docyeni hedeflere doğru - Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu
download 
Şikayet Transkript
yeni hedeflere doğru - Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu
B Ý L Ý M S E L Y A Y I N O R G A N I TMSF yýl: 7 sayý: 30 Nisan-Mayýs-Haziran 2012 TASARRUF MEVDUATI SÝGORTA FONU YENÝ HEDEFLERE DOÐRU Þakir Ercan GÜL, Sayfa 3te DERECELENDÝRME FAALÝYETLERÝ VE ETKÝLERÝ Þerif ÖZKAN FÝNANSAL SEKTÖR VE ÜLKE KREDÝ RÝSKLERÝ ARASINDAKÝ BAÐLANTI Sayfa 12de Sayfa 20de Elif ARIPINAR ÝDARÝ YARGI KARARLARININ YERÝNE GETÝRÝLMESÝNDE ÝMKÂNSIZLIK HALÝ VE ÝDARENÝN SORUMLULUÐUNA ETKÝSÝ Bahadýr APAYDIN Sayfa 36da BANKACILIK SEKTÖRÜ VERÝLERÝ Kurum içinde baþvuru kaynaðý olarak kullanýlmak üzere derlenmiþ bilgilerden oluþur. Resmi baðlayýcýlýðý yoktur. TMSF - Büyükdere Cad. No:143 Esentepe Ýstanbul, Tel: (212) 340 22 00 Faks: (212) 288 53 35, www.tmsf.org.tr Bilgi ve Önerileriniz için: Sigorta ve Risk Ýzleme Dairesi, e-mail:[email protected] $ NOTLAR Bankacýlýk sektörü aktif büyüklüðü Mart 2012 tarihi itibariyle 1.229,2 milyar TL seviyesindedir. Toplam aktiflerin %56,9unu krediler, %23,2sini menkul deðerler cüzdaný oluþturmaktadýr. Toplam mevduat / katýlým fonu büyüklüðü 696 milyar TL seviyesindedir. Mevduat / katýlým fonunun %34,5i YP, %65,5i TP mevduat / katýlým fonlarýndan oluþmaktadýr. TEMEL PARAMETRELER SÝGORTA VE RÝSK ÝZLEME DAÝRE BAÞKANLIÐI GENEL EKONOMÝK VERÝLER ÝÇÝNDEKÝLER B Ý L Ý M S E L Y A Y I N O R G A N I TMSF yýl: 7 sayý: 30 Nisan-Mayýs-Haziran 2012 TASARRUF MEVDUATI SÝGORTA FONU YENÝ HEDEFLERE DOÐRU 2. EDÝTÖRDEN Ali GÖÇER 3. YENÝ HEDEFLERE DOÐRU Þakir Ercan GÜL Þakir Ercan GÜL, Sayfa 3te 5. SORUNLU BANKALARIN ÇÖZÜMLENMESÝNDE PÝYASA DÝSÝPLÝNÝN SAÐLANMASI Tunç GÜCÜK / Mümin Ali TOK / Yasemin ÞENOL 12. DERECELENDÝRME FAALÝYETLERÝ VE ETKÝLERÝ Þerif ÖZKAN 16. BELÝRSÝZ ALACAK DÂVASI Yrd. Doç. Dr. Taylan Özgür KÝRAZ 20. FÝNANSAL SEKTÖR VE ÜLKE KREDÝ RÝSKLERÝ ARASINDAKÝ BAÐLANTI DERECELENDÝRME FAALÝYETLERÝ VE ETKÝLERÝ Þerif ÖZKAN FÝNANSAL SEKTÖR VE ÜLKE KREDÝ RÝSKLERÝ ARASINDAKÝ BAÐLANTI Sayfa 12de Sayfa 20de Elif ARIPINAR ÝDARÝ YARGI KARARLARININ YERÝNE GETÝRÝLMESÝNDE ÝMKÂNSIZLIK HALÝ VE ÝDARENÝN SORUMLULUÐUNA ETKÝSÝ Bahadýr APAYDIN Sayfa 36da Elif ARIPINAR 25. SORUNLU KREDÝLERÝN ÇÖZÜMLENMESÝNDE MALEZYA UYGULAMASI Cemal KARAMUSTAFA 29. FÝNANSAL REKABET VE FÝNANSAL REKABET SÜRECÝNDE MEVDUAT SÝGORTASI OTORÝTELERÝNÝN YERÝ Çaðdaþ EKÝCÝ 36. ÝDARÝ YARGI KARARLARININ YERÝNE GETÝRÝLMESÝNDE ÝMKÂNSIZLIK HALÝ VE ÝDARENÝN SORUMLULUÐUNA ETKÝSÝ Yrd. Doç. Dr. Bahadýr APAYDIN 41. SÝSTEMÝK ÖNEME SAHÝP FÝNANSAL KURULUÞLAR ÜZERÝNE DÜÞÜNCELER Erol ORTABAÐ 45. ÝNOVASYON Demet ERDOÐAN 47. ARNAVUTLUK, TAYVAN VE BREZÝLYA MEVDUAT SÝGORTA KURUMLARI VE PORTFÖY YATIRIMLARI HAKKINDA TEMEL BÝLGÝLER-III Sinan YILAL 48. DÜNYADAN HABERLER O R G A N I Eda ATALI TMSF Adýna Sahibi : Turan KORKMAZ Yayýn Yönetmeni : Ali Göçer GELEBEK Sorumlu Yazýiþleri Müdürü : Kamil OÐUZ Y A Y I N : Doç. Dr. Cüneyt Koyuncu - Dumlupýnar Üniversitesi, Doç. Dr. Fuat ErdaL - Adnan Menderes Üniversitesi, Prof. Dr. Halil Seyidoðlu Doðuþ Üniversitesi, Doç.Dr. Muhsin Kar - Kahramanmaraþ Sütçü Ýmam Üniversitesi, Doç. Dr. Rahmi Deniz Özbay - Marmara B Ý L Ý M S E L Danýþma Kurulu Bayraktutan - Kocaeli Üniversitesi, Prof. Dr. Zekai Özdemir - Ýstanbul Üniversitesi, Dr. A. Kadir Tuna - Ýstanbul Üniversitesi, Dr. Bekir Üniversitesi, Doç. Dr. Rasim Yýlmaz - Trakya Üniversitesi, Prof. Dr. Recep Tarý - Kocaeli Üniversitesi, Dr. Ýlyas Karabýyýk - Erzincan Üniversitesi, Prof. Dr. Sabri Orman - Ýstanbul Ticaret Üniversitesi, Doç. Dr. Selahattin Bekmez - Muðla Üniversitesi, Prof. Dr. Yusuf Gövdere Süleyman Demirel Üniversitesi, Dr. Bilal KARGI - Doðuþ Üniversitesi, Prof. Dr. Nurgül Chambers - Marmara Üniversitesi, Yrd. Doç. Dr. Özgür Kiraz Maltepe Üniv.Hukuk Fakültesi Yayýn Kurulu : Ýsmail Güler, Melek Küreminoðlu, Nizamülmülk Güneþ, Cemal Þakar, Erol Ortabað Yayýn Türü : Yerel Süreli Yayýn Periodu : 3 Aylýk - Nisan - Mayýs - Haziran 2012 Görsel Tasarým : 1111 Adam Yapým & Tanýtým Adres : Büyükdere C. No:143 34394 Esentepe/ istanbul E-posta : [email protected] Tel : 0 212 340 16 11 Faks : 0 212 288 53 35 Baský : Yöm Basým / Eskoop Sanayi Sitesi, C7 Blok, No: 398, Ýkitelli-Ýstanbul Baský Tel : 0 212 671 16 17 TMSF Çatý Basýn ve Halkla iliþkiler Müdürlüðü tarafýndan hazýrlanmaktadýr. Telif haklarý TMSF'ye aittir. Yazýlarýn sorumluluðu yazarlarýna aittir. TMSF EDÝTÖRDEN Merhaba Yeni olan, her zaman heyecan vericidir. Çünkü umut taþýr. Heyecan taþýr. Gelecek beklentisi taþýr. Gizem taþýr. Yeni bir döneme girdik. Baþkanýmýzýn beþ yýllýðýna yeniden atanmasý kuþkusuz önümüze yeni hedefler koyacaðýmýz bir süreç olacaktýr. Tahsilat hedeflerimiz, çözümleme hedeflerimiz ve çözümleme yaklaþýmlarýmýz yeniden gözden geçirilip yeni stratejiler çerçevesinde sürdürülecektir. Bunu baþkanýmýzýn konuþmalarýndan, basýnda çýkan demeç ve röportajlarýndan ve kurum içi yeniden yapýlanma çalýþmalarýndan da anlayabiliyoruz. Kurumun bazý birimlerindeki yeni atamalar gibi Çatý dergimizin de yönetim kadrosu deðiþmiþ durumdadýr. Bundan sonraki süreçte yine finans sektörü ve mevduat sigortacýlýðý konusunda yeni yaklaþýmlar, yeni öneriler ve analizleri içeren bilimsel çalýþmalar, dergimiz sayfalarýnda yer alacak ve bu konuda geleceðe dönük bir portföy oluþturmaya gayret edeceðiz. Ali Göçer Yayýn Yönetmeni TMSF Basýn ve Halkla Ýliþkiler Müdürü 2 2001deTürkiyenin acý bir deneyim olarak yaþayýp büyük bedeller ödediði finans ve bankacýlýk krizi küresel bazda 2007den b u y a n a y a þ a n ý y o r. B u s ü r e ç t e sektörümüzün ayakta kalmasý, bizim geçmiþten ders çýkarmamýz ve sýký mali denetimle mümkün olmuþtur. Bu deneyimin odaðýnda olan TMSF dünyadaki benzeri kuruluþlarla bu deneyimlerini hep paylaþtý. Ancak bu deneyimlerin yazýlý ve bilimsel metinlere dönüþtürülüp geleceðe aktarýlmasý da çok önemliydi. Bunu saðlamada Çatý Dergisinin de üzerine düþen görevleri vardýr. Bu alandaki bilimsel çalýþmalarýný bizimle paylaþmak isteyen araþtýrmacýlarýn ürünlerine sayfalarýmýz açýktýr. Kurum içinden olduðu gibi kurum dýþýndan da katkýlar almaya devam edeceðiz. Emeðin karþýlýðý olmalýdýr diyoruz. Bu yaklaþýmla, Çatý dergimizde yayýmlanan çalýþmalarýn manevi hazzý yanýnda maddi olarak da bir karþýlýðýnýn olmasýndan yanayýz. Bu çerçevede dergimizde yayýnlanan çalýþmalara bundan böyle sembolik anlamda da olsa telif ücreti ödemeyi düþünüyoruz. Arkadaþlarýmýzýn olduðu kadar kurum dýþardan katký saðlayan deðerli dostlarýmýzýn da görüþ ve önerileri yanýnda bilimsel katkýlarýný bekliyoruz. Gelecek sayýmýzda ve yeni sayýlarda buluþmak üzere... TMSF YENÝ HEDEFLERE DOÐRU Türkiyede aðýr iþleyen bürokrasiye raðmen son derece dinamik yapýsý, sonuç odaklý, çözüm odaklý yönetim anlayýþýyla þaþýrtýcý bir baþarýya imza atarak 20 milyar dolarýn üstünde bir tahsilat yapan TMSF, deðiþmekte olan Türkiyenin göz alýcý baþarý hikayelerinden birini oluþturdu. Bu baþarý bir süreç olarak yeni dönemde de devam edecektir. Baþlamak duygusu her zaman heyecan vericidir. Yeniden baþlamak ise, yeni hedeflere odaklanmaktýr. TMSF banka çözümlemeleri konusunda geçtiðimiz yýllarda dünyada örnek ve öncü olma özelliðini sürdürdü. Bu alandaki deneyimlerini benzer kuruluþlarla da paylaþtý. Özellikle geliþmekte olan ülkelerin hantal bürokratik yapýsý bilinen bir gerçektir. Türkiyede de aðýr iþleyen bürokrasiye raðmen son derece dinamik yapýsý, sonuç odaklý, çözüm odaklý yönetim anlayýþýyla þaþýrtýcý bir baþarýya imza atarak 20 milyar dolarýn üstünde bir tahsilat yapan Kurumumuz, deðiþmekte olan Türkiyenin göz alýcý baþarý hikayelerinden birini oluþturdu. Bu baþarý bir süreç olarak tabi ki yeni dönemde de devam edecektir. Yeni dönemde de deneyimlerimiz dünya finans çevreleriyle de paylaþýlacaktýr. Þimdi, yeni dönem için aldýðýmýz sorumluluk bizim daha fazla çalýþmamýzý gerektirecektir. Çünkü bizim çýtamýz hep yüksek oldu, amacýmýz bu çýtayý ayný heyecanla daha da yukarýlara taþýmaktýr. Bu dönemde yeni sorumluluk alan arkadaþlarýmýzýn oluþturduðu sinerji kurumumuzun çalýþma ortamýna olumlu katkýlar saðlayacaktýr. Türkiyenin 2000 yýllarýnýn baþýnda yaþadýðý aðýr bankacýlýk ve finans krizi sonrasýnda batan bankalarla oluþan kamu zararý toplumun çok zor kaldýrabileceði boyutlarda gerçekleþti. Ýþte bu dönemde aktif olarak devreye giren kurumumuz adeta çöpten kazýyarak kararlýlýkla ciddi bir geri kazaným baþarýsý gösterdi. Doðal olarak, geçtiðimiz süreçte baþarýlý çözümlemelerle alacak portföyünü azaltan kurumumuzun önünde, çözüm bekleyen alacak miktarý giderek azalmaktadýr. 2001 krizi öncesi ve sonrasý TMSFye devredilen bankalarýn anapara olarak Hazineye maliyeti 30 Milyar USDý buluyordu. Kurumumuz bu zararýn anapara olarak yaklaþýk 16 Milyar USDýný bugüne kadar tahsil etmiþtir. Kurumumuz yeni dönemde asli fonksiyonu olan mevduat sigortacýlýðýný yerine getirirken çalýþma alanýna yeni enstrümanlar da eklemenin uygun zeminini de araþtýracaktýr. Kurumumuz deneyimli bir kadroyu bünyesinde barýndýrmaktadýr. Bu kadronun TMSF görev alanýna eklenecek yeni enstrümanlarla sorumluluk alanýnýn geniþletilmesi çalýþmalarýný yapacaðýz. Bu tabi ki, hükümetin genel finans politikasý içinde uygun bir karþýlýk bulursa mümkün olabilecektir. Ama biz, deneyimli bankacý ve hukukçu kadrosuyla , örnek vermek gerekirse Leasing þirketleri, factoring þirketleri, varlýk yönetim þirketleri gibi finansal oyuncularýn denetim ve gözetimi görevini de üslenirsek bu konuda mutlaka katkýlarýmýz olur diye düþünüyoruz. TMSF asýl kuruluþ iþlevi olan mevduat sigortacýlýðý konusunda da önemli aþamalar kaydetmiþtir. Bugün 6 milyar dolar seviyelerine ulaþan birikimi ile bankacýlýk sektöründe çok önemli bir güvence ve güven kaynaðý haline gelmiþtir. Önümüzdeki dönemde bu fonksiyonumuz artarak devam edecektir. Avrupa Birliði uyum yasalarý kapsamýnda ticari mevduatý da güvence kapsamýna almamýz gerekiyor. Ticari mevduatýn da güvence kapsamýna alýnmasý gündemde. Bununla ilgili talebimizi hükümet yetkililerine ilettik, Þakir Ercan GÜL TMSF Baþkaný 3 TMSF Avrupa Birliði uyum yasalarý kapsamýnda ticari mevduatý da güvence kapsamýna almamýz gerekiyor. Bunu baþarabilirsek kurumun tabelasý deðiþecek, Tasarruf Mevduatý Sigorta Fonu (TMSF) olan tabelamýz Türkiye Mevduat Sigorta Fonu haline dönüþecektir. 4 yeni yasama döneminde yasal düzenleme yapýlacaðýný sanýyorum. Tabi bu güvence týpký bireysel mevduatta olduðu gibi limit dâhilinde olacak. Ýlk etapta 50 bin liralýk mevcut limit kapsamýnda ticari mevduat da güvence kapsamýna alýnacak. Avrupa Birliði ülkelerinin tamamýnda ticari mevduat güvence kapsamýndadýr. Bizde sadece tasarruf mevduatý güvence altýnda. Bunu baþarabilirsek kurumun tabelasý da deðiþecek, Tasarruf Mevduatý Sigorta Fonu (TMSF) olan tabelamýzý Türkiye Mevduat Sigorta Fonu haline dönüþtüreceðiz. Esas düþünce küçük tasarruf sahiplerini yani esnaflar ve diðer mikro iþletmeleri güvence altýna almaktýr. TMSFnin 50 liralýk tasarruf mevduatý güvencesi toplam mevduat sahiplerinin yüzde 98ini koruyor. azýmsanmayacak boyuttaki birikmiþ fonuyla kriz eþiklerini bir çok banka açýsýndan rahatlýkla aþacak boyutta bir birikimin sahibi durumumdadýr. Þu ana kadar 6 milyar dolarlýk bir rezervimiz oluþtu. Son iki yýlda birikmiþ fonlarýmýzý aþama aþama riski daha yüksek alanlardan çekerek yüzde 90 seviyelerine ulaþan oranda devlet kâðýtlarýnda deðerlendirmeye baþladýk. 2000 li yýllarýn baþýnda küçük bir bankanýn finans ihtiyacýna destek vermekte zorlanan ve hazineye borçlanan TMSF bugün yarattýðý Bu vesileyle çalýþma arkadaþlarýmdan; çalýþma heyecanlarýný yüksek tutup sektöre ve ülkemize katkýlar saðlamalarýný bekliyorum. Fonlarýmýzýn giderek muhtemel riskleri kendi kaynaklarýyla karþýlayacak seviyelere gelmesi hiç kuþkusuz hem mudiyi hem de tek tek bankalarý ve finans sektörünü rahatlatmaktadýr. Görev aldýðýmýz bu ikinci dönemde geçtiðimiz dönemden kalma iþlerimizi bitirmeye, protokolleri gerçekleþtirmeye devam edeceðiz. ANALÝZ SORUNLU BANKALARIN ÇÖZÜMLENMESÝNDE PÝYASA DÝSÝPLÝNÝN SAÐLANMASI Bu çalýþmada, etkin çözümleme unsurlarýndan piyasa disiplini kavramý ele alýnmýþ ardýndan farklý çözümleme yöntemlerinin piyasa disiplinini ne yönde etkilediði ve son olarak Türkiyede mevcut yasal çerçevede piyasa disiplinine iliþkin düzenlemeler incelenmiþtir. GÝRÝÞ zorundadýr.2 Finansal güvenlik aðýnýn (Financial safety net) amacý finansal kriz olasýlýðýný düþürmek ve olasý bir krizin finansal sistem ve ekonomi üzerindeki olumsuz etkilerini minimize etmektir. Finansal sistem ne kadar etkin bir þekilde düzenlenirse düzenlensin finansal krizlerin önlenmesinin mümkün olmadýðý ve döngüsel bir þekilde tekrar eden olaylar olduðu gözlenmektedir. Bu nedenle bankalarýn ekonomik ve sosyal maliyeti minimize ederek çözümlenmesi önem taþýmaktadýr. Sorunlu bankalarýn çözümlenmesine yönelik alternatiflerin her biri etkin çözümleme unsurlarýndan bir olan piyasa disiplinini farklý ölçüde ve yönde etkilemektedir. Bu çalýþmada, etkin çözümleme unsurlarýndan piyasa disiplini kavramý ele alýnmýþ ardýndan farklý çözümleme yöntemlerinin piyasa disiplinini ne yönde etkilediði ve son olarak Türkiyede mevcut yasal çerçevede piyasa disiplinine iliþkin düzenlemeler incelenmiþtir. Finansal güvenlik aðý bir taraftan küçük tasarruf sahiplerinin korunmasý, banka hücumunun önlenmesi ve finansal aracýlýk iþlevinin korunmasý amaçlanýrken diðer taraftan bankalarýn gelecekte aþýrý risk almasý ve bunun sonucu oluþacak finansal kýrýlganlýklarýn önlenmesi amaçlanýr.1 Literatürde tanýmý farklýlýklar gösterse de piyasa disiplini kavramý geniþ anlamda piyasa katýlýmcýlarý tarafýndan bankalarýn aþýrý risk alým davranýþlarýnýn gözlenmesi ve disipline edilmesi olarak tanýmlanabilir. Etkin çözümleme, sorunlu hale gelen bankalarýn maliyet etkinliði saðlanarak, bulaþma etkilerinin minimize edilerek ve piyasa disiplinini korunarak mümkün olan en kýsa sürede çözümlenmesini ve böylece nihai olarak bankacýlýk sisteminde güven ve istikrarýn korunmasýný saðlar. Bankalarýn kendine özgü karakteri ve modern ekonomide taþýdýðý kritik önem nedeniyle batýþýnýn diðer finansal kuruluþlar ve tüm ekonomi üzerinde oluþturabileceði negatif dýþsal maliyetler nedeniyle otoritelerin bankayý kurtaracaðý beklentisi bankada aþýrý risk alýmýna yönelik bir ahlaki tehlike oluþturabilir. Bu nedenle banka çözümleme çerçevesi banka batýþýnýn dýþsal maliyetlerinin düþürülmesi ve ahlaki tehlike riskinin minimize edilmesi arasýndaki deðiþ tokuþu minimize etmek 1. Piyasa Disiplini Kavramý (Market Discipline) Piyasa disiplini mudilerin, kreditörlerin ve hissedarlarýn bankanýn aþýrý risk almasýndan kaynaklanan maliyete katlanmalarý nedeniyle riske duyarlý davranarak gerekli önlemleri almasýdýr. Bankalarýn aþýrý risk almasý durumunda mevduat sahiplerinin daha yüksek faiz talep etmeleri veya mevduatlarýný daha az riskli bankalara yönlendirmeleri ve böylece bankanýn aþýrý risk alým davranýþýnýn sýnýrlandýrýlmasýný ifade eder.3 Piyasa disiplinine iliþkin önemli bir kavram asimetrik bilgidir. Bir tarafýn genellikle diðer taraf hakkýnda doðru kararý verecek düzeyde bilgiye sahip olmamasý durumunu ifade eder. Finansal piyasalarda özellikle küçük tasarruf sahiplerinin bankalarýn performansýný izlemesi ve alternatifler arasýnda en az riskli olana karar Yasemin ÞENOL Fon Uzman Yardýmcýsý Varlýk Yönetimi Daire Baþkanlýðý Mümin Ali TOk http://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=636405, 05.09.2011, 11.00 Fon Uzmaný Varlýk Yönetimi Daire Baþkanlýðý 2 Beck, Bank Resolution:A Conceptual Framework, s:54 Tunç GÜCÜK 1 Thorsten Beck, The Incentive Compatible Design Of Deposit Insurance and Bank Failure Resolution-Concepts and Country Studies, May, 2003 3 Kaoru Hosono, Hiroko Iwaki, Kotaro Tsuru, Bank Regulation and Market Discipline Around The World, June, 2005, s:1, http://www.rieti.go.jp/jp/events/05091301/pdf/3-2_tsuru_paper.pdf Fon Avukatý Varlýk Yönetimi Daire Baþkanlýðý 5 ANALÝZ Çözümlemesi veya mevduat sigortacýlýðýna iliþkin bankacýlýk düzenlemeleri finansal tüketicilerin disipline edici davranýþlarýný etkiler. Bazý bankacýlýk düzenlemelerini baþarýlý bir þekilde banka riskini kontrol ederek bankacýlýk sisteminin istikrarýna katkýda bulunmasý düzenleyici disiplini (regulatory discipline) olarak adlandýrýlmaktadýr. vermesi oldukça maliyetlidir. Finansal tüketicilerin bankalarýn durumuna iliþkin saðlýklý bir karar vermesini saðlayacak düzeyde bilgilendirilmesi (financial literacy) piyasaya dayalý ve piyasayý düzeltici bir çözümdür.4 Mevduat sahiplerinin riske duyarlýlýðýný artýrmak ve piyasa disiplinini geliþtirmek için Basel II düzenlemelerinde 3. Blokta yer alan kamuyu aydýnlatma konusuna özellikle önem verilmiþtir. Mudilerin bankanýn riskini doðru bir þekilde deðerlendirmesi ve deðiþikliklere tepki göstermesi ve böylece etkin bir piyasa disiplininin saðlanmasý için iyi geliþmiþ muhasebe, denetim ve reyting sistemi gerekli koþullardýr. Banka çözümleme veya mevduat sigortacýlýðýna iliþkin bankacýlýk düzenlemeleri finansal tüketicilerin disipline edici davranýþlarýný etkiler. Bazý bankacýlýk düzenlemelerinin baþarýlý bir þekilde banka riskini kontrol ederek bankacýlýk sisteminin istikrarýna katkýda bulunmasý düzenleyici disiplini (regulatory Þekil 1: Piyasa Disiplini Çerçevesi riskliliðini deðerlendirerek piyasa disiplini uygulama konusunda daha güçlü bir eðilime sahiptirler. Mevduat sigorta sisteminin bulunmasý veya bankalarýn kurtarýlacaðý beklentisi ise piyasa disiplini uygulayýcý davranýþlarý azaltýr ve uzun vadede finansal sistemin kýrýlganlýðýný artýrýr. Sistemik öneme sahip bir kuruluþ veya çok sayýda bankanýn eþ zamanlý batýþý durumunda otoriteler genellikle finansal istikrarý korumayý tercih ederler ve aldýklarý olaðanüstü önlemlerle bankalarý kurtarýrlar. Ancak bu durum bankalarýn kurtarýlacaðý beklentisi oluþturarak piyasa disiplinini zayýflatýr. IADI tarafýndan yayýnlanan Etkin Mevduat Sigorta Sistemleri Ýçin Temel Prensipler isimli baþvuru niteliðindeki belgede etkin çözümleme süreçlerine iliþkin 16.temel prensipte etkin çözümleme sürecinin piyasa disiplininin saðlanmasýna olanak saðlamasý gerektiði ifade edilmiþtir. 1. Blok: Bilgi&Kamuya Açýklama - Muhasebe ve finansal raporlama - Dýþ dentçiler - Ýhtiyatlý kamuyu bilgilendirme - Kredi rating kuruluþlarý - Medya ve araþtýrma analizcileri 4. Blok Ýç Yönetim - Risk yönetimi - Yönetici haklarý düzenlemeleri - Yönetim kompozisyonu, baðýmsýzlýk ve nitelikler ÝZLEME ETKÝ 2. Blok Piyasa Katýlýmcýlarý - Karþý taraflar - Mudiler - Hissedarlar - Borç yatýrýmcýlarý - Takas odalarý 4. Blok Disiplin Mekanizmalarý - Finansal araçlarda miktar/fiyat ayarlamalarý - Teminat/ihtiyat payý ayarlamalarý - Kurumsal kontrol için piyasa - Yasal düzeltme - Denetim önlemleri (banka çözümleme/çýkýþ mekanizmalarý) Kaynak: Stephanou, a.g.e., sy:215 discipline) olarak adlandýrýlmaktadýr. 5 Stephanou tarafýndan mevcut literatüre göre oluþturulan piyasa disiplini çerçevesi dört temel yapýdan oluþmaktadýr.6 Crockett (2002) finansal istikrarý saðlamada piyasa disiplininin etkin olmasý için dört temel koþul bulunduðunu belirtmiþtir. Bu koþullar yeterli bilgi, bilgiyi deðerlendirme yeteneði, doðru özendiriciler ve disiplini uygulamaya yönelik mekanizmalardýr.7 Mevduat sigorta sistemleri ve banka çözümleme çerçevelerinin bulunmadýðý bir dünyada banka batýþýnýn maliyetine kreditörler ve hissedarlar katlanacaðý için bankalarýn Anonim þirketlerde hissedarlarýn þirket borçlarýndan dolayý sorumluluðu taahhüt ettikleri sermaye paylarý ile sýnýrlýdýr. Ancak anonim þirket olarak kurulan bankalar ekonomide taþýdýklarý önem nedeniyle özel olarak düzenlenmekte ve denetlenmekte olup banka hissedarlarýnýn da sermaye paylarýnýn ötesinde hukuki ve cezai sorumluluklarý söz konusu olabilmektedir. Banka hissedarlarýnýn bankanýn batýþýnýn maliyetine öncelikle katlanmasýný ve banka zararýndan ödenmiþ sermayelerinin ötesinde sorumlu tutulmasýný saðlayan düzenlemelerin mevcudiyeti bankalarýn davranýþlarýný ve piyasa disiplinini olumlu yönde etkiler. 4 Peter Catwright, Understanding, Awareness and Deposit Ýnsurance, Financial Crisis Management and Bank Resolution,Ed.By. John Raymond Labrosse, Rodrigo Olivares- Caminal, Dalvinder Sýngh, Ýnforma, London, 2009 5 Hosono, Iwaki, Tsuru, a.g.e., s:2 6 Constantinos Stephanou, Rethinking Market Discipline in Banking: Lessons From the Financial Crisis Financial Regulation at the Crossroads, Implications for Supervision, Instutional Design and Trade, Ed.by Delimatsis, Herger, , 2011, s:215, 216 7 A.e., s:216 6 ANALÝZ 2. Çözümleme Yöntemleri & Piyasa Disiplini Piyasa disiplini saðlama açýsýndan en etkin yöntem sigortalý mevduatýn ödenerek kuruluþun tasfiye edilmesidir. Bu durumda banka hissedarlarý bankaya iliþkin ortaklýk haklarýný kaybetmekte ve kreditörler de fonlarýna ancak tasfiye sürecinin sonunda ulaþabilmektedir. Söz konusu sürecin birçok ülkede zaman alýcý olmasý, kreditörleri piyasa disiplini uygulama konusunda teþvik etmektedir. Açýk banka desteði ile sorunlu bankalarýn faaliyetlerine devamýnýn saðlanmasý saðlýklý bir þekilde operasyonlarýný yürüten bankalarý üstü kapalý bir þekilde cezalandýrarak rekabet eþitliðini bozar. Bu durum, bankalarýn kurtarýlacaðý beklentisi oluþturarak diðer kuruluþlarýn da riskli faaliyetlerde bulunmasýna ve piyasa disiplininden uzaklaþýlmasýna yol açar. Saðlýklý bir bankanýn, sorunlu bankanýn varlýk ve yükümlülüklerini kýsmen veya tamamen devraldýðý satýn alma ve üstlenme yöntemi (P&A) ise hissedarlarýn yaný sýra sigorta kapsamýnda olmayan mevduat sahiplerinin ve diðer kreditörlerin de bankanýn sorunlu hale gelmesinin maliyetine katlanmasýný saðladýðý ölçüde piyasa disiplinine katký saðlayacaktýr. 3. Çözümleme Amaçlarýnýn Çatýþmasý: Bulaþma Etkisi & Piyasa Disiplini Sorunlu bankalarýn çözümlenmesinde birbiriyle çatýþan iki amaca sahip olan çözümleme otoritesinin alternatif çözümleme stratejilerini tercih etmesi piyasa disiplini saðlama ve likidite desteði saðlama konusunda küçük deðiþ tokuþlar yapmasýna izin vermektedir. Young ve Reidhill tarafýndan gerçekleþtirilen (2008) Banka Çözümleme Teorisi: Politik Ekonomi ve Teknolojik Deðiþiklikler isimli çalýþmada likidite saðlama ve piyasa disiplini saðlama arasýndaki söz konusu deðiþ tokuþ þekilsel olarak modellenmiþtir. Modelde çözümleme otoritesinin çözümleme yöntemini (RM), faydasýný (U) maksimize edecek þekilde belirleyeceði, çözümleme yöntemini belirlerken teknolojik imkânlar, bankanýn büyüklüðü, yasal kuruluþlar ve politik tutum, ekonomik koþullar ve bankacýlýk koþullarý ile sýnýrlandýrýlmýþ olduðu kabul edilmiþtir. Çözümleme otoritesinin kýsýtlý maksimizasyon problemini çözerken likidite saðlamayý (LQ) (MD) piyasa disiplinine tercih ettiði varsayýlmýþtýr.8 Sorunlu bankalarýn çözümlenmesinde birbiriyle çatýþan iki amaca sahip olan çözümleme otoritesinin alternatif çözümleme stratejilerini tercih etmesi piyasa disiplini saðlama ve likidite desteði saðlama konusunda küçük deðiþ tokuþlar yapmasýna izin vermektedir. Yatay eksende piyasa disiplininin (MD), dikey eksende likiditenin (LQ) gösterildiði þekil 2de, %100 likidite saðlanmasý durumunu gösteren sol üst köþe noktasý kreditörlerin hiçbir zarara uðramadýðý, %100 piyasa disiplini saðlanmasýný gösteren sað alt köþe noktasý bankanýn risklerinin etkin bir þekilde fiyatlandýðý durumu göstermektedir. Sað üst köþe sosyal optimum noktasý olup, çözümlemenin ne likidite kaybý ne de ahlaki tehlike oluþturduðu durumu göstermektedir. Çözümleme otoritelerinin mevcut çözümleme teknolojileri ile sýnýrlý olmasý veya tercihlerinin toplumsal tercihlerden farklý olmasý (temsilci problemi) sosyal optimumun gerçekleþmesini engeller.9 Teknolojik olanaklarý gösteren (T) doðrusu boyunca uygulanabilir etkin çözümleme yöntemleri yer almaktadýr. Teknolojik olarak etkin olmayan çözümleme yöntemleri ise T INEFF ile gösterilmiþtir. %100 likidite saðlanmasýný mümkün kýlan bir çözümleme yöntemi bulunduðundan (OBA noktasý) Tnin en üst köþesi çapa olarak belirlenmiþtir. Bu doðrunun eðimi marjinal dönüþüm oranýný (MRT) yani otoritenin piyasa disiplini karþýlýðýnda vazgeçmesi gereken likidite miktarýný gösterir. Farksýzlýk eðrisinin eðimi (marjinal ikame oraný: MRS), otoritenin bir miktar likidite karþýlýðýnda vazgeçmeye razý olduðu piyasa disiplini miktarýný gösterir.10 Þekil 2: Likidite & Piyasa Disiplini OBA %100 LQ DP AL T INEFF %0 Kaynak: DeYoung, Reidhill, a.g.e., s: 28 T MD %100 8 Robert DeYoung, Jack Reidhill, A Theory of Bank Resolution : Political Economics and Technological Change, May, 2008 http://www.cass.city.ac.uk/data/assets/pdf_file/0004/67306/DeYoung-Reidhill-final-paper-May-18-2008.pdf, 28.10.2011, 13:30, s:15 9 DeYoung, Reidhill, a.g.e., s:16 10 A.e., s:17 7 ANALÝZ Finansal kuruluþlar için saðlam bir çözümleme çerçevesinin bulunmamasý durumunda otoriteler açýk banka desteði/müsamaha veya tasfiye uygulama seçenekleri ile sýnýrlýdýr. Yeterli düzeyde likiditeye sahip ancak ödeme güçlüðü yaþayan bankada müsamaha þeklin en baþýnda yer alacaktýr ancak hem likidite sýkýntýsý hem ödeme güçlüðü yaþanmasý durumunda açýk banka desteði müsamahanýn yerini alacaktýr. Bu sýnýrlamalar ve tercihler altýnda çözümleme otoritesi T doðrusu üzerinde yer alan farksýzlýk eðrisinin eðimini teknolojik sýnýrlama doðrusunun eðimine eþitleyen (MRS=MRT) bir (LQ, MD) paketini seçtiðinde fayda maksimizasyonu saðlar. Bu durumda sosyal refah da maksimum olabileceði gibi olmamasý da mümkündür. Þekil 1, otoritenin P&A yöntemini uygulamasý durumunda hem açýk banka desteði (OBA) hem de sigortalý mevduat ödemesi ve tasfiye yönteminin (AL) üzerinde yer alan daha yüksek fayda saðlayan bir nokta da faydasýný maksimize edebileceðini göstermektedir. P&A, OBAdan daha az likidite daha fazla disiplin saðlayan ALden daha fazla likidite daha az disiplin saðlayan bir içsel bir çözümdür.11 Sorunlu banka çözümleme teknolojisindeki bir geliþme örneðin mevduat belirleme sürecinin hýzlandýrýlmasý veya varlýklarýn daha doðru ve hýzlý deðerlenmesinin saðlanmasý teknolojik olanaklarý gösteren T doðrusunu sað yukarý doðru kaydýrýr. Bu durum hem sosyal refahta hem de çözümleme otoritesinin faydasýnda açýk bir geliþme saðlar.12 Deyoung & Reidhillin (2008) çalýþmasýnda geliþtirilen fikrin daha geniþ bir çerçevede ele alýndýðý Beckin (2011) Banka Çözümleme: Kavramsal Bir Çerçeve isimli çalýþmasýnda temel mikro ekonomik araçlar kullanýlarak banka batýþlarýnýn negatif dýþsal maliyetleri ile piyasa disiplini arasýndaki deðiþ tokuþ grafiksel olarak gösterilmiþtir. Þeklin sol üst köþesi bankaya ve kreditörlere %100 likidite desteði saðlanmasý yani ödemeler sisteminde oluþabilecek herhangi bir olumsuzluðun, banka hücumlarýnýn, kredi iliþkilerinin bozulmasýnýn önlenmesi, sað alt köþe ise hiç likidite desteði verilmeden %100 piyasa disiplini uygulanmasý durumunu göstermektedir. Þekilde sorunlu bankalarýn çözümlenmesinde farklý tekniklerin kullanýlmasýnýn söz konusu deðiþ tokuþu nasýl etkilediði gösterilmiþtir.13 Finansal kuruluþlar için saðlam bir çözümleme çerçevesinin bulunmamasý durumunda otoriteler açýk banka desteði/müsamaha veya tasfiye uygulama seçenekleri ile sýnýrlýdýr. Yeterli düzeyde likiditeye sahip ancak ödeme güçlüðü yaþayan bankada müsamaha þeklin en baþýnda yer alacaktýr ancak hem likidite sýkýntýsý hem ödeme güçlüðü yaþanmasý durumunda açýk banka desteði müsamahanýn yerini alacaktýr. Bir diðer ekstrem durum finansal kuruluþun finansal olmayan kuruluþlar gibi tasfiye edilmesidir bu durumda þeklin sað alt köþesinde yer alýr likidite desteði verilmemesi tüm kreditörleri riski fiyatlandýrmaya zorlayacaktýr. Sosyal optimum ise þeklin sað üst köþesinde piyasa disiplinini maksimize ederken banka batýþýnýn dýþsal maliyetlerinin minimizasyonunun birlikte gerçekleþtiði durumdur. Özel çözümleme rejiminin amacý açýk banka desteði ve tasfiye seçeneðine alternatifler saðlamak ve böylece likidite desteði ve piyasa disiplini arasýndaki deðiþ-tokuþu minimize etmektir.14 Þekil 4: Farklý Banka Çözümleme Teknikleri: Çözümleme Olanaklarý Eðrisi Dýþsal maliyetlerin minimizasyonu Müsamaha Açýk banka desteði Köprü banka Satýnalma ve Üstlenme Birleþme ve Devralma Kýsmi ödemi Tasfiye Kaynak: Beck, Thorsten, Bank Resolution: A Conceptual Framework, s: 59 11 A.e., s:18 12 A.e. 13 Beck, Bank Resolution:A Conceptual Framework, s:59 14 A.e., s:60 8 Disiplin uygulama ANALÝZ Þekilde farklý çözümleme mekanizmalarý piyasa disiplini saðlama ve banka batýþýnýn olumsuz etkilerini minimize etme derecelerine göre sýralanmýþtýr. P&A yönteminin uygulanmasý durumunda, uygulama türlerine göre deðiþmekle birlikte, bir miktar piyasa disiplini uygulanýrken dýþsal maliyetler de bir miktar düþürülmektedir. Çözümleme olanaklarý eðrisinin þekli ve konumu sadece teknik olarak mümkün çözümleme araçlarýna deðil ayný zamanda batýþýn dýþsal maliyetlerini düþürme ve piyasa disiplini saðlama konusundaki etkinliklerine baðlýdýr. Bu eðrinin eðimi marjinal dönüþüm oranýveri çözümleme tekniklerinde otoritelerin karþý karþýya kaldýðý deðiþ tokuþu gösterir. Çözümleme olanaklarý eðrisi üzerindeki noktalar optimaldir bununla birlikte eðrinin altýndaki noktalar optimalin altýndadýr yani dýþsal maliyetleri düþürmek veya piyasa disiplini saðlamak bakýmýndan geliþtirilebilmesi mümkündür. Farksýzlýk eðrisinin þekli ve konumu ise finansal güvenlik aðýndaki dört farklý paydaþýn tercihlerine göre deðiþmektedir. Karar alýcýlarýn tercihleri ve toplumun tercihleri her zaman çakýþmayabilmektedir. Banka hissedarlarý ve yöneticileri ile kreditörler likidite desteðini piyasa disiplinine tercih ederler. Finansal güvenlik aðý sahipleri olarak nitelendirilen vergi mükellefleri maliyetin minimize edilmesinin yaný sýra finansal aracýlýðý teþvik etmek istemekle birlikte likidite desteði saðlamanýn uzun dönemde yol açacaðý maliyet nedeniyle piyasa disiplini yönünde bir tercihe sahiptirler. Finansal güvenlik aðý yöneticilerinin tercihleri ise temsil ettikleri kiþilerin çýkarlarý yanýnda kurumsal yapý ve politik çevreye baðlý olarak deðiþmektedir. Farksýzlýk eðrisi orijinden uzaklaþarak sað üst köþeye yaklaþtýkça daha yüksek fayda düzeylerini temsil eder. Beckin (2011) çalýþmasýnda, çeþitli çözümleme teknikleri veriyken belli bir çözümleme yönteminin seçiminin nasýl gerçekleþeceði çözümleme otoritesinin tercihlerini yansýtan farksýzlýk eðrisi çizilerek gösterilmiþtir. Optimal çözümleme yöntemi bu durumda çözümleme olanaklarý eðrisi ile farksýzlýk eðrisinin teðet olduðu noktada bulunur. Farklý çözümleme teknikleri boyunca çizilen çözümleme olanaklarý eðrisinin yeri sadece teknik olarak mümkün çözümleme araçlarýna deðil ayný zamanda batýþýn dýþsal maliyetlerini düþürmek ve piyasa disiplinini saðlamak konusunda etkinliklerine baðlýdýr. 4. Türkiyede Piyasa Disiplinine Ýliþkin Düzenlemeler 5411 sayýlý Bankacýlýk Kanununa (5411 sayýlý Kanun) göre, Tasarruf Mevduatý Sigorta Fonunun (Fon), yönetim ve denetimi kendisine devredilen bankalarla ilgili yetkilerini maliyet etkinliðini saðlama ve mali sistemin güven ve istikrarýný koruma ilkeleri doðrultusunda kullanmasý gerekmektedir. Ayrýca, bankalarýn çözümleme sürecini 9 ay içinde tamamlamasý gerektiði ve bu sürenin 3 ayý geçmemek üzere uzatýlabileceði düzenlenmiþtir. 5411 sayýlý Kanunun çözümlemeyle ilgili maddelerinde açýk olarak belirtilmiþ ve hedeflenmiþ olmasa da çözümlemenin etkinliðini artýrýcý ve piyasa disiplini saðlamaya yönelik yasal düzenlemeler mevcuttur. Fonun uygulanacak çözümleme yöntemini belirlerken bankanýn durumunu analiz etmesi ve uygulanacak yöntemi belirlerken kanunda belirtilen ilke ve kýsýtlarý göz önünde bulundurmasý gerekmektedir. Piyasa disiplinini saðlayýcý düzenlemeler arasýnda öncelikle 5411 sayýlý Kanununun 71 inci maddesinde sayýlan hususlarýn varlýðý durumunda faaliyet izninin kaldýrýlmasý veya temettü hariç ortaklýk haklarý ve yönetim ve Þekil 5: Banka Çözümleme Tercihler Seçenekler Dýþsal maliyetlerin minimizasyonu Kaynak: Beck, Thorsten, Bank Resolution: A Conceptual Framework, s: 59 Ýdeal Tercihler Disiplin uygulama 9 ANALÝZ 5411 sayýlý Kanunda yer alan düzenlemelerde hissedarlarýn yaný sýra banka yönetiminin hukuki ve cezai olarak sorumluluklarýnýn düzenlenmesi piyasa disiplinini güçlendirici unsurlardýr. denetimini Fona devredilmesi, banka hissedarlarý ve kreditörlerin bankanýn sorunlu hale gelmesinin maliyetine katlanmasýný saðlar. Faaliyet izni kaldýrýlan ve 5411 sayýlý Kanunun 106 ncý maddesine göre hakkýnda iflâs kararý verilen bankanýn iflas masasýna giren mallarýnýn satýlmasý sonucunda elde edilen para 2004 sayýlý Ýcra ve Ýflâs Kanununun 206 ncý maddesi ve 5411 sayýlý Kanunun ilgili maddelerine göre oluþturulan tazmin listesine uygun olarak tazmin edilir. Tazmin listesinde son sýrada hissedarlarýn alacaklarý bulunmakta olup bu düzenleme banka hissedarlarýnýn zarara ilk katlanan grup olmasýný saðlamaktadýr. Ayrýca mevduatlarý sigorta kapsamýnda olmayan mudilerin ve diðer kreditörlerin fonlarýna iflas/tasfiye sürecinin sonunda masada para kalmasý durumunda gecikmeli olarak ulaþabilmesi piyasa disiplinini saðlayýcý mekanizmalardýr. 5411 sayýlý Kanunun 108 inci maddesinde, Banka kaynaklarýnýn istismarý nedeniyle Fona devredilen bankalarýn hâkim ortak ve yöneticileri kullandýklarý kaynaklarý ve bu suretle uðranýlan zararlarý Fon tarafýndan verilecek süre içinde iade ve tazmin etmekle mükellef olduklarý belirtilmiþtir. Bankanýn faaliyet izninin kaldýrýlmasý durumunda, Fon tarafýndan verilecek süre içerisinde iade ve tazmin edilmeyen tutarlar Fon alacaðý haline gelir ve 6183 Sayýlý Amme Alacaklarý Tahsil Usulü hakkýnda Kanun hükümlerine göre takip ve tahsil edilir. Bankanýn Fona devri halinde ise kanunda belirtilen þartlarýn oluþmasý durumunda ortaklara ait hisseler Fona intikal eder. 5411 sayýlý Kanunun 110 uncu maddesinde, bir bankanýn yönetici ve denetçilerinin kanuna aykýrý karar ve iþlemleriyle banka hakkýnda 71 inci madde hükümlerinin uygulanmasýna neden olduklarýnýn tespiti halinde, bankaya verdikleri zararla sýnýrlý olmak üzere bunlarýn þahsi sorumluluklarý yoluna gidilerek, Fon Kurulu kararýna istinaden ve Fonun talebi üzerine doðrudan þahsi iflaslarýna mahkemece karar verilebileceði, bu karar ve iþlemler bankanýn hâkim ortaklarýna menfaat temini amacýyla yapýldýðý takdirde, menfaat temin eden ortaklar hakkýnda da temin ettikleri menfaat üzerinden uygulanacaðý düzenlenmiþtir. 5411 sayýlý Kanunun 133 üncü maddesinde faaliyet izni kaldýrýlan bankalarýn tasfiyelerinin tamamlanmasý ancak iflas veya tasfiye masa alacaklarýnýn tahsil edilememiþ olmasý ve Fon bankalarýnýn baþka bir bankaya devredilmesi 10 ya da baþka bir banka ile birleþmesi, hisselerinin üçüncü kiþilere devredilmesi ya da tasfiyelerine karar verilmesi hallerinde bu iþlemlerin tamamlanmasýný müteakip beþ yýl içinde bankanýn sorumluluklarý tespit edilen yönetim kurulu eski üyeleri ve eski denetçileri aleyhine varsa ibralarýnýn iptali ve iþlemleri nedeniyle verdikleri zararýn Fon adýna tazmini istemi ile Fon tarafýndan dava açýlabilir. 5411 sayýlý Kanunun 71 inci maddesi uygulanan bankalarda veya bu Kanunun yürürlüðe girmesinden önce Fona devredilmiþ olan bankalarda nitelikli paya sahip olan veya kontrolü elinde bulunduran ortaklarýn bir daha banka kurucu ortaðý veya yönetim kurulu üyesi olmasý mümkün deðildir. Ayrýca, 5411 sayýlý Kanunun 18 inci maddesinin beþinci fýkrasýnda nitelikli paya sahip ortaklarýn kurucularda aranan nitelikleri taþýmasýnýn þart olduðu, kurucularda aranan nitelikleri kaybeden nitelikli paya sahip ortaklarýn temettü dýþýndaki ortaklýk haklarýndan yararlanamayacaðý ve bu halde, diðer ortaklýk haklarýnýn Kurumun bildirimi üzerine Fon tarafýndan kullanýlacaðý düzenlenmiþtir. Bu kapsamdaki nitelikli paya sahip ortaklarýn diðer bankalardaki temettü hariç ortaklýk haklarý da Fon tarafýndan kullanýlýr. Son olarak, zimmet suçunu düzenleyen 5411 sayýlý Kanunun 160 ýncý maddesi gereði, görevi nedeniyle zilyetliði kendisine devredilmiþ olan veya koruma ve gözetimiyle yükümlü olduðu para veya para yerine geçen evrak ve senetleri veya diðer mallarý kendisinin ya da baþkasýnýn zimmetine geçiren banka yönetim kurulu baþkan ve üyeleri ile diðer mensuplarý altý yýldan on iki yýla kadar hapis ve beþ bin güne kadar adli para cezasý ile cezalandýrýlacaklarý gibi bankanýn uðradýðý zararý tazmine mahkûm edilecekleri düzenlenmiþtir. 5411 sayýlý Kanunda yer alan bahsi geçen düzenlemelerde hissedarlarýn yaný sýra banka yönetiminin hukuki ve cezai olarak sorumluluklarýnýn düzenlenmesi piyasa d i s i p l i n i n i g ü ç l e n d i r i c i u n s u r l a r d ý r. 5. Sonuç Finansal sistemde özel bir yere ve öneme sahip olan bankalarýn çözümlenmesine iliþkin kararlar alýnýrken söz konusu kararlarýn gelecekte özel sektör davranýþlarýný ne yönde etkileyeceðinin göz önünde bulundurulmasýnýn piyasa disiplini saðlamak suretiyle çözümlemenin etkinliðini artýracaðý düþünülmektedir. Çözümlemeye iliþkin kamuoyu farkýndalýðýnýn arttýrýlmasý, bankanýn sorunlu hale gelmesi ANALÝZ durumunda katlanmak zorunda kalacaklarý maliyetler konusunda hissedarlarýn, mevduat sahiplerinin ve diðer kreditörlerin bilgilendirilmesi ve piyasa disiplinini saðlayýcý unsurlara kanunda ve çözümleme çerçevelerinde yer verilmesi piyasa disiplininin saðlanmasýna katkýda bulunur. Piyasa disiplinini saðlama ilkesi etkin çözümleme süreçlerine iliþkin IADI 16.asli prensibinde yer almakta olup uzun dönemde finansal istikrar açýsýndan taþýdýðý önem de göz önünde bulundurularak, Kanunda diðer çözümleme ilke ve kýsýtlarý arasýnda söz konusu ilkeye de açýkça yer verilmesinin çözümlemenin etkinliðini artýracaðý düþünülmektedir. 2007 yýlýnda baþlayan ve kýsa sürede tüm finansal piyasalarý etkisi altýna alan küresel finansal kriz süreci sýnýr ötesi ve/veya sistemik öneme sahip kuruluþlarýn ön plana çýkmasýna neden olmuþtur. Söz konusu kuruluþlarýn devlet desteði saðlanarak yaþatýlmasý vergi mükelleflerinin üzerine oldukça yüksek maliyetler yüklemiþ, rekabeti bozucu etkiler oluþturmuþ ve ahlaki tehlikeye yol açmýþtýr. Bu durum otoriteleri farklý çözüm arayýþlarýna yöneltmiþtir. Bu kapsamda, Fonun bu tür kuruluþlarý piyasa disiplinini gözeterek çözümlemeye hazýrlýklý olmasý ve ihtiyaç duyulan çözümleme araçlarýný bünyesine dâhil etmesi gerektiði düþünülmektedir. 2007 yýlýnda baþlayan ve kýsa sürede tüm finansal piyasalarý etkisi altýna alan küresel finansal kriz sýnýr ötesi ve/veya sistemik öneme sahip kuruluþlarýn devlet desteði alarak yaþatýlmasý vergi mükelleflerinin üzerine oldukça yüksek maliyetler yüklemesinin yaný sýra rekabeti bozucu etkiler oluþturmasý ve ahlaki tehlikeye yol açmasý otoriteleri farklý çözüm arayýþlarýna yöneltmiþtir. Kaynakça 1. Beck, Thorsten, Bank Resolution:A Conceptual Framework, Financial Regulation at the Crossroads, Implications for Supervision, Instutional Design and Trade, Edited by Delimatsis, Panagiotis, Herger, Nils, 2011 2. Beck, Thorsten, The Incentive Compatible Design Of Deposit Insurance and Bank Failure Resolution-Concepts and Country Studies, May 2003http://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=63645 3. Hosono, Kaoru, Iwaki, Hiroko, Tsuru, Kotaro,Bank Regulation and Market Discipline around The World, 2004http://www.rieti.go.jp/jp/events/05091301/pdf/3-2_tsuru_paper.pdf 4. BIS, IADI, Core Principles for Effective Deposit Ýnsurance Systems, June 2009 http://www.bis.org/publ/bcbs156.pdf 5. Catwright, Peter, Understanding, Awareness and Deposit Ýnsurance, Financial Crisis Management and Bank Resolution, Ed.By. John Raymond Labrosse, Rodrigo Olivares- Caminal, Dalvinder Sýngh, Ýnforma, London, 2009 6. Stephanou,Constantinos, Rethinking Market Discipline in Banking: Lessons From the Financial Crisis, Financial Regulation at the Crossroads, Implications for Supervision, Instutional Design and Trade, Edited by Delimatsis, Panagiotis, Herger, Nils, 2011 7. Hoggarth, Glenn, Reidhill, Jack, Resolution of Banking Crises: a review Financial Stability Review, 2003 http://www.bankofengland.co.uk/publications/fsr/2003/fsr15art6.pdf 8. DeYoung , Robert, Reidhill, Jack A Theory of Bank Resolution: Political Economics and Technological Change, 18 May 2008, http://www.cass.city.ac.uk/__data/assets/pdf_file/0004/67306/DeYoung-Reidhill-final-paper-May-18-2008.pdf 9. Gökdemir, Heval, Sorunlu Hale Gelen Bankalara Uygulanan Çözümleme Yöntemleri, TMSF, Çatý Bilimsel Yayýn Organý, Yýl:6, Sayý:25, Ekim-Aralýk 2010, sy:35 http://intranet2/basin/Cati%20Bulteni/CATI-24.pdf 10. FDIC, Resoluiton Of Failed Institutions http://www.fdic.gov/deposit/deposits/international/guidance/guidance/FailedResolution.pdf 11 GÖRÜÞ DERECELENDÝRME FAALÝYETLERÝ VE ETKÝLERÝ Kavramsal olarak bakýldýðýnda, en basit tanýmýyla derecelendirme, borçlunun ana para ve faiz yükümlülüklerini ödeme isteði ve kabiliyetinin zamanýnda ve tam olarak yerine getirilip getirilememesini ölçen bir araçtýr. Giriþ Ekonomik yaþamýn giderek karmaþýklaþmasý, sahiplik yapýlarýnýn geliþmesi, finansal liberalizasyonun ve sermaye hareketlerinin güçlenmesi nedenleriyle muhtelif iktisadi kuruluþ ve enstrümanlara yönelik tam, doðru ve sürekli bilgi edinme ihtiyacý giderek artmaktadýr. (Babuþçu, 1997) Bu baðlamda derecelendirme (rating) þirketleri ve derecelendirme faaliyetleri de modern ekonomilerin ayrýlmaz bir unsuru haline gelmiþlerdir. Söz konusu geliþme küresel ekonominin baþat aktörleri için olduðu kadar ülkemiz açýsýndan da bir gerçeklik halini almýþtýr. Nitekim konu hakkýndaki Sermaye Piyasasý mevzuatý çerçevesinde getirilen düzenlemelerin yaný sýra derecelendirme þirketlerinin sayýlarý, pazar paylarý ve faaliyet hacimleri de giderek artmaktadýr. Kavramsal olarak bakýldýðýnda, en basit tanýmýyla derecelendirme, borçlunun ana para ve faiz yükümlülüklerini ödeme isteði ve kabiliyetinin zamanýnda ve tam olarak yerine getirilip getirilememesini ölçen bir araçtýr. Baþka deyiþle bir ekonomik birimin kredi geçmiþi ve kullandýðý kredileri geri ödeme kapasitesinin saptanmasý için yapýlan ölçme iþlemidir. Diðer yandan derecelendirme, piyasalar ve yatýrýmcýlar için hayatý kolaylaþtýran bir araçtýr. Masraflý ve vakit alan çalýþmalar sonucunda elde edilen bilgilerin piyasalara basit sembollerle anlatýlmasýný saðlayan bir mütercimlik hizmetidir. (Yanar, 2002) Daha teknik bir tanýmla ise; derecelendirme uluslararasý sermaye piyasalarýna menkul kýymet arz ederek borçlanan yada bir menkul kýymet arz etmeksizin kredi talebinde bulunan kamu ve özel sektör kuruluþlarýnýn borçlanacaklarý miktarý zamanýnda ve eksiksiz olarak ödeme kabiliyetlerini mali analiz ve risk ölçümleri ile ortaya koyan bir iþlemdir Þerif ÖZKAN Þirketin finansal borçlarý ile ihraç ettiði menkul kýymetlere iliþkin anapara faiz ve temettülerin öngörülen süre içinde geri ödenmesi olasýlýðýnýn Fon Denetçisi Denetim Daire Baþkanlýðý 12 belirlenmesidir. Sermaye piyasasý kurumlarýnýn, organizasyonunun, likiditesinin mali yükümlülüklerini karþýlama gücünün, karlýlýðýnýn ve mali yapýsýnýn sektörel, ekonomik politik ve sosyal koþullar dikkate alýnarak incelenmesidir. (06.03.1997/2295 s. RG SPK Tebliði) Ayrýca günümüzde derecelendirmenin önemi giderek artmaktadýr. Örneðin, eurobond ihracý için ülke kredi notu gerekmektedir. Bunun yaný sýra bazý kurumsal yatýrýmcýlar yatýrým yapýlabilir derecesinin altýnda bulunan kýymetleri portföylerinde tutmamaktadýr. (Kraussl, 2000) Diðer taraftan derecelendirme notuna sahip kuruluþlarýn daha geniþ bir yatýrýmcý kitlesine ulaþabileceði düþünülmektedir. Bu yaklaþýmýn altýnda yatan en önemli faktör ise derecelendirme iþlemleri sonucu saðlanan not vasýtasý ile kurumun uluslararasý muhasebe ve þeffaflýðýnýn ölçülebildiði varsayýmýdýr. (Eke ve Nye, 2004) I. KREDÝ DERECELENDÝRMENÝN TARÝHÝ GELÝÞÝMÝ Menkul kýymetlerin derecelendirilmesine iliþkin veriler ilk defa ABDde John Moody tarafýndan 1909 yýlýnda kamuya duyurulmuþtur. Daha sonra Moodys Investors Services adýný alan bu kuruluþu 1916 yýlýnda Poors Publishing Company, 1922 yýlýnda da Standart Statistic Company izlemiþtir. Sonraki yýllarda bu iki þirket birleþerek Standart & Poors Corporation unvanýný almýþtýr. (TCMB, 1999) Amerikan Sermaye Piyasasý Kurulu tarafýndan ulusal derecelendirme kurumu olarak kabul edilen bu kuruluþlara baþlangýçta ve halen çeþitli eleþtiriler getirilmesine raðmen yatýrýmcýlarýn ilgi ve güveni sonucu etkileri ve geliþimleri artmýþtýr. (Dodd ve Setty; IMF, 1999 TCMB, 1999) II. DERECELENDÝRME TÜRLERÝ VE GRUPLARI Derecelendirme faaliyetleri deðiþik kriterlere göre ayrýmlara tabi tutulabilmektedir. Bu baðlamda derecelendirilen birimin niteliðine göre deðiþik faaliyet kollarýndaki iktisadi iþletmeler gibi, ülkeler dahi rating iþlemlerine konu olabilmektedir. GÖRÜÞ Diðer taraftan ihraç edilen menkul kýymetin cinsine ve para birimine baðlý olarak farklý derecelendirme türleri gündeme gelebilmektedir. Bu baðlamda muhtelif derecelendirme tür ve gruplarý þöyle ifade edilebilir. Ülke Ratingi: Ülkelerin, yatýrým yapýlan kurum ve sektörlerin genel risk seviyesinin belirlenmesinde önemli bir faktör teþkil ettiði aþikardýr. Bu meyanda ülke risklerini ölçerken genelde ekonomik ve politik risk faktörlerine bakýlmakta, bir takým temel göstergeler veri olarak göz önüne alýnmaktadýr. Açýklanan çerçevede ülke riskinin deðerlendirilmesinde ekonomik risk olarak; Döviz cinsinden nakit akýþýnýn düzeni, Borç rasyolarý, Ýhracatýn büyümesi, Ekonominin açýklýðý, Cari iþlemler dengesi, Kýsa vadeli sermaye akýþýnýn rezervlere oraný, Rezervlerin durumu ve geliþmesi, Büyüme hýzý, Toplam tasarruflar, Kamu sektörünün mali açýklarý, Yatýrýmlar ve enflasyon en temel göstergeler olarak alýnýrlar. Politik risk faktörleri olarak deðerlendirmeye alýnan kriterlere bakýldýðýnda ise bu kriterler; Seçim sistemi ve zamanlarý, Dýþ politika geliþmeleri, Demokrasinin ne ölçüde yerleþtiði, Politik lider veya gündemdeki deðiþmeler, Koalisyonlarýn yapýsý, Muhalefetin durumu, Merkez Bankasýnýn baðýmsýzlýk derecesi þeklinde özetlenebilir. Þirket Ratingi: Þirketlerin derecelendirme kriterleri bakýmýndan hangi kriterlerin gözlenmesi gerektiði hususuna bakýldýðýnda ise derecelendirme sürecinde ele alýnacak ve inceleme konusu yapýlabilecek temel kriterler þöyle sýralanabilir; Sermaye piyasasýndaki kuruluþlarýn organizasyon yapýlarý, Mali yükümlülüklerini karþýlayabilme gücü, Þirketin orta vadeli fýrsat ve riskleri, Þirketin sektördeki diðer þirketlerle rekabet konumu, Uretim kapasitesi, Daðýtým sistemi ve pazarlama aðý, Finansal yönetim ve muhasebe politikalarý, Þirketin geleceðini etkileyecek yönetsel ve sermaye yapýsý deðiþiklikleriyle yatýrýmlardaki deðiþiklikler, Teknolojik yenilikler. Derecelendirme kapsamýndaki diðer kuruluþlar; Derecelendirme iþlemlerine konu edilen organizasyonlarýn neler olabileceðine yönelik verilere bakýldýðýnda bu açýdan muhtelif iktisadi kuruluþlarýn aðýrlýklý grubu teþkil ettiði görülmekle beraber, asli amaçlarý iktisadi gayeli olmayan kimi kamu kurumlarýnýn dahi derecelendirme faaliyetlerine ihtiyaç duyduðu görülebilmektedir. Bu baðlamda baþta iktisadi kuruluþlar olmak üzere ne tür organizasyonlarýn derecelendirme faaliyetine konu edildiðine bakýldýðýnda bu kuruluþlar esas olarak þöyle sýralanabilir; Bankalar, Aracý Kurumlar, Factoring Þirketleri, Portföy Yönetim Þirketleri ve GMYO, Tüketici Finansmaný Þirketleri, Leasing Þirketleri, Sigorta Þirketleri, Kamu Kurumlarý, Sýnai ve Ticari Þirketler ile belediyeler. Ýhraç Ratingi: Derecelendirme faaliyetleri kapsamýnda derecelendirilen organizasyon yerine derecelendirilen yatýrým ya da borçlanma enstrümaný açýsýndan bakýldýðýnda karþýmýza çýkan derecelendirme türleri ise þunlardan ibarettir; Hisse Ýhracý, Tahvil Ýhracý, Diðer sermaye piyasasý araçlarý ihracý ve Yapýlandýrýlmýþ Finansman. Sermaye piyasasýnýn geliþmesi yönünde atýlan önemli adýmlardan biri de piyasada bulunan araçlarýn derecelemeye tabi tutulmasýdýr. Özellikle geliþmekte olan ülkemiz sermaye piyasasýnýn bu yöndeki çabalarý sonucu yatýrýmcýlarýný aydýnlatma mekanizmasýný iþletmesi gerek ulusal ve gerekse uluslararasý boyutta pozitif bir hareket olarak deðerlendirilebilir. Proje Ratingi: Kimi zaman münhasýran belirli bir organizasyon veya finansman aracý yerine doðrudan doðruya bir yatýrým projesinin finansal sýhhatinin derecelendirme faaliyetine konu edilebildiði görülebilmektedir. Bu tür derecelendirme faaliyetleri esas olarak proje ratingi þeklinde ifade edilmektedir. Vade dönemi ve para birimine göre rating: Rating faaliyetlerinin tasnifinde kullanýlan diðer kriterleri ise vade ve para birimi oluþturmaktadýr. Bu noktada kýsa ya da uzun vadeli ratingin yaný sýra ulusal para veya döviz cinsinden rating türleri gündeme gelebilmektedir. III. DERECELENDÝRMENÝN YARARLARI Sermaye piyasasýnýn geliþmesi yönünde atýlan önemli adýmlardan biri de bu piyasada bulunan araçlarýn derecelemeye tabi tutulmasýdýr. Özellikle geliþmekte olan ülkemiz sermaye piyasasýnýn bu yöndeki çabalarý sonucu yatýrýmcýlarýný aydýnlatma mekanizmasýný iþletmesi gerek ulusal ve gerekse uluslararasý boyutta pozitif bir hareket olarak deðerlendirilebilir (Ener ve Erdoðan, 2000; IMF, 1999; Reinhart, 2001). Yukarýdaki tanýmlamaya göre derecelendirme; gerek ülkeler gerekse þirketler için olumlu bir etken olarak görülmektedir. Ancak bu durumun dezavantajlarý da yok deðildir. Nitekim kredi notu ile olumlu geliþmeler olmasýnýn birbirlerini sürekli olarak etkiledikleri kolayca görülebilir. Olumlu geliþmeler yaþandýkça not yükselir, not yükseldikçe yatýrýmlar artar ve geliþmeler daha da olumluya doðru gider. Tabi bu durumun tam tersi de geçerlidir. Finansal Kurumlar açýsýndan: Faiz oranlarýnýn riske göre farklýlaþmasýný saðlar. Risk faktörüne göre kurumsal tercih imkaný saðlar. Ayný zamanda kaynak kullaným maliyetlerinde tasarruf saðlar, riskleri sýnýrlandýrýr. Mali yapýnýn güçlenmesini saðlar. Sisteme güveni saðlayarak 13 GÖRÜÞ Derecelendirme faaliyetlerinin diðer bir boyutunu Kurumsal Yönetim Derecelendirme çalýþmalarý oluþturmaktadýr. Kurumsal Yönetim (Corporate Governance) olgusu günlük dilde sýklýkla telaffuz edilmesinin yaný sýra kamu otoritesinin düzenleme ve gözetim faaliyetlerinde de yerini almakta ve özel sektörün de yönetsel bakýmdan göz önünde bulundurduðu bir faktör haline gelmektedir. sistemik riskleri azaltýr. Ulusal ve uluslararasý entegrasyonu kuvvetlendirir. Problemli kredileri azaltýr ve aktif kalitesini saðlar Menkul kýymetlerdeki fiyat volatilitesini düzenler alanlarýnda olduðu gibi, risk yönetimi bilimi de tedricen kalitatiften kantitatife doðru bir seyir izlemiþ olup, borçluyu deðerlendiren bir çok metot grubu mevcuttur. Düzenleyici Otoriteler Açýsýndan: Finansal Ýstikrarýn ve yatýrýmcýlarýn korunmasýna katký saðladýðý gibi sermaye yeterliliði kriterinde ve piyasa etkinliði saðlanmasýnda da yararlarý bulunmaktadýr Bunlardan en önemli ve tanýnan üç kategori: Sermaye Piyasalarý açýsýndan: Menkul kýymet alým-satýmýnda güvenli bir referans sistemi saðlar. Risk tespitinde standart saðlar, ayrýca fiyatlardaki spekülatif dalgalanmalarý azaltýr Kurumsal yatýrýmcýlarýn daha fazla iþlem yapmalarýný ve vadelerin uzamasýný saðlar Skorlama modelleri en eski ve en çok kullanýlan yöntemlerdir. Merton modelleri, son yýllarda oldukça sýk kullanýlmaktadýr. Çünkü bu modeller kredinin geri ödenmemesi ve finansal piyasalar arasýndaki artan korelasyonu daha iyi tespit etmektedir. Yapay sinir aðlarýnýn geliþme süreci daha da yenidir. (Giese, 2002) Ekonominin Geneli açýsýndan: Mali piyasalarýn geliþimini saðlar Ekonominin dýþ kaynaklarla entegrasyonunu hýzlandýrýr Firmalar Açýsýndan: Kurumsal yatýrýmcýlarýn þirkete olan ilgisini artýrýr. Borçlanma imkanlarýný artýrýr. Alternatif fon kaynaklarýna ulaþmayý kolaylaþtýrýr Piyasalarda tanýnýrlýlýðý artýrýr. Borçlanma maliyetlerini azaltýr. Þirket yöneticilerinin yönetim anlayýþýný gözden geçirme fýrsatý sunar. Kurumlarýn oto kontrol sistemlerini etkinleþtirir. Kurum þeffaflýðýný artýrýr. Halka açýlmalarda en etkili yoldur Firma Ortaklarý ve küçük yatýrýmcýlar açýsýndan: Üstlenilen riskin derecesinin bilinirliliðini artýrýr. Yatýrýmcýlarý derin analiz ve araþtýrma yapmak külfetinden kurtarýr. Yatýrým enstrümanlarý arasýnda ayýrým yapma imkaný saðlar. Ýkincil piyasalarýn geliþimine katký sunarak alým/satýma derinlik kazandýrýr. Þirket kalitesi ortaya çýkar IV. DERECELENDÝRME METOTLARINA GENEL BÝR BAKIÞ Ýkinci Dünya Savaþý öncesine kadar olan dönemde bir borçlunun kredibilitesinin deðerlendirilmesi -iþletme veya özel kredi alanýnda- çok subjektif ve kalitatif bir saha olarak deðerlendirilmektedir. Nitekim bu dönemde çoðu banka, müþterilerle bizzat görüþüp, borçlunun kredibilitesi hakkýnda subjektif kanaatlerine ve uzun yýllara dayalý tecrübelerine göre deðerlendirmelerini yapan bir dizi kredi uzmanýna baþvurarak çözümlemektedir. Ancak ikinci Dünya Savaþý sýrasýnda ve sonrasýnda bu uzmanlarýn bir çoðuna ulaþýlabilmesi söz konusu olmadýðýndan, özellikle Ýngiltere ve ABDde- kredibilite deðerlendirmesinde kantitatif metotlar kullanýlmaya baþlanmýþtýr. Bu baðlamda finans sektörünün diðer 14 1. Klasik skorlama modelleri 2. Merton modelleri 3. Yapay sinir aðlarýdýr. V. KURUMSAL YÖNETÝM DERECELENDÝRME Derecelendirme faaliyetlerinin diðer bir boyutunu ise Kurumsal Yönetim Derecelendirme çalýþmalarý oluþturmaktadýr. Kurumsal Yönetim (Corporate Governance) olgusu günlük dilde sýklýkla telaffuz edilmesinin yaný sýra kamu otoritesinin düzenleme ve gözetim faaliyetlerinde de yerini almakta ve özel sektörün de yönetsel bakýmdan göz önünde bulundurduðu bir faktör haline gelmektedir. Bu baðlamda kurumsal yönetim, anonim ortaklýklarýn idaresinde ve faaliyetlerinde kar elde etme ve pay sahiplerine daðýtma ana unsuru ve amacýný taþýyan geleneksel yapýlarýnýn yanýnda, gerek hissedarlarýn gerekse yöneticilerin çýkarlarýný gözeten, ayný zamanda diðer çýkar sahiplerinin haklarýnýn - ortaklýk çalýþanlarý, müþteriler, alacaklýlar, fon saðlayanlar ve devlet - da önemsendiði bir anlayýþtýr. (SPK Araþtýrma Raporu, 1999) Ýyi kurumsal yönetim uygulamalarýnýn þirketler ve ülke açýsýndan önemli yararlarý bulunmaktadýr. Konuya þirketler açýsýndan bakýldýðýnda, kurumsal yönetim kalitesinin yüksek olmasý; düþük sermaye maliyeti, finansman imkânlarýnýn ve likiditenin artmasý, krizlerin daha kolay atlatýlmasý ve iyi yönetilen þirketlerin sermaye piyasalarýndan dýþlanmamasý anlamýna gelmektedir. Konuya ülke açýsýndan baktýðýmýzda ise iyi kurumsal yönetim, ülkenin imajýnýn yükselmesi, sermayenin yurt dýþýna kaçmasýnýn önlenmesi, dahasý yabancý sermaye yatýrýmlarýnýn artmasý, ekonominin ve sermaye piyasalarýnýn rekabet gücünün artmasý, krizlerin daha az zararla atlatýlmasý, kaynaklarýn daha etkin bir þekilde daðýlmasý, yüksek refahýn saðlanmasý ve sürdürülmesi anlamýna gelmektedir. (SPK, Kurumsal Yönetim Ýlkeleri, 2005) GÖRÜÞ Kurumsal yönetim ve þirket performansý arasýnda pozitif iliþkinin varlýðý yaygýn olarak saptanmýþtýr. Nitekim McKinseyin 2002 yýlýnda gerçekleþtirdiði bir araþtýrmaya göre, yatýrýmcýlar, iyi yönetilen bir þirkete daha fazla prim ödemeye hazýrdýrlar. SPK tarafýndan 04.12.2003 tarihinde çýkarýlan Seri:VIII, No:40 Sermaye Piyasasýnda Deðerlendirme Faaliyeti ve Derecelendirme Kuruluþlarýna Ýliþkin Esaslar Tebliði ile bu alanda kimi düzenlemeler getirilmiþtir. Tebliðin önemli amaçlarýndan biri de SPKnýn Kurumsal Yönetim Ýlkeleri rehberinde yer alan ilkeleri uygulayan borsa þirketlerinin ÝMKBde ayrý bir endeksde iþlem görebilmelerini, derecelendirme kuruluþlarýnýn yapacaklarý uyum derecelendirmesi faaliyetini olanaklý kýlmaktýr SONUÇ Ekonomik yaþamda ortaya çýkan finansal liberalizasyon, fon akýmlarýnýn daha geniþ bir alana yayýlmasý, dolanýmýn hýzlanmasý ve özellikle ülkemizin de dahil olduðu geliþmekte olan piyasalara kaynak giriþinin artmasý gibi nedenlerle bu alanlara yatýrým yapan fon sahiplerinin daha saðlýklý ve güvenilir bilgiler çerçevesinde iþlemde bulunma ihtiyacý önceki dönemlere göre çok daha üst seviyelere çýkmýþtýr. Bu zorunluluðun da etkisi ile derecelendirme kuruluþlarý ve faaliyetlerinin de önemi giderek artmaktadýr. Deðinilen trend tüm dünya için olduðu kadar ülkemiz için de geçerlidir. Derecelendirme faaliyetleri ile esas olarak derecelenen organizasyonlarýn finansal kudreti ve bu kudretin sürdürülebilirliðinin belirli bir notasyon sistemine tabi tutulmasý ve sonraki dönemler de yaþanan geliþmelerin ayný þekilde takibi ile konunun ilgililerine yarar saðlayýcý bilgilendirmede bulunulmasý amaçlanmaktadýr. Ýyi iþleyen bir derecelendirme sistemi, daha fazla tasarrufun daha saðlýklý kararlar Kaynakça -Babuþçu Þ, Bankacýlýkta Risk Deðerlendirmesi (Rating) ve Türk Bankacýlýk Sektörüne Uygulanmasý, Ankara, Sermaye Piyasasý Kurulu çerçevesinde yatýrýmlara plase edilmesine yarar saðladýðý gibi, etkin iþleyen iktisadi kuruluþlarýn daha düþük maliyetle finansman temin etme ve büyüme imkânlarý elde etmeleri bakýmýndan da önem taþýmaktadýr. Deðinilen nedenlerle ülkemizde de öncelikle kredi derecelendirme ve akabinde kurumsal yönetim uyum derecelendirme çalýþmalarýna iliþkin hukuki alt yapý çalýþmalarý tamamlanmýþ, getirilen düzenlemeler çerçevesinde derecelendirme hizmeti verilmeye baþlanmýþtýr. Kredi derecelendirme faaliyetlerine göre geliþimi daha sonraya isabet kurumsal yönetim uyum derecelendirmesi, kurumsal bir iþleyiþ süreci geliþtirmek ve sosyal paydaþlarýna da bu yönde mesaj vermek isteyen ülkemiz kuruluþlarý bakýmýndan giderek daha da ilgi görmektedir. Bu konuda ÝMKB bünyesinde oluþturulan endekste yer almanýn getirdiði maliyet avantajlarýnýn yaný sýra özellikle yabancý yatýrýmcýlarýn kurumsal yönetim ilkelerine uygun faaliyet gösteren þirketlere yatýrým yapma iþtahlarýnýn göreli olarak daha yüksek bulunduðu da dikkate alýnýrsa, kurumsal yönetim uyum derecelendirmesine tabi olmanýn ve yüksek bir notasyon saðlamanýn þirket prestijini yükselttiði gibi düþük maliyetli finansman temini ve hisselere olan talebin artmasý yönünde de olumlu tesirler saðlayacaðý umulmaktadýr. Derecelendirme sektörünün ülkemizdeki payýnýn daha da artacaðý esas alýndýðýnda, bu alanda faaliyet gösterecek yerli ve yabancý derecelendirme kuruluþlarýnýn lisanslama aþamasýndan baþlamak üzere etkili bir gözetim ve denetime tabi tutulmasý da önem taþýmaktadýr. Diðer yandan bu tür kuruluþlarýn düzenlemelere uygun ve ekonomik geliþmeye katký saðlayacak bir þekilde çalýþmalarý bakýmýndan etkili bir iç kontrol ve iç denetim sisteminin kurulmasý deðinilen amaçlarýn edinilmesi bakýmýndan gerekli görülmektedir. -Reinhart C.M. Sovereign Credit ratings Before and After Financial Crises, University of Maryland and NBER, Þubat 2001 -Dodd R. Ve Setty G. Credit Rating Agencies: Their ýmpact on capital Flows to Developing Countries. Special Policy Report 6: Financial Forum Derivaties Study Center. -Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankasý, Nisan 1999, Derecelendirme Kuruluþlarý Kriterleri ve Türkiyenin Derecelendirme Geçmiþi, Lira Dergisi, 10, 21-23 -Erdoðan Ener (Mart 2000), Kredi Derecelendirme Kuruluþlarýnýn Küresel boyutlu Finansal Yönelimlerdeki Rolü ve Türkiye Deðerlendirmesi. Ýnceleme Araþtýrma Dergisi, 29-39 -Tevfik Gürman, Bankalarýn Derecelendirilmesi Uzman Gözüyle Bankacýlýk, Eylül 1994, yýl : 2. sayý.7. -Üreten Aykan, " Risk Derecelendirme ( Risk Rating )", Ankara, Haziran 1990 -Giese Guido, Ýçsel Derecelendirme Sürecine Giriþ, Bankacýlar Dergisi, Sayý 46, 2003 -Yoshinari Kumuki, Accessing the International Capital Markets , Finance and Development, September, 1991, Vol. 28, Nu:3. -Koch Timothy, Bank Management, The Dryden Press, 1988, -Lawrance J. Gitman & Michael D. Joehnk, Fundemantal of Investing, Third Edition, Harper & Row Publishers, 1988. -Nye Roger, Rating Mücadelesine Bankalar Nasýl Karþýlýk Vermelidirler, Finans Dünyasý, Aðustos 1996. Derecelendirme sektörünün ülkemizdeki payýnýn daha da artacaðý esas alýndýðýnda, bu alanda faaliyet gösterecek yerli ve yabancý derecelendirme kuruluþlarýnýn lisanslama aþamasýndan baþlamak üzere etkili bir gözetim ve denetime tabi tutulmasý da önem taþýmaktadýr. Diðer yandan bu tür kuruluþlarýn düzenlemelere uygun ve ekonomik geliþmeye katký saðlayacak bir þekilde çalýþmalarý bakýmýndan etkili bir iç kontrol ve iç denetim sisteminin kurulmasý deðinilen amaçlarýn edinilmesi bakýmýndan gerekli görülmektedir. -Yanar I. Derecelendirme Faaliyeti ve bankalarýn Derecelendirilmesi Ýþlemlerinin Analizi. Ýnceleme Raporu No:22, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankasý, teftiþ Kurulu Baþkanlýðý, http://idmsweb1/tkb/Upload/Rating.pdf 15 HUKUK BELÝRSÝZ ALACAK DÂVASI Belirsiz alacak dâvasý, dâvanýn kýsmen reddi halinde yargýlama giderlerine mahkûm olma riskini, kýsmî dâvanýn ardýndan talep edilebilecek miktar için zamanaþýmýnýn dolmuþ olmasý riskini bertaraf etmek ve usûl hukukundaki þeklilik nedeniyle hak kaybýnýn önlenmesini saðlamak gibi vasýflarý haiz bir eda dâvasýdýr. Hukuk yargýlamasýnda yeni bir dâva türü olarak düzenlenen (6100 sayýlý Hukuk Muhakemeleri Kanunu md.107) belirsiz alacak dâvasý, dâvanýn kýsmen reddi halinde yargýlama giderlerine mahkûm olma riskini, kýsmî dâvanýn ardýndan talep edilebilecek miktar için zamanaþýmýnýn dolmuþ olmasý riskini bertaraf etmek ve usûl hukukundaki þeklilik nedeniyle hak kaybýnýn önlenmesini saðlamak gibi vasýflarý haiz bir eda dâvasýdýr. Dâvacýnýn dilekçesinde talep sonucunu belirlenmesini beklemenin imkânsýz olduðu hâllerde veya dâvacýnýn alacaðýnýn miktarýný belirleyemediði hâllerde açýlabilen bu dâva türü, Ýsviçre Federal Usûl Kanununda (md.85) ve Alman ilmî ve kazaî içtihatlarýnda da kabul görmektedir. Yrd.Doç.Dr.Taylan Özgür KÝRAZ Maltepe Üniversitesi Hukuk Fakültesi 16 Belirsiz alacak dâvasý (md.107), öncelikle Borçlar Kanununda öngörülen maddî ve manevî tazminat taleplerinde, Türk Ticaret Kanununda öngörülen haksýz rekabet nedeniyle tazminat taleplerinde, Fikir ve Sanat Eserleri Kanununda öngörülen malî ve manevî haklarý zarar gören eser sahibinin tazminat taleplerinde, ilgili kanun hükmünde kararnameler ile koruma altýna alýnan marka, patent ve endüstriyel tasarýmlarýn korunmasýnda haklar üzerinde tasarruf yetkisine sahip olan kiþilerin yoksun kaldýklarý kazancý talep etmeleri hâlinde iþlerlik kazanacak olan ve dâvanýn açýldýðý tarihte miktarýn yahut deðerin parasal bazda likit ( muayyen, belirli) olmadýðý hâllerde baþvurulabilecek bir dâva türüdür. Bu tür vakýalarda, dâvacý, dâva dilekçesinin müddeabih ve talep sonucu kýsmýnda hukukî iliþkiyi ve asgarî bir miktar ya da deðeri belirtmek suretiyle belirsiz alacak dâvasý açýlabilir. Dâvacý, hasmýnýn verdiði bilgi ve sunduðu deliller veya delillerin incelenmesi ve tahkikat iþlemleri sonucu, zararýn miktarýnýn veya deðerinin tam ve kesin olarak belirlenmesinin mümkün olduðu anda, dilekçesinde belirtmiþ olduðu miktarý artýrabilir. Baþka bir deyiþle, dâva dosyasý; örneðin, bilirkiþi raporu ile olgunlaþtýðýnda veya keþif incelemesi sonrasý iddianýn geniþletilmesi yasaðýna tâbi olmaksýzýn yahut da ýslaha baþvurmaya gerek olmaksýzýn dilekçede belirttiði miktarý artýrmak ve harcýný da tamamlamak suretiyle talep sonucunu deðiþtirebilir. Þu hâlde, dâvacýnýn, zarar veya alacak kalemini belirlemesinin kendisinden beklenemeyeceði vakýalarda, teksif ilkesinin ve usûl kesitinin getirdiði yasaklarýn dâhilinde kalmadan, dâva ettiði miktarý tam ve kesin olarak belirlemesinin mümkün olduðu anda, talep sonucunu artýrabilir. Dâvacýnýn alacaðýnýn miktarý veya deðerinin belirlenebildiði hâllerde, belirsiz deðil, tam dâva açýlmalýdýr. Belirsiz alacak ve tespit dâvalarýnýn konusunu, para alacaklarý teþkil eder. Dâvacý, dilekçesinin dâva konusu (müddeabih) ve dâva deðeri kýsmýný (md.119/I, d) ile talep sonucu (md.119/I, ð) kýsmýnda talep edeceði para alacaðýný asgarî olarak yazýp ve miktarýn belirsiz alacak olduðunu belirtip bu dâvayý açabilir. Delillerin incelenmesi ve tahkikat iþlemleri neticesinde baþta belirsiz olan ve bu nedenle asgarî olarak yazýlmýþ bulunan alacak miktarý belirli hale geldiði vakit, dâvacý sadece talepte bulunmak suretiyle yeni miktar üzerinden dâvaya devam edilmesini isteyebilir. Bu aþamadan sonra, artýk belirli hâle gelen müddeabih üzerinden, aradaki farkýn harcý da tamamlatýlarak yargýlamaya devam edilir. Dâvacý, örneðin ek bilirkiþi raporu üzerine yeni bir artýrma talebinde bulunur ise, bu talebin iddianýn geniþletilmesi yasaðýyla karþýlaþabileceði ve bu nedenle bu ikinci artýrma talebinin konusunu teþkil eden miktarýn ancak ýslah veya karþý tarafýn rýzasý hâlinde davaya dâhil edilebileceði çözümü her hâlükarda mümkündür. Bu hususta, kurumu düzenleyen madde hükmünde (md.107) bir açýklýk yoktur. Diðer bir deyiþle, artýrma talebinin kaç kez yapýlabileceðine iliþkin bir ifadeye veya sýnýrlamaya yer verilmemiþtir. Maddenin bir parçasý olan gerekçesinde ise, alacaðýn belirli hâle gelmesini müteakip ortaya çýkan yeni talep eksik belirtilmiþse, sonraki yeni artýrma talebinin iddianýn geniþletilmesi yasaðýyla karþýlaþacaðý, bu halde belirsizlik deðil dâvacýnýn HUKUK Belirsiz alacak dâvasýnda, kýsmî dâvadan farklý olarak, talep sonucu hangi tarihte belirlenebilir hâle gelirse gelsin tamamý için zamanaþýmý dâvanýn açýldýðý tarihten itibaren kesilir. Faiz ise, haksýz fiilin vukûu bulduðu tarihten itibaren talep edilmiþ veya bu anlama gelen ifadeler kullanýlmýþsa, o tarihten itibaren; sadece faiz talep edilmiþse, dâvanýn açýldýðý tarihten itibaren nihaî olarak belirlenmiþ alacak üzerinden iþler. Kýsmî dâva veya tatbikatta pilot dâva olarak adlandýrýlan dâva türünde (md.109), dâvacýnýn, alacaðýnýn belli bir kesimi için dâva açabilmesi için, talep konusunun niteliði itibariyle bölünebilir olmasý gerekir. Talep konusunun miktarý, taraflar arasýnda tartýþmasýz veya açýkça belirli ise, kýsmî dâva açýlamaz; tam dâva açýlýr. Dâvacý, dilekçesinde fazlaya iliþkin haklarýný saklý tutmamýþ olsa bile, dâva dýþý tuttuðu kýsmýndan feragat etmiþ sayýlmaz. Diðer bir deyiþle, bu kýsmý ek dâva açmak suretiyle talep edebilir. Fazlaya iliþkin hakkýn saklý tutulmamýþ olmasý hâlinde, kalan kýsýmdan feragat edilmiþ sayýlma þeklinde bir müeyyide ve feragat karinesi uygulanmaz. Tam anlamýyla uygulanýp anlaþýldýðýnda, belirsiz alacak dâvasý karþýsýnda bu dâva türünün tatbikatta bir aðýrlýðý kalmayacak ve bu kurumu düzenleyen hüküm, metrûk hüküm olarak kalacaktýr. Baþka bir yazýmýzda ifade ettiðimiz bu son tespitten ( Bakýnýz: Kiraz, Taylan Özgür, 6100 sayýlý Hukuk Muhakemeleri Kanunu ile Getirilen Yenilikler, Ankara 2012, s.21) kýsa bir süre sonra, nitekim iþçi alacaklarý bakýmýndan Yargýtay 9 uncu Hukuk Dairesi 27.02.2012 tarih, 2012/1757 esas ve 2012/5742 sayýlý kararýnda her ne kadar kýsmî dâva açýlmasýna gerekçesinde cevaz vermiþ ise de vardýðý sonuç itibariyle bu tür taleplerin belirsiz alacak dâvasýna mý, kýsmî dâvaya mý yoksa tam dâvaya mý konu olacaðý hususunu ortaya koymadan, gayrý vazýh, müphem ve mütenakýz beyanlarla, ileride pek muhtemeldir ki içtihat tevhidine konu olacak sorun için uygulamayý mütemerrit býrakmýþtýr. Belirsiz alacak dâvasýnda, taraflar sulh olmuþ ve sulh olurken de miktar belirtmemiþler ise, bu sulh (md.313) belirlenmeyen alacaðýn tümüne þâmildir. Hakim, sulh nedeniyle karar verilmesine mahal olmadýðýný tespit edip, yargýlamayý sona erdirir. Dâvacý, dâvasýndan feragat etmiþ ve beyanýnda feragat ettiði kýsmý açýkça belirtmemiþ ise, henüz belirlenmemiþ alacak olsa dahi feragat, sulh gibi alacaðýn tümüne þâmildir. Hakim, feragat (md.307) nedeniyle dâvanýn reddine karar vererek dâvacýyý kural olarak- yargýlama giderlerini ödemeye mahkum eder (md.312). Artýk dâvacý da var ise, belirlemediði kýsým için sonradan ayrý bir dâva açamaz ( md.311). Dâvanýn kabulü halinde ise, dâva, dâvalýnýn kabul (md.308) ettiði kýsma þâmildir. Diðer bir deyiþle, henüz belirlenmeyen alacak var ise, dâvaya o kýsým için devam edilir. Hakim, hükmünde kabul edilen kýsým için dâvanýn kabulüne, kalan kýsým için dâvacý veya dâvalýnýn haklýlýðýna göre ret veya kabul yönünde karar teþmil eder. Davacý vekili, davacý iþçinin iþ sözleþmesinin davalý iþveren tarafýndan haksýz olarak feshedildiðini belirterek, kýdem ve ihbar tazminatý ile ödenmeyen son ay ücret ve fazla mesai ücret alacaðýnýn davalý iþverenden tahsiline karar verilmesini talep etmiþ ve fazlaya iliþkin haklarý saklý olmak kaydýyla kýsmi dava açmýþtýr Yerel mahkemece ön inceleme aþamasýnda davacýnýn çalýþtýðý süreyi ve ücretini bildiði, kullandýrýlmayan fazla çalýþma süresini de bildiði,bu bilgiler doðrultusunda alacaðýnýn tamamýný bildiði halde, HMK.109/1 maddesi anlamýnda kýsmi dava açtýðý, ayný madde 2. Fýkrasýna göre alacak açýkça belli olduðundan kýsmi dava açmasý mümkün olmadýðý, HMK. 114/1-h maddesine göre açýkça bildirmek baþka ifade ile somutlaþtýrmak zorunda olduðu, bu zorunluluðu yerine getirmeyen davacýnýn dava açmakta hukuki yararýnýn varlýðýndan söz edilemeyeceði gerekçesi ile HMK. 109/2 kendi ihmâlinden kaynaklanan bir durumun olduðu ifade edilmek suretiyle menfî cevap verilmiþtir. Maddenin sevk amacýna bakýlýr ise, alacaðýn miktar veya deðerinin likit olarak belirlenmesinin mümkün olmadýðý ya da objektif olarak imkânsýz olduðu hâllerde bu dâvanýn açýlmasýna cevaz verilmekte, hukukî yarar görülmektedir. Diðer bir deyiþle, dâvanýn baþýnda belirlenebilir bir alacak ve iddiasýný bir kez veya birden çok geniþletmekle ihmalkâr davranan tam dâvanýn dâvacýsý bulunmamaktadýr. Keza burada yargýlama giderlerinden tasarruf etmek þeklinde ekonomik yararý ön planda tutan ve dâva dýþý býraktýðý kýsým için derdest dâvada sondaj faaliyeti yürüten kýsmî dâvanýn dâvacýsý da yoktur. Usûlün yasaklarý ve sert teksif ilkesi ile belirsiz alacak dâvasýnýn dâvacýsýný baþ baþa býrakmak, yargýlamanýn ne maddî hakikata ulaþmak ne de etkin hukukî korumayý saðlamak amacýyla baðdaþýr. Þu halde, örneðin ek bilirkiþi raporuyla alacak miktarý artmýþ ise, bu yeni miktar üzerinden de artýrma talebine, ýslaha veya karþý tarafýn rýzasýna gerek kalmaksýzýn imkân tanýnmasý kanýmýzca- isabetli olurdu. Belirsiz alacak dâvasýnda, kýsmî dâvadan farklý olarak, talep sonucu hangi tarihte belirlenebilir hâle gelirse gelsin tamamý için zamanaþýmý dâvanýn açýldýðý tarihten itibaren kesilir. Faiz ise, haksýz fiilin vukûu bulduðu tarihten itibaren talep edilmiþ veya bu anlama gelen ifadeler kullanýlmýþsa, o tarihten itibaren; sadece faiz talep edilmiþse, dâvanýn açýldýðý tarihten itibaren nihaî olarak belirlenmiþ alacak üzerinden iþler. Karara konu olan olaya iliþkin dairenin ifadeleri özetle þöyledir: 17 HUKUK Dava þartý olan hukuki yarar þartý tamamlanmasý gereken þartlardandýr. Bu kabule göre davacý vekiline davasýný tam dava olarak devam etmesi ve dava þartý olan hukuki yarar þartýnda eksikliði gidermesi için HMK.un 115/ 2 maddesi uyarýnca bir haftalýk kesin süre verilmesi gerekirken Mahkemece kesin süre verilmeden yazýlý þekilde davanýn usulden reddi de isabetsizdir. 18 maddesine aykýrý davanýn usulden reddine karar verilmiþtir. Karar, davacý vekili tarafýndan tazminata ve alacaða esas ücretin belirlenmesi gerektiði, ayrýca fazla mesaide hakkaniyet indirimi yapýldýðý, hak arama özgürlüðünün kýsýtlandýðý, kýsmi davanýn belirsiz alacak davasýna göre daha geniþ kapsamlý olduðu gerekçesi ile temyiz edilmiþtir -Dairenin gerekçesinde- davacýnýn istenilen alacaðýnýn türü ve hukuki niteliði belli olmasýna raðmen, miktarýný dava açarken tam olarak saptamasý, belirlemesi olanaklý olmayabilir. Hesap raporu alýnmasýný, yargýlama yapýlmasýný gerektiren bu durumda davacý fazlaya iliþkin haklarýný saklý tutarak kýsmi dava yoluna baþvurabilir. Kýsmi dava olarak açýlan bu davada yargýlama sýrasýnda belirlenen bakiye alacaðý için davalýnýn muvafakat etmemesi halinde, ek dava yolu ile ayrý bir davada isteyebileceði gibi ayný davada ýslah sureti ile dava ettiði miktarlarý arttýrarak talepte bulunabilir Somut uyuþmazlýkta dava konusu edilen tazminat ve alacaklara esas hizmet süresi ve ücret taraflar arasýnda uyuþmazlýk konusudur. Diðer taraftan fazla mesai ücretinin belirlenmesine esas kayýtlar sunulmadýðý gibi davalý iþveren Ýþ Kanununun 8. ve 67. maddesindeki yükümlülüklerini de yerine getirdiðini savunmamýþtýr. Tazminat ve alacaklara hak kazanma ve hesap yönlerinden hizmet süresi pek çok etkene baðlý olarak deðiþkenlik göstermektedir. En baþta iþçinin iþe giriþ ve fesih tarihlerinin taraflar arasýnda uyuþmazlýk konusu olmasý halinde tazminata ve alacaða esas süre daima tartýþmalý olacaktýr. Bu durumdaki belirsizlik, yargýlama ile giderilir Tazminat ve alacaklar tartýþmalý ve açýkça belirli deðildir. Yargýlama sýrasýnda hesap raporu alýnmasýný, tazminat ve alacaklara esas hizmet süresi ile ücretin tespit edilmesini gerektirmektedir. Kýsmi davanýn açýlmasýnda yasanýn aradýðý unsurlar ve hukuki yarar þartý gerçekleþtiðinden davanýn görülmesi gerekir Kabule göre ise- Dava dilekçesinde talep sonucu açýkça belli olduðundan, mahkemenin davacýnýn talep sonucunu dava dilekçesinde HMK.un 119/ 1-ð maddesine göre açýkça bildirmek baþka bir ifade ile taleplerini somutlaþtýrmak zorunda olduðu, bu zorunluluðu yerine getirmeyen davacýnýn dava açmakta hukuki yararýnýn varlýðýndan söz edilemeyeceði gerekçesi yerinde deðildir. Kaldý ki talep sonucunun açýk olmadýðý kabul edilse dahi 119/ 2 maddesi uyarýnca dava dilekçesindeki bu eksikliðin tamamlanmasý için süre verilmesi gerekirken bu kurala da uyulmamýþtýr. Diðer taraftan mahkemece dava konusu alacaðýn belli olduðu, kýsmi dava açýlmasýnda davacýnýn hukuki yararýnýn olmadýðý kabul edilmiþtir. Dava þartý olan hukuki yarar þartý tamamlanmasý gereken þartlardandýr. Bu kabule göre ise yine davacý vekiline davasýný tam dava olarak devam etmesi ve dava þartý olan hukuki yarar þartýnda eksikliði gidermesi için HMK.un 115/ 2 maddesi uyarýnca bir haftalýk kesin süre verilmesini gerekirken Mahkemece kesin süre verilmeden yazýlý þekilde davanýn usulden reddi de isabetsizdir. Dairenin, bozma kararýna muhalefet þerhi koyan üyenin karþý oy yazýsý ise, özetle þöyledir: Yerel mahkemece karar gerekçesinde de açýkça belirtildiði üzere; iþçi, çalýþtýðý süreyi ve ücretini (sübjektif olarak) en doðru þekilde bilen kiþidir. Böyle olunca yasal baðlamda, ne kadar ücret, kýdem ve ihbar tazminatý, fazla mesai alacaðý olduðunu açýkça belirleyebilecek konumdadýr. Dolayýsý ile davanýn konusu olan iþçilik alacaklarý açýkça belirli bulunmakla, kýsmi dava ya da belirsiz alacak davasýna deðil, aksine belirli bir alacak davasýna konu edilebilir Dava açýlmadan önce alacaðýnýn varlýðýný ve miktarýný açýkça bilen ya da bilebilecek durumda bulunan davacý iþçi yönünden belirli bulunan dava konusunun dava açýlmakla çekiþmeli ve tartýþmalý hale gelmesi ya da ispat sorunu ile karþýlaþýlmasý da iþ bu davanýn belirsiz ya da kýsmi dava olarak açýlmasýna haklý gerekçe yapýlamaz.Çünkü kural olarak tüm davalarda mahkemeye müracaatla taraflar arasýnda bir çekiþme,tartýþma,belirsizlik ve ispat sorunu bulunmaktadýr. Muhalefet þerhinde yer alan bu tespit, daha önceden bir monografide benzer gerekçelerle ifade edilmiþti (Bakýnýz: Pekcanýtez, Hakan, Belirsiz Alacak Davasý HMK m.107, Ankara 2011,s.46-47). Bu görüþlerden vareste, ülke gerçeklerindeki maddî olgular ve verilerden hareketle konuyu ifade ettiðini belirten baþka bir görüþ, iþçiden iþçilik hak ve alacaklarýný tam olarak belirlenmesinin beklenemeyeceði, hesabýn tüm unsurlarýnýn tartýþmasýz olmasý halinde dahi iþçinin eðitim durumu ve bilgisi doðrultusunda iþçinin iþçilik alacaklarýný tam olarak belirleyerek bir dâva açmaya zorlanmasýnýn adalete olan güven duygularýný sarsacaðý ve iþçinin korunmasý ilkesinin ihlâl edileceði, hesaplamalara esas kayýtlarýn iþveren tarafýndan tutulduðu göz ardý edilmeden ve bir iþçiden elinde bulunmayan kayýtlarla ilgili olarak tazminat ve iþçilik alacaklarýnýn hepsini belirleyerek dâva açmasýnýn veya iþçinin hesap noktasýnda ciddi bir masraf yaparak özel bir hesap raporu aldýrýlmasýnýn beklenemeyeceði, -kural olarak- iþçilik hak ve alacaklarýnýn belirsiz HUKUK alacak dâvasý ve kýsmî dâvaya konu olabileceði, dâva dilekçesi belirsiz alacak dâvasý ya da kýsmî dâvadan hangisinin açýldýðý hususunda açýk deðil ise, hâkimin dâvanýn türünün açýklanmasýný talep edeceðini belirtmiþtir (Bakýnýz: Çil, Þahin/ Kar, Bektaþ, 6100 sayýlý HMKye Göre Ýþ Yargýsýnda Belirsiz Alacak Davasý ve Kýsmi Dava, Ankara 2012, s.136137). mahfuziyet kaydý taþýyan ve yeni Kanun ile bu kaydýn da aranmadýðý kýsmî dâva (md.109) deðil, aksine belirleyebildiði kýsmý tam olarak talep ettiði dâvadýr. Kýsmî eda talebi dýþýnda, belirleyemeyecek durumda olduðu kýsým için ise, belli bir miktar belirterek ve belirsiz alacak dâvasý niteliðinde bunu talep ettiðini zikrederek dâva yýðýlmasý halinde dilekçe tanzim etmesi kanýmýzca- tercih edilebilir. Bizim tatbikatta gözlemlediðimiz mevcut hâl ise þöyledir. Küçük ve orta ölçekli iþletmelerin ve iþ dâvalarýnýn nispeten yoðun olduðu Ýstanbul ili Maltepe, Kartal, Pendik ve Tuzla ilçelerinde vekillerin çoðu, iþçilik hak ve alacaklarýný kaleme aldýklarý dâva dilekçelerinde fazlaya iliþkin yasal alacak ve haklarýmýz saklý kalmak kaydýyla deyip, doðrudan kýsmî dâva açmakta veya fazlaya iliþkin yasal alacak ve haklarýmýz saklý kalmak kaydýyla deyip, bir miktar alacak belirterek belirsiz alacak dâvasý açmakta ve böylece 1086 sayýlý mülga Kanundan kalma alýþkanlýkla kýsmî dâvanýn ve 6100 sayýlý yeni Kanun ile gelen belirsiz alacak dâvasýnýn unsurlarýný ihtiva eden dilekçe tanzim etmektedirler. Ýþçi alacaðý kavramý; kýdem tazminatý, ihbar tazminatý, yýllýk izin ücreti, temel ücret, prim ve ikramiye gibi ücret ekleri, fazla çalýþma ücreti, hafta tatili ve bayram tatil ücreti ve sair tazminat taleplerini içeren geniþ bir kavramdýr. Ýþ dâvalarýnda, her vakýanýn kendine has özelliklerine göre deðiþebilmekle beraber, kýdem ve ihbar tazminatý gibi nispeten talep sonucu miktarý belirleyebilmenin mümkün olduðu kalemler dýþýnda, iþ kazasý ve meslek hastalýðý gibi uðranýlan zararýn giderilmesi ve ücretin dahi tartýþmalý olduðu hâllerde ayrýmcýlýk tazminatý gibi talep sonucu miktarý belirleyebilmenin mümkün olmadýðý kalemler de talep konusu yapýlabilir. Keza, tapu sicilinin tutulmasýndan doðan tazminat dâvalarýnda zarara uðrayan kiþi taþýnmazýn satýþý nedeniyle ödediði bedel yönünden belirli (kýsmî eda dâvasý), ödediði bedel üzerinde uðradýðý zarar yönünden belirsiz alacak dâvasý açabilir. Diðer bir deyiþle somut olarak; bir kimse 50 bin TL ödeyerek bir tarla satýn almýþ olsun ve daha sonra orman idaresi, yerin orman olduðu iddiasýyla dâva açýp, tapuyu iptal ettirmiþ olsun. Burada tapusu iptal edilen kimse, devletin tapu sicilini oluþtururken gerekli özeni göstermediðinden bahisle uðradýðý zararý talep edebilir. Dâva dilekçesinde de her hâlükârda tarla için ödediði bedel olan 50 bin TL ný belirli alacak olarak, aradan geçen yýllar nedeniyle de bedel dýþýnda oluþan zarar kalemlerini belirsiz alacak olarak talep sonucuna yazabilecektir. Hukuk Muhakemeleri Kanununda dâvacýnýn, ayný dâvalýya karþý bir çok talebini veya birbirinden baðýmsýz birden fazla talebini tek bir dâva dilekçesi ile talep etmesine cevaz veren tatbikatta da eskiden beri kullanýlan- dâva yýðýlmasý (objektif dâva birleþmesi ) adýyla bir dâva türü mevcuttur (md.110). Bu dâva formatýnda dâvacý, dâva dilekçesinde vakýalarý ayrý ayrý belirtir ve vakýalardan çýkarttýðý her bir talebi için mahkeme ayrý ayrý inceleme yaparak hükmünü verir. Þu halde, iþçi alacaklarý gibi örneðine baþka taleplerde de rastlayacaðýmýz ve tek baþýna belirsiz alacak dâvasýnýn ve kýsmî dâvanýn þartlarýnýn oluþmadýðý hâllerde; dâvacý alacaðýnýn bir kýsmýný belirleyebiliyor veya belirlemesi imkânsýz deðil ise, belirleyebildiði kýsým için ayný dilekçede kýsmî eda dâvasý ve belirleyemediði kýsým için ise, belirsiz alacak dâvasý açabilir. Kýsmî eda dâvasýndan kastýmýz, Hukuk Muhakemeleri Kanununda dâvacýnýn, ayný dâvalýya karþý bir çok talebini veya birbirinden baðýmsýz birden fazla talebini tek bir dâva dilekçesi ile talep etmesine cevaz veren tatbikatta da eskiden beri kullanýlan- dâva yýðýlmasý (objektif dâva birleþmesi ) adýyla bir dâva türü mevcuttur. 19 ARAÞTIRMA FÝNANSAL SEKTÖR VE ÜLKE KREDÝ RÝSKLERÝ ARASINDAKÝ BAÐLANTI Araþtýrma çalýþmasý Avrupa Birliði ülkelerinin ve bankalarýnýn 2007-2010 seneleri için Credit Default Swap (CDS) verileri kullanýlarak yapýlmýþtýr ve finansal risk ve ülke kredi riski arasýndaki iki yönlü baðlantýyý göstermektedir. Giriþ 2007 senesinin ikinci yarýsýnda baþlayan ekonomik kriz bankalarýn ve ülkelerin kurtarýlmalarý ile halen devam etmekte. Bankalarýn kurtarýlmasýndan sonra ülkelerin kurtarýlmasý gerekiyor, ülkeler kurtarýldýktan sonra tekrar bankalarýn kurtarýlmasý gerekiyor. Bu durum bankalarýn riskleri ile ülkelerin riskleri arasýnda baðlantý olup olmadýðý veya nasýl bir baðlantý olduðu sorusunu sordurmakta. Centre For Economic Policy Research için New York University Stern School of Business öðretim ve araþtýrma görevlileri tarafýndan hazýrlanan araþtýrma yazýsý A Pyrrhic Victory? Bank Bailouts and Sovereign Credit Risk bu baðlantýyý tartýþýyor. Bu çalýþma yazýsýnda, belirtilen araþtýrma yazýsý ve bu yazýdan derlemeler de içeren ve www.voxeu.org web sitesinde yaralan A tale of two overhangs: The nexus of financial sector and sovereign credit risk adlý yazý esas alýnmýþtýr. Elif ARIPINAR Fon Uzmaný Sigorta ve Risk Ýzleme Daire Baþkanlýðý 20 Sadece üç sene öncesinde geliþmiþ ekonomiler için ülke kredi riski söz konusu deðildi ve yakýn bir gelecekte de söz konusu olmayacaðý görüþü hakimdi. Halbuki yakýn zamanda bazý geliþmiþ ülkelerde, özellikle Avrupada ülke kredi riski önemli bir sorun haline geldi. Bu konuda birbirleri ile baðlantýlý üç soru sorulabilir. Ýlk soru, finansal sektörün kurtarýlmalarý geliþmiþ ekonomilerde ülke riskinin artmasýna içeriden etki eden nedenlerden biri mi olmuþtur? Araþtýrma çalýþmasý bu sorunun cevabýný etki eder olarak bulmuþtur. Ýkinci soru, finansal sektör ile ülke kredi riski arasýnda geçiþlere neden olan mekanizma tam olarak nasýl çalýþmaktadýr? Araþtýrma çalýþmasýnda hükümetin kurtarmalarý, vergi arttýrýmlarý ve mevcut hükümetten alacaklý olanlarýn alacak deðerini düþürerek finanse edeceði bir model önerilmiþtir. Burada kurtarma çalýþmasý yararlý olmaktadýr, kurtarma çalýþmasý finansal hizmetlerin sunulmasý ile ilgili bozulmalarý azaltmaktadýr. Bununla birlikte her iki finans kaynaðý da yüksek maliyetlidir. Vergi arttýrýmlarý finansal sektörün dýþýnda kalan kesimin yatýrým yapma teþvikini azaltmaktadýr. Bu nedenle, eðer optimal kurtarma tutarý büyükse mevcut hükümetten alacaklý olanlarýn alacak deðerini düþürmek nispeten daha cazip bir seçenek olabilir, bu da ülkenin kredi deðerliliðinin azalmasýna neden olmaktadýr. Üçüncü soru, diðer yönde de bir geri bildirim olup olmadýðýdýr, ülke kredi riskinin artmasý tekrar finasal sektörün riskini arttýrmakta mýdýr? Araþtýrma çalýþmasý bu þekilde bir geri bildirimin mevcut olduðunu bulmuþtur, bu hükümetin finansal sektöre açýk ve kapalý olarak saðladýðý garantilerden ve finansal sektörün ülke bonosu ve tahvili bulundurmasýndan kaynaklanmaktadýr ve finansal kuruluþlarý gelecekte olabilecek ülke risklerine daha hassas hale getirmektedir. Araþtýrma çalýþmasý Avrupa Birliði ülkelerinin ve bankalarýnýn 2007-2010 seneleri için Credit Default Swap (CDS) verileri kullanýlarak yapýlmýþtýr ve finansal risk ve ülke kredi riski arasýndaki iki yönlü baðlantýyý göstermektedir. Finansal sektör kurtarma açýklamalarý ülke CDS faiz oranlarýnda derhal ve önceden benzeri görülmemiþ olan geniþlemelere, banka CDS faiz oranlarýnda da daralmalara neden olmaktadýr. Bununla birlikte kurtarma çalýþmasý sonrasýnda banka CDSleri ve ülke CDSleri arasýnda önemli bir birlikte hareket etme görülmektedir ve bu bankalarýn sermaye getirilerinden kaynaklanan farklýlýklar hesaplamalar gözönüne alýndýðýnda da geçerlidir. Ülke CDSleri, banka kredi risklerine olan ülke garantilerinin kalitesinin etkisi ile de tutarlýdýr. Ülke Örnekleri Ýrlanda, Ýtalya, Yunanistan, Portekiz ve Ýspanyanýn daha çok üzerinde durulmakla birlikte diðer Avrupa ülkelerinde de benzer yapýlar görülmektedir. Bankacýlýk sektörünün ortalama kurtarma öncesi kalitesi ve ülke borcunun büyüklüðü gelecekteki ülke riskini belirlemektedir. 1.a. numaralý grafik bankacýlýk ARAÞTIRMA sektörünün kalitesine bakmaktadýr, x-ekseninde kurtarma öncesi ülkelerin ortalama banka CDS faiz oranlarý yer almaktadýr. Y-ekseninde ise Lehman Brothersýn batmasý sonrasýnda açýklanan ilk kurtarma çalýþmasýndan (26 Eylül 2008) son kurtarma çalýþmasýna (21 Ekim 2008) kadar geçen süre içerisinde ülke CDS faiz oranlarýnda gerçekleþen deðiþim yeralmaktadýr. Grafikte ülke CDS faiz oranlarýnda görülen deðiþim ile kurtarma öncesi ülkelerin ortalama banka CDS faiz oranlarý arasýnda pozitif bir baðlantý olduðu görülmektedir. çalýþmasý tarihleri 2.a. numaralý grafikte 1.a. numaralý grafik ile, 2.b. numaralý grafikte 1.b. numaralý grafikle ayný olarak belirlenmiþtir. Burada da ülke CDS faiz oranlarýnda görülen deðiþim ile kurtarma öncesi ülke borçlarýnýn ülke gayrýsafi milli hasýlasýna oraný arasýnda pozitif bir baðlantý olduðu görülmektedir. 2.a. ve 2.b. numaralý grafiklerin her ikisinde de Ýtalya ve Yunanistanýn en yüksek ülke borçlarýnýn ülke gayrýsafi milli hasýlasýna oranýna sahip olduðu, ve her iki ülkenin de ülke CDS faiz oranlarýnda yüksek deðiþimler olduðu görülmektedir. Finansal sektörün yeterli sermayeye sahip olmamasý, global krizlerde oluþan zararlar sonrasý olduðu gibi, ekonomik büyümenin geri gitmesine neden olabilir (finansal kuruluþlarýn borçluluklarýný azaltmalarý kredilerin azalmalarýna neden olur). Grafik 1.a. Kurtarma öncesi ortalama banka CDSi kurtarma sonrasý ülke CDSini belirlemekte (kýsa vade) 1.b. numaralý grafikte kurtarma sonrasý süreç 2010 ilkbaharýnda yapýlan stres testlerine kadar uzatýlmýþtýr. Burada da yapý benzer kalmýþtýr, ülke CDS faiz oranlarýnda görülen deðiþim ile kurtarma öncesi ülkelerin ortalama banka CDS faiz oranlarý arasýnda pozitif bir baðlantý olduðu görülmektedir. 1.a. ve 1.b. numaralý grafiklerin her ikisinde de Ýrlanda ve Ýspanya bankalarýnýn en yüksek ortalama banka CDS faiz oranlarýna sahip olduðu, ve her iki ülkenin de ülke CDS faiz oranlarýnda yüksek deðiþimler olduðu görülmektedir. 2.a. ve 2.b. numaralý grafikler hükümet borcunun büyüklüðüne bakmaktadýr. Grafiklerin x-ekseninde kurtarma öncesi ülke borçlarýnýn ülke gayrýsafi milli hasýlasýna oraný yeralmakta, grafiklerin y-ekseninde ise ilk kurtarma çalýþmasýndan son kurtarma çalýþmasýna kadar geçen süre içerisinde ülke CDS faiz oranlarýnda gerçekleþen deðiþim yeralmaktadýr. Ýlk kurtarma ve son kurtarma Her iki borç tehdidi Burada finansal ve ülke kredi riski ve ekonomik büyüme arasýndaki iliþkilerin raslantý olmadýðý görülmektedir, bu durum her iki borç tehditi sorununu göstermektedir. Finansal sektörün yeterli sermayeye sahip olmamasý, global krizlerde oluþan zararlar sonrasý olduðu gibi, ekonomik büyümenin geri gitmesine neden olabilir (finansal kuruluþlarýn borçluluklarýný azaltmalarý kredilerin azalmalarýna neden olur). Bu þekilde bir kredi azalmasýna ve reel sektörün üretiminin düþmesine engel olmak için hükümetler geniþ kapsamlý, çoðunlukla tüm alacaklýlarý kapsayan finansal sektör kurtarmalarý uygulamaktadýr. Bununla birlikte bu kurtaramalar maliyetlidir ve ülkeler için büyük zararlar karþýlýðýnda elde edilen bir baþarý olma riskini taþýmaktadýr. Ýlk olarak bu kurtarmalar, sorunlu veya 21 ARAÞTIRMA Kurtarmalar, sorunlu veya borcunu ödemekte zorlanan kuruluþlarýn alacaklýlarýný desteklemek için, derhal ülkenin borç artýþýna gitmesini gerektirmektedir. Grafik 1.b. Kurtarma öncesi ortalama banka CDSi kurtarma sonrasý ülke CDSini belirlemekte (uzun vade) borcunu ödemekte zorlanan kuruluþlarýn alacaklýlarýný desteklemek için, derhal ülkenin borç artýþýna gitmesini gerektirmektedir. Bu durum ülkenin bilançosunun kaynak/borç tarafýndan derhal ülkenin kredi riski artýþýna neden olmaktadýr. Ýkinci olarak ve belki daha da önemlisi bu borçlanma diðer bir borçlanma tehditinin ülke ekonomisini ele geçirmesi derecesinde risk oluþturabilir. Ülkenin bu borç artýþýný vergi arttýrýmlarý ile finanse etmesi durumunda bu finansal sektörün dýþýnda kalan kesimin yatýrým yapma teþvikini azaltmaktadýr. Bunun sonucunda ekonomide büyüme ve verimlilik azalabilmektedir. Bu durum ülkenin bilançosunun varlýk/alacak tarafýndan ülkenin kredi riski artýþýna neden olmaktadýr. Burada iki tehdit arasýnda bu þekilde bir alýþveriþ oluþmaktadýr ve ülkeler finansal sektörün tehditini karþýlamak için ülkenin kredi deðerliliðinden fedakarlýk etmektedir. 2008 sonbaharýnda kurtarma çalýþmalarýnýn baþlamasý ile birlikte ülke kredi riski faiz oranlarý yükselmiþ ve ekonomik büyüme beklentileri düþürülmüþtür. Grafik 2.a. Kurtarma öncesi ülke borçlarýnýn ülke gayrýsafi milli hasýlasýna oraný kurtarma sonrasý ülke CDSini belirlemekte (kýsa vade) 22 ARAÞTIRMA Finansal sektörün yüksek oranda doðrudan hükümet borcu -ülke bonosu ve tahvilibulundurmasý, ülkenin kredi riskinin artmasýnýn finansal sektöre geri yansýmasýna neden olmaktadýr. Grafik 2.b. Kurtarma öncesi ülke borçlarýnýn ülke gayrýsafi milli hasýlasýna oraný kurtarma sonrasý ülke CDSini belirlemekte (uzun vade) Diðer yönde geri bildirim Ýç içe geçmiþ sorunlar burada da bitmemektedir. Ülkeler bankalarýnýn nihai garantörleri olduðundan bir ülkenin kredi deðerliliðinin azalmasý, ülkenin kredi sorunlarýnýn finansal sektöre olumsuz olarak geri yansýmasý riskini beraberinde getirmektedir. Finansal sektörün yüksek oranda doðrudan hükümet borcu- ülke bonosu ve tahvilibulundurmasý da, ülkenin kredi riskinin artmasýnýn finansal sektöre geri yansýmasýna neden olmaktadýr. 2010 ilkbaharýnda Avrupa bankalarýna uygulanan stres testleri sonucunda bankalarýn her 6 EURO tutarýndaki risk aðýrlýklý varlýðýnýn 1 EUROsunun ülke bonosu ve tahvili olduðu görülmüþtür. 3 numaralý grafikte bir ülkedeki bankalarýn bulundurduðu toplam tüm ülkelerin bono ve tahvillerinin içerisinde, o ülkenin bono ve tahvillerinin ne oranda bulundurulduðu görülmektedir. Bu oran ortalamada %60a yakýndýr ve sorunlu olan ülkelerin (Yunanistan, Ýrlanda, Portekiz, Ýspanya, Ýtalya) bankalarýnda özellikle yüksek oranda olduðu görülmektedir. Bankalarýn ülkelerinin bono ve tahvillerini bulundurmasý ile, ülke kredi riskinin artmasý Grafik 3. Ülkedeki bankalarýn bulundurduðu toplam tüm ülkelerin bono ve tahvillerinin içerisinde, o ülkenin bono ve tahvillerinin ne oranda bulundurulduðu 23 ARAÞTIRMA Ülke ve finansal sektör kredi riskleri ve borç tehditleri arasýnda olan baðlantý ülke borçlarýnýn risk derecelendirmesi açýsýndan önemli politika uygulamalarýna iþaret etmektedir. Grafik 4. Bankalarýn bulundurduðu toplam tüm ülkelerin bono ve tahvillerinin içerisinde, o ülkenin bono ve tahvillerinin ne oranda bulundurulduðu ile banka kredi riski arasýnda olan iliþki finansal sektöre geri yansýmaktadýr. 4 numaralý grafikte 2010 ilkbaharýnda uygulanan stres testleri zamanýnda, ülke kredi risklerinin ortaya çýkmaya baþladýðý sýrada, bankalarýn kredi deðerlilikleri ile bankalarýn bulundurduðu toplam tüm ülkelerin bono ve tahvillerinin içerisinde, o ülkenin bono ve tahvillerinin ne oranda bulundurulduðu arasýnda olan iliþki görülmektedir. Grafiðin xekseninde bankada ülke bono ve tahvillerinin oraný, grafiðin y-ekseninde ise bankanýn CDS faiz oranýn logaritmasý yeralmaktadýr. Burada pozitif bir iliþki olduðu görülmektedir. Ýkinci geri yansýma -kurtarma olsa da olmasa da- ülkenin o ülkedeki finansal sektörün garantörü olarak algýlanmasýndan kaynaklanmaktadýr. Bankalarýn kredi derecelendirmeleri hesaplamalarda gözönüne alýndýðýnda da, ülkenin CDS faiz oranýnýn artmasý, ülkenin garantör kredi deðerliliðinin azalmasýný gösterdiðinden, bankanýn kredi riskini arttýrmaktadýr. Bu durum kurtarmalar sonrasýnda daha belirgin olmaktadýr. Bu her iki geri yansýma da bankalarýn aracýlýk iþlemlerini azaltmalarýna neden olmakta ve bu da tekrar ülke kredi riskini arttýrmakta ve aþaðý doðru giden ciddi büyüme sarmallarý oluþturmaktadýr. Sonuç Ülke ve finansal sektör kredi riskleri ve borç tehditleri arasýnda olan baðlantý ülke borçlarýnýn risk derecelendirmesi açýsýndan önemli politika uygulamalarýna iþaret etmektedir. Ülkelerin risk derecelendirilmeleri iyi olduðu sürece, ülke tahvil ve bonolarýna çok az oranda, çoðunlukla sýfýr risk aðýrlýðý verilmekte ve bu þekilde sermaye karþýlýðý ayrýlmaktadýr. Bununla birlikte bu borç tehditleri baðlantýsý nedeni ile ülkelerin kredi kalitelerinde olabilecek az oranda azalmalar dahi finansal ve ekonomik krizlere neden olabilmektedir. Bu nedenle iyi zamanlarda iyi risk derecelendirmeleri olan ülkelere de stres testi uygulanmasý ileride olabilecek kredi riski artýþlarýna karþý tedbirli olmayý saðlayacaktýr. Burada þunlar önerilmektedir: Ülke tahvil ve bonolarýna sýfýr risk aðýrlýðý uygulanmamalýdýr, ve Bankalarýn ülke tahvil ve bonolarýný makul tutarda sermaye ile fonlamasý gerekmektedir. Bu þekilde davranýlmadýðý durumda, bankalarýn iyi zamanlarda ülkeleri aþýrý derece fonlamalarý, zor zamanlarda da, þu sýralarda Euro bölgesinde görüldüðü gibi, bu durumun keskin bir þekilde tersine dönmesi söz konusudur. Kaynakça A tale of two overhangs: The nexus of financial sector and sovereign credit risks, Viral Acharya , Itamar Drechsler , Philipp Schnabl, 15 April 2012, http://www.voxeu.org/index.php?q=node/7872 Acharya, Viral V, Itamar Drechsler, and Philipp Schnabl (2010), A Pyrrhic Victory? Bank Bailouts and Sovereign Credit Risk, Working paper, NYU-Stern, CEPR Discussion Paper 8679. Gros, Daniel (2011), Can Italy survive the financial storm?, VoxEU.org, 19 December. Kelly, Morgan (2010). Whatever happened to Ireland?, VoxEU.org, 17 May. 24 GÜNCEL SORUNLU KREDÝLERÝN ÇÖZÜMLENMESÝNDE MALEZYA UYGULAMASI Bu çalýþmada, Asya Krizi sonrasý ortaya çýkan yeniden yapýlanma uygulamalarý Malezya özelinde incelenerek, kriz sonrasý ortaya çýkan büyük ölçekteki TGA stokunun nasýl çözümlendiði üzerinde durulacaktýr. Çalýþmada özellikle; Malezyada yeniden yapýlanmada görev alan kurumlara ve bu kurumlarýn kriz dönemindeki faaliyet amaçlarýna deðinilecektir. GÝRÝÞ 20.yyýn sonlarýna doðru artan finansal liberalizasyon ve sermaye dolaþým hýzýnýn yükselmesi, ülke ekonomilerini ve finans sistemlerini daha kýrýlgan hale getirerek bankacýlýk krizlerinin yaþanma sýklýðýný arttýrmýþtýr. 1980li yýllardan sonra Dünya ekonomisi çok sayýda finansal krizle karþýlaþmasýna raðmen, etkileri bakýmýndan belki de en dikkat çekeni 1997 yýlýnda Taylandda baþlayan ve etkileri uzun süre devam eden Güneydoðu Asya Krizi olmuþtur. Asya Krizi Taylandda baþlamasýna karþýn, diðer birçok ülke bu krizden ciddi þekilde etkilenmiþ ve ekonomilerin büyüme performanslarý önemli ölçüde düþüþ göstermiþtir. Yaþanan kriz hem reel sektörü hem de bankacýlýk sektörünü ciddi þekilde etkilemiþ ve bankacýlýk sistemindeki tahsili gecikmiþ alacak (TGA) stoku artýþ göstermiþtir. TGA oranlarýnýn yüksek seviyelere ulaþmasý ise birçok ülkede bankacýlýk sektöründe yeniden yapýlanma uygulamalarýný kaçýnýlmaz hale getirmiþtir.1 Yapýlan bu çalýþmada, Asya Krizi sonrasý ortaya çýkan yeniden yapýlanma uygulamalarý Malezya özelinde incelenerek, kriz sonrasý ortaya çýkan büyük ölçekteki TGA stokunun nasýl çözümlendiði üzerinde durulacaktýr. Çalýþmada özellikle; Malezyada yeniden yapýlanmada görev alan kurumlara ve bu kurumlarýn kriz dönemindeki faaliyet amaçlarýna deðinilecektir. kuruluþlarýn sermaye yapýlarýnýn güçlü olmasýnýn, sorunlu kredi stokunun azlýðýnýn ve 1980lerin ortalarýnda yaþanan bankacýlýk ve finans krizi sonrasý oluþturulan kurumsal düzenlemelerin önemli etkisi bulunmaktadýr. 1997 yýlýnýn ortalarýnda baþlayan kriz sonrasý Malezya para birimine (Ringgit) karþý spekülatif ataklar yaþanmýþ ve Ringgit ciddi bir deðer kaybýna uðramýþtýr. Yaþanan deðer kaybýný borsa endeksinde ve hisse senetleri fiyatlarýndaki düþüþ izlemiþ, oluþan deðer kayýplarý ise bankalarýn mali yapýlarýný zayýflatmýþ ve pek çok banka batmýþ ya da batma noktasýna gelmiþtir. Diðer taraftan uluslararasý derecelendirme kuruluþlarýnýn ülkenin kredi notunu düþürmesi dýþ piyasalardan borçlanabilme durumunu olumsuz etkilemiþ ve ülke tüm sektörlerin etkilendiði bir kriz sürecine girmiþtir. 2 1998 yýlýnýn ilk çeyreðinden itibaren aðýrlaþan ekonomik koþullar ve ekonominin uzun bir büyüme döneminin ardýndan karþýlaþtýðý keskin daralma kendisini finansal sistemin bilançosunda hýzla artan TGA ve aktif kalitesinde bozulma þeklinde göstermiþtir. Nitekim bu dönemde sorunlu kredilerin toplam krediler içerisindeki payý % 20 seviyelerine yaklaþmýþtýr. Grafik 1: Malezyada Sorunlu Kredilerin Toplam Kredilere Oranýnýn Deðiþimi Sorunlu Kredilerin Toplam Krediler Ýçindeki Payý (%) 1. Asya Krizinin Malezya Üzerindeki Etkileri Asya krizi 1997 yýlý ortalarýnda Taylandda baþlamasýna karþýn hemen ardýndan Malezyayý da etkilemiþtir. Ancak Malezya, çevresindeki ülkelere kýyasla krizden daha az etkilenmiþtir. Bu durumun oluþmasýnda Malezyada finansal Kaynak: IMF Global Financial Stability Report: Market Development and Issues, World Economic and Financial Surveys, 2004, s.211. 1 Berke Duvan, Türk Bankacýlýk Sisteminde Tahsili Gecikmiþ Alacaklarýn Tasfiyesi ve Þirket Borçlarýnýn Yapýlandýrýlmasý, T.C. Baþbakanlýk Devlet Planlama Teþkilatý Müsteþarlýðý, Uzmanlýk Tezi, Ankara, 2001, s.16. 2 Mete Bumin, Ferhun Ateþ, Sorunlu Bankalarýn Çözümlenmesi Türkiye Deneyimi, Palme Yayýncýlýk, Ankara, 2008, s.159. Cemal KARAMUSTAFA Fon Denetçisi Denetim Daire Baþkanlýðý 25 GÜNCEL 1997 yýlýnda Taylandda baþlayan ve kýsa süre sonra Malezyaya da sýçrayan kriz sonrasý çeþitli kurumsal düzenlemelere gidilmiþ ve bu amaçla çeþitli kurumlar oluþturulmuþtur. Aðýrlaþan bölgesel koþullar ve krizin etkilerinin netleþmesi üzerine 1998 yýlý Ocak ayýnda Malezya hükümeti Ulusal Ekonomi Eylem Konseyini (NEAC) kurmuþ ve Ulusal Ekonomiyi Düzeltme Programýný (NERP) ilan etmiþtir. Ulusal Ekonomi Eylem Konseyinin finansal piyasalarda dengeyi saðlamak ve bunu korumak için önerdiði tavsiyelerden birisi de ulusal varlýk yönetim þirketinin (VYÞ) kurulmasý olmuþtur. 20 Haziran 1998 tarihinde kurulmuþtur.4 Maliye Bakanlýðýna baðlý olan ve Malezya Þirketler Kanunu hükümlerine göre faaliyet gösteren Danahartanýn iki temel kuruluþ amacý bulunmaktadýr. Bunlar; Bu tavsiyeye uygun þekilde 20 Haziran 1998 tarihinde Malezya Þirketler Kanunu hükümlerine göre faaliyet göstermek üzere Maliye Bakanlýðýna baðlý ulusal bir VYÞ olan Pengurusan Danaharta Nasional Berhad (Danaharta) kurulmuþtur. Ayný tarihte Danahartanýn rolünü tamamlayýcý olarak iki kurumun daha oluþumu gerçekleþtirilmiþtir. Bunlar; bankacýlýk sisteminin sermaye yapýsýný güçlendirmek üzere Danamodal Nasional Berhad (Danamodal) ve zor durumdaki þirketlerin borçlarýnýn yapýlandýrýlmasýnda yardýmcý olmak üzere Kurumsal Borç Yeniden Yapýlandýrma Komitesidir (Corporate Debt Restructuring Committee-CDRC).3 2. Devralýnan TGA ve sorunlu varlýklarýn geri dönüþ deðerini maksimize etmektir. 5 2. Yeniden Yapýlandýrmada Görev Alan Kurumlar ve Organizasyonel Yapý 1. Finansal kurumlarý temel iþlerinden uzaklaþtýran TGAlarýn veya sorunlu varlýklarýn finansal kurumlardan devralýnarak, bu kurumlarýn çekirdek faaliyetlerine odaklanmalarýný saðlamak, Danahartanýn yönetimi 9 kiþiden oluþan Yönetim Kurulu tarafýndan gerçekleþtirilmekte olup, Yönetim Kurulu Üyeleri Maliye Bakanlýðý tarafýndan atanmaktadýr. Danaharta faaliyetlerinden dolayý Maliye Bakanlýðý, Menkul Kýymetler Komisyonu ve Merkez Bankasý temsilcilerinden oluþan üç kiþilik bir Denetim Komitesine (Oversight Committee) karþý sorumlu olup, Denetim Komitesinin üyeleri Maliye Bakaný tarafýndan iki yýllýk bir süre için atanmaktadýr. Merkezi bir VYÞ olarak oluþturulan Danaharta için 4 aþamalý bir süreç belirlenmiþ olup, faaliyet süresi 5 ile 10 yýl arasý olarak öngörülmüþtür.6 1997 yýlýnda Taylandda baþlayan ve kýsa süre sonra Malezyaya da sýçrayan kriz sonrasý çeþitli kurumsal düzenlemelere gidilmiþ ve bu amaçla çeþitli kurumlar oluþturulmuþtur. Söz konusu kurumlar ve organizasyonel yapý aþaðýda gösterilmiþtir. Þekil 2: Danaharta Faaliyet Süreci Þekil 1: Malezyada Yeniden Yapýlanmada Görevli Kurumlar Kredi yeniden yapýlandýrmasýnýn hýzlandýrýlmasý ve tahsili gecikmiþ alacaklarýn toplamýnda anlamlý bir azalmanýn gerekleþtirilebilmesi amacýyla, Danaharta ve Malezya Merkez Bankasý bankalarýn bu sürece katýlýmý için çeþitli teþvikler uygulamýþlardýr. Söz konusu teþviklerden en önemlileri ise; Hükümet Maliye Bakanlýðý Malezya Merkez Bankasý Kurumsal Borç Yap. Komitesi (CDRC) Danaharta Danamodal Kaynak: Charles Enoch, Gillian Garcia, V. Sundararajan, Recapitalizing Banks with Public Funds: Selected Issues, IMF Working Papers, WP/99/139, 1999, s.50. Þekilde görüldüðü üzere Danaharta Maliye Bakanlýðýna baðlý olarak faaliyet göstermekteyken, Danamodal ve CDRC Merkez Bankasýna baðlý olarak faaliyet göstermektedir. Danaharta (Pengurusan Danaharta Nasional Berhad): Danaharta, kamuya ait merkezi bir VYÞ olarak Sisteme Giriþ Varlýklarýn Devralýnmasý Varlýklarýn Yönetimi Sistemden Çýkýþ Kaynak: Sipahi, a.g.e., s.82. - TGAlarýný Danahartaya satan bankalarýn, Danahartanýn TGAnýn yapýlanmasýndan veya tasfiyesinden elde edeceði her türlü karýn yüzde 80ini geri alma hakkýný elinde bulundurmasý, - Sorunlu aktiflerini Danahartaya devreden bankalara, ortaya çýkan zararý beþ yýllýk sürede bilançoya yansýtabilme imkanýnýn tanýnmasý, - Bankalarýn kazanç getirmeyen ve likiditesi olmayan tahsili gecikmiþ bir alacaðý, gelir yaratan ve kolayca pazarlanabilir bonolar ile 3 Duvan, a.g.e., s.36-37. 4 C. Rajandram, Insolvency Systems in Asia An Efficiency Perspective, Australia, 1999, s.3. 5 Danaharta Final Report, Eylül 2005, s.10. (http://www.bnm.gov.my/ Eriþim: 21.06.2011) 6 Nihal Sipahi, Problemli Kredilerin Yeniden Yapýlandýrýlmasý, Uluslararasý Uygulamalar ve Türkiye Örneði, T.C.M.B. Uzmanlýk Tezi, Ankara, 2003, s.81-82. 26 GÜNCEL deðiþtirebilmeleri olanaðýnýn saðlanmasý ve bu kaðýtlarýn sermaye yeterliliði hesaplamalarýnda sýfýr risk aðýrlýðýna sahip gruba dahil edilmesi, - Danahartanýn TGAlarýný satýn alma teklifini reddeden bankanýn, TGAnýn deðerini teklif fiyatýnýn yüzde 80ine indiren bir karþýlýk ayýrmak zorunda olmasý þeklinde sýralanmaktadýr.7 Uygulanan teþvik tedbirlerinin yaný sýra kuruluþ sürecinde Danahartaya iki önemli yetki daha verilmiþtir. Bu yetkilerden birincisi Danahartanýn bankalardan krediyi satýn alýrken ya da satýlýrken kredi borçlusunun rýzasýnýn aranmamasý, ikincisi ise borçlarýný ödemeyen þirketlere özel yönetici atayabilme yetkisidir. Bu özel yöneticiler, atandýklarý kurumlarýn çözümlenmesi için rapor hazýrlayarak Gözetim Komitesine sunmakta ve sunulan rapora baðlý olarakta acil çözüm planý oluþturulmaktadýr. Danahartaya bir diðer önemli yetki de 1998 yýlýnda Malezya Ulusal Arazi Kanununda yapýlan deðiþiklikle verilmiþtir. Buna göre Danaharta, kredi borçlusuna borcunu ödemesi için ihtar çektiði tarihten itibaren 30 gün içerisinde ödeme yapýlmamasý durumunda teminat olarak gösterilen varlýklarý haczetmeye yetkili kýlýnmýþtýr. Getirilen bu yetki, Danahartanýn hukuki olarak daha etkin ve hýzlý hareket edebilmesini saðlamýþ ve uzun süren yasal prosedürlere gerek olmaksýzýn haciz iþlemi gerçekleþtirebilmesinin yolunu açmýþtýr. Bu yetki tahsilat hýzý ve miktarýný arttýrýcý bir etki yaratmýþtýr.8 Kurumsal Borç Yeniden Yapýlandýrma Komitesi (Corporate Debt Restructuring Committee-CDRC): CDRC, kurumsal borçlarýn yeniden yapýlandýrmasýný hýzlandýrmak için uzlaþma ve genel mutabakat saðlayarak finansal kurumlar ve borçlular arasýndaki çalýþmalarý teþvik etmek amacýyla kurulmuþtur. Görüldüðü üzere Malezyada ikili bir çözüm uygulama yolu seçilmiþ ve reel sektör ile bankacýlýk sektörünün yeniden yapýlandýrýlmasý birlikte yürütülmüþtür. CDRC üyeleri Merkez Bankasý tarafýndan atanmakta olup, idari organizasyon þemasýnda Merkez Bankasýna baðlý bulunmaktadýr. CDRCnin temel organý Yönetim Komitesi olup, söz konusu komite belirli bir denge gözetilmek suretiyle, kamu, finans ve þirketler kesiminden gelen 9 temsilciden oluþmaktadýr. Yönetim Komitesinin kurumsal borçlarýn yeniden yapýlandýrýlmasý sürecinde; borçlu ve kreditörleri toplantýya çaðýrmak, borç yapýlandýrma sürecinde sistemli ve hýzlý ilerlemeyi olanaklý kýlmak için atýlacak adýmlarýn genel ilkelerini belirlemek, borçlu ve kreditörler arasýndaki anlaþmazlýklara arabuluculuk yapmak, gerekli hallerde Kreditörler Komitesinin toplantýlarýna katýlmak ve lider kreditörün atanmasýna yardýmcý olmak gibi yetkileri bulunmaktadýr. Danamodal Malezya Merkez Bankasýnýn bir iþtiraki olarak Aðustos 1998de 5 yýllýk bir süre için kurulmuþtur. Danamodalýn kuruluþ amacý; bankacýlýk sektörüne istikrar kazandýrmak ve sektörü güçlendirmek için sermaye desteði saðlamak olarak belirlenmiþtir. CDRC tamamen gönüllülük esasýna dayandýðýndan ve esnek bir oluþum olduðundan, kurallarý deðil genel ilkeleri bulunmaktadýr. CDRC, nakit akýþýnda sýkýntýlarý bulunan bir þirkete desteðin devam edip etmeyeceði, destek devam edecekse ne þartla devam edeceði hakkýnda kredi alacaklýlarý ile borçlularýnýn yeterli bilgi ile karar almalarýna olanak saðlamaktadýr. Bu amaçlar çerçevesinde CDRC nin kurumsal borçlarý yeniden yapýlandýrma süreci yeniden yapýlandýrma baþvurusunun alýnmasýyla baþlamakta olup, teklifin onaylanarak uygulamaya geçilmesiyle son bulmaktadýr.9 Danamodal Nasional Berhad (Danamodal): Malezya Merkez Bankasýnýn bir iþtiraki olarak Aðustos 1998de 5 yýllýk bir süre için kurulmuþtur. Danamodalýn kuruluþ amacý; bankacýlýk sektörüne istikrar kazandýrmak ve sektörü güçlendirmek için sermaye desteði saðlamak olarak belirlenmiþtir. Baþlangýç sermayesini Merkez Bankasý koymakla birlikte, bankalar da 5-10 yýllýk sýfýr kuponlu tahvillerle Danamodala üye olmuþlardýr. Buna göre, ilk iki yýlda bankalarda reform yapýlmasý ve sonraki üç yýlda hissedarlarýn paylarýnýn azaltýlmasý planlanmýþtýr.10 3. Malezya Uygulamasýnýn Deðerlendirilmesi Malezya 1997 yýlýnda baþlayan ve birçok Asya Ülkesini etkileyen krizden diðer ülkelere kýyasla daha az etkilenmesine karþýn, özellikle krizin etkilerinin yoðun hissedildiði 1998 yýlýnda sorunlu kredilerin toplam krediler içerisindeki payý % 20 seviyelerine yükselmiþtir. Malezya yaþanan bu krizde, TGA sorununun çözümüne yönelik olarak ikili bir yöntem izleyerek, finans sektörü ile reel sektörün rehabilitasyon sürecini birlikte yürütmüþtür. Ayrýca sorunun çözümüne yönelik merkezi ve kamu sermayeli bir VYÞ olan Danahartayý 7 IMF Staff Country Report, Malaysia: Selected Issues, Aðustos 1999, s.64. (http://www.imf.org/ Eriþim: 27.06.2011) 8 Bumin, Ateþ, a.g.e., s.161-162. 9 Duvan, a.g.e., s.48-52. 10 Pelin Ataman Erdönmez ve Burçak Tülay, Seçilmiþ Ülkelerde Borç Yeniden Yapýlandýrmasý Uygulamalarý, TBB Bankacýlýk ve Araþtýrma Grubu, 2001, s.11. 27 GÜNCEL Uygulanan politikalar sonrasý sistemdeki sorunlu varlýklar önemli ölçüde azalýþ göstermiþ, kriz döneminde yüksek oranlara ulaþan TGA stoku, kriz sonrasý normal kabul edilen % 5 seviyelerine kadar gerilemiþtir. kurarak, VYÞ uygulamalarýna aðýrlýk vermiþtir. Sonuç 1998 yýlýnda kamuya ait merkezi bir VYÞ olarak kurulan Danaharta ile, finansal kurumlarý ana faaliyetlerinden uzaklaþtýran TGAlarýn bankacýlýk sisteminden tasfiyesi hedeflenmiþtir. Faaliyette bulunduðu 1998-2005 yýllarý arasýnda TGA seviyesinin % 20lerden % 5 seviyelerine indirilmesinde önemli rol oynayan Danaharta, 2005 yýlý sonu itibariyle TGAlarýn geri dönüþünde % 58lik bir orana ulaþmýþtýr. Bu oran kurulduðu dönemde beklenti olan % 20 - % 50 aralýðýnýn çok üzerindedir.11 Ortaya çýkan bu baþarýda; reel sektör ve finans sektörünün yapýlandýrýlmasýnýn birlikte yürütülmesinin, Danahartaya olan politik desteðin, yapýlan kapsamlý yasal düzenlemelerin ve uygulama kararlýlýðýnýn büyük payý bulunmaktadýr. Malezya krizin etkilerinin ortaya çýkmasý ve tahsili gecikmiþ alacaklarýn yüksek seviyelere ulaþmasý sonrasý, ortaya çýkan sorunun çözümüne yönelik merkezi ve kamu sermayeli VYÞ uygulamasýna yönelmiþ, çözümlemenin merkezi bir kuruluþ tarafýndan yürütülmesi de etkin ve hýzlý çözüm alýnmasýný saðlamýþtýr. Uygulanan politikalar sonrasý sistemdeki sorunlu varlýklar önemli ölçüde azalýþ göstermiþ, kriz döneminde yüksek oranlara ulaþan TGA stoku, kriz sonrasý normal kabul edilen % 5 seviyelerine kadar gerilemiþtir. Diðer taraftan, çözümleme sonrasý geri dönüþ oranlarýnýn % 60 seviyelere yaklaþmasý, yeniden yapýlanma uygulamalarýnda saðlanan baþarýnýn da önemli bir göstergesi olmuþtur. 11 Danaharta Final Report, a.g.e., s.46. Kaynakça -Ataman Erdönmez, Pelin, Burçak Tülay: Seçilmiþ Ülkelerde Borç Yeniden Yapýlandýrmasý Uygulamalarý, TBB Bankacýlýk ve Araþtýrma Grubu, 2001. -Bumin, Mete, Ferhun Ateþ: Sorunlu Bankalarýn Çözümlenmesi Türkiye Deneyimi, Palme Yayýncýlýk, Ankara, 2008. -Duvan, Berke: Türk Bankacýlýk Sisteminde Tahsili Gecikmiþ Alacaklarýn Tasfiyesi ve Þirket Borçlarýnýn Yapýlandýrýlmasý, T.C. Baþbakanlýk Devlet Planlama Teþkilatý Müsteþarlýðý, Uzmanlýk Tezi, Ankara, 2001. -Enoch, Charles, Gillian Garcia, V. Sundararajan: WP/99/139, 1999. Recapitalizing Banks with Public Funds: Selected Issues, IMF Working Papers, -IMF: IMF Global Financial Stability Report: Market Development and Issues, World Economic and Financial Surveys, 2004. -IMF: IMF Staff Country Report, Malaysia: Selected Issues, Aðustos 1999. -Rajandram, C.: Insolvency Systems in Asia An Efficiency Perspective, Australia, 29-30.11.1999. -Saçcý, H.Selçuk: Geliþmiþ ve Geliþmekte Olan Ülkelerde Kredi Karþýlýklarý Uygulamalarý ve Makroekonomik Etkileri, TCMB Uzmanlýk Tezi, Ankara, 2004 -Sipahi, Nihal: Problemli Kredilerin Yeniden Yapýlandýrýlmasý, Uluslararasý Uygulamalar ve Türkiye Örneði, T.C.M.B. Bankacýlýk ve Finansal Kuruluþlar Genel Müdürlüðü, Uzmanlýk Tezi, Ankara, 2003. 28 ÝNCELEME FÝNANSAL REKABET VE FÝNANSAL REKABET SÜRECÝNDE MEVDUAT SÝGORTASI OTORÝTELERÝNÝN YERÝ Ýktisat kuramýnýn temel taþlarýndan biri olan ve birçok iktisadi teorinin özünü oluþturan rekabet kavramýnýn tanýmlanmasý üzerinde iktisatçýlar kesin bir fikir birliðine varamamýþlardýr. Bu nedenle rekabetin her düþünce okulunda farklý bir ifadesi ve önemli bir iþlevi bulunmaktadýr. 1. Temel Çerçeve Toplumsal refahýn maksimize edilmesi adýna piyasa mekanizmasýnýn en önemli varlýk nedenlerinden birisini rekabet teþkil etmektedir. Ekonomideki üretim süreç ve iliþkilerinde, teknolojik yeniliklerde ve yönetim biçimlerindeki geliþim sonucu sürekli yenilenen rekabet kavramý üzerine literatürde tam bir görüþ birliði oluþmamýþtýr.1 TDK tarafýndan ayný amacý güden kimseler arasýndaki çekiþme2 olarak tanýmlanan rekabet kavramý, 4054 Sayýlý Rekabetin Korunmasý Hakkýnda Kanunun 3. maddesinde ve Rekabet Kurumu tarafýndan yayýnlanmýþ olan rekabet terimleri sözlüðünde 3 mal ve hizmet piyasalarýndaki teþebbüsler arasýnda özgürce ekonomik kararlar verilebilmesini saðlayan yarýþ olarak tanýmlanmýþtýr. Daha dinamik bir yaklaþýmla tarihsel perspektiften rekabet kavramý irdelendiðinde de piyasalarýn ve toplumsal iliþkilerin dinamik yapýsýnýn etkisiyle rekabet kavramýnýn içeriði ve kapsamý zamanla beraber ciddi deðiþikliklere uðramýþtýr. Ýktisat kuramýnýn temel taþlarýndan biri olan ve birçok iktisadi teorinin özünü oluþturan rekabet kavramýnýn tanýmlanmasý üzerinde iktisatçýlar kesin bir fikir birliðine varamamýþlardýr. Bu nedenle rekabetin her düþünce okulunda farklý bir ifadesi ve önemli bir iþlevi bulunmaktadýr.4 Bu çerçevede zaman içinde piyasa mekanizmasýnýn etkinliðine inanan klasiklerin statik rekabet anlayýþýndan daha mücadeleci, karmaþýk ve dinamik karaktere sahip rekabet anlayýþý öne çýkmýþtýr. Piyasa ekonomisi modelinin temel dayanaðýný oluþturan rekabetten sýnýrlý kaynaklarýn (sermaye ve üretim faktörleri baþta olmak üzere) en doðru alanlara kanalize edilmesi, üretimde verimliliðin saðlanmasý, gelir daðýlýmýnda eþitsizliði ortadan kaldýrmasý5 ve tüketicilerin korunmasý aracýlýðýyla toplumsal refah ve ekonomik etkinlik üzerinde olumlu etkilerde bulunmasý beklenmektedir. Rekabet ayný zamanda, yenilikleri ve teknolojik geliþmeyi teþvik ederek ülkenin uluslararasý rekabet gücüne katkýda bulunmakta, ekonomik geliþme ve kalkýnmada önemli bir rol oynamaktadýr.6 Geliþmiþ finansal piyasalarda rekabet koþullarýnýn aðýrlaþmasý, bu piyasalarda faaliyet gösteren finansal kuruluþlarýn yaþanan finansal liberalizasyon sürecinin de etkisiyle geliþme potansiyeline sahip olan, daha yüksek kar marjlarýnýn bulunduðu, henüz olgunluk seviyesine ulaþmamýþ, finansal eriþimin sýnýrlý olduðu piyasalarda da faaliyet göstermeye baþlamalarýna neden olmuþtur. Yabancý banka giriþleri ile karlýlýk düzeylerinin düþmesi ihtimaline raðmen yerel bankacýlýk piyasasýnýn oluþan rekabet baskýsý ile daha etkin çalýþmasý, tekonoloji ve know-hom birikiminin ilerlemesi, finansal hizmet ve ürün yelpazesinin geniþlemesi, bankacýlýk modellerinde, iþ yapýþ biçimlerinde ciddi deðiþikliklerin meydana gelmesi ve nihai tahlilde ülke ekonomilerinin dinamizmleri ile büyüme performanslarýnýn artmasý beklenmektedir. Piyasa mekanizmasýndan beklenen faydalarýn ortaya çýkabilmesi adýna gerekli olan dinamiklerden en önemlisi etkin ve serbest bir rekabet yapýsýdýr. Bununla beraber etkin ve serbest bir rekabet yapýsýnýn meydana gelmesi piyasanýn kendi dinamikleri tarafýndan genellikle baþarýlamamaktadýr. Bu nedenle farklý ülkelerdeki alternatif piyasa türleri incelendiðinde, iktisatta idealize edilen tam 1 Hamza Kocatepe, Devlet Yardýmlarýnýn Firmalarýn Rekabet Gücü Üzerine Etkisi, s.99. 2 http://tdkterim.gov.tr/bts/ - 04.07.2012. 3 http://www.rekabet.gov.tr/dosyalar/images/file/Ekonomi/rekabet.pdf - 04.07.2012. 4 Hörüþen Karabýyýk, Rekabet Stratejileri ve Türk Bankacýlýk Sektörü Uygulamasý, s.4. 5 Eriþah Arýcan, v.d., Türk Bankacýlýk Sektöründe Ölçek Ekonomileri Pazar Hakimiyeti ve Rekabet Gücü, Maliyet Etkinliði ve Ölçek Ekonomilerine Ýliþkin Ekonometrik Bir Uygulama, s.37. 6 Rekabet Kurumu, Rekabet El Kitabý, s.10. Çaðdaþ EKÝCÝ Fon Uzman Yardýmcýsý Varlýk Yönetimi Daire Baþkanlýðý 29 ÝNCELEME Rekabet politikasý, teoride ikinci en iyi olarak görülen bir politik seçenektir. Rekabet ve özellikle tam rekabet koþullarýnýn varlýðý en optimal durum olarak kabul görür. Ýdeal durumdan sapmaya yol açacak herhangi bir ihlalin olmasý durumunda rekabeti kýsýtlayacak sýnýrlandýrmalarýn devreye girdiði ikinci en iyi durum oluþturulmaya çalýþýlýr. rekabetçi bir piyasa ile karþýlaþmak hemen hemen imkansýzken, büyük ölçüde iþleyiþinde aksaklýklar bulunan piyasa türleriyle (oligopol ve monopol piyasalar) karþýlaþýlmaktadýr. Bu kapsamda serbest ve eþit rekabet ortamýnýn tesis edilmesi ve tam rekabetçi bir piyasaya yaklaþmak adýna devlet tarafýndan alýnan önlemler ile geliþtirilen mekanizmalar bütününe rekabet politikasý denilmektedir. Piyasa ekonomilerinde hayati bir role sahip olan rekabetin korunmasý için özel yasal düzenlemeler hayata geçirilmekte ve devlete önemli sorumluluklar yüklenmektedir. Piyasa modeli, serbest rekabet anlayýþýna dayansa da, devletin düzenleyici olarak rol almadýðý durumlarda ortaya çýkan tekelleþme ve kartelleþme eðilimleriyle kendi sonunu hazýrlayabilmekte ve kendisinden beklenen tüm faydalarýn yok olmasýna neden olabilmektedir. Bu nedenle rekabetin korunmasý birtakým yasal ve kurumsal düzenlemeleri gerektirmektedir.7 Rekabet politikasý, teoride ikinci en iyi olarak görülen bir politik seçenektir. Rekabet ve özellikle tam rekabet koþullarýnýn varlýðý en optimal durum olarak kabul görür. Ýdeal durumdan sapmaya yol açacak herhangi bir ihlalin olmasý durumunda rekabeti kýsýtlayacak sýnýrlandýrmalarýn devreye girdiði ikinci en iyi durum oluþturulmaya çalýþýlýr.8 Karar süreci bakýmýndan siyasi ve uygulanmasý bakýmýndan da hukuki karakterli olmakla birlikte ekonomik dinamizmi ve performansý doðrudan etkilemesi nedeniyle rekabet politikasý bir açýdan da iktisadi karaktere sahiptir. Özellikle kontrolsüz ve yýkýcý rekabetin iktisat tarihinde geçmiþte ekonomik ve sosyal hayat üzerinde yaratmýþ olduklarý dýþsallýklarýn farkýnda olan y ö n e t i c i l e r, r e k a b e t p o l i t i k a l a r ý n ý n oluþturulmasýnda piyasalarda istikrar ve toplumsal refah artýþý arasýndaki hassas dengeyi göz etmek durumundadýr. Ancak, iktisadi altyapý, ülke ekonomisinin durumu, piyasa aktörlerinin davranýþlarý gibi çok sayýda faktörden etkilenen rekabet politikalarýnýn ekonomik büyümenin ve dinamizmin azalmasý, günümüzün uluslar arasý nitelikteki piyasalarýnda regülasyon arbitrajý gibi olumsuz sonuçlara neden olmasý kuvvetle muhtemeldir. 2. Finansal Sektörde Rekabet Sistem, belirli bir amacýn gerçekleþtirilmesi hedefi doðrultusunda karþýlýklý olarak birbiriyle iliþki içinde bulunan unsurlardan oluþan yapýdýr. Ekonomi bugüne kadar ortaya çýkmýþ olan en geliþmiþ sistemlerden birisidir. Sistemler çok sayýda alt sistemden oluþmaktadýr. Ekonomi içindeki alt sistemlerin en önemlilerinden birisi de finans ve bankacýlýk sektörüdür. Özellikle, son yýllarda yaþanan teknolojik geliþmelerin, finansal yeniliklerin ve finansal eriþim düzeyinde meydana gelen artýþýn sonucu olarak finansal sektörün gerek ülke ekonomileri gerekse de küresel ekonomi içindeki payýnýn ve öneminin her geçen gün arttýðý görülmektedir. Günümüzde bankalarýn çok çeþitli konularda faaliyet göstermeleri nedeniyle, bankalarý ve günümüzün modern bankacýlýðýný kapsayacak geniþ bir taným vermek zor görünmektedir.9 Bununla beraber, bankalar temel olarak kaynaklarýný baþta krediler olmak üzere çeþitli kanallar vasýtasýyla fon ihtiyacý olanlara belirli bir ücret karþýlýðýnda plase eden finansal kuruluþlardýr. Finansal sektörün tasarruflarý yatýrýmlarý kanalize etme, sýnýrlý iktisadi kaynaklarýn etkin biçimde daðýlýmý, yatýrýmý, üretimi ve tüketimi artýrmak suretiyle ekonomik geliþime katký saðlama, saðladýðý alternatif finansman enstrümanlarý ve uygun kaynak maliyetleri ile ekonomik dinamizmi artýrma, riske aracýlýk etme gibi çok sayýda önemli fonksiyonu bulunmaktadýr. Söz konusu iþlevleri yerine getiren finansal sektör içinde bankalar en önemli finansal aracý kurumlardýr.10 Genel anlamda dünya ekonomilerinde yaþanan deregülasyon süreci, ekonomik ve finansal küreselleþme, teknolojik geliþmeler ile finansal piyasalarýn giderek daha da baskýn bir hale gelen inovatif yapýsý, iktisadi faaliyetlerin ve iþletmelerin artan uluslar arasýlaþma düzeyi, ekonomik iliþkilerin ve finansal enstrümanlarýn kompleksite düzeylerinin yükselmesi gerek ulusal gerekse de küresel düzlemde finansal piyasalardaki rekabet ortamýnýn daha da sertleþmesiyle sonuçlanmýþtýr. Finansal piyasalarýn, kuruluþlarýn ve enstrümanlarýn birbirlerine olan entegrasyon düzeyleri ile karmaþýklýk düzeyleri sürekli yükselirken, yoðun rekabet özellikle geliþmiþ ülke piyasalarýnda kar marjlarý ile sermaye karlýlýðýnýn sürekli olarak azalmasýna neden olmuþtur. Ortaya çýkan söz konusu zorlu finansal koþullar ve kaygan zemin, finansal kuruluþlarýn iþletme stratejileri üzerinde de doðrudan belirleyici olmuþtur. 7 Rekabet Kurumu, Rekabet El Kitabý, s.10. 8 Mehmet Atasoy, Türk Sigorta Sektörünün ABye Uyum Sürecinde Rekabet Gücü, s.26-27. 9 Alptekin Güney, Banka Ýþlemleri, s.1. 10 Karabýyýk, a.g.e., s.49. 30 ÝNCELEME Ölümcül karaktere sahip olan finansal ve ekonomik konjonktür çerçevesinde negatif entropinin gerçekleþtirilebilmesi adýna finansal kuruluþlar da iþletme politikalarýný ve stratejilerini gözden geçirerek önemli deðiþikliklere gitmiþtir. Bu çerçevede yoðun rekabet ortamýna entegre olabilmek amacýyla finansal kuruluþlarýn iþ yapýþ biçimleri deðiþirken bir yandan finansal enstrüman ve faaliyet çeþitliliði ile karmaþasý artmýþ, diðer yandan ise satýn almalar ve birleþmeler aracýlýðýyla hem ulusal hem de uluslar arasý ölçekte inorganik büyüme faaliyetlerinin organik büyümeye kýyasla iþletmelerin büyüme stratejilerinin odaðýna daha fazla oturduðu görülmeye baþlanmýþtýr. Böylece yaþanan konsolidasyon dalgasýnýn katalizör rolünün de etkisiyle varlýk büyüklüðü ülke GSYÝHlerinden daha yüksek olan, çok sayýda ülkede faaliyet gösteren ve/veya faaliyetleri bulunan devasa büyüklükte, uluslar arasýlýk düzeyi oldukça yüksek, karmaþýk finansal iliþkiler örüntüsüne ve organizasyonel yapýlanmaya sahip finansal kuruluþlar ortaya çýkmýþtýr. Faaliyetlerinin doðasý gereði diðer iþletmelere nazaran çok daha fazla iktisadi birimle finansal iliþkileri bulunan bankalarýn aracýlýk faaliyetleri nedeniyle ülkelerin ekonomik büyümeleri ve dinamizmleri üzerinde önemli rolünün bulunmasý, rekabete olan duyarlýlýðý ve diðer iktisadi aktörlerin büyük çoðunluðuyla iktisadi baðlarýnýn bulunmasý nedeniyle krizlere eðilimli olmalarý ile sektörel krizlerin üzerinden büyük çaplý ekonomik ve sosyal maliyetlere neden olmasý bankacýlýk sektörünün devletler tarafýndan ayrýcalýklý bir sektör olarak kabul edilmesinde etkili olmuþtur. Yakýn dönemde dünyada ve ülkemizde yaþanan finansal krizler, iþlevleri itibarýyla genel ekonomik yapý içinde önemli bir yere sahip olan bankalarýn sorunlu hale gelmesinin finansal piyasalarda ne kadar büyük ölçekli istikrarsýzlýklar yaratabildiðini g ö s t e r m e s i b a k ý m ý n d a n ö n e m l i d i r. 3. Bankacýlýk Sektöründe Rekabetin Düzenlenmesi Yukarýda genel hatlarý çizilen rekabet ortamý ile yaþanan son global karakterli kriz sürecinde finansal piyasalarda yaþanan rekabetin ve rekabet kaynaklý yeniliklerin oynadýðý rol, rekabetin en yoðun yaþandýðý sektörlerden birisinin de finansal sektör, özellikle de bankacýlýk sektörü olduðunu ortaya koymuþtur. Ekonomi içindeki öneminin yaný sýra aþýrý rekabetin sektörel kýrýlganlýklarý tetiklemesi ve bankacýlýk sektörü orijinli istikrarsýzlýklarýn, bankalarýn yaygýn bir iktisadi iliþkiler aðýna sahip olmasý nedeniyle bulaþma etkisi aracýlýðýyla yüksek maliyetlere yol açmasý bankacýlýk sektörünün düzenlenmesine ve denetlenmesine devletlerin özel bir önem atfetmeleriyle sonuçlanmýþtýr. Bu nedenle bankacýlýk sektörünün etkin bir biçimde çalýþabilmesi adýna devletler yoðun düzenlemeler ve denetim prosedürlerini benimsemiþtir. Baþka bir ifadeyle finansal sistem ekonominin diðer sektörleriyle karþýlaþtýrýldýðýnda devletin aðýr düzenlemeler yaptýðý bir sektördür ve bankalar da bu düzenlemeler altýnda faaliyet göstermektedir.11 Bankacýlýk sektörüne iliþkin düzenlemelerin odak noktalarýndan birisini, sektördeki rekabet oluþturmaktadýr. Bankacýlýk sektörünün ve bankacýlýk faaliyetlerinin kendine has dinamiklerinin bulunmasý, geleneksel rekabet kurallarýnýn ve prosedürlerinin bankacýlýk sektörüne uygulanmasýný önlemektedir. Bankacýlýk sektörüne iliþkin düzenlemelerin odak noktalarýndan birisini, sektördeki rekabet oluþturmaktadýr. Bankacýlýk sektörünün ve bankacýlýk faaliyetlerinin kendine has dinamiklerinin bulunmasý, geleneksel rekabet kurallarýnýn ve prosedürlerinin bankacýlýk sektörüne uygulanmasýný önlemektedir. Bu nedenle bankacýlýkta rekabete iliþkin farklý düzenlemeler, prosedürler ve denetim mekanizmalarýnýn benimsenmiþ olmasý olaðandýr. Öncelikli olarak ABDde baþlayan, ancak kompleks finansal ürünler aracýlýðýyla hýzlý biçimde küresel bir nitelik kazanan son global bazlý krizde, finansal sorunlarýn sistematik bir hal almadan giderilmesinin ve söz konusu krizle mücadelenin en düþük maliyetle gerçekleþtirilmesinin, kaynaklarýn sýnýrlýlýðý ilkesi çerçevesinde mecburi olduðu teyit edilmiþtir. Özellikle krizle mücadele kapsamýnda geçici ve palyatif karakterli önlemlere baþvurularak yapýsal ve köklü önlemlerin ihmal edilmesi, daha büyük sorunlarýn ve yeni kýrýlganlýklarýn kaynaðýný teþkil etmiþtir. Reaktif politikalarýn krizle mücadele açýsýndan yetersiz kalmasý ve maliyetli olmasý, proaktif politika setleri geliþtirilmesinin önemini ortaya koymuþtur. Bu kapsamda proaktif politika setinin en önemli unsurlarýndan birisi olarak bankacýlýk sektörüne yönelik rekabet politikalarýnýn etkin biçimde geliþtirilmesi ve tesis edilmesi önemlidir. Diðer endüstrilerde olduðu gibi bankacýlýk sektöründe de rekabetle arzulanan, etkinliði saðlamak ve sosyal refahý maksimize etmektir.12 Bununla birlikte rekabet kendisinden beklenen faydanýn elde edilmesi açýsýndan hassas bir süreçtir. Bu durumda özellikle rekabet süreci üzerinde etkili olan çok sayýda faktörün 11 M.Necat Coþkun, v.d., Türkiyede Bankacýlýk Sektörü Piyasa Yapýsý, Firma Davranýþlarý ve Rekabet Analizi, s.1. 12 M.Necat Coþkun, v.d., a.g.e., s.42. 31 ÝNCELEME Ulusal karakteri baskýn olan mevcut finansal güvenlik aðý yapýlanmasý, günümüzün karmaþýk, çok geniþ bir alanda faaliyet gösteren uluslararasý finansal kuruluþlarý ile sofistike finansal enstrümanlarýný ve piyasalarýný düzenleme ve denetleme konularýnda yetersiz kalmýþtýr. bulunmasýnýn rolü vardýr. Bu faktörlerden en önemlilerinden birisi de çeþitli düzenleme kurallarý ve denetim mekanizmalarýndan oluþan kamusal müdahalelerdir. Özellikle rekabet sürecinin etkinliðinin saðlanmasý ve aþýrý rekabetin ekonomi üzerindeki yýkýcý etkilerinin azaltýlmasý için gerekli olan rekabet sürecine iliþkin hassas dengenin oluþturulabilmesi adýna, devletler baþta bankacýlýk olmak üzere çeþitli kritik nitelikteki sektörlerde rekabet sürecine iliþkin çeþitli kurallar tesis etmiþtir. Güçlü düzenlemelere ve kurumsal çatýya sahip olan ülkeler finansal çalkantýlara daha az eðilimlidirler. Ýyi dizayn edilmiþ finansal çatý, ayný zamanda rekabetin finansal istikrar üzerine olan potansiyel zararlý etkilerinin azaltýlmasýna da yardýmcý olmaktadýr.13 Devletin bankacýlýk sektöründeki rekabetin düzeyini ve etkinliðini artýrmak amacýyla gerçekleþtirdiði kamusal müdahalelerin ve düzenlemelerin beklentilerin aksi yönde sonuçlara yol açmasý da olaðandýr. Bu kapsamda öne çýkan temel ikilem, finansal istikrarýn korunmasý ile etkin bir rekabet sürecinin ayný anda gerçekleþtirilmesidir. Baþka bir ifadeyle, temel sorun yoðunlaþmanýn çok, rekabetin az ama karlýlýðýn yüksek olduðu bir bankacýlýk yapýsýnýn mý, yoksa yoðunlaþmanýn az ama rekabetin yüksek olduðu bir bankacýlýk yapýsýnýn mý14 tercih edilmesi gerektiðiyle ilgilidir. Finansal kuruluþlarýn ve faaliyetlerinin karmaþýklýk ve uluslar arasýlýk düzeyi her geçen gün artmaktadýr. Bununla beraber, finansal kuruluþlarýn düzenlenmesinden, denetlenmesinden ve çözümlenmesinden sorumlu olan mercilerin aðýrlýklý olarak ulusal karakterli olduklarý görülmektedir. Finansal güvenlik aðlarýnýn, düzenleme ve denetim mekanizmalarýnýn kýsmen veya tamamen ulusal yapýya sahip olmalarý, küresel ekonomik krizle mücadelede yetersiz kalýnmasýna neden olmuþtur. Baþka bir ifadeyle, ulusal karakteri baskýn olan mevcut finansal güvenlik aðý yapýlanmasý, günümüzün karmaþýk, çok geniþ bir alanda faaliyet gösteren uluslararasý finansal kuruluþlarý ile sofistike finansal enstrümanlarýný ve piyasalarýný düzenleme ve denetleme konularýnda yetersiz kalmýþtýr. Karmaþýklýk, uluslar arasýlýk, regülasyon arbitrajý kaynaklý rekabet dezavantajý endiþeleri gibi faktörlerin etkisiyle krizle mücadele doðrultusunda yapýlmasý gereken müdahalelerin gecikmesi 13 M.Necat Coþkun, v.d., a.g.e., s.41. 14 Karabýyýk, a.g.e., s.101. 15 Aylin Tuna, Türk Bankacýlýk Sisteminin Rekabet Yapýsý, s.70-71. 32 krizin maliyetlerini artýrýrken, gerçekleþtirilen müdahalelerden ve alýnan önlemlerden istenilen sonuçlarýn elde edilememesi mevcut finansal güvenlik aðý ve ilgili altyapýlarýn gözden geçirilmesi gerektiðini ortaya koymuþtur. Yeni bir denetim anlayýþýnýn ve yapýsýnýn geliþtirilmesi ihtiyacý doðrultusunda, ülkelerin ulusal düzenleme ve denetleme anlayýþýndan kurtularak daha global bir denetim felsefesine sahip olmalarý gerektiði açýktýr. Ayrýca bu kapsamda ülkelerin ulusal düzenleme ve denetim politikalarý ile mercilerini birbirleriyle uyumlaþtýrmalarý düzenleme çerçevesinin etkinliði açýsýndan önem kazanmaktadýr. 4. Rekabetin Ölçümü: Endeks Yaklaþýmlarý Bankacýlýk sektöründeki rekabet düzeyinin ölçülmesinde yapýsal ve yapýsal olmayan modellerden faydalanýlmaktadýr. Iwata Modeli, Bresnahan-Lau Modeli, Panzar Rosse Modeli, Lerner Endeksi gibi yapýsal olmayan modellerin yaný sýra uygulamada en çok kullanýlan endeks yaklaþýmýnýn da yer aldýðý yapýsal modeller de bulunmaktadýr. Sahip olduklarý eksikliklere raðmen dünyada birçok ülkede bankacýlýkta rekabet düzeyinin ölçümü ve devralma/birleþme iþlemlerinin onayýnda düzenleme ve denetim otoriteleri temel görüþlerinin oluþturulmasýnda çoðunlukla endeks yaklaþýmlarýndan faydalanmaktadýr. Çalýþmamýzýn kapsamý gereði literatürde en çok yer alan ve uygulamada en çok kullanýlan endeks modelleri olan Yoðunlaþma Oraný ile Herfindahl-Hirshman Endeksi (HHE) kýsaca ele alýnmýþtýr. Yoðunlaþma Oraný aktif toplamý, mevduat veya krediler gibi çeþitli büyüklüklerden biri baz alýnarak sýralanmýþ bankalardan ilk M tanesinin temel alýnan kriter açýsýndan toplam deðerinin, ayný kriter açýsýndan o bankalarýn yer aldýðý endüstride gerçekleþen toplam deðere oranlanmasý ile bulunmaktadýr.15 Bu çerçevede en yoðun olarak 4 firmadan oluþan yoðunlaþma endekslerinden faydalanýldýðý görülmektedir. Piyasadaki söz konusu yoðunlaþma oraný %0 ise tam rekabetçi, %0%40 aralýðýnda ise monopolcü rekabet, %40%60 aralýðýnda ise zayýf oligopol, %60tan yüksek ise güçlü oligopol, %100 ise monopol piyasa durumlarýnýn bulunduðu kabul edilmektedir. Yoðunlaþma endeksleri piyasadaki rekabet gücünün ölçümünde küçük firmalarý dikkate almamasý nedeniyle HerfindahlHirshman Endeksine göre uygulamada arka planda kalmýþtýr. ÝNCELEME Yoðunlaþma oraný yönteminin aksine büyük bankalarýn yanýnda diðer firmalarýn da sektörel rekabet üzerindeki etkilerini dikkate alan Herfindahl-Hirshman Endeksi (HHE), endüstride yer alan bankalarýn her birinin pazar paylarýnýn karelerinin toplanmasý yoluyla hesaplanmaktadýr. Matematiksel HHEyi þu þekilde formülize etmek mümkündür: n HHE= (Si)2 i=1 Uygulamada HHEsi 1000den küçük endüstriler tam rekabet, 1000-1800 arasý olanlar monopolcü rekabet, 1800den büyük endüstriler oligopol kapsamýnda mütalaa edilirler.16 Türk Bankacýlýk sektörünün 1999-2010 yýllarý arasýndaki aktif toplamý, kredi ve mevduat verileri kullanýlarak hesaplanan HHE deðerlerine bakýldýðýnda yoðunlaþmanýn hýzla arttýðý, endeks deðerinin 1000-1200 bandýnda kaldýðý, monopolcü rekabet özellikleri gösterdiði görülmektedir.17 Son yýllarda Türk bankacýlýk sektörünün tam rekabetten giderek uzaklaþmasý sektörde yaþanan birleþme ve devralma trendine baðlanabilecektir. 18 5. Finansal Rekabette Mevduat Sigortasý ve Çözümleme Faaliyetleri 5.1. Mevduat Sigortasý Devlet müdahalelerinin piyasalarýn iþleyiþi ve piyasa aktörleri üzerinde baþta rekabet olmak üzere olumlu veya olumsuz çok sayýda yansýmalarý ortaya çýkmaktadýr. Devletlerin piyasa müdahalelerinin en sýk görülenlerinden birisi de mevduat sigortasý uygulamasýdýr. Mevduat sigortasý sistemi temel olarak finansal istikrarsýzlýklarýn ortaya çýktýðý dönemlerde bankalardan kaçýþ eðilimini (bank-run) önleyerek ve piyasayý disipline ederek bankacýlýk piyasasýnda istikrarýn saðlanmasýný amaçlamaktadýr. Bireysel ve kurumsal tasarruflarýn yastýk altý ve atýl biçimde kalmasý yerine finansal sisteme aktarýmýný destekleyen mevduat sigortasý, böylelikle daha düþük kaynak maliyetinin de etkisiyle yatýrýmý ve ekonomik büyümeyi de olumlu etkilemektedir. Bunlarýn yaný sýra mevduat sigortasýnýn diðer iþlevleri olarak mudilerin korunmasý ile yeni ve küçük bankalara rekabet gücü saðlamasý da gösterilebilir. Genel olarak literatürde mevduat sigortasý uygulamalarýnýn etki düzeyi uygulanan mevduat sigortasý sisteminin yapýsýna baðlý olmakla birlikte bir yandan piyasa aktörlerinin finansal kuruluþlar üzerindeki denetim etkinliklerini azaltýcý, diðer yandan bankalarýn ahlaki tehlike eðilimlerini ve buna baðlý olarak da riskli faaliyetlerini artýrýcý etkide bulunacaðýna dair genel bir kaný yer almaktadýr. Bu durum özellikle mevduat sigortasý garanti kapsamýnýn daha yüksek olduðu veya sabit oranlý mevduat sistemlerinde daha da açýk bir þekilde ortaya çýkmaktadýr. Bu gibi durumlarda mevduat sigortasý garantisine güvenden faydalanan aslýnda rekabet gücü düþük ve mali yapýsý sorunlu olan finansal kuruluþlarýn diðer kuruluþlara nazaran daha yüksek maliyetlerle baþka bir ifadeyle daha fazla risk üstlenerek kaynak arayýþýna girmelerini teþvik etmektedir. Böylece daralan marjlar baþta karlýlýk olmak üzere, söz konusu finansal kuruluþlarýn mali bünyelerinde zayýflamaya neden olmakta ve bankacýlýk sektöründeki kýrýlganlýðýn artmasýna neden olmaktadýr. Diðer taraftan riske göre düzeltilmiþ mevduat sigortasý primleri ile bankalar risklerini azaltmaya yönelirler ve bu da yoðun rekabet ortamlarýnda fonlarýn maliyetlerinin azaltýlmasýna yardýmcý olur.19 Bankacýlýk sektöründe mevduat sigorta sisteminin uygulanýyor olmasý herhangi bir banka paniðine karþý bankalarý güvence altýna aldýðýndan, bankacýlýk sektöründe istikrar saðlamakta bu suretle de bankalarýn rahatça mevduat toplamalarý ve kredi vermelerine imkan vermektedir. Bankacýlýk sektöründe mevduat sigorta sisteminin uygulanýyor olmasý herhangi bir banka paniðine karþý bankalarý güvence altýna aldýðýndan, bankacýlýk sektöründe istikrar saðlamakta bu suretle de bankalarýn rahatça mevduat toplamalarý ve kredi vermelerine imkan vermektedir. Ancak mevduat sigortasý özellikle büyük bankalar açýsýndan maliyeti artýrdýðý yönünde eleþtirilirken, küçük bankalarýn serbestçe büyük bankalarla rekabet etme þansýný artýrmaktadýr.20 Ahlaki tehlike ve finansal istikrar gibi yönler de göz önüne alýnarak mevduat sisteminin sektörde faaliyet gösteren bankalarýn aþýrý risk alýmlarýný önleyecek þekilde dizayn edilmesi gereklidir. Mevduat sigortasý uygulamasýnýn risk alýmýný artýrýcý etkileri, etkin bir denetim sistemi ile sermaye ve likiditeye iliþkin düzenlemeler yardýmýyla giderilebilir. 5.2. Çözümleme Çerçevesi ve Rekabet Sýnýrlý kaynaklarýn daha etkin alanlara kanalize edilebilmesi amacýyla eþit piyasa koþullarýnda baþarýsýz olan firmalarýn faaliyet gösterdikleri sektörlerden ayrýlmalarý beklenmektedir. 16 Erdal Ünsal, Mikro Ýktisat, s.431. 17 M.Necat Coþkun, v.d., a.g.e., s.86. 18 Arýcan, v.d., a.g.e., s.111. 19 Gamze Göçmen Yaðcýlar, Türk Bankacýlýk Sektörünün Rekabet Yapýsýnýn Analizi, s.93-94. 20 Karabýyýk, a.g.e., s.77 33 ÝNCELEME Çözümleme yöntemlerinin uygulanmasý bankacýlýk sektöründeki rekabet üzerinde doðrudan etkili olurken, uzun vadede rekabet perspektifinde söz konusu sürecin rekabetle ilgili düzenlemeler ve mercilerle yakýn bir iþbirliði ile yürütülmesi önem kazanmaktadýr. Bununla birlikte iflasý genellikle ekonomik yapýnýn ve istikrarýn hemen hemen tümü üzerinde etkili olan bankacýlýk sektörünün diðer sektörlere nazaran ayrý bir konumu ve önemi bulunmaktadýr. Bu nedenle bankalarýn faaliyetlerinin düzenlenmesi ve denetlenmesinde olduðu gibi, bankalarýn mali durumlarýnýn bozulmasý ve iflaslarý halinde de uygulanacak prosedürler ile bu prosedürleri yerine getirecek merciler tesis edilmiþtir. Bu çerçevede, çözümleme otoriteleri bankalarýn çözümlenmesi adýna temel olarak bankanýn mevcudiyetinin sürdürülmesi veya tasfiye edilerek mevcut finansal yapýnýn dýþýna çýkarýlmasý alternatifleriyle karþý karþýyadýr. Daha teknik bir ifadeyle, bir taraftan sorunlu hale gelen bankalarýn yaþatýlmasý için bankaya doðrudan kaynak aktarýmý yapýlmasýyla mali bünyesi güçlendirilerek bankanýn satýþ, devir veya birleþme yoluyla çözümlenmesi saðlanabildiði gibi; diðer taraftan satýþ, devir veya birleþme yoluyla sektörde faaliyetlerine devam etmesi mümkün olmayan bankalarýn ise, iflas yoluyla tasfiye iþlemi gerçekleþtirilerek, mevduat sahiplerine sigorta kapsamýnda mevduat geri ödemesi yapýldýktan sonra banka varlýklarýnýn tasfiyesi yoluyla bankanýn diðer yükümlülüklerinin karþýlanmasý saðlanmaktadýr. Çözümleme yöntemlerinin uygulanmasý bankacýlýk sektöründeki rekabet üzerinde doðrudan etkili olurken, uzun vadede rekabet perspektifinde söz konusu sürecin rekabetle ilgili düzenlemeler ve mercilerle yakýn bir iþbirliði ile yürütülmesi önem kazanmaktadýr Her ne kadar sistemik öneme sahip kuruluþlarýn çözümlenmesinde devlet hala daha aktif rol oynuyor olsa da, son zamanlarda finansal kurtarma operasyonlarýnýn yüksek maliyeti ve toplumsal tepkiler nedeniyle daha piyasa ve özel sektör temelli çözümleme yaklaþýmlarýnýn önem kazandýðý bir trend ortaya çýkmýþtýr. Çözümleme faaliyetleri kapsamýnda sorunlu bankanýn satýþýnýn, devrinin/birleþmesinin kime/kimle yapýldýðý rekabet perspektifinde önemlidir. Bu nedenle, gerek söz konusu iþlemler öncesinde gerekse de sonrasýnda sürecin sürekli bir denetim altýnda tutularak rekabet açýsýndan da ayrýntýlý biçimde analiz edilmesi gereklidir. Ayrýca, köprü banka, iyikötü banka, kýsmi veya tam devletleþtirme iþlemlerinde çözümleme otoritesinin temel amacýnýn çözümlemeye konu olan bankayý ve varlýklarýný mümkün olan en kýsa sürede, en düþük maliyetle çözümlemek olmalýdýr. Bu çerçevede, ABYnin hangi koþullarda, ne þekilde gerçekleþtirileceði ve geri alýnacaðý, köprü banka 34 ve iyi-kötü banka gibi özel çözümleme uygulamalarýna iliþkin hukuki altyapýnýn açýk, þeffaf biçimde tesis edilmesinin yaný sýra banka yönetim kadrosunun deðiþtirilmesi, banka faaliyetlerinin sýnýrlandýrýlmasý, sermaye ve likidite yükümlülüðünün artýrýlmasý gibi yapýsal önlemlerin alýnmasý çözümleme sürecinin etkinliði ve sektördeki rekabetin korunmasý adýna önemlidir. 5.3. TBTF/SIFI Politikasý Günümüzde baþta finansal kuruluþlar olmak üzere iþletmelerin karmaþýk organizasyonel yapýlara, iþ modellerine ve iktisadi baðlantýlara sahip olmasý, iþletmelerin sistemik istikrarýn bozulmasýna neden olmaksýzýn etkin biçimde çözümlenmelerini imkansýz bir duruma g e t i r m i þ t i r. B u d u r u m b a n k a l a r ý n çözümlenmesine iliþkin paradigmanýn deðiþimini zorunlu kýlarken, yeni politika setlerinin ve çözümleme araçlarýnýn ortaya çýkmasýna neden olmuþtur. Bu politikalardan birisi de SIFI/TBTF politikasýdýr. Bazý finansal kuruluþlarýn iflaslarýnýn ekonomi üzerinde yaratacaðý derin tahribatýn önlenmesi adýna ülkelerin söz konusu kuruluþlarýn iflaslarýný çeþitli mekanizmalar aracýlýðýyla önlemeye çalýþtýklarý görülmektedir. Ekonomik, sosyal ve siyasi gerekçeler ve kaygýlarla SIFIlarýn/TBTFlerin iflaslarýnýn önlenmesini amaçlayan devletlerin ve hükümetlerin, sistematik riskle iliþkili olarak takip ettikleri bu politikaya SIFI/TBTF Politikasý denilir. Temel amaç, riskin yayýlma etkisiyle sistemik riske dönüþerek, zincirleme reaksiyonlar sonucunda diðer kuruluþlar ve piyasalar için ölümcül bir konjonktürün ortaya çýkmasýnýn önlenmesidir. SIFI/TBTF politikalarý serbest piyasa ekonomisinin en temel ilkelerinden birisi olan rekabetçilik ilkesine aykýrý yapýdadýr. SIFI/TBTF politikasýnýn açýk ya da zýmni biçimde devletler tarafýndan politika olarak benimsenmeye baþlamasý sonrasýnda, þirketlerin SIFI/TBTF olarak iflas olasýlýðýný ortadan kaldýrmak ve bu durumun getirdiði diðer avantajlardan faydalanmak istedikleri görülmüþtür. Ýflaslarýna devlet tarafýndan izin verilmeyeceði algýsý, müþterilerin tasarruflarýný büyük ve sistemik öneme sahip olan finansal kuruluþlara kanalize etmelerinde etkili olurken, bu kuruluþlarýn diðer finansal kuruluþlara nazaran daha kolay ve daha düþük maliyetle kaynak toplayabilmelerine imkan vermektedir. SIFI/TBTF politikasý bir banka yerine devlet garantisi altýnda olmayý tercih eden müþterilerin risk izleme, fiyatlama gibi konulara iliþkin beklentilerinin yanlýþ biçimde oluþmasýna neden ÝNCELEME olmaktadýr. Söz konusu politika hem büyük bankalarýn risk alýmýný teþvik ederek bankalar açýsýndan, hem de müþteriler açýsýndan ahlaki risk sorununa yol açarak piyasa disiplininin bozulmasýna neden olmakta ve bankacýlýk sektörünün kýrýlganlýðýný artýrmaktadýr. SIFI/TBTF politikasý mevduat sigortasý kapsamýnýn sigortalý mudilerin yaný sýra sigortalý olmayan mudileri ve diðer alacaklýlarý da kapsayacak þekilde geniþlemesine yol açarak olasý kurtarma operasyonlarýnýn maliyetlerinin yükselmesine ve maliyetlerin vergi mükelleflerine yansýtýlmasýna neden olmaktadýr. SIFI/TBTF politikasýna yöneltilen eleþtirilerin baþýnda ahlaki tehlike sorununa yol açmasý bulunmaktadýr. TBTF olan veya sistemik açýdan sahip olduðu önem nedeniyle devletler tarafýndan kurtarýlmasý beklenen finansal kuruluþlarýn, sahip olduklarý söz konusu garanti nedeniyle daha riskli faaliyetlere yöneldikleri ve risk yönetimine verdikleri önemin karlýlýk ve rekabet dinamiklerinin arkasýnda kaldýðý görülmektedir. Baþka bir deyiþle, devlet garantisi bankalarýn risk yönetimine iliþkin iç disiplinlerinin azalmasýna neden olmaktadýr ve bankalarýn risk alma eðilimlerini artýrmaktadýr. SIFI/TBTF politikasý bir yandan sistemik bir krizi önleyerek bu tarz bir krizden en çok etkilenmesi beklenen küçük ve orta ölçekli finansal kuruluþlarý korurken, diðer bir yandan ise rekabet düzleminde küçük ve orta ölçekli finansal kuruluþlar adýna büyük finansal kuruluþlara karþý rekabet dezavantajý yaratmaktadýr. çýkarak uluslar arasý nitelikli bir çehreye bürünmüþtür. Bu nedenle rekabet politikalarýnýn uluslar arasý perspektife sahip olmasý, ulusal rekabet politikalarýnýn birbiriyle uyumlu bir içeriðe sahip olmalarý günümüz koþullarýnda bir zorunluluk haline gelmiþtir. Bankacýlýk sektöründeki rekabetin düzenlenmesi aracýlýðýyla iyi dizayn edilmiþ bir finansal çatýnýn tesisi, bankacýlýk sektörünün etkinliðinin artýrýlmasý ve aþýrý rekabetin sektör ve ekonomi genelinde yol açabileceði olumsuz dýþsallýklarýn önlenmesinin yaný sýra bankalarýn iflas risklerinin azaltýlmasý ile gelecekte ortaya çýkmasý muhtemel bankacýlýk krizlerinin önlenmesi adýna adil ve rekabetçi bir rekabet yapýsýnýn tesis edilmesi, daha güçlü, daha az riskli, daha güvenilir, kurumsal yönetiþim ve risk uygulamalarý daha kuvvetli bir finansal sistemin oluþturulmasý hedeflenmektedir. Devlet müdahalelerinin ekonomi ve piyasalar üzerindeki etkilerini kestirebilmek günümüzün karmaþýk ekonomik yapýsýnda oldukça zordur. Devlet müdahalesi kapsamýndaki mevduat sigortasý ve çözümleme faaliyetleri de finansal rekabet üzerinde etkili olmaktadýr. Bu çerçevede otoritelerin önüne çýkan temel ikilem finansal istikrarýn korunmasý ile etkin bir rekabet sürecinin ayný anda tesis edilmesidir. Bu çerçevede; SONUÇ - Mevduat sigortasý sistemi, ahlaki tehlike ve finansal istikrar gibi hususlarý da gözeterek piyasadaki rekabetin ve piyasa dinamizminin düzeyini artýracak yapýsal unsurlara sahip olmalýdýr. Finansal piyasalar ile bu piyasalarda tezahür eden rekabetin doðasýnýn dinamik yapýsý, söz konusu piyasalara iliþkin düzenleme ve denetim mercileri ile mekanizmalarýnýn da dinamik olmasýný zorunlu kýlmýþtýr. Bu doðrultuda rekabet ulusal ölçekli bir paradigma olmaktan - Çözümleme çerçevesi piyasa mekanizmasýnýn kalbi olan rekabet dikkate alýnarak oluþturulmalý, çözümleme stratejileri rekabet perspektifinden titiz biçimde analiz edilmeli ve söz konusu süreç rekabete iliþkin düzenlemeler ve otoritelerle uyumlu biçimde yürütülmelidir. Kaynakça -Hörüþen Karabýyýk, Rekabet Stratejileri ve Türk Bankacýlýk Sektörü Uygulamasý, Zonguldak Karaelmas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Ýktisat Anabilim Dalý, Yüksek Lisans Tezi, Zonguldak, 2005. -Alptekin Güney, Banka Ýþlemleri, 2.Baský, Beta Yayýncýlýk, Ýstanbul, 2008. -Aylin Tuna, Türk Bankacýlýk Sisteminin Rekabet Yapýsý ve Piyasa Analizi, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Ýktisat Anabilim Dalý, Yüksek Lisans Tezi, Eskiþehir, 2010. -Erdal Ünsal, Mikro Ýktisat, Geniþletilmiþ 2.Baský, Ýmaj Yayýnevi, Ankara, 2003. -Eriþah Arýcan, v.d., Türk Bankacýlýk Sektöründe Ölçek Ekonomileri Pazar Hakimiyeti ve Rekabet Gücü, Maliyet Etkinliði ve Ölçek Ekonomilerine Ýliþkin Ekonometrik Bir Uygulama, Türkiye Bankalar Birliði Yayýnlarý, Yayýn No:278, Ýstanbul, 2011. -Gamze Göçmen Yaðcýlar, Türk Bankacýlýk Sektörünün Rekabet Yapýsýnýn Analizi, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Ýþletme Anabilim Dalý, Doktora Tezi, Isparta, 2010. -Hamza Kocatepe, Devlet Yardýmlarýnýn Firmalarýn Rekabet Gücü Üzerine Etkisi, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Maliye Anabilim Dalý, Yüksek Lisans Tezi, Isparta, 2007. Devlet müdahalelerinin ekonomi ve piyasalar üzerindeki etkilerini kestirebilmek günümüzün karmaþýk ekonomik yapýsýnda oldukça zordur. Bu çerçevede otoritelerin önüne çýkan temel ikilem finansal istikrarýn korunmasý ile etkin bir rekabet sürecinin ayný anda tesis edilmesidir. -Mehmet Atasoy, Türk Sigorta Sektörünün ABye Uyum Sürecinde Rekabet Gücü, Marmara Üniversitesi Bankacýlýk ve Sigortacýlýk Enstitüsü Sigortacýlýk Anabilim Dalý, Yüksek Lisans Tezi, Ýstanbul, 2010. -M. Necat Coþkun, v.d., Türkiyede Bankacýlýk Sektörü Piyasa Yapýsý, Firma Davranýþlarý ve Rekabet Analizi, Türkiye Bankalar Birliði Yayýnlarý, Yayýn No:280, Ýstanbul, 2012. -Rekabet Kurumu, Rekabet El Kitabý, 2.Baský, Yayýn No: 238, Ankara, www.rekabet.gov.tr/dosyalar/belgeler/belge302/rkelkitabi.pdf. -http://tdk.gov.tr/ -http://www.rekabet.gov.tr/ 35 HUKUK ÝDARÝ YARGI KARARLARININ YERÝNE GETÝRÝLMESÝNDE ÝMKÂNSIZLIK HALÝ VE ÝDARENÝN SORUMLULUÐUNA ETKÝSÝ Modern devlet düzeninde siyasal meþruluk, yasama, yürütme ve yargý kuvvetleri arasýndaki çatýþma, uzlaþma veya iþbirliðinin tarihsel geliþimine göre biçimlenmiþtir. Yargý kuvvetinin yürütme kuvvetinden ayrýþmasý ya da yürütme kuvvetinin, yüzyýllar boyunca uhdesinde tuttuðu yargý gücünü terk etmesi kolay olmamýþtýr. I. Giriþ Ýdari yargý makamlarýnca verilen kararlarýn gereklerinin yerine getirilmesi, hukuk devleti ilkesinin unsurlarýndan biri olan hukuka baðlý idare anlayýþýnýn gereði olduðu gibi özellikle devlet aygýtýna karþý temel hak ve özgürlükler ile donatýlmýþ bireyin de güvencesidir. Bu hususta idarenin zaafiyet içinde olmasý toplum ve birey üzerinde bazý olumsuzluklara yol açabilir. Örneðin toplumsal düzeyde hukuk düzenine olan güven zedelenir ve mahkemeler hakkýn soyut olarak tescil edildiði birer noterlik makamýna dönüþür. Bireyler nazarýnda ise hukuksal olaný belirleyen siyasalýn, bir baþka deyiþle egemenin giderek meþruluðunu kaybetmesi tehlikesi belirebilir. Zira modern devlette siyasal meþruluk yasama, yürütme ve yargý kuvvetleri arasýndaki çatýþma, uzlaþma veya iþbirliðinin tarihsel geliþimine göre biçimlenmiþtir. Yargý kuvvetinin yürütme kuvvetinden ayrýþmasý ya da yürütme kuvvetinin, yüzyýllar boyunca uhdesinde tuttuðu yargý gücünü terk etmesi kolay olmamýþtýr. Bundan dolayýdýr ki yürütme gücü ve dolayýsýyla idare aygýtý zaman zaman eski alýþkanlýklarýný devam ettirme çabasý içine girmektedir. Bu baðlamda yürütme gücü/idare kendisini sýnýrlayan, denetleyen veya bir takým iþlem ve eylemleri yapmaya icbar eden yargý kararlarýnýn gereklerini yerine getirmeyerek, bir baþka deyiþle yargý kararlarýný etkisizleþtirerek eski gücünü korumak istemektedir. Böylece giriþ ya da ilk maddelerinde hukuk devleti ilkesine yer verilen ama gündelik hayatta her daim delinen anayasalara tanýk olmaktayýz. Yrd.Doç.Dr. Bahadýr APAYDIN Maltepe Üniversitesi Ýdare Hukuku Anabilim Dalý Öðretim Üyesi 36 Türk hukuk sisteminde yukarýda belirttiðimiz mahzurlarýn önüne geçmek adýna anayasal ve yasal düzlemde bir takým kurallar getirilmiþtir. Bu düzenlemelerden baþta geleni 82 Anayasasýnýn 2. maddesinde yer verilen hukuk devleti ilkesidir. Hukuk devletinin temel unsurlarýnýn; temel hak ve özgürlüklerin güvence altýna alýnmasý, kanuni idare, idarenin yargýsal denetimi, kuvvetler ayrýlýðý, suçta ve cezada kanunilik, idarenin mali sorumluluðu, demokrasi gibi baþlýklarda toplandýðýný görüyoruz1. Haliyle hukuka baðlý idare de ancak hukuk devleti ilkesinin tüm unsurlarýnýn kümülatif olarak gerçekleþmesine baðlýdýr. Ýdari yargý makamlarýnca verilen kararlarýn gereklerinin yerine getirilmesi ile ilgili doðrudan bir düzenlemeye Anayasasýnýn 138. maddesinin son fýkrasýnda yer verilmiþtir. Bu hükme göre emredici nitelikteki Yasama ve yürütme organlarý ile idare, mahkeme kararlarýný uygulamak zorundadýr; bu organlar ve idare, mahkeme kararlarýný hiçbir surette deðiþtiremez ve bunlarýn yerine getirilmesini geciktiremez kuralý getirilmiþtir. 2577 sayýlý Ýdari Yargýlama Usulü Kanununun "Kararlarýn Sonuçlarý" baþlýklý 28. maddesinde de; Danýþtay, bölge idare mahkemeleri, idare ve vergi mahkemelerinin esasa ve yürütmenin durdurulmasýna iliþkin kararlarýnýn icaplarýna göre idarenin, gecikmeksizin iþlem tesis etmeye veya eylemde bulunmaya mecbur olduðu, bu sürenin hiçbir þekilde kararýn idareye tebliðinden baþlayarak otuz günü geçemeyeceði, mahkeme kararlarýna göre iþlem tesis edilmeyen veya eylemde bulunulmayan hallerde idare aleyhine Danýþtay veya ilgili mahkemede maddi ve manevi tazminat davasý açýlabileceði kuralýna yer verilmiþtir. Görüldüðü üzere Danýþtay, bölge idare, idare ve vergi mahkemelerinin kararlarýnýn gereðinin idarece geciktirilmeksizin yerine getirilmesi anayasal ve yasal bir zorunluluktur. Mevzuatta bu emredici kuraldan idarenin kaçýnmasýný saðlayacak bir istisnaya da yer verilmediði anlaþýlmaktadýr Ancak bazý hallerde yargý kararýnýn gereði gibi yerine getirilmesi idarenin isteðine raðmen mümkün olmayabilir. Özel hukuk alanýnda da varlýðý kabul edilen ve kendisine bir takým hukuki neticeler temellük eden bu durum imkânsýzlýk hali olarak adlandýrýlýr. Kanunda tanýmlanmýþ olmasa da 1 GÝRÝTLÝ/BÝLGEN/AKGÜNER/BERK, Ýdare Hukuku, Der Yay.,, Ýstanbul, 2011, s. 66-88 HUKUK bilhassa borçlar hukuku bakýmýndan önem arzeden imkânsýzlýk hali, kamu hukukunun bir dalý olan idare hukuku bakýmýndan da özellik taþýr. Uygulamada ve doktrinde imkânsýzlýk halinin idareyi yargý kararýnýn gereklerini yerine getirme sorumluluðundan kurtarýp kurtarmadýðý, kurtarsa bile yukarýda belirttiðimiz ilkeler çerçevesinde mali sorumluluðunun devam edip etmediði, imkânsýzlýk hali teþkil eden durumlarýn neler olduðu hususlarý tartýþmalýdýr. Bu yazýmýzda imkânsýzlýk haline kavramsal bir giriþ yaptýktan sonra idare hukuku bakýmýndan imkânsýzlýk halinin hangi sebeplere dayanabileceði ve yarattýðý hukuki ve mali sonuçlarýn neler olduðu konularý ele alýnacaktýr. Yazýmýzýn son bölümünde ise meselenin daha iyi anlaþýlmasý ve Danýþtayýn yaklaþýmýnýn sunulmasý adýna kazai içtihatlara yer verilecektir. II. Ýmkânsýzlýk Kavramý Ýlmî ve kazaî içtihatlarda imkânsýzlýk kavramýna yer verilmekle beraber imkânsýzlýk kavramýndan ne anlaþýlmasý gerektiði yönünde açýk bir hüküm mevzuatýmýzda yoktur. Ýdare hukuku doktrininde imkânsýzlýk kavramýnýn tek baþýna neyi ifade ettiði üzerinde pek durulmamýþ, ekseriyetle maddi-fiili ya da hukuki nitelikte olmak üzere iki tür imkânsýzlýk halinin varlýðýndan bahsedilmiþtir. Birazdan görüleceði üzere bu ayrým esasen kavramý açýklamayýp, sebeplerini tasnif etmektedir2. Türk hukukunda bu kavramý tüm yönleri ile ele alan eser, beraber mesai yapma þerefine nail olduðumuz Hocam Prof. Dr. Mustafa DURAL tarafýndan kaleme alýnmýþtýr3. Bahsi geçen çalýþma özel hukuk alanýnda yapýlmýþ ve ulaþýlan sonuçlar bakýmýndan kamu hukukundan farklý hükümler doðursa da kavramýn anlaþýlmasý bakýmýndan dikkate þayandýr. Müellif ifa edilemeyen veya ifa edilemez hale gelen bir edim imkânsýzdýr genel tanýmýný yaptýktan sonra bir edimin ne zaman imkânsýz hale geldiði sorusunu sormaktadýr. Bu sorunun cevabýný ise konu hakkýndaki yaklaþýmlarý iki grupta toplayarak aramaktadýr. Ayrýma göre a) imkânsýzlýk mantýkî bir kavramdýr, b) imkânsýzlýk hukuki bir kavramdýr. Mantýkî imkânsýzlýk yaklaþýmýna göre mantýk kurallarýnýn bir edimin yerine getirilmesini mümkün görmediði hallerde imkânsýzlýk vardýr. Bir baþka deyiþle mantýðýn imkânsýz saydýðý hususlarý hukuk da imkânsýz saymaktadýr. Bu hallerde edimin yerine getirilmesi herkes için imkânsýzdýr. Mantýk kurallarý açýsýndan edimin ifasýný imkânsýz kýlan sebepler ise fiili imkânsýzlýk ve dar anlamda hukuki imkânsýzlýk halleri olabilir4. Yazarýn imkânsýzlýðý hukuki bir kavram olarak tasniflediði yaklaþýma göre imkânsýzlýðý sadece fiili ve dar anlamda hukuki imkânsýzlýk þeklinde darlaþtýran mantýki bir kavram olarak görmek doðru deðildir. Ýmkânsýzlýðý mantýk alanýndan çýkarýp, hukuk alanýna sokmak gerekir. Zira mantýken edimin ifasý mümkün olsa bile hukuken olmayabilir. Hukuki imkânsýzlýk, mantýki imkânsýzlýðý reddetmemekle beraber imkânsýzlýðýn uygulama alanýný geniþletmektedir5. Bu yaklaþýma göre dürüstlük kuralý imkansýzlýk hallerinin tespitinde kriter olarak alýnabilir. Buna göre bir edimin ifasý dürüstlük kuralýnýn aþýlmasýný gerektiriyorsa, ortada bir imkânsýzlýk vardýr6. Belirtmek gerekir ki imkânsýzlýk ile aþýrý güçlük birbirinden farklý anlamlara sahiptir. Her iki durumun ortaya çýkýþ biçimleri ile hüküm ve sonuçlarý muhakkak ki ayrý olmak durumundadýr. Ýmkânsýzlýðýn hukuki bir kavram olarak tasniflendiði yaklaþýma göre; imkânsýzlýðý sadece fiili ve dar anlamda hukuki imkânsýzlýk þeklinde darlaþtýran mantýki bir kavram olarak görmek doðru deðildir. Ýmkânsýzlýðý mantýk alanýndan çýkarýp, hukuk alanýna sokmak gerekir III. Ýmkânsýzlýk Sebepleri Ýmkânsýzlýk, ilmi ve kazai içtihatlarda ekseriyetle iki sebebe dayandýrýlýr. Bunlar hukuki ve maddi/fiili imkânsýzlýktýr. Ýnfazýnýn zorunluluðu hususunda tereddüt olmayan idari yargý kararlarýnýn yerine getirilmesi, kararlarýn gereklerine göre iþlem veya eylemde bulunulmasý hukuki veya maddi (fiili) bir engelin bulunmamasýna baðlýdýr. Belirtmek gerekir ki hangi tür imkânsýzlýk olursa olsun bunun aþýlamaz nitelikte olmasý gerekir. Dolayýsýyla infaz niteliði taþýyan iþlemin zorluk derecesi alelade bir güçlük deðildir. En azýndan idarenin tekil iradesi ve iyiniyeti bu engelin aþýlmasýnda yeterli olmamalýdýr. Belirtilen nitelikte bir zorluk var ise idarenin infazý gerçekleþtirememesi söz konusu olur. Ancak bu durum idarenin ademi infazý (kararý yerine getirmemesi) olarak nitelendirilmez7. Þunu da belirtmek gerekir ki imkânsýzlýk durumunun var olup olmadýðý her olayýn özelliðine göre kendi içinde deðerlendirilmelidir8. a) Hukuki Ýmkânsýzlýk Hukuki imkânsýzlýk, idarenin yargý kararýnýn gereklerine uygun olarak iþlem tesis etmesine 2 Ýl Han ÖZAY, Günýþýðýnda Yönetim, Filiz, Ýstanbul, 2004, s.889-890; A. Þükrü ÖZEREN/Taci BAYHAN, Ýdari Yargý Kararlarýnýn Uygulanmamasý, Ankara, 1992, s.367-370; Turan YILDIRIM, Ýdari Yargý, Beta, Ýstanbul, 2010, s. 537-538, Turgut CANDAN, Ýdari Yargýlama Usulü Kanunu, Adalet, Anakara, 2009, s. 666-667 3 Mustafa DURAL, Borçlunun Sorumlu Olmadýðý Sonraki Ýmkansýzlýk, Fakülteler Mtb., Ýstanbul, 1976, 7-24 4 DURAL, a.g.e., s. 8-15 5 DURAL, a.g.e., s. 17-18 6 DURAL, a.g.e., s. 21-22 7 ÖZAY, a.g.e., s. 889; CANDAN, a.g.e., s. 666 8 D. 1. D. 04.04.1991, E. 1991/54, K. 1991/53 37 HUKUK Fiili imkânsýzlýk, idari yargý kararý mucibince tesis edilmesi gereken idari iþlemin veya eylemin dýþ dünyadaki bir sebepten dolayý yerine getirilememesi halidir. Bu durum idari iþlemin konusuz kalmasý veya hukuki durumun fiilen eski hale iadesinin mümkün olmamasý hallerinde söz konusu olur. veya eylemde bulunmasýna hukuki bir engelin bulunmasýdýr9. Hukuki imkânsýzlýk halinden bahsedebilmek için hukuki engelin teþkilatýn ortadan kalkmasý, kararýn infazýný engelleyen yasal bir düzenlemenin mevcudiyeti, yaþ veya nitelik deðiþimi gibi aþýlamayacak nitelikte ya da aþýlmasýnýn ilgili idarenin iradesi dýþýnda olmasý gerekir. Örneðin Danýþtay istiþâri nitelikteki bir kararýnda; yurt dýþý koruma görevlisi sýnavýný kazandýðý tarihten sonra geçen süre içinde hakkýnda verilen yargý kararýnýn uygulanmasý sýrasýnda bu görev için öngörülen en üst rütbe olan baþkomiserlik rütbesini de aþan ve halen emniyet amiri rütbesinde bulunan kiþinin yurtdýþýna koruma görevlisi olarak atanmasýnda hukuki imkânsýzlýk olduðu sonucuna varmýþtýr10. Bu karara göre yargýlama süreci esnasýnda aranýlan niteliklerin kaybedilmesi halinde, iptal kararýna raðmen kamu görevlisinin göreve baþlatýlmamasý hukuki imkânsýzlýk sayýlýr. Baþka bir kararda ise görevinden resen emekliye sevk edilen bir memurun, bu emeklilik iþleminin idari yargý yerince iptal olunduðu tarihte, 65 yaþýný doldurmuþ olmasý durumunda iptal kararýnýn infazýnýn hukuken mümkün olmadýðý kanaatine varýlmýþtýr. Bilindiði üzere iptal davasý sonucunda, mevcut hukukî durumda deðiþiklik yaratan subjektif bir iþlemin iptali yolunda karar alýndýðýnda, bu kararýn uygulanmasýný saðlamak yükümlüðü iþlemi tesis eden idareye ait bulunmaktadýr. Ancak davalý idarenin tek taraflý iþlemi ile dava konusu iþlemin tesisinden önceki hukukî durumun yaratýlmasýnýn hukuken veya fiilen mümkün olmadýðý hallerde yargý kararýnýn uygulanmamasý söz konusu olabilmektedir. Dolayýsýyla idari yargý hakimi, yargý makamýnýn otoritesinin saðlamak ve ille de imkansýzlýðý ortadan kaldýrmak amacýyla, iptal davasýndan önceki hukuki durumun tesisi anlamýna gelmeyen iþlemleri yapmaya ilgili idareyi zorlayamaz. Ýmkânsýzlýk halinin yarattýðý sakýncalarý gidermenin yolu ilgili idareyi infaz yerine geçmeyen bir takým iþlemlere zorlamak deðil, devlet tüzel kiþiliði çerçevesinde hazinenin sorumluluðu mekanizmasýný iþletmek olmalýdýr. Danýþtay önüne gelen bir uyuþmazlýkta Temettü hariç, ortaklýk haklarý ile yönetim ve denetimi Tasarruf Mevduatý Sigorta Fonuna devredilen ...'ýn, devir kararýnýn iptal edilmesi üzerine devir kararýnýn alýndýðý tarihteki hukuki ve mali yapýsýnýn tekrar tesis edilmesi ve bankanýn o zamanki durumu ile davacýlara iade edilmesinin mümkün olmadýðý anlaþýlmakla birlikte, iptal kararýnýn bir gereði olarak ve baþkaca bir hukuki engel yoksa davalý idarenin, davacýlara Bankalar Kanunu hükümleri çerçevesinde tekrar bankacýlýk faaliyetinde bulunabilecek koþullarý saðlamasý ve bankacýlýk iþlemleri yapma ve mevduat kabul etme izni tanýnmak suretiyle banka kurmalarýna izin vermesi gerekir þeklinde hüküm tesis etmiþtir. Halbuki bu nitelikteki bir hüküm tesisi iþtirak ettiðimiz karþý oy yazýsýnda belirtildiði üzere yargýlama usulüne aykýrýdýr. Karþý oy yazýsýnda þu hususlar vurgulanmýþtýr; iddianýn geniþletilmesi yasaðýna aykýrý olarak uyuþmazlýk, "davacýlara Bankalar Kanunu hükümleri çerçevesinde tekrar bankacýlýk faaliyetlerinde bulunabilecek koþullarýn saðlanmasý ve bankacýlýk iþlemleri yapma ve mevduat kabul etme izni tanýnmak suretiyle banka kurmalarýna izin verilmesi" hususuna hasredilmiþ ve bu yönde hüküm kurulmuþtur. Öncelikle belirtmek gerekir ki bu, yargýlama usulüne aykýrý bir durumdur. Bu yönde bir deðerlendirme yapýlmasýna hukuken gerek duyulmasý halinde ise, Danýþtay Onüçüncü Dairesinin kararýnýn bu yönden bozularak gerekli deðerlendirmenin yapýlmasýnýn "hüküm mahkemesi" olan Daireye býrakýlmasý gerekmektedir11. b) Fiili (Maddi) Ýmkânsýzlýk Fiili imkânsýzlýk, idari yargý kararý mucibince tesis edilmesi gereken idari iþlemin veya eylemin dýþ dünyadaki bir sebepten dolayý yerine getirilememesi halidir. Bu durum idari iþlemin konusuz kalmasý veya hukuki durumun fiilen eski hale iadesinin mümkün olmamasý hallerinde söz konusu olur. Örneðin, iptal edilen yýkým kararýna konu taþýnmazýn, yargýlama sürecinde yýkýlmýþ olmasý; teminat mektubunun, karar tarihinden önce paraya dönüþtürülmüþ bulunmasý; askere giden davacýnýn karar gereðince göreve baþlatýlamamasý gibi durumlar fiili imkânsýzlýk hallerine örnek teþkil eder 12 . Ancak bazý durumlarda hukuki ve fiili imkânsýzlýk kolayca birbirinden ayrýlabilir nitelikte deðildir. Bu gibi hallerde her iki imkânsýzlýk sebebi ayný anda kullanýlmaktadýr13. Dolayýsýyla her olayýn kendi koþullarý içinde deðerlendirilmesi ve bu suretle imkânsýzlýk halinin tespiti gerekir. 9 YILDIRIM, a.g.e., s. 538; CANDAN, a.g.e., s. 666 10 D. 1. D. 04.04.1991, E. 1991/54, K. 1991/53 11 ÝDDK 26.06.2008, E. 2007/1724, K. 2008/1726 12 CANDAN, a.g.e., s. 666 13 D. 13. D. 29.11.2005, E. 2005/5545, K. 2005/5698 Kentbank A.Þ.'nin banka olarak tüzel kiþiliðini idare hukuku dýþýndaki yasal düzenlemeler uyarýnca yitirmiþ olmasý, idarece, hukuken ve fiilen önceki hukuki durumun geriye getirilebilmesi için iþlem tesis edilmesinin mümkün olamamasý, bir baþka ifadeyle devir kararýnýn alýndýðý tarihteki Kentbank A.Þ.'nin hukuki ve malî yapýsýnýn tekrar tesisi suretiyle davacýlara iadesinde hukuki ve maddi (fiili) imkânsýzlýk bulunduðu ve idarenin idari yargý kararýný uygulayamadýðý sonucuna varýlmýþtýr. 38 HUKUK Hukuki ve fiili imkânsýzlýk hallerini, daha iyi anlaþýlmasý bakýmýndan objektif ve subjektif imkânsýzlýk olarak tasniflemek de mümkündür. Burada ayrýmýn ölçüsü, infazý yalnýzca idarenin mi yoksa herkesin mi yerine getiremeyeceðidir. Eðer infaz sadece idareden kaynaklanan bir durumdan dolayý yerine getirilemiyorsa imkânsýzlýk subjektif, üçüncü kiþiler tarafýndan yerine getirilemiyorsa imkânsýzlýk objektif niteliktedir. Benzer bir ayrýmý da þöyle formüle etmek kabildir; eðer imkânsýzlýk bir mevzuatýn uygulanmasýndan kaynaklanýyorsa objektif, idare ya da ilgili kiþiye dair maddi bir vakýadan kaynaklanýyorsa subjektif niteliktedir denebilir. IV. Ýmkânsýzlýk Hali ve Ýdarenin Sorumluluðuna Etkisi Hukuk düzeni, idare hukuku alanýnda imkânsýzlýk haline bir takým sonuçlar baðladýðýndan, bu durumun tespiti yargý-idarebirey arasýndaki üçlü iliþki bakýmýndan çok önemlidir. Ancak hangi durumlarýn imkânsýzlýk sayýlacaðýný kolayca tespit etmek her zaman mümkün olmayabilir. Nitekim gerek uyuþmazlýðý sonlandýran nihai yargý kararýnýn yazýlýþýndan kaynaklý uygulama sorunlarý, gerek idarenin yargý kararlarýný yerine getirmekte mütemerrit davranma gayreti, imkânsýzlýk halinin tespitini güçleþtirmektedir. Öte yandan, idare hukukunda bir iþlemin iptaline yargý yerince karar verildiðinde, bu iþlem ve doðurduðu sonuçlarýn, iþlemin yapýldýðý andan itibaren hukuk âleminden kaldýrýlmasý, bir baþka ifadeyle iþlemden önceki hukuki durumun tekrar tesis edilmesi gerekir. Bu nedenle iþlemi iptal edilen idarece, iptal kararýndaki gerekçeler doðrultusunda yeni bir iþlemin tesis edilmesi zorunluluk arz etmektedir. Bununla beraber sözkonusu yeni iþlemin içeriðinin doðru belirlenmesi hususiyet arzeder. Zira imkansýzlýk hali, kararýn infazý sayýlacak olan iþleme göre belirlenecektir. Kuþkusuz imkânsýzlýk hali istisnai bir durumdur ve hiçbir surette idarenin yargý kararlarýný yerine getirmekten kaçýnmasýný saðlayan bir yol deðildir. Bu nedenle hukuki ve maddi imkânsýzlýðýn aþýlamaz nitelikte olmasý ve bazý þartlarý ihtiva etmesi icab eder. Ýdarenin hukuki ve maddi imkânsýzlýðý ileri sürebilmesi için öncelikle iyi niyetli olmasý gerekir. Yani idare imkânsýzlýk halinin doðmasýna kendisi yol açmamýþ, bu durumu bilerek yaratmamýþ olmalýdýr. Doktrinde bir mevzuatýn deðiþmesi veya baþka yargý organýnca verilen bir kararýn infazý tipik imkânsýzlýk halleri olarak sayýlmaktadýr. Ýmkânsýzlýk hali davacýnýn veyahut idare dýþýndaki gerçek ya da tüzel üçüncü þahýslarýn tutum ve davranýþlarý ile doðmuþsa, yine bu durumda da illiyet baðý kesilir ve idarenin sorumluluðu ortadan kalkar 14 . Hukuki ve maddi imkânsýzlýk durumunda idare, kararý infaz yükümlülüðünden kurtulur. Bununla beraber doktrin ve içtihatlarda; idarenin yalnýzca infaz yükümlülüðünden kurtulduðu, imkânsýzlýk sebebiyle ilgilinin uðradýðý zararlardan dolayý tazmin sorumluluðunun devam ettiði yönünde görüþler mevcuttur15. Bazý yazarlar ise illiyet baðýnýn kesildiði gerekçesiyle idarenin sorumluluðunun tümüyle kalktýðý görüþündedir16. Sonuç itibariyle her iki yaklaþým da imkânsýzlýk halinin, ilgili yargý kararýnýn infaz zorunluluðunu ortadan kaldýrdýðý yönündedir. Biz de imkânsýzlýk halinin þüpheye yer býrakmayacak þekilde kanýtlanmasý halinde, idarenin yargý kararýný infaz zorunluluðundan kurtulacaðý kanaatindeyiz. Ancak yazýmýzýn baþlangýç kýsmýnda dile getirdiðimiz ilkeler çerçevesinde Devletin, imkânsýzlýk sebebiyle ilgilinin uðradýðý maddi ve manevi zararý tazmin sorumluluðunun devam ettiði kanaatindeyiz. Nitekim ÝYUK md.28/f.3te Danýþtay, bölge idare mahkemeleri, idare ve vergi mahkemeleri kararlarýna göre iþlem tesis edilmeyen veya eylemde bulunulmayan hallerde idare aleyhine Danýþtay ve ilgili idari mahkemede maddi ve m a n e v i t a z m i n a t d a v a s ý a ç ý l a b i l i r. denilmektedir. Bu hüküm imkânsýzlýk gibi hallerde bile ilgililerin haklarýnýn korunmasýna hizmet etmektedir. Ýlgili madde baðlamýnda Danýþtay Dava Daireleri Kurulunun yaptýðý yoruma göre; madde asýl olarak Danýþtay ilamlarýnýn hukuki niteliðini belirtmeye yönelik olup bu ilamlarýn icaplarýna göre iþlem ve eylem yapma zorunluluðunu idareye yükledikten sonra, genel hükümler çerçevesinde uygulanmasý olanaksýz bulunan iptal kararlarýna göre iþlem ya da eylem yapýlmamasý halinde tam yargý davasý açýlabileceðini açýklamak üzere kanuna konulmuþtur. Yerleþik Danýþtay içtihatlarýnda da açýkça belirtildiði üzere maddenin son fýkrasý hükmü, idareye ilam icaplarýna göre iþlem yapmama olanaðýný tanýmamakta, aksine maddi veya hukuki herhangi bir imkânsýzlýkla ilam hükümlerine uygun iþlem veya eylem yapýlmamasý halinde dahi ilgilinin hukukunun korunmasýný saðlamak için konulmuþtur. Yüksek mahkemenin kararýndan açýkça anlaþýlýyor ki imkânsýzlýk hali idareyi yargý kararýný infaz yükümlülüðünden kurtarsa da bu sebeple uðranýlan maddi ve manevi zararý Hukuk düzeni, idare hukuku alanýnda imkânsýzlýk haline bir takým sonuçlar baðladýðýndan, bu durumun tespiti yargý-idare-birey arasýndaki üçlü iliþki bakýmýndan çok önemlidir. Ancak hangi durumlarýn imkânsýzlýk sayýlacaðýný kolayca tespit etmek her zaman mümkün olmayabilir. 14 ÖZAY, a.g.e., s. 890 15 YILDIRIM, a.g.e., s. 537-538; CANDAN, a.g.e., s. 666 16 ÖZAY, a.g.e., s. 889-890 39 HUKUK Ýdare, imkansýzlýk halini hiçbir surette idari yargý kararlarýnýn infaz sorumluluðundan kurtulmanýn bir yolu olarak telakki etmemeli, yargý organlarý ise kendi otoritelerine olan itaati saðlamak adýna yargý kararýnýn infazý yerine geçmeyen iþlem ve eylemleri yapmaya idareyi icbar etmemeli. Zira bu durum sýrf imkansýzlýk halini defetmek adýna yargý kararýnýn çizdiði sýnýrlarý aþmak olacaktýr. tazmin sorumluluðundan kurtarmamaktadýr17. Kanaatimizce imkansýzlýk halinde bazý koþullarýn birlikte var olmasý halinde ilgili idarenin tazmin sorumluluðu ortadan kalkmaktadýr. Bu noktada ilgili idarenin deðil olsa olsa genel hükümlere göre hazinenin sorumluluðuna gitmek mümkün olabilir. Yukarýdaki deðerlendirmeler ýþýðýnda meseleyi güncel bir örnek ile somutlaþtýralým: Davacý tarih, sayýlý Fon Baþkanlýðý Oluru ile Müdürlüðüne atanmýþtýr; atanmasý sýrasýnda yürürlükteki ilgili mevzuat 657 sayýlý DMK, 4389 sayýlý Bankalar Kanunu, 18.03.2004 tarihli Tasarruf Mevduatý Sigorta Fonu Yönetmeliði, Fon Kurulunun tarih ve sayýlý düzenleyici kararý, tarih ve sayýlý düzenleyici kararýdýr. Devamýnda Devletin yasama faaliyeti çerçevesinde 01.11.2005 tarihli 5411 sayýlý Bankacýlýk Kanunu yürürlüðe konmuþtur. Bakanlar Kurulu Kararý ile 25.03.2006 tarih ve 26119 sayýlý Resmi Gazetede Tasarruf Mevduatý Sigorta Fonu Teþkilat Yönetmeliðinin yayýmlanarak yürürlüðe konduðu, ilgili mevzuat hükümlerinin Kurumun (TMSF) teþkilat yapýsýnda getirdiði yeni düzenlemeler çerçevesinde Fon Kurulu Baþkanlýðýnca tarih ve sayýlý kararlar ile atamalar gerçekleþtirilmiþtir. Ýdare Mahkemesi tarihli kararý ile dava konusu iþlemin iptaline karar vermiþtir. Ancak davalý idarenin tek taraflý iþlemi ile dava konusu iþlemin tesisinden önceki hukukî durumun yaratýlmasýnýn hukuken veya fiilen mümkün olmadýðý görülmektedir. Zira söz konusu iptal kararý yasa ve idare hukuku kurallarý çerçevesinde ancak iþlemden önceki hukuki durumun tekrar tesis edilmesi ile infaz edilebilecektir. Halbuki yukarýda belirtilen yürürlükteki mevzuat çerçevesinde Baþkanlýðý altýnda en çok dört adet müdürlük kurulabileceði (Bankacýlýk Kanunu md. 120/4), buna göre ilgili yönetmelikte Baþkanlýðýnýn; Müdürlüðü, Müdürlüðü, Müdürlüðü ile Müdürlüðünden oluþtuðu hüküm altýna alýnmýþtýr. Bu hükümler tahtýnda davacýnýn daha önce atamasýnýn gerçekleþtirildiði Müdürlüðüne Fon mevzuatýnda yer verilmediði, dolayýsýyla davacýnýn yerine baþka bir kimsenin atanmadýðý, diðer müdürlüklere ise mevzuat hükümleri çerçevesinde intibaklarýn saðlanarak atamalarýn yapýldýðý görülmektedir. Bu maddi olaylar ve hukuki durum karþýsýnda; davalý TMSFnin yargý kararýnýn gereðini yerine getirmesini saðlayacak müdürlük kadrosunun, kendi iradesi dýþýnda (TBMM ve Bakanlar Kurulu tarafýndan) yürürlüðe konulmuþ mevzuattaki sýnýrlamalar sebebiyle teþkilat yapýsýnda 17 E: 1975/383, DD, Sayý: 32-33, s.315; YILDIRIM, a.g.e., s. 537-538 40 bulunmadýðý, TMSFnin kendine özgü bir kuruluþ olduðu ve klasik kamu idareleri gibi kendisine atama imkâný verecek geniþlikte baþkaca þube ve merkezlerinin olmadýðý, davacýnýn yerine kaim olmak üzere baþka bir kimseyi atamadýðý, yasal yükümlülükler çerçevesinde diðer intibaklarý gerçekleþtirdiði, davalýnýn maðdur olmamasý için iyiniyetle ekonomik ve sosyal yükümlülüklerini yerine getirdiði anlaþýlmýþtýr. Yukarýdaki maddi vakýalar ve gerekçeler çerçevesinde davalý TMSFnin iyi niyetli olduðu ve imkânsýzlýk halinin doðmasýna kendisinin yol açmadýðý, mevzuatýn deðiþmesinin kendisi dýþýndaki organlarýn tasarruflarý neticesinde gerçekleþtiði, bu durumda illiyet baðýnýn kesildiði ve mevzuattaki bu hükümler yürürlükte kaldýkça imkânsýzlýk halinin aþýlamaz nitelik taþýdýðý gerekçeleri ile davalý idarece hukuken ve fiilen önceki hukuki durumun geriye getirilebilmesi için iþlem tesis edilmesinin mümkün olmadýðý, bir baþka ifadeyle davacý ýn Müdürlüðü kadrosuna ya da yasa ile belirlenerek sýnýrlanmýþ ve halen dolu olan diðer dört müdürlük kadrosuna intibakýnýn yapýlmasýnda hukuki ve maddi (fiili) imkânsýzlýk bulunduðu ve bu nedenle davalý idarece yargý kararýnýn, iþlemin iptaline iliþkin hükümlerinin uygulanamayacaðý ileri sürülebilir. Sonuç Meseleye iliþkin ilke ve kurallarý birlikte deðerlendirdiðimizde idarenin imkansýzlýk sebebiyle hem kararý infaz yükümlülüðünden hem de imkansýzlýk sebebiyle ortaya çýkacak maddi ve manevi zararý tazmin sorumluluðundan kurtulmasý için; öncelikle yukarýda arzettiðimiz üzere iþlem ve eylemin yerine getirilmesinin imkansýz olmasý, imkansýzlýðýn geçici deðil devamlý nitelikte olmasý (ki sonradan yapýlan hukuki bir düzenleme ile imkansýzlýk hali ortadan kalkabilir), imkansýzlýk halinin ortaya çýkmasýndan ilgili idarenin sorumlu olmamasý, idarenin dürüstlük kuralý ve saydamlýk ilkesi gereðince ilgili kiþiyi imkansýzlýk halinden açýkça haberdar etmesi ve idarenin iyiniyetli olmasý þartlarýnýn birlikte gerçekleþmesi gerekir. Diðer yandan idare, imkansýzlýk halini hiçbir surette idari yargý kararlarýnýn infaz sorumluluðundan kurtulmanýn bir yolu olarak telakki etmemeli, yargý organlarý ise kendi otoritelerine olan itaati saðlamak adýna yargý kararýnýn infazý yerine geçmeyen iþlem ve eylemleri yapmaya idareyi icbar etmemeli. Zira bu durum sýrf imkansýzlýk halini defetmek adýna yargý kararýnýn çizdiði sýnýrlarý aþmak olacaktýr. MAKALE SÝSTEMÝK ÖNEME SAHÝP FÝNANSAL KURULUÞLAR ÜZERÝNE DÜÞÜNCELER Sistemik öneme sahip finansal kuruluþlar ile ilgili çalýþmalar yeni deðil. Ancak son yaþanan global kriz konunun önemini büyük ölçüde artýrmýþ ve krizden çok ciddi þekilde etkilenen ülkelerin en önemli gündem maddelerinden biri haline gelmiþtir. Uluslararasý finansal kuruluþlarýn görev tanýmlarý ve rolleri deðiþmiþtir. Giriþ Sistemik öneme haiz finansal kuruluþlar denildiðinde, genel olarak, iflas etmeleri halinde ekonomi üzerinde negatif etkiler meydana getirebilecek ve eðer iflas etmelerine izin verilirse sadece finansal sistem üzerinde deðil ayný zamanda reel ekonomi üzerinde de ciddi olumsuzluklara yol açabilecek kuruluþlar akla gelmektedir. Ancak bu batamayacak kadar büyük (Too-big-to-fail/TBTF) kavramý ile yakýn iliþki içerisindedir. Bununla birlikte sistemik öneme sahip finansal kuruluþ kavramý TBTFden oldukça farklýdýr. James B. Thomson, finansal düzenleyici otoritenin artýk sadece istikrar konusunda deðil ayný zamanda sistemik öneme sahip kuruluþlar konusunda da aktif bir politika izlemesi gerektiðini ve bu sebeple sistemik öneme sahip kuruluþlarýn tanýmýnýn yapýlmasý gerektiðini söylemektedir1. Sistemik öneme sahip finansal kuruluþlar ile ilgili çalýþmalar gerçekte daha önce baþlamýþtý. Ancak son yaþanan global kriz konunun önemini büyük ölçüde artýrmýþ ve krizden çok ciddi þekilde etkilenen ülkelerin en önemli gündem maddelerinden biri haline gelmiþtir. Uluslararasý finansal kuruluþlarýn görev tanýmlarý ve rolleri deðiþmiþtir. Bu kapsamda olmak üzere, örneðin Finansal Ýstikrar Forumun (Financial Stability Forum - FSF) 2009 yýlýnda ismi deðiþtirilerek (Financial Stability BoardFSB) görev kapsamý geniþletilmiþtir. Sistemik öneme haiz finansal kuruluþlar tanýmý konusunda global kriz sonrasý yapýlmýþ çeþitli çalýþmalar mevcuttur. Bunlar arasýnda öne çýkan çalýþmalardan bir tanesi yukarýda deðinilmiþti. Bu konuda diðer önemli bir çalýþma Nikola Tarashev, Claudio Borio ve Kostas Tsatsaronis tarafýndan yapýlan çalýþmadýr2. Ayrýca FSB, IMF ve BIS ortaklaþa hazýrladýðý rapor ve temel çalýþma metnini de unutmamak gerekir3. Global kriz öncesi konu hakkýnda yapýlan çalýþmalar olmuþsa da biz son çalýþmalarý dikkate alacaðýz. Sistemik Öneme Sahip Finansal Kuruluþ Tanýmý Sistemik önem sahip kuruluþ tanýmýnýn yapýlmasýnda buna ait önemli özellikleri belirlememiz önemli kolaylýk saðlayacaktýr. Bu tür kuruluþlarýn en önemli özelliklerinden birisi büyüklükleridir. Sistemik öneme sahip finansal kuruluþ büyüklüðünün öneminden söz edebilmek için söz konusu kuruluþun finansal sistemde gerçekleþtirilen faaliyetleri iflasý durumunda olumsuz yönde etkilemesi gereklidir. Bu etki finansal sistem üzerinde olduðu kadar reel ekonomiye de yansýmalýdýr. Bu noktada sistemik öneme sahip finansal kuruluþun sadece ülke içinde düþünülmediðini küresel çapta faaliyette çalýþtýðýný düþündüðümüzde büyüklüðün yanýnda buna baðlý olarak yan bir kriter daha eklenebilir: Küresel anlamda sistemik öneme sahip finansal kuruluþlar ve ülke içinde sistemik öneme sahip finansal kuruluþlar. Yaþanan son kriz çerçevesinde, sistemik öneme sahip finansal kuruluþ denildiðinde doðrudan doðruya küresel bazlý sistemik öneme sahip finansal kuruluþlar anlaþýlabilir. Ancak bu tür kuruluþlar için geliþtirilecek çözümleme (resolution) politikalarýnýn birbirinden farklý olarak üretilmesi doðaldýr. Yapýlan uluslar arasý çalýþmalarda da bu ayýrýmýn gündeme gelmesi ve çalýþmalarýn bu yönde gerçekleþtirilmesi daha yararlý ve gerçekçi olacaktýr. James B. Thomson, sistemik öneme sahip 1 James B. Thomson, On Systemically Important Financial Institutions and Progressive Systemic Mitigation, FEDERAL RESERVE BANK OF CLEVELAND Policy Discussion Paper, Number 27, August 2009. 2 Nikola Tarashev, Claudio Borio ve Kostas Tsatsaronis, The Systemic Importance of Financial Institutions, BIS Quaterly Review September 2009, s.75-87. 3 IMF-BIS-FSB,Report on guidance to assess systemic importance: report and background paper, (http://www.financialstabilityboard.org/publications/r_091107c.pdf-rapor, http://www.financialstabilityboard.org/publications/r_091107d.pdf-temel çalýþma metni), October 2009. Erol ORTABAÐ Fon Uzmaný Sigorta ve Risk Ýzleme Daire Baþkanlýðý 41 MAKALE finansal kuruluþlarý belirlemede büyüklüðün yeterli bir kriter olmadýðýný düþünmektedir. Sistemik öneme sahip finansal kuruluþlar için bu kritere ek olarak dört kriter daha önermektedir : bulaþýcý olma ( contagion), karþýlýklý iliþki (correlation), yoðunlaþma (concentration) ve koþullar /kapsamdýr (conditions/context). Bir finansal firma piyasada %10 paya sahip veya piyasadaki firmalarýn aktif toplamýnýn %5inin elinde buluduruyor, iflas ettiðinde ödemeler sistemini iþlemez hale getiriyor, bir veya birden fazla finansal piyasayý olumsuz yönde etkiliyor, belirli faaliyet alanlarýnda önemli bir paya sahip olmasý (örneðin kredi iþlemlerinin %35ini gerçekleþtirmesi), anahtar niteliðinde finansal piyasalarýn ödeme faaliyetlerinde önemli sayýlabilecek bir paya sahipse ve siyasi yapýnýn da bu tür kuruluþlarý finansal anlamda örtülü olarak destekliyor ise bu sýnýftaki kuruluþlar için finansal öneme sahip finansal kuruluþ tanýmý yapýlabilmektedir. Sistemik öneme sahip kuruluþlar, temelde, yine too big to fail firmalarý gibi siyasi otoritenin örtülü finansman desteðine sahiptir. Bununla birlikte Thomson tarafýndan getirilen kriterlerde bazý yüzdesel oranlarýn yer aldýðý görülmektedir. Söz konusu oranlar deðerlendirilmesinde global ölçeðin dikkate alýnacaðý hususu önemlidir. Thomsona göre bu tür kuruluþlarýn sýnýflandýrmasý yapýlarak dikkatli bir biçimde izlenmeli ve söz konusu sýnýflandýrmayý içeren liste kamuoyu ile paylaþýlmalýdýr. Thomson çalýþmasýnda bu tür finansal kuruluþlarýn iflaslarý durumunda nasýl çözümlenmesi gerektiði konusuna deðinmemiþtir. Bu konudaki diðer önemli bir çalýþma Ekim 2009da yapýlan FSB, IMF ve BIS ortak çalýþmasýdýr. Bu çalýþmada sistemik öneme sahip finansal kuruluþlar için üç kriter önerilmektedir. Bunlar sýrasýyla büyüklük ( finansal hizmet hacmi- size), ikame edilebilirlik ( substitutability) ve birbirine baðlý olma (interconnectedness). Çalýþmada sadece sistemik öneme sahip finansal kuruluþlar ele alýnmamýþ, piyasalar ve kullanýlan politika araçlarý da gözden geçirilmiþtir. Bu kapsamda olmak üzere sayýsal metodlar üzerinde de durulmuþtur. Ayrýca sýnýr ötesi faaliyetler konusuna ayrý bir baþlýk ayrýlmýþ ve daha önce yukarýda deðindiðimiz global ve bölgesel olma özelliðine dikkat çekilmiþtir. Sonuç olarak çalýþma ileride yapýlacak çalýþmalar için gerçekten de bir rehber olma özelliði taþýmaktadýr. Gözden geçireceðimiz son çalýþma Nikola Tarashev, Claudio Borio ve Kostas Tsatsaronis tarafýndan Eylül 2009da yapýlan ve BIS tarafýndan yayýmlanan çalýþmasýdýr. Çalýþmanýn baþlýðý, sistemik öneme haiz finansal kuruluþlardýr. Sistemik öneme haiz finansal kuruluþlarýn belirlenmesinde sayýsal bir metodoloji önerilmekte olup, temelde bir finansal kuruluþun sistemik öneme haiz olup olmadýðýnýn belirlenmesi için meydana gelen sistemik riske ne kadar katkýsýnýn olabileceðinin hesaplanmasý gerektiði belirtilmektedir. Oyun teorisi kapsamýnda, bir finansal kuruluþun Shapley deðeri bulunmakta ve bu deðere göre nihai bir karar verilmektedir. Shapley deðeri kavramý 1953 yýlýnda Lloyd Sahpley tarafýndan oyun teorisine kazandýrýlmýþ olup birçok bireyin veya elemanýn oluþturduðu birliðin elde ettiði kazancýn adil daðýlýmýnýn nasýl olacaðýný tanýmlar4. Durumu bir örnekle ele alalým. Diyelim ki bir kiþinin, o, sadece sermayesi var ve bu söz konusu kiþi çalýþmamakta. w1 wk sayýda iþçimizin olduðunu ve hepsinin çalýþmasý durumunda da bir toplam p kârýmýzýn olduðunu düþünelim. Bu durumda sermayeder ve iþçiden oluþan evrenimiz þu þekilde tanýmlanabilir: N={o, w1 wk} ve eðer o Snin bir üyesi deðilse deðer fonksiyonumuz v(S)=0 olacaktýr. Eðer üyesi ise bu durumda v(S)=m*p olur. Shapley deðeri bu durum için hesaplanýrsa sermayedar için k*p/2 ve her iþçi için ise p/2 bulunacaktýr. Söz konusu çalýþmada büyüklük ile sistemik önem arasýndaki iliþkinin doðrusal olmadýðý sonucuna varýldýðý görülmektedir (s.81-82). Büyüklük artýkça sistemik önemde artmaktadýr. 20 15 10 5 0 5 10 Büyüklük 15 20 Böylelikle sistemik öneme finansal kuruluþlarýn en önemli özelliðinin büyüklük olduðu anlaþýlmaktadýr. Bununla birlikte Thomsonunda iþaret ettiði gibi bu gerekli bir kriter olmakla birlikte sistemik öneme sahip kuruluþlarý belirlemede yeterli bir kriter deðildir. Büyüklük kriteri konusunda Chen Zou tarafýndan yapýlmýþ çalýþmaya ayrýca bakýlabilir5. 4 http://en.wikipedia.org/wiki/Shapley_value 5 Chen Zou, Are banks too big to fail?- Measuring Systemic Importance Financial Instutions, DNB Working Papers, No.232, December 2009. http://www.dnb.nl/en/onderzoek-2/publications/dnb-working-paper-series/index.jsp 42 Sistemik Önem Sistemik öneme sahip kuruluþlar, temelde, yine too big to fail firmalarý gibi siyasi otoritenin örtülü finansman desteðine sahiptir. Bununla birlikte Thomson tarafýndan getirilen kriterlerde bazý yüzdesel oranlarýn yer aldýðý görülmektedir. Söz konusu oranlar deðerlendirilmesinde global ölçeðin dikkate alýnacaðý hususu önemlidir. MAKALE Özet olarak, sistemik öneme sahip finansal kuruluþlarýn ilk basamak olarak tanýmlarýnýn yapýlabilmesi için çeþitli kriterler önerilmekte olduðu, tanýmýn yapýlmasýndan sonra bu tür kuruluþlarýn sistemik risk katký paylarýnýn sayýsal olarak nasýl ölçülebileceði sorusuna cevap arandýðý görülmektedir. Söz konusu ölçüm yaklaþýmlarý sayýsal olduðu kadar sayýsal olmayan deðerlendirmeleri de içermektedir. Ancak tartýþmalarda bu tür finansal kuruluþlarýn too big to fail kuruluþlarý ile benzerlikleri veya farklýlýlarý yahut ta ayný þey olup olmadýðý konusunda net bir ayrým yapýlmamýþtýr. Buradan hareketle sistemik öneme sahip finansal kuruluþlarýn too big to fail kuruluþlarý kapsadýðýný söylemek mümkündür. Dolayýsý ile bu sonuçtan hareketle sistemik öneme sahip finansal kuruluþlar için týpký too big to fail de olduðu bir ahlaki çöküntü (moral hazard) sorunu vardýr. Yapýlan deðerlendirmelerde bu noktaya iþaret edilmekte ve ýsrarla piyasa disiplinin saðlanmasý olgusuna vurgu yapýlmaktadýr. Bu deðerlendirmelerden sonra bu tür finansal kuruluþlar nasýl çözümlenecektir sorusu sorulmasý gereken bir sorudur. Martin Cihák ve Erlend Niere göre bu tür kuruluþlarýn çözümlenmesi için özel yöntemler geliþtirilmelidir6 . Çünkü, yazarlara göre, bu tür finansal kuruluþlar bir ülkenin ekonomisinde önemli rol oynamalarýnýn yaný sýra para politikasýnýn yürütülmesinde kullanýlan aktarma mekanizmasýnda da temel birimlerden bir tanesidir. Sistemik öneme haiz finansal kuruluþlarýn herhangi bir krizle örneðin bir likidite krizi ile karþýlaþmasý durumunda piyasada önemli aksaklýklar ve negatif dýþsallýklar meydana gelecektir. Yazarlar, kanýmca örtülü bir varsayýmý doðrudan kabul etmiþlerdir: bu varsayým global finansal istikrarýnýn bir kamu malý niteliði taþýdýðý varsayýmýdýr. Bu kamu malý piyasa normal iþlediði durumda pozitif yönde dýþsallýklar yaratmaktadýr veya tersi ( vice versa). Yazarlara göre sistemik öneme sahip finansal kuruluþ, özel sektördeki bir alýcýya satýlmasý, köprü banka kullanýlmasý, temiz bankaya (good bank) aktiflerin ve mevduatlarýn kýsmen aktarýlmasý ve geçiçi kamu kontrolünün saðlanmasý yolu ile çözümlenebilir. Bu tür özel çözümleme sistemleri herhangi bir sistemik krizde ortaya çýkacak maliyetleri azaltacak ve finansal istikrarýn yeniden saðlanmasýna katkýda bulunacaktýr. Konuya farklý diðer bir yaklaþým S&Pdan gelmektedir. S&Pa7 göre sistemik öneme sahip bankalar iflas edebilirler. Eðer siyasi otoritenin desteði belirsiz veya kesin deðilse bu derecelendirme faaliyetini etkilemektedir. S&P, sistemik öneme sahip finansal kuruluþlarý yüksek, orta ve düþük dereceli olarak sýnýflandýrmaktadýr. Bu sýnýflarýn kendi içinde ayrýca çeþitli özellikleri vardýr. Sistemik öneme sahip finansal finansal kuruluþlar kavramý too big to failin farklý ve daha geniþ bir içeriðe sahiptir. Tanýmlama çalýþmalara bakýldýðýnda bu açýkça görülmektedir. Son global krizi derinden yaþayan ülkeler özellikle bu tür kuruluþlarýn faaliyetleri üzerinde yoðun bir þekilde çalýþmaktadýrlar. Örneðin Beyaz Saray danýþmanlarýndan Paul Volcker, bu tür finansal kuruluþlarýn batmasýna izin verilmesi gerektiðini söylemektedir8. Yazarlara göre sistemik öneme sahip finansal kuruluþ, özel sektördeki bir alýcýya satýlmasý, köprü banka kullanýlmasý, temiz bankaya (good bank) aktiflerin ve mevduatlarýn kýsmen aktarýlmasý ve geçiçi kamu kontrolünün saðlanmasý yolu ile çözümlenebilir. Bu tür özel çözümleme sistemleri herhangi bir sistemik krizde ortaya çýkacak maliyetleri azaltacak ve finansal istikrarýn yeniden saðlanmasýna katkýda bulunacaktýr. Finansal sisteminin olduðu ekonomik sisteminin ayrýlmaz birer parçalarý olan finansal aracý kuruluþlar böylelikle temel olarak, kriz sonrasý, sistemik öneme sahip veya sahip olmayan þeklinde ayrýlmaktadýr. Sistemik öneme sahip finansal kuruluþlarýn tanýmý üzerinde genel bir uzlaþma saðlanmasý zaman almakla birlikte bu gerçekleþtirilebilir. Bundan daha önemlisi taným aþamasýndan sonra bu tür kuruluþlarýn tabi olacaðý ulusal-bölgesel ve global çözümleme/tasfiye rejimlerinin nasýl olmasý gerektiði konusudur. Özellikle sýnýr ötesi faaliyetler burada ciddi sorunlara yol açmaktadýr. Genel olarak bakýldýðýnda konuya uygulamadan elde edilen bilgilere göre deðerlendirme yapýldýðý görülmektedir. Bir sistemik öneme sahip finansal kuruluþun, sistemik olmama sýnýrý var mýdýr? Varsa bu sýnýr nedir? Doðada, örneðin aðaçlarýn bir büyüme sýnýrlarý vardýr. Dünyanýn en yüksek aðacý olan servi aðacý üzerinde yapýlan araþtýrmalar en temel faktörün aðaç tepelerine su ulaþtýrýlmasýnýn olduðunu ortaya koydu. Diðer etkenler ise yerçekimi ve sürtünme kuvvetine karþý koyarak yükselen suyun belli bir seviyeden sonra ilerleyemez oluþu, buna baðlý olarak yapraklarýn küçülüp kalýnlaþmasý, fotosentez verimliliðinin azalmasý ve nihayet fotosentezde gerekli CO2 alýmýnýn minimuma düþmesi 9 olup aðaç belli bir noktadan sonra büyüyememektedir. Söz 6 Martin Cihák and Erlend Nier, The Need for Special Resolution Regimes for Financial InstitutionsThe Case of the European Union,IMF Working Paper WP/09/200, September 2009. 7 Standard&Poors, How Systemic Importance Plays A Significant Role In Bank Ratings, 03.07.2007. 8 Volcker Says Must Let Big Financial Firms Fail, 14 Feb 2010 tarihli Reuters haberi. 9 Aðaçlar uzar ama nereye kadar?, http://www.matokulu.com/index.php?option=com_content&view=article&id=254:agaclar-uzar-ama-nereyekadar&catid=42:doa-ve-cevre 43 MAKALE Sistemik öneme sahip finansal kuruluþlar günümüzde daha çok geliþmiþ ülkelerin sorunu olarak gözükmektedir. Bu sebeple getirilecek kýsýtlamalar veya yaptýrýmlarda bu ölçütün dikkate alýnmasý gerekmekte olup diðer yandan global, bölgesel ve ulusal bazda sistemik öneme sahip finansal kuruluþlarýn belirlenmesi, yeni firmalarýn sistemik öneme sahip finansal kuruluþ olmalarý için getirilecek kriterlerin de yine üçlü ayýrým baz alýnarak yapýlmasý ve daha sonra bu tür kuruluþlarýn çözümleme süreçlerinin yine ayrý ayrý yapýlmasý adalet duygusuna uygun olacaktýr. konusu etkenler aðacýn daha fazla büyümesi engellemektedir. Aðacýn büyümesi doðal sýnýrlamalar ile belli bir seviyeye kadar olmaktadýr. Fakat ya finansal kuruluþlar? Elbette bu sorunun cevabý olumsuzdur. Finansal kuruluþlarýn büyümesini ve daha sonra da yukarýda tanýmlama çabalarýnda görülen unsurlara sahip kuruluþlara dönüþmesini engelleyecek doðal etkenler yoktur. Finansal sisteme bu sebeple, eðer bu tür çok fazla büyüme istenmiyorsa, müdahale edilmesi gerekecektir. Ýþte bu noktada yine önemli bir soru karþýmýza çýkmaktadýr: müdahale zamaný ve bunun sýnýrý. Kurulacak modeller bu soruna kýsmi bir cevap bulabilirler. Bunun sebebi gerçekte, global krizin sadece pratikte deðil ayný zamanda teorik zeminde yarattýðý derin krizdedir. Krugman, 2 Eylül 2009 tarihi New York Timesta yazdýðý makalesinde, iktisatçýlarýn böylesine nasýl yanýldýklarý sorusuna cevap aramaktadýr10. Karþýlaþýlan soruna bu yönden bakmak ve cevaplar aramak sonuca ulaþmak için daha doðru yol olacaktýr. Aþaðýdaki tablo11 Türkiyenin 2004 yýlý itibarýyla bankacýlýk sektörü büyüklüðünü diðer ülke bankacýlýk sektör büyüklüðü ile karþýlaþtýrmaya olanak vermektedir. Tablodan da görüleceði üzere sektörün büyüklüðü fazla deðildir. Bunun sonucu olarak Türk finansal sisteminde en büyük rolü oynayan bankacýlýk sektörü, yukarýda yapýlan tanýmlamalar çerçevesinde global anlamda sistemik öneme sahip finansal kuruluþa sahip olmadýðý sonucuna ulaþýlabilir. Bununla birlikte, ülke içinde sistemik öneme sahip finansal kuruluþlar olabilir. Bu global çapta yapýlacak çalýþmalarda göz önüne alýnmasý gereken önemli bir konudur. Ekonomik büyüme bu konunun diðer önemli b i r y a n ý d ý r. E k o n o m i k b ü y ü m e n i n saðlanmasýnda finans sektörü önemli bir yere sahiptir. Finans sektörünün bu öneminden dolayý özellikle ulusal bazda sistemik öneme sahip finansal kuruluþlar daha fazla önemli hale gelmektedirler. Dolayýsýyla bu tür finansal kuruluþlar için getirilecek kýsýtlamalarda ekonomik büyüme faktörünün de düþünülmesi gerekmekte olup bu sebeple geliþmiþ ve geliþmekte olan ekonomiler için farklý politikalar oluþturulmasý bir gerekliliktir. Sonuç Sistemik öneme sahip finansal kuruluþlar günümüzde daha çok geliþmiþ ülkelerin sorunu olarak gözükmektedir. Bu sebeple getirilecek kýsýtlamalar veya yaptýrýmlarda bu ölçütün dikkate alýnmasý gerekmekte olup diðer yandan global, bölgesel ve ulusal bazda sistemik öneme sahip finansal kuruluþlarýn belirlenmesi, yeni firmalarýn sistemik öneme sahip finansal kuruluþ olmalarý için getirilecek kriterlerin de yine üçlü ayýrým baz alýnarak yapýlmasý ve daha sonra bu tür kuruluþlarýn çözümleme süreçlerinin yine ayrý ayrý yapýlmasý adalet duygusuna uygun olacaktýr. Kaynakça 1. James B. Thomson, On Systemically Important Financial Institutions and Progressive Systemic Mitigation, FEDERAL RESERVE BANK OF CLEVELAND Policy Discussion Paper, Number 27, August 2009, http://www.clevelandfed.org/research/policydis/pdp27.cfm. 2. Nikola Tarashev, Claudio Borio ve Kostas Tsatsaronis, The Systemic Importance of Financial Institutions, BIS Quaterly Review September 2009, http://www.bis.org/publ/qtrpdf/r_qt0909.htm 3. IMF-BIS-FSB,Report on guidance to assess systemic importance: report and background paper, (http://www.financialstabilityboard.org/publications/r_091107c.pdfrapor, http://www.financialstabilityboard.org/publications/r_091107d.pdftemel çalýþma metni), October 2009. 4. http://en.wikipedia.org/wiki/Shapley_value 5. Chen Zou, Are banks too big to fail?- Measuring Systemic Importance Financial Instutions, DNB Working Papers, No.232, December 2009. http://www.dnb.nl/en/onderzoek-2/publications/dnbworking-paper-series/index.jsp 6. Martin Cihák and Erlend Nier, The Need for Special Resolution Regimes for Financial InstitutionsThe Case of the European Union,IMF Working Paper WP/09/200, September 2009, http://www.imf.org/external/pubs/ft/wp/2009/wp09200.pdf 7. Standard&Poors, How Systemic Importance Plays A Significant Role In Bank Ratings, 03.07.2007. http://www2.standardandpoors.com/spf/pdf/events/FITcon121908 Article5.pdf 8. Volcker Says Must Let Big Financial Firms Fail, 14 Feb 2010 tarihli Reuters haberi. 9. Paul Krugman, How Did Economists Get It So Wrong?, 2 September 2009, The New York Times, http://www.nytimes.com/2009/09/06/magazine/06Economict.html?_r=1&ref=business&pagewanted=all 10. PricewaterhouseCoopers, Banking in 2050: How big will the emerging markets get?, www.pwc.com/gx/en/world-2050/bankingsector.jhtml 11. Aðaçlar uzar ama nereye kadar?, Bankacýlýk sektörünün büyüklüðü (2004) Kaynak: PricewaterhouseCoopers http://www.matokulu.com/index.php?option=com_content&view =article&id=254:agaclar-uzar-ama-nereye-kadar&catid=42:doave-cevre 10 Paul Krugman, How Did Economists Get It So Wrong?, 2 September 2009, The New York Times, http://www.nytimes.com/2009/09/06/magazine/06Economic-t.html?_r=1&ref=business&pagewanted=all 11 PricewaterhouseCoopers, Banking in 2050: How big will the emerging markets get?, www.pwc.com/gx/en/world-2050/banking-sector.jhtml 44 BAKIÞ ÝNOVASYON Ýnovasyon, Latince bir sözcük olan "innovatus tan türemiþtir. Türkçede yenilik, yenilenme, yenilikçilik gibi sözcüklerle ifade edilmektedir. Bireyler ve gruplar tarafýndan birlikte çalýþýlarak geliþtirilen yeni ve yararlý fikirlerin, prosedürlerin ve süreçlerin ortaya çýkarýlmasý olarak ifade edilir. Giriþ Geliþmiþ ülkelerle aramýzdaki farký kapatmak ve öne geçmek için inovasyonun öneminin herkes tarafýndan anlaþýlmasý zorunludur. Ýnovasyon ülkemizde 1990lý yýllarýn ortalarýnda geniþ kitlelerce yeni yeni konuþulmaya ve farkýndalýk yaratmaya baþlasa da geliþmiþ ve geliþmekte olan ülkeler için çok önemli bir kavramdýr. Azalan ulusal rekabet, iþsizlik ve bazý sektörlerde yaþanan krizler ve ortaya çýkan problemler bu kavramýn önemini arttýrmakta ve bir adým daha öne çýkartmaktadýr. Bu nedenle; Ýnovasyon Sistemi, Türkiyenin sürekli yeni bilgi ve bu bilginin kaynaðý olan bilim ve teknolojiyi üreterek, hem yüksek nitelikli iþgücü kazanmasýný, hem de küresel rekabet gücünü arttýrarak ulusal gelirini yükseltebilmesini saðlayan bir araç olacaktýr. I. BÖLÜM: ÝNOVASYONUN TANIMI I.I. NOVASYON NEDÝR? ÝNOVASYON TÜRLERÝ VE ÝÞLEYÝÞÝ Ýnovasyon, Latince bir sözcük olan "innovatus tan türemiþtir. Türkçede yenilik, yenilenme, yenilikçilik gibi sözcüklerle ifade edilmektedir. Bireyler ve gruplar tarafýndan birlikte çalýþýlarak geliþtirilen yeni ve yararlý fikirlerin, prosedürlerin ve süreçlerin ortaya çýkarýlmasý olarak ifade edilir. Yaratýcý bir fikir, uygulamaya yansýmamýþsa, bir baþarý getirememiþse inovasyon olarak kabul edilmemelidir. Ýngilterede 16.yy.dan itibaren kullanýlmaya baþlanmýþtýr. Günümüzün hýzla deðiþen rekabet ortamýnda ayakta kalabilmek için kuruluþlarýn hizmetlerini, üretim ve sunuþ yöntemlerini sürekli olarak deðiþtirmeleri gerekmektedir. Ýnovasyon tek baþýna bir tek kelime ile ifade edilemeyecek kadar geniþ bir kavram olduðundan, teknik bir sözcük olarak kabul edilmemeli, orijinal haliyle ele alýnmalýdýr. Ýnovasyonla ilgili geçmiþten günümüze gelen birçok taným bulunmaktadýr: Schmookler: Bir iþletme, kendisi için yeni bir ürün veya hizmet geliþtirirse ya da yeni bir yöntem kullanýrsa teknik bir deðiþiklik yapmýþ olur. Downs: Organizasyonlardaki farklý uygulamalardýr. Drucker: Ýnovasyon, giriþimcilerin farklý bir iþ veya hizmet ortaya koymak için deðiþiklik yapmalarýný saðlayan araçtýr. Rickards: Ýnovasyon, yeni fikirlerin uygulamaya konulmasýdýr. Sistemlerin ve ihtiyaçlarýn yeni tekniklerle çözümlenmesidir. Ýnovasyon, ekonomik ve toplumsal fayda saðlayacak yeni fikirler, yöntemler, ürün ve hizmetler geliþtirmek ve bunlarý uygulamaktýr. Böylece daha önce çözümlenemeyen sorunlarý çözebilmek ve daha önce karþýlanamayan ihtiyaçlara cevap vermek amacýyla geliþtirilebilir ya da zaten var olan pekçok ürün ya da hizmeti daha kullanýþlý, topluma daha faydalý hale getirmeyi amaçlayabilir. Ýnovasyon temel olarak 3e ayrýlýr: 1-Ürün Ýnovasyonu; Bir iþletmenin farklý veya yeni bir ürün geliþtirmesi ve bunu pazara sunmasý. Özel sektörde Pazara sunma kullanýlýrken, kamu da kamu hizmeti sunma anlamýna gelir. Kamu genelde özel sektör ürün inovasyonunu kullanýr. Buna en güzel örnekler; Akbil, navigasyon, görüntülü telefonlar, tekstil (nano tekn.) ürünleridir. Akbiller önceden kaðýt biletlerken sonradan manyetik bas-býrak þeklindeki araçlara dönmüþtür. Bu sayede para toplama oraný %3 ile %30 arasýnda artmýþ, bilet basýmýndan kaynaklanan maliyetler sýfýrlanmýþ ve vatandaþýn hayatý büyük ölçüde kolaylaþmýþtýr. 2- Hizmet Ýnovasyonu; Hizmetin sunumundaki yenilik ve farklýlýk. En güzel örnek; bir hastanenin hastalarýna labarotuvar sonuçlarýný internetten veriyor olmasýdýr. 3- Yönetim Ýnovasyonu; Çalýþma ve iþ yapýþ yöntemlerinin geliþtirilmesi, farklýlaþtýrýlmasý Demet ERDOÐAN Uzman Yardýmcýsý Finansman Daire Baþkanlýðý 45 BAKIÞ Ýnovasyon sürekliliði olan ve mutlaka geri bildirimlerin olmasýný gerektiren bir süreçtir. Küreselleþmeye baðlý olarak ortaya çýkan ekonomik ve toplumsal geliþmeler, özel sektörde olduðu kadar kamu sektörü için de yakalanmasý gereken fýrsatlarý beraberinde getirmektedir. Küresel pazarlar, uluslararasý ortaklýklar, dýþ kaynak kullanýmlarý, uluslararasý rekabet ve buna baðlý olarak doðan vatandaþ arz talepleri, kurumlarýn hizmet, süreç ve iþ yapýþ yöntemleri geliþtirmelerini yani inovasyon yapmalarýný zorunlu hale getirmektedir. olarak tanýmlanýr. Kaizen yöntemine göre, iþçiler de dahil olmak üzere bir firmadaki tüm çalýþanlar yaptýklarý iþle ilgili süreçleri iyileþtirme konusunda söz sahibidir. Önerilen iyileþtirme fikirleri yöneticiler tarafýndan deðerlendirilir ve uygun bulunanlar deðerlendirilir Bu yöntem ile Toyota firmasý, 60 yýlý aþkýn bir süredir dünyanýn en düþük maliyetli ve en yüksek kaliteli otomobil üreticileri arasýna girmiþtir. II. BÖLÜM: ÝNOVASYONA NEREDEN BAÞLAMALI? II.I. ÝNOVASYONUN YARATICILARI Farkýndalýk yaratmak yani inovasyonun ne olduðu ve öneminin, kurumdaki yönetim ve çalýþanlarý tarafýndan anlaþýlmasý çok önemlidir. Ýnovasyon konusunda takým çalýþmasýnýn saðlanmasý için ekipler oluþturulmasý ve kurum içinde fikir birliðinin saðlanmasý gerekir ki bu da, sürekli iþleyen bir sistemin kurulmasý ile olur. Sistem iþleyiþi için neler gerekli ? 1- Kurum çalýþaný ve yöneticilerinin inovasyon fikirlerini önermelerini saðlamalý/teþvik etmeli (öneri sistemi). 2- Önerilen inovasyon fikirlerinin seçilme usulünü belirlemeli (oy çokluðu). 3- Seçilen inovasyon fikirlerinin hayata geçirilmesinde izlenecek stratejileri belirlemeli (iþ planlarý). Ýnovasyon, kurum kültürünün bir parçasý haline getirilmelidir. Bunun için deðerler hiyerarþisinde inovasyona özel ve önemli bir yer ayýrýlmalýdýr. Ýnovasyonun baþarýsý için gerekenleri þu þekilde sýralayabiliriz: Ýyi bir inovasyon için gerekenler; Risk alan kurum kültürü (deðiþik açýlardan bakabilmek) Yaratýcýlýk Baþarýsýzlýðý hoþ görmek Ýletiþim (farklý departmanlar arasýndaki iþbirliði) Ekip çalýþmasý Yönetimin sahiplenmesi Bütçe, zaman, ekipman Açýk ve belirlenmiþ bir süreç Teþvik ve ödül Bilgiye ve deneyime ulaþým Fikir ve geliþtirme sürecine katýlým Hata toleransý Güçlü ve sürekli yenilenen bir yol çizgisi (kurum stratejisi) Bilginin yazýlý hale getirilmesi SONUÇ Ýnovasyon sürekliliði olan ve mutlaka geri bildirimlerin olmasýný gerektiren bir süreçtir. Küreselleþmeye baðlý olarak ortaya çýkan ekonomik ve toplumsal geliþmeler, özel sektörde olduðu kadar kamu sektörü için de yakalanmasý gereken fýrsatlarý beraberinde getirmektedir. Küresel pazarlar, uluslararasý ortaklýklar, dýþ kaynak kullanýmlarý, uluslararasý rekabet ve buna baðlý olarak doðan vatandaþ arz talepleri, kurumlarýn hizmet, süreç ve iþ yapýþ yöntemleri geliþtirmelerini yani inovasyon yapmalarýný zorunlu hale getirmektedir. Çözülmesi gereken sorunlar, vatandaþlarýn beklentileri, kamu idarelerinde rekabet söz konusu olmadýðý için inovasyonu kaçýnýlmaz kýlmaktadýr. Kaynakça Ýnternet Kaynaklarý : -ÝNOVASYON YÖNETÝMÝ VE YARATICI DÜÞÜNCE, BÜLENT KÖREMEZ www.dpb.gov.tr/dosyalar/sunumlar/antalya/inovasyon.pps, 13.01.2012. -ÝNOVASYON, Oslo El Kýlavuzu (OECD) 19.01.2012 -Hakan Göztepe, ÖÐRENEN ORGANÝZASYON DÝNAMÝKLERÝNÝN TOPLAM KALÝTE YÖNETÝMÝ, ÝNOVASYON VE ORGANÝZASYON PERFORMANSINA ETKÝLERÝ, Gebze Ýleri Tekn. Enstitüsü, 2009. -http:// www.gyte.edu.tr/business/bolum/arastirma/tezler/tmm_yl.aspx. -Hasan Çeliktaþ, ÝNOVASYON YÖNETÝMÝ, ÇUKUROVA BÖLGESÝNDE FAALÝYET GÖSTEREN ÞÝRKETLERDE ÝNOVASYON UYGULAMALRININ TESPÝTÝNE YÖNELÝK BÝR ARAÞTIRMA, 2008 -http:// sosyalbilimler.cukurova.edu.tr/tez/1193 46 BAKIÞ ARNAVUTLUK, TAYVAN VE BREZÝLYA MEVDUAT SÝGORTA KURUMLARI VE PORTFÖY YATIRIMLARI HAKKINDA TEMEL BÝLGÝLER-III Bu çalýþma Avrupa, Uzakdoðu ve Güney Amerika bölgelerinde bulunan ülkelerden Arnavutluk, Tayvan ve Brezilya mevduat sigorta kurumlarý ve sahip olduklarý fonlarý deðerlendirme usulleri ile ilgili temel bilgileri sunmayý amaçlamaktadýr. Veriler çalýþmanýn yapýldýðý dönem itibarýyla elde edilebilen yýllýk faaliyet raporlarý ve diðer kaynaklardan en son bilgiler bir araya getirilerek hazýrlanmýþtýr. Ülke bazýnda kýsaca özetlemek gerekirse Arnavutluk Mevduat Sigorta Kurumu (ASD) 2002 yýlýnda kurulmuþtur. Arnavutlukta bankalarýn katýlýmýnýn zorunlu olduðu, sýnýrlý sigortanýn bulunduðu ve primlerin önceden düzenli toplandýðý yöntem uygulanmaktadýr. Kurum gelirlerini bankalardan saðlamakla birlikte kaynaklarýnýn yetersiz kalmasý durumunda Devletten kaynak saðlayabilmekte ve gerektiðinde mevduat sigorta oranlarýný yýllýk % 0.5 seviyesinden % 0.7 e yükseltebilmektedir. ASDnin sigortaladýðý mevduat tutarý 4.41 milyar USD ve Fon Rasyosu % 2.2dir. Fon portföyünün % 85.5 oranýndaki büyük bölümü Devlet-Kamu bono ve tahvillerinde deðerlendirilirken geriye kalan bakiyeyi sýrasýyla yabancý devlet/kuruluþlarýn döviz cinsinden menkul kýymetleri ve nakit veya nakit karþýlýðý oluþturmakta olup vade daðýlýmýnýn 1 yýlý geçmediði görülmektedir. Tayvan Merkezi Mevduat Sigorta Kurumunun (CDIC) kuruluþ tarihi 1985 olup Tayvanda bankalarýn katýlýmýnýn zorunlu olduðu, sýnýrlý sigortanýn bulunduðu (2008 2010 yýllarý arasý tam garanti) ve primlerin önceden düzenli toplandýðý yöntem uygulanmaktadýr. Kurumun gelir kaynaklarý bankalar olmakla birlikte yetersiz olmasý durumunda Devlet kaynak aktarabilmektedir. CDIC sigortaladýðý mevduat tutarýný küresel ekonomik krizin etkisinde kalarak 2008-2010 yýllarýnda krizi derin yaþayan birçok ülkede olduðu gibi tam garanti altýna almýþtýr. Diðer taraftan Avrupada Almanya, Danimarka, Yunanistan, Ýrlanda ve Ýzlanda gibi ülkelerin de mevduat sigorta kurumlarýnýn 2008 küresel ekonomik krizi nedeniyle mevduat sigortasýnda tam garanti uygulamasýna geçtiði ve dünyanýn deðiþik bölgelerindeki birçok ülke tarafýndan da gerek bu yöntemle gerekse garanti limitlerinde artýþa gidilerek mudilerin güvenini arttýrmak amacýyla benzer tedbirlerin alýndýðý görülmektedir. Tam Garanti sistemine geçmeden önceki 2007 yýlý verilerine göre sigortalý mevdut tutarýnýn 323 milyar USD ve hedef rasyosunun % 2 düzeyinde bulunduðu görülmüþtür. Bünyesinde 155 personelin çalýþtýðý CDICnin sahip olduðu fonlarýn büyük bir bölümünü küresel krizden etkilenmesi nedeniyle nakit ve nakit karþýlýðý tutmakta olduðu, bakiye kýsmýný da devlet tahvillerinde deðerlendirdiði anlaþýlmaktadýr. Brezilya Mevduat Sigorta Kurumu 1995 yýlýnda kurulmuþ olup Brezilyada bankalarýn katýlýmýnýn zorunlu olduðu, sýnýrlý sigortanýn bulunduðu ve primlerin önceden düzenli toplandýðý yöntem uygulanmaktadýr. Kurumun kaynaklarýnýn yetersiz olmasý durumunda Devletten veya özel kuruluþlardan kredi saðlanabilmektedir. Fonun sigortaladýðý mevduat tutarý 296.3 milyar USD ve Hedef Fon Rasyosu % 2 olmasýna karþýn küresel ekonomik krizden göreceli olarak daha az etkilenen Kurumun Fon Rasyosu % 5.4 düzeyinde bulunmaktadýr. Kuruluþun sahip olduðu portföy yatýrýmlarýnýn büyük bir kýsmý repoda deðerlendirilmektedir. Ýncelemiþ olduðumuz üç ülkenin mevduat sigorta kurumlarý sigortaladýklarý mevduat hacmi (inceleme sýrasýyla 4,4 milyar USD, 323 milyar USD, 296 milyar USD) , sahip olduklarý fon büyüklükleri (inceleme sýrasýyla net özkaynak olarak 0,1 milyar USD, - 1,5 milyar USD, 12 milyar USD) ve bölgesel açýlardan farklýlýklar göstermekle birlikte mevduat sigortacýlýðýnýn temel uygulamalarýnda dünya genelinde ve ülkemizde uygulana gelen klasik uygulama yöntemlerine uyumlu bir profil çizdiði, bankalarýn katýlýmýnýn zorunlu olduðu, önceden düzenli prim toplama sisteminin seçildiði, mevduata sýnýrlý ya da geçici olarak tedbir amaçlý tam garanti getirildiði ve moral hazarddan (ahlaki tehlike) korunmak için hedef fon rasyosunun belirlendiði ve yatýrýmlarýnýn aðýrlýklý olarak nakit/repo ve kalan kýsmýnýn da devlet tahvillerinde yoðunlaþtýðý görülmektedir. Sonuç olarak, bu çalýþmada ele aldýðýmýz ülkelerde de, I. ve II. çalýþmalarda incelediðimiz ülkelerde olduðu gibi, Dünyamýzda artýk sýklýkla yaþanan finansal ve ekonomik krizlere karþý ülkelerin kýta, geliþmiþlik ve büyüklük farký gözetmeksizin kendi ülkelerinde yaþanabilecek finansal ataklara ve diðer ülkelerle mevduat sigortacýlýðý alanýndaki rekabete, benzer koruma araçlarýyla hazýrlandýklarý gözlenmiþtir. Sinan YILAL Fon Uzmaný Finansman Daire Baþkanlýðý Mevduat Sigorta Kurumlarý ve Portföy Yatýrýmlarý Hakkýnda Temel Bilgiler-I adlý ilk çalýþmada A.B.D., Kanada, Malezya ve Portekiz, Temel Bilgiler-II adlý çalýþmada da Ürdün, Endonezya ve Sýrbistan mevduat sigorta kurumlarý ele alýnmýþ ve ÇATI Dergisinin sýrasýyla 28. ve 29. sayýlarýnda yayýnlanmýþtýr 47 DÜNYADAN HABERLER Uluslararasý Mevduat Sigortacýlarý Birliði (IADI) tarafýndan 19-21 Nisan 2012 tarihlerinde Bulgaristan-Sofyada Avrupadaki Mevduat Sigorta Sistemleri Arasýndaki Ýþbirliðini Destekleyici Kilit Önemi Haiz Yasal Usüller konulu seminer düzenlenmiþtir. Kurumumuz aktif katýlým saðlayarak bir de sunum gerçekleþtirmiþtir. Uluslararasý Mevduat Sigortacýlarý Birliði (IADI) tarafýndan 01-03 Mayýs 2012 tarihlerinde düzenlenen Mevduat Sigorta Sistemleri: Ýyi Geliþtirilmiþ Yasal Çerçeve ve Seçilmiþ Yasal Hususlar konulu seminer ABD-Virginiada düzenlenmiþ ve kurumumuz katýlým saðlamýþtýr. Uluslararasý Mevduat Sigortacýlarý Birliði (IADI)nin düzenlediði 36. Ýcra Kurulu Toplantýsý, Bölgesel ve Daimi ve Alt Komite Toplantýlarý ile Araþtýrma ve Rehberlik Komitesi Toplantýlarý, 26-29 Haziran 2012 t a r i h l e r i n d e A B D -W a s h i n g t o n d a gerçekleþmiþ olup Kurumumuz tarafýndan aktif katýlým saðlanmýþtýr. Eda ATALI Geçici Personel Strateji Geliþtirme Daire Baþkanlýðý 48 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankasýnýn Mayýs ayýnda yayýnlamýþ olduðu Finansal Ýstikrar Raporuna göre; dünya genelindeki küresel krizin etkileri devam etmekte, geliþmiþ ülkelerdeki iþsizlik ve büyüme oranlarýndaki olumsuz hareketler ile piyasalarýn iç içe geçmiþ yapýsý iktisadi faaliyetlerde bozulma riskine yol açmaktadýr. Bu geliþmeler, Türkiye ekonomisi üzerinde de etkili olmaya devam etmektedir. TCMB ve diðer otoritelerce alýnan tedbirler sayesinde, yurt içi talep büyümesi kontrol altýna alýnmýþ, böylece net ihracatýn büyümeye katkýsý artmýþtýr. Ayrýca, rapora göre; dýþ ticaret dengesindeki olumlu artýþ, cari dengedeki iyileþmeyle birlikte verilere belirgin bir þekilde yansýmýþtýr. Avrupa Mevduat Sigortacýlarý Kurumu (EFDI) tarafýndan 7-8 Mayýs 2012 tarihlerinde Malezya Mevduat Sigorta Kurumunun ev sahipliði yaptýðý Mevduat Sigorta Sistemlerinin Yönetimdeki Rolü adlý seminer düzenlemiþtir. Avrupa Mevduat Sigortacýlarý Kurumu (EFDI), 12-14 Eylül 2012 tarihleri arasýnda Cenevrede düzenleyeceði EFDI Yýllýk Toplantý ve Uluslararasý Konferansa tüm üyelerini davet etmiþtir. Uluslararasý Mevduat Sigortacýlarý Birliði (IADI) ise; 26 Ekim 2012de Londrada düzenleyeceði Yýllýk Konferansa tüm üyelerini davet etmiþtir. Kurumumuz, üyesi olduðu iki topluluða aktif katýlým saðlayacaktýr. Uluslararasý Para Fonu'nun (IMF) Güncellenmiþ 2012 Dünya Ekonomik Görünüm Raporu'na (DEG) göre, küresel büyümenin bu yýl % 3.5, 2013 yýlýnda da % 3.9 oranýnda olmasý bekleniyor. Raporda, 2012 yýlýnýn ilk çeyreðinde küresel büyümenin, % 3,6 gibi beklenenden biraz daha iyi düzeyde gerçekleþtiði, ancak zaten güçlü olmayan küresel toparlanmasýnýn yýlýn ikinci çeyreðinde daha fazla zayýflýk gösterdiði belirtildi. TÜRKÝYEDEKÝ TASARRUF MEVDUATI HESAPLARININ SÝGORTALANMASINA ÝLÝÞKÝN SORULAR ve CEVAPLAR Tasarruf Mevduatý ve Katýlým Fonu sigortasý nedir? Tasarruf mevduatý ve katýlým fonu sigortasý, mevduat ve katýlým fonu toplamaya yetkili mevduat ve katýlým bankalarýnýn (kredi kuruluþlarýnýn) Bankacýlýk Düzenleme ve Denetleme Kurumu tarafýndan faaliyet izinlerinin kaldýrýlmasý durumunda, mevduat ve katýlým fonu hak sahiplerinin maruz kalacaðý kayýplarýn devlet veya bu amaçla kurulmuþ özel bir kurum tarafýndan kýsmen ya da tamamen ödenmesinin garanti edilmesidir. Türkiye'de mevduatýn ve katýlým fonlarýnýn sigortalanmasý yetki ve görevi kamu tüzel kiþiliðini haiz Tasarruf Mevduatý Sigorta Fonu'na (TMSF) aittir. Türkiye'de hangi bankalar mevduat ve katýlým fonu sigorta sistemine dahildir? Türkiye'de faaliyet gösteren, mevduat ve katýlým fonu kabulüne yetkili yerli ve yabancý tüm kredi kuruluþlarý ile merkezi yurt dýþýnda bulunan kredi kuruluþlarýnýn Türkiye'deki þubelerinde bulunan mevduat ve katýlým fonlarý sigorta sistemine dahildir. Tasarruf mevduatý ve katýlým fonuna iliþkin sigorta primleri kim tarafýndan ödenir? Tasarruf mevduatý ve katýlým fonuna iliþkin sigorta primleri ilgili kredi kuruluþu tarafýndan TMSF'ye ödenir. Türkiye'de tüm mevduatlar ve katýlým fonlarý sigorta kapsamýnda mýdýr? Türkiye'de faaliyet gösteren bir kredi kuruluþunun yurt içi þubelerinde gerçek kiþiler adýna açýlmýþ olan ve münhasýran çek keþide edilmesi dýþýnda ticari iþlemlere konu olmayan Türk Lirasý, döviz ve kýymetli maden cinsinden; a) Tasarruf mevduatý hesaplarýnýn anaparalarý ile bu hesaplara iliþkin faiz reeskontlarý toplamýnýn, b) Katýlma hesaplarý birim hesap deðerleri ve özel cari hesaplarýn, 50 bin TL'ye (ellibin TL) kadar olan kýsmý sigorta kapsamýndadýr. Yurt dýþýnda yaþayan kiþilerin mevduatlarý veya katýlým fonlarý sigorta kapsamýnda mýdýr? Yurt dýþýnda yaþayan yerli ya da yabancý gerçek kiþilere ait yurt içi þubelerde bulunan tasarruf mevduatý hesaplarýnýn anaparalarý ile bu hesaplara iliþkin faiz reeskontlarý toplamý, katýlma hesaplarý birim hesap deðerleri ve özel cari hesaplarý sigorta kapsamýndadýr. Türkiyede faaliyet gösteren kredi kuruluþlarýnýn yurt dýþý þubelerinde açýlan mevduat, katýlma ya da özel cari hesaplarý sigorta kapsamýna dahil midir? Türkiyede faaliyet gösteren kredi kuruluþlarýnýn yurt dýþý þubelerinde açýlan mevduat, katýlým ya da özel cari hesaplarý sigorta kapsamýnda deðildir. Ticari hesaplar sigorta kapsamýnda mýdýr? Gerçek veya tüzel kiþiler adýna açýlan ticari iþlemlere konu olan hesaplar (münhasýran çek keþide edilmesi hariç) sigorta kapsamýnda deðildir. Kýyý Bankacýlýðý (Off-Shore) faaliyetinde bulunan kredi kuruluþlarýnda açýlan hesaplar sigortaya tabi midir? Kýyý Bankacýlýðý (Off-Shore) faaliyetinde bulunan kredi kuruluþlarýnda açýlan hesaplar sigorta kapsamýnda deðildir. Türkiye'de faaliyet gösteren mevduat ve katýlým fonu kabulüne yetkili bulunan kredi kuruluþlarý, yurt dýþýnda kurulu ortaklýklarý, baþka banka veya finansal kuruluþlar adýna Türkiye'de ikamet eden kiþilerden mevduat veya katýlým fonu kabul edebilirler mi? Türkiye'de faaliyet gösteren mevduat ve katýlým fonu kabulüne yetkili bulunan kredi kuruluþlarý yurt dýþýnda kurulu ortaklýklarý, baþka banka veya finansal kuruluþlar adýna Türkiye'de ikamet eden kiþilerden mevduat veya katýlým fonu kabul etmeleri, evrak ya da cüzdan bulundurmalarý, personel istihdam etmeleri, bu kuruluþlarýn reklamýný yaptýrmak suretiyle müþterilerini anýlan kuruluþlara yönlendirmeleri, bu ve benzeri yöntemler kullanarak yurt dýþýnda kurulu kuruluþlar adýna mevduat ve katýlým fonu kabul etmeleri yasaktýr.. Mevduat ve katýlým fonu sigortasýna tabi olmayan diðer hesaplar hangileridir? 5411 sayýlý Bankacýlýk Kanunu'nun 63 üncü maddesinin üçüncü fýkrasý uyarýnca, 07.11.2006 tarihli ve 26339 sayýlý Resmi Gazete'de yayýnlanan Sigortaya Tabi Mevduat ve Katýlým Fonlarý ile Tasarruf Mevduatý Sigorta Fonunca Tahsil Olunacak Primlere Dair Yönetmeliðin 5 inci maddesi uyarýnca; a) Kredi kuruluþunun hakim ortaklarý ile bunlarýn ana, baba, eþ ve velayet altýndaki çocuklarýna ait mevduat ve katýlým fonu ile diðer hesaplar, b) Kredi kuruluþunun yönetim veya müdürler kurulu baþkan ve üyeleri, genel müdür ve yardýmcýlarý ile bunlarýn ana, baba, eþ ve velayet altýndaki çocuklarýna ait mevduat ve katýlým fonu ile diðer hesaplar, c) 26/9/2004 tarihli ve 5237 sayýlý Türk Ceza Kanunu'nun 282 nci maddesindeki suçtan kaynaklanan malvarlýðý deðerleri kapsamýna giren mevduat ve katýlým fonu ile diðer hesaplar sigortaya tabi deðildir. Kredi kuruluþlarý tarafýndan satýþýna aracýlýk edilen devlet tahvili, hazine bonosu, yatýrým fonu gibi yatýrým araçlarý sigorta kapsamýnda mýdýr? Kredi kuruluþlarý tarafýndan satýþýna aracýlýk edilen devlet tahvili, hazine bonosu, yatýrým fonu gibi yatýrým araçlarý TMSF'nin sigorta kapsamýnda deðildir. Serbest bölgelerde kurulu kredi kuruluþlarýnda bulunan mevduat, katýlým ya da özel cari hesaplar sigorta kapsamýnda mýdýr? Serbest bölgelerdeki bankacýlýk faaliyetlerinin 5411 sayýlý Bankacýlýk Kanunu kapsamýnda bulunmasýndan hareketle, kredi kuruluþlarýnýn serbest bölgelerdeki þubeleri nezdindeki hesaplarý da sigorta kapsamýndadýr. TMSF tarafýndan bankacýlýk faaliyetine devam etmekte olan bir kredi kuruluþundaki mevduat/katýlým fonu ile ilgili olarak sigorta kapsamýnda ödeme yapýlýr mý? TMSF, 5411 sayýlý Kanunun 63 üncü maddesinin altýncý fýkrasý uyarýnca yalnýzca faaliyet izni kaldýrýlan kredi kuruluþlarý nezdinde bulunan ve doðruluðu hiçbir þüpheye yer vermeyecek þekilde kanýtlanan mevduat ve katýlým fonunun sigorta kapsamýndaki kýsmýný öder. Sigorta kapsamýnda yapýlacak ödemeler, mevduat bankasýnýn faaliyet izninin kaldýrýlmasý halinde Türk Lirasý olarak yapýlýr. Sigorta kapsamýnda ödenecek tutar belirlenirken tasarruf mevduatý hesaplarýnýn anapara ve faiz reeskontlarý toplamý dikkate alýnýr. Döviz ve kýymetli maden cinsinden mevduat hesaplarýnýn Türk Lirasý karþýlýklarý, mevduat bankasýnýn faaliyet izninin kaldýrýldýðý tarihteki Merkez Bankasý döviz alýþ kurlarý ve Ýstanbul Altýn Borsasý seans kapanýþ fiyatý (kýymetli maden cinsinden hesaplar için) esas alýnarak belirlenir.
