarýn konuþma üzerindeki olumsuz etkilerini ve etkilerin giderilme yöntemlerini araþtýrýnýz. Çalýþmanızın sonuçlarýný sýnýfa sözlü olarak sununuz.
4. ETKÝNLÝK
“Belediyeye Dair” metnini okuyunuz. Arkadaþlarýnýzýn okuyuþundaki “söyleyiþ (telaffuz), ses akýþý,
boðumlama, vurgu, tonlama” farklýlýklarýný belirleyiniz. Bunlarýn nedenlerini tartýþýnýz. Belirlediðiniz
kusurlarý metnin sonundaki tabloya yerleþtiriniz.
38
BELEDÝYEYE DAÝR
Patlýcanlar morara morara kadife rengini aldý. Çenesine güvenen, sýrtýna küfesini takan sokakta. “Kemer
patlýcanlarým.” diye baðýrýyor... Gerçekten de güzel sebzedir. Misafir aðýrlar. Biraz hazmý zordur ama doyurur,
býktýrmaz. Her þeye karýþýr, türlüye girer, dolma olur, þiþe dizilir, ezim ezim ezilir. Ýmambayýldý þeklinde görülür.
Fakat tavasý dehþetlidir. Neredeyse çýkar. Ne de kolay yemektir. Biraz çalý çýrpý, talaþ, yonga, bakkaldan yüz
dirhem yað, sütçüden bir kâse yoðurt alýndý mý misk! Evde bir meþguliyet peyda olur. Ýki diþ sarýmsaða havan
iþlemeye baþlar. Delikli kap sahanlýktan iner. Birer birer alaca biçim kesilip dilim dilim doðranýr, zehri çýksýn
diye tuzlanýr, bir kenara çekilir. Odunun kurusu, ortaya, yanýna malzemeler yerleþtirilir. Gelsin yelpaze, kürek
puf puf. Alev aldý mý tava üstüne bolca zeytinyaðý, “Oh!” ne cýzýrtý. Yað fýkýrdar, daha yanmadý. Çýtýrdar, biraz
daha hýþýrdar. Ha, ha, ha! Odadaki toramandan vakit mi var? Yine aðlýyor.
— Hu! Sen ocaðýna bak, ben oðlaný emzireyim. Derken bir feryad!
— A dostlar! Yetiþin.
— Ne oldu?
— Yanýyoruz, tutuþtuk.
— Þangýr! Komþular yanýyoruz. Paldýr! Dostlar tutuþuyoruz. Küldür! Eyvahlar olsun!
Su, yaðma mý var? Kuyu tam on sekiz kulaç hem de mutfakta, hangi kabadayý çekecek? Ta geçen
seneden beri kurumundan durulmayan bacanýn gözü dumanlanmýþ. Ateþ püskürüyor, of dedikçe deliklerinden alev fýrlýyor.
— Mahalleli, komþular!
Kim kime? Yandakiler Sarýyer'e gitmiþ! Üst baþtakiler düðünde. Al perdeliler deniz kenarýnda.
Kantarcýnýnkiler Çengelköyü'nde, köþedekiler hava deðiþikliðinde.
Vay, vay! Kule görecek, iþaret çekecek, köþklü gidecek, tulumbalar kalkacak, gelecek, su bulacak, hortumu takacak, basmaya baþlayacak da yangýn sönecek! Ha babam ha!
Tehlikenin en büyüðü var. Hacý Nine, þap diye sofanýn ortasýna yýðýlmýþ. Eyvahlar olsun! Diri diri
yanacak. Hizmetçi Samur'u kucaklamýþ kaçýyor. Anasý þaþýrmýþ. Oðlanýn kundaðýný çözemiyor. Ortalýðý
duman bürüyor.
Çareler yok, yanacak. Alev yandaki evin kaplamalarýný yakýyor. Ha aldý, bak bak! Kiremitlerin arasýndan
duman çýkýyor. Sardý!.. Camlarýn rengi bile döndü. Haydi! Koþuþuyorlar. Yarým saat sonra ortalýk dümdüz.
Kýzgýn bir virane tütüyor. Kâfir baca! Sallanýr da yýkýlmaz. Ortada sipsivri kalmýþ. Tavana bakýn. Yangýn
bakýrý derler ya! Yamrý yumru!
Tuhaf adamlar da vardýr. Durup durup söylenirler:
— Bir þeye acýmadým! Bu taraftaki saçaðýn altýnda bir kýrlangýç yuvasý vardý. Galiba yavrularý da yandý.
— Zavallý kedi! Tavan arasýnda kalmýþ. Baðýra baðýra gitti.
— Lakin ne alev! Ev deðil kavmýþ, üzerinden geçen kuþlar kebap olup düþtü...
— Neden çýkmýþ?
— Patlýcan tavasý yapýyorlarmýþ, yað tutuþmuþ.
— Söndürememiþler mi?
— Kadýn kýsmý ateþ görünce þaþýrýr. Fakat Sulu Manastýr'ýnkiler yok mu, ta Yedikule'ye kadar dümdüz
olacaktý.
Halk malum ya. Eli arkada gezinir. Kimse bacanýn kurumunu görmez. Öyle ya! Akþam dýþ kalpakçýya
çýkýp da dayýlýk edecek deðil ya! Acaba belediye, ev sahiplerini veya kiracýlarý mecbur edemez mi? Memur
yollayarak ocaklarýný süpürtmeye zorlayamaz mý? Hay, hay! Halkýn selameti için hükûmet her þeye zorlar.
Ahmet RASÝM
Boðumlama kusuru (hýzlý, aðýr)
Tonlama, vurgu, duraklama
Söyleyiþ (telaffuz)
Yorumlama (duyuþ tonlamasý)
39
5. ETKÝNLÝK
Aþaðýdaki metni bir solukta okumaya çalýþýnýz.
“… Bu son harem odalarý sýcak cana yakýn þeylerdir onlarý düþünürken hatýrýma Kur’an gibi göbekten
üste konan ipek namaz seccadeleriyle ahretliklerin gergefte iþledikleri namaz bezleri gelir ve çeyizden
kalma ceviz konsolun üzerindeki saatler bütün oda kadýn sesi ile dolsa bile gene tenhalýkta gibi tek tek ses
veren saatler oda eþyasý ile birbirine sinmiþ gibi birbiriyle konuþur gibi hayatlanmýþ saatler dursalar odanýn
kalbi durmuþ gibi olurdu…”
Þimdi ayný parçayý uygun yerlerde nefes alarak okuyunuz.
“… Bu son harem odalarý sýcak, cana yakýn þeylerdir; onlarý düþünürken hatýrýma, Kuran gibi göbekten
üste konan ipek namaz seccadeleriyle, ahretliklerin gergefte iþledikleri namaz bezleri gelir ve çeyizden
kalma, ceviz konsolun üzerindeki saatler, bütün oda kadýn sesi ile dolsa bile, gene tenhalýkta gibi, tek tek
ses veren saatler! Oda eþyasý ile birbirine sinmiþ gibi, birbiriyle konuþur gibi hayatlanmýþ saatler! Dursalar,
odanýn kalbi durmuþ gibi olurdu…”
Bu iki okuma arasýndaki farklarý maddeler hâlinde yazýnýz.
...............................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................
6. ETKÝNLÝK
DAVET
Dörtnala gelip Uzak Asya'dan
Akdeniz'e bir kýsrak baþý gibi uzanan
bu memleket bizim.
Bilekler kan içinde, diþler kenetli, ayaklar çýplak
Ve ipek bir halýya benzeyen toprak.
bu cehennem, bu cennet bizim.
Kapansýn el kapýlarý, bir daha açýlmasýn.
Yok edin insanýn insana kulluðunu,
bu davet bizim.
Yaþamak bir aðaç gibi tek ve hür
Ve bir orman gibi kardeþçesine,
bu hasret bizim.
TOPRAK
Dost dost diye nicesine sarýldým,
Benim sadýk yârim kara topraktýr.
Beyhude dolandým, boþa yoruldum,
Koyun verdi, kuzu verdi, süt verdi,
Yemek verdi, ekmek verdi, et verdi,
Kazma ile dövmeyince kýt verdi,
...
Âþýk Veysel ÞATIROÐLU
Nâzým Hikmet RAN
“Davet” ve “Toprak” þiirlerini önce vurgu ve tonlamaya dikkat etmeden, sonra dikkat ederek okuyup
iki okumanýn arasýndaki farký belirtiniz. Vurgu ve tonlama yaparken nelere dikkat ettiðinizi söyleyiniz.
7. ETKÝNLÝK
“Ýstanbul” konulu üç þiir ezberleyiniz. Þiirleri vurgu ve tonlamaya dikkat ederek sýnýfta okuyunuz.
TEKERLEME
Çatalca'da topal çoban çatal yapýp çatal satar, nesi için Çatalca'da topal çoban çatal yapýp çatal satar?
Kârý için Çatalca'da topal çoban çatal yapýp çatal satar.
Dört deryanýn deresini dört dergâhýn derbendine devrederlerse dört deryadan dört dert, dört dergâhtan
dört dev çýkar.
Bir tarlaya kemeken ekmiþler. Ýki kürkü yýrtýk kel kör kirpi dadanmýþ. Biri erkek kürkü yýrtýk kel kör kirpi,
öteki diþi kürkü yýrtýk kel kör kirpi. Kürkü yýrtýk erkek kel kör kirpinin yýrtýk kürkünü, kürkü yýrtýk diþi kel kör
kirpinin yýrtýk kürküne, kürkü yýrtýk diþi kel kör kirpinin yýrtýk kürkünü, kürkü yýrtýk erkek kel kör kirpinin yýrtýk
kürküne eklemiþler.
40
Deðirmene girdi köpek
Deðirmenci çaldý kötek
Hem kepek yedi köpek
Hem kötek yedi köpek
1. Tekerlemeleri hýzlýca telaffuz ediniz. Ayný sesin veya çýkýþ yeri bakýmýndan birbirine yakýn seslerin
tekrarýnýn telaffuzu zorlaþtýrýp zorlaþtýrmadýðýný belirtiniz.
2. Boðumlama kusurlarýnýn tekerleme söylemeye engel teþkil edip etmediðini söyleyiniz.
3. Tekerlemeleri tekrarlamanýn boðumlama kusurlarýný düzeltebileceðini düþünüyor musunuz? Niçin?
I.
Bahçelerde / saz olur //
Gül açýlýr / yaz olur //
Ben yârime / gül demem //
Gülün ömrü / az olur
Anonim
II.
Bana düþmez / can vermek / yumuþak bir kucakta //
Ben / bu kaldýrýmlarýn emzirdiði çocuðum //
Necip Fazýl KISAKÜREK
4. Yukarýdaki þiirde bulunan çizgilerin söyleyiþe ve anlama ne gibi katkýlarýnýn olduðunu belirtiniz.
(/ yarým nefes, // tam nefes ).
8. ETKÝNLÝK
Bazý seslerin karþýlýðý alfabede yoktur. “Hiçbir alfabe bütün sesleri göstermeye yetmez.” Bu
konudaki düþüncelerinizi belirterek “kendi”, “geldi” kelimelerindeki “e” seslerinin farklýlýðýný açýklayýnýz.
9. ETKÝNLÝK
Ýnsan hançeresinin (gýrtlaðýnýn) yakýn kaynaklarýndan çýkan seslerin bir söz içinde kullanýlmasý söyleyiþi bozar. Bu durumla ilgili örnekler veriniz.
Anlama ve Yorumlama
1. Türkçeyi güzel ve etkili konuþan kiþileri dinlemenizin ses terbiyenizi ve konuþmanýzý nasýl etkilediðini
açýklayýnýz.
2. Günlük yaþantýnýzda dili doðru, güzel ve etkili kullanmak için nelere dikkat ettiðinizi maddeler hâlinde
yazýnýz.
...............................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................
3. “Yapmacýk konuþma”nýn ne olduðunu izlediðiniz filmlerden örnekler vererek açýklayýnýz.
4. “Komþunun koþullarýna koþullandýrýlmýþtýk.” cümlesinde söyleyiþi zorlaþtýran sesleri bulunuz.
10. ETKÝNLÝK
“Çürütücülerden”, “Kýrktýrdým.”, “Çekoslovakyalýlaþtýramadýklarýmýzdan mýsýnýz?”, “Þemsi Paþa
Pasajý’nda sesi büzüþesiceler.”
Yukarýda verilen kelimeyi, cümleleri ve tekerlemeyi telaffuz ederken güçlük çekip çekmediðinizi
sebepleriyle söyleyiniz.
11. ETKÝNLÝK
“Kim, kök, kül, kel, kaya, kova, kuzu, kýz” kelimelerinin her birinde “k” sesinin farklý olduðunu
görüyorsunuz. Siz de bu duruma baþka örnekler bulunuz. Her sesin alfebede gösterilip gösterilmediðini
açýklayýnýz.
41
12. ETKÝNLÝK
KARA MEHMED’ÝN BERÝZÝ
Verdiðin berize budur gayratým,
Bundan baþka uyamayon toktur be.
Üç sepet yumurta sabah kahfaltým,
Teker teker sayamayon toktur be.
Ýki lehen pilaf bir yanýk ayran,
Ýster yaðlý olsun isterse yavan,
Yanýna kesiyon beþ kilo sovan,
Yeyon yeyon doyamayon toktur be.
...
Âþýk Kara Mehmet
“Kara Mehmed’in Berizi” þiirindeki kelimeleri Ýstanbul aðzýna (yazý dili) göre yazýnýz.
Þiiri okurken sesin yükselip alçalmasýna ................ denir.
Þiiri okurken arada nefes alýp verdiðimiz yere ................ denir.
”Osman Bey esir yüzbaþýnýn getirdiði haberi, Þeyh Edebali'yle
Akçakoca'ya kýsaca anlatmýþ.” cümlesinde vurgu "kýsaca"
sözcüðü üzerindedir.
Doðru (
)
Yanlýþ (
)
“Anadolu’da hangi büyücek kasabaya ayak atsanýz bu tuluat
tiyatrolarýndan birine rastgelirsiniz.” cümlesinde vurgu
“büyücek kasabaya” ifadesi üzerindedir.
Doðru (
)
Yanlýþ (
)
“Kimse bacanın kurumunu görmez.” cümlesinde vurgu
“kimse” sözcüğü üzerindedir.
Doðru (
)
Yanlýþ (
)
3. Tablodaki kelimelerde vurgunun hangi hecede olduðunu belirleyiniz. Vurgulu heceleri tabloya yerleþtiriniz.
Kelimeler
sevgi
Vurguyu Taþýyan
Hece
Kelimeler
-gi
açýkgöz
yokmuþ
aslanaðzý
Ýzmir
gözlükçü
Kütahya
incelmiþ
Uþak
bakkal
Makedonya
kelebek
Babaeski
vatandaþ
Anadolu
gerçekten
þimdi
kapatýyordu
42
Vurguyu Taþýyan
Hece
2. Türkçenin Sesleri ve Özellikleri
Hazýrlýk
1. Dildeki seslerin özelliklerini bilmenin saðladýðý faydalarý söyleyiniz.
2. Dildeki seslerin söyleniþinde ve yazýlýþýnda belli kurallarýn olup olmadýðýný belirtiniz.
3. Doðadaki her þeyde bir uyum olduðuna göre, sesler arasýnda da bir uyum olduðunu düþünüyor
musunuz? Açýklayýnýz.
4. Türkçede bir kelime ince ünlü ile baþlarsa ince ünlü ile devam eder, kalýn ünlü ile baþlarsa kalýn ünlü
ile devam eder. Bu kural size Türkçenin ses özellikleri ile ilgili neler düþündürüyor? Söyleyiniz.
5. Kullanmakta olduðunuz kelimelerin Türkçe olmayanlarýný nasýl ayýrt edersiniz? Belirtiniz.
6. Tabloyu ünlü ve ünsüzlerin özelliklerine göre doldurunuz.
ÜNSÜZLER
Sert
Yumuþak
Ünsüzler Ünsüzler
Düz
Yuvarlak
(Dudaklar düz durumda)
(Dudaklar yuvarlak durumda)
ÜNLÜLER
Sürekli
Ünsüzler
Geniþ
Dar
Geniþ
Dar
(Aðýz çok açýk)
(Aðýz az açýk)
(Aðýz çok açýk)
(Aðýz az açýk)
Kalýn
(Dil geride)
Süreksiz
Ünsüzler
Ýnce
(Dil ileride)
Ýnceleme
HASTA
Maliye Veznesi'nden Tevfik Efendi, banka önünde vezne arabasýndan inerken, nasýl oldu ise ayak
bileðini incitmiþ, iki gündür hasta, evde yatýyor. Komþularý hatýr sormaya geliyorlar. Ýki gündür evde yaþayýþ
deðiþmiþ, herkesten sýcak bir sevgi görüyor. Karýsý, sanki o eski karýsý deðil, tanýdýklarý eski tanýdýklarý
deðil. Hepsi deðiþmiþler, hepsinde, yalan da olsa tatlý bir sokulganlýk, bir yaltaklýk var. Ýki gündür tavuk
suyuna çorba piþiyor, ýhlamur kaynatýlýyor, ayaðýný sedef yaðý ile ovup üstüne sýcak tülbent koyuyorlar.
Havacýva muþambasý yapýp sarýyorlar. Komþular içinde öyleleri var ki sabahleyin iþlerine giderken
uðramýþlardý, akþamüstü gene uðruyorlar. “Bize bir hizmet varsa yapalým.” diyorlar. Herkes, her þey tatlý,
ýlýk, yumuþak!..
Memduh Þevket ESENDAL
1. Metnin ilk cümlesinde geçen ünlüleri bularak gruplandýrýnýz.
2. Hikâyede geçen ünsüzleri bularak gruplandýrýnýz.
3. Hikâyede kalýnlýk-incelik (büyük ünlü) ve düzlük-yuvarlaklýk (küçük ünlü) uyumuna uymayan ekleri ve
kelimeleri bularak uyumsuzluðun sebeplerini söyleyiniz.
43
4. Ünlü uyumlarýnýn söyleyiþe ne gibi etkileri olduðunu açýklayýnýz.
5. “Hasta” metninde yardýmcý ses (kaynaþtýrma sesi) alan ve hece düþmesi olan kelimeleri gösteriniz.
1. ETKÝNLÝK
Türkçedeki ses olaylarýyla ilgili kurallarý araþtýrmak üzere sýnýfta beþerli gruplar oluþturulur. Gruplar
araþtýrma sonuçlarýný birbirleriyle paylaþýr.
2. ETKÝNLÝK
Tablodaki kelimeleri Türkçenin ses özelliklerine göre deðerlendiriniz.
aile
Türkçe kelimelerde iki ünlü yan yana bulunmaz.
millet
ad
saat
tren
plan
viraj
jeton
kâtip
kâðýt
3. ETKÝNLÝK
“Sýnýfça”, “ilerle-”, “hakký”, “azýcýk”, “kaþýðý”, “anlýyor”, “yüksel-” kelimelerinde gerçekleþen ses olaylarýna göre bu kelimeleri kavram haritasýndaki uygun yerlere yazýnýz.
Ünlü (Hece)
Düþmesi
Ünsüz
Benzeþmesi
..............................
Ünlü Türemesi
..............................
.............................
Ünsüz Düþmesi
SES
OLAYLARI
Ünsüz Yumuþamasý
.................................
............................
Ünlü Daralmasý
Ünsüz
Türemesi
..............................
..............................
44
Anlama ve Yorumlama
1. “Çok, hanýmeli, Çanakkale, Atatürk” kelimelerinde ünlü uyumlarý niçin aranmaz?
2. “Elma, anne, çamur, tavuk” kelimeleri Türkçe olduklarý hâlde ünlü uyumlarýna niçin uymaz?
3. Tablodaki ekleri aldýðýnda ünlü uyumlarýna uyan ve uymayan kelimeler yazýnýz.
Ekler
Kalýnlýk-Ýncelik Uyumu
(Büyük Ünlü Uyumu)
Düzlük-Yuvarlaklýk Uyumu
(Küçük Ünlü Uyumu)
- yor
- ken
- ki
- leyin
- mtrak
- gil
4. “f, h, j” sesleri Türkçe kelimelerde bulunmaz. Bu seslerin bulunduðu kelimeleri bugün Türkçe olarak
algýlamanýzý neye baðlýyorsunuz?
5. Türkçede kelime baþýnda birkaç istisna dýþýnda “c, ð, l, m, n, p, r, þ, v, z” sesleri bulunmaz. “Limon,
rýza, ramazan, lazým” kelimelerinin Anadolunun bazý yörelerinde “ilimon, ýrýza, ýramazan, ilazým” þeklinde
söylenmesinin bu kuralla ilgisini açýklayýnýz.
4. ETKÝNLÝK
AYÞE
Ak bulutlar içinde yola doðarsýn, Ayþe:
Alacadýr tan yeri, bekle aðarsýn Ayþe.
Topraða adaklanmýþ bir incecik fidansýn,
Biraz da baþkalarý kýrýlsýn, varsýn Ayþe.
Mor gölgeler inerken akþam ýssýz tarlaya,
Eþ olursun tepeden yükselen solgun aya;
Yol bir dolaþýk çile, ömür yetmez sarmaya;
Çöllerde açýlmadan solan baharsýn Ayþe...
Omzunda toprak destin, bir elinde oraðýn,
Üç saatlik bir yolun ucundadýr duraðýn,
Dere, tepe düzse de yolu sarpçadýr daðýn;
Saçlarýn bu uðurda neden aðarsýn, Ayþe?
Yavrularýn bekleþir sokaklarýnda köyün,
Onlarý doyurmaya þimdi de evde döðün;
Erkeðinin gözünde bir baþka kadýn, düðün;
Bir iþleyen yaran var, bilmem kim sarsýn, Ayþe!
Sen kanlý ter dökersin kara taþlar bað olur;
Çevrendeki baþaklar bir altýndan að olur,
Sessizce kavruluþun içerime dað olur.
Yine de gülümsersin; nasýl kibarsýn Ayþe;
Seni eller tanýmaz, yurdumun sarý gülü;
Güzelliðin bir kara feraceyle örtülü.
Ela gözler parlasýn, ser alnýna kâkülü;
Bulutta güneþ gibi bir ok, bir varsýn, Ayþe.
Erine eþ olan sen, yurda evlat veren sen;
Hamurunu piþiren, ekinini deren, sen;
Topraða Omay gibi kanadýný geren sen;
Umut gibi her yerde kalbe dolarsýn, Ayþe.
Þükûfe Nihal BAÞAR
45
VEDA
Hani o, býrakýp giderken seni;
Bu öksüz tavrýný takmayacaktýn?
Alnýna koyarken veda buseni,
Yüzüme bu türlü bakmayacaktýn?
Hani ey gözlerim, bu son vedada,
Yolunu kaybeden yolcunun daðda.
Birini çaðýrmak için imdada,
Yaktýðý ateþi yakmayacaktýn?
Gelse de en acý sözler dilime,
Uçacak sanýrdým birkaç kelime...
Bir alev hâlinde düþtün elime,
Hani ey gözyaþým, akmayacaktýn?
Orhan Seyfi ORHON
“Ayþe” ve “Veda” þiirlerinde ses olaylarýnýn bulunduðu kelimeleri ve bu kelimelerdeki ses olaylarýný
tabloya yazýnýz.
Kelimeler
Ses Olayý
Kelimeler
46
Ses Olayý
“p, ç, t, k” sesleriyle biten kelimeler ünlü ile baþlayan bir ek aldýklarýnda “p, ç, t, k” ünsüzleri
.................... dönüþür. Bu ses olayýna .................... denir.
“ç, f, h, k, p, s, þ, t” ünsüzleri ile biten kelimeler “c, d, g” ünsüzleri ile baþlayan bir ek aldýklarýnda
“c, d, g” ünsüzleri .................... dönüþür. Bu ses olayýna .................... denir.
“Alýn” kelimesine ünlü ile baþlayan bir ek getirdiðimizde ikinci hecedeki vurgusuz ünlü düþer. Bu
ses olayýna .................... ya da .................... denir.
“Biricik, azýcýk” kelimelerinde ....................; “hissetmek, hallolmak” kelimelerinde ....................
vardýr.
3.
“a” ve “e” ünlüleri ile biten bir kelimeye þimdiki zaman eki “-yor”
geldiðinde “a” ünlüsü “ý” veya “u”; “e” ünlüsü ise “i” veya “ü”ye dönüþür.
Doðru (
)
Yanlýþ (
)
Þimdiki zaman eki “-yor”, a ve e ünlüsü ile biten kelimelere
geldiðinde ve “de-, ye-” fiillerine, “-e, -en, -ecek, -erek”
ekleri geldiðinde fiil kökündeki “e” ünlüsü darlaþýr. Bu olaylarýn
dýþýnda kalan bütün darlaþmalar yazým yanlýþý olarak kabul edilir.
Doðru (
)
Yanlýþ (
)
“n” kaynaþtýrma ünsüzü, iyelik eki ile hâl eki arasýnda (bahçesine),
iþaret zamirlerine ek geldiðinde (bundan) ve ünlü ile biten bir
kelimeye tamlayan (ilgi) eki geldiðinde (pencerenin camý) kullanýlýr.
Doðru (
)
Yanlýþ (
)
Ünlü ile biten bir kelimeye üçüncü tekil kiþi iyelik eki geldiðinde
arada “y” kaynaþtýrma ünsüzü kullanýlýr.
Doðru (
)
Yanlýþ (
)
Ünlü ile biten rakamlara ünlü ile baþlayan bir ek geldiðinde
arada “s” kaynaþtýrma ünsüzü kullanýlýr.
Doðru (
)
Yanlýþ (
)
Ellerin var güller gibi küçücük
Mutlak kalbin tomurcuklardan pembe
Alnýmda ter ve kuvvetsin iþimde
Bu dizelerde aþaðýdaki ses olaylarýndan hangisi yoktur?
A) n-m deðiþmesi
B) Ünsüz türemesi
C) Ünlü (hece) düþmesi
D) Ünsüz yumuþamasý (deðiþimi)
E) Ünsüz düþmesi
47
4. Topraktýk avuç büyüklüðünde bin kez çatlýyorduk.
Pýnardýk, bir parmak suyumuz bin kez kesiliyordu.
Aðaçtýk, bin kez kuruyorduk, kabuklaþýyorduk.
Doðanýn koyaklarýna bakýyorduk, oralarý bile yeþilsizdi.
Bir tutam yeþillik bulamýyorduk.
Yukarýdaki dizelerde kaç ses olayý vardýr?
A) 3
B) 4
C) 5
D) 6
E) 7
5. Aþaðýdaki cümlelerin hangisinde “ünsüz benzeþmesi” kuralýna uyulmamýþtýr?
A) Bardaktaki suyu dökmeden bana getir.
B) Yeni aldýðý kitaplarý dikkatlice kitaplýða yerleþtirdi.
C) Olayý ona da baþdan sona anlat.
D) Bu konuyu onunla ne zaman görüþecektiniz.
E) Gözlerinde yayýlan sevinç parýltýsý gönlünü almaya yetti.
6. Aþaðýdaki cümlelerin hangisinde “hece (ünlü) düþmesi” vardýr?
A) Elini hafifçe omzuma koydu, kulaðýma eðildi.
B) Konuþma tarzýnda hafif bir farklýlýk var.
C) Fýskiyeden sýçrayan damlacýklar yoldan geçenleri serinletiyordu.
D) Sinemaya olan sonsuz sevgisi bizi yakýnlaþtýrýyordu.
E) Aydan akan büyünün sýcaklýðý ile ruhlarýmýz dolmuþtu.
7. “Renk” ve “yaprak” kelimelerine ünlü ile baþlayan bir ek getirdiðimizde, kelime sonundaki “k”ler “g”
ve “ð”ye dönüþmektedir. Bu durumun, Türkçenin hangi özelliðinden kaynaklandýðýný aþaðýda
boþ bırakılan yerlere yazýnýz.
………………………………………………………………………………………………………………
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
8. Tablodaki kelimelerin kalýnlýk-incelik ve düzlük-yuvarlaklýk uyumlarýna uygunluklarýný inceleyiniz. Ýlgili
bölüme bu incelemeden elde ettiðiniz sonuçlarý yazýnýz.
Kelimeler
Kalýnlýk - Ýncelik Uyumu
kolayca
uçurtma
begonya
yaðmur
büro
limon
üniforma
istasyon
okuyor
koþarken
48
Düzlük - Yuvarlaklýk Uyumu
3 . Y a z ý m (Ý m l a) K u r a l l a r ý
Hazýrlýk
1. Bir þehirde hiç kimse trafik kurallarýna uymazsa neler olur?
2. Ayný þehre trafik kurallarýna uyan birisi geldiðinde neler hisseder?
3. Çevrenizdeki alet ve araçlarý kurallarýna uygun kullanmadýðýnýzda hangi problemlerle karþýlaþýrsýnýz? Örnekler veriniz.
4. Dillerde yazým kurallarýna niçin ihtiyaç duyulduðunu açýklayýnýz.
5. Ayný dili kullanan bireylerin, kelimeleri ve ekleri istediði gibi yazmasýnýn sonuçlarýnýn neler olduðunu
belirtiniz?
6. Toplumda, ortak yazým kurallarýna uymanýn ne gibi faydalarý vardýr?
Ýnceleme
ÇÝRKÝNCE
“Evet, en iyi çare buydu. Þimdi bir at tedarik edip çirkince köyüne gider, akþama kadar kalýr, gece
mehtapta aðýr aðýr dönerdim. hatýrladýðýma göre yol bir buçuk iki saat çekiyordu. Gece on da yola
düzülsem on iki sýralarýnda gelirdimki, geri kalan birkaç saat te nasýl olsa geçerdi.
Selçuk, eski adýyla ayasuluð kasabasýnýn þimal tarafýnda ki sýrtlarýn arkasýna düþen bu güzel köye, otuz
49
sene önce, dokuz on yaþýnda bir çocukken gelip birkaç gün kalmýþtým. Annem ve beþ yaþýnda ki erkek
kardeþimle beraber, Çanak kalede asker olan babamýn yanýndan, çivril'de asker olan dedemin yanýna
gidiyorduk. Babam bizi bir gambotla bandýrmaya kadar getirmiþ, trene bindirmiþ, Ýzmir'de ki bir arkadaþýna
yazdýðý mektubu annemin eline verip dönmüþtü.”
Sabahattin Ali
1. “Çirkince” hikâyesinden alýnan parçada büyük harf kullanýmýyla ilgili yazým yanlýþlarýný bulunuz.
2. Metindeki “de” ve “ki”lerle ilgili yazým yanlýþlarýný tespit ediniz.
3. “Çirkince” metninde geçen “Çanak kale” kelimesinin doðru yazýlýp yazýlmadýðýný söyleyiniz.
1. ETKÝNLÝK
Birleþik kelimelerin yazımıyla ilgili kurallarý araþtýrýnýz. Bu kurallara uygun örnekleri sýnýf panosunda sergileyiniz.
2. ETKÝNLÝK
Ýçinde “Mustafa Kemal Atatürk, Kuzey Yemen, Ýstanbul, Pýnarlar köyü, Aras Nehri, Beydaðý, Akdeniz,
Türkçe, Bilim-Teknik, Müslümanlýk, Tercüman-ý Ahval…” kelimelerinin geçtiði cümleler oluþturunuz.
Oluþturduðunuz cümlelerden hareketle büyük harflerin kullaným kurallarýný maddeler hâlinde yazýnýz.
3. ETKÝNLÝK
Karla birlikte Ýstanbul belediyesi yollarý tuzlama çalýþmalarýna baþladý.
Buradaki çiçeklerin bakýmýný Belediye yapýyor.
Açýk hava da biraz gezinirsen açýlýrsýn.
Ýþe girmek için TEK'na dilekçe vermiþ.
Kalabalýðý daðýtmak için sisbombasý attýlar.
Eski mezunlar her yýl Eylül ayýnýn ilk haftasý toplanýyorlar.
Ona öyle alýþmýþki nereye gitse onu da yanýnda götürüyor.
Yaþ otuzbeþ yolun yarýsý eder, diye söyleniyordu.
Yeni aldýðý kitaplarý birerbirer raflara yerleþtirdi.
Þairin son þiir kitabý “uzak ülkeler” adýný taþýyor.
Sel felaketi Amerika'nýn Kuzeyini felç etmiþ durumda.
Sendemi baþýný alýp gidiyorsun?
Yukarýdaki cümlelerde yazým yanlýþý bulunan kelimeleri tespit ediniz. Kelimelerin doðru yazýlýþýný
tabloya yerleþtiriniz.
Yanlýþ Yazýlmýþ Kelimeler
Kelimelerin Doðru Yazýmý
50
Anlama ve Yorumlama
1. “Bilmem ki Hacer abla, duvardaki saz onun mu?”
Yukarýdaki cümlede kullanýlan “ki”lerin görevleri nedir?
2. “Esma da uykudan birdenbire uyandýrýldýðý ve ne olduðunu anlamadýðý için avaz avaz baðýran
çocuðunu kucaðýnda sallýyordu." cümlesinde kullanýlan “da (de)” larýn görevleri nedir?
4. ETKÝNLÝK
Bir gününüzün nasýl geçtiðini anlatan bir yazý yazýnýz. Sýra arkadaþlarýnýzýn yazdýklarýný yazým ve noktalama kurallarýna uygunluk açýsýndan inceleyiniz. Bulduðunuz yazým ve noktalama yanlýþlarýný düzeltiniz.
5. ETKÝNLÝK
Tabloda verilen kelimelerde yazým yanlýþý yapýlmýþtýr. Kelimelerin doðru þeklini ve yanlýþ yazýlýþ sebebini tabloya yazýnýz.
Yanlýþ Yazýlmýþ Kelimeler
onbeþ
Kelimelerin Doðru Yazýmý
on beþ
Yanlýþ Yazýlýþ Sebebi
Rakamlar ayrý yazýlýr.
tv'de
baþtanbaþa
evde ki hesap
deniz altý (araç)
yaptýki
aðýraðýr
geldi
Ahmet bey
hiçmihiç
gelmiyen
bir takým (insanlar)
Hane, name, kýzý, oðlu sözleriyle oluþturulan kelimeler ..................... yazýlýr.
“Üst, üzeri” sözleriyle yapýlan bileþik kelimeler ..................... yazýlýr.
Ýkilemeler, deyimler ve sayýlarýn her kelimesi ayrý yazýlýr.
Doðru ( )
Yanlýþ ( )
Belli bir tarihi gösteren ay ve gün adlarý büyük harfle yazýlmaz.
Doðru ( )
Yanlýþ ( )
Ara yönleri belirten kelimeler ayrý yazýlýr.
Doðru ( )
Yanlýþ ( )
51
3. Aþaðýdaki cümlelerin hangisinde yazým yanlýþý vardýr?
A) Agâh Bey dünya gidiþinden habersiz, kuramsal görüþlerle büyümüþ, dik baþlý, kuru zevkli bir adamdý.
B) Ýkindi güneþinin gözler alan ilk aydýnlýðý içinde bilmediði sokaklarý yabancý gibi dolaþmaya mecbur oldu.
C) Suyun iki tarafýnda da dallarýn örgülerle çevrilip gölgeleriyle kuytulaþtýrdýðý birçok ufak havuz vardý.
D) Nedim Bey yýkanmak fikrinde deðildi, bir süre yalnýz seyretti fakat baktý ki bu hiçte fena bir iþ deðildi.
E) Deðirmende daha sabahtan gönderilip hazýrlanan yaðlý bir oðlak çevirmesini tam kývamýnda buldular.
4. Aþaðýdaki cümlelerin hangisinde yazým yanlýþý yoktur?
A) 1955'den beri yayýnlanan bir gazetemiz var.
B) Bunlar THY'nýn yeni uçaklarý olmalý.
C) Bundan sonra size herhangibir katkým olmayacak.
D) O kendini koruyacak güçde bir insandýr.
E) Sýnav, 26 Haziran 2005 Pazar günü yapýldý.
5. Aþaðýdakilerden hangisinde bir yazým yanlýþý vardýr?
A) Bu yaz Ihlara Vadisi'ne bir gezi yapacaðýz.
B) Öyle korkmuþtu ki tek kelime söyleyemedi.
C) Her þey senin istediðin gibi olmayabilir.
D) Onbir aylýk bebek yürüyor, konuþuyordu.
E) Hata yaptýðýný çok sonra fark ettim.
6. Aþaðýdaki cümlelerin hangisinde bir yazým yanlýþý yapýlmýþtýr?
A) Öðrencilerden, askerlerden sonra esnaf gruplarý geçti.
B) Ýnsanlýkdan nasibini almamýþlar insaný daima küçük düþürür.
C) Deliye bal tattýrmýþlar, çarþýda katran býrakmamýþ.
D) Dene altýný mihenk taþýnda, dene insaný bir iþ baþýnda.
E) Deniz dalgasýz olmaz, gönül sevdasýz olmaz.
7. Aþaðýdakilerden hangisinde bir yazým yanlýþý yoktur?
A) Ýnsanlara karþý benide güç durumda býraktýnýz.
B) Öyle dikkatsiz ki bir çok kez çantasýný da unutdu.
C) Sen de ben de biliyoruzki bu, böyle devam edemez.
D) Söz dinlemediði gibi karþýlýk ta veriyor.
E) Akþamki kavga, kuyrukta sýra kapmak içindi.
8. “Burununa, Kazakca, terketmek, red etmek, anlýyacak, büyükcek, Karabüðe, 23'de” kelimelerindeki yazým yanlýþlarýnýn sebeplerini belirtiniz.
9.
“Gençken bilgi aðacýný dikelim ki yaþlandýðýmýzda gölgesinde barýnacak yerimiz olsun.”
“Tarihin sayfalarýndaki olaylarýn gelecek için iyi deðerlendirilmesi lazým.”
“Ankara'nýn havasýna göre Ýstanbul'unki daha sinsi ve çýldýrtýcýdýr.”
Yukarýdaki cümlelerden hareketle Türkçede kaç çeþit “ki” olduðunu belirleyiniz. Bu “ki” lerin
yazýmý ve görevleriyle ilgili neler söyleyebilirsiniz?
52
4. Noktalama Ýþaretleri
Hazýrlýk
1. Aþaðýdaki cümleleri sesli okuyarak noktalama iþaretlerinin yazýdaki önemini ifade ediniz.
Yabancý çocuða köy kahvesini sordu.
Yabancý, çocuða köy kahvesini sordu.
Seni kaç kez aradý.
Seni kaç kez aradý?
2. “Önemli olan cümlenin sonuna nokta konacaðýný söylemek deðil, noktayý koymaktýr.” cümlesinden
anladýklarýnýzý açýklayýnýz.
Ýnceleme
ÞAKA
Sýcak bir aðustos akþamýnýn kýzýl kýzgýn gün batýmý uzakta, körfezin ortasýnda gittikçe kýzýllaþarak
tamam oluyordu; sular bu akþam serpintisiz, akýntýsýz, bir pelte gibi tek parça, yeni boyanmýþ kadar yaðlý,
cilalý öyle durgun, ölgündü ki nefes bile almýyor, kabarmýyor, yalnýz güneþin ýþýklarýný göðsünde toplayarak
için için yanýyor, kýzarýyordu. Sanki ýsýnan bir cam gibi insana, birden ortasýndan çatlayarak parçalanacak,
içerisinden kaynayan denizi fýþkýrtacak duygusunu veriyordu.
Nedim Bey, “Amma güzel bir gurup…” diye söylendi… Servet Efendi: “Latif, Latif!..” diyordu. Tüccar
Þakir Efendi: “Dönelim!” uyarýsýyla arkadaþlarýný çevirdi.
Yavaþ yavaþ döndüler…
Denize, renk renk gün batýþlarýna alýþkýn bu iki Ýstanbul çocuðu, güzel manzaranýn çekiciliðinden kendilerini
hâlâ kurtaramýyorlar, içlerinden gelen bin tatlý hatýraya dalmýþ, aðýr, neþesiz yürüyorlardý.
Refik Halit KARAY
53
1. “Þaka” adlý metinde noktanýn (.), iki noktanýn (:) ve virgülün (,) kullanýlýþ amaçlarýný belirtiniz.
2. Týrnak iþaretinin farklý amaçlarla kullanýldýðý cümleler bulunuz. Bulduðunuz örnekleri metindeki kullanýmlarla karþýlaþtýrýnýz.
3. “Þaka” metninde “Latif, Latif!..” ifadesinde ünlem iþaretinin niçin kullanýldýðýný söyleyiniz.
1. ETKÝNLÝK
Aþaðýda kullaným yerleri verilen noktalama iþaretlerinin baþýnda yer alan harfleri tablodaki uygun
yerlere kodlayýnýz.
a.
b.
c.
ç.
d.
e.
f.
g.
ð.
h.
ý.
i.
Kendisinden sonra örnek verilecek cümlenin sonuna konur.
Tamamlanmamýþ cümlenin sonuna konur.
Soru bildiren cümle veya sözlerin sonuna konur.
Sevinç, kývanç, acý, korku, þaþma gibi duygularý anlatan cümlelerin sonuna konur.
Kendisinden sonra açýklama yapýlacak cümlenin sonuna konur.
Alýntýlarda, alýnmayan kelime ve bölümlerin yerine konur.
Bilinmeyen yer, tarih vb. durumlar için kullanýlýr.
Seslenme hitap ve uyarý sözlerinden sonra konur.
Satýra sýðmayan kelimeler bölünürken satýr sonuna konur.
Ara sözlerin baþýna ve sonuna konur.
Dil bilgisinde eklerin baþýnda kullanýlýr.
Bir söze alay, kinaye ve küçümseme anlamý kazandýrmak için ayraç içinde kullanýlýr.
Kýsa Çizgi (-)
Ünlem Ýþareti (!)
Soru Ýþareti (?)
Üç Nokta (…)
Ýki Nokta (:)
Anlama ve Yorumlama
KAYBEDÝLENLER
Bir gün insan “virgül”ü kaybetti, o zaman zor cümlelerden korkar oldu ve basit ifadeler kullanmaya
baþladý. Cümleler basitleþince düþünceleri de basitleþti.
Bir baþka gün ise “ünlem” iþaretini kaybetti. Alçak bir sesle ve ses tonunu deðiþtirmeden konuþmaya
baþladý. Artýk ne bir þeye kýzýyor, ne de bir þeye seviniyordu.
Bir süre sonra “soru” iþaretini kaybetti ve soru sormaz oldu. Hiçbir þey ama hiçbir þey onu ilgilendirmiyordu. Ne kainat, ne dünya, ne de kendisi umurundaydý.
Birkaç sene sonra “iki nokta” iþaretini kaybetti ve davranýþ nedenlerini baþkalarýna açýklamaktan
vazgeçti.
Ömrünün sonuna doðru elinde yalnýz “týrnak” iþareti kalmýþtý. Kendine has tek düþüncesi yoktu. Yalnýz
baþkalarýnýn düþüncelerini tekrarlýyordu.
Sýra “nokta”ya geldiðinde düþünmeyi ve okumayý unutmuþ vaziyetteydi.
A. KANEVSKY
1. “Kaybedilenler” adlý metinden hareketle noktalama iþaretlerinin insan hayatýndaki önemini anlatan bir
yazý yazýnýz.
2. Noktalama iþaretlerinin metne anlam ve dil yönünden katkýlarýný tartýþarak tartýþma sonuçlarýný defterinize yazýnýz.
2. ETKÝNLÝK
Konuþurken kullandýðýnýz tonlama, vurgu, durak, jest ve mimiklerin yazýdaki karþýlýklarýnýn noktalama
iþaretleri olduðunu örneklerle açýklayýnýz.
54
3. ETKÝNLÝK
Aþaðýdaki metinde parantez ile gösterilen yerlere uygun noktalama iþaretlerini yerleþtiriniz.
Kardeþim ( ) neymiþ senin bu Antalya ( ) Ýki gündür buradayým ( ) beni allak bullak etti ( ) Akdeniz iþte ( )
bütün hâliyle Akdeniz ( ) Su ( ) hava ( ) ýþýk ( ) bitki ( ) Ýnsanlarýn yumuþak huyu ( ) her þey o ( ) Serviler ( )
palmiyeler ( ) portakal ( ) limon ( ) Her þey Akdeniz ( ) in diliyle konuþuyor ( ) Burdur ( ) dan buraya gelirken
Kepez denilen bir mevkiden þehir ve deniz göründü ( ) Oradan itibaren yolu asfaltlamýþlar ( ) Þehir az çok
imar görmüþ ( ) Ama buraya ne yapýlsa az ( )
Dün Manavgat þelalesini ( ) Side harabelerini ve Aspendos ( ) u gezdim ( ) Doðru dürüst bir müzeleri
yok ya ( ) þehirde ve Side kazý yerinde enfes parçalar var ( ) Biz ( ) Halil Bedi Yönetken ( ) le ( ) özel bir
araba ile ( ) Ýstanbul ( ) dan yola düzüldük ( ) buraya kadar geldik ( ) Balýkesir ( ) Edremit ( ) Bergama ( )
Soma ( ) Bodrum ( ) Muðla ( ) Burdur ve nihayet Antalya ( ) Ne mi yapýyoruz ( ) Halk oyunlarýmýzý ama
þimdiye kadar bilmediklerimizi yahut bilinenlerin yeni þekillerini arýyoruz ( ) Ýþimiz çenk ü çegane ( ) Ama çok
yerde hayal kýrýklýðýna uðradýk ( ) Yerli kültürümüz en güzel taraflarýyla çöküyor ( ) Henüz bir Folklor
Enstitüsü olsun kuramadýk ( ) Kurulsa ne olacak ( ) Hiç olmazsa ( ) ilmî bakýmdan bu kaybolan þeylerin tespitine çalýþýlýr ( ) Görsen ( ) kýyafet bakýmýndan öyle sefil bir derekeye düþmüþüz ki insanýn içi cýz ediyor ( )
Ahmet Kutsi TECER
4. ETKÝNLÝK
“Kýþ mevsiminin zorluklarý” konusunda bir metin oluþturunuz. Yazdýklarýnýzý arkadaþýnýzla deðiþtirerek
birbirinizin metinlerini noktalama hatalarý yönünden deðerlendiriniz.
1. Aþaðýdaki cümlelerde boþ bıkakılan yerleri doldurunuz.
Herhangi bir sebeple bitirilmemiþ cümlelerin sonuna ……....………………. konur.
Kendisinden sonra açýklama yapýlacak cümlenin sonuna ……........……………. konur.
Bilinmeyen yer, tarih vb. adlarý yerine ……………........……. konur.
Baþka bir kimseden veya yazýdan olduðu gibi aktarýlan sözler .......................................içine alýnýr.
Cümlenin yapýsýyla doðrudan doðruya ilgili olmayan açýklamalar ....................................... içine alýnýr.
Kýsaltmalara getirilen ekleri ayýrmak için kesme iþareti ( ’ ) kullanýlýr.
Sayýlardan sonra sýra bildirmek için nokta ( . ) kullanýlýr.
Seslenme, hitap ve uyarý sözlerinden sonra iki nokta ( : ) kullanýlýr.
Ara sözleri ve cümleleri ayýrmak için kýsa çizgi ( - ) kullanýlýr.
Doðru
Doðru
Doðru
Doðru
(
(
(
(
)
)
)
)
Yanlýþ
Yanlýþ
Yanlýþ
Yanlýþ
(
(
(
(
)
)
)
)
3. Ritsos ( ) bir yazýsýnda þöyle diyor ( ) ( ) Barýþ ( ) çocuðun gördüðü düþtür ( ) ( )
Cümlede parantezle gösterilen yerlere aþaðýdaki noktalama iþaretlerinden hangisi getirilemez?
A) Noktalý virgül
B) Ýki nokta
C) Týrnak
D) Virgül
E) Nokta
4. Ünlü bilge Diyojen; elinde fenerle öðleyin sokakta dolaþýrken merak edenler ona sormuþlar:
— Ne yapýyorsun?
Diyojen yanýt vermiþ:
— Adam arýyorum.
Bu parçada hangi noktalama iþareti yanlýþ kullanýlmýþtýr?
A) Ýki nokta
B) Soru iþareti
C) Nokta
55
D) Uzun çizgi
E) Noktalý virgül
5. Kadýn ( ) polise yalvarýyordu ama o ( ) bu yalvarýþlarý duymuyordu bile ( )
Bu cümlede parantezle belirtilen yerlere aþaðýdaki noktalama iþaretlerinden hangileri getirilmelidir?
A) (,) (;) (…)
B) (,) (,) (...)
C) (,) (;) (.)
D) (;) (,) (.)
E) (;) (,) (…)
6. Aþaðýdaki cümlelerin hangisinde yazým ya da noktalama yanlýþý yoktur?
A) Bugün, saat 15.45'te buluþacaðýz onunla.
B) Kapýyý yüzüne niçin kapatý verdin?
C) Ödevlerinizi yaptýnýz mý yapmadýnýz mý.
D) Bu yazý Marmaris de geçirmeyi düþünüyorum.
E) Sen ki herþeyi bildiðini söylemez miydin?
7.
Dün dýþarýya çýktýnýz mý
Evet
Beþiktaþta nerelere uðradýnýz
Yukarýdaki parçada aþaðýdaki noktalama iþaretlerinden hangisi yer almaz?
A) Soru iþareti
B) Nokta
C) Kesme iþareti
D) Noktalý virgül
E) Konuþma çizgisi
8. Aþaðýdaki cümlelerin hangisinde kesme iþaretinin (’) kullanýmý yanlýþtýr?
A) Bu konuda Ankara’nýn bir planý var.
B) Bu cümlede ki’nin yazýmý yanlýþtýr.
C) Sezgin’i okula ben götüreceðim.
D) Isparta’lý Eyüp bildiklerini anlattý.
E) Zeynep’in pembe patikleri kayboldu.
(9 ve 10. sorularý aþaðýdaki cümlelere göre cevaplandýrýnýz.)
a. Eþ görevli kelime ve kelime gruplarý arasýnda,
b. Sýralý cümleleri birbirinden ayýrmak için,
c. Cümlede özel olarak vurgulanmasý gereken ögelerden sonra,
ç. Cümle içinde ara sözleri ve ara cümleleri ayýrmak için,
d. Týrnak içinde olmayan alýntý cümlelerden sonra,
e. Kendisinden sonraki cümleye baðlý olarak ret, kabul ve teþvik bildiren hayýr, evet, hayhay gibi
ifadelerden sonra,
f. Hitap için kullanýlan kelimelerden sonra,
g. Anlama güç kazandýrmak için tekrarlanan kelimeler arasýnda kullanýlýr.
9. Yukarýda özellikleri verilen noktalama iþareti aþaðýdakilerden hangisidir?
A) Noktalý Virgül
B) Virgül
C) Nokta
D) Üç Nokta
E) Ýki Nokta
10. Yukarýda kullaným yerleri verilen noktalama iþaretinin görevlerini örneklendiren cümleler yazýnýz.
(11 ve 12. sorularý aþaðýdaki cümlelere göre cevaplandýrýnýz.)
a. Cümle içinde virgüllerle ayrýlmýþ tür veya takýmlarý birbirinden ayýrmak için kullanýlýr.
b. Ögeleri arasýnda virgül bulunan sýralý cümleleri birbirinden ayýrmak için kullanýlýr.
11. Yukarýda kullaným yerleri verilen noktalama iþareti ………………………………dür.
12. Yukarýda kullaným yerleri verilen noktalama iþaretinin görevlerini örneklendiren cümleler yazýnýz.
56
1. Altýnlý baþýnda papatya niçin?
Sarý saçlarýna pembe gül takýn!
Git bahar, gönlümde ibadet için
Diz çöken kýzlarý ürkütme sakýn!
Yukarýdaki dörtlükte aþaðýdaki ses olaylarýndan hangisi vardýr?
A) Ünsüz benzeþmesi
B) Ünlü daralmasý
C) Ünlü düþmesi
D) Ünlü türemesi
E) Ünsüz türemesi
2. Aþaðýdaki cümlelerin hangisinde ulama yapýlmýþtýr?
A) Akýllý düþman, akýlsýz dosttan iyidir.
C) Öfke ile kalkan zararla oturur.
E) Akacak kan damarda durmaz.
B) Taþýma su ile deðirmen dönmez
D) Doðru bilinmeyince, eðri bilinmez.
3. Aþaðýdaki cümlelerin hangisinde yazým yanlýþý vardýr?
A) Beyaz karlar arasýnda bu yeþil çamlar çok güzel görünüyor.
B) Atlar üzerinde hiç konuþmadan ilerliyorduk.
C) Gece saat on ikide Ilgaz'ýn tam doruðundaydýk.
D) Öyle alýþmýþtýkki o güzel boðaz manzarasýna.
E) Güneþ bizi yýldýzlarýn solgun ýþýklarýna emanet etmiþti.
4. (I) Mustafa Kemal Paþa oturduðu koltuktan güçlükle kalkmaya çalýþtý. (II) Yanýnda Mustafa Kemal
Paþa' nýn ikiz kardeþiymiþ gibi kendisine benzeyen bir miralay ayakta duruyordu. (III) Mustafa Kemal
Paþa' ya doðru kalbimde mutlak bir hürriyetle gittim. (IV) O mütevazý odada, bütün gençliðin bir millet
yaþasýn diye ölmeyi göze alan kararýný temsil ediyordu. (V) Ne saray, ne þöhret, ne de her hangi bir
kudret onun o odadaki büyüklüðüne yaklaþamaz.
Yukarýdaki numaralý cümlelerin hangisinde yazým yanlýþý yapýlmýþtýr?
A) I.
B) II.
C) III.
D) IV.
E) V.
5. “Senem, bu ilk baharýn habercisi olan güneþin tadýný çýkarmak için bahçeye indi.” cümlesindeki
yazým yanlýþýnýn bir benzeri aþaðýdakilerin hangisinde vardýr?
A) Hacý Baba, kýzýnýn ne dediðini anlayamamýþtý.
B) Havalarýn ýsýnmasýyla etrafý kara sinek kapladý.
C) Osman Efendi, çaresizliðin verdiði öfkeyle yutkundu.
D) Gözlüðünü burnunun ucuna kaydýrýp etrafa hayran hayran baktý.
E) Sokaða çýktýðýnda sanki kendini meçhul bir ülkede hissediyordu.
6. Genç adam ( ) az þekerli bir kahve istedi kahveciden. Ýhtiyar kahveci, gözlüklerinin üstünden gence
baktý ( ) ( ) Az þekerli kahve içecek beye bak ( ) ( ) dedi.
Bu parçada parantezlerle gösterilen yerlere sýrasýyla aþaðýdaki noktalama iþaretlerinden
hangileri getirilmelidir?
A) (,) (.) (") (.) (")
B) (,) (:) (") (!) (")
D) (;) (.) (") (.) (")
E)
57
C) (;) (:) (") (,) (")
(,) (:) (") (.) (")
7. Aþaðýdaki cümlelerin hangisinde bir yazým yanlýþý vardýr?
A) Baþ baþa vermiþ, çocuklarýn sorunlarýndan söz ediyorlardý.
B) Ýnsanýmýzýn belirleyici özelliklerinden biri de konuk severliðidir.
C) Romandaki kiþilerin, tipik Ýç Anadolu insanýnýn özelliklerini taþýdýðýný söyledi.
D) Doðu felsefesiyle ilgili hemen her kitabý okurdu.
E) Televizyondaki kültür ve sanat programlarýný sürekli izlerdi.
ÖSS 2004
A) Bize hep: “Ýyi bir kitap okuru olmakla övününüz.” derdi.
B) “Bugünlerde iþlerimiz iyi.” diyerek ellerini ovuþturdu.
C) “O zamanlar buðdaylarýmýz bu deðirmende övütülürdü.” diye söze baþladý.
D) Öðrencilerine her zaman dürüst olmayý öðütlerdi.
E) Doktor, anneme: “Günde üç öðün yemek yiyin.” dedi.
ÖSS 2004
9. Aþaðýdaki cümlelerin hangisinde, ayraçla ( ) gösterilen yere iki nokta (:) konulmalýdýr?
A) Öyle bir olay ki ( ) eksiklerimizi, yetersizliklerimizi açýkça gösteriyor.
B) Ýletiþimde ölçüsüzlük dediðimiz þey ( ) sanat haberlerinde olduðu gibi spor haberlerinde de kendini
göstermiþtir.
C) Yöneticilere düþen görevlerden biri de ( ) öðrenciler arasýndaki üstün yetenekli gençleri bulup
yönlendirmektir.
D) Son günlerde yaþananlar, yöneticilerimize çok þey öðretmiþtir ( ) Bunlardan biri gerçekleþmemiþ beklentilerimizin üzüntüsüdür.
E) Bu tartýþma onun þu iki yönünü açýða çýkarmýþtýr ( ) Eleþtirilere karþý hoþgörüsüz olma ve
duygularýný denetleyememe.
ÖSS 2004
10. Bir güvercin... Beni görünce ürktü . Acaba açýk kalan pencereden mi girdi içeriye ? Oradan
I
II
III
oraya uçuyor, dýþarý çýkacak bir yer arýyor ! Maviliði, belki de çok uzaklardaki gemileri görüyor .
IV
V
Bu parçada numaralanmýþ yerlerden hangisindeki noktalama iþareti yerinde kullanýlmamýþtýr?
A) I.
B) II.
C) III.
D) IV.
E) V.
ÖSS 2005
A) Bu konudaki kararýmý size bildirmeyeceðim.
B) Konuþmasýnda bu konuya da deðinecek.
C) Bebeði bütün gün kardeþi oyalýyacak.
D) Onun bu iþi baþaracaðýný söyleyebilirim.
E) Onu kime verdiðimi anýmsamýyorum.
ÖSS 2005
58
“Kelimelerin gücünü anlamadan
insanlarýn gücünü anlayamazsýnýz.”
Konfüçyüs
Kelimede Yapý
Kelimede Anlam ve Kavram
Anlamlarý Bakýmýndan Kelimelerin Gruplandýrýlmasý
Anlam Ýliþkilerine Göre Kelimeler
Kelimelerde Anlam Deðiþmeleri
59
1. Kelimede Yapý
Hazýrlýk
1. Köklerin aðaçlar için önemini söyleyiniz.
2. Bazý aðaçlarýn yapýlan aþýlarla türlerinin deðiþtirilip deðiþtirilemediðini belirtiniz.
3. Kelime köklerinin kelimeler için taþýdýðý önemi belirtiniz.
4. Dilde kelimelerin belli bir sisteme göre oluþturulup oluþturulmadýðýný açýklayýnýz.
5. Sizce dilde yeni kelimelere ihtiyaç duyulmasýnýn sebepleri nelerdir?
Ýnceleme
ARTIRMA
Sergilerden çýktýðým yok gibi... Resim, heykel, seramik, el iþleri sergisi, ne olursa gidiyorum. Gidip de
bir þey mi alýyorum? Yooo... Sadece bol bol bakýyor ve hayýflanýyorum. Evet tam deyimi bu, hayýflanýyorum. Bakýyor, bakýyor, satýn alýnmýþ eserlere acýnýyorum. Acýnýyorum daha yerinde.
Biri tarafýndan beðenilmiþ, ayýrtýlmýþ, kaporasý verilmiþ, baþkasý heveslenmesin diye de altýna alanýn
adresi iliþtirilmiþ bir resim, bir kilim, bir vazo, bir ne bileyim ben, biblo gördüm mü içimin yaðý eriyor. Alana
garez oluyorum. Ossaat gözüm dönüyor. Kim alýrsa alsýn, o avukatýn, mühendisin, müteahhidin, doktorun,
tüccarýn o kimse kimin, etiketini oraya koymasýný bir çeþit lüzumsuz övünme sayýyorum.
“Bu vazo var ya, hani þu kartvizitimin yanýndaki.” demek istiyorlar, "Ýþte onu ben aldým ahbap... Ben
inþaat müteahhidi falan filaným. Adresim kartýn sol köþesinde yazýlý. Ayaspaþa'da Günnur Apartmaný’nýn
falanca katý. Telefon numaram, dört yüz doksan dokuz bin dokuz yüz doksan altý. Ýþte bu vazoyu oraya
götüreceðim. Ýstediðim çiçeklerle süsleyeceðim. Benim oldu o artýk, istesen de alamazsýn efendi... Avucunu yala, talihine küs, aptallýðýna doyma, e mi?”
Haldun TANER
1. “Heveslenmesin, bileyim, gözüm, aptallýðýna, verilmiþ” kelimelerinin köklerini bulunuz. Bu kelime köklerinin isim kökü mü yoksa fiil kökü mü olduðunu belirtiniz.
2. “Ser-”, “ser-gi” ve “ser-gi-le-” kelimelerinin arasýnda nasýl bir anlam iliþkisi olduðunu açýklayýnýz.
3. “Yazýlý, süsleyeceðim, övünme, güzelliðini” kelimelerindeki eklerin görevlerini bulunuz. Bu eklerin
görevleri ile ilgili farklýlýklarý söyleyiniz.
4. “Bakýyor, eserlere, avukatýn, onu, numaram” kelimelerindeki çekim eklerini gösteriniz ve eklerin iþlevlerini belirtiniz.
5. “Çiçek, ayýrtýlmýþ, doksan, olmak” kelimelerini yapý bakýmýndan inceleyip farklarýný belirtiniz.
1. ETKÝNLÝK
Ýki grup oluþturulur. Gruplardan biri “Artýrma” parçasýnda geçen çekim eki almýþ kelimeleri, diðer grup
ise yapým eki almýþ kelimeleri bulur. Gruplar, bu eklerin kelimelere yapý ve anlam bakýmýndan katkýlarýný
belirleyerek sonuçlarýný sýnýfa sunar.
60
2. ETKÝNLÝK
Þemayý inceleyiniz. Siz de þemadaki ekleri kullanarak farklý kelimeler türetiniz.
Ýsimden Ýsim Yapan Ekler
su-cu, iþ-çi-lik,
vatan-daþ
Fiilden Ýsim Yapan Ekler
uç-ak, yaz-(ý)m,
öl-ü
Ýsim Yapan Ekler
YAPIM EKLERÝ
Fiil Yapan Ekler
Ýsimden Fiil Yapan Ekler
iz-le-, ince-l-,
deli-r-
Fiilden Fiil Yapan Ekler
oku-t-, sev-(i)n-,
koþ-(u)þ3. ETKÝNLÝK
Aþaðýda verilen kelimelerin köklerini parantezlerin içine yazýnýz. Kökler ile türetilen kelimelerin
arasýnda bir anlam iliþkisi olup olmadýðýný tartışınız. Sonucu aşağıdaki noktalı yerlere yazınız.
Doðruldu
Gözcülüðümüzde
Gidilmez
Yaratýcý
Ýnandýrýcý
Aðlayanlardan
(
(
(
(
(
(
)
)
)
)
)
)
Yaþardý
Daralýyor
Garipsedim
Tembelliðini
Süzgeç
Dinlettirilen
(
(
(
(
(
(
)
)
)
)
)
)
.............................................................................................................................................................
.............................................................................................................................................................
4. ETKÝNLÝK
“Son Söz” þiirindeki bazý kelimelerin eklerinin çýkarýlmýþ hâliyle þiirin orjinal hâlini karþýlaþtýrarak
eklerin kelimelere, dolayýsýyla þiire kattýðý anlamla ilgili düþüncelerinizi belirtiniz.
Son Söz
Boðaz… lýkýr lýkýr geç…
Þu su… kýymet... bil
Ne… ki bu mavi... de
Pencere... görebil... kadar
Göð... kýymet... bil
Boðazýndan lýkýr lýkýr geçen
Þu suyun kýymetini bil
Nedir ki bu mavilik deme
Pencereden görebildiðin kadar
Göðün kýymetini bil
61
5. ETKÝNLÝK
Birleþik isimler deðiþik þekilde oluþturulur. “Hanýmeli” iki ismin, “sivrisinek” sýfat ve ismin, “mirasyedi” isim
ve fiilin, “uyurgezer” iki fiilin kaynaþmasý ile “dalgakýran” isimle fiilimsinin bir araya gelmesiyle oluþmuþtur.
“Atatürk, Kýzkulesi, Kýrþehir, kaptýkaçtý, gecekondu, kaynana, ateþböceði, devekuþu, akþamüstü,
baþöðretmen, güneybatý, hoca haným, birçoðu, eczane, arz etmek, kara yolu, yer çekimi, aðýrtop” gibi birleþik kelimelerin nasýl oluþturulduðunu belirtiniz.
6. ETKÝNLÝK
ÝSKELE PARKLARINDA
…Su satan adam, bardaklarýný çabuk çabuk ince pirinç musluðun suyuna tuttu. Bardaklar ýslanýnca ýþýdý.
Temiz bir görünüþ aldý. Þekercinin cývýl cývýl renklerle boyalý ucuz þekerleri sýcaktan gevþemiþlerdi. Ýki
ayakkabý boyacýsý, yan yana, boyama iþlemlerine tutkuyla devam ediyorlardý. Biri bir deniz erinin
ayakkabýlarýný parlatýp duruyordu. Yenmiþ, eðrilmiþ ayakkabýlarý o denli parlatmýþtý ki derinin üstündeki eðrilikler dalga dalga iniþli çýkýþlý belirmiþti. Deniz eri, yüzünde unuttuðu gülümsemesiyle saygýlý bekliyordu.
Bu aðustos cumartesisi de diðer yaz cumartesilerindendi. Ýskelenin kiþileri hep aynýydý aþaðý yukarý.
Kadýn, “Hep ayný insanlar...” diye düþündü. “Ýzinli askerler. Ýhtiyar kadýnlar. Küçük çocuklar. Ýhtiyar
erkekler. Erkeklerin ihtiyarý kadýna benziyor týpký. Kadýnlar gibi küçük adýmlar atarak yürüyorlar, alçak sesle
konuþuyorlar. Durmadan bir þeyler kemiriyorlar.”
FÜRUZAN
“Ýskele Parklarýnda” baþlýklý metinden, yapýlarýna göre farklý kelimeler bularak aþaðýdaki tabloya
yazınız.
Basit Kelime
Türemiþ Kelime
Birleþik Kelime
7. ETKÝNLÝK
“Ýskele Parklarýnda” metninin ilk paragrafýndaki yapým eki, çekim eki, hem yapým hem çekim eki alan
kelimeler bularak tabloya yerleþtiriniz.
Yapým Ekli Kelime
Çekim Ekli Kelime
62
Yapým-Çekim Ekli Kelime
ÝSÝM ÇEKÝM EKLERÝ
Ýsmin Hâlleri
Yalýn Hâli
Ekleri
Ýyelik Ekleri
Çokluk Eki
-lar, -ler
---------
Belirtme
Hâli
-ý, -i, -u, -ü
Yönelme
Hâli
-a, -e
Bulunma
Hâli
-da, -de,
-ta, -te
Ayrýlma
Hâli
-dan, -den,
-tan, -ten
Ýlgi
Hâli
-ýn, -in,
-un, -ün
Eþitlik
Hâli
-ca, -ce,
-ça, -çe
Vasýta Eki
- (ý) m
- (ý) mýz, -miz, -muz, -müz
- (ý) n
- (ý) nýz, -niz, -nuz, -nüz
-la, -le
- (s) ý, -i, -u, -ü - larý, -leri
ÇEKÝM EKLERÝ
FÝÝL ÇEKÝM EKLERÝ
Fiil Kipleri
Haber (Zaman)
Kipleri
Ekleri
Þahýs Ekleri
Dilek (Tasarlama) Kipleri
Öðrenilen Geçmiþ
Zaman
-mýþ, -miþ, -muþ,
-müþ
Gereklilik Kipi
-malý, -meli
Görülen Geçmiþ
Zaman
-dý, -di, -du, -dü,
-tý, -ti, -tu, -tü
Dilek-Þart Kipi
-sa, -se
Þimdiki Zaman
-yor,
-makta, -mekte
Ýstek Kipi
Gelecek Zaman
-acak, -ecek
Geniþ Zaman
-r, -ar, -er
Ekleri
-ým, -im,
-um, -üm
-ýz, -iz, -uz, -üz
-sýn, -sin,
-sun, -sün
-sýnýz, -siniz,
-sunuz, -sünüz
-lar, -ler
Emir Kipi
-a, -e
--------------------------------------------------------- -ýn, -in, -un, -ün
-ýnýz, -iniz,
-unuz, -ünüz
-sýn, -sin,
-sýnlar, -sinler,
-sun, -sün
-sunlar, -sünler
63
-m
-k
-n
-nýz, -niz,
-nuz, -nüz
-lar, -ler
Anlama ve Yorumlama
8. ETKÝNLÝK
EVÝN HÂLLERÝ
Evin -i hâli, sabah
Geciktiniz haydi!
Uykularýn tatlandýðý sularda
Býrakacaksýnýz evi.
Evin -de hâli, saadet,
Isýnmak ocaktaki alevde
Sönmüþ yýldýzlara karþý
Iþýklar varsa evde.
Evin -e hâli, gün boyu,
Ha gayret emektar deve!
Sýrtýnýzda yýllarýn yorgunluðu
Akþam erkenden eve.
Evin -den hâli, uzaktasýnýz,
Hatta içinde, yaþarken
Âþýklarýn, ölümlerin omuzunda
Ayrýlmak varken evden.
Behçet NECATÝGÝL
a. “Evin Hâlleri” þiirinde, çekim eklerinden hangilerinin kullanýldýðýný belirtiniz.
b. “Evin Hâlleri” þiirinde, kelimelerin cümledeki anlam ve görevlerinin nasýl belirlendiðini örneklerle
açýklayýnýz.
9. ETKÝNLÝK
Türkçedeki yapým ve çekim eklerini araþtýrarak araþtýrma sonuçlarýný bir çizelge hâlinde sýnýf
panosunda sergileyiniz.
10. ETKÝNLÝK
Aþaðýdaki þemayý inceleyiniz. Siz de isim kökü, fiil kökü ve ortak kökler bulunuz. Bulduðunuz köklerden yeni kelimeler türetiniz. Türettiðiniz kelimeleri birer cümlede kullanýnýz.
KÖK
Dilimizde hem fiil hem isim kökü
olarak kullandýðýmýz kelimeler vardýr.
Bunlara "ortak kök" denir.
Ýsim Kökleri
( su, kitap, iz)
Boya üzerime döküldü.
Boya
Ben çizdim; o, resmi boyadý.
Ortak Kök
(tat, tat-)
64
Fiil Kökleri
(gel-, oku-, al-)
11. ETKÝNLÝK
Aþaðýda “su” kelimesinden türetilmiþ deðiþik anlamdaki kelimeleri inceleyiniz. Siz de “sür-” fiilinden
çeþitli kelimeler türetiniz.
Sucu
suculuk
Sulu
Susuz
susuzluk
Sula-
sulat-
SU
sulattýr-
sulattýrýl-
Sulak
Susa-
susat-
susattýr-
12. ETKÝNLÝK
Aþaðýdaki þekilde kök ve eklerine ayrýlmýþ kelimelerin köklerinin türünü yazýnýz. Eklerin iþlevlerini
örnekteki gibi belirtiniz.
kýr - gýn - lýk
sýk - (ý)l - gan
F.k. F.i.y.e. Ý.i.y.e.
al - dýð - ý -n - ý
öykü - le - y - ici
bak - (ý)þ - týr -
oy(u)n - a - t -
mor - ar -
boð - ucu
oku - t - tur -
kapý - cý
KELÝMELER
bak - (ý)m
Ýzmir - li
iz - le - t - tir-
yaz - lýk
uç - (u)r - t - ma
ince - l - t - tir -
ek - le - me - li
öðren - ci - lik
bul - (u)n - dur -
baþ - la - t -
13. ETKÝNLÝK
EYLÜL
Yaðmur altýnda güvertede dolaþýrken vapur Büyükdere’yi geçip Tarabya'ya geldi, iskeleyi görünce hatýrladý, döndü; buradan Pazarbaþý yaðmur bulutu altýnda pek yakýn görünüyordu ve kendini o kadar mesut
eden kadýnýn þimdi orada olduðunu, orada nefes aldýðýný düþünmek onu büyük bir ferahlýk esintisi ile mesut
etti. Ah dünya, ne güzel ya Rabbim!.. Dünya ve hayat ne kadar güzeldi ve iyiydi… Yaðmur! Lakin yaðmurun ne ehemmiyeti vardý? Ýnsan mesut olduktan, sevdikten, sevildikten sonra her þey boþtu. Sade aþk, ah
sade bir Suad vardý…
Mehmet Rauf
“Eylül” metninde altý çizili kelimelerdeki yapým ve çekim eklerinin görevlerini belirleyiniz.
65
14. ETKÝNLÝK
“Kelimede yapý” þemasýndaki örnekleri inceleyerek basit, türemiþ ve birleþik kelimelerin oluþumlarýný
açýklayýnýz.
KELÝMEDE YAPI
Basit Kelime
Yapým eki almamýþ, kök
durumundaki kelimelerdir.
Çekim eklerini alýr çünkü
çekim ekleri yeni kelime
türetmez.
( kitaplarýmýz, geliyorum )
Türemiþ Kelime
Ýsimlerin ve fiillerin kök ya
da gövdelerinden yapým
ekleriyle türetilmiþ yeni
anlamlý kelimelerdir.
( baþlýk, seçkin, sula- )
Birleþik Kelime
Ýki kelimenin birleþmesiyle
oluþan kelimelerdir.
( gecekondu, oldubitti,
kahvaltý, kaybol-, reddet- )
Birleþik Fiiller
Birleþik Ýsim
aslanaðzý
sivrisinek
gecekondu
dalgakýran
yanardað
gelgit
cýzbýz
Kurallý Birleþik Fiiller
yapabilalýveröleyazbakakalgidedurkoþagel-
Anlamca Kaynaþmýþ
Birleþik Fiiller
boy ölçüþgöz at-
Yardýmcý Fiillerle Kurulan
Birleþik Fiiller
isim + et-, ol-, kýl-, eyle(yardým et-, affet-)
66
15. ETKÝNLÝK
“Kelimede yapý” þemasýndan yararlanarak verilen yardýmcý fiillerin her biriyle birer birleþik fiil oluþturunuz. Oluþturduðunuz birleþik fiilleri cümle içinde kullanýnýz.
16. ETKÝNLÝK
Kurallý birleþik fiillerin kullanýldýðý örnek cümleler yazýnýz. Kullandýðýnýz birleþik fiillerin, cümleleri
anlam yönünden nasýl tamamladýklarýný söyleyiniz.
17. ETKÝNLÝK
“Gözden düþmek, aðzý kulaklarýna varmak, etekleri zil çalmak, kulak kabartmak, çizmeyi aþmak”
deyimlerini anlamca kaynaþmýþ birleþik fiil olarak birer cümle içinde kullanýnýz.
18. ETKÝNLÝK
Aþaðýdaki tabloyu inceleyiniz. Türk edebiyatý ders kitabýnýzdaki “Atatürk, Sanat ve Edebiyat” baþlýklý
metinden çekim ekinin önce, yapým ekinin sonra getirildiði kelime örnekleri bulunuz. Bulduðunuz örnekleri
tahtaya yazýnýz.
Türkçede çekim ekleri yapým eklerinden sonra gelir ancak
Türkçede çekim ekinin önce, yapým ekinin sonra geldiði istisnai durumlar da vardýr.
Anne - m - siz
yüz - d e - lik
ev - de - ki
kök
kök
kök çekim yapým
eki
eki
çekim
eki
yapým
eki
çekim yapým
eki
eki
19. ETKÝNLÝK
“Merhamet” konulu bir yazý yazýnýz. Yazýnýzda kullandýðýnýz ek almýþ kelimelerin yapýlarýný
çözümleyerek bunlarýn kökleriyle ek almýþ biçimlerini anlam iliþkileri yönünden inceleyiniz.
Çekim ekleri, kelimenin kök ya da gövdesinden, yeni anlamlý
kelimeler türetir.
Doðru ( )
Yanlýþ ( )
Türkçede kelimeler önce yapým eki, sonra çekim eki alýr.
Doðru ( )
Yanlýþ ( )
Haber (zaman) kipleri cümleye zaman, dilek (tasarlama)
kipleri ise tasarlama anlamý katar.
Doðru ( )
Yanlýþ ( )
2. Aþaðýdaki altý çizili kelimelerden hangisi iþlevi bakýmýndan ötekilerden farklý bir ek almýþtýr?
A) Ben onarým iþleriyle ilgileniyorum.
B) Bir doðum ilaný vermek istiyorum.
C) Bu yemekleri içim kaldýrmýyor.
D) Soðuklar verim düþüklüðüne yol açýyor.
E) Pancar söküm zamaný yaklaþýyor.
67
3. Aþaðýdaki cümlelerin hangisinde -lýk, ( -lik, -luk, -lük) ekiyle türetilmiþ kelime yer bildirmektedir?
A) Aylýk kazancýnýn yarýsýný bu iþe harcamýþtý.
B) Yarýn çamlýða doðru bir geziye çýkacaðýz.
C) Kýþlýk yiyeceklerimizi þimdiden alacaðýz.
D) Çocukluðunda buralara pek çok kez gelmiþti.
E) Çevremizi kuþatan çirkinliklerden rahatsýz olmuþtuk.
ÖSS 1989
4. Aðaçlarýn çiçeklenip ekinlerin büyümeye baþladýðý günlerde köyüne gider, çocukluk günlerini sanki
I
II
III
IV
V
yeniden yaþardý.
Bu cümledeki altý çizgili kelimelerden hangisinin kökü, kelime türü bakýmýndan ötekilerden
farklýdýr?
A) I.
B) II.
C) III.
D) IV.
E) V.
ÖSS 1990
5. Aþaðýda verilen þemada altý çizili eklerin görevlerini yazýnýz.
-a (-e)
-i (-ý , -u , -ü)
Kitab-ý ver. Kitab-ý kaybolmuþ.
.........
.........
Gez-i güzeldi.
.........
Okul-a gitti. Saat üçe beþ kal-a geldi. Eli kan-a-dý.
.........
.........
.........
6. “Karþý” kelimesine “-la, -þ, -týr” yapým eklerinin gelmesiyle kelimede oluþan anlam deðiþmelerini belirtiniz.
7. “-lýk” yapým ekini “kitap, doðru, kulak, genç, diþçi, öðrenci, yaz” kelimelerine getirdiðinizde
kelimelerin kazandýklarý anlamlarý belirtiniz.
8. Aþaðýdaki altý çizili eklerin eklendiði kelimeye kattýðý anlamlarý parantez içine yazýnýz.
Kiloca o daha þiþmandý.
Yürekler acýsý bir hâli vardý.
Böyle çocukça davranmamalýsýn.
Dayýmlar yaza bize de uðrayacaklar.
Sýnýftaki Ali'ler ayaða kalksýn.
Gelen misafirleri kapýda karþýladý.
Gelen misafirleri ayakta karþýladý.
Birden ayaða fýrladý.
Senden iyi arkadaþ bulunmaz.
Bence bu kazak seni açmýþ.
Küçükken sýkýntýdan týrnaklarýný yerdi.
Her taraf kâðýttan uçaklarla doluydu.
Bir saat önce seni okulda görmüþ.
Ýþe gitmek için ayrýldý.
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
68
)
)
)
)
)
)
)
)
)
)
)
)
)
)
2. Kelimede Anlam
a. Kelimede Anlam ve Kavram
Hazýrlýk
1. “Tas” kelimesi sizde nasýl bir çaðrýþým uyandýrýyor?
2. “Tas”ýn yere düþünce çýkardýðý sesi kelime olarak yazabilir misiniz?
3. “Tas” kelimesindeki “t”, “a”, “s” sesleri ile karþýladýðý kavram arasýnda nasýl bir iliþki vardýr?
4. “Varlýk veya varlýðýn düþünülmesi, sesleri; sesler ise anlamý çaðýrýr.” sözü ile ilgili düþüncelerinizi
açýklayýnýz.
5. Kelimelerin yazýlý ve sözlü iletiþimdeki önemini açýklayýnýz.
1. ETKÝNLÝK
“Kavramlaþtýrma”, “terim”, “imge” kavramlarýný araþtýrarak ulaþtýðýnýz sonuçlarý sýnýfa sununuz.
Ýnceleme
GEZÝNTÝ
Ýkiz hayaletler gibi yürüdük
Puslu aydýnlýkta o bahar günü
Gece, bir tepeden seyrettik, büyük
Yýldýzlarýn suya döküldüðünü.
Ülker, Demirboða, Altýnkelepçe
Týlsýmlý günleri gökbahçesinin,
Bir bir açýldýlar… Ve ýssýz gece,
Suda tekrarlandý, ilhamlý, engin,
Bir âlem kurulur gibi yeniden
Baþtan baþa hayal, düþünce, rüya,
Billur bir kadehe benziyordun sen
Uzanan yüzünle bu parýltýya!
Ahmet Hamdi TANPINAR
1. “Gezinti” þiirinde altý çizili kelimelerden hangilerinin somut, hangilerinin soyut anlamda kullanýldýðýný
belirtiniz.
2. Þiirdeki somut ve soyut anlamlý kelimelerin iþlevlerini belirleyiniz.
3. Soyut anlamlý kelimelerin þiire anlamsal bir derinlik kazandýrýp kazandýrmadýðýný açýklayýnýz.
69
4. Altý çizili soyut ve somut anlamlý kelimeler birlikte kullanýldýðýnda þiirde nasýl bir anlam bütünlüðü saðlanmaktadýr?
5. Þiirdeki “Ýkiz hayaletler gibi yürüdük.” mýsrasýnda þairin imgeyi nasýl oluþturduðunu açýklayýnýz.
6. “Fil” kelimesinin (varlýðýn) ses simgesi (gösteren)ni duyduðumuzda varlýðýn kendisi (gösterilen)
zihnimizde canlanýr. “F-i-l” seslerinin zihnimizde “fil”i düþündürmesine “kavramlaþtýrma” denir. Varlýk,
olay, duygu, düþünce ve hayaller ses bileþenleriyle simge hâline getirilerek kavramlaþtýrýlýr. Siz de þiirden
kavramlaþtýrmaya örnekler bularak varlýk, olay, duygu, düþünce ve hayallerle ses bileþenleri arasýndaki
iliþkiyi açýklayýnýz.
2. ETKÝNLÝK
“1 milimetre küp kanda 200-300 bin sayýlan trombositler, kemik iliðinden türeyen maddelerdir.
Zedelenen damar çeperlerini onarýrlar.”
“Estetik-Estetik duygu veya zevk, hem zekâdan hem iradeden ayrýlýr; o ne teorik karakter, ne pratik
karakteri olan kendine özgü bir olgudur fakat esas itibarý ile subjektif bir temel üzerinde iþ görmesi bakýmýndan akla ve iradeye benzer.”
“Bir âlem kurulur gibi yeniden
Baþtan baþa hayal, düþünce, rüya,
Billur bir kadehe benziyordun sen
Uzanan yüzünle bu parýltýya!”
Verilen parçalardan yola çýkarak;
a. Felsefe ve düþünce yazýlarýnda kavramýn,
b. Sanatta imgenin,
c. Bilimde terimlerin nasýl bir anlam ifade ettiðini açýklayýnýz.
3. ETKÝNLÝK
“Ev” kelimesinin yerine ayný anlama gelecek kelimeler kullanarak cümleler kurunuz.
Anlama ve Yorumlama
4. ETKÝNLÝK
SERENAD
Yeþil pencerenden bir gül at bana,
Iþýklarla dolsun kalbimin içi.
Geldim iþte mevsim gibi kapýna,
Gözlerimde bulut, saçlarýmda çið.
Bir kuþ sesi gelir dudaklarýndan,
Gözlerin gönlümde açan nergisler,
Düþen bin öpüþtür yanaklarýndan,
Mor akasyalarla ürperen seher.
Açýlan bir gülsün sen yaprak yaprak
Ben aþkýmla bahar getirdim sana.
Tozlu yollardan geçtiðim uzak
Ýklimden þarkýlar getirdim sana.
Pencerenden bir gül attýðýn zaman,
Iþýklarla dolacak kalbimin içi.
Geçiyorum mevsim gibi kapýndan,
Gözlerimde bulut, saçlarýmda çið.
Þeffaf damlalarla titreyen aðýr,
Goncanýn altýnda bükülmüþ her sak;
Seninçin dallardan süzülen ýtýr,
Seninçin yasemin, karanfil, zambak...
Ahmet Muhip DIRANAS
Yukarýdaki þiirin ifade ettiði anlamý bozmadan bazý kelimelerini deðiþtirerek þiiri yeniden yazýnýz. Sizin
kullandýðýnýz kelimelerle þiirin ayný etkiyi yaratýp yaratmadýðýný açýklayýnýz.
70
1. “Kahve” kelimesini deðiþik anlamlara gelecek þekilde cümlelerde kullanýnýz. “Kahve” kelimesinin
anlamýnýn baðlam içerisinde nasýl deðiþtiðini belirtiniz.
2. “O, bu gidiþle hiçbir yerde tutunamaz.” cümlesini somutlaþtýrmak isteseniz altý çizili kelimenin yerine
hangi kelimeleri kullanýrdýnýz?
3. Çocuk, köpekten korktu.
Annem, arabanýn sesinden irkildi.
Karanlýkta suratýný görünce ürktüm.
Yukarýdaki cümlelerde altý çizili kelimeler arasýndaki anlam ilgisini açýklayýnýz.
4. “Eþ, ana, hatun, hanýmefendi, haným” kelimelerini birer cümlede kullanarak bu kelimelerin hepsinin
bir cümlede kullanýlmasýnýn mümkün olup olmadýðýný belirtiniz.
5. Ýmgelerin, kavramlarýn ve terimlerin; yazýlarýn türlerini belirlemedeki rolünü açýklayýnýz.
6. Ayný annenin karnýndan doðmuþ olmayý anlatan “karýndaþ” kelimesinin deðiþmesiyle oluþan “kardeþ”
kelimesini, dýþ yapýsý (ses ve seslerde meydana gelen deðiþiklikler) ve iç yapýsý (anlam çerçevesi ve
zihinde uyandýrdýðý kavram) bakýmýndan inceleyiniz. Bulgularýnýzý arkadaþlarýnýzýnkilerle karþýlaþtýrýnýz.
7. Dilde yeni kavramlara karþýlýk bulunurken hangi yollara baþvurulduðunu örneklerle gösteriniz.
Beþ duyumuzdan biri ya da birkaçýyla algýlayabildiðimiz nesneleri ve kavramlarý karþýlayan kelimeler
.................... anlamlý kelimelerdir.
Beþ duyumuzla algýlayamadýðýmýz, ancak zihnimizle kavrayabildiðimiz kelimeler ........... anlamlý kelimelerdir.
“Millîlerimizi bu akþam diþli bir rakip bekliyor.” cümlesinde
altý çizili kelime soyut anlamda kullanýlmýþtýr.
Doðru ( )
Yanlýþ ( )
“Çocuk, cesaretle aslanýn üzerine atýldý.” cümlesinde soyut
anlamlý kelime yoktur.
Doðru ( )
Yanlýþ ( )
“Güneþlerde parlayan bu yeþil su.” mısrasında bütün kelimeler
somut anlamda kullanılmıştır.
Doðru ( )
Yanlýþ ( )
3. Aþaðýdaki cümlelerin hangisinde somut anlamlý bir kelime soyut anlamda kullanýlmýþtýr?
A) Akdeniz bölgesinin bitki örtüsü makidir.
B) Kütüphanedeki her bir kitabý caný gibi korurdu.
C) Kalbimi sana verdim, o artýk senin olsun.
D) Zaman akar, yer direnir, gökyüzü yaðmur döker.
E) Elindeki hafif paketi bile taþýyamayacak kadar mecalsizdi.
4. “Tut-” fiili, aþaðýdakilerin hangisinde “destekle-, koru-” anlamýyla kullanýlmýþtýr?
A) Göstericiler boþ alanlarý tutmuþtu.
B) Bu makale yaklaþýk üç sayfa tutar.
C) Bu konuyu aklýnýzda çok iyi tutun.
D) Dostlarým beni her zaman tutmuþtur.
E) Arabanýn bu modeli çok tuttu.
71
b. Anlamlarý Bakýmýndan Kelimelerin Gruplandýrýlmasý
I. Anlam Çeþitleri
Hazýrlýk
DÝLÝN YAPISI
— Anne, babam bana “Tepemin tasýný attýrma!” dedi. Ýnsanlarýn tepesinin tasý mý var?
— Öf, lütfen git baþýmdan! Sular kesik zaten…
— Sularý býçakla mý kesiyorlar?
— Hayýr… Lafýn geliþi, öyle denir…
— Laf bir yerlerden mi geliyor?
— Kafa ütüledin ama…
— Ýnsanlarýn kafalarý, týpký pantolonlar ve gömlekler gibi ütülenebilir mi?
— Aaa! Komþular yetiþin! Bu çocuk beni Bakýrköy'e gönderecek!
— Bakýrköy, gerçekten bakýrdan mý?
— Peki, peki… Bak þimdi sana anlatmaya çalýþayým: Kullandýðýmýz kelimelerin… yani… þey… Yani,
her kelimenin anlamýný araþtýrmamýz gerekmez… Yani dilin yapýsý öyle…
— Anne dilini çýkarýr mýsýn?
— Nedenmiþ o?
— “Dilin yapýsý öyle.” demedin mi? Görmek istiyorum, neden yapýlmýþ dil?
Behiç AK
1. Metindeki anneyle çocuðun anlaþamamalarýnýn temel sebebi nedir?
2. Yukarýda verilen metindekine benzer konuþmalara þahit oluyor musunuz? Örnekler veriniz.
1. ETKÝNLÝK
Bir Karagöz oyunu getiriniz. Getirdiðiniz metinle yukarýdaki metin arasýnda ne yönden benzerlikler
olduðunu belirleyiniz.
2. ETKÝNLÝK
Kelimelerin farklý anlamlarda kullanýlmasýnda kiþisel özellikler ile tarihsel ve toplumsal geliþmelerin
etkisinin büyük olduðu görüþüne katýlýp katýlmadýðýnýzý belirtiniz.
3. Gözüm aðrýdýðý için doktora gittim.
Çekmecenin gözünden bir kalem aldým.
Öðretmenin gözünden düþtüm.
Yukarýdaki cümlelerde “göz” kelimesi kaç farklý anlama gelecek þekilde kullanýlmýþtýr? Kelimelerin,
diðer kelimelerle kullanýldýðý zaman bir anlam oluþturduðu fikrine katýlýyor musunuz? Açýklayýnýz.
Ýnceleme
TEHLÝKELÝ OYUNLAR
Nihayet insanlýk da öldü. Haber aldýðýmýza göre uzun zamandýr amansýz bir hastalýkla pençeleþen
insanlýk, dün hayata gözlerini yummuþtur. Bazý arkadaþlarýmýz önce bu habere inanmak istememiþler
ve uzun süre, “Yahu insanlýk öldü mü?” diye mýrýldanmaktan kendilerini alamamýþlardýr. Bu nedenle
gazetelerinde, “Ýnsanlýk öldü mü?” ya da “Ýnsanlýk ölür mü?” biçiminde büyük baþlýklar yayýmlamakla
72
yetinmiþlerdir. Fakat acý haber kýsa zamanda yayýlmýþ ve gazetelere telefonlar, telgraflar yaðmýþtýr;
herkes, insanlýðýn son durumunu öðrenmek istemiþtir. Bazýlarý bu haberi bir kelime oyunu sanmýþlarsa da
yapýlan araþtýrmalar bu acý gerçeðin doðru olduðunu göstermiþtir. Evet, insanlýk artýk aramýzda yok.
Ýnsanlýktan uzun süredir ümidini kesenler ya da hayatlarýnda insanlýðýn hiç farkýnda olmayanlar bu haberi
yadýrgamamýþlardýr. Fakat insanlýk âleminin bu büyük kaybý, birçok yürekte derin yaralar açmýþ ve onlarý
ürkütücü bir karanlýða sürüklemiþtir; o kadar ki bazýlarý artýk insanlýk olmadýðýna göre bir âlemden de söz
edilemeyeceðini ileri sürmeye baþlamýþlardýr. Bize göre, böyle geniþ yorumlarda bulunmak için vakit
henüz erkendir. Ýnsanlýk artýk aramýzda dolaþmasa bile, hatýrasý gönüllerde her zaman yaþayacak ve
çocuklarýmýz bizden, bir zamanlar insanlýðýn olduðunu, bizim gibi nefes alýp ýstýrap çektiðini öðreneceklerdir. Ýnsanlýðýn güzel ve çekingen yüzünü ben de görür gibi oluyorum. Zavallý insanlýk kendini belli
etmeden sokaklarda dolaþýr ve insanlýk için bir þeyler yapmaya çalýþanlarý sevgiyle izlerdi. Bugün için
insanlýk ölmüþse de onun ilkeleri akýllara durgunluk verecek bir canlýlýkla aramýzda yaþamaya devam
edecektir. Ýnsanlýktan paylarýný alamayanlar için o zaten bir ölüydü, onun bu kadar uzun yaþamasýna
þaþýlýyordu. Yýllarca önce küçük bir kasabada dünyaya gelen insanlýk, dünya savaþlarýndan birinde, çok
rutubetli bir siperde göðsünü üþütmüþ ve aylarca hasta yatmýþtý. Bu olaydan sonra, hastalýðýn izlerini
bütün ömrünce ciðerlerinde taþýyan insanlýk, önceki gece sabaha karþý nefes alamaz olmuþ ve gösterilen
bütün çabalara raðmen gün aðarýrken doktorlar, insanlýktan ümitlerini kesmek zorunda kalmýþlardýr.
Doðru dürüst bir tahsil görmeyen ve kendi kendini yetiþtiren insanlýk hiç evlenmemiþti. Küçük yaþta öksüz
kalan insanlýða, doðru dürüst bir miras da kalmamýþtý; bu yüzden sýkýntýlarla geçen hayatý boyunca insanlýk, baþkalarýnýn yardýmýyla geçinmeye çalýþmýþtý. Ýnsanlýðýn ölümüyle ülkemiz, boþluðu doldurulmasý
mümkün olmayan bir deðerini kaybetmiþtir. Gazetemiz, insanlýðýn yakýnlarýna baþsaðlýðý ve sonsuz sabýrlar diler.
Oðuz ATAY
1. “Tehlikeli Oyunlar” baþlýklý metinden temel (gerçek) anlamda kullanýlan kelimeleri bulunuz.
2. Zaman içinde kelimeler anlam geniþlemesine ve anlam kaymasýna uðrar. Kelimeler ilk anlamlarýndan
uzaklaþýr. Kelimenin kullanýldýðý yerde sonradan kazandýðý bu anlama onun “yan anlamý” denir.
Siz de “Tehlikeli Oyunlar” adlý parçadan yan anlamda kullanýlan kelimeleri bularak bu kelimelerin metne
katkýlarýný açýklayýnýz..
3. ETKÝNLÝK
ÞÝÝRLE SAVAÞ
Þiirin eski savaþçýlarýndan biriyim, yorulmadým, yorgun deðilim. Yýllar önce “Evlerle savaþýmýz
savaþlarýn çetini” demiþtim, þiirle savaþým da çetinlikte evlerle savaþtan geri kalmadý. Basýlý ilk þiirim 1935
Ekiminde çýktýðýna göre, ben bu savaþta, bu yýlýn ekiminde kýrk yýlýmý dolduruyorum. Uzatmalý bir nefer.
Çevik, atak deðilim ama tecrübem var þiirle savaþa, geri karakollarda hâlâ katkým olabilir.
Behçet NECATÝGÝL
“Þiirle Savaþ” parçasýnda gerçek anlamý dýþýnda kullanýlan kelimeleri bulunuz. Bu kelimelerin þiirde
nasýl bir anlam kazandýðýný belirtiniz.
Bir sözün gerçek anlamýndan tümüyle sýyrýlýp bir baþka anlamda kullanýlan hâline “mecaz anlam”
denir. Mecaz anlamý deyim anlamla karýþtýrmamak gerekir. Deyim, iki ya da daha fazla kelimenin, gerçek
anlamýndan uzaklaþarak bir olayı, durumu vb. karþýlamak üzere kalýplaþmasýyla oluþan kelime grubudur
(Ýpe un sermek, aðzýnda bakla ýslanmamak, bindiði dalý kesmek, pabuç pahalý vb.).
73
4. ETKÝNLÝK
Aþaðýdaki cümlelerde altý çizili kelimelerin hangi anlamda kullanýldýðýný belirtiniz.
Kuþun kanadýný tedavi ettirdi.
Uçaðýn kanadýnda arýza çýktý.
Gerçek anlam
Yan anlam
Mecaz anlam
Terim anlam
Kýrýldý kanadým kaldým çaresiz.
Takýmýn sað kanadý bu maçta iyiydi.
GEMÝCÝLER
Biz dalgalar, fýrtýnalar kahramaný yiðitleriz.
Ufuklardan ufuklara haber sorar, gezeriz.
Güneþlerde uyuklayan yamaçlarý,
Kalbi durgun tarlalarý býraktýk.
Gölge veren aðaçlarý
Sevmiyoruz biz artýk.
Sevgilimiz,
Ey deniz!
Ýþte biz:
Nihayetsiz
Mavilikler yolcusu!
Ruhumuzun kardeþidir
Güneþlerde parlayan bu yeþil su.
Bayraðýmýz yeþil sular ateþidir.
Biz bayraðýn fedaisi sayýsýz Türk genciyiz.
Ey vatandan müjdelerle bize kadar gelen rüzgâr!
O sarýþýn sahillerde kara gözlü genç kýzlar,
Yaz gecesi mehtap ile konuþurken,
Doðru söyle, sordular mý bizleri?
Nasýl cevap verdi gökten
Gemimizin rehberi,
O vefakâr
Yýldýzlar?..
MESNEVÝ’DEN
Poyraz var;
Yelken dolar.
Gemi sanki kanatlý!
Enginlerde pembe güneþ
Gülümserken bu yolculuk ne tatlý!
Çal sazýný kalender yiðit kardeþ!
Naðmelerin yorulmayan dalgalardan bahtiyar.
Gönderelim bu ahengi o sevgili yurda kadar.
Dinle neyden, duy neler söyler sana?
Derdi vardýr ayrýlýklardan yana.
“Beni kamýþlýktan kestiler keseli,
Ben aðlarým, aðlatýrým herkesi.”
Mevlânâ
Enis Behiç KORYÜREK
1. “Gemiciler” adlý þiirden mecaz anlamda kullanýlmýþ kelimeleri bularak bu kelimelerin þiirde nasýl bir
anlam kazandýðýný belirtiniz.
74
Kelimeler sayýlý ama insanýn duygu, düþünce, hayal ve izlenimi sýnýrsýzdýr. Ýnsan sýnýrsýz olan
duygu, düþünce, hayal ve izlenimlerini anlatmak için mecazlý anlatýmlara baþvurarak dilini zenginleþtirmiþtir.
2. Ýnsan dýþýndaki varlýklara insan kiþiliði vermeye “kiþileþtirme (teþhis)”, insan kiþiliði verilen bu varlýklarý konuþturmaya ise “konuþturma (intak)” sanatý denir. “Gemiciler” þiirinde ve “Mesnevi”den alýnan
beyitlerde geçen kiþileþtirme, konuþturma sanatlarýný bulunuz.
3. Metinlerde kelimelerin benzetme yapmak amacýyla gerçek manasýný düþündürmeyecek þekilde
kullanýlmasýna “istiare (iðretileme)” denir.
Aþaðýdaki beyitte istiareyi bulunuz.
Mâcerâ baþlamak üzereymiþ o gün,
Sürecekmiþ bu ateþ yýllarca.
Yahya Kemal BEYATLI
4. Kelimelerin benzetme amacý güdülmeden baþka bir kelime yerine kullanýlmasýna mecazýmürsel (ad
aktarmasý) denir.
Aþaðýdaki beyitte mecazýmürseli bulunuz.
Bir ruh o derin bahçede bir defa yaþarsa,
Boynunda onun kollarý, koynunda o varsa.
Yahya Kemal BEYATLI
5. Bir kelimenin hem gerçek hem de mecaz anlamý düþündürecek þekilde kullanýlmasýna “kinaye” denir.
Aþaðýdaki dörtlükte kinayeyi bulunuz.
Ey benim sarý tamburam,
Sen ne için inilersin?
Ýçim oyuk derdim büyük,
Ben anýnçün inilerim.
Pir Sultan Abdal
6. Söylenmek istenen sözü düþündürücü ve imalý bir biçimde belirtmeye “tariz” denir. Buna “dokunaklý
söz söyleme sanatý” da denilebilir.
Aþaðýdaki dörtlükte tariz nasıl yapılmıştır?
Hediye namýyla bir þey gönderme
Âdet edip hiç misafir kondurma
Komþun evi yanar iken söndürme
El kârýyçin bir adým da uzanma
Huzurî
Kinayeyi tariz sanatý ile karýþtýrmamak gerekir. Kinâyede söz, gerçek ve mecazi anlamlarýyla
deðerlendirilebilir ama kastedilen, sözün mecazi anlamýdýr.
Tariz bir sözün “görünürdeki anlamının tam zıddı amaçlanarak” kullanılmasıyla gerçekleştirilen
mecazlı anlatımdır.
5. ETKÝNLÝK
Kelimelerin mecaz anlamda kullanýlmasýyla ortaya çýkan söz sanatlarýný araþtýrýnýz, bu sanatlara
örnek metinler getirerek bunları sýnýf panosuna asýnýz.
75
6. ETKÝNLÝK
Aþaðýda verilen örneklerde mecazla ilgili sanatlarý bularak sanatlarýn adlarýný ve nasýl yapýldýklarýný
tabloya yazýnýz. Mecaz anlamda kullanýlan kelimelerin diðer kelimelere baðlý olarak zihinde oluþturduðu
kavramlarý tartýþýnýz.
Örnekler
Mecazla ilgili sanat
Mecazýn Nasýl Yapýldýðý
Kara günümde elimden tuttu.
Ani bir üzüntü ile bu rüyadan uyandým,
Tekrar alev gömleði giymiþ gibi yandým.
Yahya Kemal BEYATLI
Kýr ata nal mý dayanýr?
Daðlar uykudan uyanýr,
Yer gök kýzýla boyanýr.
Orhan Veli KANIK
Ayaðýný yorganýna göre uzat.
Atasözü
Hafýz Osman gibi bir hattatla gömülmüþ bir ýþýk.
Bu mezarlýkta siyah topraðý aydýnlatýyor.
Belli, kabrinde o, bir nura sarýlmýþ yatýyor.
Yahya Kemal BEYATLI
Mor menekþe: “Bana dokunma!” diye baðýrdý.
Her nereye gidersen eyle talaný,
Öyle yap ki aðlatasýn güleni.
Bir saatte söyle yüz bin yalaný.
El bir doðru söz söylerse inanma.
Huzurî
Böyle çalýþýrsan ÖSS'de Türkiye birincisi olursun (!)
Gönlüm gibi ey nâme gidip yârda kaldýn
Baþ üzre yerin var ham- destârda kaldýn.
Nâil-i Kadîm
Evden izin almadan bana gelme.
Þiþler hazýr oldu, mangalý yak.
“Tiyatro eserlerini, klasik ve modern olmak üzere iki dalda toplamak mümkündür. Klasik olanlar trajedi
ve komedi, modern olanlar da dram ve müzikli tiyatrolardýr.”
Kemal GARÝBOÐLU
1. Yukarýdaki metinde tiyatro ile ilgili özel anlam taþýyan kelimeleri belirleyiniz.
2. Bilim, teknik, sanat, hukuk, spor, din, týp vb. gibi özel alanlardaki kavramlarý karþýlayan kelimelere ne
ad verilir? Belirtiniz.
7. ETKÝNLÝK
Terimlerin oluþumunu araþtýrarak terimlerin dildeki iþlevlerini belirleyiniz.
76
8. ETKÝNLÝK
Annem evin perdelerini yýkadý.
Oyunun birinci perdesine yetiþemedim.
Yüzün perde perde soldu.
Verilen cümlelerde “perde” kelimesi hangi anlamlarda kullanýlmýþtýr? “Düþ, yüz, gül ve kapý”
kelimelerini deðiþik anlamlara gelecek þekilde cümlelerde kullanýnýz.
Anlama ve Yorumlama
1. “Yan-, ayak, yak-” kelimelerini farklý anlamlara gelecek þekilde cümlelerde kullanýnýz.
2. “Baþ, yurt, sýrt, kol” kelimelerini ilk anlam, yan anlam ve mecaz anlamlarýnda cümlelerde kullanýnýz.
3. Terim anlamlý kelimelerin cümlede kullanýlýþlarýna göre anlam deðiþikliðine uðrayýp uðramadýklarýný
örneklerle gösteriniz.
4. “Bak-” fiilini deðiþik anlamlara gelecek þekilde cümlelerde kullanýnýz. Sözlükten “bak-” fiilini bularak
kurduðunuz cümlelerde kaç deðiþik anlamda kullandýðýnýzý belirleyiniz.
5. Ayný olayý anlatýrken “neþeli, karamsar, ciddi” oluþunuzun anlatýmýnýza etkisini açýklayýnýz.
9. ETKÝNLÝK
Mecaz sanatlarýný kullanarak bir þiir yazýnýz.
“Marmara’da her yelken uçar gibi neþeli.”
cümlesindeki altý çizili kelimede ............................................. sanatý vardýr.
“Yeni aldýðým kitaplarým bana güzel hikâyeler anlattý.” cümlesinde .................... sanatý vardýr.
Bir kelimenin ilk anlamýna .................... denir.
“Edebiyat dünyamýz bir çýnarýný daha yitirdi.” cümlesinde .................... sanatý vardýr.
“Bedr’in aslanlarý ancak, bu kadar þanlý idi.” dizesinde
“açýk istiare” vardýr.
Doðru ( )
Yanlýþ ( )
“Kan tükürsün adýný candan anan dudaklar,
Sana benim gözümle bakan gözler kör olsun.”
Yukarýdaki beyitte “kinaye” vardýr.
Doðru ( )
Bir kelimenin gerçek anlamýnýn dýþýnda kullanýlmasýna “mecaz anlam” denir. Doðru ( )
Yanlýþ ( )
Yanlýþ ( )
3. “Yazarýn bu romaný da beyaz perdeye aktarýldý.”
Yukarýdaki cümlede altý çizili kelime grubundakine benzer bir anlatým aþaðýdakilerden
hangisinde vardýr?
A) Tiyatro sahnelerinde gösterilen bu oyun titizlikle seçilmiþ.
B) Sýnýfta bir an bir sessizlik oldu ve gürültü koptu.
C) Þu boþ kutularý bir yere koyun, sonra lazým olur.
D) Yelkenli, boðazdan gelinlik kýz gibi geçti.
E) Büyük kurtarýcý, kurtuluþ meþalesini Samsun'dan yaktý.
77
4. “Boynu bükük adalar tanýyor sanki bizi.”
Yukarýdaki dizede hangi edebî sanata yer verilmiþtir?
A) Teþhis
B) Tezat
C) Ýntak
D) Kinaye
E) Tariz
5. Aþaðýdaki cümlelerin hangisinde “mecazýmürsel” yoktur?
A) Yahya Kemal'i okumadan þiir zevkine varamazsýnýz.
B) Sýnýf hafta sonu pikniðe gidecek.
C) Ýstanbul depreme hazýrlanmak için tatbikat yapýyor.
D) Ahmet Hamdi Tanpýnar'ýn tüm yapýtlarýnda zaman önemli bir yer tutar.
E) Biz tatildeyken bizim evdeki saksýlarý da sulamayý unutma.
6. I. Üslubun etkisini öðrenmek için derin sorular sordu.
II. Elleri yine cebinde dolaþýyor, bu akýllanmayacak.
III. Kabahati olaný haþlarým diye baðýrýyordu.
IV. Bir gün bu þehirden baþýmý alýp gidesim geliyor.
Yukarýdaki cümlelerin hangilerinde altý çizili kelimeler gerçek anlamý dýþýnda kullanýlmýþtýr?
A) I - III
B) I - IV
C) II - III
D) II - IV
E) III - IV
7. Aþaðýdaki cümlelerin hangisinde “düþ-” fiili anlamca ötekilerden farklýdýr?
A) Kadýnýn elindeki mendil yere düþtü.
C) Enflasyon bütün fiyatlarý daha da düþürecekmiþ.
E) Aðaçtaki erikler tek tek düþüyor.
B) Heyecandan elindeki kalemi düþürdü.
D) Yine bir yolcu uçaðý düþmüþ.
8. Aþaðýdaki cümlelerin hangisinde altý çizili kelime mecaz anlamýyla kullanýlmýþtýr?
A) Gelecek hafta bugün yine buluþalým, dedi.
B) Az sonra beyaz bir at üstünde gelin göründü.
C) Çocuðunu uyutmak için odaya götürdü.
D) Bu boþ sözleri dinlemekten býkmýþtý.
E) Akrabalarýný görmek, onlarla konuþmak istiyordu.
ÖSS 1995
9. “Ben toprak olmuþum yoluna,
Sen aþýrý gözetirsin.
Þu karþýma göðüs geren
Taþ baðýrlý daðlar mýsýn?”
Daðlar gerçekten de taþlý olmasýna raðmen, þiirde “taþ baðýrlý daðlar” sözüyle iletilmek istenen baþka
bir anlamdýr.
Bu söz sanatý aþaðýdakilerden hangisidir?
A) Mecazýmürsel
B) Teþhis
C) Teþbih
10. Aþaðýdakilerin hangisinde “intak” sanatý vardýr?
A) Her gün bu kadar güzel mi bu deniz?
Böyle mi görünür gökyüzü her zaman?
B) Kalbim yýrtýlýyor her nefesinde,
Kulaðým ruhumun ayak sesinde.
C) Aklý ersin ermesin sevdama,
Senden yanayým, dedi yeþeren dal, senden yanayým.
D) Aðaçlar denize doðru gidiyor,
Deniz karþý daðlara doðru.
E) Her þey ne sýcaktý, her þey ne iyi,
Hatta o karanlýk, aysýz geceler...
78
D) Kinaye
E) Ýntak
II. Anlam Ýliþkilerine Göre Kelimeler
Hazýrlýk
1. Pazardan alýnan malzemelerin sepetle veya çantayla taþýnmasý, taþýma amacýnýn gerçekleþmesinde
ne gibi farklýlýklara sebep olur?
incinmek
küsmek
kýrýlmak
darýlmak
gücenmek
içerlemek
2. Yukarýdaki kelimelerin birbiriyle nasýl bir anlam iliþkisi olduðunu açýklayýnýz.
3. Ayný olayý farklý kelimelerle anlatabilir misiniz? Örneklerle açýklayýnýz.
4. Varlýklarý, olaylarý, duygu ve düþünceleri anlatmada zýtlýklardan faydalanmanýn önemini belirtiniz.
Ýnceleme
ALELADE BÝR SÝNEK
...
Bir gün oturmuþ yazý yazýyordum, uçarak açýk duran pencereden içeri girdi ve maceramýz da böylece
baþladý. Saçlarýma kolay taransýn diye sürdüðüm ve içinde etil alkol bulunan kolonyanýn kokusundan
sarhoþ olmuþ gibi etrafýmda dönmeye baþladý. Elimle onu savuþturmaya çabaladým, hiç oralý bile olmadý.
Sen misin, iyilikten anlamayan diyerek çok yönlü kullandýðým büyük makasýmý elime aldým. Ben makasýmý
pipomu temizlemekten tutun, sobadaki ateþi canlandýrmaya kadar birçok iþte kullanýrým. Maharetli ellerimde ise etkin bir silahtýr. Ýþte bu caným makasýmý birkaç defa salladým, uzaklaþtý fakat bir süre sonra
tekrar gelip tepemde dönmeye baþladý: výzz, výzz…
Ayaða kalktým, o hâlâ peþimdeydi. Banyoya gidip saçlarýmý yýkadým, etil alkolü iyice temizledim. Hemen
faydasýný gördüm. Sinek benden uzaklaþtý ve gece lambasýnýn abajuruna kondu.
...
Knut HAMSUN
1. “Alelade Bir Sinek” baþlýklý metinde altý çizili kelimelerin zýt anlamlýlarýný yazýnýz.
2. Parçada geçen “macera, savuþtur-, büyük, canlandýr-, maharetli” kelimelerinin eþ anlamlýlarýný
yazýnýz. Dilde eþ anlamlý kelimelerin bulunmasýnda kültürler arasý etkileþimin rolü olup olmadýðýný açýklayýnýz.
3. Yukarýdaki metinden olumsuz anlamlý cümleyi bularak bu cümlede olumsuzluðun nasýl saðlandýðýný
açýklayýnýz.
79
Aða döndü
Kul gitti aða döndü
Bu sevda ne sevdadýr
Saçlarým aða döndü.
Anonim
Yâra beni
Götürün yâra beni
Öldürür tutsak ilin
Açtýðý yara beni
Anonim
4. Dörtlüklerde geçen eþ sesli kelimeleri bulunuz. Bu kelimelerin her birinin hangi anlamlarda kullanýldýðýný tespit ederek bunların ifadeye katkılarını belirtiniz.
5. “Çehre” anlamýndaki “yüz” kelimesi ile bir sayý adý olan “yüz”, eþ sesli iki kelimedir. Sizce bu iki kelimenin temel anlamlarý arasýnda herhangi bir bað var mýdýr? Açýklayýnýz.
1. ETKÝNLÝK
FALAKA
...Yeni yetme, genç, yirmi beþle otuz yaþ arasýnda bulunan okuyucularýma bu korkuyu ben nasýl
anlatayým? O zamanlarda bir çocuk için korkunun pek çok çeþidi vardý. Çünkü çocuk laf anlamaya, laf
söylemeye korku ile baþlardý.
Henüz yürümemiþ, kucakta gezdirilir ya da oturtulduðu köþeden kayýp düþerek, yuvarlanarak bir tarafý
kýrýlmasýn, incinmesin diye önüne yastýk, bohça gibi engeller konulur çaðýnda bile elini, gözünü alan bir
aleve, bir mangal ateþine doðru uzatsa odada bulunanlar hepsi bir aðýzdan:
— Cýsssssss!
Ahmet RASÝM
KAÇAK
... Yorgundu, bitikti, hâlsizdi ama ne olursa olsun. Çömeldiði yerden kalktý, insanüstü bir güçle soluðunu,
daðýlmýþ enerjisini toplayýp adýmlarýný açtý yeniden.
Köpeklerden kaçýp kurtulduðunu sanýyordu. Ama nerdee? Ýler tutar yeri de kalmamýþtý. Askerden terhisinde birlikte getirdiði kocaman Rozvelt papuçlarýyla yýkýldý yýkýlacak. Gözleri kararýyor, kararan gözlerinin
önünde karaltýlar uçuþuyordu.
Orhan KEMAL
“Falaka” ve “Kaçak” baþlýklý metinlerden alýnan bölümlerdeki yakýn anlamlý kelimeleri bulunuz. Yakýn
anlam ve eþ anlam arasýndaki farklarý belirleyiniz.
2. ETKÝNLÝK
ANILARIN ÝZÝNDE
Ertesi günü daha geç yola çýktýðýmýz için geceyi, ana þoseye yarým saat kadar uzaklýkta bulunan bir
köyde geçirdik. Arabayý babam ve ben nöbetleþe sürüyorduk. Fahri de bu iþe karýþmak istediði için dizginlerin ucunu ara sýra ona tutturuyorduk. Ýçten gelerek “Deee...” deyiþi bizleri güldürüyordu. Atýmýz, bakýmlý,
saðrýsý yuvarlak, doru bir attý. Rastladýðýmýz pýnar oluklarýnda onu suvarýyor (yani ona su içiriyor) sonra
yolumuza devam ediyorduk.
Gecelediðimiz köyde, babamýn bütün ýsrarýna raðmen oda kirasý almadýlar. Zaten kaldýðýmýz yer, yarý
ahýr, yarý oda gibi bir þeydi. Oda bölümü üç dört basamakla çýkýlan yüksekçe bir set üzerindeydi.
...Akþam yemeðimizi, Çorum’dan çýkarken birlikte almýþ olduðumuz azýk paketini açarak yedik.
Hýfzý Veldet VELÝDEDEOÐLU
Yukarýdaki metinde altý çizili kelimelerde çok anlamlýlýk nasýl oluþmuþtur? Metindeki çok anlamlý diðer
kelimeleri bulunuz.
6. Bir kelimenin cümleden cümleye anlamý deðiþebildiði için, buna baðlý olarak eþ anlamlýsý da deðiþebilir. “Ancak” kelimesi “Size gelirim, ancak ödevimi bitirmem lazým.” cümlesinde “ama, fakat, lakin” anlamýnda kullanýlmýþtýr. Siz de ayný kelimeyi “yalnýz, sadece, bir tek, þimdi, þu anda, en fazla, en erken” anlamlarýna gelecek þekilde birer cümlede kullanýnýz.
80
Anlama ve Yorumlama
1. “Yaz, bað, gül” kelimelerini eþ seslilik özelliği gösterecek þekilde cümlelerde kullanýnýz.
3. ETKÝNLÝK
Aþaðýdaki cümlelerde altý çizili kelimeler arasýndaki anlam iliþkilerini belirtiniz.
Eþyalarý taþýyanlar çok güçlü, çok
kuvvetli gençlerdi.
Yaþý benden büyüktü.
Yaþ elbisesini sobanýn üstüne astý.
Eþ sesli
Eþ anlamlý
Zýt anlamlý
Yakýn anlamlý
Aðlarým hatýra geldikçe
gülüþtüklerimiz.
Bayramda eþimizi, dostumuzu
ziyaret ettik.
4. ETKÝNLÝK
...
Dil hususunda ileri sürdükleri iddialar yersiz. Bugünkü genç yazarýn kullandýðý dil, “uydurca” veya
“kurumca” diye adlandýrdýklarý dil deðil, Tanzimat’la baþlayýp Genç Kalemler, Beþ Hececiler'le bugüne
kadar devam edegelen dil özleþmesinin tabii seyri içinde geliþmiþ dildir. Dil Kurumu'nun çalýþmalarýyla
ortaya atýlan öz Türkçe veya Türkçe köklerden türetilmiþ kelimeler, sanatkârýn eserinde yer buldukça ve
yer bulduðu nispette edebiyatýn, dolayýsýyla lisanýn malý olmaktadýr. Genç sanatkâr, bu iþte de kendine
düþeni, olmasý gerektiði þekilde baþarmaktadýr.
…
Sonra, genç nesil edebiyatçýlarý, -bunu herhangi bir tefahür hissiyle söylemediðimi belirtmek için hemen
ilave edeyim- benden gençler, artýk, toplum karþýsýnda bir sorumluluklarý olduðunu idrak etmiþlerdir. Genç
neslin bu þuuru edinmesi bile büyük þeydir. Birinci Dünya Harbi sýralarýnda veya bu harpten sonra doðmuþlar, derece derece, evlerinin, mahallelerinin, þehirlerinin, memleketlerinin ve dünyanýn ýstýrabýný duyup
bunu eserlerine olduðu gibi süssüz, edebiyatsýz, yalýn sözlerle aksettirmek, ellerinden geldiði kadar
dertlere derman olmak lüzumunu duymuþlardýr. Ýkinci Dünya Harbi'nin yeryüzünde duyulan sarsýntýlarý,
fildiþi kuleleri de toprakla bir etmiþ, sanatkârý ýstýrap içindeki halkýn arasýna karýþtýrmýþtýr. Ýþte, eskilerin
anlayamadýklarý, genç nesilde yadýrgadýklarý bir nokta daha...
Ziya Osman SABA
Altý çizili kelimelerin yerine eþ anlamlý kelimeleri kullandýðýnýzda metnin anlamýnýn deðiþip
deðiþmediðini ve eþ anlamlý kelimelerin iþlevlerini belirtiniz.
Eþ anlamlý kelimelerin biri genellikle yabancý kaynaklýdýr.
Yabancý
Nasihat
Hususi
Türkçe
Öðüt
Özel
5. ETKÝNLÝK
Siz de deðiþik metinlerden eþ anlamlý kelimeler bulunuz. Dilde eþ anlamlý kelimelerin bulunma
nedenlerini tartýþýnýz.
81
2. “Doðru” kelimesinin zýt (karþýt) anlamlýsý kullanýldýðý baðlama göre farklýlýk göstermektedir. Bu durum
size karþýt anlamlýlýk hakkýnda neler düþündürüyor?
doðru cevap
doðru haber
doðru çizgi
yanlýþ cevap
yalan haber
eðri çizgi
Zýt anlamlý kelimelerin kökleri birbirinden farklýdýr. Kökü ayný olup “olumsuzluk eki” alan veya sonuna
“deðil” kelimesi getirilen kelimeler zýt anlamlý deðil, birbirinin olumsuzudur.
Kelime
Kelimenin Zýt Anlamlýsý
Kelimenin Olumsuzu
gitti
geldi
gitmedi
açýldý
kapandý
açýlmadý
güzel
çirkin
güzel deðil
6. ETKÝNLÝK
ÇUKUROVA
Çukurova bayramlýðýn giyerken,
Çýplaklýðýn üzerinden soyarken,
Þubat ayý kýþ yelini kovarken,
Cennet dense sana yakýþýr daðlar.
Rüzgâr eser, dallarýnýz atýþýr.
Kuþlarýnýz birbiriyle ötüþür,
Ören yerler bu bayramdan pek üþür,
Sümbül niçin yaslý bakýþýr daðlar.
Aðacýmýz yapraklarla donanýr,
Taþlarýmýz bir birliðe inanýr,
Hep çiçekler baðrýnýzda gönenir,
Pýnarýnýz çaðlar, akýþýr daðlar.
Karac'oðlan, size bakar sevinir;
Sevinirken kalbi yanar, göyünür;
Kýmýldanýr hep dertlerim, devinir;
Yas ile sevincim yýkýþýr daðlar.
Karacaoðlan
“Çukurova” þiirinden eþ anlamlý, zýt anlamlý, yakýn anlamlý kelimeleri bularak bunlarýn metne kattýðý
anlamlarý açýklayýnýz.
82
1. Aþaðýda verilen cümleleri doðru-yanlýþ durumlarýna göre işaretleyiniz.
“Kalpsiz kiþi” ifadesinde “kalpsiz” kelimesi yerine, kelimenin eþ
anlamlýsý olan “yüreksiz” kelimesini kullanabiliriz.
Doðru ( )
Yanlýþ ( )
Ayný anlama gelen kelimelerin bir arada kullanýlmasý
anlatým bozukluðuna yol açar.
Doðru ( )
Yanlýþ ( )
Bir kelimenin içinde bulunduğu cümleye göre anlamı değişebildiği için
eş anlamlısı da değişebilir.
Doðru ( )
Yanlýþ ( )
2. “Okul, kaygý, beyaz, çalýþkan, uzun, yüz, kazan, al” kelimelerinin hepsinin eþ anlamlýsý, zýt anlamlýsý
ve eþ seslisi olup olmadýðýný belirleyerek bulduklarýnýzý birer cümle hâlinde tabloya yazýnýz.
Eþ Anlamlý
Zýt Anlamlý
Eþ Sesli
3. Aþaðýda verilen kelimelerin eþ anlamlýlarýný karþýlarýna yazarak eþ anlamlý kelimeleri ayný cümlede
kullanýnýz. Cümlenin anlatým açýsýndan doðru olup olmadýðýný belirleyiniz.
Kelimeler
Eþ Anlamlýsý
Eþ Anlamlý Kelimelerin Kullanıldığı Cümleler
yaþlý
gelecek
hayat
tekrarlayenilgi
duyöykü
eser
sene
akran
þen
olasýlýk
83
III. Kelimelerde Anlam Deðiþmeleri
Hazýrlýk
1. Kelimelerin bir ömrü olduðunu düþünüyor musunuz? Açýklayýnýz.
2. “Dede Korkut Hikâyeleri”nden örnekler getiriniz.
3. “Koca” ve “karý” kelimelerinin geçmiþteki ve bugünkü anlamlarýný karþýlaþtýrýnýz.
Ýnceleme
BUÐAÇ HAN
...
Dirse Han diþi ehlinin söziyle ulu toy eyledi,
hacet diledi. Atdan aygýr, deveden buðra, koyundan koç kýrdurdu. Ýç-Oðuz, Taþ-Oðuz beglerin
üstüne yýðnak etdi, aç görse doyurdu, yalýn görse
donatdý, borçluyu borcundan kurtardý, depe gibi et
yýðdurdu, göl gibi kýmýz saðdurdu, el getürdüler,
hacet dilediler, bir aðzý dualýnun alkýþýyýla Allah
Teala bir iyal verdi, hatunu hamile oldu.
…
Dirse Han oðluna beglik verdi, taht verdi. Oðlan tahta çýkýcak babasýnun kýrk yigidin anmaz oldu. Ol kýrk
yigit hased edüp ayýtdýlar: Bu oðlan zuhur edeli Dirse Hanun nazarý bize eksük oldu. Birbirine söylediler:
Gelün bu oðlaný babasýna yavuzlayalum, ola kim babasý bu oðlaný öldüre; gine bizüm izzetümüz,
hürmetümüz, anun babasý yanýnda hoþ ola, artuk ola, dediler.
Dedem Korkut Hikâyeleri
1. “Buðaç Han” adlý metinde altý çizili kelimelerin metin içerisindeki anlamlarýný ve bugünkü anlamlarýný
belirleyiniz. Bu kelimelerin hangilerinin anlam daralmasýna, hangilerinin anlam geniþlemesine uðradýðýný
belirtiniz.
2. Kelimelerdeki anlam deðiþikliklerinin (anlam daralmasý, anlam geniþlemesi, çok anlamlýlýk) sebeplerini tartýþýnýz. Ulaþtýðýnýz sonuçlarý söyleyiniz.
1. ETKÝNLÝK
“Yavuz” ve “davar” kelimelerinin anlamlarýnda zamanla nasýl deðiþiklikler olduðunu araþtýrýnýz.
Araþtýrma sonuçlarýný sýnýfa sununuz.
2. ETKÝNLÝK
Kelimelerde anlam deðiþmesi ve çok anlamlýlýðýn dile katkýlarý ile ilgili düþüncelerinizi yazýnýz.
Görüþlerinizi arkadaþlarýnýzla paylaþýnýz.
84
3. ETKÝNLÝK
“Al-” fiilini aþaðýda verilen anlamlara gelecek þekilde birer cümlede kullanýnýz.
Satýn al-
:
Ele geçir-
:
Ýçine sýð-
:
Ýçeri sýz-
:
Sürükleyip götür-
:
Bürü- (sar-)
:
Kýsalt-
:
Ýletil-
:
Temizle-
:
Çal-
:
Anlama ve Yorumlama
1. “Yýldýz” ve “çevre” kelimeleri zaman içinde nasýl bir anlam geniþlemesine uðramýþtýr? Açýklayýnýz. Siz de
benzer örnekler bulup sýnýfla paylaþýnýz.
2. Kelimelerdeki anlam geniþlemesi ile çok anlamlýlýk arasýndaki farký belirtiniz.
4. ETKÝNLÝK
Diller kendilerini yenilemeseydi (yeni anlamda kelime türetilmesi, yabancý dillerden kelime girmesi,
çok anlamlýlýk, mecaz anlamlýlýk vb.), bugün iletiþimde ne gibi zorluklar olabilirdi? Bu konudaki
düþüncelerinizi anlatan yazý yazýnýz.
KUTADGU BÝLÝG’den
Günümüz Türkçesiyle
Ne edgü bolur kodký alçak kiþi,
Ne körklüg bolur künde iltür iþi.
Ne iyidir alçak gönüllü kiþi,
Ne güzel gider onun her bir iþi,
Kapugda tirildi kalýn aç böri,
Al ilig, koyug ked küdezip yorý.
Kapýda toplandý birçok aç kurt,
Ey hükümdar, koyunlarý iyi koru.
Ýrinçig kýþýg sürdi yazký esin,
Yaruk yaz yana kurdý devlet yasýn.
Sefil kýþý sürdü götürdü bahar yeli,
Aydýn bahar yine kurdu saadet yayýný.
Örün süt bile kirse edgü kýlýk,
Ölüm tutmagýnca evürmez yorýk
Ananýn ak sütüyle girerse insanýn özüne iyi huy,
O, ölünceye kadar yolunu þaþýrmaz.
Yusuf Has HÂCÝP
5. ETKÝNLÝK
“Kutadgu Bilig”den alýnan beyitlerdeki altý çizili kelimelerde görülen anlam deðiþikliklerini belirleyerek
bu kelimeleri bugünkü anlamlarýyla birer cümlede kullanýnýz.
........................................................................................................................................................
.............................................................................................................................................................
.............................................................................................................................................................
.............................................................................................................................................................
85
“Son yýldýz, vadinin üstünde bir yanýp bir sönüyordu.” cümlesinde “sön-” fiili .................... anlamýnda
kullanýlmýþtýr.
“Türk çarþýsý söndü, bütün bu deðiþikliðin silsilesi saymakla biter, tükenir mi?” cümlesinde “sön-” fiili
.................... anlamýnda kullanýlmýþtýr.
“Bir yandan bu sýkýntýlar, bir yandan eski dost ve ahbaplarýn birer birer sönmeleri yüzünden yalnýzlýðý
arttý.” cümlesinde “sön-” fiili .................... anlamýnda kullanýlmýþtýr.
“Atatürk, hiçbir zaman onlarýn oyununa kanmýþ deðildi.”
cümlesinde "oyun" kelimesi "düzen, hile" anlamýnda kullanýlmýþtýr.
Doðru ( )
Yanlýþ ( )
“Onun tereddüdünü gören memur, baþýný kaldýrarak daha
ciddi bir sesle sordu.” cümlesinde “kaldýr-” fiili
“bulunduðu yerden al-” anlamýnda kullanýlmýþtýr.
Doðru ( )
Yanlýþ ( )
“Doðrusunu isterseniz onu çoktan kapý dýþarý etmeliydim
ama yüreðim kaldýrmýyor, acýyor.” cümlesinde “kaldýr-”
kelimesi “katlan-, tahammül et-” anlamýnda kullanýlmýþtýr.
Doðru ( )
Yanlýþ ( )
3. I.
II.
III.
IV.
V.
Odalardan birinde köþeye dayanmýþ bir adam, sanki sýzmýþ gibi görünüyor.
Bu aldýðým elbise oldukça fazla dayandý.
Türk ulusunun büyüklüðü Türk kültürüne dayanmaktadýr.
Ordumuzun saldýrýsýna düþman ancak iki gün dayandý.
Bu iþ sonunda bize dayanýr, diye söyleniyordu.
“Dayanmak” kelimesi yukarýdaki cümlelerde kaç farklý anlamda kullanýlmýþtýr?
A) I
B) II
C) III
D) IV
E) V
4. I. Dönülmez akþamýn ufkundayýz, vakit çok geç / Bu son fasýldýr ey ömrüm nasýl geçersen geç.
II. Radyo ince sazdan sultani yegâh faslýna baþlamýþ.
III. Kitabý kapadý, biraz durdu, sonra tekrar açarak o faslý sonuna kadar okudu.
IV. Fazla olarak arada bir patronu çekiþtirmek, dedikodu yapmak faslý da kapanacak.
V. Erken saatlerde burada bir fasýl topluluðu bulunur.
“Fasýl” kelimesinin yukarıdaki cümlelere kattýðý anlamý ikiþerli olarak gruplarsak numaralý cümlelerden hangisi dýþta kalýr?
A) I.
B) II.
C) III.
D) IV.
E) V.
5. “Hayat” kelimesini deðiþik anlamlara gelecek þekilde cümlelerde kullanýnýz.
6. Geçmiþte daha sýk kullanýlan “kaðný, kara saban, düven, orak” gibi kelimeler, teknolojinin geliþmesiyle yerini “traktör, römork, patoz, biçerdöver” gibi kelimelere býrakmýþtýr. Bu durum dilin hangi yönünü
ortaya koyar? Açýklayýnýz.
86
c. Kelime Gruplarý
Hazýrlýk
1. Kimseye ihtiyaç duymadan yapabileceðiniz iþleri yazýnýz.
2. Fotoðrafta gördüklerinizi anlatan bir paragraf yazýnýz. Paragrafý yazarken tek kelime ile ifade
edemediðiniz ögeleri söyleyiniz.
3. “Kelime grubu” sözünün sizde uyandýrdýðý çaðrýþýmlarý anlatýnýz.
4. Kelimelerin neden diðer kelimelerle grup oluþturmasý gerektiðini söyleyiniz.
5. Bir kelime grubundan, kelime çýkarýlmasýnýn ya da deðiþtirilmesinin kelime grubunun anlamýný
etkileyip etkilemeyeceðini açýklayýnýz.
Ýnceleme
ÇAPANOÐLU
Rivayet ederler ki Engürü ile Çengürü arasýnda Yozgat mý derler, Tozgat mý derler bir kent varmýþ. Bu
kent, topraðý cevher, suyu kevser, havasý misk ü amber; hasýlý cennet misali bir yermiþ… Hele kentin
ortasýna öyle bir konak kurulmuþ ki görenlerin parmaðý aðzýnda kalýrmýþ. Ýþte bu konakta Çapanoðlu derler bir derebeyi otururmuþ. Sözüm ona, bu bey kendini dev aynasýnda gördüðü için gözünü daldan budaktan, sözünü vezirden vüzeradan sakýnmazmýþ. Padiþah bile onunla baþa çýkamamýþ da suyuna giderek
avucunun içine almýþ. Padiþahýn ne zaman baþý darda kalsa Çapanoðlu'na baþvurur, kime gözdaðý vermek isterse baþlarýna onu musallat edermiþ.
Çapanoðlu da sýrtýný padiþaha dayadýðý için ayaklarýný istediði gibi uzatýr, her iþe burnunu sokar, hangi
taþý kaldýrsan altýndan hep o çýkarmýþ.
Eflatun Cem GÜNEY
1. “Çapanoðlu” metnindeki kelime gruplarýný bularak bunlarýn hangi kavram ve nesneleri karþýladýðýný
belirtiniz.
2. Metindeki kelime gruplarýný belirlerken nelere dikkat ettiniz?
3. “Çapanoðlu” metninde geçen deyimleri bulunuz. Bulduðunuz deyimlerin metne anlam bakýmýndan
nasýl bir zenginlik kattýðýný açýklayýnýz.
87
1. ETKÝNLÝK
Farklý ülke ve kültürlerde benzer anlama gelen atasözleri ve deyimler olmasýna raðmen, bu atasözlerinin ifade þekilleri ve anlamlandýrýlmalarý oldukça deðiþiktir. Verilen örneklerde Türkçede ve Fransýzcada
ayný anlama gelen fakat farklý kavramlarla ifade edilen atasözleri görüyorsunuz. Size göre, ayný anlama
gelmelerine raðmen ifadelerdeki bu farklýlýðýn temel sebebi nedir?
Kýzým sana söylüyorum, gelinim sen anla.
Battre le chien devant le lion.
(Köpeði aslanýn önünde dövmek)
Yerin kulaðý vardýr.
Les murs ont des oreilles.
(Duvarýn kulaðý vardýr.)
Sabreden derviþ muradýna ermiþ.
Petit a petit, l’oiseau fait son nid.
(Kuþ yuvasýný azar azar yapar.)
ECÝR VE SABIR
…
— Vah Cemal'im. Ah yavrum! Bu sene büyük tövbenin on sekizine kadar yaþasaydý, beþini bitirip altýsýna basacaktý… Ne oldu bilmem ki. Kimlerin nazarý deðdi? Ýlahî gözleri çýksýn… Yavrucaðým bir haftalýðýna
uðradý. Bir ateþ, bir nöbet, hekim, ilaç… Hoca, nefes deyinceye kadar a dostlar, uçtu elimizden gitti.
Hüseyin Rahmi GÜRPINAR
1. Metinde geçen deyimlerin kelimelerinden birini çýkardýðýnýzda ya da deðiþtirdiðinizde deyimin ifade
ettiði anlamda bir deðiþiklik olup olmadýðýný açýklayýnýz.
2. Metinde bulunan deyimlerin yerine baþka kelime ve kelime grubu kullandýðýnýzda b ayný anlamý verip
vermediðini belirtiniz.
3. “Baþa çýkama-, avucunun içine al-, kendini dev aynasýnda gör-, gözünü daldan budaktan sakýnma-,
ismi var cismi yok, yükte hafif pahada aðýr olmak” deyimleri en az kaç kelimeden oluþmaktadýr?
4. Deyimleri oluþturan kelimelerin gerçek anlamlarýyla kullanýlýp kullanýlmadýðýný belirtiniz.
5. Bir, iki, üç ve dördüncü sorulara verdiðiniz cevaplardan hareketle deyimlerin özelliklerini maddeler
hâlinde yazýnýz.
6. Deyimlerin günlük hayatýmýzdaki önemini anlatan bir yazý yazýnýz.
2. ETKÝNLÝK
“Ara, denk, yol, el, avuç, beyin, dil, gönül, dört” kelimelerinin geçtiði deyimler bulunuz. Bulduðunuz
deyimleri birer cümlede kullanýnýz.
3. ETKÝNLÝK
PÜF NOKTASI
Vaktiyle testi ve çanak çömlek imal edilen kasabalardan birinde, uzun yýllar bu meslekte çalýþan bir çýrak
kalfa olup artýk kendi baþýna bir dükkân açmayý arzu eder olmuþ. Ne yazýk ki her defasýnda ustasý ona:
— Sen, demiþ, daha bu iþin püf noktasýný bilmiyorsun, biraz daha emek vermen gerekiyor.
Ustanýn bu sonu gelmez nasihatlerinden sýkýlan kalfa, artýk dayanamaz ve gidip bir dükkân açar. Açar
açmasýna da yeni dükkânýnda güzel güzel yaptýðý testiler, küpler, vazolar, sürahiler onca titizliðe ve emeðe
raðmen orasýndan burasýndan yarýlmaya, yer yer çatlamaya baþlar. Kalfa bir türlü bu çatlamalarýn önüne
geçemez. Nihayet ustasýna gider ve durumu anlatýr. Ustasý:
— Sana demedim mi evladým, sen bu iþin püf noktasýný henüz öðrenmedin. Bu sanatýn bir püf noktasý
vardýr.
Usta bunun üzerine tezgâha bir miktar çamur koyar ve:
88
— Haydi, der, geç bakalým tezgâhýn baþýna da bir testi çýkar. Ben de sana püf noktasýný göstereyim.
Eski çýrak ayaðýyla merdaneyi döndürüp çamura þekil vermeye baþladýðýnda usta önünde dönen çanaða
arada sýrada “püf!” diye üfleyerek zamanla testiyi çatlatacak olan bazý küçük hava kabarcýklarýný patlatýp
giderir. Böylece çýrak da bu sanatýn püf denilen noktasýný öðrenmiþ olur.
Her sanatýn incelik gereken nazik kýsmýna da o günden sonra püf noktasý denilmeye baþlanýr.
Derleyen
Ýskender PALA
Yukarýda “püf noktasý” deyiminin ortaya çýkýþ hikâyesi verilmiþtir. Siz de herhangi bir deyimin ortaya
çýkýþý ile ilgili bir hikâye oluþturunuz. O deyimin hikâyesini araþtýrýp kendi hikâyenizle karþýlaþtýrarak ortak
noktalarý tespit ediniz.
4. ETKÝNLÝK
Tablodaki deyimleri anlamlarýyla eþleþtiriniz.
a
Dilinde tüy bitmek
Birisini evlendirmek
b
Aðzýnda bakla ýslanmamak
Ciddi olmak, davranýþlarda aþýrýya kaçmamak
c
Çenesi düþmek
ç
Diþ geçirememek
Çok önemsiz ya da çok az
d
Elinden tutmak
Kurnaz, becerikli, çýkarcý
e
Ayak diremek
Hiç sýr saklamamak
f
Devede kulak
Yaþlý, yaþayacak az zamaný kalmýþ olmak
g
Aðýr baþlý olmak
Çok gürültü etmek
ð
El üstünde tutmak
Bir þeyi tekrar tekrar söylemekten usanmak
h
Baþ göz etmek
Çok konuþmak
ý
Aklý yatmak
Ýnat ve ýsrar etmek
i
Ortalýðý ayaða kaldýrmak
Bir kimseye çok saygý ve sevgi göstermek
j
Anasýnýn gözü
Gücü yetmemek
k
Bir ayaðý çukurda olmak
Bir iþin olabileceðine inanmak
d
I
Yardým etmek
II
Delicesine daha dün
Kitaplara düþkündü.
Almýþ yürümüþ serserilikte
Akýl bu, evi barký býrak da sen
Eðri büðrü sokaklara dal
Geceyle birlikte.
Behçet NECATÝGÝL
Aðýr aðýr çýkacaksýn bu merdivenlerden.
Eteklerinde güneþ rengi bir yýðýn yaprak...
Ahmet Hâşim
III
IV
Sen Þiþli'de dans ederken her gece gündüz,
Biz ötede ne ovalar, çaylar, ne dümdüz
Yaylalarý geçtik, karlý daðlarý aþtýk;
Siz salonda dans ederken bizler savaþtýk.
Bir oluktan gelen sular,
Þýrýl þýrýl akar durur.
Baþlardaki mahzun gözler,
Derin derin bakar durur.
Hüseyin Nihal ATSIZ
89
Ýbrahim Agâh ÇUBUKÇU
5. ETKÝNLÝK
a. Eþ anlamlý, yakýn anlamlý, karþýt anlamlý, bir anlamlý bir anlamsýz, iki anlamsýz kelimenin ve yansýma
kelimelerin bir araya gelmesiyle oluþan kelime grubuna “tekrar grubu” denir. Metinlerdeki tekrar gruplarýnýn
metne katkýlarýný belirleyiniz.
b. I, II, III ve IV. metinlerdeki tekrar gruplarýnýn yapýlýþ farklýlýklarýný belirtiniz.
c. Tabiattaki sesleri kelimeler hâlinde ifade etmek için kullanýlan yansýma sözlerden tekrar gruplarý oluþturulurken de faydalanýlýr. Tekrar gruplarý oluþturan yansýma sözler genellikle tek baþlarýna anlamlý
deðillerdir. Siz de “lýkýr lýkýr” tekrar grubuna benzeyen örnekler söyleyiniz. Yansýma kelimelerin kullanýlma
nedenlerini belirtiniz.
Tekrar grubunu oluþturan kelimeler arasýnda noktalama iþaretleri kullanýlmaz.
6. ETKÝNLÝK
Fotoðraftaki nesnelerin isimlerini yazýnýz. Bu nesneleri isimlendirmede kaç kelime kullandýnýz?
7. ETKÝNLÝK
HAVVA
Benim saçlarým yumuþak. Havva'nýn saçlarý keçe gibi. Annem iki kere kazýttý saçlarýný, uzasýn diye ama
uzamadý, saçlarý kýsa kaldý. Burnu da öyle biçimsiz ki! Yamyassý. Týpký okul kitabýmdaki maymunun burnuna benziyor burnu…
Annem, bugün bir temiz dövdü. Tabii döver. Misafir odamýzdaki güzelim halýmýzý kesmiþ. Deli mi ne?
Annem: “Kýz niye kestin halýyý?” dedi. O: “Kuþ var halýnýn içinde.” dedi. “Beyaz kuþ. Onu çýkartacaktým.”
Gördün iþte kuþu. Bir ‘töbe töbe ana’ bellemiþ, onu söyler.”
Vüs'at O. BENER
a. Metinde geçen belirtili ve belirtisiz isim tamlamalarýný bularak bunlarý tablodaki boþluklara yazýnýz.
Bulduðunuz bu tamlamalarý zincirleme isim tamlamasý hâline getirerek tablodaki uygun yere yazýnýz.
Belirtili Ýsim Tamlamasý
Belirtisiz Ýsim Tamlamasý
90
Zincirleme Ýsim Tamlamasý
b. Belirtili, belirtisiz ve zincirleme isim tamlamasý arasýndaki kuruluþ farklýlýklarýný belirtiniz.
c. Ýsim tamlamalarýnýn metne katkýlarýný açýklayýnýz.
8. ETKÝNLÝK
ÖMER
...Sonbahara doðru kasabamýzýn sabahlarý pek, pek güzelleþir:
Güneþ, daha, ta uzaklarda, ovanýn doðu sýnýrýný pembe bir þerit gibi çizen Emir Daðlarý’ný aþmadan
uyanýrýz. Kasabanýn omzunda yükselen daðlar hafifçe morarmýþtýr ve gökyüzü gümüþ rengindedir.
Yüzümü yýkamak için bahçedeki çeþmeye gittiðim zaman göðsüm geniþler, güçlenirim.
Ayva aðacýna bakarak üç beþ defa derin derin nefes alýr veririm. Sonra içimden belli belirsiz bir karartý
geçiverir ve ben: "Niçin biraz daha önce kalkamadým?" diye üzülürüm.
Tarýk BUÐRA
“Ömer” baþlýklý metinde bulunan isim tamlamalarýný tablodaki uygun yerlere yazýnýz.
Tamlayan
(Ýsim soylu
kelime)
+
Tamlayan Eki
(ilgi hali eki )
Tamlayan
(Ýsim soylu
kelime)
+
Tamlanan
(Ýsim soylu
kelime)
+
Tamlanan
+
(isim soylu kelime)
+ Tamlanan Eki
( iyelik eki )
=
Tamlanan =
Eki
( iyelik eki )
Belirtili Ýsim
Tamlamasý
Belirtisiz Ýsim
Tamlamasý
9. ETKÝNLÝK
DENÝZ UFKUNDA
Deniz ufkunda batan güneþ
Ve keskin çýðlýðý kuþlarýn;
Rabbim bu uðultu, bu ateþ
Ve bu ümitsiz uçuþlarýn
Doldurduðu akþam havasý,
Akþamýn mercan dallar gibi
Suda olgunlaþan rüyasý…
OTEL ODALARI
Bir merhamettir yanan, daracýk odalarýn
Ýsli lambalarýnda, isli lambalarýnda.
Atýyor sýzýlarýn çýplak duvarda nabzý,
Çivi yaralarýnda, çivi yaralarýnda.
Gelip geçen her yüzden gizli bir akis kalmýþ,
Küflü aynalarýnda, küflü aynalarýnda.
Duyuluyor zamanýn tahtayý kemirdiði,
Tavan aralarýnda, tavan aralarýnda.
Atýlan elbiseler, boðazlanmýþ bir adam,
Kýrýk masalarýnda, kýrýk masalarýnda.
Aðlayýn, aþinasýz, sessiz can verenlere,
Otel odalarýnda, otel odalarýnda.
Bir sýrrý sürüklüyor terlikler týpýr týpýr,
Ýzbe sofalarýnda, izbe sofalarýnda.
Necip Fazýl KISAKÜREK
a. Metinlerdeki altý çizili kelime gruplarýný oluþturan kelimelerin türlerini söyleyiniz.
91
b. "Deniz Ufkunda" isimli þiirde geçen sýfat tamlamalarýnýn þiire anlam yönünden katkýsýný belirtiniz.
c. "Deniz Ufkunda" þiirinde bulduðunuz sýfat tamlamalarýný tabloya uygun þekilde yerleþtiriniz.
Sýfat
+
Ýsim
=
Sýfat Tamlamasý
ç. “Otel Odalarý” þiirinde geçen isim ve sýfat tamlamalarýný bularak bu iki tür tamlamanýn kuruluþ farklarýný belirleyiniz.
10. ETKÝNLÝK
“Kýrgýn, sarý, ela, eþsiz ve son” kelimelerini sýfat görevinde kullanarak bir þiir yazýnýz.
11. ETKÝNLÝK
MUTLULUK ÖZLEMÝ ARAYIÞI
Zaten doðum ile ölüm arasý dediðimiz yaþam bilinçli ya da bilinçsiz bir þekilde bir yýðýn olay ve eylemlerin akýþý içinde baþlayan ve biten bir akýþ deðil mi?
Çekilen acýlarýn ve ýstýraplarýn kiþinin düþüncesinde býraktýðý ve onun beklentisinin yarattýðý korku,
insanýn ister fiziksel ister düþünsel yolla olsun bir çeþit korunma direniþidir. Ulaþýlamayan ya da ulaþýlmakta
zorlanýlan arzular hep acý ve ýstýrap verici olurlar. Tabii beklentileri de korku doludur. Bu madde dünyasýnda
da mana dünyasýnda da hep böyledir.
Hanri BENAZUS
a. Metinde geçen “doðum” ve “ölüm” kelimeleri “ile” baðlacýyla birbirine baðlanarak “baðlama grubu”
oluþturulmuþtur. “Mutluluk Özlemi Arayýþý” metninde bulunan diðer baðlama gruplarýný tabloya yerleþtiriniz.
Ýsim Unsuru
+
Baðlaç
+
Ýsim Unsuru
=
Baðlama Grubu
SÖYLEV VE DEMEÇLER
“30 Aðustos’ta sevk ve idare ettiðim muharebe, Türk milletinin yanýmda bulunduðu hâlde, idare ettiðim
ilk ve son muharebedir. Bir insan kendini, milletle beraber hissettiði zaman ne kadar kuvvetli buluyor bilir
misiniz? Bunu tarif müþküldür. Eðer ben, izahta izharýacz edersem, beni mazur görünüz.”
b. Yukarýdaki metinde bulunan baðlama gruplarýnýn özelliklerini ve metindeki iþlevini belirtiniz.
12. ETKÝNLÝK
“Ve, ile, yahut, ya da, ama, ne ... ne ..., hem … hem ..., ya … ya ..., ha ... ha ...” baðlaçlarýndan
seçtiklerinizi kullanarak baðlama gruplarý oluþturunuz. Oluþturduðunuz gruplarla kýsa bir metin yazýnýz.
BENÝM KÜÇÜK DOSTLARIM
Bu küçük kýzýn, etrafýndaki küçük adamlarý olgun bir kadýn gibi kaprisler, sürprizler, vakarlý iltifatlar ve
hareketlerle idare ediþine þaþýp þaþýp kalýyorum.
…
Çevresindekiler -çok eminim- canlarýný verecek kadar onu seviyorlardý. Kýzlar bile onun açýk üstünlüðünü o kadar tartýþmasýz kabul etmiþlerdi ki kendini kýskanmayý, egemenliðine karþý baþkaldýrmayý akýllarýna bile getirmiyorlardý.
92
Ben de -þimdi düþünürken daha açýk görüyorum- onun tarafýndan sevildiðim için âdeta gurur duyuyordum. Ve zannediyordum ki eðer onun sevgisini kaybedersem bütün sýnýf benden bir anda yüz çevirecek.
Halide Nusret ZORLUTUNA
a. “Çevresindekiler -çok eminim- canlarýný verecek kadar onu seviyorlardý.” cümlesinde “canlarýný verecek” kelime grubu, “kadar” edatýyla birlikte bir “edat grubu” oluþturmuþtur. ”Benim Küçük Dostlarým” baþlýklý metinde geçen edat gruplarýný bularak tabloya yerleþtiriniz.
Ýsim Unsuru
+
Çekim Eki
+
Çekim Edatý
=
Edat Grubu
(gerekirse)
b. Yukarýda bulduðunuz edat gruplarýnýn yapý ve iþlevlerini açýklayýnýz.
13. ETKÝNLÝK
“Ýçin, gibi, kadar, göre, ile, raðmen, karþý, doðru, önce, dolayý” kelimeleriyle edat grubu oluþturunuz.
Oluþturduðunuz edat gruplarýný cümlelerde kullanýnýz.
14. ETKÝNLÝK
SÝS
…
Ey fazilet ve nezaketin payý, ey çoktan unutulan bu çehre!
Ey korku aðýrlýðýndan iki büklüm gezmeye alýþmýþ
Zengin-fakir herkes, meþhur koca bir millet!
Ey eðilmiþ esir baþ, ki ak-pak fakat iðrenç;
…
Ey hicran üzgünü ana, ey küskün karý koca;
Ey kimsesiz; avare çocuklar… Hele sizler,
hele sizler…
Tevfik FÝKRET
“Ey kimsesiz; avare çocuklar... Hele sizler..." dizesinde “ey” ünlemi ile “kimsesiz, avare çocuklar”
kelime grubu bir araya gelerek ünlem grubu oluþturmuþtur. “Sis” þiirindeki diðer ünlem gruplarýný bularak
tabloya yazýnýz.
Ünlem
+
Ýsim Unsuru
=
Ünlem Grubu
15. ETKÝNLÝK
Atatürk'ün Gençliðe Hitabesi'ndeki ünlem gruplarýný bularak bunlarýn anlatýmda oluþturduðu etkiyi
açýklayýnýz. Bu örneklerden hareketle ünlem gruplarýna niçin ihtiyaç duyulduðunu belirtiniz.
16. ETKÝNLÝK
MAHALLE MEKTEBÝNDE
Düþün bir dakika Nusret Aða! Evrakýn üzerlerinde nal gibi tuðralar var. Ah bre Nusret Aða, tuðra bu,
lahana tarlasý deðil ki su götürsün. Hem Akif Efendi tam üç yüz on bir kuruþ maaþ alýyordu. Asýl aklýndan fikrinden olmasý bir þey deðil fakat maaþla tekaüdiyesinden (emekli ikramiyesinden) oldu. Asýl o
fena! diyerek sözü kesti.
Çünkü artýk ahýrýn kapýsýnýn önüne gelmiþtik. Ahýrýn önünde biriken kalabalýk gülünç bir þey görüyorlarmýþ gibi gülmüyorlardý. Tersine yüzleri enikonu yaslýydý. Ýmdadýn Halil:
93
— Ne o? diye sordu. Bir iki kiþi dönüp:
— Adamcaðýz ölmüþ, dediler.
Gerçekten de Murat dayý ahýrýn bir köþesine kývrýlýp ölmüþtü.
Halikarnas Balýkçýsý
a. “Düþün bir dakika Nusret Aða!” cümlesinde kiþi adý ile “aða” unvaný bir araya gelerek “unvan grubu”
oluþturmuþtur. Yukardaki metinde geçen unvan gruplarýný bularak tabloya yazýnýz.
Kiþi Adý
+
Unvan veya Akrabalýk Ýsmi
=
Unvan Grubu
17. ETKÝNLÝK
TAMÝRCÝ ÇIRAÐI
Bir romanda okumuþtum buna benzer bir þeyi.
Cildi parlak kâðýt kaplý pahalý bir kitaptý...
Ne olmuþ nasýl olmuþsa aþýk olmuþtu genç kýz,
Gene böyle bir durumda tamirci çýraðýna..
...
Durdu zaman, durdu dünya girdi içeri kapýdan.
Öylece bakakaldým gözümü ayýrmadan...
Arabanýn kapýsýný açtým girsin içeri.
Kalktý hilal kaþlarý sordu: “Kim bu serseri?”
Cem KARACA
a. Kitabýnýzýn 68. sayfasýndaki birleþik fiillerin yapýsýný gösteren tabloyu göz önünde bulundurarak "Tamirci Çýraðý" adlý þiirde geçen birleþik fiil gruplarýný bulup tablodaki uygun yerlere yazýnýz.
Ýsim
+
Yardýmcý Fiil
=
Birleþik Fiil
Asýl Fiil + Zarf-fiil
Eki
+
Yardýmcý Fiil
=
Kurallý Birleþik Fiil
b. Birleþik fiil gruplarýnýn þiire kattýðý anlamý belirtiniz.
18. ETKÝNLÝK
Mahmur Daðý’nýn dumanlarýna baktý da dedi
Mustafa Kemal: Köroðlu olmak ne güzel þu daðlarda,
Tutmak gece gündüz denizlerin yolunu, yol vermemek,
Üþümek, ateþ yakmak, yola düþmek ne güzel,
Bölmek orta yerinden gemilerin getirdiði güneþi,
Bir sana bir bana vermek ne güzel!
Ceyhun Atuf KANSU
Ýsim-fiiller, fiillere “-ma (-me), -mak (-mek), -ýþ (-iþ, -uþ, -üþ)” ekleri getirilerek yapýlýr. Metindeki “Üþümek,
ateþ yakmak, yola düþmek ne güzel." cümlesinde "yakmak" isim-fiili “ateþ” kelimesiyle birlikte “ateþ yakmak”;
“düþmek” isim-fiili ise “yola” kelimesiyle birlikte “yola düþmek” þeklinde birer “isim-fiil grubu” oluþturmuþtur.
Yukarýda verilen bilgiler yardýmýyla metinde geçen diðer isim-fiil gruplarýný bularak tabloya yazýnýz.
Ýsim Unsuru
+
Ýsim-Fiil
=
Ýsim-Fiil Grubu
94
19. ETKÝNLÝK
“Gözlerimi, önümde yürüyen çocuðun üzerinden ayýramýyordum. Daha doðrusu yürümeye çalýþan
çocuðun üzerinden. Elindeki koltuk deðneklerini büyük bir güçlükle kaldýrýyor ve alt tarafý pek tutmayan
vücuduyla saða sola sallýyordu. 13-14 yaþlarýnda olmalýydý. Yürümek için harcadýðý güç, küçük vücudunu
bir deri bir kemik býrakmýþtý.”
Cüneyd SUAVÝ
a. Sýfat-fiiller, fiil kök ve gövdelerine “-an (-en), -asý (-esi), -maz (-mez), -r (-ar, -er), -dýk (-dik, -duk, -dük,
-týk, -tik, -tuk, -tük), -acak (-ecek), -mýþ (-miþ, -müþ, -muþ)” ekleri getirilerek yapýlýr. Metindeki “Gözlerimi,
önümde yürüyen çocuðun üzerinden ayýramýyordum.” cümlesinde "yürüyen" sýfat-fiili "önümde" kelimesi ile
“sýfat-fiil grubu” oluþturmuþtur.
Yukarýda verilen bilgiler doðrultusunda metindeki diðer sýfat-fiil gruplarýný bulunuz ve tabloya yazýnýz.
Ýsim Unsuru
+
Sýfat-Fiil
=
Sýfat-Fiil Grubu
b. Sýfat-fiil grubunun cümle ve kelime gruplarý içinde ne gibi görevler üstlendiðini açýklayýnýz.
20. ETKÝNLÝK
KAPLUMBAÐALAR
... Ne güzel ürediydiniz! Her gün, her hâllerinizi görüyordum! Tatlý tatlý taklaþýyordunuz! Topraðý eþip
yumurtluyordunuz! Yumurtalarýn üstünü örtüp ardýnýza baka baka, yana yana çekip gidiyordunuz. Purluðun
bir süsü bir nakýþýydýnýz.
... Usulca kalktý. Deðneðine dayana dayana bekleþen kaplumbaðalarýn arasýnda geliþigüzel dolaþmaya
baþladý... Çobanlar sýðýr hergeleyi purluða doldurunca aralarýndan çýktý.
Fakir BAYKURT
a. Zarf-fiiller, fiillere “-a (-e), -ýp (-ip, -up, -üp), -ýnca (-ince, -unca, -ünce), -dýkça (-dikçe, -dukça, -dükçe,
-týkça, -tikçe, -tukça, -tükçe), -arak (-erek), -madan (-meden), -maksýzýn (-meksizin), -alý (-eli), ...r ...maz,
-ken” ekleri getirilerek yapýlýr: Metindeki "Topraðý eþip yumurtluyordunuz." cümlesinde "eþip" zarf-fiili
"topraðý" kelimesiyle birlikte “topraðý eþip” þeklinde “zarf-fiil grubu” oluþturmuþtur.
Yukarýdaki bilgiler ýþýðýnda metindeki diðer zarf-fiil gruplarýný bularak tabloya yazýnýz.
Ýsim Unsuru
+
Zarf-Fiil
=
Zarf-Fiil Grubu
b. Zarf-fiil gruplarýnýn yüklemi hangi yönlerden tamamladýðýný açýklayýnýz.
95
21. ETKÝNLÝK
ÝNSAN ÖMRÜ
...
Augustus (Ogustus), otuz beþ yaþýndan önce yargýçlýk hakký vermeyen eski Roma yasalarýndan beþ yýl
indirmiþ, otuz yaþýnda olmayý yeter saymýþ. Servius Tullius (Servius Tulyus) kýrk yedi yaþýný geçen askerlerini savaþa gitmekte serbest býrakmýþ. Augustus (Ogustus) bu yaþ basamaðýný kýrk beþe indirmiþ.
MONTAIGNE
a. Metindeki “Augustus bu yaþ basamaðýný kýrk beþe indirmiþ.” cümlesinde büyük basamaklý bir sayý
olan “kýrk” ve kýrka göre küçük basamaklý bir sayý olan “beþ” bir araya gelerek “sayý grubu” oluþturmuþtur.
Yukarýdaki bilgiler ýþýðýnda metindeki diðer sayý gruplarýný bularak tabloya yazýnýz.
Büyük Basamaklý Sayý
+
Küçük Basamaklý Sayý
Anlama ve Yorumlama
BÝNGÖL ÇOBANLARI
Daha deniz görmemiþ bir çoban çocuðuyum.
Bu daðlarýn eskiden aþinasýdýr soyum.
Bekçileri gibiyiz ebenced buralarýn,
Bu tenha derelerin, bu vahþi kayalarýn
Görmediði gün yoktur sürü peþinde bizi.
Her gün ayný pýnardan doldurup testimizi
Kýrlara açýlýrýz çýngýraklarýmýzla.
Okuma yok, yazma yok, bilmeyiz eski, yeni,
Kuzular bize söyler yýllarýn geçtiðini,
Arzu, baþlarýmýzdan yýldýzlar gibi yüksek;
Önümüzde bir sürü, yanýmýzda bir köpek,
Dolaþtýrýp dururuz ayný daüssýlayý,
Her adým uyandýrýr acý bir hatýrayý.
Anam bir yaz gecesi doðurmuþ beni burda.
Bu çamlýkta söylemiþ son sözlerini babam;
Þu karþýki bayýrda verdim kuzuyu kurda,
"Suna"mýn baþka köye gelin gittiði akþam.
Gün biter, sürü yatar ve sararan bir ayla,
Çoban hicranlarýný basar baðrýna yayla.
— Kuru bir yaprak gibi kalbini eline al,
Diye hýçkýrýr kaval:
Bir çoban parçasýsýn, olmasan bile koyun,
Daima eðeceksin baþkalarýna boyun;
Hülyana karýþmasýn ne þehir, ne de çarþý,
96
=
Sayý Grubu
Yamaçlarda her akþam batan güneþe karþý
Uçan kuþlarý düþün, geçen kervanlarý an,
Mademki kara bahtýn adýný koydu çoban!
Nasýl yaþadýðýndan, ne içip yediðinden,
Çýngýrak seslerinin daðlara dediðinden
Anlattý uzun uzun.
Þehrin uðultusundan usanmýþ ruhumuzun
Nadir duyabildiði taze bir heyecanla,
Karýþtým o gün bugün bu zavallý çobanla
Bingöl yaylalarýnýn mavi dumanlarýna,
Gönlümü yayla yaptým Bingöl çobanlarýna.
Kemalettin KAMU
1. “Bingöl Çobanlarý” adlý þiirde geçen kelime gruplarýný bularak bu kelime gruplarýnýn çeþitlerini
belirleyiniz.
2. Þiirdeki kelime gruplarýnýn ayný anlama gelen diðer dil birliklerine tercih edilmesinin sebeplerini
açýklayýnýz.
22. ETKÝNLÝK
Türk edebiyatý ders kitabýnýzdaki “Forsa” baþlýklý metinden “sýfat tamlamasý, isim tamlamasý, birleþik
fiil grubu, sayý grubu, tekrar grubu, edat grubu, isim fiil grubu, zarf fiil grubu ve sýfat fiil grubu” örnekleri
bulunuz. Bulduðunuz örnekleri gruplandýrarak bu gruplarýn cümle içindeki iþlevlerini ve anlatýma katkýlarýný
belirtiniz.
23. ETKÝNLÝK
Kelimelerin yalýn olarak taþýdýklarý anlam ve deðerlerini, sonra da metin içinde baðlý olduklarý
kelimelerle kazandýklarý anlam ve deðerleri araþtýrýnýz ve araþtýrma sonuçlarýný sýnýfa sununuz.
24. ETKÝNLÝK
“Aðýr, boþ, cesaret” kelimelerini birer kelime grubu oluþturacak þekilde cümle içinde kullanýnýz. Bu
kelimelerin tek baþýna taþýdýklarý anlamlar ile kelime grubu olarak kazandýklarý anlamlarý karþýlaþtýrýnýz.
1. Aþaðýdaki cümlelerin hangisinde deyim açýklamasýyla birlikte kullanýlmýþtýr?
A) Canýný diþine takmýþ, bütün derslerden iyi notlar alarak sýnýfýný geçmiþti.
B) Önerilerime kulak asmadýðýný görünce çok üzüldüm.
C) Her þeyden elini eteðini çekmiþ; bir þeyle uðraþmýyor, bir þeye karýþmýyor.
D) Onun saman altýndan su yürüten biri olduðunu biliyorum.
E) Akþama kadar okulun katlarý arasýnda dolaþmaktan ayaklarýma kara sular indi.
2. Aþaðýdaki cümlelerin hangisinde “baðlama grubu” vardýr?
A) Mustafa Can o gün bizi utandýrdý.
C) Pos býyýklarý hepimizi güldürüyordu.
E) Muhtar, geçen yýl bu kýr kahvesini yýktýrdý.
97
B) Konuya çok iyi hazýrlanmýþ.
D) Dolaptan biraz peynir ve reçel çýkardý.
3. Aþaðýdaki cümlelerin hangisinde “parmak” kelimesi deyim içinde kullanýlmamýþtýr?
A) O, parmakla gösterilen çok ünlü bir kimse.
B) Çok afacan bir çocuktu, herkesi parmaðýnda oynatýyordu.
C) Maçtaki oyunuyla herkese parmak ýsýrttý.
D) Parmaðýný inciten çocuk bir köþede sýzlanýyordu.
E) Anlattýðý fýkra ile olaya parmak bastý.
4. Aþaðýdaki cümlelerin hangisinde “tekrar grubu” farklý bir yapýda oluþturulmuþtur?
A) Doðru dürüst konuþacaksan konuþalým.
B) Eski iþinde iyi kötü geçinebiliyordu.
C) Bu iþlerden az çok ben de anlarým.
D) Kasabada büyük küçük herkesin dilindesin.
E) Dün yine ileri geri konuþmuþlar.
5. “Büyük bir masanýn etrafýnda toplanmýþlardý.” altý çizili tamlamanýn özdeþi (tamlayaný sýfat
tamlamasý olan) bir tamlama aþaðýdaki cümlelerin hangisinde vardýr?
A) O, sýradan bir hediyenin sevincini yaþadý.
B) Büyük bir topluluk, buraya geliyor.
C) Elindeki paketi yere býraktý.
D) Yaþlý bir adam bu paketi verdi.
E) Birdenbire baþlayan yaðmur, trafiði alt üst etti.
6. Aþaðýdaki cümlelerin hangisinde tamlayan ve tamlananý yer deðiþtirmiþ bir isim tamlamasý vardýr?
A) Ders kitaplarýmýn hepsini kapladým.
C) Beyaz evin çevresi aðaçlarla dolu.
E) Yoruldum yýllarca ayrýlýk çekmekten.
B) Hiç bitmiyor derdi insanlarýn.
D) Anladým, senden uzak kalmanýn faydasý yok.
7. Aþaðýdaki cümlelerde bulunan sýfat tamlamalarýndan hangisinin sýfat unsuru bir aitlik grubudur?
A) Sanki her þeyin en doðrusunu o biliyor.
B) Bu arkadaþýmýn ders notlarý benimkinden iyi.
C) Hiçbir zaman mutlu olamadým ki...
D) Bir þey biliyoruz ki konuþuyoruz.
E) Bizim evin önündeki aðaçlar için bin yýllýk diyorlar.
8. Aþaðýdaki cümlelerin hangisinde “isim-fiil grubu” vardýr?
A) Okumayý alýþkanlýk hâline getirmelisin.
B) Gösteriþten hiç hoþlanmýyorum.
C) Konuþmak için çok gayret etti.
D) Gerçekleri söylemek, bizim görevimizdir.
E) Çalýþmak, insana moral verir.
9. Aþaðýdaki cümlelerde geçen sýfat tamlamalarýnýn hangisinin sýfat unsuru bir “sýfat-fiil” grubudur?
A) Gösterdiði yakýnlýða layýk olmaya çalýþýyor.
C) Soðuyan havalar, birçok insaný hasta etti.
E) Söylediði sözlerin hepsi doðru.
B) Yapraklarý sararmýþ aðaçlar, güzü çaðýrýyor.
D) Gideceði yere önceden haber vermeliydi.
10. Aþaðýdaki cümlelerin hangisinde bir “zarf-fiil grubu” vardýr?
A) Sevinerek yanýmýzdan uzaklaþtý.
B) Kardeþini görünce ne yapacaðýný þaþýrdý.
C) Koþup, fabrikanýn bekçisine haber verdi.
D) Güldükçe, yanaklarýnda güller açýyor.
E) Matematik öðretmeni, görünmeden içeri girdi.
11. Dilde deyimlere neden ihtiyaç duyulmuþtur?
12. Ýçerisinde isim tamlamasý, baðlama ve edat gruplarýndan biri bulunan birer cümle yazýnýz.
13. Zarf-fiil gruplarýnýn cümleye hangi anlamlarla baðlandýðýný belirten örnek cümleler kurunuz.
14. Ýsim-fiil, sýfat-fiil ve zarf-fiil gruplarýnýn diðer kelime gruplarýndan farkýný örneklerle açýklayýnýz.
15. Aþaðýdaki cümlelerde bulunan isim tamlamalarýnýn çeþitlerini belirtiniz.
Nur yüzlü ihtiyarlarý bir araya toplanmýþtý Kanlýca'nýn.
Ankara'nýn adýný bilmediðim semtleri var.
Bursa yeþilin bin bir tonunu barýndýrýr.
Onun kitaplarýný yine unuttum.
Bunlarýn hangisini alacaðýma bir türlü karar veremedim.
98
1. Aþaðýdaki cümlelerin hangisinde ikileme cümleye "zorlukla" anlamý katmýþtýr?
A) Gece gündüz demeden çalýþýyordu.
B) Çamurlara bata çýka ilerliyorduk.
C) Yaptýðý yanlýþý er geç anlayacak.
D) Bu iþte onun da az çok payý var.
E) Olan oldu, artýk üzülme.
ÖSS 1995
2. Aþaðýdaki cümlelerden hangisinde "çekmek" kelimesi "tükenmek" anlamýnda kullanýlmýþtýr?
A) Pilav, suyunu iyice çekmiþ.
B) Bankadan bir miktar para çekti.
C) Ceketin astarý çekmiþ.
D) Uyumak için yorganý baþýna çekti.
E) Balýkçý bütün gün kürek çekti.
ÖSS 1987
3. "Aile" sözcüðünün aþaðýdaki açýklamalarýndan hangisi birlikte verilen örnek cümleye uygun
deðildir?
A) Erkeðin karýsý ve çocuklarý: Ev tutunca ailemi de getireceðim.
B) Birlikte çalýþan kimselerin tümü: Milli Eðitim ailesinin çalýþan bir üyesidir.
C) Ayný soydan gelen kimseler zinciri: Damadýmýz, Ýzmirli eski bir ailenin çocuðudur.
D) Kiþinin ana babasý: Ailem kampa gitmeme izin vermiyor.
E) Anne, baba ve çocuklardan oluþan topluluk: Ailesi ölünce bir daha evlenmedi.
ÖSS 1995
4. I. Onun böyle davranmasýna önce bir anlam veremedim.
II. Bir zamanlar ben de seyahati severdim.
III. Bu iþe yýllarca emek vermiþ bir insandý.
IV. Çoktandýr böyle güzel bir film izlememiþtim.
V. Eskiden burada yemyeþil bir orman vardý.
Bu cümlelerin hangilerindeki altý çizili sözler birbirine yakýn anlamlýdýr?
A) I-IV
B) II-III
C) II-V
D) III-V
E) IV-V
5. Aþaðýdaki cümlelerin hangisinde "hafif" kelimesi "Kurþun aðýr bir madendir." cümlesindeki
"aðýr" kelimesinin anlamca karþýtýdýr?
A) Kaç gündür midemde hafif bir aðrý var.
B) Hastalýðý geçene kadar hafif bir iþte çalýþmasý gerekiyormuþ.
C) Eline alýnca hangisinin daha hafif olduðunu anlarsýn.
D) Savaþta hafif bir yara almýþtý.
E) Araba harekete geçerken hafif bir sarsýntý hissediliyor.
ÖSS 1985
99
6. Aþaðýdaki cümlelerin hangisinde farklý bir kelime grubu vardýr?
A) Okula yaklaþýrken de kolumdan ayrýlmadý.
B) Güneþ gökyüzüne yükseldikçe güneþin sýcaðý artýyordu.
C) Sabahleyin uyandýðým zaman odam gün ýþýðýyla doluydu.
D) Okulun önüne gelince yavaþladým.
E) O akþam Saniye'den söz açarsýn diye bekledim.
7. Aþaðýdaki cümlelerin hangisinde kelime grubu yoktur?
A) Ýstanbul bin dört yüz elli üç yýlýnda fethedildi.
B) Yavaþ yavaþ yürüyerek aðacýn altýnda durduk.
C) Þaþkýnlýðýný iki kaþý arasýna düðümledi.
D) O yýl güneþli ve sýcak yaz uzun sürmedi.
E) Sabahleyin erken kalktým.
8. Aþaðýdaki cümlelerde geçen deyimlerden hangisi ötekilerden farklý anlamdadýr?
A) Acele hazýrlanýp yola koyuldu.
B) Haberi alýnca yaðmur kar demeden yola düþtü.
C) Sýcaða kalmamak için erkenden yola çýktý.
D) Birkaç yýl sonra gerçekleri görerek yola geldi.
E) Ýþini gücünü býrakýp yola düzüldü.
ÖSS 1987
9. Aþaðýdaki cümlelerin hangisinde, cümlede kullanýlan deyimin açýklamasý yoktur?
A) Onu birden karþýmda görünce çok þaþýrdým, gözlerime inanamadým.
B) Hazýrlanan taslaðý henüz iyice incelemedim, ona þöyle bir göz attým.
C) Konuþmasýnda, dinleyicilerin ilgisini çekmeyen, konu dýþý þeyler, gereksiz þeyler söyledi, aðýz
kalabalýðý etti.
D) Ýþe baþlamadan önce deneyimli kiþilerin görüþlerini sormalý, onlarýn fikrini almalýsýn.
E) Bu konu üzerinde günlerce çalýþtý, sonunda iþin üstesinden geldi.
ÖSS 1992
10. I. Hasta sabaha kadar gözünü kýrpmamýþtý.
II. Dün akþam geç yattýðýndan uykusunu alamamýþtý.
III. Uykum gelmesin diye sýk sýk yüzümü yýkadým.
IV. Uykusunun aðýr olduðunu herkes bilirdi.
V. Dünkü tartýþma yüzünden bütün gece gözüme uyku girmedi.
Yukarýdaki cümlelerin hangilerindeki deyimler anlamca birbirine yakýndýr?
A) I - V
B) II - III
C) II - IV
D) III - IV
E) IV - V
ÖSS 1999
100
“Sözün en güzeli,
söyleyenin doðru olarak söylediði,
iþitenin de yararlandýðý sözdür.”
ARÝSTO
Cümlenin Ögeleri
Cümlenin Yapýsý
Cümlede Anlam
Bildirdikleri Anlamlara Göre Cümleler
101
1. Cümlenin Ögeleri
Hazýrlýk
1. “Öge” kelimesinin anlamýný sözlükten öðreniniz.
2. Okulu oluþturan temel ve yardýmcý ögeleri söyleyiniz.
3. Cümlenin oluþmasý için çeþitli ögelerin belli bir düzen içinde bir araya getirilmesinin gerekip
gerekmediðini açýklayýnýz.
4. Cümlenin oluþabilmesi için vazgeçilmez ögelerin neler olduðunu belirleyiniz.
5. Etkili anlatýmla cümle arasýndaki iliþkiyi açýklayýnýz.
Ýnceleme
HAYAT BÖYLEDÝR ÝÞTE
...
Tren o istasyonda bir dakika duruyordu. Gelirken gece geçmiþtik, bu sefer ikindiden epey sonraydý.
Frenlerin gýcýrtýsý kesilmeden pencereyi açtým. Ýlerideki vagonlardan birisine heybeli ve sepetli bir köylü
bindi. Onun hayatýný ve geldiði yeri bilmek isterdim. Köy, birkaç kilometre ilerideki tepenin ardýnda olmalýydý.
Bu, þu berbat yolun orada kayboluþundan belli…
Lokomotifin yanýnda duran lacivert elbiseli memur, su buharlarý içinde, rüyada gibi görünüyordu. Ýstasyonda
ne baþka bir insan ne de bir eþya vardý. Görünürlerde aðaç da yoktu. Þu karþýmdaki çamlar müstesna. Saydým,
tam 26 tane idiler: Ýnce fakat çok yüksek ve koyu yeþil renkli tam yirmi altý çam aðacý… Dallarý ta yukarýdan
baþlýyor ve böylece kümenin altýnda ferah, sakin ve rüyalý bir kýta meydana geliyordu.
Bir yaz ikindisi orada oturmak, uzaklarý ve uzaktakileri düþünmek hoþ olmalýydý.
Düdük öttü. Ýlerde, katar þefine selam duran istasyon memuru, lokomotifin büsbütün salýverdiði su buharlarý içinde büsbütün hayalleþti. Tren aðýr aðýr yürüdü.
Tarýk BUÐRA
1. “Hayat Böyledir Ýþte” metnindeki cümleleri bulunuz. Bulduðunuz cümleleri belirlemenizde size
yardýmcý olan ögeleri belirtiniz.
2. Yüklemlerin cümle için önemini açýklayýnýz.
3. Bulduðunuz cümlelerde yüklem olan kelimelerin türlerini belirtiniz.
4. Metinde yüklem görevindeki kelimelerin, cümlenin belirttiði yargýyý tek baþýna taþýyýp taþýmadýðýný
açýklayýnýz.
5. Ögeleri “kelime grubu” hâlinde olan cümleleri belirleyerek bu ögeleri oluþturan kelimelerin birbirinden
ayrýlýp ayrýlamayacaðýný belirtiniz.
6. Metinde yüklemi olmayan cümleyi bulunuz ve cümlede yüklem kullanılmayışının sebebini açýklayýnýz.
ÞEHRÝN SABAHLARI VE ADAMLARINDAN BÝRÝ
...
O üzüntü birdenbire gelir. Hava yaðmurludur. Bir sonu gelmeyecek baþlangýç. Böyle sürüp gidecek
gibidir her þey. Öyle ki çocuklar bile çirkindir. Sokaðýn çamuru, bu her tarafý kaplayan; gökyüzünden aðaca,
aðaçtan duvara, duvardan denize, denizden vapura, vapurdan çýmacýya, çýmacýdan kaptana, ondan tekrar
denize, yine karaya, yine aðaca ve duvara, duvardan yoldan geçene vuran bir rengin en koyusudur. Ah!
Gündüz, bu pis ýþýk bir bitse de kararýverse ortalýk, ýþýklar bir yansa...
Ýþte yalnýz iki umut vardýr: akþam ve lamba...
Kimin eli bu, yüreðimizi durmadan mýncýklayýp duran? Yapýþ yapýþ, soðuk, çirkin cüzzamlý el...
102
— Bu surat ne yahu?
— Ne var suratýmda?
— Canýndan bezmiþsin sen yahu!
— Neden bezecekmiþim canýmdan?
Biliyorum, suratýmýn rengi de çamurun, gökyüzünün, denizin, duvarýn rengindedir.
Her þeyden memnun ahbap, seni yýkmýþ gitmiþtir. Ýnsan var öyledir, insan var böyledir. Duvarýn,
gökyüzünün, çamurun o devamlý pis hâlin rengini alýr. Yüzünde sanki damarýndaki kýrmýzý su dolaþmýyordur. Bu anlarda, en güzel bildiði birisiyle oynaþmak bile zevksizdir.
Sait Faik ABASIYANIK
1. “Þehrin Sabahlarý ve Adamlarýndan Biri” metninde geçen cümlelerin öznelerini bularak öznelerin ne
tür kelimelerden oluþtuðunu belirtiniz.
2. “Her þeyden memnun ahbap, seni yýkmýþ gitmiþtir.” cümlesinde yüklemin bildirdiði iþten etkilenen
“seni” kelimesi nesne görevinde kullanýlmýþtýr. Metindeki diðer nesneleri bulup bunlarýn yüklemi ne þekilde
tamamladýðýný belirtiniz.
3. Öznesi belirsiz cümleler kurarak bu tür cümlelerin dildeki iþlevini açýklayýnýz.
4. “Bütün sorular çözüldü.” cümlesinde nesne, sözde özne görevinde kullanýlmýþtýr. Yüklemi edilgen
çatýlý olan bu tür cümlelerde öznenin iþi yapan mý yoksa iþten etkilenen mi olduðunu tartýþýnýz.
5. Yukarýdaki metinde fiil cümlelerini bulunuz. Nesne alýp almayýþlarýna göre inceleyiniz. Nesnelerin
cümlelerde kullanýlýþ amaçlarýný söyleyiniz.
Geçiþsiz fiillerle kurulan fiil cümlelerinde nesne bulunmaz.
...
ANA BABA
O yýllarda ben, sekiz dokuz yaþlarýnda idim. Oturduðumuz yer bir ufak kasabacýktý. Babam hesap okutuyordu. Saatçilik de ederdi. Ekmek paramýzý ancak çýkarabiliyorduk. Aç, açýk kaldýðýmýz yok ise de babam
bir aylýðýný alamadýðý günlerde aç kalmak korkusuyla kendini gösteriyordu. Babam, alacaklýlarý ile bizim
aramýzda eziliyordu. Evinde oturduðumuz adamýn, alýþveriþ ettiðimiz bakkalýn kapýya kadar gelip acý sözler
söyledikleri de olurdu. Haklý olmadýklarýný da þimdi anlýyorum. Biz de alacaklarý kalmýyordu. Geç kalýyor ama
bütün borçlarýmýzý veriyorduk.
Bu yoksulluktan, anam her gün hasta. Babamýn hocalýk etmesine, sessizliðine kýzýyor, hamallýk etse bizi
daha rahat geçindireceðini söylüyor, yok yere ablamý, beni haþlýyor; bunlar bittikten sonra da oturup aðlýyordu.
Yokluk içinde yüzen bu evde bir lamba þiþesi kýrmanýn ne acýklý bir þey olduðunu anlarsýnýz. Bunun daha
acýklýsý, babamýn hiç sesini çýkarmamasý oldu. Benim ne kadar üzüleceðimi bilirdi. Suratýný biraz asar, öðüt
verir, kýlýklý birkaç söz söyler; ben de suç iþlemiþ, karþýlýðýný da görmüþ olurdum. Þimdi de rahatça uyurdum.
Babama hem acýyor hem de ona kýzýyorum. Ýçimdeki bu üzüntüyü susturmak için yarýn güvercinleri satýp bir
lamba þiþesi almayý düþünebildim. Bu düþünce bana biraz rahatlýk vermiþ olacak ki uyumuþum.
Memduh Þevket ESENDAL
1. “Ana Baba” metnindeki cümlelerde yüklemi çeþitli yönlerden tamamlayan ögeleri belirleyerek bu
ögelerin cümleye anlam bakýmýndan katkýlarýný belirtiniz.
2. Temel ögelerden (özne ve yüklem) oluþan cümleler bulunuz. Bu cümleleri yardýmcý ögelerin de bulunduðu cümlelerle karþýlaþtýrarak aralarýndaki anlam farklýlýðýný açýklayýnýz.
3. “Ana Baba” metnindeki cümlelerde yüklemleri yer bakýmýndan tamamlayan ögeleri bulunuz. Bu
ögelerin yükleme hangi eklerle baðlandýðýný ve cümle içindeki iþlevlerini belirtiniz.
4. “Ana Baba” metnindeki cümlelerde, yüklemleri durum, miktar, zaman ve sebep bakýmýndan tamamlayan ögeleri bulunuz. Bu ögelerin cümle içindeki iþlevlerini açýklayýnýz.
1. ETKÝNLÝK
Kitabýnýzýn 92. sayfasýndaki “Havva” metninde geçen cümlelerin öznelerini bulunuz. Bulduðunuz
öznelerin hangilerinin tek kelimeden hangilerinin birden fazla kelimeden oluþtuðunu belirleyiniz.
103
2. ETKÝNLÝK
a. Verilen cümlelerin ögelerini bulunuz.
Bunlar bu atý, düðün koþusunda koþmak için hazýrlýyorlar.
Biletlerini alýp üçüncü mevkiye yerleþince rahat ettiler.
Bir nisan akþamý, yola çýkmýþtýk.
Ýnsansýz hiçbir þeyin güzelliði yok.
Ne desem yalan gibiydi.
b. “Kaybol-, geç-, acaip ol-, hediye et-, güzel, baþarýlý, öðrenci” kelimelerinin yüklem görevinde olduðu
cümleler kurunuz.
c. “Kýrmýzý araba” tamlamasýnýn özne, nesne, tümleç, yüklem görevilerinde olduðu farklý cümleler kurunuz.
ç. Öznesi “sözde özne” olan cümleler kurunuz.
3. ETKÝNLÝK
“Ey Türk Gençliði! Birinci vazifen, Türk istiklâlini, Türk cumhuriyetini, ilelebet, muhafaza ve müdafaa
etmektir.”
Atatürk’ün sözündeki “Ey Türk Gençliði!” ünlem grubu, cümle olmadýðý gibi, bir cümlenin herhangi bir
ögesi de deðildir. Cümlede bulunup da herhangi bir öge olarak görev almayan kelime veya kelime gruplarýna “cümle dýþý unsur” denir. Siz de cümle dýþý unsurlarýn (baðlaçlar, edatlar, ünlemler, ünlem gruplarý, hitaplar ve ara cümleler) kullanýldýðý metinler bularak bu yapýlarýn bulduðunuz cümlelerdeki iþlevlerini belirtiniz.
4. ETKÝNLÝK
Doðru ve anlaþýlýr cümlenin günlük hayatta insana kazandýrdýklarıyla ilgili bir yazı yazınız.
5. ETKÝNLÝK
Öðrenci gruplarý oluþturulur. Herhangi bir konuyu bir grup öðrenci temel ögelerden kurulmuþ cümlelerle, diðer öðrenciler ise cümlenin yardýmcý ögelerini de kullanýp yazýlý olarak anlatýr. Oluþturulan
metinler karþýlaþtýrýlýr. Metinler arasýndaki anlatým farklýlýklarý belirlenerek yardýmcý ögelerin cümlelere
kattýðý anlam açýklanýr.
Anlama ve Yorumlama
6. ETKÝNLÝK
KARÞI
ÞÝÝR DERSÝ
Bütün ömrünce savaþmýþtý
Konu diye “Ýnsanlýk Sevgisi”ni al
Eski þiire karþý.
Vezin adýna “Hürriyet”i seç
Yaprak'ta bayrak açmýþtý
Sýrasý deðil deme
Geri düþüncelere karþý
Aklýna estikçe
Müstaðni kalmýþtý hayatýnda
“Açlýk” kelimesini kondur
Para ve mevkiye karþý.
Bir kolayýný bul
Veda etti bir kasým gecesi
Þiirin sonlarýna doðru
Ýnsaný deli eden dünyaya,
“Hak” ile “Yaþamak”ý da kafiye düþür
Sabaha karþý.
Ýþte sana “Büyük Þair” olmanýn yolu
Þimdi sereserpe yatmaktadýr
Salah BÝRSEL
Urumelihisarý'nda,
Boðaza karþý.
Muzaffer UYGUNER
a. “Karþý” þiirindeki cümlelerin ögelerini bulunuz.
b. “Þiir Dersi” baþlýklý þiirde öznelerin yaptýðý iþten etkilenen ögeyi (nesne) bulunuz. Bu ögenin aldýðý
eklere göre türlerini belirterek cümle içindeki iþlevlerini açýklayýnýz.
104
7. ETKÝNLÝK
“Savaþ-, aç-, veda et-, yat-” fiillerini çeþitli yönlerden (kiþi, nesne, yer, zaman) tamamlayarak cümleler
oluþturunuz.
Nesne alan fiillere .................... denir.
Yüklemi hâl (durum), zaman, miktar, yer ve yön bakýmýndan tamamlayan cümle ögesine .................... denir.
Baðlaçlar, edatlar, ünlemler, ünlem gruplarý, hitaplar ve ara
sözler, cümle dýþý unsur kabul edilir.
Ýsim cümlelerinde nesne bulunmaz.
Doðru ( )
Doðru ( )
Yanlýþ ( )
Yanlýþ ( )
Özne olan kelime ve kelime grubu, ismin hâl eklerini,
eþitlik ekini ve vasýta ekini alýr.
Doðru ( )
Yanlýþ ( )
Geçiþli fiillerle kurulan edilgen yapýlý cümlelerde “sözde özne” bulunur.
Doðru ( )
Yanlýþ ( )
“Ýsimler, fiiller, tekrar gruplarý, isim tamlamalarý, sýfat tamlamalarý,
zamirler, isim-fiiller, sýfat-fiiller, edatlar, yansýmalar, deyimler”
cümlede “yüklem” olarak kullanýlabilir.
Doðru ( )
Yanlýþ ( )
Geçiþli fiillerle kurulan cümlelerde nesne bulunmaz.
Doðru ( )
Yanlýþ ( )
3. Aþaðýdaki cümlelerin hangisinde ögelere ayýrmada bir yanlýþlýk yapýlmýþtýr?
A) Geçenlerde / arkadaþlara / ilginç bir anýmý / anlattým.
B) Babasýndan kalan bu villada / yaþamýný / sürdürüyor.
C) Burasý / turistlerin pek uðramadýðý bir tatil beldesiydi.
D) Balýkçýlar / gece / attýklarý aðlarý / þimdi topluyorlar.
E) Bir süre / pencereden / dýþarýyý / seyretti.
4. “Eminönü'nün asýl yüzü, eskinin izlerini taþýyan sokaklar, belki bir yerde rastlayacaðýnýz tarihe
þahitlik eden ulu çýnarlar, belki terk edilmiþ iskele, baþýboþ bir tekne, bir kýrýk musluklu çeþmedir.”
Bu cümlenin ögeleri aþaðýdakilerin hangisinde sýrasýyla verilmiþtir?
A) Özne, yüklem
B) Nesne, zarf tümleci, yüklem
C) Özne, nesne, yüklem
D) Nesne, dolaylý tümleç, özne, yüklem
E) Dolaylý tümleç, nesne, yüklem
5. Aþaðýdaki cümlelerden hangisi temel ögelerden oluþmuþtur?
A) Bu ev þýrýl þýrýl akan bir derenin kenarýndaydý. B) Pembe panjurlu ev oraya iki yýl önce yapýldý.
C) Bahçeleri birbirinden ayýran duvarlarý yýktýlar. D) Buzla kaplý yollarda birçok araç kaza yapmýþtý.
E) Tatlý dil, yýlaný deliðinden çýkarýr.
6. “Geçen gece, ýþýltýlý yollardan, mavi sularýn parýldadýðý altýn oyalý sahillerden geçerek ülkemizin
tarihi en eski þehrine geldik.”
A) Zarf tümleci, nesne, yüklem
B) Zarf tümleci, nesne, dolaylý tümleç, yüklem
C) Zarf tümleci, zarf tümleci, dolaylý tümleç, yüklem
D) Özne, zarf tümleci, dolaylý tümleç, yüklem
E) Nesne, zarf tümleci, dolaylý tümleç, yüklem
105
2. Cümlenin Yapýsý
Hazýrlýk
1. Fotoðraftaki gülün yapýsýný oluþturan ögeleri söyleyiniz.
2. Cümlenin de bir yapýsý var mýdýr? Bu yapýnýn hangi birimlerden oluþtuðunu belirtiniz.
3. “Üç yýl önce buraya sýk gelir, her yaný kendi evi gibi dolaþýrdý.”
“Edebali, þerbet bardaðýný aðzýndan hýzla çekti.”
“Oðlu Orhan'ý, þeyhle yalnýz konuþmak istediðinden getirmemiþti.”
“Osman Bey, toplantýya hesapta olmadýðý kadar geç kalmýþ, bu da bir bakýma iþine yaramýþtý.”
“Hastalara ilaç verdi ve onlarýn saðlýk durumlarýný sordu.”
Yukarýdaki cümlelerde yargý bildiren kelimelerin altýný çiziniz.
4. Yargý sayýsý ile yapý arasýnda bir iliþki olup olmadýðýný açýklayýnýz.
5. “Eteklerinde güneþ rengi bir yýðýn yaprak...” cümlesinin bir yargý ifade edip etmediðini belirtiniz.
Ýnceleme
BASAMAKLAR
Ýnsanlýk, çok uzaklarda, çok yükseklerde görür gibi olduðu idealler ülkesine doðru yavaþ yavaþ ilerler.
Bulunduðu yer ile ulaþacaðý yere bakar, ümitsizliðe düþer; o zamana kadar ele geçirdiði þeylerin bir deðeri
olmadýðý zehabýna kapýlýr. Ve bu beyhudelik ve boþluk duygusu onu çökertir. Bizi atýl yapan þey, belki de
ideallerimizin çok yüksek, irademizin ise çok zayýf olmasýdýr. Bundan dolayý fazla uzaða, fazla yükseðe
bakmak, olmaz þeyler tasavvur etmek, pek de iyi bir þey deðildir. Ýki adým ötesini görmek, ilerlememiz için
yeter. Ýki adým sonra, tekrar iki adým. Böylelikle bir de bakarýz ki uzaktan aþýlmaz görünen daðlarý aþmýþ,
bir konaktan baþka bir konaða ulaþmýþýzdýr.
Arkaya, kat edilen yola, aþýlan basamaklara bakmak, daha fazla ümit ve cesaret vericidir. Ýnsan o
zaman, bu kadarýný yaptýðýna göre, bundan sonrasýný da baþarýrým diye kendine güvenir. Henüz yapmadýklarýmýz yahut yapamadýklarýmýz deðil, yaptýklarýmýz bize emniyet duygusu aþýlar. Zaten þahsiyetimiz
de yaptýklarýmýzýn bir neticesi deðil midir? Þüphesiz insan yaptýðýndan daha fazla bir þeydir. Eðer sadece
yaptýðýndan ibaret olsaydý, daha ileri gidemezdi. Fakat yaptýðýný, yapan olduðunu bilmek yapýlacak olan
için kuvvetli bir destek olur.
Zamaný, Zenon'un oku gibi an an aþarken, hayat bize durur gibi gözükür. Hâlbuki bu bir vehimden baþka
bir þey deðildir. Zaman her an akar. Saniyeler dakika, dakikalar saat, saatler gün, günler hafta, haftalar ay,
aylar sene ve seneler asýr olur. An içinde yaþayan bir kimse, bu akýþý fark edemez. Ýdealin sabitleþtirdiði
gelecek de bize akýþý duyuramaz; tarih, üzerinde düþünmekle teþekkül eder. Zaman þuuruna sahip olmayan
106
bir kimse, anýn yeniliðini ve geçiciliðini ve istikbalde mutlaka ulaþacaðýný vazýh olarak düþünemez. Zaman
þuuru bize hayatýn durucu deðil, akýcý; statik deðil, dinamik bir vakýa olduðunu öðretir.
...
Mehmet KAPLAN
1. “Ýnsanlýk, çok uzaklarda, çok yükseklerde görür gibi olduðu idealler ülkesine doðru yavaþ yavaþ ilerler.” cümlesinin yapýsýný oluþturan kelime ve kelime gruplarý arasýndaki iliþkiyi belirleyiniz.
2. “Hâlbuki bu, bir vehimden baþka bir þey deðildir.” cümlesi tek yargý bildirdiði için “basit cümle”dir. Siz
de metinden “basit cümle” örnekleri bulunuz.
3. “Ýki adým ötesini görmek ilerlemeniz için yeter.” cümlesi temel cümle ve bu yargýyý destekleyen yan
cümleden oluþmuþtur. Böyle cümlelere “birleþik cümle” denir. Metinden bulduðunuz “birleþik cümle”
örneklerinin kaç yargý bildirdiðini açýklayýnýz.
4. “Ýdealin sabitleþtirdiði gelecek de bize akýþý duyuramaz; tarih, üzerinde düþünmekle teþekkül eder.”
cümlesi iki temel cümlenin noktalý virgülle baðlanmasýyla oluþmuþ “sýralý cümle”dir. Siz de metinden “sýralý
cümle”ler bularak bunlarýn baðlanma yollarýný belirleyip kullanýlýþ amaçlarýný tartýþýnýz.
5. “Gerçi onlar sizin yabancýnýz ama onlarýn da týpký sizin gibi babalarý, kardeþleri var.” cümlesi baðlaçla
baðlanmýþ “baðlý cümle”dir. Siz de kitabýnýzýn ikinci sayfasýndaki “Sürekli Ýletiþim Ýçindeyiz” metninden
deðiþik baðlaçlarla baðlanmýþ “baðlý cümle” örnekleri bularak bu cümlelerde anlam iliþkisinin nasýl saðlandýðýný belirtiniz.
6. Sýralý ve baðlý cümlelerde, cümleler arasýnda nasýl bir anlam iliþkisi olduðunu açýklayarak sýralý cümlelerin anlatýma katkýlarýný belirtiniz.
1. ETKÝNLÝK
“Þüphesiz insan yaptýðýndan daha fazla bir þeydir.” cümlesi yükleminin türüne göre “isim cümlesi”dir.
Siz de isim cümleleri kullanarak bir paragraf yazýnýz.
7. Ýsim cümleleri ile paragraf oluþtururken yüklemi “fiil” olan cümle kullanmaya ihtiyaç duyup duymadýðýnýzý belirtiniz.
8. “Basamaklar” adlý metnin üçüncü paragrafýnda yer alan cümleler arasýndaki iliþkinin hangi yollarla saðlandýðýný belirterek cümleler arasýndaki anlam iliþkisinin boyutunu tartýþýnýz.
9.
TOKAT’A GÝRERKEN
Alýn beni, býrakýn o vadiye,
Belki yýllarca yaþarým
Alýn beni, býrakýn o vadiye
Belki yüzyýllarca yaþarým
“Bir Cahit vardý, n’oldu?” diye
Ýsterse sormasýn ahbaplarým.
Cahit KÜLEBÝ
“Tokat’a Girerken” þiirinde yüklemi sonda olan (kurallý) ve yüklemi sonda olmayan (devrik) cümleleri
belirleyerek bu cümlelerin þiire katkýlarýný açýklayýnýz.
Anlama ve Yorumlama
1. Baðlý cümleleri birbirinden ayrý düþündüðümüzde anlamýn nasýl etkilendiðini açýklayýnýz.
2. “Dalaman'dan yola çýktýk, Ayvalýk’ta mola ve daða týrmandýk.” cümlesinde “Ayvalýk’ta mola”
ifadesinde yükleme ihtiyaç duyuluyor mu? Niçin?
2. ETKÝNLÝK
“Hayatýn belli merhalelerinde, belli hatalara düþmenin mukadder olduðunu çok iyi biliyordu.” (Cemil
MERÝÇ) cümlesindeki kelime gruplarýný bularak bu kelime gruplarýnýn cümlelerin oluþumuna katkýlarýný
belirtiniz.
107
3. ETKÝNLÝK
“Önümüzde bir ova, karþýmýzda daire içinde iç içe sarý, kýzýl, mor ve dumanlý daðlar...” (H. Edip Adývar)
“Ýki gözü iki çeþme...”
“Mermer iyi taþtan, iyilik iki baþtan...”
Verilen ifadelere yüklem getiriniz. Bu ifadelerin yüklemli hâlleriyle mi yoksa yüklemsiz hâlleriyle mi
daha etkili olduðunu belirtiniz.
4. ETKÝNLÝK
Öðrenci gruplarý oluþturulur. Bir grup devrik cümlelerin yoðun olduðu bir metin, diðer grup ise
kurallý cümlelerin yoðun olduðu bir metin getirir. Gruplar, cümleler üzerinde tartýþarak bulduklarý cümlelerin metne anlam yönünden katkýsýný belirler.
5. ETKÝNLÝK
“Gerçek kendisini zor teslim eder çünkü canlýdýr, deðiþkendir. Canlý ve deðiþken olduðu için de bir
kere teslim alýnýnca sürgit elimizde kalmaz. Bu sebeple gerçekle giriþilecek savaþýn sonu yoktur. Bu
savaþýn zaferi sürekliliðindendir.”
Kemal TAHÝR
Yukarýdaki cümleleri;
a. yapýsýna göre,
b. yükleminin türüne göre,
c. yükleminin yerine (ögelerinin diziliþine) göre inceleyiniz.
3. “Gerçek kendisini zor teslim eder çünkü canlýdýr, deðiþkendir.” cümlelerini birbirinden baðýmsýz
düþünebilir misiniz? Niçin?
6. ETKÝNLÝK
ÖZGÜRLÜK KAVRAMI
Paris'te hürriyet kavramý gerçekten eskimiþ. Gençler arasýnda bu sözü alaya alýnmadan söyleyemezsiniz. Ýçi boþalmýþa benzeyen bu kelime yeni anlamlarýný bekliyor. Özgürlükten bahsettiniz mi sizden
“Hangi hürriyet?”, “Ne anlamda hürriyet?” diye soruyorlar. Fransa hürriyet içinde nasýl esir olunabileceðini
artýk yalnýz fikir adamlarýnýn deðil, her çeþit vatandaþlarýnýn gözleriyle de görmeye baþlýyor. Her istediðini
düþünmek ve söylemek özgürlüðünü yine de kimsenin küçümsediði yok ama iyi yaþamak için bu hürriyetin
tek þart deðil, ancak ilk þart olduðu anlaþýlýyor.
Sabahattin EYUBOÐLU
“Paris'te hürriyet kavramý gerçekten eskimiþ.” ve “Gençler arasýnda bu sözü alaya alýnmadan söyleyemezsiniz.” cümleleri anlamca birbirine “bu sözü” kelime grubu ile baðlanmýþtýr. Siz de metindeki diðer
cümleler arasýndaki anlam bütünlüðünün nasýl saðlandýðýný söyleyiniz.
Ýçerisinde tek yargý bulunan cümlelere ..................................... denir.
Cümleler birbirine baðlaçlarla baðlanmýþsa bu tip cümlelere ................................. denir.
Birleþik cümleler, temel cümle ve yan cümlelerden oluþur.
Doðru ( )
Yanlýþ ( )
Cümleler birbirine virgül ve noktalý virgülle baðlanmýþsa
bu tür cümleler sýralý cümleleri oluþturur.
Doðru ( )
Yanlýþ ( )
Basit cümlelerde tek bir yüklem bulunur.
Doðru ( )
Yanlýþ ( )
108
3. “Baðýmlý sýralý cümlelerde özneler, tümleçler ya da her ikisi ortak olabilir.”
Aþaðýdaki cümlelerden hangisi bu açýklamaya uygundur?
A) Adam adamdan korkmaz, utanýr.
B) Gel demesi kolay, git demesi güçtür.
C) El el üstünde olur, ev ev üstünde olmaz.
D) Ak gün aðartýr, kara gün karartýr.
E) Ýnsanýn alacasý içinde, hayvanýn alacasý dýþýndadýr.
ÖSS 1989
4. Aþaðýdaki cümlelerden hangisi yapýca diðerlerinden farklýdýr?
A) Öðretmenliðimin ilk yýllarý küçük bir Anadolu kasabasýnda geçti.
B) Orman bitince önümüze dümdüz bir ova açýlýverdi.
C) Mola verdiðimiz yerdeki manzaradan kendimizi alamadýk uzun süre.
D) Gölün üzerinde güneþin oluþturduðu ýþýk demetine bakakalmýþtýk.
E) Yolun iki tarafýna çekilen setler o güzelim manzarayý kapatýyordu.
5. Aþaðýdaki cümlelerden hangisi devrik bir isim cümlesidir?
A) Yangýn yarým saatten beri devam ediyordu.
B) Rüzgârýn hiç eksik olmadýðý dar ve loþ bir sokaktý burasý.
C) Ýçine kapanýktý, dünyayla ilgisini kesmiþ bir hâli vardý.
D) Bahçedeki aðaçtan toplanan eriklerden getirdiler önümüze.
E) Sinirli bir þekilde vardý sýrasýnýn yanýna.
6. “Kuþlar cývýl cývýl ötüþerek güneþi bekliyorlardý.” cümlesinde yan cümleciðin temel cümleye görev ve
anlam katkýsýný belirtiniz.
7. “Konuþmak bir arayýþtý onun için, hayatý anlamak gayretiydi.” cümlesinin yapýsý ve yüklemlerinin
türü hakkýnda ne söyleyebilirsiniz?
8. Aþaðýdaki cümleleri yapýsýna göre inceleyerek þemadaki uygun yerlere kodlayýnýz.
a. Çok yaþayandan sorma, çok gezenden sor.
b. Bir şehrin sosyal, ekonomik ve kültürel yaþantýsý yansýtýlmalýdýr.
c. Tekrar yola koyulduðumuz zaman makinist bana izahat verdi.
ç. Ýktisadi hayat dediðimiz þey cumhuriyetle baþladý.
d. Gün bitiyor.
e. Dalgalar geminin gövdesini dövüyor, gemi direnmeye çalýþýyordu.
f. Büyük bir dalga, gemiyi metrelerce uzaða sürükledi ve geminin gövdesi çatýrdamaya baþladý.
g. Seninle okula gelirim ama fazla kalamam.
ð. Eskimiþ bir sonbahar, gözlerinden bellidir.
h. Ýlk kez ülkemden ayrýlýyorum, bu yüzden çok hüzünlüyüm.
ý. Gelirken karþýlaþtýk.
Birleþik Cümle
.............................
Sýralý Cümle
.............................
Yapýsýna Göre
Cümleler
Baðlý Cümle
.............................
109
Basit Cümle
.............................
3. Cümlede Anlam
a. Cümlede Anlamýn Oluþmasý
Hazýrlýk
1. Bir trenin hareket edebilmesi için trenin vazgeçilmez bölümü hangisidir? Neden?
2. Trenin bütün vagonlarýnýn hareket edebilmesi için, vagonlar arasýnda bir baðlantý olmasý gerekir. Bu
tür bir baðlantýyý cümlede hangi unsurlar saðlar?
3. Cümlede anlamýn oluþmasýnda iletiþim ögelerinin rolünü açýklayýnýz.
4. “Belli bir baðlama yerleþmeyen cümle anlam bakýmýndan soyuttur.” cümlesini açýklayýnýz.
Ýnceleme
BÖBREK
Niðde eski nüfus memuru Avni Akbulut, elinde yiyecek sepeti, arkasýnda hamal, Sirkeci'deki “Güzel
Nevþehir Oteli”nin daracýk kapýsýndan girdi. Burayý daha da darlaþtýrmak ister gibi bir kenara dizilmiþ olan
mermer masalarda taþra esnafý kýlýklý birkaç adam çay içiyorlardý. Avni Akbulut, köþedeki camekânlý yere
sokuldu: “Kâtip nerde?” diye bitkin, yarý duyulur bir sesle sordu. Ýçine bir kiþinin güç hâlle sýðabildiði
camekânda kocaman bir defterin üstüne eðilmiþ çýplak kafalý, gözlüklü, orta yaþlý bir adam: “Buyurun, hoþ
geldiniz!” diye doðruldu. Avni Akbulut, oradaki bir iskemlenin üstüne dermansýz bir hâlde oturmuþ, alnýndan boncuk boncuk dökülen terleri siliyordu. Kilitleri tutmadýðý, kayýþlarý koptuðu için urganla sarýlmýþ olan
körüklü bavulu sýrtýndan indirmeye çalýþan hamal da ter içindeydi. Kâtip, karþýsýndakinin bitkin hâlini fark
edince alakalandý.
110
“Geçmiþ olsun, rahatsýz mýsýnýz?”
“Evet, dermaným yok... Yol da az deðil... Ýstanbul'un sýcaðý da yamanmýþ ha!”
Kâtip biraz düþündü, önünde hýzlý hýzlý soluyan adamý süzdü, sonra:
“Size tek yataklý oda vermeliydi ama hepsi dolu. Dur bakayým, on iki numarada bir yatak boþ.
Yanýnýzda yatacak olan çok aðýrbaþlý, Müslüman bir adamdýr. Sabah çýktýðýný, geceleyin gelip yattýðýný
bile duymazsýnýz. Yatak fiyatý da tabi ikramlýdýr.”
...
Sabahattin Ali
1. Metnin son paragrafýndaki cümleleri kelime ve kelime gruplarýna ayýrarak bulduðunuz kelime ve
kelime gruplarý ile cümleyi yargý bildirme bakýmýndan karþýlaþtýrýnýz.
2. Cümle, “Bir anlam ifade etmek üzere, anlamlý kelime ve kelime gruplarýnýn bir kurala uygun
biçimde düzenlenmesiyle oluþur. Cümledeki dil birlikleri arasýnda anlam iliþkisi vardýr.” Metnin birinci
paragrafýndaki cümlelerde anlamýn oluþmasýný saðlayan unsurlarý belirleyerek kelimeleri birleþtiren dil
bilgisi ögeleri arasýndaki uyumu ve kelimeler arasýndaki anlam iliþkilerini açýklayýnýz.
3. Metindeki cümlelerde anlamýn oluþmasýný saðlayan unsurlarý bularak iletiþimi saðlayan ögelerle
(gönderici-alýcý-þifre-kanal-konuþulan yer ve zaman) anlam ögeleri arasýnda bir paralellik olup olmadýðýný
açýklayýnýz.
Elif+in dayý+sý durum+u öðren+ince açlýk ve yorgunluk+tan sallan+an adam+ý araba ile sýcak ev+e götür+ü+ver+di.
Geçmiþ Zaman Eki
Yardýmcý fiil
Zarf fiil eki
Sýfat
Edat
Grubu Tamlamasý
Baðlama
Grubu
Fiil
Yönelme hâl eki
Ýsim
Sýfat
Edat
Ýsim
Yükleme hâli eki
Ýsim
Sýfta-fiil eki
Fiil
Çekim hâli eki
Ýsim
Baðlama edatý
Ýsim
Zarf-fiil
Grubu
Zarf- fiil eki
Fiil
Yükleme hâli eki
Ýsim
Ýyelik eki
Ýsim
Ýlgi hâli eki
Ýsim
Ýsim
Tamlamasý
Birleþik Fiil
Grubu
Sýfat-Fiil Grubu
Sýfat Tamlamasý
ÖZNE
ZARF
TÜMLECÝ
NESNE
CÜMLE
111
ZARF
TÜMLECÝ
DOLAYLI
TÜMLEÇ
YÜKLEM
1. ETKÝNLÝK
Elif
Dayý
Götür-
: isim
: isim
Elif'in dayýsý
: Belirtili Ýsim Tamlamasý
: isim
: fiil
Durumu öðrenince
: Zarf-fiil grubu
: isim
: baðlaç
: isim
: fiil
: isim
Açlýk ve yorgunluk
: Baðlama grubu
Açlýk ve yorgunluktan sallanan
: Sýfat-fiil grubu
Açlýk ve yorgunluktan sallanan adam
: Sýfat tamlamasý
: isim
: edat
Araba ile
: Edat Grubu
: sýfat
: isim
Sýcak ev
: Sýfat tamlamasý
: fiil
Ver-
: fiil
Durum
ÖðrenAçlýk
Ve
Yorgunluk
SallanAdam
Araba
Ýle
Sýcak
Ev
Götürüver-
: Birleþik fiil grubu
“Götürüverdi” kelimesi olmasaydý “Elif'in dayýsý durumu öðrenince açlýk ve yorgunluktan sallanan
adamý araba ile sýcak eve” ifadesinin herhangi bir yargýyı bildirip bildiremeyeceğini belirtiniz.
Anlama ve Yorumlama
1. “Bu bahçenin fýndýklarýný Erol ile ben toplarým.” cümlesinde özne-yüklem uyumsuzluðunun oluþturduðu anlatým bozukluðunun nasýl giderileceðini belirtiniz?
2. ETKÝNLÝK
Yüklemin öyle bir çekim alaný vardýr ki ona yaklaþan ögelerin anlam vurgularý da artar. Aþaðýdaki
þemada vurgulanan ögelerin altýný çiziniz.
Ben kýþın okula taksiyle
Ben kýþın taksiyle okula
giderim.
Ben taksiyle okula kýþın
Kýþın taksiyle okula ben
112
3. ETKÝNLÝK
Þekilde verilen dil ögelerini kullanarak bir hikâye yazýnýz. Yazdýðýnýz hikâyelerde haber ve dilek
bildiren cümleleri gruplandýrýnýz.
büyük
kanat
kartal
Boing
747
sa
hip
ri
n
te
ek
s
k
yü
gaga
-dur
p
hi
sa
d ýr
sa
hi
p
gri
-dur
uçak
UÇMAK
var
yö
ne
tilm
ek
s iv
þahin
kuþ
ak
nm
lla
ku
pilot
motor
ak
anm
kull
airodinamik
özellikler
sahip
k
ma
an
l
l
ku
Tüy
benzin
1. Eskiden bu sokakta bir þekerci dükkâný vardý
Çocuklar renk renk giysilerle panayýrý doldurmuþtu
Gösterileri yediden yetmiþe herkes ilgiyle
Mayýs güneþi ilk nefesini çiçeklerin yüzüne
Bahçeleri birbirinden ayýran duvara
Yukarýdakilerden hangileri bir cümledir? Bunlarýn cümle olmalarýný saðlayan temel unsur nedir?
2. Kelime ve kelime gruplarýnýn bir araya gelmesinin bir duyguyu, bir düþünceyi ve bir olayý anlatmak
için yeterli olup olmadýðýný açýklayýnýz.
3. Her akþam sürüler çýngýrak çalarak köye döner.
1
2
3
4
a. Yukarýdaki cümlede numaralandýrýlmýþ kelime ve kelime gruplarýnýn yüklemle nasýl bir anlam
iliþkisi vardýr?
b. Yukarýdaki numaralandýrýlmýþ cümlede kelime ve kelime gruplarýndan bazýlarý çýkarýldýðýnda cümlenin anlamýnda ne gibi deðiþiklikler oluyor?
4. Muhsin Çelebi ile konuþtukça sadrazamýn hayreti büyüyordu. Kalbi rahatladý. Ýþte küstah, türedi
Acem hükümdarýna haddini bildirmek için gönderilecek tam bir adam bulmuþtu. Gülüyor, aðýr kavuðunu
sallýyordu. (Ömer Seyfettin)
Yukarýdaki metinde yargý ifade eden kaç kelime vardýr?
113
4. Bildirdikleri Anlamlara Göre Cümleler
a. Haber Cümleleri
Hazýrlýk
Geçmiþ
Þimdi
Gelecek
Her Zaman
1. Yukarýdaki þekilden hareketle “zaman” kelimesinin size ne düþündürdüðünü söyleyiniz.
2. Fotoðraftaki olayý anlatýnýz.
3. Fotoðraftaki olayý anlatýrken kurduðunuz cümlelerin dilek, istek anlamý taþýyýp taþýmadýðýný belirtiniz.
4. Sýnýfa, seçtiðiniz gazete haberleri getiriniz. Gazetelerde kullanýlan dilde genellikle hangi zaman kiplerinin kullanýldýðýný söyleyiniz.
Ýnceleme
HAYAT
Aðzýnda þarkýlýktan çýkmýþ iniltilerle
Dað, taþ deme, arkadaþ, gün batmadan ilerle!
Yara açsýn kayalar ayaklarýnda, varsýn,
Varsýn omuz baþlarýn kamçýlardan kýzarsýn,
Bu aðrýlar duyurmaz sana yalnýzlýðýný.
Kýzýl dudaklarýndan býrakma ýslýðýný,
Aðzýnda þarkýlýktan çýkmýþ iniltilerle
Sýrtýnda bir tüy gibi taþtan yükünü,
Görmesinler belinin, sakýn, büküldüðünü...
...
Faruk Nafiz ÇAMLIBEL
YORGUN SAVAÞÇI
Dün gece yolu yok muydu bu savaþa girmemenin, diye sormuþtum. Paþa amcamýz kem küm etmiþti.
Ne buyurur, bu yeni duruma acaba?
— Yolu yoktu doktor. Ben bu meseleyi çok düþündüm. Sen de düþünmüþsündür, var mýydý?
114
— Vardý Paþa Emmi.
— Nerde?
— Abdülhamid'de...
— Ýndirmekle suç mu iþledik?
— Galiba...
— Anlamadým. "Hürriyeti almak da suç." diyeceksin, neredeyse.
— Hayýr. "Kim istediydi, bizden bu hürriyeti?" diyeceðim.
Halil Paþa birden ciddileþti:
— Kim mi istedi?
— “Millet” diyeceksin ister istemez.
— Evet!
— Bu evet biraz yavaþ çýktý Paþa Emmi. Biz bir avuç asker-memur takýmýydýk. Koca imparatorluða
yaygýn, gizli açýk hiçbir politika örgütü yokken, milletin hürriyeti istediðini nerden anladýk?
Halil Paþa hemen karþýlýk verecek gibi davrandýðý hâlde gülmeye çalýþarak durakladý:
— Domuz farmason, diyelim ki haklýsýn, diyelim ki millet bizden hürriyet istemedi. Diyelim ki hürriyet
denilen cenabetin ne olduðunu, biz de pek bilmiyorduk.
— Pek deðil...
— Hadi diyelim ki hiç bilmiyorduk. Allah belaný versin, diyelim ki devlet batýyor, diye istedik.
— Nereden belliydi hürriyetle kurtulacaðý?
— Uzattýn ki tadýný kaçýrdýn; baktýk, bir hürriyet lafý dönüyor ortada. Yakaladýk kuyruðundan, çaldýk
Abdülhamid'in kafasýna.
— Teker meker yýkýlýnca da apýþtýk?
— Evet.
— Baþladýk, "Neye yarar ki ola bu hürriyet?" diye arpacý kumrusu gibi düþünmeye...
Kemal TAHÝR
1. “Hayat” adlý þiirde ve “Yorgun Savaþçý” romanýndan alýnan bölümdeki cümleler arasýnda bulunan kip
farklýlýklarýný belirleyerek kullanýlan kiplerin çeþitlerini söyleyiniz.
2. “Hayat” þiirinde dilin hangi iþlevde kullanýldýðýný belirtiniz.
3. “Yorgun Savaþçý” romanýndan alýnan bölümdeki cümlelerde dilin hangi iþlevlerde kullanýldýðýný belirtiniz.
4. Metinlerdeki cümlelerin bir bilgi ve haber aktarmak için düzenlenip düzenlenmediðini belirtiniz.
1. ETKÝNLÝK
KISKANÇ
Sakýn bir söz söyleme... Yüzüme bakma sakýn
Dilerim Tanrý'dan ki sana açýk kucaklar
Sesini duyan olur, sana göz koyan olur.
Bir daha kapanmadan kara toprakla dolsun.
Düþmanýmdýr seni kim bulursa cana yakýn,
Kan tükürsün adýný candan anan dudaklar,
Anan bile okþarsa benim baðrým kan olur...
Sana benim gözümle bakan gözler kör olsun!
Faruk Nafiz ÇAMLIBEL
“Kýskanç” þiirindeki çekimli fiillerin kip, kiþi ve zamanlarýný tabloya yazýnýz.
Fiiller
Haber Kipi
Dilek Kipi
115
Kiþi Eki
Anlama ve Yorumlama
1. Dilin haber cümlelerinde neden “göndergesel iþlevi”nde kullanýldýðýný açýklayýnýz.
2. Dilin haber cümlelerinde sadece göndergesel iþlevinde kullanýlmasýnýn cümlelerin nesnel olmasýný
etkileyip etkilemediðini açýklayýnýz.
3. Haber cümlelerinin günlük hayatta nerede, nasýl ve ne zaman kullanýldýðýný belirtiniz.
4. “Çok üzücü bir hadiseydi.” cümlesinde “hadise” kelimesinin yüklem olmasý nasýl saðlanmýþtýr?
Açýklayýnýz.
5. Bilgi ve haber aktarmak amacýyla hangi tür cümleler kurarsýnýz?
6. Sýnýfa getirdiðiniz haber yazýlarýnda cümlelerin akýcý ve açýk olup olmadýðýný ifade ediniz. Cümlelerin
açýk ve akýcý olmasý için nasýl düzenlenmesi gerektiðini belirtiniz.
2. ETKÝNLÝK
Bir olayý, bir haberi dün gerçekleþmiþ, bugün gerçekleþiyor ve yarýn gerçekleþecekmiþ gibi anlatan
birer yazý yazýnýz. Yazdýðýnýz cümlelerde zaman deðiþikliðini nasýl saðladýðýnýzý açýklayýnýz.
..............................................................................................................................................
DÜN
..............................................................................................................................................
..............................................................................................................................................
BUGÜN
..............................................................................................................................................
..............................................................................................................................................
YARIN
..............................................................................................................................................
3. ETKÝNLÝK
Bir bilgiyi veya bir haberi arkadaþlarýnýza duyurmak üzere düzenleyiniz. Düzenlediðiniz bu bilgi veya
haberde inandýrýcýlýðý saðlamak için ifadenizi güçlendirici ve pekiþtirici söz ve söz gruplarýný kullanýnýz.
Yüklemi haber kipiyle çekimlenen cümlelere haber cümlesi denir.
Doðru ( )
Haber cümlelerinde tasarlama anlamý vardýr.
Doðru ( )
“Kızıl dudaklarından bırakma ıslığını.” cümlesi haber cümlesidir.
Doðru ( )
Yanlýþ ( )
Yanlýþ ( )
Yanlýþ ( )
2. Aþaðýdaki cümlelerden hangisi haber cümlesidir?
A) Bizim Çopur Usta’nýn çýraðý kahveyi açar.
B) Artýk çiçekleri sulamayý býrakmalýsýnýz.
C) Bu akþam da biraz erken gidin.
D) Akþam yemeðini ne zaman yiyelim?
E) Lütfen bana biraz yardýmcý olun.
3. Aþaðýdakilerden hangisinde haber cümlesi yoktur?
A) Derken bir düdük öttü ansýzýn,
B) Ýnsan bir kere ölüyor ne fena,
Bembeyaz gemi gittikçe ufaldý.
Benim her yerim ayrý ayrý ölüyor.
C) Önce ellerin geliyor aklýma,
D) Ne zaman tutsam ellerini,
Ellerin anlatýr sabahýn olduðunu.
Gözlerinin önünden mevsimler geçmeli.
E) Dolaþýr birbirine yorgun ayaklarým,
Ellerimi koyacak bir yer bulamam.
4. (I) Bu boþ odada sokaða atýlmýþ bir ünlem iþareti zavallýlýðýyla dikiliyorum. (II) Aðlayacaðým galiba,
belki de aðlýyorum. (III) Büyük bir binanýn gölgesinde öylece duruyorum sanki. (IV) En büyük hareketim
beni bu sarp boþluða uçurabilir. (V) Kalbimi sýký tutmalý ve direnmesini bilmeliyim.
Bu parçada numaralanmýþ cümlelerin hangisinin yükleminde zaman anlamý yoktur?
A) I.
B) II.
C) III.
D) IV.
E) V.
5. Geçmiþteki bir olayý anlatýrken hangi zaman kipleriyle haber cümlesi kurduðunuzu söyleyiniz.
116
b. Dilek-Ýstek, Soru Cümleleri
Hazýrlýk
1. Bir hayalinizi, isteðinizi, dileðinizi anlatýnýz. Dilek, istek ve hayallerinizi anlatýrken hangi kipleri kullandýðýnýza dikkat ediniz.
2. Soru sorarken genellikle hangi kiplerin kullanýldýðýný örnekler vererek açýklayýnýz.
3. Coþku ve heyecanýnýzý ne tür cümlelerle anlatýrsýnýz?
4. Haber cümleleri ile dilek-istek cümleleri arasýndaki farký örneklerle açýklayýnýz.
Ýnceleme
KADINLAR ARASINDA
...
ZÜLFÝYE HANIM - Kevser, terliklerim nerede? Hangi cehenneme soktun terliklerimi? Bilirsin, terliksiz
yere basamam. (Minderin altýna bakar, terliklerini bulur, giyer.) Öyle de halsizim ki. Balýk yaðý mý içsem,
bilmem ki! Kansýzlýk benimkisi herhâlde.
SAFFET HANIM - Pek çirkinliðin var bugün üstünde hala!
ZÜLFÝYE HANIM - Hastayým ayol, görmüyor musun hastayým. Dün gece gözümü kýrpmadým.
Uyuyamýyorum. Þu kollarým, bacaklarým sabaha kadar sýzým sýzým sýzladý. Bakýmsýzlýk, gýdasýzlýk!
SAFFET HANIM - Ben de hangi birinize yetiþeyim bilmem. Git daktiloluk et, ýrgat gibi çalýþ, sonra
birtakým nankörlere yedir. Þu Kevser olacak karý da babamýn fincanýný kýrmýþ. Bilmiyoruz ya, kýrdým
diyor. Eli kýrýlasýca!
ZÜLFÝYE HANIM - Ah pek üzüldüm! Pek üzüldüm! Pek de hâtýraydý. Yapýþtýrýlmaz mý acaba? Vah, vah,
vah!..
ANNE - Kýrýklarýný bulursan yapýþtýrmamazlýk etme.
ZÜLFÝYE HANIM - Kýrýklarýný yemedi ya Kevser! Hem ne yapalým caným, insanlar ölüyor. Saðlýk olsun!
SAFFET HANIM - Sen de ne iki yüzlüsün hala! Anlamadým gitti. Ortak mýsýnýz, nedir? Bir kurtulsam
elinizden!..
ZÜLFÝYE HANIM - Kevser gibi hizmetçiyi, benim gibi vekilharcý zor bulursun sen! Ben olmasam kim
yapar alýþveriþi! Yaný kýrýk anan mý? Çamaþýrdan göz mü açýyor zavallý!
(Bitiþik odadan Nigâr Haným’ýn bir bastonla döþemeye vurduðu duyulur.)
ANNE - Yemek istiyordur.
ZÜLFÝYE HANIM - Yiyemez olasý!
SAFFET HANIM - Koþ Kevser, koþ!
ZÜLFÝYE HANIM - Çorba mý o?
117
ANNE - Sade suya olduktan sonra!
SAFFET HANIM - Et suyuna olacak deðil ya!
KEVSER KALFA - Rahmetli Nazým Bey, deðil çorbayý, ýspanaðý bile et suyuna piþirtirdi.
(Bitiþik odada yeniden döþemeye vurulur.)
SAFFET HANIM - Koþsana Kevser, kazýklar aðasý!
KEVSER KALFA - Gidiyoruz iþte, görmüyor musun? (Çýkar.)
SAFFET HANIM - Zývanadan çýkarýyor bu Kevser beni. Günün birinde katil olursam hiç þaþmayýn. Þeytan
diyor ki al tencereyi geçir kafasýna! (Çorbadan bir kaþýk alýp tadar.) Hýmm, iyi olmuþ. Biraz yaðý eksik. Ama
böylesi daha iyi. Eli tatlýdýr þu Kevser'in hani!.. Ver eline yaðý, unu, eti, bir yemek piþirsin, o zaman gör!
KEVSER KALFA -(Söylene söylene girer.) Buyrun cenaze namazýna! Dilsiz hastalanmýþ.
Oktay Rifat HOROZCU
1. “Kadýnlar Arasýnda” metninden dilek, istek, emir ve soru bildiren cümleleri bularak bu cümlelerin
hangi kiplerle kurulduðunu söyleyiniz.
2. Metinden bulduðunuz cümlelerde zaman kavramýnýn olup olmadýðýný belirtiniz.
3. Metindeki dilek-istek bildiren cümlelerin nerede ve niçin kullanýldýðýný söyleyiniz.
4. “Et suyuna olacak deðil ya!” bir ünlem cümlesidir. Siz de metinde geçen ünlem cümlelerini bularak bu
cümlelerin oluþumunu, metindeki kullanýlýþ amacýný ve bu cümlelerin metne kazandýrdýðý anlamlarý belirtiniz.
5. Haber cümleleriyle dilek cümlelerinin nerelerde kullanýldýðýný belirterek aralarýndaki anlam ve kuruluþ farklarını söyleyiniz.
6. Metinden farklý þekillerde yapýlan soru cümlelerine örnekler bularak bu cümlelerde soru anlamýnýn
nasýl saðlandýðýný açýklayýnýz.
1. ETKÝNLÝK
Aþaðýdaki cümlelerde soru anlamýnın ne tür kelime ve eklerle saðlandýðýný belirtiniz.
Kaçýncý öðrenciye ödül verildi?
Ne zaman onlarý görmeye gideceksin?
Nasýl bir üniversitede okumak istersiniz?
Bu soruyu kimin sorduðunu nasýl anladýnýz?
Böyle sallanarak nereden geliyorsun?
Bu soruyu niçin yapmadýnýz?
Bu tabaklarý buraya kim býraktý?
Hafta sonu pikniðe gitmek istiyor musunuz?
Soru cümlelerinin dildeki iþlevlerini açýklayýnýz.
Anlama ve Yorumlama
2. ETKÝNLÝK
Dilek, istek, gereklilik, emir, soru, ve ünlem cümlelerini araþtýrýnýz. Bu cümleleri kuruluþlarýna göre
gruplandýrýnýz, sonuçlarý bir þema hâlinde sýnýf panosuna asýnýz.
3. ETKÝNLÝK
Aþaðýdaki cümlelerden cevap bekleyen “gerçek soru cümlelerini” ve cevap beklenmeyen “sözde
soru cümlelerini” (rica, sitem, abartma, heyecan, þaþýrma, hayret, merak) belirleyiniz.
Necip Bey bir zaman için yurt dýþýna çýkmamýzý isterdi. Olacak þey mi?
Buyrun dediler, hep bindik. O çamurlu tarlaya dalmayalým mý?
Okula mý? Ben böyle bir þey bilmiyorum azizim.
Hangi çýlgýn, bana zincir vuracakmýþ? Þaþarým!
Þuradan bir Türkiye haritasý bulup açar mýsýn?
Pazardan ne aldýn?
Ne iþin var senin burada?
118
4. ETKÝNLÝK
...
Ýþin doðrusu, ben tam nikâh saati orada olacak bir uçaða da binebilirdim. Otobüsten iniþle akþam saati
arasýndaki zaman parçasýný da aradan çýkarabilirdim. Yok edebilirdim. Artýk çok ender gelen o krizlerden
birine, bir kez daha yakalanýverdim. Ýyi yürekliliðim tuttu iþte. Ailenin yüzünü ak edecek aklýkta bir bluz için
o uçak biletini þey ediverince...
Adalet AÐAOÐLU
Parçanýn sizdeki etkisinden ve çaðrýþýmýndan hareket ederek baþýnýzdan geçmiþ ya da geçebilecek bir olayý kurgulayýnýz. Kurguladýðýnýz olayý defterinize yazýnýz. Yazýnýzda ünlem, dilek, istek cümlelerine, sözde ve gerçek soru cümlelerine, olumlu ve olumsuz cümlelere yer veriniz. Kullandýðýnýz deðiþik kiplerin bu cümlelere kattýðý anlamlarý karþýlaþtýrýnýz.
Dilek cümlelerinde zaman ve kesinlik anlamý vardýr.
Doðru ( )
Yüklemi dilek kipleri ile çekimlenmiþ cümlelere dilek cümlesi denir.
Doðru ( )
“Hangi kitabı verdin?” cümlesinde soru anlamı soru zarfıyla sağlanmıştır. Doðru ( )
Yanlýþ ( )
Yanlýþ ( )
Yanlýþ ( )
2. Aþaðýdaki cümlelerden hangisinin sonuna soru iþareti konmalýdýr?
A) Onun romanýnda herkes kendi hayatýný bulur B) Niçin rüzgârýn önüne düþmediðini sordu
C) Her zaman gemicinin istediði rüzgâr esmez
D) Aþk, köpekleri bile kafiyeyle havlatýr
E) Neden sütten aðzý yanan yoðurdu üfleyerek yer
3. Aþaðýdaki soru cümlelerinin hangisi isim cümlesi deðildir?
A) Bu sütün neden yüzde yetmiþi sudur?
B) Bu her akþam böyle midir?
C) Alman tekniðinin ne olduðunu bilmek mi istiyorsun?
D) Su kente geleli üç gün olduðunu söylemiþtim deðil mi?
E) Yok mudur kurtaracak kara bahtlý vataný?
4. Aþaðýdaki cümlelerden hangisi dilek cümlesidir?
A) Kaynayan kazan kapak tutmaz.
B) Okuduðunuz romanda kendinizden bir þeyler bulmalýsýnýz.
C) Her þiir yazýldýðý günün tarihini taþýr.
D) Yanlýþ hesap Baðdat'tan döner.
E) Babanýn iþleri hâlâ düzelmedi mi?
5. Aþaðýdaki soru cümlelerinden hangisi onaylatmak anlamý taþýmaz?
A) Halkýmýzýn edebî zevkine hükmedenler hep bunlar mý?
B) Piramitler dünyanýn yedi harikasýndan biri deðil midir?
C) Bütün bu fenalýklarý onlar yapmadý mý?
D) O kavgadan sonra burnundan oluk oluk kan akmamýþ mýydý?
E) Bugün iþleyeceðimiz konu hakkýnda ne düþünüyorsunuz?
6. Aþaðýdaki soru cümlelerinden hangisinde "ihtimal" anlamý yoktur?
A) Salýnýp giderken boyunu gördüm,
B) Eðmiþ kaþlarýný yayýný gördüm,
Selvi miydi, fidan mýydý, boy muydu?
Kýlýç mýydý, gamze miydi, yay mýydý?
C) Kara gözlü dilber, dudaðýn lezzeti,
D) Dökülmüþtür ak gerdanýn üstüne,
Þeker midir, þerbet midir, bal mýdýr?
Kâkül müdür, sýrma mýdýr, tel midir?
E) Böyle bir benzerin nerede bulunur?
Bana seslenmeden geçemezsin, dur!
119
c. Olumlu-Olumsuz Cümleler
Hazýrlýk
1. Fotoðraftaki olumlu ve olumsuz davranýþlarý sözlü olarak anlatýnýz.
2. Cümlelerin anlamlarýný olumlu veya olumsuz hâle getirmenin yollarý nelerdir?
Ýnceleme
ÇARESÝZ
Ah bilsen, bir bilsen duyduklarýmý
Sanki bir dað aðýrlýðý kalkacak üzerimden
Ve nehirler boþalacak bir anda içerimden
Sakýn bilme!
Bir haberin gelse iki satýrlýk
Yüreðim birdenbire kanatlanýr, yücelir.
Bir martý gibi çýkar kapýna gelir
Sakýn yazma!
Anlatsan duyarým bütün güzellikleri
Erir daðlarýmýn baþýndaki kar.
Sussan içerimde kýyamet kopar
Sakýn konuþma!
Çýkýp gittiðinden beri, sessiz sedasýz
Baþýboþ kalan esir, zindanda yatan hürüm.
Dönmezsen, çaresiz kalýr ölürüm.
Sakýn gelme!
Ýþte daðlar taþlar þahidim olsun
Yüzüme bakma, konuþma, yazma istemiyorum
Dipsiz karanlýklara baðýrýp duruyorum...
Sakýn iþitme!
Yavuz Bülent BAKÝLER
Ha küreðe mahkum olmak, prangaya vurulmak
Ha görmemek gözlerini, ikisi de bir.
Bütün kördüðümleri çözecek gözlerindir
Sakýn bakma!
SEVENLER ÝÇÝN
Yine de usanmýþ deðil, piþman deðil, býkkýn deðil
Belki biraz sarhoþ, biraz durgun, biraz uykulu
Ama her zaman ateþli, sabýrsýz, her zaman dolu.
Ümit Yaþar OÐUZCAN
1. “Çaresiz” ve “Sevenler Ýçin” adlý þiirlerden olumlu ve olumsuz cümleleri bulunuz.
120
2. Þiirlerdeki cümlelerde olumsuzluk anlamýnýn nasýl saðlandýðýný açýklayýnýz.
3. Olumsuz cümlelerin þiirlere anlam yönünden katkýlarýnýn neler olduðunu açýklayýnýz.
1. ETKÝNLÝK
“Halk neden baþsýz kalsýn.”
“Ne yapmýþým ki ben.”
“Ayol insanýn kalbi nasýl rahat eder!”
“Bunu ne ben biliyorum ne Veli ne de ölüm döþeðinde yatan dedem.”
“Ne doðan güne hükmüm geçer,
Ne hâlden anlayan bulunur.”
Cümlelerinde olumsuzluk anlamýnýn nasýl saðlandýðýný sözlü olarak belirtiniz.
2. ETKÝNLÝK
“Kim bu cennet vatanýn uðruna olmaz ki feda!”
“Seni takdir etmiyor deðilim.”
Cümleleri þekil olarak olumsuzdur. Bu cümlelerin anlamca da olumsuz olup olmadýðýný sözlü olarak
belirtiniz.
Anlama ve Yorumlama
1. “Deðil” (edat), “var” ve “yok” kelimelerini yüklem görevinde kullanarak cümleler oluþturunuz.
Kurduðunuz cümlelerde “deðil” (edat) “var, yok” kelimelerinin yerine, yüklem görevinde hangi kelimeleri
kullanabileceðinizi söyleyiniz.
3. ETKÝNLÝK
a. Türk edebiyatý ders kitabýnýzýn IV. ünitesinde bulunan “Edebiyat” baþlýklý metinden olumlu ve
olumsuz anlamlý cümleler bulunuz. Bulduðunuz cümlelerin oluþumunu ve kullanýlýþ amaçlarýný açýklayarak sonuçlarý defterinize yazýnýz.
b. Ayný olumlu ve olumsuz cümleleri “Kadýnlar Arasýnda” adlý metinden bulduðunuz dilek-istek ve haber
cümleleriyle karþýlaþtýrýnýz. Bu cümleler arasýndaki anlam ve kuruluþ farklarýný defterinize yazýnýz.
4. ETKÝNLÝK
a. Ada vapuru sahile yanaþmalýydý.
b. Üstünde aðaç dallarý, tek tük yapraklar var.
c. Arabalar burada dursun.
ç. Sýcak ve boðucu bir gün deðildi.
d. Bekleme odasýndan çýkmaya dahi vakit bulamamýþ.
e. Dört beþ yerde öbek öbek kalabalýk gruplar vardý.
f. Lafla peynir gemisi yürümez.
g. Fazla uzatmayayým.
ð. Defterini getir.
h. Lütfen gürültü yapmayýn!
Verilen cümleleri anlamlarýna göre inceleyerek tablodaki uygun yerlere kodlayýnýz.
Haber cümlesi - Olumlu Haber cümlesi - Olumsuz Dilek cümlesi - Olumlu
121
Dilek cümlesi - Olumsuz
Haber (zaman) kipleriyle çekimlenen cümlelere …………......……………… denir.
Dilek (tasarlama) kipleriyle çekimlenen cümlelere …………......……………..denir.
Fiil cümleleri “-ma, -me, -maz, -mez” ekleriyle olumsuz yapýlýr.
Doðru (
“Ne þair yaþ döker, ne âþýk aðlar.” cümlesi anlamca olumlu bir cümledir.
Doðru (
Ýsim cümleleri “deðil” edatý ve “yok” kelimesi ile olumsuz yapýlýr.
Doðru (
“Vatan al bayraðýn dalgalandýðý yer deðil mi?” anlamca olumsuz bir cümledir. Doðru (
)
)
)
)
Yanlýþ (
Yanlýþ (
Yanlýþ (
Yanlýþ (
3. Aþaðýdaki cümlelerden hangisi biçimce olumsuz, anlamca olumludur?
A) Bu konunun ne kadar karmaþýk olduðunu anlamýþ deðiliz.
B) Modanýn deðiþiminde ihtiyaçlar kadar, baskýlar da rol oynamaktadýr.
C) Bu konuda onunla ayný düþünmüyor deðilim.
D) Bu manzaradan daha güzel manzara mý olur.
E) Bu defa çektiði fotoðraflarla kendini aþtý.
4. Aþaðýdaki cümlelerin hangisi olumsuz haber cümlesidir?
A) Bir yanýmýzda deniz, bir yanýmýzda daðlar uzanýyordu.
B) Kirli hava, kentin üzerine korkunç bir biçimde çökmüþtü.
C) Geleceði daha iyi kurmak için geçmiþimizi unutmamalýyýz.
D) Ýnsanlýk, doðanýn güçlüklerinden hiç korkmamýþtýr.
E) Önde giden arkadaþýmýz el kol hareketleriyle bizi uyarýyordu.
5. Aþaðýdaki cümlelerin hangisi biçimce olumlu anlamca olumsuzdur?
A) Ýnanýn size karþý ilgisiz deðilim.
B) Baþkalarýnýn ayýplarýný dile getirenlerden olma.
C) Kimsede ne kusur arar ne kusur bulur.
D) Onun anlattýklarýna hiçbir zaman itibar etmedi.
E) Kendi çýkarýný düþünenler de yok deðil.
6. “Sanatçý, kendi kiþiliði aracýlýðýyla, yaþadýðý toplumun duygularýný dile getirir.”
Yukarýdaki cümlenin nitelikleri aþaðýdakilerin hangisinde doðru verilmiþtir?
A) Basit - olumlu- kurallý - isim
B) Birleþik - olumsuz- kurallý - fiil
C) Basit - olumsuz- kurallý - fiil
D) Birleþik - olumlu- kurallý - fiil
E) Birleþik - olumsuz- kurallý - fiil
7. Aþaðýdaki cümlelerin hangisi anlamca olumludur?
A) Söylenenleri dikkatle dinliyor ve not alýyordu. B) Bugün hava çok sýcak deðil.
C) Maviden güzel renk mi olur?
D) Hiçbir þey istediðimiz gibi gitmiyor.
E) Her durumda ona yardýmcý olduðunu söyleyemem.
8. Aþaðýdaki cümlelerden hangisi biçimce olumsuz, anlamca olumlu bir cümledir?
A) Ýstediklerini bir türlü yerine getiremiyordu.
B) Sen beni yeterince anlayamamýþsýn.
C) Bu güzel tatilin zevkini çýkarmýyor deðilim.
D) Senin bu konuda yeterli deneyimin yoktur.
E) Aman dileyene kýlýç kalkmaz.
9. Aþaðýdakilerden hangisinde yüklem olumlu olduðu hâlde cümle anlamca olumsuzdur?
A) Gençliðimde istemeye istemeye bazý iþler yaptým.
B) Ben dibini görmediðim kuyuya iner miyim sanýyorsun?
C) Ýliþkilerini de dostluða varacak bir þekilde geliþtirdi.
D) Ne var ki onu seven birkaç kiþi kalmýþtý etrafýnda.
E) Bu öðretmenin konuþmasý öðrencileri çok etkiliyordu.
122
)
)
)
)
5. Anlamlarýna Göre Cümleler
Hazýrlýk
1. Çeþitli gazetelerden eðitimle ile ilgili haberler getiriniz. Getirdiðiniz haberleri konunun veriliþi yönünden karþýlaþtýrýnýz.
2. “Bir asker orduyla, bir öðrenci sýnýftaki diðer öðrencilerle, bir ülke yurttaþlarýyla, bir cümle de içinde
bulunduðu metinle anlam kazanýr.” cümlesini açýklayýnýz.
3. Aþaðýdaki resmin sizin için ifade ettiði anlamý söyleyiniz.
(Wassilly Kandisky-Modern Sanatlar Müzesi, Paris)
4. Cümlelerin anlamlarýna göre yerli yerinde ve birbiriyle uyumlu olmasýnýn, bir eserin okuyucu tarafýndan anlaþýlmasýndaki etkisini belirtiniz.
Ýnceleme
DÜÞÜNCE ÖZGÜRLÜÐÜ
Özgür düþünce; hem tutucu, gelenekçi hem de özgür olamaz. Nasýl olabilir ki düþünce özgürlüðü eski
düþünce kalýplarýný kýrmanýn ta kendisidir. Kendi aklýný kullanmayan insan, kitaplarýn en güzeline de inansa
özgür düþünemiyor demektir. Buna karþýlýk yalnýz kendi aklýný beðenen de özgür düþünüyor sayýlmaz.
Nasýl sayýlsýn ki özgür düþünce, bütün akýllara baþvuran, kendini beðenmeyen, durmadan geliþmek
isteyen düþüncenin ta kendisidir.
1. Yukarýdaki metinden yakýn anlamlý cümleleri bularak bu cümlelerin metin içindeki anlam farklýlýklarýný
belirtiniz.
2. Metinden ayný düþünceyi farklý þekilde anlatan cümleleri bularak siz de ayný düþünceyi kendi
cümlelerinizle ifade ediniz.
3. Ayný düþüncenin farklý ifade ediliþ nedenlerini açýklayýnýz.
1. ETKÝNLÝK
“Her kiþi, baktýðý nesne ya da varlýkta farklý þeyler görür, farklý þeyler algýlar.”
“Ýnsanoðlu, karþýsýnda duran bir aðaca baktý mý, onu yanýndakilerin algýladýðý þekilde algýlar.”
Yukarýdaki cümleler anlamca birbirleriyle çeliþmektedir. Siz de deðiþik metinlerden birbirleriyle çeliþen
cümle örnekleri bulunuz. Bu cümlelerin metnin inandýrýcýlýðýný nasýl etkilediðini sözlü olarak açýklayýnýz.
123
FOLKLOR VE HALK EDEBÝYATI
Bir özlü sözün, kapalý olan bir ifadenin açýklanmasý; edebiyat, felsefe, tarih gibi herhangi bir konunun
temel noktalarý hakkýnda bilgi vermek amacýyla baþvurulan bir yöntemdir.
Halk þairlerinin asýl kaynaðý halktýr. Köy halký arasýndan da çýkar, göçebeler arasýndan da; kasaba
arasýndan da çýkar, þehirlerden de... Pek saymaya, sýnýrlamaya deðmez. Çünkü bir saz þairi köyde doðar,
köy köy, oba oba dolaþýr; arý gibi her çiçekten bal alýr... Bu bakýmdan doðduklarý yerlerin de, gezip dolaþtýklarý yerlerin de izlerini taþýrlar ama asýl "ayýrýcý nitelikleri" yerleþtikleri, yetiþtikleri sosyal çevrelerden gelir.
Daha çok o çevrenin, o zümrenin geleneklerine baðlanýrlar; onlarýn görüþlerini, duyuþlarýný ifade ederler.
Bu çevrelerin belli baþlýlarý: köy ve oymaklar, kasaba ve þehirler, yeniçeri ocaklarý.
Eflatun Cem GÜNEY
4. “Folklor ve Halk Edebiyatý” metninde açýklama bildiren cümleler bularak bu cümlelerin metindeki kullanýlýþ amacýný belirtiniz.
5. Metinden sebep-sonuç ifade eden cümleler bulunuz. Siz de sebep-sonuç ifade eden cümleler yazýnýz.
ÝNTÝBAH
Akþam üzeri iki arkadaþ birbirinden ayrýldýlar. Atýf Bey, dayýsýyla buluþmak üzere Kuzguncuk'a gitti. Ali
Bey de bitkin bir hâlde evine döndü. Gönlü ile vicdaný müthiþ bir mücadele hâlindeydi. Bütün ümitler, bütün
hayaller bir günün içinde yýkýlmýþtý...
Atýf Bey, dayýsý gibi, bu iþlerin kurdu olmamakla beraber arkadaþý kadar tecrübesiz de deðildi; o güne
deðin ufak tefek gönül maceralarý olmuþtu fakat hiçbir kadýna veya kýza ciddi olarak tutulmamýþtý. Onun için
gerçek aþkýn ne olduðunu bilmiyor; son derece azimli bir genç olarak tanýdýðý arkadaþýmýn bu vasfýný da
hesaba katarak, Mehpeyker'den artýk iyice soðuduðuna inanýyordu. Mesut Efendi ise böyle düþünmüyor:
“Aþk týpký hastalýk gibidir, birden gelir fakat bir türlü gitmek bilmez.” sözünü biteviye tekrarlayarak yeðeninin
bu fikrine iþtirak etmiyordu.
Namýk Kemal
6. Metinden amaç-sonuç ifade eden cümleler bulunuz. Bu cümlelerin metindeki kullanýlýþ amacýný
tartýþýnýz.
YAZIYA GÜVENÝNÝ YÝTÝRMEK
Köþe yazarýnýn böyle bir sorunu yok, onun iþi yazmak… Umutlu da olsa umutsuz da olsa yazacak.
Yazýya güvenini yitirse de kamuoyundan bir yanký alamadýðýný, boþa konuþtuðunu görse de yazmayý
býrakamaz. Yazmayý býrakmak, iþini býrakmak, yeni bir geçim yolu aramak anlamýna gelir. Köþe yazarýnýn
geçimi yazmasýna baðlýdýr. Bunun içinde umutsuzluða düþtüðü dönemleri daha kolay atlatýr. Yazarlýk
tavrýndan da çok uzaklara düþmez…
Memet FUAT
7. Metinden þart cümleleri bulunuz. Bu cümlelerin metindeki kullanýlýþ amacýný söyleyiniz.
ÝLME DOÐRU
Bilimin bir iþlevi de iyi ile kötüyü göstermesidir. Ýyi ile kötüyü belirlemede de toplum içinde büyük anlaþmazlýklar çýkar: Eskilik yandaþlarýna göre eski olan her þey iyidir, yeni olan her þey kötüdür. Yenilik yandaþlarý ise tümüyle bunun tersini düþünürler. Oysa bu yollardan ikisi de yanlýþtýr. Çünkü bir þeyin iyi ya da
kötü olmasý, eski ya da yeni olmasýna bakmaz. Bu önemli sorunun çözümünü de ancak bilimden bekleyebiliriz: Bilim, iyi ile kötü sorununu, doðru ve yanlýþ sorunu biçiminde koyarak çözümler.
Ziya GÖKALP
8. “Ýlme Doðru” adlý metinde karþýt durum bildiren cümleleri bularak bu cümlelerin metne kazandırdığı
anlamları tartýþýnýz.
124
ÇAMLICA'DAKÝ ENÝÞTEMÝZ
Her zaman serin gönlünü duyduðum köþkün harem kapýsýndan girince, ötesi berisi aþýnmýþ hasýr
döþeli, alçacýk tavanlý alt kat sofasý, açýlmýþ kollara benzeyen çifte basýk merdivenlerle kolayca çýkýlýveren
üst katý, insana ilk görünüþte biraz boþluk ve yalnýzlýk hissi verirdi. Bu, geniþ odalý ve sofalý ve iki katýndan
itibaren yüksek tavanlý, bütün kapýlarý ikiþer kanatlý ve billur topuzlu, duvarlarý nakýþlý, eski zamanýn saffetli
bir tarzda gösteriþli evlerinden biriydi. Eniþtemiz onu eski bir hâlde satýn almýþ, acele bir tamirden ve rengini yeþile boyattýktan sonra galiba benim doðduðum sene de içine yerleþmiþ ve yaptýrmak istediði esrarlý
tamiri de daha gelmeyen bir zamana býrakmýþtý.
Abdülhak Þinasi HÝSAR
9. “Çamlýca’daki Eniþtemiz” metninden açýklama bildiren cümleler bularak bu cümlelerin kullanýlýþ
amaçlarýný belirtiniz.
2. ETKÝNLÝK
Tablodaki örnek cümleleri inceleyerek siz de aþaðýdaki boþluða benzer cümleler yazýnýz.
Küçümseme cümlesi
Senin ne kadar kýsa boyun varmýþ.
Öneri cümlesi
Onu hastanede ziyaret etmen çok iyi olur.
Öðüt cümlesi
Üniversiteyi kazanmak istiyorsan þimdiden çalýþmalýsýn.
Eleþtiri cümlesi
Arkadaþýna bu þekilde davranman hoþ deðil.
Tasarý cümlesi
Bu kitabý ileride daha da geniþletmeyi düþünüyorum.
Varsayým cümlesi
Tut ki Mars’ta yaþam var, bize bunun ne yararý olacak?
Olasýlýk cümlesi
Kapýyý çalan annen olmalý.
Sezgi cümlesi
Þu adamlar tehlikeli görünüyor.
Yakýnma cümlesi
Onu geziye çaðýrsak da gelmez ki.
Hayýflanma cümlesi
Annem bakkala hep beni gönderiyor.
Uyarma cümlesi
Arkadaþlar biraz sessiz olabilir misiniz?
Güven cümlesi
Babam doðum günümü hiçbir zaman unutmaz.
Kanýksama cümlesi
Onun küçümseyici sözlerine artýk aldýrmýyorum.
Eþitlik cümlesi
Annem ikimiz arasýnda hiçbir ayrým yapmaz.
Ön yargý cümlesi
Bu öyküsü de toplum tarafýndan benimsenmeyecektir.
125
Anlama ve Yorumlama
3. ETKÝNLÝK
a. “Geleceðini biliyordum.” cümlesi aþaðýdaki
hikâyeden alýnmýþtýr. Bu cümleden hikâyenin ne anlattýðýný tam olarak anlayýp anlayamadýðýnýzý belirtiniz.
GELECEÐÝNÝ BÝLÝYORDUM
Savaþýn en kanlý günlerinden biri. Asker, en iyi
arkadaþýnýn biraz ileride kanlar içinde yere düþtüðünü
gördü. Ýnsanýn baþýný bir saniye bile siperin üzerinde
tutamayacaðý ateþ yaðmuru altýndaydýlar. Asker teðmene koþtu ve “Komutaným, fýrlayýp arkadaþýmý alýp
gelebilir miyim?” dedi. Delirdin mi der gibi baktý teðmen. “Gitmeye deðer mi? Arkadaþýn delik deþik olmuþ,
büyük olasýlýkla ölmüþtür bile, kendi hayatýný da tehlikeye atma sakýn.” Asker ýsrar etti ve teðmen
“Tamam!” dedi. “Git o zaman.” Ýnanýlmasý güç bir mucize, asker o korkunç ateþ yaðmuru altýnda arkadaþýna ulaþtý. Onu sýrtýna aldý ve koþa koþa döndü, birlikte siperin içine yuvarlandýlar.
Teðmen kanlar içindeki askeri muayene etti, sonra onu sipere taþýyan arkadaþýna döndü: “Sana
hayatýný tehlikeye atmana deðmez demiþtim, bu zaten ölmüþ.”
“Deðdi komutaným.” dedi asker.”
“Nasýl deðdi? Bu adam ölmüþ görmüyor musun?” dedi teðmen.
Asker: “Yine de deðdi komutaným. Çünkü yanýna ulaþtýðýmda henüz sað idi. Onun son sözlerini duymak, dünyaya bedeldi benim için.” Arkadaþýnýn son sözlerini hýçkýrarak tekrarladý: “Dostum! Geleceðini
biliyordum, geleceðini biliyordum!”
Anonim
b. “Geleceðini biliyordum.” cümlesinin tek baþýna verildiði zamanki anlamýyla, metnin içinde kazandýðý
anlamýný karþýlaþtýrarak cümlelerin metin içinde tamamlanan bir anlam birimi olup olmadýðýný açýklayýnýz.
4. ETKÝNLÝK
“Öykü, gerçeði sanatýn süzgecinden geçirerek yeniden biçimlendirir.” cümlesi öznel;
“Öykü romana göre hacmi daha dar yazýn türüdür.” cümlesi nesnel;
“Mevlânâ: “Komþularýndan av kapmak aslanlara ayýptýr, köpeklere deðil.” dedi.” cümlesi doðrudan;
“Mevlânâ, komþularýndan av kapmanýn aslanlara ayýp köpeklere ayýp olmadýðýný söyledi.” cümlesi
dolaylý anlatýmlýdýr.
“Konuþma insanýn aklýný kullanma sanatýdýr.” cümlesi taným;
“Kuþlar ayaklarýyla; insanlar dilleriyle yakalanýrlar. (T. Fuller)” cümlesi karþýlaþtýrma;
“Akdenizin üstünde, daima, top top ak bulutlar sallanýr.” cümlesi betimleme cümlesidir.
Siz de deðiþik metinlerden yukarýdaki cümle türlerine örnekler bulup defterinize yazýnýz. Bu cümlelerin bulunduklarý metne katkýlarýný açýklayýnýz.
5. ETKÝNLÝK
Yazýnýn adýndan da belli: Türkçenin, sadece bir "kültür dili" niteliðini kazanmak bakýmýndan geliþmesini gözden geçirmeyi deneyecek bu yazý. "Kültür dili" deyince de kendisiyle felsefe, bilim ve edebiyat
yapýlan bir dili anlamamýz gerekecek. Bunun karþýsýnda da evimizde, aramýzda, çarþýda, pazarda konuþtuðumuz, kullandýðýmýz "günlük dil" var. Günlük dilimiz olarak Türkçe, Anadolu ve Rumeli'ye yerleþtiklerinden beri, Batý Türklerinin yüzyýllar boyunca birlik ve beraberliklerinin baþlýca bir baðý olmuþtur. Buna
karþýlýk, "kültür dili olarak Türkçe" oldukça yeni bir fenomendir. Çünkü halk edebiyatý ile bütünlüðe ulaþmayan tek tek davranýþlarý bir yana býrakýrsak felsefe, bilim ve edebiyat yakýn zamana kadar Türkçe ile
deðil, Osmanlýca ile yapýlmýþtýr.
Macit GÖKBERK
126
Bir gün odasýnda kendi kendisine okuduðu romaný, dizlerinin üzerine býrakarak düþüncelere dalmýþ
olan Seniha'yý, hizmetçi kýz -artýk pek nadir görülen bir þeyi müjdelemek istiyor gibi- aþaðýdan süratle
koþup yetiþerek bu tefekkürden uyandýrdý. Kesik nefeslerle:
— Görücüler geldi...
Sözlerini fýrlattý. Görücü... Seniha'nýn unutmaya çalýþtýðý bu kadýnlar kendisini niçin rahat býrakmýyordu.
Makine gibi, ne yaptýðýný bilmeden Seniha kalktý, giyindi, süslendi.
Yakup Kadri KARAOSMANOÐLU
PROSPEKTÜS ÖRNEÐÝ
— Vit. B1, B6, B12 yetersizliði için risk faktörü bulunan (bkz. farm. özellikler) ve/veya zihni ve bedeni
çabuk yorulma, unutkanlýk, sinirlilik, iþtahsýzlýk, kuvvetsizlik, kol ve bacaklarda pareztezi ve aðrý, titreme,
çarpýntý, epigastrik huzursuzluk, kabýzlýk gibi genel preklinik þikâyetleri olan hastalarda.
— Beriberi, Wernicke ve Korsakoff sendromu, Delirium tremens'te.
1. Yukarýda verilen metinlerde dil ve anlatýmýn birbirinden farklý olmasýnýn sebeplerini söyleyiniz.
2. Seçilen parçalarda cümlelerin kullanýldýðý baðlama (yere ve duruma) göre kazandýklarý anlamlarý
belirtiniz.
3. “Yurtta sulh, cihanda sulh.” sözündeki düþünceyi farklý cümlelerle anlatarak ayný düþüncenin farklý
cümlelerle ifade edilebileceğini sözlü olarak açýklayýnýz.
Bir varlýðýn ne olduðunu bildiren cümlelere …………………...…….. cümlesi denir.
“Yazýnsal türler arasýnda en çok romaný severim.” cümlesi ……..............……… bir cümledir.
Bir varlýk ya da kavramýn daha belirgin hâle gelmesi için onun baþka bir varlýk ya da kavramýn özellik
lerine benzetilerek anlatýlmasýna …………...........………. denir.
Nasýl sonuçlanacaðý belli olmayan bir durumun belli bir þekilde sonuçlanmýþ olduðunu kabul etmeye
………………......……… denir.
“Bu amaçla gelecek yýl bir yarýþma düzenlemeyi ve sahnelemeye deðer görülen eserleri sahnelemeyi
düþünüyorum.” cümlesi …………………………dir.
“Kitabýn sonuna, þiirlerin sezgisel dünyasýný ortaya koyacak notlarýn eklenmesi, yararlý olabilirdi.”
cümlesi ……………...………..dir.
Bir durum ya da bir olayýn sonucunun ne olacaðý bilinmeden onunla ilgili olumsuz bir yargýda bulunmaya …………...........……. denir.
2. “Ön yargý, üslup, benzetme, öneri, amaç-sonuç, ihtimal (olasýlýk), karþýlaþtýrma, neden-sonuç,
varsayým, tasarý, nesnel anlatým, tanýmlama, koþul (þart), öznel anlatým” kavramlarýný aþaðýdaki cümlelerde boş bırakılan yerlere yazýnýz.
Sanat, hayatý yüceltme ve hayatý zenginleþtirme çabasýdýr. ( …………………….. )
Bu hikâyede günlük, sýradan olaylarýn anlatýmýnda bile özgün ve çarpýcý bir dil kullanýlmýþ. (........…… )
Romanlarýný da okudum ama þiirleri ve oyunlarý kadar beðenmedim. (...............................)
127
Eyüp’te evler yetmiþ yaþýna gelmiþ insanlar gibi kamburlaþmýþtý.(...........................)
Yazarýn peþ peþe altý tiyatro eseri yayýmlandý. (.............................)
Bu yapýtta kahramanlarla çevre arasýnda güzel bir uyum var. (..........................)
Bu eserde, kiþiler karakterlerine uygun biçimde konuþturulmuþ. (..............................)
Diyelim ki üniversiteyi kazandýn. (...............................)
Önce konulara çalýþýp sonra sorularý çözmeniz sizin için daha faydalý olacaktýr. (..........................)
Bu kitaba bir ön söz yazmayý düþünüyorum. (............................)
Akþama teyzemler bize gelebilir. (..............................)
Biliyorum yazarýn bu romaný da okur tarafýndan beðenilmeyecek. (.........................)
Ben yârime gül demem, gülün ömrü az olur. (...............................)
Bu konuyu size faydalý olmak için anlatýyorum. (...............................)
Bu kitabý okursan sýnýfý geçersin. (.................................)
“Paraya düþkün biri olduðunu konuþmalarýndan çýkarmýþtým.”
ifadesi tahmin (olasýlýk) cümlesidir.
Doðru ( )
Yanlýþ ( )
Doðru ( )
Yanlýþ ( )
Doðru ( )
Yanlýþ ( )
Doðru ( )
Yanlýþ ( )
Doðru ( )
Yanlýþ ( )
Doðru ( )
Yanlýþ ( )
Doðru ( )
Yanlýþ ( )
“Onun için asýl önemli olan, seçilmiþ, yerli yerine konmuþ
sözcüklerin o ezgili, o sýcacýk deyiþin okurda uyandýracaðý
etkisidir.” cümlesi üslup bildiren bir cümledir.
“Tarihî kalýntýlar insanlarý o eski günlere götürüyor.”
cümlesi nesnel bir anlatýmdýr.
“Mai ve Siyah, Batýlý anlamdaki ilk romandýr.”
cümlesi öznel bir anlatýmdýr.
“Çocuklarýn susuzluktan dudaklarý çatlamýþtý.”
cümlesinde neden-sonuç iliþkisi vardýr.
“Kitabý geri vermek üzere aldý.” cümlesinde
þarta baðlýlýk vardýr.
“Bu tatil beldesine dinlenmek için geleceðim.”
cümlesinde amaç-sonuç iliþkisi vardýr.
4. “Büyük edebiyat eserleri, büyük romanlar güncel temalarla deðil, yaþam ve ölüm, zaman ve aþ,
özlem ve umut gibi bütün insanlarýn paylaþtýðý temalarla yazýlýr.”
Yukarýdaki cümlede anlatýlmak istenene en yakýn yargý aþaðýdakilerden hangisidir?
A) Sanat eseri tüm insanlarý ilgilendiren ortak duygularý iþler.
B) Sanatçý bir yönüyle çaðýnýn tanýðý olduðundan güncellikten uzaklaþmamalýdýr.
C) Sanat eserinin tüm insanlara seslenmesi çok zordur.
D) Klasik konularý iþleyen yazarlar ve eserler kalýcýlýðý yakalar.
E) Kalýcý olmak isteyen yazar kendi çaðýnýn tanýðý olmalýdýr.
128
5. “Ýçinde iyi bir taraf bulunmayacak kadar kötü kitap yoktur.”
Yukarýdaki cümle ile anlatýlmak istenen aþaðýdakilerden hangisidir?
A) Kitaplarýn kötü yönleri ancak incelenerek ortaya çýkarýlabilir.
B) Ýçinde kötü düþüncenin olmadýðý bir kitaptan söz edilemez.
C) Kitaplar sadece iyiden bahsetmeli, iyiyi öðretmelidir.
D) Her kitabýn mutlaka iyi bir yönü vardýr.
E) Her kitapta iyi ve kötü duygular ayný ölçüde bulunabilir.
6. “Bir sanatçý, eski biçimler dünyasýný yeni deðerlerle zenginleþtirdiði, yeni meyveler, yeni tatlar bulduðu oranda büyük sanatçýdýr.”
Yukarýdaki cümlede söylenenlere anlamca en yakýn cümle aþaðýdakilerden hangisidir?
A) Sanatçý, geçmiþe baðlandýðý, geçmiþte yaþadýðý ölçüde kalýcýlýðý yakalar.
B) Büyük sanatçý, geçmiþin þekillerini yeni yorumlar ve anlamlarla zenginleþtirendir.
C) Sanatçý, faydalý olaný araþtýrýp bulan ve topluma anlatandýr.
D) Geçmiþle gelecek arasýnda köprü olan büyük sanatçýdýr.
E) Sanatçýnýn görevi geçmiþe deðil, geleceðe yönelmektir.
7. “Edebiyatýn eðitici olmasý, yazarýn olaylarýn önünden gitmesini, yolu aydýnlatmasýný gerektirir. Oysa…”
Yukarýdaki parça aþaðýdakilerden hangisi ile tamamlanabilir?
A Bizim yazarlarýmýz, topluma ayna tutmayý baþaramamýþlardýr.
B) Bizim yazarlarýmýz olaylarýn ardýnda kalmýþlardýr.
C) Her yazar, halký aydýnlatmada farklý bir yol izlemiþtir.
D) Olaylarýn önünden giden yazarlarýmýz halký aydýnlatmýþlardýr.
E) Bazý yazarlar, halkýn önünde yürürken bazýlarý halkýn gerisinde kalmýþtýr.
8. (I) Yedi Meþale'nin en baþarýlý sanatçýlarýndan biriydi. (II) Zekâsý, nüktesi ve þiirleriyle bütün
arkadaþlarýný etkilemiþti. (III) Fransa’daki öðrenim yýllarý, bu özelliklerine çok þeyler kattý. (IV) Büyük þeyler
vaat ederken þiirden ve sanattan koparak daha az verimli olacaðý bilim ve gazetecilik alanýna kaydý. (V) Bu
yüzden o eþsiz Cyrana çevirisine raðmen þairden çok bilim adamý olarak tanýndý ve anýldý.
Bu parçada numaralanmýþ cümlelerin hangisinden baþlanarak tanýtýlan yazarýn benimsenmeyen özelliklerinden söz edilmektedir?
A) I.
B) II.
C) III.
D) IV.
E) V.
9. Aþaðýdaki cümlelerin hangisinde “neden-sonuç” iliþkisi vardýr?
A) 20. yüzyýlýn ikinci yarýsýndan itibaren, köyden þehre doðru bir nüfus hareketi ile karþý karþýyayýz.
B) Yaþam koþullarýnýn aðýrlaþmasý, köylüleri þehre göçmek zorunda býrakmýþtýr.
C) Þehre göçen bu insanlar, þehirlerin kenar mahallelerinde, yokluk içinde yaþam mücadelesi verirler.
D) Bu insanlar, köy yaþamlarýný gecekondularda devam ettirirler, þehir yaþamýna alýþmakta zorlanýrlar.
E) Tarýmdaki makineleþme bile bu nüfus hareketini azaltmamýþ, daha da artýrmýþtýr.
129
6. Anlatým Bozukluklarý
Hazýrlýk
1. Televizyonunuzdaki görüntünün bozuk olmasý sizi nasýl etkiler?
2. Televizyonunuzdaki görüntünün bozukluðunu gidermek için neler yaparsýnýz?
3. Çevrenizdeki uyumsuzluklarýn (renk, þekil, vb.) sizi nasýl etkilediðini söyleyiniz.
4. Okuduðunuz metinlerdeki bazý cümleleri anlamakta zorlanmanýzýn sebepleri neler olabilir?
5. “Bu konularý, ne olursa olsun, bir daha konuþulmamalýdýr.” cümlesinin anlaþýlýr olmamasýnýn
sebeplerini belirtiniz.
Ýnceleme
BÝRLÝKTE YAPILAN TOPLANTI
Toplantý karþýlýklý tartýþmalar yüzünden uzadýkça uzadý. Ortaklar arasýndaki mevcut ikilik giderilemedi.
Problemi çözmek için iki arkadaþ üç saat süre ile uðraþtýlar. Ortaklardan biri “Ben kendim þahsen bu fikirlere ve görüþlere katýlmýyorum.” diye yüksek sesle baðýrmýþ. Baþkan “Artýk böyle karþýlýklý atýþmayý býrakýn
da toplantýya geçelim. Herkes düþüncesini açýklasýn; siz de kiþisel görüþlerinizi söyle.” dedi.
Komisyon
1. Metinden özne-yüklem uyumsuzluðu olan cümleyi bularak bu cümledeki özne-yüklem uyumsuzluðunu (anlatým bozukluðunu) gideriniz.
2. Metinde gereksiz kelime kullanýmýndan kaynaklanan anlatým bozukluðu olan cümleleri bularak
düzeltiniz.
130
3. “Verdiðin sipariþler alýndý ve itina ile yerine yerleþtirdi.” cümlesinde yapýlan anlatým bozukluðunun
nedenini açýklayarak cümledeki bu bozukluðu gideriniz.
4. “Ben ona kitabý, o da bana kalemi verdi.” cümlesindeki anlatým bozukluðunun sebebini belirterek
cümledeki bu bozukluðu düzeltiniz.
5. — Sen kim...
— Siz burada ne gez...
— Beni beþ sene evvel istiyor...
Yukarýdaki cümlelerde boþ býrakýlan yerlere uygun (þahýþ, zaman) ekler getiriniz.
6. “Kitabý yanýna aldý, bir þeyler yazmaya baþladý.” cümlesinde hangi öge eksiktir? Bu ögenin eksikliði,
cümlenin anlamýný nasýl etkilemektedir?
7. Anlatým bozukluklarýnýn iletiþimi olumsuz etkileyip etkilemediðini sebepleriyle açýklayýnýz.
8. Bir konuda fikirlerinizi ifade ederken yaptýðýnýz anlatým bozukluðundan dolayý yanlýþ anlaþýldýðýnýz
oldu mu? Olduysa o anda neler hissettiniz?
1. ETKÝNLÝK
DÖNÜÞ
Arabacý atý kamçýladý. At hafif ve rahat bir koþuyla bir müddet koþtu, sonra yavaþladý ve geniþ araba yolundan çýkýp dar bir bahçe yoluna saptý. Yolun saðýnda ve solundaki kiraz aðaçlarýnýn yapraklarý, güneþin
sýcak olmasýna raðmen, yeþil ve dipdiriydiler. Görünürde kimseler yoktu fakat üç yüz adým kadar ötede
Varabyov'un duvarlarý beyaz, damý kýzýl kiremitli evini çeviren alçak taþ duvarýn gerisinden kesik kesik
köpek havlamalarý da geliyordu.
Cengiz DAÐCI
Paragrafta anlatýlanlarý kendi cümlelerinizle defterinize yazýnýz. Yazdýðýnýz cümlelerde anlatým
bozukluðu yapýp yapmadýðýnýzý kontrol ediniz.
2. ETKÝNLÝK
Bir teneffüs süresince arkadaþlarýnýzýn konuþmalarýný dinleyiniz. Arkadaþlarýnýzýn cümlelerindeki
anlatým bozukluklarýný bularak bu bozukluklarýn nedenlerini belirtiniz.
3. ETKÝNLÝK
“Öðretim, öðrenim, çekingenlik, çekimserlik, ek-, dik-, görev, ödev, gayrý, gayri, fiyat, ücret” kelimelerini birer cümle içinde kullanýnýz. Kelimelerin anlamlarýný sözlükten bulunuz. Kurduðunuz cümlelerde verilen
kelimeleri doðru anlamda kullanýp kullanmadýðýnýzý belirleyerek elde ettiðiniz sonuçlarý sýnýfla paylaþýnýz.
4. ETKÝNLÝK
Çevrenizdeki konuþmalardan ve yazýlý metinlerden anlatým bozukluðu olan cümleleri bulunuz. Bu
cümlelerin doðrusunu yazarak cümleleri yapý ve anlam yönünden karþýlaþtýrýnýz, sonuçlarý sýnýf panosuna
asýnýz.
5. ETKÝNLÝK
“Dil yanlýþlarý, radyo ve televizyon yayýnlarýyla topluma dalga dalga yayýlarak günlük konuþma
dilimize aynen yerleþiyor.” cümlesindeki düþünceyi açýklayan bir yazý yazýnýz.
131
6 ETKÝNLÝK
Tabloyu inceleyerek cümlelerdeki anlatým bozukluklarýný düzeltiniz ve yapýlan anlatým bozukluklarýnýn cümlenin anlamýný nasýl etkilediðini açýklayýnýz.
ANLATIM BOZUKLUKLARI
ANLAMA DAYALI
YAPIYA DAYALI
GEREKSÝZ KELÝME KULLANIMI
Eþ anlamlý kelimelerin bir arada kullanýlmasý
Neþeli, saðlýklý, þen bir hâli vardý.
ÖZNE EKSÝKLÝÐÝNDEN KAYNAKLANAN
Kelimenin anlamýnýn baþka kelime içinde bulunmasý
Geç gelen öðrencinin özrü kabul edildi ve derse alýndý.
Otobüste önümde oturan çocuk, eðilmiþ annesinin kulaðýna
alçak sesle bir þeyler fýsýldýyordu.
EKLERÝN YANLIÞ KULLANILMASINDAN
KAYNAKLANAN ANLATIM BOZUKLUKLARI
Hava kirliliðinin nedenlerinden biri de yeþil alanlarýn azlýðýn-
KELÝMELERÝN YANLIÞ ANLAMDA KULANILMASI
Yetki ve görev kavramlarý arasýndaki ayrýcalýðý anlamalýsýnýz.
dandýr.
Gelenleri evdekilere tanýþtýrdý.
FÝÝL VE YARDIMCI FÝÝLLERÝN YANLIÞ
KULLANILMASINDAN KAYNAKLANAN
BÝRBÝRÝYLE ÇELÝÞEN KELÝMELERÝN BÝRLÝKTE
KULLANILMASI
Masanýn üzerinde tamý tamýna birkaç defter vardý.
Bazý yiyecekler saðlýðý yerinde ve yaþlý olmayan
kiþilerce yenmelidir.
TAMLAMA YANLIÞLIKLARINDAN
KELÝMELERÝN YANLIÞ YERDE KULLANILMASI
Babam benden çok küçük kardeþimi seviyor.
Misafirlere
ve
meyve
suyu
ikram
NESNE EKSÝKLÝÐÝNDEN KAYNAKLANAN
DÜÞÜNCE VE MANTIK HATALARI
Yiyecek bir lokma ekmeðimiz hatta yemeðimiz bile
kalmamýþtý.
Konunun bir yönüne ýþýk tutuyor, aydýnlatýyordu.
Bana güvensin, sevsin istedim.
TÜMLEÇ EKSÝKLÝÐÝNDEN KAYNAKLANAN
Kardeþini yanýna çaðýrdý, bir þeyler söyledi.
DEYÝM VE ATASÖZLERÝNÝN YANLIÞ
KULLANILMASI
Bize gönül koydu, iyice baðlandý.
Sonunda bu konu da güneþ ýþýðýna çýktý.
pasta
ettik.
Bundan sonra ne benim ne baþkasýnýn hakkýnda
böyle sözler söylemeyeceksin.
Yapýlan haksýzlýklara karþý gelmeli, bu yolda
mücadele etmeliyiz.
ÇATI UYUÞMAZLIÐINDAN KAYNAKLANAN
Raflardaki eski kitaplar bir kenara ayrýlarak onlarý
depoya taþýdý.
NOKTALAMA YANLIÞLIKLARI
ÖZNE-YÜKLEM UYUMSUZLUÐUNDAN
Olumluluk-olumsuzluk
Hiç kimse okula gelmedi, geziye gitti.
Ayakkabýcý Ali’yi çaðýrdý.
Tekillik-çoðulluk
Dýþarýda sadece ben ve o küçük çocuk kalmýþtý.
Kuþlar dallara kondular.
132
Anlama ve Yorumlama
7. ETKÝNLÝK
Aþaðýdaki cümlelerde bulunan anlatým bozukluklarýnýn nedenini ve cümlelerin doðru biçimini tablodaki uygun yerlere yazýnýz.
Anlatýmý Bozuk Cümleler
Anlatým Bozukluðunun Nedeni
Hepsi ve daha fazlasý az sonra.
Fabrika ticari ve polis otosu üretimine geçen yýl ara verdi.
Hangisinin baþarýlý hangisinin
baþarýlý olmadýðýný öðreneceðiz.
Senin yüzünden sýnýfý geçebildim.
Aldýðý kumaþýn rengini beðenmediði için geriye vermeyi
düþünüyor.
Düþünceler zamanla deðiþirler.
Kimse seni suçlamýyor, aksine
senin haklý olduðunu düþünüyor.
Bu güçlüklere nasýl göðüs gerdi,
nasýl baþa çýktý?
Duvarlarý kirletmek, yazý yazmak
kesinlikle yasaktýr.
Görüþlerime katýlmadýðýnýzý, karþý
çýkýp eleþtirdiðinizi bilmiyor deðilim.
Birçok kiþiler böyle düþünüyor.
Güç ve müþkül zamanlarda
üstüne düþeni yerine getirir.
133
Cümlenin Doðru Biçimi
Anlatýmý Bozuk Cümleler
Anlatým Bozukluðunun Nedeni
Cümlenin Doðru Biçimi
Yemeðine biraz tuz, biber ve
limon sýktý.
Bu tür duygular gözlerimi
yaþartýrlar.
Hiçbir iþlerde baþarýlý olamadý.
Hiç kimse bir yere kýpýrdamasýn, yere yatsýn.
Küçük kýzýn saçlarý bir hayli
büyümüþ.
Kuþkusuz o da senden çok
korkuyor olmalý.
Ýki kardeþten en küçüðü
arkadaþýmdý.
Bu konuyu yeniden bir hafta
içinde tekrar görüþürüz.
Bu konuda gençleri azýmsamak
doðru deðil.
Kuyrukta bekleyen hastalar
içinde ilk muayene odasýna ben
alýndým.
Nüfus sayýmý bu yýl yapýldý, bir
hayli artmýþ.
Saz çalmasýný babamdan
öðrendim.
8. ETKÝNLÝK
Dilin etkili, güzel ve doðru kullanýlmasýnýn insana neler kazandýrdýðýný þemadaki boþluklara yazýnýz.
......................................
......................................
.....................................
.....................................
Dilin etkili ve doðru kullanýmý
......................................
......................................
134
......................................
......................................
Sýralý ve baðlý cümlelerde ortak kullanýlan özne, cümlenin
yüklemiyle olumluluk-olumsuzluk bakýmýndan uygun olmalýdýr.
Özne,
1. tekil ve 2. tekil kiþi ise yüklem 1. çoðul kiþi olur.
1. tekil 2. tekil kiþi ve 3. tekil kiþi ise yüklem 1. çoðul kiþi olur.
1. tekil 3. tekil kiþi ise yüklem 1. çoðul kiþi olmaz.
2. tekil 3. tekil kiþi ise yüklem 3. çoðul kiþi olur.
Ýnsan dýþýndaki varlýklar özne olduklarýnda çoðul
olsalar bile yüklem tekil olur.
2. “Elbette onunla birlikte gitmiþ olabilirler.”
Bu cümledeki anlatým bozukluðunun nedeni aþaðýdakilerden hangisidir?
A) Öge eksikliði
B) Özne-yüklem uyuþmazlýðý
C) Öznenin belirtilmemiþ olmasý
D) Ayný anlama gelen kelimelerin birlikte kullanýlmasý
E) Anlamca çeliþen kelimelerin birlikte kullanýlmasý
ÖSS 1996
3. (l) Dil insanlarýn birbirleriyle iletiþim kurmalarýný saðlayan bir araçtýr. (ll) Toplumsal yapýya baðlý
olarak sürekli geliþir ve deðiþir. (lll) Bunun doðal bir sonucu olarak da dilde durmadan yeni kavramlar
ortaya çýkar. (IV) Bu kavramlarý karþýlamak için yeni kelimeler yaratýlýr. (V) Yeni kelimeler yaratmak için her
ulus, dilinin sunduðu olanaklardan yararlanma yoluna gitmesi gerekir.
Yukarýdaki numaralandýrýlmýþ cümlelerin hangisinde bir anlatým bozukluðu vardýr?
A) I.
B) II.
C) III.
D) IV.
E) V.
ÖSS 1983
4. Aþaðýdaki cümlelerin hangisinde anlatým bozukluðu vardýr?
A) Rüzgârýn sesi ve þelalenin çaðýltýsý harikaydý.
B) Ýdari harcamalar ve eðitim harcamalarý gözden geçirildi.
C) Benim size gelebilme ihtimalim var.
D) O gelirse senin de yüzün güler sen de mutlu olursun.
E) Sizden rahatsýz olmayan yok, herkes þikâyetçi.
135
5. “Yazar bu özü, birtakým ilkelerden, hazýr formüllerden yola çýkarak deðil, somut gerçeklerden, yaþanmýþ deneyimlerden yola çýkarak yeniden buluyor.”
Bu cümlede geçen kelimelerden hangileri atýldýðýnda cümlenin anlamýnda hiçbir daralma olmaz?
A) bu-yeniden
B) ilkelerden-somut
C) birtakým-deðil
D) yazar-gerçeklerden
E) hazýr-yaþanmýþ
ÖSS 1983
6. Aþaðýdaki cümlelerin hangisinde anlatým bozukluðu yoktur?
A) Baþarýsýzlýðýný düzensiz çalýþmasýna borçludur.
B) Sýnýfýn boyu en kýsa öðrencisi bendim.
C) Ben ona aðabey, o da bana kardeþim derdi.
D) Yaþanmýþ deneyimlerden hareketle bu sonuca varýyor.
E) Hiçbiri anlatýlanlara inanmýyor, herkes kendi fikrinde ýsrar ediyordu.
7. “Kiþileþtirilmiþ varlýklar çoðul özne olduklarýnda, yüklem tekil de olabilir çoðul da.” kuralýna uygun iki
örnek cümle yazýnýz.
……………………………………………………………………………………...........................…………
…………………………………………………………………………………..............................……....…
8. Dolaylý tümleç eksikliðinden kaynaklanan anlatým bozukluðu olan iki cümle yazýnýz.
……………………………………………………………………………………...........................…………
…………………………………………………………………………………..............................…………
9. Zarf tümleci eksikliðinden kaynaklanan anlatým bozukluðu olan iki cümle yazýnýz.
……………………………………………………………………………………...........................…………
…………………………………………………………………………………..............................…………
10. Eklerin yanlýþ kullanýlmasýndan kaynaklanan anlatým bozukluðu olan iki cümle yazýnýz.
……………………………………………………………………………………...........................…………
…………………………………………………………………………………..............................…………
11. Nesne eksikliðinden kaynaklanan anlatým bozukluðu olan iki cümle yazýnýz.
……………………………………………………………………………………...........................…………
…………………………………………………………………………………..............................…………
12. Tamlama yanlýþlýklarýndan kaynaklanan anlatým bozukluðu olan iki cümle yazýnýz.
……………………………………………………………………………………...........................…………
…………………………………………………………………………………..............................…………
136
1. Aþaðýdaki cümlelerin hangisinde soru nesneyi bulmaya yöneliktir?
A) Ahmet dün akþam size saat kaçta uðradý?
B) Odaya girdiðimde ne okuyordunuz?
C) Bugün hava nasýl olacakmýþ?
D) Bu otobüs Kýzýlay'dan geçer mi?
E) Bu güzel haberi size kim verdi?
ÖSS 1985
2. Aþaðýdaki cümlelerin hangisinde yan cümlecik temel cümleciðin nesnesi görevindedir?
A) Onun, bunu söyleyebileceðine inanmýyorum.
B) Ders çalýþmak için arkadaþýna gitti.
C) Ýstanbul'a geldiðinde bana mutlaka uðra.
D) Bugünün iþini yarýna býrakmamak bir kiþilik özelliðidir.
E) Tatilimizi Antalya'da geçirmeyi düþünüyoruz.
ÖSS 1986
3. Aþaðýdaki cümlelerin hangisinde ögelere ayýrmada bir yanlýþlýk yapýlmýþtýr?
A) Evin duvarlarýný / doða manzaralarý / süsler.
B) Babamýn / çarþýda / böyle küçük bir dükkâný / vardý.
C) Yýllardýr görmediði arkadaþýyla / dün / sokakta / karþýlaþtý.
D) Bu Anadolu / þehrinin ilkbaharý / kýrkikindi yaðmurlarýyla / baþlar.
E) Küçücük odanýn penceresinden / yemyeþil bir ova / görünüyordu.
ÖSS 1988
4. Tarihsel geçmiþi ve doðal olanaklarý çok zengin olan Kütahya, yüzyýllar boyu çiniciliðimizi temsil
ederek, Türk sanat tarihindeki þerefli yerini almýþtýr.
A) Zarf tümleci - özne - nesne - yüklem
B) Nesne - özne - dolaylý tümleç - yüklem
C) Özne - nesne - zarf tümleci - yüklem
D) Özne - zarf tümleci - nesne - yüklem
E) Dolaylý tümleç - zarf tümleci - nesne - yüklem
ÖSS 1994
5. Aþaðýdaki cümlelerin hangisi anlamca olumludur?
A) Bunu bir takým kurallarla önlemek olur iþ deðildir.
B) Adamcaðýz sandýklarý kadar paralý deðil.
C) Gölün kýyýsý, filmdeki gibi güzel deðil.
D) Son romanýn dili öyle yalýn deðil.
E) Köyden kente göçmeyi o da istemiyor deðil.
ÖSS 1983
6. Aþaðýdaki cümlelerin hangisinde, yüklem olumsuz olduðu hâlde cümlenin anlamý olumludur?
A) Sizin nasýl çalýþtýðýnýzý hiç bilmez miyim?
B) Bu toplantýya siz de katýlmaz mýsýnýz?
C) Nereye gideceðini size hiç mi söylemez?
D) Geç kalacaðýnýzý haber veremez misiniz?
E) Hava güzel olsa da mý gelmezsiniz?
ÖSS 1988
137
7. Dað, sonsuz yaratma gücünün simgesidir Anadolu'da. Anadolu'da, Anadolu insanýnýn erdemi de
dað gibi yaklaþtýkça görkemini, sonsuzluðunu kavratýr bize. Üzerinde bunca insan barýndýrmýþ Anadolu,
bir erdemler uygarlýðýdýr. Kývrým kývrým yollarý týrmanýp o güzel insanlara kavuþunca erdemin, beðeninin
ne olduðunu anlýyoruz.
Bu parçada aþaðýdakilerin hangisine örnek yoktur?
A) Sýralý cümle
B) Birleþik cümle
C) Fiil cümlesi
D) Ýsim cümlesi
E) Devrik cümle
ÖSS 1996
8. Aþaðýdaki cümlelerin hangisinde "fazla" kelimesine gerek yoktur?
A) Güneþte fazla dolaþmayýn.
B) Fazla kaleminiz var mý?
C) Buralara fazla yaðmur yaðmaz.
D) Bundan böyle, daha fazla erken kalkmalýsýn.
E) Fýrýný fazla ýsýtmanýza gerek yok.
ÖSS 1986
9. (I) Ankara’da bahar, kýrkikindi yaðmurlarýyla baþlar. (II) Öðleden sonra, birden bire gökyüzü kararýr,
þimþekler çakar, yaðmur boþanýr birden. (III) Sonra gökyüzü aydýnlanýr; aðaçlar daha yeþil, sokaklar
daha temiz görünür. (IV) Havada taze bir esinti ve ýslak toprak kokusu kaplar ortalýðý. (V) Çiçeðe duran
tomurcuklar patlar, tepeden týrnaða baharý yaþamaya baþlar aðaçlar.
Bu parçadaki numaralanmýþ cümlelerin hangisinde bir anlatým bozukluðu vardýr?
A) I.
B) II.
C) III.
D) IV.
E) V.
ÖSS 1991
10. Aþaðýdaki cümlelerin hangisinde bir anlatým bozukluðu vardýr?
A) Düþüncelerini yazýyla deðil, sözle anlatmayý seviyordu.
B) Önerilerimizi dinliyor ne var ki onlarýn hiçbirini uygulamýyordu.
C) Saðlýk durumlarýnýn iyi ancak çok yorgun olduklarý görülüyordu.
D) Gazetesini sürekli yanýnda taþýyor ama bir türlü okumaya fýrsat bulamýyordu.
E) Bu konuda bilgi sahibi olmasýna karþýn, görüþlerini belirtmekten kaçýnýyordu.
ÖSS 1982
11. Yaptýklarýný kendi aðzýyla itiraf etti.
Bu cümledeki anlatým bozukluðu aþaðýdakilerin hangisinden kaynaklanmaktadýr?
A) Yüklemin III. tekil kiþili olmasýndan
B) Nesnenin çoðul eki almasýndan
C) Gereksiz söz kullanýlmasýndan
D) Yüklemin di'li geçmiþ zamanlý olmasýndan
E) Nesnenin yanlýþ yerde kullanýlmasýndan
ÖSS 2000
138
“Güçlü olmak istersen
söz ustasý ol.”
Mýsýr Atasözü
Anlatým Birimi Olarak Paragraf
Paragrafta Yapý
Paragrafýn Boyutu
Paragrafta Anlam ve Ana Düþünce
Paragraf Çeþitleri
Paragrafta Düþünceyi Geliþtirme
Yollarý
Metin ve Paragraf
139
1. Anlatým Birimi Olarak Paragraf
Hazýrlýk
1. Tek odalý bir evde yaþamak zorunda kalsaydýnýz karþýlaþacaðýnýz zorluklar neler olabilirdi?
2. Evlerde odalarýn misafir, oturma, yatak, çocuk, oyun ve genç odasý olarak isimlendirilmesinin
sebepleri nedir?
3. Evin odalarını paragraflar, evi de bir metin gibi düþünebilir miyiz? Niçin?
4. “Bir bütünü oluþturan her parça, aslýnda bir bütündür.” sözünde anlatýlmak isteneni açýklayýnýz.
5. “Paragraf” kelimesinin size düþündürdükleri ile sözlük anlamýný karþýlaþtýrýnýz.
Ýnceleme
NOHUTLU TEPESÝ
Okulumuzun arkasýndaki çýplak tepenin adý “Nohutlu” idi. Onun karþýsýndaki tepe de sýk ve yüksek çamlarla örtülü “Soðuk Oluk Tepesi” idi.
Çok küçük yaþýmdan beri yüksek yerlere çýkmaya bayýlýrdým. Ýþe Çorum'da komþumuz Ölçekzade
Hasan Aðalarýn dut aðacýna çýkmakla baþladým. En yüksek tepelerine týrmanýrdým. Yine onlarýn selamlýk
kýsmýnda bulunan yüksek samanlýðýn, kalýn yuvarlak kalaslarla çatýlmýþ tavanýnýn en yüksek yerine çýkar,
oradan samanlarýn içine atlardým. Daha üç veya dört yaþýmdayken, lazýmlýðýmýn tahta kapaðýnýn üstüne
çýkýp oradan atlamak en sevdiðim oyundu. Bunu çok iyi anýmsýyorum. Sekiz yaþýmdayken ilk kez,
Çorum'un Öteyüz Baðlarý'na giderken Kösedaðý’ný aþtýðýmýz sýrada, daðýn en yüksek noktasýnda atý durdurtmuþ, kendimi üzüm küfesinin içinden aldýrtýp yere inmiþ, Çorum Ovasý’na büyük bir zevkle bakmýþtým.
Öbür yanda Ýbik Daðý'nýn zirvesi görünüyor fakat iki dað arasýndaki vadi görünmüyordu. Çünkü Kösedaðý,
belirli ve keskin doruðu bulunan sivri bir dað deðil, yayvan bir dað olduðu için, en yüksek noktasýnda bulunan düzlük, iki tarafýn birden kuþ bakýþý görünmesine engel oluyordu. Ama ben þimdiye kadar uzaktan
gördüðüm bu daðýn en yüksek noktasýnda bulunmanýn hazzýný yaþýyordum. Bu alýþkanlýk bende bütün
yaþamým boyunca sürdü. Sözcüðün tam anlamýyla “daðcýlýk” yapmadým ama Türkiye’de, Ýsviçre'de ve
Almanya'da birçok daðýn tepesine -kimisine bir araçla, Uludað gibi kimisine de yürüyerek- çýktým.
Ýþte küçük yaþta baþlayan bu tutku, beni, Yozgat'a geldiðim ilk günlerden itibaren Nohutlu Tepesi'ne
doðru çekmeye baþladý. Ama kýþ gelmiþti. Bu olanaksýzdý. 1916 yýlýnýn Mayýs sonlarýnda güneþli bir cuma
günü iki saatlik izinden yararlanarak küçük kardeþim Fahri'yi yanýma alýp Nohutlu Tepesi'ne týrmanmaya
baþladýk. Tepe, baþlangýçta sarp deðildi. Tam yarý yolda -uzaktan küçük görünen- bir aðaç vardý.
Gölgesinde dinlendik. Bu, büyücek bir ahlat (yaban armudu) aðacýydý. Sonra yeniden týrmanmaya
baþladýk. Bir ara içime korku düþtü. Sanki bu ýssýzlýkta kaybolacakmýþýz gibi geldi bana. Oysa aþaðýda okulumuz, Yozgat kenti ve karþýmýzda Soðukoluk Tepesi görünüyordu. Týrmandýk ve doruða ulaþtýk. Öbür yan
çok ilginç göründü bana. Ufka doðru sýra sýra daðlar ve daha yakýnda, Nohutlu Tepesi'ne benzeyen çýplak,
somurtkan tepeler görünüyordu. Ýþte biz de doruktaydýk. Yorulmamýþtýk. On dakika kadar yöreye bakýndýktan sonra hýzlý hýzlý inmeye baþladýk ve okula vaktinde yetiþtik. Yozgat'ta kaldýðýmýz dört yýl içinde bu
Nohutlu Tepesi'ne, kimi zaman kardeþimle, kimi zaman baþka arkadaþlarla en az on kez çýkmýþýmdýr.
Karþýsýndaki Soðukoluk uzaktý. Oraya öðretmenlerimizle birkaç kez piknik yapmaya gittik. Yozgatlýlar bu
tepeye “Soðuluk” derlerdi. Orada çok güzel bir su vardý. Onun yakýnýnda küçük bir kamp oluþturur,
140
getirdiðimiz kalýn iplerle aðaç dallarýna salýncak kurar, türlü oyunlar çýkarýrdýk. Ýþte böyle günlerden birinde,
benim ricam üzerine, öðretmen, isteyenleri tepenin tam doruðuna çýkardý. Bu doruktan uzakta, çok uzakta, sanki ufukta asýlý duruyormuþ gibi, Erciyes Daðý’nýn bembeyaz doruðunu gördük. Açýk havalarda hep
görünürmüþ. Ne kadar mutlu olmuþtum o gün. Þimdi düþünüyorum: Öðretim üyeliði yýllarýmda bir kez
Paris’teki bir kongreden uçakla Roma’ya dönerken, pilotun uyarýsý üzerine, pencereden bakýp Mont Blanc
(Mon Blan) daðýnýn doruðunu üç dört dakika kadar seyrettiðim zaman, Yozgat’ta Erciyes doruðunu
gördüðüm günkü kadar heyecanlanmamýþtým. Zaten çocukluðun o ilk coþkularý bir daha ele geçmiyor ki…
Hýfzý Veldet VELÝDEDEOÐLU
1. Paragraf, belli bir baðlamda kelime, kelime grubu, tek veya birden çok cümlenin bir araya gelmesiyle
oluþan anlatým birimidir. Metindeki cümlelerin paragraflarý nasýl oluþturduðunu açýklayýnýz.
2. Paragraflardan çýkarýlabilecek ve çýkarýlamayacak cümleleri belirleyiniz. Cümleleri çýkardýðýnýzda
paragraflarýn anlamýnýn nasýl deðiþtiðini belirtiniz.
3. Kelimelerde sesler, cümlelerde kelimeler, paragrafta cümleler, metinde paragraflar birer birimdir. Bu
birimler bir araya gelerek metni oluþturur. Yukarýdaki paragraflarda cümlelerin birbirine nasýl baðlandýðýný
belirterek her paragrafýn cümlenin anlam kazanmasý için gerekli baðlama sahip olup olmadýðýný açýklayýnýz.
Anlama ve Yorumlama
1. Paragraflarýn nasýl ve niçin oluþturulduðunu açýklayýnýz?
2. Bir paragrafta anlam bütünlüðünün nasýl saðlandýðýný belirtiniz?
3. Paragrafýn metne katkýlarý ile ilgili fikirlerinizi açýklayýnýz.
1. ETKÝNLÝK
(I) Bilim kaynaðý olan akýl elbette sanata yabancý kalamaz. (II) Þüphesiz duygulanmanýn sonucu olan
þiire düzen veren de akýldýr. (III) Ama tek baþýna akýl, iyi bir þiirin kuruluþu için yeterli deðildir. (IV) Þair adýný
hak etmiþ tek bir sanatçý gösterilemez ki bir düþünceyi savunmak ve yaymak için þiir yazmýþ olsun.(V)
Böyle bir þairin varlýðýna inanmýyorum. (VI) Ayný zamanda gerçek þiirden tat alan tek kiþinin böyle þiirleri
okuyacaðýna da inanmýyorum.
Yukarýdaki parça, iki paragrafa bölünmek istenirse ikinci paragrafa numaralanmýþ cümlelerin
hangisiyle baþlanmalýdýr? Niçin?
2. ETKÝNLÝK
Farklý yazarlardan, farklý konularý ele alan en az beþ paragraf seçerek okuyunuz. Seçtiðiniz
paragraflardaki cümlelerin birbirine hangi yollarla baðlandýðýný açýklayýnýz.
3. ETKÝNLÝK
“Günden güne süzüldüðü ve eridiði görülüyordu. Bu öldürücü eðlence gecelerinden sonra çok kere yatmadan çantasýný alarak sokaða çýkýyor, akþamlara kadar kim bilir nerelerde, ne þekilde didiþip uðraþýyordu.”
“Günden güne süzüldüðü ve eridiði görülüyordu.” cümlesi, verilen paragrafta diðer cümlelerle bir baðlam oluþturmaktadýr. Ayný cümlenin farklý baðlam oluþturduðu bir paragraf yazýnýz.
141
1. Cumhuriyetin ilaný ile birlikte, devletin yapýsýný oluþturma çabalarý, yeni bir kültürün oluþturulmasýný
da gerekli kýlmaktaydý. Bu amaçla bir dizi devrimi gerçekleþtiren Atatürk, özellikle dil, tarih ve eðitim
alanlarýnda köklü yeniliklere yöneldi. Atatürk devrimleri dediðimiz dönüþümlerin hemen hepsi 1932'ye
kadar gerçekleþtirildi. Laikliðin anayasaya girmesi, yeni Türk alfabesinin kabulü, okuma yazma seferberliði, Türk Tarih Kurumunun ve Türk Dil Kurumunun açýlmasý, eðitim ve öðretim birliðinin saðlanmasý
kültür alanýndaki geliþmelerin en önemlileriydi.
Bu parçaya konulabilecek en uygun baþlýk aþaðýdakilerden hangisidir?
A) Atatürk Ýlkeleri ve Kültür
B) Dil Devrimi ve Atatürk
C) Atatürk ve Kültür Devrimleri
D) Laiklik ve Dil Devrimi
E) Atatürk ve Laiklik
2. (I) Ben gönlümce yazabilmek için evime çekiliyorum. (II) Orada kimsenin bana el uzatamayacaðý, söz
söyleyemeyeceði yabancý bir memlekette oturuyorum. (III) Aslýnda "edebiyat" düþünme ürünlerinin tümünü
kapsamalýdýr. (IV) Çünkü her türlü düþünce ancak dille dýþa vurulur. (V) Öyleyse doðal olarak her türlü yazý
ürünü edebiyattan sayýlýr.
Yukarýdaki paragraf iki ayrý paragraf yapýlmak istenirse ikinci paragraf numaralý cümlelerden
hangisi ile baþlar?
A) I.
B) II.
C) III.
D) IV.
E) V.
3. … Örneði çoktur bunun. Tartýþmacýlardan biri, karþýsýndakini yenmek için, onun kýrk yýl önce yazýp
söylediklerini bulur, koyar ortaya. Okuyan da parmak ýsýrýr o düþünce deðiþtirenin düþtüðü duruma. Bizde
en çok Ataç'a yüklenmiþlerdir bu konuda. Ataç ise her fýrsatta, çok doðal, dahasý bunun yararlý olduðunu
söylerdi. “Kolay mý?” derdi, “Bir düþünceniz olacak, sonra bir düþünceniz daha olacak, sonra bir tane
daha… ki deðiþtirebilesiniz düþüncenizi.”
Bu parçanýn ilk cümlesi aþaðýdakilerden hangisi olabilir?
A) Karþýsýndaki insanýn düþüncesine saygý duymayan çok insan vardýr.
B) Bir düþünceye saplanýp kalanlar düþüncelerini deðiþtirmeyi hoþ görmezler.
C) Tartýþma kurallarýný bilmeyenler söze saldýrgan bir tavýrla baþlarlar.
D) Ýnsana saygýsý olmayan birinden düþünceye saygý beklemek yanlýþtýr.
E) Bir tartýþma ancak uygun bir üslupla yapýldýðýnda faydalý olur.
4. (I) Dolby sinema sarsýldý, müzik bütün varlýðýmý ele geçirdi. (II) Ben filmin içindeydim sanki; o savaþýn,
o muhteþem atmosferin içindeydim. (III) Sinemanýn romandan daha üstün bir sanat olduðunu fark etmiþtim. (IV) Filmi seyrederken o kadar mutlu oldum ki sonunda bu bir mutsuzluða dönüþtü. (V) Çünkü sinema
romanýn yapamadýðýný yapýyor: Ýnsaný bir anda esir alýyor, teselli ediyor, ona dünyayý unutturuyordu.
Düþüncenin akýþýna göre numaralandýrýlmýþ cümlelerden hangi ikisi yer deðiþtirirse parçada
anlam bütünlüðü saðlanmýþ olur?
A) I - V
B) II - IV
C) III - IV
142
D) III - V
E) IV - V
5. Milletin varlýðýný ayakta tutan ve millî bütünlüðü saðlayan baþlýca unsurlardan biri de dildir. (I) Milleti
oluþturan fertler bir arada olabilmek, ayrýlmaz bir bütün þeklinde yaþayabilmek ve birbirlerini anlayabilmek
için ortaklaþa kullanabilecekleri bir dile ihtiyaç duyarlar. (II) Ýnsanlar, duygu ve düþüncelerini birbirlerine dil
vasýtasýyla yansýtýrlar. (III) Sýkýntýlar, istekler, heyecanlar, sevinçler hep dille ifade edilir. (IV) Yerine göre
acýlarý paylaþýrýz, yerine göre sevinçlerine de ortak oluruz. (V) Ýþte millet bütünlüðünün saðlam temellere
oturmasý, nesillerin ve fertlerin birbirlerini tamamlamasýyla mümkündür.
Bu parça, açýklanan düþünceler açýsýndan iki paragrafa ayrýlmak istenirse ikinci paragraf hangi
cümleyle baþlar?
A) I.
B) II.
C) III.
D) IV.
E) V.
6. (I) Sanat eleþtirisi; bir deðer biçme, hüküm verme, tartma sanatýdýr. (II) Bunun için de bazý kanunlarýn, ölçülerin, ayraçlarýn varlýðýna iþarettir. (III) Yani bir sanat eserinin iyiliði veya kötülüðü üzerinde karar
verebilmek için baþvuracaðýmýz þeyler, istenilen vasýflar ya da esasa ait özelliklerle ilgilidir. (IV) Bu bakýmdan, deðer vermemizin objektif olmasýný arzu ederiz. (V) Edebiyat ve sanat eserlerinin güzelliði ya da
gerçekliði konusunda en güvenilir ölçüt getirdiði yeniliktedir. (VI) Eleþtirmen eseri deðerlendirirken bunu
mutlaka göz önünde bulundurmalýdýr.
Bu parça iki paragrafa bölünmek istenirse ikinci paragraf hangi cümleyle baþlar?
A) II.
7.
B) III.
C) IV.
D) V.
E) VI.
I. Geçen gün, oðlum, yirmi bir yýlýn sonunda "Biliyor musun baba, seni gerçekten seviyorum." dedi.
II. Beni okulun arka tarafýna götürdü ve boynuma sarýlarak aðlamaya baþladý.
III. Bunu içtenlikle söylediðinden emindim.
IV. Bir gün dersten sonra, bir öðrencimin babasý gelip beni görmek istediðini söyledi.
V. “Bu sevginin hep var olduðunu biliyordum ama sevgisini söze dönüþtürmeyi siz öðrettiniz oðluma.” dedi.
Yukarýdaki cümlelerle bir paragraf oluþturulursa cümlelerin doðru sýralanýþý aþaðýdakilerden
hangisi olur?
A) I-III-II-IV-V
8.
B) I-V-III-II-IV
C) IV-II-I-III-V
D) II-V-IV-III-I
E) IV-I-III-V-II
I. Kendi arkadaþlarýmýzla bir arada oturarak gruplar oluþturduk.
II. Eþyalarýmýzý minibüsün bagajýna yerleþtirdik.
III. Okul müdürü, yatýlý öðrencilerin Ankara'ya götürülmesi için beþ minibüs kiraladý.
IV. Böylece daha keyifli bir yolculuk yapacaktýk.
V. Her birinde sekizer onar kiþi olacak þekilde minibüslere bindik.
Yukarýdaki cümlelerin anlamlý þekilde sýralanýþý aþaðýdakilerden hangisidir?
A) III-II-V-I-IV
B) II-III-V-I-IV
C) III-I-V-II-IV
143
D) III-II-IV-V-I
E) I-V-III-IV-II
2. Paragrafta Yapý
Hazýrlýk
1. “Yapý” kelimesi günlük hayatta nerelerde kullanýlýr?
2. Yapýda malzemenin önemini belirtiniz.
3. “Paragrafta yapý” kavramýnýn size düþündürdüklerini açýklayýnýz.
4. Kelime, kelime grubu ve cümlelerin paragrafýn yapýsýný oluþturmadaki rolünü açýklayýnýz.
Ýnceleme
KOMPOZÝSYON
Öðrencilerin imtihan kâðýtlarýný okuyorum. Çoðunda bir yýðýn bilgi var fakat konu ile ilgisi yok ve karmakarýþýk. Kompozisyon iþte bunlarýn zýddýdýr. Çeþitli konularda düzensiz bir yýðýn bilgiye sahip olmak yeterli
deðildir. Öðrenci herhangi bir konuda lüzumlu ile lüzumsuzu seçebilmeli, fikirlerini bir sýraya koymasýný
öðrenmelidir.
Karýþýk bir taþ, demir ve cam yýðýný bir araya geldi mi bir mimari eser vücuda gelmez. Yapý için elbette
buna benzer malzemeye ihtiyaç vardýr. Fakat mimari, her þeyden önce bir düzendir. Her taþ bir planýn
içinde yerli yerine konulunca bina göklere yükselir ve bir saadetin þarkýsýný söyler.
Batý dillerinden alýnan kompozisyon kelimesi, çeþitli þeylerin düzenli olarak bir araya getirilmesi manasýný taþýr ve çeþitli sahalarda; musikide, resimde, mimaride ve edebiyatta kullanýlýr. Kelimenin çeþitli
sahalara tatbiki de gösteriyor, kompozisyon muhtevadan yahut malzemeden ziyade, onlarýn bir araya getiriliþi ile ilgilidir ve bu çok mühim bir þeydir.
Tabiat ve hayat, insanoðluna þekil vererek güzel ve faydalý eserler vücuda getirilebileceði muazzam bir
malzeme deposudur. Resim mi yapmak istiyorsunuz? Dünyada renkten, boyadan çok ne vardýr? Hakiki bir
ressam konu bakýmýndan da bir sýkýntý çekmez. Bütün tabiat ve hayat iþlenecek konu ile doludur. Mühim
olan, herhangi bir konu etrafýnda bir renk kompozisyonu vücuda getirmektir.
Sanatçýnýn tabiata ilave ettiði þey, yeni bir düzendir.
Sesler, taþlar, kelimeler ve fikirler için de durum aynýdýr. Dünyada bir yýðýn çalgý aleti ve ses çeþidi
vardýr. Bunlarý geliþigüzel bir araya getirirseniz, sadece gürültü çýkarmýþ olursunuz. Musiki çeþitli sesler
arasýnda güzel bir düzen kurmaktýr. Yahya Kemal, þiiri bir “kelimeler istifi” olarak tarif eder. Güzel bir mýsrada, kelimenin yerlerini deðiþtirdiniz mi derhal büyüsü kaybolur.
Öðrencilere çeþitli örnekler vererek dizi, sýra, istif veya düzenin ehemmiyetini anlatmak lazýmdýr.
Düþünce karýþýklýðýnýn önüne ancak böyle geçebiliriz.
Aslýnda her insan duyar, düþünür ve etrafýnda olanlarý fark eder. Fakat bunlar bizim içimize karmakarýþýk olarak girer. Her insan bir duygu, düþünce ve intiba deposudur. Konuþur veya yazarken
içinde bulunulan duruma göre, bu depolanan bazý þeyleri seçer, cümle hâline getiririz. Eðer onlar
arasýnda bir bað kuramazsak yazýlan veya konuþulan þeyler, baþkalarýna saçma gelir. Saçmak ile
ilgili olan saçma kelimesi, düzenin zýddýdýr. Nazým, nizam, tanzim ve muntazam kelimeleri de birbirinin akrabasýdýr. Tanzim edilmiþ her þeyde þiire yakýn bir taraf vardýr. Bir manav dükkâný veya vitrin tanzim edilince göze güzel görünür.
Nizam deyince akla asker veya aðaç dizisi gibi basit bir düzen gelmemelidir. Tabiatýn yarattýðý canlý varlýklarý, nebat ve hayvanlarý yakýndan incelerseniz, teferruatýna kadar iþlenmiþ bir nizam görürsünüz. Çiçek,
kelebek, kuþ, balýk, hatta bazý madenlerdeki renk ve þekil ahengi hayret vericidir. Bütün varlýk açýk veya
gizli bir nizama dayanýr. "Güneþ manzumesi", "yýldýzlar cümlesi" deyimleri bir gerçeðe tekabül eder. Ýlim
kainatýn nizamýný keþfe çalýþýr. Öðrencilerde nizam fikrini uyandýrabilmek için ilimlerden de faydalanýlabilir.
Sosyal hayatta nizamýn ehemmiyetini gösteren aktüel bir konu vardýr: Trafik! Vasýtalar düzenli bir þekilde hareket ederse caddelerde hiçbir karýþýklýk olmaz. Hayat canlý bir þekilde akar gider. Düzene uymayan144
lar tarafýndan yol týkanýrsa, herkesin caný sýkýlýr. Fakat insan, kafasýnýn içinde bir nizam tesis edemezse
dýþarýda onu nasýl kurabilir? Kompozisyon derslerinin gayesi öðrencilere, kendi duygu ve düþünce dünyalarýna bir çekidüzen vermektir.
Mehmet KAPLAN
1. Metindeki son paragrafýn yapýsýný inceleyiniz ve paragrafý oluþturan unsurlarý belirleyiniz.
2. Metinden hareketle iyi bir paragrafta bulunmasý gereken özellikleri yazýnýz.
3. Metindeki paragraflarda yer, zaman, kiþi ve durum bildiren ögeleri bularak bu kavramlarýn arasýndaki
iliþkiyi açýklayýnýz.
4. Metindeki paragraflar arasýnda geçiþin nasýl saðlandýðýný açýklayýnýz.
5. Metinde koyu yazýlmýþ paragrafta bir açýklama yapýlmaktadýr. Bir kelime veya bir cümlenin bu açýklama için yeterli olup olmadýðýný gerekçeleriyle söyleyiniz.
1. ETKÝNLÝK
Açýklayýcý, öyküleyici, duygulandýrýcý, tartýþmacý anlatýmla oluþturulmuþ metinlerden dört paragraf
seçiniz. Seçtiðiniz paragraflarda dil birliklerinin ve anlam deðerlerinin nasýl birleþtirildiðini inceleyiniz.
Paragraflarýn cümlelerden oluþan daha geniþ ve daha kapsamlý bir gösterge olmasý bakýmýndan
özelliklerini yazýnýz. Yazdýklarýnýzý sýnýfta arkadaþlarýnýzla deðerlendiriniz.
2. ETKÝNLÝK
Verilen numaralý cümleleri paragraf hâline getiriniz.
I. Buna karþýlýk ayný kitap bir baþka okurun içini daraltýr, karartýr.
II. Kitap vardýr, okurun iç dünyasýný allak bullak eder.
III. Onun düþünce evreninin sýnýrlarýný açmaya, geniþletmeye zorlar.
3. ETKÝNLÝK
Kitabýnýzdan çeþitli paragraflar seçiniz. Seçtiðiniz paragraflardaki zaman, kiþi ve yer bildiren kelimeleri
çýkartýnýz. Paragraflarýn anlamýnda oluþan deðiþiklikleri belirleyiniz.
4. ETKÝNLÝK
Kelimeler birtakým
iþaretlerdir.
Giriþ Bölümü
Ýnsan bu iþaretlerle düþünür. Düþünürken
nesnelerin yerine iþaretleri yani sözcükleri koyar.
Bu, zihnin iþlemesini kolaylaþtýrýr ve çabuklaþtýrýr.
Geliþme Bölümü
Sözcükler ne kadar
kullanýþlý ve açýk olursa
zihin o kadar iyi iþler.
Sonuç Bölümü
Paragrafý oluþturan cümleler; baðlaçlarla, edatlarla, zamirlerle ya da cümlelerde iþlenen konuya götürecek kelime ya da kelime gruplarýyla birbirlerine baðlanýr.
Tablodaki bilgiler doðrultusunda aþaðýdaki numaralý cümleleri paragraf hâline getiriniz.
I. Bir sanat yapýtýný baþarýlý kýlan özellik iþte budur.
II. Ya da doðrudan doðruya anlatmasa bile öyle þeyler yapar ki o duygular, o düþünceler bizde doðar.
III. Hayýr, o olay karþýsýnda duygularýný, düþüncelerini de anlatýr.
IV. Bir þair herhangi bir olayý anlatmak istese bize salt gerçeði mi yansýtýr.
V. Böylece þair kendi iç gerçeðini ortaya koymuþ olur.
Anlama ve Yorumlama
1. Konunun ortaya konduðu veya sezdirildiði cümle veya cümlelerin paragrafýn baþýnda bulunmasýnýn
önemini açýklayýnýz.
2. Cümle ile paragrafý yapý yönünden karþýlaþtýrarak cümlelerin ve paragraflarýn benzeyen ve ayrýlan
yönlerini belirleyiniz.
145
5. ETKÝNLÝK
Aþaðýdaki numaralý cümleleri paragraf hâline getiriniz ve cümleleri birbirine baðlayan baðlama
unsurlarýný (edat, zamir, baðlaç, ortak kelime vs.) yazýnýz.
I. Kahveci susuyordu.
II. Bu hain, kötü, aç bir sükûttu.
III. Sonra sanki buzlar erimiþ gibi oldu.
IV. Ama cevap yine benim için manasýz, çocuk için de acý idi.
6. ETKÝNLÝK
Beþ farklý metinden beþ farklý paragraf getiriniz. Paragraflarý sýnýfta okuyarak yapý özelliklerini belirleyiniz. Sonuçlarýný sýnýf panosunda sergileyiniz.
7. ETKÝNLÝK
“Küf yeþili yapraðýn üzerinde koyu benekleri vardý. Marmara Bölgesi’nde alçak düzlükler geniþ yer tutar.
Yaþamýn uzunluðu ya da kýsalýðý bugüne deðin çok tartýþýlmýþtýr. Aile çevremizde çocuktan çok, yaþlý akrabalar arasýnda ve yaþlý bir insan gibi yetiþtim. Ameliyat bir saate yakýn sürdü. Yanýndan kalkýp kuþ gibi
uçmuþ. Þoför bu sefer uyanacaða benzemiyordu. Bunlara ses çýkardýðým yoktu. Medeniyet iki sütun
üzerinde yükselir. Anlatýmý güzelleþtiren ya da çirkinleþtiren etkenler çok yönlüdür. Ýspanyol ses sanatçýsý
bir konser için Ýstanbul'a geldi. Kabul edelim ki uzayda hayat var.”
Yukarýda verilen cümlelerin bir paragraf oluþturup oluþturmadýðýný nedenleriyle açýklayýnýz.
8. ETKÝNLÝK
Aþaðýdaki þekille anlatýlmak istenileni yazýlý olarak açýklayýnýz.
u+z+u+n
uzun
uzun yýllar
Ailelerimiz uzun yýllar yan yana yaþamýþtýr.
Sokaðýn taa sonunda, ýrmaðýn yanýndaki tepecikte iki ev vardýr; saðlam bir duvarla çevrilidir ikisi de
duvarýn ötesinde uzun kavaklar yükselir. Bizim evlerimizdir bunlar. Ailelerimiz uzun yýllar yan yana yaþamýþtýr.
Ben büyük evdendim. Ýki aðabeyim vardý, ikisi de bekârdý. Ýkisi de cephedeydi, uzun zamandýr ikisinden de
haber alamýyorduk.
Her þey ben çocukken oldu. Savaþýn üçüncü yýlýydý. Uzaklarda bir yerlerde, Kurak'ta, Orel'de, babalarýmýz,
aðabeylerimiz düþmanla savaþýrken bizler, on beþ yaþýndaki çocuklar, kolhozda çalýþýyorduk. Cýlýz, gencecik
omuzlarýmýz, koca adamlarýn iþini yüklenmiþti. En gücü de hasat zamanýydý. Haftalarca evden uzak kalýr, günlerimizi, gecelerimizi tarlada, harman yerinde ya da istasyon yolunda ekin taþýmakla geçirirdik.
Oraklarýmýzýn ekin biçmekten sanki kor kesildiði o kavurucu günlerin birinde, boþ arabamla istasyondan
dönerken eve uðrayayým dedim.
Sokaðýn taa sonunda, ýrmaðýn yanýndaki tepecikte iki ev vardýr; saðlam bir duvarla çevrilidir. Duvarýn
ötesinde uzun kavaklar yükselir. Bizim evlerimizdir bunlar. Ailelerimiz uzun yýllar yan yana yaþamýþtýr. Ben
büyük evdendim. Ýki aðabeyim vardý, ikisi de bekârdý. Ýkisi de cephedeydi, uzun zamandýr ikisinden de haber
alamýyorduk.
Babam ihtiyar bir dülgerdi. Seher vakti sabah duasýný ettikten sonra, ortak avludaki atölyesinde çalýþmaya
gider, akþamýn geç saatlerine kadar da orada kalýrdý.
146
1. Aþaðýdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri doldurunuz.
Kýsa, sade, anlaþýlýr, ilgi çekici ve açýklanmaya uygun olmalýdýr. Ýçerisinde “bunun için, buna karþý, bu
nedenle, bu, þu, böyle, þöyle, söz gelimi, yalnýz, ancak, hâlbuki gerçi vb. gibi edat, zamir, baðlaç ve cümleyi bir önceki cümle ile baðlantý kurmasýný saðlayan kelime ya da kelime gurubu” bulunmaz. Bu özellikler
paragrafýn ………………………… bölümünün özelliðidir.
Konunun yardýmcý düþüncelerle açýldýðý, örneklendirildiði ve konunun sýnýrlarýnýn çizildiði bölüm paragrafýn …………………………… bölümüdür.
2. (I) Galiba ölümünden on yýl sonraydý, Mümtaz Turhan için bir anma toplantýsý düzenlenmiþti. (II)
Konuþacak olanlar arasýnda Tarýk Buðra da vardý. (III) Salonu, o büyük sanatçýyý on yýla raðmen unutmayan birçok kiþi doldurmuþtu. (IV) Sýra kendisine geldiðinde daha ilk cümlelerde sesinin titrediðini fark
ettim. (V) Birkaç dakika ya geçti ya geçmedi, hýçkýrýklar boðazýna dizilmeye baþladý, gözleri yaþla doluydu.
Bu parçada numaralanmýþ cümlelerden hangisi düþüncenin akýþýný bozmaktadýr?
A) I.
B) II.
C) III.
D) IV.
E) V.
3. Davulun “þýpýr þýpýr” ses çýkardýðýný, su damlacýklarýnýn “güm güm” yere düþtüðünü söyleyemeyiz.
Devrilen bir aðacýn týsladýðýný ifademizde kullanamayýz. Demek ki…
Yukarýdaki paragrafý en anlamlý þekilde tamamlayan cümle aþaðýdakilerden hangisidir?
A) Tabiat taklidi kelimelerde ses, anlam iliþkisi olduðunu söylemek mümkün deðildir.
B) Tabiat taklidi kelimelerin kullaným yerlerinin önceden belirlendiðini söyleyebiliriz.
C) Tabiat taklidi kelimelerde kuvvetli bir ses anlam iliþkisi vardýr.
D) Tabiat taklidi kelimelerin kullaným yerleri bellidir.
E) Tabiat taklidi kelimeler fazla bir anlam içermez.
4. Aþaðýdakilerden hangisi bir paragrafýn giriþ cümlesi olabilir?
A) Sonra tekrar þarkýsýna devam etti.
B) Goethe de hakim, bilge bir þairdir.
C) Öteki felsefi bir serinkanlýlýkla yalnýz bizi düþünceye davet eder.
D) Eðitimcilerin ve ruh bilimcilerin de edebiyatýn bu özelliði üzerine eðilmeleri gerekir.
E) Gençlerin geliþiminde, kiþiliklerinin oluþumunda edebiyatýn önemi büyüktür.
5. (I) Bir sanatçý önce kullanacaðý malzemeyi seçer. (II) Sonra da bu malzemedeki estetik dýþý ögeleri
ayýklar. (III) O da tasarladýklarýný dil aracýlýðýyla kýsa ve öz olarak anlatýr. (IV) Þairin malzemesi de dildir.
(V) Örneðin, bir yontucu, mermeri fazlalýklarýndan arýndýrarak yapýtýný ortaya çýkarýr.
Aþaðýdaki numaralanmýþ cümlelerin anlamlý bir bütün oluþturabilmesi için cümlelerden hangileri yer deðiþtirmelidir?
A) I - II
B) II - III
C) III - IV
D) III - V
E) IV - V
ÖSS 1983
147
6. (I) Sekiz küçük roman yayýmladým. (II) Ama bunlardan biri dýþýnda öbürleri beni fazla doyurmadý. (III)
Yeniden inceleyince neden doyurmadýklarýný anladým. (IV) Bunun üzerinde þu kanýya vardým. Saðlam bir
kültürel temele dayanmayýnca iyi sanat yapýlamaz. (V) Özellikle roman ve hikâye saðlam bir kültür ister.
Yukarýdaki parçada numaralanmýþ cümlelerin hangisinden sonra “Bilgi yönünden eksikliklerim
vardý.” cümlesi getirilirse parçanýn anlam bütünlüðü bozulmaz?
A) I.
B) II.
C) III.
D) IV.
E) V.
ÖSS 1994
7. (I) Anýlar yaþadýktan sonra yazýlýr. (II) Günlüklerse yaþanýrken oluþturulur. (III) Kimi günlükler içe
dönük bir nitelik taþýr. (IV) Anýlarla günlükler arasýndaki en önemli ayrým budur. (V) Bu bakýmdan günlükler anýlara göre daha inandýrýcýdýr.
Yukarýdaki numaralanmýþ cümlelerin hangisi düþüncenin akýþýný bozmaktadýr?
A) I.
B) II.
C) III.
D) IV.
E) V.
ÖSS 1995
8. Aþaðýdaki cümlelerin hangileri bir paragrafýn giriþ cümlesi olamaz? Niçin?
a. Düþüncenin bulanýklýktan, baþýboþluktan kurtulmasý büyük ölçüde terimlere yaslandýrýlmasýna
baðlýdýr.
b. Sanat ve insan iç içedir.
c. Bu kurmaca dünyadaki iliþkileri, bilgileri ve diðer yorumlama iþlerini her zaman gerçek yaþamdaki
bilgilerimiz ýþýðýnda deðerlendiririz.
ç. Özündeki bu iki karþýtlýk nedeni ile roman, gerçeklik ve düþsellik arasýnda uzanan geniþ bir anlatý
alanýdýr.
d. Okuryazar olmak ayrý þey, okur olmak ayrý.
e. Okuma da yazma gibi yaratýcý bir eylemdir.
f. Yazýnsal metinler alýcýya bir þey esinleme ve ondan bir þey çaðrýþtýrma gücüne sahiptir.
g. Metnin anlamýný bir bakýma okuru, kendi bilgi ve deðer yargýlarýný da aþma alýþtýrmasý biçiminde
algýlamak gerekir.
9. Paragrafa giriþ cümlesi olabilecek nitelikte, farklý konuda beþ cümle yazýnýz.
a)…………………………………………………………………………………………………………….
b) …………………………………………………………………………………………………………...
c) …………………………………………………………………………………………………………….
ç) …………………………………………………………………………………………………………….
d)…………………………………………………………………………………………………………….
10. “Paragraf bir fikrin parçasý deðil, tam bir fikrin ifadesidir.” sözü hakkýndaki düþüncelerinizi açýklayýnýz.
148
3. Paragrafýn Boyutu
Hazýrlýk
1. Ayný konunun anlatýlmasýnda farklý sayýda cümlenin kullanýlabilmesiyle ilgili düþüncelerinizi açýklayýnýz.
2. Bir konu hakkýnda konuþurken veya yazarken ifadelerinizin uzun ya da kýsa olmasýný belirleyen
nedenleri söyleyiniz.
Ýnceleme
AYRAN
…
Akþama kadar bu köþede bekledi. Ara sýra ayaða kalkýp dizlerini ovuþturuyor, sonra tekrar çömelerek
kafasýnýn içindeki sisli boþluða gözlerini çeviriyordu. Düþünmesi ve tahayyül etmesi kendisine hoþ gelecek
hiçbir þey mevcut olmadýðý için, bu boþluk ona bir dinlenme gibi geliyordu. Birkaç kere anasý aklýna geldi.
Onun aðlamaklý yüzünü görür gibi oldu. Üç küçük çocuðunu toprak bir damda býrakarak baþka köylerde ve
en yanýnda birkaç lokma için didinen bu kadýna karþý garip bir merhamet duyuyordu. Bunda, biraz da
kardeþlerine karþý anasýyla ayný vaziyette bulunmasýnýn tesiri vardý. Evdeki iki aç mahluk haftada bir gelen
zavallý kadýný da hep o kin dolu bakýþlarla karþýlarlardý. Kadýncaðýz, getirdiði bulgurdan yaðsýz bir çorba
yaparken kuru kuru hýçkýrýklarla iktifa eder, evi bir parça düzeltmeye çalýþýr, akþama kadar kaldýktan sonra,
bazen bir kelime bile konuþmadan çýkar giderdi. Küçük Hasan onun aðzýndan babasýna veya herhangi bir
akrabaya dair bir kelime bile duymamýþtý. Zaten kendini bildiðinden beri bir an bile bunlarý merak etmiþ
deðildi. Hayatý istasyonda ayran satmaktan ve küçük kardeþlerini beklemekten ibaret sanýyordu. Bunun
için de bir tek korkusu vardý: Ya anam yine günün birinde eve gelip birkaç gün yatar, iniltiler içinde ve kendi
kendine bir çocuk daha doðurur, beþ on gün sonra onu da baþýma býrakarak giderse, diyordu… Bu yeni
misafiri de doyurmak kendisine düþecekti. Köylü de onlarýn evinden nedense uzak kalmayý tercih ediyordu. Kapýlarýný bir gün bir insanýn açtýðý görülmemiþti. Hayat eskisinden daha feci olarak devam edecek ve
Hasan, günden güne sütü azalan ihtiyar keçinin yardýmýyla bu müthiþ mücadeleyi baþarmaya çalýþacaktý.
Gününün boþ zamanlarýný keçi otlatmak, karlý havalarda ise dere boyunda, bir karýþtan kýsa kuru otlar
bulup hayvana getirmekle geçirecekti.
Yazýn iþleri o kadar fena deðildi. Sabahleyin serinde yola çýkarsa istasyona yorulmadan varýyor, hemen
hemen bütün güðümü satýyordu. Cebine doldurduðu ufak paralar kadar, belki de daha fazla onu sevindiren
bir þey de, köye dönerken yükünün hafif olacaðý düþüncesiydi.
Sabah treninde bütün ayraný satmasa bile akþam trenine kalýyor fakat istasyona ekin getiren köylüler
öðleyin ekmek yerken çok kere bütün güðümü haklýyordu.
Akþam treni saat dört buçukta geldiði için yazýn ortalýk kararmadan köye dönebiliyordu. Fakat bugün
daha trene yarým saat kala istasyon korkutucu bir alacakaranlýða gömülmüþtü. Ayazda ve karanlýkta kalkýp
geri döneceðini düþünerek titredi ve hemen gitmek istedi. Fakat bu sýrada odasýndan dýþarý çýkan istasyon
memuru trenin yakýn olduðunu anlattý.
Trenin istasyonda durmasýyla kalkmasý bir oldu. Küçük Hasan, kapalý ve puslu pencerelerin arkasýnda
hayal meyal belli olan insan þekillerine bakarak trenin bir baþýndan öbür baþýna koþtu ve "Ayran, temiz
ayran!" diye baðýrdý, kocaman kunduralarý ýslak kumlarda gýcýrtýlar yapýyor, karlar baðýrmak için açtýðý aðzýna doluyordu…
Sabahattin Ali
1. “Ayran” adlý hikâyeden alýnan paragraflarda “Kullanýlmasa da olur.” diyebileceðiniz cümleleri
çýkardýðýnýzda paragrafýn boyutu ve anlamýnda ne gibi deðiþiklikler olduðunu söyleyiniz.
2. Metindeki 1 ve 2. paragrafýn boyutlarý arasýndaki farkýn oluþumunda yazarýn rolünü açýklayýnýz.
149
1. ETKÝNLÝK
Tarih kitaplarýndan ve romanlardan “Kurtuluþ Savaþý”nýn anlatýldýðý birer paragraf getiriniz. Ýki
paragrafý boyutlarý yönünden karþýlaþtýrarak elde ettiðiniz sonuçlarý yazýnýz.
1. Paragrafýn boyutu ile okuyucuya kazandýrdýklarý arasýnda bir iliþkinin olup olmadýðýný belirtiniz.
Anlama ve Yorumlama
YORGANLAR
Bütün o geçmiþ zaman evlerinin hepsinin sadýk kaldýklarý bir âdetleri vardý: Günün birinde, bir gece
yatýsýna gelebilecek misafirler için hazýr yataklar ve hazýr yorganlar bulunmalýydý. Bir misafir yatak odasýnda, bir yükün kapýsý açýlýr açýlmaz sað ve sol taraflarýnda, insan boyunca, üst üste konmuþ, ilk önce
kalýn döþekler, sonra, pamuklarý iyi atýlmýþ ve hiç bozulmamýþ þilteler, daha sonra da sakýz gibi beyaz
ve temiz yatak yüzleri ve bunlarýn üstünde de mevsime göre, birer ikiþer konabilecek, bazýlarý yazlýk,
ince, diðerleri kýþlýk ve kalýn, rengârenk yatak yorganlarý istif edilmiþ olurdu. Üstünden hafif bir lavanta
çiçeði kokusu duyulan bu yük açýlýnca biz çocuklar, kenarlarýndan renkleriyle tanýlan yorganlarý kat kat
sýralanmýþ görünce gülmeye baþlar zira bir bahçenin renk renk çiçekleri tarzýnda sýralanmýþ bütün bu
yorganlarý, gözlerini, yüzlerini, huylarýný, seslerini bildiðimiz mahluklar gibi, duymaya koyulunca gülmekten kendimizi alamazdýk. Bütün bunlar, þimdi, üst üste, bir kümeste pinekler gibi birbirleriyle daha
anlaþamamýþ, ayný fikirlere, kanaatlere, zevklere varmamýþ; münazaalý ve münakaþalý görünen bu mahluklar adetleri vechile, gözleriyle gagalarýyla, seslenmeye, kimi, taþkýn duygularýnýn hususiyetlerine
göre, renklerine doðru, iç çekerek söylemeye, renkleriyle havlamaya baþlardý. Eski günlerin ayrý ayrý
sabahlarýnda onlarý daha kaldýrmamýþ yataklar üstünde bulunduklarý sýralarda manalarýný duymaya ve
hüviyetlerini anlamaya, onlarýn hepsini de canlý bir mahluk olarak görmeye ve kendilerinin neþeli ve taþkýn hâllerini yahut yorgun ve somurtkan edalarýný göre göre artýk hepsinin hususiyetlerine ermeye alýþmýþtýk. Bütün bu yorganlar, insanlar gibi, ýrki, dil, din, iklim, mizaç, neþe, þive, üslup, mana itibariyla, ayrý
ayrý görünürler, kimi yeni taze, genç neþeli, þakrak, kimi, neþesiz, yorgun, ezgin, bezgin görünürlerdi.
Bunlarýn bazýsý, alafranga, çarþaflarý Frenk gömleklerinin küçük sedef düðmeleriyle iliklenmiþ olur; alaturka olanlarýnsa, çarþaflarýnýn kenarlarý teðerlenmiþ olurdu. Ýçlerinde üniformalý, redingotlu görünen
yaþlý, rütbeli erkekler görülür, eski zaman esvaplarýyla, feraceleriyle süslü kadýnlar bulunurdu.
Abdülhak Þinasi HÝSAR
1. “Yorganlar” metninin uzun bir paragraf olmasýnda, anlatýcýnýn anlattýðý konunun, yer ve objenin
etkisini açýklayýnýz.
2. Paragrafýn boyutunu belirlemede anlatýlan, tanýtýlan, bildirilen konunun yer, zaman ve kiþilerle ilgi
derecesinin etkili olup olmadýðýný açýklayýnýz.
OKUMA KÝTAPLARIM
Sevgili, okuma kitaplarým. O kitaplar aylara bölünmüþtü. Kýþ aylarýna düþen parçalarda kýþ resimleri
vardý. Sonra, o resimler gittikçe deðiþirdi. Dallar, yavaþ yavaþ tomurcuklanýr, aðaçlar çiçek açardý. Paltolu
çocuklar paltolarýný çýkarmaya baþlardý. O resimler böylelikle, bizlere bir tatilin yaklaþmakta olduðunu hatýrlatýrdý.
Ziya Osman SABA
1. “Okuma Kitaplarým” paragrafýnýn boyutunu belirlemede iletiþim biçiminin, iletinin niteliðinin, alýcý ve
göndericinin durumunun önemini açýklayýnýz.
150
2. Ýletiþim biçiminin, yerin, iletinin niteliðinin, alýcýnýn-göndericinin durumu ve ileti kanalýnýn, paragrafýn
boyutunu belirlemekteki etkilerini açýklayýnýz.
3. “Yorganlar” ve “Okuma Kitaplarým” adlý paragraflarda, paragrafýn boyutu okuyucuyu etkilemede rol
oynuyor mu? Metnin anlatým gücünü etkiliyor mu? Niçin?
2. ETKÝNLÝK
Bulunduðunuz yerin belediye baþkanýna ve yörenizde yayýnlanan yerel bir gazeteye “çevre kirliliði”
konusunda birer mektup yazýnýz. Mektuplardaki paragraflarýn boyutlarýnýn ayný uzunlukta olmayýþ sebeplerini belirleyiniz.
1. Aþaðýdaki cümledeki boş bırakılan yeri doldurunuz.
Anlatým birimi olarak paragraf, iþlediði konuya göre ............................. kazanýr.
Anlatýlan, tanýtýlan, bildirilen konunun yer, zaman ve
kiþilerle ilgi derecesi paragrafýn boyutunu belirler.
Doðru ( )
Yanlýþ ( )
Paragraf, bulunduðu metne göre boyut kazanmaz.
Doðru ( )
Yanlýþ ( )
Mesaj, paragrafýn boyutunun belirlenmesinde etkilidir.
Doðru ( )
Yanlýþ ( )
Paragrafýn boyutu ile okuyucuya kazandýrdýklarý doðru orantýlýdýr.
Doðru ( )
Yanlýþ ( )
En uzun paragraf, konuyu en güzel anlatan paragraftýr.
Doðru ( )
Yanlýþ ( )
Bir cümle bir paragraf olabilir.
Doðru ( )
Yanlýþ ( )
3. (I) Biz gazeteciler, dýþarýdan pek sevimli gözükmeyiz. (II) Sanýrým bunun temelinde daha çok, iþimizin
eleþtiri olmasý yatýyor. (III) Çünkü insanoðlu, doðasý gereði, eleþtiriden pek hoþlanmaz; eleþtiriyi de
eleþtireni de hoþgörüyle karþýlamaz. (IV) Eleþtirinin tarih içindeki önemini küçümsememeliyiz. (V) Eleþtiri
olmasaydý herhâlde uygarlýk bugünkü düzeyine ulaþamazdý. (VI) Çaðdaþ uygarlýðýn bu düzeye gelmesinde
eleþtirinin motor rolü oynadýðýný söyleyebiliriz.
Bu parça iki paragrafa bölünmek istense ikinci paragraf hangi cümleyle baþlar?
A) II.
B) III.
C) lV.
D) V.
E) VI.
4. Paragrafýn boyutunun metnin anlatým gücünü etkileyip etkilemediðini tartışarak belirleyiniz.
151
4. Paragrafta Anlam ve Ana Düþünce
Hazýrlýk
1. Sizce yapýlan her iþin bir amacý var mýdýr? Düþüncelerinizi açýklayýnýz.
2. Belli bir amaca yönelik olarak hareket etmenin faydalarý nelerdir?
3. Bir metinde, paragraflarýn oluþturulma amacýnýn neler olduðunu söyleyiniz.
Ýnceleme
DOSTLUK
Dost ve dostluk dediðimiz, çokluk ruhlarýmýzýn beraber olmasýný saðlayan bir rastlantý ya da zorunlulukla edindiðimiz ilintiler, yakýnlýklardýr. Benim anlattýðým dostlukta ruhlar o kadar derinden uyuþmuþ, karýþmýþ,
kaynaþmýþtýr ki onlarý birleþtiren dikiþi silip süpürmüþ ve artýk bulamaz olmuþlardýr. Onu* niçin sevdiðimi
bana söyletmek isterlerse bunu ancak þöyle anlatabilirim sanýyorum: Çünkü o, o idi; ben de bendim.
Ruhlarýmýz o kadar sýký bir birliktelikle yürüdü, birbirini o kadar coþkun bir sevgiyle seyretti ve en gizli
yanlarýna kadar birbirine öyle açýldýlar ki ben onun ruhunu benimki kadar tanýmakla kalmýyor, kendimden
çok ona güvenecek hâle geliyordum.
Öteki sýradan dostluklarý buna benzetmeye kalkýþmayýn: Onlarý, hem de en iyilerini ben de herkes
kadar bilirim. O dostluklarda insanýn, eli dizginde yürümesi gerekir: Aradaki bað, güvensizliðe hiç yer vermeyecek kadar düðümlenmiþ deðildir. Chilon** (Þilon) dermiþ ki: “Onu (dostunuzu), bir gün kendisinden
nefret edecekmiþ gibi sevin; ondan, bir gün kendisini sevecekmiþ gibi nefret edin." Benim anlattýðým yüksek ve yalýn dostluk için hiç yerinde olmayan bu davranýþ öteki dostluklara uyabilir. Bunlar için Aristoteles'in
sýk sýk tekrarladýðý þu sözü de kullanabiliriz: "Ey dostlarým, dünyada dost yoktur…”
Onsuz yorgun ve bezgin sürüklenip gidiyorum: Tattýðým zevkler bile, beni avutacak yerde ölümümün
acýsýný daha fazla artýrýyor. Biz her þeyde birbirimizin yarýsý idik, þimdi ben onun payýný çalar gibi oluyorum.
…
Ne yapsam, ne düþensem onun eksikliðini duyuyorum. O da benim için elbette ayný þeyi duyardý. Çünkü
o, diðer bütün deðerlerinde olduðu gibi dostluk duygusunda da benden kat kat üstündü.
__________________
*Etienne de la Boétie: Montaigne'in en iyi dostu. Ýyi yürekliliði ve bazý þiirleriyle tanýnmýþtýr.
**Eski Yunan'ýn ünlü bilgelerinden biri.
Montaigne
1. Metindeki üçüncü paragrafýn anlamýný belirleyen kelime, kelime grubu ve cümlelerin paragrafta
anlamýn oluþmasýndaki rolünü söyleyiniz.
2. Birinci paragrafýn yapýsýný oluþturan ögeler (kelime, kelime grubu ve cümle) ile ana düþüncenin nasýl
bir bütünlük oluþturduðunu belirtiniz.
3. Paragraflardaki iletileri (mesajý) bularak bu iletilerin “kim, ne, nerede, ne zaman, ne kadar” gibi sorulara gerek duyulmayacak þekilde ifade edilip edilemediðini söyleyiniz.
4. Paragraflardaki ana düþüncenin nasýl ifade edildiðini belirtiniz.
5. Paragraflardaki yardýmcý düþünceleri belirleyerek yardýmcý düþüncelerin ana düþünceyle iliþkisini
açýklayýnýz.
6. “Paragraflarýn ana düþüncelerinin iletilmek istenen mesajýn en kýsa ve açýk ifadesi olduðu” fikrine
katýlýyor musunuz? Metinden hareketle yorumlayýnýz.
152
7. Paragrafýn anlam kazanmasýnda iletiþime katýlan ögelerin (ileti, gönderici, alýcý ve kanal) önemini
açýklayýnýz.
8. Paragrafta yardýmcý düþüncelerle ana düþüncenin nasýl bir bütünlük oluþturduðunu söyleyiniz.
1. ETKÝNLÝK
Tiyatronun en büyük gücü “söz”dedir. Üstün insanlardan bize kalan tek düþünce anýtý bu granit sözcüklerle örülmüþtür. Ýnsanlýðýn sesi tiyatroda duyulan sözlerle kulaktan kulaða, kuþaktan kuþaða geçer, geleceklere armaðan kalýr. Tiyatro, seyircinin kana kana içeceði bu söz yaðmurudur, ruhlarýný yýkayan bu söz
tufanýdýr.
Muhsin ERTUÐRUL
a. Yukarýdaki paragrafýn ana düþüncesi “Tiyatronun en büyük gücü sözdedir.” cümlesidir. Siz de ana
düþüncesi bu cümle olan bir paragraf yazýnýz.
b. Yazdýðýnýz paragrafta ana düþünceyi hangi yardýmcý düþüncelerle desteklediðinizi belirtiniz.
2. ETKÝNLÝK
ANA DÜÞÜNCE (ANA FÝKÝR)
A
Sanatta ustalýk sanýldýðý gibi bir sanatçýnýn tek
baþýna oluþturduðu bir nitelik deðildir. Gerçekte
bu, yüzyýllar boyunca bu alanda gösterilen
çabalarýn ve sürdürülen çalýþmalarýn sonucudur. Bu yönden bir sanatçýnýn kendinden önce
verilmiþ ürünleri iyice özümsemesi gerekir.
Bunu yaparsa ilk yapýtlarýnda bile belirli bir
çizginin üstüne çýkar. Bu çizgi zamanla kendinden sonrakilere örnek olabilecek biçimde geliþir
ve özgün bir nitelik kazanýr. Öyleyse hiçbir
sanatçý kendinden önce ortaya konmuþ yapýtlara sýrt çeviremez.
ÖSS
B
Ýnsanlarýn çoðu ömürlerini yarýn ile uðraþýrken
bugünden tat almayý unutarak geçirirler. Falan
iþ olacak mý? Filan sýkýntýdan nasýl kurtulacaðým? Böyle sorunlarla kaygýlanarak ve günlük mutluluk olasýlýklarýný görmezden gelerek
yýllarýný öðütürler. Ömrün sonu, birden çýkýverir
karþýlarýna. O zaman dönüp geriye bakar,
'Demek dünyadaki serüvenim buymuþ.' diye
þaþakalýrlar. Onun için þu sözü çok gerçekçi
bulurum. "Yaþam, biz baþka planlar yaparken
baþýmýzdan geçenlerdir". Bilinçli insanýn bu
tuzaktan kaçýnmasý gerekir.
ÖSS
C
Bir zamanlar bir bahçývanýn yanýnda çalýþýyordum.
Bahçývan bir defne aðacýný budamamý istedi. Aðacýn küre biçiminde olmasý gerekliydi. Ben hemen fazla uzamýþ filizleri
kesmeye baþladým. Ama bir defa bir yanýný, bir defa diðer
yanýný fazla kesiyordum. Sonunda ortaya bir küre çýktý; ama
çok küçüktü. Bahçývan düþ kýrýklýðýyla, "Çok güzel! Bu bir küre
ama defne aðacý nerede?" dedi. Bu durum þiirde de böyledir.
ÖSS
a. A, B ve C paragraflarýndaki en önemli cümlelerin altýný çiziniz.
b. A, B ve C paragraflarýnýn ana düþüncelerini yazýnýz.
c. C paragrafýnda ana düþünceye nasýl ulaþtýðýnýzý açýklayýnýz.
ç. A, B ve C paragraflarýndan hareketle ana düþüncenin paragrafta bulunduðu yeri belirtiniz.
153
Anlama ve Yorumlama
3. ETKÝNLÝK
Çiçeklerin dilinden konuþmak, renkli ve güzel konuþmaktýr. Duygularý çiçeklerle süslemek, hatýralarý
çiçeklerle beslemek, sevgileri çiçeklerle ifade etmek birer güzel söyleyiþtir. Göðüslerde çiçekler, vazolarda
çiçekler, düðünlerde çiçekler hatta sevgili kayýplarýmýzýn mezarlarýnda çiçekler, daima çiçek kadar temiz
duygularý ifade eder. Çiçeklere iç âlemlerimizin çiçekleþen duygularý diye bakabildiðimiz zaman, onlarda
göreceðimiz güzellikler, eskisinden zengin olur. Aralarýnda zakkumlar da bulunmakla beraber, çiçekler,
umumiyetle iyiliklerin, temizliklerin, vefanýn ve aþkýn mümessilidirler.
Nihad Sami BANARLI
Aþaðýdaki sorularý metne göre cevaplayýnýz.
Paragrafta yer alan yardýmcý düþünceleri yazýnýz.
...............................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
Paragrafýn ana düþüncesini yazýnýz.
...............................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
Ana düþünce ile yardýmcý düþünceler arasýndaki iliþkiyi açıklayınız.
...............................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
Ana düþünce cümlesinin özelliklerini yazýnýz.
...............................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
Ana düþüncesi "Gerçek yaþamdaki kiþiler öykü kiþilerine dönüþürken deðiþir." cümlesi olan bir paragraf yazýnýz.
...............................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
154
4. ETKÝNLÝK
Atatürk, yalnýz millî, içtimai, askerî ve siyasi hayatýmýzda da bir “büyük hadise”dir. Türk saz þiiri, onun
kahramanlýðý etrafýnda destanlar söyledi; ölümüne aðýtlar yaktý. Aydýnlar edebiyatýnda ise onun için yazýlan
þiir, nesir, roman, tiyatro, hikâye, makale, fýkra ve hatýralar daha þimdiden bir “Atatürk Kütüphanesi” teþkil
edecek ölçüdedir. Onun için, baþka dillerde yazýlan eserler ve söylenen sözler de yine kabarýk ve göðüs
kabartacak bir yekûn tutuyor.
Nihad Sami BANARLI
Yukarýdaki paragrafta bulunan cümlelerin birbiri ile iliþkisini belirleyerek paragraftaki cümlelerle ana
düþüncenin iliþkisini açýklayýnýz.
1. Bir edebiyat ürününün örgüsel bütünlüðü içinde yer alan ögelerden biri de temadýr. Konuyla temayý
karýþtýrmamak gerekir. Þöyle ki bir yapýt ya da yaratýnýn anlamca sürdürdüðü temel yönelimleri içerir tema.
Tema, yazýlmadan önce vardýr. Oysa konu temanýn iþleniþ aþamasýnda ya da aþamalarýnda ortaya çýkar.
Konu somut, genel bir nitelik taþýmasýna karþýn, tema soyut ve içe dönüktür. Bazý kuramcýlar tema ile konu
arasýndaki farký þöyle ortaya koyar: “Konu, bir hikâye okuduðumuz, bir resme baktýðýmýz, sahne ve perdede bir oyun izlediðimiz zaman, doðrudan doðruya algýladýðýmýz bir aksiyondur. Tema ise görmesek de
iþitmesek de kavramamýz gereken þekilde bu aksiyonun iç anlamýdýr.”
Bu parçada vurgulanan en kapsamlý yargý aþaðýdakilerden hangisidir?
A) Konu ile tema arasýnda fark vardýr.
B) Konu ile tema ayrýlmaz bir bütündür.
C) Tema, edebiyat ürünlerinin vazgeçilmezidir.
D) Edebiyat ürünlerinde tema önemli yer tutar.
E) Konu, daima edebi eserler de temadan önce gelir.
2. Bir eleþtirmenin sanat eserini deðerlendirebilmesi için, o sanat dalýndan anlamasý, onun özelliklerini
bilmesi ve kafasýnda bir ölçü oluþturmasý gerekir. Yani, bir müzik meraklýsýnýn kalkýp edebiyat eleþtirisi yapmak istemesi yanlýþtýr. Bunun gibi, sanat üzerinde sadece genel bazý beðenileri olan birinin, bu beðenilere
dayanarak, sanat eseri iyidir ya da kötüdür diye yargýlamasý doðru olmaz. Eleþtirme olmaz bu. Zira elinde
ölçü yoktur bir kere, ölçünün doðruluðu ise hiç yoktur.
Bu parçada asýl anlatýlmak istenen aþaðýdakilerden hangisidir?
A) Çoðu eleþtirmenin elinde nesnel bir eleþtiri ölçüsü yoktur.
B) Müzikseverlerin þiir eleþtirisi yapmasý doðru deðildir.
C) Þiir eleþtirmenleri mutlaka þiiri sevmelidir.
D) Sanat eserinin gücü herkeste ayný zevki uyandýrmalýdýr.
E) Eleþtirmen, konusunda bilgili olmalý ve görüþlerini nesnel ölçülere dayandýrmalýdýr.
3. (I) Moliere gerçek yaþama yöneltmiþtir güldürüyü. (II) Ýnsanoðlunun evrensel çarpýklýklarýný, oyunlarýnýn odak noktasý yapmýþtýr. (III) Evrenselliði de buradan gelmektedir. (IV) Kiþileri, toplumsal çevreyle
bütünleþtirmiþ, toplumsal çevreyi çözümlemede birer tip olarak kullanmýþtýr. (V) Çünkü tipleþtirmenin belirleyici özelliði, kiþiyi biçimlendiren çevrenin niteliklerini kiþide toplamaktýr.
Bu parçada numaralý cümlelerden hangisi en kapsamlý yargýyý içermektedir?
A) I.
B) II.
C) III.
155
D) IV.
E) V.
4. Balaban, ressam ama ayný zamanda yazar. Onun için resimlerini her zaman fýrçayla, boyayla yapmýyor. Yalnýzca sözcükleri kullanarak da eþi bulunmaz, tadýna doyulmaz gerçekleri, ayný zamanda gerçeküstü
görüntüleri çiziyor.
Parçada sözü edilen sanatçýnýn hangi özelliðine deðinilmemiþtir?
A) Yapýtlarýný resim ve yazý yeteneðini birleþtirerek oluþturmasýna
B) Tasvirlerde çok baþarýlý olmasýna
C) Günlük yaþamda gördüklerini eserlerine yansýtmasýna
D) Sözcüklerle de resim yapmada baþarýlý olmasýna
E) Sanatýn farklý dallarýnda eser vermesine
5. Algýlamak nesnel olan sanatsal eylemin ilkidir. Algýlanan varlýk, yani “ben olmayan”, þarttýr sanatýn
doðmasý için. Ama salt nesnellikle de açýklanamaz sanat. Öznellik nesnelliðe etki yapmazsa sanat deðil,
günlük yaþam ya da gerçek varlýðýn ta kendisi çýkar ortaya. Sanat nesnelin algýlanýp öznelin algý üzerine
etki yapmasýdýr.
Parçanýn ana düþüncesi aþaðýdakilerden hangisidir?
A) Sanat, sanatçýnýn yaþamdan aldýðý malzemeyi kendi kiþiliðinin süzgecinden geçirip iþlemesiyle
oluþur.
B) Dýþ dünyanýn objektif bir bakýþla esere yansýtýlmasýna sanat denilemez.
C) Sanata ulaþmak sanatçýnýn duygu ve düþünceleriyle ördüðü küçük dünyasýndan sýyrýlmasýyla
mümkündür.
D) Sanatçý, yaþamdan aldýðý malzemeyi eserlerinde iþlerken tarafsýz olmalýdýr.
E) Sanatçýnýn eserine kendi "ben"ini katmasý onun nesnellikten uzaklaþmasýna neden olabilir.
6. Duyarlý bir insan karþýsýndaki konuþurken sadece sözcüklerin anlamýný düþünmez, yalnýz cümleleri
algýlamaz; sesin musikisini de dinler. Çünkü kimi zaman “evet”i “hayýr”, “hayýr”ý “evet” anlamýnda kullanýrýz.
Sesinizin tonuna göre “olmaz”da “olur”u vurguladýðýnýz zamanlar az mýdýr? Ýnsanoðlu kimi zaman, “sevgi,
dostluk, vefa”dan söz açtýðýnda “ihanetin, düþmanlýðýn, vefasýzlýðýn” türküsü, sesinin titreþimlerinde pusuya yatmýþtýr. Ancak sözün sesiyle, anlamýn musikisi uyum saðladýðýnda konuþma içtenliklidir.
A) Ýnsanlarla konuþurken kelimelere farklý anlamlar yüklemek doðru deðildir.
B) Konuþmalarda içtenliði elden býrakmak doðru deðildir.
C) Konuþmadaki içtenlik, kelimelerin anlamýyla ses tonunu uygun kullanmaya baðlýdýr.
D) Bir kiþinin konuþmasýný dinlerken kelimelerin anlamýný düþünen, cümleleri anlamca kavrayan
insan, duyarlý insandýr.
E) Ýnsan konuþurken kullandýðý kelimelerin anlamlarýna dikkat etmelidir.
7. Ýsminizden sanki sizi tanýmam gerekirmiþ gibi bahsettiniz fakat açýk seçik bir gerçektir ki bekâr,
müþavir, avukat, serbest bir insan olduðunuz ve nefes darlýðý çektiðiniz dýþýnda hakkýnýzda baþka bir þey
bilmiyorum.
Paragrafta asýl anlatýlmak istenen aþaðýdakilerden hangisidir?
A) Bir insaný tanýmak için onunla uzun süre birlikte olmak, ona yakýn olmak gerekir.
B) Ýsim bir kiþiyi tanýtmada yeterli deðildir, mesleðinin, yaþadýðý yerin bilinmesi gerekir.
C) Kiþi, ismini verirken bütün özelliklerini de vermelidir.
D) Bir insaný tanýmak; onun mesleðini, mevkiini ve fiziksel sorunlarýný öðrenmek deðildir.
E) Birini tanýmak için onun çalýþtýðý yerin koþullarýnýn iyi bilinmesi gerekir.
156
8. Sanatta iyimserliði ya da kötümserliði birer düþünce tarzý yapmak doðru deðildir. Birçok güzellik
varken her þeyi çirkin göstermek, birçok çirkinlik varken de her þeyi güzel göstermek ayný derecede saçmadýr. Bu iki yoldan herhangi birini düþünce tarzý olarak ele almak daha da saçma. Ýyimserlik de kötümserlik de ne bir erdemdir ne de bir kusur. Bunlar yazara bir þey saðlamaz.
Bu paragrafta asýl vurgulanmak istenen düþünce aþaðýdakilerden hangisidir?
A) Sanatçýnýn bir sanat akýmýna uymasý, eserlerini olumsuz etkileyecektir.
B) Bir sanat eserinin hayatýn güzelliklerini ve çirkinliklerini eþit ölçüde iþlemesi gerekir.
C) Yazar, hayatýn gerçeklerini olduðu gibi yansýtmalý, deðiþtirmeye çalýþmamalýdýr.
D) Ýyimserlik de kötümserlik de yazarýn yaratýcýlýðýný engeller.
E) Ýyimserlik veya kötümserlik sanat eserini deðerlendirmede ölçü olamaz.
9. Ýçimizde kimi zaman yükselen “insani” dediðimiz sevgi, dostluk gibi duygularýn yok olmaya baþlamasý
ayný zamanda bir çevre sorunu. Kirli çevre, kirli insan demektir. Dünya kirlenmiþse siz onun içinde temiz
kalamazsýnýz. Sanat ise ancak temiz bir dünyanýn ürünü olabilir . Ýnsan, sanat yaparken de aslýnda
çevreyle konuþur: “Allý turnam bizim ele varýrsan.” der, “Eðil daðlar.” der. Köroðlu, insandan çok atýyla
konuþur.
Paragrafta asýl vurgulanmak isteneni bütünüyle içeren yargý aþaðýdakilerden hangisidir?
A) Sanatla uðraþanlar, daha duyarlý olduklarý için doðaya diðer insanlardan daha fazla önem verirler.
B) Saðlýklý bir toplum ancak saðlýklý bir çevre ile oluþturulabilir.
C) Ýnsanca bir yaþamýn saðlanmasý ve sanatýn korunmasý için çevrenin korunmasý gereklidir.
D) Ýnsanlarýn duyarsýzlýðýný çevreye baðlamak yanlýþ olmaz.
E) Halk þairlerinin üzerinde doðanýn etkisi büyüktür.
10. Uygarlýk, doðaya egemen olmaktýr bir ölçüde. Uygar toplum, nasýl bilimle ve onun ürünü teknikle
doðaya egemen olabilense uygar insan da kendi doðasýna yani içgüdülerine egemen olabilendir.
Bu parçadan aþaðýdakilerden hangisi çýkarýlamaz?
A) Uygarlýðýn bir anlamda doðayla yapýlan savaþýn kazanýlmasý olduðu
B) Bilimsel geliþmelerin uygar toplumu yarattýðý
C) Uygar insanýn içgüdülerinin esiri olmadýðý
D) Uygarlýðýn insanýn doðuþtan sahip olduðu yeteneklerinin bütünü olduðu
E) Ýnsanýn doðaya egemen olabilmesini bilim ve teknolojiye borçlu olduðu
11. Þiir yazma, dile egemen olmayý gerektirir. Þair, þiirin özünü kendi ölçüleri, ilkeleri içinde yansýtmalýdýr. Çünkü þiir sýradanlýða, sýð duyuþlara ve belirsizliðe kapalýdýr. Kullanýlan sözcüklere dikkat edilmeli,
bunlarýn þiirde yükleneceði iþlevler, yapacaðý çaðrýþýmlar özenle saptanmalýdýr. Ayrýca söyleyiþ farklýlýðý,
düþünce zenginliði, ileti kaygýsýyla lirizm harcanmamalý, biçim ve içeriðin uyumu gibi özellikler göz ardý
edilmemelidir. Usta bir þairin dediði gibi “Þiir yazmak titizlik gerektiren bir iþtir.”
Yukarýdaki parçadan hareketle þiirle ilgili olarak aþaðýdakilerden hangisi çýkarýlamaz?
A) Þairliðin dili kullanabilme gücüne baðlý olduðu
B) Þiirde gerçeklerin yerinin olmadýðý
C) Þiirin belli bir anlam derinliðinin olduðu
D) Coþkunun, þiirin önemli özelliklerinden biri olduðu
E) Þiirin kendi iç gerçekliðiyle oluþtuðu
157
5. Paragraf Çeþitleri
Hazýrlýk
1. Varlýklarýn özelliklerine göre adlandýrýlmasýnýn ne gibi faydalarý olduðunu söyleyiniz.
2. Paragraftaki iletiyle anlatým türü arasýnda bir iliþki olup olmadýðýný belirtiniz.
3. Aþaðýdaki Ýstanbul fotoðrafýnda gördüklerinizi özellikleriyle anlatýnýz.
4. Aþaðýdaki fotoðrafta gördüklerinizi bir olay örgüsü içinde anlatýnýz.
158
Ýnceleme
Rýhtýmýn korkuluklarýný aþtýlar, cadde yüzeyinden bir adam boyu aþaðýda kalan dereye atladýlar. Yaz
boyu sularý azalan dere neredeyse kurumuþtu. Rýhtým duvarý dibinden açýlmadan aþaðýlara doðru
kaçtýlar. Gerilerinden polisin: “Tutun, yakalayýn, dereye indiler.” diye baðýrdýðýný duyduklarý sýrada, karanlýkta seçilmeyecek kadar uzaklaþmýþlardý. Derenin kýyýlarýnda yetiþen kavaklar görünmelerini önlüyordu.
Suyun iyice azaldýðý, bir adýmlýk geniþliðe indiði bir yerde karþýya geçtiler. Az ilerde rýhtým duvarý bitiyordu. Toprak yoldan karþý kýyýya çýktýlar. Polisin elinden kurtulduklarý yerde düdükler ötüyordu. Otellerine
gidemezlerdi. Arka sokaklardan dolandýlar. Kapýsýnda fener yanan evlerden birine girdiler.
Necati CUMALI
Aþaðýdaki sorularý paragrafa göre cevaplayýnýz.
Paragrafta bir olay var mý? Varsa, olayýn geliþiminin nasýl anlatýldýðýný yazýnýz.
...............................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
Paragrafta varlýklarýn hareket hâlinde verilip verilmediðini yazýnýz.
...............................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
Paragrafta verilen olaydaki zaman, kiþi ve mekâný yazýnýz.
...............................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
Paragrafta isim cümlelerinin mi yoksa fiil cümlelerinin mi daha fazla kullanýldýðýný yazýnýz.
...............................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
Paragrafýn üslup özelliklerini yazýnýz.
...............................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
Siz de yukarýdaki nitelikleri taþýyan bir paragraf örneði yazýnýz.
...............................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
159
Buradan her yer; göklere baþ kaldýrmýþ, tepesi karlý daðlara kadar her þey gözüküyordu. Karlý tepeler
bütün daðlarýn arkasýnda, bütün yüksekliklerden daha yükseklerdeydi. Karlarýn hemen altýndan koyu
renkli çam ormanlarý baþlýyor, eteklere doðru ise geniþ yapraklý ormanlar iniyordu. Kungey Daðlarý’nýn
güneþe dönük yamaçlarýnda ottan baþka bir þey bitmemiþti. Göle yakýn tepeler bütün bütüne çýplaktý,
yalçýn kayalardan baþka bir þey görünmüyordu. Kayalýk yamaçlar daha aþaðýlarda derin bir vadiyle göle
iniyordu. Bu tarafta tarlalar, bahçeler, köyler vardý. Ekin tarlalarýnýn arasýnda hasat zamanýnýn yaklaþtýðýný gösteren sarartýlar belirmiþti. Sýçan kadar ufak araçlar yollarda bir o yana, bir bu yana koþturuyor, her birinin ardýnda kývrýlan uzun toz kuyruklarý uzanýyordu. Göz alabildiðince uzaklarda, kumlu bir
sahille baþlayan mavi göl, ufukta ortasý tümsek bir düzlük gibi gözüküyordu. Göðün ve suyun birleþtiði
Issýk Göl'dü bu. Ondan ötede hiçbir þey yoktu. Güneþte pýrýl pýrýl yanan durgun suyun yüzeyi bomboþtu.
Ancak sahilde kýrýlan dalgalar beyaz köpükler saçýyordu.
Cengiz AYTMATOV
Paragrafta nitelik bildiren sözcüklerin neler olduðunu yazýnýz.
...............................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
Paragrafta gözleme yer verilip verilmediðini yazýnýz.
...............................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
Paragrafta hangi duyu organlarýna hitap edildiðini yazýnýz.
...............................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
Paragrafýn zihninizde canlandýrdýðý manzarayý yazýnýz.
...............................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
160
Haklarýmýzý kazanmak için, genellikle tutuðumuz yol, mücadeledir. Bu yol, en kýsa yol deðil fakat en
uzun yol olduðunu söyleyebilirim. Çünkü siz, bana sýkýlmýþ yumruklarla gelirseniz, her hâlde benim yumruklarýmý da iki misli sýkýlmýþ bulursunuz. Fakat bana výz gelir ve “Gel oturalým, danýþalým, ayrý düþünürsek
niçin ayrý düþündüðümüzü anlayalým ve aramýzdaki meselelerin ne olduðunu tayin edelim.” derseniz
araþtýrmamýz sonucunda aramýzda hiçbir anlaþmazlýk bulunmadýðýný veya anlaþamadýðýmýz noktalarýn çok
az fakat üzerinde anlaþtýðýmýz noktalarýn pek çok olduðunu, bir araya gelip anlaþmak isteyince bunun
mümkün olduðunu görürüz.
Seyit Kemal KARAALÝOÐLU
Paragrafta öne sürülen düþünceyi yazýnýz.
...............................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
Paragrafýn anlatýmýnda cümlelerin nasýl sýralandýðýný yazýnýz.
...............................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
Paragrafýn anlatýmýnda öznelliðin mi yoksa nesnelliðin mi daha aðýr bastýðýný yazýnýz.
...............................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
Siz de yukarýdaki nitelikleri taþýyan bir paragraf yazýnýz.
...............................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
161
Odasýna girince kapýyý kapadý. Boðazý düðümleniyordu. Kendini tuttu ve aðlamadý. Belki son defa
gördüðü odasýnýn her tarafýna baktý. Yutkundu. Aðzýnda yine bir kuruluk vardý. “Çok mu heyecanlýyým?”
diye sordu kendi kendine. Evet, bir isyan var içinde. Babasýna karþý deðil. Kime karþý olduðunu anlamýyor.
Evden hemen çýkýp gitmeyi düþündü. Evden ve memleketten... Sabahleyin pasaport için teþebbüs etmek...
Feriha ile beraber, on gün sonra, Paris... Artýk tereddüde lüzum var mýydý?
Peyami SAFA
Paragrafta çözümlenmeye çalýþýlan ruh hâlini açýklayýnýz.
...............................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
Paragrafta sözü edilen kiþinin, bu davranýþlarý nasýl bir psikolojiyle sergilediðini yazýnýz.
...............................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
Paragrafýn anlatýmýnda öznelliðin mi yoksa nesnelliðin mi daha aðýr bastýðýný yazınız.
...............................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
162
Hayatta bir zorluk karþýsýnda kaldýðýnýz zaman iþin en kolay görünen tarafýna sapmaktan hep çekineceksiniz. Çünkü hiçbir zorluk kolayca yenilemez. Hiçbir güçlük, karþýsýna, onu yenecek bir güç koymadan
alt edilemez. “Denize düþen yýlana sarýlýr!” sözü bu sebeple doðru deðildir. Çünkü yýlana sarýlmak denize
düþmüþ adamýn en kolay yapacaðý bir þeydir. Fakat yýlandan medet ummanýn nasýl bir saflýk olduðunu
düþünürseniz denize düþtüðünüz zaman yýlana sarýlmadan kurtulmanýn çaresini aramanýz lazým geldiði
daha belli bir þekilde meydana çýkar. Kurtulmak için gereken gücü harcayarak ve öyle kurtulduðunuz
zaman gerçek manasýnda kurtulmuþ olacaksýnýz.
Þevket RADO
Paragrafta hangi fikirden söz edildiðini yazýnýz.
...............................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
Paragrafta taným yapýlýp yapýlmadýðýný belirtiniz.
...............................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
Paragrafta devrik cümlelerin mi, kurallý cümlelerin mi aðýrlýkta olduðunu yazýnýz.
...............................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
163
Dil yaþayan bir sosyal varlýk olduðu için yapýsý sabit deðildir. Zamanla deðiþir ve geliþir. Bazý kelime ve
ekler kaybolur, yerlerine yenileri geçebilir. XV. yüzyýl Türkçesinde alurvan, viriserin gibi söyleyiþler yaygýn
olduðu hâlde, bugün artýk onlarýn yerine alýrým, vereceðim þekilleri geçmiþ bulunmaktadýr. Ne var ki dilde
zaman içinde yol alan bütün bu deðiþme ve geliþmeler, baþýbozuk olarak deðil, dili yöneten belirli kurallara
baðlý olarak düzenli bir gidiþle yol alýrlar. Bu da dilin sistem yapýsýný oluþturur.
Zeynep KORKMAZ
Paragrafta bir konunun açýklanýp açýklanmadýðýný yazýnýz.
...............................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
Paragrafta konunun anlatýmýnda nasýl bir yol izlendiðini yazýnýz.
...............................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
164
Bu oðul, anasýnýn göðsünden ilk sütü emdi ve bir daha emmedi. Çið et, çorba ve þarap istedi. Dile gelmeye baþladý; kýrk gün sonra büyüdü, yürüdü ve oynadý. Ayaklarý öküz ayaðý gibi, beli kurt beli gibi, omuzlarý samur omuzu gibi, göðsü ayý göðsü gibi idi. Vücudu baþtan aþaðý tüylü idi. At sürüleri güder, ata biner
ve av avlardý. Günlerden ve gecelerden sonra yiðit oldu.
Oðuz Kaðan Destaný
Paragrafta geçen olaðanüstü unsurlarý yazýnýz.
...............................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
Paragrafta hayal gücünüze hitap eden unsurlarýn neler olduðunu yazýnýz.
...............................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
Paragraftaki zaman akýþýyla ilgili düþüncelerinizi yazýnýz.
...............................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
Paragrafýn sizde uyandýrdýðý çaðrýþýmý yazýnýz.
...............................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
165
Biliyorum, suçun hepsi berberin deðil... Birazý da kafamýn! Yuvarlak desem, yuvarlak deðil... Yumurta
gibi hiç deðil... Ýki kiloluk yað kutusu biçiminde, armuda benzer bir kafa... Yer elmasý görünüþünde de Malta
eriði biçimine benzer... Þu yeryüzünde her varlýðýn bir biçimi vardýr da kafamýn yoktur. Belki bu yüzden ne
biçime girer, ne de bir düzene... Saç týraþýna gelmeyiþi de bundan olacak!
Rýfat ILGAZ
Paragrafta anlatýlan durumu yazýnýz.
...............................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
Paragrafta mizah ve güldürü unsuru taþýyan söyleyiþleri yazýnýz.
...............................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
Paragraftaki alaycý ve insaný konu üzerinde dikkatle düþünmeye yönelten unsurlarý yazýnýz.
...............................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
Anlama ve Yorumlama
1. ETKÝNLÝK
Bir öðleden sonra beklenmedik bir þey oldu ve yaþlý adam Sami'nin odasýna girdi. Sami o sýrada
yatakta uyanmýþ yatýyor ve ihtiyarý düþünüyordu ki onun kapýdan içeri süzüldüðünü gördü ve hemen
gözlerini kapatýp öylece yattý. Kalbi küt küt atýyordu. Sakinleþmeye çalýþýyor ama kendine söz
geçiremiyordu. Adamýn yürüyüþünden çýkan hýþýrtýlarý duyuyordu. Aðýr adýmlarla terliklerini sürüyerek
odanýn ortasýna kadar geldiðini anladý. Uzun bir sessizlik oldu. Sami gözlerini kapalý tutmakta güçlük
166
çekmeye baþladý. Sýmsýký yumduðu göz kapaklarý acýyordu. Üstelik aðzýna sýðmayan soluðunu da
denetlemesi gerekiyordu. Aradan bir süre geçince, “'Niçin?”' diye düþündü. “'Niye saklanýyorum ki?”
Zülfü LÝVANELÝ
Yukarýda “olay paragrafý” örneði verilmiþtir. Metinden hareketle bu tür paragraflarýn özelliklerini
belirleyerek siz de aþaðýdaki karikatürde geçen olayla ilgili bir “olay paragrafý” yazýnýz.
2. ETKÝNLÝK
Sanat adamý gerçekle çalýþmaktan, eserini gerçekle yoðurmaktan kaçýnamaz çünkü duyu, duygu,
düþünce, nesi varsa hepsini bu dünyadan, kendisine verilmiþ olan dünyadan almýþtýr. Ellerimizin deðdiklerini küçümseyip ruhun yüce aðýmlarýný bildirdiklerini uman zavallýlar ile gene topraða baðlýdýrlar. Ancak
insanlar iki türlüdür: Kimi kendine verilmiþ olaný beðenir, onunla yetinir; kimi de onu düzeltmek, kendince
daha da güzelleþtirmek ister. Bunlar biribirinden kesin sýnýrlarla ayrýlmýþtýr demiyorum: Hemen her insanýn
gördükleriyle yetindiði günleri olduðu gibi, gördüklerini iþlemeye kalktýðý günleri de olur. Ancak kiminde
hayranlýk, kiminde düzeltme dileði daha güçlü olur.
Nurullah ATAÇ
Yukarýda “fikir paragrafý” örneði verilmiþtir. Metinden hareketle bu tür paragraflarýn özelliklerini
belirleyerek siz de aşağıdaki karikatürle ilgili görüþlerinizi anlatan bir “fikir paragrafý” yazýnýz.
Arkadaþlarýnýzýn yazdýðý fikir paragraflarý hakkýndaki düþüncelerinizi sözlü olarak belirtiniz.
167
3. ETKÝNLÝK
Toros Daðlarý'nýn etekleri ta Akdeniz'den baþlar. Kýyýlarý döven ak köpüklerden sonra doruklara doðru
yavaþ yavaþ yükselir. Akdeniz'in üstünde daima top top bulutlar salýnýr. Kýyýlar dümdüz, cilalanmýþ gibi düz,
killi topraklardýr. Killi toprak et gibidir. Bu kýyýlar saatlerce içe kadar deniz kokar, tuz kokar. Tuz keskindir.
Düz, killi, sürülmüþ topraklardan sonra Çukurova'nýn bükleri baþlar. Örülmüþçesine sýk çalýlar, kamýþlar,
böðürtlenler, yaban asmalarý, sazlarla kaplý, koyu yeþil, ucu bucaðý belirsiz alanlardýr bunlar. Karanlýk bir
ormandan daha yabani, daha karanlýk.
Yaþar KEMAL
Yukarýda “betimleme paragrafý” örneði verilmiþtir. Metinden hareketle bu tür paragraflarýn özelliklerini
belirleyerek siz de aþaðýdaki fotoðrafta gördüklerinizi anlatan bir “betimleme paragrafý” yazýnýz. Yazdýðýnýz
paragrafla arkadaþlarýnýzýn yazdýklarýný karþýlaþtýrýp betimleme paragraflarýnýn ortak yönlerini tespit ediniz.
4. ETKÝNLÝK
Boðaz vapuruna epeyce vakit vardý. Kitapçý Kemal'in önünde durdular. Nuran bir iki gazete, roman aldý.
Mümtaz onun çantasýný açmasýný, para çýkarmasýný seyrediyordu. Her gün tekrarlanan bu hareketler, ona
harikulade þeyler gibi geliyordu. Zaten köprü deðiþmiþ, kitapçý deðiþmiþ, kitap alma, okuma denen þey
deðiþmiþti. Sanki bir masal dünyasýnda, canlý ezgilerin ve parlak renklerin her þeyi dirilttiði, her þeye en
geniþ rahmaniyete kadar giden bir mana verdikleri, her kýmýldanýþýn geniþ ve durgun bir suda uzanan ýþýklar gibi bir sonsuzluða doðru ürperdiði, çalkandýðý bir dünyada yaþýyordu. Kitapçý paranýn üstünü verdi.
Yukarýda “çözümleme (tahlil) paragrafý” örneði verilmiþtir. Metinden hareketle bu tür paragraflarýn
özelliklerini belirleyerek siz de aþaðýdaki fotoðrafta gördüklerinizle ilgili bir “çözümleme paragrafý” yazýnýz.
168
5. ETKÝNLÝK
Ýstiklâl Marþý’nýn Ýkinci dörtlüðünde Türk bayraðýnýn üçüncü sembolü olan “hilal”den hareket edilmiþtir.
Hilal kelimesi, eski Türk edebiyatýnda sevgiliye benzetilir. Türk bayraðýndaki ay (sevgili), tehlikeler içinde
bulunduðu ve kendisini sevenlerden fedakârlýk beklediði için, kaþlarýný çatmýþtýr. Eski Türk edebiyatýnda
sevgilinin kaþý, umumiyetle aya benzetilir. Þair burada, vatanýn timsali olan sevgiliye (hilale) gülmesi için
yalvarýr. Bu millet onun uðruna on binlerce þehit vermiþtir. Yoksa dökülen kanlarýný helâl etmez.
Mehmet KAPLAN
Yukarýda “açýklama paragrafý” örneði verilmiþtir. Metinden hareketle bu tür paragraflarýn özelliklerini belirleyerek siz de aþaðýdaki illüzyonda gördüklerinizi anlatan bir "açýklama paragrafý" oluþturunuz.
Açýklayýcý Betimleme Paragrafý
Bilgi verir, açýklama yapar. Ayrýntýlar fotoðraf gerçekliði ile olduðu gibi aktarýlýr. Bilgiler dizgisel
(þematik) biçimde verilir. Kiþisel yorumlama yapýlmaz. Genel ayrýntýlar üzerinde durulur.
Sanatsal (izlenimsel) Betimleme Paragrafý
Ayrýntýlar arasýnda seçme yapýlýp en belirleyicisi verilir. Bilgiler duyusal, izlenimsel bir sýra içinde
verilir. Kiþisel yorumlama yapýlýr. Özel ayrýntýlar üzerinde durulur. Ýzlenim kazandýrýr.
6. ETKÝNLÝK
Edirnekapý civarýnda yetmiþ seksen sene önceki Osmanlý mimarisi tarzýnda yapýlmýþ ve en güzel
kýtalarý, en yüksek medeniyetleri bile mezar topraðý eden, zamanýn geçmesiyle bazý köþeleri yere doðru
deðecek þekilde çökmeye baþlamýþ, heybetli, gamlý, büyük bir ev vardý. Bu evin birkaç bin sene önceki
büyüklüðünü hatýrlatan sað yanýndaki evin asýl eþyasýndan olan bir minder ve yüzleri çürümeye
baþlamýþ birkaç yastýkla döþenmiþ büyük bir odasý bulunmaktaydý. Bu odanýn dýþarýya açýlan
pencerelerinden tarihi anlaþýlmayan ve çoðu yeniçeri tahribine dayanan yýkýcý, müthiþ bir ateþin külleri
olan geniþ bir yangýn harabesi, gerilmiþ iki büyük, siyah kanat gibi güneþ ýþýðýnýn girmesine engel olan
uzun saçaklarla, içinde etkili bir rutubet hissedilen ve yine o rutubetin etkisiyle sývalarý dökülmeye
baþlamýþ karanlýk bir sofasý görünürdü. Bu sofasýndan da büyük bir bahçe, bahçenin sonunda Orta
Çað'ýn vahþet yerlerinden olan dehþetli bir zindan dikkati çekerdi. Bu boþ yer içinde yalnýz duran evin
169
büyük sebze bahçeleriyle çevrili ve o bahçelerin içinde uzaktan uzaða eski Bizans harabelerine benzeyen bölümündeki odalarýnýn saçaklara yakýn, dýþ tarafýnda baykuþ gibi, atmaca gibi bazý vahþi kuþlar
yuva yapmýþtý. Bu kuþlarýn, bu kasvetli evin bir kat daha hüznünü artýran batýþla beraber yürek
parçalayan sesleri duyulurdu.
Samipaþazade Sezai
Yukarýda “açýklayýcý betimleme paragrafý” örneði verilmiþtir. Paragraftan yararlanarak siz de aþaðýdaki fotoðrafta gördüklerinizi anlatan bir “açýklayýcý betimleme paragrafý” yazýnýz.
7. ETKÝNLÝK
Savlý romanlarý da, roman denecekse onlara, bunun için sevmiyorum iþte. Ders verir gibi yazanlardan ne öðrenir ki insan yaþamda kullanýlacak? “Bu budur.” diye kestirip atan, “Böyle yap, þöyle yapma.”
diye buyuran, sözde romanýný bir yaþama reçetesiymiþ gibi sunan, sözde romanýnýn yaþama savaþlarýný
güvenle güden bir harita olduðunu sanan ne katabilir ki bize? Hele bize bir savý benimsetmek için çýrpýnýyorsa, kafasýndaki ana düþünceyi savunmak amacýyla, birtakým kahramanlar, çözümlemeler birtakým betimlemelerle canlandýrýp belgelemeye çalýþýyorsa, iyiyi istemesine karþýn, çok kez, bana bir þey
söylemez bu romancý. Bir þey söylemesi için romancý olmasý gerekir çünkü.
Nermi UYGUR
Yukarýda “tartýþma paragrafý” örneði verilmiþtir. Verilen paragraftan hareketle siz de tartýþma
paragraflarý getiriniz. Getirdiðiniz paragraflarda okuyucuyu ikna etmeye yönelik söyleyiþleri tespit ediniz.
8. ETKÝNLÝK
Kuþlarý kýlavuz yapsan bile böyle bir adrese ne kadar yaklaþabilirsin. Belki “Ýnanmazsan Ýnanma Adasý”
dediðimiz bu meçhul diyarýn gizemi de burada saklý. Ama bulutlarýn üzerindeki gezintilerinde herkesin keyfi
yerinde. Michael (Miþel), John (Con)'u yarýþ için kýþkýrtýyor. John da aðabeylik yapýp kardeþi mutlu olsun
diye ona mahsustan yeniliyor. Kuþ bakýþýyla seyrettikleri þehirlere ve insanlara gökyüzünde olmanýn
cakasýný satýyorlar.
Sir James BARRIE
Yukarýda “düþsel (fantastik) paragraf” örneði verilmiþtir. Siz de baþka düþsel paragraf örnekleri getirerek
bunlarý sýnýfta okuyunuz. Bu paragraflarda bulunan düþsel ögeleri belirleyiniz.
9. ETKÝNLÝK
Hayatta neden korktumsa, neden çekindimse korktuðum baþýma gelmiþtir. Dazlak bir kafayla insan içine
170
çýkmaktan korktuðum kadar hiçbir þey beni ürkütmez. Sen misin kellikten korkan, kaç aydýr saçlarým tutam
tutam dökülüyor iþte! Baþýma tarak vuramaz, aynaya bakamaz oldum. Elimi baþýma bile götüremiyorum.
Ýlk günlerde “Her sabah soðuk suyla yýka!” dediler. Kýþ demedim, yaz demedim, yýkadým. Her seferinde
saçlarým musluðun deliðini týkayacak kadar döküldükçe büsbütün korktum. Sabun üstüne tomar tomar
saçlar yapýþýr, taradýkça da taraðýn diþlerinden tutam tutam sarkardý.
Rýfat ILGAZ
Yukarýda mizah paragraflarý verilmiþtir. Siz de “mizah paragrafý” örnekleri getirip sýnýfta okuyunuz.
Bu paragraflarla ilgili görüþlerinizi sözlü olarak belirtiniz.
10. ETKÝNLÝK
Ýstanbul'un anlatýldýðý farklý türlerde yazýlmýþ üç paragraf örneði bulunuz. Bulduðunuz paragraf
örneklerindeki anlatým farklýlýklarýný belirleyerek paragraflarý gruplandýrýnýz. Paragraflarý hangi özelliklerine
göre gruplandýrdýðýnýzý açýklayýnýz.
11. ETKÝNLÝK
a. Yaþadýðýnýz veya gözlemlediðiniz bir olayý bir paragrafla anlatýnýz.
b. Arkadaþýnýzýn yaþadýðý ve size anlattýðý bir olayý da bir paragrafla anlatýnýz.
c. Ýki anlatýmý zaman sýrasýna, kiþi-mekân iliþkisine, paragraflarýn diline ve yapýsýna göre karþýlaþtýrýnýz
ve karþýlaþtýrma sonuçlarýný sýnýfla paylaþýnýz.
1. O gecenin yarýsýnda rüzgâr uzaklaþýp gitti ve her yaný sessizliðe gömdü. Toz dolu hava sesleri sisli
havadan daha çok boðuyordu. Yýldýzlar toz bulutunu delemiyor, pencere ýþýklarý ise bahçelerden öteye
sýzamýyordu. Evler sýkýca kapatýlmýþ, kapý ve pencere aralýklarýna bez týkanmýþtý. Yatmakta olanlar,
rüzgârýn durduðunu iþittiler. Telaþlý, kýmýldamadan, derin derin sessizliði dinlediler. Sonra horozlar öttü ama
onlarýn sesleri de havada boðuldu. Sabahleyin toz, havada sis gibi duruyordu ve güneþ taze kan gibi kýpkýrmýzýydý.
Yukarýdaki paragrafta anlatým yollarýndan hangisine baþvurulmuþtur?
A) Betimleme
B) Açýklama
D) Karþýlaþtýrma
C) Tartýþma
E) Çözümleme
2. Benim çocukluðum bir Anadolu kasabasýnda geçti. Her sabah çam kokulu yollardan geçip okula
giderdik. Okuldan dönüþte arkadaþlarýmýzla birleþir, o kocaman oyun bahçemize yani doðaya koþardýk.
Uçsuz bucaksýz baðlarda soðuk sular çaðlardý; sincaplar, kuþlar oyunlarýmýza katýlýrdý. Sanki Heidi'nin
daðlarýnda yaþýyorduk. Özendiðimiz hiçbir þey yoktu, mutluyduk. Bugün, deðil büyük þehirlerin apartman
dairelerine hapsedilenler; köylerde, kasabalarda yaþayan çocuklarýn çoðu da böyle bir ortamdan uzak...
Bu parçanýn anlatýmýnda aþaðýdaki anlatým yollarýnýn hangisinden faydalanýlmamýþtýr?
A) Betimleme
B) Öyküleme
D) Benzetme
C) Karþýlaþtýrma
E) Örnekleme
171
3. Artýk gece karanlýðý baþlamýþ, karþýmda önce çoban yýldýzý parlamýþ, sonra gecenin diðer güzelleri, yani
öbür yýldýzlar birer birer sökün edip göz kýrpma yarýþýna girmiþlerdi ki birdenbire dolunay olanca görkemiyle
gözüktü. “Çýldýrtma beni dolunay!” diye baðýrmaya baþladým. Dolunayýn görünümüne, ihtiþamýna þaþýrarak
baktým. Oysa onun doyulmaz güzelliðini Toroslar'da birlikte ne çok izlemiþtik, ey sevgili!
Bu parçanýn anlatýmýnda aþaðýdakilerden hangileri kullanýlmýþtýr?
A) Betimleme - Örnekleme
B) Açýklama - Tartýþma
C) Betimleme - Öyküleme
D) Öyküleme - Örnekleme
E) Açýklama - Betimleme
4. Biz ulus olarak Batý'nýn her þeyine özeniyor, her þeyini alýyoruz da okuma alýþkanlýðýný bir türlü
benimsemiyoruz. Bahanemiz de ayný: “Zamaným yok.” Okumak için fazladan zaman beklemek kadar
saçma bir þey olamaz. Hâlbuki Batý'da okumak; yemek, içmek kadar doðaldýr; her kesimden okuyan
bireylere rastlanabilir; metroda, parkta, durakta okuyan insanlar görülür. Okumak, yaþam biçimine
dönüþmüþtür. Orada okumanýn yeri, zamaný, durumu yoktur.
Bu parçanýn anlatýmýnda yazar aþaðýdaki anlatým yollarýndan hangisine baþvurmuþtur?
A) Karþýlaþtýrma
B) Tartýþma
C) Öyküleme
D) Açýklama
E) Betimleme
5. Tiyatro, içinde bulunduðu toplumu yansýtan ve ona ýþýk tutan bir araçtýr. Toplumun malý ve ürünüdür.
Çünkü onun sorunlarýný yansýtýr. Baþka bir deyiþle tiyatro, toplumun kendi sorunlarýný nedenleriyle birlikte
bir düzeye getirip sahnede tartýþma sanatýdýr. Bu da bize gösteriyor ki tiyatro eðitici bir görevdedir.
Eðiticiliðinin yaný sýra eðlendirici oluþu da onun yüceliðini ortaya koyar.
Bu parçada yazar aşağıdaki anlatým yollarýndan hangisine baþvurmuþtur?
A) Açýklama
B) Tartýþma
C) Öyküleme
D) Betimleme
E) Örnekleme
6. Geniþ ovaya yayýlan çam aðaçlarýný seyre dalmýþtýk. Birden havada karanlýðý bir ustura gibi acýsýz ve
belirsiz yaran bir beyaz þimþek parladý, ýlýk rüzgarýn uðultusu içinde dumandan bir kol, güzel bir koku, bir
ýþýklý sis sütunu, keramet gösteren nurdan bir asa gibi uzandý; derhâl köyün bir parçasýnda, içinde pelte
gibi bir þeker parlaklýðý ve tutkal yapýþkanlýðý sezilen tatlý, cilalý bir güneþ açtý.
Yukarýdaki parçanýn anlatýmýnda yazar aşağıdaki duyu organlarından hangisine baþvurmamýþtýr?
A) Görme
B) Ýþitme
C) Dokunma
D) Tatma
E) Koklama
7. Hani birtakým hevesliler vardýr, sözde çocuðun dünyasýna inip çocukça þiirler yazarlar; yazdýklarýný
ne kendileri ciddiye alýr, ne biz ne de çocuklar. Ama onlar çocuklar adam olsun diye bu zahmete katlanýrlar. Bizim inanmadýðýmýza çocuk nasýl ve niçin inansýn? Çocuk; kendini aþan, ciddiye alýnan, gerçekten
benimsenen iþleri sever, halk da öyle…
Yukarýdaki parçanýn anlatýmýnda aþaðýdaki anlatým biçimlerinden hangisine baþvurulmuþtur?
A) Öyküleme
B) Betimleme
C) Tartýþma
172
D) Tanýmlama
E) Açýklama
6. Paragrafta Düþünceyi Geliþtirme Yollarý
Hazýrlýk
1. Kendinizi düþünce yönünden geliþtirmeye niçin ihtiyaç duyuyorsunuz?
2. Kendinizi düþünce yönünden geliþtirirken hangi yollara baþvurursunuz?
3. Bir olayý, bir nesneyi anlatýrken bazý þeyleri tanýmlama ihtiyacýný hissedip hissetmediðinizi belirtiniz.
4. Herhangi bir durumu ya da nesneyi anlatýrken neden karþýlaþtýrma yapmaya ihtiyaç duyuyorsunuz?
5. Bir düþünceyi savunurken sizin gibi düþünen tanýklara baþvurmanýn anlatýma etkisi nedir?
6. Öðretmenin dersi örneklerle anlatmasýnýn konunun daha iyi anlaþýlmasýndaki rolünü açýklayýnýz.
7. “Ýnsan, ancak düþüncelerini yükseltmekle yükselir, galip olur, baþarýya ulaþýr. Ancak düþüncelerini
yükseltmek istemezse zayýf, düþkün ve sefil kalýr” (James Allen)
Bu sözde vurgulanan "Ýnsan, düþüncelerini yükseltmekle yükselir." fikri hakkýndaki görüþlerinizi açýklayýnýz.
Ýnceleme
Tarih ilmi, toplumun kalkýnma vetiresiyle sürekli olarak hareket eden ve ilerleyen bir ilimdir. Zira gelecekte kendisine doðru ilerlediðimiz hedef ancak biz ona ilerledikçe biçim almaya baþlayan ve biz ileri gittikçe alakalý yorumumuzu aydýnlatan bir nesnedir. Gerçekten bizim yön duygumuz ve geçmiþ hakkýndaki
yorumumuz biz ilerledikçe devamlý olarak deðiþmeye ve geliþmeye uðrar. Çünkü her nesil içinde yaþadýðý
devirde ulaþmýþ olduðu anlayýþ seviyesine göre geçmiþi yeniden sorguya çeker ve tarihini yeniden yazar.
Realite olan, yaþanan tarih hiçbir zaman deðiþmediði hâlde, her neslin o realite hakkýndaki yorumu
deðiþmektedir. Bu da tarih araþtýrmalarýnýn toplumun kalkýnma olgusuyla iç içe ilerlediðinin baþka bir delilini
teþkil etmektedir.
Yaþar YÜCEL-Bahaeddin YEDÝYILDIZ
Sanatçýya dönük eleþtiri ne kazandýrýr bize? Genellikle tasvir edici nitelikte bir eleþtiridir, deðer
yargýlarýna dayanak olacak normatif yönü pek yoktur. Sanatçýnýn hayatýný incelemek suretiyle eserindeki filan filan niteliklerin sebeplerini açýklamak, söz gelimi eserdeki karamsar havanýn yazarýn o sýrada
baþýndan geçmiþ olan üzücü olaylardan doðduðunu söylemek eserin sanat deðeri hakkýnda bir þey
öðretmez. Fakat denecektir ki sanatçýnýn bir eseri yazarken neler duyduðunu, neler düþündüðünü,
kafasýndan neler geçtiðini öðrenirsek, sanatçýnýn eseri yazarkenki amacýný, ne anlatmak istediðini
doðru olarak ortaya çýkarabiliriz. Çünkü eserin gerçek anlamý, yazarýn kafasýnda düþündüðü, tasarladýðý, dile getirmek istediði anlamdýr. Yazarýn baþarýsýný da bu bilginin ýþýðýnda ölçebiliriz.
Berna MORAN
1. Yukarýdaki paragraflardan taným cümlelerini çýkarýnýz. Taným cümlelerini çýkardýktan sonra paragraflarý
tekrar okuyunuz. Paragraflarda anlam bütünlüðünün bozulup bozulmadýðýný belirleyerek taným cümlelerinin
diðer cümlelerle olan iliþkisini açýklayýnýz.
173
1. ETKÝNLÝK
A)
Son sekiz on yýl içinde, gazetelerin baský adedinde görülmedik bir artýþ var. Bir vakitler Ýstanbul'da çýkan
bütün gazetelerin tiraj yekûnu yüz bini bulmazken bugün ayrý ayrý gazeteler yüz bin, yüz elli bin üzerinde baský
yapýyorlar. Buna, þüphesiz sevinmek lazým. Çok partili rejimin, basýn ve vicdan hürriyetinin saðladýðý nimetlerden birisi de budur. Ama gazete, baþmakale, fýkra, tefrika romaný okumak, okuyan insan olmaya yetmez.
Ahmet Muhip DIRANAS
B)
Bir kitabý okumadan köþeye atýp mahkum edenler vardýr. Onlara benzememeye çalýþalým. Gerçek
okuyucular, hoþlarýna gitmeyen kitaplardan bile aðýrbaþlý bir dille bahsederler. Kendilerini naza çekenler
ancak sahte okuyuculardýr. Goethe'nin þu sözünü asla unutmayalým: “Ýçinde iyi bir tarafý bulunmayacak
kadar kötü kitap yoktur.” Okumadýðýný söylemek cesaretini gösterecek az insan vardýr. Bu gibilere
Rousseau'yu (Ruso), Montesquieu'yu (Monteskiyö), Chateaubriand'ý (Þatobiryan) övün, okumamýþ olduklarýndan küçümser bir eda ile cevap verirler.
Antoine ALBALAT
Aþaðýdaki sorularý paragraflara göre cevaplayýnýz.
METÝNLER
A
Hangi durumlarýn karþýlaþtýrýldýðýný yazýnýz.
......................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
B
Hangi durumlarýn karþýlaþtýrýldýðýný yazýnýz.
......................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
Ýki karþýlaþtýrmadan hareketle karþýlaþtýrmanýn özelliklerini yazýnýz.
...............................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
Bir karþýlaþtýrma paragrafý yazýnýz.
................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................
2. ETKÝNLÝK
A)
Ýþte sanatta klasik eser, üstünden asýrlar geçtiði hâlde tazeliðini muhafaza edebilen insan yaratmalarýdýr.
Akropol böyledir. Ayasofya böyledir. Anadolu'nun her yerine daðýlmýþ Selçuk eserleri böyledir. Mimar
Sinan’larýmýzýn, Acemi Ali’lerimizin ve daha birçok Türk mimarlarýnýn býraktýklarý deha miraslarý böyledir.
Atatürk Anýtý’nda, Ýstanbul Üniversitesi’nin yeni binasýnda tamir edilmiþ Taþkýþla’da (teknik üniversitede) bulduðumuz Türk ruhu, o ölmeyen eski eserlerin yeniden bir diriliþidir. Klasik, moderni vücuda getirir. Modernin
sahicisi ve güzeli, kendinden gelecek için klasik olur. Medeniyet, bu oluþun ve devamýn adýdýr.
Hasan Âli YÜCEL
174
B)
Amerikalýlar arasýnda, mazisi Amerika'da olmayan marifetlere karþý bir küçümseme duyanlar görülüyor.
Bir örnek olarak, Chicago Üniversitesi profesörlerinden Bobit'in þu cümlesini dikkate deðer buluyoruz:
Edebiyat yapanlarýn hayatlarý, ekseriya köprüleri, otomobilleri yapanlarýn hayatlarýndan daha deðerli
deðildir; (onlarýn) hayatýna lüzumundan fazla deðer verilmemelidir.
Nihad Sami BANARLI
Aþaðýdaki sorularý paragraflara göre cevaplayýnýz.
PARAGRAFLAR
A
Konuyu somutlaþtýrmak için verilen örnekleri
yazýnýz.
......................................................................
...........................................................................
...........................................................................
B
Konuyu somutlaþtýrmak için verilen örnekleri
yazýnýz.
......................................................................
...........................................................................
...........................................................................
Bu örneklerin ait olduklarý paragrafýn anlamýna neler kazandýrdýðýný yazýnýz.
...............................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
Siz de oluþturacaðýnýz paragrafta hangi örneklerden faydalanacaðýnýzý belirleyerek “örneklendirme
yöntemi”nin kullanýldýðý bir paragraf yazýnýz.
................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................
3. ETKÝNLÝK
Örneklendirme, soyut olan düþünceyi somutlaþtýrma, görünür kýlma çabasýdýr.
“Doðanýn bir güzelliði olan kar, Ýstanbul'da iþkenceye dönüþür.” iddia cümlesini örneklendiren bir
paragraf yazýnýz.
4. ETKÝNLÝK
Neoklasik çaðdan sonra romantizm uzun süre hâkim duruma geçtikten sonra on dokuzuncu yüzyýl ortalarýnda bu akýma karþý tepki olarak beliren ve özellikle Fransa'da Standhal (Stendal), Balzac (Balzak), Zola
(Zola) ve Flaubert (Flober) gibi romancýlarýn elinde geliþen gerçekçilik akýmý da diyebiliriz ki sýrtýný yine yansýtma ilkesine vermiþ bir sanat anlayýþýna dayanýr. Ýnsaný ve toplumu büyük bir sadakatle yansýtmaya
çalýþan yazarlar için de sanat eseri bir aynaya benzetilebilirdi. Biraz yukarýda söylediðimiz gibi Standhal’a
göre: “Yol boyunca gezdirilen bir aynadýr roman.” Gerçekçiliðin kýsa bir tanýmýný yapmak güçtür.
Berna MORAN
Tanýk gösterilen cümleyi bularak paragrafta “tanýk gösterme”ye niçin ihtiyaç duyulduðunu yazýnýz.
..............................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
175
Sözü tanýk gösterilen kiþinin tanýk gösterildiði konuda yetkin olmasýnýn önemini yazýnýz.
..............................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
Yukarýdaki paragrafta bir ekonomistin ya da bir dâhiliyecinin sözü tanýk gösterilebilir miydi? Niçin?
..............................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
Tanýk gösterme yönteminin kullanýldýðý kýsa bir paragraf yazýnýz.
..............................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
Anlama ve Yorumlama
5. ETKÝNLÝK
Yahya Kemal'in ölüþü, bir abidenin yýkýlýþýný andýrýr. Ýstanbullular ne kadar üzülse haklýdýr. Sinan Ýstanbul'un dýþ manzarasýnda neyi tamamlamaktaysa Yahya Kemal onun iç manzarasýnda öyle bir þeyi tamamlýyordu. Bu bakýmdan belki yýkýlmýþ bir Süleymaniye'nin boþluðunu Selimiye, Fatih veya Sultanahmet'le
doldurmak insana mümkün görünür ama Ýstanbul'u içerisinden aydýnlatan tek ýþýk sönünce ne yapabilir?
Yakup Kadri KARAOSMANOÐLU
a. Yukarýda verilen paragraftan hareketle bir olayý, bir durumu ya da bir sanat eserini okuyucuya ya da
dinleyiciye anlatýrken karþýlaþtýrmaya neden ihtiyaç duyduðunuzu belirtiniz.
b. Paragrafýn ana düþüncesini belirleyiniz.
c. Paragrafýn ana düþüncesinin hangi baðlam içerisinde, hangi ögelerle geliþtirildiðini açýklayýnýz.
1. Ana düþünce, örneklendirme paragrafýnda paragrafýn neresinde aranmalýdýr? Niçin?
2. Tanýk gösterme ile örneklendirme arasýndaki farklarý maddeler hâlinde defterinize yazýnýz.
6. ETKÝNLÝK
Deneme karakter itibariyle bir fikir yazýsýdýr ama ne makale ne fýkra ne de bütünüyle sohbet niteliði gösterir. Baþlý baþýna bir yazý çeþidi olarak karþýmýza çýkar. Belli bir kaideye dayanmaz, kesin kurallara sahip
deðildir. Ýddiacý ve ispatlayýcý bir havasý yoktur. Bir bakýma, yazar; konu seçmekte, anlatmada, üslupta ve
planda serbesttir denilebilir. Yazar istediði konuyu istediði þekilde geliþtirebilir. Okuyucunun karþýsýna bir
öðretici veya eðitimci sýfatýyla çýkmaz yalnýz bazen fikir ve görüþlerini öyle samimi, yerinde ve kývrak bir
üslupta anlatýr, yanlýþla doðruyu öylesine bir isabetle iþaretler ki ister istemez bir öðretici hüviyetine bürünür.
Ayný karakteri daha önce sohbet yazýlarýnda da görmüþtük. Gerçek deneme bazen bir sohbet niteliði gösterdiði anda birden olaylarý açýklayýþ, yeni çözümlemelere giriþ ve geniþlemesiyle sohbetten ayrýlýr.
Sabahat EMÝR
a. Verilen paragraftan yola çýkarak bir nesneyi ya da bir olayý en iyi anlatmanýn yolunun tanýmlama olup
olmadýðýný belirtiniz? “Tanýmlama”nýn paragrafta konuyu sýnýrlandýrýp sýnýrlandýrmadýðýný belirtiniz.
b. Tanýk gösterilmiþ paragraflarýn özelliklerini belirleyiniz.
7. ETKÝNLÝK
Çevremde dayak kadar zararlý olduðunu gördüðüm bir eski eðitim yolu da öðüt vermedir. Hiçbir
çocuðun öðütlere kulak astýðýný görmüþ deðilim. Tersine, öðüt dinlemekten bunalan, kafasýna zorla sokul176
mak istenen akla karþý koyan çocuklar, gençler görmüþümdür. Dayak gibi öðüt de tepeden inme bir
eðitimdir: O da bir çeþit ezme, küçültmedir insaný. Öðüt veren, örnek olmayandýr çokluk. Oðluna durmadan
yalan söyleyen bir babanýn doðruluk öðütleri vermesinden daha gülünç ne olabilir? Çocuk da bizim gibi
söze deðil iþe bakar.
Yukarýda verilen paragraflardan yola çýkarak sözlü ve yazýlý anlatýmlarýnýzda benzerliklerden yararlanmaya neden ihtiyaç duyduðunuzu belirtiniz.
8. ETKÝNLÝK
Sanatý bir yansýtma olarak görmek yüzyýllar boyu devam etmiþ ve zamanýmýza kadar gelmiþ bir
kuramdýr. Bu görüþü savunanlarýn sýk sýk baþvurduðu “ayna” benzetmesi de düþüncelerine ýþýk tutan açýklayýcý bir benzetmedir. Lucas de Heere (Lukas Dö Her), on altýncý yüzyýlda Van Eyck'ýn (Van Ayk) resimlerini överken diyor ki: “Bunlar ayna, evet resim deðil ayna bunlar.” Leonardo da Vinci (Leonardo da Vinci)
de resimle ayna arasýndaki benzeyiþe iþaret eder: “Eðer yaptýðýnýz resmin, doðada konu olarak seçtiðiniz
nesnelere tam benzeyip benzemediðini anlamak istiyorsanýz bir ayna alýn ve bu nesnelerin orada nasýl
yansýdýðýna bakarak aynada gördüðünüzü resminizle karþýlaþtýrýn.”
Berna MORAN
Verilen paragrafta alýntý cümlesi ile ana düþünce arasýnda nasýl bir iliþki olduðunu açýklayýnýz.
9. ETKÝNLÝK
Þinasi'den baþlayarak yeni bir þiir dili kurmak için gösterilen çabalarýn nasýl bir yoldan geçtiðini biliyoruz. Þinasi'nin "kolay anlaþýlmak"tan baþka bir kaygý taþýmayan, Türkçe fakat cansýz dili, Ziya Paþa ve
Namýk Kemal'de daha canlý fakat daha az Türkçedir. Buna raðmen, bütün bu çabalamalar eskiden belli bir
þekilde ayrýlan yeni bir dil ve söyleyiþ getirirler. Ekrem ile beraber, yine dil ve üsluptan hareket edilerek yeni
þiirin en ince noktalarýna kadar- bütün esaslarýnýn sistemli bir þekilde- açýklandýðýný görüyoruz.
Kenan AKYÜZ
a. Yukarýdaki paragrafta yazar hangi sebeple karþýlaþtýrma yapmýþtýr?
b. Karþýlaþtýrma yönteminin kullanýldýðý paragraftan hareketle, karþýlaþtýrmalara baþvurmanýn bir
düþünceyi, bir duyguyu anlama ve anlatmadaki rolünü açýklayýnýz.
c. Karþýlaþtýrmada, karþýlaþtýrma yönünün ve üstünlük noktasýnýn doðru olmasý önemlidir. Bu noktalara
dikkat ederek karþýlaþtýrma yönteminin kullanýldýðý bir paragraf yazýnýz.
1. Sinema yetmiþ yýllýk deneyimlerinden yararlanýyor. Yaþayan ve ölmüþ rejisörlerin deneyimlerini merdiven gibi kullanýyor. Oysa TV çok yeni. Daha kimseyi öldürecek kadar yaþamadý. Yani TV yönetmenlerinin
üstüne basacaklarý merdivenleri yok.
Bu parçada yazar düþünceyi geliþtirme yollarýndan hangisine baþvurmuþtur?
A) Tanýk gösterme
B) Karþýlaþtýrma
C) Tanýmlama
D) Örneklendirme
E) Benzetme
2. Bizde düz yazý, Tanzimat edebiyatý ile baþlar. Daha önce Batý'da düz yazý ile anlatýlan konular Divan
edebiyatýnda mesnevi türü ile anlatýlýrdý. Doðu kültürü eskiden beri þiir türüne daha çok önem vermiþtir.
Belki az sözle çok þey ifade etmek istemeleri bunda etkilidir. Batý kültüründe ise daha çok anlatmak istediðini açýk seçik anlatmak kaygýsý hâkimdir sanatçýlarda.
Yukarýdaki paragrafta anlatým yollarýndan hangilerine baþvurulmuþtur?
A) Açýklama - Öyküleme
B) Tartýþma - Betimleme
C) Karþýlaþtýrma - Betimleme
D) Açýklama - Betimleme
E) Açýklama - Karþýlaþtýrma
177
3. Evet, üslup yazarýn geliþtirdiði kendine özgü anlatýmdýr. Bizde sanat üstünlüðü bakýmýndan en baþta
“üslup” gelir. Eseri diðerlerinden üstün kýlan unsurdur bu. Yazarlarýmýzýn bu þatafata, bu aðýr, hantal tasvirlere boðuluþu bundan. Batý'da böyle deðildir bu. Orada sade, saðlam, teknik anlatým önemlidir. Balzac
üslupçu deðildir. Onun arkasýndan üslup kusurlarý “kampanasý” çalýnýr. Buna raðmen “dehasýyla” yüzyýlýný
kaplamýþtýr. Ya Stendhal, o da ününü üsluptan almamýþtý. Derin psikolojisi, ince duygululuðuyla birlikte
üslubu kupkuruydu. Yazýlarý için “medeni kanun metni gibi” denirdi.
Yukarýdaki parçada yazar anlatým yollarýndan hangisine baþvurmamýþtýr?
A) Açýklama
B) Tanýmlama
C) Tanýk gösterme
E) Örnekleme
4. Bir vapur yanaþýyor. Eminönü'ndeki vapur iskelesine. Martýlar ona çýðlýklarý ile eþlik ediyor. Günün ilk
ýþýklarýyla birlikte insanlar birer ikiþer dolduruyorlar kaldýrýmlarý. Yol kenarlarýndaki taksiler, gecenin yorgunluðunu atýyor. Caminin avlusunda güvercinler… Galata köprüsündeki emektar kahvede sabah çaylarý içiliyor; buharlar yükseliyor bardaklardan, pencereden içeriye dolan güneþle birlikte. Ah, bir de bu deniz kokusu…
Bu parçanýn anlatýmýnda aþaðýdakilerin hangisi yoktur?
A) Nesnelere, insanlara özgü nitelikler yükleme
B) Betimleyici bir yol izleme
C) Çeþitli duyulara seslenme
D) Gözlem gücüyle ayrýntýlar verme
E) Örneklendirmelerden ve karþýlaþtýrmalardan yararlanma
ÖSS 1996
5. Nurullah Ataç hep eleþtirmen olarak düþünülmüþtür. Oysa Ataç'ýn asýl önemi eleþtirmenliðinden deðil,
Türkçenin düz yazý olarak kurulmasý yolunda harcadýðý çabasýndan gelir. O da farkýndadýr bunun:
“Eleþtirmen bir öldü mü bir daha kimse anlamaz onu.” der. Ama öte yandan: “Bir þey kalmayacak mý benden?” sorusuna þu alçak gönüllü cevabý verirken gerçek öneminin nereden geldiðini de belirtir: “Bugün bu
ülkede bir dil kuruluyor, o yapýda benim de bir taþým vardýr. Ancak görünmeyen, kimsenin gözüne çarpmayan, ta gerilerde bir taþ.”
Bu parçada yazar, sözlerini inandýrýcý kýlmak için aþaðýdakilerden özellikle hangisine baþvurmuþtur?
A) Tanýk gösterme
B) Örnek verme
C) Tanýmlama
E) Betimleme
ÖSS 1992
6. Romancý konuyu ön yargýlarla ele almamalý imiþ. Ya nasýl olmalý? Konusu ön yargýlarla ele alýnmamýþ
tek bir sanat eseri bilmiyorum. Sanatçý eserini hazýrlamak için birtakým seçmeler yapar, ya konuyu seçer
ya konunun iþleniþinde kullanýlacak gereçleri. Bir kere bu seçme ne demektir? Bu seçme bile bir ön
yargýdýr. Ön yargýyla hiçbir ilgisi yokmuþ gibi görünen sevgi olaylarýný anlatan kitaplarý alýn. Romeo ve
Juliet'i, Leyla ile Mecnun'u, Kerem ile Aslý' yý alýn. Hepsinde, sevgililerin kavuþmasýna engel olan
kuvvetlere, yazarýn karþý durduðu görülür.
Yukarýdaki paragrafta aşağıdaki anlatým yollarýndan hangilerine baþvurulmuþtur?
A) Öyküleme-Tartýþma
B) Tartýþma-Örneklendirme
C) Tanýk gösterme-Benzetme
D) Tartýþma-Betimleme
E) Açýklama-Betimleme
7. Öðrenimden kazancýmýz daha iyi ve daha akýllý olmaktýr. Ezber bilmek, bilmek deðildir; belleðimize
emanet edilen her þeyi saklamaktýr. Þu muhakkak ki bir çocuða kendiliðinden bir þey yapmak özgürlüðünü vermemekle onu korkak bir köle hâline sokuyoruz. Geliþmiþ nesiller istiyorsak bilgiyi düþünceye
ve davranýþa dönüþtürebilen çocuklar yetiþtirmeliyiz. Epiharmus der ki: “Ýnsan düþünce ile görür ve duyar,
kâinatta bütün güç düþüncenin elindedir. Geri kalan her þey kör, saðýr ve cansýzdýr.”
Bu parçada aşağıdaki anlatým yollarýndan hangilerine baþvurulmuþtur?
A) Açýklama-Tanýmlama
B) Öyküleme-Betimleme
C) Açýklama-Tanýk gösterme
D) Tartýþma-Karþýlaþtýrma
E) Tanýmlama - Tanýk gösterme
178
7. Metin ve Paragraf
Hazýrlýk
1. Zinciri oluþturan halkalarýn kopmasý durumunda, hâlâ zincirin varlýðýndan söz etmenin mümkün
olup olmadýðýný belirtiniz.
2. Bir filmde herhangi bir sebeple seyredemediðiniz bir sahne, filmin bütününü anlamanýzý nasýl etkiler?
3. Parça bütün iliþkisinden ne anlýyorsunuz?
Ýnceleme
SAÝT FAÝK'LE GÜLHANE PARKI’NDA
Nedense ölüp gitmiþ insanlarý birtakým görüntüler içinde yaþatýrýz belleðimizde… Anýlar boþlukta uçan
balonlar deðildir. Bir yeri, havasý, bir konumu vardýr. Sait Faik'i de ya bir sinema koltuðunda ya bir parkta
ya Beyoðlu Caddesi vitrinleri önünde ya Beyazýt'taki havuzun baþýnda ya Küllük'ün gölgeli bir masasýnda
ya Meserret Kahvesi’nin bir peykesinde anýmsýyorum. Ya da Burgaz'daki evde, bir küçük meyhanede…
Eski fotoðraflara bakar gibi…
1954 yýlýnýn 11 Mayýs’ýnda çekti gitti. Bir daha dönmemecesine… Gidiþ o gidiþ, öyküleri kaldý bize.
Onlar bir yere gidemez. Onlar insanlarýn belleðinde kalacak kuþaklar boyunca… Elimizin altýnda eþsiz bir
gömü gibi… Otuz yýl geçti gitti! Ama nedir ki zaman: bir duman, bir bulut, bir esinti… Sanatçý için duyma,
yazma, yaratma olanaðý veren aylar, yýllardan kurulu kýsacýk bir süre…
Þimdi izi kalmamýþ anlattýklarýnýn. Kýz kimdi, ne olmuþtu, neden kýzmýþtý, küfürlerinin kaynaðý neydi?
Biri bile yok aklýmda. Aðýr aðýr yürümüþtük. Ta denize kadar onu dinleye dinleye... Bir boþalma anýydý.
Yoksa kendine saklardý her þeyini. Sorsanýz, kýzardý da… “Sana ne?” derdi. Ben, anlatýrsa dinlerdim; bir
öyküsünü okursa, bir sýkýntýsýný belirtirse… En iyisi budur. Dost dediðin sýkmaz, üzmez, sorun çýkarmaz,
çok da meraklý olmaz. Kiþi, kendi dünyasýnda yaþamalýdýr. Hele sanatçýysa, yazarsa, hele hele o sanatçý,
o yazar, Sait Faik Abasýyanýk ise…
Bir gün kalktýk Gülhane Parký’na gittik. Mevsim güzdü. Yapraklar yerlere serilmiþ, en hafif esintide ayaklarýmýza düþüyor. Kimseler yoktu görünürde. Bir boy yürüdük. Bir aþk öyküsüydü anlattýðý… Bu kaçýncý
aþktý yaþadýðý? Ben birini öykülerinden bilirdim. “Medarý Maiþet Motoru"ndan... Hani Adapazarý istasyonunun buharlý camýna durmadan adýný yazýp sildiði kýzý… sonra bir de kolejli vardý. Derken sevgilisiyle
barýþmýþ, vazgeçmiþ kendisinden yaþlý ünlü yazarýn aþkýndan… Bu kez de bir baþkasýydý.
Beyazýt Meydaný'nda “Havuz Baþý” öyküsünü okumuþtu. Tokatlýyan'ýn ön masalarýnda Panço'yu… Yeni
yazmýþ bitirmiþ. Bu yüzden coþkuluydu. “Panço”nun, öykü mü þiir mi ne olduðunu bilemiyordu o akþamüstü… Ne olursa olsun çok güzel bir þeydi. Þiir, düz yazý hepsi birbirine benzer, bir deðeri varsa, bir etkinliði, bir kalýcýlýðý… “Alný hülyalým! Önümden insanlar geçiyor, tanýyorum hepsini. Ama kim bunlar? Niçin
koþuyorlar þehre? Bu yüzlerindeki rahatlýk neden? Ben mesutken bile rahat deðilim.” diye yazarken duyduðu duyurduðu huzursuzluk içindeydi akþamüstleri… Yolda karþýlaþýrken görmezlikten gelmesi ya da birden býrakýp gitmesi, durup dururken kýzmasý, övdüðünde küfür etmesi, yerdiðinde “hadi oradan” demesi;
hepsi hepsi içi kýpýr kýpýr oynaþan, huzursuz, aþýrý duyarlý bir insaný belirliyordu. Bu yüzden çok güç iþti
arkadaþlýk etmek. Hele aranýzda epey yaþ farký da varsa!..
Ölümünden az önceydi. Mayýsýn ilk günü. Maya Resim Galerisi’nden çýktýk. Yeni bir dergi, elli lira öykü
179
parasýný önceden vermiþ… Nasýl sevinçliydi, Varlýk'ta çýkan kitaplarýndan bir derleme yapýp Yaþar Nabi'den
öç almak için düþler kurmuþtu. Eski dostuna bir oyun oynamak düþüncesi hoþuna gidiyordu. O sýrada bir
þair göründü uzaktan; kýzmýþ ona, o günlerde sevdiði -ki son sevgiliydi- kýzý almýþ muhallebiciye götürmüþ… Kaldýrýmý deðiþtirdi, beni de sürükledi o yana… Baþladý anlatmaya. Son aþkýydý bu. Gerçekten aþk
mýydý yoksa baþka bir aþký gölgeleyen bir duyarlýk mý? Bile bile yaþamak istenen, yaþamak için zorlanan
bir serüven mi? Kendisini saklamak için yarattýðý bir perde mi? Vapura kadar götürmüþtüm. Bindi ama
vapur kalkmadan inmiþ, yine Beyoðlu'na çýkmýþ.
1. Metni okuduðunuzda neler hissetiðinizi söyleyiniz.
2. Yazýda paragraflarýn belli bir anlam bütünlüðü taþýyýp taþýmadýðýný belirtiniz.
3. Metinde anlam bütünlüðünün saðlanmasý için neler yapýlmalýdýr?
SAÝT FAÝK'LE GÜLHANE PARKI’NDA
Bir gün kalktýk Gülhane Parký’na gittik. Mevsim güzdü. Yapraklar yerlere serilmiþ, en hafif esintide ayaklarýmýza düþüyor. Kimseler yoktu görünürde. Bir boy yürüdük. Bir aþk öyküsüydü anlattýðý… Bu kaçýncý
aþktý yaþadýðý? Ben birini öykülerinden bilirdim. “Medarý Maiþet Motoru”ndan... Hani Adapazarý istasyonunun buharlý camýna durmadan adýný yazýp sildiði kýzý… sonra bir de kolejli vardý. Derken sevgilisiyle
barýþmýþ, vazgeçmiþ kendisinden yaþlý ünlü yazarýn aþkýndan… Bu kez de bir baþkasýydý.
Þimdi izi kalmamýþ anlattýklarýnýn. Kýz kimdi, ne olmuþtu, neden kýzmýþtý, küfürlerinin kaynaðý neydi?
Biri bile yok aklýmda. Aðýr aðýr yürümüþtük. Ta denize kadar onu dinleye dinleye... Bir boþalma anýydý.
Yoksa kendine saklardý her þeyini. Sorsanýz, kýzardý da… “Sana ne?” derdi. Ben, anlatýrsa dinlerdim; bir
öyküsünü okursa, bir sýkýntýsýný belirtirse… En iyisi budur. Dost dediðin sýkmaz, üzmez, sorun çýkarmaz,
çok da meraklý olmaz. Kiþi, kendi dünyasýnda yaþamalýdýr. Hele sanatçýysa, yazarsa, hele hele o sanatçý,
o yazar, Sait Faik Abasýyanýk ise…
Nedense ölüp gitmiþ insanlarý birtakým görüntüler içinde yaþatýrýz belleðimizde… Anýlar boþlukta uçan
balonlar deðildir. Bir yeri, havasý, bir konumu vardýr. Sait Faik'i de ya bir sinema koltuðunda ya bir parkta
ya Beyoðlu Caddesi vitrinleri önünde ya Beyazýt'taki havuzun baþýnda ya Küllük'ün gölgeli bir masasýnda
ya Meserret Kahvesi’nin bir peykesinde anýmsýyorum. Ya da Burgaz'daki evde, bir küçük meyhanede…
Eski fotoðraflara bakar gibi…
Beyazýt Meydaný'nda “Havuz Baþý” öyküsünü okumuþtu. Tokatlýyan'ýn ön masalarýnda Panço'yu…
Yeni yazmýþ bitirmiþ. Bu yüzden coþkuluydu. “Panço”nun, öykü mü þiir mi ne olduðunu bilemiyordu o
akþamüstü… Ne olursa olsun çok güzel bir þeydi. Þiir, düz yazý hepsi birbirine benzer, bir deðeri varsa,
bir etkinliði, bir kalýcýlýðý… “Alný hülyalým! Önümden insanlar geçiyor, tanýyorum hepsini. Ama kim bunlar?
Niçin koþuyorlar þehre? Bu yüzlerindeki rahatlýk neden? Ben mesutken bile rahat deðilim.” diye yazarken
180
duyduðu duyurduðu huzursuzluk içindeydi akþam üstleri… Yolda karþýlaþýrken görmezlikten gelmesi ya
da birden býrakýp gitmesi, durup dururken kýzmasý, övdüðünde küfür etmesi, yerdiðinde “hadi oradan”
demesi; hepsi hepsi içi kýpýr kýpýr oynaþan, huzursuz, aþýrý duyarlý bir insaný belirliyordu. Bu yüzden çok
güç iþti arkadaþlýk etmek. Hele aranýzda epey yaþ farký da varsa!..
Ölümünden az önceydi. Mayýsýn ilk günü. Maya Resim Galerisi’nden çýktýk. Yeni bir dergi, elli lira öykü
parasýný önceden vermiþ… Nasýl sevinçliydi, Varlýk'ta çýkan kitaplarýndan bir derleme yapýp Yaþar Nabi'den
öç almak için düþler kurmuþtu. Eski dostuna bir oyun oynamak düþüncesi hoþuna gidiyordu. O sýrada bir
þair göründü uzaktan; kýzmýþ ona, o günlerde sevdiði -ki son sevgiliydi- kýzý almýþ muhallebiciye götürmüþ… Kaldýrýmý deðiþtirdi, beni de sürükledi o yana… Baþladý anlatmaya. Son aþkýydý bu. Gerçekten aþk
mýydý yoksa baþka bir aþký gölgeleyen bir duyarlýk mý? Bile bile yaþamak istenen, yaþamak için zorlanan
bir serüven mi? Kendisini saklamak için yarattýðý bir perde mi? Vapura kadar götürmüþtüm. Bindi ama
vapur kalkmadan inmiþ, yine Beyoðlu'na çýkmýþ.
1954 yýlýnýn 11 Mayýs’ýnda çekti gitti. Bir daha dönmemecesine… Gidiþ o gidiþ, öyküleri kaldý bize. Onlar
bir yere gidemez. Onlar insanlarýn belleðinde kalacak kuþaklar boyunca… Elimizin altýnda eþsiz bir gömü
gibi… Otuz yýl geçti gitti! Ama nedir ki zaman: bir duman, bir bulut, bir esinti… Sanatçý için duyma, yazma,
yaratma olanaðý veren aylar, yýllardan kurulu kýsacýk bir süre…
Oktay AKBAL
1. Verilen metinleri yapý ve anlam bakýmýndan karþýlaþtýrarak yapý ve anlam farklýlýklarýný belirtiniz.
2. Metinde hangi paragraf türlerinin kullanýldýðýný belirtiniz.
3. Metinde okuyucuyu bilgilendiren, coþturan, ona mutluluk, hüzün veren, olaðanüstünün ve komik
olanýn imkânlarýný sunan paragraflara rastlayýp rastlamadýðýnýzý belirtiniz.
1. ETKÝNLÝK
“Sait Faik’le Gülhane Parký’nda” metnindeki paragraflarýn her birinde anlatýlan iletiyi birer cümle ile ifade
ederek paragraftaki ifadeleri aþaðýdaki tabloya yazýnýz. Paragraflarda tespit ettiðiniz iletilerin metnin ana
düþüncesi ile olan iliþkisini açýklayýnýz.
6. Paragraftaki
Ýleti
..........................................................................................................
...............................................................................................................
..........................................................................................................
...............................................................................................................
..........................................................................................................
...............................................................................................................
..........................................................................................................
...............................................................................................................
..........................................................................................................
...............................................................................................................
..........................................................................................................
...............................................................................................................
Metnin Ana
Düþüncesi
..........................................................................................................
..............................................................................................................
Paragraflardaki
iletiler ile
metnin ana
düþüncesi
arasýndaki iliþki
..........................................................................................................
..............................................................................................................
..............................................................................................................
..............................................................................................................
1. Paragraftaki
Ýleti
2. Paragraftaki
Ýleti
3. Paragraftaki
Ýleti
4. Paragraftaki
Ýleti
5. Paragraftaki
Ýleti
181
Anlama ve Yorumlama
1. Paragraflarýn, metinde iletiþimin alt birimlerinden olup olmadýðýný açýklayýnýz.
2. Bir iletiþim aracý olarak metnin özelliklerinin neler olduðunu söyleyiniz.
2. ETKÝNLÝK
“Ýnsanlýk için barýþýn önemi” konusunda yapý ve anlam bütünlüðü taþýyan metin oluþturunuz.
3. ETKÝNLÝK
TÜRK MÝLLETÝNÝN KÜLTÜREL DEÐERLERÝ
Türkler akýncý bir kavim olduklarý için, gittikleri ve yerleþtikleri her yerde yabancý tesirlere maruz
kalmýþlardýr. Yalnýz Çin’de deðil, baþka ülkelerde hanedan veya devlet kuran Türklerden de zamanla yok
olanlar vardýr. Bulgarlar IX. yüzyýldan önce Türk’tüler. Fakat bu asýrlardan sonra Slav ve Hristiyan kültürü
tesiri altýnda kalarak millî þahsiyetlerini kaybetmiþlerdir. Çin’de büyük bir devlet kuran Tabgaç’lar da
Budizmi kabul ettikten sonra yok olmuþlardýr. Türk tarihinde daha buna benzer bir yýðýn örnek vardýr. Yalnýz
Ýslamiyet birçok bakýmlardan eski Türk medeniyetine uygun olduðu için, muazzam tesirine raðmen
Türklüðü yok edememiþ, tam aksine onun asýrlarca süren büyük bir devlet ve medeniyet kurmasýný
saðlamýþtýr. Anadolu Türkleri, Anadolu’da ve Balkanlar’da, bin yýl boyunca eski Türk, Ýslam, Bizans,
Akdeniz ve Avrupa medeniyetlerinden aldýklarý unsurlarla yüksek bir kültür ve medeniyet kurmuþlardýr.
Bu baþarýnýn baþlýca sebebi, Anadolu’ya gelen Türklerin yerli kavimlerden çok ve kuvvetli olmalarýdýr.
Türklerin en belirgin özelliði, “hür ve müstakil olarak yaþama”, dünyaya hâkim olma iradesidir. Türk tarih
ve kültüründe bunu gösteren pek çok örnek vardýr. Fakat Türk, münasebette bulunduðu veya idaresi altýna aldýðý kavimlere saygýlý ve adil olmasýný da bilmiþtir. Anadolu Türk’ünün baþarýsýný sadece kýlýç kuvveti
ile izaha kalkýþmak çok yanlýþ bir görüþtür. Anadolu Türk devlet ve medeniyetini kuranlar sadece gaziler
deðildir. Mevlânâ, Hacý Bektaþ Veli ve Yunus Emre gibi bütün insanlýðý sevgiyle kucaklayan ve birleþtiren
velilerin de bunda büyük rolü vardýr. Anadolu’yu fetheden Türkler her yerde camiler, medreseler ve tekkeler kurmuþlardýr. Bunlar Türklerin yiðitlik ve kahramanlýðýna adaleti, sevgiyi, müsamahayý, zarafet ve
inceliði katmýþlardýr.
Mehmet KAPLAN
Yukarýdaki metnin ikinci paragrafýnýn metindeki iþlevini açýklayýnýz.
Metin bir …………………………………………….. aracýdýr.
Metinleri ……………………………… meydana getirir.
Metinleri oluþturan paragraflar arasýnda anlam
yönünden bütünlük vardýr.
Doðru (
)
Yanlýþ (
)
Metinlerde güldürücü, düþündürücü, hüzün veren,
coþturan, mutluluk ve bilgi veren paragraflar yer alabilir.
Doðru (
)
Yanlýþ (
)
Metinde okuyucuyu bilgilendiren paragraf olamaz.
Doðru (
)
Yanlýþ (
)
182
1. Sözü uzatmak, büyütmek, dallandýrmak, gereksiz kelimelerle doldurmak yoktur onda. Ne diyecekse en açýk, en doðru biçimde söyler. Ama bu sözler bir araya geldi mi bir derinlik, bir anlam çoðalmasý üzerinde uzun uzun durmak, incelemek, düþünmek gerekliliði yaratýr.
Bu paragrafý geliþtiren ve sürdüren bir yazý için aþaðýdakilerden hangisi en uygun baþlýk olur?
A) Özlü Anlatým
B) Kýsa Yazmanýn Yararlarý
C) Düþüncede Açýklýk
D) Yalýnlýða Giden Yol
E) Anlam Bütünlüðü
ÖSS 1983
2. Bir ülkenin sanatý, kültürü, o ülkeyi en az denizi, kumsallarý, güneþi kadar tanýtýr. Sanatýn ve
kültürün yaratýcýsý insanoðlu olduðu için, her ülke de kendi insanlarýyla var olduðu için, sanat ve kültür
alanlarýndaki geliþmeler, eserler, daha anlamlý, daha derin, daha insancýldýr.
Bu paragrafý sürdürebilecek en uygun cümle, aþaðýdakilerden hangisidir?
A) Sanata ve sanatçýya verilen önem bu açýdan ele alýnmalýdýr.
B) Bu nedenle sanatýn deðeri, toplumun ihtiyaçlarýný karþýlamasýnda aranmalýdýr.
C) Kültürle sanat arasýndaki iliþkinin sýnýrý bu olmalýdýr.
D) Toplumun geliþmesi bu sanat eserlerine baðlýdýr.
E) Bunun için sanat, insaný geliþtiren tek öge olmaktadýr.
ÖSS 1984
3. (I) Bir sanatçý önce, kullanacaðý malzemeyi seçer. (II) Sonra da bu malzemedeki estetik dýþý
ögeleri ayýklar. (III) O da tasarladýklarýný dil aracýlýðýyla kýsa ve öz olarak anlatýr. (IV) Þairin malzemesi
de dildir. (V) Örneðin, bir yontucu, mermeri fazlalýklarýndan arýndýrarak yapýtýný ortaya çýkarýr.
Yukarýdaki numaralanmýþ cümlelerle anlamlý bir bütün oluþturabilmek için, cümlelerden
hangileri yer deðiþtirmelidir?
A) I - II
B) II - III
C) III - IV
D) III - V
E) IV - V
ÖSS 1997
4. Toplumdaki güncel olaylarý, gülmece yoluyla ve eleþtirel bir tavýrla tartýþmaya yönelen kabare tiyatrosu, bu yazarýmýz sayesinde kültür dünyamýza girmiþtir. Ne var ki eleþtirel düþüncenin bir türlü tam kök
salmamýþ olmasý, yazarýn tüm çabalarýna karþýn kabare tiyatrosunu zamanla amacýndan saptýrmýþ ve
onun, suya sabuna dokunmayan, ucuz bir güldürüye dönüþmesine yol açmýþtýr.
Bu parçada kabare tiyatrosu ile ilgili olarak aþaðýdakilerin özellikle hangisinden yakýnýlmaktadýr?
A) Eleþtirici yönünün ihmal edilmesinden
B) Güldürü ögesine aþýrý ölçüde yer verilmesinden
C) Giderek güncel olaylardan kaçýnýlmasýndan
D) Yazarlarýn bu türe ilgisiz kalmasýndan
E) Toplumla ilgisi bulunmayan olaylarýn ele alýnmasýndan
ÖSS 1988
183
5. Yetiþkin bir insanýn söz varlýðý (kelime haznesi), aile çevresi dýþýndaki iliþkilerinden etkilenir.
Çocuklukta görüldüðü gibi annenin dilindeki ses özellikleri korunsa bile öðrenim, iþ, meslek iliþkileri,
hatta evlilik sonucunda, baþka çevrelerden kimselerle birlikte yaþama dolayýsýyla, söz varlýðý büyük
ölçüde deðiþmeye uðrar. Bu yüzden yetiþkin insanýn dili, söz varlýðý, seçilen sözcükler açýsýndan
annenin dilinden farklý olabilir.
A) Dil, baþlangýçta yakýn çevreden öðrenilir.
B) Ýnsan yaþlandýkça söz varlýðýndaki deðiþme azalýr.
C) Anneden öðrenilen dil, toplumsal iliþkilerde yetersiz kalýr.
D) Ýnsanýn söz varlýðý, iliþkilerine baðlý olarak deðiþir.
E) Kiþinin dil geliþiminde, annenin önemli bir yeri vardýr.
ÖSS 1989
6. Yirmi dört yýllýk yayýmcýlýk yaþamýmýn hemen hemen tümü coþku içinde geçti. Büyük bir istekle
yapýyordum bu iþi. Öðrencilerim bana yardým ediyorlardý. Gelip büroda çalýþýyorlardý çocuklar.
Yayýmcýlýðým sanki okul yaþamýmýn bir uzantýsýydý. Bir anlamda dersler yayýnevinde devam ediyordu.
Böyle ders havasý içinde, imece havasý içinde geçti yýllar. Yalnýz öðrenciler için mi? Yanýmda, yakýnýmda
bulunan herkes için.
Bu sözleri söyleyen kiþi aþaðýdakilerden hangisiyle nitelendirilemez?
A) Çevresindekiler için eðitici olan
B) Ýþinde çevresindekilerden saygý ve destek gören
C) Ýþini iyi bilen ve deneyimli olan
D) Okul yaþamýndan bunalmýþ olan
E) Ýþini severek yapan
ÖSS 1992
7. Bence edebiyat, bütün türleriyle masalla baþlar, masalla biter. Masal, türler içinde en çok þiire
yakýndýr. Ritmiyle, tekrarlarýyla, hayaliyle... Eþine rastlamadýðýmýz ama umutlarýmýzý, korkularýmýzý,
sevinçlerimizi taþýyan yeni eþyalar, yeni insanlar, yeni hayvanlar yaratýr masal. Bu nedenle de en çok
þiire yakýndýr.
Bu parçada masalla ilgili olarak aþaðýdakilerden hangisine deðinilmemiþtir?
A) Yinelemelere yer verildiðine
B) Düþ ögesinden yararlanýldýðýna
C) Çok aranan ve okunan bir tür olduðuna
D) Deðiþik türlerin kaynaðý olduðuna
E) Duygusal yönünün bulunduðuna
ÖSS 1992
8. Edebiyatta olup bitenleri, edebiyatýn canlýlýðýný, yazarýn verimliliðini hatta yapýtlarýnýn baþarýsýný ya
da baþarýsýzlýðýný kuþaklarla, yaþla deðerlendirmek çoðu zaman bizi yanlýþlýða götürür. Dostoyevski en
büyük iki yapýtýndan birini, “Karamazof Kardeþler”i ölmeden hemen önce bitirdi. Thomas Mann ise gene
en büyük iki yapýtýndan biri olan, “Buddenbrook (Budenburuk) Ailesi”ni bitirdiðinde daha yirmi altý yaþýndaydý. Bu iki yazar da ömürlerinin erken ve geç dönemlerinde baþka birçok kitap yazdýlar. Bu örnekler
bize - - - Bu parçanýn sonuna, düþüncenin akýþýna göre aþaðýdakilerden hangisi getirilebilir?
A) yazarlarýn, yeni dünyalar kurma çabasýyla sürekli bir arayýþ içinde olduklarýný gösteriyor.
B) bir yazarýn yapýtlarýnýn hep birbirine benzemesinin yaratabileceði güçlükleri hatýrlatýyor.
C) yazarlarýn, yazma ve yaratma gücünün yaþla açýklanmayacak bir olgu olduðunu gösteriyor.
D) yazarlarýn kimi dönemlerde kalýcý ürünler verdiðini ancak bunu sürdürmenin güç olduðunu
kanýtlýyor.
E) yazarlarýn, yeni konular bulduklarýnda daha çok çalýþmalarý gerektiðini yansýtýyor.
ÖSS 2005
184
9. Güzel yazýya giden yol, bir bakýma doðru yazýdan geçer. Bir sanatçý ne denli özgürce davranýrsa
davransýn yine de dilin bilinen kurallarýný bütünüyle görmezlikten gelemez. Kendince birtakým denemelere
giriþebilir; sözcüklerin cümle düzenine dönüþmesiyle ilgili sýnýrlarý aþan yeni cümle kalýplarý oluþturmaya
yönelebilir. - - - - Bunlarýn üzerine çýkamaz ozanlar, yazarlar.
Bu parçada boþ býrakýlan yere, düþüncenin akýþýna göre aþaðýdakilerden hangisi getirilebilir?
A) Aslýnda baþarýya da ulaþabilirler bu çabalarýnda.
B) Ne var ki belirli bir birikime sahip olmalarý gerekir.
C) Bunun için, kendinden önceki örnekleri benimseyerek iþe baþlayabilirler.
D) Doðaldýr ki emek ister doðru ve güzel yazmak.
E) Ama yine de dilin yasalarýyla sýnýrlýdýr özgürlüðü.
ÖSS 2005
10. Her yazýnsal dil, konuþma dilinin topraðýnda çiçeklenir. Günlük dilin, konuþma dilinin sýcaklýðýný
örgüsünde taþýmayan yazýnsal dil, ister istemez donuklaþýr, yapaylaþýr. Bu gerçeðin ayrýmýnda olan
yazarýmýz, anlatýmýný konuþma dilinin sunduðu olanaklarla donatýp zenginleþtiriyor. Onun, okunurluk
katsayýsýný yükselten etkenlerden biri de budur. Kýsacasý, Türkçenin derin sularýnda yüzen, yazýlarýný
çok yönlü bir deðerlendirmeden geçirerek oluþturan bir yazarýmýzdýr o.
Aþaðýdakilerden hangisi bu parçadan çýkarýlabilecek bir yargýdýr?
A) Bir yapýtýn deðeri konusuyla ölçülmez.
B) Ancak okurlarýn anlayabildiði yapýtlar kalýcý olabilir.
C) Anlatýmlarý günlük dile dayanmayan yapýtlar baþarýlý olamaz.
D) Yazýnsal dilin kullanýmý yazardan yazara deðiþir.
E) Yazýnsal dille oluþturulan yapýtlarýn tadýna herkes varamaz.
ÖSS 2005
11. Dil, kurallarý dil bilgisi kitaplarýna sýðmayacak kadar karýþýk, sayýsýz inceliklerle dolu, büyülü bir
iletiþim aracýdýr. Esnek, canlý, geliþmeye, deðiþmeye açýk bir sistemdir. Bu nedenle dilin kullanamadýðýmýz
zenginliklerinin, kullanabildiklerimizden çok daha fazla olduðunu söyleyebiliriz. Bunun içindir ki
günümüzde kullandýðýmýz dil, yarýnki dilin çok gerisinde kalacaktýr. Buna dayanarak þunu söyleyebiliriz:
Bir yandan bugünkü dille iletiþim kurarken bir yandan da ayrýmýna varmadan geleceðin dilini yaratýyoruz.
Bu parçaya dayanarak, dille ilgili olarak aþaðýdakilerden hangisine varýlamaz?
A) Çok yönlü nitelikler içerdiðine
B) Anlatým gücünün sözcük sayýsýyla ölçülemeyeceðine
C) Bir deðiþim süreci içinde olduðuna
D) Sunduðu olanaklardan yeterince yararlanýlamadýðýna
E) Belirli kalýplarla sýnýrlandýrýlamayacaðýna
ÖSS 2005
12. Ünlü eleþtirmenlerimizden biri: “Deneme yazýyorsanýz belli bir birikiminiz, söyleyecek sözünüz
olmalý.” diyor. ... Çünkü onun hem engin bir bilgi birikimi hem de söyleyecek pek çok sözü var.
Bu parçada üç nokta ile belirtilen yere düþüncenin akýþýna göre aþaðýdakilerden hangisi
getirilebilir?
A) Kendisi de öyle bir eleþtirmen olmak istiyor.
B) Bu söz o yazarýmýza çok uyuyor.
C) Kimileri onun bu görüþüne katýlmýyor.
D) Bu nitelikleri taþýyan pek çok sanatçýmýz var.
E) Bu niteliklerden yoksunsanýz eleþtirmen sayýlmazsýnýz.
ÖSS 2005
185
Terimler ve Kavramlar Sözlüðü
A
alýcý
: Kaynaktan gelen mesajýn iletici araç ve yöntemleri takip ederek ulaþtýðý kiþi.
alýcýyý harekete geçirme iþlevi : Ýletinin, alýcýyý harekete geçirmek üzere düzenlenmesi.
anlamlama
: Varlýk, olay, duygu, düþünce ve hayalleri ses bileþimiyle simge hâline
getirip kavramlaþtýrma.
baðdaþtýrma
baðlam (iletiþimde)
baðlam
B
: Cümledeki dil birlikleri arasýndaki anlam iliþkisi.
: Ýletiþime katýlan unsurlarýn birlikte meydana getirdikleri ortam.
: Bir dil birimini çevreleyen, ondan önce veya sonra gelen, birçok durumda söz konusu birimi etkileyen, onun anlamýný, deðerini belirleyen birim
veya birimler bütünü, kontekst.
D
dil ötesi iþlevi
dönüt
: Ýletinin, dille ilgili bilgiler vermek üzere düzenlenmesi.
: Kaynaktan gelen mesaja alýcýnýn gösterdiði tepkinin tekrar kaynaða
ulaþmasý süreci.
G
gönderici
göndergesel iþlev
gösterge
gösterge bilim
: Kaynaktan gelen mesajýn iletici araç ve yöntemleri takip ederek
ulaþtýran kiþi.
: Dilin göndergeyi olduðu gibi ifade etme amacýyla düzenlenmesi.
: Kendi dýþýnda bir baþka þeyi gösteren, düþündüren, onun yerini alabilen,
nesne, görünüþ ve olgu.
: Gösterge sistemlerini inceleyen çalýþma alaný.
H
heyecana baðlý iþlev
: Ýletinin, göndericinin iletinin konusu karþýsýndaki duygu ve heyecanlarýný
dile getirme amacýyla oluþturulmasý.
Ý
ileti
iletiþim
iletiþim tablosu
: Gönderilmek istenen mesaj.
: Duygu, düþünce veya bilgilerin akla gelebilecek her türlü yolla baþkalarýna
aktarýlmasý, bildiriþim, haberleþme, komünikasyon.
: Gönderici, alýcý, ileti, baðlam, kanal, iletilen objenin ve þifre durumundaki
dilin yer aldýðý tablo.
K
kanal
kanalý kontrol iþlevi
kavramlaþtýrma
kavram ve ses imgesi
kod
: Mesajýn alýcýya iletilmesini saðlayan araç ve yöntemler.
: Ýletinin, kanalýn iletiyi iletmeye uygun olup olmadýðýný öðrenmek amacýyla
düzenlenmesi.
: Var olandan hareketle gerçekleþtirilen soyutlama.
: Gösterilenin, kelimenin kavram yönünü gösterenin de ses simgesini
oluþturmasý.
: Ýletiyi þifrelemekte kullanýlan malzeme.
M
mesaj
: Bir iletiþim sürecinde iletiþim malzemesi olan fikirler.
Þ
þifre
þiiriyet iþlevi
: Ýletiþimi saðlayan iþaretler sistemi.
: Ýletinin, iletisi kendinde olan iþlevi.
186
1. EK
TASARI (PROJE) ÇALIÞMASI ÖRNEK FORMU
Seçilebilecek konular:
1. Çevresindeki olumlu iletiþim örneklerinin fotoðraflanýp sergilenmesi
2. Anlam birimi olarak kelimeyi kavratan afiþ ve dövizlerin hazýrlanmasý
3. Seçilecek üç çeþit paragrafta;
a) Anlatýlanlarýn resimlerinin yapýlmasý,
b) Bu paragraflarý anlatacak en uygun müziðin bulunmasý veya bestelenmesi,
c) Paragrafta anlatýlanlarýn uyandýrdýðý duygularýn yazýlmasý.
Not: Bu konular dýþýnda ilgi duyduðunuz bir konuyu da belirleyebilirsiniz.
Süre: Ýki ay
Çalýþma Ýçeriðinde Yer Almasý Gereken Konu Baþlýklarý
1- Tasarýnýn adý (1-15 sözcük arasý olmalýdýr.)
2- Tasarýnýn konusu (Konu açýk ve net bir biçimde ifade edilmiþ olmalýdýr.)
3- Tasarý çalýþmasý içinde belirlenen durumun ya da sorunu ayrýntýlý biçimde tanýmlanmasý (Bu
konudaki tasarýnýn amacý belirtilmekle birlikte, durum ya da sorun net biçimde açýklanmalýdýr ve 715 sayfa olmalýdýr.)
4- Geliþtirme sürecinin açýklanmasý (Bu aþamada toplam bilgilerden yola çýkarak bir ürün ortaya
koymaya yönelik ya da öneriler geliþtirmeye dönük yapýlanlar 7-15 sayfayý geçmeyecek þekilde
anlatýlmalýdýr.)
5- Sonuç ve öneriler
6- Kaynakça
Tasarý Hazýrlanýrken Ýzlenecek Basamaklar:
1. Basamak: Bu aþamada, seçmeyi düþündüðünüz konuyu araþtýrýp araþtýrmayacaðýnýza, konuyla
ilgili kaynaklara ne düzeyde ulaþacaðýnýza iliþkin inceleme yaparak konu seçimine hazýrlýk yapýnýz.
Bu aþamada öðretmeniniz ile araþtýrmayý düþündüðünüz konuyu paylaþýp öðretmeninizden konu
belirlemede yardým alýnýz.
2. Basamak: Bir önceki basamakta yaptýðýnýz iþlemler sonucunda belirlediðiniz konunun “önemini,
neden bu konuyu seçtiðinizi, hazýrlayacaðýnýz tasarý sonucunda neye ulaþmak istediðinizi” belirleyiniz.
3. Basamak: Seçtiðiniz konu ile ilgili yeterli bilgiye ulaþmak amacýyla gerekli kaynaklara ulaþýnýz.
Bu kaynaklar; kütüphane, Ýnternet, TV, radyo ve konu ile ilgili kaynak kiþiler.
4. Basamak: Bir önceki basamakta ulaþtýðýnýz tüm kaynaklardan elde ettiðiniz bilgilerden faydalanarak oluþturduðunuz bilgileri metne dönüþtürünüz (7-15 sayfayý geçmeyecek biçimde).
5. Basamak: Ulaþtýðýnýz kaynaklardan elde ettiðiniz bilgileri deðerlendirerek çözüm önerileri üretiniz.Bu çözüm önerilerini belirleme nedenlerinizi ortaya koyunuz.
6. Basamak: Çalýþmalarýnýzý rapor hâline dönüþtürünüz.
7. Basamak: Raporu resimler, gazete haberleri, kendi çizimleriniz, tablo, grafik ve istatistiklerle
destekleyerek poster hâline dönüþtürünüz.
8. Basamak: Çalýþmalarýnýzýn sunumunu yapýnýz.
Puanlama: Puanlama, ekte verilen Tasarý Deðerlendirme Ölçeði ile yapýlacaktýr.
187
2. EK
TASARI DEÐERLENDÝRME ÖLÇEÐÝ
Tasarýnýn Adý
:
Öðrencinin Adý ve Soyadý :
Sýnýfý
:
Numarasý
:
DERECELER
GÖZLENECEK
ÖÐRENCÝ KAZANIMLARI
I.TASARI HAZIRLAMA SÜRECÝ
Tasarýnın amacýný belirleme
Tasarýya uygun çalýþma planý yapma
Belirlenen konunun önemini ortaya koyma
Hazýrlanan tasarý sonunda ne tür sonuçlara ulaþýlmak
istenildiğini ortaya koyma
TOPLAM
II.TASARININ ÝÇERÝÐÝ
Tasarý konusunda bilimsel açýdan doðru bilgiler aktarma
Toplanan bilgileri analiz etme
Elde edilen bilgilerden çýkarýmda bulunma
Yapýlan çalýþmanýn orijinal olmasýna özen gösterme
Yapýlan çýkarýmlarýn nedenlerini ortaya koyma
Yapýlan çalýþmada eleþtirel düþünme becerisini gösterme
Hazýrlanan raporu; resimler, gazete haberleri, çizimler,
tablo, grafik ve istatistiklerle destekleme
Metne aktarýlan tüm bilgilerde Türkçeyi doðru biçimde kullanma
Yararlanýlan kaynaklarý rapora yansýtma
TOPLAM
III. SUNU YAPMA
Konuyu dinleyicilerin ilgisini çekecek þekilde sunma
Sunuyu hedefe yönelik materyalle destekleme
Sunuda akýcý bir dil ve beden dilini kullanma
Sorulara cevap verme
Verilen sürede sunuyu yapma
Sunum sýrasýnda Türkçeyi doðru biçimde kullanma
TOPLAM
GENEL TOPLAM
188
Zayýf
Kabul
edilebilir
Orta
Ýyi
Çok
iyi
1
2
3
4
5
3. EK
TASARI ÖZ DEÐERLENDÝRME FORMU
Öðrencinin Adý ve Soyadý:
Sýnýfý
:
Numarasý
:
AÇIKLAMA: Aþaðýdaki tabloda tasarý boyunca çalýþmalarýnýzý en iyi þekilde ifade eden seçeneðin altýna “X” iþareti koyunuz.
DERECELER
DEÐERLENDÝRÝLECEK TUTUM VE DAVRANIÞLAR
Her Zaman
Bazen
Hiçbir
Zaman
1. Planlý çalýþmaya özen gösterdim.
2. Tasarý çalýþmalarým sýrasýnda planýma uygun hareket
ettim.
3. Araþtýrmalarýmda çeþitli kaynaklardan yararlandým.
4. Öðretmenimin önerilerini dinledim.
5. Çalýþmalarým sýrasýnda zamanýmý verimli biçimde kullandým.
6. Çalýþmalarým sýrasýnda deðiþik materyallerden faydalandým.
7. Sorumluluklarýmý tam anlamýyla yerine getirdim.
8. Çalýþmalarýmý sunarken görsel materyalleri kullanmaya çalýþtým.
Bu etkinlik sýrasýnda en iyi yaptýðým çalışmalar ve diðer yorumlarým: ................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
189
4. EK
BAÞARIM (PERFORMANS) GÖREVİ ÖRNEK FORMU
Ýçerik
Düzeyi
Sýnýf Düzeyi
DÝL VE ORTAÖÐRETÝM
ANLATIM
9. SINIF
Ünitenin Adý
SES VE
SESLERÝN
KULLANILIÞI
Beklenen
Baþarým
Araþtýrma, Grafik
Oluþturma ve
Yorumlama
Becerisi,
Etkili ve Güzel
Anlatým Becerisi
Süre
Puanlama
Yöntemi
1-2
Hafta
Dereceli
Puanlama
Anahtarý
Sevgili öðrenciler;
Sizden aþaðýdaki ünite ile ilgili olarak verilen konularý dikkatlice okumanýzý, bunlardan yapmak
istediðiniz bir tanesini seçmenizi ve seçtiðiniz konu ile ilgili araþtýrma yaparak çalýþmanýzý, bir rapor
hâlinde ve sýnýf ortamý içinde poster biçiminde sunmanýzý bekliyorum.
a) TRT haber sunucusunun konuþmasýnýn kayda alýnmasý. Ayný haberi, çevresinden bir
kiþiye okutarak her iki kayýt arasýndaki farkýn belirlenmesi.
b) Belirleyeceðiniz tekerlemeleri hýzlý ve doðru söyleme.
c) Beðendiðiniz bir þiiri vurgu ve tonlamaya uygun yorumlama (kaset, teyp, bilgisayar, CD,
DVD vb. araçlardan yararlanarak).
NOT: Yukarýda belirtilen konularýn dýþýnda öðrenci ünite ile ilgili istediði bir konuyu öðretmeniyle beraber belirleyebilir.
Bu çalýþmayý baþarýyla tamamlayabilmeniz için aþaðýdaki adýmlarý izlemelisiniz.
1. Çalýþmanýz için yukarýda verilen konularý dikkatlice okumalý ve düþünmelisiniz.
2. Yapabileceðinizi düþündüðünüz bir konuyu seçmelisiniz.
3. Seçtiðiniz konu ile ilgili araþtýrma yapmalýsýnýz.
4. Çalýþmanýz için aile bireyleri, kitaplar, gazete haberleri, Ýnternet vb. kaynaklardan yararlanabilirsiniz.
5. Araþtýrmalarýnýza dayanarak konu ile ilgili sunacaðýnýz raporda hangi bilgilere yer vereceðinize karar vermelisiniz (planlamalýsýnýz).
6. Çalýþmalarýnýz doðrultusunda teslim edeceðiniz raporu hazýrlamalýsýnýz.
7. Çalýþmalarýnýz doðrultusunda sýnýfta sergileyeceðiniz materyalleri (poster ve bu posterde
yer almasýný düþündüðünüz görsel materyaller) hazýrlamalýsýnýz.
8. Çalýþmanýzý rapor olarak .../.../ 201..tarihinde teslim etmeli ve görsel materyallerinizi sýnýfta sunmalýsýnýz.
190
5. EK
BAÞARIM GÖREVİ DERECELÝ
PUANLAMA ANAHTARI
AÇIKLAMA: Baþarým görevi aþaðýdaki ölçütler doðrultusunda puanlanacaktýr.
5
Görevi hazýrlarken çeþitli kaynaklardan faydalanýlmýþtýr.
Baþarým görevinde çalýþýlmak üzere seçilen konunun raporlaþtýrýlmasýnda
ulaþýlan kaynaklardaki bilgilerden yeterince yararlanýlmýþtýr.
Poster çalýþmasýnda aktarýlan bilgiler grafik dýþýnda fotoðraf, karikatür, çizim vb.
ile desteklenmiþtir.
Poster çalýþmasýnda yer alan görsel materyaller, konuya iliþkin özet bilgiler ile
desteklenmiþtir.
Görevde kullanýlan kaynaklar uygun biçimde rapora yansýtýlmýþtýr.
Rapor anlaþýlýr biçimde yazýlmýþtýr. Oluþturulan cümleler Türkçe yazým kurallarýna uygundur.
4
ulaþýlan kaynaklardaki bilgilerden yararlanýlmýþtýr.
ile desteklenmiþtir.
desteklenmiþtir.
Görevde kullanýlan kaynaklar uygun biçimde rapora yansýtýlmamýþtýr.
Rapor anlaþýlýr biçimde yazýlmýþtýr.
3
ulaþýlan kaynaklardaki bilgilerden yararlanýlmýþtýr.
ile yeterince desteklenmemiþtir.
yeterince desteklenmemiþtir.
Görevde kullanýlan kaynaklar uygun biçimde rapora yansýtýlmamýþtýr.
2
ile yeterince desteklenmemiþtir.
yeterince desteklenmemiþtir.
1
Raporda konuya iliþkin yer alan bilgiler yetersizdir ve anlaþýlýr biçimde yazýlmamýþtýr.
191
6. EK
BAŞARIM GÖREVİ ÖZ DEÐERLENDÝRME FORMU
Öðrencinin Adý ve Soyadý:
Sýnýfý
:
Numarasý
:
AÇIKLAMA: Aþaðýdaki tabloda baþarým görevi boyunca çalýþmalarýnýzý en iyi þekilde ifade eden
seçeneðin altýna “X” iþareti koyunuz.
DERECELER
DEÐERLENDÝRÝLECEK TUTUM VE DAVRANIÞLAR
Her Zaman
Bazen
Hiçbir
Zaman
1. Planlý çalýþmaya özen gösterdim.
2. Görevim sýrasýnda planýma uygun hareket ettim.
3. Araþtýrmalarýmda çeþitli kaynaklardan yararlandým.
4. Öðretmenimin önerilerini dinledim.
5. Çalýþmalarým sýrasýnda zamanýmý verimli biçimde
kullandým.
6. Çalýþmalarým sýrasýnda deðiþik materyallerden faydalandým.
7. Sorumluluklarýmý tam anlamýyla yerine getirdim.
8. Çalýþmalarýmý sunarken görsel materyalleri kullanmaya çalýþtým.
Bu etkinlik sýrasýnda en iyi yaptýðým çalışmalar ve diðer yorumlarým: ...............................................
..................................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................................
192
Kaynakça
Abasýyanýk, Sait Faik, Bütün Eserleri, Ýstanbul, 1986.
Açýkgöz, Halil; Yelten, Muhammet, Kelime Gruplarý, Ýstanbul, 2005.
Ahmet Rasim, Þehir Mektuplarý, Ýstanbul, 1952.
Akarsu, Bedia, Wilhelm Von Humbold'da Dil-Kültür Baðlantýsý, Ýstanbul, 1955.
Akbal, Oktay, Aný Deðil Yaþam, Ýstanbul, 1990.
Akbal, Oktay, Yazar Özgür Olmalý, Ýstanbul, 1990.
Akbayýr, Sýddýk, Dil ve Diksiyon, Ýstanbul, 2003.
Aksal, Sabahattin Kudret, Geçmiþle Gelecek, Ýstanbul, 1972.
Aksan, Doðan, Anlam Bilim ve Türk Anlam Bilim, Ankara, 1987.
Aksan, Doðan, Her Yönüyle Dil, Ankara, 1982.
Akyüz, Kenan, Modern Türk Edebiyatýnýn Ana Çizgileri, Ýstanbul, 1988.
Ali, Sabahattin, Bütün Öyküleri, Ýstanbul, 1997.
Atay, Oðuz, Tehlikeli Oyunlar, Ýstanbul, 1999.
Atsýz, Hüseyin Nihal, Yollarýn Sonu, Ýstanbul, 1996.
Aytmatov, Cengiz, Beyaz Gemi, Ýstanbul, 2001.
Aytmatov, Cengiz, Cemile, Ýstanbul, 2000.
Bakiler, Yavuz Bülent, Seninle, Ýstanbul, 1989.
Banarlý, Nihat Sami, Resimli Türk Edebiyatý Tarihi, Ýstanbul, 1988.
Banarlý, Nihat Sami, Þiir ve Edebiyat Sohbetleri, Ýstanbul, 1982.
Baykurt, Fakir, Kaplumbaðalar, Ýstanbul, 1993.
Benazus, Hanri, Düþüncenin Istýrabý, Ýstanbul, 1981.
Bener, Hikmet Erhan Türk Hikâye Antolojisi, Ýstanbul, 1975.
Beyatlý, Yahya Kemal, Kendi Gök Kubbemiz, Ýstanbul, 1997.
Buðra, Tarýk, Hikâyeler, Ankara, 1969.
Büyük Türk Klasikleri C.1, Ýstanbul, 2004.
Celal, Metin, Çaðdaþ Türk Þiiri Antolojisi, Ýstanbul, 1998.
Ceylan, Emine, Çuvaþ Atasözleri ve Deyimleri, Ankara, 1996.
Cumalı, Necati, Viran Daðlar, Makedonya, 1900/2.Kitap.
Cumhur, Müjgan; Parlatýr, Ýsmail, Millî Kültür Unsurlarý Üzerine Genel Görüþler, Ankara, 1990.
Cüceloðlu, Doðan, Ýletiþim Donanýmlarý, Ýstanbul, 2002.
Çamlýbel, Faruk Nafiz, Han Duvarlarý, Ýstanbul, 1978.
Çepel, Necmettin, Doða-Çevre-Ekoloji ve Ýnsanlýðýn Ekolojik Sorunlarý, Ýstanbul, 2004.
Çukurovalý Karamehmet, Aþýk Þiirleri, Adana, 2003.
Dýranas, Ahmet Muhip, Yazýlar, Ýstanbul, 1994.
Dil Devrimi Üzerine, Türk Dil Kurumu Tanýtým Yayýnlarý, Ankara, 1939.
Dünya Edebiyatýndan Seçme Öyküler, Ýstanbul, 2005.
Emir, Sabahat (Antoine Albalat), Fikir Yazýlarý Nasýl Yazýlýr, Ýstanbul, 1970.
Eraslan, Kemal, Divan-ý Hikmet'ten Seçmeler, Ankara, 1974.
Ergin, Muharrem, Göktürk Kitabeleri, Ýstanbul, 1978.
Ersoy, Mehmet Âkif, Safahat, Ýstanbul, 1988.
Esendal, Memduh Þevket, Mendil Altýnda, Ýstanbul, 1983.
Eyuboðlu, Sabahattin, Mavi ve Kara, Ýstanbul, 1994.
Eyuboðlu, Sabahattin, Mavi, Ýstanbul, 2000.
Fikret, Tevfik, Rübab-ý Þikeste, Ýstanbul, 1977.
Fuat, Memet, Çaðdaþ Türk Þiiri Antolojisi, Ýstanbul, 1996.
Füruzan, Ýstanbul Hikâyeleri, Ýstanbul, 1990.
Gökalp, Ziya, Ýlme Doðru, Ýstanbul,1988.
Gökyay, Orhan Þaik, Dedem Korkut Hikâyeleri, Ýstanbul, 1973.
Gözler, H. Fethi, Yunus’tan Bu Yana Türk Þiiri, Ankara, 1981.
Gümüþ, Semih, Öykülerde Ýstanbul, Ýstanbul, 2003.
Güney, Eflatun Cem, Halk Þiiri Antolojisi, Ýstanbul, 1976.
193
Gürpýnar, Hüseyin Rahmi, Türk Hikâye Antolojisi, Ýstanbul, 1971.
Horozcu, Oktay Rifat, Kadýnlar Arasýnda, Ýstanbul, 1985.
Ilgaz, Rýfat, Garibin Horozu, Ýstanbul, 1994.
Ilgaz, Rýfat, Rüþvetin Alamancasý, Ýstanbul, 1996.
Ýlhan, Attila, Yaðmur Kaçaðý, Ýstanbul, 1998.
Kabaaðaçlı, Cevat Þakir, Aganta Burina Burinata, Ýstanbul, 1995.
Kabaklý, Ahmet, Türk Edebiyatý Tarihi, Ýstanbul, 2004.
Kahhar, Tahir, Günümüz Özbek Þairleri Antolojisi, Ankara, 1995.
Kaplan, Mehmet, Kompozisyon, Hisar Dergisi, Ýstanbul, 1972.
Kaplan, Mehmet, Nesillerin Ruhu, Ýstanbul, 2005.
Karaalioðlu, Seyit Kemal, Sözlü-Yazýlý Kompozisyon Sanatý, Ýstanbul, 2002.
Karay, Refik Halit, Memleket Hikâyeleri, Ýstanbul, 1984.
Kemal, Orhan, Hanýmýn Çiftliði, Ýstanbul, 1995.
Kemal, Orhan, Kaçak, Ýstanbul, 1995.
Kemal, Yaþar, Ýnce Memed, Ýstanbul, 1998.
Kýlýç, Veysel, Dilin Ýþlevleri ve Ýletiþim, Ýstanbul, 2002.
Koç, Nurettin, Dilbilgisi, Ýstanbul, 1997.
Korkmaz, Zeynep, Türk Dili Üzerine Araþtýrmalar, Ankara, 1995.
Koryürek, Enis Behiç, Cumhuriyet Dönemi Çaðdaþ Türk Þiiri Antolojisi, Ýstanbul, 1998.
Kudret, Cevdet, Türk Edebiyatýnda Hikâye ve Roman, Ýstanbul, 1995.
Montaigne, Denemeler, Ýstanbul, 1997.
Moran, Berna, Edebiyat Kuramlarý ve Eleþtiri, Ýstanbul, 1972.
Ömer Seyfettin, Seçme Hikâyeler 2, Ýstanbul, 1997.
Önen, Akýn, Türkçeyi Türkçe Kullanmak, Ýstanbul, 2002.
Özkan, Mustafa; Tören, Hatice; Esin, Osman, Üniversiteler Ýçin Türk Dili, Ýstanbul, 2001.
Pala, Ýskender, Ýki Dirhem Bir Çekirdek, Ýstanbul, 2002.
Rado, Þevket, Saadet Yolu, Ýstanbul, 1981.
Rasim, Ahmet, Falaka, Ýstanbul, 1987.
Rauf, Mehmet, Eylül, Ýstanbul, 1976.
Saba, Ziya Osman, Konuþanlar, Bir Hüzünle Sesinde, Ýstanbul, 2003.
Safa, Peyami, Dokuzuncu Hariciye Koðuþu, Ýstanbul, 2004.
Safa, Peyami, Yalnýzýz, Ýstanbul, 1985.
Samipaþazade Sezai, Sergüzeþt, Ýzmir, 2005.
Serdar, Tahsin; Yýldýrým, Ünsal, Dilbilgisi, Ýstanbul, 1995.
Sezer, Sennur, Uçuk-Seçik Þiirler, Ýstanbul, 1991.
Suavi, Cüneyd, Hayatýn Ýçinden, Ýstanbul, 1998.
Tahir, Kemal, Yorgun Savaþçý, Ýstanbul, 2005.
Taner, Haldun, Onikiye Bir Var, Ýstanbul, 2000.
Tanpýnar, Ahmet Hamdi, Bütün Þiirleri, Ýstanbul, 1982.
Tanpýnar, Ahmet Hamdi, Huzur, Ýstanbul, 1986.
Türkçe Sözlük, TDK yayýnlarý, Ankara, 2005.
Uygur, Nermi, Ýçi Dýþýyla Batý'nýn Kültür Dünyasý, Ýstanbul, 2000.
Velidedeoðlu, Hýfzý Veldet, Anýlarýn İzinde, Ýstanbul, 1977.
Yaðcý, Öner, Cumhuriyet Dönemi Denemeler Seçkisi, Ankara, 2002.
Yazým Kýlavuzu, TDK yayýnlarý, Ankara, 2005.
Yelten, Muhammet, Nev'îzâde Atâyî, Sohbetü'l-Ebkâr, Ýstanbul, 1998.
Yücel, Hasan Ali, Kültür Üzerine Düþünceler, Ýstanbul, 1972.
Yücel, Yaþar; Yediyýldýz, Bahaeddin, Millî Kültür Unsurlarýmýz Üzerinde Genel Görüþler, Ankara,
1990.
Zorlutuna, H. Nusret, Benim Küçük Dostlarým, Ýstanbul, 1981.
194
GÜNEY KIBRIS
RUM YÖNET‹M‹
NÖC: Nahcivan Özerk Cumhuriyeti
(Azerbaycan)
İl merkezleri
Başkent (Ankara)
(A
ZE N
RB .Ö
AY .C
CA
N)
Devlet sýnýrý
Özerk olmayan Türk bölgeleri
Özerk cumhuriyet, eyalet ve vilayetler
Baðýmsýz Türk devletleri
Özerk cumhuriyet ve vilayet sýnýrý
(
(
YA
AS .
AK C
H
Hakasya C.
Krasnoyarsk
ÖZERK VÝLAYETLER
ÖZERK CUMHURÝYETLER
Keþmirdeki bu sýnýr çizgisi (BM) Kontrol hattýdýr. Bu hat 1972 Simla
Antlaþmasý ile belirlenmiþ olup, Keþmirin nihai statüsü hakkýnda
Hindistan ve Pakistan tarafýndan henüz bir anlaþmaya varýlmamýþtýr.
Krasnoyarsk

Ölçme ve Değerlendirme

Transkript

Benzer belgeler

Devamı - Yeni İnsan

seminerde enerji oturumu

TÜRKÇE TESTİ

PDF Versiyonu - Kahve Molası

PDF Versiyonu - Kahve Molası

PDF Versiyonu - Kahve Molası

PDF Versiyonu - Kahve Molası

1. TEMA

PDF Versiyonu - Kahve Molası