UYGULAMADA FRANCHISING SÖZLEŞMELERİN HUKUKİ

UYGULAMADA FRANCHISING SÖZLEŞMELERİN HUKUKİ NİTELİĞİ
ÖZET
Günümüzde hızlı ve istikrarlı bir gelişme gösteren franchising sistemi başta küresel/büyük ölçekli
olmakla üzere yerel/küçük-orta boy işletmelerce bir büyüme ve pazarlama stratejisi olarak yaygınlık
kazanmaktadır. Gerek uluslar arası gerekse de ulusal bazda markaların yayılma ve yaygınlaşma
biçimlerine yön veren söz konusu sistemin yasal zeminini de franchise sözleşmeleri oluşturmaktadır.
Makalemizde de franchise sisteminin tarihsel gelişimi, günümüz koşulları ve esaslı unsurlarına ilişkin
özet bir bilgi sunulduktan sonra Türkiye özelinde sistemin yasal dayanakları ile birlikte franchise
sözleşmelerin hukuki niteliği üzerine yoğunlaşılacaktır.
Anahtar Kavramlar: Franchising, Franchise Sözleşmeler, Fikri Mülkiyet Hukuku, Marka Hakkı
1) Franchising tanımı, tarihçesi, günümüz koşulları
Franchising, Fransızca bir kelime olan ve serbest bırakma, vergi ve resimlerden muaf tutma anlamına
gelen "Affranchir" kelimesinden gelmiştir. Buna karşılık, literatürde franchising İngilizce olarak
kullanılmakta ve köken itibariyle "Franchise" kelimesinden gelmekte olup kelimenin en yakın Türkçe
karşılık ise "imtiyaz/ayrıcalık verme" olarak ifade edilebilir. İmtiyaz verme "Franchise" kelimesi ile
ifade edilirken, franchising ise sistemin bütününü diğer bir ifadeyle imtiyaz verme ile ortaya çıkan
sistemi tanımlamaktadır.(Dr.Suphi ASLANOĞLU, S.74)
En yalın haliyle franchising hak sahibine verilen para karşılığında belirli sınaî hakları ticari alanda
kullanma izni olarak özetlemek mümkündür. Nitekim Ulusal Franchising Derneği (UFRAD)'ne göre
franchising, "bir ürün veya hizmetin imtiyaz hakkına sahip tarafın, belirli bir süre koşul ve sınırlamalar
dâhilinde işin yönetim ve organizasyonuna ilişkin bilgi ve destek (know-how) sağlamak sureti ile,
imtiyaz hakkını ticari işler yürütmek üzere ikinci tarafa verdiği imtiyazdan doğan, uzun dönemli ve
sürekli iş ilişkilerinin bütünüdür.1
Türkiye'de ikinci kuşak yani işletme sistemi franchising ile ilk gelişen sektörler hazır yemek (fast food),
kozmetik, giyim ve taşımacılık olmuştur. 1986 yılında McDonalds'ın ardından Kentucky Fried Chicken
ve Wimpy, Türkiye pazarına girmiştir. Kozmetikte Beauty Shops, giyimde Levi's, Benotton, Lee ve
taşımacılıkta Express Cargo, Mail Boxes ilk akla gelen işletmelerdir Franchising sistemi 1986 yılından
beri ülkemizde uygulanmasına rağmen henüz istenen düzeyde gelişmediği söylenebilir. Bunun temel
nedenlerinden ilki, franchising sisteminin uygulanabilmesi için arka planda köklü kurum kimliği ve
bilinen bir marka isminin var olması gereğidir.2
1
Dr.Suphi ASLANOĞLU, BİR BÜYÜME STRATEJİSİ OLARAK FRANCHISING SİSTEMİ; FİRMALAR AÇISINDAN ÖNEMİ, MEVZUAT BOYUTU VE
MUHASEBE UYGULAMASI Afyon Kocatepe Üniversitesi, i.i..B.F. Dergisi (C.IX ,S.1, 2007) s.74 ve 75
2 Sima Nart, Türkiye'de Franchising Sisteminin Gelişimi ve Franchise Alan Girişimcilerin İş Memnuniyeti Belirleyicilerinin Analizi s.126
2) Franchise Hukuku Kaynakları
Yukarıda aktarılan tarihi gelişim ve günümüz koşullarında franchising sisteminin ihtiyaç duyduğu
regülasyonlara ve sistemin zeminini teşkil eden yasal dayanaklara değinmek gerekmektedir.
Türkiye'de, franchising konusundaki hukuki düzenlemeler başlangıçta mevcut genel kanunlar
çerçevesinde yürütülmekteyken, Avrupa Birliği - Gümrük Birliği kapsamında gerekli mevzuat
uyumunun gerçekleştirilerek, 13.12.1994 tarihinde 'Rekabetin Korunması Hakkındaki Kanun ve bu
kanun uyarınca 1998 yılında Rekabet Kurulu tarafından çıkarılan 'Franchise Anlaşmalarına İlişkin Grup
Muafiyeti Tebliği ile ülkemiz daha sağlıklı şekilde uygulama imkânına kavuşmuştur.( Dr.Suphi
ASLANOĞLU, S.78) nitekim söz konusu yasal dayanaklar bağlamında franchise hukukunun temelini
ilişkinin tarafları arasında imzalanan Franchise Sözleşmeler oluşturmaktadır. Nitekim 1998/7 Tarih ve
sayılı Franchise Anlaşmalarına İlişkin Grup Muafiyeti Tebliği madde 3'te de Franchise sitemi ve
sözleşmeleri;
''a) Franchise: Son kullanıcılara malların yeniden satılması veya hizmetlerin sunumu için kullanılacak
olan markalar, ticaret unvanları, mağaza işaretleri, faydalı modeller, tasarımlar, telif hakları, know
how veya patentlere ilişkin fikri veya sınai mülkiyet haklarından oluşan bir sistemi ifade eder.
b) Franchise Anlaşması: Franchise verenin, franchise alana, doğrudan veya dolaylı mali katkı
karşılığında, belirli türden mal ve/veya hizmetleri pazarlaması amacıyla bir franchise kullanılması
hakkını verdiği ve en azından;
1) Ortak bir marka veya işletme adının kullanılması ve tesislere ve/veya ulaşım araçlarına yeknesak bir
görünüm verilmesi;
2) Franchise veren tarafından franchise alana know how aktarılması;
3) Franchise alanın anlaşma süresince franchise veren tarafından sürekli olarak ticari ve teknik açıdan
desteklenmesi'' gibi yükümlülükleri içerecek şekilde tanımlanmıştır.
Nitekim Rekabet Kurulu tarafından yayımlanan 2003/3 ve 2007/2 sayılı Rekabet Kurulu Tebliğleri ile
Değişik, Dikey Anlaşmalara İlişkin 2002/2 No’lu Grup Muafiyeti Tebliğinin yürürlüğe girmesi ile birlikte
1997/3 sayılı Tek Elden Dağıtım Anlaşmalarına İlişkin Grup Muafiyeti Tebliği, 1997/4 sayılı Tek Elden
Satın Alma Anlaşmalarına İlişkin Grup Muafiyeti Tebliği ve 1998/7 sayılı Franchise Anlaşmalarına
İlişkin Grup Muafiyeti Tebliği yürürlükten kalkmış ve bu hususta tali hukuki kaynak olarak 2002/2
No’lu Grup Muafiyeti Tebliği yürürlükte kalmıştır.
3) Franchise Sözleşmelerin Hukuki Niteliği
Bu bilgiler ışığında Franchise sözleşmesi, franchise verenin kendisine ait üretim, işletme ve pazarlama
sistemini oluşturan fikri ve sınai unsurlar üzerinde, franchise alana kullanma(lisans) hakları tanıyarak,
onu kendi işletme organizasyonuna entegre etmek ve onu bu sisteme dayalı ticari faaliyet sırasında
devamlı olarak desteklemek borcu altına girdiğini; franchise alanın ise hem söz konusu
sisteme(franchise verenin belirlediği ilkelere uymak ve verilen fikri/sınai unsurlardan yararlanmak
kaydıyla) dahil mal veya hizmetlerin sürümünü kendi nam ve hesabına yapmayı ve desteklemeyi hem
de franchise verene belli bir ücret ödemeyi taahhüt ettiği; sürekli bir borç ilişkisi kuran, kanunda
düzenlenmemiş ve sinallagmatik bir çerçeve sözleşmedir.
Hukukumuzda, normatif olarak franchisingin tanımlandığı hukuki metin 4054 Sayılı Rekabetin
Korunması Hakkında Kanunun 4. Maddesi hükümlerine göre Rekabet Kurumunca yürülüğe sokulan
1998/7 Sayılı Franchise Anlaşmalarına İlişkin Grup Muafiyet Tebliğidir. Söz konusu tebliğte
Franchising sistemi, franchise sözleşmeler, franchise sözleşmesi taraflarının hak ve yükümlülükleri ile
Reakebet Hukuku ve Fikri Mülkiyet Hukuku açısından franchise sözleşmelerin unsurlarına yer
verilmiştir.
Bu sebeple, Franchise sözleşmelerin hukuk sistemimizde, kanun düzeyinde tanımlanmamış, atipik,
karma yapılı bir çerçeve sözleşme niteliği taşıdığı söylenebilir. Nitekim Yargıyat uygulamasında da
franchising sözleşmeleri ‘‘…Borçlar Kanunu'muzda düzenlenmeyen isimsiz sözleşmelerden olan
franchising sözleşmesinin yazılı şekilde yapılması sözleşmenin geçerlilik şartlarından değildir (Osman
Gürzümar, Franchise Sözleşmeleri, sh. 30). Bu nedenle mahkemece sözleşmedeki imzanın davalıya ait
olmadığından bahisle davanın reddine karar verilmişse de yukarıda belirtildiği gibi taraflar arasındaki
franchising sözleşmesinin yazılı şekilde yapılmasının sözleşmenin geçerlilik unsuru olmadığı
gözetilerek davacıya davasını ispat yönünde delillerini sunması konusunda süre verildikten sonra
toplanan bütün deliller birlikte değerlendirilip karar verilmesi gerekirken, yazılı şekilde hüküm
kurulması doğru görülmemiştir…’’3 şekle sıkı sıkıya bağlı olmayan sözleşmeler olarak tanımlanmıştır.
3.1.Franchise Sözleşmeler
3.3.1. Sözleşmenin Konusu
Franchise Veren, kendine has ürün veya hizmet satış konseptini ve dekorasyon, mobilya, ekipman,
tabela sistemleri, amblem, faydalı model, patent, sembol, know-how ve hizmet ve pazarlama anlayışı
ile iş yeri işletme sistemini Franchise Alan'nın kullanımına sunmaktadır. Bunun karşılığında da
Franchise Alan da sisteme giriş adı altında franchise bedeli(franchise fee) ve aylık isim ve reklam
bedelleri(royalty vd.) ödemekte ve sözleşmeden kaynaklanan tüm ürün, marka, sunum ve işletme
standartlarına uymayı taahhüt etmektedir.
3
YARGITAY 19. HUKUK DAİRESİ E. 2010/6178 K. 2011/455 T. 20.1.2011, Franchise sözleşmeleri aynı yönde tanımlayan ‘‘…Franchising
sözleşmeleri, B.K. hükümlerine tabi özel hukuk sözleşmeleri niteliğinde olup, aksi öngörülmedikçe şekil serbestisi ilkesi gereğince herhangi
bir şekle bağlı olmaksızın kurulabilirler…’’ diğer bir karar için bkz: YARGITAY 11. HUKUK DAİRESİ E. 2010/921 K. 2011/11001 T. 27.9.2011
3.3.2. Sözleşmenin Unsurları Franchise Veren'in Hak ve Yükümlülükleri
Sözleşmenin unsurları açısından Franchise Veren, Franchise Alan'ın etkinliği arttıracak işletme
pazarlama sistemlerini içeren perakende mal satış endüstrisindeki yenilikler yanında bütün yönleriyle
kendi sistemini sunar. Franchise Veren, işletme faaliyetlerinde kendi marka ve sistemini ve diğer
marka, logo, nişan, tasarım ve renk kodlarını burada tanımlı sınırlamalar dahilinde kullanımına dair
münhasır Lisans hakkı sağlar ve kendisi tarafından geliştirilen süreç, yöntem, malzeme, ekipman ve
promosyon planlarının kullanımına müsaade eder.
Franchise Veren ayrıca Franchise Alan ve çalışanlarına, Başlangıç Eğitimi ve sürekli bilgilendirme
desteği vermeyi; işletme kılavuzunu zaman zaman güncellemeyi, Franchise Alan' ın sadece bilmesi
gereken ürünlerin hazırlanması ile ilgili sırları ve sistemin özü olan gizli bilgileri bu anlaşmaya ve
Franchise Alan'ın ve onun çalışanlarının anlaşma gereğince yerine getirilmesi gereken görevlerine,
uygun şekilde aktarmayı kabul eder.
Franchise Alan'ın Hak ve Yükümlülükleri
Franchise sözleşmelerini Franchise Alan'ın Hak ve Yükümlülükleri açısından değerlendirdiğimiz de ise:

İşletme Sistemine Uygunluk,
Sadece farnchise veren tarafından ya da onun yetkilendirdiği üçüncü kişiler tarafında üretilen
ürünlerin satılması,

Genel Kurallar, İşletme Kılavuzu ve Ürün Temini Tedarikine Riayet,

İşletmede Yer Alacak Marka ve İşaretlemelere Uymak,

Franchise Sitemine Giriş Bedeli ve Aylık Ücretlerin Ödenmesi,

Mal ve gerekli malzemeleri Franchise Verenden Alma Borcu,

Aylık Satış Raporlamasına ve ciro bildirimlerine Uyulması,

Ticari Sır ve Gizlilik Kurallarına Uyulması,

Rekabet Yasağı,4

Devir Yasağı,
Olarak
özetlenebilecek
temel
yükümlülüklerin
Franchise
Alanın
sorumluluğunda
olduğu
görülmektedir.
4
Franchising sözleşmelerindeki Franchise Alan aleyhine düzenlenen rekabet yasağı hükümlerinin Anayasa’daki Çalışma Hürriyeti ve Borçlar
Kanunu’nun amir hükümlerine aykırı olamayacağı yönündeki karar için bkz: YARGITAY 11. HUKUK DAİRESİ E. 2011/13747 K. 2012/356 T.
19.1.2012
3.3.3. Sözleşmenin Feshi
Franchise sözleşmelerde kendine münhasır karma ve atipik yapıları gereği, sözleşmelerin sona erme
ve fesih halleri, kanuna aykırı olmamak şartı ile taraflarca düzenlenebilmektedir.
Nitekim genel hatları ile franchise sözleşmeleri:

Sözleşmede belirlenen sürelerin bitimi ile kendiliğinden,

Sözleşme esnasında tarafların karşılıklı uzlaşma yoluna gitmesi ile,

Sözleşme esnasında taraflardan birinin yükümlülüklerine aykırı davranışları ile tek taraflı fesih
yolu ile,
Sonlandırılabilmektedir.
4) Franchise Sözleşmelerin Uygulanmasında Karşılaşılan Sorunlar
Yazımız konusu sözleşmelerin uygulanmasında sık görülen ihtilafların başında Franchise Alan'ın
yükümlülüklerini ihlal ettiği durumlar gelmektedir. Nitekim İşletme sistemine uygunluklarda ihlallerin
yaşandığı, Franchise Alan'a ödenmesi zorunlu aylık ödemelerde aksamalar yaşandığı, ürün temin ve
tedariki hususunda standartlara aykırı davranıldığı hatta ve hatta ticari sır ve gizlilik gibi ticari açıdan
büyük önem taşıyan hususlarda ihlallerin de yaşandığı ülkemiz Franchise sitemi açısından sıkça
karşılaşılabilen durumlardır.
4.1. Marka Hakkına Tecavüzler
Franchise sözleşmelerin Fikri Mülkiye Hukukunu da içine alan atipik ve karma yapısı nedeniyle marka
hukukunu da kapsayan ihlal ve tecavüzler de yaşanmaktadır. Nitekim Markanın Korunması Hakkında
KHK doğrultusunda:
• Marka sahibinin izni olmaksızın, markayı kanunda aykırı sayılan biçimlerde kullanmak,
• Marka sahibinin izni olmaksızın, markayı veya ayırt edilmeyecek derecede benzerini kullanmak
suretiyle markayı taklit etmek,
• Markayı veya ayırt edilmeyecek derecede benzerini kullanmak suretiyle markanın taklit edildiğini
bildiği veya bilmesi gerektiği halde tecavüz yoluyla kullanılan markayı taşıyan ürünleri satmak,
dağıtmak veya bir başka şekilde ticaret alanına çıkarmak veya bu amaçlar için gümrük bölgesine
yerleştirmek, gümrükçe onaylanmış bir işlem veya kullanıma tabi tutmak veya ticari amaçla elde
bulundurmak,
• Marka sahibi tarafından lisans yoluyla verilmiş hakları izinsiz genişletmek veya bu hakları üçüncü
kişilere devretmek,
Gibi Kanuna ve Franchise sözleşmesine aykırılıklar dava ve şikâyet yoluna taşınabilmektedir.
4.2. Devir ve Rekabet Yasağı
Uygulamada çok sık rastlanan ihtilafların belki de en yoğunu Franchise Alan’ın sözleşme yolu ile elde
ettiği know-how ve hizmet ve pazarlama anlayışı ile franchise işletme sisteminden, sözleşme sırasında
veya sonrasında bizatihi ya da üçüncü kişiler vasıtasıyla menfaat elde etmesidir.
Belirtmek gerekirse, sözleşme süresince, gerçek veya tüzelkişinin ortaklık yapısının Franchise Veren’in
yazılı muvafakati olmaksızın değişmesi mümkün değildir. Söz konus devir yasağı yanında Franchise
Alan gerçek veya tüzelkişi ortaklarının aynı sektörde ticari faaliyet göstermesi, faaliyet gösteren
üçüncü şahıslara bilgi ve deneyim aktarması sözleşmeye aykırılık teşkil edebilecektir. Söz konusu
hususlar sözleşmenin geçerli olduğu dönemi bağladığı gibi sözleşmenin sona erme veya feshinden
sonra 1(bir) yıl süreyle de Franchise Alan’ın rekabet etmeme borcunu içeren sözleşme hükümleri
geçerlidir.
Uygulamada sözleşme esanasında, Franchise Veren’in tabelasının indirildiği ve yerine üçüncü bir
markanın Franchise Alanca faaliyete geçirdği de sık rastlanan ihtilaflardandır. Bu durumları önlemek
amacıyla, Franchise Veren:

Franchise Alan’ın faaliyet gösterdiği taşınmaz kira sözleşmesine, franchise ilişkisi boyunca söz
konusu işletmede başka bir markanın faaliyet gösteremeyeceği ve aksi davranışların derhal
tahliye sebebi olacağı,

Marka hakkı ihlali, Franchise Veren tabelasının indirilmesi vebenzeri durumlara ilişkin
caydırıcı cezai şart ve tazminatların öngörülmesi,

Franchise Sözleşmesine aykırılıklar konusunda caydırıcı olmak için, Franchise Alan’dan
sözleşme boyunca geçerli olmak üzere teminat mektubu alınması,
Yukarıda sayılan bir takım düzenleme ve güvenceleri elde etmelidir.
4.3. Marka Franchise'nın 3. Kişiler Nezdinde Korunması
Ülkemiz Franchise sisteminde sıkça görülen sorunlardan biri de Franchise Alan(Bayilerin) üçüncü
kişilere karşı borçlarından dolayı aleyhlerine yürütülen icra takipleri sebebiyle lisans ve marka sahibi
Franchise Veren'in marka, ürün, işletme ve marka itibarının zarar görmesi konusudur. Nitekim
Franchise Alan şahıs ve tüzelkişilerin üçüncü kişilere borçlarından dolayı Franchise Veren'in markasını
temsil eden işletmelere haciz işlemi uygulanarak Franchise Sözleşmelere aykırı hususlar meydana
geldiği gözlemlenmektedir.
4.4. Sözleşmeye Aykırılıkların Tespiti
Uygulamada yaşanılan ihtilaflar açısından Franchise sözleşmelerine ayklırılıkların Franchise Verence
tespiti hususu da önemli bir yer işgal etmektedir. Franchise Sözleşmelerinin önemli unsurlarından biri
olan İşletme Kılavuzu ve Standartlarının Franchise Verence yerinde denetimi hususudur. Marka, ürün
ve hizmet standardının korunması ve geliştirilmesinde önemli bir unsur olan Franchise Veren'in
sözleşmeden kaynaklanan denetim hakkına karşı; ürün, servis ve çalışan hizmet standardını
koruyamayan Franchise Alan(Bayi)'nin denetimlere muvafakat etme yükümlülüğünü ihlal ettiği ve
marka ve hizmet standardının izlenmesi hususunda sözleşmelere aykırı davrandıkları görülmektedir.
Bu doğrultuda Franchise Verence, sözleşmeye aykırılıkların tespiti için, sözleşmeden kaynaklı
işletmenin yerinde denetlenmesi, eğitim, denetim ve ziyaret formlarının muntazam olarak tutulması,
söz konusu formların görsel mayetryallerle desteklenmesi ve Franchise Alan’ın işletme sisteminin
elektronik ve web tabanlı online sistemlerle denetlenmesi şeklinde pratik yollar dikkate alınabilir. Bu
uygulamalar dışında Franchise Verence 6100 Sayılı HMK md.400 ve devamı hükümlerince Franchise
Alan nezdinde delil tespiti yoluna gidilebileceği de unutulmamalıdır.
KAYNAKÇA
UFRAD Rehberi 2001-2002
Alacaklıoğlu, Süha, Franchising, İstanbul Ticaret Odası Yayın No: 10, İstanbul, 1994
Sima Nart, Türkiye'de Franchising Sisteminin Gelişimi ve Franchise Alan Girişimcilerin İş Memnuniyeti Belirleyicilerinin Analizi
Üzerine Bir Araştırma, Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (10) 2005
Dr.Suphi ASLANOĞLU, BİR BÜYÜME STRATEJİSİ OLARAK FRANCHISING SİSTEMİ; FİRMALAR AÇISINDAN ÖNEMİ, MEVZUAT
BOYUTU VE MUHASEBE UYGULAMASI Afyon Kocatepe Üniversitesi, i.i..B.F. Dergisi (C.IX ,S.1, 2007)
Yrd. Doç. Dr. Nesrin ADA, Franchısıng sıstemı, Ülkemızde Ve Dünyada UygUlamaları Bır model Önerisi,
http://www.izsmmmo.org.tr/DergiResimler/107.pdf#page=7
Gürzumar, Osman Berat: Franchise Sözleşmeleri ve Bu sözleşmelerin Temelini Oluşturan "Sistem"lerin Hukuken Korunması,
İst.1995
Kırca, Çiğdem: Franchise Sözleşmesi, Banka ve Ticaret Hukuku Enstitüsü, Ankara, 1997