Dosyayı indir - Dış Politika Forumu

BOĞAZİÇİ ÜNİVERSİTESİ-TÜSİAD
DIŞ POLİTİKA FORUMU
ABD BÜLTENİ (28 Nisan- 12 Mayõs 2006)
Condoleezza Rice’õn Bölge Ziyareti
Amerikan Dõşişleri Bakanõ Condoleezza Rice 25-28 Nisan 2006 tarihinde Türkiye,
Yunanistan ve Bulgaristan’õ kapsayan kõsa ama önemli bir bölgesel ziyarette bulundu.
BM’nin İran’a verdiği sürenin dolmasõna az bir süre kala gerçekleşen bu ziyaretin kritik
zamanlamasõ kimi çevrelerce, İran ve ABD arasõndaki gerilim daha da artmadan zaten
netameli olan Türk-Amerikan ilişkilerini tamir çabasõ olarak yorumlandõ. Ancak, Condoleezza
Rice’õn ziyaretini yalnõzca İran ve son dönem Türk-Amerikan ilişkilerini geren Hamas
ziyareti ve PKK üzerinden okumak hem Türk-Amerikan ilişkilerinin çok boyutlu olduğu
gerçeğini hem de bu ilişkilerin gidişatõna yön veren üst çerçeve olan küresel dinamikleri göz
ardõ etmek anlamõna gelebilir. Türk kamuoyunda Rice’õn ziyaretine yönelik ilginin ağõrlõk
noktasõnõ Ortak Stratejik Vizyon Belgesi ve ABD’li Bakanõn Yunanistan ziyareti sõrasõnda
Kõbrõs hakkõnda verdiği demeçler oluşturdu. Ancak bunlardan ziyade; Rice’õn bölgeye gelişi,
ABD’nin Rusya’nõn enerji tedariki konusunda Avrasya’daki tekel konumundan duyduğu
rahatsõzlõk ve buna yönelik çözüm arayõşõ ile Bulgaristan’da gerçekleşen NATO’ya üye ülke
Dõşişleri Bakanlarõ gayrõ resmi toplantõsõ açõsõndan önemli.
Aslõnda Rice’õn bölgeye yaptõğõ ziyaret, Türkiye ve Yunanistan’da yankõlar uyandõrmõşsa da,
ABD açõsõndan en net kazanõm Bulgaristan’daki ABD üslerinin açõlmasõ oldu. Rice’õn NATO
Dõşişleri Bakanlarõ gayrõ resmi toplantõsõna da katõldõğõ 28 Nisan 2006 tarihinde imzalanan
anlaşmaya göre, 10 yõllõk bir süre için yaklaşõk 2500 Amerikan askeri Bulgaristandaki üslere
konuşlandõrõlacak. ABD benzer bir anlaşmayõ Aralõk 2005’te Romanya ile imzalamõştõ. ABD
Bulgaristan ve Romanya’daki üsleri vasõtasõyla bir “Doğu Avrupa Görev Gücü” oluşturmayõ
tasarlõyor.
Ortak Stratejik Vizyon Belgesi
Rice’õn Ankara ziyaretinde Türkiye ve ABD bir “Ortak Stratejik Vizyon Belgesi”
oluşturulmasõ konusunda mutabakata vardõ. Abdullah Gül’ün açõklamasõna göre belge, TürkAmerikan “stratejik ortaklõğõnõ” geleceğe taşõmaya yönelik bir adõm. Stratejik ortaklõk ifadesi
hem Türkiye hem de ABD tarafõndan ikili ilişkileri tanõmlamak için 1990’larõn ikinci
yarõsõndan bu yana kullanõlõyor. Birinci Körfez Savaşõndan sonraki dönemde Amerika ile
olan ilişkiler ilk kez Turgut Özal’õn cumhurbaşkanlõğõ döneminde “stratejik ortaklõk” olarak
tanõmlandõ. Ancak Özal’õn bu söylemi ABD yönetimi tarafõndan benimsenmedi ve nitekim
Süleyman Demirel 1992 yõlõndaki Washington ziyareti sõrasõnda ikili ilişkileri “geliştirilmiş
ortaklõk” (enhanced partnership) olarak ifade etti. Stratejik ortaklõk tanõmõ, 1997 yõlõnda
Lüksemburg zirvesinde Türkiye’nin AB genişleme sürecinden dõşlanmasõyla yeniden
gündeme geldi ve Clinton’un 1999 İstanbul ziyaretinden bu yana ikili ilişkiler için kullanõlan
1
önemli bir kavram. Ancak, ABD ve Türkiye’nin stratejik ortaklõk biçiminde formüle edilen
ilişkilere yükledikleri anlamõn birbiriyle örtüştüğünü söylemek oldukça zor. Bu durumun
açõğa çõktõğõ en önemli nokta hiç şüphesiz Amerika’nõn Irak’õ işgali sõrasõnda Türkiye’den
beklentileri ile Türkiye’nin tavrõ arasõndaki uçurum. Dolayõsõyla, Amerikan Dõşişleri
Bakanõ’nõn son ziyareti ile gündeme gelen “Ortak Stratejik Vizyon Belgesi”, taraflarõn
stratejik ortaklõk anlayõşlarõndaki farklõlõklarõ en aza indirerek, son zamanlarda gerilen
ilişkilerde güven tazelemeye yönelik bir çaba olarak değerlendirilebilir. Nitekim Rice,
konuyla ilgili Ankara’da yaptõğõ açõklamada bu noktayõ vurguluyor: “…Stratejik ortaklõk
dediğimiz ilişkiyi zikzaklardan kurtarmak için madde madde hedefler koyarak bir yol haritasõ
(road-map) geliştirelim"1
Stratejik Ortaklõk Belgesi, şayet güven tazelemeye yönelik bir adõm olarak kabul edilirse, ne
Amerika ne de Türkiye açõsõndan ilişkilerin zaten istenilen seviyede olmadõğõnõn somut bir
kanõtõ. Ortak Stratejik Vizyon Belgesi şu hedefleri içeriyor:
- Türkiye’nin AB üyeliği
- Kõbrõs Sorununun Çözümü
- PKK terörünün bertaraf edilmesi
- Irak’õn toprak bütünlüğünün korunarak istikrar ve demokrasinin sağlanmasõ
- Afganistan’õn siyasi ve ekonomik olarak yeniden inşasõnõn başarõlmasõ
- Büyük Orta Doğu Projesinde Türkiye’nin daha da güçlü bir rol üstlenmesi
- Enerji alanõnda yakõn işbirliği
- Türkiye ve Ermenistan arasõndaki ilişkilerin normalleştirilmesi
- Siyaset, ekonomi ve savunma alanlarõnda her düzeyde fikir alõşverişini teşvik etme amacõyla
daimi mekanizmalarõn tesisi.
Belge, iki ülke arasõnda bir yol haritasõ niteliğinde ancak belgenin taraflarõ bağlayõcõ özelliği
bulunmuyor. Bu yüzden de belge etkin bir eylem planõ olmaktan oldukça uzakta ve
Türkiye’nin ABD’den beklentilerini derleyip toparlamaktan öteye geçmiyor. İkili görüşmeler
dahi genelde beklentilerin ifade edildiği bir atmosferde gerçekleşti: Türkiye; ABD’den PKK
konusunda istihbarat paylaşõmõndan öte somut adõmlar atmasõnõ beklediğini, Kõbrõs
konusunda ABD’nin desteğinin artarak sürmesini beklediğini, Irak’ta tüm kesimlerin
temsilinin sağlandõğõ bir hükümetin kurulmasõnõn beklediğini –yani zaten daha önce de
taraflarca bilinen istekleri- tekrarladõ. O halde Rice’õn ziyareti sadece bir takõm konularõn
tekrarlanmasõndan mõ ibaret? Bu sorunun yanõtõnõ Amerika-İran geriliminde ve Türkiye’nin
bu gerilimdeki konumunda ele almak gerekiyor.
ABD-İran Ekseninde Rice’õn Ziyareti
ABD, Türkiye’nin İran sorununa nasõl baktõğõnõ gerek Irak’a müdahale süreci gerekse de 6 ayõ
aşkõn bir süredir devam eden karşõlõklõ yoğun üst düzey trafik vasõtasõyla artõk biliyor.
Amerikan yönetimi İran’a yönelik bir askeri müdahale ihtimalinde AKP hükümetinin kendi
yanõnda yer almayacağõndan emin. Türkiye’nin açõkça ABD’nin İran politikasõnõ destekleyen
bir tavõr almamasõ, Tahran yönetimini desteklediği anlamõna da gelmiyor. Türkiye, bir yandan
yanõ başõnda patlayacak bir savaşõn olumsuzluklarõnõ diğer yandan da ABD ile olan ilişkilerini
hesaplayarak bir arabuluculuğa soyunuyor. Ne İran ne de ABD böylesi bir arabuluculuk
rolüne sõcak bakmasa da, Türkiye’nin üstlenmeye çabaladõğõ bu misyon çok benimsediği
“doğu ve batõ arasõnda köprü olma” söylemiyle de örtüşüyor.
1
www.sabah.com.tr/2006/04/26/siy111.html
2
Ancak İran, Türk-Amerikan ilişkilerinde doğacak herhangi bir boşluğu kendi lehine yönelik
değerlendirmede oldukça istekli gözüküyor. Örneğin Türkiye’nin ABD’yi PKK konusunda
yeterli destek vermemekle eleştirdiği bir zamanda İran, PKK kamplarõnõ bombalayarak
bölgede iki ülkenin işbirliği yapmasõ gerektiği sinyalini verdi. Birkaç yõl öncesine kadar
İran’õn PKK’ya önemli lojistik destek sağlayan ülkeler arasõnda yer aldõğõ hatõrlanõrsa, İran’õn
PKK konusundaki son hamlesinin pragmatik boyutlarõ daha net anlaşõlabilir. Yine Rice’õn
ziyaretinden önce ABD’li bir diplomat, Tahran yönetiminin Türk medyasõ ve bürokratlarõ
üzerinde yoğun bir lobi ve halkla ilişkiler çalõşmasõ yürüttüğü yönündeki izlenimini belirtti.
Türkiye İran’õn nükleer bir güç olmasõnõn doğurabileceği tehlikeli sonuçlarõn fakõnda ve
sorunun barõşa dönük diplomatik çabalarla çözülmesinden yana. Ankara açõsõndan İran’a da
doğru mesajlarõn iletilmesi gereği var. Bu yüzden farklõ konularda uyumsuzluk yaşasalar bile
Türkiye ve ABD arasõndaki müttefikliğin güçlü bir şekilde devam ettiği mesajõnõn verilmesi
gerekiyor. Diğer bir ifadeyle Rice’õn ziyaretinin ve imzalanan Ortak Stratejik Vizyon
Belgesinin görünen yüzünün, tüm sorunlara rağmen köklü müttefikliği “dosta düşmana
göstermek” olduğu söylenebilir. Rice’õn Atina’da Kuzey Kõbrõs’a yönelik ambargonun
hafifletilmesi çağrõsõ ve bunun üzerine Türkiye’nin İran’dan üst düzey bir ziyareti iptal etmesi
şeklindeki karşõlõklõ jestler, ziyaretin İran konusu bağlamõnda sembolik önemini gösteriyor.
Üzerinde mutabakata varõlan Ortak Stratejik Vizyon Belgesi, İran’a verilen mesaj açõsõndan
oldukça önemli ama ziyaretin tümünü açõklamaya yeterli değil. Türk-Amerikan ilişkileri ve
bu bağlamda Rice’õn Türkiye’ye gelişi sadece İran konularõ ile sõnõrlõ değil. Küresel
politikanõn yapõsõ gereği müttefikler arasõ ilişkiler tek bir konuya indirgenemeyecek kadar çok
boyutlu ve farklõ işbirliği imkanlarõna açõk. Gerçekten de görüşmeler sõrasõnda hem
Cumhurbaşkanõ Ahmet Necdet Sezer hem de Condoleezza Rice Türk-Amerikan ilişkilerinin
enerjiden NATO’ya; Orta Asya ve Kafkaslardan Balkanlara kadar “çok geniş bir ilişki ağõ ve
alanõ” üzerine kurulu olduğunu ifade ettiler.
Mavi Akõm Karşõsõnda Güney Avrupa Gaz Rengi:
ABD Dõşişleri Bakanõ Rice Ankara temaslarõ sõrasõnda Washington yönetiminin Rus gaz
firmasõ Gazprom’un Avrupa’da giderek artan etkinliğinden duyduğu rahatsõzlõğõ da dile
getirdi.
Gerçekten de Türkiye ve AB ülkeleri Rus gazõna giderek daha bağõmlõ hale geliyor. Rusya
dünyanõn en büyük doğalgaz tedarikçisi ve Avrupa pazarõnõn büyük bir bölümüne de hakim.
Finlandiya, Slovakya ve diğer doğu Avrupa ülkelerinin gaz ihtiyacõnõn tamamõnõ karşõlayan
Rusya; Almanya’nõn gaz ihtiyacõnõn %44’ünü, İtalya ve Fransa’nõn da gaz ihtiyacõnõn dörtte
birini karşõlõyor. Avrupa’nõn enerji ihtiyacõnõn karşõlanmasõna yönelik tartõşmalar geçtiğimiz
kõş Rusya’nõn Ukrayna’ya yaptõğõ gaz ihracatõnõ fiyat konusunu bahane ederek birden kesmesi
üzerine alevlendi. Rusya’nõn gaz ticaretini uluslararasõ politikasõnda bir manivela olarak
kullanmasõ Avrupa ülkelerini, Washington yönetiminin de desteklediği daha güvenli alternatif
enerji kaynaklarõ aramaya yöneltti. Buna göre hem AB ülkeleri hem de Türkiye kaynak
çeşitliliği için Türkmen, Azeri, Kazak ve Mõsõr gazõna yöneliyor.
Enerji konusunda Avrupa bağlamõnda Rus tekelinin kõrõlmasõ konusunda Türkiye oldukça
stratejik bir öneme sahip. Çünkü, Güney Avrupa gaz ringi olarak da adlandõrõlan TürkiyeYunanistan doğalgaz boru hattõnõn bu yõl tamamlanarak 2007'de doğalgaz sevkõyatõna
başlamasõ amaçlanõyor. Bu boru hattõ ile ilk yõl 750 milyon metreküp ile başlayacak taşõma
3
miktarõ 2012'de 11 milyar metreküpe çõkacak. Bunun 3 milyar metreküpü Yunanistan'a, 8
milyar metreküpünün de İtalya'ya taşõnmasõ hedefleniyor. Bu projede ABD’yi rahatsõz eden
iki nokta var. Bunlardan ilki projeyle taşõnmak istenen gazõn Rusya ile Türkiye arasõnda
mevcut Mavi Akõm hattõndan gelen Rus gazõ olmasõ. Diğeri ise Rus gaz şirketi Gazprom’un
Türkiye ve Yunanistan arasõndaki boru hattõnda gerek hisse sahibi gerekse de gaz sağlayõcõsõ
olarak aktif bir biçimde yer almak istemesi. ABD yönetimi 721 milyon dolar maliyeti olacak
bu hattõn yapõmõ ve işletilmesinde ortaklardan biri olarak Rus Gazprom şirketini görmek
kesinlikle istemiyor. Washington yönetimine göre Türk Botaş ve Yunan Depa şirketleri bu
hattõ kendi gücüyle gerçekleştirmeli. Hattõ dolduracak gaz konusunda ise Amerika projede
Rusya’ya daha az bağõmlõlõk sağlayacak Azerbaycan gazõ üzerinde durulmasõnõ istiyor. Bush
yönetimi Azerbaycan’a ilişkin demokratikleşme kaygõlarõnõ bir kenara bõrakarak, hem
Azerbaycan’daki Rus etkisini azaltarak hem de Avrupa’ya enerji konusunda başka bir
alternatif sunarak Rusya’ya karşõ bir taşla iki kuş vurmak istiyor. Bu bakõmdan Türkiye ve
Yunanistan arasõndaki boru hattõnda Azerbaycan gazõnõn taşõnmasõ ikinci bir Bakü-Ceyhan
projesi olarak değerlendirilebilir.
Aslõnda ABD’nin Rusya’ya karşõ giriştiği bu politikada Türkiye’den beklentileri Nisan 2006
başõnda Türkiye’ye gelen ABD Dõşişleri Bakan Yardõmcõsõ Matt Bryza'nõn Enerji Bakanõ
Hilmi Güler'le yaptõğõ görüşmede şekillenmeye başladõ. Bryza, Rusya'ya bağõmlõlõğõn
azaltõlmasõ, Orta Asya ve Kuzey Afrika'dan doğalgaz alõnarak Türkiye üzerinden Batõ'ya
ulaştõrõlmasõ önerisinde bulunmuştu. Dolayõsõyla Rice’õn ziyareti enerji alanõndaki Türkiye ile
kurulmasõ muhtemel işbirliğinin daha somut bir ifadesi olarak değerlendirilebilir. Türkiye de
ABD’nin bu yöndeki isteklerini göz ardõ etmiyor. Nitekim Rusya, Türkiye’nin gaz fiyatõnõ
düşürme talebine olumsuz yaklaştõğõ gibi aynõ zamanda Samsun-Ceyhan projesini de
desteklemiyor. Dolayõsõyla alternatif enerji kaynaklarõna yönelmek Türkiye açõsõndan
oldukça önemli bir konu. Diğer yandan, Amerikan yönetimi Azeri gazõnõn Avrupa’ya
taşõnmasõnõ aynõ zamanda Türkiye ve AB arasõndaki ilişkilerinde geliştirilmesinin bir parçasõ
olarak düşünüyor.
Gazprom yetkilileri ABD’nin bu tavrõna karşõlõk söylemlerini sertleştiriyor. Gazprom başkan
yardõmcõsõ Alexander Medvedev, Rice’õn Türkiye’de bulunduğu sõrada yaptõğõ açõklamada
Avrupa’nõn rakip şirketlere yönelmesi durumunda; Gazprom’un gelecekte Çin ve gelişen
Asya ekonomilerine enerji sağlayabileceğini belirtti.
4