TÜRK‹YE`N‹N A⁄AÇLARI ve ÇALILARI

TÜRK‹YE’N‹N A⁄AÇLARI ve ÇALILARI
TÜRK‹YE’N‹N
A⁄AÇLARI
ve
ÇALILARI
TÜRK‹YE’N‹N A⁄AÇLARI VE ÇALILARI
Necati Güvenç Mam›ko¤lu
© 2007 Do¤ufl Grubu ‹letiflim Yay›nc›l›k ve Ticaret A.fi.
1. Bask›: Ekim 2007
B‹L‹MSEL DANIfiMAN
Prof. Dr. Tuna Ekim
DÜZELT‹
Emre Ergüven
GRAF‹K
Halili Budak Akal›n
Burak Y›lmaz
BASKI
Ofset Filmcilik ve Matbaac›l›k San. ve Tic. A.fi.
fiair Sokak No:4 Ça¤layan Mahallesi Ka¤›thane 34410 ‹stanbul
Tel: (212) 295 86 01
C‹LT
Bay›nd›r K›rtasiye Sanayi ve Ticaret Ltd. fiti.
Yüzy›l Mah. Matbaac›lar Sitesi 2. Cad. No: 210 34554 Ba¤c›lar-‹stanbul
Tel: (212) 629 03 60
ISBN: 978-975-6690-80-2
NTV Yay›nlar›
Do¤ufl Grubu ‹letiflim Yay›nc›l›k ve Ticaret A.fi.
Eski Büyükdere Cad. USO Center No:61 Kat:2 Maslak 34398 ‹stanbul
Tel: (212) 335 00 00 Faks: (212) 330 03 23
http://kitap.ntvmsnbc.com
[email protected]
Sertifika No: 0607-34-008724
NECAT‹ GÜVENÇ MAMIKO⁄LU
Sunufl
Foto¤raf çekimleri için ‹stanbul d›fl›na da ç›kar oldum. Salihli ve Bozda¤ çevresinde ye¤enlerimin de
çok büyük yard›mlar› ile özellikle meyve a¤açlar› foto¤raflar› çektim.
Daha sonra 23 y›l önce görevli olarak Uluda¤’da birlikte bulundu¤um, çal›flmalardan arta kalan zamanlarda çevreyi dolaflt›¤›m›z ve birlikte foto¤raflar çekti¤imiz arkadafllar›mdan birini ikna ederek, birlikte
Uluda¤’a gittim ve May›s 2003’te çok güzel Do¤u
Kay›n› ve Uluda¤ Göknar› foto¤raflar› çektim.
‹lk foto¤raf makinemi edindi¤im 1973 y›l›ndan beri
foto¤raf çekmekteyim. Giderek, ifllerim gere¤i ya da
keyif almak için yapt›¤›m tüm yurtiçi ve yurtd›fl› gezilerimde foto¤raf makinelerimden birini sürekli yan›mda tafl›r oldum. Konular› daha çok gitti¤im flehirlerden genel görüntüler, tarihsel mekânlar ve ören
yerleri, müzeler, spor ve müzik etkinlikleri, hayvanat
bahçeleri, parklar, k›rsal alanlar, bazen de ayr›nt›l›
olarak çiçekler ve a¤açlar olufltururdu. Çekti¤im foto¤raflar, kimi zaman be¤eniyle karfl›lan›r, kimi zaman da özellikle a¤aca, ota, çiçe¤e ay›rd›¤›m bunca
vakit, emek ve para için yad›rgan›rd›m.
Son y›llarda çekti¤im foto¤raflar içinde do¤a foto¤raflar›n›n a¤›rl›k kazand›¤›n› sonradan farkettim.
Emekli olduktan sonra da foto¤raf çekme hevesim
artarak sürdü. Çekti¤im foto¤raf say›s›ndaki art›fl beni say›sal bir foto¤raf makinesi edinmeye yönlendirdi. Böylece foto¤raf filmi ve ka¤›d› harcamalar›ndan
kutulmufl ve de çekti¤im foto¤raflar› k›sa sürede görebilir duruma gelmifltim. Yeni makinemle önce yak›n çevreden, evimin bahçesindeki çiçek ve a¤açlardan bafllad›m. K›fl sonunda çi¤dem, menekfle ve henüz yapraklanmam›fl a¤açlar yeni makinemle çekti¤im ilk foto¤rafard›. Daha sonra önce yak›ndaki, giderek uzaktaki ‹stanbul parklar› yeniden foto¤raflar›n› çekti¤im alanlar oldu. Bu arada çekti¤im foto¤raflar› yak›nlar›mla paylaflmakta ve övgüler de almak6
tayd›m. Bir gün ye¤enlerimden biri dört yafl›ndaki
k›z›n›n a¤açlar› tan›mad›¤›n›, onun Elma a¤ac›n› Ç›nar’dan ay›rabilmesi için küçük bir albüm haz›rlamam›n mümkün olup olmad›¤›n› sordu ve e¤er bunu
yapabilirsem, hem kendisinin hem de k›z›n›n çok
mutlu olaca¤›n› belirtti. Çocuklu¤u a¤açlar içinde
geçmifl, baz› oyunlar›n› a¤açlar üzerinde oynam›fl ve
ileriki y›llarda da a¤açl› ortamlardan hiç kopmam›fl
biri olarak bu fikri çok benimsedim ve çekimlerimi
yaln›zca a¤açlar üstünde yo¤unlaflt›rd›m. Ceren’e
a¤açlar› tan›tmak için önce kendim a¤açlar› daha iyi
tan›mal›yd›m. A¤açlar üzerine yaz›lm›fl evdeki bir iki
kitab› daha dikkatle inceledikten sonra edindi¤im
bilgilerin yeterli olmad›¤›n› ve bu konuda daha sistemli bir tan›maya gereksinim oldu¤unu düflündüm.
Bu amaçla 8-10 y›l önce bahçesini gezdi¤im ‹stanbul
Fen Fakültesi Biyoloji Bölümü, Botanik Kürsüsü’ne
gittim. Say›n Prof. Dr. Tuna Ekim’den a¤açlar› daha
yak›ndan tan›yabilece¤im, bana önerebilece¤i bir
kaynak olup olmad›¤›n› sordu¤umda bana baz› önerilerde bulundu ve Orman Fakültelerinin bu konuda
iyi kaynaklar oldu¤unu belirtti. Bunun üzerine Bahçeköy’deki ‹stanbul Üniversitesi Orman Fakültesi’ne
gidip a¤açlar konulu ders kitaplar›ndan, oradaki
kitap sat›fl birimi görevlilerinin önerisi ile
Prof. Dr. Faik Yalt›r›k ve Prof. Dr. Asuman Efe imzal› Dendroloji (A¤açbilim) dersi için haz›rlanan kitab› sat›n ald›m ve incelemeye bafllad›m.
Bu arada edindi¤im kitaplar›n kaynakça listelerinden
Say›n Faik Yalt›r›k ve Say›n Hayrettin Kayac›k’›n
a¤açlar üzerine yazd›klar› öteki kitaplara ulaflt›m.
A¤aç foto¤raflar› çekti¤imi duyan bir kuzenim bana
Hikmet Birand’›n Al›ç A¤ac› ile Sohbetler kitab›n›
okumam› önerdi. Türk botanik tarihinin temel tafllar›ndan biri olan ve bu alanda tan›d›¤›m herkesin çok
büyük sayg› duydu¤u Hikmet Birand’›n bu ola¤anüstü eseri beni konuya daha fazla çekti. Botanik tarihini ve Türkiye do¤as›n› konunun d›fl›ndaki insanlara
bu kadar kolay anlafl›l›r ve zevkle okunur biçimde
anlatan bu kitab› de¤iflik aral›klarla birkaç kez okuduktan sonra Türkiye’deki a¤açlar›n do¤al olarak
yetiflti¤i ortamlara ve bölgelere gittim. Türkiye’de
hangi a¤ac›n hangi bölgelerde yetiflti¤ini, kimi zaman, buralarda hangi tepelerde yo¤unlukla bulundu¤unu ya da hangi yol kenarlar›nda, hangi evin bahçesinde rastland›¤›n› Hikmet Birand, Hayrettin Kayac›k, Faik Yalt›r›k, Rahim Anflin, Yücel Ça¤lar ve
Ahmet Demirtafl’›n kitaplar›ndan ö¤rendim ve o a¤ac› foto¤raflamak üzere o yere bazen bir, bazen birkaç kez gittim. Gitti¤im yerlerdeki Orman Müdürlükleri ve Milli Parklar Müdürlükleri görevlilerinden
çok büyük destek ald›m. Birçok bölgedeki üniversitelerin Orman Fakültelerinin ö¤retim görevlilerinden
de o bölgenin a¤açlar› ve bulunduklar› yerler konusunda önemli bilgiler edindim. K›rsal ve da¤l›k arazideki çekimlerim s›ras›nda çevre insanlar›, özellikle
çobanlar, kald›¤›m otel ve pansiyonlar›n görevlileri,
bir yerden baflka bir yere giderken arabama ald›¤›m
insanlar da bana çok yard›mc› olanlar aras›ndad›rlar.
Büyük flehirlerdeki üniversitelerden baz›lar›n›n yerleflkelerinin sanki birer botanik bahçesi gibi özenle se-
çilmifl ve çok iyi korunmufl, yetiflkin a¤aç örnekleri
ile dolu oldu¤unu gördüm. Ankara Fen Fakültesi’nin
bahçesi bu konuda her türlü takdiri hakeder, gezenleri hayran b›rak›r. Bunlardan baz›lar›nda bana çok
yard›mc› olan görevliler bulunmakta idi.
Baflta ‹stanbul, daha sonra Ankara, Antalya, Bursa,
Adana gibi büyük flehirlerin yan›nda, küçük ilçe ve
kasabalar›n flehir parklar›nda çok güzel, nadir a¤aç
örneklerine rastlad›m. Yaln›zca ‹stanbul Fenerbahçe
Park›nda, pek ço¤u yerli, yetmiflin üzerinde a¤aç türünün sa¤l›kl› örnekleri bulundu¤unu biraz hayretle,
daha çok keyifle izledim. Benim ve ailem için özel
bir yeri olan, bir zamanlar üyesi bulundu¤um Bahçeköy’deki Atatürk Arboretumu bana a¤açlar› daha iyi
ve yak›ndan tan›mam aç›s›ndan çok yard›mc› oldu.
Yine ‹stanbul’daki baz› resmi ve özel fidanl›klar
a¤açlar› daha yak›ndan tan›mak olana¤›n› verdi. Foto¤raf çekimlerim s›ras›nda kardefllerim, eflim, çocuklar›m, kuzenlerim, ye¤enlerim, yak›n arkadafllar›m, komflular›m da bana hem duygusal destek verdiler hem de zaman zaman efllik ettiler.
Türkiye’nin do¤al a¤açlar›n› foto¤raflarken, Türkiye’de do¤al olarak yetiflmeyen, ancak, çevremizde
s›kça gördü¤ümüz a¤açlar› da resimledim ve bu kitab›n kapsam› içine ald›m. Bunlardan bir k›sm› flark›lara da girmifl yüz y›ldan uzun bir süreden beri Türkiye’de yetifltirilenler, bir bölümü de 15-20 y›l önce getirilmifl, çok yak›n çevremizde sürekli olarak gördü¤ümüz a¤açlard›r. Baflka bir kesimi ise ender olarak
görülen, ancak, dünya a¤açlar› aras›nda önemli yeri
olanlard›r. Bunlar›n aras›nda çok ender olarak rastlanan ilginç a¤açlardan oldukça geliflmifl örnekleri baz›
çok yak›n arkadafllar›m›n yak›nlar›n›n bahçelerinde
bulmak beni hem flafl›rtt›, hem de çok sevindirdi.
Bu arada varl›¤›n› tesadüfen ö¤rendi¤im Ankara’daki
K›rsal Çevre Derne¤i’nin Dendroloji Semineri’ne kat›lmak da bana önemli katk›larda bulundu.
A¤açlar› tan›t›rken çevresi ile birlikte genel görünümünü, farkl› mevsimlerdeki durumlar›n› ya da farkl›
formlar›n›, gövdesini, yapra¤›n›, çiçeklerini ve meyvesini görüntülemeye ve sunmaya çal›flt›m. Bu amaçla bir a¤ac›n y›l›n en az iki, ço¤u kez üç, bazen dört,
befl farkl› zaman›ndaki foto¤raflar›n› çektim. Be¤en7
medi¤im foto¤raflar› yeniden çekmek için ertesi ya
da daha ertesi y›l, o a¤ac›n bulundu¤u yere, bir ya
da birkaç kez daha gittim. Bu amaçla Trakya ve
Anadolu’nun do¤u, bat›, kuzey ve güneyinde olmak
üzere pek çok yöresine gidip, yüz altm›fl binin üzerinde foto¤raf çektim. Ceren’in Elma a¤ac›n› Ç›nar’dan ay›rabilmesine yard›mc› olmak için bafllayan
bu çal›flma 350 a¤aç ve çal› türünü kapsayan bir derleme durumuna geldi. Kitapta sundu¤um baz› foto¤raflar›, ayn› konu için çekti¤im binlerce foto¤raf aras›ndan seçtim. Çekti¤im foto¤raflar› ve kaynakçada
belirtti¤im kitaplardan, dergilerden, ansiklopedilerden derledi¤im bilimsel bilgileri kitap haline getirirken en çok zorluk çekti¤im fley s›ralamay› nas›l yapaca¤›md›. A¤aç türlerini, cinslerini, ailelerini, alt s›n›flar›, s›n›flar› ve bölümleri Türkçe adlar›na göre
abece s›ralamas›nda sunmay› ve bu s›ralamaya göre
yerlefltirmeyi uygun buldum. Her a¤aç türüne karfl›l›kl› iki sayfa ay›rmaya çal›flt›m. Çok say›da önemli
alttüre sahip birkaç a¤aç için ikifler sayfa daha ekledim. Tan›t›m› için az say›da foto¤raf› yeterli gördü¤üm ya da baz› organlar› için yeterli nitelikte foto¤raf çekemedi¤im ya da bu organlar› bulamad›¤›m
a¤açlar› da bir sayfaya s›¤d›rd›m. ‹ki sayfal›k bir
a¤ac› kesinlikle karfl›l›kl› iki sayfaya yerlefltirme ilkesini korumak için bir sayfal›k a¤açlar› kitaba yerlefltirirken, baz› durumlarda abece s›ralamas›ndan ödün
verdim.
Her a¤ac›n ilk sayfas›n›n bafl›nda a¤ac› tan›t›c› bilgilere yer verdim. Sol üstte a¤ac›n Türkçe ad›n›, hemen alt›nda italik harflerle Latince ad›n›, sa¤ üstte
a¤ac›n çeflitli yörelerde ve ortamlarda kullan›lan ö¤rendi¤im öteki adlar›n› belirttim. Bunlar›n alt›ndaki
s›rada soldan bafllayarak önce s›n›f›n›, sonra ailesini,
en sa¤da da cinsini Türkçe ve Latince olarak gösterdim. Varl›¤›n› sonradan ö¤rendi¤im veya ulaflamad›¤›m ya da yeterli say›da ve nitelikte görüntüsünü alamad›¤›m birkaç a¤aç ve çok say›da çal› türünü sunamad›m.
Özellikle son iki yüzy›lda insanl›k do¤an›n dengesini,
k›sa vadeli ç›karlar› için, öldüresiye bozdu.Türkiye’de bu ifl son 50-60 y›lda yap›ld›. Geleceklerini düflünen geliflmifl ülkeler yapt›klar› yanl›fl›n ayr›m›na
var›p, do¤alar›n› yeniden büyük ölçüde kazand›lar.
Bu arada yeniden kazan›lamayacak kay›plar da oldu.
Türkiye’de bu bilincin ço¤u çevreler taraf›ndan henüz edinilemedi¤ini, tersine özellikle yeni yetiflmekte
olan genç insanlar›m›z taraf›ndan daha da kay›ts›z
kal›nd›¤›n› üzülerek görmekteyim. Bu konuda do¤aya, özellikle a¤açlara özen göstermemiz onlar› koruyup kollaman›n bu dünyada yaflayan herkesin insanl›k görevi oldu¤unu, sadece bu iflle görevli olanlar›n
sorumlulu¤unda olmad›¤›n› kavramam›z ve çocuklar›m›za ö¤retmemiz gerekiyor.
‹nsanlara has özellikler olan ak›l ve sevgi yolu ile do¤ay› yeniden, az kay›pla kazanabilece¤imizi düflünüyorum. Akl›m›z› kullan›r ve uzun vadeli ç›karlar›m›z›
düflünürsek bu iflin yar›s›n› kotar›r›z. Geri kalan› için
de sevgi gerekiyor. Bir fleyi, bir varl›¤› tan›madan
sevmek olanakl› de¤ildir. Bu kitap Türkiye’nin a¤açlar›n›, Türk insan›na, daha çok gençlere, çocuklara
tan›tmak, giderek sevdirmek, korunmas›na ve ço¤alt›lmas›na yard›mc› olmak amac› ile haz›rlanm›flt›r.
Bilimsel bir iddia tafl›mamakla birlikte verilen tüm
bilgiler ve görüntülerde bilime ayk›r› bir fley bulunmamas› için olanca çaba harcanm›flt›r. Bu kitaba bir
göz atan ya da ayr›nt›l› inceleyen birinin yolu bir
gün Marmaris Fethiye aras›na düfler de, yol kenarlar›ndaki Günlük A¤açlar›n› “a¤aç” de¤il de “Anadolu
S›¤las›” olarak görürse bafllad›¤›m ifli baflard›m demektir.
Kokulu Ardݍ, Eskiflehir.
Necati Güvenç Mam›ko¤lu
Daha sonra kitab› tamamlamaya yak›n, haz›rlad›¤›m
kadar› ile Say›n Tuna Ekim’e sundum ve görüfllerini
ald›m. Çok olumlu görüfller vererek düzeltmelerde ve
baz› önerilerde bulundu. Bunun üzerine kitab› yay›mlamaya karar verdim.
8
9
Önsöz
De¤erli okuyucu,
Elinize ald›¤›n›z bu kitab›n yazar› Güvenç Beyle ilk
bilinçli tan›flmam, 2006’n›n Aral›k ay› sonlar›nda, yani 45 y›l kadar süren akademik hayat›m›n emeklili¤ine birkaç gün kala bir ö¤leden sonra oldu. Çal›flt›¤›m birim büyük bir onar›m geçiriyordu ve ben asistan›mla anlaflarak, inflaat faaliyetlerinden ay›klayarak
herbaryumun bir köflesine toplayabildi¤im belgelerimi, kitaplar›m›, yay›nlar›m› bir düzene koymak; kendime alacaklar›m› ay›klamak, de¤iflik birimlere hediye edeceklerimi de s›n›fland›rmak üzere, o gün ö¤leden sonras› için anlaflm›flt›k. So¤uk bir ‹stanbul günü
idi ve inflaat nedeniyle kalorifer de yanm›yordu.
Birime geldi¤imde, girifl kap›s›nda beni karfl›layan
asistan›m›n yan›nda bana bilinçli ve inançl› gözlerle
bakan tan›mad›¤›m bir kifli de beni bekliyordu. Kendisini tan›tt›, daha evvelce de bana geldi¤ini, ondan
sonraki y›llar içinde bir a¤aç kitab› haz›rlad›¤›n› ve
bu kitab› göstermek için bana tekrar geldi¤ini söyleyerek, bilgisayar›na yüklü kitab› görmem için 15 dakikam› ay›rmam› rica etti. Belki de hayat›mda ilk defa, kendisi ile randevumun olmad›¤›n›, baflka bir
amaçla birime geldi¤imi, ortam›n da bu ifl için pek
uygun olmad›¤›ndan kendisi ile görüflemeyece¤imi
bildirdim. Ayr›ca a¤açlar konusunda tan›t›c› bir kitap yazman›n zorluklar›n› ve kendisine bu konuda
yard›m edecek baflka kiflilerin oldu¤unu söylememe
ra¤men Güvenç Bey bana ›srarla 15 dakika ay›rmam› tekrar rica etti ve ben de kendisindeki inanc› göz10
lemledi¤im için iste¤ini kabul ettim. 15 dakika san›r›m bir saat kadar uzad› ve tasla¤› gördü¤üm ve de
kendisinin anlatt›klar›n› dinledi¤imde kitab›n flimdiye
kadar yaz›lanlar›n d›fl›nda bir kitap oldu¤unu, ayr›ca
a¤açlar›m›z hakk›nda amatör bir bitkiseverden çok
fazla bilgiye de sahip oldu¤unu anlad›m. Baz› a¤açlar›n iki evcikli oldu¤unu, bir a¤ac› tan›t›rken yaln›z
genel görünüfl de¤il, s›n›fland›rma ve tan›t›mda ifle
yarayan çeflitli organlar›n›n resimlerini çekmek için
ülkemizin birbirinden uzak yörelerinde ve baz› bahçelerde yetiflen ayn› a¤ac› defalarca ziyaret etti¤ini ve
resimler ald›¤›n›; ayr›ca resmini çekti¤i her a¤ac›
do¤ru tan›yacak bilgiye de sahip oldu¤unu anlad›m.
Kendisi ile k›saca bir saat kadar kitap hakk›ndaki
haz›rl›klar›n› görüfltükten sonra, Ankara’da yaflad›¤›n› anlamam üzerine, bir hafta kadar sonra Ankara’ya gidece¤imi söyledim ve kendisi ile sohbetimize
daha evvelce görev yapt›¤›m Ankara Gazi Üniversitesi’ndeki meslektafllar›m› da katarak devam etmemizin daha verimli olaca¤›na ikna ederek kendisinden
kurtulabildim ve Ankara’da buluflmak üzere sözleflerek ayr›ld›k.
Bir hafta kadar sonra Ankara’da randevu yerimizde
bulufltu¤umuzda Gazi Üniversitesi’ndeki meslektafllar›mla birlikte kitap haz›rl›klar›n› daha ayr›nt›l› incelemek f›rsat› yakalad›k. Oradaki meslektafllar›m da
Güvenç Bey’in merak, çal›flkanl›k ve a¤açlar hakk›ndaki al›fl›lmam›fl bilgisine hayran kald›klar›nda, içimden “Ne iyi ettim de Güvenç Bey’i k›rmad›m” diye
düflündüm.
Daha sonra defalarca görüfltük ve elinizdeki kitab›n
bu hale gelmesinde ben ve di¤er tan›flt›rd›¤›m meslektafllar›m kendimize göre do¤ru olan fikirleri kendisine aktard›k. Kitab›n ilk k›sm›nda ülkemiz için
önemli baz› a¤açlar›n (Datça Hurmas› vb.) eksik oldu¤unu ve bunlar olmazsa kitab›n eksik olaca¤›n›
belirtmemiz üzerine, kendisi üflenmeyerek 2007 y›l›
içinde bu a¤açlar›n yetifltikleri yerlere giderek eksiklikleri tamamlad›. Kitab› bilinçli olarak inceleyeceklerin kolayca anlayabilece¤i gibi bu kitap bir bilimsel
eser olmaktan öte, ülkemizde do¤al olarak yetiflenler
a¤›rl›kl› olmak üzere, yayg›n kültürü yap›lan baz› egzotik a¤açlar› ayr›nt›l› olarak tan›tan bir derleme kitapt›r. Resimlerin hepsi kendisi taraf›ndan bilinçli
olarak çekilen orijinal resimler olup di¤er bilimsel
bilgiler, bu konuda deneyimli, de¤erli baz› orman
botanikçilerinin kitaplar›ndan al›nm›flt›r. Bu eserler
kaynakçada belirtilmifltir. A¤açlar›m›z bir taksonomik dizin içine konulmufl ve her grup Türkçe adlar›na göre alfabetik olarak s›ralanm›flt›r. Kitab›n sonuna Türkçe ve Latince isim dizini konulmufltur. A¤açlar›n de¤iflik organlar›ndan tan›mlay›c› resimler ve
bilgiler mevcuttur. Yazar›n›n söyledi¤ine göre
150 000’den fazla resim içinden bu resimler seçilerek
kitap haz›rlanm›flt›r. Büyük bir emek mahsulü olarak
ve titizlikle haz›rlanan kitab›n, ülkemiz a¤açlar›n›n
tan›nmas›na büyük katk›larda bulunaca¤›n› biliyorum.
Ülkemizde, maalesef, henüz ulusal bir botanik bahçesi ve arboretum olmad›¤› için halk›m›z, ülkemizde
yetiflen bitkileri canl› olarak belli bir yerde görebilmek olana¤›ndan mahrumdur. Bu nedenle, flimdilik
ülkemiz bitkilerini foto¤raflarla da olsa do¤ru ve ayr›nt›l› tan›tan kitaplara büyük gereksinim vard›r. Bir
ülkenin floras›n›, bitkilerini korumak için ilk yap›lacak ifl onlar› tan›maktan geçer. Bu konuda amatörler
yan›nda profesyonel genç botanikçilerimizin de baz›
faaliyetlerini sevinçle izliyorum. Ancak, itiraf etmeliyim ki, onlar›n yazd›klar›, amatörlerin yazd›klar› kitaplar kadar halka ulaflamamaktad›r. Ülkemiz botani¤inde son y›llardaki h›zl› geliflmeler, bu geliflmeleri
aç›klayan ve halka ulaflan eserlerin ço¤almas› ile
mümkün olacakt›r ki, bu ve benzeri kitaplar bu
amaca hizmet eden önemli eserlerdir.
Bu kitab› yay›nlamay› kabul eden NTV Yay›nlar›’na
mesle¤ime gösterdikleri bu yak›nl›k dolay›s› ile flükran borçluyum. Yazar› da, bu bitmeyen merak ve
enerjisi dolay›s› ile kutluyorum. Umar›m bu kitap
a¤açlar›m›z› tan›mak isteyen bitki severlere iyi bir
kaynak olacakt›r ve gelecekte gerek Say›n Mam›ko¤lu ve gerekse di¤er kifliler taraf›ndan daha iyileri de
yaz›lacakt›r.
Tuna Ekim
Yukar›da yazd›klar›mdan ve kendisinin yaz›s›ndan
da anlayaca¤›n›z gibi Güvenç Mam›ko¤lu profesyonel bir botanikçi de¤ildir. Beni tan›yanlar bilirler.
Ben yaman profesyonel botanikçiler yan›nda, baflka
mesleklere ait kiflilerin botani¤e meraklar›ndan çok
k›vanç duyar›m. Yurtd›fl› gezilerimde dünyan›n geliflmifl ülkelerinde bu tip kiflilerin pek çok oldu¤unu
gözlemlemiflimdir. Ülkemizde ise tam tersine say›lar›
çok az olmakla birlikte son y›llarda memnuniyetle
gözlemliyoruz ki say›lar› yavafl da olsa artmaktad›r.
Daha evvel benzer bir a¤aç kitab› yazan Tu¤rul Matarac› muhasebecidir. Otsu bitkilerimizi tan›t›c› iki
ciltlik bir kitap ç›karan ve ilk cildi üç bask› yapan
(ikinci cildi henüz yay›nland›) Erdo¤an Tekin
ODTÜ’den emekli bir metalurji hocas›d›r. Kim ne
derse desin gönlüm bu kiflilerin say›lar›n›n artmas›ndan yanad›r.
11
Teflekkür
Bu eserin haz›rlanmas› s›ras›nda farkl› çevrelerden çok büyük
Murat Ege’ye, Saniye, Mehmet S›rr› ve Cihan Ünay’a, Gülçin ve
yard›mlar ald›m. Öncelikle do¤a sevgisini genlerime kaz›yan, da-
Engin Özmen’e...
ha sonra ben büyüdükçe bu sevginin de büyümesine önemli katk›lar› olan anneme ve babama flükranlar›m› sunar›m.
... foto¤raflar›n çekilmesi s›ras›nda bana efllik eden Seçkin ve
Mehmet Keskiner’e, Münevver ve ‹brahim Mam›ko¤lu’na, Emi-
Projenin fikir anal›¤›n› yapan ye¤enim Leyla Keskiner’e, foto¤-
ne ve Turan Naflap’a, Jeffrey Winslow Howlett’a, Yaflar Ka-
raflar›n çekilmesi s›ras›nda zaman zaman bana efllik eden, seçil-
ya’ya, Canan Ünay’a, Muhterem Sayg›n’a; yolda tan›flt›ktan son-
mesinde yard›mc› olan, yaz›lar›n kontrolünü yapan eflim Serpil’e,
ra beni do¤ru yönlendiren ve Bat› Karadeniz seyahatlerimde pek
yine çekimler s›ras›nda yan›mda bulunan, foto¤raflar›n bilgisayar
çok kez efllik eden ‹brahim Y›lmaz’a; benimle Do¤u Karadeniz’e
ortam›nda ifllenmesinde ve kitab›n haz›rlanmas›nda, kontrolünde
kadar gelerek efllik eden Davut Tüfekçi’ye, Cengiz Ayzit’e, Sabri
önemli katk›lar› bulunan o¤lum Mehmet Sarp’a ve k›z›m
Ar›kan’a, Reflat Canpolat’a, Kemal Bak›c›’ya, Suat Say›n’a, Baha
Gizem’e, foto¤raf çekimleri s›ras›nda benimle ayn› heyecan› pay-
Tat›fl’a, Ali, Ramazan Beylere, Musa ve Fehmi Geyik’e, Mecnun
laflarak bana efllik eden, projenin gerçekleflmesi boyunca maddi
fienel’e, fierafettin Yalç›n’a, Muhittin Bayhan’a, Mehmet Poy-
ve manevi desteklerini esirgemeyen kardefllerim Ümit
raz’a, Ensar Y›lmaz’a, Ali Akbulut’a, Ali Altuntafl’a, Rüfltü,
Mam›ko¤lu, Ülker Keskiner, Saniye Mam›ko¤lu, Sabriye Erday
Mustafa, Musa ve Hüseyin beylere, Mecnun fienel’e, Mehmet
ve Sacide Koyutürk’e...
Poyraz’a, Hüseyin ve Fehmi Kaya’ya; kald›¤›m otel ve pansiyon-
... b›rakt›klar› eserler sayesinde a¤açlar konusunda ayr›nt›l› bilgi
sahibi olmam› sa¤layan, onlar›n Türkiye’deki yerlerini köy köy,
larda bana yard›mc› olan görevlilere; dolaflt›¤›m yerlerdeki çevre
halk›na, çobanlara...
hatta bazen bay›r, tepe ve bahçe ayr›nt›s›nda veren botanik üs-
... metinleri kontrol eden Ayfle Mam›ko¤lu’na; foto¤raf çekimle-
tatlar› Hikmet Birand, Hayrettin Kayac›k, Faik Yalt›r›k, Rahim
rinde bana efllik etmesinin yan›nda teçhizat deste¤inde de bulu-
Anflin, Yücel Ça¤lar ve Ahmet Demirtafl’a...
nan Ertan Rifat Telhan’a; tasar›m s›ras›nda önemli önerilerde
... a¤açlar›n bulunmas› ve foto¤raflanmalar› konusunda çok
önemli katk›lar› ve destekleri bulunan, Türkiye’nin dört bir taraf›ndaki Orman Bölge Müdürlükleri’nin her görevdeki çal›flanlar›na...
... a¤açlar› daha iyi ve yak›ndan tan›mam› sa¤layan Atatürk Arboretumu’nun yöneticisi Selma fiengönül’e ve arboretum görevlilerine...
bulunan Y›ld›z ve Yusuf Okçuo¤lu’na; her karfl›laflmam›zda sürekli teflvik ve takdirlerini yineleyerek beni motive eden, a¤aç
yerleri konusunda önemli bilgiler veren Latife Mam›ko¤lu’na;
sürekli destek ve teflvikleri için Sevil ve Torun Cangöz’e; proje
ile ilgili fikir desteklerini esirgemeyen ‹zzet Siyalom’a, Ayfer ve
Ali Alpay’a, Didem Kaynak’a, Nazan Telhan’a...
... eseri, bafltan sona inceleyerek gerekli düzeltmeleri yapan ve
çok de¤erli önerilerde bulunan Prof. Dr. Tuna Ekim’e; haz›rl›k
... eserin bilgisayar ortam›nda haz›rlanmas›nda ve eserin ortaya
s›ras›nda a¤açlar konusunda de¤erli bilgiler veren ve önerilerde
ç›kmas› konusunda bana destek veren Refik Telhan’a, yine bilgi-
bulunan Prof. Dr. Asuman Efe’ye, Prof. Dr. Nezaket Ad›güzel’e,
sayar ortam›nda profesyonelce haz›rlan›p sunulmas›nda çok bü-
Prof Dr. Hayri Duman’a, Prof. Dr. Mecit Vural’a, Prof. Dr. Ha-
yük katk›lar› bulunan, kitab›n çat›s›n› oluflturan Tahir Hatibo¤-
kan Alt›nçekiç’e, Doç. Dr. Salih Terzio¤lu’na, Yard. Doç. Özgür
lu’na; foto¤raf çekimlerimde bana efllik eden, proje ile ilgili ola-
Emina¤ao¤lu’na, araflt›rma görevlileri Sefa Akbulut ve S›rr› Yüz-
rak önemli katk›larda bulunan Mutena ve Enver ‹bek’e; proje
bafl›o¤lu’na...
süreci boyunca önemli elefltiriler ve yararl› önerilerde bulunan
Tar›k Koray’a...
... foto¤raflar›n kendi bahçelerinde de çekilmesine, böyle bir projeye katk›da bulunduklar› için memnuniyetle izin veren Ali ve
... projeye katk›lar› nedeniyle Çi¤dem Atakuman ve Birsen K›z›lda¤’a, Haluk Demirk›l›ç’a...
Boz P›rnal Meflesi’nin palamutu.
... kitab› yay›nlamaya karar veren NTV Yay›nlar›’na...
Muteber Nuransoy’a, Olcay ve Osman Mam›ko¤lu’na, Süha,
... bu eserin haz›rlanmas›, foto¤raflar›n çekilmesi s›ras›nda bana
Kemal, Rezan ve Atila Alkan’a, Zafer ve Erdal Keskiner’e, ‹pek
yard›m eden, ad›n› burada belirtmeyi ihmal etti¤im ya da unut-
Hatibo¤lu’na, Semra ve Recep Özkan’a, Zuhal ve Rober
tu¤um, veyahut da hiç ö¤renemedi¤im kiflilere (onlar›n hepsi
Bronz’a, Nilgün ve Bülent Örencik’e, Ayla ve Bülent Unat’a, Ay-
lütfen beni ba¤›fllas›nlar) teflekkürlerimi sunar›m.
fle ve Turhan Feyzio¤lu’na; baba evindeki Mamut A¤ac›’ndan
foto¤raflar göndererek beni uzun bir seyahat yapmaktan kurta-
N. G. Mam›ko¤lu
ran, ayn› zamanda bana zor bir seyahatimde efllik eden Görkem
Feyzio¤lu’na, Ruhan ve Gürbüz fianl›’ya, Mehmet, Hatice ve
Müzeyyen Sand›kç›o¤lu’na, Zaulye ve Haluk Yeflilnil’e, Mine ve
12
13
‹çindekiler
A¤aç Nedir
.......................................................................................................
S›n›fland›rma
Adland›rma
....................................................................................................
18
.......................................................................................................
19
...................................
23
.............................................
25
...................................................................
29
AÇIK TOHUMLULAR — Gymnospermae
Fil Kula¤› Yaprakl›lar — Ginkgoinae
Kozalakl›lar — Coniferae
Palmiye Yaprakl›lar — Cycadinae
.................................................
Taç Yaprakl› Çiçekliler — Gnetinae
.............................................
135
141
...............................................
143
......................................................
165
.....................................................................
167
Bir Çenekliler — Monocotyledonae
‹ki Çenekliler — Dicotyledonae
Çiçekliler — Floriferae
131
...............................
KAPALI TOHUMLULAR — Angiospermae
Ayr› Taç Yaprakl›lar — Polypetalae
.............................................
Birleflik Taç Yaprakl›lar — Sympetalae
Taç Yapraks›zlar — Apetalae
169
........................................
473
.........................................................
571
Sark›k Baflakl›lar — Amentiferae
...................................................
597
.................................................................................
714
Türkçe Dizin
..................................................................................................
716
Latince Dizin
..................................................................................................
722
Özel Terimler Sözlü¤ü
Yararlan›lan Kaynaklar
14
16
................................................................................
727
15
A¤aç nedir?
Prof. Dr. Faik Yalt›r›k’›n tan›m› ile “A¤aç” boyu en az
befl metre, gövde çap› da on santimetreden afla¤› olmayan,
dal, sürgün ve yapraklar›n oluflturdu¤u tepe tac›n› tek bir
gövde ile tafl›yan, her y›l çap art›m› yaparak kal›nlaflan,
boy büyümesi yaparak boylanan ve dokular›ndaki hücrelerin büyük bölümü odunlaflm›fl olan uzun ömürlü odunsu
bitkilerdir.
Tomurcuk, yapraklar›n ve çiçeklerin, ilkbaharda henüz
ortaya ç›kmadan önce, k›fl› içinde geçirdikleri, pul biçimindeki yapraklar taraf›ndan s›k›ca sar›larak korunmufl
sürgündür.
Tepe Tac›, a¤ac›n yap›s›n› oluflturan dallar ile uzun ve k›sa sürgünlerden oluflur. Uzun sürgünler her sene tepe ve
yan tomurcuklar› ile boy büyümesi yapar. K›sa sürgünler
çok yavafl büyür ve üzerinde farkl› zamanlarda çiçek tomurcuklar›, çiçek ve meyve tafl›r.
Yapraklar, günefl ›fl›¤›ndan ald›klar› enerji yard›m› ile havadan ald›klar› karbondioksit ve topraktan ya da havadan
ald›klar› suyu karbonhidratlara ve oksijene dönüfltüren,
böylece a¤ac›n gereksinim duydu¤u besinleri üreten organlard›r.
Çiçekler, a¤ac›n üreme ifllevinin gerçekleflti¤i, yapraklar› ifllevsel olarak de¤iflime
u¤ram›fl, k›sa sürgünlerdir.
Söz konusu de¤iflim s›ras›nda yapraklar çiçek örtüsü
biçimini al›rken üreme organlar› da oluflmufltur.
Toprak seviyesinden itibaren ayn› ya da yak›n kal›nl›klarda birçok gövdesi bulunan ve en çok befl metreye kadar
boylanabilen odunsu bitkilere de “Çal›” ad› verilir.
A¤aç, birlikte bir sistem olarak çal›flan ve her biri de ayr›
bir sistem olarak görev yapan Kök, Gövde, Yapraklar, Çiçekler, Meyve ve Tohum olarak adland›r›lan organlardan
oluflur.
16
Kökler, topraktan ald›klar› su ve suda erimifl durumda
bulunan maddeleri sürgünlere, yapraklara, çiçeklere ve
meyvelere ulaflt›ran, gövdeyi topra¤a ba¤layan, a¤ac›n
toprak alt›nda kalan bölümüdür.
Gövde, dal ve sürgünlerden oluflan Tepe Tac›’n› tafl›yan,
a¤aca ayakta durabilmesi için destek görevi yapan, köklerin topraktan ald›¤› su ve erimifl maddeleri yukar›daki organlara ulaflt›ran, organik maddeleri depolayan bölümdür.
Ayn› zamanda yapraklarda üretilen besinleri de köklere
tafl›r.
Meyveler, çiçeklerin döllenmesi sonucu oluflan, tohumu olgunlafl›ncaya kadar
içinde bar›nd›rarak besleyip
koruyan, olgunlafl›nca da
da¤›l›p yay›lmas›na yard›mc› olan oluflumdur.
Tohum, çiçeklerin difli
organlar›ndaki tohum
tomurcuklar›n›n döllenip, meyve içinde geliflip olgunlaflarak, yeni
bir birey üretebilir duruma gelmifl organlar›d›r.
17
S›n›fland›rma
Adland›rma
A¤açlar konusunda farkl› çevreler ve farkl› ekoller
taraf›ndan, de¤iflen zamanlarda birbirinden, az da
olsa farkl›l›klar gösteren s›n›fland›rmalar
yap›lmaktad›r. Bu kitapta Orman Fakültelerinde
kabul gören s›n›fland›rma esas al›nm›flt›r. Prof. Dr.
Faik Yalt›r›k’›n kitaplar›na dayanarak oluflturdu¤um
çizelge afla¤›da sunulmufltur.
Tüm dünyada birlik sa¤lamak için ortak bir
adland›rma yöntemi gelifltirilmifltir. Bu yöntemde
temel anlamda a¤ac› anlatan birim “tür”dür.
Tür, birbirine çok benzeyen, aralar›nda döllenerek
kendilerine benzer döller oluflturabilen bireyler
toplulu¤udur. Kendi içlerinde daha alt birimlere
ayr›labilirler.
Alttür, en az bir morfolojik özelli¤i bak›m›ndan
farkl› özellik gösteren ve bölgesel olarak
s›n›rland›r›lm›fl, yerel topluluklard›r.
Varyete, en az bir morfolojik özellik bak›m›ndan
türden ayr›lan, fakat türün yay›l›fl alan› içerisinde
küçük ya da büyük gruplar halinde bulunan
topluluklard›r.
A⁄AÇLAR
AÇIK TOHUMLULAR
Gymnospermae
KAPALI TOHUMLULAR
Angiospermae
Tür üstü kategoriler:
Cins, birbirine benzeyen ve ortak pek çok özelli¤i
bulunan türlerin toplulu¤udur.
Fil Kula¤› Yaprakl›lar
Kozalakl›lar
Palmiye Yaprakl›lar
Taç Yaprakl› Çiçekliler
Bir Çenekliler
‹ki Çenekliler
Ginkgoinae
Coniferae
Cycadynae
Gnetinae
Monocotyledonae
Dicotyledonae
Çiçekliler
Sark›k Baflakl›lar
Floriferae
Amentiferae
Aile, ortak özellikleri bulunan yak›n cinslerin
toplulu¤udur. Aileler Latince’de, baz› örnekler
d›fl›nda ço¤unlukla, aileye ad›n› veren cins ad›
kökünün sonuna “aceae” eki getirilerek adland›r›l›r.
Türkçe’de ise yine cins ad› kökünün sonuna, aileyi
ça¤r›flt›ran, “giller” eki eklenir
Birleflik Taç Yaprakl›lar
Taç Yapraks›zlar
Polypetalae
Sympetalae
Apetalae
Çamgiller
Pinaceae
Gülgiller
Rosaceae
Ailelerin birleflmesi ile tak›m, tak›mlar›n birleflmesi
ile s›n›f, s›n›flar›n birleflmesi ile bölüm oluflur.
18
Türkçe’de genellikle türler, cins ve tür ad› olmak
üzere, iki sözcükle adland›r›l›r, bazen nitelik belirten
daha çok sözcük de yer alabilir, tüm sözcükler
büyük harfle bafllayarak yaz›l›r. Adland›rman›n
Türkçe halinde de, Latince halinde de türü belirleyen
sözcükler ço¤unlukla o türün yetiflti¤i ülkeyi, bölgeyi
ya da türün belirgin bir özelli¤ini anlatan s›fatlardan
oluflur. Ancak Türkçe adland›rmada bazen cinsin en
yayg›n olan türü, sadece cinsin ad› ile de
adland›r›lmakta ya da bafl›na “yayg›n” anlam›
kastedilerek “adi” sözcü¤ü eklenmektedir. Taraf›mca
hiçbir a¤aca adi s›fat› yak›flt›r›lamad›¤› için, bu
kitapta, Ceviz gibi, ad› böyle olan a¤aç türleri
yaln›zca cins adlar› ile adland›r›lm›flt›r.
Örnek:
Sapl› Mefle
Quercus robur
Ceviz
Juglans regia
Kara Ceviz
Juglans nigra
Finike Ard›c›
Juniperus phoenicea
Atlas Sediri
Cedrus atlantica
Ç›nar Yaprakl› Akçaa¤aç Acer platanoides
Örnek:
Ayr› Taç Yaprakl›lar
Bitkilerin bilimsel adlar› dünya üzerinde birlik
sa¤lanmas› amac› ile Latince sözcüklerden oluflur.
Latince adland›rmada bir türün ad› yaz›l›rken, önce
büyük harfle bafllayarak türün içinde oldu¤u cinsin
ad›, daha sonra küçük harfle bafllayarak türü
belirleyen ad yaz›l›r.
Bugüne kadar Türkçe ad verilmemifl iki tür
Akçaa¤aca, konunun otoritelerine de dan›flarak
Türkçe isimler önerdim, umar›m yad›rganmaz.
Örnek:
Çoruh Akçaa¤ac›
Acer divergens
Tüylü Akçaa¤aç
Acer hyrcanum
19
“Dikmen Al›ç›! Sohbetlerimize bafllarken demifltin ki:
Dünyay› canland›ran, flenelten, sizin ve bütün canl›lar›n
yaflayabilece¤i bir yurt haline getiren biziz, biz bitkiler...
Sohbetlerimizin sonunda da: Bir gün gelmiflsin, bakm›fls›n
ki ben yokum, beni senden baflka kim hat›rlar!
Ali’ye, Ayfle’ye, Berk’e, Can’a, Ceren’e, Döne’ye,
Ece’ye, Efe’ye, Elif’e, Erkan’a, Erkut’a, Gizem’e,
H›d›r’a, Mehmet’e, Sarp’a, Tuana’ya, Zeynep’e...
Do¤ru söylemiflsin. Seni benden baflka kimse hat›rlamaz
art›k, hatta seni kesip yok eden bile... Ama sohbetlerimizi
dinleyenler, san›yorum ki, unutmayacaklard›r seni. Sonra
belki bir gün gelir, biz de, seni, dallar›nda öten kufllar›,
çiçeklerine konan kelebekleri kendimiz gibi beller;
hepimiz için fleneltti¤iniz bu dünya yurdunda, onlar›n da
bizim gibi yaflamaya hakk› oldu¤unu anlar, hiçbirinize
k›yamaz oluruz.”
Hikmet Birand
Al›ç A¤ac› ile Sohbetler, 1968
20
21
Aç›k Tohumlular
Gymnospermae
Borçka, Karagöl.
Aç›k Tohumlular, Tohumlu Bitkiler’in iki ana
bölümünden biridir. Yaflayan bütün örnekleri
odunsu bitkilerdir. Bu bölümdeki bitkilerde tohum tomurcu¤u aç›kta olup, kapal› bir yumurtal›k içine saklanmam›flt›r. Çiçek tozlar›n›n difli
çiçeklere ulaflt›r›lmalar› rüzgarla olur. Çiçekler
bir cinslidir (erkek ve difli çiçekler ayr› ayr›d›r).
Bir evcikli ya da iki evcikli (erkek ve difli çiçekler ayn› a¤aç veya ayr› a¤açlar üzerinde)
olabilir.
22
Dört s›n›f alt›nda incelenirler:
— Fil Kula¤› Yaprakl›lar (Ginkgoinae)
— Kozalakl›lar (Coniferae)
— Palmiye Yaprakl›lar (Cycadynae)
— Taç Yaprakl› Çiçekliler (Gnetinae)
23
Fil Kula¤› Yaprakl›lar
Ginkgoinae
Ginko Biloba baz› özellikleri bak›m›ndan Kapal› Tohumlulara benzer,
bir geçifl a¤ac› olarak nitelendirilebilir.
24
Jura döneminde (yaklafl›k 205-142 milyon y›l
önce) dünyan›n her taraf›na yay›lm›fl olan bu
s›n›ftaki a¤açlar›n büyük ço¤unlu¤u önemli iklim de¤ifliklikleri nedeniyle yok olmufltur. Bu
s›n›ftan günümüzde sadece bir aile ve bu ailenin tek bir türü yaflamaktad›r: Ginkgo biloba.
Ginkgo Çince’de “gümüfl meyve” anlam›na gelen “yin kuo”dan türetilmifltir. Tarihsel oluflum
bak›m›ndan yeryüzünde yaflayan a¤açlar›n en
eskisidir. Öteki tüm Aç›k Tohumlulardan farkl›
olarak genifl yaprakl›d›r ve yapraklar› fil kula¤›
ya da yelpaze biçimindedir, k›fl›n dökülürler.
25
Ginko Biloba
Mabet A¤ac›, Canl› Fosil, Japon Eri¤i, Gümüfl Meyve
Ginkogiller
Ginko
Ginkgo biloba
SINIF
Fil Kula¤› Yaprakl›lar
Ginkgoinae
A‹LE
Ginkogiller
Ginkgoaceae
C‹NS
Ginko
Ginkgo
l Aç›k tohumlu olmas›na karfl›n, genifl yaprakl›d›r. 5-8
cm uzunlu¤unda, ince bir sap›n ucundaki yelpaze
biçiminde, mat yeflil renkli yapraklar 5-7 cm uzunlukta
ve 5-10 cm geniflliktedir. Yelpazenin iki yan kenar› düz,
yuvarlak karfl› kenar› oyuntuludur. Ço¤unlukla karfl›
kenardan sapa do¤ru bir ya da birkaç yar›k vard›r. Orta
ve yan damarlar yoktur. Bunun yerine saptan ç›k›p karfl›
kenara do¤ru ›fl›nsal yay›lan 50-80, bazan 100’ün
üzerinde damar yer al›r. Yapraklar demetler halinde bir
arada bulunur. Alt yüzleri daha soluktur. Sonbaharda
dökülmeden önce mat sar› renk al›rlar. Yapraklardan,
günümüzde özellikle yafll›l›ktaki unutkanl›¤a karfl›
kullan›lan, k›lcal damar aç›c› özelli¤i bulunan bir ilaç
elde edilir.
l Erkek ve difli çiçekler ayr› a¤açlar üzerinde
bulunurlar (bir cinsli iki evcikli). Sar› yeflil renkli erkek
çiçekler k›sa sürgünler üzerindeki yapraklar›n diplerinde
küçük salk›mlar halinde yer al›rlar.
›fl›n yapraklar›n› döken, önceleri
piramidal, ileri yafllarda da¤›n›k
tepeli bir a¤açt›r, 30-40 metre
boylanabilir. Yaflayan tohumlu
bitkilerin en eskisi ve en ilkelidir. Bu
nedenle baz› botanikçilerce ‘Canl› Fosil’
olarak adland›r›lmaktad›r. Vatan› Çin
olarak kabul edilmektedir.
K
l Olgunlaflt›¤›nda
1,5-2 cm çap›nda,
erik görünümündeki
etli meyve önceleri
sar› yeflil, olgunlukta
aç›k kahverengi,
turuncu renktedir.
‹çinde bir adet
tohum yer al›r.
Tohumun iç k›sm›
odunlaflm›flt›r. Olgun
tohumlar besince
zengin olup
yenebilir. Meyve
pek güzel olmayan
bir kokuya sahiptir.
Do¤u Asya’da pek çok ülkede kutsal
olarak nitelendirilmekte, özellikle
tap›naklarda yetifltirilmektedir.
Dekoratif görünümü sayesinde pek çok
ülkede oldu¤u gibi Türkiye’de de
birçok flehirdeki (‹stanbul, Ankara,
Trabzon, ‹zmir, Bursa...) park ve
bahçelerde çok güzel ve geliflmifl
örneklerini görmek mümkündür.
m
26
Gri renkli gövde genç yafllarda çatlamaya
bafllar, 50-60 cm çap yapabilir.
m Aç›k yeflil renkli difli çiçekler uzun bir sap›n ucunda tekli veya ikili, bazen de üçlü
olarak birkaç› birarada bulunurlar.
27
Kozalakl›lar
Coniferae
Toros Göknar› dört haftal›kken
Aç›k Tohumlular s›n›flar› içinde yeryüzünde
yaflayan örne¤i en fazla oland›r. Bu s›n›ftakilerin gövdeleri dallan›r. Baz›lar› uzun boylu
a¤açlar, baz›lar› boylu çal›lar, baz›lar› da yerde
sürünen çal›lar biçimindedir. Birçok örneklerinin yaprak, kabuk ve odunlar›nda reçine ad›
verilen kat› ya da yar› ak›flkan, özel kokulu bir
madde bulunur. Yapraklar i¤ne ya da pul fleklindedir, baz› cinsler d›fl›nda, ço¤unda her zaman yeflildir. Çiçekler bir cinsli bir evcikli ya
da iki evciklidir. Dünyada yedi aile, 58 cins ve
600’ü aflk›n taksonla özellikle kuzey yar›kürede
çok genifl alanlara yay›l›r. Bu ailelerden Türkiye’de do¤al olarak yetiflen ya da yetifltirilen alt›
aile içindeki a¤açlar bu kitab›n kapsam›na
al›nm›flt›r.
28
Cins ve tür say›s› bak›m›ndan çok zengin olmamakla birlikte özellikle kuzey yar›kürede ve
Türkiye’de kar›fl›k, bazen de saf ormanlar
oluflturarak büyük ekonomik de¤erdeki temel
ürünleri olan odunu verirler. Bunun yan›nda
reçine, tohum, terebentin, kabuk gibi de¤erli
yan ürünler de sunarlar. So¤u¤a, s›ca¤a, kurakl›¤a ve di¤er kötü flartlara dayan›kl› bitkilerdir, 盤 ve toprak erozyonunu önlemede son
derece yararl›d›rlar. En uzun ömürlü, en uzun
boylu ve en büyük hacimli a¤açlar bu s›n›ftand›r.
29
Salon Arokaryas›
fiili Arokaryas›
Araucaria heterophylla
Araucaria araucana
SINIF
Kozalakl›lar
Coniferae
A‹LE
Arokaryagiller
Araucariaceae
C‹NS
Arokaryalar
Araucaria
SINIF
Kozalakl›lar
Coniferae
Maymun Ç›kmaz A¤ac›
A‹LE
Arokaryagiller
Araucariaceae
C‹NS
Arokaryalar
Araucaria
n
Gri k›z›l kahverengindeki gövde
olgun a¤açlarda genifl çatlakl›d›r.
Dallar gövdeye dik, çevrel biçimde
dizilmifllerdir. Genç a¤açlarda
üçgen biçimindeki sivri uçlu, sert
ve kal›n yapraklarla kapl›d›r.
m
Gri kahverengi gövde ileri yafllarda
ince pullar halinde soyulur.
er zaman yeflil, i¤ne yaprakl›, seyrek dall› ve konik
görünümlüdür. Difliler 40-50 metre, erkekler 15-20 metre
boylanabilir. fiili ve Arjantin’de do¤al olarak yetiflir. Dekoratif
görünümü nedeniyle di¤er ülkelerde ve Türkiye’de de süs
bitkisi olarak yetifltirilmektedir. Erkek ve difli çiçekler ayr›
a¤açlar üzerinde bulunur. K›z›l kahverengindeki erkek çiçekler
10 cm uzunlu¤unda kal›n sark›k kurullar oluflturur. Yeflil
kahverengi difli çiçekler tek tek sürgünler üzerinde yer al›rlar.
Kozalaklar küresel biçimde, kahverenginde ve 10-15 cm
çap›ndad›r. Tohumlar› yenmektedir.
H
m
er zaman yeflil, i¤ne yaprakl›, piramidal görünümlü bir
a¤açt›r, 50-60 metre boylanabilir. Vatan› Norfolk adas›nda
ormanlar oluflturur. Türkiye’de daha çok saks› içinde salon bitkisi
olarak yetifltirilmektedir. Bununla birlikte Akdeniz k›y›s›ndaki
flehirlerin park ve bahçelerinde hatta sokaklar›nda oldukça geliflmifl
güzel örnekleri bulunmaktad›r.
H
30
Genç ve yan sürgünlerde
bat›c› olmayan 6-10 mm
boyundaki ince i¤ne
yapraklar, yafll› sürgünlerde
birbiri üzerine binmifl yass›
pul yapraklara dönüflür.
m
Yapraklar üçgen biçiminde, sert, sivri uçlu ve bat›c›d›r,
2-5 cm boyunda, 0.5-2 cm geniflli¤indedir.
31
Amerikan Batakl›k Servisi
Batakl›kservisigiller
Batakl›k Servileri
Taxodium distichum
SINIF
Kozalakl›lar
Coniferae
A‹LE
Batakl›kservisigiller
Taxodiaceae
C‹NS
Batakl›k Servileri
Taxodium
l Erkek ve difli çiçekler
ayn› a¤açta yer al›r (Bir
cinsli, bir evcikli). Erkek
çiçekler sar› yeflil renkte
sark›k salk›mlar
halindedir. Sonbaharda
belirirler, k›fl sonunda
olgunlafl›rlar.
n
Yumuflak i¤ne yaprak bileflik yaprak biçimindedir. ‹¤ne
yapraklar›n uzunlu¤u 5-15 mm’dir. ‹lkbaharda canl› aç›k
yeflil, yaz›n sar› yeflil renkteki yapraklar sonbaharda
dökülmeden önce k›z›l kahverengine dönüflür.
m
Gri k›z›l kahverengi gövde dipte
genifl olup uca do¤ru h›zla incelir.
Batakl›k yerlerde yüzeye ç›km›fl
kökler görülür. ‹leri yafllarda kabuk
s›¤ çatlakl›d›r. Vatan›nda 4 metreye
kadar çap yapabilir.
›fl›n yapraklar›n› döken, i¤ne yaprakl›, gençken
piramidal, ileri yafllarda da¤›n›k tepeli bir a¤açt›r. 30-40
metre boylanabilir. Vatan› Kuzey Amerika’d›r, özellikle
Missisippi Nehri havzas›nda, su kenarlarlar›nda, batakl›klarda
genifl, saf topluluklar oluflturur. Kütahya taraflar›nda
fosillerine raslanm›fl olsa da bugün Türkiye’de do¤al olarak
yetiflmemektedir. Parlak aç›k yeflil ve sonbaharda k›z›la dönen
yapraklar› ile parkç›l›kta s›kça tercih edilmektedir. Odunu çok
dayan›kl› ve de¤erlidir.
K
32
m
3 cm boyundaki saps›z, yumurta biçimli kozalak
gençken yeflil, olgunlafl›nca morumsu,
mavimsi kahverengindedir.
m Difli çiçekler pembe yeflil renkte ve 2-3 mm çap›ndad›r.
K›fl sonunda ortaya ç›karlar.
33
Çin T›rpan A¤ac›
Batakl›kservisigiller
T›rpan A¤açlar›
Cunninghamia lanceolata
SINIF
Kozalakl›lar
Coniferae
A‹LE
Batakl›kservisigiller
Taxodiaceae
C‹NS
T›rpan A¤açlar›
Cunninghamia
l T›rpan biçimindeki i¤ne yapraklar yass›, sivri uçlu,
deri gibi sert ve bat›c›d›r. 3-7 cm uzunlu¤a sahiptir. Üst
yüzleri parlak yeflil renkte olup, alt yüzlerinde aç›k
mavimsi gri renkte iki tane stoma çizgisi yer al›r.
Sürgünlere sarmal biçimde dizilmifllerdir, ancak ›fl›k
durumuna göre bazen yan dallarda iki s›ral› imifl gibi bir
durum al›rlar.
m Difli çiçekler sar› yeflil renkte, k›sa
sürgün uçlar›nda yer al›rlar, kozala¤›n
küçük birer modeli görünümündedirler.
er zaman yeflil, i¤ne yaprakl›, seyrek dall›, gençken konik,
ileri yafllarda da¤›n›k tepeli bir a¤açt›r. 30 metreye kadar
boylanabilir.
H
Anavatan› Çin’de büyük ormanlar oluflturur. Odunu hafif ve
dayan›kl›d›r. Il›man iklimlerde yetiflir. ‹stanbul ve Trabzon’da baz›
park ve bahçelerde güzel örneklerine rastlamak mümkündür.
k
Gri kahverengi gövde gençken düz,
ileri yafllarda dikine çatlakl›d›r. Dallar
gençken düzenli aral›klarla kat kat,
gövdeye çevrel olarak, ileri yafllarda
düzensiz bir flekilde dizilirler.
34
m
Erkek ve difli çiçekler ayn› a¤aç üzerinde yer al›rlar
(Bir cinsli, bir evcikli). Erkek çiçekler sürgünlerin
ucunda birço¤u bir arada, aç›k kahverenginde küçük
kozalaklar halinde bulunur.
l Önceleri yeflil, olgunlukta kahverengindeki, 3-4 cm
uzunlu¤unda ve koni biçimindeki kozala¤›n pullar› kiremit
gibi dizilmifltir, uçlar› sivri ve bat›c›d›r. Kozala¤›n
ucundan yeni sürgün ç›kabilir. Bir y›lda olgunlafl›r.
Olgunlafl›nca pullar aç›l›r, ancak da¤›lmaz. Pullar›n
içinde dar kanatl›, sert kabuklu tohumlar yer al›r.
35
Japon Kriptomeryas›
Batakl›kservisigiller
Kriptomeryalar
Cryptomeria japonica elegans
SINIF
Kozalakl›lar
Coniferae
A‹LE
Batakl›kservisigiller
Taxodiaceae
C‹NS
m
Kriptomeryalar
Cryptomeria
Gri k›z›l kahverengindeki gövde dikine çatlakl›d›r.
70-80 cm çapa ulaflabilir.
m
m n
K
›fl›n yapra¤›n› dökmeyen, i¤ne yaprakl›, s›k dall›,
piramidal tepeli bir a¤açt›r. 40-50 metre boylanabilir.
Do¤al olarak yetiflti¤i Japonya’da en yayg›n a¤aç türlerinden
biridir. Odunu hafif ve yumuflak olmas›na karfl›n
dayan›kl›d›r. Türkiye’de dekoratif amaçlarla
yetifltirilmektedir. Baz› büyük illerde ve Do¤u Karadeniz’de
oldukça geliflmifl örneklerine rastlan›r.
1-1.5 cm uzunlu¤undaki ince yumuflak, sivri uçlu
i¤ne yapraklar ilkbahar, yaz ve sonbaharda yeflil
renktedir, k›fl›n morumsu k›z›l kahverengine döner.
Sürgünlere sarmal dizilidir. Enine kesitleri üç ya da dört
köflelidir. Bütün yüzlerinde stoma çizgileri yer al›r.
Difli ve erkek çiçekler ayn› a¤aç üzerinde bulunurlar (Bir cinsli bir evcikli). Difli çiçekler k›sa
sürgün uçlar›nda yer al›r. Gri yeflil renkte 3-5 mm çap›nda yuvarlak kozalaklar halindedir.
k Erkek çiçekler yeni
sürgünlerin uç taraf›ndaki
yapraklar›n koltuklar›nda
kozalakç›k demetleri
halinde yer al›r. Boylar›
8-12 mm kadard›r.
k
Olgunlaflt›¤›nda 2-3 cm çap›ndaki kozalaklar gençken
yeflil, daha sonra kahverengindedir. Bir y›lda olgunlafl›r.
Tohumlar döküldükten sonra uzun süre a¤aç üzerinde
kal›r. Tohumlar kanatl› ve üç köflelidir.
36
37
Kadife Çam›
Japon Kadife Çam›
Batakl›kservisigiller
Kriptomeryalar
Cryptomeria japonica
SINIF
Kozalakl›lar
Coniferae
A‹LE
Batakl›kservisigiller
Taxodiaceae
C‹NS
n
Kriptomeryalar
Cryptomeria
K›z›l kahverenkli gövde dikine çatlakl›d›r,
bir metreyi aflk›n çap yapabilir.
m Difli ve erkek çiçekler ayn› a¤aç üzerinde yer al›rlar (Bir cinsli, bir evcikli). Difli
çiçekler 4-6 mm çap›nda kozalakç›klar biçimindedir, k›sa sürgün uçlar›nda yer al›r.
l
Erkek çiçekler yeni
sürgünlerin uç taraf›ndaki
yapraklar›n koltuklar›nda
kozalakç›k demetleri
halinde yer al›r. 15-20
tanesi bir aradad›r.
H
er zaman yeflil, i¤ne yaprakl›, gençken piramidal, ileri
yafllarda da¤›n›k tepeli bir a¤açt›r.
Do¤al olarak yetiflti¤i Japonya’da en yayg›n a¤aç
türlerinden biridir, 40-50 metre boy yapabilir. Nemli
ortamlar› sever, kurakl›¤a dayanamaz. Odunu hafif ve
yumuflak olmas›na karfl›n dayan›kl›d›r, kolay ifllenir. Bu
nedenle Japonya’da çok çeflitli kullan›m alanlar› bulur.
Türkiye’de dekoratif amaçlarla yetifltirilmektedir. Özellikle
Do¤u Karadeniz Bölgesinde oldukça geliflmifl örnekleri
bulunmaktad›r.
38
m 10-15 mm uzunlu¤undaki yeflil i¤ne yapraklar
sürgünlere sarmal olarak dizilidir. Sivri uçludur, ancak
batmaz. Enine kesitleri üç ya da dört köflelidir Bütün
yüzlerinde stoma çizgileri yer al›r.
l Olgunlaflt›¤›nda 2-3 cm
çap›ndaki kozalaklar
önceleri yeflil, daha sonra
kahverengindedir. Bir y›lda
olgunlafl›r, tohumlar
döküldükten sonra uzun
süre a¤aç üzerinde kal›r.
Tohumlar kanatl› ve üç
köflelidir.
39
Mamut A¤ac›
Batakl›kservisigiller
Mamut A¤ac›
Sequoiadendron giganteum
SINIF
Kozalakl›lar
Coniferae
A‹LE
Batakl›kservisigiller
Taxodiaceae
C‹NS
Mamut A¤ac›
Sequoiadendron
m Difli ve erkek çiçekler ayn› a¤aç üzerinde yer al›r.
Erkek çiçekler k›sa sürgünler ucunda, terminal
durumunda ve saps›zd›r. 3-4 mm boyunda ve olgunlukta
aç›k kahverengindedir.
m
Difli çiçekler de sürgün
uçlar›nda ve terminal
durumundad›r. 1-2 mm
boyunda ve beyaza yak›n
aç›k yeflil renktedir.
Olgunlaflma ve tozlaflma k›fl
sonundad›r.
m Dünyan›n en genifl gövdeli a¤ac›d›r. 9-10 metre çapa ulaflabilir (en çok 12 m).
Yükseldikçe çap› daral›r. Gövde kabu¤u k›z›l kahverenginde, gevflek dokulu, çok
kal›n ve oluk denebilecek kadar derin çatlakl›d›r.
er zaman yeflil, i¤ne yaprakl›, konik, 100 metreye kadar boylanabilen
bir a¤açt›r. Cinsinin günümüzde yaflayan tek türüdür (monotipik).
Do¤al olarak sadece Kuzey Amerika’n›n Kaliforniya bölgesindeki Sierra
Nevada Da¤lar›nda yetiflir. Dünyan›n en genifl gövdeli ve en büyük hacimli
a¤ac› olmas›n›n yan›nda, en uzun ömürlü a¤açlar›ndand›r. 3000-4000 y›l
yaflayabilmektedir. 19. Yüzy›l’da Avrupa’ya getirilmifltir. ‹stanbul ve
Trabzon’da birkaç örne¤i bulunmaktad›r.
H
m Yumurta biçimindeki kozalak 4-8 cm uzunlu¤unda, 3-5
cm çap›ndad›r. ‹ki y›lda olgunlafl›r. Tohumlar› kanatl›d›r.
Kozalaklar uzun y›llar a¤aç üzerinde kalabilir.
40
m Yaklafl›k 1 cm uzunluktaki i¤ne yapraklar üç s›ra üzerinde sarmal dizilidir, biz gibi
sivri ve üç köflelidir. Mavimsi yeflil yapraklar›n üzerinde iki stoma çizgisi yer al›r.
Üçünçü y›ldan sonra kahverengiye dönüflür ve uzun süre a¤aç üzerinde kal›r.
41